Page Text
________________
૬૦૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
અનુવાદ :- આ સૂત્રમાં શબ્દનું ઉચ્ચારણ શાસ્ત્રમાં થયું હોય પરંતુ પ્રયોગમાં ન જણાતું હોય તેની રૂર્ સંજ્ઞા થાય છે એ પ્રમાણે કહ્યું છે, પરંતુ કોઈ વિશેષ નિર્દેશ ન થયો હોવાથી કયા વર્ણને ત્ સંજ્ઞાવાળો માનવો એ જણાતું નથી. આથી “નૂ સત્તાયામ્” વગેરે ધાતુઓમાં પણ રૂપણું શા માટે ન થાય ? અર્થાત્ “મૂ” ધાતુમાં “ૐ”નું પણું થવું જોઈએ. આવી શંકા જો તમારી (પૂર્વપક્ષની) હોય તો અમે કહીશું કે “મૂ” ધાતુમાં “ૐ”ને ત્ કરવાથી કોઈ કાર્યની પ્રાપ્તિ થતી નથી. જો “ૐ” ફનું કોઈ કાર્ય ‘“મૂ’” ધાતુમાં જણાતું હોત તો અમે ‘“’’ ત્ અવશ્ય માનત.
--
પૂર્વપક્ષ :- ‘“વિતો વા” (૪/૪/૪૨) સૂત્ર પ્રમાણે “ૐ” ફાળા ધાતુઓ હોય તો સંબંધક ભૂતકૃદન્તનો “વા” પ્રત્યય લાગતા “વા” પ્રત્યયની આદિમાં “” વિકલ્પ થાત. આમ ‘“” સ્વરૂપ કાર્યનો સદ્ભાવ તો છે જ, તો શા માટે “મૂ” ધાતુને “” વાળો નથી માનતા ? ઉત્તરપક્ષ :- ‘“વિતો વા” (૪/૪/૪૨) સૂત્રમાં એકસ્વરવાળા એવાં “ત્િ” ધાતુઓમાં જ વિકલ્પે “”નું કાર્ય થાય છે. આથી જ “મૂ” ધાતુમાં જો “ૐ”ને રૂક્ષ્ માનવામાં આવશે તો ધાતુ સ્વર વગરનો થઈ જવાથી હવે (૪/૪/૪૨) સૂત્રથી વિકલ્પે “”ની પ્રાપ્તિ થશે નહિ. તમે કદાચ કહેશો કે (૪/૪/૪૨) સૂત્રમાં એકસ્વરનો સાક્ષાત્ પાઠ તો જણાતો નથી, તો અમે કહીશું કે આચાર્ય ભગવંતશ્રીની પ્રવૃત્તિથી જ એવું જણાય છે. આચાર્ય ભગવંતશ્રીએ સ્વરાન્તવાળા ધાતુઓને ધાતુપાઠમાં જુદા બતાવ્યાં છે તેમજ વ્યંજનાન્ત ધાતુઓને જુદા બતાવ્યાં છે. દા.ત. “સ્વર-ગ્રહ”... (૩/૪/૬૯) સૂત્રમાં “સ્વર’’ શબ્દથી સ્વરાન્ત ધાતુઓ સમજવા તેમજ “ૠવર્ણવ્યઅનાર્ ધ્યન્” (૫/૧/૧૭) સૂત્રથી “વ્યંજન”થી વ્યંજનાન્ત ધાતુઓ સમજવા. વળી “મૂ સત્તાયામ્” વગેરે ધાતુઓનાં પાઠમાં પણ સૌ પ્રથમ સ્વરાન્ત ધાતુઓ બતાવેલ છે. ત્યારબાદ વ્યંજનાન્ત ધાતુઓ બતાવેલ છે. આ પ્રમાણે આચાર્ય ભગવંતની પ્રવૃત્તિથી જ જણાય છે કે તે તે ધાતુઓ અનુક્રમે સ્વર અને વ્યંજન અંતવાળા છે. આથી જે જે ધાતુઓ સ્વરાન્ત હશે તે તે ધાતુઓમાં સ્વરનું ‘ત્’પણું થશે નહીં. તથા જે જે ધાતુઓ વ્યંજનાન્ત હશે તે તે ધાતુઓમાં વ્યંજનનું ‘ત્’પણું થશે નહીં. માટે અહીં “મૂ” ધાતુમાં “ૐ”ને રૂક્ષ્ માની શકાશે નહિ.
4
44
પૂર્વપક્ષ :- જો આ પ્રમાણે ત્ સંજ્ઞાની વ્યવસ્થા છે તો “વરિદ્ર” ધાતુ અનેક સ્વરવાળો છે. આથી “રિદ્ર” ધાતુમાં અન્ય “મા”ની ત્ સંજ્ઞા માનવી જોઈએ. કદાચ તમે એમ કહેશો કે ‘‘આ’’ને રૂત્ કહેવાથી કહેલાં એવાં ત્ કાર્યનો અભાવ થાય છે, તો તેવું પણ માની શકાશે નહિ. કારણ કે “વિતા:” (૪/૪/૭૧) સૂત્રથી જે ધાતુઓ “” ફાળા છે તેવા ધાતુઓથી પર “ત” અને “તવતુ” પ્રત્યય આવે તો “ક્ત” અને “તવતુ”ની આદિમાં “ટ્′′ થતો નથી. આથી “બ” નું “” નિષેધ સ્વરૂપ કાર્ય તો વિદ્યમાન છે જ.
ઉત્તરપક્ષ :- “રિદ્રા’” ધાતુમાં “” ત્ માનીને “આવિતાઃ” સૂત્રથી જે “”નો નિષેધ
| SR No. | 005770 |
| Book Title | Siddha Hemchandra Shabdanushasanam Part 02 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Jagdishbhai |
| Publisher | Jagdishbhai |
| Publication Year | 2013 |
| Total Pages | 396 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 9 MB |