Siddha Hemchandra Shabdanushasanam Part 02

SR No.: 005770
Original Sutra Author: N/A
Author: Jagdishbhai
Publisher: Jagdishbhai
Publication Year: 2013
Total Pages: 396
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 9 MB

Page 108

સૂ૦ ૧-૧-૩૧
૪૭૬
શબ્દ ક૨વો અર્થવાળો ‘” ધાતુ બીજા ગણનો છે. આ ‘” ધાતુથી “ોર્ડિગ્” (૩ળાવિ ૯૩૯) સૂત્રથી “હિમ્”” પ્રત્યય થતાં “મ્િ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “મ્િ” અવ્યય પ્રશ્ન અને વિતર્ક અર્થમાં છે. આ અવ્યયના ઉદાહરણો આ પ્રમાણે છે : (૧) “તોમશ્વેત્ શુભેન વિમ્ ?'’ (જો લોભ છે ત્યાં ગુણથી શું ફાયદો ?) અહીં “મ્િ” અવ્યય ફાયદા અર્થમાં છે. હવે પ્રશ્ન અર્થમાં “મ્િ” અવ્યયનું ઉદાહરણ બતાવે છે - (૨) “તત્રેવ વપતે નિ પ્રલયં પતાસિ ?'' હે ચપલા (સ્ત્રી) ! તું ત્યાં જ નષ્ટ કેમ ન થઈ ? વિતર્ક અર્થ આગળ અમે બીજા અવ્યય સંબંધોમાં જણાવી ગયા છીએ, માટે અહીં તે અર્થની સમજ જણાવી નથી.
(श०न्या० ) हिनोते: “कोर्डिम्" इति बाहुलकाद् डिम् हिम् संभ्रम-भर्त्सनयोः । “अदंक् भक्षणे" क्विपि अद् विस्मये । " कदु रोदनाऽऽह्वानयोः " क्विपि निपातनाद् नलोपे च कद् ભુત્ત્તાયામ્। ‘‘યની દેવપૂનાવો” “તનૂયી વિસ્તારે” આપ્યાં ઇતિ પ્રત્યયે થવું, તવ્ હેત્વર્થवाक्योपन्यासयोः । एतेः क्विपि तागमे निपातनाद् दत्वे च इद् अपूर्व एवार्थे ईषदर्थे च । चिनोतेरिद्वत् चिद् प्रश्नाऽवधारणयोः । कुपूर्वादेते: क्विपि तागमे गणपाठाद् दत्वे च क्विद् भर्त्सनपादपूरणयोः । “ष्विदांच् गात्रप्रक्षरणे" क्विपि स्विद् विमर्शप्रश्नयोः । वयते: “शीरी-भू-दू-मू०" [ उणा० २०१. ] इत्यत्र बहुवचनात् किति ते य्वृति च उत विकल्पे ।
અનુવાદ :- “મોકલવું” અર્થવાળો “દ્દિ” ધાતુ પાંચમા ગણનો છે. આ “દ્દિ” ધાતુથી “ોડિમ્” (૩ર્િ૦ ૯૩૯) સૂત્રથી બહુલવચનથી ‘“હિમ્” પ્રત્યય થતાં “મ્િ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “હિમ્” અવ્યય સંભ્રમ (ગભરાહટ) તથા ધમકાવવું અર્થમાં છે.
44
ખાવું અર્થવાળો ‘‘અર્’ ધાતુ બીજા ગણનો છે. આ “અ” ધાતુથી “વિવર્” પ્રત્યય થતાં ‘“અ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “અ” અવ્યય વિસ્મય અર્થમાં છે. ‘અદ્ભુતમ્’” આ અવ્યય “મુતમ્” શબ્દની સાથે જોડાયો છે. એનો અર્થ આશ્ચર્યજનક થાય છે.
રડવું અને બોલાવવું અર્થવાળો “વ્” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “” ધાતુથી “વિવર્” પ્રત્યય થતાં તેમજ ઉદિત ધાતુ હોવાને કારણે પ્રાપ્ત થયેલા “”નો લોપ થતાં “વું” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “” અવ્યય નિંદા અર્થમાં છે. દા.ત. “વશ્વ' (ખરાબ ઘોડો.)
દેવ-પૂજા અર્થવાળો ‘‘યન્” ધાતુ પહેલા ગણનો છે તથા વિસ્તારવું અર્થવાળો “ત” ધાતુ આઠમા ગણનો છે. આ બંને ધાતુથી “ૐ” પ્રત્યય થતાં અનુક્રમે “ય” અને “ત” શબ્દો પ્રાપ્ત થાય છે. આ બંને અવ્યયો હેતુ અર્થ અને વાક્યની રજૂઆત કરવાના અર્થમાં વપરાય છે. દા.ત. ‘“યત્ વમ્ અસ્તિ તવ્ તુ તથાપ્તિ' જે આ પ્રમાણે છે તે તે પ્રકારે છે. અહીં બે અવ્યયો વાક્યો રજૂ કરતા હોવાથી જે બે વાક્યોને રજૂ કરવા સ્વરૂપ છે તે વાક્ય ઉપભ્યાસ કહેવાય છે.