Page Text
________________
૬૫O
સૂ૦ ૧-૧-૩૯ વિગ્રહમે થં તે ? રૂતિ વેત, સ્થ—અર્થપરત્વે વ યિાવીનામ્ “મા દે:" [૨.૨.૪૧.] इत्यादिनाऽत्वादिविधानाद् एकत्व-द्वित्वसङ्ख्यापरत्वपक्षे एकश्च द्वौ चेति विग्रहः, शब्दपरत्वे तु अत्वद्विवचनान्तत्वादिनियमादीनामभावेन एकश्च द्विश्चेति विग्रहो न्याय्य एव ।
અનુવાદ - પૂર્વપક્ષ - જ્યારે સંધ્યા શબ્દ પુત્વ વગેરેથી વિશિષ્ટ વ્યક્તિને જણાવશે ત્યારે પ ર ત વ એ પ્રમાણે વિગ્રહ કરાશે તથા સંખ્યાવાચક સ્વરૂપ અર્થ કરવો હશે ત્યારે ૨ દિઃ ૩ એ પ્રમાણે વિગ્રહ કરાશે. આવો વિગ્રહ ભેદ કરવા માટે તમારી પાસે કયો તર્ક છે?
ઉત્તરપક્ષ:- જયારે સંખ્યા શબ્દ અર્થનો વાચક હશે ત્યારે ‘ગા ઃ' (૨/૧/૪૧) સૂત્રથી અન્ય વર્ણનો ‘ગ' આદેશ થશે અને તે સમયે “પ લ વ' એ પ્રમાણે વિગ્રહ થશે. અહીં અર્થનો વાચક એટલે શું? એના સંદર્ભમાં જાણવું કે સંખ્યા શબ્દ જ્યારે પદાર્થમાં રહેલા એકત્વ, દ્ધિત્વ વગેરે ધર્મોનો વાચક હશે ત્યારે સંખ્યા શબ્દ અર્થનો વાચક કહેવાશે તથા એ જ સંખ્યા શબ્દ
જ્યારે પૂર્વ દિ વગેરે સંખ્યાનો વાચક હશે ત્યારે “ 7 દિ: 7' એ પ્રમાણે વિગ્રહ થશે. અહીં ‘દિઃ' શબ્દ અર્થનો વાચક ન હોવાના કારણે દ્વિવચનનું રૂપ થતું નથી, પરંતુ કિઃ' એ પ્રમાણે એકવચનનું રૂપ જ થાય છે. આમ સંખ્યા શબ્દ ભિન્ન અર્થમાં વિદ્યમાન હોવાથી બે પ્રકારના વિગ્રહો થાય છે. સંખ્યા શબ્દ અર્થનો વાચક પણ છે અને એક, બે વગેરે સંખ્યાનો વાચક પણ - છે. સંખ્યા શબ્દ જ્યારે અર્થનો વાચક હશે ત્યારે એકવચન, દ્વિવચન વગેરે થશે તેમજ નપુંસકલિંગ, પુલિંગ વગેરે પણ થશે, પરંતુ જ્યારે સંખ્યા શબ્દ , દિ' વગેરે સંખ્યાનો વાચક હશે ત્યારે પ્રત્વ, વચન, ઉતા વગેરે ફેરફારો નહીં થાય.
(श० न्यासानु०) अथ उभयोरपि विग्रहयोः षष्ठ्यर्थो घटकत्वमिति वक्तव्यम्, घटकता च समुदायाऽविनाभूता, यथा-वीरघटको वकार इत्युक्तौ वकारेकार-रेफा-ऽकार(वीर)समुदायान्तःपाती वकार इति गम्यते, प्रकृते 'सङ्ख्या' इत्येकवचनान्तप्रयोगेण तत एकस्यां सङ्ख्यायाम्, एकस्मिन् सङ्ख्यावाचकशब्दे वाऽभिधीयमाने समुदायाभावादेकव्यादौ घटकता नोपपद्यत इति कथमत्र बहुव्रीहिनिर्वाह्यतामिति न शङ्क्यम्-स्वभावतः शब्दानां कदाचिज्जातिपरतया कदाचिद् व्यक्तिपरतया वा 'सर्वो घटः, सर्वे घटाः' इत्यादौ प्रयोगदर्शनेन प्रकृते जातिपक्षाभिप्रायेण प्रयोगे सङ्ख्यासमूहस्य सङ्ख्याशब्देन गम्यतया सङ्ख्यापरत्वे एकत्वादीनां सङ्ख्यासमूह घटकत्वम्, सङ्ख्यावाचकपक्षे एकादिशब्दानां सङ्ख्यावाचक-समूहघटकत्वं च निष्प्रत्यूहम् ।
અનુવાદ :- પૂર્વપક્ષ - હવે બંને પ્રકારના વિગ્રહમાં ષષ્ઠીનો અર્થ અવયવપણા સ્વરૂપ છે. ઉપર જે બહુવ્રીહિ સમાસ કરવામાં આવ્યો છે, તે ષષ્ઠી અર્થ ઉક્ત કરે છે. “અધ્યાય - દિ-”િ આ પ્રમાણે વાક્યરચના હતી. હવે બહુવ્રીહિ સમાસ થવાથી ષષ્ઠીનો સંબંધ ઉક્ત
| SR No. | 005770 |
| Book Title | Siddha Hemchandra Shabdanushasanam Part 02 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Jagdishbhai |
| Publisher | Jagdishbhai |
| Publication Year | 2013 |
| Total Pages | 396 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 9 MB |