Siddha Hemchandra Shabdanushasanam Part 02

SR No.: 005770
Original Sutra Author: N/A
Author: Jagdishbhai
Publisher: Jagdishbhai
Publication Year: 2013
Total Pages: 396
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 9 MB

Page 329

૬૯૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ સ્વીની ઉપરોક્ત વ્યાખ્યાથી (૭/૩/૧૮૦) સૂત્ર પ્રમાણે “વહુનાડિ: wાય:' તથા “વહુતત્રીવા" કૃત્રિમ એવાં સ્વીવાચક નામ હોવાથી “” સમાસાન્તનો નિષેધ થવો જોઈએ; પરંતુ “વહુનાહિત સ્તq:” તથા “વહુત–ીર્વેળા" એ પ્રમાણે અકૃત્રિમ એવા સ્વીકવાચક નામથી પર “ર્” સમાસાન્તનો નિષેધ થવો જોઈએ નહિ. છતાં પણ “વવિદ્ ૩મયતિઃ” ન્યાયનું આલંબન લઈને કૃત્રિમ અને અકૃત્રિમ એ પ્રમાણે બંને સ્વીક્રવાચક નામોથી પર “” સમાસાન્તનો નિષેધ થશે.
(श० न्यासानु०) ननु स्तम्बस्यैकेन्द्रियप्राणित्वाद् नाड्याः कथमप्राणिस्थत्वमिति चेत्, ૩વ્યતે–“પ્રૌષધ-વૃક્ષેગોડવયવે ર” [૬.ર.રૂ.] રૂતિ સૂત્રે પ્રગથ્રણનૈવ ચેતનાવન્ટેન वृक्षौषधिग्रहणे सिद्धेऽपि पृथक् तद्ग्रहणेनेदं ज्ञापितम्-इह व्याकरणे प्राणिग्रहणेन त्रसा एव गृह्यन्ते, न तु स्थावरा इति।
અનુવાદ :- પ્રતિપૂર્વપક્ષ - “તq” (ઘાસનો સમૂહ અથવા ગુચ્છો) એ એકેન્દ્રિય હોવાથી પ્રાણીપણું સંભવે છે. તો પછી શા માટે નાડીનું અપ્રાણીમાં રહેવાપણું થશે? અર્થાત્ નાડી પણ પ્રાણીમાં રહેલું અંગ હોવાથી સ્વીકૃવાચક જ કહેવાશે. આથી “વિસ્મ યતિ:” ન્યાયનો આશ્રય અહીં આવશ્યક નથી.
પૂર્વપક્ષ (ચાલુ) - “પ્રાળ્યૌષધિવૃક્ષેખ્યો...” (૬૨/૩૧) સૂત્રમાં ચેતનાવાળું પ્રાણી હોય તેમજ વૃક્ષ અને ઔષધિ પણ હોય તો પ્રાણીનાં ગ્રહણથી જ વૃક્ષનું પણ ગ્રહણ થઈ જ જાત; છતાં પૃથ– એવા વૃક્ષનું ગ્રહણ સૂત્રમાં કર્યું છે તેના દ્વારા આચાર્ય ભગવંત જણાવે છે કે આ વ્યાકરણમાં અન્યત્ર પ્રાણીનાં ગ્રહણથી ત્રસ જીવો જ ગ્રહણ કરવા; પરંતુ સ્થાવર જીવો ગ્રહણ કરવા નહિ. માટે જ “વિયાતિઃ” ન્યાયનું આલંબન અહીં આવશ્યક જ છે. '
(શ. ચાસાનુ0) “સદ-નગ્ન-વિદ્યમાનપૂર્વપાત્ સ્વીવોડાવિષ્યઃ” [૨.૪.૨૮.] इत्यत्र "अविकार:०" इतिलक्षणलक्षितमेव कृत्रिमं स्वाङ्गं गृह्यते, न तु स्वमङ्गमवयव इति यौगिकमकृत्रिमम, तेन 'दीर्घमुखा शाला' इत्यत्र शालापेक्षया लोकप्रसिद्धस्वाङ्गत्वे सत्यपि अप्राणित्वेन पारिभाषिक-स्वाङ्गत्वाभावान्न ङीः ।
અનુવાદઃ-પૂર્વપક્ષ (ચાલુ):- હવે ક્યાંક માત્ર કૃત્રિમનું જ ગ્રહણ થાય છે એવું સ્થળ બતાવે છે. “સદ ન૦” (૨/૪/૩૮) સૂત્રમાં પારિભાષિક એવું કૃત્રિમ સ્વી જ ગ્રહણ કરાય છે; પરંતુ પોતાનો અવયવ એ પ્રમાણે અકૃત્રિમ સ્વી ગ્રહણ કરાતું નથી. તેથી “તીર્ષમુવી નાતા"માં “શાતા"ની અપેક્ષાએ પ્રસિદ્ધ એવું અંગપણું હોતે છતે પણ અપ્રાણીપણાંથી પારિભાષિક, એવાં સ્વીપણાનો અભાવ થાય છે. આથી સ્ત્રીલિંગમાં “ ()” થતો નથી. આમ (૨૪/૩૮) સૂત્રમાં પારિભાષિક એવાં સ્ત્રીનું જ (કૃત્રિમ) ગ્રહણ કર્યું છે.