Siddha Hemchandra Shabdanushasanam Part 02

SR No.: 005770
Original Sutra Author: N/A
Author: Jagdishbhai
Publisher: Jagdishbhai
Publication Year: 2013
Total Pages: 396
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 9 MB

Page 314

સૂ૦ ૧-૧-૩૯
૬૮૨ અનુવાદ :- હવે બહુ પ્રત્યયાત્તવાળા શબ્દો સંખ્યા જેવા બને છે, એ વિચારવાનો અવસર છે, આથી એની ભૂમિકાને કરે છે. “જે સંખ્યા પ્રમાણ જેઓનું છે” એ અર્થમાં “વ” શબ્દને “યત્તતો ડાવતિ" (૭/૧/૧૪૯) સૂત્રથી “ડાવા”િ વાળો“મા” પ્રત્યય થાય છે અને તેમ થવાથી યાવન્તઃ શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. તથા આ “યાવત” શબ્દ સંખ્યા જેવો થવાથી ખરીદવા વગેરે અર્થમાં “' વગેરે પ્રત્યયો લાગવાથી “યાવ” યાવદ્ધા” તથા “યાવત્વ:” શબ્દો પ્રાપ્ત થાય છે. “ડાવતુ” પ્રત્યયમાં “ડર” અને “ડર” “ફ” સંજ્ઞાવાળા છે તથા ક્રૂ સંજ્ઞાના કારણે અન્ય સ્વરાદિનો લોપ થતાં “મા” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે અને એ “યાવ” શબ્દને “” વગેરે પ્રત્યયો લાગવાથી ઉપર કહેલા પ્રયોગો પ્રાપ્ત થાય છે.
“મામ વત્ કુળમૂતા” એવો ન્યાય વ્યાકરણમાં આવે છે. જેનો અર્થ આ પ્રમાણે થાય છે : અવયવ-રૂપ થયેલા જે આગમો છે, તે પ્રત્યય અથવા તો પ્રકૃતિના ગ્રહણથી જ ગ્રહણ કરાય છે. લોકમાં જે પ્રમાણે દેવદત્તને છ આંગળીઓ હોય તો આગમ સ્વરૂપ છઠ્ઠી આંગળી હોતે છતે પણ જેમ પાંચ આંગળીઓવાળો દેવદત્ત કહેવાય તેમ છ આંગળીવાળો પણ દેવદત્ત જ કહેવાય છે. એક આંગળી અધિક હોવાથી બીજા બધા દેવદત્તોની જેમ આની દેવદત્ત સંજ્ઞા પડશે નહીં, એવું કહી શકાશે નહીં. તેથી અહીં પણ જેમ “તું” પ્રત્યય એકલો “તું” તરીકે સમજાય છે તે જ પ્રમાણે “ડવું”. આદિવાળો એવો “મા” પ્રત્યય પણ “મા” પ્રત્યય સંબંધી વ્યવહાર(કાય)ને ભજનારો થાય છે. આથી “ડાવતુ” પ્રત્યય અંતવાળા શબ્દો પણ સંખ્યા જેવા થશે. સૂત્રમાં ભલે “તુ" પ્રત્યયાત્તવાળા શબ્દો સંખ્યા જેવા થાય છે” એવું કહ્યું હોય, પરંતુ ઉપરોક્ત ન્યાયથી આગમ સ્વરૂપ “હા” પણ “તું” પ્રત્યયનું જ અંગ (અવયવ) થવાથી “ડાવતુ' અન્તવાળો શબ્દ પણ સંખ્યા તરીકે ગ્રહણ કરી શકાશે.
અમુક સંખ્યા પ્રમાણે છે તેઓનું” એ અર્થમાં “ત” સર્વનામને “ડાવતુ” પ્રત્યય લાગે છે તથા “તાવ" શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. હવે ખરીદવા અર્થમાં “" પ્રત્યય થતા (૬/૪ ૧૩૦) સૂત્રથી “તાવ” પ્રયોગ પ્રાપ્ત થાય છે. એ જ પ્રમાણે પ્રકાર અર્થમાં “ધી” પ્રત્યય થતાં “તાવદ્ધા” પ્રયોગ પ્રાપ્ત થાય છે તથા વાર અર્થમાં “ત્વ[" પ્રત્યય લાગીને “તાવત્વ:” પ્રયોગ થાય છે. આ બધા જ પ્રયોગોમાં સાધનિકા “વ” અવ્યયની જેમ જાણવા યોગ્ય છે.
કેટલી સંખ્યા પ્રમાણ માપ છે જેઓનું” એ અર્થમાં “áમિોડતુરિત્ યે વાચ” (૭/૧/ ૧૪૮) સૂત્રથી “મા” પ્રત્યય થતાં તેમજ “મ્િ"નો “”િ આદેશ થતાં “જ્યિ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. હવે ખરીદવા અર્થમાં “" પ્રત્યય થતાં “જિ ” પ્રયોગ પ્રાપ્ત થાય છે. જેનો અર્થ કેટલાવડે ખરીદેલું એવો થાય છે. પ્રકાર અર્થમાં “ધ” પ્રત્યય થતાં “દ્ધિા ” પ્રયોગ પ્રાપ્ત થાય છે, જેનો અર્થ “કેટલા પ્રકારો” એ પ્રમાણે થાય છે. તથા વાર અર્થમાં “વૃત્વ”