Page Text
________________
૭૩૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ વિભક્તિ પ્રાપ્ત થઈ શકશે. આ પરિસ્થિતિમાં પુરુષ શબ્દથી અપત્ય અર્થનો રંગૂ પ્રત્યય મુશ્કેલીથી નિવારી શકાશે. આ પ્રમાણે પરિનિષ્ઠિત વિભક્તિવાળા નામો સાથે સમાસ કરવામાં આવશે તો સમાસના અવયવવાચક નામોને પણ તદ્ધિતના પ્રત્યયોની પ્રાપ્તિ થઈ જશે, જે ખરેખર ઇષ્ટ નથી. આથી જ અમે અર્થાત્ પૂરળ: સૂત્રના પક્ષમાં નથી.
તે જ પ્રમાણે અર્ધન પશ્વમેન શ્રીતમ્ એ પ્રમાણે અવયવ સ્વરૂપ શ્વમ શબ્દને પ્રત્યય લાગીને અર્ધપષ્યમમ્ પ્રયોગની પ્રાપ્તિ થઈ શકશે, જે અર્થાત્ પૂરત સૂત્રથી થવાની આપત્તિ આવે છે. આવી આપત્તિ ન આવે માટે જ અમે (ગ્રંથકારે) અર્ધપૂર્વક પૂરણ: એ પ્રમાણે મોટું સૂત્ર બનાવ્યું છે. જેથી અર્ધપબ્લેમ સ્વરૂપ સામાસિક શબ્દ જ સંખ્યા જેવો થશે, પરંતુ માત્ર પવૂમ શબ્દ સંખ્યા જેવો નહીં થાય.
(शन्यासानु०) सिद्धान्ते तु समुदायाद् राजपुरुषशब्दादेव प्रत्ययो भवतीति तदाद्यस्वरस्यैव वृद्धौ राजपुरुषिरितीष्टं सिद्ध्यति, तथैव प्रकृते क्रीतार्थान्वयितावच्छेदकाऽर्द्धपञ्चमत्वावच्छिन्नवाचकतापर्याप्त्यधिकरणाऽर्द्धपञ्चमशब्दादेव कप्रत्ययः समुत्पत्तुमर्हति, स च समुदाय इदानीं પશ્ચમશબ્દમાત્રચૈત્ર સચવત્તે “સર્ણય-હતેશારિષ્ટ: " [૬.૪.૩૦.] રૂચેતસૂત્રીયसङ्ख्यारूपोद्देश्यपदेन न शक्यते ग्रहीतुम्, यश्च पूरणप्रत्ययान्तः पञ्चमादिशब्दस्तत्पदग्रहणयोग्यो नाऽसौ कप्रत्ययार्थान्वयितावच्छेदकधर्मावच्छिन्नवाचकतापर्याप्त्यधिकरणमिति समुदायात् तदुत्पत्तिर्गगनकुसुमोत्पत्तीयतेतराम् ।
અનુવાદ - ઉત્તરપક્ષ :- હવે સમુદાયથી જ તદ્ધિતના પ્રત્યયની ઉત્પત્તિ થાય છે. પરંતુ સમાસના જુદાં જુદાં પદોથી તદ્ધિતના પ્રત્યયોની ઉત્પત્તિ થતી નથી. એ પ્રમાણે સિદ્ધ કરીને આચાર્ય ભગવંત પોતે જે સૂત્ર બનાવ્યું છે, એ જ યોગ્ય છે. પરંતુ અર્થાત્ પૂર: સૂત્ર યોગ્ય નથી એવું સિદ્ધ કરે છે.
સિદ્ધાન્તમાં સમુદાય સ્વરૂપ “ગપુરુષ” શબ્દથી જ તદ્ધિતનો પ્રત્યય થાય છે અને સમુદાય સ્વરૂપ સામાસિક શબ્દથી જ્યારે તદ્ધિતનો પ્રત્યય થાય છે ત્યારે સમુદાયના આદિ સ્વરની વૃદ્ધિ થતાં “રાનપુષિ” એ પ્રમાણે ઇષ્ટરૂપની સિદ્ધિ થાય છે. તે જ પ્રમાણે અહીં પણ ખરીદવા અર્થનો અન્વયિતા એવચ્છેદકધર્મ “અર્ધપખ્યમત્વ" છે. અર્થાત્ ખરીદવા અર્થને અનુસરનાર પદ “અર્ધપષ્યમ” છે. આ “અર્ધપગ્વમમ્” એ વાચક પદ છે. આથી આ પદમાં વાચકતા રહી છે. હવે “ઈપષ્યમત્વ'થી અવચ્છિન્ન થઈ છે વાચકતા જેની એવી વાચકતાથી વિશિષ્ટ એવું અધિકરણ “ગઈશ્વમ” સ્વરૂપ પદ જ છે અને આ “અર્ધપષ્યમ” શબ્દથી ખરીદવા અર્થવાળો તે પ્રત્યય ઉત્પન્ન થવા માટે યોગ્ય છે. હવે જો તમે “નર્ધા પૂરળ:” સૂત્ર બનાવશો તો માત્ર પન્કમ શબ્દ જ સંખ્યાવત્ બનશે અને તેમ થાય તો “સધ્યા ટૉશ...” (૬/૪/૧૩૦) સૂત્રથી
| SR No. | 005770 |
| Book Title | Siddha Hemchandra Shabdanushasanam Part 02 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Jagdishbhai |
| Publisher | Jagdishbhai |
| Publication Year | 2013 |
| Total Pages | 396 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 9 MB |