Siddha Hemchandra Shabdanushasanam Part 02

SR No.: 005770
Original Sutra Author: N/A
Author: Jagdishbhai
Publisher: Jagdishbhai
Publication Year: 2013
Total Pages: 396
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 9 MB

Page 59

૪૨૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ અહીં સ્વરાદિ ગણપાઠનાં સત્ત્વવાચક અવ્યયોનાં બે ઉદાહરણો બતાવે છે - ‘સ્વસ્તિ વાપતિ’ (કલ્યાણનાં સૂચક વાક્યોને તે કહે છે અથવા ભણે છે.) તથા ‘સ્વઃ પશ્યતિ’ અથવા ‘સ્વઃ પશ્ય’ (તે સ્વર્ગને જુએ છે અથવા તો તું સ્વર્ગને જો.) આવા પ્રયોગોમાં ક્રિયાવાચક શબ્દોની સાથે ‘સ્વર્' વગેરે શબ્દોથી જણાતા પદાર્થોમાં અનેક શક્તિઓ જણાય છે. આથી ‘સ્વ' વગેરે અવ્યયોનું સત્ત્વવાચીપણું નિશ્ચિત કરાય છે.
વળી દ્દિ ગણપાઠમાં જ સ્વરાદિ અવ્યયોનો સમાવેશ કર્યો હોત તો બધા અવ્યયો ‘વાવિ’ ગણપાઠવાળા કહેવાત. હવે ‘વાવિ: સ્વરોડનાદ્ (૧/૨/૩૬) એ પ્રમાણે સૂત્ર આવે છે. એ સૂત્ર પ્રમાણે ‘જ્ઞાતિ’ ગણપાઠમાં જેટલા અવ્યયો છે એની સ્વર પર છતાં અસન્ધિ થાય છે. આ પરિસ્થિતિમાં જો સ્વરાદિ અવ્યયોને રદ્દિ ગણપાઠમાં સમાવ્યા હોત તો સ્વરાદિ અવ્યયોમાં પણ સ્વર પર છતાં અસન્ધિનો પ્રસંગ આવત. પરંતુ બે સૂત્રો અલગ બનાવવાથી અલગ અલગ પ્રયોગોની સિદ્ધિ શક્ય થઈ.
(શ॰ચા૦ ) સ્વિિત-સુપૂર્વાર્ત્ત: ‘“સોર્ર્ત્તનું ઘ' [૩ળા૦ ૧૪૬.] ફરિ ધાતોજું,િ 7, સ્વરતેવાં વિવિ મુળે = સ્વર્ સ્વń: । ‘“ગમ ગૌ” “વન મો” “પૂણ્ પવને” મ્ય: “પૂસમિમ્ય: પુન સનુતાન્તાશ્ર્વ' [૩ળા૦ ૧૪૭.] હરિ ‘અન્ત-સનુત-પુન' આવેશે 7 અન્તર્, મનુતર્ મધ્ય-ાલવાની (અન્તર્મધ્યે, સત્તુત: જાળવાવી), પુનર્-મૂયોડથૈ । ‘‘પ્રાવતે’” [૩ળા૦ ૬૪.] રૂતિ (પ્રપૂર્વાર્) અતેરિ પ્રાત ્ પ્રભાતે ।
,,
અનુવાદ :- ‘સ્વર્’ શબ્દની વ્યુત્પત્તિ આ પ્રમાણે છે - ‘સુ + ૠ’ ધાતુ. આ ધાતુ બીજા ગણનો છે. ‘“સોરતેંતુ વ’’ (૩૦ ૯૪૬) સૂત્રથી ‘અર્’ પ્રત્યય થાય છે. ‘સુ + ૠ + અર્' આ અવસ્થામાં ધાતુનો લોપ થતાં ‘સ્વર્’ શબ્દની પ્રાપ્તિ થાય છે. અથવા “સુ + ૠ + વિ' આ અવસ્થામાં ધાતુમાં ગુણ થતાં અને “વિશ્” પ્રત્યય સંપૂર્ણપણે ત્ હોવાથી લોપ થતાં “સ્વ” શબ્દની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ “સ્વ” શબ્દ સ્વર્ગ અર્થમાં છે. “ગતિ અર્થવાળો ” “અમ્” ધાતુ પહેલાં ગણનો છે. “ભક્તિ કરવી” અર્થવાળો “સ” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. “પવિત્ર કરવું” અર્થવાળો “પૂ” ધાતુ નવમા ગણનો છે. આ ત્રણેય ધાતુઓને “પૂ-સમિમ્યઃ પુન”... (૩ī૦ ૯૪૭) સૂત્રથી “” પ્રત્યય થતાં તથા “અન્ત”, “સત્તુત” અને “પુન” આદેશ થતાં અનુક્રમે “અન્તર્”, “સત્તુત” અને “પુન' શબ્દોની પ્રાપ્તિ થાય છે. ‘‘અન્તર્”નો અર્થ મધ્યમાં થશે. દા.ત. ક્રિયાન્તર્ અર્થાત્ બે ક્રિયાની મધ્યમાં અને “સત્તુત ્”નો અર્થ કાળવાચક થાય છે. આ સનુર્ અવ્યયનો કોઈ પ્રયોગ મળ્યો નથી. “પુન” અવ્યય “સૂયસ્” અર્થમાં છે. ભૂસ્ એટલે ફરીથી “મ્િ મૂયોપિ વાનિ ?” શું હું ફરીથી આપું ? અર્થાત્ (શું હું વધારે આપું ?)
**