Siddha Hemchandra Shabdanushasanam Part 02

SR No.: 005770
Original Sutra Author: N/A
Author: Jagdishbhai
Publisher: Jagdishbhai
Publication Year: 2013
Total Pages: 396
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 9 MB

Page 98

સૂ૦ ૧-૧-૩૧
४६६ “વ + વિ" પ્રત્યય (કર્તા અર્થમાં) થતાં “વળુ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. પરંતુ આવું સ્વરૂપ અમારી બુદ્ધિના વિષયભૂત થતું નથી.
“જેની પૂર્વમાં છે એવા “જિ” ધાતુથી પર “વિશ્વ" પ્રત્યય થતાં અને “પુનો ” ભાવ થતાં “” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “વ” અવ્યય ઇષ્ટપ્રશ્ન અર્થમાં છે. દા.ત. “ન્વિત્ નિદ્રાવાં નૈષિા” રામાયણમાં એક પ્રસંગ આવે છે. ત્યાં રામ રાજ્ય સોંપ્યા પછી ભારતને પૂછે છે: તમે રાજ્ય સંભાળ્યું છે તો નિદ્રાને વશ તો નથી થતાંને? અહીંયા ભરત મહારાજાને આ પ્રશ્ન ઈષ્ટ છે. રામાયણમાં એક સર્ગ આખો જ “શ્વિ" અવ્યયના પ્રયોગો સંબંધી આવે છે. “વિત્ તમ્ પસિ?” શું તમે ભણો છો ? ગુરુ જ્યારે પોતાના શિષ્યને ભણતા જુએ ત્યારે આવો પ્રશ્ન પૂછે છે. તે સમયે શિષ્યને માટે આ ઈષ્ટપ્રશ્ન છે.
(૦ચા) “ તૈડું ” શતઃ “” [૩૦ ૪૪૬.] તિ –ટિ યત્ર છોત્તેfધને I “હીંન્દ્ર વિશ્વને” અતઃ “મ:” [૩૦ ૨.] ત્યપ્રત્યયે નદ પ્રત્યારH-વિષાદ્ર-પ્રતિવિધy નૌઃ મળ્યાત્વિકારે નદિ અપાવે “ર હિંસા-ત્યોઃ' મત: “મિ-તમિ" [૩ २००.] इत्यत्र बहुवचनात् ते हन्त प्रीति-विषाद-संप्रदानेषु । मापर्वान्नपर्वाच्च कायतेर्बाहुल
ડિતીતિ કરતોપે “નબત” [.૨.૧ર.] રૂત્વાભાવે વ માર્િ, રજિસ, દાવપ निषेधे वर्जने च । "मांक माने" अतः "डित्" [उणा० ६०५.] इत्याप्रत्यये आकारलोपे च मा, 'अङित् माशब्दो नास्ति' इत्यन्ये, ङिद्योगे माङ्, नातेर्बाहुलकाद् डकारे न, जिद्योगे च નગ, તે સર્વેડપિ નિષેધે /
અનુવાદ :- પ્રયત્ન કરવા અર્થવાળો “ક” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “વ” ધાતુથી “” (૩M૦િ ૪૪૬) સૂત્રથી “2” પ્રત્યય થતાં “યત્ર' શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. અહીં “વત્ + = આ અવસ્થામાં એક “”નો લોપ થતાં “ત્ર" શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. “યત્ર" અવ્યય કાળ સ્વરૂપ અધિકરણ અર્થમાં છે. દા.ત. “યત્ર ને પર્નન્યો વર્ષતિ” “યત્ર"ના મનોરમા ટીકામાં અમર્ષ, ગહ, આશ્ચર્ય વગેરે અર્થો પણ બતાવ્યા છે.
બંધન અર્થવાળો “ન” ધાતુ ચોથા ગણનો છે. આ “ન" ધાતુથી “ક” (૩૦ ૨) સૂત્રથી "" પ્રત્યય થતાં “ના” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “ના” અવ્યય પ્રત્યારંભ, વિષાદ અને પ્રતિવિધિ અર્થમાં છે.
પાણિની વ્યાકરણમાં “નદ પ્રત્યારબ્બ” (૮/૧/૩૧) સૂત્ર પ્રત્યારંભ અર્થ માટે આવે છે. કોઈક કાર્યને કરવા માટે પ્રેરિત વ્યક્તિને ઠપકો આપવા માટે પ્રતિષેધ યુક્ત વચન તે પ્રત્યારંભ છે. “દ પોશ્યલે ?' (શું તું ખાઈશ નહીં?) અહીં પ્રશ્ન પૂછનારને એવું જણાવ્યું છે કે, પ્રેરિત