Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્ય-રચિત ( 0 0 0 0 શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસનમ,
(A () (0
રીપીટ
) - ક
જિક
'
• અનુવાદકાર • પંડિતવર્ય શ્રી જગદીશભાઈ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે અહમ્ . | શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથાય નમઃ |
કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્ય-રચિત શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસનમ્ સ્વોપલ્લતત્ત્વપ્રકાશિકા જ શબ્દમહાર્ણવન્યાસ શ્રી કનકપ્રભસૂરિરચિતન્યાસસારસમુદ્ધારસંવલિતમ્
તત્ર પ્રથમોડધ્યાયઃ પ્રથમઃ પાદર
દ્વિતીયો ભાગઃ
અનુવાદકાર છે પંડિતવર્ય શ્રી જગદીશભાઈ ઈ. સ. ૨૦૧૩
વિ. સં. ૨૦૬૯
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રંથનામ :- શ્રી સિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસનમ્
ગ્રંથકર્તા :- કલિકાલસર્વજ્ઞ આ. ભ. શ્રી હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા અનુવાદકાર :- પંડિતવર્ય શ્રીજગદીશભાઈ
પ્રકાશક:- પંડિતવર્ય શ્રીજગદીશભાઈ
૮/૧૬૪૪, ગોપીપુરા પોલીસ ચોકીની સામે, સંસ્કૃતિ ભવનની બાજુમાં, સુરત. ૩૯૫૦૦૧. ફોન (મો.) ૯૪૨૬૧ ૮૫૨૮૪
* પ્રાપ્તિસ્થાન
પંડિતવર્ય શ્રીજગદીશભાઈ ૮/૧૬૪૪, ગોપીપુરા પોલીસ ચોકીની સામે, સંસ્કૃતિ ભવનની બાજુમાં,
સુરત. ૩૯૫૦૦૧.
ફોન (મો.) ૯૪૨૬૧ ૮૫૨૮૪
* પ્રથમ આવૃત્તિ ઃ- ઈ. સ. ૨૦૧૩,
:
* નકલ :- ૫૦૦
મુદ્રકઃ
વિ. સં. ૨૦૬૯
*મૂલ્ય ઃ- ૧૨૦૦/- (બે ભાગના સેટના) ́પૃષ્ઠ:-૩+૩૮૫
વિનોદભાઈ એમ. મહેતા
૮, પ્રસિદ્ધિ ફ્લેટ્સ,
પ્રિતમનગર અખાડા પાસે, પ્રિતમનગર બીજો ઢાળ, એલિસબ્રીજ, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૬ (મો.) ૯૩૨૭૫ ૯૧૯૧૯
* આર્થિક સહયોગ
ચંચલબેન છોટાલાલ વેલચંદ શાહ ધાનેરા (હાલ સુરત)
શ્રી પાર્શ્વ કોમ્પ્યુટર્સ,
૫૮, પટેલ સોસાયટી, વલ્લભવાડી સામે,
જવાહરચોક, મણિનગર, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૮. ફોન : ૯૯૦૯૪ ૨૪૮૬૦.
ટાઈપ સેટિંગ ઃ- મૃગેન્દ્ર શાંતિલાલ શાહ
૧૮/૧૦૫, વિજયનગર હાઉસિંગ કોલોની, નારણપુરા,અમદાવાદ-૩૮૦૦૧૩. ફોન : ૯૮૨૪૯ ૫૨૩૦૧.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
' ' હે શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ ભગવાન ! કલિકાલમાં તમારા સ્થાપનાનિક્ષેપાએ મારા જીવનમાં જે જીવંત પરમાત્માની ખોટ હતી તેને પૂરી કરી છે. કદાચ તમારું સાંનિધ્ય મને ન મળ્યું હોત તો મારા માટે આ કૃતિ જૈનશાસનને આપવાનું શક્ય ન બન્યું હોત. વર્તમાનમાં ચારેય નિક્ષેપાઓમાંથી અમારી પાસે માત્ર નામ અને સ્થાપના એમ બે નિક્ષેપાઓ જ વિદ્યમાન છે; છતાં પણ આ બંને નિક્ષેપાઓ સ્વતંત્ર રીતે પણ મને ભાવનિક્ષેપાની જેમ જ સહાયક થયા છે, જેની અનુભૂતિ મેં અનુભવી છે. કલિકાલસર્વજ્ઞ આચાર્ય ભગવંતશ્રી હેમચન્દ્રાચાર્ય મહારાજાનો વર્તમાનમાં વિદ્યમાન એવો સંપૂર્ણ બૃહસ્થાસ હું જૈનશાસનના ચરણે ધરી શકું, તેને માટેનું બળ વગેરે જે કાંઈ અપેક્ષિત હોય એની અપેક્ષા હું આપની પાસે જ રાખીશ.
આપનો સેવક જગદીશ
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાર સમર્પણ
શ્રી છોટાલાલ વેલચંદ શાહ (ધાનેરા)
શ્રી ચંચળબેન છોટાલાલ શાહ (ધાનેરા)
પૂજ્ય પિતાશ્રી
પૂજ્ય માતુશ્રી
હે ઉપકારી માતા-પિતા ! હું જન્મ પછીના એક વરસ પછી સંપૂર્ણ અપંગ થઈ ગયો હતો. મારું લાલન-પાલન કરવા દ્વારા ભવિષ્યમાં આપને કોઈ ફાયદો થવાનો ન હતો; છતાં પણ ઇ. સ. ૧૯૫૪માં મહાલક્ષ્મી (મુંબઈ) હોસ્પિટલમાં મને દાખલ કરીને છ મહિના સુધી મારી સારવાર કરાવી. ત્યારબાદ નવમે વર્ષે મને ભણવા માટે મૂક્યો. આપણી પરિસ્થિતિ એવી ન હતી કે હું રીક્ષામાં ભણવા જઈ શકું; છતાં પણ તમે મને ઊંચકી-ઊંચકીને રોજ સ્કૂલે લઈ જતા હતા. આપે B. Com. સુધી મને ભણાવ્યો. સત્તાવન વર્ષ સુધી મારા આનંદને માટે આપે કોઈ કચાશ રાખી ન હતી. હે બા ! આજે મારી ૬૦ વર્ષની ઉંમરે પણ તું મારી એ જ ભાવથી સેવા કરે છે. આ બધાનો બદલો હું તમને કેવી રીતે આપી શકું ? પરમાત્મા મહાવીરસ્વામીએ તો દેવાનંદા અને ઋષભદત્તને સંયમ આપીને મોક્ષમાં મોકલ્યા. મારી પાસે એવું સામર્થ્ય પણ નથી કે હું તમારું આ રીતે કલ્યાણ કરી શકું, પણ આપે નિઃસ્વાર્થભાવે જે પણ જ્ઞાન અપાવ્યું છે. તથા આર્થિક જરૂરિયાતો માટે મારી કોઈ અપેક્ષાઓ નથી રાખી, એના બદલામાં આ સર્જનને આજે હું આપના કરકમલમાં સમર્પિત કરું છું. આનાથી જે પુણ્ય તથા વિશુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય તેના દ્વારા આપ જલ્દીથી જલ્દી આ સંસારમાંથી છૂટકારો પ્રાપ્ત કરો તે જ અભ્યર્થના સાથે વિરમું છું.
આપનો ચરણચંચરિક જગદીશ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા
અનુક્રમણિકા
ક્રમ
× ૪
ઇ
સૂત્ર पुं-स्त्रियोः स्यमौजस् स्वरादयोऽव्ययम् चादयोऽसत्त्वे अधण्तस्वाद्या शसः विभक्तिथमन्ततसाद्याभाः वत्तस्याम् क्त्वातुमम् . તિઃ अप्रयोगीत् अनन्तः पञ्चम्याः प्रत्ययः डत्यतु सङ्ख्यावत्
बहुगणं भेदे ૧૩. क-समासेऽध्यर्थः ૧૪.|. મધપૂર્વક પૂરણ:
સૂત્રાંક ૧/૧/૨૯ ૧/૧/૩૦ ૧/૧/૩૧ ૧/૧/૩૨ ૧/૧/૩૩ ૧/૧/૩૪ ૧/૧/૩૫ ૧/૧/૩૬ ૧/૧/૩૭ ૧/૧૩૮ ૧/૧/૩૯ ૧/૧/૪૦ ૧/૧૪૧ ૧/૧/૪ર.
પત્રાંક ૩૭૬ થી ૪૦૨ ૪૦૨ થી ૪૫૪ ૪૫૪ થી ૫૩૩ પ૩૩ થી ૫૪૩ ૫૪૩ થી પપ૩ પપ૩ થી ૫૫૮ પપ૮ થી પ૬૫ પ૬પ થી પ૬૬ પ૬૬ થી ૬૧૨ ૬૧૨ થી ૬૪૩ ૬૪૩ થી ૭૦૪ ૭૦૪ થી ૭૨૪ ૭૨૪ થી ૭૩૩ ૭૩૩ થી ૭૬૦
છે
$
$
$ જે
જે
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ श्री शंभेश्वरपार्श्वनाथाय नमः ॥ ॥ एँ नमः ॥
કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રીહેમચન્દ્રસૂરિવર્ડ રચના કરાયેલ
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
प्रथमोऽध्यायः
[ स्वोपज्ञतत्त्वप्रकाशिकाभिधबृहद्वृत्तिस्वोपज्ञतत्त्वप्रकाशिकाप्रकाश-शब्दमहार्णवन्यास (बृहन्यास) - मनीषिकनकप्रभविरचितन्याससारसमुद्धार( लघुन्यास ) संवलितम् ]
सूत्रम् - पुं- स्त्रियोः स्यमौजस् । १ । १ । २९ ॥
-: तत्त्वप्राशि :
औरिति प्रथमा-द्वितीयाद्विवचनयोरविशेषेण ग्रहणम् । सि अम् औ २ जस् इत्येते प्रत्ययाः पुंलिङ्गे स्त्रीलिङ्गे च घुट्संज्ञा भवन्ति ।
-: तत्त्वप्राशिानो अनुवाह :
સૌ એ પ્રમાણે પ્રથમા-દ્વિતીયા દ્વિવચનનો અવિશેષતાથી ગ્રહણ કરવો. તેથી આ પ્રમાણે ક્રમ થશે : એકવચનનાં સિ અને મમ્ તથા દ્વિવચનનાં બંને સૌ તથા બહુવચનનો નસ્ એમ પાંચ પ્રત્યયો પુલિંગ અને સ્ત્રીલિંગમાં ઘુસંજ્ઞાવાળા થાય છે.
"
(त०प्र०) राजा । राजानम् । राजानौ तिष्ठतः । राजानौ पश्य । राजानः । स्त्रियाम् -सीमा । सीमानम् । सीमानौ तिष्ठतः, पश्य वा । सीमानः । “नि दीर्घः ' [ १.४.८५. ] इंति दीर्घः । पुं- स्त्रियोरिति किम् ? सामनी, वेमनी; घुट्त्वाभावाद् दीर्घो न भवति ।
अनुवाह :- 'राजन्' शब्दमां घुट् प्रत्यय पर छतां न्नी पूर्वनो स्वर 'नि दीर्घः' (१/४/८५) સૂત્રથી દીર્ઘ થાય છે. અને આ દીર્ઘ કાર્યના પ્રયોગો અનુક્રમે પુલિંગ અને સ્ત્રીલિંગ નામોમાં
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
જણાવે છે. જેથી ‘રાના, રાજ્ઞાનમ્' એ પ્રથમા-દ્વિતીયા એકવચનમાં થાય છે. જેનો અર્થ ‘રાજા’ અને ‘રાજાને' એ પ્રમાણે થાય છે. તથા ‘બે રાજાઓ ઊભા છે’ અને ‘બે રાજાઓને તું જો’ આ બંને પ્રયોગોમાં ‘રાજ્ઞાનૌ’ અનુક્રમે પ્રથમા અને દ્વિતીયા દ્વિવચનનાં પ્રયોગો છે. તથા ‘રાખાન ’ પ્રથમા બહુવચનનો પ્રયોગ છે, જેનો અર્થ ‘રાજાઓ' એ પ્રમાણે થાય છે. સ્ત્રીલિંગમાં ‘સીમન્’ શબ્દના પણ (અર્થ છે સરહદ અથવા મર્યાદા) પહેલાં પાંચ ઘુટ્ પ્રત્યયોનાં રૂપો આપ્યાં છે, જેનો અર્થ આ પ્રમાણે છે - સીમા, સીમાને, બે સીમાઓ (સરહદો) ઊભી છે (અર્થાત્ છે.) તથા બે સરહદોને તું જો. તેમજ પ્રથમા બહુવચનમાં ‘સીમાઓ’ એવો અર્થ થશે. ઉપરના બધા જ પ્રયોગોમાં ‘નિ વીર્ય:’ (૧/૪/૮૫) સૂત્રથી ની પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ થયો છે.
પુલિંગ અને સ્ત્રીલિંગનાં જ પ્રથમ પાંચ પાંચ પ્રત્યયો ઘુસંજ્ઞાવાળા થવાથી નપુંસકલિંગમાં પ્રથમા-દ્વિતીયા દ્વિવચનનો ‘ફ્’ પ્રત્યય ઘુસંજ્ઞાવાળો થતો નથી. ‘સામની’ અને ‘વેમની' એ પ્રમાણે બંને રૂપો પ્રથમા-દ્વિતીયા દ્વિવચનનાં છે. વળી આ રૂપો નપુંસક નામો સંબંધી છે. અહીં પ્રત્યયો ઘુસંજ્ઞાવાળા ન થવાથી ‘'ની પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ થતો નથી. ‘સામની' એટલે ‘સામવેદનાં બે મંત્રો’ તથા ‘તેમની' એટલે વણકરના બે ઉપકરણો.
(1oXo ) વિં પુનઃ પુમાત્ સ્ત્રી વા ? નિમ્ । હ્રિ પુનસ્તત્ ? અયમ્, ચમ, इदम् इति यतस्तत् पुमान् स्त्री नपुंसकम् इति लिङ्गम् । तंच्चार्थधर्म इत्येके, शब्दधर्म નૃત્યચે, સમયથાપિ ન ોષઃ રા
અનુવાદ ઃ- પુરુષ અથવા તો સ્ત્રી શું છે ? એના જવાબમાં કહે છે કે પુરુષ અથવા તો સ્ત્રી લિંગ છે. લિંગ એ પ્રમાણે જવાબ આપ્યો એટલે ફરીથી શંકા કરી કે લિંગ શું છે ? એનાં અનુસંધાનમાં જણાવે છે કે ‘ત્રયમ્’, ‘થમ્’ તથા ‘મ્’ દ્વારા જે જણાય છે તે અનુક્રમે પુલિંગ, સ્ત્રીલિંગ અને નપુંસકલિંગ છે.
આ લિંગ એ પદાર્થનો ધર્મ છે એવું કેટલાક લોકો માને છે. તથા આ લિંગ એ શબ્દનો ધર્મ છે એવું બીજાઓ માને છે. બંને પ્રકારે માનવામાં પણ કોઈ દોષ નથી.
-: શબ્દમહાર્ણવન્યાસ ઃ
पुंस्त्रियोरित्यादि–‘“पातेङुम्सुः" [उणा० १००२.] इति पुमान्, सूते अपत्यं स्त्यायति गर्भोऽस्यामिति वा “स्त्री” [उणा० ४५०.] इति त्रुटि निपातनात् स्त्री, पुमांश्च स्त्री च पुंस्त्रियौ । -: શબ્દમહાર્ણવન્યાસનો અનુવાદ ઃ
‘પા' ધાતુથી ‘પાતેડુંમ્મુ:' (૩ળા૦ ૨૦૦૨) સૂત્રથી ફ્ ઇત્વાળો ડુમ્સ પ્રત્યય થતાં પુન્તુ શબ્દ
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૨૯
૩૭૮ બને છે, જેનું પ્રથમા એકવચન પુમાન' થાય છે. તથા જે પુત્રને જન્મ આપે છે અથવા તો ગર્ભ જેમાં વિકસિત થાય છે એ અર્થમાં “જૂ' અને “વૈ' ધાતુને “સ્ત્રી' (૩૦ ૪૧૦) સૂત્રથી ‘ત્ર પ્રત્યય થતાં અને નિપાતન થવાથી સ્ત્રી શબ્દ થાય છે. હવે ‘પુણ્’ અને ‘સ્ત્રી' શબ્દનો દ્વન્દ સમાસ થવાથી (પુમાન્ ૨ સ્ત્રી વ) “-સ્ત્રિયી’ પ્રયોગ પ્રાપ્ત થશે.
(शन्या०) अलौकिकोऽयं निर्देशः, अन्यथा अर्च्यत्वात् स्त्रीशब्दस्य प्राग निर्देशे "स्त्रियाः पुंसो द्वन्द्वाच्च" [७.३.९६.] इति समासान्ते स्त्री-पुंसयोरिति निर्देशेन भाव्यम् । अनेन चैतद જ્ઞાતે-ક્ષત્તિ અત્નજિ નિશા:, યથા-૮ વર્તવાનિ, “નક્ષ–ચશોધી' રૂત્ર તૃક્ષોડપિ व्यर्थः, न्यग्रोधोऽपि व्यर्थः, न चासौ समासादन्यत्र व्यर्थत्वेन प्रयुज्यत इति; यथा वा "दिवाश्रयः" इत्यादौ वृत्तिविषय एव दिवशब्दोऽकारान्तः प्रयुज्यते, नान्यत्रेति ।
અનુવાદ - સૂત્રમાં “S-સ્ત્રિયોઃ' એ પ્રમાણે નિર્દેશ કરવામાં આવ્યો છે તે અલૌકિક નિર્દેશ છે. “તો મવા રૂતિ નૌકિ.' અને “ર તૌકિ. રૂતિ મતૌકિ' જે વિગ્રહ લોકમાં પ્રચલિત હોય તેને લૌકિકવિગ્રહ કહેવામાં આવે છે. દા.ત. “રાજ્ઞ: પુરુષ: તિ રાનપુરુષ:' અહીં વ્યવહારમાં વિગ્રહવાક્ય પણ પ્રસિદ્ધ છે અને સામાસિક શબ્દ પણ પ્રસિદ્ધ છે. આથી “રાજ્ઞ: પુરુષ:' લૌકિક વિગ્રહવાક્ય કહેવાય છે. ‘મી સમીપમ્ તિ ૩પમ્પમ્' અહીં ‘શ્મર્ણ સમીપમ્' સ્વરૂપ વિગ્રહવાક્ય લોકમાં પ્રસિદ્ધ નથી. માત્ર લોકોને ‘૩૫૩૫મું સ્વરૂપ સામાસિક શબ્દનો અર્થબોધ કરાવવા માટે વિગ્રહ બતાવવામાં આવ્યો છે. ‘૩૫વુમ્' એ નિત્ય અવ્યવીભાવ સમાસ છે. જે નિત્ય અવ્યયીભાવ સમાસ સ્વરૂપ હોય છે. તેનો વિગ્રહ હોતો નથી. આથી “કૃમી સમીપ' એ અલૌકિક વિગ્રહવાક્ય કહેવાય છે. એ જ પ્રમાણે “પુમાન ૨ સ્ત્રી ૨ રૂતિ પુસ્ત્રિય તયઃ -સ્ત્રિયો:' આ પણ અલૌકિક પ્રયોગ છે. વ્યવહારમાં આવો પ્રયોગ પ્રસિદ્ધ નથી. વ્યવહારમાં તો “ત્રી' શબ્દ પૂજ્યવાચક હોવાથી સમાસમાં પૂર્વમાં નિપાત થાય છે. તથા દ્વન્દ્રસમાસમાં ‘ઢિયા પુલો કી ’ (૭/૪/૯૬) સૂત્રથી ‘ક’ સમાસાંત થતાં ષષ્ઠી દ્વિવચનનો
સ્ત્રી-પુયો:' પ્રયોગ પ્રાપ્ત થવો જોઈએ. આ પ્રમાણે લોકમાં પ્રચલિત નિર્દેશનો ત્યાગ કરીને g-fસ્ત્રયો:' નિર્દેશ કરવામાં આવ્યો છે. માટે જ આ નિર્દેશને અલૌકિક નિર્દેશ કહેવામાં આવે છે.
ઉપરોક્ત નિર્દેશવડે એવું જણાય છે કે અલૌકિક નિર્દેશો વિદ્યમાન છે. દા. ત. દ્વન્દ્રસમાસમાં વર્તતા પદો અલૌકિક નિર્દેશવાળા હોય છે. જેમ કે “નક્ષચોધી' એ પ્રમાણે ઇતરેતરદ્રસમાસમાં તૈક્ષ' પણ દ્વિ અર્થમાં વિદ્યમાન છે અને ચોધ' પણ દ્વિ અર્થમાં વિદ્યમાન છે. જો આ બંને શબ્દો સમાસમાં ન હોય તો દ્વિઅર્થપણાંથી પ્રયોગ કરાતા નથી. અર્થાતું બંને પદો સમાસ સિવાય જ્યારે પૃથફ પૃથફ હોય છે ત્યારે એક એક પદ દ્વિત સ્વરૂપ અર્થને જણાવતું
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ નથી. આમ, ઇતરેતરદ્વન્દ્રસમાસમાં પૃથગુ પૃથગુ પદ દ્વિત્ય સ્વરૂપ અર્થને જણાવે છે એ અલૌકિક નિર્દેશ છે.
અથવા તો વિવાશ્રય સ્વરૂપ સામાસિક શબ્દમાં ‘વિ' શબ્દ ‘માર' અંતવાળો પ્રયોગ કરાય છે. સમાસ સિવાય જો “વિવ’ શબ્દ આવે તો વ્યંજનાન્ત “વિવું' શબ્દનો જ પ્રયોગ કરાય છે. વ્યંજનાંત “વિવું' શબ્દનો પ્રયોગ એ લૌકિક પ્રયોગ છે. જ્યારે સમાસમાં મરીન્ત દ્વિવ શબ્દનો પ્રયોગ એ અલૌકિક પ્રયોગ છે. જો સમાસમાં વ્યંજનાંત “વિવું' શબ્દનો પ્રયોગ થયો હોત તો પૂર્વનું નામ સમાસમાં પદસંજ્ઞાવાળું થતાં ‘વિવું'ના ‘વ’નો ‘આદેશ થાત અને ‘થ્વાશ્રયઃ' પ્રયોગની સિદ્ધિ થાત. આમ છતાં પણ સમાસમાં ‘વિવું' શબ્દ “મારાન્ત’ જ મનાય છે. આ જ અલૌકિક નિર્દેશ કહેવાય છે. હવે બૃહદુવૃત્તિની ટીકાના શબ્દોની સ્પષ્ટતા કરે છે - (शन्या०) औरिति प्रथमेति-ननु कथं प्रथमा (सम्बन्धिन औ इत्यस्य ग्रहणम् अमुत्तरोपादानाद्) द्वितीयासंबन्धिन एव ग्रहणं प्राप्नोति ? अन्यथा प्रथमापरिग्रहार्थं 'स्यौजसमौ' इति विदध्यात् । नैवम्-व्यतिक्रमनिर्देश एव आवृत्त्योभयपरिग्रहं साधयति । तथाहि 'अमौ' द्वितीयाया इति (इति द्वितीयायाः) परिग्रहः, 'औ-जस्' इति प्रथमायाः, अनेनैव स्वरूपेण स्यादिति सूत्रेऽविशेषेण पठितौ, अन्यथाऽतः पूर्वं जसं पठेदिति, अत एव 'अविशेषेण' इत्युक्तम् । “स्यतेरी च वा" [उणा० ९१५.] इति मनि सीमन् ।
અનુવાદ :- પૂર્વપક્ષ :- કૌંસમાં રહેલો પાઠ પણ પૂર્વપક્ષનાં પ્રશ્ન સંબંધી હેતુ તરીકે રજૂ કરવામાં આવ્યો છે. સૂત્રમાં કમ્ પ્રત્યય પછી સૌ પ્રત્યયનું ગ્રહણ કર્યું છે. આથી મમ્ દ્વિતીયા વિભક્તિનો હોવાથી સૌ પણ દ્વિતીયા વિભક્તિ સંબંધી જ લઈ શકાય છે. છતાં પણ પ્રથમ વિભક્તિ સંબંધી ગૌ શા માટે લેવામાં આવ્યો છે? જો પ્રથમ વિભક્તિનો સૌ પણ ગ્રહણ કરવો હોત તો ચીનની સૂત્ર જ બનાવવું જોઈએ. આથી સૂત્ર પ્રમાણે તો પ્રથમ વિભક્તિનો સૌ ઘુટ્સજ્ઞાવાળો થઈ શકશે નહીં.
ઉત્તરપક્ષ:- અહીં ક્રમભંગ કરીને નિર્દેશ કરવામાં આવ્યો છે, એને વ્યતિક્રમનિર્દેશ કહેવામાં આવે છે. પ્રથમ ‘સિ’ આવે, પછી “ગૌ' આવે, પછી “કમ્' આવે તેને ક્રમિકનિર્દેશ કહેવાય છે. અહીં તો ‘ત્તિ’ પછી ‘૩' છે, પછી ‘ગૌ’ છે. માટે વ્યતિક્રમનિર્દેશ છે. અહીં વ્યતિક્રમનિર્દેશ જ આવૃત્તિથી ઉભય ‘ગૌ'ના ગ્રહણને સિદ્ધ કરે છે.
વ્યાકરણમાં સિદ્ધાંત છે કે અર્થનો ભેદ હોય તો શબ્દનો ભેદ હોવો જ જોઈએ. દા.ત. “રિ' શબ્દનાં બે અર્થ છે : (૧) ઇન્દ્ર અને (૨) વિષ્ણુ. હવે જ્યારે “હરિ: છત’ વાક્ય આવશે
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ ૧-૧-૨૯
३८०
ત્યારે ક્યાંતો ‘ઇન્દ્ર જાય છે’ એવો બોધ થાય છે અથવા તો ‘વિષ્ણુ જાય છે’ એવો બોધ થાય છે.-પરંતુ એક જ વાક્યમાં ઇન્દ્ર જાય છે તથા વિષ્ણુ જાય છે એ પ્રમાણે બંને અર્થનો બોધ કરાવી શકવાનું સામર્થ્ય નથી. હા, ‘હરિ’ શબ્દનો આવૃત્તિથી બેવાર પ્રયોગ કરવામાં આવે તો બંને અર્થનો બોધ થઈ શકે છે. આમ, નવો નવો અર્થ સમજવા માટે શબ્દ તો ભિન્ન ભિન્ન આવશ્યક જ છે. એ પ્રમાણે અહીં પણ ‘ઞૌ' શબ્દ એક જ વાર લખ્યો છે. છતાં પણ એ ‘ૌ' શબ્દથી પ્રથમા દ્વિવચનનો બોધ પણ કરવો છે. તેમજ દ્વિતીયા દ્વિવચનનો બોધ પણ કરવો છે. આમ એક જ ‘ઔ’ શબ્દથી જો બે અર્થનો બોધ કરવો હોય તો ‘ઔ’ શબ્દની આવૃત્તિ (પુનરાવૃત્તિ) કરવા દ્વારા જ થઈ શકશે અને સૂત્રમાં જે વ્યતિક્રમનિર્દેશ જણાવ્યો છે એનાથી જ જણાય છે કે આવૃત્તિથી ઉભય અર્થનું ગ્રહણ થઈ શકશે.
જ્યારે જ્યારે શબ્દ એક જ ઉચ્ચારણવાળો હશે છતાં બે અર્થમાં પ્રચલિત હશે તો એક જ વાર એ શબ્દનું ઉચ્ચારણ કરવામાં આવશે તથા એ શબ્દની આવૃત્તિ કરી બે વાર ઉચ્ચારણવાળો થયો છે એવું માની લેવામાં આવશે. અહીં અર્થભેદ હોવાને કારણે આવૃત્તિથી શબ્દભેદ થઈ જશે. આવી પ્રક્રિયાને શાસ્ત્રમાં તંત્રનિર્દેશ કહેવામાં આવે છે. આમ જેનું બાહ્ય સ્વરૂપ એક જેવું જ હોય ત્યારે એક જ વાર ઉચ્ચારણ કરાયેલો શબ્દ પણ આવૃત્તિ દ્વારા બે વાર ઉચ્ચારણવાળો માનીને અર્થભેદ થઈ શકશે. આ પ્રક્રિયાને તંત્રનિર્દેશ કહેવામાં આવે છે. આવો અર્થ વ્યતિક્રમનિર્દેશ દ્વારા પ્રાપ્ત થઈ શકે છે.
જ્યારે ‘મૌ’ હશે ત્યારે દ્વિતીયાવિભક્તિનો ‘ઔ’ ગ્રહણ થશે. પછી આવૃત્તિથી ‘ઔ’ બીજી વાર ગ્રહણ કરવામાં આવશે. આથી ‘બૌનસ્’ માનીને પ્રથમા વિભક્તિનો લેવામાં આવશે. આમ સ્વરૂપથી બંને ‘ઔ’નો બોધ થશે. આથી જ સૂત્રમાં બંને ‘ઔ’ને અવિશેષતાથી કહ્યા છે. જો વિશેષ એવા ‘ઔ’નું ગ્રહણ જ કરવું હોત તો ‘ઔ’ની પૂર્વમાં ‘ખસ્’ને કહેત. અર્થાત્ સૂત્ર આ પ્રમાણે બનાવત ‘સ્વૌનસમ્'. આવી રચનામાં વિશેષ એવા પ્રથમા વિભક્તિના ‘ઔ’નો જ બોધ થાત, પરંતુ આવો બોધ કરવો નથી. માટે જ ટીકામાં લખ્યું છે કે ‘સૌ’નું અવિશેષતાથી ગ્રહણ થાય છે એ પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યું છે. અહીં ક્રમભંગ લાઘવ કરવા માટે કર્યો છે.
હવે ‘સૌમન્’ શબ્દની વ્યુત્પત્તિ બતાવે છે : ‘સો’ ધાતુને ‘સ્યતેરી = વા' (૩Ī૦ ૧) સૂત્રથી ‘મન્’ પ્રત્યય થતાં અને અન્ય સ્વરનો ‘' થતાં ‘સીમન્’ રૂપ સિદ્ધ થશે.
( श०न्या० ) ननु र्करचरणादिमती व्यक्तिः पुरुषार्थोपयोगिनी पुमानित्युच्यते, सैव च स्तनकेशवती स्त्रीति, तद्ग्रहणे च 'सीमा, सीमानौ' इत्यादावप्रसङ्गेनाव्याप्तिदोषपराहतत्वादिदमनु
૬. ‘રા॰' મૈં ।
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૧
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ पपन्नमिति पृच्छति-किं पुनरिति । समाधत्ते-लिङ्गमिति । हेत्वादिकमपि लिङ्गत्वेन प्रसिद्धमिति पृच्छति-किं पुनस्तदिति ।
અનુવાદ - હવે પુલિંગ અથવા તો સ્ત્રીલિંગ શું છે? આ લિંગો ઓળખવા માટેનો સિદ્ધાંત કયો? એના સંબંધમાં ચર્ચા ચાલુ થાય છે. અંતે લિંગનું સ્વરૂપ જણાવાશે.
પૂર્વપક્ષ - જે જે હાથ, પગ વગેરેવાળી વ્યક્તિ હોય તથા પુરુષ સંબંધી જેટલા કાર્યો હોય એને કરી શકનાર હોય તે પુરુષ કહેવાય છે. અર્થાત્ પુરુષ સંબંધી કાર્યો કરી શકનાર એવી વ્યક્તિ જો હાથ, પગ વગેરેવાળી હોય તો તે પુરુષ કહેવાય છે. તથા હાથ, પગવાળી એવી એ જ વ્યક્તિ જો સ્તન અને કેશવાળી હોય તો સ્ત્રી કહેવાય છે. જો આ રીતે પુરુષ અને સ્ત્રીને ઓળખવામાં આવશે તો “સીમન' વગેરે શબ્દોના પદાર્થોમાં આવા કોઈ ચિહ્નો અથવા તો કાર્યો જણાતા નથી. આથી તેવા પદાર્થોમાં સ્ત્રી અથવા પુરુષનો વ્યવહાર થઈ શકશે નહીં અને તેમ થશે તો એવા શબ્દોમાં સ્ત્રીલિંગ, પુલિંગ વગેરે નક્કી થઈ શકશે નહીં. આથી “સીમન' વગેરે શબ્દમાં ખરેખર સ્ત્રીલિંગ વગેરે થવું જોઈએ. પરંતુ એ પ્રમાણે થઈ શકતું નથી. આથી અવ્યાપ્તિદોષથી આવું લક્ષણ દૂષિત થાય છે. માટે સ્ત્રી અને પુરુષને ઓળખવાનું આવું સ્વરૂપ અસંગત થશે.
ઉત્તરપક્ષ - આ શંકાને નજરમાં રાખીને બૃહદ્રવૃત્તિમાં આચાર્ય ભગવંતશ્રીએ પંક્તિઓ લખી છે કે “કિં પુનઃ પુમાન સ્ત્રી વી ?' અર્થાત્ પુરુષ અથવા તો સ્ત્રી શું છે? એના સમાધાનમાં જણાવે છે કે પુરુષ અથવા તો સ્ત્રી એ લિંગ છે. અર્થાત્ ચોક્કસ પ્રકારનું ચિહ્ન એ પુરુષ અથવા તો સ્ત્રી છે.
પૂર્વપક્ષ :- દર્શનશાસ્ત્રમાં હેતુને પણ લિંગ કહેવામાં આવે છે. દા. ત. “પર્વતો વદ્ધિમાન ધૂમતું' અહીં ‘ધૂમ' લિંગ સ્વરૂપે છે. આ લિંગ દ્વારા પર્વતમાં અગ્નિની સિદ્ધિ થાય છે. આ પ્રમાણે જે જે હેતુ સ્વરૂપ હોય તેને તેને પણ લિંગ કહેવાય છે. આ સંજોગોમાં અહીં લિંગ તરીકે શું સમજવું?
ઉત્તરપક્ષ :- આ શંકાનાં અનુસંધાનમાં બૃહવૃત્તિ ટીકામાં “ પુનઃ તત્..' પંક્તિઓ લખી છે. અર્થાત્ તે વળી શું છે? હવે આ પ્રશ્નના ઉત્તર માટે સૌ પ્રથમ ‘મયમfમપ્રાય:..' પંક્તિઓ સમજવી પડશે.
(शन्या०) अयमभिप्राय:-न तावद् गोत्वादिवत् संस्थान(विशेष)व्यङ्ग्यत्वं स्त्रीत्वादिलिङ्गस्य सामान्य-विशेषरूपताप्रसङ्गात् (जातिविशेषरूपत्वं स्यात्), ततश्च खट्वा-शिशपा-दार
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૨૯
૩૮૨
પુરુષ-નમો-મેન:-પ્ર(મૃ)તિવૃતિ તૈવ ચાત્ મિન્નસંસ્થાનત્વાત્। ન ચ સવાાત સ્ત્રીત્વાતિलिङ्गं गोत्वादिवत् सर्वेषु स्त्री-पुं- नपुंसकेषु व्यक्त्यन्तरेषु ग्रहीतुं शक्यते ।
અનુવાદ :- અહીં અભિપ્રાય આ પ્રમાણે છે – જે પ્રમાણે ગોપિંડની આકૃતિવિશેષથી ગોત્વજાતિ પ્રગટ કરી શકાય છે (અભિવ્યક્ત કરી શકાય છે). તે જ પ્રમાણે ચોક્કસ આકૃતિવિશેષથી સ્ત્રીલિંગ, પુલિંગપણું અભિવ્યક્ત થાય છે, એવું નથી. જગતમાં સાસ્ના, લાઙ્ગલ, શિંગડાં વગેરે સ્વરૂપ આકૃતિથી ગોત્વજાતિ અભિવ્યક્ત થાય છે. એ જ પ્રમાણે ચોક્કસ આકૃતિવિશેષથી સ્ત્રીત્વ વગેરે હિંગનું જાતિવિશેષપણું પ્રગટ કરાય છે, એવું કહી શકાતું નથી. જો આ પ્રમાણે આકૃતિવિશેષથી જ સ્ત્રીત્વ વગેરે લિંગ ઓળખી શકાત તો ઘા, શિશપા, દ્વારા, પુરુષ, નમસ્ તેમજ મનસ્ વગેરેમાં અલિંગપણું જ પ્રાપ્ત થાત. અહીં ‘હા, શશા’ વગેરેમાં તો પુરુષ અને સ્ત્રીની આકૃતિથી ભિન્ન આકૃતિ જોવા મળે છે. આથી લિંગવિશેષનો નિર્ણય થઈ શકત નહીં અને એવા નામોમાં અલિંગપણું સિદ્ધ થાત. પરંતુ ‘પુરુષ’ શબ્દમાં તો પુરુષને ઉપયોગી એવા કાર્ય કરવાવાળાપણું પણ છે તેમજ હાથ, પગવાળાપણું પણ છે, તો એમાં અલિંગપણાંનો દોષ કેવી રીતે આવે ? એના અનુસંધાનમાં એવું કહી શકાશે કે પુરુષોને પણ છાતીનાં ભાગ ઉપર નાના સ્તન જેવો આકાર હોવાથી સ્ત્રીલિંગની અભિવ્યક્તિ થવાની આપત્તિ આવે છે. આથી ‘પુરુષ' શબ્દમાં પણ ઉપર કહેલા લક્ષણ પ્રમાણે (પુરુષને ઉપયોગી એવા કામો કરવાવાળાપણું તથા સ્તન, કેશવાળાપણું) અન્યલિંગપણું જ પ્રાપ્ત થાય છે. જુદા જુદા પદાર્થોમાં આકૃતિની ભિન્નતા હોવાથી કોઈપણ પદાર્થમાં આકૃતિ દ્વારા લિંગપણું પ્રગટ થઈ શકશે નહીં.
જે પ્રમાણે એક ગાયને બતાવીને કહેવામાં આવે છે કે આનાં જેવી આકૃતિ આ દુનિયામાં જેની જેની છે તેને ગાય કહેવામાં આવે છે. આ પ્રમાણે એક વાર કહેવાથી નહીં કહેવાયેલી વ્યક્તિને પણ ગ્રહણ કરી શકાય છે. પરંતુ આ પ્રમાણે કોઈ પદાર્થમાં સ્ત્રી અથવા તો પુરુષની ઓળખાણ કરાવીને કહી શકાતું નથી કે આવા આવા જેટલા પદાર્થો છે તે બધા જ સ્ત્રીલિંગ અથવા તો પુલિંગ અથવા તો નપુંસકલિંગ છે. આ પ્રમાણે એકવાર કથન કરવાથી પણ સ્ત્રીલિંગ, પુલિંગ વગેરે જાણી શકાશે નહીં. આ પ્રમાણે ભિન્ન ભિન્ન વ્યક્તિઓમાં સ્ત્રીલિંગ, પુલિંગ અને નપુંસકલિંગ નક્કી થઈ શકતું નથી.
(श०न्या० ) अथ स्तन-केशवत्त्वं रोमशत्वमुभयोर्लिङ्गवत्त्वेन सदृशत्वं च स्त्रीत्वं पुंस्त्वं नपुंसकत्वं च लिङ्गमिति । यदाहु:
“સ્તન-શવતી સ્ત્રી સ્વાત્ રોમશઃ પુરુષઃ સ્મૃતઃ । ૩મયોરન્તાં યત્ત્વ તમાવે નવુંસમ્' ॥૮॥ કૃતિ । एतदपि न संगच्छते, अतिव्याप्त्यव्याप्तिदोषदुष्टत्वात् ।
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
અનુવાદ :- સ્તન, કેશવાળાપણું તથા કર્કશવાળવાળાપણું તથા બંનેનાં લિંગપણાંથી સદેશવાળાપણું જેમાં જેમાં હોય તેમાં તેમાં અનુક્રમે સ્ત્રીપણું, પુરુષપણું અને નપુંસકપણું થશે અને એ પ્રમાણે સ્ત્રીલિંગ, પુલિંગ અને નપુંસકલિંગનો વ્યવહાર થશે. મહાભાષ્ય વગેરેમાં પણ કહ્યું છે કે
૩૮૩
જે સ્તન અને કેશવાળી હોય તે સ્ત્રી છે તથા કર્કશ રુંવાટીવાળા (છાતી વગેરે ઉપર વાળવાળા) જે હોય તે પુરુષ છે તથા જે વ્યક્તિ આ બેની મધ્યમાં છે અર્થાત્ જેમાં સ્તન, કેશ નથી તથા કર્કશ વાળ વગેરે નથી તે નપુંસક છે.
આ લક્ષણ પણ સંગત થતું નથી. જો સ્ત્રી અને પુરુષનું આવું લક્ષણ માનવામાં આવશે તો તે અતિવ્યાપ્તિ અને અવ્યાપ્તિ દોષથી દૂષિત થાય છે. આ પ્રમાણે બે દોષથી દૂષિત હોવાથી આ લક્ષણ પણ સંગત થતું નથી.
(श०न्या० ) तथाहि - स्त्रीवेषधारिणि भ्रूकुंसे स्तन - केशवत्त्वात् स्त्रीत्वप्रसङ्गः(भ्रूकुंसः स्त्रीवेषधारी नटस्तस्य स्तनकेशसम्बन्धात् स्त्रीत्वे सत्याप् स्यात्), केशवपने च स्त्रियाः स्त्रीत्वं न स्यात्, तदानीं केशैः संबन्धाभावात्, कुमार्याश्च स्तनादिसंबन्धस्योत्तरकालभावित्वादतिशयेऽपि मतौ विज्ञायमाने स्त्रीत्वं न स्यात् । नापितगृहाभिधायकस्याभेदोपचारेण मनुष्याभिधायिनः खरकुटीशब्दस्य ‘खरकुटी: पश्य' इत्यत्र तदर्थस्य लोमशत्वेन पुंस्त्वात् "शसोऽता०” [१.४.४९.] इति नत्वप्रसङ्गः । खट्वा - वृक्षयोः स्त्रीत्व - पुंस्त्वयोरभावात् सत्त्ववाचितया लिङ्गवत्त्वेन स्त्री-पुंससदृशत्वाल्लिङ्गसंख्यारहितस्यासत्त्वभूतस्याव्ययाख्यातार्थस्याभावान्नपुंसक
त्वप्रसङ्गः ।
અનુવાદ :- હવે સૌ પ્રથમ અતિવ્યાપ્તિદોષ બતાવે છે - જે જે સ્તન અને કેશવાળી હોય તે સ્ત્રી છે એવું માનવામાં આવશે તો સ્ત્રીવેષને ધારણ કરનાર એવા નટમાં સ્તન અને કેશવાળાપણું હોવાથી સ્ત્રીપણાંનો પ્રસંગ આવશે. નટ જ્યારે પોતાનું સ્ત્રી તરીકેનું પાત્ર ભજવતો હોય છે ત્યારે કૃત્રિમ સ્તન અને વાળવાળાપણાંની પ્રાપ્તિ કરે છે. આ પ્રમાણે જે ખરેખર સ્ત્રી નથી તેમાં પણ સ્ત્રીપણાંની પ્રાપ્તિ થાય છે અને સ્ત્રીપણાંની પ્રાપ્તિ થવાથી ‘ધ્રૂસ’ શબ્દ ‘ઝારાન્ત' હોવાથી સ્ત્રીલિંગમાં ‘આપ્’ લાગવાની પ્રાપ્તિ આવે છે. આ પ્રમાણે અતિવ્યાપ્તિ નામનો દોષ પ્રાપ્ત થાય છે.
વળી કોઈક સ્ત્રી પોતાના વાળ કપાવી નાંખે ત્યારે વાળનો અભાવ થવાથી તે સ્ત્રી હોવા છતાં પણ સ્ત્રીપણાંને પ્રાપ્ત કરી શકશે નહીં. આ પ્રમાણે સ્ત્રીમાં સ્ત્રીપણાનું લક્ષણ જવું જોઈએ, છતાં પણ એ લક્ષણ ન જવાથી અવ્યાપ્તિ દોષ આવે છે.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૨૯
૩૮૪ સ્તન અને કેશવાળી જે હોય તે સ્ત્રી કહેવાય છે. અહીં સ્તન અને કેશ બંને શબ્દને “તું” પ્રત્યય લાગ્યો છે. “મા” પ્રત્યય બહુલપણાને જણાવે છે. દા. ત. સામાન્ય માણસ પાસે ધન હોય છે તેમજ સામાન્ય માણસમાં થોડું થોડું બળ પણ હોય છે, છતાં પણ તેઓ ધનવાન અને બળવાન કહેવાતાં નથી. તેમની પાસે જ્યારે ઘણું ધન અને ઘણું બળ હોય ત્યારે જ તેઓ ધનવાન અથવા તો બળવાન કહી શકાશે. એ જ પ્રમાણે અહીં પણ જ્યારે સ્તનની બહુલતા હશે તથા વાળની બહુલતા હશે ત્યારે જ તે વ્યક્તિને સ્ત્રી કહી શકાશે. કુમારી જ્યારે નાની હોય છે ત્યારે એનાં સ્તનમાં વિશાળપણું નથી હોતું તેમજ વાળમાં અધિકપણું નથી હોતું. કુમારીનું સ્તન અને વાળમાં અધિકપણું તો ‘પ્રાય:' અઢાર વરસની ઉંમર પછી થાય છે. આથી નાની નાની બાલાઓને સ્ત્રી કહી શકાશે નહીં. આમ જ્યાં ખરેખર સ્ત્રીપણું પ્રાપ્ત થાય છે ત્યાં ઉપરોક્ત લક્ષણથી સ્ત્રીપણાંનો અભાવ થાય છે. આ પ્રમાણે અવ્યાપ્તિદોષ આવે છે.
હજામનાં (નાઈનાં) ઘરને વરવુરી' કહેવામાં આવે છે. હવે ‘વરદી'નો અર્થ પણ લક્ષણા સંબંધથી હજામ જ કરવામાં આવે છે. આથી “વરી ' શબ્દ ખરેખર તો હજામનાં ઘર સ્વરૂપ અર્થને પ્રગટ કરતો હતો. પરંતુ એ ઘરમાં હજામનો અભેદઉપચાર થવાથી આ “રટી' શબ્દ હજામનું (મનુષ્યનું) કથન કરનારો થાય છે. આ પ્રમાણે પુરુષ સ્વરૂપ મનુષ્યનું કથન કરનાર એવા “વરપુટી' શબ્દમાં પુરુષપણું માનવાની આપત્તિ આવે છે. ખરેખર તો “રટી” શબ્દ સ્ત્રીપણાંનો વાચક છે. પરંતુ આ “ઘરકુરી'નો જે અર્થ છે એમાં કર્કશ વાળવાળાપણું હોવાથી પુરુષપણું પ્રાપ્ત થાય છે અને પુરુષપણું પ્રાપ્ત થતું હોવાથી ‘વરદી: પશ્ય' એવો પ્રયોગ પ્રાપ્ત થવો જોઈએ એને બદલે “વરટીન પ’ એવાં અનિષ્ટ રૂપની આપત્તિ આવશે. જે જે નામો પુલિંગમાં હોય તે તે નામોમાં ‘શોડતા...' (૧/૪/૪૯) સૂત્રથી ‘'નો ‘’ થવાની પ્રાપ્તિ આવશે. આ પ્રમાણે ઉપરોક્ત લક્ષણ માનવાથી ‘વરી' શબ્દમાં અતિવ્યાપ્તિદોષ આવે છે. “તું હજામોને જો.' એ પ્રમાણેનો અર્થ “રટીન પ’નો થશે જે અનિષ્ટ પ્રયોગ છે.
' અને વૃક્ષ'માં આમ તો અનુક્રમે સ્ત્રીલિંગપણું અને પુલિંગપણું છે. છતાં પણ ઉપરોક્ત લક્ષણ પ્રમાણે આ “વદ્ય' અને “વૃક્ષ'માં અનુક્રમે સ્ત્રીપણાં અને પુરુષપણાનો અભાવ થાય છે. વળી આ બંને શબ્દોનાં પદાર્થો સત્ત્વ સ્વરૂપ છે. આથી લિંગપણું પ્રાપ્ત થવું જોઈએ. વળી, લિંગપણાંથી આ બંનેમાં પુરુષપણું અને સ્ત્રીપણું પ્રાપ્ત ન થાય તો સ્ત્રી અને પુરુષનાં સદશમણાંથી નપુંસકપણાનો પ્રસંગ આવશે. અહીં ‘સ્ત્રીપુરસશત્વા” હેતુ આગળ અલ્પવિરામ સમજી અને પાછળ “નપુંસર્વપ્રસ:'નો અન્વય કરવાથી ઉપરોક્ત બોધ પ્રાપ્ત થશે.
તથા હવે બીજો હેતુ આપીને પણ તે બંને શબ્દોમાં નપુંસકત્વનો દોષ બતાવે છે – આ બંને શબ્દો અસત્ત્વભૂત નથી. આથી લિંગ અને સંખ્યાથી રહિત એવા અસત્ત્વભૂત અવ્યય સ્વરૂપ
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ પણ નથી. જે જે અસત્ત્વભૂત હોય તેની વ્યાખ્યા થઈ શકતી નથી. આથી અસત્ત્વભૂતે એવા અવ્યય કે જેની વ્યાખ્યા થઈ શકતી નથી એવા અર્થનો અભાવ “á' અને “વૃક્ષ' શબ્દમાં હોવાથી નપુંસકત્વનો પ્રસંગ આવે છે. બંને શબ્દો સત્ત્વવાચક હોવાથી તથા ઉપરોક્ત લિંગનો અભાવ હોવાથી તેમજ અસત્ત્વભૂત એવાં ન કથન કરી શકાય એવાં અવ્યયનો પણ અભાવ હોવાથી નપુંસકપણાંનો પ્રસંગ આવે છે. આ પ્રમાણે વર્તી’ અને ‘વૃક્ષ'માં અતિવ્યાપ્તિ દોષ આવે છે.
(शन्या०) न च सूक्ष्मत्वात् खट्वादौ स्तनकेशादेर्दुर्बलेन्द्रियैरनुपलम्भ इति वाच्यम्, इन्द्रियदौर्बल्यमप्यनुपलब्धिकारणं प्रमाणान्तरावसितवस्तुविषयमेवाभिधातुं शक्यम्, न चात्र किञ्चिदपि तत्सद्भावे प्रमाणमस्ति ।
અનુવાદ :- ઉત્તરપક્ષ :- “વદ્વ' વગેરેમાં સ્તન તથા કેશ વગેરેવાળાપણું તો છે જ, પરંતુ અત્યંત સૂક્ષ્મ હોવાથી અને આપણી ઇન્દ્રિયો દુર્બળ હોવાથી તે લિંગની પ્રાપ્તિ થઈ શકતી નથી. આમ પ્રત્યક્ષથી નહીં જણાવા માત્રથી એમાં પુલિંગ અને સ્ત્રીલિંગપણનો સદ્દભાવ નથી એવું કહી શકાશે નહીં.
અહીં ઇન્દ્રિયની દુર્બલતા સ્વરૂપ હેતુને આપીને “á' અને વૃક્ષ' શબ્દનાં પદાર્થમાં સ્ત્રીલિંગ અને પુલિંગ હોવા છતાં પણ અપ્રાપ્તિ બતાવી તેના અનુસંધાનમાં સિદ્ધાંતકારો કહે છે કે વિદ્યમાન પદાર્થોની અપ્રાપ્તિ છ પ્રકારે થાય છે.
(૧) મતિરિષઃ - આંખોની અત્યંત સમીપ કોઈ વસ્તુ આવી જાય તો પણ તેનું પ્રત્યક્ષ થઈ શકતું નથી. દા. ત. આંખોમાં કાજળ આંજવામાં આવે તો કાજળ આંખોની અત્યંત સમીપ હોવાથી તે વ્યક્તિ કાજળનું પ્રત્યક્ષ કરી શકતી નથી.
(૨) ગતિવિપ્રવર્ષાઃ - આંખોથી કોઈ વસ્તુ અત્યંત દૂર હોય તો પણ તેનું પ્રત્યક્ષ થઈ શકતું નથી. દા. ત. દૂર-દૂર આકાશમાં પક્ષી ઊડતું હોય તો વિદ્યમાન એવાં પક્ષી પદાર્થની પણ આંખો દ્વારા પ્રાપ્તિ થઈ શકતી નથી.
(૩) મૂર્યન્તર વ્યવસ્થાના:- મૂર્ત પદાર્થોનું વચ્ચે વ્યવધાન આવી જાય તો પણ પદાર્થનું પ્રત્યક્ષ થઈ શકતું નથી. દા. ત. પેટીમાં રહેલું સુવર્ણ પેટીનાં આવરણને કારણે દેખાતું નથી.
(૪) તમસાડવૃતત્ત્વીઃ - અંધકારથી કોઈ વસ્તુ ઢંકાઈ જાય ત્યારે પણ આંખો દ્વારા એ વસ્તુનું પ્રત્યક્ષ થઈ શકતું નથી.
(૫) રૂન્દ્રિયવીર્થત્યાત્:- આપણી ઇન્દ્રિય દુર્બલ હોય તો પણ સામે રહેલાં પદાર્થની પ્રતીતિ થતી નથી. દા. ત. આંખોમાં નંબર વધી ગયા હોય તો પણ વસ્તુનું પ્રત્યક્ષ થતું નથી.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ ૧-૧-૨૯
૩૮૬
:
(૬) અતિપ્રમાવાત્ ઃ- અન્ય વિષયમાં ચિત્ત આસક્ત થઈ જાય તો પણ સમીપ રહેલા પદાર્થનું પ્રત્યક્ષ થઈ શકતું નથી.
આ પ્રમાણે અનુપલબ્ધિનાં ૬ હેતુઓમાં આચાર્ય ભગવંતશ્રીએ ઇન્દ્રિયની દુર્બલતા સ્વરૂપ હેતુ બતાવીને ‘હા’ અને ‘વૃક્ષ’ શબ્દમાં સ્તન વગેરેનો સદ્ભાવ હોવા છતાં પણ પ્રતીતિ થતી નથી એવો અર્થ જણાવ્યો.
પૂર્વપક્ષ :- અત્યંત સૂક્ષ્મપણાંથી ‘હા’ વગેરેમાં સ્તન, કેશ વગેરે પણ દુર્બલ એવી ઇન્દ્રિયથી પ્રાપ્ત કરી શકાતું નથી, એવું કહી શકાતું નથી. ઇન્દ્રિયની દુર્બલતા ત્યારે જ કહી શકાય કે જો અન્ય પ્રમાણથી તે લક્ષણોની પ્રાપ્તિ ‘વા’ વગેરેમાં થઈ શકતી હોય. ‘હા, વૃક્ષ' વગેરેમાં સ્તન, કેશ વગેરેનાં સદ્ભાવમાં કોઈ પણ પ્રમાણ નથી.
(श०न्या० ) अथ आदित्यगतिवत् सदपि नोपलभ्यते इति चेद्, नैवम् - तत्रादित्यगतेरनुपलभ्यमानत्वेऽपि देशान्तरप्राप्तिलक्षणेन कार्येणानुमीयमानत्वात् सत्त्वमुपपद्यते । एवं तर्हि खट्वादौ आबादेर्लिङ्गकार्यस्य दर्शनात् तदनुमानमस्तु ।
ઉત્તરપક્ષ :- સૂર્યમાં ગતિ વિદ્યમાન હોય છે છતાં પણ પ્રત્યક્ષપ્રમાણથી તે પ્રાપ્ત થઈ શકતી નથી. પરંતુ તેટલામાત્રથી સૂર્યમાં ગતિ નથી એવું કહી શકાતું નથી. એ જ પ્રમાણે ‘હા, વૃક્ષ’ વગેરેમાં પણ સ્તન, કેશ વગેરેનો સદ્ભાવ તો છે જ, પરંતુ તેનું પ્રત્યક્ષ થઈ શકતું નથી. આ પ્રમાણે પ્રત્યક્ષ ન થવા માત્રથી તેમાં સ્તન, કેશ વગેરે ચિહ્નો નથી તેવું કહી શકાતું નથી.
પૂર્વપક્ષ :- આ પ્રમાણે જો તમે કહેતાં હો તો એવું નથી. ત્યાં સૂર્યની ગતિ ભલે પ્રત્યક્ષથી પ્રાપ્ત ન થાય તો પણ દેશાંતર પ્રાપ્તિ સ્વરૂપ કાર્યથી સૂર્યની ગતિનું અનુમાન થઈ શકે છે. અને એ પ્રમાણે સૂર્યમાં ગતિ વિદ્યમાન જ છે જે દેશાંતર પ્રાપ્તિ સ્વરૂપ લિંગથી નક્કી થઈ શકે
છે.
ઉત્તરપક્ષ :- જો દેશાંતર પ્રાપ્તિ સ્વરૂપ કાર્યથી સૂર્યમાં ગતિનો નિશ્ચય થઈ શકે છે તો ‘હા’ વગેરેમાં પણ ‘આપ્' વગેરે ચિહ્ન પ્રાપ્ત થાય છે. આથી ‘આપ્’ની પ્રાપ્તિ સ્વરૂપ કાર્યથી ‘વા' વગેરેમાં સ્તન વગેરેનું અનુમાન કરી શકાય છે. માટે ‘વા' વગેરેમાં સ્તન વગેરે લક્ષણને આધારે સ્ત્રીપણું વગેરે માની શકાશે.
(श० न्या० ) अत्राभिधीयते - आदित्यगत्यनुमाने देशान्तरप्राप्तिः प्रामाणिकी सती लिङ्गं भवति, इह तु तल्लिङ्गस्वरूपविविक्तखट्वादिवस्तुविषयेण प्रत्यक्षेण लिङ्गाभावनिश्चयकरणे (०कारिणा) विरुध्यते, इतरेतराश्रयत्वं च सति आबादौ लिङ्गावगमः, सति च लिङ्गे आबादय इति । तथा 'तट:, तटी, तटम्' इति कार्यदर्शनात् सर्वलिङ्गप्रसङ्गः; न चैकस्मिन् द्रव्ये सर्वलिङ्गत्वं युक्तं
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ विरोधात्, स्त्री-पुंस-सद्भावे च नपुंसकत्वं न स्यात्, 'तदभावे नपुंसकम्' इति वचनात्, तस्माद् वैयाकरणैः स्वसिद्धान्तः कश्चिदाश्रयितव्य इति । पुनः समाधत्ते-अयमियमिदमिति
અનુવાદ - પૂર્વપક્ષ :- સૂર્યની ગતિનાં અનુમાનમાં દેશાંતરપ્રાપ્તિ એ પ્રામાણિક લિંગ છે. દા. ત. કોઈક મનુષ્ય એક સ્થાનમાંથી બીજા સ્થાનમાં જતો હોય ત્યારે દેશાંતરપ્રાપ્તિ સ્વરૂપ કાર્યથી તેનાં કારણ સ્વરૂપ ગમનક્રિયાનું પણ પ્રત્યક્ષ થાય જ છે. એ જ પ્રમાણે સૂર્યને વિશે સવાર, બપોર અને સાંજના સમયે દેશાંતરપ્રાપ્તિ સ્વરૂપ કાર્ય તો જણાય જ છે પરંતુ સૂર્યની ગતિ અત્યંત ધીમી હોવાથી પ્રત્યક્ષથી એ ગતિનો નિર્ણય થઈ શકતો નથી. આમ છતાં પણ દેશાંતરપ્રાપ્તિ પ્રત્યક્ષપ્રમાણથી સિદ્ધ થયેલી હોવાથી લિંગ થઈ શકે છે અને તેનાં દ્વારા સૂર્યની ગતિનું અનુમાન થઈ શકે છે. જ્યારે અહીં તો ‘ઘર્વાદ્રિ' વસ્તુના જે સ્તન, કેશ વગેરે લિંગો છે. તે લિંગ સ્વરૂપથી રહિત એવી “વદ્વત્રિ' વસ્તુ વિષયમાં પ્રત્યક્ષથી લિંગના અભાવનો નિશ્ચય થાય છે અર્થાત્
વાદ્રિ વસ્તુઓમાં ક્યારેય પણ સ્તન, કેશ વગેરેનું પ્રત્યક્ષ થતું જ નથી. આમ સ્તન, કેશ વગેરે લિંગના પ્રત્યક્ષનો અભાવ હોવાથી બીજા કોઈ લિંગથી પણ તે લક્ષણોનું અનુમાન થઈ શકતું નથી. અહીં એવું લિંગ છે જે લિંગના અભાવનું જ પ્રત્યક્ષ કરાવે છે. નદીમાં પાણીનો પ્રવાહ વધારે હોય તો પર્વત ઉપર વરસાદ છે એવું કહી શકાય છે, તેમ અહીં તો પ્રત્યક્ષથી કોઈ લિંગ જણાતું નથી. આથી “ઘર્વા' વગેરેમાં સ્તન, કેશ વગેરે લિંગનાં અભાવનો જ નિશ્ચય થાય છે. કોઈ સારી આંખવાળાઓ પણ એ લિંગનું પ્રત્યક્ષ કરી શકતા નથી. માટે લિંગાભાવનો જ અહીં નિશ્ચય થાય છે. તે
વળી ઇતરેતરઆશ્રયદોષ પણ આવે છે. “બાપુ' વગેરે હોય તો લિંગનો બોધ થાય છે અને લિંગ હોય તો ‘મા' વગેરે પ્રત્યય થઈ શકે છે. જો સ્તન વગેરે ચિહ્નોનું પ્રત્યક્ષ ન થઈ શકે તો ‘બાપુ’ વગેરે કેવી રીતે થઈ શકે ? અને ‘બાપુ’ વગેરે હોય તો તેનાથી સ્તન વગેરે લિંગનો નિશ્ચય કેવી રીતે થઈ શકે ? “ગાપુ' વગેરે હોય તો સ્તન વગેરે લિંગો હોય અને સ્તન વગેરે લિંગો હોય તો ‘મા' વગેરે પ્રત્યય હોય. આ પ્રમાણે ઇતરેતરઆશ્રયદોષ આવતો હોવાથી ઉપર કહેલા ચિહ્નોવાળા સ્ત્રી, પુરુષ અને નપુંસકનો વિચાર યોગ્ય જણાતો નથી.
વળી, ‘ટ:, તટી, ટમ્' એ પ્રમાણે એક જ પદાર્થનાં ત્રણ શબ્દોમાં ત્રણેય લિંગની પ્રાપ્તિ હોવાથી પદાર્થોમાં બધા લિંગોનો પ્રસંગ આવે છે. સ્ત્રી, પુરુષ અને નપુંસકને ઓળખાવનાર જુદા જુદા ચિહ્નો હોય છતાં પણ બધા ચિહ્નોનો એક જ પદાર્થમાં સમાવેશ થાય તે યોગ્ય નથી. ગાયને ઓળખાવનાર જે લિંગ છે એ જ ગાયમાં ભેંસને ઓળખાવનાર લિંગનો પણ સમાવેશ થઈ જાય તો વિરોધ નામનો દોષ આવે છે. આમ વિરોધ હોવાથી એક જ દ્રવ્યમાં બધા લિંગો માની શકાતા નથી. સ્ત્રી અને પુરુષનાં સદ્ભાવમાં નપુંસકપણું નથી હોતું અને સ્ત્રી, પુરુષના
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८८
સૂ) ૧-૧-૨૯ અભાવમાં નપુંસકપણું હોય છે, આવું વચન છે. નપુંસકની વ્યુત્પત્તિથી જ જણાય છે કે જેમાં પુલિંગ અને સ્ત્રીલિંગ નથી તે નપુંસક કહેવાય છે. આમ સ્ત્રી અને પુરુષનાં સંભાવમાં નપુંસકપણું ન થઈ શકવાથી એક જ દ્રવ્યમાં બધા જ લિંગો કહી શકાતા નથી. આ પ્રમાણે વૈયાકરણીવડે લિંગનાં નિશ્ચય માટે પોતાનો કોઈ સિદ્ધાંત આશ્રય કરવા યોગ્ય છે. આથી એવો કયો સિદ્ધાંત છે કે જેને કારણે પદાર્થમાં કોઈ ચોક્કસ લિંગ છે, એવો નિશ્ચય થઈ શકે?
उत्त२५क्ष :- माना समाधानमा वृत्तिमा 'अयम्, इयम्, इदम्' तिमोरपीछे.न। भाटे 'अयम्' सर्वनामनो प्रयोग शे ते पुलिंगवाणु नाम उवाशे. तथा 'इयम्' सर्वनामनो प्रयोग शे ते स्त्रीलिंगवाणु नाम उपाशे, तभ०४ 'इदम्' सर्वनामनी प्रयोगथयो शे ते नपुंसलिंगवाणु नाम वाशे. माथी. 'अयम् पर्वतः, इयम् नदी, इदम् पुस्तकं' वगेरे प्रयोगो દ્વારા પુલિંગ, સ્ત્રીલિંગ તથા નપુંસકલિંગની વ્યવસ્થા સહેલાઈથી થઈ શકશે. અને સ્ત્રીલિંગ, પુલિંગ, નપુંસકલિંગ વગેરેનું આ આપત્તિ વગરનું લિંગ સિદ્ધ થાય છે. - (शन्या०) लोकस्तावच्छिष्टप्रयोगानुसारी क्वचिदयमिति प्रयुङ्क्ते-अयं घट इति, न तत्रेयमिदमिति वा, क्वचिदियमिति प्रयुङ्क्ते-इयं कुटीति, न तत्रायमिदमिति वा, तथा (क्वचिद्) इदं कुड्यमिति प्रयुङ्क्ते, न तत्रायमियमिति वा ।
અનુવાદ - લોક એ શિષ્ટ પ્રયોગને અનુસરવાવાળો હોય છે. આથી કોઈક સ્થાનમાં યમ્ सर्वनामनो प्रयोग ४२॥य छ मेवां स्थानमा 'अयम् घटः' वगैरे प्रयोगो डोय छे. 'अयम् घटः' स्थानमा ‘इयम्' भने 'इदम्' सर्वनामन। प्रयोग यता नथी. ४ स्थानमा ‘इयम्' सर्वनामनी प्रयोग ४२।यछ तो तेव। स्थानमा ‘इयम् कुटी' वगैरे प्रयोग ४९॥य छे. मावा प्रयोगमा 'अयम्' सने इदम्' सर्वनामनां प्रयोग थत नथी. तथा ७४ स्थानोमा 'इदम्' सर्वनामनी प्रयोग थाय छ. ४. त. 'इदम् कुड्यम्' मा प्रयोगमा 'अयम्' भने 'इयम्' सर्वनामन। प्रयोगो थता नथी.
(शन्या०) तत्र यत उत्पादप्रलयस्थितिलक्षणात् स्वभावादयमियमिदमितिशब्दो व्यवतिष्ठते स तच्छब्दव्यवस्थाहेतुः स्वभावो लिङ्गम् । अयमभिप्रायः प्रतिलक्ष(तिक्ष)णं उत्पाद-प्रलयस्थिति-धर्माणः सर्वे भावाः पूर्वस्वभावातिवृत्त्या स्वयमेवोत्तरीभवन्तः कुम्भादयो दृश्यन्ते, नहि कश्चिद् स्वस्मिन्नात्मनि मुहूर्तमप्यवतिष्ठते, वर्द्धते च यावदनेन वद्धितव्यम्, अपायेन वा युज्यते । तत्रोत्पादः पुंस्त्वम्, प्रलयः स्त्रीत्वम्, स्थितिर्नपुंसकत्वमुच्यते । तथाहि रूपादीनां पर्यायाणां सवनं प्रसवः पुमान्, अपचयः स्त्यानं स्त्री, साम्यावस्था स्थितिर्नपुंसकम् । एताश्चावस्थाः शब्दगोचरा एवेति । तत्र कश्चि-च्छब्दः केनचिदेकेन द्वाभ्यां त्रिभिर्वा धमॆविशिष्टम) नियमविकल्पाभ्यामाचष्टे, तत्र शिष्टप्रसिद्धिः प्रमाणम् । लोके च सूतेऽपत्यमिति पुमान्, स्त्यायति गर्भोऽस्यामिति स्त्री,
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ इति कर्त्रधिकरणसाधनावेतौ, इह तु भावसाधनौ । सर्वाश्च मूर्तयः संस्त्यानप्रसवगुणाः, रूपादिसंघातरूपं च घटादि वस्तु, नह्येकान्तेन व्यतिरिक्तमवयवि द्रव्यमस्ति ।
અનુવાદ :- હવે આચાર્ય ભગવંતશ્રી વસ્તુમાં રહેલા કોઈ ચોક્કસ ધર્મોને કારણે લિંગની વ્યવસ્થા બતાવે છે. દરેક વસ્તુમાં ઉત્પાદ, પ્રલય અને સ્થિતિ સ્વરૂપ સ્વભાવ હોય છે અને આ સ્વભાવથી જ ‘અયમ્, યમ્, મ્' એવા સર્વનામની વ્યવસ્થા થાય છે અને એ સ્વભાવ જ તે તે સર્વનામોની વ્યવસ્થામાં કારણરૂપ છે. અને આ સ્વભાવ જ લિંગ સ્વરૂપે છે. અહીં અભિપ્રાય આ પ્રમાણે છે - દરેક ક્ષણે ઉત્પત્તિ, નાશ અને સ્થિતિધર્મવાળા બધા જ પદાર્થો જણાય છે. પૂર્વસ્વભાવ વ્યતીત થવાથી જાતે જ પછીનાં સ્વભાવવાળા થતા એવાં કુંભ વગેરે દેખાય છે. કોઈપણ પદાર્થ પોતાનાં સ્વરૂપમાં મુહૂર્ત પણ રહી શકતો નથી. જ્યાં સુધી એનાવડે વધવા યોગ્ય છે ત્યાં સુધી તે વધે છે અથવા તો તે પદાર્થ નાશની સાથે જોડાય છે અર્થાત્ તે પદાર્થ વિયોગથી યુક્ત થાય છે. ત્યાં જે ઉત્પત્તિ છે તે પુરુષપણું છે અને જે પ્રલય છે તે સ્ત્રીપણું છે તથા સ્થિતિ નપુંસકપણાંવાળી કહેવાય છે. રૂપાદિ પર્યાયોની ઉત્પત્તિ તે પુરુષ છે તથા રૂપાદિ પર્યાયોની હાનિ એ સ્ત્રી છે તેમજ સામ્ય અવસ્થા સ્વરૂપ સ્થિતિ એ નપુંસક છે. અહીં અભિપ્રાય આ પ્રમાણે છે – રૂપાદિ પર્યાયોની ઉત્પત્તિ થવી એ પુરુષપણું છે. તથા રૂપાદિ પર્યાયોનો નાશ થવો એ સ્ત્રીપણું છે અને રૂપાદિ પર્યાયોની સ્થિતિ હોવી એ નપુંસકપણું છે: આ બધી અવસ્થાઓ માત્ર શબ્દ વિષયવાળી જ છે. અર્થાત્ શબ્દ વિષય છે જેનો એવી આ અવસ્થાઓ છે. જે જે શબ્દોનાં પ્રયોગો લોકવ્યવહારમાં થાય છે એ શબ્દ દ્વારા કોઈકને કોઈક અર્થનો બોધ થતો જ હોય છે. દરેક પદાર્થોમાં આમ તો ઉત્પત્તિ, નાશ અને સામ્ય અવસ્થાઓ વિદ્યમાન જ છે. આથી તે તે પદાર્થોનાં વાચક એવાં શબ્દોમાં એકસાથે ત્રણ લિંગ થવાની આપત્તિ આવશે. બધા જ શબ્દો કંઈ ત્રણ લિંગવાળા હોતા નથી. આથી આચાર્ય ભગવંતશ્રી જણાવે છે કે કોઈક શબ્દ એક ધર્મથી વિશિષ્ટ એવા અર્થને કહે છે. આવો શબ્દ એક લિંગવાળો થશે. કોઈક શબ્દ બે ધર્મથી વિશિષ્ટ એવા અર્થને કહે છે. દા. ત. ‘બ્રાહ્મળ’ શબ્દ. કોઈક શબ્દ ત્રણ ધર્મથી વિશિષ્ટ એવા અર્થને કહે છે. દા. ત. ‘ત' શબ્દ છે તે ઉપરોક્ત ત્રણેય ધર્મવાળાં (ઉત્પત્તિ, નાશ અને સ્થિતિ) પદાર્થને કહે છે. આ પ્રમાણે શબ્દ દ્વારા અર્થનું કથન ક્યાં તો નિયમથી (લિંગાનુશાસનનાં નિયમથી) થાય છે અથવા તો વિકલ્પથી થાય છે. લિંગ લિંગાનુશાસનનાં નિયમથી ત્રણ પ્રકારે નક્કી થાય છે. દરેક પદાર્થોમાં ઉત્પાદ, હાનિ અને સ્થિતિ સ્વરૂપ ત્રણ અવસ્થાઓ હોય જ છે. આથી પદાર્થમાં પણ ત્રણેય અવસ્થાઓ હોતે છતે પણ ‘વૃક્ષ' શબ્દ ઉત્પાદ સ્વરૂપ ધર્મથી વિશિષ્ટ એવા અર્થને જ કહે છે. આ વસ્તુ લિંગાનુશાસનનાં નિયમથી નક્કી થાય છે. તથા ‘વા’ શબ્દ હાનિ સ્વરૂપ ધર્મને જ કહે છે. આ પણ લિંગાનુશાસનનાં નિયમથી જ નક્કી થાય છે. તથા ‘વધિ’· શબ્દ સ્થિતિ
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૨૯
૩૯૦ સ્વરૂપ અવસ્થાવાળા પદાર્થને જ કહે છે. આ પણ લિંગાનુશાસનનાં નિયમથી જ નક્કી થાય છે. આ પ્રમાણે જે જે શબ્દો લિંગાનુશાસનનાં નિયમથી જે જે લિંગોવાળા હશે તે તે શબ્દો તે તે ધર્મથી વિશિષ્ટ એવા અર્થને નિયમથી કહેશે.
કેટલાક શબ્દો વિકલ્પથી બે અથવા ત્રણ ધર્મથી વિશિષ્ટ એવા અર્થને કહેશે. દા. ત. ‘શર્વ શબ્દ પુલિંગ અને નપુંસક એ પ્રમાણે બંને લિંગોમાં હોય છે. આથી “શg:' શબ્દ ક્યાંતો ઉત્પાદધર્મથી વિશિષ્ટ એવા અર્થને કહેશે અથવા તો સ્થિતિધર્મથી વિશિષ્ટ એવા અર્થને કહેશે ત્યારે ‘શર્વમ્' શબ્દનો પ્રયોગ થશે. કેટલાક શબ્દોમાં નપુંસકલિંગ અને સ્ત્રીલિંગ એમ બંને લિંગો વપરાશે. દા. ત. “માધેય' અને “માધેથી' (કિસ્મતવાળું અને કિસ્મતવાળી.) આ પ્રમાણે આ શબ્દ ક્યાંતો સ્થિતિધર્મથી વિશિષ્ટ એવા અર્થને કહેશે અથવા તો હાનિધર્મથી વિશિષ્ટ એવા અર્થને કહેશે.
વત્સ, વત્સા' આ શબ્દો પુલિંગ અને સ્ત્રીલિંગમાં હોય છે. આથી આ શબ્દ ઉત્પાદધર્મથી વિશિષ્ટ એવા અર્થને કહેશે અથવા તો હાનિધર્મથી વિશિષ્ટ એવા અર્થને કહેશે. “વત્સ:' એટલે દીકરો અને “વત્સા" એટલે દીકરી. કેટલાક શબ્દો ત્રણ ધર્મથી વિશિષ્ટ અર્થને વિકલ્પથી કહે છે, જેમ કે, “ત:, તરી, તટમ્'. '
દરેક શબ્દોને તે તે ધમાંથી વિશિષ્ટ એવા અર્થને કહેનારા બતાવ્યા તેમાં પ્રમાણ તરીકે શિષ્ટપુરુષો દ્વારા થયેલી પ્રસિદ્ધિ જ કારણ છે.
વ્યવહારથી લોકો જે લિંગ નક્કી કરે છે એમાં ક્યાં તો કર્તાની પ્રધાનતા છે અથવા તો અધિકરણની પ્રધાનતા છે. દા. ત. “પિતા અપત્યમ્ ' (પિતા બાળકને ઉત્પન્ન કરે છે.) આથી લોકમાં ‘પુમાન' શબ્દ કર્તાકારકની પ્રધાનતાવાળો છે. તથા “તાયતિ સાડા (ગર્ભ જેમાં વૃદ્ધિ પામે છે.) એ પ્રમાણે અધિકરણ અર્થમાં સ્ત્રી' શબ્દ વપરાય છે. આ બધી વિવેક્ષાઓ સામાન્ય લોક સંબંધી છે. પરંતુ વ્યાકરણમાં તો ભાવની પ્રધાનતાવાળા પુમાન, સ્ત્રી અને નપુંસક લિંગો છે. વૈયાકરણીઓ ઉત્પાદને પુમાનું કહે છે, હાનિને (વ્યયને) સ્ત્રી કહે છે અને સ્થિતિને નપુંસક કહે છે. આ ઉત્પાદ, વ્યય અને સ્થિતિ ત્રણેય શબ્દો ભાવવાચક અર્થાત્ ક્રિયાવાચક છે. માટે વ્યાકરણમાં ભાવની પ્રધાનતાથી લિંગોનું કથન થાય છે.
બધી જ મૂર્તિઓ (આ શબ્દનો અર્થ હવે પછી તરત જ આવે છે.) વ્યય, ઉત્પાદ તથા સ્થિતિ સ્વરૂપ ગુણોવાળી છે.
સાંખ્યદર્શન પ્રમાણે “સત્ત્વ, રજ્ઞસ્ અને તમમ્' એમ મૂળ પ્રકૃતિનાં ત્રણ ગુણો છે. હવે આ ત્રણ ગુણનાં પરિણામ સ્વરૂપ જ રૂપાદિ પાંચ ગુણો છે. (રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ અને શબ્દ) તથા આ પાંચનાં સમૂહરૂપ જ ઘટાદિ વસ્તુ છે. એકાંતે પાંચ ગુણથી રહિત એવું અવયવી સ્વરૂપ દ્રવ્ય
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૧
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ હોતું નથી. અર્થાત્ અવયવી સ્વરૂપ ઘટાદિ દ્રવ્ય હોય અને રૂપાદિ ગુણો ન હોય એવું ક્યારેય ન બને.
( श० न्या० ) यद्यपि अनार (ब्ध) कार्याणां तेषां पूर्वावस्थायामप्रत्यक्षत्वाच्छब्दव्यवहारागोचरत्वम्, यदाह-“गुणानां परमं रूपं न दृष्टिपथमृच्छति;" तथाऽपि तत्परिणामरूपा लोकप्रसिद्धा रूपादयो गृह्यन्ते, संपिण्डितस्वभावाः चक्षुर्गोचरा मूर्तिशब्देनोच्यन्ते ।
ન
અનુવાદ :- પ્રકૃતિનાં ગુણ સ્વરૂપ સત્ત્વ, રજસ્ અને તમસ્, જ્યારે કાર્યનો આરંભ કરાયો નથી હોતો ત્યારે એ ગુણો પોતાનાં કારણ સ્વરૂપ મૂળપ્રકૃતિમાં લીન રહે છે. તે સમયે તેઓ અત્યંત સૂક્ષ્મ હોવાથી તેનું પ્રત્યક્ષ થતું નથી. આથી, તે ગુણો (‘સત્ત્વ, રત્નસ્ અને તમસ્' જે ઉત્પાદ, પ્રલય અને સ્થિતિ સ્વરૂપ છે.) વ્યવહારને યોગ્ય ન હોવાથી શબ્દવ્યવહારનાં અવિષયરૂપ થાય છે. આથી હવે શંકા થાય છે કે કાર્યનો આરંભ કર્યા પહેલાં જે પ્રકૃતિનાં સત્ત્વાદિ ગુણ છે તેની ત્રણ અવસ્થાઓ સ્ત્રી, પુમાન્ અને નપુંસક છે અથવા તો શબ્દાદિ પાંચ કાર્યોનો આરંભ થયા બાદ સત્ત્વાદિ ગુણ જે પ્રત્યક્ષનો વિષય થાય છે એ ગુણોની અવસ્થાઓ પુમાન્, સ્ત્રી, નપુંસક વગેરે છે ? લિંગ નક્કી કરવા માટે વૈયાકરણીઓએ પ્રકૃતિનાં ત્રણ ગુણો જે ‘સત્ત્વ, રત્નસ્ અને તમસ્' સ્વરૂપ છે એ બધાની અપચય, ઉપચય અને સ્થિતિ સ્વરૂપ અવસ્થાઓને ધ્યાનમાં લીધી છે. એટલે કે ત્રણ ગુણોનાં પરિણામ સ્વરૂપ જે અપચય અવસ્થા છે તેનાથી સ્ત્રીલિંગ નક્કી થાય છે તથા ઉપચય અવસ્થા છે તેનાથી પુલિંગ નક્કી થાય છે તથા જે સામ્ય અવસ્થા છે તેનાથી નપુંસકલિંગ નક્કી થાય છે. હવે આ ત્રણ ગુણો કાર્યના આરંભ થયા પૂર્વે અત્યંત સૂક્ષ્મ હોવાથી પ્રત્યક્ષનો વિષય બનતા નથી. આથી એ ગુણોને આધારે શબ્દોનો વ્યવહાર થઈ શકતો નથી. આથી કાર્યનો આરંભ થયા પૂર્વે આ બધા ગુણો શબ્દવ્યવહારનો વિષય બનતા નથી.
આ ‘સત્ત્વ, રજ્ઞસ્ અને તમસ્' ગુણો બે સ્વરૂપમાં પ્રાપ્ત થશે. પહેલું સ્વરૂપ રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ તથા શબ્દો સ્વરૂપ કાર્યો વિદ્યમાન ન હતા ત્યારે પણ આ બધા કાર્યોનાં કારણ સ્વરૂપ ત્રણ ગુણો વિદ્યમાન જ હતા. તથા જ્યારે રૂપ, રસ, ગંધ વગેરે કાર્યો વિદ્યમાન હતા ત્યારે તાદાત્મ્યસંબંધથી સત્ત્વ વગેરે ગુણો તે તે કાર્યોમાં હતા. આ સત્ત્વ વગેરે ગુણોનું સ્વરૂપ જ્યારે કાર્યોમાં વિદ્યમાન ન હતું એ એનું સૂક્ષ્મ સ્વરૂપ હતું. એને માટે આચાર્ય ભગવંતે અહીં પંક્તિ લખી છે કે ‘મુળાનાં પરમં રૂપ ન દૃષ્ટિપથમૃતિ।' અર્થાત્ સત્ત્વ, રજસ્ વગેરે ગુણો જે શબ્દ વગેરે કાર્ય સ્વરૂપ પરિણત ન હતા એવી અવસ્થાનું પ્રત્યક્ષ થતું નથી. અહીં એક લૌકિક ઉદાહરણ સમજીએ. કાચી કેરીમાં મીઠાશ છે. તે મીઠાશનું પ્રત્યક્ષ નથી થતું. જોકે એ મીઠાશ જેમ કાચી કેરીમાં તાદાત્મ્યસંબંધથી રહી છે તે જ પ્રમાણે પાકી કેરીમાં પણ મીઠાશ તાદાત્મ્યસંબંધથી રહી છે. એ જ પ્રમાણે અહીં ‘સત્ત્વ, રજ્ઞસ્’ વગેરે ગુણો જેમ પ્રકૃતિમાં રહ્યા છે એ જ પ્રમાણે રૂપાદિ
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ ૧-૧-૨૯
૩૯૨
કાર્યોમાં પણ આ ત્રણ ગુણો તાદાત્મ્યસંબંધથી રહ્યા છે. આ બંને અવસ્થામાં પણ સત્ત્વ વગેરે ગુણોનું પ્રત્યક્ષ સંભવિત નથી. માત્ર સત્ત્વાદિ ગુણોના કાર્યો રૂપાદિનું જ પ્રત્યક્ષ થઈ શકે છે. આ પ્રમાણે સત્ત્વ વગેરે ગુણોનું પ્રત્યક્ષ થઈ શકતું નથી તો પછી એની જુદી જુદી ઉપચય વગેરે અવસ્થાઓને આધારે જે લિંગનો નિર્ણય કરવામાં આવ્યો છે તેનું પણ પ્રત્યક્ષ આપણા જેવાં છદ્મસ્થ જીવોને થઈ શકશે નહીં. તો પણ સત્ત્વાદિ ગુણોનાં પરિણામ રૂપ લોકપ્રસિદ્ધ એવાં (વ્યવહારિક લોક) શબ્દ વગેરે ગુણોનું પ્રત્યક્ષ તો થાય જ છે. આ રૂપાદિ ગુણો તેજ, જલ, પૃથ્વી, વાયુ તથા આકાશ દ્રવ્ય (એ પાંચ ગુણોનાં સમૂહ ભેગો થવાથી) દ્વારા ચક્ષુનાં વિષયભૂત થાય જ છે. અને એ પાંચ ભૂતો જ (પૃથ્વી વગેરે) મૂર્તિ શબ્દવડે કહેવાય છે. કોઈ કોઈ દ્રવ્યો ત્રણ કે ચાર વગેરે ગુણોનાં સમૂહવાળાં પણ હોય છે.
(श०न्या० ) ' सर्वपदार्थव्यापित्वं पुंस्त्वादीनां उत्पादादिप्रवृत्तेर्नित्यत्वात्; सामान्यमपि गोत्वादिकं व्यक्तेरव्यतिरिक्तत्वात् प्रवृत्तिधर्मः, शशविषाणादावप्युत्तरपदार्थद्वारको लिङ्गयोग इति पदार्थव्यापिनीत्वं प्रवृत्तेः, स्त्रीत्वं स्त्रीता पुंस्त्वमित्यादौ संस्त्यानादेरपि प्रवृत्तिलक्षणलिङ्गयोगः । न चाव्यवस्थाप्रसङ्गः, विवक्षातो व्यवस्थासिद्धेः, लोकव्यवहारानुयायिनी च विवक्षाऽऽश्रीयते न तु प्रयोक्त्री । तदुक्तं हरिणा
"संनिधाने निमित्तानां किञ्चिदेव प्रवर्तकम् । यथा तक्षादिशब्दानां लिङ्गेषु नियमस्तथा ॥१९॥
भावतत्त्वदृशः शिष्टाः शब्दार्थेषु व्यवस्थिताः ।
यद्यद्धर्मगताने (द्धर्मेऽङ्गतामे) ति लिङ्गं तत् तत् प्रचक्षते ॥२०॥
અનુવાદ :- પુમાન્, સ્ત્રી અને નપુંસકનું આ પ્રમાણે સર્વવ્યાપીપણું સિદ્ધ થાય છે. કારણ કે લિંગનો નિર્ણય ઉત્પાદ, પ્રલય અને સ્થિતિનાં પરિણામ સ્વરૂપથી કરવામાં આવે છે. અને આ ઉત્પાદાદિ પ્રવૃત્તિ નિત્ય હોવાથી બધા જ પદાર્થમાં પુલિંગ વગેરેપણું પ્રાપ્ત થશે.
લિંગની વ્યવસ્થામાં પ્રવૃત્તિ સ્વરૂપ ધર્મનું (‘રત્નસ્’ વગેરે પ્રકૃતિનાં પરિણામો તે પ્રવૃત્તિ કહેવાય છે.) સામાન્યથી આલંબન લેવાય છે. આથી જ્યાં જ્યાં પ્રવૃત્તિ સ્વરૂપ ધર્મ હશે ત્યાં ત્યાં લિંગનો વ્યવહાર થઈ શકશે. આ લિંગ સામાન્યનું લક્ષણ કહેવાય. ઉત્પાદ વગેરે વિશેષથી થયેલાં પરિણામો (પ્રવૃત્તિ) દ્વારા લિંગવિશેષનું (પુલિંગ, સ્ત્રીલિંગ વગેરેનું) કથન થશે. હવે જે જે શબ્દો જાતિપ્રવૃત્તિનિમિત્તક હશે ત્યાં ત્યાં ગોત્વ વગેરે જાતિઓ નિત્ય હોવાથી પ્રવૃત્તિધર્મના અયોગવાળી થશે. તો પછી જાતિવાચક શબ્દોમાં પ્રવૃત્તિધર્મનો અભાવ હોવાથી લિંગનો સંબંધ કેવી રીતે થશે ? એનાં અનુસંધાનમાં આચાર્ય ભગવંત બૃહશ્વાસમાં લખે છે કે ‘સામાન્યપિયોાવિધ
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ જેરવ્યતિરિક્તત્વત્ પ્રવૃત્તિધર્મ:' આ પંક્તિનો અર્થ આ પ્રમાણે થશે – સામાન્ય એવું પણ ગોત્વ વગેરે પદાર્થથી ભિન્ન ન હોવાથી અને પદાર્થ એ પ્રવૃત્તિ સ્વરૂપ પરિણામવાળો હોવાથી જાતિવાચક શબ્દો પણ પ્રવૃત્તિધર્મવાળા થાય છે. આથી જાતિવાચક શબ્દોમાં પણ લિંગનો યોગ થઈ શકશે. જાતિ અને પદાર્થ હંમેશાં અભેદપણે સાથે જ રહે છે. આ પ્રમાણે જાતિવાચક શબ્દમાં પણ પ્રવૃત્તિ સ્વરૂપ લિંગનું સામાન્ય લક્ષણ આવી શકે છે.
પ્રવૃત્તિધર્મ એ જો પદાર્થનો ધર્મ હોય તો ‘મસ' અર્થના વાચક “શવાજ:' વગેરે શબ્દોમાં લિંગનો નિર્ણય કેવી રીતે થઈ શકશે? એનાં અનુસંધાનમાં આચાર્ય ભગવંત કહે છે કે ઉત્તર પદાર્થનાં ધર્મનો, બુદ્ધિવડે કલ્પના કરાયેલ સમુદાય સ્વરૂપ પદાર્થમાં આરોપ કરાય છે. જે પ્રમાણે “વિષા:' વગેરે પદાર્થમાં બુદ્ધિ સ્વરૂપ અર્થવાનપણાંથી નામ સંજ્ઞા થાય છે એ જ પ્રમાણે ઉત્તરપદાર્થના (‘વિષાપ:') ધર્મ સંબંધી જ બુદ્ધિ સ્વરૂપ અર્થવાનપણાંથી “શવિષા:* વગેરે શબ્દોમાં લિંગનો સંબંધ થઈ શકશે.
સ્ત્રીત્વ' શબ્દ નપુંસકલિંગમાં છે, “ત્રીતા' શબ્દ સ્ત્રીલિંગમાં છે અને “પુર્વ' શબ્દ નપુંસકલિંગમાં છે. આ ત્રણેય શબ્દનાં વાચકો તરીકે જે પણ પદાર્થો આવશે એ પદાર્થોમાં ઉત્પત્તિ, વ્યય અને સ્થિતિ સ્વરૂપ ધર્મો તો રહેવાના જ, એ સમયે જો સ્થિતિ સ્વરૂપ ધર્મની પ્રધાનતાથી જો તેમાં રહેલા સ્થિતિ સ્વરૂપ ધર્મને કેન્દ્રમાં રાખીને પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવશે તો ‘ત્રીત્વ' શબ્દનું કથન થશે. તેમજ હાનિ (વ્યય) સ્વરૂપ ધર્મની પ્રધાનતાથી સ્ત્રીતા’ શબ્દની પ્રવૃત્તિ થશે. અને સ્થિતિ સ્વરૂપ ધર્મની પ્રધાનતાથી પુર્વ' શબ્દની પ્રવૃત્તિ થશે. આમ, તે તે લિંગવાચક શબ્દોમાં પણ તે તે ધર્મોની વિવક્ષાથી નપુંસકલિંગ વગેરે લિંગો થઈ શકશે. આ પ્રમાણે “સ્ત્રીત્વ' વગેરે શબ્દોમાં પણ સ્થિતિ, હાનિ વગેરે ધર્મોથી પ્રવૃત્તિ થઈ શકશે.
આ પ્રમાણે તો દરેક પદાર્થમાં બધા જ ધર્મો વારાફરથી આવી જતા હોવાથી કોઈ એક ધર્મ સંબંધી લિંગના નિર્ણયની શક્યતા રહેશે નહીં. અર્થાતુ કોઈ એક જ ધર્મને માનીને ચોક્કસ લિંગનો નિર્ણય રહેશે નહીં. આવી શંકાના અનુસંધાનમાં આચાર્ય ભગવંત લખે છે કે કોઈ ચોક્કસ લિંગનો નિર્ણય થઈ શકશે નહીં એવું કહેવું નહીં. કારણ કે ચોક્કસ ધર્મની વિવેક્ષાથી ચોક્કસ લિંગનો નિર્ણય થઈ શકશે. અહીં શિષ્ટપુરુષોનાં વ્યવહારને અનુસરનારી એવી વિવક્ષાનો જ આશ્રય કરાય છે. પરંતુ પ્રયોગ કરનારના વ્યવહારને અનુસરનારી એવી વિવક્ષાનો આશ્રય કરાતો નથી. હરિવડે પણ વાક્યપદીયમાં કહેવાયું છે કે જે પ્રકારે સુથાર વગેરે શબ્દોના અર્થોમાં રહેલાં અનેક ધર્મોમાંથી કોઈ એક ધર્મ જ તેવા અર્થોવાળા શબ્દોનાં વપરાશમાં નિમિત્ત બને છે. તે જ પ્રકારે શબ્દોમાં લિંગનાં અનેક ધર્મો રહ્યાં છે. આમ છતાં પણ તે અનેક ધર્મોમાંથી કોઈ એક જ ધર્મ તે તે શબ્દોનાં લિંગનો વાચક બને છે. દા. ત. “તક્ષન' શબ્દ છે.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૨૯
૩૯૪ આ ‘તક્ષન' શબ્દનો અર્થ થાય છે સુથાર. આ સુથાર લાકડાં કાપે છે, લાકડાંને માપે છે, લાકડાંને છોલે છે તથા લાકડામાંથી અનેક આકૃતિઓ પણ બનાવે છે. આમ, અનેક ક્રિયાઓ સુથારમાં રહી છે. છતાં પણ છોલવા સ્વરૂપ એક જ નિમિત્તનો આશ્રય લઈને જ “તક્ષન' શબ્દનો પ્રયોગ થાય છે.
કુંભાર માટી લાવે છે, તેને (માટીને) સાફ કરે છે, પાણી લાવે છે, ઘડા વગેરેની આકૃતિઓ બનાવે છે. આ પ્રમાણે કુમાર’ શબ્દના પ્રયોગમાં રહેલા એવા અનેક નિમિત્તોમાંથી પણ માત્ર ઘડો બનાવવા રૂપી કાર્યના નિમિત્તને જ ગ્રહણ કરવામાં આવે છે. તથા માત્ર ઘડો બનાવવાના નિમિત્તને લીધે જ તેને “કુમાર' કહેવાય છે.
એ જ પ્રમાણે કોઈ પણ વસ્તુમાં ત્રણ લિંગધર્મો રહ્યાં છે : ઉત્પાદ, પ્રલય અને સ્થિતિ. આમ છતાં પણ કોઈ એક લિંગધર્મનો આશ્રય લઈને તે તે શબ્દો તે તે લિંગનાં જ વાચકો બને છે.
આ પ્રમાણે લિંગનાં નિર્ણયમાં પદાર્થમાં રહેલાં ત્રણ ધર્મો કારણ બને છે. આવી શક્યતામાં તો દરેક પદાર્થોમાં ત્રણ ત્રણ લિંગોની પ્રાપ્તિ થાય છે. આથી કોઈક એક ધર્મને આશ્રયીને જ લિંગની વ્યવસ્થા નક્કી થાય છે. આ સંજોગોમાં કોઈકની માન્યતા પ્રમાણે જ શબ્દનાં વાચ્યમાં રહેલાં કોઈ ચોક્કસ ધર્મનું આલંબન લઈને લિંગની વ્યવસ્થા થઈ શકશે. આ સંજોગોમાં ચોક્કસ ધર્મનું આલંબન કોની વિવક્ષા પ્રમાણે લેવું? એનાં અનુસંધાનમાં આચાર્ય ભગવંત ઉપર જવાબ આપી ગયા છે કે શિષ્ટ વ્યવહારને અનુસરનારી એવી વિવક્ષાનો આશ્રય કરાય છે અને આવી માન્યતાનાં અનસંધાનમાં જ ભર્તુહરિ દ્વારા રચાયેલ વાક્યપદીય ગ્રંથનાં ત્રીજા કાંડનો ‘તિસમુદ્દેશ'નો વીસમો અને એકવીસમો શ્લોક જણાવે છે. તેનો ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે –
કોઈક કાર્યના અનેક નિમિત્તો હોય તો પણ કોઈક જ નિમિત્ત પ્રવર્તક બને છે. જે પ્રમાણે ‘તક્ષન' વગેરે શબ્દોમાં સુથારમાં ઘણી બધી ક્રિયાઓ પ્રવર્તતી હોવા છતાં પણ છોલવા સ્વરૂપ ક્રિયા સંબંધી નિમિત્તનો આશ્રય કરીને ‘તક્ષન' નામ પાડવામાં આવે છે. આ પ્રમાણે જ લિંગનાં નિર્ણયમાં પણ પદાર્થમાં રહેલા ત્રણ ધર્મો કારણ બને છે. છતાં પણ કોઈ ચોક્કસ ધર્મનું આલંબન લઈને લિંગનું કથન કરવામાં આવે છે. અને એ પ્રમાણે શબ્દોની પ્રવૃત્તિ થાય છે. શબ્દોનું અનેક પ્રકારવાળાપણું હોવાથી આ પ્રમાણે શક્ય બને છે. આ બધામાં શિષ્ટપુરુષો જ પ્રમાણ છે.
અહીં પ્રશ્ન થાય છે કે અહીં કયો લોક ગ્રહણ કરવા યોગ્ય છે? એના અનુસંધાનમાં એકવીસમો શ્લોક જણાવે છે જેનો અર્થ આ પ્રમાણે છે –
લોક શબ્દથી અહીં શિષ્ટપુરુષોની વિવક્ષા કરાય છે. વસ્તુનું જે પરમાર્થ સ્વરૂપ છે તેનો સાક્ષાત્કાર કરનાર જે છે તેઓ શિષ્ટપુરુષો કહેવાય છે. આ શિષ્ટપુરુષોનો બોધ નિરાવરણ છે.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ તેથી તેઓ વસ્તુના પરમાર્થનો સાક્ષાત્કાર કરી શકે છે. જે જે શબ્દોમાં જે જે લિંગ, પ્રયોગ કરનારના અભ્યુદયમાં કારણતાને પ્રાપ્ત કરે છે તે તે શબ્દોનાં તે તે લિંગને જ તેઓ કહે છે.
મહાભાષ્યમાં આવે છે કે શબ્દપ્રયોગ શુદ્ધ હોય અથવા તો અશુદ્ધ હોય, અર્થનો બોધ તો બંને પ્રકારનાં પ્રયોગોથી થઈ શકે છે, તો પછી શુદ્ધ શબ્દનો આગ્રહ શા માટે રાખવામાં આવે છે ? એનાં અનુસંધાનમાં મહાભાષ્યકાર કહે છે કે શુદ્ધ શબ્દપ્રયોગથી જ કલ્યાણની પ્રાપ્તિ થાય છે.
હવે લિંગનું નિર્ધારણ કરનાર શિષ્ટપુરુષો છે. તથા લિંગનો નિર્ણય કરવા માટે વસ્તુમાં રહેલો જે જે ધર્મ અભ્યુદય પ્રાપ્તિમાં કારણ બને છે તે તે ધર્મને આશ્રયીને જ શિષ્ટપુરુષો લિંગનું કથન કરે છે. આથી પ્રયોગ કરનારની વિવક્ષા અહીં ધ્યાનમાં લેવાતી નથી. કારણ કે તે તો સ્વેચ્છારૂપ છે. માત્ર શિષ્ટપુરુષોની વિવક્ષા જ અહીં જાણવા યોગ્ય છે.
(श०न्या० ) तस्माच्छिष्टलोकाल्लिङ्गस्य प्रतिपादने व्यवस्थाऽनुमन्तव्येति । भ्रुकुंसादिषु तु स्तनकेशलक्षणलिङ्गानभ्युपगम एव परिहारः । 'पुष्यस्तारका नक्षत्रम्' इति शब्दान्यत्वाल्लिङ्गान्यत्वम्, एकस्मिन्नेवार्थे उत्पादादिसद्भावात् । तथा 'कुटीर:' इति रेफस्यावयवस्योपजननेऽवयवा - न्यत्वाच्छब्दान्यत्वे लिङ्गभेदः, यदाह " एकार्थेषु शब्दान्यत्वादू" इति । एकरूपेषु तु समानार्थेषु तटादिषु शब्देषु यदा यस्य यस्य धर्मस्योत्कलितरूपता विवक्ष्यते तदा तत् तल्लिङ्गमिति । यद्यप्यविचारितरमणीयं लिङ्गमाश्रित्य वक्तारः शब्दानुच्चारयन्ति श्रोतारश्च प्रतिपद्यन्ते, तथाऽपि वस्तुतत्त्वनिर्णयार्थमिदमुच्यते ।
અનુવાદ :- તેથી લિંગના પ્રતિપાદનમાં શિષ્ટપુરુષોનું આલંબન લઈને વ્યવસ્થા જાણવા યોગ્ય છે.
હવે અગાઉ ‘નટ’ વગેરે શબ્દોમાં જે અતિવ્યાપ્તિ, અવ્યાપ્તિ વગેરે દોષો આપેલ હતા તેનું આચાર્ય ભગવંત નિવારણ કરે છે. ‘નટ'માં કૃત્રિમ સ્તન અને કેશ દ્વારા જે સ્ત્રીલિંગની આપત્તિ આપી હતી તે બરાબર ન હતી. કૃત્રિમ લક્ષણોથી વસ્તુની ઓળખાણ ન થઈ શકે. આથી તે વસ્તુઓમાં આવા કૃત્રિમ લક્ષણોનો સ્વીકાર ન કરવો એ જ આપત્તિનો પરિહાર છે. એક જ પદાર્થને જણાવનારા ભિન્ન ભિન્ન શબ્દો હોય તો અન્ય અન્ય શબ્દો હોવાથી લિંગ પણ અન્ય અન્ય કહી શકાય છે. એક જ પદાર્થમાં ઉત્પાદ, વ્યય અને સ્થિતિ સ્વરૂપ ત્રણેય ધર્મોનો સદ્ભાવ હોવાથી કોઈ પણ લિંગની પ્રરૂપણા થઈ શકે છે. માટે જ એક જ અર્થના વાચક એવા ‘પુષ્ય:’ શબ્દમાં પુલિંગ છે, ‘તારા:' શબ્દમાં સ્ત્રીલિંગ છે, તેમજ ‘નક્ષત્રમ્’ શબ્દમાં નપુંસકલિંગ છે. તથા ‘ટીર:’ શબ્દ પુલિંગમાં છે, તથા ‘ટી’ શબ્દ સ્ત્રીલિંગમાં છે. બંને શબ્દોનો અર્થ ઝૂંપડી
જ
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૨૯
૩૯૬
જ થાય છે. પરંતુ એક શબ્દમાં રેફ અવયવની ઉત્પત્તિ થવાથી શબ્દનો અવયવ અન્ય હોવાથી શબ્દમાં પણ અન્યપણું થાય છે. આથી લિંગભેદ થઈ શકે છે. મહાભાષ્યમાં કહ્યું છે કે એક જ પદાર્થમાં અન્ય અન્ય શબ્દો વાચક તરીકે હોઈ શકે છે અને ભિન્ન ભિન્ન શબ્દો પ્રમાણે લિંગ પણ ભિન્ન ભિન્ન થઈ શકે છે. સમાન અર્થવાળા પદાર્થોમાં એક જ સ્વરૂપવાળા શબ્દો હોય તો એ શબ્દોમાં પણ ભિન્ન ભિન્ન લિંગ થઈ શકે છે. દા. ત. ‘તટઃ’ શબ્દનો કિનારો અર્થ થાય છે. આ ‘તટ:’· શબ્દમાં ત્રણેય લિંગોની પ્રરૂપણા થઈ છે. અહીં શબ્દોની ભિન્નતા નથી. છતાં પણ ત્રણ લિંગો થયા છે એનાં અનુસંધાનમાં આચાર્ય ભગવંત કહે છે કે દરેક પદાર્થોમાં ઉત્પાદ, વ્યય અને સ્થિતિ એમ ત્રણ ધર્મો રહ્યા છે. આથી જે જે ધર્મોની પ્રગટરૂપે વિવક્ષા કરવામાં આવે છે તે તે ધર્મોથી એક જ પ્રકારનાં શબ્દમાં પણ તે તે લિંગો આવી શકશે.
આમ તો લિંગનો વિચાર કર્યા વિના જ વક્તા શબ્દોનાં પ્રયોગો કરે છે. તથા શ્રોતા પણ લિંગનો વિચાર કર્યા વિના જ શબ્દોને ગ્રહણ કરે છે. આપે ત્રણ ધર્મો દ્વારા શબ્દોમાં લિંગોનો નિર્ણય થાય છે એ પ્રમાણે ઉ૫૨ જે રજૂઆત કરી તે સામાન્ય લોકોનાં જ્ઞાનની બહારનો વિષય છે. સામાન્ય લોકો કાંઈ ઉત્પાદ વગેરેનો આશ્રય કરીને લિંગને નક્કી કરી શકતા નથી. જેમ વ્યાકરણના નિયમોથી ‘વાતાભ્યામ્’ વગેરે પ્રયોગોની સિદ્ધિ જિજ્ઞાસુ લોકો જાણી શકે છે. એ જ પ્રમાણે ઉત્પાદ વગેરે ધર્મોથી લિંગનો નિર્ણય કરવો અલ્પ બુદ્ધિવાળા લોકો માટે અશક્ય છે. આ પરિસ્થિતિમાં પદાર્થમાં રહેલા ઉત્પાદ વગેરે ધર્મોથી લિંગની વ્યવસ્થા નક્કી થઈ શકે છે એ અંગેની ઉપરોક્ત તમામ ચર્ચા અસંગત ઠરે છે. આવા તાત્પર્યને ધ્યાનમાં લઈને જ આચાર્ય ભગવંતશ્રીએ ‘યદ્યપિ અવિવારિત...' પંક્તિઓ લખી છે. જોકે વિચારણા કર્યા વગર જ લિંગને આશ્રયીને વક્તાઓ શબ્દોનું ઉચ્ચારણ કરે છે તથા શ્રોતાઓ તે તે લિંગવાળા શબ્દોનો સાહજિક જ સ્વીકાર કરે છે, તો પણ વસ્તુતત્ત્વનાં નિર્ણયને માટે જ ઉપરોક્ત તમામ ચર્ચાઓ કરી છે. આનાથી લિંગના નિર્ણયમાં મુખ્યતયા કોણ ભાગ ભજવે છે, એનો બોધ આપણા જેવાં પામર જીવોને પણ આવા જ્ઞાનીપુરુષો દ્વારા થાય છે.
(श०न्या० ) तच्च लिङ्गमर्थधर्म इति केचित् । तथाहि - घटादिशब्दस्य यदभिधेयं तच्छ्रवणजन्मना विज्ञानेन विषयीक्रियते, तस्य तदन्वय - व्यतिरेकाभ्यामभ्युपगतात्मनो धर्मः स्वभावो लिङ्गम् । यद्ययं अभिधानधर्म एवाङ्गीक्रियते तदा गुणवचनानामाश्रयतो लिङ्गोपादानમનુપપત્ર સ્વાત, ‘શુન્ત: પટ:, જીવત્તા શાટી, જીવાં વસ્ત્રમ્' કૃતિ, નહિ જીવતાવિશન્દ્રાનાં पटादिशब्दस्वरूपमाश्रयः, तदनभिधानाद्, अर्थो ह्येभिरभिधीयते, तत्रैषां तल्लिङ्गनियमानुपपत्तिः; अभिधेयधर्मे तु यत् पटादिशब्दैरभिधीयते तदेव शुक्लादिशब्दैरिति तत्तल्लिङ्गव्यवस्थोपपद्यते इत्यर्थधर्मत्वमस्याऽऽश्रीयत इत्याह तच्चेत्यादि ।
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ અનુવાદ :- હવે આ લિંગ છે તે અર્થના ધર્મસ્વરૂપ છે અથવા તો શબ્દના ધર્મ સ્વરૂપ છે એ ચર્ચાના અનુસંધાનમાં આચાર્ય ભગવંત બંને પક્ષોની વિચારણા કરી અંતમાં ઉભય પ્રકારે માનવામાં પણ દોષ નથી એવું સિદ્ધ કરે છે. કેટલાક લોકો લિંગને અર્થનો ધર્મ માને છે. તે આ પ્રમાણે છે – “પટાતિ’ શબ્દના શ્રવણથી જે બોધ ઉત્પન્ન થાય છે તે બોધનો વિષય “પટાદ્રિ પદાર્થ બને છે. સૌ પ્રથમ જીવ “પટાદ્રિ' શબ્દને સાંભળે છે. એ “પવિં’ શબ્દને સાંભળતાં જ ઘટાદિ શબ્દ વિષયક જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે. અને વાચ્યવાચકભાવસંબંધથી એ જ્ઞાનનો વિષય પતિ પદાર્થ બને છે. હવે ‘તસ્ય' એટલે અભિધેયસ્વરૂપ અર્થનો તથા “તત્ સર્વવ્યતિરે એટલે શબ્દના અન્વય વ્યતિરેકથી આવો બોધ કરવો.
હવે આખી પંક્તિનો બોધ આ પ્રમાણે છે – શબ્દના અન્વય વ્યતિરેકથી પ્રાપ્ત થયું છે સ્વરૂપ જેનું એવાં અભિધેયનો ધર્મ (સ્વભાવ) લિંગ છે. અહીં અન્વય વ્યતિરેક આ પ્રમાણે છે – શબ્દ હોય છે તો અભિધેય હોય છે અને શબ્દનો અભાવ હોય છે તો અભિધેયનો અભાવ હોય છે. આમ શબ્દનો અભિધેય સાથેનો આવો અવિનાભાવસંબંધ અન્વય વ્યતિરેકથી પ્રાપ્ત થાય છે. આથી શબ્દના અન્વય વ્યતિરેકથી અભિધેય સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ થાય છે અને એ અભિધેયનો જે ધર્મ છે તે જ લિંગ છે. આથી જ્યારે જ્યારે “પટાવિ' શબ્દનું શ્રવણ થાય છે ત્યારે ત્યારે અન્વય વ્યતિરેક વ્યાપ્તિથી પતિ પદાર્થનો નિર્ણય થાય છે. અને એવા “ધ’િ પદાર્થનો ઉત્પાદ વગેરે સ્વરૂપ જે ધર્મ છે તે જ લિંગ છે. આથી અહીં એવું નક્કી થયું કે લિગ એ પદાર્થનો ધર્મ છે પરંતુ શબ્દનો ધર્મ નથી. પરંતુ અહીં જો લિંગને પદાર્થનો ધર્મ ન માનવામાં આવે અને શબ્દનો જ (અભિધાનનો જ) ધર્મ માનવામાં આવશે અર્થાતુ લિંગ એ શબ્દનો જ ધર્મ છે એવું માનવામાં આવશે તો ગુણવાચક નામોનાં આશ્રયથી લિંગનું ગ્રહણ અસંગત થશે. આમ તો ગુણવાચક નામોનું લિંગ એ ગુણવાચક શબ્દો જેમાં રહેતા હોય એ પદાર્થથી નક્કી થાય છે અર્થાત્ પદાર્થમાં રહેલા ઉત્પત્તિ વગેરે ધર્મોનું આલંબન લઈને જે લિંગ નક્કી થાય છે તે જ લિંગ ગુણવાચક શબ્દોનું પણ માનવામાં આવે છે. હવે જો લિંગને અભિધાનનો જ (શબ્દનો જ) ધર્મ માનવામાં આવે તો ગુણવાચક નામોનાં આશ્રયથી લિંગનું ગ્રહણ થાય છે એવો નિયમ અસંગત થશે. જગતમાં એવાં પ્રયોગો જોવા મળે છે કે જ્યાં ગુણવાચક શબ્દોનું લિંગ ગુણવાચક શબ્દોનાં આશ્રયભૂત એવાં પદાર્થનાં લિંગ ઉપરથી જ નક્કી થાય છે. દા. ત. “શુવસ્ત: પર:', વત્સા શારી” તથા શુવ7| વસ્ત્રમ્'. અહીં ‘ટ' શબ્દનો પદાર્થ કપડું છે અને એ કપડા સ્વરૂપ પદાર્થમાં ઉત્પત્તિ સ્વરૂપ ધર્મ રહ્યો છે. આમ તો ઉત્પત્તિ, વ્યય અને સ્થિતિ એ ત્રણેય ધર્મો રહ્યા છે, છતાં પણ ઉત્પત્તિ સ્વરૂપ ધર્મથી ‘ટ’ શબ્દનું લિંગ પુલિંગ થયું છે. હવે એ જ પદાર્થમાં. ‘શુવત’ ગુણ પણ રહ્યો છે અને જીવન્ત' ગુણના વાચક એવાં “શુક્સ’ શબ્દનું લિંગ પણ “પટ' પદાર્થનાં લિંગ પ્રમાણે
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૨૯
૩૯૮ જ પુલિંગ સ્વરૂપ થયું છે. એ જ પ્રમાણે “શુક્લા શારી', “શુલ્ત વસ્ત્રમ્' વગેરે પ્રયોગોમાં પણ સમજી લેવું. સાડી સ્વરૂપ પદાર્થમાં રહેલા વ્યય સ્વરૂપ ધર્મનું આલંબન લઈને ‘શારી’ શબ્દમાં સ્ત્રીલિંગ નક્કી થયું છે. તો એ સ્ત્રીલિંગ સાડી પદાર્થમાં રહેલા સુવ7 ગુણનાં વાચક એવાં “શુવત્ત' શબ્દનું પણ પ્રાપ્ત થશે. હવે જો અભિધાનનો ધર્મ જ લિંગ સ્વરૂપે માનવામાં આવશે તો “વત્ત', શબ્દનાં પદાર્થ ‘શુવસ્ત' ગુણનાં ધર્મને જ લિંગ નક્કી કરતી વખતે ધ્યાનમાં લેવો પડશે, પરંતુ એવું તો વ્યવહારમાં જણાતું નથી.
વળી ‘સુવર્ણાદ્રિ' શબ્દનાં આશ્રયભૂત 'પ' શબ્દ સ્વરૂપ નથી, પરંતુ ‘પદ્ર' શબ્દનો વાચ્ય એવો પદારિ પદાર્થ છે. ‘શુક્સ' શબ્દ દ્વારા “પટ' શબ્દનું કથન કરવામાં આવતું નથી, પરંતુ ‘શુલ્ત' વગેરે શબ્દો દ્વારા એવા ગુણવાળો કોઈ અર્થ જ કહેવામાં આવે છે. જો ‘ગુસ્સદ્દિ’ શબ્દમાં રહેલું લિંગ એ અભિધાનનો (શબ્દનો) ધર્મ હોત તો “શુક્લાદ્રિ’ શબ્દોના વાચ્ય એવા “શુલ્ત' વગેરે ગુણનાં આશ્રયભૂત એવા પદાર્થનાં સ્વભાવથી જે લિંગ નક્કી થાય છે એવા લિંગનાં નિયમની અસંગતિ થાત. ‘તàષા' પંક્તિમાં “ક્ષામ'નો અર્થ ‘ગુજ્ઞાત્રિ' શબ્દનો લેવો. તથા “તત્ fત નિયમ' પંક્તિમાં જે “ત’ શબ્દ છે તેનો અર્થ આશ્રયનાં લિંગનો નિયમ સમજવો. પરંતુ જો લિંગને અભિધેયનો ધર્મ માનવામાં આવશે તો “પતિ’ શબ્દવડે જે લિંગ કહેવાય છે તે જ લિંગ “શુક્લાદ્રિ’ શબ્દોવડે પણ કહેવાય છે. અથવા “પદ્રિ’વડે જે પદાર્થ કહેવાય છે તે જ પદાર્થ “શુ' વગેરે શબ્દોથી પણ કહેવાય છે. આથી “પટ' શબ્દ અને “જીવ7' શબ્દ બંનેનો પદાર્થ એક જ થશે. આથી “પટ' પદાર્થનો જે ધર્મ લિંગ તરીકે વિવક્ષા કરવા માટે યોગ્ય થયો છે તે જ ધર્મ ‘સુવત્ત' શબ્દનું લિંગ પણ નિશ્ચિત કરશે. અને આવું હોવાથી જ લિંગને અર્થનો ધર્મ માનવામાં આવ્યો છે. આથી જ લિંગ એ અર્થનો ધર્મ બને છે એવું નિશ્ચિત થાય છે. આવા નિયમનાં અનુસંધાનમાં જ બૃહદ્રવૃત્તિમાં આચાર્ય ભગવંતશ્રીએ ‘તવાર્થધર્મ રૂત્યે પંક્તિ લખી છે. અર્થાત્ લિંગ એ અર્થનો ધર્મ થાય છે એવું કેટલાક લોકો કહે છે.
(શ૦ચા૦) શબ્દધર્મ રૂત્યપૂરે 1 તથા(હિ)-શબ્દપ્રીત્યર્વવ્યતિરે મિની નિતીતિलिङ्गस्य शब्दधर्मतां गमयति । यद्धि यत्प्रतीत्यन्वय-व्यतिरेकानुगामिप्रतीति तत् तद्धर्मः, यथा पटप्रतीत्यन्वय-व्यतिरेकानुगामिप्रतीतिः शुक्लो गुण इति; न चार्थे प्रतीयमाने पुंस्त्वादिलिङ्गप्रतीतिः कस्यचिदस्ति । पुल्लिँङ्गादिव्यवहारोऽपि शब्दविषय एव, पुल्लिँङ्गोऽयं शब्द इत्यादि, गुणवचनानामपि शुक्लादीनां स्वधर्मः पुंस्त्वादि लिङ्गम्, परमेतेषामत्र पुंस्त्वमत्र स्त्रीत्वमित्यादिलिङ्गकारिकायां प्रतिपदपाठे गौरवं स्यादिति पटादिशब्दगतं लिङ्गं तदभिधेये वस्तुन्युपकल्प्य तद्द्वारेण गुणवचनानां लाघवार्थं लिङ्गकल्पना क्रियते, यथा-वाक्ये पदानामर्थः परिकल्प्यते; तत्रापि हि पदानां केवलानां लोके प्रयोगाभावाद् वाक्यमेवार्थवत्, तत्र च प्रतिवाक्यं व्युत्पत्त्य
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
૩૯૯
संभवात् सादृश्यादन्वयव्यतिरेकौ कल्पितावाश्रित्य पदेषु पदार्थावस्थानं क्रियत इत्यत आहशब्दधर्म इत्यपरे इति । तत्र पक्षद्वयस्यापि निर्दोषत्वादुभयपक्षपरिग्रह एव ज्यायानित्यत आहउभयथाऽपि न दोष इति ॥ २९ ॥
અનુવાદ :- કેટલાક લોકો લિંગને શબ્દનો ધર્મ માને છે. તેમની માન્યતા પ્રમાણે શબ્દપ્રતીતિનાં (બોધનાં) અન્વય વ્યતિરેકને અનુસરનારી એવી લિંગની પ્રતીતિ છે. લિંગનો બોધ લિંગની શબ્દધર્મતાને જણાવે છે અર્થાત્ લિંગ એ શબ્દનો ધર્મ છે એવું જણાવે છે. જો શબ્દની પ્રતીતિ થાય છે તો તેમાં રહેલાં લિંગની પ્રતીતિ થાય છે. અને જો શબ્દની પ્રતીતિ નથી થતી તો તેમાં રહેલા લિંગની પ્રતીતિ પણ નથી થતી. આમ લિંગનો બોધ શબ્દબોધનાં આધારે જ થાય છે. માટે જ લિંગ એ શબ્દનો ધર્મ છે એવું જણાય છે. જે જેની પ્રતીતિ થવાથી થાય અને જે જેની પ્રતીતિ ન થવાથી ન થાય તે તેનો ધર્મ છે એવું મનાય છે. દા. ત. ‘પટ’ શબ્દનાં લિંગની પ્રતીતિ થવાથી ‘શુક્ત’ ગુણનાં વાચક એવાં ‘શુક્ત’ શબ્દનાં લિંગનો બોધ થાય છે તથા ‘પટ’ શબ્દનાં લિંગનાં બોધનો અભાવ થવાથી ‘શુક્ત’ ગુણનાં વાચક એવાં ‘શુક્ત' શબ્દનાં લિંગનાં બોધનો પણ અભાવ થાય છે. આ પ્રમાણે ‘પટ' શબ્દનાં બોધનાં અન્વય વ્યતિરેકને અનુસરનાર એવો ‘શુત’ શબ્દનો બોધ છે. માટે ‘પટ' શબ્દનું જે લિંગ છે તથા ‘શુક્ત’ શબ્દનું જે લિંગ છે તે બંને શબ્દનાં ધર્મ સ્વરૂપ જ લિંગનો બોધ થાય છે. પદાર્થની પ્રતીતિ થયા પછી ‘શુક્ત’ વગેરે શબ્દોમાં પુલિંગ વગેરે લિંગની પ્રતીતિ કોઈને પણ થતી નથી અર્થાત્ ‘શુવંસ્તાવિ’ શબ્દમાં લિંગનો બોધ ‘શુવતાવિ’ શબ્દનાં આશ્રયભૂત એવાં પદાર્થનો બોધ થયા પછી જ થાય છે એવું નથી. વળી પુલિંગ વગેરે વ્યવહાર પણ શબ્દનાં વિષય સ્વરૂપ જ છે. જગતનાં લોકો એવું બોલે પણ છે કે આ શબ્દ પુલિંગ છે અને આ શબ્દ સ્ત્રીલિંગ છે. આમ લિંગનો વ્યવહાર શબ્દને આશ્રિત જ છે અર્થાત્ લિંગ એ અભિધેયનો ધર્મ નથી. જો અભિધેયનો ધર્મ હોત તો ‘શુન્ત’ ગુણનાં આશ્રયભૂત એવાં અભિધેયનો ધર્મ જ લિંગ સ્વરૂપે થાત.
જો ‘શુન્તાવિ’ શબ્દનો પોતાનો ધર્મ જ લિંગ સ્વરૂપે છે તો પછી ‘શુન’ વગેરે શબ્દોમાં ‘પટ’ પદાર્થનું લિંગ જ શા માટે આવે છે ? અર્થાત્ ‘પટ' પદાર્થનો જે ઉત્પત્તિ સ્વરૂપ સ્વભાવ પુસ્વધર્મ સ્વરૂપે નક્કી થયો છે તો એ જ ધર્મ ‘શુક્ત’ શબ્દમાં શા માટે પ્રાપ્ત થાય છે ? આવી શંકાના અનુસંધાનમાં ‘પરમેતેષામત્ર પુસ્ત્વમ્ ...' પંક્તિઓ લખી છે.
‘શુવત્તાવિ’ શબ્દો હજારો શબ્દોનાં વિશેષણભૂત થશે. ક્યારેક ‘શુન્તઃ' શબ્દ ‘પટઃ’નું વિશેષણ બનશે. ક્યારેક ‘શુવસ્તા’ શબ્દ ‘શાટી’નું વિશેષણ બનશે. આથી લિંગ જો શબ્દનો ધર્મ માનવામાં આવશે તો એક ‘શુન્તઃ' શબ્દમાં પણ જુદા જુદા લિંગોનું કથન કરવું પડશે. આથી જ લિંગાનુશાસનમાં પ્રત્યેક શબ્દોનાં આ પ્રમાણે લિંગનું કથન કરતાં મહાગૌરવનો પ્રસંગ આવશે.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪OO
સૂ૦ ૧-૧-૨૯ આ ગૌરવદોષને ટાળવા માટે જ “પરિ’ શબ્દને વિશે રહેલું જે લિંગ છે એ લિંગ જ ‘ટ’ શબ્દનાં અભિધેય સ્વરૂપ વસ્તુમાં કલ્પી લેવામાં આવે છે અને એ “પટ' પદાર્થ દ્વારા તેમાં જ રહેલાં ‘સુવત્ત' ગુણનાં વાચક “શુવ7:' શબ્દમાં પણ “પટ' પદાર્થનાં લિંગની જ કલ્પના કરવામાં આવે છે. લિંગાનુશાસનમાં આવી કલ્પનાને કારણે ઘણું જ લાઘવ થાય છે. અને તેથી જ વિશેષણ સ્વરૂપ ગુણોનાં અથવા દ્રવ્યોનાં લિંગોનું કથન લિંગાનુશાસનમાં કરવામાં આવ્યું નથી. વાસ્તવમાં તો લિંગ શબ્દોનો ધર્મ છે, પરંતુ તેને અર્થનો ધર્મ માનીને એનાં આધારે જ (અર્થનાં આધારે જ) ગુણવાચક નામોમાં પણ લિંગની કલ્પના કરી લેવામાં આવે છે.
અહીં જિજ્ઞાસા થાય કે આવી કોંઈક કલ્પના અન્ય સ્થળમાં કરવામાં આવી છે ? એનાં અનુસંધાનમાં અન્ય કલ્પનાનું સ્થળ બતાવે છે.
વાક્યોમાં પદોનો અર્થ કલ્પના કરવામાં આવે છે. ખરેખર પદોનો અર્થ હોતો જ નથી. વાક્યોનો જ અર્થ હોય છે. લોકમાં જ્યારે વાણીવ્યવહાર થાય છે ત્યારે પદોનો અર્થ બીજા કોઈ પદ સાથે સંબંધિત થઈને જ અર્થને જણાવે છે. પરંતુ પદો સ્વતંત્ર રીતે પોતાનાં અર્થોને જણાવી શકતાં નથી. માટે જ માત્ર પદોનો પ્રયોગ લોકમાં થતો નથી. ખરેખર તો વાક્ય જ અર્થવાળું છે, તો પણ વાક્યોમાં પદોનો અર્થ કલ્પી લેવામાં આવે છે અને જાણે કે પદોનો જ અર્થ છે એવું જણાય છે. એ જ પ્રમાણે અહીં પણ લિંગ ખરેખર તો શબ્દનો જ ધર્મ છે. પરંતુ લાઘવકલ્પનાથી એને અર્થનો ધર્મ માની લેવામાં આવે છે.
વ્યાકરણ અથવા વેદાંતમાં અખંડાથે માનવામાં આવે છે. દા. ત. “રેવદ્રત્ત: પ્રાનું સંસ્કૃતિ !' વાક્યમાં કોઈ ખંડાર્થ નથી, પરંતુ એક અખંડાથે જ છે. બધા પદો સંબંધિત થઈને જ અખંડાર્થને જણાવે છે. વાસ્તવિકતાથી તો પદોનો કોઈ ભિન્ન અર્થ હોતો નથી. ભર્તૃહરિનાં વાક્યપદીય ગ્રંથનાં પહેલા કાંડમાં એક કારિકા આવે છે – "पदे न वर्णा विद्यन्ते, वर्णेष्वयवया न च । वाक्यात्पदानामत्यन्तं प्रविवेको न कश्चन ॥७४॥" આ શ્લોકનો ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે – 'પદોમાં વર્ષોની વિદ્યમાનતા નથી અને વર્ગોમાં અવયવોની વિદ્યમાનતા નથી તથા વાક્યથી પદોમાં કોઈ ભિન્નતા નથી. વાક્ય જ સર્વસ્વ છે, કોઈ અલગ અલગ પદોનું અસ્તિત્વ છે જ નહીં. વાક્યમાંથી અલગ અલગ પદો દ્વારા અલગ અલગ અર્થ કરી શકાતો નથી.
પહેલાં આપણે અક્ષરો માનીએ છીએ, અક્ષરોથી શબ્દ બનાવીએ છીએ અને શબ્દોથી (પદોથી) વાક્યો બનાવીએ છીએ તથા વાક્યોથી આપણને અર્થ મળે છે. અહીં ભર્તુહરિ કહે છે કે શબ્દોમાં તમે વર્ણોને અવયવ તરીકે જોઈ રહ્યા છો તે બરાબર નથી; અને એ જ પ્રમાણે વાક્યોમાં શબ્દોને (પદોને) અવયવ સ્વરૂપે જોઈ રહ્યા છો, તે પણ બરાબર નથી. વસ્તુતઃ
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૧
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
પદોમાં વર્ણ અલગ અલગ ખંડરૂપે હોતા જ નથી અને વાક્યોમાં પદો અલગ અલગ સ્વરૂપે હોતા નથી, છતાં પણ આપણે વાક્યોમાં પદોની કલ્પના કરી લઈએ છીએ. દા. ત. ‘લેવત્ત: ગ્રામમ્ ગચ્છતિ ।' આ એક વાક્ય છે. અહીં એક પદ ‘વેવત્તઃ’ છે, બીજું પદ ‘પ્રામમ્' છે અને ત્રીજું પદ ‘રૂતિ છે. અહીં વાક્યોમાં પદો ન હોવા છતાં પણ પદોની કલ્પના કરી લઈએ છીએ, તે પ્રમાણે શબ્દોમાં જ લિંગ હોય છે છતાં પણ આપણે અર્થોમાં આ લિંગની કલ્પના કરી લઈએ છીએ. વાસ્તવિક રીતે તો લિંગ એ શબ્દનો ધર્મ છે. (દા. ત. લિંગ એ ‘વૃક્ષ:’ શબ્દનો ધર્મ છે.) છતાં પણ લિંગ એ ‘વૃક્ષ:’ પદાર્થનો ધર્મ છે એવી કલ્પના કરી લઈએ છીએ. વ્યવહારમાં કોઈ પણ એવું નથી કહેતું કે ‘વૃક્ષ' પદાર્થ પુલિંગવાળો છે. બધા એવું જ કહે છે કે ‘વૃક્ષ’ શબ્દ પુલિંગવાળો છે, છતાં પણ અહીં લિંગને જે અર્થનો ધર્મ માનવામાં આવે છે તે માત્ર કલ્પનાનાં આધાર પર જ છે.
એ જ પ્રમાણે લોકમાં પણ માત્ર પદોનાં પ્રયોગો થતાં નથી, પરંતુ વાક્યોના પ્રયોગો જ થાય છે. કારણ કે વાક્ય જ અર્થવાન છે. છતાં પણ આપણે એવું કહેતાં હોઈએ છીએ કે આ પદનો આ અર્થ છે અને બીજા પદનો આ અર્થ છે. આ માત્ર કલ્પના જ છે. એ જ પ્રમાણે શબ્દ પુલિંગવાળો છે, પરંતુ અર્થ પુલિંગવાળો નથી. વળી અર્થ પુલિંગવાળો છે એવો વ્યવહાર પણ જણાતો નથી. આથી અર્થમાં જે લિંગની વ્યવસ્થા કરી છે તે માત્ર કલ્પના જ છે. આવી કલ્પના શા માટે કરવામાં આવી ? એનાં અનુસંધાનમાં હવે ગ્રંથકાર જણાવે છે.
લોકમાં વ્યુત્પત્તિ વાક્યની નથી થતી પરંતુ પદોની જ થાય છે. માટે જ વાક્યોમાં પદો પૃથક્ ન હોવા છતાં આપણે પદોની કલ્પના કરી લઈએ છીએ. વ્યાકરણની પ્રક્રિયાને નિભાવવા માટે જ વાક્યમાં પદોની કલ્પના કરીએ છીએ. ‘તંત્ર ચ..’ પંક્તિ ન્યાસમાં લખી છે એનો અર્થ આ પ્રમાણે છે - વાક્યોમાં પદો ભિન્ન છે, એવું માનવામાં નથી આવ્યું એવો સિદ્ધાંત છે. આવો સિદ્ધાંત હોવાથી વ્યુત્પત્તિ કરવી હશે તો વાક્યની જ થઈ શકશે, પરંતુ પ્રતિવાક્યની વ્યુત્પત્તિનો અસંભવ હોવાથી અમે વાક્યોમાં પદોની કલ્પના કરી છે. આવી કલ્પના કયા આધાર પર કરી છે ? એનાં અનુસંધાનમાં આચાર્ય ભગવંત કહે છે કે જેવું વાક્ય હોય છે તેવા જ પદો હોય છે અને આ સાદશ્યના આધાર પર જ વાક્યોમાં અવિદ્યમાન એવાં પદોની પણ કલ્પના કરવામાં આવી છે. આમાં અન્વય વ્યતિરેક આ પ્રમાણે છે - જે પ્રમાણે વાક્ય હોવાથી અર્થબોધ થાય છે એ જ પ્રમાણે પદો હોવાથી પણ અર્થબોધ થાય છે આ અન્વયવ્યાપ્તિ છે. તથા વાક્ય ન હોવાથી અર્થબોધ નથી થતો એવી જ રીતે પદો ન હોવાથી પણ અર્થબોધ નથી થતો આ વ્યતિરેકવ્યાપ્તિ છે. આ પ્રમાણે વાક્યનાં સદશપણાંથી કલ્પિત એવાં અન્વય વ્યતિરેકનો આશ્રય કરીને પદોમાં પણ પદાર્થનો બોધ કરવામાં આવે છે. આથી જેમ વસ્તુતઃ તો વાક્યાર્થ જ છે, છતાં પણ પદાર્થની કલ્પના કરવામાં આવે છે એ જ પ્રમાણે અહીં લિંગ વસ્તુતઃ તો શબ્દનો
જ
-
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૨૯, ૧-૧-૩૦
૪૦૨
જ ધર્મ છે, છતાં પણ લાઘવને કારણે લિંગને અર્થનો ધર્મ માનવામાં આવે છે. આથી જ ગ્રંથકારે બૃહદ્વૃત્તિમાં પંક્તિઓ લખી છે કે લિંગ એ શબ્દનો ધર્મ છે એવું બીજાઓ માને છે.
અહીં બંને પક્ષો નિર્દોષ હોવાથી ઉભય પક્ષને ગ્રહણ કરવા એ જ શ્રેષ્ઠ છે. આથી જ ગ્રંથકાર બૃહવૃત્તિ ટીકામાં કહે છે કે ઉભય પ્રકારે પણ દોષ નથી.
-: ન્યાસસારસમુદ્ધાર :
આ સૂત્ર ઉપર ન્યાસસારસમુદ્ધાર જણાતો નથી.
॥ एकोनविंशतितमम् सूत्रम् समाप्तम् ॥
*
સૂત્રમ્ - સ્વાયોગ્યયમ્। ? । o ૫ ૨૦ ॥
-: તત્ત્વપ્રકાશિકા :
1
स्वरादयः शब्दा अव्ययसंज्ञा भवन्ति । स्वः सुखयति । एहि जाये ! स्वा रोहाव । સ્વ: સંજ્ઞાનીતે । સ્વઃ સ્મૃતિ । સ્વાતિ । “છાયેવ યા સ્વર્ગનધનંજ્ઞેષુ ।'' स्वर्वसति । अन्तर्यामि । अन्तर्वसति । 'अत्युच्चैसौ, अत्युच्चैसः' इत्यत्रोच्चैरतिक्रान्तो यस्तदभिधायकस्य पूर्वपदार्थप्रधानस्य समासस्य संबन्धी स्यादिर्नोच्चैःशब्दस्य, तेन “અવ્યવસ્થ” [ રૂ.૨.૭. ] કૃતિ તુમ્ ન મતિ, ‘પરમોવૈ:, પરમનીચે:' કૃત્યત્ર તુ उत्तरपदार्थप्रधानत्वात् समासस्या - व्ययसंबन्ध्येव स्यादिरिति भवत्येव ।
-: તત્ત્વપ્રકાશિકાનો અનુવાદ :
,,
“સ્વ” વગેરે શબ્દો અવ્યયસંજ્ઞાવાળા થાય છે. સ્વર્ગ પ્રસન્ન કરે છે. હે પત્ની ! તું આવ, આપણે બે સ્વર્ગમાં ઉત્પન્ન થઈએ. તે સ્વર્ગને જાણે છે. (અહીં “સ્વ” શબ્દને “સમો શોઽસ્મૃત વા' (૨/૨/૫૧) સૂત્રથી સ્મૃતિભિન્ન અર્થમાં વિકલ્પે તૃતીયા થઈ છે.) તે સ્વર્ગની સ્પૃહા કરે છે. તે સ્વર્ગમાંથી આવે છે, સ્વર્ગની નદી (ગંગા)ના જલમાં છાયાની જેમ જે.” (આ કોઈ શ્લોકનું ચરણ છે. જેથી અર્થનું અનુસંધાન શ્લોક પ્રમાણે થઈ શકશે.) તે સ્વર્ગમાં વસે છે. હું મધ્યમાં જાઉં છું. તે મધ્યમાં વસે છે. ઊંચાઈને ઓળંગનાર બે વ્યક્તિઓ, ઊંચાઈને ઓળંગનાર ઘણા બધા. આ બંને શબ્દોમાં “ઇન્વેસ્ તિાન્તઃ યઃ” એ પ્રમાણે પ્રાદિ તત્પુરુષનો વિગ્રહ હોવાથી
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ પૂર્વપદની પ્રધાનતાવાળો આ સમાસ છે. આમ “વૈજ્” અવ્યય હોતે છતે પણ પૂર્વપદની પ્રધાનતા થવાથી “નવ્યયસ્થ” (૩/૨/૭) સૂત્રથી યાદિનો લોપ થયો નથી. સર્વોત્તમ એવી ઊંચાઈ, અત્યંત નીચું - અહીં ઉત્તરપદનું પ્રધાનપણું હોવાથી અને ઉત્તરપદાર્થ અવ્યય સ્વરૂપ હોવાથી અવ્યય સંબંધી સાદિનો (૩/૨/૭) સૂત્રથી લોપ થયો છે.
(તov૦) કન્વર્ગસંજ્ઞાથેય- વ્યયમ્' રૂતિ (તેર) નિફ-રવા-વિમવિતनानात्वेऽपि न नानारूपतां प्रतिपद्यत इति, यदुक्तम्
"सदृशं त्रिषु लिङ्गेषु सर्वासु च विभक्तिषु । वचनेषु च सर्वेषु यन्न व्येति तदव्ययम्" ।।५।।
अन्वर्थाश्रयणे च स्वराद्यव्ययमव्ययं (स्वरादि अव्ययम्-अव्ययं) भवतीति स्वरादे-विशेषणत्वेन तदन्तविज्ञानात् परमोच्चैः परमनीचैरित्यादावप्यव्ययसंज्ञा મવતિ |
અનુવાદ:- અવ્યયસંજ્ઞા એ અન્વર્થ સંજ્ઞા છે, અર્થાત્ વ્યુત્પત્તિ દ્વારા જ અર્થને અનુસરનારી એવી આ અન્વર્થ સંજ્ઞા છે. “ન ચેતિ કૃતિ અવ્યય” જે અનેક સ્વરૂપોને પ્રાપ્ત કરતું નથી, તે અવ્યયસંજ્ઞાવાળું થાય છે. તેથી લિંગ, કારક અને વિભક્તિ સંબંધી અનેકપણું હોતે છતે પણ તે અનેકપણાને પ્રાપ્ત કરતાં નથી. આથી જે શબ્દો લિંગ, કારક અને વિભક્તિ સંબંધી અનેકપણાને પ્રાપ્ત કરતાં નથી, તે અવ્યય કહેવાય છે. કહ્યું પણ છે કે, જે ત્રણેય લિંગોમાં, બધી વિભક્તિઓમાં અને બધા વચનોમાં વિવિધ સ્વરૂપોને પ્રાપ્ત થતાં નથી. અર્થાત્ તેઓનાં સ્વરૂપમાં કોઈ પ્રકારનો ભેદ (ભિન્નતા) હોતો નથી તે અવ્યય હોય છે.
અહીં અન્વર્થ સંજ્ઞાનો આશ્રય કરીને “સ્વ” વગેરેનું સ્વરૂપ બતાવ્યું છે. અર્થાત્ અનેક રૂપોને પ્રાપ્ત નહિ કરતા એવાં સ્વરૂપવાળા જે “સ્વ” વગેરે છે, તે અવ્યયસંજ્ઞાવાળા થાય છે. આથી
સ્વાદ્રિ પવ્યયમ્ ગય” એ પ્રમાણે સૂત્રનો તાત્પર્યાર્થ સમજાય છે. એટલે કે, “સ્વ” વગેરે જે અનેક સ્વરૂપવાળા નથી એવાં તે “વ્યય” શબ્દનું વિશેષણ બને છે અને વિશેષણમન્ત:...” પરિભાષાથી આવા “વ” વગેરે સમાસમાં અંતે આવશે તો “પરમોર્વેઃ", “પરમનીā:” વગેરેની પણ અવ્યયસંજ્ઞા થશે. “સત્યુન્વેસ:” વગેરે શબ્દોમાં પૂર્વપદની પ્રધાનતા હોવાથી અવ્યયસંજ્ઞાની આપત્તિ આવશે નહીં.
(તovo) , મન્ત, નુત, પુન, પ્રાત, સાયમ્, નવતમ્ તમ્, વિવા, તોષા, ઢ, શ્વસ, મ્, શ, યોર્, મય, વિદાયસા, રસી , સોમ, મૂ, મુવ,
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
सू० १-१-३०
४०४ स्वस्ति, समयां, निकषा, अन्तरा, पुरा, बहिस्, अवस्, अधस्, असाम्प्रतम्, अद्धा, ऋतम्, सत्यम्, इद्धा, मुधा, मृषा, वृथा, वृषा, मिथ्या, मिथो, मिथु, मिथस्, मिथुस्, मिथुनम्, अनिशम्, मुहुस्, अभीक्ष्णम्, मञ्ज, झटिति, उच्चैस्, नीचैस्, शनैस्, अवश्यम्, सामि, साचि, विष्वक् (च), अन्वक् (च), ताजक्, द्राक्, साक्, ऋधक्, पृथक्, धिक्, हिरुक्, ज्योक्, मनाक्, ईषत्, जोषम्, ज्योषम्, तूष्णीम्, कामम्, निकामम्, प्रकामम्, अरम्, वरम्, परम्, चिरम्, आरात्, तिरस, मनस्, नमस्, भूयस्, प्रायस्, प्रबाहु, प्रबाहुक्, प्रबाहुकम्, आर्य, हलम्, आर्यहलम्, स्वयम्, अलम्, कु, बलवत्, अतीव, सुष्ठ, दुष्ठ, ऋते, सपदि, साक्षात्, सन्, प्रशान्, सनात्, सनत्, सना, नाना, विना, क्षमा, शु, सहसा, युगपत्, उपांशु, पुरतस्, पुरस्, पुरस्तात्, शश्वत्, कुवित्र द्), आविस्, प्रादुस्, इति स्वरादयः ।
अनुवाद :- "स्वर्"थी १३ रीने "प्रादुस्" सुधान तमाम अव्ययो स्वहि ५1५18tmi કહેવાય છે. આ દરેક અવ્યયોનો અર્થ બૃહન્યાસનાં ભાષાંતરમાં અમે જણાવીશું. . (त०प्र०) बहुवचनमाकृतिगणार्थम्, तेनान्येषामपि चादिषूपात्तानामनुपात्तानां च स्वरादिसधर्मणामव्ययसंज्ञा भवति । स्वरादयो हि स्वार्थस्य वाचका न तु चादिवद् द्योतका इति । अव्ययप्रदेशा:-"अव्ययस्य" [ ३.२.७.] इत्यादयः ॥३०॥
અનુવાદઃ- વ્યાકરણમાં કોઈ વિશેષ નિયમ માટે શબ્દોની યાદી તૈયાર કરવામાં આવે છે અને તે યાદી નમૂના પૂરતી જ હોય છે. આથી એવી યાદીઓને આકૃતિગણ કહેવાય છે અને
જ્યાં જ્યાં બહુવચન કર્યું હશે ત્યાં ત્યાં આ નમૂના પૂરતી યાદીથી અતિરિક્ત એવા શબ્દોની ५९॥ अव्ययसंश। थशे. तेथी स्व संबंधी समान धर्मा सेवां "चादि 148i ७२।येदा मने नडि । ७२रायेां मेवां अन्योनी ५९। अव्ययसंश। थाय छे. "स्वर" वगैरे अव्ययो पोतान अर्थन पायी छ, परंतु "चादि"अर्थन प्रशित ४२न॥२॥ नथी. अव्ययसंशान प्रयो४नस्थानो "अव्ययस्य" (3/२/७) वगेरे सूत्रो छ.
- शमविन्यास :स्वरादयेत्यादि-स्वर् आदिर्येषामिति बहुव्रीहिः, अवयवेन विग्रहः समुदायः समासार्थः । * विशेष्यासंनिधानेनापि पदसंस्कारो भवति * इति न्यायव्युत्पत्त्यर्थं 'स्वरादयः' इति पुंसा निर्देशः “आकृतिग्रहणा जातिः०" इतिवत्, अन्यथा तु गृह्यतेऽनयेति ग्रहणीति स्यात् । न च
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ लिङ्गसर्वनामनपुंसकेन निर्देशः प्राप्नोति ? स्वरादिशब्दाऽऽरब्धत्वेन तत्समुदायस्य पूर्वं बुद्धावुपारोहाद् ।
- શબ્દમહાર્ણવન્યાસનો અનુવાદ :સ્વ ગતિ" છે જેઓને એ પ્રમાણે બહુવ્રીહિ સમાસ છે. “સ્વ:” શબ્દ જે સૂત્રમાં લખ્યો છે, એ જ શબ્દનો અહીં અવયવ વડે વિગ્રહ જણાવ્યો છે, પરંતુ બહુવ્રીહિ સમાસનો અન્ય પદાર્થ જણાવ્યો નથી. આથી આચાર્ય ભગવંતે ટીકામાં લખ્યું છે કે સમુદાય એ સમાસનું અન્યપદ અર્થાત્ સમુદાય એ “વરતિયઃ” સ્વરૂપ બહુવ્રીહિ સમાસનો અભ્યપદાર્થ છે. અહીં “ગારિ" પદ અવયવ અર્થમાં છે.
સૌ પ્રથમ પસંસ્કારને સમજીએ. વ્યાકરણના નિયમથી પ્રકૃતિ અને પ્રત્યયનું જોડાણ કરવા દ્વારા જુદાં જુદાં નિયમોને આધીન જે પદોની પ્રાપ્તિ થાય છે એને પદસંસ્કાર કહેવામાં આવે છે. દા.ત. “” ધાતુ છે. આ ધાતુથી સામાન્યથી ભવિષ્યકાળ સમજીને ભવિષ્યકાળ સંબંધી “સ્થતિ" પ્રત્યય લાગે છે તથા પ્રત્યય “”થી શરૂ થતો હોવાથી “મ” ધાતુથી પર અને “તિ" પ્રત્યયની પૂર્વમાં “”નો આગમ થાય છે અને આવી પ્રક્રિયા દ્વારા “મિતિ” પદની. સામાન્યથી ભવિષ્યકાળ અર્થમાં પ્રાપ્તિ થાય છે. હવે એની સાથે ક્યાં તો “ધ” પદ જોડાશે અથવા તો “વર્ષન” પદ જોડાશે. આમ થવાથી “થો મિતિ” અને “વર્ષે મિતિ” વાક્યની પ્રાપ્તિ થશે. આ બંને વાક્યોનો અર્થ આ પ્રમાણે થશે તે આવતી કાલે અંશે તથા તે એક વર્ષમાં જશે. અહીં “” વગેરે પદો જોડાવાથી ભવિષ્યકાળમાં વિશેષતા ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. એકમાં આવતી કાલ સંબંધી ભવિષ્યકાળ છે તથા બીજા વાક્યમાં એક વર્ષના કાળ સંબંધી ભવિષ્યકાળ છે. જ્યારે “મિષ્યતિ' સાથે બે પદો જોડાયા ન હતા ત્યારે સામાન્યથી વ્યાકરણના નિયમોનો અમલ કરીને “મિતિ” રૂપની સિદ્ધિ કરી દીધી હતી. આને પદસંસ્કાર કહેવામાં આવે છે. પછીથી ભિન્ન ભિન્ન પદો જોડાવા દ્વારા “મિષ્યતિ'ના વિશેષ અર્થો પ્રાપ્ત થાય છે છતાં પણ મૂળથી સિદ્ધ કરેલ “મિષ્યતિ' પદમાં કોઈ દોષ નથી, કારણ કે વ્યાકરણના નિયમથી સિદ્ધ થયેલું “મિતિ” પદ છે. આ પ્રમાણે વ્યાકરણના નિયમથી સિદ્ધ થયેલા તે તે પદો પદસંસ્કારવાળા કહેવાય છે.
એ જ પ્રમાણે અહીં “વર:” શબ્દની સિદ્ધિ, વ્યાકરણના નિયમોથી સમાસ, લિંગની પ્રાપ્તિ, પ્રથમા વિભક્તિ વગેરે કરવા દ્વારા કરવામાં આવી છે, તો આ પ્રમાણે પ્રાપ્ત થયેલું એવું “વરદ્રિય:” પદ એ પદસંસ્કારવાળું કહેવાશે. “વરીયઃ”ની સમીપમાં કોઈ પદોનો સંબંધ નથી એમ માનીને “સ્વર:"ને પદ માનવામાં આવ્યું છે. આને જ પદસંસ્કાર કહેવામાં આવે
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૦
૪૦૬ એક ન્યાય છે કે, વિશેષ્યના અસન્નિધાનથી પણ પદસંસ્કાર થાય છે. અર્થાત્ વિશેષ્યના અમિશ્રણર્થી પણ પદસંસ્કાર થાય છે. એવા ન્યાયની જાણકારી કરાવવા માટે સ્વર્ય: શબ્દને પુલિંગમાં નિર્દેશ કરાયો છે. આમ તો સ્વર: શબ્દ વિશેષણ છે અને અવ્યયમ્ શબ્દ એ વિશેષ્ય છે. અહીં વિશેષ્યનો નપુંસકલિંગમાં પ્રયોગ થયો છે, જ્યારે વિશેષણનો પુલિંગમાં પ્રયોગ થયો છે. આમ તો વિશેષણનું અને વિશેષ્યનું લિંગ સમાન જ હોવું જોઈએ, છતાં પણ “મવ્યયમ્' સ્વરૂપ વિશેષ્યના સંબંધને ધ્યાનમાં રાખ્યા વગર જ “વરદ્રિય:” શબ્દમાં પુલિંગનો નિર્દેશ કરવામાં આવ્યો છે. આમ વિશેષણ સ્વરૂપ “વરદ્રિય:"ને કોઈ બીજા પદની સાથેના જોડાણને ધ્યાનમાં લીધા વિના જ સમાસ, લિંગ, પ્રથમાવિભક્તિ વગેરે વ્યાકરણના નિયમોથી સિદ્ધ કરી દીધું છે. આથી જ ઉદ્દેશ-વિધેયભાવમાં લિંગમાં તફાવત થયો છે. “મવ્યયમ્" એ વિધેય સ્વરૂપ છે, જેમાં નપુંસકલિંગાણું થયું છે તથા “સ્વર:” એ ઉદ્દેશ્ય સ્વરૂપ છે, જેમાં પુલિંગાણું થયું છે. આવી અસમાનતા બીજા કોઈપણ પદના જોડાણને ધ્યાનમાં લીધા વિના “વરદ્રિય " પદની સિદ્ધિ કરી લેવાથી થઈ છે. વળી વ્યાકરણના નિયમોથી આ પદની સિદ્ધિ થઈ છે, એને પદસંસ્કાર કહેવાય છે. આવા પ્રયોગની પ્રાપ્તિ થવાથી જ જણાય છે કે વિશેષ્યનું અસન્નિધાન થવાથી પણ પદસંસ્કાર થાય છે એવો સિદ્ધાંત વ્યાકરણમાં હોવો જ જોઈએ. જો આ ન્યાય ન હોત તો “વરત:"ને બદલે “વરલીનિ” પ્રયોગની પ્રાપ્તિ થાત જે સત્ય ગણાત, છતાં પણ અહીં “સ્વરદ્રિય અને સાધુ પદ માન્યું છે, એ જ બતાવે છે કે, ઉપર જણાવેલો ન્યાય વ્યાકરણમાં વિદ્યમાન છે.
આ ન્યાયની પ્રસિદ્ધિ માટે ગ્રન્થકાર બીજું ઉદાહરણ “માકૃતિપ્રદ નાતિઃ તિવ” પંક્તિ દ્વારા જણાવે છે - અહીં “પ્રાકૃતિપ્રદા” એ બહુવ્રીહિ સમાસ છે. “માકૃતિપ્રહામ્ યસ્યાં સી તિ કાતિપ્રદા” અહીં “માયિતે” અર્થાત્ “વ્યચતે મનયા તિ માકૃતિઃ” તથા “ગૃહ્યસ્ત મને રૂતિ પ્રણમ્” હવે આ બંને પદોનો બહુવ્રીહિ સમાસ કરતાં “મોતિગ્રહપા” શબ્દ થાય છે. અવયવના સંસ્થાનવિશેષ જેનાથી ગ્રહણ કરાય છે અથવા તો જણાય છે આવો સમાસનો અર્થ થશે. અહીં પણ વિશેષ્ય સ્વરૂપ “બાકૃતિ પદના જોડાણ વગર જ વિગ્રહવાક્યમાં “પ્રહા" સ્વરૂપ વિશેષણ વાચક પદનો વ્યાકરણના નિયમથી પદસંસ્કાર કરવામાં આવ્યો છે. અહીં “માકૃતિપ્રદા” શબ્દમાં સામાન્યથી “મારાન્ત” નામ માનીને સ્ત્રીલિંગમાં “બાપુ” પ્રત્યય કરવા દ્વારા “પ્રહા' શબ્દ કરી દેવામાં આવ્યો છે.
“કૃતિઃ” સ્વરૂપ વિશેષ્યને ધ્યાનમાં લેવામાં આવ્યું હોત તો “ગૃઢતે મનયા” એવી વ્યુત્પત્તિ દ્વારા “પ્રદી સ્વરૂપ પ્રાપ્ત થાત. કારણ કે “માકૃતિઃ” સ્વરૂપ વિશેષ્યને ધ્યાનમાં રાખીને “પ્રહળી' સ્વરૂપ સ્ત્રીલિંગ જ પ્રાપ્ત થાત. એ પરિસ્થિતિમાં “બાકૃતિપ્રફળ નાતિ:” એવો પ્રયોગ પ્રાપ્ત
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ થાત, છતાં પણ “માતિપ્રદા” પ્રયોગને પણ સાધુ પ્રયોગ માન્યો છે તે ઉપરોક્ત ન્યાયના સામર્થ્યથી જ મનાયો છે.
“તિસર્વનામ..” પંક્તિનો અર્થ જાણતાં પહેલાં લિંગ પણ સર્વનામ છે એવું સિદ્ધ કરવા દ્વારા શંકા રજૂ કરવામાં આવી છે. જે શબ્દોનો ઉપયોગ બધા વ્યક્તિઓ માટે કરાય તેને સર્વનામ કહેવામાં આવે છે. દા.ત. કૃષ્ણ આવ્યા અને તે ગયા, રામ આવ્યા અને તે ગયા, હનુમાન આવ્યા અને તે ગયા. અહીં દરેક વાક્યમાં “તે” સ્વરૂપ સર્વનામનો પ્રયોગ કૃષ્ણ, રામ, અને હનુમાન માટે થયો છે. આથી તે બધાનું નામ બની જવાથી સર્વનામ કહેવાશે. એ જ પ્રમાણે વ્યાકરણમાં લિંગાનુશાસનના નિયમથી બધા જ પદાર્થોને સામાન્યથી નપુંસકલિંગ થાય છે. જ્યાં જ્યાં નપુંસકલિંગ નહીં કરવું હોય ત્યાં ત્યાં અપવાદ નિયમો દ્વારા પુલિંગ અથવા
સ્ત્રીલિંગ કરવામાં આવશે. આથી લિંગ સ્વરૂપ સર્વનામ સામાન્યથી નપુંસકલિંગને કહેશે. આ માન્યતાને ધ્યાનમાં રાખીને પૂર્વપક્ષ શંકા કરે છે કે સ્વર: શબ્દમાં જે તમે પુલિંગ કર્યું છે, એના બદલે લિંગ સ્વરૂપ સર્વનામ જે નપુંસક સ્વરૂપ છે. અર્થાત્ બધા શબ્દોને સામાન્યથી નપુંસકલિંગ થાય છે, તેથી “વરદિય:” શબ્દમાં નપુંસકલિંગ પ્રાપ્ત થાય છે. આથી “પરીવીનિ” પ્રયોગ પ્રાપ્ત થવો જોઈએ. આના અનુસંધાનમાં આચાર્ય ભગવંતશ્રી જણાવે છે કે, “વ” વગેરે શબ્દોથી આરંભ કરાયો હોવાથી સૌ પ્રથમ બુદ્ધિમાં “વ” વગેરેનો સમુદાય ઉપસ્થિત થાય છે તથા સમુદાયનો પુલિંગમાં નિર્દેશ થતો હોવાથી અહીં “વર:” શબ્દમાં પુલિંગ કરવામાં આવ્યું છે.
(શ૦૦) “મવ્યયમ્' રૂલ્યવનનપુંસન નિર્વેશ: * મધવિશેષનિરપેક્ષા પદ્રसंस्कार-पक्षोऽप्यस्ति * इति ज्ञापनार्थम् । तत्र हि पदान्तरनिरपेक्षे संस्क्रियमाणे नपुंसकं लिङ्गमर्थनामप्राप्तं एकत्वं च, वस्त्वन्तरनिरपेक्षत्वात् सन्निहिततत्रभाविनो बहिरङ्गस्याऽऽश्रयस्य संबन्धिन्यौ लिङ्ग-संख्ये न भवतः, एवं च "आकृतिग्रहणा जाति:०" इति सिद्धं भवति ।
અનુવાદઃ- “અવ્યયમ્' શબ્દમાં કયું લિંગ પ્રાપ્ત થાય? એ પદાર્થને આધારે નક્કી થશે. અહીં “મવ્યયમ્ શબ્દનો પદાર્થ શું ? એ જ્યાં સુધી નક્કી નહીં થાય ત્યાં સુધી “મવ્યયમ્” શબ્દનું લિંગ નક્કી ન થઈ શકે. હવે જો “મવ્યયમ્ શબ્દનો પદાર્થ વિચારવામાં આવે તો તે “વ” વગેરેના સમુદાય સ્વરૂપ થશે અને “વ” વગેરેનો સમુદાય પુલિંગમાં હોવાથી તે સમુદાયના વાચક “મવ્યયમ્' શબ્દમાં પણ પુલિંગાણાંની જ પ્રાપ્તિ થવી જોઈએ તેમજ બહુવચનની પણ પ્રાપ્તિ થવી જોઈએ, છતાં પણ “મવ્યયમ્” શબ્દમાં એકવચન અને નપુંસકલિંગવડે નિર્દેશ કરાયો છે, એનાથી આચાર્ય ભગવંત એવું જણાવે છે કે અભિધેય વિશેષથી નિરપેક્ષ એવો પદસંસ્કાર થાય છે અર્થાત્ અભિધેયને ધ્યાનમાં લીધા વિના જ તે તે પદોમાં લિંગ અને વચનનો નિર્દેશ
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૦
૪૦૮ કરી દેવામાં આવે છે, એવો પક્ષ પણ વિદ્યમાન છે એવું જણાવવા માટે આચાર્ય ભગવંતશ્રીએ મવ્યયમ્” એ પ્રમાણે એકવચન અને નપુંસકલિંગથી નિર્દેશ કર્યો છે.
“મવ્યયમ્' શબ્દમાં અન્યપદથી નિરપેક્ષપણું માનીને પદસંસ્કાર કરાયો છે. આથી સામાન્યથી અર્થવાળા નામને પ્રાપ્ત એવું નપુંસકલિંગ કરાયું છે. અહીં અર્થ એટલે “મવ્યયમ્પદનો વાચ્યાર્થ થશે અને એ વાચ્યાર્થ સંબંધી જે વાચક છે તે “મવ્યયમ્' છે. આથી “મવ્યયમ્” એ અર્થનામ કહેવાશે અર્થાત્ અર્થ સંબંધી નામ કહેવાશે. આ અર્થનામને સામાન્યથી પ્રાપ્ત થતું એકવચન અને નપુંસકલિંગપણું કરાયું છે. લિંગ અને સંખ્યા આ પ્રમાણે જ કેમ કરી? એના અનુસંધાનમાં હેતુ આપે છે – “વન્તર-નિરપેક્ષત્વી” અર્થાત્ “મવ્યયમ્” શબ્દ અન્ય વસ્તુથી નિરપેક્ષ હોવાથી સમીપમાં ત્યાં રહેનાર એવા બહિરંગ આશ્રય સ્વરૂપ “વરદ્રિય” પદના સંબંધી લિંગ અને સંખ્યા થતાં નથી. અર્થાત્ “મવ્યયમ્' પદની નજીક રહેલા “સ્વરાયઃ' શબ્દનું બહુવચન તથા પુલિંગપણું, વિશેષણ સ્વરૂપ “મવ્યયમ્” પદમાં થતાં નથી અને આ પ્રમાણે “માકૃતિગ્રહ નાતિ:” પ્રયોગની પણ સિદ્ધિ થાય છે. " (शन्या० ) यदा तु वाक्यसंस्कारपक्षस्तदाऽऽश्रयविशेषस्य पूर्वमेव प्रक्रमे विशेषणानामपि तन्निविविष्टत्वात् तद्गतयोलिङ्गसंख्ययोर्योगो भवति । सर्वत्र च लौकिकः प्रयोगः प्रामाण्येनाऽऽश्रीयत इत्यनवस्थाऽपि न भवतीति ।
અનુવાદ - જ્યારે વાક્યસંસ્કાર પક્ષનો આશ્રય કરવામાં આવે છે ત્યારે આશ્રયવિશેષનો પૂર્વમાં જ આરંભ કરાય છે અર્થાત્ આશ્રયવિશેષ સ્વરૂપ જે “વરાય:” છે તેનો સૌ પ્રથમ આરંભ કરાય છે અને વિશેષણ સ્વરૂપ જે “મવ્યયમ્” છે તેનો પણ તેમાં સમાવેશ થઈ જાય છે. આથી “વરત :” સ્વરૂપ વિશેષ્યને જે વિભક્તિ અને વચન થશે તે જ વિભક્તિ અને વચન “મવ્યયમ્' શબ્દને થશે. પરંતુ આ સૂત્રના શબ્દોમાં વાક્યસંસ્કાર પક્ષનો આશ્રય કરાયો નથી, પરંતુ “સૌન્તા. સ્વર:" વગેરે સૂત્રોમાં વાક્યસંસ્કાર પક્ષનો આશ્રય કરાયો હોવાથી “સ્વરા:” શબ્દને જે વચન અને લિંગપણું છે, તે જ વચન અને લિંગપણું એના આશ્રય સ્વરૂપ “સૌન્તા:” પદમાં પણ છે. વાક્યસંસ્કાર પક્ષમાં બધા જ પદોને એક સાથે સંબંધિત કરાય છે. બધા પદો એકબીજા સાથે સંબંધિત હોય તો જ વાક્ય કહેવાય છે. આથી એવા વાક્યમાં વ્યાકરણના નિયમો વિચારવા હશે તો બધા જ પદોની હાજરીમાં વિચારી શકાશે. આથી વાક્યસંસ્કાર પક્ષમાં જે વચન અને લિંગ વિશેષ્ય સંબંધી પદમાં થયું હશે તે જ લિંગ અને વચન વિશેષણને પણ થશે.
પૂર્વપક્ષઃ જો પદસંસ્કારપક્ષનો આશ્રય કરાશે તો વિશેષણ-વિશેષ્યભાવમાં ભિન્ન ભિન્ન લિંગ વગેરે હશે તથા વાક્યસંસ્કારપક્ષનો આશ્રય કરવામાં આવશે તો વિશેષણ-વિશેષ્યભાવમાં સમાન
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪/૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ લિંગ વગેરે હશે. આથી કોઈપણ પ્રયોગોમાં વિશેષણ-વિશેષ્યભાવમાં લિંગ વગેરેનાં કોઈ ચોક્કસ સિદ્ધાન્ત થઈ શકશે નહીં. આ પ્રમાણે અનવસ્થા નામનો દોષ આવશે.
ઉત્તરપક્ષ - બધા જ સ્થાનોમાં શિષ્ટપુરુષોનાં પ્રયોગો જ પ્રમાણપણાંથી આશ્રય કરાય છે. અર્થાત્ શિષ્ટપુરુષોના પ્રયોગોને જ પ્રમાણિત માનવામાં આવે છે. આથી અમારે અનવસ્થા દોષનો કોઈ અવકાશ રહેતો નથી. એ પ્રયોગો જો સામાન્ય લોકોવડે થયા હોય તો જ દોષનો અવકાશ રહેત.
(શ૦ચા.) “વ રૂત્યત: સેરવ્યયત્વર્િ “અવ્યયસ્થ” [૨.૨.૭.] રૂતિ તુન્ ! “સુરવમ્ તયિાયામ્” “જુરાદ્રિષ્યો ળિ” [રૂ.૪.૨૭.] રૂતિ (ત્તિ “અતઃ” [૪.રૂ.૮ર.] રૂત્યતોને तिवि शवि च सुखयति । '
અનુવાદ :- હવે, “સ્વ: સુવતિ” વાક્યની વ્યુત્પત્તિ બતાવે છે - “સ્વ + સિ” આ અવસ્થામાં “સ્વ” અવ્યય હોવાથી “અવ્યયસ્થ” (૩/૨/૭) સૂત્રથી “સિ"નો લોપ થતાં અને “”નો પદને અંતે વિસર્ગ થતાં “વ:” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. “સુરd" ધાતુ સુખી કરવા અર્થમાં “પુરિ" ગણપાઠનો છે. આથી, “પુરાવો fQ” (૩/૪/૧૭) સૂત્રથી “fmq" પ્રત્યય થાય છે. હવે, “સુર્વ + નિર્” આ અવસ્થામાં “અતઃ” (૪/૩૮૨) સૂત્રથી “સુવ"ના “ગ”નો લોપ થતાં “મુa” ધાતુ થાય છે. “સુgિ” ધાતુને વર્તમાના વિભક્તિનો “તિવ્ર”લાગતાં “શ" પ્રત્યય આવે છે. હવે ગુણ વગેરે કાર્યો થતાં “મુરતિ"સ્વરૂપ ક્રિયાપદ પ્રાપ્ત થાય છે. આખા વાક્યનો અર્થ થશે કે “સ્વર્ગ સુખી કરે છે.”
(શ૦૦) “હું અતી" માફૂર્વાવત: પંખ્યા સૌ “નવચ્ચે” [૨.૨.૬.] રૂટ્યત્વે દિ “નનૈવિ પ્રાદુર્ભાવે” તઃ “ત્રશિ-નિ-પુણ:૦” [૩૦ ૩૬૨.] કૃતિ વે નવા” [૪.ર.૬ર.] રૂટ્યાત્વે “મા” [૨.૪.૨૮.] ફત્યાપિ નામન્ય સૌ “પતા:” [૨.૪.૪૨.] રૂટ્યત્વે ગાળે ? રૂતિ . “રુદું ન”િ ત્યત: પશ્ચર્યા માવ વિ “નયોપજ્યસ્થ” [૪.રૂ.૪.] રૂતિ ગુખે રોહાવ, પૂર્વત્ર ૨ “ો રે તીર્થશા" [.રૂ.૪૨.] રૂતિ રોપે સ્વ રોહાવા
અનુવાદ - “જવા” અર્થવાળો “” ધાતુ બીજા ત્રણનો “મા” ઉપસર્ગ સહિત છે. આથી “ના + રૂ ધાતુને આજ્ઞાર્થનો “દિ" પ્રત્યય થતાં અને “નવચ્ચે.” (૧/૨/૬) સૂત્રથી “ના + રૂ”નો “I” થતાં “દિ રૂપ થાય છે. ચોથા ગણનો “બ” ધાતુ “ઉત્પન્ન કરવું” અર્થવાળો છે. આ “ક” ધાતુને “ઋષિ-ગનિ...” (૩ િ૩૬૧) સૂત્રથી “” થતાં તેમજ “જે નવા” (૪/૨/૬૨) સૂત્રથી “” પ્રત્યય પર છતાં “”નો “મા” થાય છે. આથી, ન્ + માં + ” = “નાથ” શબ્દ થાય છે. આ “ગાય” શબ્દને “મા” (૨/૪/૧૮) સૂત્રથી સ્ત્રીલિંગમાં “બાપુ”
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૦
સૂ૦ ૧-૧-૩૦ પ્રત્યય થતાં “નાયા' શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. હવે “ગાય” શબ્દને સંબોધનમાં “સિ" પ્રત્યય થતાં “પાપ:' (૧/૪/૪૨) સૂત્રથી “મા”નો “E” થતાં “ના” રૂપની પ્રાપ્તિ થાય છે.
હવે “ઉત્પન્ન થવા” અર્થવાળા “” ધાતુને આજ્ઞાર્થનો “કાવવું" પ્રત્યય થતાં “શ” ઉમેરાય છે. હવે, ક્ + શત્ + ગાવ. આ અવસ્થામાં “તપોન્ચિસ્ય” (૪/૩/૪) સૂત્રથી ઉપાજ્યમાં “”નો ગુણ થતાં “રોહાવ" સ્વરૂપ ક્રિયાપદની પ્રાપ્તિ થાય છે. હવે વત્ રોહાવ આ અવસ્થામાં “શે રે તુ”. (૧/૩/૪૨) સૂત્રથી “સ્વ”નાં “”નો લોપ થતાં પૂર્વનો “ક” દીર્ઘ થતાં “વા રોહાવ" પ્રાપ્ત થશે. “હે પત્ની, તું આવ, આપણે બે સ્વર્ગમાં ઉત્પન્ન થઈએ.” આ પ્રમાણેનો અર્થ “દિ ના ! રોહીવા” વાક્યનો પ્રાપ્ત થશે.
(શ૦૦) “કૃદન્ હૃણાયામ્' ત્યતઃ પુરવત્વપૂરિ મારતો તિવિ શવ (ગૃહતિ) (“Tખ્યું તો” ત્યત શૂદ્ વર્તમાનાતિવિ શવિ) “મિષ૦” [૪.૨.૨૦૬.] તિ છત્વે “વષ્યઃ” [૨.રૂ.૩૦.] કૃતિ દિત્વે “પોષે પ્રથમવ” [૨.રૂ.૧૦.] इति प्रथमछस्य चत्वे आगच्छति ।
અનુવાદ :- “ઝંખવું” અર્થવાળો “પૃ' ધાતુ દશમા ગણનો છે. આથી “વુરાંતિ”પણાંથી સ્વાર્થમાં “fણ" પ્રત્યય થાય છે. તથા “પૃદ” ધાતુનાં અન્ય “ક”નો લોપ થાય છે. હવે “તિવ્ર” પ્રત્યય આવતાં “શ” ઉમેરાય છે. આથી “મૃદિ + શત્ + તિ” આ અવસ્થામાં ગુણ વગેરે કાર્યો કરતાં, “પૃદયંતિ" સ્વરૂપ ક્રિયાપદની પ્રાપ્તિ થાય છે. “સ્વ: મૃત ” આ પદનો અર્થ “તે સ્વર્ગને ઝંખે છે” એ પ્રમાણે થશે.
ગતિ” અર્થવાળો “1” ધાતુ “મા” ઉપસર્ગ સહિત અહીં લીધો છે. હવે “+ સન્ + તિ” આ અવસ્થામાં “મિષદ્.” (૪/૨/૧૦૬) સૂત્રથી “"નો “શું” થાય છે તથા “રેગ્ય:” (૧/૩/૩૦) સૂત્રથી “છું”નું દ્વિત્વ થાય છે તેમજ “મારે પ્રથમો.” (૧/૩/૫૦). સૂત્રથી પ્રથમ “શું”નો “” થતાં “માચ્છતિ” સ્વરૂપ ક્રિયાપદની પ્રાપ્તિ થાય છે. “વર્ કાછિત ” આ વાક્યનો “તે સ્વર્ગમાંથી આવે છે” એ પ્રમાણેનો અર્થ થાય છે. સ્વ શબ્દમાં પંચમી વિભક્તિ લાગીને લોપ થઈ ગઈ છે. (શ૦ચા.) જાતિ-(મત્ર રૂદિતમામતિ) . તે સ્વ:શબ્દાલ્ યથાયોમાં વિમવિક્તઃ |
અનુવાદ - “છાયેવ યા..” આ પ્રમાણે જે શ્લોકનું ચરણ જણાય છે તે ખંડિત થયેલું જણાય છે. ઉપરનાં તમામ વાક્યોમાં “સ્વ” શબ્દથી યોગ્યતા પ્રમાણે વિભક્તિ થઈ છે.
(श०न्या०) इह स्वरादीनां तदन्तानामव्ययकार्यस्य विधि-प्रतिषेधदर्शनात् तद्विशेषं दर्शयितुमाह-अत्युच्चैसाविति-उच्चैरतिक्रान्ताविति शक्तिप्रधानान्यप्यव्ययानि वृत्तिविषये
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૧
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ शक्तिमत्प्रधानानि भवन्ति, यथा दोषामन्यमहरिति, तत उच्चैःशब्दस्य प्रक्रियायां द्वितीयान्तस्य સમાણે મત્યુનૈસવિતિ ા “મવ્યયસ્થ” [રૂ.૨૭.] રૂત્વવ્યસંવધનઃ ચાર્લીવુતે, મત્યુच्चैसावित्यादौ च यत्रोपसर्जनस्वराधन्तो भवति तत्रावयवोऽव्ययं न समुदायस्तस्य, अव्ययान्तसमुदायो ह्ययमुच्चैरतिक्रान्तो यस्तमतिक्रान्तमाह नोच्चैरर्थम्, तस्योपसर्जनत्वाद्, अतिक्रान्तस्य च लिङ्ग-कारक-विभक्तिसंख्याविशेषोपादानादव्यययोगित्वम्, वक्ष्यमाणयुक्त्या वाऽव्ययस्याવ્યત્વમુખ્યતે, સમુદ્રયસ્થ વયમ્ નાનઃ પ્રથમૈ-દિવહી” [૨.૨.રૂ.] રૂતિ યાવિયवस्याव्ययस्य इति लुब् न भवतीत्याह-उच्चैरित्यादि-पूर्वपदार्थश्च समुदायार्थः, अर्थद्वारकश्च संबन्ध इति स्याद्युत्पत्तिः समुदायादेव ।
અનુવાદ :- અહીં “વરાત્રિ” અવ્યયો જ્યારે સમાસના અત્તે આવશે ત્યારે કોઈક સ્થાનમાં અવ્યય માનવામાં આવશે અને કોઈક સ્થાનમાં અવ્યય માનવામાં નહીં આવે. આથી સમાસને અન્ત રહેલા “વરાત્રિ" અવ્યય સંબંધી કાર્યમાં વિધિ અને પ્રતિષેધ બંનેનું દર્શન થતું હોવાથી તે સંબંધમાં કંઈક વિશેષતાને બતાવવા માટે કહે છે - આ સંબંધમાં બૃહદુવૃત્તિટીકામાં “અત્યુāસૌ...” પંક્તિઓ લખી છે જેનો અર્થ આ પ્રમાણે છે –
અદ્વૈતૌ, મત્યુર્વે:” એ પ્રમાણે પ્રયોગમાં ઊંચાને ઓળંગી જનાર જે બે જણા છે અથવા તો ઘણા બધા છે એવા અર્થને જણાવનાર પૂર્વપદાર્થ પ્રધાન એવા સમાસ સંબંધી આ “દ્રિ” વિભક્તિ છે. પરંતુ “વૈ” શબ્દ સંબંધી નથી. અર્થાત્ “તિક્રાન્ત” અર્થ સંબંધી “વિ” વિભક્તિ છે. માટે “વૈ” અવ્યય સંબંધી યાદ્રિ ન હોવાથી “મવ્યયસ્થ” (૩/૨/૭) સૂત્રથી લોપ થતો નથી. આમ તો અવ્યયો શક્તિપ્રધાન હોય છે. પરંતુ શક્તિપ્રધાન એવા અવ્યયો પણ સમાસનાં વિષયમાં શક્તિમાનની પ્રધાનતાવાળા થાય છે. અવ્યય “વૈ"ની પોતાની જે શક્તિ છે તે અધિકરણ શક્તિ છે. ક્યાંક ક્યાંક “વૈ”ની કર્તુત્વશક્તિ પણ માનવામાં આવી છે. જેમ કે “નૈઃ પુરુષ: તિકૃતિ ” (ઊંચો એવો પુરુષ ઊભો છે.) પરંતુ સમાસનાં વિષયમાં જ્યારે આ અવ્યય આવે છે ત્યારે શક્તિમાનની પ્રધાનતાવાળો થાય છે. અહીં ઊંચાઈને ઓળંગનાર પુરુષ છે અને પુરુષ એ દ્રવ્ય સ્વરૂપ હોવાથી શક્તિમાન એ પુરુષ સ્વરૂપ થઈ જશે. માટે સમાસનાં વિષયમાં “વૈ” અવ્યય શક્તિમાન એવા પુરુષની પ્રધાનતાવાળો થશે.
જે પ્રમાણે “ષા માત્માનમ્ ગચર્ત" અર્થમાં “ષામચન્” એ સમાસ થશે જેનું વિર્શષ્ય “મહ:” થશે. આનો અર્થ પોતાને રાત્રિ માનનાર એવો દિવસ થશે. આમ તો “ોષા' અવ્યયની અધિકરણ શક્તિ છે, પરંતુ સમાસનાં વિષયમાં પોતાને રાત્રિ માનનાર એવો જે દિવસ છે એ દિવસની પ્રધાનતાવાળો રોષા” અવ્યય બન્યો છે. આથી દ્રવ્યની પ્રધાનતા થવાથી “ોષામ”
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૦
૪૧૨ સ્વરૂપ સામાસિક શબ્દમાં વિભક્તિનો લોપ થયો નથી. માટે જ “તોષામચં"માં દિવસ સ્વરૂપ દ્રવ્યની પ્રધાનતાની અપેક્ષાએ લિંગ, વચન વગેરે થયા છે. તે જ પ્રમાણે દ્વિતીયાન્ત એવા “જૈન” શબ્દની પ્રક્રિયાનાં નિમિત્તે સમાસમાં “મૃત્યુવૈસી”ની પ્રાપ્તિ થાય છે. “અવ્યયસ્થ” (૩/૨/૭) સૂત્રથી અવ્યય સંબંધી સ્યાદિનો લોપ કહેવાય છે, પરંતુ “પ્રત્યુવૈસી” વગેરે પ્રયોગમાં ઉપસર્જનભૂત એવો સ્વરાદિ અંત થાય છે. આવા સમાસોમાં અવયવ એ અવ્યય હોય છે, પરંતુ ઉપસર્જનભૂત એવાં સ્વરાદિ અંતનો સમુદાય એ અવ્યય નથી. અર્થાત્ “મન્યુવૈસી” એ અવ્યય નથી. અવ્યય અંત એવો આ જે સમુદાય છે, તે ઊંચાને ઓળંગી જનાર જે પુરુષ છે તેને કહે છે, પરંતુ “નૈ”નો અર્થને કહેતો નથી. કારણ કે “વૈ"નો અર્થ સમાસમાં ગૌણ થઈ ગયો છે. “તન્ત” અર્થ સંબંધી લિંગ, કારક, વિભક્તિ અને સંખ્યાવિશેષનું ગ્રહણ હોવાથી અતિક્રાન્ત અર્થનું અવ્યયની સાથે સંબંધીપણું થયું છે. “સશ ત્રિપુ". યુક્તિથી અવ્યયનું અવ્યયપણું કહેવાય છે. જ્યારે અહીં સમુદાય સંબંધી “દ્રિ” વિભક્તિ છે, જે (૨/૨/૩૧) સૂત્રથી થઈ છે. આમ અવ્યયસંબંધી અવયવની યાદિ વિભક્તિ ન હોવાથી (૩/૨/૭) સૂત્રથી લોપ થયો નથી. માટે જ કહે છે “વૈ: તિન્ત:..” માં સમાસ સંબંધી યાદિ છે પણ “વૈ" સંબંધી નથી.
આ સમાસમાં પૂર્વપદાર્થ જ સમુદાય સ્વરૂપ અર્થ છે તથા “વૈજૂ" શબ્દનો અતિક્રાન્ત અર્થ દ્વારા સંબંધ થાય છે. માટે જ સ્વાદિની ઉત્પત્તિ સમુદાયથી થઈ છે અને તેથી (૩/૨/ ૭) સૂત્રથી વિભક્તિનો લોપ થયો નથી. અવ્યયની પ્રધાનતા ન હોવાથી (૩/૨/૭) સૂત્રથી લોપ થતો નથી.
(श०न्या०) 'परमोच्चैः, परमनीचैः' इत्यत्र तु इति-तुशब्दो विशेषणार्थः, पूर्वस्मादत्र विशेष द्योतयति-परमोच्चरित्यादौ यत्रानुपसर्जनस्वराद्यन्तो भवति तत्रावयवः समुदायश्चोभयमप्यव्ययं भवत्येव, समासस्योत्तरपदार्थप्रधान(त्वा)ल्लिङ्गादिविशेषानुपादानाच्च इत्यव्ययसंबन्ध्येव स्यादिरिति भवत्येव लुप्, एवकारेणाऽनव्ययसंज्ञां निराकरोति ।
અનુવાદ - અહીં “તું” શબ્દ વિશેષ અર્થ માટે છે. અહીં વિશેષણ અને વિશેષ બંનેના અર્થ એક જ છે. વિ + શિન્ ધાતુને ભાવમાં “મન” પ્રત્યય લાગતાં “વિશેષણ" શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. તથા વિ + શિન્ ધાતુને ભાવમાં વન્ પ્રત્યય લાગતાં “વિશેષ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આમ બંને શબ્દનો એક જ અર્થ પ્રાપ્ત થાય છે. આથી “તું” શબ્દ અહીં વિશેષને જણાવવા માટે લખ્યો છે. “પ્રત્યુવૈસી” પ્રયોગથી “પરમોર્વે:" પ્રયોગમાં વિશેષતા છે. “પ્રત્યુવૈસી" પ્રયોગમાં અને “પરમોર્વે:” પ્રયોગમાં “સ્વર”િ ગણપાઠનો “૩નૈ” અવ્યય સમાસને અંતે જ છે છતાં પણ બે પ્રયોગમાં વિશેષતા છે. “અત્યુવૈસી" પ્રયોગમાં પૂર્વપક્ષની પ્રધાનતા છે અને “વૈ”
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ અવ્યયની અપ્રધાનતા છે. તથા “પરમોર્વેઃ” સ્વરૂપ સામાસિક પ્રયોગમાં “નૈ” સ્વરૂપ જે અવ્યય છે, એની જ પ્રધાનતા છે. વળી પરમોર્વે: પ્રયોગમાં બંને પદની પ્રધાનતા છે. આથી આવા સ્થાનોમાં અવયવ પણ અવ્યય થાય છે અને સમુદાય પણ અવ્યય થાય છે અને આ સમાસ ઉત્તરપદાર્થની પ્રધાનતાવાળો હોવાથી તથા અવ્યયને કારણે લિંગ વગેરે વિશેષનું અગ્રહણ હોવાથી “પરમોર્વે:” શબ્દમાં જે સ્વાદિ વિભક્તિ પ્રાપ્ત થશે તે અવ્યય સંબંધી થશે. આથી “અવ્યયસ્થ” (૩/૨/૭) સૂત્રથી “પરમોર્વે:” સ્વરૂપ સામાસિક શબ્દની વિભક્તિનો લોપ થશે જ. બૃહદ્રવૃત્તિની ટીકામાં સમસ્ય મય સમ્બન્ધી વ... પંક્તિમાં જે વાર લખ્યો છે એ
વારથી શું ફળ મળે છે? એ સંબંધમાં શબ્દમહાર્ણવન્યાસકાર જણાવે છે કે “પરમોર્વે:” પ્રયોગમાં હવે અવ્યય ભિન્ન સંજ્ઞા નહીં થાય.
(शन्या०) ननु सूत्रे विशेषस्याऽश्रूयमाणत्वाल्लिङ्गादिविशेषानुपादाने स्वरादयोऽव्ययसंज्ञा भवन्तीति कुतोऽवगम्यते इत्याह-अन्वर्थसंज्ञा चेत्यादि-चशब्दो यस्मादर्थे । अन्वर्थं दर्शयतिलिङ्गेति-तत्र लिङ्गविशेषप्रतिपादने सामर्थ्याभावाल्लिङ्गेषु नानात्वाभावः, तथा यानि साधनप्रधानान्यव्ययानि तेषां शक्त्यन्तरानावेशात् क्रियाप्रधानानां च शक्तिसंभवा(संबन्धा) भावात् कारकेऽपि नानात्वाभावः, एकत्वादीनामप्यर्थानामभावाद् वचनेऽपि नानात्वाभावः । तदेवं यान्यसत्त्वभूतार्थाभिधायीन्यव्ययानि तेषां लिङ्गकारकैकत्वादिभिरयोगाद् (तेषां) द्रव्यधर्मत्वात्, सत्त्ववाचिनामपि शब्दशक्तिस्वाभाव्याद् युष्मदस्मदोलिङ्गनेव तदयोगात्, न व्येति नानात्वं न गच्छति सत्त्वधर्मान्न गृह्णातीत्यन्वर्थसिद्धिः ।
અનુવાદ - પૂર્વપક્ષ - સૂત્રમાં કોઈ વિશેષતા જણાવી નથી. વળી કોઈ ચિહ્નવિશેષનું ગ્રહણ કરાયું નથી. આ પરિસ્થિતિમાં વર્ વગેરે અવ્યયસંજ્ઞાવાળા થાય છે એવું કેવી રીતે જણાશે ? કદાચ કોઈ કહે કે વર્ વગેરે જે ગણપાઠ છે એ અવ્યયસંજ્ઞાવાળો થાય છે એ પ્રમાણે સ્પષ્ટ બોધ થઈ જ જાય છે તો આ પૂર્વપક્ષ શા માટે ઊભો થયો છે ? એના અનુસંધાનમાં અમે જણાવીએ છીએ કે “સ્વરાતિ” અવ્યયોમાં લિંગરહિતપણું અને વચનરહિતપણું કેવી રીતે પ્રાપ્ત થશે ? સૂત્રમાં તો એવી કોઈ વિશેષતા જણાતી નથી કે જેમાં લિંગ વગેરેથી રહિતપણું હોય તે અવ્યય કહેવાય.
ઉત્તરપક્ષ:- આ શંકાના અનુસંધાનમાં જ બ્રહવૃત્તિટીકામાં કન્વર્ણસં રૂ.. પંક્તિઓ લખી છે. અહીં જે અવ્યયસંજ્ઞા કરવામાં આવી છે, તે અન્વર્થસંજ્ઞા છે. વ્યુત્પત્તિને અનુસરનારી હોય તે અન્વર્થસંજ્ઞા કહેવાય છે. લિંગ, કારક, વચન વગેરેના કારણે જેમાં અનેકપણું પ્રાપ્ત થતું નથી તે અવ્યય કહેવાય છે. કન્વર્ગસંજ્ઞા વ રૂચમ્ ... આ પંક્તિમાં જે “વાર” લખ્યો છે
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૦
૪૧૪
તેનો અર્થ જેથી થાય છે અર્થાત્ જે કારણથી આ અન્વર્થસંજ્ઞા છે તેથી શું ફળ મળે છે ? તે હવે જણાવે છે – હવે અન્વર્થને બતાવે છે. “તત્ર” એટલે કે અવ્યયોમાં લિંગ વિશેષનું પ્રતિપાદન કરવાના સામર્થ્યનો અભાવ હોવાથી લિંગને વિશે અનેકપણું પ્રાપ્ત થતું નથી. અર્થાત્ આ અવ્યય પુલિંગવાળો છે અને આ અવ્યય નપુંસકલિંગવાળો છે અથવા આ અવ્યય સ્ત્રીલિંગવાળો છે આવું વર્ગીકરણ થઈ શકતું નથી. માટે અવ્યયોમાં લિંગના વિષયમાં અનેકપણું પ્રાપ્ત થતું નથી. જે જે અવ્યયો સાધનની (કારકની) પ્રધાનતાવાળા હોય છે તે તે અવ્યયોમાં અન્ય કારકશક્તિઓનો પ્રવેશ ન થવાથી કારકને વિશે પણ અવ્યયોમાં અનેકપણું પ્રાપ્ત થતું નથી. તથા જે જે ક્રિયાપ્રધાન અવ્યયો છે તેમાં તેમાં પણ શક્તિના સંભવનો અભાવ હોવાથી કારકને વિશે અનેકપણું પ્રાપ્ત થતું નથી. દા.ત. ‘“વિવા" અવ્યય અધિકરણ શક્તિની પ્રધાનતાવાળો છે માટે એમાં બાકીના પાંચ કારકોનો સમાવેશ થઈ શકશે નહીં. એ જ પ્રમાણે “શનૈઃ” અવ્યય ક્રિયાની પ્રધાનતાવાળો છે. આથી આ અવ્યયમાં પણ કા૨ક નિમિત્તક શક્તિનો સંભવ થઈ શકતો નથી. જે જે અવ્યયો છે તેમાં એકત્વ વગેરે અર્થોનો પણ અભાવ હોવાથી વચનને વિશે પણ અનેકપણાંનો અભાવ થાય છે.
અવ્યયો બે પ્રકારના છે ઃ (૧) સત્ત્વભૂત અર્થને કહેનારાં, દા.ત. “સ્વર્, વિહાયસા, રોવસી' વગેરે, જ્યારે (૨) કેટલાક અવ્યયો અસત્ત્વભૂત અર્થને કહેનાર છે. હવે જે જે અસત્ત્વભૂત અર્થને કહેનારા અવ્યયો છે એ અવ્યયોમાં તો લિંગ, કારક અને એકત્વ વગેરેનો સંબંધ થઈ શકતો નથી. લિંગ, કારક, એકત્વ વગેરે બધા દ્રવ્યોના ધર્મો છે. જ્યારે અસત્ પદાર્થ એ દ્રવ્ય સ્વરૂપ નથી માટે આવા અવ્યયો લિંગ, કા૨ક વગેરેની અપેક્ષાએ અનેકપણાંને પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. વળી જે સત્ત્વવાચક અવ્યયો છે એ પણ શબ્દશક્તિના સ્વભાવથી લિંગ, કારક અને એકત્વ વગેરેના અભાવવાળા છે. આથી “યુધ્મ” અને “ગસ્મર્” જે પ્રમાણે લિંગના અભાવવાળા છે એ જ પ્રમાણે સત્ત્વભૂત એવા “સ્વ” વગેરે અવ્યયો પણ લિંગ વગેરેના અભાવવાળા જ છે. આથી જ અવ્યયોમાં અન્વર્થસંજ્ઞા નિશ્ચિત થાય છે. જે અનેકપણાંને પ્રાપ્ત કરતા નથી તથા જે સત્ત્વભૂત દ્રવ્યોના ધર્મોને ગ્રહણ કરતા નથી એવો અર્થ અવ્યયનો થાય જ છે. માટે આ બધા જ અવ્યયોમાં અન્તર્થની સિદ્ધિ થાય છે.
(श० न्या० ) स्वोक्तमेव द्रढयति-यदुक्तमिति यत: अयमर्थ:-‘अव्ययम्' इति महती संज्ञा क्रियते, संज्ञा च नाम यतः लघीयस्तत् कर्तव्यमिदम्, लाघवार्थत्वात्, संज्ञाकरणस्य चात्र महत्त्वस्येदं प्रयोजनम्, यदन्वर्था सती स्वरादिविशेष्यमव्ययं संज्ञिनमुपस्थापयति-अव्ययं स्वरादि अव्ययसंज्ञं भवतीति ।
અનુવાદ :- ગ્રન્થકારે અવ્યયસંજ્ઞાને અન્વર્થસંજ્ઞાવાળી માની છે. આથી વ્યુત્પત્તિ અર્થ પણ
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ સંજ્ઞામાં ઘટી શકશે. જે અનેકપણાને પ્રાપ્ત કરતાં નથી તે અવ્યય કહેવાય છે. આ જ માન્યતાના અનુસંધાનમાં “પથ ગ્રહિણ” ગ્રન્થના શ્લોકનો પાઠ આપે છે. આ ગ્રન્થનું નામ અમે કાશિકા ટીકાના આધારે લખ્યું છે. તેનો અર્થ આ પ્રમાણે છે – ત્રણે લિંગોમાં સમાન હોય છે સાતેય વિભક્તિઓ જેની, ત્રણેય વચનોમાં જેનો કોઈ ફેરફાર થતો નથી અર્થાત્ શબ્દ સ્વરૂપમાં કોઈ પરિવર્તન થતું નથી તેને અવ્યય કહેવાય છે.
અન્તર્થસંજ્ઞાવાળી આ સંજ્ઞા કરી છે તો આવી સંજ્ઞા કરવાનું પ્રયોજન શું છે? એ સંબંધમાં હવે કંઈક કહે છે. સંજ્ઞા લાઘવને માટે કરવામાં આવે છે, આથી જો સંજ્ઞા કરવી હોય તો શક્ય એટલું લાઘવ કરવું જોઈએ. અહીં “વરીયો મમ્” આ પ્રમાણે “મમ્” સ્વરૂપ લઘુસંજ્ઞા કરી હોત તો પણ અવ્યય સંબંધી જે જે કાર્યો હતા તે તે કાર્યો “પ” સંજ્ઞાને માનીને થઈ જ જાત. છતાં પણ “મવ્યયમ્” એ પ્રમાણે મોટી સંજ્ઞા કરાઈ છે. સંજ્ઞા એ જ હોય છે કે જેનાથી વધારે નાનું બીજું કંઈ જ ન હોઈ શકે. અહીં તપુ શબ્દને સ્ પ્રત્યય લાગીને પ્રાપ્ત થયેલો એવો “નધીયલ્સ" શબ્દ છે. આથી આ કાર્ય (લઘુસંજ્ઞાકરણ સ્વરૂપ કાય) કરવા યોગ્ય છે. આથી સંજ્ઞા કરવામાં આવશે તો જ લાઘવ અર્થવાળાપણું થશે. લાઘવનો આટલો મોટો સિદ્ધાંત વિદ્યમાન હતો છતાં પણ આચાર્ય ભગવંતશ્રીએ “મવ્યયમ્' એ પ્રમાણે મોટી સંજ્ઞા કરી છે એનું આ પ્રમાણે પ્રયોજન છે – આ સંજ્ઞા એક સાથે બે કાર્યો કરે છે. “મવ્યયમ્” શબ્દ બે અર્થને એક સાથે પ્રકાશિત કરે છે. (૧) “વરાતિ” એ અવ્યયસંજ્ઞાવાળા છે તથા (૨) અન્વર્થસંજ્ઞાવાળા પણ છે. આથી સૂત્રાર્થ આ પ્રમાણે થશે – “મવ્યયમ્ સ્વરદ્રિ વ્યયસંશમ્ મવતિ" જેનો વ્યય નથી થતો અર્થાત્ જે અનેકપણાને પ્રાપ્ત નથી કરતાં તેવા “વરાત્રિ” અવ્યયસંજ્ઞાવાળા થાય છે. અહીં “મવ્યયમ્” એ “સ્વરાતિ”નું વિશેષણ છે. “વરાત્રિ” કેવા છે? તો કહે છે કે, જે અનેકપણાને પ્રાપ્ત નથી કરતાં એવા “સ્વરાતિ” છે અને “વર”િ એ વિશેષ્ય બનશે. અહીં “મવ્યયમ્” સ્વરૂપ જે “સ્વરાદ્રિ"નું વિશેષણ છે તે “અવ્યય” સંજ્ઞાવાળાને બતાવે છે. અહીં સંજ્ઞા “” છે. આથી સંજ્ઞી તરીકે “વરાતિ” આવશે. આથી “જ્ઞિનમ્” તરીકે “વરાતિ” આવશે. આ પ્રમાણે અન્વર્થસંજ્ઞા થવાથી “અવ્યયમ્ સ્વાદ્રિ અવ્યયસંજ્ઞમ્ મવતિ” એવો સૂત્રાર્થ સંપન્ન થશે.
(श०न्या०) ननु कथमेकेन यत्नेनोभयं लभ्यम् ?, तथाहि-अन्वर्थत्वे विज्ञायमानेऽर्थपारतन्त्र्यमापद्यमानः शब्दो न शब्दस्वरूपाधिष्ठानो भवतीति संज्ञा न लभ्यते, अथार्थनिरपेक्षस्वरूपाधिष्ठान एव संज्ञात्वमापद्यते न तर्हि तस्य विशेष(ष्य)त्वमिति ।
અનુવાદ - પૂર્વપક્ષ - હવે આપ જો “મવ્યયમ્' શબ્દથી અન્વર્થપણું સ્થાપિત કરશો, તો એ જ શબ્દ દ્વારા સંજ્ઞાકરણ નહીં થઈ શકે તથા “મવ્યય' શબ્દ દ્વારા જો સંજ્ઞાકરણ કરવામાં આવશે તો અન્વર્થપણું એ જ શબ્દ દ્વારા કરી શકાશે નહીં. એક વાક્યથી અથવા તો એક શબ્દથી
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૦
૪૧૬ એક જ અર્થ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે, જો બીજો અર્થ કરવો હોય તો બીજું વાક્ય અથવા તો બીજો શબ્દ રજૂ કરવા યોગ્ય છે. દા.ત. આપણે કહીએ કે આ પાચક છે, તે સમયે આ રસોઈ કરવાવાળો છે એવો જ બોધ લોકોને થતો હોય છે પરંતુ તે જ સમયે લોકોને આ વ્યક્તિનું નામ પણ પાચક છે એવો બોધ થતો નથી. જો લોકોને એવો બોધ કરાવવો હોય તો આ પાચક છે એવું બોલ્યા પછી આ વ્યક્તિનું નામ પણ પાચક છે એવું બીજીવાર ઉપરોક્ત શબ્દનું ઉચ્ચારણ કરીને કહેવું પડે છે. આ સંજોગોમાં તમે તો અહીં “મવ્યયમ્” શબ્દ એક જ વાર લખ્યો છે, તો એક જ પ્રયત્નથી ઉભય અર્થની પ્રાપ્તિ કેવી રીતે થઈ શકશે? તે આ પ્રમાણે છે – જો “મવ્યયમ્' શબ્દ અન્વર્થપણું જણાવે તો “મવ્યયમ્” શબ્દ અન્વર્થપણાં સ્વરૂપ અર્થને પરાધીન થઈ જવાથી એ જ શબ્દ સંજ્ઞાને બતાવી શકશે એવું શક્ય બનશે નહીં. અર્થાત્ “મવ્યયમ્” શબ્દ હવે શબ્દસ્વરૂપના આશ્રયભૂત થતો નથી, માટે આ “મવ્યયમ્” શબ્દ હવે સંજ્ઞાને બતાવી શકશે નહીં. કદાચ આ જ “મવ્યયમ્” શબ્દ નો અર્થ નિરપેક્ષ એવા સ્વરૂપના આશ્રયભૂત સંજ્ઞાપણાને પ્રાપ્ત કરશે તો તેવી સંજ્ઞા કોઈ વિશેષપણાને પ્રાપ્ત કરી શકશે નહિ. અર્થાત્ “સ્વ” વગેરે
અવ્યય' સંજ્ઞાવાળા થાય છે એટલું જ તાત્પર્ય “ગય" શબ્દ દ્વારા જણાશે, પરંતુ આ “વ” વગેરે અનેકપણાને પ્રાપ્ત કરતાં નથી એવો અર્થ જણાશે નહીં.
(शन्या०) अत्रोच्यते-लोके हि द्विविधा संज्ञा-नैमित्तिकी पारिभाषिकी चेति, तत्र यथा 'कृष्ण' इति संज्ञा सति कृष्णगुणे क्रियमाणा निमित्तप्रयुक्ता नैमित्तिकी, यथा-वासुदेवस्य, असति तु पारिभाषिकी, यथा-कश्चि(कस्यचि)द् गौरस्य । एवं सति संज्ञाकरणकाल एव विशिष्टस्य संज्ञाकरणात् तन्निमित्तशून्यस्य निवर्तितत्वात् पश्चाद् गुणाभिधानेन रूढिरूपेणैव प्रवृत्तावपि विशिष्टस्यैव प्रतिपत्तिर्न नानागमनमिति ।
ઉત્તરપક્ષ - તમારી વાત સત્ય છે, અર્થભેદે શબ્દભેદ થવો જ જોઈએ. આથી બે અર્થોને જણાવવા હોય ત્યારે બે વાર “અવ્યયમ્' શબ્દનો પ્રયોગ સૂત્રમાં કરવો આવશ્યક છે, પરંતુ અમને આ આપત્તિ આવતી નથી. લોકવ્યવહારમાં બે પ્રકારની સંજ્ઞાઓ કરવામાં આવે છે. (૧) નૈમિત્તિકી તથા (૨) પારિભાષિક. જો કોઈક વ્યક્તિનો વર્ણ કાળો હોય અને એનું કૃષ્ણ નામ પાડવામાં આવે તો આવી સંજ્ઞા નિમિત્તનું આલંબન લઈને કરાઈ હોવાથી નૈમિત્તિકીસંજ્ઞા કહેવાય છે. દા.ત. વાસુદેવની “કૃષ્ણ'સંજ્ઞા કરવામાં આવી છે, તે નિમિત્તનું આલંબન લઈને કરવામાં આવી છે તેથી આવી સંજ્ઞાઓ જયાં જયાં હશે ત્યાં ત્યાં એક જ શબ્દવડે એક સાથે બે અર્થનું પ્રકાશન થશે. માટે અમે પણ અહીં “મવ્યયસંગા” નિમિત્તનું આલંબન લઈને જ કરી છે.
જો કોઈ ગોરા વ્યક્તિની કૃષ્ણસંજ્ઞા કરવામાં આવે તો એ પારિભાષિકસંજ્ઞા કહેવાય છે. આમ સંજ્ઞાઓ બે પ્રકારવાળી હોવાથી કેટલીકવાર જ્યારે સંજ્ઞાકરણ કરવામાં આવે છે ત્યારે ગુણથી
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
વિશિષ્ટની સંજ્ઞા પણ કરાય છે. આથી કદાચ તેના નિમિત્તવિશેષના અભાવનું પ્રવર્તવું થાય અર્થાત્ નિમિત્તવિશેષનો અભાવ થાય (જે અનેકપણાંને પ્રાપ્ત કરતી નથી) ત્યારે પણ ગુણના કથન સહિત રુઢિ સ્વરૂપથી જ પ્રવૃત્તિવાળી હોવાથી વિશિષ્ટનો જ બોધ થાય છે. અર્થાત્ આ પ્રકારની સંજ્ઞાઓમાં સંજ્ઞાકરણનું નિમિત્ત પણ વિદ્યમાન હોય છે અને સંજ્ઞાપણું પણ વિદ્યમાન હોય છે. માટે એક જ શબ્દના બે અર્થ પ્રાપ્ત થતા નથી એવું નથી, માટે જ ‘‘સ્વરાવ્યો અવ્યયમ્' સૂત્રથી પણ ઉપરોક્ત બે અર્થોની પ્રાપ્તિ થઈ જ જાય છે.
( श० न्या० ) नन्वेवं स्वरादिग्रहणमपनीय 'अलिङ्गसंख्यमव्ययम्' इति कर्तव्यम्, एवं च इतरेऽपि योगा न कृता भवन्ति, अनेनैव सिद्धत्वात् । नन्वेवमपीतरेतराश्रयत्वादप्रसिद्धि:, तथाहिं सत्यलिङ्गाऽसंख्यत्वे संज्ञया भवितव्यम्, संज्ञया चालिङ्गाऽसंख्यत्वं भाव्यते, तदितरेतराश्रयं भवति, इतरेतराश्रयाणि च (कार्याणि) न प्रकल्पन्ते । नेदं वाचनिकम् अलिङ्गता असंख्यता च। किं तर्हि ? स्वाभाविकमेतत् । तद्यथा-समानमीहमानानां चाऽधीयानानां च केचिदर्थैर्युज्यन्ते, अपरे न, न च कश्चिदर्थवानिति सर्वैरर्थवद्भिर्भवितव्यम्, नवा कश्चिदनर्थक इति सर्वैरनर्थकैर्भवितव्यमिति (तत्र किमस्माभिः कर्तु शक्यम्, स्वाभाविकमेतत् ) । इह लौकिकत्वादलिङ्गसंख्यात्वस्य नास्तीतरेतराश्रयतेति; नैवम् अर्थोऽपि कैश्चित् (तद्द्योतकविभक्तिलोप) शास्त्रादेवानुगम्यत इंती - तरेतराश्रयत्वादयुक्तम् ।
અનુવાદ :- અહીં હવે પૂર્વપક્ષ ઉભો થાય છે જેની રજૂઆત કરતાં પહેલાં એવું જણાય છે કે, અહીં પૂર્વપક્ષને એક શંકા હોવી જોઈએ. જે આ પ્રમાણે છે - અહીં બે પ્રકારની સંજ્ઞાઓ બતાવી અને આ સૂત્રમાં નૈમિત્તિકીસંજ્ઞાનું ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું છે એવું કહેવા દ્વારા આચાર્ય ભગવંતે અગાઉના પૂર્વપક્ષનું ખંડન કર્યું હતું, પરંતુ અહીં શંકા એ થાય છે કે, કયા સૂત્રમાં નૈમિત્તિકી સંજ્ઞા ગ્રહણ કરવી ? અને કયા સૂત્રમાં પારિભાષિકી સંજ્ઞા ગ્રહણ કરવી ? એ અંગેનો નિર્ણય કેવી રીતે થઈ શકશે ? આવી શંકાને ધ્યાનમાં લઈને પૂર્વપક્ષે હવે પછીની શંકા રજૂ કરી હોય એવું જણાય છે.
પૂર્વપક્ષ :- આપે જેમાં લિંગ, કારકશક્તિ અને વચનના નિમિત્તે અનેકપણું પ્રાપ્ત થતું નથી તેવા સ્વર્ વગેરે અવ્યયસંજ્ઞાવાળા થાય છે એવો સૂત્રાર્થ કર્યો છે, તો પછી હવે સૂત્રમાં “સ્વરાવિ’ શબ્દ લખવો સહેજ પણ આવશ્યક નથી. એને બદલે જે જે લિંગ અને સંખ્યા વગરના હોય તે તે અવ્યયો હોય છે એવા અર્થવાળું “અતિાસંનમ્ અવ્યયમ્' આટલું સૂત્ર જ કરવા યોગ્ય છે. જેનાથી જે જે શબ્દો લોકપ્રયોગમાં લિંગ અને સંખ્યા વગરના હશે તેઓની આપોઆપ જ અવ્યયસંજ્ઞા થઈ જશે. આવું લક્ષણ “સ્વરવિ” ગણપાઠને આપોઆપ જ જણાવી દેશે. આ
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૦
૪૧૮
પરિસ્થિતિમાં “સ્વરવિ” શબ્દને સૂત્રમાં લખવાની કોઈ આવશ્યકતા જ રહેતી નથી અને આવું લક્ષણ બનાવશો તો ‘‘વાવ્યોઽસત્ત્વ” વગેરે અવ્યયસંજ્ઞાના સૂત્રો પણ બનાવવા આવશ્યક નથી. કારણ કે આ સૂત્રથી બધા જ શબ્દોની અવ્યયસંજ્ઞા થઈ જશે.
ઉત્તરપક્ષ :- આવું લક્ષણ માનવાથી ફતરેતરાશ્રય દોષ આવતો હોવાથી અવ્યયસંજ્ઞાની સિદ્ધિ થઈ શકશે નહીં. તરેતરાશ્રય દોષ આ પ્રમાણે આવે છે : જ્યારે અલિંગપણું અને અસંખ્યાપણું થશે તો અવ્યયસંજ્ઞાપણું થશે અને જે જે શબ્દોમાં અવ્યયસંજ્ઞા થઈ હશે તેમાં જ લિંગ અને સંખ્યાનો યોગ થશે નહીં અર્થાત્ સંજ્ઞાપ્રસિદ્ધિ થશે તો જ લિંગ અને સંખ્યાનો અયોગ કરી શકાશે. આ પ્રમાણે તરેતરાશ્રય દોષ ઉપસ્થિત થાય છે. જે જે તરેતરાશ્રય દોષવાળા હોય તેવા તેવા સૂત્રો અથવા તો શબ્દો પોતાનું કાર્ય કરવા સમર્થ થતાં નથી.
પૂર્વપક્ષ :- અહીં જે જે અવ્યયો છે તે તે લિંગ અને સંખ્યા વગરના છે અને જે જે લિંગ અને સંખ્યા વગરના છે તે અવ્યયો છે એવું જો સૂત્ર દ્વારા સ્થાપિત થયું હોત તો તરેતરાશ્રય દોષ આવત. જે શબ્દથી બોલી શકાય તે વાચનિક છે અને જે શબ્દથી બોલી ન શકાય પરંતુ પ્રતીત હોય તે શાપ્ય હોય છે. અલિંગ, અસંખ્યાત્વ તે વાચનિક નથી અર્થાત્ આ બધું સ્વાભાવિક જ છે, જે સ્વભાવથી છે તેને કહેવાની આવશ્યકતા નથી અને કદાચ આપ સૂત્ર દ્વારા તેને કહો તો એવું કહેવાથી અવ્યયમાં અલિંગ-અસંખ્યપણું આવી જવાનું નથી અને ન કહો તો એમાં અલિંગ-અસંખ્યાપણું નથી રહેવાનું એવું પણ નથી. અહીં સૂત્ર બનાવવા દ્વારા માત્ર અનુવાદ કરવામાં આવ્યો છે અર્થાત્ સિદ્ધ હકીકતનું માત્ર કથન કરવામાં આવ્યું છે. તરેતરાશ્રય દોષ તો ત્યારે જ આવે કે સૂત્રના સામર્થ્યથી અવ્યયસંજ્ઞાપણું થાય અને અવ્યયસંજ્ઞાપણું થાય તો અલિંગઅસંખ્યાપણું થાય, પણ જે વસ્તુ સ્વાભાવિક હોય એમાં કાંઈ તરેતરાશ્રય દોષ આવતો નથી. આ બાબતમાં એક લૌકિક દૃષ્ટાંત આપવામાં આવ્યું છે સમાન સ્વરૂપથી ચેષ્ટા કરવાવાળા લોકોમાં તથા સમાન સ્વરૂપથી અધ્યયન કરવાવાળા લોકોમાં કેટલાક સફળ થાય છે અને કેટલાક સફળ થતાં નથી. આનાથી એવું તો ન જ મનાય ક્યાં તો બધા સફળ થવા જોઈએ અને ક્યાં તો બધા જ અસફળ થવા જોઈએ. અહીં સફળતા અને નિષ્ફળતા સ્વાભાવિક જ હોય છે, આપણે એમાં કાંઈ કરી શકતા નથી. એ પ્રમાણે અહીં પણ અલિંગ-અસંખ્યાપણું એ સ્વાભાવિક જ છે, માટે અમારે ફતરેતરાશ્રય દોષને અવકાશ જ નથી. અમે તો માત્ર સિદ્ધ હકીકતનું કથન જ કર્યું છે.
-
ઉત્તરપક્ષ :- કેટલાક લોકો દ્વારા અર્થની જાણકારી શાસ્ત્ર દ્વારા જ જાણવામાં આવે છે. શાસ્ત્રકારોએ જ્યારે એમાં અલિંગ-અસંખ્યાપણું જણાવ્યું ત્યારે ખબર પડી કે, અવ્યયમાં અલિંગઅસંખ્યાપણું છે, અને જો એમાં અલિંગ-અસંખ્યાપણું આવશે તો અવ્યયસંજ્ઞા થશે. માટે જો
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ અવ્યયસંજ્ઞા વગેરે શાસ્ત્રથી જણાતા હોય તો ફરેતરાશ્રય દોષ સ્વાભાવિક જ છે. દા.ત. ધાતુપાઠમાં “ધૂ સત્તાયામ્” લખવામાં આવે તો “પૂ" ધાતુનો હોવા સ્વરૂપ અર્થ તો શાસ્ત્રથી જ જણાય છે. આમ તો હોવા સ્વરૂપ અર્થ તો લોકમાં પ્રસિદ્ધ જ હતો છતાં પણ શાસ્ત્રકારોએ સત્તા અર્થનું કથન કર્યું હોવાથી “ભૂ" ધાતુનો સત્તા સ્વરૂપ અર્થ શાસ્ત્રથી જ પ્રાપ્ત થયેલો કહેવાય છે. એ જ પ્રમાણે અલિંગ-અસંખ્યાત્વ સ્વરૂપ જે અવ્યય છે, એ અવ્યય સ્વરૂપ અર્થ પણ કેટલાક લોકો શાસ્ત્રથી જ જાણે છે અને અવ્યય સંબંધી જે વિભક્તિનો લોપ થાય છે તે પણ કેટલાક લોકોને શાસ્ત્રથી જ જણાય છે. આ પ્રમાણે શાસ્ત્રથી અવ્યયસંજ્ઞાનું વિધાન થયું તેમજ શાસ્ત્રથી અવ્યયસંજ્ઞા સંબંધી વિભક્તિનો લોપ થયો હોવાથી રૂતરેતરાય દોષ છે જ. માટે “તિસંધ્યમવ્યયમ્” સૂત્ર દ્વારા રૂતરેતરાય દોષ આવે જ છે. આથી “સ્વરદ્રિયોડય” સૂત્ર જ બરાબર છે. “અતિસંધ્યમવ્યયમ્” સૂત્ર યોગ્ય નથી જ.
(शन्या०) अस्तु तर्हि प्रयोगेऽश्रूयमाणविभक्तिशब्दोऽव्ययम् । न च दधि मध्विति प्रयोगो(गे)ऽश्रूयमाणविभक्तित्वादतिप्रसङ्गः, 'दध्नि' इत्यादौ विभक्तिश्रवणात् । नन्वत्रापीतरेतराश्रयं भवति, इतरेतराश्रयं च न कल्पते,
અનુવાદ - પૂર્વપક્ષ:- જે જે પ્રયોગમાં વિભક્તિરહિત એવા વિભક્તિના અભાવવાળા શબ્દો સંભળાતા હોય તે તે શબ્દો અવ્યયો કહેવાય છે. કદાચ તમે (સિદ્ધાંતીઓ) એમ કહેશો કે “ધ” “ધ” વગેરેમાં પણ વિભક્તિઓ સંભળાતી નથી. આથી જે અવ્યયો નથી તે પણ અવ્યયો બની જવાની આપત્તિ આવે છે, પરંતુ આવું કહેવું નહીં. “ધ” અને “મધુ”માં ભલે વિભક્તિઓ નથી, પરંતુ “બ” અને “ધુનિ” પ્રયોગોમાં તો વિભક્તિઓ સંભળાય જ છે, માટે અવ્યયસંજ્ઞા સંબંધી આ નવી વ્યાખ્યા જ બરાબર છે.
ઉત્તરપક્ષ :- અહીં પણ તરેતરાશ્રય દોષ આવે જ છે. પ્રયોગોમાં વિભક્તિઓ સંભળાતી નથી માટે અવ્યયસંજ્ઞા થશે. એવું કથન કરનાર તો શાસ્ત્ર જ છે. વળી અવ્યયસંજ્ઞા થશે તો વિભક્તિઓ સંભળાશે નહીં. આ પ્રમાણે સંજ્ઞા અને સંજ્ઞાઆશ્રિત કાર્ય બંને એકબીજા પર આધાર રાખતા હોવાથી રૂતરેતરાશય દોષ આવે જ છે અને જ્યાં રૂતરેતરાશય દોષનો સંભવ હોય ત્યાં કાર્યો થઈ શકતાં નથી.
(शन्या०) तदप्ययुक्तम्-वृद्धव्यवहारादेव शब्दार्थसंबन्धावगमाद् एकत्वादिव्यवहारवदलिङ्गासंख्यत्वमप्यव्ययार्थस्यावगम्यते, तथाहि-इदं तावदयं प्रष्टव्यः-'यद्यपि तावद् वैयाकरणा विभक्तिलोपमारभमाणा अविभक्तिकान् शब्दान् प्रयुञ्जते, ये त्वेते वैयाकरणेभ्योऽन्ये मनुष्याः कथं तेऽविभक्तिकान् शब्दान् प्रयुञ्जते' इति ?, (नन्ववैयाकरणैः संख्याया अज्ञानादेव तद्वाचक
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨૦
સૂ) ૧-૧-૩૦ विभक्तिर्न प्रयुज्यत इत्यत आह-) अभिज्ञाश्च पुनलौकिका एकत्वादीनाम् (अर्थानाम्) । अतश्चाभिज्ञाः-अन्येन हि वस्नेन (मूल्येन) एकं गां क्रीणाति, अन्येन द्वौ, अन्येन त्रीन् । अभिज्ञाश्च न च प्रयुञ्जते, तदेतदेवं संदृश्यताम्-अर्थरूपमेवैतदेवंजातीयकं येनात्र विभक्तिर्न भवतीति, विभक्त्यर्थक्रियाप्रधानत्वादव्ययानामिति ।
અનુવાદ - પૂર્વપક્ષ :- આ પણ અયોગ્ય છે. સૂત્રના સામર્થ્યથી અવ્યયપણું આવે છે અને અવ્યયપણું આવે છે માટે અલિંગ-અસંગાપણું આવે છે, આવું કંઈ છે જ નહીં. જે પ્રમાણે એક વગેરેનો વ્યવહાર લૌકિકવ્યવહારથી જણાઈ જ જાય છે. વૃદ્ધ પુરુષો એકત્વ વગેરે વ્યવહાર કરવા માટે કાંઈ શાસ્ત્રનું આલંબન લેતાં નથી. પોતાની બુદ્ધિથી એકત્વ વગેરેનાં વ્યવહારો સ્વાભાવિક સ્વરૂપથી જ કરે છે. શબ્દ અને અર્થનો સંબંધ જણાવાથી વૃદ્ધપુરુષો સંસારમાં વ્યવહાર કરે છે. આથી અવ્યય સ્વરૂપ શબ્દનો અર્થ પણ અલિંગ અને અસંખ્યાપણાંથી થાય છે એવું સ્વાભાવિક જ જણાઈ જાય છે, શાસ્ત્રકારો તો માત્ર સિદ્ધ હકીકતનું કથન જ કરે છે. લોકો તો વૃદ્ધપુરુષોના વ્યવહારથી જ જાણી જાય છે કે અવ્યયો લિંગ અને સંખ્યાપણાના અભાવવાળા સ્વરૂપપણાંથી અર્થને જણાવે છે. આ અર્થને જાણવા માટે કોઈ શાસ્ત્રનું આલંબન લેતાં નથી. જેમ સમાન સ્વરૂપથી ચેષ્ટા કરવાવાળા એવા કેટલાક લોકો પોતે છતે પણ કોઈક જ સફળ થાય છે અને ઘણાં નિષ્ફળ પણ જાય છે. તો પણ એવું નથી કહેવાતું કે શાસ્ત્રના આલંબનથી જ આમ થાય છે. એ પ્રમાણે અહીં પણ રૂતરેતરાશય દોષનો અવકાશ નથી.
તરેતરાયનું ખંડન કરવા માટે પૂર્વપક્ષ મહેનત કરી રહ્યો છે. આથી આ પૂર્વપક્ષ જ “તથાદિ ૮૬ તાવ મય.” પંક્તિઓ દ્વારા રૂતરેતરાશ્રય દોષ આવતો નથી એવું દઢપણે સિદ્ધ કરે છે. જો આ વાત વૃદ્ધવ્યવહારથી નથી જણાતી તો શિષ્ટપુરુષોએ અવ્યયના અર્થ સંબંધમાં વૈયાકરણીઓને આ વાત પૂછવી જોઈએ - જે જે વૈયાકરણીઓ છે, તેઓ સૌ પ્રથમ વિભક્તિ વગરના શબ્દ પ્રયોગો કરે છે. ત્યાર બાદ તે તે શબ્દોને વિભક્તિઓ જોડે છે અને પછી વિભક્તિઓનો લોપ કરે છે. આ પ્રમાણે વિભક્તિ વગરના શબ્દપ્રયોગો તેઓ કરે છે પરંતુ જેઓ વૈયાકરણીઓથી અન્ય મનુષ્યો છે, તેઓ વિભક્તિ વગરના શબ્દપ્રયોગો કેવી રીતે કરે છે ? તેઓ કાંઈ આ બધી પ્રક્રિયાઓ જાણતા નથી. માટે માનવું જ પડશે કે વિભક્તિ અને લિંગ વગરના શબ્દપ્રયોગો સ્વાભાવિક જ હોય છે.
ઉત્તરપક્ષ :- વૈયાકરણીઓ સિવાયના જે લોકો છે તેઓને સંખ્યાનું અજ્ઞાન હોવાથી જ સંખ્યાવાચક વિભક્તિઓનો પ્રયોગ તેઓ કરતા નથી.
પૂર્વપક્ષ :- તમે જો આવું કહેતાં હો કે લોકોને સંખ્યા વગેરેનું જ્ઞાન નથી તો તમારી આ
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨૧
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ વાત બરાબર નથી. કારણ કે લોકો એકત્વ વગેરે સંખ્યાના જાણકાર છે. લોકો એકત્વ વગેરે સંખ્યાના જાણકાર છે જે આથી જ ચોક્કસ મૂલ્યથી કોઈ એક બળદને ખરીદે છે અને બીજા કોઈ મૂલ્યથી બે બળદને ખરીદે છે તથા અન્ય કોઈ મૂલ્યથી ત્રણ બળદને ખરીદે છે. આમ તો ખેડૂતો ભણેલા હોતા નથી છતાં કેટલી કિંમતમાં બળદો લેવા તેની ભિન્ન ભિન્ન કિંમતો જાણે જ છે. આમ તેઓ જાણે છે છતાં પણ લિંગ સંખ્યા વગેરેનો પ્રયોગ તેઓ કરતાં નથી. માટે જ તેઓ સ્વભાવથી તેવી પ્રવૃત્તિઓ કરતાં હોય છે. તેથી જ આ પ્રમાણે આ વિચારવા યોગ્ય છે કે અવ્યયોનું અર્થ સ્વરૂપ જ એવા પ્રકારવાળું છે જેથી અવ્યયોમાં વિભક્તિ નથી. અવ્યયોમાં વિભક્તિ થતી નથી એના હેતુ તરીકે ગ્રન્થકારે લખ્યું છે કે, અવ્યયો ક્યાંતો વિભક્તિ અર્થની પ્રધાનતાવાળા હોય છે અથવા તો ક્રિયાર્થની પ્રધાનતાવાળા હોય છે. વિભક્તિ અર્થની પ્રધાનતા હોવાથી જ વિભક્તિ અર્થને જણાવવા માટે વિભક્તિના પ્રત્યયો થતાં નથી. આ પ્રમાણે આ અવ્યય સ્વરૂપ શબ્દોનો સ્વભાવ જ એવો છે કે, પહેલેથી જ એમાં વિભક્તિઓનો અભાવ હતો. અહીં કંઈ નિયમો બનાવીને વિભક્તિઓ આવે છે અને જાય છે એવું કાંઈ છે જ નહીં.
(શ૦૦) તથા તદ્ધિતા પિ વિ વિમત્યર્થપ્રધાન: ‘તત્ર, યત્ર' ત્ય: વિત ક્રિયાપ્રધાના: “નાના, વિના' રૂત્ય: “વિનડ્યાં નાનાગૌ” [૫૦ ૬.૨.ર૭.] રૂતિ परवचनात् । शब्दशक्तिस्वाभाव्याच्च एकस्मिन्नेवार्थे विधीयमानयोः "टस्तुल्यदिशि" [૬.રૂ.૨૨૦.], “તસિ:” [૬.રૂ.૨૧૧.] રૂત્યમ્ ત મન્નધર્મત્વમ્ | તત્ર પૈસુમૂર્નામતિ દ્રવ્ય (पीलुमूलसमानदिक् स्थितमिति हि तत्र बोधः) प्राधान्येनाभिधीयते, पीलुमूलत इति तु द्रव्योपसर्जनस्तृतीयार्थ इति तस्य साधनप्रधानता।
અનુવાદ - પૂર્વપક્ષ - રૂતરેતરાય દોષનું ખંડન કરનાર આ જ પૂર્વપક્ષ આગળ કહે છે કે, તદ્ધિતાન્ત કેટલાક અવ્યયો પણ વિભક્તિ અર્થની પ્રધાનતાવાળા છે. જેમ કે, “તત્ર” “યત્ર" વગેરે. કેટલાક અવ્યયો ક્રિયા અર્થની પ્રધાનતાવાળા છે. જેમ કે “નાના” “વિના” વગેરે. “વિજગ્યાનું ના-નાઝી” (પા. ૫/૨/૨૭) “વ” અને “ન”થી પર સ્વાર્થમાં “ના” અને “ના” પ્રત્યયો થાય છે અને “વિના” તથા “ના” શબ્દો પ્રાપ્ત થાય છે. દા.ત. “જ્ઞાન વિના છતિ” અહીં જ્ઞાન વિના તે જાય છે, એ પ્રયોગમાં ક્રિયાવિશેષણ તરીકે વિના અવ્યય આવ્યો છે તથા નાના તિ" (તે ભિન્ન ભિન્ન કરે છે.) અહીં પણ “નાના” અવ્યય ક્રિયાવિશેષણ સ્વરૂપે છે. અહીં “નાના” શબ્દ ભિન્નતાનો વાચક છે તથા “વિના” શબ્દ રહિતતાનો વાચક છે. અહીં એક જ અર્થમાં બે પ્રત્યયો કરવામાં આવે છે, તો તેમાં ભિન્ન ભિન્ન ધર્મપણું કેવી રીતે આવ્યું? એના સંદર્ભમાં કહે છે કે શબ્દની કોઈ એવી સ્વાભાવિક શક્તિ છે કે એક અર્થમાં વિહિત હોય
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨૨
સૂ૦ ૧-૧-૩૦ તો પણ પ્રયોગમાં ભિન્ન ભિન્ન અર્થ પ્રાપ્ત થાય છે. અહીં “વિ” અને “ન” બંને નિષેધના વાચક છે અને “ના” પ્રત્યય એક જ અર્થનો વાચક છે, તો પણ પ્રયોગમાં ભિન્ન ભિન્ન અર્થ બતાવે છે. “મિપિ નાના તિ” આ પ્રયોગમાં “નાના” અવ્યય “અનેક” અર્થનો વાચક છે. આનો અર્થ છે – એક હોવા છતાં પણ અનેકને કરે છે. અર્થાતુ અહીં “નાના” શબ્દ ભિન્નતાનો વાચક છે. ક્યાંક “નાના” શબ્દ રહિતતાનો વાચક પણ છે. “નાના નારી નિષ્પક્ષના નોજયાત્રા” (નારી વિના ગૃહસ્થયાત્રા નિષ્ફળ છે.) આ પ્રયોગમાં “નાના” શબ્દ રહિતતાનો વાચક છે. આમ પ્રત્યય એક જ અર્થમાં હોવા છતાં શબ્દશક્તિના સ્વભાવથી ભિન્ન ભિન્ન ધર્મપણું થાય છે. અહીં સૂત્રકારે તે તે પ્રયોગોને સિદ્ધ કરવા માટે સૂત્રો બનાવ્યા, પરંતુ એ બધા પ્રયોગો તો સ્વભાવથી સિદ્ધ હતા. માટે આ સૂત્ર સંબંધમાં પણ “તિસંધ્યમ્ વ્યયમ્” સૂત્ર ભલે બનાવાયું, પરંતુ એમાં લિંગ અને સંખ્યાનો અભાવ તો સ્વભાવથી સિદ્ધ જ હતો, માટે રૂતરેતરાશ્રય દોષનો અવકાશ નથી. આ
હવે એક જ અર્થમાં વિધાન કરાતાં એવા બે પ્રત્યયોમાં શબ્દશક્તિના સ્વભાવથી જ ભિન્ન ધર્મપણું છે એ સંબંધમાં બીજું ઉદાહરણ બતાવે છે – “રસ્તુત્યવિશિ(૯/૩/૨૧૦) સૂત્રથી“” પ્રત્યય તુલ્યદિશા અર્થમાં થાય છે તથા “તસિ:” (૯/૩/ર૧૧) સૂત્રથી તુલ્યદિશા અર્થમાં “ત” પ્રત્યય થાય છે. બંને પ્રત્યયો એક જ અર્થમાં વિધાન કરાય છે. “પીલુમૂત્તસમાવિ સ્થિતમ્ ન્દ્રિ” અહીં પીલુ-મૂલની સમાન દિશામાં રહેલા અર્થમાં “ગળુ" પ્રત્યય થતાં પીલુમૂન +
[ આ અવસ્થામાં આદિ સ્વરની વૃદ્ધિ થવાથી “પૈતુનૂતન” પ્રયોગની સિદ્ધિ થશે. જે પ્રમાણે બહુવ્રીહિ સમાસમાં અન્યપદની પ્રધાનતા હોય છે, એ જ પ્રમાણે અહીં પણ અન્ય પદાર્થ સ્વરૂપ “ન્દિરમ્” સ્વરૂપ દ્રવ્યની પ્રધાનતા થશે અર્થાત્ પીલુમૂલની સમાન દિશામાં રહેલું એવું મંદિર એ પ્રમાણેનો અર્થ બોધ થશે. . “પીન્નમૂન સદ પતિ' એ અર્થમાં “ત" પ્રત્યય થતાં “પીલુમૂત:” એ પ્રમાણે પ્રયોગની પ્રાપ્તિ થાય છે. જેનો અર્થ એક દિશામાં રહેલું એવું પીલુમૂલનું સહિતપણું થાય છે. હવે પંક્તિ પ્રમાણે અનુવાદ જોઈએ. શબ્દશક્તિના સ્વભાવથી એક જ અર્થમાં (સમાનદિશામાં રહેલ) (૬/૩/૨૧૦) સૂત્રથી વિધાન કરાતાં “મ' પ્રત્યયનું તથા (૬/૩૨૧૧) સૂત્રથી વિધાન કરાતાં “ત{" પ્રત્યયનું ભિન્નધર્મપણું છે. ત્યાં “પીલુમૂન” પ્રયોગમાં પ્રધાનતાથી દ્રવ્ય કહેવાય છે. કારણ કે આ પ્રયોગથી પીલુમૂલની સમાન દિશામાં રહેલ એવા મંદિર સ્વરૂપ દ્રવ્યનો પ્રધાનતાથી બોધ થાય છે તથા “તુમૂત:” પ્રયોગમાં દ્રવ્ય ગૌણ બની ગયું છે એવા તૃતીયાર્થનો બોધ પ્રાપ્ત થાય છે. અહીં તૃતીયાર્થ જણાતો હોવાથી સાધનની પ્રધાનતા છે.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ (श०न्या०) (द्रव्योपसर्जन इति तसिप्रत्ययाभिधेयद्रव्योपसर्जनः प्रकृत्यभिधेयस्तृतीयार्थ इत्यर्थः, तृतीयार्थश्च तत्र साहित्यम्, पीलुमूलेनैकदिक् पीलुमूलतः, एकदिक्स्थपीलुमूलसाहित्यमित्यर्थः । अन्ये तु पीलुमूलेन समानदिशीत्यर्थकमधिकरणशक्तिप्रधानं पीलुमूलत इत्याहुः, इति નામશ:)
અનુવાદ - અહીં કૌંસમાં જે પાઠ આપવામાં આવ્યો છે, એ તૃતીયાથી સંબંધી અર્થને જણાવવા માટે છે. આવા પાઠો ટિપ્પણીમાં આપવામાં આવે તો ગ્રન્થ સંબંધી મૂળ અનુસંધાન યોગ્ય રીતે થઈ શકે. એ “ત” પ્રત્યય દ્વારા કહેવાનો અર્થ એ દ્રવ્યની અપ્રધાનતાવાળો છે અને “પીલુમૂના:” પ્રત્યયાન્ત જે પ્રકૃતિ છે એ પ્રકૃતિનો અર્થ તૃતીયાર્થ છે. અહીં તૃતીયાર્થ તરીકે સાહિત્ય સ્વરૂપ અર્થ આવે છે. આથી “પીલુમૂન:”નો અર્થ પીલુમૂલની સમાને દિશામાં રહેલું થશે. બીજાઓ તૃતીયાર્થના બદલે અધિકરણ-શક્તિની પ્રધાનતા માને છે. બીજાઓ એટલે કૈયટની પ્રદીપ ટીકા ઉપર ઉદ્યોત ટીકા લખનાર નાગેશજી સમજવાં. એમના પ્રમાણે પીલુમૂલની સાથે સમાન દિશામાં રહેલ એવો અર્થ થશે. આથી અધિકરણશક્તિની પ્રધાનતાવાળો પીતુભૂત: પ્રયોગ છે.
(शन्या०) न चैतयोरर्थयोलिङ्ग-संख्यायोगोऽस्ति, तदभावे विभक्त्यभावादितरेतराश्रयाभावः । स्यात् एतदेवं यद्यव्ययानां द्वैविध्यमेव स्यात्, तथाहि-'किञ्चिदव्ययं क्रियाप्रधानम्, किञ्चित् साधनप्रधानम् । अन्यत् तु नापि क्रियाप्रधानम्, नापि साधनप्रधानम्, यथा स्वः पश्येति, 'लोहितगङ्गं देशः' इत्यव्ययीभावस्याप्यव्ययत्वं प्रतियन्ति केचन इति । यदाह श्रीशेषाहिः"स्वरादीनां पुनः सत्त्ववचनानां चाव्ययसंज्ञा" इति, तस्माद् यथान्यासमेवास्तु "स्वरादयोવ્યયમ્” રૂતિ |
અનુવાદ:- પૂર્વપક્ષ - કેટલાક અવ્યયો ક્રિયા-પ્રધાન છે. જ્યારે કેટલાક અવ્યયો સાધનપ્રધાન છે. હવે આ ક્રિયા-પ્રધાન તથા સાધન-પ્રધાન એમ બંને અવ્યયોમાં લિંગ અને સંખ્યાનો યોગ હોતો નથી. હવે લિંગ અને સંખ્યાનો યોગ હોય તો જ વિભક્તિ હોય છે, પરંતુ લિંગ અને સંખ્યાનો યોગ ન હોવાથી વિભક્તિનો અભાવ થાય છે અને વિભક્તિનો અભાવ થવાથી રૂતરેતરાશ્રય દોષનો પણ અભાવ થાય છે. આ પ્રમાણે અમે આ બધા જ અવ્યયો સંબંધી રૂતરેતરાશ્રય દિોષનું નિરાકરણ કર્યું. આમ “અતિસંધ્યમવ્યયમ્' સૂત્ર જ યોગ્ય છે જેથી બીજા બધા સૂત્રો પણ બનાવવાની આવશ્યકતા રહેતી નથી.
ઉત્તરપક્ષઃ- હવે આચાર્ય ભગવંતશ્રી મજબૂત પૂર્વપક્ષને નિરુત્તર કરવાનો “ચાત્ તત્ પ્રવ” પંક્તિઓ દ્વારા પુરૂષાર્થ કરે છે. આમ તો તમે કહ્યું છે એ પ્રમાણે જ આ સૂત્ર થાત પરંતુ એવું
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૦
૪૨૪ ત્યારે જ શક્ય બનત જો અવ્યયો બે પ્રકારના હોત, તે આ પ્રકારે, કેટલાક અવ્યયો ક્રિયા-પ્રધાન હોત અને કેટલાક અવ્યયો સાધન-પ્રધાન હોત તો ઉપરોક્ત આપના કહ્યા પ્રમાણેનું સૂત્ર શક્ય થાત, પરંતુ અવ્યયો આ બે પ્રકારથી અતિરિક્ત એવા અન્ય પ્રકારના પણ છે. જે ક્રિયા-પ્રધાન પણ નથી અને સાધન-પ્રધાન પણ નથી. દા.ત. “સ્વ: પશ્ય કૃતિ" (તું સ્વર્ગને જો) તથા “તોહિત ફક્તેશ:” વગેરે પ્રયોગોમાં અવ્યયીભાવ સમાસનું પણ અવ્યયપણે કેટલાક લોકો સ્વીકારે છે. અહીં અન્યપદ પ્રધાન એવો અવ્યયીભાવ સમાસ છે. આ બંને ઉદાહરણોમાં જે અવ્યયો છે, તે સત્ત્વ-પ્રધાન અવ્યયો છે. “સ્વ” એટલે સ્વર્ગ એ તો સાક્ષાત્ દ્રવ્ય છે જ, એ જ પ્રમાણે “નોહિતમ્િ સેશ:"માં દેશ દ્રવ્યસ્વરૂપ હોવાથી દ્રવ્યની પ્રધાનતા જ છે અને દ્રવ્ય હોવાથી લિંગ અને સંખ્યાનો યોગ અવશ્ય થશે અને જો લિંગ અને સંખ્યાનો યોગ થશે તો એનો અભાવ પણ થશે. આથી રૂસ્તરેતરાશય દોષ આવશે જ. અહીં દ્રવ્યવાચક અવ્યયો પણ છે એના અનુસંધાનમાં “શ્રીશેષાહિ"નો શાસ્ત્રપાઠ આપે છે. મહાભાષ્યકાર પતંજલિ, શ્રીશેષાહિક તરીકે પણ પ્રસિદ્ધ છે. આ પ્રમાણે મહાભાષ્યકાર પણ લખે છે કે સત્ત્વવાચી એવા સ્વરાદિઓની પણ અવ્યયસંજ્ઞા થાય છે. માટે જ અમે જે પ્રમાણે “વરાવયોવ્યયમ્” સૂત્ર બનાવ્યું છે, તે જ યોગ્ય છે.
(शन्या०) ननु भवत्वेवं तथाऽपि संज्ञाविधौ तदन्तविधिप्रतिषेधस्य ज्ञापितत्वाद * नामग्रहणे न तदन्तविधिः * इति प्रतिषेधाच्च कथं तदन्तस्य 'परमोच्चैः' इत्यादौ संज्ञेत्याहअन्वर्थाश्रयणे चेति, अयमर्थः-यदन्वर्थसंज्ञाकरणाद् द्वितीयमुपस्थापितमव्ययमिति, तद्विशेष्यत्वेन विज्ञायते, तस्य स्वरादिविशेषणत्वेन, ततश्च "विशेषणमन्तः" [७.४.११३.] इति न्यायात् तदन्तविज्ञानात् केवलस्य व्यपदेशिवद्भावेन ‘परमोच्चैः' इत्यादावपि संज्ञा विज्ञायत इत्यर्थः ।
અનુવાદ :- પૂર્વપક્ષ :- ભલે તમારું સૂત્ર એ પ્રમાણે જ થાઓ પરંતુ “પરમોર્વેઃ” વગેરેમાં - અવ્યયસંજ્ઞા કેવી રીતે થશે? “વૈ” અવ્યયનો તો “સ્વરાતિ” ગણપાઠમાં સમાવેશ થયો છે પરંતુ “પરમોન્વેસ્” અવ્યયનો તો “સ્વરાદ્રિ” ગણપાઠમાં સમાવેશ થયો નથી.
તમે જ્યારે “તદ્દન્તમ્ પત” સૂત્ર બનાવ્યું હતું ત્યારે નિયમ બનાવ્યો હતો કે વિભક્તિ અન્તવાળાની પસંજ્ઞા થશે. આથી બીજી જે જે સંજ્ઞાવિધિઓ હશે ત્યાં ત્યાં “તન્ત"ની સંજ્ઞાવિધિ થશે નહીં. અહીં “વરદ્રિયોડવ્યયમ્”માં “મવ્યયમ્' એ સંજ્ઞાવિધિ છે. આથી માત્ર “સ્વ” વગેરેની તો અવ્યયસંજ્ઞા આ સૂત્રથી થઈ જ જશે, પરંતુ “તદ્દન્ત’ની અવ્યયસંજ્ઞા તો નિયમને કારણે અશક્ય છે. આ પરિસ્થિતિમાં “પરમોર્વે:” સમાસની અવ્યયસંશા કેવી રીતે થશે ?
વળી પૂર્વપક્ષ “પરમોર્વેદમાં અવ્યયસંજ્ઞાનો નિષેધ કરવા માટે બીજો હેતુ પણ આપે છે. વ્યાકરણમાં એક ન્યાય આવે છે – “નામપ્રહને ન તદન્તવિધિ: ” અર્થાત્ જે નામનું ગ્રહણ કરવામાં
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ આવ્યું હોય તે નામ કોઈને અત્તે હોય તો તે સંબંધી વિધિ થતી નથી. દા.ત. અહીં “સ્વ” વગેરે શબ્દો સંબંધી અવ્યયસંજ્ઞા થાય છે, તો “સ્વ” વગેરે શબ્દો કોઈને અત્તે આવે તો સંજ્ઞાવિધિ થશે નહીં. માટે “પરમોર્વે:”માં કોઈપણ સંજોગોમાં અવ્યયસંજ્ઞા થઈ શકશે નહીં. લૌકિક દુનિયામાં એવું કહી શકાય કે, “શ' સર્વશક્તિનો માલિક છે. હવે આ જ “શ” કોઈકને અન્ત આવે અને રમેશ (૨માં + શ) થઈ જાય તો રમેશ કાંઈ સર્વ શક્તિનો માલિક થઈ શકતો નથી.
ઉત્તરપક્ષ:- આ શંકાના અનુસંધાનમાં જ આચાર્ય ભગવંતશ્રીએ બૃહદુવૃત્તિમાં “મન્વર્ણાશ્રય વ...” પંક્તિઓ લખી છે. અન્વર્થનો આશ્રય કરાયો હોવાથી લિંગ, વિભક્તિ અને વચનોને વિષે જે ફેરફાર પામતા નથી તે અવ્યયો થાય છે. એ પ્રમાણે અન્તર્થસંજ્ઞાનો આશ્રય કરાયો હોવાથી “પરમોર્વે:” વગેરે પ્રયોગોમાં પણ લિંગ, વિભક્તિ અને વચનોને વિશે તે ફેરફાર પામતાં નથી. માટે “તત” એવા સ્વરાદિ વાચક નામોની પણ આ સૂત્રથી અવ્યયસંજ્ઞા થશે.
હવે “યમ્ અર્થ:-” પંક્તિ દ્વારા “પરમોચૈ ” વગેરે પ્રયોગોમાં પણ અવ્યયસંજ્ઞા થાય છે, તે બતાવે છે. અહીં “કન્વર્થસંજ્ઞા”નો આશ્રય કરાયો છે. આથી લિંગ વગેરેને વિશે ફેરફાર ન પામતાં એવા “વરદ્રિ” અવ્યયસંજ્ઞાવાળા થાય છે. સૂત્રાર્થ આ પ્રમાણે થશે - “મવ્યયમ્ સ્વરોિડવ્યયમ્ ” અહીં અન્તર્થસંજ્ઞાનો આશ્રય કરાયો હોવાથી “સ્વરીયોડય” સૂત્ર ઉપર પ્રમાણે બે “મવ્યય” શબ્દોવાળો થશે. અહીં ઉપસ્થિત થયેલો એવો બીજો “અવ્યય” શબ્દ એ “વરાત્રિ"ના વિશેષ્ય તરીકે જણાય છે. આથી ઉપસ્થિત થયેલા એવા બીજા “મવ્યય” સંબંધી “રઢિ” વિશેષણ તરીકે જણાય છે. હવે “વર”િ કોઈને અત્તે આવશે તો પણ તેવા નામોની અવ્યયસંજ્ઞા થશે.
કેવળ સ્વર્ વગેરેની અવ્યયસંજ્ઞા માટે “વ્યપશિવમાન' હેતુ લખ્યો છે, જેની સમજ આ પ્રમાણે છે: એકમાં પણ આદિ અને અન્તપણું થાય છે અથવા તો એકમાં જ નાના અને મોટાપણું પણ થાય છે. આવી પરિસ્થિતિને વ્યપદેશિવભાવ કહેવામાં આવે છે. જ્યારે ઘણાં બધા હોય ત્યારે કોઈક શરૂઆતમાં હોય છે અને કોઈક અત્તમાં હોય છે, પરંતુ એકમાં પણ એ જ વસ્તુ શરૂઆતમાં કહેવાય છે અને અત્તમાં પણ કહેવાય છે. દા.ત. દેવદત્તને એક દિકરો છે. તો એ જ દિકરો પહેલો પણ કહેવાય છે અને છેલ્લો પણ કહેવાય છે. આથી વ્યપદેશિવભાવથી માત્ર “સ્વ” વગેરે અવ્યયોમાં પણ “તત્ત"નું જ્ઞાન થવાથી અવ્યયસંજ્ઞા જણાય છે. “તદ્દન્ત' એવા “પરમોર્વે:” વગેરેમાં અવ્યયસંજ્ઞા જણાય છે તે અગાઉ જણાવ્યું છે.
(श०न्या०) ननु स्वरादौ किञ्चिच्छक्तिप्रधानं किञ्चित् क्रियाप्रधानम्, तथाहि उच्चैःप्रभृतीनां सप्तम्यर्थवृत्तेविभक्त्यर्थप्रधानता, हिरुक्पृथक्प्रभृतीनां क्रियाविशेषणत्वात् क्रियाऽर्थप्रधानता,
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૦
૪૨૬ उपपन्नश्च क्रियापदमन्तरेणापि क्रियापदाक्षेपात् 'पृथग् देवदत्तः' इत्यादि प्रयोगः । शक्ति(क्तेः) क्रियायाश्चासत्त्वरूप-त्वात् स्वरादीनां चादिष्वेव पाठो न्याय्यः,
અનુવાદ - પૂર્વપક્ષ :- સ્વરાદિ ગણપાઠમાં જે જે અવ્યયો છે એમાં કેટલાક શક્તિ પ્રધાન અવ્યયો છે. અહીં શક્તિ એટલે સાધન અથવા તો કારક એ પ્રમાણેનો બોધ કરવો. તથા કેટલાક અવ્યયો ક્રિયાની પ્રધાનતાવાળા છે, તે આ પ્રમાણે છે – “વૈ' વગેરે અવ્યયો સપ્તમી અર્થમાં રહેલા હોવાથી વિભક્તિ અર્થની પ્રધાનતાવાળા છે તથા હિ', “પૃથક્ વગેરે અવ્યયો ક્રિયાનાં વિશેષણ હોવાથી ક્રિયાની પ્રધાનતાવાળા છે. અહીં ‘હિ એટલે “વિના” અને “પૃથ એટલે
છોડીને' એવો અર્થ થાય છે. “મુનિમંડને સર્વે મોરજો, હિ રાધિ:' (રાગીઓ સિવાય બધા જ મુનિમંડળમાં આનંદ કરે છે.) અહીં ‘હિ અને “પૃથ બંને ક્રિયાવિશેષણો છે. આથી ક્રિયાની પ્રધાનતાવાળા કહેવાય છે. જો આ બંને અવ્યયો ક્રિયાની પ્રધાનતાવાળા હોય તો “પૃથo તેવદ્રત્ત:' વગેરે પ્રયોગોમાં તો કોઈ ક્રિયા જણાતી નથી. આ પરિસ્થિતિમાં “પૃથક્ અવ્યયને ક્રિયાની પ્રધાનતાવાળો કેવી રીતે કહેવાશે ? એનાં અનુસંધાનમાં આચાર્ય ભગવંતશ્રી જણાવે છે કે તે તે પ્રયોગોમાં ક્રિયાપદ વિના પણ ક્રિયાપદોનો આક્ષેપ થઈ શકે છે. આથી ‘પૃથ રેવદ્રત્ત
તિ' એ પ્રમાણે ‘તિ’ ક્રિયાપદનો આક્ષેપ થઈ શકતો હોવાથી ‘સ્તિ' ક્રિયાપદનાં વિશેષણ તરીકે “પૃથ' અવ્યય આવી શકે છે. માટે આ પ્રયોગોમાં “પૃથ' અવ્યય ક્રિયાની પ્રધાનતાવાળો જ છે. સાધન અને ક્રિયાનું અસત્ત્વપણું છે. સાધન એટલે દ્રવ્યમાં રહેલી કારકશક્તિ તેમજ બીજી ક્રિયા. આમ બંને અસત્ પદાર્થ સ્વરૂપ છે. આથી સ્વરાદિ અવ્યયો અસત્ત્વ અર્થમાં વિદ્યમાન થશે. આ પરિસ્થિતિમાં હવે પછીનું જે સૂત્ર આવે છે એ બધા જ અસત્ત્વ અર્થમાં વિદ્યમાન છે. આથી સ્વરાદિ અવ્યયોને પણ “વાદ્રિ’ ગણપાઠમાં સમાવી લેવા જોઈએ. __(शन्या०) नैवम् चादीनामसत्त्ववचनानामव्ययसंज्ञा; स्वरादीनां सत्त्ववचनानामसत्त्ववचनानां च, तथाहि-स्वस्ति वाचयति, स्वः पश्यतीति(श्येति) क्रियासंबन्धेऽनेकशक्तिदर्शनात् सत्त्ववाचित्वमवसीयते । किञ्च यदि चादिष्वेव स्वरादीनां पाठः स्यात् ततश्च "चादिः स्वरोऽनाङ्' [૨.૨.૩૬.] ફત્યેષામપિ સન્ધિપ્રતિષેધ યાત્ |
અનુવાદઃ- ઉત્તરપક્ષ:- હવે પછીનાં સૂત્રમાં જે અવ્યયો આવે છે તે બધા જ અવ્યયો અસત્ત્વ અર્થમાં વિદ્યમાન છે. જ્યારે આ સૂત્રમાં સ્વરાદિ ગણપાઠમાં જેટલા પણ અવ્યયો છે એ સત્ત્વવાચક પણ છે અને અસત્ત્વવાચક પણ છે. તમારા કહેવા પ્રમાણે આ ત્યારે જ શક્ય થાત જો સ્વરાદિ ગણપાઠનાં બધા જ અવ્યયો અસત્ત્વ અર્થમાં હોત. પરંતુ સ્વરાદિ ગણપાઠમાં બે પ્રકારનાં અવ્યયો વિદ્યમાન છે : કેટલાક સત્ત્વવાચક અવ્યયો પણ છે અને કેટલાક અસત્ત્વવાચક અવ્યયો પણ છે.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ અહીં સ્વરાદિ ગણપાઠનાં સત્ત્વવાચક અવ્યયોનાં બે ઉદાહરણો બતાવે છે - ‘સ્વસ્તિ વાપતિ’ (કલ્યાણનાં સૂચક વાક્યોને તે કહે છે અથવા ભણે છે.) તથા ‘સ્વઃ પશ્યતિ’ અથવા ‘સ્વઃ પશ્ય’ (તે સ્વર્ગને જુએ છે અથવા તો તું સ્વર્ગને જો.) આવા પ્રયોગોમાં ક્રિયાવાચક શબ્દોની સાથે ‘સ્વર્' વગેરે શબ્દોથી જણાતા પદાર્થોમાં અનેક શક્તિઓ જણાય છે. આથી ‘સ્વ' વગેરે અવ્યયોનું સત્ત્વવાચીપણું નિશ્ચિત કરાય છે.
વળી દ્દિ ગણપાઠમાં જ સ્વરાદિ અવ્યયોનો સમાવેશ કર્યો હોત તો બધા અવ્યયો ‘વાવિ’ ગણપાઠવાળા કહેવાત. હવે ‘વાવિ: સ્વરોડનાદ્ (૧/૨/૩૬) એ પ્રમાણે સૂત્ર આવે છે. એ સૂત્ર પ્રમાણે ‘જ્ઞાતિ’ ગણપાઠમાં જેટલા અવ્યયો છે એની સ્વર પર છતાં અસન્ધિ થાય છે. આ પરિસ્થિતિમાં જો સ્વરાદિ અવ્યયોને રદ્દિ ગણપાઠમાં સમાવ્યા હોત તો સ્વરાદિ અવ્યયોમાં પણ સ્વર પર છતાં અસન્ધિનો પ્રસંગ આવત. પરંતુ બે સૂત્રો અલગ બનાવવાથી અલગ અલગ પ્રયોગોની સિદ્ધિ શક્ય થઈ.
(શ॰ચા૦ ) સ્વિિત-સુપૂર્વાર્ત્ત: ‘“સોર્ર્ત્તનું ઘ' [૩ળા૦ ૧૪૬.] ફરિ ધાતોજું,િ 7, સ્વરતેવાં વિવિ મુળે = સ્વર્ સ્વń: । ‘“ગમ ગૌ” “વન મો” “પૂણ્ પવને” મ્ય: “પૂસમિમ્ય: પુન સનુતાન્તાશ્ર્વ' [૩ળા૦ ૧૪૭.] હરિ ‘અન્ત-સનુત-પુન' આવેશે 7 અન્તર્, મનુતર્ મધ્ય-ાલવાની (અન્તર્મધ્યે, સત્તુત: જાળવાવી), પુનર્-મૂયોડથૈ । ‘‘પ્રાવતે’” [૩ળા૦ ૬૪.] રૂતિ (પ્રપૂર્વાર્) અતેરિ પ્રાત ્ પ્રભાતે ।
,,
અનુવાદ :- ‘સ્વર્’ શબ્દની વ્યુત્પત્તિ આ પ્રમાણે છે - ‘સુ + ૠ’ ધાતુ. આ ધાતુ બીજા ગણનો છે. ‘“સોરતેંતુ વ’’ (૩૦ ૯૪૬) સૂત્રથી ‘અર્’ પ્રત્યય થાય છે. ‘સુ + ૠ + અર્' આ અવસ્થામાં ધાતુનો લોપ થતાં ‘સ્વર્’ શબ્દની પ્રાપ્તિ થાય છે. અથવા “સુ + ૠ + વિ' આ અવસ્થામાં ધાતુમાં ગુણ થતાં અને “વિશ્” પ્રત્યય સંપૂર્ણપણે ત્ હોવાથી લોપ થતાં “સ્વ” શબ્દની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ “સ્વ” શબ્દ સ્વર્ગ અર્થમાં છે. “ગતિ અર્થવાળો ” “અમ્” ધાતુ પહેલાં ગણનો છે. “ભક્તિ કરવી” અર્થવાળો “સ” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. “પવિત્ર કરવું” અર્થવાળો “પૂ” ધાતુ નવમા ગણનો છે. આ ત્રણેય ધાતુઓને “પૂ-સમિમ્યઃ પુન”... (૩ī૦ ૯૪૭) સૂત્રથી “” પ્રત્યય થતાં તથા “અન્ત”, “સત્તુત” અને “પુન” આદેશ થતાં અનુક્રમે “અન્તર્”, “સત્તુત” અને “પુન' શબ્દોની પ્રાપ્તિ થાય છે. ‘‘અન્તર્”નો અર્થ મધ્યમાં થશે. દા.ત. ક્રિયાન્તર્ અર્થાત્ બે ક્રિયાની મધ્યમાં અને “સત્તુત ્”નો અર્થ કાળવાચક થાય છે. આ સનુર્ અવ્યયનો કોઈ પ્રયોગ મળ્યો નથી. “પુન” અવ્યય “સૂયસ્” અર્થમાં છે. ભૂસ્ એટલે ફરીથી “મ્િ મૂયોપિ વાનિ ?” શું હું ફરીથી આપું ? અર્થાત્ (શું હું વધારે આપું ?)
**
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૦
૪૨૮ હવે પ્રતિસ્ અવ્યયની વ્યુત્પત્તિ બતાવે છે – “y + ” ધાતુથી “પ્રતેરસ્” (૩૦ ૯૪૫) સૂત્રથી ‘" પ્રત્યય થતાં “પ્રતિ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ પ્રતિમ્ અવ્યય પ્રભાત અર્થમાં છે.
(શ૦ચા.) “નૂ મન્તર્મનિ' અત: “ચ ” [૩UT૦ ૧૩૬.] રૂત્ય “માત : ઝબ્બી” [૪.રૂ.રૂ.] રૂચૈત્વે ભાવેશે જ સાથT વિનવિસનમ્. “ન(T)શૌજૂ કર્ણને” રૂત્યતઃ “શ-નૂમ્યાં નવ-નૂનૌ ” [૩[૦ રૂ.] રૂમ નતાશે a નવતમ્ રાત્રી ! बहुलवचनादस्यतेस्तमि अस्तम् नाशे, यथा-अस्तं गतः सविता । दिव्यतेः “दिवि-पुरि-वृषिभ्यः વિ” [૩૦ .] રૂત્ય પ્રત્યયે વિવા ના “કુવંર્ વૈવૃત્યે” મત: “નિમિ-દુઃ” [उणा० ६०४.] इत्याप्रत्यये गुणे च दोषा रात्रौ पर्युषिते च ।
અનુવાદ :- સમાપ્ત કરવું અર્થવાળો “સો” ધાતુ ચોથા ગણનો છે. આ “ો” ધાતુથી “ચા” (૩૦ ૯૩૬) સૂત્રથી “મ” પ્રત્યય થાય છે. “સો + મમ્” આ અવસ્થામાં “માન્ સચ્ચક્ષસ્થ" (૪/૨/૧) સૂત્રથી સભ્યક્ષરનો “મા” થતા “સ + મમ્” હવે “બાત : ફુગ્ગી' (૪/૩/પ૩) સૂત્રથી “મા”નો “” આદેશ થાય છે તથા સન્ધિના નિયમથી “U”નો “મા” આદેશ થતાં “સાયમ્' શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. “સાયન્” એટલે દિવસનો અન્તભાગ અથવા તો સંધ્યા સમય.
અદર્શન અર્થમાં (નાશ થવું અર્થમાં) [ ધાતુ ચોથા ગણનો છે. કેટલાક લોકો આ “ન” ધાતુને “પદ્દેશ” માને છે. “ન” ધાતુથી નશ-નૂગા.. (૩દ્રિ - ૯૩૫) સૂત્રથી અમ્ પ્રત્યય થાય છે તથા નર્શનો રક્ત” આદેશ થતાં “નવતમ્” શબ્દની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ “નતમ્” અવ્યયનો રાત્રિ અર્થ થાય છે.
ચોથા ગણના “મમ્” ધાતુથી “વહુત” વચનથી “તમ્” પ્રત્યય થતાં “મસ્ત” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “મસ્ત” અવ્યયનો નાશ અર્થ થાય છે. દા.ત. “મસ્તમ્ તિઃ સવિતા” સૂર્ય અદર્શનને પ્રાપ્ત થયો. અહીં નાશ અર્થ વિનાશ અર્થમાં નથી, પરંતુ અદર્શન અર્થમાં છે.
ક્રિીડા વગેરે અર્થવાળો “વિવું” ધાતુ ચોથા ગણનો છે. આ “જિ” ધાતુથી વિવિ-કુરિવૃષિષ્ય:.. (૩ળવિં૦ – ૫૯૯) સૂત્રથી “મા” પ્રત્યય થતાં “દિવા' શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “વિવા" અવ્યય દિવસ અર્થમાં છે.
‘વિકૃત કરવા' અર્થવાળો “તુ” ધાતુ ચોથા ગણનો છે. આ “દુષ” ધાતુથી સનિ-મ-તુઃ (૩હિં. - ૬૦૪) સૂત્રથી “મા” પ્રત્યય થાય છે. “ગુન્ + કા' આ અવસ્થામાં ઉપાજ્યમાં “3”નો ગુણ થતાં “તોષા” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ યોષા અવ્યય રાત્રિ અર્થમાં છે તેમજ વાસી અર્થમાં છે.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ (शन्या०) "ओहांक त्यागे" अतः "पा-हाक्भ्यां पय-ह्यौ च" [उणा० ९५३.] इत्यसि ह्यादेशे च ह्यस् अनन्तरातीतदिने । “श्वसक् प्राणने" बाहुलकात् डित्यसि श्वस् अनन्तरमागामिदिने । "कमूङ् कान्तौ" "शमूच् उपशमे" आभ्याम् "गमि-जमि-क्षमि-कमि-शमि-समिभ्यो डित्" [उणा० ९३७.] इत्यमि कम् उदकमाकाशं च, शम् सुखम् । “यमूं उपरमे" अतः "यमि-दमिभ्यां डोस्" [उणा० १००५.] इति डित्योसि योस् विषयसुखम् ।
अनुवाद :- “त्या ४२१॥" अर्थवाजो "हा" पातु 40%81 21नो छ. २॥ "हा" पातुथी "पाहाभ्याम्..." (उणादि० - ८५3) सूत्रथा "अस्" प्रत्यय थाय छ तथा "हा"नो हि माहेश थने “ह्यस्" ००६ प्राप्त थाय छे. "ह्यस्" भेटले वीततो मेवो मागणनो हिवस. मा५९
भाषामi Ste. मे प्रभो "ह्यस्"नो अर्थ थाय छे. ___qj अर्थवाणी "श्वस्" धातु 400 गानो छ. ॥ "श्वस्" पातुथी बहुस५iथी "ड्" छतवाणो "अस्" प्रत्यय थतi "श्वस्" श६ प्राप्त थाय छे. ॥ "श्वस्" अव्यय भावती स અર્થમાં છે અર્થાત્ આવનારો એવો હવે પછીનો તરતનો દિવસ.
आन्ति अर्थवाणी "कम्" पातु पडे 19नो छ तथा ७५म २मर्थवाणी "शम्" धातु योथा . रानो छे. माने थातुमोथी "गमि-जमि-क्षमि..." (उणादि ८39) सूत्रथा "अम्" प्रत्यय थत "कम्" भने "शम्" प्राप्त थाय छे. "कम्" अव्यय ५९ अर्थमा छ तेम४ मा अर्थमा छ तथा "शम्" अव्यय सुप अर्थमा छ. __“विराम पाम" अर्थाजो "यम्" पातु पडेद नो छ. ॥ "यम्" पातुथी “यमिदमिभ्याम्..." (उणादि० १००५) सूत्रथा "ड्" इत्वाणो "ओस्" प्रत्यय थdi “योस्" श६ प्राप्त थाय छे. ॥ "योस्" अव्यय विषयसुप अर्थमा छ.
(शन्या०) "मयि गतौ" "अस्" [उणा० ९५२.] इत्यसि मयस् सुखम् । “ओहांक् त्यागे" अतो विपूर्वात् “समिण-निकषिभ्यामाः" [उणा० ५९८.] इति बाहुलकादाप्रत्यये यसागमे च विहायसा अन्तरिक्षे । यथाकथञ्चिद् व्युत्पत्तिरियं वर्णानुपूर्वीनिर्ज्ञानार्था, एवमन्यत्रापि। रुदेः "तृ-स्तृ-तन्द्रि-तन्त्र्यविभ्य ई:" [उणा० ७११.] इति बहुवचनाद् ईप्रत्यये असागमे च रोदसी द्यावा-पृथिव्यौ। अवतेः "अवेर्मः" [उणा० ९३३.] इति मे "मव्यवि-श्रिवि०" [४.१.१०९.] इत्यूटि गुणे च ओम् ब्रह्मणि अभ्यादान-प्रतिश्रवणाऽभिमुखीकरणेषु च । “भू सत्तायाम्" इत्यतः "मिथि-रज्युषि-तृ-पृ-श-भू-वष्टिभ्यः कित्" [उणा० ९७१.] इत्यसि उवादेशे पृषोदरादित्वादकारलोपे च भूस्, भुवस् यथाक्रमं नाग-मनुष्य-लोकवाचकौ ।
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ ૧-૧-૩૦
૪૩૦
44
--
અનુવાદ :- ગતિ અર્થવાળો “મમ્” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “મમ્” ધાતુથી “અ” (૩ળાવિ૦ - ૯૫૨) સૂત્રથી “અસ્” પ્રત્યય થતાં “મયસ્” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “મય” અવ્યય સુખ અર્થમાં છે.
“ત્યાગ કરવા” અર્થવાળો ‘“હ્ન'' ધાતુ બીજા ગણનો છે. “વિ” ઉપસર્ગ પૂર્વક “હા” ધાતુથી ‘મિત્ – નિષિખ્યામા:' (૩વિ ૫૯૮) સૂત્રથી વઘુત્ત વચનથી “” પ્રત્યય થાય છે અને “ય”નો આગમ થતાં “વિહાયજ્ઞા” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “વિજ્ઞાયસ' અવ્યય આકાશ અર્થમાં છે. આ ‘“વિહાયસા'' અવ્યય તૃતીયાર્થમાં જ આવે છે. દા.ત. “વિહાયસા નઋતિ” તે આકાશમાર્ગેથી જાય છે. આ પ્રમાણેનો ઉપરોક્ત વાક્યનો અર્થ છે. ઉપરોક્ત અવ્યયોમાં કોઈક પ્રકારથી વ્યુત્પત્તિ બતાવી છે, જે વર્ણાનુપૂર્વીના જ્ઞાન માટે જ છે. અહીં વ્યુત્પત્તિ ઉપરથી અર્થોની પ્રાપ્તિ થતી નથી. આ પ્રમાણે અન્યત્ર પણ સમજી લેવું.
“રડવા અર્થવાળો” “” ધાતુ બીજા ગણનો છે. આ હૂઁ ધાતુથી ‘“તૃ-સ્ત્ર-તન્દ્રિ...” (૩ળાતિ. - ૭૧૧) સૂત્રથી બહુવચનના સામર્થ્યથી “રૂં” પ્રત્યય અને “ઞ” આગમ થતાં ‘“રોવી” શબ્દની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ રોવી” અવ્યયનો અર્થ આકાશ અને પૃથ્વી થાય છે.
“અવ્” ધાતુ ‘રક્ષણ કરવું” વગેરે અર્થવાળો પહેલા ગણનો છે. આ ‘“અવ્” ધાતુથી ‘“અવેર્મ:” (૩ળાવિ૦ ૯૩૩) સૂત્રથી “મ્” પ્રત્યય થતાં “મવ્યવિ-િિવ...” (૪/૧/૧૦૯) સૂત્રથી “”નો “ટ્” થતાં તેમજ ગુણ થતાં ‘ઞ + ઞો + મ્' પ્રાપ્ત થશે. અહીં બે સમાધાન આપી શકાય - ક્યાં તો હમણાં જ ઉપર જણાવી ગયા તેમ કોઈક રીતે આ વ્યુત્પત્તિ વર્ણાનુપૂર્વીના જ્ઞાન માટે કરી છે અથવા તો ‘‘વૃષોવાયઃ”થી પૂર્વના “”નો લોપ કરીને “ઓમ્” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “ોંમ્” શબ્દના ચાર અર્થો છે : (૧) બ્રહ્મા, (૨) પ્રારંભ (અભ્યાદાન), (૩) સ્વીકાર (પ્રતિશ્રવણ), (૪) અભિમુખ કરવું. પ્રાચીન કાળમાં સ્વીકૃતિ અર્થમાં ઞોનો અર્થ પ્રસિદ્ધ હતો. “ઓમ્ તમ્” હા મારા વડે કરાયું. સામેવાળો વ્યક્તિ કંઈક જણાવતો હોય ત્યારે સાંભળનાર વ્યક્તિ ‘‘ઓમ્’” બોલીને જણાવનાર વ્યક્તિને પોતાની અભિમુખ કરે છે. “ોમ્’’ અવ્યય પ્રારંભ અર્થમાં પણ આવે છે. કોઈપણ મન્ત્રના આરંભમાં ‘‘ઓમ્” શબ્દનું ઉચ્ચારણ થાય છે. વર્તમાનમાં “ૐ” એ પ્રમાણે પ્રસિદ્ધિ છે. ‘૩’ બાહ્મીલિપિમાં છે, જે “ઓ”ની સમાન જ છે. રઘુવંશ, રામાયણ અને મહાભારત વગેરે ગ્રન્થોમાં ‘‘ૐ” પ્રારંભ અર્થમાં પ્રસિદ્ધ છે. ‘ઞ + ઓ + મ્' અહીં ‘’ અને ‘ઓ’ ભેગા થઈને ‘' ઉચ્ચારણ થાય છે તથા “મ્”નું બિન્દુ થઈને “'' ઉચ્ચારણ થઈ શકે છે. પાણિની વ્યાકરણમાં ‘ઓમ્’ના પ્રારંભ અર્થ માટે એક અલગ સૂત્ર આવે છે. ‘‘ઓમમ્યાવને” (પાણિની-૮/૨/૮૭). આમ મન્ત્રાક્ષરોના પ્રારંભમાં જ્યાં જ્યાં ‘ઓમ્'' આવતો હશે ત્યાં ત્યાં પ્રારંભ અર્થવાળો ‘“ોમ્” હશે.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩૧
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
44
“સત્તા” અર્થવાળો “મૂ” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “ભ્રૂ' ધાતુથી “મિથિ-ર′ષિ...” (૩ળા૦ ૯૭૧) સૂત્રથી “અસ્” પ્રત્યય થાય છે. આથી + સ્ આ અવસ્થામાં વૃષોતરાવ: સૂત્રથી “અ”ના અનો લોપ થતાં “ભૂસ્” અવ્યયની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ જ “મૂ” ધાતુથી ‘“અસ્” પ્રત્યય થયા બાદ “મૂ”ના “ૐ”નો “” આદેશ થતાં “મૂવમ્” શબ્દની પ્રાપ્તિ થાય છે. “મૂ” અવ્યય નાગલોકનો વાચક છે તથા “મૂત્રસ્” અવ્યય મનુષ્યલોકનો વાચક છે. નાગલોક એટલે પાતાળલોક એ પ્રમાણે અર્થ પણ થાય છે.
(શમ્યા૦) સુપૂર્વાંત્ ‘અસ∞ મુવિ” ત્યતઃ “સોરસ્તે: શિત્” [૩Ī૦ ૬૦.] તિ तिप्रत्यये स्वस्ति अविनाशनाम (कल्याणम्) । [सम्पूर्वात् 'इंण्क् गतौ' इत्यस्मात् निपूर्वात् 'कष हिंसायाम्' इत्यस्माच्च] "समिण् - निकषिभ्यामाः " [ उणा० ५९८ . ] इत्याकारे गुणे च समया, निकषा सामीप्ये । अन्तं रातीति "डित्" [ उणा० ६०५. ] इत्याप्रत्यये अन्तरा विनार्थे मध्ये વાધેયપ્રધાને । ‘‘પુત્ અગ્રામને’” ‘‘વિવિ-પુરિ૰” [૩ળા૦ ૧૬.] કૃતિ ત્યિાપ્રત્યયે પુરા ભૂતभविष्यत्परीप्साचिरन्तनेषु । "बहुङ् वृद्धौ" "बंहि - वृंहेर्न लुक् च " [ उणा० ९९०.] इति इसि बहिस् असंवृते प्रदेशे ।
અનુવાદ ઃ- “થવા’” અર્થવાળો “અ” બીજા ગણનો છે. “સુ + ઞ” ધાતુથી પર “સોરસ્તે શત્” (૩૦ ૬૫૦) સૂત્રથી “તિ” પ્રત્યય થતાં “સ્વસ્તિ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. “સ્વસ્તિ” એટલે કલ્યાણ. જે જે પરમાર્થ સ્વરૂપ છે તે તે શુભ સત્તા સ્વરૂપે છે. જે અવિનાશ સ્વરૂપે છે, એ કલ્યાણ સ્વરૂપ પણ છે. આમ, કલ્યાણ સ્વરૂપ અર્થ “સ્વસ્તિ” અવ્યયનો થાય છે.
ગતિ અર્થવાળો ‘રૂં' ધાતુ બીજા ગણનો છે તથા હિંસા અર્થવાળો “પ્” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. “સમ્ + ëí' ધાતુ તથા “નિ + પ્” ધાતુથી “મિળ-નિષિગ્યામાં:'' (૩ળા૦ ૫૯૮) સૂત્રથી “” પ્રત્યય તેમજ ગુણ થતાં “સમય” અને “નિષા' અવ્યયો પ્રાપ્ત થાય છે. આ બંને અવ્યયો સામીપ્ટ (નજીક) અર્થમાં છે. “અન્ત તિ” એ અર્થમાં “હિત્’” (૩ળા૦ ૬૦૫) સૂત્રથી “હિત્” એવો “” પ્રત્યય થતા “અન્ત +રા + ઞ” અવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છે અને એ પ્રમાણે ‘“અન્તરા” અવ્યય પ્રાપ્ત થાય છે. આ ‘“અન્તરા” અવ્યયનો “વિના” અર્થ થાય છે તેમજ “મધ્યમાં” અર્થ પણ થાય છે. આ બંને આધેયની પ્રધાનતાવાળા અર્થો છે. દા. ત. “ામ્ હૈં મામ્ ૨ અન્તરા મઽસ્તુ ।” આનો અર્થ તમારી અને મારી વચ્ચે કમંડલ છે. તો કમંડલ એ કોઈક વસ્તુ ઉપર રહેલ આધેય સ્વરૂપ અર્થ જ છે. રમેશ અને મહેશની વચ્ચે રહેલું પુસ્તક. અહીં પણ પુસ્તક એ આધેય સ્વરૂપ કોઈક વસ્તુ ઉપર રહેન્સ૨ી એવી વસ્તુ જ છે.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩૨
સૂ૦ ૧-૧-૩૦
“ગુરુ” ધાતુ આગળ જવું અર્થમાં છઠ્ઠી ગણનો છે. આ“ગુરુ” ધાતુથી “વિવિ-પરિ” (૩Mાદ્રિ પ૯૯) સૂત્રથી “”િ એવો “મા” પ્રત્યય થતાં “પુરા” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “પુરા” અવ્યય ચાર અર્થમાં વિદ્યમાન છે : (૧) ભૂતકાળ અર્થ દા.ત. “પુરા:” પૂર્વનો કાળ,
પુરીઝ' પહેલાનો ચોક્કસ સમય (૨) “પુરા” અવ્યય ભવિષ્યકાળ અર્થમાં પણ વપરાય છે. (૩) “પુરા” અવ્યય પરીસા અર્થમાં પણ વપરાય છે. પરીસા એટલે ત્વરા, અત્યન્ત, જી. દા.ત. પુરા ઋમિ (હું જલ્દી કરું છું.) (૪) આ પુરા અવ્યયનો ચિરંતન અર્થ પણ થાય છે. દા.ત. પુરાતન : પહેલાનો સમય એ પ્રમાણે અર્થ પુરી અવ્યયનો થાય છે.
વૃદ્ધિ અર્થવાળો વહુ ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ વહુ ધાતુથી વંહિ-વૃર્ત... (૩દ્ધિo ૯૯૦ સૂત્રથી “ફ” પ્રત્યય થતાં “હિસ્” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “હિ” અવ્યયનો અસંવૃત પ્રદેશ એ પ્રમાણે અર્થ થાય છે. સંવૃત એટલે ઢંકાયેલું અને અસંવૃત એટલે ન ઢંકાયેલું. આથી અસંવૃતનો અર્થ ખુલ્લું એ પ્રમાણે થાય છે.
(શ૦૦) અવેઃ “અવે'' [૩૦ ૧૬૨.] રૂલ્યસિ વિન્ધન ધારેશે ઘ વ દરર્થે, ૩થમ્ સામીણાવી નગ: સંપ્રપૂર્વાત્ તમે: “મ-મ-ક્ષમ-મ-શનિ-સમો ડિ” [૩] . ૧૩૭.] તિ વવવનાત્ ડિત્યમ નિપાતનાત્ સમો તીર્ધત્વે “નગ” [રૂ.૨.૧ર.] इति नोऽकारे च असाम्प्रतम् अनौचित्ये । विस्मितार्थाद्पूर्वाद् दधातेर्डित्याप्रत्यये अद्धा
વધાર-મત્યતિશયો . “દં તી ' અત: “શી-ર-મૂ-ટૂ-મૂ–પૃ-પ." [૩UI૨૦૧.] इति किति ते निपातनाद् मान्तत्वे ऋतम् शुद्धौ । “असक् भुवि" इत्यतः "शिक्यास्याढ्यमध्य-विन्ध्य०" [उणा० ३६४.] इति यप्रत्यये निपातनात् सतादेशे च गणपाठाद् मागमे च सत्यम् प्रश्न-प्रतिषेधयोः ।
અનુવાદઃ- “રક્ષણ કરવું” અર્થવાળો “અ” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “અ” ધાતુથી “” (૩UT૦ ૯૬૧) સૂત્રથી “મમ્” પ્રત્યય થાય છે. તે વખતે “”નો વિકલ્પ “ધૂ” આદેશ થતાં અનુક્રમે “વસુ” અને “ધર્” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “અવસ્" અવ્યય બહારના અર્થમાં વિદ્યમાન છે તથા “અધર્” અવ્યય સામીપ્ય વગેરે અર્થમાં વિદ્યમાન છે. અહીં સામીપ્ય પછી “માદ્રિ” શબ્દ લખ્યો છે. એ ગતિથી “નીચે એ પ્રમાણે અર્થ સમજવો.
“સાંપ્રત[" શબ્દની વ્યુત્પત્તિ બતાવે છે – “નમ્” જેની પૂર્વમાં છે એવા “સમ્ + 9 + તમ્” ધાતુથી “મિ - ગમ – ક્ષમ” (૩દ્રિ૯૩૭) સૂત્રથી બહુવચનના સામર્થ્યથી “ડિતુ” એવો “" પ્રત્યય થતાં તેમજ નિપાતનથી “સમ્"ના “”ની દીર્ઘવિધિ થતાં “માંપ્રતમ્” અવ્યય પ્રાપ્ત થાય છે. “સાંપ્રત” શબ્દનો ઉચિત અર્થ થાય છે. આથી “સાંપ્રતમ્”નો અનુચિત અર્થ છે.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ “વિસ્મય પામવું” અર્થવાળો “ક” જેની પૂર્વમાં છે એવા “ધ” ધાતુથી પર “ડિ” (૩દ્વિ૬૦૫) સૂત્રથી “3” ઇતુવાળો "મા" પ્રત્યય થતાં “દ્ધિા” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “મા” અવ્યય ત્રણ અર્થમાં છે : (૧) “સદ્ધા” અવ્યય નિશ્ચય અર્થમાં છે. નિશ્ચયનો બીજો અર્થ અવધારણ થાય છે. (૨) બુદ્ધિનું ઉલ્લંઘન કરવું અર્થ પણ “રદ્ધા" અવ્યયનો છે અથવા તો (૩) અધિક મતિ અર્થ પણ “સદ્ધા” અવ્યયનો છે. જ્યારે કોઈક પદાર્થમાં અવધારણ થાય છે ત્યારે મતિ ચરમસીમા ઉપર પહોંચી જાય છે. માટે અધિક મતિ એવો અર્થ પણ “શ્રદ્ધા" અવ્યયનો જણાવેલ છે.
“ગતિ” અર્થવાળો “2” ધાતુ બીજા ગણનો છે. આ “2” ધાતુથી “શ-રી-મૂ..” (પાદ્રિ ૨૦૧) સૂત્રથી ત્િ એવો “ત" પ્રત્યય થતાં તથા નિપાતનથી “” અંતાણું થતાં “ઋતY" શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “ઋતમ્” અવ્યય શુદ્ધ અર્થમાં છે. અહીં શુદ્ધ એટલે સત્ય અર્થ સમજવો. સત્ય બે પ્રકારના છે: (૧) જે “ત્રણેય કાળમાં એકસમાન જ હોય એ પહેલા પ્રકારનું સત્ય છે. આ “ઋતમ્” પહેલા પ્રકારના સત્ય અર્થવાળો છે. (૨) કોઈ ચોક્કસ સમય પૂરતું સત્ય હોય તે બીજા પ્રકારનું સત્ય છે. કોઈકની વાત અમુક ક્ષણ માટે સ્વીકારીએ ત્યારે “સત્ય” એ પ્રમાણેનો વચન પ્રયોગ થાય છે. “તમારી વાત સાચી છે” એવો અર્થ અમુક ક્ષણના સત્ય માટે થાય છે, જે અર્થ અહીં “ત્રકૃતમ્” અવ્યયનો લેવામાં નથી આવ્યો.
હવે સત્યમ્" અવ્યયની વ્યુત્પત્તિ બતાવે છે “થવા” અર્થવાળો “ક” ધાતુ બીજા ગણનો છે. આ “મમ્” ધાતુથી “શિક્ષાર્ચ-મધ્ય-વિષ્ય..” (૩૦ ૩૬૪) સૂત્રથી “” પ્રત્યય તેમજ “અમ્”નો નિપાતનથી “સ” આદેશ થતાં અને “”નો આગમ થતાં સત્યમ્ અવ્યય પ્રાપ્ત થાય છે. આ સત્યમ્ અવ્યયના બે અર્થ છે : (૧) પ્રશ્ન (૨) પ્રતિષેધ. “સત્યમ્ ત્િ ?” “શું આ વાત સાચી છે?” તથા પૂર્વપક્ષની કોઈ વાતનું ખંડન કરવું હોય ત્યારે સૌપ્રથમ જાણે કે એની વાત સ્વીકારતાં હોઈએ તેમ “સત્યમ્” અવ્યયનો પ્રયોગ કરીએ છીએ. અર્થાત્ એની વાત સ્વીકારીને પ્રધાનતાથી તો પ્રતિષેધ કરવાનો જ ભાવ હોય છે. બીજા અર્થમાં એને અર્ધસ્વીકાર કહેવામાં આવે છે.
(शन्या०) इत्पूर्वाद् दधातेर्डित्याकारे इद्धा प्राकाश्ये । “मुच्छूती मोक्षणे" अतः "मुचिस्वदेर्ध च" [उणा० ६०२.] इति कित्याप्रत्यये धादेशे च मुधा निर्निमित्त-प्रीतिकरणयोः । “કૃષીક્ તિતિક્ષાયામ” અતઃ “વિવિ-પુર-વૃષિ-મૃષિમ્ય: ત્િ” [૩૦ ૧૨૧.] કૃત્ય પ્રત્ય મૃષા નૃતમ્ ! “વૃક્વ સેને" મૃષાવત્ વૃષી પ્રવૃત્યિર્થ. “મિથુધા -હિંસયોઃ” મત: “વૃ-મિથિ-વિશિષ્ણુ-ય-ટ્યાશાન્તા:” [૩૦ ૬૦૨.] તિ પ્રિત્યકે યાને વ મિથ્ય अनृतम् । मिथेर्बाहुलकात् कित्योकारे मिथो रहःसहार्थयोः ।
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૦
४३४ અનુવાદ:-“” જેની પૂર્વમાં છે એવા “ધ” ધાતુથી “ડ” (૩દ્ધિ ૬૦૫) સૂત્રથી “ડિ” એવો સાર થતાં “રૂદ્ધ” શબ્દ પ્રાપ્ત છે. આ “રૂદ્ધા” અવ્યયનો પ્રગટ કરવું અર્થ
મુક્ત કરવું” અર્થવાળો “મુન્દ્ર” ધાતુ છઠ્ઠા ગણનો છે. આ “મુ” ધાતુથી “મુત્તિ-સ્વધ ..” (૩M૦િ ૬૦૨) સૂત્રથી “જિ” એવો “મા” પ્રત્યય અને “”નો “ધ” આદેશ થતાં “મુધા” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “Tધા” અવ્યયના બે અર્થો છે : (૧) નિર્નિમિત્ત, અને (૨) પ્રીતિકરણ. કોઈક વ્યક્તિ કહે કે, “અહમ્ ધનમ્ કર્નામિ” “હું ધન કમાઉં છું” ત્યારે કોઈક વૈરાગી આત્મા કહે છે કે, “મુધ સિ” “તું (અકારણ) ઇચ્છા કરે છે.” જેનો તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે – જે તારી સાથે આવવાનું નથી, તેની તું ફોગટ ઇચ્છા કરે છે. આ “મુધા” શબ્દ પ્રસન્નતાનો વાચક પણ છે. તિતિક્ષા અર્થમાં “કૃષ” ધાતુ ચોથા ગણનો છે. આ “પૃષ” ધાતુથી “વિવિપુરિ. (૩૫૯૯) સૂત્રથી “જિ” એવો “મા” પ્રત્યય થતાં “પૃષા' શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “પૃષા” અવ્યય અસત્ય અર્થમાં છે.
વરસવું” અર્થમાં “વૃષ” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. અહીં પણ “પૃષા' શબ્દની જેમ જ વ્યુત્પત્તિ જાણવી. આ “વૃષા' શબ્દનો પ્રબળ અર્થ થાય છે. “વૃષા કરોતિ” તે પ્રબળતાથી કરે છે.
બુદ્ધિ અને હિંસા અર્થવાળો “મિથુ” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “મિથુ” ધાતુથી “વૃમિથ...” (૩૦ ૬૦૧) સૂત્રથી “જિ” એવો “મા” પ્રત્યય થતાં અને “”નો આગમ થતાં “મિચ્છા” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “મિથ્થા” અવ્યયનો અસત્ય અર્થ થાય છે.
આ જ “Hથ" ધાતુથી “વહત" વચનથી “જિ” એવો “મોક્ષાર” થતાં “મિથો” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “મિથો” અવ્યયનો એકાન્ત અને સહાર્થ અર્થ થાય છે. “મિથો વદ્રિષ્યન” (હું એકાંતમાં બોલીશ.) તથા “મિથો તિકત:” (તેઓ બંને પરસ્પર સાથે રહે છે.)
(શ૦ચા.) મિથે: “પૃ--હૃષિ” [૩૦ ૭૨૧.] કૃતિ વિત્યુ મિથ વા મિથે “મિથિ-જ્યુષિo" [૩૦ ૨૭૨.] રૂતિ વિત્યસિ મિથર્ વિઝન-વિયોગેતરેતરાર્થેy I fથે: “મુદિ-મિથ્યા ”િ [૩UT૦ ૨૦૦૦.] રૂતિ વિત્યુતિ મિથુનું સંગા મિથે: “ffશથિक्षुधिभ्यः कित्" [उणा० २९०) इति कित्युने निपातनाद् मान्तत्वे मिथुनम् स्त्री-पुंसयुगे । नञ्નિપૂર્વાત્ શકે: “મ-નમિ-ક્ષમ" [૩૦ ૨૩૭.] રૂતિ હિત્ય પ્રત્યે નિશમ્ નિરન્તરે “મુદ્ વૈવિત્યે” અતઃ “પુષ્ટિ-મિથ્થા ” [૩UT૦ ૨૦૦૦.] કૃતિ વિજ્યુસ મુહુમ્ आभीक्ष्ण्ये। અનુવાદઃ- આ જ “મિથુ” ધાતુથી “q-l...” (૩૦ ૭૨૯) સૂત્રથી “ક્તિ” એવો “ડર”
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
थतां “मिथु” शब्द प्राप्त थाय छे. आ "मिथु" शब्दनो “पोतानुं अंग” सेवो अर्थ प्राप्त थाय छे.
आ ४ “मिथ्” धातुथी "मिथि - रञ्ज्युषि..." (उणा० ७८१) सूत्रथी "कित्” जेवो "अस्” प्रत्यय थतां “मिथस्” शब्द प्राप्त थाय छे. "मिथस् "नाए अर्थ छे : (१) वि४न (खेडांत) (२) वियोग अने (3) परस्पर. "मिथः पश्यतः " (ते जे खेडजीभने दुखे छे.)
“मिथ्” धातुथी “मुहि-मिथ्यादेः कित्" (उणा० १०००) सूत्रथी "कित्" जेवो "उस्” प्रत्यय थतां “मिथुस्” शब्द प्राप्त थाय छे. "मिथुस्" अव्ययनो संगम अर्थ थाय छे. भेज होवो अथवा मिलन थवं अर्थ प " मिथुस्" अव्ययनो छे.
२ख ४ “मिथ्” धातुथी "पिशि - मिथि..." (उणा० २८०) सूत्रथी " कित्” खेवो उन् प्रत्यय थाय छे तथा निपातनथी “म्” नो खागम थतां “मिथुनम्" शब्द प्राप्त थाय छे. आ "मिथुनम् " “स्त्री-पुरुषना युगल” अर्थमां छे.
“नञ्” अने “नि” उपसर्गथी पर "शम्" धातुथी "गमि - जमि - क्षमि० " ( उणादि० ८३७) सूत्रथी "डित्" जेवो "अम्” प्रत्यय थतां "अनिशम्" शब्द प्राप्त थाय छे. "अनिशम् " અવ્યયનો નિરંતર અર્થ છે.
“भुंञावुं” अर्थवाणो "मुह्" धातु योथा गएशनो छे. आ "मुह" धातुथी "मुहि-मिथ्यादेः कित्" (उणा० १०००) सूत्रथी "कित्" जेवो "उस्" प्रत्यय थतां "मुहुस्" शब्द प्राप्त थाय छे. खा "मुहुस्" अव्यय "पुनः पुनः " डिया संबंधी अर्थवानो छे. "मुहुः करोति " ते पुनः पुनः रे छे.
(शоन्या० ) अभिपूर्वाद् "ईक्षि दर्शने" अतः " भ्रूण - तृण - गुण० " [ उणा० १८६.] इति णे निपातनाद् मागमे अभीक्ष्णम् पुनः पुनरित्यर्थः । “टुमस्जोंत् शुद्धौ” “मस्जीष्यशिभ्यः सुक्" [उणा० ८२६.] इति सुकि, “मस्जेः सः” [४.४.११०.] इति नागमे बाहुलकाच्च नस्य लोपाभावे च मङ्क्षु । “झट संघाते" अतः "प्लु-ज्ञा- यजि - षपि - पदि - वसि - वितसिभ्यस्तिः” [उणा० ६४६.] इति बहुवचनात् तिप्रत्यये बाहुलकादिटि च झटिति शैघ्रयार्थावेतौ । (न्युत्पूर्वात् "अञ्चग् गतौ च” इत्यस्मात्) “न्युद्भ्या-मञ्चेः ककाकैसष्टावच्च" [ उणा० १००३. ] इति कित्यैसि “अच्च् प्राग् दीर्घश्च" [२.१.१०४.] इति चकारादेशे यथायोगं दीर्घत्वे च " अञ्चोऽनर्चायाम्" [४.२.४६.] इति नलोपे उच्चैस् उत्कृष्टार्थे सप्तम्य-र्थप्रधानः, तृतीयार्थश्चेत्येके, नीचैस् अवकृष्टे । (पूर्वात् ‘णींग् प्रापणे' इत्यतः) “शमो नियो डैस् मलुक् च " [ उणा० १००४.] इति शनैस् क्रियामान्द्ये ।
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૦
૪૩૬
અનુવાદ :- “મિ + " ધાતુથી (જોવું અર્થવાળો “” ધાતુ પહેલા ગણનો છે.) “મૂળ–તૃળ...” (૩૦ ૧૮૬) સૂત્રથી “ળ” પ્રત્યય થતાં અને નિપાતનથી “મ્” આગમ થતા “અમીક્ષ્ણમ્” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ઝીમ્ અવ્યયનો પુનઃ પુનઃ અર્થ થાય છે. આ જ “અમીક્ષ્ણમ્” અવ્યયને તદ્ધિતનો “ય” પ્રત્યય લાગતાં “આમૌલ્શ્યમ્” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “ય” પ્રત્યય ભાવમાં લાગે છે. આથી પુનઃ પુનઃ અર્થવાળાપણું અર્થ આમીયનો થાય છે.
શુદ્ધિ અર્થવાળો “મમ્” ધાતુ છઠ્ઠા ગણનો છે. આ “મમ્” ધાતુથી “મસ્ત્રીશિષ્યઃ સુ (૩ળાવિ૦ ૮૨૬) સૂત્રથી મુદ્ પ્રત્યય થાય છે. “મન્ + સુ” આ અવસ્થામાં “મસ્તે: સ’ (૪/૪/૧૧૦) સૂત્રથી “”ના સ્થાનમાં “” આગમ થતાં તેમજ “વહુત” વચનથી “”ના લોપનો અભાવ થતાં “મન્નુ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. “મન્નુ” અવ્યયનો શીઘ્ર અર્થ થાય છે.
..
“સંઘાત” અર્થવાળો ‘‘જ્ઞ” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “જ્ઞ” ધાતુથી “તુ-જ્ઞા-ન... (૩ળા૦ ૬૪૬) સૂત્રથી બહુવચનના સામર્થ્યથી ‘‘તિ’’ પ્રત્યય થાય છે અને વત્તુત વચનથી “ટ્’નો આગમ થતાં ‘“જ્ઞિિત' શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “જ્ઞિિત” અવ્યય શીઘ્ર (જલ્દી) અર્થમાં છે.
“નિ” અને “સ્” ઉપસર્ગપૂર્વક “અન્” ધાતુથી “ચુમ્યામગ્વે:૦” (૩Ī૦ ૧૦૦૩) સૂત્રથી ‘ત્િ” એવો ‘“પેક્” પ્રત્યય થાય છે તથા “અન્ય્ પ્રાક્ વીર્ષશ્ચ” (૨/૧/૧૦૪) સૂત્રથી “અર્”નો “પ્” થાય તથા દીર્ઘવિધિની સંભાવના હોય ત્યાં પૂર્વના સ્વરની દીર્ઘવિધિ થાય છે તેમજ અગ્વોડનયિામ્ (૪/૨/૪૬) સૂત્રથી ‘¬”નો લોપ થતાં “ઉજ્જૈસ્” શબ્દની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ “ભૈમ્” અવ્યય ઉત્કૃષ્ટ અર્થમાં છે અર્થાત્ ઉત્તમ અર્થવાળો છે. આ “વૈશ્” અવ્યય ઉત્કૃષ્ટ અર્થમાં સપ્તમી અર્થની પ્રધાનતાવાળો છે. કેટલાક લોકો “નૈઃ” અવ્યયને તૃતીયાર્થની પ્રધાનતાવાળો માને છે.
“નિ + અગ્” ધાતુ હોય ત્યારે ઉપર પ્રમાણેની જ વિધિ કરવા દ્વારા “નીચૈત્' અવ્યય પ્રાપ્ત થાય છે. અહીં દીર્ઘવિધ પણ થઈ છે. “નીચૈત્” અવ્યયનો નીચે એ પ્રમાણે અર્થ થાય છે.
“શમ્” જેની પૂર્વમાં છે એવા પ્રાપ્તિ અર્થવાળા “ની” ધાતુથી “શમો નિયો...' (૩ળાવિ ૧૦૦૪) સૂત્રથી “પૈસ્” પ્રત્યય તેમજ “મ્”નો લુકૂ થતાં ‘શનૈક્” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “શનૈ” અવ્યયનો ક્રિયાની મંદતા એ પ્રમાણે અર્થ થાય છે. આ અવ્યય “પન્નતિ” “નઋતિ” વગેરે જે પણ ક્રિયાઓ હશે તેમાં ધીમાપણાંનું કથન કરશે, પરંતુ ગુણ અને દ્રવ્યની સાથે આ અવ્યય જોડાઈ શકશે નહીં. માત્ર ક્રિયામાં જ મંદપણા સ્વરૂપ અર્થ જણાવી શકશે.
(શ॰ન્યા૦ ) અવપૂર્વાંત્ શ્યાયતે: “મિ-મિ-ક્ષમિ॰' [૩ળા૦ ૧૩૭.] રૂત્યત્ર વહુવનનાવ્ કિમિ અવશ્યમ્ આવશ્ય। “ોંર્ અન્તર્મળિ” અત: “ની-સા-વૃ-યુ-૨૦" [૩ળા૦
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३७
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ ૬૮૭.] તિ મૌ સાપ મર્હમ્ “વિ સેવને” મત: “મ-વમ” [૩૦ ૬૨૮.] ફુટ્યત્ર बहुवचनाद् णिति इकारे उपान्त्यवृद्धौ साचि तिर्यगर्थम् । विपूर्वात् सुवतेः क्विपि “उपसर्गात् सुग्-सुव०" [२.३.३९.] इति षत्वे विषूः, तत्पूर्वादञ्चतेर्बाहुलकादौणादिके क्विपि विष्वक् (विष्वच्) नानात्वम् । अनुपूर्वादञ्चेः पूर्ववत् क्विपि अन्वक् (अन्वच्) पश्चादर्थे । “त्यजं हानौ"
હું જાતિ” “હું નતી” : દ્રારાવિય:” [3II૮૭૦.] રૂતિ છિવિ નિપાતનાત્ यलोप(पाऽऽ)त्वादौ कृते ताजक् शीघ्रार्थे, द्राक् शैघ्ये, साक् एवार्थे ।
અનુવાદઃ- “વ” ઉપસર્ગપૂર્વક “” ધાતુથી આ ધાતુ પહેલા ગણનો છે.) “મ-ગરમક્ષમ.” (૩UTI ૯૩૭) સૂત્રથી બહુવચનથી “હિ” એવો “અ” પ્રત્યય થતાં અવશ્યમ્ શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “અવશ્યમ્” અવ્યયનો આવશ્યક અર્થ થાય છે.
• • નષ્ટ કરવું અર્થવાળો “સી” ધાતુ ચોથા ગણનો છે. આ“સી” ધાતુથી “ની-સી-વૃ-યુ...” (૩દ્રિ૬૮૭) સૂત્રથી મિ પ્રત્યય થતાં “સાનિ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “સમિ" અવ્યયનો અર્ધ” એવો અર્થ થાય છે.
વરસવું અર્થવાળો “ક” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “ક” ધાતુથી “મિ-વન”. (૩ળાદ્રિ. ૬૧૮) સૂત્રથી બહુવચનના સામર્થ્યથી “f” એવો “ફાર” થાય છે. સન્ + રૂ આ અવસ્થામાં ઉપાજ્ય “”ની વૃદ્ધિ થતાં “સ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “સ” અવ્યયનો “તિર્થ" (તીર) અર્થ થાય છે.
વિ” ઉપસર્ગથી પર “જૂ" ધાતુથી પર વિશ્વ પ્રત્યય થાય છે. વિ + સ્ + વિવ| આ અવસ્થામાં ઉપસતુ સુ-સુવ...” (૨/૩/૩૯) સૂત્રથી “”નો “” થતાં “વિ:” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. પ્રેરણા કરવી અર્થવાળો ઉપરનો “સૂ" ધાતુ છઠ્ઠા ગણનો છે. વિષુ: જેની પૂર્વમાં છે એવાં “નગ્ન" ધાતુથી વહુન વચનથી ૩પઃિ એવો વિવત્ પ્રત્યય થતાં “વિષ્ય' શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ વિષ્ય અવ્યયનો અનેકપણું અર્થ છે.
“મનુ” ઉપસર્ગપૂર્વક “” ધાતુથી પહેલાની જેમ જ વિવ પ્રત્યય થતાં “મન્વ' શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. “અન્વ' અવ્યયનો પશ્ચાતું અર્થાતુ પાછળ અર્થ થાય છે.
“ત્યાગ કરવા” સ્વરૂપ અર્થવાળો “ત્યજ્ઞ” ધાતુ તથા “ગતિ” અર્થવાળો “” અને “ણું" ધાતુ પહેલા ગણના છે. આ બધા જ ધાતુઓથી “ટ્રાયઃ” (૩૦ ૮૭૦) સૂત્રથી “જૂિ" પ્રત્યય થાય છે. “ત્યન્ + િ + વિક, સ્ + ' આ અવસ્થામાં નિપાતનથી “”નો લોપ થતાં તેમજ “માત્વ" થતાં અનુક્રમે “તા', “ટ્રા” અને “સી” શબ્દો પ્રાપ્ત થાય
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
सू० १-१-30
४३८ छ. "ताजक्" अव्यय शीघ्र अर्थमा छे. "द्राक्" अव्यय शा३५ अर्थमा छ भने "स्राक्" अव्यय અવધારણ અર્થમાં છે.
(शन्या०) "ऋधूच् वृद्धौ" "प्रथिष् प्रख्याने" इत्याभ्याम् "ऋधि-पृथि-भिषिभ्यः कित्" [उणा० ८७४.] इत्यजि निपातनात् कत्वे ऋधक् वियोग-शीघ्रान्वित-सामीप्यलाभेषु, पृथक् वियोगे। दधाते गादित्वात् किकि धिक् निन्दार्थे । “हिंट गति-वृद्धयोः" "ज्युङ् गतौ" "मनिंच ज्ञाने" एभ्यो द्रागादिनिपातनात् किकि हिरुक् वियोगे, ज्योक् शीघ्र-संप्रत्यर्थयोः, मनाक् ईषदप्राप्तयोः ।
मनुवा :- वृद्धि अर्थवाणो "ऋध्" धातु योथा नो छ. प्रसिद्ध ४२j अर्थवाणो "प्रथ्" पातु पडे गानो छ. सबने पातुमोथी. "ऋधि-पृथि-भिषिभ्यः..." (उणा० ८७४) सूत्रथा "अज्" प्रत्यय थाय छ तथा निपातनथी "क" थतi "ऋधक्" भने “पृथक्" शो प्राप्त थाय छे. भा. "ऋधक्" अव्ययन नीये. प्रभारी अर्थो थाय छ : (१) वियोग, (२) प्रता, (Et. d. ऋधक् पठति ते शावताथा. मो. छे.) (3) युत, (४) सामीप्य सने (५) प्राप्ति. "पृथक्" अव्यय वियोग अर्थमा छ अर्थात छूट ४२१। स्व३५ अर्थम छे.
"धा" पातथी "द्रागादयः" (उणा० ८७०) सूत्रथा, "किक" प्रत्यय थतi "धिक्" श६ प्राप्त थाय छ. . "धिक्" अव्ययनो सुथ्यो अर्थ थाय छे. अर्थात निंही अर्थमा सव्यय छ. "धिक् जाल्मम्" (दुय्या भासने घिर थामी.) "जाल्म" शने उभय सिम हे
गति सने वृद्धि अर्थवजो "हि" पातु पांयम नो छ, गति अर्थवाजो "ज्यु" पातु पडे। गानो छ तथा शान अर्थवाणो “मन्" धातु योथा गरानो छ. यातुमोथी "द्रागादयः" (उणा० ८७०) सूत्रथी. "किक्" प्रत्यय यत तेम४ निपातन थत "हिरुक", "ज्योक्" तथा "मनाक्" अव्ययो प्राप्त थाय छे. "हिरुक् अव्यय वियो। अर्थमा छ. "ज्योक्" अव्यय शीघ भने संप्रति अर्थमन छ. म संप्रति भेटले वर्तमान अर्थ सम४वो. "मनाक्" अव्यय सत्य અર્થ તેમજ અપ્રાપ્તિ અર્થમાં છે.
(श०न्या०) "ईषि गत्यादौ" अतः "संश्चद्वहत्साक्षादादयः" [उणा० ८८२.] इति निपातनात् कति ईषत् अल्पे । “जुषैति प्रीति-सेवनयोः" अतः "सोरेतेरम्" [उणा० ९३४.] इति बाहुलकादमि जोषम् अस्याप्योकारात् प्राग् यागमे ज्योषम्, "तूष तुष्टौ" अतः "तूषेरीम् णोऽन्तश्च" [उणा० ९४०.] इति ईम् णागमे च तूष्णीम् एते त्रयोऽप्यव्याहरणे । "कमूङ् कान्तौ" अत: पूर्ववदमि कामम् निपूर्वाद् निकामम् प्रपूर्वात् प्रकामम् एते त्रयोऽप्यतिशयार्थे ।
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ અનુવાદ :- ગતિ વગેરે અર્થવાળો “” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “”... ધાતુથી ‘‘સંગ્રદેહ-ત્સાશાવાય:'' (૩૦ ૮૮૨) સૂત્રથી નિપાતન થવા દ્વારા ‘“તું” પ્રત્યય થતાં ‘“કૃષત્’ શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ફૈષત્ અવ્યય અલ્પ અર્થમાં છે.
પ્રીતિ અને સેવન અર્થવાળો “નુ” ધાતુ છઠ્ઠા ગણનો છે. આ “ખુ” ધાતુથી “સોરેતેમ્” (૩ળાવિ૦ ૯૩૪) સૂત્રથી ‘“વહુત” વચનથી “અ” પ્રત્યય થતાં “નોષ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “નોષ” શબ્દમાં પણ “ઓજાર”ની પહેલા “પ્’નો આગમ થતાં “ખ્યોતિષમ્” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
66
11
“તુષ્ટિ” અર્થવાળો “a” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “તૂ” ધાતુથી ‘“તૂવેરીમ્ બોડનશ્ચ’ (૩વિ૦ ૯૪૦) સૂત્રથી “” પ્રત્યય થતાં અને “”નો આગમ થતાં ‘“તૂળીમ્’” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ત્રણેય અવ્યયો મૌન અર્થમાં છે. ન્યાસમાં લખ્યું છે કે આ ત્રણેય અવ્યયો અવ્યાહરણ અર્થમાં છે. વ્યાહરણ એટલે બોલવું. “મૃત્તઃ વ્યાદરતિ’” (હરણ બોલે છે.) ‘સ્વાગતમ્ વ્યાદરામ:’ અમે સ્વાગત શબ્દને બોલીએ છીએ.) “ન વ્યાહરળ' એ પ્રમાણે નઝ્ તત્પુરુષ સમાસ થતાં ‘“અવ્યાહર” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આથી બોલવાનો અભાવ અર્થ આ ત્રણેય અવ્યયોનો થાય છે. આ જ ભાવાર્થને બીજા અર્થમાં મૌન પણ કહી શકાય છે. ‘પ્રીત: પ્રકૃતિપ્રમુદ્વવચનમ્ સ્વાતિક્ વ્યાપહાર' (તે પ્રીત, પ્રીતિ વગેરે સ્વાગત સ્વરૂપ વચનોને કહેતાં હતાં.) આ પ્રમાણે “વ્યાદરગં”નો બોલવું અર્થવાળો પ્રયોગ ઘણાં સ્થાનોમાં વપરાય છે.
કાન્તિ અર્થવાળો ‘“મ્” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “” ધાતુથી “સૌરેતેમ્” (૩ળાવિ૦ ૯૩૪) સૂત્રથી ‘“અમ્” પ્રત્યય થતાં “મિમ્” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ જ શબ્દ “ના” ઉપસર્ગ તેમજ “ઘ્ર” ઉપસર્ગ સહિત આવે ત્યારે “નિઝામમ્” અને “પ્રામમ્” શબ્દો પ્રાપ્ત થાય છે. આ ત્રણેય અવ્યયો અતિશય અર્થાત્ અધિક અર્થમાં છે. “ામમ્ તિ” તે પેટ ભરીને કરે છે. અર્થાત્ તે અધિક માત્રામાં કરે છે.
(શમ્યા ) ‘ૠ∞ તૌ” “વૃદ્ વળે” “પ્ પાલનપૂરળયો:” મ્ય: પૂર્વવમિ મુળે ૨ અમ્ શીધ્રે, વરમ્ માટે, પરમ્ વતે । “વિપ્ નયને” ગસ્માત્ ‘ૠનિ-તગ્નિ” [उणा० ३८८.] किति रे अत एव निर्देशाद् मागमे च चिरम् दीर्घकाले । आङ्पूर्वाद् "रांक् आदाने" अतः "संश्चद्वेहत्साक्षादादयः " [ उणा० ८८२. ] इति निपातनात् कति आलोपाभावे આરાત્ દૂર-સમીપયો: । ‘તૃપ્તવન-તર્યો:” અત: “મિથિ-ર′ષિ-તૃ-પૃ॰''. [૩ળા૦ ९७१.] इति किदसि प्रत्यये "ऋतां क्ङितीर् " [४.४.११६. ] इति इरादेशे च तिरस् બન્તન્દ્રર્યવજ્ઞા-તિર્થ ભાવેષુ । મન્યતે: “અસ્” [૩ળા૦ ૧૨.] નૃત્યસિ મનમ્ નિયમે ।
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૦
४४० અનુવાદ - ગતિ અર્થવાળો “” ધાતુ બીજા ગણના છે તથા વરવું અર્થવાળો “વું” ધાતુ પાંચમા ગણનો છે. પાલન કરવું તેમજ પૂરવું આ બે અર્થમાં “y” ધાતુ ત્રીજા તેમજ નવમા ગણના છે. આ બધા ધાતુઓથી “શોરેતરમ્ (૩ળાવિ૦ ૯૩૪) સૂત્રથી “મમ્” પ્રત્યય થતાં ગુણ થાય છે અને “ર”, “વરમુ” તથા “રમ” શબ્દો પ્રાપ્ત થાય છે. “પર” અવ્યય શીઘ અર્થમાં છે. “પર” અવ્યય કેવલ અર્થમાં છે તથા “વર" અવ્યય કંઈક સારુ અર્થમાં છે. “પાપાત્ મરણમ્ વરમ્” (પાપ કરવાથી તો મરણ કંઈક સારું છે.).
સંગ્રહ કરવા અર્થવાળો “વિ” ધાતુ પાંચમા ગણનો છે. આ “fa” ધાતુથી “ઋષ્યનિતષ્યિ.” (૩૦ ૩૮૮) સૂત્રથી “”િ એવો “” પ્રત્યય થાય છે તથા આ સૂત્રથી નિર્દેશ થયો હોવાથી “"નો આગમ થતાં “વિર" શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “વિરમ્" અવ્યય દીર્ઘકાળ અર્થમાં છે.
ના” ઉપસર્ગપૂર્વક ગ્રહણ કરવા અર્થવાળો “1” ધાતુ બીજા ગણનો છે. આ “” ધાતુથી “સંદેહત્યાક્ષાવાદ:” (૩દ્ધિ ૮૮૨) સૂત્રથી નિપાતન દ્વારા “" પ્રત્યય થતાં તેમજ નાના લોપનો અભાવ થતાં “મા”નો લોપ “-પુસિ વાડડતો સુ” (૪/૩/૯૪) સૂત્રથી થતો હતો.) “સારા” શબ્દની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ “સારા” અવ્યયનો દૂર અને સમીપ અર્થ થાય
તરવું” અને “ડૂબકી લગાવવી” અર્થવાળો “તું” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “” ધાતુથી મિથ - ન્યૂષિ.” (૩Mહિં૯૭૧) સૂત્રથી “ક્તિ” એવો “મમ્” પ્રત્યય થાય છે. હવે “તું. + બહુ” આ અવસ્થામાં “ઋતામ્ વિહતી” (૪/૪/૧૧૬) સૂત્રથી “” આદેશ થતાં “તિરસ્” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “તિર” અવ્યય છૂપાઈ જવું, અવહેલના તથા તિર્જી થવું અર્થવાળો છે.
“માનવું” અર્થવાળો “મન” ધાતુ ચોથા ગણનો છે. આ “મન” ધાતુથી “મમ્' (૩૦ ૯૫૨) સૂત્રથી સન્ પ્રત્યય થતાં “મનસ્' શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “નમ્" અવ્યય નિયમ અર્થમાં છે.
(શ૦૦) “પ્રહત્વે” પૂર્વવત નમ નતી મતે: “મિથિ-જ્યુષિo" [૩૦ ९७१.] कित्यसि बाहुलकाद् यागमे च भूयस् पुनरर्थे । प्रपूर्वाद् "इंण्क् गतौ" अतोऽसि प्रायस् વહુન્હેં ! પ્રપૂર્વાત્ “વહ પ્રાપને મતઃ “મિ-વદિ-વરિ-દિગ્યો વા[૩UTT૦ ૭ર૬.] તિ णित्युकारे उपान्त्यवृद्धौ प्रबाहु ऊर्ध्वार्थे । प्रबाहुशब्दस्यैव गणपाठात् कान्तत्वं प्रबाहुक् અધ્યયા પ્રવીરુપૂર્વાત્ મે: “મિ-મિ-ક્ષમ-મિ-મિ-સચ્ચિો ડિ” [૩]T[ ૧૩૭.]
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪૧
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ રૂત્યમિ ડિત્યજ્યસ્વરદ્વિતો પ્રવાદુન્નમ્ (પ્રીતિવળે) “ૐાતી" ત્યસ્થ “શિયામ્યા” [उणा० ३६४.] इति निपातनाद् ये वृद्धौ च आर्य प्रीतिसंबोधने ।
અનુવાદ - “નમવું” અર્થવાળો “નમ્” ધાતુ પહેલાં ગણનો છે. આ “નમ્" ધાતુથી “ક” (૩૦ ૯૫૨) સૂત્રથી “મમ્" પ્રત્યય થતાં “નમ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “નમસ” અવ્યય નમસ્કાર કરવા સ્વરૂપ અર્થમાં છે.
હોવું” અર્થવાળો “ધૂ” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “બૂ ધાતુથી “થિ-ન્યૂષિ” (૩વિ ૯૭૧) સૂત્રથી “વિ” એવો “” પ્રત્યય થતાં તથા બહુલ અધિકારથી “”નો આગમ થતાં “મૂય{” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “મૂયમ્" અવ્યય પુનર્ (અધિક) અર્થમાં છે. “પૂયોપિ ગતં વાતુ” ફરીથી પણ આપ મને પાણી આપો અર્થાત્ આપ અધિક પાણી આપો. “મૂયોfપ પૃાતુ” આપ અધિક ગ્રહણ કરો. આ પ્રમાણે “મૂયસ્” અવ્યયના અનેક પ્રયોગો જોવા મળે છે.
“B” ઉપસર્ગપૂર્વક ગતિ અર્થવાળો “શું” ધાતુ બીજા ગણનો છે. આ “સુ” ધાતુથી (૩Mાદ્રિ ૯૫૨) સૂત્રથી “સુ” પ્રત્યય થતાં “પ્રાયમ્” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “પ્રાયઃ” અવ્યય બહુલ અર્થમાં છે.
y” ઉપસર્ગ પૂર્વક પ્રાપ્તિ અર્થવાળો “વ” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “વ” ધાતુથી “-વહિ-વરિ.” (૩દ્ધિ ૭૨૬) સૂત્રથી “f” એવો “ડર” પ્રાપ્ત થાય છે તથા ઉપાજ્યમાં વૃદ્ધિ થતાં “પ્રવાદુ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “પ્રવાદુ' અવ્યય ઉપર અર્થમાં છે.
આ જ “પ્રવા” શબ્દમાં ગણપાઠના સામર્થ્યથી “શું” અન્તપણું થતાં “પ્રવાહ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “પ્રવાહf" અવ્યય “અધ્વર્યું” અર્થમાં છે. સામાન્યથી “અધ્વર્યુ” એટલે યજ્ઞ કરનાર એ પ્રમાણે અર્થ થાય છે, પરંતુ આના અર્થને વેદિક પરંપરા પ્રમાણે સમજીએ :
જ્યારે યજ્ઞ કરવામાં આવે છે, ત્યારે યજ્ઞમાં ચાર વ્યક્તિઓ બેસે છે: (૧) હોતા, (૨) ડાતા, (૩) અધ્વર્યું, અને (૪) નમન. (૧) યજ્ઞમાં આહુતિ નાંખવાવાળી વ્યક્તિને “હોતા' કહેવાય છે, (૨) મોટેથી મત્ર બોલવાવાળી વ્યક્તિને “૩ીતાકહેવાય છે, (૩) યજ્ઞનું નેતૃત્વ કરનાર વ્યક્તિને બ્રહ્મા કહેવાય છે, આ બ્રહ્મા એ જ યજમાન છે અને (૪) યજ્ઞની સામગ્રી ભેગી કરનાર વ્યક્તિને “અધ્વર્યુ” કહેવાય છે. “અધ્ધર” એટલે યજ્ઞ અને “ગધ્વર્યુ” એટલે યજ્ઞ કરવાવાળો. આમ તો “ધ્વર" શબ્દ હિંસા અર્થમાં છે તથા હિંસાના અભાવને “અધ્ધર” કહેવાય છે. આમ યજ્ઞમાં હિંસાનો ભાવ હોતો નથી.
હવે પ્રશ્ન એ થાય કે, યજ્ઞ મૂળભૂત રીતે તો હિંસાના અભાવવાળો છે તો પછી યજ્ઞના નિમિત્તે હિંસા કેવી રીતે ચાલુ થઈ? આના અનુસંધાનમાં એવું જણાય છે કે, કેટલાક લોકોને માંસાહાર
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૦
૪૪૨ ઈષ્ટ હતો. આ પરિસ્થિતિમાં જો તે લોકો માંસાહાર કરે તો ધાર્મિક લોકો તરફથી એમને ઘણું જ સહન કરવું પડે. આથી યજ્ઞમાં એ લોકોએ ધાર્મિકતાના નામે હિંસા ચાલુ કરી, જેથી લોકોનો પ્રતિકાર ઓછો આવે અને પોતાની આસક્તિઓ પણ પુષ્ટ થઈ શકે. વર્તમાનમાં કેટલીકવાર અહંકારના પુષ્ટિકરણ માટે શાસ્ત્રની વાતોને વિકૃત રીતે રજૂ કરીને જો એક પક્ષને ધર્મને નામે કાષાયિક પરિણતિવાળો બનાવવામાં આવે અને ધર્મના નામે જ તેઓના કષાયોનું પુષ્ટિકરણ થાય એવું વાતાવરણ સર્જવામાં આવે તો ખરેખર તો અહીં પોતાના અહંકારનું જ પુષ્ટિકરણ થાય છે. આથી ધીરપુરુષોએ આવી બાબતમાં ખાસ વિચારવા યોગ્ય છે. પ્રવીશું” જેની પૂર્વમાં છે એવા “મ" ધાતુથી પર “મિ-મ-ક્ષમ...” (
૩ ૦ ૯૩૭) સૂત્રથી “હિત્” એવો “મમ્” પ્રત્યય થાય છે. આમ થવાથી “મ્"ના “મમ્"નો લોપ થાય છે તથા “પ્રવી ” શબ્દની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ અવ્યયનો અર્થ પ્રીતિબંધ છે. બે વ્યક્તિઓમાં એકબીજાને પ્રેમ ઉત્પન્ન થાય તે પ્રીતિબંધ કહેવાય છે. “પ્રવીસુન્ ગાતમ્' અર્થાત્ એકબીજામાં પ્રેમ ઉત્પન્ન થયો.
ગતિ અર્થવાળો “2” ધાતુ ત્રીજા ગણનો છે. આ“” ધાતુથી “શિવચાર્યચિ...” (૩ળાદ્રિ ૩૬૪) એ પ્રમાણે નિપાતનથી “” થતાં તેમજ વૃદ્ધિ થતાં “ગાય” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ અવ્યય પ્રીતિપૂર્વક સંબોધન કરવું હોય ત્યારે ઉપયોગમાં આવે છે. “હે કાર્ય !” જો સ્ત્રીલિંગ હોય તો “ટે માર્યો !” “માર્ય"ને જર્મનીમાં હર કહે છે. દા.ત. હર હિટલર. ઈંગ્લેન્ડમાં “”ને બદલે “” બોલે છે. આથી હરને બદલે સર બોલશે. સંક્ષેપમાં એમ કહી શકાય કે “નાથ”, 'હર અને સર ત્રણેય એકાર્યવાચક નામો છે. કોઈક સપ્તાહ બોલે છે, કોઈક હપ્તાહ બોલે છે, કોઈ સમદર્દ બોલે છે. કોઈ હમદર્દ બોલે છે. આ પ્રમાણે બધે જ “હૂ”નો “” થયેલા પ્રયોગો જોવા મળે છે. આપણે ક્યારેક “સમ પ્રવાતા” બોલીએ છીએ. જ્યારે ઉર્દૂમાં “મડગ્રવાતા” બોલાય છે. આપણે સમવયસ્ક બોલીએ છીએ, જ્યારે ઉર્દૂમાં હમવયસ્ક બોલાય છે. આપણે હે માર્યો !” બોલીએ છીએ. આ જ “બા” માટે સંસ્કૃતમાં “મા” શબ્દ પણ છે. આ “મા”નું “મા”” સ્વરૂપ થયું અને એ જ “નામ” સ્વરૂપથી madam બની ગયું. આ પ્રમાણે અપભ્રંશ થવાને કારણે અલગ અલગ શબ્દો અસ્તિત્વમાં આવે છે.
(શ૦૦) “હત્ત વિભેરવને” મતો વીદુલ “નોરતેર” [૩૦ રૂ૪.] રૂત્યમ દૃનમ્ પ્રતિષેધ-વિષાદ્રયો, સમસ્તમિત્રે I (સુપૂત્ “ માત” ત્યત:) “સોતેરમું” [૩] ९३४.] इत्यमि स्वयम् आत्मनोऽर्थे । "अली भूषणादौ" बाहुलकादमि अलम् भूषणपर्याप्तવારny ૐ શર્વે” અત: “Y-I-ઈષ-વૃષિ” [૩[૦ ૭૨૧.] કૃતિ વિત્યુ યુ પીપાર્થે I बलं वातीति "संश्चद्वेहत्साक्षादादयः" [उणा० ८८२.] इति निपातनात् कति प्रत्यये "इडेत्पुसि
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४३
શ્રીસિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ વાતો સુ” [૪.રૂ. ૧૪.] કૃતિ માસુવિ વનવત્ નિરિ I તિપૂર્વ વાતે: “.” [૩/૦૨.] इत्यप्रत्यये बाहुलकाद् दीर्घत्वे आकारलोपे च अतीव अतिशये ।
અનુવાદઃ- ખેડવું” અર્થવાળો “હ" ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “હ” ધાતુથી બહુલ અધિકારથી “સોતેરમ” (૩દ્રિ૯૩૪) સૂત્રથી “મમ્" પ્રત્યય થતાં “હત્તમ્” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “તમ" અવ્યય પ્રતિષેધ અને વિષાદ (દુઃખ અર્થમાં) અર્થમાં છે. કેટલાક લોકો “હત” અવ્યયનો સમસ્ત અર્થ પણ માને છે.
“શું” ઉપસર્ગપૂર્વક ગતિ અર્થવાળો “રૂ" ધાતુ બીજા ગણનો છે. આ “મુ + રૂ" ધાતુથી પર “સોતેરમુ” (૩દ્રિ. ૯૩૪) સૂત્રથી “મ” પ્રત્યય થતાં “સ્વ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “વય" અવ્યય “માત્મા'ના અર્થમાં છે. દા. ત. “વયમ્ તમ્” આવા વાક્યનો “ગાત્મના તમ્” અર્થ થશે. અહીં ટીકામાં “ગાત્મનઃ” શબ્દ લખ્યો છે, પરંતુ ત્યાં “કાત્મિતા” હોવું જોઈએ. સ્વયં અવ્યયની હંમેશા તૃતીયાન્તથી જ વ્યાખ્યા કરાશે.
શણગારવું” અર્થવાળો “ક” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “અ” ધાતુથી બહુલ અધિકારથી “પોતેરમ” (૩Mા૦િ ૯૩૪) સૂત્રથી “" પ્રત્યય થતાં “મન” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “તમ્” અવ્યય શણગારવું, પર્યાપ્ત અને વારણ અર્થવાળો છે. દા.ત. “વચાર્યું મતોતિ" (તે કન્યાને શણગારે છે.) “મન” મન્તો મત્તાય” (એક મલ્લ માટે બીજો મલ્લ સમર્થ છે. પર્યાપ્ત, કાફી)
શબ્દ કરવો” અર્થવાળો “" ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “" ધાતુથી “q-l...” (૩VT ૭૨૯) સૂત્રથી “ક્તિ” એવો “ડર” થાય છે. “ + ૩” આ અવસ્થામાં ધાતુને અન્ને રહેલા સભ્યક્ષરનો “મા” થતાં “ + ૩” થશે. ત્યારબાદ “હેતુ પુસિ વાગડતો નુ” (૪૩૯૪) સૂત્રથી માનો લોપ થતાં “;" શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “” અવ્યય પાપ અર્થમાં છે. દા.ત. “પુરુષ?” દુષ્ટ પુરુષ).
“તે બળને પ્રાપ્ત કરે છે એ અર્થમાં “વત્ર + વા ધાતુથી પર “સંગ્રહ...” (૩૦ ૮૮૨) સૂત્રથી નિપાતનથી “” પ્રત્યય થાય છે. “વત્ર + વ + ” આ અવસ્થામાં અગાઉ કહેલા (૪૩/૯૪) સૂત્રથી “મા”નો લોપ થતાં “વત્તવ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “વર્તવ” અવ્યયનો અધિક અર્થ થાય છે. દા.ત. “વત્તવત્ અસ્વસ્થ:” (તે વધારે બિમાર થયો.) અહીં ન્યાસમાં “વર્નવ" શબ્દનો નિર્ભર અર્થ લખ્યો છે, આ નિર્ભર પણ અધિક અર્થમાં જ છે. •
“હવાનું ચાલવું અર્થવાળો “વા ધાતુ બીજા ગણનો છે. “ગતિ" ઉપસર્ગપૂર્વક “વા' ધાતુથી “ગ” (૩દ્ધિ ૨) સૂત્રથી “1'' પ્રત્યય થતાં તથા બહુલપણાથી દીર્ઘપણું અને મારનો લોપ
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ ૧-૧-૩૦
૪૪૪
થતાં ‘‘અતીવ’” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ‘“અતીવ” અવ્યયનો અધિક અર્થ થાય છે. દા.ત. “વાત: અતીવ પતિ" (બાળક ઘણું ભણે છે.)
(श० न्या० ) सु-दुर्भ्यां तिष्ठते: “दुःस्वपवनिभ्यः स्थ: " [उणा० ७३२.] इति कित्युप्रत्यये સુષુ, ચુન્નુ પ્રશંસા-નિયોઃ । ‘“ૠ∞ ગૌ” અતઃ ‘“શી-રી-ભૂ-ટૂ-મૂ-‰-પા-ધાન્-વિત્યત્યગ્નિપુસિ-મુસિ-વૃત્તિ-વિસિ-રમિ-ધુત્રિ-પૂવિષ્યઃ ત્િ” [૩૦ ૨૦o.] તિ તપ્રત્યયે વાહુલાવેત્વે તે વિયોગે । સંપૂર્વાંત્ “પવિત્ ગૌ” અત: “પદ્વિ-પતિ” [૩][૦ ૬૦૭.] કૃતિ પ્રત્યયે गणपाठात् समो मलोपे सपदि द्रुते । समीक्ष्यते इति "संश्चद्वेहत्साक्षादादयः " [उणा० ८८२.] इति कति साक्षादेशे साक्षात् प्रत्यक्षतुल्ययो: । "षन भक्तौ” अतः "गृ-पृ-दुर्वि-धुर्विभ्यः क्विप्” [उणा० ९४३.] इति बहुवचनात् क्विपि बाहुलकाद् दीर्घत्वाभावे सन् परित्राणे ।
અનુવાદ ઃ- “સુ” અને “દુર્” ઉપસર્ગથી પર “સ્થા” ધાતુથી ‘દુઃસ્વપનિમ્ય:૦' (૩ળા૦ ૭૩૨) સૂત્રથી “ત્િ” એવો “ૐ” પ્રત્યય થતાં “સુછુ” અને “વુછુ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “સુષુ” અને “દુg” અવ્યયનો અર્થ અનુક્રમે “પ્રશંસા” અને “નિંદા” થાય છે.
“ગતિ” અર્થવાળો ‘” ધાતુ બીજા ગણનો છે. આ ‘’ ધાતુથી ‘“શી-રી-ભૂ-ટૂ...’’ (3ળા૦ ૨૦૧) સૂત્રથી ‘“ત્િ’” એવો “” પ્રત્યય થતાં અને બહુલપણાંથી “પ્’પણું થતાં “ૠતે” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ‘“તે” અવ્યયનો “વિના” એ પ્રમાણે અર્થ થાય છે. દા.ત. “તે જ્ઞાનાન મુક્તિ:' (જ્ઞાન વિના મુક્તિ નથી.) “ૠતે તત્વ ન શાન્તિઃ' (તત્ત્વ વિના શાંતિ (શમ) નથી.)
“ગતિ” અર્થવાળો “પ” ધાતુ ચોથા ગણનો છે. ગતિ અર્થવાળા “સમ્ + પ′′ ધાતુથી ‘‘પતિ-પતિ...’’ (૩ળાવિ૦ ૬૦૭) સૂત્રથી “રૂ” પ્રત્યય થતાં તથા ગણપાઠથી “સમ્”ના “”નો લોપ થતાં “સવિ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ‘“સવિ” અવ્યય જલ્દી અર્થમાં છે. દા.ત. “સદ્િ આમતે' (તે ઝડપથી આરંભ કરે છે.)
“જોવું” અર્થવાળો ‘“” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “સમ્ + ” ધાતુથી ‘“સંૠàહત્...” (૩ળાવિ૦ ૮૮૨)” સૂત્રથી ‘ત્” પ્રત્યય થાય છે. ‘“સમ્ + ક્ષ + ” આ અવસ્થામાં (૩ળાવિ ૮૮૨) સૂત્રથી “સાક્ષ' આદેશ થતાં “સાક્ષાત્' શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ‘સાક્ષાત્” અવ્યય પ્રત્યક્ષ અને તુલ્ય અર્થમાં છે. દા.ત. “સાક્ષાત્ રૂપસ્ય' (રૂપની સમાન.)
“ભક્તિ કરવી” અર્થવાળો “સન્” ધાતુ પહેલા ગણનો તેમજ આઠમા ગણનો છે. આ ‘સન્’ ધાતુથી ‘[-પ્-સુવિ...” (૩૦ ૯૪૩) સૂત્રથી બહુવચનથી “વિવ” પ્રત્યય થાય છે અને ‘‘વર્તુમ્’’ અધિકારથી દીર્ઘત્વનો અભાવ થતાં ‘“સ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “સ” અવ્યય રક્ષણ કરવું અર્થમાં છે.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४५
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ (शन्या०) प्रपूर्वाच्छमेः पूर्ववत् क्विपि उपान्त्यदीर्घत्वे गणपाठान्मकारस्य नकारे प्रशान् चिरन्तने । “षन भक्तौ" अतः "संश्चद्वेहत्साक्षादादयः" [उणा० ८८२.] इति कति प्रत्यये निपातनात् प्रत्ययाऽकारस्याऽऽकारे सनात् हिंसायाम् । अस्यैव कति सनत्, “समिणनिकषिभ्यामाः" [उणा० ५९८.] इति बाहुलकादाप्रत्यये सना (च)नित्ये । न आनयति तादात्म्यमिति डित्याप्रत्यये नखादित्वाद् नाना पृथग्भावे । विनयति निषेधति विधिमिति डित्याप्रत्यये विना योगप्रतिषेधे । “क्षमौषि सहने" अतः "सनि-क्षमि-दुषेः" [उणा० ६०४.] इत्याप्रत्यये क्षमा सहने ।
अनुवाई:- "प्र" पूर्व "शम्" पातुथी पडेसाना ठेभ "क्विप्" प्रत्यय थत तम४ उपान्त्यमा ही माहेश थत तथा 108 माननथी "मकार"नो "नकार" थतi "प्रशान्" श प्राप्त थाय छे. मा “प्रशान्" अव्ययनो प्राचीन अर्थ थाय छे.
"मति ४२वी" अर्थाणो “सन्" धातु पडेल तेम°४ २मा मा नो छ. “सन्" धातुथी "संश्च-द्वेहत्..." (उणा० ८८२) सूत्रथ. "कत्" प्रत्यय थत तेभ४ निपातनथा प्रत्ययन। "अकार"नो "आकार" थतi "सनात्" २७ प्राप्त थाय छे. ॥ "सनात्" अध्ययन हिंसा अर्थ छे.
॥ ४ "सन्" धातुथी (उणा० ८८२) सूत्रथा “कत्" प्रत्यय थत “सनत्" २०६ प्राप्त थाय छ. ॥ "सनत्" अव्यय सर्वहा अर्थमा छ.
(6५२ ४३८॥ "सन्" धातुथी. “समिण-निकषिभ्यामाः" (उणादि० ५८८) सूत्रथी पY.रीने "आ" प्रत्यय थत "सना" शब्द प्राप्त थाय छे. ॥ "सना" अव्यय नित्य अर्थमा छ. साना ઉદાહરણ તરીકે બે શ્લોકો વિચારવા યોગ્ય છે. (१) "सत्यम् ब्रूयात् प्रियम् ब्रूयात्, न ब्रूयात् सत्यम् अप्रियम् ।
प्रियम् च नानृतम् ब्रूयात्, एष धर्मः सनातनः ॥१॥" અર્થ :- સત્ય બોલવું જોઈએ, પ્રિય બોલવું જોઈએ, અપ્રિય એવું સત્ય ન જ બોલવું જોઈએ અને પ્રિય એવું અસત્ય બોલવું જોઈએ નહીં, આ ધર્મ સનાતન છે અર્થાત્ નિત્ય છે. I૧ (२) "न हि वैरेण वैराणि शाम्यन्ति तु कदाचन ।
___अवैरेण तु शाम्यन्ति एष धर्मः सनातनः ॥१॥" मर्थ :- वैरथी. वै. शमत नथी. qणी, अवैरथ. वै. शमी. 14 छे. सा.नित्य धर्म छ. (सनातन धर्म छ.) ॥१॥
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪૬
૦ ૧-૧-૩૦
ઉપરોક્ત બંને પ્રયોગોમાં ‘“સના” અવ્યય નિત્ય અર્થમાં જણાય છે.
જે તાદાત્મ્યને પ્રાપ્ત કરતું નથી એ અર્થમાં “ + ની’” ધાતુને “હિત્” એવો ‘‘’ પ્રત્યય થતાં તથા ‘“નહાય:” (૩/૨/૧૨૮) સૂત્રથી “ન” જ રહેતાં “નાના” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “નાના” શબ્દ અનેક અથવા તો પૃથભાવ અર્થમાં છે.
‘“વિનયંત્તિ' એટલે તે વિધિનો નિષેધ કરે છે. વિધિનો નિષેધ કરવો એ અર્થમાં “વિ' ઉપસર્ગ પૂર્વક ‘“ની” ધાતુથી હિત્ એવો ‘“” પ્રત્યય થતાં ‘“વિના” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. “વિના” અવ્યય સંબંધનું નિવારણ કરવું અર્થમાં છે. “અહમ્ મોનનમ્ વિના સ્થાસ્યામિ' (હું ભોજન વિના રહીશ.) આ પ્રયોગમાં કર્તાની સાથે ભોજન ક્રિયાના સંબંધનું નિવારણ થયું છે.
સહન કરવા અર્થવાળો “ક્ષમ્” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “ક્ષમ્” ધાતુથી “નિ-મિ...’ (૩ળાવિ૦ ૬૦૪) સૂત્રથી ‘‘આ’” પ્રત્યય થતાં ‘‘ક્ષમા’” શબ્દની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ ‘‘ક્ષમા’’ અવ્યય સહન કરવું અર્થમાં છે.
I
(શમ્યા ) ‘‘શુમિ દ્રીસૌ” અતઃ “શુભે: સ ૬ વા” [૩ળા૦ ૭૪રૂ.] કૃતિ વિત્યારે शु पूजायाम् । सहपूर्वात् साहे: “डित्" [ उणा० ६०५.] इति डित्याकारे सहसा अतर्किते । युगपूर्वात् पदेर्बाहुलकादौणादिर्के क्विपि युगपत् क्रियासमभिहारे सहार्थे च । उपपूर्वाद् “अशौटि व्याप्तौ” अतः “अशेरान्नोऽन्तश्च" [ उणा० ७१९ . ] इत्युप्रत्यये नागमे च उपांशु शनकैर्वचने પુરપૂર્વાંત્ તમ્યતે: વિવપિ પુરતમ્, “પુણ્ પાલન-પૂરયો:” અતઃ “મિથિ-ર′ષિ-તૃ-પૃ-શૂમૂર્ણિમ્ય: ત્િ" [૩ળા૦ ૬૭૬.] ત્તિ “ોચાવું” [૪.૪.૧૨૭.] ડ્યુરિ પુરસ્ एतावग्रतोऽर्थे । पृणातेः “संश्चद्वेहत्साक्षादादय:" [उणा० ८८२. ] इति कति प्रत्यये पुरस्ताद् निपात्यते, प्रथमें पुरोऽर्थे च ।
અનુવાદ:- “પ્રકાશવું” અર્થવાળો “A” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “શુમ્’” ધાતુથી ‘“શુભે: સ = વા'' (૩દ્િ૦૭૪૩) સૂત્રથી “હિત્” એવો “કાર” થતાં “શું” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “શું” અવ્યય પૂજા (ઉત્તમ) અર્થમાં છે.
“સ” જેની પૂર્વમાં છે એવા “સાહ” ધાતુથી પર “હિત્” (૩વિ૦ ૬૦૫) સૂત્રથી “ડિત્’ એવો ‘‘બજાર’ થતાં ‘“સહસ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “સહસા" અવ્યય અચાનક અર્થમાં છે અર્થાત્ જેના વિષયમાં કલ્પના ન કરી હોય એવી ઘટના બને તે અચાનક કહેવાય છે.
“યુન” શબ્દ પછી “પ” ધાતુથી પર “વદ્યુતમ્” અધિકારથી “કવિ” સંબંધી “વિવ” પ્રત્યય થતાં “યુપત્" શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “યુપત્” અવ્યય બે અર્થમાં છે. (૧) ક્રિયાસમભિહા૨ અર્થાત્ કોઈ ક્રિયાને વારંવાર કરવી ‘ક્રિયાસમમિહારેળ અપરાધ્યન્તમ્ સહેત્ : ?'
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४७
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ (વારંવાર અપરાધ કરનારને કોણ સહન કરે?) (૨) આ જ “યુગ” અવ્યય સહાથમાં પણ વપરાય છે. “યુપત્ છતઃ” (તેઓ બંને એક સાથે જાય છે.) અહીં સહ અર્થમાં “યુગપત” અવ્યય આવ્યો છે.
વ્યાપવું” અર્થવાળા “ક” ધાતુથી “શેરાન્તોડન” (૩૦ ૭૧૯) સૂત્રથી “" પ્રત્યય અને “”નો આગમ થતાં “ઉપાંશુ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “ઉપાંશુ” અવ્યય ધીરે બોલવું અર્થમાં છે. લોકો ત્રણ પ્રકારે બોલે છે. (૧) મનમાં બોલવું (૨) ધીરે બોલવું અને (૩) સાંભળવા યોગ્ય બોલવું. જ્યારે મનમાં બોલવામાં આવે છે ત્યારે હોઠ હાલે છે તથા ધીરે બોલવામાં આવે છે એમાં બાજુવાળો સાંભળે છે. “ઉપાંશુ” અવ્યયનો આ બીજા પ્રકારનું બોલવું અર્થ થાય છે. “ઉપાંશુ વતિ" (તે ધીમે બોલે છે.) જોરથી બોલવું એ ભાષણ કહેવાય છે.
ઉપાંશુ” અવ્યયનો ગુપચૂપ (છાનાંમાનાં) અર્થ પણ થાય છે. “ૌટિલ્ય” શાસ્ત્રમાં લખ્યું છે કે, “ઉપાંશુ વધ: વયિતવ્ય:” (છાનાં-માનાં વધ કરાવવા યોગ્ય છે.) આ પ્રયોગમાં “પાં!” અવ્યયનો “ગુપચૂપ” અર્થ પણ થાય છે એવું કહેવાયું છે જે ન્યાસમાં જણાવેલ નથી. “ઉપાંશુ" અવ્યયનો અર્થ બતાવવા માટે “શનઔર્વને" શબ્દ લખ્યો છે ત્યાં શન: અવ્યય છે, જેનો ધીમો અર્થ થાય છે.
“પુર” જેની પૂર્વમાં છે એવા “ત” ધાતુથી પર “વિવ” પ્રત્યય થતાં “પુરત” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “પુરત” અવ્યય આગળ અર્થમાં છે.
પાલન કરવું” અને “પુરવું” અર્થવાળો “g” ધાતુ નવમા ગણનો છે. આ “g” ધાતુથી “મિથિ-
રષિ .” (૩દ્રિ. ૯૭૧) સૂત્રથી ત્િ એવો “બ” પ્રત્યય થાય છે. હવે “+ ” આ અવસ્થામાં “મોષ્ટચાકૂ” (૪/૪/૧૧૭) સૂત્રથી “”નો “ક” થતાં “પુર" શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “પુરસ્" અવ્યયનો આગળ અર્થ થાય છે..
“” ધાતુથી “સંગ્રહ..” (૩દ્ધિ ૮૮૨) સૂત્રથી “” પ્રત્યય થાય છે તથા નિપાતનથી પુરતાત” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “પુરતા” અવ્યય સામે તથા પરમ અર્થમાં છે. (શ૦ચા.) “શ સ્તુતિઃાતી” અતઃ “સંશદત્સાક્ષાવિયઃ” રૂતિ વાતિ પ્રત્યયે વાળને च शश्वत् नित्ये पुनः पुनरर्थे च, यथा-'शश्वद् वक्ति कुशिक्षितः' इति । कुपूर्वाद् विदेः क्विपि कुविद् योगप्रशंसाऽस्तिभावेषु । “अव रक्षणादिषु" अतः "अवेणित" [उणा० ९९५.] इति લિ “ઈતિ" [૪.રૂ.૧૦.] રૂતિ વૃદ્ધ વ સાવિત્ પ્રત્યે . અપૂર્વાત્ “અદ્દે પ્લાં પક્ષને” મત: “તિં” [૩૦ ૧૬૭.] રૂત્યુતિ પ્રત્યુત્ પ્રાર્થે નાખ્યપ, યથા-હર્તા પ્રાકુવા, दश नामानीत्यर्थः ।
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
सू० १-१-30
४४८
अनुवाद :- “डूवं" अर्थवाणो "शश्" धातु पहेला गएरानो छे. आ "शश्" धातुथी "संश्चद्वेहत्...” (उणादि० ८८२) सूत्रथी "कत् " प्रत्यय अने "व्"नो आागम थतां “शश्वत्” शब्द प्राप्त थाय छे. खा "शश्वत् " अव्यय नित्य अने इरी-इरी अर्थमां छे. " शश्वत् वक्ति कुशिक्षित:" (जराज शिक्षा पामेलो व्यक्ति इरी-इरी जोले छे.)
"कु" भेनी पूर्वमां छे सेवा "विद्" धातुथी "क्विप्" प्रत्यय थतां "कुविद्" शब्द प्राप्त थाय छे. या "कुविद्" अव्यय प्रशंसा, संबंध (योग) तथा विद्यमानभाव अर्थमां छे. आ "कुविद्" अव्ययना प्रयोगो वेहमां घएां भेवा भणे छे.
“२क्षए। ऽ२वा” अर्थवाणो "अव्" धातु पहेला गएशनो छे. आ "अव्" धातुथी "अवेणित्” (उणादि० ८८५) सूत्रथी "इस्” प्रत्यय थाय छे. "अव् + इस्" आ अवस्थामां " ञ्णिति" (४/ 3/40) सूत्रथी वृद्धि थंतां "आविस्" शब्द प्राप्त थाय छे. आ "आविस्" अव्यय प्रगट अर्थमा छे.
“जावा” अर्थवांणो “अद्" धातु जीभ गएशनो छे. "प्र + अद्" धातुथी " रुद्यर्ति...” (उणादि० ९८७) सूत्रथी "उस्” प्रत्यय थतां "प्रादुस्” शब्द प्राप्त थाय छे. खा "प्रादुस्” अव्यय जे अर्थमां विद्यमान छे : (१) अगर थंयुं, (२) नाम. नाम से व्यक्तिनुं स्व३प प्रगट झरी हे छे. કોઈક વ્યક્તિનું નામ સાંભળતાની સાથે જ એ વ્યક્તિનો આખો ઇતિહાસ નજર સામે પ્રગટ थर्ध भय छे. साथी “प्रादुस्" अव्यय नाम अर्थमां पावपराय छे. हात. “हरे: दश प्रादुर्भावा" (हरिना दृश नामो छे.)
( श० न्या० ) इति शब्द एवंप्रकारे, एवंप्रकाराः स्वरादयः, न त्वेतावन्त एवेत्यर्थः । ननु किमत्र निबन्धनम् ? विशेषस्यानिर्देशात्, इतिशब्दस्य च परिसमाप्तावपि वर्त्तमानत्वादेतावन्त एवेत्यर्थो य इति (०र्थः) कुतो न लभ्यते ? इत्याह- बहुवचनमिति । ( आकृतिगणार्थमिति - ) आक्रियतेऽनयेत्याकृतिर्वणिकाप्रकारस्तस्या गणस्तदर्थमिति, अयमर्थ:-स्वरादिशब्दस्य संज्ञितया संज्ञाविशेषणत्वात् संज्ञायाश्चैकवचनान्तत्वाल्लाघवार्थं चैकवचने प्राप्ते यद् बहुवचनं तद् अन्येऽपि बहवः स्वरादयः सन्तीति ज्ञापनार्थम्, एतेनान्येऽपि स्वरादिसधर्माणः संगृहीता भवन्ति । उक्तं
I
च
" इयन्त इति संख्यानं निपातानां न विद्यते । प्रयोजनवशादेते निपात्यन्ते पदे पदे ॥२१॥ अर्थकथनं चैषामुपलक्षणमात्रं द्रष्टव्यम्, यथोक्तम्
“निपाताश्चोपसर्गाश्च धातवश्चेति ते त्रयः । अनेकार्थाः स्मृताः सर्वे पाठस्तेषां निदर्शनम्" ॥२२॥
इति ।
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४८
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ અનુવાદ :- બ્રહવૃત્તિ ટીકામાં “વ” વગેરે અવ્યયોનો ગણપાઠ આવ્યા પછી “તિ વરદ્રિય:” શબ્દો લખ્યા છે. આથી પ્રશ્ન થાય છે કે “તિ”નો અર્થ શું કરવો? “તિ” સમાપ્તિ અર્થમાં પણ આવે છે અને પ્રકાર અર્થમાં પણ આવે છે. જો સમાપ્તિ અર્થમાં “તિ” શબ્દ સમજવામાં આવે તો “વ'થી શરૂ કરીને “પ્રદુ" સુધીના અવ્યયો જ લઈ શકાય. એના સિવાયના શબ્દોમાં અવ્યયસંજ્ઞા ન થાય, પરંતુ આ ગણપાઠથી અતિરિક્ત શબ્દોમાં પણ અવ્યયસંજ્ઞા કરવી છે. માટે “તિ" અવ્યય અહીં પ્રકાર અર્થમાં છે. આથી આવા પ્રકારવાળા “વ” વગેરે અવ્યયો છે, પરંતુ “સ્વ”થી આરંભીને “પ્રદુ" સુધીના શબ્દો જ અવ્યયો છે, એવો બોધ કરવાનો નથી.
પૂર્વપક્ષ :- આપ કહો છો કે, “સ્વ'થી શરૂ કરીને “પ્રદુ" સુધીના જ શબ્દો અવ્યયો છે એવું સમજવાનું નથી, પરંતુ અધિક શબ્દો અવ્યય તરીકે છે એવો બોધ કરવાનો છે, પરંતુ સૂત્રમાં કોઈ વિશેષતા ન હોવાથી આવો બોધ કેવી રીતે થઈ શકશે? અર્થાત્ સૂત્રમાં જણાવેલા અવ્યયોથી અતિરિક્ત અવ્યયો પણ “સ્વરદ્રિ” ગણપાઠમાં છે એવો બોધ સૂત્ર ઉપરથી કેવી રીતે થઈ શકશે? વળી “તિ” શબ્દ સમાપ્તિ અર્થમાં પણ વિદ્યમાન હોવાથી ગણપાઠથી અતિરિક્ત અવ્યયો છે એવો નિશ્ચિત બોધ પણ કેવી રીતે થઈ શકશે ?
ઉત્તરપક્ષ :- અહીં સૂત્રમાં બહુવચન કર્યું હોવાથી અધિક અવ્યયો છે એવો બોધ થઈ શકે છે. બહુવચન આકૃતિ ગણના પ્રયોજનવાળું છે. આવું સ્વરૂપ જેનું છે. તે બધા “સ્વ” વગેરે અવ્યયો છે. આવા પ્રકારનું સ્વરૂપ જેનાથી નિયંત્રિત કરાય છે, તે આકૃતિ કહેવાય છે અને આ આકૃતિનો સમૂહ તેના પ્રયોજનવાળું બહુવચન છે. “વરાતિ” શબ્દ સંજ્ઞી તરીકે છે અને “અવ્યય” શબ્દ સંજ્ઞા તરીકે છે. જે સંજ્ઞાવાચક શબ્દ છે તે વિશેષ્ય છે તથા “વ”િ શબ્દ એ વિશેષણ તરીકે છે. હવે સંજ્ઞાવાચક શબ્દને એકવચન કરવામાં આવ્યું છે. આથી “વરાત્રિ” શબ્દમાં પણ એકવચન થવું જોઈએ છતાં પણ “સ્વરાદ્રિ” શબ્દમાં જે બહુવચન કર્યું છે, તે “સ્વરાત્રિ સિવાયના શબ્દો પણ અવ્યય તરીકે છે એવું જણાવવા માટે જ છે. અમે બહુવચનના સામર્થ્યથી વધારે અવ્યયો માન્યા છે એના અનુસંધાનમાં વૈદિક ગ્રન્થનો શાસ્ત્રપાઠ આપીએ છીએ. વૈદિક ગ્રન્થોના બે શ્લોકના અર્થો આ પ્રમાણે છે –
"इयन्त इति संख्यानं निपातानां न विद्यते । प्रयोजनवशादेते निपात्यन्ते पदे पदे" ॥२१॥ નિપાતોની (અવ્યયોની) આટલી જ સંખ્યા વિદ્યમાન નથી કારણ કે પ્રયોજનના વશથી આ અવ્યયો તે તે સ્થાનમાં નિપાતન કરવામાં આવે છે. જે શબ્દોને કોઈક પ્રક્રિયા વગર શુદ્ધ માની લેવામાં આવે છે. તે નિપાતન કહેવાય છે.
અહીં બધા અવ્યયોના અર્થોનું કથન કરવામાં આવ્યું છે તે ઉદાહરણ (નિદર્શન) માત્ર જ
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
सू० १-१-30
૪૫૦ છે. અર્થાત્ નમૂના પૂરતાં જ અર્થ આપવામાં આવ્યા છે. તે તે અવ્યયોના કહેલા અર્થોથી અતિરિક્ત અર્થો પણ વિદ્યમાન છે. એના અનુસંધાનમાં વૈદિક ગ્રન્થનો બીજો શ્લોક આપવામાં भाव्यो छे.
"निपाताश्चोपसर्गाश्च धातवश्चेति ते त्रयः । अनेकार्थाः स्मृताः सर्वे पाठस्तेषां निदर्शनम् ॥२॥" નિપાતો, ઉપસર્ગો અને ધાતુઓ એ ત્રણેય અનેક અર્થવાળા જાણવા યોગ્ય છે. અર્થોનો અહીં જે નિર્દેશ કરાયો છે, તે ઉદાહરણ પૂરતો જ છે.
(शन्या०) साधर्म्यमेव दर्शयति-स्वरादयो हीति, अयमर्थः-अव्ययं द्विविधम्-वाचकं द्योतकं चेति । तत्र यन्नियमेन पदान्तरोपहितमेव प्रयुज्यते, यथा 'प्लक्षश्च न्यग्रोधश्च' इति चादिः, तत् पदान्तरगतविशेषद्योतनाय द्योतकमुच्यते, चादिहि पदान्तरोपात्तमेवार्थं स्वार्थेन भिनत्ति, तेषां स्वार्थप्रकाशने तस्य सहकारिभावात् । यत् तु पदान्तरोपहितमन्तरेणापि प्रयुज्यते, यथा 'स्वः सुखयति' इति स्वरादि तद् वाचकम्, निरपेक्षस्य स्वार्थाभिधानात् । तत्र यदन्यच्चादिषूपात्तमनुपात्तं च सत्यव्ययत्वे स्वार्थस्य वाचकम्, तत् स्वरादौ द्रष्टव्यमित्यर्थः । अव्ययीभावस्य चाव्ययत्वं नाङ्गीकर्तव्यम्, तदङ्गीकरणे हि 'उच्चकैः, नीचकैः' इत्यादिवद् 'उपाग्नि, प्रत्यग्नि' इत्यत्रापि "अव्ययस्य को द् च" [७.३.३१.] इत्यक् प्रसज्येत । तथा 'उपकुम्भंमन्यम्' इत्यादौ 'दोषामन्यमहः' इत्यादिवद् मागमप्रतिषेधः स्यात् । अथाव्ययीभावस्य तु "तृप्तार्थपूरणाव्यया०" [३.१.८५.] इति षष्ठीसमासस्य प्रतिषेधोऽव्ययत्वस्य फलमिति चेत्, न-तत्र समासकाण्डे बहुलाधिकारात् सेत्स्यति । किं च 'अव्ययीभावः' इति महती संज्ञां यत् कृतवानाचार्यस्ततोऽपि ज्ञापयति-क्वचिदव्ययत्वमपि (तेन चैत्रस्योपकुम्भमित्यत्र न समासः) ॥३०॥
अनुवाद :- "इति" अव्यय २ अर्थमा छ, तो "स्वरादि" शहोम मेवो ते यो धर्म रहयो छे ४ धर्मना आधारे "स्वरादि" शो सिवायन। शो ५९॥ अव्यय तरी शाय ? ॥ शं.न। अनुसंधानमा ४ मायार्य भगवंतश्री ४९॥ छ , "साधर्म्यमेव दर्शयति..." अर्थात् “स्वर्" वगैरे अव्ययो स्वार्थ न पाय छ, परंतु "चादि" अव्ययोन सेभ धोत नथी. ઘાતક અવ્યયો નજીક રહેલા પદોના અર્થોને જણાવે છે, જ્યારે સ્વાર્થવાચક અવ્યયો પોતાના જ અર્થોને જણાવે છે.
सामर्थ मा प्रभारी छ : अव्यय में प्रा२न। छे. (१) वायसने (२) धोत. त्यांनी अन्य५४न। सभी५५५iथी प्रयो। थाय छे से धोत: अव्ययो छ. ह... "प्लक्षः च न्यग्रोधः च." & "च" अव्यय "प्लक्ष" अने "न्यग्रोध" १३५ अर्थमा २३८॥ समुथ्यय २१३५ अर्थने प्रगट ४२ छ. "च" वगैरे अव्ययो अन्य५४थी । रेअर्थने स्वार्थथा विशेषित ४२ छे.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫૧
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ એટલે કે અન્ય પદના જે અર્થો હોય છે એ જ અર્થોને “ર” વગેરે અવ્યયો અન્યપદોના અર્થોને પ્રકાશિત કરવા માટે સહકારી કારણ તરીકે ભાગ ભજવે છે. જ્યારે જેનો પ્રયોગ અન્ય પદોના સામીપ્ય વિના પણ થઈ શકે છે, તે વાચક અવ્યયો કહેવાય છે. “સ્વરઢિ” અવ્યયો એ વાચક અવ્યયો છે. દા.ત. “: સુરસ્વતિ ” (સ્વર્ગ સુખી કરે છે.) વાચક અવ્યયો કોઈની પણ અપેક્ષા વિના સ્વાર્થનું પ્રકાશન કરે છે, માટે તે વાચક અવ્યયો છે.
અવ્યયીભાવ સમાસમાં અવ્યયપણું સ્વીકારવા યોગ્ય નથી. જો અવ્યયીભાવ સમાસમાં પણ અવ્યયપણું સ્વીકારવામાં આવે તો “વ્ર” “નીવ” વગેરે પ્રયોગમાં “નવ્યયસ્થ શો ર્ વ” (૭/૩/૩૧) સૂત્રથી જેમ “મનો પ્રસંગ આવે છે, તેમ “પાન”, “પ્રત્યાન” વગેરે અવ્યયીભાવ સમાસોમાં પણ “મની પ્રાપ્તિનો પ્રસંગ આવત તથા “તોષામમા ” વગેરેમાં જેમ “” આગમનો પ્રતિષેધ અવ્યયના કારણે (“તોષા” અવ્યય હોવાને કારણે) (૩/૨/૧૧૧) સૂત્રથી થાય છે. તે જ પ્રમાણે અવ્યયીભાવ સમાસને પણ અવ્યય માનવામાં આવે તો
૩૫Íમન્ય" વગેરે પ્રયોગોમાં પણ (૩/૨/૧૧૧) સૂત્રથી “” આગમનો પ્રતિષેધ થવાની આપત્તિ આવશે. ખરેખર તો એવા પ્રયોગોમાં “”નો આગમ થાય છે. માટે જ ૩૫મનમાં અત્તમાં અનુસ્વાર લખેલ છે.
પૂર્વપક્ષ :- જો તમે અવ્યયીભાવ સમાસને અવ્યય નહીં માનો તો “નૃતાર્થપૂરાવ્યો ...” (૩/૧/૮૫) સૂત્રથી જે અવ્યયો સાથે ષષ્ઠીઅન્તવાળા નામોના સમાસનો નિષેધ કરાયો છે તો ષષ્ઠી વિભક્તિ-વાળા નામોનો અવ્યયીભાવ સમાસ સાથે સમાસ થતો નથી એવું તમે કહી શકશો નહીં. ખરેખર તો પશ્યન્ત નામોનો અવ્યયીભાવ સમાસનો નિષેધ થાય જ છે. આથી અવ્યયીભાવ સમાસને પણ અવ્યય માનવા જોઈએ. અમે (પાણિનીજી) તો અવ્યયીભાવ સમાસને પણ અવ્યય જ માનીએ છીએ. આથી ષષ્ઠીઅત્તવાળા નામોની સાથે અવ્યયીભાવ સમાસના સમાસનો નિષેધ થઈ શકશે. જ્યારે તમે તો (પૂજ્ય હેમચન્દ્રાચાર્ય) અવ્યયીભાવ સમાસને “અવ્યય માનતા નથી. આથી ષષ્ઠીઅત્તવાળું નામ + અવ્યયીભાવ સમાસ આ બે નામોના સમાસનો નિષેધ કરવા માટે પૃથર્ગે પ્રયત્ન કરવો પડશે.
ઉત્તરપક્ષ :- અમારે ઉપરોક્ત આપત્તિ આવતી નથી. સમાસ પ્રકરણ ચાલુ થયું ત્યારે સમાસ સંબંધી અધિકારસૂત્રમાં (“નામ નાનૈઋાર્ગે સમાસો વહુનમ્” (૩/૧/૧૮)) બહુલમ્ અધિકાર કરવામાં આવ્યો છે. આથી એ બહુલમ્ અધિકારથી અમે ષષ્ઠી વિભક્તિવાળા નામોનો અવ્યયીભાવ સમાસ સાથે સમાસનો નિષેધ સમજી લઈશું. કદાચ તમે કહેશો કે બહુલમ્ અધિકારથી આવું કેવી રીતે સમજી શકાય? આ તો અત્યન્ત અઘરું છે. આથી અમે કહીએ છીએ કે, આચાર્ય ભગવંતે આવા સમાસોમાં જે અવ્યયીભાવ એ પ્રમાણે મોટી સંજ્ઞા કરી છે તેનાથી
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૦
૪પર આચાર્ય ભગવંત જણાવે છે કે, ક્યારેક અવ્યયીભાવ સમાસનું પણ અવ્યયપણું થાય છે અને તેથી જ ચૈત્રી ૩૫૩ષ્ણમ્ આવા પ્રયોગમાં “તૃતાર્થપૂરપાડયા...” (૩/૧/૮૫) સૂત્રથી સમાસ થશે નહીં.
-: જાસસારસમુદ્ધાર :(न्या०स०) स्वरेत्यादि । अत्युच्चैसाविति-ननु पूर्वपदमप्यत्राव्ययम्, ततस्तत्संबन्धित्वाल्लुप् प्राप्नोतीति, सत्यम्-अतिक्रान्तेऽर्थे लिङ्ग-संख्यायोगादतिशब्दः सत्त्वे वर्तते इति नाव्ययम् । "अतिरतिक्रमे च" [३.१.४५.] इत्यत्र बाहुलकात् क्वचित् समासाभावेऽति स्तुत्वेत्यादौ क्रियासंबद्धस्यातिशब्दस्य द्योतकत्वमेवेति ।
* -: જાસસારસમુદ્ધારનો અનુવાદ :પૂર્વપક્ષ:- “અત્યુવૈસી” પ્રયોગમાં પૂર્વપદની પ્રધાનતા વાળો “”િ તપુરુષ સમાસ છે. હવે અહીં પૂર્વપદ તરીકે “અતિ” શબ્દ છે. હવે “તિ" અવ્યય તરીકે મનાય તો ઉત્તરપદાર્થમાં થયેલી વિભક્તિ થઈ શકશે નહીં. આ પ્રમાણે ઉત્તરપદાર્થમાં વિભક્તિ આવવી જોઈએ નહીં, છતાં પણ આ પ્રયોગોમાં વિભક્તિનો લોપ કરવામાં આવ્યો નથી. આવું કેમ ?
ઉત્તરપક્ષ :- તમારી વાત સાચી છે. અહીં “મતિ” શબ્દ “તિક્રાન્ત” અર્થમાં છે. ઓળંગી ગયેલ કોઈક દ્રવ્ય જ હોઈ શકે અને એવા પદાર્થ સાથે લિંગ અને સંખ્યાનો યોગ થઈ શકે છે. આ સંજોગોમાં “તિ" અવ્યય સત્ત્વ અર્થમાં વર્તે છે, માટે “તિ” અહીં અવ્યય તરીકે વર્તતો નથી. તેથી જ “તિ" અર્થની પ્રધાનતાવાળા એવા આ સમાસમાં “વ્યયસ્થ” (૩/૨/૭) સૂત્રથી વિભક્તિનો લોપ થયો નથી. “તિસ્તુત્વા” વગેરે પ્રયોગોમાં ગતિ અવ્યય પૂજા અર્થમાં છે. આથી “તિરતિઝમે વ” (૩/૧/૪૫) સૂત્રથી તપુરુષ સમાસ થવો જોઈએ. છતાં પણ “વદુતમ્” અધિકારથી “મતિ”નો “તુત્વા સાથે સમાસનો અભાવ થયો છે. અહીં “તુત્વા” શબ્દ સ્વયં અવ્યય હોવાથી “તુત્વા” પછી થયેલી વિભક્તિના પ્રત્યયનો લોપ “અવ્યયસ્થ” (૩/૨/૭) સૂત્રથી થઈ શકશે. બીજું “ગતિ સ્તુત્વા” અહીં (૩/૧/૪૫) સૂત્રથી બહુલ અધિકારથી જો સમાસનો નિષેધ સમજવામાં આવે તો “તિ" એ પૃથ નામ કહેવાશે. વળી આ નામ પૂજા અર્થમાં હોવાથી સત્ત્વવાચક પદાર્થ સ્વરૂપે થશે. આ સંજોગોમાં “તિ” નામને વિભક્તિના પ્રત્યયો થવાની આપત્તિ આવશે. કદાચ તમે એમ કહેશો કે, “તિ" ઉપસર્ગ છે માટે ગતિ સંજ્ઞા થવા દ્વારા અવ્યયસંજ્ઞા થઈને વિભક્તિનો લોપ થઈ જશે, પરંતુ આવું પણ થઈ શકશે નહીં. કારણ કે “ધાતોઃ પૂનાર્થ સ્વતિ..” (૩/૧/૧) સૂત્રથી “તિ” શબ્દમાં પૂજા અર્થ હોવાને કારણે ઉપસર્ગ સંજ્ઞાનો
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ समाव थाय छे. माथी गतिसं थवा द्वारा अव्ययसं॥ १६ ४शे नही. साठगोमा अति" શબ્દમાં વિભક્તિના પ્રત્યયો થવા જ જોઈએ, પરંતુ તમારી ઉપર કહેલી એકેય વાતોનો અવકાશ समारे २डेतो नथी. ॥२९॥ 3 "स्तुत्वा" वगेरेमा ४ "अति" श० लोय छे से "अति" शनी पोतानो अर्थ पू0 अर्थ नथी, परंतु "स्तुत्वा"नो ४ ५० अर्थ छ तेने ४ "अति" शब्द प्रशित ४२ छे. साथी "अति" ०४ "चादयोऽसत्त्वे" (१/१/३१) सूत्रथी अव्ययसंश। थवाथी (3/२/ ૭) સૂત્રથી વિભક્તિનો લોપ થઈ જ જશે, આથી અમારે કોઈ આપત્તિ નથી.
(न्या०स०) परमनीचैरित्यत्र त्वित्यादि-अत्र तुशब्दो विशेषणार्थः, पूर्वस्माद् विशेषं द्योतयति, तेन किं सिद्धम् ? यत्रानुपसर्जनः स्वराद्यन्तो भवति तत्रावयवः समुदायश्चोभयमप्यव्ययं भवत्येव, समासस्योत्तरपदार्थप्रधानत्वात् । ननु भवत्वेवं तथापि संज्ञाविधौ तदन्तप्रतिषेधस्य ज्ञापितत्वाद् * ग्रहणवता नाम्ना न तदन्तविधिः * इति प्रतिषेधाच्च कथं परमोच्चैरित्यादौ तदन्तस्याव्ययसंज्ञेत्याह-अन्वर्थाश्रयणे चेत्यादि-न व्येति-न नानात्वं गच्छति सत्त्वधर्मान्न गृह्णाति इत्यन्वर्थसिद्धिः । अयमर्थः-यदन्वर्थसंज्ञाकरणाद् द्वितीयमव्ययमित्युपस्थापितं तद् विशेष्यत्वेन विज्ञायते, तस्य स्वरादीति विशेषणत्वेन, ततश्च "विशेषणमन्तः" [७.४.११३.] इति न्यायात् तदन्तविज्ञानम्, केवलस्य तु व्यपदेशिवद्भावात्, परमोच्चैरित्यादावप्यव्ययसंज्ञा विज्ञायत इत्यर्थः ।
અનુવાદ - ઉપરોક્ત તમામ પંક્તિઓનો અનુવાદ શબ્દમહાર્ણવન્યાસમાં આવી ગયો છે. (न्या०स०) यद् अव्ययम् अक्षयं शब्दरूपं किंविशिष्टम् ? स्वरादि स्वराद्यन्तं तदव्ययसंज्ञं भवतीति च सूत्रार्थः समजनि ।"
અનુવાદ-નહિ નાશ પામતું એવું જે શબ્દ સ્વરૂપ છે તે અવ્યય છે અને આ અવ્યય વિશેષણ સ્વરૂપે છે. આથી વિશેષણ સ્વરૂપ એવા અવ્યય શબ્દથી વિશિષ્ટ શું છે ? એના અનુસંધાનમાં अभे ४९॥वीमे छीमे ४ "स्वरादि" भने "स्वरादि" अन्तवा हो , ते अव्ययसंशावा થાય છે. એ પ્રમાણે સૂત્રાર્થ પ્રાપ્ત થયો.
(न्या०स०) इति स्वरादय इति-इतिशब्द एवंप्रकारार्थः, एवंप्रकाराः स्वरादयो गृह्यन्ते न त्वेतावन्त इत्यर्थः । यतः
"इयन्त इति संख्यानं निपातानां न विद्यते । प्रयोजनवशादेते निपात्यन्ते पदे पदे" ॥१०॥ आकृतिगणार्थमिति-आक्रियतेऽनयेति आकृतिर्वणिकाप्रकारः, तस्या गुणस्तदर्थमिति । १. विज्ञानात् अ।
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
सू० १-१-30, १-१-३१
૪૫૪ "अव्ययीभावस्य चाव्ययत्वं नाङ्गीकर्तव्यम्, तदङ्गीकारेण हि उच्चकैर्नीचकैरित्यादिवद् ‘उपाग्नि, प्रत्यग्नि' इत्यत्रापि “अव्ययस्य को द् च" [७.३.३१.] इति अक् प्रसज्येत । तथा उपकुम्भंमन्यमित्यादौ 'दोषामन्यमहः' इत्यादिवद् मागमप्रतिषेधः स्यात् । अथाव्ययीभावस्य "तृप्तार्थपूरणाऽव्यय०" [३.१.८५.] इति षष्ठी-समासप्रतिषेधोऽव्ययसंज्ञाफलमिति चेत् ? नतत्र समासकाण्डे बहुलाधिकारादेव सेत्स्यतीति । किञ्च, अव्ययीभाव इति महती संज्ञां यच्च कृतवान् आचार्यस्तज्ज्ञापयति-क्वचिदव्ययत्वमपीति, तेन चैत्रस्यो-पकुम्भमित्यत्र न समासः ॥३०॥ અનુવાદ :- ઉપરોક્ત તમામ પંક્તિઓનો અનુવાદ શબ્દમહાર્ણવન્યાસમાં આવી ગયો
॥ त्रिंशत्तमम् सूत्रम् समाप्तम् ॥
सूत्रम् - चादयोऽसत्त्वे । १ ।१ । ३१ ॥
- तत्त्वाशि:सीदतोऽस्मिँल्लिङ्ग-सङ्खये इति सत्त्वम्, लिङ्ग-सङ्ख्यावद् द्रव्यम्, इदम्तदित्यादि-सर्वनामव्यपदेश्यं विशेष्यमिति यावत् ततोऽन्यत्र वर्तमानाश्चादयः शब्दा अव्ययसंज्ञा भवन्ति, निपाता इत्यपि पूर्वेषाम् । वृक्षश्च प्लक्षश्च । असत्त्वे इति किम् ? यत्रैषां सत्त्वरूपेऽनुकार्यादावर्थे वृत्तिस्तत्र मा भूत्-चः समुच्चये । इव उपमायाम् । एवोऽवधारणे ।
-: तत्वप्रशिानो अनुवाद :જેમાં લિંગ અને સંખ્યા બેસે છે અર્થાતુ લિંગ અને સંખ્યાનો સંબંધ જેમાં થાય છે, તે સત્ત્વ કહેવાય છે. લિંગ અને સંખ્યાવાળું જે હોય તે દ્રવ્ય કહેવાય છે. આમ, સત્ત્વ શબ્દથી અહીં દ્રવ્ય अर्थ समय छ भने द्रव्य स्व३५ अर्थ थवाथी "इदम्, तद्" वगैरे सर्वनामयी थन ४२१। યોગ્ય એ વિશેષ્ય થાય છે તથા આ દ્રવ્યથી અન્ય અર્થમાં રહેલા એવા “વ” વગેરે શબ્દો અવ્યયસંજ્ઞાવાળા થાય છે.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
“पूर्वेषाम्”नो अर्थ भागणना वैयाङरएगी जो १२वो अर्थात् आगणना वैयाङरशीओ जा અવ્યયોને નિપાતો પણ કહે છે અર્થાત્ “” વગેરે અવ્યયો નિપાતસંજ્ઞાવાળા પણ કહેવાય છે. “वृक्ष: च प्लक्षः च”भां "च" नी खा सूत्रथी अव्ययसंज्ञा थाय छे. असत्त्व अर्थमां होय तो જ ‘“ઘ” વગેરેની અવ્યયસંજ્ઞા થાય છે. આવું લખવા દ્વારા ગ્રન્થકાર શું કહેવા માંગે છે ? એના संदर्भमां आयार्य भगवंतश्री भावे छे डे, भे शब्होनी “अनुकार्य" वगेरे स्व३५ सत्त्व ३५ અર્થમાં વૃત્તિ છે, તે શબ્દોની અવ્યયસંજ્ઞા થશે નહીં અને જો અવ્યયસંજ્ઞા નહીં થાય તો “વ’ वगेरे शब्होने लागेली विलस्तिनोनो सोप थशे नहीं. "च: " समुय्यय अर्थमां छे. “इव:" उपमा अर्थमां छे भने “एवः" अवधारण अर्थमां छे. अहीं अनुरावाय सेवा "चः" "इ “इव:” तेभ४ “एवः” असत्त्व अर्थमां न होवाथी खा सूत्रथी अव्ययसंज्ञा थई नथी.
૪૫૫
( त० प्र० ) च, अह, ह, वा, एव, एवम्, नूनम्, शश्वत्, सूपत्, कूपत्, कुवित्, नेत्, चेत्, नचेत्, चण्, कच्चित्, यत्र, नह, नहि, हन्त, माकिस्, नकिस्, मा, माङ्, न, नञ्, वाव, त्वाव, न्वाव, वावत्, त्वावत्, न्वावत्, त्वै, तुवै, न्वै, नुवै, रै, वै, श्रौषट्, वौषट्, वषट्, वद्, वाट्, वेट्, पाट्, प्याट्, फट्, हुंफट्, छंवट्, अध, आत्, स्वधा, स्वाहा, अलम्, चन, हि, अथ, ओम्, अथ्रो, नो, नोहि, भोस्, भगोस्, अघोस्, अडो, हंहो, हो, अहो, आहो, उताहो, हा, ही, है, है, हये, अयि, अये, अररे,
2
अङ्ग, रे, अरे, अवे, ननु, शुकम्, सुकम्, नुकम्, हिकम्, नहिकम्, ऊम्, हुम्, कुम्, उञ्, सुञ्, कम्, हम्, किम्, हिम्, अद्, कद्, यद्, तद्, इद्, चिद्, क्विद्, स्विद्, उत, बत, इव, तु, नु, यच्च, कच्चन, किमुत, किल, किङ्किल, किंस्वित्, उदस्वित्, आहोस्वित्, अहह, नहवै, नवै, नवा, अन्यत्, अन्यंत्र, शव्, शप्, अथकिम्, विषु, पट्, पशु, खलु, यदिनाम, यदुत, प्रत्युत, यदा, जातु, यदि, यथाकथाच, यथा, तथा, पुद्, अद्य, पुरा, यावत्, तावत्, दिष्ट्या, मर्या, आम, नाम, स्म, इतिह, सह, अमा, समम्, सत्रा, साकम्, सार्धम्, ईम्, सीम्, कीम्, आम्, आस्, इति, अव, अड, अट, बाह्या, अनुषक्, खोस्, अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ऋ, ऋ, लृ, लृ, ए, ऐ, ओ, औ, प्र, परा, अप, सम्, अनु, अव, निस्, दुस्- एतौ रान्तावपि, आङ्, नि, वि, प्रति, परि, उप, अधि, अपि, सु, उद्, अति, अभि इति चादयः । बहुवचनमाकृतिगणार्थम् ॥३१॥
અનુવાદ ઃ- ઉપરની તમામ પંક્તિઓનો અનુવાદ શબ્દમહાર્ણવન્યાસમાં આવશે.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
सू० १-१-३१
૪૫૬
-: शब्दभहाएविन्यास :
चादय इत्यादि-अयं सत्त्वशब्दोऽस्ति द्रव्यपदार्थकः, सीदन्त्यस्मिन् जाति-गुण-क्रिया-लिङ्गसंख्या-संबन्धा इति व्युत्पत्त्या, यथा-सत्त्वमयं मुनिः सत्त्वमियं ब्राह्मणीति । अस्त्येव क्रियापदार्थकः, सतो भावः सत्त्वमिति, तदा हि साध्यमानतया क्रियारूपापन्ना सत्तैव सत्त्वशब्दाभिधेया। तत्रार्थद्वयेऽपि सत्त्वशब्दप्रयोगदर्शनाद् विशेषावगतौ प्रमाणानुपलम्भात् कस्येदं ग्रहणम् ?
-: शष्टुंभडाएर्शवन्यासनो अनुवाह :
આ સત્ત્વ શબ્દ દ્રવ્ય પદાર્થવાળો છે. જેમાં જાતિ, ગુણ, લિંગ અને સંખ્યા વગેરે રહે છે, ते सत्त्व उहेवाय छे. “सद्” धातुने "त्व" प्रत्यय थतां "सत्त्व" शब्द प्राप्त थाय छे. “अयम् मुनिः" सहीं भुनि से “सत्त्व" स्व३५ द्रव्य-पदार्थ छे. मे ४ प्रमाणे ब्राह्मणी पत्र सत्त्व स्व३५ द्रव्यपदार्थ छे. ख सत्त्व शब्द डियापहार्थवाणो पए। छे. विद्यमाननो भाव (सतो भावः) मा अर्थभां “सत्” शब्दने “त्व" प्रत्यय सागतां "सत्त्वम्” शब्द प्राप्त थाय छे अने खा (सतो भावः) व्युत्पत्तिथी ४ “सत्त्व" शब्द प्राप्त थयो ते डिया पहार्थवाणो थाय छे. साथी ते समये साध्यमानपशांथी ङिया स्व३पने प्राप्त थयेली सत्ता ४ "सत्त्व" शब्हनुं खलिधेय छे अर्थात् "सत्त्व" शब्दनुं अभिधेय दिया स्व३प पहार्थ छे. सभ "सत्त्व" शब्दना जे अर्थ भाया. (૧) દ્રવ્યસ્વરૂપ પદાર્થ અને (૨) ક્રિયા સ્વરૂપ પદાર્થ. આથી વિશેષની પ્રાપ્તિમાં પ્રમાણનો अभाव होवाथी झ्या अर्थवाणी "सत्त्व" शब्द सहीं ग्रहारा ४२वो से प्रश्न उपस्थित थाय छे अर्ध थोडस अर्थवाणी "सत्त्व" शब्द सेवामां डोई प्रभाश न होवाथी उपरोक्त शंडा ઉપસ્થિત થઈ છે.
(श० न्या० ) उच्यते - विधि- प्रतिषेधयोर्द्रव्यहेतुत्वाद् द्रव्यपदार्थकस्यैवेदं ग्रहणम् । यदि तु सत्त्वशब्देन सत्तोच्येत तदा प्रतिषेधोऽनर्थकः स्यात्, नहि चादिषु सत्तावाची कश्चिच्छब्दोऽस्ति यदर्थो निषेधः स्यात् । ‘पशुवै पुरुषः' इत्यत्र च पशुशब्दस्य चादिषु पठितत्वादसत्तावाचित्वादव्ययसंज्ञाप्रसङ्गः, तथा ‘चः पठित:' 'हिर्यस्मादर्थे' इत्यादिचाद्यनुकरणानां चेति विधि-प्रतिषेधावभिमतविषयौ न व्यवतिष्ठेयाताम्, द्रव्यवचने तु व्यवतिष्ठेते । द्रव्यशब्देन चात्र इदम्-तदितिसर्वनामप्रत्यवमर्शयोग्यं जात्यादिभिरवच्छिद्यमानं विशेष्यस्वरूपं वस्त्वभिधीयते, तदुक्तम्
“वस्तूपलक्षणं यत्र सर्वनाम प्रयुज्यते । द्रव्यमित्युच्यते सोऽर्थो भेद्यत्वेन विवक्षितः ॥२३॥” અનુવાદ :- ઉપરોક્ત શંકાના અનુસંધાનમાં અમે જણાવીએ છીએ કે અહીં અસત્ત્વ સ્વરૂપ
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ નતત્પુરુષ સમાસ કરવા દ્વારા સત્ત્વનો નિષેધ બતાવવામાં આવ્યો છે. વિધિ અને પ્રતિષેધ દ્રવ્ય સંબંધમાં જ હોઈ શકે. અહીં સત્ત્વનો નિષેધ કરવામાં આવ્યો છે. આથી દ્રવ્યપદાર્થવાળો સત્ત્વ શબ્દ સમજવામાં આવે તો જ એમાં પ્રતિષેધ થઈ શકશે, પરંતુ ક્રિયાપદાર્થવાળો સત્ત્વ શબ્દ લેવામાં આવે તો એવા સત્ત્વનો પ્રતિષેધ થઈ શકતો નથી. કારણ કે, સત્ત્વ શબ્દથી જો સત્તા સ્વરૂપ ક્રિયા અર્થ લેવામાં આવે તો સત્તાનો પ્રતિષેધ જે સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યો છે, તે નિરર્થક સિદ્ધ થશે, કારણ કે “વાવિ” ગણપાઠમાં સત્તાવાચી કોઈ શબ્દ જ નથી. વળી “દ્દિ” ગણપાઠમાં જેટલા અવ્યયો છે, એ અવ્યયોમાં અમુક અવ્યયોના અર્થ સત્તાવાચક પણ હોય અને દ્રવ્યવાચક પણ હોય તો એવું કહી શકાય કે સત્તા અર્થવાળા જો “વાવિ” શબ્દો ન હોય તો અવ્યયસંજ્ઞાવાળા થાય છે. પરંતુ અહીં તો સત્તાવાચી કોઈ શબ્દો જ નથી. આથી જ નિષેધ નિરર્થક સિદ્ધ થશે.
વળી તમે સત્તાવાચી અર્થ માન્યો છે, આથી સત્તા ભિન્ન અર્થવાળા જે જે હશે તે તે બધાની અવ્યયસંજ્ઞા થશે. આથી “પશુä પુરુષઃ” પ્રયોગમાં “પશુ” શબ્દમાં પણ અવ્યયસંજ્ઞાનો પ્રસંગ આવશે. અહીં “સત્ત્વ" શબ્દથી સત્તા અર્થ લીધો છે અને આ પ્રયોગમાં ‘“પશુ” શબ્દ પુરુષનો વાચક હોવાથી વળી ‘‘વાવિ’” ગણપાઠમાં એનો પાઠ પણ છે તથા પુરુષનો વાચક હોવાથી સત્તા ભિન્ન અર્થવાળો પણ છે, આથી આ “પશુ” શબ્દમાં અવ્યયસંજ્ઞાની પ્રાપ્તિ આવે છે. “પશુવૈ પુરુષઃ”નો અર્થ પુરુષ નિશ્ચિતપણે પશુ છે, ત્યાં “વૈ” અવ્યય નિશ્ચિત અર્થમાં છે.
વળી સત્ત્વ શબ્દનો સત્તા (ક્રિયા) અર્થ કરશો તો સત્તાવાચકથી ભિન્ન શબ્દોમાં અવ્યયસંજ્ઞાની પ્રાપ્તિ આવશે તે આ પ્રમાણે છે - “૬: પતિ:” (ચ એ પ્રમાણે વ્યક્તિ ભણ્યો.) “દિર્યસ્માર્થે (ત્તિ એ હેતુ અર્થમાં છે.) અહીં “વઃ” તેમજ “ષ્ટિ' વગેરે અનુકરણવાચક દ્રવ્યાર્થવાળા હોવાથી સત્તા અર્થવાળા નથી. આથી સત્તા ભિન્ન અર્થવાળા ઉપરોક્ત તમામ શબ્દોમાં અવ્યયસંજ્ઞાની પ્રાપ્તિ આવે છે. ખરેખર તો ઉપરોક્ત તમામ પ્રયોગમાં એ બધા અવ્યયસંજ્ઞાવાળા થતાં નથી. આમ સત્ત્વ શબ્દનો સત્તાવાચક અર્થ કરીશું તો અભિમત વિષયવાળા વિધિ અને પ્રતિષેધની વ્યવસ્થા થઈ શકશે નહીં. કારણ કે “વાવિ” ગણપાઠમાં બધા જ શબ્દો સત્તા (ક્રિયા) અર્થવાળા નથી. આથી એવું કહી શકાશે નહીં કે “વવિ” ગણપાઠમાં આટલા શબ્દો સત્તા ભિન્ન અર્થવાળા છે અને આટલા શબ્દો સત્તા અર્થવાળા છે, પરંતુ સત્ત્વ શબ્દનો જો દ્રવ્ય સ્વરૂપ અર્થ કરીશું તો વિધિ અને પ્રતિષેધની વ્યવસ્થા થઈ શકશે. જે જે દ્રવ્યથી ભિન્ન અર્થવાળા હશે તે તે શબ્દોમાં અવ્યયસંજ્ઞા સ્વરૂપ વિધિ થઈ શકશે તેમજ દ્રવ્ય અર્થવાળા જે જે શબ્દો હશે તેમાં અવ્યયસંજ્ઞાનો નિષેધ થઈ શકશે.
દ્રવ્ય શબ્દથી વિશેષ્ય સ્વરૂપ વસ્તુ કહેવાય છે. આ વિશેષ્ય સ્વરૂપ વસ્તુના બે વિશેષણ છે. જે “મ્” “ત” વગેરે સર્વનામોથી વિચારી શકાય છે તે દ્રવ્ય છે તથા જાતિ, ગુણ વગેરેથી
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫૮
સૂ૦ ૧-૧-૩૧ જે પૃથગુ કરી શકાય છે તે દ્રવ્ય છે. આમ અહીં સમુદિત અર્થ આ પ્રમાણે થશે – “ ” “ટુ” વગેરે સર્વનામોથી જે વિચારી શકાય છે તથા જાતિ, ગુણ વગેરેથી જે પૃથગુ કરી શકાય છે એવી વિશેષ્ય સ્વરૂપ વસ્તુ છે તે દ્રવ્ય કહેવાય છે. તેના સંબંધમાં આચાર્ય ભગવંત શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યજી હવે વાક્યપદીય ગ્રન્થના બીજા વાક્યકાંડના ૪૩૪મા શ્લોકનો પાઠ આપે છે – શબ્દ એ પદાર્થનું ઉપલક્ષણ છે, પરંતુ પદાર્થનું વિશેષણ નથી. શબ્દ જો પદાર્થનું વિશેષણ બને તો પદાર્થનો ધર્મ શબ્દ બની જશે. દા.ત. “ટૂરશબ્દ છે. એનો પદાર્થ અમુક અંતર પછી હોય છે અને શબ્દ અહીં વિદ્યમાન હોય છે. આથી “તૂર” શબ્દ અને “તૂર” પદાર્થનો સંબંધ હોતો નથી, છતાં પણ “તૂશબ્દ એ “તૂર” પદાર્થનું સ્વરૂપ છે અને આને જ વસ્તુનો ઉપલક્ષણ સ્વરૂપ ધર્મ કહેવાય છે. જેમ કે ઘર વગેરેમાં અવિદ્યમાન એવો કાગડો પણ ઘરનું સ્વરૂપ કહેવાય છે. એ જ પ્રમાણે દ્રવ્યમાં અંવિદ્યમાન એવો શબ્દ પણ દ્રવ્યનું સ્વરૂપ કહેવાય છે, જે ઉપલક્ષણ સ્વરૂપે કહેવાય છે. વસ્તુમાં વિદ્યમાન હોય અને વસ્તુની ઓળખાણ કરાવે તે લક્ષણ કહેવાયું છે અને વસ્તુમાં અવિદ્યમાન હોય અને પદાર્થની ઓળખાણ કરાવે તેને ઉપલક્ષણ કહેવાય છે. સર્વનામો પણ પદાર્થના ઉપલક્ષણ સ્વરૂપ છે. ગ્રન્થકાર આ શ્લોકમાં દ્રવ્યની વ્યાખ્યા કરતાં કહે છે કે, જેના સંબંધમાં પદાર્થ માત્રનું કથન કરનારું સર્વનામ પ્રયોજાય છે, તેને દ્રવ્ય કહેવાય છે તથા જાતિ વગેરે દ્વારા જેમાં વિશેષ્યત્વ પ્રાપ્ત થાય છે, તે પદાર્થને દ્રવ્ય કહેવાય છે.
“સર્વ વગેરે સર્વનામો પદાર્થ માત્રનું કથન કરે છે તથા “” વગેરે સર્વનામો વિશિષ્ટ વસ્તુઓના વાચક છે. “” સર્વનામ પ્રત્યક્ષ અર્થનું વાચક છે. જ્યારે “તમ્” સર્વનામ પરોક્ષ અર્થનું વાચક છે. આમ દ્રવ્યની વ્યાખ્યા સંક્ષેપથી આ પ્રમાણે થશે - જેના સંબંધમાં પદાર્થના ઉપલક્ષણ સ્વરૂપ સર્વનામ પ્રયોગ કરાય છે તથા ભેદ્યત્વથી (જાતિ, ગુણ વગેરે) જે અર્થ વિવક્ષિત કરાય છે, એ અર્થને દ્રવ્ય કહેવાય છે.
(शन्या०) भेद्यत्वेन जात्यादिभिर्विशेष्यत्वेनेत्यर्थ इत्याह सीदत इति-विशेषणभावेनेति શેષ:
અનુવાદ:- શ્લોકમાં જે “મેદ્યત્વેન” શબ્દ લખ્યો છે તેનો અર્થ જણાવતાં આચાર્ય ભગવંતશ્રી કહે છે કે, “મેદ્યત્વ” એટલે જાતિ વગેરે વિશેષપણાંથી તેવો બોધ કરવો. બ્રહવૃત્તિટીકામાં “સીત:..” પંક્તિઓ લખી છે, એના સંબંધમાં આચાર્ય ભગવંત કહે છે કે, જેમાં લિંગ, સંખ્યા વિશેષણભાવથી રહે છે, તે સત્ત્વ છે અર્થાત્ લિંગ, સંખ્યાવાળું જે છે તે દ્રવ્ય છે.
(श०न्या०) नन्वसत्त्वे इति पर्युदासो वाऽयं स्याद्-यदन्यत् सत्त्ववचनादिति ? प्रसज्यप्रतिषेधो वा-सत्त्ववचने नेति ? तत्र यद्ययं पर्युदासः स्यात् तदा 'सत्त्वादन्यत्र वर्तमानाश्चादयो
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ ऽव्ययसंज्ञा भवन्ति' इत्येष सूत्रार्थः स्यात् । तत्र विप्रशब्दस्यापि विप्रातीति डप्रत्ययान्तस्य क्रियोपसर्जनद्रव्यवाचित्वात् केव-लाद् द्रव्यात् क्रियाद्रव्यसमुदायस्यान्यत्वाद् द्रव्यादन्यस्मिन्नर्थे वर्तमानत्वाद् विधेः प्राधान्यात् क्रमपाठादव्ययमितिविशेष्यसंनिधापिततदन्तविधिष्विष्टत्वादव्ययसंज्ञया भाव्यम्, अस्ति च प्रादिभिरस्य सारूप्यमित्यविभक्त्यन्तश्रवणप्रसङ्गः । चादिषु पठितस्य वा पशुशब्दस्य जातिव्यवच्छिन्नद्रव्ये वर्तमानस्य संज्ञा स्यात्, या हि जातिविशिष्टे द्रव्ये वर्तते सा जातिद्रव्यसमुदायात्मकमर्थमाह, यश्चैवंविधोऽर्थः स केवलाद् द्रव्यादन्यो भवति, सत्त्वं चैतस्याव्ययसंज्ञायामयं पशुरिति विभक्तिश्रवणं न स्यात् ।
અનુવાદ :- સૂત્રમાં જે “સત્ત્વ' શબ્દ લખ્યો છે ત્યાં શંકા થાય છે કે, આ “સત્ત્વ” શબ્દ સાથે જોડાયેલ નિષેધ શું પર્યદાસ સ્વરૂપે છે? અર્થાત્ સત્ત્વથી અન્ય જે સત્ત્વ સદશ છે એવો અર્થબોધ કરવાનો છે? અથવા તો આ નિષેધ પ્રસજ્ય સ્વરૂપે છે? અર્થાત્ જે જે દ્રવ્ય સ્વરૂપ નથી તેવો અર્થબોધ કરવાનો છે?
જો પર્યદાસનિષેધ સમજવામાં આવશે તો દ્રવ્ય અર્થથી દ્રવ્ય સંદેશ અન્ય અર્થમાં વર્તતા “વ” વગેરે અવ્યયસંજ્ઞાવાળા થશે આ પ્રમાણે સૂત્રાર્થ થશે. આ પ્રમાણે પર્યદાસનિષેધ સમજવામાં આવશે તો “વિપ્ર” શબ્દ પણ અવ્યયસંજ્ઞા બની જવાની આપત્તિ આવશે. “વિપ્રાતિ' એવા અર્થમાં “વ” ઉપસર્ગપૂર્વક “V” ધાતુને “” (9) પ્રત્યય થતાં “થ્રિપ્ર” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. હવે આ “વિપ્ર” શબ્દ માત્ર દ્રવ્યવાચક નથી કારણ કે ક્રિયા જેમાં ગૌણ થઈ ગઈ છે એવો દ્રવ્યવાચક આ “વિપ્ર” શબ્દ છે. દા.ત. “ર” શબ્દમાં દ્રવ્યની પ્રધાનતા છે અને ક્રિયા એ દ્રવ્યના ઉપલક્ષણપણાંથી છે. માટે જે પ્રમાણે “શિવ” શબ્દ કેવળ દ્રવ્યવાચક છે એનાથી ક્રિયા અને દ્રવ્યના સમુદાયવાચક એવા “વિઝ” વગેરે શબ્દો અન્ય છે. આ પ્રમાણે દ્રવ્યથી અન્ય અને છતાં પણ દ્રવ્ય સંદેશ એવો “વિપ્ર” શબ્દ થાય છે. પર્યદાસનિષેધમાં વિધિની પ્રધાનતા હોવાથી આવા “વિઝ” શબ્દમાં અવ્યયસંજ્ઞાની પ્રાપ્તિ આવે છે. કદાચ તમે કહેશો કે “વાઢિ” ગણપાઠમાં “વિપ્ર” શબ્દનો સમાવેશ થયો નથી, આથી અવ્યયસંજ્ઞાની આપત્તિ આવતી નથી, તો એના અનુસંધાનમાં આચાર્ય ભગવંતશ્રી “માતા” હેતુ આપે છે. “વ” વગેરે સમુદાયના ક્રમમાં “yપણ આવે છે. વળી વાઢિ ગણપાઠમાં એનો સમાવેશ થયો જ છે. “y” ભલે અવ્યય થાય પણ વિપ્રની અવ્યયસંજ્ઞા કેવી રીતે થાય ? “મવ્યયમ્ વઢિય: અવ્યયમ્” અર્થાતુ હાનિ ન થતાં એવા “વ” વગેરે અવ્યયો છે. અહીં છેલ્લો “મન” એ વિશેષ્ય છે, “” વગેરે વિશેષણ છે. આથી “વિ” ઉપસર્ગ પછી “y” અવ્યય આવ્યો હોવા છતાં પણ “વિશેષામન્તઃ” પરિભાષાથી “વિપ્ર” શબ્દમાં પણ અવ્યયસંજ્ઞા થવા યોગ્ય છે અને “3” વગેરે સાથે આ “વિઝ”
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ ૧-૧-૩૧
૪૬૦
શબ્દનું સમાનપણું છે માટે ‘“અવિભક્તિ અન્ત”ના શ્રવણનો પ્રસંગ આવે છે. ખરેખર તો ‘વિપ્ર' શબ્દ દ્રવ્યનો વાચક છે માટે તેમાં વિભક્તિઓ સંભળાય જ છે.
હવે “પશુ” શબ્દ અંગે આપત્તિ બતાવે છે : આમ તો “પશુ” શબ્દ વાદ્રિ ગણપાઠમાં છે, આથી અવ્યયસંજ્ઞા થવી જોઈએ. આ “પશુ” શબ્દમાં અવ્યયસંજ્ઞા થવાની આપત્તિ આવે છે. આ આપત્તિ આ પ્રમાણે છે : ‘વા”િ ગણમાં કહેલો એવો “પશુ” શબ્દ જાતિથી વિશિષ્ટ એવા દ્રવ્યમાં વર્તે છે અને જાતિથી વિશિષ્ટ એવા દ્રવ્યમાં વર્તતો હોવાથી આ “પશુ” માત્ર દ્રવ્યથી ભિન્ન થવાથી અવ્યયસંજ્ઞા થવાની આપત્તિ આવે છે. ખરેખર તો ‘પશુ’ શબ્દ દ્રવ્યનો વાચક હોવાથી તેમાં વિભક્તિઓ સંભળાય છે.
સૌ પ્રથમ જાતિ શબ્દનો અર્થ સમજીએ : “મ્ અનેાનુગતમ્ સામાન્યમ્ જ્ઞાતિઃ' જે એક હોય અને અનેકમાં અનુગત હોય એવું જે સામાન્ય છે તે જાતિ કહેવાય છે. મનુષ્ય, ગાય વગેરે શબ્દો પહેલા જાતિવાચક હોય છે, કારણ કે જાતિ પિંડમાં રહે છે તથા જાતિમાં રહ્યા પછી કોઈ વિશેષ સ્વરૂપે પ્રસિદ્ધ થાય છે. જેમ જાતિ દેવદત્ત સ્વરૂપ પિંડમાં રહે છે તેમ યજ્ઞદત્ત વગેરે પિંડોમાં પણ રહે છે. પંક્તિનો અર્થ જોઈએ તો જાતિ વ્યવચ્છિન્ન એટલે જાતિવાચક “જ્ઞા”િમાં કહેલો એવો ‘“પશુ” શબ્દ જાતિ વિશિષ્ટ દ્રવ્યમાં રહે છે. જે જાતિ વિશિષ્ટ દ્રવ્યમાં રહે છે તે જાતિ અને દ્રવ્યના સમુદાય સ્વરૂપ અર્થને કહે છે. જે જાતિ અને દ્રવ્યના સમુદાય સ્વરૂપ અર્થ છે તે કેવળ દ્રવ્યવાચક શબ્દથી અન્ય થાય છે.
પર્યાદાસનિષેધ તત્ સવૃશનું ગ્રહણ કરતો હોવાથી “વૃક્ષ” વગેરે શબ્દો કેવળ દ્રવ્યવાચક હોવાથી એવા શબ્દોથી આ જાતિવિશિષ્ટ દ્રવ્ય અન્ય થાય છે. આનું સત્ત્વપણું પણ છે તથા આની અવ્યયસંજ્ઞા હોતે છતે અયમ્ પશુ: એ પ્રમાણે વિભક્તિશ્રવણ થવું જોઈશે નહીં. આમ પર્યાદાસનિષેધ માનતા વિપ્રઃ શબ્દ અને પશુઃ શબ્દ આ બંનેની અવ્યયસંજ્ઞા પ્રાપ્ત થવાનો દોષ
આવે છે.
(श०न्या० ) अथ प्रसज्यप्रतिषेधः, न दोषो भवति । यथा न दोषस्तथाऽस्तु । तत्र हि यत्र द्रव्यगन्धोप्यस्ति तत्र सर्वत्र प्रतिषेधेन भाव्यम्, निषेधप्राधान्याद्, अस्ति चेह द्रव्यगन्धः, विप्रत्वपशुत्वजात्याश्रयस्य द्रव्यस्य विप्रपशुशब्दाभ्यामभिधानादिति प्रसज्यप्रतिषेध एव ન્યાયાનિતિ । અંત વાદ-તતોત્રુતિ / અન્યત્રુતિ-સત્ત્વાભાવે, સત્ત્વ નેત્ર વર્તને ત્યર્થ: । क्व तर्हि वर्तमानः पशुशब्दोऽसत्त्ववचनो भवति ? यत्र वृत्तोऽव्ययसंज्ञां लभते, दृश्यर्थे यथा'जऩा लोभं न यन्ति पशु मन्यमानाः' इति, अत्र दृश्यर्थेन मननं विशेष्यते, दर्शनीयं ज्ञानं प्रतिपन्ना जना लोभं परित्यजन्तीत्यर्थः ।
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬૧
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ અનુવાદ :- જો તમે પ્રસજ્ય પ્રતિષેધ સ્વીકારશો તો દોષ થશે નહીં અને જે પ્રકારે દોષ ન હોય એ પ્રકારે જ થવું જોઈએ. પ્રસજ્ય પ્રતિષેધ અપનાવતા “પશુ:” શબ્દ તથા “વિઝ:" શબ્દ આ બંનેમાં અવ્યયસંજ્ઞા થવાની આપત્તિ આવતી નથી. પ્રસજય પ્રતિષેધ દ્રવ્ય માત્રનો નિષેધ કરે છે. જે જે શબ્દોમાં દ્રવ્યની જરાક પણ ગંધ આવે તો એવા શબ્દો અવ્યય સ્વરૂપે થઈ શકતાં નથી. પ્રસજ્ય પ્રતિષેધમાં નિષેધની પ્રધાનતા હોવાથી દ્રવ્યત્વ ધર્મથી યુક્ત જે જે હશે તે બધાની આ સૂત્રથી અવ્યયસંજ્ઞા થશે નહીં. “વિઝ” શબ્દ જે ક્રિયા અને દ્રવ્યના સમુદાયવાચક છે તે દ્રવ્યવાચક હોવાને કારણે અવ્યયસંજ્ઞા તરીકે લઈ શકાશે નહીં. કારણ કે અહીં દ્રવ્યની ગંધ છે અર્થાત્ આંશિક રીતે પણ અહીં દ્રવ્યત્વ વિદ્યમાન છે. “વિપ્ર” અને “પશુ” શબ્દથી અનુક્રમે વિપ્રત્વ” અને “પશુત્વ” જાતિ આશ્રય એવા દ્રવ્યનું કથન થતું હોવાથી જો પ્રસજ્ય પ્રતિષેધ લેવામાં આવશે તો આવા દ્રવ્યવાચક નામોનો સત્ત્વ શબ્દના નિષેધ દ્વારા નિષેધ થઈ જવાથી અવ્યયસંજ્ઞા થવાની આપત્તિ આવશે નહીં. આથી પ્રસજય પ્રતિષેધ જ શ્રેષ્ઠ છે, પરંતુ પર્યદાસનિષેધ યોગ્ય નથી. માટે જ બ્રહવૃત્તિમાં આચાર્ય ભગવંતશ્રીએ પંક્તિઓ લખી છે કે તતઃ અન્યત્ર અર્થાત્ દ્રવ્યથી અન્યત્ર રહેલ એવા વ વગેરે શબ્દો અવ્યયસંજ્ઞાવાળા થાય છે. આ પંક્તિઓ દ્વારા પ્રસજયપ્રતિષેધ સ્પષ્ટપણે જણાય છે. અન્યત્રનો અર્થ સત્ત્વાભાવમાં કરવો અર્થાત્ જો કોઈપણ શબ્દો સત્ત્વમાં ન વર્તે તો અવ્યયસંજ્ઞાવાળો થાય એ પ્રમાણેનો અર્થ “સત્ત્વ" શબ્દનો પ્રાપ્ત થાય છે.
જો પશુ શબ્દને તમે દ્રવ્યવાચક માનો છો અને અવ્યયસંજ્ઞાનો નિષેધ કરો છો તો વાદ્રિ ગણપાઠમાં “પશુ” શબ્દનો પણ સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. આથી શંકા થાય છે કે, “સત્ત્વ” અર્થમાં “પશુ” શબ્દ કયાં સ્થાનમાં પ્રાપ્ત થશે? એના અનુસંધાનમાં અમે કહીએ છીએ કે જેમાં પ્રયોગ કરાયેલો એવો “પ” શબ્દ અવ્યયસંજ્ઞાને પ્રાપ્ત થાય છે એ મનન કરવા અર્થમાં જ હોય છે. જો મનન અર્થમાં પશુ શબ્દ હશે તો એ “ ” અર્થમાં વિદ્યમાન કહેવાશે. મનન કરવું એ ક્રિયા છે અને ક્રિયાવાચક શબ્દો એ દ્રવ્યવાચક તરીકે હોતા નથી માટે આવા શબ્દો અસત્ત્વવાચક તરીકે કહેવાય છે.
મનન અર્થમાં આ પ્રમાણે પ્રયોગ છે – “નના નોમં 7 પશુ ચિમીના:” આ પ્રયોગમાં દૂ નાં અર્થથી મનન વિશેષિત કરાયું છે. અર્થાત્ “પશુ” શબ્દનો ક્રિયાવાચક અર્થ એ વિશેષણ તરીકે છે તથા “મન્યમના ” સ્વરૂપ ક્રિયા એ વિશેષ્ય સ્વરૂપે છે. ઉપરોક્ત ઉદાહરણનો અર્થ આ પ્રમાણે થશે – સમ્યગુ દષ્ટારૂપથી મનન કરતાં એવા જીવો લોભને પ્રાપ્ત કરતાં નથી. પાણિની વ્યાકરણમાં “નામ” શબ્દને બદલે “નોંધમ” પ્રયોગ આવે છે. બીજા બધા શબ્દો ઉપરોક્ત પ્રયોગ પ્રમાણે જ છે. પરંતુ ત્યાં “નોધ"નો કોઈ વિશેષ અર્થ જણાતો નથી. આથી આ ગ્રન્થના
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૧
૪૬૨ રચયિતાનો “તોમ” શબ્દ જ યોગ્ય જણાય છે. ટૂંકમાં એમ કહી શકાય કે “નીલ” (સમ્યગુ)જ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરતાં એવા લોકો લોભનો ત્યાગ કરે છે. મહાભાષ્યકાર “નોંધમ્” શબ્દનો શું અર્થ કરવા માંગે છે, તેનો બોધ ન થાય ત્યાં સુધી “નોખમ્” શબ્દ રાખવો વધારે યોગ્ય જણાય છે.
(શ૦ચા.) “ધિ વયને” તો “નગ: ઋમિ-મિ." [૩૦ ૪.] રૂતિ વીડુિત્ डित्यकारे च अन्वाचय-समाहारेतरेतरयोग-समुच्चयेषु । नञ्-पूर्वाज्जहातेः पूर्ववद् डित्यकारे “નગ” [૩.૨.૧ર૧.] રૂત્યત્વે ૩દ નિર્દેશ-વિનિયો-ક્રિતાર્થપુ . નહાતેઃ પૂર્વવત્ ૩, अवधारणे पादपूरणे च ।
અનુવાદ :- ભેગું કરવા અર્થવાળો “જિ” ધાતુ પાંચમા ગણનો છે. આ “વિ” ધાતુથી “નગ:-#નિ-...” (૩MI[દ્ધિ ૪) સૂત્રથી ઘણું કરીને હિતુ એવો ૩જાર થતાં “a” શબ્દની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ “વ” શબ્દ અન્વાચય, સમાહાર, ઇતરેતરયોગ અને સમુચ્ચય અર્થમાં રહેલો છે.
પાછળથી જે જોડવામાં આવે તે અન્યાય કહેવાય છે. દા. ત. “ત્વમ્ પક્ષા માનય મ્ ૨ માય દ્રિ નમસ્ય” અર્થાત્ તમે ભિક્ષા લાવો અને ગાય મળે તો તે પણ લઈ આવજો. અહીં મુખ્યપણે તો ભિક્ષા લાવવાનું કાર્ય છે, પરંતુ ગૌણપણે ગાય લાવવાનું કાર્ય પણ છે. આથી પાછળથી ગાય લાવવાનું કાર્ય જોડાણ પામતું હોવાથી “વફા” અન્તાચય અર્થવાળો કહેવાય છે.
સમાહાર એટલે સમૂહ તથા ઇતરેતરમાં પણ જુદાં જુદાં પદાર્થોનો સમૂહ થાય છે. પરંતુ બંને સમૂહમાં ફેર છે. સમાહારમાં સમૂહ છે અને એકત્વ છે; જ્યારે ઇતરેતરમાં જોડાણ છે, પરંતુ અલગ અલગ અસ્તિત્વ પણ રહે છે. સમાહારમાં દ્રવ્યોને પિંડીભૂત કરવામાં આવે છે, જ્યારે ઇતરેતરમાં દ્રવ્યો પિંડીભૂત થતાં નથી.
બે ક્રિયાનું જોડાણ થાય છે, તેને સમુચ્ચય કહેવાય છે. “પતિ વ પતિ ” આ પ્રમાણે સમુચ્ચય ક્રિયાઓના જોડાણ સંબંધી હોય છે. ઇતરેતર અને સમાહાર અર્થમાં દ્વન્દ સમાસ થાય છે, પરંતુ સમુચ્ચય અર્થમાં ક્યારેય પણ દ્વન્દ સમાસ થતો નથી. રામશ તસ્મશ્ર અહીં ઇતરેતર અર્થવાળો વર છે. ૬ વ વા વે અહીં સમાહાર અર્થવાળો વાર છે.
“હા” ધાતુ ત્રીજા ગણનો ત્યાગ કરવા સ્વરૂપ અર્થવાળો છે. આ “હા” ધાતુથી “નગ: - fમ...” (
૩૦૪સૂત્રથી ડિત્ એવો સાર થતાં “” શબ્દ થશે પછી “ ” આ અવસ્થામાં “નગ" (૩/૨/૧૨૫) સૂત્રથી “”નો ન થતાં ગદ શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ગ્રહ અવ્યય નિર્દેશ, વિનિયોગ તથા કિલ અર્થમાં છે. કોઈની તરફ અંગુલિ બતાવીને કથન કરવું તે નિર્દેશ સ્વરૂપ
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ અર્થ કહેવાય છે તથા કોઈકને નિયુક્ત કરવો અથવા તો ફરજ પર નિશ્ચિત કરવો એ વિનિયોગ અર્થ છે. નોકર વગેરેને નિયુક્ત કરવામાં આવે છે ત્યારે વિનિયોગ અર્થ પ્રાપ્ત થાય છે. કિલ એટલે નિશ્ચય અને ભૂત અર્થ થાય છે. દા.ત. નધાન વંસનું વિત્ત વાયુવઃ વાસુદેવે કંસને માર્યો. આ પ્રયોગમાં સિત અવ્યય ભૂતકાળની ઐતિહાસિક ઘટના બતાવવા માટે થયો છે.
“હા” ધાતુથી પહેલાની જેમ જ “g" પ્રત્યય થતાં “” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ વ્ર અવ્યય અવધારણ અને પાદપૂર્તિ અર્થમાં છે. અવધારણ એટલે પવારનો જે અર્થ છે તે જ “ અવયનો પણ અર્થ છે.
(શ૦ચા.) “વન મસ્તી” અતઃ “હિત” [૩૦ ૬૦.] તિ વિત્યારે વા વિન્ધોપમાનયોઃ ડું જાતી" મતઃ “સ્નેટિ-ટિ-વતિ" [૩પ૦ ૧૦૧.] રૂતિ વે અને ૨ પર્વ अवधारण-पृथक्त्व-परिमाणेषु, अस्यैव निपातनाद् मान्तत्वे एवम् उपमानोपदेश-प्रश्नावधारणप्रतिज्ञानेषु । "णूत् स्तवने" अतः "नशि-नूभ्यां नक्त-नूनौ च" [उणा० ९३५.] इत्यम्प्रत्यये नूनादेशे च नूनम् तर्केऽर्थनिश्चये च ।
અનુવાદ - ભક્તિ કરવી અર્થવાળો “વ” ધાતુ આઠમાં ગણનો છે. આ વન્ ધાતુથી “ડિતુ” (૩૦ ૬૦૫) સૂત્રથી “હિત” એવો સાર થતાં વા શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ વા અવ્યય વિકલ્પ અને ઉપમાન અર્થમાં છે. વિકલ્પ એટલે ક્યાં તો પ્રવૃતિ થશે અથવા તો પ્રવૃતિ નહીં થાય. તેમજ વિભાષા અર્થમાં પણ વા શબ્દ છે, જ્યારે ક્યારેક અન્ય અર્થમાં છે. આથી આ વિકલ્પ અર્થ સંબંધી આ વાત થઈ. હવે “વા”નો બીજો અર્થ ઉપમાન છે. “નીવીર્ય નગ્નેતે" ઊંટના મુખના બે મણિની જેમ બે વાછરડાં ઊંટના મુખ ઉપર લટકી રહ્યા છે. અહીં વા ઉપમાન અર્થમાં છે. કોઈક વ્યક્તિએ બે વાછરડાંને એક જ દોરી વડે ગળાથી બાંધેલ હતા. આ બંને વાછરડાં ખેતરમાં ચરતાં હતા તે વખતે ઊંટ ચરતો ચરતો ત્યાં આવ્યો અને જેવી ઊંટે ગરદન ઊંચી કરી, તેથી એક જ દોરી વડે બંધાયેલ બંને વાછરડાં ઊંટના ગળામાં લટકવા લાગ્યા. આ ઘટનાને જોઈને કવિએ કલ્પના કરી કે જાણે કે બે મણિ ઊંટની ગરદન ઉપર લટકી રહ્યા ન હોય. આ પ્રમાણે વા” અહીં ઉપમાન અર્થમાં છે. પ્રાપ્તિ અર્થવાળો (ગતિ અર્થવાળો) “રૂ" ધાતુ બીજા ગણનો છે. આ “” ધાતુથી “ટિટિ-રવૃતિ...” (૩દ્રિવ ૫૦૫) સૂત્રથી “વ” પ્રત્યય થતાં તેમજ “” ધાતુનો ગુણ થતાં “વ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “વ” અવ્યય અવધારણ પૃથક્વ અને પરિમાણ અર્થમાં છે. પરિમાણ અર્થમાં “વાર” આ પ્રમાણે છે – “મ્ વ વર્ષમ્ fપતિ” તે એક જ ગ્લાસ પીવે છે. અહીં પરિમાણ અર્થમાં “વાર” છે. “અન્ન વ ધનુધર:” અહીં અર્જુન
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧૩૧
૪૬૪ સિવાયનાથી અર્જુનને પૃથગુ કરવા માટે “વાર” લખાયો છે. આથી પૃથકત્વ અર્થમાં વાર થશે.
આ “વ" અવ્યય જ નિપાતનથી મેં અત્તવાળો થાય ત્યારે “વ” શબ્દની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ “વ” અવ્યય ઉપમાન, ઉપદેશ, પ્રશ્નનું અવધારણ તથા સ્વીકાર કરવો અર્થમાં છે. પ્રતિજ્ઞાન એટલે સ્વીકાર કરવો અર્થ થાય છે. કોઈક વ્યક્તિ સવાલ પૂછે ત્યારે સાંભળનાર વ્યક્તિ પ્રશ્ન સાંભળીને “વમ્ !” એ પ્રમાણે બોલે છે. અહીં “વિમ્” અવ્યય પ્રશ્નના અવધારણ અર્થમાં છે. હવે સ્વીકાર કરવો અર્થવાળા વિમ્ અવ્યયનું ઉદાહરણ બતાવે છે - “મવાન યિાશ્રયમ્ પડે ?” આપ “ચિાય"ને ભણશો? ત્યારે સામેવાળો કહે “વ”. અહીં સ્વીકાર અર્થમાં “વ” છે. “વ ગુરુ ” અહીં “વ” અવ્યય ઉપદેશ અર્થમાં છે. (તું આ પ્રમાણે કર.) "પવમ્ શરણીયમ્” અહીં ઉપમાન અર્થમાં “વિમ્” અવ્યય છે. કોઈકે જે પ્રમાણે કાર્ય કર્યું હોય તે પ્રમાણે જ કાર્ય કરવા યોગ્ય છે એવું કહેવામાં આવે ત્યારે પૂર્વના કાર્યની સાથે આ કાર્યની સરખામણી કરવામાં આવે છે માટે “વ” ઉપમાન અર્થમાં છે.
સ્તવના કરવા અર્થવાળો “નૂ" ધાતુ છઠ્ઠા ગણનો છે. આ “નૂ" ધાતુથી “નશિ-નૂણાબૂ..." (૩દ્ધિ૦ ૯૩૫) સૂત્રથી “મમ્" પ્રત્યય થતાં અને “નૂ”નો ગૂન આદેશ થતાં “નૂનમ્” શબ્દની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ “નૂનમ્” અવ્યય તર્ક અને અર્થ-નિશ્ચય અર્થમાં છે. દા.ત. “નૂનમ કવિવર: વિપરીત વધા” નિશ્ચિતતાથી કવિઓ વિપરીત બોધવાળા હોય છે. અહીં કવિઓ વિપરીત બોધવાળા હોય છે એવા અર્થના નિશ્ચયમાં “નૂન” અવ્યય છે. ઉપરોક્ત ઉદાહરણ ભર્તુહરિના વૈરાગ્યશતકમાં છે. હવે તર્ક અર્થનું ઉદાહરણ આપે છે. “નૂનમ્ તત્ માવ્ય” અર્થાત્ માનો કે ન માનો, તે થવા યોગ્ય છે. તથા “નૂનમ્ તેવદ્રત્તો ગય” આ દેવદત જ લાગે છે. તથા જ્યાં અડધી અડધી હોવા ન હોવાની શક્યતા છે, તેને સંશય કહેવાય છે. દા.ત. “પુરુષો વ ાપુર્વ” અહીં પુરુષ અથવા તો “શાપુ” હોવાની શક્યતા અડધી-અડધી છે, ક્યાંતો પુરુષ હોઈ શકે અથવા તો થાળુ હોઈ શકે. બંને પક્ષે નિશ્ચય થવાની શક્યતા છે, એને સંશય કહેવાય છે. જ્યારે લગભગ બેમાંથી એક પક્ષમાં જ નિશ્ચય થવાની શક્યતા હોય તેને તર્ક કહેવાય છે. અગાઉના બે ઉદાહરણોમાં દેવદત્તના નિશ્ચયની પૂરેપૂરી શક્યતા છે અથવા તો કોઈ ચોક્કસ ઘટના થવા યોગ્યની પૂરી શક્યતા છે. આ પ્રમાણે નિશ્ચય એક પક્ષમાં નવ્વાણુ ટકા ઝૂકે એને તર્ક કહેવાય છે. “૩ . કોટિના સંશય કક્ષા" (વિત) અહીં “નૂનમ્” શબ્દ આવા અર્થમાં આવ્યો છે - માત્ર પૂર્ણ નિશ્ચયની અવસ્થા નથી, પૂર્ણ નિશ્ચયમાં એક ટકાની અશક્યતા હોય એવો અર્થ તર્કનો થાય છે. નૂનમ્ અવ્યય તર્ક અને નિશ્ચય અર્થમાં છે. (शन्या०) शश्वत् इति स्वरादावपि पठितः । सुपूर्वात् कुपूर्वाच्च पतेः क्विपि बाहुलकाद्
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ दीर्घत्वे च सूपत्, कूपत् द्वावपि प्रश्न-वितर्कप्रशंसासु । क्वचित् स्वरादावप्यधीतः । नयतेश्चिनोतेश्च विचि निपातनात् तागमे नेत्, चेत् द्वावपि प्रतिषेधविचार-समुच्चयेषु । नञ्पूर्वात् चिनोतेरेव पूर्ववद् नचेत् निषेधे । चण्णिति-चशब्द एवायं णित् चेदर्थे पठ्यते, अयं च दास्यति, अयं चेद् दास्यतीत्यर्थः । केचित् तु "चण शब्दे" इत्यस्य विजन्तस्य रूपमिच्छन्ति, तत् तु न बुद्ध्यामहे । कुपूर्वाच्चिनोतेः क्विपि निपातनात् कद्भावे कच्चित् इष्टप्रश्ने ।
અનુવાદ:- “શ” અવ્યય સ્વરાદિ ગણપાઠમાં પણ આવી ગયો છે, એની વ્યુત્પત્તિ વગેરે બધું ત્યાં બતાવી દેવામાં આવ્યું છે. “શ્વત્” અવ્યયનો નિરંતર અર્થ થાય છે.
પડવું” અર્થવાળો “પ” ધાતુ પહેલાં ગણનો છે. “સુ” ઉપસર્ગ પૂર્વક અને “” પૂર્વક “પ” ધાતુથી “ક્વિપૂ" પ્રત્યય થતાં અને ઘણું કરીને દીર્ઘવિધિ થતાં “સૂપ” અને “પ” શબ્દ પ્રાપ્ત થશે. આ બંને અવ્યયોનો વેદોમાં પ્રયોગ જોવા મળે છે. આ બંને અવ્યયો પ્રશ્ન, વિતર્ક અને પ્રશંસા અર્થમાં છે. તર્ક અને વિતર્ક બંને એક જ અર્થવાળા છે. આ બંને અવ્યયો ક્યાંક સ્વરાદિમાં પણ કહેવાયા છે..
લઈ જવું” અર્થવાળો “ની' ધાતુ પહેલા ગરનો છે તથા “સંગ્રહ કરવો” અર્થવાળો “જિ” ધાતુ પાંચમા ગણનો છે. આ બંને ધાતુઓથી કર્તા અર્થમાં “ઉ” પ્રત્યય થતાં તથા નિપાતનથી “”નો આગમ થતાં અનુક્રમે “ને” અને “વે" શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ બંને અવ્યયો પ્રતિષેધ, વિચાર અને સમુચ્ચય અર્થમાં છે. “વેત્ વિમ્ મવતિ" જો આ પ્રમાણે થાય છે. અહીં વિચાર અર્થમાં વે” અવ્યય છે.
” જેની પૂર્વમાં છે, એવા “જિ” ધાતુથી પર પૂર્વની જેમ જ પ્રક્રિયા થઈને “વેત” શબ્દની પ્રાપ્તિ થતાં “” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “નવે” અવ્યય નિષેધ અર્થમાં છે.
હવે “વધુ” શબ્દ સંબંધી કથન કરે છે : “” શબ્દ “જુ” ઈવાળો થતાં “વળુ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. અવ્યય તરીકે તો અહીં “વ” જ છે. પરંતુ આ “વ” સમુચ્ચય અર્થમાં વર્તમાન “વ”થી ભિન્ન અર્થવાળો છે. “” ઇતુવાળો “વ” “તું” અર્થમાં છે. આથી “વ”માં “IT” અનુબંધ સ્વરૂપે સમજવો. “” અનુબંધને કારણે આ “વ”નો “વે” અર્થ થાય છે એ પ્રમાણે મહાભાષ્ય ઉપર ઉદ્યોતટીકા લખાઈ છે, તેમાં ટીકાકારે જણાવ્યું છે. જિજ્ઞાસુએ મહાભાષ્યનું (૮/૧/૩૦) સૂત્ર જોવું. (નિપાતર્યદિત-વિનેગ્નેન્ગન્વયુવતમ્ I). “ય ટ્રાતિ” આ વાક્યમાં “ર” અવ્યય આપ્યો છે, તેનો “તું” અર્થ કરવો. આથી ઉપરોક્ત વાક્યનો – “આ જો આપશે” – એ પ્રમાણે અર્થ થશે. કેટલાંક લોકો શબ્દ કરવા અર્થવાળા “વ” ધાતુ સંબંધમાં આ અવ્યય પ્રાપ્ત થાય છે એવું કહે છે. તેમના મત પ્રમાણે
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૧
४६६ “વ + વિ" પ્રત્યય (કર્તા અર્થમાં) થતાં “વળુ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. પરંતુ આવું સ્વરૂપ અમારી બુદ્ધિના વિષયભૂત થતું નથી.
“જેની પૂર્વમાં છે એવા “જિ” ધાતુથી પર “વિશ્વ" પ્રત્યય થતાં અને “પુનો ” ભાવ થતાં “” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “વ” અવ્યય ઇષ્ટપ્રશ્ન અર્થમાં છે. દા.ત. “ન્વિત્ નિદ્રાવાં નૈષિા” રામાયણમાં એક પ્રસંગ આવે છે. ત્યાં રામ રાજ્ય સોંપ્યા પછી ભારતને પૂછે છે: તમે રાજ્ય સંભાળ્યું છે તો નિદ્રાને વશ તો નથી થતાંને? અહીંયા ભરત મહારાજાને આ પ્રશ્ન ઈષ્ટ છે. રામાયણમાં એક સર્ગ આખો જ “શ્વિ" અવ્યયના પ્રયોગો સંબંધી આવે છે. “વિત્ તમ્ પસિ?” શું તમે ભણો છો ? ગુરુ જ્યારે પોતાના શિષ્યને ભણતા જુએ ત્યારે આવો પ્રશ્ન પૂછે છે. તે સમયે શિષ્યને માટે આ ઈષ્ટપ્રશ્ન છે.
(૦ચા) “ તૈડું ” શતઃ “” [૩૦ ૪૪૬.] તિ –ટિ યત્ર છોત્તેfધને I “હીંન્દ્ર વિશ્વને” અતઃ “મ:” [૩૦ ૨.] ત્યપ્રત્યયે નદ પ્રત્યારH-વિષાદ્ર-પ્રતિવિધy નૌઃ મળ્યાત્વિકારે નદિ અપાવે “ર હિંસા-ત્યોઃ' મત: “મિ-તમિ" [૩ २००.] इत्यत्र बहुवचनात् ते हन्त प्रीति-विषाद-संप्रदानेषु । मापर्वान्नपर्वाच्च कायतेर्बाहुल
ડિતીતિ કરતોપે “નબત” [.૨.૧ર.] રૂત્વાભાવે વ માર્િ, રજિસ, દાવપ निषेधे वर्जने च । "मांक माने" अतः "डित्" [उणा० ६०५.] इत्याप्रत्यये आकारलोपे च मा, 'अङित् माशब्दो नास्ति' इत्यन्ये, ङिद्योगे माङ्, नातेर्बाहुलकाद् डकारे न, जिद्योगे च નગ, તે સર્વેડપિ નિષેધે /
અનુવાદ :- પ્રયત્ન કરવા અર્થવાળો “ક” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “વ” ધાતુથી “” (૩M૦િ ૪૪૬) સૂત્રથી “2” પ્રત્યય થતાં “યત્ર' શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. અહીં “વત્ + = આ અવસ્થામાં એક “”નો લોપ થતાં “ત્ર" શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. “યત્ર" અવ્યય કાળ સ્વરૂપ અધિકરણ અર્થમાં છે. દા.ત. “યત્ર ને પર્નન્યો વર્ષતિ” “યત્ર"ના મનોરમા ટીકામાં અમર્ષ, ગહ, આશ્ચર્ય વગેરે અર્થો પણ બતાવ્યા છે.
બંધન અર્થવાળો “ન” ધાતુ ચોથા ગણનો છે. આ “ન" ધાતુથી “ક” (૩૦ ૨) સૂત્રથી "" પ્રત્યય થતાં “ના” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “ના” અવ્યય પ્રત્યારંભ, વિષાદ અને પ્રતિવિધિ અર્થમાં છે.
પાણિની વ્યાકરણમાં “નદ પ્રત્યારબ્બ” (૮/૧/૩૧) સૂત્ર પ્રત્યારંભ અર્થ માટે આવે છે. કોઈક કાર્યને કરવા માટે પ્રેરિત વ્યક્તિને ઠપકો આપવા માટે પ્રતિષેધ યુક્ત વચન તે પ્રત્યારંભ છે. “દ પોશ્યલે ?' (શું તું ખાઈશ નહીં?) અહીં પ્રશ્ન પૂછનારને એવું જણાવ્યું છે કે, પ્રેરિત
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬૭
શ્રીસિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ વ્યક્તિ ખાવાનો નથી, આથી ઠપકો આપવા માટે પ્રતિષેધ યુક્ત વચન બોલે છે. પાણિની વ્યાકરણમાં લખ્યું છે કે, “નદ" અવ્યયનાં યોગમાં વર્તમાના વિભક્તિ અંતવાળું ક્રિયાપદ આવે ત્યારે અંતે અનુદાત્ત સ્વર ન થાય અર્થાત્ મોક્ષ્યને પદમાં અન્ય એવો “E” સ્વર ધીરેથી નથી બોલાતો એટલે કે ઊંચેથી બોલાય છે. બીજો પ્રયોગ આ પ્રમાણે છે : “દ મધ્યસ્થ ?” (શું તું નહીં ભણે ?) અહીં સામેવાળી વ્યક્તિ ભણતો નથી માટે ઠપકા દ્વારા ઊંચે અવાજે આ કહેવાય છે. આ “નદ" અવ્યય વિષાદ (દુઃખ) અર્થમાં પણ છે તથા પ્રતિવિધિ (નિરાકરણ) અર્થમાં પણ છે.
બંધન અર્થવાળો “ન” ધાતુ ચોથા ગણનો છે. આ “ન€” ધાતુથી “દ્રિ-પ૩. મળ્યાદ્રિ:” (૩૦ ૬૦૭) સૂત્રથી “ફર" પ્રત્યય થતાં “દિ' શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “નહિ" અવ્યય અભાવ અર્થમાં છે.
હિંસા અને ગતિ અર્થવાળો “હ” ધાતુ બીજા ગણનો છે. આ “હ” ધાતુથી “મતમ..” (૩૦ ૨૦૦) સૂત્રથી બહુવચનના સામર્થ્યથી “ત" પ્રત્યય થતાં “હન્ત" શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “હન્ત" અવ્યય પ્રીતિ, વિષાદ અને સંપ્રદાન અર્થમાં છે. પ્રીતિ એટલે પ્રસન્નતા, વિષાદ એટલે દુઃખ અને સંપ્રદાન એટલે આપવું અર્થ થાય છે. “હા પર્વતિ" આ વાક્યમાં “હન્ત” અવ્યય પ્રીતિ અર્થમાં છે. કોઈ મનગમતી વ્યક્તિ રસોઈ કરતી હોય ત્યારે કોઈક વ્યક્તિ હર્ષ સાથે, તે રાંધે છે! એવા શબ્દો બોલે છે. એવો પદાર્થ જણાવવા માટે અહીં “હન્ત” અવ્યયનો પ્રયોગ થયો છે. “દત્ત પર્વતિ" (તે રાંધે છે !) અહીં કોઈ અણગમતી વ્યક્તિ રસોઈ કરતી હોય છે ત્યારે “પતિ" વાક્યનો પ્રયોગ કરનારને વિષાદ હોય છે. આથી વિષાદની અનુભૂતિમાંથી “ફક્ત પતિ !"વાક્યનો પ્રયોગ કરાય છે.
હવે સંપ્રદાન અર્થમાં “હન્ત” અવ્યયનો પ્રયોગ બતાવે છે – ભિક્ષા આપવાને “ઇન્તઝાર” કહેવાય છે. “બૂટ યમ્ હસ્તાર:” આ વાક્યનો અર્થ આ પ્રમાણે છે – આ પૃથ્વી જ તમારું દાન છે. પરશુરામે સંપૂર્ણ પૃથ્વીને જીતીને બ્રાહ્મણને (કાશ્યપને) આપી હતી. આથી એના સંદર્ભમાં ઉપરોક્ત વાક્ય છે.
શબ્દ કરવો અર્થવાળો “” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. “મા પૂર્વક “” ધાતુથી તેમજ “ન” પૂર્વક “વૈ' ધાતુથી “૩ારિ”નો “ડિ” એવો “શું” પ્રત્યય થાય છે. આથી “વિક્સ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ શબ્દ સાથે મા અને ન જોડાતાં અનુક્રમે “માવિ” અને “”િ શબ્દો પ્રાપ્ત થાય છે. આ બંને અવ્યયો નિષેધ અને વર્જન અર્થમાં છે. “વિ” શબ્દમાં “ગ” (૩/૨/૧૨૫) સૂત્રથી “ન' હોવાના કારણે “ર” નો “” થયો નથી. “મા અવ્યય “” ઇતુવાળો છે અને એકલો “મા” અવ્યય “ટુ ઇતુ વગરનો છે. આથી કોઈક વાક્યમાં “
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ ૧-૧-૩૧
૪૬૮
ઈતવાળો ‘‘માલ્’ આવશે ત્યારે ‘અદ્ ધાંતો:...” (૪/૪/૨૯) સૂત્રથી અદ્યતની વગેરેના યોગમાં “અ”નો આગમ થતો નથી, પરંતુ એકલો “” અવ્યય આવ્યો હોય તો “”નો આગમ થશે.
“માપવું” અર્થવાળો “મા” ધાતુ બીજા ગણનો છે. આ “મા” ધાતુથી “હિત્” (વિ ૬૦૫) સૂત્રથી “આ” પ્રત્યય થતાં અને “આાર”નો લોપ થતાં “મા” શબ્દની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ “” શબ્દનો “ક્તિ”ના યોગમાં “મા” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
કેટલાક લોકો “ૐ” ઇત્ વગરનો “માઁ” શબ્દ માનતાં નથી. “ન” ધાતુથી બહુલવચનથી “ડર” થતાં “ન” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ‘“ના”ની સાથે ચિત્ જોડાશે તો “ના” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. મા, માદ્, રૢ તથા ગ્ બધા જ અવ્યયો નિષેધ અર્થમાં છે.
(શ૦ા૦ ) વાતે: ‘“ટિ-ટિ-વ્રુત્તિ” [૩૦ ૧૦.] રૂત્યત્ર વહુવનનાવ્ સંવોધને “તું .વૃત્તિ-હિંસા-પૂરણેવુ” (“નુ સ્તુતી'') ત્યાભ્યામ્ “પ્રાગટ્ઠા-યહ્રા॰' [उणा० ५१४.] इति-निपातनाद् वे आकारे गुणाभावे च त्वाव, न्वाव, વાતિ-તૌતિ-નૌતિમ્યઃ “સંશ્ચદેહત્સાક્ષાવાય:’ [૩ળા૦,૮૮૨.] રૂતિ ઋતિ પ્રત્યયે આવાામે ન વાવત્, વાવત્, વાવત્, તે સર્વેઽપિ અનુમાન-પ્રતિજ્ઞા-પ્રેષ-સમાપ્તિવુ । તૌતેર્વાદુલાર્ ડિâારે (ન્ત્યિારે) વત્તે तुवादेशे च त्वै तुवै, नौतेः पूर्ववत् न्वै नुवै चत्वारोऽप्येते वितर्के पादपूरणे च । "रांक् दाने" अत: “रातेर्डेः” [उणा० ८६६ . ] इति डिदैकारे अन्तलोपे रै दाने दीप्तौ च । वातेर्बाहुकत् पूर्वेण डैप्रत्यये वै स्फुटार्थे ।
**
वे वाव
''
આ
અનુવાદ ઃ- “ગતિ” અને “પ્રયત્ન” અર્થવાળો “વા” ધાતુ બીજા ગણનો છે. "al" ધાતુથી ‘તટિ-ઘટિ-વ્રુત્તિ...” (૩૦ ૫૦૫) સૂત્રથી બહુવચનના સામર્થ્યથી વ પ્રત્યય થતાં “વાવ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “વાવ” અવ્યય સંબોધન અર્થમાં છે.
વૃત્તિ, હિંસા વગેરે અર્થમાં “તુ” ધાતુ બીજા ગણનો છે તથા સ્તુતિ અર્થવાળો “નુ” ધાતુ બીજા ગણનો છે. આ બંને ધાતુથી “પ્રજ્ઞાડઽહ્યા...” (૩૦ ૫૧૪) સૂત્રથી નિપાતનથી “વ” પ્રત્યય થતાં તથા ‘“બજાર' અને ગુણનો અભાવ થતાં “હ્રાવ” અને “સ્વાવ” શબ્દો પ્રાપ્ત થાય છે. બીજા ગણના ‘“વા” ધાતુ, “તુ” ધાતુ તેમજ “નુ” ધાતુથી “સંૠવ્રેહવ્-સાક્ષાવાવ:' (૩ળા૦ ૮૮૨) સૂત્રથી ‘“ત્’ પ્રત્યય થતાં તેમજ ‘‘આવ’'નો આગમ થતાં ‘વાવત્”, “ાવત્”, “નાવત્” શબ્દો પ્રાપ્ત થાય છે. “વાવ”, “વાવ”, “વાવ”, “વાવત્”, “ાવત્” અને “વત્” આ બધા જ અવ્યયો “અનુમાન”, “પ્રતિજ્ઞા”, “પ્રૈષ” તથા “સમાપ્તિ” અર્થમાં
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ છે. “પ્રેષએટલે કોઈપણ કાર્ય માટે કોઈક જગ્યાએ કોઈકને મોકલવો પડે તો એવા અર્થને ઐષ અર્થ કહેવાય છે. પ્રતિજ્ઞા વગેરે અર્થો સમજાઈ જાય એવા જ છે.
તું” ધાતુથી બહુવચનથી “” ઇતુવાળા “ઘર” થતાં તથા “3”નો “” તેમજ “વું” આદેશ થતાં “” અને “તું” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે તેમજ “સુ” ધાતુથી પણ “” ઇતુવાળો “” પ્રત્યય થતાં તથા પહેલાની જેમ જ “” તેમજ “” આદેશ થતાં “વૈ” તેમજ “-” શબ્દો પ્રાપ્ત થાય છે. આ ચારેય અવ્યયો વિતર્ક અને પાદપૂર્તિ અર્થમાં છે.
આપવું” અર્થવાળો “" ધાતુ બીજા ગણનો છે. આ “રાધાતુથી “તેર્તે.” (૩MI૮૬૬) સૂત્રથી “ડિ” એવો “તેર” થતાં અન્તના “મા”નો લોપ થાય છે અને “” શબ્દની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ “” શબ્દનો અર્થ “આપવું” તેમજ “પ્રકાશવું” થાય છે.
“ના” ધાતુથી પણ આગળનાની જેમ જ “હું" પ્રત્યય થતાં “વૈ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ વૈ” અવ્યય પ્રગટ અર્થમાં છે. આ “વૈ" અવ્યયનો અર્થ સમજવા માટે એક શ્લોક જોઈએ. "आत्मज्ञानम् समारंभः तितिक्षा धर्म नित्यता । विमर्थानपि कर्षन्ति च वै पण्डितः उच्यते ॥१॥"
વ વૈ geતઃ ૩ખ્યતે”નો અર્થ આ પ્રમાણે થશે : આત્મજ્ઞાન વગેરે વિશેષણવાળા પ્રગટપણે પંડિત કહેવાશે. આથી અહીં “વૈ" અવ્યય પ્રગટ અર્થમાં છે.
(शन्या०) शृणोति-वाति-वष्टिभ्यो बाहुलकादटि प्रत्यये यथाक्रमं श्रौष्-वौष्–वषाऽऽदेशे च श्रौषट्, वौषट्, वषट्, देवहविर्दानादौ । “वट वेष्टने" अतो विचि बाहुलकादुपान्त्यस्य विकल्पेन दीर्घत्वे वट वाट्, "विट शब्दे" अतो विचि गुणे च वेट्, एते त्रयोऽपि वियोगे वाक्यपादपूरणयोः । पटेर्णिगन्तात् क्विपि पाट्, अपिपूर्वादटेणिगन्तात् क्विपि निपातनादपिशब्दस्याकारलोपे च प्याट् द्वावप्येतौ संबोधने । अत्र डकारं केचित् पठन्ति । "स्फट विशरणे" अतो बाहुलकात् क्विपि सकारलोपे च फट, अस्यैव हुंपूर्वस्य हुंफट, छमेविचि छम्, तत्पूर्वाद् વેવિ છંવ, પતે ત્રયોડપ મર્જનસંગોધને 1 નમૂર્વાત્ વધd: “વિસ્” [.૨.૨૭૨.] इति डे नञोऽत्वे च अध अधोऽर्थे । आपूर्वादततेः क्विपि आत् कोप-पीडयोः ।
અનુવાદઃ- “સાંભળવું” અર્થવાળો “શું” ધાતુ પાંચમા ગણનો છે. “વાવું” અર્થવાળો “વા” ધાતુ બીજા ગણનો છે. પ્રકાશવું તથા ઇચ્છવું અર્થવાળો “વ” ધાતુ બીજા ગણનો છે. આ બધા જ ધાતુઓથી બહુલવચનથી “ક” પ્રત્યય થતાં તેમજ અનુક્રમે "શ્રૌ”, “વૌષ”, “વ” આદેશ થતાં “છૌષ”, “વષ” અને “વષ” શબ્દો પ્રાપ્ત થાય છે. આ બધા અવ્યયો દેવને આહુતિ સ્વરૂપે દાન આપવાના અર્થમાં છે. “વીંટાળવું” અર્થવાળો “વ ધાતુ પહેલા ગણનો છે. હવે આ “વ” ધાતુથી “વિવુંપ્રત્યય
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭)
સૂ) ૧-૧-૩૧ થતાં તેમજ બહુવચનથી ઉપાજ્યનો વિકલ્પ દીર્ઘ થતાં “વ” અને “વા” શબ્દો પ્રાપ્ત થાય છે.
શબ્દ કરવો અર્થવાળો “વિ” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “વિધાતુથી “વિવુ” પ્રત્યય થતાં તેમજ ગુણ થતાં “વ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. અહીં “વ”, “વ” તેમજ “વે" આ ત્રણેય અવ્યયોનો વિયોગ, વાક્યપૂર્તિ અને પાદપૂર્તિ અર્થ થાય છે.
શોભવું” અર્થવાળો “પ” ધાતુ દશમા ગણનો છે. આ “” ધાતુ જ્યારે પ્રેરક પ્રયોગમાં હોય છે ત્યારે પ્રેરક એવા “પ” ધાતુથી “વિશ્વ" પ્રત્યય થતાં “પ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. તથા “પ” જેની પૂર્વમાં છે તેમજ નિપાતનથી “પિ"ના “”નો લોપ થતાં “V” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “પિ” શબ્દથી પર “fકાન્ત” એવા “ક” ધાતુથી પર “વિશ્વપૂ” પ્રત્યય થતાં “fપ + મટિ + વિવધૂ” આ અવસ્થામાં “ળ” તેમજ “વિવધૂ”નો લોપ થતાં “હા” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. “પ” તેમજ “” આ બંને અવ્યયો સંબોધન અર્થમાં વપરાય છે. કેટલાક લોકો આ બંને શબ્દમાં ‘ને બદલે ‘નો બોધ કરે છે. આથી તેમના મતે “પ” અને “હા” શબ્દો પ્રાપ્ત થશે. અર્થો તો બંને મતમાં સમાન જ છે. - “થાકી જવા” અર્થવાળો“” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “” ધાતુથી બહુવચનથી “વિપુ" પ્રત્યય થતાં તેમજ “”નો લોપ થતાં “પ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ જ “” શબ્દની પૂર્વમાં “હું” આવે તો “હું” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
ખાવું” તેમજ “જમવું” અર્થવાળો “છમ્ ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “છ”” ધાતુને “વિ” પ્રત્યય લાગતાં “મ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. તથા “છ”” જેની પૂર્વમાં છે તેવા “વ” ધાતુથી “વિ" પ્રત્યય થતાં “ઇવ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “” “હું” તેમજ “છંવ” આ ત્રણેય અવ્યયો તિરસ્કાર કરવા પૂર્વક સંબોધન અર્થમાં છે.
ધારણ કરવું” અર્થવાળો “ધા" ધાતુ બીજા ગણનો છે. હવે “નમ્” જેની પૂર્વમાં છે એવા ધા” ધાતુથી “વવ” (પ/૧/૧૭૧) સૂત્રથી ટુ પ્રત્યય થતાં તેમજ “ન”નો “ગ” થતાં “ધ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “ધ” અવ્યય “નીચે” એ પ્રમાણે અર્થમાં છે.
“મા” જેની પૂર્વમાં છે તેવા “ક” ધાતુથી “વિવ" પ્રત્યય થતાં “મા” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. “માતું” અવ્યય પીડા અને કોપ અર્થમાં છે.
(શ૦ચા.) “દ્ધિ માસ્વા” બત: “મુવિ-સ્વઈ ર” [૩૦ ૬૦૨.] ત્યાપ્રત્યયે दस्य धाऽऽदेशे च स्वधा पितृबलौ । सुपूर्वाद् “बॅग्क् व्यक्तायां वाचि" इत्यतः “सोबॅग आह च" [उणा० ६०३.] इत्याकारे आहादेशे च स्वाहा हविर्दाने । अलम् इति स्वरादौ निरूपितम् ।
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭૧
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ “વન શળે” “” [૩પ૦ ૨.] ફત્યારે ટન મધ્યર્થે પદ્વિપૂરને ૨ | દિનોતેઃ વિપિ *आगमशासनमनित्यम् इति तागमाभावे च हि हेताववधारणे च । “अम गतौ" अतः “पथયૂથ-જૂથ-થ-તિથ-નિથ-સૂરથાય:” [૩૦ ર૩૩.] રૂતિ થે નિપાતનાત્મwR7માવે રે મથ मङ्गलानन्तरारम्भ-प्रश्न-कात्स्न्र्येषु । ओमिति स्वरादौ पठितम् । अथ शब्दस्यैव निपातनादोकारे अथो अन्वादेशादौ ।
અનુવાદ:- “સ્વાદ લેવા” અર્થવાળો “વર્” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “વર્” ધાતુને “મુર્વિ-સ્વર્ય ” (૩૦ ૬૦૨) સૂત્રથી આ પ્રત્યય થતાં અને “”નો “ધા” આદેશ થતાં “વધા” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “સ્વધા” અવ્યયનો “આહુતિ આપવી” અર્થ છે. આહુતિ એટલે “ધી” વગેરેને અગ્નિમાં નાખવું.
કહેવું અર્થવાળો “તૂ” ધાતુ બીજા ગણનો છે. “સુ” ઉપસર્ગ પૂર્વક “ટૂ" ધાતુથી “લવૂn માદ ” (૩૦ ૬૦૩) સૂત્રથી બાર થતાં તેમજ “તૂ" ધાતુનો “માદ" આદેશ થતાં “સ્વાહા” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “સ્વાહા” અવ્યય દેવોને આહુતિ આપવાના અર્થમાં છે.
“મસ્ત્રમ્" અવ્યય “સ્વરદ્રિ” ગણપાઠમાં કહેવાઈ ગયો છે. આ અવ્યય શણગારવું, પર્યાપ્ત અને નિષેધ અર્થવાળો છે.
શબ્દ કરવો” અર્થવાળો “વ” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “વ” ધાતુથી “ગ:” (૩૯૦ ૨) સૂત્રથી “મા” થતાં “વન" શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “વન" અવ્યય “મgિ" અર્થ અને પાદપૂર્તિ અર્થમાં છે. “ીવન” બોલો કે “પિ” બોલો બંને એક જ અર્થમાં છે.
જવું” અને “મોકલવા” અર્થવાળો “દિ' ધાતુ પાંચમા ગણનો છે. આ “દિ ધાતુથી “ક્વિપૂ” પ્રત્યય થતાં “દિ' શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. ખરેખર તો “હિ" શબ્દ હ્રસ્વસ્વરાન્ત હોવાથી “વિશ્વ," પ્રત્યય લાગતાં “”નો આગમ થવો જોઈએ, પરંતુ “મામશાસનમ્ નિત્યમ્” ન્યાયથી અહીં “”નો આગમ થતો નથી. આથી “હિ' શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “દિ" અવ્યય હેતુઅર્થ અને અવધારણ અર્થમાં છે. “દિ”નો“યમ” અર્થ ઘણે ઠેકાણે જોવા મળે છે. જે “હિ” શબ્દ હેતુ અર્થમાં છે એવું સૂચન કરે છે.
ગતિ અર્થવાળો “મમ્" ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “ક” ધાતુથી “પથ-પૂથ-જૂથ..” (૩UTI, ૨૩૧) સૂત્રથી “” પ્રત્યય થતાં તથા નિપાતનથી મારનો અભાવ થતાં “કથ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “કથ” અવ્યય મંગલ, અનન્તર, આરંભ, પ્રશ્ન અને સંપૂર્ણ અર્થમાં છે. “ગથ પવિખ્યામ: ” અમે આના પછી ભણશું. અહીં “૩ાથ" અવ્યય અનન્તર અર્થમાં છે. “મથ સ્વપજ્ઞતત્ત્વપwifશwifબધા વૃત્તિ :” અહીં “મથ" અવ્યય આરંભમાં અર્થ છે. “મથ છતિ”
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૧
૪૭૨
તે જાય છે. અહીં ‘“અથ' અવ્યય પૂર્ણતા અર્થમાં છે. ‘‘અથ નમ્ વ્યાણમ્ અધ્યાપય ।' અહીં અન્નાદેશ અર્થમાં “અથ' અવ્યય છે. તદ્ સર્વનામનું દ્વિતીયા એકવચન અન્વાદેશ સ્વરૂપે છે. “ોમ્” એ અવ્યય સ્વરાદિ ગણપાઠમાં આવી ગયો છે.
‘‘7થ” શબ્દમાં જ અન્યનો નિપાતનથી ‘‘ગોજાર” થતાં “અથો” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “અને” અવ્યય અન્વાદેશ, પ્રારંભ વગેરે અર્થમાં છે.
"
(શમ્યા॰ ) ‘‘ભુજ સ્તુતી'' મતો વિધિ મુળે 7 નો નિષેધે । નૌતેઃ “ત્રિયો હિ” [૩][૦ ७१०.] इति बाहुलकाद् हौ गुणे च नोहि निषेधे । भातेर्भपूर्वाद् गमेः “अघुङ् गत्याक्षेपे” अतश्च “यमि-दमिभ्यां डोस्” [उणा० १००५. ] इति बहुलवचनाद् डोसि प्रत्यये अङघेस्त्वन्त्यस्वरादिલોપામાવે નહોપે. શ્વ મોક્, મોસ્, અયોર્, બન્નેદેવ “ઘુ-મિથ્યાં ડો:' [૩ળા૦ ૮૬૭.] इति बाहुलदाक् डोप्रत्यये परे अन्त्यस्वरादिलोपाभावे च अयो, हंपूर्वात् केवलाद् नञ्पूर्वाद् आङ्पूर्वाद् उताङ्पूर्वाच्च जहातेः पूर्ववद् डोप्रत्ययः हंहो, हो, अहो, आहो, उताहो नवाप्येते સંવૃદ્ધો ।
અનુવાદ :- સ્તુતિ કરવા અર્થવાળો “નુ” ધાતુ બીજા ગણનો છે. આ “નુ” ધાતુથી “વિક્” પ્રત્યય થતાં અને ગુણ થતાં “નો” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “નો” અવ્યય નિષેધ અર્થમાં છે.
“સ્તુતિ કરવા” અર્થવાળા “નુ” ધાતુથી પર “ત્રિયો હિ” (૩૦ ૭૧૦) સૂત્રથી બહુલવચનથી ‘“દ્દિ’ પ્રત્યય અને ગુણ થતાં “નૌદ્દિ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ‘નર્દિ’ અવ્યય નિષેધ અર્થમાં છે.
: “શોભવું” અને “પ્રકાશવું” અર્થવાળો “માઁ” ધાતુ બીજા ગણનો છે. આ “મા” ધાતુથી તેમજ ‘“” જેની પૂર્વમાં છે એવા “” ધાતુથી તથા જલ્દી ચાલવું અર્થવાળા પહેલા ગણના “અયુક્” ધાતુથી ‘મિ-મિમ્યાન્ ડોક્' (૩ળા૦ ૧૦૦૫) સૂત્રથી બહુલવચનથી ‘‘કવિ’’નો ‘‘ડોક્’’ પ્રત્યય થતાં ‘‘મોસ્’” અને ‘“મોક્” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે તેમજ ‘‘અયુક્' ધાતુમાં ઉદિતને કારણે ‘¬”નો આગમ થવાથી “અક્ષ્” ધાતુ થશે. હવે આ ધાતુથી “ડોસ્” પ્રત્યય થતાં અન્ય સ્વરાદિનો લોપ થવાની પ્રાપ્તિ આવે છે તે થશે નહીં તથા “¬”નો લોપ થશે. આમ થવાથી “અષોસ્” શબ્દની પ્રાપ્તિ થાય છે.
“અલ્યું” ધાતુથી પર “ઘુ-મિધ્યાન્ ડો:” (૩વિ૦ ૮૬૭) સૂત્રથી બહુલવચનના સામર્થ્યથી “ો” પ્રત્યય થતાં અને અન્ય સ્વરાદિના લોપનો અભાવ થતાં ‘“અલ્યો” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. “મ્” જેની પૂર્વમાં છે એવા “હા” ધાતુથી પહેલાની જેમ જ “હો” પ્રત્યય થતાં “હઁહો” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७३
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
मात्र "हा" धातुथी पर पहेलानी प्रेम ४ "डो" प्रत्यय थतां "हो" शब्द प्राप्त थाय छे. “नञ्” ठेनी पूर्वमां छे खेवा "हा" धातुथी पर पडेसानी भेभ ४ "डो" प्रत्यय थतां "अहो". શબ્દ પ્રાપ્ત થશે.
"आङ्” उपसर्ग पूर्व "हा" धातुथी पर पहेलानी ४भ ४ "डो” प्रत्यय थतां "आहो” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
“उताङ्” ठेनी पूर्वमां छे सेवा "हा" धातुथी पर पहेसानी ठेभ "डो" प्रत्यय थतां "उताहो” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
७५२ ४ए॥वेला “भोस्”, “भगोस्”, “अघोस्” पछी "अङ्घो" "हंहो", "हो", "अहो", “आहो”, “उताहो" खा नवे अव्ययो संजोधन अर्थमां छे.
(श०न्या० ) जहाते: “डित्” [उणा० ६०५.] इति डित्याप्रत्यये हा विषाद - शोकार्तिषु । जहाते: “वातात् प्रमः कित्" [ उणा० ७१३.] इति बाहुलकादीकारे ही विस्मये । हिनोतेर्विचि गुणे च हे, हिनोतेरेव बाहुलकाद् डैप्रत्यये है, एकारे प्रत्यये गुणे च हये, एते: "स्वरेभ्य इ: " [उणा० ६०६.] इति इप्रत्यये अयि, अस्यैव बाहुलकादेकारे अये, अर्ते: "ऋच्छि-चटि-वटिकुटि०" [उणा० ३९७.] इति सूत्रेण अरप्रत्यये गुणे बाहुलकादेकारान्तत्वे च अररे, अमे: “गम्यमि-रम्यजि०” [उणा० ९२.] इति गे अङ्ग, रीयतेर्विचि रे, नञ्पूर्वस्यास्यैव विचि अरे, “वींक् प्रजनादौ” नञ्पूर्वादतो विचि अवे, द्वादशैतेऽनुशय-संबोधनयो: । नञ्पूर्वान्नौते: क्विपि निपातनात् तागमाभावे ननु विरोधोक्तौ अनन्वयादौ च ।
अनुवाद :- "हा" धातुथी "डित् " ( उणा० ६०५) सूत्रथी "ड्” त्' वाणी "आ" प्रत्यय थतां “हा” शब्द प्राप्त थाय छे. आ "हा" अव्यय विषाध, शोड़ जने पीडा अर्थमां छे.
जीभ गएाना “हा” धातुथी "वातात् प्रमः कित्" ( उणादि० ७१3) सूत्रथी जडुलं अधिकारथी “ईकार” थतां “ही” शब्द प्राप्त थाय छे. अहीं "इडेत्पुंसि चाऽऽतो लुक्" (४/३/८४) सूत्रथी "आ" नो लोप थतां "ही" शब्द प्राप्त थाय छे. "ही" सव्यय विस्मय अर्थमां छे. हात. "ही विचित्रो विपाकः ।"
पांगमा गएराना “हि” धातुथी पर "विच्" प्रत्यय थतां तेभ४ गुए। थतां "हे" शब्द प्राप्त थाय छे.
पांयमा गएाना “हि” धातुथी पर जहुलवयनथी "डै" प्रत्यय थतां "है” शब्द प्राप्त थाय छे. तथा खा ४ “हि” धातुथी पर "ए" प्रत्यय थतां तेभ४ गुए। थतां "हयें" शब्द प्राप्त थाय छे.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૧
४७४ બીજા ગણના “રૂ” ધાતુથી પર “વરે: રૂ” (૩દ્ધિ૬૦૬) સૂત્રથી “ફ" પ્રત્યય થતાં “બ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
આ જ “રૂ" ધાતુથી પર બહુલ અધિકારથી “” પ્રત્યય થતાં “” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. ત્રીજા ગણના “શ્ર ધાતુથી “ઋચ્છિ-વટિ..” (૩દ્રિ૩૯૭) સૂત્રથી “ર" પ્રત્યય થતાં તેમજ ગુણ થતાં અન્તમાં ઘણું કરીને “પર” થતાં “પર” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
“અમ" ધાતુથી ગામ-રમ... (૩Mા૦િ ૯૨) સૂત્રથી “" પ્રત્યય થતાં “મા” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
ઝરવું, ટપકવું” અર્થવાળો “શ” ધાતુ ચોથા ગણનો છે. આ “” ધાતુથી “વિવુંપ્રત્યય થતાં “ર” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “ર”ની પૂર્વમાં “નમ્” આવે તો “બ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
ગર્ભ ગ્રહણ કરવો” અર્થવાળો “વી" ધાતુ બીજા ગણનો છે. “” જેની પૂર્વમાં છે એવા “વી" ધાતુથી પર “વ” પ્રત્યય થતાં “” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
અહીં ઉપર બાર અવ્યયો બતાવવામાં આવ્યા તે આ પ્રમાણે છે. , હૈ, યે, વિ, યે, અરરે, બ, રે, અરે, આવે તથા અગાઉ જણાવેલ હતું અને હી એ પ્રમાણે બારેય અવ્યયો પશ્ચાત્તાપ અને સંબોધન અર્થમાં છે.
“” જેની પૂર્વમાં છે એવા બીજા ગણના “ ધાતુથી “વિવ" પ્રત્યય થતાં તથા નિપાતનથી “” આગમનો અભાવ થતાં “નનુ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “નનું” શબ્દ વિરોધનું કથન કરવા અર્થમાં છે તથા વાદવિવાદ સ્વરૂપ ચર્ચામાં પ્રતિવાદીનો મત રજૂ કરતાં વાક્યના આરંભમાં મૂકાય છે. દા.ત. “નનું વેતનન અવ વૃશ્રિાતિશરીર” અહીં વીંછી વગેરેના શરીરો ખરેખર અચેતન છે? આ વાક્યમાં પ્રતિવાદીની વિરોધ-ઉક્તિ જણાય છે. “નનુ” સંબંધ અર્થમાં પણ આવે છે તેમજ આદિથી પ્રશ્નવાચક અર્થ પણ છે. દા.ત. “નનું સમાપ્તકૃત્યો પૌતમ: ?” શું ગૌતમે કામ પૂરું કર્યું? અવધારણ અર્થમાં પણ “ન" અવ્યય આવે છે. દા.ત. “ત્રિતોનાથન મતિષ: ના નિયમ્યા: ” (ત્રિલોકનાથે યજ્ઞનો દ્વેષ કરનારનું અવશ્ય નિયમન કરવું જોઈએ.) આ “નનુ” અવ્યય સંબોધન અર્થમાં પણ આવે છે. “નનું માનવ!” (હે ! માનવ.) પ્રાર્થના અર્થમાં પણ “” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “નનું મામ્ પ્રાય પત્થરતિમ્ ” (કૃપા કરીને તમે મને પતિ પાસે પહોંચાડો.)
(શ૦ચા.) ગુમ, સુમ, નુક્રમ, હિમ, નહિમ્ સ્વાદ્વિપૂત્ છમે: “મ-નમિક્ષમ-સુમિ-શમિ-સમિયો ડિતુ” [૩UTI૧૩૭.] રૂતિ હિમ. પચૈતે પ્રત્યાધ્યાને | બવઃ “વૈમ:” [૩૦ ૨૩૨.] તિ “મવિશ્રવિ” [૪/૨/૨૦૧] યૂટિ તે નિપાતનાત્
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ गुणाभावे ऊम् प्रश्ने । जुहोतेः क्विप निपातनान्मन्तत्वम् हुम् भर्त्सने । कौतेः पूर्ववत् कुम् प्रश्ने । वयतेः क्विपि वृति निपातनाद् जिद्योगे च उञ् अस्ति सत्त्वे रुषोक्तौ च । “सुं प्रसवैश्वर्ययोः" पूर्ववत् सुञ् । कम् इति स्वरादौ ज्ञातव्यम् । “हम्म गतौ" अतः क्विपि निपातनान्मलोपे च हम् रोषानुकम्पादौ । कौति (कौतेः) "कोडिम्" [उणा० ९३९.] इति डिमि किम् प्रश्ने वितर्के ૨ |
અનુવાદ : - “” ધાતુથી “નિમિ-ક્ષશિ.” (૩દ્ધિ ૯૩૭) સૂત્રથી “ડિતુ” એવો મમ્ પ્રત્યય થાય છે, આથી “મ્” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “વ” શબ્દની પૂર્વમાં “”, “સુ”, “3”, “હિ” તથા “નહિ” શબ્દો થતાં અનુક્રમે “શું”, “સુમ્', “”, “હિમ્” તેમજ “દિલ” એ પ્રમાણે પાંચ શબ્દો પ્રાપ્ત થાય છે. આ પાંચેય અવ્યયો ખંડન કરવા અર્થમાં છે.
“વ” ધાતુથી “વેદ” (૩Mતિ ૯૩૩) સૂત્રથી “” પ્રત્યય થાય છે. “અન્ + " આ અવસ્થામાં “મવિવિ...” (૪/૧/૧૦૯) સૂત્રથી “”નો “” થતાં તથા નિપાતનથી ગુણનો અભાવ થતાં “” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. “” અવ્યય પ્રશ્ન અર્થમાં છે.
“હોમવું” અર્થવાળો “હું ધાતુ ત્રીજા ગણનો છે. આ “દુ" ધાતુથી “વિવ" પ્રત્યય થતાં અને નિપાતનથી “” અંતપણું થતાં “દુમ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. “સુ” અવ્યય તિરસ્કાર કરવો અર્થમાં છે.
" ધાતુથી (બીજા ગણનો) પહેલાની જેમ જ “વિવ” પ્રત્યય અને “” અંતપણું થતાં (નિપાતનથી) “મ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “” અવ્યય પ્રશ્ન અર્થમાં છે.
વીટવું” અર્થવાળો “વે” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “વે” ધાતુથી “વિવધૂ” પ્રત્યય થતાં તથા “વૃત” થતાં “3” પ્રાપ્ત થાય છે. હવે નિપાતનથી “ગ” થતાં “ઉ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “3” અવ્યય “દ્રવ્ય વિદ્યમાન છે” તથા “રોષથી કથન કરવું” અર્થમાં છે.
“પ્રસવ” અને “ઐશ્વર્ય” અર્થવાળો “સુ” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “શું' ધાતુથી “વિપુ” પ્રત્યય થતાં અને “” થતાં “સુ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “સુગ” અવ્યય “ગૂ”ના અર્થવાળો થશે.
“મ્” અવ્યય સ્વરાદિ-ગણપાઠમાંથી જાણવા યોગ્ય છે.
ગતિ અર્થવાળો “શ્ન” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ ધાતુથી “વિ” પ્રત્યય થતાં અને નિપાતનથી “”નો લોપ થતાં “ફ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “શું” અવ્યય ગુસ્સો કરવો તથા અનુકંપા સ્વરૂપ અર્થમાં છે.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૧
૪૭૬
શબ્દ ક૨વો અર્થવાળો ‘” ધાતુ બીજા ગણનો છે. આ ‘” ધાતુથી “ોર્ડિગ્” (૩ળાવિ ૯૩૯) સૂત્રથી “હિમ્”” પ્રત્યય થતાં “મ્િ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “મ્િ” અવ્યય પ્રશ્ન અને વિતર્ક અર્થમાં છે. આ અવ્યયના ઉદાહરણો આ પ્રમાણે છે : (૧) “તોમશ્વેત્ શુભેન વિમ્ ?'’ (જો લોભ છે ત્યાં ગુણથી શું ફાયદો ?) અહીં “મ્િ” અવ્યય ફાયદા અર્થમાં છે. હવે પ્રશ્ન અર્થમાં “મ્િ” અવ્યયનું ઉદાહરણ બતાવે છે - (૨) “તત્રેવ વપતે નિ પ્રલયં પતાસિ ?'' હે ચપલા (સ્ત્રી) ! તું ત્યાં જ નષ્ટ કેમ ન થઈ ? વિતર્ક અર્થ આગળ અમે બીજા અવ્યય સંબંધોમાં જણાવી ગયા છીએ, માટે અહીં તે અર્થની સમજ જણાવી નથી.
(श०न्या० ) हिनोते: “कोर्डिम्" इति बाहुलकाद् डिम् हिम् संभ्रम-भर्त्सनयोः । “अदंक् भक्षणे" क्विपि अद् विस्मये । " कदु रोदनाऽऽह्वानयोः " क्विपि निपातनाद् नलोपे च कद् ભુત્ત્તાયામ્। ‘‘યની દેવપૂનાવો” “તનૂયી વિસ્તારે” આપ્યાં ઇતિ પ્રત્યયે થવું, તવ્ હેત્વર્થवाक्योपन्यासयोः । एतेः क्विपि तागमे निपातनाद् दत्वे च इद् अपूर्व एवार्थे ईषदर्थे च । चिनोतेरिद्वत् चिद् प्रश्नाऽवधारणयोः । कुपूर्वादेते: क्विपि तागमे गणपाठाद् दत्वे च क्विद् भर्त्सनपादपूरणयोः । “ष्विदांच् गात्रप्रक्षरणे" क्विपि स्विद् विमर्शप्रश्नयोः । वयते: “शीरी-भू-दू-मू०" [ उणा० २०१. ] इत्यत्र बहुवचनात् किति ते य्वृति च उत विकल्पे ।
અનુવાદ :- “મોકલવું” અર્થવાળો “દ્દિ” ધાતુ પાંચમા ગણનો છે. આ “દ્દિ” ધાતુથી “ોડિમ્” (૩ર્િ૦ ૯૩૯) સૂત્રથી બહુલવચનથી ‘“હિમ્” પ્રત્યય થતાં “મ્િ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “હિમ્” અવ્યય સંભ્રમ (ગભરાહટ) તથા ધમકાવવું અર્થમાં છે.
44
ખાવું અર્થવાળો ‘‘અર્’ ધાતુ બીજા ગણનો છે. આ “અ” ધાતુથી “વિવર્” પ્રત્યય થતાં ‘“અ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “અ” અવ્યય વિસ્મય અર્થમાં છે. ‘અદ્ભુતમ્’” આ અવ્યય “મુતમ્” શબ્દની સાથે જોડાયો છે. એનો અર્થ આશ્ચર્યજનક થાય છે.
રડવું અને બોલાવવું અર્થવાળો “વ્” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “” ધાતુથી “વિવર્” પ્રત્યય થતાં તેમજ ઉદિત ધાતુ હોવાને કારણે પ્રાપ્ત થયેલા “”નો લોપ થતાં “વું” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “” અવ્યય નિંદા અર્થમાં છે. દા.ત. “વશ્વ' (ખરાબ ઘોડો.)
દેવ-પૂજા અર્થવાળો ‘‘યન્” ધાતુ પહેલા ગણનો છે તથા વિસ્તારવું અર્થવાળો “ત” ધાતુ આઠમા ગણનો છે. આ બંને ધાતુથી “ૐ” પ્રત્યય થતાં અનુક્રમે “ય” અને “ત” શબ્દો પ્રાપ્ત થાય છે. આ બંને અવ્યયો હેતુ અર્થ અને વાક્યની રજૂઆત કરવાના અર્થમાં વપરાય છે. દા.ત. ‘“યત્ વમ્ અસ્તિ તવ્ તુ તથાપ્તિ' જે આ પ્રમાણે છે તે તે પ્રકારે છે. અહીં બે અવ્યયો વાક્યો રજૂ કરતા હોવાથી જે બે વાક્યોને રજૂ કરવા સ્વરૂપ છે તે વાક્ય ઉપભ્યાસ કહેવાય છે.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७७
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ “રાનપુત્રા વયમ્ તત્ વિગ્રહમ્ શ્રોતુમ ન તૂહન્નમ્ તિ” (અમે રાજપુત્રો છીએ તે કારણે યુદ્ધ વિશે સાંભળવાનું અમને કુતૂહલ છે.) અહીં “” અવ્યય હેતુ અર્થમાં આવ્યો છે. જેથી અર્થમાં પણ “” અવ્યય આવે છે. “વિમ્ શત્ કર્તમ્ યન ધ્યતે નૃN: ?” (શું કરી શકાય જેથી રાજા ગુસ્સે ન થાય ?) વાક્ય ઉપન્યાસનું બીજું ઉદાહરણ બતાવાય છે. “વિમ્ તમ્ મોડસિ વેવમ્ સંવમ્ પ્રતપણે ?” શું તું પાગલ છે, જે આ પ્રમાણે અસંબદ્ધ બોલે છે ?)
રૂ" ધાતુથી “ક્વિપૂ” પ્રત્યય થતાં તથા “"નો આગમ થતાં તેમજ નિપાતનથી “” થતાં “” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “” અવ્યય “અપૂર્વ, અવધારણ અને ઈષદૂ” અર્થમાં વપરાય છે.
સંગ્રહ કરવા” અર્થવાળો “વિધાતુ પાંચમા ગણનો છે. આ “જિ” ધાતથી “gિ" પ્રત્યય થતાં તેમજ નિપાતનથી “તું” આગમનો “” થતાં “વિ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “જિ” અવ્યય પ્રશ્ન અને અવધારણ અર્થમાં છે.
રૂ" ધાતુ બીજા ગણનો છે. આ “” ધાતુથી “વિવ" પ્રત્યય થતાં “ત”નો આગમ થાય છે અને ગણપાઠથી “”નો “” થતાં “” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. હવે “” જેની પૂર્વમાં છે તેવો “” શબ્દ થતાં “વિવ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “વિવ” અવ્યય નિંદા અને પાદપૂરણ અર્થમાં છે.
“પરસેવો છૂટવો” અર્થવાળો “સ્વિ” ધાતુ ચોથા ગણનો છે. આ “સ્વિ" ધાતુથી “ક્વિ,” પ્રત્યય થતાં “વિ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “વિ” અવ્યય વિચારવું અને પ્રશ્ન અર્થમાં છે. આ “સ્વ” અવ્યય “જિ” તથા અન્ય અવ્યયોની પાછળ લાગે છે અને પ્રશ્ન પૂછવા માટે કે શંકા તથા અનિશ્ચયનો અર્થ આપે છે. દા.ત. “િિસ્વત્” “હોસ્વિ” એ જ પ્રમાણે અગાઉ જે “વિ” અવ્યય આવ્યો તે પણ “મ્િ” સર્વનામના અત્તે જોડાય છે, જેથી “જિશ્ચિ” “શ્ચિતુ” વગેરે પ્રયોગો જોવા મળશે. તે પણ અનિશ્ચયનો અર્થ આપે છે.
વણવું” અર્થવાળો “વે” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “વે" ધાતુથી “શી-રી-મૂ-ટૂ-મૂ...” (૩) િ૨૦૧) સૂત્રથી બહુવચનથી “જિ” એવો “a” પ્રત્યય થતાં અને “વૃત” થતાં “ત” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “લત” અવ્યય વિકલ્પ અર્થમાં છે.
(શચ૦) વનૂયી વાવને” મતોf પૂર્વવત્ તે ‘યમિ-મનમિ” [૪.૨.૧૧.] તિ નો વ વત રહેવા-Sનુષ્પ-સંતોષ-વિમયા-ડડમન્નષિા તે“નિવૃષી” [૩૦ ૨૨.] इत्यत्र बहुवचनाद् वप्रत्यये इव उपमाऽवधारणयोः । तौतेः क्विपि निपातनात् तागमाभावे तु विशेषणपादपूरणयोः । नौतेः पूर्ववत् नु वितर्के पादपूरणे च । यत्पूर्वाच्चिनोतेः "क्वचिद्"
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ ૧-૧-૩૧
[.૧.૨૦o.] રૂતિ કે યન્ત્ર વાજ્યાન્તરોપમે । ‘‘ઋષિ વીસૌ’” અત: ‘“વિવન-શન-હિનાય:' [उणा० २७५.] इति निपातनादने कच्चन क्वचिदर्थे । किंपूर्वाद् वयतेः पूर्ववत् किति ते किमुत વિજ્યે । ‘તિ ચૈત્યક્રીડનયો:” “નામ્બુપાત્ત્વ-પ્રી-Į-A: ' [૧.૨. ૧૪.] તિ किल संप्रश्नवार्तयोः । किंपूर्वात् किले: किङ्किल किलार्थे ।
૪૭૮
''
અનુવાદ :- “માંગવું” અર્થવાળો “વ” ધાતુ આઠમા ગણનો છે. આ “વ” ધાતુથી પહેલાની જેમ જ (સાવિ૦ ૨૦૧) સૂત્રથી “ત” પ્રત્યય થતાં તેમજ “મિ-મિ-મિ...'' (૪/ ૨/૫૫) સૂત્રથી “”નો લોપ થતાં “વત” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. અહીં ખરેખર ધાતુમાં “વ” હતો, પરંતુ અહીં ‘વ’ થયો છે. એ “વ” અને “વ”ને અભેદ માનીને કરાયો છે તેમ જાણવું. આ “વત” અવ્યય ખેદ, અનુકંપા, સંતોષ, વિસ્મય, સંબોધન વગેરે અર્થોમાં છે.
સૌ પ્રથમ ખેદ અર્થનું ઉદાહરણ જણાવીએ છીએ - ‘અહો વત મહાવત્ ર્તુમ્ વ્યવસિતા વયમ્ ।" (અરેરે ! ખેદની વાત છે કે, અમે મોટું પાપ કરવા લાગ્યા છીએ.) અનુકંપા અર્થનો પ્રયોગ આ પ્રમાણે છે : “વવ વત હરિળાનામ્ નીવિત પાતિતોલમ્ ?' (ક્યાં બિચારાં હરણોનું અતિચંચળ જીવન ?) હવે સંબોધન અર્થનો પ્રયોગ બતાવીએ છીએ : “વત વિતરત તોયમ્ તોયવાહા:'' (હે વાદળો ! તમે પાણી વરસાવો.) હવે વિસ્મય અર્થનું ઉદાહરણ બતાવીએ છીએ : “અહો ! વત મહત્ ચિત્રમ્ ।” (અરે ! ખરેખર મોટું આશ્ચર્ય છે.) હવે સંતોષ અર્થવાળો વત અવ્યયનો પ્રયોગ બતાવીએ છીએ : “અહો ! વત અસિ સ્પૃહળીયવીર્ય:' હાશ ! તમે સ્પૃહા કરવા યોગ્ય બળવાળા છો.
“” ધાતુથી “નિરૃષી...” (૩ળવિ૦ ૫૧૧) સૂત્રથી બહુલવચનના સામર્થ્યથી “વ” પ્રત્યય થતાં ‘‘વ’’ શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “વ” અવ્યય ઉપમા અને અવધારણ અર્થમાં છે. “સંસારોFńવ વ" (સંસાર સમુદ્ર જેવો છે.) “ત્રયમ્ દૌર વ આમાતિ' (આ ચોર જ લાગે છે.)
44
બીજા ગણના ‘“તુ” ધાતુથી ‘“વિવર્” પ્રત્યય થતાં અને નિપાતનથી “ત્” આગમનો અભાવ થતાં “તુ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “તુ” શબ્દ વિશેષણ અને પાદપૂર્તિ અર્થમાં છે. તેમાં વિશેષણ સ્વરૂપ અર્થનો પ્રયોગ બતાવીએ છીએ - “રામો મર્યાવાપુરુષોત્તમોઽસ્તિ રાવળસ્તુ ન ।’ (રામ એ મર્યાદા પુરુષોત્તમ છે, પરંતુ રાવણ નથી.) અહીં વિશેષણ અર્થ એટલે ભેદક અર્થ થશે. રામથી રાવણને મર્યાદાપુરુષોત્તમ ન હોવા તરીકે ભિન્ન કર્યા, આ વસ્તુ “તુ” અવ્યય દ્વારા જણાઈ.
સ્તુતિ કરવી અર્થવાળો “નુ” ધાતુ બીજા ગણનો છે તથા આ “નુ” ધાતુથી ‘“વિપ્” પ્રત્યય થતાં તેમજ નિપાતનથી “ત્” આગમનો અભાવ થતાં “નુ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “નુ”
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭૯
શ્રીસિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ અવ્યય પાદપૂર્તિ અને વિતર્ક અર્થમાં છે. વિતર્ક અર્થનું ઉદાહરણ આ પ્રમાણે છે – “વનો 1 માયા નુ તિક્રમો નુ ?” (શું આ સ્વપ્ન હતું, માયા હતી કે મતિભ્રમ હતો ?) ઘણીવાર આ અવ્યય પ્રશ્નવાચક અર્થનામો સાથે જોડાઈને સંભાવના સૂચવે છે. દા.ત. “મનુ પુણવત્ વિર્ય ત્નત્રમ્ ?” (હું કેવી રીતે ગુણવાન પત્નીને મળવું?)
પાંચમા ગણના “જિ” ધાતુથી “વવવત” (પ/૧/૧૭૧) સૂત્રથી “" પ્રત્યય થતાં તેમજ “તું” પૂર્વમાં આવતાં “વ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “યq" અવ્યય અન્ય વાક્યનો આરંભ કરવા માટેના અર્થમાં છે. દા.ત. “રામ: મોક્ષ તિ: વેવ મામ્ વદુ રોવતે ” (રામ મોક્ષમાં ગયા જે મને બહુ ગમે છે.).
પ્રકાશવું” અર્થવાળો “વ્” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “ક્વ” ધાતુથી “વિદ્રન-મનહિનાવાઃ” (૩ળ૦િ ૨૭૫) સૂત્રથી નિપાતનથી “મન” પ્રત્યય થતાં “ક્વન" શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. “ક્વન પ્તિ” (કોઈક સ્થાનમાં તે છે.) અહીં “#qન” અવ્યય કોઈક સ્થાનમાં (ક્વચિ) અર્થમાં છે.
“” ધાતુથી “જિ” એવો “ત" પ્રત્યય થતાં “ઉત” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “ઉત” શબ્દ “જિ” સર્વનામપૂર્વક આવે તો “વિમુત” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “શ્વિમુત” અવ્યય વિકલ્પ અર્થમાં છે. આ “મુિત" અવ્યય સંશય અને અનિશ્ચિતતા અર્થમાં પણ છે.
“વિમુત" અવ્યય જેવા જ અર્થવાળો “વિષ્ણુ” અવ્યય પણ આવે છે. આ “વિમુત" અવ્યયનો “હજી કેટલું વધારે” અર્થ પણ થાય છે. તેનું ઉદાહરણ આ પ્રમાણે છે :
"यौवनं, धनसम्पत्तिः, प्रभुत्वम्, अविवेकिता । एकैकमप्यनय, किमु यत्र चतुष्टयम् ॥१॥" “યૌવન, ધનસંપત્તિ, સત્તા અને અવિવેકીપણું – એક એક પણ અનર્થ માટે થાય છે, તો જ્યાં ચારનું (સમકાલીનપણું હોય) તેનું તો પૂછવું જ શું?”
સવિનયનાબેમણેષમતનું મુત સમવાય?" - આ ગદ્ય કાદંબરીનું છે, જે ઉપરના સંબંધવાળું જ છે. જે પ્રમાણે નવું યૌવન, સંપત્તિવાળાપણું વગેરે એક એક પણ બધા અવિનયોનું કારણ છે, તો પછી ચારેયનો સમૂહ તો શું ? અર્થાત્ અહીં “મુિત" અવ્યય અધિકતાનો દ્યોતક છે.
સફેદ હોવું” અને “રમવું” અર્થવાળો “જિ” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “જિ” ધાતુથી “નાગુપત્ત્વિ પ્ર---જ્ઞ: :” (૫/૧/પ૪) સૂત્રથી “” પ્રત્યય થતાં “જિન” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “હિન” અવ્યય પ્રશ્ન કરવો અર્થમાં તથા કોઈ પુરાણી વાર્તા કહેવી એવા અર્થમાં છે. વાર્તાનો અર્થ જુની વાતો કહેવી તે થાય છે. અમે વાર્તા અર્થનું ઉદાહરણ આપીએ છીએ : દા.ત. “નધાન વસં વિત્ત વાસુવઃ” (કૃષ્ણએ કંસને માર્યા હતા.)
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
सू० १-१-३१.
४८०
“किम्” सर्वनाम पूर्व उपरनो "किल" अव्यय खावे तो "किङ्किल" शब्द प्राप्त थाय छे. आम तो “किङ्किल” अव्यय उपर जतावेला "किल" अव्ययना अर्थमा ४ छे, छतां पए। दुःख अने असंतोष अर्थ पत्र ते जतावे छे. "किंकिल" खेटले हे दुःखहर छे. "न संभावयामि न मर्षयामि तत्र भवान् किंकिल वृषलं याजयिष्यति !” (हुं वियारी शस्तो नथी. हुं सहन नथी झरतो. કેવું દુઃખકર છે કે આપ ત્યાં શૂદ્ર પાસે યજ્ઞ કરાવશો !)
(श०न्या० ) किंस्वित्, उदस्वित्, आहोस्वित् किमादिपूर्वात् स्विदेः क्विपि उदोऽकारागमश्च, त्रयो प्येते प्रश्नवितर्क-विकल्पेषु । अहपूर्वाज्जहाते: “क्वचिद्" [५.१.१७१.] इति डे अहह अद्भुत-खेदयोः । नहपूर्वाद् वाते: “रातेडै:" [उणा० ८६६.] इति बाहुलकाडु: नहवै, वातेरेव नञ्पूर्वात् पूर्ववद्धैः नवै द्वावपि प्रत्याख्याने । नञ्पूर्वाद् वाते: “डित्” [उणा० ६०५.] इत्याप्रत्यये नवा विभाषायाम् । “अनं श्वसक् प्राणने" अतः "स्था-च्छा-मा-सा०" [उणा० ३५७.] इति ये निपातनात् तकारे अन्यत् अन्यार्थः । अन्यपूर्वात् त्रायते: “आतो डोऽह्वावामः" [५.१.७६.] इति डे अन्यत्र अन्याधिकरणे काले । शपतेः क्विपि "जपादीनां पो वः" [२.३.१०५.] इति पस्यैकत्र वत्वे शव्, शप् द्वावपि प्रतिग्रहे । अथपूर्वात् कौते: “कोर्डिम्” [उणा० ९३९.] इति डिमि अथकिंम् अङ्गीकारे ।
अनुवादं :- “किम्” वगेरे पूर्वऽ "स्विद्" धातुथी क्विप् प्रत्यय थतां तथा “उद्”भां "अकार"नो आगम थतां अनुभे "किंस्विद्" "उदस्वित्" जने "आहोस्वित्" शब्दो प्राप्त थाय छे. मात्रशेय अव्ययो प्रश्न, वितर्ड भने विल्प अर्थमां आवे छे. हात. " किंस्विद्” (देवी रीते ?) सहीं प्रश्न अर्थमां छे. "अद्रेः शृङ्गं हरति पवनः किंस्वित् ?" (शुं पर्वत उपरथी पवन शींगडाने हरे छें ?) सहीं प्रश्न अर्थमां “किंस्विद्” अव्यय भाव्यो छे. “अहम् आहोस्वित् त्वम् कः शोभनः ?" (हुं अथवा तो तुं श्रेएश सारो छे ?) नहीं “आहोस्वित्" अव्यय विऽल्प अर्थमां छे.
"अह" ठेनी पूर्वमां छे सेवा "हा" धातुथी ५२ " क्वचिद्” (५/१/१७१) सूत्रथी "ड" प्रत्यय थतां “अहह” शब्द प्राप्त थाय छे. "अहह" अव्यय अद्दभुत भने पेट अर्थमां छे. "अहह ! कष्टमपण्डितता विधेः ।” जेहनी वात छे ! विधिनुं भूर्जप से अष्ट स्व३५ छे. अहीं “अहह” अव्यय भेट अर्थमां भाव्यो छे. "अहह ! महताम् निस्सीमानश्चरित्रविभूतयः " अरे ! मोटामोनी थरित्र स्व३५ संपति (खायरा स्व३प संपत्ति) अपरिमित छे. अहीं "अहह" अव्यय अद्दभुत અર્થમાં આવ્યો છે.
"नह” पूर्वऽ "वा” धातुथी ५२ " रातेर्डे: " ( उणा० ८६६) सूत्रथी बहुत वयनथी “डै” प्रत्यय थतां "नहवै" शब्द प्राप्त थाय छे.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮૧
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
જો પૂર્વપદમાં “નન્હ’ને બદલે “ના” આવે તો “નવૈ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. ‘“નવ” તથા “નવૈ” આ બંને અવ્યયો પ્રત્યાખ્યાન અર્થમાં છે. પ્રત્યાખ્યાનનો અર્થ “પ્રતિકથન” થાય છે.
“વા” ધાતુથી હિત્” (સાવિ૦ ૬૦૫) સૂત્રથી “” પ્રત્યય થતાં “વા” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ‘“વા” શબ્દ જો “ન” પૂર્વક આવે તો “નવા” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “નવા” શબ્દ વિભાષા અર્થમાં છે.
4.
“જીવવું” અર્થવાળો “અ” ધાતુ બીજા ગણનો છે. આ “અ” ધાતુથી “સ્થા-છા-માંસા॰' (૩ળાવિ૦ ૩૫૭) સૂત્રથી “+” પ્રત્યય થતાં તથા નિપાતનથી “તાર” થતાં “અન્યત્” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “અન્યત્” અવ્યય અન્ય (બીજા) અર્થમાં છે.
“૨ક્ષણ કરવું” અર્થવાળો ‘’” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “ૐ” ધાતુથી ‘આતો ડોડવામ:” (૫/૧/૭૬) સૂત્રથી “૩” પ્રત્યય થતાં “ત્ર” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. હવે “અન્ય” જેની પૂર્વમાં છે એવા ઉપરોક્ત “” શબ્દથી “અન્યત્ર” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “અન્યત્ર” અવ્યય, કાળ સ્વરૂપ અન્ય અધિકરણમાં છે.
“સોગંદ ખાવાં” અર્થવાળો “જ્ઞ” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “” ધાતુથી “વિવું”. પ્રત્યય થતાં તથા “નપાવીનામ્ પો વઃ” (૨/૩/૧૦૫) સૂત્રથી “”નો એક સ્થાનમાં “” થતાં અનુક્રમે “શ” તેમજ “શ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ બંને અવ્યયો ગ્રહણ કરવું અર્થમાં છે. દાનમાં આપવાનું હોય છે, જ્યારે પ્રતિગ્રહમાં આપવાથી વિરુદ્ધ ગ્રહણ કરવાનું
હોય છે.
‘‘અથ’’ જેની પૂર્વમાં છે એવા “શબ્દ કરવો” અર્થવાળા બીજા ગણના “” ધાતુથી “ોર્ડિંગ્’ (૩વિ ૯૩૯) સૂત્રથી “હિમ્” પ્રત્યય થતાં “અથમ્િ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “અમ્િ” અવ્યય સ્વીકારવું અર્થમાં છે. “થમ્િ ત્વમ્ વૃત્તિ ?” (હા, બીજું શું તમે પૂછો છો ?) અર્થાત્ એક વસ્તુ સ્વીકારવામાં આવી છે, ત્યારબાદ આ વાક્યનો પ્રયોગ થયો હોવાથી આ અવ્યય સ્વીકારવા અર્થમાં છે.
(શમ્યા૰) “વિષ્ણુજી વ્યાસો” અત: “વૃ--ષિ-વૃષિ૰" [૩૫૦ ૭૨૬.] ફત્યત્ર વહુવચનાત્ જિત્યુારે વિષુ નાનાત્તે । પટે: નિવૃત્તિ પટ્ પાટલે । સ્પશે: સૌત્રાત્ ‘‘સ્વશિ-પ્રને: स्लुक्च" [उणा० ७३१.] इत्युप्रत्यये सकारलोपे च पशु दृश्यर्थे । “खल संचये" इत्यतः “ભૃ-મૃ-તૃ-ત્સરિ॰' [૩ળા૦ ૭૬૬.] રૂત્યત્ર વહુવચનાનુપ્રત્યયે વસ્તુ નિષેધ-વાવાલારजिज्ञासा - ऽनुनयेषु । यत्पूर्वादेते: क्विपि अनित्यत्वात् तागमाभावे यदि, तत्पूर्वाच्च नमेर्घञ यदिनाम पक्षान्तरे । यत्पूर्वात् प्रतिपूर्वाच्च वयते: किति ते प्रत्यये य्वृति च यदुत
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૧
૪૮૨ पराशयप्रकाशनादौ, प्रत्युत उक्तवैपरीत्ये । यत्पूर्वादतेः “डित्" [उणा० ६०५.] इति डाप्रत्यये ચલ પ્રેશધર | “મૈં ક્ષયે' અત: “-fસ-વખ્યમ–મિ” [૩૦ ૭૭રૂ.] રૂત્યત્ર बहुवचनात् तुप्रत्यये जातु अवधारण-पादपूरणयोः । यदि इति यदिनाम इत्यत्र साधितः, अर्थोऽपि स एव । यथाकथापूर्वादञ्चतेः "मूलविभुजादयः" [५.१.१४४.] इति के यथाकथाच अनादरेणेત્યર્થે |
અનુવાદઃ- વ્યાપવું” અર્થવાળો “વિપુ” ધાતુ બીજા ગણનો છે. આ “વિ” ધાતુથી “q-ષિ.(૩૦ ૭૨૯) સૂત્રથી બહુવચનના સામર્થ્યથી “ક્તિ” એવો “ડર” થતાં “વિપુ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “વિષ” અવ્યય વિવિધ પ્રકાર અર્થમાં છે.
ગતિ” અર્થવાળો “” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “” ધાતુથી “વિશ્વ" પ્રત્યય થતાં “પ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “” અવ્યય તીવ્રતા તથા ચતુરાઈ અર્થમાં છે.
સૌત્ર એવા “” ધાતુથી “શિ-પ્ર .” (૩૦ ૭૩૧) સૂત્રથી “3” પ્રત્યય થતાં અને “સર”નો લોપ થતાં “પશુ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “પશુ” અવ્યય વિચારવું અર્થમાં છે, જેની સમજ આગળ આવી ગઈ છે. ' “ભેગું કરવા” અર્થવાળો “વસ્તુ” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “વત્ ધાતુથી “પૃ–પૃ7...” (૩૦ ૭૧૬) સૂત્રથી બહુવચનથી “3” પ્રત્યય થતાં “વસુ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “વતુ” અવ્યય નિષેધ, વાક્યઅલંકાર, જિજ્ઞાસા તેમજ સંબોધન અર્થમાં છે. આ અર્થોના ઉદાહરણ નીચે પ્રમાણે છે.
સૌ પ્રથમ નિષેધ અર્થનું ઉદાહરણ આપીએ છીએ: વતુ વિવા” I (રડશો નહીં.) “વ7” અવ્યય જ્યારે વાક્યાલંકારમાં આવે ત્યારે તેનો કોઈ અર્થ થતો નથી, એ માત્ર વાક્યની શોભા વધારતો હોય છે. હવે જિજ્ઞાસા અર્થનું ઉદાહરણ આપીએ છીએ : “ તુ તા સમો
?” (તેના ઉપર ગુરુ ગુસ્સે ન થયા ?) હવે અનુનય (પ્રાર્થના) અર્થનું ઉદાહરણ આપે છે. “દિ વંતુ બે પ્રતિવન" | (કૃપા કરીને મને પ્રત્યુત્તર આપો.) “વતુ” અવ્યય “નિશ્ચય” અર્થમાં પણ આવે છે. “અનુત્યે તુ વિમાનં: ” (ખરેખર નિરભિમાનીપણું પરાક્રમનું ભૂષણ છે.) “કારણ” અર્થમાં પણ “વતુ” અવ્યય આવે છે. “ર વિવી, દિના વતુ સ્ત્રિય.” (હું ફાટી નહીં પડું, કારણ કે સ્ત્રીઓ કઠોર હોય છે.) કેટલાક લોકો આ વાક્યને વિષાદ અર્થનું ઉદાહરણ માને છે.
બીજા ગણના “રૂ" ધાતુથી પર “વિવધૂ” પ્રત્યય થતાં તેમજ અનિત્યપણું થવાથી “તું”ના આગમનો અભાવ થતાં “ફ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “ફ” શબ્દની પૂર્વમાં “વ” આવે તો “”િ શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
તથા “વિ” જેની પૂર્વમાં છે એવા નમવું અર્થવાળા પહેલા ગણના “નમ્” ધાતુથી “ધ” પ્રત્યય થતાં ‘‘યવિનામ'' શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ અવ્યય પક્ષાન્તર અર્થમાં છે. ‘“વિનામ નયેમ' (અમે જીતીએ પણ ખરા.)
“ય” પૂર્વક “વે” ધાતુથી અને “પ્રતિ” પૂર્વક “વે” ધાતુથી ત્િ એવો “” પ્રત્યય થતાં અને વૃત્’” થતાં ‘યવુત” અને “પ્રત્યુત” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. ‘“યદ્ભુત” અવ્યય બીજાના આશયને પ્રકાશિત કરવા સ્વરૂપ અર્થમાં છે. “પ્રત્યુત” અવ્યય કહેલાથી વિપરીત અર્થમાં છે. “તમવિ મહોપારમ્ પય વ પીત્વા નિરાતઃ પ્રત્યુત હનુમ્ યતતે જોવસોવર: વ્રતો નાતિ ।'' જગતમાં કરેલા એવા મહોપકારને પણ દૂધની જેમ પીને નિર્લજ્જ એવાં સર્પના સગાભાઈ સ્વરૂપ દુષ્ટ પુરુષ પ્રતિ ઉપકાર કરવાને બદલે હણવાને માટે પ્રયત્ન કરે છે.
“ય” પૂર્વક “ગત્” ધાતુથી “હિત્” (૩૦ ૬૦૫) સૂત્રથી “ડ” પ્રત્યય થતાં “વવા’ શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “યા” અવ્યય દેશ સ્વરૂપ અધિકરણ અર્થમાં તથા “આ”િથી કાળ સ્વરૂપ અધિકરણ અર્થમાં પણ વપરાય છે. “યા યવા હિ ધર્મસ્ય વ્હાનિ: મતિ...”. (જ્યારે જ્યારે ધર્મની હાનિ થાય છે...) અહીં “થવા" અવ્યય કાળ સ્વરૂપ અધિકરણ અર્થમાં છે.
“ક્ષય પામવા” અર્થવાળો “” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “નૈ” ધાતુથી ‘–ત્તિમ્યુમિ॰' (૩ળા૦ ૭૭૩) સૂત્રથી બહુવચનથી “તુ” પ્રત્યય થતાં “નાતુ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “નાતું” અવ્યય અવધારણ અને પાદપૂર્તિ અર્થમાં છે. આ બે અર્થ સિવાય નિંદા અર્થ અને સંભાવના અર્થ પણ છે. દા.ત. “મ્િ તેન ખાતુ ખાતેન માતુ*વનહારિા ?' (માતાના યૌવનને હરનારા તેના જન્મથી શું લાભ છે ?) અવધારણ અર્થનું ઉદાહરણ આ પ્રમાણે છે : “ન ખાતુ જામ:ામાનામુપમોમેન શામ્યતિ ।" (કામના ઉપભોગથી કામ જરા પણ શાંત થતો નથી.)
‘‘વિ” અવ્યયની વ્યુત્પત્તિ ‘“વિનામ’” અવ્યયમાં જણાવી ગયા છીએ તથા ‘‘યદ્દિ’ અવ્યયનો અર્થ પણ “વિનામ” અવ્યયના અર્થ પ્રમાણે થાય છે. અહીં “કદાચ” અર્થ થાય છે. દા.ત. “યર્િ તાવત્ વમ્ યિતામ્ ।” (કદાચ આ પ્રમાણે કરાય.) જો અથવા તો સ્વરૂપ અર્થ પણ આ અવ્યયનો જણાય છે. “યત્ને તે યદ્િ ન સિધ્ધતિ જોડત્ર ોષઃ ?" પ્રયત્ન કરવા છતાં જો સફળ ન થાય તો અહીં કોનો દોષ ?)
‘‘યથાથા” જેની પૂર્વમાં છે એવા “અન્’” ધાતુથી ‘મૂવિન્મુખાલય:” (૫/૧/૧૪૪) સૂત્રથી “” પ્રત્યય થતાં “અવ્”ના અનુનાસિકનો લોપ થતાં “યથાઝ્યાવ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ‘“યથા યાવ” અવ્યયનો “અનાદરથી” એવો અર્થ થાય છે. અર્થાત્ તૃતીયાન્ન એવો અનાદર અર્થ જ આ અવ્યયનો થાય છે. દા.ત. “યથાસ્થાન તિ” અનાદરથી તે આપે છે.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૧
४८४ (श०न्या०) यमेः “पथ-यूथ०" [उणा० २३१.] इत्यादिनिपातनाद् थे आत्वे च यथा योग्यता-वीप्सा-ऽनतिवृत्ति-सादृश्येषु । तनेर्यथावत् तथा साम्ये । पुनःशब्दस्य दत्वे नलोपे च पुद् कुत्सायाम् । हन्तेः “क्वचिद्" [५.१.१७१.] इति डे निपातनाद् द्यादेशे च द्य हिंसाप्रातिलोम्ययोः । पूर्वमप्येष पुरा शब्दः पठितः, तत्र किल स्वरादिवत् सत्त्वभूते काले, अयं त्वसत्त्वभूते इति । "यांक प्रापणे" "यतैङ् प्रयत्ने" वा अतः “संश्चद्वेहद्" [उणा० ८८२.] इति कित्यति निपातनाद् यावत् मर्यादा-ऽवधारण-परिमाणेषु । "तनूयी विस्तारे" अस्य पूर्ववन्निपातनात् तावत् अर्थः पूर्वक एव । “दिशीत् अतिसर्जने" "वृ-मिथि०" [उणा० ६०१.] इत्याप्रत्यये ट्यागमे च दिष्टया प्रीति-सेवनयोः, सभाजनप्रातिलोम्ययोर्वा । "मृत् प्राणत्यागे" अतः "स्वरेभ्य:०" [उणा०.६०६.] इति इप्रत्यये मरि, तत्पूर्वादटतेः "क्वचिद्" [५.१.१७१.] इति डे आकारे मर्या सीमबन्धे । “अमण रोगे" अतोऽलि आम पीडायाम् ।
अनुवाद :- "यम्" धातुथी "पथ-यूथ..." (उणा० २३१) सूत्रथा निपातनथी "थ" प्रत्यय भने "आ" थdi यथा । प्राप्त थाय छे. ॥ "यथा" अव्यय योग्यता, वीप्सा, सांधननो अभाव तेभ०४ सादृश्य अर्थमा छ. सौ प्रथम सादृश्य अर्थनी प्रयो। ४९॥वीमे छीमे - "आसीत् इयम् दशरथस्य गृहे यथा श्रीः ।" (ते. ६१२थन। घरमा समान ४५ २६ ता.) अतिवृत्तिनु 303२९ बतावे छ - यथाशक्ति पठ ।" (तुं शत्तिनुं संधन या १२ मा अथवा तो तुं शक्ति प्रभारी मा.) "यथाबलम् कुरु ।" (तुंपण प्रभारी ४२.) वे वीप्सा अर्थन ४२५॥ मापे छ : “यथा पण्डितम् भोजय" (तुं ४ पंडितो छ तेने मो४न ४२११.) योग्यता मर्थन ३२५ मापे छ - "यथारूपम् चेष्टाम् कुरु" (तुं ३५ने योग्य येष्टा ४२.)
"तन्" पातुथी ५९। “यथा" नी भ २४ व्युत्पत्ति थतi "तथा" अव्यय प्राप्त थाय छे. मा "तथा" अव्यय साम्य अर्थमा छ. ६८.. “यथा वृक्षः तथा फलम्" (४ प्रभारी वृक्ष छे ते प्रभारी ३७.)
"पुनर्" शमां ""नो "द" थतां मने तेम४ "न"नो दो५ यतां "पुद्" २०६ प्राप्त थाय छ. म "पुद्" भव्यय नि: अर्थमा छे.
हिंसा ४२वी अर्थवा%0. एन "हन्" धातुथी "क्वचित्" (५/१/१७१) सूत्रथा "ड" प्रत्यय यतां मने निपातनथी "द्य" माहेश थत "द्य" अव्यय प्राप्त थायछ. म "द्य" अव्यय હિંસા અને વિપરીતપણાં અર્થમાં છે. __"पुरा" अव्यय स्वाभावीयो. त्यां सत्यभूत 1 अर्थमा "पुरा" अव्यय पर्ते छ. यारे मही असत्यभूत अर्थमा "पुरा" अव्यय छे. म"पुरा" अध्ययनी व्युत्पत्ति
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ “સ્વરવિ” ગણપાઠની જેમ જ સમજી લેવી. દા.ત. ‘“પુરા ક્થા” (કાલ્પનિક કથા.) પુરનો અર્થ અહીં કાલ્પનિક કરવામાં આવ્યો છે, જે અસત્ત્વ અર્થમાં છે.
જવું અર્થવાળો ‘“’ ધાતુ બીજા ગણનો છે તથા પ્રયત્ન કરવો અર્થવાળો ત્ ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ બે માંથી કોઈપણ એક ધાતુથી ‘સંશ્ચંદ્રેહત...” (૩ળા૦ ૮૮૨) સૂત્રથી “ત્િ’ એવો ‘“અ” પ્રત્યય થતાં તેમજ નિપાતનથી ‘‘યાવત્” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ‘‘યાવત્” અવ્યય મર્યાદા અવધારણ અને પરિમાણ અર્થમાં છે. સૌ પ્રથમ મર્યાદા અર્થનું ઉદાહરણ આપે છે ઃ ‘“યાવત્ વૃક્ષ: તાવત્ પુરુષ: વનતિ ।'' (જ્યાં સુધી વૃક્ષ છે ત્યાં સુધી પુરુષ ચાલે છે.) ‘યાવવમત્ર મોખય ।' (જેટલા વાસણો છે તેટલાને તું જમાડ.) અહીં ‘“યાવમત્રં” અવ્યયીભાવ સમાસમાં ‘“યાવત્’ અવ્યય અવધારણ અર્થમાં છે. કાળ અર્થમાં પણ મર્યાદાનું ઉદાહરણ બતાવીએ છીએ - ‘‘સ્તન્યત્યાળમ્ યાવત્ પુત્રયોઃ અનેક્ષસ્વ ।' (સ્તનપાન છોડે ત્યાં સુધી તું બે પુત્રોની સંભાળ રાખ.) ‘‘યાવત્ નતમ્ તાવત્ દુધં ।' (જેટલું પાણી છે તેટલું દૂધ છે.) અહીં ચા બનાવતી વખતે પાણી અને દૂધનું પરિમાણ આવા પ્રયોગોથી બતાવાય છે.
“વિસ્તાર કરવો” અર્થવાળો “ત” ધાતુ આઠમા ગણનો છે. આ “ત” ધાતુથી પણ ‘“યાવત્’ની જેમ વ્યુત્પત્તિ થતાં ‘“તવત્” અવ્યય પ્રાપ્ત થાય છે. આ ‘“તાવત્” અવ્યયના અર્થો પણ “યાવત્” અવ્યય જેવા જ છે. “યાવત્” અને “તાવત્” અવ્યયો એકબીજાને સાપેક્ષ છે.
11
“નિર્દેશ કરવો” અર્થવાળો “વિશ્” ધાતુ છઠ્ઠા ગણનો છે. આ “વિશ્’-ધાતુથી ‘“વૃ-મિથિ...” (૩૦ ૬૦૧) સૂત્રથી “” પ્રત્યય થતાં તેમજ “\”નો આગમ થતાં “વિચા” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “વિચા'' અવ્યય પ્રસન્નતા અને આચરણ કરવું અર્થવાળો છે. દા.ત. ‘“વિન્ધ્યા પામિ" (હું પ્રસન્નતાથી ભણું છું.) “વિન્ધ્યા પ્રતિહત દુષ્કૃતમ્ (આનંદનો વિષય છે કે અભાગ્યનો નાશ થયો.) આ વિષ્ટા અવ્યયના પ્રીતિ અને આચરણ સિવાય વિકલ્પ પક્ષમાં બીજા બે અર્થો બતાવ્યા છે. એક સભાજન અર્થ છે. સભાજન એટલે સન્માન કરવું. દા.ત. “વિચા ભવાન્ આતઃ ।' (આપ આવી ગયા.) આ વાક્યમાં આવનાર વ્યક્તિના સન્માનનો ભાવ જણાઈ રહ્યો છે. ‘‘પ્રાતિજ્ઞોમ્ય'ને બદલે “અપ્રાતિજ્ઞોમ્ય" અર્થ હોવો વધારે સંગત જણાય છે. ‘“અપ્રાતિજ્ઞોમ્ય” એટલે અનુકૂળ અર્થ થાય છે.
“મરવું” અર્થવાળો ‘મૃ’” ધાતુ છઠ્ઠા ગણનો છે. આ ‘મૃ” ધાતુથી ‘સ્વરેભ્ય:૦' (૩ળા૦ ૬૦૬) સૂત્રથી “રૂ” પ્રત્યય થતાં મરિ શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. ‘“ના” શબ્દથી પર અદ્ ધાતુથી ‘“વિત્’ (૫/૧/૧૭૧) સૂત્રથી “ૐ” પ્રત્યય થતાં તેમજ “આગ” થતાં “મર્યા” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “મર્યા” અવ્યય સીમા અર્થમાં છે.
આ
રોગ અર્થવાળો “અ” ધાતુ દશમા ગણનો છે. આ “અ” ધાતુથી “અત્” પ્રત્યય થતાં
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८६
સૂ૦ ૧-૧-૩૧ “મમ્ + fબન્ + અ” આ અવસ્થામાં “મા” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. “આમ” અવ્યય પીડા અર્થમાં છે. (શ૦૦) નમેન નામ પ્રાથસંપાવ્ય-ધોપાન-તુત્યનેષુ “શૂદ્ ક્ષેપળેમત: “સવમ-રHo” [૩૦ રૂ૪૬.] રૂતિ નિપાતના ખેડwારો મ ગતીને પાદિપૂરને વI રૂતિપૂર્વાનહાતે: “માતો ડોહીવા-મ:” [૨.૭૬.] રૂતિ કે તિદ પુરાકૃતી . સ. “ ” [૩UTT૦ ૨.] રૂત્યારે સદ તુત્યયો વિદ્યમાનો: નમૂન્માતેઃ “હિત્” [૩૦ ૬૦૧.] इत्याकारे अमा सहार्थे समीपे च । संपूर्वादमेविचि समम् समन्ततोऽर्थे । “सत्रणि संदानक्रियायाम्" अतः "डित्" [उणा० ६०५.] इत्याकारे सत्रा, स्यतेविचि तत्पूर्वात् कमेर्विचि साकम्, सापूर्वाद् ऋध्यतेः "सोरेतेरम्" [उणा० ९३४.] इति बाहुलकादमि गुणे च सार्द्धम् एते त्रयोऽपि सहार्थे ।
અનુવાદ:- “નમવું અર્થવાળા “નમ્” ધાતુથી પર “ધ” પ્રત્યય થતાં “નામ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “નામ" અવ્યય પ્રસિદ્ધ અર્થ, સંભાવના અર્થ, નિંદા અર્થ અને ક્રોધની પ્રાપ્તિ અર્થમાં છે. સૌ પ્રથમ પ્રસિદ્ધ અર્થનું ઉદાહરણ બતાવે છે : “હિમતિયો નામ નકITધરાવ:” (હિમાલય પર્વતોના રાજા તરીકે પ્રસિદ્ધ છે.) હવે સંભાવના અર્થનું ઉદાહરણ બતાવે છે: “ áયા શત્ ધર્મનો નામ ” (તારા વડે સંભવતઃ કોઈ ધર્મજ્ઞ જોવાયો છે.) હવે ક્રોધની પ્રાપ્તિનું ઉદાહરણ બતાવે છે – “ો નામ મયિ સ્થિતે” (હું હોતે છત કોણ છે?) અહીં “ક્રોધની પ્રાપ્તિ થઈ” એ પ્રમાણે અર્થ પ્રાપ્ત થાય છે. “” પતિ :” (જે તને પીડે છે. અર્થાત્ આખું વાક્ય આ પ્રમાણે થશે - હું હોતે છતે તે કોણ છે જે તને પીડે છે.)
હવે “નામ” અવ્યયના નિન્દા અર્થને બતાવે છે : “મમાપિ નામ દ્રશાનની પરેડ પરિમવ: ” (રાવણ એવા મારો પણ બીજાઓ વડે પરાભવ કરાયો.)
નિશ્ચય” અર્થમાં પણ “નામ” અવ્યય આવે છે. “કયા નામ નિતમ્” (મારા વડે તે ચોક્કસ જિતાયો છે.) “વિનીતવેષેખ પ્રવિણવ્યનિ તપોવનન નામ ” (તપોવનમાં સાચે જ વિનીત વેશથી પ્રવેશ કરવો જોઈએ અર્થાત્ ઉદુભટ વેશથી પ્રવેશ કરવો જોઈએ નહીં.)
આજ્ઞાર્થ વિભક્તિ સાથે “સમ્મતિ” અર્થમાં પણ “નામ” અવ્યય આવે છે. “વિમસ્તુ નામ” (ઠીક એ પ્રમાણે થાઓ.)
વિસ્મય” અર્થમાં પણ “નામ” અવ્યય આવે છે. “ો નામ પર્વતમારોતિ" (આશ્ચર્ય છે કે, આંધળો પર્વત ઉપર આરોહણ કરે છે.) “ફેંકવું” અર્થવાળો “હું” ધાતુ ચોથા ગણનો છે. આ “ક” ધાતુથી “રુવ-પ્રીખ...”
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ (૩Ī૦ ૩૪૬) સૂત્રથી નિપાતનથી “મ” થતાં અને ‘ઞસ્’ના “”નો લોપ થતાં “સ્મ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ‘“સ્મ” અવ્યય ભૂતકાળ અર્થમાં તેમજ પાદપૂર્તિ અર્થમાં છે. “ગચ્છતિ સ્મ" (તે ગયો હતો.)
“કૃતિ” જેની પૂર્વમાં છે એવા “” ધાતુથી “આતો ડોડા મઃ” (૫/૧/૭૬) સૂત્રથી “ૐ” પ્રત્યય થતાં ‘તિજ્ઞ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “રૂતિદ્દ” અવ્યયનો “પહેલાનું સાંભળેલું” એવો અર્થ થાય છે. ‘તિહ વમ્' આ પ્રમાણે પ્રાચીન કાળમાં હતું.
44
“સદ્દ” ધાતુથી ‘અ:” (૩ળા૦ ૨) સૂત્રથી “અાર” થતાં “સદ્દ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ‘“સTM” અવ્યય તુલ્યયોગ અને વિદ્યમાન અર્થમાં છે. “પુત્રેળ સજ્જ પિતા ।તિ' (પુત્રની સાથે પિતા જાય છે.) આ તુલ્યયોગ અર્થનું ઉદાહરણ છે. હવે વિદ્યમાન અર્થનું ઉદાહરણ બતાવે છે ઃ “સહ વ મિ: પુત્રૈ: ભાર વતિ ગર્વની' (દશ પુત્રો સાથે પણ ગધેડી ભારને વહન કરે છે.)
**
“ન” પૂર્વક “મા” ધાતુથી “હિત્” (૩૦ ૬૦૫) સૂત્રથી “મા” થતાં ‘અમા” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “અમા” અવ્યય “સદ” અર્થ અને સમીપ અર્થમાં છે. “અમાવસ્યા' અહીં સૂર્ય અને ચન્દ્ર એક સાથે રહે છે, એવા દિવસને ‘“અમાવસ્યા” કહેવાય છે. આ પ્રયોગમાં સમા, સદ્દ અર્થમાં છે.
“સમ્” પૂર્વક “અમ્” ધાતુથી “વિક્” પ્રત્યય થતાં ‘“સમમ્” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. “સમન્’ અવ્યય સહિત અર્થમાં છે. ‘‘ઞો નિવસ્મૃતિ સમન્ હરિખા નામિ:'' (ઘણું કરીને હરણ જેવા અંગોવાળી સ્ત્રીઓ સાથે તે રહે છે.)
“દાન આપવું” અર્થવાળો ‘“સ” ધાતુ દશમા ગણનો છે. આ “સત્ર” ધાતુથી “હિત્' (૩ળા૦ ૬૦૫) સૂત્રથી “આગ” થતાં “સત્રા” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. “સો” ધાતુથી “વિશ્” પ્રત્યય થતાં “સા” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે તથા “સ” જેની પૂર્વમાં છે એવા “મ્” ધાતુથી “વિવું” પ્રત્યય થતાં “સામ્” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. “સા” જેની પૂર્વમાં છે એવા “ૠ” ધાતુથી ‘“સોરેતેરસ્’” (૩૦ ૯૩૪) સૂત્રથી ઘણું કરીને “અમ્’” પ્રત્યય તેમજ ગુણ થતાં ‘“સાર્ધમ્” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ત્રણેય અવ્યયો સહાર્થમાં છે. “પિત્રા સત્રા આાન્છતિ વાન્તઃ ।' (બાળક પિતા સાથે આવે છે.) ‘“યાન્તી ગુરુનનૈઃ સામ્ સ્મયમાના નતાંબુના ।' (ગુરુજનો સાથે નમેલા કમળવાળી વિસ્મય પામતી જતી એવી તેણી.) ‘વનમ્ મયા સાર્ધમ્ ગતિ પ્રપન: ।" (વનમાં મારી સાથે પહોંચેલો એવો તું છે.)
(શમ્યા॰ ) “ફલ્ડ્સ તૌ”, ‘“મૂલૢ ગૌ”, “ષમ વૈવક્તવ્ય’” મ્ય: ફંડ્ મિ-મિસમિથ્યો ડિ' [૩૫૦ ૬૪.] કૃતિ ડિવીપ્રત્યયે ફૅમ્, જીમ્, સીમ્ નિર્દેશ-નિલેવન
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૧
४८८ वाक्यपादपूरणेषु । ईम् अव्यक्ते, कीम् संशय-प्रश्नानुमानेषु, सीम् अभिनयव्याहरणा-ऽमर्षपादपूरणेष्वित्येके । आफूर्वादमेर्विचि आम् प्रतिवचना-ऽवधारणयोः । आस्तेः क्विपि आस्
મૃતિ-વેરો: હોપ વા તે: “-મુષિ” [૩UT૦ ૬૧.] રૂતિ િિત તૌ રૂતિ વમર્થે ગોઘર્થે દેત્વર્થે પ્રારાર્થે શબ્દપ્રાદુવે પ્રસ્થમાસૌ પડ્રાઈવિપર્યાયાલી વ ા મ “” [૩UT૦ ૨.] इत्यप्रत्यये अव, “अड उद्यमे", "अट गतौ" आभ्यां पूर्ववद् अः, अड, अट, एते त्रयोऽपि भर्त्सने । बाह्यशब्दस्य निपातनादाकारः बाह्या निष्पत्तौ । अनुषओः क्विपि अनुषक् अनुमाने, केचित् तान्तम्, अन्ये दान्तम्, अपरे दीर्घादि च मन्यन्ते । खनेर्बाहुलकाद् डोसि खोस् कुत्सायाम् ।
અનુવાદ:- “ગતિ” અર્થવાળો “હું” ધાતુ ચોથા ગણના છે તથા “કાન્તિ” અર્થવાળો “” ધાતું પહેલા ગણનો છે. “વ્યાકુળ થવા” અર્થવાળો “સમ્” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ બધા ધાતુઓથી “ મિ-મિ...” (૩૦ ૧૪૨) સૂત્રથી “દુ" ઇતુ વાળો “" પ્રત્યય થતાં “”, “સૌમ્” તથા “સીમ્” શબ્દો પ્રાપ્ત થાય છે. આ ત્રણેય અવ્યયો નિર્દેશ, નિવેદન અને વાક્યપૂર્તિ અર્થમાં છે. “” અવ્યય અવ્યક્ત અર્થમાં પણ છે. આ અવ્યયના પ્રયોગો વેદમાં જોવા મળે છે. અંગુલિના સંકેત દ્વારા જે કરવામાં આવે તેને નિર્દેશ કહેવામાં આવે છે. “કીમ્” અવ્યય સંશય, પ્રશ્ન અને અનુમાન અર્થમાં વપરાય છે. જ્યારે “સી”” અવ્યય અભિનય, બોલવું, ગુસ્સો કરવો અને પાદપૂરણ અર્થમાં આવે છે, આવું કેટલાક લોકો માને છે, અર્થાત્ નિર્દેશ કરવો, નિવેદન કરવું અને વાક્યની પાદપૂર્તિ કરવી એવો અર્થ આચાર્ય ભગવંતશ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યજીએ જણાવ્યો છે. જ્યારે “ફ” અવ્યય અવ્યક્ત અર્થમાં છે. જુદાં જુદાં અર્થો ત્રણેય અવ્યયોના જણાવ્યા છે એવું કેટલાક લોકોની માન્યતાના આધારે છે.
મા” પૂર્વક “ક” ધાતુથી “વિ" પ્રત્યય થતાં “મમ્” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “કામ” અવ્યય પ્રત્યુત્તર અને અવધારણ અર્થમાં છે. અવધારણ અર્થનું ઉદાહરણ આ પ્રમાણે છે – “રામ્ વિરી ઘનું પ્રતિવૃદ્ધોમિ ” (ખરેખર લાંબા સમયનો બોધ પામેલો જ હું છું.) ગામ અવ્યય સ્વીકાર અર્થમાં પણ આવે છે. “મામ્ સુર્મ: ” (હા અમે કરીએ છીએ.) - બીજા ગણના “મા” ધાતુથી “વિવ," પ્રત્યય થતાં “રામ્” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ
મા” અવ્યય સ્મૃતિ અને ખેદ અર્થમાં છે. ક્રોધ અર્થમાં પણ “માસ્” અવ્યય છે. સૌ પ્રથમ ક્રોધ અર્થનું ઉદાહરણ આપીએ છીએ – “કાદ થમ્ અદ્યાપિ રાક્ષત્રીસ: ?” (કમ હજુ પણ રાક્ષસનો ત્રાસ છે?) પીડા અર્થમાં ઉદાહરણ આ પ્રમાણે છે : “ગા: શીતમ્ તાવત્ દ્રિનાત્ ! (તે દિવસથી ઠંડી છે.) વિરોધ અર્થમાં પણ “માણુ” અવ્યય આવે છે. “મા વ ષ મયિ
તે ?” (હું હાજર હોતે છતે આ કોણ છે?) આ પ્રયોગમાં વાક્ય બોલનારનો વિરોધ પ્રગટ
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
થાય છે. હવે સુખ અથવા તો ખેદનું ઉદાહરણ આપીએ છીએ. “વિદ્યામાતરમ્ ઃ પ્રવર્ણય નૃપશૂન્ મિક્ષામહે નિસ્રપા:' (વિદ્યારૂપી માતાને બતાવીને નિર્લજ્જ એવા અમે મનુષ્યરૂપી પશુઓ પાસેથી ભિક્ષા માગીએ છીએ.) અહીં અમે આટલી આટલી વિદ્યા પ્રાપ્ત કરી છે એવું બતાવવા દ્વારા લોકો પાસે ભિક્ષા માંગીએ છીએ. જો અમારી પાસે જ્ઞાન ન હોત તો અમે કદાચ ભિક્ષા પ્રાપ્ત કરી શકત નહીં. આમ, અમારી અહીં ભિક્ષા માંગવાની પદ્ધતિ દ્વારા ખેદ સ્પષ્ટ રીતે જણાવાય છે.
પ્રત્યાસ્મરણ અર્થમાં પણ ‘‘ઞામ્” અવ્યય આવે છે. એક વાતને જોઈને અથવા તો અનુભવીને બીજી વાત યાદ આવવી તે પ્રત્યાસ્મરણ કહેવાય છે. ‘ઞ: ૩પનયતુ મવાનું મૂર્ણપત્રમ્...” (આપ ભોજપત્રને લાવો હું પુરાણી (જૂની) વાતો બતાવીશ.)
બીજા ગણના જવું અર્થવાળા “રૂ” ધાતુથી “તૃ-મુષિ...” (૩ળા૦ ૬૫૧) સૂત્રથી ‘ત્િ” એવો “તિ” પ્રત્યય થતાં “કૃતિ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “તિ” અવ્યય “શ્ર્વમ્” અર્થ, આદિ અર્થ, હેતુ અર્થ, પ્રકાર અર્થ, શબ્દની ઉત્પત્તિ અર્થ, ગ્રન્થની સમાપ્તિ અર્થ તેમજ પદાર્થ-વિપર્યાસ વગેરે અર્થોમાં છે.
સૌ પ્રથમ વમ્ અર્થનું ઉદાહરણ આપીએ છીએ : “રામાભિધાનો દરિરિવ્યુવાવ ।' (રામનામ ધારણ કરેલા હરિએ આ પ્રમાણે કહ્યું હતું.) હવે હેતુ અર્થનું ઉદાહરણ આપીએ છીએ : દા.ત. “વૈવેશિકોઽસ્મિ કૃતિ પૃચ્છામિ ।" (હું પરદેશી છું આથી હું પૂછું છું.) “પુરાળમ્ તિ વ ન સાધુ સર્વમ્ ।' (જુનું છે એટલા કારણથી જ બધું સારું નથી.) હવે પ્રકા૨ અર્થનું ઉદાહરણ આપીએ છીએ - “તિ સ્તવન્તક્ પરિમ્ય વોર્ઝામ્ ।'' (આ પ્રકારે બોલેલાને બે હાથ વડે આલિંગન કરીને.) “કૃતિ સ્વરાયઃ” આ પ્રકારે “સ્વ” વગેરે અવ્યયો છે. હવે સમાપ્તિ અર્થનું ઉદાહરણ બતાવીએ છીએ : ‘‘કૃતિ પ્રથમોઽધ્યાયઃ ।” (આ પ્રમાણે પ્રથમ અધ્યાય સમાપ્ત થયો.)
“શબ્દના સ્વરૂપને પ્રકાશિત કરતો' એવો પણ ‘“કૃતિ” અવ્યયનો અર્થ છે. “અત વ ો રૂતિ ઞહ ।' (આ કારણથી જ તે “\” એ પ્રમાણે બોલે છે.) આ પ્રયોગમાં પ્રાદુર્ભાવ અર્થવાળો “કૃતિ” અવ્યય છે.
“બ” ધાતુથી ‘અ:” (૩૦ ૨) સૂત્રથી “અ” પ્રત્યય થતાં “અવ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
“ઉદ્યમ કરવો” અર્થવાળા બક્" ધાતુથી અને ગતિ અર્થવાળા “બ” ધાતુથી પહેલાની જેમ
44
જ “ઞ” પ્રત્યય થતાં અનુક્રમે “ગs” અને “અટ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ત્રણેય અવ્યયો પણ નિંદા અર્થમાં છે.
‘‘વાઘ” શબ્દ સંબંધી નિપાતનથી “આાર' થતાં “વાહ્યા' શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ‘‘વાહ્યા’ અવ્યય ઉત્પત્તિ અર્થમાં છે.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ ૧-૧-૩૧
૪૯૦
“મનુ” ઉપસંર્ગ પૂર્વક “સન્” ધાતુથી “વિવર્” પ્રત્યય થતાં ‘“અનુષ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ‘અનુષ” અવ્યય અનુમાન અર્થમાં છે. કેટલાક લોકો આ અવ્યય “ત્” અંતવાળો માને છે. બીજાઓ ‘” અંતવાળો માને છે તથા અન્યો આદિમાં “ૐ” દીર્ઘ છે, એવું માને
છે.
“a” ધાતુથી ઘણું કરીને “ડોસ્’ પ્રત્યય થતાં ‘“ોસ્” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ‘હોસ્’ અવ્યય નિંદા અર્થમાં છે.
(શમ્યા ) ‘“ગટ ગૌ” “વવિદ્” [..૨૭૨.] કૃતિ છે અ, અસ્માનેવ ડિત્યાારે આ, તિ-યતિન્મ્યાં વિત્તિ અનિત્યત્વાત્ તાામામાવે રૂ, રૂં, ‘“ડક્ શન્દ્રે”, ‘‘વૈજ્ તનુસન્તાને' હત્યાભ્યાં વિપિ યલોપે ૬ ૩, ૭, ‘“તંત્ ગૌ”, “દક્ તૌ' સમયોરેવ ૠ, ૠ, અનયોરેવ “ૠડિાવીનાં૦” [૨.રૂ.૬૦૪.] કૃતિ નૃત્વે જી, જ્, ફળ ઝડબ્ધ વિધિ મુળે ૫, ઓ, નિપાતનાદ્ વૃદ્ધી ૬ છે, ઔ, તે વતુર્વશાપિ પૂરળ-મર્ત્યનાડડમન્ત્ર-નિષેધેષુ ।
'
અનુવાદ :- સ્વરો પણ અવ્યય તરીકે અસત્ત્વ અર્થમાં આવી શકે છે. આથી બધા સ્વરોનો “વા”િ ગણપાઠમાં સમાવેશ કર્યો છે.
“ગતિ” અર્થવાળો ‘” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “” ધાતુથી “ચિત્” (૫/ ૧/૧૭૧) સૂત્રથી “૪” પ્રત્યય થતાં “અ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે તથા આ જ “અ” ધાતુથી (૫/૧/૧૭૧) સૂત્રથી લક્ષ્યના અનુરોધથી “હિત્” એવો “બાર” થતાં ‘” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
“જવું” અર્થવાળા બીજા ગણના “રૂ” ધાતુથી તથા “જવું” અર્થવાળા જ ચોથા ગણના ‘“ફ્’ ધાતુથી વિપ્ પ્રત્યય થતાં તથા આગમ અનિત્ય હોવાથી “” આગમનો અભાવ થતાં (‘“રૂ’માં “” આગમની પ્રાપ્તિ હતી.) “રૂ” અને “” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
શબ્દ કરવા અર્થવાળા ‘“ૐ’” ધાતુથી તથા “ગૂંથવું” અર્થવાળા “ચ્” ધાતુથી ‘“વિવર્” પ્રત્યય થતાં અને “પ્”નો લોપ થતાં અનુક્રમે “ૐ” અને “” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. “ગતિ” અર્થવાળો “ૠ” ધાતુ બીજા ગણનો તથા “” નવમા ગણનો છે. આ બંને ધાતુઓથી “વિપ્” પ્રત્યય થતાં ‘‘’ તેમજ ‘‘ૠ” શબ્દો પ્રાપ્ત થાય છે. આ બે સંબંધી જ ‘ૠડિાવીનાં...' (૨/૩/૧૮૪) સૂત્રથી “ભૃ” અને “ã” શબ્દો પ્રાપ્ત થાય છે. “રૂ” ધાતુ તેમજ “ક્” ધાતુથી ‘“વિશ્” પ્રત્યય થતાં અને ગુણ થતાં “” અને “ઓ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે તથા નિપાતનથી વૃદ્ધિ થતાં “પે’ અને ‘“ૌ” શબ્દો પ્રાપ્ત થાય છે. આ ચૌદે પણ અવ્યયો અથવા આ ચૌદ સ્વરો “પૂરણ”, “આમંત્રણ” અને “નિષેધ” અર્થમાં છે.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८१
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ (श०न्या०) "प्रांक पूरणे" अतः "क्वचिद्" [५.१.१७१.] इति डे प्र । "पृश् पालनपूरणयोः" अतः “समिण-निकषिभ्यामाः" [उणा० ५९८.] इति बहुलवचनादाप्रत्यये गुणे च परा । अवतेः "उभ्यवेर्लुक् च" [उणा० ३०३.] इति पः प्रत्यये वोलोपे च अप । “षम वैक्लव्ये" अतः "गमि-जमि०" [उणा० ९३७.] इति डित्यमि सम् । "अन, श्वसक् प्राणने" अतः "भृ-मृ-तृ-त्सरि०" [उणा० ७१६.] इत्युप्रत्यये अनु । अवतेरप्रत्यये अव । नयते: “नियो डित्" [उणा० ९९४.] इति डिदिसि निस्, “दुषंच वैकृत्ये" अतः "दुषेर्डित्" [उणा० ९९९.] डित्युसि दुस्, निपादनाद् हुस्वत्वं (रेफत्वं) च निर्, दुर, इत्याह-एतौ रान्तावपि । "वींक प्रजननादौ" "नी-वी-प्रहभ्यो डित्" [उणा० ६१६.] इति डितीकारेऽन्तलोपे वि । अनितेर्डित्याप्रत्यये ङियोगे च आङ् । नयतेः "नी-वी-प्रहृभ्यो डित्" [उणा० ६१६.] इति इकारे नि । “प्रथिष् प्रख्याने" अतः "प्रथेलुंक्च०" [उणा० ६४७.] इति तिप्रत्यये थलोपे च प्रति । पृणातेः "स्वरेभ्यः०" [उणा० ६०६.] इति इप्रत्यये गुणे च परि । "उभत् पूरणे" अतः "उभ्यवेर्लुक् च" [उणा० ३०३.] इति पप्रत्यये उप । “अदंक् भक्षणे" अतः "तृभ्रम्य-द्यापी०" [उणा० ६११.] इति इप्रत्यये अधादेशे च अधि । “आप्लंट् व्याप्तौ" अतः । पूर्वसूत्रेण इप्रत्ययेऽपादेशे च अपि । "शुभि दीप्तौ" "शुभेः स च वा" [उणा० ७४३.] इति डित्युकारे सादेशे च सु । "उन्दैप् क्लेदने" अतो वदेर्वा क्विपि नलोपे च उद् । अततेः “पदि... जनि-मण्यादिभ्यः" [उणा० ६०७.] इप्रत्यये अति । "अभुङ् शब्दे" इत्यतः "अम्भि-कुण्ठिकम्प्यं-हिभ्यो नलुक् च" [उणा० ६१४.] इति ["पदिपठि० जनिमण्यादिभ्यः"] [उणा० ६०७.] इत्यत्रादिग्रहणाद् बहुवचनाद्वा] इप्रत्यये नलोपे च अभि । '
अनुवाद :- “पूर" अर्थवाणो "प्रा" पातु 600 21नो छ. २ "प्रा" पातुथी "क्वचित्" (५/१/१७१) सूत्रथा "ड" प्रत्यय थत “प्र" २७६ प्राप्त थाय छे. __"पादन २" भने “५२j" अर्थवाणो "पृ" नवम नो छ. मा “पृ" धातुथी “समिणनिकषिभ्यामाः" (उणा० ५८८) सूत्रथी बहुलवयनथी "आ" प्रत्यय भने गुए थतi "परा" २०६ પ્રાપ્ત થાય છે.
"अव्" पातुथी. "उभ्यवेल्क् च" (उणा० 303) सूत्रथी "प" प्रत्यय भने “व्"नो दोप थत "अप" श६ प्राप्त थाय छे.
"व्याप" अर्थवाणी "सम्" धातु पडे नो छ. ॥ "सम्" पातुथी. "गमि-जमि..." (उणा० ८3७) सूत्रथी डित् मेवो "अम्" प्रत्यय थतi "सम्" श६ प्राप्त थाय. छे.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯૨
સૂ૦ ૧-૧૩૧
“જીવવું” અર્થવાળો “મન” ધાતુ બીજા ગણનો છે. આ “મન” ધાતુથી “પૃ-કૃ-તું...” (૩૦ ૭૧૬) સૂત્રથી “3” પ્રત્યય થતાં “મન” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
નવું” ધાતુથી “સ” પ્રત્યય થતાં “વ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
ની ધાતુથી “નિયો ડિતુ” (૩૦ ૯૯૪) સૂત્રથી “ડિતુ” એવો ” પ્રત્યય થતાં “નિ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
વિકાર પામવા” અર્થવાળો “સુ” ધાતુ ચોથા ગણનો છે. આ “સુ” ધાતુથી “તુરિંતુ (૩UT૦ ૯૯૯) સૂત્રથી ડિસ્ એવો “શું” પ્રત્યય થતાં “સુ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
નિ” અને “સુ” શબ્દોમાં જ નિપાતનથી રેફપણું થતાં “નિ” અને હુર” શબ્દો પ્રાપ્ત થાય છે. આથી જ કહ્યું છે કે, આ બંને ઉપસર્ગો “” અંતવાળા પણ છે.
“ગર્ભ ગ્રહણ કરવા અર્થવાળો “વી" ધાતુ બીજા ગણનો છે. આ વી ધાતુથી “ની-વીપ્રયો...” (૩૦ ૬૧૬) સૂત્રથી “જિ” એવો “ફાર” થતાં “વિ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. (પ્રત્યય “ડ” હોવાથી “વી” ધાતુનાં “ફ”નો લોપ થયો છે.)
બીજા ગણનાં “બ” ધાતુથી “ડિ” એવો “મા” થતાં અને “”નો યોગ થતાં “મા” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. ' પહેલા ગણનાં “પી” ધાતુથી “ની-વી-પ્રો .” (૩૦ ૬૧૬) સૂત્રથી “ડિ” એવો ર” થતાં “નિ" શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
પ્રસિદ્ધ કરવા” અર્થવાળો “પ્રથ” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “પ્રથ” ધાતુથી “થેન્ ૨.” (૩૦ ૬૪૭) સૂત્રથી “તિ" પ્રત્યય થતાં અને “”નો લોપ થતાં “પ્રતિ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
નવમા ગણનાં “ઉ” ધાતુથી “ ....” (૩૦ ૬૦૬) સૂત્રથી “” પ્રત્યય અને ગુણ થતાં “પર” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
પૂરવું અર્થવાળો “મ” ધાતુ છઠ્ઠા ગણનો છે. આ “3” ધાતુથી “ચ્ચર્તુર” (૩૦ ૩૦૩) સૂત્રથી “પ” પ્રત્યય થતાં “પ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે..
ખાવું” અર્થવાળો “અ” ધાતુ બીજા ગણનો છે. આ “મટુ” ધાતુથી “તુ-પ્રખ્ય...” (૩MI ૬૧૧) સૂત્રથી “જિ” એવો “ફ” પ્રત્યય થતાં તથા “અધૂ” આદેશ થતાં “ધ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
વ્યાપવું” અર્થવાળો “બાપુ” ધાતુ પાંચમા ગણનો છે. આ “મા” ધાતુથી “તુ-પ્રખ્ય..” (૩TI ૬૧૧) સૂત્રથી “" પ્રત્યય થતાં અને “” આદેશ થતાં “પિ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ પ્રકાશવું” અર્થવાળો “રામ” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “શુમ” ધાતુથી “અમે સ વ વા” (૩૦ ૭૪૩) સૂત્રથી “ડિ” એવો “ડર” થતાં તથા “શ”નો “” આદેશ થતાં “” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
ભીનું કરવું” અર્થવાળો “ડર્ ધાતુ સાતમા ગણનો છે. આથી “ડર્' ધાતુથી અથવા તો “વ” ધાતુથી “વિવધૂ” પ્રત્યય થતાં “વૃત” થવાથી અને “”નો લોપ થતાં “” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
“ક” ધાતુથી “નિ-મળ્યાદ્રિ:” (૩૦ ૬૦૭) સૂત્રથી (અહીં સૂત્રનાં અંતિમ શબ્દો લખવામાં આવ્યા છે. પરંતુ ખરેખર તો સૂત્ર “દ્રિ-પતિ...” વગેરે શબ્દોથી શરૂ થાય છે.) “ફ” પ્રત્યય થતાં “મતિ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
“શબ્દ કરવો” અર્થવાળો “ક” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “ધાતુથી “ગ્નિયુઝિ...” (૩૦ ૬૧૪) સૂત્રથી “”િ એવો “ફ" પ્રત્યય થતાં અથવા તો (૩૦ ૬૦૭) સૂત્રનાં બહુવચનનાં અથવા આદિના સામર્થ્યથી “રૂ" પ્રત્યય અને “ર”નો લોપ થતાં “મ'' શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
(श०न्या०) ननु सर्वथाऽत्र स्वरादिषु चादिषु च प्रक्रियाकथनं स्वरूपनिर्ज्ञानार्थम्, स्वरूपं च स्वरूपेण पठ्यमानानां पाठादेव निर्ज्ञायते, यथा-प्रकृति-प्रत्यय-विकाराऽऽगमाणाम्, इत्यव्युत्पन्ना एवामी सन्तु, किमेषां प्रक्रियाकथनेन ? उच्यते, कथ्यमाना प्रक्रिया पाठस्यैवानुग्रहं विदधती सुखप्रतिपत्त्यर्था भवतीति प्रदर्शिता ।।
અનુવાદઃ-પૂર્વપક્ષઃ- “સ્વરાત્રિ” ગણપાઠ અને “વાદ્રિ” ગણપાઠ એ પ્રમાણે બધે જ પ્રક્રિયાનું કથન માત્ર શબ્દનાં સ્વરૂપને જણાવવા માટે જ કર્યું છે. આ પ્રક્રિયાનું કથન થવાથી કંઈ સ્વરાદિ ગણપાઠનાં અને “વારિ” ગણપાઠનાં અવ્યયોનાં અર્થોનો બોધ થતો નથી. આથી જણાવે છે કે, તે તે શબ્દોમાં પ્રક્રિયાનું કથન માત્ર શબ્દોનાં સ્વરૂપને જણાવવા માટે જ કર્યું છે અને આવું સ્વરૂપ તો સ્વરૂપથી કહેવાતાં શબ્દોનાં પાઠથી જ જણાય છે. જે પ્રમાણે “મૂ સત્તાયામ્” વગેરે પ્રકૃતિઓનાં કથનમાં “પૂ” સ્વરૂપ પ્રકૃતિ વ્યુત્પત્તિ કર્યા વગર સ્વરૂપથી જ જણાઈ જાય છે. તે જ પ્રમાણે વિભક્તિ (fસ વગેરે) તથા “તું” (“” વગેરે) પ્રત્યયો સ્વરૂપથી જ જણાઈ જાય છે. તે જ પ્રમાણે વિકાર અને આગમ પણ સ્વરૂપથી જ જણાઈ જાય છે. આમ પ્રકૃતિ, પ્રત્યય વગેરેનાં સ્વરૂપને જણાવવા માટે જેમ પ્રક્રિયાનું કથન આવશ્યક નથી તે જ પ્રમાણે “વરાતિ” અને “વાતિ” અવ્યયોનાં સ્વરૂપને જણાવવા માટે પ્રક્રિયાનું કથન આવશ્યક નથી. માટે આ બધા શબ્દો અવ્યુત્પન્ન જ થાઓ. આ બધા અવ્યયોની પ્રક્રિયાના કથન વડે સર્યું.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ ૧-૧-૩૧
૪૯૪
ઉત્તરપક્ષ :- કહેવાતી એવી “સ્વર”િ અને “વાતિ” અવ્યયોની પ્રક્રિયા પાઠ સંબંધી જ ઉપકારને કરતી સૂખપૂર્વક સ્વીકારનાં પ્રયોજનવાળી થાય છે, માટે જ બતાવવામાં આવી છે. અર્થાત્ આગમ, ધાતુપાઠ પ્રકૃતિ વગેરેનું માત્ર સ્વરૂપથી જ કથન થયું છે, તે જ પ્રમાણે અવ્યય વગેરેનું પણ સ્વરૂપથી કથન કર્યું હોત તો ચાલત, પરંતુ અહીં વ્યુત્પત્તિ કરવાથી અવ્યયના પાઠને જ ફાયદો થાય છે. તેના સ્વરૂપનું જ્ઞાન સુખપૂર્વક થઈ શકે છે. માટે જ અમે અહીં સ્વર અને અવ્યયની વ્યુત્પત્તિઓ બતાવી છે.
વાક્યપદીયમાં એક શ્લોક આવે છે :
“उपायाः शिक्षमाणानाम् बालनामुपलालनाः ।
असत्ये वर्त्मनि स्थित्वा ततः सत्यं समीहते ॥ २३८ ||" ( वाक्यपदीय द्वितीय वाक्यकाण्ड )
પ્રકૃતિ સ્વયમ્ પોતાના અર્થોમાં સિદ્ધ જ છે. છતાં પણ વ્યાકરણકારોએ શબ્દોની પ્રક્રિયા અર્થ જણાવવા માટે જણાવી છે. આ પ્રમાણે વ્યાકરણકારોએ જે ઉપાયો બતાવ્યા છે, એ શિક્ષણ પ્રાપ્ત કરતાં બાળકોને પટાવવા (બહેલાવવા) માટે છે. ખરેખર આ અસત્ય માર્ગ છે છતાં પણ આધ્યાત્મિક જીવનમાં જેમ નશ્વર દેહથી અનશ્વર આત્માની પ્રાપ્તિ કરાય છે તેમ અહીં પણ અસત્ય માર્ગમાં સ્થિર થઈને અસત્ય માર્ગથી જ સત્યને પ્રાપ્ત કરાય છે.
અહીં પણ આચાર્ય ભગવંતે ઉપસર્ગોની જે પ્રક્રિયા બતાવી છે, તે ભલે અસત્ય હોય છતાં પણ એ લોકોને તે તે ઉપસર્ગોના સ્વરૂપનું જ્ઞાન સુખપૂર્વક થઈ શકે એ માટે જ છે. તેથી આ રીતે પ્રક્રિયા-કથનનું આલંબન લેવું એ અયોગ્ય નથી જ.
।
( श० न्या० ) प्रादीनामर्थनिदर्शनमाचार्याः परानुग्रहार्थमारभन्ते, यथा-प्र- आदिकर्मोदीरणમૃશાર્થેશ્વર્ય-સંભવ-નિયોગ-શુદ્ધીછા-પ્રીતિ-શાન્તિ-પૂના-વર્શન-તત્વ-પ્રશંસા-સંગ-વિયોડવયવ-વિયોગઽન્તમાંવ-હિંસા-વત્તુત્વ-મહત્ત્વ-સ્થિતિ-વાન-નાનાર્થ-ક્ષિળાનુવૃત્ત્તાવિપુ आदिकर्मणि-कर्तुमारब्धः प्रकृतः कटो देवदत्तेन । उदीरणे - उदीर्णा मूषिका:- प्रबला मूषिका: । પૃશાથે-કૃષ્ણ વૃદ્ધા:-પ્રવૃદ્ધા નઘઃ । પેર્યું-શ્ર્વરો ગૃહસ્ય-પ્રભવતિ ગૃહસ્ય, પ્રમુČશસ્ય । સંમનેહિમવતો ાના પ્રમતિ । નિયોને-નિયુત્તે સૈન્યે પ્રવૃતઃ । શુદ્ધૌ-પ્રસન્ના ઞાપ:, પ્રસન્ના ચૌ:, प्रसन्नेन्द्रियः । इच्छार्थे-इच्छति कन्याम् - प्रार्थयते कन्याम्, इच्छति परदारान् प्रकुरुते परदारान् । પ્રીતી-પ્રીતિ રાના-પ્રસીતિ રાના ! શાન્તૌ-શાન્તાત્મા-પ્રશ્રિત: પ્રશાન્ત:, પ્રશ્રિત વાક્યમાહ ) પૂનાયામ્-પ્રાશ્રુત્તિ: પ્રઃ । વર્શને-પ્રિયાં વૃક્ષ શ્રીઽતિ-પ્રીઽતિ । તત્વરે-પિતામહાત્ પર:પ્રપિતામહઃ । વં પ્રળતા, પ્રપૌત્ર: । પ્રશંસાયા-શોમાં શાસ્ત્રમ્-પ્રધાનં શાસ્ત્રમ્ । સદ્દે-પ્રસવત:પ્રમત્ત: । વિયોને-પૂર્વી વિ–પ્રાચી વિ∞ । અવયવે-પ્રધળોઽારણ્ય, પ્રધાળોઽરસ્ય । વિયોને
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ वियुक्तो वसति-प्रवसति । अन्तर्भावे-अन्तर्भूतः-प्रविष्टः, अन्तः क्षिप्तः-प्रक्षिप्तः । हिंसायाम्प्रहरणं, प्रहरति । बहुत्वे-बहुचौरो देशः, प्रचौरो देशः । महत्त्वे-महानध्वा-प्रकृष्टोऽ-ध्वा । स्थितौशास्त्रं प्रमाणम्, लोकः प्रमाणम् । दाने-देवेभ्यो ददाति-प्रयच्छति । नानार्थे-नाना कीर्णाःप्रकीर्णाः, नाना दक्षिणा:-प्रदक्षिणम् (णाः) । अनुवृत्तौ-अनुवृत्तः शिष्यः-प्रशिष्य इति ।
परा-वध-घर्षण-स्वर्गति-विक्रमा-ऽप्रत्यक्षा-ऽनाभिमुख्य-भृशार्थ-मोह-प्रातिलोम्येषु । वधे-पराघातः । घर्षणे-परामर्शनम् । स्वर्गतौ-स्वर्गत:-परेतः । विक्रमे-पराक्रमः । अप्रत्यक्षेपरोक्षम् । अनाभिमुख्ये-परावृत्तः, पराङ्मुखः । भृशार्थे-पराजितः । मोहे-पराभूतः । प्रातिलोम्येपरावृत्ता युद्ध इति ।
अप-वर्जन-वियोगा-ऽऽलेखन-चौर्य-निर्देश-वैकृत-विधिविपर्ययर्णग्रहणाऽवयव-पूजानिह्नव-सव्यवृत्तिषु । वर्जने-अप साकेताद् वृष्टो मेघः । वियोगे-अपयुक्ता गौर्वत्सेन । आलेखनेअपस्किरते वृषभः । चौर्ये-अपहरति । निर्देशे-अपदिशति परम् । वैकृते-अपजल्पति । विधिविपर्यये-अपशब्दः, अपनयः । ऋणग्रहणे-अपमित्य याचते । अवयवे-अपस्करो रथाङ्गम् । पूजायाम्-अपचितो गुरुर्देव-दत्तेन । निह्नवे-शतमपजानीते, सहस्रमपजानीते । सव्यवृत्तौअपसव्यं गच्छति ।
અનુવાદ :- હવે “” વગેરે અવ્યયોના અર્થોને બીજાના ઉપકારને માટે આચાર્યભગવંત બતાવવાનો આરંભ કરે છે.
प्र:- प्र अव्ययना नाथे प्रभारी अर्थो छ : प्रारंभ अर्थथा मारम शने अनुवृत्ति अर्थ सुधीन। અથ પ્ર અવ્યયના છે. આથી એક એક અર્થના જુદાં જુદાં પ્રયોગો બતાવવા દ્વારા આચાર્યભગવંતશ્રી પ્ર અવ્યયના બધા જ અર્થો બતાવે છે.
(१) आदिकर्म :- यानो माम. मा ":" अव्ययनो - “४२१भाटे माम यो" मेवो अर्थ थाय छे..त. प्रकृतः कटो देवदत्तेन । (वहत्तव 32 ४२१। माटे माम यो.) (२) उदीरण :- १५g. El.d. उदीर्णा मूषिका:-प्रबला मूषिकाः (यो। qध्या.) (3) भृशार्थ :- १५j अर्थ.. ..त. प्रवृद्धा नद्यः (नहामी धी.) (४) ऐश्वर्य :- स्वामी. .d. प्रभवति गृहस्थः (५२मा तेनु प्रभुत्व छ.) देशस्य प्रभुः (दृशनो स्वाभी..)
(५) संभवः :- उत्पत्ति अथवा जन्म. (El.d. हिमवतो गङ्गा प्रभवति (उमासयमाथी ॥ उत्पन्न थायछ.) मा “संभव"नोन्म अर्थ यो छ भेना अनुसंधानमi "कुमारसंभव" नामर्नु
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૧
૪૯૬ કાવ્ય છે તેનો અર્થ જણાવીએ છીએ – “મારી સંભવ: તિ કુમારસંભવ:” કુમારના જન્મનું વર્ણન જે કાવ્યમાં આવે છે, એ કાવ્યને કુમારસંભવ કહેવામાં આવે છે. આમ, “y” અવ્યય અહીં “સંભવ” એટલે કે જન્મ અર્થમાં પ્રાપ્ત થાય છે.
(૬) નિયોન :- જોડાણ અર્થમાં “” અવ્યય આવે છે. દા. ત. સૈન્ય પ્રવૃત: (તે સૈન્યમાં જોડાયો.)
(૭) શુદ્ધિ :- નિર્મળ અર્થમાં “g" અવ્યય આવે છે. દા.ત. પ્રસના માપ: (નિર્મળ પાણી.) પ્રસના દૌર (સ્વચ્છ આકાશ.) પ્રસનેન્દ્રિય (સ્વચ્છ એવી ઇન્દ્રિય.)
(૮) રૂછ :- પ્રાર્થના. દા.ત. કન્યાનું પ્રાર્થયતે I (તે કન્યાને ઇચ્છે છે.) પરવારીનું પ્રવુતે (તે પદારાને ઇચ્છે છે.) (૯) પ્રીતિ :- પ્રસન્ન અર્થમાં - રીના પ્રતીતિ (રાજા પ્રસન્ન થાય છે.) (૧૦) શત્તિ :- ક્રોધનો અભાવ અર્થમાં અવ્યય છે. દા.ત. પ્રશ્રિતઃ (શાન્ત એવો તે) પ્રીન્તઃ (શાન્ત એવો તે.) પ્રશ્રિતનું વાવચમ્ શાહ (શાંતિ યુક્ત વાક્યને તે કહે છે.) (૧૧) પૂના :- આ અર્થ પ્રસિદ્ધ છે. (પ્રજ્ઞતિઃ આદર સહિત હાથ જોડેલો એવો તે.) પ્રë:
મુકેલો.
(૧૨) વર્ણન :- જોવું. જોવું અર્થમાં “” અવ્યય છે. દા.ત. પ્રિયાનું પ્રીતિ (તે પ્રિયાને જોઈને ક્રીડા કરે છે.).
(૧૩) તત્વર:- આગળ અર્થમાં. દા.ત. પ્રપિતામહ (દાદાની આગળ - પહેલાં) અર્થાતુ દાદાના પપ્પા એવો અર્થ થાય. પ્રતા તથા પ્રપૌત્ર: આ બંને શબ્દોના અર્થ દીકરાના દીકરાનો દીકરો વાય છે અર્થાત્ પિતાની ચોથી પેઢી એવો અર્થ છે. (૧૪) પ્રશંસા :- આ અર્થ પ્રસિદ્ધ જ છે. “પ્રધાનમ્ શાસ્ત્ર” (સુંદર શાસ્ત્ર.) (૧૫) સ :- અર્થાત્ આસક્ત. પ્રત (આસક્ત) તથા પ્રમત્ત: (કોઈક પદાર્થમાં આસક્ત અથવા તો મદવાળો.) (૧૬) ોિ :- દિશા અર્થમાં પણ “y" અવ્યય આવે છે. દા.ત. પ્રાવી વિજ (પૂર્વ દિશા) (૧૭) અવયવ :- આ અર્થ પ્રસિદ્ધ છે. પ્રથ: TRી ઘરનો ઉંબરો. પ્રધાન શબ્દ પણ આ અર્થમાં છે. (૨૮) વિયો:- છૂટાં પડવા સ્વરૂપ અર્થમાં પ્ર અવ્યય છે. દા.ત. પ્રવતિ (તે પ્રવાસ કરે છે.) (૧૯) અન્તવ :- અંદર થવા સ્વરૂપ અર્થમાં “y” અવ્યય છે. દા.ત. પ્રવિણ (પ્રવેશેલો.) પ્રક્ષિત: (પ્રવેશેલું.)
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ (૨૦) હિંસા :- આ અર્થ પ્રસિદ્ધ છે. દા.ત. પ્રદરતિ (તે પ્રહાર કરે છે અથવા તો તે હિંસા કરે છે.) પ્રહરમ્ (પ્રહાર કરવો અથવા તો હિંસા કરવી અથવા તો આ શબ્દનો “શસ્ત્ર' અર્થ થાય છે.) (૨૧) વંદુત્વ :- આ અર્થ પ્રસિદ્ધ છે. દા.ત. પ્રવીરો વેશ: (ઘણાં ચોરવાળો દેશ.) (૨૨) મહત્ત્વ :- મોટા અર્થમાં “” અવ્યય આવે છે. પ્રકૃછો અથ્વી (મોટો એવો માર્ગ.) (૨૩) સ્થિતિ :- મર્યાદા અર્થમાં “g" અવ્યય આવે છે. દા.ત. શાસ્ત્રમ્ પ્રમાણમ્ ગતિ (શાસ્ત્ર મર્યાદા છે.) તો પ્રમાણમ્ પ્તિ . (લોક મર્યાદા છે.) (૨૪) તાન :- આપવું અર્થમાં “G” અવ્યય આવે છે. દા.ત. પ્રથતિ (તે દેવોને આપે છે.) (૨૫) નાના :- “અનેક સ્થાનો પર” અર્થમાં “y" અવ્યય આવે છે. પ્રજી (અનેક સ્થાનો પર ફેલાયેલ.) અનેકવાર જમણી બાજુ જવું એ અર્થમાં “પ્રક્ષણમ્" શબ્દ પણ આવે છે.
(૨૬) અનુવૃત્તિ :- અનુગામી અર્થમાં “" અવ્યય આવે છે. દા.ત. પ્રશિષ્ય: શિષ્યને અનુસરતો અર્થાત્ શિષ્યનો શિષ્ય.
પર:- હવે પર અવ્યયના જુદાં જુદાં અર્થ બતાવે છે. વધ અર્થથી આરંભ કરીને પ્રાતિલોમ્ય સુધીના અર્થોમાં “રાઅવ્યય પ્રવર્તે છે. (૧) વધ :- હિંસા કરવી અર્થમાં પર અવ્યય આવે છે. દા.ત. પરીતિઃ (વધ કરવા અર્થમાં.)
(૨) વર્ષા :- વિષયનો સ્પર્શ કરવો અર્થમાં પર અવ્યય આવે છે. પરામર્શનમ્ (કોઈપણ વિષયમાં ઊંડા ઊતરવા માટે વિચાર કરવો. આ દ્વારા વિષયનો સ્પર્શ થાય છે.
(૩) સ્વતિ :- સ્વર્ગમાં જવું અર્થમાં પર અવ્યય આવે છે. પરંતઃ (સ્વર્ગમાં ગયેલ.)
(૪) વિક્રમ :- શૂરવીરતા અર્થમાં પર અવ્યય આવે છે. દા.ત. પરીક્ષમઃ (શૂરવીરતાનું પ્રદર્શન કરે ત્યારે પરાક્રમ શબ્દપ્રયોગ થાય છે.
(૫) પ્રત્યક્ષ :- ઇન્દ્રિયથી ન જણાતું હોય એવા અર્થમાં “પર” અવ્યય આવે છે. દા.ત. પરોક્ષમ્ (આપણી ઇન્દ્રિયથી પર.)
(૬) મનમમુરર્થ:- અનભિમુખપણા અર્થમાં “પા” અવ્યય આવે છે. દા.ત. પરીવૃત્ત: (પાછાં આવવું.) તથા પરીક્d :- (અવળા મુખવાળો.) અર્થાત્ મુખથી દૂર થયેલો.). (૭) કૃશાર્થ :- અધિક અર્થમાં “પર” અવ્યય આવે છે. દા.ત. પાનતઃ (ભયંકર હાર).
(૮) મોહ:- આમ તો મોહ એટલે અજ્ઞાન અર્થ થાય છે, પરંતુ કોઈક વ્યક્તિ પાસે જાદુની કળા હોય અને તે કળાથી શત્રુને હરાવે તો આવો અર્થ પણ “પર” અવ્યયનો થાય છે. દા.ત.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ ૧-૧-૩૧
૪૯૮
પરણભૂત: જાદુની કળાવાળો માણસ શત્રુને કળા દ્વારા હરાવે છે. આવો અર્થ આ ‘‘પરાભૂત:’’ શબ્દનો
થાય છે..
(૯) પ્રાતિનોમ્ય :- પ્રતિકૂળતા અથવા શત્રુતા અર્થમાં પ। અવ્યય આવે છે. દા.ત. યુદ્ધે પરાવૃત: યુદ્ધમાં પ્રતિકૂળ અથવા યુદ્ધમાં શત્રુતા.
અપ :- “પ” અવ્યય વર્ઝનથી શરૂ કરીને અસવ્યવૃત્તિ અર્થમાં છે.
(૧) વર્ઝન :- ત્યાગ અર્થમાં “પ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. અપ સાતાદ્ દૃષ્ટઃ મેષઃ । (સાકેત દેશ સિવાય વરસાદ વરસ્યો.)
(૨) વિયોન :- જુદા થવું અર્થમાં ૪પ અવ્યય આવે છે. દા.ત. યુવતા ગૌવંત્લેન । (વાછરડાં સાથે ગાય છૂટી પડી.)
(૩) આલેવન :- ખોતરવું અર્થમાં અપ અવ્યય આવે છે. દા.ત. અપરિતે વૃષભ: (બળદ ખોતરે છે.) બળદ પોતાનાં બે પગોથી જમીનને ખોદતો હોય છે ત્યારે આવો પ્રયોગ થાય છે. (૪) પૌર્ય :- ચોરી કરવા સ્વરૂપ અર્થમાં ‘“વ' અવ્યય આવે છે.ગપતિ (તે ચોરી કરે છે.) (૫) નિર્દેશ :- સંકેત કરવા અર્થમાં અપ અવ્યય આવે છે. દા.ત. પતિ પરમ્ (તે બીજાનો સંકેત કરે છે.)
(૬) વૈત :- વિકાર અર્થમાં “અ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. તે વિકૃત બોલે છે, આ અર્થ ‘“અપનવૃત્તિ’નો છે. જ્યારે વક્તા બોલતો હોય છે ત્યારે સ્વર અને વ્યંજનોમાં ઉચ્ચારણની અપેક્ષાએ વિકૃતિ આવે છે, ત્યારે આવો પ્રયોગ થાય છે.
(૭) વિધિવિપર્યય :- વિધિથી વિરુદ્ધ અર્થમાં “અપ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. અપશબ્દ: શિષ્ટપુરુષોના પ્રયોગોમાં ન આવતા હોય તેવા બધાં જ શબ્દો “અપશબ્દ” કહેવાય છે તથા અવનય: (બીજા નયોની વિચારણા વિના એકાન્તે નયનો પ્રયોગ થાય તેવા નયો અપનયો કહેવાય છે.)
(૮) ૠળપ્રદળ :- દેવું ગ્રહણ કરવા અર્થમાં “અ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “અમિત્ય યાવત' (તે દેવું કરીને માંગે છે. અર્થાત્ જુનું દેવું તો હજુ વિદ્યમાન જ છે છતાં પણ તે નવા દેવાને ગ્રહણ કરે છે.)
(૯) અવયવ :- ‘“અ” અવ્યય અવયવ અર્થમાં આવે છે. દા.ત. અપર: રથનો અવયવ. (રથના પૈડાં સિવાયના જે અંગ હોય એ અર્થમાં આ અવ્યય આવે છે.)
(૧૦) પૂના :- “મન” અવ્યય સત્કાર અર્થમાં પણ આવે છે. દા.ત. અપવિતો ગુરુર્વેવવત્તેન (દેવદત્ત વડે ગુરુ પુજાયા.)
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८८
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ (११) निह्नव :-छुपाqj अर्थमा मा "अप" अव्यय भावे छ. शतमपजानीते (ते सोने छुपावे छ.) सहस्त्रम् अपजानीते (ते. ४२ने पावे छ.)
(११) सव्यवृत्ति :- विपरीत अर्थमा "अप" अव्यय भावे छ. ह.त. "अपसव्यं गच्छति" (વિપરીતતાથી જાય છે. ક્રિયાવિશેષણ છે.) સવ્યવૃત્તિનો અર્થ ‘વિપર્યય હોવો જોઈએ, એવું मानीने ४९॥व्युं छे.
(शन्या०) सम्-मूर्ति-वचनैक्य-प्रभव-समन्ताद्भाव-भूषण-समवायाऽऽभिमुख्य-योगपद्य-श्लेषण-भृशार्थ-दर्शनीयत्व-सादृश्याऽ-नास्थिताऽपिधान-क्रोध-मर्यादेा-चीवरग्रहणाऽस्पष्ट-प्रीति-स्वीकरणाऽल्पार्था-ऽभ्यास-प्राधान्य-पुनः क्रियासु । मूर्ती-संहता मूर्तिघंटादीनाम्। वचनैक्ये-एकवादः-संवादः । प्रभवे-तिलेभ्यस्तैलं संभूतम् । समन्ताद्भावे-समन्ताद् गच्छति-संगच्छते । भूषणे-भूषिता कन्या-संस्कृता कन्या । समवाये-संकरः । आभिमुख्येसमुत्तिष्ठति । यौगपद्ये-युगपत्कृतः-संकेतः (संकृतः) । श्लेषणे-सन्धिः । भृशार्थे-सन्नह्यति । दर्शनीयत्वे-संस्थिता कन्या, दर्शनीयेत्यर्थः । सादृश्ये-गोसंस्थानं गवयस्य । अनास्थिते-संस्थितः केतुः । अपिधाने-संवृतं द्वारम् । क्रोधे-संरम्भः । मर्यादायाम्-संस्था । ईर्ष्यायाम्-संलापः । चीवरग्रहणे-संचीवरयते भिक्षुः । अस्पष्टे-संशयः । प्रीतौ-संभाषणम् । स्वीकरणे-संगृह्णाति । अल्पार्थे-समर्थ(घ)म् । अभ्यासे-समीपम् । प्राधान्ये-समर्थः सम्राट् । पुनः-क्रियायाम्पुनर्धावति-संधावति, पुनस्तपति-संतपति ।
अनुवाई :- सम् :- सम् अव्ययन। भूर्ति अर्थथा २३ अरीने. इथा लिया अर्थन। प्रयोगो बतावे छे.
(१) मूर्ति :- संघात अर्थमा सम् अव्यय मावे छे. हा.त. घटादीनाम् संहता (घट गेनो સંઘાત અર્થાત્ ઘટ વગેરે એકદમ જોડાયેલા છે. જે પદાર્થો પિંડ સ્વરૂપે હોય તેને સંઘાત સ્વરૂપ કહેવાય છે અને તે જ મૂર્તિ સ્વરૂપે હોય છે.)
(२) वचनैक्य :- “वयनमा ५j" अर्थमा सम् अव्यय भावे छ. ..त. संवादः (मने વચનો સમાન સ્વરૂપવાળા હોય અર્થાત્ એક જ તાત્પર્યનું કથન કરતાં હોય ત્યારે સંવાદ શબ્દનો प्रयोग ४२वाम मावे छे.) |
(3) प्रभव :- उत्पन्न यj अर्थमा सम् अव्यय मावे छ. u.t. तिलेभ्यः तैलम् संभूतम् (तसमांथी तेल उत्पन्न थयु.)
(४) समन्तात् भाव :- यारेलामेथी थj अर्थमा "सम्" अव्ययावे छे... संगच्छते - माम तो संगच्छध्वम् (तभे साथे. मो.) ॥ प्रभारी वेभ प्रसिद्ध अर्थ छ. माथी. मी
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૧
૫૦૦ સંછતેનો અર્થ સાથે મળે છે, એવો થવો જોઈએ. જે સમત્તાત્ ભાવ અર્થમાં ઘટતો નથી, અહીં “સમન્ના છતિ'ના બદલે “સદમાવે છતિ હોઈ શકે છે. આ વિચારવા યોગ્ય છે. અવ્યયકોશમાં આ જ અર્થમાં સંપત્તિ (ચારે બાજુથી પડે છે.) પ્રયોગ આવ્યો છે.
(૫) પૂષણ :- શણગારવું અર્થમાં “સમ્" અવ્યય આવે છે. દા.ત. સંસ્કૃત ન્યા (કન્યા શણગારાઈ.).
(૬) સમવાય :- મળવું અર્થમાં “સ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. સંવર: (મળવું) સંગમ: (મળવું.)
(૭) મિમુર: :- સન્મુખ થવા અર્થમાં “સ”” અવ્યય આવે છે. દા.ત. સમુત્તિકૃતિ (તે સન્મુખ થયો.)
(૮) ચીપિ :- યુગપતું કરવું અર્થમાં “સ”” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “સંત” (પ્રેમીઓનું મિલન સ્થળ અથવા તો સમાગમ સ્થાન.) જે સ્થાન પ્રેમીઓને જોડે છે, તે સ્થળને “સંત” શબ્દથી જણાવાય છે. (૯) શ્લેષણ :- જોડાણ અર્થમાં અથવા તો સમાગમ અર્થમાં “સમ્" અવ્યય આવે છે. દા.ત. શ્વિ:” (સંગમ અથવા તો મેળાપ.) (૧૦) કૃશાર્થ :- પ્રબળ અર્થ અથવા તો દઢ અર્થમાં “સ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “સનસ્થતિ" (તે પ્રબળતાથી સજ્જ થાય છે અથવા તો મજબૂત રીતે સજ્જ તૈયાર થાય છે.) (૧૧) નીયત્વ :- જોવા યોગ્યપણાં અર્થમાં “સ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “સંસ્થિતા
ન્યા" (જોવા યોગ્ય કન્યા.) જોવાને યોગ્ય હોય એ રીતે સ્થિત થયેલી કન્યાને માટે આવો શબ્દપ્રયોગ થાય છે. આ અર્થ અવ્યયકોશમાં નથી. . (૧૨) સાદ્રશ્ય :- સમાન અર્થમાં “સમ્” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “સંસ્થાનમ્ વચ્ચે (ગવયની ગાય જેવી આકૃતિ) એક જેવી સ્થિતિ જેની છે તે સંસ્થાન કહેવાય છે. જેવી ગાયની સ્થિતિ છે તેવી ગવયની સ્થિતિ છે, આથી આકૃતિની અપેક્ષાએ સમાનતા આવે છે.
(૧૩) કાશિત :- મૃત અર્થમાં “સમ્” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “શિત: તુ:” (કેતુ નાશ પામ્યો. કેતુ અસ્ત થયો.) કેતુ જ્યારે ઉપર હોય અને રાહુનો ગ્રહ નીચે હોય તે સમયે વિષ્ણુ ભગવાન કેતુનો શિરચ્છેદ કરે છે ત્યારે સંસ્થિત: તુ: એવો પ્રયોગ થાય છે.
(૧૪) વિધાન :- બંધ કરવું અર્થમાં “સ” અવ્યય આવે છે અથવા તો ભેગુ કરવું અર્થમાં “સમ" અવ્યય આવે છે. દા.ત. “સંવૃતમ્ દ્વાર” (ભેગા થયેલા બે દ્વારા અથવા તો બંધ દરવાજો.) દરવાજો જ્યારે બંધ કરવો હોય ત્યારે બે દરવાજાને ભેગા કરવામાં આવે છે, એવી
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦૧
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ અપેક્ષાથી બંધ દ્વારા કહેવાય છે તથા આવા તાત્પર્યને જણાવવા માટે “સંવૃતમ્ દ્વાર” એ પ્રમાણે શબ્દપ્રયોગ થાય છે. (૧૫) શોધ :- અરુચિભાવ અર્થમાં “સ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “સં૫:” (ક્રોધ.)
(૧૬) મર્યાતા - સમ્યક્ સ્થિતિ અર્થમાં “” અવ્યય આવે છે. દા.ત. સંસ્થા (સમ્યફ સ્થિતિ.) અથવા (મર્યાદા) સંસ્થામ્ fમનત્તિ તે મર્યાદાને તોડે છે. સમાજના જે નીતિ-નિયમો હોય તેમાં રહેવું તે મર્યાદા કહેવાય. શાસ્ત્રના સિદ્ધાંતોમાં સમ્યક્ સ્થિતિ રાખવી તે મર્યાદા કહેવાય છે.
(૧૭) ફુર્ગા :- અસહન શક્તિ અર્થમાં “સમ્” અવ્યય આવે છે. દા.ત. સંતાપ: (પરસ્પર વાતચીત કરવી.) અમરકોશ તથા શબ્દકલ્પદ્રુમ વગેરે ગ્રન્થોમાં સંતાનો અર્થ પરસ્પર વાતચીત કરવી એ પ્રમાણે થાય છે, ક્યાંય ઈષ્ય અર્થ જણાતો નથી. આથી જિજ્ઞાસુઓએ આ બાબતમાં વિચારવા યોગ્ય છે કે અહીં સમ્ અવ્યય ફુર્ગા અર્થમાં કેવી રીતે આવી શકે ?
(૧૮) વીવરગ્રહણ :- વસ્ત્રને ગ્રહણ કરવા અર્થમાં “સ” અવ્યય આવે છે. સંવીવતે fપશુ: (ભિક્ષુક વસ્ત્રને ગ્રહણ કરે છે.)
(૧૯) અસ્પષ્ટ :- “સ” અવ્યય અપ્રગટ અર્થમાં આવે છે અથવા તો નિશ્ચયનો અભાવ અર્થ થાય છે. દા.ત. સંશય: (વિરુદ્ધ ધર્મનો બોધ થતો હોવાથી નિશ્ચયનો અભાવ થાય છે.)
(૨૦) પ્રીતિ :- પ્રસન્નતા અર્થમાં “સમ્” અવ્યય આવે છે. દા.ત. સંભાષણમ્ (સાથે બોલવું.) જ્યારે વ્યક્તિ પ્રસન્ન હોય છે ત્યારે જ પરસ્પર સાથે બોલતી હોય છે. આથી અહીં સન્ અવ્યયને પ્રીતિ અર્થવાળો કહ્યો છે.
(૨૧) સ્વીજળમ્ :- ગ્રહણ કરવું અથવા સંગ્રહ કરવા અર્થમાં “સમ્” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “સંગૃહતિ” (તે સંગ્રહ કરે છે.)
(૨૨) અન્ધાર્થ :- “સ” અવ્યય ન્યૂન અર્થમાં આવે છે. દા.ત. “સમર્થ” (અલ્પ મૂલ્યવાળું.) “મ્ વસ્તુ સમર્થ” (આ વસ્તુ સસ્તી છે.)
(૨૩) અભ્યાસ :- નજીક અર્થમાં “સ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “સમીપમ્" (નજીક.) “” વાળો પણ અભ્યાસ શબ્દ નજીક અર્થમાં હોય છે.
(૨૪) પ્રાધાન્ય:- મુખ્ય અર્થમાં “સ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. સમર્થ સમ્ર પ્રધાન એવા સમ્રાટ.)
(૨૫) પુનઃ ક્રિયા :- ફરીથી ક્રિયા કરવી અર્થમાં “સમ્” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “વંધાવતિ" (તે ફરીથી દોડે છે.) સંતપતિ (તે ફરીથી તપે છે.)
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૧
(શમ્યા ) અનુ-વૈશા-ડધીઇ-સામીણ-સ્વાધ્યાય-સામ્યા-ડર્થામાવા-ડઽયતિ-નિસર્ન
૫૦૨
ભૃશાર્થ-સાદૃશ્યા-નુવૃત્તિ-હિતાર્થ-નક્ષળ-હીનાર્થ-તૃતીયાર્થ-સ્વાધ્યાયાધિશ્ય-વીપ્સાસુ | વેશેઅનૂપો વેશ: । બધીછે-ફન્દ્રાનુબ્રૂહિ । સામીવ્યે-અનુશોળ પાટલિપુત્રમ્ । સ્વાધ્યાય-અનુપમ્, અનુવાલ્યમ્ । સામ્ય-અનુમતમ્, અનુવતિ । અર્થામાવે-અનુતપતિ । આયત્યાન્-અનુશય:, અનુવ: । નિર્વો-અનુજ્ઞાતો-સિ। મૃશાર્થે-ઞનુરત:, અનુસ્મરતિ। સાદૃશ્યે-અનુરાતિ, અનુરૂપમ્ । અનુવૃત્તૌ-મુવર્વતા આહિત્ય-મનુપર્યંતિ । હિતાર્થે-અનુલોમમનુજોશ રોતિ, અનુવૃદ્ઘાતિ । જાક્ષળે-વૃક્ષમનુ વિદ્યોતતે । સ્રીને-બનુ બિનમદ્ર”િ વ્યાવ્યાતાર: । તૃતીયાર્થે-નવીમન્વસિતા સેના, नद्या सहाऽवबद्धेत्यर्थः । स्वाध्यायाधिक्ये - अनूचान उपाध्यायः । वीप्सायाम् - वृक्षम् वृक्षमनु सिञ्चति ।
1
અનુવાદ :- અનુ :- “અનુ” અવ્યય દેશ અર્થથી શરૂ કરીને વીપ્સા અર્થ સુધીના અર્થમાં આવે છે.
(૧) વેશ :- ચોક્કસ ક્ષેત્ર અર્થમાં “મનુ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “અનુપઃ વેશઃ' (જે દેશમાં પાણી વધારે હોય અને જમીન ઓછી હોય એવા દેશને “અનુપ:” કહેવામાં આવે છે. જાપાન ટાપુઓનો દેશ હોવાથી ત્યાં પાણી વધારે હોય છે અને જમીન ઓછી હોય છે. માટે “અનુપ:” એ એક પ્રકારનું દેશવાચક નામ જ છે. અહીં “અનુ” અવ્યય દેશવાચક કહેવાય છે.)
(૨) બધીષ્ટ :- સન્માનપૂર્વક પ્રાર્થના કરવા અર્થમાં “મનુ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “ફન્ન અનુવ્રૂત્તિ' (હે ઈન્દ્ર ! તું મને ભણાવ.) અહીં કોઈક વ્યક્તિ ઈન્દ્ર મહારાજાને ભણાવવા માટે પ્રાર્થના કરે છે..
(૩) સામીવ્ય :- નજીકપણાંના અર્થમાં “અનુ' અવ્યય આવે છે. દા.ત. “અનુશોળમ્ પાટલિપુત્રમ્" (શોણ નદીની પાસે પાટલિપુત્ર છે.)
44
(૪) સ્વાધ્યાય :- જેમાં વ્યવસ્થિત અધ્યયન કરવામાં આવે છે તેને સ્વાધ્યાય કહેવામાં આવે છે. વેદને સ્વાધ્યાય કહેવાય છે. વેદમાં જુદાં જુદાં ખંડો હોય છે. તેઓને “અનુપમ્” કહેવાય છે. અથવા તો ‘અનુવાવયમ્' કહેવાય છે. આથી જ્યારે જ્યારે વેદનું પઠન કરવામાં આવે ત્યારે ત્યારે “અનુવદ્દમ્” અથવા ‘“અનુવાવયમ્”નું આલંબન લેવાતું હોવાથી તે બંને સ્વાધ્યાય સ્વરૂપ કહેવાય છે.
(૫) સામ્ય :- સમાન બુદ્ધિ અર્થમાં “ત્રનુ ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. અનુમતમ્ (જ્યારે કોઈક વ્યક્તિની વાતને આપણે માન્ય કરીએ છીએ અથવા તો સ્વીકારીએ છીએ ત્યારે સમાન મતિ થાય છે અને આવા અર્થને “અનુમતમ્” અર્થ કહેવાય છે) તથા “અનુવતિ' (જે પ્રમાણે કોઈક
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ બોલ્યું હોય તે પ્રમાણે જ બીજો વ્યક્તિ બોલે ત્યારે ‘“અનુવવૃતિ” શબ્દપ્રયોગ થાય છે. જેનો અર્થ બોલેલાની સમાન બોલે છે.)
(૬) ગર્થામાવ :- “કોઈ ચોક્કસ પદાર્થનો અભાવ” અર્થમાં “અનુ” અવ્યય આવે છે. ‘‘અનુતપતિ” (તે પ્રાયશ્ચિત્ત કરે છે.) કોઈક વ્યક્તિથી ભૂલ થઈ ગઈ હોય ત્યારે તે ભૂલને દૂર કરવા માટે પ્રાયશ્ચિત્ત કરે છે. આથી ભૂલ સ્વરૂપ જે પદાર્થ છે તેનો અભાવ થતો હોવાથી ગર્થામાવ સ્વરૂપ અર્થમાં “અનુ' અવ્યય આવ્યો છે.
(૭) આયતી :- ભવિષ્ય અર્થમાં “અનુ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. અનુશય: (પ્રાયશ્ચિત્ત.) અનુવન્ધ: (સાતત્ય અથવા તો અબાધ પરંપરા) પ્રાયશ્ચિત્ત કરતી વખતે જીવ ભવિષ્યના વિપાકોને ધ્યાનમાં રાખે છે. આથી ભવિષ્યના વિપાકોને યાદ કરીને પ્રાયશ્ચિત્ત કરાતું હોવાથી “મનુ” અવ્યય ભવિષ્ય અર્થમાં કહી શકાય છે. તે જ પ્રમાણે જીવ આજે જ્યારે કર્મબંધ કરતો હોય ત્યારે આજની અપેક્ષાએ બંધ કહેવાય છે અને ભવિષ્યની અપેક્ષાએ બંધનો બંધ કહેવાય છે અર્થાત્ બંધ થયા પછીનો જે બંધ થવાનો છે, તેને “અનુબંધ” કહેવાતો હોવાથી અહીં “મનુ” અવ્યય ભવિષ્ય અર્થમાં છે.
**
(૮) નિń :- અનુમતિ અર્થમાં “અનુ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “અનુજ્ઞાતોઽત્તિ' (તું સંમત થયો છે અથવા તો તું અનુમત થયો છે.)
(૯) કૃશાર્થ :- વધારે અર્થમાં “અનુ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. અનુરત: (વધારે આસક્ત) તથા અનુસ્મરતિ (તે વધારે સ્મરણ કરે છે.)
(૧૦) સાદૃશ્ય :- સમાન અર્થમાં “અનુ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. ‘“અનુરોતિ” (તે અનુકરણ કરે છે.) અહીં સામેવાળો જેવું કરે છે એવું તે કરતો હોવાથી “અનુળ’”માં સાદેશ્ય આવે છે તથા અનુરૂપમ્ (રૂપને યોગ્ય અથવા તો સ્વરૂપને યોગ્ય.) અહીં પણ સાદશ્ય અર્થમાં “અનુ” અવ્યય આવ્યો છે.
(૧૧) હિતાર્થ :- કલ્યાણ અર્થમાં “અનુ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. અનુલોમક્રોતિ (તે લોમને= રુંવાટીને અનુસરે છે.) કોઈક વ્યક્તિ જે બાજુ રુંવાટી વળતી હોય તે બાજુ જ માલીસ કરે ત્યારે “અનુલોમમ્ રોતિ' વાક્યનો પ્રયોગ થાય છે તથા રુંવાટી જે દિશામાં વળેલી હોય તેનાથી વિપરીત દિશામાં જો માલીશ કરવામાં આવે તો “પ્રતિજ્ઞોમમ્ ોતિ' વાક્યનો પ્રયોગ થાય છે. ‘‘અનુઋોશ રોતિ' (આક્રોશ કર્યા પછી દયા કરવામાં આવે છે તે અર્થ આ પ્રયોગનો થાય છે.) અનુવૃદ્ઘતિ (અનુકંપા કરે છે.)
ઉપરના “અનુ” અવ્યયવાળા ત્રણેય પ્રયોગોમાં કર્તાને હિતબુદ્ધિ હોવાથી “મનુ” અવ્યય હિતાર્થમાં આવે છે.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
सू० १-१-३१
૫૦૪
(१२) अनुवृत्ति : अनुसरवु अर्थमां "अनु " अव्यय आवे छे. ६.त. "सुवर्चला आदित्यम् अनुपर्येति" (सूर्यभुजीनुं डूल सूर्यने अनुसरे छे.)
(13) लक्षण :थिल अर्थमां “अनु” अव्यय खावे छे. हात. वृक्षम् अनु विद्योतते (वृक्षनी સામે વીજળી પ્રકાશે છે અથવા તો વૃક્ષ તરફ વીજળી પ્રકાશે છે.) અહીં વીજળી પ્રકાશવાની घटना वृक्ष स्व३प लक्षएाथी (थिल) खोणजाय छे. भाटे "अनु " अव्यय लक्षण अर्थमां आवेलो अहेवाय छे.
(१४) हीन :- न्यून अर्थमां "अनु” अव्यय खावे छे. ६.. "अनु जिनभद्रगणि व्याख्यातार:' (જિનભદ્રગણિ કરતાં અન્ય વ્યાખ્યા કરનારાઓ હીન હતા.)
11
(१५) तृतीयार्थ :- तृतीयार्थ भेटले सार्थ; अर्थात् सहार्थमां पए। "अनु " अव्यय खावे छे. "नदीम् अन्वसिता सेना" ( सेना नहीनी साथे साथे रही हती.)
(१६) स्वाध्यायाधिक्ये :- अधिस्वाध्याय अर्थमां "अनु " अव्यय खावे छे. ६. त . " अनूचान उपाध्यायः ।” “अनूचान" नो अर्थ ४ उपाध्याय थाय छे. उपाध्याय जाणो हिवस भएतां अने ભણાવતાં હોવાથી અધિક સ્વાધ્યાય અર્થ તેમનામાં ઘટી શકે છે.
·
(१७) वीप्सा :- डिया द्वारा, गुएरा द्वारा उ द्रव्य द्वारा जधी वस्तुखोने व्यायी धुं ते वीप्सा ईडेवाय छे. खा वीप्सा अर्थमां "अनु " अव्यय खावे छे. हात. "वृक्षम् वृक्षम् अनु सिञ्चति" (ते. हरे वृक्षोने सिंये छे.)
(श०न्या० ) अव-विज्ञाना -ऽधोभाव-स्पर्द्धा -ऽऽलम्बन - सामीप्य-शुद्धि-स्वादुकारेषदर्थव्याप्ति-भृशार्थ-निश्चय-परिभव - प्राप्ति - गाम्भीर्य - वृत्तान्तवियोग-वर्चस्क - देशाख्या -ऽहितक्रियाऽऽश्रयस्पर्शेषु । विज्ञाने- अवगच्छति । अधोभावे - अधःक्षेपणम् - अवक्षेपणम् । स्पर्द्धायाम्अवक्षिपति मल्लो मल्लं । आलम्बने - अवष्टभ्य यष्टिं गच्छति । सामीप्ये- अवष्टब्धा शरत् । शुद्धौअवदातं मुखम् । स्वादुकारे - अवदंशः पानस्य । ईषदर्थे - ईषल्लीढम् - अवलीढम् । व्याप्तौ-अवकीर्णं पांशुभिः । भृशार्थे- अवगाढो दोषः । निश्चये - अवधृतं कार्यम् । परिभवे - अवमन्यते । प्राप्तौ - अवाप्तोऽर्थः । गाम्भीर्ये-अवस्थितः । वृत्तान्ते - काऽवस्था । वियोगे - अवमुक्तनूपुरा कन्या । वर्चस्के-अवस्करः | देशाख्यायाम् - अवकाशः | अहितक्रियायाम् अवदूष्यन्ते कार्यम् । आश्रये - अवलीनो वायसः । स्पर्शे - अवगाहसुखं तोयम् ।
I
I
अनुवाह :- अव :- "अव" अव्ययना विज्ञान अर्थथी स्पर्श सुधीना अर्थो छे.
(१) विज्ञान :- भएवं अर्थमां "अव" अव्यय खावे छे. "अवगच्छति" (ते भएरो छे.)
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦૫
શ્રસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ (૨) અધોમાવ:- નીચે થવું અર્થમાં “વ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “અવક્ષેપ” (નીચે ફેંકવું.)
(૩) સ્પર્ધા :- સ્પર્ધા અર્થમાં “નવ" અવ્યય આવે છે. દા.ત. “ ક્ષપતિ મ7ો મ7મૂ” (એક મલ્લ બીજા મલને પછાડે છે.) (૪) ગાર્નિવન :- આશ્રય લેવા અર્થમાં “નવ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “મવBગ યષ્ટિમ છતિ ” (તે લાકડીનું આલંબન લઈને (આધાર લઈને) જાય છે.) (૫) સામીપ્ય:- સમીપ અર્થમાં “વ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “વષ્ટબ્ધા શત્ ” (નજીક એવી શરદઋતુ.).
(૬) શુદ્ધ :- સ્વચ્છ અર્થમાં “અવ' અવ્યય આવે છે. દા.ત. “ગવવાતમ્ મુવમ્ I'' (સ્વચ્છ એવું મુખ.)
(૭) સ્વાદુwાર :- સ્વાદિષ્ટ કરવા અર્થમાં “વ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “અવવિંશ: પાન" (તેણે પીવા યોગ્ય દ્રવ્યને સ્વાદિષ્ટ કર્યું.)
() ઉષર્થ :- અલ્પ અર્થમાં અવ આવે છે. દા.ત. “મવતીઢ” (તેણે થોડુ ચાટું.) * (૯) વ્યતિ :- વ્યાપવું અર્થમાં “નવ" અવ્યય આવે છે. દા.ત. “કવીfમ્ પશુપ.” (ધૂળથી વ્યાપ્ત થયેલું વન.).
(૧૦) પૃર્થ :- ગાઢ અર્થમાં “વ” અવ્યય આવે છે. દા. ત. “નવઢિ: રોષ:” (ગાઢ એવો દોષ અથવા તો ઘનીભૂત એવો દોષ.)
(૧૧) નિશ્ચય :- નિશ્ચિત અર્થમાં “વ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “અવધૂતમ્ કાર્યમ” (નિશ્ચિત એવું કાર્ય.)
(૧૨) પરિમવ :- તિરસ્કાર અર્થમાં “વ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “નવમન્યતે” (તે તિરસ્કાર કરે છે.).
(૧૩) પ્રતિ :- પ્રાપ્ત કરવું અર્થમાં “વ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “વાતોડ:” (તેણે અર્થ પ્રાપ્ત કર્યા.)
(૧૪) Thીર્ય :- ઊંડાણ અર્થમાં “વ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “અવસ્થિત?” (ગંભીરતાથી રહેલો એવો તે.)
(૧૫) વૃત્તાન્ત :- સમાચાર અર્થમાં “મવ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “I -અવસ્થા ?” (શું સમાચાર છે ?)
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૧
૫૦૬ (૧૬) વિયોr :- રહિત અર્થમાં “મવ" અવ્યય આવે છે. દા.ત. “નવમુતનૂપુરી કન્યા” (કન્યા ઝાંઝર રહિત થઈ.)
(૧૭) :- મેલ અર્થમાં “” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “ગ ” (કચરો અથવા ઉકરડો.).
(૧૮) રેશર :- દેશ અર્થમાં “વ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “અવશઃ” (ખુલ્લી જગ્યા અથવા તો ખુલ્લું સ્થાન.) અહીં સ્થાન (દશ) અર્થમાં “વ” અવ્યય છે.
(૧૯) હિતક્રિયા :- હિત વગરની ક્રિયા અર્થમાં “વ” અવ્યય આવે છે. દા. ત. “વદૂષ્યન્ત ઋાર્યમ” (તેઓ કાર્યને દૂષિત કરે છે.)
(૨૦) ગાશ્રય :- આધાર અર્થમાં “અવ" અવ્યય આવે છે. દા.ત. “અવનીનો વાય?” (કાગડો (શાખા ઉપર) આશ્રિત થયો.)
(૨૧) સ્પર્શ :- સ્પર્શ અર્થમાં “નવ" અવ્યય આવે છે. દા.ત. “નવદિસુરઉમ્ તોય{" (સ્પર્શમાં સુખદાયક પાણી.)
(૪૦ચા) નિં-વિયોજા-મૃથ-ડબાવા-ડત્યય-પ્રાદુર્ભાવ-હેત્વવધારાશા -sતિक्रमणा-ऽभिनिःसरणेषु । वियोगे-वियुक्तः शल्येन-निःशल्यः । भृशार्थे-भृशं दग्धः-निर्दग्धः । अभावेमक्षिकाणामभावः-निर्मक्षिकम्, निर्मशकम् । अत्यये-अतीतमेघं नभः-निर्मेघम्। प्रादुर्भाव-निर्मितम्, निष्पन्नम् । हेतौ-हेतुनोक्तम् निरुक्तम् । अवधारणे-निश्चयः । आदेशे-निर्देशः । अतिक्रमणे-अतिक्रान्तः कौशाम्ब्याः-निष्कौशाम्बिः । अभिनिःसरणे-अभिनिःसृतजिह्वः
અનુવાદ:- નિ:- “નિર્” અવ્યય વિયોગથી શરૂ કરીને અભિનિ:સરણ અર્થ સુધીના અર્થમાં આવે છે.
(૧) વિયોગ :- છૂટાં પડવા સ્વરૂપ અર્થમાં “નિર” અવ્યય આવે છે. દા.ત. નિઃશલ્યઃ (તે શલ્યથી રહિત થયો.) (૨) વૃશાર્થ :- ગાઢ અર્થમાં “નિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. નિધ: (વધારે બળ્યો.)
(૩) સમાવ :- વસ્તુના અસ્તિત્વના અભાવ અર્થમાં “નિર” અવ્યય આવે છે. દા.ત. નિલિમ્ (માખીનો અભાવ.) નિર્મામ્ (મચ્છરોનો અભાવ.) આ બંને, અભાવ અર્થમાં અવ્યવીભાવ સમાસ છે.
(૪). અત્યય :- વીતવું અર્થમાં પસાર થવું અર્થમાં) “નિર” અવ્યય આવે છે. દા.ત. નિર્વેષમ્ (પસાર થઈ ગયા છે વાદળ જેમાં એવું આકાશ.)
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
(૫) પ્રાદુર્ભાવ :- ઉત્પન્ન થવા સ્વરૂપ અર્થમાં “નિર્' અવ્યય આવે છે. દા.ત. નિમિતમ્ (મારા વડે નિર્માણ કરાયું અર્થાત્ ઉત્પન્ન કરાયું.) તથા નિષ્પન્નમ્ (વસ્તુ ઉત્પન્ન થઈ.)
(૬) હેતુ :- કારણ અર્થમાં પણ ‘નિર્” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “નિરુક્તમ્” વ્યાખ્યાગ્રન્થ, વ્યુત્પત્તિ સહિત વ્યાખ્યા, છ વેદાંગમાંથી એક અંગને, ‘નિરુક્તમ્’ કહે છે. આ ‘નિરુક્તમ્’માં અપ્રચલિત એવા વૈદિક શબ્દોની વ્યાખ્યા કરવામાં આવી છે. આ પ્રમાણે મુખ્ય સ્વરૂપે વેદો હતા. માટે જ તેના (વેદોના) નિમિત્તે આ વ્યાખ્યાગ્રન્થ થયો. તેથી અહીં હેતુ અર્થમાં ‘નિર્’ અવ્યય આવ્યો છે.
(૭) અવધારળ :- નિશ્ચય અર્થમાં “નિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. નિશ્ચય: (તેનું અવધારણ થયું.)
(૮) આવેશ :- કથન કરવું અર્થમાં “નિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. નિર્દેશઃ (કથન કરવું.) (૯) અતિમળ :- અતિક્રમણ (ઉલ્લંઘન) કરવું અર્થમાં “નિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. નિષ્કંૌશામ્નિ: (કૌશાંબી નગરીનું ઉલ્લંઘન કરનાર.)
(૧૦) અમિનિઃસરળ :- સન્મુખ નીકળવું અર્થમાં “નિર્” અવ્યય આવે છે. નિનિહ્નઃ (સન્મુખ નીકળી છે જીભ જેની એવો કોઈ પુરુષ.) કોઈક વ્યક્તિ કોઈક ભાઈની સામે જીભ બહાર કાઢીને ઉભો રહે ત્યારે આવો પ્રયોગ થાય છે.
(શ॰ચા૦)
ર્-વર્થ-ત્સા-વૈત-વૃદ્ધિ-વૃી-ઽપ્રતિનન્તના-ડનીપ્સાસુ । વિવર્થે
ટુર્ના:, તુવૃંદીત: । ત્તાયામ્-દુધિ:, તુરન્ત:। વૈતે-તુર્વર્ડા:, દુધમાં । વૃદ્ધો-વોગાનાં વૃદ્ધિ:-ટુમ્બોનમ્ । ધૃષ્ણે છૂં યિતે-તુરમ્। અપ્રતિનન્તને-અક્ષમ્યમુક્તમ્-દુતમ્ । ગનીખાયાન્-અનીખિતમ-દુર્ગા ।
અનુવાદ :- વુર્ :- “ષત્” અર્થથી શરૂ કરીને અનીપ્સા સુધીના અર્થમાં “ૐ” અવ્યય આવે છે.
(૧) ત્ :- અલ્પ અર્થમાં “” અવ્યય આવે છે. દા.ત. ટુર્વ: (ઓછું બળ.) દુષ્કૃતિ (કમજોરીથી – ઓછી શક્તિથી ગ્રહણ કરેલ.)
(૨) ત્સા :- નિંદા અર્થમાં “ૐ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. દુધ: (ખરાબ ગંધ) તથા તુરન્તઃ (ખરાબ છે અન્ત (પરિણામ) જેનો એવો તે કુરન્ત કહેવાય છે.)
(૩) દ્વૈત :- વિકૃત કરવા સ્વરૂપ અર્થમાં ‘g” અવ્યય આવે છે. ટુવંર્ન: (ખરાબ વર્ણ.) તથા દુશ્ર્વમાં (ખરાબ ચામડી.)
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
सू० १-१-३१.
૫૦૮
(४) व्यृद्धि :- ऋद्धिना अभाव अर्थमां "दुर्" अव्यय खावे छे. ६. त. दुष्कम्बोजम् (जोना લોકોની ઋદ્ધિનો અભાવ.)
(4) कृच्छ्र :- हु: अर्थमां "दुर्" अव्यय खावे छे. छात. दुष्करम् (हु: जेथी रायुं . )
(९) अप्रतिनन्दन :- प्रसन्नता न होय जेवुं 5 अर्थमां "दुर्" अव्यय खावे छे. छात. વુક્તમ્ કોઈક વ્યક્તિ જ્યારે અસમ્યક્ વચન બોલે છે, ત્યારે બોલનારને પ્રસન્નતા હોતી નથી खेतुं भगाय छे. भाटे तेवा वयनोने “दुरुक्तम्” शब्दो वडे म्हेवाय छे.
(७) अनीप्सा :- प्राप्त उरवाने छ्वं नहीं अर्थमां "दुर्" अव्यय आवे छे. हात. दुर्भगा: (પ્રાપ્ત કરવાને ન ઇચ્છવા સ્વરૂપ ભાગ્ય.)
-
(श०न्या० ) वि - नानार्था - ऽपाया - ऽत्यय-भय-दूर - भृशार्थ - कलहैश्वर्य-वियोग- मोह-हर्षकुत्सा-प्रादुर्भावा-ऽनाभिमुख्या -ऽनवस्थान- प्राधान्यभोजन-संज्ञा - दाक्ष्य-व्यय-व्याप्तिषु । नानार्थे- नाना चित्रम्-विचित्रम् | अपाये - विदुःखः, विशोकः । अत्यये-व्यृक्षं नभः, विहिमः कालः । भये-विषण्णः, विभीतः । दूरे - विकृष्टोऽध्वा । भृशार्थे - भृशं वृद्धा-विवृद्धा नद्यः, भृशं रौति-विरौति । कलहे-विग्रहः, विषादः । ऐश्वर्ये - विभुर्देशस्य । वियोगे - विपुत्रः, विभूषणः, विशिरस्कः । मोहे-विचित्तः, विमनाः । हर्षे - विस्मितमुखः । कुत्सायाम्-कुत्सितमङ्गं यस्य स व्यङ्गः, विरूपः । प्रादुर्भावे -प्रादुर्भूतो लोहित:- विलोहितः । अनाभिमुख्ये - विमुखः । अनवस्थानेविभ्रान्तः । प्राधान्ये-विशिष्टः । भोजने - विपक्वम् । संज्ञायाम् - विष्किरः शकुनिः, विकिरो वा । दाक्ष्ये- - दक्षः विक्रान्तः । व्यये शतं विनयते, सहस्रं विनयते । व्याप्तौ - कृत्स्नमस्याप्तं शरीरं दोषैःव्याप्तम् । ..
अनुवाह :- वि :- नाना अर्थथी श३ ४रीने व्याप्ति सुधीना अर्थमां "वि” अव्यय खावे छे. (१) नाना :- अने अर्थमां "वि" अव्यय खावे छे. ६.त. विचित्रम् (अनेड प्रहारनुं) (२) अपाय :- विधाय अथवा तो वियोग अर्थमां "वि" सव्यय खावे छे. ६.त. विदुःखः (भेनुं दुःख दूर थयुं छे ते.) तथा विशोकः (४नो शोड दूर थयो छे ते.)
(3) अत्यय :- अत्यय खेटले रहित अर्थमां "वि" अव्यय खावे छे. व्यृक्षम् नभः (तारा वगरनुं खाडाश.) विहिंमः कालः (हिम वगरनो आण. )
(४) भय :- भय अर्थमां "वि" अव्यय खावे छे. ६.त. विषण्णः (हु:जी अथवा उधास . ) ठे भाएास भयवाणी होय ते ४ हु:जी होय छे. तथा विभीत: ( भयभीत . ) विशेष प्रारे भयभीत થાય ત્યારે આવો પ્રયોગ થાય છે.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ (૫) દૂર :- ઘણું અંતર હોય એવા અર્થમાં “વિ” અવ્યય આવે છે. વિષ્ટ ધ્વા (દૂર એવો માર્ગ.)
(૬) કૃણાર્થ :- વધારે અર્થમાં “વિઅવ્યય આવે છે. દા.ત. વિવૃદ્ધ ન: (નદીઓ વધી અર્થાત્ વધેલી નદીઓ.) નદીમાં પૂર આવે ત્યારે આવા પ્રયોગો થાય છે. વિરતિ (તે ઘણું બધું રડે છે.)
(૭) નંદ :- લડાઈ અર્થમાં અથવા તો કંકાસ અર્થમાં “વિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. વિપ્રદ (લડાઈ.) અહીં વિગ્રહ શબ્દ પછી નૈદ અર્થમાં વિષાદઃ શબ્દ લખેલ છે. જે કલહ અર્થમાં હોય એવું જણાતું નથી. માટે આ બાબતમાં જિજ્ઞાસુઓએ વિચારવું. (૮) રેશ્વર્ય:- સ્વામી અર્થમાં “વિ" અવ્યય આવે છે. દા.ત. વિમુઃ રેશસ્ય (દશનો સ્વામી.)
(૯) વિયોગ:- છૂટાં પડવા સ્વરૂપ અર્થમાં “વિ અવ્યય આવે છે. દા.ત. વિપુત્ર: (પુત્ર વગરનો પિતા.) તથા વિશિર (જેના શિરનો છેદ થઈ ગયો છે તે પુરુષ અર્થાત્ શિરદવાળો પુરુષ. ન્યાસમાં વિયોગ અર્થમાં વિભૂષણ: પ્રયોગ પણ બતાવેલ છે. પરંતુ વિભૂષણનો અર્થ તો શણગારવું થાય છે. આથી વિયોગ અર્થ માટે આ ઉદાહરણ સંગત જણાતુ નથી.
(૧૦) મોદ:- મૂંઝાવું અર્થમાં “વિ" અવ્યય આવે છે. વિવિત્ત: (જેનું ચિત્ત બરાબર નથી તે.) તથા વિમના (જનું મન બરાબર નથી તે.) (૧૧) હર્ષ:- આનંદ અર્થમાં “વિ' અવ્યય આવે છે. વિસ્મિતમુ: (હર્ષાન્વિત થયેલું મુખ.) (૧૨) ૩ - નિંદા અર્થમાં પણ “વિ અવ્યય આવે છે. દા.ત. વ્ય: (ખરાબ અંગ છે, જેને તે દુષ્ટ અંગવાળો પુરુષ કહેવાય છે. આયુર્વેદમાં શરીર ઉપર કાળા કાળા ડાઘા પડે તેવા વ્યક્તિને વ્ય કહેવામાં આવે છે) તથા વિરૂ: (ખરાબ રૂપવાળો પુરુષ.)
(૧૩) પ્રાદુર્ભાવ :- ઉત્પત્તિ અર્થમાં “વિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “વિનોદિત:” ઉત્પન્ન થયો છે. લાલ રંગ જેને, એ વિનોદિત કહેવાય છે.
(૧૪) મનમમુરણ્ય :- જે અભિમુખ ન હોય એ અર્થમાં “વિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. વિમુa: જે મુખથી દૂર થયો છે તે વિમુર્ણ કહેવાય છે.
(૧૫) અનવસ્થાન :- સ્થિતિ ન હોવી અર્થમાં “વિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. વિશ્વાન્તઃ (અસ્થિર.). (૧૬) પ્રાધાન્ય :- મુખ્ય અર્થમાં “વિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. વિશિષ્ટ (મુખ્ય.) (૧૭) ધોનન :- જે વસ્તુ સંપૂર્ણતયા પાકમાં વિદ્યમાન હોય તેને ભોજન કહેવાય છે. દા.ત.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
सू० १-१-३१
૫૧૦
“विपक्वम्” संपूर्ण स्व३पथी पाडेसुं होय तेने विपक्वम् उहेवामां आवे छे. ४ वस्तु पूर्ण ३५थी पाडेसुं- होय ते लोभन उहेवाय छे. भाटे ४ “विपक्वम्" नो लो४न अर्थ पए। अर्यो छे.
(१८) संज्ञा :- संज्ञा अर्थमां पाए। “वि" सव्यय खावे छे. छात. विष्किरः अथवा तो विकिरः (खेड पक्षी.)
(१८) दाक्ष्य :- शीघ्र अर्थ डरनार होय ते दृक्ष उडेवाय छे भने लावमां प्रत्यय लाग्यो होवाथी शीघ्रार्य २नारपां अर्थमां "वि" अव्यय खावे छे. ६.त. विक्रान्तः (शीघ्र अर्थने उरवावाणी.)
(२०) व्यय :- जर्थ वो अर्थमां "वि" सव्यय खावे छे. छात. "शतम् विनयते" (ते सो उपियानो अर्थ ड़रे छे.) जीभुं सहस्रम् विनयते (ते उभर ३पियानो अर्थ ९रे छे.)
(२१) व्याप्ति :- व्यापवुं अर्थमां "वि" अव्यय खावे छे. ६.त. व्याप्तम् (आ प्रयोग भाटे संपूर्ण वाक्ष्य द्वारा अर्थ जतावे छे.) कृत्स्नमस्यातं शरीरं दोषैः - व्याप्तम् । (खानुं घोषोवडे प्राप्त થયેલું એવું સંપૂર્ણ શરીર.)
( श०न्या० ) आङ् - मर्यादा - प्राप्ति - स्पर्श - लिप्सा-भय- श्लेष - कृच्छ्रा -ऽऽदिकर्म्म-ग्रहणनीड - समीप - विक्रिया - ऽर्हणा -ऽऽवृत्त्या -ऽऽशी : - स्वीकरणे - षदर्था - ऽभिविधि-क्रियायोगाऽन्तर्भाव- स्पर्द्धा -ऽऽभिमुख्योर्ध्वकर्मभृशार्थ - प्रादुर्भाव - समवाय- स्मरण - विस्मय-प्रतिष्ठा - निर्देश - रा - शक्त्यप्रसाद-विवृता - ऽनुबन्ध - पुनर्वचनेषु । मर्यादायाम् आ पाटलिपुत्राद् वृष्टो मेघः । प्राप्तौ - आसादितः । स्पर्शे - आलिप्तः, आलभते । लिप्सायाम् - आकाङ्क्षति । भये - आविग्नः । श्लेषे - आलिङ्गति । कृच्छ्रे - आपत् । आदिकर्मणि-आरब्धः कर्तुम् । ग्रहणे - आलम्बते यष्टिम् । नीडे-आवसथः, आलयः, आवासः । समीपे - आसन्नो देवः । विक्रियायाम् - आवृक्तं सुवर्णम्, आक्रन्दति बालः । अर्हणे - आमन्त्रितः । आवृत्तौ - आवृत्ती दिवसः । आशिषि - आयुराशास्ते, पुत्रमाशास्ते । स्वीकरणे-आदत्ते फलानि, आदत्ते रसान् सूर्यः । ईषदर्थे-ईषत्कृतिराकृतिः, आताम्रः, आच्छाया । अभिविधौ -आकुमारं यशः शाकटायनस्य । क्रियायोगे - आयोगः, ऐ (ए) ष्टिः । `अन्तर्भावे-आपानमुदकम् । स्पर्द्धायाम् आह्वयते मल्ल मल्लम् । आभिमुख्ये-आगच्छति । ऊर्ध्वकर्मणि-आरोहति वृक्षम् । भृशार्थे - आधूता शाखा, आपीनानीव धेनूनां जघनानि प्रसुस्रुवुः । प्रादुर्भावे - आपन्नसत्त्वा स्त्री । समवाये - आसेवा, आकुलम् । स्मरणे- आ भवतु विज्ञातम् । विस्मये-आश्चर्यम् । प्रतिष्ठायाम् - आस्पदम् । निर्द्देशे - आदिष्टम् । शक्तौ - आधर्षयति । अप्रसादेआविलमुदकम् । विवृते - आकाशम् । अनुबन्धे - आयाति । पुनर्वचने - आम्रेडितम् ।
1
I
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧૧
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ અનુવાદ - :- મર્યાદાથી શરૂ કરીને પુનર્વચન સુધીના અર્થમાં “મા” અવ્યય આવે છે.
(૧) મર્યાદ્રા :- સીમા અર્થમાં ગોલ્ડ અવ્યય આવે છે. દા.ત. મા પાટનિપુત્રાત્ વૃષ્ટી મેપ: (પાટલિપુત્રને છોડીને અર્થાત્ પાટલિપુત્ર સુધી વરસાદ વરસ્યો.)
(૨) પ્રતિ :- પ્રાપ્ત કરવા અર્થમાં મા અવ્યય આવે છે. દા.ત. માસાવિતઃ (તેણે પ્રાપ્ત
(૩) સ્પર્શ :- સ્પર્શ કરવા સ્વરૂપ અર્થમાં અવ્યય આવે છે. માનિત: (તેણે લેપન કર્યું.) લેપનક્રિયા કરવા માટે શરીરનો સ્પર્શ આવશ્યક છે. તથા સાતમને (તે સ્પર્શ કરે છે.)
(૪) તિક્ષા :- મેળવવાની ઇચ્છા અર્થમાં મા અવ્યય આવે છે. દા.ત. ક્ષતિ (તે મેળવવાને ઇચ્છે છે.)
(૫) જય :- ભય પામવા સ્વરૂપ અર્થમાં “મા” અવ્યય આવે છે. દા.ત. વિનઃ (તે ભયભીત થયો.).
(૬) શ્લેષ:- જોડાવા સ્વરૂપ અર્થમાં અવ્યય આવે છે. દા.ત. મન્નિતિ (તે આલિંગન કરે છે. અર્થાત્ તે બીજાને ભેટે છે.) (૭) છું - સંકટ અર્થમાં મીઠું અવ્યય આવે છે. દા.ત. બાપત્ (સંકટ.)
(૮) ગાર્મિ :- આરંભ કરવા સ્વરૂપ અર્થમાં મા અવ્યય આવે છે. દા.ત. સૂર્તમ્ મારબ્ધ: (તેણે કરવા માટે આરંભ કર્યો.)
(૯) પ્રહણ :- ગ્રહણ કરવા અર્થમાં મા અવ્યય આવે છે. દા.ત. માનવુ છમ્ (ત લાકડીને ગ્રહણ કરે છે.)
(૧૦) નીડ - નિવાસ અર્થમાં અવ્યય આવે છે. દા.ત. માવસથા, ગાય અને માવાસ: (આ ત્રણેયનો અર્થ રહેઠાણ સ્વરૂપ થાય છે.)
(૧૧) સમીપ :- નજીક અર્થમાં તો અવ્યય આવે છે. દા.ત. માસનો ફેવ: (નજીક દેવ.) (૧૨) વિક્રિયા :- ફેરફાર કરવા સ્વરૂપ અર્થમાં “મા” અવ્યય આવે છે. દા.ત. સાવૃત્તમ સુવર્ણમ્ (ભેળસેળ કરેલું સોનું.) તથા બોન્વતિ વીત: (બાળક રડે છે.)
(૧૩) રંગ :- સન્માનપૂર્વક બોલાવવા એવા અર્થમાં “મા અવ્યય આવે છે. દા.ત. નામન્વિત: (તે સન્માનપૂર્વક બોલાવાયો.)
(૧૪) આવૃત્તિ :- પાછા આવવા સ્વરૂપ અર્થમાં “મા” અવ્યય આવે છે. દા.ત. માવૃતો વિવસ: (દિવસ પાછો આવ્યો.)
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૧
૫૧૨ (૧૫) આશિષ:- આશીર્વાદ અર્થમાં “મા” અવ્યય આવે છે. “પુત્રમ્ આશાતે” (તે પુત્રને આશીર્વાદ આપે છે.) (૧૬) વીકર :- ગ્રહણ કરવા સ્વરૂપ અર્થમાં “મા” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “મારૂં
નિ” (તે ફળોને ગ્રહણ કરે છે.) તથા સાજો રસાન સૂર્ય (સૂર્ય રસોને ગ્રહણ કરે છે.) અહીં તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે – ફળો વગેરે ગરમીમાં સૂકાઈ જાય છે ત્યારે કવિ કલ્પના કરે છે કે સૂર્ય રસોને ગ્રહણ કરે છે. તથા સમુદ્રમાંથી પણ સૂર્ય અમૃત સ્વરૂપ પાણીને ગ્રહણ કરીને વરસાદરૂપે વરસાવે છે, ત્યારે વરસાવવા માટે સૂર્યએ પાણીને જે ગ્રહણ કર્યું તે રસ ગ્રહણ કરવા બરાબર છે.
(૧૭) ફેષર્થ :- અલ્પ અર્થમાં “મા” અવ્યય આવે છે. દા.ત. માકૃતિઃ (અલ્પ કૃતિ.) માતાશ્ર: (અલ્પ તાંબુ) તથા માછીયા: (અલ્પ છાયા.)
(૧૮) વિધિ :- અંતિમ સીમા અર્થમાં “મા” અવ્યય આવે છે. દા.ત. માલુમરં યશ: શાયની (શાકટાયન વૈયાકરણીનો યશ કુમારો સુધી વ્યાપ્યો હતો.)
(૧૯) ક્રિયાયોગ :- ક્રિયાની સાથે સંબંધી એવો પણ “મા” અવ્યય આવે છે, જે ક્રિયાના અર્થને બતાવે છે. દા.ત. બાયો: (જોડવાની ક્રિયા અથવા તો આદેશ.) તથા ઈષ્ટિ (આવવું.)
(૨૦) મન્તવ :- અંદર હોવું અર્થમાં “મા” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “બાપાન” (મદિરાલય) મદિરા જયાં મળે તે સ્થાનને બાપાનમ્ કહેવાય છે. અહીં મદિરાનો અન્તર્ભાવ થયો છે. આથી અન્તર્ભાવ અર્થમાં મા અવ્યય આવે છે. અહીં “બાપાન” પછી “૩૦મ્” લખ્યું હોવાથી “બાપાનમ્”નો પરબ અર્થ થાય છે. જ્યાં પાણી છે એવું સ્થાન “બાપાનમ્"ના અર્થ સ્વરૂપ થશે. '
(૨૧) અર્ધો :- સ્પર્ધા અર્થમાં અવ્યય આવે છે. દા.ત. “હંતે મન્તો મ7મ્” (એક મલ્લ બીજા મલ્લને આહ્વાન કરે છે.)
(૨૨) મનુષ્ય :- સન્મુખ આવવા અર્થમાં મા અવ્યય આવે છે. દા.ત. મારૂતિ (તે સામે આવે છે.)
(૨૩) કર્મન્ - ઉપર ક્રિયા અર્થમાં “મા” અવ્યય આવે છે. દા.ત. મારોહતિ વૃક્ષમ્ (તે વૃક્ષ ઉપર આરોહણ કરે છે.)
(૨૪) કૃશાર્થ :- અધિક અર્થમાં માઅવ્યય આવે છે. દા.ત. ધૂતા પારેવા (વધારે ફેલાયેલી શાખા) તથા કાપીનાનીવ ધેનૂનાં નયનાનિ પ્રસુસુવુ: (જઘન એટલે સ્તનનો આગળનો ભાગ. કાપીન – ઘણાં મોટાં. હવે સંપૂર્ણ વાક્યર્થ આ પ્રમાણે થશે - આકાશમાંથી વરસાદ વરસતો
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ હતો ત્યારે કવિએ એવું લખ્યું કે, ગાયના મોટા મોટા સ્તનોનો આગળનો ભાગ વરસી ગયો. અર્થાત્ ગાયના મોટા સ્તનોમાંથી દૂધ ઝર્યું.)
(૨૫) પ્રાદુર્ભાવ :- ઉત્પન્ન થવા અર્થમાં મા અવ્યય આવે છે. દા.ત. બાપુનત્ત્વી સ્ત્રી (ઉત્પન્ન થયો છે જીવ જેને એવી સ્ત્રી અર્થાત્ ગર્ભવતી સ્ત્રી.)
(૨૬) સમવાય :- મેળાપ અર્થમાં અથવા તો મળવું અર્થમાં “મા” અવ્યય આવે છે. દા.ત. માવા | આમ તો “માસેવા” એટલે આચરણ થાય છે. જ્યારે જ્ઞાન પ્રમાણે ક્રિયા થાય ત્યારે જ્ઞાન અને ક્રિયા એકમેક થઈ જાય છે, તેને માસેવા કહેવાય છે, અર્થાત્ જ્ઞાન પ્રમાણેનું આચરણ. તથા મક્તમ્ કોઈ જીવ પરિસ્થિતિથી આવિષ્ટ થઈ જાય ત્યારે મારુતમ્ શબ્દપ્રયોગ થાય છે. અર્થાત્ ઘટનાઓ સાથે (અશુભ) ઓતપ્રોત થઈ જાય છે ત્યારે “મા ” શબ્દપ્રયોગ થાય છે.
(૨૭) સ્મરણ :- યાદ કરવા અર્થમાં “મા” અવ્યય આવે છે. દા.ત. મામવતુ વિજ્ઞાનમ્ અહીં સ્મરણ અર્થમાં જે પ્રયોગ આપ્યો છે, તેમાં કંઈક સુધારાને અવકાશ છે. સાચો પ્રયોગ આ પ્રમાણે હોવો જોઈએ. મા ભવતુ વિજ્ઞાતમ્ (ઓહ ! જ્ઞાન થયું અર્થાત્ યાદ આવ્યું.)
(૨૮) વિસ્મય :- વિસ્મય અર્થમાં “મા” અવ્યય આવે છે. દા.ત. માર્યમ્ (વિસ્મય અર્થ થાય છે.)
(૨૯) પ્રતિષ્ઠા :- આધાર અર્થમાં મા અવ્યય આવે છે. દા.ત. માણ્ય (આધાર). પાણિની વ્યાકરણમાં “સાતમું પ્રતિષ્ઠાયામ્” (૬/૧/૧૪૬) સૂત્ર આવે છે. જ્યારે સિદ્ધહેમ વ્યાકરણમાં “વર્વવિગુ અવરાય.” (૩૨/૪૮) સૂત્રમાં માપવમ્ પ્રતિષ્ઠાયામ્' પ્રયોગ આપેલ છે.
(૩૦) નિર્દેશ :- સંકેત કરવા અર્થમાં મા અવ્યય આવે છે. દા.ત. માવિષ્ટમ્ (તે સંકેત કરે છે અથવા તો નિર્દેશ કરે છે.)
(૩૧) શક્તિ - તાકાત અર્થમાં “મા” અવ્યય આવે છે. દા.ત. બાયર્ષતિ (તે ધમકાવે છે.) જ્યારે વ્યક્તિ કોઈકને ધમકાવતી હોય છે ત્યારે પોતાની શક્તિ વધારે છે, એવું માનીને જ ધમકાવતો હોય છે. પોતાના કરતાં વધારે બળવાળો હોય તો તો ધમકાવી શકાતાં નથી. પોતાની પાસે વધારે શક્તિ હોય તો જ અન્યને ધમકાવી શકાય છે. આ અર્થ સંબંધમાં રામાયણમાં એક પ્રસંગ આવે છે, જે સંબંધમાં સંસ્કૃતમાં વાક્ય નીચે પ્રમાણે છે :
"यद् कर्तव्यम् मनुष्येण, घर्षणाम् परिमार्जता । तद् कृतम् सकलम् सीते ! मयेदम् मानकांक्षिणा ॥१॥" અર્થ :- જે મનુષ્યવડે કરવા યોગ્ય છે. તે ધમકાવનારને સુધારતા એવા અભિમાનની
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૧
૫૧૪ આકાંક્ષાવાળા મારવડે હે સીતા ! તે બધું કરાયું છે અર્થાતુ રામ સીતાને કહે છે કે, હું તને રાવણ પાસેથી છોડાવી લાવ્યો છું એ તને પ્રાપ્ત કરવા માટે નથી કર્યું, માત્ર મને ધમકાવનારનું અભિમાન ઉતારવા માટે મારા વડે આ કાર્ય કરાયું છે.
(३२) अप्रसाद :- अशुद्ध अर्थमा आङ् अव्यय मावे छ. ६..d. आवलिम् उदकम् (अशुद्ध पा..)
(33) विवृत्त :- मुटुं म॥1॥ अर्थमा “आङ्' भव्यय भावे छ. ६.त. "आकाशम्" (मुटुं क्षेत्र.)
(3४) अनुबन्ध :- 1९] थq। १३५ अर्थमा "आङ्' अव्यय सावे छ अथवा तो संबंध 24॥ अर्थमा "आङ्' अव्यय भावे छे. आयाति (ते. आवे छे.) मी संध अर्थमा "आङ्' અવ્યય આવે છે. આવવાની ક્રિયા દ્વારા સંબંધ થાય છે.
(3५) पुनर्वचन :- इशथी डे अर्थम "आङ्' अव्यय भावे छ. .त. आमेडितम् (२०६ અથવા તો ધ્વનિની આવૃત્તિ અર્થાત્ શબ્દનું ફરીથી ઉચ્ચારણ.)
(श०न्या०) नि-लेश-राशि-भृशार्था-ऽधोभाव-प्रसाद-संन्यासा-ऽर्था-ऽर्थगत्यादेशदारकर्मोपदर्शन-केतनोपरमणा-5ऽवृत्ति-बन्धन-दर्शना-ऽवसान-कौशला-ऽऽसेवा-नियमसमीया-ऽन्तर्भाव-मोक्ष-तमस्तापसान्ना-ऽऽश्रय-ग्रहण-वर्ण-वृक्षा-ऽभावा-ऽतिशयेषु । लेशेलेशेन हसति-निहसति, निहासः, निघर्षः । राशौ-धान्यनिकरः, यवनिकरः। भृशार्थे-भृशं गृहीत:निगृहीतः । अधोभावे-अध: पतति-निपतति । प्रसादे-प्रसन्नं पानम्-निपानम्, निगता आपः । संन्यासे-निक्षेपः, निश्रेणी । अर्थे-निधानम् । अर्थगतौ-गतार्थानि वाक्यानि-निगतानि वाक्यानि । आदेशे-आदिष्टः कर्तुम्-नियुक्तः कर्तुम् । दारकर्मणि-निविशते । उपदर्शने-अर्थं निदर्शयति । केतने-निमन्त्रयते । उपरमणे-निवृत्तः पापात् । आवृत्तौ-निवृत्तः सूर्यः । बन्धने-निगलम् । दर्शनेनिध्यायति, निशामयति(ते) । अवसाने-निष्ठितम्, नितिष्ठति । कौशले-विद्यासु निष्णातः-निपुणः । आसेवायाम्-नियतः पन्थाः, नियतो रथः । नियम-नियमः । समीपे-निपार्श्वः । अन्तर्भावेनिपीतमुदकम्, निहितं द्रव्यम् । मोक्षे-निसृष्टम् । तमसि-निहारः । तापसान्ने-निहारो (नीवारा?) व्रीहिः । आश्रये-निलयः, निवासः । ग्रहणे-निग्रहः । वर्णे-नीलः । वृक्षे-नीपः । अभावे-निद्रव्यः । अतिशये-न्यूनः, निपीडितः ।
अनुवाद :- नि :- देश अर्थथा २३ रीने अतिशय अर्थ सुधीन अर्थमा नि भव्यय भावे छे. (१) लेश :- सत्य अर्थमा "नि" अव्यय सावे छ. ह.त. निहसति (त. अ५ से छे.) निहासः (अल्प हास्य.) तथा निघर्षः (थोडं घर्ष.)
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ (૨) :- સમૂહ અર્થમાં નિ અવ્યય આવે છે. ધાનિ: (ધાન્યનો સમૂહ.) તથા નિ: (જવનો સમૂહ.)
(૩) મૃર્થ :- અધિક અર્થમાં “નિ" અવ્યય આવે છે. દા.ત. નિગૃહીતઃ (તેણે અતિશય ગ્રહણ કર્યું.) (૪) બધોકાવ :- “નીચે” અર્થમાં નિ અવ્યય આવે છે. દા.ત. નિપતિ (તે નીચે પડે છે.) (૫) પ્રસાદુ :- પ્રસન્ન અર્થમાં “જિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “નિપાન” (પ્રસન્નતાથી પીવું.) “નિતા માપ:” આ પ્રયોગમાં માત્ર અર્થની પંક્તિ લખી છે. પરંતુ સામાસિક શબ્દ લખ્યો નથી. આથી, અહીં સંદેહ રહે છે. માટે અમે એનો અર્થ જણાવતાં નથી.
(૬) સંન્યાસ :- ત્યાગ કરવા અર્થમાં “નિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. નિક્ષેપ (ફેંકવું.) ત્યાર બાદ નિધી શબ્દ લખ્યો છે, પરંતુ સંન્યાસ અર્થમાં આનો અર્થ શું થાય? એ અંગે વિચારણા કરવા યોગ્ય છે. (૭) ૩૫ર્થ :- ધન અર્થમાં “નિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. નિધાનમ્ (ધનસંપત્તિ.) (૮) અર્થતિ :- અર્થનો બોધ એવા અર્થમાં “જિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. વયિનિ નિતિન (બોધ થયેલા વાક્યો.)
(૯) કાશ :- આદેશ કરવા અર્થમાં નિ અવ્યય આવે છે. દા.ત. નિયુવત: કર્તમ (કરવા માટે તે આદેશ કરાયો.)
(૧૦) રાજર્મનઃ - સ્ત્રીની સાથે સંસર્ગ કરવા અર્થમાં “જિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. નિવશો (તે સ્ત્રીની સાથે સૂએ છે.)
(૧૧) ૩૫ર્શન - અર્થને સમીપપણાંથી બતાવવા અર્થમાં “જિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. અર્થમ્ નિયતિ તે અર્થને સમીપપણાંથી બતાવે છે અથવા તો તે અર્થને ઉદાહરણ સહિત બતાવે છે.
(૧૨) વેતન :- નિવાસસ્થાન અર્થમાં “જિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. નિમન્વયે (તે આમંત્રણ આપે છે.) કોઈ વ્યક્તિને પોતાને ત્યાં બોલાવવી હોય ત્યારે નિમંત્રણ શબ્દનો પ્રયોગ થાય છે તથા કોઈને સંબોધન કરવું હોય ત્યારે આમંત્રણ શબ્દનો પ્રયોગ થાય છે.
(૧૩) ૩૫૨મળ :- વિરામ પામવા સ્વરૂપ અર્થમાં “જિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. નિવૃત્તિઃ પાપાત્ (તે પાપથી વિરામ પામ્યો.) (૧૪) અવૃત્તિ :- પૂ. આ. શ્રી લાવણ્યસૂરિ મહારાજે જે પુસ્તક છપાવ્યું છે તેમાં “બાવૃત્તિ”
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧૬
સૂ૦ ૧-૧૩૧ શબ્દ લખ્યો છે, પરંતુ “પ્રવૃત્તિ” શબ્દ હોવો જોઈએ. દા.ત. સૂર્યઃ નિવૃત્ત: (પ્રવૃત્તિ પૂર્ણ થઈ છે એવો સૂર્ય.) પ્રવૃત્તિની પૂર્ણતા અર્થમાં પ્રવૃત્તિ શબ્દ આવે છે. અર્થાત્ સત્તાનો અભાવ.
(૧૫) વધન :- બંધાવું અર્થમાં “જિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “ના” અથવા તો “નિઃાતમ” “;"નો “ત” થઈ શકતો હોવાથી બંને પ્રયોગો સાચા છે. (બેડી અર્થવાળો નિયામ” શબ્દ છે.) મનોહમયમ્ નિ: સ્ત્રીના (સ્ત્રીઓનું અલોહમય=લોખંડ વગરનું, બંધન હોય છે.) આ પ્રયોગ ચાણક્યના નીતિ શાસ્ત્રમાં આવે છે.
(૧૬) રર્શન :- જોવા સ્વરૂપ અર્થમાં “જિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. નિદ્ધતિ (તે જુએ છે.) - તથા નિરીમતિ અથવા તો નિરામયતે (તે જુએ છે.)
(૧૭) અવસાન :- અત્ત અર્થમાં “જિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. નિષ્ઠિતમ્ (તે પૂર્ણ થયું.) નિતિકૃતિ" (તે પૂર્ણ થાય છે.) (૧૮) વૌરાત :- કુશલ અર્થમાં “જિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. નિપુન: તે વિદ્યામાં કુશળ છે. (૧૯) નાવા : જોડવું અર્થમાં “જિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. નિયત: સ્થાઃ (જોડાયેલો રસ્તો.) પથિક જ્યારે એક ગામથી બીજા ગામ જતો હોય છે ત્યારે રસ્તો એની સાથે જોડાયેલો રહે છે એવા તાત્પર્યથી આવો પ્રયોગ થાય છે તથા નિયતો રથ: (જોડાયેલો રથ.) રથને બળદ સાથે જોડીને તૈયાર કરવામાં આવે ત્યારે આવો પ્રયોગ થાય છે.
(૨૦) નિયમ :- જ્યારે વૃત્તિઓને નિયંત્રણમાં લાવવાની હોય ત્યારે નિયમમાં રહ્યો છે એવું કહેવાય છે. આમ નિયમ અર્થમાં પણ “જિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. નિયમ: (વ્રત વગેરે સંબંધી નિયંત્રણ.)
(૨૧) સમીપ :- નજીક અર્થમાં “નિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. નિપાર્થ: (પડખાંની નજીક.) તથા નિવર: (નજીક.)
(૨૨) ગતવ :- અંદરભાવ થવો એ અર્થમાં “જિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “વિતમ્ સ" (પાણી ઘણું ઉંડું ગયું.) “નિહિતમ્ દ્રવ્યમ” (દ્રવ્ય રાખી લીધું.) અર્થાત્ કોઈક આપણને દ્રવ્ય આપે અને આપણે એ દ્રવ્યને રાખી લઈએ તો આપણામાં દ્રવ્યનો અન્તર્ભાવ થયેલો કહેવાય.
(૨૩) મોક્ષ :- છૂટી જવા સ્વરૂપ અર્થમાં નિ અવ્યય આવે છે અથવા તો મુક્ત થવા સ્વરૂપ અર્થમાં નિ અવ્યય આવે છે. દા.ત. નિકૃષ્ટમ્ (છોડી દીધું.) (૨૪) તમન્ - અંધકાર અર્થમાં નિ અવ્યય આવે છે. દા.ત. નિહાર (ધુમ્મસ થાય એવી
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ અવસ્થાને નિહાર કહેવામાં આવે છે.) ધુમ્મસ હોય છે ત્યારે અંધારું હોય છે એવા તાત્પર્યમાં આ પ્રયોગ થયો છે.
(૨૫) તાપસીન:- તાપસના અન્ન અર્થમાં “જિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. અહીં લાવણ્યસૂરિ મ.સા. નિહારો વીદિર પ્રયોગ આપ્યો છે, પરંતુ નિહારો પ્રયોગને બદલે નીવાર: શબ્દપ્રયોગ હોવો જોઈએ. આ નીવાર: પ્રયોગનો અર્થ જંગલી ચોખા થાય છે. અને આ ચોખા રોપ્યા વગર જ ઊગે છે. તાપસી ઘણું કરીને જંગલમાં રહેતાં હોવાથી આવું જ ધાન્ય ખાતાં હોય છે. તેથી તાપમાન અર્થમાં નીવાર: પ્રયોગ આવે છે.
(૨૬) ગાશ્રય :- આધાર અર્થમાં “જિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. નિયઃ (જીવને રહેવાનું ઘર.) નિવાસ: (જીવને રહેવાનું સ્થાન.).
(૨૭) પ્રદM :- પકડવું અર્થમાં “જિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. નિઝર (ગ્રહણ કરવું અથવા તો વશ કરવું.)
(૨૮) વર્ષ :- લાલ, લીલો વગેરે વર્ણ કહેવાય છે. પાંચ વર્ણમાંથી એક વર્ણ અર્થમાં “નિ" અવ્યય આવે છે. દા.ત. નીતા (કાળો રંગ.)
(૨૯) વૃક્ષ :- વૃક્ષ અર્થમાં “જિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. નીપઃ (કદંબ નામનું વૃક્ષ જે વરસાદમાં ફૂલ આપે છે.).
(૩૦) ૩૪માવ:- વસ્તુના અભાવ અર્થમાં નિ અવ્યય આવે છે. દા.ત. નિદ્રવ્યઃ (નિર્ધન અર્થાત્ ધન વગરનો.)
(૩૧) અતિશય:- વધારે અર્થમાં નિ અવ્યય આવે છે. દા.ત. ચૂનઃ (વધારે ઓછું.) નપતિ: (વધારે પીડિત.)
(શ૦૦) પ્રતિ-પુન:ક્રિયા-ડાન-સાર-નન-નિયંતન-તદ્યોગ-વિનિમય-SSTઅરણ્ય-વામ-દ્રિયો-વ્યાત્યાધ્યાન-માત્રાર્થે-સંમવિનતત્ત્વીરહ્યાં-મા-ત્તક્ષા-વાર-સંવર્ધवीप्सा-व्याधि-स्थानेषु । पुनः-क्रियायाम्-पुनरुक्तम्-प्रत्युक्तम् । आदाने-प्रतिगृह्णाति, प्रतियाचते । सादृश्ये-प्रतिरूप-कम् । हनने-प्रतिहतं पापम् । निर्यातने-प्रतिकृतम्, प्रतीकारः । तद्योगेप्रतिपन्नः प्रेष्यः । विनिमये-तैलार्थी घृतं प्रतिददाति । आभिमुख्ये-प्रत्यग्नि शलभाः पतन्ति । वामेप्रतिलोमं करोति । दिग्योगे-प्रतीची दिक् । व्याप्तौ-प्रतिकीर्णं पुष्पैः । आध्याने-प्रतिवेदयति मन्त्रम् । मात्रार्थे-सूपोऽल्पः सूपप्रति । संभावने-प्रत्ययः, प्रतिपत्तिः । तत्त्वाख्यायाम्-शोभनो देवदत्तो धर्म प्रति । भागे-यदत्र मां प्रति स्यात् । लक्षणे-वृक्षं प्रति विद्योतते । वारणे-प्रति
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ ૧-૧-૩૧
૫૧૮
ષિદ્ધ: । સંવન્યુ-અક્ષસમ્બદ્ધ પ્રત્યક્ષમ્ । વીપ્તાયામ્-વૃક્ષ વૃક્ષ પ્રતિ સિસ્મ્રુતિ । વ્યાધી-પ્રતિશ્યાયઃ । સ્થાને-પ્રતિષ્ઠિતઃ ।
અનુવાદ :- પ્રતિ :- પુનઃ ક્રિયાથી આરંભ કરીને સ્થાન સુધીના અર્થમાં “પ્રતિ અવ્યય આવે છે.
(૧) પુન:યિા :- ફરીથી ક્રિયા કરવી અર્થમાં “પ્રતિ’” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “પુનરુક્તમ્” (ફરીથી કહેવાયેલું.) આવા અર્થમાં પ્રતિ અવ્યયના યોગમાં “પ્રત્યુત્તમ્” શબ્દ આવે છે.
(૨) આવાન :- ગ્રહણ કરવા અર્થમાં “પ્રતિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “પ્રતિકૃદ્ઘાતિ'' (તે ગ્રહણ કરે છે.) તથા પ્રતિયાવતે (તે માંગે છે.) અહીં પ્રતિવૃદ્ઘતિ પ્રયોગમાં પકડે છે અર્થ પણ આવી શકે અથવા તો સ્વીકાર કરે છે, અર્થ પણ આવી શકે.
(૩) સાદૃશ્ય :- એના જેવું એવા અર્થમાં “પ્રતિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. પ્રતિરૂપમ્ (એના જેવું જ.)
(૪) હનન :- નાશ કેંરવા સ્વરૂપ અર્થમાં “પ્રતિ" અવ્યય આવે છે. દા.ત. પ્રતિહૃતમ્ પાપમ્ (પાપનો નાશ થયો.)
(૫) નિતિન :- બદલો લેવો અર્થમાં “પ્રતિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. પ્રતિતમ્ (તેને બદલો લીધો.) તથા પ્રતિષ્ઠાર: (તીર) રૂ અને રૂંવાળા એમ બંને પ્રયોગો જોવા મળે છે. (તેણે સામનો કર્યો.)
(૬) તદ્યોગ : :- સ્વીકા૨ ક૨વા અર્થમાં “પ્રતિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. પ્રતિપન્નઃ (તેણે સ્વીકાર કર્યો.) પ્રેષ્યઃ એટલે સેવક. આથી આખા વાક્યનો અર્થ થશે. સેવકે સ્વીકાર કર્યો.
દા.ત. “તેનાર્થી
(૭) વિનિમય :- બદલામાં આપવું અર્થમાં ‘પ્રતિ’’ અવ્યય આવે છે. પ્રતિ-વાતિ” (તેલનો અર્થ બદલામાં ઘીને આપે છે.)
घृतम्
(૮) મિમુલ્ક્ય :- સન્મુખ થવા સ્વરૂપ અર્થમાં “પ્રતિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. પ્રત્યનિ શતમા: પત્તિ (અગ્નિ સન્મુખ પતંગિયાઓ પડે છે.)
(૯) વામ :ઊલટા અર્થમાં પ્રતિ અવ્યય આવે છે. દા.ત. પ્રતિજ્ઞોમમ્ રોતિ (તે રુંવાટીઓને વિપરીત કરે છે અર્થાત્ વાળ જે બાજુ વળેલા હોય તેની ઊંધી દિશામાં કરે છે અથવા રુંવાટીઓની વિરોધી દિશામાં માલીશ કરે છે.)
(૧૦) વિયોગ :- દિશાવાચક નામમાં પણ ‘પ્રતિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. પ્રતીપી વિજ્ (પશ્ચિમ દિશા.)
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ (૧૧) વ્યાતિ :- વ્યાપવું અર્થમાં “પ્રતિ" અવ્યય આવે છે. દા.ત. પ્રતિવીર્ણ પુષ્યઃ પુષ્પોવડે વ્યાપ્ત થયું.)
(૧૨) આધ્યાન :- ઉત્કંઠાપૂર્વક યાદ કરવું, અર્થમાં પ્રતિ અવ્યય આવે છે. દા.ત. પ્રતિવેત મત્રમ્ (તે મત્રને ઉત્કંઠાપૂર્વક યાદ કરે છે.) (૧૩) માત્રાર્થ :- અલ્પ અર્થમાં “પ્રતિ" અવ્યય આવે છે. દા.ત. ફૂપBતિ (અલ્પ સૂપ.)
(૧૪) સન્માવન :- આદર અર્થમાં પ્રતિ અવ્યય આવે છે. દા.ત. પ્રત્યય (આદર.) પ્રતિપત્તિ: (આદર અથવા સ્વીકાર.)
(૧૫) તત્વીધ્યા :- મૂળ વાત કહેવી અર્થમાં પ્રતિ અવ્યય આવે છે. દા.ત. શોભનો તેવદ્રત્તો ધર્મનું પ્રતિ (દેવદત્ત ધર્મ પ્રત્યે સારો છે.)
(૧૬) ભા'I :- ભાગ અર્થમાં પ્રતિ અવ્યય આવે છે. દા.ત. ચત્ર મામ્ પ્રતિ ચાત્ (જે અહીં મારા ભાગનું છે.)
(૧૭) નક્ષM :- ઓળખવાની નિશાની અર્થમાં “તિ" અવ્યય આવે છે. દા.ત. વૃક્ષન્ પ્રતિ, વિદ્યોતને વિદ્યુત (વૃક્ષ પાસે વિજળી પ્રકાશે છે.)
(૧૮) વારા :- અટકાવવું અર્થમાં પ્રતિ અવ્યય આવે છે. દા.ત. પ્રતિષિદ્ધ: (નિષેધ.) (૧૯) સન્વન્ત :- સંબંધ અર્થમાં પ્રતિ અવ્યય આવે છે. દા.ત. પ્રત્યક્ષમ્ (ઇન્દ્રિય સંબંધી જે હોય તે પ્રત્યક્ષ કહેવાય છે.)
(૨૦) વીણા :- વિસા અર્થમાં “પ્રતિ" અવ્યય આવે છે. દા.ત. વૃક્ષમ્ વૃક્ષનું પ્રતિ સિન્થતિ (તે દરેક વૃક્ષનું સિંચન કરે છે.)
(૨૧) વ્યધ :- રોગ અર્થમાં “પ્રતિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. પ્રતિશ્યાયઃ (શરદી થયા પછી નાક ગળે તે રોગ.). (૨૨) થાન :- રહેવું અર્થમાં “પ્રતિ" અવ્યય આવે છે. દા.ત. “પ્રતિષ્ઠિત:” (તે રહ્યો.)
(શ૦ચા) પરિષદુર્થ-વ્યાખ્યુપર્યર્થ-બૃશ-સાત્ત્વ-સમન્નાદ્ધાવ-ભૂષણ-પૂના-સમવાયવર્નના નિકૂન-નિવસન-શો-મોનન-ત્તર-વીણા-ડવજ્ઞાન-તસ્વીરા-સ્પર્શ-નક્ષTIऽभ्यावृत्ति-नियमेषु । ईषदर्थे-पर्यग्निकृतम्, परिषेवितम् । व्याप्तौ-परिगतोऽग्निः, परिवातम् । उपर्यर्थे-परिपूर्णः, परिधानम् । अभ्यासे-गत्वा गत्वा आगच्छति-परिगच्छति । सान्त्वेपरिगृह्णाति । समन्ताद्भावे-परिधावति, परिवृत्तम् । भूषणे-सुवर्णपरिष्कृतमासनम् । पूजायाम्परिचरति । समवाये-परिषत्, परिस्तरः । वर्ज़ने-परि त्रिगर्तेभ्यो वृष्टो देवः, वर्जयित्वा स्नाति
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૧
૫૨૦
પરિભ્રાતિ । આભિને-પરિષ્કખતે જ્યાં માળવ। નિવસને-પરિધત્તે વાસઃ । શો-ત परिदेवयते । भोजने-प्राघूर्णान् परिवेषयति । लङ्घने - परिस्कन्दति । वीप्सायाम् - वृक्षं वृक्षं परि સિસ્મ્રુતિ । અવજ્ઞાને-પરિમતિ । તત્ત્વાધ્યાયામ્-પરિસંધ્યાતમ્। સ્પર્શે-પરિપવમ્ । લક્ષનેदेवलक्षणेन परिज्ञातश्चारः । अभ्यावृत्तौ - परिवृतः संवत्सरः । नियमे - परिसमाप्तम् ।
અનુવાદ :- ર :- કૃષર્ અર્થથી શરૂ કરીને નિયમ સુધીના અર્થમાં “ર” અવ્યય આવે છે. (૧) વર્લ્ડ :- અલ્પ અર્થમાં ર્િ અવ્યય આવે છે. દા.ત. પર્યનિ તમ્ (અલ્પ અગ્નિ કરાયો.) પરિષેવિતમ્ (થોડુ સેવન કરાયું.)
(૨) વ્યાપ્તિ :- વ્યાપવું અર્થમાં “પ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. પરતોઽત્તિ: (અગ્નિ વ્યાપી ગયો.) તથા પરિવાતમ્ (વાયુ વ્યાપી ગયો.)
-
(૩) ૩પર્યર્થ :- ઉ૫૨ અર્થમાં “ર” અવ્યય આવે છે. દા.ત. પરિપૂર્ણઃ (ઉપર સુધી ભરાયેલું.) તથા પરિધાનમ્ (ઉપર સુધી ધારણ કરેલું.)
(૪) અભ્યાસ :- અભ્યાસ અર્થમાં ર્િ અવ્યય આવે છે. દા.ત. પત્ના પત્ના આચ્છતિ કૃતિ પરિ।તિ (તે જઈ જઈને આવે છે.) અહીં આવવાની પ્રવૃત્તિ વારંવાર થતી હોવાથી અભ્યાસ અર્થ સંગત થાય છે.
(૫) સાન્ત્ય :- સહાય કરવા સ્વરૂપ અર્થમાં “” અવ્યય આવે છે. આ અવ્યયનો સાત્ત્વન આપવું (દિલાસો આપવો) અર્થ પણ થાય છે. દા.ત. પવૃિદ્ઘાતિ (તે સહાય કરે છે અથવા તો તે દિલાસો આપે છે.)
(૬) સમન્તાત્ ભાવ :- ચારે બાજુએથી થવું અર્થમાં ‘ર’’ અવ્યય આવે છે. દા.ત. પરિધાવતિ (તે ચારે બાજુથી દોડે છે.) તથા પરિવૃત્ત (બધી બાજુથી ઘેરાયેલો.)
(૭) મૂષળ :- શણગારવા સ્વરૂપ અર્થમાં “પ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. સુવર્ણપરિષ્કૃતમ્ આસનમ્ (સુવર્ણથી સજાવેલ એવું આસન.)
(૮) પૂના :- આ અર્થ પ્રસિદ્ધ છે. પૂજા અર્થમાં પણ ‘“” અવ્યય આવે છે. દા.ત. વિરતિ (તે સેવા કરે છે.) જે વ્યક્તિ કોઈકની સેવા કરતી હોય એ વ્યક્તિ એને માટે પૂજ્ય હોય તો જ સેવા કરી શકે છે.
(૯) સમવાય :- સમુચ્ચય અથવા તો મેળાપ અર્થમાં “પરી” અવ્યય આવે છે. દા.ત. રિષત્ (સભા અથવા તો સમ્યગ્ રીતે મળવાનું સ્થળ.) “પરિસ્તર:” ના અર્થ માટે વિચારવું.
(૧૦) વર્ઝન :- ત્યાગ કરવા સ્વરૂપ અર્થમાં “ર” અવ્યય આવે છે. પર ત્રિશŘભ્યો વૃદો વેવ: (ત્રિગર્ત સ્વરૂપ દેશને છોડીને વરુણ દેવ વરસ્યા.) તથા પરિસ્નાતિ (તે છોડીને સ્નાન કરે છે.)
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર ૧
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ (૧૧) ગતિન :- ભેટવા સ્વરૂપ અર્થમાં “પરિ" અવ્યય આવે છે. દા.ત. પરિધ્વગતે ચામું HIMવ: (બાળક કન્યાને ભેટે છે.)
(૧૨) નિવસનમ્ :- પહેરવા સ્વરૂપ અર્થમાં પરિ અવ્યય આવે છે. દા.ત. પરિધરે વાસ: (તે વસ્ત્રને પહેરે છે.)
(૧૩) શોવ - અફસોસ કરવા સ્વરૂપ અર્થમાં “રિ" અવ્યય આવે છે. દા.ત. વૃતં રિહેવત (તે કરેલાનો શોક કરે છે.)
(૧૪) મોનન :- ખાવા સ્વરૂપ અર્થમાં પરિ અવ્યય આવે છે. દા.ત. “પ્રધૂન પરિવેષથતિ” (તે અતિથિઓને ખવડાવે છે.) અથવા તો તે અતિથિઓને પીરસે છે.)
(૧૫) રતન - ઉલ્લંઘન કરવા સ્વરૂપ અર્થમાં “રિ" અવ્યય આવે છે. દા.ત. પરિતિ (તે ઉલ્લંઘન કરે છે.)
(૧૬) વીણા :- વસા અર્થમાં (જેનો અર્થ અગાઉ જણાવી ગયા છીએ.) “રિ" અવ્યય આવે છે. દા.ત. “વૃક્ષન્ વૃક્ષમ્ રિ સિન્વતિ" (તે દરેક વૃક્ષને સીંચે છે.)
(૧૭) અવજ્ઞાન :- તિરસ્કાર કરવા સ્વરૂપ અર્થમાં “રિ" અવ્યય આવે છે. દા.ત. પરિમવતિ (તે તિરસ્કાર કરે છે.)
(૧૮) તસ્વીધ્યા :- પૂર્ણ રૂપથી જણાતોનું કથન કરવું એવા અર્થમાં પરિ અવ્યય આવે છે. દા.ત. પરિસંરતિમ્ (પૂર્ણ રૂપથી ગણાયેલ.)
(૧૯) સર્ણ :- સ્પર્શ અર્થમાં “રિ" અવ્યય આવે છે. દા.ત. પરિપક્વમ્ (એકદમ પાકું) અનાજ જ્યારે પાકી જાય છે ત્યારે પાક ક્રિયા દ્વારા અનાજનો સંપૂર્ણ સ્પર્શ થાય છે.
(૨૦) તૈક્ષણ :- સંકેત અર્થમાં “પરિ" અવ્યય આવે છે. દા.ત. રેવન્નક્ષન પરિજ્ઞાત: વાર: (ગુપ્તચર દેવના લક્ષણથી જણાયો.) અહીં કેટલાક ગુપ્તચરો આંખ વગેરે સ્થિર કરીને શત્રુદેશમાં આવતાં હોય ત્યારે જાણે કે દેવતાના લક્ષણને આધારે તે જણાઈ જાય છે.
(૨૧) અભ્યાવૃત્તિ:- પાછા આવવા અર્થમાં “પરિ" અવ્યય આવે છે. દા.ત. પરિવૃત: સંવત્સર: (ફરીથી આવેલું વરસ.)
(૨૨) નિયમ :- નિયમ અર્થમાં પરિસમાપ્ત પ્રયોગ બતાવ્યો છે. એ બરાબર જણાતો નથી. જિજ્ઞાસુઓએ આ બાબતમાં વિચારવું.
(શ૦૦) ૩૫-વર્નન-પ્રતિયત્ન-વૈત-વાવાડધ્યાહાર-નવન-પરીક્ષા સંપત્યપ્પનગુહ્યાંગ:-ક્ષય-સામથ્થ-ડવાર્યવાર-સાશ્ય-સ્વીર-પીડા-મત્રાિ -વ્યારિતોષારયાન-યુવત-સંસા-પૂર્વવર્મ-પૂના-વાન-સામીપ્યા-ડધિન-હીન-નિષ્ણાતું ! વર્ષને-૩પવાસ,
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૧
પર ૨ उपवसति-अशनवर्जनं करोति । प्रतियत्ने-एधोदकस्योपस्कुरुते । वैकृते-उपस्कृतं भुङ्क्ते, उपस्कृतं सहते । वाक्याऽध्याहारे-सोपस्कारं वाक्यमाह । लवने-उपस्कीर्य मद्रका लुनन्ति । परीक्षायाम्-उपेक्षितव्यम् । संपदि-उपपन्नस्य, उपपन्ना शरद्, उपपन्नवाक्यसाधुः। सर्पणेउपसर्पति, उपतिष्ठते कर्मकरः । गुह्ये-उपह्वरः, उपांशुः, उपगूर्णम् । आगसि-उपालम्भः, उपाघातः । क्षये-उपक्षीणः, उपयुक्तं द्रव्यम् । सामर्थ्य-उपचितः । आचार्यकरणे-उपदिशति उपाध्यायः । सादृश्ये-उपमानम् । स्वीकरणे-उपगृह्णाति । पीडायाम्-स्तनोपपीडं शेते, उपपीडितः । मन्त्रक्रियायाम्-उपनयते, उपनयनम् । व्याप्तौ-उपकीर्णं सर्वतः । दोषाऽऽख्याने-उपघातः । युक्तौलवणोपसृष्टम्, देवोपसृष्टम् । संज्ञायाम्-उपधा, उपसर्गः । पूर्वकर्मणि-उपक्रमः, उपकारः । पूजायाम्-उपतिष्ठते देवम्, उपस्थानम्, उपचारः । दाने-उपहरत्यर्थम्, बलिमुपहरेत् । सामीप्येउपकुम्भम्, उपमणिकम् । अधिके-उपखार्यां द्रोणः । हीने-उपार्जुनं योद्धारः । लिप्सायाम्उपयाचते, उपसादितोऽर्थः ।
अनुवाई :- उप :- पनवणेथी १३ रीने भेजवानी २७। सुधीन अर्थमा "उप" अव्यय आवे छे.
(१) वर्जन :- वर्धन ४२५। १३५ अर्थमा "उप" अव्यय सावे छे. ४.त. उपवासः (४i अन्ननो त्याग ४२वामां आवे छे.) तथा उपवसति (ते. अन्ननु ईन छे.) (२) प्रतियत्ने :- ओ वस्तुभ गु९॥ रह्यो डोय मे गुराने पहलीने पीठो गुए। प्राप्त Aqाम मावे ते प्रतियत्न उपाय छ भने साव। अर्थमा "उप" अव्यय भावे छे. ६.d. "एधोदकस्य उप-स्कुरुते ।" मायनो अर्थ समता ५i 3261.5 सम४ प्राप्त ४२वी आवश्य छे. संबंधी बोध पानी व्या४२५।न। कृञः प्रतियत्ने (२/3/43) सूत्रनी शि.
माथी प्राप्त थयो छे. “एधोदकस्य" शनले ५२न विग्रहोछ : “एधः च उदकः च" આ બેનો સમાહાર દ્વન્દ સમાસ કરીને ષષ્ઠી એકવચન કર્યું છે. જ્યારે આ પ્રમાણે વિગ્રહ કરવામાં આવશે ત્યારે નીચે પ્રમાણે અર્થ થશે. (તે ઇંધણ અને પાણીમાં ગુણાન્તરને ઉત્પન્ન કરે છે.) - एधस् श०६ स् सन्तवाणो ५९॥ छ. ४नुं प्रथमा मेडयन एधः थशे तथा दक २७६ ५ अर्थनी पाय छे. माथी मा पास्य एधः दकस्य उपस्कुरुते" थशे. (५९ ५५म ગુણાન્તરને કરે છે.) જયારે ઇંધણ ઉપર પાણી મૂકવામાં આવે ત્યારે પાણી શીતસ્પર્શને છોડીને ઉષ્ણ એવા સ્પર્શને પ્રાપ્ત કરે છે, આથી ગુણાન્તર પ્રાપ્ત થાય છે.
(3) वैकृत :- ३२६१२ ४२१॥ स्१३५ अर्थमा “उप" अव्यय आवे छे. हा.त. उपस्कृतम् भुङ्क्ते (તે વિકૃત કરેલાને ખાય છે.) તુવેરનું શાક હોય છે તેની કચોરી બનાવીને ખાવામાં આવે તો
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૨૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ તે વિકાર સ્વરૂપ થાય છે. તથા બીજો પ્રયોગ પતમ્ સહતે (તે વિપરીત રીતે કાર્ય કરીને સહન કરે છે.) દા.ત. કોઈકને રોટલી બનાવવાનું કહ્યું હોય ત્યારે રોટલીને બદલે ભારતના નકશા જેવી રોટલી બનાવે તો આવા કાર્ય બદલ તેને સહન કરવું પડે છે, આવા તાત્પર્યમાં આ પ્રયોગ આવે છે.
(૪) વાવવાધ્યાહાર :- વાક્ય સાક્ષાત્ ન જણાતું હોય એવા અર્થમાં પણ “૩” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “સ ાતિ ।’” લખ્યા પછી “અયમ્ વ” લખવામાં આવે તો “અયમ્ વ”ની સાથે ‘‘Tøતિ” ક્રિયાપદ જોડવું પડે છે. પછી જ એનો પરિપૂર્ણ બોધ પ્રાપ્ત થાય છે. આવા તાત્પર્યને માટે “સોપ-રમ્ વાક્યમાહ' વાક્યપ્રયોગ આવે છે. (તે અધ્યાહાર સહિત વાક્યને કહે છે.)
(૫) નવન :- લણણી કરવા સ્વરૂપ અર્થમાં “પ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. ૩પીય મા સુનન્તિ (મદ્રક દેશના લોકો ગમે તેમ લણણી કરીને લણણી કરે છે.) અર્થાત્ આડેધડ લણણી કરે છે.
(૬) પરીક્ષા :- બધી બાજુથી જોવું અર્થાત્ સૂક્ષ્મતાથી જોવા સ્વરૂપ અર્થમાં “૩” અવ્યય આવે છે. દા.ત. ઉપેક્ષિતવ્યમ્ (નજીકથી જોવું જોઈએ.) ૩૫ + સ્ ધાતુ નજીકથી જોવા અર્થમાં છે. કોઈપણ વસ્તુને નજીકથી જોવામાં આવે તો એ એની પરીક્ષા સ્વરૂપ જ છે.
(૭) સમ્પર્ :- સંપત્તિ અર્થમાં ‘“પ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. પહેલો પ્રયોગ “પપન્ન’ આપ્યો છે, પરંતુ આ પ્રયોગ વિચારણા માંગી લે છે. બીજો પ્રયોગ છે વવના શરણ્ (શરદઋતુ સંપન્ન થઈ.) જે લોકો માટે સંપત્તિ સ્વરૂપ કહેવાય છે. તથા ૩પપન્નવાયસાધુઃ (સંગત વાક્યવાળા સાધુ.) અર્થાત્ યોગ્ય વાક્ય બોલનારા સાધુ છે. અહીં સંગત વાક્યો એ સાધુની સંપત્તિ કહેવાય છે.
(૮) સર્પળ :- સરકવાં અર્થમાં “પ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. ‘‘પર્વતિ' (તે નજીક આવે છે.) તથા પતિતે જ્ન્મર: (નોકર નજીક આવે છે.)
(૯) ગુહ્ય :– એકાન્ત સ્થાનમાં એવા અર્થમાં “પ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. પન્નુર : (ગુફા અથવા ગુપ્ત સ્થાન.) તથા પાંશુ: (મંત્રનો જાપ કરવો.) અથવા તો (મંત્રને ધીરે ધીરે બોલવો.) તથા અપમૂળમ્ (આનો અર્થ વિચારવો.)
(૧૦) આસ્ :- અપરાધ અર્થમાં ૩૫ અવ્યય આવે છે. દા.ત. રૂપાન્તમ્ભ : (ઠપકો) તથા ઉપાયાત: (કોઈનો અપરાધ કરવો.)
(૧૧) ક્ષય :- નાશ કરવા સ્વરૂપ અર્થમાં “પ” અવ્યય આવે છે. દા.ત.૩પક્ષીળ: (તે ક્ષય પામ્યો.) તથા યુક્તમ્ દ્રવ્યમ્ (ઉપયોગ થયેલું દ્રવ્ય.) દ્રવ્યનો જ્યારે ઉપયોગ થઈ જાય ત્યારે નાશ થાય છે, દ્રવ્ય નાશ પામે ત્યારે જ ઉપયોગ થયેલું ગણાય.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૧
૫૨૪
(૧૨) સામર્થ્ય :- શક્તિ અર્થમાં ૩૫ અવ્યય આવે છે. દા.ત. વિતઃ (તે સમર્થ થયો.)
(૧૩) આવાર્યળ :- આચાર્યકરણ એટલે કોઈને શિષ્ય બનાવવો. આમ આચાર્યકરણ અર્થમાં “પ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. ૩વિશતિ ઉપાધ્યાયઃ (ઉપાધ્યાય ઉપદેશ આપે છે.) અહીં તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે – ઉપાધ્યાય ઉપદેશ આપે છે, તેથી શિષ્ય પ્રતિબોધ પામે છે અને શિષ્ય પ્રતિબોધ પામે તો શિષ્ય બનવા તૈયાર થાય છે. આથી ઉપાધ્યાયની ઉપદેશ આપવાની ક્રિયા એ આચાર્યકરણ સ્વરૂપ જ કહેવાય છે.
(૧૪) સાદૃશ્ય :- સમાન અર્થમાં “પ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. તુલના અથવા તો એકસ્વરૂપપણું. ૩પમાન શબ્દ જ ઉપમાન અર્થના ઉદાહરણ તરીકે આપ્યો છે. માટે અમે માત્ર ઉપમાનનો અર્થ જ પ્રથમ બતાવી દીધો છે.
(૧૫) સ્વીન :- ગ્રહણ કરવા સ્વરૂપ અર્થમાં ૩૫ અવ્યય આવે છે. દા.ત. પવૃદ્ઘાતિ (તે સ્વીકાર કરે છે) અથવા તો (તે ગ્રહણ કરે છે.)
—
(૧૬) પીડા :- દુઃખી કરવા સ્વરૂપ અર્થમાં “૩” અવ્યય આવે છે. દા.ત. સ્તનોવીડ શેતે (સ્તનોને દબાવીને સૂએ છે.) તથા પીડિત: (તે પીડિત થયો.)
(૧૭) મન્ત્રક્રિયા :- મન્ત્ર બોલીને ક્રિયા કરવા અર્થમાં “પ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. ઉપનયતે (જનોઈ પહેરાવતી વખતે મન્ત્ર બોલીને સંસ્કાર કરવામાં આવે તે ઉપનયન કહેવાય છે) તથા ૩૫નયનમ્ (આ શબ્દનો અર્થ પણ વનયતે જેવો જ સમજવો. માત્ર ‘‘ઉપનયતે” વર્તમાનકાળ ત્રીજો પુરુષ એકવચનનો પ્રયોગ હતો. જ્યારે ‘ઉપનયનમ્' ક્રિયાવાચક અર્થને બતાવે છે.)
(૧૮) વ્યાપ્તિ :- વ્યાપવું અર્થમાં ૩૫ અવ્યય આવે છે. દા.ત. પીળુંમ્ સર્વત: (સર્વ બાજુથી વ્યાપ્ત થયું.)
(૧૯) વોષાધ્યાન :- દોષ બતાવવા સ્વરૂપ અર્થમાં “પ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. ૩પયાત: (તેણે દોષ બતાવ્યો.)
(૨૦) યુક્તિ :- સંગમ અથવા તો મેળાપ અર્થમાં ‘૩પ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. નવળોપસૃષ્ટદ્ (મીઠાથી યુક્ત.) તથા તેવોપસૃષ્ટમ્ (દેવથી યુક્ત.) કોઈક જીવમાં દેવતા પ્રવેશી જાય તો એવો જીવ દેવથી યુક્ત કહેવાય છે.
(૨૧) સંજ્ઞા :- આ અર્થ પ્રસિદ્ધ છે. કોઈકનું નામ પાડવામાં આવે અથવા તો કોઈક અર્થને ચોક્કસ નામથી ઓળખવામાં આવે તેને સંજ્ઞા કહેવાય છે. દા.ત. પા (પાણિની વ્યાકરણમાં ઉપાન્ય વર્ણની પધા સંજ્ઞા કરવામાં આવી છે. દા.ત. વાત શબ્દ છે, તો આ શબ્દમાં વ્ + આ + ત્ + અ વર્ણો છે. અહીં ઉપાજ્યમાં જાર છે. આથી “તાર' એ ૩વા સંજ્ઞા સ્વરૂપ
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૨૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
છે.) તથા ઉપસર્ન: અહીં કોઈપણ ધાતુની પૂર્વમાં ધાતુ અર્થના ઘોતક તરીકે જે વ્ર, પત્તા, 'વિ વગેરે લખવામાં આવે છે, તે ઉપસર્ગ સંજ્ઞાવાળા કહેવાય છે.
(૨૨) પૂર્વમં :- કોઈપણ કાર્ય શરૂ કરવામાં આવે ત્યારે “તેની શરૂઆત” અર્થમાં ‘૩૧” અવ્યય આવે છે. દા.ત. ૩વક્ર્મ: (આરંભ કરવો.) તથા ૩પાર. કોઈપણ કાર્ય શરૂ કરતાં પહેલાં તૈયારી કરવામાં આવે તે ૩પાર શબ્દનો અર્થ થાય છે.
(૨૩) પૂના :- પોતાનો અપકર્ષ કરવા સાથે બીજાને બહુમાનપૂર્વક સન્માન આપવું તે પૂના શબ્દનો અર્થ છે અને આ અર્થમાં “પ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. રેવન્ તિષ્ઠતે (તે દેવને પૂજે છે.) તથા વસ્થાનમ્ (દેવને પૂજવા.) ઉપચાર: (પૂજા.)
(૨૪) વન :- આપવું અર્થમાં “૩૫” અવ્યય આવે છે. દા.ત. પદ્દતિ અર્થમ્ (તે ધનને આપે છે.) તથા લિમ્ પહરેત્ (તે બિલને આપે.)
(૨૫) સામીપ્ય :- નજીક અર્થમાં ૩૫ અવ્યય આવે છે. દા.ત. પમ્મમ્ (ઘડાની નજીક અર્થાત્ કુંભની નજીક.) તથા ૩પળિમ્ (મોટા ઘડાની નજીક.) કુંભને નાનો ઘટ કહેવામાં આવે છે તથા મોટા ઘટને મણિક તરીકે કહેવામાં આવે છે.
(૨૬) અધિ :- વધારે અર્થમાં “પ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. ૩પરવાર્યાં દ્રોળઃ (ખારીથી અધિક દ્રોણ.)
(૨૭) દ્દીન :- અલ્પ અર્થમાં “૩૫” અવ્યય આવે છે. દા.ત. પાર્જુનમ્ યોદ્ધાર: (યોદ્ધાઓ અર્જુનથી હીન છે.)
(૨૮) લિપ્સા :- પ્રાપ્ત કરવાને ઇચ્છવું અર્થમાં “૩પ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “પયાવતે” (તે માંગે છે.) ૩પસાહ્તિોઽર્થ: (પ્રાપ્ત કરવાને ઇચ્છેલ અર્થવાળો તે.)
(શમ્યા૦ ) અધિ-અધિારા-ઽધિષ્ઠાન-પાનોપર્યથૈશ્વર્ય-વાધના-ડધિયસ્મરળ-સહયોગस्ववशतासु । अधिकारे- अधिकारो राज्ञः, अधिकृतो ग्रामे । अधिष्ठाने - मय्यधिष्ठितम्, अध्यात्मं થા વર્તતે । પાટે-અધીત વ્યા‹ળમ્ । ૩પર્યર્થે-બધિરોહતિ, અધિાન્તમ્ । પેશ્ર્વર્યેअधिपतिर्देशस्य, अधि श्रेणिके मगधाः । बाधने - अधिकुरुते शत्रून् । आधिक्ये - अधि खार्यां દ્રોળ: / સ્મરણે-માતુરખેતિ, પિતુરધ્ધતિ । સહયોને-અધિવસતિ । સ્વવશતાયાન્-ગાત્માધીન:।
અનુવાદ :- અધિ :- અધિકારથી શરૂ કરીને સ્વવશતા સુધીના ધ અવ્યયના અર્થો છે. (૧) અધિòાર :- સ્વામિત્વ અર્થમાં મધિ અવ્યય આવે છે. દા.ત. અધિારો રાજ્ઞ: (રાજાનું સ્વામિપણું) તથા અધિવૃતો પ્રામે (ગામને વિશે સ્વામિપણું.)
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
सू० १-१-३१
૫૨૬ (२) अधिष्ठान :- आधार अथवा आश्रय अर्थमां "अधि" अव्यय मावे छे. ६..d. मयि अधिष्ठितम् (ते भा२। ७५२ माश्रित छ.) अर्थात् (भा२। ७५२ स्थित छे.) तथा अध्यात्मम् कथा वर्तते (मात्माम था २ छे.)
(3) पाठ :- अध्ययन अर्थमा "अधि" अव्यय आवे छे. .त. अधीतम् व्याकरणम् (तना વડે વ્યાકરણ ભણાયું.)
(४) उपरि :- 6५२ अर्थमा "अधि" अव्यय भावे छे...त. अधिरोहति (त. ७५२ मारोहए रे .)
(५) ऐश्वर्य :- स्वामी अर्थमा अधि भव्यय भावे छ. ..त. अधिपतिः देशस्य (दृशनो स्वामी.) तथा अधि श्रेणिके मगधाः (श्रेलियन स्वामि५iwi H५ देश छ.)
(६) बाधन :- पापित ४२॥ १३५ अथवा पी34। स्व३५ अर्थम अधि अव्यय आवे छे. अधिकुरुते शत्रुन् (त शत्रुभाने uपित ४२ ७.) अथवा तो (पत ४३ .)
(७) आधिक्य :- अघि४५९ २१३५ अर्थमा अधि अव्यय भावे छ. ..त. अधि खार्यां द्रोणः (द्रो पारीथी माथि छे.) .
(८) स्मरण :- स्म२९॥ ४२१॥ १३५ अर्थमा "अधि" अव्यय आवे छे...त. मातुः अध्येति (त. भाताने या रे छे.) तथा पितुः अध्येति ( पिताने या ७२ छ.) (C) सहयोग :- साथे अर्थमा "अधि" अव्यय भावे छे.... अधिवसति ते साथे २3 छे. (१०) स्ववशता :- स्वने माश्रित अर्थमा "अधि" अव्यय आवे छे. ६.d. आत्माधीनः (मात्माने माश्रित.)
(शन्या०) अपि-पदार्था-ऽनुवृत्त्यपेक्षा-समुच्चया-ऽन्ववसर्ग-गर्हा-ऽऽशी:-संभावनभूषण-संवरण-प्रश्ना-ऽवमर्शेषु । पदार्थे-सप्पिषोऽपि स्यात्, सप्पिषो मात्रापि स्यादित्यर्थः । अनुवृत्तौ-अपि माम् योजय । अपेक्षायाम्-अयमपि विद्वान् । समुच्चये-अपि सिञ्च, अपि स्तुहि। अन्ववसर्गे-भवानपि च्छत्रं गृह्णातु । गर्हायाम्-अपि तत्रभवान् सावद्यं सेवते । आशिषि-अपि में स्वस्ति पुत्राय, अपि शिवं गोभ्यः । संभावने-अपि पर्वतं शिरसा भिन्द्यात् । भूषणे-अपि नाति हारम् । संवरणे-अपिहितं द्वारम् । प्रश्ने-अपि कुशलम् ?, अपि गच्छामि? । अवमर्शेअपि भज्येयं न नमेयम्, अपि काकः श्येनायते ।
अनुवाद :- अपि :- पार्थ स्व३५ अर्थथा १३ रीने अवमश. सुधीन। भर्थमा "अधि" અવ્યયે આવે છે.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૨૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
(૧) પવાર્થ :- પદાર્થ સ્વરૂપ અર્થમાં “અપિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. ર્પિયો અપિ યાત્ (ઘીની માત્રા પણ હોવી જોઈએ.) અહીં ઋષિ પદાર્થને સૂચિત કરી રહ્યો છે જે પદાર્થને અધ્યાહારથી રજૂ કરે છે. અર્થાત્ ઘી પણ અહીં અભિપ્રેત છે.
(૨) અનુવૃત્તિ :- ‘“પિ" અવ્યયનો આ અર્થ અવ્યય કોશમાં ક્યાંય બતાવેલ નથી, છતાં પણ સ્વીકૃતિ અર્થમાં “અપિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. પિ માન્ યોનય (તમે મને પણ જોડો.) (૩) ઞપેક્ષા :- અપેક્ષા અર્થમાં “અપિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. અહીં ઞયપિ વિદ્વાન્ એ પ્રમાણે અપેક્ષા અર્થમાં ઉદાહરણ આપ્યું છે. પરંતુ આ ઉદાહરણનો અપેક્ષા અર્થ સંગત થતો નથી. આ ઉદાહરણ આક્ષેપ અર્થમાં આવી શકે છે. જે આ પ્રમાણે છે - આ પણ વિદ્વાન છે. અવ્યયકોશમાં અપેક્ષા અર્થવાળા “અપિ”નું ઉદાહરણ નીચે પ્રમાણે છે - “અપિ વૃદ્ઘીયામ્ વેલમ્ ?" (શું હું વેદને ભણી શકું છું?) અહીં પ્રશ્ન પૂછનારને વેદ ભણવાની અપેક્ષા છે. જેમ કે જૈનદર્શનનો અનુયાયી પૂછે કે “પિ ગૃહીયામ્ આળમમ્ ?' (શું હું આગમ ભણી શકું છું ?)
(૪) સમુય :- સમુચ્ચય અર્થમાં “પિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. અત્તિ સિગ્ન (તું સિંચન કર.) તથા “અપિ સ્તુ”િ (તું સ્તુતિ કર.) અહીં તાત્પર્ય અર્થ આ પ્રમાણે છે – તું વધારે સિંચન કર. તથા તું વધારે સ્તુતિ કર.
(૫) અન્નવń :- સ્વેચ્છા અથવા તો મનમરજી અર્થમાં પિ અવ્યય આવે છે. દા.ત. ભવાન્ પિ છત્રમ્ વૃદ્ઘતુ (આપ પણ છત્રને ગ્રહણ કરો.) કેટલાક લોકો છત્ર લઈને જતાં હતાં ત્યારે આ વ્યક્તિ પાસે છત્ર ન હતું. આથી કેટલાંક લોકો આ વ્યક્તિને કહે છે કે, તમે પણ ઇચ્છો તો છત્ર લઈ શકો છો. આ પ્રમાણે છત્ર લેવા માટે લેનારની સ્વેચ્છા જણાવી છે.
(૬) નń :- નિંદા અર્થમાં “અપિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “અપિ તંત્ર મવાનું સાવદ્યમ્ સેવતે ?" (શું આપ ત્યાં સાવઘનું પણ સેવન કરો છો ?) અહીં પ્રશ્ન પૂછવા દ્વારા સામેવાળી વ્યક્તિ જે સાવઘનું સેવન કરે છે, તે આ વક્તાને ગમતું નથી એવા અર્થમાં નિંદા પ્રગટ થાય છે.
(૭) શિલ્ :- મંગલકામના અર્થમાં “પિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “અપિ મે સ્વસ્તિ પુત્રાય” (મારા પુત્રનું કલ્યાણ થાઓ.) તથા પિ શિવમ્ ોમ્ય: (ગાયનું કલ્યાણ થાઓ.)
(૮) સંમાવન :- સંભાવના અર્થમાં પિ અવ્યય આવે છે. દા.ત. “અપિ પર્વતમ્ શિરસા મદ્યાત્ ।' (શું તે પર્વતને મસ્તક વડે ભેદે છે ?)
(૯) મૂષળ :- શણગારવા અર્થમાં “અપિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “પિ નાતિ હારમ્” (તે હારને બાંધે છે.) ૩૫ અવ્યયપૂર્વક “નન્હ” ધાતુ પહેરવા અર્થમાં છે. દા.ત. “પનાતિ વસ્ત્રમ્”
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૧
૫૨૮ તે વસ્ત્ર પહેરે છે. પહેરવું અને બાંધવું એ બંને ક્રિયાઓ અલગ છે. અહીં બાંધવું શોભા વધારવા સ્વરૂપ અર્થમાં છે.
જ્યારે કપિ + ન ધાતુને ભૂતકૃદન્તનો “ક્ત” લાગે છે, ત્યારે પિનદ્ધ પ્રયોગ થાય છે. હવે આ પ્રયોગમાં પહેલો અક્ષર અને છેલ્લો જોડાક્ષર કાઢી નાંખવામાં આવે તો “fપન” શબ્દ બાકી રહે છે. કાગળોને બાંધવા માટે Pin શબ્દનો ઉપયોગ થાય છે. આ Pin શબ્દ અંગ્રેજીમાં વધારે ઉપયોગમાં આવે છે. આ અંગ્રેજી શબ્દ પદ્ધ શબ્દ ઉપરથી જ બન્યો છે. All શબ્દ
વિત” શબ્દ ઉપરથી બન્યો છે. આ બધી બાબતોથી જણાય છે કે, સંસ્કૃત ભાષા બધી જ ભાષાઓના મૂળમાં છે.
(૧૦) સંવરબ - બંધ કરવા સ્વરૂપ અર્થમાં “પ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. “પદિતમ્ દ્વાર” (તેનાથી દ્વારને બંધ કરાયું.)
(૧૧) પ્રશ્ન :- પ્રશ્ન અર્થમાં પણ “મપિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. મfપ કુશલમ્ ?” (શું આપ કુશળ છો?) તથા પ ગચ્છામિ ? શું હું જાઉં છું?)
(૧૨) અવમર્શ - વિચાર કરવા સ્વરૂપ અર્થમાં પિ અવ્યય આવે છે. દા.ત. “ષિ મળેયમ, 1 નમેયમ્ !” (હું તૂટી જઈશ પણ નમીશ નહીં.) “તથા ગપિ : નાતે ?” (શું - કાગડો પણ બાજપક્ષી બની શકે છે?) અર્થાત્ (બાજ જેવો બની શકે છે?) જે પ્રમાણે બાજપક્ષી તરાપ મારે છે તે પ્રમાણે કાગડો પણ તરાપ મારતો હોય એવા તાત્પર્ય માટે આવો પ્રયોગ થાય
(શ૦૦) સુ-પૂના-પૃશથ-ડનુમતિ-સમૃદ્ધિ-ઢાડડડ્ય-
Sછૂષા પૂગીયા-પૂનિતો રાગા-સુર/ગા, યુ . પૃથું-સુષુતમ્, સુપિવતમ્ ! અનુમતિ-સુકૃત, સૂવતમ્, સુત્તમ્ | समृद्धौ-समृद्धो देशः, सुमगधं वर्तते, सुमद्रं वर्तते । दृढाख्यायाम्-सुबद्धम्, सुकृतम् । अकृच्छ्रेસુર: દો અવતા |
અનુવાદ-:- આ અવ્યય પૂજાથી આરંભ કરીને અકચ્છ સુધીના અર્થમાં આવે છે. (૧) પૂના :- આદર કરવા સ્વરૂપ અર્થમાં સુ અવ્યય આવે છે. દા.ત. સુરાના (ઉત્તમ રાજા.) સુઃ (ઉત્તમ ગાય.) | (૨) વૃક્ષાર્થ :- અધિક અર્થમાં “સુ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. સુષુપ્ત (તેના વડે વધારે ઉંધાયું.) તથા સુષિવતમ્ (તેના વડે વધારે સિંચન કરાયું.)
(૩) અનુમતિ:- સંમતિ અર્થમાં “શું” અવ્યય આવે છે. દા.ત. કોઈક કહે કે મયા તત્ તમ્ (મારા વડે આ કરાયું) ત્યારે ગુરુ ખુશ થઈને કહે સુકૃતમ્ (હે વત્સ ! બહુ સરસ કરાયું.) અહીં
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૨૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
गुरुनी संभति स्पष्ट भएशाय छे. जे ४ प्रमाणे सूक्तम् (हे वत्स ! बहु सरस जोसायुं . ) तथा सुदत्तम् (हे वत्स ! तारा वडे जडु सरस जपायुं . )
(४) समृद्धि :- ञ अर्थमां पाए। “सु" अव्यय खावे छे. ६.त. सुमगधम् वर्तते (भगधनी समृद्धि वर्ते छे.) तथा सुमद्रम् वर्तते (भद्रद्वेशनी समृद्धि वर्ते छे.)
(५) दृढाख्या : - ६ढ स्व३प अर्थमां "सु" अव्यय खावे छे. हात. सुबद्धम् (भ४भूत रीते अंधायुं . ) तथा सुकृतम् (भ४भूत रीते ऽरायुं . )
(६) अकृच्छ्र :- सहेला अर्थमां सु अव्यय खावे छे. ६.त. सुकरः कटो भवता (आपना વડે કટ આસાનીથી કરાઈ.)
I
(श०न्या० ) उत्- प्राबल्य - संभव - लाभोर्ध्वकर्म-प्रकाशा - ऽस्वस्थ - मोक्ष-दृश्य- समृद्ध्यत्ययाऽ-न्याय-प्राधान्य-शक्त्यवरपर - दिग्योग - निर्देशेषु । प्राबल्ये - उद्बला मूषिका, उद्बलं याति। संभवे-उद्गतो दर्पो नीचस्य । लाभे - उत्पन्नं द्रव्यम्, उदपादि भैक्षम् । ऊर्ध्वकर्मणिआसनादुत्तिष्ठति । प्रकाशे- प्रकाशं चरति - उच्चरति, उद्भवति । अस्वस्थे - उत्सुकः, उच्चित्तः, उन्मत्तः । मोक्षे-उत्सृष्टः । दृश्ये - उत्सवः, उद्यानम् । समृद्धौ - उत्थितं कुटुम्बम् । अत्यये-अतीतमेघं नभः-उन्मेघम् । अन्याये - उत्कुरुते कन्याम्, उत्कुरुते परदारान् । प्राधान्ये- उत्कृष्टोऽश्वः, उत्तमं कुलम् । शक्तौ-उत्सहते गन्तुम् अवरपरे - - उत्तरः । दिग्योगे - उदीची दिक् । निर्देशे-उद्दिशति, उद्देशः ।
अनुवाह :- उद् :- प्राबल्य अर्थथी श३ झरीने निर्देश सुधीना अर्थमां "उद्” अव्यय खावे छे. (१) प्राबल्य :- प्रजण अर्थमां "उद्" अव्यय खावे छे. ६.त. उद्बला मूषिका (प्रजण योरो) तथा उद्बलम् याति (प्रणतापूर्व ४४ रह्यो छे . )
(२) संभव :- उत्पन्न थवा स्व३प अर्थमां "उद्” अव्यय खावे छे. छात. "उद्गतो दर्पो नीचस्य" (अधमने हर्ष (अहंअर) उत्पन्न थयो . )
(3) लाभ :- प्राप्ति अर्थमां "उद्” अव्यय खावे छे. ६ात. उत्पन्नम् द्रव्यम् (धन प्राप्त थयुं.) तथा उदपादि भैक्षम् (भिक्षा संबंधी जोराउने प्राप्त अर्यो . )
(४) उर्ध्वकर्म :- ला थवा स्व३पडिया अर्थमां "उद्" अव्यय खावे छे. ६.त. आसनाद् उत्तिष्ठति (ते आसन उपरथी अलो थाय छे.)
(4) प्रकाश :- प्रगट ४२वा स्व३५ अर्थमां "उद्” अव्यय खावे छे अथवा तो वायस्ता अर्थमां “उद्” अव्यय आवे छे. ६. त. उच्चरति (ते प्रगट ३५थी उय्यारा रे छे.) तथा “उद्भवति” (ध्वनि प्रगट ३पथी थाय छे . )
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૧
૫૩૦ (૬) અસ્વસ્થ :- રોગી અર્થમાં “ઉત્” અવ્યય આવે છે. દા.ત. ડબ્લ્યુ. રઘુવંશ કાવ્યમાં
ભુવનો રોગી અર્થ કર્યો છે. અથવા તો બેચેન અર્થ પણ ઉત્સુકનો થાય છે તથા વિત્તઃ તેમજ ઉત્ત: આ બંનેનો અર્થ વ્યક્તિ સામાન્યથી સ્વસ્થ નથી એવો થાય છે.
(૭) મોક્ષ :- છોડવા સ્વરૂપ અર્થમાં “ટૂ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. ઉત્કૃષ્ટ (તેણે છોડી
(૮) દૃશ્ય :- જોવા યોગ્ય અર્થમાં “ર્” અવ્યય આવે છે. દા.ત. સત્સવ: (આનંદનું પર્વ જે ઘણાં લોકોને જોવા યોગ્ય હોય છે) તથા ઉદ્યાન: (પ્રમોદનું સ્થાન.) અવ્યય કોશમાં ઉત્સવ શબ્દ ઉત્કૃષ્ટ અર્થમાં છે. (૯) સમૃદ્ધિ :- સમૃદ્ધિ અર્થમાં સત્ અવ્યય આવે છે. દા.ત. વસ્થિતમ્ કુટુમ્ (સમૃદ્ધ એવું
(૧૦) અત્યય :- અતીત અર્થમાં “” અવ્યય આવે છે. દા.ત. ૩ન્મેલમ્ (વાદળો જેમાંથી જતાં રહ્યા છે એવું વાદળ વગરનું આકાશ.)
(૧૧) મચાવે - અનુચિત કાર્ય કરવા અર્થમાં “” અવ્યય આવે છે. દા.ત. કસ્તુતે પાનું (તે અનુચિત રૂપથી પરદારા સાથે સંપર્ક કરે છે.) ૩ત્યુત્તે કન્યામ્ (તે કન્યાની સાથે અનુચિત પ્રવૃતિ કરે છે.)
(૧૨) પ્રાધાન્યમ્ - પ્રધાનપણાં સ્વરૂપ અર્થમાં “” અવ્યય આવે છે. દા.ત. ૩} શ્વ: (ઉત્તમ એવો ઘોડો.) સત્તમં કુતમ્ (ઉત્તમ એવું કુળ.)
(૧૩) જીવિત :- સમર્થ અર્થમાં ત્ અવ્યય આવે છે. દા.ત. સત્સહતે તુમ્ (જવા માટે સમર્થ થાય છે.)
(૧૪) કવરપરે :- અન્ય એવું પર રહેલું એવા અર્થમાં સત્ અવ્યય આવે છે. દા.ત. ઉત્તર: (જે વસ્તુ છે એનાથી પર રહેલું ઉત્તર કહેવાય છે.) અવ્યયકોશમાં માત્ર પર અર્થ જ આવ્યો છે, પરંતુ નવરપર અર્થ આવ્યો નથી. (૧૫) વિયોગ :- દિશા અર્થમાં સત્ અવ્યય આવે છે. દા.ત. ૩ઢીવી તિજ (ઉત્તર દિશા.) (૧૬) નિર્દેશ :- સંકેત કરવા સ્વરૂપ અર્થમાં “” અવ્યય આવે છે. દા.ત. રદ્દિશતિ (તે સંકેત કરે છે.) તથા ઉદ્દેશ: (નામ માત્રથી વસ્તુનું કથન કરવું તે અથવા તો સંકેત.)
(શ૦ચ૦) ગતિ-પૂના-પૃથ-ડનુમતિમ-સમૃદ્ધિ-મૂતામાવી-ડવજ્ઞાન-હીનાર્થેy | पूजायाम्-पूजितो राजा-अतिराजा, अतिगौः । भृशार्थे-अतिकृतम्, अतीसारः, अतिवृष्टिः । अनुमतौ-अतिचिन्तितम् । अतिक्रमणे-अतिक्रान्तोऽन्यान् रथानतिरथः, अतिरि कुलम् । समृद्धौ
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૩૧
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ समृद्धो देशः-अतिदेशः । भूताभावे-अतीतमेघ नभः । अवज्ञाने-अतिच्छिनत्ति, अतिहूतं धान्यम् । हीनार्थे-हीनं वाहयति-अतिवाहयति ।
અનુવાદ - ગતિ :- પૂજા અર્થથી શરૂ કરીને હીન સુધીના અર્થમાં તિ અવ્યય આવે છે. (૧) પૂજ્ઞા :- આદર અથવા સન્માન અર્થમાં “તિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. તિરાના (પૂજ્ય એવો રાજા અથવા તો ઉત્તમ એવો રાજા) તથા તિ: (પૂજ્ય એવી ગાય અથવા તો ઉત્તમ એવી ગાય.).
(૨) કૃશાર્થ :- અધિક અર્થમાં “તિ" અવ્યય આવે છે. દા.ત. તિક્તમ્ (વધારે કરાયું.) તથા તીસર: અથવા તિસાર: (વધારે સમય મળવિસર્જન થાય તે.) તથા તિવૃષ્ટિ (વધારે વરસાદ.)
(૩) અનુમતિ :- અનુજ્ઞા અર્થમાં મતિ અવ્યય આવે છે. દા.ત. તિત્તિતમ્ (આ ઉદાહરણ અનુમતિ અર્થમાં સંગત થતું નથી. છતાં પણ જિજ્ઞાસુએ આ બાબતમાં વિચારવું.) અવ્યયકોશમાં અનુમતિ અર્થમાં તિસૃગતિ તથા તિવૃષ્ટ ઉદાહરણો આપ્યા છે. (તિકૃતિ એટલે તે સ્વીકાર કરે છે.) અર્થાત્ કોઈક કહે કે તમે જે ઇચ્છો તે કરી શકો છે. તે સમયે સામેવાળી વ્યક્તિ એ વાતને સ્વીકારી લે અને પ્રવૃત્તિ કરે ત્યારે અતિવૃન્નતિ પ્રયોગ થાય છે તથા તિવૃષ્ટમ્ એટલે તેણે સ્વીકાર્યું એવો અર્થ થાય છે.
(૪) તિક્રમણ :- ઓળંગવા સ્વરૂપ અર્થમાં અતિ અવ્યય આવે છે. તિરથ: (બીજા રથોને ઓળંગી ગયેલ એવો રથ.) તથા તિરિ તુન (ધનને ઓળંગી ગયેલ કુળ.)
(૫) સમૃદ્ધિ - સંપત્તિ સ્વરૂપ અર્થમાં તિ અવ્યય આવે છે. દા.ત. ગતિશઃ (સમૃદ્ધ એવો દેશ.).
(૬) ભૂતભાવ :- હોવાના અભાવ અર્થમાં તિ અવ્યય આવે છે. દા.ત. અતીત-મેલમ્ નમ: (મેઘના અભાવવાળું આકાશ અર્થાત્ ભૂતકાળમાં વાદળો હતા, પરંતુ અત્યારે નથી.) અવ્યયકોશમાં ભૂતાભાવને બદલે માત્ર ભૂત અર્થમાં જ “તિ” અવ્યય જણાવેલ છે.
(૭) સવજ્ઞાન :- અનાદર અર્થમાં “તિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. તિછિનત્તિ (તે અનાદરપૂર્વક છેદે છે.) અતિદૂતમ્ ધાન્યમ્ (અનાદરપૂર્વક આહૂતિ અપાયેલ ધાન્ય.)
(૮) હીન :- જઘન્ય અર્થમાં તિ અવ્યય આવે છે. દા.ત. તિવાદતિ (તે હીનતાથી વહન કરે છે.)
(શ૦ચા) આમ-આમિરણ્ય-સંનિષ્ટ-વશીકરણોáર્મ-પૂજ્ઞા-છત્ત-સાત્ત્વવ્યાપી છ-કોષોત્વપ-પ-વેવન-સૂક્ષ્ય-વીણા-નવ-પ્રણયેI મમુદ્દે-મિત: વશી
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૧
૫૩૨ करणे-अभिचरति मन्त्रैर्माणवकः कन्याम् । ऊर्ध्वकर्मणि-अभिरोहति वृक्षम् । पूजायाम्अभिवादये । कुले-अभिजातो माणवकः । सान्त्वे-अभिमन्यते कन्याम् । व्याप्तौ-अभिकीर्णाः पांशुभिः । इच्छायाम्-अभिलषति मैथुनम् । दोषोल्वणे-अभिस्यन्दः । रूपे-अभिरूपो माणवकः । वचने-अभिधेयः साधुः । लक्ष्य-अभिविध्यति । वीप्सायाम्-वृक्षं वृक्षमभि सिञ्चति । नवेअभिनवं माल्यम् । प्रणये-अभिमन्त्रितोऽग्निः ॥३१॥
અનુવાદ - ગમ :- આભિમુખ્યથી શરૂ કરીને પ્રણય સુધીના અર્થમાં “મ” અવ્યય આવે છે.
(૧) મામુલ્ય :- સન્મુખ થવા સ્વરૂપ અર્થમાં “પ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. ૩મત: (સન્મુખ થયો.) મુહમ્ મિત: શિષ્ય: તિતિ. (ગુરુની સન્મુખ એવો શિષ્ય ઊભો છે.)
(૨) વશીન - વશ કરવા સ્વરૂપ અર્થમાં “” અવ્યય આવે છે. દા.ત. ૩મવરતિ, મત્રે માળવવા ચામું - છોકરો (યુવાન) મન્નોથી કન્યાને વશીભૂત કરે છે.
(૩) કણ્વકર્મ:- ઊંચે ક્રિયા કરવી અર્થમાં મ અવ્યય આવે છે. દા.ત. રોહતિ વૃક્ષનું તે વૃક્ષ ઉપર આરોહણ કરે છે.),
(૪) પૂના :- આદર કરવા સ્વરૂપ અર્થમાં “મ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. મવા (હું તમારો આદર કરું છું અથવા તો હું તમારું સન્માન કરું છું.)
(૫) લુકન :- વંશ અર્થમાં “મા” અવ્યય આવે છે. દા.ત. મનાતો માવ (બાળક ઉત્તમ કુળમાં ઉત્પન્ન થયો.).
(૬) સત્ત્વ:- શાંત કરવા સ્વરૂપ અર્થમાં “પ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. મમતે કન્યાનું (તે કન્યાને શાંત કરે છે.)
(૭) વ્યાપ્તિ :- વ્યાપવા સ્વરૂપ અર્થમાં જ અવ્યય આવે છે. દા.ત. પીળ: પાંપ: ધૂળથી વ્યાપ્ય થયા.)
(૮) રૂછી - ઇચ્છા કરવી સ્વરૂપ અર્થમાં અવ્યય આવે છે. દા.ત. “મન્નતિ મૈથુનમ્” (ત મૈથુનની ઇચ્છા કરે છે.)
(૯) ઢોષોત્તમ :- દોષની અધિકતા અર્થમાં “પ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. આપશ્ચન્દ્ર (કોઈ ચીજનું પ્રવાહિત થવું. દા.ત. ગોળ હોય એ જો પ્રવાહી સ્વરૂપ બની જાય તો દોષ રૂપ થાય છે.)
(૧૦) ૫:- સુંદર રૂપ અર્થમાં “મ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. મરૂપો માળવવા (સુંદર બાળક.)
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૩૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ (૧૧) વવન :- વચન (કહેવા) સ્વરૂપ અર્થમાં “પ" અવ્યય આવે છે. દા.ત. મધેયઃ સાધુ: (કહેવા યોગ્ય સાધુ.).
(૧૨) નસ્ય :- કોઈ સંકેતિક વસ્તુના અર્થમાં “પ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. વિષ્યતિ (તે લક્ષ્યને વધે છે.)
(૧૩) વીણા :- વીણા અર્થમાં મ અવ્યય આવે છે. દા.ત. વૃક્ષમ્ વૃક્ષન્ બિ સિગ્નતિ (તે દરેક વૃક્ષને સીંચે છે.)
(૧૪) નવ :- નવા સ્વરૂપ અર્થમાં “મ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. મનવમ્ માત્રમ્ (નવી માળા.).
(૧૫) પ્રણય :- જોડવા સ્વરૂપ અર્થમાં જ અવ્યય આવે છે. દા.ત. અશ્વિત: : (મત્રથી ભાવિત કરેલો અગ્નિ.)
-: જાસસારસમુદ્ધાર :चादय इत्यादि । अनुकार्यादाविति-आदिशब्दादत्युच्चैसावित्यत्र वाचकस्यातिशब्दस्य, चिनोतीति 'चः' इत्येवंक्रियाप्रधानस्य च चशब्दस्य नाव्ययसंज्ञेति ॥३१॥
-: જાસસારસમુદ્ધારનો અનુવાદ - , બૃહદુવૃત્તિ ટીકામાં અનુક્રાતી શબ્દ લખ્યો છે. આ શબ્દમાં જે ગાઢ છે તે માત્ર શબ્દથી અત્યુવૈસી” પ્રયોગમાં તિ શબ્દની પ્રધાનતા હોવાથી વાચક એવા તિ શબ્દની અવ્યયસંજ્ઞા થતી નથી તથા વિનોતિ એ પ્રમાણે “વિ' ધાતુથી “રુ" પ્રત્યય થતાં ક્રિયાપ્રધાન એવા વ શબ્દની અવ્યયસંજ્ઞા થતી નથી.
॥ एकत्रिंशत्तमम् सूत्रम् समाप्तम् ॥
સૂત્રમ્ - અતિસ્વીરા શસ: ? ? રૂર છે
- તત્ત્વપ્રકાશિકા :धण्वर्जितास्तस्वादयः शस्पर्यन्ता ये प्रत्ययास्तदन्तं शब्दरूपमव्ययसंज्ञं भवति ।
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ ૧-૧-૩૨
૫૩૪
''
देवा अर्जुनतोऽभवन्, अत्र षष्ठ्यन्ताद् "व्याश्रये तसुः” [ ७.२.८१.] । ततः; अत्र પિત્તત્ । તત્ર । Şહૈં । વવ । વા। હ। અધુના । જ્ઞાનીમ્ । સદ્ય: । રેવિ। પૂર્વેદુ:।સમયઘુઃ ।પત્પત્તિ ફેષમઃ।હિ યથાથમ્પશ્ચાદ્દે મ્। દૂધમ્ । દૂધા । પશ્ચતૃત્વ । દ્વિ:। સત્ । વહુધા / પ્રાદ્ધ્ । રક્ષિળતઃ । પશ્ચાત્ । પુરઃ । પુરસ્તાત્ । ઉપર । ૩પરિણત્ । વૃક્ષિા । રક્ષિાાહિ। ક્ષિોના દ્વિતીયા વોતિ ક્ષેત્રમ્ । શુવસ્તીરોતિ । અગ્નિસાત્ સંપદ્યતે। વેવત્રા જ્યોતિ । વહુશઃ । -: તત્ત્વપ્રકાશિકાનો અનુવાદ :
‘“ધન્” પ્રત્યયને છોડીને ‘“તસુ’’થી શરૂ કરીને ‘શસ્” સુધીના જે પ્રત્યયો છે, તે પ્રત્યયાન્તવાળું એવું શબ્દ સ્વરૂપ અવ્યયસંજ્ઞાવાળું થાય છે.
“દેવો અર્જુનના પક્ષમાં થયા.” અહીં ષષ્ઠી અંતવાળા અર્જુન નામથી વ્યાશ્રયે તસુ: (૭/૨/ ૮૧) સૂત્રથી તક્ પ્રત્યય થતાં અર્જુનત: રૂપ પ્રાપ્ત થાય છે. “ત” સર્વનામને પિત્ એવો તસ્ પ્રત્યય થતાં તતઃ અવ્યય પ્રાપ્ત થાય છે. આ તતઃ અવ્યયનો તેથી અર્થ પ્રાપ્ત થાય છે. તંત્ર = ત્યાં, ૪ = અહીં, વવ = ક્યાં, વા ક્યારે, તથા તાત્તિ, ‘“બધુના” અને “વાનીમ્” આ ત્રણેયનો અર્થ આ સમયમાં થાય છે. સદ્ય:=આજે, પરેઘવિ–બીજા દિવસે પૂર્વેદુ:=આગળનાં દિવસે. ૩મયઘુ:=બંને દિવસે. પ=વીતી ગયેલું વર્ષ. પરિ=વીતી ગયેલું ત્રીજું વર્ષ. પેષમ: ચાલુ વર્ષમાં. હિક્યારે. થથા=જે પ્રકારે. થ=કયાં પ્રકારે. પશ્વધા=પાંચ પ્રકારે. પેધ્યક્=સમયની અનેકાન્તિકતા. દૈધમ્બે પ્રકારે. દેધા–બે પ્રકારે. પશ્વત્વ:=પાંચ વાર. :િબે વાર. સ=એક વાર. વહુધા=બહુ પ્રકારે. પ્રાપૂર્વ દેશ, પૂર્વ કાલ. પૂર્વ દિશા. રક્ષિળત:=દક્ષિણ દિશાથી, જમણી બાજુથી. પશ્ચાત્=પાછળ. પુર:=આગળ, સામે પુરસ્તા= આગળ, સામે. =ઉપર. ૩૫રિષ્ટાત્—ઉ૫૨. ક્ષિળા=જમણી બાજુથી, દક્ષિણ દિશાથી. રક્ષિળાહિ=દૂર દક્ષિણ દિશાથી, જમણી બાજુથી. વૃક્ષિણેન=દક્ષિણ દિશા બાજુ. દ્વિતીયા રોતિ ક્ષેત્ર=ખેતરને બીજીવાર ખેડે છે. શુન્તીોતિ=સફેદ ન હતું તે સફેદ કરે છે. અગ્નિસાત્ સંપદ્યતે–જે પહેલાં અગ્નિ સ્વરૂપ ન હતું તે અગ્નિ સ્વરૂપ પ્રાપ્ત થાય છે. વૈવત્રા જ્યોતિ=દેવનાં નિમિત્તે આપવા યોગ્ય કરે છે. વહુશ:=બહુવાર.
(तo प्रo - ) अधणिति किम् ? पथिद्वैधानि, संशयत्रैधानि । आ शस इति વિમ્ ? પન્નતિરૂપમ્ રૂા
અનુવાદ ઃ- ““ધ”ના વર્જન” દ્વારા શું કહે છે ? જો “ધ” પ્રત્યય અંતવાળું નામ હશે
=
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩૫
नि
।
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ तो अव्ययसंश। थशे नहि. "पथिद्वैधानि"=भान प्रा. संशयत्रैधानि=संशयन | रो. आ शसः द्वारा शुंडे। भांगे छ ? पचतिरूपम्=ते. सा३ राधे छे.
- - ०४महाविन्यास :अधणित्यादि-तसुरादिर्यस्य तत् तस्वादि, न धण् अधण, अधण् च तत् तस्वादि च अधण् तस्वादि, अत्र सामान्याभिधानान्नपुंसकत्वे "अनतो लुप्" [१.४.५९.] इति सेलृपि । आशब्दाद् "अव्ययस्य" [३.२.७.] इति सेर्लुपि "आङाऽवधौ" [२.२.७०.] इति शसः पञ्चमी । तस्वादयः प्रत्ययाः, ते प्रकृत्यविनाभाविन इति तैः प्रकृतिरनुमीयते-'अस्त्यत्र प्रकृतिः' इति, तस्याश्चैते विशेषणत्वेनाऽऽ श्रीयन्ते, ततो "विशेषणमन्तः" [७.४.११३.] इति तदन्तविज्ञानं भवतीत्याहये प्रत्ययास्तदन्तं शब्दरूपमिति ।
-: शमविन्यासन अनुवाद :"तसु मा ४ने ते" में प्रभारी "तस्वादि" मील सभास. थाय छे. "न धण् अधण्" मे प्रभारी नञ्तत्पु३५ समास थाय छे. "अधण् च तत् तस्वादि च" से प्रभारी अभधारय समास थत “अधण्तस्वादि" प्राप्त थाय छे. सही, उत्सर्गथी. नपुंस४५j थवाथ प्रथमा सवयनन सि प्रत्ययनो "अनतो लुप्" (१/४/५८) सूत्रथी दो५थयो. "आङ्' शथी प्रथमा सवयनन। "सि"नी (3/२/७) सूत्रथी यो५ थयो छ. तथा शस् शथी "आङाऽवधौ" (२/२/७०) सूत्रथी पंयमी विमति थ छ: "तसु" वगैरे प्रत्ययो छ भने तेसो प्रतिनी साथे अविनामाव સંબંધથી રહેનારા છે. આથી પ્રત્યયોથી પ્રકૃતિનું અનુમાન કરાય છે. પ્રત્યયો સાથે પ્રકૃતિની વ્યાપ્તિ મળતી હોવાથી જ્યાં જ્યાં પ્રત્યય છે ત્યાં ત્યાં પ્રકૃતિ છે. આથી અહીં પ્રકૃતિ છે અને प्रकृति संबंधी प्रत्ययो विशेष९५४थी माश्रय ४२॥य छे. तेथी "विशेषणमन्तः" (७/४/११3) सूत्रथा "तदन्त"नु शान थाय छे. तेथी "मायार्यमवंत" पृडवृत्ति टीम छ, “धण्"ने
छने "तस्"थी श३ रीने शस् सुधीन 8 प्रत्ययो छे तेवा प्रत्यय संतवाणु सेवू श६ स्व३५ અવ્યયસંજ્ઞાવાળું થાય છે.
(श०न्या०) अथ प्रत्ययमात्रस्य संज्ञायां को दोषः स्यात्, येन तदन्तमित्युच्यते ? सत्यम्'अर्जुनतस्' इत्यादेः समुदायस्यानव्ययत्वे तत्संबन्धिनः स्यादेस्तदवयवाव्ययासंबन्धित्वाद् "अव्ययस्य" [३.२.७.] इति लुब् न स्यात् । न च संज्ञाकरणसामर्थ्यात् परमात्रस्य लुप् स्यादिति वाच्यम्, अगर्थं संज्ञाकरणं स्यादिति, "अव्ययस्य" [३.२.७.] इति वा(चा)ऽव्ययसंबन्धिनः स्यादेर्लुबुच्यते । किञ्च-'अर्जुनतः' इत्यादौ प्रत्ययमात्रादर्थवत्त्वेन नामत्वे स्याद्युत्पत्तौ "प्रत्ययः
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૨
૫૩૬
प्रकृत्यादेः” [७.४.११५.] इति वचनात् प्रत्ययमात्रस्य प्रकृतित्वेन तदन्तत्वे पूर्वस्य च “નામસિયુષ્યજીને” [૧.૧.૨૬.] તિ પત્લાત્ ‘“સપૂર્વાંત્ પ્રથમાન્તાદ્ વા' [૨.૧.૩૨.] તિ विकल्पप्रसङ्गः स्यात्, तस्मात् तदन्तसमुदायोऽव्ययमिति ।
અનુવાદ :- પૂર્વપક્ષ :- અહીં પ્રત્યય માત્રની અવ્યયસંશા કરવામાં આવી હોત તો કયો દોષ થાત, કે જેથી પ્રત્યયો જેને અંતે છે એવા નામોની અવ્યયસંજ્ઞા થાય છે, એવું કહેવાય છે ?
ઉત્તરપક્ષ :- આપની વાત સાચી છે. “અર્જુનતમ્” વગેરેમાં સમુદાયનું અનવ્યયપણું થવાથી સમુદાય સંબંધી જે સ્યાદિ વિભક્તિ છે, તે સ્યાદિનો “અવ્યવસ્થ” (૩/૨/૭) સૂત્રથી લોપ થાત નહિ. કારણ કે “અર્જુનતમ્' વગેરેમાં સ્યાદિ વિભક્તિ સમુદાય સંબંધી છે. વળી સમુદાય અવ્યય નથી. તથા સમુદાયનો એક અવયવ જે ‘તસ્’ છે તે અવ્યય થાય છે. અને આ સ્યાદિ તો અવયવ સંબંધી નથી, પણ સમુદાય સંબંધી છે. માટે ‘તસ્’ જો અવ્યયસંજ્ઞાવાળો થાત તો સમુદાય સંબંધી સ્યાદિ વિભક્તિનો ‘અવ્યયસ્ય' (૩/૨/૭) સૂત્રથી લોપ થાત નહીં.
પૂર્વપક્ષ :- સંજ્ઞા-ક૨વાના સામર્થ્યથી જ અવ્યય સ્વરૂપ ‘તસ્’ પ્રત્યયથી પર રહેલ વિભક્તિનો લોપ થશે. અહીં ‘તસ્’ પ્રત્યયને અવ્યયસંજ્ઞા કરવામાં આવી છે. વળી તે પ્રકૃતિના અંતે જ રહે છે. આ સંજોગોમાં જો અવ્યયસ્ય' (૩/૨/૭) સૂત્રથી સ્યાદિનો લોપ ન થાય તો અવ્યયસંજ્ઞાનું પ્રયોજન જ રહેતું નથી. માટે સૂત્ર નિષ્ફળ ન થાય તેથી ‘તદ્દન્ત’ માં પણ વિભક્તિનો લોપ થશે જ.
ઉત્તરપક્ષ :- આ પ્રમાણે કહેવું નહિ. પરમાત્ર સંબંધી એવી સ્યાદિનો લોપ કરવા માટે જ સંજ્ઞાકરણ ક૨વામાં આવ્યું નથી, પરંતુ અવ્યયનાં અન્ય સ્વરની પૂર્વમાં “અ” પ્રત્યય થાય છે. અને અવ્યયને અંતે આવેલાં “”નો “” થાય છે. એ પ્રમાણે (૭/૩/૩૧) સૂત્રમાં “અ”નાં પ્રયોજન માટે પણ સંજ્ઞાકરણ કરવામાં આવ્યું છે. તેથી “તમ્” વગેરેની અવ્યયસંજ્ઞાનું સફળપણું “અ” વગેરે થવા દ્વારા જ થઈ જાય છે. માટે સંજ્ઞાકરણ હવે સમુદાય સંબંધી સ્યાદિનો લોપ કરવા સમર્થ નહિ બને. આથી “અર્જુનતમ્” વગેરેને સ્યાદિ વિભક્તિનો લોપ થઈ શકશે નહીં.
બીજું “અર્જુનત:” વગેરે પ્રયોગોમાં માત્ર તસ્ની જો અવ્યયસંજ્ઞા થાય તો ‘“તમ્” પ્રત્યયમાં અર્થવાનપણું હોવાથી ‘“તમ્” પ્રત્યયની નામસંજ્ઞા પણ થાત. આથી તમ્” પ્રત્યયથી સ્થાવિ પ્રત્યયો પ્રાપ્ત થયે છતે ‘‘પ્રત્યયઃ પ્રત્યાવે:” (૭/૪/૧૧૫) સૂત્રથી પ્રત્યયમાત્ર પ્રકૃતિ થશે અને પ્રકૃતિને સ્યાદિ પ્રત્યયો થવાથી તદન્તપણું થશે તથા પૂર્વનાનું (અર્જુનનું) પદપણું થવાથી પૂર્વપદ એવા અર્જુન સહિત પ્રથમા અંતવાળું પદ (તસ્ +fસ) થવાથી એના પછી જો કોઈ “યુષ્મમ્” અને “ઝસ્મર્’નું રૂપ આવશે તો “પૂર્વાદ્ પ્રથમાન્તાર્ વા' (૨/૧/૩૨) સૂત્રથી “યુષ્મ” અને
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ "अस्मद" संधी अन्वाश विस् थानो प्रसंग सावशे. या२ मा तो तमital મળતું નથી. આથી માત્ર તસ્ વગેરેની અવ્યયસંજ્ઞા નહિ થાય પરંતુ તસ્ વગેરે અંતવાળા સમુદાયની અવ્યયસંજ્ઞા થશે.
(शन्या०) दीव्यतेरचि गुणे प्रथमाबहुवचने "अत आः स्यादौ जस्०" [१.४.१.] इत्यात्वे समानदीर्घत्वे सस्य "सो रुः" [२.१.७२.] इति रुत्वे "रोर्यः" [१.३.२६.] इति ये "स्वरे वा" [१.३.२४.] इति तस्य लुकि च देवा इति । (अर्जुनतोऽभवन्निति )-"अर्ज अर्जने" अतः "यम्य-जिशक्यजि०" [उणा० २८८.] इत्युने अर्जुनः, तस्य पक्षः (इति) षष्ठ्यन्ताद् "व्याश्रये तसुः" [७.२.८१.] इति तसुः । तदन्तस्याव्ययत्वे "अव्ययस्य" [३.२.७.] इत्यधिकरणसप्तम्येकवचनस्य लुप्, स्थानिवद्भावेन "तदन्तं पदम्" [१.१.२०.] इति पदत्वे “सो रुः" [२.१.७२.] इति रुत्वे "अतोऽतिरो रुः" [१.३.२०.] इत्युत्वे "अवर्णस्येवर्णादिना०" [१.२.६.] इत्योत्वे "एदोतः पदान्तेऽस्य लुग्" [१.२.२७.] इति अभवन् शब्दस्याकारलोपः । तसुरित्युकारस्तसोऽपरिग्रहार्थम्, अन्यथा “किमद्व्यादि०" [७.२. ८९.] इति विहितस्य तसो ग्रहणं स्यादित्याह-अत्रेति-('ततः' इति प्रयोगे) तच्छब्दात् पञ्चम्येकवचना-न्तात् "किमद्व्यादि०" [७.२.८९.] इति पित्तसि "ऐकार्थे" [३.२.८.] इति विभक्तेलुपि "आ द्वेरः" [२.१.४१.] इति दस्यात्वे "लुगस्यादेत्यपदे" [२.१.११३.] इति तकाराकारलोपे च तसन्तस्याव्ययत्वे "अव्ययस्य" [३.२.७.] इति सेलृपि रुत्वादि पूर्ववत् ।
अनुवाई :- योथा नi "दिव्" पातुथी "अच्" प्रत्यय यता भने गुथdi "देव" २०६ प्राप्त थाय छे. "देव" २०४ने प्रथमा नहुवयननी "जस्" प्रत्यय दाndi "अत आः स्यादौ जस्..." (१/४/१) सूत्रथी "देव"नi "अ"नो "आ" थdi "देवा + जस्" मा अवस्थामा समानन हीuj ndi "देवास्" प्राप्त थशे. वे "स्"नो "सो रुः" (२/१/७२.) सूत्रथ. "रु" थdi "रोर्यः" (१/3/२६) सूत्रथी "रु"नी "य" थत तम°४ "स्वरे वा" (१/3/२४) सूत्रथी "य"नो qिse eोप थत "देवा" ३५ प्राप्त थाय छे.
"भगव" अर्थमा "अ" धातु पडे नो छ. मा अ" धातुथ. "यम्यजिशक्यर्जि..." (उणा. २८८) सूत्रथा उन" थतi "अर्जुनः" २०६ प्राप्त थाय छे. वे "तस्य पक्षः" में अर्थमा "व्याश्रये तसुः" (७/२/८१) सूत्रथा "तसु" प्रत्यय थाय छे. वे ॥ “तस्" अंत "अर्जुन" शनी ॥ सूत्रथा अव्ययसंश। थशे. "अर्जुनतः + ङि" ॥ अवस्थामा “अत्र्ययस्य" (3/२/ ૭) સૂત્રથી અધિકરણ સપ્તમી એકવચનનો લોપ થાય છે. આ લોપ થયેલાં “હિનો
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૨
પ૩૮ સ્થાનીવભાવ થવાથી “તન્ત પમ્” (૧/૧/૨૦) સૂત્રથી પદસંજ્ઞા થાય છે. હવે “અર્જુનતમ્ અપવ”. આ અવસ્થામાં અર્જુનતસ્માં પદસંજ્ઞા થવાથી “ો ૪” (૨/૧/૭૨) સૂત્રથી “”નો “” થવાથી તેમજ “સતોગતિરો ?' (૧/૩/૨૦) સૂત્રથી “”નો “3” થાય છે. તથા “નવચ્ચેવ...” (૧/૨/૬) સૂત્રથી “મો” થતાં “ઇડ્રોત: પાન્ડેડ સુર” (૧/૨/૨૭) સૂત્રથી
સમવન” શબ્દનાં “ગર"નો લોપ થાય છે. “તસુ?” એ પ્રમાણે (૭/૨/૮૧) સૂત્રમાં જે “તમ્” પ્રત્યયને “ડર” અનુબંધ કર્યો છે તે “પિત” એવા “ત{"નું વર્જન કરવા માટે છે. જો ડાર અનુબંધ ન કર્યો હોત તો મિયદ્રિ. (૭/૨/૮૯) સૂત્રમાં વિપુલ અને બહુલ અર્થમાં વિધાન કરાયેલ “ત"નું પણ ગ્રહણ થાત. આથી જ બૃહદ્રવૃત્તિ ટીકામાં લખ્યું છે કે અહીં (“મન્નતઃ”માં) ષષ્ઠી સંતવાળા નામથી અનેક પક્ષ આશ્રયમાં (૭/૨/૮૧) સૂત્રથી “સુ” પ્રત્યય થાય છે. આ
હવે “તત:” પ્રયોગ સંબંધી બતાવે છે - પંચમી એકવચનવાળા “ત” શબ્દથી “વિમર્યાદ્રિ...” (૭/૨/૮૯) સૂત્રથી પિત્ એવો ત{ પ્રત્યય થતાં “શા' (૩/૨૮) સૂત્રથી વિભક્તિનો લોપ થતાં “મા દેર:” (૨/૧/૪૧) સૂત્રથી “ન્દ્ર” નાં “”નો “” થતાં તથા “તુસ્થિત્યા ” (૨/૧/૧૧૩) સૂત્રથી “તાર"નાં “મારનો” લોપ થતાં “તત”નું અવ્યયપણું થતાં “વ્યયસ્થ” (૩/૨/૭) સૂત્રથી “સિ"નો લોપ થતાં “સ્વવગેરે પૂર્વની જેમ જ થતાં “તત” અવ્યય પ્રાપ્ત થશે. (શ૦૦) પર્વ છ%ાત્ સતીન્તાત્ “સખ્યા:” [૭.૨.૨૪.] રૂતિ –fપ તત્રા તથા મરીન્દ્રસ્થ વિમુન્દ્રસ્થ ત્રીપ -ત્રાત્રેદ” [૭.૨.૨૩.] તિ નિપાતના રૂદ, વવ . વિમરીન્દ્રોત્ કાનેડધિને “વિય–તત્o” [૭.૨.૧૧.] રૂતિ પ્રત્યે મિ: ISફેશે વતા I તથા રૂદ્રમશદ્રશ્ય સભ્યન્તસ્થ “સાધુના ” [૭.૨.૨૬] તિ નિપાતનાક્ હિં, अधुना, इदानीम् । समानशब्दस्य परशब्दस्य च अन्यधिकरणे "सद्योऽद्य-परेद्यव्यह्नि" [૭.૨.૨૭.] રૂતિ નિપાતનાત્ સદા, પરેવિકા પૂર્વશાર્દુમશબ્દાવ “પૂર્વાપરા ધરોત્તરીऽन्याऽन्यतरेतरादेधुस्" [७.२.९८.] इति एधुसि "उभयाद् धुश्च" [७.२.९९.] इति द्युसि च પૂર્વઃ, ૩મયઃ |
અનુવાદઃ- આ પ્રમાણે સપ્તમી અંતવાળાં “ત” શબ્દથી પર “તયા” (૭/૨/૯૪) સૂત્રથી અધિકરણ અર્થમાં “="" પ્રત્યય થતાં “તત્ર" શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
તે જ પ્રમાણે “મ” શબ્દ અને “વિમુ” શબ્દને “” પ્રત્યય લાગતાં “-ત્રાત્રેદ” (૭/ ર૯૩) સૂત્રથી નિપાતન થવાથી “ફ” અને “સ્વ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ “વિમ” શબ્દથી કાળ સ્વરૂપ અધિકરણ અર્થમાં “ર-ય-તત્.” (૭/૨/૯૫) સૂત્રથી “રા' પ્રત્યય થતાં અને “વિક્રમ”નો “' આદેશ થતાં “ક્વા” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
સપ્તમી અંતવાળા એવા “” શબ્દ સંબંધી “સાધુના...” (૭/૨૯૬) સૂત્રથી નિપાતના થવાથી “ર્દિ”, “મધુતા”, “દ્દાની” શબ્દો પ્રાપ્ત થાય છે.
“મન” અને ૫૨ શબ્દ પછી દિવસ સ્વરૂપ અધિકરણ અર્થમાં “ઘ” અને “પવિ" પ્રત્યય “સઘોડા-ઘરે...” (૭૨૯૭) સૂત્રથી થતાં નિપાતન થવાથી “સ:” તથા “પદ્યવિ” શબ્દો પ્રાપ્ત થાય છે.
એ જ પ્રમાણે “પૂર્વ” અને “મા” શબ્દથી “પૂર્વાપરાધષોત્તર...” (૭/૨૯૮) સૂત્રથી કાલ અર્થમાં “પ્રદ્યુમ્" પ્રત્યય થતાં તથા “પયાર્ ઘુશ” (૭૨૯૯) સૂત્રથી “શું” પ્રત્યય થતાં અનુક્રમે “પૂર્વીઘુટ” અને :” શબ્દો પ્રાપ્ત થાય છે.
(श०न्या०) पूर्वशब्दस्य परशब्दस्य वा पूर्वतरशब्दस्य परतरशब्दस्य वा इदम्शब्दस्य च વહેંsfધરળ “ષમ: પત્ પરારિ વર્ષે" [૭.૨.૨૦૦.] તિ નિપાતનાત્ પત્ત, પારિ, શેષમ:
અનદ્યતનનાધરને “મનદ્યતને હિં" [૭.૨.૨૦૧.] રૂતિ હૈ “નિ: સ્તાવિ ” [૨.૨.૪૦.] રૂતિ વેશે ૨ વાર્દિા જીન્દાત્ તૃતીયાતૃત્ “પ્રકારે થા” [૭.૨.૨૦૨.]. રૂતિ થપ્રત્યયે પૂર્વવવવા યથા | પર્વ વિમ્ શબ્દસ્થ “થમિસ્થમ્” [૭.૨.૨૦૩.] (તિ) निपातनात् कथम् । पञ्चन्शब्दात् तृतीयान्तात् प्रकारे "संख्याया धा" [७.२.१०४.] इति धाप्रत्यये नलोपे च पञ्चधा।
અનુવાદ - વર્ષ સ્વરૂપ અધિકરણ અર્થમાં “પૂર્વ” શબ્દ અને “ર” શબ્દ અથવા તો “પૂર્વતા” શબ્દ અને “પરંતર” શબ્દ અને “મ” શબ્દ સંબંધી “tષમ: પત્ પરિ વર્ષે” (૭/ર/100) સૂત્રથી નિપાતન થવાથી “પ” “પરિ” અને “tષમ:” શબ્દો પ્રાપ્ત થાય છે.
અનદ્યતન કાળ સ્વરૂપ અધિકરણ અર્થમાં “વિમ્” શબ્દને “અદ્યતને ”િ (૭/૨/૧૦૧) સૂત્રથી “હિં" પ્રત્યય થતાં તેમજ “વિક્રમ: સ્તતા ” (૨/૧/૪૦) સૂત્રથી “” આદેશ થતાં
ર્દિ" શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. તૃતીયા અંતવાળાં “” સર્વનામથી “પ્રકારે થા” (૭/૨/૧૦૨) સૂત્રથી “થા” પ્રત્યય થતાં અને પહેલાંની જેમ જ “”નાં “”નો “ગ” વગેરે કાર્યો થતાં “યથા” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. (અહીં સૂત્ર પ્રમાણે સર્વ વિભક્તિવાળું ય જોઈએ.) તે જ પ્રમાણે “વિક્રમ” સર્વનામમાં પણ પ્રકાર અર્થમાં “થમિસ્થ” (૭/૨/૧૦૩) સૂત્રથી નિપાતન થવાથી “થ'. અવ્યય પ્રાપ્ત થાય છે.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
सू० १-१-३२
५४०
तृतीया संतवाणां “पञ्चन्” शब्दथी ५२ "संख्याया धा" (७/२/१०४) सूत्रथी प्रहार अर्थमां "धा" प्रत्यय थवाथी तथा "न्"नो सोप थवाथी "पञ्चधा" शब्द प्राप्त थाय छे.
(श०न्या० ) एवमेकशब्दाद् "वैकाद्धयमञ्" [७.२.१०६.] इति ध्यमञि “वृद्धिः स्वरेष्वादेदे-ञ्णिति तद्धिते" [७.४.१.] इति वृद्धौ च ऐकध्यम् । द्विशब्दाद् “द्वित्रेर्धमञेधौ वा” [७.२.१०७.] इति धमञि वृद्धौ, एधाप्रत्यये “अवर्णेवर्णस्य" [७.४.६८.] इति इकारलोपे च द्वैधम्, द्वेधा । पञ्चन्-शब्दाद् वारे वर्तमानाद् वारवत्यर्थे "वारे कृत्वस् " [७.२.१०९.] इति कृत्वसि पञ्चकृत्वः । एवं द्वि- शब्दाद् “ द्वि- त्रि- चतुरः सुच्" [७.२.११०.] इति सुचि द्विः । एकशब्दाद् “एकात् सकृच्चास्य" [७.२.१११.] इति सुचि सकृदादेशे च सकृत्, ततः “क्रियाविशेषणाद्” . [२.१.४१.] इत्यमि “अव्ययस्य" [३.२.७.] इति तल्लुपि “पदस्य” [२.१.८९.] इति सलोपे सकृत् । बहुशब्दाद् "बहोर्धासन्ने" [७.२.११२.] इति धाप्रत्यये बहुधा ।
अनुवाद :- जे ४ प्रमाणे "एक" शब्दथी "वैकाद्धयमञ् " ( ७/२/१०६) सूत्रथी “प्रार" अर्थमां “ध्यमञ्” प्रत्यय थवाथीं अने “वृद्धिः स्वरेष्वादे:..." (७/४/१) सूत्रथी वृद्धि थवाथी "ऐकध्यम्" शब्द प्राप्त थाय छे.
“द्वि” शब्दृथी “द्वित्रेर्धमञेधौ वा" (७/२/१०७) सूत्रथी “प्रार” अर्थमां तथा “विशास” अर्थमां “धमञ्” प्रत्यय थतां तेभ४ वृद्धि थतां "द्वैधम्" शब्द प्राप्त थाय छे.
तेम४ “द्वि” शब्दने “एधा" प्रत्यय थतां "अवर्णेवर्णस्य" (७/४/१८) सूत्री इकारनो लोप थतां "द्वेधा” शब्द प्राप्त थाय छे.
“वार” अर्थमां वर्तमान संख्यावाय पञ्चन् शब्दथी वार अर्थमां "वारे कृत्वस्” (७/२/ १०८) सूत्रथी “कृत्वस्” प्रत्यय थतां "पञ्चकृत्वः" शब्द प्राप्त थाय छे.
खे ४ प्रमाणे “द्वि” शब्दथी "द्वि-त्रि- चतुरः:.." (७/२/११०) सूत्री उपर प्रमाशेनां अर्थमां ४. “सुच्” प्रत्यय थतां "द्विः " शब्द प्राप्त थाय छे.
“एक” शब्दथी “एकात् सकृच्चास्य" (७/२/१११) सूत्रथी वार अर्थमां ४ "सुच्” प्रत्यय थतां जने “सकृत्” आहेश थतां "सकृत्" शब्द निपातन थाय छे. हवे खा डियाविशेषए। थवाथी “क्रियाविशेषणात्" (२/२/४१) सूत्रथी "अम्” थतां तथा "अव्ययस्य" (3/२/७) सूत्रथी, “अम्नो लोप थतां तेभ४ "पदस्य" थी "सुच्"नो लोप थतां "सकृत्" शब्द प्राप्त थाय छे.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪૧
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
“बहु” श७ध्थी “बहोर्धासन्ने" (७/२/११२) सूत्रथी खासन्न सेवां “वार” अर्थमां “धा” प्रत्यय थतां “बहुधा” शब्द प्राप्त थाय छे. "बहुधा भुङ्क्ते" नो अर्थ "थोडा थोडा समयने अंतरे जाय छे" खेवो थशे.
(श० न्या० ) प्राच्शब्दात् "दिक्शब्दाद् दिग्देशकालेषु प्रथमा - पञ्चमी - सप्तम्याः " [७.२. ११३.] इति घाप्रत्ययः, तस्य "लुबञ्चेः " [७.२.१२३.] इति लुपि च प्राक् । दक्षिणाशब्दाद् दिगादिवृत्तेः प्रथमाद्यन्ताद् " दक्षिणोत्तराच्चातस्" [ ७.२.११७.] इति अतसि अवर्णलोपे च दक्षिणतः । एवमपरशब्दस्य "अधराऽपराच्चाऽऽत्" [ ७.२.११८. ] इति आति प्रत्यये "पश्चोऽपरस्य दिक्पूर्वस्य चाति" [७.२.१२४.] इति पश्चादेशे च पश्चात् । पूर्वशब्दात् “पूर्वाऽवराऽधरेभ्योऽसस्तातौ पुरवधश्चैषाम् " [७.२.११५.] इत्यसि अस्ताति च पुरादेशे च पुरः पुरस्तात् । तथा ऊर्ध्वशब्दात् “ऊर्ध्वाद्रिरिष्टातावुपश्चास्य" [७.२.११४.] इति रौ रिष्टाति च उपादेव (उपादेशे) उपरि, उपरिष्टात् । दक्षिणा - शब्दाद् "वा दक्षिणात् प्रथमा - सप्तम्या : ० ' [७.२.११९.] इत्याप्रत्यये, दूरार्थाद् "आही दूरे" [ ७.२.१२०.] इत्याहिप्रत्यये च, अदूरार्थाद् "अदूरे एन:" [७.२.१२२. ] इति एनप्रत्यये च दक्षिणा, दक्षिणाहि, दक्षिणेन । द्वितीयशब्दात् करोतिना योगे ‘“तीयशम्बबीजात् कृगा कृषौ डाच्" [७.२.१३५.] इति डाचि अन्तलोपे च द्वितीया करोति क्षेत्रम् ।
"
अनुवाद :- “प्राक्" शब्थी "दिक्शब्दाद् दिग्देश...." (७ / २ / ११3) सूत्रथी "धा" प्रत्यय थतां तेभ४ “लुबञ्चेः” (७/२/१२३) सूत्रथी "धा"नो सोप थतां "प्राक्" शब्द प्राप्त थाय
७.
“दक्षिणा” शब्६थी (हिई, हेश अने अणनां सूथ5) "दक्षिणोत्तराच्चातस्” (७/२/११७) सूत्री "अतस्” प्रत्यय थाय छे अने अ वर्शनी सोप थतां "दक्षिणतः " शब्द प्राप्त थाय छे.
जे ४ प्रमाणे “अपर” शब्हने "अधराऽपराच्चाऽऽत्" (७/२/११८) सूत्रथी "आत्” प्रत्यय थतां अने “पश्चोऽपरस्य दिक्पूर्वस्य..." (७/२/१२४) सूत्रथी "अपर" नो "पश्च” आहेश थतां “पश्चात्" शब्द प्राप्त थाय छे.
“पूर्व” शब्ध्थी “पूर्वाऽवराधरेभ्यो..." (७/२/११५) सूत्रथी "अस्” भने “अस्तात्” प्रत्यय थतां तथा “पुर्” आहेश थतां "पुरः" जने "पुरस्तात्" शब्द प्राप्त थाय छे.
“उद्धर्व” शब्६थी “ऊर्ध्वाद्रिरिष्टाता..." (७/२/११४) सूत्रथी “रि” भने “रिष्टात्” प्रत्यय थतां तथा औंसनां पाठ प्रमाये “उप” आहेश थतां “उपरि" अने “उपरिष्टात्" शब्दो प्राप्त थाय छे.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ ૧-૧-૩૨
૫૪૨
"दक्षिणा" शब्दृथी "वा दक्षिणात्..." (७/२/११८) सूत्रथी "आ" प्रत्यय थतां तथा दूर अर्थकाणां "दक्षिणा" शब्दथी "आही दूरे" (७/२/१२०) सूत्री "आहि" प्रत्यय थतां तेभ४ नछुङ अर्थवाणां “दक्षिणा" शब्ध्थी " अदूरे एनः" (७/२/१२२) सूत्रथी "एन” प्रत्यय थतां अनुद्रुभे “दक्षिणा”, “दक्षिणाहि" ने "दक्षिणेन" शब्दो प्राप्त थाय छे.
“द्वितीय” श७ध्थी “कृ” धातुनी योग होय त्यारे "तीयशम्बबीजात्...” (७/२/१३५) सूत्रथी "डाच्” प्रत्यय थतां जने जन्तनो लोप थतां " द्वितीया करोति क्षेत्रम्" शब्दो प्राप्त थाय छे.
(श० न्या० ) शुक्लशब्दात् "कृभ्वस्तिभ्यां कर्मकर्तृभ्यां प्रागतत्तत्त्वे च्वि:" [७.२.१२६.] इति च्वौ "ईश्च्वाववर्णस्याऽनव्ययस्य" [४.३.१११.] इतीत्वे शुक्लीकरोति । अग्निशब्दाद् “जातेः सम्पदा च” [७.२.१३१.] इति साति अग्निसात् संपद्यते । देवशब्दाद् “देये त्रा च” [७.२.१३३.] इति त्राप्रत्यये देवत्रा करोति । बहुशब्दाद् "बह्वल्पार्थात् कारकादिष्टाऽनिष्टे प्शस्" [७.२.१५०.] इति प्शसि बहुशः । अत्र तस्वादयः शसन्ताः प्रत्यया दर्शिताः तदन्तानां चाव्ययत्वेऽव्ययकार्यं, स्यादिलुबादिकं विज्ञेयम् ।
▾
अनुवाद :- “शुक्ल" शब्दथी "कृभ्वस्तिभ्यां..." (७/२/१२६) सूत्रथी "च्चि" प्रत्यय थतां भने “ईश्च्वावर्णा...” (४/३/१११) सूत्रथी "ई" थतां "शुक्लीकरोति" शब्द प्राप्त थाय छे. "अग्नि" शब्६थी “जाते: सम्पदा च" (७/२/१३१) सूत्रथी "सात्” प्रत्यय थतां "अग्निसात् संपद्यते" शब्द प्राप्त थाय छे.
“देव” शब्दृथी “देये त्रा च" (७/२/१33) सूत्रथी "त्रा" प्रत्यय थतां "देवत्रा करोति” शब्द प्राप्त थाय छे.
“बहु” श७ध्थी “बह्वल्पार्थात् कारकादिष्टाऽनिष्टे प्शस्" (७/२/१५०) सूत्रथी "प्शस्” प्रत्यय थतां "बहुशः" शब्द प्राप्त थाय छे.
अहीं “तसु”थी श३ ऽरीने "शस्" अंत सुधीनां प्रत्ययो जताव्या छे भने ते प्रत्ययांतवाणानुं અવ્યયપણું થયે છતે સ્યાદિ લોપ વગેરે સ્વરૂપ અવ્યય કાર્ય જાણવા યોગ્ય છે.
(श०या० ) तस्वादिषु धण् पर्युदस्तः, स किमर्थः ? इत्याह- अधणिति किमिति । पथिद्वैधानि, संशयत्रैधानीति प्रयोगदर्शनेन प्रतिब्रूते, द्वौ प्रकारौ येषाम्, त्रयः प्रकारा येषामित्यर्थे द्वि-त्रिशब्दाभ्याम् “तद्वति धण्" [ ७.२.१०८.] इति धणि वृद्धौ च " द्वैध, त्रैध" इति; ततः पथो द्वैधानि, संशयस्य त्रैधानि " षष्ठ्ययत्नाच्छेषे" [३.१.७६.] इति समासे " ऐकार्थ्ये" [३.२.८.] इति षष्ठीलुपि पथिद्वैधानि, संशय- त्रैधानि । अत्र यद्यव्ययसंज्ञाऽभविष्यत् तदा
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ "अव्ययस्य" [३.२.७.] इति स्यादेर्लुप्, "तृप्तार्थपूरणा-व्यया०" [३.१.८५.] इति षष्ठीसमासप्रतिषेधश्चाभविष्यताम् ॥३२॥
मनुवाद :- "तसु" मा "धण्"नुं वर्जन यु छ ते. या प्रयो४नवाणु छ ? मे संबंधम १९६वृत्ति टीमieण्यु छ ? "अधण् इति किम् ?" "पथि द्वैधानि" तथा "संशयत्रैधानि" में પ્રમાણે પ્રયોગ બતાવવા વડે કહે છે. સૌ પ્રથમ બે પ્રકાર જેઓનાં છે તથા ત્રણ પ્રકાર જેઓનાં छ में अर्थमा "द्वि" मने "त्रि" २०४थी "तद्वति०" (७/२/१०८) सूत्रथा धण तथा वृद्धि थत "द्वैध" भने "त्रैध" शब्द प्राप्त थाय छे. पछी भागनले २ अने संशयन ! 10 से प्रभारी “षष्ठ्ययत्नाच्छेषे" (3/१/७६) सूत्रथा समास थdi तेम४ “एकार्थ्य" (3/२/८) सूत्रथा षडीनो दो५ थdi "पथिद्वैधानि" भने “संशयत्रैधानि" शो प्राप्त थाय छे. महीली अव्ययसं॥ 25 डोत तो "अव्ययस्य" (3/२/७) सूत्रथा स्थाहिनो लो५ थयो डोत भने "तृप्तार्थपूरणा..." (3/१/८५) सूत्रथा ५४ी समासन निषे५ थयो डोत.
__ - न्याससारसमुद्धार :अधणित्यादि-तस्वादयः प्रत्ययाः, ते च प्रकृत्यविनाभाविन इति तैः प्रकृतिरनुमीयते, तस्याश्चैते विशेषणत्वेनाऽऽश्रीयन्ते, ततः, “विशेषणमन्तः" [७.४.११३.] इति तदन्तविज्ञानं भवतीत्याहतदन्तमिति । किञ्च प्रत्ययस्यैवाव्ययत्वे अर्जुनत इत्यादौ प्रत्ययमात्रादव्ययादर्थवत्त्वेन नामत्वे स्याद्युत्पत्तौ "प्रत्ययः प्रकृत्यादेः" [७.४.११५.] इति वचनात् प्रत्ययमात्रस्यैव प्रकृतित्वेन तदन्तत्वे पूर्वस्य च "नाम सिद०" [१.१.३१.] इति पदत्वे "सपूर्वात् प्रथमान्ताद् वा" [२.१.३२.] इति विकल्पप्रसङ्गः, तस्मात् तदन्तः समुदाय एवाव्ययम्; न प्रत्ययमात्रमिति । अर्जुनत इति-अत्र सप्तम्येकवचनस्य लुप् ॥३२॥
- न्याससारसमुद्धारनो अनुवाद :ઉપરની તમામ પંક્તિઓનો અનુવાદ શબ્દમહાર્ણવન્યાસમાં આવી ગયેલ છે..
॥ द्वात्रिंशत्तमम् सूत्रम् समाप्तम् ॥
सूत्रम् - विभक्तिथमन्ततसाद्याभाः । १ । १ । ३३ ॥
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૩
૫૪૪ -- તત્ત્વપ્રકાશિકા :विभक्त्यन्तप्रतिरूपकाः, थमवसाना ये तसादयः प्रत्ययास्तदन्तप्रतिरूपकाश्च शब्दा अव्ययसंज्ञा भवन्ति ।
- તત્ત્વપ્રકાશિકાનો અનુવાદ - વિભક્તિ અન્તવાળા જેવું સ્વરૂપ જે જે શબ્દોનું છે, તે તે શબ્દોની અવ્યયસંજ્ઞા થાય છે તથા “સ” પ્રત્યયથી શરૂ કરીને “થ" પ્રત્યય સુધીના પ્રત્યયાત્તવાળા જે શબ્દો છે, એવા શબ્દો જેવા જ શબ્દો જોવા મળે તો તેઓની પણ અવ્યયસંજ્ઞા થાય છે.
(તo v૦) મરંડ, શુમંયુઃ આ મસ્તિક્ષીરા ગ્રામ I ગુત્ત, યથા, તથા, હાથમતિ ા પ્રમ્ ૨; ગુમ, વૃત્તમ, પર્યાયમ્ ૨; યેન, તેન, વિરે, મન્તા રૂ; ते, मे, चिराय, अह्नाय ४; चिरात्, अकस्मात् ५; चिरस्य, अन्योन्यस्य, मम ६;
પરે, સો, પ્રો, પ્રાતે, હેત, રાત્રી, વેનીયામ, પત્રિવીર્ છા તે प्रथमादिविभक्त्यन्तप्रतिरूपकाः ।
અનુવાદ :- સૌ પ્રથમ બ્રહવૃત્તિમાં રહેલા તમામ શબ્દોની વ્યુત્પત્તિ અથવા તો વિગ્રહ શબ્દમહાર્ણવ-ન્યાસમાં બતાવવામાં આવશે નહીં, આથી આ બ્રહવૃત્તિટીકામાં અમે આ અવ્યયોની વિશેષ વાતો જણાવીએ છીએ
સૌ પ્રથમ “મહંયુઃ” તથા “શુમં:” બંને શબ્દો જાણે કે પ્રથમ વિભક્તિ અન્ન જેવા ન હોય એવા જણાય છે. આ બંને શબ્દો “મા” તથા “સુમ"ને “તું” અર્થમાં તદ્ધિતનો “યુસુ” પ્રત્યય લાગતાં પ્રાપ્ત થાય છે. આમ તો “મમ્” તથા “શુમમ્"ને “યુ" પ્રત્યય લાગે ત્યારે તદ્ધિતવૃત્તિ હોવાથી “મા” તથા “શુમમ્”ની વિભક્તિનો લોપ થવાથી “મg:” તથા “ગુરુ” એ પ્રમાણે અનિષ્ટરૂપ પ્રાપ્ત થાત પરંતુ હવે વિભક્તિ જેવી આભા જેઓની છે એવા “માં” અને “સુમ"ની આ સૂત્રથી અવ્યયસંજ્ઞા પ્રાપ્ત થશે.
“માં” શબ્દ ઘમંડી, અહંકારી, સ્વાર્થી વગેરે અર્થમાં છે તથા “શુમં:” શબ્દ મંગલમય, ભાગ્યશાળી વગેરે અર્થમાં છે.
અહીં ખાસ વિશેષતા એ સમજવા યોગ્ય છે કે, “અદમ્” તથા “સુમ"ની આ સૂત્રથી અવ્યયસંજ્ઞા થાય છે. કારણ કે “મા” અને સુમમ્” વિભક્તિ અન્ત જેવા દેખાતા શબ્દો છે, ત્યારબાદ તદ્ધિતનો “યુ” પ્રત્યય લાગતાં “માં” અને “શુમંયુ:” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. સંપૂર્ણ એવા “મહંમઃ” તથા “શુમં:” શબ્દ અવ્યયસંજ્ઞાવાળા થતા નથી. આ શબ્દોનું
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ તો વિશેષણ સ્વરૂપપણું થવાથી સાતેય વિભક્તિમાં ત્રણેય વચનોમાં રૂપો પ્રાપ્ત થાય છે. આ બાબતનો ખુલાસો અભિધાન ચિંતામણીના શ્લોક નં. ૪૩૩માં કરવામાં આવ્યો છે તથા આપ્ટેના શબ્દકોશનાં આ બંને શબ્દોને વિશેષણ સ્વરૂપે જ બતાવવામાં આવ્યા છે.
તિલીરા વ્રીહિણીઅહીં બદ્રીહિ સમાસ તરીકે સ્તિક્ષીરા પદ છે. આ સમાસમાં “અસ્તિ” પદ “તિ" પ્રત્યયાત્ત હોય એવું જણાય છે. માટે “તિ” અવ્યય સ્વરૂપે છે જેનો અર્થ વિદ્યમાન સ્વરૂપ થાય છે.
“ત:” આ શબ્દ આમ તો (૭/૨/૮૯) સૂત્રથી “જિ” સર્વનામને “પ” એવો “તમ્” પ્રત્યય થઈને પ્રાપ્ત થાય છે તથા (૭/૨૯૦) સૂત્રથી “જિ”નો “યુ" આદેશ થાય છે અને તેમ થવાથી “ત:” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આથી તદ્ધિતવૃતિ થવાથી આ સૂત્રથી અવ્યયસંજ્ઞા થાય છે. કારણ કે આ સૂત્ર પ્રમાણે “ત”થી શરૂ કરીને “થમ" પ્રત્યયાત્ત સુધીના શબ્દોની અવ્યયસંજ્ઞા થાય છે અર્થાતું જાણે કે “ત”થી શરૂ કરીને “થમન્ત” સુધીના પ્રત્યયાત્ત જેવા શબ્દો ન હોય એવા જણાય છે. માટે અવ્યયસંજ્ઞા આ સૂત્રથી થશે.
અહીં એક પ્રશ્ન થશે કે, આ કૃત: શબ્દની અવ્યયસંજ્ઞા તો ગધગતસ્વીચ શH: (૧/૧/૩૨) સૂત્રથી પણ થઈ જ જતી હતી છતાં પણ આ સૂત્રથી ફરીથી અવ્યયસંજ્ઞા શા માટે કરવામાં આવી? આના અનુસંધાનમાં એવું જણાય છે કે (૧/૧/૩૨) સૂત્રથી જે જે શબ્દોની અવ્યયસંજ્ઞા થશે તે તે શબ્દોના અર્થ જે અર્થવાળા પ્રત્યયો લાગ્યા હશે તે અર્થ પ્રમાણે થશે. હવે વિમ્ સર્વનામને પંચમી અર્થમાં “ત" પ્રત્યય લાગતો હોવાથી ત:"નો અર્થ “ક્યાંથી થશે. જ્યારે આ સૂત્રથી એના જેવા સ્વરૂપવાળા જ “ક્તઃ” શબ્દની ફરીથી અવ્યયસંજ્ઞા કરી છે આથી તેનો અર્થ અગાઉના “ત:” કરતાં અલગ થાય છે. તે અર્થ આ પ્રમાણે થાય છે: “કેમ, કયાં કારણથી, કયાં પ્રયોજનથી તથા કેવી રીતે અર્થે “ત:” અવ્યયના થાય છે. દા.ત. “મુરતિ વવદુ: : ક્તમ્ રૂહાસ્ય ?” (હાથ ફરકે છે, આનું ફળ અહીં કેવી રીતે ?) જો (૧/૧/૩૨) સૂત્રથી “ઋત:"ની અવ્યયસંજ્ઞા થઈ હોત તો “કેમ, કયાં કારણથી” વગેરે અર્થો પ્રાપ્ત થાત નહીં.
હવે “યથા” તેમજ તથા” અવ્યય સંબંધી જણાવાય છે : (૧/૧/૩૨) સૂત્ર પ્રમાણે આ બંનેય શબ્દોની અવ્યયસંજ્ઞા થઈ છે. તેનો અર્થ “જે પ્રકારે” તથા “તે પ્રકારે થશે. જ્યારે આ સૂત્રથી આ બંને શબ્દો જાણે કે “થા" પ્રત્યય અત્તવાળા ન હોય એવા જણાય છે. માટે આ સૂત્રથી તેની અવ્યયસંજ્ઞા થાય છે. તથા અવ્યયનો “વધારે પણ, આ પ્રકારથી પણ, તો પણ, ફરીથી પણ' વગેરે અર્થો થાય છે. દા.ત. “pfથતમ્ દુષ્યન્તસ્ય વરિત તથાપીમ્ ૧ ન” (દુષ્યન્તનું આચરણ પ્રસિદ્ધ છે, તો પણ હું તેને ધ્યાનમાં લેતો નથી.)
આ સૂત્રથી “યથા” અવ્યયની જે અવ્યયસંજ્ઞા થઈ છે તેનો અર્થ નીચે પ્રમાણે છે :
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૩
૫૪૬ જેમ કે દા.ત. ચૈત્ર યત્ર ધૂમ: તત્ર તત્ર વહ્નિ યથા મહીનતમ્ આ ઉદાહરણમાં યથા અવ્યય દષ્ટાન્ત માટે આવ્યો છે. આથી યથા અવ્યયનો “જેમ કે” અર્થ થયો છે. યથા અવ્યય તુલનાને તથા સમાનતાને જણાવનાર છે. દા.ત. સીરિયં દ્રશરથણ્ય પૃદે યથા શ્રી (આણી દશરથના ઘરમાં લક્ષ્મીની જેમ રહી.)
આના માટે અર્થ પણ યથા અવ્યયનો થાય છે. દા.ત. “ય વરસિંહ વથા વ્યાપાકિ " તે ચોર સ્વરૂપ સિંહને બતાવ, આના માટે (કોઈક નુકશાન કર્યું હશે તે બતાવીને,) હું તેને મારી
નાખું.
થ૬" (૧/૧/૩૨) સૂત્રથી “થમ્” અવ્યયનો “કયાં પ્રકારે” અર્થ થાય છે, જ્યારે આ સૂત્રથી જે “થP” અવ્યય થયો છે, તેનો આશ્ચર્ય સ્વરૂપ અર્થ થાય છે. દા.ત. “થમ્ મામ્ ઇવ દ્રિતિ" (અરે ! મને જ તે કથન કરે છે અથવા તો જણાવે છે.) અમે અહીં બે જ અર્થો જણાવ્યા છે, પરંતુ બીજા પણ ઘણાં અર્થો થાય છે. એ જ પ્રમાણે “તઃ” યથા” વગેરેના પણ અનેક અર્થો વિચારી લેવા.
હવે પ્રથમા વગેરે વિભક્તિ અન્ત જેવા શબ્દોની અવ્યયસંજ્ઞા થાય છે તેના ઉદાહરણો બતાવવામાં આવે છે. - સૌ પ્રથમ પ્રથમા વિભક્તિ અન્તવાળા “મહમ્"ની અવ્યયસંજ્ઞા થાય છે. આ “મા” અવ્યયનો અહંકાર અર્થ થાય છે.
હવે દ્વિતીયા વિભક્તિ અન્ત જેવું સ્વરૂપ છે જેઓનું તેવા શબ્દોની અવ્યયસંજ્ઞાના ઉદાહરણો બતાવે છે.
મમ્” અવ્યયનો કલ્યાણ અથવા તો મંગલ અર્થ થાય છે. “ઋત" અવ્યયનો પર્યાપ્ત અર્થ થાય છે અથવા તો અધિક નહીં અથવા તો બસ કરો અથવા તો કરણની સાથે નિષેધ અર્થ થશે. દા.ત. તમ્ સર્વેદેન (શંકા કરવાથી સર્યું અર્થાત્ શંકા ન કરો.)
” અભિધાન ચિંતામણીમાં “” અન્તવાળા “પર્યાપ્ત"ને અવ્યય કહ્યો છે. જેનો અર્થ સ્વેચ્છાપૂર્વક થાય છે. જે ક્રિયાવિશેષણ સ્વરૂપ છે. તથા શબ્દકલ્પદ્રુમ ગ્રન્થમાં શ્રીધરસ્વામી
તમ્ અવ્યયનો સમર્થમ્ અર્થ કરે છે. હવે તૃતીયા વિભક્તિ અન્ત જેવું સ્વરૂપ છે જેઓનું તેવા યેન, તેન વગેરે અવ્યયો છે. સૌપ્રથમ યેન અવ્યયનો અર્થ આ પ્રમાણે છે – “જેનાથી, જે કારણથી, જેથી'. દા.ત. ટુર્ણય તમ્ “વૌસંદ ચેન વ્યાપા”િ (તે ચોરસિંહને તું મને બતાવ જેથી હું તેને મારી નાંખું.) આ અવ્યય ઘણું કરીને ક્રિયાવિશેષણ સ્વરૂપ અર્થમાં આવે છે.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ અભિધાન ચિંતામણી પ્રમાણે યેન અવ્યયનો અર્થ “જેથી થાય છે. દા.ત. ચેન તાતા તેને ધ્યઃ (જેથી આપનાર છે, તેથી વખાણવા યોગ્ય છે.)
તેને અવ્યયના યેન પ્રમાણે જ અર્થ થશે. જેમ કે તેનાથી, તે કારણથી વગેરે. વિરેન અવ્યયનો અર્થ દીર્ઘકાળ થાય છે. “ર વિરેન પર્વત વહેતું” (દીર્ઘકાળ સુધી પર્વતમાં વસવું જોઈએ નહીં.) “જ્યિત્ વિરે કાર્યપુત્ર: પ્રતિપત્તિમ્ સ્થિતિ ?” (કેટલા લાંબા સમય સુધી આર્યપુત્ર આદરને આપશે ?) આગળ જતાં વિરાય, વિરત્ તથા વિરસ્ય અવ્યયો આવશે એ બધાનો જ અર્થ દીર્ઘકાળ થશે. દા.ત. “વિરાય નિર્ધનો મૂત્વા” (લાંબા સમયથી ધન વગરનો થઈને) તથા વિરત્ દૂછોકસિ (તું દીર્ઘકાળ સુધી જોવાયો છે.) “વિરસ્ય ધનત્તબ્ધ મસિ” (તું દીર્ઘકાળથી ધનને પ્રાપ્ત કરેલી છે.)
“મન્ત” અવ્યયનો અર્થ બતાવે છે - અન્તરેખ અવ્યય વિના અર્થમાં આવે છે. દા.ત. “વાર્ અન્તરેખ નદિ સંપ્રતિ વીશઃ ” તારા વિના વર્તમાનમાં બીજો કોઈ સ્વામી નથી. હવે ચતુર્થી, વિભક્તિ અન્ન જેવી આભા જેની છે, એવા અવ્યયો બતાવે છે – “
તુમ્” તથા “તવ”નો "તે" સ્વરૂપ અન્વાદેશ થાય છે. આ અન્વાદેશ અવ્યય સ્વરૂપે છે. તેમાં કોઈ વિભક્તિ રહેતી નથી, તેનો અર્થ તને અથવા તો તારો થાય છે. એ જ પ્રમાણે “મહ્ય” તથા “મન”નો “” સ્વરૂપ અન્વાદેશ થાય છે. આ અન્વાદેશ અવ્યય સ્વરૂપે છે. તેમાં કોઈ વિભક્તિ રહેતી નથી, તેનો અર્થ મને અથવા તો મારો થાય છે.
ઉત્તરાય” અવ્યયનો અર્થ ઉપર આવી ગયો છે. “અદ્વય” અવ્યય શીધ્ર અર્થમાં છે. રઘુવંશકાવ્યમાં આ અંગેનું એક ઉદાહરણ આવે છે – અઢીય તાવત્ રૂપેન તમો નિરર્ત (સૂર્યનાં સારથિ વડે તરત જ અંધકાર દૂર કરાયો.) હવે પંચમી વિભક્તિ જેવી આભા જેની છે એવા અવ્યયોના અર્થ બતાવે છે – “વિર” અવ્યયનો અર્થ અમે ઉપર જણાવી ગયા છીએ.
“અરમા” અવ્યયનો અચાનક અર્થ થાય છે. દા.ત. મક્કમતુ મા+I7ના સદ વિશ્વાનો ને યુવત: I (અચાનક આવનારની સાથે વિશ્વાસ યોગ્ય નથી.) હવે ષષ્ઠી વિભક્તિ જેવી આભા જેની છે એવા અવ્યયોનો અર્થ બતાવે છે – “વિરી” અવ્યયનો અર્થ ઉપર આવી ગયો છે. “ગોડજસ્થ” અવ્યયનો પરસ્પર અર્થ થાય છે. મન” અવ્યય મારું અથવા મારા અર્થમાં વિદ્યમાન છે.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ ૧-૧-૩૩
હવે સપ્તમી વિભક્તિ જેવી આભા જેની છે એવા શબ્દોના અર્થ બતાવે છે ‘‘પરે’” અવ્યયનો અચાનક અર્થ થાય છે. દા.ત. નિદન્તિ પરીનું પર્વે ય: (જે શત્રુઓને અચાનક હણે છે.) વાનમ્ વરે યશઃ (અચાનક દાન એ યશ સ્વરૂપ છે.)
૫૪૮
—
“પ્રે” અવ્યયની સામે અથવા “પ્રથમ” અથવા તો ની ઉપસ્થિતિમાં, અર્થમાં આવે છે. દા.ત. વમત્રે વક્ષ્યતે (આ પ્રમાણે પછી કહેવાશે.) અહીં ‘અન્ને’” અવ્યય પછી અર્થમાં આવ્યો છે. “ને” અવ્યયનો “પો ફાટતાં જ” અર્થ થાય છે.
“પ્રાદે” અવ્યયનો અર્થ પ્રાતઃકાળ અથવા સવારનો સમય છે.
“દે” અવ્યયનો અર્થ, કારણ અને નિમિત્ત થાય છે.
“રા” અવ્યયનો અર્થ રાત્રિ થાય છે. શબ્દકલ્પદ્રુમમાં “ૌ”નો અર્થ નિશા લખેલ છે. આ અર્થ અમરટીકામાં ભરત માને છે.
“વેત્તાયામ્” અવ્યયનો અર્થ “સમયમાં” થાય છે. દા. ત. વેતાયામ્ ધર્મમ્ । (તું સમયે ધર્મ કર.)
“માત્રાયામ્” અલ્પ અર્થમાં આવે છે. માત્રાયામ્ ગૌષધમ્ સ્વાર્ । (તું ઔષધને માત્રામાં ખા.)
આ બધા અવ્યયો પ્રથમા વગેરે વિભક્તિ અન્તવાળા શબ્દો જેવા જ અવ્યયો છે અર્થાત્ વિભક્તિ અન્તવાળા શબ્દોનું જેવું સ્વરૂપ છે, તેના જેવા જ આ બધા શબ્દો અવ્યયસંજ્ઞાવાળા થાય છે. જેમ સંસારમાં અસલ વસ્તુ હોય એની નકલ કરીને બીજી કોઈક વ્યક્તિ અસલ જેવી નકલી વસ્તુ બનાવે ત્યારે નકલી વસ્તુ અસલ જેવી જ છે એવું કહેવાય છે. એ જ પ્રમાણે અહીં પણ અસલ વિભક્તિઅન્ત જેવા જ આ નકલી શબ્દો અવ્યય સ્વરૂપે છે.
(7॰ પ્ર૦) અસ્તિ, નાસ્તિ, ગતિ, અસ્મિ, વિદ્યતે, મતિ, વૃત્તિ, વૃત્તિ, મળ્યે, શક્રે, અસ્તુ, મવતુ, પૂર્વતે, સ્વાત્, ગામ, આહ, વર્તતે, નવર્તતે, યાતિ, નયાતિ, પશ્ય, પશ્યત, આવ, આવ, આત, કૃત્તિ તિવાવિવિમત્સ્યન્તપ્રતિપાઃ ॥રૂરૂા
અનુવાદ :- હવે તિવાવિ વિભક્તિ અન્નવાળા અવ્યયો બતાવે છે -
“અસ્તિ” અવ્યય વિદ્યમાન અર્થમાં છે. જેમ કે અસ્તિક્ષીરા નૌઃ (વિદ્યમાન દૂધવાળી ગાય.) તથા “આથી આમ છે કે” અર્થમાં પણ ‘“અસ્તિ” અવ્યય આવે છે. દા.ત. અસ્તિ સિંહઃ પ્રતિવતિ # આથી આમ છે કે સિંહ રહેતો હતો.
‘“નાસ્તિ” અવ્યય અવિદ્યમાન અર્થમાં આવે છે. દા.ત. નાસ્તિક્ષી। નૌઃ (દૂધ વગરની ગાય.) “અસિ” અવ્યયનો અર્થ હું થાય છે. “અસ્મિ”નો જે અર્થ છે એ જ “સિ”નો અર્થ છે.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
“અસ્મિ’” અવ્યય અહમ્ અથવા તો હું અર્થમાં છે. દા. ત. અસ્મિ ત્વામ્ વશ્મિ (હું તમને
કહું છું.)
૫૪૯
''
“વિદ્યતે” અવ્યય સત્તા અર્થમાં છે તથા “મતિ” અવ્યય હોવું અર્થમાં છે તેમજ “’િ અવ્યય આવો અર્થમાં છે. “વ્રૂત્તિ” અવ્યય બોલો અર્થમાં છે.
“મન્યે” અવ્યય “એવી સંભાવના” અર્થમાં છે. દા.ત “મન્યે વમ્ ભવેત્” (સંભાવના છે કે એ પ્રમાણે થાય.)
“શશ્ને” અવ્યય સંભાવના અર્થમાં છે. ઉત્કટકોટિનો સંશય હોય ત્યારે (એક ટકા જેટલી ન હોવાની શક્યતા હોય અને નવ્વાણું ટકા જેટલી હોવાની શક્યતા હોય ત્યારે) “શશ્ને’ અવ્યયનો પ્રયોગ થાય છે. દા. ત. શશ્ને તેવવત્ત: અન્ન અસ્તિ (માનો કે ન માનો અહીં દેવદત્ત છે જ.)
‘“અસ્તુ” અવ્યય ઇચ્છા અર્થમાં છે. દા.ત. અસ્તુ મમ ધનમ્ (મને ધન હોય.) ભવતુ વતામિ । (સારું ! હું ચાલુ છું.) અહીં ભવતુ અવ્યય “સારું” અર્થમાં છે.
“પૂર્વતૈ” અવ્યય નિષેધ અર્થમાં અર્થાત્ રોકવું અર્થમાં છે. દા.ત. “પૂર્વતે પ્રાળાયામેન’” (પ્રાણાયામ વડે સર્યું.)
“સ્યાત્” અવ્યય સંભાવના અર્થમાં છે. આવું થઈ શકે છે વગેરે અર્થમાં પણ ‘“સ્યાત્” અવ્યય છે. દા.ત. યત્ વમ્ એ પ્રમાણે ભલે થાય. અહીં આવું થઈ શકે છે એવા અર્થમાં “સ્વાત્’ અવ્યય આવ્યો છે.
“આજ્ઞ” અવ્યય ઇતિહાસની ભૂતકાળ સંબંધી ઘટનાનો સૂચક છે તથા “આઇ” અવ્યય કઠોરતા, કહેવું, આજ્ઞા તથા મોકલવા વગેરે અર્થોમાં છે તથા “વર્તતે” અવ્યય વિદ્યમાન અર્થમાં છે.
‘“નવર્તતે” અવ્યય અવિદ્યમાન અર્થમાં છે તથા યાતિ અવ્યય “તે જાય છે” અર્થમાં છે તેમજ ‘“નયાતિ’ અવ્યય “તે જતો નથી” અર્થમાં છે. ‘‘પશ્ય’’ અવ્યય તું જુવે છે તેવા અર્થમાં છે તેમજ ‘‘પશ્યત” અવ્યય તમે જુઓ છો તેવા અર્થમાં છે.
આવહ અવ્યય હિંસા, ઉપક્રમ (પ્રારંભ) તથા નિંદા અર્થમાં છે. દા.ત. રીન્ આવહ (તે શત્રુઓને મારે છે.)
નિંદા અર્થનું ઉદાહરણ આ પ્રમાણે છે - કોઈ કહે કે, આ કાર્ય હું કરું ? હવે આ કામ (કાર્ય) બહુ અઘરું હોય ત્યારે સામેવાળી વ્યક્તિ બીજી વ્યક્તિની નિંદા કરવાના અભિપ્રાયથી કહે છે -
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૩
૫૫૦ બાદ યઃ કરિષ્યતિ(તમે કરો જો કરી શકશો તો.) અહીં કાર્ય કરવાની યોગ્યતા ન હોવાથી નિંદા અર્થમાં આ પ્રમાણે બોલે છે.
માલ તથા મત બંને અવ્યય એક જ અર્થવાળા છે. આ બંને અવ્યયનો અર્થ નિંદા વિનાશ અને પ્રતિગ્રહ (ગ્રહણ કરવા સ્વરૂપ) છે. ઉપર જણાવેલા તમામ અવ્યયો તિવાતિ વિભક્તિઅન્તવાળા શબ્દો જેવા જ છે.
-: શબ્દમહાર્ણવન્યાસ - श० न्या०-विभक्तीत्यादि-तस् आदिर्येषां ते तसादयः, थम् अन्ते येषां ते थमन्ताः, थमन्ताश्च ते तसादयश्चेत्यत्र बहुव्रीहिगर्भः कर्मधारयः, तदनु विभक्तयश्च थमन्त-तसादयश्चेति द्वन्द्वः, ततश्चाभा-शब्देनोष्ट्रमुखादित्वात् बहुव्रीहिः, तदन्तविधिरत्र पूर्ववत् । ।
-: શબ્દમહાર્ણવન્યાસનો અનુવાદ :તમ્ આદિમાં છે જેઓને તે તા: થાય છે. અહીં તણાયઃ એ બહુવ્રીહિ સમાસ થશે. તથા શમ્ અન્તમાં છે જેઓને એ પ્રમાણે થમત્તા પણ બહુવ્રીહિ સમાસ થશે. થમન્તા: ર તે સાથ એમ કર્મધારય સમાસ થતાં થમન્તતસાય: શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આમ બહુવ્રીહિ જેનાં ગર્ભમાં છે એવો કર્મધારય સમાસ છે.
હવે વિમવિત” અને “થમત્ત તસવ:”નો દ્વન્દ સમાસ થતાં “વિમતિથનન્તતસાયઃ” સામાસિક શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. ત્યારબાદ “મા” શબ્દની સાથે “૩મુવાદ્રિયઃ” (૩/૧/૨૩) સૂત્રથી બદ્રીહિ સમાસ થતાં “વિમવિતથમન્તતસદ્દિામા." સ્વરૂપ સામાસિક શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. વિભક્તિ વગેરે તમામ પ્રત્યયો હોવાથી આગળનાં સૂત્રની જેમ જ પ્રત્યયાતવાળા શબ્દો અવ્યય તરીકે જાણવા. (શ૦૦) “યાવિવિમવિત:” [૨.૨.૨૧.] તિ વવનાડુમથી વિપવિત:-સ્થતિઃत्यादिश्च, अतस्तदन्तप्रतिरूपकं क्रमेण दर्शयति-अहंयुरित्यादि-अहमस्यास्ति, शुभमस्यास्ति "ऊर्णाऽहं-शुभमो युस्" [७.२.१७.] इति युसि अहंयुः, शुभंयुः । यदीदं विभक्तिप्रतिरूपकं नाभविष्यदव्ययं तदा विभक्त्यन्तरानुत्पत्तौ सत्यैकार्थ्ये पूर्वविभक्तेलृपि अहं पुत्रोऽस्य ‘मत्पुत्रः' इत्यादिवद् वैरूप्यमापत्स्यत।
અનુવાદ :- (૧/૧/૧૯) સૂત્ર પ્રમાણે “વિપતિ” શબ્દથી “સિ” વગેરે અને “તિ” વગેરે બંને વિભક્તિનો બોધ કરવો. આથી જ હવે “જિ” વગેરે અને “તિ” વગેરે પ્રત્યયાત જેવાં
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૫૧
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
શબ્દો અનુક્રમે બતાવે છે - “અહંયુઃ” વગેરે શબ્દો સિ વગેરે વિભક્તિ અંતવાળા જેવાં હોવાથી આ સૂત્રથી અવ્યયસંજ્ઞાવાળા થાય છે. અહમ્ (હું પણું) જેને છે તથા કલ્યાણ જેને છે, એ અર્થમાં ‘“ડિö-શુમનો યુસ્” (૭/૨/૧૭) સૂત્રથી ‘યુસ્” પ્રત્યય થતાં “અહંયુઃ” અને “શુભંયુઃ” શબ્દો પ્રાપ્ત થાય છે.
+
હવે “અહમ્” શબ્દને આ સૂત્રથી અવ્યયસંજ્ઞા ન થઈ હોત તો “અહમ્ + યુ” આ પરિસ્થિતિમાં તદ્ધિતવૃત્તિ થવાથી (અહમ્ને બીજી કોઈ વિભક્તિની ઉત્પત્તિ ન થતાં) “પેાર્થે” સૂત્રથી પૂર્વની સિ” વિભક્તિનો લોપ થતાં “અસ્મર્ યુ” આ અવસ્થામાં ‘ત્વમૌ પ્રત્યયોત્તરપવે...' (૨/૧/૧૧) સૂત્રથી “અસ્મ’નો ‘“મ ્” આદેશ થવા દ્વારા ‘‘મઘુ:’ એ પ્રમાણે અનિષ્ટ રૂપ થાત. જેમ અહં પુત્ર: અસ્ય આ અર્થમાં બહુવ્રીહિ સમાસ થતાં “મત્વત્ર:” (અહમ્ની વિભક્તિનો લોપ થવા દ્વારા) સામાસિક શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે તે જ પ્રમાણે અહીં “મઘુ:” રૂપ
પ્રાપ્ત થાત.
(श० न्या० ) एवम् ' अस्तिक्षीरा ब्राह्मणी' इत्यत्रास्तिशब्दस्य त्यादिविभक्त्यन्तप्रतिरूपकाव्ययत्वाभावे नामत्वाभावात् समासाभावे आब् न स्यात् ।
અનુવાદ :- એ જ પ્રમાણે વિદ્યમાન દૂધવાળી બ્રાહ્મણી આ બહુવ્રીહિ સમાસમાં જો ‘“અસ્તિ’ શબ્દને ત્તિ વગેરે વિભક્તિ અંત જેવો અવ્યય ન માન્યો હોત તો નામસંજ્ઞાનો અભાવ થાત અને નામસંજ્ઞાનો અભાવ થતાં સમાસનો અભાવ થાત તથા સમાસનો અભાવ થયે છતે “પ્’ થાત નહિ.
(श०न्या० ) कृतमि ( कुत इ) त्यादयस्तसादिप्रतिनिभाः । अहमिति प्रथमैकवचनान्तप्रतिरूपकम् । शुभमादयस्त्रयो द्वितीयान्तप्रतिरूपकाः । येनेत्यादयश्चत्वारस्तृतीयान्तसदृशा: । तेप्रभृतयश्चत्वारश्चतुर्थ्यन्तप्रतिरूपकाः । चिरादकस्मादित्येतौ पञ्चम्यन्ततुल्यौ । चिरस्यादयस्त्रयः षष्ठ्यन्तनिभाः । शेषा अष्टौ सप्तम्यन्ताकृतयः । न च वाच्यमेते स्वार्थे प्रथमादिविभक्त्यन्ता एव, ‘अहंयुः, અર્થ(ગ્રે)ત્ય' ત્યાવી ‘“પેાર્થે” [રૂ.૨.૮.] કૃતિ વિભક્તિનોને તવન્તશ્રવળાપ્રસક્રાવિત્યાન્નएत इत्यादि । अस्त्यादीनां च तिवादिप्रतिरूपकत्वे प्रयोजनमुक्तमेव ||३३||
I
અનુવાદ :- અહીં કૌંસનો પાઠ સંગત જણાય છે. ‘તા:” વગેરે “તમ્' વગેરે પ્રત્યયાંતવાળા જેવાં શબ્દો આ સૂત્રથી અવ્યયસંજ્ઞાવાળા થાય છે. ‘“અહમ્’” એ પ્રમાણે પ્રથમા વિભક્તિ એકવચન અંત જેવો અવ્યય થાય છે. શુભમ્ વગેરે ત્રણ શબ્દો (પર્યાપ્તમ્ સુધી) દ્વિતીયા વિભક્તિ એકવચન અંત જેવાં અવ્યયો થાય છે. ‘યે” વગેરે ચાર શબ્દો (અન્તરેળ સુધી) તૃતીયા-વિભક્તિ એકવચન અંત જેવાં અવ્યયો થાય છે. તે વગેરે ચાર શબ્દો ચતુર્થી અંત જેવા (અન્નાય સુધી) અવ્યયો થાય
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૩
૫૫૨
છે. “વિરાત્” અને “અસ્મા” આ બંને શબ્દો પંચમી વિભક્તિ એકવચન અંત જેવાં અવ્યયો થાય છે. “ચિરસ્થ” વગેરે ત્રણ શબ્દો (મમ સુધી) ષષ્ઠી વિભક્તિ એકવચન અંત જેવાં અવ્યયો થાય છે. પવેથી શરૂ કરીને માત્રયમ્ સુધીનાં આઠ શબ્દો સપ્તમી વિભક્તિ એકવચન અંત જેવાં અવ્યયો થાય છે.
“અમ્” વગેરે શબ્દો હું વગેરે અર્થમાં પ્રથમા વગેરે વિભક્તિ અંતવાળા જ છે, એવું કહેવું નહીં. અયુ: તથા અદ્રેત્ય વગેરે પ્રયોગોમાં વિભક્તિનો લોપ “પેાર્થે” (૩/૨/૮) સૂત્રથી જણાતો નથી. જો આ બધાને વિભક્તિ અંત જેવાં ગણીને અવ્યયસંજ્ઞા ન માનીએ તો “અહંયુઃ”, “પ્રેનૃત્ય” વગેરેમાં વિભક્તિનો લોપ થયે છતે મઘુ:, ‘“અપ્રત્ય’” વગેરે શબ્દો સંભળાત. પરંતુ વિભક્તિ અંતવાળા જેવાંની અવ્યયસંજ્ઞા થવાથી હવે અવ્યયને નવી વિભક્તિ આવી અને “પેાર્થે’” સૂત્રથી લોપ થશે. અહીં “અહમ્” વગેરે પ્રકૃતિ બની, આથી કોઈ પણ જાતનાં ફેરફાર વિનાની જ રહેશે. આથી જ બૃહવૃત્તિ ટીકામાં લખ્યું છે કે, ‘‘અમ્” વગેરે પ્રથમા વગેરે વિભક્તિ અંત જેવાં અવ્યયસંજ્ઞાવાળા થાય છે તથા “અસ્તિ” વગેરે જે ત્તિવાદ્દિ અંતવાળા છે તે શબ્દોને પણ ત્તિવાહિ અંતવાળા જેવાં માનીને જ આ સૂત્રથી અવ્યયસંજ્ઞા કરી છે. તેનું પ્રયોજન કહેવાઈ જ ગયું છે.
અહીં અમારી કેટલીક વિચારણાઓ જણાવીએ છીએ : (૧/૧/૩૨) સૂત્રથી “પિત્ તમ્” વગેરે પ્રત્યયાંતવાળાની અવ્યયસંજ્ઞા થઈ જ જતી હતી, છતાં આ સૂત્રમાં ફરીથી તસ્ વગેરે પ્રત્યયાંતવાળાની અવ્યયસંજ્ઞા શા માટે કરી ? આનાં અનુસંધાનમાં આ સૂત્રથી તા: વગેરે શબ્દોની જે અવ્યયસંજ્ઞા થશે તે “પિત્તસ્” વગેરે સ્વરૂપ તદ્ધિત પ્રત્યયાંતવાળા શબ્દો ગણાશે નહિ. પરંતુ માત્ર અવ્યુત્પન્ન નામ જ ગણાશે. આથી તદ્ધિત અંત માનીને જે અર્થ થતાં હશે, તે અર્થો આ અવ્યયનાં થશે નહીં તથા આ અવ્યયો તદ્ધિત પ્રત્યયાંતવાળા છે એવું માનીને તે તે સૂત્રો સંબંધી કાર્યો પણ નહિ થાય. દા.ત. યથાઽથા (૩/૧/૪૧) સૂત્રથી “યથા” અવ્યય અવ્યુત્પન્ન હશે તો જ સમાસ થશે. એટલે કે એ સૂત્રથી “યથા રેવત્ત: તથા યજ્ઞત્ત:' અહીં સાદશ્ય અર્થ હોવાથી (૩/૧/૪૧) સૂત્રથી સમાસ થશે નહીં. આથી સાદશ્ય અર્થમાં હવે “યથા’ અવ્યય આવશે તો (૩/૧/૪૦) સૂત્રથી પણ સમાસ થશે નહિ. અહીં વિભક્તિ અન્ત જેવી આભાવાળા તથા તમ્ વગેરે પ્રત્યયાન્ત જેવી આભાવાળા અવ્યયોના અર્થો તદ્વિતાન્ત જેવા નથી થતાં. માટે જ અમે બૃહદ્વૃત્તિટીકાના ભાષાંતરમાં અલગ અલગ અર્થો આપ્યા છે.
-: ન્યાસસારસમુદ્ધાર ઃ
न्या० स० विभक्तीत्यादि - आदङ्केति - अत्र " तकु कृच्छ्रजीवने" इत्यस्य स्थाने दकुरिति પન્તિ રી
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૫૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ - न्याससारसमुद्धारनो अनुवाद :पूर्व ®qj अर्थवाणी "तकु" धातु पडे गानो छ भने २॥ तकु नां स्थानमा “दकु" पायो छे. माथी "आदङ्क" अव्यय ५९॥ थाय छे.
॥ त्रयस्त्रिंशत्तमम् सूत्रम् समाप्तम् ॥
सूत्रम् - वत्तस्याम् । १ । १ । ३४ ॥
-: तत्वप्रशि:वत्-तस्याम्प्रत्ययान्तः शब्दोऽव्ययसंज्ञो भवति । वत्-तसिसाहचर्याद् 'आम्' इति तद्धितस्य "किंत्याद्येऽव्यय०" [७.३.८.] इत्यादिना विहितस्यामो ग्रहणम् ।
तत्वमशिनो अनुवाद :"वत्", "तसि" भने "आम्" प्रत्ययान्तवाशी अव्ययसंवा थाय छे. "वत्" भने "तसि"Fi सयर्यथा "किंत्याद्येऽव्यय..." (७/3/८) वगैरे सूत्र 43 विधान ४२८ तद्धित संबंधी "आम्"मुं ४ ४५ ४२.
(त० प्र०) मुनेरहँ मुनिवद् वृत्तम्, "तस्या क्रियायां वत्" [७.१.५१.] इति वत् । क्षत्रिया इव क्षत्रियवद् युद्ध्यन्ते, "स्यादेरिवे" [७.१.५२.] इति वत् । पीलुमूलेनैकदिक्-पीलुमूलतो विद्योतते विद्युत्, "तसिः" [ ६.३.२११.] इति तसिः । उरसैकदिक्-उरस्तः, “यश्चोरसः" [६.३.२१२.] इति तसिः । आम्-उच्चैस्तराम् । उच्चस्तमाम् ॥३४॥
अनुवाद :- तेने योग्य सेवा या डोते. छते. षष्ठी संत नामने "वत्" प्रत्यय "तस्या क्रियायां वत्" (७/१/५१) सूत्रथी थाय छे. माथी. "मुनिवद् वृत्तम्"नो अर्थ "भुनिने योग्य मेषु माय२९॥" थाय छे. "सि" वगेरे विमति संतवाणi शथी सादृश्यवाणी या अर्थ होते. छते "वत्" प्रत्यय थाय छे. ("स्यादेरिवे" (७/१/५२) सूत्रथी) क्षत्रियवत् युद्ध्यन्ते क्षत्रियनाम तमो युद्ध ४३ छ. समान शि॥ अर्थमा तृतीयान्त नामथी ५२ तसिः
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
सू० १-१-३४
પપ૪ (६/७/२११) सूत्रथी तसि (तस्) प्रत्यय थाय छ तथा तृतीयान्तवाणा मेवा उरस् शथी ५२ समानशा अर्थमां यश्चोरसः (5/3/२ १२) सूत्रथा "य" तेम०४ "तसि" प्रत्यय थाय छे. माथी पीलुमूलेन एक-दिक् ॥ अर्थमा तस् प्रत्यय थdi पीलुमूलतः शनी प्राप्ति थाय छे. पीलुमूलतः विद्योतते विद्युत् (पासुभूलना (20 मे. २।४स्थानमा थdi वृक्षतुं नाम छ.) समानशामi वाणी
उरसा एकदिक् इति उरस्तः (छातीनी साथे समान हमi) तथा आम् प्रत्ययान्तવાળા કુવૈતરમ્ તેમજ યુવૈતમામ્ આ બંને શબ્દોના (અવ્યયોના) અર્થ અત્યન્ત ઊંચું થાય
-: श०४महाविन्यास :वत्-तस्यामिति-त्रिपदः समाहारो द्वन्द्वः, तदन्तविधिः पूर्ववत् । 'आम्' इति षष्ठीबहुवचनस्य तद्धितस्य परोक्षास्थाननिष्पन्नस्य चाविशेषात् त्रयाणां ग्रहणं प्राप्नोति, द्वयोरेव चेष्यते, अतिव्याप्त्युपहतत्वादलक्षणमेतद् इत्याह-वत्तसीत्यादि । अयमर्थः-वत्-तसी अविभक्ती, तत्साहचर्यादामोऽप्यविभक्तेरेव ग्रहणम्, 'दरिद्राञ्चकृवद्भिः' इत्यत्र क्वसुस्थाननिष्पन्नस्य पचतितरामित्यस्य च ग्रहणं भवति, तावेव हि तयोर्वत्-तस्योरविभक्तित्वेन हितौ अत आह-तद्धितस्येत्यादिरूपापेक्षया त्वेकवचनम्, अत एव "कित्याद्येऽव्यय०" [७.३.८.] ('इत्यादिना') इत्यत्रादिशब्द आम्विधायकसूत्रपरिग्रहार्थ उक्तः । दरिद्राञ्चकृवद्भिरित्यत्रामोऽव्ययत्वेऽपि कुत्सितादौ "अव्ययस्य को द् च" [७.३.३१.] इति अग् न भवति, अपरिसमाप्तार्थत्वाद् आमन्तस्य कुत्सितादिभिर्योगाभावादिति । अथवाऽऽमेव य आम्, स एवान्यत्र गृह्यते, षष्ठीबहुवचनं तु मनसामित्याम् च मुनीनामिति नाम् च इति तस्याग्रहणम् ।।
- शमविन्यासनो अनुवाद :"वत्तस्याम्" ॥ माj ५६ त्रि५६ समाएर द्वन्द्व सभासवाणुं छे. "वत्", "तसि" भने "आम्" ॥ोय "तद्धित" प्रत्ययो छे. मा प्रत्ययो डोवाथी प्रत्ययान्त नमानी अव्ययसंश। थाय छे. साम तो संविधिम तदन्तनी संविधिनी तदन्तम् पदम् (१/१/२०) सूत्रमा निषेध કરેલ હતો. આથી આ સૂત્રમાં આ ત્રણ પ્રત્યયાન્ત નામોની અવ્યયસંજ્ઞા થઈ શકશે નહીં. આમ છતાં પણ અહીં તદ્દન્ત નામોની અવ્યયસંજ્ઞા ઇષ્ટ છે. આથી આ ત્રણેય પ્રત્યયાત્ત નામોની भव्यय अधणतस्वाद्या शसः (१/१/३२) सूत्रमi seी नाति प्रमा) थशे. सूत्रम "आम्" प्रत्ययन ३९॥ ४२८. छ. आम् प्रत्यय त्र प्रा२ना प्राप्त थाय छे. (१)
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૫૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ ષષ્ઠી બહુવચનનો તથા (૨) તદ્ધિતનો તેમજ (૩) પરોક્ષાના સ્થાનમાં પ્રાપ્ત થતો. હવે સૂત્રમાં કોઈ વિશેષતા ન બતાવી હોવાથી ત્રણેય પ્રકારના મામ્ પ્રત્યયનું ગ્રહણ થઈ શકે છે. આચાર્ય ભગવંતને માત્ર બે જ પ્રકારના મામ્ ઇષ્ટ છે, જ્યારે સૂત્રના સામર્થ્યથી તો ત્રણેય પ્રકારના “નામુ”નું ગ્રહણ પ્રાપ્ત થાય છે. આથી અતિવ્યાપ્તિ દોષથી દૂષિત થતું હોવાથી આ સૂત્ર બરાબર નથી. આ આપત્તિને ટાળવા માટે બ્રહવૃત્તિટીકામાં લખ્યું છે કે વત્ અને તfસ પ્રત્યયના સાહચર્યથી “કામ” પ્રત્યય પણ તદ્ધિતનો લેવો. પરંતુ પરોક્ષા સ્થાનનો “મા” પણ લેવો છે આથી નીચે કહેલી નીતિથી બંને ગામ લઈ શકાશે. “વ” તેમજ “સ” પ્રત્યય વિભક્તિ સ્વરૂપ નથી. આથી અવિભક્તિના સાહચર્યથી મામ્ પણ અવિભક્તિ સ્વરૂપ જ ગ્રહણ કરવો, જેનાથી રિદ્રાખ્યુદ્ધિઃ પ્રયોગમાં વમ્ (સ્વસ) સ્થાનમાં પ્રાપ્ત થયેલ “કામ”નું ગ્રહણ થઈ શકશે. આ પ્રમાણે એક તદ્ધિત સંબંધી મામ્ લેવાશે તેમજ બીજો પરીક્ષા સ્થાનથી નિષ્પન્ન થયેલો એવો સામ્ પણ લેવાશે. અહીં ષષ્ઠી વિભક્તિ સંબંધી જે માનું છે તે લઈ શકાશે નહીં. પતિતરી પ્રયોગમાં તદ્ધિત પ્રત્યય સંબંધી “મા” છે. આથી “વ” અને “તમ્”ની સાથે અવિભક્તિ સ્વરૂપ એવો “મા”” જ લઈ શકાશે. આના અનુસંધાનમાં બૃહદ્રવૃત્તિટીકામાં આચાર્ય ભગવંતશ્રીએ તદ્ધિત સંબંધી (૭૩/૮) સૂત્રથી વિધાન કરાયેલ મામ્ પ્રત્યયનું ગ્રહણ થશે એવી પંક્તિઓ લખી છે.
હવે શંકા એ થાય છે કે જો બંને “બા'નું ગ્રહણ કરવાનું ઇચ્છાયું હોય તો ‘મામ ત તદ્ધિતણ આ પ્રમાણે એકવચનનો પ્રયોગ શા માટે ? અહીં ઇષ્ટ છે બે ‘મામ્' જ્યારે “તદ્ધિતી’ એકવચન કરવા દ્વારા માત્ર તદ્ધિતીનો ‘મામ્' જ પ્રાપ્ત થઈ શકશે. એના અનુસંધાનમાં આચાર્ય ભગવંતશ્રી બૃહગ્યાસમાં જણાવે છે કે અહીં “તદ્ધિત' પ્રત્યયના સ્વરૂપની અપેક્ષાએ જ એકવચન કર્યું છે. આથી માત્ર “તદ્ધિત’નો ‘રામ' પ્રત્યય જ આવી શકશે, પરંતુ બૃહદ્રવૃત્તિ ટીકામાં ‘
વિત્યાદ્રિgo' (૭૩,૮) પછી જે ત્યાદિના' શબ્દ લખ્યો છે તે બા'નું વિધાન કરનાર સૂત્રના ગ્રહણ કરવા માટે છે. આથી હવે ‘ગાદ્રિ’ શબ્દથી “ધાતોને' (૩/૪૪૬) સૂત્રનું ગ્રહણ પણ થઈ શકશે, જેનાથી પરોક્ષાનો ‘ગામ' પણ લઈ શકાશે. આ પ્રમાણે વિભક્તિભિન્ન એવા બંને ‘સામ્' પ્રત્યયોનું ગ્રહણ થઈ શકશે.
“રિદ્રષ્યવૃદ્ધિ" : અહીં “રિદ્રામ” શબ્દ “મા” અન્તવાળો હોવાથી અવ્યય થાય છે. છતાં પણ “મવ્યયસ્થ શે ...” (૭/૩/૩૧) સૂત્રથી અન્ય સ્વરની પૂર્વમાં ‘પ્રત્યય થતો નથી, કારણ કે એ સૂત્રથી “કુત્સિત’ અર્થમાં ‘મ પ્રત્યય થાય છે. જ્યારે અહીં ‘ગા-પ્રત્યય અપરિસમાપ્ત અર્થમાં હોવાથી ‘કુત્સિત' વગેરે અર્થ થઈ શકતો નથી માટે (૭/૩/૩૧) સૂત્રથી ‘મ પ્રત્યય થતો નથી.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૪
પપ૬ સૂત્રમાં સામાન્યથી ‘મામ્' લખ્યો છે, આથી ત્રણેય “મા” ગ્રહણ કરવાની આપત્તિ આવે છે. આ આપત્તિનું નિરાકરણ ‘અથવા' લખવા દ્વારા બીજી રીતે જણાવે છે. કામ્' તરીકે જે ‘મા' સ્વરૂપ પ્રત્યય હોય તે જ લેવાશે. ષષ્ઠી બહુવચનનો જે મામ્ છે તે માન્ સ્વરૂપવાળો પણ છે અને નામ્ સ્વરૂપ-વાળો પણ છે. “મનસામ્' પ્રયોગમાં મામ્ સ્વરૂપવાળો મામ્ છે, જ્યારે મુનીનામું પ્રયોગમાં જે સામ્ છે તે નામ્ સ્વરૂપવાળો છે. આથી ષષ્ઠી બહુવચનનો મામ્ શુદ્ધ એવા મામ્ સ્વરૂપવાળો ન હોવાથી તેનું ગ્રહણ થઈ શકશે નહીં. (શચા) “નિદ્ જ્ઞાને” અત: “મનેતો વચ્ચે વા” [૩૦ દ૨૨.] રૂતિ સુપ્રત્યે નિઃા ક્ષકે સૌત્રા “દુ-યો-મ--વસિ" [388.] રૂતિ 2 ક્ષત્ર, તસ્થાપત્યમ્
ક્ષત્રી" [૬.૨.૨૩.] યે ક્ષત્રિય: “પદ્ઘ પાને" અતઃ “પીડ ”િ [૩૦ ૮૨૨.] રૂતિ સુઝત્ય પીતુ: નૂ વધુનેઅતઃ “શુ-શીખૂણ્ય: ”િ [૩૦ ૪૬રૂ.] રૂતિ સ્ને मूलम्, पीलोर्मूलं पीलुमूलम् । "ऋक् गतौ" अतः "अर्तेरुराी च" [उणा० ९६७.] इत्यसि ૩રમ્ ટ્વસ્તરેT(, ૩āસ્તા fમતિ-“વવત્ સ્વાર્થે” [૭.રૂ.૭.] તિ તરપિ “પ્રણે તમ” [૭.રૂ.૧.] તિ તમfપ વ તયોરન્તચામાડયત્વીત્ સર્વત્ર “અવ્યયી” [.૨૭.] તિ ચાર્જુ૫ /રૂઝ .
અનુવાદ - “વિચારવું” અર્થમાં “મન” ધાતુ ચોથા ગણનો છે. આ “" ધાતુથી “નેત વાસ્થ વા” (૩૦ ૬૧૨) સૂત્રથી “રૂ” પ્રત્યય થતાં “મુનિ:” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. સૌત્ર એવાં
સ” ધાતુથી “દુ-યા-મા....” (૩૦ ૪૫૧) સૂત્રથી “=" પ્રત્યય થતાં ક્ષત્રમ્ શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. હવે “ક્ષત્ર”નો દિકરો એ અર્થમાં “ક્ષત્રા.” (૬/૧૯૩) સૂત્રથી “ફ” પ્રત્યય થતાં “ક્ષત્રિય” શબ્દ બને છે.
પીવા” અર્થમાં “પી” ધાતુ ચોથા ગણનો છે. આ “વી ધાતુથી “પીર ”િ (૩VTo ૮૨૭) સૂત્રથી “સુ” પ્રત્યય થતાં “તુ:” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. “બંધન” અર્થમાં “મૂ" ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “મૂ" ધાતુથી “શુ-શી-મૂખ્ય..” (૩૦ ૪૬૩) સૂત્રથી “સ” પ્રત્યય થતાં “મૂત્રમ્" શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. હવે પીલુનું મૂળ એ પ્રમાણે ષષ્ઠી તપુરુષ સમાસ થતાં “પીલુમૂતમ્” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
ગતિ” અર્થવાળો “ટ” ધાતુ બીજા ગણનો છે. આ “28 ધાતુથી “સર્વેસરા ર” (૩૦ ૧૬૭) સૂત્રથી “શું” આદેશ થતાં અને “સુ” પ્રત્યય થતાં “ડર” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
૩ન્વેસ્વરી, સ્વૈતમામ્ પ્રયોગમાં “વવવત્ સ્વાર્થ” (૭/૩/૭) સૂત્રથી “તરપૂ” પ્રત્યય થતાં અને “પ્રણે તમ\" (૭/૩/૫) સૂત્રથી “તમ" પ્રત્યય થતાં તથા તે બે હોતે છતે અંતનો “કામ”
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
પપ૭.
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ माहेश थत "उच्चस्तराम्" भने "उच्चस्तमाम्" शो प्राप्त थाय छे. वे भाजधान अव्ययप थवाथी "अव्ययस्य" (3/२/७) सूत्रथी स्याह विमतिनो लो५ थाय छे.
__ -: न्याससारसभुद्धार :वत्तस्यामिति । आमिति षष्ठीबहुवचनस्य तद्धितस्य परोक्षास्थाननिष्पन्नस्य चाविशेषेण त्रयाणामपि ग्रहणं प्राप्नोति, द्वयोरेव चेष्यतेऽतोऽतिव्याप्त्युपहतत्वादलक्षणमेतद् इत्याह-वत्तसीति ।
-: વાસસારસમુદ્ધારનો અનુવાદ - ઉપરોક્ત તમામ પંક્તિઓનો અનુવાદ શબ્દમહાર્ણવન્યાસમાં આવી ગયેલ છે.
(न्या०स०) तद्धितस्येत्युपलक्षणम्, ततः "धातोरनेकस्वरात्०" [३.४.४६.] इत्यादिना विहितस्याप्यामो ग्रहणम्, तेन पाचयाञ्चक्रुषेत्यादौ टालोपे पदत्वादनुस्वारसिद्धिः ।
अनुवाद :- "तद्धितस्य" में प्रभारी उपलक्ष। २१३५ सम४यो. तेथी "धातोः अनेकस्वराद्..." (3/४/४६) सूत्रथा विधान २॥येल. "आम्"Y ५४॥ ९॥ १६ ॥.शे. तेथी "पाचयाञ्चक्रुषा" तृतीया श्वयन "टा"नो दो५ थत ५६५j प्राप्त थवाथी "पाचयाञ्चक्रुषा" प्रयोगमा (१/ 3/१४) सूत्रथा अनुस्वार स्१३५१mi "पाचयाञ्चक्रुषा" प्रयोगनी ५५ सिद्धि थशे.
(न्या०स०) न चोपलक्षणात् षष्ठीबहुवचनस्यापि ग्रहणं किं न स्यादिति वाच्यम्, यतो य आम् आमेव भवति स एव गृह्यते, अयं तु नाम् साम् वा भवतीति । यद्वा वत्तसी अविभक्ती, तत्साहचर्यादामोऽपि अविभक्तेरेव ग्रहणम्, ततो दरिद्राञ्चकृवद्भिरित्यत्र क्वसुस्थाननिष्पन्नस्य पचतितरामित्यत्र “किंत्याद्येऽव्यय०" [७.३.८.] इति विहितस्य च ग्रहणं भवति, यत एतावेव तयोर्वत्-तस्योरविभक्तित्वेन हिता-विति व्युत्पत्त्या तद्धितावित्यभिधीयते । अस्मिश्च व्याख्याने "कित्याद्येऽव्यय०" [७.३.८.] इत्यनेन इत्यन्तेन इदमेव सूत्रं संपूर्णं गृह्यते, आदिशब्देन तु "धातोरनेकस्वर०" [३.४.४६.] इति विहितस्य क्वसु-कानस्थानस्येति । तथा दरिद्राञ्चकृवद्भिरित्यत्रामन्तस्याव्ययत्वेऽपि कुत्सिताद्यर्थे "अव्ययस्य को द् च" [७.३.३१.] इति अक् न भवति, अपरिसमाप्तार्थत्वेनामन्तस्य कुत्सितार्थासंभवाद् इति । उच्चै-स्तरामिति-"क्वचित् स्वार्थे" [७.३.७.] इति प्रकृष्टे चार्थे तरप् ॥३४॥
અનુવાદ :- ઉપરોક્ત તમામ પંક્તિઓનો સંપૂર્ણ અનુવાદ શબ્દમહાર્ણવન્યાસમાં આવી ગયેલ છે. પરંતુ ઉપલક્ષણથી જેમ પરોક્ષનો મામ્ ગ્રહણ કરાય છે, તેમ કંઠી બહુવચનનો
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
सू० १-१-७४, १-१-34
પપ૮ પણ ગ્રહણ થઈ શકશે, આ પ્રશ્ન છે. જેનો જવાબ અનુવાદમાં (શબ્દમહાર્ણવન્યાસમાં) આવી गये। छे.
॥ चतुस्त्रिंशत्तमम् सूत्रम् समाप्तम् ॥
सूत्रम् – क्त्वातुमम् । १ । १ । ३५ ॥
तत्त्वप्रशि:क्त्वा, तुम्, अम् इत्येतत् प्रत्ययान्तं शब्दरूपमव्ययसंज्ञं भवति । (क्त्वा-) कृत्वा । हृत्वा । प्रकृत्य । प्रहृत्य । तुम्-कर्तुम् । हर्तुम् । अमिति णम्-ख्णमोरुत्सृष्टानुबन्धयोर्ग्रहणम्, न द्वितीयैकवचनस्य क्त्वा-तुम्साहचर्यात् । यावज्जीवमदात् । स्वाइंकारं भुङ्क्ते ॥३५॥
. : तपysशिनो अनुवाद :अनुवाद :- क्त्वा, तुम् भने अम् से प्रभारी मात्राीय प्रत्ययांत शो मव्ययसंqual थाय छे. कृत्वा=रीने, हृत्वा=३२५॥ ॐरीने, प्रकृत्य मान रीने, प्रहृत्य=U&l२ रीने. वे. तुम् अंत भव्ययो बताये छे. कर्तुम्=४२१। भाटे, हर्तुम्=४२९४२१। माटे. अम् मे प्रभारी सामान्य निर्देश ४२॥यो डोपाथी त्या॥ २॥येद अनुष्यवाणा मेवi "णम्" तथा “ख्णम्" बनेनुं । ७२j, परंतु द्वितीया मेजवयननो "अम्" प्रत्यय ३९ ४२वो नBि. "त्वा" अने, “तुम्" प्रत्ययो मे कृत् प्रत्ययो छे. साथी कृत् प्रत्ययन सायर्यथी. "अम्" ५५५ कृत् प्रत्ययसंबंधी ४ ॥वशे. यावज्जीवमदात्=तो व्यो त्यो सुधा.आयु. स्वादुंकारं भुङ्क्ते ते સ્વાદવાળું કરીને ખાય છે.
-: शमविन्यास :क्त्वातुममिति । "डुइंग् करणे" "हंग् हरणे" अतः “प्राक्काले" [५.४.४७.] इति क्त्वाप्रत्ययः । प्रकृत्य, प्रहृत्येत्यत्रापि स्थानिवद्भावेनाव्ययत्वम् । क्त्वेति-ककारोऽसंदेहार्थः, अन्यथा
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
પપ૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ त्वा इति निर्देशे संदेहः स्यात्-किमयं क्त्वाप्रत्ययस्य निर्देशः ? उताहो विदितं गोत्वं यंकाभिस्ता विदितगोत्वा इति त्वप्रत्ययस्याऽऽबन्तस्य ? इति । कर्तुं हर्तुमिति-कृगो हृगश्च “क्रियायां क्रियाર્યાયામ્ ” [.રૂ.૨૩.] તિ તુમ્ |
- શબ્દમહાર્ણવન્યાસનો અનુવાદ - “કરવું” અર્થવાળો “” ધાતુ પહેલા ગણન છે તથા “હરણ કરવું” અર્થવાળો “હું' ધાતુ પણ પહેલા ગણનો છે. આ બંને ધાતુઓથી “પ્રવાજો” (૫૪૪૭) સૂત્રથી “સ્વા" પ્રત્યય થાય છે. આમ તો સ્વી પ્રત્યય અંતવાળો શબ્દ અવ્યય કહેવાય છે, પરંતુ ધાતુ જ્યારે અવ્યય સહિત હશે ત્યારે “ત્વા”નો યપુ” આદેશ થશે. આ “V” આદેશનો સ્થાનિવતું ભાવ થવાથી “,” આદેશ પણ “વત્તા” સ્વરૂપ જ મનાશે. માટે “,” અંતવાળા શબ્દો પણ આ સૂત્રથી અવ્યયસંજ્ઞાવાળા થશે.
સુત્રમાં “ક્વા" પ્રત્યયની આગળ રહેલ ##ારનો નિર્દેશ સંશયનું નિવારણ કરવા માટે છે. જો “ત્વાનુમ” સૂત્ર જ બનાવ્યું હોત તો શંકા થાત કે આ “વાથી “સ્વા" પ્રત્યયનું ગ્રહણ કરવું અથવા તો “બાપુ” અંતવાળા એવાં ભાવવાચક “ત્વા”નું ગ્રહણ કરવું ? દા.ત. જણાયું છે ગોપણું જેણીઓ વડે એ પ્રમાણે બહુવ્રીહિ સમાસ થતાં “જણાયેલાં ગોત્વવાળી જેણીઓ” “વિડિતોત્વા યa:” આ દષ્ટાંતમાં “મા” અંતવાળો “ત્યા છે. આથી આવા વાનો વ્યવચ્છેદ કરવા માટે સૂત્રમાં “ર”વાળા “ત્વા"નો નિર્દેશ કર્યો છે.
“7મ” અને “તું” પ્રયોગમાં “” અને “ઢ” ધાતુથી “ક્રિયામાં ાિથયા.” (૫ ૩/૧૩) સૂત્રથી “તુમ" પ્રત્યય થયો છે.
(शन्या० ) यद्यप्यमिति सामान्यनिर्देशात् स्यादि-त्यादिसंबन्धिनोरप्यमोः प्रसक्तिस्तथाऽपि कृत्क्त्वा -तुम् साहचर्यात् कृदेव गृह्यत इत्याह-अमित्यादि-उत्सृष्टस्त्यक्तोऽनुबन्धो ययोरिति विग्रहः । न द्वितीयैकवचनस्येति-द्वितीयाया एकवचनमिति स्यादेरम्, द्वितीयं ततोऽपरं च तदेक वचनं चेति त्यादरम्, इत्यावृत्त्या द्वयोरपि निषेधः सिद्धः ।।
અનુવાદ:- જો કે સૂત્રમાં “મમ્" એ પ્રમાણે સામાન્યથી નિર્દેશ થયો છે. આથી વ્યક્તિ અને ત્યાદ્રિનાં સંબંધવાળા “મમ્"નો પણ પ્રસંગ છે; છતાં પણ “સ્વા” અને “તુમ્” ઋતુ પ્રત્યય હોવાથી ત્ પ્રત્યયનાં સાહચર્યથી “મમ્” પણ તું સંબંધી જ ગ્રહણ કરાય છે. માટે જ બૃહદ્રવૃત્તિ ટીકામાં લખ્યું છે કે ત્યાગ કરાયેલાં અનુબંધવાળાં એવાં “નમ્” અને “U” સ્વરૂપ ત્ પ્રત્યયનું જ ગ્રહણ થાય છે; પરંતુ દ્વિતીયા એકવચનનો નહિ. દ્વિતીયા એકવચનનો “મ”
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૫
૫૬૦
પ્રત્યય એ સ્યાદિનો છે. હવે “દ્વિતીયાવનન” સ્વરૂપ સામાસિક શબ્દનાં બે પ્રકારે અર્થ થશે - દ્વિતીયાયા: વત્તનમ્ આમ કરવાથી સ્યાદિ વિભક્તિનો મ્ આવશે. ત્યારબાદ દ્વિતીયનો અર્થ જ બીજો ક૨વો. અર્થાત્ “અપર ચ તહેવનનમ્ ચ’’ એ પ્રમાણે બીજા એવા એકવચન તરીકે ઘસ્તન ભૂતકાળ પહેલો પુરુષ એકવચનનો “અ” પ્રત્યય આવશે. આથી એક જ સામાસિક પદની બીજીવાર આવૃત્તિ કરવાથી બંને પ્રકારનાં “અમ્”નો નિષેધ “દ્વિતીયૈવત્તનમ્' શબ્દથી થઈ જશે.
( श० न्या० ) ननु भवतु साहचर्यव्याख्यानात् कृदमो ग्रहणम्, तथाऽपि केवलस्य प्रयोगासंभवात् प्रत्ययग्रहणे संज्ञाविधावपि तदन्तविधेरिष्टत्वात् कथं विशेषण - विशेष्यभावः ? किममन्तग्रहणेन पूर्वं कृद् विशेष्यते पश्चात् कृता तदन्तविधि: ? आहोस्वित् पूर्वं कृता तदन्तविधिः पश्चात् कृदन्तममन्तग्रहणेन ? तत्राऽऽद्ये पक्षे "इणो दमक्" [ उणा० ९३८.] इति दमकि इदम्शब्दस्याव्ययत्वं प्राप्नोति, अस्ति ह्यमाऽत्रामन्तकृदन्तं धातुरूपम्; द्वितीयपक्षे तु 'प्रतामौ, प्रतामः ' इत्यत्र प्राप्नोति, अस्त्येवात्र क्विपो लोपेऽपि प्रत्ययलक्षणेन कृदन्तत्वं भूतपूर्वगत्या चामन्तत्वम् । उभयथाऽपि न दोषः, तथाहि - स्वरादौ स्वयम् शब्दस्य पाठरूपाया आचार्यप्रवृत्तेर्विज्ञायतेनोणाद्यमन्तस्यांनेनाव्ययसंज्ञा, अन्यथा अनेनैव सिद्धत्वात् तस्य तत्र पाठो व्यर्थ: स्यात् । ‘પ્રતામૌ, ंप्रताम:' इत्यत्राप्यप्रसङ्गः स्वरादौ प्रशान् शब्दस्य पाठरूपाया आचार्यप्रवृत्तेरेव, तस्य हि "मो नो म्वोश्च" [२.१.६७.] इति नत्वेऽपि भूतपूर्वगत्याऽमन्तत्वात् सिद्धमव्ययत्वमिति ।
અનુવાદ :- પૂર્વપક્ષ :- ‘‘વત્ત્તા” અને “તુમ્” એ નૃત્ પ્રત્યય છે. માટે “સાહચર્થાત્ સદૃશસ્ય વ” ન્યાયથી ત્ એવાં “અમ્”નું જ ગ્રહણ થશે, પરંતુ સ્યાદિ વગેરે સંબંધી ‘અમ્””નું ગ્રહણ નહિ થઈ શકે. હવે માત્ર ‘અમ્” પ્રત્યય અવ્યય બનતો ન હોવાથી સંજ્ઞાવિધિમાં પણ પ્રત્યયનું ગ્રહણ હોતે છતે તદન્તવિધિ ઇષ્ટ છે. (આમ તો ‘“તવાં પદ્દમ્”માં બાકીની સંજ્ઞાવિધિઓમાં તદન્તની સંજ્ઞાવિધિ માની નથી. છતાં પણ “સ્વરાયોઽવ્યયમ્”માં અવ્યયમ્ એ પ્રમાણે અન્વર્થ સંજ્ઞાનો આશ્રય કરવા દ્વારા સંજ્ઞા-વિધિમાં તદ્દન્તની અવ્યયસંજ્ઞા માની. “અવ્યયમ્” એ પ્રમાણે મોટી સંજ્ઞા કરવા દ્વારા “આચાર્ય ભગવંતે” આ અન્વર્થ સંજ્ઞા માની છે.) તો હવે તદન્તપણું કેવી રીતે કરવું ? અર્થાત્ “ત્” અને “મમ્” વચ્ચે વિશેષણ-વિશેષ્યભાવ કરીને અન્તપણું કરવાનું કેવી રીતે થઈ શકે ? સૌ પ્રથમ “” અને “” વચ્ચે બે રીતે વિશેષણવિશેષ્યભાવ થઈ શકશે. ક્યાંતો ઞથી વિશિષ્ટ એવો ત્ થશે અથવા તો વૃથી વિશિષ્ટ એવો અમ્ થશે. જ્યારે ઞથી વિશિષ્ટ એવો ત્ થશે ત્યારે અમ્ વિશેષણ સ્વરૂપે હશે તથા ત્ વિશેષ્ય સ્વરૂપે હશે. આથી ‘અમ્’વાળો ‘નૃત્’ પ્રત્યય છે એવો અર્થ ફલિત થશે. તથા જ્યારે
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬૧
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ ઋતથી વિશિષ્ટ સન્ થશે ત્યારે તું વિશેષણ થશે અને મમ્ વિશેષ્ય થશે. આથી #વાળો મમ્ પ્રત્યય એવો અર્થ ફલિત થશે. આ હકીકત દષ્ટાન્તથી સમજવી હોય તો આ રીતે સમજી શકાય એમ છે. દા.ત. “નીતમ્ #મનમ્” (લીલું કમળ) અહીં નીલ એ વિશેષણ છે, જ્યારે કમળ એ વિશેષ્ય છે. આથી “નીલથી વિશિષ્ટ એવું કમળ છે' એવો બોધ થશે. જ્યારે ઘણાં બધા રંગોમાં કમળ વિદ્યમાન હોય ત્યારે આવા વિશેષ કમળને નીલ રંગ, બાકીના કમળોથી પૃથગુ કરે છે. કેટલીકવાર મનમ્ નીલમ્ આ રીતે પણ પ્રયોગો વ્યવહારમાં દેખાતા હોય છે. અહીં કમળ વિશેષણ તરીકે છે અને નીલ રંગ વિશેષ તરીકે છે. આથી કમળથી વિશિષ્ટ એવો નીલ રંગ થશે. વ્યવહારમાં ઘણાં બધા નીલા રંગો હોય ત્યારે કોઈક પ્રકારના નીલા રંગને બીજા બધા નીલા રંગોથી જુદા કરવા માટે કમળ સ્વરૂપ વિશેષણનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. આથી કમળનો જે નીલ રંગ હશે તે જ નીલ રંગ ઇષ્ટ તરીકે જણાશે. બાકીના નીલ રંગો ઇષ્ટ તરીકે રહેશે નહીં.
જો ચાલુ સૂત્રમાં “મ”થી વિશિષ્ટ એવો તું અર્થ સમજવામાં આવશે તો આ પક્ષમાં “ફનો મ' (૩૦ ૧૩૮) સૂત્રથી “રમ” પ્રત્યય થતાં “મ” શબ્દમાં અવ્યયપણું પ્રાપ્ત થાય છે. અહીં “મ" પ્રત્યય એ વૃત્ પ્રત્યય છે અને આપણો વિકલ્પ મવાળો [ પ્રત્યય લઈને તન્નવિધિ કરવાનો છે. આ પરિસ્થિતિમાં (૩૦ ૧૩૮) સૂત્રથી જે ટમ (મ) પ્રત્યય થાય છે, તે નમન્તવાળો તું પ્રત્યય છે. હવે આ પ્રત્યય ધાતુને અત્તે આવશે તો આવા કૃદન્તની અવ્યયસંજ્ઞા થશે. જેમ કે “મ” શબ્દ એ કમન્તવાળા ઋતુ પ્રત્યયવાળો છે. અને આ પ્રયોગમાં અમન્તવાળો ત્ પ્રત્યય ટ્રમ્ છે અને ટ્રમ્ અન્તવાળું કૃદંત એ રૂદ્રમ્ છે. આથી આમન્તવાળો જે
છે અને એ અત્તે છે જેનો એવો ધાતુ “ફ” છે. “” એ જો ત્ પ્રત્યય છે, તો એ ત્ પ્રત્યયાત્તવાળો રૂમ્ શબ્દ અવ્યય થવાની આપત્તિ આવશે.
બીજા પક્ષમાં થી વિશિષ્ટ એવો ગમ્ પ્રત્યય સમજવાનો છે. પ્ર + તમ્ ધાતુને “વિવા” પ્રત્યય લાગતાં પ્રતામ્ સ્વરૂપ કૂદત્ત બને છે. અહીં “વિવ" પ્રત્યય આવીને લોપ થઈ જાય છે. આથી શંકા થાય કે “પ્રતમ્' વૃત્ પ્રત્યય અન્તવાળો કેવી રીતે છે? એના અનુસંધાનમાં આચાર્ય ભગવંતશ્રી જણાવે છે કે “પ્રત્યયજ્ઞોપેડ પ્રયત્નમ્ શર્ય વિજ્ઞાયતે” એવા ન્યાયથી અમે પ્રસ્તામ્ શબ્દને “વિશ્વપ્રત્યયાત્તવાળો માનીને જ કૃદન્ત માનીશું તથા “ભૂતપૂર્વ તદુપવાર:” ન્યાયથી “પ્રતામ્"ને ભૂતકાળમાં મમત્તવાળો હતો એમ માનીને અત્યારે પણ
ગામન્તવાળાને બદલે ૩મતવાળો જ માનીશું. અહીં “yતામ્” શબ્દ એ ક્ત (વિ) સાથે તન્નવિધિ કર્યા પછી મન્તવાળો થયો છે. આથી બીજા અર્થ પ્રમાણે “પ્રતા” શબ્દમાં પણ અવ્યયસંજ્ઞા થવાની આપત્તિ આવે છે.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૫
૫૬૨
આ આપત્તિના અનુસંધાનમાં જણાવે છે કે બંને પ્રકારથી વિશેષણ-વિશેષ્યભાવ કરવામાં આવે તો પણ કોઈ દોષ નથી. તે આ પ્રમાણે છે - “સ્વરવિ” ગણપાઠમાં જુદાં જુદાં અવ્યયો બતાવ્યા છે, એમાં એક “સ્વયમ્' અવ્યય પણ છે, જે અમઅન્તવાળો છે. હવે જો અમન્તવાળાની આ સૂત્રથી અવ્યયસંજ્ઞા થવાની હતી તો “સ્વરવિ' ગણપાઠમાં એનો સમાવેશ કરવો આવશ્યક ન હતો. છતાં પણ આચાર્ય ભગવંતશ્રીએ “સ્વવિ" ગણપાઠમાં સ્વયમ્ અવ્યયનો સમાવેશ કર્યો છે. એનાથી જણાય કે, રાતિ અમન્તવાળા શબ્દોની અવ્યયસંજ્ઞા આ સૂત્રથી થશે નહીં.
તથા “પ્રતામૌ” “પ્રતામ:' અહીં પણ અવ્યયસંજ્ઞાનો પ્રસંગ આવતો નથી. “સ્વરાતિ ગણપાઠમાં પ્રશાન્ શબ્દનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. આ પ્રશન્ શબ્દ ખરેખર તો મૈં અન્તવાળો હતો, પરંતુ ‘મો નો સ્ક્વોશ'' સૂત્રથી મનો મૈં થયો છે. આથી ‘ભૂતપૂર્વ તદ્રુપવાર:'' ન્યાયથી પ્રશાન્ શબ્દ પ્રશાન્ સ્વરૂપે જ છે. હવે જો આ સૂત્રથી જ તેની અવ્યયસંજ્ઞા થવાની હોત તો “સ્વરાવિ” ગણપાઠમાં તેનો સમાવેશ વ્યર્થ થાત આથી આચાર્ય ભગવંતની આવી પ્રવૃતિથી જણાય છે કે જે “વૃત્’થી વિશિષ્ટ એવા ‘અમ્” વાળો શબ્દ હશે ત્યારે પણ આ સૂત્રથી જ અવ્યયસંજ્ઞા થશે.
(श० न्या० ) "शानी तेजने". इत्यस्य तु प्रशानिति रूपं न भवति, तस्य क्विबन्तस्य प्रयोगा• दर्शनादिति । यावतो जीवे: "यावतो विन्दजीव:" [५.४.५५.] इति णमि अमन्तत्वेनाव्ययत्वात् સેર્જીપિ યાવîીવમ્ । વવાતેરદ્યતનીવી ‘‘સિપ્નદ્યતન્યામ્' [રૂ.૪.૧૨.] રૂતિ સિન્નિ ‘“પિવૈતિવા’ [૪.રૂ.૬૬.] કૃતિ તવ્રુત્તિ ‘‘અદ્ ધાતોરાવિર્દાસ્તનાં નામાકા'' [૪.૪.૨૬.] રૂત્યડાળમે વ અવાત્ । સ્વરે ‘‘-વા-પા-નિ-સ્વદ્રિ-સાધિ" [૩૦ ૧.] રૂત્યુનિ “તિ” [૪.રૂ.૬૦.] इत्युपान्त्यवृद्धौ स्वादु, तत्पूर्वात् करोतेः "स्वाद्वर्थाददीर्घाद् " [५.४.५३.] इति णमि वृद्धौ “હિત્યનવ્યયા૦” [રૂ.૨.૧૧૧.] રૂતિ માામેડનુસ્વારે ન સ્વાનુંામ્ । મુત્તેર્વર્તમાન-તેપ્રત્યયે “હાં સ્વરાજ્નો નવુ વ' [રૂ.૪.૮૨.] રૂતિ નપ્રત્યયે “નાગસ્ત્યોનું[” [૪.૨.૧૦.] કૃતિ તારોપે વન: ામ્' [૨.૨.૮૬.] તિ ત્વે ‘અષોને પ્રથમ:' [૧.રૂ.૧૦.] તિ પ્રથમત્તે “નામ્” [૧.રૂ.૩૬.] કૃતિ નસ્ય ત્વે મુક્તે રૂા
પૂર્વપક્ષ :- ખરેખર “પ્રશાન્” શબ્દ તેજ કરવા અર્થવાળા ‘‘જ્ઞાન્’” ધાતુ ઉપરથી વિવવન્તવાળો થયો છે. આથી અમન્તવાળો છે જ નહીં.
ઉત્તરપક્ષ ઃ :- જ્ઞાન્ ધાતુ ઉપરથી વિવન્તવાળો પ્રયોગ દેખાતો ન હોવાથી શાન્ ધાતુવાળો પ્રશાન્ શબ્દ છે જ નહીં. માટે આપે આપેલા દોષનો અવકાશ નથી. અર્થાત્ ‘પ્રશાન્’ શબ્દ ‘મમ્’ અંતવાળો જ છે.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૬૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ “વાવ” શબ્દથી પર “નીવુ” ધાતુ આવે ત્યારે આ “નીવુ” ધાતુથી પર “યાવતો વિન્દ્રનીવ:” (૫/૪/૫૫) સૂત્રથી “મ" પ્રત્યય લાગતાં “યાવજ્જીવમ" શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ યાવજ્જવમ્” શબ્દ “ગ” અંતવાળો હોવાથી આ સૂત્રથી અવ્યયસંજ્ઞા થાય છે. હવે વાવMીવમ્ + શિ” આ અવસ્થામાં “યાવજ્જવમ્” અવ્યય હોવાથી “અવ્યયસ્થ” (૩/૨/૭) સૂત્રથી “ણિ"નો લોપ થતાં “વાવનીવમ” પદ પ્રાપ્ત થાય છે.
હવે “ના” પદની “દ્ધિ" બતાવે છે. “રા' ધાતુથી અદ્યતનીનો “સી” પ્રત્યય લાગતાં સીગદ્યતન્યામ” (૩/૪/પ૩) સૂત્રથી “સિગ્ન” પ્રત્યય લાગતાં ત + સિન્ + વિવું અવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છે. આ “સ” પ્રત્યયનો “પતિદ્દા...” (૪/૩/૬૬) સૂત્રથી લોપ થતાં તથા “મધાતો...(૪/૪/૨૯) સૂત્રથી “ક”નો આગમ થતાં “માતુ” પદની પ્રાપ્તિ થાય છે. આમ “યાવજ્જવમ્ અલા” વાક્યની નિષ્પત્તિ થઈ જેનો અર્થ “તે જીવ્યો ત્યાં સુધી તેને આપ્યું એ પ્રમાણે થાય છે.
હવે “સ્વાદુંજાર પુ" વાક્યની સિદ્ધિ બતાવે છે. સૌ પ્રથમ “વાતું' પદને સિદ્ધ કરે છે. “સ્વ” ધાતુથી “ વા, પા...” (૩ળાદ્રિ 2) સૂત્રથી “s[" પ્રત્યય થતાં તેમજ ઉપાજ્યની વૃદ્ધિ થતાં (“Fતિ” (૪/૩/૫૦) સૂત્રથી) “વાડુ” શબ્દની પ્રાપ્તિ થાય છે. હવે “સ્વાદું કરોતિ” અર્થમાં “સ્વાદું” શબ્દથી પર રહેલાં “” ધાતુને “વાથી " (૫/૪/પ૩) સૂત્રથી “હામુ” પ્રત્યય લાગતાં તથા વૃદ્ધિ થતાં “વાવું” અવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છે. અહીં “ ” પ્રત્યય “q" ઇત્ સંજ્ઞાવાળો હોવાથી “વિત્યનયા...” (૩/૨/૧૧૧) સૂત્રથી “”નો આગમ તેમજ “શું”નો અનુસ્વાર થતાં “વાતું' પદની પ્રાપ્તિ થાય છે.
હવે “મુ પદની સિદ્ધિ બતાવે છે. “પુન" ધાતુથી વર્તમાન કાળનાં “તે" પ્રત્યય પર છતાં “ધાં સ્વર....” (૩/૪/૮૨) સૂત્રથી “ન" પ્રત્યય થતાં તેમજ “નાડોર્ન” (૪ ૨૯૦) સૂત્રથી “”નાં કારનો લોપ થતાં “મુન્ + તે” અવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છે. હવે “વન: વ” (૨/૪/૮૬) સૂત્રથી “”નો “” થતાં તથા પાછળ “તે" પ્રત્યય હોવાથી અઘોષ પર છતાં એ જ “”નો બધોષે પ્રથમ..(૧/૩પ૦) સૂત્રથી "" થતાં “મુ + તે” અવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છે. હવે “નાં...” (૧/૩/૩૯) સૂત્રથી “”નો “હું” થતાં “મુ " શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આમ “વાડુંરં મુ" વાક્ય પ્રાપ્ત થાય છે. જેનો અર્થ તે સ્વાદિષ્ટ કરીને ખાય છે એ પ્રમાણે થાય છે.
-: જાસસારસમુદ્ધાર :क्त्वा-तुमेत्यादि । क्त्वेति ककारोऽसंदेहार्थः, अन्यथा त्वा इति निर्देशे संदेहः स्यात्-किमयं
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૫
પ૬૪ क्त्वाप्रत्ययस्य निर्देशः ? किं वा विदितं गोत्वं यकाभिस्ता विदितगोत्वा इति त्वप्रत्ययस्याबन्तस्य ? इति, न द्वितीयैकवचनस्येति ।
-: જાસસારસમુદ્ધારનો અનુવાદ - ઉપરની તમામ પંક્તિઓનો અનુવાદ શબ્દમહાર્ણવવામાં આવી ગયો છે. (न्या०स०) द्वितीयैकवचनान्तस्याव्ययत्वे "अव्ययस्य को द् च" [७.३.३१.] इति अक् स्यात् । तथा देवस्य दर्शनं कुर्वित्यादौ "तृन्नुदन्त०" [२.२.९०.] इत्यनेन षष्ठी न स्यात् । नन्वेवं ह्यस्तन्यद्यतन्यमन्तस्याव्ययत्वं कथं निषिध्यते ? सत्यम्-द्वितीयं च तदेकवचनं चेति विग्रहे तस्यापि संग्रहः, द्वितीयापेक्षया द्वितीयं चैकवचनं ह्यस्तन्यद्यतन्योरमिति ॥३५॥
અનુવાદ - દ્વિતીયા એકવચનમાં સ્વાદિ વિભક્તિનો “રામ” પ્રત્યય આવે છે. આ સૂત્ર “" પ્રત્યય અંતવાળા શબ્દોની અવ્યયસંજ્ઞા કરે છે. આથી જો દ્વિતીયા એકવચન અંતવાળા શબ્દોની જો આ સૂત્રથી અવ્યયસંજ્ઞા થઈ હોત તો “અવ્યયસ્થ જે સ્વ” (૭/૩/૩૧) સૂત્રથી (૭/૩/૫૮) સૂત્રની પહેલાનાં અર્થોમાં અવ્યયનાં અન્ય સ્વરની પૂર્વમાં “બ” પ્રત્યય થાત અને અવ્યયને છેડે આવેલા “”નો “ર” થઈ જાત. - તથા “તેવસ્થ ર્શનં કુરુ” વગેરે પ્રયોગોમાં “ર્શન” “મમ્” અંતવાળું દ્વિતીયા એકવચનનું રૂપ હોવાથી આ “ર્શન' પદની આ સૂત્રથી અવ્યયસંજ્ઞા થાત અને આ “ર્શન” સ્વરૂપ અવ્યયનું કર્મ “વ” શબ્દ છે. આથી આ “વ” શબ્દને “ઝુનુન્તા...” (૨/૨૯૦) સૂત્રથી જે ષષ્ઠીનો નિષેધ થાય છે એ નિષેધ થઈ શકત નહિ. આથી “રેવં વર્શનં કુરુ” એવા અનિષ્ટ રૂપની આપત્તિ આવત.
પૂર્વપક્ષ :- કદાચ “સ્વા” અને “તુમ્"નાં સાહચર્યથી દ્વિતીયા એકવચનનાં ૩૬ પ્રત્યય અંતવાળાની આ સૂત્રથી અવ્યયસંજ્ઞા ન થાત, કારણ કે “સ્વા” અને “તુમ” કૃત્ પ્રત્યયો છે.
જ્યારે દ્વિતીયા એકવચનનો “સમ્" પ્રત્યય એ સ્વાદિ પ્રત્યય છે. આથી સાદશ્ય ન હોવાને કારણે દ્વિતીયા એકવચનનો “મમ્" પ્રત્યય લઈ શકાત નહિ. પરંતુ હ્યસ્તની અને અદ્યતનીનો જે “" પ્રત્યય છે એવાં “ગ” અંતવાળાની અવ્યયસંજ્ઞાનો નિષેધ કેવી રીતે કરી શકાશે ?
ઉત્તરપક્ષ:- દ્વિતીચૈવેવની"નો બે પ્રકારે વિગ્રહ થવાથી આવી આપત્તિ આવશે નહિ. એક ષષ્ઠી તપુરુષ સમાસનાં અર્થવાળો થશે જે આ પ્રમાણે છે – “દ્વિતીયાયા: પ%dવનમ્ તિ દિતીર્યવર્ધનમ્”. આમ ષષ્ઠી તપુરુષનાં અર્થ પ્રમાણે દ્વિતીયા એકવચન “ગ” અંતવાળાની અવ્યયસંજ્ઞાનો નિષેધ થશે તથા બીજો અર્થ કર્મધારય સમાસ પ્રમાણે કરવામાં આવશે જે આ
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૬૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ प्रभा छ - "द्वितीयं च तद् एकवचनम् च" अर्थात मीठो वो मे क्यननो प्रत्यय. महा द्वितीय विमस्तिन क्यानन "अम्" प्रत्ययनी अपेक्षासेवी सेवा मेऽवयनन प्रत्यय तरी बस्तनी मने अद्यतनानो "अम्" प्रत्यय थशे भने । “अम्" प्रत्ययन निषेध ५५ "द्वितीयैकवचन"न निषेप द्वा२॥ ०४ थ६ ४. माथी ओ मापत्ति पावशे नर.
॥ पञ्चत्रिंशत्तमम् सूत्रम् समाप्तम् ॥
सूत्रम् - गतिः । १ ।१ । ३६ ॥ ..
- तपशि :(त० प्र०) गतिसंज्ञाः शब्दा अव्ययसंज्ञा भवन्ति । अदःकृत्य, अत्राऽव्ययत्वे "अतः कृ-कमि-कंस-कुम्भ-कुशा-कर्णी-पात्रेऽनव्ययस्य" [ २.३.५.] इति सकारो न भवति ॥३६॥
तत्वमशिनो अनुवाद :- . . गतिसंव। शो अव्ययसंवा थाय छे..d. "अदःकृत्य" मावास्यनो अर्थ "माने शने" मे प्रभारी थाय छे. तथा "अदःकृत्य" शमां “अदस्"र्नु अव्यय५j थवाथी "अतः कृ-कमि..." (२/3/५) सूत्रथा ""नो सकार थतो नथी. '
__ - २०४मडाविन्यास :गतिरिति-("अदंक भक्षणे" अतः) "अदेरन्ध च वा" [उणा० ९६३.] इत्यसि अदस् त्यदादि, "अग्रहानुपदेशे०" [३.१.५.] (इति) अस्य गतिसंज्ञा वक्ष्यते, तत्पूर्वात् कृगः क्त्वाप्रत्ययस्य यबादेशे “हस्वस्य तः पित्कृति" [४.४.११४.] इति तागमे अदःकृत्य ॥३६॥
- शमहाविन्यासनो अनुवाद :"मा" अर्थवणो "अद्" पातु 600. नो छ. २॥ "अद्" पातुथी "अदेरन्ध च वा" (उणा० ८६3) सूत्रथा "अस्" प्रत्यय थतi "अदस्" श६ प्राप्त थाय छे. भ. "अदस्" श६ "त्यदादि" सर्वनाम संधी. छ. ॥ "अदस्" २०४नी "अग्रहानुपदेशे..." (3/१/५) सूत्रथी.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૬, ૧-૧-૩૭
૫૬૬ ગતિસંજ્ઞા થાય છે. હવે “ક” જેની પૂર્વમાં છે એવાં “” ધાતુથી “વત્વા" પ્રત્યય થતાં અન્ + + સ્વી અવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છે. આ અવસ્થામાં “મનગ: ત્ત્વો ય” (૩/૨/૧૫૪) સૂત્રથી “વત્તાનો “યપુ" આદેશ થાય છે. આથી “અન્ + + ” સ્વરૂપ પ્રાપ્ત થશે. આ અવસ્થામાં “પૂર્વણ્ય ત: પિતિ" (૪૪/૧૧૪) સૂત્રથી “તું”નો આગમ થતાં “માકૃત્ય” પ્રયોગ પ્રાપ્ત થાય છે.
-: જાસસારસમુદ્ધાર :गतिरिति । एतत्सूत्रोपरि लघुन्यासो न दृश्यते ॥
-: જાસસારસમુદ્ધારનો અનુવાદ :આ સૂત્ર ઉપર લઘુન્યાસ પ્રાપ્ત થતો નથી.
" | પáિશત્તમમ્ સૂરમ સમાપ્તમ્ |
સૂત્રમ્ - પ્રયોા ૨. ૨. રૂ૭ છે
-: તત્ત્વપ્રકાશિકા :. इह शास्त्र उपदिश्यमानो वर्णस्तत्समुदायो वा यो लौकिके शब्दप्रयोगे न दृश्यते स एत्यपगच्छतीति इत्संज्ञो भवति । अप्रयोगित्वानुवादेनेत्संज्ञाविधानाच्चास्य પ્રયો માવઃ સિદ્ધદા
-- તત્ત્વપ્રકાશિકાનો અનુવાદ - આ શાસ્ત્રમાં ઉપદેશ કરાતો વર્ણ અથવા તો વર્ણનો સમુદાય જે લૌકિક શબ્દપ્રયોગોમાં દેખાતો નથી, તે રૂત્ સંજ્ઞાવાળો થાય છે. આ રૂત્ સંજ્ઞા અન્વર્થ સંજ્ઞાવાળી છે. આથી જે વર્ણ જવાવાળો છે અથવા તો દૂર થવાવાળો છે અથવા તો અદૃશ્ય થવાવાળો છે, તે રૂતુ સંજ્ઞાવાળો થાય છે. “ફ” પ્રયોગ “રૂ ધાતુ ઉપરથી થયો છે. આથી જ સૂત્રમાં “તિ”નો અર્થ “પતિ ” કર્યો છે. આથી જે દૂર થાય છે તે રૂતુ સંજ્ઞાવાળો થાય છે. અનુવાદ એટલે જે પ્રયોગને બીજીવાર બોલવામાં આવે તે અનુવાદ કહેવામાં આવે છે. દા.ત.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ કોઈક વ્યક્તિ “નમો અરિહંતાણં” પદ બોલે ત્યારે બીજો વ્યક્તિ એ જ અર્થને નજરમાં રાખીને ફરીથી “નમો અરિહંતાણં' પદ બોલે છે. આથી બીજી વ્યક્તિ જે “નમો અરિહંતાણં’ પદ બોલી તેને અનુવાદ કહેવાય છે. આ પ્રમાણે બોલાયેલા પદનું પાછળથી કથન કરવું તે અનુવાદ છે તથા “નમો અરિહંતાણં’ પદનો જે અર્થ છે એ અર્થને જ કહેવો જેમ કે ‘અરિહંત પરમાત્માને નમસ્કાર થાઓ’, તો આ અર્થ પણ “નમો અરિહંતાણં’” પદનો અનુવાદ જ કહેવાય છે. આમ, સમાન અર્થોથી બે શબ્દો બોલવા એ અનુવાદ કહેવાય છે. અહીં “પ્રયોગો'' શબ્દ બોલો અથવા તો “” શબ્દ બોલો બંનેનો એક જ અર્થ થાય છે. આથી “પ્રયોજ્ઞ” શબ્દ બોલો અથવા તો ‘“” શબ્દ બોલો બંને એક જ અર્થવાળા હોવાથી ‘“અપ્રયોજ્ઞ” શબ્દનાં અર્થ તરીકે ત્ સંજ્ઞા પણ લઈ શકાય છે. આથી અપ્રયોજ્ઞપણાંનાં અનુવાદથી અહીં ત્ સંજ્ઞાનું વિધાન થયું હોવાથી જે જે ફ્ળ સંજ્ઞાવાળા હોય તેનાં તેનાં પ્રયોગનો અભાવ થાય છે. ‘“પ્રયોની' એ ઉદ્દેશ' છે અને “ત્” સ્વરૂપ જે સંજ્ઞા છે તે વિધેય છે. આથી ‘ઞપ્રયોગી” શબ્દનાં અનુવાદ સ્વરૂપ ૢ સંજ્ઞા લખી હોવાથી આ ત્ સંજ્ઞાથી તે તે વર્ણનાં પ્રયોગનો અભાવ થાય છે એવું આપોઆપ જ સિદ્ધ થઈ જાય છે. આથી જે જે ‘ત્' સંજ્ઞાવાળા હોય છે તેનો તેનો લોપ થાય છે એવું જણાવવા માટે નવું સૂત્ર બનાવવાની જરૂર નથી. આમ, સંજ્ઞાસૂત્રએ બે કાર્ય કર્યા : સંજ્ઞાનું વિધાન પણ કર્યું અને એવા ‘ત્’ સંજ્ઞાવાળા વર્ણોનું શું થાય ? તે પણ જણાવ્યું. આમ ‘ત્’ સંજ્ઞાવાળા વર્ણોનો લોપ કરવા માટે હવે નવું સૂત્ર બનાવવાની આવશ્યકતા નથી. પાણિની વ્યાકરણમાં ‘ત્’ સંજ્ઞાના (૧/૩/૨) વગેરે સૂત્રો બનાવ્યા તે પછી ‘ત્’ સંજ્ઞાના વર્ણોનો લોપ કરવા માટે ‘તસ્ય જોવ’ એ પ્રમાણે (૧/૩/૯) સૂત્ર બનાવ્યું છે. જ્યારે અહીં ‘ત્’ સંજ્ઞાના વર્ણોનો લોપ અનુવાદથી જ થઈ જાય છે. દા.ત. “અરિહંતને નમસ્કાર થાઓ” વાક્યનાં અનુવાદ તરીકે જો “નમો અરિહંતાણં’’ પદનું વિધાન કરાય તો “નમો અરિહંતાણં” પદનો અર્થ અરિહંતને નમસ્કાર થાઓ એ પ્રમાણે આપોઆપ જ જણાઈ જાય છે.
44
(fo પ્ર૦) ૩પવેશસ્તુ ધાતુ-નામ-પ્રત્યય-વિજાRTSમેષુ ાર્યાર્થ:। ધાતીધિ, ધને શી-શેતે; રૂઙિત્ત્તાવાત્મનેપવમ્યની-વનતે, યજ્ઞતિ।ચિ-ત્રિનુતે, ચિનોતિ। g[-હૂર્ત, યતિ; શિëાત્ નવત્વાત્મનેપરમ્ | ટુલુदवथुः; ट्वित्त्वादथुः । नाम्नि - चित्रङ् आश्चर्ये चित्रीयते । माङ् - मा भवान् कार्षीत्; અત્ર માન્યઘતની । પ્રત્યયે(વિત્~) મતિ । વિદ્યારે-( બ્રાંન્~) વ્યાવ્યાતામે, વ્યાવ્યાતાપ્તિ । આમે-( રૂć-) પપિથ । કૃત્પ્રવેશ:-‘‘કૃઽિત્ત: વન્તરિ’’ [ રૂ.રૂ.૨૨.]
કાવ્ય ધારા
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ ૧-૧-૩૫
૫૬૮
અનુવાદ :- ત્ સંજ્ઞાનો ઉપદેશ ધાતુ, નામ, પ્રત્યય, વિકાર તથા આગમોને વિશે કરવામાં આવ્યો છે. આ ઉપદેશ ધાતુ, નામ વગેરેમાં કાર્યનાં પ્રયોજનથી કરવામાં આવ્યો છે. સૌ પ્રથમ ધાતુમાં રહેલ ત્ સંજ્ઞાનાં ઉપદેશનું પ્રયોજન બતાવે છે. “ધ” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ ધાતુમાં ‘“રૂ” ત્ સંજ્ઞા કરવામાં આવી છે. આ ત્ સંજ્ઞાનું ફળ તે તે વિભક્તિઓમાં આત્મનેપદ કરવા માટે છે. આ “ર્ષાંતે”નો “તે ઉગે છે” એવો અર્થ થાય છે.
“સૂવું” અર્થવાળો “શી' ધાતુ બીજા ગણનો છે. અહીં “” રૂત્ સંજ્ઞાનું ફળ વર્તમાના વગેરે વિભક્તિઓમાં આત્મનેપદ કરવા સંબંધી છે. “શેતે”નો અર્થ “તે સૂવે છે” એ પ્રમાણે થાય છે.
“યજ્ઞ” ધાતુ “યજ્ઞ” કરવા અર્થમાં પહેલા ગણનો છે. અહીં “” ત્ સંજ્ઞાનું ફળ ફળવાન કર્તામાં આત્મનેપદ કરવાનું છે. આથી “યનતે” અને “યતિ” પ્રયોગો પ્રાપ્ત થાય છે. આ બંને પ્રયોગોનો “તે યજ્ઞ કરે છે” એ પ્રમાણે અર્થ થાય છે.
“ભેગું કરવા’” અર્થવાળો “વિટ્” ધાતુ પાંચમા ગણનો છે. અહીં “મૈં” ત્ સંજ્ઞા હોવાથી ફળવાન કર્તામાં આત્મનેપદ થાય છે. આથી “વિનોતે” તથા “વિનોતિ” પ્રયોગોની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ બંને પ્રયોગો “તે સંગ્રહ કરે છે” એવા અર્થમાં છે.
“ખંજવાળવા” સ્વરૂપ અર્થવાળાં “કૂ” ધાતુથી વર્તમાના વિભક્તિ થતાં “જૂયતે” અને ‘જૂથતિ” પ્રયોગની સિદ્ધિ થાય છે. આ બધા લૌકિક ધાતુ છે. આથી તેને ગણની નિશાની ૬ (શવ્) લાગશે તેમજ ‘‘ધાતો: વાવેર્યક્” (૩/૪/૮) સૂત્રથી સ્વાર્થમાં “ચ” પ્રત્યય થશે. ગ્ નું ફળ ફળવાન કર્તા હોતે છતે ધાતુથી આત્મનેપદના પ્રત્યયો પણ થાય છે. આ બંને પ્રયોગોનો અર્થ તે ખંજવાળે છે એ પ્રમાણે થાય છે.
“સળગાવવું” અર્થમાં “ૐ” ધાતુ પાંચમા ગણનો છે. આ ધાતુથી તોડથુ: (૫/૩/૮૩) સૂત્રથી ભાવ અને અકર્તા અર્થમાં પ્રભુત્ પ્રત્યય થતાં વથુ: પ્રયોગ થાય છે. વથુ:નો સળગાવવું એ પ્રમાણે અર્થ થાય છે. અહીં સ્ ત્ સંજ્ઞા હોવાથી અથુસ્ પ્રત્યય થાય છે.
હવે નામમાં ત્ સંજ્ઞા બતાવે છે – “વિત્ર' શબ્દમાં “” ત્ સંજ્ઞા છે. વિત્ર આશ્ચર્ય અર્થમાં છે. “નમો-વરવસ્...” (૩/૪/૩૭) સૂત્રથી આશ્ચર્ય અર્થમાં “વિત્ર” શબ્દથી પર “” ધાતુથી યન્ પ્રત્યય વિકલ્પે થાય છે. “નિ” (૪/૩/૧૧૨) સૂત્રથી વર્ણનો દીર્ઘ રૂ થતાં નિત્રીયતે પ્રયોગ થાય છે. ચિત્રીયતેનો તે આશ્ચર્યને કરે છે એ પ્રમાણે અર્થ થાય છે. અહીં સ્ ત્ સંજ્ઞા નામધાતુને આત્મનેપદ કરે છે.
‘‘માલ્” અવ્યયના યોગમાં (૫/૪/૩૯) સૂત્રથી ધાતુને અદ્યતનીના પ્રત્યયો થાય છે. ‘મા ભવાન્ ાર્થી” (આપે કર્યું નહીં.)
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૬૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ હવે પ્રત્યયમાં રૂતુ સંજ્ઞા બતાવે છે – “પૂ" ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આથી ભૂ ધાતુથી પહેલા ગણની નિશાની ર (શિવ) લાગે છે. અહીં – રૂતુ સંજ્ઞાનું ફળ ધાતુમાં ગુણની પ્રાપ્તિ છે. આથી ભવતિ પ્રયોગ થાય છે. તેનો અર્થ “તે થાય છે એ પ્રમાણે છે.
હવે વિકારમાં ત્ સંજ્ઞા બતાવે છે – વક્ષો વાવ... (૪૪૪) સૂત્રથી “વ”નો જે ક્યાં આદેશ થાય છે, ત્યાં | તુ સંજ્ઞાનું ફળ ફળવાન કર્તામાં આત્મપદ થાય છે. આથી “વ્યારાતા" અને “વ્યારણ્યતિસિ” પ્રયોગ થાય છે. આ બંને પ્રયોગો “તે કહેશે” અર્થમાં છે.
હવે આગમમાં રૂત સંજ્ઞા બતાવે છે – પીવા અર્થમાં પ ધાતુને પરોક્ષા મધ્યમપુરુષ એકવચનનો થવું પ્રત્યય લાગતાં “ૐ – મગૃ – પૃ.” (૪/૪/૮૧) સૂત્રથી “”નો આગમ થાય છે તથા
” ત્ સંજ્ઞાને કારણે “પુસિ વાતો તુ” (૪/૩/૯૪) સૂત્રથી પા ધાતુના માનો લોપ થતાં પfપથ રૂપ સિદ્ધ થાય છે. આ પથ “તમે પીધું હતું એ અર્થમાં છે. રૂત્ સંજ્ઞાના ઉદાહરણ સ્થળ ડિતઃ અર્તરિ (૩/૩/૨૨) વગેરે સૂત્રો છે.
- શબ્દમહાર્ણવન્યાસ:अप्रयोगीत्यादि-प्रयोगः शब्दस्योच्चारणम्, सोऽस्यास्तीति प्रयोगी, न प्रयोगी ‘अप्रयोगी' इति संज्ञिनिर्देशः, 'इत्' इति संज्ञा । ननु यस्य सर्वथा प्रयोगाभावस्तस्येत्संज्ञायामतिप्रसङ्गः, उच्यते-यः शास्त्रे उच्चार्यते लौकिके च प्रयोगे न प्रयुज्यते स इहाऽऽश्रीयते । नन्वेतदपि कुतो लभ्यते ? लभ्यते अत एव, तथाहि-युज्यते संबध्यत इति योगः, प्रकृष्टो योगः संबन्धः प्रयोगः, तस्यैव नञा निषेधः क्रियते, न सर्वथा; * सविशेषेणौ हि विधि-निषेधौ विशेषणेन संबध्येते * 'लोहितोष्णीषा ऋत्विजः प्रचरन्तु' इतिवत्; एवमिहापि यस्य शास्त्रोच्चारणे संबन्धोऽस्ति, लौकिकप्रयोगे तु संबन्धाभावस्तस्य निषेधः, न तु यस्य सर्वथा संबन्धाभावः, स च सामर्थ्याच्छास्त्रे उपदिश्यमान एव विज्ञायते इत्याह-इह शास्त्रे उपदिश्यमान इत्यादि ।
: શબ્દમહાર્ણવન્યાસનો અનુવાદ - સૌપ્રથમ અપ્રયોગી શબ્દને સ્પષ્ટ કરે છે : “પ્રયોગ' શબ્દ શબ્દના ઉચ્ચારણ અર્થવાળો છે. હવે આ પ્રયોગ જેના સંબંધમાં છે એ પ્રમાણે સંબંધ અર્થમાં “" પ્રત્યય લાગવાથી “પ્રયોનિ” શબ્દ બને છે. ત્યાર પછી “ પ્રયોગો તિ બપ્રયો" પ્રયોગ પ્રાપ્ત થાય છે. સૂત્રમાં
પ્રયો પદ દ્વારા સંસીનો નિર્દેશ કરવામાં આવ્યો છે તથા પ્રયોગો પછી “તું” શબ્દ લખ્યો છે, આ ત્ શબ્દ સંજ્ઞાનો વાચક છે. પૂર્વપક્ષ :- જેમાં સર્વથા શબ્દના ઉચ્ચારણનો અભાવ હશે તેમાં જો ત્ સંજ્ઞા થશે તો
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૫
પ૭૦ અતિવ્યાપ્તિ નામનો દોષ આવશે. દા.ત. કોઈપણ ધાતુને વિવધૂ પ્રત્યય લાગે છે ત્યારે વિશ્વ, પ્રત્યયના ઉચ્ચારણનો લૌકિક પ્રયોગમાં અભાવ થાય છે. આથી વિમ્ પ્રત્યય સંબંધી રૂત્ સંજ્ઞા માનવાની આપત્તિ આવે છે. ખરેખર તો લૌકિક પ્રયોગોમાં વિવધૂ પ્રત્યયનું અસ્તિત્વ તો હોય છે, માત્ર ૬ વગેરે વર્ણો ત્ સંજ્ઞાવાળા થાય છે. આખો |િ પ્રત્યય રૂતુ સંજ્ઞાવાળો થતો નથી. જો આખો પ્રત્યય જ ફત્ સંજ્ઞાવાળો થાય તો શત્રુજિત્ વગેરે પ્રયોગો વિશ્વ પ્રત્યયાત્તવાળા કહી શકાશે નહીં. આથી સર્વથા પ્રયોગના અભાવમાં રૂતુ સંજ્ઞા માનવાથી ઉપરોક્ત આપત્તિ આવે છે.
ઉત્તરપક્ષ - અમે શબ્દના ઉચ્ચારણના અભાવ તરીકે નીચે મુજબનો અર્થ લેવા માંગીએ છીએ. જે શાસ્ત્રમાં ઉચ્ચારણ કરાય છે અને લૌકિક પ્રયોગોમાં ઉચ્ચારણ કરતાં નથી તે અહીં તુ સંજ્ઞા તરીકે આશ્રય કરાય છે.
પૂર્વપક્ષ :- જે શાસ્ત્રમાં ઉચ્ચારણ કરાય છે અને લૌકિક પ્રયોગોમાં જણાતા નથી તેવો અર્થ જો “અપ્રયોગી”નો કરવામાં આવશે તો આવો વિશિષ્ટ અર્થ કેવી રીતે પ્રાપ્ત કરાશે ?
ઉત્તરપક્ષ:- અહીં પ્રયોગ શબ્દનો વિશિષ્ટ સંબંધ એવો અર્થ થાય છે. આથી આ વિશિષ્ટ સંબંધનો નન્ દ્વારા નિષેધ કરાય છે, પરંતુ સર્વ પ્રકારે “નગુ' દ્વારા નિષેધ કરાતો નથી. શાસ્ત્રમાં તે તે વર્ણો અથવા વર્ગોના સમુદાયનું ઉચ્ચારણ માત્ર થાય છે, પરંતુ વ્યવહારમાં અમુક વર્ષોનું ઉચ્ચારણ થતું નથી માટે તે “મપ્રયોજી” કહેવાય છે. હવે વિવ૬ પ્રત્યય સંબંધમાં આવું કહી શકાતું નથી. કારણ કે વિમ્ પ્રત્યયનું શાસ્ત્રમાં જેમ ઉચ્ચારણ છે તેમ લૌકિક પ્રયોગમાં પણ “વિવધૂ” પ્રત્યયની વિદ્યમાનતા છે, જે કર્તા અર્થ સૂચિત થવાથી જણાય છે. , , ૬ વગેરે વણે લૌકિક પ્રયોગોમાં રહેતા નથી. આમ, પ્રયોગ શબ્દથી વિશિષ્ટ સંબંધ અર્થ લેવાનો છે. આથી જયાં વિશિષ્ટ સંબંધનો અભાવ છે એમાં રૂતુ સંજ્ઞા થાય છે. આ વિશિષ્ટ સંબંધ તરીકે આચાર્ય ભગવંતે બ્રહવૃત્તિમાં જણાવ્યું છે કે શાસ્ત્રમાં ઉપદેશ કરાતો વર્ણ અથવા તો વર્ણનો સમુદાય જે લૌકિક પ્રયોગમાં જણાતો નથી, તે રૂત્ સંજ્ઞાવાળો થાય છે.
ગપ્રયોજી” શબ્દમાં જે નિષેધ છે એ પ્રસજ્યનિષેધ છે. પ્રસજ્યનિષેધમાં નિષેધની પ્રધાનતા હોય છે. આથી નિષેધ વિશેષ્ય બને છે તેથી વિશેષણ સ્વરૂપ જે પ્રયોગી શબ્દ છે તેનાથી વિશિષ્ટ એવો નિષેધ થાય છે. શાસ્ત્રમાં એક ન્યાય આવે છે – વિશેષણવાળા વિધિ અને નિષેધ હોય તો વિધિ અને નિષેધ વિશેષણ સાથે સંબંધિત થાય છે. દા.ત. વૈદિક પરંપરામાં જે યજ્ઞ કરનારાઓ હોય છે, તેઓ લાલ પાઘડી પહેરે છે. આથી “લાલ પાઘડીવાળા એવા યજ્ઞ કરનારાઓ ફરો” એવું વિધાન કરાયું હોય ત્યાં ફરવા સ્વરૂપ વિધિ લાલ પાઘડી સ્વરૂપ વિશેષણ સાથે સંબંધ રાખે છે. જો યજ્ઞ કરનારાઓ લાલ પાઘડીવાળા હશે તો માત્ર તેઓને જ (લાલ
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૭૧
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ પાઘડીવાળાને) ફરવાનું વિધાન કરાયું છે. એ જ પ્રમાણે અહીં પ્રયોગી સ્વરૂપ વિશેષણને આશ્રયીને ત્ સંજ્ઞાનું વિધાન કરાશે. બધા જ નિષેધોમાં રૂદ્ સંજ્ઞા થશે નહીં, પરંતુ વિશિષ્ટ પ્રકારના સંબંધનો જેમાં અભાવ હશે તેમાં જરૂર્ સંજ્ઞાનું વિધાન થશે, આવો સંબંધ સામર્થ્યથી આ પ્રમાણે જણાય છે. શાસ્ત્રમાં જે વર્ણ અથવા વર્ષના સમુદાયનો ઉપદેશ કરાયો છે, પરંતુ લૌકિક શબ્દ પ્રયોગોમાં જણાતો નથી તેની જ રૂત્ સંજ્ઞા થાય છે, પરંતુ જેનો સર્વ પ્રકારે અભાવ છે તેની રૂતુ સંજ્ઞા થતી નથી.
(शन्या०) वर्णस्तत्समुदायो वेति-विशेषानुपादानादुभयस्याप्रयोगिणः (ग्रहणमित्यर्थः) । शास्त्रे सूत्रपाठे खिलपाठे च धातु-नाम-प्रत्यया-ऽऽगमा-ऽऽदेशोपदेशेषूपदिश्यमानः । लौकिक इति-लोकस्य ज्ञातो लौकिकस्तस्मिन्, प्रयुक्तिः प्रयोगः, शब्दस्य प्रयोगः शब्दप्रयोगः, नाट्यादिप्रयोगश्च व्यवच्छेद्यस्तत्र, यो न दृश्यते इति ।
અનુવાદઃ- અહીં સૂત્રમાં જે જે ઉપદેશ કરાયો છે અને લૌકિક શબ્દપ્રયોગમાં જે જણાતું નથી, તે ત્ સંજ્ઞાવાળું થાય છે. આથી શંકા થાય છે કે લૌકિક શબ્દપ્રયોગોમાં વર્ણ નથી જણાતો તેમ સમજવું કે વર્ણનો સમુદાય નથી જણાતો તેમ સમજવું? સૂત્રમાં કોઈ વિશેષનું ગ્રહણ ન હોવાથી વર્ણ અને વર્ણનો સમુદાય ઉભય પ્રયોજી તરીકે લઈ શકાશે.
શાસ્ત્ર બે ભાગમાં છેઃ (૧) સૂત્રપાઠ અને (૨) ખિલપાઠ. સૂત્રપાઠ મુખ્ય છે, જ્યારે ખિલપાઠ ગૌણ છે. દા.ત. સર્વા: ઐ - સ્માત (૧/૪૭) સૂત્રમાં સર્વ વગેરે શબ્દોથી હું અને મનો અનુક્રમે ઔ અને માત્ આદેશ થાય છે. આ સૂત્રપાઠ કહેવાય છે તથા “બદ્રિ” શબ્દથી સૂત્રની ટીકામાં જે સર્વાદ્રિ ગણપાઠ બતાવ્યો છે, તે “વિપતિ” કહેવાય છે. આમ તો વિત્તનો અર્થ અપૂર્ણ થાય છે તથા તે વિના રૂતિ વિત’ અખિલનો સંપૂર્ણ અર્થ થાય છે. આથી વિપતિ એ અપૂર્ણ પાઠ કહેવાય છે. સાદ્રિ તથા ધાતુપાઠ વગેરે વિલપાડ કહેવાય છે. અહીં વર્ણ અથવા વર્ણનો સમુદાય એ શાસ્ત્રમાં ઉપદેશ કરાતો હોય તે સમજવાનો છે.
આથી શાસ્ત્ર તરીકે વિત્તપીઠ (ધાતુ, નામ વગેરે સ્વરૂપ) તથા સૂત્રપાઠ સમજવાનો છે. ધાતુ, નામ, પ્રત્યય, આગમ, આદેશ સ્વરૂપ ઉપદેશોમાં, ઉપદેશ કરાતો (કથન કરાતો) વર્ણ અથવા વર્ણનો સમુદાય જે લૌકિક શબ્દપ્રયોગોમાં નથી જણાતો તે ફક્ત સંજ્ઞાવાળો થાય છે. આથી ઉપદેશ તરીકે સૂત્રપાઠ અને વિતતિ બંનેનું ગ્રહણ થઈ શકશે. કાશિકાકારે ઉપદેશની વ્યાખ્યા શાસ્ત્રવાક્ય તરીકે કરી છે અને શાસ્ત્રવાક્યનો અર્થ સૂત્રપાઠ અને વિતાવ થાય છે.
હવે લૌકિક શબ્દપ્રયોગને ખોલે છે. લોકને જે જણાય છે તે લૌકિક કહેવાય છે. આથી લોકને જણાતો એવો શબ્દપ્રયોગ સ્વરૂપ અર્થ લૌકિક શબ્દપ્રયોગનો થાય છે. અહીં પ્રયોગનો અર્થ
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૫, ૧-૧-૩૬
૫૭૨ શબ્દપ્રયોગ કર્યો છે. આવો અર્થ નાટ્ય વગેરે પ્રયોગનો વ્યવચ્છેદ કરવા માટે કર્યો છે. અહીં લૌકિક પ્રયોગ તરીકે જેમ શબ્દપ્રયોગ આવે છે તેમ નાટ્ય વગેરે પ્રયોગ પણ આવે છે. નાટ્ય પ્રયોગ તરીકે નાટ્યનો અભિનય સમજવાનો છે. કાલિદાસ કહે છે કે, જ્યારે નાટ્ય કલાકાર નાટક ચાલુ કરે છે ત્યારે બોલે છે કે જ્યાં સુધી દર્શક પ્રસન્ન નહીં થાય ત્યાં સુધી પ્રયોગની (અભિનયની) શ્રેષ્ઠતાને માનીશ નહીં. આથી અહીં પ્રયોગનો અભિનય અર્થ જણાય છે. આ પ્રમાણે જે શાસ્ત્રમાં (સૂત્રપતિ અને રિવનપાત્રમાં) ઉપદેશ કરાય છે તે વર્ણ અથવા વર્ણનો સમુદાય જો લૌકિક શબ્દપ્રયોગોમાં ન દેખાતો હોય તો તે ત્ સંજ્ઞાવાળો થાય છે.
(શ૦ચા) નનું ઋથમવર્ણનમ્ ? દૃશો ચર્થો યઃ (નનું થમર્શનં નગોડર્થ: ? :) सत्स्वन्येषु दर्शनप्रत्ययेषु न दृश्यते स नास्तीति निश्चीयते, अत्र तु कथं न दृश्यत इत्युक्तमित्याहएत्यपगच्छतीति । ननु प्रमाणमन्तरेण वचनमात्रेणापगमाभावादपगमे यतितव्यमित्यत आहअप्रयोगित्वेत्यादि ।
અનુવાદ - લૌકિક શબ્દપ્રયોગોમાં જે નથી દેખાતો એ સંદર્ભમાં પૂર્વપક્ષ કહે છે કે અહીં અદર્શન કેવી રીતે ? ટૂણ ધાતુનો જે અર્થ છે તે જોવા સ્વરૂપ અર્થ છે અને એ જોવા સ્વરૂપનો અભાવે તે અદર્શન છે. હવે જે જે પદાર્થો દેખાતાં નથી તે તે પદાર્થો અદર્શન તરીકે લઈ શકાશે અથવા તો લૌકિક શબ્દપ્રયોગોમાં જે જે દેખાતાં નથી તે તે અદર્શન તરીકે લઈ શકાશે. અન્ય જોવાના નિમિત્તો હાજર હોતે છતે જે દેખાતું નથી તે નથી એવો નિર્ણય થાય છે. અહીં કેવી રીતે દેખાતું નથી ? એ જિજ્ઞાસાના સંદર્ભમાં કહે છે કે લૌકિક શબ્દપ્રયોગોમાંથી જતાં રહે છે તે વર્ણ અથવા વર્ણનો સમુદાય અદર્શન સ્વરૂપ દેખાય છે, લૌકિક શબ્દપ્રયોગોમાં તે જતા રહે છે માટે તે અદર્શન સ્વરૂપ થાય છે.
એકની હાજરીમાં બીજો જતો રહે છે તે અદર્શન સ્વરૂપ છે,” આ વાત જ્યાં સુધી પ્રમાણિત ન થાય ત્યાં સુધી વચન માત્રથી દૂર થવાનો અભાવ હોવાથી વર્ણોને દૂર કરવા માટે સૂત્ર દ્વારા પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. અન્ય પ્રમાણ વિના વચન માત્રથી જ દૂર થવાનો અભાવ હોવાથી વર્ણોને દૂર કરવાના નિમિત્તે પ્રયત્ન કરવા યોગ્ય છે. આ શંકાના અનુસંધાનમાં જ બૃહદ્રવૃત્તિમાં આચાર્ય ભગવંતશ્રીએ પંક્તિઓ લખી છે કે, અપ્રયોગિત્વના કથનથી જ સંજ્ઞાનું વિધાન હોવાથી વર્ણ અથવા તો વર્ણના સમુદાયના પ્રયોગના અભાવની સિદ્ધિ થઈ જશે.
(श०न्या०) अयं भावः-अप्रयोगित्वानुवादेनेत्संज्ञाविधानाद्, अनुवादाच्च विध्यवसायात् तल्लोप-सिद्धिः, लोपाभावे हि तत्प्रयोगादप्रयोगित्वाभावात् संज्ञिन एवाभावादित्संज्ञाया अभावः । अथवा यस्य कादाचित्कः प्रयोगः सोऽप्रयोगी, सर्वथा प्रयोगाभावे धमिण एवाभावात् कस्य
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૭૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ संज्ञा स्यात् ?, तत्र चातिप्रसङ्गः सर्वस्य कादाचित्कप्रयोगात्, 'वृक्ष, खट्वाँ' इत्यादावनुनासिकस्यापि इत्संज्ञाप्रसङ्गः । न च इत्-कार्याभावादित्संज्ञा न भविष्यतीति वक्तुमुचितम्, तदनुवादेन विधीयमानस्य लोपस्यैव कार्यत्वात्; नैवम्-अकार्यत्वाल्लोपस्य, इह हि शब्दस्य कार्यार्थो वा भवति प्रयोगः श्रवणार्थो वा, कार्यं चेह नास्ति, अकार्ये सति यदि श्रवणमपि न स्यात् प्रयोगोऽनर्थकः સ્વાર્
અનુવાદ :- આનો ભાવ આ પ્રમાણે છે : “અપ્રયોભિત્વ'ના અનુવાદથી રૂર્ સંજ્ઞાનું વિધાન થાય છે અને અનુવાદથી વિધિનો બોધ થાય છે. અર્થાત્ શબ્દના ઉચ્ચારણનો અભાવ થાય છે એ અનુવાદ છે અને આ અનુવાદથી ત્ સંજ્ઞાનું વિધાન થયું છે. અર્થાત્ આ અનુવાદથી જ વિધિનો બોધ થાય છે અને આ પ્રમાણે હોવાથી ત્ સંજ્ઞા સ્વરૂપ જે વર્ણ અથવા તો વર્ણનો સમુદાય હોય છે, તેનો લોપ સિદ્ધ થાય છે. જો ત્ સંજ્ઞા સ્વરૂપ વર્ણનો લોપ નહીં થાય તો તે તે વર્ણોનો પ્રયોગ શાસ્ત્રમાં જણાશે. આથી અપ્રયોગિપણાંનો અભાવ થશે અને અપ્રયોગિપણાંનો અભાવ થવાથી જ સંજ્ઞીનો પણ અભાવ થશે અને સંજ્ઞીનો અભાવ થવાથી ત્ સંજ્ઞાનો અભાવ થશે.
જો તે તે વર્ણો અથવા તો વર્ણના સમુદાયના ઉચ્ચારણનો અભાવ થશે તો તેવા અભાવ સ્વરૂપ વર્ણો સંબંધી ત્ સંજ્ઞા કેવી રીતે થઈ શકશે ? જે વસ્તુ સદ્ભાવીય હોય તેની સંજ્ઞાવિધિ થઈ શકે. જ્યારે અહીં તો જેના પ્રયોગનો અભાવ થાય છે એની ત્ સંજ્ઞા કરવામાં આવે છે. આથી અભાવીય પદાર્થની રૂર્ સંજ્ઞા થઈ શકે નહીં આ આપત્તિને દૂર કરવા માટે અથવા કરીને અપ્રયોગીનો નવો અર્થ બતાવવામાં આવ્યો છે.
જેનો કોઈકવાર પ્રયોગ થાય છે એ પ્રમાણે અપ્રયોગીનો અર્થ કરવો. અહીં અપ્રયોગીમાં જે નિષેધ છે, તે ત્ અર્થમાં છે અર્થાત્ જેનો ક્યારેક ક્યારેક પ્રયોગ થાય છે તે અપ્રયોગી છે.
પૂર્વપક્ષ :- પણ આવો અર્થ કરવામાં આવશે તો પણ આપત્તિ આવશે. બધા શબ્દોનો તે તે અવસરે જ પ્રયોગ થતો હોવાથી તેની તેની રૂર્ સંજ્ઞા માનવાની આપત્તિ આવે છે. જેમ કે ક્યારેક સર્વ શબ્દનો પ્રયોગ થાય છે, ક્યારેક વિશ્વ શબ્દનો પ્રયોગ પણ થાય છે તથા “ઝ-રૂ-૩ વર્ણસ્યાત્તે...” (૧/૨/૪૧) સૂત્રથી અવર્ણ, વર્ણ અને વર્ણ જો વિરામમાં આવે તો અનુનાસિક આદેશ વિકલ્પે થાય છે. આ સૂત્ર પ્રમાણે વૃ†, હાઁ વગેરે પ્રયોગોમાં અનુનાસિકનો ક્યારેક ક્યારેક પ્રયોગ થતો હોવાથી અનુનાસિકમાં પણ ત્ સંજ્ઞા થવાની પ્રાપ્તિ આવે છે.
ઉત્તરપક્ષ :- અહીં અનુનાસિકની ત્ સંજ્ઞા થવાની આપત્તિ આવશે નહીં. કારણ કે ત્ સંજ્ઞાનું કોઈ કાર્ય જણાતું નથી, માટે ત્ સંજ્ઞા થશે નહીં. દા.ત. ભૂતકૃદન્તનો જ્ઞ પ્રત્યય હોય ત્યાં
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૭
પ૭૪ ી જે ત્ સંજ્ઞા કરવામાં આવી છે તે રૂત્ સંજ્ઞાનું કાર્ય ગુણનો નિષેધ કરવાનું છે. એવું કોઈ કાર્ય અહીં અનુનાસિક રૂત સંજ્ઞાનું જણાતું નથી માટે અનુનાસિકની ત્ સંજ્ઞા થાય તો પણ તે તુ સંજ્ઞા નિમિત્તક કાર્યનો અભાવ હોવાથી કોઈ આપત્તિ નથી.
પૂર્વપક્ષ :- અનુનાસિક રૂતુ સંજ્ઞાનું કોઈ કાર્ય ન હોવાથી રૂતુ સંજ્ઞા થશે નહીં. આ પ્રમાણે કહેવું યોગ્ય નથી, કારણ કે રૂત સંજ્ઞા કરતી વખતે જ અનુવાદ દ્વારા લોપનું વિધાન કરાયું છે. આ પ્રમાણે વિધાન કરાયેલો એવો લોપ પણ કાર્ય સ્વરૂપ હોવાથી આપે જે કાર્યના અભાવની આપત્તિ આપી હતી તે રહેશે નહીં. માટે અનુનાસિકની પણ રૂત્ સંજ્ઞા થવાની આપત્તિ આવે છે.
ઉત્તરપક્ષ - આ પ્રમાણે કહેવું નહીં, કારણ કે લોપનું અકાર્યપણું છે. જે જે રૂત્ સંજ્ઞાના વર્ષો છે તેનો તેનો લોપ થઈ જાય છે, એ લોપ કાંઈ કાર્ય સ્વરૂપ નથી. કારણ કે ત્ સંજ્ઞાના જે જે વર્ષોનો લોપ થવાનો હોય તે તે વર્ણી નિમિત્તક અન્ય કોઈ કાર્ય હોય તો જ તે કાર્ય સ્વરૂપ કહેવાશે. જેમ કે ભૂતકૃદન્તનો “ત" પ્રત્યય છે. અહીં ના નિમિત્તથી ગુણ ન કરવો એ કાર્ય સ્વરૂપ છે માટે માત્ર લોપને કાર્ય સ્વરૂપ કહેવાશે નહીં. આ શાસ્ત્રમાં તે તે શબ્દનો કાર્યના પ્રયોજનથી પ્રયોગ થાય છે અથવા તો શ્રવણના પ્રયોજનથી પ્રયોગ થાય છે. અહીં અનુનાસિક
તમાં આવા બંને કાર્યનો અભાવ હોવાથી જ રૂતુ સંજ્ઞા મનાશે નહીં અને અકાર્ય હોતે છતે જો શ્રવણ પણ ન થાય તો એવા વર્ગોનો પ્રયોગ પણ અનર્થક થશે.
(शन्या०) इदमस्तीत्कार्यम्-इह यदा *अनेकान्ता अनुबन्धाः* तदाऽनन्तरमित्संज्ञकः कार्यस्य विशेषको भवतीति धातोरादित्त्वादिनिषेधप्रसङ्गः । तर्हि धात्वादिपाठकाल एव यस्य प्रयोगोऽन्यदा त्वप्रयोगस्तस्येत्संज्ञेति विधास्यामः, सत्यम्-सिध्यति, सूत्रं तु भिद्यते, तर्हि यथान्यासमेवाऽस्तु । ननु चोक्तमित्संज्ञायां सर्वप्रसंगोऽविशेषात् ।
અનુવાદ - પૂર્વપક્ષ:- અહીં ‘સંજ્ઞા કાર્ય સંબંધમાં હવે અમે જણાવીએ છીએ : વ્યાકરણમાં જે જે વર્ણોનો ઉપયોગ થયો હોય તેવા “ફ'સંજ્ઞાવાળા વર્ગોનું ‘તુ' કાર્ય આ પ્રમાણે છે: અનુબંધો અનવયવ સ્વરૂપ હોય છે એવો ન્યાય આવે છે. અર્થાત્ અનુબંધો પ્રકૃતિ વગેરેના અવયવ સ્વરૂપ થતાં નથી. સંબંધો બે પ્રકારના હોય છે : (૧) ન્યાયદર્શને માનેલ સમવાયસંબંધવાળો એવો અવયવ-અવયવીભાવ સંબંધ હોય છે. દા. ત. હાથ અને શરીર. તથા (૨) સંયોગસંબંધ સ્વરૂપ સંબંધ પણ હોય છે. દા. ત. વસ્ત્ર અને શરીર. હવે જો અનુબંધો સમવાયસંબંધ સ્વરૂપ હોય તો પ્રકૃતિ અથવા પ્રત્યય વગેરે સાથે અભેદભાવે હોય તથા સંયોગસંબંધ સ્વરૂપ હોય તો અનુબંધો પ્રકૃતિ વગેરે સાથે કાયમ રહી શકે નહીં. અહીં અનુબંધો અનવયવ સ્વરૂપ છે. આથી પ્રકૃતિ વગેરે સાથે અનુબંધોનો સંબંધ અમુક સમય
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૭૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ માટે જ હશે અને આમ થશે તો આસન્ન એવા ‘ત્’સંજ્ઞાવાળા વર્ણો (અર્થાત્ જે વર્ણના પ્રયોગોનો ક્યારેક અભાવ થતો હોય તેવા વર્ણોની આસન્ન રહેલા ‘ત્’સંજ્ઞાવાળા વર્ણો) કાર્યના વિશેષક થાય છે. અને આ પ્રમાણે માનવામાં આવશે તો ‘ઘાઁ વિરતા’ વગેરે પ્રયોગમાં ‘ક્ત’ અને ‘તવતુ’ની આદિમાં ‘ટ્’ નિષેધનો પ્રસંગ આવશે. ‘ઞતિ:' (૪/૪/૭૧) સૂત્રથી ‘આ’ ફાળા ધાતુઓથી ‘જ્ઞ’ અને ‘તવતુ’ની આદિમાં ‘ટ્’નો નિષેધ થાય છે. હવે ‘હાઁ વરતા’ પ્રયોગમાં અનુનાસિકની અનંતર એવો ‘ત્’ સંજ્ઞાવાળો વર્ણ ‘આ' કાર્યનો વિશેષક થશે. અને આમ થશે તો ‘વર્' ધાતુમાં (૪/૪/૭૧) સૂત્રથી ‘સ્ત’ની આદિમાં ‘ટ્’નો નિષેધ થશે. અને આમ થશે તો ‘હાઁ વરતા’ સ્વરૂપ અનિષ્ટ પ્રયોગ થશે. વાસ્તવમાં તો આ પ્રયોગ ઇષ્ટ મનાયો છે.
ઉત્તરપક્ષ :- તો પછી ધાતુ વગેરે પાઠ સમયે જેનું ઉચ્ચારણ હોય છે તથા અન્ય સમયે અર્થાત્ લૌકિક પ્રયોગોના સમયે જેનું ઉચ્ચારણ નથી હોતું તે ‘ત્’સંજ્ઞાવાળા કહેવાય છે. આથી જ ‘વાઁ પરિતા’ પ્રયોગમાં હવે ‘ટ્’ નિષેધની આપત્તિ આવશે નહિ. કારણ કે ‘હાઁ વિરતા’ પ્રયોગ તો લૌકિક પ્રયોગોમાં જણાય જ છે.
પૂર્વપક્ષ :- હા, આમ કરવાથી ‘ત્’સંજ્ઞાનું કાર્ય તો સિદ્ધ થઈ શકશે, પરંતુ આવો અર્થ તો સૂત્રથી પ્રાપ્ત થતો નથી. સૂત્ર પ્રમાણે તો જેનું શાસ્ત્રમાં ઉચ્ચારણ કરાય છે અને લૌકિક પ્રયોગોમાં ઉચ્ચારણ કરાતું નથી તે ‘ત્’સંજ્ઞાવાળા થાય છે. જ્યારે અહીં તો ધાતુપાઠ, સૂત્રપાઠ વગેરેમાં એનો પ્રયોગ થાય છે. જ્યારે લૌકિક પ્રયોગોમાં જેનું ઉચ્ચારણ થતું નથી તે ‘ત્’સંજ્ઞાવાળો થાય છે એવું કહેવાયું. આમ, સૂત્રનો અર્થ ભિન્ન થઈ ગયો.
ઉત્તરપક્ષ :- તો પછી સૂત્રનો જે પ્રમાણે અર્થ છે તે જ રહેવા દેવો જોઈએ. સૂત્રનો અર્થ તો બદલી શકાશે નહીં.
પૂર્વપક્ષ :- આ પ્રમાણે સૂત્રનો અર્થ નહીં બદલશો તો ‘ત્’સંજ્ઞા અતિવ્યાપ્તિ દોષવાળી થશે. જ્યાં જ્યાં ‘ત્’સંજ્ઞા ન થવી જોઈએ ત્યાં ત્યાં પણ ‘ત્’સંજ્ઞા થશે. દા. ત. ‘હાઁ” શબ્દમાં અનુનાસિક ‘ત્’સંજ્ઞાવાળો થશે. વળી અન્ય ઠેકાણે પણ ‘ત્’સંજ્ઞાની આપત્તિ આવે છે. દા. ત. શાસ્ત્રમાં ‘વિપ્’ પ્રત્યયનું વિધાન કરવામાં આવ્યું છે. અહીં ‘’ અને ‘પ્’ ત્સંશા છે, જ્યારે ‘રૂ’ ઉચ્ચારણ માટે છે, પરંતુ ‘વ્’ ‘ત્’સંજ્ઞા સ્વરૂપ નથી. જે પ્રમાણે ‘’ અને ‘પ્’ વર્ણ અનુક્રમે ગુણનો નિષેધ તેમજ ‘ત્’નો આગમ કરવા સ્વરૂપ કાર્યના વિશેષક તરીકે થાય છે. તે જ પ્રમાણે ‘વ્’ કોઈ કાર્યના વિશેષક તરીકે થતો નથી. આથી એવું કહેવામાં આવે છે કે ‘’ અને ‘પ્’ અનુબંધો કયાં પ્રત્યયના સંબંધમાં છે એ જિજ્ઞાસાના સંદર્ભમાં કહેવામાં આવે છે કે ‘વ્’ પ્રત્યયના સંબંધમાં ‘’ અને ‘પ્’ અનુબંધો છે, છતાં પણ આ ‘વ્’નો લૌકિક શબ્દ પ્રયોગોમાં તો અભાવ જણાય છે. આથી તમે કહેલા અર્થ પ્રમાણે તો આખા ‘વિપ્’ પ્રત્યયની પણ ‘ત્’સંજ્ઞા થવાની
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૭
૫૭૬
આપત્તિ આવે છે: સૂત્રમાં એવી કોઈ વિશેષતા જણાવી નથી કે અમુક વર્ણોનો અભાવ થાય તો ‘ત્’સંજ્ઞા થાય અને અમુક વર્ણોનો અભાવ ન થાય તો ‘ત્’સંજ્ઞા ન થાય. આમ ‘વિમ્' પ્રત્યય સંબંધી આપત્તિ પણ વિદ્યમાન જ છે.
(શ॰ન્યા૦ ) નૈષ રોષઃ-પ્રયુખ્યતેઽનેનેતિ પ્રયોગઃ શાસ્ત્રમ્, રળસાધનઃ, ન સિધ્ધતિ, અનવશિાવનટા માન્યમ્ । ન બ્રૂમ: ‘‘માવાો:” [બ.રૂ.૧૮.] કૃતિ, વિં તર્દિ ? ‘‘વ્યાનાર્ ધ” [.રૂ.૨૩૨.] । નનુ નામ્નીતિ વર્તતે, ન જેવું નામ, વર્તુલવવનાવનાન્યપિ મવિષ્યતિ, વાહુલकान्नाम्नि भवति, क्वचिदनाम्न्यपि न प्रत्ययस्य विधेयतया प्राधान्याद् बहुलग्रहणं प्रत्ययेनैव संबध्यते, न तु गुणेन संज्ञयेति; बहुलग्रहणात् संज्ञायामेव स्याद् वा न वा ।
અનુવાદ :- ઉત્તરપક્ષ :- આપે બતાવેલ દોષ આવશે નહિ. કારણ કે “પ્રયો” શબ્દની વ્યુત્પત્તિ અગાઉ અમે ‘“પ્રકૃષ્ટો યોગઃ કૃતિ પ્રયોગઃ' એ પ્રમાણે કરી હતી, એને બદલે અમે હવે “મુખ્યતે અનેન કૃતિ પ્રયોગઃ' એ પ્રમાણે વ્યુત્પત્તિ કરીશું. આથી કરણકારક તરીકે “શાસ્ત્ર” અર્થ થશે. જેના વડે પ્રયોગ કરાય છે” તેવો પ્રયો। શબ્દનો અર્થ થશે. આથી પ્રયોગનો અર્થ વ્યવહાર, ઉચ્ચારણ વગેરે નહિ થાય, પરંતુ “શાસ્ત્ર” અર્થ થશે. અહીં કરણકારકમાં “ધ” પ્રત્યય લાગ્યો છે.
પૂર્વપક્ષ :- અહીં કરણ અર્થમાં “ધ” પ્રત્યય લાગી શકશે નહિ.“ય” પ્રત્યય માટે ‘‘માવાડો:” (૫/૩/૧૮) સૂત્ર છે, જે ભાવ અને કર્તા સિવાયનાં તમામ કારકમાં “ધ” પ્રત્યયનું વિધાન કરે છે.
જ્યારે ‘‘ડડધારે” (૫/૩/૧૨૯) સૂત્રથી “અન” પ્રત્યયનું વિધાન થાય છે. અહીં “અન” પ્રત્યય કરણ અને આધાર અર્થમાં જ થાય છે. આથી (૫/૩/૧૮) સૂત્ર એ સાવકાશ સૂત્ર કહેવાશે. એની નજરમાં (૫/૩/૧૨૯) સૂત્ર એ અનવકાશ સૂત્ર કહેવાશે. આથી કરણમાં “યસ્'ને બદલે “અન' પ્રત્યય જ પ્રાપ્ત થાય છે. આમ કરણમાં “લગ્” પ્રત્યય પ્રાપ્ત થતો ન હોવાથી ‘“પ્રયોગ” શબ્દનો “શાસ્ત્ર” અર્થ કરી શકાતો નથી.
44
ઉત્તરપક્ષ :- અમે ‘‘ભાવા-ડો:” (૫/૩/૧૮) સૂત્રથી “પત્” પ્રત્યય કરવાનું કહેતાં નથી. પરંતુ “વ્યનનાર્ વગ્” (૫/૩/૧૩૨) સૂત્રથી “ધ” પ્રત્યય કરવાનું કહીએ છીએ. આ સૂત્ર પ્રમાણે કરણ અને આધાર અર્થમાં જ “ધ” પ્રત્યય થાય છે. આથી હવે “અન” પ્રત્યયની આપત્તિ આવશે નહિ.
પૂર્વપક્ષ :- જો “વ્યઅનાર્ પન્” (૫/૩/૧૩૨) સૂત્રથી “ધ” પ્રત્યયનું વિધાન કરશો તો આ સૂત્રમાં તો ‘“પુંનમ્ન ધ:” (૫/૩/૧૩૦) સૂત્રથી “નામ્નિ”ની અનુવૃત્તિ પણ આવે છે. આથી
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૭૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ સંજ્ઞાનાં વિષયમાં હોય તો જ “ધન્” પ્રત્યય થવાની પ્રાપ્તિ આવે છે. અહીં “પ્રયોગ" શબ્દ કંઈ સંજ્ઞાનાં વિષયમાં નથી કે જેથી (૫/૩/૧૩૨) સૂત્રથી “”ની પ્રાપ્તિ આવે.
ઉત્તરપક્ષ:- “વન" અધિકારથી અસંજ્ઞાન વિષયમાં પણ “ધન્" પ્રત્યય થઈ શકશે. વહુનમ્" અધિકારથી ક્યાંક સંજ્ઞાના વિષયમાં “ધન્” પ્રત્યય થશે તેમજ ક્યાંક અસંજ્ઞાનાં વિષયમાં પણ “ધ” પ્રત્યય થશે.
પૂર્વપક્ષ - તમારી આ વાત બરાબર નથી. “વહત" અધિકાર પ્રધાનની સાથે સંબંધ રાખે છે. “વ્યક્તનાત્ " (૫/૩/૧૩૨) સૂત્રથી પ્રધાનપણાંથી “પ”નું વિધાન છે. આથી વદુત”નો અધિકાર “પન્” પ્રત્યયની સાથે જ સંબંધવાળો થશે. પરંતુ ગૌણ એવી સંજ્ઞાની સાથે “વહુન્ન”નો અધિકાર સંબંધિત થઈ શકશે નહિ. અહીં “વહુન્ન” અધિકારથી (૫/૩ ૧૩૨) સૂત્રનો અર્થ નીચે પ્રમાણે પ્રાપ્ત થશે – વ્યંજનાંત ધાતુથી કરણ અને આધારમાં સંજ્ઞાવાચક નામોમાં જ ઘણું કરીને “ધન્” પ્રત્યય થશે અથવા નહિ થાય. આમ “ધન્” પ્રત્યયની હાજરીમાં સંજ્ઞા તો રહેશે જ. આમ તમારા કહેવા પ્રમાણે અસંજ્ઞા અર્થમાં “ધ” પ્રત્યય થઈ શકતો નથી.
(शन्या०) *नापाधेरुपाधिर्भवति, विशेषणस्य वा, विशेषणम्* इति; उपाधिविशेषणयोश्च वाच्यत्वा-ऽवाच्यत्वाभ्यां विशेषः, तथाहि-दृतिहरिरिति प्रत्ययेन कर्ता पशुरभिधीयते इति पशुरुपाधिः । गार्गिकया श्लाघत इति श्लाघाऽकञा नाभिधीयत इति विशेषणमुच्यते । यदि *उपाधिरुपाधेर्न भवति, विशेषणस्य वा विशेषणम्* इति ततः "कल्याण्यादेरिन् વાસ્તસ્ય" [૬૨.૭રૂ.] “નુત્તરાયી વા" [૬.૨.૭૮.] રૂતિ નિર્દેશો ન પ્રાનોતિ, તત્ર દિપ્રત્યયસ્થ विधेयतया प्राधान्यात् तादर्थ्येन प्रकृतेर्गुणत्वात् तदादेशस्येनोऽपि गुणत्वादुपाधित्वादिति ।
અનુવાદઃ- પૂર્વપક્ષ:- (૫-૩-૧૩૨) સૂત્રથી જે “પન્" પ્રત્યયનું વિધાન છે તે કરણ અને આધાર અર્થમાં છે. આથી “ધ” પ્રત્યયની ઉપાધિ સ્વરૂપ જે અર્થવિશેષ છે તે કરણ સ્વરૂપ છે. વ્યાકરણમાં અર્થવિશેષને ઉપાધિ કહેવામાં આવે છે. આથી કરણાર્થ એ ઉપાધિ છે અને “ધ” પ્રત્યયાત્ત એવો જે શબ્દ છે તે શબ્દથી ઉપાધિ વાચ્ય બને છે. દા.ત. “વછતે મનેના રૂતિ વેણ વસ્ત્રમ્ ” અહીં “વતમ્” એ અર્થવિશેષ છે, જે “વેe:” શબ્દથી વાચ્ય છે. હવે “વહુનમ્” અધિકાર જો કરણ સંબંધી “ધ” પ્રત્યયનાં વિષયમાં થાય તો ગૌણ એવા કરણ અર્થની ઉપાધિ સ્વરૂપ સંજ્ઞા છે. આથી સંજ્ઞાનાં વિષયમાં પણ “વહુતમ્” અધિકાર આવી શકે છે, એવું જો તમે (ઉત્તરપક્ષ) કહેતા હો તો વ્યાકરણમાં એક ન્યાય આવે છે કે, ઉપાધિની ઉપાધિ નથી થતી અથવા તો વિશેષણનું વિશેષણ નથી થતું. આથી, “વહુતમ્” અધિકાર કરણમાં “ધ”
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૭
૫૭૮ પ્રત્યયની સાથે જ થઈ શકશે, પરંતુ સંજ્ઞામાં થઈ શકશે નહિ. આથી તમે (ઉત્તરપક્ષ) “#નાત્ પગ્ન” (પ/૨/૧૩૨) સૂત્રથી સંજ્ઞામાં, “ગ” પ્રત્યય સંબંધમાં “વહુનમુ" અધિકાર લાવી શકશો નહિ.
હવે જો ઉપાધિની ઉપાધિ થતી નથી એવો ન્યાય છે તો કરણ અર્થમાં ‘પ' પ્રત્યય થાય છે જે ઉપાધિ સ્વરૂપ છે અને તે જ વિધેય સ્વરૂપે છે. હવે આ ઉપાધિ સ્વરૂપ ધ' પ્રત્યય સંજ્ઞામાં થાય છે, તો સંજ્ઞા એ ઉપાધિની ઉપાધિ થશે. આથી ‘વતમ્' અધિકાર માત્ર ઉપાધિ () સાથે થશે, પરંતુ “વહુતમ્' અધિકારનો સંબંધ ઉપાધિની ઉપાધિ “સંજ્ઞા' સાથે થશે નહીં. ઉપાધિની ઉપાધિ થતી નથી એવો ન્યાય હોવાથી જ “વહુતમ્' અધિકારનો સંબંધ મુખ્ય વિધેય એવા “ધન્ પ્રત્યય સાથે થશે, પરંતુ ઉપાધિની ઉપાધિ સ્વરૂપ સંજ્ઞા સાથે થશે નહીં.
ઉપાધિ અને વિશેષણનો ભેદ જણાવે છે – ઉપાધિ અને વિશેષણમાં વાચ્યત્વ અને અવાચ્યત્વથી ભેદ છે તે આ પ્રમાણે છે. “તિહરિ:” પ્રયોગમાં “રૂ” પ્રત્યય વડે કર્તા સ્વરૂપ પશુ કહેવાય છે. અહીં “” પ્રત્યય પ્રધાન છે. જ્યારે કર્તા સ્વરૂપ પશુ અર્થવિશેષ અપ્રધાન છે. આથી “પશુ” અર્થવિશેષ હોવાથી ઉપાધિ સ્વરૂપ છે તથા “ જ્યા સ્નાયતે” આ પ્રયોગમાં “ પા” એ વિશેષણ સ્વરૂપ છે. “mત્રવર-છતી...” (૭/૧/૭૫) સૂત્રથી ગોત્રવાચી નામથી ભાવ અને કર્મમાં “બ” એવો “મમ્" પ્રત્યય થાય છે. અહીં “ " પ્રત્યયથી “સ્નીયા” સ્વરૂપ અર્થ જણાતો નથી, પરંતુ “મમ્” પ્રત્યય તો માત્ર ભાવ અને કર્મ સ્વરૂપ અર્થને બતાવે છે. આથી “સ્નાલા” ઉપાધિ સ્વરૂપ નથી, પરંતુ વિશેષણ સ્વરૂપે છે. આ વાક્યનો અર્થ નીચે પ્રમાણે થાય છે - ગર્ગ ગોત્રમાં ઉત્પન્ન થયેલો વ્યક્તિ લોકોને કહેતો હોય છે, “અરે ! તું જાણતો નથી કે હું ગર્ગ ગોત્રમાં ઉત્પન્ન થયો છું.” આમ, ગર્ગ ગોત્રમાં ઉત્પન્ન થવા દ્વારા ગગંગોત્રનાં આધારરૂપ એવા પોતાની પ્રશંસા કરે છે. અર્થાત્ ગગંગોત્રમાં ઉત્પન્ન થવા દ્વારા તે પોતાની પ્રશંસા કરે છે. અહીં પ્રશંસા વિશેષણ સ્વરૂપ છે. આ પ્રશંસા સ્વરૂપ અર્થ “અ” પ્રત્યય દ્વારા જણાતો નથી. જ્યારે ઉપાધિ સ્વરૂપ અર્થ પ્રત્યય દ્વારા જણાય છે. જેમ કે “તિર:” પ્રયોગમાં “” પ્રત્યય દ્વારા પશુ સ્વરૂપ અર્થ જણાતો હતો. આ પ્રમાણે ઉપાધિ અને વિશેષણમાં ઉપર જણાવેલો ભેદ છે.
ઉત્તરપક્ષ:- જો ઉપાધિની ઉપાધિ નથી થતી અને વિશેષણનું વિશેષણ નથી થતું એવો નિયમ છે તો “જ્યાખ્યારિત્ વાન્તી" (૬/૧/૭૭) સૂત્ર તથા “કુત્તરાયા વા' (૬/૧/૭૮) સૂત્ર સાચા સાબિત થઈ શકશે નહિ. (૬/૧/૭૭) સૂત્રમાં “પયy" પ્રત્યયનું વિધાન હોવાથી એ પ્રધાન છે. જ્યારે “ય[" પ્રત્યય માટે “ત્યાળી” વગેરે જે પ્રકૃતિ છે તે ગૌણ હોવાથી ઉપાધિ સ્વરૂપ છે. હવે સૂત્ર પ્રમાણે “લ્યાણી” વગેરે પ્રકૃતિઓને જ્યારે “યg" પ્રત્યય થાય છે ત્યારે
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૭૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ “જ્યાગી"નાં અન્ય સ્વરનો “” આદેશ થાય છે. આથી “ય” પ્રત્યય માટે જે “જ્યાપી' સ્વરૂપ પ્રકૃતિ છે એ ગૌણ હોવાથી ઉપાધિ સ્વરૂપ છે તથા ઉપાધિ સ્વરૂપ પ્રકૃતિનાં અન્ય સ્વરનો “” આદેશ થાય છે તે ઉપાધિની ઉપાધિ સ્વરૂપ છે. તે જ પ્રમાણે (૬/૧/૭૮) સૂત્રમાં “પય[" પ્રત્યય પ્રધાન છે તથા “[" પ્રત્યય “કુર્તા' સ્વરૂપ પ્રકૃતિને થતો હોવાથી “કુર્તા” સ્વરૂપ પ્રકૃતિ “ય[" પ્રત્યયની ઉપાધિ છે તથા “ટા” સ્વરૂપ પ્રકૃતિનાં અન્ય સ્વરનો “” આદેશ વિકલ્પ થતો હોવાથી “ફ” આદેશ ઉપાધિની ઉપાધિ સ્વરૂપ બને છે. હવે જો ઉપાધિની ઉપાધિ ન થતી હોત તો ઉપરોક્ત બંને સૂત્રોની રચના નિરર્થક થાત.
(શ૦ચા) નૈવમૂ-ન વીત્ર પ્રાધાન્યમપૂર્વોપવેશરૂપે વિધીવનત્વ થતું “ચીયૂહર” [૬૨.૭૦.] તિ સિદ્ધચ તેનુવાન વિધાના ધામતિ રોષામાવ:
અનુવાદ - પૂર્વપક્ષ :- ખરેખર આપ કહો છો એવા દોષને અવકાશ જ નથી. કારણ કે (૬/૧/૭૭) સૂત્ર અને (૬/૧/૭૮) સૂત્રમાં “ય” પ્રત્યયનું પ્રધાનપણું છે જ નહિ. પરંતુ અન્ય સ્વરનાં આદેશ સ્વરૂપ “”નું જ પ્રધાનપણું છે. (૬/૧/૭૭) સૂત્ર પ્રધાનપણાંથી “ફ” આદેશનું જ વિધાન કરે છે. “” આદેશનો ઉપદેશ આ સૂત્રમાં પ્રથમવાર થયો હોવાથી પ્રધાન છે. “ય" પ્રત્યયનું વિધાન તો “રી-બ-તિ-ર” (૬/૧/૭૦) સૂત્રથી જ સિદ્ધ હતો. આથી જ સિદ્ધ એવાં “ય[" પ્રત્યયનું અનુવાદ દ્વારા આ સૂત્રમાં વિધાન હોવાથી “યણ" પ્રત્યયનું અપ્રધાનપણું છે. માટે આપે કહેલો “” આદેશનાં અપ્રધાનનો દોષ આવતો જ નથી. આથી “ઉપાધિની ઉપાધિ થતી નથી” એ ન્યાય બરાબર જ છે.
(૪૦ ) રૂદ તર્દિ “વર્ષ--રેટ- ટ્ય-વ-ન-વાવિનાશ્વ ગ્રાન્તોऽन्त्यस्वराद्" [६.१.११२.] इति न प्राप्नोति, नैवम्-अत्रापि क एव प्रधानं वाक्यभेदेन तस्यैव विधानात्, एवं न चेदिदमनाश्रितं भवति *नोपाधेरुपाधिर्भवति, विशेषणस्य वा विशेषणम्* इति, तस्माद् गुणप्रधानसंनिधौ यत्र प्रधानमर्थि भवति विशेषणेन तत्र तस्यैव विशेषणं न्याय्यं न तु गुणस्येति घञ् (न) प्राप्नोति ।
અનુવાદઃ- ઉત્તરપક્ષ:- તમારી વાત બરાબર જણાય છે છતાં પણ “વર્ષ – વર્મ” (૬) ૧/૧૧૨) સૂત્ર પ્રમાણે તો દોષ આવે જ છે. એ સૂત્ર પ્રમાણે “વર્મિન”, મન” વગેરે “હું સંજ્ઞાવાળા શબ્દોથી પર અપત્ય અર્થમાં “કાનિમ્” પ્રત્યય વિકલ્પ થાય છે અને જ્યારે “મોનિમ્” પ્રત્યય થાય છે ત્યારે તે તે શબ્દોનાં અન્ય સ્વરથી પર “ર”નો ગમ થાય છે. આથી “સાયનિગ” પ્રત્યય માટે “મન” વગેરે પ્રકૃતિ ઉપાધિ સ્વરૂપ બનશે. જયારે “ક'નો આગમ ઉપાધિની ઉપાધિ સ્વરૂપ બનશે. “મોનિ” પ્રત્યય માટે પ્રકૃતિ ઉપાધિ સ્વરૂપ છે. માટે
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૭
૫૮૦ પ્રકૃતિમાં અન્ય સ્વરથી પર જે “ર”નો આગમ થાય છે તે ઉપાધિની ઉપાધિ સ્વરૂપ બનશે. હવે જો ઉપાધિની ઉપાધિ થતી નથી એવો ન્યાય પ્રવર્તે છે તો (૬/૧/૧૧૨) સૂત્ર નિરર્થક સિદ્ધ થશે. માટે ઉપાધિની ઉપાધિ થતી નથી એવો ન્યાય પ્રવર્તી શકતો નથી. આમ ઉપાધિની ઉપાધિ થવાથી આપે કહેલો ન્યાય પ્રવર્તશે નહિ.
પૂર્વપક્ષ:- આપની વાત અહીં પણ બરાબર નથી જ. કારણ કે (૬/૧/૧૧૨) સૂત્રમાં આપના કહેવા પ્રમાણે આગમ સ્વરૂપ “'ની અપ્રધાનતા છે, કેમ કે “પુત્રાન્તા”(૬/૧/૧૧૧) સૂત્રથી જે જે શબ્દોને છેડે “પુત્ર” શબ્દ અંતમાં હોય (દા.ત. “ પુત્ર)” એવા “ટુ' સંજ્ઞાવાળા નામોથી પર અપત્ય અર્થમાં “બાયનિગ્ન” પ્રત્યય વિકલ્પ થાય છે. હવે આ જ કાર્ય (૬/૧/૧૧૨) સૂત્રમાં પણ થાય છે. આથી (૯/૧/૧૧૨) સૂત્રમાં “મોનિમ્” પ્રત્યયનું વિધાન થવા સ્વરૂપ પ્રધાન કાર્ય થયું નથી, પરંતુ અન્ય સ્વરથી પર “'નો આગમ થાય છે એ પ્રમાણે “ક”નો આગમ થવા સ્વરૂપ કાર્ય જ પ્રધાનકાર્ય થયું છે. વળી, “'નો આગમ કરવા માટે જ ભિન્ન સૂત્ર બનાવ્યું છે. આ પ્રમાણે “”નો આગમ એ ઉપાધિની ઉપાધિ સ્વરૂપ થતો નથી. આમ, ‘ઉપાધિની ઉપાધિ થતી નથી અથવા તો વિશેષણનું વિશેષણ થતું નથી” એ ન્યાય આશ્રિત થતો નથી એવું નથી; એ ન્યાય બધે જ કાર્ય કરે છે. આથી ગૌણ અને પ્રધાન બંને એકસાથે હોય તથા એવા સ્થાનોમાં જ્યાં પ્રધાન વિશેષણવડે અર્થ થાય છે ત્યાં પ્રધાનનું જ વિશેષણ ન્યાયી છે, પરંતુ ગૌણનું વિશેષણ ન્યાયી નથી.
અહીં પ્રધાન અર્થી થાય છે એટલે શું ? એ બાબતમાં જણાવીએ છીએ કે પ્રધાનને જ્યારે કોઈકની ગરજ હોય છે અર્થાત્ પ્રધાન વિશેષ્ય બનવા માંગે છે ત્યારે એ પ્રધાનને વિશેષણની અપેક્ષા રહે છે. આથી પ્રધાન એવો અર્થી વિશેષણ દ્વારા જ થાય છે. દા.ત. “રૂ" પ્રત્યય પશુ સ્વરૂપ કર્તા અર્થ હોય ત્યારે થાય છે. આથી પ્રધાન એવા “રૂ” પ્રત્યયને પશુ સ્વરૂપ જે અર્થ છે એવાં વિશેષણની આવશ્યકતા છે. પશુ સ્વરૂપ વિશેષણભૂત અર્થ હશે તો જ “ફ" પ્રત્યય પોતાનું કાર્ય કરી શકશે.
એ જ પ્રમાણે (૫/૩/૧૩૨) સૂત્રમાં પણ પ્રધાન એવાં “ગ” પ્રત્યયને કરણ સ્વરૂપ જે અર્થ છે તેની આવશ્યકતા રહે છે. આથી વ્યંજનાન્ત ધાતુઓથી વિશેષણ સ્વરૂપ કરણ અર્થ હશે તો જ “ધ” પ્રત્યય થશે, પરંતુ વિશેષણનાં વિશેષણ સ્વરૂપ સંજ્ઞા બનતી હોવાથી “ધન્” પ્રત્યયને સંજ્ઞા સ્વરૂપની આવશ્યકતા રહેતી નથી. આથી “વહુતમ્” અધિકાર કરણમાં “ધ” પ્રત્યય થાય અથવા તો ન થાય એટલા પૂરતો જ મર્યાદિત રહેશે, પરંતુ સંજ્ઞામાં “વહુલ”” અધિકાર કહી શકાશે નહિ. આથી તમે (ઉત્તરપક્ષ) જે સંજ્ઞાના વિકલ્પપક્ષ અસંજ્ઞામાં પણ (૫ ૩/૧૩૨) સૂત્રથી “ધ” પ્રત્યય કરવા માંગો છો તે થઈ શકશે નહિ. હવે જો “ધ” પ્રત્યય
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮૧
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ જ થતો નથી તો પછી શાસ્ત્ર વડે જે સંબંધિત થાય છે એવો અર્થ પણ પ્રયોગ શબ્દનો સંભવી શકશે નહિ.
(શ૦૦) પર્વ તર્દ દુ()નાત્ “પધારે" [.રૂ.૬૨૧.] ભવિષ્યતિ (‘વવઃन्यदेव') इति बहुलभेदमाश्रित्य अनटप्रस्तावेऽपि घञ् भवतीति भावः) । प्रयुज्यते कार्यमनेनेति प्रयोगः शास्त्रम्, अल्पार्थे च नञ्, अल्पत्वं च शास्त्र एव यः पठ्यते, लौकिकप्रयोगे तु न संबध्यते, तत् कार्यं दृष्ट्वाऽनुमीयत एव केवलम् । ननु कथमस्याभावः ? कृतकार्यत्वादिति ब्रूमः, कार्यार्थं ह्यसौ पठ्यते, तस्य च निष्पन्नत्वाद्, उपायस्य चोपेयसिद्धौ परित्यागात्, जिह्वामूलीयोपध्मानीयादिषु ककारादिवत् ।।
અનુવાદઃ- ઉત્તરપક્ષ:- જો આ પ્રમાણે “વ્યગ્નના પગ” (૫/૩/૧૩૨) સૂત્રથી “ઘ' પ્રત્યય કરવામાં આવે અને ઉપરોક્ત આપત્તિઓ પ્રાપ્ત થતી હોય તો અમે હવે “ર પાડડધારે” (૫ ૩/૧૨૯) સૂત્રથી “ધ” પ્રત્યય કરીશું. આમ તો (૫/૩/૧૨૯) સૂત્ર પ્રમાણે કરણ અને આધાર અર્થમાં ધાતુથી “મન” પ્રત્યય થાય છે, પરંતુ “વહુલ” અધિકારનાં ચાર અર્થો છે. જેમાં એક અર્થ “વવિદ્ અન્યત્ પવ” પણ છે. આથી ભલે (૫/૩/૧૨૯) સૂત્ર “મન” પ્રત્યયનું વિધાન કરતું હોય છતાં પણ ક્યારેક અન્ય પ્રત્યય પણ થાય છે. એ પ્રમાણે “વવત્ બન્યત્
વ"નું આલંબન લઈને અમે “મન”નાં પ્રસંગમાં “ધ” પ્રત્યયનું વિધાન થાય છે એવું સમજીને “y + યુગ” ધાતુને કરણ અર્થમાં “ધ” કરીશું. આથી જ “યુથ ક્ષાર્થમ્ બને” એવી વ્યુત્પત્તિ દ્વારા “યો ” શબ્દ પ્રાપ્ત થશે, જેનો અર્થ “શાસ્ત્ર” થશે. હવે “ પ્રયોતિ માયો : ” પ્રયોગ” શબ્દને “તું” અર્થમાં “ફ” પ્રત્યય લાગે છે. આથી અપ્રયોગવાળો જે છે તે રૂતુ સંજ્ઞાવાળો થાય છે.
હવે નિષેધ અલ્પ અર્થમાં હોવાથી શાસ્ત્ર સંબંધી અલ્પત્ય શું છે? એવી જિજ્ઞાસા સંબંધમાં અમે જણાવીએ છીએ કે શાસ્ત્રમાં જ જેનું કથન થાય છે પરંતુ લૌકિક પ્રયોગમાં જે સંબંધિત થતો નથી તેવો વર્ણ અથવા તો વર્ણોનો સમુદાય ત્ સંજ્ઞાવાળો થાય છે. જો લૌકિક પ્રયોગમાં સંબંધિત નથી થતો તો પછી તે કેવી રીતે જણાય છે? એવી શંકાનાં અનુસંધાનમાં અમે જણાવીએ છીએ કે કાર્યને જોઈને તે તે વર્ગોનું અનુમાન કરવામાં આવે છે.
પૂર્વપક્ષ:- આપના કહેવા પ્રમાણે શાસ્ત્રમાં જ જે કહેવાય છે અને લૌકિક પ્રયોગોમાં જે સંબંધિત થતો નથી તે વર્ણ અથવા તો વર્ણોનો સમુદાય રૂતુ સંજ્ઞાવાળો થાય છે તો પછી તેના વર્ષોનો અભાવ કેવી રીતે થાય છે ? ઉત્તરપક્ષ - આ શંકાનાં અનુસંધાનમાં “વૃતાર્થાત્ કૃતિ ઝૂમ:” ઉત્તર સ્વરૂપે જણાવે છે.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮૨
સૂ૦ ૧-૧-૩૭ “કૃતમ્ કાર્યમ્ મન રૂતિ તાર્ય: સ્વરૂપ બહુવ્રીહિ સમાસ થશે. ત્યારબાદ ભાવમાં “સ્વ” પ્રત્યય લાગી અને પંચમી વિભક્તિ થઈ છે. આથી કાર્ય કરાઈ જવાથી તે તે વર્ગોનો અભાવ થાય છે. કાર્યનાં પ્રયોજનથી જ તે તે વણનો શાસ્ત્રમાં પાઠ થયેલ હતો અને હવે કાર્યની પ્રાપ્તિ થઈ ગયેલ હોવાથી તેનો ત્યાગ કરાય છે. સંસારમાં પણ નિયમ છે કે ઉપેયની સિદ્ધિ થવાથી ઉપાયનો ત્યાગ કરાય છે. દા.ત. કોઈક વ્યક્તિને સુરતથી અમદાવાદ જવું હોય તો વાહનની મદદ અમદાવાદ પહોંચવા માટે લે છે. એ પરિસ્થિતિમાં તે વ્યક્તિને જ્યારે અમદાવાદની પ્રાપ્તિ થઈ જાય છે ત્યારે વાહનને છોડી દે છે. એ જ પ્રમાણે અનુબંધથી જે કાર્ય કરવા માંગતા હતા તે કાર્ય થઈ જવાથી અનુબંધનો આપોઆપ જ ત્યાગ કરાય છે. ઉપાયને બીજા અર્થમાં સાધન પણ કહેવામાં આવે છે તથા ઉપેયને સાધ્ય પણ કહેવામાં આવે છે. ઉપર જવા માટે દાદર એ ઉપાય છે અને ઉપર પહોંચવું એ ઉપેય છે. ઉપર પહોંચ્યા પછી ઉપાય સ્વરૂપ દાદરનો આપોઆપ જ ત્યાગ થઈ જાય છે. દા.ત. 3 તેમજ)( આ બંને વણે જિવામૂલીય અને ઉપષ્માનીય સ્વરૂપ છે અને તે બે વર્ગોનાં ઉચ્ચારણ માટે વાર અને પાર અનુબંધ સ્વરૂપ છે. આથી તે બે વર્ગોનું ઉચ્ચારણ થઈ ગયા પછી કાર અને પાર સ્વરૂપ અનુબંધનો આપોઆપ જ ત્યાગ કરાય છે. આમ અહીં કાર્યના પ્રયોજનથી ગ્રહણ કરાયેલા અનુબંધોનો પણ આપોઆપ જ ત્યાગ થઈ જાય છે. એના માટે નવા સૂત્રની જરૂર નથી.
(શ૦ચા.) “રૂપાિયાપિ યે હેયાતાનું યોનિ પ્રવક્ષતે” (તાનુપાયાનું પ્રક્ષ) તિ હિ तल्लक्षणम् । यदि वा एकशेषस्य निर्देशाद् लोपस्य सिद्धिः, तथाहि-एत्यपगच्छति-कार्य विधायाभावं प्राप्नोतीति इत्, ततोऽयमर्थः-योऽप्रयोगी स इत्संज्ञो भवति, स चापगच्छतीति लोपस्यापि सिद्धिः, अत एव वृत्तावुक्तम्-एत्यपगच्छतीति ।
અનુવાદઃ- હવે “વો”નું સ્વરૂપ બતાવે છે. સૌ પ્રથમ જો “યો” શબ્દ લખવામાં આવે તો છ% પરિપૂર્ણ થતો નથી. આથી “યોન” તે બદલે કૌંસમાં “૩પયાન” શબ્દ લખ્યો છે. આથી આખી પંક્તિ આ પ્રમાણે થશે. “પદાપિ દેયાસ્તાન ૩૫થાન પ્રવક્ષતે ” આ પંક્તિનો અર્થ આ પ્રમાણે થશે – ગ્રહણ કરીને પણ જે છોડવા યોગ્ય છે તે સપાય કહેવાય છે. આથી ગ્રહણ કરીને પણ જે ત્યાગ કરવા યોગ્ય થાય છે તેને ઉપાય કહેવાય છે. અર્થાત્ ૩૫ાયનું સ્વરૂપ નીચે પ્રમાણે છે. ગ્રહણ કરીને પણ ત્યાગ કરવા યોગ્ય જે છે તેને ઉપાય કહેવામાં આવે છે.
અથવા અહીં ત્ સંજ્ઞા દ્વારા જ લોપ સ્વરૂપ અર્થની પ્રાપ્તિ થઈ જાય છે. તેની પ્રક્રિયા હવે બતાવે છે : “રૂશ્વ રૂશ્વ' એ પ્રમાણે એકશેષ થતાં “તું” શબ્દ રહે છે. આથી સૂત્રમાં જણાવેલ “તું” શબ્દ બે વાર પ્રયોગ થયેલો સમજવો. અહીં એકશેષનો નિર્દેશ કરવાથી લોપની સિદ્ધિ થાય છે તે આ પ્રમાણે છે – “તિ” એટલે “પતિ " કાર્યનું કથન કરીને જે અભાવને પ્રાપ્ત
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
થાય છે તે ત્ સંજ્ઞાવાળા છે, તેથી આ અર્થ થાય છે - જે અપ્રયોગી છે તે ત્ સંજ્ઞાવાળો થાય છે તથા કાર્યને કરીને જે અભાવને પ્રાપ્ત થાય છે તે પણ રૂત્ છે. આ પ્રમાણે રૂનાં બે અર્થ પ્રાપ્ત થાય છે. માટે નો એકશેષ સમાસ કરી બે અર્થ બતાવ્યાં છે અને બે અર્થ બતાવાયા હોવાથી ત્ સંજ્ઞા પણ થાય છે અને લોપની સિદ્ધિ પણ થાય છે. આથી જ બૃહદ્વૃત્તિમાં પંક્તિ લખી છે કે “તિ અપાતિ તિ ત્ સંશો મત ।” જો નો એકશેષ ન કર્યો હોત તો એક શબ્દથી એક જ અર્થ પ્રાપ્ત થઈ શકત, પરંતુ હવે બંને અર્થની પ્રાપ્તિ થઈ શકશે. એક અર્થ પ્રમાણે ત્ સંજ્ઞા એ અન્વર્થસંજ્ઞા છે એવું જણાવે છે. માટે જ બીજા અર્થ પ્રમાણે ત્ સંજ્ઞામાં વર્ણોનો અભાવ થાય છે.
(श० न्या० ) अथवा, अयनमपगमनमभावः, स च भावोपाधित्वादित्संज्ञकस्यैव (दर्शनाभावरूपो लोप:, दर्शनस्य च सविषयत्वात् शब्दशास्त्रत्वात् शब्द एव विषयः । किञ्च - 'भावविरोधी' इत्यभावपदस्यार्थः, एवं भावोपाधिरेव स भावप्रतियोगिक एव स इति भावः)।
અનુવાદ :- કદાચ ઉપર કહેલા અર્થમાં આપત્તિ આવત. કારણ કે એકશેષ કરીને બેવાર ત્ શબ્દ લાવીને ઉપર કહેલો અર્થ પ્રાપ્ત થતો હતો, પરંતુ એ પ્રમાણે તો અર્થ સમજવો હોય તો સૂક્ષ્મબુદ્ધિની આવશ્યકતા રહે છે. આથી જ ‘અથવા” કરીને ત્ શબ્દનો બીજો અર્થ બતાવે છે - ત્ એટલે જવું એ પ્રમાણેનો અર્થ થાય છે. જવું એ અભાવ સ્વરૂપ છે. હવે જ્યાં જ્યાં જવા દ્વારા અભાવ સ્વરૂપપણું પ્રાપ્ત થાય છે ત્યાં ત્યાં ભાવ સંબંધી જવું ક્રિયા થઈ શકે છે અર્થાત્ વિદ્યમાન સ્વરૂપ પદાર્થ હોય તો જ તેમાં જવા સ્વરૂપ ક્રિયા થઈ શકે છે. આથી ભાવપદાર્થ જેની ઉપાધિ છે એવા ત્ સંજ્ઞાવાળા વર્ણો છે. આથી જે જે વર્ણોનો પ્રયોગ (શાસ્ત્રમાં) થયો હશે તે તે વર્ણોનો અભાવ થશે ત્યાં વિદ્યમાન એવાં ત્ સંજ્ઞાવાળા વર્ણો જ અભાવ સ્વરૂપે થશે.
અથવા તો જે વર્ણોનો લોપ થાય છે તે ત્ સંજ્ઞાવાળા છે તથા લોપ એ દર્શનના અભાવ સ્વરૂપ છે. જે જે દર્શન સ્વરૂપ છે તે તે સવિષય સ્વરૂપ છે, એટલે કે દર્શન એ વિષય સહિત જ હોય છે. અહીં શબ્દશાસ્ત્ર હોવાથી દર્શનનો વિષય શબ્દ જ છે. આથી વિદ્યમાન એવાં શબ્દોનું અદર્શન થાય એ સ્વરૂપ જ ત્ સંજ્ઞા છે. આ પ્રમાણે જે જે ત્ સંજ્ઞાવાળા વર્ણો છે તેનો અભાવ સિદ્ધ થઈ જ જાય છે.
વળી અભાવ પદ એ ભાવ વિરોધી છે. આથી ભાવ સ્વરૂપ ઉપાધિ જ અભાવની છે તેમજ ભાવ સંબંધી જ અભાવ છે.
આમ અભાવ શબ્દનો અર્થાપત્તિથી જ અર્થ જણાય છે કે જે ભાવ હોય તેનો અભાવ થાય છે.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૭
૫૮૪ (શ૦ચા) પ્રથમનિર્દેશાબ્ધ સર્વચૈવ નાગન્તણ્યતિ “બિમિતીનું સ્નેહને” ડ્રત્યાવીના_भावः (येऽनेकवर्णा इत्संज्ञकास्तेषां लोपः सर्वादेशो भवतीति ज्यादादीनामप्यभावः) । तन्त्रेण चोभयस्वीकारः, यदेकमावृत्तिभेदमन्तरेण नैकस्योपकारं करोति प्रदीप इव सुप्रज्वलितश्छात्राणां तत् तन्त्रम्; इह तु प्रयत्नविशेषस्तन्त्रशब्देन विवक्षितः, एतेन तन्त्रेण द्वितीयमिहेद्ग्रहणमुपात्तं वेदितव्यम्, यथा-'श्वेतो धावति' इत्येकेनैव प्रयत्नेन द्वे वाक्ये उच्चारिते, एवमिहाप्येकप्रयत्नेन द्वाविच्छब्दावुपात्ताविति ।
અનુવાદ - હવે જે ચર્ચા આવે છે. એ સમજતાં પહેલાં પાણિની વ્યાકરણ સંબંધી રૂત્ સંજ્ઞાની વિચારણા કરવી યોગ્ય જણાય છે. પાણિની વ્યાકરણમાં તુ સંજ્ઞા સંબંધમાં બે સૂત્રો છે : (૧)
પશે મનનુનાસિક ત્' (૧/૩/૨) તથા (૨) “તી નો :” (૧/૩૯) આથી જે જે ફક્ત સંજ્ઞાવાળા વર્ગો છે, તેનો લોપ (૧/૩/૯) સૂત્રથી થઈ જશે. સિદ્ધહેમવ્યાકરણમાં ત્ સંજ્ઞા સંબંધી એક જ સૂત્ર છે. આથી રૂત્ સંજ્ઞા જેની જેની થઈ હશે તેનો લોપ કેવી રીતે થશે ? એ વસ્તુ વિચારણા માંગી લે છે. આથી સૂત્રમાં જે “” શબ્દ લખ્યો છે, એ એકશેષ થવા દ્વારા પ્રાપ્ત થયો છે, એવું આચાર્ય ભગવંતશ્રી કહી રહ્યા છે. આથી સૂત્ર આ પ્રમાણે થશે – “ગયો રૂત્ તું ” અહીં પ્રથમ “તું”થી ત્ સંજ્ઞાનો બોધ કરવાનો છે તથા બીજા “ફ”થી જે જે સ્ સંજ્ઞા છે તેનો લોપ સમજવાનો છે. કારણ કે આ રૂત રૂ" ધાતુ ઉપરથી “વિવ" પ્રત્યય લાગીને બન્યો છે. આથી જે જનાર છે તે રૂતુ છે એ પ્રમાણે બીજા “તું” શબ્દનો અર્થ થાય છે. આમ જે અપયોગી છે તે રૂતુ સંજ્ઞાવાળો થાય છે તથા જે રૂતુ સંજ્ઞાવાળો છે, તે જનાર છે. આવો અર્થ તું” શબ્દને એકશેષ સમજવાથી થઈ શકે છે. સૂત્રમાં “” શબ્દ પ્રથમા એકવચનમાં લખ્યો છે. આ જ “” શબ્દ સંજ્ઞાવાચક પણ છે તથા સંજ્ઞાવાચક જે જે વર્ષો છે તે તે વર્ગોનાં લોપનો સૂચક પણ છે. આથી રૂતુ રૂતુ' થાય છે. પહેલો રૂત્ સંજ્ઞાનો સૂચક હોવાથી સ્થાની તરીકે થશે અને પહેલા રૂનો (સ્થાની સ્વરૂપ રૂનો) ફક્ત થાય છે, આથી સ્થાનીનો જો ષષ્ઠીમાં નિર્દેશ કરાય તો માત્ર અન્ય વર્ણનો જ (ત્ સંજ્ઞાવાળા અન્ય વર્ણનો જ) લોપ થાત, પરંતુ સ્થાની સ્વરૂપ જે રૂતુ છે, તે પ્રથમ અંતવાળો હોવાથી જે જે ત્ સંજ્ઞાવાળા વર્ગો છે તે બધાનો જ લોપ થઈ જશે. સૂત્રમાં જે “પ્રથમનિર્વેશાર્વે સર્વચૈવ નાડાતિ” પંક્તિ લખી છે તે ઉપરોક્ત હકીક્ત માટે લખી છે. આમ ત્ સંજ્ઞાવાળા તમામ વર્ષોનો લોપ સિદ્ધ થઈ શકશે. આથી “ગિમિાન્ સ્નેહને” વગેરેમાં “ઉગ” વગેરે તમામ વર્ગોનો લોપ સિદ્ધ થઈ શકશે. જો પ્રથમા વિભક્તિને બદલે ષષ્ઠી વિભક્તિ કરી હોત તો માત્ર ત્ સંજ્ઞાવાળા “”નો જ લોપ થઈ શકત, પણ હવે “f=”, “મા” તેમજ “” એમ અનેક વર્ષોનો લોપ થઈ શકશે.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
સૂત્રમાં એક જ “ã” લખ્યો છે, છતાં પણ ઉભય ‘ત્”નું ગ્રહણ થયું છે, તે કેવી રીતે શક્ય બને ? એના અનુસંધાનમાં આચાર્ય ભગવંતશ્રી બૃહદ્વૃત્તિટીકામાં જણાવે છે કે, તંત્રથી અહીં ઉભયનો સ્વીકાર થયો છે. જે એક, આવૃત્તિવિશેષ વિના માત્ર એકને ઉપકાર નથી કરતો તે તંત્ર કહેવાય છે. દા.ત. જેમ સળગતો દીપક પોતાનામાં કશો ફેરફાર કર્યા વિના અનેક છાત્રોને ઉપકાર કરે છે તે પ્રમાણે અહીં “ત્” શબ્દ કોઈ પણ જાતનાં ફેરફાર વિના બેવાર અર્થને બતાવે છે. આમ શબ્દ એકવાર બોલાશે, વળી, તે શબ્દની આવૃત્તિ નહિ થાય; છતાં પણ બે અર્થને બતાવશે. આને જ તંત્ર કહેવાય છે. અહીં તંત્ર શબ્દથી પ્રયત્નવિશેષ વિવક્ષા કરાય છે. અર્થાત્ સૂત્રમાં રહેલો “ત્” શબ્દ વિશેષપ્રયત્નથી ઉચ્ચારણ કરાયો છે. આ કારણથી જ બે અર્થ લઈ શકાય છે. દા.ત. “શ્વેતો ધાવૃત્તિ ।'આ વાક્યમાં “શ્વેતો”શબ્દ એક જ વાર ઉચ્ચારણ કરાયો છે છતાં પણ પ્રયત્નવિશેષથી આ શબ્દનું ઉચ્ચારણ કરવામાં આવે તો આ શબ્દનાં બે અર્થ થઈ શકે છે. એક : “શ્રા તઃ” (કૂતરો અહીંથી.) તથા બીજો : “શ્વેતો’(સફેદ) આ પ્રમાણે શબ્દનાં બે અર્થ થવાથી વાક્યનાં પણ બે અર્થ થશે. એક, કૂતરો અહીંથી દોડે છે તથા બીજો સફેદ (ઘોડો) દોડે છે. એ જ પ્રમાણે સૂત્રમાં રહેલો “ત્” પણ બે અર્થવાળો સમજવો. પહેલો અર્થ અપ્રયોગી હોય તે વ્ સંજ્ઞાવાળો થાય છે એ પ્રમાણેનો થાય છે તથા જે ત્ સંજ્ઞાવાળો હોય છે, તેનો લોપ થાય છે. (જવાવાળો, થાય છે.) અહીં આ તંત્રથી પ્ સંજ્ઞાવાળો જવાવાળો થાય છે એવો બીજો અર્થ ગ્રહણ કર્યો છે, પહેલો અર્થ તો સૂત્રથી જ સમજાઈ જાય છે. જે અપ્રયોગી હોય તે વ્ સંજ્ઞાવાળો થાય છે એવો પહેલો અર્થ છે. આમ સૂત્રમાં એક જ “” શબ્દનું ઉચ્ચારણ કર્યું છે છતાં પ્રયત્નવિશેષથી એ ઉચ્ચારણ કરાયું હોવાથી બે ‘ત્” શબ્દ અહીં ગ્રહણ કરાયા છે.
(श०न्या० ) अथवा यो यस्यानवयवः स तस्येत्संज्ञः, स चाप्रयोगी भवतीत्युभयसिद्धिः । ન = સૂત્રે મેલ:, વં હિ વક્ષ્યામિ-‘અપ્રયોગીવનન્ત:' [૧.૧.રૂ૭.] તત: “પદ્મમ્યા: પ્રત્યયઃ” [૧.૨.૨૮.] કૃતિ, અત્ર વાનન્ત તિ વર્તતે, તત્ર નાયમર્થ:-અન્યતે આશ્રીયતેઽસૌ મળેત્યનોऽवयवः, तत्प्रतिषेधेन अनवयवः *अनेकान्ता अनुबन्धाः इत्युक्तत्वात्; संबन्धिशब्दाविमौअवयवोऽनवयवश्च, ततोऽन्यैः संबन्धिशब्दैस्तुल्यमेतद्, यथा संबन्धिशब्दा: - 'मातरि वर्तितव्यम्', ‘પિતરિ શુભૂષિતવ્યમ્’ રૂતિ, ન ો—તે ‘સ્વસ્યાં મારિ’, ‘સ્વસ્મિન્ પિતરિ' કૃતિ, સંધિशब्दत्वाद् गम्यते-‘या यस्य माता', 'यश्च यस्य पिता' इति, एवमिहापि यं प्रति योऽनवयवस्तं प्रति स इत्संज्ञ इति 'यस्य तस्य' इति लाभ इत्यनवयवत्वादेव तस्याभावः सिद्धः ।
અનુવાદ :- હવે ત્ સંજ્ઞાનાં વિષય તરીકે જે વર્ણો છે એ વર્ષોનાં વિષયમાં આચાર્ય ભગવંતશ્રી કહે છે - ત્ સંજ્ઞાનાં વર્ણો અવયવ સ્વરૂપ છે અથવા તો અનવયવ સ્વરૂપ છે, એ બાબતમાં
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૭
૫૮૬ હવે ચર્ચા કરવામાં આવી છે. દા.ત. કોઈ “વૃક્ષ” છે. તે વૃક્ષમાં શાખા પણ હોય છે અને બહારથી ઊડીને આવેલ પક્ષી પણ હોય છે. હવે શાખા તો વૃક્ષનો પોતાનો અવયવ છે, પરંતુ બહારથી ઊડીને આવેલ પક્ષી બાબતમાં સંદેહ થાય છે કે, તે વૃક્ષનો અવયવ માની શકાય કે કેમ ? વળી પક્ષી અને શાખા બંને વૃક્ષ ઉપર વિદ્યમાન હોવાથી સંદેહ થશે કે શાખાને વૃક્ષનો અવયવ માનવો કે પક્ષીને? એ જ પ્રમાણે શાસ્ત્રમાં પણ છે જે પ્રત્યયો અને પ્રકૃતિઓની સાથે “”, “શું” વગેરે અનુબંધો જોડાય છે ત્યારે શંકા થાય છે કે, આ અનુબંધોને પ્રકૃતિ વગેરેનાં અવયવ માનવા કે અનવયવ સ્વરૂપ માનવા? ક્યાંક પક્ષી વગેરેને વૃક્ષના અવયવ સ્વરૂપે માનવામાં આવે છે, ક્યાંક અનવયવ સ્વરૂપે પણ માનવામાં આવે છે. ભાગ્યકારે અનુબંધ અવયવ સ્વરૂપ જ છે એવું સ્વીકાર્યું છે. જયારે આચાર્ય ભગવંતશ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજીએ ઉભય પક્ષનો સ્વીકાર કર્યો છે. વ્યાકરણ શાસ્ત્રમાં “નેત્તા અનુબંધા:” તથા “ક્રાન્તાં અનુવશ્વા:” એ પ્રમાણે બંને પરિભાષાઓ આવે છે.
જે (અનુબંધ) જેનો (પ્રકૃતિ વગેરેનો) અનવયવ છે તે (અનુબંધ) તેના સંબંધમાં (પ્રકૃતિ વગેરેનાં સંબંધમાં) ત્ સંજ્ઞાવાળો થાય છે અને તે અનુબંધ અપયોગી થાય છે. આ પ્રમાણે બંને અર્થની સિદ્ધિ થઈ જાય છે આમ જે અનવયવ સ્વરૂપ છે તે જવાવાળો થશે. આ પ્રમાણે સૂત્ર તો જેવું છે તેવું જ રહેશે છતાં બંને અર્થની પ્રાપ્તિ થઈ જશે. જે જવાવાળો હોય તે અનવયવ સ્વરૂપ જ હોય. માટે રૂનો અર્થ જવાવાળો હોવાથી અનવયવ સ્વરૂપ થઈ શકશે. તેથી જ જે અનવયવ સ્વરૂપ છે તે તુ સંજ્ઞાવાળો થાય છે એવો અર્થ પ્રાપ્ત થઈ શકશે.
સૂત્રમાં અનવયવ સ્વરૂપ અર્થ તો જણાતો નથી. આથી અનવયવ સ્વરૂપ અર્થ કરવો હશે તો સૂત્રમાં વિશેષતા કરવી પડશે. જે અહીં જણાતી નથી. આ સંબંધમાં અમે કહીએ છીએ કે
અમે સૂત્ર આ પ્રમાણે કહીશું. “મપ્રયોજી ત્ અનન્ત:' (૧/૧/૩૭) તથા “પશ્વાદ પ્રત્યયઃ” ' (૧/૧/૩૮). આમ (૧/૧/૩૮) સૂત્રમાં “મનન્તઃ”ની અનુવૃત્તિ (૧/૧/૩૭) સૂત્રમાંથી આવવાથી (૧/૧/૩૮) સૂત્રમાં પણ કોઈ આપત્તિ નહિ આવે તથા (૧/૧/૩૭) સૂત્રનો અર્થ પણ “તું” શબ્દનો વિશેષ બોધ કર્યા વિના જ પ્રાપ્ત થઈ શકશે. - હવે ઉપરોક્ત “મનન્ત:"નો અર્થ જણાવે છે : “અમ્યતે” એટલે “શ્રીયતે” અર્થાતુ ધર્મી વડે જે આશ્રય કરાય છે તે “મા” શબ્દનો અર્થ છે. જે જે અવયવો હોય છે તેનો તેનો અવયવી વડે આશ્રય કરાય છે. માટે “મા” શબ્દનો અવયવ અર્થ થઈ શકે છે. હવે અવયવનો પ્રતિષેધ થશે ત્યારે “અનવયવ” સ્વરૂપ અર્થ પ્રાપ્ત થશે.
અનેકાન્તા: મનુવધાઃ” પરિભાષામાં પણ કહેવામાં આવ્યું છે કે “અનુબંધો અનવયવ સ્વરૂપ છે.” અવયવ અને અનવયવ આ બંને સંબંધી શબ્દો છે. તેથી અન્ય સંબંધી શબ્દોની સમાન
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ આ શબ્દો છે. જે પ્રમાણે બીજા બધા સંબંધી શબ્દો છે, તે જ પ્રમાણે આ સંબંધી શબ્દ પણ છે. દા.ત. “માતરિ વર્તિતવ્યમ્ ।" વાક્ય છે. આ વાક્યનો અર્થ તો ‘માતાનાં વિષયમાં આચરણ કરવું જોઈએ’ એવો જ થાય છે. પણ કોઈ વ્યક્તિ જગતની બધી માતાઓનાં વિષયમાં આચરણ કરતો નથી. માત્ર પોતાની માતાનાં વિષયમાં જ આચરણ કરતો હોય છે. આમ, “સ્વામ્” શબ્દ ન લખ્યો હોવા છતાં પણ “માતર' શબ્દ સંબંધી શબ્દ હોવાથી જ ઉપરોક્ત અર્થ જણાઈ જાય છે. તે જ પ્રમાણે પોતાનાં પિતાનાં વિષયમાં સેવા કરવી જોઈએ એવો અર્થ પણ ‘“વિતરિ’ શબ્દ, સંબંધી શબ્દ હોવાથી જણાઈ જ જાય છે. તે જ પ્રમાણે અહીં પણ જે જે પ્રકૃતિ વગેરે પ્રત્યે જે જે અનવયવ સ્વરૂપ થાય છે તે તે પ્રકૃતિ વગેરે પ્રત્યે અનવયવ સ્વરૂપ વર્ણો ત્ સંજ્ઞાવાળા થશે. સંબંધી શબ્દો હોવાને કારણે “અસ્ય” અને ‘‘તસ્ય’નો લાભ પ્રાપ્ત થઈ શકશે તથા અનુબંધો અનવયવ સ્વરૂપ બને છે માટે જ તે તે અનુબંધોનો અભાવ પણ સિદ્ધ થઈ જાય છે. અનવયવ સ્વરૂપ અનુબંધો હોવાથી જ કાર્ય કરીને અનુબંધોનો અભાવ સિદ્ધ થાય છે.
**
44
આ પ્રમાણે આચાર્ય ભગવંતશ્રીએ પાણિની વ્યાકરણની જેમ બે સૂત્રો ન બનાવીને એક સૂત્ર દ્વારા જ ત્ સંજ્ઞાનું વિધાન પણ કર્યું તથા ત્ સંજ્ઞાનાં વર્ગોનો અભાવ પણ સિદ્ધ કર્યો.
(શમ્યા૦ ) યોવમિતો તોપે વ્-વવા-ત-તવતુષુ તોપાપ્રસ; અહં પપત્ત, વૈવિા, શયિતઃ, શયિતવાન; પ્રતિષિધ્યતે ાત્રેત્સંજ્ઞા, “ખિદ્ વાત્ત્વો ખ” [૪.રૂ.૮.] કૃતિ (અન્યો ળવું) ખિજ્ વા, મતિ, “વા” [૪.રૂ.૨૬.] (તિ) સેટ્ (વા) 1 વિસ્ મવિત, “ન डीङ्-शीङ्॰" [४.३.२७.] इत्यादिना क्तौ सेटौ कितौ न भवतः, इत्संज्ञाप्रतिबद्धश्च लोप इति; उच्यते-नैषामित्संज्ञा प्रतिषिध्यते, अपि तु तत्प्रतिबद्धं कार्यम्, अन्त्यो णव् णिद्ग्रहणेन (वा) न गृह्यते, क्त्वा-क्त-क्तवतव: किद्ग्रहणेन न गृह्यन्ते । अथवा, एकत्वान्निर्द्देशस्यैतदेव प्रयोजनम्यस्येत्संज्ञा तस्य लोपो भवति सम्प्रति इत्त्वा - भावेऽपि, अन्यथा सू(तु) भिन्नमेव सूत्रं कुर्यात् ।
--
અનુવાદ :- પૂર્વપક્ષ :- જે જે અનવયવ સ્વરૂપ છે તેની તેની રૂર્ સંજ્ઞા થાય છે અને અનવયવ સ્વરૂપ બનવાથી જ તે વર્ણોનો અભાવ સિદ્ધ થાય છે. હવે આ પ્રમાણેની વ્યાખ્યાથી જો ત્ સંજ્ઞાવાળાંનો લોપ કરવામાં આવશે તો “ખવું, વસ્ત્વા, વત, વક્તવતુ'માં અનવયવ સ્વરૂપ વર્ણોનો લોપ ન થવાની આપત્તિ આવશે. “અહં પપત્ત” પ્રયોગમાં પરોક્ષા ત્રીજો પુરુષ એકવચનનો “ખ” પ્રત્યય વિકલ્પે ‘‘નિત્’’ થાય છે. ‘“દ્િ વા અન્યો ળ' (૪/૩/૫૮) સૂત્ર ત્રીજા પુરુષ એકવચનનાં “ળવ્” પ્રત્યયને વિકલ્પે “નિત્” કરે છે. આથી જ્યારે “ળ” પ્રત્યય ‘” ફાળો નિહ થાય ત્યારે “” એ પ્રત્યયનાં અવયવ સ્વરૂપ બનશે. આથી “”નો લોપ નથવાનો પ્રસંગ આવશે. “વત્ત્તા” (૪/૩/૨૯) સૂત્રથી “સેટ્ વા” કિત્વત્ થતો નથી. આથી જ્યારે ‘“àવિત્વા”
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ) ૧-૧-૩૭
૫૮૮ રૂપ સિદ્ધ થશે ત્યારે “"વર્ણ પ્રત્યયનાં અનવયવ સ્વરૂપ નહિ બનવાથી લોપ ન થવાની આપત્તિ આવશે. આથી “વિવસ્વા” રૂપ પ્રાપ્ત થશે. “ન ડી-શીટ ...” (૪/૩/૨૭) સૂત્રથી સેટુ એવા “ત” અને “તવતુ” કિસ્ થતાં નથી. આથી “યત:” અને “યિતવાન” પ્રયોગમાં “' વર્ણ રૂતુ ન થવાથી “" પ્રત્યયનો અવયવ બનશે. આથી “”નો લોપ ન થવાની આપત્તિ આવશે અને તેમ થતાં “વિત:” અને “યિક્તવ” પ્રયોગો થવાની આપત્તિ આવશે. તમે ફત સંજ્ઞાને માનીને તે તે વર્ણનો લોપ કર્યો છે. જ્યારે ઉપરનાં બધા જ ઉદાહરણોમાં ત્ સંજ્ઞાનો અભાવ થાય છે. આથી તે તે વર્ષોનો લોપ થશે નહિ.
ઉત્તરપક્ષ:- આ બધા પ્રત્યયોમાં સત્ સંજ્ઞાનો પ્રતિષેધ થતો નથી, પરંતુ ત્ સંજ્ઞાને આધીન એવા કાર્યનો પ્રતિષેધ થાય છે. આથી જ (૪/૩૫૮) સૂત્રની બૃહદુવૃત્તિ ટીકામાં પૂજ્ય કલિકાલસર્વજ્ઞ આચાર્ય ભગવંતશ્રીએ લખ્યું છે કે છત્વને આધીન એવાં કાર્યનો વિકલ્પપક્ષમાં નિષેધ કરાય છે. એટલે કે અન્ય “વું”, “ઉ” નિમિત્તક કાર્યને આધીન ગ્રહણ નહિ કરાય તથા “સ્વા', “ત” અને “તવા', જિનાં ગ્રહણથી વિશ્વ નિમિત્તક કાર્યને ગ્રહણ નહિ કરાય. ' અથવા અમે એમ કહીશું કે જેની જેની રૂતુ સંજ્ઞા થઈ છે તેનો તેનો લોપ થઈ જશે. એમ એક સૂત્રનાં નિર્દેશથી આ જ પ્રયોજન છે કે જેની જેની રૂત્ સંજ્ઞા થશે તેનો તેનો લોપ થશે. “” પ્રત્યયમાં “”ની રૂતુ સંજ્ઞા તો થાય જ છે. ભલે હમણાં તે તે પ્રયોજનનાં વશથી “ફત્ત્વ"નો અભાવ કર્યો હોય તો પણ સંજ્ઞા હોવાને કારણે તે તે વર્ષોનો લોપ થશે. જો અમારે રૂતુ સંજ્ઞામાં પણ ભેદ કરવો હોત તો પાણિની વ્યાકરણની જેમ રૂત સંજ્ઞાનું નિષેધ કરનારું જુદું સૂત્ર અમે બનાવ્યું હોત. પાણિની વ્યાકરણમાં (૧/૩/૪) સૂત્ર કહે છે કે, [વિમવતી નુસ્માર (૧/૪)] વિભક્તિનાં પ્રત્યયોમાં “ત” વર્ગ, “” તથા “”ની ત્ સંજ્ઞા થતી નથી. અમે ભિન્ન સૂત્ર બનાવ્યું નથી. આથી જ જેની જેની રૂત્ સંજ્ઞા થશે તેનો તેનો લોપ થશે જ. (शन्या०) न च वक्तव्यम्-यथा कश्चिद् वक्ति घटोऽस्तीति पुनश्च नास्तीति तथाऽनुबन्धानामुच्चारणाद् भावानुज्ञानं लोपाभ्यनुज्ञानाच्चाऽभावानुज्ञेति भावाऽभावयोविरोधादप्रामाण्यप्रसङ्गः, यतो न ज्ञायते केनाभिप्रायेण (प्रसजति केन) निवृत्तिं करोतीति; भावो हि कार्यार्थः, कार्य करिष्यामीत्यनुबन्ध आसज्यते, अनन्यार्था च लोपाभ्यनुज्ञा, कार्यादन्यन्मा भूदिति लोपोऽभ्यनुज्ञायते इति । तत्र यथोत्सर्गापवादन्यायेनाऽणं को बाधते, एवं कार्ये चरितार्थमुच्चारणात् प्राप्तं भावमनन्यार्थ(था) लोपाभ्यनुज्ञा बाधत इति भिन्नविषयत्वान्न विरोधः, अत आह-अस्य प्रयोगाभावः सिद्ध इति ।
અનુવાદ - પૂર્વપક્ષ - તમે સૌ પ્રથમ તો અનુબંધોનું ઉચ્ચારણ કર્યું તથા એ જ અનુબંધોનો
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ પાછળથી લોપ કર્યો. આથી જણાય છે કે, ઉચ્ચારણ કરવા દ્વારા વિદ્યમાન સ્વરૂપ બતાવ્યું અને લોપ કરવા દ્વારા અવિદ્યમાન સ્વરૂપ બતાવ્યું. આથી એક જ અધિકરણમાં ભાવ અને અભાવનું કથન કર્યું હોવાથી વિરોધ નામનો દોષ આવે છે. જેમ કોઈક, એક ભૂતલનાં સંબંધમાં કહે કે, “સત્ર પર સ્તિ” અને પાછો કહે કે “સત્ર ધટો નાસ્તિ” તો ત્યાં એક જ અધિકરણમાં ભાવ અને અભાવનો વિરોધ હોવાથી એવું શક્ય થઈ શકતું નથી. માટે અપ્રમાણ્યનો પ્રસંગ આવે છે.
ઉત્તરપક્ષ - આ પ્રમાણે કહેવું જોઈએ નહિ. કારણ કે ક્યા અભિપ્રાયથી અનુબંધો જોડાયા છે? અને ક્યા અભિપ્રાયથી અનુબંધોની નિવૃત્તિ થાય છે? એ પ્રમાણેનો બોધ ન હોવાથી વિરોધની શંકા ઊભી થઈ છે. અનુબંધોનું વિદ્યમાન સ્વરૂપ એ કાર્યનાં પ્રયોજનથી છે. આથી હું કાર્ય કરીશ એવા અભિપ્રાયથી પ્રકૃતિ વગેરે સાથે અનુબંધો જોડાય છે તથા કાર્ય કરાઈ ગયા પછી બીજા કોઈ પ્રયોજનો ન હોવાથી લોપ થાય છે. તે તે કાર્યોથી અન્ય કંઈ પણ ન થાઓ. માટે લોપની અનુમતિ છે.
અહીં ઉત્સર્ગ અપવાદ ન્યાય દ્વારા ભાવ અને અભાવ બંનેની સંગતિ કરાય છે. જે પ્રમાણે વર્ષો સન્ (પ/૧/૭૨) સૂત્રથી કર્મથી પર કોઈપણ ધાતુથી ગળું પ્રત્યય થાય છે આ ઉત્સર્ગ સૂત્ર છે તથા “ઝાતો ડોડહીં-વા-મ:” (૫/૧/૭૬) સૂત્રથી કર્મથી પર ઉપસર્ગ રહિત ગાકારાન્ત ધાતુથી “દુ" પ્રત્યય થાય છે. આ અપવાદ સૂત્ર છે. આથી અપવાદિત એવો “;" પ્રત્યય ઉત્સર્ગ એવા મ[ પ્રત્યયનો બાધ કરે છે. પાણિની વ્યાકરણમાં વ પ્રત્યયને અપવાદ સ્વરૂપ કહ્યો છે. બંને સૂત્રોનો ઉત્સર્ગ-અપવાદ-ભાવથી નિર્દેશ થયો હોવાથી “;" પ્રત્યય “મy”નો બાધ કરે છે. ખરેખર તો જે પ્રમાણે બધા ધાતુઓને મળું થાય છે એ જ પ્રમાણે બધા ધાતુઓમાં ગાકારાન્ત ધાતુઓ પણ આવતાં હોવાથી “”ની પ્રાપ્તિ આવે જ છે. આથી નાકારાન્ત ધાતુઓને જેમ “” પ્રત્યય થાય છે એમ પ્રત્યય પણ થવો જોઈએ, છતાં પણ ઉત્સર્ગ-અપવાદ ન્યાયથી (૩ત્સવાલો વતી:) “રુ" પ્રત્યય “ક”નો બાધ કરે છે અને આ ન્યાય જ “[" પ્રત્યયનો ભિન્ન વિષય કરે છે તેમજ “" પ્રત્યયનો પણ ભિન્ન વિષય કરે છે. “દુ" પ્રત્યય માટે ઉપસર્ગ રહિત એવા ગાકારાન્ત ધાતુઓ વિષયભૂત થશે તથા આના સિવાયના તમામ ધાતુઓ | પ્રત્યયના વિષયભૂત થશે. એ જ પ્રમાણે ધાતુ વગેરેમાં તે તે વર્ગોનું ઉચ્ચારણ અનુબંધ તરીકે કરવામાં આવ્યું છે. તે કાર્યના વિષયના પ્રયોજન માટે કરાયું છે અર્થાત્ કાર્યના વિષયમાં અનુબંધોનું ઉચ્ચારણ કરાયું છે. આથી કાર્યના નિમિત્તે અનુબંધોએ વિદ્યમાન એવું ભાવ સ્વરૂપ પ્રાપ્ત કર્યું છે તથા જ્યાં કોઈ પ્રયોજન બાકી રહેતું નથી ત્યાં તે વર્ગોમાં લોપની અનુમતિ છે. આથી ઉચ્ચારણથી પ્રાપ્ત થયેલા ભાવને લોપની અનુમતિ બાધ કરે છે અર્થાત્ અભાવ ભાવનો
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ ૧-૧-૩૭
૫૯૦
બાધ કરે છે. આમ ભાવનો વિષય કાર્યના સફળપણાં માટે છે તથા અભાવનો વિષય અન્ય કોઈ પ્રયોજન ન હોવું તે છે. આથી ભાવનો અને અભાવનો ભિન્ન વિષય હોવાથી જ વિરોધ નથી. જો ભાવ અને અભાવ બંને એક જ વિષય તરીકે એક જ અધિકરણમાં રહેતાં હોય તો અવશ્ય વિરોધ આવત. દા. ત. પાણી લાવવા માટે ઘટની વિદ્યમાનતા છે. હવે જો પાણી લાવવાનું પ્રયોજન પૂર્ણ થઈ જાય તો એ જ ઘડાનો ઉપયોગ લોકો દારૂ વગેરે માટે ન કરે તે માટે ફોડી નાખવામાં આવે છે. આમ, ઘટની વિદ્યમાનતાનો વિષય ભિન્ન છે અને ઘટની અવિદ્યમાનતાનો વિષય પણ ભિન્ન છે. આ પરિસ્થિતિમાં ભલે એક જ અધિકરણમાં ભાવ અને અભાવ સ્વરૂપ ઘટ રહે તો પણ વિરોધ નથી. આથી પરમ પૂજ્ય હેમચન્દ્રાચાર્યશ્રીએ બૃહવૃત્તિટીકામાં લખ્યું છે કે, શાસ્ત્રમાં ઉપદેશ કરાતાં એવા ત્ સંજ્ઞાવાળા વર્ણનું અન્ય કોઈ કાર્ય ન રહ્યું હોવાથી એ વર્ણોનો અભાવ સિદ્ધ થાય છે.
(૧૦ચા૦) ૩વેશ માહ-૩પરેશસ્વિત્યાદ્રિ-નિવસિદ્ધમ્ । “દ્ધિ વૃદ્ધો' ફાર: “ફક્તિ: ત્તરિ' [રૂ.૨.૨૨.] ત્યાત્મનેપવાર્થ:, તેપ્રત્યયે રવિ ૨ થતે । “શીફ્ળ સ્વને” (હાર આત્મને-પાર્થઃ । તેપ્રત્યયે) ‘શીક : શિતિ" [૪.રૂ.૨૦૪.] રૂત્યારે શેતે । “યનીં દેવપૂના-સંસ્કૃતિ-રળ-વાનેપુ” ગર: “શિત:” [રૂ.રૂ.૧.] કૃતિ વિત્યાત્મનેપવાર્થ:, યખતે, યજ્ઞતિ । ‘“વિત્ થયને'' (ચાર: પવિત્યાત્મનેપવાર્થ:) ‘“સ્વારે: Jઃ' [રૂ.૪.૭.] રૂતિ શ્રુવિર્ળાત્ તમ્ય = તિવિ “૩શ્નો:” [૪.રૂ.૨.] તિ મુળે ચિત્તુતે, વિનોતિ । (દૂ[ ત્રવિધર્ષને અંત:) ‘ધાતો: વાવેર્થ" [રૂ.૪.૮.] તિ ય િશવિ “તુાસ્યાવેત્યપરે” [૨.૬.૧૩.] ત્યારોપે હૈં હૂયતે, જૂથતિ । ‘‘ટુટ્યુંર્ પતાપે’” વનમ્ ‘“તિોઽથુઃ” [५.३.८३.] इति अथौ दवथुः । “भू सत्तायाम्" तिवि प्रत्ययेऽस्य शित्त्वाच्छवि तस्य च वित्त्वात् “શિવિત્” [૪.રૂ.૨૦.] કૃતિ વિત્ત્તામાવાત્ ‘“નામિન:૦’ [૪.રૂ.૧.] (તિ) મુળે મતિ । चक्षिक: “चक्षो वाचि क्शांग् ख्यांग्" [४.४.४.] इति ख्याऽऽदेशे तस्य च गित्त्वाद् “ईगितः” [રૂ.રૂ.૧.] કૃતિ વિત્યાત્મનેપવે ( વ્યાવ્યાતાને ) વ્યાઘ્રાતાસિ । ‘‘પાં પાને” થવિ “Çवृ-भृ-स्तु-दु-श्रु-स्रोर्व्यञ्जनादेः परोक्षायाः" [४.४.८२. ] इति इटि द्वित्वे पूर्वस्य ह्रस्वत्वे इट् ાિર્ (ષ્ટિત્વાત્) ‘“ડેડ્યુસિ વાત:૦ [૪.રૂ.૬૪.] ત્યાારતોપે પિથેતિ ।
11
અનુવાદ :- હવે ધાતુ વગેરેમાં જે અનુબંધોનું કથન કરવામાં આવ્યું છે તેના ફળને કહે છે. સૌ પ્રથમ ઉપદેશની વ્યાખ્યા કહેવામાં આવે છે - ઇન્દ્રિયને ગોચર એવા અર્થનું કથન કરવું તે “ઉપદેશ” કહેવાય છે તથા પ્રસિદ્ધ ધર્મના કથન દ્વારા જેનું કથન કરાય તે ‘ઉપદેશ” કહેવાય છે. કોઈ વ્યક્તિ ગાયની માત્ર ખૂંધ બતાવીને કહે કે, આ વૃક્ષોની પાછળ ગાય છે. આથી ખૂંધને
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૯૧
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ જોનાર વ્યક્તિ કહે છે કે, મને ગાયનો ઉપદેશ કરવામાં આવ્યો છે. જોનાર વ્યક્તિને તો માત્ર ખૂધનું જ પ્રત્યક્ષ થયું છે તથા આ ખૂંધ સ્વરૂપ પ્રસિદ્ધ ધર્મ દ્વારા સંપૂર્ણ ગાયનું જે કથન થયું તે “ઉપદેશ” કહેવાય છે. તે જ પ્રમાણે અહીં ધાતુ, સૂત્ર, ગણ, ઉણાદિ વગેરેમાં ઉચ્ચારણ સ્વરૂપ જે વર્ષો બતાવ્યા છે તે શ્રોત્રેન્દ્રિયથી ગ્રાહ્ય હોવાથી ઉપદેશ સ્વરૂપ છે. આ ઉપદેશનું ફળ જે છે. તે કહે છે. વ્યાકરણ દ્વારા ઉલ્લેખ કરવાથી સિદ્ધ થયેલાં ફળને કહે છે.
વૃદ્ધિ” અર્થવાળો “ધ” ધાતુ રૂાર ફત્ સંજ્ઞાવાળો છે. આ ફુવારનું ફળ “ડિતઃ ર્તરિ" (૩/૩/૨૨) સૂત્રથી આત્મપદ થવા સ્વરૂપ છે. હવે “gધુ” ધાતુને વર્તમાન કાળ પહેલો પુરુષ એકવચનનો “તે" પ્રત્યય થતાં “શવું" પ્રત્યય લાગીને “ધત"રૂપ થાય છે.
“સૂવું” અર્થવાળો “શી” ધાતુ બીજા ગણનો છે. અહીં ધાતુમાં “ર” હોવાથી (૩ ૩/૨૨) સૂત્રથી જ આત્મને પદ થાય છે. આથી “તે” પ્રત્યય થતાં “શી : તિ” (૪૩) ૧૦૪) સૂત્રથી “રૂ”નો “પુકાર” થતાં “શ” રૂપ થાય છે.
દેવપૂજા વગેરે” અર્થવાળો “યની ધાતુ પહેલાં ગણનો છે. “” ધાતુમાં છું ત્તિ:” (૩/૩૯૫) સૂત્રથી ફળવાન કર્તામાં આત્મપદ કરવા માટે છે. આથી “યજ્ઞતિ” અને “યતે" રૂપ સિદ્ધ થાય છે.
ભેગું કરવા” અર્થવાળો “જિ” ધાતુ પાંચમાં ગણનો છે. એમાં જે આકાર છે તે ફળવાનું કર્તામાં આત્મપદ કરવા માટે છે. આ “વિ” ધાતુથી “વા નુ:” (૩/૪/૭૫) સૂત્રથી “સુ” વિકરણ પ્રત્યય થાય છે. પછી “તિ" પ્રત્યય આવતાં “શ્નો.” (૪/૩/૨) સૂત્રથી ગુણ થતાં અનુક્રમે “વિનતે” અને “વિનોતિ” રૂપ સિદ્ધ થાય છે.
“ખંજવાળવા” અર્થવાળો “હૂ” ધાતુ સૌત્ર ધાતુ છે. અહીં પણ “” ત્ સંજ્ઞા ફળવાન કર્તામાં આત્મપદ કરવા માટે છે. “ધાતો વા ય” (૩/૪૮) સૂત્રથી “ય" પ્રત્યય થતાં “શ” પ્રત્યય થાય છે. આથી “તુ ત્યારે” (૨/૧/૧૧૩) સૂત્રથી “”ના “”નો લોપ થતાં હૂયતે” અને “હૂતિ" રૂપ સિદ્ધ થાય છે.
પીડા પમાડવું” અર્થવાળો “હું” ધાતુ પાંચમા ગણનો છે. આ “હું” ધાતુથી ભાવમાં “દ્વિતોડશુ:” (૫/૩/૮૩) સૂત્રથી “મથુ" પ્રત્યય થતાં “વથ:” રૂપ સિદ્ધ થાય છે. આ ધાતુ “હું” રૂવાળો હોવાથી “મથુ” થાય છે.
“હોવું” અર્થવાળો “પૂ" ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “પૂ" ધાતુને “તિ" પ્રત્યય થતાં અને “તિવું” નિમિત્તક “શ” આવતાં તથા “” પ્રત્યય “વિત” હોવાથી “શિવિ” (૪ ૩/૨૦) સૂત્રથી ડિત્વનો અભાવ થાય છે. આથી “નામ:.” (૪/૩/૧) સૂત્રથી ગુણ થતાં “મવતિ” રૂપ થાય છે.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૭.
૫૯૨ કહેવું” અર્થવાળો “વ” ધાતુ અદ્ધિ ગણનો છે. “ક્ષો વાવ વશ રહ્યાં” (૪/૪ ૪) સૂત્રથી “વ”નો “હ્યા” આદેશ થતાં અને “વ્યા” આદેશ ત્િ હોવાથી “તિઃ” (૩/ ૩૯૫) સૂત્રથી ફળવાન કર્તામાં આત્મને પદ થતાં “વ્યારાવાસિ” અને “વ્યાધ્યાતા” રૂપ સિદ્ધ થાય છે.
પીવું” અર્થવાળો “પા” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “પા” ધાતુને પરોક્ષાનો “થવ" પ્રત્યય થતાં “ -વૃ-5...” (૪/૪/૮૨) સૂત્રથી “” થાય છે તથા “પા”નું દ્વિત્વ થયે છતે પૂર્વનાનું હ્રસ્વ થાય છે તથા “"નું “” ટૂંપણું હોવાથી (કસનો પાઠ યોગ્ય જણાય છે.) “ સિ વાત..” (૪/૩/૯૪) સૂત્રથી નાનો લોપ થતાં “પfપથ” રૂપ સિદ્ધ થાય છે.
(श०न्या०) ननु यस्यानुबन्ध आसज्यते तस्यासाववयव उत उपलक्षणम् ?, तत्रोपलभ्यमानस्य रूपद्वयदर्शनाद् वृक्षे शाखा-बलाकयोरिव, वृक्षस्य हि शाखाऽवयवो बलाका (उप)लक्षणम्, उच्यते-उभयथाऽऽचार्येण(चार्याणां)प्रवृत्तेरुभयं भवति, यस्तत्रैवोपलभ्यते सोऽवयवः, तत्रैवोपलभ्यतेऽयमिति, अनवयवस्तु तत्र चान्यत्र च बलाकावत् । न च वकारस्य वन-व्रण-वृक्षादिषु बहुषूपलभ्यमानस्याप्यवयवत्वादनेकान्तत्वाशङ्का, भिन्नसमुदायविषयवर्णान्तरत्वाद् वकारस्य, सादृश्यात् तु प्रत्यभिज्ञानम् । तत्रास्वरूपप्रत्ययविधौ दोषः, "कर्मणोऽण" [.૭૨.] “માતો હોડલ્લાવામ:” [.૭૬.] તિ વિષયે વૈરૂણા મોડપિ સમાવેશप्रसङ्गः, "निजां शित्येत्" [४.१.५७.] इत्येतोऽनेकवर्णत्वात् सर्वादेशप्रसङ्गश्च प्राप्नोति । दैवो वित्करणमनर्थकम्, तद्धि दासंज्ञाप्रतिषेधार्थं क्रियते, अनाकार(रान्त)त्वात् प्रसङ्ग एव नास्ति । नन्वात्वे कृते भविष्यति, तद्धि आत्वं न प्राप्नोति, असन्ध्यक्षरान्तत्वात् । अनवयवत्वे तूभावप्यकारौ इति सारूप्यादसमावेशः, एकवर्णत्वादन्तादेशश्च सिध्यति, ऐकारान्तत्वादात्वं च ।
અનુવાદ - પૂર્વપક્ષઃ- જે ધાતુ, નામ વગેરેને અનુબંધો લગાડાય છે તે ધાતુ વગેરેનાં અનુબંધો ધાતુ વગેરેનાં અવયવ છે? અથવા તો ઉપલક્ષણ છે? ઉપલક્ષણ વસ્તુ સાથે જોડાતું નથી, જયારે અવયવ વસ્તુ સાથે જોડાય છે. વૃક્ષની શાખા એ વૃક્ષનો અવયવ છે, જ્યારે વીજળી એ વૃક્ષની ઓળખાણ કરાવે છે; છતાં પણ વૃક્ષનો અવયવ નથી, પરંતુ અનવયવ સ્વરૂપ છે. શાખા અને વીજળી બંને વૃક્ષની પાસે પ્રાપ્ત તો થાય છે છતાં એક અવયવ સ્વરૂપે હોય છે, જયારે બીજું ઉપલક્ષણ અર્થાત્ અનવયવ સ્વરૂપ હોય છે. આથી અહીં અનુબંધ ધાતુ સાથે જોડાયેલો હોય એવો પ્રાપ્ત થાય છે? અર્થાત્ અવયવ સ્વરૂપે પ્રાપ્ત થાય છે? અથવા તો ધાતુ વગેરે સાથે નહિ જોડાયેલો એવો અનવયવ સ્વરૂપે (ઉપલક્ષણ સ્વરૂપે) પ્રાપ્ત થાય છે ? 'ઉત્તરપક્ષ - અનુબંધોને અવયવ સ્વરૂપે પણ માની શકાશે અને અનવયવ સ્વરૂપે પણ માની
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૯૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
શકાશે. બંને પ્રકારે ‘આચાર્ય ભગવંત’”ની પ્રવૃત્તિ હોવાથી બંને સ્વરૂપે અનુબંધો પ્રાપ્ત થાય છે. જે ધાતુ વગેરેમાં જ પ્રાપ્ત થાય છે તે અવયવ સ્વરૂપે છે, જ્યારે અનવયવ સ્વરૂપે હોય છે તે વીજળીની જેમ ધાતુમાં પણ પ્રાપ્ત થાય છે અને અન્ય ઠેકાણે પણ પ્રાપ્ત થાય છે. જે પ્રમાણે વીજળી વૃક્ષ પાસે પણ પ્રાપ્ત થાય છે અને એ જ વીજળી કોઈકનાં ઘર પાસે પણ પ્રાપ્ત થાય છે. માટે અનુબંધો અનવયવ સ્વરૂપ પણ હોય છે.
પૂર્વપક્ષ :- અનુબંધોને ધાતુ વગેરેનાં અવયવો માનશો અથવા જે અનવયવ સ્વરૂપ હોય તેવો એક જ અનવયવ અનેક સ્થાનોમાં પ્રાપ્ત થાય તેવું માનો છો તો વન, વૃક્ષ, ત્રણ આ ત્રણેય શબ્દોમાં વાર તે તે શબ્દોનાં અવયવ સ્વરૂપે છે. છતાં પણ જે વાર વન શબ્દમાં હતો તે જ વાર, વૃક્ષ શબ્દમાં પણ પ્રાપ્ત થાય છે. આથી અવયવ સ્વરૂપ એવો પણ વાર અનવયવ સ્વરૂપ માનવાની આપત્તિ આવે છે.
ઉત્તરપક્ષ :- આવી આશંકા કરવી નહિ. દરેક શબ્દમાં રહેલો વાર એ ભિન્ન સમુદાય વિષયવાળો હોવાથી ભિન્ન સ્વરૂપવાળો છે. માત્ર કેટલીક સમાનતા હોવાથી બધા જ વાર એક જણાય છે. જે પ્રમાણે ભૂતકાળમાં જોયેલી વ્યક્તિને ફરીથી જોવામાં આવે તો આ એ જ વ્યક્તિ છે એવો પ્રત્યભિજ્ઞાનથી બોધ થાય છે. તે જ પ્રમાણે અહીં પણ “વન”માં રહેલો વાર વૃક્ષમાં રહેલાં વારથી ભિન્ન હોતે છતે પણ પ્રત્યભિજ્ઞાનથી સમાન વાર છે એવો બોધ થાય છે, પરંતુ ખરેખર તો ભિન્ન ભિન્ન વાર હોવાથી જ તે તે શબ્દોનાં અવયવ સ્વરૂપ જ વાર છે.
પૂર્વપક્ષ :- જો અનુબંધોને અવયવ સ્વરૂપ માનવામાં આવશે તો અસ્વરૂપપ્રત્યયવિધિનાં નિમિત્તે દોષ આવશે. વ્યાકરણમાં પાંચમાં અધ્યાયમાં એક સૂત્ર આવે છે, જે આ પ્રમાણે છે – ‘‘અસ્વરૂપોડપવાવે...” (૫/૧/૧૬) સૂત્ર પ્રમાણે પ્રત્યયો જ્યારે સમાન સ્વરૂપવાળા ન હોય ત્યારે અપવાદનાં વિષયમાં પણ ઉત્સર્ગવિધિ થાય છે. દા.ત. વિધ્યર્થનાં (ત્) પાંચ પ્રત્યયો છે. વ્યત્, ય, ચપ્, તવ્ય અને અનીય. શ, ત∞ વગેરે ધાતુઓ તથા ‘“પ” વર્ગ જેને અંતે છે એવાં ધાતુઓથી (૫/૧/૨૯) સૂત્રથી વિધ્યર્થનો “” પ્રત્યય થાય છે તથા “ૠવર્ણ-વ્યસનાર્ - વ્યગ્” (૫/૧/ ૧૭) સૂત્રથી વ્યંજનાન્ત ધાતુઓને “પ્” થાય છે. આ “ય” અને “ઘ્યમ્” પ્રત્યય અનુબંધ સિવાય સમાન સ્વરૂપવાળા હોવાથી અપવાદનાં વિષયમાં ઉત્સર્ગવિધિ નહિ થાય, પરંતુ “તવ્યાનીયૌ” (૫/૧/૨૭) સૂત્રથી બધા જ ધાતુઓને ‘“તવ્ય” અને “બનીય” પ્રત્યય થાય છે. આ બંને પ્રત્યયો તમામ ધાતુઓથી થતાં હોવાથી ઉત્સર્ગવિધિ છે તથા ‘“ય’ની સાથે સરખામણી કરતાં ‘“તવ્ય” અને “અનીય” પ્રત્યયો અસમાન સ્વરૂપવાળા છે. આથી અસ્વરૂપ વિધિમાં “શબ્દ” વગેરે ધાતુઓથી જેમ વિધ્યર્થનો “વ” પ્રત્યય થશે, તે જ પ્રમાણે ઔત્સર્ગિક એવો. “તવ્ય” અને ‘“અનીય” પ્રત્યય પણ થશે. આથી સ્વરૂપ વિધિમાં અપવાદ સ્વરૂપ “ય” પ્રત્યય, ઉત્સર્ગ સ્વરૂપ
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૭
પ૯૪ “[" પ્રત્યયનો બાધ કરે છે. જ્યારે અસ્વરૂપ વિધિમાં અપવાદ સ્વરૂપ “" પ્રત્યય ઉત્સર્ગ સ્વરૂપ “તવ્ય” અને “મની” પ્રત્યયનો બાધ કરતો નથી. આવું “આચાર્ય ભગવંતે” (૫/૧/ ૧૬) સૂત્ર બનાવવા દ્વારા નક્કી કર્યું છે.
જો અહીં પણ અનુબંધોને પ્રત્યયનો જ અવયવ માનવામાં આવત તો “ક” અને “હું” બંને પ્રત્યયો ભિન્ન સ્વરૂપવાળા થાય છે. આથી અસ્વરૂપ વિધિ થશે અને અસ્વરૂપ વિધિ થવાથી અપવાદનાં વિષયમાં ઉત્સર્ગવિધિ પણ થશે. માટે જ ન્યાસમાં લખ્યું છે કે, ગાકારાન્ત ધાતુથી પર (૫/૧/૭૬) સૂત્રથી “" પ્રત્યય થાય છે. જે અપવાદ સ્વરૂપ છે અને (૫/૧/૭૨) સૂત્રથી જે “બ” પ્રત્યય થાય છે તે ઉત્સર્ગ સ્વરૂપ છે. હવે “રુનાં વિષયમાં “મ” ભિન્ન સ્વરૂપવાળો હોવાથી બંને પ્રત્યયો થવાની પ્રાપ્તિ આવશે એટલે કે “;" અપવાદનાં વિષયમાં ઉત્સર્ગ એવો “[” પ્રત્યય પણ થશે.
તે જ પ્રમાણે “નિનાં શિલ્પે” (૪/૧/૫૭) સૂત્રથી “જિ” વગેરે ધાતુઓના “રૂનો “” થાય છે. અહીં “તું”માં “ત" અનુબંધ છે. હવે “તું” અનુબંધને જો પ્રત્યયનો અવયવ માનવામાં આવશે તો આદેશ અનેક વર્ણવાળો થઈ જશે. આથી “હવ: સર્વસ્થ” (૭/૪/૧૦૭) પરિભાષાથી સંપૂર્ણ “નિ” વગેરેનો “” આદેશ થવાની પ્રાપ્તિ આવશે. - તથા “વ" ધાતુમાં વિત નું કરવું અનર્થક થશે. “” નું કરવું એ “રા' સંજ્ઞાનાં નિષેધને માટે છે. જે “નવી ટ્રા-ધ રા” (૩૩/૫) સૂત્રથી નક્કી થયું છે. હવે જો “વ” અનુબંધ ધાતુનો અવયવ બની જાય તો ધાતુ અનાકારાન્ત થવાથી “મા” અંતવાળો થવાનો જ નથી. આથી તા. સંજ્ઞાનાં પ્રતિષેધ માટે વિતુકરણ નિરર્થક છે. તમે કદાચ કહેશો કે “માતું અધ્યક્ષસ્થ” સૂત્રથી “સ્વ” કરવામાં આવશે તો વિતુકરણ સાર્થક થશે. પણ “ઢવ”માં તો સધ્યક્ષર અંતે ન હોવાથી આત્વની પ્રાપ્તિ જ નથી. આથી વિતુકરણ અનર્થક જ છે.
આથી જ અમે માનીએ છીએ કે અનુબંધોને જો અનવયવ સ્વરૂપ માનવામાં આવશે તો “મy” અને “સુ” બંને પ્રત્યય બજાર સ્વરૂપ જ છે. આથી સમાન સ્વરૂપવાળા થવાથી અપવાદનાં વિષયમાં ઉત્સર્ગવિધિ નહિ થાય તથા “તું” આદેશમાં “ત” અનવયવ સ્વરૂપ હોવાથી માત્ર
” આદેશ જ થશે, જે એક વર્ણવાળો હોવાથી આખા “નિ"નો “” આદેશ થશે નહિ. જે “Tષ્ટાન્ત” (૭૪/૧૦૬) પરિભાષાસૂત્રથી નક્કી થયું છે.
તેમજ “સૈન્યૂ" ધાતુમાં “વું” સ્વરૂપ અનુબંધ અનવયવ સ્વરૂપ થવાથી કાર અંતવાળો જ ધાતુ થશે. આથી હવે માત્ર થઈ શકશે તથા વિત્ કરણ દ્વારા ટ્રા સંજ્ઞાનો નિષેધ પણ થઈ શકશે. (शन्या०) अस्तु तर्हि अनवयवः । कार्यलक्षणाय (कार्यप्रवृत्तये) हि केवलमनुबन्ध
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૯૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ उपादीयते, न तु तस्यावयवः । तत्राप्यनेकान्तत्वे क इद् यस्येति संबन्धाभावाद् बहुव्रीह्यभावः। किं हि स तस्य इत् भवति ? येन तत्कृतानि तस्य किति ङितीति कार्याणि स्युः । अनुबन्धानन्तरं कार्यभावादानन्तर्यसंबन्धश्चेत्; नैवम्-आनन्तर्यार्थे बहुव्रीहेरभावात्, नहि तस्मादानन्तर्यं प्रतीयते इत्यर्थासामर्थ्याद् बहुव्रीह्यभावः । वचनसामर्थ्याद् (सौत्रत्वाद्) भविष्यतीति चेत्, यद्येवं पूर्वपरयोरित्कृतं प्राप्नोति " भवतोरिकणीयसौ" [६.३.३०.] इत्युभयपाठानन्तरमित्त्वात्, नैष दोष:-व्याख्यानाद् इकण् ईयस् इति विच्छिन्नयोः पाठः कर्तव्यः; ततः पूर्वस्यैवा (सावं) नन्तरो न तु परस्य, कालव्यवायात्, तथा परस्यैवानन्तरो न पूर्वस्येति । स चावश्यं कर्तव्यः, इतरथा अक्रियमाणे विच्छिन्नपाठे एकान्तेऽपि सन्देहः स्यात् - (तत्र) न ज्ञायते पूर्वस्य भवत्याहोस्वित् परस्येति सन्देहमात्रमेतद् भवति । सर्व (त्र) सन्देहेषु चेदमुपतिष्ठते व्याख्यानतो विशेषप्रतिपत्तिर्न हि सन्देहादलक्षणम् * इति पूर्वस्येति व्याख्यास्यामः, यत एकान्तपक्षे एकोऽवयवो द्वयोर्न संभवतीति सन्देहे व्याख्यानान्निश्चयः ।
અનુવાદ ઃ- પૂર્વપક્ષ (ચાલુ) :- જો અનુબંધને અવયવ સ્વરૂપ માનવામાં આવે છે તો ઘણા બધા દોષો આવે છે. આથી અનુબંધો અનવયવ સ્વરૂપ જ થવા જોઈએ. માત્ર કાર્ય કરવા માટે જ અનુબંધો ગ્રહણ કરાય છે, પરંતુ અનુબંધો ધાતુ, પ્રત્યયો વગેરેના અવયવ નથી.
આ પક્ષમાં પણ દોષો આવે છે. ‘“ વ્ યસ્ય સઃ' એ પ્રમાણે બહુવ્રીહિ સમાસ થતાં ‘“ત્િ” વગેરે શબ્દો પ્રાપ્ત થશે. જેનો અન્ય પદાર્થ પ્રત્યય, ધાતુ વગેરે થશે. અહીં જો અનુબંધ પ્રત્યય વગેરેનો અવયવ નહિ મનાય તો બહુવ્રીહિ સમાસ થઈ શકશે નહિ. આ ♦ સ્ કોના સંબંધમાં છે એ નક્કી થઈ શકતું નથી. આથી સંબંધવશેષનો અભાવ હોવાથી બહુવ્રીહિ સમાસ થઈ શકશે નહિ. અહીં અનુબંધોને અવયવ સ્વરૂપ માન્યા નથી. આથી પ્રશ્ન થશે કે એવો પદાર્થ કયો છે કે જેના સંબંધમાં ત્ સંજ્ઞા થઈ છે ? દા.ત. “વિત્રજ્” અહીં “ક્” ાળું નામ છે. હવે “”ને જો પ્રકૃતિનો અવયવ ન માનવામાં આવે તો સ્વાભાવિક જ પ્રશ્ન થશે કે “ફ્” ત્ કોના સંબંધમાં થશે ? અહીં ન્યાસમાં પંક્તિઓ લખી છે, ‘“મિ હિ સઃ તસ્ય રૂત્ ભવતિ ?” અહીં ‘સઃ” તરીકે કોઈ પ્રકૃતિ વગેરે આવશે અને ‘તસ્ય” પણ કોઈ પ્રકૃતિ વગેરેનાં સંબંધમાં જ છે. આથી એવી તે કઈ પ્રકૃતિ વગેરે છે કે જેના સંબંધમાં ત્ થાય ? જ્યાં સુધી ત્નો સંબંધ કોની સાથે છે એ જણાશે નહિ ત્યાં સુધી ત્ વડે કરાયેલા કાર્યો તે તે પ્રકૃતિ વગેરે સંબંધી થઈ શકશે નહિ.
ઉત્તરપક્ષ :- અનુબંધ પછી કાર્યનો ભાવ હોવાથી અનન્તર-અનન્તરીભાવસંબંધ માનીશું. આથી અનન્તર-અનન્તરીભાવસંબંધથી બહુવ્રીહિ સમાસ થઈ શકશે.
પૂર્વપક્ષ :- આ પ્રમાણે અનન્તર-અનન્તીભાવસંબંધમાં બહુવ્રીહિ સમાસ થઈ શકશે નહિ.
--
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૭.
૫૯૬ અર્થાત્ સેમીપ-સમીપીભાવ સંબંધમાં બહુવ્રીહિ સમાસ થતો નથી. બહુવ્રીહિ સમાસ પ્રાય: સમાનાધિકરણ સંબંધમાં જ થઈ શકે છે. દા.ત. “શ્વેતાસ્વર: મુનિ:.” અહીં “શ્વેત" વર્ણ અને “રત્વ" જાતિ બંને સમાનાધિકરણ સંબંધથી વસ્ત્રમાં પ્રાપ્ત થાય છે. આથી “શ્વેતાન્વર:” સ્વરૂપ બહુવ્રીહિ સમાસ થઈ શકે છે. આવો સંબંધ ત્િ સ્વરૂપ બહુવ્રીહિ સમાસમાં પ્રાપ્ત થઈ શકતો નથી. જે પ્રમાણે “શ્વેતાશ્વર”નો સંબંધ “મુનિ” સાથે થઈ શકે છે એ જ પ્રમાણે ત્િ વગેરે બહુવ્રીહિ સમાસનો સંબંધ કોની સાથે થઈ શકે, એ નક્કી કરી શકાતું નથી. આથી સમીપસમીપીભાવસંબંધમાં બહુવવ્રીહિ સમાસનો અભાવ થાય છે.
ઉત્તરપક્ષ:- સૂત્રના સામર્થ્યથી અહીં અનન્તર-અનન્તરીભાવ(સમીપ-સમીપીભાવ)સંબંધથી સમાસ થઈ શકશે.
પૂર્વપક્ષ:- આ પ્રમાણે સૂત્રનાં સામર્થ્યથી જો બહુવ્રીહિ સમાસ કરશો તો અનુબંધ વડે (રૂત્ વડે) કરાયેલું કાર્ય પૂર્વ અને પર ઉભયમાં પ્રાપ્ત થશે. અનન્તર-અનન્તરીભાવસંબંધ તો પૂર્વની સાથે પણ હોઈ શકે છે અને પરની સાથે પણ હોઈ શકે છે. અહીં ઉદાહરણ તરીકે એક, બે અને ત્રણ સંખ્યા એક જ લીટીમાં હોય. હવે બે નામની જે સંખ્યા છે તેની સમીપમાં એક નામની સંખ્યા પણ છે તથા ત્રણ નામની સંખ્યા પણ છે. આથી સમીપ-સમીપીભાવસંબંધથી તો બેની સાથે ત્રણ પણ આવી શકશે અને એક પણ આવી શકશે. શાસ્ત્રીય ઉદાહરણ આ પ્રમાણે છે : “અવતરિણીયસી” (૯/૩/૩૦) સૂત્ર પ્રમાણે “ફ” અને “હું” પ્રત્યય બંને એકસાથે જણાવેલ છે. વચ્ચે જે “” ત્ સંજ્ઞા છે, એની સમીપમાં “ફ" પ્રત્યય પણ છે અને “સુ” પ્રત્યય પણ છે. હવે જો સમીપ-સમીપીભાવસંબંધ માનવામાં આવે તો “” “ફ' પ્રત્યયનાં સંબંધમાં પણ રૂતુ સંજ્ઞાવાળો થશે તથા “ફ” પ્રત્યયનાં સંબંધમાં પણ રૂત્ સંજ્ઞાવાળો થશે. આમ ઉભયપાઠની (પ્રત્યય સંબંધી પાઠની) સમીપમાં રૂપણું (“”નું) હોવાથી “” રૂતુ પૂર્વમાં રહેલા “ફ" પ્રત્યય સંબંધી પણ થશે તથા પરમાં રહેલા “ય" પ્રત્યય સંબંધી પણ થશે. આ પ્રમાણે વૃદ્ધિનું કાર્ય “ફ" પ્રત્યય નિમિત્તક પ્રાપ્ત થશે તેમજ “સુ” પ્રત્યય નિમિત્તક પણ પ્રાપ્ત થશે.
ઉત્તરપક્ષ:- અમને આવો દોષ આવશે નહિ. કારણ કે વ્યાખ્યાનથી પૃથ, પૃથ પ્રત્યયનો પાઠ કરવા યોગ્ય છે. અમે “ફ” અને “ચ” બંને પ્રત્યયને ભિન્ન માનીશું. આથી “” અનુબંધ પૂર્વમાં રહેલા “રૂ" પ્રત્યય સંબંધી જ થશે, પરંતુ પર એવાં “ચ” પ્રત્યયની સમીપમાં રહેલો “” અનુબંધ ગણાશે નહિ. બંને પ્રત્યયોનું ઉચ્ચારણ પૃથ, પૃથગુ કરવામાં આવશે તો કાળનું વ્યવધાન ગણાશે. આથી આપે આપેલો દોષ અમને આવી શકશે નહિ. “” અનુબંધ પણ પર એવાં “ર્યસ્” પ્રત્યય સંબંધી જ થશે. આ પ્રમાણે દરેક સૂત્રમાં પૃથક પાઠ અવશ્ય
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૯૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ કરવા યોગ્ય છે. સાતેય અધ્યાયમાં જો પૃથગુ, પૃથક્ પાઠ કરવામાં નહિ આવે અર્થાત્ સમૂહમાં રહેલા પાઠને નિશ્ચિત રૂપથી પૃથક્ માનવામાં નિહ આવે તો અવયવપક્ષમાં પણ સંદેહ થશે. કારણ કે ‘“ફળીયસૌ’” શબ્દ સમૂહ સ્વરૂપ છે. હવે આ સમૂહમાં જો પૃથક્ પાઠ માનવામાં નહિ આવે તો “” અનુબંધ “” પ્રત્યય સંબંધી અવયવ મનાશે કે “વૅસ્' પ્રત્યય સંબંધી ? એ બાબતમાં શંકા થશે. આ પ્રમાણે અવયવ અથવા અનવયવ ઉભયપક્ષમાં શંકા થશે.
વળી જ્યાં જ્યાં સંદેહ થશે ત્યાં ત્યાં આ પરિભાષાનું કથન પ્રાપ્ત થશે. વ્યાખ્યાનથી જ (કથનથી જ) વિશેષ અર્થની પ્રાપ્તિ થઈ જશે. શંકા ઉપસ્થિત થાય એટલા માત્રથી જ સૂત્ર, અસૂત્ર સ્વરૂપ બની જતું નથી. દા.ત. “મવતોરિનળીયસો” (૬/૩/૩૦) સૂત્રની ટીકામાં અમે જણાવીશું કે “”
ત્ એ પૂર્વનાં ‘‘ફળ્’” પ્રત્યયનાં સંબંધમાં જ છે, પરંતુ પરનાં “યસ્” પ્રત્યયનાં સંબંધમાં નથી. આ વ્યાખ્યાનનાં (કથનનાં) કારણમાં અમે જણાવીએ છીએ કે અવયવપક્ષમાં જે એક અવયવ છે, તે બે પ્રકૃતિ અથવા બે પ્રત્યયનો અવયવ થતો નથી, પરંતુ એક જ પ્રકૃતિ અથવા એક જ પ્રત્યયનો અવયવ થાય છે. આમ જ્યાં જ્યાં સંદેહ (શંકા) હશે ત્યાં ત્યાં વ્યાખ્યાનથી નિશ્ચય થઈ શકશે.
(श०न्या० ) अनेकान्तेष्वानन्तर्यस्योभयापेक्षस्य विरोधाभावाद् व्यवस्थित पाठ एव कर्तव्य इति। प्रयोगज्ञत्वाद् वाचार्याणां तं तं प्रयोगं दृष्ट्वा तांस्ताननुबन्धानासजन्ति, युक्तं ह्येतद् यत् प्रयोगनिमित्तकेनानुबन्धेन भवितव्यम्, न पुनरनुबन्धनिमित्तकेन प्रयोगेणेर्ति । ननु भवतु नामाचार्याः प्रयोगज्ञाः, शिष्यास्तु कथं प्रतिपद्यन्ते ? आचार्यप्रवृत्तेरेवेति ।
અનુવાદ ઃ- ઉત્તરપક્ષ :- (ચાલુ) :- અનવયવપક્ષમાં ઉભયની અપેક્ષાવાળા એવા સમીપસમીપી-ભાવમાં વિરોધનો અભાવ હોવાથી વ્યવસ્થિત પાઠ જ કરવા યોગ્ય છે અર્થાત્ સૂત્રમાં જ્યાં જ્યાં સમૂહવાચક શબ્દો હોય ત્યાં ત્યાં પૃથક્ પૃથગ્ પાઠ જ કરવા યોગ્ય છે.
કદાચ શંકા થશે કે આચાર્ય ભગવંતશ્રીએ આવું શા માટે કર્યું ? આના અનુસંધાનમાં જણાવે છે કે, આચાર્ય ભગવંત તે તે પ્રયોગોનાં જાણકાર હતા. આથી તે તે પ્રયોગોને જોઈને જ અનુબંધો જોડ્યા છે અને આ યોગ્ય જ છે. કારણ કે પ્રયોગનાં નિમિત્તથી અનુબંધ તે તે પ્રત્યયોમાં જોડાય છે, પરંતુ અનુબંધનાં નિમિત્તથી પ્રયોગો થતાં નથી. જે જે શબ્દોનાં પ્રયોગો જગતમાં પ્રસિદ્ધ હતા, તે તે પ્રયોગોને ધ્યાનમાં લઈને જ વ્યાકરણનાં સૂત્રોની રચના કરવામાં આવી છે. આચાર્ય ભગવંતશ્રીને સૂત્રો બનાવવા દ્વારા પ્રયોગો જણાવવાની ઇચ્છા નથી.
પૂર્વપક્ષ :- આચાર્ય ભગવંતશ્રી ભલે પ્રયોગનાં જાણકાર હોય, પરંતુ શિષ્યો તો પ્રયોગનાં જાણકાર હોતા નથી. આથી શિષ્યો કેવી રીતે જાણી શકે કે “પ્’” તુ, ‘“” પ્રત્યયનાં સંબંધમાં
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૭
૫૯૮ છે અથવા તો “ય" પ્રત્યયનાં સંબંધમાં છે ? આચાર્ય ભગવંતશ્રીને તો, તે તે પ્રયોગોની જાણકાર હતી જ કે કોઈ ચોક્કસ પ્રકૃતિને “ ” લગાવવો છે અને “” રૂત્ કરવા દ્વારા વૃદ્ધિ કરવી છે, જ્યારે શિષ્યને તો આ સંબંધી કંઈ જ્ઞાન નથી. કઈ પ્રકૃતિ છે, કયો પ્રત્યય છે, કયો અનુબંધ છે આ બધી માહિતી ન હોવાને કારણે શિષ્યો કેવી રીતે બોધ કરી શકશે ?
ઉત્તરપક્ષ :- શિષ્યો આચાર્ય ભગવંતશ્રીની તે તે સૂત્રોની પ્રવૃત્તિઓ દ્વારા જ જાણી શકશે, માટે કોઈ આપત્તિ જણાતી નથી.
(૦ચ૦) ૩મમિમનુવઘેઘૂસ્તમ્ પાન્તઃ મનેકાન્તઃ તિ; જાન્તઃ * इति तु युक्ततरम्, अत्र हि हेतुरुपन्यस्तः; यत् तु नाम सहेतुकं तन्न्यायम् । तथा "मेङो वा मित्" [४.३. ८८.] इति तदवयवं दृष्ट्वा आत्वं नाकार्षीत् । असरूपविधावपि न दोषः, ભાવાર્યપ્રવૃત્તેિરેવ, તથાદિયાં “વા તાવિહુ-ની-મૂ-પ્રશાસ્ત્રો:” [..૬ર.] રૂતિ વા પ્રહ करोति, तद् ज्ञापयति-* नानुबन्ध-कृतमसारूप्यं भवति * समावेशे हि अचा णेन च सिध्यति किं वाग्रहणेन ? क्रियमाणं तु ज्ञापनाय भवति ।
અનુવાદ :- અગાઉ “નેતા મનુવશ્વા:” પરિભાષા આવી હતી. એવી જ એક બીજી પરિભાષા છે “પાના અનુવન્યા” તથા “વૃક્ષણાવાવના ન્યાય:”. આ પરિભાષાઓ પ્રમાણે અનુબંધો અવયવ સ્વરૂપ પણ થાય છે અને અનવયવ સ્વરૂપ પણ થાય છે, એવું માનવામાં આવે છે.
આ બંને પક્ષને એક ઉદાહરણથી સમજાવી શકાય છે. લોકમાં દેવદત્ત વગેરે પદોથી બોધ્ય માત્ર હાથ, પગ વગેરેથી વિશિષ્ટ એવો માંસપિંડ જ છે, પરંતુ પાઘડી વગેરેથી વિશિષ્ટ નહિ. કારણ કે પાઘડી વગેરે દેવદત્તનાં સ્થાયી અવયવ નથી. જો પાઘડી વગેરે પણ દેવદત્તનો અવયવ હોત તો કોઈ કહે કે, “દેવદત્તને બોલાવો’ એ પરિસ્થિતિમાં જેમ હાથ, પગ વગેરેથી રહિત દેવદત્ત લાવી શકાતો નથી, તેમ પાઘડી વગેરેથી રહિત દેવદત્ત પણ લાવી શકાત નહિ. લોકમાં હાથ, પગ વગેરેથી રહિત દેવદત્ત લાવી શકાતો નથી, આથી હાથ, પગ વગેરે દેવદત્તનાં અવયવો જ છે. પરંતુ પાઘડી વગેરેથી રહિત દેવદત્ત લાવી શકાય છે, માટે પાઘડી એ દેવદત્તનાં અવયવ સ્વરૂપ નથી. આ જ પ્રમાણે શાસ્ત્રમાં અનુબંધ પણ ધાતુ આદિનો અવયવ હોતો નથી. આમ, અનુબંધો અનવયવ (અનેકાન્ત) સ્વરૂપ છે એવું મનાય છે. જે પક્ષ અનુબંધોને અનવયવ સ્વરૂપ માને છે તે પક્ષ ઉપરોક્ત તર્કને આધારે અનુબંધોને અનવયવ સ્વરૂપ સિદ્ધ કરે છે.
વળી, લોકમાં દેવદત્તનાં શરીરમાં રહેલાં વધારાનાં અંગો જેમકે છઠ્ઠી આંગળી, ખૂંધ દેવદત્તનાં સ્થાયી અવયવ પણ દેખાય છે. આ પરિસ્થિતિમાં દેવદત્તને બોલાવવાથી ખૂંધ વગેરેથી વિશિષ્ટ
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૯૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ દેવદત્તને જ લાવવામાં આવે છે, પરંતુ ખૂંધ વગેરેથી રહિતને નહિ. એ પ્રમાણે શાસ્ત્રમાં અનુબંધોને અવયવ સ્વરૂપ પણ માનવામાં આવે છે.
ભાષ્યકારે આ બંને પક્ષ ઉપર ખૂબ વિચાર કર્યો છે અને અંતમાં એકાત્તાપક્ષને જ વધારે યોગ્ય માન્યો છે, અર્થાતુ અનુબંધોને ધાતુ આદિનાં અવયવો જ માન્યા છે. કારણ કે આ પક્ષમાં આવવાવાળા દોષોનું નિરાકરણ કરવામાં આવ્યું છે.
આચાર્ય ભગવંતશ્રીએ ઉપરની બધી વાતોને ધ્યાનમાં રાખીને જ “૩મમમનુવઘેઘૂર્ત...” પંક્તિઓ લખી છે અર્થાતુ અનુબંધોમાં ઉભયનું કથન કરવામાં આવ્યું છે. તેથી અનુબંધો અવયવ સ્વરૂપ પણ છે અને અનવયવ સ્વરૂપ પણ છે. પરંતુ અનુબંધો અવયવ સ્વરૂપ છે એ પક્ષ વધારે યોગ્ય છે. અવયવ પક્ષમાં વધારે યોગ્યતા છે, એને માટે હેતુ રજૂ કર્યો છે. એ હેતુ તરીકે જુદા જુદા સૂત્રોની રચના આચાર્ય ભગવંતશ્રીએ કરી છે જેનાથી જણાય છે કે અનુબંધો અવયવ સ્વરૂપે છે. જે સહેતુક હોય તે જ ન્યાપ્ય ગણાય છે.
હવે જુદા જુદા ઉદાહરણો દ્વારા અનુબંધો ધાતુ વગેરેનાં અવયવ તરીકે માન્યા છે એવું જણાવે છે. “કો વા મિ” (૪/૩/૮૮) સૂત્રમાં “મા” ધાતુમાં “” અનુબંધ છે. હવે “” જો ધાતુનો અવયવ મનાય તો ધાતુ “” અંતવાળો મનાય. આથી ધાતુને અંતે સધ્યક્ષર છે એવું ન મનાયું. જો “”ને ધાતુનો અવયવ ન મનાયો હોત તો ધાતુ સભ્યક્ષર અંતવાળો મનાત અને જો સભ્યક્ષર અંતવાળો ધાતુ માન્યો હોત તો ધાતુને અંતે રહેલા સભ્યક્ષરનો “મા” થાત. આમ ધાતુને અંતે રહેલા અધ્યક્ષરનો “મા” કર્યો નથી એનાથી જ જણાય છે કે અનુબંધને એ સૂત્રમાં ધાતુનાં અવયવ તરીકે માનીને “મેડ” એ પ્રમાણે ષષ્ઠી એકવચનનું રૂપ કર્યું છે.
અનુબંધો ધાતુનાં અવયવ તરીકે મનાય છે, માટે અસ્વરૂપવિધિમાં પણ દોષ નથી. તે આ પ્રમાણે છે – સૌ પ્રથમ આચાર્ય ભગવંતશ્રીએ વ્યાકરણમાં એક સૂત્ર બનાવ્યું છે. જે આ પ્રમાણે છે – “ સ્વરૂપો-ડપવાવે.” (પ/૧/૧૬) આ સૂત્ર પ્રમાણે જ્યાં જ્યાં અસ્વરૂપવિધિ હોય ત્યાં ત્યાં અપવાદનાં વિષયમાં ઉત્સર્ગવિધિ પણ થાય છે. દા. ત. “” ધાતુથી વિધ્યર્થનો “ધ્ય” પ્રત્યય થાય છે, એ અપવાદ પ્રત્યય છે તથા “ ધાતુથી “તવ્ય” અને “ખનીય” સ્વરૂપ વિધ્યર્થનાં ત્ પ્રત્યયો થાય છે એ ઉત્સર્ગ છે. આથી આ સૂત્રથી અપવાદનાં વિષયમાં ઉત્સર્ગ પ્રત્યય પણ થતો હોવાથી જે પ્રમાણે “જાર્ય” પ્રયોગ જોવા મળે છે એ પ્રમાણે “સૂર્તવ્યમુ” અને “રણીયમ્” પ્રયોગ પણ થઈ શકશે.
અનુબંધો જો ધાતુનાં અવયવ સ્વરૂપ બને તો “[”, “ક્યq” તથા “” ત્ પ્રત્યય પણ અસ્વરૂપ-વિધિવાળા થાય અને જો આ બધા પ્રત્યયો પણ અસ્વરૂપવિધિવાળા થશે તો અપવાદનાં વિષયમાં જેમ “" ધાતુથી “ધ્યy” તેમજ “વચ" પ્રત્યય થશે. તે જ પ્રમાણે સ્વરાન્ત ધાતુઓથી
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ ૧-૧-૩૭
૬૦૦
ઉત્સર્ગભૂત એવો “ય” પ્રત્યય પણ થઈ શકશે અને આમ થાત તો જે પ્રમાણે “ાર્યમ્” અને “નૃત્યમ્” પ્રાપ્ત થાય છે એ જ પ્રમાણે “ર્જ્યમ્” પ્રયોગની પ્રાપ્તિ પણ થાત. આવી આપત્તિ ત્યારે જ આવી શકે કે અનુબંધોને અવયવ સ્વરૂપ માનીને અસ્વરૂપવિધિ માનવામાં આવે. પરંતુ ‘‘નાનુવન્ધતમસારૂપ્ટમ્ મતિ” એવો ન્યાય છે અર્થાત્ અનુબંધો વડે કરાયેલું એવું અસ્વરૂપપણું થતું નથી. આવી પિરભાષા હોવાથી હવે ‘“ચ” તથા “વપ્” અને “ધ્ય” એ ત્રણેય પ્રત્યયમાં અનુબંધોને કારણે અસ્વરૂપપણું થતું નથી. આથી ઉત્સર્ગ એવો “” પ્રત્યય થશે નહિ.
અહીં આચાર્ય ભગવંતશ્રીએ તે તે સૂત્રોમાં તે તે પ્રવૃત્તિઓ વડે જણાવ્યું છે કે અનુબંધો ધાતુ વગેરેનાં અવયવ સ્વરૂપ બને છે. દા.ત. “વા ખ્વતાવિ-ટુ-ની...” (૫/૧/૬૨) સૂત્રમાં “વા”નું ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું છે. આ સૂત્ર પ્રમાણે “ખ્ત' વગેરે ધાતુઓથી કર્તામાં “ળ” પ્રત્યય વિકલ્પે થાય છે. આ “ળ” પ્રત્યય એ અપવાદ સ્વરૂપ પ્રત્યય છે. આથી જ્યારે “ળ” પ્રત્યય નહિ થશે ત્યારે ઉત્સર્ગથી ‘અર્” (૫/૧/૪૯) સૂત્રથી કર્તામાં “અ” પ્રત્યય પણ થશે. આ “અર્” પ્રત્યય વિકલ્પપક્ષમાં થશે. હવે જો અનુબંધો પ્રત્યયનાં અવયવ સ્વરૂપ બને તો “ળ”નાં વિકલ્પ પક્ષમાં અસ્વરૂપવિધિને કારણે “ઞ ્” પ્રત્યયની પ્રાપ્તિ પણ હતી. આથી “અ” પ્રત્યયની પ્રાપ્તિ કરાવવા માટે સૂત્રમાં ગ્રહણ કરેલ “વા” નિરર્થક સિદ્ધ થાય છે; છતાં હજી પણ આચાર્ય ભગવંતને થાય છે કે, ‘અનુબંધો પ્રત્યય વગેરેનાં અવયવ બને છે' આવા પક્ષને અટકાવનાર કોઈ પરિભાષા જગતમાં વિદ્યમાન છે. આથી જ “” સ્વરૂપ અપવાદમાં ‘“અ”ની પ્રાપ્તિ નહિ થાય. આથી તે પ્રાપ્તિ કરાવવા માટે સૂત્રમાં વિકલ્પ લખ્યો છે અને આ વિકલ્પ લખવા દ્વારા જણાવ્યું કે, અનુબંધ વડે અસમાનપણું થતું નથી એવી પરિભાષા વિદ્યમાન છે. વળી અનુબંધ વડે અસમાનપણું થતું નથી એવું ત્યારે જ જણાવી શકાય કે જ્યારે અનુબંધો પ્રત્યય વગેરેનાં અવયવો બનતાં હોય. આ પ્રમાણે જો અનુબંધો પ્રત્યયનાં અવયવ સ્વરૂપ બને તો અસ્વરૂપવિધિથી જ ‘“અ” અને “r” પ્રત્યય થવાનાં હતા. માટે “”નાં વિકલ્પપક્ષમાં “અ” કરવા માટે “વા”નું ગ્રહણ કરવાની કોઈ આવશ્યકતા ન હતી; છતાં પણ ‘“વા”નું ગ્રહણ કર્યું છે. તેનાથી જણાય છે કે, “નાનુવન્યતમસારૂઘ્યમ્ ભવતિ' ન્યાય વિદ્યમાન છે. આમ સૂત્રમાં “વા”નાં ગ્રહણે આ ન્યાયને જણાવ્યો અને આ ન્યાય દ્વારા આંશિક રીતે અનુબંધોને અવયવ સ્વરૂપ માનવાની ના કહી. તેથી જ જણાય છે કે અનુબંધોને અવયવ સ્વરૂપ માનવામાં આવશે તો પણ આ ન્યાયને કારણે દોષ આવશે નહિ.
(શ॰ન્યા૦ ) સર્વાંવેશેપિ ન દ્દોષ:, યયમ્ ‘“અન” [૨.૧.૨૬.] કૃતિ પ્રથમયા નિશિતિ तद् ज्ञापयति- * नानुबन्धकृतमनेकवर्णत्वं भवति, * अन्यथा षष्ठ्या अप्यनेकवर्णत्वात् सर्वादेशः सिद्ध्यति ।
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
અનુવાદ :- અનુબંધને પ્રકૃતિ વગેરેનાં અવયવ માનવામાં આવશે તો સર્વોદેશમાં પણ દોષ આવશે નહિ. આચાર્ય ભગવંતશ્રીએ અહીં અનુબંધને અવયવ સ્વરૂપે માનીશું તો પણ અનેક વર્ણવાળાપણું થવાથી દોષ આવશે નહિ એવું ‘“ન' (૨/૧/૩૬) સૂત્ર દ્વારા જણાવ્યું છે. ‘“અદ્ વ્યાને” (૨/૧/૩૫) સૂત્રમાં સ્થાની તરીકે “વમ્”ની અનુવૃત્તિ આવે છે. આથી “મ્’નો વ્યંજનાદિ સ્યાદિ પ્રત્યય પર છતાં “જ્ઞ” આદેશ થાય છે. આમ તો “વમ્” શબ્દ સ્થાની તરીકે (૨/૧/૩૪) સૂત્રમાં ષષ્ઠી વિભક્તિ અંતવાળો હતો. છતાં (૨/૧/૩૫) તેમજ (૨/૧/૩૯) સૂત્રમાં સ્થાની સ્વરૂપે રહેલા ‘‘વક્’’ને પ્રથમા અંતવાળો ગણ્યો છે. આમ સ્થાની સ્વરૂપ ‘‘દમ્’’ને પ્રથમા અંતવાળો સંપૂર્ણ “વમ્”નો “” આદેશ કરવા માટે કર્યો છે. હવે “અ”માં “ટ્” અનુબંધ છે અને “ટ્’ને જો “બ”નો અવયવ માનીશું તો ‘“મ્’”ને ષષ્ઠી વિભક્તિ હશે તો પણ આખા “વમ્”નો જ “ઞ” આદેશ થઈ જાત. કારણ કે આદેશ જો અનેક વર્ણવાળો હોય તો સંપૂર્ણ સ્થાનીનો આદેશ થાય છે એવી પિરભાષા છે. આમ સંપૂર્ણ “”નો “” કરવા માટે ‘‘વક્’”ને પ્રથમા વિભક્તિ કરવાની આવશ્યકતા ન હતી; છતાં પણ આચાર્ય ભગવંતે “અન” (૨/૧/૩૬) સૂત્રમાં પ્રથમા વિભક્તિ કરી છે. તેના દ્વારા તેઓ જણાવે છે કે અનુબંધ વડે કરાયેલ અનેક વર્ણવાળાપણું થતું નથી. આ ન્યાય જ સૂચન કરે છે કે અનુબંધ પ્રકૃતિ વગેરેનો અવયવ બને છે. અનુબંધ પ્રકૃતિ વગેરેનો અવયવ બનતો હોય તો જ ‘નાનુવન્વતમ્ અનેવર્ણત્વમ્ મતિ । પરિભાષામાં અનુબંધ વડે અનેક વર્ણવાળાપણાંનો નિષેધ કરવો પડે.
(श०न्या० ) *असन्ध्यक्षरान्तत्वमपि नानुबन्धकृतं भवति, * तत एव यदयम्-"नेमाદ્રા-પત-પ૬૦ " [२.३.७९.] इत्यत्र मेङोऽपि ग्रहणार्थं ङकारं पठति, अन्यथा हि माङ एव ग्रहणं स्यात् । न च लोपे सति मेङ आत्वे सति प्राप्नोति चेति (चेचेति) इतिवल्लाक्षणिकत्वेन તદ્દમાવાદ્ (?) |
૬૦૧
અનુવાદ :- અનુબંધ જો પ્રત્યય વગેરેનો અવયવ બનશે તો “મેક્” વગેરે ધાતુઓમાં સન્ધ્યક્ષર અંતપણું ગણાશે નહિ. અહીં “મે” વગેરે ધાતુઓમાં “” એ ધાતુનો અવયવ થવાથી ધાતુ સન્ધ્યક્ષર અંતવાળો થતો નથી. આથી “ને‡-વા-પત...' (૨/૩/૭૯) સૂત્રમાં “મેક્” લખ્યું હોત તો પણ “મા” ધાતુ આવી જાત. છતાં પણ “મા” ધાતુની પૂર્વમાં ફ્કાર અનુબંધ લખ્યો છે. એના દ્વારા આચાર્ય ભગવંત કંઈક કહેવા માંગે છે જે આ પ્રમાણે છે - આમ તો અનુબંધ ધાતુ વગેરેનો અવયવ બને છે, પરંતુ “અસન્ધ્યક્ષરાન્તત્વમપિ નાનુવધૃતમ્ મતિ ।” એ પ્રમાણે પરિભાષા છે. આથી ફલિત થાય છે કે અનુબંધ જો ધાતુ વગેરેનો અવયવ હોય તો જ અનુબંધ વડે કરાયેલું અસન્ધ્યક્ષર અંતપણું થતું નથી એવી પરિભાષા પ્રાપ્ત થાય છે. આ પરિભાષા હતી. માટે જ આચાર્ય ભગવંતશ્રીએ ‘નેń-વા-પત...” (૨/૩/૭૯) સૂત્રમાં “મન” દ્વારા “મા” અને
44
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૭.
૬૦૨ મે” ઉભયને ગ્રહણ કરવા માટે “હું” અનુબંધને “મા”ની પૂર્વમાં બતાવેલ છે. જો “” અનુબંધને પાછળ લખ્યો હોત તો માત્ર “મા” ધાતુનું જ ગ્રહણ થાત, પરંતુ “મે' ધાતુનું ગ્રહણ થાત નહિ. આમ, “મેરું' ધાતુને ગ્રહણ કરવા માટે “” મ ધાતુની પૂર્વમાં લખ્યો છે. આચાર્ય ભગવંતશ્રીએ આવો પુરૂષાર્થ ત્યારે જ કરવો પડે કે અનુબંધ ધાતુનો અવયવ બને છે છતાં પણ એને અટકાવનાર કોઈક પરિભાષા છે કે જેનાથી અનુબંધથી પણ સધ્યક્ષર અંતાણું થાય છે. આથી જ “મા” લખવાથી “મે” ધાતુનું ગ્રહણ ન જ થાત.
પૂર્વપક્ષ:- “” ધાતુમાં “” એ અનુબંધ છે અને આ “સ્ટ્ર” અનુબંધનો “મપ્રયો” સૂત્રથી લોપ થતાં માત્ર “” જ બાકી રહેત. આ “ધાતુનાં “”નો “કાત લક્ઝક્ષર” (૪)૨/૧) સૂત્રથી “મા” થાત. એ સંજોગોમાં આ “મા” ધાતુ પણ તમે ધાતુ સંબંધી) “નેતા-પત..” (૨/૩/૭૯) સૂત્રનો વિષય બનત.
ઉત્તરપક્ષ :- આ પ્રમાણે “”નો લોપ થયા પછી “”માં “માત્વ” થાત નહિ. “નક્ષપ્રતિપતોયો પ્રતિપરોવતધૈવ પ્રદામ્ ન્યાયથી જે મૂળથી સધ્યક્ષરઅંતવાળા ધાતુ હોય તેનો જ “મા સધ્યક્ષસ્થ” (૪/૨/૧) સૂત્રથી બાર થાત, પરંતુ કોઈક સૂત્રનાં નિયમનાં કારણે ધાતુ સભ્યક્ષર અંતવાળો થાય તો ત્યાં “સાત્વ" થતું નથી. જે પ્રમાણે “વેતિ” પ્રયોગમાં
માત્વ" થયેલું જણાતું નથી તે આ ન્યાયનાં સામર્થ્યથી જ જણાય છે. “ત્તિ ધાતુને “” પ્રત્યય લાગતાં દ્વિરુક્તિ થાય છે. ત્યારબાદ વર્તમાનકાળ ત્રીજો પુરુષ એકવચનનો “તિ" લાગતાં અને “વ”નો લોપ થતાં તેમજ ગુણ વગેરે પ્રક્રિયા થતાં “વેતિ” રૂપ સિદ્ધ થાય છે. “વિ ધાતુમાં સૂત્રના નિયમથી ગુણ થતાં “વે” પ્રાપ્ત થાય છે. આમ સૂત્રનાં નિયમથી “” થયો હોવાથી આ પ્રયોગમાં (૪/૨/૧) સૂત્ર લાગ્યું નથી. આમ “” અનુબંધ આગળ ન લખ્યો હોત તો “મેમ્” ધાતુનું ગ્રહણ થઈ શકત નહિ.
(શ૦ચા) અથ વિશેષાનિર્દેશાત્ “પૂ સત્તાયામ્” “ત્યાવીનાં ધાતૂના પીત્વે સ્માર્સ ભવતિ ? આંબાવાહિતિ વૂમ: | નર્વાતિ “કવિતો વા” [૪.૪.૪ર.] ફત્યાદ્રિ નૈવ-દેવस्वराद्' इति तत्रानुवृत्तेः, आचार्यप्रवृत्तेर्वा, तथाहि-आचार्याः स्वरान्तान् स्वरान्तेषु पठन्ति व्यञ्जनान्तान् व्यञ्जनान्तेषु इति तेषां स्वरस्य व्यञ्जनस्य च नेत्त्वमिति । दरिद्रातेस्तर्हि प्राप्नोति, નમૂક્તમયમાવત્રિ મવિષ્યતિ નત્વિમણુક્ત-“મતિ:” [૪.૪.૭૭.] રૂત્યસ્તીતિ, નન્વિदमप्युक्तम्-'एकस्वराद्' इति तत्र वर्ततेऽनेकस्वरश्चायमिति । जागर्तेस्तर्हि ऋदित्त्वप्रसङ्गः, तदपि -ગાર્નિ-વિ." [૪.રૂ.૧૨.] રૂત્યત્ર વૃદ્ધિનિયમ, ઋત્વેિ હિ વૃદ્ધે પ્રસ ઇવ નાસ્તિ किं नियमेनेति ? । चकासोऽपि सकारस्य न भवति कार्याभावात् । आशासोऽपि तत एव न મવતિ |
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૦૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
અનુવાદ :- આ સૂત્રમાં શબ્દનું ઉચ્ચારણ શાસ્ત્રમાં થયું હોય પરંતુ પ્રયોગમાં ન જણાતું હોય તેની રૂર્ સંજ્ઞા થાય છે એ પ્રમાણે કહ્યું છે, પરંતુ કોઈ વિશેષ નિર્દેશ ન થયો હોવાથી કયા વર્ણને ત્ સંજ્ઞાવાળો માનવો એ જણાતું નથી. આથી “નૂ સત્તાયામ્” વગેરે ધાતુઓમાં પણ રૂપણું શા માટે ન થાય ? અર્થાત્ “મૂ” ધાતુમાં “ૐ”નું પણું થવું જોઈએ. આવી શંકા જો તમારી (પૂર્વપક્ષની) હોય તો અમે કહીશું કે “મૂ” ધાતુમાં “ૐ”ને ત્ કરવાથી કોઈ કાર્યની પ્રાપ્તિ થતી નથી. જો “ૐ” ફનું કોઈ કાર્ય ‘“મૂ’” ધાતુમાં જણાતું હોત તો અમે ‘“’’ ત્ અવશ્ય માનત.
--
પૂર્વપક્ષ :- ‘“વિતો વા” (૪/૪/૪૨) સૂત્ર પ્રમાણે “ૐ” ફાળા ધાતુઓ હોય તો સંબંધક ભૂતકૃદન્તનો “વા” પ્રત્યય લાગતા “વા” પ્રત્યયની આદિમાં “” વિકલ્પ થાત. આમ ‘“” સ્વરૂપ કાર્યનો સદ્ભાવ તો છે જ, તો શા માટે “મૂ” ધાતુને “” વાળો નથી માનતા ? ઉત્તરપક્ષ :- ‘“વિતો વા” (૪/૪/૪૨) સૂત્રમાં એકસ્વરવાળા એવાં “ત્િ” ધાતુઓમાં જ વિકલ્પે “”નું કાર્ય થાય છે. આથી જ “મૂ” ધાતુમાં જો “ૐ”ને રૂક્ષ્ માનવામાં આવશે તો ધાતુ સ્વર વગરનો થઈ જવાથી હવે (૪/૪/૪૨) સૂત્રથી વિકલ્પે “”ની પ્રાપ્તિ થશે નહિ. તમે કદાચ કહેશો કે (૪/૪/૪૨) સૂત્રમાં એકસ્વરનો સાક્ષાત્ પાઠ તો જણાતો નથી, તો અમે કહીશું કે આચાર્ય ભગવંતશ્રીની પ્રવૃત્તિથી જ એવું જણાય છે. આચાર્ય ભગવંતશ્રીએ સ્વરાન્તવાળા ધાતુઓને ધાતુપાઠમાં જુદા બતાવ્યાં છે તેમજ વ્યંજનાન્ત ધાતુઓને જુદા બતાવ્યાં છે. દા.ત. “સ્વર-ગ્રહ”... (૩/૪/૬૯) સૂત્રમાં “સ્વર’’ શબ્દથી સ્વરાન્ત ધાતુઓ સમજવા તેમજ “ૠવર્ણવ્યઅનાર્ ધ્યન્” (૫/૧/૧૭) સૂત્રથી “વ્યંજન”થી વ્યંજનાન્ત ધાતુઓ સમજવા. વળી “મૂ સત્તાયામ્” વગેરે ધાતુઓનાં પાઠમાં પણ સૌ પ્રથમ સ્વરાન્ત ધાતુઓ બતાવેલ છે. ત્યારબાદ વ્યંજનાન્ત ધાતુઓ બતાવેલ છે. આ પ્રમાણે આચાર્ય ભગવંતની પ્રવૃત્તિથી જ જણાય છે કે તે તે ધાતુઓ અનુક્રમે સ્વર અને વ્યંજન અંતવાળા છે. આથી જે જે ધાતુઓ સ્વરાન્ત હશે તે તે ધાતુઓમાં સ્વરનું ‘ત્’પણું થશે નહીં. તથા જે જે ધાતુઓ વ્યંજનાન્ત હશે તે તે ધાતુઓમાં વ્યંજનનું ‘ત્’પણું થશે નહીં. માટે અહીં “મૂ” ધાતુમાં “ૐ”ને રૂક્ષ્ માની શકાશે નહિ.
4
44
પૂર્વપક્ષ :- જો આ પ્રમાણે ત્ સંજ્ઞાની વ્યવસ્થા છે તો “વરિદ્ર” ધાતુ અનેક સ્વરવાળો છે. આથી “રિદ્ર” ધાતુમાં અન્ય “મા”ની ત્ સંજ્ઞા માનવી જોઈએ. કદાચ તમે એમ કહેશો કે ‘‘આ’’ને રૂત્ કહેવાથી કહેલાં એવાં ત્ કાર્યનો અભાવ થાય છે, તો તેવું પણ માની શકાશે નહિ. કારણ કે “વિતા:” (૪/૪/૭૧) સૂત્રથી જે ધાતુઓ “” ફાળા છે તેવા ધાતુઓથી પર “ત” અને “તવતુ” પ્રત્યય આવે તો “ક્ત” અને “તવતુ”ની આદિમાં “ટ્′′ થતો નથી. આથી “બ” નું “” નિષેધ સ્વરૂપ કાર્ય તો વિદ્યમાન છે જ.
ઉત્તરપક્ષ :- “રિદ્રા’” ધાતુમાં “” ત્ માનીને “આવિતાઃ” સૂત્રથી જે “”નો નિષેધ
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૭
૬૦૪ તમે કહો છો, પરંતુ આ બરાબર નથી. કારણ કે “ સ્વરાનુસ્વારેતઃ” (૪/૪/પ૬) સૂત્રથી એકસ્વરવાળા ધાતુઓની અનુવૃત્તિ ચાલુ થઈ છે. જે “માહિતઃ” (૪/૪/૭૧) સૂત્રમાં પણ આવે છે. આમ “દ્રિા' ધાતુ અનેક સ્વરવાળો હોવાથી “દ્રિા" ધાતુ સંબંધી “મા” રૂત્ માનીને
ગાવિત:” સૂત્ર પ્રમાણે કાર્ય થઈ શકશે નહિ. આ ફત્ થયા પછી પણ રિદ્રા ધાતુ અનેક સ્વરવાળો જ રહે છે. પૂર્વપક્ષ :- તો પછી “ના] ધાતુને “2” રૂવાળો માનો.
ઉત્તરપક્ષ:- તમારું આ વિધાન પણ અયોગ્ય છે. જો “ના” ધાતુને “” રૂવાળો માનવામાં આવશે તો “ના-વિ” (૪/૩/પર) સૂત્રમાં “” અને “f” પ્રત્યય પર છતાં જે સ્વરની વૃદ્ધિનું વિધાન કરવામાં આવ્યું છે તે નિરર્થક થઈ જશે. તમારા કહેવા પ્રમાણે જો “ના” ધાતુમાં “ૐ” રૂત્ થાય તો “ના” ધાતુ શેષ રહે. હવે “ના” ધાતુમાં ઉપાજ્ય “મા”ની વૃદ્ધિનો તો સવાલ જ નથી, થઈ શકે તો માત્ર “ૐ”ની વૃદ્ધિ જ થઈ શકશે. આથી “ના”માં “2” રૂત્ કરવાનું કોઈ પ્રયોજન રહેતું નથી. પૂર્વપક્ષ - તો પછી “વેમ્” ધાતુમાં સારની ત્ સંજ્ઞા અમે માનીશું.
ઉત્તરપક્ષ - આવું પણ માની શકાશે નહિ. કારણ કે સરને રૂતુ માનવાથી “વજા[" ધાતુમાં કોઈ કાર્યની પ્રાપ્તિ જ આવતી નથી. આખા વ્યાકરણમાં “” ત્ સંજ્ઞાનું ફળ તે તે “” ફતવાળા પ્રત્યય પર છતાં પૂર્વના નામની પદસંજ્ઞા “નામ સિદ્રવ્યષ્ણને” (૧/૧/૨૧) સૂત્રથી થાય છે. જેમ કે, “મવત્ + ય”માં “વ” શબ્દની પદસંજ્ઞા થવાથી “”નો “” થવાથી “ખવવી:” શબ્દની પ્રાપ્તિ થાય છે. આવું કોઈ પણ કાર્ય “વ” ધાતુમાં “”ને “તું” માનવાથી પ્રાપ્ત થતું નથી. તે જ પ્રમાણે “મા” ઉપસર્ગપૂર્વક “શાણુ” ધાતુમાં પણ “” ત્ માનવાથી કોઈ કાર્યની પ્રાપ્તિ આવતી નથી.
(शन्या०) क्विबादीनां तु ककार-पकारयोः कार्यार्थत्वेनेत्त्वादभावोऽस्तु, तदुच्चारणार्थमुपात्तस्य कृतकार्यत्वानिवृत्तिः, यतोऽप्रयोगशब्देन शास्त्रमभिधीयते; वकाराभावे तु कस्यायमित् स्यादित्यप्रयोगि-शब्दाभिधेय एव न स्यादिति क्विबादीनां च वकारोऽनुबन्धसंज्ञानार्थम्, तस्याभावे कस्यासावित् स्यात्, प्रत्ययत्वमप्यस्यैवं सिद्ध्यति, कृतकार्यत्वाच्च स्वयं निवर्तते, अत एव वकारः पठितः, प्रविरल-प्रयोगविषयत्वादस्य, अन्तस्थानां पदान्तानां प्रायः प्रयोगानिष्टेः, यदाह- "नहि यणः पदान्ताः सन्ति" इति । वृक्षव् करोतीति व्यावृत्तिविषयोपदर्शनार्थमिति ।
અનુવાદઃ- હવે “વિવ” વગેરે પ્રત્યયનાં સંબંધમાં દરેક વર્ણો કયા કયા કાર્યનાં પ્રયોજનથી આવ્યા છે ? એ બાબતમાં જણાવે છે.
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૦૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ પૂર્વપક્ષઃ- વિવ" પ્રત્યયમાં ક્યારે અને પાર બંને કાર્યનાં પ્રયોજનથી ફસંજ્ઞાવાળી મનાયા છે. વાર અનુબંધ ધાતુ વગેરેમાં ગુણનો નિષેધ કરવા માટે કરાયો છે. આમ વાર અનુબંધથી ગુણનાં નિષેધ સ્વરૂપ કાર્ય થાય છે. તથા પાર અનુબંધથી હ્રસ્વ સ્વરાન્ત ધાતુઓમાં “”નો આગમ થવા સ્વરૂપ કાર્ય થાય છે. આથી પાર રૂત્ સંજ્ઞાનું કાર્ય પણ વિદ્યમાન છે. આમ વાર અને પાર તે તે ધાતુઓમાં પોતપોતાનાં કાર્યો કરી, ત્ સંજ્ઞાવાળા હોવાથી અભાવ સ્વરૂપ થઈ જશે. પરંતુ રૂાર અને વાર કયા કાર્યનાં પ્રયોજનથી પ્રત્યયમાં આવ્યા છે તે જણાવ્યું ન હોવાથી આ બે વર્ણો ત્ સંજ્ઞાવાળા થઈ શકશે નહિ, છતાં પણ આ બંને વર્ગોની રૂત્ સંજ્ઞા માનીને અભાવ તો કર્યો જ છે.
ઉત્તરપક્ષ:- ૨ અને પાર ધાતુઓમાં પોતપોતાનાં કાર્યો કરી “તું” સંજ્ઞાવાળા હોવાથી અભાવ સ્વરૂપ થઈ જશે, પરંતુ માત્ર wાર અને પાર સૂત્રમાં લખ્યા હોત તો સ્વર વગરનાં વ્યંજનનું ઉચ્ચારણ થઈ શકત નહિ. આથી કાર અને પારનું ઉચ્ચારણ કરવા માટે કોઈક સ્વરની આવશ્યકતા રહે છે. તેથી જ “રૂ” સ્વરની કાર અને પારની નિવૃત્તિ બાદ આપોઆપ જ નિવૃત્તિ થઈ જશે. હવે વાર વર્ણનું પ્રયોજન જણાવાય છે. સૌ પ્રથમ પ્રયોગ શબ્દથી, જે અમે શાસ્ત્ર અર્થ કરેલ હતો તે શાસ્ત્ર સંબંધી એક શ્લોક અમે જણાવીએ છીએ. આ શ્લોક મહાભાષ્યમાંથી ઉદ્ધરણ કરેલ છે.
"धातुसूत्रगणोणादिवाक्यलिङ्गानुशासनम् । आगमाः प्रत्ययादेशा उपदेशाः प्रकीर्तिताः ॥" ધાતુ, સૂત્ર, ગણ, ઉણાદિ, વાક્ય, લિંગાનુશાસન, પ્રત્યય, આદેશ અને ઉપદેશ આ બધાને જ શાસ્ત્ર કહેવાય છે. આથી શબ્દનાં ઉચ્ચારણનાં અભાવવાળા (મપ્રયો) શબ્દથી ઉપર બતાવેલું કોઈ પણ શાસ્ત્ર કહેવું પડશે અર્થાતુ શબ્દનાં ઉચ્ચારણનાં અભાવવાળો પ્રત્યય અહીં કહેવો પડશે. જો “વિવપ્રત્યયમાં વાર લખવામાં ન આવે તો ૨, પાર તથા ઉચ્ચારણ માટે આવેલો રૂાર કોનાં સંબંધમાં રૂતુ છે એવું જણાવી શકાશે નહિ. આમ થવાથી ત્ સંજ્ઞા અધુરી રહેશે. આથી પ્રયોજી એવાં જાર, પાર અને રૂારનો અભિધેય કોઈ થઈ શકશે નહિ. દા.ત. ભૂતકૃદન્તનો “ક્ત" પ્રત્યય છે. અહીં *#ાર, “ત" પ્રત્યય સંબંધમાં રૂતુ છે એવું બોલી શકાય છે. એ પ્રમાણે જાર, પwાર અને ૨ પણ “”નાં સંબંધમાં રૂતુ છે એવું જણાવવા માટે વાર લખ્યો છે. આથી “વિવ" પ્રત્યયમાં વર, રૂત્ સંજ્ઞાનાં નિમિત્તે છે. વળી વારનાં અભાવમાં વાર, પાર વગેરે કોનાં સંબંધમાં તું છે એવું કહી શકાત નહિ. હવે કોનાં સંબંધમાં આ ત્ છે એ પ્રમાણે નક્કી થવાથી “વિવ"નું પ્રત્યયપણું સિદ્ધ થાય છે. હવે શંકા થશે કે “વ”ને પ્રત્યય તરીકે રહેવા દેવો કે નિવૃત્તિ કરવી? એનાં સંબંધમાં “આચાર્ય ભગવંત” જણાવે છે કે, વાર, પાર તથા ઝારની ત્ સંજ્ઞાનાં નિમિત્તે આવ્યો હતો હવે તું સંજ્ઞા થઈ જવાથી વજારનું કાર્ય
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
सू० १-१-39
६०६ પૂરું થયું. આથી વારનું કાર્ય પૂરું થઈ જવાથી વાર સ્વયં જ નિવૃત્તિ પામે છે. આવા પ્રયોગો ઘણાં જ અલ્પ પ્રમાણમાં જોવા મળશે કે જેઓ માત્ર રૂતુ સંજ્ઞાનાં નિમિત્તે જ આવ્યાં હોય. જો "व्"ने प्रत्यय भानो तो पातु तथा नामने अंते तो "व" मावेतो ४५॥. ४वे "व्" को नामने અંતે આવે તો પદ સંજ્ઞા થશે અને અન્તસ્થા પદને અંતે હોય એવાં પ્રયોગો ઘણું કરીને ઈચ્છાતા નથી.
“उपाध्याये" ४ ५९ छ ? "य, व, र, ल्" (यण् प्रत्याहारथी. य, व, र, ल सम४qi) પદને અંતે હોતાં નથી. અન્તસ્થા ઘણું કરીને પદને અંતે હોતા નથી, એમાં જે પ્રાયનું વિધાન छते "वृक्षव् करोति" प्रयोगनी व्यावृत्ति भाटे छे. यis vis अन्तस्था ५४ने मंते ५९॥ 8ोवा भणे छे. (त. ४ प्रभारी "दध्यत्र, मध्वत्र, चित्रर्थ" वगेरे प्रयोगोभा ५९ सामासि शभा पूर्वन नाम ५६ उवाय अनेत ते ५होने संत अनुभे य, व, र, ल् माव्या छ भने माया प्रयोग ५५ प्राय:थी व्यावृत्ति समi. ॥१॥ प्रयोगीनी सिद्धि माटे व्य४२९मा "असिद्धम् बहिरंगम् अन्तरंगे" न्यायनो सहरी सेवामां आव्यो छे.)
(श०न्या०) टुडुजीनामादिभूतानामित्संज्ञा वक्तव्या, अन्यथा हुडु-पिडुङादीनामपि प्रसङ्गः, न वक्तव्या, कथम् ? डान्तेषु पाठात्, शैलीयं शास्त्रकर्तृणाम्-यत् तज्जातीयाँस्तज्जातीयेषु पठन्ति । टुडुजीनां समुदाय एवानुबध्यते, समुदायस्य च संज्ञासंबन्धेऽवयवः पारतन्त्र्यादित्संज्ञां न लभत इत्युकारेकार-योरित्त्वाभावाद् "उदितः स्वरान्नोऽन्तः" [४.४.९८.] इति नोऽन्तः (नोऽन्तः इत्यधिकमाभाति) "इङितः कर्तरि" [३.३.२२.] इति टुवेपृङ्-वेपिता, जिफला-फलतीत्यादौ नागमात्मनेपदाभावः सिद्धः, अन्यथा-ऽत्रापि नागमाऽऽत्मनेपदे प्रसज्येते इति । न चायमु(दि)द्विधिः * कुम्भीधान्य न्यायेन शक्यो वक्तुम्, तथाहि-यस्य हि कुम्भ्यामेव धान्यं नान्यत्र स कुम्भीधान्य उच्यते धार्मिकः, यस्य तु तत्र चान्यत्र च नासावनेन शब्देनोच्यते; एवमत्रापि यस्य उदेवेद् नान्य इति, अन्यथा कम्पत इत्यत्राप्यप्रसङ्गः स्यात्; नह्यस्योदेवेदिति । एवं तर्हि नैवं तत्र विज्ञायते-उकार इद् यस्य सोऽयमुदित् तस्य उदित इति, किं तर्हि ? उकार इत् (उकार एव इद् उदित्) उदिता च धातुविशिष्यत इति तदन्तविधिः, उदिदन्तस्य धातोरित्य-प्रसङ्गः; तात्मनेपदविधौ दोषः-अर्थणि अर्थयते, नह्यत्रेदिदन्तो धातुः, किं तर्हि ? णकारः, न चात्र धातुः संनिहितोऽस्ति । अनुवाद :- साहिम २3ei "टु", "डु", "जि"नी इत्
सं वा योग्य छे. ही माहिम २८i "टु", "डु", "जि"नी इत् संशा न मानो तो "हुडुङ्', "पिडुङ्' (६८3 भने ६८४) १३ धातुमीमा ५९॥ "डु" इत् संश। मानवानी आपत्ति भावशे. भाj ssdi हो तो
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૦૭
શ્રસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ તમારે કહેવું જોઈએ નહિ. કારણ અમને તો આવી આપત્તિ આવતી જ નથી. શાસ્ત્રનાં રચયિતાની આ શૈલી છે કે જે વર્ણ અંતવાળા ધાતુઓ હોય તે વર્ણાન્તવાળા ધાતુઓનો સમાવેશ ત્યાં જ કરવામાં આવે છે. દા.ત. આત્માનપદનાં પહેલાં ગણના ધાતુઓમાં “” વ્યંજન સંતવાળાં ધાતુઓ ૬૮૩ નંબરથી શરૂ થયાં છે. એવાં “” અંતવાળા તમામ આત્મપદી ધાતુઓનો સમાવેશ ૭૦૪ નંબર સુધી કરી દીધો છે. આથી મધ્યમાં રહેલ “સુ”, રૂત્ સંજ્ઞા થવાની આપત્તિ આવતી નથી. તેથી આદિમાં રહેલાં “સુ”, “સુ” અને “ગિ"ની રૂત્ સંજ્ઞા થાય છે એવાં પાઠમાં “આદિમાં રહેલાં” વિશેષણની આવશ્યકતા નથી.
“હું”, હું” અને “f"માં બે વર્ષનો સમુદાય જ ફત્ સંજ્ઞાવાળો થાય છે અને આવી રૂત્ સંજ્ઞાના અભાવમાં સમુદાયનો અવયવ પરાધીનપણાંથી રૂતુ સંજ્ઞાને પ્રાપ્ત કરતો નથી. આથી “સુ”, “ટુ” અને “બિ"નાં અવયવ સ્વરૂપ “3” અને “”ની રૂત્ સંજ્ઞા સ્વતંત્ર રીતે પ્રાપ્ત થતી નથી. આ પ્રમાણે “3” અને “3” અવયવ માનીને ફત્ સંજ્ઞા ન થવાથી “તિતઃ
સ્વરનોડર્નોઃ” (૪૪૯૮) સૂત્રથી તથા “ડિતઃ ર્તરિ" (૩/૩/૨૨) સૂત્રથી “” આગમ અને આત્મપદનો અભાવ સિદ્ધ થાય છે. જો સમુદાયનાં અવયવની પણ સ્વતંત્ર રીતે સ્ સંજ્ઞા માનવામાં આવત તો “યુવે” (૭૫૪ નં.ની ધાતુ) “3” તવાળો મનાત. તેથી “મ્પિતા” રૂપ થવાની આપત્તિ આવત. તે જ પ્રમાણે “ગિન્ના'(૪૧૪ નં.ની ધાતુ) ધાતુ “ફ” અનુબંધવાળો ગણાત અને તેમ થાત તો “peતિ”ને બદલે “penતે” એ પ્રમાણે આત્મપદ થવાથી અનિષ્ટ રૂપ થવાની આપત્તિ આવત.
આથી જ અમે “3” સંબંધી ફવિધિ અને “” સંબંધી વિધિ “મીધા” ન્યાયથી કહીશું. “પ્પીધાન્ય” ન્યાય આ પ્રમાણે છે – જે બ્રાહ્મણો કુંભમાં રહેલા ધાન્યને જ વાપરતા હોય એ કુંભીધાન્ય બ્રાહ્મણ કહેવાય છે. પરંતુ જેઓ કુંભમાં રહેલું ધાન્ય પણ વાપરતા હોય અને અન્ય ઠેકાણે રહેલું ધાન્ય પણ વાપરતા હોય તેઓ કુંભાધાન્ય બ્રાહ્મણ કહેવાતા નથી. એ પ્રમાણે અહીં પણ સત્ વિધિ અને ફત્ વિધિ પણ “મીધાન્ય" ન્યાયથી કહેવામાં આવે તો જ્યાં માત્ર “3” ત્ હશે ત્યાં જ “"નો આગમ થશે, તેમજ માત્ર “ફ” રૂત્ હશે ત્યાં જ આત્મપદ વિધિ થશે, અન્યત્ર નહિ થાય. “સુ”, “હું” અને “બિ” અનુબંધમાં માત્ર “” અને “3” જ રૂતું નથી, પરંતુ “સુ” “હું” અને “ગિ” પણ રૂદ્ર છે. આમ હોવાથી જ જયાં “સુ” અને “હું” રૂત્ તરીકે છે ત્યાં “ર”નો આગમ અને આત્મપદની આપત્તિ આવતી નથી. ટૂંકમાં જ્યાં સમુદાય રૂતું સંજ્ઞાવાળો હોય ત્યાં સમુદાયનાં અવયવની પૃથગુરૂત્ સંજ્ઞા થતી નથી.
પૂર્વપક્ષ :- જો તમે “લુણીધા” ન્યાયથી જ “3” ફવિધિ અને “” -વિધિ માનશો તો જે જે ધાતુઓ વગેરેમાં માત્ર “3” તું હશે ત્યાં જ “તઃ વરી.” (૪/૪૯૮) સૂત્રથી
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૭
૬૦૮ “”નો આગમ થશે, પરંતુ જ્યાં “3” સિવાય અન્ય અનુબંધ પણ હશે ત્યાં “”નો આગમ પણ થઈ શકશે નહિ. દા.ત. “પુ ત્રને ” આ ધાતુમાં “3” અને “હું” એમ બે ત્ વર્ગો છે. માટે માત્ર “3” જ તું ન હોવાથી “”નો આગમ થઈ શકશે નહિ.
ઉત્તરપક્ષ :- (૪/૪૯૮) સૂત્રમાં “વિત:"નો અર્થ “૩ાર ફત્ ચર્ચ : વિત્આ “ક્રિતુ”નું ષષ્ઠી એકવચન “૩દ્વિતઃ” થશે, એ પ્રમાણે જાણવો નહિ; પરંતુ “૩%ાર વ ત તિ પવિત” અર્થાતું જ્યાં સાર જ રૂતુ છે એવો “વિત્' ધાતુ કહેવાય છે. આથી “કવિ” એ ધાતુનું વિશેષણ બનશે તથા “વિશેષમન્ત:' પરિભાષાથી ધાતુને અંતે “3” ત્ આવેલો હશે તો જ “ર”નો આગમ થશે. “પુ” ધાતુમાં “પુ” ધાતુનાં અંતે “3” રૂતુ આવેલો છે. તેથી “” ધાતુમાં (૪/૪૯૮) સૂત્રથી “”નો આગમ થશે. પરંતુ “કુપવષ” ધાતુમાં “પદ્” ધાતુની આદિમાં “3” રૂત્ છે માટે “”નો આગમ થશે નહિ.
પૂર્વપક્ષ :- જો આ પ્રમાણે તપુરુષ સમાસ કરવા દ્વારા “વિશેષણમન્તઃ” પરિભાષાથી “3” ફત ધાતુને અંતે માનશો અને એમ કરવા દ્વારા “પુસ્' ધાતુમાં “+” ધાતુનાં અંતે “3” રૂતું હોવાથી “ર”નો આગમ થઈ શકશે. આ પ્રમાણે “વ” ધાતુમાં તો કોઈ દોષ આવશે નહિ, પરંતુ “ફ” માં પણ આ જ પ્રમાણે માનશો તો આત્મને પદવિધિમાં દોષ આવશે. જ્યાં જ્યાં ફ” અનુબંધ “” બનશે ત્યાં ત્યાં “રૂ અનુબંધ પણ ધાતુનું વિશેષણ બનવાથી “ફ” અનુબંધ ધાતુનાં અંતે હશે ત્યારે જ તું સંજ્ઞાવાળો કહેવાશે, પરંતુ જ્યાં જયાં “રૂ” અનુબંધ ધાતુને અંતે નહિ હોય ત્યાં ત્યાં “રૂડિતઃ ર્તરિ" (૩/૩/૨૨) સૂત્રથી આત્મપદવિધિ થશે નહિ. મર્થન ધાતુમાં (ધાતુપાઠમાં ૧૯૩૧ નંબરનો ધાતુ) રૂાર ત્ ધાતુને અંતે નથી. ધાતુને અંતે તો પાર ફત છે. “ક” ધાતુ છે, ત્યારબાદ પાર અનુબંધ છે તથા પાર બાદ રૂાર અનુબંધ છે. આથી ધાતુને અંતે પાર અનુબંધ છે, પરંતુ રૂાર અનુબંધ નથી. આ પ્રમાણે “શું” ધાતુમાં આત્મપદ ન થવાની આપત્તિ આવે છે. આ પ્રમાણે “પુષ્પીધા” ન્યાયથી અહીં “3 રૂતુ અને “ફ” ને માની શકાતા નથી. માટે “;", “બિ" વગેરે અનુબંધો વિદ્યમાન હશે ત્યાં “વિત” અને વિત” અનુબંધ પણ માનવા પડશે. માટે સમુદાય સ્વરૂપ “ટુ” અને “ગિ” અનુબંધ અલગ છે. તથા “” અને “” અનુબંધ અલગ છે એવો બોધ થાય એ માટે વ્યાકરણમાં કોઈક વ્યવસ્થા હોવી જરૂરી છે.
(श०न्या०) समुदायानुबन्धे च लिङ्गम्-टुनद उदित्करणम्, टुनदु नन्दथुः, जित्वरिष इकारकरणम्, जित्वरिष् त्वरते इति; अन्यथा पृथगुदित्करणं(ण)वैयर्थ्यप्रसङ्ग इति । तत्र डुलभिष १, डुकुंग २, डुपचींष् ३, डुयाग् ४, डुवपी ५, दुदांग्क् ६, दुधांग्क् ७, टुडु,ग्क् ८, डुमिंग्ट ९, डुक्रींग्श् १०-एते दश ड्वितः । ट्वोस्फूर्जा १, टुवेपृङ् २, टुभ्रासि ३, टुभ्लासृङ् ४, टुभ्राजि
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૦૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ ५, टुवमू ६, ट्वोश्वि ७, टुक्षुक् ८, टुभृग्क् (टुडु ग्क्) ९, टुÉट् १०, टुमस्जोंत् ११-एते एकादश ट्वितः । लिक्ष्विदा १, त्रिफला २, जिमिदाङ् ३, लिक्ष्विदाङ् ४, निष्विदाङ् ५, जित्वरिष् ६, जिष्वपंक् ७, बिभीक्, ८, जिमिदाच् ९, लिक्ष्विदाच् १०, बितृषच् ११, जिधृषाट १२, जिइन्धैपि १३-एते त्रयोदश जीतः । ओवें १, ट्वोस्फूर्जा २, ओप्यायैङ् ३, ट्वोश्वि ४, ओहांक ५, ओहांङ्क् ६, ओव्रस्चौत् ७, ओविजैति ८, ओलजैङ् ९, ओलस्जैति १०, ओविजैप् ११, ओलडुण् १२-इत्येके, एते द्वादश ओदितः । औस्वृ १, औदित् । ऊबुन्दृग् १, ऊच्छृदृपी २, ऊतृदृपी ३-एते ऊदितः । टधे १-टित् । एते चादीतः, अन्ये त्वन्त (त्वन्तेत) एव धातवः । दरिद्राक् १, जागृक् २, चकासृक् ३, ऊर्गुग्क् ४, ओलडुण् ५-एतान् चुराद्यदन्ताँश्च वर्जयित्वा शेषा एकस्वरा एव धातव इति । तेषां च वर्णक्रमेण पाठादतिरिक्ताऽवयवस्यानुबन्धत्वं विज्ञेयमिति नास्त्यतिप्रसङ्ग इति । दीधीकि १, वेवीकि २, चिरिट ३, जिरिट ४-एतानप्यनेकस्वरानिच्छन्त्येके। तकारादी (तकादी)नामकार इत्त्वपरित्राणार्थ इति ॥३७॥
અનુવાદ :- ઉત્તરપક્ષ :- આપે બતાવેલ ઉપરોક્ત દોષ ધાતુપાઠમાં આચાર્ય ભગવંતશ્રીએ અનુબંધો બાબતમાં બતાવેલ ઉત્તમ પ્રક્રિયાથી રહેશે નહિ. સમુદાય અનુબંધવાળી વિધિ અને વ્યક્તિગત અનુબંધવાળી વિધિનાં વિષયમાં આચાર્ય ભગવંતશ્રીએ ધાતુપાઠમાં ઘણી સરસ રજૂઆત કરી છે. દા.ત. “ટુનદુ સમૃદ્ધી” (ધાતુ નં. ૩૧૨) ધાતુમાં “ટુ' વૃત્ પણ કર્યો છે અને અંતમાં “3” રૂતુ પણ કર્યો છે. અહીં સમુદાય સ્વરૂપ “ટુ'માં જેમ સમુદાય સ્વરૂપ “ની રૂતુ સંજ્ઞા માની છે, તેમ સમુદાયનાં પૃથ અવયવ “” અને “3”માં પણ રૂતુ સંજ્ઞા કરવી હોત તો અંતમાં કરેલ “3” અનુબંધની આવશ્યકતા રહેત નહિ; છતાં પણ આચાર્ય ભગવંતશ્રીએ “સુ” રૂત્ સંજ્ઞા પણ કરી છે અને એ જ ધાતુમાં પૃથ– “3” રૂતુ સંજ્ઞા પણ કરી છે. એનાથી જ જણાય છે કે સમુદાય સ્વરૂપ રૂત્ સંજ્ઞા ભિન્ન છે અને અવયવ સ્વરૂપ ત્ સંજ્ઞા પણ ભિન્ન છે. “સુ” રૂત્ સંજ્ઞા “મથુમ્” સ્વરૂપ ટૂ પ્રત્યય કરવા માટે કરી છે. જ્યારે “3” રૂત્ સંજ્ઞા “”નો આગમ કરવા માટે છે. માટે “ટુનટુ” ધાતુ સંબંધી “નવ્યુ:” કૃદન્ત બનશે. એ જ પ્રમાણે “વિત્વરિષ સંક્રમ” (ધાતુ નં. ૧૦૧૦) ધાતુમાં ફરીથી રૂાર અનુબંધ કર્યો છે તે આત્મપદ માટે છે તથા “બિ" સ્વરૂપ સમુદિત અનુબંધ વર્તમાન અર્થમાં “ત" પ્રત્યય કરવા માટે છે. જો સમુદાય સ્વરૂપ “સુ” તથા “ગિ”ની અલગ તું સંજ્ઞા ન માની હોત તો એ જ ધાતુઓમાં પાછળ પૃથર્ એવી “3” રૂતુ સંજ્ઞા અને “રૂ” ત્ સંજ્ઞા વ્યર્થ થવાનો પ્રસંગ આવત. કેટલાક ધાતુઓમાં આદિમાં ટૂ વાળા વર્ગો છે. એવા ધાતુઓ ધાતુપાઠમાં નીચે પ્રમાણે છે.
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ ૧-૧-૩૭
૬૧૦
“દુમિન્” (ધાતુ નંબર - ૭૮૬), “ ુમ્” (ધાતુ નં. ૮૮૮), ડુપીંમ્ (ધાતુ નં. ૮૯૨), હુયાવૃત્ (ધાતુ નં. ૮૯૧), ડુવાઁ (ધાતુ નં. ૯૯૫), ડુવાંક્ (ધાતુ નં. ૧૧૩૮), દુધાંî (ધાતુ નં. ૧૧૩૯), ટુડુÞí (ધાતુ નં. ૧૧૪૦), ડુમિન્ટ્ (ધાતુ નં. ૧૨૮૯), કુન્ત્રણ્ (ધાતુ નં. ૧૫૦૮). આ દશ ધાતુઓ આદિમાં “ ુ” ત્ વાળા છે.
ોસ્ફૂર્ઝા (ધાતુ નં. ૧૪૯), તુવેધૃક્ (ધાતુ નં. ૭૫૪), ટુપ્રાપ્તિ (ધાતુ નં. ૮૪૭), ટુમ્તાસૃદ્ (ધાતુ નં. ૮૪૮), ટુમ્રાજ્ઞિ (ધાતુ નં. ૮૯૪), ટુત્રમ્ (ધાતુ નં. ૯૬૯), ોશિ (ધાતુ નં. ૯૯૭), રુક્ષુ (ધાતુ નં. ૧૦૮૪), ટુમૃ॰ (ટુડુp) (ધાતુ નં. ૧૧૪૦), ટુઢુંર્ (ધાતુ નં. ૧૨૯૭), ટુમસ્ત્રોંત્ (ધાતુ નં. ૧૩૫૨). આ અગિયાર ધાતુઓ આદિમાં “ ુ” જ્વાળા છે.
“બિવિવા” (ધાતુ નં. ૩૦૦), બિતા (ધાતુ નં. ૪૧૪), ગિમિવાક્ (ધાતુ નં. ૯૪૪), નિષ્વિવાન્ (ધાતુ નં. ૯૪૫), નિષ્વિાક્ (ધાતુ નં. ૯૪૬), ચિત્તરિવ્ (ધાતુ નં. ૧૦૧૦), બિલ્વપ (ધાતુ નં. ૧૦૮૮), fઞીં‚ (ધાતુ નં. ૧૧૩૨), મિવાર્ (ધાતુ નં. ૧૧૮૦), બિવિવાર્ (ધાતુ નં. ૧૧૮૧), તૃિષર્ (ધાતુ નં. ૧૨૧૨), બિપૃષાત્ (ધાતુ નં. ૧૩૧૨) બિન્ધત્તિ (ધાતુ નં. ૧૪૯૮). આ તેર ધાતુઓ આદિમાં “બ” ાળા છે.
ઞોă (ધાતુ નં. ૪૮), ોસ્ફૂર્ખા (ધાતુ નં. ૧૪૯), સોપ્યાર્યક્ (ધાતુ નં. ૮૦૫), ોધિ (ધાતુ નં. ૯૯૭), બોદાં (ધાતુ નં. ૧૧૩૧), મોહાં (ધાતુ નં. ૧૧૩૬), ગોત્રસ્વૌત્ (ધાતુ નં. ૧૩૪૧), ગોવિનૈતિ (ધાતુ નં. ૧૪૬૮), ઓલઐક્ (ધાતુ નં. ૧૪૬૯), મોઐતિ (ધાતુ નં. ૧૪૭૦), વિનૈપ્ (ધાતુ નં. ૧૪૮૯), ગોતવુણ્ (ધાતુ નં. ૧૬૨૪). કેટલાક લોકો તદ્ ધાતુને “એ” ફાળો નથી માનતાં, આથી તેઓનાં મતે તદ્ અનેકસ્વરી થશે. જે નીચે અનેકસ્વરી પાઠમાં આપ્યો છે. આ બાર ધાતુઓ આદિમાં “ઓ” જ્વાળા છે.
ગૌસ્વ (ધાતુ નં. ૨૧), આ એક ધાતુ આદિમાં “ઔ” ફાળો છે.
વુન્ત્રમ્ (ધાતુ નં. ૯૦૪), રૃપી (ધાતુ નં. ૧૪૮૦) તૃપી (ધાતુ નં. ૧૪૮૧). આ ત્રણ ધાતુઓ આદિમાં “” વાળા છે.
“ટ્યું” (ધાતુ નં. ૨૮) આ ધાતુ “” ફાળો છે.
ઉપર લખેલા તમામ ધાતુઓ આદિમાં ફાળા છે અને બાકીનાં બધા ધાતુઓ અન્તમાં વ્ વાળા છે.
નિદ્રા (ધાતુ નં. ૧૦૯૨), નાટ્ટ (ધાતુ નં. ૧૦૯૩), વાતૃ (ધાતુ નં. ૧૦૯૪), j (ધાતુ નં. ૧૧૨૩), બોલવુણ્ (ધાતુ નં. ૧૬૨૪). આ પાંચ ધાતુઓ તેમજ દશમા ગણના ગ અન્તવાળા તમામ ધાતુઓને છોડીને બાકીનાં તમામ ધાતુઓ એકસ્વરવાળા છે. અહીં
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૧૧
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ “ોતડુ” ધાતુ છે, તે આમ તો “વુદ્રિ” ગણપાઠનો જ છે. છતાં પણ “મા” સ્વરૂપ ધાતુ સ્વતંત્રતાથી અનેકસ્વરવાળો છે. જ્યારે બાકીનાં “પુરાદ્રિ” ધાતુઓ સ્વાર્થિક એવો “બ” ઉમેરાયા પછી અનેકસ્વરી થાય છે. માટે “મોતડુ"અનેકસ્વરીનાં પાઠમાં અલગથી નિર્દેશ કર્યો છે.
આચાર્ય ભગવંતે” આદિમાં સમુદાય સ્વરૂપ “હું”, ”, “f' રૂવાળા ધાતુઓ બતાવ્યા તેમજ આદિમાં “ો” તેમજ “” અને “” તથા “” રૂવાળા ધાતુઓ બતાવ્યા. હવે એના સિવાયના તમામ ધાતુઓમાં આદિમાં રૂતુ સંજ્ઞા આવશે નહિ. આથી આદિમાં જે પણ વર્ણો હશે તે ધાતુનાં અવયવ સ્વરૂપ જ હશે. હવે તમામ ધાતુઓ ઓછામાં ઓછા એક સ્વરવાળા તો છે જ. આથી ક્યાંતો એકલા સ્વરવાળા ધાતુઓ આવશે (દા. ત. ત્ર) અથવા તો વ્યંજન સ્વરવાળા આવશે. (દા.ત. “પા” ધાતુ) અથવા તો વ્યંજન + સ્વર + વ્યંજનવાળા આવશે. (દા.ત. “પ” ધાતુ) હવે ધાતુપાઠમાં “આચાર્ય ભગવંતશ્રીએ પ્રથમ માત્ર એક સ્વરવાળા ધાતુઓ બતાવ્યા છે, જેમાં ક્યાંતો એકલા સ્વરવાળા ધાતુઓ આવશે અથવા તો વ્યંજન અને સ્વર અંતવાળા ધાતુઓ આવશે. (દા.ત. “ઋ” તેમજ “” ધાતુ) આવા ધાતુઓમાં પ્રથમ અંતવાળા આવશે. પછી ના અંતવાળા આવશે. એ પ્રમાણે ચૌદ સ્વરોનો ક્રમ આવશે.
હવે વ્યંજન + સ્વર + વ્યંજન સંતવાળા ધાતુઓ આવશે. (દા.ત. “પર્” ધાતુ) આવા ધાતુઓમાં સૌ પ્રથમ પરમૈપદનાં ધાતુઓ આવશે અને તેમાં પણ “" વ્યંજન સંતવાળા ધાતુઓનો નિર્દેશ પહેલા કરવામાં આવશે. પછી “' વ્યંજન સંતવાળાં ધાતુઓનો નિર્દેશ કરવામાં આવશે. યાવત્ “” વ્યંજન સંતવાળા સુધીનાં ધાતુઓનો નિર્દેશ કરાશે. ત્યારબાદ આત્મપદી ધાતુઓ આ જ ક્રમથી બતાવવામાં આવશે તેમજ ઉભયપદી ધાતુઓ પણ આ જ ક્રમથી બતાવવામાં આવશે.
હવે આ વર્ણક્રમનાં પાઠથી અતિરિક્ત જેટલાં પણ વર્ષો હશે એ અનુબંધ સ્વરૂપ (ફત સંજ્ઞા સ્વરૂપ) જાણવા યોગ્ય છે. આથી ક્યાંય પણ અતિવ્યાપ્તિ નામનો દોષ આવશે નહિ. નામોમાં તેમજ પ્રત્યયોમાં તે તે સૂત્રની વ્યાખ્યાથી જ બોધ થઈ જશે. આ પ્રમાણે “આચાર્ય ભગવંતે” ત્ સંજ્ઞાનું એક જ સૂત્ર બનાવવા દ્વારા એમનાં “કલિકાલસર્વજ્ઞ”નાં બિરૂદને સાર્થક કર્યું છે. એમના દ્વારા થયેલી અભુત વ્યવસ્થાને જોઈને અમારું મસ્તક સાહજિક જ ઝૂકી જાય
“વીધી િવગેરે ચાર ધાતુઓ પણ અનેકસ્વરવાળા છે એવું કેટલાક લોકો માને છે. આપણા ધાતુપાઠમાં આ ધાતુઓ જોવામાં આવતાં નથી.
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૧ ૨
सू० १-१-३७, १-१-३८ ।
- न्याससा२समुद्धार :(न्या०स०) अप्रयोगीत्यादि-प्रयोगः शब्दस्योच्चारणम्, सोऽस्यास्तीति प्रयोगी, न प्रयोगी अप्रयोगी इति संज्ञिनिर्देशः, इदिति च संज्ञेति । लौकिक इति-लोकस्य ज्ञाते "लोकसर्वलोकाज्ज्ञाते" [७.४.८४.] इतीकण् ॥३७।।
__-: न्यासारसमुद्धा२नो अनुवाद :ઉપરની તમામ પંક્તિઓનો અનુવાદ શબ્દમહાર્ણવન્યાસમાં આવી ગયો છે.
॥ सप्तत्रिंशत्तमम् सूत्रम् समाप्तम् ॥
सूत्रम् - अनन्तः पञ्चम्याः प्रत्ययः । १ ।१ । ३८ ॥
- तत्वप्रशिst :पञ्चम्यर्थाद् विधीयमानः शब्दः प्रत्ययसंज्ञो भवति । अनन्तः-न चेदन्तशब्दोच्चारणेन विहितो भवति ।
- draussनो अनुवाद :- પંચમી અર્થથી વિધાન કરાતો એવો શબ્દ પ્રત્યયસંજ્ઞાવાળો થાય છે. પરંતુ વિધાન કરતો શબ્દ અંત શબ્દનાં ઉચ્ચારણવડે વિહિત થયેલો હોવો જોઈએ નહિ. - (त० प्र०) "नाम्नः प्रथमैकद्विबहौ" [ २.२.३१.] वृक्षः, वृक्षौ, वृक्षाः । "स्त्रियां नृतोऽस्वस्त्रादेर्डीः" [ २.४.१.] राज्ञी, की । "आत्" [ २.४.१८.] खट्वा । "गुपौ-धूप-विच्छि-पणि-पनेरायः" [ १.४.१.] गोपायति, धूपायति । "ऋवर्णव्यञ्जनाद् घ्यण्" [५.१.१७.] कार्यम्, पाक्यम् ।
अनुवाद:- नामथा विधान २॥ये। प्रथमा विमतिन सि, औ, जस्नी प्रत्ययसंश। थाय छ. म नाम्नः पंयमी विमतिमंत छ. माथी पंयमी अर्थथा. विधान २॥येत. सि, औ, जस्नी प्रत्ययसंश। थवाथी वृक्षः, वृक्षौ, वृक्षाः ५४संsuni थाय छे. "न्" अंतवासने ऋतni नामथी ५२ स्त्रीलिंगमा ङी थाय छे. मा ङी पंयभीथी. विधान २रायेलो डोपाथी. (नृतः पंयमी.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૧૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
વિભક્તિમાં હોવાથી) કૌની પ્રત્યયસંજ્ઞા થાય છે. આથી, રાખનું સ્ત્રીલિંગ રાશી થાય છે અને તુંનું સ્ત્રીલિંગ ર્તી થાય છે.
“ત્ર”નું પંચમી એકવચન ‘“આત્” થાય છે. આથી ત્ (૨/૪/૧૮) સૂત્રથી પંચમીથી વિધાન કરાયેલો એવો ‘“આ' શબ્દ પ્રત્યયસંજ્ઞાવાળો થાય છે. આથી ‘“વા” સ્ત્રીલિંગ નામ બને છે. (૩/૪/૧) સૂત્રમાં “મુવી ... પનેઃ” એ પ્રમાણે પંચમી વિભક્તિથી ઞય શબ્દનું વિધાન થાય છે. આ ‘આય’”ની પણ પ્રત્યયસંજ્ઞા થાય છે. આથી “ગોપાયતિ, ધૂપાવત્તિ' વગેરે પ્રયોગો થાય છે. “ૠવળ-વ્યગ્નનાદ્ ઘ્વમ્' (૫/૧/૧૭) આ સૂત્રમાં પંચમીથી કહેવાયેલ ૠ વર્ણ અંતવાળા ધાતુ અને વ્યંજન અંતવાળા ધાતુ છે તથા એ બે પંચમીથી વિધાન કરાયેલ વ્યય્ છે. જે “ઘ્યમ્”ની આ સૂત્રથી પ્રત્યયસંજ્ઞા થાય છે. આથી “” ધાતુનું “ર્યમ્” અને “વર્” ધાતુનું “પાજ્યમ્” રૂપ બને છે.
(त० प्र०) अनन्त इति किम् ? अन्तशब्दोच्चारणेन विहितस्याऽऽगमस्य मा ભૂત, યથા ‘‘વિતઃ સ્વરાન્નોન્ત:''[ ૪.૪.૧૧.] રૂત્યાવિ। પ્રત્યયપ્રવેશા:-‘પ્રત્યયે ’ [ o.રૂ.૨.] ત્યાજ્યઃ ॥૮॥
અનુવાદ સૂત્રમાં અનન્ત શબ્દ લખવા દ્વારા આચાર્ય ભગવંત શું કહેવા માગે છે ? ‘“અન્ત” શબ્દથી ઉચ્ચારણ કરાયેલ જે હોય તે આગમ કહેવાય. આથી “અન્ત” શબ્દ વડે ઉચ્ચારણ કરાવવાથી કહેવાયેલા એવા આગમની પ્રત્યયસંજ્ઞા થતી નથી. દા.ત. “તિ સ્વરાનોઽન્તઃ” (૪૪/૯૮) સૂત્રથી ‘‘અન્ત” શબ્દ વડે ઉચ્ચારણ કરાયેલો “” છે. આથી આ “ગ્’ની પ્રત્યયસંજ્ઞા આ સૂત્રથી થતી નથી. પ્રત્યયસંજ્ઞાનાં ઉદાહરણ સ્થળો આ પ્રમાણે છે - “પ્રત્યયે ચ” (૧/૩/ ૨) આ સૂત્રમાં પ્રત્યય શબ્દનો અર્થ કયો કરવો ? તે આ સંશાસૂત્ર દ્વારા જણાય છે. -: શબ્દમહાર્ણવન્યાસ :
-
अनन्त इत्यादि-पञ्चमीति प्रत्यय उच्यते, स च प्रकृत्यविनाभावीति तेन प्रकृतिराक्षिप्यते, तया વાર્થસ્તતિષિક્ષેત્સાહ-પશ્ચમ્યર્થાત્ વિધીયમાન કૃતિ । અત વ વિદ્ ‘અનાવે.' [૨.૪.૬૬.] इत्यादौ षष्ठीनिर्देशेऽपि पञ्चम्यर्थाविरोधात् प्रत्ययत्वाविरोधः ।
-: શબ્દમહાર્ણવન્યાસનો અનુવાદ ઃ
સૂત્રમાં પંચમી શબ્દ લખ્યો છે તો પ્રશ્ન થાય છે કે પંચમીથી કયો અર્થ સમજવો ? ન્યાયસંગ્રહમાં એક ન્યાય આવે છે જે આ પ્રમાણે છે : ‘‘સ્વમ્ રૂપમ્ શન્દ્રસ્ય અશસંજ્ઞા' બધે જશબ્દના સ્વરૂપને ગ્રહણ કરીને તે શબ્દનો અર્થ વિચારવો જોઈએ, પરંતુ આ વસ્તુ ત્યારે જ માનવી જોઈએ કે
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૮
૬૧૪
=
જ્યારે તે શબ્દવડે કોઈ સંજ્ઞા કરવામાં આવી ન હોય. વ્યાકરણમાં પંચમી શબ્દ દ્વારા સંજ્ઞા કરાઈ હોવાથી સંજ્ઞા દ્વારા પંચમીનો જે અર્થ થઈ શકતો હશે તે જ અર્થ આવી શકશે. “સ્વૌનસ્...” (૧/૧/૧૮) સૂત્રથી ત્તિ – ભ્યામ્ – મ્યક્ પ્રત્યયની પંચમીસંજ્ઞા થઈ છે. આથી પંચમીથી સિ – મ્યામ્ – મ્યક્ પ્રત્યય જ લઈ શકાશે. આખા વ્યાકરણમાં એકલા પ્રત્યયોથી વિધાન કરાયેલ કોઈ વસ્તુ છે નહીં. આથી પ્રત્યયઃ પ્રત્યારે: (૭/૪/૧૧૫) પરિભાષાસૂત્ર આ અંગે સમાધાન આપે છે. પ્રત્યય હંમેશા પ્રકૃતિની સાથે અવિનાભાવ-સંબંધથી સાથે જ રહે છે. અર્થાત્ પ્રકૃતિ અને પ્રત્યય બંને સાથે મળીને અર્થને કહે છે. કોઈક કવિએ તો ત્યાં સુધી કહ્યું છે કે, પ્રત્યય અને પ્રકૃતિનો સંબંધ કૃષ્ણ અને ગોપીઓના સંબંધ જેવો છે. આથી પ્રત્યયવડે પ્રકૃતિ ખેંચાય છે અર્થાત્ પ્રત્યય પ્રકૃતિને ખેંચે છે. આ પ્રમાણે પંચમીથી પ્રત્યય સહિત પ્રકૃતિ આવશે. આથી પ્રત્યય સહિત પ્રકૃતિ આવે છે. પંચમીનો અર્થ બૃહદ્વૃત્તિટીકામાં પંચમી અર્થ કર્યો છે. આમ, પંચમી શબ્દનો ‘પંચમી અર્થથી’ એવો અર્થ કર્યો છે. આ પ્રમાણે પંચમી શબ્દથી પંચમી અર્થથી વિધિ પ્રાપ્ત થશે એવો અર્થ પ્રાપ્ત થઈ શકશે. આમ, પંચમી અર્થથી જે જે કહેવાયું હશે તે બધાની પ્રત્યયસંજ્ઞા આ સૂત્રથી પ્રાપ્ત થશે. અહીં પંચમી શબ્દનો પંચમી અર્થ સ્વરૂપ અર્થ કરવાથી પંચમી અર્થમાં જે જે વિભક્તિઓ વિધાન કરાઈ હશે તે બધી જ વિભક્તિઓ લઈ શકાશે. માટે જ ક્યાંક મનાવે: (૨૪/૧૬) વગેરે સૂત્રોમાં ષષ્ઠી વિભક્તિ પંચમી અર્થમાં જ કહેવાયેલી હોવાથી ષષ્ઠીથી વિહિત એવો ‘‘આપ્’” પ્રત્યય પણ પંચમીથી વિહિત જ ગણાશે તેથી તે “સ”ની પણ પ્રત્યયસંજ્ઞા આ સૂત્રથી થઈ શકશે. અહીં ષષ્ઠી વિભક્તિના નિર્દેશમાં પણ પંચમી અર્થનો અવિરોધ હોવાથી ‘“આપ્’માં પ્રત્યયપણાંનો વિરોધ આવતો નથી.
11
( श०न्या० ) स च वर्णस्तत्समुदायो वा भवतीति शब्द्यत इति कृत्वा शब्दशब्देनोच्यत इत्याहशब्द इति । न चेदन्तेति - यथा “उदितः स्वरान्नोऽन्तः ' [४.४.९८.] इत्यत्र हि नकारोऽन्तशब्दोच्चारणेन विधीयमानो न प्रत्ययसंज्ञां लभते । तत्रान्तग्रहणमन्तरेण प्रत्ययत्वं स्यात्, ततश्च प्रत्ययत्वात् तत: प्रत्ययोत्पत्तेरभावाद् 'नन्दन्त' (अनन्दत् ) इत्याद्यसिद्धिः ।
અનુવાદ :- પંચમી અર્થથી વિહિત કરાયેલાની પ્રત્યયસંજ્ઞા થતી હોવાથી જિજ્ઞાસા ઉત્પન્ન થાય છે કે પંચમી અર્થથી વિહિત કરાયેલું શું હશે ? આ જિજ્ઞાસાના ઉત્તરમાં જણાવે છે કે, પંચમીથી વિહિત કરાયેલો એવો જે વર્ણ હશે અથવા તો વર્ણનો સમુદાય હશે. તે બધાની આ સૂત્રથી પ્રત્યયસંજ્ઞા થશે. દા.ત. આપું એ વર્ણ સ્વરૂપ છે, જ્યારે યમ્ એ વર્ણના સમુદાય સ્વરૂપ છે. આમ આ સૂત્રથી ‘‘આપ્’ની પણ પ્રત્યયસંજ્ઞા થશે અને “યસ્”ની પણ પ્રત્યયસંજ્ઞા થશે.
એક શંકા થાય છે કે, શબ્દ તો વર્ણના સમુદાય સ્વરૂપ જ હોય છે તો પછી પંચમી અર્થથી
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૧૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ વિધાન કરાતો એવો વર્ણનો સમુદાય જ પ્રત્યયસંજ્ઞાવાળો થઈ શકશે, પરંતુ વર્ણની પ્રત્યયસંજ્ઞા કેવી રીતે થશે? આથી “શ” સ્વરૂપ શબ્દનો અર્થ જણાવે છે - “શ” એ ધાતુ છે એનું ભાવવાચક એવા ત્રીજા પુ. એ.નું રૂપ શયતે થાય છે. અર્થાત્ ભાવવાચક “અ” પ્રત્યય લાગતાં શધ્વનમ્ સ્વરૂપ ભાવવાચક નામ પ્રાપ્ત થાય છે. આથી શતેનો અર્થ ‘ઉચ્ચારણ કરાય છે’ એવો થાય છે. અહીં “જ્ઞ” ધાતુને “ધ” પ્રત્યય લાગીને શવ્વઃ સ્વરૂપ ભાવવાચક નામ બન્યું છે. આથી પંચમી અર્થથી વિહિત કરાયેલ એવું ઉચ્ચારણ કરાયેલ જે હોય તેની પ્રત્યયસંજ્ઞા થાય છે. અહીં ઉચ્ચારણ કરવા સ્વરૂપ ક્રિયા વર્ણમાં પણ હોય છે અને વર્ણના સમુદાયમાં પણ હોય છે. માટે વર્ણ તથા વર્ણનાં સમુદાય ઉભયમાં આ સૂત્રથી પ્રત્યયસંજ્ઞાની પ્રાપ્તિ થશે.
પરંતુ પંચમી અર્થથી વિધાન કરાયેલ એવો જે વર્ણ અથવા વર્ણનો સમુદાય હોય તે જો “અન્ત” શબ્દથી વિહિત કરાયો હોય તો તેની આ સૂત્રથી પ્રત્યયસંજ્ઞા થતી નથી. દા.ત. “વિત: સ્વરાન્...' (૪/૪/૯૮) સૂત્રથી નાર, “અન્ત” શબ્દના ઉચ્ચારણથી વિધાન કરાયો હોવાથી પ્રત્યયસંજ્ઞાને પ્રાપ્ત કરતો નથી. જો આ સૂત્રમાં “અન્ત” શબ્દનું ઉચ્ચારણ ન કરાયું હોત તો નારની પ્રત્યયસંજ્ઞા થાત. હવે જો નારની પ્રત્યયસંજ્ઞા થાત તો શું આપત્તિ આવત ? તે જણાવે છે.
ધાતુપાઠમાં “નવું” એ ‘“કવિત્’” ધાતુ છે. જે જે ‘“કવિત્’” ધાતુઓ હોય તે તે ધાતુઓમાં સ્વરથી પર નજર થાય છે. આથી નારની પ્રત્યયસંજ્ઞા થાત. પ્રત્યય પ્રકૃતિ વિના રહેતો નથી તેથી ‘“ન’ ધાતુમાં “” પ્રત્યય લાગ્યા પછી હવે ફરીથી પ્રત્યયની પ્રાપ્તિ આવત નહીં. જે જે ધાતુઓથી ચોક્કસ અર્થમાં પ્રત્યયોની ઉત્પત્તિ થઈ ગઈ હોય તો તેવા તેવા ધાતુઓથી તે જ અર્થમાં ફરીથી પ્રત્યયની ઉત્પત્તિ થતી નથી. દા.ત. “પ” ધાતુથી કર્તા અર્થમાં ‘“’ પ્રત્યય લાગે તો ફરીથી એ જ ધાતુથી ‘“ળ” પ્રત્યય લાગ્યા પછી કર્તા અર્થમાં “તૃપ્” વગેરે પ્રત્યયો લાગી શકત નહીં. આમ “ન” ધાતુમાં “ન્” લાગ્યા પછી હ્યસ્તનભૂતકાળમાં “ત્” પ્રત્યય લાગી શકશે નહીં. તેથી “અન” વગેરે રૂપોની સિદ્ધિ થઈ શકશે નહીં. કદાચ તમે એમ કહેશો કે “પ” વગેરે ધાતુઓને વર્તમાના વિભક્તિનો “તિવ્” પ્રત્યય લાગતાં “રિ અન་: શબ્” (૩/૪/૭૧) સૂત્રથી ‘“શ” પ્રત્યય તો થાય છે. આમ, એક પ્રત્યય લાગ્યા પછી (તિલ્ લાગ્યા પછી) બીજો પ્રત્યય (શવ્) તો લાગે છે. આના જવાબમાં સમજવું કે (૨/૪/૭૧) સૂત્રમાં જણાવ્યું છે કે, જ્યારે ધાતુઓને શિત્” પ્રત્યય લાગે છે ત્યારે જ “શબ્” પ્રત્યય થાય છે. આમ “શ” પ્રત્યયનું નિમિત્ત જ વર્તમાના વગેરે વિભક્તિઓ છે. આથી અહીં એક પ્રત્યય લાગ્યા પછી બીજા પ્રત્યયની આપત્તિ જ નથી. જ્યારે અનન્વત્ પ્રયોગમાં આવી શક્યતા જ નથી.
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૮
૬૧૬
(श० न्या० ) ननु यद्येवं पञ्चम्यन्तात् परो योऽनन्तो विधीयते, न चान्यस्य स्थाने स प्रत्यय इति स्पष्टं सूत्रं विधेयम्, अन्यथा युष्मदस्मदादेशलुगादयोऽपि पञ्चम्यन्ताद् विधीयन्त इति तेषामपि प्रत्ययसंज्ञा प्राप्नोति ।
અનુવાદ :- પૂર્વપક્ષ :- જો તમે આ રીતે સૂત્ર બનાવશો તો પંચમી અર્થથી વિધાન કરાતું જે જે હશે તે બધું જ પ્રત્યયસંજ્ઞા થવાની આપત્તિ આવશે. જેમકે “પાત્ યુનિમત્સ્યા...” (૨/ ૧/૨૧) સૂત્રથી “યુષ્મદ્” અને “અસ્મ” સર્વનામના અનુક્રમે “વસ્” અને “ન” આદેશ થાય છે. આ આદેશ સ્વરૂપ જે ‘વસ્’ અને ‘નક્’ થયા તેની પ્રત્યયસંજ્ઞા તેમજ ‘“વીર્ષકી-આપ્’ (૧/૪/૪૫) સૂત્રથી પંચમીથી વિધાન કરાતાં ‘f”ના લોપની પણ પ્રત્યયસંજ્ઞા થવાની આપત્તિ આવશે. આ આપત્તિને ટાળવા માટે તમારે સૂત્ર નીચે પ્રમાણે બનાવવું જોઈએ. પંચમી અન્તથી પર જે અન્ત સિવાયનું વિધાન કરાય છે, તેની જ પ્રત્યયસંજ્ઞા થશે પરંતુ પંચમી અન્તથી વિધાન કરાયેલ બીજા કોઈના સ્થાનમાં જે હશે તેની પ્રત્યયસંજ્ઞા થશે નહીં. (૧/૪/૪૫) સૂત્ર પ્રમાણે પંચમી અન્તથી વિધાન કરાયેલ “સિ”ના સ્થાનમાં તુ હોવાથી તથા યુધ્મદ્ અને અસ્મના સ્થાનમાં અનુક્રમે đસ્ અને નસ્ આદેશ હોવાથી તુ વગેરેની પ્રત્યયસંજ્ઞા થશે નહીં. આમ તુ વગેરેની પ્રત્યયસંજ્ઞા ન થાય તે માટે તમારે સ્પષ્ટ સૂત્ર બનાવવું જોઈએ.
(श०न्या० ) यदि संज्ञिन एकीकृत्य संज्ञा क्रियेत, न स्यादि ( द ) तिप्रसङ्गः । यदि पुनर्गौरवपरिहाराय प्रत्यय इति अधिकारेण प्रत्ययविधानं क्रियते, तदा प्रकृत्युपपदोपाधिष्वपि प्रसङ्ग ।
અનુવાદ :- ઉત્તરપક્ષ :- વસ્, નસ્ તથા તુ વગેરેની પણ પ્રત્યયસંજ્ઞા બનવાની આપત્તિ આવે છે. આ આપત્તિને દૂર કરવા માટે બધા સંજ્ઞીઓને એક કરીને જો સંજ્ઞા કરવામાં આવે તો સમસ્યા રહેશે નહીં. સંશી તરીકે “અ”, “વવું”, “સિ” વગેરે જેટલા વ્યાકરણમાં જણાવાયા છે તે બધાનો સમૂહમાં નિર્દેશ કરવા દ્વારા પ્રત્યયસંજ્ઞા કરવામાં આવે અર્થાત્ ગણપાઠ દ્વારા જો પ્રત્યયસંજ્ઞા કરવામાં આવે તો તુ તથા વસ્-નસ્ આદેશ વગેરેની પ્રત્યયસંજ્ઞા થવાની આપત્તિ આવશે નહીં.
-
પૂર્વપક્ષ :- પરંતુ આમ કરવાથી તો ઘણું મોટું ગૌ૨વ થશે. દા.ત. અણ્ વગેરે ૫૦૦ પ્રત્યયો હોય તો ક્યાંતો ગણપાઠ બનાવવો પડે અથવા તો એ ૫૦૦ પ્રત્યયના સમૂહ સ્વરૂપ સૂત્ર બનાવવા દ્વારા પ્રત્યયસંજ્ઞા કરવી પડે, પરંતુ આમ કરવાથી તો ઘણું મોટું ગૌરવ થાય છે.
(પાણિની વ્યાકરણમાં આ ગૌરવનો પરિહાર કરવા માટે “સ” પ્રત્યાહારનો આશરો લેવામાં આવ્યો છે. એ લોકોના મત પ્રમાણે ૩, ૪, ૫ અધ્યાયમાં પ્રત્યયો જણાવાયા છે, એમાં સૌપ્રથમ (૩/૧/૫) સૂત્રમાં સન્ પ્રત્યયનું વિધાન કરાયું છે તથા (૫/૪/૧૫૬) સૂત્રમાં “પ્” પ્રત્યયનું
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૧૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
વિધાન નિષેધ દ્વારા કરાયું છે. આમ સન્ પ્રત્યયનાં આદિનો સ તેમજ વ્ પ્રત્યયના અન્તનો “પ્” લેવાથી “સ” પ્રત્યાહાર થાય છે અને આ “સ” પ્રત્યાહાર દ્વારા પ્રત્યયસંજ્ઞા થાય છે, પરંતુ ત્યાં પણ પ્રત્યયસંજ્ઞાનું અધિકારસૂત્ર તો બનાવવું જ પડે છે તથા બીજી આપત્તિ પણ આવે છે. દા.ત. “ર્તરિ શ” (૩/૧/૬૮) સૂત્રમાં પાર ફત્ સંજ્ઞા છે, આથી “સ” પ્રત્યાહારથી કયો પાર લેવો એ આપત્તિ તો ઊભી જ રહે.)
ઉત્તરપક્ષ :- જો સંશીઓને એક કરીને પ્રત્યયસંજ્ઞા કરવામાં આવે તો ઘણું મોટું ગૌરવ થાય છે. કારણ કે દરેક પ્રત્યયો (સંશીઓ) સૂત્ર દ્વારા બતાવવા આવશ્યક થાય છે. આ દોષને ટાળવા માટે અધિકા૨સૂત્રથી જો પ્રત્યયસંજ્ઞા કરવામાં આવે તો એ અધિકારસૂત્ર જ્યાં જ્યાં જશે ત્યાં બધે આપોઆપ પ્રત્યયસંજ્ઞા થઈ જશે. પાણિની વ્યાકરણકારે “પ્રત્યય:' (૩/૧/૧) સૂત્ર બનાવેલ છે તથા આ અધિકારસૂત્ર છે જેની ત્રીજા, ચોથા અને પાંચમા અધ્યાયમાં ઉપસ્થિતિ થાય છે. દા. ત. “મુસિ་િ: સન્” (૩/૧/૫) સૂત્ર પાણિની વ્યાકરણમાં આવે છે. અહીં (૩/૧/૧) સૂત્ર સંબંધી પ્રત્યય અધિકાર આવવાથી “સ” વગેરેની પ્રત્યયસંજ્ઞા થશે. આથી દરેક સંશીઓને અલગ અલગ જણાવવા નહીં પડે. ત્રીજા, ચોથા અને પાંચમા અધ્યાયમાં પ્રત્યય અધિકાર આવતો હોવાથી આપોઆપ જ બધાની પ્રત્યયસંજ્ઞા થઈ જશે. આ પ્રમાણે એક સાથે સંશીઓ બતાવવાનું ગૌરવ આપોઆપ જ ટળી જશે. સિદ્ધહેમવ્યાકરણમાં આ ચાલુ સૂત્ર પ્રત્યયસંજ્ઞા અંગે અધિકારસૂત્ર તરીકે બનાવ્યું છે. આથી પંચમીથી વિધાન કરાયેલ જે જે હશે તે બધાની પ્રત્યયસંજ્ઞા થઈ જશે. દા. ત. “ર્મનો મ" (૫/૧/૭૨) સૂત્રમાં પંચમીથી વિધાન કરાયેલ “અ” વગેરેની પ્રત્યયસંજ્ઞા થઈ જશે. આથી ગૌરવ નામનો દોષ હવે ઉપસ્થિત થતો નથી.
પૂર્વપક્ષ :- જો ગૌરવને દૂર કરવા માટે પ્રત્યયઃ (૩/૧/૧) એ પ્રમાણે અધિકારસૂત્ર દ્વારા પ્રત્યયસંજ્ઞાનું વિધાન કરશો તો પ્રકૃતિ, ઉપપદ અને ઉપાધિમાં પણ પ્રત્યયસંજ્ઞાની આપત્તિ આવશે. કારણ કે જે જે સૂત્રમાં પ્રત્યયઃ અધિકાર ઉપસ્થિત થશે તો તે તે સૂત્રોમાં જણાવેલ બધાની જ પ્રત્યયસંજ્ઞા થઈ જશે. જો “સ”ની પ્રત્યયસંજ્ઞા થાય છે, તો પાણિની વ્યાકરણ પ્રમાણે (૩/ ૧/૫) સૂત્રમાં જેમ “સ”નું વિધાન કર્યું છે એ જ પ્રમાણે “મુ-તિ” વગેરે પણ તે સૂત્રમાં આવે છે. આથી “મુતિન્” વગેરેની પણ પ્રત્યયસંજ્ઞા થઈ જશે. સિદ્ધહેમવ્યાકરણ પ્રમાણે ‘“ર્મો અન્” (૫/૧/૭૨) સૂત્રમાં અધિકારસૂત્રથી જેમ ‘‘અગ્’”ની પ્રત્યયસંજ્ઞા થશે એ જ પ્રમાણે કર્મસંજ્ઞામાં વર્તમાન તે તે નામોની પણ પ્રત્યયસંજ્ઞા થઈ જશે. આમ અધિકારસૂત્ર દ્વારા પ્રકૃતિ, ઉપપદ વગેરેમાં પણ પ્રત્યયસંજ્ઞાની આપત્તિ આવે છે.
( श०न्या० ) न च, अधिकारे प्रतियोगं प्रत्ययोपस्थाने वाक्यभेदप्रसङ्गात् प्रकृत्यादीनां प्रत्ययत्व-प्रसङ्गाभाव इति, तथाहि - हरतेर्धातोर्दृति - नाथाभ्यां कर्मभ्यां परात् पशौ कर्त्तरि इकारो
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૮
૬૧૮
भवतीत्येकं वाक्यम्, ते च हृ-दृति - नाथ- पशवः प्रत्ययसंज्ञा इति द्वितीयं वाक्यम्; न चैकवाक्यतायां संभवन्त्यां वाक्यभेदो युक्त इति वाच्यम्; यतः सन्नादीनामपि वाक्यभेदेनैव संज्ञा विधेया, नह्यसत: संज्ञिन: संज्ञाविधानमुपपद्यते, तत्रैकेन वाक्येन सन्नादीनां विधिः, अपरेण तेषामेव संज्ञाविधिः, ततो यथा सन्नादीनां वाक्यभेदेन संज्ञाविधिस्तथा प्रकृत्यादीनामपि, प्रतिसंज्ञि प्रत्ययसंज्ञोपस्थानसामर्थ्याच्च संज्ञा - संज्ञिसंबन्धप्रतिपादनवाक्ये संज्ञासंबन्धप्रतिपत्तौ स्वार्थता સ્યાત્ ।
અનુવાદ :- ઉત્તરપક્ષ :- “પ્રતિયોગ” એટલે ‘પ્રત્યેકસૂત્રમાં’ એ પ્રમાણે અર્થ થશે. જો અધિકારસૂત્ર બનાવવામાં આવશે તો પ્રકૃતિ વગેરેની પણ પ્રત્યયસંજ્ઞા થશે એ પ્રમાણે તમે દોષ આપો છો, પરંતુ અમે કહીએ છીએ કે જો પ્રકૃતિ વગેરેની પણ પ્રત્યયસંજ્ઞા કરવામાં આવશે તો ભિન્ન વાક્ય દ્વારા પ્રકૃતિ વગેરેની પ્રત્યયસંજ્ઞા થઈ શકશે, એક જ વાક્યથી અધિકારસૂત્ર દ્વારા પ્રકૃતિ વગેરેની પ્રત્યયસંજ્ઞા થઈ શકશે નહીં. (૫/૧/૯૭) સૂત્રમાં ‘“વૃતિ” અને “નાથ” સ્વરૂપ કર્મથી પર પશુ સ્વરૂપ કર્તા હોતે છતે “ગર” થાય છે. આમ (૫/૧/૯૭) સૂત્રના સામર્થ્યથી પ્રથમાં વિભક્તિ અંતવાળું નામ ‘‘ફન્ગર' છે અને એની સાથે પ્રત્યયનો અધિકાર જોડાઈ શકશે. કારણ કે “પ્રત્યયઃ' એ પ્રમાણે પ્રથમા વિભક્તિનું સમાનાધિકરણપણું ‘‘ફાર’ સાથે છે. હવે જો “કૃતિ”, “નાથ' વગેરે બધાની પ્રત્યયસંશા કરવી હશે તો નવું વાક્ય કરવું પડશે એ આ પ્રમાણે થશે. “તે ૬ -કૃતિ-નાથ પશવ: પ્રત્યયસંજ્ઞા તિ ।” આમ પ્રકૃતિ વગેરે ભિન્ન વિભક્તિવાળા હોવાથી પ્રકૃતિ વગેરેની પ્રત્યયસંજ્ઞા કરવા માટે સૌ પ્રથમ તેઓને પ્રથમા વિભક્તિવાળા બનાવીને ત્યારબાદ પ્રત્યયસંજ્ઞા થઈ શકશે. આમ પ્રકૃતિ વગેરેની પ્રત્યયસંજ્ઞા કરવામાં આવે તો વાક્યભેદનો પ્રસંગ થાય છે. અને વાક્યભેદનો પ્રસંગ, અર્થબોધ કરવામાં દોષરૂપ છે. વાક્યભેદ દોષરૂપ કઈ અપેક્ષાએ છે ? દા. ત. ‘વેવવત્ત: વૃક્ષાત્ પતતિ ।'' એ પ્રમાણે એક વાક્ય છે. હવે કોઈક વ્યક્તિ એ પ્રમાણે કહે કે “રેવવત્તઃ વૃક્ષોઽસ્તિ ।” ત્યારબાદ “સ (ટેવવત્ત:) અસ્માત્ વૃક્ષાત્ પતિ ।’” બોલે અને આ રીતે ‘વેવવત્ત: વૃક્ષાત્ પતિ' વાક્યનો બોધ કરે તો તે દોષરૂપ છે. તે પ્રમાણે અહીં પણ એક વાક્યથી જો “ફા' વગેરેની વિભક્તિના સમાનાધિકરણપણાંથી પ્રત્યયસંજ્ઞા થઈ જતી હોય તો વાક્યભેદ કરવો યોગ્ય નથી. હવે જો વાક્યભેદ થશે નહીં તો પ્રકૃતિ વગેરેમાં પ્રત્યયસંજ્ઞાની આપત્તિનો દોષ રહેશે નહીં. પૂર્વપક્ષ : :- આ પ્રમાણે કહેવું નહીં. જ્યાં એક વાક્યનો સંભવ હોય ત્યાં વાક્યભેદ દોષરૂપ છે, પરંતુ જ્યાં વાક્યભેદ આવશ્યક થઈ પડે છે ત્યાં વાક્યભેદ દોષરૂપ નથી. “સ” વગેરેમાં વાક્યભેદથી સંજ્ઞા કરવી પડે એમ છે. જ્યાં સુધી સંશી વિદ્યમાન નહીં થાય ત્યાં સુધી તેની સંજ્ઞા થઈ શકશે નહીં. આથી એક વાક્યથી ‘“સન્” વગેરેની વિધિ કરવામાં આવે છે અને બીજા વાક્યથી
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૧૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
વિધાન કરાયેલાની સંજ્ઞા કરવામાં આવે છે. દા. ત. ‘“શુ-તિનો...” (૩/૪/૫) સૂત્રથી “સ” નું વિધાન કરવામાં આવ્યું છે. તથા અધિકારસૂત્રથી “સ” વગેરેની પ્રત્યયસંજ્ઞા થશે. આમ જે પ્રકારે “” વગેરેમાં વાક્યભેદથી સંજ્ઞાવિધિ થાય છે તે જ પ્રકારે પ્રકૃતિ વગેરેમાં પણ વાક્યભેદથી સંજ્ઞાવિધિ થઈ શકશે.
ઉત્તરપક્ષ :- સમાનાધિકરણપણું તો “સ”, “અ” વગેરે પ્રત્યયોની સાથે જ છે, પરંતુ “શુક્–તિક્’” વગેરે પ્રકૃતિઓની સાથે નહીં. કારણ કે આ પ્રકૃતિઓ પંચમી વિભક્તિમાં આવી છે. માટે પ્રકૃતિ વગેરેની સંજ્ઞાવિધિ (પ્રત્યયસંજ્ઞાવિધિ) થઈ શકશે નહીં.
પૂર્વપક્ષ :- ‘સન્” વગેરેમાં વાક્યભેદ કરવા દ્વારા સંજ્ઞાવિધિ અવશ્ય થશે જ. એ જ પ્રમાણે પ્રકૃતિ આદિમાં પણ પ્રત્યયસંજ્ઞાની ઉપસ્થિતિના સામર્થ્યથી સંજ્ઞા-સંજ્ઞી સંબંધને યોગ્ય એવી વિભક્તિની જાણકારી દ્વારા પ્રથમા વિભક્તિને અધ્યાહારથી લાવીને પ્રત્યયસંજ્ઞાવિધિ થઈ શકશે. પ્રત્યયનો અધિકાર દરેક સૂત્રમાં જાય છે. આથી જે પ્રમાણે “સ”ની સાથે પ્રથમા વિભક્તિના સંબંધથી “સ”ની પ્રત્યયસંજ્ઞા થઈ એ જ પ્રમાણે “શુક્-તિબ્” વગેરે પ્રકૃતિઓની સાથે પણ પ્રથમા વિભક્તિનો અધ્યાહારથી સંબંધ થવાથી પ્રત્યયસંજ્ઞાવિધિ થશે. કોઈક વ્યક્તિ કહે “વૃક્ષસ્ય સમીપસ્થાત્ પુરુષાત્ અહમ્ ગચ્છામિ ।' (વૃક્ષની સમીપ રહેલા પુરુષ પાસેથી હું જાઉં છું.) હવે અહીં જો એ પુરુષની દેવદત્તસંજ્ઞા કરવી હોય તો “પુરુષાત્’શબ્દ જે પંચમી વિભક્તિમાં છે તેમાં અધ્યાહારથી પ્રથમા વિભક્તિ સમજીને જ સંજ્ઞાવિધિ થઈ શકશે. દા. ત. “પુરુષોઽયં વેવત્તઃ ।'' આ ઉદાહરણની ઉપમાથી જ અમે કહીએ છીએ કે જ્યારે સંજ્ઞા અને સંન્નીના સંબંધની જાણકારી કરવી હોય તો અધ્યાહારથી પ્રથમા વિભક્તિ આવી જ જશે.
ઉત્તરપક્ષ :- ‘શુ-તિગ્’” વગેરેમાં જે પંચમી વિભક્તિ છે, એમાં પ્રત્યયસંજ્ઞાનું પ્રયોજનપણું તો નથી એટલે કે પોતાની જ પ્રત્યયસંજ્ઞા થાય એવી વિભક્તિ અંતવાળાપણું તો નથી. દા. ત. કોઈક કહે કે લોટામાં લાવવામાં આવેલ જે પદાર્થ છે તે પાણી છે. આ પરિસ્થિતિમાં પાણી સ્વરૂપ સંજ્ઞા લોટામાં લાવવામાં આવેલા પદાર્થની થઈ શકશે, પરંતુ લોટાની પાણી સંજ્ઞા થઈ શકશે નહીં. માટે અમારે કોઈ આપત્તિ પ્રકૃતિ વગેરેમાં પ્રત્યયસંજ્ઞા નિમિત્તક જણાતી નથી.
પૂર્વપક્ષ ઃ- આમ તો “નુ” અને “તિન્”ને પંચમી વિભક્તિ કરી છે, આથી એ પંચમી વિભક્તિનું માત્ર “સ”ની ઉત્પત્તિ કરવા માટેનું જ પ્રયોજન છે, પરંતુ જો પ્રત્યયસંજ્ઞાનો અધિકાર લાવવો હશે તો દરેક સંજ્ઞાઓમાં પ્રત્યયસંજ્ઞા ઉપસ્થિતિના સામર્થ્યથી જ સંજ્ઞા અને સંશીના સંબંધને યોગ્ય એવી વિભક્તિ આવશે તો જ પ્રત્યયસંજ્ઞાનું પ્રયોજન સિદ્ધ થશે. આથી સંજ્ઞા-સંજ્ઞી સંબંધને જણાવનાર વાક્યમાં સંજ્ઞાસંબંધની જાણકારીના નિમિત્તે પ્રથમા વિભક્તિ આવશે તો એમાં સંજ્ઞાનું પ્રયોજનપણું હોવાથી સ્વાર્થતા પ્રાપ્ત થઈ જશે, જે દોષરૂપ થશે નહીં.
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ ૧-૧-૩૮
૬૨૦
:
પાણિની વ્યાકરણમાં ‘‘ક્ર્મબ્યમ્' (૩/૨/૧) સૂત્ર આવે છે, જેનો અર્થ છે ઃ કર્મમાં “અન્” થાય.’ હવે એ જ વ્યાકરણમાં બીજું સૂત્ર આવે છે ‘તોપવતમ્ સક્ષમીસ્થમ્' (૩/૧/૯૨). અહીં (૩/ ૨/૧) સૂત્રમાં “ર્મળિ’માં જે સપ્તમી વિભક્તિ હતી તે ‘‘જ્ઞ” પ્રત્યયની ઉત્પત્તિ માટે હતી. જ્યારે “સપ્તમીÆમ્” એ પ્રમાણે પ્રથમા વિભક્તિ આવી એ ઉપપદસંજ્ઞાના પ્રયોજનવાળી છે. આથી સંજ્ઞાના પ્રયોજન માટે જો અન્ય વિભક્તિ અંતપણું થાય તો એ પોતાના પ્રયોજન અર્થે જ આવેલી વિભક્તિ કહેવાય. આથી સંજ્ઞાકરણ કરવા માટે પ્રકૃતિ વગેરેમાં અન્ય વિભક્તિ કરવી પડે એ કાંઈ દોષરૂપ નથી. અન્ય વિભક્તિ કરવા દ્વારા પણ અધિકારસૂત્ર દ્વારા આવેલ પ્રત્યયસંજ્ઞાનું પ્રયોજનપણું જ છે. આથી પ્રત્યયસંજ્ઞાની જાણકારી પ્રથમા વિભક્તિ દ્વારા થઈ શકતી હોવાથી પોતાના પ્રયોજનવાળી જ વિભક્તિ છે. આ પ્રમાણે અધિકારસૂત્ર દ્વારા પણ પ્રકૃતિ વગેરેમાં પ્રત્યયસંજ્ઞાની આપત્તિ તો ઊભી જ રહે છે.
આ પ્રમાણે અધિકારસૂત્રથી પ્રત્યયસંજ્ઞાનું વિધાન કરવામાં આવશે તો પણ “સન્” વગેરેની સાથે “ગુપ્-તિબ્” વગેરે પ્રકૃતિઓની પણ વાક્યભેદથી પ્રત્યયસંજ્ઞા થઈ જ જશે. જે તમારા પક્ષે આપત્તિ સ્વરૂપ જ છેઃ
।
(શૂન્યા૦ ) યથા ૨ વતખ્તાત્ “ન્નિયાં નુ” [૬.૨.૪૬.] કૃતિ પ્રથમાનિષ્ટિક્ષ્ય (યુનો) वाक्यभेदेन षष्ठ्यां सत्यां लुबुत्पत्तिस्तथा प्रत्ययसंज्ञाऽपि प्राप्नोति । उपाधिशब्देन चेह तुल्यन्यायात् (प्रत्ययनिमित्तत्वेन प्रकृत्या तुल्यन्यायत्वमित्यर्थः । एवं चोपाधिषु तदुद्भावनेनैव विशेषणे - ऽप्युद्भावितैवेति भावः ।) विशेषणमप्युच्यते, क्वचित् तयोर्भेदेन व्यवहारो दृश्यते -*नोपाधिरुपाधेर्भवति विशेषणस्य वा विशेषणम् इति । यदाह
"अर्थविशेष उपाधिस्तदन्तवाच्यः समानशब्दो यः । अनुपाधिरतोऽन्यः स्याच्छ्लाघादिविशेषणं यद्वद्" ॥१॥ इति ।
પૂર્વપક્ષ ચાલુ ઃ- હવે સિદ્ધહેમવ્યાકરણમાં વાક્યભેદ દોષરૂપ નથી માન્યો તેનું એક ઉદાહરણ
:
બતાવે છે : જ્યાં જ્યાં વાક્યભેદ આવશ્યક છે ત્યાં ત્યાં વાક્યભેદ દોષરૂપ થતો નથી. ‘“વતઙાત્’ (૬/૧/૪૫) સૂત્રથી ‘વતન્તુ” શબ્દથી પર અપત્ય વિશેષ અર્થમાં ‘“ય” પ્રત્યય થાય છે. અહીં યત્ પ્રથમા વિભક્તિમાં નિર્દેશ કરાયો છે. આ જ “યત્”નો “સ્ત્રિયામ્ જી” (૬/૧/૪૬) સૂત્રથી ‘“તુ” થશે. હવે (૬/૧/૪૫) સૂત્રમાં તો “ય” પ્રથમા વિભક્તિમાં છે. આ જ “ય”નો તુ કરવો હોય તો ‘‘ય’ને ષષ્ઠી અન્તવાળો જ માનવો પડશે જે વાક્યભેદ કર્યા વગર માની શકાશે નહીં. એ જ પ્રમાણે અહીં પણ અધિકારસૂત્ર દ્વારા જો તે તે સૂત્રોમાં “સ” વગેરેની પ્રત્યયસંજ્ઞા કરવી હશે તો વાક્યભેદ કર્યા વગર પ્રત્યયસંજ્ઞા કરી શકાશે નહીં. હવે જો વાક્યભેદ
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૨૧
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ કરવામાં આવશે તો પ્રકૃતિ વગેરેમાં પ્રત્યયસંજ્ઞા થવાની આપત્તિ તો ઊભી જ રહે છે, જે તમારા પક્ષે દોષ રૂપ જ છે.
આ પ્રમાણે અધિકારસૂત્રથી જો પ્રત્યયસંજ્ઞા કરવામાં આવશે તો પ્રકૃતિ, ઉપાધિ, ઉપપદ વગેરેમાં પ્રત્યયસંજ્ઞા થવાની આપત્તિ ઉત્તરપક્ષને આવે છે. અહીં ઉપાધિ શબ્દનું સ્વરૂપ શું છે ? તથા ઉપાધિ અને વિશેષણમાં કોઈ તફાવત છે કે કેમ ? એના સંબંધમાં પ્રાસંગિક ચર્ચા કરી છે.
તુલ્યન્યાયથી ઉપાધિ શબ્દથી અહીં વિશેષણ કહેવાય છે. તુલ્યન્યાય એટલે શું ? પ્રત્યયનાં નિમિત્તથી જેમ ઉપાધિ થાય છે, તેમ પ્રત્યયના નિમિત્તપણાંથી વિશેષણ પણ થાય છે. આ પ્રમાણે ઉપાધિ અને વિશેષણમાં પ્રત્યયનાં નિમિત્તપણાંની તુલ્યતાથી બંનેમાં સમાનપણું છે. આથી જ આચાર્ય ભગવંતે લખ્યું છે કે, ઉપાધિ શબ્દથી અહીં વિશેષણ કહેવાય છે. ક્યાંક ઉપાધિ અને વિશેષણમાં ભેદથી પણ વ્યવહાર દેખાય છે.
ઉપાધિ અને વિશેષણમાં ભેદ કોના આધારે જણાય છે ? એના સંબંધમાં એક ન્યાય જણાવે છે - ‘ઉપાધિની ઉપાધિ થતી નથી અથવા તો વિશેષણનું વિશેષણ થતું નથી,’ આ પ્રમાણે ન્યાય હોવાથી જ જણાય છે કે, ઉપાધિ અને વિશેષણ બંને ભિન્ન છે. જો ઉપાધિ અને વિશેષણ બંને એક જ હોત તો ક્યાંતો ‘ઉપાધિની ઉપાધિ થતી નથી' એવો જ ન્યાય હોત અથવા તો ‘વિશેષણનું વિશેષણ થતું નથી' એવો જ ન્યાય હોત, પરંતુ બંને ન્યાય પૃથક્ હોવાથી જણાય છે કે બંનેમાં ભેદ છે.
હવે એ બંનેમાં જે ભેદ છે તે એક શ્લોક દ્વારા જણાવે છે.
જે અર્થ વિશેષ છે તે ઉપાધિ કહેવાય છે. જેમ કે અર્થવિશેષ તરીકે “પશુ” શબ્દ આવશે તે ઉપાધિ સ્વરૂપે થશે. ‘“તવન્તવાન્યઃ”નો અર્થ આ પ્રમાણે થાય છે - પ્રત્યયાન્ત શબ્દથી વાચ્ય એવો સમાન શબ્દ જે છે તે ઉપાધિ છે. દા.ત. વૃતિ-નાથાત્ પશાવિ: (૫/૧/૯૭) સૂત્રમાં “” પ્રત્યયાન્તથી વાચ્ય “વૃતિ:િ” અથવા તો નાથહરિ: શબ્દ છે અને આ શબ્દની સાથે સમાન એવો શબ્દ “પશુ’” છે તથા જે અર્થવિશેષ સ્વરૂપ પણ છે. આથી આ ‘“પશુ’” શબ્દ ઉપાધિ છે. આ ‘“પશુ” શબ્દ તરીકે ક્યાંતો કૂતરાં આવે અથવા ગાય આવે. આમ, “પશુ” શબ્દ એ ઉપાધિ સ્વરૂપે છે.
જે ઉપાધિ સ્વરૂપ નથી તે અનુપાધિ સ્વરૂપ કહેવાય છે. આથી ઉપાધિથી ભિન્ન અનુપાધિ સ્વરૂપ થાય છે, જેને વિશેષણ સ્વરૂપ કહેવાય છે. અહીં વિશેષણના ઉદાહરણ તરીકે “નિયા શ્લાધતે' ઉદાહરણ આપવામાં આવ્યું છે. જે પ્રત્યયાન્ત શબ્દથી વાચ્ય ન હોય તે વિશેષણ કહેવાય છે. અહીં “f” શબ્દને તદ્ધિતનો “અ" પ્રત્યય લાગ્યો છે. આથી ચર્મ શબ્દ બનશે.
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૨૨
સૂ૦ ૧-૧-૩૮ આ “” પ્રત્યય ગોત્રવાચક શબ્દને “ોત્રવર...” (૭/૧/૭૫) સૂત્રથી લાગ્યો છે. આ વાવનું સ્ત્રીલિંગ “ I” થશે, જેનું તૃતીયા એકવચન થશે. આ ઉદાહરણમાં પ્રશંસા “સ” પ્રત્યયથી વાચ્ય નથી. આથી જે પ્રત્યયાન્ત શબ્દથી વાચ્ય ન હોય તે ઉપાધિથી અન્ય વિશેષણ સ્વરૂપ કહેવાય છે. “ જ્યા સ્નાયતે”નો અર્થ આ પ્રમાણે થાય છે - તે ગર્ગના કુળના આધારે પ્રશંસા કરે છે. કોઈ વ્યક્તિ જે પ્રમાણે જૈનત્વથી પોતાની પ્રશંસા કરે છે તેવું જ અહીં છે. આ પ્રમાણે જેમ પ્રત્યયની પ્રત્યયસંજ્ઞા થાય છે તેમ પ્રકૃતિ વગેરેની પણ પ્રત્યયસંજ્ઞા થાય જ છે.
(शन्या०) ननु भवतु प्रकृत्यादीनां प्रत्ययत्वं को दोषः ? नहि संज्ञाप्रवृत्तिमात्रादेव दोषा भवन्ति, किन्तु तन्निमित्तकार्यप्रवर्तनात्, न च प्रकृत्यादीनां किञ्चित् तन्निमित्तं कार्यं संभवति, परत्वं तावदवधिविशेषोपादानेन सन्नादिभिरेव प्रतिपन्नम् । न च सन्नादीनां गुपादीनां च परस्परापेक्षि परत्वं युज्यते विरोधात् । उपपदं चात्र “कर्मणोऽण्" [५.१.७२.] इत्यादिरूपं गृह्यते पूर्वैः, तस्य च समासे सति पूर्वनिपातेन भाव्यमिति परत्वाभावः ।
અનુવાદ :- ઉત્તરપક્ષ :- આપના કહેવા પ્રમાણે અધિકારસૂત્ર બનાવવાથી વાક્યભેદ થાય છે અને વાક્યભેદ થવાથી જેમ “સ” વગેરેની પ્રત્યયસંજ્ઞા થાય છે, તેમ પ્રકૃતિ વગેરેની પણ પ્રત્યયસંજ્ઞા થવાનો દોષ આવે છે, તો એ દોષ ભલે આવે. પ્રકૃતિ વગેરેની પ્રત્યયસંજ્ઞા થવાથી અમને કોઈ દોષ નથી. સંજ્ઞા પ્રવૃતિ થવામાત્રથી કોઈ જ આપત્તિ નથી. પ્રકૃતિ વગેરેની પ્રત્યયસંજ્ઞા થયા પછી પ્રત્યયસંજ્ઞા નિમિત્તે જો કોઈ કાર્ય પ્રવર્તે તો જ દોષરૂપ થાય. આ વ્યાકરણમાં પ્રકૃતિ વગેરેની પ્રત્યયસંજ્ઞા થાય તો પણ પ્રત્યયસંજ્ઞા નિમિત્તે કોઈ કાર્ય પ્રવર્તતું ન હોવાથી કોઈ દોષ નથી. - પૂર્વપક્ષ - આ વ્યાકરણમાં પર: (૭/૪/૧૧૮) પરિભાષા આવે છે. એ પરિભાષાથી જે પ્રત્યય હોય તે પ્રકૃતિથી પર જ થાય છે. હવે જો પ્રકૃતિ વગેરેની પ્રત્યયસંજ્ઞા થશે તો તે પ્રકૃતિ સ્વરૂપ પ્રત્યય પણ પરમાં થવાની આપત્તિ આવશે. દા.ત. “TF"થી પર “સ” પ્રત્યય ગુન્ સ્વરૂપ પ્રકૃતિથી પર થશે. એ જ પ્રમાણે “ગુ,” સ્વરૂપ પ્રકૃતિ જો પ્રત્યય થઈ જાય તો મુન્ સ્વરૂપ પ્રકૃતિ પણે પ્રત્યય થવાથી પર થવાની આપત્તિ આવશે.
ઉત્તરપક્ષ - અહીં પરપણું તો અવધિ વિશેષથી જ “મન” વગેરેનું થશે, પરંતુ “મુતિ” વગેરેનું નહીં થાય. સૂત્રમાં “I” અને “તિ”થી પર “સ”નું વિધાન કરવામાં આવ્યું છે, પરંતુ “'થી પર કાંઈ ",” અને “તિ”નું વિધાન કરવામાં આવ્યું નથી. આથી “TS" વગેરે પ્રકૃતિનું પરપણું થશે નહીં.
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૨૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
પૂર્વપક્ષ :- “સન્” વગેરે અને “મુ” વગેરેને એકબીજાની અપેક્ષા છે. આથી જો બંને પ્રત્યય બની જાય તો સન્ને મુન્ની અપેક્ષા હોવાથી ‘શુ’'થી પર “સ” થશે, તે જ પ્રમાણે “મુ”ને “સ”ની અપેક્ષા હોવાથી “સન્’થી પર “ગુપ્” થશે. દા.ત. રેવત્ત અને યજ્ઞવત્ત બંને બાજુ બાજુમાં હોય તો તેવવત્ત તરફથી વિચારતા તેવવત્તથી પર યજ્ઞત્ત આવશે અને યજ્ઞવત્ત તરફથી વિચારતા યજ્ઞત્તથી પર હેવત્ત આવશે. આથી બંને ક્રમશઃ પર થવાની આપત્તિ આવશે. આથી પ્રકૃતિ જો પ્રત્યય બનશે તો “સન્’થી પર “શુક્” સ્વરૂપ પ્રકૃતિ થવાની આપત્તિ આવશે. કારણ કે “તુ” જે પ્રકૃતિ છે, તેની આ સૂત્રથી પ્રત્યયસંજ્ઞા થાય છે. આથી “સ”થી પર પણ “શુ” થવાની આપત્તિ આવે છે.
ઉત્તરપક્ષ :- તમારા કહેવા પ્રમાણે પ્રકૃતિ સ્વરૂપ “શુક્-તિ” વગેરે તથા “સ”ની જો પ્રત્યયસંજ્ઞા થશે તો પરસ્પર અપેક્ષા હોવાથી પ્રકૃતિનું પણ ૫૨૫ણું થશે. આવો દોષ આવતો જ નથી, કારણ કે પ્રત્યયથી પર પ્રકૃતિને પણ માનવામાં આવશે તો સૂત્રથી વિરોધ આવશે. સૂત્ર કહે છે “ગુપ્’થી પર “સ” થાય, જ્યારે તમારા કહેવા પ્રમાણે “સ”થી પર “શુ” થાય છે. આથી સૂત્રની સાથે સ્પષ્ટપણે વિરોધ આવે છે. આ કારણથી પ્રકૃતિ જો પ્રત્યય બનશે તો પરપણાં સ્વરૂપ આપત્તિ આવતી જ નથી.
હવે વાત રહી ઉપપદ અને ઉપાધિની. ઉપપદ તરીકે અહીં ર્મો મળ્ (૫/૧/૭૨) વગેરે સૂત્ર દ્વારા “ર્મન્” વગેરે શબ્દ દ્વારા જણાતા એવા પદો લેવાનું પૂર્વપુરુષોવડે નક્કી કરાયું છે. પાણિની વ્યાકરણમાં ‘તત્રોપવમ્ સક્ષમીસ્થમ્' (૩/૧/૯૨) સૂત્ર આવે છે. જેમાં ઉપપદ તરીકે સપ્તમીમાં રહેલ પદો લેવાનું કહ્યું છે. સપ્તમીમાં રહેલ પદો તરીકે ‘ર્મન્’ વગેરેમાં વર્તમાન શબ્દો છે. આ સંદર્ભમાં જ અહીં આચાર્ય ભગવંતશ્રીએ લખ્યું છે કે ઉપપદ સ્વરૂપે ‘ર્મોડર્’ (૫/ ૧/૭૨) વગેરે જ પૂર્વપુરુષોએ ગ્રહણ કરેલ છે. અહીં આચાર્ય ભગવંતશ્રીએ ઉપપદ સ્વરૂપ કોઈ સંજ્ઞા બનાવી નથી. એની જગ્યાએ પંચમીથી કહેવાયેલ (બ્લ્યુતમ્) નામોનો અન્ય તે તે નામો સાથે સમાસ થાય છે એ પ્રમાણે જણાવેલ છે. આથી “ગર”માં કર્મસંજ્ઞામાં વર્તમાન જે ‘‘મ્ન” શબ્દ છે, તે ઉપપદ સ્વરૂપે ગ્રહણ કરાયો છે. આ ઉપપદની જો પ્રત્યયસંજ્ઞા થશે તો ‘‘—’” શબ્દ પર થવાની આપત્તિ આવશે નહીં. ‘માંં રોતિ કૃતિ ઝુમ્ભાર:' આ પ્રયોગમાં “સ્તુવતમ્ ઋતા” (૩/૧/૪૯) સૂત્રથી સમાસ થશે. “ઘુત્તમ્” એટલે પંચમીથી કહેવાયેલું જે હશે તે “વન્ત” સાથે સમાસ થશે. ઇન્સ્યુતમ્ પદ પ્રથમા વિભક્તિમાં છે. આથી પ્રથમોવતમ્ પ્રાક્ (૩/૧/૧૪૮) સૂત્રથી પ્રથમાથી ઉક્ત થયેલું “ઇસ્યુતમ્” હોવાથી ન્મ શબ્દ પૂર્વમાં જ નિપાત થશે. આથી ઉપપદ સ્વરૂપ “મ્મ” પ્રકૃતિ પરમાં નિપાત નહીં જ થાય, માટે ઉપપદ સ્વરૂપ પ્રકૃતિ પ્રત્યય બનશે તો પણ કોઈ આપત્તિ નથી.
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૮
૬૨૪
(श०न्या० ) ं उपाधि(धे)रपि पौर्वापर्यस्य लौकिके प्रयोगे नियमाभावात्, स्थितस्यैव हि परत्वस्य शास्त्रेणानुवादात्, शास्त्रस्य विधायकत्वाभावादनुवादकत्वादर्थस्य चोपाधित्वात् तस्य च परत्वासंभवात् परत्वाभावः,
અનુવાદ :- ઉત્તરપક્ષ ચાલુ ઃ- ઉપાધિ પણ પરમાં પ્રયોગ થવાની આપત્તિ થશે નહીં. કારણ કે લૌકિક પ્રયોગોમાં કોને પરમાં મૂકવું તથા કોને પૂર્વમાં મૂકવું, એવો કોઈ નિયમ ન હોવાથી લૌકિક પ્રયોગો પ્રમાણે ઉપાધિ ક્યાંતો ૫રમાં થશે અથવા તો પૂર્વમાં થશે. વ્યાકરણના નિયમથી કદાચ ઉપાધિની પ્રત્યયસંજ્ઞા થઈ પણ જાય તો પણ એકાન્તે પરમાં થવાની આપત્તિ આવશે જ નહીં. શાસ્ત્ર તો સિદ્ધ હકીકતનો અનુવાદ માત્ર કરે છે. પહેલેથી જણાયેલી વાતનું કથન કરવું તે અનુવાદ છે. આથી ઉપાધિ જો ૫૨માં સ્થિત હોય તો પરમાં આવશે. દા.ત. નાથહરિ: પશુ (નાથને હરણ કરવાવાળો પશુ.) ગાયના બે નસકોરામાં જે દોરડુ નાખવામાં આવે છે, તેને નાથ કહેવાય છે. ઉપરોક્ત ઉદાહરણમાં લૌકિક પ્રયોગોમાં ઉપાધિ સ્વરૂપ પશુ શબ્દ પરમાં જ સ્થિત હોવાથી શાસ્ત્રકારો પણ તેને પરમાં જ રાખે છે. દા.ત. કોઈ વ્યક્તિ એમ કહે કે, ‘રાત્રે ભોજન કરવું જોઈએ નહીં’, તો અહીં રાત્રિનો સમય તો જગતમાં પ્રસિદ્ધ જ છે. આ જ પ્રસિદ્ધ સમયનું શાસ્ત્રકારોએ કથન કર્યું હોવાથી વાક્યમાં “રાત્રે” સ્વરૂપ જે પદ છે તે અનુવાદ સ્વરૂપ છે અને ‘ભોજન કરવું જોઈએ નહીં’ એ વિધિ સ્વરૂપ છે. શાસ્ત્ર ક્યારેય નવું વિધાન કરી શકતું નથી. શાસ્ત્ર તો માત્ર સિદ્ધ હકીકતોને જ જણાવે છે. અર્થવિશેષ ઉપાધિ હોય છે તેનું ૫૨૫ણું સંભવતુ નથી. માટે ઉપાધિમાં પરત્વનો અભાવ થાય છે. “વૃત્તિરિ:” એ શબ્દ છે, જ્યારે આ શબ્દનો અર્થવિશેષ પશુ સ્વરૂપ પદાર્થ છે, જે ઉપાધિ સ્વરૂપ છે અને આવા અર્થવિશેષમાં ૫૨૫ણું સંભવી શકતું નથી. અર્થ એ તો વાચકના વાચ્ય સ્વરૂપ હોય છે અને તે વાચક દ્વારા વાચ્ય-વાચકભાવ સંબંધથી જણાય છે માટે ઉપાધિમાં પરત્વનો અસંભવ હોવાથી ઉપાધિ પ્રત્યય બનશે તો પણ પર થવાનો દોષ આવશે નહીં.
(श०न्या०) नैवम्-प्रकृत्यादीनां प्रत्ययत्वे परत्वादिदोष:, तथाहि -प्रकृति-प्रत्यययोः (पर्यायेण) परस्परापेक्षं परत्वं स्यात्, यदि वा शब्दान्तरापेक्षं प्रकृतेः, प्रकृत्यपेक्षं तु प्रत्ययस्येति, उपपदस्यापि परत्वात् “प्रथमोक्तं प्राक्” [३.१.१४८. ] इति राजपुरुषादिषु सावकाशं बाधित्वा परत्वं स्यात्, (भोक्तुं व्रजतीत्येव च नित्यं स्यात्, न तु व्रजति भोक्तुमिति) उपाधिवाचिनोऽप्यनियमे પ્રાપ્તેઽયં નિયમ: (પ્રાસે ‘‘પર:’’ કૃતિ નિયમ:) ચા- યઃ પ્રત્યય: સ પર * કૃતિ પરિભાષળાત્ ।
અનુવાદ :- પૂર્વપક્ષ :- પ્રકૃતિ વગેરેમાં જો પ્રત્યયપણું થશે તો પરત્વ વગેરે દોષ આવશે જ. તે આ પ્રમાણે આવશે : પ્રકૃતિ અને પ્રત્યય બંનેનું એકબીજાની અપેક્ષાવાળું પ૨પણું થશે.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૨૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ પ્રકૃતિ અને પ્રત્યય બંને એકબીજાની અપેક્ષાવાળા થશે, આથી બંનેમાં પરપણાંની પ્રાપ્તિ આવશે. એક વ્યક્તિની બાજુમાં બીજી વ્યક્તિ ઊભી હોય તો પહેલી વ્યક્તિની અપેક્ષાએ બીજી વ્યક્તિ ૫૨ કહેવાશે અને બીજી વ્યક્તિની અપેક્ષાએ પહેલી વ્યક્તિ પર કહેવાશે. આમ, બે વ્યક્તિમાં એકબીજાની અપેક્ષાવાળું પ૨પણું એક જ સમયે ઘટી શકે છે. આ જ પ્રમાણે પ્રકૃતિ વગેરેની જો પ્રત્યયસંજ્ઞા થશે તો પ્રકૃતિ અને પ્રત્યય એકબીજાની અપેક્ષાવાળા હોવાથી બંનેમાં પરસ્પરની અપેક્ષાવાળું પરત્વ એક જ સમયે થશે. આમ પ્રકૃતિ જો પ્રત્યય બની જશે તો પ૨૫ણાંની આપત્તિ આવે છે.
કદાચ તમે એમ કહેશો કે પ્રત્યયની પછી પ્રકૃતિ ન આવે તો અમે કહીશું કે અન્ય શબ્દની અપેક્ષાએ પ્રકૃતિનું પ૨પણું થશે અને પ્રકૃતિની અપેક્ષાએ પ્રત્યયનું પરપણું થશે. દા.ત. ‘‘વુમ્માર” શબ્દમાં ‘“વુરૂ” શબ્દની અપેક્ષાએ “” ધાતુનું ૫૨૫ણું થશે તથા “” ધાતુની અપેક્ષાએ “અ” પ્રત્યયનું ૫૨૫ણું થશે. આ પ્રમાણે જો માનશો તો જ્ન્મ સ્વરૂપ ઉપપદનું પણ પ્રત્યયપણું પ્રાપ્ત થવાથી પ૨૫ણું થશે. ખરેખર તો પંચમીથી ઉક્ત થયેલું નામ “ર્મળ:” શબ્દ છે અને આ “ર્મનઃ” પદ ‘“સિ’થી ઉક્ત થયેલું હોવાથી ‘‘ઇસ્યુક્તમ્’” પદ પ્રથમા વિભક્તિમાં છે. સમાસમાં જે જે પદ પ્રથમાથી ઉક્ત થયેલું હોય તે તે પદ ‘પ્રથમોતમ્ પ્રા’ (૩/૧/૧૪૮) સૂત્રથી પૂર્વમાં આવે, પરંતુ ઉપપદ સ્વરૂપ જે “મ્મ” શબ્દ છે, તેની આ સૂત્રથી પ્રત્યયસંજ્ઞા થવાથી હવે “પર:” પરિભાષાથી પર થવાની આપત્તિ આવશે. “રાનપુરુષ:' વગેરે પ્રયોગોમાં (૩/૧/૧૪૮) સૂત્ર અવકાશવાળું હતું અર્થાત્ “રાજ્ઞપુરુષ' વગેરે પ્રયોગોમાં (૩/૧૧૪૮) સૂત્રનું સફળપણું પ્રાપ્ત થાય છે તે સૂત્રનું “મ્માર” વગેરે પ્રયોગોમાં સફળપણું ન થવાથી પર: પરિભાષાથી જ્જ શબ્દમાં ૫૨૫ણાંની પ્રાપ્તિ આવશે. જ્યારે એક જ પ્રયોગમાં બે સૂત્રોની પ્રાપ્તિ એકસાથે આવતી હોય ત્યારે પરસૂત્ર બળવાન બનવાથી પરસૂત્રનું જ કાર્ય થાય છે. આથી “મ્મમ્” પદ જે (૩/૧/૧૪૮) સૂત્રથી પૂર્વમાં નિપાત થવાનું હતું. એને બદલે આ સૂત્રથી ઉપપદની પણ પ્રત્યયસંજ્ઞા થવાથી પરઃ પરિભાષાથી પરપણાંની પ્રાપ્તિ આવશે. પરઃ પરિભાષા (૭/૪/૧૧૮) સૂત્રથી પ્રાપ્ત થાય છે.
“મોન્તુમ્ વ્રગતિ” વગેરે પ્રયોગોમાં વ્રગતિ ક્રિયા ઉપપદ સ્વરૂપ છે અને જો ઉપપદની પ્રત્યયસંજ્ઞા થશે તો “બોતુમ્ વ્રતિ” પ્રયોગ જ નિત્ય થશે, પરંતુ “વ્રગતિ મોવતુમ્” પ્રયોગ નહીં થાય.
ઉપાધિવાચક નામની પણ પ્રત્યયસંજ્ઞા થવાથી પહેલા જે નિયમનો અભાવ હતો તેને બદલે હવે જે પ્રત્યય હોય તે પર થશે આવો નિયમ હોવાથી અને ઉપાધિવાચક નામની આ સૂત્રથી પ્રત્યયસંજ્ઞા થવાથી ઉપાધિવાચક નામ પરમાં જ આવશે. જે પ્રત્યય હોય છે, તે ૫રમાં થાય
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૮
૬૨૬ છે એવું (૭/૪/૧૧૮) સૂત્રમાં કહેવાયું છે. આમ ઉપાધિવાચક નામમાં અનિયમ હોતે છતે હવે પ્રત્યય થવાથી નિયમ થશે. માટે ઉપાધિવાચક નામ પણ પરમાં નિપાત થશે.
(शब्न्या०) विधानापेक्षायां तु प्रत्ययसंज्ञायां न दोषः, प्रकृत्यादीनामविधीयमानत्वात् । अधिकारेऽपि तर्हि न भविष्यति, प्रकृत्यादीनां भूतविभक्त्या (सिद्धत्वबोधकविभक्त्या) निर्देशात् सन्नाद्युत्पत्तौ निमित्तभावेनोपादानात् पारार्थ्यात् स्वसंस्कारं प्रति प्रयोजकत्वाभावाद् दोषाभावः, यतो निमित्तानि निमित्तकार्यार्थानि भवन्ति ।
અનુવાદ - પૂર્વપક્ષ - આથી વિધાન અપેક્ષાએ જો પ્રત્યયસંજ્ઞા કરવામાં આવશે તો પ્રકૃતિ વગેરેમાં પ્રત્યયસંજ્ઞાની આપત્તિ આવશે નહીં. જે જે સૂત્રોમાં અજ્ઞાત વસ્તુનું કથન કરવામાં આવશે તેને તેને વિધાન કહેવામાં આવશે. દા.ત. “TY” અને “તિ” ધાતુથી પર “સ” પ્રત્યય થાય છે એવું કહેવામાં આવે તો “ગુ;” અને “તિર્” જ્ઞાત છે, જ્યારે “સ” અજ્ઞાત હતો. આથી જ “સન” વિધાન સ્વરૂપે થાય છે. અને જે વિધાન સ્વરૂપે છે તેની જ પ્રત્યયસંજ્ઞા થતી હોવાથી પ્રકૃતિ વગેરેમાં પ્રત્યયસંજ્ઞાની આપત્તિ નહીં આવે, કારણ કે પ્રકૃતિ વગેરેનું તે તે સૂત્રોમાં વિધાન કરવાપણું થતું નથી.
ઉત્તરપક્ષ - તમે જો વિધાન અપેક્ષાએ પ્રત્યયસંજ્ઞા માનશો તથા જેનું જેનું વિધાન કરવામાં આવે તેની પ્રત્યયસંજ્ઞા થશે એવું કહેશો તો આ પરિસ્થિતિમાં અમે કહીશું કે અધિકારસૂત્ર કરવામાં આવશે તો પણ પ્રકૃતિ વગેરેમાં પ્રત્યયસંજ્ઞાનો દોષ આવશે નહીં.
હવે પ્રથમથી જે જે વિદ્યમાન હોય છે, તે ભૂત વિભક્તિ કહેવાય છે. ભૂત વિભક્તિ સિદ્ધ વિભક્તિ પણ કહેવાય છે. દા.ત. “ જાને ૩પવિતિ" પ્રયોગમાં “1” અને “માસને” પ્રથમથી જ વિદ્યમાન છે. આથી તે ભૂત વિભક્તિ કહેવાય છે. જયારે “રૂપવિતિ'માં પ્રથમથી વિદ્યમાનપણું ન હોવાથી તેની વિભક્તિને સાધ્ય વિભક્તિ કહેવામાં આવે છે. “” ધાતુથી “” થાય છે, તો અહીં ધાતુની જે વિભક્તિ છે, તે ભૂત વિભક્તિ છે અને “મ" પ્રત્યયની જે વિભક્તિ છે, તે સાધ્ય વિભક્તિ છે. ઘણું કરીને કારક વિભક્તિઓ ભૂત વિભક્તિ તરીકે હોય છે. જ્યારે પ્રથમા વિભક્તિ એ સાધ્ય વિભક્તિ તરીકે હોય છે. “T,” અને “તિનુ” ધાતુથી “સન" પ્રત્યય થાય છે એવું જયારે કહેવામાં આવે ત્યારે “પ તિજ્ઞઃ"ને જે વિભક્તિ થઈ છે, તે સિદ્ધ વિભક્તિ છે તથા “સ” પ્રથમા વિભક્તિમાં છે. આથી “સ”ની સાધ્ય વિભક્તિ છે. આમ પ્રકૃતિ સ્વરૂપ જે “” અને “તિનું” છે એનો ભૂત વિભક્તિથી નિર્દેશ થયો હોવાથી સનતિ" પ્રત્યયની ઉત્પત્તિમાં નિમિત્તભાવથી ગ્રહણ કરાય છે. આમ “TY” અને “તિ”ની જે પંચમી વિભક્તિ છે, તે સન પ્રત્યયના વિધાનને માટે આવી
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૨૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ છે, પરંતુ પ્રકૃતિનાં પોતાના જ પ્રત્યયસંજ્ઞાના વિધાન માટે નથી આવી. આથી પોતાની જ પ્રત્યયસંજ્ઞા થઈ શકશે નહીં.
આ પંચમી વિભક્તિ પરના પ્રયોજનથી આવી છે. જેનું જેનું નિમિત્તભાવથી ગ્રહણ થાય છે, તે તે પર પ્રયોજનવાળા હોવાથી સ્વસંસ્કાર પ્રત્યે નિમિત્તસ્વરૂપ બની શકતાં નથી. અહીં સ્વસંસ્કાર એટલે વ્યાકરણ સંબંધી પોતાની પ્રક્રિયા માટે નિમિત્ત સ્વરૂપ બનતા નથી. વ્યાકરણ સંબંધી પ્રક્રિયા તરીકે “સન્”ની પ્રત્યયસંજ્ઞા કરવી છે અને “સ”ની પ્રત્યયસંજ્ઞા કરવાની પ્રક્રિયામાં “સન્” જ કારણ બને છે, પરંતુ “સ”ને ઉત્પન્ન કરનાર “શુ” અને “તિ” સ્વરૂપ પ્રકૃતિ કારણ બનતી નથી. આમ પ્રત્યયસંજ્ઞાનું વિધાન નિમિત્તભાવથી ગ્રહણ કરેલ “ગુપ્” અને “તિ”માં થઈ શકતું નથી.
આ વસ્તુને એક ઉદાહરણથી સમજીએ : દા.ત. ‘‘રેવત્ત આમને વિશતિ ।'' અહીં આસન, પરના પ્રયોજનથી છે અર્થાત્ દેવદત્તને બેસાડવાના પ્રયોજનથી છે. આથી આસન દેવદત્તને બેસાડી શકશે, પરંતુ આસન પોતાની જાતે જ પોતાને આસન ઉપર બેસાડી શકશે નહીં. આમ “શુ” અને “તિગ્” નિમિત્તભાવથી ગ્રહણ થયા હોવાથી “શુ” અને “તિન્”ની પ્રત્યયસંજ્ઞા થશે નહીં; પરંતુ માત્ર ‘“સનાવિ”ની જ પ્રત્યયસંજ્ઞા થશે. આથી જો અધિકારસૂત્ર બનાવવામાં આવશે તો પ્રકૃતિ વગેરેમાં પ્રત્યયસંજ્ઞાનો દોષ આવશે નહીં. જે જે નિમિત્તો હોય છે તે તે નિમિત્ત સ્વરૂપ કાર્યના પ્રયોજનવાળા થાય છે. આવો સર્વ સામાન્ય સિદ્ધાંત છે. આથી પંચમીથી વિધાન કરાયેલા જે જે હશે તે બધા જ નિમિત્તો “સ” વગેરે પ્રથમા વિભક્તિવાળામાં પ્રત્યયસંજ્ઞાનું વિધાન કરનારા થશે, પરંતુ નિમિત્તમાં કાર્યનું વિધાન કરનારા નહીં જ થાય. આથી નિમિત્ત સ્વરૂપ પ્રકૃતિ વગેરેમાં પ્રત્યયસંજ્ઞા થવાની આપત્તિ આવશે નહીં.
(श० न्या० ) तत्र वाक्यभेदेनापि विधीयमाना प्रत्ययसंज्ञा सन्नादिभिरेव संबध्यते, तेषामेव निमित्तत्वात् तां प्रति प्रयोजकत्वात् संज्ञासंबन्धप्रतिपत्तियोग्यविभक्तिनिर्देशाद् द्वयोश्च परस्पराकाङ्क्षायां संबन्धाद्, न त्वन्यतराकाङ्क्षायां सीता - रावणयोरिवेति सत्यामपि संज्ञाया आकाङ्क्षायां प्रकृत्यादीनां शेषत्वाद् (विशेषणत्वाद् ) अनाकाङ्क्षत्वात् संज्ञासंबन्धाभावः ।
અનુવાદ :- ઉત્તરપક્ષ :- પ્રત્યયસંજ્ઞા સંબંધી અધિકારસૂત્ર અમે બનાવીએ છીએ, આથી વાક્યભેદ થશે. દા.ત. “તુ” અને “તિક્”થી “સન્” થશે એવું એક વાક્ય થશે અને આ ‘“સ” પ્રત્યયસંજ્ઞાવાળો થશે. આમ, વાક્યભેદથી પણ વિધાન કરાતી એવી પ્રત્યયસંજ્ઞા “સ” વગેરે સાથે જ સંબંધિત થશે.
હવે પંક્તિ લખી છે ‘‘તેષામ્ વ નિમિત્તાત્ ।” અહીં તેષામ્ તરીકે સત્ વગેરે લેવું. આમ,
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ ૧-૧-૩૮
૬૨૮
સન્ વગેરે નિમિત્ત (કારણ) સ્વરૂપ હોવાથી સંજ્ઞા પ્રત્યે સન્ વગેરેનું કારણપણું થાય છે અર્થાત્ પ્રત્યયસંજ્ઞા સ્વરૂપ કાર્ય માટે “સ” વગેરે જ લઈ શકાશે, પરંતુ “પ્ તિન્' વગેરે લઈ શકાશે નહીં.
સંજ્ઞા એ પ્રત્યય છે અને પ્રત્યયની પ્રથમા વિભક્તિ છે. આથી સંજ્ઞા સ્વરૂપ પ્રત્યયની સાથે સંબંધિત થઈ શકે એવા “સ”ની પ્રથમા વિભક્તિ છે. આમ સન્ અને પ્રત્યય બંનેમાં સમાનાધિકરણપણું હોવાથી સંજ્ઞા સંબંધના બોધને યોગ્ય વિભક્તિ “સ”ની હોવાથી “સ”ની જ પ્રત્યયસંજ્ઞા થાય છે.
“સન્’ને પ્રત્યયની આકાંક્ષા છે અને પ્રત્યયને “સન્”ની આકાંક્ષા છે. પ્રત્યયસંજ્ઞા સાથે સંબંધ થવાને યોગ્ય વિભક્તિ “સ”ની હોવાથી બંનેની પરસ્પર આકાંક્ષા છે. હવે બંનેની પરસ્પર આકાંક્ષા હોતે છતે બંનેનો સંબંધ થાય છે, માટે સન્ની પ્રત્યયસંજ્ઞા થાય છે; પરંતુ પ્રકૃતિ વગેરેની પ્રત્યયસંજ્ઞા થતી નથી. અન્યતરની આકાંક્ષા હોતે છતે સંબંધ થઈ શકતો નથી. દા.ત. સીતાને રાવણની આકાંક્ષા છે. જ નહીં અને રાવણને સીતાની આકાંક્ષા છે. આથી બેમાંથી એક જણની આકાંક્ષા હોતે છતે સંબંધ થઈ શકતો નથી. એ પ્રમાણે અહીં પ્રકૃતિને “સ”ની અપેક્ષા છે, પરંતુ “સ”ને પ્રકૃતિની અપેક્ષા નથી. માત્ર પ્રત્યય અને “સ”ને જ એકબીજાની આકાંક્ષા છે અને આ બંનેને એકબીજાની આકાંક્ષા હોવાથી પ્રકૃતિ શેષ થઈ જાય છે અને પ્રકૃતિ શેષ થતી હોવાથી (અર્થાત્ પ્રકૃતિનો પ્રત્યય સાથે સંબંધ તૂટી જવાથી) પ્રકૃતિનું અનાકાંક્ષપણું થાય છે અને પ્રકૃતિનું આકાંક્ષા રહિતપણું થતું હોવાથી પ્રકૃતિની સાથે પ્રત્યયસંજ્ઞાનો સંબંધ થઈ શકતો નથી, આથી જ પ્રકૃતિની પ્રત્યયસંજ્ઞા થતી નથી.
•
(श० न्या० ) नित्यत्वाच्छब्दानां निमित्त - निमित्तिभावो न संभवतीति न वाच्यम्, प्रतिपादकानां शब्दानामुपायभावेन शास्त्रेण व्यवस्थापनात् तदनुगुणविभक्तिनिर्देशादस्ति निमित्तनिमित्तिभावः । लोकेऽपि बहुष्वासीनेषु कश्चित् कञ्चित् पृच्छति - कतरो देवदत्तः ? कतमो યન્નવત્ત: ? કૃતિ, સ આદ-(યોગશ્ને ય: પીઢ તિ) ‘યોદ્યે યજ્જ પીઠે’ ત્યુત્તે નિમિત્તસ્ય નિમિત્તિकार्यार्थत्वादध्यवस्यति - अयं देवदत्तोऽयं यज्ञदत्त इति, नेदानीमश्वस्य पीठस्य वा देवदत्त इति संज्ञा મતિ ।
અનુવાદ :- પૂર્વપક્ષ :- શબ્દો નિત્ય હોવાથી નિમિત્ત-નિમિત્તિભાવ ઘટતો નથી. જો વસ્તુ નિત્ય હોય તો કાર્ય કારણભાવ ઘટી શકે નહીં. દા.ત. વૃક્ષ અને બીજ. અહીં વૃક્ષ એ કાર્ય છે તથા બીજ એ કારણ છે. હવે જો બંને નિત્ય હોય તો કોને કાર્ય કહી શકાય ? અને કોને કારણ કહી શકાય ? અર્થાત્ નિત્ય પદાર્થોમાં નિમિત્ત-નિમિત્તિભાવ ઘટી શકશે નહીં. પતંજલિ તથા મીમાંસકો શબ્દને નિત્ય માને છે. આથી નિમિત્ત-નિમિત્તિભાવ ઘટી શકતો નથી. આ
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૨૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ પરિસ્થિતિમાં “ગુપ્” “તિમ્” વગેરે પ્રકૃતિઓ નિમિત્ત બને છે તથા સન્ વગેરે નિમિત્તિ બને છે એવું કહી શકાશે નહીં.
:
ઉત્તરપક્ષ ઃ- શબ્દો તો જગતમાં પ્રથમથી સિદ્ધ જ છે. શાસ્ત્ર માત્ર સિદ્ધ એવા શબ્દોને પ્રકૃતિ, પ્રત્યય વગેરેનાં વિભાગીકરણ દ્વારા અર્થનો બોધ કરાવવા માટે જિજ્ઞાસુઓને જણાવે છે. આથી પ્રતિપાદક એવા શબ્દોની ઉપાયભાવથી (નિમિત્તભાવથી) શાસ્ત્ર દ્વારા વ્યવસ્થા થઈ છે. વિધાન કરાતા એવા શબ્દોની ઉપાયભાવથી શાસ્ત્ર દ્વારા વ્યવસ્થા થઈ શકે છે. પ્રતિપાદન કરવા માટે શબ્દો નિમિત્ત બન્યા છે. સિદ્ધ શબ્દોને જણાવવા માટે શાસ્ત્રો શબ્દોનું આલંબન લઈને પ્રકૃતિ અને પ્રત્યયના વિભાગ દ્વારા વિધાન કરે છે. આથી શબ્દ નિત્ય હોય તો પણ અર્થનો બોધ કરાવવા માટે પ્રકૃતિ વગેરેમાં અને “સ” વગેરેમાં નિમિત્તનિમિત્તિભાવ થઈ શકે છે.
લોકમાં પણ ઘણાં બધાં લોકો બેઠા હોય ત્યારે કોઈક કોઈકને પૂછે છે કે, કોણ દેવદત્ત છે ? અને કોણ યજ્ઞદત્ત છે ? ત્યારે તે વ્યક્તિ પૂછનાર વ્યક્તિને કહે છે - જે ઘોડા ઉપર બેઠો છે, તે દેવદત્ત છે અને પાટ ઉપર બેઠો છે તે યજ્ઞદત્ત છે. આથી ઘોડો અને પાટ બંને નિમિત્ત સ્વરૂપે થાય છે. આ નિમિત્ત સ્વરૂપ ઘોડો અને પાટ છે તેની જ કાંઈ દેવદત્ત અને યજ્ઞદત્ત સંજ્ઞા થતી નથી. આથી ઘોડો અને પાટ કાંઈ સંજ્ઞા (નિમિત્તિ) સ્વરૂપ થતા નથી. દેવદત્ત અને યજ્ઞદત્ત સ્વરૂપ ` જે સંજ્ઞા છે તે નિમિત્તિ સ્વરૂપ થાય છે. આ પ્રમાણે લોકો બેઠેલા હોય છે. આ બેઠેલા એવા લોકોમાં પણ કોઈ ચોક્કસ વ્યક્તિઓને ઓળખવા માટે કામચલાઉ નિમિત્તનિમિત્તિભાવ કરવામાં આવે છે. આથી સિદ્ધ હકીકતમાં પણ ઘોડો અને પીઠ (પાટ) સ્વરૂપ નિમિત્તનું આલંબન લઈને દેવદત્ત અને યજ્ઞદત્ત સ્વરૂપ નિમિત્તિનો બોધ કરવામાં આવે છે. આ પ્રમાણે અહીં જેમ સિદ્ધ વસ્તુમાં પણ નિમિત્તનિમિત્તિભાવ થયો છે, તે પ્રમાણે શબ્દોમાં પણ નિમિત્તનિમિત્તિભાવ થઈ શકે છે.
(श० न्या० ) प्रधाने कार्यसंप्रत्ययाद् वा, प्रत्ययसंज्ञा स्वविषयप्रक्लृप्तये प्रधानमपेक्षते, न तु पारतन्त्र्यादप्रधानमिति, यथा लोके बहुषु यात्सु कश्चित् कञ्चित् पृच्छति को यातीति ?, स आह-'राजा' (इति, 'राजा') इत्युक्ते प्रधाने कार्यसंप्रत्ययाद् यश्च पृच्छति यश्च कथयति उभयो राज्ञि संप्रत्ययो भवति। भवतु राज्ञः प्राधान्यं तदधीनस्थितित्वादन्येषाम्, इह तु किंकृतं शब्दस्य प्राधान्यम् ? प्रयोजनकृतमिति ब्रूमः, यस्यापूर्वोपदेशस्तस्यैव प्राधान्यं तदर्थत्वात् प्रकृत्यादीनाम्; उपदिष्टाश्च प्रकृत्युपपदोपाधयो धातूपदेशे नामोपदेशे च ।
અનુવાદ :- ઉત્તરપક્ષ :- અમે અધિકારસૂત્ર બનાવીશું તો પણ ‘“સ” વગેરેની જ પ્રત્યયસંજ્ઞા થશે. “પ્રધાનાનુયાયિનો વ્યવહારા મવૃત્તિ" (વ્યવહારો પ્રધાનોને અનુસરનારા હોય છે.) એ પ્રમાણેનો ન્યાય હેમહંસગણિ દ્વારા રચિત ન્યાયસંગ્રહમાં છે. ‘‘પ્રધાને ાર્યસમ્પ્રત્યયો મવતિ'' એવો
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૮
૬૩) ન્યાય પણ છે. પ્રધાન અને અપ્રધાન બંને આવે ત્યારે પ્રધાનમાં કાર્ય પ્રાપ્ત થાય છે.) ઉપરોક્ત ન્યાયો હોવાથી પ્રત્યયસંજ્ઞા પોતાના વિષયને પ્રાપ્ત કરવા માટે (સિદ્ધ કરવા માટે) પ્રધાનની અપેક્ષા રાખે છે. દા.ત. “,” અને “તિન” ધાતુથી “મન” પ્રત્યય થાય છે, એ પ્રમાણે સૂત્ર છે; તો અહીં પ્રત્યયસંજ્ઞા પ્રધાન એવા “મન”ની થાય છે, પરંતુ અપ્રધાન એવા “T,” અને “લત”ની નહીં થાય. પ્રકૃતિ સ્વરૂપ જે “r” અને “તિ” છે, તે પંચમી વિભક્તિથી નિર્દેશ કરાયેલ છે. જ્યારે “ક” સ્વરૂપ પ્રત્યય છે, તે પ્રથમ વિભક્તિથી નિર્દેશ કરાયો છે. જે જે પ્રથમાવિભક્તિથી નિર્દેશ કરાય છે, તે તે પ્રધાન હોય છે. આમ ઉપરોક્ત ન્યાયથી પણ પ્રધાન એવા “સન” વગેરેની જ પ્રત્યયસંજ્ઞા થશે; પરંતુ અપ્રધાન એવી પ્રકૃતિ વગેરેની પ્રત્યયસંજ્ઞા નહીં થાય.
આ સંબંધમાં અમે એક ઉદાહરણ આપીએ છીએ : કોઈક નગરમાં ઘણાં બધા લોકો જતા હોય છે, ત્યારે કોઈક કોઈકને (ચત્રને) પૂછે છે, કોણ જાય છે ? તે સમયે ચૈત્ર જવાબ આપે છે કે, રાજા જાય છે. અહીં ખરેખર તો ઘણાં બધા લોકો જતાં હોય છે; છતાં ચૈત્ર કહે છે કે, રાજા જાય છે. અહીં જ્યારે ચૈત્ર જવાબ આપે છે ત્યારે પૂછનાર અને જવાબ આપનાર બંને સમજી જાય છે કે લોકોના સમૂહ સંબંધી અહીં કોઈ તાત્પર્ય નથી. પૂછનાર પણ પ્રધાનની અપેક્ષાથી પૂછે છે અને જવાબ આપનાર પણ પ્રધાનની અપેક્ષાથી જ પ્રશ્ન પૂછાયો છે એવું માનીને પ્રધાન સંબંધી જ જવાબ આપે છે. આ પ્રમાણે ઉભયને રાજાનો જ બોધ થાય છે. એથી જ જણાય છે કે ઉપરોક્ત ન્યાય હોવો જ જોઈએ.
પૂર્વપક્ષ:- ઉપરોક્ત ઉદાહરણમાં જ્યારે માનવોનો સમૂહ જતો હોય છે ત્યારે પ્રધાન એવો રાજા હોય તો જ માનવોનો સમૂહ જોડાય છે. જો રાજા ન હોત તો માનવોનો સમૂહ પણ ન હોત. આ પ્રમાણે રાજાની પ્રધાનતા સ્પષ્ટપણે જણાય છે; પરંતુ અહીં વ્યાકરણમાં શબ્દ સંબંધી પ્રધાનપણું કેવી રીતે ગણાશે? જેથી પ્રકૃતિને ગૌણ કહો છો અને પ્રત્યયને પ્રધાન કહો છો.
ઉત્તરપક્ષ:- અમે વ્યાકરણમાં પ્રયોજનવડે કરાયેલું પ્રધાનપણે કહીએ છીએ. જેનો જેનો અપૂર્વ ઉપદેશ હોય તેનું તેનું જ પ્રધાનપણું થશે તથા અપૂર્વ ઉપદેશ સ્વરૂપ જે સન વગેરે છે, તેના પ્રયોજનથી જ પ્રકૃતિ વગેરેનું કથન કરવામાં આવ્યું હોય છે. પ્રકૃતિ વગેરે અપૂર્વ ઉપદેશ સ્વરૂપ નથી. પ્રકૃતિ, ઉપપદ અને ઉપાધિનો ઉપદેશ ધાતુપાઠ અને ગણપાઠમાં કરવામાં આવ્યો છે અને એ ગણપાઠ તથા ધાતુપાઠમાં રહેલા શબ્દોનું જ જો સૂત્રમાં આલંબન લેવામાં આવે તો તેઓ પ્રધાન નથી. કારણ કે તે પૂર્વમાં ઉપદેશેલા કહેવાય છે, જ્યારે “સ” વગેરે કોઈક સ્થાનમાં પહેલા ઉપદેશ કરાયેલા નથી, આથી તેઓની પ્રધાનતા થાય છે. આમ વ્યાકરણમાં ઉપરોક્ત પ્રયોજનથી પ્રધાનપણું કરાયું છે.
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૩૧
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ (श०न्या०) यद्येवं निमित्तस्य निमित्तिकार्यार्थत्वाद् अथापि (यद्वा) प्रधाने कार्यसंप्रत्ययात् પ્રત્યાવીનાં 7 મતિ, વિજારમાનાં તુ ખોતિ “ઝપુનતો. પોન્ત” [૬.૨.રૂરૂ.] રૂતિ | अपूर्वश्चैषामुपदेशो निमित्तिनश्चै(वै)त इति, ननु ये तावत् प्रकृतेर्विकारागमास्ते प्रकृत्यनुप्रवेशात् प्रकृतिवत् संज्ञया (न) संभन्त्स्यन्ते, ये तु प्रत्ययस्य ते तद्ग्रहणेन गृह्यन्ते एवं (एवेति) नास्त्यનિષ્ટપ્રસ |
અનુવાદ - પૂર્વપક્ષ - આપ કહો છો કે નિમિત્ત એ નિમિત્તિ સ્વરૂપ કાર્યના પ્રયોજનથી હોય છે. તેથી નિમિત્ત સ્વરૂપ કાર્યની પ્રધાનતા છે અથવા તો પ્રધાનમાં કાર્ય થાય છે એ અપેક્ષાએ પણ અપૂર્વ ઉપદેશ સ્વરૂપ “સ” વગેરેની પ્રત્યયસંજ્ઞા થાય છે; પરંતુ પ્રકૃતિ વગેરેની પ્રત્યયસંજ્ઞા થતી નથી, તો પછી જેમ અપૂર્વ ઉપદેશ સ્વરૂપ પ્રત્યયો છે, તે જ પ્રમાણે અપૂર્વ ઉપદેશ સ્વરૂપ આગમ અને વિકારો પણ છે, તો આગમ અને વિકારોની પ્રત્યયસંજ્ઞા શા માટે નથી કરતાં ? દા.ત. “ત્રપુગતો: પોન્તશ” (૬/૨/૩૩) સૂત્રમાં સન્ત શબ્દથી નિર્દેશ કરાયેલ “” આગમ સ્વરૂપ છે. સૂત્રની ટીકા આ પ્રમાણે છે: “ત્રપુ” અને “નપુ' શબ્દથી પર વિકાર અર્થમાં યથાવિહિત “[" પ્રત્યય થાય છે અને બંને પ્રકૃતિમાં “”નો આગમ થાય છે. આમ “” અપૂર્વ ઉપદેશ સ્વરૂપ હોવાથી તથા નિમિત્તિ સ્વરૂપ પણ હોવાથી તેની પ્રત્યયસંજ્ઞા થવી જ જોઈએ; છતાં તેઓની પ્રત્યયસંજ્ઞા કરવામાં આવતી નથી.
ઉત્તરપક્ષ :- જે પ્રકૃતિના વિકાર અને આગમો છે તે પ્રકૃતિમાં સમાવેશ પામતાં હોવાથી પ્રકૃતિની જેમ જ પ્રકૃતિ સંબંધી વિકાર અને આગમોની પણ પ્રત્યયસંજ્ઞા થતી નથી અર્થાત્ પ્રકૃતિના વિકાર અને આગમો પ્રત્યયસંજ્ઞાને પ્રાપ્ત થતાં નથી
જે પ્રત્યયના આગમો અને વિકારો છે તેઓ પ્રત્યય સંબંધી હોવાથી જે પ્રમાણે પ્રત્યયોની પ્રત્યયસંજ્ઞા થાય છે એ જ પ્રમાણે પ્રત્યયના આગમો અને વિકારોની પણ પ્રત્યયસંજ્ઞા થશે જ. આ પ્રમાણે આગમ અને વિકારો ભલે અપૂર્વ ઉપદેશ સ્વરૂપ હોય, છતાં પણ કોઈ અનિષ્ટનો પ્રસંગે ઉપસ્થિત થતો નથી.
(श०न्या०) नैतदस्ति-प्रकृति-विकारा-ऽऽगमानां तत्संबन्धित्वेऽपि प्रयोजकत्वात् (प्रयुज्यत इति प्रयोजकः प्रयोज्यस्तस्मात् निमित्तित्वादित्यर्थः) प्रधानत्वात् तु(च्च) स्यादेव प्रत्ययसंज्ञा। प्रत्ययसंबन्धिनामपि तदवयवत्वे सिद्धे पृथक् प्रत्ययसंज्ञा स्यादेव योग्यतासद्भावात् ।
અનુવાદ :- પૂર્વપક્ષ :- પ્રકૃતિના વિકાર અને આગમો પ્રકૃતિની સાથે સંબંધ રાખવાથી પ્રકૃતિના ગણાય છે, માટે તેની પ્રત્યયસંજ્ઞા થતી નથી એવું આપ કહો છો; છતાં પણ પ્રકૃતિના વિકાર અને આગમોમાં નિમિત્તિપણું હોવાથી તથા પ્રધાનપણું હોવાથી પ્રત્યયસંજ્ઞા થશે જ. વળી
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૮
૬૩૨
પ્રત્યયના સંબંધી એવા વિકાર અને આગમો ભલે પ્રત્યયના અવયવો બનવાથી પ્રત્યયપણું સિદ્ધ થાય, પરંતુ પ્રકૃતિના વિકાર અને આગમો પણ અપૂર્વ ઉપદેશ સ્વરૂપ હોવાથી તેઓની પણ પ્રત્યયસંજ્ઞા થાય જ છે. જે પ્રમાણે પ્રત્યયની પ્રથમ વિભક્તિ છે તે જ પ્રમાણે આગમો તથા વિકારોની પણ પ્રથમા વિભક્તિ છે. આથી સમાન વિભક્તિવાળા સ્વરૂપ યોગ્યતાનો અભાવ હોવાથી વિકાર અને આગમોની પણ પૃથગે એવી પ્રત્યયસંજ્ઞા થશે જ.
(શ૦ચ૦) ન ર ય: પર: ૪ પ્રત્યય: ર ર વિIRTHI: પરે, તેન તેષાં પ્રત્યયસંજ્ઞા ન भविष्यतीति वाच्यम्, यतो न परत्वनिमित्ता प्रत्ययसंज्ञा, अपि तु प्रत्ययसंज्ञानिमित्तं परत्वम्, तथा च श्नबह्वकानां प्रत्ययसंज्ञा भवति ।
અનુવાદઃ- ઉત્તરપક્ષઃ- વિકાર અને આગમો અપૂર્વ ઉપદેશ સ્વરૂપ હોતે છતે પણ પ્રત્યયસંજ્ઞા થશે નહીં. કારણ કે જે પર હોય તેની પ્રત્યયસંજ્ઞા થાય છે. વિકાર અને આગમો જે હોય છે તે પરમાં આવતાં નથી. તેથી તેઓની પ્રત્યયસંજ્ઞા થશે જ નહીં. - પૂર્વપક્ષ:- આ પ્રમાણે કહેવું નહીં. કારણ કે પરવનિમિત્તવાળી પ્રત્યયસંજ્ઞા નથી. અર્થાત્ જે જે પરમાં હોય તેની તેની પ્રત્યયસંજ્ઞા થાય એવું નથી, પરંતુ પ્રત્યયસંજ્ઞા નિમિત્તવાળું પરત્વ છે અર્થાતુ પ્રત્યયસંજ્ઞા થાય તો પરપણું પ્રાપ્ત થાય છે. આથી જ “ન”, “વહુ” તથા “સ”ની પ્રત્યયસંજ્ઞા થઈ છે, છતાં પણ પરપણું પ્રાપ્ત થતું નથી.
આ ત્રણ પ્રત્યયસંજ્ઞાના સૂત્રો આ પ્રમાણે છે – “ધમ્ વત્ જ્ઞો ન સુવ” (૩૪/૮૨) “ધ” વગેરે ધાતુઓમાં સ્વરથી પર “” પ્રત્યય થાય છે. અહીં પરપણું ન હોવા છતાં પણ “ક”ની પ્રત્યયસંજ્ઞા થઈ છે. એ જ પ્રમાણે “ના: પ્ર વદુર્વા” (૭/૩/૧૨) સૂત્રથી નામથી પૂર્વમાં વહુ પ્રત્યય વિકલ્પ થાય છે. (ઈષતુ અપરિસમાપ્તિ અર્થવાળા નામોમાં) અહીં પણ વહુ'માં પરપણાનો અભાવ હોતે છતે પણ પ્રત્યયસંજ્ઞા થઈ છે તથા “ત્યાદ્રિ-સર્વા..” (૭) ૩/૨૯) સૂત્રથી “ત્યાદ્રિ” અંતવાળા જે સર્વાદિ છે એ સર્વાદિનાં સ્વરોની મધ્યમાં જે અન્ય સ્વર છે, તેની પૂર્વમાં “અ” પ્રત્યય થાય છે. અહીં “મ'માં પરપણાનો અભાવ હોવા છતાં પણ પ્રત્યયસંજ્ઞા થઈ છે. આ પ્રમાણે જ્યાં જ્યાં પ્રત્યયસંજ્ઞા હોય ત્યાં ત્યાં પરત્વ છે એવું નથી. તેથી ઉપરોક્ત “ન”, “વહુ” અને “ક”ની પ્રત્યયસંજ્ઞા થવા છતાં પણ પરપણું પ્રાપ્ત થયું નથી. અર્થાત્ આ ત્રણ પરપણાંના અભાવમાં પણ પ્રત્યયસંજ્ઞાવાળા થયાં છે.
(शन्या०) नैवम्-विकारागमाणां प्रयोजनाभावात् प्रत्ययसंज्ञा न भविष्यति, तथाहिपरविज्ञानं संज्ञायाः फलम्, तत् तेषां न संभवति, षष्ठ्या अन्तग्रहणेन च स्थानसंबन्धस्यावयवसंबन्धस्य च प्रतिपादनात् । भवतु वा परत्वमेव प्रत्ययसंज्ञायाः प्रयोजनम्, तथापि तयोः
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૩૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ स्थाननिर्देशेन विधानाद् विरोधात् परत्वाभावः, पञ्चमीनिर्दिष्टाद् वा प्रत्ययो विधीयते, पञ्चमीनिर्देशे पर्यायेण पूर्वत्व-परत्वयोः प्राप्तयोः “परः" [७.४.११८.] इत्यनेन परत्वं नियम्यत इति नास्ति कश्चिद् विरोधः ।
ઉત્તરપક્ષઃ- ખરેખર તો પરમાં નિર્દેશ થવો એ પ્રત્યયસંશાનું ફળ છે. જેની જેની પ્રત્યયસંજ્ઞા થાય છે, તેનું તેનું પરમાં વિધાન થાય છે. હવે જો પરમાં વિધાન કરવા સ્વરૂપ પ્રયોજન ન હોય તો પ્રત્યયસંજ્ઞા પણ થતી નથી. આથી તમે કહો છો કે પ્રત્યયસંજ્ઞા થાય તો પણ પરમાં વિધાન ન હોઈ શકે, એ વાત બરાબર નથી. પ્રત્યયસંજ્ઞા થાય તો પરમાં વિધાન આવશ્યક જ છે. વિકાર અને આગમોમાં પરમાં વિધાન કરવાના પ્રયોજનનો અભાવ હોવાથી વિકાર અને આગમોની પ્રત્યયસંજ્ઞા થશે નહીં. પ્રત્યયસંજ્ઞા કરવાનું ફળ જ પરમાં વિધાન કરવું તે છે. હવે જો પરમાં વિધાન કરવા સ્વરૂપ ફળ જ ન હોય તો તેઓની પ્રત્યયસંજ્ઞા કરવાનું કોઈ પ્રયોજન રહેતું નથી. માટે વિકાર અને આગમોની પ્રત્યયસંજ્ઞા થતી નથી. વિકાર અને આગમો અનુક્રમે ષષ્ઠી વિભક્તિથી તથા “કન્ત” શબ્દથી જણાવાયા છે. ષષ્ઠી વિભક્તિથી જે જણાવાયું હોય ત્યાં સ્થાન સંબંધ નક્કી થઈ જાય છે, માટે વિકારમાં પરપણું થતું નથી. આગમ અખ્ત શબ્દથી જણાવાયો હોવાથી અવયવ સંબંધનું પ્રતિપાદન કરે છે. આથી આગમ પ્રકૃતિનો અવયવ બનતો હોવાથી આગમમાં પણ પરપણું પ્રાપ્ત થતું નથી. આમ, વિકાર અને આગમમાં પરપણું પ્રાપ્ત ન થવાના કારણે તે બંનેમાં પ્રત્યયસંજ્ઞા પ્રાપ્ત થતી નથી.
પૂર્વપક્ષ :- આ પૂર્વપક્ષ પંક્તિઓ પ્રમાણે આપવામાં આવ્યો નથી, છતાં અધ્યાહારથી અમે જણાવીએ છીએ. જેનું જેનું પંચમીથી વિધાન થયું હોય તેની તેની અધિકારસૂત્રથી પ્રત્યયસંજ્ઞા થશે જ. દા.ત. “પામ્ વરદ્ ો ર તુ ર” (૩/૪/૮૨) સૂત્રમાં વરાત્ શબ્દ પંચમી વિભક્તિમાં છે. આથી “શન”ની પ્રત્યયસંજ્ઞા થશે જ. આ પ્રમાણે વિકાર અને આગમોની પ્રત્યયસંજ્ઞા થાય છે, છતાં પણ વિકાર અને આગમોનું પરપણું થયું નથી. આથી તમે કહો છો કે પ્રત્યયસંજ્ઞાનું ફળ પરપણું છે. આવું વિકાર અને આગમોમાં જણાતું નથી. તેથી વિકાર અને આગમોની પ્રત્યયસંજ્ઞા થતી નથી, એવું આપ જણાવો છો તે બરાબર નથી.
ઉત્તરપક્ષ :- “મવત વા પરત્વમ્ પર્વ...” પંક્તિ દ્વારા આ ઉત્તરપક્ષ જણાવાય છે. ખરેખર તો પ્રત્યયસંજ્ઞાનું પ્રયોજન પરપણાની પ્રાપ્તિ કરાવવાનું જ છે. આથી વિકાર અને આગમોની પ્રત્યયસંજ્ઞા થાય તો પણ સમસ્યા આવશે નહીં. કારણ કે વિકારનો અને આગમનો સ્થાન અને અવયવથી નિર્દેશ થયો હોવાથી પરપણું પ્રાપ્ત થશે. દા.ત. “હન” ધાતુનો “વધ” આદેશ થાય છે, તો અહીં વિકાર સ્વરૂપ “વધ” આદેશ ષષ્ઠીથી બતાવાયો હોવાથી તથા તે દ્વારા તેનું સ્થાન નિશ્ચિત હોવાથી તેમાં પરપણું પ્રાપ્ત થતું નથી. આગમમાં પણ સ્થાન નિશ્ચિત હોવાથી પરપણું
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ ૧-૧-૩૮
૬૩૪
પ્રાપ્ત થતું નથી. બંનેના સ્થાન નિશ્ચિત હોતે છતે પણ પ૨પણાંનો આગ્રહ રાખવામાં આવે તો વિરોધ આવે છે અને આ વિરોધ આવતો હોવાથી જ તેમાં ૫૨૫ણું પ્રાપ્ત થતું નથી.
અથવા તો પંચમીથી નિર્દેશ કરાયા હોવાથી બધા જ પ્રત્યય કહેવાય છે. હવે જે જે પંચમીથી નિર્દેશ કરાય તે બધાની જ ક્યાંતો પૂર્વમાં પ્રાપ્તિ આવશે ક્યાંતો પરમાં પ્રાપ્તિ આવશે. આમ પૂર્વ અને પર બંનેમાં પ્રાપ્તિ આવતી હોવાથી “પર:' (૭/૪/૧૧૮) સૂત્રથી પરપણું કરાય છે. આથી “સ” વગેરે તેમજ પંચમીથી વિધાન કરાયેલા વિકારો કે આગમો બધામાં પ્રત્યયસંજ્ઞાને કારણે પરપણું પ્રાપ્ત થવાનું હતું, છતાં પણ વિકાર અને આગમના ચોક્કસ સ્થાનનો નિર્દેશ કરાયો હોવાથી ૫૨૫ણું પ્રાપ્ત થશે નહીં. માટે કોઈ વિરોધ આવશે નહીં.
(श०न्या० ) अथवा, अन्वर्थसंज्ञाश्रयेणार्थवतः संज्ञाविधानाद् विकाराऽऽगमयोश्चानर्थकत्वात् प्रत्ययसंज्ञाया अभाव:, लघ्वर्थं हि संज्ञाकरणम्, “प्रत्ययः" इति महती संज्ञा क्रियते, तत्करणे एतत्प्रयोजनमन्वर्थसंज्ञा यथा विज्ञायेत - प्रत्याययतीति प्रत्ययः, महत्त्वात् प्रत्ययशब्दस्याऽऽवृत्तिरनुमीयते तेन यः प्रत्यायकः स प्रत्यय इत्यर्थः सिद्ध्यति ।
અનુવાદ :- ઉત્તરપક્ષ :- આમ તો પ્રત્યયસંજ્ઞા થાય તો તેમાં પરપણું પ્રાપ્ત થવું જોઈએ. આથી જેમાં પરપણું પ્રાપ્ત ન થાય એમાં પ્રત્યયસંશા કરવી યોગ્ય નથી. આમ આગમ અને વિકારમાં પ્રત્યય-સંજ્ઞાથી કોઈ પ્રયોજન સરતું નથી, છતાં તેમાં પ્રત્યયસંજ્ઞા કરવામાં આવે તો તે નિરર્થક છે. આમ, છતાં પણ એમાં પ્રત્યયસંજ્ઞા ન થાય એ આવશ્યક છે. આથી અમે બીજો ઉપાય બતાવીએ છીએ.
અહીં અન્વર્થસંજ્ઞાનો આશ્રય હોવાથી અર્થવાની જ પ્રત્યયસંજ્ઞા થાય છે. વિકાર અને આગમમાં અર્થવાપણું ન હોવાથી પ્રત્યયસંજ્ઞાનો અભાવ થાય છે. વ્યાકરણમાં જ્યારે જ્યારે સંજ્ઞા પાડવામાં આવે છે ત્યારે ત્યારે નાની સંજ્ઞા કરવામાં આવે છે. જેમકે “” વગેરે, તેમ અહીં પણ નાની સંજ્ઞા કરવી આવશ્યક હતી; છતાં પણ અહીં ‘“પ્રત્યયઃ' એ પ્રમાણે મોટી સંજ્ઞા કરાઈ છે. તેનાથી જ જણાય છે કે અહીં અન્વર્થસંજ્ઞા છે. જે અર્થને જણાવે છે તે પ્રત્યય છે’ આવો પ્રત્યય શબ્દનો અર્થ છે. “સ” વગેરે ચોક્કસ અર્થોને જણાવે છે માટે તેઓની પ્રત્યયસંજ્ઞા થાય છે. જો પ્રત્યય શબ્દ “સ” વગેરેના અર્થોને જ જણાવશે તો પ્રત્યય શબ્દ માત્ર અર્થને જણાવવામાં જ સાર્થક થઈ ગયો તો હવે એ જ પ્રત્યય શબ્દ સંજ્ઞાને કેવી રીતે જણાવી શકશે ? દા.ત. કોઈક વ્યક્તિ કહે કે, પાચકને બોલાવો તો તે વ્યક્તિ રાંધનારને બોલાવશે. પરંતુ રાંધનાર એવા રતિલાલને પાચક શબ્દથી બોલાવી શકાશે નહીં. જો રતિલાલને બોલાવવા હશે તો રતિલાલ સ્વરૂપ શબ્દનો પણ પ્રયોગ કરવો પડશે. આથી રાંધનાર એવા રતિલાલને બોલાવવા
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૩૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ માટે “પાવ:” તેમજ “તિતાનં:” એ પ્રમાણે બે શબ્દોનો પ્રયોગ કરવો પડશે. એ જ પ્રમાણે અહીં પણ અર્થને જણાવનાર એવો જો પ્રત્યય શબ્દનો અર્થ હશે તો સંજ્ઞાવાચક શબ્દ માટે બીજા કોઈક શબ્દનો પ્રયોગ આવશ્યક થશે. આથી જ અહીં અન્તર્થસંજ્ઞાને કારણે પ્રત્યય શબ્દની આવૃત્તિ કરાય છે અર્થાત્ પ્રત્યય શબ્દ એક જ વાર લખવામાં આવ્યો છે છતાં પણ બે પ્રત્યય શબ્દો સૂત્રમાં છે એવું કલ્પી લેવું. જેથી એક પ્રત્યય શબ્દનો “અર્થને જણાવનારો” એ પ્રમાણે અર્થ થશે તથા બીજો પ્રત્યય શબ્દસંજ્ઞાને જણાવનારો થશે.
(श०न्या०) यद्येवं कादीनां प्रत्ययसंज्ञा न प्राप्नोति, नहि ते किञ्चित् प्रत्याययन्ति, अन्वयव्यतिरेकाभ्यां कादिप्रत्ययवाच्यस्यार्थस्यानवधारणात्, तदभावेऽपि केवलाया एवं प्रकृतेस्तदर्थावगमाद्, नापि तरत्वादिवत् कश्चिद् द्योत्योऽर्थः । यदप्युच्यते * अनिर्दिष्टार्थाः प्रत्ययाः स्वार्थे भवन्ति * इति प्रकृत्यर्थ एव तेषामर्थ इति, तदपि कल्पनामात्रम्-सत्यर्थवत्त्वे प्रत्ययसंज्ञया भवितव्यमित्यवि(भि)हिते तदभावेप्य(स्वार्थावगमादर्थवत्वं कादीनां नोपपद्यते इत्युक्तेऽस्य(વક્તસ્ય) કુત્તરવાહૂ I
અનુવાદ - પૂર્વપક્ષ:- જો આ પ્રમાણે અન્વર્થસંજ્ઞા માનવામાં આવશે તો સ્વાર્થમાં જે “ વગેરે પ્રત્યયો છે, તેઓની પ્રત્યયસંજ્ઞા થશે નહીં. કારણ કે સ્વાર્થના વાચક એવા “અ” વગેરે કોઈ અર્થને જણાવતા નથી. દા.ત. “સર્વ:” શબ્દમાં “" પ્રત્યય સ્વાર્થમાં આવ્યો છે. આ “” પ્રત્યયના અભાવમાં પણ માત્ર “સ” શબ્દનો અર્થ જ પ્રાપ્ત થાય છે, તથા “મ” પ્રત્યયના સદૂભાવમાં પણ માત્ર “સર્વ” શબ્દનો અર્થ જ પ્રાપ્ત થાય છે. આથી અન્વય અને વ્યતિરેકથી “ક” વગેરેના વાચ્ય સ્વરૂપ અર્થનું અવધારણ થઈ શકતું નથી. “મ" પ્રત્યયના અર્થના અવધારણના અભાવમાં પણ માત્ર પ્રકૃતિથી જ “મ" પ્રત્યયનો અર્થ જણાઈ જાય છે. આથી સ્વાર્થિક પ્રત્યયોનો કોઈ વાચ્ય સ્વરૂપ અર્થ નથી.
જેમ “અ” વગેરેનો કોઈ વાચ્ય સ્વરૂપ અર્થ નથી તેમ દ્યોત્ય સ્વરૂપ અર્થ પણ નથી. દા.ત. “પટુતા” શબ્દ આવ્યો હોય ત્યાં “હું” શબ્દનો અર્થ હોશિયાર થાય છે તથા “તરપૂ” પ્રત્યય “પટુ” શબ્દનો જ “વધારે હોશિયાર છે' એવો અર્થ પ્રકાશિત કરે છે. આથી “પટુતા”માં જેમ “તર" પ્રત્યય “પટુ'ના અર્થને પ્રકાશિત કરે છે. એ પ્રમાણે “સર્વ' વગેરે શબ્દોમાં “ વગેરે સ્વાર્થિક પ્રત્યયો કાંઈ “સર્વ” વગેરે પ્રકૃતિના અર્થને પ્રકાશિત કરતાં નથી. માટે “મ' વગેરે સ્વાર્થિક પ્રત્યયોનો “તત્વ” વગેરેની જેમ કોઈ “દ્યોત્ય” અર્થ નથી.
ઉત્તરપક્ષ :- જગતમાં એક ન્યાય આવે છે કે જ્યાં કોઈ અર્થનો નિર્દેશ કરાયો નહીં હોય ત્યાં પ્રત્યયો સ્વાર્થમાં થાય છે. આથી પ્રકૃતિનો જે અર્થ હશે તે જ સ્વાર્થિક પ્રત્યયોનો અર્થ
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૨૮
૬૩૬ કહેવાશે. માટે સ્વાર્થિક પ્રત્યયો સ્વરૂપ જે “અવગેરે છે, તેઓ પણ પ્રકૃતિના અર્થને જણાવતાં હોવાથી “ક” વગેરે પણ અર્થને જણાવનારા થાય જ છે.
પૂર્વપક્ષ :- પ્રકૃતિનો અર્થ જ સ્વાર્થિક પ્રત્યયોનો અર્થ છે, એવું માનીને સ્વાર્થિક પ્રત્યયો “અર્થને જણાવનાર” છે એવું માનવું એ તો કલ્પના માત્ર છે. જેમાં જેમાં અર્થવાનુપણું હોય તેની તેની જ પ્રત્યયસંજ્ઞા કરવા યોગ્ય છે, એ પ્રમાણે આપના વડે કહેવાયું છે. હવે પોતાના કોઈક અર્થના અભાવમાં પણ પ્રકૃતિના જ અર્થનો બોધ થવાથી “મ' વગેરે સ્વાર્થિક પ્રત્યયોનું પણ અર્થવાનપણું માનવું એ તો અસંગત જ છે. પ્રકૃતિના અર્થને જણાવનાર સ્વાર્થિક પ્રત્યયો છે એવું જ કહેવાયું છે એ ઉત્તર તો દુઃખેથી આપી શકાય એવો છે. આથી જ અમે કહીએ છીએ કે, સ્વાર્થિક પ્રત્યયો પ્રકૃતિના અર્થને જણાવે છે, એ તો કલ્પના માત્ર જ છે. આમ, પ્રકૃતિના અર્થને જણાવનાર હોય તે પ્રત્યય કહેવાય એવો અર્થ ઘટી શકતો નથી. આથી સ્વાર્થિક પ્રત્યયોમાં અન્તર્થસંજ્ઞા માની શકાશે નહીં.
(शन्या०) एवं तर्हि प्रत्याय्यते यः स प्रत्ययः, अभिधेयधर्मस्याभिधाने उपचारादेवमुच्यते, ततश्चायमर्थः-यस्यार्थः प्रकृत्या प्रत्याय्यते स प्रत्याय्यमानार्थत्वात् प्रत्याय्यमानः स्वार्थिकः प्रत्ययसंज्ञो भवति । एवमपीच्छार्थसन्नादीनां न प्राप्नोति, नहि ते इच्छायां विधीयमानाः सन्नादयः प्रकृत्या प्रत्याय्यमानार्थाः । एवं तर्हि प्रत्ययशब्दः कर्तृसाधन-कर्मसाधनश्च एक एव शब्दोऽनेक शक्तियोगादङ्गीकृतप्रवृत्तिनिमित्तद्वयोऽङ्गीक्रियते । तत्र यथासंभवं निमित्ताश्रयणेन सन्नादीनां कादीनां प्रत्ययसंज्ञा प्रवर्तते । ण्यन्तस्य च निपातनादचि णिलुप् ।
અનુવાદ - ઉત્તરપક્ષ :- જો “અર્થને જણાવનાર હોય તે પ્રત્યય' એવો અર્થ કરવાથી સ્વાર્થિક પ્રત્યયોમાં આપત્તિ આવે છે, તો અમે પ્રત્યય શબ્દનો અર્થ નીચે પ્રમાણે કરીશું. જેનો અર્થ પ્રકૃતિ વડે જણાય છે તે પ્રત્યય કહેવાય છે.” અહીં જણાવાય છે અર્થ અને એ અર્થ સ્વરૂપ ધર્મને “મ' પ્રત્યયમાં આરોપિત કરો છો, આથી અભિધેય સ્વરૂપ ધર્મ કાંઈ શબ્દમાં આવી શકે નહીં. તમે તો સ્વાર્થિક પ્રત્યયને અર્થ જણાવવા સ્વરૂપ માનો છો. અહીં કર્મણિ પ્રયોગ થયો છે. આથી પ્રથમ વિભક્તિ કર્મને થઈ છે જે અર્થ સ્વરૂપ છે અને આ અર્થ જ “” પ્રત્યયસ્વરૂપ થઈ જાય છે, એ પ્રમાણે તો અસંગતિ આવશે. કારણ કે પ્રકૃતિ વડે અર્થ જણાવાય પરંતુ સ્વાર્થિક એવો “" પ્રત્યય તો અર્થને જણાવતો નથી; છતાં પણ અભિધેય ધર્મનો શબ્દમાં (સ્વાર્થિક) પ્રત્યયમાં ઉપચારથી આરોપ કરીને આ પ્રમાણે કહેવાય છે. આથી આ પ્રમાણે અર્થ સંગત થાય છે : “જેનો અર્થ પ્રકૃતિવડે જણાવાય છે તે જણાવાતા અર્થવાળો એવો સ્વાર્થિક “બ” પ્રત્યયસંજ્ઞાવાળો થાય છે. અહીં પ્રકૃતિના અર્થનો “ક”
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૩૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ શબ્દમાં ઉપચાર કરીને પ્રકૃતિ વડે જણાતો એવો સ્વાર્થિક “અ” વગેરે પ્રત્યયસંજ્ઞાવાળો થાય છે એવું કહેવાયું છે.
પૂર્વપક્ષ :- આવો અર્થ જો પ્રત્યય શબ્દનો માનશો તો ઇચ્છા અર્થવાળા સન વગેરેની પ્રત્યયસંજ્ઞા થશે નહીં, કારણ કે પ્રકૃતિ વડે કાંઈ ઇચ્છા અર્થ બતાવાતો નથી.
ઉત્તરપક્ષ :- પ્રત્યય શબ્દનો કર્મણિ પ્રયોગમાં અર્થ કરીશું તો સન વગેરેમાં આપત્તિ આવે છે તથા કર્તરિ પ્રયોગમાં અર્થ વિચારીશું તો સ્વાર્થિક પ્રત્યયોમાં પ્રત્યયસંજ્ઞા ન થવાની આપત્તિ આવે છે. આ પ્રમાણે અન્તર્થસંજ્ઞામાં કોઈ ચોક્કસ શબ્દને કર્તાકારકવાળો પણ માનીશું અને કર્મકારકવાળો પણ માનીશું. એક શબ્દમાં અનેક શક્તિનો યોગ હોવાથી તે તે શક્તિ માનીને તે તે અર્થ કરી શકાશે. જ્યારે અમારે “સ” વગેરેની પ્રત્યયસંજ્ઞા કરવી હશે ત્યારે કર્તાકારકવાળી શક્તિ માનીશું અને સ્વાર્થિક પ્રત્યયોની પ્રત્યયસંજ્ઞા કરવી હશે ત્યારે કર્મકારકવાળી શક્તિ માનીશું. પ્રતિ + રૂ ધાતુને શાન્ત થવા દ્વારા નિપાતનથી “” થઈને “fm"નો “સુ” થવાથી પ્રત્યય શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
(शन्या०) ननु समानेऽप्यपूर्वोपदेशे त्रापुषं जातुषमित्यत्र प्रत्ययस्तदर्थं प्रतिपादयति नागम इति कुतः ?, उच्यते-प्रत्ययस्यागममन्तरेणापि अन्यत्र प्रयोगान्तरेऽर्थवत्त्वावगतिः, आगमस्य तु प्रत्ययमन्तरेण प्रयोगाभावादन्वय-व्यतिरेकाभ्यामर्थवत्त्वं नावधार्यत इत्यनर्थकत्वमुच्यत इत्यधिकारेऽपि सिध्यति, सत्यम्-पक्षत्रयेऽपि सिध्यति, केवलं गौरवं सूत्रभेदश्च स्यादिति यथान्यासमेवास्तु । अन्वर्थसंज्ञाश्रयणे-ष्वनन्त इत्यनुवादकम् । पञ्चमीनिर्देशाच्च विधिशब्दाध्याहारः, निर्दिष्टशब्दाध्याहारे तु तृतीयया निर्देशः स्याद् यथा-"पञ्चम्या परस्य" इति ("पञ्चम्या निर्दिष्टे પરી” [૭.૪.૨૦૪.] તિ) યુષ્યવાશાસ્તુ સ્થિતી પરસ્થ વિધીયન્ત રૂટા
અનુવાદ :- પૂર્વપક્ષ :- જે જે અપૂર્વ ઉપદેશ સ્વરૂપ હોય તેની તેની પ્રત્યયસંજ્ઞા થાય છે. દા.ત. “ત્રાપુષમ્” અને “નાતુષ.” અહીં (૬/૨/૩૩) સૂત્ર પ્રમાણે “ત્રપુ” અને “ના” શબ્દથી પર વિકાર અર્થમાં યથાવિહિત “[" પ્રત્યય થાય છે તથા “”નો આગમ થાય છે. અહીં “મy" પ્રત્યય તેમજ “”નો આગમ બંને અપૂર્વ ઉપદેશ સ્વરૂપ છે; છતાં પણ “મનુ” વિકાર અર્થને જણાવે છે, પરંતુ આગમ સ્વરૂપ જે “” છે, તે વિકાર અર્થને જણાવતો નથી. આવું કેમ ?
ઉત્તરપક્ષ - પ્રત્યય જ અર્થનો બોધક છે પરંતુ આગમ, અર્થનો બોધક નથી, એના કારણ તરીકે અમે જણાવીએ છીએ કે, “અ” વગેરે પ્રત્યયોનો અર્થ આગમ વિના પણ બીજા કોઈ પ્રયોગોમાં જોવા મળે છે, પરંતુ આગમનો અર્થ પ્રત્યય વિના જોવા મળતો નથી અર્થાત્ પ્રત્યય
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૮
૬૩૮ વિના આગમના પ્રયોગનો જ અભાવ હોવાથી પ્રત્યય વિના આગમનો અર્થ જોવા મળતો નથી.
વિકાર અર્થમાં “અ" પ્રત્યય અન્ય પ્રયોગોમાં પણ જોવા મળે છે, જ્યાં આગમ સ્વરૂપ “F"નો અભાવ હોય છે. આથી અપૂર્વ ઉપદેશ સ્વરૂપ “"નું અર્થવાનપણું નક્કી થાય છે; પરંતુ આગમ સ્વરૂપ “”નું અર્થવાનુપણું થતું નથી. આમ આગમનું અનર્થકપણું કહેવાય છે. એ પ્રમાણે અધિકારસૂત્રથી પણ પ્રત્યયસંજ્ઞા સિદ્ધ થાય છે.
ત્રણ પક્ષ દ્વારા પ્રત્યયસંજ્ઞા સિદ્ધ થાય છે. (૧) પંચમીના નિર્દેશથી વિધાન કરાતાં એવા સન્ વગેરેની પ્રત્યયસંજ્ઞા સિદ્ધ થાય છે. (૨) અધિકારસૂત્રથી પણ પ્રત્યયસંજ્ઞા સિદ્ધ થાય છે. અહીં વાક્યભેદથી પ્રત્યયસંજ્ઞા સિદ્ધ થશે. (૩) અન્વર્થસંજ્ઞાનો આશ્રય કરવાથી પણ પ્રત્યયસંજ્ઞા સિદ્ધ થાય છે. આ પ્રમાણે ત્રણેય પક્ષમાં પ્રત્યયસંજ્ઞા સિદ્ધ થાય છે. માત્ર ગૌરવ અને સૂત્રભેદ થાય છે. ત્રણેય પક્ષમાંથી કોઈપણ પક્ષ ક્ષતિ (દોષ) વગરનો નથી. આથી જે પ્રમાણે અમે સૂત્રમાં રજુઆત કરી છે, એ જ પ્રમાણે પ્રત્યયસંજ્ઞા થવી જોઈએ. અહીં અધિકારસૂત્રથી પ્રત્યયસંજ્ઞા કરવામાં આવી છે. આથી અમે અધિકારસૂત્રવાળો પક્ષ જ રાખીએ છીએ.
જો અન્વર્થસંજ્ઞા પક્ષનો આશ્રય કરવામાં આવે તો “અનન્ત” શબ્દને અનુવાદક સમજવો. અન્વર્થસંજ્ઞા પ્રમાણે તો અર્થને જણાવનાર હોય તે પ્રત્યય કહેવાય છે. આથી “બ” વગેરેની પ્રત્યયસંજ્ઞા થશે; પરંતુ આગમ તો અર્થને જણાવનાર નથી માટે આગમની પ્રત્યયસંજ્ઞા થશે નહીં. આથી સૂત્રમાં “અનન્ત' પદની આવશ્યકતા રહેશે નહીં, કારણ કે જો તેની પ્રત્યયસંજ્ઞા થઈ જતી હોય તો જ તેની બાદબાકી કરવી પડે. અહીં પ્રત્યયસંજ્ઞા થતી નથી પછી એને બાદ કરવાની આવશ્યકતા જ નથી; છતાં પણ તેને રજૂ કરવામાં આવ્યું હોય તો તે અનુવાદ તરીકે સમજવું અર્થાત્ સિદ્ધ હકીકતનું માત્ર કથન કરનાર જ “મનન્ત” પદ રહેશે.
જો સૂત્રમાં પંચમી વિભક્તિથી નિર્દેશ કરાયો હશે તેની પ્રત્યયસંજ્ઞા થાય છે એવું કહેવામાં આવશે તો વિધિ શબ્દ અધ્યાહારથી સમજી લેવો. અર્થાત્ પંચમીથી વિધાન કરાતો શબ્દ પ્રત્યયસંજ્ઞાવાળો થાય છે. અહીં વિધિ શબ્દ અધ્યાહારથી લીધો છે. વિધિને બદલે જો નિર્વિષ્ટ શબ્દ અધ્યાહારથી લેવામાં આવે તો “પન્વયથેન નિર્વિષ્ટ શબ્દ” એ પ્રમાણે પંચમી શબ્દની તૃતીયા વિભક્તિ ટીકામાં લખવી પડશે. જેમ અત્યારે બ્રહવૃત્તિટીકામાં વિધીયમાન શબ્દ અધ્યાહારથી લીધો હોવાથી પશ્વચર્થાત્ એ પ્રમાણે પંચમી વિભક્તિ જણાવી છે, એમ નિષ્ઠ શબ્દ જો અધ્યાહારથી લેવામાં આવશે તો ટીકામાં પવૂગર્થન નિદ્રિષ્ટ શબ્દ લેવામાં આવત. આથી નિર્વિષ્ટ શબ્દ સાથે પશ્વભ્યર્થન એ પ્રમાણે તૃતીયા વિભક્તિ થાત. એને માટે શાસ્ત્રપાઠ આપે છે કે “
પંખ્યા નિષેિ પરણ્ય” (૭/૪/૧૦૪) પરિભાષાના સૂત્રથી નિદ્રિક શબ્દ પહેલા “પન્વગ્યા” શબ્દ દ્વારા તૃતીયા વિભક્તિ જણાવી છે.
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૩૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ २॥ पंयमीथा विधान २॥ये। “वस् नस्" वगेरे माहेश तथा “लुक्"नी प्रत्ययसंश। થશે એ પ્રમાણે આપે આપત્તિ આપેલ હતી. તેના જવાબમાં અમે કહીએ છીએ કે, પંચમીથી विधान २रात डोय ते “सन्" ३ ४ डोय छे, परंतु "युष्मद्" भने “अस्मद्" ॥ ३५ोन। ४ "वस्" - "नस्" वगेरे माहेशो थाय छे, ते ५४थी ५२ विधान २di नथी, परंतु ५४थी ५२४ विमति अन्त "युष्मद्" भने “अस्मद्"न। ५हो २६या डोय तेन। "वस्" भने "नस्" આદેશ વિધાન કરાય છે. આથી પદથી પર રહેલાના તે બધા આદેશો કહેવાય છે. એ જ પ્રમાણે व्यं४नान्त नभोमा ५९ नामथी ५२ २डेद“सि"नो "लुक्" स्व३५ माहेश थाय छे. भाम "गुप्" भने “तिज्"था ५२ ४भ "सन्"नुं विधान २।५ छ, मे प्रभारी व्यं४ान्त नामथा ५२ sis "सि"नुं विधान २०तुं नथी, परंतु “सि" । "लुक्" स्व३५ माद्देशनुं विधान २।५ छे. साप्रभो "वस् - नस्" वगैरे माहेशोभा तथा "लुक्" स्व३५ साद्देशोभा प्रत्ययसंशानी प्राप्ति આવતી જ નથી, માટે અમે સૂત્રમાં નિર્દેશ કર્યો છે તે સ્પષ્ટ જ છે.
-: न्याससारसमुद्धार :अनन्त इत्यादि-न विद्यतेऽन्तशब्दो वाचकोऽभिधायको यस्य स तथा । पञ्चमीति प्रत्ययोऽभिधीयते, स च प्रकृत्यविनाभावीति तेन प्रकृतिराक्षिप्यते, तया चार्थ इत्याह-पञ्चम्यर्थादित्यादि । शब्द इति-स च शब्दो वर्णस्तत्समुदायो वा भवति, शब्द्यत इति कृत्वा शब्दशब्देनोच्यत इति ।
-: न्याससारसभुधारनो अनुवाद :- .. ઉપરોક્ત તમામ પંક્તિઓનો અનુવાદ બૃહવૃત્તિ ટીકાના ન્યાસના અનુવાદમાં આવી गये. .
(न्या०स०) ननु नागमस्य प्रत्ययत्वे को दोष इति ? सत्यम्-'अनन्दत्' इत्यादौ नागमेन धातोः खण्डितत्वाद् 'नन्द्' धातोः प्राक् "अड् धातो०" [४.४.२९.] इत्यडागमो न स्यात् । अथ 'अरुणद्' इत्यादौ श्नप्रत्ययवत् * तन्मध्यपतितस्तद्ग्रहणेन गृह्यते * इति भविष्यति, तर्हि अस्य न्यायस्यानित्यत्वज्ञापनार्थमन्तग्रहणम्, तेन यका सका इत्यादौ इत्वप्रतिषेधः सार्थकः, कस्य प्रकृत्यवयवत्वे त्वित्वप्राप्तिप्रसङ्ग एव न स्यात् । तथाऽन्तग्रहणाभावे लाङ्काकायनिरित्यत्र "चमिवर्मि०" [६.१.११२.] इत्यायनिजि कागमे तस्य प्रत्ययत्वे "ड्यादीदूतः के" - [२.४. १०४.] इत्यनेन हुस्वः स्याद् इति । तथाऽन्तग्रहणाभावे पञ्चम्यर्थाद् विधीयमानत्वेनाऽऽगमस्यापि * प्रत्ययाऽप्रत्यययोः प्रत्ययस्यैव * इति न्यायात् 'प्रेण्वनम्' इत्यादावेव "वोत्तरपदान्त०"
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૮
६४० [૨.રૂ.૭૧.] રૂત્યનેન નવં ચાત, ન તુ ‘પદ્રવાડુિના કન્સેન' રૂત્યાતી “મના સ્વરે.” [૨.૪.૬૪.] इति षष्ठयन्ताद् विधीयमानस्य प्रत्ययत्वाभावात् ।
અનુવાદ :- પૂર્વપક્ષ :- તે તે સૂત્રોમાં મન્ત શબ્દના ગ્રહણ વડે આગમના વિધાનો કરવામાં આવ્યા છે. આથી શંકા થાય છે કે, “” સ્વરૂપ આગમને આગમ ન માનતાં પ્રત્યયસંજ્ઞાવાળો જ થવા દીધો હોત તો કયો દોષ આવત?
ઉત્તરપક્ષ :- “હુ” ધાતુ ઉદિત હોવાથી સ્વરથી પર “”નો આગમ થાય છે. આમ તો ધાતુ “ન” હતો, આથી હ્યસ્તનવિભક્તિ કર્યા બાદ ધાતુની આદિમાં “મટું ધાતો...” (૪/૪ ૨૯) સૂત્રથી “ક”નો આગમ થાત. હવે “” જો પ્રત્યય થયો હોત તો “નર્” ધાતુ ખંડિત થઈ જાત. આથી “”ની આદિમાં જે જ આવવાનો હતો, તે હવે આવી શકશે નહીં. પરંતુ “”ને આગમ સ્વરૂપ માનવાથી અને આગમ પ્રકૃતિનું અંગ બનવાથી હવે “” આગમવાળો ન” ધાતુ અખંડિત મનાતા “ન”ની આદિમાં પણ “મ”નો આગમ થશે.
પૂર્વપક્ષ :- જો તમે એમ કહેશો કે “” પ્રત્યય થવાથી “” ધાતુ ખંડિત થઈ જાય છે, આથી “નર્” ધાતુ સ્વરૂપ પ્રકૃતિ જ નથી રહેતી, માટે “ક”નો આગમ પણ નહીં થાય; તો આ પ્રશ્ન “રુપ” વગેરે પ્રયોગોમાં પણ ઉપસ્થિત થશે. અહીં “ધુ” ધાતુને (૩/૪૮૨) સૂત્રથી પ્રકૃતિમાં જ સ્વર પછી “" પ્રત્યયનું વિધાન થાય છે. આ પ્રયોગમાં “તન્નધ્યપતિતસ્તન વૃદ્યતે” ન્યાયથી જેમ “”ને પ્રકૃતિ કહેવાશે તેમ “ના” વિકરણ પ્રત્યય ઉમેરાયા પછી “રુન”ને પણ પ્રકૃતિ કહેવાશે. અને આમ થવાથી “ન”માં પણ (૪ ૪૨૯) સૂત્રથી “ક”નો આગમ થશે. આમ “સરુ”માં “તન્નધ્ય.” ન્યાયથી આપત્તિ નહીં આવે. તેમ “મન” વગેરે પ્રયોગોમાં પણ આપત્તિ ન આવત. તેથી આ સૂત્રમાં અન્ત શબ્દ લખવાની આવશ્યકતા નથી.
ઉત્તરપક્ષ:- આ સૂત્રમાં અન્તનું ગ્રહણ “તત્પષ્ય...” ન્યાયની અનિત્યતા જણાવવા માટે કર્યું છે. જેથી ધાતુ ખંડિત થઈ જાય તો બનત્ત્વનું પ્રયોગ સિદ્ધ ન થાય. પૂર્વપક્ષ :- “તન્નધ્ય...” ન્યાય અનિત્ય બને છે, એવું આપ કયા આધારે કહો છો?
ઉત્તરપક્ષ:- “ગાયત્ – તત્..” (૨/૪/૧૧૧) સૂત્રથી બાપૂ પ્રત્યય જેની પરમાં છે, એવો પ્રત્યયના અવયવ સ્વરૂપ “ર” પરમાં હોતે છતે “માર"નો “રૂત્વ" થાય છે. અહીં યત્ - તત્ અને ક્ષિપ.... વગેરે શબ્દોને છોડીને “ગ”નો “રૂ" થાય છે. હવે જો “તનધ્યપતિત....” ન્યાય નિત્ય હોત તો જે જે પ્રકૃતિ અથવા પ્રત્યાયની મધ્યમાં આવે છે તે તે બધા જ ક્યાં તો પ્રકૃતિનાં અવયવ બનત અથવા તો પ્રત્યયના અવયવ બનત. “ત્યાતિલ ..” (૭/૩/૨૯)
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪૧
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
સૂત્રથી ત્યાદ્દિ અન્તવાળા ક્રિયાપદોની પૂર્વમાં તથા સર્વાતિ સંબંધી સ્વરોમાં અન્ય સ્વરની પૂર્વમાં “અ” થાય છે. આ “અ” જો ઉપરોક્ત ન્યાયથી પ્રકૃતિનો અવયવ બનત તો પ્રત્યયસંજ્ઞા થાત નહીં. આથી પ્રત્યયસંજ્ઞાના અભાવમાં (૨/૪/૧૧૧) સૂત્રથી “અ”નો “રૂ” થાત નહીં. આથી યા” અને “સા” પ્રયોગમાં “અ”ના “રૂ”ની પ્રાપ્તિ આવત નહીં અને જો “અ”ના “ફ'ની પ્રાપ્તિ જ નથી આવતી તો “ય” અને “તવ્”નું વર્જન તે સૂત્રમાં આવશ્યક ન હતું, છતાં પણ તે સૂત્રમાં “ય” અને “તવ્”નું વર્જન કરવામાં આવ્યું છે. તેનાથી જણાય છે કે “તમધ્ય...” ન્યાય અનિત્ય બને છે, આથી “અ”ની પ્રત્યયસંજ્ઞા થાત અને એ “અ”ના “અ”ના “રૂ”ની પ્રાપ્તિ થાત. માટે જ “ય” અને “તવ્”નું તે સૂત્રમાં વર્જન કરવામાં આવ્યું છે. આ પ્રમાણે ‘“તમધ્યપતિત..." ન્યાય અનિત્ય બને તો જ “મ' પ્રત્યય, પ્રત્યયસ્વરૂપે ગણાશે અને પ્રત્યયસ્વરૂપે ગણાય છે એને જો પ્રત્યયસ્વરૂપે માનવો ન હોય તો ક્યાંતો કોઈ નવો પુરૂષાર્થ કરવો પડે અથવા તો ના નો નિષેધ કરવા માટે તેવી પ્રકૃતિનું વર્જન કરવું પડે. અહીં પણ યર્ અને તદ્ સ્વરૂપ પ્રકૃતિનું વર્જન કરવાથી “મૈં”ના “રૂ”નો નિષેધ થયો છે. અહીં ચાલુ સૂત્રમાં આ ન્યાયની અનિત્યતાને જણાવનાર શબ્દ “અન્ત” છે, જે આ સૂત્રમાં ગ્રહણ કરવામાં આવ્યો છે.
તથા આ સૂત્રમાં ‘‘અન્ત” ગ્રહણ ન કર્યું હોત તો ‘“મિમિ..” (૬/૧/૧૧૨) સૂત્રથી ‘મિ” વગેરે શબ્દને અપત્ય અર્થમાં ‘આયનિગ્” પ્રત્યય વિકલ્પે થાય છે તથા તેના (આયર્નિંગ્) યોગમાં “”નો આગમ થાય છે. હવે (૧/૧/૩૮) સૂત્રમાં (આ સૂત્રમાં) જો અન્ત શબ્દ ન લખ્યો હોત તો “”ની પ્રત્યયસંજ્ઞા થાત અને તેમ થતાં ચાવીવૃતઃ ” (૨/૪/૧૦૪) સૂત્રથી પૂર્વનો સ્વર હ્રસ્વ થાત. આથી “તા” શબ્દના “”નો ‘ઞ” થઈ જાત તથા “જ્ઞાન” એ પ્રમાણે અનિષ્ટ પ્રયોગ થાત, પરંતુ હવે “અન્ત” શબ્દ લખ્યો હોવાથી “”ની પ્રત્યયસંજ્ઞા થશે નહીં. આથી (૨/૪/૧૦૪) સૂત્રથી હ્રસ્વ થવાની આપત્તિ આવશે નહીં. માટે “તાાનિ:” એ પ્રમાણે ઇષ્ટ પ્રયોગની પ્રાપ્તિ થઈ શકશે.
ઉત્તરપક્ષ :- (ચાલુ) :- તથા આ સૂત્રમાં જો ‘અન્ત” શબ્દનું ગ્રહણ ન કર્યું હોત તો જે જે પંચમી અર્થથી વિધાન કરાયેલા હોય તેની પ્રત્યયસંજ્ઞા થાત. આ પરિસ્થિતિમાં X + વુ + અનમાં (૪૪/૯૮) સૂત્રથી ફની પછી નો આગમ થાત તથા (૪/૪/૯૮) સૂત્રમાં ઉતિ: સ્વરાત્ એ પ્રમાણે પંચમી વિભક્તિથી જણાવાયેલ હોવાથી રૂ પછી જે નો આગમ થયો છે, એ આગમની પણ પ્રત્યયાપ્રત્યયયો.... ન્યાયથી પ્રત્યયસંજ્ઞા થાત. આથી ‘‘ફળ્વનમ્’” સ્વરૂપ ઉત્તરપદમાં જ (૨/ ૩/૭૫) સૂત્રથી નો ॥ થાત. ત્યારે ‘મદ્રવાહુના તેેન'' આ પ્રયોગમાં (૨/૩/૭૫) સૂત્રથી “વાદુ” શબ્દને તૃતીયા એકવચનનો “ટા” પ્રત્યય લાગતા બનાત્ સ્વરે નોઽન્તઃ (૧/૪/૬૪) સૂત્રથી ‘¬” ષષ્ઠીથી વિધાન કરાયેલો હોવાથી “ન્’ની પ્રત્યયસંજ્ઞા થાત નહીં. આથી ભદ્રબાહુના શબ્દમાં (૨/
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૮
૬૪૨ ૩/૭૫) સૂત્રથી નો નો વિકલ્પ ન થાત નહીં, પરંતુ (૨/૩/૭૫) સૂત્રમાં ઉત્તરપદમાં રહેલો ન
ક્યો લેવો તે જો પ્રત્યય અને અપ્રત્યય એમ બંને સ્વરૂપવાળો “” મળતો હોત તો “pvqનમ્”માં પ્રત્યયસ્વરૂપ “ર” મળે છે. પણ “પદ્રવદના કુત્તે'માં પ્રત્યાયનો “” નથી, આથી તેમાં
ર”નો “” થાત નહીં. હવે આ સૂત્રમાં “મન્ત” શબ્દ લખવાથી પ્રત્યય અને અપ્રત્યયની કોઈ પસંદગી જ ન રહે માટે બંને પ્રયોગોમાં વિકલ્પ નો | થઈ શકશે.
(ચા૦૩૦) પરે-“ઋતુષ-કૃષ" [૪.રૂ.ર૪.] ફત્યત્ર “છયુ શૈથળે” રૂત્યસ્થ ન प्रत्ययाऽप्रत्यययोः प्रत्ययस्यैव * इति न्यायेन नाऽऽगमस्य प्रत्ययत्वे सत्येव ग्रहणं स्यात्, न तु "श्रन्थश् मोचन-प्रतिहर्षयोः" इत्यस्य तस्मादन्तग्रहणं विधेयम् ।
અનુવાદ:- પ્રત્યયપ્રયો:... ન્યાયથી જ્યાં પ્રત્યય અને અપ્રત્યય બંને હોય ત્યાં પ્રત્યયનું ગ્રહણ કરવું જોઈએ એવું સિદ્ધ થાય છે. “ઋતુષ – પૃષ૦.” (૪/૩/૨૪) સૂત્રથી “શું” અંતવાળા અને “” અંતવાળા ધાતુઓમાં જો ઉપાજ્યમાં “” હોય તો એવા ધાતુઓથી વિધાન કરાયેલ સેટ “વફ્લા” વિકલ્પ કિતવતુ થાય છે. હવે કોઈક “” પ્રત્યયસ્વરૂપ હોય તથા કોઈક “” અપ્રત્યયસ્વરૂપ હોય એ અવસ્થામાં “પ્રત્યયાપ્રત્યય.." ન્યાયથી પ્રત્યયસ્વરૂપ “-”નું જ ગ્રહણ થઈ શકશે. આ પરિસ્થિતિમાં જો આ સૂત્રમાં “મન્ત” શબ્દ ન લખ્યો હોત તો “ઝથુ થજો” એ પ્રમાણે પહેલા ગણના ધાતુમાં (૪૪૯૮) સૂત્રથી જ પંચમીથી વિધાન કરાયેલ એવા “1”ની પ્રત્યયસંજ્ઞા થાત તથા “Q[ મોવન - પ્રતિષયોઃ” એ પ્રમાણે નવમા ગણના ધાતુમાં “” છે તે પ્રત્યયસંજ્ઞાવાળો નથી. આથી હવે ઉપરોક્ત ન્યાયથી પહેલા ગણના “” ધાતુથી જ સેટ “ક્વા” વિકલ્પ કિતવત્ થશે. જ્યારે નવમા ગણના ધાતુથી (૪/૩/૨૪) સૂત્રથી સેટ “વત્તા" વિકલ્પ તિવત્ નહીં થાય. આથી ઇષ્ટ પ્રયોગોની પ્રાપ્તિ થાત નહીં, પરંતુ હવે આ સૂત્રમાં “મન્ત” શબ્દ લખવા દ્વારા “"ની પ્રત્યયસંજ્ઞાનો અભાવ થાય છે. આથી બધા જ “” પ્રત્યયસંજ્ઞાના અભાવવાળા થવાથી “શું” અને “E” અત્તવાળા તથા ઉપાજ્યમાં “”વાળા કોઈપણ ધાતુથી સેટ “સ્વા” (૪/૩/૨૪) સૂત્રથી વિકલ્પ કિતવત્ થશે. આ પ્રમાણે “મન્ત' ગ્રહણ વડે આચાર્ય ભગવંતે ઉપાજ્યમાં “"વાળા તમામ ધાતુમાં (થુ અને અન્તવાળા) ઇષ્ટ પ્રયોગોની સિદ્ધિ કરી. તેથી “મન” ગ્રહણ એ સાર્થક છે.
(ચા૦૦) ૩મયથાપિ પડ્ઝક્યાં સમ્ભવન્યામ્ “” [૭.૪.૨૨૮.] ત પરિભાષા प्रत्ययो नियन्त्र्यते-प्रकृतेः पर एवेति । तर्हि स्वरात् पूर्वो नोऽन्त इत्यपि कथं न लभ्यते ? इति વે, સત્ય-“ વ્યસ્નયા ” [૪.૨.૪૧.] ફર્યાત્રાનુલિત તિ મનાતું, અન્યથોપાત્ત્વવાभावात् प्राप्तिरेव नास्तीति ॥३८॥
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
અનુવાદ :- પંચમીથી વિધાન કરવામાં આવે તે પ્રત્યય કહેવાય છે. આથી બંને પ્રકારે પંચમીનો સંભવ હોતે છતે અર્થાત્ પંચમી પછી પણ પ્રત્યય આવી શકે અને પંચમી પહેલા પણ પ્રત્યય આવી શકે. આથી પ્રત્યયનું સ્થાન પ્રકૃતિની આગળ પણ સંભવી શકે અને પ્રકૃતિની પાછળ પણ સંભવી શકે છે. આમ બંને પ્રકારે પ્રત્યય સંભવતો હોવાથી પરઃ (૭/૪/૧૧૮) પરિભાષાથી પ્રત્યય, પ્રકૃતિથી પરમાં જ આવે છે એવું નક્કી કરાય છે.
જો પ્રત્યય પ્રકૃતિથી પરમાં આવે છે તો આગમમાં સ્વરથી પૂર્વમાં મૈં અન્ત થાય છે, એ પ્રમાણે પણ શા માટે પ્રાપ્ત થતું નથી ? તેના જવાબમાં કહીએ છીએ કે, “અનુત્િ” એવા વ્યંજનાન્ત ધાતુના ‘‘ન્’’નો કિત્ અને કિત્ પ્રત્યયો પર છતાં “નો વ્યગ્નનસ્યા...” (૪/૨/૪૫) સૂત્રથી ઉપાન્ય “”નો “તુ” થાય છે.
હવે જો ઉત્િ ધાતુમાં આગમ સ્વરની પૂર્વમાં આવે તો નદ્ ધાતુમાં “”નો આગમ થતાં આ પ્રમાણે “”ની અવસ્થા થશે - ન્ + આગમનો “” + ઞ + =નર્. અહીં આ પ્રમાણે સ્વરની પૂર્વમાં નો આગમ કરવામાં આવે તો ઉપાજ્યમાં સ્નો સંભવ જ નથી, કારણ કે ઉપાજ્યમાં તો “અ” છે. વળી આમ થાય તો અનુત્િ એવા કથનની આવશ્યકતા જ નથી, છતાં પણ અનુતિ: શબ્દ (૪/૨/૪૫) સૂત્રમાં લખ્યો છે, તેથી જ જણાય છે કે સ્વરથી પર જ મૈં અન્ન સ્વરૂપ આગમ થાય છે.
॥ अष्ट त्रिंशत्तमम् सूत्रम् समाप्तम् ॥
सूत्रम् - डत्यतु सङ्ख्यावत् । १ o ૫ ૨૧ ॥ -: તત્ત્વપ્રકાશિકા :
डतिप्रत्ययान्तमतुप्रत्ययान्तं च नाम सङ्ख्यावद् भवति, एक - द्व्यादिका लोकप्रसिद्धा सङ्ख्या, तत्कार्यं भजत इत्यर्थः ।
-: તત્ત્વપ્રકાશિકાનો અનુવાદ :
‘‘વ્રુતિ’” પ્રત્યયાન્તવાળું અને ‘“તુ” પ્રત્યયાન્તવાળું નામ સંખ્યા જેવું થાય છે. એક, બે વગેરે આદિમાં છે જેને એવો સમૂહ લોકપ્રસિદ્ધ એવી સંખ્યા થાય છે. “રુતિ” અને “ઋતુ”
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૯
૬૪૪ પ્રત્યયાત્તવાળું નામ સંખ્યા જેવું થવાથી સંખ્યાના કાર્યને ભજનારું થાય છે એવો અર્થ ફલિત થાય છે.
(તo yo) તિમિ: શીતઃ-તિ:, “સ@-હતેચ્છાશક્તિછેઃ વસ” [૬.૪. શરૂ૦.] તિ : તિમઃ પ્રહ-વતિયા, “પયાથી થા” [ ૭.૨.૨૦૪.] રૂતિ થા વતિ વાર ચ-તિવૃત્વ, “વારે વૃત્વમ્' [ ૭.૨.૨૦૧.] રૂતિ વૃત્વમ્ एवम्-यतिकः, यतिधा, यतिकृत्वः; ततिकः, ततिधा, ततिकृत्वः । अतुयावत्कः, વાવલ્લી, યાવર્તા; તાવ, તાવહક્કા, તાવવા; જિયેશ, ક્રિયેદ્ધા, જિત્વ: રૂ?
અનુવાદ - સૌ પ્રથમ “તિ" અંતવાળાના ઉદાહરણો બતાવે છે કેટલાકો વડે ખરીદેલ એ પ્રમાણે ખરીદવા અર્થમાં સંખ્યાવાચક એવા “તિ" અંતવાળા નામથી (૬/૪/૧૩૦) સૂત્રથી “" પ્રત્યય થતાં “ત:” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
“કેટલા પ્રકારોવડે” એ પ્રમાણે “સાયા ધા” (૭/૨/૧૦૪) સૂત્રથી પ્રકાર અર્થમાં “ધા" પ્રત્યય થતાં “તિધા" એ પ્રમાણે તદ્ધિતવૃત્તિ પ્રાપ્ત થાય છે.
કેટલીવાર આ ક્રિયા થઈ ?” એ પ્રમાણે “ઋતિ" નામને વાર અર્થમાં “વારે 9ત્વ” (૭) ૨/૧૦૯) સૂત્રથી “કૃત્વ" પ્રત્યય થતાં “તિવૃત્વ” એ પ્રમાણે તદ્ધિતવૃત્તિ પ્રાપ્ત થાય છે.
જે પ્રમાણે “જિમ્” સર્વનામમાંથી બનેલા “ઋતિ" નામને જુદાં જુદાં અર્થવાળા પ્રત્યયો લાગ્યા એ જ પ્રમાણે “” સર્વનામ અને “” સર્વનામમાંથી બનેલા “ત્તિ” અને “તતિ” શબ્દને પણ ઉપરોક્ત પ્રત્યય લાગતા “તિ” વગેરે શબ્દો પ્રાપ્ત થાય છે, જેના અર્થો આ પ્રમાણે છે. “તિ.” જેટલાવડે ખરીદેલું, “તિધા" - જેટલા પ્રકારોવડે, “તત્વમ્” જેટલી વાર, “તતિ” તેટલાવડે ખરીદેલું, “તતિધા” તેટલા પ્રકારોવડે, “તતિત્વમ્” - તેટલીવાર.
“મા” અંતવાળા સંખ્યાવાચકનામોના ઉદાહરણો બતાવે છે : શબ્દોની વ્યુત્પત્તિ ઉપર પ્રમાણે સમજી લેવી. “યાવ:” જેટલાવડે ખરીદેલું, “યાવદ્ધા" - જેટલા પ્રકારોવડે, “વાવેતૃત્વ" - જેટલીવાર. તાવ” - તેટલાવડે ખરીદેલું, “તાવા” - તેટલા પ્રકારોવડે, “તાવવ” - તેટલીવાર. “વિયે.” - કેટલાવડે ખરીદેલું, “વિદ્ધા” - કેટલા પ્રકારોવડે, “
યિત્વ" - કેટલીવાર. હવે પછીના સૂત્રોમાં આચાર્ય ભગવંત શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્ય વિરચિતન્યાસ મળ્યો નથી અથવા તો થોડો ઘણો મળ્યો છે. આથી પરમપૂજ્ય શ્રી વિજયલાવણ્યસૂરીશ્વરજી મ.સા. એ અનુસંધાન
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ કરીને શબ્દમહાર્ણવન્યાસની પૂર્તિ કરી છે. આમ, જોવા જઈએ તો કુલ ૭ અધ્યાયના ૨૮ પાદો છે. જેમાં ૮ પાદો સંબંધી ન્યાય મળે છે. જ્યારે બાકીના ૨૦ પાદ સંબંધી ન્યાસ મળતો નથી. અર્થાત્ બાકીના ૨૦ પાદોમાં આચાર્ય શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યનું લખાણ સંપૂર્ણતયા વિચ્છેદ પામ્યું છે. પહેલા અધ્યાયના પહેલા પાદમાં છેલ્લા ચાર સૂત્રો સંબંધમાં ન્યાય મળતો નથી. જેની પૂર્તિ શ્રી વિજયલાવણ્યસૂરીશ્વરજી મ.સા. કરી છે. તે તે પાદોમાં અમે અનુસંધાન જણાવતા રહીશું.
-ઃ શબ્દમહાર્ણવન્યાસ અનુસંધાન :डत्यत्वित्यादि । डत्यतु इति-डतिश्च अतुश्चेत्यनयोः समाहार इति द्वन्द्वे डत्यतु, यद्वा-डति अतु इति व्यस्तमेव, सौत्रत्वादुत्पन्नाया विभक्तेलुंकि सन्धौ च डत्यतु । इमौ प्रत्ययौ, प्रत्ययस्य च प्रकृतिमाश्रित्यैवात्मलाभात् प्रकृत्यविनाभावित्वम्, तथा च प्रकृत्यविनाभाविना प्रत्ययेन પ્રતિરક્ષAતે, તતશ “પ્રત્યયઃ પ્રકૃત્યારે.” [૭.૪.૨૧.] તિ તદ્રુમ્નવિધી “અધાતુ.” [..ર૭.] તિ નામસ્વીવાદ-તિપ્રથાન્તમryત્યાનં ર નાખેતિ |
- શબ્દમહાર્ણવન્યાસ અનુસંધાનનો અનુવાદ - તુતિઃ ૨ અતુ: ૨ આ બેનો સમાહારદ્વન્દ સમાસ થતા “આંતુ” સામાસિક શબ્દ થાય છે જે આ સૂત્રનાં સામર્થ્યથી સમજવો, વળી તે નપુસંકલિંગ એકવચનમાં છે.
એમ ને એમ છૂટા પ્રત્યયોની પણ અવ્યયસંજ્ઞા થવા દ્વારા પ્રાપ્તિ થઈ જતી હોય અર્થાતુ સમાસ કર્યા વગર પણ ભિન્ન પ્રત્યયોનો બોધ થઈ શકતો હોય તો સમાસનું ગૌરવ કરવાની આવશ્યકતા નથી. ચાસમાં લખ્યું છે કે, “તિ” અને “તું” એ પ્રમાણે પૃથક પૃથફ નિર્દેશ કરાયો છે તથા સૂત્રના સામર્થ્યથી જ ઉત્પન્ન થયેલી એવી વિભક્તિનો લોપ થયો છે અને સંધિ થવા દ્વારા “ ત્યતુ” પદની પ્રાપ્તિ થઈ શકી છે.
આ બંને પ્રત્યયો છે. તથા પ્રત્યયો હંમેશા પ્રકૃતિનો આશ્રય કરીને જ પોતાના સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ કરે છે એવો સિદ્ધાંત હોવાથી પ્રત્યયોનું પ્રકૃતિ સાથે અવિનાભાવીપણું છે. અર્થાત્ પ્રત્યયો પ્રકૃતિ વિના ક્યારેય હોતા નથી. આ સિદ્ધાંતના કારણે પ્રત્યયવડે પ્રકૃતિને અવશ્ય પ્રાપ્ત કરાય છે. તેથી “પ્રત્યયઃ પ્રત્યાઃ ” (૭/૪/૧૧૫) પરિભાષા સૂત્રથી પ્રત્યય પ્રકૃતિ વગેરેનું વિશેષણ થાય છે તથા “વિશેષણમ્ અન્તઃ” (૭/૪/૧૧૩) પરિભાષા સૂત્રથી પ્રત્યયસ્વરૂપ વિશેષણ પ્રકૃતિને અત્તે જ આવશે. આ પ્રમાણે પ્રકૃતિ + પ્રત્યય આવી અવસ્થા પ્રાપ્ત થશે અને આ પ્રકૃતિ + પ્રત્યય અર્થવાનું હોવાથી “અધાતુ..” (૧/૧/૨૭) સૂત્રથી નામસંજ્ઞા થશે. આ પ્રમાણે અંતિમ અર્થ આવો પ્રાપ્ત થશે : “ તિ" પ્રત્યયાન્તવાળું અને “મા” પ્રત્યયાત્તવાળું નામ સંખ્યા જેવું થશે.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૯
૬૪૬ (श० न्यासानु०) डतौ डकारोऽनुबन्धः, स च खलतिप्रभृतीनामौणादिकाऽतिप्रत्ययान्तानामतिप्रसङ्गनिरासार्थः, अभ्युपेयते हि व्युत्पत्तिपक्षोऽप्युणादीनाम् ।
અનુવાદ - “તિ" પ્રત્યયમાં “ડર” અનુબન્ધ છે. જો “ડર” અનુબન્ધ લખવામાં ન આવે તો “ગતિ" પ્રત્યય પ્રાપ્ત થાય અને આમ થાય તો સાત્રિ સંબંધી તિ પ્રત્યયાત્તવાળા “વત્નતિ" વગેરે નામો પણ સંખ્યા જેવા બનવાની આપત્તિ આવે. આ અતિવ્યાપ્તિ નામના - દોષને ટાળવા માટે અમે “ડર” અનુબન્ધ કર્યો છે. પૂર્વપક્ષ :- “ગુણદ્રિયો વ્યુત્પનાનિ નામન” એવો એક ન્યાય છે અને આ ન્યાયથી “3” વગેરે પ્રત્યયાત્તવાળા નામોમાં પ્રકૃતિ અને પ્રત્યયોનો વિભાગ કરીને વ્યુત્પત્તિ થઈ શકતી નથી. આથી “ડર” અનુબન્ધ ન લખ્યો હોત તો પણ “વનંતિ” વગેરે નામોમાં અતિવ્યાપ્તિ નામનો દોષ ઉત્પન્ન થાત નહીં. માટે “ડર” અનુબન્ધની આવશ્યકતા નથી.
ઉત્તરપક્ષ - રૂઢિ નામોમાં વ્યુત્પત્તિપક્ષ પણ સ્વીકારાય છે. આથી વ્યુત્પત્તિપક્ષનો આશ્રય કરીને જો પ્રત્યય અને પ્રકૃતિનો વિભાગ કરવામાં આવશે તો “થતિ" વિગેરેમાં અતિવ્યાપ્તિ નામનો દોષ આવશે જ. જેનું નિરાકરણ “ડર” અનુબન્ધ દ્વારા થયું છે.
(श० न्यासानु०) 'अतु' इत्यत्रोकारानुबन्धस्तु स्पष्टमिष्टप्रतिपत्त्यर्थः, तदनुबन्धविरहे शत्रन्तादावतिप्रसङ्गस्तु नोद्भावनीयः, डतिना साहचर्य्यात् तद्धितस्यैवाऽतो ग्रहणात् । तथा चानुबन्धमुक्तस्य 'अत्' इत्यस्य निर्देशे तकारे उच्चारणार्थकत्वमपि सम्भाव्येत, सम्भाव्येत च अप्रत्ययान्तं नाम सङ्ख्यावद् भवतीत्यर्थः, स चाव्याप्त्यतिव्याप्ती सृजेदिति तभ्रमावर्ते मा स्म कोऽपि परिपतदिति युक्तस्तदनुबन्धः ।
यद्वा-अनुबन्धविरहे तकारस्योच्चारणार्थत्वाभावेऽपि अव्याप्तिः पदं मा निधात्, परं पञ्च परिमाणं यस्य स पञ्चत् वर्गः, एवं दशत् वर्ग इत्यादौ तद्धिताऽत्प्रत्ययान्तेऽतिव्याप्तिः कथङ्कारमवरुद्धयेतेति सफल एवोकारानुबन्धनिर्देशोऽपि ।
અનુવાદ ઃ- “તું” પ્રત્યયમાં જે “ડર” અનુબન્ધ કર્યો છે, તે ઈષ્ટની પ્રાપ્તિ અર્થવાળો છે અર્થાત સ્પષ્ટબોધ થાય તેવા પ્રયોજનથી લખ્યો છે. જો “ડર” અનુબન્ધ ન લખ્યો હોત તો “તુઓને બદલે “ક” થાત અને આ પરિસ્થિતિમાં શંકા થાત કે “તાર” ઉચ્ચારણવાળો હોવાથી “” પ્રત્યય પણ આવી શકે. આ પ્રમાણે “ક” પ્રત્યય લેવો કે “” લેવો? એવો સંશય ઊભો થાત. એ સંશય ન થાય માટે “૩ાર” અનુબન્ધ લેવામાં આવ્યો છે. 'પૂર્વપક્ષ :- જો “મા”માં “ ” અનુબંધ ન કર્યો હોત તો “શg” પ્રત્યયમાં પણ “મા”
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ પ્રત્યય છે. આથી કોઈકને શંકા થાત કે “બ” પ્રત્યયાન્તવાળું વર્તમાન કૃદન્ત પણ સંખ્યા જેવું નહીં થાય ને? આ શંકાના નિવારણ માટે જ “ડર” અનુબન્ધ લખ્યો છે.
ઉત્તરપક્ષઃ- “૩ાર" અનુબન્ધના વિરહમાં “” અંતવાળા વર્તમાનકૂદત્તોમાં અતિવ્યાપ્તિ આવશે એવી શંકા ઉત્પન્ન કરવા યોગ્ય નથી. કારણ કે “તિ” એ તદ્ધિત પ્રત્યય છે તથા “સહિવત્ સ વ" ન્યાયથી “ડતિ" પ્રત્યય તદ્ધિતનો હોવાથી “મ" પ્રત્યય પણ તદ્ધિતનો જ ગ્રહણ થાત. આથી વર્તમાનકૂદત્તના “તું” પ્રત્યયમાં અતિવ્યાપ્તિ આવત નહીં.
તથા “3” અનુબન્ધ કરવામાં ન આવ્યો હોત તો “3”થી રહિત એવો “ક” નિર્દેશ કરાયો હોત. હવે “ક” નિર્દેશ કરાત તો કદાચ શંકા થાત કે “તાર” ઉચ્ચારણ માટે તો નથી ને ? અને જો “”ને ઉચ્ચારણ માટે બતાવવામાં આવે તો “ગ” અંતવાળું નામ સંખ્યા જેવું થશે અને “ગ” અંતવાળું નામ સંખ્યા જેવું થાય તો અતિવ્યાપ્તિ અને અવ્યાપ્તિ નામના દોષો આવત. આ બંને દોષો આ પ્રમાણે આવત. “ક” અંતવાળું નામ ખરેખર સંખ્યા જેવું છે છતાં પણ સંખ્યા જેવું થાત નહીં. આથી અવ્યાપ્તિદોષ થાત તથા “ગ” અંતવાળું નામ સંખ્યા જેવું ન થવું જોઈએ છતાં પણ સંખ્યા જેવું થવાથી અતિવ્યાપ્તિદોષ આવત. આ પ્રમાણે કોઈ બ્રાન્તિમાં ન પડે તે માટે “૩%ાર' અનુબધુ યોગ્ય જ છે.
પૂર્વપક્ષ:- “યત્ વા અનુવલ્પવિરહે.” પંક્તિ સમજતા પહેલા આ પૂર્વપક્ષ સમજવો આવશ્યક છે. આ વ્યાકરણમાં બધે જ “તાર” ઉચ્ચારણ માટે આવે એવો નિયમ નથી. દા.ત. “હોતો” (૧/૪/૬) સૂત્રમાં “સ”નો “મા” આદેશ થાય છે, ત્યાં “તાર” ઉચ્ચારણ માટે નથી, પણ પ્રત્યયનો અવયવ જ છે. આથી અહીં પણ “૩ાર” અનુબન્ધનો અભાવ કર્યો હોત તો અવ્યાપ્તિદોષ આવત નહીં.
ઉત્તરપક્ષ :- જો “ડર” અનુબન્ધ ન કર્યો હોત તો ભલે અવ્યાપ્તિદોષ ન આવત, પરંતુ “પષ્ય માનં યસ્થ વી – પંખ્ય + =પન્વત્ વ” તેમજ “શત્ વ' વગેરે પ્રયોગો અત્ પ્રત્યયાત્તવાળા “શ્વત્ શત્ વવા” (૬/૪/૧૭૫) સૂત્રથી પ્રાપ્ત થાય છે, તે પણ ગત્ અંતવાળા શબ્દો છે. આથી આ પ્રયોગો પણ સંખ્યા જેવા બનવાની આપત્તિ આવત અને તેમ થાત તો અતિવ્યાપ્તિ નામનો દોષ આવત. આ દોષને કેવી રીતે રોકી શકાત ? માટે “૩ાર' સ્વરૂપ અનુબન્ધનો નિર્દેશ કરાયો છે તે સફળ જ છે.
(૪૦ ચાસાનુ0) સયાવિતિ-સંપૂર્વોત્ રાતે: “પસાત:” [.રૂ.૨૨૦.] રૂત્ય સહૃતિ, સચી રૂતિ સર્જીવતું, વેરિવે" [૭.૨.૧૨.] રૂતિ વતિ “વત્તામ્” [3.8.૨૪.] ત્યવ્યત્વે “મવ્યયસ્થ” [૨.૨.૭.] રૂતિ વિક્તિલુન્ ! અર્થત્રાચત્ ક્રિયીવાવ पदं न श्रूयते तत्राऽस्तिर्भवन्तीपरः प्रयुज्यते* इति वचनात् क्रियापदमध्याहरति-भवतीति ।
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૯
૬૪૮
અનુવાદ :- “સમ્ + રહ્યા’” ધાતુથી ‘૩૫ક્ષતિ:” (૫/૩/૧૧૦) સૂત્રથી સ્ત્રીલિંગમાં ભાવમાં “અક્' પ્રત્યય થાય છે. ત્યારબાદ “બ” પ્રત્યય લાગતા “સા” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. હવે “સજ્જ્ઞા વ” એ અર્થમાં “સ્યાવેિ...” (૭/૧/૫૨) સૂત્રથી “વત્” પ્રત્યય થતા ‘“સન્ધ્યાવત્” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. હવે “વત્” અંતવાળું નામ “વત્તસ્યામ્” (૧/૧/૩૪) સૂત્રથી અવ્યય થતા તેમજ ‘‘અવ્યવસ્થ” (૩/૨/૭) સૂત્રથી સ્યાદિ વિભક્તિનો લોપ થતાં ‘સન્ધ્યાવત્’ શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
જ્યાં બીજું કોઈ ક્રિયાપદ સંભળાતું નથી ત્યાં “અસ્તિ” અથવા તો “મવૃત્તિ' ક્રિયાપદ પરમાં પ્રયોગ થાય છે, એવા ન્યાયથી અધ્યાહારથી “મવતિ” ક્રિયાપદ લીધું છે.
(श० न्यासानु०) सङ्ख्याशब्दो हि भावे कर्तृभिन्नकारके च व्युत्पादितः, तस्य च रूढि - संवलित-योगशक्त्या विचारणाद्यनेकार्थकत्वमस्तीति कीदृशार्थकस्यात्र ग्रहणमित्याकाङ्क्षायामाह-एकद्व्यादिका लोकप्रसिद्धा सङ्ख्येति - एक - द्वयादिकेति बहुव्रीहिसमासः, सङ्ख्या च अन्यपदार्थः, सङ्ख्याशब्दोऽत्र एकत्व - द्वित्वादिरूपसङ्ख्यापरः, लक्षणया सङ्ख्यावाचकपरो वा ।
અનુવાદ :- “સંધ્યા” શબ્દ ભાવમાં અથવા તો કર્તાથી ભિન્ન અર્થમાં “અક્' પ્રત્યય લાગીને પ્રાપ્ત થયો છે અને તેનું રુઢિથી મિશ્રિત એવી યોગશક્તિથી વિચારણા વગેરે અનેક અર્થવાળાપણું પ્રાપ્ત થાય છે. અર્થાત્ રુઢિથી વિચારણા, અંકબોધક વગેરે અનેક અર્થો પ્રાપ્ત થાય છે. આથી અહીં કયા અર્થવાળો સંખ્યાશબ્દ લેવો એવી જિજ્ઞાસા હોતે છતે બૃહદ્વૃત્તિટીકામાં આચાર્ય ભગવંતશ્રી જણાવે છે કે એક, બે વગેરે જેની આદિમાં છે એવી લોકપ્રસિદ્ધ સંખ્યા એ સંઘ્યા શબ્દનો અર્થ છે. આ પ્રમાણે સંચ્યા શબ્દ અહીં પુત્વ, દ્વિત્વ વગેરે સ્વરૂપ સંખ્યાનો (પદાર્થમાં રહેલા ધર્મોનો) વાચક છે તથા લક્ષણાથી , દ્વિ વગેરે સંખ્યાનો વાચક પણ છે. અર્થાત્ સંખ્યા શબ્દ , દ્વિ વગેરે શબ્દોનો વાચક પણ છે. ઉપરોક્ત બે અર્થો નીચે પ્રમાણેનો વિગ્રહ કરવાથી પ્રાપ્ત થાય છે : “ = ઢૌ 7 કૃતિ પુન્દ્વૌ ।' એ પ્રમાણે દ્વન્દ્વ સમાસ થશે. ત્યારબાદ ‘ઠ્ઠી આવી યસ્યાં સા' એ પ્રમાણે બહુવ્રીહિ સમાસ સંબંધી વિગ્રહ થઈને ‘ચાાિ' એ પ્રમાણે બહુવ્રીહિ સમાસ થશે. આ બહુવ્રીહિ સમાસનો અન્ય પદાર્થ ‘સંધ્યા' શબ્દ થશે.
(શ૦ ચાપ્તાનું૦ ) ‘“સધ્ધચાત્તેાિ મવેત્” (મિધાનવિંન્તા ગ૦ રૂ, શ્લો૦ (૩૬) इत्यादावनेकत्र भगवता हेमचन्द्राचार्येण, “सङ्ख्याः सङ्ख्येये ह्यादश त्रिषु" ( अमरको० द्वि० का० वै० वर्गे श्लो० ८३.) इत्यत्र अमरसिंहेन, "आऽष्टादशभ्य एकाद्याः सङ्ख्याः सङ्ख्येयगोचराः” इति वाचस्पतिना, “आ दशभ्यः सङ्ख्या सङ्ख्येय वर्तते " इति महाभाष्यकृता पतञ्जलिना च
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ सङ्ख्यावाचकार्थे विनैव लक्षणां सङ्ख्याशब्दस्य प्रयोगकरणात् प्रकृतेऽपि विनैव लक्षणां सङ्ख्यावाचकपरः सङ्ख्याशब्द इत्यपि शक्यते वक्तुम् । तत्र सङ्ख्यारूपार्थपरत्वे एकश्च द्वौ चेति एक-द्वौ, एक-द्वौ आदी यस्या इति विग्रहः । लक्षणया विना लक्षणया वा सङ्ख्यावाचकशब्दरूपार्थपरत्वे तु एकश्च द्विश्चेति एक-द्वी, तौ आदी यस्या इति विग्रहः ।
અનુવાદ: હવે સંસ્થાના જે અર્થો આ વ્યાકરણમાં કર્યા તેના સાક્ષી પાઠો બતાવે છે: “સંધ્યા” શબ્દથી એક વગેરે “સંધ્યા” થાય છે એ પ્રમાણે અભિધાનચિંતામણિમાં આચાર્યભગવંતશ્રી હેમચન્દ્રાચાર્ય બતાવે છે.
જે સંસ્થામાં દશ શબ્દનો પ્રયોગ થયો હોય એવી દશ સુધીની સંધ્યા (અષ્ટાદ્રશન સુધીની સંખ્યા) સંધ્યેય સ્વરૂપ કહેવાય છે, એ પ્રમાણે અમરસિંહવડે અમરકોષમાં કહેવાયું છે. આ
એકથી શરૂ કરીને અઢાર સુધીની સંખ્યા સંખ્યય સ્વરૂપ વિષયવાળી છે, એ પ્રમાણે વાચસ્પતિ વડે કહેવાયું છે.
જેમાં દશનો સમાવેશ થાય છે એવી દશ શબ્દ સહિતની સંખ્યા સંખ્યયમાં વર્તે છે, એ પ્રમાણે મહાભાષ્યકાર પતંજલિવડે કહેવાયું છે.
આ પ્રમાણે સંખ્યાવાચક અર્થમાં લક્ષણા વિના જ સંરક્યા શબ્દનો પ્રયોગ કરાયો હોવાથી આ ગ્રંથમાં પણ સંધ્યા શબ્દ સંખ્યાવાચકારક છે. એ પ્રમાણે લક્ષણા વિના જ કહેવા માટે સમર્થ થવાય છે.
અહીં બ્રહવૃત્તિ ટીકામાં પક, દિ ગતિ નોસિદ્ધ સંધ્યા શબ્દો લખ્યા છે. તમે સંધ્યા શબ્દના રહ્યા અને રવીવજી એ પ્રમાણે બે અર્થ બતાવ્યા છે; તો એક જ વાક્ય ઉપરથી બે અર્થોનો બોધ કેવી રીતે થઈ શકશે? આ જિજ્ઞાસાના સંદર્ભમાં આચાર્ય ભગવંત બે પ્રકારના વિગ્રહ બતાવીને સમાધાન આપી રહ્યા છે.
જ્યારે સંધ્યા શબ્દ એકત્વ, દ્વિત્વથી વિશિષ્ટ વ્યક્તિને જણાવશે ત્યારે આ પ્રમાણે વિગ્રહ થશે :
વદી રૂતિ – પી એ પ્રમાણે દ્વન્દ સમાસ થશે. પછી પી વી રહ્યાં મા એ પ્રમાણે વિગ્રહ થશે તથા ચાવિશ નો પ્રસિદ્ધ સંધ્યા એવો સમાસ થશે.
સંધ્યા શબ્દ જ્યારે લક્ષણા વિના અથવા તો લક્ષણાથી સંખ્યાવાચક શબ્દરૂપે અર્થમાં હશે ત્યારે વિગ્રહ આ પ્રમાણે થશે : “: ૨ દિ: રૂતિ પછી, તૌ મારી યાદ સ ત ક્ષત્યિવિજા સંધ્યા” એ પ્રમાણે સમાસવિગ્રહ થશે. આમ શબ્દપ્રયોગ એક જ હોવા છતાં પણ વિગ્રહભેદ કરીને અમે અર્થનો બોધ કરીશું. આથી બંને પ્રકારના અર્થો સંધ્યા શબ્દના પ્રાપ્ત થઈ શકશે.
(श० न्यासानु०) ननु सङ्ख्यावाचकपरत्वे एकश्च द्विश्चेति, सङ्ख्यापरत्वे तु एकश्च द्वौ चेति
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૫O
સૂ૦ ૧-૧-૩૯ વિગ્રહમે થં તે ? રૂતિ વેત, સ્થ—અર્થપરત્વે વ યિાવીનામ્ “મા દે:" [૨.૨.૪૧.] इत्यादिनाऽत्वादिविधानाद् एकत्व-द्वित्वसङ्ख्यापरत्वपक्षे एकश्च द्वौ चेति विग्रहः, शब्दपरत्वे तु अत्वद्विवचनान्तत्वादिनियमादीनामभावेन एकश्च द्विश्चेति विग्रहो न्याय्य एव ।
અનુવાદ - પૂર્વપક્ષ - જ્યારે સંધ્યા શબ્દ પુત્વ વગેરેથી વિશિષ્ટ વ્યક્તિને જણાવશે ત્યારે પ ર ત વ એ પ્રમાણે વિગ્રહ કરાશે તથા સંખ્યાવાચક સ્વરૂપ અર્થ કરવો હશે ત્યારે ૨ દિઃ ૩ એ પ્રમાણે વિગ્રહ કરાશે. આવો વિગ્રહ ભેદ કરવા માટે તમારી પાસે કયો તર્ક છે?
ઉત્તરપક્ષ:- જયારે સંખ્યા શબ્દ અર્થનો વાચક હશે ત્યારે ‘ગા ઃ' (૨/૧/૪૧) સૂત્રથી અન્ય વર્ણનો ‘ગ' આદેશ થશે અને તે સમયે “પ લ વ' એ પ્રમાણે વિગ્રહ થશે. અહીં અર્થનો વાચક એટલે શું? એના સંદર્ભમાં જાણવું કે સંખ્યા શબ્દ જ્યારે પદાર્થમાં રહેલા એકત્વ, દ્ધિત્વ વગેરે ધર્મોનો વાચક હશે ત્યારે સંખ્યા શબ્દ અર્થનો વાચક કહેવાશે તથા એ જ સંખ્યા શબ્દ
જ્યારે પૂર્વ દિ વગેરે સંખ્યાનો વાચક હશે ત્યારે “ 7 દિ: 7' એ પ્રમાણે વિગ્રહ થશે. અહીં ‘દિઃ' શબ્દ અર્થનો વાચક ન હોવાના કારણે દ્વિવચનનું રૂપ થતું નથી, પરંતુ કિઃ' એ પ્રમાણે એકવચનનું રૂપ જ થાય છે. આમ સંખ્યા શબ્દ ભિન્ન અર્થમાં વિદ્યમાન હોવાથી બે પ્રકારના વિગ્રહો થાય છે. સંખ્યા શબ્દ અર્થનો વાચક પણ છે અને એક, બે વગેરે સંખ્યાનો વાચક પણ - છે. સંખ્યા શબ્દ જ્યારે અર્થનો વાચક હશે ત્યારે એકવચન, દ્વિવચન વગેરે થશે તેમજ નપુંસકલિંગ, પુલિંગ વગેરે પણ થશે, પરંતુ જ્યારે સંખ્યા શબ્દ , દિ' વગેરે સંખ્યાનો વાચક હશે ત્યારે પ્રત્વ, વચન, ઉતા વગેરે ફેરફારો નહીં થાય.
(श० न्यासानु०) अथ उभयोरपि विग्रहयोः षष्ठ्यर्थो घटकत्वमिति वक्तव्यम्, घटकता च समुदायाऽविनाभूता, यथा-वीरघटको वकार इत्युक्तौ वकारेकार-रेफा-ऽकार(वीर)समुदायान्तःपाती वकार इति गम्यते, प्रकृते 'सङ्ख्या' इत्येकवचनान्तप्रयोगेण तत एकस्यां सङ्ख्यायाम्, एकस्मिन् सङ्ख्यावाचकशब्दे वाऽभिधीयमाने समुदायाभावादेकव्यादौ घटकता नोपपद्यत इति कथमत्र बहुव्रीहिनिर्वाह्यतामिति न शङ्क्यम्-स्वभावतः शब्दानां कदाचिज्जातिपरतया कदाचिद् व्यक्तिपरतया वा 'सर्वो घटः, सर्वे घटाः' इत्यादौ प्रयोगदर्शनेन प्रकृते जातिपक्षाभिप्रायेण प्रयोगे सङ्ख्यासमूहस्य सङ्ख्याशब्देन गम्यतया सङ्ख्यापरत्वे एकत्वादीनां सङ्ख्यासमूह घटकत्वम्, सङ्ख्यावाचकपक्षे एकादिशब्दानां सङ्ख्यावाचक-समूहघटकत्वं च निष्प्रत्यूहम् ।
અનુવાદ :- પૂર્વપક્ષ - હવે બંને પ્રકારના વિગ્રહમાં ષષ્ઠીનો અર્થ અવયવપણા સ્વરૂપ છે. ઉપર જે બહુવ્રીહિ સમાસ કરવામાં આવ્યો છે, તે ષષ્ઠી અર્થ ઉક્ત કરે છે. “અધ્યાય - દિ-”િ આ પ્રમાણે વાક્યરચના હતી. હવે બહુવ્રીહિ સમાસ થવાથી ષષ્ઠીનો સંબંધ ઉક્ત
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬પ૧
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ થાય છે. આથી “દ્ધિ-ગાવિ સંધ્યા' એ પ્રમાણે પ્રયોગ થશે. આ પ્રમાણે અહીં ષષ્ઠીવિભક્તિ સંસ્થાના અવયવને જણાવે છે એવો અર્થ કહેવા યોગ્ય છે. હવે અવયવપણું સમુદાય વિના રહી શકતું નથી. માટે અવયવ, અવયવીનો નિર્દેશ અવશ્ય કરશે જ. દા.ત. “વીર” શબ્દનો અવયવ વાર છે એવું કહેવાય છn “વાર”, “ફાર”, “રણ” તથા “ઝાર'નાં સમુદાય સ્વરૂપ અવયવીમાં રહેલો એવો આ વ%ાર છે તેવું જણાય છે. તે જ પ્રમાણે ઉપર જણાવેલા બહુવ્રીહિનો અન્ય પદાર્થ સમુદાય સ્વરૂપ લે છે. હવે આ સંસ્થાનો એકવચનમાં પ્રયોગ થયો છે. આથી એક જ સંખ્યા કહેવાય છતે અથવા તો એક જ સંખ્યાવાચક શબ્દ કહેવાય છતે સમુદાયનો અભાવ થાય છે. હવે સમુદાયનો અભાવ થવાથી સંધ્યા શબ્દમાં અવયવીપણું ઘટતું નથી. આ પરિસ્થિતિમાં , દિ વગેરે સંખ્યામાં અવયવપણું પણ કેવી રીતે ઘટી શકશે? આ પ્રમાણે અવયવપણું ન ઘટતું હોવાથી અહીં “બહુવ્રીહિ સમાસ કેવી રીતે પ્રાપ્ત થઈ શકશે?
ઉત્તરપક્ષ - સંધ્યા શબ્દ અવયવી સ્વરૂપ ન હોવાથી એક, બે વગેરે તેના અવયવો બની શકતા નથી આવી શંકા કરવી નહીં. સ્વભાવથી ક્યારેક શબ્દો જાતિપરક બોલાય છે અથવા તો વ્યક્તિ પરક બોલાય છે. દા.ત. “અન્ને પટ” અહીં વટ શબ્દ વ્યક્તિ પરક છે. એ જ પ્રમાણે
સર્વ: ધટ:” અથવા તો “સર્વે પટાઃ” વગેરે પ્રયોગોમાં ઘટ શબ્દ જાતિપરક અને વ્યક્તિ પરક ક્રમશઃ જણાય છે.
અહીં પણ (દિગદ્રિા સચ્ચા પ્રયોગમાં) સંધ્યા શબ્દ જાતિપરક છે. આથી સંસ્થા શબ્દથી સંખ્યાનો સમૂહ જણાય છે. આથી જયારે સંખ્યાપક પક્ષ હશે ત્યારે પુત્વ વગેરેમાં સંખ્યાસમૂહનું અવયવપણું સિદ્ધ થશે તથા સંખ્યાવાચક પક્ષ હોતે છતે એક, બે વગેરે. શબ્દોમાં સંખ્યાવાચક સમૂહનું અવયવપણું સિદ્ધ થશે. આ પ્રમાણે અહીં ષષ્ઠીનો અર્થ અવયવપણું કોઈપણ જાતના દોષ વગર ઘટી શકે છે.
(श० न्यासानु०) ननु सङ्ख्याशब्दस्य सङ्ख्यारूपार्थपरत्वे एक-द्विशब्दावपि प्रकृतेऽर्थपरौ भवेताम्, अर्थपरत्वे च एकाद्यष्टादशान्तशब्दानां सङ्ख्येयपरतैव कोष-भाष्यादितः प्रतीयत इत्येकत्व-द्वित्ववैशिष्ट्येन व्यक्तिविशेषा ज्ञायेरन्, एकत्व-द्वित्वसङ्ख्ये च न ज्ञायेयातामिति प्रकृते सङ्ख्यारूपार्थपरत्वं प्रतिपादितं न युज्यत इति चेत्, न-एक-द्विशब्दयोः प्रकृते भावप्रधाननिर्देशतास्वीकारेण एकत्वद्वित्वरूपसङ्ख्यामात्रप्रतिपादकत्वात् ।
અનુવાદ-પૂર્વપક્ષ:- અહીં સમાસમાં સંધ્યા શબ્દ પૂર્વ દિ વગેરે સંખ્યારૂપ અર્થમાં વિદ્યમાન છે, પરંતુ આ પ્રકરણમાં તો સંધ્યા શબ્દ અર્થને જણાવનારો જ થવો જોઈએ પણ માત્ર
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૯
૬૫૨ સંખ્યાસ્વરૂપને જણાવનારો નથી. સંધ્યા શબ્દ સંધ્યેયમાં પણ વર્તતો હોવાથી અર્થપરક છે, એવું કોષ અને ભાષ્ય વગેરેથી પ્રતિપાદન કરાયું છે. કોષ અને ભાષ્ય જણાવે છે કે, એકથી શરૂ કરીને અઢાર સુધીના શબ્દો સંખ્યયપરક હોય છે. આથી એક, બે વગેરેથી ત્વ, ત્વિ વગેરેથી વિશિષ્ટ એવા વ્યક્તિવિશેષો જાણવા યોગ્ય છે, પરંતુ માત્ર એક, બે વગેરે સંખ્યા અર્થ કરવા જોઈએ નહિ. સંધ્યા શબ્દનો આપે તો બૃહદ્રવૃત્તિમાં ર દિ વગેરે લોકપ્રસિદ્ધ સંખ્યા એવો અર્થ કર્યો છે, આ બરાબર નથી.
ઉત્તરપક્ષ:- અમે અહીં સંધ્યા શબ્દ ભાવવાચક સમજીએ છીએ. સન્ + રહ્યા ધાતુને સ્ત્રીલિંગમાં ભાવમાં “” પ્રત્યય લાગીને “બાપુ” પ્રત્યય થવાથી પ્રાપ્ત થયો છે. આથી ગણવા સ્વરૂપ અર્થ પ્રાપ્ત થાય છે અને આ ગણવા સ્વરૂપ અર્થ તે તે વ્યક્તિવિશેષોમાં પણ ઘટ વિગેરેના) રહે છે અને આ ગણતરી સ્વરૂપ અર્થના વાચક શબ્દો , દિ વગેરે જ છે, તેથી જ સંધ્યા શબ્દનો અર્થ એક, બે વગેરે સ્વરૂપ સંખ્યા કર્યો છે.
(श० न्यासानु०) ननु एकादिशब्दानां विशेष्यलिङ्गतो व्यपदेशेन ‘एको घटः, एका शाटी, एकं वस्त्रम्' इति तत्तल्लिङ्गैः पृथक् पृथग् व्यवहारो दृश्यते, प्रकृते तु एकश्च द्वौ चेति पुल्लिँङ्गतो विग्रहः केनाभिप्रायेण युज्येत ?. प्रत्युत त्रिलिङ्गत्वेन सामान्यतो नपुंसकलिङ्गत एव विग्रहो युक्त इति चेत्, सत्यम्-तत्र तत्र विशेष्यसन्निधानेन विशेष्यलिङ्गतो व्यवहारेऽपि प्रकृते सङ्ख्यापरत्वेनाऽभेदविशेषण-त्वाभावेन लिङ्गनियन्त्रणाभावे पुं-नपुंसकान्यतरेण व्यवहारस्य दृष्टतयाऽत्र पुल्लिँङ्गतो विग्रहस्य विधानात् “सङ्ख्या त्वेकादिका भवेत्" [अभिधान० का० ३. श्लो० ५३६.] इत्यत्र स्वोपज्ञव्याख्यायां भगवता श्रीहेमचन्द्राचार्येणाऽपि 'एकादिका'शब्दविषये “एक आदिरस्या एकादिका, आदिग्रहणाद् द्वौ त्रयः चत्वारः" इति पुलिँङ्गतो यदुपवर्णनं कृतं तदप्यत्र बीजम् । महाभाष्यकारोऽपि "बहुषु बहुवचनम्" [पाणि० १.४.२१.] इति सूत्रे कस्य एकत्वे ? इति सङ्ख्यार्थाभिप्रायेण कस्य एकस्मिन् ? इति, अग्रेऽपि तत्सूत्रे 'एकत्वे एकवचनमेव' इत्यर्थे 'एकस्मिन् एकवचनमेव' इति च पुल्लिँङ्गमेव प्रायुक्त ।
અનુવાદઃ-પૂર્વપક્ષ - એક, બે વગેરે શબ્દોમાં વિશેષ્યના લિંગથી કથન થતું હોવાથી વિશેષ્ય જે લિંગમાં હોય તે લિંગ જ એક, બે વગેરે સંખ્યામાં કરી શકાશે. દા.ત. પો પટ:, I શારી, પ્રમ્ વસ્ત્રમ્ એ પ્રમાણે તે તે લિંગો સાથે પૃથક પૃથક વ્યવહાર જણાય છે. હવે ચાલુ પ્રકરણમાં જો સંધ્યા શબ્દ સંખ્યા સ્વરૂપ અર્થને જણાવનારો થાય તેમજ તે સંખ્યાસ્વરૂપ અર્થનું કોઈ વિશેષ ન હોય એ પરિસ્થિતિમાં ઉ. વ ત વ એ પ્રમાણે પુલિંગમાં વિગ્રહ કયા અભિપ્રાયથી કર્યો છે? લિંગાનુશાસનના નિયમથી તો જયારે કોઈ ચોક્કસ લિંગનો નિર્દેશ શબ્દમાં ન થયો હોય
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૫૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
ત્યારે સામાન્યથી નપુંસકલિંગ વડે જ વિગ્રહ યોગ્ય છે, છતાં પણ આપે પુલિંગમાં વિગ્રહ કર્યો છે તે કયા અભિપ્રાયથી કર્યો છે ?
-
ઉત્તરપક્ષ :- તે તે સ્થાનોમાં વિશેષ્યનું સંનિધાન હોય ત્યારે તો વિશેષ્યના લિંગથી સંખ્યાવાચક શબ્દોમાં પણ વ્યવહાર થઈ શકશે, પરંતુ જ્યારે એક, બે વગેરેને સંખ્યાવાચક સમજવામાં આવે અને કોઈક પદાર્થના અભેદ વિશેષણ તરીકે બોધ ન થતો હોય ત્યારે , દ્વિ વગેરેમાં લિંગ નિયંત્રણનો અભાવ થશે એટલે કે વિશેષ્ય વિના , દ્વિ વગેરેમાં ચોક્કસ લિંગનો અભાવ થશે. આ પરિસ્થિતિમાં ક્યાંતો પુલિંગમાં વ્યવહા૨ જણાશે અથવા તો નપુંસકલિંગમાં વ્યવહા૨ જણાશે. આ પ્રમાણે વિશેષ્યના લિંગ પ્રમાણે લિંગ ન થતું હોય ત્યારે પુલિંગ અથવા તો નપુંસકલિંગ, એમ કોઈપણ લિંગ થઈ શકશે; છતાં પણ અહીં પુલિંગમાં વિધાન કર્યું હોવાથી નપુંસકલિંગ નથી કર્યું. આમ તો નપુંસકલિંગ પણ થઈ શકશે. અભિધાનચિંતામણીની સ્વોપજ્ઞ ટીકામાં આચાર્ય ભગવંતશ્રીહેમચંદ્રાચાર્યએ પણ પુલિંગમાં વિગ્રહ જણાવેલ છે. ‘સંધ્યા સ્વેવિા મવેત્' (અભિધાન૦ કા૦ ૩ શ્લોક ૫૩૬) માં ‘જાવિા સંધ્યા' શબ્દમાં નીચે પ્રમાણે વિગ્રહ જણાવેલ છે. ‘: વિ: યસ્યાં સા કૃતિ વિજ્રા સંજ્ઞા ।' આમ આ વિગ્રહમાં આચાર્યભગવંતશ્રીએ સંખ્યાવાચક શબ્દને પુલિંગમાં બતાવ્યા છે. આદિથી ઢૌ, ત્રયઃ, રત્નાર: વગેરે જે પુલિંગમાં વર્ણન કર્યું છે તે કારણે અહીં પણ અમે સંખ્યાવાચક શબ્દને પુલિંગમાં જ બતાવેલ છે.
મહાભાષ્યકારે પણ ‘વધુ વહુવનનમ્' (પાણિન. ૧/૪/૨૧) સૂત્રની ટીકામાં ‘સ્ય વે’ એ પ્રમાણે સંખ્યા સ્વરૂપ અર્થના અભિપ્રાયથી ‘સ્ય સ્મિન્’ તથા આગળ પણ ‘સ્મિન્ વત્તનમેવ’ એ પ્રમાણે ‘સ્મિન્’ પ્રયોગ પુલિંગમાં બતાવેલ હોવાથી અહીં પણ સંખ્યાવાચક શબ્દો ઉત્સર્ગ સંબંધી નપુંસકલિંગમાં ન બતાવતાં પુલિંગમાં જ બતાવેલ છે. આમ નપુંસકલિંગમાં પ્રયોગ ન કરવાને બદલે પુલિંગમાં જ સંખ્યાવાચક શબ્દોનો પ્રયોગ આ સૂત્રમાં ઉપરોક્ત અભિપ્રાયથી કરેલ છે.
(શ॰ ચાપ્તાનુ૦) યદ્યપિ “સચેયે દ્વાવણ ત્રિપુ” “બડાવશમ્ય: ાધા: સદ્ઘચા सङ्ख्येयगोचराः” “आऽष्टादशभ्यः सङ्ख्याः सङ्ख्येये वर्तते" इत्यादिकोष -भाष्यादिपर्यालोचनया एकादिशब्दानां सङ्ख्यार्थे प्रयोगो नोचित इत्यभिधातुं शक्यते, तथाऽपि लौकिकप्रयोगाभिप्रायेण एकादयः सङ्ख्येयपरा एव साधुत्वशालिनः प्रयुज्येरन् न तु सङ्ख्यापरा इत्यभिप्रायस्तेषां वर्णनीयः । एकत्वेऽर्थे एकवचनम्, द्वित्वेऽर्थे द्विवचनम्, बहुत्वेऽर्थे बहुवचनम्, इत्याद्यर्थाभिप्रायेण येकयोદ્વિવનનૈવશ્વને” [પા૦ ૬.૪.૨૨.] “વહુષુ વહુવનનમ્' [પાળિ૦ ૨.૪.૨૬.] ફત્યાવી. પાળિને:, “कस्य एकस्मिन् ? कयोर्द्वयोः ? केषां बहुषु ?" इत्यादौ महाभाष्यकारस्य च सङ्ख्यापरतया प्रयोगाणां सत्त्वमेव तदभिप्रायवर्णनबीजमवसेयम् ।
..
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ ૧-૧-૩૯
૬૫૪
અનુવાદ :- જો કે ‘‘સા: સંજ્ઞેયે ઘાશ ત્રિપુ' (અમરજો દ્વિ ા વૈ૦ વર્ષે શ્ર્લો ૮રૂ” એ પ્રમાણે અહીં અમરસિંહવડે કહેવાયું છે.
“આાવશમ્ય પ્રાઘા: સફ્ળા: સજ્ઞેયનોવાઃ” એ પ્રમાણે વાચસ્પતિવડે કહેવાયું છે. ‘‘આ વશમ્ય: સંધ્યા: સંજ્ઞેયે વર્તતે' એ પ્રમાણે મહાભાષ્યકાર પતંજલિવડે કહેવાયું છે. આ પ્રમાણે બધા જ શાસ્ત્રપાઠોને આધારે એક વિગેરેથી અઢાર સુધીની સંખ્યા સંખ્યેય અર્થમાં જ વિદ્યમાન છે. આથી એક વગેરેનો સંખ્યાવાચક તરીકે પ્રયોગ ઉચિત જણાતો નથી. હવે એક શબ્દ જો સંખ્યાનો ઘોતક ન બને તો ઃ 7 દ્રૌ = એ પ્રમાણે દ્વન્દ્વસમાસનો વિગ્રહ પણ થઈ શકશે નહીં અને તેમ છતાં પણ આવા જ વિગ્રહની અપેક્ષા રાખશો તો ઉપરના શાસ્ત્રપાઠો સાથે વિસંવાદ આવશે.
ઉપરોક્ત શંકાના અનુસંધાનમાં ન્યાસકાર જણાવે છે કે, ઉપરના બધા જ શાસ્ત્રપાઠો લૌકિકપ્રયોગના અભિપ્રાયથી જ જણાવાયા છે. લોકો એક વગેરે સંખ્યાનો પ્રયોગ કોઈક વિશેષ્યને જણાવવા માટે જ કરે છે. જેમ કે “ ઘટ:, ા શાટી' વગેરે પરંતુ ક્યાંય વ્ઝ વગેરેનો પ્રયોગ સંખ્યાવાચક તરીકે (સ્વતંત્રપણાથી) કરતા નથી. આમ છતાં પણ જેમ એકત્વ અર્થમાં એકવચન થાય છે, દ્વિત્વ અર્થમાં દ્વિવચન થાય છે અને બહુત્વ અર્થમાં બહુવચન થાય છે તે જ પ્રમાણે સંખ્યા શબ્દનો સંખ્યાપક અર્થ પણ થાય જ છે. જ્યારે સંખ્યા શબ્દ સંખ્યાવાચક શબ્દ અર્થમાં પ્રવર્તે છે ત્યારે ‘સંખ્યા’શબ્દનો અર્થ વસ્તુમાં રહેલ ધર્મ સ્વરૂપ થશે. અને એવા અભિપ્રાયથી પાણિનિજીએ “ચેજ્યોર્ધ્વિવનૈવને” (પા. ૧/૪/૨૨) સૂત્ર અને “વહુલુ વહુવચનમ્” (પા. ૧/૪/૨૨) સૂત્રમાં સંખ્યા શબ્દ અર્થના અભિપ્રાયથી લખ્યો છે. તથા એ જ સૂત્રની ટીકામાં ‘’ શબ્દ ‘“અસ્તિ વ્” સંખ્યાવાચી એવું લખવા દ્વારા સંખ્યા શબ્દને સંખ્યા૫૨ક પણ માન્યો છે. તથા ‘“સ્ય સ્મિન્ ? યોર્દયો: ? બેષામ્ વષુ ?' વગેરેમાં મહાભાષ્યકારે પણ સંખ્યા શબ્દને સંખ્યાપરક પણ માન્યો છે. આથી જેમ સંખ્યાવાચક શબ્દ અર્થપરક છે તે જ પ્રમાણે સંખ્યાવાચક શબ્દ સંખ્યાપરક પણ છે. આથી સંખ્યાવાચક શબ્દ ‘, દ્વિ’ વગેરે અર્થમાં પણ વર્તે છે. એ પ્રમાણે તેઓનો અભિપ્રાય સમજવો જોઈએ.
(श० न्यासानु० ) न च सङ्ख्यापरत्वे एकशब्देन एकत्वस्य द्विशब्देन द्वित्वस्य चाभिधानेन एकत्व-द्वित्वरूपवस्तुद्वयगतद्वित्वसङ्ख्यामादायैव 'द्वयेकयो:' इति द्विवचनप्रयोगो युक्तः, अन्यथा 'द्व्येकेषु' इति स्यादिति तद्वदेकत्वमादाय 'एक:' इत्येवं द्वित्वमादायाऽपि एकवचनेन 'द्वः' इत्येवमेव सङ्ख्या-परत्वपक्षेऽपि प्रकृते विग्रहो युक्तः; न तु एकश्च द्वौ च इति विग्रहीयं 'द्वौ' इति द्विवचनं युक्तमिति वाच्यम् - सङ्ख्यापरत्वेऽपि सङ्ख्येयगतसङ्ख्यां द्विशब्दादिप्रतिपाद्यद्वित्वादावारोप्य द्विवचनान्तस्यैव साधुत्वाभ्युपगमात् । अत एव महाभाष्यकारः सङ्ख्यापरतायामपि
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૫૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ યોયો', “ષાં વાપુ” રૂત્યત્ર ‘દયો', “વાપુ' રૂતિ દિવન-વહુવાનાખ્યામેવ પ્રયો कृतवान्, न तु एकवचनत इति ।
અનુવાદ - પૂર્વપક્ષ - શબ્દવડે પwત્વનું અભિયાન (કથન) થાય છે અને દિ શબ્દવડે દિત્વનું કથન થાય છે. જ્યારે પાદ્રિ શબ્દને સંખ્યા સ્વરૂપ અર્થવાળો સમજીશું ત્યારે ઉપરોક્ત અર્થ થઈ શકશે. હવે સંખ્યારૂપ અર્થ સમજવાથી પર્વ અને દ્વિત્વ સ્વરૂપ બે સંખ્યા જ થાય છે, માટે “દિ" અને પ્રશ્નો દ્વન્દ સમાસ કરવામાં આવે તો દ્વિવચનના પ્રયોગ થઈ શકે છે. જેમ કે “દિવો:” (જ્યિો :). જો પર્વ અને દિ ને જુદી જુદી બે સંખ્યા સ્વરૂપ નહીં સમજીએ તો થી એકવસ્તુમાં રહેલું “ સ્વ” જણાશે તથા દ્વિ થી બે વસ્તુમાં રહેલું “દિત્વ” જણાશે. આમ, કુલ ત્રણ થવાથી “યે” એ પ્રમાણે થાત, છતાં પણ બહુવચનઅત્તવાળો દ્વન્દ્રસમાસ ન કરીને દ્વિવચન અંતવાળો જ દ્વન્દ્રસમાસ કર્યો છે. તે સંખ્યા શબ્દના સંખ્યા (૧, ૨, વગેરે) સ્વરૂપ અર્થને માનીને જ કર્યો છે.
હવે આ પ્રમાણે જો સંખ્યા સ્વરૂપ અર્થને માનીને દરેક સંખ્યામાં એક એક પદાર્થનો બોધ કરવામાં આવે તો “પ ૨ : ર” આ પ્રમાણે દ્વન્દ્રસમાસનો વિગ્રહ યોગ્ય હતો, પરંતુ “
કી ર" એ પ્રમાણે દ્ધિ શબ્દમાં દ્વિવચનનો પ્રયોગ યોગ્ય હતો નહીં, છતાં પણ આપે દ્વિવચનનો પ્રયોગ કર્યો છે. તો આવી વિસંવાદિતતા કેમ ?
ઉત્તરપક્ષ:- આમ તો અમે “દ્ધિ" શબ્દને સંખ્યા પરક જ માનીએ છીએ, છતાં પણ દિ શબ્દ વગેરે વડે પ્રતિપાદન કરવા યોગ્ય એવા કિત્વ વગેરેમાં સંખ્યયને વિશે રહેલ સંખ્યાનું આરોપણ કરીને દિ વગેરે સંખ્યામાં દ્વિવચન વગેરે કરીએ છીએ. કારણ કે દિ, ત્રિ વગેરે સંખ્યામાં સંખ્યાવાચક એવા અર્થને સ્વીકારીને જ દ્વિવચન, બહુવચન વગેરેના પ્રયોગો સાધુ મનાયા છે. આથી જ મહાભાષ્યકારે સંખ્યા સ્વરૂપ એવા ઋત્વ, કિત્વ હોતે છતે પણ યોઃ દ્રયો તથા ઋષીમ્ વદુષ એ પ્રમાણે “દ” અને “વહુ” શબ્દમાં દ્વિવચન અને બહુવચનવડે જ પ્રયોગ કર્યો છે, પરંતુ એકવચનથી પ્રયોગ કર્યો નથી.
(श० न्यासानु०) यद्यपि एकवचन-द्विवचनाद्येव कुर्वत आचार्यस्य "नाम्नः प्रथमैकद्विबहौ" [२.२.३१.] इत्यत्रैकादिशब्दानां सङ्ख्यापरत्वेन प्रयोगो न दृश्यते, अत एव स्वोपज्ञबृहवृत्तौ “एकत्वद्वित्व-बहुत्वविशिष्टेऽर्थे वर्तमानान्नाम्नः......." इति रीत्या व्याख्यानेन सङ्खयेयपरतैव सूचिता, तथाऽपि सङ्ख्यासङ्ख्येयोभयपरतया शास्त्रे प्रयोगार्हाणामेकादिशब्दानां क्वचिदाचार्येण सङ्खयेयपरतया तेषां प्रयोगः कृत इत्येतावताऽऽचार्यान्तरेण क्वचित् सङ्ख्यापरतया क्रियमाणस्तेषां प्रयोगो न विरुद्ध्यते ।
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૯
અનુવાદ - જો કે આચાર્ય ભગવંતશ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યએ “નાનઃ પ્રથમૈ – ૬ – વહૌ” (૨) ર૩૧) સૂત્રની ટીકામાં વગેરે શબ્દોની સંખ્યા (૧, ૨, ૩ વગેરે) સ્વરૂપ અર્થ કર્યો નથી. કારણ કે આ સૂત્રની ટીકામાં આચાર્ય ભગવંતે પ - દિ – વહુનો અર્થ ત્વ, દ્ધિત્વ, વંદુત્વથી વિશિષ્ટ એવો અર્થ કર્યો છે. અર્થાત્ પર્વ દિ વગેરે શબ્દોના અર્થ સંખ્યય સ્વરૂપ જ (સંખ્યાવાચક અર્થ સ્વરૂપ) કર્યા છે. આમ છતાં પણ , દ્ધિ વગેરેનો અર્થ સંખ્યા સ્વરૂપ પણ થઈ શકે છે. એ પ્રમાણે ઉભય અર્થવાળા , દિ વગેરે શબ્દો શાસ્ત્રમાં સ્વીકારાયા છે અને કોઈક સ્થાનમાં જો આચાર્યભગવંતોએ તેઓનો સંખ્યય સ્વરૂપ અર્થ કર્યો હોય તેટલા માત્રથી એનો સંખ્યા સ્વરૂપ અર્થ થઈ શકતો નથી એવું કહી શકાય નહીં. આથી કોઈક સ્થાનમાં અન્ય આચાર્ય ભગવંતોવડે , દ્ધિ વગેરે સંખ્યાનો સંખ્યા સ્વરૂપ અર્થ કર્યો હોય તો તે વિરોધી થતો (અયોગ્ય નથી. •
(श० न्यासानु०) यद्वा एकत्वविशिष्टेऽर्थे वर्तमानान्नाम्न एकत्वेऽर्थे सिलक्षणा प्रथमा, द्वित्वविशेष्टेऽर्थे वर्तमानान्नाम्नो द्वित्वेऽर्थे औलक्षणा प्रथमा, बहुत्वविशिष्टेऽर्थे वर्तमानान्नाम्नो बहुत्वेऽर्थे जसलक्षणा प्रथमेत्येवमभिप्रायेणैव तथाभूतां बृहद्वृत्तिमुपन्यासदाचार्य इति कल्प्यतां તત: સ્માર્જ તુર્ઘટના ? | *
અનુવાદ - આ પંક્તિ સમજતાં પહેલા નીચેનો પૂર્વપક્ષ સમજવો આવશ્યક છે. પૂર્વપક્ષ - આ સૂત્રમાં “-દિ-તિ તો પ્રસિદ્ધ સંસ્થા” પંક્તિનો અર્થ સમજતી વખતે “ વ ત વ” એ પ્રમાણે વિગ્રહ કરીને “પ” અને “દિ"નો સંખ્યા સ્વરૂપ અર્થ કર્યો છે,
જ્યારે “નાના પ્રથમ ક્ર-દિ-વહી" (૨/૨/૩૧) સૂત્રમાં “ –દ્ધિ" અને“ વહુનો “ત્વ વિશિષ્ટ અર્થમાં પ્રયોગ કર્યો છે. અર્થાતુ (૨/૨/૩૧) સૂત્રમાં “-દિ” અને “વહુનો અર્થ સંખ્યાવાચક-પરક કર્યો છે. આવો ભેદ શા માટે?
ઉત્તરપક્ષ :- (૨/૨/૩૧) સૂત્ર કારકપ્રકરણ સંબંધી છે. “સ” વગેરે વિભક્તિના પ્રત્યયો અર્થવાનું એવા નામને જ થાય છે. હવે જો “સિ” સ્વરૂપ પ્રથમા એકવચન કરવું છે, તો તે “પુત્વથી વિશિષ્ટ એવા અર્થમાં જ થઈ શકે. આથી “ઋત્વથી વિશિષ્ટ એવો અર્થ તથા કિત્વથી વિશિષ્ટ એવો અર્થ ઉપસ્થિત થશે તથા એ જ અર્થમાં રહેલા “સ્વ” વગેરે અર્થો જણાવવા હશે તો “ff” વગેરે સ્વરૂપ પ્રથમા વગેરે વિભક્તિઓ થશે. આથી (૨/૨/૩૧) સૂત્રમાં “વ' વગેરેનો અર્થ “પુત્વથી વિશિષ્ટઅર્થ જ થઈ શકે છે. જ્યારે અહીં “ દિવગેરે સંખ્યા સ્વરૂપ છે, એવું જણાવવું છે. આ પ્રમાણે (૨/૨/૩૧) સૂત્રમાં આચાર્ય ભગવંતનો “ત્વથી વિશિષ્ટ એવો અર્થ જણાવવાનો અભિપ્રાય છે. જ્યારે અહીં “ક” વગેરે સ્વરૂપ
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૫૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ સંખ્યા જણાવવાનો અભિપ્રાય છે. આથી (૨/૨/૩૧) સૂત્રમાં આચાર્ય ભગવંત “, દિ” વગેરેનો અર્થ અહીં કરતા ભિન્ન કર્યો છે, એમાં કોઈ વિરોધ નથી.
(૦ ચાસાનુ0) Jથ “સપનામશેષ વિમસ્તી' (પMિ૦ ૨.૨.૬૪.] રૂતિ સૂત્રમાણે "सङ्ख्याया अर्थासम्प्रत्ययादन्यपदार्थत्वाच्चानेकशेषः" इति सङ्ख्याशब्दानामेकशेषा-भावसूचकं वार्तिकमादाय कैयटेन 'द्वन्द्वोऽपि न' इति व्याख्यातम् । अन्यैरपि तुल्ययुक्त्या ‘एकशेषवद् द्वन्द्वोऽपि सङ्ख्याशब्दानां न भवति' इत्यर्थः प्रतिपादित इति एकश्च द्वौ च इति एक-द्वौ इत्येवं द्वन्द्वगर्भितत्वेन ‘एकद्व्यादिका' इति शब्दस्य वर्णनं न युक्तमिति चेत् ।
અનુવાદઃ- હવે “–ચિતિવા તો પ્રસિદ્ધ સંધ્યા” એ પ્રમાણે બ્રહવૃત્તિની પંક્તિમાં જ ગર્ભિત બદ્વીતિ સમાસ કર્યો છે, ત્યાં “પ” અને “”િ શબ્દોનો દ્વન્દ સમાસ થતો નથી, એવાં મતવાળો પૂર્વપક્ષ ઊભો થાય છે.
પૂર્વપક્ષ :- “સામેશેષ વિમસ્તી” (પાણિ. ૧/૨ ૬૪) સૂત્રમાં એકશેષ કહેવામાં આવ્યો છે. શબ્દશાસ્ત્ર પ્રમાણે એક શબ્દ એક અર્થને જ કહે છે, એક શબ્દ દ્વારા અનેક અર્થ કહી શકાતાં નથી. આથી એક એક અર્થને જણાવવા માટે જુદા જુદા શબ્દોનો પ્રયોગો થાય છે. હવે આ સંજોગોમાં સ્વરૂપથી (આકૃતિથી) સમાન શબ્દોમાં બાકીનાં શબ્દોની નિવૃત્તિ કરીને એકશેષ કરવામાં આવે છે. આથી તે લાઘવ છે તથા સ્વરૂપથી અસમાન શબ્દોમાં જો એક શેષ કરવામાં આવે તો તે બધા શબ્દોનું જ્ઞાન કરવું મુશ્કેલ થાય છે. આથી તેવો એકશેષ ગૌરવવાળો થાય છે. આ વસ્તુને ઉદાહરણથી સમજીએ : “વીત: વીત્વઃ ૨ વીતઃ ૩ તિ વીતા:” અહીં ત્રણેય “વા” શબ્દ સ્વરૂપથી સમાન છે. આથી એકશેષ કરવાથી બે કરતાં વધારે બાળકોનો અર્થબોધ થઈ જાય છે. વળી આવો એકશેષ લાઘવસ્વરૂપ થાય છે. જો અહીં એકશેષ કરવામાં ન આવ્યો હોત તો “વાર્તવીવીer:એ પ્રમાણે શબ્દપ્રયોગ કરવો પડત. કારણ કે દરેક અર્થનો બોધ કરવા માટે અલગ અલગ શબ્દો આવશ્યક છે.
અસમાન સ્વરૂપવાળા શબ્દો આ પ્રમાણે છે. દા.ત. “મેશ: મહેશ: 9 નવીશ: ” અહીં એકશેષ કરીને મહેશ: લખવામાં આવે તો ઉપર જણાવેલાં ત્રણ વ્યક્તિઓનો બોધ કરવો અત્યંત દુષ્કર થાય છે. માટે અસમાન સ્વરૂપવાળા શબ્દોમાં એકશેષ થતો નથી.
સંખ્યાવાચક શબ્દોમાં જો એકશેષ થાય તો વિગ્રહથી પ્રાપ્ત થતાં શબ્દોના અર્થનો બોધ થઈ શકતો નથી. દા.ત. “પ ૨ : ર”=“શૈ” અહીં “” શબ્દ સ્વરૂપથી તો સમાન જણાય છે, પરંતુ એકશેષ કરતાં “વશબ્દનાં જે ભિન્ન ભિન્ન અર્થો છે તેઓનો જ બોધ થાય છે. દા.ત. “વ' શબ્દનો (૧) અસહાય અર્થ છે, (૨) સમાન અર્થ છે. આથી તેવા
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ ૧-૧-૩૯
૬૫૮
અર્થોનો જ બોધ થાય છે, પરંતુ બે જુદી જુદી સંખ્યા સ્વરૂપ “” છે એવો બોધ થતો નથી. કદાચ બે એવા “”નો સમુદિત અર્થ બે થાય છે એવો બોધ થવાની શક્યતા પણ રહે છે. આથી “ૌ” સ્વરૂપ એકશેષનો બે સંખ્યા સ્વરૂપ અર્થનો બોધ થવાની શક્યતા પણ રહે છે. એ જ પ્રમાણે ‘“ઢો ૬ ઢૌ =" આ બંનેનો એકશેષ કરતાં “ો” એ પ્રમાણે એકશેષ થાય છે. હવે આ ‘‘દ્રૌ’થી બે વાર દિ” શબ્દ આવ્યો છે એવો બોધ કરવો કે એક જ “ક્ત્તિ” શબ્દ છે એવો બોધ કરવો ? આ પ્રમાણે સંખ્યાવાચક શબ્દોનો એકશેષ ક૨વામાં આવે તો અર્થનો બોધ થઈ શકતો નથી. વળી, સંખ્યાવાચક શબ્દોનો કદાચ એકશેષ ક૨વામાં તો અન્ય પદાર્થોનો જ બોધ થાય છે. જેમ કે, “હ્રૌ ચ દૌ વ=ઢૌ.” અહીં જે “ૌ” સ્વરૂપ એકશેષ થયો તેનો અર્થ ‘ચાર’’ થાય છે. આથી “દો” સ્વરૂપ એકશેષનો અન્ય પદાર્થ “ચાર” સમજાય છે. તે જ પ્રમાણે “વત્વાર: ચ વત્વાર: વ’” અહીં એકશેષ કરતાં “ચતુરૈ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. જેનો અન્ય પદાર્થ “આઠ” સમજાય છે.
ઉપરોક્ત દોષોને કારણે જ “સરૂપાળામેશે..." (પાણિ. ૧/૨/૬૪) સૂત્રનાં ભાષ્યમાં લખવામાં આવ્યું છે કે સંખ્યાવાચક શબ્દોમાં અર્થનો બોધ ન થતો હોવાથી તથા અન્યપદાર્થ સમજાતો હોવાથી એકશેષ થતો નથી, પરંતુ અનેકશેષ થાય છે. તથા ‘સંખ્યાવાચક શબ્દોમાં એકશેષનો અભાવ થાય છે’ એવાં વાર્તિકને ગ્રહણ કરીને જ કૈયટ વડે પ્રદીપટીકામાં કહેવાયું છે કે, સંખ્યાવાચક શબ્દોમાં દ્વન્દ્વ સમાસ પણ થતો નથી તથા બીજા વૈયાકરણીઓ વડે પણ ઉપર પ્રમાણેનાં દોષો દ્વારા જ સંખ્યાવાચક શબ્દોમાં એકશેષની જેમ દ્વન્દ્વ સમાસ પણ થતો નથી એવો અર્થ જણાવ્યો છે. હવે જો આવી હકીકત છે તો “: 7 દૌ વ=તો” તથા “દૌ આવી યસ્યા: ' સા=જીયાવિા તોપ્રસિદ્ધા સંધ્યા" એ પ્રમાણે દ્વન્દ્વ ગર્ભિત બહુવ્રીહિ સમાસ સંખ્યાવાચક શબ્દોમાં યોગ્ય નથી.
(श० न्यासानु० ) मैवम्-सङ्ख्येयपरत्वे एव तेषामेकशेषस्य द्वन्द्वस्य वाऽनिष्टत्वम्, न तु सङ्ख्यापरत्वे, अत एव भगवानाचार्यः " स्यादावसङ्ख्येयः” [३.१.११९.] इत्यत्र द्वन्द्वोऽपि न भवत्यनभिधानात् इत्युक्त्वापि पुनराह - 'सङ्ख्येय' इति कर्मनिर्देशात् सङ्ख्यावाचिनो भवत्येव" इति । अत एव विंशत्यादेः सङ्ख्यापरत्वे ' गवां विंशती' 'गवां विंशतयः' इत्येकशेषतः प्रयोगाः સાધવો મત્તિ, ‘વિશતી' નૃત્યસ્ય નૃત્વારિશવિત્યર્થ:, ‘વિશતય:’ ફત્યસ્ય ષષ્ટિશીત્યાવિડિથ:, સËચેયાર્થે તુ ‘નાવો વિશતિ:' રૂતિવદ્ ‘ચાવો વિશતી' ‘નવો વિશતય:' કૃતિ નૈવ સાધવઃ । अत एव कोषकारः-‘“विंशत्याद्याः सदैकत्वे सर्वाः सङ्ख्येय-सङ्ख्ययोः ।
અનુવાદ :- ઉત્તરપક્ષ :- પાણિનિ વ્યાકરણમાં (૧/૨/૬૪) સૂત્રમાં સંખ્યાવાચક શબ્દોના જે
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૫૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
એકશેષ સમાસ અને દ્વન્દ્વ સમાસનો અભાવ બતાવ્યો છે, તે માત્ર સંધ્યેય સ્વરૂપ સંખ્યાવાચક શબ્દો હોય તેનાં સંબંધમાં જ છે. સંખ્યાવાચક શબ્દો બે સ્વરૂપવાળા છે. (૧) સંખ્યા સ્વરૂપવાળા અને (૨) સંધ્યેય સ્વરૂપવાળા. જ્યારે સંખ્યા અન્ય પદાર્થનું વિશેષણ બને ત્યારે સંધ્યેય સ્વરૂપ અર્થવાળી સંખ્યા કહેવાય છે તથા સંખ્યાવાચક શબ્દ સ્વયં પોતાની સંખ્યાને જ જણાવે છે ત્યારે સંખ્યા સ્વરૂપ અર્થવાળા કહેવાય છે.
દા.ત. “ વાત:” અહીં “” શબ્દ બાળકનાં વિશેષણ સ્વરૂપ છે. આથી બાળકમાં રહેલાં એકત્વધર્મને બતાવે છે. આથી “પ”નો પોતાનો કોઈ સ્વતંત્ર અર્થ નથી. માટે આવો ‘“” શબ્દ સંધ્યેય સ્વરૂપ કહેવાય છે. વળી “” શબ્દ સ્વયં જ્યારે સંખ્યાને જ જણાવનાર હશે અર્થાત્ વિશેષ્ય સ્વરૂપ જ હશે ત્યારે “” શબ્દ સંખ્યા સ્વરૂપ કહેવાશે.
આ પ્રમાણે સંધ્યેય સ્વરૂપ એવાં સંખ્યાવાચક શબ્દોમાં દ્વન્દ્વ સમાસનો નિષેધ ક૨વામાં આવ્યો છે, પરંતુ સંખ્યા સ્વરૂપ અર્થને જણાવનાર એવાં સંખ્યાવાચક શબ્દોમાં દ્વન્દ્વ સમાસ અથવા તો એકશેષ સમાસનો નિષેધ કરવામાં આવ્યો નથી. આથી જ આચાર્યભગવંતશ્રી હેમચંદ્રાચાર્યએ ‘‘સ્થાવાવ-સધ્યેય:” (૩/૧/૧૧૯) સૂત્રમાં લખ્યું છે કે, સંધ્યેયવાચક શબ્દોમાં દ્વન્દ્વ સમાસ નથી થતો, એવું કહ્યા પછી સંખ્યા સ્વરૂપ અર્થને જણાવનાર સંખ્યાવાચી શબ્દોનો તો દ્વન્દ્વ સમાસ થાય જ છે, એવું કહ્યું છે. આથી જ “વિંશતિ” વગેરે શબ્દો જ્યારે સંખ્યા૫૨ક હશે ત્યારે “વાં વિશતી” તથા “નવાં વિશતયઃ" એ પ્રમાણે એકશેષવાળાં પ્રયોગો સાધુ મનાય છે એટલે કે “ગાયની બે વીશી” અને “ગાયની ત્રણ વીશી’’ એ પ્રમાણે અર્થ થશે. અહીં ‘“વિશતી’’નો અર્થ ‘ચાલીસ’” થશે તેમજ “વિશતયઃ”નો અર્થ “૬૦” (સાઠ) થશે, પરંતુ જ્યારે “વિશતિ” વગેરે શબ્દો સંખ્યેય સ્વરૂપ અર્થવાળા હશે ત્યારે “વિશતિ: ગાવ:' પ્રયોગ સાધુ પ્રયોગ કહેવાશે, પરંતુ ‘“વિશતી નાવ:” તથા “વિશતય: વ:” આવાં પ્રયોગો સાધુ પ્રયોગ કહેવાશે નહિ. આથી જ કોષકાર કહે છે કે, સંધ્યેય અને સંખ્યામાં રહેલી ‘‘વિંશતિ” વગેરે બધી સંખ્યા હંમેશા એકવચનમાં જ આવે છે અર્થાત્ “વિશતિ” વગેરે તમામ સંખ્યાઓ સંધ્યેયમાં હશે અથવા તો સંખ્યામાં હશે તો પણ હંમેશાં એકવચનમાં જ આવશે.
''
(श० न्यासानु० ) सङ्ख्यार्थे द्विबहुत्वे स्तः०" इति सङ्ख्यापरत्वे एव एकशेषलभ्यं द्विबहुत्वादि प्रतिपादितवान् । एवमेव "द्वयेकयोः" (पाणि० १.४.२२.] इत्यत्र सङ्ख्यापरत्वे द्वन्द्वोऽपि साधुः । प्रकृतेऽपि एकच द्वौ चेति विग्रहे सङ्ख्यापरतायां द्वन्द्वः साधुरेव ।
અનુવાદ :- ઉત્તરપક્ષ (ચાલુ) :- પરંતુ, ‘વિંશતિ' વગેરે જ્યારે સંખ્યા સ્વરૂપ અર્થમાં હશે ત્યારે જ દ્વિવચન અને બહુવચન થશે. આ પ્રમાણે સંખ્યા૫૨ક અર્થ હશે ત્યારે જ એકશેષ પ્રાપ્ત થઈ શકશે અને તેથી જ “નવાં વિશતી” તથા ‘નવાં વિશતય:' પ્રયોગોમાં ‘“વિશતિ' શબ્દમાં
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૯
६६० એકશેષ કરીને “દ્વિશતી” અને “વંશત:” એ પ્રમાણે દ્વિવચન અને બહુવચનનાં પ્રયોગો કર્યા છે.
તે જ પ્રમાણે “કો :” (પાણિ. ૧-૪-૨૨) સૂત્રમાં “પ” અને “દ્ધિ” શબ્દ સંખ્યાપક હોવાથી જ બંને વચ્ચે દ્વન્દ સમાસ કરીને પ્રયોગ બતાવવામાં આવ્યો છે. આ પ્રમાણે પાણિનિજીએ પણ સંખ્યાપક એવાં સંખ્યાવાચક શબ્દોમાં દ્વન્દ સમાસ સાધુ માન્યો છે. આ પ્રમાણે અહીં બ્રહવૃત્તિ ટીકામાં “પ” અને “દિ' શબ્દ સંખ્યાપક અર્થવાળો હોવાથી “: : =” એ પ્રમાણે વિગ્રહ કરીને જે દ્વન્દ સમાસ કર્યો છે, તે સાધુ પ્રયોગ જ છે. (શ૦ ચાલાનુ0) સંધયેયપરત્વે તુ"एकद्विकरणे हेतु महापातकपञ्चके । तृणवन्मन्यते कोप-कामौ यः पञ्च कारयन्" ॥१॥ इति नैषधीयपद्ये एक-द्वीति न द्वन्द्वः, किन्तु एको वा द्वौ वा इत्यर्थे "सुज्-वाऽर्थे सङ्ख्या." [રૂ..૧.] ફત્યનેન વઘુવી “પ્રમાળ." [૭.રૂ.૨૨૮.] રૂતિ કે ‘-શરળે' રૂત્યેવ પાડો रमणीयः, द्वन्द्वस्वीकारेऽसाधुता बद्धमूला न हीयेत । - અનુવાદ - જ્યારે “પ”, “ઉ” વગેરે સંખ્યય સ્વરૂપ અર્થવાળા હશે ત્યારે દ્વન્દ સમાસ થઈ શકશે નહીં. આના સંબંધમાં નૈષધીય પદ્યનો સત્તરમાં સર્ગના સત્તાવીસમા શ્લોકને કહીને ઉપરોક્ત માન્યતાને દઢ કરે છે. (સંખ્યાપક અર્થમાં જ દ્વન્દ સમાસ થાય છે, પરંતુ સંખ્યયપરક અર્થમાં દ્વન્દ સમાસ થતો નથી.) શ્લોકનો ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે : પાંચ મહાપાપની મધ્યમાં એક અને બે મહાપાપ કરવાને વિશે કોપ અને કામ સ્વરૂપ જે બે કારણો છે તેને લોભ નિરર્થક (અકિંચિત્કર) માને છે. કારણ કે પાંચેય મહાપાપોને કરાવનાર જે લોભ છે તે જ મુખ્ય છે.
આ પ્રમાણે નૈષધીયપદ્યમાં “દિર” પ્રયોગમાં “ધી” એ પ્રમાણે દ્વન્દ સમાસ થઈ શકશે નહિ, પરંતુ “ વા તૌ વા પ્રમાણમ્ ચેષાં તે” એ પ્રમાણે બહુવ્રીહિ સમાસ “સુન્ – વાર્થે સંધ્યા...” (૩/૧/૧૯) સૂત્રથી થાય છે તથા (૩/૧/૧૯) સૂત્રથી સંખ્યાવાચક શબ્દોનો બહુવ્રીહિ સમાસ થવાથી “પ્રમાણી..” (૭/૩/૧૨૮) સૂત્રથી “” સમાસાન્ત થતાં “g - દરો” એવો પાઠ જ સુંદર જણાય છે. પરંતુ અહીં જો દ્વન્દ સમાસ સ્વીકારશો તો પ્રયોગની અસાધુતા જ થાય છે.
(શ૦ ચારાનુ0) વૈયાવરણનાળામદેન સપાપામ” [પાળિ૦ ૨.૨.૬૪.] કૃતિ સૂત્રે शेखरे “एकादिदशान्तानां द्वन्द्वैकशेषावनभिधानान्न भवतः" इति स्वयं प्रतिज्ञात्रा "ऊकालोટ્ટસ્વિ” [પાણ૦ ૨.૨૭૮.] કૃતિ સૂત્રે શેરે ‘પ-દિ-ત્રિમાત્રામ્' તિ પ્રયુજં તુ પ્રાર
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ द्वयेन समाधेयम्, सङ्कलित-सङ्ख्यातात्पर्येण एकादिदशान्तानां द्वन्द्वैकशेषौ न भवतः, यथात्रित्वविशिष्टार्थे प्रतिपादनीये एकत्व-द्वित्वसङ्ख्ये सङ्कलय्य ‘एक-द्वि' इति, एकत्वद्वित्वत्रित्वसंकलनेन षट्त्वविशिष्टबुभुत्सया ‘एक-द्वि-त्रि' इत्यादि च न भवति, इत्येकः समाधानपथः । द्वितीयस्तु-एका द्वे तिस्रो मात्रा येषामित्यनेकपदबहुव्रीहिर्भविष्यतीति । इत्थमेव वाक् च त्वक् च प्रिया यस्य इति विग्रहे 'वाक्त्वप्रियः' इति बहुव्रीहिः सिद्ध्यति, द्वन्द्वं कृत्वा बहुव्रीहिकरणे તુ “વવ૬પ૦” [૭.રૂ.૨૮.] રૂતિ સમાસાત્તેતિ વૃક્ષો વાવત્વવપ્રિયઃ' તિ ચાતું !
અનુવાદ :- વૈયાકરણ નાગેશભટ્ટે લઘુ શબ્દેન્દુશેખર અને બૃહતુશબ્દેન્દુશેખર નામની બે ટીકાઓ પાણિનિવ્યાકરણ ઉપર લખી છે. હવે “સપUT..” (૧/૨/૬૪) પાણિનિ વ્યાકરણનાં સૂત્રમાં નાગેશભટ્ટ વડે બૃહદ્ શબ્દન્દુશેખરમાં કહેવાયું છે કે એકથી શરૂ કરીને દશ અંત સુધીમાં સંખ્યાવાચક શબ્દોનો દ્વન્દ સમાસ અને એકશેષ થતો નથી, કારણ કે દ્વન્દ સમાસ અને એકશેષનું કથન સંખ્યાવાચક શબ્દોમાં થયું નથી. હવે નાગેશભટ્ટ (૧/૨/૬૪) સૂત્રમાં આ પ્રમાણે પ્રતિજ્ઞા કરવા વડે “ નો-વ્રુત્વ..” (પાણિ. ૧/૨/૨૭) સૂત્ર સંબંધી બૃહદ્ શબ્દેન્દુશેખર ટીકામાં “પ-દ્ધિ-ત્રિમ ત્રાપામ્" એ પ્રમાણે પ્રયોગ કરેલ છે. આ પ્રયોગ દ્વારા જણાય છે કે, વિ, હિં, ત્રિનો દ્વન્દ સમાસ થયો છે. કારણ કે એકમાત્રાવાળાં હ્રસ્વ, બે માત્રાવાળા દીર્ઘ અને ત્રણ માત્રાવાળા પ્લત થાય છે. નાગેશભટ્ટ (૧/૨/૬૪) સૂત્રની ટીકામાં દ્વન્દ સમાસ થતો નથી એવું જણાવીને (૧/૨/૨૭) સૂત્રની ટીકામાં , હિં, ત્રિનો દ્વન્દ સમાસ શા માટે કર્યો ? એનાં અનુસંધાનમાં “આચાર્યભગવંતશ્રી હેમચંદ્રાચાર્યએ આ પ્રયોગનું બે પ્રકારથી સમાધાન કરવા યોગ્ય છે એ પ્રમાણે કહ્યું છે. જો સમુચ્ચય સ્વરૂપ સંખ્યાનું તાત્પર્ય હોય તો એકથી શરૂ કરીને દશ અંત સુધીની સંખ્યામાં દ્વન્દ સમાસ અને એકશેષ થતો નથી. દા.ત. ત્રિત્વ વિશિષ્ટ સંખ્યાનો અર્થ જણાવવો હોય તો ત્વ અને દિર્ઘ સંખ્યાનો સમુચ્ચય કરીને “દિ' એ પ્રમાણે દ્વન્દ્ર સમાસ થતો નથી. એ જ પ્રમાણે ઋત્વ, દ્વિત્વ તથા ત્રિત્વનો સમુચ્ચય કરીને છ સંખ્યાથી વિશિષ્ટ એવી સંખ્યાનો બોધ કરવો હોય તો “દિત્રિ" એ પ્રમાણે દ્વન્દ સમાસ થતો નથી. આ પ્રમાણેનું કહેવું નાગેશભટ્ટનું થાય છે. આ સમાધાનનો પહેલો ઉપાય છે.
હવે સમાધાનનો બીજો માર્ગ બતાવે છે : “ – હે – તિસ્ત્રો – માત્રા વેષાં સ” એ પ્રમાણે અનેકપદવાળો બહુવ્રીહિ સમાસ થશે. શું આ પ્રમાણે અનેકપદવાળો બહુવ્રીહિ સમાસ થઈ શકે? એવી શંકાનાં અનુસંધાનમાં અનેકપદવાળાં બહુવ્રીહિ સમાસનું બીજું ઉદાહરણ બતાવે છે. તે આ પ્રમાણે છે : “વી ર વ ર પ્રિયા થી ત:” એ પ્રમાણે વિગ્રહ દ્વારા “વાછર્વપ્રિય: ચૈત્ર:” બહુવ્રીહિ સમાસ સિદ્ધ થાય છે. જો અહીં “દ” સમાસ કરીને બહુવતિ સમાસ કર્યો હોત તો “વવદ્રિષદ..” (૭/૩/૯૮) સૂત્રથી “વ” અંતવાળાં નામ દર્દ સમાસમાં આવે ત્યારે
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૯
૬૬૨
“અ” સમાસાન્ત થતો હોવાથી ‘“વાત્ત્તવપ્રિયઃ” એવો સામાસિક શબ્દ થાત. પરંતુ, અહીં ‘“વાત્ત્તપ્રિયઃ” એ પ્રમાણેનો સમાસ મળે છે. આથી અનેકપદ બહુવ્રીહિ સમાસ સિદ્ધ થાય છે. એ જ પ્રમાણે નાગેશભટ્ટે બૃહત્ શબ્દેન્દુશેખરમાં ‘-દ્વિ-ત્રિ - માત્રા” પ્રયોગ જ કર્યો છે એમાં બહુવ્રીહિ સમાસ જ સમજવો જોઈએ.
(श० न्यासानु० ) न च एका द्वे तिस्रो मात्रा येषामित्यर्थे बहुव्रीहिर्न युक्तः " एकार्थं चानेकं च" [३.१.२२.] इत्यनेनाभेदेनान्वयी योऽर्थस्तद्वाचकस्यैकार्थपदस्यैव समासविधानेन प्रकृते तदभावात् सूत्रान्तरेण अप्राप्तत्वाच्चेति वाच्यम्, समस्यमानपदसमूहघटकेन केनापि पदेन ऐका जाग्रति समासस्य भाष्यकारेणाङ्गीकृतत्वेन 'मात्रा' शब्देन सर्वेषां समस्यमानानामेकादिपदानां प्रकृतेऽपि ऐकार्थ्यमस्त्येवेति समासस्य सुलभत्वात् । एवञ्च सङ्ख्यापरत्वे द्वन्द्वादिर्भवतीति स्थितम्। सङ्ख्येयपराणां तु तुल्यरूपाणां द्वन्द्वैकशेषौ न भवत इति स्वयमेवाचार्येण भगवता “સ્ત્રાવાવસચેય:” [રૂ.૧.૨૧o.] રૂત્યત્ર વ્યાાતમ્ ।
અનુવાદ :- પૂર્વપક્ષ :- ‘‘જ ઢે તિો માત્રા યેષામ્’” એ અર્થમાં બહુવ્રીહિ સમાસ યોગ્ય નથી. સિદ્ધહેમશાનુશાસનમાં ‘ાથૅ ૨ અને ૨” (૩/૧/૨૨) સૂત્ર અનેકપદનો બહુવ્રીહિ સમાસ કરે છે. બીજા કોઈ સૂત્રથી અનેકપદોનો બહુવ્રીહિ સમાસ થતો નથી. હવે (૩/૧/૨૨) સૂત્ર પ્રમાણે જે જે પદોનો અર્થ અભેદ અન્વયવાળો હોય એવાં અર્થને જણાવનાર પદોનો જ અનેકપદ બહુવ્રીહિ સમાસ થાય છે. દા.ત. “મારુતા: વવ: વાનાઃ યમ્ સ:' એ પ્રમાણે ‘આરુવદુવાનર: વૃક્ષ:'' સમાસ થઈ શકશે. કારણ કે “આરુઢ”, “વહુ” અને “વાન” આ ત્રણેય પદો પરસ્પર અભેદ અન્વયવાળાં છે. એવો અભેદ અન્વય “દ્ઘિત્રિમાત્ર:”માં થઈ શકતો નથી. આથી (૩/ ૧/૨૨) સૂત્રથી ‘“દ્ઘિત્રિમાત્ર:' એ પ્રમાણે અનેકપદ બહુવ્રીહિ સમાસ થઈ શકશે નહિ તથા અન્ય સૂત્રથી પણ ‘–દ્વિ-ત્રિમાત્ર:' એ પ્રમાણે બહુવ્રીહિ સમાસ થઈ શકતો નથી; તો આપે નાગેશભટ્ટનાં “ત્રિ" પ્રયોગનું સમાધાન અનેકપદ બહુવ્રીહિ સમાસ કરવા દ્વારા શા માટે આપ્યું ?
ઉત્તરપક્ષ :- આપે ઉપરોક્ત પદોનો અભેદ અન્વય નથી થતો માટે બહુવ્રીહિ સમાસ ન થાય એ પ્રમાણેની જે આપત્તિ આપી છે તે બરાબર નથી, કારણ કે અભેદ અન્વયનો સિદ્ધાંત આ પ્રમાણે છે : સમાસ પામતાં એવાં કોઈ પણ પદો કોઈ એક પદ સાથે પણ એકાર્શ્વવાળા જણાય તો પણ ભાષ્યકાર વડે સમાસ થાય છે એવું સ્વીકારાય છે. ઉપરોક્ત “દ્ઘિત્રિમાત્ર:” સમાસમાં ‘‘-દ્વિ-ત્રિ” એ પ્રમાણે ત્રણેય પદોનું ભલે એકાથ્ય નથી થતું પરંતુ પૃથક્ પૃથક્ એ ત્રણેય પદો ‘‘માત્રા” સાથે તો અભેદ અન્વયવાળા થાય જ છે. આથી અહીં અનેકપદ બહુવ્રીહિ સમાસ પણ સાધુ પ્રયોગ જ છે.
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૬૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
આ પ્રમાણે બધી ચર્ચાને અંતે જણાય છે કે સંખ્યાવાચક શબ્દ જ્યારે સંખ્યા સ્વરૂપ અર્થને જણાવતો હશે ત્યારે દ્વન્દ્વ સમાસ અને એકશેષ થઈ શકશે, પરંતુ સંખ્યાવાચક શબ્દ કોઈકનું વિશેષણ બનીને સંધ્યેય સ્વરૂપ થશે ત્યારે દ્વન્દ્વ સમાસ અને એકશેષ નહિ થાય અને આવું “આચાર્ય ભગવંત વડે” સ્વયં જ “સ્યાૌ...” (૩/૧/૧૧૯) સૂત્રમાં જણાવાયું છે.
(श० न्यासानु० ) न चैकादिदशान्तानां द्वन्द्वाभावे एकश्च दश च एकादश, द्वौ च दश च इति द्वादश, एवं त्रयोदशादयोऽपि न सिद्धयेयुरिति वाच्यम्, एकादिनवान्तानामेव सङ्ख्येयपराणां सङ्कलन-तात्पर्येण द्वन्द्वो न भवतीत्येव कल्पनात् । अत एव " त्यदादीनि सर्वै: ०" [पाणि० ૬.૨.૭૨.] તિ સૂત્રે નાળેશેન સ્પષ્ટ તથૈવ પ્રતિપાવિતમ્ । ‘‘રૂપાળામે૰” [પાળિ૦ ૬.૨.૬૪.] इति सूत्रे एकादिदशान्तानां द्वन्द्वैकशेषौ न भवत इति नागेशोक्तिस्तु भ्रममूला । यद्वा एकाधिका दश एकादश, द्व्यधिका दश द्वादश इति रीत्या "सिद्धं त्वधिकान्ता सङ्ख्या सङ्ख्यया समानाधिकरणाधिकारेऽधिकलोपश्च" इति चार्थे [पाणि० २.२.२९.] इत्येतत्सूत्रस्थवार्तिकेन पाणिनीयैरिव एकाधिका दश इत्याद्यर्थे एव " मयूरव्यंसकादयः” [३.१.११६.] इत्यनेन हैमशब्दानुशासनानुसारिभिरस्माभिरपि शाकपार्थिवादिवत् एकादशद्वादशप्रभृतिशब्दानां साधनीय
વાત્ ।
અનુવાદ :- પૂર્વપક્ષ :- તમે કહો છો એકથી શરૂ કરીને દશ અંત સુધીની સંખ્યામાં દ્વન્દ્વ સમાસ થતો નથી તો પછી ‘‘જઃ ૨ વશ વ=વિશ’” તેમજ ‘‘દ્રૌ વ શ ષ વૃત્તિ દ્વાવશ’’ તેમજ ‘‘યોશ". વગેરેમાં પણ સમુચ્ચય કરીને દ્વન્દ્વ સમાસ કર્યો છે. હવે જો સમુચ્ચય કરવા દ્વારા સંખ્યાવાચક શબ્દોનો દ્વન્દ્વ સમાસ ન થતો હોય તો પછી ઉપરોક્ત પ્રયોગોની સિદ્ધિ કેવી રીતે થઈ શકશે ?
ઉત્તરપક્ષ :- અમે એકથી નવ અંત સુધીમાં જ સંધ્યેયમાં વર્તમાન એવાં સંખ્યાવાચક શબ્દોનો સમુચ્ચયનાં તાત્પર્યથી દ્વન્દ્વ સમાસ થતો નથી એવું કહીએ છીએ, પરંતુ દશ શબ્દ અંતવાળાં તથા વિશતિ વગેરે અંતવાળાં શબ્દોમાં દ્વન્દ્વ સમાસ થતો નથી એવું કહેતાં નથી. આથી જ ‘‘ત્યવાવીનિ સર્વે:...” (પાણિ. ૧/૨/૭૨) સૂત્રની ટીકામાં વૈયાકરણી નાગેશભટ્ટ વડે ઉપરોક્ત તાત્પર્યનું સ્પષ્ટ પ્રતિપાદન કરાયું છે. માટે પાશ વગેરે પ્રયોગોમાં દ્વન્દ્વ સમાસ થઈ શકશે. “ગણતરી કરવા સિવાયના ધર્મમાં દ્વન્દ્વ સમાસ થશે” એવું ઉદ્યોત ટીકામાં જણાવાયું છે.
અહીં કદાચ શંકા થઈ શકે કે “સરૂપાળામે...” (પાણિ. ૧/૨/૬૪) સૂત્રમાં નાગેશભટ્ટ વડે શેખર ટીકામાં સ્પષ્ટપણે સ્વીકારાયું છે કે એકથી શરૂ કરીને દશ અંતવાળા સંખ્યાવાચક શબ્દોમાં દ્વન્દ્વ સમાસ અને એકશેષ થતો નથી અને (૧/૨/૭૨) સૂત્રમાં નાગેશ વડે જ કહેવાયું કે એકથી નવ સુધીની સંખ્યામાં દ્વન્દ્વ સમાસ અને એકશેષ થાય છે. આથી (૧/૨/૬૪) સૂત્રમાં નાગેશ
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૯
૬૬૪ વડે જે કહેવાયું છે કે એકથી શરૂ કરીને દશ અંત સુધીનાં શબ્દોનો દ્વન્દ સમાસ અને એકશેષ થતો નથી. આ કથન ભ્રાંતિવાળું જણાય છે.
હવે ઉપર સંખ્યયવાચક એવાં એકથી શરૂ કરીને નવ અંત સુધીની સંખ્યાનો સમુચ્ચયનાં તાત્પર્યથી દ્વન્દ સમાસ થતો નથી એ પ્રમાણે કહ્યું. આથી શંકા થાય છે કે શું એક અને દશ વગેરે સંખ્યાનો સમુચ્ચયનાં તાત્પર્યથી દ્વન્દ સમાસ થઈ શકે ખરો? તથા “” અને “વિશતિ” વગેરે સંખ્યાવાચક શબ્દોનો સમુચ્ચયનાં તાત્પર્યથી દ્વન્દ સમાસ થઈ શકે ખરો? હવે “ વ શ વ” તથા “વ વિંશતિઃ ર"માં જો સમુચ્ચયનાં તાત્પર્યથી દ્વન્દ સમાસ કરીશું તો “વિશતી” તથા “ શનૌ” પ્રયોગોની આપત્તિ આવશે તથા “તી વિશતી ર” અહીં “હાર્વિશતયઃ” થવાની આપત્તિ આવશે આવી આપત્તિઓને નજરમાં રાખીને “યા પwifધ શ...” વગેરે પંક્તિઓ લખી છે.
“ધો દ્રા રૂતિ અદ્રશ” એ પ્રમાણે “ધિ ત દ્વાદશ” તથા “ધા વિંતિઃ રૂતિ વિંશતિઃ' એ પ્રમાણે સમાનાધિકરણ વિગ્રહ અને કર્મધારય સમાસ છે. અધિક અંતવાળા સંખ્યાવાચક શબ્દોની સંખ્યાવાચક શબ્દો સાથે સમાનાધિકરણ હોતે છતે વિશેષણ સમાસ થાય છે તથા “ધ”નો લોપ થાય છે એવું પાણિનિ વ્યાકરણમાં નક્કી થયું છે. આ વસ્તુ વૈયાકરણી પાણિનિજી “પાર્થ” (૨/૨/૨૯) સૂત્રમાં જણાવે છે તથા આવા શબ્દો “પfથવ” વગેરે ગણપાઠમાં સમાવેશ પામ્યા હોવાથી ઉત્તરપદમાં રહેલાં (“” પછી રહેલાં) "મધ' શબ્દનો લોપ થાય છે. આમ પાણિનિજી વડે જે પ્રમાણે “ શ” પ્રયોગની વિશેષણ સમાસ દ્વારા સિદ્ધિ થઈ એ જ પ્રમાણે સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસનમાં “આચાર્યભગવંત” વડે પણ “ ધ શ” વગેરે અર્થમાં જ “મયૂરધ્વંસજાતિય:” (૩/૧/૧૧૬) સૂત્રથી “દિશ,” “દાશવગેરે શબ્દો વિશેષણ સમાસ દ્વારા સિદ્ધ થાય છે અને ત્યાં પણ (સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસનમાં) “શપથવ” ગણપાઠનાં સામર્થ્યથી “ધ” શબ્દનો લોપ થયેલો જાણવો. પાણિનિ વ્યાકરણમાં “શપથવ" સમાસનું સૂત્ર (ર/૧/૬૦) છે. વિશેષણ સમાસ અને કર્મધારય સમાસ બંને એક જ છે, આમ જ્યાં વિશેષણ સમાસ લખ્યું છે ત્યાં કર્મધારય સમાસ સમજવો. . (श० न्यासानु० ) एवम् ‘एकविंशतिः' इत्यादावपि एकाधिका विंशतिरित्येवंरीत्या समासो विधेयः । यद्वा एकादिनवान्तानामेव द्वन्द्वो न भवतीति 'एकविंशतिः' इत्यादौ द्वन्द्वकरणेऽपि न क्षतिः, तत्र एकश्च विंशतिश्चेतीतरेतरद्वन्द्वपक्षे सङ्ख्यासमूहगतैकत्वानुरोधेनैकवचनान्तता, न तु सङ्ख्याद्वयगतद्वित्वप्रयुक्तद्विवचनान्तता, एकश्च विंशतिश्चेत्यनयोः समाहार इति समाहारद्वन्द्वपक्षेऽपि "विंशत्याद्याः शताद् द्वन्द्वे सा चैक्ये द्वन्द्वमेययोः" (लिङ्गानुशासनस्त्रीलिङ्गप्रकरणे श्लो० ८) इति वचनाद् एकवचनान्तस्य स्त्रीलिङ्गता, न तु समाहारप्रयुक्तं नपुंसकत्वमिति विशेषः ।
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૬૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ एकविंशत्यादयः सङ्ख्यायां सङ्खयेये च वर्तन्ते । सङ्ख्येयपराणां सङ्ख्याशब्दानां सरूपाणामेकशेषो द्वन्द्वो वा न भवतीति एकश्चैकश्च ‘एको' 'एकैको' इति वा न भवति । सङ्ख्यापराणां सरूपाणां विंशत्यादीनामेकशेषो भवतीति प्रागवोचाम । विरूपाणां सङ्ख्येयपराणां सङ्ख्याशब्दानां तु सङ्कलनतात्पर्येण द्वन्द्वो न भवति, यथा-'एकद्विमात्राः प्लुताः' इति । असङ्कलनतात्पर्येण तु द्वन्द्वो મવત્યેવ, યથા-"દિત્રિમાત્રા હૃસ્વીર્યસ્તુતા:” ત્યાદ્રિસારાર્થોનુસન્ધય: |
અનુવાદ :- જો આ પ્રમાણે “વિશ” વગેરે પ્રયોગો વિશેષણ સમાસથી સિદ્ધ થાય તો આ જ પ્રમાણે “પવિતિઃ” વગેરેમાં પણ “#fધ વિંશતિઃ” સિદ્ધાંતથી જ સમાસ કરવા યોગ્ય છે. આમ તો એકથી શરૂ કરીને નવ સુધીના સંખ્યાવાચક શબ્દોનો જ દ્વન્દ સમાસ થતો નથી એવો સિદ્ધાંત છે. આથી “પવિંશતિઃ” વગેરે શબ્દોમાં દ્વન્દ સમાસ કરવામાં આવે તો પણ ક્ષતિ નથી.
જો “: વિશતિ: ” એ પ્રમાણે ઇતરેતર દ્વન્દ સમાસ કરવામાં આવશે તો “ઘ' અને “વિંશતિ” એ પ્રમાણે બે સંખ્યા હોવાથી દ્વિવચનની પ્રાપ્તિ આવવી જોઈએ, પરંતુ “' અને “વિંશતિ” એ પ્રમાણે બે સંખ્યાનો સમૂહ ભેગો થાય તો સંખ્યા સમૂહમાં રહેલ એકત્વનાં અનુરોધથી એકવચન અંતપણું થઈ શકે છે, પરંતુ બે સંખ્યાને વિશે રહેલ દ્વિવચન અંતપણું નહિ. આમ “વિંશતિ ઇતરેતર દ્વન્દ સમાસ કરવામાં આવે તો એકવચન અંતપણું પણ થઈ શકે છે.
સમાહાર દ્વન્દ સમાસ કરવા દ્વારા પણ “વિંશતિ:” વગેરે પ્રયોગોની સિદ્ધિ થઈ શકે તેમ છે, તે આ પ્રમાણે છે. “પૂ. ર વિશતિ: ૨ રૂતિ અનય સમાહાર:' એ પ્રમાણે સમાહાર દ્વન્દ્ર પક્ષમાં પણ “વિશલ્યા: શતાબ્દુ દ સા વૈચે પ્રમેયોઃ” (લિંગાનુશાસન-સ્ત્રીલિંગપ્રકરણમાં
ગ્લો. ૮) એવાં નિયમથી એકવચન અંતવાળા અને સ્ત્રીલિંગપણાંવાળા જ “વિંશતિઃ” વગેરે પ્રયોગો થશે, પરંતુ સમાહાર સમાસ વડે પ્રયોગ કરાતું એવું નપુંસકપણું થશે નહિ.
“વતિઃ” વગેરે શબ્દો, સંખ્યામાં અને સંખ્યયમાં એ પ્રમાણે ઉભયમાં વર્તે છે. હવે સંખ્યયપરક એવાં સંખ્યાવાચક શબ્દો જો સરખા સ્વરૂપવાળાં હોય તો એવાં સરખા સ્વરૂપવાળા સંખ્યાવાચક શબ્દોનો એકશેષ અને દ્વન્દ સમાસ થતો નથી. આથી “શ્ન : ’’માં ઇતરેતર દ્વન્દ સમાસ ન થવાથી “પી” રૂપ સિદ્ધ નહિ થાય, તેમજ “પી” એમ એકશેષ પણ નહિ થાય; પરંતુ સમાન રૂપવાળા એવાં સંખ્યાવાચક “વિંશતિ વગેરે શબ્દોમાં એકશેષ થાય છે એ પ્રમાણે અમે પહેલાં જ કહ્યું છે.
વળી અસમાન રૂપવાળાં એવાં સંખ્યયમાં વર્તમાન સંખ્યાવાચક શબ્દોનો સમુચ્ચયનાં તાત્પર્યથી દ્વન્દ સમાસ થતો નથી. દા.ત. “પ-મિત્રા: નુતા:” એટલે કે એક + બે એમ ત્રણ માત્રાવાળા
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૯ હુતો છે, એ પ્રમાણે દ્વન્દ સમાસ થઈ શકે નહિ; પરંતુ અસમુચ્ચયનાં તાત્પર્યથી તો અસમાન સ્વરyવાળાં એવાં સંખ્યયમાં વર્તમાન સંખ્યાવાચક શબ્દોનો પણ દ્વન્દ સમાસ થશે જ. દા.ત. “-દિ-ત્રિમાત્રા પૂર્વ-તીર્ઘ-સ્નતા:.” અહીં “પ” દિ” અને “ત્રિ”નો અસમુચ્ચયનાં તાત્પર્યથી દ્વન્દ સમાસ થયો છે. આ પ્રમાણે અમે સંખ્યાવાચક શબ્દોમાં ક્યાં દ્વન્દ સમાસ થાય અને ક્યાં દ્વન્દ સમાસ ન થાય ? એનો તાત્પર્ય અર્થ જણાવ્યો, તે બધી જ જગ્યાએ અનુસંધાન કરવા યોગ્ય છે.
(श० न्यासानु०) विंशत्यादिशब्दा व्यादिशब्दाश्च धर्मशक्ता एव, न तु धर्मि(सङ्ख्येय) शक्ता इत्याद्यपि मतान्तरं यद्यप्युपलभ्यते तथाऽपि प्रकृतानुपयोगितयेदानीं विचारनिकषे तन्नाऽऽनयामः । सेयमेकद्व्यादिका कुतो ज्ञातव्येत्यत आह-'लोकप्रसिद्धति, यथा-घट-पटादयः शब्दा लोके घटाद्यर्थबोधने प्रसिद्धास्तथैव एकत्वादिसङ्ख्यार्थाभिधाने एकादयोऽपि प्रसिद्धा इत्यर्थः ।
અનુવાદ :- “વિંતિ” વગેરે શબ્દો અને “દિ' વગેરે શબ્દો ધર્મશક્તિવાળાં જ છે, પરંતુ ધર્મી-શક્તિવાળા નથી, એવો મતાન્તર પણ પ્રાપ્ત થાય છે. અર્થાત્ વિંશતિ વગેરે અને દિ વગેરે શબ્દો કોઈકનાં વિશેષણ સ્વરૂપ જ બનશે, પરંતુ વિશેષ્ય સ્વરૂપ ક્યારેય નહિ બને, એવો અન્ય મત પણ છે; પરંતુ અહીં એ મત અનુપયોગી હોવાથી હમણાં અમે એ સંબંધમાં કોઈ વિચાર કરતાં નથી.
આ પ્રમાણે “ વિશ” પંક્તિ જે બૃહવૃત્તિમાં લખી હતી, તેનાં સમાસ સંબંધમાં વિસ્તારથી ચર્ચા કર્યા પછી “પ”, “દિ' વગેરેનો દ્વન્દ સમાસ ન થવાથી “', દિ” “મા”િ એમ ત્રણ પદમાં બહુવ્રીહિ સમાસ જ થઈ શકશે એવું સિદ્ધ થયું. હવે એ પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થયો કે આ “', દિ" વગેરે સંખ્યા કેવી રીતે જાણવી? આથી એનાં સંબંધમાં “આચાર્યભગવંત” કહે છે કે, આ એક, બે વગેરે સંખ્યા લોકપ્રસિદ્ધ જ છે. જે પ્રમાણે ઘટ, પટ વગેરે શબ્દો ઘટાર્થ, પટાર્થ વગેરેમાં વિદ્યમાન છે, એ જ પ્રમાણે એક, બે વગેરે શબ્દો પણ એકત્વ વગેરે સંખ્યા અર્થનાં કથનને વિશે પ્રસિદ્ધ જ છે.
(श० न्यासानु०) इवार्थे जायमानो वत्प्रत्ययः सादृश्यं द्योतयति, सादृश्य चात्र क्रियागतमभिप्रेतमिति सदृशक्रियां बोधयितुमाह-तत्कार्यं भजत इति-सङ्ख्याशब्दस्य प्रकृते सङ्ख्यापरत्वं सङ्ख्या-वाचकपरत्वं च प्राक् प्रतिपादितम्, तत्र सङ्ख्यावाचकपरत्वे तच्छब्देन सङ्ख्यावाचकेत्यस्य परामर्शः, सङ्ख्यापरत्वे लक्षणया तच्छब्दस्य सङ्ख्यावाचकोऽर्थः, उभयथा 'तत्कार्यम्' इत्यस्य सङ्ख्यावाचककार्यमित्यर्थो लभ्यते । અનુવાદઃ- “વ" અર્થમાં ઉત્પન્ન કરાતો “વ" પ્રત્યય “સદશ્ય" અથને જણાવે છે. હવે
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૬૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ “સાદેશ્ય” દ્રવ્યને વિશે પણ રહેલું હોય, ગુણને વિશે પણ રહેલું હોય અથવા તો ક્રિયાને વિશે પણ રહેલું હોય. આથી ક્યા અર્થમાં સાદૃશ્ય છે એ જણાવતાં લખે છે કે અહીં ક્રિયાને વિશે રહેલું સાદગ્ધ ઇચ્છાય છે. આથી અર્થ આ પ્રમાણે થશેઃ સંખ્યાવાચક શબ્દો જેવાં કાર્યોને ભજનારા થાય છે તેવા કાર્યોને ભજનારાં જ “તિ” અને “તું” અંતવાળા શબ્દો પણ થશે. આથી “તાર્યમ્ મનો” પંક્તિ બૃહદ્રવૃત્તિમાં લખી છે. “પા ” શબ્દ જે આ સૂત્રમાં કહ્યો છે, તે સંખ્યાપક છે અથવા તો સંખ્યાવાચક છે એ પ્રમાણે પહેલાં પ્રતિપાદન કરાયું છે. આથી “તાર્થ મન" એ પ્રમાણે બૃહદ્રવૃત્તિમાં જે પંક્તિ લખી છે, ત્યાં શંકા થાય છે કે, “ત” સર્વનામથી કયા અર્થવાળી સંખ્યા લેવી ? આથી સંખ્યાવાચકપરક અર્થ હશે ત્યારે “ત” શબ્દથી સંખ્યાવાચકપરકનો બોધ કરવો તથા જ્યારે સંખ્યાપક અર્થનો બોધ કરવો હશે ત્યારે “ત” શબ્દનો લક્ષણાથી સંખ્યાવાચક અર્થ કરવો. આ પ્રમાણે બંને પ્રકારે “તા” પંક્તિનો અર્થ સંખ્યાવાચક કાર્યને ભજનારા થશે એ પ્રમાણે અર્થ જ પ્રાપ્ત કરાવશે. અર્થાત્ “ત” શબ્દથી સંખ્યા શબ્દ અને સંખ્યાવાચક અર્થવાળા એ પ્રમાણે ઉભય અર્થવાળા સંખ્યા શબ્દનું ગ્રહણ થઈ શકશે.
(श० न्यासान० ) वद्धटितत्वादतिदेशसूत्रमिदम् । अतिदेशस्य च निमित्तव्यपदेश-तादात्म्यशास्त्र-कार्य-रूपा-ऽर्थभेदेन सप्तविधत्वेऽपि रूपाद्यतिदेशानामनिष्टसम्पादकत्वेन प्रकृते नाश्रयणम्, शास्त्रातिदेशस्याश्रयणे क्षतिविरहेऽपि तदतिदेशस्य कार्यरूपपंरमुखनिरीक्षकतया वरं कार्यातिदेश एवेति तथैव व्याचष्टे स्म । तथा च सङ्ख्याशब्दस्य सङ्ख्याकर्तृककार्याश्रयणे लाक्षणिक-तया सङ्ख्याकर्तृककार्याश्रयणसदृशकार्याश्रयणं डत्यन्ताऽत्वन्तवृत्तीति वाक्यार्थः ।
અનુવાદઃ- વ” અવયવપણું હોવાથી આ અતિદેશ સૂત્ર છે. એક સ્થાનમાં જે વસ્તુ હોય તેનો અન્ય સ્થાનમાં સંબંધ કરવો તે “તિદેશ” કહેવાય છે. “પત્ર કૃત અન્યત્ર સંવંધ: તિવેશ: ” એવી અતિદેશની વ્યાખ્યા હોવાથી ઉપરોક્ત અર્થ કર્યો છે. આ અતિદેશ નિમિત્ત, વ્યપદેશ, તાદાસ્ય, શાસ્ત્ર, કાર્ય, રૂપ અને અર્થનાં ભેદથી સાત પ્રકારનો છે. આ સાત પ્રકારો અમે જિજ્ઞાસુઓનાં બોધને માટે જણાવીએ છીએ.
(૧) નિમિત્તાતિદેશ - દા.ત. સિદ્ધહેમ વ્યાકરણમાં “પ્રવ” (૩/૩/૭૪) સૂત્ર આવે છે. (પાણિનિ - “પૂર્વવત્ સન:” (૧/૩/૬૨)) પહેલાં જે નિમિત્તને માનીને ધાતુને આત્મપદ વગેરે થતું હતું, તો હવે એ જ નિમિત્તને માનીને “સ” પ્રત્યય પર છતાં પણ ધાતુથી આત્મપદ થશે. દા.ત. ધાતુમાં “” ત્ સંજ્ઞા માનીને આત્મપદ થતું હતું, તો હવે એ જ ધાતુથી “સ” પ્રત્યય પર છતાં પણ “સુ” નિમિત્તને માનીને જ આત્મપદ થશે. આ પ્રમાણે નિમિત્તાતિદેશ થયો.
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૯
૬૬૮
(૨) વ્યપદેશાતિદેશ :- ‘‘આદ્યન્તવત્ સ્મિન્” એ પ્રમાણે ન્યાય છે તથા પાણિનિ વ્યાકરણમાં આવા જ શબ્દોવાળું (૧/૧/૨૧) સૂત્ર છે. આ ન્યાયનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે – જે ધાતુનાં અનેક વર્ણો હોય ત્યાં જે પ્રમાણે આદિ અને અંતનું કથન થાય છે, એ જ પ્રમાણે અસહાય એવાં એક વર્ણમાં પણ આદિ અને અંતનો વ્યવહાર, કથન કે વ્યપદેશ માનવામાં આવે છે. આ પ્રમાણે કથનનો અતિદેશ થયો છે.
(૩) તાદાત્મ્યાતિદેશ :- જ્યારે રૂપક અલંકારનો પ્રયોગ કરવામાં આવે છે, ત્યારે તાદાત્મ્યાતિદેશ થાય છે. દા. ત. સંસાર દાવાનળ છે. “સંસાર: વાવાનત " અહીં સંસાર સ્વયં દાવાનળ સ્વરૂપ છે એવું ફલિત કરવામાં આવે છે. સિદ્ધહેમ વ્યાકરણમાં આઠમા અધ્યાયમાં “શેનું સંસ્કૃતવત્સિદ્ધમ્” (૮/૪/૪૪૮) સૂત્ર આવે છે. આ સૂત્રમાં તાદાત્મ્યાતિદેશ છે. એ સૂત્રમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે જે પ્રમાણે સંસ્કૃતમાં “” શબ્દનું સપ્તમી એકવચન ‘“રસિ” થાય છે એ જ પ્રમાણે પ્રાકૃતમાં પણ સપ્તમી એકવચનમાં ‘“રસિ” પ્રયોગ જ થાય છે. બંને પ્રયોગો એકસરખા જ હોવાથી આ તાદાત્મ્યાતિદેશ છે.
(૪) શાસ્રાતિદેશ :- શાસ્ત્ર એટલે સૂત્ર. અર્થાત્ કોઈક સૂત્રથી જે પ્રમાણે કાળવિશેષ નામથી ભવ અર્થમાં પ્રત્યય થાય છે તે જ,પ્રમાણે ‘“સા અસ્ય વેવતા” અર્થમાં પણ ‘“ભવ” અર્થમાં પ્રત્યયો થાય છે. દા.ત. “જાનાર્મવવત્' (૬/૨/૧૧૧) આ સૂત્રમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે કાળવિશેષવાચક નામોથી ‘“મવ’” અર્થમાં જે પ્રમાણે પ્રત્યયો કહેવાશે એવા જ પ્રત્યયો “તે આનો દેવતા છે” એવાં અર્થમાં પણ કહેવાશે. દા.ત. “મન” અર્થમાં “માસ' શબ્દથી “ફન્” પ્રત્યય થાય, તો દેવતા અર્થમાં પણ “માસ” શબ્દથી “ગ્’” પ્રત્યય થશે. જેમ કે ‘માસે ભવમ્ કૃતિ માસિમ્ ।” તે જ પ્રમાણે “માસો દેવતા અસ્ય વૃત્તિ માસિમ્ ।' બંનેનાં અર્થ આ પ્રમાણે છે : “મહિનામાં થયેલ’” તથા માસ જેનો દેવ છે.” અહીં શાસ્ત્રનો અતિદેશ થયો છે. “ભવ” અર્થમાં પ્રત્યયોનું વિધાન કરનાર જે સૂત્ર હોય તેવાં જ પ્રત્યયોનું વિધાન કરનાર આ (૬/૨/૧૧૧) સૂત્ર પણ છે. આમ શાસ્ત્રનો અતિદેશ થયો. પાણિનિ વ્યાકરણમાં “બલેમ્યો મવવત્' (૪/૨/૩૪) સૂત્ર છે.
(૫) કાર્યાતિદેશ ઃ- કોઈક અન્ય સૂત્ર સંબંધી કાર્યનો બીજા સૂત્રમાં સંબંધ કરવો એ “કાર્યાતિદેશ” કહેવાય છે. દા.ત. “ઽત્યતુ સંધ્યાવત્' (૧/૧/૩૯) આ સૂત્રમાં સંખ્યાવાચક શબ્દોને જે જે કાર્યો થાય છે, તે તે કાર્યો “વ્રુતિ” અને “ઋતુ” અંતવાળા નામોને (શબ્દોને) પણ થશે તથા “સ્થાનીવાવર્નવિધી" (૭/૪/૧૦૯) સૂત્ર આ જ પ્રમાણે કાર્યાતિદેશવાળું છે. પાણિનિ વ્યાકરણમાં ‘સ્થાનિવવાવેશોનત્વિû” (૧/૧/૫૬) સૂત્ર કાર્યાતિદેશવાળું છે. પાણિનિ વ્યાકરણ પ્રમાણે સ્થાનીમાં રહેલાં ધર્મનો આદેશમાં અતિદેશ કરવામાં આવે છે.
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૬૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
(૬) અતિદેશ ઃ- જેમાં કોઈક બીજા સૂત્રનો અર્થ લાવવામાં આવે તે “અર્થાતદેશ સૂત્ર” કહેવાય. દા. ત. ‘‘કુંવત્ ર્મધારયે” (૩/૨/૫૭) - આ સૂત્રમાં ‘મદ્રમાર્યા’” એ પ્રમાણે કર્મધારય સમાસ છે. જેનો વિગ્રહ આ પ્રમાણે છે : “મદ્રિા ૬ અસૌ માર્યા વ।” હવે “મદ્રિા'' શબ્દ સ્ત્રીલિંગમાં હતો તે આ સૂત્રથી પુલિંગ અર્થવાળો થયો. આથી પુલિંગ સ્વરૂપ અર્થનો “મદ્રિા” શબ્દમાં અતિદેશ થયો છે. એ જ પ્રમાણે “વર્ણનીયમાર્યાં” વગેરેમાં સમજી લેવું. પાણિનિ વ્યાકરણમાં આ અતિદેશ સંબંધમાં “સ્ત્રી પુંવત્ વ” (૧/૨/૬૬) સૂત્ર છે. એ સૂત્ર પ્રમાણે ‘“યુવ” પ્રત્યયાન્તની સાથે વૃદ્ધ સંજ્ઞાવાળા સ્ત્રીવાચી શબ્દો આવે તો વૃદ્ધસંજ્ઞાવાળા સ્રીવાચી શબ્દો એકશેષ રહે છે અને એ સ્ત્રીવાચી શબ્દ પુંવત્ થાય છે.
(૭) રૂપાતિદેશ ઃ- “છુ” શબ્દમાં “તૃત્” ભાવ માનીને “” સ્વરૂપનો અતિદેશ કરવામાં આવે છે અર્થાત્ “ોછુ”નું જેવું સ્વરૂપ છે એવું સ્વરૂપ જ “ોટ્ટ”નું માનવામાં આવે છે. સિદ્ધહેમ વ્યાકરણમાં “શસ્તુનસ્તૃક્ પુસિ” (૧/૪/૯૧) સૂત્ર છે. અહીં “વત્” પ્રત્યયનાં અભાવમાં પણ અતિદેશ થયો છે, એમ માનવું. પાણિની વ્યાકરણમાં ‘“તૃત્વોg” (૭/૧/૯૫) સૂત્ર છે. આ સૂત્ર પણ રૂપાતિદેશનું સ્વરૂપ બતાવે છે.
આ પ્રમાણે સાત પ્રકારનાં અતિદેશ લોકવ્યવહારમાં પણ જોવા મળે છે.
(૧) નિમિત્તાતિદેશ ઃ- ધરતીકંપની આગાહી સાંભળીને કોઈક વ્યક્તિ ભયભીત થઈ જાય તો એવી આગાહીને સાંભળીને અન્ય અન્ય વ્યક્તિઓ પણ ભયભીત થાય છે.
(૨) તાદાત્મ્યાતિદેશ ઃ- બે જોડિયા (એકસાથે જન્મેલાં) દીકરાઓ હોય તો લોકો એક દીકરામાં બીજા દીકરાનો આરોપ કરીને પ્રવૃત્તિ કરતાં હોય છે એટલે કે એક દીકરો જાણે બીજો દીકરો જ છે એવું માનીને પ્રવૃત્તિ કરતાં હોય છે. આ તાદાત્મ્ય અતિદેશ થયો.
(૩) શાસ્રાતિદેશ ઃ- કોઈ નીતિવાન વ્યક્તિને જોઈને બીજી વ્યક્તિ પણ નીતિવાન બનવા માટે પુરૂષાર્થ ચાલુ કરે છે. આમ નીતિશાસ્ત્રનો અતિદેશ તે તે વ્યક્તિઓમાં થાય છે.
(૪) કાર્યાતિદેશ ઃ- એક બેનને રસોઈ બનાવતી જોઈને બીજી બેન પણ એવી જ રસોઈ બનાવવાનો પુરૂષાર્થ કરે છે ત્યારે કાર્યાતિદેશ થાય છે.
(૫) વ્યપદેશાતિદેશ ઃ- સંસારમાં પણ ‘‘આદ્યન્તવત્ સ્મિન્' જેવી જ પ્રવૃત્તિ પ્રવર્તે છે. દા.ત. ઘણી બધી વ્યક્તિઓને ઘરે બોલાવી હોય અને એક જ વ્યક્તિ આવે ત્યારે કહેવામાં આવે છે કે, તમે જ પહેલાં છો અને તમે જ છેલ્લાં છો.
(૬) રૂપાતિદેશ ઃ- એક ભાઈને જોયા પછી બીજા ભાઈને જોવામાં આવે અને આપણે કહેતાં હોઈએ છીએ કે આ પહેલાં ભાઈનાં જેવા જ છે. આ પરિસ્થિતિમાં પહેલાં ભાઈની આકૃતિનો બીજા ભાઈમાં આરોપ કરવામાં આવે છે.
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૭૦
સૂ) ૧-૧-૩૯
(૭) અર્થાતિદેશઃ- કોઈક મોટી વ્યક્તિ બાળકને જોઈને બાળક જેવી બની જાય, ત્યારે બાળક સ્વર, અર્થનો મોટી વ્યક્તિમાં સંબંધ થતો હોવાથી અર્થાતિદેશ કહેવાય છે. આ પ્રમાણે અતિદેશ સાત પ્રકારનાં હોવા છતાં પણ રૂપ વગેરે અતિર્દશ આ સૂત્રમાં જરૂરી ન હોવાથી રૂપ વગેરે અતિદેશોનો આશ્રય કરવામાં આવ્યો નથી તથા શાસ્ત્ર અતિદેશનો આશ્રય કરવામાં આવે તો કોઈ દોષ જણાતો નથી; તેમ છતાં પણ છેવટે તો કાર્યની સમાનતામાં જ જવું પડતું હોવાથી કાર્ય સ્વરૂપ અતિદેશ જ અહીં પ્રાપ્ત થાય છે. તેથી આ સૂત્રમાં કાર્ય સ્વરૂપ અતિદેશ જ કહેવામાં આવ્યો છે. આ પ્રમાણે સૂત્રનાં સામર્થ્યથી જેમ સંખ્યા શબ્દ, સંખ્યા સ્વરૂપ કાર્યનાં આશ્રયવાળો જણાય છે એવું જ કાર્ય “તિ” અને “તું” અંતવાળાં શબ્દોમાં પણ વૃત્તિ છે એ પ્રમાણે વાક્યનો અર્થ થાય છે.
(श० न्यासान०)*यथोद्देशं निर्देश:* इति पूर्वं डतिप्रत्ययान्तस्यातिदेशप्रयोजनं दर्शयतिતિરિત્યાદ્રિ-“વું શક્કે” રૂત્યત: “ોfમ્” [૩UT૦ રૂ.] રૂતિ ડિમિ “હિત્યજ્ય” [૨.૨. ૨૨૪.] ત્ય–સ્વાદ્રિતો ઉમ્ શબ્દઃ, I સચંય મનમેષામિતિ “યમિ :.” [૭.૨.૫૦.] તિ કુંતી નિશબ્દ , સ વાર્થ માવદ્િ વહુવચનવિષય પવ, તd: “હેતુરૂં.” [૨.૨.૪૪.] રૂતિ મિસિ “સો :" [૨.૨.૭ર.] તિ રુત્વે “ પાન્ત” [૨.રૂ.રૂ.] તિ विसर्गे च कतिभिरिति; क्रीयते स्मेति क्रीतः, "डुक्रींगश् द्रव्यविनिमये" इत्यतः "क्त-क्तवतू" [.૨૭૪.] રૂતિ ફળ છે કર્મળ ૩સ્તત્વાર્ના: પ્ર.” [૨.૨.૩૧.] તિ સિ; તિમ શ્રીત તિ વિપ્રહવાચ{; “ ચી તે:” [૬.૪.૨૨૦.] રૂતિ શીતાર્થે પ્રત્યયે “ ચ્ચે” [३.२.०८.] इति भिसो लुपि कतिक इति तद्धितान्ता वृत्तिः ।
અનુવાદ :- હવે ઉદ્દેશ પ્રમાણે કથન કરે છે : જે વસ્તુ પ્રસિદ્ધ હોય તેનું કથન કરવું તે ઉદ્દેશ કહેવાય છે. જેમકે “અમુક ગુણોવાળી વ્યક્તિ દેવદત્ત” છે, તો અહીં “અમુક ગુણો” પ્રસિદ્ધ છે. આથી ગુણોનું કથન કરવામાં આવે તે ઉદ્દેશ છે અને એ ગુણો દ્વારા દેવદત્તને ઓળખવામાં આવે છે તે વિધેય છે અથવા તો નિર્દેશ છે. અહીં પણ “તિ" પ્રત્યય અને “તું” પ્રત્યય અંતવાળું નામ સંખ્યા જેવું થાય છે એવું કથન કરાયું છે. આથી “તિ” અને “તું” પ્રત્યય અંતવાળું નામ એ ઉદ્દેશ છે આથી “તિ” અને “તું” અંતવાળું નામ તે ઉદ્દેશ સ્વરૂપ થયા. આથી ઉદેશ સ્વરૂપ એવાં “તિ” અને “તું” અંતવાળા નામનું કથન હવે કરવામાં આવે છે.
તિ" પ્રત્યય અંતવાળાં નામોને સંખ્યા જેવાં કહ્યાં છે, હવે તેનું પ્રયોજન બતાવે છે. સૌ પ્રથમ “તિ” અંતવાળાં સંખ્યાવાચક નામો જણાવે છે : તિfમઃ” શબ્દ બતાવે છે : “ શત્રે” (શબ્દ કરવા અર્થવાળો “ ધાતુ છે.) આ
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૭૧
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ “કુ” ધાતુથી “કિંમ” (૩૦ ૯૩૯) સૂત્રથી “ડિમ્" પ્રત્યય થાય છે. હવે “ + ડિમ્” આ અવસ્થામાં “હિત્યન્ચ..” (૨/૧/૧૧૪) સૂત્રથી અન્ય સ્વરાદિનો લોપ થતાં “મ્િ” સર્વનામ પ્રાપ્ત થાય છે. હવે “કેટલું સંખ્યાપ્રમાણ એઓનું” એ અર્થમાં “વત્તમિ :...” ( ૧/૧૫) સૂત્રથી “તિ" પ્રત્યય થાય છે. તેથી “મ્િ + “તિ” અહીં (૨/૧/૧૧૪) સૂત્રથી અન્ય સ્વરસહિત વ્યંજનનો લોપ થતાં “તિ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે અને આ “ત' શબ્દ સ્વભાવથી બહુવચનનાં વિષયવાળો જ છે. આ “તિ" શબ્દને “હેતુ–...” (૨૨/૪૪) સૂત્રથી “fમ" પ્રત્યય થતાં “તિ + મિ" થાય છે. આ અવસ્થામાં “શો ?” (૨/૧/૭૨) સૂત્રથી “”નો “” થતાં તથા “ પાન્ડે...” (૧/૩/પ૩) સૂત્રથી “ર”નો વિસર્ગ થતાં
તિ”િ શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. હવે “શ્રીતઃ” પદની સાધનિકા બતાવે છે : “શ્રીય ” (ખરીદાયું છે જે.) એ અર્થમાં નવમા ગણના “શ્રી” ધાતુથી (યાદ્ધિ ગણના“શ્રી” ધાતુથી) “ત-વતવનૂ” (૫/૧/૧૭૪) સૂત્રથી કર્મમાં “ત" પ્રત્યય થાય છે. હવે કર્મમાં “ત” પ્રત્યય થવાથી કર્મ ઉક્ત થાય છે. તથા “શ્રી” કર્મનું વિશેષણ બને છે. આથી કર્મને પ્રથમા થવાથી “ીત"ને પણ પ્રથમાનો
સિ” લાગે છે અને “શ્રીત:” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ પ્રમાણે “તિfમ: શીતઃ” એવું વિગ્રહવાક્ય પ્રાપ્ત થાય છે.
હવે ખરીદવા અર્થમાં “સંધ્યા-હ.” (૬/૪/૧૩૦) સૂત્રથી “” પ્રત્યય થાય છે. “ તદ્ધિતનો પ્રત્યય હોવાથી તદ્ધિતવૃત્તિ થતાં “I” સૂત્રથી “fમસુ”નો લોપ થતાં “ઋતિ:” એ પ્રમાણે તદ્ધિતપ્રત્યય અંતવાળી વૃત્તિ થાય છે.
(શ૦ ચારાનુ0) નનું તિપ્રયાન્ડેડતિવેમન્તરાડપિ “ -તે:” [૬.૪.૨૦.] इति सूत्रे सङ्ख्याग्रहणपार्थक्येन डतिग्रहणादेव कतिक इत्यत्र कप्रत्ययः सेत्स्यतीति व्यर्थोऽतिदेश इति चेत्, सत्यम्-सङ्ख्याग्रहणेन ग्रहणार्हस्यापि कतिशब्दस्य त्यन्तत्वेन 'अशत्तिष्टेः' इति प्रतिषेधः स्यादिति तदुज्जीवनाय हि डतेः पृथग्ग्रहणम् ।
અનુવાદ :- પૂર્વપક્ષ :- “હુતિ" પ્રત્યય અંતવાળા નામોની અતિદેશસૂત્ર દ્વારા સંખ્યા સંજ્ઞા ન કરી હોત તો પણ કોઈ સમસ્યા ન હતી. જો સંખ્યાવાચક જેવું બનાવવાથી સંખ્યા સંબંધી કાર્ય “તિ" અંતવાળાં નામોમાં પણ કરવું છે એવો આશય તમારો છે, તો એ વસ્તુ તો “તિ” અંતવાળાને સંખ્યા જેવું બનાવ્યાં વગર પણ સિદ્ધ થઈ જાય છે. કારણ કે (૬/૪/૧૩૭) સૂત્રમાં “સંધ્યા” શબ્દનું ગ્રહણ કરીને પૃથગુ “તિ”નું ગ્રહણ કર્યું છે. આથી “તિ" અંતવાળા નામોમાં પણ “મ” સુધીનાં અર્થમાં આ અર્થોમાં “ખરીદવું” અર્થ પણ આવી જાય છે.) “" પ્રત્યય
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ) ૧-૧-૩૯
૬૭૨ સિદ્ધ થઈ જ જાત. આથી “તિ" અંતવાળા નામોને પૃથગુ સંખ્યા જેવાં બનાવવાની કોઈ આવશ્યકતા નથી. આથી “તિ” અંતવાળાં નામોમાં સંખ્યાનો અતિદેશ કરવો નિરર્થક છે.
ઉત્તરપક્ષ - અમે અહીં “તિ” અંતવાળા નામોને અતિદેશ દ્વારા સંખ્યા જેવાં બનાવ્યાં છે. આથી “સંધ્યા” શબ્દનાં ગ્રહણથી જ “તિ” અંતવાળા નામોમાં પણ “મઈ” સુધીનાં અર્થમાં
" પ્રત્યય થઈ જ જાત, પરંતુ એ જ સૂત્રમાં “તિ” અંતવાળા શબ્દોનું વર્જન કર્યું છે. આથી જેમ “સપ્તતિ" શબ્દનું વર્જન થાત તે જ પ્રમાણે “તિ" વગેરે શબ્દનું પણ વર્જન થઈ જાત. આથી “ઋતિ” વગેરે શબ્દોને લેવા માટે જ “હુતિ”નું પૃથ– ગ્રહણ કર્યું છે. આમ “રુતિ"નું ગ્રહણ કાંઈ સંખ્યાવાચક શબ્દથી ભિન્ન શબ્દોને ગ્રહણ કરવા માટે નથી, પરંતુ “તિ” અંતવાળાં શબ્દો સંખ્યા જેવાં થઈ જતાં હતાં અને “તિ”નાં વર્જનથી તેનો નિષેધ થતો હતો, આથી ફરીથી ખરીદવા અર્થમાં "#" પ્રત્યય કરવા માટે “તિ” શબ્દનું પૃથ– ગ્રહણ કર્યું છે.
(श० न्यासानु०) नन्वानुपूर्वीप्रकारकोपस्थितिप्रयोजकपदोपादाने *अर्थवद्ग्रहणे नानर्थकस्य* इति न्यायः प्रवर्तत इति प्रकृतेऽपि तिशब्दस्य स्वरूपबोधकत्वेनानेन न्यायेन 'अशत्तिष्टेः' इत्यत्राऽर्थवत एव तेर्ग्रहणेन डतिघटकस्य तेरनर्थकतयैव न प्रतिषेधप्राप्तिरिति चेत्, मैवम्-षष्टिशब्दस्य तिप्रत्ययान्ततया त्यन्तप्रतिषेधेनैव सिद्धौ पृथक् ष्ट्यन्तप्रतिषेधस्याव्युत्पत्तिपक्षज्ञापनात्, तत्पक्षे च निरुक्तन्यायाप्रवृत्तेः प्रतिषेधादेव कप्रत्ययमिति तदर्थं डतेरुपादानमावश्यकम् ।।
અનુવાદ - પૂર્વપક્ષ - કોઈ પણ વસ્તુનો શાબ્દબોધ કરવો હોય ત્યારે પદોને ક્રમસર ગ્રહણ કરીને તે તે પદોનો અર્થ જાણતાં-જાણતાં અંતે છેલ્લા પદનો છેલ્લો અક્ષર આવે ત્યારે સંપૂર્ણ શાબ્દબોધ પૂરો થાય છે. અર્થાત્ એક એક પદનો શાબ્દબોધ ઉમેરાતો જાય છે અને અંતમાં બધાં જ પદોનો એકસાથે બોધ થઈ જાય છે. આથી ક્રમપ્રકારક બોધમાં નિમિત્તકારણ તરીકે પદ છે. પદો નિમિત્તકારણ તરીકે હાજર થશે તો જ શાબ્દબોધ થશે. હવે આ પદો કેવા ગ્રહણ કરવાં? એને વિશે “અર્થવત પ્રણે ને અનર્થસ્થ” ન્યાય પ્રવર્તે છે.
ર્વ રૂપ અદ્રશ્ય શબ્દસંજ્ઞા” એવો એક ન્યાય છે, જે શબ્દનાં સ્વરૂપને જ ગ્રહણ કરે છે. આથી સૂત્રમાં જો “નવી” શબ્દ લખ્યો હોય તો “નવી” શબ્દને જ આ ન્યાય ગ્રહણ કરાવશે, પરંતુ નદીવાચક એવાં ગંગા, ગોદાવરી વગેરેને ગ્રહણ કરાવશે નહિ. હવે "અર્થવત્ પ્રાપ ન અનર્થી " ન્યાય પણ વિદ્યમાન છે. એ ન્યાય પણ જો શબ્દનાં સ્વરૂપ સંબંધી જ હોય તો આ ન્યાયની કોઈ આવશ્યકતા રહેશે નહીં. દા.ત. “તીય હિાર્વે વા” (૧/૪/૧૪) સૂત્રમાં “તીય” પ્રત્યય અંતવાળા શબ્દો “
ડિય” કરવાનાં નિમિત્તે સવદિ થાય છે. હવે “નાતીય" પ્રત્યય પણ “તીય' અંતવાળું શબ્દસ્વરૂપ તો પ્રાપ્ત કરાવશે જ, છતાં આ પરિસ્થિતિમાં “અર્થવત્ પ્રહને ન અનર્થસ્થ” ન્યાય અર્થવાનું એવાં “તીય" પ્રત્યય અંતવાળાનું ગ્રહણ હોતે છતે અનર્થક એવાં
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૭૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ “નાતીય" પ્રત્યય અંતવાળાનું ગ્રહણ કરાવશે નહિ. આ પ્રમાણે બીજો ન્યાય શબ્દ સ્વરૂપનાં અર્થને કેન્દ્રમાં રાખશે. આથી બંને પરિભાષાઓનું (ન્યાયનું) કાર્યક્ષેત્ર ભિન્ન ભિન્ન છે.
હવે (૬/૪/૧૩૦) સૂત્રમાં “ત્તિ"નું વર્જન થયું છે. તો તેનાં દ્વારા અર્થવાન એવાં જ “તિ”નું વર્જન થઈ શકશે. આ “તિ”નાં વર્જનથી “તિ" પ્રત્યય અંતવાળાનું વર્જન શક્ય જ નથી.
તિ"ની નજરમાં “તિમાં રહેલો “તિ” એ અવયવ સ્વરૂપ “તિ” ગણાશે. આથી “તિ” અંતવાળાનું વર્જન હોય ત્યારે “તિ" અંતવાળાનું વર્જને નિરર્થક થવાથી “તિનાં નિષેધની પ્રાપ્તિ જ નથી તથા તમારા કહેવા પ્રમાણે અતિદેશસૂત્ર બનાવવા દ્વારા “તિ" અંતવાળા નામો સંખ્યા જેવા બની જાય છે. આથી “સંધ્યા" શબ્દનાં ગ્રહણથી જ “તિ” અંતવાળા નામોને “#" પ્રત્યય થઈ જ જાત. આમ છતાં પૃથગુ “તિ"નું ગ્રહણ “#" પ્રત્યય કરવા માટે કર્યું છે. તેથી જ અમે કહીએ છીએ કે “તિ” અંતવાળા શબ્દોને સંખ્યા જેવા કરવા માટે આ સૂત્રથી આપે જે પુરૂષાર્થ કર્યો છે એ નિરર્થક છે.
ઉત્તરપક્ષ:- “ષણિ" શબ્દ “તિ" પ્રત્યય અંતવાળો છે. “પણ” શબ્દને “તિ" પ્રત્યય લાગીને તથા “S"નો “” આદેશ થઈને (જો “ષષ” આદેશ ન થયો હોત તો “”નો પદને અંતે “હું” થઈ જાત અને અઘોષ પર છતાં “” વગેરે ફેરફારો થાત.) નિપાતનથી “” રૂપ સિદ્ધ થાય છે, આવું (૬/૪/૧૭૩) સૂત્રમાં “આચાર્યભગવંતશ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય” એ જણાવ્યું છે. આ પ્રમાણે “તિ”નાં વર્જનથી જેમ “તિ” અંતવાળા નામોમાં “" પ્રત્યયનો (૬/૪/૧૩૦) સૂત્રથી નિષેધ થાત. એ જ પ્રમાણે “પુષ્ટિ' શબ્દમાં પણ “" પ્રત્યયનો નિષેધ થાત જ. તો પણ “ષ્ટિ" અંતનું વર્જન પણ પૃથગુ કરવામાં આવ્યું છે. તેથી “ષ્ટિ' અંતનાં પ્રથગુ વર્જનથી “આચાર્યભગવંતશ્રી” અવ્યુત્પત્તિ પક્ષને જણાવે છે. અર્થાત્ “વિતિ” વગેરે શબ્દો જે (૬/૪ ૧૭૩)થી નિપાતન થયા છે એ બધા જ અવ્યુત્પત્તિ પક્ષવાળાં છે અને જ્યાં અવ્યુત્પત્તિપક્ષ હોય
ત્યાં “અર્થવત્ પ્રહને ન અનર્થસ્થ” ન્યાય પ્રવર્તતો નથી. અહીં અવ્યુત્પત્તિપક્ષ જણાતો હોવાથી પ્રત્યય અને પ્રકૃતિનો વિભાગ થઈ શકશે નહિ. આથી “તિ" પ્રત્યય અંતવાળાં સંખ્યાવાચક નામોનો નિષેધ થશે એવું કહી શકાશે નહીં. આથી “તિ” અંતવાળાનાં વર્જનથી “” અંતવાળાનું વર્જન થાત નહિ. માટે “ષ્ટિ" અંતવાળા સંખ્યાવાચક શબ્દને “તિ" અંતવાળા સંખ્યાવાચક શબ્દથી પૃથગૂ ગ્રહણ કર્યા છે. આમ અવ્યુત્પત્તિ પક્ષનો આશ્રય કરાયો હોવાથી તથા “અર્થવત્ પ્રણને ન અનર્થક્ય" ન્યાયની અપ્રવૃત્તિ થવાથી “તિનાં વર્જનથી “તિ” અંતવાળાનું વર્જન થઈ જ જાત. અમે “તિ” અંતવાળું નામ સંખ્યા જેવું આ સૂત્રથી કર્યું છે. હવે “તિનાં વર્જનથી “તિ” અંતનું પણ વર્જન થઈ જાત તો “ઋતિ” વગેરે નામોમાં “# વગેરે પ્રત્યયોની પ્રાપ્તિ થાત નહિ. તેથી જ અમે “તિ” અંતવાળાં નામોને પૃથ ગ્રહણ કર્યા છે.
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ ૧-૧-૩૯
૬૭૪
(श० न्यासांनु० ) किञ्च, सङ्ख्यात्वेनैव कप्रत्ययसिद्धौ क्रियमाणं डतिग्रहणम् *अर्थवद्ग्रहणे ०* इति न्यायस्याऽनित्यत्वं ज्ञापयति, एवं सत्यनर्थकस्यापि तिशब्दस्य ग्रहणेन कतीत्यादौ त्यन्ते कप्रत्ययप्रतिषेधः स्यादिति तदुज्जीवनेन डते: पृथग्ग्रहणं चरितार्थम् । ज्ञापनस्थले च स्वांशे चारितार्थ्यमन्यत्र फलं च किञ्चिदवश्यं भवतीत्यनित्यत्वज्ञापनस्यान्येन फलेनापि केनापि भविતવ્યમ્ ।
અનુવાદ :પૂર્વપક્ષ :- આમ તો પંક્તિ ઉત્તરપક્ષની છે છતાં પણ એનાં સંબંધમાં પૂર્વપક્ષ ઊભો કર્યા વિના ઉત્ત૨પક્ષ સમજી શકાય એમ નથી. આથી સૌ પ્રથમ પૂર્વપક્ષ જણાવીએ છીએ : વિશતિ, ષષ્ટિ, સપ્તતિ વગેરે શબ્દોમાં ભલે અવ્યુત્પત્તિ પક્ષનો આશ્રય કરાયો હોય, પરંતુ ‘વિમ્’ સર્વનામ ઉપરથી બનેલો “તિ” વ્યુત્પત્તિ પક્ષનો આશ્રય કરાયાથી જ પ્રાપ્ત થયો છે. અહીં પ્રત્યય અને પ્રકૃતિનો વિભાગ (‘વિમ્” તથા ઽતિ) તે તે સૂત્રો દ્વારા સ્પષ્ટપણે જણાય છે. માટે આવા શબ્દોમાં તો ‘‘અર્થવવું પ્રદળે ન અનર્થસ્ય' ન્યાય લાગુ પડશે જ. આમ ‘‘તિ’’નાં વર્જનથી “ઽતિ” અંતનું વર્જન થાત નહિ. તમે તો “વ્રુતિ” અંતવાળા નામોને સંખ્યા જેવાં કહ્યાં છે. આથી ‘‘સંઘ્વા’’ શબ્દથી ((૬૪/૧૩૦) સૂત્રમાં રહેલાં “સંધ્યા” શબ્દથી) “” પ્રત્યયનું વિધાન થઈ જાત. માટે તમારા મતે પૃથક્ ‘વ્રુતિ”નું ગ્રહણ નિરર્થક છે. જ્યારે અમારા મતે તો પૃથ ગ્રહણ કરવાથી જ ‘ઽતિ” અંતવાળા નામો સંખ્યા જેવાં થતાં જ નથી. આથી અમારા મતે પૃથગ્ “ઽતિ”નું ગ્રહણ આવશ્યક છે.
ઉત્તરપક્ષ :- સંખ્યાપણાંથી જ “” પ્રત્યયની સિદ્ધિ હોતે છતે (૬/૪/૧૩૦) સૂત્રમાં ફરીથી “કતિ”નું ગ્રહણ કર્યું છે. તેના દ્વારા “અર્થવાળે ન અનર્થક્ષ્ય' ન્યાય અનિત્ય બને છે, એવું અમે જણાવીએ છીએ. આથી જેમ “તિ' અંતવાળા નામોમાં “” પ્રત્યયનો પ્રતિષેધ થાય એ જ પ્રમાણે અનર્થક એવાં “ઽતિ” અંતવાળા નામોમાં પણ ‘“’ પ્રત્યયનો પ્રતિષેધ થઈ જાત. ભલે સૂત્રમાં સંખ્યાવાચક શબ્દોથી “” પ્રત્યય થાય છે એવું કહ્યું હોય તો પણ ‘“તિ’’નાં વર્જનથી “ઇતિ” અંતવાળાનું પણ વર્જન કરીને “તિ” વગેરે શબ્દોમાં “” પ્રત્યયનો નિષેધ થઈ જાત, પરંતુ “તિ” અંતવાળામાં “' પ્રત્યય તો કરવો જ છે. આથી “તિ” અંતવાળા નામોમાં “” પ્રત્યયની પ્રાપ્તિ કરાવવા માટે જ (૬/૪/૧૩૦) સૂત્રમાં પૃથક્ એવાં “તિ” અંતવાળાનું ગ્રહણ કર્યું છે. આ પ્રમાણે “અર્થવત્ પ્રહળે...” ન્યાયની અનિત્યતા જણાવનાર એવું પૃથક્ “ઽતિ”નું ગ્રહણ છે. જે જે સૂત્રમાં જ્ઞાપકપણું હોય તે જ્ઞાપકપણાંનું ફળ તે તે સૂત્રમાં પણ મળે છે અને અન્ય સૂત્રોમાં અન્ય ફળ પણ પ્રાપ્ત થાય છે. આથી (૬/૪/૧૩૦) સૂત્રમાં જ્ઞાપકપણાંનું ફળ ‘‘તિ’’નાં વર્જનથી અનર્થક એવાં “ઽતિ”નું વર્જન પણ થઈ જાત. (‘અર્થવત્' ન્યાય અનિત્ય
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૭૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ બનવાથી) આથી “તિ" અંતવાળા નામોમાં “” પ્રત્યયની પ્રાપ્તિ કરાવવા માટે પૃથ “તિ”નું ગ્રહણ કર્યું છે.
(श० न्यासानु०) तच्च फलं प्रकृते एतदेव, यत्-एकसप्ततिरित्यादौ त्यन्तत्वेन प्रतिषेधः सिद्धः, अन्यथा (नित्यत्वे) परिमाणार्थमादायार्थवान् 'ति'शब्दः प्रत्यय एव सम्भवेदिति પ્રત્યયત્વજ્ઞાને “પ્રત્યયઃ પ્રત્યારે" [૭.૪.૨૨૫.] રૂચેતનખ્યતન્તવિધી સતિ ને सप्ततिशब्दादौ कप्रत्ययनिषेधेऽपि ऊनाधिकग्रहणाभावेन एकसप्तत्यादिशब्दस्त्यन्तत्वेन न गृह्येतेति तत्र निषेधाप्रवृत्तौ कप्रत्ययापत्तेः । अनित्यत्वे तु 'अशत्तिष्टेः' इत्यत्रत्यतिशब्दः प्रत्यय एव ग्रहीतव्य તિ નિયમનાવે “પ્રત્યયઃ પ્રકૃત્યારે ” [૭.૪. ૨૨૫.] રૂત્યાપ્રવૃત્ત “સી-તે:” [૬.૪.૩૦.] રૂલ્યત્ર સૌંચીપવેનાડમેરાન્યૂયોપપજ્યર્થ શત્પના તત્ત્વવિધતામેડા “પ્રત્યયઃ ” [७.४.११५.] इत्येतत्प्रवृत्तिबलेन लभ्य ऊनाधिकग्रहणाभाव इदानीं न लभ्येतेति त्यन्तत्वसत्त्वादेकसप्तत्यादावपि प्रतिषेधः सिद्ध्यति । . .
અનુવાદ :- “અર્થવત્ પ્રહળે ન મર્થના” ન્યાય અનિત્ય બનવાથી તેનું અન્ય સ્થાનમાં બીજું ફળ પણ મળે છે. જે આ પ્રમાણે છે : (૬/૪/૧૩૦) સૂત્રમાં “મટુ” સુધીનાં અર્થમાં સંખ્યાવાચક શબ્દોને “" પ્રત્યય થાય છે એવું જણાવેલ છે, પરંતુ “તિ" અંતવાળા સંખ્યાવાચક શબ્દોમાં “" પ્રત્યય થતો નથી. આથી અર્થવાન એવાં “સપ્તતિ', વગેરે શબ્દોમાં “' પ્રત્યયનો નિષેધ થઈ શકત, પરંતુ ઉપરોક્ત ન્યાય અનિત્ય બનવાથી અનર્થક એવાં “ક્ષતિ" વગેરેમાં પણ “તિ" અંતપણાંથી નિષેધ સિદ્ધ થઈ શકશે. આથી જેમ “સપ્તતિ” શબ્દથી “' પ્રત્યયનો નિષેધ થયો, તે પ્રમાણે અનર્થક એવાં “સપ્તતિ” વગેરેમાં પણ “અ” સુધીનાં અર્થમાં “" પ્રત્યયનો નિષેધ સિદ્ધ થઈ શકશે. '
જો આ ન્યાય નિત્ય થાત તો (૬/૪/૧૭૩) સૂત્રથી પરિમાણ અર્થને ગ્રહણ કરીને અર્થવાન એવો “તિ” સ્વરૂપ પ્રત્યય જ સંભવત. આ પ્રમાણે “તિ" પ્રત્યયપણાંનું જ્ઞાન થવાથી “પ્રત્યયઃ પ્રત્યાઃ ” (૭૪/૧૧૫) પરિભાષાથી “જિ” પ્રત્યય માટે “સતન” વગેરે પ્રકૃતિ ગણાત અને તેમ થાત તો “તિ” અંતવાળાં “સપ્તતિ" વગેરે શબ્દોમાં “વ" પ્રત્યયનો નિષેધ થાત તથા (૭) ૪/૧૧૫) સૂત્રની પરિભાષાથી “તિ" પ્રત્યય માટેની પ્રકૃતિ અધિક અથવા તો ઓછી ગ્રહણ ન કરી શકાતી હોવાથી “સપ્તતિ” વગેરે શબ્દો “તિ” અંતપણાંથી ગ્રહણ કરી શકાય નહિ. આથી “
પપ્તતિ” વગેરે શબ્દોમાં (૬/૪/૧૩૦) સૂત્રથી નિષેધ થાત નહિ. અને તેમ થાત તો “" પ્રત્યયની પ્રાપ્તિ આવત. જો આ ન્યાય અનિત્ય બન્યો હોત તો (૬/૪/૧૩૦) સૂત્રમાં જે “તિ"નું વર્જન કર્યું છે, ત્યાં
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૯
૬૭૬ તિ” શબ્દસ્વરૂપ પ્રત્યયથી ભિન્ન જ ગ્રહણ કરવા યોગ્ય છે, એવાં નિયમનો અભાવ થાય છે. અર્થાત્ માત્ર “તિ" અંતવાળી પ્રકૃતિ જ નિષેધ થાય છે એવાં નિયમનો અભાવ થાય છે. આમ થવાથી (૭/૪/૧૧૫) પરિભાષાની પણ અપ્રવૃત્તિ થશે. તેથી જેમ “સપ્તતિ”માં “" પ્રત્યયનો નિષેધ થાય એ પ્રમાણે “સપ્તતિ" વગેરેમાં પણ (૬/૪/૧૩૦) સૂત્રથી “" પ્રત્યયનો નિષેધ થશે. હવે “સંધ્યા” પદથી જેમ “સપ્તતિ” શબ્દ લઈ શકાશે એમ “ક્ષતિ” શબ્દ પણ લઈ શકાશે એવી કલ્પના કરી શકાતી હોવાથી (૭/૪/૧૧૫) પરિભાષાથી જે ઊનાધિક પ્રકૃતિમાં ગ્રહણનો અભાવ હતો તે ઊનાધિક પ્રકૃતિનાં ગ્રહણનો અભાવ હવે પ્રાપ્ત થશે નહિ. આથી “તિ" અંતનાં વર્જનથી (૯/૪/૧૭૩) સૂત્ર પ્રમાણે જે માત્ર “સપ્તતિ” વગેરેનું વર્જન થઈ શકતું હતું, તેના બદલે હવે “ક્ષતિ” વગેરેમાં પણ પ્રતિષેધ સિદ્ધ થઈ શકશે. (“સંધ્યા” પદ દ્વારા જેમ “સપ્તતિ" પદ લઈ શકાય તેમ અભેદ અન્વયથી “ક્ષતિ” વગેરે પણ લઈ શકાશે.)
(श० न्यासानु०.) वस्तुतस्तु डत्यन्ते सङ्ख्याकार्यातिदेशः कतिक इत्यत्र केवलं कप्रत्ययमुત્યારૈવ ન 9તી મતિ, “ઋતિધા' ત્યત્ર “ચીયા ધા" [૭.૨.૨૦૪.] રૂતિ પ્રત્યયમ્, “ઋતિकृत्व:०' इत्यत्र "वारे कृत्वस्" [७.२.१०९.] इति कृत्वस्प्रत्ययं च सङ्ख्यात्वावच्छिन्नोद्देश्यताकं समुत्पाद्यापि कृतार्थो भवितुमर्हति, सेयं कृतार्थता डत्यन्तस्य सङ्ख्यातिदेशेनैव भवेदिति मन्तव्यम् ।
અનુવાદ :- ઉત્તરપક્ષ :- આ સૂત્ર “રુતિ" અંતવાળા નામોને સંખ્યા જેવા બનાવવા માટે કરવામાં આવ્યું છે, આથી આ અતિદેશસૂત્ર કહેવાશે. હવે જો “હતિ” અંતવાળું નામ આ સૂત્રથી સંખ્યા જેવું થાય તો (૬/૪/૧૩૦) સૂત્રમાં “સંખ્યા” શબ્દનાં ગ્રહણથી જ “હતિ" અંતવાળા શબ્દો પણ આવી જાત, છતાં પણ પૃથગુ એવા તિઓનાં ગ્રહણ માટે આપે કહ્યું કે, તે સંખ્યા જેવું થતું નથી. જ્યારે અમે કહ્યું કે, તે સંખ્યા જેવું થાય છે. માત્ર “તિ'નાં વર્જનથી “તિ” અંતવાળાનું વર્જન ન થઈ જાય તેને માટે ફરીથી “તિ" અંતવાળા શબ્દોનું ગ્રહણ કર્યું છે. આથી વિવાદનું મૂળ કારણ “તિ" અંતવાળા શબ્દો સંખ્યા જેવાં ગણી અને સંખ્યાથી પૃથગુ “તિ"નું ગ્રહણ કર્યું છે કે સંખ્યા જેવા નહિ ગણીને “તિ”નું પૃથગુ ગ્રહણ કર્યું છે એવું હતું. આ સંદર્ભમાં અમે કહીએ છીએ કે “તિ” અંતવાળા નામ સંખ્યા જેવાં જ છે. અમારું પ્રયોજન “ત” અંતવાળા નામોને સંખ્યા જેવાં બનાવી અને “” સુધીનાં અર્થમાં “' પ્રત્યય કરવો એટલું જ માત્ર નથી, પરંતુ “તિ" વગેરે શબ્દોને સંખ્યા જેવાં ગણીને “સાયા: ધા” (૭/૨/૧૦૪) સૂત્રથી “ધ” પ્રત્યય કરીને “તિધા” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે તેમજ “વારે કૃત્વમ્' (૭ર/૧૦૯) સૂત્રથી “કૃત્વમ્” પ્રત્યય થઈને “ઋતિત્વ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. હવે જો “તિ” અંતવાળાને સંખ્યા જેવાં બનાવવામાં ન આવે તો “તિલા” વગેરે
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
પ્રયોગોની પ્રાપ્તિ થઈ શકે નહિ. આથી હવે આ સૂત્ર વડે અતિદેશ થવાથી જ ‘“તિધા” વગેરે પ્રયોગોની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે.
6603
''
(श० न्यासानु० ) प्रपूर्वात् “डुकृंग् करणे” इत्यतः प्रकरणानि प्रभेदकरणानि प्रकृष्टकरणानि વેત્વર્થે ‘ભાવાડો:’’ [.રૂ.૨૮.] તિ ત્રિ ‘“નામિનોઽ૦ [૪.રૂ.૨.] કૃતિ વૃદ્ધી ‘પ્રાર’ इति नाम्नो भिसि “भिस० [१.४.२.] इत्यैसादेशे सन्धौ रुत्वे विसर्गे च प्रकारैरिति, सामान्यस्य भिद्यमानस्य भेदान्तरानुप्रवृत्ता भेदा: प्रकारास्तैरित्यर्थः । कतिभिः प्रकारैरिति विग्रहः, कतिति तद्धितान्ता वृत्तिः, अत्र डत्यन्तस्य सङ्ख्यातिदेशात् " सङ्ख्याया धा" [७.२.१०४.] इति धाप्रत्ययो भवति, अन्यथा नियतविषयपरिच्छेदहेतुत्वाभावेन सङ्ख्यात्वविरहाद् डत्यन्तस्य पृथगनुपादानाच्च ન યાત્, ધાપ્રત્યયાન્તસ્ય ૨ “ધન્” [૧.૧.રૂર.] રૂત્યવ્યયત્વેન સ્યાવેોપ: ।
11
અનુવાદ :- ક૨વા અર્થમાં “” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. “રચના કરવી”, “ભેદ કરવો” તથા ‘અત્યંત વિશેષ કરવા” સ્વરૂપ અર્થમાં “ઘ્ર” ઉપસર્ગપૂર્વક “” ધાતુને ભાવ અને અકર્તા અર્થમાં “માવાડો:” (૫/૩/૧૮) સૂત્રથી “ધ” પ્રત્યય થાય છે તથા ‘“નામિનોઽત્તિ...” (૪/ ૩/૫૧) સૂત્રથી વૃદ્ધિ થતાં “પ્રાર” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. હવે આ “પ્રાર” નામથી સ્યાદિનો ‘“મિસ્’” પ્રત્યય થાય છે તથા “મિસ્ પેસ્” (૧/૪/૨) સૂત્રથી “મિસ્”નો “પેસ્” આદેશ થાય છે. હવે “”નો “” થતાં અને “ફ”નો વિસર્ગ થતાં “પ્રારેઃ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. સૌ પ્રથમ વસ્તુ સામાન્યથી હોય છે. જ્યારે જ્યારે વિશેષનો બોધ કરવો હોય ત્યારે સામાન્ય સંબંધી વિશેષનો બોધ થઈ શકે છે. આથી ભેદ કરાતાં એવા સામાન્યમાં અન્ય અન્ય વિશેષોની જે પ્રવૃત્તિ તે પ્રકાર શબ્દનો અર્થ છે. હવે “તિમિ: પ્રારેઃ' એ પ્રમાણે વિગ્રહ થશે તથા “તિધા” એ પ્રમાણે તદ્ધિતપ્રત્યયાંતવાળી વૃત્તિ થશે.
હવે અહીં “કતિ” પ્રત્યયાંતવાળા “તિ” શબ્દનું આ સૂત્રથી સંખ્યાવાચકપણું પ્રાપ્ત થવાથી “સંવ્યાયા: ધા” (૭/૨/૧૦૪) સૂત્રથી “ધ” પ્રત્યય થાય છે. જો “ઽતિ' અંતવાળા નામોને આ સૂત્રથી સંખ્યા જેવાં ન બનાવ્યાં હોત તો (૭/૨/૧૦૪) સૂત્રથી “ધ” પ્રત્યયની પ્રાપ્તિ થાત નહિ. વળી (૬/૪/૧૩૦) સૂત્રમાં “તિ” અંતવાળા નામોને સંખ્યા જેવાં ન ગણીને “તિ” અંતનું પૃથક્ ગ્રહણ કર્યું હોત તો પણ (૭/૨/૧૦૪) સૂત્રથી “ધા” પ્રત્યય થાત નહિ. હવે “ધ” પ્રત્યયાંતવાળો ‘“તિધા” શબ્દ “અધ...” (૧/૧/૩૨) સૂત્રથી અવ્યયસંજ્ઞાવાળો થાય છે. તેથી સ્યાદિ વિભક્તિનો લોપ થાય છે. માટે “તિ” શબ્દની પ્રાપ્તિ થાય છે.
(શ॰ ચાસાનુ॰ ) તીતિ-તિશદ્વાર્ “નાન:” [૨.૨.૩૬.] કૃતિ સિ “ઇતિષ્ણ:૦’ [१.४.५४.] इति तल्लुपि च कतीति, ज्ञानाय यद्गतः सङ्ख्याविशेषः पृच्छ्यते ते कतिशब्दस्यार्थः।
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૯
६७८ वारा इति-"वंगट वरणे" इत्यतो वियन्त इत्यर्थे "युवर्णवृ०" [५.३.२८.] इत्यापवादिकालप्राप्तावपि बाहुलकाद् घञि वृद्धौ च वारेतिनाम्नो जसि सस्य रुत्वे "रोर्यः" [१.३.२६.] इति यत्वे "स्वरे वा" [१.३.२४.] इति यकारस्य लुकि च वारा इति, धात्वर्थस्यायौगपद्येन वृत्तयस्तत्काला वेत्यर्थः । अस्येति-"इंण्क् गतौ" इत्यतः "इणो दमक्" [उणा० ९३८.] इति दमकि इदम्, ततः "शेषे" [२.२.८१.] इति उसि "आ द्वेरः" [२.१.४१.] इति मस्याऽकारे "लुगस्या०" [२.१.११३.] इति पूर्वाकारलोपे “टा-ङसो०" [१.४.५.] इति ङसः स्यादेशे एकदेशविकृतन्यायेन 'इद' इत्यस्य स्थाने "अनक्" [२.१.३६.] इत्यनेन अदादेशे तकारस्योच्चारणार्थत्वाद् 'अस्य' इति रूपसिद्धिः, बुद्धिस्थत्वादिना पुरोवर्तिन इति तदर्थः । कति वारा अस्येति विग्रहवाक्यम् । कृत्वस्प्रत्ययान्तस्य "अधण्०" [१.१.३२.] इत्यव्ययत्वाद् "अव्ययस्य" [३.२.७.] इति स्यादेर्लुपि सस्य रुत्वे विसर्गे च कतिकृत्व इति तद्धितान्ता वृत्तिः, अत्रापि सङ्ख्यातिदेशात् कृत्वसः सिद्धिः ।
अनुवाद :- "कति" श०४थी "नाम्नः..." (२/२/३१) सूत्रथा "जस्" प्रत्यय थाय छ तथा मा "जस्" प्रत्ययनो "डतिष्णः..." (१/४/५४) सूत्रथी. दो५ थतi "कति" श०४नी प्राप्ति थाय छ. न माटे ने विशे २७दी मेवी संध्याविशेष पूछ।य छे ते “कति" २०६नो अर्थ छे.
वे "वारा" २०नी व्युत्पत्ति सतावे छ : “१२" अर्थाजो "वृ" धातु पांया नो छ. उवे मा "वृ" पातुथी भावमा "युवर्णवृ..." (५/७/२८) सूत्रथा अपा मेi "अल्" प्रत्ययन प्राप्ति होवा छत ५९ घ रीने "घञ्" प्रत्ययन प्राप्ति थाय छ भने वृद्धि थवाथी "वार" शनी प्राप्ति थाय छे. वे "वार" शब्ने "जस्" प्रत्यय थतi तथा "स्"नो "रु" थत तम४ "रोर्यः" (१/3/२६) सूत्रथा ""नो “य्" थत तम४ "स्वरे वा" (१/3/२४) सूत्रथा "यकार"नो दो५ थतi "वारा" प्रयोग प्राव थाय छे. यातुनो अर्थ होय ते अर्थवाणी
यानुं मेऽसाथे न २३५ मे "वार" शनी अर्थ छ. ह..त. “पा" मे पातुनो अर्थ छ... भाव। स्१३५ मिया मेऽसाथे न २ तो ते "वार" अर्थवाजी उपाय छ तथा भिन्न भिन्न समये २३वाणी मेवी हिया मे ५९॥ "वार" शनो अर्थ ४ छे.
वे "अस्य" २०४नी व्युत्पत्ति सतावे छ : "xg" अर्थवाणी "इ" धातु 40% नी छे. ॥ "इ" पातुथी (उणादि० ८3८) सूत्रथी "दम" प्रत्यय थdi "इदम्" २०६ थाय छे. मा "इदम्" शथी “शेषे" (२/२/८१) सूत्रथी "डस्" प्रत्यय थdi तम४ "आ द्वेरः" (२/१/ ४१) सूत्रथी "इदम्"नi "म्"नो "अ" थत तथा "लुगस्या..." (२/१/११3) सूत्रथा पूर्वन। अकारनो लो५ थाय छे. वे "इद + ङस्" ॥ अवस्थामा "टा-ङसो..." (१/४/५) सूत्रथा
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૭૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
“ङस्”नो “स्य” आहेश थतां तेभ४ " एकदेशविकृतम् अनन्यवत्" न्यायथी ठेभ “इदम्” नो “अ" थाय तेभ “इद”नो पए। "अनक्" (२/१/३९) सूत्रथी "अ" आहेश थतां "अस्य" ३पनी सिद्धि थाय छे. “अस्य”नो अर्थ बुद्धिमां रहेवापशांथी के भागण रहेवावाणु होय तेवो थाय छे अर्थात् બુદ્ધિની સમીપપણાંમાં જે રહ્યું હોય તે અસ્યનો અર્થ થાય છે.
हवे “कति वारा अस्य” से प्रमाणे विग्रहवास्य थयुं. जहीं "वार" अर्थभां "वारे कृत्वस्” (७/२/१०८) सूत्रथी “कृत्वस्” प्रत्यय थतां “अधण्..." (१/१/३२) सूत्रथी अव्ययसंज्ञा थाय छे. हवे अव्ययसंज्ञा थवाथी "अव्ययस्य " ( ३/२/७) सूत्रथी स्यांहिनी सोप थाय छे तेम४ "कृत्वस्”नां "स्”नो "रु" थये छते विसर्ग थवाथी "कतिकृत्वः " से प्रमाणे तद्धित प्रत्ययांतवाणी वृत्ति थाय छे. अहीं पा "डति" संतवाणा नामोमां संख्यानो अतिहेश थवाथी “कृत्वस्” प्रत्ययनी सिद्धि थ
(श० न्यासानु० ) एवमिति - "इंण्क् गतौ" इत्यतः "लटि०" [ उणा० ५०५. ] इति वे गुणे च 'एव' इति, अस्यैव चादिगणपाठनिपातनसामर्थ्याद् एवमिति " एवं प्रकारोपमयोरङ्गीकारावधारणे” इति वचनात् कतिशब्दोपवर्णितप्रकारेणेत्यर्थः । "यजीं देवपूजादौ" "तनूयी विस्तारे" आभ्याम् “तनित्यजि०” [ उणा० ८९५.] इति इति यत्तदौ निष्पद्येते । उभावपि बुद्धिविशेषविषयतावच्छेदकत्वोपलक्षिततत्तद्धर्मावच्छिन्नं बोधयतः, इयाँस्तु भेदः - यच्छब्दो हि उद्देश्यताक्रान्तं निरुक्तधर्मावच्छिन्नं वाच्यत्वेनावलम्बते, तच्छब्दस्तु प्रक्रान्तं (प्राक्तंनबुद्धिविशेषविषयतया चुम्बितं) तत्त्वेनालम्बत इति । अस्ति हि प्रसिद्धवचनोऽपि तच्छब्दः यथा
"नूतनजलधररुचये गोपवधूटीदुकूलचौराय ।
तस्मै कृष्णाय नमः संसारमहीरुहस्य बीजाय " ॥२॥
( न्यायसिद्धान्तमुक्तावली प्र० ख० का० १.) इत्यादौ । निरुक्तधर्मावच्छिन्नं प्रक्रान्तमपि तं तत्रैव तच्छब्दः परामृशति यत्र स्वघटितवाक्यादितरस्मिन् वाक्ये यच्छब्दो निरुक्तधर्मावच्छिन्नं यं बोधयितुमीष्टे, नूतनेतिकारिकादौ तु न तथेति तत्र प्रसिद्धवचन एवोपादेयः । एवं क्वचन ब्रह्मवचनोऽपि दृश्यते तच्छब्दः, यथा -“ॐ तत्सदिति निर्देशो ब्रह्मणस्त्रिविधः स्मृतः" इति (गीता १७।२३), प्रकृते च प्रसिद्धाद्यर्थो न घटत इति बुद्ध्यारूढस्यैवार्थस्य ग्रहणमिति प्रकृतमनुसरामः ।
अनुवाद:- ४ अर्थवाजो "इ" धातु जीभ गाएशनो छे. आ "इ" धातुथी "लटि०” (उणादि० प०५) सूत्रथी "व" प्रत्यय थाय छे. "इ + व" या अवस्थामां गुए। थतां " एंव " शब्द प्राप्त थाय छे. जा " एव" शब्द ४ "चादि" गएापाठना निपातनना सामर्थ्यथी "एवम्" स्व३५ थाय
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८०
સૂ૦ ૧-૧-૩૯ છે અર્થાતુ નિપાંતનના સામર્થ્યથી “E”આગમ થતાં વમ્ અવ્યય પ્રાપ્ત થાય છે. આ પર્વમ્ શબ્દ પ્રકાર, ઉપમા તથા સ્વીકારવું, અવધારણ કરવું અર્થમાં આવે છે. અહીં પ્રકાર અર્થમાં પ્રવમ્ શબ્દ વપરાયો છે. અહીં તિ શબ્દ નિમિત્તે વર્ણન કરાયેલા પ્રકાર વડે પવમ્ શબ્દનો અર્થ થાય છે અર્થાત્ ઋતિ શબ્દમાં જેવા શબ્દો બતાવાયા છે તેવા જ શબ્દો યતિ વગેરેમાં આવશે.
દેવપૂજા વગેરે અર્થવાળો “યજ્ઞ” ધાતુ પહેલા ગણો છે તથા વિસ્તારવું અર્થવાળો “તન” ધાતુ પાંચમા ગણનો છે. આ બંને ધાતુથી “નિ-નિ.” (૩દ્રિ ૮૯૫) સૂત્રથી “ડ” પ્રત્યય થતાં “પ” અને “ત” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. બુદ્ધિવિશેષનો જે વિષય હોય એ વિષયના અવચ્છેદકપણાથી ઉપલક્ષિત તે તે ધર્મથી અવચ્છિન્ન એવું જે જે છે તે ચત્ અને તત્ શબ્દનો અર્થ છે. દા.ત. આપણું જ્ઞાન કોઈ ચોક્કસ પદાર્થની વિચારણા કરે તો તેનું જ્ઞાન બુદ્ધિવિશેષ કહેવાય. હવે, ચોક્કસ પદાર્થ તરીકે જો સ્ત્રી હોય તો બુદ્ધિવિશેષવિષયતાનો અવચ્છેદક સ્ત્રીત્વ થશે અને સ્ત્રીત્વથી અવચ્છિન્ન સ્ત્રીનો બોધ યર્ સ્વરૂપ શબ્દ કરાવશે તથા તત્ સ્વરૂપ શબ્દ પણ એ પ્રમાણેનો જ બોધ કરાવશે. જો આ પ્રમાણે યર્ અને તન્નો અર્થ કરવામાં આવશે તો બંને સમાન અર્થવાળા થશે. આ શક્યતાને નજરમાં રાખીને જ લખ્યું છે કે આ બે શબ્દો વચ્ચે આટલો ભેદ છે : ઉદ્દેશ્યતાઅવચ્છેદક ધર્મથી અવચ્છિન્નને વાચ્યપણાથી અવલંબન લેનાર યત્ શબ્દ છે, અર્થાત્ વત્ શબ્દ ઉદ્દેશ્યનું અવલંબન લે છે, જયારે ઉદ્દેશ્યનું અવલંબન લેનારને બુદ્ધિવિશેષમાં ઉપસ્થિત કરનાર તત્ શબ્દનો અર્થ છે. દા.ત. મારી સામે જે પદાર્થ છે, તે પદાર્થ દુઃખદાયી છે. (મમ સમીપે યર્ પાર્થ સ્તિ ૫ પાર્થ ટુ સ્થાયી સ્તિ ) અહીં યથી ઉદ્દેશ્ય-સ્વરૂપ મારી સમીપે રહેલો પદાર્થ સમજવો તથા સમીપ રહેલા પદાર્થને જ બુદ્ધિમાં દુઃખદાયી પદાર્થ સ્વરૂપે બનાવવામાં આવે તો બુદ્ધિના વિષય સ્વરૂપ જે દુઃખદાયી પદાર્થ છે, તે “ર્” શબ્દનો અર્થ છે.
ત” શબ્દ પ્રસિદ્ધ અર્થવાળો પણ છે. આને માટે ન્યાયસિદ્ધાન્તમુક્તાવલીના મંગલાચરણના શ્લોકનું ઉદાહરણ આપે છે. જે શ્લોકનો અર્થ આ પ્રમાણે છે : નવીન એવા મેઘની કાંતિવાળા, ગોવાળણના વસ્ત્રોને ચોરનારા તથા સંસારરૂપી વૃક્ષના બીજ સ્વરૂપ તે કૃષ્ણને નમસ્કાર થાઓ. અહીં “તર્ક્સ” શબ્દપ્રયોગમાં તત્ સર્વનામનો પ્રસિદ્ધ અર્થ સમજવો. ઉપર ચત્ અને તન્નો જે અર્થ અમે જણાવી ગયા છીએ, એ પ્રમાણે વર્તે સાપેક્ષ એવો તહ્નો અર્થ નૂતન... એ પ્રમાણે કારિકામાં નથી તેથી નૂતન.... કારિકામાં તન્નો અર્થ પ્રસિદ્ધ જ ગ્રહણ કરવા યોગ્ય છે.
એ પ્રમાણે કોઈક સ્થાનોમાં બ્રહ્મસ્વરૂપ અર્થવાળો પણ “” શબ્દ જણાય છે. જેમકે ગીતાના સત્તરમા અધ્યાયના ૨૩મા શ્લોકમાં જણાવેલ છે કે , ત૬, સત્ એ પ્રમાણે બ્રહ્મનું ત્રણ પ્રકારે
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८१
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ સ્વરૂપ જણાવાયેલ છે. આ પ્રમાણે તત્ સંબંધી અલગ અલગ અર્થોની વિચારણા કરી. અહીં પ્રસિદ્ધ વગેરે અર્થો ઘટતા નથી. માટે તન્નો બુદ્ધિમાં આરૂઢ થયેલાનું ગ્રહણ કરવા સ્વરૂપ અર્થ જ સ્વીકાર્યો છે અને આ અર્થનું જ અમે અનુસરણ કરીએ છીએ.
(श० न्यासानु०) या सङ्ख्या मानमेषामिति यति, यतिभिः क्रीत इति यतिकः । यतिभिः प्रकारैरिति यतिधा । यति वारा अस्येति यतिकृत्वः । सा सङ्ख्या मानमेषामिति तति, ततिभिः क्रीत इति ततिकः । ततिभिः प्रकारैरिति ततिधा । तति वारा अस्येति ततिकृत्वः । शेषसाधनिका पूर्ववत् । उपदर्शितो डतिप्रत्ययान्तस्य सङ्ख्यातिदेशप्रयोजनप्रदेशः ।
अनुवाद :- संध्या प्रभाए। मोनु छ, मे प्रभारी "यति"अर्थ थशे. तथा 241 43 परीहायेj; सही परीक्षा अर्थमां संध्यावाय शथी "क" प्रत्यय थतi “यतिकः". २०६ प्राप्त थाय छ, तथा ५२ अर्थमा "धा" प्रत्यय । “यतिधा" श६ प्राप्त थाय छ, तथा पा२ अर्थमा "कृत्वस्" प्रत्यय दाndi “यतिकृत्वः" । प्राप्त थाय छे. "यतिकः" वगैरे ત્રણેય શબ્દના અનુક્રમે જેટલા વડે ખરીદેલું, જેટલા પ્રકારો વડે તથા જેટલી વાર એ પ્રમાણેના अर्थो थाय छे. मे ४ प्रमाणे तेली संध्या छ मोने, सेवा अर्थम "तति" २०६ प्राप्त थाय છે, તથા તેટલા વડે ખરીદેલું એવા અર્થમાં તતિ શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે, તેટલા પ્રકારો વડે એવા अर्थमा "ततिधा" श प्राप्त थाय छ, तथा तेली वा२ अर्थमा "ततिकृत्वः" श प्राप्त थाय છે. બાકીની સાધનિકા તિ વગેરે પ્રમાણે સમજી લેવી. આ પ્રમાણે હતિ પ્રત્યાન્તવાળા શબ્દો સંબંધી સંખ્યાનો અતિદેશ જણાવ્યો, એના પ્રયોજનના સ્થાનો બતાવવામાં આવ્યા, અર્થાત્ સંખ્યા જેવા સમજવાથી ઉપર પ્રમાણેના પ્રયોગો મળ્યા.
(श० न्यासानु०) अधुना अतुप्रत्ययान्तस्य विचारावसर इति भूमिकां रेचयति-'अतु' इति । या सङ्ख्या मानमेषामिति यावन्तः, यावद्भिः क्रीत इति यावत्कः । यावद्भिः प्रकारैरिति यावद्धा। यावन्तो वारा अस्येति यावत्कृत्वः । अत्र यच्छब्दाद् "यत्तदेतदो डावादिः" [७.१.१४९.] इति डावादिरतुः, तत्र च डकारोकारावितो, ततोऽन्त्यस्वरादिलोपे यावत्शब्दात् क-धा-कृत्वस् प्रत्ययेषु निरुक्तरूपाणि । *यदागमास्तद्गुणीभूतास्तद्ग्रहणेन गृह्यन्ते* इति न्यायाद् डावादिरतुरपि अतुप्रत्ययव्यवहारभाक् । एवं सा सङ्ख्या मानमेषामिति तावन्तः, तावद्भिः क्रीत इति तावत्कः । तावद्भिः प्रकारैरिति तावद्धा । तावन्तो वारा अस्येति तावत्कृत्वः । शेषं यावच्छब्दवद् विज्ञेयम्। का सङ्ख्या मानमेषामिति कियन्तः, कियद्भिः क्रीत इति कियत्कः । कियद्भिः प्रकारैरितिकियद्धा । कियन्तो वारा अस्येति कियत्कृत्वः । अत्र 'किम्' शब्दाद् "इदंकिमोऽतुरिय किय् चास्य" [७.१.१४८.] इत्यतौ कियादेशे च ‘कियत्' इति शब्दः, शेषं प्राग्वत् ।.
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૯
૬૮૨ અનુવાદ :- હવે બહુ પ્રત્યયાત્તવાળા શબ્દો સંખ્યા જેવા બને છે, એ વિચારવાનો અવસર છે, આથી એની ભૂમિકાને કરે છે. “જે સંખ્યા પ્રમાણ જેઓનું છે” એ અર્થમાં “વ” શબ્દને “યત્તતો ડાવતિ" (૭/૧/૧૪૯) સૂત્રથી “ડાવા”િ વાળો“મા” પ્રત્યય થાય છે અને તેમ થવાથી યાવન્તઃ શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. તથા આ “યાવત” શબ્દ સંખ્યા જેવો થવાથી ખરીદવા વગેરે અર્થમાં “' વગેરે પ્રત્યયો લાગવાથી “યાવ” યાવદ્ધા” તથા “યાવત્વ:” શબ્દો પ્રાપ્ત થાય છે. “ડાવતુ” પ્રત્યયમાં “ડર” અને “ડર” “ફ” સંજ્ઞાવાળા છે તથા ક્રૂ સંજ્ઞાના કારણે અન્ય સ્વરાદિનો લોપ થતાં “મા” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે અને એ “યાવ” શબ્દને “” વગેરે પ્રત્યયો લાગવાથી ઉપર કહેલા પ્રયોગો પ્રાપ્ત થાય છે.
“મામ વત્ કુળમૂતા” એવો ન્યાય વ્યાકરણમાં આવે છે. જેનો અર્થ આ પ્રમાણે થાય છે : અવયવ-રૂપ થયેલા જે આગમો છે, તે પ્રત્યય અથવા તો પ્રકૃતિના ગ્રહણથી જ ગ્રહણ કરાય છે. લોકમાં જે પ્રમાણે દેવદત્તને છ આંગળીઓ હોય તો આગમ સ્વરૂપ છઠ્ઠી આંગળી હોતે છતે પણ જેમ પાંચ આંગળીઓવાળો દેવદત્ત કહેવાય તેમ છ આંગળીવાળો પણ દેવદત્ત જ કહેવાય છે. એક આંગળી અધિક હોવાથી બીજા બધા દેવદત્તોની જેમ આની દેવદત્ત સંજ્ઞા પડશે નહીં, એવું કહી શકાશે નહીં. તેથી અહીં પણ જેમ “તું” પ્રત્યય એકલો “તું” તરીકે સમજાય છે તે જ પ્રમાણે “ડવું”. આદિવાળો એવો “મા” પ્રત્યય પણ “મા” પ્રત્યય સંબંધી વ્યવહાર(કાય)ને ભજનારો થાય છે. આથી “ડાવતુ” પ્રત્યય અંતવાળા શબ્દો પણ સંખ્યા જેવા થશે. સૂત્રમાં ભલે “તુ" પ્રત્યયાત્તવાળા શબ્દો સંખ્યા જેવા થાય છે” એવું કહ્યું હોય, પરંતુ ઉપરોક્ત ન્યાયથી આગમ સ્વરૂપ “હા” પણ “તું” પ્રત્યયનું જ અંગ (અવયવ) થવાથી “ડાવતુ' અન્તવાળો શબ્દ પણ સંખ્યા તરીકે ગ્રહણ કરી શકાશે.
અમુક સંખ્યા પ્રમાણે છે તેઓનું” એ અર્થમાં “ત” સર્વનામને “ડાવતુ” પ્રત્યય લાગે છે તથા “તાવ" શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. હવે ખરીદવા અર્થમાં “" પ્રત્યય થતા (૬/૪ ૧૩૦) સૂત્રથી “તાવ” પ્રયોગ પ્રાપ્ત થાય છે. એ જ પ્રમાણે પ્રકાર અર્થમાં “ધી” પ્રત્યય થતાં “તાવદ્ધા” પ્રયોગ પ્રાપ્ત થાય છે તથા વાર અર્થમાં “ત્વ[" પ્રત્યય લાગીને “તાવત્વ:” પ્રયોગ થાય છે. આ બધા જ પ્રયોગોમાં સાધનિકા “વ” અવ્યયની જેમ જાણવા યોગ્ય છે.
કેટલી સંખ્યા પ્રમાણ માપ છે જેઓનું” એ અર્થમાં “áમિોડતુરિત્ યે વાચ” (૭/૧/ ૧૪૮) સૂત્રથી “મા” પ્રત્યય થતાં તેમજ “મ્િ"નો “”િ આદેશ થતાં “જ્યિ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. હવે ખરીદવા અર્થમાં “" પ્રત્યય થતાં “જિ ” પ્રયોગ પ્રાપ્ત થાય છે. જેનો અર્થ કેટલાવડે ખરીદેલું એવો થાય છે. પ્રકાર અર્થમાં “ધ” પ્રત્યય થતાં “દ્ધિા ” પ્રયોગ પ્રાપ્ત થાય છે, જેનો અર્થ “કેટલા પ્રકારો” એ પ્રમાણે થાય છે. તથા વાર અર્થમાં “વૃત્વ”
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ પ્રત્યય લાગતા “ક્યત્વ:” પ્રયોગ પ્રાપ્ત થાય છે, જેનો અર્થ “કેટલી વાર એ પ્રમાણે થાય છે. ઉપરના બધા જ શબ્દપ્રયોગોમાં સાધનિકા “ઋતિ" શબ્દ પ્રમાણે સમજી લેવી.
(श० न्यासानु०) ननु संज्ञाप्रस्तावात् "डत्यतु सङ्ख्या" इत्याकारकं संज्ञासूत्रमेवास्तु, एवं सति वत्प्रत्ययोपादानमपि न कर्तव्यमित्यपरमनुकूलम् । न च संज्ञासूत्रत्वे एकादिकायाः सङ्ख्यायाः સૌંયાપ્રવેશેષ (સદ્ધયોદ્દેશ્યશાàપુ “સદ્ધય- તે.” [૬.૪.૨૦.] રૂત્યાતિષ) સંપ્રત્યયાર્થ (सङ्ख्यात्वावच्छिन्नोद्देश्यतया ग्रहणार्थ) "डत्यतुसङ्ख्या सङ्ख्या" इति संज्ञिकोटावपि सङ्ख्याग्रहणं कर्तव्यम्, तथा सत्येव डति-प्रत्ययान्तमतुप्रत्ययान्तं नाम सङ्ख्या चैकादिका सङ्ख्या संज्ञानि भवन्तीति सूत्रार्थः सम्पत्स्यते, 'द्विकम्' इत्यादौ क-धा-प्रभृतिप्रत्ययादयश्च इष्टाः सेत्स्यन्तीति सङ्ख्याग्रहणप्रयुक्तं गौरवमिति वाच्यम् ।
અનુવાદ - ઉત્તરપક્ષ:- સંજ્ઞાનો પ્રસંગ હોવાથી “ ત્યતુ સહ્યા” એવા સ્વરૂપવાળું સંજ્ઞા સૂત્ર જ કરવું જોઈએ અને જો આવું સૂત્ર બનાવાશે તો “વ” પ્રત્યયનું ગ્રહણ પણ કરવું નહીં પડે એ પ્રમાણે બીજાઓનું (પાણિનિ વ્યાકરણકારનું) માનવું છે. આ સંબંધમાં જ આપણે પૂર્વપક્ષ તરીકે પ્રશ્ન પૂછીએ છીએ કે જો આ પ્રમાણે સંજ્ઞાસૂત્ર બનાવવામાં આવશે તો “તિ” અને “મા” અંતવાળા નામો જ સંખ્યા સંજ્ઞાવાળા થશે; પરંતુ એક-બેત્રણનો સમાવેશ સંખ્યા સંજ્ઞામાં થઈ શકશે નહીં, કેમકે લોકપ્રસિદ્ધ એવી સંખ્યા અકૃત્રિમ કહેવાય છે તથા સૂત્રના સામર્થ્યથી “તિ” અને “મા” અંતવાળું નામ સંખ્યા થાય છે એ કૃત્રિમ સંખ્યા કહેવાશે. હવે કૃત્રિમ અને અકૃત્રિમ બંને હોય ત્યારે કૃત્રિમનું જ ગ્રહણ થઈ શકે છે. આથી જ્યારે જયારે સૂત્રમાં સંખ્યા શબ્દને ઉદ્દેશીને કોઈ કાર્યો કહ્યા હોય ત્યારે એક-બે વગેરેને પણ જો સંખ્યા શબ્દથી ગ્રહણ કરવા ઇષ્ટ હોય તો “ ત્યતુ સચ્ચા સા ” એ પ્રમાણેનું સૂત્ર બનાવવું પડશે. જેથી “સા ' સંજ્ઞા “તિ” અને “મા” અંતવાળાની તેમજ એક-બે વગેરે શબ્દોની પણ થશે. આ પ્રમાણે સંજ્ઞિકોટિમાં સંખ્યા શબ્દનું ગ્રહણ કરવું આવશ્યક થઈ પડશે અને એમ થવાથી “દિ” વગેરે સંખ્યાને પણ “", “ધા” વગેરે પ્રત્યયો સિદ્ધ થઈ શકશે; પરંતુ આમ થવાથી સંખ્યા શબ્દ સંજ્ઞિકોટિમાં ગ્રહણ કરવો પડશે જે ગૌરવ સ્વરૂપ થશે. આથી “વ” ગ્રહણ કરવામાં આવશે તો લાઘવ થશે.
(શ૦ ચાસનુ) “માન્ સુ:” [વ.૨.૨૬રૂ.] “મનેશે.” [૨.૬૪.] રૂત્યા યથા वाचकतासम्बन्धेन सोमाग्न्याद्यर्थविशिष्टशब्दस्यैव ग्रहणं तथा "दृतिनाथात् पशाविः" [५.१.९७.] “સોડપત્યે" [૬.૨૮.] “તેવતા" [૬.૨.૨૦૧.] રૂત્યવાવ પશ્વપત્યવતાડીનાં શબ્દોનામેવ ग्रहणं प्राप्नुवदपि इष्टलक्ष्यानुसारिव्याख्यानतोऽवरुद्ध्यते, पश्वादिलौकिकार्थाश्च गृह्यन्ते, तथा सन्तश्च
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮૪
સૂ૦ ૧-૧-૩૯ ते इष्टलक्ष्याणि निवर्तयितुं क्षमन्ते, एवं सङ्ख्याप्रदेशेष्वपि एकादिका सङ्ख्या लोकप्रसिद्धा ग्रहीष्यते, "डत्यतु०" सूत्रं तु सङ्ख्याप्रदेशेषु ग्रहणेनाऽननुगृहीतानां कतिप्रभृतीनां ग्राहणेन कृतार्थीभवेदिति संज्ञिकोटौ सङ्ख्याग्रहणस्यानावश्यकत्वात् ।
પૂર્વપક્ષ :- (આ પૂર્વપક્ષ પાણિનિ વ્યાકરણનો છે.) “સોમાન્ સુલ:” (૫/૧/૧૬૩) તથા “મને વે” (૫/૧/૧૬૪) વગેરે સૂત્રોમાં “સોમ” અને “નિ” શબ્દથી આમ તો “વું રૂપ સદ્સ્ય...” ન્યાયથી “સોમ” અને “નિ” સ્વરૂપ શબ્દ જ ગ્રહણ કરી શકાય છે; પરંતુ કોઈ ચોક્કસ વ્યક્તિઓની “નોન” અને “ન” સંજ્ઞા પાડવામાં આવે તો વ્યક્તિવિશેષ અર્થવાળો “સોમ” શબ્દ કૃત્રિમ કહેવાશે તથા દારુ અર્થવાળો “સોમ” શબ્દ તેમજ જવાળા જેમાં હોય છે અને ઉષ્ણતાવાળો જે પદાર્થ છે, તેવો “મન” શબ્દ છે, જે અકૃત્રિમ અર્થવાળો કહેવાય છે. આથી બંને અર્થવાળા “સોમ” અને “મન” શબ્દ ઉપસ્થિત થયે છતે સૂત્રમાં ઉપસ્થિત થયેલા “સોમ” અને “નિ” શબ્દથી સૂરા અને વાળા સ્વરૂપ અર્થવાળા અકૃત્રિમ એવા “સોમ” અને “નિ” શબ્દનું જ ગ્રહણ કરવામાં આવે છે. તે જ પ્રમાણે “તિનાથાત્ પવિ:” (પ/૧૯૭), “સોડપત્યે” ૬/૧/૨૮) “વતા” (૬/૧/૧૦૧) વગેરે સૂત્રોમાં પણ પશુ, પત્ય, અને તેવા શબ્દોનું જ ગ્રહણ પ્રાપ્ત થાય છે. અહીં કૃત્રિમ એવા વ્યક્તિવિશેષવાચી અર્થવાળા ત્રણ શબ્દોનું ગ્રહણ થતું નથી, પરંતુ પશુ વગેરે શબ્દોના જે લૌકિક અર્થો (ગાય વગેરે) થાય છે એવા લૌકિક અર્થવાળા જ પશુ વગેરે શબ્દોને અહીં ગ્રહણ કરાય છે. આમ અકૃત્રિમ એવા જ પશુ વગેરે શબ્દો તે તે સૂત્રોના વિષય બને છે અને અકૃત્રિમ અર્થ લેવામાં આવે તો જ ઈષ્ટ પ્રયોગોની પ્રાપ્તિ કરાવવા માટે તે તે શબ્દો સમર્થ થાય છે. એ જ પ્રમાણે જે જે સૂત્રોમાં સંખ્યા શબ્દને ઉદ્દેશીને કાર્યો બતાવ્યા હશે (દા.ત. સંહિતેશાશ(૬/૪/૧૩૦)) તે તે સૂત્રોમાં લોક-પ્રસિદ્ધ અર્થવાળો એવો સંખ્યાવાચક શબ્દ જ ગ્રહણ કરાશે. માત્ર તિ અને અતુ અંતવાળા શબ્દો લોકપ્રસિદ્ધ સંખ્યાવાચક નહોતા થતા માટે એવાઓની સંખ્યા સંજ્ઞા આ સૂત્રથી કરી છે. આથી (૯/૪/૧૩૦) વગેરે સૂત્રોમાં “સંખ્યા” શબ્દથી જેમ લોકપ્રસિદ્ધ અર્થવાળા સંખ્યાવાચક શબ્દો સંબંધી કાર્યો થશે તેમ “હતિ” અને “તું” અંતવાળા શબ્દો સંબંધી પણ (જેઓની આ સૂત્રથી સંખ્યા સંજ્ઞા થઈ છે.) વગેરે પ્રત્યય સંબંધી કાર્યો થશે. આથી જ અમે કહીએ છીએ કે લોકપ્રસિદ્ધ એવા સંખ્યાવાચક અર્થવાળા સંખ્યાવાચક શબ્દોને ગ્રહણ કરવા માટે સંખ્યા સંજ્ઞાવાળા સૂત્રમાં સંજ્ઞિકોટિમાં સંખ્યા શબ્દનું ગ્રહણ આવશ્યક નથી. સંજ્ઞિકોટિમાં સંખ્યા શબ્દના ગ્રહણ વિના પણ લોકપ્રસિદ્ધ અર્થવાળા એક, બે વગેરે શબ્દો તે તે સૂત્રોમાં રહેલા સંખ્યા શબ્દથી ગ્રહણ કરી શકાશે. આ પ્રમાણે ગૌરવનો કોઈ પ્રશ્ન જ નથી.
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
(श० न्यासानु० ) न चाऽक्रियमाणे सङ्ख्याग्रहणे लोके यथा - 'गोपालकमानय, कटजकमानय' इत्यादौ ‘गोपालक कटजक' इत्यादिसंज्ञावतां व्यक्तिविशेषकृतसङ्केतमुखस्पृशा (कृत्रिमाणा) मेव ग्रहणं भवति, न गवां पालकस्य कटे वा जातस्य पुंसः *कृत्रिमाकृत्रिमयोः कृत्रिमस्यैव ग्रहणम्* इति न्यायात्, तथा सङ्ख्याप्रदेशेष्वपि कृत्रिमत्वाद् डतिप्रत्ययान्तादय एव गृह्येरन्, न तु लोकप्रसिद्धैकादिका सङ्ख्येति संज्ञासूत्रत्वेऽकामेनापि संज्ञिकोटौ सङ्ख्याग्रहणं कर्तव्यमेवेति वाच्यम्।
અનુવાદ :- ઉત્તરપક્ષ (શ્રીમદ્ હેમચન્દ્રાચાર્યજીનો) :- હવે આચાર્યભગવંતશ્રી કેટલાક વ્યવહારોમાં કૃત્રિમ એવા અર્થવાળા શબ્દો ગ્રહણ કરાય છે, એવું બતાવીને તે તે સૂત્રોમાં ગ્રહણ કરેલા સંખ્યા શબ્દથી પણ જે અર્થમાં સંખ્યા શબ્દનું નિયમન કરાયું હોય એવા અર્થવાળા સંખ્યા શબ્દો જ ગ્રહણ કરી શકાય છે, એવું કહે છે. આથી સંખ્યા શબ્દથી “તિ” અને ‘“અતુ” અંતવાળા શબ્દો જ પ્રાપ્ત થઈ શકશે; પરંતુ લોકપ્રસિદ્ધ એક વગેરે સંખ્યા સ્વરૂપ સંખ્યાવાચક શબ્દો ગ્રહણ થઈ શકશે નહીં. એના માટે લોકપ્રસિદ્ધ ઉદાહરણ બતાવે છે : દા.ત. “ગોપાલમ્ આનય” તથા “ટનમ્ આનથ” વગેરે પ્રયોગોમાં ગોપાલક નામની વ્યક્તિને જ લાવવાની ક્રિયા થાય છે તેમજ કટજક નામની વ્યક્તિને જ લાવવાની ક્રિયા થાય છે. અર્થાત્ કૃત્રિમ એવા અર્થવાળા વ્યક્તિઓનો જ બોધ કરવામાં આવે છે; પરંતુ ગાયનું પાલન કરનારા એવા અર્થવાળા ગોપાલકોને લાવવાની ક્રિયા કરવામાં આવતી નથી. આમ ‘‘કૃત્રિમ ત્રિમયો:”..... ન્યાયથી ત્રિમ અર્થવાળા શબ્દોનો જ લોકવ્યવહારમાં બોધ કરવામાં આવે છે. એ જ પ્રમાણે તે તે સૂત્રમાં રહેલા સંખ્યા શબ્દથી પણ કૃત્રિમ અર્થમાં નિયમન કરાયેલા એવા ઽતિ અને અતુ અંતવાળા શબ્દો જ ગ્રહણ કરાશે. આ પ્રમાણે લોકપ્રસિદ્ધ એવા એક, બે વગેરેને જો સંખ્યા શબ્દથી ગ્રહણ કરવા હશે તો સંખ્યા સંજ્ઞાવાળા આ સૂત્રમાં અનિચ્છાએ પણ સંજ્ઞિકોટિમાં સંખ્યા શબ્દનું (લોકપ્રસિદ્ધ અર્થવાળા એક-બે વગેરે લેવા માટે) ગ્રહણ કરવું પડશે.
(श० न्यासानु० ) लोके हि कृत्रिमग्रहणे न कृत्रिमत्वं कारणम्, किन्तु अर्थाद्वा प्रकरणाद्वा कृत्रिमं गृह्यते । अर्थ:-सामर्थ्यम्, यथा- 'गोपालकमानय माणवकमध्यापयिष्यति' इत्यत्र गोपरिचाररतस्य यष्टिहस्तस्य नाध्यापनसामर्थ्यमिति तत्सामर्थ्यशाली गोपालकेतिकृतसङ्केतको व्यक्तिविशेषः कतमश्चिद् विपश्चिदानीयते, न यष्टिहस्तः । प्रकरणम् - प्रस्तावस्तत्तत्क्रियाविशेषरूपः, यथा-भोजनप्रकरणे ‘सैन्धवमानय' इत्युक्तौ लवणम्, गमनप्रकरणे तदुक्तौ तुरगं प्रतीतिरवगाहते। नानार्थकशब्दस्थले सर्वत्र तत्तद्धर्मावच्छिन्नविषयतया यावतां स्वशक्यानामुपस्थितौ किं વિષયઃ શાનોધ: સ્થાવિતિ સંશયેનાતમવત: સંયોગ-વિપ્રયોગ-સાહચર્ય-વિરોધા-ડર્થप्रकरण-लिङ्गाऽन्यशब्दसन्निधान- देशकालाद्यन्यतमत् स्वज्ञानसाहाय्येन तत्र तत्रोपयुज्यमानार्थमेव शाब्दबोधे भासयते ।
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૯
६८६ અનુવાદ પૂર્વપક્ષ (પાણિનિજીનો) - લોકમાં કૃત્રિમ અર્થવાળા શબ્દોના પ્રહણમાં માત્ર કૃત્રિમપણું જ કારણ નથી. અર્થથી અથવા તો પ્રકરણથી પણ અર્થ નિયંત્રિત કરાતો હોવાથી બધે જ કૃત્રિમ અર્થવાળો શબ્દ ગ્રહણ કરાતો નથી. આમ “કૃત્રિમાત્રિમયો..” ન્યાયથી બધા જ સ્થાનોમાં કૃત્રિમ અર્થવાળો એવો શબ્દ જ ગ્રહણ કરાય છે એવો નિયમ નથી. કેટલીક વાર અર્થથી કૃત્રિમ અર્થવાળો શબ્દ ગ્રહણ કરાય છે. તે આ પ્રમાણે છે : અર્થ એટલે સામર્થ્ય અને સામર્થ્ય એટલે સંબંધ વિશેષ. દા.ત. તું ગોપાલકને લાવ, તે માણવકને ભણાવશે. અહીં જે વ્યક્તિને આવી આજ્ઞા કરવામાં આવી છે, તે વ્યક્તિ લૌકિક અર્થવાળા ગાયનું પાલન કરનાર એવા ગોવાળને લાવતી નથી. કારણ કે એવી વ્યક્તિમાં ભણાવવાનું સામર્થ્ય હોતું નથી.આથી જે વિદ્વાન હોય એવી ચોક્કસ ગોપાલક નામની કોઈક વ્યક્તિને તે બોલાવશે. આ પ્રમાણે અર્થવિશેષથી અહીં કૃત્રિમ અર્થવાળા ગોપાલક સંજ્ઞાવાળા એવા કૃત્રિમ શબ્દનું ગ્રહણ કરાયું છે.
તે જ પ્રમાણે પ્રકરણથી પણ ચોક્કસ અર્થવાળા શબ્દોનો પ્રયોગ જ તે તે વાક્યોમાં થાય છે અને એ પ્રમાણે પ્રકરણના સામર્થ્યથી અકૃત્રિમ અર્થવાળા શબ્દો જ ગ્રહણ કરાય છે. દા.ત. ભોજનનું પ્રકરણ હોય ત્યારે સૈન્ધવને તું લાવ એવું કહેવામાં આવે ત્યારે લવણને (મીઠાંને) લાવવામાં આવે છે તથા ગમનનું પ્રકરણ હોય ત્યારે સૈધવ શબ્દથી ઘોડાનો અર્થ નક્કી કરવામાં આવે છે. આ પ્રમાણે પ્રકરણથી અકૃત્રિમ અર્થવાળા એવા સૈન્ધવ શબ્દનું જ અહીં ગ્રહણ કરાય છે; પરંતુ “કૃત્રિમાત્રિમયોઃ” ન્યાયથી કૃત્રિમ અર્થવાળો “સૈન્ધવ” શબ્દ ગ્રહણ કરાતો નથી. આ પ્રમાણે કોઈક ચોક્કસ અર્થવાળો શબ્દ લેવો એવું અર્થ પ્રકરણ વગેરેથી નક્કી થશે; પરંતુ “કૃત્રિમાકૃત્રિમયો..” ન્યાયથી નહીં.
જ્યારે જ્યારે અકૃત્રિમ અર્થવાળો શબ્દપ્રયોગ આવશ્યક હોય તથા તે પરિસ્થિતિમાં એ શબ્દના અનેક અર્થ થતાં હોય તો શક્ય તરીકે અનેક પદાર્થોનો બોધ એ શબ્દ દ્વારા થવાની શક્યતા ઉપસ્થિત થશે. આથી કયા પદાર્થ વિષયક શાબ્દબોધ થશે ? એવો સંશય થશે. આ સંજોગોમાં સંયોગ, વિપ્રયોગ વિગેરે કોઈપણ એક સહાયક થઈને તે તે વાક્યના શાબ્દબોધમાં ઉપયોગી એવા અર્થને જણાવશે. (સંયોગ, વિપ્રયોગ, સાહચર્ય વગેરેનું વિસ્તારથી વર્ણન અમે (૧/૧/ ૨૬) સૂત્રમાં કરી ગયા છીએ. માટે ત્યાંથી તેનો બોધ ઉપસ્થિત કરી લેવો.).
(श० न्यासानु० ) यद्यपि रूढेर्योगापहारकत्वमित्यप्यत्र सम्भवति, तथापि प्रकरणादिसहकृतस्य योगस्यापि बलीयस्त्वमित्यभिप्रेत्येदमवगन्तव्यम् ।
અનુવાદઃ- (પૂર્વપક્ષ ચાલુ) :- જે પ્રમાણે “વૃત્રિમકૃત્રિમયોઃ” ચાયથી માત્ર કૃત્રિમનું જ પ્રહણ થાય છે એવું તમે (આચાર્ય ભગવંત શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યનો પૂર્વપક્ષ) કહો છો, એની સામે અમે કહ્યું કે અર્થ, પ્રકરણ વગેરેથી અકૃત્રિમ અર્થ પણ ગ્રહણ કરી શકાય છે. આ જ પ્રમાણે
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ “યો : વનીયરી” એ પ્રમાણેના ન્યાયનું આલંબન લેવામાં આવે તો અકૃત્રિમ અર્થનું ગ્રહણ કરવાની પણ સંભાવના છે. ત્યાં પણ પ્રકરણ, અર્થ વગેરે સહાયક થઈ જો કૃત્રિમ અર્થનો બોધ કરાવનાર થશે, તો ત્યાં કૃત્રિમ અર્થનો બોધ જ થશે. ટૂંકમાં અમે પદના અર્થનો બોધ પ્રાપ્ત કરવા માટે અર્થ, પ્રકરણ વગેરેની જ અપેક્ષા રાખીશું. આ પ્રમાણે જે જે સૂત્રોમાં સંખ્યા શબ્દનું ગ્રહણ થયું હશે અને સંખ્યા શબ્દને ઉદ્દેશીને જે કાર્યો કહ્યા હશે, ત્યાં સંખ્યા શબ્દથી માત્ર કૃત્રિમ અર્થવાળી “તિ” અને “મા” અંતવાળી સંખ્યા જ નહીં સમજવી, તેમજ “યોર્ છે..” ન્યાયથી માત્ર અકૃત્રિમ અર્થવાળી એક, બે વગેરે સંખ્યા પણ નહીં સમજવી; પરંતુ અર્થ, પ્રકરણ વગેરેના સામર્થ્યથી કૃત્રિમ અને અકૃત્રિમ બંને પ્રકારની સંખ્યા અને સમજીશું. આથી સંજ્ઞિકોટિમાં લોકપ્રસિદ્ધ સંખ્યાને સમાવવા માટે સંખ્યા શબ્દનું ગ્રહણ આવશ્યક નથી. __ (श० न्यासानु०) यत्र तु पदार्थनियामकार्थप्रकरणादिविरहस्तत्र संशेते वा अकृत्रिमार्थं निश्चिनुते वा, यथा-ऊहकरणेऽपटुम् (ग्राम्यम्) अचिरागतत्वेनाऽप्रकरणशं कश्चिद् ब्रवीतु भवान् 'गोपालकमानय' इति, सोऽत्र संशयवान् भवेत्-संज्ञेयं कस्यचिन्निर्दिष्टा स्याद् ? यष्टिहस्तो गोपरिचरणरतो वाऽस्य विवक्षितः? इति । इत्थं वक्तृतात्पर्यविषयसंशयाभावेऽपि तत्तात्पर्यविशेषविषयकनिश्चयवान् वा भवेत्-यो मम प्रसिद्धो यष्टिहस्तः सोऽनेन चोदितः, एवंसंज्ञकस्तु नास्ति मे प्रसिद्ध इति, सम्भावयामः-स गच्छेदपि यष्टिहस्तमानेतुम् ।
અનુવાદ - પૂર્વપક્ષ ચાલુ (પાણિનિજીનો) - કદાચ તમે એમ કહેશો કે જ્યાં પદના અર્થના નિયામક એવા અર્થ, પ્રકરણ વગેરેનો વિરહ હશે ત્યાં તો “કૃત્રિમ વૃત્રિમયો ..” ન્યાયનો સહારો લેવો જ પડશે; તો ત્યાં અમે કહીશું કે તે ન્યાયના સહારા વગર જે ક્યાં તો શ્રોતાને સંશય થશે અથવા તો અકૃત્રિમ અર્થનો નિશ્ચય થશે. જેમ કે વિચારવામાં હોશિયાર નહીં એવો ગામડીયો જલ્દીથી આવેલો હોવાથી પ્રકરણનો જાણકાર પણ નથી. એવા ગામડીયાને કોઈક કહે છે કે, આપ ગોપાલકને લાવો. આથી તે (ગામડીયો) અહીં સંશયવાળો થાય છે. સંશય આ પ્રમાણે છે ? શું આ વક્તાવડે કોઈકની સંજ્ઞા બતાવાઈ છે? અથવા તો હાથમાં લાકડીવાળા એવા ગોવાળની આનાવડે વિવક્ષા કરાઈ છે? અથવા તો વક્તાના તાત્પર્ય વિષયક સંશયનો અભાવ છે અર્થાતુ ગામડીયા એવા આ શ્રોતાને વક્તાના તાત્પર્યના વિષયમાં કોઈ સંશય નથી છતાં પણ વક્તાના વિશેષ એવા તાત્પર્ય વિષયક નિશ્ચયવાળો તે થાય છે. એ નિશ્ચયવાળો તે આ રીતે થાય છે : જે મને પ્રસિદ્ધ એવો હાથમાં લાકડીવાળો છે, તે આના વડે લાવવા માટે કહેવાયો છે. આ નામની ગોપાલક સંજ્ઞાવાળી વ્યક્તિ તો મને પ્રસિદ્ધ નથી. આથી તે ગોવાળને લેવા માટે જાય પણ છે. આ પ્રમાણે આ ગામડીયો કોઈપણ ન્યાયના સહારા વિના જ તથા પ્રકરણ વગેરેના જ્ઞાન વિના યોગિક અર્થને જ ગ્રહણ કરે છે અથવા તો અકૃત્રિમ અર્થનો નિશ્ચય કરે
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૯
૬૮૮
છે. આ પ્રમાણે કોઈ ચોક્કસ ન્યાયના આલંબન વિના આ ગામડીયાએ પ્રસિદ્ધ એવા ગોવાળનો નિશ્ચય કર્યો કહેવાશે.
(श० न्यासानु० ) रूढेर्योगापहारकत्वेन संशयपक्ष उक्तो न युक्त इति तु न शक्यम्, तत्तत्पुरुषं प्रति प्रसिद्धरूढ्यर्थस्यैव योगापहारकारित्वात् । संज्ञाप्रकरणस्य नियमार्थत्वाद् योगा-र्थमादाय निश्चयपक्षोऽप्युक्तो न युक्तो भ्रमत्वादित्यपि न शङ्कनीयम्, लोके हि गोपालकादिशब्दः संज्ञिनि नियम्यमानः संज्ञान्तरं मा बूबुधत्, क्रियानिमित्तं प्राप्तमर्थं तु न कथं बोधयेद् नियमस्य सजातीयविषयत्वात्, तथा च कृत्रिमत्वं न भवति कारणं कृत्रिमग्रहण इति संज्ञिकोटौ सङ्ख्याग्रहणं नोपादेयतामर्हति, अन्तरेणापि संज्ञाकरणमेकादिका सङ्ख्या प्रदेशेषु ग्रहीष्यत इति ।
અનુવાદ :- ઉત્તરપક્ષ (આચાર્યભગવંતશ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યજીનો) :- “યોાત્ રૂઠે: વલીયસી” એવો ન્યાય છે અને આવો ન્યાય હોવાથી જ સંજ્ઞાવાળા એવા ગોપાલક નામની વ્યક્તિનો બોધ ગામડીયાને થઈ જવો જોઈએ, એને બદલે ગામડીયાને સંશય શા માટે થયો ? અર્થાત્ સંશય ન જ થવો જોઈએ.
પૂર્વપક્ષ (પાણિનિજીનો) :- આપ કહો છો કે “યોાત્ રૂઢે..." ન્યાયથી રૂઢિવાચક એવા ગોપાલકનો નિશ્ચય જ ગામડીયાને થઈ જવો જોઈએ, આથી સંશયપક્ષ યોગ્ય નથી; પરંતુ આવી શંકા કરવી જોઈએ નહીં. પ્રસિદ્ધ એવો રૂઢિઅર્થ વિદ્યમાન હોય તો એવો રૂઢિઅર્થ જ યૌગિક (વ્યુત્પત્તિ) અર્થને દૂર કરી શકશે. દા. ત. ‘જગદીશ મને બહુ જ સહાય કરે છે.’ હવે આ વાક્ય જગદીશ નામની કોઈક વ્યક્તિ કોઈક પરિવારમાં રહેતી હોય અને એ પરિવારના અનુસંધાનમાં જ કોઈક વ્યક્તિ ઉપરોક્ત વાક્ય બોલે તો આવી પરિસ્થિતિમાં રૂઢિઅર્થ વ્યુત્પત્તિઅર્થનો બાધ કરશે. અર્થાત્ આ વાક્યને સાંભળનાર પરિવાર માટે સૌ પ્રથમ પ્રસિદ્ધ એવો જગદીશ પદાર્થ જ ઉપસ્થિત થશે, પરંતુ નાત: ફૈશ તિખાવીશઃ ।' એ પ્રમાણે પરમાત્મા સ્વરૂપ અર્થ તે વ્યક્તિઓ સમજતાં નથી. આથી અહીં પ્રસિદ્ધ એવો રૂઢિઅર્થ હોવાથી આ રૂઢિઅર્થ યૌગિકઅર્થનો બાધ કરે છે, પરંતુ સામાન્યથી કોઈક વ્યક્તિ કહે કે ‘જગદીશ મને બહુ સહાય કરે છે.’ ત્યારે કાંઈ રૂઢિઅર્થ અને યૌગિકઅર્થને વિચારીને તાત્પર્યનો નિર્ણય કરતાં નથી. અહીં તો સીધો જ જગદીશ શબ્દનો પ૨માત્મા સ્વરૂપ યૌગિકઅર્થ જ સમજી લે છે. અહીં કંઈ ‘યોાત્ રૂઢે: વલીયસી' ન્યાય પ્રવર્તતો નથી. માટે જ ઉપરોક્ત સ્થળમાં ગામડીયાને સંશય થવો સ્વાભાવિક હતો. કારણ કે ‘યોગાત્ દે: વત્તીયી' ન્યાય ગામડીયાને માટે પ્રવર્તતો નથી.
ઉત્તરપક્ષ (શ્રીમદ્ હેમચન્દ્રાચાર્યજીનો) :- સંજ્ઞા પ્રકરણ નિયમને માટે છે. જ્યાં એક શબ્દના ઘણાં બધા અર્થ થતાં હોય ત્યારે એ શબ્દથી કોઈક ચોક્કસ પદાર્થની સંજ્ઞા કરવામાં આવે તો
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ બાકીના અર્થોનો ત્યાગ થાય છે. પરંતુ એક જ શબ્દમાં ઘણાં બધા અર્થ વિદ્યમાન હોય તથા વ્યક્તિ સંજ્ઞાવાચક અર્થથી અજાણ હોય તો સીધો જ વ્યુત્પત્તિવાચક અર્થ કરવામાં આવે છે. ગામડીયો જ્યારે ‘ોપાલમ્ આનય ।' વાક્ય સાંભળે છે, ત્યારે આ ગામડિયો સંજ્ઞાવાચક ‘ગોપાત્ત’ શબ્દ ન હોવાને કારણે સીધો જ વ્યુત્પત્તિઅર્થનો નિશ્ચય કરે છે. આથી ‘સંજ્ઞા અર્થ નથી માટે યૌગિકઅર્થનો નિશ્ચય થાય છે.’ આ પક્ષ પણ યોગ્ય નથી. કારણ કે સંજ્ઞાનો અભાવ હોવાથી યૌગિકઅર્થનો નિશ્ચય કરે છે આ હકીકત જ ભ્રાન્તિવાળી છે. ખરેખર તો સીધો જ યૌગિકઅર્થનો નિશ્ચય અહીં કરવામાં આવે છે.
પૂર્વપક્ષ (પાણિનિજીનો) :- આવી શંકા કરવી નહીં, કારણ કે લોકમાં પણ કોઈક વ્યક્તિનું નામ ગોપાલક પાડ્યું હોય આથી એ વ્યક્તિમાં ગોપાલક સંજ્ઞાનું નિયમન કરાયે છતે એ વ્યક્તિની અન્ય સંજ્ઞા થઈ શકશે નહીં અર્થાત્ પ્રસિદ્ધ એવી ગોપાલક વ્યક્તિની મહેશ વિગેરે સંજ્ઞા થઈ શકશે નહીં; પરંતુ જે વ્યક્તિની ગોપાલક સંજ્ઞા પડી હોય એ ગોપાલકસંજ્ઞા કાંઈ યૌગિક અર્થનો બાધ ક૨શે નહીં અર્થાત્ ગોપાલકનો યૌગિક અર્થ તો જે હશે તે બતાવશે જ. નિયમ હમેશાં સમાન પ્રકારક વિષયવાળા અન્યનું નિવર્તન કરે છે, પણ વિજાતીયનું નિવર્તન કરતો નથી.
**
આ પ્રમાણે ક્યાંય પણ કૃત્રિમના ગ્રહણમાં કૃત્રિમપણું સિદ્ધ થતું નથી. આથી આપે “કૃત્રિમાત્રિમયો:...' .” ન્યાયનો સહારો લઈને માત્ર “રુતિ” અને “તુ” અંતવાળું નામ જ તે તે સૂત્રોમાં સંખ્યા શબ્દથી ગ્રહણ કરી શકાશે તથા લોકપ્રસિદ્ધ સંખ્યાને ગ્રહણ કરવા માટે સંજ્ઞિકોટિમાં સંખ્યા શબ્દનો સમાવેશ કરવો પડશે એવું કહ્યું, પરંતુ અમારા મતે તો સંશ્ચિકોટિમાં સંખ્યા શબ્દનું ગ્રહણ યોગ્ય નથી. આ પ્રમાણે એક વગેરેની સંખ્યા સંજ્ઞા કર્યા સિવાય પણ તે તે’સૂત્રોના સંખ્યા સંબંધી કાર્યોમાં લોકપ્રસિદ્ધ એવી એક, બે વગેરે સંખ્યા ગ્રહણ કરી શકાશે જ.
(श० न्यासानु० ) अथ मा स्म भवत् कृत्रिमत्वं कृत्रिमग्रहणे कारणम्, अर्थो वा प्रकरणं वा लोकेऽर्थविशेषनिवृत्तिमुखेनार्थविशेषप्रतिपत्तिकारि तु सादरमभ्युपेयते भवताऽपि; अङ्ग हि शास्त्रेऽपि सति प्रकरणेऽर्थविशेषः प्रतिपद्यताम्, डत्यन्तादीनां सङ्ख्यासंज्ञा कृतेति बुद्धिसन्निधिरूपं प्रकरणं प्रकृतेऽपि जागर्ति । अयं भावः - यस्मिन् शब्देऽनेकशक्तिस्तत्र कीदृशशक्तिज्ञानाधीनबोधनेच्छया वक्त्रोच्चारितमिति श्रोतुर्निश्चयाभावः, शाब्दबोधे च समानविषयकतात्पर्यनिश्चयस्य कारणत्वात् तन्निश्चयाभावे शाब्दबोधानुपपत्तौ प्राप्तायां प्रकरणादिना तात्पर्यनिर्णयः, तन्निर्णये च शाब्दबोध उपपद्यते । एवं च सङ्ख्यादिपदे एकत्वादिनिरूपिता लौकिकी शक्तिः, इतिप्रत्ययान्तादिनिरूपिता च शास्त्रीया शक्तिरस्तीति कीदृशार्थबोधनेच्छया " सङ्ख्या-डतेश्चाशत् ० "
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૯
૬૯) [६.४.१३०.] इत्यादावाचार्येणोच्चारितमिति जिज्ञासायां स्वयमेव शास्त्रकारेण डतिप्रत्ययान्तादिनिरूपितशक्ति बोधयित्वा कथमन्यार्थबोधनेच्छयोच्चारितं स्यादिति ज्ञानरूपप्रकरणेन डतिप्रत्ययान्तादावेव तात्पर्यनिर्णयेन प्रदेशेषु सङ्ख्यात्वेन डत्यन्तादि-विषयकबोधस्यैव सम्भवेन लौकिकैकादिसङ्ख्याया अप्रतिपत्तिः । एतत्फलितोऽयं न्यायः *कृत्रिमा-कृत्रिमयोः कृत्रिमे कार्यસમૃત્યય:* રૂતિ | -
અનુવાદ - ઉત્તરપક્ષ (આચાર્યભગવંત શ્રીમ હેમચન્દ્રાચાર્યજીનો) :- આચાર્ય ભગવંતશ્રી પાણિનિજીએ વિસ્તારથી રજુ કરેલા ઉત્તરપક્ષનો જવાબ આપી રહ્યા છે અને તેમ કરવા દ્વારા કૃત્રિમાત્રિમયો..” ન્યાયનું સાર્થકપણું સિદ્ધ કરશે.
ભલે કૃત્રિમનાં ગ્રહણમાં કૃત્રિમપણું કારણ થાય છે, એવું આપ ન માનો; પરંતુ અર્થવિશેષની નિવૃત્તિ કરવા દ્વારા અર્થવિશેષને કરાવનાર એવાં અર્થ અને પ્રકરણને તો આપ આદરસહિત સ્વીકારો છો અર્થાત્ આ “ત્રિમાકૃત્રિમયો.” ન્યાય તમે ભલે ન માનો, પરંતુ અર્થ અથવા તો પ્રકરણ દરેક જગ્યાએ અર્થવિશેષનો નિર્ણય કરવા માટે આપના વડે સ્વીકારાય જ છે. તો પછી હે પ્રિય ! (“” શબ્દનો અર્થ સંબોધનવાચક થાય છે.) શાસ્ત્રમાં પણ પ્રકરણ હોતે છતે જ આપના વડે અર્થવિશેષ સ્વીકારાય છે. એટલે કે શાસ્ત્રમાં પણ જો અર્થવિશેષનો નિર્ણય કરવો હોય તો પ્રકરણ અથવા તો અર્થને જાણીને જ અર્થવિશેષનો નિર્ણય કરવો જોઈએ. અહીં “તિ” અંત વગેરેવાળાની સંખ્યા સંજ્ઞા કરવામાં આવી છે એ પ્રમાણે બુદ્ધિસમીપપણાં સ્વરૂપ પ્રકરણ ઉપસ્થિત થાય છે.
અહીં આ ભાવ છે જે શબ્દમાં અનેક શક્તિ છે ત્યાં કયા શક્તિજ્ઞાનને આધીન બોધ કરાવવાની ઇચ્છાથી વક્તા વડે ઉચ્ચારણ કરાયું છે એ પ્રમાણે સાંભળનારને નિશ્ચય નથી અને શાબ્દબોધમાં
જ્યાં સુધી સમાન વિષયવાળા તાત્પર્યનો નિર્ણય ન થાય ત્યાં સુધી શાબ્દબોધની અપ્રાપ્તિ થશે. વક્તાએ જે તાત્પર્યથી ઉચ્ચારણ કર્યું હોય તે જ તાત્પર્યનો પોતાને બોધ થાય તો એ સમાન વિષયવાળા તાત્પર્યનાં નિર્ણયથી થયેલો શાબ્દબોધ કહેવાશે. આ પરિસ્થિતિમાં શાબ્દબોધમાં કારણ સ્વરૂપ સમાન વિષયવાળા તાત્પર્યનો નિશ્ચય થાય છે. હવે વક્તાનાં તાત્પર્યનો નિર્ણય જો શ્રોતાએ કરવો હોય તો પ્રકરણ વગેરેનું આલંબન લઈને કરી શકશે અને પછી જ શાબ્દબોધ પ્રાપ્ત થશે.
આ પ્રમાણે જે જે સૂત્રોમાં સંખ્યા વગેરે પદો લખ્યા હશે, ત્યાં એકત્વ, દ્વિત્વ વગેરેથી ઓળખાયેલી લૌકિક શક્તિ દ્વારા એક, બે વગેરેનો બોધ થશે તથા “તિ” અંતવાળા નામોનો સંખ્યાવાચક તરીકે બોધ કરવો હોય તો શાસ્ત્રીય શક્તિથી બોધ થઈ શકશે. આથી “પંડ્યોહતેશo” (૬/૪/૧૩૦) સૂત્રમાં કેવા અર્થને જણાવવાની ઇચ્છાથી સંખ્યા શબ્દનું ઉચ્ચારણ કરાયું
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૯૧
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ છે? આવી જિજ્ઞાસા થવી સંભવે છે. આ પરિસ્થિતિમાં શાસ્ત્રીય શક્તિથી “તિ" પ્રત્યયાન્ત અને “તું” પ્રત્યયાત્ત નામોની સંખ્યા શબ્દથી બોધ થયે છતે લૌકિક શક્તિથી એક, બે વગેરેનો બોધ કેવી રીતે થઈ શકશે? જ્ઞાનરૂપપ્રકરણ વડે “તિ" પ્રત્યયાન્ત વગેરેમાં જ વક્તાનાં તાત્પર્યનો નિર્ણય થવાથી તે તે સૂત્રોમાં સંખ્યા શબ્દથી લૌકિક શક્તિથી એત્વ, દ્વિત્વ વગેરે સંખ્યાનો બોધ થઈ શકશે નહિ અને આવું જણાવવા માટે જ અથવા તો આવા બોધનાં ફળવાળો “કૃત્રિમાત્રિમયો.” ન્યાય છે. આથી લોકપ્રસિદ્ધ સંખ્યા લેવા માટે આ સૂત્રમાં કોઈક પુરૂષાર્થ કરવો જ પડશે.
(श० न्यासानु०) केचित् तु-मच्छास्त्रेऽनेन शब्देनैत एव बोद्धव्या इति रीत्या संज्ञासूत्राणां नियमार्थत्वं कृत्रिमाकृत्रिमन्यायबीजम्, तथाहि-सर्वस्माच्छब्दात् केषाञ्चिच्छक्तिभ्रमेण केषाञ्चिल्लक्षणया सर्वार्थविषयकबोधोत्पत्त्या सर्वार्थबोधकत्वं सर्वेषां शब्दानामिति सिद्धम् । वैयाकरणमते च बोधकतैव शक्तिरिति सर्वार्थनिरूपितशक्तिमत्त्वं सर्वेषां शब्दानां सिद्धमेव । न चैवं शक्तिभ्रमाद् बोधो लक्षणया बोध इत्यादिव्यवहारानुपपत्तिः, तव मते सर्वत्र शक्तेः सम्भवादिति वाच्यम्, परमताभिप्रायेण तद्व्यवहारस्य सत्त्वात् । अत एव 'सर्वे सर्वार्थवाचकाः' इत्यभियुक्तानां व्यवहारः । एवं च वृद्धिसंज्ञादिपदेषु आरादि-डतिप्रत्ययान्तादिनिरूपितशक्तेरपि सत्त्वेन तत्तत्पदेन तत्तदर्थप्रतीतेलौकिकशक्त्यैव सिद्धौ "वृद्धिरारैदौत्" [३.३.१.] इत्यादिसंज्ञासूत्राणां वैयर्सेन मच्छास्त्रे वृद्ध्यादिपदेन आरादीनामेव बोध इति नियमात् *कृत्रिमाकृत्रिमयोः कृत्रिमे कार्यसम्प्रत्ययः* इति लभ्यत इति वदन्ति ।
અનુવાદ - અહીં પણ સંજ્ઞાસૂત્રો કેવી રીતે નિયમવાળાં બને છે? એ સંદર્ભમાં “આચાર્ય ભગવંત” કેટલાક લોકોનો મત બતાવે છે.
કેટલાક લોકો કહે છે કે, મારા શાસ્ત્રમાં આ શબ્દથી આ જ અર્થનો બોધ કરવા યોગ્ય છે, એ પ્રમાણે સંજ્ઞાસૂત્રોનું નિયમાર્થપણું થાય છે અને આ નિયમાર્થપણું જ “વૃત્રિમાત્રિમયો....” ન્યાયનું બીજ છે. તે આ પ્રમાણે છે : બધા જ શબ્દોથી ક્યાંતો શક્તિભ્રમથી અથવા તો લક્ષણાથી સર્વાર્થ વિષયવાળા બોધની પ્રાપ્તિ થાય છે. આથી બધા જ શબ્દોમાં સર્વાર્થને જણાવવાપણું જ સિદ્ધ થાય છે અને વૈયાકરણ મતમાં બોધકતા જ શક્તિ છે અર્થાત્ શબ્દમાં અર્થને જણાવનારપણું જ શક્તિ છે, એ પ્રમાણે બધા અર્થો વડે ઓળખાયેલી શક્તિવાળાપણે બધા જ શબ્દોમાં સિદ્ધ થાય છે.
પૂર્વપક્ષ:- જો આ પ્રમાણે બોધકતાને જ શક્તિ માનશો તો શક્તિભ્રમથી બોધ થાય છે તથા લક્ષણાથી બોધ થાય છે વગેરે વ્યવહારોની અસંગતિ થશે; કારણ કે તમારા મનમાં બધે જ
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૯૨
સૂ૦ ૧-૧-૩૯ બોધતાશક્તિનો સંભવ છે.
ઉત્તરપક્ષ : આવું કહેવું નહિ, કારણ કે અમારા મતમાં ભલે બોધકતા સ્વરૂપ શક્તિથી જ બધા જ શબ્દોનાં બધા જ અર્થોનો બોધ થઈ શકતો હોય, પરંતુ અન્ય મતનાં અભિપ્રાયથી શક્તિભ્રમ, લક્ષણા વગેરેથી શાબ્દબોધ થાય છે એવાં વ્યવહારનું સત્ત્વપણું છે જ. આથી જ બધા શબ્દો બધા અર્થના વાચકો છે, એ પ્રમાણે વિદ્વાન પુરુષોનો વ્યવહાર છે.
બોધકતાશક્તિથી અથવા તો લૌકિકશક્તિથી અથવા તો બીજી કોઈ પણ રીતે બધા જ શબ્દો सर्व अर्थन वाय होय तो वृद्धिसंश, संध्यासं २ ५होथी अनुभे "आर्" वगैरेनो पोष तथा "डति" प्रत्ययान्तवा शहोनों मोघ ५९ बोध वगेरे शस्तिथी ४ प्राप्त थशे. माथी "वृद्धिरारैदौत्" (3/3/१) १३ संशसूत्रोनुं व्यर्थप सिद्ध थशे. माथी ते ते संशसूत्री व्यर्थ न य में अनुसंधानमा भा२॥ ॥खमा वृद्धि वगैरे पोथी "आर्" वगैरे अर्थनी ४ पोष १२वो सेवा नियम थरी भने मावो नियम थवाथी ४ "कृत्रिमाकृत्रिमयोः..." न्याय प्राप्त थाय छ, मेj241s दो छ.
(श० न्यासानु०) अपरे तन्न क्षमन्ते-संज्ञाशास्त्राणामगृहीतशक्तिग्राहकत्वेन विधित्वे सम्भवति नियमत्वायोगात्, वृद्ध्यादिपदे आरादिनिरूपितशक्तेः सत्त्वेऽपि लोके तत्पदेन तेषां बोधाभावेन व्यवहारादिना शक्तिग्रहासम्भवेन अज्ञातशक्त्या बोधाभावेन च संज्ञासूत्राणां शक्तिज्ञानजननाय विधायकत्वे सम्भवति नियामकत्वायोग इति नानेन प्रकारेणोक्तन्यायसिद्धिरिति तात्पर्यम् । न चैवं 'सर्वे सर्वार्थवाचकाः' इत्यस्य का गतिरिति वाच्यम्; 'सर्वे सर्वार्थवाचकाः' इत्यभ्युपगमो हि योगिदृष्ट्या, जानन्ति खलु योगिनः सर्वानपि पदार्थान् तत्तद्धर्मपुरस्कारेण, तत्तद्धर्मज्ञानविकलतया तत्तद्रूपतो ज्ञातुं न वयमीशामहे सर्वपदार्थानित्यस्मदादिदृष्ट्या 'सर्वे सर्वार्थवाचकाः' इति अन्धजनहस्तन्यस्तस्फीतालोकप्रदीप इवैवेति मन्तव्यम् । अथ घटपदादावर्थवाचकत्वव्याप्यपदत्ववत्ताज्ञानरूपानुमानेन सामान्यलक्षणासहकारेणार्थत्वावच्छिन्नसकलार्थनिरूपितशक्तिज्ञानमस्मदादीनामपि सम्भवतीत्यस्मदादिदृष्ट्याऽपि सर्वेषां सर्वार्थवाचकत्वं न विहन्यतेतमामिति न वाच्यम्, शक्तिज्ञानोपस्थितिशाब्दबोधानां समानप्रकारेणैव कार्यकारणभावेनार्थत्वेन शक्तिग्रहे शक्नोत्यर्थत्वावच्छिन्न एवोपस्थातुम्, तदवच्छिन एव शाब्दबुद्धौ भासितुं च, घटत्वा-दयो विशेषधर्मास्तु शाब्दबुद्धौ न भासेरन्निति कथमस्मदादिदृष्ट्या 'सर्वे सर्वार्थवाचकाः' इति भवितुं युक्तम्, 'सर्वार्थवाचकाः' इत्यस्य अर्थत्वव्याप्यतत्तद्धर्मावच्छिन्नबोधकाः, इत्यर्थात् । तथा च लोकप्रसिद्धैकादिसङ्ख्याग्रहणार्थं संज्ञिकोटावपि सङ्ख्याग्रहणं संज्ञासूत्रत्वपक्षे आवश्यकं भवतीति ।
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૯૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ અનુવાદ :- કેટલાક લોકો સંજ્ઞાસૂત્રો નિયમસૂત્ર બનવાથી તે તે સંજ્ઞાઓથી અમુક ચોક્કસ અર્થોનો જ બોધ થશે એવું માને છે; તે મતને સહન કરી શકતા નથી. શબ્દોમાં અર્થનો બોધ કરાવનારી અનેક પ્રકારની શક્તિઓ રહેલી છે. હવે કેટલાક શબ્દોમાં અમુક પ્રકારનો બોધ કરાવનાર જે શક્તિ છે, એનો નિશ્ચય શ્રોતાને હોતો નથી. દા.ત. વૃદ્ધિ પદનો ના હેતુ, ગૌત્ અર્થ જણાવનાર શક્તિનો બોધ શ્રોતાને હોતો નથી. આથી એવો બોધ કરાવવા માટે ગ્રંથકાર પ્રયત્ન કરે છે. આ પ્રમાણે સંજ્ઞાશાસ્ત્રોમાં અનિર્ણિત એવી શક્તિ સંબંધમાં નિર્ણય કરાવવાપણું હોવાથી વિધિપણું સંભવે છે. આમ સંજ્ઞાશાસ્ત્ર નિયમશાસ્ત્ર બનતું નથી. વૃદ્ધિ વગેરે પદમાં “મા” વગેરેથી ઓળખાયેલી શક્તિનું સત્ત્વપણું (વિદ્યમાનપણું) છે, તો પણ સામાન્ય લોકને તે પદોનો તેવો અર્થ થાય છે, એવા બોધનો અભાવ હોવાથી શક્તિજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ કરવા માટે સંજ્ઞાસૂત્રો સહાયક થાય છે. આથી સંજ્ઞા સૂત્રોમાં વિધાયકપણું જ સંભવે છે, પરંતુ નિયમપણું સંભવતું નથી. વળી શક્તિનો નિશ્ચય કરાવનાર શબ્દકોષ, આપ્તપુરુષ, વ્યવહાર, વ્યાકરણ, ઉપમાન, સિદ્ધપદનું સાન્નિધ્ય, વાક્યશેષ વગેરે છે. હવે વ્યવહારાદિથી શક્તિનો નિર્ણય સંભવિત નથી. આથી વ્યાકરણ માત્ર શક્તિનો નિર્ણય કરાવવા માટે ઉપયોગી થાય છે. વળી અજ્ઞાતશક્તિથી (અતીન્દ્રિયજ્ઞાનથી) પણ વૃદ્ધિ વગેરે પદોનો બોધ થતો નથી. આથી સંજ્ઞાસૂત્રો શક્તિજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ કરતા હોવાથી વિધિસૂત્રો જ સંભવે છે; પરંતુ નિયમસૂત્રો સંભવતા નથી. આ પ્રમાણે અન્યમતે (વિ) સંજ્ઞાસૂત્રોને નિયમસૂત્રો બનાવવા દ્વારા “કૃત્રિમાત્રિમયો." ન્યાયની સિદ્ધિ કરી હતી તે બરાબર ન હતું.
પ્રતિપૂર્વપક્ષ :- “સર્વે સર્વાર્થવાવ:” (બધા પદો બધા જ અર્થના વાચક છે) આ સિદ્ધાંતની શી ગતિ થશે? કારણ કે જો બધા પદો બધા અર્થના વાચક હોય તો શક્તિજ્ઞાનથી, શક્તિભ્રમથી, લક્ષણાથી, લૌકિક શક્તિથી લોકોને સંજ્ઞાશબ્દોના અર્થ પણ જણાઈ જ જશે; આ પરિસ્થિતિમાં સંજ્ઞાસૂત્રો બનાવવાની આવશ્યકતા જ નથી.
ઉત્તરપક્ષ (મારે) :- બધા પદો બધા અર્થને વાચક છે એ સિદ્ધાંત યોગીપુરુષોના (ત્રિકાળજ્ઞાની) બોધથી સ્વીકારાય છે. યોગીઓ ખરેખર તે તે ધર્મોને આગળ કરીને બધા જ પદાર્થોને જાણે છે. તે તે ધર્મ સંબંધી જ્ઞાનથી વિકલપણું હોવાથી તે તે સ્વરૂપથી પદાર્થને જાણવા માટે આપણા જેવા સમર્થ થતાં નથી. આથી અલ્પજ્ઞાની એવા આપણા માટે “બધા પદો બધા અર્થના વાચકો છે” એ સિદ્ધાંત આંધળા માણસના હાથમાં મૂકેલા દીપક જેવો છે. આથી આપણા જેવા અલ્પજ્ઞાનીઓને બોધ કરાવવા માટે સંજ્ઞાશાસ્ત્રની રચના કરવામાં આવી છે.
પ્રતિપૂર્વપક્ષ - ઘટપદ વગેરેમાં પદત્વવત્તા છે. જ્યાં જ્યાં પદત્વવત્તા જ્ઞાન છે, ત્યાં ત્યાં અર્થવાચકત્વ છે. એવા અનુમાનથી સામાન્યલક્ષણા સન્નિકર્ષની સહાયથી બધા પદાર્થોથી
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૯
૬૯૪ ઓળખાયેલું શક્તિજ્ઞાન આપણામાં પણ સંભવે છે. આથી આપણા જેવાઓના બોધથી પણ બધા જ પદો બધા અર્થના વાચક છે, એવો સિદ્ધાંત અવરોધ પામતો નથી.
ઉત્તરપક્ષ (મારે) :- ઉપર પ્રમાણે કહેવું નહીં. શક્તિજ્ઞાન જેવા ધર્મથી થયું હોય તેવા જ ધર્મથી શાબ્દબોધ થશે. શક્તિજ્ઞાન જો ધૂમત્વધર્મથી થાય તો શાબ્દબોધ પણ સામાન્યથી જ ધૂમ પદાર્થનો થશે. તથા શક્તિજ્ઞાન જો અર્થત્વધર્મથી થાય તો અર્થત્વધર્મથી માત્ર અર્થસામાન્યનો બોધ થશે, પરંતુ ઘટ, પટ વગેરે વિશેષનો બોધ થઈ શકશે નહિ. શાબ્દબોધમાં સમાન પ્રકારથી જ કાર્યકારણભાવ સ્વીકારાયો હોવાથી ઉપરોક્ત હકીકતો અમે લખી છે. આથી ધૂમત્વ વગેરે વિશેષ ધર્મ શાબ્દબોધમાં જણાતા નથી. હવે વિશેષ ધર્મવાળા પદાર્થોનો બોધ જો ન થતો હોય તો કેવી રીતે મનાય કે આપણા જેવાને બધા જ અર્થોનો બોધ થઈ શકે છે? જ્યાં જ્યાં ઘટત્વ વગેરે ધર્મ છે ત્યાં ત્યાં અર્થત્વધર્મ હોય છે. આમ અર્થત્વધર્મને વ્યાપ્ય તે તે ધર્મો છે. આમ તમામ વિશેષના વાચકો બધા પદો છે. અને આવો બોધ તો આપણા જેવાઓને થતો નથી. આમ ‘સર્વે સર્વાર્થવાવ:' સિદ્ધાંત આપણા જેવા અલ્પ જ્ઞાનીઓ માટે નથી.
હવે જો બધા જ શબ્દો બધા જ અર્થના વાચક બનતા નથી તો આ પરિસ્થિતિમાં સંજ્ઞાસૂત્રો : નિયમસૂત્રો ન બનતાં માત્ર વિધિસૂત્રો જ બને છે. આથી જો “ડત્ય, સંધ્યા' આટલું જ સૂત્ર બનાવવામાં આવે તો અમારા જેવાને “સંખ્યા” શબ્દથી “તિ” અને “તું” અંતવાળું નામ સંખ્યા જેવું થાય છે, એવો જ બોધ થશે. આ સંજોગોમાં (૬/૪/૧૩૦) સૂત્રમાં લખેલા સંખ્યા શબ્દથી માત્ર “તિ” અને “તું” અંતવાળા નામ જ સંખ્યા તરીકે લઈ શકાશે તથા લોકપ્રસિદ્ધ એક વગેરે સંખ્યા લેવા માટે સંન્નિકોટિમાં પણ સંખ્યા શબ્દનું ગ્રહણ આવશ્યક થાય છે. આમ સંજ્ઞાસૂત્રત્વ પક્ષ સ્વીકારવામાં આવે તો પણ સંખ્યા શબ્દનું ગ્રહણ આવશ્યક થાય છે.
(श० न्यासानु०) अत्रैके समादधति-व्याख्यातृपरम्परावगतवक्तृतात्पर्यानुपपत्या प्रकरणादि नाद्रियामहे, तथा सत्युभयमवर्गस्यते-पारिभाषिको डत्यन्तादिलौकिकैकादिका सङ्ख्या चेति । क्वचित् तदनादरफलित एवायं न्यायः *क्वचिदुभयगतिः* इति, अनेन लौकिकालौकिकोभयार्थतात्पर्य शास्त्रे क्वचिदस्तीति बोध्यते । उभयविधबोधस्तु आवृत्तेराश्रयणाद् भविष्यति । एवं च न संज्ञिकोटौ गौरवास्पदीभूतं सङ्ख्याग्रहणं कर्तव्यतां श्रयति ।
અનુવાદ :- અહીં કેટલાક લોકો સમાધાન આપે છે : વ્યાખ્યા કરનારની પરંપરાથી પ્રાપ્ત થયેલી એવી તાત્પર્યની અનુપત્તિ થવાથી પ્રકરણ વગેરેનો અમે આદર કરતા નથી અર્થાત્ વક્તાનું તાત્પર્ય વ્યાખ્યા કરનાર દ્વારા સમજાય છે. આથી જ વક્તાનું તાત્પર્ય શું હતું, તે જણાતું નથી. આ પ્રમાણે વક્તાનું તાત્પર્ય ન જણાવાથી અમે પ્રકરણાદિનો આદર કરતા નથી. અર્થાત્
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૯૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ કૃત્રિમંત્રિમયોઃ' ન્યાયનો સહારો લેતાં કૃત્રિમ એવી ‘તિ’ અને ‘તુ' પ્રત્યયાત્તવાળી સંખ્યાનું ગ્રહણ થતું હતું તથા વિદ્યાતિઃ' ન્યાયથી બંનેનું ગ્રહણ પ્રાપ્ત થતું હતું. આમ અહીં સૂત્રકાર કયા ન્યાયથી સંખ્યા શબ્દનો અર્થ કહેવા માંગે છે, એવા તાત્પર્યની અનુપત્તિ થાય છે. આમ તાત્પર્યની પ્રાપ્તિ ન થવાથી અમે પ્રકરણાદિનો આદર કરતાં નથી. વળી અમે ઉભયનું ગ્રહણ કરીશું. માટે કૃત્રિમાત્રિમયો' ન્યાયનો પણ આદર કરતાં નથી. વળી કૃત્રિમાત્રિમયો.” ન્યાયના અનાદરથી જ ફલિત થયેલ જ ‘વડુિમયાતિઃ' ન્યાય છે. આથી સંખ્યા શબ્દથી લૌકિક સંખ્યા ‘ાદ્રિ સ્વરૂપ ગ્રહણ થશે, તેમજ “તિ' વગેરે અંતવાળી શાસ્ત્રીય સંખ્યા પણ ગ્રહણ થશે અને આ ઉભય પ્રકારનો બોધ સંખ્યા શબ્દમાં આવૃત્તિનો આશ્રય કરવાથી થશે. હવે જો સંખ્યા શબ્દની આવૃત્તિ કરવાથી બંને પ્રકારની સંખ્યાનો બોધ થઈ શકતો હોય તો સંજ્ઞિકોટિમાં સંખ્યા શબ્દનું ગ્રહણ આવશ્યક નથી અર્થાત્ “ ત્ય, સંડ્યા' આટલા સૂત્રથી કાર્ય સિદ્ધ થઈ શકશે.
(શ. ચારાનુ0) મારે તુ-“ય-હતેશ્ચારિણે:” [૬.૪.૨૨૦.] રૂત્યત્ર પ્રતિવેધો ज्ञापयति-*क्वचिदुभयगतिः* इति, इतरथा लोकप्रसिद्धैकादिसङ्ख्यातिरिक्ता पारिभाषिकी केयं शदन्ता त्यन्ता वा सङ्ख्याऽस्ति यस्याः प्राप्तिपूर्वकः प्रतिषेधो युज्यते ?" इत्याहुः । उभयस्यकृत्रिमाकृत्रिमोभयस्य गतिः-ज्ञानं ग्रहणम्, क्वचिद् भवतीति न्यायार्थः । क्वचित्पदोपादानान्नास्य सर्वत्र प्रवृत्तिः । एतत्प्रवृत्यभावस्थले “कृत्रिमाकृत्रिमयोः कृत्रिमे०" इत्यस्य प्रवृत्त्या कृत्रिमस्य ग्रहणम्; अस्यापि तरलत्वात् क्वचिद-कृत्रिमस्य ग्रहणम् ।
અનુવાદઃ- બીજાઓ “વવિકૃત્રિમ0 ગ્રહણન્ ” ન્યાયનું આલંબને આ પરિસ્થિતિમાં પ્રાપ્ત થયું છે એવું જણાવે છે. અમે સંજ્ઞાસૂત્ર તરીકે “હત્યા સંધ્યા” જ બનાવશું તથા (૬/૪/૧૩૦) સૂત્રમાં સંખ્યાવાચક શબ્દથી “અલ્” સુધીના અર્થમાં જે “ક” પ્રત્યયનું વિધાન કરેલ છે, ત્યાં સંખ્યા શબ્દથી જો “કૃત્રિમાત્રિમયો.” ન્યાયથી માત્ર “તિ” અને “તું” અંતવાળું નામ જ ગ્રહણ કરવાનું હોત તો “અ”, “તિ”, “ષ્ટિ” અંતવાળી સંખ્યાનું વર્જને નિરર્થક થાત; આથી આ બધાના નિષેધ દ્વારા જણાય છે કે સંખ્યા શબ્દથી પારિભાષિક તેમજ લૌકિક બંને સંખ્યા ગ્રહણ કરવાની છે. જો બંને સંખ્યાની પ્રાપ્તિ થતી હોય તો જ નિષેધ સાર્થક થઈ શકે. માટે
વિદુમતિઃ ' ન્યાયનું આલંબન જ યોગ્ય છે. આ ન્યાયમાં કૃત્રિમ અને અકૃત્રિમ ઉભયનું ગ્રહણ કોઈક સ્થાનમાં થાય છે, એવું તાત્પર્ય છે. અહીં “વવ”નું ગ્રહણ કર્યું હોવાથી બધે જ આ ન્યાયની પ્રવૃત્તિ નથી. આ ન્યાયની પ્રવૃત્તિ જ્યાં નહીં થતી હોય, ત્યાં “વૃત્રિમાંકૃત્રિમયો...” ન્યાયથી કૃત્રિમનું ગ્રહણ થશે. વળી “ત્રિમાત્રિમયો...” ન્યાય પણ અનિત્ય હોવાથી કોઈક સ્થાનમાં અકૃત્રિમનું ગ્રહણ થશે.
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ) ૧-૧-૩૯
૬૯૬ (श० न्यासानु०) क्वोभयग्रहणं? क्व कृत्रिमग्रहणं? क्व चाकृत्रिमग्रहणम् ? इत्यत्र लक्ष्यानुસારિ વ્યસ્થાનમેવ રણમ્ “નાડીત–ીખ્યાં સ્વી” [૭.રૂ.૨૮૦.] રૂલ્યનેન ‘વહુના : યસ, बहुतन्त्रीीवा' इत्यत्र कृत्रिमस्वाङ्गवृत्त्योर्नाडीतन्त्रीशब्दयोर्यथा कच् निषिध्यते तथा 'बहुनाडिः स्तम्बः, बहुतन्त्रीर्वीणा' इत्यत्राकृत्रिमवृत्त्योरपि स निषिध्यत इत्युभयग्रहणम्, अत्र नाडीतन्त्र्योरप्राणिस्थत्वान्न कृत्रिमस्वाङ्गत्वम्, यतः
"अविकारोऽद्रवं मूर्तं प्राणिस्थं स्वाङ्गमुच्यते । च्युतं च प्राणिनस्तत्तन्निभं च प्रतिमादिषु" ॥३॥ इति स्वाङ्गलक्षणात् ।
અનુવાદ - ઉત્તરપક્ષ (આચાર્યભગવંતશ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યજીનો) :- અહીં (૬૪/૧૩૦) સૂત્રમાં આપ “સ્વવિદ્ મયતિઃ' ન્યાયનું આલંબન લઈને કૃત્રિમ અને અકૃત્રિમ એ પ્રમાણે બંને સંખ્યા-વાચક નામોને ગ્રહણ કરવા માંગો છો. આ સંદર્ભમાં અમે આપને પૂછીએ છીએ કે અહીં “કૃત્રિમા-કૃત્રિમયો...” ન્યાયનું આલંબન ન લેતાં આપે “વત્ ૩યાતિ:..” ન્યાયનું આલંબન જ શા માટે લીધું?
પૂર્વપક્ષ :- ક્યાં ઉભયનું ગ્રહણ કરવું? ક્યાં કૃત્રિમનું ગ્રહણ કરવું? અને ક્યાં અકૃત્રિમનું ગ્રહણ કરવું? એનો નિર્ણય કરવા માટે તે તે પ્રયોગો અનુસાર જ કથન થઈ શકશે. જ્યાં કૃત્રિમ અને અકૃત્રિમ શબ્દોવાળાં પ્રયોગો મળતાં હોય ત્યાં “વવત્ ૩મયાતિઃ.” ન્યાયનું આલંબન લેવામાં આવશે. દા. ત. નાડીતત્રીખ્યાં સ્વી” (૭/૩/૧૮૦) સૂત્રથી “વહુનરિ: કાય:” તથા “વહુન્નીર્જીવા પ્રયોગોમાં “” સમાસાન્તનો નિષેધ થશે. બહુવ્રીહિ સમાસને અંતે “નાડી" અને “તત્રી" શબ્દ આવ્યા હોય તથા બંને વાક્યાં વાચક હોય તો બહુવ્રીહિ સમાસમાં “” સમાસાન્તનો નિષેધ થાય છે. અહીં કૃત્રિમ એવાં સ્વીવાચકમાં જેમ “” સમાસાન્તનો નિષેધ થાય છે, તે જ પ્રમાણે અકૃત્રિમ એવાં વાક્વાચકથી પણ “વ્” સમાસાન્તનો નિષેધ થાય છે. તેથી “વહુનાવઃ સ્તન્વ:” વહુન્ગીર્વાણા” પ્રયોગો સિદ્ધ થશે. અહીં “નાડી” અને “તત્રી" અપ્રાણીમાં રહ્યા હોવાથી કૃત્રિમ સ્વીપણું નથી. માટે “નાડી” અને “તત્રી" શબ્દ અન્યપદ સ્વરૂપ “સ્વ” અને “વી”ની અપેક્ષાએ અકૃત્રિમ છે. શાસ્ત્રકારોએ સ્ત્રીનું સ્વરૂપ બતાવ્યું છે. તેથી (૭/૩/૧૮૦) સૂત્રમાં, શાસ્ત્રકારો વડે બતાવાયેલ સ્વરૂપવાળું જ સ્વીકૃત્વ લઈ શકાશે. તે સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે :
જે અવિકારી હોય, અદ્રવ હોય તેમજ મૂર્ત હોય અને પ્રાણીમાં રહેલું હોય તે સ્ત્રી કહેવાય છે તથા પ્રાણીમાંથી છૂટું પડેલું હોય તો પણ સ્વીકં કહેવાય છે. તે જ પ્રમાણે પ્રાણી તુલ્ય પ્રાણીની પ્રતિમા વગેરેમાં રહેલું હોય તે પણ સ્વી કહેવાય છે.
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૯૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ સ્વીની ઉપરોક્ત વ્યાખ્યાથી (૭/૩/૧૮૦) સૂત્ર પ્રમાણે “વહુનાડિ: wાય:' તથા “વહુતત્રીવા" કૃત્રિમ એવાં સ્વીવાચક નામ હોવાથી “” સમાસાન્તનો નિષેધ થવો જોઈએ; પરંતુ “વહુનાહિત સ્તq:” તથા “વહુત–ીર્વેળા" એ પ્રમાણે અકૃત્રિમ એવા સ્વીકવાચક નામથી પર “ર્” સમાસાન્તનો નિષેધ થવો જોઈએ નહિ. છતાં પણ “વવિદ્ ૩મયતિઃ” ન્યાયનું આલંબન લઈને કૃત્રિમ અને અકૃત્રિમ એ પ્રમાણે બંને સ્વીક્રવાચક નામોથી પર “” સમાસાન્તનો નિષેધ થશે.
(श० न्यासानु०) ननु स्तम्बस्यैकेन्द्रियप्राणित्वाद् नाड्याः कथमप्राणिस्थत्वमिति चेत्, ૩વ્યતે–“પ્રૌષધ-વૃક્ષેગોડવયવે ર” [૬.ર.રૂ.] રૂતિ સૂત્રે પ્રગથ્રણનૈવ ચેતનાવન્ટેન वृक्षौषधिग्रहणे सिद्धेऽपि पृथक् तद्ग्रहणेनेदं ज्ञापितम्-इह व्याकरणे प्राणिग्रहणेन त्रसा एव गृह्यन्ते, न तु स्थावरा इति।
અનુવાદ :- પ્રતિપૂર્વપક્ષ - “તq” (ઘાસનો સમૂહ અથવા ગુચ્છો) એ એકેન્દ્રિય હોવાથી પ્રાણીપણું સંભવે છે. તો પછી શા માટે નાડીનું અપ્રાણીમાં રહેવાપણું થશે? અર્થાત્ નાડી પણ પ્રાણીમાં રહેલું અંગ હોવાથી સ્વીકૃવાચક જ કહેવાશે. આથી “વિસ્મ યતિ:” ન્યાયનો આશ્રય અહીં આવશ્યક નથી.
પૂર્વપક્ષ (ચાલુ) - “પ્રાળ્યૌષધિવૃક્ષેખ્યો...” (૬૨/૩૧) સૂત્રમાં ચેતનાવાળું પ્રાણી હોય તેમજ વૃક્ષ અને ઔષધિ પણ હોય તો પ્રાણીનાં ગ્રહણથી જ વૃક્ષનું પણ ગ્રહણ થઈ જ જાત; છતાં પૃથ– એવા વૃક્ષનું ગ્રહણ સૂત્રમાં કર્યું છે તેના દ્વારા આચાર્ય ભગવંત જણાવે છે કે આ વ્યાકરણમાં અન્યત્ર પ્રાણીનાં ગ્રહણથી ત્રસ જીવો જ ગ્રહણ કરવા; પરંતુ સ્થાવર જીવો ગ્રહણ કરવા નહિ. માટે જ “વિયાતિઃ” ન્યાયનું આલંબન અહીં આવશ્યક જ છે. '
(શ. ચાસાનુ0) “સદ-નગ્ન-વિદ્યમાનપૂર્વપાત્ સ્વીવોડાવિષ્યઃ” [૨.૪.૨૮.] इत्यत्र "अविकार:०" इतिलक्षणलक्षितमेव कृत्रिमं स्वाङ्गं गृह्यते, न तु स्वमङ्गमवयव इति यौगिकमकृत्रिमम, तेन 'दीर्घमुखा शाला' इत्यत्र शालापेक्षया लोकप्रसिद्धस्वाङ्गत्वे सत्यपि अप्राणित्वेन पारिभाषिक-स्वाङ्गत्वाभावान्न ङीः ।
અનુવાદઃ-પૂર્વપક્ષ (ચાલુ):- હવે ક્યાંક માત્ર કૃત્રિમનું જ ગ્રહણ થાય છે એવું સ્થળ બતાવે છે. “સદ ન૦” (૨/૪/૩૮) સૂત્રમાં પારિભાષિક એવું કૃત્રિમ સ્વી જ ગ્રહણ કરાય છે; પરંતુ પોતાનો અવયવ એ પ્રમાણે અકૃત્રિમ સ્વી ગ્રહણ કરાતું નથી. તેથી “તીર્ષમુવી નાતા"માં “શાતા"ની અપેક્ષાએ પ્રસિદ્ધ એવું અંગપણું હોતે છતે પણ અપ્રાણીપણાંથી પારિભાષિક, એવાં સ્વીપણાનો અભાવ થાય છે. આથી સ્ત્રીલિંગમાં “ ()” થતો નથી. આમ (૨૪/૩૮) સૂત્રમાં પારિભાષિક એવાં સ્ત્રીનું જ (કૃત્રિમ) ગ્રહણ કર્યું છે.
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ ૧-૧-૩૯
૬૯૮
(श० न्यासानु० ) “शिरोऽधसः पदे समासैक्ये" [२.३.४.] इत्यत्राकृत्रिमं पदशब्दरूपमेव गृहीतम्, न तु पारिभाषिकं विभक्त्यन्तं पदम् तेन 'शिरस्पदम्, अधस्पदम्' इति सिद्ध्यति । न चाऽत्र पारिभाषिकपदग्रहणेऽपि 'पदम्' इत्यस्य विभक्त्यन्तत्वेन पदत्वात्, सत्वं भविष्यत्येवेति वाच्यम्, पदशब्दातिरिक्तानां सविभक्तिकघटपटादिशब्दानामपि परत्वे शिरसादौ सत्वापत्तिरित्यतिव्याप्तिस्तथाऽपि दुरुद्धरेति तात्पर्यात् ।
અનુવાદ :- પૂર્વપક્ષ (ચાલુ) :- હવે અકૃત્રિમનું જ ગ્રહણ જ્યાં હોય એવું સ્થળ બતાવે છે : “શિરોડસ:...” (૨/૩/૪) સૂત્ર પ્રમાણે “શિસ્” અને “અધર્” શબ્દથી પર “વવ” શબ્દ આવ્યો હોય અને સમાસમાં એકાર્થપણું જણાતું હોય તો “શિરસ્” અને “અધ” બંને શબ્દોનાં થયેલા એવાં “સ્”નાં “”નો “પ” શબ્દ ઉત્તરપદમાં આવ્યે છતે “સ્” થાય છે. અહીં પારિભાષિક વિભક્તિ અંતવાળી પદસંજ્ઞાનું ગ્રહણ થતું નથી; પરંતુ અકૃત્રિમ એવાં ‘“વર્” શબ્દનું જ ગ્રહણ થાય છે. આથી ‘શિરસ્વતમ્” અને “અધસ્વતમ્” પ્રયોગોની સિદ્ધિ થાય છે.
પ્રતિપૂર્વપક્ષ :- અહીં પણ પારિભાષિક “વ” જ ગ્રહણ કરાયું છે કારણ કે “પમ્” શબ્દ વિભક્તિ અંતવાળો હોવાથી પદપણાંવાળો થાય છે. આથી પારિભાષિક વિભક્તિ અંતવાળા જ “પવું” શબ્દનું વિદ્યમાનપણું હોવાથી “” થશે.
પૂર્વપક્ષ (ચાલુ) :- અહીં પારિભાષિક એવાં “વમ્” શબ્દનું ગ્રહણ કરાયું નથી. જો પારિભાષિક એવાં પવૅ શબ્દનું ગ્રહણ કરાય તો તમામ વિભક્તિઅંત એવાં “ઘટ:, પટ:” વગેરે શબ્દો ‘‘શિરસ્’ અને ‘‘બધસ્” શબ્દ પછી આવે તો સ્ની આપત્તિ આવશે અને આવી આપત્તિને દૂર કરવી મુશ્કેલ હોવાથી જ અહીં અકૃત્રિમ એવાં “પ” શબ્દનું જ ગ્રહણ કરાશે.
(श० न्यासानु० ) इत्थं च तत्र तत्र यद् भवतु तद् भवतु क्वचिदुभयगतिः* इत्यस्याश्रयणेन प्रकृते संज्ञिकोटौ सङ्ख्याग्रहणं तु न कर्तव्यं भवतीति संज्ञासूत्रत्वे न काचित् क्षतिरिति चेत्, सत्यम्निर्दोषत्वात् स्वीकुर्महे ।
અનુવાદ :- પૂર્વપક્ષ (ચાલુ) :- આ પ્રમાણે તે તે સૂત્રોમાં જે જે ન્યાયનું આલંબન લઈને પ્રયોગો થતાં હોય તેવા તેવા પ્રયોગો થવા જોઈએ. અહીં પણ “વવિદ્ ઙમયતિ:' ન્યાયનો આશ્રય લઈને સંશિકોટિમાં સંધ્યા શબ્દનું ગ્રહણ કરવા યોગ્ય નથી. આ પ્રમાણે ‘“ડત્યતુ સંધ્યા” આટલું જ સંજ્ઞાસૂત્ર બનાવવામાં આવશે તો પણ કોઈ ક્ષતિ નથી.
ઉત્તરપક્ષ (આચાર્યભગવંતશ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યજી) :- આપની વાત સાચી છે. “વિશ્વવ્ ૩મતિ:' ન્યાયનું આલંબન લઈને પણ સંજ્ઞાસૂત્ર બનાવી શકાય છે અને તેમાં નિર્દોષપણું હોવાથી અમે સ્વીકારીએ છીએ.
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૯૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ (श० न्यासानु०) परमत्रेदमाकलनीयम्-संज्ञापक्षे लक्ष्याऽसिद्धिरूपदोषाभावेऽपि *कृत्रिमाकृत्रिमयोः कृत्रिमे०* इत्यादरास्पदमपि न्यायोऽनाद्रियते, *क्वचिदुभयगतिः* इति न्याय आद्रियते, एतस्यादरे तु पुनद्विधा बोधायाऽऽवृत्तिः, क्वचित्पदेन विषयविशेषानिर्णयाद् व्याख्यानविशेषश्चाऽवलम्बनीयौ, व्याख्यानविशेषेऽपि इतरव्याख्याननिवर्तकप्रमाणान्तरमन्विष्येत, तदित्थं महता प्रयासेन संज्ञा-सूत्रत्वपक्षे कर्तव्यतयाऽऽपादितं सङ्ख्याग्रहणजन्यं गौरवं परिहत्य 'वद्'ग्रहणपक्षीयं कण्ठताल्वाद्यभिघातप्रयोज्यगौरवं परिहियते, मृष्यते च बहु परिपतन्मनोगौरवम्, न खलु कण्ठताल्वाद्यभिघातप्रयोज्यगौरवमेव गौरवं भवितुमर्हति, न तु मनोगौरवं गौरवमिति राजाऽऽज्ञाऽस्तीति बहुमनोगौरवसहनापेक्षया लाघवात् सङ्ख्याग्रहणमेव कर्तव्यमुचितं स्यादिति संज्ञासूत्रापेक्षया सङ्ख्याग्रहणराहित्येन वद्घटितमतिदेशसूत्रमेवास्तु-"डत्यतु सङ्ख्यावत्" इतीति युक्तमुत्पश्याम इति ।
અનુવાદઃ- ઉત્તરપક્ષ (ચાલુ) - “ ત્યા સંધ્યા” એ પ્રમાણે સંજ્ઞાસૂત્ર બનાવવાથી “વિત્ ૩મયતિ:” ન્યાયનો આશ્રય લઈને સંજ્ઞિકોટિમાં સંસ્થાનું ગ્રહણ કરવું આવશ્યક રહેશે નહિ અને એ પ્રમાણે ઇષ્ટ એવાં લક્ષ્યની સિદ્ધિ થઈ જશે; પરંતુ આવું સંજ્ઞાસૂત્ર બનાવવા દ્વારા “વૃત્રિમ વૃત્રિમયો...” ન્યાય આદરનું સ્થાન હોવા છતાં પણ આદર કરાતો નથી. એને બદલે “વવિદ્ ૩મયાતિઃ” ન્યાયનો આદર કરાય છે. “વિસ્મ યાતિઃ' ન્યાયનો આદર કરીને પણ (૬/૪/૧૩૦) વગેરે સંખ્યા સંબંધી કાર્યોનાં સૂત્રોમાં “સંખ્યા” પદથી “તિ” અને “તું” અંતવાળી શાસ્ત્રીય સંખ્યા તથા એક, બે, ત્રણ વગેરે લૌકિક સંખ્યાનો બોધ કરવા માટે એક જ “સંખ્યા” પદની આવૃત્તિ કરવી પડે છે. અર્થાત્ તે તે સૂત્રોમાં રહેલાં “સંધ્યા" પદથી શાસ્ત્રીય સંખ્યા તથા લૌકિક સંખ્યાનો બોધ કરવા માટે સંખ્યા પદની આવૃત્તિ કરવી પડે છે.
જો “વત્ ૩મયતિઃ' ન્યાયનો સહારો લેવામાં આવે તો “વ ” પદથી કોઈક સ્થાનમાં એવો બોધ થાય છે. હવે કોઈક સ્થાનમાં એવા બોધથી કયા સ્થાનમાં આ ન્યાયનો આદર કરવો જોઈએ? એનો નિર્ણય કરવા માટે વ્યાખ્યાનવિશેષનું આલંબન લેવું પડશે. વ્યાખ્યાનવિશેષમાં પણ બીજા કોઈક કથનનું નિવર્તન કરનાર અન્ય પ્રમાણ આપવું પડશે અર્થાત્ અહીં “સ્વવિદ્ સમય તિઃ” ન્યાયનો આશ્રય લેવામાં આવ્યો છે તો “કૃત્રિમાત્રિમયો...” ન્યાયનો આશ્રય શા માટે લેવામાં આવ્યો નથી? એ સંબંધી વસ્તુ અન્ય પ્રમાણથી સિદ્ધ કરવી પડશે. આ પ્રમાણે આટલો બધો પ્રયત્ન કર્યા પછી સંખ્યા શબ્દનાં ગ્રહણથી ઉત્પન્ન થતા ગૌરવનો ત્યાગ અર્થાત્ “ ત્ય, સંધ્યા સંધ્યા” એ પ્રમાણે સંજ્ઞાસૂત્ર બનાવવામાં આવે તો સંજ્ઞિકોટિમાં લૌકિક સંખ્યાને લેવા માટે સંધ્યા પદનું ગ્રહણ કરવું પડશે, જે ગૌરવરૂપ થશે; જેનો (ગૌરવનો) ત્યાગ “ ત્યતુ સંધ્યા' સૂત્ર બનાવવાથી થશે. વળી “ ત્ય, સંવ”
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૯
૭૦૦ સૂત્ર બનાવશો તો આવા અતિદેશસૂત્રમાં (“વ” પદ ઘટિત) પણ સંખ્યાપદ સંબંધી કંઠ, તાલુ અભિઘાતથી પ્રયોજાતા એવાં ગૌરવનો ત્યાગ કરાય છે. ટૂંકમાં “ડત્ય, સંધ્યા” સૂત્ર બનાવવા દ્વારા આપના વડે સંજ્ઞાસૂત્ર પક્ષમાં સંધ્યા સંબંધી પદનાં ગૌરવનો ત્યાગ કરાયો છે તથા અતિદેશસૂત્ર બનાવવામાં આવે ત્યારે જે ગ્રહણ કરેલા “વ” પદનું ગૌરવ હતું એ ગૌરવનો પણ “ ત્યતુ સંધ્યા' સૂત્ર બનાવવા દ્વારા ત્યાગ કરાયો છે. આવા ગૌરવનો ત્યાગ કરીને પણ ગોળગોળ ફેરવનાર એવાં મનોગૌરવને (બુદ્ધિનાં વ્યાયામને) આપ સહન કરો છો. જે અમે
“કૃત્રિમાત્રિમયો:” ન્યાય આદરનું સ્થાન હોવા છતાં પણ આદર કરાતો નથી” વગેરે લખાણો દ્વારા થોડીવાર પહેલાં જ જણાવી ગયા છીએ.
ખરેખર તો અતિદેશસૂત્ર બનાવવામાં “વ” પદ લખવા દ્વારા કંઠ, તાલુનાં અભિઘાતથી કરાતું એવું ગૌરવ એ ગૌરવ જ નથી. આપના મતે “મનનું ગૌરવ એ ગૌરવ નથી” એ પ્રમાણે જાણે કે રાજાની આજ્ઞા છે અર્થાત્ આપની ઇચ્છા પ્રમાણે મનનાં ગૌરવને ગૌરવ ન માનવું એ બરાબર નથી. આમ ઘણા બધા મનનાં ગૌરવને સહન કરવું એના કરતાં તો લાઘવથી સંખ્યાપદ પ્રહણ કરવા દ્વારા સંજ્ઞાસૂત્ર બનાવવામાં આવે તે વધારે ઉચિત છે. તથા આગળ વધીને કહીએ તો સંખ્યાપદ ગ્રહણ ન કરીને વત્ ઘટિત એવું અતિદેશસૂત્ર જ યોગ્ય છે; આમ “રુચતુ સંધ્યાવ” સૂત્ર જ યોગ્ય છે, એવું અમે અવલોકન કરીએ છીએ.
(श० न्यासानु०) नन्वतिदेशसूत्रत्वाङ्गीकारेऽपि "डत्यतु सङ्ख्या" इत्याकारकं वद्रहितमेव सूत्रमस्तु, भवति हि वत्प्रत्ययमन्तरेणाप्यतिदेशावगतिः यथा-ब्रह्मदत्तभिन्ने ब्रह्मदत्तगतगुणसदृशगुणानालोक्य 'एष ब्रह्मदत्तः' इति यदा कश्चित् प्रयुङ्क्ते तदा अब्रह्मदत्तं ब्रह्मदत्त इत्ययमाह तेन मन्यामहे-ब्रह्मदत्तवदयं भवतीति श्रोता निश्चिनोति, तथा इहापि नियतविषयपरिच्छेदहेतुरूपसङ्ख्याभिन्ने त्रित्वादिसङ्ख्याव्यापकाखण्डोपाधिरूपबहुत्वविशिष्टादिवाचकबह्वादौ सङ्ख्याप्रयुक्तकार्यभाक्त्वरूपसादृश्यप्रतिसन्धानेन "डत्यतु सङ्ख्या" इति प्रतिपादनात् सङ्ख्यावदिति प्रत्ययो भविष्यतीति चेत् ।
અનુવાદ:-પૂર્વપક્ષ:- અતિદેશસૂત્ર પક્ષનો તમે સ્વીકાર કરો તો પણ “રુત્યસંધ્યા” એવાં સ્વરૂપવાળું “વત્” પદરહિત જ સૂત્ર બનાવવું જોઈએ. કારણ કે “વ” પદ વિના પણ અતિદેશનો બોધ થાય જ છે. દા.ત. બ્રહ્મદત્તથી ભિન્ન એવાં યજ્ઞદત્તમાં બ્રહ્મદત્તનાં ગુણોની સમાનતા જોઈને કોઈ કહે છે કે, આ બ્રહ્મદત્ત છે. ત્યારે સાંભળનાર વ્યક્તિ પણ અબ્રહ્મદત્તને જોઈને આ બ્રહ્મદત્ત છે એવું સામેવાળો માણસ કહે છે તેવું સાંભળે છે અને તે સમયે શ્રોતા નક્કી કરે છે કે આ યજ્ઞદત્ત પણ બ્રહ્મદત્ત જેવો છે. આમ બ્રહ્મદત્તથી ભિન્ન વ્યક્તિમાં પણ બ્રહ્મદત્તનાં ગુણોની સમાનતાનો આરોપ કરીને “આ બ્રહ્મદત્ત જેવો જ છે” એવો બોધ કરવામાં આવે છે.
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦૧
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ અહીં “વહુ' વગેરેમાં સંખ્યા શબ્દમાં રહેલાં કયા ધર્મની સમાનતાનો આરોપ કરીને સંખ્યા શબ્દનો બોધ કરવામાં આવે છે? એવો પ્રશ્ન થવો સ્વાભાવિક છે. એનાં અનુસંધાનમાં પૂર્વપક્ષ હવે પછીની પંક્તિઓમાં જણાવે છે.
નિયતવિષયનાં બોધનાં કારણ સ્વરૂપ સંખ્યા છે અર્થાત્ સંખ્યા પદથી એક, બે, ત્રણ, ચાર વગેરે ચોક્કસ અવધિનો બોધ થાય છે. એ બોધનાં કારણરૂપ પદાર્થમાં રહેલો જે ધર્મ છે, તેને સંખ્યા કહેવામાં આવે છે. આવી સંખ્યાથી ભિન્ન “વહુ' વગેરે સંખ્યાઓ છે. અહીં જ્યાં જ્યાં ત્રિત્વ વગેરે સંખ્યાઓ છે ત્યાં ત્યાં વિદુત્વ છે. આથી ત્રિત્વ વગેરેને વ્યાપક વદુત્વ કહેવાય છે. ન્યાયદર્શનમાં જાતિભિન્ન ધર્મ હોય તે ઉપાધિ સ્વરૂપ કહેવાય છે. આ ઉપાધિસ્વરૂપ ધર્મ પણ બે પ્રકારનાં હોય છે. (૧) સખંડ ઉપાધિવાળા અને (૨) અખંડ ઉપાધિવાળા. હવે અવિદ્યમાન એવાં પદાર્થોમાં રહેલા ધર્મો અખંડ ઉપાધિ સ્વરૂપ થશે. જેમ કે, પ્રતિયોગિતા, વિષયતા વગેરે ધર્મો. તે જ પ્રમાણે વદુત્વધર્મ પણ અખંડ ઉપાધિ સ્વરૂપ બનશે. આમ, આ અર્થનો બોધ કરાવવા માટે આચાર્ય ભગવંતે પંક્તિઓ લખી છે કે, ત્રિત્વ વગેરે સંખ્યાને વ્યાપક એવું અખંડ ઉપાધિ સ્વરૂપ વૈદુત્વથી વિશિષ્ટ “વહુ” વગેરે સંખ્યા છે. આ “વહુ" વગેરેમાં, સંખ્યાવાચક શબ્દોમાં જેવા કાર્યો થાય છે, એવા જ કાર્યો થતાં હોવાથી “વહુ' વગેરેનાં વાચક પદોમાં પણ સંખ્યા જેવાં છે એવો બોધ થઈ જ જશે. માટે અતિદેશસૂત્ર બનાવીને “વ” પદ લખવાની આવશ્યકતા નથી.
(श० न्यासानु०) न-एवं सति शक्यार्थबाधेन लक्षणाऽभ्युपगन्तव्या, सा च द्विधा-निरूढा आधुनिकी चेति, तत्रानादितात्पर्यिका निरूढा, प्रयोजनवती चाधुनिकी, यदीदानी सङ्ख्याशब्दे लक्षणा स्वीक्रियते तदेयमाधुनिकीति कृत्वा प्रयोजनेन केनचिद् भाव्यम्, न चांत्रासाधारणं प्रयोजनं किमप्युत्पश्यामः, 'सङ्ख्यावत्' इत्यनेनैव विवक्षितार्थसिद्धेः, 'एष ब्रह्मदत्तः' इत्यादौ तु ब्रह्मदत्तगताऽसाधारणधर्मबोधनरूपं प्रयोजनमुपलभ्यते, न च तद् ब्रह्मदत्तसदृशादिशब्देन निश्चेतुं शक्यम्, रूपान्तरेणापि सादृश्योपपत्तेः ।
અનુવાદ :- ઉત્તરપક્ષ :- “ ત્યતુ સંસ્થા” આટલું જ સૂત્ર બનાવવાથી “સંધ્યા' શબ્દથી “ વ” (સંખ્યા જેવાં) અર્થનો બોધ થઈ જશે એવું આપ કહો છો; એ શક્ય નથી. જો “વ” પ્રત્યય વગર સૂત્ર બનાવવામાં આવે અને એક, બે, ત્રણ વગેરે અર્થનો પણ બોધ કરવો હોય તો શક્યાર્થનો બાધ કરીને લક્ષણો સ્વીકારવી પડશે અર્થાત્ “સંસ્થા” શબ્દથી “તિ" અને “મા” અંતવાળું નામ સંખ્યા સ્વરૂપ થાય છે તથા એક, બે વગેરે પણ સંખ્યા સ્વરૂપ છે. એ પ્રમાણે લક્ષણા સંબંધથી સંખ્યા શબ્દનો અર્થ કરવામાં આવે તો જ ઉપરોક્ત અર્થ થઈ શકે. હવે
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૩૯
૭૦૨ અહીં લક્ષણા સ્વીકારવી કે કેમ? અથવા તો કઈ લક્ષણો સ્વીકારી શકાશે? એ બાબતનો વિચાર કરવો આવશ્યક થશે. લક્ષણા બે પ્રકારની છે : (૧) નિરૂઢા લક્ષણા અને (૨) આધુનિકી લક્ષણા.
અનાદિ તાત્પર્યનાં વિષયવાળી જે હોય તે “નિરૂઢા લક્ષણા” કહેવાય છે. આ લક્ષણાથી વક્તાનો વિશેષ આશય પ્રગટ થતો નથી. શક્યાર્થનો બાધ કરીને વિશેષ તાત્પર્યવાળો અર્થ સ્વીકારવામાં આવે તો લક્ષણા સંબંધથી સ્વીકારાય છે. નિરૂઢા લક્ષણોમાં વિશેષ અર્થ તો સ્વીકારવામાં આવે છે અર્થાતુ યૌગિક અર્થનો ત્યાગ કરીને વિશેષ અર્થ તો સ્વીકારાય છે, પણ આ વિશેષ અર્થ અનાદિ તાત્પર્યવાળો હોય છે. દા.ત. “શત:” આ શબ્દનો યૌગિક અર્થ નીચે પ્રમાણે થાય છે : ખેતરમાં ધાન્ય ઊગ્યું હોય અને વચ્ચે વચ્ચે ઘાસ પણ ઊગી જાય તો એવું ઘાસ ધાન્યને માટે નુકશાન કરનાર થાય. આથી એવાં ઘાસને કાપી નાખવા માટે હોશિયાર વ્યક્તિઓ સહાયક થતી હતી. આવી વ્યક્તિઓને “કુશન” કહેવામાં આવતી હતી. “કુશન” શબ્દનાં આ અર્થનો ત્યાગ કરીને જે તે ક્ષેત્રમાં હોશિયાર એવી તમામ વ્યક્તિઓને જગતનાં બધા જ લોકો “કુત્તિ:' કહે છે. આ પ્રમાણે અનાદિકાળથી લોકોએ યૌગિક અર્થનો ત્યાગ કરીને નવો અર્થ સ્વીકાર્યો છે. આને નિરૂઢા લક્ષણાથી પ્રાપ્ત કરેલો અર્થ કહેવાય છે. આમ આ લક્ષણાથી વક્તાનો વિશેષ આશય પ્રગટ થતો નથી. ચોક્કસ પ્રયોજનને કારણે જે લક્ષણા કરાય તે આધુનિકી લક્ષણા કહેવાય છે. દા.ત.
કાયામ્ પોષ:” અહીં ગંગા પદનો શક્યાર્થ જે ગંગાપ્રવાહ છે તેનો બાધ કરીને ગંગાતીર અર્થ લક્ષણા સંબંધથી કરવામાં આવે છે. આ ગંગાતી અર્થ “ઘોષ:” પદનાં સામર્થ્યથી કર્યો છે. ગંગાપ્રવાહમાં ઘોષનું (ઝૂંપડી) અસ્તિત્વ શક્ય ન હોવાથી ગંગાતીર અર્થ કર્યો છે. આવી લક્ષણા કરવા પાછળ વ્યંજના દ્વારા શક્યને વિશે રહેલ અસાધારણ ધર્મને જણાવવા સ્વરૂપ પ્રયોજન હોય છે.
હવે ‘રુત્યસંધ્યા' એટલું જ સૂત્ર બનાવવામાં આવે તો ‘સા ' શબ્દમાં લક્ષણો સ્વીકારવી આવશ્યક થશે. કારણ કે ‘તિ’ અને ‘તુ' અંતવાળા નામોમાં સંખ્યાત્વધર્મનો આરોપ કરવો આવશ્યક થશે, જે લક્ષણા સિવાય શક્ય નથી. હવે જો નિરૂઢલક્ષણા સ્વીકારાશે તો ‘તિ' વગેરે શબ્દો સ્વયં સંખ્યા સ્વરૂપ જ બની જશે. આથી “ઋતિ' વગેરે સંખ્યા ભિન્ન અર્થમાં પ્રયોગવાળા દેખાશે નહીં. હવે આ આપત્તિમાંથી બચવા જો આધુનિકી લક્ષણા સ્વીકારાશે તો કોઈક પ્રયોજન અવશ્ય માનવું પડશે. સૌ પ્રથમ આપણે એક ઉદાહરણ દ્વારા આ વસ્તુને સમજીએ. દા. ત. કોઈક વ્યક્તિ કહે કે તેનું મુખ ચન્દ્ર જેવું છે. અહીં ચન્દ્રના બધા જ ધર્મો તેના મુખમાં આવતા નથી. ચન્દ્રના અમુક ધર્મો તેના મુખમાં આવે છે. તથા બીજી વ્યક્તિ આ પ્રમાણે કહે છે કે “મેરે
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ સામને વાની ઘડી રેં ચદ્ર વી ટૂકડી રહતા હૈ !” આ વાક્યમાં સ્ત્રીના મુખને સંપૂર્ણપણે ચન્દ્ર કહી દેવામાં આવે છે, પરંતુ આવું કહેવા પાછળ કંઈક પ્રયોજન હોય છે. કોઈ સ્ત્રીની સુંદરતામાં અધિકતા બતાવવાનું પ્રયોજન હોય ત્યારે આધુનિકી લક્ષણા કરવામાં આવે છે. અહીં પણ વૃત્તિઃ ' પ્રયોગ આપેલ છે. તેના દ્વારા એવું જણાય છે કે સામે રહેલા યજ્ઞદત્તમાં બ્રહ્મદત્તના અસાધારણ ધર્મ જણાવવાનું પ્રયોજન પ્રાપ્ત થાય છે. આ વસ્તુ ‘વ્રત્ત-સશ:' અથવા તો વ્રત્તિવત્' વગેરે શબ્દોથી જણાઈ શકશે નહીં. જો સાદૃશ્યધર્મ બતાવવો હશે તો અન્ય સ્વરૂપથી પણ જણાઈ જશે અર્થાત્ “વત્' પ્રત્યય દ્વારા પણ જણાઈ જશે. પરંતુ આધુનિકી લક્ષણામાં તો કોઈકને કોઈક પ્રયોજન અવશ્ય બતાવવું પડશે. જે ‘ડઆંતુ સા ' સૂત્રમાં રહેલા “સા ' શબ્દમાં જણાતું નથી. આધુનિકી લક્ષણા મુખ્યતયા કાવ્યોમાં જોવા મળે છે. અહીં વ્યાકરણમાં તો કંઈક વિધાન કરવાનું હોવાથી આધુનિકી લક્ષણાની આવશ્યકતા નથી. માટે ‘હત્ય, સંધ્યા' આટલું જ સૂત્ર જરૂરી નથી, પરંતુ ‘ડત્ય, સાવત્' સૂત્ર જ યોગ્ય છે.'
(श० न्यासानु०) अयं भावः-आधुनिकलक्षणास्थले व्यञ्जनाद्वारा शक्यगतासाधारणधर्मबोधनरूपं प्रयोजनं भवति, व्यञ्जनाजन्यबोधोऽपि चमत्कारविशेषाधायकः, यथा-'गङ्गायां घोषः' इत्यत्र प्रवाहरूपशक्यार्थबाधेन लक्षणया तीरार्थे प्रत्याय्यमाने व्यञ्जनया गङ्गागतशैत्यपावनत्वादिबोधः, नहि 'चैत्रो बलीवर्दः' इति प्रतिपादने यश्चमत्कारश्चकास्ति स चैत्रो मूर्ख इति वचने । इत्थं च प्रयोजनाऽनुरूपमब्रह्मदत्ते लक्षणया ब्रह्मदत्तस्य प्रयोगेऽपि प्रकृते वद्धटितं "डत्यतु सङ्ख्यावत्" इति सूत्रकरणमेव युक्तम् ॥३९॥
અનુવાદ - આધુનિકી લક્ષણા સ્થળમાં વ્યંજના શક્તિ દ્વારા શક્યાર્થને વિશે રહેલા અસાધારણ ધર્મ જણાવવારૂપ પ્રયોજન હોય છે. દા.ત. “ યાં પોષ:” અહીં ગંગા પદનો લક્ષણા સંબંધથી ગંગાતી અર્થ કરવામાં આવે છે અને આમ કરીને શક્યાર્થ સ્વરૂપ ગંગાપ્રવાહનો ત્યાગ કરવામાં આવે છે તેમજ વ્યંજના દ્વારા શક્યાર્થ એવાં ગંગાપ્રવાહમાં રહેલાં શીતળતા, પવનેપણું વગેરે અસાધારણ ધર્મો લક્ષ્યાર્થમાં જણાવવાનું પ્રયોજન પણ છે તથા જ્યાં જ્યાં વ્યંજનાથી જન્ય બોધ હોય તો તેવો બોધ પણ આશ્ચર્યવિશેષને કરનારો થાય છે. જો આશ્ચર્યવિશેષની પ્રાપ્તિ ન થતી હોય તો આધુનિકી લક્ષણાથી અર્થબોધ થઈ શકતો નથી. “ચૈત્ર ગધેડો છે” એવું કથન કરવાને વિશે જે આશ્ચર્ય પ્રાપ્ત થાય છે, તેવું આશ્ચર્ય ચૈત્ર મૂર્ખ છે” એવાં પ્રયોગમાં થતું નથી.
આ પ્રમાણે અબ્રહ્મદત્તમાં પણ લક્ષણાથી બ્રહ્મદત્તનો બોધ થતો હોય તો ત્યાં તો “વ” પ્રત્યય વગર પણ બ્રહ્મદત્તમાં રહેલાં અસાધારણધર્મો બ્રહ્મદત્ત ભિન્ન વ્યક્તિમાં જણાવવાનું પ્રયોજન છે; પરંતુ “ડત્ય, સંધ્યા' એવું સૂત્ર બનાવવામાં આવે તો સંખ્યાભિન્ન એવાં “તિ” અને “તું” અંતવાળા પદાર્થમાં સંખ્યા પદાર્થમાં રહેલાં અસાધારણ ધર્મો બતાવવાનું પ્રયોજન હોય એવું
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ ૧-૧-૩૯, ૧-૧-૪૦
૭૦૪
જણાતું નથી. અર્થાત્ “ચૈત્ર ગધેડો છે” એવું કહેવા દ્વારા જે આશ્ચર્ય પ્રકાશિત થાય છે, એવું આશ્ચર્ય-“ઉત્પતુ સંધ્યા' કહેવા દ્વારા પ્રકાશિત થતું નથી, આથી “ડત્યતુ સંધ્યાવત્” એ પ્રમાણે સૂત્ર કરવું જ યોગ્ય જણાય છે.
-: ન્યાસસારસમુદ્ધાર :
डत्यत्वित्यादि-वत्करणाभावे *कृत्रिमाकृत्रिमयोः इति न्यायाद् एकद्व्यादीनामकृत्रिमाणां न યાવિતિ "રૂા
-: ન્યાસસારસમુદ્ધારનો અનુવાદ :
જો સૂત્રમાં “વત્’કરણ ન કર્યું હોત તો “કૃત્રિમ ત્રિમયો:..." ન્યાયથી એક, બે, ત્રણ વગેરે અકૃત્રિમ સંખ્યાનું ગ્રહણ થઈ શકતું નહિ.
॥ एकोनचत्वारिंशत्तमम् सूत्रम् समाप्तम् ॥
સૂત્રમ્ – વઠ્ઠાળ મેળે । । । ૪૦ ॥
-: તત્ત્વપ્રકાશિકા :
'बहु' 'गण' इत्येतौ शब्दौ भेदे वर्तमानौ सङ्ख्यावद् भवतः, भेदो नानात्वमेकत्वप्रति-योगि ।
-: તત્ત્વપ્રકાશિકાનો અનુવાદ :
“વહુ” અને “ળ” આ બંને શબ્દો ભેદ અર્થમાં રહેલાં હોય તો સંખ્યા જેવાં થાય છે. એકત્વનું વિરોધી એવું અનેકપણું એ ભેદ શબ્દનો અર્થ છે.
(đ૦ પ્ર૦) વહુ:, વહુધા, વત્વ:। ચળવળ:, રાધા, મળત્વ:। મેવ इति किम् ? वैपुल्ये सङ्खे च सङ्ख्याकार्यं मा भूत् ।
અનુવાદ :- વદુઃ—ઘણાં વડે ખરીદાયેલ, વહુધા=ઘણાં પ્રકારો વડે, વદુત્ત્ત:=બહુવાર. તે જ પ્રમાણે ગળ=સમૂહ વડે ખરીદાયેલ અથવા અનેક વડે ખરીદાયેલ, ગળા=અનેક પ્રકારો વડે, ગળતૃત્વ:=અનેકવાર. ભેદ અર્થમાં લખવા દ્વારા ગ્રંથકાર શું કહેવા માંગે છે ? એના જવાબમાં
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ આચાર્યભગવંતશ્રી જણાવે છે કે વિશાળ અર્થમાં અને સમૂહ અર્થમાં રહેલ અનુક્રમે “વહુ” અને “ના” શબ્દ સંખ્યાકાર્યને ભજનારા થતા નથી.
(त० प्र०) बहुगणौ न नियतावधिभेदाभिधायकाविति सङ्ख्याप्रसिद्धेरभावाद् वचनम्, अत एव भूर्यादिनिवृत्तिः ॥४०॥
અનુવાદ:- વ” અને “ના” શબ્દ નિશ્ચિત અવધિ સ્વરૂપ પ્રકારને કહેનારા નથી. માટે એ શબ્દો દ્વારા સંખ્યાની પ્રસિદ્ધિ થઈ શકતી નથી, છતાં પણ આ બંને શબ્દોમાં સંખ્યાવાચકત્વની પ્રસિદ્ધિ માટે આ સૂત્રની રચના કરવામાં આવી છે. આથી બાકીનાં જે શબ્દો દ્વારા નિયત અવધિનું કથન નહિ થતું હોય એવાં મૂરિ, વિપુત્ર વગેરે શબ્દોમાં સંખ્યાવાચકત્વની પ્રસિદ્ધિ થઈ શકશે નહિ.
-: શબ્દમહાર્ણવન્યાસ અનુસંધાન :વઘુપત્યિાદ્રિ-“વહીં પ્રાપ” રૂત્યતો વહેતીતિ “મિ-વદિ-વરિ-વરિો વા" [3[૦ ७२६.] इति उप्रत्यये वबयोरैक्येन बत्वे च बहुरिति "गणण संख्याने" अतो गण्यत इत्यलि गण इति, बहुश्च गणश्चेत्यनयोः समाहार इति बहुगणम्, अत्र “चार्थे द्वन्द्वः सहोक्तौ" [३.१.११७.] રૂતિ સમાસ, “તષ્પક્ષ૨૦ [..૬૦.)” તિ વહુશી પ્રાનિપાત:, તાવાર્થી समाहारविवक्षया एकत्वम्, “द्वन्द्वैकत्व०" (लिङ्गानुशासने नपुंसकलिङ्गे श्लो० ९.] इति નપુંસર્વમ્, “અત: મોડ" [.૪,૧૭.] રૂતિ સેરમશઃ , “સમાનામોડતઃ” [૨.૪.૪૬.] इति पूर्वाकारलोपश्च विज्ञेयः । 'बहुगणम्' इत्येकवचना-न्तत्वेऽपि द्वौ शब्दावत्र ग्राह्याविति અષ્ટમવવોધતિમાદ-વદુ રૂચે શબ્બાવિતિ
' - શબ્દમહાર્ણવન્યાસ અનુસંધાનનો અનુવાદ - “વહન કરવું” અર્થવાળો “વ” ધાતુ પહેલા ગણનો છે. વહન કરનાર એ અર્થોમાં “જિવહિ-વરિ.” (૩UTU.૭ર૬) સૂત્રથી “3" પ્રત્યય થતાં “વહુ" શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે તથા “વ” અને “'નું એકપણું થવાથી “”નો “” તરીકે બોધ કરતાં “વદુ:” શબ્દની પ્રાપ્તિ થાય છે.
ગણવું” અર્થવાળો “ણુ” ધાતુ દશમા ગણનો છે. આ “” ધાતુને ભાવમાં “ગ” પ્રત્યય લાગતાં “” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. “વ” અને “બ” એ પ્રમાણે આ બંનેનો સમાહાર હિન્દુ સમાસ થવાથી “વહુ નમ્” સ્વરૂપ સામાસિક શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. અહીં “વાર્થે જ સરોવતી” (૩/૧/૧૧૭) સૂત્રથી સમાસ થયો છે તથા “તષ્પક્ષ...” (૩/૧/૧૬૭) સૂત્રથી “3” અન્તવાળો “વહુશબ્દ પૂર્વમાં નિપાત પામે છે. લાઘવ પ્રયોજન માટે સમાહારની વિવાથી
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ ૧-૧-૪૦
૭૦૬
44
એકવચન કર્યું છે તથા ‘‘નૈઋત્વ...” (લિંગાનુશાસનનાં નપુંસકલિંગમાં શ્લો. ૯)થી નપુંસકલિંગ કર્યું છે. આથી ‘“વદુશળમ્' સ્વરૂપ સામાસિક શબ્દને પ્રથમાનો “સિ” પ્રત્યય લાગતાં “અતઃ સ્યમોડમ્' (૧/૪/૫૭) સૂત્રથી “સિ” અને “મમ્”નો “અ” આદેશ થતાં તેમજ “સમાનામોત:” (૧/૪/૪૬) સૂત્રથી પૂર્વનાં “અ”કારનો લોપ થતાં “વહુાળમ્” એ પ્રમાણે પ્રથમા એકવચન સિદ્ધ થાય છે. “વત્તુળમ્” એ પ્રમાણે એકવચનવાળો પ્રયોગ હોવા છતાં પણ અહીં બે શબ્દ ગ્રહણ કરાય છે, (નિશ્ચિત કરાય છે,) એવી સ્પષ્ટતાને જણાવવા માટે આચાર્ય ભગવંત બૃહદ્વૃત્તિટીકામાં કહે છે કે, “વત્તુ” અને “ળ” એ પ્રમાણે બે શબ્દો.
(श० न्यासानु० ) इमावनेकार्थकाविति कीदृशार्थावत्र विवक्षिताविति जिज्ञासायामाह-भेदे वर्तमानाविति । बहुगणमित्युपादानेनोद्देश्याऽऽकाङ्क्षाया निवर्तनात् पूर्वसूत्रतो ‘डत्यतु' इत्युद्देश्यबोधकशब्दाऽननुवर्तनेऽपि विधेयाऽऽकाङ्क्षा न यथास्थितसूत्राद् निवर्तत इति तदर्थं सङ्ख्यावदित्यनुवर्तत एवेत्याह-सङ्ख्यावदिति । शाब्दबोधस्य धात्वर्थप्रधानत्वादध्याहरति- भवत इति ।
અનુવાદ :- આ બંને શબ્દો અનેક અર્થવાળાં છે. આથી કયા અર્થવાળા આ બંને શબ્દોની અહીં વિવક્ષા કરાય છે ? એવી જિજ્ઞાસા હોતે છતે ગ્રંથકાર કહે છે કે ભેદ અર્થમાં રહેલાં એવાં “વહુ” અને “ળ”” શબ્દ અહીં જાણવા. સૂત્રમાં “વદુ” અને “ળ” શબ્દનું ગ્રહણ કર્યું હોવાથી ઉદ્દેશ્યની આકાંક્ષા નિવર્તન પામે છે. આથી આગળનાં સૂત્રમાંથી ઉદ્દેશ્ય સ્વરૂપ “કત્સતુ”ની અનુવૃત્તિ નીચે આવતી નથી; પરંતુ વિધેયની આકાંક્ષા આ સૂત્રથી નિવૃત્ત થતી નથી. આથી આગળનાં સૂત્રમાંથી “સંધ્યાવત્”ની અનુવૃત્તિ નીચે આવે છે. માટે બૃહવૃત્તિટીકામાં ‘સંધ્યાવત્” શબ્દ લખ્યો છે. વૈયાકરણીઓ પ્રમાણે શાબ્દબોધમાં ધાતુઅર્થનું પ્રધાનપણું હોવાથી (ધાતુ અર્થ જેમાં વિશેષ્ય બને છે એવો શાબ્દબોધ કોઈ પણ વાક્યનો થાય છે એ પ્રમાણે વૈયાકરણીઓ માને છે.) અધ્યાહારથી ક્રિયાપદ આવે છે. માટે જ ધૃવૃત્તિ ટીકામાં “આચાર્યભગવંતશ્રી’એ ‘“ભવતઃ” લખ્યું છે.
આમ અત્યાર સુધીનાં પદોનો સમુદિત અર્થ આ પ્રમાણે થશે : ભેદ અર્થમાં રહેલા “વદુ” અને ‘“ળ” શબ્દો સંખ્યા જેવાં થાય છે.
(શવન્યાસાનુ॰ ) ‘‘મિદંપી વિવારને’ અત: ‘“માવાડો:” [.રૂ.૮.] તિ ત્રિ ‘‘તષોરુપાન્ત્ય' [૪.રૂ.૪.] રૂત્યુપાત્ત્વમુળે ભેશ:, સ ચ “મેવો વિવારળે વૈધ ૩પનાવિશેषयोः।” इति वचनादनेकार्थक इति प्रकृतोपयोगिनोऽर्थस्य निर्णयायाह- नानात्वमिति-न आनयति (न प्रापयति स्वगततयैकत्वपर्याप्तिम्) इति नाना, तस्य भावो नानात्वम् अत्र आङ्पूर्वान्नयतेः “ડિત્” [૩ળા૦ ૬૦.] કૃતિ ડિતિ આપ્રત્યયે અન્યસ્વરાવિલોવે ‘“માવે ત્વતતૌ” [...] इति त्वप्रत्ययः ।
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
“नानाशब्दो विनार्थेऽपि तथाऽनेकोभयार्थयोः ।
स्थाने तु कारणार्थे स्याद् युक्तसादृश्ययोरपि" ॥४॥ ( इति मेदिनी, अव्य० श्लो० ४५.) इति वचनाद् विविधार्थत्वेऽप्यनेकार्थपरस्य नानाशब्दस्य ग्रहणमिति बोधयितुमाह-एकत्वप्रतियोगीति ।
અનુવાદ ઃ- “ફાડવું” અર્થવાળો “મિ” ધાતુ સાતમા ગણનો છે. આ “મિ” ધાતુથી ‘‘માવાડો:’ (૫/૩/૧૮) સૂત્રથી “ભગ્” પ્રત્યય થતાં તથા ‘“તષો પાન્ત્યસ્ય” (૪/૩/૪) સૂત્રથી ઉપાત્ત્વનો ગુણ થતાં “મેવ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “મેવ” શબ્દ “ફાડવું”, “બે ભાગમાં વિભક્ત કરવું”, “ગુપ્ત વાત પ્રગટ કરવી” તથા “પ્રકાર” અર્થમાં છે. આવું વચન હોવાથી અનેક અર્થવાળો એવો “મે” શબ્દ છે. આથી આ સૂત્રમાં ઉપયોગી એવાં અર્થનાં નિર્ણયને માટે કહે છે કે જે અનેકમાં એકત્વનો વિરોધી હોય ભેદ શબ્દનો અર્થ અહીં સમજવો અર્થાત્ પ્રકા૨ અર્થ સમજવો.
૭૦૭
હવે “નાનાત્વમ્” શબ્દની વ્યુત્પત્તિ બતાવે છે : પોતાને વિશે જે એકપણાંનાં સંબંધને પ્રાપ્ત કરાવતું નથી, તે “નાના” શબ્દનો અર્થ છે. “નાના”નો ભાવ એ પ્રમાણે ભાવ અર્થમાં ‘ત્વ” પ્રત્યય લાગતાં “નાનાત્વ' શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. અહીં સંપૂર્ણ ‘નાનાત્ત્વમ્” શબ્દની વ્યુત્પત્તિ આ પ્રમાણે થાય છે : “નક્ + આ + ની” ધાતુને “હિત્” (૩ળા. ૬૦૫) સૂત્રથી “ફ્” ફાળો ‘“બ” પ્રત્યય થતાં તેમજ અન્ય સ્વરાદિનો લોપ થતાં તથા ભાવમાં “માવે ત્વતતૌ” (૭/૧/ ૫૫) સૂત્રથી “ત્વ” પ્રત્યય લાગતાં “નાનાત્ત્વમ્” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. “નાના” શબ્દ “વિના” અર્થમાં તથા “અનેક” અને “ઉભય” અર્થમાં તથા કોઈક પ્રયોજન અર્થમાં “યુક્ત અને “સદેશ” અર્થમાં પણ થાય છે. એ પ્રમાણે મેવિની અન્ય૦ શ્લોક-૪૫માં કહ્યું છે. આ પ્રમાણે “નાના” શબ્દનું અનેક અર્થવાળાપણું હોતે છતે “અનેક” અર્થવાળાં “નાના” શબ્દનું જ અહીં ગ્રહણ થાય છે એવું જણાવવા માટે “આચાર્ય ભગવંતશ્રી’એ બૃહવૃત્તિ ટીકામાં લખ્યું છે કે, એકત્વનું વિરોધી એવું અનેક અર્થવાળાપણું ‘નાનાત્વમ્” શબ્દનો અર્થ છે. એકત્વનો વિરોધી એટલે જેનો એક અર્થ ક્યારેય ન થાય એવો આ નાના શબ્દનો અર્થ છે.
(શખ્યાજ્ઞાનુ૦ ) ‘‘રૂં ગતૌ ગત તિ-અભેદ્ ગચ્છતીતિ ‘‘મીગ્-શનિ-વૃત્તિ" [૩][૦ ૨૨.] કૃતિ જે મુળે ૨ :, તસ્ય માત્ર પુસ્ત્વમ્, ત્વસ ચેત્વર્થ:, “પ્રથિમ્ પ્રહ્માને’” અત: “प्रथेर्लुक् च वा" [उणा० ६४७.] इति तिप्रत्यये अन्तस्य लोपे च प्रतिः, स चात्र वामार्थद्योतको પ્રાહ્યઃ, “યુÍપી યોગે” અતઃ પ્રતિયુનવિત વિરોધ વધાતીતિ “યુન-મુન૰" [૧.૨.૦.] તિ घिनणि उपान्त्यगुणे “क्तेऽनिटश्चजो०" [४.१.१११.] इति जस्य गत्वे प्रतियोगिन्, एकत्वस्य प्रतियोगि विरोधभाक् एकत्वप्रतियोगि, यत्र पर्याप्तिविशेषेणैकत्वं न तत्र तेन सम्बन्धेन नानात्व
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ) ૧-૧-૪૦
૭૦૮ मित्येकसम्बन्धेनैकत्रावृत्तित्वरूपं विरुद्धत्वमवसेयम्, एकत्वभिन्ना सङ्ख्यात्वव्याप्यरूपविशिष्टा सङ्ख्येति फलितार्थः, तादृशं रूपं च बहुवत्त्वादिकमवसेयम्, भेदो (अन्योऽन्याभावो) यत्र स्वप्रतियोगिवृत्तित्व-स्वाश्रयवृत्तित्वाभ्यां सम्बन्धाभ्यां तिष्ठेत् तादृशो बहुत्वादिसङ्ख्यारूपो धर्म इति तात्पर्यम् । 'बहवो घटाः' इत्यादौ घटवृत्तिबहुत्वस्य बहुत्वाश्रयापरघटभेदाश्रयेऽपरस्मिन् घटे यथा सत्त्वं तथा भेदप्रतियोगिबहुत्वाश्रयघटेऽपीति बहुत्वमीदृशो धर्मो भवितुमर्हति । यद्यपीदृशो धर्मो द्वित्वत्रित्वादिरपि भवति, तथापि प्रकृते बहुगणशब्दयोरुपादानाद् द्विव्यादिशब्दानां निरासः । त्र्यादिषु घटेषु बहुशब्दप्रयोगेऽपि तेषां बहुत्वेनैव बोधो न तु त्रित्वादिनेत्यन्यदेतत् ।
અનુવાદઃ- હવે “પુત્વપ્રતિયોનિ” શબ્દની વ્યુત્પત્તિ બતાવે છે: “ગતિ” અર્થવાળો “ફ” ધાતુ બીજા ગણનો. છે. હવે જે જે ગતિ અર્થવાળા ધાતુઓ છે તે તે પ્રાપ્તિ અર્થવાળા પણ છે. આથી જે અભેદને પ્રાપ્ત કરે છે એ અર્થમાં “ફ” ધાતુને “પીળું – નિ...” (૩UTIO ૨૧) સૂત્રથી “" પ્રત્યય થતાં તેમજ ગુણ થતાં “પ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે તથા “ક'નો ભાવ એવા અર્થમાં ભાવમાં “સ્વ” પ્રત્યય લાગતાં “સ્વ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. “ત્વ' એ સંખ્યાનું વિશેષણ બનશે. આથી “અભેદને પ્રાપ્ત કરે છે એવી સંખ્યા” એ પ્રમાણે અર્થ થશે.
હવે “પ્રતિયોગી" શબ્દની વ્યુત્પત્તિ બતાવે છે: “પ્રસિદ્ધ કરવા” અર્થવાળો “પ્રથ" ધાતુ પહેલા ગણનો છે. આ “yળુ” ધાતુથી “થેત્રં ૨ વા" (૩UT૦ ૬૪૭) સૂત્રથી “તિ" પ્રત્યય થતાં તેમજ અંતનાં “”નો લોપ થતાં “પ્રતિ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ “ત્તિ” શબ્દ “વિરોધી” અર્થને પ્રકાશિત કરનાર છે. “જોડવું” અર્થવાળો “યુગ” ધાતુ સાતમા ગણનો છે. આ “pfd"પૂર્વક “યુન” ધાતુથી “વિરોધને ધારણ કરે છે” એવા અર્થમાં “યુગ - મુન...” (૫) ર/૫૦) સૂત્રથી “fધનg" પ્રત્યય થતાં ઉપાજ્યનાં “3”નો ગુણ થાય છે તેમજ “નિટશનો...” (૪/૧/૧૧૧) સૂત્રથી “”નો “” થતાં “પ્રતિયોનિ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. “પ્રતિયોનિ” એ કૃદન્ત કહેવાય છે. “ ત્વ"નાં વિરોધને ધારણ કરનાર એવો “નાના"નો અર્થ થાય છે. અર્થાત્ “પ્રતિયોજી"નો અર્થ “વિરોધને ભજનાર” અથવા તો ધારણ કરનાર” થાય છે. જ્યાં પર્યાપ્તિ-સંબંધથી એકત્વ રહેતું હોય ત્યાં પર્યાપ્તિસંબંધથી અનેકપણું ન રહેતું હોય તો વિરુદ્ધપણું જાણવા યોગ્ય છે. આથી પર્યાપ્તિસંબંધથી એક જ અધિકરણમાં એકત્વ અને અનેકત્વનું એકસાથે ન રહેવાપણું એ જ વિરુદ્ધપણું છે. સંખ્યાત્વને વ્યાપ્ય એવી સંખ્યા એકત્વ, દ્ધિત્વ, ત્રિત્વ વગેરે છે અર્થાતું જ્યાં જ્યાં એકત્વ, દ્વિત્વ વગેરે છે ત્યાં ત્યાં સંખ્યાત્વ છે. આથી જ્યાં જ્યાં એકત્વથી ભિન્ન એવી વ્યાપ્ય સંખ્યા રહેશે ત્યાં ત્યાં બહત્વ રહેશે. આમ, એકત્વથી ભિન્ન સંખ્યા “વહુનો અર્થ થશે.
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
ભેદ એટલે અન્યોન્યાભાવ. જેમાં સ્વપ્રતિયો।િવૃત્તિત્વ તથા સ્વાશ્રયવૃત્તિત્વ એ પ્રમાણે ઉભય સંબંધથી “વદુત્વ” સ્વરૂપ સંખ્યા રહેતી હોય તો એ બહુત્વ વગેરે સંખ્યારૂપ ધર્મ બને છે. સ્વપ્રતિયોવૃિત્તિત્વ સંબંધથી બહુત્વ આ પ્રમાણે થાય છે : સ્વ એટલે ઘટભેદ તથા સ્વપ્રતિયોની એટલે ઘટભેદનો પ્રતિયોગી ઘટ. આ ઘટમાં બહુત્વવૃત્તિ છે. તથા સ્વાશ્રયવૃત્તિત્વ સંબંધ આ પ્રમાણે છે : સ્વ એટલે ઘટભેદ. એ ઘટભેદનો આશ્રય અન્ય ઘટ છે. એ અન્યઘટમાં વૃત્તિત્વસંબંધથી બહુત્વ રહે છે. આ પ્રમાણે ભિન્ન ભિન્ન ઘટમાં ઉભય સંબંધથી વિશિષ્ટ એવો બહુત્વધર્મ રહ્યો. આવું બહુત્વ સંખ્યારૂપ કહેવાશે. આમ “ઘણાં ઘટો” શબ્દપ્રયોગમાં સંખ્યા સ્વરૂપ બહુત્વધર્મ રહેશે; પરંતુ “ઘણું રડાયું” પ્રયોગમાં ભેદવાળું બહુત્વ રહેશે નહિ. કારણ કે રડવાનાં ભેદના પ્રતિયોગી સ્વરૂપ રડવું ક્રિયા થઈ શકશે, પરંતુ રડવાનાં ભેદનાં આશ્રય સ્વરૂપ રડવું ક્રિયા આવી શકશે નહિ. જોકે ઉભય સંબંધથી વિશિષ્ટ ધર્મ દ્વિત્વ, ત્રિત્વ વગેરે પણ થાય છે, તો પણ અહીં વધુ અને રૂળ શબ્દનું ગ્રહણ કર્યું હોવાથી દ્વિત્વ, ત્રિત્વ વગેરે શબ્દો લઈ શકાશે નહિ. ત્રણ, ચાર વગેરે ઘટોમાં વધુ શબ્દનો પ્રયોગ હોતે છતે તેઓનો બહુત્વથી જ બોધ થાય છે, પરંતુ ત્રિત્વ વગેરેથી બોધ થતો નથી.
(श०न्यासानु० ) बहुभिः क्रीत इति बहुकः । बहुभिः प्रकारैरिति बहुधा । बहवो वारा अस्येति बहुकृत्वः । गणै: क्रीत इति गणकः । गणैः प्रकारैरिति गणधा । गणा वारा अस्येति गणकृत्वः । अर्थविशेषोपादानफलं पृच्छति - भेद इति किमिति । प्रत्युत्तरयति - वैपुल्ये, सङ्घे च सङ्ख्याकार्यं मा भूदिति, वैपुल्ये - विशालत्वार्थे वर्तमानस्य बहुशब्दस्य सङ्घ- सङ्घातार्थे वर्तमानस्य गणशब्दस्येति क्रमेण योजनीयम् । विपोलतीति विपूर्वात् “पुल महत्त्वे" इत्यस्माद् “नाम्युपान्त्य॰” [५.१.५४.] इति के विपुलः, तस्य भावो वैपुल्यं तस्मिस्तथा । संहन्त इति સū:, સમ્પૂર્વાદ્ધો: ‘“નિયોદ્ધ-સĚ૦” [બ.રૂ.રૂ૬.] ત્તિ સદ્મ:, તંત્ર તથા । વૈપુલ્યે યથાવહુ તિમ્ । સંઘે યથા-મિમૂળાં નળ: |
અનુવાદ :- વહુ. એટલે ઘણાં વડે ખરીદાયેલું. વહુધા એટલે ઘણાં પ્રકારો વડે. વઘુત્ત્ત: એટલે ઘણી વાર. Tળ એટલે સમૂહ વડે ખરીદાયેલું. ળધા એટલે સમૂહ સ્વરૂપ પ્રકારો વડે. જળસ્ત્વ: એટલે ઘણી (સમૂહ) વાર.
અર્થવિશેષનાં ગ્રહણ સંબંધમાં પૂછે છે કે મેવુ એ પ્રમાણે શા માટે લખ્યું ? જ્યાં એકત્વનું વિરોધી એવું અનેકપણું હોય ત્યાં જ સંખ્યા કાર્ય થશે; પરંતુ જ્યાં એકત્વ પણ રહેતું હોય અને અનેકત્વ પણ રહેતું હોય ત્યાં સંખ્યાકાર્ય થશે નહિ. આથી વિશાળ અર્થવાળા વૈપુત્ય શબ્દમાં તથા સમૂહ અર્થવાળા સંત્ર શબ્દમાં સંખ્યા સંબંધી કાર્ય થશે નહિ. કારણ કે બંને શબ્દોમાં જેમ ઘણાંની પ્રતીતિ થાય છે તેમ એકત્વની પ્રતીતિ પણ થાય છે.
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ) ૧-૧-૪૦
૭૧૦ હવે “વૈપુત્ય” શબ્દની વ્યુત્પત્તિ બતાવે છે: “વિ” ઉપસર્ગપૂર્વક “મહત્ત્વ” અર્થવાળા “પુ” ધાતુથી “નામ્યુન્ચિ ...” (૫/૧/૫૪) સૂત્રથી “" પ્રત્યય થતાં “વિપુત” શબ્દ બને છે તથા વિપુલનો ભાવ એ પ્રમાણે ભાવ અર્થમાં વન્ પ્રત્યય લાગતાં “વૈપુત્ય” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. તેનું સપ્તમી એકવચન વૈપુત્યે થાય છે. “સમ્” ઉપસર્ગપૂર્વક “દન" ધાતુથી “નિરોદ્ધ-સે...” (૫/૩/૩૬) સૂત્રથી “” પ્રત્યય થતાં “સ” શબ્દ નિપાતન થાય છે અને તેનું સપ્તમી એકવચન “” છે.
વિશાળ અર્થમાં જ્યારે “વ” શબ્દ હોય ત્યારે સંખ્યા જેવો થતો નથી. દા.ત. તેના વડે ઘણું રડાયું. (બહુ રડાયું) તથા સંઘ અર્થમાં “1” શબ્દ હોય તો પણ સંખ્યા જેવો થતો નથી. દા.ત. ભિક્ષુઓનો સમૂહ.
(शन्यासानु०) अथ बहुगणशब्दर्योर्भेदवाचित्वात् सङ्ख्यात्वमस्त्येव, यतो भेदः परिगणनं सङ्ख्येति, ततश्चैकादीनामिव बहुगणशब्दयोरपि लोकादेव सङ्ख्यात्वसिद्धौ किमनेनातिदेशवचनेन ?, अतिदेशो हि अन्यत्रार्थप्रसिद्धस्यान्यत्रप्रसिद्धिप्रापणार्थ इत्याह-बहुगणावित्यादि ।
અનુવાદ - “વહુ' અને Tળ" શબ્દો અનેક અર્થવાળા હતા. આથી અનેક અર્થોમાંથી ભેદ અર્થવાળા “વહુ” અને “” શબ્દો અહીં લેવાનાં છે એ પ્રમાણે ગ્રંથકારે કહ્યું છે. હવે “વહુ" અને “” શબ્દમાં ભેદવાચિપણું હોવાથી સંખ્યાપણું થાય જ છે. કારણ કે ભેદ એટલે ગણવું અને ગણવું એટલે જ સંખ્યા. તેથી એક વગેરેની જેમ “વહુ” અને “” શબ્દમાં પણ લોકથી જ સંખ્યાપણું સિદ્ધ થઈ જશે. તેથી જ અતિદેશસૂત્રની કોઈ આવશ્યકતા નથી. આ શંકાના જવાબમાં કહે છે : અતિદેશ-સૂત્રોનું કાર્ય અન્ય ઠેકાણે જે અર્થની પ્રસિદ્ધિ હતી તેને બીજા કોઈ સ્થાનમાં પ્રાપ્તિ કરાવવી તે છે. આથી એક, બે વગેરેમાં જેમ સંખ્યાની પ્રસિદ્ધિ હતી તેમ “વહુ" અને “ના” શબ્દમાં ન હતી. આથી “વહુ” અને “ના” શબ્દમાં સંખ્યાની પ્રાપ્તિ કરાવવા માટે આ સૂત્ર બનાવવામાં આવ્યું છે. “વહુ” અને “ના” શબ્દમાં સંખ્યાની પ્રાપ્તિ કેમ ન થતી હતી ? તેનો જવાબ “આચાર્ય ભગવંતશ્રી” બૃહવૃત્તિ ટીકામાં “વહુIળો.” પંક્તિઓ દ્વારા જણાવે છે.
(શ૦ચાસીનુ0) નિયતે નેતિ નિવૃત “નૂ ૩૫” રૂત્યસ્મત “ત-સ્તવ” [.. ૭૪.] કૃતિ છે “fમ-મિ." [૪.૨.૧૧.] કૃતિ મોપે નિયત:, અવધીવત રૂલ્યવપૂર્વ ધાર, ‘ઉપસદ્દઃ વિ.' [.રૂ.૮૭.] રૂતિ સૈ પુસ વાતો સુ” [૪.રૂ.૨૪.] કૃત્યાતો તોપ ૨ મવધિ, સમધાતીતિ ગમપૂર્વાર્ સુધાતે: “-તૃની" [.૨.૪૮.] કૃતિ કે “માત છે: કૃથ્વી" [૪.રૂ.રૂ.] રૂતિ મારી પાસે તસ્ય ગાથાશે ૨ મિધાય, નિયતો
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૧૧
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ निश्चितोऽवधिरवसानं यस्य तादृशस्य भेदस्य अनेकत्वरूपस्य अभिधायकौ वाचकाविति नियतावधिभेदाभिधायकौ । अयं भावः-निश्चितावसाना या सङ्ख्या तद्वाचकस्यैव सङ्ख्याशब्दत्वमिति लोकप्रसिद्धिः, यथा-'पञ्च घटाः' इत्युक्ते सति पञ्चैव न षडादय इति पञ्चत्वावसानबहुत्वसङ्ख्याया निर्णयादस्ति पञ्चशब्दस्य सङ्ख्याशब्दत्वम्, 'बहवो घटाः' इत्यत्र तु केवलं बहुत्वसङ्ख्या प्रतीयते न तु तदवसानमपि, बहुशब्दस्य त्रित्वादिव्यापकसङ्ख्यावाचकत्वाद्, अतो न बहुशब्दस्य सङ्ख्यावाचकत्वप्रसिद्धिः । एवं गणशब्दस्यापि । सङ्ख्याप्रसिद्धेरभावादितिसङ्ख्यावाचकत्वाभावादिति स्पष्टमनुक्त्वा प्रसिद्ध्यभावकथनेनेदं ज्ञाप्यते-सङ्ख्यावाचकत्वं त्वस्त्येव, किन्तु सङ्ख्यात्वेन प्रसिद्धिर्नास्ति, अत एव कोषकारैः बहु-गण-शब्दौ सङ्ख्यायामपि पठितौ। सङ्ख्याप्रदेशेषु तु प्रसिद्धसङ्ख्याया एव ग्रहणम् ।
અનુવાદ - નિયમન કરાયું છે એ અર્થમાં “જિ” ઉપસર્ગપૂર્વક “યમ્' ધાતુથી “વત-વક્તવત્' (૫/૧/૧૭૪) સૂત્રથી “વત" પ્રત્યય થાય છે. “નિ + યમ્ + સ્ત” આ અવસ્થામાં “મિ – મ...” (૪/૨/૫૫) સૂત્રથી “”નો લોપ થતાં “નિયતઃ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
હવે “ધ” શબ્દની વ્યુત્પત્તિ બતાવે છે નવ ઉપસર્ગપૂર્વક “ધા' ધાતુથી “સત્ ઃ %િ:" (પ/૩/૮૭) સૂત્રથી “જિ" પ્રત્યય થાય છે. “લવ + ધ + જિ' આ અવસ્થામાં “ત્યુતિ વાતો તુ” (૪/૩/૯૪) સૂત્રથી “મા”નો લોપ થતાં “મવધિ" શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
હવે “પધાયક' શબ્દની વ્યુત્પત્તિ બતાવે છે: “મ” ઉપસર્ગપૂર્વક “ધી” ધાતુથી “ - pની” (૫/૧/૪૮) સૂત્રથી “ળ” પ્રત્યય થાય છે. “પ + ધ + ' આ અવસ્થામાં “કાત છે..” (૪૩/પ૩) સૂત્રથી “માર”નો “ર” થતાં તથા “”નો “રામ્” આદેશ થતાં “પધાય:” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
નિયત એટલે નિશ્ચિત, અવધિ એટલે અંત. આમ, નિશ્ચિત અંત જે ભેદનાં સંબંધમાં છે, તે સ્વરૂપ અનેકત્વનું વાચકપણું જ્યાં છે તે તે સંખ્યા નિયતઅવધિભેદ-અભિધાયક (વાચક) સ્વરૂપ કહેવાશે. આનો ભાવ આ પ્રમાણે છે: નિશ્ચિત અંતવાળી જે સંખ્યા છે તેમાં જ સંખ્યા શબ્દપણું લોકપ્રસિદ્ધ છે. દા.ત. “પાંચ ઘડાઓ” એવું કહેવામાં આવે ત્યારે ઘડાઓ પાંચ જ છે, છ વગેરે નથી, એવો નિશ્ચિત અંતવાળો બોધ થાય છે. માટે “પગ્ન” શબ્દમાં સંખ્યાપણું થઈ શકે છે; પરંતુ “ઘણાં બધા ઘડાઓ.” અહીં માત્ર બહુત્વ સંખ્યા જણાય છે, પરંતુ એવી સંખ્યામાં નિશ્ચિત અંત જણાતો નથી. બહુ શબ્દમાં ત્રિત્વ વગેરેને વ્યાપક એવું સંખ્યાવાચકપણું છે. પરંતુ કોઈ ચોક્કસ સંખ્યાનું વાચકપણું નથી. આથી “વહુ' શબ્દમાં સંખ્યાવાચસ્વની અપ્રસિદ્ધિ હોવાથી સંખ્યાની પ્રસિદ્ધિ કરાવવા માટે જ આ અતિદેશસૂત્ર બનાવવામાં આવ્યું છે. એ પ્રમાણે “1”
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૧ ૨
સૂ૦ ૧-૧-૪૦ શબ્દમાં પણ સમજી લેવું. આથી જ બૃહવૃત્તિ ટીકામાં “આચાર્યભગવંતશ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યજી” એ લખ્યું છે કે, “વહુ” અને “1” શબ્દોમાં સંખ્યાની પ્રસિદ્ધિનો અભાવ હોવાથી આ અતિદેશસૂત્ર બનાવવામાં આવ્યું છે.
વહુ” અને “ળ” શબ્દમાં સંખ્યાવાચકપણાનો અભાવ છે એવું સ્પષ્ટતાપૂર્વક ન કહીને સંખ્યાની પ્રતીતિનો અભાવ છે એવાં શબ્દો લખવા દ્વારા “આચાર્યભગવંત” જણાવે છે કે બહુ વગેરે શબ્દોમાં સંખ્યાનું વાચકપણું તો છે જ, પરંતુ સંખ્યાપણાંથી “વહુ” અને “Tણ' શબ્દમાં સંખ્યાની પ્રસિદ્ધિ નથી. આથી કોષકાર વડે “વહુ” અને “” શબ્દો સંખ્યાને વિશે પણ કહેવાયા છે. જે જે સૂત્રોમાં સંસ્થા શબ્દો લખ્યા હોય ત્યાં ત્યાં સંધ્યા શબ્દથી પ્રસિદ્ધ સંખ્યાનું જ ગ્રહણ કરવું. આમ “વહુ” અને “” શબ્દમાં સંખ્યાની અપ્રસિદ્ધિ હતી એની પ્રસિદ્ધિ કરાવવા માટે આ સૂત્ર બનાવવામાં આવ્યું છે.
(शन्यासानु०) अत एव इति-नियतावधिभेदवाचकत्वाभावेन सङ्ख्याप्रसिद्धरभावादेવેલ્યર્થ: મૂિિનવૃત્તિતિ-“પૂરિ: ચાત્ પ્રપુરે સ્વળે', વિશદ્ વિપુલ્લાવિસગ્રહ ! निवृत्तिरिति-सङ्ख्याप्रदेशेषु सङ्ख्याग्रहणेनाऽग्रहणमित्यर्थः ।
અનુવાદ - “મત g"નો અર્થ નીચે પ્રમાણે કરવો જોઈએ : નિયત અવધિ ભેદનાં વાચકપણાનો અભાવ હોવાથી સંખ્યાની અપ્રસિદ્ધિ થતી હોવાથી “મૂરિ" વગેરે શબ્દો સંખ્યા જેવાં થશે નહિ. પ્રચુર અને સુવર્ણ અર્થવાળો “મૂરિ" શબ્દ છે. આથી આ “મૂરિ” શબ્દમાં સંખ્યાપણાંની પ્રસિદ્ધિ થતી નથી. “મૂરિ" શબ્દ પછી લખેલાં “માદ્રિ” શબ્દથી “વિપુત” વગેરે શબ્દોનો સંગ્રહ કરવો. તથા “મૂરિ" વગેરેની નિવૃત્તિ થાય છે એવું કહેવા દ્વારા ગ્રંથકાર કહે
છે કે સંખ્યાનાં સ્થળોમાં સંખ્યામાં ગ્રહણ વડે “મૂરિ" વગેરે શબ્દોનું ગ્રહણ કરવું નહિ. . (श०न्यासानु० ) ननु पूर्वसूत्रवद् अस्यापि संज्ञासूत्रत्वमतिदेशसूत्रत्वं वा शक्यते वर्णयितुम्, तत्र संज्ञापक्षे प्रदेशेषु *कृत्रिमाकृत्रिमयोः कृत्रिमे०* इति न्यायबलाद् बह्वादीनामेव ग्रहणं स्याद्, नैकादिकाया लोकप्रसिद्धसङ्ख्याया ग्रहणमिति शङ्काऽपि पूर्वसूत्रोपपादितप्रणाल्या *क्वचिदुभयगति:* इत्याश्रितेन न्यायेन समाधास्यत इत्यपि मन्यामहे, परन्तु व्याख्यानाद्यपेक्षतया विषयविशेषानिर्णायकक्वचिदिति-पदघटिततया चागतिकगतिस्थल एवास्य न्यायस्यावलम्बनं युज्यते, यत्र किमपि भवेदितरत् समाधानं तत्रावलम्बनमेतस्य युक्तं न प्रतीम इति न्यायस्यास्यानाश्रयणेऽपि संज्ञापक्षे प्रदेशेषूभयग्रहणं सम्भाव्यते वा न वेति चेत् ?
અનુવાદ - પૂર્વપક્ષ (આચાર્યશ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યજીનો) :- આ સૂત્રને પૂર્વનાં સૂત્રની જેમ સંજ્ઞાસૂત્ર સ્વરૂપ ગણવું કે અતિદેશસૂત્ર સ્વરૂપ ગણવું? એવી જિજ્ઞાસાનાં અનુસંધાનમાં આ
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૧૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ સૂત્રને બંને પ્રકારનાં સૂત્રમાં ગણી શકાય છે. આ સૂત્રને જો સંજ્ઞાસૂત્ર માનવામાં આવે તો જે જે સૂત્રોમાં સંખ્યા સંબંધી કાર્યો કહ્યાં હોય તે તે સૂત્રોમાં “ત્રિમાત્રિમયો:'' ન્યાયથી કૃત્રિમ એવાં “વદુ” અને “ગળ” શબ્દને જ સંખ્યા તરીકે માની શકાશે; પરંતુ લોકપ્રસિદ્ધ એક, બે વગેરે સંખ્યાને ગ્રહણ કરી શકાશે નહિ. આ પ્રમાણેની શંકા અમે અગાઉનાં સૂત્રમાં કરી જ ગયા છીએ. આથી અકૃત્રિમ એવી એક, બે સંખ્યાને લેવા માટે “વવિદ્ સમયતિ:" ન્યાયનું આલંબન લેવું પડશે; પરંતુ “વવિદ્ મયાતિઃ' ન્યાયનું આલંબન લેવાથી પણ ‘વ્યાવ્યાત: વિશેષાર્થ...” ન્યાયનું આલંબન લઈને “વિત્” પદનો અર્થ કરવો પડશે અને વ્યાખ્યાન કરવા દ્વારા પણ વિશેષ અર્થનો નિર્ણય થઈ શકતો ન હોવાથી તેમજ ‘વિદ્ સમયતિઃ' ન્યાયનું આલંબન કોઈ બીજો ઉપાય ન મળે ત્યારે જ લેવાતું હોવાથી અહીં એનું આલંબન લેવું યોગ્ય નથી. જો બીજું કોઈ સમાધાન મળતું હોય તો “વવિદ્ સમયતિઃ” ન્યાયનું આલંબન યોગ્ય જણાતું નથી તથા આ ન્યાયનું (વવિદ્ સમયતિ:) આલંબન લેવામાં ન આવે તો બે શક્યતા ઊભી થશે. ક્યાંતો સંજ્ઞાસૂત્ર બનશે અથવા તો અતિદેશસૂત્ર બનશે. હવે આને જો સંજ્ઞાસૂત્ર સમજવામાં આવશે (ઽત્યતુ સફ્ળા એવું સંજ્ઞાસૂત્ર.) તો સંખ્યા સંબંધી કાર્યોનાં તે તે સૂત્રોમાં લૌકિક સંખ્યા (એક, બે વગેરે) તથા શાસ્ત્રીય સંખ્યા ઉભયનું ગ્રહણ થઈ શકશે કે કેમ ? એવી શંકાનો અવકાશ રહેશે.
ન
(श० न्यासानु० ) सम्भाव्यते, तथाहि - यतोऽन्यल्लघीयो न भवति सा संज्ञेति प्रसिद्धावपि यन्महा-संज्ञाकरणं ‘सङ्ख्या' इति तेन ज्ञाप्यतेऽन्वर्थसंज्ञेयमिति । अन्वर्था नाम अवयवार्थानुसारिणी, अवयवार्थश्च सङ्ख्यायते ऽनयेति सङ्ख्या, सङ्ख्यानकरणमित्यर्थः । एकादिकयाऽपि सङ्ख्यायत इति भवत्येकादीनामपि ग्रहणम् ।
અનુવાદ :- ઉત્તરપક્ષ (મહાભાષ્યકારનો) :- જો “વવવિદ્ ૩મયતિ:” ન્યાયનું આલંબન ન લેવામાં આવે તો પણ સંજ્ઞાસૂત્ર બનાવીને ઉભય સંખ્યાનું ગ્રહણ કરી શકાશે. તે આ પ્રમાણે છે :- આ સંજ્ઞાસૂત્રો બનાવતા જે જે સંજ્ઞાઓ કરવામાં આવે છે, તેમાં હંમેશા લાઘવ કરવામાં આવે છે. જેમ કે “મ” સંજ્ઞા, “યુ” સંજ્ઞા વગેરે, અર્થાત્ “” વગેરે સંજ્ઞાઓમાં હવે વધારે લાઘવ શક્ય હોતું નથી. આ પ્રમાણે સંજ્ઞાસૂત્રોમાં લાઘવથી અત્યંત નાની સંજ્ઞા બનાવવાનો નિયમ હોવા છતાં પણ જે “સફ્ળા” એ પ્રમાણે મોટી સંજ્ઞા બનાવવામાં આવી છે, તેનાથી જણાય છે કે આ અન્વર્થ સંજ્ઞા છે. જેમાં અવયવ અર્થને અનુસરવામાં આવે છે તે અન્વર્થસંજ્ઞા છે. જેનાં વડે ગણતરી કરાય છે, તે સંખ્યા સંજ્ઞાનો અવયવ અર્થ છે. “સમ્” ઉપસર્ગપૂર્વક “જ્ઞા” ધાતુને ભાવમાં “અ' પ્રત્યય લાગ્યો છે. આથી ગણતરી કરવા સ્વરૂપ “સા” શબ્દનો અર્થ છે. ગણતરી કરવા સ્વરૂપ ક્રિયા એક, બે વગેરે લૌકિક સંખ્યાઓ વડે પણ થઈ શકે છે.
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૪૦
૭૧૪
આથી અન્વર્થસંજ્ઞાનાં સામર્થ્યથી એક, બે વગેરે લૌકિક સંખ્યા પણ સંખ્યા સંબંધી કાર્યોનાં સૂત્રોમાં લઈ શકાશે.
( श०न्यासानु० ) न च महासंज्ञाकरणस्यान्वर्थत्वज्ञापनेन चरितार्थतया कृत्रिमयो: बहु-गणयोः सङ्ख्यानकरणीभूतबहुत्व- गणत्वार्थवाचिनोरेव प्रदेशेषु ग्रहणं भवतु, अन्वर्थत्वावलम्बनाच्च मा भूद् ग्रहणं वैपुल्य-सङ्घवचनयो:, *कृत्रिमाकृत्रिम० न्यायबाधे तु न किमपि प्रमाणमित्येकादीनां ग्रहणं न भविष्यतीति वाच्यम् ।
અનુવાદ :- પૂર્વપક્ષ (આચાર્યભગવંતશ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યજીનો) :- મોટી સંજ્ઞા કરવાથી આ અન્વર્થસંજ્ઞા છે એવું જણાય છે. હવે એવું કરવા દ્વારા તો કૃત્રિમ એવાં “વ ુ”, “ળ” વગેરે શબ્દોમાં જ્યારે જ્યારે ગણતરી કરવા સ્વરૂપ ક્રિયા થઈ શકશે ત્યારે ત્યારે તેઓની સજ્જા સંજ્ઞા થશે. આથી સંખ્યા સંબંધી કાર્યોનાં તે તે સૂત્રોમાં સજ્જા શબ્દથી ગણતરી કરવા સ્વરૂપ “વહુ” અને “ળ” શબ્દ ગ્રહણ કરી શકાશે; તથા અન્વર્થસંજ્ઞાનું આલંબન લેવાથી વિપુલ અને સંઘ અર્થના વાચક વજ્જુ તથા જળ તથા અન્ય શબ્દોને ગ્રહણ કરી શકાશે નહિ. કારણ કે ગણતરી કરવા સ્વરૂપ યૌગિક અર્થ આ બે અર્થવાળા વહુ અને ળ શબ્દમાં થઈ શકતો નથી. આ પ્રમાણે મોટી સંજ્ઞાના સામર્થ્યથી વધુ અને રૂળ શબ્દ સંખ્યા તરીકે પ્રસિદ્ધ થઈ શકશે તથા વિપુલ તેમજ સંઘ અર્થના વાચક વહુ અને ગળ શબ્દ સંખ્યા તરીકે પ્રસિદ્ધ થઈ શકશે નહિ. પરંતુ અન્વર્થ સંજ્ઞા ‘‘કૃત્રિમાકૃત્રિમયો:...” ન્યાયની બાધક બની શકશે નહિ. માટે સંખ્યા સંબંધી કાર્યોનાં તે તે સૂત્રોમાં એક, બે વગેરે લૌકિક સંખ્યા ગ્રહણ થઈ શકશે નહિ. કારણ કે ‘ત્રિમાત્રિમયો:...' ન્યાયનો બાધ થયો નથી. આથી કૃત્રિમ એવી ‘વહુ’ અને ‘નળ’ સ્વરૂપ સંખ્યા તો લઈ શકાશે, પરંતુ અકૃત્રિમ એવી એક, બે વગેરે સંખ્યાઓને તે તે સૂત્રોમાં સંખ્યા શબ્દથી સંખ્યા સંબંધી કાર્યો કરવા માટે લઈ શકાશે નહીં.
(શ॰ન્યાસાનુ॰ ) યત: સંજ્ઞાપક્ષે ‘સચા’ કૃતિ પૃથયો: સūચાસંજ્ઞાર્થ:, સંચાયા: સંશ્યાकाङ्क्षतया महासंज्ञाकरणलब्धान्वर्थवाचकस्य सङ्ख्यानकरणाभिधायिनो नियतानियतसङ्ख्यावाचिनः सर्वस्याक्षेपेण एकादीनां बह्वादीनां च संज्ञा सिद्धा, पश्चात् 'बहु-गणम्' इति योग:, अत्र संख्यापदानुवर्तनेन बहुशब्दो गणशब्दश्च सङ्ख्यासंज्ञिनौ भवत इत्यर्थः सम्पत्स्यते । सेयं सङ्ख्यासंज्ञा बह्वादीनामपि 'सङ्ख्या' इति विभक्तयोगेनैव सिद्धेति द्वितीययोगेन तेषां संज्ञाविधानं कल्पयति-‘अर्थान्तरवाचित्वे सति बहुत्ववाचिनश्चेत् सङ्ख्याकार्यं तर्हि बहु- गणयोरेव' इति, तेन वैपुल्याद्यर्थान्तरवाचिनां भूर्यादीनां न संज्ञा, यद्वा-अनियतसङ्ख्यावाचिनां चेद् बहु-गणयोरेवेति नियमः, अनन्तशब्दवदनन्तवाचिशतशब्दस्य सङ्ख्याकार्याभाव इष्ट एवेति ।
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૧૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ અનુવાદ :- ઉત્તરપક્ષ : (મહાભાષ્યકારનો) - આચાર્યભગવંતશ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યના મતે અન્તર્થસંજ્ઞા કૃત્રિમાત્રિમયો. ન્યાયની બાધક બની શકશે નહિ. આ પરિસ્થિતિમાં કૃત્રિમ એવી વંદુ અને મળ સ્વરૂપ સંખ્યા તો લઈ શકાશે પરન્તુ અકૃત્રિમ એવી એક, બે વગેરે સંખ્યાને સંખ્યાસંજ્ઞા તરીકે લઈ શકાશે નહિ. આવું જો તમે કહેતા હો તો કહેવું નહિ. આના કારણ તરીકે ન્યાસમાં યત: સંજ્ઞાપક્ષે પંક્તિઓ લખી છે. મહાભાષ્યકાર કહે છે કે સંધ્યા એ પ્રમાણે પ્રથમ સૂત્ર સંખ્યા સંજ્ઞા માટે થશે. હવે માત્ર સંસ્થા એ પ્રમાણે સૂત્ર બનાવવાથી આવા સંજ્ઞાવાળાની આકાંક્ષા થશે. અહીં લઘુ સંજ્ઞાને બદલે મોટી સંજ્ઞા કરી છે. મોટી સંજ્ઞા કરી હોવાથી અમને યૌગિક અર્થ ઈષ્ટ છે. આથી ગણતરી કરી શકાય એવો ધર્મ જેના જેનામાં રહે છે તેવા એક, બે વગેરે તથા બહુ વગેરેની તરત જ સંખ્યાસંજ્ઞા સિદ્ધ થઈ જશે. તેઓ નિયત સંખ્યાના વાચક હોય અથવા તો અનિયત સંખ્યાના વાચક હોય તે બધાની તરત જ સંખ્યા સંજ્ઞા સિદ્ધ થઈ જ જશે. આથી એક, બે વગેરે લોકપ્રસિદ્ધ શબ્દો તથા વહુ વગેરેમાં સંખ્યા સંજ્ઞા સિદ્ધ થઈ જ જશે. આમ છતાં પણ વદુ અને લાગ શબ્દની સંખ્યાસંજ્ઞા કરવા માટે જુદું સૂત્ર બનાવવામાં આવ્યું છે તથા પૂર્વના સૂત્રમાંથી સંખ્યા પદની અનુવૃત્તિ આવી છે. હવે આ સૂત્ર જુદું ન બનાવ્યું હોત અને પહેલાં સૂત્રમાં જ “વહુ” અને “” શબ્દનો ઉમેરો કરી દીધો હોત તો પણ “વહુ અને “ળ” શબ્દની સંખ્યા સંજ્ઞા થઈ જ જાત; છતાં પણ બીજા સૂત્ર દ્વારા તેઓની “મા ” સંજ્ઞા કરવામાં આવી તે આ પ્રમાણે અનુમાન કરાવે છે : અન્ય અર્થનું વાચક હોતે છતે વહુ અર્થના વાચકપણાં સંબંધી જો સંખ્યાકાર્ય થશે, તો “વહુ” અને “પણ” સંબંધી જ થશે, પરંતુ બીજા શબ્દો સંબંધી નહીં. તેથી વિશાલ વગેરે અન્ય અર્થના વાચક એવા “મૂરિ" વગેરે શબ્દોની સંખ્યા સંજ્ઞા થશે નહીં.
અથવા તો “વહુ' વગેરે શબ્દો અનિયત સંખ્યાના વાચક છે. તેથી અનિયત સંખ્યાના વાચક એવા શબ્દોની જો સંખ્યા સંજ્ઞા થશે, તો “વહુ” અને “ળ” શબ્દોની જ થશે. પરંતુ અનિયત સંખ્યાના વાચક એવા “મૂરિ" વગેરે શબ્દોની સંખ્યા સંજ્ઞા થશે નહીં. કદાચ તમે એમ કહેશો કે અનિયત સંખ્યાના વાચક એવા “વહુ” અને “ના” શબ્દની જ સંખ્યા સંજ્ઞા થશે તો અનિયત સંખ્યાના વાચક એવા “શત” શબ્દની સંખ્યા સંજ્ઞા થઈ શકશે નહીં. એના અનુસંધાનમાં અમે કહીએ છીએ કે, અનિયત સંખ્યાના વાચક એવા “શત” શબ્દની સંખ્યાસંજ્ઞા નહીં થાય, એ અમને ઇષ્ટ જ છે. (“શત” શબ્દ નિયત એવી સો સંખ્યાનો વાચક છે તેમજ સેંકડો વગેરે અનિયત એવી મોટી સંખ્યાનો વાચક પણ છે.) અનંત શબ્દની જેમ જ “શત” શબ્દમાં “સંખ્યા”સંજ્ઞા ન થવાથી સંખ્યા સંબંધી કાર્યનો અભાવ અમને ઈષ્ટ જ છે.. (शन्यासानु० ) परे तु-परस्परसाहचर्यात् सङ्ख्याव्यापकार्थवाचिनोरेव बहुगणयोर्ग्रहणम्, न
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ ૧-૧-૪૦
'
तु सङ्घ-वैपुल्यवचनयोरिति व्यर्थाऽन्वर्थसंज्ञा, महासंज्ञाकरणेन तु प्रदेशेषु लोकप्रसिद्धकेवलयोमार्थस्यापि ग्रहणमिति नियतविषयपरिच्छेदहेतुभूतस्य सङ्ख्यानकरणमेकत्वादिकमभिदधत एकादे: सङ्ख्याकार्यं सिद्ध्यति । नियतविषयपरिच्छेदहेतुत्वं चात्र यद्धर्मप्रकारकनिश्चयोत्तरं लोके गणनायां प्रसिद्धा ये स्वाति - रिक्ता यावद्धर्मास्तद्धर्मप्रकारकसंशयसामान्यं नोदेति तद्धर्मावच्छिन्नवाचकत्वम्, यथा-'त्रयो घटाः' इत्युक्तौ त्रित्वाभावाऽप्रकारकत्व-त्रित्वप्रकारकत्वरूपनिश्चयस्य प्रतिबन्धकतया एकत्वद्वित्व-चतुष्ट्वादियावद्धर्म-प्रकारकसंशयाः नोदेतुं प्रभवन्तीति त्रित्ववाचकत्वात् त्रिशब्दस्य नियतविषयपरिच्छेदहेतुत्वम्, एवं चतुरादिशब्दानामपि, बह्वादीनां तु 'बहवो घटाः' इत्युक्तौ बहुत्वप्रकारकनिश्चयसत्त्वेऽपि पञ्च वा दश वा विंशतिर्वा घटा इत्यादिसंशयस्य जागरूकतया नियतविषयपरिच्छेदहेतुत्वं नास्तीति योगविभागपक्षः, तत्पक्षे नियमार्थत्वाद्युक्तिश्च न घटते, संख्याकार्यार्थं बहु- गणयो: स्वयं कृतार्थत्वेन नियमत्वायोगाद् " इत्याचक्षते ।
૭૧૬
અનુવાદ :- હવે.પરે તુ – પરસ્પરસાહવર્ચ્યાત્... પંક્તિઓ દ્વારા કૈયટનો મત બતાવવામાં આવે છે. સૂત્રમાં અન્વર્થસંજ્ઞા કરવી વ્યર્થ છે. સૌ પ્રથમ સાહચ્ચર્યની વ્યાખ્યા બતાવે છે. સમાનતાવાળાઓનું સાથે રહેવું તે સાહચ્ચર્ય છે. સંખ્યામાં વ્યાપક છે અર્થવાચિતા જેઓની એવા વધુ અને રૂળ શબ્દોનું જ ગ્રહણ થઈ શકશે. અર્થાત્ સંખ્યાત્વ ધર્મવાળા વહુ અને ગળ શબ્દોનું જ ગ્રહણ થઈ શકશે પરન્તુ જે વહુ અને ગળ શબ્દમાં સંખ્યાત્વ ધર્મ હશે નહિ તેઓનું ગ્રહણ થઈ શકશે નહિ. બહુ શબ્દમાં સંખ્યાત્વ ધર્મ પણ રહ્યો હોય અને બહુત્વ ધર્મ પણ રહ્યો હોય તો ત્યાં પરસ્પર સાહચ્ચર્ય હોવાથી બહુ શબ્દ સંખ્યા તરીકે લઈ શકાશે. દા.ત. વવ: ઘટા અહીં બહુ શબ્દ ઘટની ચોક્કસ સંખ્યા બતાવતો હોવાથી બહુ શબ્દમાં સંખ્યાત્વ ધર્મ રહ્યો છે અને બહુત્વ ધર્મ પણ રહ્યો છે. પરન્તુ વધુ નતમ્ પ્રયોગમાં જે વહુ શબ્દ છે ત્યાં સંખ્યાત્વ ધર્મ રહ્યો નથી. કારણ કે આ પ્રયોગમાં રહેલા વઘુ શબ્દથી નત ની સંખ્યા જણાતી નથી. આમ પરસ્પરના સાહચ્ચર્યથી સંખ્યામાં વ્યાપક છે અર્થવાચિતા જેઓની એવા બહુ અને ગણ શબ્દની જ સંખ્યાસંજ્ઞા સિદ્ધ થઈ શકશે પરન્તુ સંઘ અને વિપુલ અર્થના વાચક બહુ અને ગણ શબ્દની સંખ્યા સંજ્ઞા સિદ્ધ નહિ થાય. કારણ કે અહીં સંખ્યાત્વ ધર્મની સાથે સાહચ્ચર્ય નથી. ભાષ્યકારના મતે અન્વર્થસંજ્ઞાથી બહુ અને ગણ શબ્દોની સંખ્યાસંજ્ઞા સિદ્ધ થતી હતી તથા અન્વર્થસંજ્ઞાના કારણે જ વિપુલ અને સંઘ અર્થના વાચક બહુ અને ગણ શબ્દની સંખ્યા સંજ્ઞા સિદ્ધ થતી હતી નહિ, જ્યારે કૈયટના મતે પરસ્પરના સાહચ્ચર્યથી જ સંખ્યાત્વ ધર્મવાળા બહુ અને ગણ શબ્દમાં સંખ્યા સંજ્ઞા સિદ્ધ થશે પણ વિપુલ અને સંઘ અર્થવાળા બહુ અને ગણ શબ્દમાં સંખ્યાત્વ ધર્મ
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૧૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ જ ન રહ્યો હોવાથી તેવા બહુ અને ગણ શબ્દમાં સંખ્યા સંજ્ઞા સિદ્ધ થઈ શકશે નહિ માટે કૈયટ ટીકાકારના મતે અન્વર્થ સંજ્ઞા વ્યર્થ છે.
આ પરિસ્થિતિમાં મહાસંજ્ઞાકરણ આવશ્યક નથી, તો પણ “સંખ્યા” એ પ્રમાણે મોટી સંજ્ઞા કરી છે, તેનું પ્રયોજન ભાષ્યકાર આ પ્રમાણે બતાવે છે ઃ સંખ્યાવાચક શબ્દો સંબંધી કાર્યો કરવાના જે જે સૂત્રો પાછળ આવશે તે તે સૂત્રોમાં આમ તો “કૃત્રિમાત્રિમયો:...” ન્યાયથી કૃત્રિમ એવી “ઽતિ” અને “તુ” અંતવાળી તેમજ “વહુ”, “ળ” વગેરે સંખ્યાઓ જ લઈ શકાત; પરંતુ લોકપ્રસિદ્ધ એવી એક, બે વગેરે સંખ્યાઓ લઈ શકાત નહીં. આથી મહાસંજ્ઞા કરવાથી લોકપ્રસિદ્ધ એવી સંખ્યાને પણ હવે ગ્રહણ કરી શકાશે. નિયતવિષયનો બોધ કરાવવાના કારણભૂત એવી એક, બે વગેરે સંખ્યામાં પણ સંખ્યાનું કાર્ય સિદ્ધ થઈ શકશે.
નિયતવિષયના બોધનું કારણપણું શેમાં છે ? એ ધર્મ હવે બતાવે છે. જેમાં જે ધર્મનો નિશ્ચય થયા પછી ગણતરી કરવાના પ્રસિદ્ધ એવા જેટલા ધર્મો છે એ બધા ધર્મો સંબંધી સંશય ઉત્પન્ન ન થાય તો તેમાં રહેલો એક નિશ્ચયાત્મક ધર્મ નિયતવિષયના બોધમાં કારણ બનશે. દા. ત. ‘‘ત્રણ ઘટો’’ એવું કહેવામાં આવે, ત્યારે ત્રિત્વધર્મના અભાવથી વિશિષ્ટ એવા ત્રિત્વધર્મનો બોધ થાય છે. આ વિશિષ્ટ એવા ધર્મનો બોધ (ત્રિત્વના અભાવથી વિશિષ્ટ એવા ત્રિત્વધર્મનો બોધ) એકત્વ, દ્વિત્વ, ચતુ ધર્મના નિશ્ચયમાં પ્રતિબંધક બને છે, જેં ઘટમાં એક ઘટ છે કે નહીં? અથવા તો બે ઘટ છે કે નહીં ? અથવા તો ચાર ઘટ છે કે નહીં ? એવી શંકાઓને ઉત્પન્ન કરાવવા સમર્થ થતો નથી. આથી ઘટમાં રહેલો આવો ત્રિત્વ સ્વરૂપ ધર્મ નિયતવિષયના બોધમાં કારણ બને છે. એ જ પ્રમાણે ચા૨ ઘટો, પાંચ ઘટો વગેરેમાં સમજી લેવું.
પરંતુ “વવ: ઘટા:” (ઘણાં ઘટો) એવું કહેવાયે છતે ઘટમાં વર્તુત્વધર્મનો નિશ્ચય થાય છે. પણ સાથે સાથે “વહુ” એટલે (પાંચ કે દશ કે વીસ વગેરે) કેટલા ? એ સંબંધી સંશય થાય છે. આથી વદુત્વધર્મમાં નિયતવિષયના બોધનું કારણપણું નથી. માટે “વહુ' શબ્દને સંખ્યા તરીકે લઈ શકાત નહીં. તેથી, “વદુ” અને “ળ” શબ્દને સંખ્યા તરીકે ગણવા માટે ભિન્ન સૂત્ર બનાવવામાં આવ્યું છે. અર્થાત્ “વહુ” અને “ળ” સંબંધી જે સૂત્ર છે, એ નિયમ સૂત્ર બનતું નથી. અગાઉ કહેવામાં આવ્યું હતું કે, “વદુ” અને “ળ” સંબંધી જે જુદું સૂત્ર બનાવ્યું છે, તેનાથી નિયમ બનશે કે અન્ય અન્ય અર્થનો વાચક હોતે છતે વર્તુત્વ અર્થના વાચકમાં જો સંખ્યા કાર્ય થાય તો “વદુ” અને “ળ” શબ્દો સંબંધી જ સંખ્યાકાર્ય સિદ્ધ થઈ શકશે, મૂર્ત્તિ વગેરે શબ્દમાં સંખ્યાકાર્ય સિદ્ધ થઈ શકશે નહીં. આ પ્રમાણેનું નિયમસૂત્ર અમારા માટે (કૈયટ માટે) બની શકતું નથી. “વહુ” અને “ગળ” શબ્દમાં સંખ્યાકાર્ય ભિન્ન સૂત્રથી જ સ્વયં સિદ્ધ થઈ શકે છે. માટે નિયમસૂત્ર સમજવું એ યોગ્ય નથી આવું કૈયટ કહી રહ્યા છે.
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૪૦
૭૧૮
(श० न्यासानु० ) ननु पक्षद्वयस्याप्यत्र वचनमुन्मत्तप्रलपितायतेतराम्, तथाहि - योगविभागेनान्वर्थत्वपक्षे नियमत्वपक्ष इति प्रथमः कल्पः; नियतविषयपरिच्छेदहेतुत्वाभावेन नियमत्वपक्षो न युक्तः, परस्परसाहचर्यं तु सङ्घ-वैपुल्यवाचिनोर्ग्रहणं विहन्तीति द्वितीयः कल्प इदानीमुक्तः, तत् कथं युज्येत ? स्वयं तु सूत्रे भेदग्रहणं कृतमिति सङ्ख्यावाचिनौ बहु- गणौ गृह्णीयाद् वैपुल्यसङ्घवाचिनौ तिरयेदिति फलस्यान्यथासिद्धत्वेन नियमत्वोक्तेः परस्परसाहचर्योक्तेर्वाऽनुचितत्वादिति चेत्, न-उक्तकल्पयोरन्यतरेण कतरेणचिद् भेदग्रहणमन्तराऽपि सति निर्वाहे भेदग्रहणमपि न कार्यमिति तात्पर्येण पक्षद्वयस्यास्योक्तत्वात् ।
:
અનુવાદ :- ઉત્તરપક્ષ (આચાર્યભગવંત શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યજીનો) :- ઉપર કહેલા બંને પક્ષનું વચન એ અબુધ જીવત્તા બકવાસ તુલ્ય છે. તે આ પ્રમાણે ઃ અન્વર્થપક્ષમાં સફ્ળા સંજ્ઞાનું એક સૂત્ર બનાવ્યા પછી બીજું સૂત્ર બનાવવામાં આવ્યું છે તથા નિયમપણાંનો પક્ષ સ્વીકારાયો છે. આ પ્રથમ પક્ષ છે.
નિયતવિષયના બોધના કારણપણાંનો અભાવ હોવાથી પ્રથમ કલ્પમાં જે નિયમપણાંનો પક્ષ કહ્યો છે, તે યોગ્ય નથી. વળી પરસ્પરનું સાહચર્ય “સૌં” અને “વૈપુલ્ય” અર્થના (“સમૂહ” અને “વિશાળ” અર્થના) વાચક એવા “વહુ” અને “ળ”ને સંખ્યા સંજ્ઞામાંથી દૂર કરે છે; પરંતુ નિયતવિષયના બોધનું કારણપણું “વહુ” અને “” શબ્દમાં હતું નહીં. આથી “વહુ” અને ‘“ળ” શબ્દને સંખ્યાવાચક બનાવવા માટે જુદું સૂત્ર બનાવ્યું છે. આવો બીજો પક્ષ છે.
આ પક્ષ પણ કેવી રીતે યોગ્ય છે ? કારણ કે અમે અમારા વ્યાકરણમાં ‘વર્તુ-ગળ મેરે” (૧/ ૧/૪૦) સૂત્ર બનાવ્યું છે. આથી ‘‘મેવ’” શબ્દ લખવા દ્વારા જ સંખ્યાના વાચક ‘‘વહુ” અને “ળ” શબ્દ ગ્રહણ કરી શકાશે; પરંતુ “વિશાળ” અને “સમૂહ” અર્થના વાચક એવા “વ ુ” અને “ળ” શબ્દ સંખ્યા જેવા થઈ શકશે નહીં. ઉપરોક્ત કથન, નિયમપણાંના કથનમાં તથા પરસ્પરસાહચર્યના કથનમાં અન્યથાસિદ્ધપણાંથી અનુચિતપણું થતું હોવાથી ઉપરના બંને પક્ષો નિરર્થક છે.
પૂર્વપક્ષ (અન્યોનો) :- ઉ૫૨ કહેલા બંને પક્ષમાંથી કોઈપણ એક પક્ષને ગ્રહણ કરવા દ્વારા જો અર્થની પ્રાપ્તિ થઈ શકતી હોય તો ભેદ શબ્દનું ગ્રહણ કરવા દ્વારા ગૌરવ કરવું એ યોગ્ય નથી. આ પ્રમાણે ભેદ ગ્રહણ કર્યા વિના પણ બેમાંથી કોઈપણ એક પક્ષ દ્વારા અર્થની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે, એવું અમે સિદ્ધ કરીએ છીએ અને લાઘવથી એ જ યોગ્ય છે.
(शоन्यासानु० ) ननु भेदग्रहणाभावे " बहु - गण - डत्यतु सङ्ख्या" इत्याकारकमेकमेव सूत्रं तर्ह्यस्तु, योगविभागो वृथेति चेत्, सत्यम्-अस्त्वेकमेवेति वयमपीदानीमभ्युपेम:, सम्पूर्णसूत्रमे -
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૧૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ वान्वर्थत्वपक्षे नियामकं भविष्यति का क्षतिः ? । अथैवमपि अन्वर्थत्वपक्षे सङ्ख्यानकरणत्वेनैकादीनां ग्रहणं भवतु, बह्वादीनां ग्रहणं कथं भविष्यति? नहि बह्वादिभिरेकादिभिरिव सङ्ख्यायत इति न वाच्यम्, बह्वादिभिरपि स्वव्याप्यत्रित्वादिद्वारा सङ्ख्यायत इत्यस्त्येव सङ्ख्यानकरणत्वेन सङ्ख्यात्वम् । एवं गणशब्दस्यापि । डत्यन्तकतिशब्दस्य सङ्ख्यानकरणीभूतार्थविषयकप्रश्नार्थकत्वेन सङ्ख्यात्वव्यवहारः । अत्वन्तेषु कियच्छब्दे कतिशब्दवदेव सङ्ख्यात्वम्, यावत्तावत्-एतावत्-शब्दादौ च सङ्ख्यया परिच्छेदबोधतात्पर्यकत्व-दशायां सङ्ख्यानकरणीभूतकत्वादिरूपसङ्ख्यात्वव्याप्यधर्मविशिष्टबोधकतया सङ्ख्यात्वं बोध्यम्, इयाँस्तु भेदः-एकादीनां नियतविषयपरिच्छेदहेतुत्वं तावदादीनामनियतविषयपरिच्छेदहेतुत्वमिति । इत्थं च सूत्रस्य "बहुगणडत्यतु सङ्ख्या" इत्याकारकत्वे सर्वमनाकुलमेव ।
અનુવાદ - ઉત્તરપક્ષ (આચાર્યભગવંતશ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યજી) - અમે તો “વહુ” અને “” શબ્દ સંબંધી પૃથક સૂત્ર બનાવીને ભેદનું ગ્રહણ કર્યું છે, જયારે આપે “એ” શબ્દનું ગ્રહણ ન કર્યું હોવાથી એ હેતુથી બે સૂત્રો બનાવ્યા છે, તો આપના આ મન્તવ્ય સંબંધમાં અમે કહીએ છીએ કે, “એ” શબ્દના ગ્રહણના અભાવમાં “વહુ-બહત્યા-સટ્ટા” એવા સ્વરૂપવાળું એક જ સૂત્ર થવું જોઈએ; બે સૂત્રો કરવામાં આવ્યા છે, તે નિરર્થક છે.
પૂર્વપક્ષ (અન્યોનો – ભાષ્યકાર) - એક જ સૂત્ર થવું જોઈએ. વર્તમાનમાં અમે પણ એક જ સૂત્ર સ્વીકારીએ છીએ. અન્વર્થપણાંના પક્ષમાં સંપૂર્ણ સૂત્ર જ સંખ્યા સંબંધી નિર્દેશ કરનારું થઈ જશે, અર્થાત્ આ પ્રમાણેનું એક સૂત્ર જ સંખ્યાનો નિર્દેશ કરનારું થશે માટે કોઈ જ ક્ષતિ નથી.
ઉત્તરપક્ષ (આચાર્યભગવંતશ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યજીનો) :- એ સાસંજ્ઞાને અન્તર્થસંજ્ઞા માનશો તો ગણતરી કરવાના કારણભૂત છે જે હોય તેની સંખ્યા સંજ્ઞા થશે. આથી કોઈપણ દ્રવ્યમાં ઉત્ત્વ, દિત્વ વગેરે ધર્મ રહ્યો હશે, તો એવો ધર્મ જ ગણતરી કરવાના કારણરૂપ બનશે; પરંતુ “વહવ: પટા” આવા પ્રયોગોમાં ઘટ પદાર્થોમાં રહેલો “વદુત્વ ધર્મ ગણતરી કરવાના કારણ સ્વરૂપ કેવી રીતે બનશે? આથી અન્વર્થસંજ્ઞા એક, બે વગેરમાં સિદ્ધ થઈ શકશે; પરંતુ “વહુ” વગેરેમાં અન્તર્થસંજ્ઞાપણું માની શકાશે નહીં. એક વગેરેની જેમ “વહુ" વગેરે વડે ગણતરી કરી શકાતી નથી. આથી જ એક વગેરેમાં જેમ અન્વર્થસંજ્ઞાપણું ઘટે છે, તેમ “વહુ' વગેરેમાં અન્તર્થસંજ્ઞાપણું ઘટતું નથી.
પૂર્વપક્ષ (ભાષ્યકારનો) - એક વગેરેની જેમ “વહુ' વગેરેવડે ગણતરી કરી શકાતી નથી, એ પ્રમાણે કહેવું જોઈએ નહીં. વંદુત્વને વ્યાપ્ય એવા “ત્રિત્વ” વગેરેવડે ગણતરી કરી શકાય છે. જ્યાં જ્યાં ત્રિત્યાદિ ધર્મ છે, ત્યાં ત્યાં વહુર્વ ધર્મ રહેલો છે. આથી વદુત્વ વિગેરેથી પણ
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૪૦
૭૨૦
જાતિ વગેરેની જેમ ગણતરી કરી શકાય જ છે. આથી કોઈપણ દ્રવ્યમાં રહેલો વદુત્વ ધર્મ પણ ગણતરી કરવાના કારણ સ્વરૂપ હોવાથી “વદુ' વગેરે શબ્દોમાં પણ અન્તર્થવાળું એવું સંખ્યા સંજ્ઞાપણું ઘટી શકે જ છે. એ પ્રમાણે “ળ” શબ્દમાં પણ સંખ્યા સંજ્ઞાપણું ઘટી શકશે. “વ્રુતિ” અંતવાળા, “તિ” શબ્દમાં ગણતરી કરવાના કારણભૂત પ્રયોજન વિષયવાળો પ્રશ્ન હોવાથી સંખ્યાપણાંનો વ્યવહાર થાય જ છે. “અતુ” અંતવાળા “યિત્” શબ્દમાં પણ ‘“તિ” શબ્દની જેમ જ સંખ્યાપણું ઘટે છે તથા “યાવત્”, “તાવત્” અને “તાવત્” શબ્દોમાં સંખ્યાવડે નિશ્ચિત એવા બોધના તાત્પર્યવાળી અવસ્થામાં ગણતરી કરવાના કારણભૂત એવા ત્વ, દિત્વ, ત્રિત્વ વગેરે સ્વરૂપ સંખ્યાત્વધર્મને વ્યાપ્ય સ્ત્વ, દ્વિત્વ વગેરે ધર્મથી વિશિષ્ટ એવા એક, બે વગેરેને જણાવવાપણાંથી સંખ્યાપણું જાણવા યોગ્ય છે. આ પંક્તિનો ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે. યાવત, તાવત્, તાવત્ વગેરે શબ્દોમાં જ્યારે સંખ્યાથી નિશ્ચિત બોધ કરવો હોય ત્યારે એવા શબ્દોમાં એક, બે, ત્રણ વગે૨ેવડે જણાવવાપણાંથી સંખ્યાપણું જાણવા યોગ્ય છે. દા.ત. ‘“યાવન્ત: બના:” (જેટલા માણસો). અહીં “યાવત્' શબ્દવડે નિશ્ચિતબોધનું તાત્પર્ય જણાય છે. ચાર, પાંચ, છ વગેરે સંખ્યાથી નિશ્ચિત બોધ થઈ શકવાની શક્યતા હોવાથી ‘“યાવત્” શબ્દમાં પણ ગણતરી કરવાના કારણ સ્વરૂપ ચાર, પાંચ, છ વગેરે ચોક્કસ સંખ્યાનું જણાવવાપણું હોવાથી સંખ્યાપણું સિદ્ધ થાય છે.
એક વગેરે તથા “વદુ” વગેરેમાં સંખ્યા સંજ્ઞાપણું થાય તે બંનેમાં આટલો ભેદ છે ઃ એક વગેરેમાં નિશ્ચિત વિષયના બોધનું કારણપણું છે, જ્યારે “વહુ” વગેરેમાં અનિયત વિષયના બોધનું કારણપણું છે. આટલો તફાવત આ બેમાં (“” વગેરે તેમજ “વદુ” વગેરેમાં) છે.
આ પ્રમાણે “વહુ–ાળ-ડત્યતુ-સજ્જ્ઞા' એવા સ્વરૂપવાળા એક જ સૂત્રમાં બધું વ્યવસ્થિત જ છે અર્થાત્ બધું જ સંગત થાય છે.
(श०न्यासानु० ) परन्तु इदमवधेयम् - प्रथमे नियमत्वकल्पे 'सङ्ख्या' इति योगविभजनम्, तत्रापि संज्ञामात्रनिर्देशात् संज्ञा - संज्ञिभावानुपपत्ति:, तन्निवृत्तये संज्ञिनामाक्षेपः, संज्ञाया अन्वर्थताश्रयणम्, अन्वर्थताश्रयणेऽपि सकृदुच्चरितः शब्दः सकृदर्थं गमयति इत्यस्य सत्त्वेनाऽऽवृत्तिराश्रयणीया । तथा द्वितीययोगे पूर्वयोगेन सिद्धिहेतुकवैयर्थ्येन वाक्यान्तरकल्पना, पूर्वयोगीयोद्देश्यतावच्छेदकव्यापकावच्छिन्ने नियामकयोगीयोद्देश्यतावच्छेदकव्यापकनियम्ययोगीयोद्देश्यतावच्छेदकव्याप्यधर्मावच्छिन्नातिरिक्तत्वेन सङ्कोचः, सङ्ख्याशब्दानुवृत्तिश्च, इत्यादि बहु गौरवं भवतीति तत्पक्षो नादरणीयः । द्वितीयकल्पे - साहचर्य्यावलम्बनम्, एकादीनां प्रदेशेषु ग्रहणार्थं महासंज्ञाकरणसामर्थ्येन योगार्थस्य ग्रहणम्, योगार्थमात्राद् बह्वादीनां सङ्ग्रहो न भवतीति योगानपेक्षार्थस्यापि ग्रहणम्, तदुभयस्य बोधसम्पदे तत्तद्धर्मावच्छिन्नार्थ-निरूपितशक्तिज्ञानाधीन
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ तत्तद्धर्मावच्छिन्नार्थविषयकोपस्थित्योः शाब्दविशेषं प्रति पृथक् कारणत्वम्, इति बहुविधकल्पनागौरवमिति तत्पक्षोऽप्यनादरणीय एव । "डत्यतु सङ्ख्यावत्" "बहु-गणं भेदे" इति न्यासे तु न काऽपि विडम्बनेति तदादर: सूत्रकारस्य प्रशस्य इति मन्महे ।
૭૨૧
અનુવાદ :- ઉત્તરપક્ષ (આચાર્યભગવંતશ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યજીનો) :- હવે ઉપરની તમામ ચર્ચાઓનો અંત લાવવા માટે આચાર્યભગવંતશ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યજીએ સંજ્ઞાસૂત્રોને બદલે ભિન્ન એવા બે અતિદેશસૂત્રો બનાવ્યાં તે સાર્થક જ છે, એવું બતાવવા માટે પોતાનો પક્ષ રજૂ કરે છે.
અહીં આ વસ્તુ અવધારણ કરવા યોગ્ય છે. નિયમપણાંના પ્રથમ પક્ષમાં “સા” એ પ્રમાણે પૃથક્ સા સંજ્ઞાવાળું સૂત્ર બનાવવું પડશે. હવે સફ્ળા સંજ્ઞાનું સૂત્ર બનાવતાં જો માત્ર સંજ્ઞાનો જ નિર્દેશ કરવામાં આવે તો સંજ્ઞા-સંન્નિભાવ ઘટી શકશે નહીં. આથી સંજ્ઞાસંન્નિભાવ થઈ શકે તે માટે સંજ્ઞીઓનો નિર્દેશ કરવો પડશે તથા સા સંજ્ઞામાં અન્તર્થપણાંનો આશ્રય કરવો પડશે. હવે અન્યર્થસંજ્ઞાનો આશ્રય કરતાં પણ લોકપ્રસિદ્ધ એવી એક, બે વગેરે સંખ્યામાં સંખ્યા સંજ્ઞાપણું ન થઈ શકવાથી ક્યાંતો સંશિકોટિમાં “સા” શબ્દ ઉમેરવો પડશે અથવા તો “વદુ” અને “ળ” જેમ સંખ્યા સંજ્ઞાવાળા થશે તેમ એ જ સફ્ળા સ્વરૂપ શબ્દની આવૃત્તિ કરવાથી એક, બે વગેરે લૌકિક સંખ્યાની પણ સન્ધ્યા સંજ્ઞા થશે. આ આવૃત્તિ કરવાનું કારણ “એકવાર ઉચ્ચારણ કરેલો શબ્દ એક જ અર્થને જણાવે છે.” આવો ન્યાય હોવાથી સાં સંજ્ઞા સ્વરૂપ શબ્દથી “વહુ” અને “ળ” શબ્દમાં સા સંજ્ઞાનું કથન કરી શકશે. આથી લૌકિક સંખ્યામાં સફ્ળા સંજ્ઞાનું કથન કરવા માટે સફ્ળા સંજ્ઞાની આવૃત્તિ કરવી પડશે. આ પ્રમાણે પ્રથમ પક્ષમાં જો સંજ્ઞાવાચક સૂત્ર બનાવવામાં આવશે તો ઉપર પ્રમાણેની ત્રુટિઓ રહેલી જણાશે તથા “વદુ” અને “ળ” શબ્દની સફ્ળા સંજ્ઞા કરવા માટે જે નવું સૂત્ર બનાવ્યું. તથા આ નવા સૂત્રને નિયમસૂત્ર સમજીએ છીએ. અહીં સા સંજ્ઞાના પહેલા સૂત્રમાં “વહુ” અને “ળ” શબ્દોની પણ સબ્બા સંજ્ઞા સિદ્ધ જ હતી. માટે આ નવું સૂત્ર નિયમસૂત્ર બનશે. તેમાં નવા સૂત્રની જે કલ્પના કરી તે બરાબર નથી, કારણ કે અગાઉના સૂત્રથી “વત્તુ” અને “ળ” શબ્દમાં પણ સફ્ળા સંજ્ઞા થઈ જાય છે, એવી સિદ્ધિ જ વ્યર્થ છે. અગાઉના સૂત્રથી “વહુ” અને “ળ” શબ્દની સફ્ળા સંજ્ઞા જ થતી નથી, તેથી નિયમસૂત્ર બને છે તેવું કહેવું વ્યર્થ છે. પહેલા સૂત્રમાં ઉદ્દેશ્યતા અવચ્છેદકનો વ્યાપક એવો જે ધર્મ હોય એવા ધર્મમાં રહેલો અતિરિક્ત અંશ બીજા સૂત્રમાં સંકોચ કરવામાં આવે તો જ નિયમસૂત્ર બની શકે.
દા. ત. “નિ વીર્ય:” (૧/૪/૮૫) સૂત્રથી “” અંતવાળા નામોનો સ્વર ઘુટ પ્રત્યય ૫૨ છતાં દીર્ઘ થાય છે. અહીં ઉદ્દેશ્યકોટિમાં ઘુટ પ્રત્યય નિમિત્તક “ન્” અંતવાળા તમામ નામો આવશે.
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૪૦
૭૨૨ જ્યારે વિધેયકોટિમાં દીર્ઘવિધિ આવશે તથા “રૂન્ - - પૂષાર્થ: શિયોઃ” (૧/૪/૮૭) સૂત્રમાં રહેલ ઉદ્દેશ્યતાકોટિનો ધર્મ (૧/૪/૮૫) સૂત્રમાં પણ સમાવેશ પામતો હતો. પણ (૧/ ૪૮૭) સૂત્રમાં ઉદેશ્યકોટિમાં જે ધર્મ (ફન અંતવાળું નામ, હેનું અંતવાળું નામ તથા પૂષન અને અર્થમનું શબ્દ તેમજ શિ તથા સિ નિમિત્તવાળા આ બધા નામો સમજવા) છે, તે (૧/૪/૮૫) સૂત્રમાં રહેલ ઉદ્દેશ્યકોટિના ધર્મથી સંકોચ પામ્યો છે. અર્થાત્ (૧/૪/૮૫) સૂત્રમાં ઉદ્દેશ્યતા અવચ્છેદક એવો વ્યાપકધર્મ હતો જ્યારે (૧/૪/૮૭) સૂત્રમાં રહેલો એવો ઉદ્દેશ્યતાનો અવચ્છેદક ધર્મ વ્યાપ્યધર્મ બનશે. આથી સંકોચ થવાને કારણે ત્યાં નિયમસૂત્ર બનશે.
પરંતુ ચાલુ સંજ્ઞાસૂત્રમાં “ ત્યા સ ” સૂત્ર બનાવીને “વહુ નમ્" એ પ્રમાણે બીજું સંજ્ઞાસૂત્ર બનાવવામાં આવે તો એ પ્રમાણેનો સંકોચ થઈ શકતો નથી. વળી “મા ” શબ્દની અનુવૃત્તિ પણ કરવી પડે છે. આથી ઘણું જ ગૌરવ થાય છે. માટે સા સંજ્ઞા સંબંધી બે સૂત્ર પ્રથમ પક્ષમાં કહેવામાં આવ્યા તે બરાબર નથી. - બીજા પક્ષમાં સંજ્ઞાસૂત્ર જ બનાવવામાં આવ્યું છે, પરંતુ અહીં સાહચર્યનું આલંબન લેવામાં આવ્યું છે. એક, બે વગેરે સંખ્યામાં જે અર્થ રહેલો છે, એવા જ અર્થના વાચક “વહુ અને “” શબ્દો પણ સંખ્યા તરીકે લઈ શકાશે અર્થાત્ સંખ્યાત્વ સ્વરૂપ અર્થની સમાનતાથી જેમ એક, બે વગેરેને સંખ્યા તરીકે સમજી શકાય છે એ જ પ્રમાણે સંખ્યાત્વ સ્વરૂપ અર્થવાળા “વહુ” અને “”ને પણ સંખ્યા તરીકે લઈ શકાશે. આ પ્રમાણે સાહચર્યના આલંબનથી સંખ્યાને વ્યાપક એવા અર્થવાળા જ “વહુ” અને “ના” શબ્દને પણ ગ્રહણ કરી શકાશે. વળી સંખ્યા સંબંધી કાયના તે તે સૂત્રોમાં જેમ સંખ્યા સંજ્ઞાવાળા “વહુ”, “1” વગેરેને લઈ શકાશે. તેમ લોકપ્રસિદ્ધ એવી એક વગેરે સંખ્યાને ગ્રહણ કરવા માટે મોટી સંજ્ઞા કરવામાં આવી તથા મોટી સંજ્ઞા કરવાના સામર્થ્યથી સંધ્યા શબ્દના યોગાર્થને ગ્રહણ કર્યો, તે આ પ્રમાણે કર્યો છે જેમાં જેમાં ગણતરી કરવા સ્વરૂપ અર્થ હોય તેની તેની સી સંજ્ઞા થશે. આ રીતે યોગાર્થને ગ્રહણ કરવાથી પણ એક, બે વગેરે સંખ્યાને ગ્રહણ કરી શકાય છે; પરંતુ “વહુ” વગેરેને ગ્રહણ કરી શકાતા નથી. આથી “વહુ” વગેરેને ગ્રહણ કરવા હોય તો યોગાર્થનો ત્યાગ કરીને નવા અર્થને ગ્રહણ કરવો પડે છે. આમ થવાથી સંધ્યા શબ્દના અર્થનો બોધ કરવા માટે સંસ્થા શબ્દમાં બે શક્તિ માનવી પડે છે. નિયતવિષયવાળી એક વગેરે સંખ્યાનો બોધ કરવા માટે એક શક્તિ માનવી પડશે તથા અનિયતવિષયવાળા “વહુ” અને “બ” વગેરેનો બોધ કરવા માટે બીજી શક્તિ માનવી પડશે. આ પ્રમાણે બે કાર્યકારણભાવ જુદી જુદી સંખ્યાઓનો બોધ કરવા માટે માનવા પડશે. આ પ્રમાણે ઘણી કલ્પનાઓ કરવા દ્વારા ગૌરવ થાય છે. અમે “આંતુ સાવ” અને “વહુ-TM બેરે” આ બે સૂત્રોની રજૂઆત કરી છે, આથી અમને કોઈ કઠિનાઈ નથી.
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
પાણિનિ વ્યાકરણમાં સંખ્યા સંજ્ઞાવાળું સૂત્ર બનાવવામાં આવ્યું છે તથા બંને સૂત્રો ભેગા કરીને એક જ સૂત્ર બનાવવામાં આવ્યું છે. જ્યારે સિદ્ધહેમવ્યાકરણમાં અતિદેશસૂત્ર બનાવવામાં આવ્યું છે તથા અતિદેશસૂત્રોને પણ પૃથક્ કરવામાં આવ્યા છે. અહીં પૃથક્ સૂત્ર બનાવવાથી “વહુ” અને “ળ” શબ્દ નિયત એવી સંખ્યાના (ગણતરી કરી શકાય) વાચક છે. જ્યારે “ઽતિ” અને “તુ” અંતવાળું નામ અનિયત સંખ્યાના (ગણતરી કરી શકાય એવી અને ગણતરી નહીં કરી શકાય એવી) વાચક છે. આવો સ્પષ્ટ ભેદ જુદું સૂત્ર બનાવવા દ્વારા તથા બીજા સૂત્રમાં ભેદ લખવા દ્વારા સિદ્ધ થઈ શક્યો; પરંતુ જો બંને સૂત્રોને ભેગા કરીને એક સૂત્ર (વદુાળડત્યતુ સા) બનાવવામાં આવે તો ઘણી જ મુશ્કેલીથી ઉપર કહેલા અર્થવાળો બોધ પ્રાપ્ત થઈ શકશે તથા ‘“વવું” શબ્દ આપણા વ્યાકરણમાં પ્રત્યયસંજ્ઞાવાળો પણ છે. આથી ભેગું સૂત્ર બનાવવામાં આવે તો ઽતિ અને અતુ પ્રત્યયના સામર્થ્યથી ‘“સાહશ્વર્યાત્ સદ્રશસ્ય'' ન્યાયથી વઘુ જે પ્રત્યયસંજ્ઞાવાળો છે, તે લઈ શકાવાનો સંશય ઉત્પન્ન થવાની શક્યતા રહેલી છે. આ બધી મુશ્કેલીઓને ધ્યાનમાં રાખીને જ સિદ્ધહેમવ્યાકરણમાં પૃથક્ સૂત્ર બનાવવામાં આવ્યું હશે. આથી જ સિદ્ધહેમવ્યાકરણમાં અર્થનો બોધ કરવામાં કોઈ જ મુશ્કેલી જણાતી નથી. વળી સંજ્ઞાસૂત્ર બનાવવામાં ઉપર બે પક્ષોમાં જણાવેલી આપત્તિઓનો અવકાશ છે. આથી જ અહીં બે પૃથક્ અતિદેશસૂત્રો બનાવવામાં આવ્યા છે.
(श० न्यासानु० ) न चैवं सति प्रकरणभेद इति वाच्यम्, संज्ञासूत्राणां समाप्तत्वाद् अतिदेशसूत्राणां चारम्भात् । न चैवमप्येकस्मिन् पादेऽधिकारद्वयमनुचितमिति वाच्यम्, यतो न ह्येवंविधो नियमोऽस्ति, यद् एकस्मिन् पाद एकेनैवाधिकारेण भवितव्यमित्यास्तां बहुविस्तर इति ॥४०॥
અનુવાદ :- પૂર્વપક્ષ (અન્યોનો) :- તમે પહેલા પાદમાં બધા જ સંજ્ઞાસૂત્રો બનાવ્યા છે. હવે આ સંજ્ઞાસૂત્રોના પ્રકરણમાં જ જો અતિદેશસૂત્રો બનાવશો તો પ્રકરણભેદ થશે.
ઉત્તરપક્ષ (પૂજ્યશ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યજીનો) :- અમારે તો આવી કોઈ આપત્તિ નથી; કારણ કે સંજ્ઞાના સૂત્રો સમાપ્ત થયા હોવાથી જ અમે અતિદેશસૂત્રો બનાવ્યા છે.
પૂર્વપક્ષ :- આમ છતાં એક પાદમાં બે અધિકાર અનુચિત છે, એક જ પાદમાં સંજ્ઞાસૂત્ર તથા અતિદેશસૂત્રનો સમાવેશ કરવો ઉચિત નથી.
ઉત્તરપક્ષ :- આ પ્રમાણે પણ કહેવું જોઈએ નહીં. એક પાદમાં માત્ર એક જ અધિકાર હોય એવો કોઈ નિયમ નથી. આ પ્રમાણે ઘણાં વિસ્તા૨વડે સર્યું.
-: ન્યાસસાર સમુદ્ધાર :
(ન્યા૦૧૦) વહુાળમિત્યાદ્રિ । વૈપુલ્ય કૃતિ-ચથા રખોળ:, રત્ન:સંષાત ત્યર્થ: । ૩૬થ
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨૪
सू० १-१-४०, १-१-४१ बहुगणशब्दयोर्भेदवचनत्वात् सङ्ख्यात्वमरत्येव, यतो भेदः परिगणनं सङ्खयेति, ततश्चैकव्यादीनामिव बहुगणशब्दयोरपि लोकादेव सङ्ख्यात्वसिद्धौ किमनेनातिदेशवचनेन ? अतिदेशो हि अन्यत्र प्रसिद्धस्यान्यत्र प्रसिद्धिप्रापणार्थ इत्याह-बहुगणावित्यादि-लोके ह्येकव्यादीनां नियतावधिभेदाभिधायित्वे सङ्ख्याप्रसिद्धिः, अनयोश्च न तथेति सङ्ख्याप्रसिद्धरभाव इति ॥४०॥
-: न्याससार समुद्धा२नो अनुवाद :આ બધી જ પંક્તિઓનો અનુવાદ શબ્દમહાર્ણવન્યાસના અનુવાદમાં આવી ગયો છે.
॥ चत्वारिंशत्तमम् सूत्रम् समाप्तम् ॥
सूत्रम् - क-समासेऽध्यर्धः । १ ।१ । ४१ ॥
• तत्वाशि:____ अध्यर्धशब्दः कप्रत्यये समासे च विधातव्ये सङ्ख्यावद् भवति । अध्यर्थेन क्रीतम्-अध्यर्धकम्, “सङ्ख्या-डतेश्चाशत्तिष्टेः कः" [६.४.१३०.] इति कः । अध्यर्धेन शूर्पण क्रीतम्-अध्यर्धशूर्पम्, अत्र सङ्ख्यापूर्वत्वेन द्विगुत्वे क्रीतार्थस्येकणः "अनाम्नयद्विः प्लुप्" [६.४.१४१.] इति लुप् । क-समास इति किम् ? धादिप्रत्ययविधौ न भवति ॥४१॥
-: तत्पशनो अनुवाद :* પ્રત્યય અને સમાસના વિષયમાં અધ્યર્ધ શબ્દ સંખ્યા જેવો થાય છે. “અડધા અધિકવડે परीतुं' से प्रभारी ५६१अर्थमा मध्य स्व३५ संध्यावाय २०४ने सङ्ख्या-डतेश्चा... (६/ ४/१30) सूत्रथी "क" प्रत्यय थतi 'अध्यर्धकम्' २०६ प्राप्त थाय छे.
હવે સમાસ નિમિત્તક ઉદાહરણ બતાવે છે : “અડધા અધિક સૂપડાવડે ખરીદેલું’ એ પ્રમાણે परी। अर्थमा (3/१/८८) सूत्रथी द्विगु समास. डोते. छते "इकण्" प्रत्यय दाने "अनाम्नयद्विः प्लुप्" (६/४/१४१) सूत्रथा सु५ थdi 'अध्यर्धशूर्पम्' प्रयोग प्राप्त थाय छे. क-समासे Qual द्वारा सायार्य भगवंतश्री. शुं 4 मांगे छ ? अनअनुसंधान
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ બૃહદ્રવૃત્તિમાં લખવામાં આવ્યું છે કે “ધા” વગેરે પ્રત્યયની વિધિમાં “અધ્યધ” શબ્દ સંખ્યા જેવો થશે નહીં.
- શબ્દમહાર્ણવન્યાસનું અનુસંધાન :क-समास इत्यादि । यद्यपि निमित्ति निमित्तं कार्यमिति रचनाक्रमेण "इवर्णादेरस्वे स्वरे यवरलम्" [१.२.२१.] इत्यादाविव "अध्यर्धः क-समासे" इति निर्देशः प्राप्तस्तथापि लाघवार्थं "कसमासेऽध्यर्धः" इति निर्देशः कृतः, एकमात्राकृतं लाघवं भवति । यद्वा निमित्तिपदं नियमतः पूर्वमेव प्रयुज्यतेति द्रढिमानमुपगतस्य भ्रमात्मकसंस्कारस्य समुन्मूलनायैव तथानिर्देशः, प्रचुरप्रयोगप्रवाहो यद्यपि निमित्तिपदपूर्वक एवोपलभ्यते तथाऽपि क्वचिद् व्युत्क्रमेण प्रयोगेऽसाधुत्वं मा प्रतीयतामिति तात्पर्यम् । एवमप्यर्थपरं वाक्यं निमित्तिपूर्वकमेव सुबोधाय कल्प्यमित्याहअध्यर्धशब्द इति-"ऋधूच् वृद्धौ" इत्यतः "ऋधूट वृद्धौ" इत्यतो वा घत्रि अर्धः, अर्धेन अधिक રૂત્યäર્ધ, “પ્રાત્યવપરિનિરીય:૦” [૩..૪૭.] રૂતિ સમાસ, યા ઉધમર્ધ વચ્ચે સોડબ્બઈ:, “પાર્થ વાનેર” રૂ.૨.૨૨.] રૂતિ વઘુવીદિ: -સમાસ રૂતિ- સમાસશીનયો: समाहारः कसमासं तत्र तथा, “के समासे" इति व्यस्तनिर्देशे 'कसमासयोः' इतीतरद्वन्द्वनिर्देशे वा विवक्षितार्थसिद्धावपि गौरवं स्याद्, अतो लाघवार्थं समाहारद्वन्द्वेन निर्देशः, तत्राल्पस्वरत्वात् कशब्दस्य प्राङ्निपातः ।
: શબ્દમહાર્ણવન્યાસનું અનુસંધાનનો અનુવાદ - આમ તો પ્રથમ નિમિત્તિ આવે, પછી નિમિત્ત આવે તથા છેલ્લે કાર્ય.આવે, આ પ્રમાણે સૂત્રની રચનાનો ક્રમ છે. તથા આવો ક્રમ હોવાથી “રૂવઃ સર્વે સ્વરે યવરત્નમ્” (૧/૨/૨૧) વગેરે સૂત્રોની જેમ “મધ્ય સમા” એ પ્રમાણે સૂત્ર પ્રાપ્ત થાય છે, તો પણ લાઘવ પ્રયોજનથી “મારે ડબ્બઈ:” એવો નિર્દેશ કરવામાં આવ્યો છે તેમ કરવાથી એક માત્રાનું લાઘવ થયું છે.
કેટલાક લોકોને એવો આગ્રહ હોય છે કે નિમિત્તિ સ્વરૂપ પદ નિયમથી પૂર્વમાં જ આવવું જોઈએ. લોકોના આવા ભ્રમાત્મક સંસ્કારનું ઉન્મેલન કરવા માટે આચાર્ય ભગવંતે એવો નિર્દેશ કર્યો છે. આમ તો મોટાભાગના પ્રયોગો નિમિત્તિપદ પૂર્વમાં આવે એ પ્રમાણે જ પ્રાપ્ત થાય છે, તો પણ કોઈક સ્થાનમાં નિમિત્તને પહેલા લખીને નિમિત્તિ પદ પછી લખવામાં આવે તો એવા પ્રયોગો પણ અસાધુ પ્રયોગો થતાં નથી, એવા તાત્પર્યના અનુસંધાનમાં વ્યુત્ક્રમથી આ સૂત્ર બનાવવામાં આવ્યું છે. આમ છતાં પણ સૂત્રનો અર્થ કરવો હોય તો નિમિત્તિ પ્રથમ લખાશે, પછી નિમિત્ત લખાશે, ત્યારબાદ કાર્ય લખાશે અને આ પ્રમાણે વ્યવસ્થિત બોધ થઈ શકશે. આથી
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૪૧
૭૨૬ જ બૃહવૃત્તિટીકામાં લખ્યું છે કે, “મધ્યધ” શબ્દ, “" પ્રત્યય અને સમાસના વિષયમાં સંખ્યા જેવો થાય છે.
હવે “અધ્યધ'' શબ્દની વ્યુત્પત્તિ બતાવે છે : વૃદ્ધિ અર્થવાળો “ ” ધાતુ ચોથા ગણનો તેમજ પાંચમા ગણનો છે. તે “” ધાતુથી “ધ” પ્રત્યય થતાં “ગઈ” શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે તથા “ઝર્ધન ધ:” એ પ્રમાણે “પ્રત્યવનિરીતિ.(૩/૧/૪૭) સૂત્રથી સમાસ થતાં અય્યર્ધ શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે અથવા તો “મધમ્ અર્ધમ્ યસ્થ :” એ પ્રમાણે “પાર્થ વાને ર” (૩/૧/૨૨) સૂત્રથી બહુવ્રીહિ સમાસ થતાં પણ વધ્યર્ધ: શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
“ સમાસઃ મનોઃ સમહાર:” એ પ્રમાણે “સમસ”” સ્વરૂપ સમાહારદ્વન્દ્રસમાસ થયો છે. અહીં માસે પ્રયોગને બદલે તે સમાસે એ પ્રમાણે સમાસ વગર નિર્દેશ કરાયો હોત અથવા તો સમસયો એ પ્રમાણે ઇતરેતર દ્વન્દ સમાસવડે નિર્દેશ કરાયો હોત તો પણ ગ્રંથકારને ઈષ્ટ એવા અર્થની પ્રાપ્તિ થઈ જ જાત; પરંતુ એ પ્રમાણે થતાં ગૌરવ થાત. આથી લાઘવ પ્રયોજનથી સમાહાર દ્વન્દ્રસમાસવડે નિર્દેશ કરાયો છે તથા અલ્પસ્વરપણાંથી શબ્દનો પૂર્વમાં નિપાત થયો છે. “
(शन्यासानु०) सङ्ख्यातिदेशविधानफलाधानभूतो न कोऽपीतरः कप्रत्ययादित्याह-कप्रत्यय इति समास इति-समस्यन्ते संक्षिप्यन्ते विवक्षितार्थबोधनक्षमसविभक्त्यादिपदानि विवक्षितार्थं बोधयन्त्येव सन्ति अदृश्यविभक्त्यादिकतया अल्पाल्पकलेवराणि विधाप्यन्ते घटकतया यस्मिन् स समासः, समसनं पदयोः पदानां वा एकीकरणं वा समासः, अभिधानाऽऽश्रितलोपाभाववदन्यमध्यवर्तिविभक्तिशून्यनामसमुदायो वा समासस्तत्र तथा । विहिते कप्रत्यये समासे वा अतिदेशो न सार्थकः, ततोऽपि कप्रत्ययसमासयोः सिद्ध्यर्थं सार्थकत्ववर्णने तु पूर्वं स कप्रत्ययः समासश्च दुर्लभो यावुद्दिश्य पुनः कसमासौ भवेताम् इति प्रागेवावश्यकताऽतिदेशस्येत्याह-विधातव्ये इतिअग्रिमक्षणे लप्स्यमानस्वरूप इत्यर्थः, अयं भावः-किमपि विधानं प्रयोक्तुः कृतिविषयतामुपगमिष्यत् प्राक् तदीयेच्छामुखं पश्यति, यद्यनुगृहीतमिच्छया तदा कृत्या पश्चादनुगृह्यत इति तदानीं चिकीर्षितत्वं लभ्यते, स्वरूपं पश्चाल्लभ्यत एवेति ।
અનુવાદઃ- “અધ્યધ:” શબ્દમાં સંખ્યાના અતિદેશના વિધાન સ્વરૂપ ફળને લાવનાર “” પ્રત્યય સિવાય બીજો કોઈ પ્રત્યય નથી તથા સમાસ સિવાય બીજું કોઈ નિમિત્ત નથી, એવું જણાવવા માટે બૃહદ્રવૃત્તિટીકામાં “ પ્રત્યયે સમારે વ” એ પ્રમાણેની પંક્તિઓ લખી છે. હવે સમાસનો અર્થ જણાવવામાં આવે છે : જેમાં સંક્ષેપ કરાય છે, તેને સમાસ કહેવાય છે. વિવક્ષિત અર્થને જણાવવા માટે સમર્થ એવા
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨૭.
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ વિભક્તિ સહિતના પદો જેમાં સંક્ષેપ કરાય છે એ સમાસ કહેવાય છે તથા આ પ્રમાણેનો સમાસ વિવક્ષિત અર્થને જણાવે જ છે, તેમજ સમાસ થયા પછી અદશ્ય વિભક્તિ વગેરેપણાંથી અલ્પ
સ્વરૂપવાળા પદો તેમાં અવયવ તરીકે રહેલા જ હોય છે તથા આવા સંક્ષેપને જ સમાસ કહેવામાં આવે છે. જેમાં બે પદોને અથવા તો ઘણાં પદોને એક કરવા સ્વરૂપ સંક્ષેપ કરવામાં આવે છે, તેને સમાસ કહેવામાં આવે છે. અદશ્ય એવી વિભક્તિ વગેરેવાળાપણાંથી નાના-નાના સ્વરૂપવાળા શબ્દો અવયવ તરીકે જેમાં કરાય છે, તે સમાસ છે અથવા બે પદો અથવા તો ઘણાં બધા પદોને એક કરવા સ્વરૂપ (અભેદ કરવા સ્વરૂપ) સંક્ષેપ કરવો તે સમાસ કહેવાય છે અથવા તો નામને આશ્રિત એવી વિભક્તિના લોપના અભાવવાળા બીજા મધ્યમાં રહેલા વિભક્તિ શૂન્ય નામોનો સમુદાય સમાસ કહેવાશે. જે નામો સમાસ પામે છે, તેની વિભક્તિનો લોપ થતો નથી તેમજ કેટલાંક નામોમાં લોપ થાય છે એવા નામોનો સમુદાય સમાસ કહેવાય છે...
* પ્રત્યય તથા સમાસ હોતે છતે મધ્યર્ધ નામને સંખ્યા જેવું બનાવવા માટે જે અતિદેશસૂત્ર બનાવ્યું છે, તે સાર્થક નથી. “અધ્ય”િ શબ્દ સંખ્યા જેવો બનશે તો “" પ્રત્યયની પ્રાપ્તિ થઈ શકશે. આથી ૪ પ્રત્યયના અભાવમાં સંખ્યા જેવો થતો જ નથી, તો કેવી રીતે કહી શકાશે કે “પ્રત્યય હોતે છતે અને સમાસ હોતે છતે મધ્યર્ધ શબ્દ સંખ્યા જેવો થાય છે? આથી જ અતિદેશસૂત્ર સાર્થક થતું નથી. માટે સૌ પ્રથમ ગષ્યર્ધ શબ્દ સંખ્યા જેવો થવો જોઈએ, તો જ પ્રત્યયનું નિમિત્ત સુલભ થઈ શકશે. આ મુશ્કેલીને નજરમાં રાખીને જ આચાર્ય ભગવંતે બ્રહવૃત્તિ ટીકામાં “વિધાતચ્ચે” પદ લખ્યું છે. જેનો અર્થ આ પ્રમાણે છે : આગળની ક્ષણે પ્રાપ્ત થનાર એવો છે પ્રત્યય અને સમાસ હોતે છતે મધ્યર્ધ શબ્દ સંખ્યા જેવો થાય છે. આનો ભાવ આ પ્રમાણે છે : જો છ પ્રત્યય પ્રાપ્ત થવાની સંભાવના થશે તો મધ્યર્ધ શબ્દ સંખ્યા જેવો થશે. પ્રયોગ કરનારને ભવિષ્યમાં જે વિધાન કરવું છે અર્થાત્ પોતાના પ્રયત્નનો વિષય ભવિષ્યનું કોઈક વિધાન બને; તો સૌપ્રથમ તે વિધાનની ઇચ્છાનો બોધ કરશે અને ઇચ્છાથી જે ગ્રહણ કરાશે તે પાછળથી કૃતિવડે ગ્રહણ કરાશે અને તે સમયે કરવાને ઇચ્છાયેલની પ્રાપ્તિ થશે. પાછળથી તે પોતાના સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરશે જ. અહીં આનું ઉદાહરણ સમજાવે છે: પ્રયોગ કરનારને નષ્પર્ધ શબ્દમાં સંખ્યાનો અતિદેશ કરવો છે. આથી પ્રયોગ કરનારના પ્રયત્નનો વિષય “અબ્બઈ” શબ્દમાં સંખ્યાનું આરોપણ કરવું તે છે. આથી પહેલાં તે “અધ્યપૈ” શબ્દને સંખ્યા સ્વરૂપે ઇચ્છે છે. વળી, ઇચ્છા તરીકે જે ગ્રહણ કરાયું છે, તે પ્રયત્નથી પાછળથી ગ્રહણ કરાય છે અને તે સમયે કરવાને ઇચ્છાયેલની પ્રાપ્તિ થાય છે, જે પાછળથી “અધ્ધધ' શબ્દમાં સંખ્યા સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ કરાવે જ છે. આ ઘટનાને સાંસારિક ઉદાહરણ દ્વારા સમજીએ : કોઈક યુવક કોઈક કન્યાને જોયા પછી પોતાની પત્ની તરીકે માની લે છે. પાછળથી કાયદેસર (લગ્નવિધિ કરવા દ્વારા) પત્ની તરીકે સ્વીકારે છે. અહીં પહેલાં જ પત્નીના નિમિત્તે તેમાં પતિપણું પ્રાપ્ત થઈ જ જાય છે, પરંતુ
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
सू० १-१-४१
૭૨૮
પાછળથી સમાજની અપેક્ષાએ તે યુવકમાં પતિત્વધર્મની પ્રાપ્તિ થાય છે. આથી અહીં પણ સૌ प्रथम.अध्यर्ध शब्दभां संख्या ठेवु अर्य भानी के प्रत्यय उरवामां आवे छे तथा पाछणथी अध्यर्ध શબ્દમાં વ્યાકરણની અપેક્ષાએ સંખ્યાપણું પ્રસિદ્ધ થાય છે.
"
(श०न्यासानु० ) अध्यर्धेन अर्धसहितैकेन । क्रीतं द्रव्यान्तरदानपूर्वकोत्पत्तिकस्वीयताकं कृतम् । अध्यर्धकमिति - अत्र सङ्ख्यातिदेशात् कप्रत्ययः सिद्ध इत्याह- 'सङ्ख्याडतेश्चा० ' [६.४.१३०.] इत्यादि। समासे विधातव्ये सङ्ख्यातिदेशप्रयोजनमाह-अध्यर्धेन शूर्पेणेत्यादि"शृश् हिंसायाम्" अतः "कृ-शृ-सृभ्य ऊर् चान्तस्य " [ उणा० २९८ . ] इति पे ऊरादेशे च शूर्प:, तेन तथा, धान्यादिनिष्पवनभाण्डेने - त्यर्थः । अध्यर्धशूर्पमिति - अत्र अध्यर्धशब्दस्य सङ्ख्याशब्दत्वात् क्रीतार्थे विधीयमानस्य इकणो विषये "सङ्ख्या समाहारे च द्विगुश्चानाम्न्ययम्" [३.१.९९.] इति द्विगुसमासः । अत्रेति - अध्यर्धशूर्पमिति प्रयोगे । सङ्ख्यापूर्वत्वेनेतिसङ्ख्यावाचकपूर्वपदघटितत्वेन, अध्यर्धरूपपूर्वपदस्य सङ्ख्यावाचकत्वेने - त्यर्थः । द्विगुत्वे 'अध्यर्धशूर्प' इत्यस्य द्विगुसमासत्वे सति । क्रीतार्थस्येकण इति - क्रीतार्थे विहितस्य इकण्प्रत्ययस्य, द्विगोरार्हदर्थे जातत्वात् “अनाम्न्यद्विः प्लुप्" [६.४.१४१.] इति लुप् भवतीत्यर्थः । धादिप्रत्ययविधाविति-‘“संङ्ख्याया धा" [७.२.१०४.] इति धाविधिः, आदिपदाद् "वारे कृत्वस् " [७.२.१०९.] इति कृत्वस् - प्रभृतिविधिः, तत्र न भवतीत्यर्थः ।
अनुवाद :- "अध्यर्ध" पंडितनो अर्थ रवामां आवे छे : "अध्यर्धेन" खेटले अर्ध सहित खेऽवडे. “क्रीतम्” शब्दनो अर्थ जतावे छे : अन्य द्रव्यनुं छान आपवा पूर्व उत्पन्न थयेलुं जेवुं पोतानुं भाविडीय वुं ते "क्रीतम् " शब्दनो अर्थ छे. " अध्यर्धकम् इति..." जहीं “अध्यर्ध” शब्दमां संख्यानो अतिहेश थवाथी “सङ्ख्याडतेश्चा...” (६/४/१३०) सूत्रथी क प्रत्यय सिद्धथयो ..
સમાસ પ્રાપ્ત થયે છતે અધ્યÉ શબ્દ સંખ્યા જેવો થાય છે. એને ઉદાહરણ દ્વારા બતાવે છે : सौ प्रथम "शूर्प" शब्दनी व्युत्पत्ति जतावे छे : हिंसा अर्थवाणो शृश् धातु नवमा गएरानो छे. आ शृ धातुथी “कृ-शृ-सृभ्य... " ( उणा० २८८) सूत्रथी "प" प्रत्यय थाय छे तथा “ऊर्” आहेश थतां शूर्पः शब्द प्राप्त थाय छे. आ "शूर्प" शब्दनुं तृतीया खेऽवयन "शूर्पेण” छे “धान्य वगेरेने ઝાટકવાંના ભાજનથી” એવો શૂર્વેળ શબ્દનો અર્થ થશે.
अध्यर्ध-शूर्पम् हीं अध्यर्ध शब्द संख्या स्व३५ थवाथी जरीहवा अर्थमां विधान रातां खेवा इकण् प्रत्ययना विषयभां " सङ्ख्या समाहारे च..." (३/१/८८) सूत्री शूर्प शब्द साथै द्विगु સમાસને પ્રાપ્ત થયો છે.
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ બૃહવૃત્તિમાં સત્ર પદ લખ્યું છે તેનો અર્થ મધ્યર્ધભૂમ્િ પ્રયોગમાં એ પ્રમાણે સમજવો.
"सङ्ख्यापूर्वत्वेन"नो अर्थ ०४९॥वे छ : अध्यर्ध स्व३५ संध्यापाय पूर्वपहन। अयq५iथी मेको अर्थ "सङ्ख्यापूर्वत्वेन" नो थशे.
"द्विगुत्वे"नो अर्थ ४९॥वे छ : अध्यर्धशूर्प में प्रभारी द्विशुसमास होते छते मेवो “द्विगुत्वे"नो અર્થ થાય છે. ___ "क्रीतार्थस्येकण्" मेटले परी। अर्थम विधान २।येट इकण् प्रत्ययनो (20 इकण् प्रत्यय द्विगुसमासथी, ६ सुधान। अर्थमा "मूल्यैः क्रीते" (६/४/१५०) सूत्रथा उत्पन्न थयो छ.) "अनाम्न्याद्विः प्लुप्" (६/४/१४१) सूत्रथा सु५ थाय छे.
धादिप्रत्ययविधौ संबंधमi duवे छ : "क" प्रत्यय भने समास सिवायर्नु निमित्त डोय तो "अध्यर्ध" श६ संध्या वो थती नथी. ॥ संहममा "धा" वगेरे प्रत्ययन विधि भावे त्यारे "अध्यर्ध" श०६ संध्या वो थतो नथी मेj ४९॥वे छ. “सङ्ख्याया धा" (७/२/१०४) सूत्रथी "धा" विवि थाय छ तथा आदि ५४थी "वारे कृत्वस्" (७/२/१०८) सूत्रथा "कृत्वस्" वगेरे विधि थाय छे. साम धा प्रत्यय तथा "कृत्वस्" वगैरे प्रत्ययन निमित्त उपस्थित थाय तो. "अध्यर्ध" श०६ संध्या वो थती नथी.
(शन्यासानु०) ननु यथा एको द्वौ त्रयश्चत्वार इत्यादि गण्यते, गण्यते तथैव एकोऽध्य? द्वावर्धत्रय इत्यादि धारयाऽपि, तथा चातिदेशानपेक्षमेव कप्रत्ययादिकार्यं 'द्विकम्' इत्यादाविव 'अध्यर्धकम्' इत्यत्रापि सेत्स्यतीति सूत्रमिदं व्यर्थम्, यदि सङ्ख्यात्वेऽपि धाकृत्वस्प्रभृतिप्रत्ययानुत्पत्त्यर्थं 'कसमासे' इति निमित्तपदेन नियन्त्रणमावश्यकम्, तावन्मात्रोक्तौ तु पूर्वसूत्रोपात्तौ बहुगणशब्दौ वा उत्तरसूत्रोपात्तोऽर्धपूर्वपदः पूरणः-अर्धपञ्चमादिशब्दो वा कप्रत्ययसमासयोः कर्तव्ययोरेव सङ्ख्यात्वं लभेयाताम्, न तु धाकृत्वसादौ कर्तव्य इत्यव्याप्तिः स्यात्, तदपाकरणार्थमध्यर्धशब्दघटितं "कसमासेध्यर्धः" इत्याकारकं सूत्रं कर्तव्यमेवेत्युच्येत, तथाऽपि कसमासेतराणि कार्याणि मा प्रसज्येरन्नित्येतन्नियमार्थकत्वमुपास्यताम्, विध्यर्थत्वं तु तावताऽपि दुरुपपादमेवेति चेत्, मैवम्-अर्द्धशब्दो भागद्वयेन विभज्यमानस्य वस्तुनो द्वितीयं सममंशं वाच्यत्वेन निवेदयति, स चांशोऽवयवभूत इत्येकदेशादिशब्दवद् अर्द्धशब्दोऽप्यवयववाच्येव, तस्य अध्यारूढमर्द्ध यस्मिन्नित्यर्थे बहुव्रीहौ समासे अध्यर्द्धशब्दः समद्वितीयांशसहितम्, एकत्व-द्वित्व-त्रित्वादिविशिष्टमर्थं योगशक्त्यैवाभिधातुं क्षमते न तु रूढ्यपेक्षा, सङ्ख्याकार्येषु सङ्ख्यापदं तु अकृत्रिमसङ्ख्यां तामेव गृह्णाति यत्र योगार्थो भवेद् वा न भवेद्, रूढ्यर्थोऽवश्यं स्थेयात्, यथा-एक
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૪૧
૭૩૦ द्वि-त्र्यादिरिति, एवं च विध्यर्थत्वमेव सूत्रस्य स्वीकर्तव्यं कप्रत्ययादीष्टसिद्ध्यर्थमिति सुधियो धिया विभावयन्तु ।
અનુવાદ - પૂર્વપક્ષઃ- જે ગણાય છે તે સંખ્યા કહેવાય છે. આમ સંખ્યા સંજ્ઞા અન્વર્થવાળી હોવાથી જેનાવડે ગણતરી કરી શકાય એ બધાને સંખ્યા તરીકે જાહેર કરે છે. આથી જેમ એક, બે, ચાર વગેરે ગણાય છે (ગણતરી કરી શકાય તેવા છે) તે પ્રકારે એક, દોઢ, બે, અઢી વગેરે પણ ક્રમથી ગણી શકાતા હોવાથી મધ્યર્ધ શબ્દ પણ સંખ્યાવાચક તરીકે , દિ વગેરેની જેમ લોકથી જ સિદ્ધ થઈ જશે. તથા જેમ દિ શબ્દને સંખ્યા સમજીને ખરીદવા અર્થમાં ૪ પ્રત્યય થતાં “દિમ્” પ્રયોગની પ્રાપ્તિ થાય છે તે જ પ્રમાણે “મધ્યર્ધ” વગેરે પ્રયોગો પણ અતિદેશસૂત્રની અપેક્ષા વગર સિદ્ધ થઈ શકશે. આથી મધ્યર્ધ શબ્દને સંખ્યા જેવો બનાવવા માટે વધારાનું અતિદેશસૂત્ર બનાવવું આવશ્યક નથી.
ઉત્તરપક્ષ:- જો આ સૂત્ર બનાવવામાં ન આવે અને ગણવાં સ્વરૂપ અર્થથી જ મધ્યર્ધ શબ્દને સંખ્યા જેવો ગણી લેવામાં આવે તો મધ્યર્ધ શબ્દ ધા, ત્વ, વગેરે તમામ પ્રત્યયો પર છતાં સંખ્યા જેવો બનવાની આપત્તિ આવશે.
આ બધી આપત્તિઓ ન આવે તેને માટે અમે આ સૂત્રમાં નિમિત્તપદવડે નિયંત્રણ કર્યું છે. આમ તો આ સૂત્ર માત્ર “-સમારે તેટલું જ અમે બનાવ્યું હોત; પરંતુ આવું સૂત્ર બનાવવાથી સ્થાની તરીકે શું લેવું? એવો પ્રશ્ન ઉભો રહેત. આ આપત્તિ નિવારવા આગળના સૂત્રમાં જે વહુ અને જળ શબ્દ સ્થાની તરીકે ગ્રહણ કર્યા છે, એની અનુવૃત્તિ નીચે આવત અથવા તો હવે પછીના સૂત્રમાં સ્થાની તરીકે કઈપૂર્વઃ પૂરળ: ગ્રહણ કરેલ છે, તે જ સ્થાની આ સૂત્રમાં લખી દેવો પડત. હવે આમ સમજવામાં આવત તો વહુ અને ના શબ્દમાં ધા તથા વૃત્વમ્ વગેરે પ્રત્યય પર છતાં સંખ્યાપણું ન થવાથી અવ્યાપ્તિ નામનો દોષ આવત. આ બધી આપત્તિઓનું નિવારણ કરવા માટે અમે “-સમાસનધ્ય” એવું સૂત્ર બનાવ્યું છે.
પૂર્વપક્ષ - આ પ્રમાણે આ બધું કર્યા પછી પણ “મધ્યપૈ” શબ્દ “" પ્રત્યય અને સમાસથી ઇિતર કાર્યોમાં સંખ્યા જેવો નહીં થાય એવો નિયમ થશે. આથી આ સૂત્ર નિયમસૂત્ર બનશે. આમ આ સૂત્રનું વિધિપણું તો અત્યંત મુશ્કેલ બની જશે.
ઉત્તરપક્ષ - આપના કહેવા પ્રમાણે લોકરૂઢિથી એક, બે, ત્રણ વગેરેની જેમ “મધ્ય” શબ્દમાં પણ સંખ્યાવાચકપણાની પ્રાપ્તિ થઈ જ જાય છે. અન્તર્થસંજ્ઞાનો આશ્રય કરવાથી જે પ્રમાણે એક વગેરે ગણતરી કરવાના સાધન તરીકે છે તે જ પ્રમાણે “અધ્યધ'' શબ્દ પણ ગણતરી કરવાના સાધન સ્વરૂપ હોવાથી સંખ્યાવાચક તરીકે પ્રાપ્ત થઈ જ જાય છે; તેમ છતાં “-સમારેડદ્ગઈ.”
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૩૧
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ એ પ્રમાણે પૃથક્ સૂત્ર બનાવ્યું. આથી આ સૂત્ર નિયમસૂત્ર બને છે; પરંતુ આપની આ વાત
બરાબર નથી.
“અર્ધ” શબ્દનું વાચ્ય શું ? એ સૌ પ્રથમ નક્કી કરવું પડશે. કોઈપણ વસ્તુનું વિભાજન કરવામાં આવે (બે-ભાગમાં) ત્યારે બીજો એવો જે સમાન અંશ છે, એ પદાર્થ જ ર્ધ શબ્દનો વાચ્ય છે અને તે અંશ એકદેશ વગેરે શબ્દની જેમ અવયવ સ્વરૂપ છે. આ પ્રમાણે અર્ધ શબ્દ અવયવવાચી છે. હવે “અધ્યારુઢમ્ અર્ધમ્ યસ્મિન્ સઃ' એ પ્રમાણે બહુવ્રીહિ સમાસનો વિગ્રહ થતાં અન્ય પદાર્થ સ્વરૂપે અધ્વર્ધ શબ્દ પ્રાપ્ત થશે. સમાન એવા બીજા અંશ સાથે' એવો અધ્યર્થ શબ્દનો અર્થ થશે તથા આ અધ્યર્ધ શબ્દ સ્ત્વ, દિત્વ, ત્રિત્વ વગેરેથી વિશિષ્ટ એવા અર્થને યોગશક્તિથી કહેવા માટે સમર્થ થશે. આમ, અડધા સહિત એક, અડધા સહિત બે વગેરે અર્થોની પ્રાપ્તિ યોગશક્તિથી જ થશે, પરંતુ રૂઢિશક્તિથી એવા અર્થોની પ્રાપ્તિ થઈ શકશે નહીં.
હવે સંખ્યા સંબંધી કાર્યો કરવા માટે જે જે સૂત્રો બનાવવામાં આવ્યા છે, તે તે સૂત્રોમાં સંખ્યાપદ લખવામાં આવ્યું છે. આ સંખ્યાપદ અકૃત્રિમ એવી જે સંખ્યા છે તેને જ ગ્રહણ કરે છે .એ સંખ્યામાં યોગાર્થ હોઈ શકે અથવા તો ન પણ હોઈ શકે, પરંતુ રૂઢિઅર્થ તો અવશ્ય હશે જ. દા.ત. “પ નાયતે કૃતિ પટ્ટનમ્' આ પંકજ શબ્દનો રૂઢિથી કમળ અર્થ થાયછે; તેમ છતાં પણ એમાં યોગાર્થ સમાવેશ પામી જાય છે, પરંતુ અમે એને રૂઢિઅર્થવાળો માનીએ છીએ તે જ પ્રમાણે સંખ્યા શબ્દ પણ અમે રૂઢિ-અર્થવાળો માનીએ છીએ. આમ સંખ્યા પદથી રૂઢિઅર્થવાળા એક, બે વગેરેને ગ્રહણ કરી શકાશે; પરંતુ યોગ અર્થવાળા અધ્યર્ધ શબ્દને ગ્રહણ કરી શકાશે નહીં. આથી અહીં અર્ધ શબ્દ યોગાર્થવાળો હોવાથી સંખ્યાસ્વરૂપે માનવા આ સૂત્રનું વિધિ-અર્થવાળાપણું સ્વીકારવા યોગ્ય છે, જેથી “” પ્રત્યય વગેરેની ઇષ્ટ એવી પ્રાપ્તિ થઈ શકે. વિદ્વાન પુરુષોએ પ્રજ્ઞાથી આ ભાવન કરવા યોગ્ય છે.
(श०न्यासानु०) केषाञ्चिदन्येषामभिनिवेशस्तु 'अध्यर्धशब्दोऽपि सङ्ख्याविशेषविशिष्टार्थनिरूपितरूढ्या योगेन चाऽऽश्लिष्ट एकादिरिव; आहोस्वित् प्रदेशेषु सङ्ख्यापदं रूढिनैयत्येनार्थाभिधायिनी-मेवाकृत्रिमसङ्ख्यां गृह्णातीति मतं नाद्रियते, तथा सति अध्यर्धशब्दे सङ्ख्यासंज्ञामन्तरेणैव सङ्ख्याकार्यं भविष्यतीति सूत्रं नावश्यकम् इति, तेषां मतेऽपि नियमार्थतया सूत्रस्यावश्यकत्वमस्त्येव, तथाहि - प्रदेशीयसङ्ख्यापदेनाध्यर्धपदप्रतिपाद्यार्थाभिधायिनां सार्द्धार्धसहितप्रभृतिपदानामपि ग्रहणेन तेभ्यः कप्रत्ययादिर्मा भूत् तदर्थं सङ्खयेयांशवाचकस्य यदि सङ्ख्याकार्यं तर्हि अध्यर्धशब्दस्यैवेति व्यर्थेन प्रकृतसूत्रेण नियम्यते । स चायं नियमोऽध्यर्द्धशब्दः सङ्ख्यासंज्ञो भवतीत्यर्थकेन 'अध्यर्द्ध:' इतीयन्मात्रेणापि कर्तुं शक्यः, क- समासग्रहणेन तु द्वितीयो नियमो
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૪૧
૭૩૨ वाक्यभेदेनाश्रीयते, तथाहि-'अध्यर्द्धः' इत्येको योगः प्रथमः, अध्यर्द्धशब्दः सङ्ख्यासंज्ञो भवतीत्यर्थकः । ततः "क-समासे" इति द्वितीयो योगः, तत्राध्यर्धशब्दोऽनुवर्तते, कप्रत्यये समासे च विधेये अध्यर्द्धशब्दः सङ्ख्यासंज्ञो भवतीति वाक्यार्थः । सैषा सङ्ख्यासंज्ञा द्वितीययोगमन्तरेणापि कप्रत्यय-समासयोः प्रथमेनैव सिद्धा अलं वाक्यभेदेनेति तेन पुनर्नियम्यते-अध्यर्धशब्दस्य सङ्घयासंज्ञा चेत् क-समासयोरेवेति, तेन धा-कृत्वसादयो न भवन्तीति । परन्तु मतेऽस्मिन् त्रयो भागा यस्येति त्रिभागः, चत्वारो भागा यस्येति चतुर्भाग इत्येवं क्रमेण त्रिभाग-चतुर्भागादिशब्दानां सङ्ख्यावाचित्वमापद्यत इति विभावनीयम् ॥४१॥
અનુવાદ - કેટલાંક અન્ય મતોનો આગ્રહ આ પ્રમાણે છે : ગષ્યર્ધ શબ્દ પણ સંખ્યાવિશેષથી વિશિષ્ટ અર્થવડે ઓળખાયેલી રૂઢિથી અને યોગથી સંબંધિત એવા એક વગેરે જેવો જ છે.
અથવા તો સંખ્યા સંબંધી કાર્યોના તે તે સૂત્રોમાં સંધ્યા પદ વડે રૂઢિથી નિયત એવા અર્થને કહેનારી અકૃત્રિમ સંખ્યાને ગ્રહણ કરાય છે એવા મતનો આદર કરાતો નથી અર્થાત્ સા પદથી રૂઢિઅર્થવાળી સંખ્યા પણ લઈ શકાશે તથા યોગાર્થવાળી સંખ્યા પણ લઈ શકાશે. આ પ્રમાણે સા પદથી જો બંને સંખ્યા લઈ શકાતી હોય તો “અધ્ય” શબ્દની સંધ્યા સંજ્ઞા પાડ્યા વિના પણ સંખ્યા શબ્દ તરીકે પ્રસિદ્ધિ થઈ જશે. આમ થવાથી સંખ્યા સંબંધી કોઈપણ કાર્ય મધ્યર્ધ શબ્દને પણ સંજ્ઞાસૂત્ર વગર જ પ્રાપ્ત થઈ શકશે. તેથી સંજ્ઞાસૂત્ર માટે આ સૂત્ર આવશ્યક નથી. આ લોકોના મતમાં પણ નિયમાર્થપણાંથી સૂત્રની આવશ્યકતા છે જ. તે આ પ્રમાણે : સંખ્યા સંબંધી કાર્યોના તે તે સૂત્રોમાં સંખ્યા પદથી “અધ્યધ” પદવડે પ્રતિપાદન કરવા યોગ્ય અર્થવાળા સાર્ધ વગેરે શબ્દોનું ગ્રહણ ન થાય અને તેઓને તે પ્રત્યય વગેરે ન થાય તે માટે મધ્યર્થ જ સંખ્યા જેવો સમજવા માટે પૃથક સૂત્ર આવશ્યક થશે. આથી જો સંખ્યા કાર્ય થશે તો ગર્ધ શબ્દવાળા અર્ધ શબ્દમાં જ થશે; પરંતુ નર્ધ શબ્દવાળા સાર્ધ વગેરે શબ્દોમાં સંખ્યા કાર્ય નહીં થાય એવો નિયમ બનાવાશે. હવે આ નિયમ મધ્યર્ધ શબ્દ સંખ્યા સંજ્ઞાવાળો થાય છે એવા અર્થવાળા “ગષ્ય ” આટલા જ સૂત્ર માત્રથી કરી શકાય છે. ત્યાર પછી -સમાસે એ પ્રમાણે બીજું સૂત્ર બનાવવું જોઈએ. જેમાં મધ્યર્ધ શબ્દની અનુવૃત્તિ આવશે તથા તે જ પ્રમાણે કરવા દ્વારા જ પ્રત્યય અને સમાસનું વિધાન હોતે છતે મધ્યર્થ શબ્દ સંખ્યા સંજ્ઞાવાળો થાય છે, એવો વાક્યર્થ પ્રાપ્ત થઈ શકશે. આ પ્રમાણે અમે (શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યજી) કહીએ છીએ કે અન્ય લોકોને પણ નિયમ કરવા માટે ભિન્ન સૂત્રની આવશ્યકતા તો છે જ. - આ અધ્યર્ધ શબ્દની સંખ્યા સંજ્ઞા બે સૂત્રને બદલે એક સૂત્ર બનાવવાથી પણ સિદ્ધ થઈ શકશે,
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૩૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
જે એક સૂત્ર અમે બનાવેલ જ છે. વળી એક સૂત્ર બનાવીને પણ અન્યો વડે નિયમ કરાશે કે અધ્યÉ શબ્દ જો સંખ્યા સંજ્ઞાવાળો થશે તો જ અને સમાસના વિષયમાં જ થશે; પરંતુ ધા અને ત્વમ્ વગેરે પ્રત્યયોના વિષયમાં નહીં જ થાય.
પરંતુ આ અન્યોના મતમાં ભલે બધા જ પ્રયોગોની પ્રાપ્તિ અમારા વ્યાકરણ પ્રમાણે જેવી થાય છે, તેવી જ થશે છતાં પણ આપ સા સંજ્ઞા સંબંધી જે સૂત્ર બનાવશો તેમાં સંખ્યા વિશેષથી વિશિષ્ટ અર્થવાળી સંખ્યાને પણ આપ સંખ્યા જ કહેશો. આ અવસ્થામાં ત્રયો મા યસ્ય સ તથા નૃત્વારો મા યસ્ય સ એ પ્રમાણે ત્રિમાળ, વતુર્મા વગેરે શબ્દોને પણ સંખ્યાવાચક માનવાની આપત્તિ આવશે. લોક વ્યવહારમાં તો ત્રિમા, ચતુર્માન વગેરેમાં સંખ્યા તરીકેનો વ્યવહાર થતો નથી. માટે અન્યના મત સંબંધમાં શિષ્ટ પુરુષોએ આ પણ વિચારવા યોગ્ય છે.
-: ન્યાસસારસમુદ્ધાર ઃ
--
कसमास इत्यादि-(एतदुपरि न व्याख्यातम् ) ॥४१॥
-: ન્યાસસારસમુદ્ધારનો અનુવાદ :
આ સૂત્ર ઉપર કોઈ વ્યાખ્યા પ્રાપ્ત થતી નથી.
॥ एकचत्वारिंशत्तमम् सूत्रम् समाप्तम् ॥
સૂત્રમ્ – અર્ધપૂર્વપઃ પૂરળ: । શ્ । ? । ૪૨ ॥ -: તત્ત્વપ્રકાશિકા :
समासावयवभूते पदे पूर्वपदमुत्तरपदं चेति प्रसिद्धिः, अर्धपूर्वपदः पूरणप्रत्ययान्तः शब्दः कप्रत्यये समासे च विधातव्ये सङ्ख्यावद् भवति । अर्धपञ्चमकं અર્ધવશ્વમશૂર્પમ્ ॥૪૨॥
इत्याचार्य श्रीहेमचन्द्रविरचितायां सिद्धहेमचन्द्राभिधानस्वोपज्ञशब्दानुशासनवृत्तौ प्रथमस्याध्यायस्य
૫ પ્રથમઃ પાત્ર સમાપ્ત: |
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૪૨
૭૩૪
-: તત્ત્વપ્રકાશિકાનો અનુવાદ ઃ
સમાસના અવયવભૂત એવા પદનાં વિષયમાં પૂર્વપદ અને ઉત્તરપદ એ પ્રમાણેની પ્રસિદ્ધિ છે. આથી સંપૂર્ણ અર્થ આ પ્રમાણે થશે : અર્ધ શબ્દ પૂર્વપદમાં હશે અને પૂરણપ્રત્યયાન્ત શબ્દ ઉત્તરપદમાં હશે તો જ પ્રત્યય અને સમાસનું વિધાન હોતે છતે સંખ્યા જેવો થશે. અડધા એવા પાંચમાવડે ખરીદેલ. અહીં અર્ધપગ્રમ સંખ્યા જેવું થવાથી (૬/૪/૧૩૦) સૂત્રથી ખરીદવા અર્થમાં જ પ્રત્યય થતાં અર્ધપશ્ચમમ્ પ્રયોગ પ્રાપ્ત થશે. ‘અડધા એવા પાંચમા સૂપડાંવડે ખરીદેલું’ એ પ્રમાણે સમાસના વિષયમાં ((૩/૧/૯૯) સૂત્રથી દ્વિગુસમાસના વિષયમાં) અર્ધપØમશૂર્પમ્ પ્રયોગ પ્રાપ્ત થશે.
એ પ્રમાણે આચાર્ય શ્રી હેમચન્દ્રવડે રચાયેલ સિદ્ધહેમચન્દ્રનામની સ્વોપજ્ઞશબ્દાનુશાસનવૃત્તિમાં પ્રથમ અધ્યાયનું પ્રથમ પાદ સમાપ્ત થયું. -: શબ્દમહાર્ણવન્યાસનું અનુસંધાન :
44
અદ્ધપૂર્વા-િમત્ર ‘અાત્ પૂરળ:" કૃતિ ચાસસ્યાશ્રયળે ‘પશ્ચમ્યા નિટ્ટેિ પરહ્ય” [७.४.१०४.] इति परिभाषयाऽर्द्धशब्दाव्यवहितोत्तरः पूरणप्रत्ययान्तः सङ्ख्यावद् भवतीत्यर्थलाभेऽर्द्धं पञ्चमं यत्र तदर्द्धपञ्चमं तेनार्द्धपञ्चमेन क्रीतमित्यर्थे समस्तार्द्धपञ्चमशब्दघटकपञ्चमशब्दस्य सङ्ख्यावत्त्वेन कप्रत्यय-समासयोः सिद्ध्याऽव्याप्त्यभावेऽपि अर्द्धेन पञ्चमेन क्रीतमित्यर्थे समासानवयवस्यापि पञ्चमादिशब्दस्य सङ्ख्यावत्त्वेन समासस्य ततः कप्रत्ययस्य चापत्तिः स्यादिति तादृशो न्यास उपेक्षितः ।
-- શબ્દમહાર્ણવન્યાસનું અનુસંધાનનો અનુવાદ ઃ
પૂર્વપક્ષ :- અર્ધાત્ પૂરળ: આ પ્રમાણે સૂત્રનો આશ્રય કરવામાં આવ્યો હોત તો પણ ઇષ્ટ પ્રયોગની સિદ્ધિ થઈ જ જાત. તે આ પ્રમાણે થાત : “પદ્મમ્યા નિષેિ પરસ્ય' (૭/૪/૧૦૪) પરિભાષાસૂત્ર એવું કહે છે કે પંચમી વિભક્તિથી નિર્દેશ કરાયે છતે જે કાર્ય કહેવામાં આવ્યું હોય તે પર એવી અવિધ સંબંધી થશે. આથી ઞર્ધ શબ્દથી પર તરત જ પૂરણપ્રત્યાન્તવાળું નામ સંખ્યા જેવું થાય છે એ પ્રમાણે અર્થની પ્રાપ્તિ અર્ધાત્ પૂરળ: સૂત્ર દ્વારા પણ થઈ જ જાત તથા અર્ધમ્ પશ્વમમ્ યત્ર તદ્ અર્ધવત્વમમ્ એ પ્રમાણે બહુવ્રીહિ સમાસ થશે તથા અપગ્વમેન ઋીતમ્ એ અર્થમાં (ખરીદવા અર્થમાં) સમાસ પામેલા એવા અર્ધપશ્વમ શબ્દના અવયવ પશ્વમ શબ્દનું સંખ્યાવાળાપણું થવાથી ઋ પ્રત્યય અને સમાસની સિદ્ધિ થઈ જ જાત. માટે ર્ધાત્ પૂરઃ સૂત્ર બનાવવામાં આવત તો પણ કોઈ આપત્તિ ન હતી.
ઉત્તરપક્ષ :- જો બર્ધાત્ પૂરઃ સૂત્ર બનાવવામાં આવે તો અર્ધન પશ્વમેન ઋીતમ્ એવો અર્થ
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૩૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ હોતે છતે સમાસના અનવયવભૂત એવા પશ્વમ વગેરે શબ્દ સંબંધી પણ સંખ્યાવાળાપણું થશે અને એવા પશ્વમ શબ્દથી પણ પ્રત્યય અને સમાસની આપત્તિ આવશે. તેથી “નર્ધાત્ પૂરળ:” સૂત્રની ઉપેક્ષા કરાઈ છે.
(शन्यासानु०) वस्तुतस्तु अर्द्धपञ्चमेति समासेऽपीदानीं पञ्चमशब्दमात्रस्यैव सङ्ख्यावत्त्वं स्यादिति क्रीतार्थकस्य कप्रत्ययस्यार्द्धपञ्चमशब्दादनुत्पत्तिरपि दोषः, तथाहि-स्वभाव एष तद्धितस्य यत् स स्वार्थान्वयितावच्छेदकधर्मावच्छिन्नवाचकतापर्याप्त्यधिकरणादेव समुत्पद्यते, इतरथा राजपुरुषस्यापत्यमित्यर्थेऽपत्यार्थकप्रत्ययः स्वार्थान्वयितावच्छेदकीभूतराजपुरुषत्वावच्छिन्नवाचकतापर्याप्त्यधिकरणराजपुरुषशब्दघटकात् पुरुषशब्दादपि समुत्पद्य तदीयाद्यस्वरं वृद्ध्या समुपमद्य 'राजपौरुषिः' इत्यनिष्टमापादयेत् ।
અનુવાદ :- ઉત્તરપક્ષ :- જો તમે અર્થાત્ પૂરઃ સૂત્ર બનાવશો તથા અર્ધ શબ્દનો પશ્વમ શબ્દ સાથે સમાસ કરીને અર્ધપગ્ડમ એ પ્રમાણે સામાસિક શબ્દ કરશો તો પણ સંખ્યાવાળાપણું તો માત્ર પન્થમ શબ્દનું જ થશે. કારણ કે તમે સૂત્ર કર્ધાત્ પૂર: બનાવવા માંગો છો. આથી ખરીદવું અર્થવાળો + પ્રત્યય પશ્વમ શબ્દથી જ થશે; પરંતુ અર્ધપશ્વમ શબ્દથી નહીં થાય. તદ્ધિતનો એવો સ્વભાવ જ છે કે, અર્થવાનુની વાચકતા જે શબ્દમાં રહી હોય તે અધિકરણથી જ ઉત્પન્ન થાય છે. દા.ત. પન્થમ શબ્દ સંખ્યા જેવો થાય છે તો સંખ્યાવાન અર્થની વાચકતા પન્કમ શબ્દમાં જ રહે છે. આથી તદ્ધિતનો ખરીદવા અર્થવાળો વ પ્રત્યય પશ્વમ શબ્દથી જ થશે; પરંતુ અર્ધપશ્વમ શબ્દથી નહિ થાય. જો તદ્ધિતનો પ્રત્યય અર્થવાનની વાચકતા જેમાં રહી હોય એવા સંપૂર્ણ શબ્દથી નહીં માનો તો રીંગપુરુષ શબ્દને અપત્ય અર્થમાં “ફ” પ્રત્યય લાગે છે તે ડ્રન્ પ્રત્યય રાનપુરુષ શબ્દના અવયવ સ્વરૂપ પુરુષ શબ્દથી પણ થવાની આપત્તિ આવશે અને પુરુષ શબ્દના આદિ સ્વરની વૃદ્ધિ થતાં રાનપીરુષિ: એ પ્રમાણે અનિષ્ટરૂપની પ્રાપ્તિ થશે.
(शन्यासानु०) न च राजपुरुषस्यापत्यमित्यर्थेऽपत्यार्थकतद्धितप्रत्ययस्य 'राजन् ङस् पुरुष सि' इत्यवस्थायां समासेन निष्पन्नस्य राजपुरुषशब्दस्य घटकात् पुरुषशब्दादापत्तिर्दीयमाना न सङ्गच्छते, षष्ठ्यन्तादेव प्रत्ययस्योत्पत्तेः, राजपुरुषशब्दादुत्पन्नया षष्ठ्या तु राजपुरुषेति समुदायस्य षष्ठ्यन्तत्वं न तु पुरुषशब्दमात्रस्य, पुरुषशब्दस्य तु समासावस्थायां लब्धस्थितिकां विभक्ति *प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणं कार्यं विज्ञायते* इति न्यायबलेनाऽऽदाय प्रथमान्तत्वव्यवहारः शक्यते कर्तुम्, स च प्रकृतेऽपत्यार्थकतद्धितोत्पत्तिवेलायां स्तोकमप्युपयोगाय न कल्पेतेति वाच्यम् ।
અનુવાદ - પૂર્વપક્ષ :- રાનપુરુષનો પુત્ર એવા અર્થમાં અપત્ય અર્થવાળો તદ્ધિતનો પ્રત્યય અવયવ સ્વરૂપ પુરુષ શબ્દથી લાગવાની પ્રાપ્તિ આવે છે, એવી આપત્તિ સંગત થતી નથી. પછી
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૪૨
૭૩૬
અંતવાળા નામથી જ અપત્ય અર્થવાળા પ્રત્યયની ઉત્પત્તિ થાય છે તથા રાનપુરુષ શબ્દથી ઉત્પન્ન થયેલી ષષ્ઠી વિભક્તિ એ સમુદાય સ્વરૂપ રાનપુરુષ શબ્દ સંબંધી છે, પરંતુ માત્ર પુરુષ શબ્દ સંબંધી નથી. આથી આપે રાનપુરુષ શબ્દના અવયવ સ્વરૂપ પુરુષ શબ્દને અપત્ય અર્થવાળો ફ્ગ્ પ્રત્યય લાગે છે, એવી જે આપત્તિ આપી છે, તે બરાબર નથી. પુરુષ શબ્દની (અવયવ સ્વરૂપ પુરુષ શબ્દની) વિભક્તિ વાક્ય અવસ્થામાં પ્રથમા ગણાશે. પછી સમાસ કરતી વખતે પેાર્થે (૩/ ૨/૮) સૂત્રથી લોપ થશે તથા પ્રત્યય-હોપેઽપિ... ન્યાયથી (પ્રત્યયનો લોપ થયે છતે પણ એવા પ્રત્યયવાળાપણું ગણાશે અને તેમ માનીને કાર્ય થશે.) પ્રથમા જ ગણાશે. આ પ્રથમા વિભક્તિથી પુત્ર અર્થવાળો તદ્ધિતનો પ્રત્યય પ્રાપ્ત થઈ શકતો નથી. આથી સમુદિત એવા રાનપુરુષ શબ્દથી જ અપત્ય અર્થ સંબંધી તદ્ધિતના પ્રત્યયની પ્રાપ્તિ આવશે. માટે આપે આપેલી આપત્તિ યોગ્ય નથી. તે જ પ્રમાણે અર્ધાત્ પૂરળ: સૂત્ર બનાવવામાં આવશે તો અર્ધપશ્વમ શબ્દથી ખરીદવા અર્થવાળા જ પ્રત્યયની પ્રાપ્તિ થઈ શકશે, જેથી અર્ધપશ્વમમ્ પ્રયોગની સિદ્ધિ સહેલાઈથી થઈ શકશે. આમ અર્થાત્ પૂરળ: સૂત્રથી પણ અર્ધપશ્વમમ્ પ્રયોગની સિદ્ધિ થઈ શકતી હોય તો અર્ધપૂર્વપ: પૂરળ: એ પ્રમાણે સૂત્રનું ગૌરવ કરવાની આવશ્યકતા નથી.
•
(श० न्यासानु० ) समासो हि प्रथमाद्वितीयाद्यन्तानां प्रथमान्तेन सह वा परिनिष्ठितविभक्त्यन्तेन सह वा भवतीति सिद्धान्तमनुसृत्य 'राजन् ङस्' इत्यस्य 'पुरुष ङस्' इत्यनेन परिनिष्ठितविभक्त्यन्तेनैव सह समासकरणे "ऐकार्थ्ये" [३.२.८.] इत्यनेन लुपि प्रत्ययलोपेऽपि०* इति न्यायेन कार्यार्थं ङसोऽनुसन्धानेन षष्ठ्यन्तत्वलाभात् । समासानन्तरं पदार्थान्तरान्वययोग्या या विभक्तिः समस्तादुत्पद्यते सा परिनिष्ठितविभक्तिरित्युच्यते, प्रकृतेऽपत्यार्थान्वययोग्या षष्ठीविभक्ती राजपुरुषशब्दादुत्पद्यते, सैव समासकरणसमयेऽपि पुरुषशब्दादानेष्यत इति केवलाद् राजपुरुषशब्दंघटकात् पुरुषशब्दात् प्रत्ययो दुर्निवारः ।
ઉત્તરપક્ષ :- ષષ્ઠી વિભક્તિ સામાસિક શબ્દનાં નિમિત્તે જ હોવાથી રાનપુરુષ શબ્દના અવયવ સ્વરૂપ પુરુષ શબ્દથી તદ્ધિતનો પ્રત્યય થશે નહીં; આવું આપનું કથન બરાબર નથી. સમાસ બે પ્રકારે થઈ શકે છે : (૧) પ્રથમા, દ્વિતીયા વગેરે વિભક્તિ અંતવાળા શબ્દોનો પ્રથમા વિભક્તિ અંતવાળા શબ્દ સાથે સમાસ થઈ શકશે. તથા (૨) પ્રથમા, દ્વિતીયા વગેરે વિભક્તિ અંતવાળા શબ્દોનો પરિનિષ્ઠિત વિભક્તિ અંતવાળા નામની સાથે પણ સમાસ થઈ શકે છે.
સૌ પ્રથમ પરિનિષ્ઠિત વિભક્તિનો અર્થ અમે જણાવીએ છીએ : સમાસ થયા પછી અન્ય પદાર્થને અનુસરનારી જે વિભક્તિ સમાસથી ઉત્પન્ન થાય છે, તે જ વિભક્તિ વિગ્રહવાક્યમાં ઉત્તરપદને કરવામાં આવે તો તે પરિનિષ્ઠિત વિભક્તિ કહેવાશે. આ પરિસ્થિતિમાં રાજ્ઞ: પુરુષસ્ય અપત્યમ્ એ પ્રમાણે સમાસ કરતા તથા પ્રત્યયતોપે... ન્યાયથી પુરુષ શબ્દને પણ સામાસિક ષષ્ઠી
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૩૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ વિભક્તિ પ્રાપ્ત થઈ શકશે. આ પરિસ્થિતિમાં પુરુષ શબ્દથી અપત્ય અર્થનો રંગૂ પ્રત્યય મુશ્કેલીથી નિવારી શકાશે. આ પ્રમાણે પરિનિષ્ઠિત વિભક્તિવાળા નામો સાથે સમાસ કરવામાં આવશે તો સમાસના અવયવવાચક નામોને પણ તદ્ધિતના પ્રત્યયોની પ્રાપ્તિ થઈ જશે, જે ખરેખર ઇષ્ટ નથી. આથી જ અમે અર્થાત્ પૂરળ: સૂત્રના પક્ષમાં નથી.
તે જ પ્રમાણે અર્ધન પશ્વમેન શ્રીતમ્ એ પ્રમાણે અવયવ સ્વરૂપ શ્વમ શબ્દને પ્રત્યય લાગીને અર્ધપષ્યમમ્ પ્રયોગની પ્રાપ્તિ થઈ શકશે, જે અર્થાત્ પૂરત સૂત્રથી થવાની આપત્તિ આવે છે. આવી આપત્તિ ન આવે માટે જ અમે (ગ્રંથકારે) અર્ધપૂર્વક પૂરણ: એ પ્રમાણે મોટું સૂત્ર બનાવ્યું છે. જેથી અર્ધપબ્લેમ સ્વરૂપ સામાસિક શબ્દ જ સંખ્યા જેવો થશે, પરંતુ માત્ર પવૂમ શબ્દ સંખ્યા જેવો નહીં થાય.
(शन्यासानु०) सिद्धान्ते तु समुदायाद् राजपुरुषशब्दादेव प्रत्ययो भवतीति तदाद्यस्वरस्यैव वृद्धौ राजपुरुषिरितीष्टं सिद्ध्यति, तथैव प्रकृते क्रीतार्थान्वयितावच्छेदकाऽर्द्धपञ्चमत्वावच्छिन्नवाचकतापर्याप्त्यधिकरणाऽर्द्धपञ्चमशब्दादेव कप्रत्ययः समुत्पत्तुमर्हति, स च समुदाय इदानीं પશ્ચમશબ્દમાત્રચૈત્ર સચવત્તે “સર્ણય-હતેશારિષ્ટ: " [૬.૪.૩૦.] રૂચેતસૂત્રીયसङ्ख्यारूपोद्देश्यपदेन न शक्यते ग्रहीतुम्, यश्च पूरणप्रत्ययान्तः पञ्चमादिशब्दस्तत्पदग्रहणयोग्यो नाऽसौ कप्रत्ययार्थान्वयितावच्छेदकधर्मावच्छिन्नवाचकतापर्याप्त्यधिकरणमिति समुदायात् तदुत्पत्तिर्गगनकुसुमोत्पत्तीयतेतराम् ।
અનુવાદ - ઉત્તરપક્ષ :- હવે સમુદાયથી જ તદ્ધિતના પ્રત્યયની ઉત્પત્તિ થાય છે. પરંતુ સમાસના જુદાં જુદાં પદોથી તદ્ધિતના પ્રત્યયોની ઉત્પત્તિ થતી નથી. એ પ્રમાણે સિદ્ધ કરીને આચાર્ય ભગવંત પોતે જે સૂત્ર બનાવ્યું છે, એ જ યોગ્ય છે. પરંતુ અર્થાત્ પૂર: સૂત્ર યોગ્ય નથી એવું સિદ્ધ કરે છે.
સિદ્ધાન્તમાં સમુદાય સ્વરૂપ “ગપુરુષ” શબ્દથી જ તદ્ધિતનો પ્રત્યય થાય છે અને સમુદાય સ્વરૂપ સામાસિક શબ્દથી જ્યારે તદ્ધિતનો પ્રત્યય થાય છે ત્યારે સમુદાયના આદિ સ્વરની વૃદ્ધિ થતાં “રાનપુષિ” એ પ્રમાણે ઇષ્ટરૂપની સિદ્ધિ થાય છે. તે જ પ્રમાણે અહીં પણ ખરીદવા અર્થનો અન્વયિતા એવચ્છેદકધર્મ “અર્ધપખ્યમત્વ" છે. અર્થાત્ ખરીદવા અર્થને અનુસરનાર પદ “અર્ધપષ્યમ” છે. આ “અર્ધપગ્વમમ્” એ વાચક પદ છે. આથી આ પદમાં વાચકતા રહી છે. હવે “ઈપષ્યમત્વ'થી અવચ્છિન્ન થઈ છે વાચકતા જેની એવી વાચકતાથી વિશિષ્ટ એવું અધિકરણ “ગઈશ્વમ” સ્વરૂપ પદ જ છે અને આ “અર્ધપષ્યમ” શબ્દથી ખરીદવા અર્થવાળો તે પ્રત્યય ઉત્પન્ન થવા માટે યોગ્ય છે. હવે જો તમે “નર્ધા પૂરળ:” સૂત્ર બનાવશો તો માત્ર પન્કમ શબ્દ જ સંખ્યાવત્ બનશે અને તેમ થાય તો “સધ્યા ટૉશ...” (૬/૪/૧૩૦) સૂત્રથી
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
सू० १-१-४२
७३८ संध्या३५ ७६२५ ५६थी पञ्चम १०६ ४९ ७२री शशे. परंतु समुदाय १३५ "अर्धपञ्चम" २७६ A९॥ ४२माटे समर्थ थवाशे नही. पञ्चम १०६ छे, तेभ 4NE अर्थनी अन्वय થઈ શકશે નહીં તથા સમુદાયથી ખરીદવા અર્થના = પ્રત્યયની પ્રાપ્તિ એ આકાશપુષ્પ જેવી थ६४0. ॥२४13 "अर्धात् पूरणः" सूत्र मनापाथी "अर्धपञ्चम" २०६ संध्या वो थती नथी. આથી જ અમારી રચના પ્રમાણે સૂત્ર બનાવીશું તો બધું જ સંગત થઈ શકશે.
(शन्यासानु०) एवम् अर्द्धपञ्चमैः शूर्पः क्रीतमित्यर्थे "सङ्ख्या समाहारे च०" [३.१.९९.] इत्यनेनेष्टः समासोऽपि न सिद्ध्येत्, तथाहि-ऐकार्थ्यरूपसामर्थ्यसत्त्व एव कोऽपि समासो भवति, ऐकार्थ्यं नाम स्वपर्याप्त्यधिकरणघटितत्वस्वनिरूपकेतरनिरूपितशक्तिपर्याप्त्यधिकरणघटितत्वस्वग्रहप्रयोज्यग्रहविषयीभूतशक्तिपर्याप्त्यधिकरणत्वैतन्त्रितयसम्बन्धेन शक्तिविशिष्टत्वम्, 'राजपुरुषः' इत्यादौ राजत्वावच्छिनाद्यर्थनिरूपितशक्तिमादाय लक्षणसमन्वयः ।
मनुवाई :- उत्तरपक्ष :- 8ो अर्धात् पूरणः सूत्र बनाशो तो अर्धपञ्चमैः शूर्पः क्रीतम् मे अर्थमा "संख्या समाहारे च..." (3/१/८८) सूत्रथा 5ष्ट भेवो द्विगु समास. ५९ सिद्ध 25 शशे नही. हवे. सभास. न थवान ४१२१॥ ९॥ छ : ऐकार्य ३५ (सं विशेष३५) समय डोय तो ४ 05५९समास थाय छ: ऐकार्थ्य भेटवार संबंधी शतिविशिष्ट५j. ॥ ९॥ संय
प्रभारी छ : (१) स्वपर्याप्ति-अधिकरण-घटितत्वम्, (२) स्वनिरूपकेतरनिरूपितशक्तिपर्याप्तिअधिकरण-घटितत्वम्, (3) स्वग्रह-प्रयोज्यग्रह-विषयीभूतशक्तिपर्याप्ति-अधिकरणत्वम् ।
मात्र संबंधी शतिविशिष्टपशु मे ४ एकार्थ्य छ. राजपुरुष वगैरे प्रयोगोमा राजत्वथा અવચ્છિન્ન વગેરે અર્થથી ઓળખાયેલી શક્તિને ગ્રહણ કરીને લક્ષણ સમન્વય થાય છે.
(शन्यासानु०) यथा-राजत्वावच्छिन्नार्थनिरूपितशक्तिपर्याप्त्यधिकरणराजपदघटितत्वं, राजत्वावच्छिननिरूपितशक्तिनिरूपकेतरपुरुषत्वावच्छिन्ननिरूपितशक्तिपर्याप्त्यधिकरणपुरुषपदघटितत्वं राजत्वावच्छिन्ननिरूपितशक्तिग्रहप्रयोज्यो यो ग्रहो राजसम्बन्धिपुरुषत्वावच्छिन्ननिरूपितशक्तिविषयकः, तद्ग्रहविषयीभूतोक्तराजपुरुषत्वावच्छिन्नार्थनिरूपितशक्तिपर्याप्त्यधिकरणत्वमित्येतन्त्रितयमपि राजपुरुषपदे वर्तत इति तत्रास्ति निरुक्तमैकार्थ्यम्, ईदृशे चैकार्थ्ये समाससंज्ञकपदमवष्टभ्यावस्थास्यमाने एव षष्ठ्यन्तं 'राजन् ङस्' इति 'पुरुष सि' इत्यनेन सह “षष्ठ्ययत्नाच्छेषे" [३.१.७६.] इति सूत्रेण समस्यते, सर्वत्र समासस्थल ईदृशैकार्थेनाऽऽसितव्यमेव ।
અનુવાદ :- ઉત્તરપક્ષ - ઉપરોક્ત ત્રણ સંબંધથી શક્તિવિશિષ્ટ પેશ્વાર્થને રાગપુરુષ સ્વરૂપ सामासि. शा२॥ ४॥वे छे. राजत्वथा भवछिन्न सेवा अर्थथा मोगमायेदी तिविशिष्टनु अघि४२९। राज-५६ घटित छ. ॥ पडेदो संबंध थशे. राजपमा २% २१३५ अर्थने ४९॥वनारी
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૩૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ શક્તિ છે. આથી રાખત્વધર્મથી અવચ્છિન્ન એવો રાજા નામનો અર્થ છે અને આ રાજા નામના અર્થથી ઓળખાયેલી શક્તિથી વિશિષ્ટ એવું અધિકરણ રાખ પદ છે.
હવે બીજો સંબંધ જણાવાય છે : રાનત્વથી અવચ્છિન્ન એવા અર્થવડે ઓળખાયેલ શક્તિને ઓળખાવનાર અન્ય એવું પુરુષત્વધર્મથી અવચ્છિન્ન અર્થવડે ઓળખાયેલ શક્તિથી વિશિષ્ટ અધિકરણ પુરુષઃ પદ ઘટિત છે અને સ્થૂલ બુદ્ધિથી આ રીતે સમજી શકાશે. રાજાસ્વરૂપ અર્થ વડે ઓળખાયેલી શક્તિને ઓળખાવનાર અન્ય એવો પુરુષસ્વરૂપ અર્થ છે અને એ પુરુષસ્વરૂપ અર્થથી ઓળખાયેલી શક્તિવિશિષ્ટનું અધિકરણ પુરુષ પદ છે. આ જ વસ્તુને બીજી રીતે પણ જણાવી શકાય. પુરુષ સ્વરૂપ અર્થથી ઓળખાયેલી શક્તિને ઓળખાવનાર રાજાસ્વરૂપ અર્થ છે. આ પ્રમાણે નિરૂપક-નિરૂપિતભાવ ઉભય બાજુથી થઈ શકે છે.
હવે ત્રીજો સંબંધ બતાવે છે : રાખત્વથી અવચ્છિન્ન એવા અર્થથી ઓળખાયેલ શક્તિના નિશ્ચયવડે (પ્રયોજ્ય) પ્રેરિત એવો રાન સંબંધી પુરુષત્વ અવચ્છિન્ન એવા અર્થથી ઓળખાયેલ શક્તિ વિષયક જે નિશ્ચય, આવા નિશ્ચયના વિષયભૂત રાનપુરુષ: પદ બને છે. આથી ગ્રંથકાર આ જ વસ્તુને “તદ્-ગ્રહવિષયીમૂત...' પંક્તિ દ્વારા જણાવે છે. અહીં તર્ એટલે રાનપુરુષ સ્વરૂપ જે અર્થ છે, એનો નિશ્ચય કરાવનાર શક્તિ અને આ શક્તિના નિશ્ચયના વિષયભૂત એવું રાજ્ઞપુરુષત્વથી અવચ્છિન્ન એવા અર્થથી ઓળખાયેલ શક્તિવિશિષ્ટ અધિકરણ રાનપુરુષઃ પદ છે. આ પ્રમાણે આ ત્રીજો સંબંધ થયો.
આ ત્રીજા સંબંધને સ્થૂલબુદ્ધિથી આ પ્રમાણે કહી શકાય : રાજા સ્વરૂપ અર્થથી ઓળખાયેલી શક્તિના નિશ્ચયથી પ્રેરિત એવો રત્ન સંબંધી અર્થ છે. અને તે રત્ન સંબંધી અર્થ વડે ઓળખાયેલ શક્તિના નિશ્ચયવાળો રાનપુરુષ: અર્થ છે. તથા રાનપુરુષ: અર્થવડે ઓળખાયેલી શક્તિથી વિશિષ્ટ એવા અધિકરણ સ્વરૂપ રાનપુરુષ: પદ છે.
આ ત્રણેય પ્રકારના સંબંધ રાનપુરુષ પદમાં રહેલા છે. આથી કહેલું એવું પેાસ્થ્ય, રાનપુરુષ: પદમાં ઘટતું હોવાથી સમાસ થયેલ છે.
સમાસસંજ્ઞાવાળા પદોનું અવલંબન લઈને રહેલું એવું ઉપર કહેલું પેાસ્થ્ય હોતે છતે ષષ્ઠી અંતવાળું રાસઃ પદ પુરુષઃ પદની સાથે “વચયત્ના∞વે'' (૩/૧/૭૬) સૂત્રથી સમાસ થશે. જ્યાં જ્યાં સમાસ કરવાના હોય ત્યાં ત્યાં ઉપર કહેલું પાર્થ્ય જરૂરી છે.
(શવન્યાસાનુ૦ ) પ્રવૃત્તે દ્રુપશ્ચમે: સૂપ: ઋીતમિત્યર્થે ‘‘સૌંચા સમાહારે ૨૦” [રૂ.૬.૧૧.] इति समासश्चिकीर्षित:, स च शूर्पपदेन सह शख्यावाचकस्येति तदुभयसमुदयगतेनोक्तैकार्थ्येनेहापि भवितव्यं राजपुरुषादिपदगतेनेव परं पूरणप्रत्ययान्तपञ्चमादिशब्दमात्रस्यार्द्धपञ्चमशब्दघटकस्य सङ्ख्यावत्त्वे नैतत् सम्भवति, तथाहि - पञ्चमशब्दमात्रस्य सङ्ख्यावत्त्वे तस्यैव परेण शूर्पादिनाम्ना
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૪૨
७४० सह समासो भविष्यति, तस्मिंश्च पञ्चमशूर्परूपसमासात्मकसमुदाये शूर्पत्वावच्छिन्ननिरूपितशक्तिपर्याप्त्यधिकरणशूर्पपदघटितत्वस्य सत्त्वेऽपि तच्छक्तिनिरूपकेतराऽर्द्धपञ्चमत्वावच्छिननिरूपितशक्तिपर्याप्त्यधिकरणाऽर्द्धपञ्चमशब्दघटितत्वतच्छक्तिग्रहप्रयोज्यग्रहविषयीभूताऽर्द्धपञ्चमत्वविशिष्टशूर्पत्वावच्छिन्ननिरूपितशक्तिपर्याप्त्यधिकरणत्वयोः सत्त्वं नास्तीति स्पष्ट एव तदैकार्थ्यविरहः ।
અનુવાદ - ઉત્તરપક્ષ - હવે ચાલુ સૂત્ર સંબંધી પ્રકરણમાં “અર્ધપષ્ય: પૂર્વે શ્રૌતમ્” એવા અર્થમાં સંધ્યા સમાહારે ૫ (૩/૧૯૯) સૂત્રથી સમાસ કરવાને ઇચ્છાયો છે. હવે આ સમાસ સંખ્યાવાચક શબ્દનો સૂર્ણ શબ્દ સાથે કરવાને ઇચ્છાયો છે. જે સંખ્યાવાચક પદ અને પૂર્વ પદ એ બંને પદો વચ્ચે ઉપર કહેલું પાર્થ હશે તો જ સંભવી શકશે. જે પ્રમાણે રાનપુરુષ: વગેરે પદમાં પેાચ્યું હતું એવું જ રેકાર્થ અર્ધપક્વમમ્ અને પૂર્વ પદમાં પણ થવા યોગ્ય છે; પરંતુ જો ગર્ધપષ્યમ શબ્દના અવયવ એવા પન્થમ શબ્દને જ અહીં સંખ્યાવાચક માનવામાં આવશે, તો ઉપરોક્ત ઉર્ધ્વ ઘટી શકશે નહીં. Dર્થ્ય સંબંધી ત્રણમાંથી કયાં સંબંધો ઘટે છે? અને કયાં સંબંધો ઘટતા નથી? એ સંદર્ભમાં હવે ગ્રંથકાર તસ્મિન્ ૨ પશ્વમશૂઈ... પંક્તિઓ દ્વારા જણાવે છે. પશ્વમશૂર્પ સ્વરૂપ સમાસમાં શૂત્વિ અવચ્છિન્ન એવા અર્થથી ઓળખાયેલ શક્તિવિશિષ્ટ અધિકરણ સ્વરૂપ શૂઈ પદ છે, પણ સૂઈ અર્થથી ઓળખાયેલી શક્તિને ઓળખાવનાર અન્ય એવું અર્ધપષ્યત્વથી અવચ્છિન્ન એવા અર્થવડે ઓળખાયેલ શક્તિવિશિષ્ટ અધિકરણ સ્વરૂપ અર્ધપગ્નમ પદ ઘટિતત્વ નથી તેમજ સૂર્ય સ્વરૂપ અર્થથી ઓળખાયેલ શક્તિના નિશ્ચયથી પ્રેરિત એવા અર્ધપક્વમત્વથી વિશિષ્ટ એવા શૂર્પત્વ અવચ્છિન્ન અર્થથી ઓળખાયેલ શક્તિવિશિષ્ટના અધિકરણપણાનું સત્ત્વ નથી. પન્થમ શબ્દને સંખ્યા જેવો બનાવ્યો હોવાથી પ્રખ્યમથી વિશિષ્ટ પૂર્વ શબ્દ થાય છે; પરંતુ અર્ધપષ્યમથી વિશિષ્ટ શૂર્પ શબ્દ થતો નથી. આથી ખ્યમ અને સૂર્ય વચ્ચે કાશ્મનો વિરહ સ્પષ્ટ હોવાથી દ્વિગુસમાસ થઈ શકશે નહીં. મર્ધાતુ પૂર: સૂત્ર બનાવશો તો આ આપત્તિ આવે છે, એને બદલે અર્ધપૂર્વક પૂરળ: સૂત્ર બનાવશો તો કોઈ આપત્તિ નહીં આવે.
(श०न्यासानु०) न च पञ्चमशूर्परूपसमुदाये शूर्पत्वावच्छिन्ननिरूपितशक्तिपर्याप्त्यधिकरणशूर्पपदघटितत्वस्येव शूर्पार्थशक्तीतरपञ्चमत्वावच्छिन्नार्थनिरूपितशक्तिपर्याप्त्यधिकरणघटितत्वशूर्पार्थ-निरूपितशक्तिग्रहप्रयोज्यग्रहविषयीभूतपञ्चमशूर्पार्थनिरूपितशक्तिपर्याप्त्यधिकरणत्वयोरपि सत्त्वादैकार्थ्यमस्त्येवेति वाच्यम्, अर्द्धपञ्चमशूर्पात्मकसमुदायनिष्ठाऽर्द्धपञ्चमशूर्पार्थनिरूपिता शक्तिरेव प्रकृते अर्द्धपञ्चम-शूर्पार्द्धपञ्चमशब्दार्थनिरूपितशक्तीनां ग्रहैः प्रयोज्यस्य ग्रहस्य विषयीभूता न तु पञ्चमशूर्पार्थनिरूपितशक्तिरिति तृतीयसम्बन्धस्य विघटनया पञ्चमशूर्पात्मकसमुदाये ऐकार्थ्यस्य दुर्घटत्वात् ।
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪૧
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ અનુવાદઃ-પૂર્વપક્ષ - આપના કહેવા પ્રમાણે ગઈશ્વમ અને પૂર્વ શબ્દ વચ્ચે દેવાર્થ હોવાથી સમાસ થઈ શકે છે, પણ અમે તો કહીએ છીએ કે પશ્વમશૂર્ણ સ્વરૂપ સમુદાયમાં પણ ઉપરોક્ત ત્રણેય સંબંધો ઘટતા હોવાથી પ્રેરાä ઘટે જ છે. આથી પશ્વમશૂમનો પણ સમાસ થઈ શકશે. ત્રણેય સંબંધો આ પ્રમાણે ઘટે છે : શૂત્વિથી અવચ્છિન્ન એવા અર્થથી ઓળખાયેલી શક્તિવિશિષ્ટનું અધિકરણ પૂર્વ પદ છે જ તથા પૂર્વ અર્થની શક્તિથી અન્ય એવી પંખ્યમત્વથી અવચ્છિન્ન એવા અર્થથી ઓળખાયેલ શક્તિ-વિશિષ્ટનું અધિકરણ પશ્વમત્વપદ છે જ, તેમજ સૂર્ણ સ્વરૂપ અર્થથી ઓળખાયેલ એવા શક્તિના નિશ્ચયથી પ્રેરિત એવા નિશ્ચયના વિષયભૂત પષ્યમચૂર્ણ સ્વરૂપ અર્થવડે ઓળખાયેલ શક્તિવિશિષ્ટના અધિકરણ સ્વરૂપ શ્વમશૂઈ પદ છે જ. આ પ્રમાણે કહેલા એવા રેકોર્ડ્ઝનું સત્ત્વ હોવાથી પગૂમસૂર્ય વચ્ચે સમાસ થશે જ. આથી અર્ધાત્ પૂરણ: સૂત્ર બનાવીશું તો કોઈ આપત્તિ નથી.
ઉત્તરપક્ષ :- આપના કહેવા પ્રમાણે પશ્વમશૂઈ શબ્દમાં ઉર્ધ્વ ઘટતું હોવાથી સમાસ થઈ શક્યો છે, તે બરાબર નથી. અમારા ચાલુ પ્રકરણમાં અર્ધપશ્વમશૂíત્મ સમુદાયમાં રહેલી અર્ધપશ્વમશૂઈ અર્થવડે ઓળખાયેલી શક્તિ જ આવશ્યક છે; પરંતુ પશ્વમશૂર્ણ સ્વરૂપ અર્થથી ઓળખાયેલી શક્તિ આવશ્યક નથી. આ પ્રમાણે ત્રીજો સંબંધ ઘટતો ન હોવાથી તમારા કહેવા પ્રમાણે પશ્વમશૂર્ણ સ્વરૂપ સમુદાયમાં પાર્ગે મુશ્કેલીથી ઘટી શકશે. સંખ્યા જેવો પ્રખ્યમ શબ્દ નથી થતો, પરંતુ અર્ધપક્વમ શબ્દ થાય છે તથા (૩/૧/૯૯) સૂત્રથી સંખ્યાવાચક નામ જ અન્ય નામ સાથે તદ્ધિત પ્રત્યયના વિષયમાં દ્વિગુસમાસ પામે છે. જયારે તમારા કહેવા પ્રમાણે સૂત્ર બનાવીશું તો માત્ર પશ્વમ શબ્દ જ સંખ્યાવાચક બનશે તેથી વાä અસંભવિત જ છે.
(शब्न्यासानु०) अभ्युपेत्यवादेऽपि पञ्चमशूर्पशब्दे समासत्वेऽप्यर्द्धपञ्चमशूर्पात्मकसमुदायात् स्याद्युत्पत्तेरसम्भवो दोषः, तथाहि-इदानीं (पञ्चमशब्दमात्रस्य सङ्ख्यावत्त्वेन पञ्चमशूर्पस्य समाससंज्ञकत्वे) अर्द्धपञ्चमशूर्पात्मकसमूहे अर्द्धपञ्चम-पञ्चमशूर्पशब्दौ समाससंज्ञकावन्तःप्रविष्टौ, समूहोऽर्द्धपञ्चम-शूर्पशब्दस्तु न कथञ्चित् समाससंज्ञक इति तत्समूहेऽर्थवत्ताया विरहेण "अधातुविभक्तिवाक्यमर्थवन्नाम" [१.१.२७.] इत्यनेन नामत्वाप्राप्तौ स्याद्युत्पत्तेरसम्भवः, नामसंज्ञासूत्रे हि अर्थपदेनाभिधेयार्थो गृह्यते, स च स्वार्थ-द्रव्यादिस्वरूपो घट-पटादिशब्दैरसमस्तै राजपुरुषादिशब्दैः समस्तैश्च प्रतीयते, समासे खलु विशिष्टार्थनिरूपिता शक्तिः शाब्दिकैरभ्युपेयमाना स्वज्ञानं द्वारीकृत्यार्थाभिधाने पर्याप्नोतीति सिद्धान्तः, अयमिदानीमर्द्धपञ्चमशूर्पात्मकः शब्दः समासात्मको नास्तीति समासादिवृत्तित्वव्याप्यया विशिष्टार्थनिरूपितया शक्त्या राजपुरुषा-दिरिव नालिंङ्गयते, शक्तिग्राहकाणां तादृशकोषादीनां चाभावेन घटपटादिरिव च न कतमयाऽपि शक्त्याऽऽलिङ्ग्यत इति तत्र स्थितः शक्त्यभावोऽर्थाभावनिरूपित-व्याप्तिभाक् स्वज्ञानेनार्थाभावमनुमापयन्नर्थाभाव
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૪૨
૭૪૨
व्यापकं नामत्वाभावमपि समूलघातं विहन्यादिति नामत्वरहितोऽर्द्धपञ्चमशूर्पशब्दः स्वस्मात् परं स्यादिमेव कथमुत्पादयितुमीशीतेति सूक्ष्मं चक्षुर्निःक्षिप्यतां प्रेक्षावद्भिः । इत्थं निराकृतः ‘अर्द्धात પૂરળ:' કૃતિ ન્યાસઃ ।
અનુવાદ :- ઉત્તરપક્ષ :- આપના કહેવા પ્રમાણે ર્ધાત્ પૂરળ: સૂત્ર માનો કે અમે સ્વીકારી લઈએ તો પશ્વમશૂર્વસ્વરૂપ સમાસની પ્રાપ્તિ (૩/૧/૯૯) સૂત્રથી થઈ શકશે. પશ્વમ શબ્દ સંખ્યા જેવો બન્યો હોવાથી (૩/૧/૯૯) સૂત્રથી સમાસ થઈ શકશે. આ બધું થવાં છતાં પણ અર્ધપશ્વમશૂર્પ સ્વરૂપ સમુદાયથી તો સ્વાતિની વિભક્તિની ઉત્પત્તિ થઈ શકશે જ નહીં, આથી અસંભવદોષ આવશે. આ અસંભવદોષ આ પ્રમાણે આવે છે : હવે માત્ર પશ્વમ શબ્દ જ સંખ્યા જેવો થવાથી પશ્વમશૂર્પ શબ્દ જ સમાસસંજ્ઞા-વાળો થશે. આ પરિસ્થિતિમાં અર્ધપશ્વમશૂર્વસ્વરૂપ સમૂહમાં સમાસસંજ્ઞાવાળા બે શબ્દ થઈ શકશે. ક્યાંતો અર્ધપશ્વમ શબ્દ સમાસસંજ્ઞાવાળો થઈ શકશે અથવા તો પશ્વમશૂર્પ શબ્દ સમાસસંજ્ઞાવાળો થઈ શકશે; પરંતુ સમૂહ સ્વરૂપ અર્ધવત્વમશૂર્પ શબ્દ તો કોઈપણ પ્રકારે સમાસસંજ્ઞાવાળો થઈ શકશે નહીં. આથી સમૂહસ્વરૂપ અર્ધવત્વમશૂર્પ શબ્દમાં અર્થવાપણાંનો વિરહ થાય છે તથા અર્થવાપણાંનો વિરહ થવાથી જ ‘“અધાતુવિભક્તિ’... (૧/ ૧/૨૭) સૂત્રથી નામસંજ્ઞાની અપ્રાપ્તિ થવાથી સ્થાવિ વિભક્તિની ઉત્પત્તિનો અસંભવ થાય છે. નામસંજ્ઞાના સૂત્રમાં અર્થપદથી અભિધેયસ્વરૂપ અર્થ ગ્રહણ કરાય છે. અને સ્વાર્થ, દ્રવ્ય વગેરે સ્વરૂપ અર્થ, ઘટ, પટ વગેરે નહીં સમાસ પામેલા શબ્દોવડે તથા સમાસ પામેલા રાનપુરુષ વગેરે શબ્દોવડે જણાય છે. સમાસમાં ખરેખર વિશિષ્ટ અર્થથી ઓળખાયેલી એવી શક્તિ શબ્દવાદીઓવડે સ્વીકારાય છે. જે સમાસમાં રહેલા પદોના અર્થના બોધને દ્વાર કરીને (વ્યાપારવાળી થઈને) અર્થના અભિધાનમાં પ્રાપ્ત થાય છે, એ પ્રમાણેનો સિદ્ધાન્ત છે. હવે તમારા કહેવા પ્રમાણે સૂત્ર બનાવવામાં આવે તો અપશ્વમશૂર્વસ્વરૂપ શબ્દ સમાસ સંબંધી નથી. આથી સમાસ વગેરે વૃત્તિને વ્યાપ્ય એવી વિશિષ્ટ અર્થ વડે ઓળખાયેલ શક્તિ જે પ્રમાણે રાપુરુષ વગેરે શબ્દોમાં હોય છે એવી શક્તિ અર્ધપશ્વમશૂર્વ શબ્દમાં નથી.
બીજુ શક્તિનો નિર્ણય ક૨ના૨ા ઉપમાન, કોષ વગેરેનો અભાવ હોવાથી પણ અવશ્વમશૂર્પ શબ્દમાં રહેલી શક્તિનો નિર્ણય થઈ શકતો નથી. જે પ્રમાણે ઘટ, પટ વગેરેના અર્થની શક્તિનો નિર્ણય કોષ વગેરેથી થઈ શકે છે એવો શક્તિનો નિર્ણય અર્ધપમશૂર્વ શબ્દમાં કોષ વગેરેથી થઈ શકતો નથી. આથી સમૂહ સ્વરૂપ આ અર્ધપશ્વમશૂર્વ શબ્દમાં અર્થના અભાવથી ઓળખાયેલી વ્યાપ્તિને ભજનારો એવો શક્તિનો અભાવ થશે. જુદાં જુદાં પદોના જ્ઞાનથી અર્થના અભાવનું અનુમાન કરાતો અર્થાભાવ છે અને આ અર્થાભાવને વ્યાપક એવા નામત્વનો અભાવ છે. આથી આ અર્થાભાવ નામત્વના અભાવને પૂર્ણ રૂપથી ઉખેડવાની ક્રિયાને હણે છે
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ અર્થાત્ નામત્વના અભાવને જ કરે છે. હવે નામત્વથી રહિત થયેલ એવો અર્ધપગ્વમશૂઈ શબ્દ પોતાનાથી પર સ્થાતિ વિભક્તિની ઉત્પત્તિ કરવા માટે કેવી રીતે સમર્થ થશે? જો ગર્વપશ્વમશૂઈ શબ્દમાં અર્ધાભાવ નક્કી થાય છે, તો અર્ધાભાવને વ્યાપક એવો નામત્વનો અભાવ પણ એ જ શબ્દમાં પ્રાપ્ત થશે. આથી નામસંજ્ઞાના અભાવમાં યાદિ વિભક્તિ આવશે નહીં. આ પ્રમાણે બુદ્ધિશાળીઓએ સૂક્ષ્મદષ્ટિને ધારણ કરવી જોઈએ. આમ કર્ધાત્ પૂર: સૂત્ર અમારાવડે. નિરાકરણ કરાયું.
(श०न्यासानु०) अथाऽव्याप्त्यतिव्याप्ती अविकलं सृजन्नुक्तन्यासः क्रियतामुपेक्षालक्ष्यः, परमर्धात्मकं पूर्वं पदं यस्येत्यर्द्धपूर्वपदशब्देन गृह्यमाण एवार्थो यदि न्यासान्तरेणापि लघीयसा प्रतीयेत का नाम तदा तस्योपेक्षावृत्तिः ? तच्च न्यासान्तरम् "अर्द्धपूर्वः पूरणः" इति, शब्दशास्त्रे हि प्रायेण शब्दानामेव तत्तत्सूत्रैरतिदेशः प्रदर्शित इति सङ्ख्यावत्त्वमपि तेषामेव युक्तमतिर्देष्टुम्, एवं हि शब्दात्मकमेव पूर्वं न्यासीयपूर्वशब्देन ग्रहीष्यते, करिष्यते च पदशब्दघटितेन अर्द्धात्मकं पूर्वपदं यस्येत्यर्थं बोधयता "अर्द्धपूर्वपदः पूरणः" इति न्यासेनेव क्रियमाणाऽतिदेशानामर्द्धपञ्चमादिशब्दानामनेनापि लघीयसा न्यासेनाऽतिदेश इति किमर्था तदुपेक्षेति चेद् ?
અનુવાદ - પૂર્વપક્ષ - જો ગર્ધાત્ પૂરણ: સૂત્ર બનાવવામાં આવે તો અવ્યાપ્તિ અને અતિવ્યાપ્તિ દોષ આવે છે, તેથી એવા સૂત્રની ભલે ઉપેક્ષા કરાય; પરંતુ નર્ધ સ્વરૂપ પૂર્વ જેને છે એ પ્રમાણેનો અર્થ અર્ધપૂર્વપદ્રઃ પૂર: સૂત્રના અર્ધપૂર્વપટ્ટઃ શબ્દવડે ગ્રહણ કરાય છે. પરંતુ તેવો જ અર્થ બીજા નાના સૂત્રથી જણાવાની શક્યતા હોય તો તેની ઉપેક્ષા શા માટે કરાવી જોઈએ? અર્થાત્ નાના સૂત્રથી એવો જ અર્થ જણાતો હોય તો નાનું સૂત્ર જ બનાવવું જોઈએ. અને તે નાનું સૂત્ર આ પ્રમાણે છે : “અર્ધપૂર્વક પૂર: ” શબ્દશાસ્ત્રમાં ઘણું કરીને શબ્દોનો તે તે સૂત્રોવડે અતિદેશ બતાવાયો છે. આથી સંખ્યાવાનપણું પણ શબ્દોનું જ અતિદેશ કરવા માટે યોગ્ય છે. હવે સૂત્રમાં જો પૂર્વપન્ને બદલે પૂર્વ શબ્દ લખવામાં આવશે તો પૂર્વ શબ્દવડે પૂર્વમાં રહેલુ એવું શબ્દ સ્વરૂપ જ ગ્રહણ કરી શકાશે. જે પ્રમાણે અર્ધપૂર્વપદ્રઃ પૂરણ: સૂત્રથી સ્વરૂપ પૂર્વપદ જેમાં છે, એવો બોધ કરાશે, એવો જ બોધ મધપૂર્વ: પૂર: સૂત્રમાં રહેલા કર્ધપૂર્વ શબ્દથી પણ થઈ શકશે.
આ પ્રમાણે નાના સૂત્રથી પણ ગઈશ્વમ વગેરે શબ્દોમાં સંખ્યાવાનપણાંનો જો અતિદેશ થઈ શકતો હોય તો તેવા સૂત્રની ઉપેક્ષા શા માટે કરી છે ? _(श०न्यासानु०) उच्यते-तथान्यासे अर्द्धशब्दात् परतया स्थितस्य पूरणप्रत्ययान्तस्य पञ्चमादिशब्दस्यैव सङ्ख्यावत्त्वं स्यान्न तु समग्रस्यार्द्धपञ्चमशब्दस्येति “अर्द्धात् पूरणः" इति
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
सू० १-१-४२
७४४ न्यासपक्षे इवास्मिन् पक्षेऽपि समग्रस्य सङ्ख्यावत्त्वाभावमूलौ कप्रत्ययसमासौ न सिद्ध्येतामित्यव्याप्तिः, अर्द्धन पञ्चमेन क्रीतमित्याद्यर्थे समासानवयवस्यापि पञ्चमादिशब्दस्य सङ्ख्यावत्त्वेन कप्रत्ययसमासयोरापत्तिरित्यतिव्यामिश्चाऽऽपतेतामिति "अर्द्धपूर्वः पूरणः" इति न्यासोऽप्युपेक्ष्यते।
अनुवाई :- उत्त२५ :- अर्धपूर्वः पूरणः - २॥ प्रमाणेनुं सूत्र बनाम सावशे तो अर्ध शथी पछी २डेसा पू२९।प्रत्ययान्तवाणा पञ्चम वगेरे शमा ४ संध्यावाणा५j थशे; परंतु संपू[ सेवा अर्धपञ्चम शनुं संध्या५j नही थाय. वे संपू मेवो अर्धपञ्चम શબ્દ સંખ્યા જેવો ન થવાથી ખરીદવા અર્થનો પ્રત્યય તેમજ સમાસ સિદ્ધ થશે નહીં. આથી अर्धात् पूरणः सूत्र पक्षमा प्रभारी सव्याप्ति मावती ता, मे ४ प्रमाणे अर्धपूर्वः पूरणः सूत्र બનાવતાં પણ અવ્યાપ્તિ આવશે. તેમજ અર્ધપગ્યેમેન શ્રીતમ્ વગેરે અર્થમાં સમાસના અનવયવ સ્વરૂપ પમ વગેરે શબ્દોનું પણ સંખ્યાવાળાપણું થવાથી પવૂમમાં જ પ્રત્યય અને સમાસની आपत्ति सावशे, माथा. अतिव्याप्तिहोष सावशे. भाटे ४ अर्धपूर्वः पूरणः से प्रभागेन। सूत्रनी ઉપેક્ષા કરાય છે
अर्धपूर्वःनो अर्थ समास संबंधी पूर्वपदभ २३दो अर्ध श६ ॥ भाटे नथी. थतो ? मेन। અનુસંધાનમાં જણાવવાનું કે, સમાસ સંબંધી પદો હોય તો તેની ઉત્તરપદસંજ્ઞા અને પૂર્વપદસંજ્ઞા પડે છે; તે સિવાય માત્ર પૂર્વ અને ઉત્તરનો અર્થ પૂર્વપદ અને ઉત્તરપદ જ થઈ શકે એવો નિયમ नथी. साथी अर्धपूर्वः पूरणः सूत्राथी ५९भतिव्याप्ति अने अव्याप्ति सावे ०४ छे.
(शन्यासानु०) ननूपदाऽव्याप्त्यतिव्याप्ती उभावपि लघीयोन्यासौ "अर्द्धात् पूरणः" "अर्द्धपूर्वः पूरणः" इत्येवमूहितौ त्वं पर्यहासीः, परं ते प्रदर्शिते अव्याप्त्यतिव्याप्ती सूक्ष्मं विमृष्टे न क्षमेते इहोपस्थातुम्, तथाहि-यथा "अजादिभ्यो धेनोः" [६.१.३४.] "ब्राह्मणाद्वा" [६.१.३५.] इत्यादौ 'अजादिभ्यः' इत्यादौ पञ्चमी निर्दिश्य धेनोः प्रत्ययो विहितः, तत्र "पञ्चम्या निर्दिष्टे परस्य" [७.४.१०४.] इति परिभाषया सत्यां व्यवस्थायां व्यवहिते धेनुशब्दे नोत्पद्यते प्रत्ययः, किन्तु प्रत्ययविधानावधित्वं सूत्रीयोद्देश्यतया 'अजधेनु' रूपसमुदाये एव वर्तते न तु केवले धेनौ, अत एव तत्समुदायात् प्रत्ययो-त्पत्तौ तदाऽऽद्यस्वरस्यैव वृद्धौ ‘आजधेनविः' इति प्रयोगो युज्यते, इतरथा (अजादेः परस्य धेनोरेवोद्देश्य-तया प्रत्ययविधानावधित्वाङ्गीकारे) 'अजधैनविः' इत्यनिष्टमापद्येत, तथैव "अर्द्धात् पूरणः" इति न्यासेऽपि व्यवहितस्य पूरणप्रत्ययान्तस्योद्देश्यकोट्यन्तःपातित्वं "पञ्चम्या निर्दिष्टे०" [७.४.१०४.] इत्येतद्बलमास्थायाऽपहियते चेदपहियताम्, सङ्ख्यावत्त्वातिदेशोद्देश्यत्वस्य अर्द्धपञ्चमादिसमुदायादपहारस्तु न युक्त
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ इति समुदायस्य तस्य सङ्ख्यावत्तयेष्टौ कप्रत्ययसमासौ निर्बाधं सेत्स्यत एवेत्यव्याप्तिः सुखं विहन्येत।
અનુવાદ - પૂર્વપક્ષ:- અર્ધાત્ પૂરણ તથા અર્ધપૂર્વક પૂર: એ પ્રમાણે સૂત્ર બનાવવાથી આપે અતિવ્યાપ્તિ અને અવ્યાપ્તિ દોષો આપેલ હતા, એ પ્રમાણે તમે અમારી મશ્કરી કરી હતી, પરંતુ સૂક્ષ્મ રીતે વિચારતાં અહીં બતાવેલી અતિવ્યાપ્તિ અને અવ્યાપ્તિ દોષો ઉપસ્થિત થઈ શકે તેમ નથી. તે આ પ્રમાણે છે : “મનાદ્રિો ધેનો” (૬/૧/૩૪) સૂત્ર તથા “વ્રીહિત્િ વા” (૬/૧/ ૩૫) આ બંને સૂત્રોમાં પંચમીથી પર ધેનું શબ્દથી તદ્ધિતના પ્રત્યયનું વિધાન છે. ત્યાં “પુષ્પા , નિદ્વિરે પરી” (૭/૪/૧૦૪) પરિભાષાથી ધેનુ શબ્દથી પર તદ્ધિતના પ્રત્યયની ઉત્પત્તિ થઈ નથી; પરંતુ પ્રત્યય વિધાન સંબંધી તે સૂત્રમાં ઉદ્દેશ્યપણાંથી નિધનો સ્વરૂપ સમુદાયથી તદ્ધિતનો પ્રત્યય ઉત્પન્ન થાય છે તથા સમુદાયથી પ્રત્યયની ઉત્પત્તિ થયે છતે સમુદાયના જ આદિસ્વરની વૃદ્ધિ થવાથી માનધનવિ: પ્રયોગની સિદ્ધિ થાય છે. જો અનાદિથી પર રહેલા બે શબ્દને સૂત્રના ઉદ્દેશ્ય તરીકે સમજવામાં આવત તો માત્ર ધેનુ શબ્દથી તદ્ધિતના પ્રત્યયની ઉત્પત્તિ થતાં મગધનવિઃ એ પ્રમાણે અનિષ્ટ પ્રયોગની પ્રાપ્તિ થાત.
એ જ પ્રમાણે અહીં પણ કર્ધાત્ પૂરત સૂત્ર બનાવવામાં આવે તો (૭/૪/૧૦૪) પરિભાષાસૂત્રની સહાય લઈને માત્ર પૂરણપ્રત્યયાન્ત નામને જ સંખ્યા જેવું ગણી શકાશે નહીં; પરંતુ અર્ધ અને પૂરણ-પ્રત્યયાત્તવાળું નામ એ બેના સમુદાયમાં જ સંખ્યાવતુપણાનો અતિદેશ થઈ શકશે તથા સમુદાયનું સંખ્યાવતુપણું થવાથી ઇષ્ટ એવો જ પ્રત્યય અને સમાસ પણ સમુદાય સંબંધી જ થઈ શકશે. આથી આપે જે અવ્યાપ્તિ વગેરે દોષ બતાવેલ હતા, તેને સુખેથી દૂર કરી શકાય છે.
(शन्यासानु०) अर्ध शब्दात् परस्य समासानवयवस्य पञ्चमादिशब्दस्य सङ्ख्यावत्त्वातिव्याप्तिरपि न सम्भवति, तथाहि-वृत्तिघटकादर्द्धशब्दात् परस्य पञ्चमादेः सङ्ख्यावत्त्वेन कप्रत्ययः समासो वा तव विधानलक्ष्यः, तत्र तद्धितप्रत्ययस्य स्वार्थान्वयितावच्छेदकधर्मावच्छित्रवाचकतापर्याप्त्यधिकरणादेवोत्पत्तेः सिद्धान्तितत्वादर्द्धशब्दपूरणप्रत्ययान्तयोरसमासेन स्थितिदशायां कप्रत्ययार्थान्वयिनोऽर्थस्यार्द्धत्वविशिष्टपञ्चमादिरूपस्य वाचकं किमपि नाम नास्तीति सुतरां कप्रत्ययो नोत्पत्स्यते । समासोऽप्यचिरोक्ते समाससंज्ञकपदमवष्टभ्यैकार्थेऽवस्थास्यमाने एव भवतीति प्रकृते पञ्चमादिशब्दमात्रस्य सङ्ख्यावत्त्वेन तस्यैव पदान्तरेण शूर्पादिना समासो वक्तव्यः, सोऽपि पञ्चमाद्यर्थनिरूपितशक्तिग्रहप्रयोज्यग्रहविषयीभूतार्द्धपञ्चमशूपार्थनिरूपितशक्तिपर्याप्त्यधिकरणत्वस्यैकार्थ्यघटकस्यार्द्ध शब्दाऽघटिते पञ्चमशूर्पादिशब्दे विरहेणैकार्थ्याभावान्न भविष्यतीत्यतिव्याप्तिरपि विहन्येत ।
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૪૨
૭૪૬ અનુવાદ - પૂર્વપક્ષ :- ૩અર્ધ શબ્દથી પર રહેલા સમાસના અનવયવ સ્વરૂપ પવૂમ વગેરે શબ્દમાં સંખ્યાવતુપણાનો અતિરેશ થવાથી અતિવ્યાપ્તિદોષ આવે છે, એ પ્રમાણે આપ જે કહો છો એ પણ સંભવિત નથી અર્થાત્ અર્થાત્ પૂરણ: સૂત્ર બનાવીશું તો માત્ર પખ્યમ વગેરે શબ્દો જ સંખ્યા જેવા થશે. આથી પશ્વમ અને પૂર્વનો સમાસ થશે તથા પશ્વમ શબ્દથી ખરીદવા અર્થનો * પ્રત્યય થશે; પરંતુ અર્ધપષ્યમ શબ્દ સંખ્યા જેવો ન થવાથી જ પ્રત્યય અને સમાસની પ્રાપ્તિ ઉર્ધપગૂમ શબ્દના નિમિત્તે ન થવાથી અતિવ્યાપ્તિ આવે છે.
આપના કહેવા પ્રમાણે આ અતિવ્યાપ્તિદોષ સંભવતો જ નથી. તે આ પ્રમાણે : સમાસના અવયવ સ્વરૂપ મર્ધ શબ્દથી પર રહેલ એવા પશ્વમ વગેરે શબ્દમાં જ સંખ્યાનો અતિદેશ થાય છે. એ પ્રમાણે અર્ધપશ્વમ સ્વરૂપ સંખ્યાવાચક શબ્દથી પ્રત્યય અને સમાસ થાય છે એવું તમારું વિધિનું લક્ષ્ય છે. એટલે કે તમે ગર્ધપષ્ય સ્વરૂપ સંખ્યાવાચક શબ્દથી જ પ્રત્યય અને સમાસની વિધિ ઇચ્છો છો. આના અનુસંધાનમાં અમે જણાવીએ છીએ કે, તદ્ધિત પ્રત્યયનો સ્વભાવ જ એવો છે કે અર્થવાનની વાચતા જે શબ્દમાં રહી હોય તે, વાચકતાથી વિશિષ્ટ એવા અધિકરણ સ્વરૂપ શબ્દથી ઉત્પન્ન થાય છે. દા.ત. રીંગપુરુષ સ્વરૂપ અર્થ તથા તે અર્થવાળો રાનપુરુષ શબ્દ થશે. આથી રાનપુરુષ સ્વરૂપ અર્થની વાચતા રાનપુરુષ સ્વરૂપ શબ્દમાં આવશે. આમ વાચકતાથી વિશિષ્ટ એવા અધિકરણ સ્વરૂપ રાનપુરુષ શબ્દથી તદ્ધિતનો પ્રત્યય ઉત્પન્ન થાય છે એવો સિદ્ધાન્ત હોવાથી અર્ધ શબ્દ અને પૂરણપ્રત્યયાત્તવાળો શબ્દ જો અસમાસમાં હશે તો તદ્ધિતના પ્રત્યયની ઉત્પત્તિ અથવા તો સમાસ થઈ શકશે નહીં. કારણ કે 5 પ્રત્યયની ઉત્પત્તિ માટે ગર્ધત્વ ધર્મથી વિશિષ્ટ એવા પગૂમ વગેરે સ્વરૂપ અર્ધપગૂમ વગેરે શબ્દો વાચક તરીકે જણાશે નહીં. માત્ર વાચક તરીકે પન્થમ શબ્દ જ જણાઈ શકશે. આથી તે પ્રત્યયની ઉત્પત્તિ અર્ધપગ્નમથી થઈ શકશે નહીં.
સમાસ પણ વિલંબ વગર બોલાયેલા સમાસસંજ્ઞાવાળા પદોનું આલંબન લઈને થયે છતે જ થાય છે. હવે જો પશ્વમ વગેરે શબ્દમાત્રનું સંખ્યાવતુપણું થાય તો તે પશ્વમ શબ્દનો જ અન્યપદ સૂર્ણ શબ્દ સાથે સમાસ થવા યોગ્ય થશે; પરંતુ પશ્વમશૂઈ વગેરે શબ્દોમાં ઇષ્ટ એવું પાર્ગે થતું નથી. આમ ઘાર્થનો અભાવ હોવાથી પ્રખ્યમચૂર્ણ સ્વરૂપ સમાસ થઈ શકશે નહીં. આ સંબંધમાં અમે આ પ્રમાણેનું કારણ જણાવીએ છીએ : પવૂમ વગેરે અર્થથી ઓળખાયેલી શક્તિના નિશ્ચયથી પ્રેરિત એવો અર્ધપર્વન-સૂર્ણ સ્વરૂપ અર્થ થાય તો એવા ગઈશ્વમ શબ્દ સાથે પૂર્વ શબ્દનો સમાસ થઈ શકશે. આ જ અર્થને જણાવનારી પંક્તિઓ ન્યાસમાં લખી છે. જો મર્ધાત્ પૂર: સૂત્ર બનાવવામાં આવશે અને અર્ધપશ્વમ શબ્દને સંખ્યા જેવો થાય છે એવું નહીં માનો તો ખ્યમ વગેરે અર્થથી ઓળખાયેલી શક્તિના નિશ્ચયથી પ્રેરિત એવો અર્ધપગ્વમશૂઈ
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४७
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ સ્વરૂપ અર્થ થશે અને એવા અર્થથી ઓળખાયેલી શક્તિવિશિષ્ટનું અધિકરણ અર્ધપક્વમશૂર્પ શબ્દ થશે. આ ગઈશ્વમશૂર્પ શબ્દમાં ઉર્થના ઘટક એવા બે પદો છે. (૧) ગઈશ્વમ અને (૨) પૂર્વ શબ્દ; પરંતુ જો પબ્લમ વગેરે અર્થથી ઓળખાયેલી શક્તિનો નિશ્ચય હશે તો હેર્ઝના ઘટક એવા ગઈશ્વમ શબ્દમાં કર્ધ શબ્દ અઘટિત હોવાથી માત્ર પગૂમપૂર્વ શબ્દમાં છેવાર્શનો અભાવ થવાથી સમાસ જ થશે નહીં. માટે અતિવ્યાપ્તિ દોષ પણ આવતો નથી.
(श०न्यासानु०) एवमाचार्येणावयविवाचकेन सहावयववाचकानां समासविधित्सयाऽपराऽधरोत्तराणामिव पूर्वशब्दस्यापि "पूर्वापराधरोत्तरमभिन्नेनांशिना" [३.१.५२.] इति समाससूत्रे निवेशं कुर्वता स्पष्टमेवाऽवयवत्वेन वाचकता तस्याऽभ्युपेता, कोषैरपि च सा प्रतीयत इति तन्मार्गमनुसृत्य "अर्द्धपूर्वः पूरणः" इति न्यासकल्पे अर्द्धशब्दः पूर्व आद्यवयवो. यस्येत्यर्थकरणे "अर्द्धपूर्वपदः पूरणः" इति न्यासपक्ष इवाऽव्याप्त्यतिव्याप्ती न भविष्यतः । एवं च सति कथमेतौ लघीयोन्यासावुपेक्ष्यते इति चेद् ?
અનુવાદ :- પૂર્વપક્ષ :- કદાચ તમે એમ કહેશો કે અર્ધપૂર્વ: પૂરક આવું સૂત્ર બનાવીશું તો એનાથી અર્ધ પૂર્વમાં છે અને પૂરણપ્રત્યયાત્ત નામ અંતમાં છે એવો બોધ નહીં થાય. આથી
શબ્દ એ કર્ધપક્વમ શબ્દનો અવયવ જ છે અર્થાત્ ગઈ શબ્દમાં અવયવપણાંથી જ વાચકતા આવે છે એવું કેવી રીતે જણાય? એના અનુસંધાનમાં અમે જણાવીએ છીએ કે તમારાવડે જ (આચાર્ય ભગવંતશ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યવડે) અવયવી એવા વાચકની સાથે અવયવ વાચકોનો સમાસ ઈચ્છાયો છે. આથી જ માર, અધર, સત્તર વગેરે શબ્દોની જેમ પૂર્વ શબ્દમાં પણ “પૂર્વાપર - ધરોત્તર....” (૩/૧/પ૨) સૂત્રથી અવયવપણાંથી વાચકતા સ્વીકારાયેલી છે તથા કોષોવડે પણ અવયવપણાંથી વાચકતા જણાય જ છે. આથી એ માર્ગને અનુસરીને અર્ધપૂર્વક પૂર: એવા સૂત્રના પક્ષમાં પણ અર્ધપૂર્વનો અર્થ “અર્ધપૂર્વપદ છે જેને” એવો કરી શકીશું અને આવો અર્થ જ થઈ શકે તો અર્ધપૂર્વપદ્રઃ પૂર: સૂત્રથી જે અર્થની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે, તે જ અર્થની પ્રાપ્તિ અર્ધપૂર્વ: પૂરા થી પણ થઈ શકશે. આથી અવ્યાપ્તિ અને અતિવ્યાપ્તિ દોષો સંભવશે નહીં. આ પ્રમાણે પરિસ્થિતિ હોતે છતે તમે શા માટે નાના સૂત્રની ઉપેક્ષા કરો છો ?
(शन्यासानु०) उच्यते-तद्धितप्रत्ययः स्वार्थान्वयिवाचकनाम्नः परीभूयोत्पद्यत इति हि तव मम च मतम्, तथा च अज-धेनुशब्दयोरसमासतया स्थितौ अजधेनुरूपविशिष्टार्थस्य वाचकं नाम तत्र नोपलभ्यतेत्यकामेनाऽपि "अजादिभ्यो धेनोः" [६.१.३४.] इत्यादिना समासात्मकसमुदायादेव तद्धितप्रत्यय उत्पाद्यतेति तत्र प्रत्ययोद्देश्यत्वं पञ्चम्यन्तपदबोध्यघटिते 'अज़धेनु' प्रभृतिशब्दे समुदिते एव युज्यते, यत्र तु सूत्रीयपञ्चम्यन्तविशेषणपदबोध्याघटिते साक्षादुद्देश्यत्वस्वीकारे
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૪૨
૭૪૮ न काऽपि दुर्घटना तत्र तथा स्वीक्रियत एव, यथा “पदाद् युग्विभक्त्यैकवाक्ये वस्नसौ बहुत्वे" [२.१.२१.] इत्यत्र वस्नसादेशोद्देश्यत्वं पदादितिपञ्चम्यन्तपदबोध्याऽसहितयोरेव युष्मदस्मदोः, "तृतीयान्तात् पूर्वावरं योगे" [१.४.१३.] इत्यत्र तृतीयान्तादिति बोध्याऽसहितयोरेव पूर्वावरयोः सर्वादित्वनिषेधोद्देश्यत्वम्, परम्परयोद्देश्यत्वं पञ्चम्यन्तपदबोध्येऽपीत्यन्यदेतत्, एवं प्रकृतेऽपि अर्धादिति पञ्चम्यन्तपदबोध्याऽसहितस्यैव पूरणप्रत्ययान्तस्य पञ्चमादेः सङ्ख्यावत्त्वं स्यान्न तु समुदितस्यार्द्धपञ्चमादेरिति “अर्द्धात् पूरणः" इति न्यास उपेक्ष्यते।
અનુવાદ - ઉત્તરપક્ષ:- આપે ગત્ પૂરળ તથા અર્ધપૂર્વઃ પૂરણ: એમ બંને પ્રકારના સૂત્રોથી અવ્યાપ્તિ અને અતિવ્યાપ્તિ દોષો દૂર કરવાનો પ્રશસ્ય પુરૂષાર્થ કર્યો છે, પરંતુ આ બાબતમાં અમે આપને જણાવવા માગીએ છીએ કે તદ્ધિતનો પ્રત્યય વિશેષણ સ્વરૂપ અર્થ જેને અનુસરે છે એવા સંપૂર્ણ વિશિષ્ટ અર્થના વાચક નામથી ઉત્પન્ન થાય છે, એવું તમે પણ માનો છો અને અમે પણ માનીએ છીએ. આ માન્યતાના સંદર્ભમાં અમે જણાવીએ છીએ કે મન અને ધનુ શબ્દ સંબંધી તદ્ધિત પ્રત્યય અંગેની આપત્તિ આપે જે જણાવી હતી, તે બરાબર નથી. જો મન અને ધેનું શબ્દ સમાસ વગર હોય તો મગધેનુ સ્વરૂપ વિશિષ્ટ અર્થનો વાચક એવું કોઈ વાચક સ્વરૂપ નામ પ્રાપ્ત થશે નહીં. અમારે તો ગધેનું સ્વરૂપ વિશિષ્ટ અર્થને જણાવનાર વાચક એવા અવધેનું સ્વરૂપ નામથી તદ્ધિતનો પ્રત્યય કરવો છે. આ પ્રમાણે અનિચ્છાએ પણ નાદ્દિગો ધનો. (૬ ૧/૩૪) સૂત્રથી સમાસ સ્વરૂપ સમુદાયથી તદ્ધિત પ્રત્યય ઉત્પન્ન થાય છે, એવું ઇષ્ટ છે. આથી પ્રત્યયનું ઉદ્દેશ્યપણું સૂત્રમાં રહેલા પંચમી પદથી બોધ પ્રાપ્ત કરાતા એવા મગધેનું સ્વરૂપ સમુદાયમાં લાવવું છે. જેથી ઇષ્ટ અર્થની પ્રાપ્તિ થઈ શકે. માટે જ મન અને ધેનુની ભિન્ન એવી પંચમી વિભક્તિ હતી તો પણ સમુદાય સ્વરૂપ અર્થ માટે સામાસિક શબ્દમાં જ વાચકતા સ્વીકારી છે; પરંતુ જયાં જયાં સૂત્રમાં રહેલા પંચમી અંતથી જણાવેલા વિશેષણનો ઉદ્દેશ્ય તરીકે અસ્વીકાર કર્યો છતે કોઈ દોષ ન આવતો હોય ત્યાં બંનેને પૃથ> જસ્વીકારાશે. દા.ત. “પાત્ યુવતિ ... (૨/૧/૨૧) સૂત્રમાં વસ, નસ્ સ્વરૂપ આદેશનું ઉદ્દેશ્યપણું પાત્ એ પ્રમાણે પંચમી અંત પદથી જણાતાં એવા પૃથ યુધ્ધ અને મદ્ શબ્દમાં જ આવે છે. માટે પદ સહિત યુષ્પદ્ અને અમ્રશ્નો વર્લ્સ અને નમ્ આદેશ કરવામાં આવતો નથી.
તથા “તૃતીયાન્તાત્ પૂર્વાવર યો” (૧/૪/૧૩) સૂત્રમાં પણ સકિ નિષેધનું ઉદ્દેશ્ય તૃતીયાન્તથી ભિન્ન એવા પૂર્વ અને અવર શબ્દમાં જ પ્રાપ્ત થાય છે. માટે તૃતીયાન્ત નામને પૂર્વ અને કવર સાથે જોડીને સર્વારિનો નિષેધ કરવામાં આવતો નથી. ભલે તૃતીયાત્તવાળા નામમાં પરંપરાથી ઉદ્દેશ્યપણું પ્રાપ્ત થાય, એમાં અમને કોઈ સમસ્યા નથી. એ જ પ્રમાણે ચાલુ પ્રકરણમાં પણ જો અર્થાત્ પૂર: સૂત્ર બનાવશો તો સંખ્યાવતુપણાંના ઉદ્દેશ્ય તરીકે પંચમી અંતવાળા ગઈ પદ વિના
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ જ પશ્ચમ વગેરે શબ્દનું સંખ્યાવપણું થશે, પરંતુ સમુદિત એવા અર્ધપશ્વમ શબ્દનું સંખ્યાવણું થશે નહીં. માટે જ અમે ગર્ધાત્ પૂરઃ સૂત્રની ઉપેક્ષા કરી છે.
(श०न्यासानु० ) यदि केवलस्य पञ्चमादेः सङ्ख्यावत्त्वे प्रकृतेऽप्युक्तदिशा कप्रत्ययसमासयोरसिद्धिरूपा दुर्घटनाऽस्त्येवेति "अजादिभ्यो धेनोः" [६.१.३४.] इत्यादाविव समुदिते एव सङ्ख्यावत्त्वातिदेशोद्देश्यत्वं ब्रूयाः, तदा स्पष्टप्रतिपत्त्यर्थमेव तन्न्यासाऽनादरेण “अर्द्धपूर्वपदः पूरणः” इति न्यासमङ्गीकुरु । 'अर्द्धात् पूरणः' इति न्यासे हि केवलस्य पूरणप्रत्ययान्तस्य पञ्चमशब्दादेः सङ्ख्यावत्त्वातिदेशेऽपि पूर्वोक्तेन 'स्वार्थान्वयितावच्छेदकधर्मावच्छिन्नवाचकतापर्याप्त्यधिकरणादेव तद्धितोत्पत्तिः' इति नियमेन कप्रत्ययस्य ऐकार्थ्यविरहेण समासस्य च प्राप्तिर्नास्तीति द्वयोरप्यतिदेशफलयोरसिद्धेः सूत्रं व्यर्थमेव स्यादतः " अजादिभ्यो धेनोः " [६.१. ४४.] इत्यत्रेव समुदितस्य (अर्द्धपूर्वपदकपूरणप्रत्ययान्तोत्तरपदकस्य) अतिदेशो ज्ञाप्य इति महताऽनुसन्धानेन व्याप्येत सूत्रजो बोध इत्यस्पष्टा प्रतिपत्तिरितो न्यासात्, 'अर्द्धपूर्वपदः पूरण: ' इति न्यासे तु न तादृशमनुसन्धानं व्याप्नोतीति ततः स्पष्टा प्रतिपत्तिरिति तात्पर्यम् । अत एव वार्तिककारेणापि “अर्द्धपूर्वपदश्च पूरणप्रत्ययान्तः” इति न्यास एवोपनिबद्धः ।
અનુવાદ :પૂર્વપક્ષ :- માત્ર પશ્ચમ વગેરે શબ્દને જ સંખ્યા જેવો ગણવામાં આવશે તો ખરીદવા અર્થનો જ પ્રત્યય અને સમાસની અસિદ્ધિ થશે. જો એમ થાય તો અનાવિભ્યો બેનોઃ સૂત્રની જેમ અહીં પણ (અર્ધાત્ પૂરળ: સૂત્રમાં પણ) બંને પૃથક્ પંચમીને અભિન્ન કરીને સંખ્યાવત્તા અતિદેશના ઉદ્દેશ્ય તરીકે કહેવી જોઈએ, જેથી કોઈ આપત્તિ આવશે નહીં.
ઉત્તરપક્ષ :- જો આ પ્રમાણે તમે કહેશો તો તે સૂત્રનો અનાદર કરવાવડે સ્પષ્ટ બોધ થાય એ પ્રયોજનથી ‘‘અર્ધપૂર્વપદ્દઃ પૂરળ:” સૂત્ર જ તમારે સ્વીકારવું જોઈએ. જો માત્ર અર્થાત્ પૂરળ: સૂત્ર જ બનાવવામાં આવશે તો માત્ર “પૂરણપ્રત્યયાન્ત પશ્વમ' શબ્દનું જ સંખ્યાવણું થશે અને તેમ થાય તો આગળ કહેલ તદ્ધિતના સ્વભાવ સંબંધી સિદ્ધાંતથી તદ્ધિત પ્રત્યયની ઉત્પત્તિ નહીં થાય. આથી ખરીદવા અર્થમાં જ પ્રત્યયની પ્રાપ્તિ નહીં આવે તથા પેાર્થનો વિરહ હોવાથી સમાસની પ્રાપ્તિ પણ નહીં થાય. આ પ્રમાણે બંને આપત્તિ આવતી હોવાથી ‘“અર્ધાત્ પૂરળ:'' સૂત્ર વ્યર્થ થશે. આથી “અનાવિપ્યો ધેનો:” (૬/૧/૩૪) સૂત્રની જેમ અહીં પણ સમુદાય સ્વરૂપ શબ્દમાં જ સંખ્યાવપણાંનો બોધ કરવો જોઈએ. એ પ્રમાણે ઘણાં પ્રયત્નથી બોધની પ્રાપ્તિ થઈ શકશે. આમ નાના સૂત્રથી અસ્પષ્ટબોધ થવાથી તથા ‘“અર્ધપૂર્વપઃ પૂરળઃ' એ પ્રમાણેના સૂત્રમાં પ્રયત્ન ન કરવો પડતો હોવાથી સ્પષ્ટ બોધ થઈ શકશે. આથી વાર્તિકકારવડે પણ (કાત્યાયન નામના વૈયાકરણી થઈ ગયા, તેમનું બીજું નામ વચિ પણ હતું. તેમણે પાણિનિના વ્યાકરણ
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૪૨
ઉપર વાર્તિકો લંખ્યા છે. આથી તેઓ વાર્તિકકાર કહેવાયા છે.) ‘“અર્ધપૂર્વ: ૨ પૂરણપ્રત્યયાન્ત:" એ પ્રમાણે વાર્તિકની જ રચના કરાઈ છે.
૭૫૦
(श०न्यासानु० ) क्वचिदवयववाचकतया प्रयोगो यदि दृश्यते पूर्वशब्दस्य, तदा लक्ष्यानुरोधात् प्रकृतेऽप्यवयववाचकत्वाङ्गीकारेणार्द्धशब्दाद्यवयवकस्यार्द्धपञ्चमादिशब्दस्येष्टं सङ्ख्यावत्त्वं भविष्यत्येवेति यद्युच्येत, तदाऽपि 'अर्द्धपिप्पलीपञ्चम' शब्दादेरर्द्धशब्दपूर्वावयवकत्वेन सङ्ख्यावत्त्वातिव्याप्तिः केनाप्युपायेन न परिहरणीयेति निराकरणीय एव 'अर्द्धपूर्वः पूरण:' इति न्यासः । इत्थं च निरन्तराय: “अर्द्धपूर्वपदः पूरणः" इत्येव न्यासो युक्त इत्याह- अर्द्धपूर्वपद इति । नन्वेतन्यासाश्रयणेऽपि पूर्वशब्दस्यानवयववाचकत्वाङ्गीकारे पूर्वोक्तरीत्या अर्द्धशब्दात् परस्य केवलस्य पञ्चमादिशब्दस्यैवातिगेश इति पुनरपीष्टौ कप्रत्यय - समासौ न तत्र सिद्ध्येताम्, अवयववाचकत्वाश्रयणे अर्धपिप्पलीपञ्चमादिशब्देऽतिदेशप्रसक्तिरिति 'अर्द्धपूर्वः पूरण:' इति न्यासपक्षे आपतन् दोषसमूह इहापि न रुद्ध्यत इत्यत आह-समासावयवभूते पदे इति । प्रसिद्धिः-रूढिरित्यर्थः, अत्र पूर्वपदशब्दस्य समासाद्यवयवपदे उत्तरपदशब्दस्य समासचरमावयवपदे रूढिरिति विवेको ज्ञेय:, न तु समासावयवमात्रे रूढिः ।
અનુવાદ :- પૂર્વપક્ષ :- ક્યાંક તમારા કહેવા પ્રમાણે પૂર્વ શબ્દનો અવયવ વાચકપણાંથી પ્રયોગ દેખાય છે. તેથી અમે ‘“અર્ધપૂર્વ: પૂરળઃ” સૂત્ર બનાવીશું અને ત્યારે લક્ષ્યના વશથી અવયવવાચક એવા પૂર્વપદનો સ્વીકાર થતો હોવાથી આદ્ય અવયવવાળા એવા “અર્ધપશ્વમ” વગેરે શબ્દમાં સંખ્યાવપણું થઈ જ જશે.
ઉત્તરપક્ષ :- એવું તમે કહેતાં હો તો “અર્ધપિપ્પલીપશ્વમ' શબ્દમાં પણ અર્ધ શબ્દ પૂર્વ અવયવવાળો થાય છે. આથી ‘“અપિપ્પલીપશ્વમ' શબ્દ પણ સંખ્યા જેવો થવાની આપત્તિ આવે છે, જે કોઈપણ ઉપાયથી દૂર કરી શકાતી નથી .માટે “અર્ધપૂર્વ: પૂર:” સૂત્ર ત્યાગ કરવા યોગ્ય જ છે. આથી જ અમે “અર્ધપૂર્વપઃ પૂરળ:” સ્વરૂપવાળા સૂત્રનું જ આલંબન લીધું છે.
પૂર્વપક્ષ :- જો તમે ‘‘અર્ધપૂર્વપઃ પૂરળઃ” સૂત્રનું આલંબન લેશો તો પૂર્વ શબ્દ અવયવવાચક સ્વીકારવો કે અનવયવવાચક સ્વીકારવો, એવી બે શક્યતાઓ ઊભી થશે. હવે અવયવવાચક એવો પૂર્વ શબ્દ સ્વીકારશો તો “અર્ધપશ્વમ” વગેરે શબ્દમાં સંખ્યાવણાંનો અતિદેશ થઈ શકશે; પરંતુ અનવયવવાચક એવો પૂર્વ શબ્દ સ્વીકારવામાં આવશે તો અગાઉ કહેલી પદ્ધતિથી જ અર્ધ શબ્દથી પર માત્ર પશ્વમ વગેરે શબ્દ જ સંખ્યા જેવો થશે. તેથી ઇષ્ટ એવા જ પ્રત્યય અને સમાસની સિદ્ધિ નહીં થઈ શકે. વળી પૂર્વ શબ્દને અવયવવાચક તરીકે સ્વીકારવામાં આવશે તો ‘“અર્ધપિપ્પલીપશ્વમ’” સ્વરૂપ સામાસિક શબ્દમાં પણ અર્ધ શબ્દ અવયવસ્વરૂપે હોવાથી સંપૂર્ણ
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૫૧
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ “કપિધ્વનીપષ્યમ” શબ્દ જ સંખ્યા જેવો થઈ જશે. આથી જેવી આપત્તિ “અર્ધપૂર્વક પૂર:”માં આવતી હતી એવી જ આપત્તિ આપના “અર્ધપૂર્વપદ્રઃ પૂરા:” (૧/૧/૪૨) સૂત્રમાં પણ આવે છે.
ઉત્તરપક્ષ:- ઉપરોક્ત સંશયોનો અવકાશ હતો. માટે જ બૃહદ્રવૃત્તિ ટીકામાં અમે આ પ્રમાણે અર્થ કર્યો છે. સમાસના અવયવભૂત એવા પદમાં પૂર્વપદ અને ઉત્તરપદની પ્રસિદ્ધિ છે, એ પ્રમાણે અર્થ જાણવો. અહીં પૂર્વપદ શબ્દની સમાસના આદ્ય અવયવ પદમાં પ્રસિદ્ધિ છે તથા ઉત્તરપદ શબ્દની સમાસના ચરમ અવયવ પદમાં પ્રસિદ્ધિ છે એટલો વિવેક જાણવા યોગ્ય છે; પરંતુ સમાસના અવયવમાત્રમાં પ્રસિદ્ધિ નથી.
(शन्यासानु०) तथा च वृत्तिघटकपदाभिव्यक्तिक्षणध्वंसाधिकरणक्षणाऽवृत्तित्वसहितवृत्तिघटकपदाभिव्यक्तिक्षणप्रागभावाधिकरणक्षणवृत्तित्वविशिष्टस्यैव रूढ्या पूर्वपदशब्दप्रतिपाद्यतया अर्द्धपञ्चमप्रभृतिशब्दानां सङ्ग्रहः, पिप्पल्यर्द्धपञ्चमशब्दादेरसङ्ग्रहश्च सिद्धयतः, समासावयवमात्ररूढत्वे तु 'अर्द्धशब्दावयवके पूरणप्रत्ययान्तघटितेऽतिदेशः स्याद्' इत्यर्थस्य फलितार्थत्वेन पिप्पल्यर्द्धपञ्चमादावतिदेशो दुर्निवारः स्यात् ।
અનુવાદ - હવે આચાર્ય ભગવંતશ્રી (ન્યાસનું અનુસંધાન કરનાર પૂજ્ય લાવણ્યસૂરીશ્વરજી મ.સા.) પૂર્વપતની નવ્ય ન્યાયની પદ્ધતિથી વ્યાખ્યા જણાવે છે. સામાસિક શબ્દને વૃત્તિ કહેવાય છે. આવી વૃત્તિના અવયવ સ્વરૂપ બે પદો હોય છે. હવે જે પદમાં નીચે કહેલી વ્યાખ્યા ઘટી શકશે તે પદને પૂર્વપદ કહેવાશે. વૃત્તિઘટક એવા પદની અભિવ્યક્તિ ક્ષણના ધ્વસના અધિકરણ ક્ષણનું અવૃત્તિત્વ જે ક્ષણમાં હશે તે જ ક્ષણમાં વૃત્તિઘટક પદની અભિવ્યક્તિ ક્ષણના પ્રાગભાવની અધિકરણ ક્ષણ રહેલી હશે તો તે રૂઢિથી પૂર્વપદ શબ્દથી પ્રતિપાદન કરી શકાશે. આ વ્યાખ્યા પ્રમાણે અર્ધપક્વમ વગેરે શબ્દોમાં પૂર્વપદપણાંનો વ્યવહાર કર્ધ શબ્દમાં થઈ શકવાથી અર્ધપગ્નમાં શબ્દને સંખ્યા જેવો કહી શકાશે.
આ નવ્યન્યાય સંબંધી પૂર્વપદની વ્યાખ્યાને ઉદાહરણ દ્વારા સમજીએ. રાજ્ઞ: પુરુષ:=ાનપુરુષ: સ્વરૂપ સમાસ થાય છે.અહીં રાગ પદમાં પૂર્વપદની પ્રસિદ્ધિ થઈ છે. તે આ પ્રમાણે થશે : રાનપુરુષ સ્વરૂપ વૃત્તિના ઘટક બે પદો છે. રોગન અને બીજું પદ પુરુષ:. હવે રનન પદનું ઉચ્ચારણ જ્યારે થતું હોય તે સમયે વૃત્તિના ઘટક એવા સીનન પદની અભિવ્યક્તિક્ષણ હોય છે. આથી તે સમયે અભિવ્યક્તિક્ષણનો ધ્વંસ કહેવાશે નહીં. આથી તે ક્ષણ અભિવ્યક્તિક્ષણના ધ્વસનું અધિકરણ થશે નહીં તથા એ રાગ પદમાં જ પુરુષપદની અભિવ્યક્તિક્ષણનો પ્રાગભાવ રહે છે. આથી ધ્વસઅધિકરણક્ષણઅવૃત્તિત્વ સહિત અભિવ્યક્તિક્ષણ પ્રાગભાવ અધિકરણક્ષણવૃત્તિત્વવાળી રાગ પદની અભિવ્યક્તિની ક્ષણ થશે અને આ ક્ષણને રૂઢિથી પૂર્વપદની ક્ષણ કહેવાશે. પુરુષ: પદમાં ઉપર મુજબની વ્યાખ્યા રહેશે નહીં. તે આ પ્રમાણે છે : પુરુષ: પદનું જ્યારે ઉચ્ચારણ થઈ રહ્યું
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૪૨
૭૫૨ હોય ત્યારે તે અભિવ્યક્તિક્ષણમાં ધ્વસઅધિકરણક્ષણનું અવૃત્તિત્વ છે એટલે કે પુરુષ: પદની અભિવ્યક્તિક્ષણના ધ્વસની અધિકરણક્ષણ નથી થતી. વળી આ ક્ષણમાં રન પદની અભિવ્યક્તિ થઈ ગઈ હોવાથી રાન પદ સંબંધી ધ્વસની અધિકરણક્ષણ રહે છે; પરંતુ પ્રાગભાવ અધિકરણક્ષણનું વૃત્તિપણું રહેતું નથી, તેથી પુરુષ પદને પૂર્વપદ કહી શકાશે નહીં.
પૂર્વપદ્રની ઉપરોક્ત વ્યાખ્યા કરવાથી પિપલ્યર્ધપષ્યમ શબ્દનો અસંગ્રહ સિદ્ધ થશે. તે આ પ્રમાણે અસિદ્ધ થશે. અહીં ત્રણ પદો છે ઉપપત્ની, ગઈ તેમજ પ્રખ્યમ. મધ્યમાં રહેલા અર્ધ શબ્દમાં પૂર્વપદની વ્યાખ્યા ઘટી શકતી નથી. મધ્યમાં જે અર્ધ શબ્દ રહ્યો છે, તેમાં સમાસના અવયવ સ્વરૂપ પન્થમ શબ્દની અભિવ્યક્તિક્ષણનો પ્રાગભાવ રહ્યો છે. આથી સર્વ પદમાં પ્રાગભાવના (પુષ્યમપદ અભિવ્યક્તિક્ષણનો પ્રાગભાવ) અધિકરણક્ષણનું વૃત્તિત્વ છે તથા તે જ ગઈ પદમાં અર્ધ પદની અભિવ્યક્તિક્ષણનો ધ્વસ રહેતો નથી. આથી ધ્વંસઅધિકરણક્ષણનું અવૃત્તિત્ત્વ હોવાથી માત્ર અર્ધ પદ પૂર્વપદ તરીકે ગણાશે. પરંતુ પિપ્પલી સહિતનું ગર્ધ પદ પૂર્વપદ ગણાશે નહીં; કારણ કે તે ઉપપતી પદની અભિવ્યક્તિક્ષણના ધ્વસનું અધિકરણ થઈ જશે. આમ વૃત્તિઘટક પદની અભિવ્યક્તિક્ષણના ધ્વસ સંબંધી અધિકરણક્ષણનું વૃત્તિત્ત્વ રહ્યું હોવાથી પિમ્પત્ની પછી રહેલો અર્ધ શબ્દ પૂર્વપદ બની શકશે નહીં.'
સમાસના અવયવમાત્રમાં જો પૂર્વપદની સંજ્ઞા પ્રસિદ્ધ હશે, તો સાર્ધ શબ્દ અવયવવાળા સામાસિક શબ્દમાં પૂર્વપદની સંજ્ઞા પ્રસિદ્ધ થશે. આમ થવાથી પિપ્રતીર્ધ શ્વમ સ્વરૂપ સામાસિક શબ્દમાં પપ્પતીગર્ધમ્ શબ્દ અર્ધ શબ્દ સ્વરૂપ અવયવવાળો કહેવાશે, જે આખો શબ્દ પૂર્વપદ બનશે તથા પન્થમ શબ્દ ઉત્તરપદ બનશે. આમ થતાં ઉપપત્તીગર્ધપક્વમ શબ્દ સંખ્યા જેવો બની જવાની આપત્તિ આવશે. આના અનુસંધાનમાં જ ગ્રંથકારે ન્યાસમાં પંક્તિઓ લખી છે કે ઉપપ્પત્તીગર્ધપગ્નમ વગેરેમાં અતિદેશ દુઃખેથી નિવારણ કરી શકાશે. . (शन्यासानु०) नन्वेवं पिप्पल्यर्द्धपञ्चमशब्दघटकेऽर्द्धशब्दे वृत्तिघटकपञ्चमशब्दाभिव्यक्तिप्रागभावाधिकरणक्षणवृत्तित्वेऽपि वृत्तिघटकपिप्पलीशब्दाभिव्यक्तिक्षणध्वंसाधिकरणक्षणाऽवृत्तित्वाभावेन परिष्कृतपूर्वपदत्वाभावात् समुदिते पिप्पल्यर्द्धपञ्चमशब्देऽतिदेशस्य वारणेऽपि अर्द्धपिप्पलीपञ्चमशब्दस्य वारणं न जातम्, तत्राप्यऽर्द्धशब्दस्य निरुक्तपूर्वपदत्वादिति चेद् ।
પૂર્વપક્ષ :- આ પ્રમાણે ઉપપ્રતીગર્ધપગૂમ સ્વરૂપ સામાસિક શબ્દોના અવયવ એવા ગઈ શબ્દમાં વૃત્તિના અવયવ સ્વરૂપ પન્થમ શબ્દની અભિવ્યક્તિનો પ્રાગભાવ રહ્યો હોવાથી પ્રખ્યમ શબ્દ અભિવ્યક્તિના પ્રાગભાવનું અધિકરણ વૃત્તિત્વ રહ્યું છે; પરંતુ આ જ અર્ધ શબ્દમાં પિપ્પલ્લી શબ્દની અભિવ્યક્તિક્ષણનો ધ્વંસ પણ રહ્યો છે. આથી અભિવ્યક્તિક્ષણના ધ્વંસ સંબંધી અધિકરણક્ષણની અવૃત્તિત્વનો અભાવ હોવાથી પરિભાષાથી પ્રાપ્ત થયેલ પૂર્વપદપણાંનો અભાવ
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૫૩
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ થાય છે. આથી ઉપખતીગર્ધપશ્વમ શબ્દમાં તો સંખ્યાનો અતિરેશ થઈ શકશે નહીં, પરંતુ અધપિપલ્લીપગૂમ શબ્દમાં રહેલાં ગઈ પદમાં પૂર્વપદની વ્યાખ્યા (પરિભાષા) સંગત થતી હોવાથી સંખ્યાનો અતિરેશ થઈ શકશે, જે ખરેખર ઈષ્ટ નથી. કારણ કે ત્યાં પણ સાર્ધ શબ્દનું પૂર્વપદપણું જ છે.
(शन्यासानु०) न-यां वृत्तिमादाय कप्रत्ययादिश्चिकीर्षितस्तामेवादाय पूर्वपदत्वस्याऽर्द्धशब्दे पर्याप्तिसत्त्वेऽतिदेशस्येष्टत्वेनार्द्धपिप्पलीपञ्चमशब्दघटकेऽर्द्धशब्दे कप्रत्ययविधानावध्यर्द्धपिप्पलीपञ्चमरूपवृत्तिघटकपदाभिव्यक्तिक्षणध्वंसाधिकरणक्षणाऽवृत्तित्वसत्त्वेऽपि पर्यवसाने समाससूत्रीयप्रथमान्तपदनिर्दिष्टतापर्याप्त्यधिकरणत्वविरहेण तत्र तादृशवृत्तिघटकपदाभिव्यक्तिक्षणप्रागभावाधिकरणक्षण वृत्तिताया अभावात्, ‘वृत्तिघटकपद' शब्देन हि तत्समासशास्त्रीयेण प्रथमान्तपदेन तृतीयान्तपदेन वा निर्दिष्टतायाः पर्याप्त्यधिकरणं गृह्यते, तच्च अर्द्धपिप्पलीपञ्चमवृत्तावर्द्धपिप्पलीरूपं पञ्चमरूपं च, न तु पिप्पलीमात्रमिति न तदादायार्द्धशब्दे पूर्वपदत्वम् । न च वृत्तिघटकपञ्चमशब्दाभिव्यक्तिप्रागभावाधिकरणक्षणवृत्तितापर्याप्तेरर्द्धपिप्पलीशब्द इव केवलार्द्धशब्देऽपि सत्त्वानिरुक्तं पूर्वपदत्वं तत्रास्त्येवेति वाच्यम्, समासशास्त्रीयप्रथमान्तपदनिर्दिष्टतापर्याप्त्यधि करणपर्याप्तत्वेनैव पूर्वपदत्वादिव्यवहारस्य दृष्टतयाऽर्द्धशब्दे तादृशवृत्तितापर्याप्तेः सत्त्वेऽपि समासशास्त्रीयप्रथमान्तपदनिर्दिष्टतापर्याप्तेस्तत्र विरहेण पूर्वपदत्वव्यवहाराમીવાત્ |
અનુવાદ - ઉત્તરપક્ષ:- અર્ધપશ્વમ શબ્દને સંખ્યા જેવો ગણવામાં આવે તો ગઈ પૂર્વપદમાં છે એવી પૂરણપ્રત્યયાત્તવાળી વૃત્તિ મળશે અને વૃત્તિઘટક ગઈ પદમાં પૂર્વપદની પરિભાષા સિદ્ધ થઈ શકશે. આથી અર્ધ શબ્દ પૂર્વપદમાં છે એવું પૂરણપ્રત્યયાત્ત નામ જે અર્ધપગ્ડમ છે તે સંખ્યા જેવું થઈ જશે અને આવા ગઈવશ્વમ શબ્દથી ખરીદવા અર્થમાં પ્રત્યય વગેરે થશે; પરંતુ તમે આપત્તિ આપવા માટે ગઈfપત્ની પશ્વમ વૃત્તિને ગ્રહણ કરી છે તથા તે વૃત્તિને ગ્રહણ કરીને સર્વ શબ્દમાં પૂર્વપદપણાંની સિદ્ધિ કરો છો; પરંતુ જે વૃત્તિને ગ્રહણ કરીને તે પ્રત્યય વગેરે કરવાને ઇચ્છાયેલ હોય તે વૃત્તિને ગ્રહણ કરીને પૂર્વપદપણાંનો અર્ધ શબ્દમાં આરોપ કરવો જોઈએ. અર્ધપશ્વમ વૃત્તિને ગ્રહણ કરી હોય તો અર્ધ શબ્દમાં પૂર્વપદપણાંનો આરોપ થઈ શકશે; પરંતુ અર્ધfuતી ન્યૂમ સ્વરૂપ વૃત્તિને ગ્રહણ કરી હોય અને ગર્વ શબ્દમાં પૂર્વપદપણાંનો આરોપ કરો તો તે બરાબર નથી. આવી વૃત્તિ હોય ત્યારે તો ગઈfપuતીપદમાં પૂર્વપદપણાંનો આરોપ થઈ શકે. હવે અર્ધપuતી પદ જો પૂર્વપદ બની જાય તો આ સૂત્રથી જરૂરી હતો અર્ધ શબ્દ પૂર્વપદમાં, અને લાવવામાં આવ્યો ગઈfપuતી શબ્દ પૂર્વપદમાં; આથી સૂત્રની શરત પ્રમાણે સાર્ધ શબ્દ
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ ૧-૧-૪૨
૭૫૪
પૂર્વપદમાં છે જ નહીં. માત્ર ઞપિપ્પતી શબ્દ પૂર્વપદમાં છે. આથી તમારી આપેલી આપત્તિ અમારા માટે મુશ્કેલી રૂપ છે જ નહીં.
ઉપરોક્ત તાત્પર્યને અમે પંક્તિઓ દ્વારા ખોલવા પ્રયત્ન કરીએ છીએ. જે વૃત્તિને ગ્રહણ કરીને TM પ્રત્યય વગેરે કરવાને ઇચ્છાયેલ હોય તે જ વૃત્તિને ગ્રહણ કરીને પૂર્વપદ સંબંધી અર્ધ શબ્દમાં વિશિષ્ટ બુદ્ધિ રહી શકે છે તથા તેવા અર્ધ પૂર્વપદવાળા અને પૂરણપ્રત્યયાન્તવાળા નામોમાં સંખ્યાવત્નો અતિદેશ ઇચ્છાયો છે; પરંતુ અપિપ્પલીપશ્વમ સ્વરૂપ વૃત્તિના ઘટક એવા અર્ધ શબ્દમાં પૂર્વપદ સંજ્ઞા પરિભાષા દ્વારા થઈ શકતી નથી. તે આ પ્રમાણે : અપિપ્પલીપશ્ચમ સ્વરૂપ વૃત્તિના ઘટક ત્રણ પદો છે. અર્ધ, પિપ્પત્તી તથા પશ્વમ. હવે અર્ધ શબ્દમાં કોઈપણ પદની અભિવ્યક્તિક્ષણનો ધ્વંસ રહેતો નથી. આથી અર્ધપર્શ્વમપદમાં અભિવ્યક્તિક્ષણના ધ્વંસની અધિકરણક્ષણ અવૃત્તિ છે. આ પ્રમાણે પૂર્વપદની વ્યાખ્યા પ્રમાણે એક લક્ષણ ઘટી શકે છે; પરંતુ આ અર્ધ પદમાં સમાસસૂત્ર સંબંધી પ્રથમાન્ત પદ દ્વારા બતાવાયેલ એવા વિશિષ્ટ અધિકરણપણાંનો વિરહ હોવાથી એવા સમાસ સંબંધી ઉત્તરપદ પશ્ચમપદ છે, તે પશ્ચમપદની અભિવ્યક્તિક્ષણના પ્રાગભાવનો પણ અભાવ છે. માટે પરિભાષાથી પ્રાપ્ત થતું એવું બીજું લક્ષણ અર્ધપદમાં ઘટતું નથી. આમ હોવાથી જ અપિપ્પલીપશ્ચમ સ્વરૂપ વૃત્તિમાં સંખ્યાનો અતિદેશ થઈ શકતો નથી.
વૃત્તિઘટક પદ શબ્દથી તે સમાસશાસ્ત્ર સંબંધી પ્રથમાન્તપદથી અથવા તો તૃતીયાન્તપદથી બતાવાયેલાનું વિશિષ્ટ અધિકરણ ગ્રહણ કરાશે. જે પિપ્પલીપશ્ચમ વૃત્તિમાં અનુક્રમે ઞપિપ્પલી સ્વરૂપ અને પશ્વમ સ્વરૂપ છે; પરંતુ માત્ર પિપ્પી નથી કે જેને ગ્રહણ કરીને અર્ધ શબ્દમાં પૂર્વપદપણું પ્રાપ્ત થઈ શકે.
--
પૂર્વપક્ષ :- અપિપ્પીપળ્વમ સ્વરૂપ વૃત્તિમાં રહેલા અપિપ્પત્તી પદમાં જેમ પશ્વમ શબ્દની અભિવ્યક્તિનો પ્રાગભાવ મળે છે અર્થાત્ અપિપ્પતી શબ્દ જેમ પશ્વમ શબ્દના પ્રાગભાવનું અધિકરણ બને છે તેમ માત્ર અર્ધ પદમાં પણ પશ્વમ પદના પ્રાગભાવનું અધિકરણપણું છે જ. માટે ર્ધ શબ્દમાં પરિભાષાથી નિષ્પન્ન એવું પૂર્વપદપણું પ્રાપ્ત થશે જ.
ઉત્તરપક્ષ :- સમાસશાસ્ત્ર સંબંધી પ્રથમાન્તપદથી બતાવાયેલ એવા પદમાં જ પૂર્વપદપણાંનો વ્યવહાર દેખાય છે. આથી અર્ધ શબ્દમાં ભલે તમે કહેલા પન્વમપદના પ્રાગભાવનું અધિકરણપણું થાય; પરંતુ સમાસશાસ્ત્ર સંબંધી પ્રથમાન્તપદથી બતાવાયેલા એવા વિશિષ્ટ અધિકરણપણાંનો અભાવ હોવાથી પૂર્વપદપણાંના વ્યવહારનો અભાવ થાય છે.
(श० न्यासानु० ) “पूरणोऽर्द्धपूर्वपदः" इति न्यासे मात्राकृतलाघवस्य सत्त्वेऽपि विशेषणपदस्य पूर्वप्रयोगः सति सम्भवे न्याय्य इत्यर्द्धपूर्वपदशब्द एव पूर्वमुपात्तः । पूर्यतेऽनेनेति पूरणः, तदर्थकप्रत्ययोऽपि पूरणः, प्रत्ययस्य प्रकृत्यविनाभावित्वात् प्रकृतेराक्षेपे “प्रत्ययः प्रकृत्यादेः'
''
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૫૫
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ [७.४.११५.] इति प्रत्ययस्य विशेषणत्वे "विशेषणमन्तः" [७.४.११३.] इति विशेषणस्यान्तत्वे लब्धमर्थमाह-पूरणप्रत्ययान्तः शब्द इति यद्यपि पूरणशब्दस्य पूरणप्रत्ययान्तेत्यर्थकरणेऽपि न्यूनाधिकग्रहणाभावेन 'पञ्चम' इत्येतन्मात्रस्य ग्रहणं प्रसज्यते, तथाऽपि केवलपञ्चमादिशब्देऽप्यर्द्धशब्दस्य पूर्वपदत्वमसम्भवीति सामर्थ्याद् 'अर्द्धपूर्वपदकः पूरणप्रत्ययान्तोत्तरपदकः सङ्ख्यावद् भवति' इति सूत्रार्थो निष्पद्यत इति सर्वं सुविशदम् ।
અનુવાદ :- અમે પૂર્વપરઃ પૂરળ: સૂત્ર બનાવ્યું છે, એને બદલે “પૂરોઽર્ધપૂર્વપદ્ઃ” એ પ્રમાણે સૂત્ર બનાવવામાં આવે તો એક માત્રાવડે કરાયેલું લાઘવ થાય છે, પણ વિશેષણ પદનો પૂર્વમાં પ્રયોગ સંભવ હોય તો તેવો જ પ્રયોગ વધારે યોગ્ય છે, એવો સિદ્ધાન્ત હોવાથી અમે માત્રાલાઘવને ગૌણ કરીએ છીએ અને એ પ્રમાણે અર્ધપૂર્વઃ શબ્દ જ પૂર્વમાં ગ્રહણ કર્યો છે.
હવે પૂરપ્રત્યયાન્ત શબ્દ જે બૃહવૃત્તિટીકામાં લખ્યો છે એના સંબંધમાં આચાર્ય ભગવંતશ્રી જણાવે છે ઃ ‘પૂરાય છે જેનાવડે’ એ અર્થમાં “પ્” ધાતુથી ત્િ એવો અન પ્રત્યય લાગતાં પૂરળ: શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે તથા તે અર્થવાળો પ્રત્યય પણ પૂરળઃ કહેવાય છે. હવે પ્રત્યય પ્રકૃતિ વિના ન રહી શકતો હોવાથી તે પ્રત્યય (૭/૪/૧૧૫) સૂત્રની પરિભાષાથી પ્રકૃતિને ગ્રહણ કરે છે. આથી પ્રત્યયનું વિશેષણપણું થાય છે અને “વિશેષળમન્ત:” (૭/૪/૧૧૩) પરિભાષાના સૂત્રથી વિશેષણનું અંતપણું પ્રાપ્ત થવાથી પ્રાપ્ત થતાં અર્થને ગ્રંથકાર બૃહવૃત્તિમાં કહે છે. જે આ પ્રમાણે છે : : ‘પૂરણપ્રત્યયાન્તઃ શન્દ્ર: રૂતિ ।” જો કે પૂરળ શબ્દનો પૂરણપ્રત્યયાન્ત એવો અર્થ કર્યે છતે પણ ન્યૂનાધિક ગ્રહણનો અભાવ હોવાથી પશ્વમ એટલા-માત્રનું જ ગ્રહણ થાય છે; પરંતુ માત્ર પશ્વમ વગેરે શબ્દમાં પણ અર્ધ શબ્દ સંબંધી પૂર્વપદપણું સંભવતું નથી. આથી સંબંધવશેષથી અર્ધ પૂર્વપદવાળો પૂરણપ્રત્યયાન્ન ઉત્તરપદવાળો શબ્દ સંખ્યા જેવો થાય છે; એ પ્રમાણે સૂત્રનો અર્થ પ્રાપ્ત થાય છે. આ પ્રમાણે બધું જ નિર્દોષ છે.
(श०न्यासानु०) निमित्तिविशेषोपादानाद् 'अध्यर्द्ध' ' इत्यस्य निवृत्तावपि शेषमनुवर्तते निवर्तकाभावादित्याह-कप्रत्यय इत्यादि । पञ्चानां सङ्ख्यानां पूरणमिति पञ्चमम्, अर्द्धं पञ्चमं येषु તેન્દ્રપØમા:, અર્શ્વપદ્મમ: જીતમિતિ અદ્રંપન્નુમમ્, અત્ર “સૌંચા-ડતેથા૰” [૬.૪.૧૨૦.] इति कप्रत्ययः । अर्द्धपञ्चमैः शूपैः क्रीतमिति अर्द्धपञ्चमशूर्पम्, अत्रार्द्धपञ्चमशब्दस्य सङ्ख्याशब्दत्वात् क्रीतार्थे विधीयमानस्य इकणो विषयत्वाच्च " सङ्ख्या समाहारे च०" [३.१.९९.] રૂતિ દ્વિવુસમાસ:, ફળશ્ર્વ દ્વિગોરાદંર્થે નાતત્વાત્ ‘“અનાīદિઃ સ્તુપ્” [૬.૪.૬૪૬.] કૃતિ. જીવ્ भवति । क-समास इति वचनाद् धादिविधाविदं न प्रवर्तते ।
અનુવાદ :- નિમિત્તિવિશેષનું આ સૂત્રમાં ગ્રહણ કર્યું હોવાથી આગળના સૂત્રના નિમિત્તિ
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૪૨
૭૫૬ અધ્યર્ધ શબ્દની નિવૃત્તિ થાય છે, તો પણ બાકીની અનુવૃત્તિ નીચે આવે છે. કારણ કે બાકીનાને નિવૃત્ત કરી શકે એવાનો અભાવ હોવાથી જ તેઓ બૃહવૃત્તિટીકામાં કહે છે કે “ક પ્રત્યય પર છતાં અને સમાસના વિષયમાં સંખ્યા જેવું થાય છે.”
पांयनी संध्याने पूरन॥२' से प्रभारी पू२९॥ अर्थम पञ्चमम् श६ प्राप्त थाय छे. वे "अर्धम् पञ्चमम् येषु" ते प्रभारी बहुप्रीBि समास ४२त 'अर्धपञ्चमाः' थाय छेतेनो अर्थ 'साधु से પાંચમું જેઓને છે એ પ્રમાણે થાય છે. અડધા એવા પાંચમાવડે ખરીદેલ એ પ્રમાણે ખરીદવા मर्थमा “सङ्ख्या -डतेः च..." (६/४/१3०) सूत्रथी क प्रत्यय थdi अर्धपञ्चमकम् प्रयोग प्राप्त थाय छे.
'मा मेवा पांयमा सू५3i43 4N८' सेवा अर्थमा अर्धपञ्चमशूर्पम् प्रयोग प्राप्त थाय છે. અહીં મધપશ્વમં શબ્દ સંખ્યા જેવો થવાથી અને ખરીદવા અર્થમાં વિધાન કરાતા એવા इकण् प्रत्ययन विषय थवाथ. "संख्या समाहारे च" (3/१/८८) सूत्रथा द्विगुसमास थयो छ तथा द्विशुसमासथी. अर्हद् सुधीन। अर्थमा इकण् प्रत्यय उत्पन्न थयो डोवाथ. "अनाम्न्यद्विः प्लुप्" (/४/१४१) सूत्रथा में इकण्नो दो५ थाय छे. २॥थी अर्धपञ्चमशूर्पम् प्रयोगना प्राप्ति थाय छे.
(शब्न्यासानु०) एतच्चतुष्टयं सङ्ख्यातिदेशसूत्रम् । ननु बहुगणडत्यतूनां सङ्ख्यातिदेशविधायकं सूत्रद्वयं न कर्तव्यम्, न चैकादिवन्नियतविषयपरिच्छेदहेतुत्वरूपसङ्ख्यावाचित्वममीषां नास्तीति सङ्ख्याप्रदेशेषु कथं सम्प्रत्ययः स्यादिति वाच्यम्-"वाऽतोरिकः" [६.४.१३२.] इति सङ्ख्याभूतादत्यवन्ताद् इकमनुशासता सङ्ख्यात्वस्य ज्ञापनात् । अथ तथाऽप्यतोरेवैकस्य कृते ज्ञापकं स्यादिति चेत्, सत्यम्-"पित्तिथट् बहु-गण-पूग-सङ्घात्" [७.१.१६०.] "अतोरिथट्" [७.१. १६१.] "षट्-कति-कति-पयात् थट्" [७.१.१६२.] इति ज्ञापकैस्तेषां सर्वेषामपि सङ्ख्याकार्यस्य सिद्धत्वात् । ननु "पित्तिथट् बहु-गण०" [७.१.१६०.] इत्यादौ विशेषाश्रवणात् सङ्घवैपुल्यवाचिनोरपि बहुगणशब्दयोः सङ्ख्याकार्यं स्यादिति चेत्, न-अनैयत्येनापि सङ्ख्याभिधानदशायामेतयोः सङ्ख्याकार्यं भवतीत्येतावन्मात्रज्ञापनेन चरितार्थत्वे सति सर्वथा सङ्ख्यानभिधानदशायां सङ्ख्याकार्यकल्पनस्य गौरवपरास्तत्वात् । भूर्यादीनां त्वनियतसङ्ख्यावाचिनां ग्रहणं तु न भवति नियतसङ्ख्यावाचिनां पञ्चादीनामेव लोके सङ्ख्याशब्देन प्रसिद्धत्वात्, प्रसिद्धाप्रसिद्धयोः प्रसिद्धग्रहणस्य न्याय्यत्वात् । नन्वेवमपि बहुगणयोरिव पूगसङ्घादीनामपि सङ्ख्याकार्यप्रसङ्गः, न च बहुगणयोः सामान्यापेक्षं ज्ञापकं पूगादीनां तु पित्तिथट् विषयमेवेति वाच्यम्, एकसूत्रोपात्तत्वेन समानतया वैषम्यसम्पादने बीजाभावादिति चेत्, मैवम्-लक्ष्यानुरोधेन क्वचित्
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૫૭
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨ सामान्यापेक्षं क्वचिद् विशेषापेक्षं ज्ञापकमित्याश्रयणात्, तदनुरोधेन वैषम्यस्य सोढव्यत्वादिति વિ∞ ।
यद्वा “वातोरिकः” [६.४.१३२. ] इत्यनेन सङ्ख्याकरणत्वाभाववतामपि प्रयोगेषु दृश्यमानसङ्ख्याकार्याणां सङ्ख्याकार्यं ज्ञाप्यते, तेन अध्यर्धादीनामपि सिद्धम् । तथा च चत्वार्यपि सङ्ख्यातिदेशसूत्राणि न विधेयानीति भावः । अत्रोच्यते- ज्ञापकोपन्यासस्य गरीयस्त्वेन इमां कुसृष्टिमसहमानैः सूत्रकारैः सूत्राणीमानि सूत्रितानीति परमार्थः ॥४२॥
અનુવાદ ઃ- છેલ્લા ચારેય સૂત્રો સંખ્યાના અતિદેશસૂત્રો છે. હવે આના સંબંધમાં પૂર્વપક્ષ ઉભો થાય છે.
પૂર્વપક્ષ :- વહુ, જાળ તથા ઽતિ અંતવાળું નામ અને અતુ અંતવાળું નામ સંખ્યા જેવું થાય છે, એવું કથન કરનાર (૧/૧/૩૯) તથા (૧/૧/૪૦) સૂત્રોની આવશ્યકતા નથી. કદાચ તમે એમ કહેશો કે જેમ એક વગેરે સંખ્યા લોકોમાં પ્રસિદ્ધ છે, જ્યારે એક વગેરેની જેમ વહુ, ગળ વગેરે સંખ્યા તરીકે પ્રસિદ્ધ નથી. કારણ કે એક વગેરેની જેમ નિયતવિષયના બોધનો તેમાં અભાવ છે. આ પરિસ્થિતિમાં વધુ, રૂળ વગેરેનું સંખ્યાપણું કેવી રીતે થશે ? અને સંખ્યાપણું નહીં થાય તો સંખ્યા સંબંધી કાર્યોના તે તે સૂત્રોમાં તેઓનું (વહુ, ગળ વગેરેનું) ગ્રહણ કેવી રીતે થઈ શકશે ? આ પ્રમાણે કહેવું જોઈએ નહીં. ‘વડોરિ” (૬/૪/૧૩૨) આ સૂત્રમાં સંખ્યાવાચક એવા અતુ અંતવાળા નામથી જ પ્રત્યય થાય છે. આમ સૂત્રના સામર્થ્યથી અતુ અંતવાળા નામોનું સંખ્યાવત્પણું જણાઈ જ જાત તથા બીજા બધાનું સંખ્યાવપણું નીચેના સૂત્રોથી થઈ જાત. ‘‘પિત્– તિથટ્ વg-ળ...'' (૭/૧/૧૯૦) સૂત્રથી વધુ અને ગળ શબ્દનું સંખ્યાવત્પણું જણાઈ જાત. તેમજ ‘અતોરિથ” (૭/૧/૧૬૧) સૂત્રથી ઋતુ અંતવાળા નામોનું સંખ્યાવપણું જણાઈ જાત તથા ‘‘ષટ્-તિ-તિષયાત્ થર્' (૭/૧/૧૬૨) સૂત્રથી ઽતિ અંતવાળા નામોનું સંખ્યાવણું જણાઈ જ જાત. આ પ્રમાણે ઉપર કહેલા જ્ઞાપકસૂત્રોવડે વધુ, રાળ વગેરે તમામ શબ્દોનું સંખ્યાવપણું થઈ જ જાત.
..
ઉત્તરપક્ષ :- (૭/૧/૧૯૦) સૂત્રમાં વહુ અને ગળ શબ્દ કેવા લેવા ? એ પ્રમાણે વિશેષનું કથન ન હોવાથી સમૂહ અને વિશાળ અર્થવાળા વહુ અને રૂળ શબ્દમાં પણ સંખ્યાવત્પણું થઈ જ જાત. માટે અમે જુદું સૂત્ર બનાવ્યું છે.
પૂર્વપક્ષ :- નિયતવિષયવાળી એક, બે વગેરે સંખ્યા લોકોમાં પ્રસિદ્ધ જ હતી, અનિયતવિષયવાળી વહુ વગેરે સંખ્યા લોકોમાં પ્રસિદ્ધ ન હતી. આથી (૭/૧/૧૬૦) સૂત્ર બનાવવા દ્વારા તમે માત્ર એટલું જ કહેવા માંગો છો કે અનિયતવિષયવાળી વઘુ વગેરે સંખ્યા,
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ૦ ૧-૧-૪૨
૭૫૮ સંખ્યા જેવી થાય છે; પરંતુ બધા જ અર્થવાળા વહુ અને વાળ સંખ્યા જેવા થાય છે, એવું કહેવા માટે કાંઈ તે સૂત્ર બનાવવામાં આવ્યું નથી.
તથા અનિયતવિષયવાળા વદુ અને જળ શબ્દને સંખ્યા જેવા કર્યા હોવાથી અનિયતવિષયવાળા મૂરિ વગેરે શબ્દો સંખ્યા તરીકે ગ્રહણ થઈ શકશે નહીં. એક, બે, ત્રણ વગેરે નિયતવિષયવાળી સંખ્યા તરીકે લોકોમાં પ્રસિદ્ધ હોવાથી પ્રસિદ્ધ એવી એક, બે વગેરે સંખ્યાનું જ ગ્રહણ થાત તેમજ અનિયતવિષયવાળી વહુ, " વગેરેનું સંખ્યાવતુપણું થશે.
ઉત્તરપક્ષ:- આ પ્રમાણે તો અનિયતવિષયવાળા જેમ વદુ અને જળ શબ્દમાં સંખ્યાકાર્ય થશે, એમ અનિયતવિષયવાળા પૂ, સા વગેરેમાં પણ સંખ્યા કાર્યનો પ્રસંગ આવશે. કારણ કે (૭/ ૧/૧૬૦) સૂત્રમાં એ ચારેય શબ્દોને એક સાથે ગ્રહણ કર્યા છે.
પૂર્વપક્ષ :- (૭/૧/૧૬૦) સૂત્રથી નર અને મુળ શબ્દ સામાન્યથી સંખ્યાવાચક થશે. જ્યારે પૂ વગેરે પ તિથર્ના વિષયમાં જ સંખ્યા જેવા થશે.
ઉત્તરપક્ષ - એક સૂત્રમાં ચારેય શબ્દોને એક સાથે ગ્રહણ કર્યા હોય તે સંજોગોમાં વહુ અને લાખ શબ્દ સામાન્યથી બધા જ પ્રત્યયના વિષયમાં સંખ્યા જેવા થશે અને પૂ. અને સર્ષ માત્ર પિત્ એવા તિથ પ્રત્યયના વિષયમાં સંખ્યા જેવા થશે. આવું વિષમપણું માનવું, એમાં કોઈ કારણપણું જણાતું નથી.
પૂર્વપક્ષ:- પ્રયોગોને અનુસરવાથી ક્યાંક ક્યાંક સામાન્યથી સંખ્યાવાચકપણું થશે અને ક્યાંક ક્યાંક વિશેષથી સંખ્યાવાચકપણું થશે. જેમ કે વહુતિથ: તથા વહુધા વગેરે પ્રયોગો મળે છે. આથી વિદુ અને મને સામાન્યથી સંખ્યા જેવા મનાશે. તથા પૂતિથ: પ્રયોગ મળે છે; પરંતુ પૂTધા પ્રયોગ મળતો નથી. આથી પૂ અને સને તિથ પ્રત્યયના વિષયમાં સંખ્યા જેવા માનીશું. આમ પ્રયોગોને અનુસરવાથી એક જ સૂત્રમાં પણ વિષમતા સહન કરવા યોગ્ય છે.
પૂર્વપક્ષ (ચાલુ) :- અથવા તો સંખ્યા સંબંધી અતિદેશના આ ચારેય સૂત્રો ન કર્યા હોત તો પણ ચાલત. તે તે સૂત્રો દ્વારા વ૬, TU, અતુ અંતવાળા તથા હતિ અંતવાળા વગેરે શબ્દોમાં સંખ્યા સંબંધી કાર્ય થઈ જ જાત. મધ્યર્ધ વગેરે શબ્દોમાં પણ એ જ તે તે સૂત્રો સંબંધી કાર્યો થઈ જ જાત. આથી પહેલા એ બધાની સંખ્યા સંજ્ઞા પાડવી અને પાછળથી તે તે સૂત્રો દ્વારા તે જ શબ્દોને નિમિત્ત તરીકે ગ્રહણ કરીને સંખ્યા સંબંધી કાર્યો કરવા એ બરાબર નથી. માટે અતિદેશના ચારેય સૂત્રો નિરર્થક છે.
ઉત્તરપક્ષ :- તમારો આખો પૂર્વપક્ષ જ્ઞાપક દ્વારા રજૂઆતને શ્રેષ્ઠ માને છે અને તેમ કરવા દ્વારા તે તે પ્રયોગોને ધ્યાનમાં લઈને વહુ ના વગેરેમાં સંખ્યાવતુપણું સ્વીકારો છો. આવી તમારી
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૫૯
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૨
ખરાબ કુયુક્તિઓને સહન નહીં કરતાં એવા સૂત્રકારવડે આ ચાર સૂત્રોની રચના કરવામાં આવી છે, એ પ્રમાણે પરમાર્થ છે.
-: તત્ત્વપ્રકાશિકા :
हरिरिव बलिबन्धकरस्त्रिशक्तियुक्तः पिनाकपाणिरिव । कमलाश्रयश्च विधिरिव जयति श्रीमूलराजनृपः ॥ १ ॥ -: તત્ત્વપ્રકાશિકાનો અનુવાદ :
વિષ્ણુએ બલિ નામના રાજાને, બલિ નામના રાજાનું રાજ્ય જીતીને તેના પોતાના રાજ્યમાંથી જ કાઢી મૂકીને પાતાળમાં બાંધી રાખ્યો હતો. આ વિષ્ણુની જેમ જ મૂલરાજ નામના રાજાએ પણ બળવાન એવા પોતાના શત્રુઓને બંધનમાં નાંખ્યા હતા.
શિવમાં ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને સંહાર એ પ્રમાણે ત્રણ શક્તિઓ છે. આ શિવની જેમ જ મૂલરાજ રાજા પણ પ્રભુત્વ, મન્ત્ર અને ઉત્સાહ સ્વરૂપ ત્રણ શક્તિથી યુક્ત છે. વળી, બ્રહ્મા જેમ કમળનો આશ્રય કરનારા હતાં તેમ મૂલરાજ લક્ષ્મીનો આશ્રય કરનારા છે.
ઉપરોક્ત શ્લોકમાં શ્લેષ અલંકાર પણ છે તથા ઉપમા અલંકાર પણ છે. અહીં શ્લોકમાં શક્તિ સ્વરૂપ એક જ શબ્દ છે. છતાં શિવ અને મૂલરાજની અપેક્ષાએ જુદાં જુદાં બે અર્થો હોવાથી શ્લેષ અલંકાર છે. ઉપમા અલંકાર તો સ્પષ્ટ જ છે.
-: શબ્દમહાર્ણવન્યાસનું અનુસંધાન :
( श०न्यासानु० ) श्रीमूलराजनृपः श्रीमूलराजनामा नृपतिः, जयति सर्वोत्कर्षेण वर्तते । स कीदृश: ? हरिरिव विष्णुरिव, बलिबन्धकरः बलिनां - बलवतां निजरिपूणाम्, बन्धः-पराजित्य स्वकारागारनियन्त्रणम्, तत्करणशीलः, हरिपक्षे बले: - बलिनाम्नो नृपतेः, बन्धः-स्वायत्तीकृतराज्यान्निष्कास्य पाताले नियन्त्रणम्, तत्करणशीलः । पुनः कीदृश: ? पिनाकपाणिरिव शिव इव, त्रिशक्तियुक्तः तिसृभिः शक्तिभिः - प्रभुत्व - मन्त्रोत्साह - शक्तिभिर्युक्तः, शिवपक्षे तिसृभिः શવિતમિ:-સૃષ્ટિ-સ્થિતિ-સંહાર-શક્તિમિ: સૂર્ય-ચન્દ્રા-નિરૂપાભિર્યુક્ત:। પુનઃ જીવૃશ: ? विधिरिव ब्रह्मेव, कमलाश्रयः कमलायाः - लक्ष्म्याः, आश्रयः-स्थानम्, विधिपक्षे कमलमाश्रयः आसनमुत्पत्त्याश्रयश्च यस्य सः । अत्र श्लेषानुप्राणितोपमालङ्कारः ॥१॥
इति कलिकालसर्वज्ञ-श्रीहेमचन्द्रसूरिभगवद्विरचिते स्वोपज्ञतत्त्वप्रकाशिका - प्रकाशे . शब्दमहार्णवन्यासे त्रुटितस्थले तपोगच्छाधिपति सूरिसम्राट् श्रीविजयने मिसूरीश्वरपट्टालङ्कारकविरत्न
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
सू० १-१-४२
७६० शास्त्रविशारद-व्याकरणवाचस्पति-श्रीविजयलावण्यसूरिनिर्मितानुसन्धानेन पूर्णतां नीते प्रथमाध्यायस्य प्रथम पादः समाप्तः ॥
-: न्याससारसमुद्धार :अर्धपूर्वपद इत्यादि-(एतदुपरि न व्याख्यातम्) ॥४२॥
॥ इति प्रथमः पादः सम्पूर्णः ॥
: न्याससारसमुद्धारनो मनुवाद :ઉપરોક્ત પંક્તિ ઉપર વ્યાખ્યા કરાઈ નથી.
॥ द्वाचत्वारिंशत्तमम् सूत्रम् समाप्तम् ॥
प्रथमाध्यायस्य प्रथमः पादः समाप्तः सर्वे जीवाः शासनानुरागिणः भवन्तु
ऋते नमस्कारम् न तत्त्वम्
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશેષ નોંધ
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
पल
व्याकरणात् पदसिद्धिः पदसिद्धेरर्थनिर्णयो भवति
अर्थात् तत्त्वज्ञानम् तत्त्वज्ञानात् परं श्रेयः
MULTY GRAPHICS AN (022) 23973222238842221