Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ kanari MOHAN ABAGASATUCAS // zrImahAvIrAya namaH JAIPY bhagavAna mahAvIra se, Adhunika zailIpara racayitA - bAbU kAmatAprasAdajI jaina, upasampAdaka "vIra" - alIgaMja (eTA) mUlabanda kisanadAsa kApar3iyA, digambara jainapustakAlaya, caMdAvAr3I - suurt| prakAzaka prathamAvRti] dhIra saM0 2450 [prati 1900 mUlya ru0 1-22-0 NUTAZAL 199
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ mudraya --- mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, " jaina vijaya" prinTiMga presa - sUrata / bhagavAn mahAvorakA cihna / " vIro vIranarAmaNIguNanidhi vIrA hi voraM zratA / vIre soha bhavetsubIra vibhavaM vIrAya nityaM namaH || " zrI sakalakIrti / Buda prakAzaka mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, mAlika digambara jaina pustakAlaya, candAvAr3I - surata /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ SSZABORE nivedn| - yoM to sArI jaina samAjameM kaI mahAvIracaritra bhaneka bhASAoMmeM pragaTa hocuke hai, to bhI bhAjataka jisake dvArA ajaina samAjapara jainadharmakI prAcInatA va uttamatAkI chApa par3e va jainadharmakA hinda deza to kyA videzameM bhI pracAra ho aisA koI bhI mahAvIracaritra upalabdha na honese rASTrIya-hindI bhASAmeM eka aise pranthakI bar3I bhArI AvazyakatA thii| harSa hai ki aba isa AvazyaktAkI pUrti hamAre parama mitra va 'vIra' ke upasampAdaka yAvU kAmatAprasAdajI jaina alIgaMja nivAsIne bhatISa parizrama karake kara dI hai| bAbU kAmatAprasAdajIne isa pranthakI racanA bhAdhunika prAmANika zailIpara aitihAsika va tulanAtmaka dRSTise atIva parizrama karake kI hai, jisase ajaina samAjameM jo yaha bhrama phailA huA hai ki jainadharma to bauddhadharmakI zAkhA hai va prAcIna nahIM hai usakA evaM mahAvIrasvAmIke prabaMdha meM pracalita vividha zakAokA nivAraNa hokara vAstavameM jainadharma kabase pracalita hai va isake siddhAMta kitane bhanupama tathA mahAvIrasvAmIkA usase kyA saMvadha hai, yaha saba sabhya sasArake samakSa dRSTigata hogaa| isa pranyake saMpAdana karanemeM racayitAne kitanA gAr3ha parizrama kiyA hai usakA patA to unhoMne jo Age hindI va agrejI 23 pranyoM kI sUcI (jisakI sahAyatAse yaha prandharAja taiyAra huA hai) dI hai usase lagatA hai tathA vizeSa khUbI yaha hai ki unhoMne isa pranyameM koI bhI bhAne navIna vicAra nahIM prakaTa kiye hai parantu navIna zailIpara prAcIna AcArya ca vidvAnoke vAkya hI bhagavAna mahAvIra pavitra jIvanapara ur3ana kiye hai| isa pranyakI mahatvatA isase aura bhI bar3ha jAtI hai ki isa saMzodhana hamAre mAnanIya vidvAn vA campatarAyatI riSThara yA
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhImAna jainadharmabhUSaNa zItalaprasAdajIne liyA hai tathA isa prathakI lekhanakalI va upayogitA para apanA uttama mata pradarzita kiyA hai| tathA perisTara sAhapane to isa pranyakI bhUmikA bhI likha dii| isase mAma hotA hai ki aise mahatvapUrNa andhakA jaina to kyA bhagena samAjameM bhI vizeSa bhAvara hogA / bhantameM eka bAtakA ullekha kiye binA hama nahI hasate ki jaba bhaneka anyoMke lekhaka pranya teNara kAke usakA meTara (kopI) prakAzakako mUlyase peca dete hai taba bAbU kAmatAprasAdajIne isa kAryako bhatISa parizramase paropakAra ke liye kara diyA hai arthAta thApane bhAnarerI torase hI isakA saMpAdana karake hamako prakaTa karaneke liye de diyA hai jisake liye hama sArI jaina samAja bhApakI bhatISa bhAmArI hai| agara aise hI par3he likhe jaina navayuvaka hamArI samAjameM jainadharma kI prAcInatA va uttamatAke viSayoM navIna zailIpara tulanAtmaka dRSTile anya nirage to jainadharmakA bar3A bhArI upakAra hogaa| isa pranyake saMpAdana va prakAzana kArya jo koI dasa gaI ho usakI sucanA pAThakavarga hameM likha bhejeMge to dUsarI bhAvRttike samaya sasameM saMzodhana kara diyA AyagA / hama cAhate hai ki isa anyakA pracAra hamArokI saMkhyA meM ho isaliye jaina samAjase apIla karate hai ki use isakI bhaneka pratiya kharIda karake isako bhajana samAjameM muphta bhI bAMTanA cAhiye / itpalam / pIsa. 245. jyeSTha sudI5 tA07-1-24 mUlacaMra kisanavAsa kApar3iyA, prakAzakA
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImahAvIrAya namaH | prastAvanA | "prabhu svarUpa ati agama athAha, kyoM hamase yaha hoya nivAha" surugurUse vaMdanIka, avikAra guNasamudra, sarvahitaiSI, paramabrahma, patitapAvana, punIta paramAtmA mahAvIrake kalyANakArI jIvanakA varNana parimita zabdoMme karanekA sAhasa karanA durasAhasa } mAtra dhRSTatA hai / usa unmatta puruSakI kriyA sadRza hai jo uddhata tarala taraGgakara veSTita agAdha udadhikI thAha leneke lie agragAmI 1 huA ho / bhalA jaba una vizuddha prabhuke sAkSAt darzana karanevAle, mati, zruti, avadhi, manaHparyaya evaM kevalajJAna ke dhAraka gaNadhara | ' bhagavAna bhI una paramotkRSTa prabhuke guNagAna karaneko paryApta samartha nahI hue, to isa kAlake eka kSudra chadmastha mAnavakI kyA zakti hai ki vaha una prabhuke divya jIvanakA prakAza prakaTa kara sake ? yahI bAta mere paramapriya zraddheya mitra zrImAn vairiSTara campatarAyajIne anyatra ; apanI bhUmikAme prakaTa kI hai ! to phira kyA bhagavAnake jIvana ke viSayameM hama kucha nahI kaha sakte ? apane jArAdhyadeva, hRdaya ke tAre, trijaga ujiyAreke yazagAna hama nahI kara sakte ? kyA hamAre zuddha antaH karaNakI punIta bhaktAMjali bhI unako samarpita nahIM kI nA / saktI ? bhaktikI mahogha zaktise avazya hI ammmbhava saMbhava ho jAtA hai / premake AvezameM kSudra mRga nijasutakI rakSA nimitta 'mRgapatikA sAmanA karate nahI DaratA hai ! ataeva bhaktikI manamohana taraMgane paramAtmA nahA vIrake pavitra jIvanapara phirase prakAza DAla bhale hI maine "prAMzu labhye phale lemA
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2). dubAhuriva vAmanaH vat kriyA kI ho; parantu maiM jAnatA hUM ki. jahAM kavikula ziromaNi, narottama bhagavAna guNabhadrAcArya, bhaTTAraka. kulabhUpaNa zrI sakalakIrtinI aura kavivara azagane jisa prakAra bhakti-rasa-saMcita hRdayoyAnase parama-sarasa-saurabhayukta pUrNa prasphuTita-prasUna prabhU vIrake pavitra pAda-yugalameM samarpaNa karanekA saubhAgya prApta kiyA thA, vahAM kyA mai apanI avikasita nirmala bhaktikusuma-karNikAko svAtmAkI saMtuSTi mAtrake artha samarpita kara latakalyAvasthAko prApta ho sakA hUM ? parantu bhaktivaza manuSya sarve kucha kara sakatA hai ! tathAstu! yadyapi bhagavAna mahAvIrake jIvanacaritra likhaneke lie mukhya preraka hRdayakI bhakti hI hai parantu, bAenimitta bhI usameM vizeSa sahAyaka haiN| aura yaha mAnI huI bAta hai ki samaya samaya manupyakI AvazyakAeM aura ruciyAM badalatI rahatI hai; isalie mI bhaganAnake pavitra jIvanapara napIna DhaMgase prakAza DAlanA Avazyaka hai / svayaM bhagavAna mahAvIrane dravya, kSetra, kAla aura bhAvake anusAra vartana karaNA upayukta batalAyA thaa| tisapara hindI maina, sAhityame bhagavAna mahAvIrakA koI bhI aisA jIvanasaMtha upalabdha nahIM hai, jo Adhunika rItipara lilA huA ho aura anena vidvAnoMke hAtheme arpaNa kiyA jA sake ! yahI kamI gata mahAvIra jayantI mahonsa ke samaya iTAnene nuko vizeSa rUpase durita karane lgii| gAya sanA garnAhata tugA ki maiMne usa kamIto svayaM hI sIrama pUrNa karatA hallapa kara liyA, jisake phalasvarUpa prastuta 'jInAmamAtra dharma-pragAdanAtI pUrti nimitta
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) samya saMsArake samakSa upasthita ho rahA hai| saMbhava hai ki jabataka AgAmI meM koI prakhara vidvAna isa viSayameM apanI mUlyavAna lekhanIko avizrAnta zrama nahIM de, tabataka merA yaha prathama bAla - prayatna ukta AvazyaktAkI pUrti karane meM sahAyaka ho / sarvopari bhagavAna mahAvIra ke saMbaMdha meM jo taraha 2 kI kalpitavicAra- vibhrAMtiyAM aura thothI mithyA kimvadaMtiyAM pracalita haiM unakA nirAkaraNa karanA isalie aura bhI Avazyaka hogayA hai ki unake kAraNa vidvatsamAja jainadharmakA adhyayana karanA athavA usase mAmUlI jAnakArI hI prApta karanA anAvazyaka samajhatI hai / ina bhramapUrNa vicAroMkI utpattikA mukhya kAraNa prakhara jaina sAhityako samucita rItimeM prakaTa prakAzameM nahIM lAnA hI kahA jA saktA hai ! ataeva yadi Adhunika prAmANika DhaMgapara jaina siddhAMta aura itihAsa graMtha likhe jAMya to yaha mithyA-bhrama svayaM hI kAphUravat ur3a jAMya, kiMtu bhAratake prAcIna itihAsake sambandhameM jo kucha bhI prakAza Aja taka prakaTa huA hai vaha adhikAMza meM yorupIya vidyAnoke sAdhu-zramakA phala hai / prathama hI prathama yorupIya vidvAnoMneM bhAratavarSake ciSayameM jJAna prApta karaneke jo kucha prayatna kie the vaha bahutAyata se brAhmaNa aura bauddhagranthoMke AdhArase kie the / ina vidharmI granthoM meM svabhAvataH jainadharmake viSayameM yathArtha varNana nahIM thA; kyoMki madhyakAlase ina bhAratIya dharmoaumeM ApasI pratispardhA bhI khUba calI ArahI hai / phalataH brAhmaNa aura bauddha zrotoMse prApta adhUre jJAnake kAraNa ina videzI vidvAnone yaha mata nizcita kara liyA thA ki jainadharma bauddhadharmakA bigar3A huA rUpa hai aura
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) bhagavAna mahAvIra koI vAstavika vyakti nahIM the !! parantu, yaha bhramapUrNa vyAkhyA adhika dina Tika nahIM saktI thii| satyakA prakaTa honA avazyambhAvI thaa| narmanIke DA0 jaikobI sadRza vidvAnoMne jaina zAstroko prApta kiyaa| aura unakA adhyayana karake unako, samyasaMsArake samakSa pragaTa bhI kiyaa| yaha zvetAmbarAmAyake aMga graMtha haiN| aura DaoN0 jaikobI inhIko vAstavika jaina zruta zAstra samajhate haiN| isa bhramamaya zraddhAnake hote hue bhI DaoN jaikobI ke isa uttama amake kAraNa ukta-bhrama-mUlaka vyAkhyA nirmUla hogaI hai aura pramANita ho gayA hai ki jaina dharma eka atIva prAcIna dharma hai aura bhagavAna mahAvIra ma0 buddhase bhinna eka vAstavika vyakti the| ___yadyapi ina udAra satyAnuveSI vidvAn mahodayoMke mUlyamaya parizramase bhagavAna mahAvIra aura jainadharmake astitvakI khAdhInatA aura prAcInatA prakaTa hogaI hai| parantu aba bhI sabhya saMsArake madhya yahI dRr3ha zraddhAna ghara kie hue hai ki jainadharmako hiMdUdharmake viparIta sAmAjika krAMtirUpameM bhagavAna mahAvIrane hI ma0 buddhake sAtha 2 calAyA thA aura duHkhakI bAta to yaha hai ki isI vyAkhyAkI puSTi adhikAMzameM hamAre skUloM aura kaoNlijoke paThanakamake itihAsa granthose bhI hotI hai / ataeva isa prakAra logoMko #Not only Tacobi but other scholars also believed that Jainism far from being an off.hoot of Buddhism, might have been the ear licst of home religions of India. The simplicity of devotion and the homely prayer of the Tan without the intervenition of a Bmlimin yould certain add to thestrength of the theory so rightly mpheld lhy Jacobr." (Scc the Studies in Sesath Indian Jainism I't 1 p 9). - - - --
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ (5) vizvAsa ho jAtA hai ki vAstavameM mahAtmA buddhake anusAra hI bhagavAna mahAvIrane bhI eka dharma prakaTa kiyA thA aura vaha jainadharma hai / yahI kAraNa hai ki ma0 buddhake samAna hI bhagavAna mahAvIrake prati unakI dRSTi gauravapUrNa nahIM rahatI haiN| vaha samajhate haiM ki IsAse pUrvakI 9 vIM zatAbdise lekara IsAkI pahilI dUsarI zatAbditaka' carAbara ma 0 buddhakA prabhAva bhAratavarSa meM sarvatra rahA, aura bhagavAna mahAvIrakA dharma unake hI nikaTa saMbaMdhIjanoMke rAjyoMmeM sImita rahA / kaThinatAse ekAdha daphe vaha bhAratavarSa meM sarvatra pracalita huA / yahAMtaka ki vidvAnoMke nikaTa yaha kAla " bauddha kAla " ke nAmase vikhyAta hai / parantu vAstavameM yathArtha khojake nikaTa yaha bhrama dUra ho jAtA hai aura hamako jJAta hotA hai ki isa kAlake antargata samayAnusAra jaina dharma aura bauddha dharmakI samAna pradhAnatA rahI hai aura sAthameM hidUdharma bhI apanI zaktiko ekatrita karatA jA rahA thA / ataeva pUrvI - bhASA-bhASI vidvAnoMke zubha prayatnoMke uparAMta bhI sabhya saMsArake madhya uparyukta prakArake mithyA bhramaM ghara kara rahe haiM jinake kAraNa vaha jainadharmake manana karanese kucha navIna saMdeza pAnekI AzA nahIM rakhate haiM / unake ina 1 bhramoMkA aucitya dikhalAneke lie bhI isa pavitra 'jIvanI' ke likhanekA sAhasa kiyA gayA hai| isake pATha karanese sAdhAraNa rUpa meM satya khojI mastiSkako jJAta ho jAyagA ki vAstavame jaina dharma kyA hai ? vaha kabase hai ? aura usakA bhagavAna mahAvIrake sAtha kyA samparka hai ? bhagavAna mahAvIrakA divya prabhAva unake samaya meM kitanA digantavyApI thA ki svayaM ma0 buddhane unake jIva
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ (6) nase dRr3ha zraddhAnako prApta kiyA thA, yaha isake pAThase jJAta ho jAyagA / aura isa taraha bhagavAna mahAvIrakI yathArtha jIvana ghaTanA-' oMkA zubhra jJAna bhI vijJapAThakoMko ho jAyagA ! tathaiva unake divya jIvanase aura unake sarva kalyANakArI avAdhita saMdezase unake hRdayo meM saumya vIratva aura sundara sArvapremakA uka naha nikalegA ! isI lie yaha pavitra 'pustaka ' aitihAsika pramANikatAkI dRSTise likhI gaI hai| saMbhava hai ki isa nUtana praNAlIko hamAre kucha sAdharmI sajjana pasanda na kareM; parantu unako jAna lenA cAhie ki dharmakI vAstavika prabhAvanA ke nimitta hI yaha isa DhaMga para likhI gaI hai, kyoMki Adhunika vidvatsamAja apanI bhrama buddhike anaucityako tava hI svIkAra karegI jaba vaha apanI vyAkhyAke viparIta sapramANa varNana dekhegI / dharmake prati pracalita kutsita, vicAroMkA dUra honA hI vAstavika prabhAvanA kahI jAsaktI hai isake sAtha hI vijJa pAThakoko isake pAThase isa bAtakA bhI patA cala jAyagA ki jaina zAstroM ke kathA- vivaraNoM meM kitanA aitihAMsika satya vidyamAna hai aura isa lie bhAratake itihAsa nirmANameM unakA mahatva kitanA bar3A car3hA hai| mukhya bAta to jaina zAstroMmeM dRSTavya yaha hai ki jahAM unhone anya dharmoMkA varNana kiyA hai vahAM vaha yathArtha rUpame hai / pArasparika virodhake kAraNa jaina RSiyoMne anya dharmI mAnya lekhakomeM adhikAMzakI bhAMti kisI bhI dharmake siddhAnto vA ghaTanAokA citra citraNa nahIM kiyA hai| pratyuta unakI samalocanA yadi kI hai to samucita rItyA kI hai| isI lie to Ajakala bhI gaNyamANya vidvAnoMko mAnanA par3A hai ki:
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ * Characteristic of Todisn narrative art die tho narratives of tho Jaias. They describe the life and mannois of the Indian population in all its different classes and in full accordance with reality. Hence Jain Darm live literature is amongst the most precious sound, not only of folkloze in the wost comprehousive sonse of tho void but also of the history of Indian Civilisation." - Dr. Foernle. vastutaH DaoN. harnalake ukta zabdoMse nena granthoMkI pramANikatA pragaTa hai / ataeva kahanA hogA ki hRdayakI pavitra bhaktike sAthara ukta bAhya kAraNose prerita ho isa prathama prayatnakA prayAsa kiyA gayA hai / maiM nahIM jAnatA ki mai usameM kahAMtaka saphalamanoratha huA huuN| mujhe to AzA hai ki isa anadhikAra prayatnameM mujhase yathArtha caritrake citrana karane meM bhI zAyada truTiyA hogaI haiM, kyoMki vaha manuSyake lie svAbhAvika hai / unakI nivRtti ke lie kevala eka mArga yahI hai ki vinayarUpameM vidvatsamAjake nikaTa yaha nivedana kiyA jAya ki aisI truTiyose vaha mujhe mUcita karade jisase AgAmI unakA sudhArakara diyA jaave| ___ yadyapi maiMne Upara kahA hai ki isa jIvanIko likhanA merA prathama-prayAsa hai, parantu eka tarahase merA isameM kucha bhI nahIM hai| jo kucha bhI pUrvAgAmI mahat puSyavAna mahAna vidvAnoMne prakaTa kiyA thA, usako hI maine navIna rUpa diyA hai aura utanA hI zrama mAtra merA hai / isapara bhI bahuta kucha zreya mere mAnya mitra zrImAn campatarAyanI jaina, vairiSTara-eTa-lA, haradoI para nirbhara
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ (8) hai, jinhoMne mujhe na kevala Avazyaka granthoMko hI dekara utsAhita kiyA, balki samagra likhita-kaoNpIko par3hakara apanI amUlya sammatiyoMdvArA mujhe pUrNa sAhAyya aura isa pustakakI bhUmikA likhakara vAstavika utsAha pradAna kiyA hai| isake lie maiM unake nikaTa vizeSa rUpase chatajJatA pAzameM veSTita huuN| sAthameM hI maiM zrImAn jainadharmabhUSaNa va zItalaprasAdanI saMpAdaka "jainamitra " kA bhI AbhArI hUM, jinhone bhI prastuta pustakake prathamake kucha paricchedoMkA avalokanakara mujhe anugrahIta kiyA thaa| tathaiva zrIyuta bAbU hIrAlAlanI ema0 e0 ela0 ela0 bI0 saMskRta ricarsa skaoNlara, prayAga vizvavidyAlayake nikaTa bhI maiM AbhArI hUM, jinhoMne bhagavAna mahAvIrakI sarvajJatAkA pramANIka parigiSTa likhakara isa pustakakA mahatva bar3hA diyA hai| athaca mai isa sambandhameM una sarva AcAryoM aura granthakartAoMkA bhI mI AbhAra mAne vinA nahIM raha sakkA, jinake granthoMse maiMne sahAyatA grahaNa kI hai / ina anthoMkI nAmAvalI pRthak dI huI hai| ____ astu, antameM mujhe yaha prakaTa karate hue atyanta harSa hai ki mere priyamitra seTha mUlacaMda kisanadAsajI kApaDiyAkA hI saba kucha zreya hai ki unake anugrahase hI yaha grantha Aja sabhyasaMsArake nikaTa prakAzameM A rahA hai / prabhU vIrakI pavitra saMstutise unake isa sAdhu-zreyakA vAstavika phala prApta ho, yahI bhAvanA hai| gayam bhavatu / vinIta-- kAra niyama divasa kAmatAprasAda jaina, saM0 2450 alIgaMja (paTA)
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ rieytooyqmnungtnmkqngpngktii Revan&ArtRJARSKENARISTUTUBABAANSAGRERERERENEATUS pdpmk ... svargIya kumAra devendraprasAdajI jaina-ArA / kngkm9naakEURedePe (alk L |KhaJIH--ble hable) IPB-AK BE " kkpm *
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarpaNa - / - - - ILUSIVE JeNETI LATE an (LEUNT (ENVEIC Teve - priya svargAsIna sakhe ! ___ maiM jAnatA hU~ ki vargalokameM Apako yahAMse bahuta kucha adhika sukha prApta hoge; kintu jisa punIta kAryakI Apake pavitra hRdayameM utkaTa lAlasAthI, usIke anurUpame yaha eka tuccha kRtya avazya hI ApakI AtmAko sukhamAjana hogaa| ataeva pyAre devasakhA 'devendra'! yaha -punIti 'vAla-kRti ' ApakI hI pavitra smRtike nimitta Apako hI sAdara saprema samarpita hai| yadi isase kiJcit bhI 'dharmaprabhAvanA' huI to usase 'mero aura ApakI' donoM AtmAokI saMtuSTi hogii| tthaastu| prema-viyogIkAmatAprasAda jain| - - - -- nanter - - - Tr - NAXXAN Insaninepinten [ Tong Gen GRIGS75 - - - --
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ cha bhuumikaa| zrI pUjya paramAtmA bhagavAna varddhamAna mahAvIrakA jIvanacaritraitanA adbhuta aura anupama hai ki jinhoMne unheM unake jIvanakAlameM dekhA thA ve bhI unakA jIvanacaritra varNana karanemeM asamartha rahe, to phira vartamAnakAlake lekhakoMkI kyA zakti hai jo usako pUrNa rItyA varNana kara ske| Aja zrIbhagavAnake nirvANako 2449 varSa huve haiN| itane samayake pazcAt bhagavAnakI zubha jIvanI likhanA aura usase yaha AzA karanA ki vaha sarvAza hI bhagavAnakI divya mUrti yA unake pUjya guNoko darzA sakegI, eka jhUThA vicAra hai, tathApi mere parama mitra bAbU kAmatAprasAdanIne bar3e parizrama va kaSTase bahuta kucha sAmigrI ukta pUjya tIrthakarake jIvanakAlakI ekatrita karake usako bahuta sundara rItise lekhabaddha kiyA hai isake liye maiM unako hArdika dhanyavAda detA huuN| kucha kAla pUrva svayaM mere hRdayameM eka bAra yaha umaMga paidA huI thI ki maiM pUjya antima tIrthakarakA jIvana-caritra likhU paraMtu tIca antarAyakamake kAraNa mai isa zubha kAryase cazcita rhaa| aba java ki mere mitra bAbU kAmatAprasAdajIne apanI icchA pragaTa kI ki maiM unakI pustakakI bhUmikA likhU to mujhako atyanta harSa prApta huA, mAno eka prakAra merI abhilAgAkI pUrti hI ho gii|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiMne upara kahA hai ki bhagavAna mahAvIrakA jIvana anupama hai| tIrthakarakA jIvana sadaiva hI anupama hotA hai, kyoMki vaha nIvita paramAtmA hotA hai jisakI upamA dUsare jIvita paramAtmAse hI dI jA saktI hai, anyathA nahIM / bhagavAnakA janmAbhiSeka svarga lokake devatAone Akara manAyA thaa| bhagavAna carama zarIrI the| mala, mUtra pasInA Adi vAlapana hIse bhagavAnake nahIM hote the| janmase hI bhagavAna tIna prakArake (mati, zruti aura avadhi) jJAnase bhUSita the / tapa kalyANake samaya cauthA arthAt manaHparyAya jJAna bhagavAnako prApta huA thA aura 'sarvajJatA' dhAtiyA koke nAza honepara mila gaI thii| kevalajJAnako prApta huye pazcAta bhagavAna sAkSAta paramAtmA the, jinake darzana mAtrase bhavya jIvoMko yahI pratIta hotA thA ki mAno mokSa nidhi hI mila gaI hai| bhagavAnake samavazaraNameM virAjaneke samayakI mahimAkA to kahanA hI kyA hai / vayaM buddha granthoMmeM bhagavAnake sarvajJa honekI sAkSI 'milatI hai / dekho mamina nikAra va insAilopIDiyA opha rilIjana eNDa dhiyakha bhAga 2 pRTa 70) / puddhadevake hRdayapara bhagavAnake kevalajAnakA aisA prabhAva par3A ki vaha nilkula gugdha hogaye aura svayaM yaha vicAra karane lage ki sarvajJatA kisa prakAra prApta kreN| isake liye unhoMne bhagavAna mahAvIrale sadana patuna kAla kaThina tapasyA kI aura tapa karane 2 apane garIso atyanta dubala aura zaktihIna kara diyaa| katara pAta kAra jaba ki tapakI ranitA kAraNa
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ (11) - unakI zArIrika zakti bahuta hI kSINa hogaI aura 'behozI kI naubata pahuMcI to unhoMne vicArA ki: "na ina kaThinAiyo ke aniSTa mArga dvArA maiM usa pRthakU aura sarvotkRSTa sampUrNa Aya ke jJAnake prakAzako jo manupyakI buddhise pare hai, prApta kara pAU~gA / kyA yaha saMbhava nahIM hai ki usase prApta karanekA koI anya mArga ho ? " (insAiklopIDiyA opha rilIjana aiMDa ithiksa bhAga 2 pRSTa 70 ) / 1 vizvAsa isIkA nAma hai / itanI kaThina tapasyAke nipphala hone para bhI hRdaya se sarvajJatAkA dhyAna na gyaa| kevala yahI vicAra utpanna huA ki athavA usakI prAptikA koI dUsarA mArga to nahIM hai / hAM ! yaha addhA, yaha vizvAsa isI kAraNa thA ki mahAtmA buddhadevane khayaM apanI AMkhoM se paramAtmA mahAvIrameM usa sarvajJatAkA camatkAra dekhA thaa| kyA sunI sunAI sarvajJatAmeM itanI gAr3ha zraddhA hotI thI ki varSoMkI kaThina se kaThina tapasyAke pazcAt bhI usakA dhyAna hRdayameM jamA rahe ? buddhadevane jina sundara aura gambhIra zabdoM meM sarvajJatAkI prazaMsA kI hai vaha dhyAna dene yogya hai : " vaha pRthak va sarvotkRSTa sampUrNa AyyoMke jJAnakA prakAza jo manuSyakI buddhise pare hai| " yahI sarvajJatA hai jisake kAraNa tIrthakara bhagavAna paramaguru aura paramapUjya mAne jAte hai aura yahI sarvajJatA pratyeka bhavya-jIva ko bhoTA prAptike pahile ghAtiyA kamauke sarvathA nAga hojAnepara milatI hai| jainadharma sarvazatA aura mokSa prAptikA mArga hai. jisako
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ (12) isa kAlameM antima vAra paramAtmA mahAvIrane phira sthApita kiyA thA tathaiva paramAtmA mahAvIrako namaskAra hai / isI kAraNa vaha hamAre jIvana ke lie pUjya Adarza haiM ki hama unake caraNacinhopara calakara usa sarvotkRSTa padako prApta kareM jisako unhoMne svayaM prApta kiyA hai| ___ ina thor3e zabdoM sahita maiM saharSa evaM sAnurodha pragaTa karatA hUM ki dharmapremiyoMke liye bAbU kAmatAprasAdanI kRta " bhagavAna mahAvIra" kI pavitra jIvanI adhika upayogI hogI aura AzA pharatA hUM ki bhavya jana isake pAThase lAbha utthaaveNge| iti zubham / hrdoii| bhakTUbara 1923 1 campatarAya jaina, vairipttr-ptt-laa|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ grnth-suucii| * nimna granthose isa pustakako saMkalana karane meM sAbhAra sahAyatA . lI gaI hai:1. zrI azaga kavikRta "zrI mahAvIracaritra" (suurt)| 2. zrI jinasenAcAryakRta "zrI harivaMzapurANa" (klkttaa)| 3. zrI raviSeNAcAryakRta "zrI padmapurANa" (,) 4. zrI guNabhadrAcAryakRta "zrI uttarapurANa" kI kavivara khuzAlacaMdajIkRta hindI chandobaddha vacanikA (hli0)| 5. zrI zubhacaMdrAcAryakRta "zrI zreNikacaritra" (suurt)| . 6. zrI vAdImasiMhasata "kSatracUr3AmaNi kAvya" (bmbii)| 7. zrI buDulAla zrAvakakRta "mokSamArgakI saccI kahAniyAM" suurt| 8. "Life of Mahavira" by Mr. Manekcband. (Allahabad) 9. "Kalpa Sutra & Nara Tattra" | by Ror: J. Slovenson. D. D. 10. "The Heart of Jainism" by Mas. Stevenson. (Religious Quest of India Series). 171. "The Kshatriya Clans in Baddhist India" by Mr. Bimalebaran Law M. A. B. I. etc. 19. "The Ajirakas" by Dr. Barua 1. A. D. Litt. 13. "Gotana Buddha" by Mr. K. J. Saupners (The Heritage of India Scries)
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 "The Coins of Indiv"by Pro: C.J. Brown f... (Tho Baitag of India Saries) 15. "The Oxford History of India" by Mr. Vin: Smith. 16. "The Sludics in the South Ludian Jainism. _by Messus S.K.Ajyangar &B.Seshagiri Ram. 17. "The Practical Path" by Mr. C R. Jain. 18. "asahamatasaMgama" mi0 caMpatarAya jainake The Confluence of Oppositee kA anuvAda / 19. "bhagavAna buddhadeva" By kAzInAtha ( kAnapura) 20. mi0 nagendranAtha vasu ema0 e0 Adi dvArA sampAdita ' "vizvakoSa " 21. Historii nl Gleanings by Mr. B. C. Law. M. A B. I. 22. buddha ane mahAvIra By K. G. Mashrawalla 23. aMgrenI jenaganaTa, jenaminna, jainahitaiSI, jainasaMsAra, digambara jana Adi sAnayika patra /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ ASSssess&neralsBasessedRISSUE KatreenarenderersxeisenSSESMSROSE vissysuucii| viSaya prastAvanA bhUmikA granthasUcI ... 1-vIra darzana ... 2-saMsAra parasthiti .... 3-kAlacakra .... 4-tIrthakara kauna haiM ? 5-zrI RSabhadeva .... 6-zrI neminAthanI .... 7-zrI pArzvanAthanI (-avazeSa tIrthakara .... 9-jainadharma aura hindUdharma ... 10-jaina dharmakA mahatva aura usakI svAdhInatA 11-tatkAlIna-parasthiti .. 12-licchAvIya kSatrI aura unakA gaNarAjya 13-vaizAlI aura kuNDagrAma 14-bhagavAnakA zubhAgamana * 15-zubha-zaizava-kAla aura yuvAvasthA / 16-pUrvabhava digdarzana 17-carAgya aura dIvAmaNa ... 18-tapazcaraNa va kevalajJAnotpatti 19-vividha upamA varNana MeenEEEEEEEErecterseverREERetrent '. Border Recenesssemesterssesnanesear -2 wirefSurePRBreastfer est ME wesaraRIBRestraseshineraine
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ ***913649849uensa SASUSAASASA rebassiepiversalmansduatisriduistine PRARTHRITISFITSPSARESTHAWSansaridghaasaceag 20-vihAra aura dharmapracAra ..... .... 21-indrabhUti gautama ' .... 1 22-sudharmAcArya evaM anya ziSya..... hai 23-mahilAratna candanA .... 24-bAriSeNa muni . . .... 25-kSatracUr3AmaNi jIvandhara .... 26-jaina samrAT zreNika aura ceTaka 1 27-abhayakumAra va anya rAjaputra / 1 28-bhagavAna mahAvIra aura ma. buddha 29-makkhAlI gozAla .... .... 1 30-bhagavAnakA mokSalAma ... 31-bhagavAnakA divyopadeza 1 32-nirvANa-prApti kAla-nirNaya ... hU~ 33-bhagavAnake saMghakI aMtima dazA aura le0 amnAyakI utpatti 214 34 vIra saMghakA prabhAva va jaina rAjA 35 jIvanase prApta zikSAaiM va upasaMhAra pariziSTa naM. 1 bhagavAna mahAvIra va mahAtmA gAMdhI.... pariziSTa naM0 2-buddha va mahAvIra .... pariziSTa naM. 3 mahAvIrakI sarvajJatAke pramANa.... zuddhipatra OUHIAASUANSASUSASUAARSKY meroernsserreal386Sssseensuesen
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 bhagavAna mahAvIra vIra drshn| "svadhyAnameM lavalIna ho jaba ghAtiyA cAro hane / sarvajJa-podha nirAgitAko pA liyA taba Apana // upadeza de hinakara anekoM bhavya nijasama kara lie| ravikiraNa jJAna prakAza DAlo 'vIra' mere bhiihie|" * - pacAcyAcI ___" saundaryapUrNa samaya hai| saritA apane mIThe kalaravanAdase mAnoM vInA banA rahI hai, veleM latAe~ vRose lipaTakara nAnoM praNayakA pATha hI par3hA rahI haiN| manohara manda manda pavana cala rahI hai, caMdrake zutra aura svaccha prakAzale pRthvI aura saritA dUdhake samAna svaccha aura prakAzita dana rahI hai / rAtrirUpI taraNI candraprakAza rUsI dugdhane snAnakara tAtalI dakiyAne numajita patra pahinakara bandrarUpa hIsake muhamako zirasara dhArAkara mAno panidhAro
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagayAna mahAvIra / milaneko jA rahI hai / isa prakAra saMpUrNa sRSTisauMdarya maujUda hai to. bhI eka manuSya vRkSake nIce dhyAnastha khar3A huA hai vaha kisI bhI ora nahIM dekhatA / eka daMpati sRSTisaudaryakA nirIkSaNa karate khelate haMsate usa zAMti mUrtiko dhyAnastha mUrtiko dekhakara cauMka par3e !, strI puMchatI hai "priyatama, 'yaha kauna hai ? hA ! sundara saumya yuvA honepara bhI isane kisa duHkhase yaha vanavAsa svIkAra kiyA hai?" patine kahA " pyArI ! yaha kyo puchatI ho ? sArI sampattiko chor3akara-rAjya lakSmIko tyAgakara jagatake uddhArArtha yoga dhAraNakara yaha mahAtmA duHkha-samUhoMkA nAza kararahe hai / ekAntame ekAkI rahannara sUkSma vicAra rUpI DorIko AkAzakI ora pheMkakara saMsArakI azAnta-jalatIvalatI AnAoke uddhArake lie-tAraneke lie mAno pula hI banA rahe haiN|" "ahA ! priyatama, samajhI ,samajhI, yaha ' to mahApramU-jaga-uddhAraka mahAtmA "vIra jinezvara" hai| hama isa premasAgarake samAna kaba bneNge| " daMpati vIrapramU-bhagavAna mahAvIrake caraNoMpara natamastaka hote haiM / bArabAra caraNo para gamana karate * haiM, bArabAra prasUke praphullita kamala padana dekhakara pati manameM ulhAsita horahe haiN|" - jainahitecchukI kavitAse pAThakoM, yaha divya dRzya Anase karIba 2500 varSa pahilekA hai / aura isI bhavya bhArata mahIkA hai| bhagavAna mahAvIra apane zreSTha kalyANakArI tIrthakAlameM pravarta rahe the / svadhyAna avasthAme lavalIna ho unhoMne divya kevalajJAna prApta kiyA thA aura saMsArAtApa tapta jIvoko paramAnanda pUrNa mokSakA mArga batalAyA
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra darzana / 3 thA / unhoMne kahA thA jaisA ki vidita haiM ki:-" isa jagatameM kisI eka AtmAko yaha jJAna nahIM hotA hai ki ( maiM kaunasI dizAse yahAMpara AyA haeNU ; arthAt ) jaise ki pUrva dizAse AyA hUM yA dakSiNa dizAmeMse AyA hUM; pazcima dizAmeMse AyA hUM; yA uttara dizAmeMse AyA hUM; uI dizAmese AyA hUM; yA adhodizAmeMse AyA hUM (vaise hI ) anya kisI dizA yA vidizAmeMse AyA hUM / ( isI taraha ) kisI ekako yaha bhI nahI. jJAta hotA ki merA AtmA purnajanmavAlA hai athavA nahI hai ? maiM kauna hUM ? yahA~se marakara maiM parajanma meM kauna hoUMgA ?" " jo punaH (koI eka jIvAtmA) apanI sanmatise yA dUsareke kathanase, athavA kisI anya tIsareke pAsase yaha jAna letA hai ki maiM amuka dizAmeMse AyA hUM, arthAt jaise ki maiM pUrva dizAmeMse AyA hUM / yAvat anya dizA vidizAmeMse AyA hUM / (vaise hI yaha bhI jAna le ki -). merA AtmA punarjanmavAlA hai / jo ina dizA vidizAoMmeMse AtA jAtA hai / ( arthAt Upara batalAI huI ) sarva dizA - vidizAoM meMse AtA jAtA hai vahI maiM huuN| (bhagavAna kahate haiM aisA jo jJAtA hai) vaha AtmavAdI ( AtmAko samajhanevAlA), lokavAdI ( jagatako jAnanevAlA ) karmabAdI (karmake rahasyako mAnanevAlA) aura kriyAvAdI (kartavyako karanevAlA ) kahalAtA hai / 32 vinAditya saMzodhaka 1-1 jJAta putra nirvranya bhagavAna mahAvIrakA apUrva upadeza vyAnahArika aura pAramArthika donoM dRSTiyoMkI apekSA vastusvarUpama
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mhaaviir| hotA thA / uparyuklikhita vAkyase prakaTa hai ki vyavahAra dRSTike jJAnase zUnya AtmA yaha nahIM jAna saktA maiM kauna hUM, kahAMse AyA hUM, kahA~ jAuMgA ityAdi / usI prakAra vicAravihIna AtmAkA, koI abhyudaya nahIM ho sakA, vaha apane jIvanako pragatimAna nahIM banA sakA / vaha manuSya hote hue bhI pazutulya hai| kyoMki vaha anAtmajJa, lokake svarUpase animijJa aura kartavya vicArase hIna hai| vaise hI paramArtha bhAvase, no AtmA adhyAtmabhAva parAGmukha aura aihika viSaya Asakta hai vaha bhI vAstavameM *saMjJA' yAnI samyakUjJAna hIna hai| vaha phira cAhe vyavahArase kitanA jhI buddhimAna, prayatnazIla, prapaJcapaTu aura satata udyogI ho| vaha nahIM vicAra sakA maiM yathArtho kauna hUM, merA AtmA kyA hai| ityaadi| jo AtmA adhyAtmaka svarUpakA jijJAsu hai use satyamArga milatA hai aura vaha icchita sthAna para pahuMca jAtA hai| aura vahI 'AtmavAdI hai| jo apane svarUpako jAnanevAlA AtmavAdI hai vahI 'lokavAdI' hai / vaha lokake svarUpako bhI jAna sakkA hai| aura yahI lokavAdI karmakI vicitra zaktiyoMkA jagatake kAryakAraNa bhAvakA jJAtA (karmavAdI ) hosaktA hai| aura usI taraha karmavAdI bananepara phira vaha 'kriyAvAdI arthAt samyak aura asamyaka pravRtti ( kartavyAkartavya ) kA svarUpa aura rahasya samajhanevAlA bana sakA hai| isI lie zrI mokSazAstra (jaina vAivila) meM mokSamArgako 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH batalAyA hai| jisa prakAra uparyukta vAkya paramArthakA udabodhaka hai vaise hI 'vyavahArakA bhI udyotaka hai| arthAt vyavahArameM jo koI manuSya
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ www vIra drshn| samAna aura rASTra saMjJA' (cetanA) hIna hokara apane gatAgata yAnI bhUta bhaviSyatUkA vicAra nahIM karatA, vaha yaha nahIM jAna sakA ki merA bhUtakAla kaisA thA, vartamAnameM kyA hAlata hai, bhaviSyameM kyA dazA hogii| isa prakArake 'saMjJA' zUnya manuSya, samAja aura rASTrase / ajJAna hokara apanI hAlatase anabhijJa hokara jagata (loka) kI sthitiko nahIM jAna sake aura apane kartavyAkartavya (kama) kA bhI dhyAna nahIM lA sakke, phalataH udyamahIna ho avanati dazAko prAptakara rASTrako bhAte haiM / isalie apane uddhArake lie hame paramArtha aura vyavahAra donoke jJAnakA upAya karanA Avazyaka hai| bhagavAna mahAvIrakA bhavya jIvana isa jJAnake upAne mA-karanemeM hamArI sahAyatA kara sakA hai / astu, vastu svarUpakA dhyAna rakheM kramazaH calie unake 2500 varSa prAcIna jIvana kAlameM praveza kara unake jIvana caritase apanI AtmAkA kalyANa kreN| aura saMsArakI paristhiti aura kAlacakrakA niyAtana Adi dekhate cleN| Bar See
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ sA '' bhagavAna mhaaviir| memmmmmmmmmmmm M saMsAra pristhiti| "gIyate yantra mAnandaM pUrvAhe lalitaM gRhe| tasminnevahi madhyAnhe, suduHkhamiha rudyate |"-jnyaanaarnnv / . jisa gharameM prabhAtake samaya AnandotsAhake sAtha sundara sundara maMgalIka gIta gAe jAne haiM, madhyAnhake samaya usI dharane , duHkhake sAtha ronA sunA jAtA hai| saMsArakI kuTila lIlA eka anokhI Azcaryamaya punarapi ghaTanAsthalI hai| jisakA jAna vikAza hai kala usakA anta hai / dUra kyoM nAie nA divasa .Akhoke sAmane dinakara gaTAraNikA aruNodaya hotA hai aura ko pahuMcakara, antame antakAla hojAtA hai| aura phira vahI udaya utkarSa aura, anta hotA hai / candrakI zubha-zveta--vasanA-jyotsnA apane Alokase lokake hRdayako rajita karatI hai para vahI kramazaH lupta hotI hai kintu apanA krama jArI rakhatI hai| tabhI to kavi kahatA hai"cintA nahIM jo vyomavistRta candrikAkA hAsa ho| cintA tabhI hai japAna usakA phira navIna vikAsa ho| sulalita suvAsita ramya vATikAme jo puSpa thor3I dera pahile pAvasa pavanake jhokoke sAtha iThalAtI raMgaraliyAM kara rahA thA vahI thor3I dera pazcAt Apako apane kSaNabhaMgura jIvanapara pachatAte najara bhaaygaa| begaka Apako usakI manamohaka murata aura pArI mIThI sugandhakI yAda bhale hI raha rahakara Ae parantu vaha puSpa aba yahAM! usakI jIvanalIlAkA anta hogyaa|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ M ' saMsAra pristhiti| ___ isalie prakRtike niyamAnusAra athavA vastu-svarUpake anurUpameM sAMsArika vastue~ utpAda-dhrauvya-vyaya-yukta vIravANImeM, batalAI gaI hai| pratyeka dravyaphI yaha tIna avasthAaiM saMsArameM hotI rahatI haiM / yadyapi yathArthameM dravyakA abhAva nahIM hotaa| sonekI 'aMgUThI banI, ( utpAda ) banavAnevAlene use kucha dinoM pahinA (nauvya ) antameM tuDavA -DAlI. ( vyaya ) parantu sonA aba bhI maujUda rhaa| vahI prabhUvIrakI, batalAI huI dravyArthika aura paryAyAthika dRSTiyAM yahAM bhI kAma kararahIM haiN| vIra vANImeM yahI utkRSTatA hai| " isI niyamake anusAra '-mahAvIra bhagavAnane apane pUrva gAmI tIrthakara zrI pArzvanAthanIka zAsanakAlamA no,anya vidharmI panthoMkI bAhulyatAse manda par3a gayA thA usako apane vIra zAsanakI utpatti kI thii| aura dhIre dhIre - bhArata samagra dezomeM pavitra vIrazAsanakA pracAra kiyA thaa| jaisA ki jaina granthoke atirikta bauddhazAnoM aura gilAlekhAdise prakaTa hotA hai| balki kramAnugata vaha pAvana zAsana videzoMmeM bhI pracalita ho gayA thA; jaisA ki pro0 ema. esa. rAmAsvAmI aiMgAra ema0 e0 apane vyAkhyAnake madhya kahate haiM ki "cauDa, amaNa aura jena sAdhu apane dharmakA pracAra karaneke lie yUnAna, roma aura nArave jaise sudUra degoko gae the| " (See. The Hindu of 25th Tulr 1919.) para prati niyamane pallA khAyA, jahAM prAyaH saba nyAnopara dharmanI prabhAvanA hone lagI thii| jina zAsanane sAre saMsArapara eka hI sAtha dayA-zAMti-sanA AdikI puNyabhAvanA
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'bhagavAna mhaaviir| phailAI thiiN| vahAM aba na koI prabhU mahAvIrakA nAma jAnatA hai aura na unake zAsanako ! usI pavitra zAsanakI yaha zocanIya dazA hai / vaha garimA jAne kahA~ palAyamAna hogii| na jAne yaha saba kahAM gayA ! parantu yaha saba vastusvabhAvat hai / vIra zAsanake jaina granthoMmeM isI lie saMsArameM eka kAlacakrakA niyama btaayaa| hai jo ninna likhe anusAra haiN| isI kAraNa mahAvIra bhagavAnake caritrake paThanapAThanakI AvazyaktA hai| usase vastu svabhAvakA ' hamako jJAna hogaa| vaise to mahAn yatsAloke jIvana par3e hI, nAte hai kyoki " mahAjanAH yena, tAH saH panthaH " aura unakA anukaraNa karanA sabane jamASTaM hai| "sA ramyA nagarI mahAnsa pani mAmantacakra catatA pAve tasya ca sAvidagdha pariSata tAzcandra ghimbAnanA / unmattaH sa ca rAjaputra nivahaste bandinastA kthaaH| sarva yasya vazAdagAsmRtipathaM kAlAya tasmai namaH" jo kAlacakra apane prabhAvase tIrthakara jaisI mahAna AtmAoke tIrya mArgako vaMcita nahI rakha sattA usakA varNana karaneke pahile uparyukta zlokake anusAra usakA abhivAdana karaleM kyoMki yaha isIkI mahimA hai jo dharmake hrAsa honepara zrI tIrthakara bhagavAna usako punaH prakaTa karate haiN| astu " vaha ramya nagarI. ve mahAn narapati, ve yoddhAvaha cakra aura vaha unakI pAryavartI
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAlacakA paNDita samA, ve caMdramukhI rAniyAM, vaha unmatta rAnaputroMkA samUha, ve vandInana aura ve kathAe~ ye saba viSaya jisake prabhAvase smRti pathako prApta hogae, usa kAlacakrako namaskAra hai|" vIra vANImeM kahA hai kAla ananta hai / parantu isake antargata kitaneka vibhAga haiM / pratyeka vibhAga ( kAla ) ke do yuga haiM / (1) avisarpiNI arthAt vaha yuga nisame dharmakA hrAsa hotA jAtA hai aura antameM nisameM saMsArake bhItara adharma aura amakA sAmrAjya jama jAtA hai / isa yugame pratyeka zubha vastukI avanati hotI hai aura satya Muth ) ko lopa honAtA hai| aura (2) utsappiNIyAt vaha yuga jisameM dharSakI unnati hotI hai, satyakA koza hotA hai / yaha donoM yuga pratyeka cha kAraNa (Ages) meM vibhakta haiM jinakA samaya vibhAga eka dUsarese vibhinna aura vaha sadaivake lie usI prakAra hai-kiJcita bhI ghaTa bar3ha nahIM sakA aura na unake kramameM kisI prakArakA antara AsaktA hai| isa prakAra vartamAna yuga--ardhakalpa avisarpiNIke chaha kAla haiN| (1) sukhamA-sukhamA arthAt vaha kAla jisameM khUba sukha hotA hai| (2) sukhamA, vaha kAla jisameM sukha hotA hai (3) mukhamA-dukhamA vaha kAla jisameM sukha hotA hai aura sAthameM kucha duHkha bhI hotA hai| (4) duHkhamA-sukhamA; vaha kAla jisameM duHkha hotA hai, para sAthameM kiJcit sukha bhI hotA hai| (5) duHkhamA; vaha kAla jo duHkha pUrNa hotA hai| yahI vartamAnameM cAlU kAla hai| isako Ae anumAna 2400 varSa gujara cuke haiM / (6) duHkhamA duHkhamA, vaha kAlaM jisameM mahAn duHkha hogaa| dUsare yuga utsarpiNIke
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 bhagavAna mahAvIra / chaha kAloke bhI yahI nAma haiM / parantu unakA anukrama avisarpiNIke viparIta hai| arthAt usakA prathama kAla duHkhamA duHkhamA hogA aura isI kramase avazeSa anya kAla hoNge| isa prakAra avisappiNIke prathama tIna kAla aura utsarpiNIke / antima tIna kAla bhogabhUmike nAmase vikhyAta haiM / inameM sAMsArika mukhoMkA Ananda hai| inameM manuSya janma letA hai, jIvana vyatIta karatA hai, mRtyuko prApta hotA hai, parantu kisI avasthAmeM bhI duHkhakA anubhava nahIM karatA hai / pratyeka apanI icchAkI pUrti kalpavRkSose karatA hai| avazeSa tIna kAla karmabhUmi kahalAte hai| arthAt kriyA-kartavyakA smy| inameM manuSya jIvananirvAhake lie kArya karanA par3atA hai, apane jIvana ke ArAmake lie zrama uThAnA par3atA hai, aura bhaviSya jIvanakI uttamatAke lie prayatna karane par3ate haiM / ina aMtima tIna kAloMka prathama kAlameM arthAt vartamAna yuga ( avisarpiNI ) ke caturthakAlameM niyamase 24 tIrthakara avatIrNa hote haiN| aura anya mahApuruSa bhI janma dhAraNa 'karate haiM / isa prakAra prAkRtika rItyAnusAra kAlacakra hai|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ M tIrthakara kauna haiM ? . 11 (8) tIrthakara kauna hai ? * For if the dead rise not, then is Christ not risen." -St. Paul (I Cor. XV. 16). bAivilameM polasa rasUlake vAkyase vidita hai ki .. " yadi murdai jI nahIM uThate to IsA bhI nahIM jI uThA hai|" AtmAeM sadaiva Atmika ( rUhAnI ) mRtAvasthAse jI uThatI rahI: haiN|" (arthAt ajJAnAvasthAse nikalakara apane AtmajJAnako prApta karatI rahI haiM / ) aura nirvANa prApta karatI rahI haiN| parantu tIrthaMkara pratyeka kAlameM kevala 24 hote haiM / vaha samasta jIvita prANiyoMmeM sarvotkRSTa hote haiM aura apane pichale janma yA janmoMmeM vividha zubha guNoMmeM apaneko pUrNa karaneke kAraNa sabase uttama aura utkRSTa / pada pAte haiN| tIrthakara vaha manuSya haiM jo apane viSayameM kitAba mukAzaphAke zabdomeM yaha kaha sake haiM: " mai vaha hUM jo mara gayA thA aura dekha maiM anantakAla taka. . jIvita rhuuNgaa| aura narka va mRtyukI kuJjiyAM mere AdhIna haiN|" (bha0 1 0 18 / ) tIrthakarakA pada kevalajJAna prApta honepara jo AtmA parase jJAnake . gekanevAle parade (nAnAvaNa) ke haTanekA phala hai, prApta hotA hai| tIrthakara bhUkha, pyAsa, rAga, dveSa, janma, jarA, maraNa, roga, zoka, bhaya. Avarya, nindA, thakAvaTa, pasInA, ghamaNDa, moha, arati, aura cintAse rahita hote haiN| svargalokake deva aura manuSya
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww WAMA bhagavAna mhaaviir| usakI pUjA karate haiN| usakI AvAja misla bahutasI dhArAoM ke hotI hai ( mukAzaphA a0 1 0 15) jo bahuta dUra taka sunAI detI hai| aura jinavANI (izvarIya vANI) vA zruti kahalAtI hai| " usakA mukha aisA camakatA hai mAno hanAra sUraja eka sthAnapara ekatrita hogae hoN| usake pAMva maTTImeM tapAe gae pItalakI taraha camakadAra hote haiN| usake netra agni sadaza pradIpta hote haiM / " (mukAzapha a0 1 A0 14-15 IsAI vAyavalake zabdomeM varNita ) / dayAkI saccI mUrata vaha dharma premiyoko sacce dharmakA upadeza nirvANa prApta karane taka detA hai jabaki unakI AtmA pudgalase alaga ho jAneke kAraNa paramAtmAke zuddharUpa karma maraNa duHkha aura mUDhatAse mukta aura sarvajJatA akSayasukha amara jIvana aura kamI kama na honevAlI zaktiko prApta hojAtI hai / aisI avasthAmeM pudgalake na honeke kAraNa, jo AvAjake lie Ava zyaka hai, phira zruti avasthita nahIM rahatI hai| tIrthakaroM aura anya pavitra paramAtmAoMkI, jinhone nirvANa prApta kiyA hai, kisI prakArakI icchA manuSyoMse apanI pUjA karAnekI nahIM hotI hai / aura na vaha vali va arcanake upalakSameM kisI prakArakI vastuo niyAmatoko denekA saMkalpa karate haiN| vaha icchA aura vAJchAse rahita haiN| unake guNa avarNanIya hai| unakI pUnA mUrtipUnA nahIM hai ki Adarza pUjA hai / " ( asalmanasaMgama, vyA0 7 yAM) hindI viprakopa bhAga 1 0 31-33 10218 parase isa viSayameM gAnA gAtA hai ki " janamatage, jIvake isa maMsArameM duSaNa denevAle jJAnAparaNa, danAvaraNa. gonIya, antarAya, vedanIya,
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthakara kauna hai? Ayu, nAma, gotra ye ATha karma haiN| inameMse pahile cAra karmoko dhAtiyA (AtmAke anantajJAna, sarvajJatva, anantadarzana, anantasukha anantavIryako AvRta karanevAle ) aura zeSa cArako aghAtiyA karma kahate haiM / tapake prabhAvase jisa samaya yaha AtmA ghAtiyA karmoko naSTa kara detA, usa samaya usake pUrvokta cAroM guNoMkA ArvibhAva hotA hai / usase vartamAna, bhUta, bhaviSyat kAlake sapUrNa padArthoko AtmA yugapata jAnatA aura rAgadveSa vihIna ( vItarAga) jAtA hai| aise AtmAko arhanta ( arhanta ) kevalI, sarvajJa, vItarAga Adi nAmoMse pukArate haiN| arhanta ( kevalI ) do prakArake hote haiM / eka sAmAnya, dUsare tIrthakara / tIrthakara kevaliyoke kevalajJAna . honese pahile garma, janma aura tapake samaya devatA svargase Akara utsava kiyA karate haiM / phira sAmAnya kevaliyoMke kevalajJAna hote samaya hI devatA utsava karate haiM / jisa samaya kevalajJAna hotA hai, usa samaya kuvera indrakI AjJAse samavazaraNa ( dharmasabhA ) kI racanA banAte haiM / usameMse ekameM muni, ekameM AryikA, ekameM zrAvikA, ekameM zrAvaka, ekameM pazupakSI, 4 meM cAroM tarahake (bhavanavAsI, vyantara, jyotiSI, vaimAnika) deva, aura cArameM cAroM prakArakI devAGganAaiM baiThakara bhagavAnakA pavitra upadeza sunate haiN| bhagavAnake virAjanekA eka khAsa sthAna hotA, nise gandhakuTI kahate haiM / kuvera ratnamaya sihAsana para suvarNake kamala racatA hai. bhagavAna usa para bhI cAra aGgula antarikSa virAjate haiN| deva unapara cavara dorate haiM, kalpavRkSoke phUlokI varSA hotI hai| devodvArA banAe gae dundubhi bAjoke zabdoMse AkAza pUrNa hojAtA hai| usa samaya
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mhaaviir| bhagavAnake zarIrakA teja eka sAtha uge hue sUryoke tejase bhI adhika hojAtA haiN| unake vaise samayakI vibhUti darzanIya aura ati vicitra hai| bhagavAnake pramAvase cAroM tarapha sau sau yojana (cArasau kosa) taka durbhikSa nahIM par3atA, paraspara virodhI jIva kisIko kisI prakAra kaSTa nahIM pahuMcAte, bhagavAna para kisI tarahakA ' uparArga nahI uThatA / unako kSudhA tRSA nahI lagatI, unake zarIrakI parachAI nahIM par3atI, AMkhoMke palaka nahI jhapakate, keza aura nakha nahIM vddh'te| unakA zarIra sphaTikasA nirmala rahatA hai / ghAtiyA koMke nAza honese bhagavAnake ye atizaya prakaTa hote haiN| bhagavAnakA upadeza ardhamAgadhI bhASAmeM hotA hai, jise saba apanI 2 bhASAmeM samajha lete haiN| samavazaraNameM kuttA, vilI, siha, gAya, sAMpa, nevalA Adi paraspara virodhI jIva bhI rahate haiN| parantu una sabameM vahAM prema hotA hai, koI kisIko kaSTa nahIM detaa| bhagavAna jahAM jahAM vihAra karate, vahAM vahAM saba RtuoM ke phalaphUla laga jAte haiN| kAMcake sanAna ethivI nirmala dikhatI hai| vAyukumAra deva-yaha eka yonana (cAra kosa) jamInako sApha karane haiN| meghakumAra deva zItala, manda, sugandhita nala barasAte haiN| svargake deva bhagavAnake caraNoMke ina vAyoMko isa adhyAyake prArabhika vAkyake una zabdoMse jo lAI zAma mugalamA 0 1 A0 14-15 ke haiM milAna kolie| sAI dharma meM niyamake varNana nAzya isa prakAra honA eka gocaraNIya bAta hai| mi0 camatarAya jaina dhariSTarane apanI asahamatasagama nAmakA sameM isa dharmameM mAtA benapake siddhAntakA pargana prakaTa kara diyaa|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthakara kauna hai? nIce suvarNake kamaloMko racate jAte haiM, saba dizAeM khaccha hojAtI haiN| devatA loga bhagavAnakA jaya jayakAra bolate haiN| dharmacakra bhagavAnake Age calatA hai| saba caudaha devarUta atizaya bhagavAnako kevalajJAna utpanna honese hote haiN| bhagavAna 18 doSoMse rahita, kSAyikasamyaktava, kSAyikacaritra, kevalajJAna, kevaladarzana, anantadAna, anantalAma, anantabhoga, ananta upabhoga aura ananta vIryase zobhAyamAna hote haiN|" inhIke upadezako jainadharma kahate haiN| ___ isa prakAra tIrthakara bhagavAnakA kharUpa hai| unake saMbaMdha . jena zAstrAnusAra varNana kI huI vahutasI bAtoMpara Adhunika samya samAnako sahasA vizvAsa na hogaa| vaha aisI bAtoMko asaMbhavatAke gatameM paTakate nahIM hicakicAeMge paraMtu vicAra karanese inakA satyAMza buddhiko svIkAra karanA par3atA hai| Adhunika pudgalavAdake jamAnemeM . jo Azcaryajanaka unnati isa paulika zaktikI sabhya samAnane kI: hai yenI bhI paramocca unnati sa jamAneke AtmavAdI manuSyoMne mAtmavAdameM kI thI / isalie ina bAtoMra vizvAsa kiyA jAsakA hai| jo ki aba purANa varNita vimAna aura agnistha AdikA vidhAna logo hogayA hai| janadharma ke varganAnusAra vanaspatimeM bhI va bInazaktikA honA mamANita kara diyA gayA hai / antu AtmAkI ananta zakti hai| usake prabhAvase koI bhI kArya sahasA jAMbhAna gAtA aura unakA varNana atizayokti nahIM hai| bola sunIla apane nAminA upanyAsako bhUmikAmeM zrI mI sata prabhAvale saMvane likhate haiM ki "isa buddhikA guNa Shiritual Fores abhyAnika balakI sI cAhie
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 - bhagavAna mahAvIra / vaisI mAnyatA na rahaneke kAraNa aisI ghaTanAoMmeM logoko zaMkA hotI hai; parantu unheM jAnanA cAhie ki AdhyAtmika bala eka aisA bala hai ki usake sAmane saba bala niHsatva hojAte haiM / isa prabhAvakA svarUpa ve hI loga dekha sake haiM jo Izvaratatvake svarUpako samajha cuke haiN| aise anubhavameM na Ane vAle viSayakI buddhi dvArA zabdoMmeM vyAkhyA karanA vyartha hai / spinojA ( SpinozD } nAmaka eka tatvavetAne bahuta ThIka kahA hai:- To difine God is to dony hini arthAt IzvarakI vyAkhyA karanA mAno use asvIkAra karanA hai / ".... yaha yuga zarIrabala aura kucha thor3e vijJAnabala yA buddhivalako samajhane lagA hai; parantu AdhyAtmika vaLake samajhane ke lie ise aba bhI bahuta kucha pragatikI AvazyaktA hai / " astu, pratyeka avisarpiNIke caturthakAlameM aise hI 24 tIrthakara janma dhAraNa karate hai / aura vaijJAnika rItyA athavA vastu 1 'rUpake anusAra satya dharmakA svarUpa bhavAtApa bhayamIta jagatako samajhate haiM aura usako sacce sukhakA rAstA batalAte haiM / yaha 24 tIrthakara zramavAra dharmakA udyota karate haiN| isa pragatizIla yugameM zrI RSabhadevako Adile mahAvIra bhagavAna tarka 24 tIrthakara hue the| inhoMne apane 2 samaya meM dharmakA pracAra kiyA thaa| inakA pUrNa varNana jaina purANoM meM milatA hai| hama yahAMpara agAr3I calakara inake jIvana para sAdhAraNarItyA prakAza DAleMge; jisase ki bhagavAna mahAvIrake jIvanako samajhane meM hamako sahAyatA mile / ' " "
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI Rssbhdev| A NNANA zrI Rssmdev| ." sayambhuga bhUtahinena bhUtale. khmnyjmjnyaanvibhuutipkssussaa| virAjitaM yena vidhunvatA tamaH kSapAkareNeva guNotkaraiH kaH // ", - ihttvyNbhuutotr|| vikramakI dUsarI zatAbdimeM honevAle zrImadbhagavadvAdigajakesarI svAmI samantabhadrAcArya prathama tIrthaMkara zrI RSabhadevake viSayameM kahate haiM ki "dUsareke upadeza vinA hI apane Apa mokSamArgako jAnakara ananta catuSTayarUpa honevAle tathA parama dayAlu honese prANiyoMko mokSasukhake prathama pradarzaka ataeva hitakAraka, aura yathAvat ( ThIka 2) sampUrNa padArthoko sAkSAt karanevAlI jJAnalakSmIrUpa netravAle, aura sanyadarzanAdi guNoMke samUharUpa kiraNoMse jJAnAvaraNAdi karmAndhakArako athavA jyoMke tyo sthita padArthoke prakAzaka guNa samudAyarUpa kiraNoMke dvArA prANiyoke ajJAnAndhakArako haranevAle candramAke samAna zrI AdinAtha (RSabhadeva) bhagavAna isa pRthvIpara suzobhita hue|" ___ isa bharatakSetrameM avisarpiNIke prAraMbhameM jaba bhogabhUmikA lopa hogayA taba kartavyabAda (karmabhUmi)kA samaya aayaa| usa samaya loga apane mAnavIya jIvanakI prAraMbhika bAtoMse anibhijJa the| aise samaya jagatake Adi guru, uparyukta guNovAle mati, zruti, avadhijJAnake dhAraka zrI RSabhadeva tIrthakara bhagavAna avatIrNa hue.the| inhiiNke|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ AAMANA 18. bhagavAna mahAvIra karakamaloMdvArA AryasabhyatA paThivita huI thii| unhoMne manuSyoM ko unake denika satya asi, masi, kRSi Adi bhIvanopayogI kalAcAturya aura zilpa Adi laukika kRtya batalAe the aura pAralaukika hitake lie vastu tatvamaya yathArtha AtmadharmakA kharUpa samajhAyA thA, yathArtha sthAyI paramasukhakA mArga batalAyA thA aura svayaM usapara calakara saMsArake saMsargase mukta hogae the| mokSa honeke pahile Apane sarva tIrthakaroMkI bhAMti sadupadeza diyA thaa| usI prakAra isa kAlameM Apa hIne sarva prathama jainadharmakA prakAza kiyA thA / caudaha kulakaroM (manuoM) meMse Apa antima marnu, zrI nAbhirAyake putra the aura mAtA marudevI thiiN| Apa ikSvAkuvaMzake Adi jana the| Apake do viduSI sahadharmaNI yazakhatI aura sunandA thiiN| yazakhanIse bharata aura putrI brAhmI va anya putroMkA janma huA thaa| aura sunandAse pAhuvalI va sundarI nAmaka kanyAkA janma huA thaa| ye donoM kanyAyeM hI vaha bhAratIya .lalanAaiM haiM jinhoMne sarva prathama sAdhuvRtti dhAraNa kI thii| unhoMne apane pitA RSabhadevaLe nikaTa AryikAke vrata grahaNakara dezavideza bhramaNakara / duHkhita AtmAoMkA kalyANa kiyA thaa| vRSabhadevake pautra marIcane bhI saMsAra tyAga digambarI dIkSA grahaNa kI thI; para vaha tapazcaraNakI kaThinatAko sahana na kara sakeM, aura apane eka anya mArga-matakA avalambana karane lage the| bhagavAnake putra bharata cakravartI aura bAhubalimeM yuddha huA thA / bAhubaline bharatako parAsta kiyA thA, paraMtu tatkSaNa bAhuvaliko isa ghaTanAse vairAgya utpanna hogayA thaa| aura unhoMne munidharmakI zaraNa lekara mukti lAma kiyA thaa|
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI RSabhadeva / ApakI isa puNyamaI smRtimeM dakSiNa bhAratameM zravaNabelagola Adi sthAnoMpara Apake dIrghakAyaka (60 phITa UMcAIke) pratibimba Aja bhI dezavidezake yAtriyoMko saMsArakI nazvaratA aura saMyamakI uttama tAkA upadeza derahe haiN| bhagavAna RSabhadevako prathama bhojana hastinAgapurake rAjA zreyAMsane ikSurasakA karAyA thaa| antameM jainadharma aura sabhya bhAratIya sabhyatAkA udyotakara Apane zrI kailAzaparvatase vijayalakSmI - prAptakara paramAnandamaya anantasukha prApta kiyA thA / " hindUzAstroMmeM bhI ApakA varNana hai / AzcaryakA viSaya hai'ki nainiyoke Adi guruko hinduone apanA AThavAM athavA navamAM avatAra mAnA hai| zrI RSabhadevane hI pahile pahila akSaralipikI utpatti kI thI jaisA ki hindI vizvakoSa bhAga prathama pRSTa 64 meM zrI anumAna kiyA gayA hai ki " RSabhadevane hI saMbhavataH lipi - vidyAke lie lipikauzalakA udbhAvana kiyA thA / ....... RSabhadevane hI saMbhavataH brahmavidyA zikSAkI upayogI brAhmI lipikA pracAra kiyA ho na ho, isIlie vaha aSTama avatAra batAe jAkara paricita hue|" isa koSake tRtIya bhAga pRSTa 444 para RSabhadevake viSayameM likhA hai ki "bhAgavatokta 22 avatAro meM RSabha aSTama haiM / inhoMne bhAratavarSAdhipati nAbhirAjAke aurasa aura maradevIke garbha se janmagrahaNa kiyA thA / bhAgavatame likhA hai ki janma lete hI RSabhadevake aMga meM saba bhagavata lakSaNa jhalakate the / sarvatra samaMtA, upazama, vairAgya, aizvarya aura mahaidharyake sAtha unakA prabhAka dina dina bar3hane lagA | vaha svayaM teja, prabhAva, zakti, utsAha, kAnti aura yazaH prabhRti, guNase sarva pradhAna bana gae... RSabhadevane
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mhaaviir| apane jyeSTaputra bharatako rAjya sauMpa paramahaMsa dharma sIkhane ke lie. saMsAra tyAga kiyA thaa| usI samaya unhoMne unmattake nyAya vigaMbara vezameM AlulAyita kaiza ho brahmAvartase paira bar3hAyA ..... * "bhAgavatameM RSabhadevakA dharmamata isa prakAra kahA hai:- / / 'mAnava deha pA manuSyako samucita AcaraNa karanA caahie| jo sakalakA suhRda, prazAnta, krodhahIna evaM sadAcAra rahatA aura sabapara samAna dRSTi rakhatA, vahI mahat ThaharatA hai| jo dhanapara ssahA tathA putra kalatrAdipara prIti nahIM rakhatA aura Izvarapara nirbhara kareM calatA, vahI manuSyoMmeM bar3A nikalatA hai / indriyakI tRpti hI pApa hai| karma svabhAva mana hI zarIrake bandhakA kAraNa bana jAtA hai| strIpuruSa milanese parasparake prati eka prakAra premAkarSaNa hotA hai| usI AkarSaNase mahAmohakA janma hai / kintu usa AkarSaNa ke Talane aura manake nivRttipathapara calanese saMsArakA ahakAra nAtA tathA mAnava paramapada pAtA hai| _ "bhAgavatameM likhate, ki RSabhadeva svayaM bhagavAn aura kaivasvapati Thaharate haiM / yogacaryA unakA AcaraNa aura Ananda unakA - kharUpa hai| . (bhAgavata 14,5,6 a0). jainiyoM ke prathama tIrthakara hI yaha RSabhadeva haiN| unke| jIvanakI mukhya 2 bAtoMko jaise mAtApitAkA nAma, janmase bhagavataguNa tIna jJAnase paripUrNa honA, digambara dIkSA dhAraNa karanA ityAdiko hindUzAstrameM mI jaina zAstrAnusAra hI varNita kiyA hai, kintu unake dharmake viSayameM avazya hI brAhmaNa aura jainoMkI bApasI pratispardhAka kAraNa citracitraNa kiyA gayA hai| Apaka
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI RSabhadeva / 21 dharma jainadharmakA yathArthasvarUpa agAr3I avalokana kreNge| hinduoMka barAhapurANa meM bhI RSabhadevakA ullekha hai : tasya bharatasya pitA RSabhaH hemAdrerdakSiNaM varSa mahadbhArataM nAma zazasa // tathaiva agnipurANameM kahA hai : " "RSabho marudevyAnja RSabhAdbharato'bhavat / bharatAdbhArataM varSe bharatAtsumItastvabhUt // yoropIya pUrvI bhASAbhASI vidvAnoMmeM mi0 je0 sTIvensana ! isa viSayako svIkAra karate haiM ki RSabhadevake vivaraNa hindU aura jainazAstroM meM samAna rItipara haiN| vaha kSatriya the aura unake jyeSTha putra bharatake nAmase hI bhAratavarSa nAma isa dezakA par3A hai / P DaoN0 phuhararane mathurAke stUpakA adhyayana karake nizcaya kiyA ki eka ati prAcIna samayameM zrI RSabhadevako arcana Adi arpita kie gae the / 1. ina saba bAtoMse yaha jAnA jA saktA hai ki bhAratIya Arya saMbhyatAke prathama saMsthApaka zrI RSabha bhagavAna haiM / aura inhoMne jainadharmakI utpatti isa yugameM kI thI / yaha kevala bhrama hai ki zrI mahAvIrakhAmIne jainadharmako sthApita kiyA thA / athavA 22 veM tIrthaMkara neminAtha vA 23 veM tIrthakara bhagavAna pArzvanAtha jainadharmaka praNetA the / jainadharmake saMsthApanakA zreya jaba 22 veM va 23 veM tIrthakarauMko bhI zrI mahAvIra bhagavAnake samAna hI diyA jAtA hai, to Aie unake viSayameM bhI hama khAsa taurapara zrI mahAvIra bhagavAnake sAtha 2 kucha jJAna prApta kara leM / Bab
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mhaaviir| zrI neminaathjii| "harivaMzaketuranavayavinayadamatIrthanAyakaH / zIlajalAdharabhavo vibhavastvamariSTanemizina-, kukaaro'jrH|| .. bRhtsvybhuustotr| arthAt harivaMza (viSNuvaMza) kA ketu, nirdoSa jJAna, darzana, tapa, cAritra 'upacArarUpa paMca vinaya yA paJcendriya vijaya karanevAle zAstrake khAmI, (praNetA) zIladharma pAlanemeM samudra kharUpa, saMsAra rahita, ajara, ninoMgeM hAthIke sadRza pradhAna Adi vizeSaNoM sahita ariSTa nemi tIrthakara hue|" gujarAtake prakhyAta yAdavavaMza harivaMzameM hI ApakA janma huA thaa| Apa apane anugAmI tIrthakara zrI pArthanAthase 84000 varSa pahile hue the| rAnA samudravinayake putra the| jisa samaya ApakA pANigrahaNa rAnA ugrasenakI putrI rAjamatIse hone jA rahA thA usa samaya mArgameM zvasura rAnaprasAdake nikaTa Apako baMdhanameM par3e hue pazuoMke AtapUrNa zabda suna pdd'e| pUchane para jJAta huA ki yaha pazu bhonanake nimitta pakar3e gae the| astu mUka pazuokI isa vilabilAhaTane parama dayAlu nemanAthake pavitra yuvaka hRdayameM dayAkA udreka baha nikaalaa| prabhUne una nirAparAdha pazuoMko bandhanamukta kiyA aura Apa apane rAjyAmUSaNa utAra samArase virakta ho sAMsArika viSayabhogoMki lie rAnakumArI rAnamatIse pANigrahaNa na kara momalalmIrUpI, paramAnanda bhadAyinI paramasuMdarIko prApta karane ke lie kaThina tapana
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'bhI minAthajI / raNakA ArAdhana digambarIya dIkSA le karane lge| inakI bhAvI sahacarI rAjamatI bhI apane bhAvike nikaTa jAryikA hogaI thiiN| antameM nemanAthajIne giranAra parvatase mokSarUpI kanyAko varAyA aura rAjamatI bhI vahIMse svargako sidhArI thii| inake smRti cihnameM giranAra parvatapara caraNa cihna aura guphA jisameM rAjamatI rahIM thIM, maujUda haiN| ___ kahA jAtA hai ki arjunake parama hitaiSI mitra bhagavatItAke kRSNa nemanAthake bhatIje the / hindUzAstra vizArada jainiyoM yadi cAheM to ina 22veM tIrthakarake viSayameM hindUzAstroMkA anuzIlana karanese bahuta kucha prakAza pAsate haiM / aura itihAsapara rozanI DAla sakate haiN| ___yajurveda adhyAya 9 maMtra 25 meM inake viSayameM isa prakAra eka zloka avazya diyA hai jaisA ki mAsika patra "digambara jaina" ke vIra saM0 2443 ke khAsa aGkake eSTa 48 Ase vidirA hai:vAjatyanu masava AvabhUvemA cavizvabhuvanAnimata:/sanemirAjA pariyAti vijJAna prajAMpuSTiyAnont asme vaha . arthAt ( svAhA ) yaha arcana una ( asmai ) prabhU neminAtha (22veM tIrthakara ) ko ( samarpita hai, no (rAjA) kevalajJAna Adike prabhU (ca) aura ( vidvAna ) sarvajJa (haiM) (sa) jinhoMne varNita kiyA hai ( AvabhUva) usakA yathArtha rUpameM (sarvazaH) aura jJAnake pratyeka yogya sAamasyake sAtha ( vAnasya) no (jJAna) eka vyaktike AtmAkA hai (vizvabhuvanAni ) isa lokake pratyeka jIvadhArIko aura (unake hitaiSI upadezase ) (puSTi) AtmajJAnakI zakti (nu) tatkSaNa (varSayamAnoM) bar3hatI hai (pranA) jiivoNmeN|
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 bhagavAna mahAvIra / 1 isase prakaTa hai ki vedoMke raciyatA kRSNake samakAlIna tIrthakara bhagavAna neminAthako bhUle nahIM the aura yajJAhutike samaya unhone unakA bhI smaraNa kiyA thA / isa prakAra yadi yaha viSaya Adhunika itihAsavettAoM ko svIkRta ho, jisake svIkRta na honemeM koI vizeSa kAraNa pragaTa nahIM hote to jainadharmakI aitihAsika prAcInatA zrI pArzvanAthase bhI agADI bar3ha jAtI hai| aura isI prakAra yadi anya madhyavartI jaina tIrthakaroke viSayameM adhyayana kiyA jAya to unake viSayameM bhI bahuta kucha svAdhIna rUpameM prakaTa honA saMbhava hai| vaise to unakA varNana jaina zAstroMmeM varNita hai / aura sAmAnya meM agAr3I diyA jAyagA / 1 hama isa prakAra dekhate haiM ki hinduoke zrI kRSNake sAtha jainiyoMka 22veM tIrthakara bhagavAna neminAthakA samparka honeke kAraNa 'aura unakA janma dvArikAmeM hone va tapa va nirvANa Adi kRSNake rAjagRha dvArikA dhAmake ati samIpa honeke kAraNa kahIM kahIM janasAdhAraNameM yaha bhrama phaila jAnA upayukta hai ki jainI bAbA neminAthake upAsaka haiM / aura jainadharmake praNetA vahI the / yadyapi cAstavarme jainadharmakI vartamAna yugakAlIna utpattikA mukaTa hama pahile hI yathArtharatyA zrI RSabhadevajIke bAMdha cuke haiN| astu, aba Aie 23 veM tIrthaMkara zrI pArzvanAthanIke sambandhameM bhI mahAvIra bhagavAna taka pahuMcane ke lie kucha vicAra karaleM / .
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI paarshvnaathjii| zrI paarshvnaathjii| 'bRhatphaNAmalamaNDapena yaM sphurattahitpizco pasabhiNAm / jugRha nAgo dharaNo gharAgharaM virAgasandhyAtADada myudo yathA 132 // - bRhatsvayaMbhU stotr| " upasarga yukta no pArzvanAtha hai usake dharaNendra nAmake sarparAjane apanI pIlI vinalIkI bhAMti camakate hue kAMtivAna phaNa samUhase veSTita kiyA hai ( arthAt upasarga dUra kiyA hai| nisa prakArase mAno saMdhyAkI lAlimA naSTa ho jAne para usameM jo pIta vidyutase milA huA pIta medha parvatako AcchAdita karatA hai|" __ zrI mahAvIra bhagavAnase 250 varSa pahile 23 veM tIrthakkara kAzIke adhipati azvasenake putra zrI pArzvanAtha svAmI hue the| unhIkA ullekha uparyukta zlokameM hai ki jaba Apa barelI jile meM avasthita AMvalAke nikaTa Adhunika ahicchetra (rAmanagara) sthAnapara zukradhyAnameM dhyAnArUr3ha the taba kamaThake nIva devane ahaGkAra vaza krodhita ho Apapara upasarga kiyA thaa| kAraNa eka daphekA pUrva vaira thA, - kamaTha tApasake zarIrameM lakar3a sulagAe paMcAgnitapa rahA thaa| usa lakar3ake bhItara khokhAlameM eka sarpayugala avasthita thA / tApasako "unakA bhAna nahIM thaa| prabhUpArzvanAtha no tIna jJAnake.dhArI ye uparase vihAra karate nikale aura tApasakI isa ajJAnatA aura - sarpayugalakI akAla mRtyukA citavanakara usako yaha bhrama batalAte
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ r bhagavAna mahAvIra hue| krodhita ho tApsane lakaDa cIr3e to usameM bharaNAsanna sarpayugala nikale / bhagavAnane soko upadeza diyA jisase samatAbhAvase prANa tyAgakara ve svargameM devatA hue| tApasa marakara vyaMtara huaa| aura kaI bhavoMke vairake kAraNavaza jaba bhagavAna dhyAnameM lavalIna the taba una para nAnA prakArake kaSToMkA prahAra karane lgaa| bhagavAna dhIravIra dhyAnase avicala the| usane jaba agnyiAdikI varSA karanA prAraMbha kI taba vahAMpara vahI sarpake jIva dharaNendrane Akara sarpa veSa dhAraNakara bhagavAnake Upara apanA phaNa phailAkara upasarga nivAraNa kiyA thA--apane upakArIkA isa prakAra kaSTa haTAyA thaa| to samanta-' bhadrasvAmIne isa hI ghaTanAkA ullekha uparyukta lokameM kiyA hai aura * agADI calakara kahA hai ki isa upasargakA phala yaha huA ki bhagavAna pArzvanAthako kevalajJAna utpanna huA aura ve arhanta padako prApta hue the| jisake prabhAva se anya mithyA mArgAmeM pravartita vApasa Adi bhI bhagavAnakI zaraNameM Ae the| isa mukhya ghaTanAke upalakSameM hI jitanI bhI digambara mUrtiyAM zrI pArzvanAtha bhagavAnakI milatI ' haiM ve saba isI upasargAvasthAko vyakta karatI haiM aura unapara sarpakA" phaNa hotA hai| isa kAraNa isa ghaTanAkI prabalatA hRdayapara aGkita honAtI hai| aura aisA vizeSa kAraNa upalabdha nahIM hotA jisase jenazAstroke varNana para vizvAsa na kiyA nAya / vaise bhI DaoN. jekobI yaha mAnate haiM ki jainiyoMke pavitra anya avazya hI ( Classical ) saMssta sAhityase prAcIna haiN| aura unako eka vizvasanIya itihAsakA sautana mAnanekA kevala yahIM eka kAraNa pro0 kovIke anusAra thA ki nainadharma aura bauddhrmmeN|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'zrI pArzvanAthajI vastutaH athavA anyathA eka sAdRzya pAyA jAtA hai| parantu jaba khayaM jaikobIne tathA anya prAcI vidyA mahArNavoMne jainadharmakI prAcInatA bauddhadharmase agADIkI svIkAra kara lI hai; taba aisA kaunasA kAraNa raha jAtA hai ki jainazAstroM para bilkula hI vizvAsa na kiyA jAve / aura isIlie antameM pro0 naikobI jainazAstrako vizvAsa yogya batalA gae haiM / aura bhagavAna pArzvanAthakI aitihAsikatA khIkAra kara gae hai| tisapara janazAstroMkA varNana bahutAyatase aitihAsika siddha hotA jArahA hai| inhIM pArzvanAthasvAmIko kucha kAla paDile aitAsika vyakti svIkAra nahIM kiyA jAtA thA para vahI aba aitihAsika vyakti mAne jAne lage haiN| jaisA ki DaoN. laDDU apane vyAkhyAnameM kahate haiM ki "yaha to avazya yathArtha hai ki jainadharma bauddhase prAcIna haiM aura isake saMsthApaka cAhe pArzvanAtha ho-athavA unake pahileke koI tIrthaphara jo mahAvIra svAmIse pahile vidyamAna rahe hoN|" (dekho Practical Path p. 175) aura yorUpIya vidvAnoMmeM insAlopeDiyA Apha rilIjana eNDa Ithikasa bhAga saptama 40 466 para bhI jainadharmakI prAcInatA siddha karate hue kahA hai ki 23 3 tIrthakara pArzva bahutAyatase jainadharmake saMsthApaka kahe jAsakate haiM aura << Harmosworth History of the World " Vol IL p. 1198 meM bhI kahA hai ki "jaina nAtaputa (zrI mahAvIra varDamAna) se bhI pahile kitane tIrthakaroMkA honA mAnate haiM, jinameM sabase aMtima pArzva athavA pArzvanAyakI vizeSa vinaya karate haiN| so unakA aisA mAnanA ThIka hI hai kyoMki
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 bhagavAna mahAvAra / aMtima vyakti (pArzvanAtha) paurANika na hokara kucha adhika haiN|" arthAt aitihAsika haiM / astu / ___ udhara jaina zAstromeM varNita maurya samrATko bhI aba Adhunika itihAsavettA jaina svIkAra karane lage haiN| isIse to zrImahAmahopAdhyAya sva. DaoN. satIzacandra vidyAbhUSaNa, ema0 e0 pI0 eca0 DI0 ityAdine apane 27 disambara san 1913 ko kAzInIke vyAkhyAna meM kahA thA ki aitihAsika saMsArameM to jaina sAhitya zAyada jagatake lie sabase adhika kAmakI vastu hai| astu, tAtparyarUpameM kahA nAsatA hai ki jena zAstroM ke varNanakA AdhArabhUta bahutAyatase satyapara nirbhara hai| aura unapara vizvAsa kiyA jAsaktA hai| __ isalie aitihAsika vyakti zrI pArzvanAtha bhagavAnake upayukta varNanapara vicAra karanese vidita hotA hai ki janasamudAyakA mainiyoMko pArasanAthakA hI bhakta mAnanA yathArtha hai| aura unakI mAnyatA bhI svayaM jainiyoMmeM vizeSa rUpase hai| pArzvanAtha bhagavAna 100 varSa taka jIvita rahe the aura mokSamArgakA upadeza logoMko / dekara IsAse 776 varSa pUrva nirvANako sammedazikhara (Parasnath { HI)se prApta hue the| Apake hI nAmake kAraNa vartamAnameM sammedazi khara pArasanAtha hilake nAmase vikhyAta hai| Apake 10 gaNadhara the| ___ isa prakAra pArzvanAtha bhagavAna jainadharmako phirase uttenita karanevAle aitihAsika vyakti IsA pUrvakI 9 vIM zatAbdike the| aba avazeSameM calie anya 20 tIrthaMkaroMke, jIvanakA digdarzana karake mahAvIra bhagavAna ke jIvanakA paricaya prApta kreN| . .
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ MA NAWWAR . . . bhavo tAra / miniannamin (8) avazeSa tiirthkr| OM trailokyapratiSThitAna catavizati tIrthaMkarAn. RSamAyA varSamAnAntAna siddhAn zaraNaM prapadye / / kina khAsa aMka 2048 uparyukta patrameM kahA gayA hai ki ukta zloka RgvedakA hai| yadi vAstavameM yaha aise hI hai to 24 tIrthakaroMke astitvako svIkAra karanemeM yaha prabala pramANa hai| isake atirikta Rgveda aSTaka 20 7 varga 17 meM bhagavAna arhanako smarNa kiyA hai, jisase prakaTa hai ki zrI mahAvIra va pArzvanAtha svAmIke pahile anya tIrthakara avazya the| svayaM zrI munasuvRtanAtha bhagavAnake samakAlIna zrI rAmacaMdrane "zrI nina jaisI zAMtikI vAJkSA kI thii|" (dekho vRhadayogavaziSTam sarga 15 varga ) udhara Adhunika vidvAnoMne jainiyoMke 24 tIrthaMkaroMke astitvako svIkAra kiyA hai| jaise ki menara-janarala je0 jI0 Ara0 pharalAmA, epha0 Ara0 esa0 ii| ityAdi jo apane 17 varSake adhyayanake pazcAt prakaTa karate haiN| (See short studies in the science of comparative' Religions. pp. 248-4): "Arya loga gaMgA balki sarasvatI taka pahuMce bhI na the ki usake bahuta pahile nainI apane mukhya 22 bauddhoM vA santoM athavA tIrthakaroM dvArA sikhAe paDhAe nAe cuke the| IsAke pUrvakI 1-9vIM zatAbdika 23 3 bauddha pAvake 'pahile hI; jo apane pUrvAgAmI kAlantarase avasthita pavitra RSiyoMko nAnate the|"
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra / (aura anyatra jaise pahile kaha cuke 'hAmasvartha hisTarI Apha dI varuDake bhAga 2 patra 1190 meM kahA gayA hai ki jaina nAtaputa (zrI-mahAvIra vaImAna ) se pahile kitane hI tIrthaharoMkA honA mAnate haiM / astu, ina vAstavika 24 tIrthaharoM se tInakA varNana pahile varNita kiyA jAnA hai| aura antima tIrthadara zrI mahAvIra bhagavAnakA isa pustakameM agAr3I pUrNarUpeNa AyagA / avazeSameM 20 tIrthaharoMkA varNana isa prakAra hai no kramavAra diyA jAtA hai: (1) zrI ajitanAthajI-dUsare tIrthakara the| Apako janma ikSvAka vaMzameM zrI RSabhadevake kulameM ayodhyA nagarImeM prathama tIrtharake nirvANa prAtike eka dIrghakAla pazcAta huA thaa| pahile rAjA dharaNIdhara ayodhyAke nRpati the| unake putra vidasaMjayadeva hue| inakI rAnIkA nAma indurekhA thaa| indurekhAke garnase rAjA nitazatrukA janma huA thA | rAnA nitazatrukA vivAha podanapurake rAjA vyAnaMdakI putrI vijayAse huA thaa| inhI rAjadampati jitazatru aura vijayAke ajitanAthanIkA janma huA thaa| gamameM Ate hI mAtAko bor3asa zubha svama hue the jaise ki hara tIbadarakI mAtAko hote haiN| aura garbha-janma-tapa-jAna-nokSa kalyANakoM (zumA vasaroM) para devIne mAra unmava manAe the le mice pratyeka tIsarake ukta avAroM para karate haiN| jisa samaya anitapramUne janma liyA thA usa samaya rAga jitamanusamanta rAnAmIko parAsta pharalameM samartha hue the| isa upalasameM inhoMne apane putra kA nAma ajita rstaayaa| yuvAvasthA meM inhoMne bhI do rAnanyAmoze pAni
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . avazeSa tiirthNkr| grahaNa kiyA thA, pitAke muni hojAnepara eka kAla paryanta vizAla rAjya kiyA thaa| akasmAt vanakrIr3A karate eka phUlako khilate aura naSTa hote dekha Apako vairAgya hogayA thaa| tatkSaNa Apane digambarIya dIkSA grahaNa kara lI thii| tapazcaraNake pazcAta prathama AhAra Apane rAjA brahmadattake yahAM liyA thaa| 'tapazcaraNake 12 varSa uparAnta Apako kevalajJAna prApta hogayA thaa| Apane taba vihArakara dharmakA udyotana kiyA thaa| Apake saMghameM 90 gaNadhara aura eka lAkha muni the va tIna lAkha AryikAeM thiiN| usa samaya ajitaprabhUke kAkA vinayasAgarake putra sagara cakravarti bhAratavarSAdhipati the| inake putra bhAgIratha inake uttarAdhikArI hue the| sagarake mokSalAma karanepara inhone bhI sanyAsa grahaNa kiyA thaa| bhAgIrathane kailAza parvatapara gaMgAkinAre tapa dhAraNa kiyA thA jahAMse unako kevalajJAna hokara mokSalAma huaa| isa avasara para devoMne inakA abhiSeka kiyA so vaha pAnI gaMgAnIkI dhArame milA; jisake kAraNa Ajataka gaMgAjala pavitra mAnA jAtA hai| anitaprabhU sammedazikharase mokSako prApta hue the| cinha hAthIkA hai inakA ullekha yarjuvadane hai| (2) zrIsaMbhavanAtha-tRtIya tIrthakara the| ye ajita prabhUke mokSa , prApta karaneke eka ati dIrghakAla pazcAt hue / ayodhyAke ikSvAkA vazIya, kAzyapa gotrI rAjA dRr3haratharAya vA jitAri rAnI supeNAke suputra the / ApakA vivAha huA thaa| rAjya bhogakara dIkSA grahaNa kara' mukta hue the| cAruSNAdi 106 gaNadhara the| sammedazikharapara Apake smRti caraNacinha maujUda / cinha ghor3ekna thA / ::
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mhaaviir| (2) zrI abhinaMdananAtha-cauthe tIrthakara ayodhyAke ikvAka vaMzIya nRpati saMvara rAnI siddhArthAke putra the| rAjya lakSmI aura gRhalakSmIkA upabhogakara Apa dIkSita ho sarva tIrthaMkaroMkI bhAMti upadeza de sammedazikharase mukta hue the| vajanAmi Apake mukhya. gaNadhara the| ApakA cinha bandarakA hai| . - (1) zrI sumatinAthajI-pAMcave tIrthakarake pitAkA nAma rAjA meghastha aura mAtAkA sumaMgala devI thaa| janma sthAna ayodhyA thaa| vaMza va gotra pUrva tIrthakarakI bhAMti thA / vivAha aura rAjabhoga kiyA thA / dIkSA lekara padmabhUpake saumanasapurameM prathama AhAra liyA thaa| cAmara Adi 116 gaNadhara the| zikharanIse mukta hue| ApakA cinha krauMcakA thaa| .(9) zrI padmaprabhU-chaTTe tIrthakara kauzAMbIpurake nareza mukuTavara rAnI susImAke putra the / vaMza va gotra inake pahile tIrthakarake the| rAjA somadattake AhAra liyA / bacacAmara mukhya gaNadhara thaa| samasta AryakhaMDama vihArakara anya tIrthakaroMkI bhAMti zikharajIse nirvANako gae the| cinha kamalakA thaa| (6) zrI supArva-sAtaveM tIrthakara kAzImeM hue the| vahAMke adhipati Apake pitA sumatiSTa nAmaka the aura mAtA susImA thiiN| somakheTake rAjA mahendradattake AhAra liyA / bala Adi 75 gayapara the| sammedazikhara mokSasthAna hai / cinha svastikA hai| yajubaMda 29-19 meM ApakA ullekha hai| candraprabha svAmI aSTama tIrthaDara candrapurIke mahArAja mahAsena, rAnI lakSmaNAke suputra the / banArasa ke nikaTa candrapurI
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ avazeSa tIrthaMkara / 33 nAmaka choTIsI vastI hai / darpaNameM muMha dekhate vairAgya utpanna honese apane putra baracaMdrako rAjya de tapazcaraNako gae the| datamuni Ade 93 gaNadhara the / aura bahutase muni ArthikAaiM Adi saba tIrthaGkaroMkI bhAM te inake saMgha bhI the / cinha ardhacaMdrAkAra thaa| caMdraprabhakAvyameM utkRSTa bhASAzailIse ApakA caritra varNita hai / (8) bhagavAna puSpadaMta - nauveM tIrthaMkara kaukaMdIpuraseM hue the / Apake pitA mahArAja sugrIva the| aura mAtA jayarAmA thI / putra sumatiko rAjyabhAra sauMpa muni hokara kevalI hue aura zikharajIse mokSako gae / sapala purameM puSpamitrake yahAM AhAra huA thA / makarakA cinha hai / (9) pagavAna zItalanAtha - dasaveM tIrthakara hue the| hajArIbAga jilemeM bhaddalapura kulahApahAr3a ke pAsa ApakA janma sthAna hai / aura 1 rAjA dRr3haratha vahAMke rAjA inake pitA the / rAnI sunaMdA thI / ApakA vivAha huvA thA / ariSTanagarake rAjA purnavasuke yahAM AhAra liyA thA / cinha zrI utsavRkSa hai / (10) gyArahaveM tIrthaMkara zreyAMsanAtha vartamAnameM vanArasake nikaTa avasthita sihapurake mahArAja viSNu aura rAnI naMdAke yahAM utpanna hue the / gotra inakA ikvAka kAzyapa thA / putra zreyaMkarako rAjya diyA thA / kuMyu Adi 77 gaNadhara the / cinha geMr3AkA hai| prathama nArAyaNa tRSTaSTa aura caladeva vijaya aba hI hue the / (11) bArahaveM tIrthakara va~ sapUjya the| caMpApurIke IdavAkavaMzIya kAzyapa gotrI rAjA vasupujya pitA aura rAnI jayAyati
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 bhagavAna mahAvIra / mAtA thiiN| Apa bAlabrahmacArI the| dUsare pratinArAyaNa bhogavarddhanapurake rAjA zrIdharake putra tAraka Apake samayameM huA thA / yadyapi pratApI para anyAyI rAjA thaa| dUsare nArAyaNa DiSTaSTa aura baladeva acala mI abhI hue the / bhagavAnakA cinha maiMsA hai| 3 (12) vimalanAtha svAmI terahaveM tIrthakara kampilA nagarImeM L * hueM the| Apake pitA sukratavarmA usa samaya yahAM rAjya karate the / rAnI saMyamA thIM / kampilameM hI rAjA dropada hue the / yaha Ama kAyamagaMja relve sTezana (R. M. R. se 1 mIla dUra hai 1 bhagavAnake garbha, janma, tapa aura jJAna kalyANaka yahIM hue the / parantu mokSalAbha sammedazikharase huA thA / cinha suarakA hai| (13) anantanAtha bhagavAna 14 veM tIrthakara the / ajudhyA nagarIke rAjA sighasena rAnI sarvayazAke yahAM inhone janma liyA thA / caMza ikSvAka aura gotra kAzyapa thA / sammedazikharase mokSalAbha kiyA thA | cinha rIMchakA hai / (14) dharmanAthajI 15 veM tIrthakara ratnapurIke rAjA mAnurAnI suvratAke mahAna putra the / Apake mokSa prApta karaneke bAda tIsare cakravartI zrAvastIke rAjA sumitra hue the| Apake paTTarAnI bhadravatI thI / bhagavAnane dharmakA udyotakara sammedazikharase modAlAma kiyA thA | cinha vajjadaNDa hai / (15) zrI zAMtinathajI 16 veM tIrthakara hue the / hasthinApurake rAjA vizvasena Apake pitA aura unakI patnI rAnI ega - ApakI mAtA thI / Apa paMcama cakravatti the / sArvabhaumika rAjya karake Apane dharmakA bhI sAmrAjya phailAyA thA / aura antameM moza 1
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ A AANA avazeSa taarykr| pada pAyA thaa| cinha hiranakA hai| cauthe sanatkumAra cakravarti Apake pahile ho cuke the| (16) satrahaveM tIrthakara kunthunAthakA janma sthAna bhI hastinAgapura thaa| pitAkA nAma sUryA aura mAtAkA zrIdevI thaa| Apa kramase chaTe cakravarti bhI the| mahAna pratApI dharmaratna the| cinha vapharekA hai| (17) arahanAthajI aThAraveM tIrthakara bhI cakravarti the| Apake pitA hastinAgapurake rAjA sudarzana the / aura mAtAkA nAma mitrA thaa| sammedazikharase mokSa gae the / cinha machalIkA hai| (10 19 veM tIrthakara mallinAthajI the| Apake pitA mithulApurI (mathurA) ke rAjA kumbha the| aura mAtA rAnI rakSatA thiiN| sammedazikharase mokSa gae the| cinha nandyAvarta kalazakA hai| inake madhya samayameM 8 veM cakravarti subhUmi hue| Arake pitA kIrtivIrya aura mAtA tArA thiiN| inane parazurAma kSatrI zatruko mArA thaa| (19) vIsaveM tIrthakara muni suvratanAthajI the| kusAgra va rAjagRha nagarake adhipati sumitra rAnAke putra the| mAnAkA nAma padmAvatI thaa| Apake pahile 93 cakravarti rAjA mahApadma ho cuke the| yaha hastinApurake rAjA padmaratha rAnI mayUrIke putra the| inakI AThoM putrI AryikA hogaI thii| zrI munisuvatanAthajI zikharajIse mukta hue the| cinha kachavekA hai| (20) 21 veM tIrthakara naminAtha bhagavAna the| ApakA janma mithulApurIke rAnA vijaya aura rAnI vimAke gRhame huA thaa| 10 veM cakravarti rAjA hariSeNa kapilAmeM Apake pahile ho cuke
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mhaaviir| the| yaha hariketuke putra the| hariketune bahutase jaina caityAlaya banavAe the| aura muni ho muktako gae the / namiprabhU zikharajIse mokSa gae / unakA cinha nIlapadmakA thaa| / / inake pazcAt 11 veM cakravarti rAjA nayasena hue the| yaha rAnA vaijaya rAnI yazovatIke putra the / yaha muni hogae the| aMtima 12 veM cakravarti rAjA padmagulma bhagavAna nemanAtha aura pArdhanAthake madhyameM hue the / isa prakAra 23 veM tIrthakara pArzvaprabhUse pahile sArvabhaumika akhaMDa rAjyake kartA 12 cakravati hocuke the| prathama tIrthakara AdinAthake vRSabha (bela) kA cinha thA / aura neminAtha, pArzvanAtha aura mahAvIra svAmIke kramase zaMkha, sarpa aura siMhake cihna the| ina cihnoMse sAdhAraNatayA tIrthakarokI pratimAoMko jAnanekA bhAva hai| parantu prAcIna bhAratameM saMketa vidyAkA honA pramANita hai jo Pictographic vA Hieratic kahalAtI thI aura mizra cIna Adi dezomeM bhI pracilita thii| (dekho hindI vizvakopa bhAga prathama dRSTa 60-69) aura saMbhavatA eka gupta mASA kA lipi bhI pracilita thI jisako mi0 campatarAya jaina, beriTarane apanI 'asahamata-saMgama' nAmaka pustakameM 'pikoruta' vyakta kiyA hai| aura sarvamatoMke prAcIna granthoMko jase veda, vAIbila Adiko usI bhASAmeM liye pramANita kiyA hai / astu prathama tIrthaMkara RSabhanAthake vela cinhame bhAra nikala makkA hai ki unhoMne sarva prathama dharmakA rUpa mamamAga thaa| aura vainakA mekenAtmakarUpamika aigyagne AnI pustaka "drI paramenenTa hisTarI jaoNka bhAratavarSa" eTa 213 para pradariyAdilo bhAna dhanako prasTa bhanekA hai| aise
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ avazeSa tiirthkr| 37 hI khastikAkA bhAva prakaTa hai ki do rekhAoMkA ApasameM dhana rAzike cinharUpameM eka dUsareke vimukha nikalanA prakaTa karatA hai ki zuddha Atmadravya pudgala dravyase milI huI hai| jisake kAraNa vaha cAra gatiyoMmeM (deva, narka, manuSya, pazu) bhramaNa kara rahI hai| cAra gatiyoMko vyakta karaneke lie isa dhanarAzi cinha (+) ke atima zikhAoMse cAra rekhAeM nikAlI jAtI haiM (5) isake bAda Upara jo tIna bindukAeM jaina svastikAmeM () rakhI jAtI haiM, unase yaha upadeza hai ki isa bhramaNase nikalaneke lie jayaratnamaya mArga arthAt samyakadarzana, jJAna aura cAritra mokSakA mArga hai| aura phira khastikAke zikhAmAgameM ardhacaMdrAkArake madhya bindukA honA prakaTa karatA hai ki ratnatraya mArgase saMsArI (bhramatA) jIva mokSasthAnameM pahu~cakara zuddhakharUpa Atmadravya (biMdu)ho jAtA hai aura parama sukha anubhava karatA hai / jaina zAstromeM mokSa sthAna ardhacandrAkAra mAnA hai| isa prakAra jaina svastikAkA bhAva hai| astu, 23 tIrthaMkaroMke jIvanakA jJAna prApta karake calie ina tIrthaharoMke dharmake sambandhameM kucha jJAna aura prApta krleN| latest 401
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwwwwwwwwwwwww bhagavAna mhaaviir| (9) . jainadharma aura hinduudhrm| "Yes ! his (Jain's) religion is only true one upon earth, the primitive faith of all mankind." -Rev. J. A Dabois.' "Discription of the character, manner and custom of the people of Indit and their insti. tutions, religious and civil " nAmaka pustakake lekhaka, mesora prAntameM rahe hue pAdarI DuboI sAhava niSpakSa satya hI kahate haiM ki " hA~ ! avazya hI jainiyoMkA dharma hI duniyAMmeM satya hai aura vahI manuSya samAjakA prAraMbhika mata hai|" DuboI sAhabane jo isa prakAra jainadharmakA mahatva prakaTa kiyA, usako yathArtha pragaTa karaneke lie Aie prAcInatama mAnenAnevAle dharma hindUdharmase isakI tulanA kreN| ___ pahile to svayaM eka tarahase hindU dharmake grantha jaina dharmake saMsthApaka zrI RSabhadevako navamA (yA AThavAM) avatAra mAnakara usakI prAcInatA veToMse bhI pahilekI siddha kara dete haiM, kyoMki vedoMmeM 14 ve vAmana avatArakA bhI ullekha hai| isalie vAmana avatArake bAda veda bane sAbita hote haiN| aura jainadharma navameM 'avatAra mAnejAnevAle zrI RSabhadeva dvArA pratipAdita huA thaa| tisapara mAgavatameM sApha likhA hai ki " vaha (Rpamadeva) loka, veda, brAhmaNa aura gau sabake paramaguru the aura
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharma aura hinduudhrm| unhoMne sakala dharmake mUla guhya brAhmaNadharmakA brAhmaNadarzita : mArgake anusAra upadeza diyA thaa|" (5-6- a0) yaha brAhmaNadharma vedoMme varNita hai| astu, aba hameM dekhanA cAhie ki ina vedomeM hai kyA ? aura yaha kaba bane ? inameM nirUpita dharmakA svarUpa kyA hai ? ina panoMkA sapramANa pUrNa vivaraNa to mi0 campatarAyanI bairisTarakI Key of Knowledge Pra. otical Path aura amaDmatasaMgama nAmaka pustakoMmeM hai, para sAdhAraNatayA inakA uttara isa prakAra hogaa| samthatima veda duniyA meM sabase prAcIna grantha kahe jAte haiN| prathama tIryaGkara zrI RSabhadeva unase bahuta pahile hocuke the, yaha hama Upara mida kara cuke hai / yahI RSabhadeva jainadharmake saMsthApaka the| isa prakAra jainadharmake bahuta pIche veda bane the| Adhunika yorUpIyana vidvAna unake dipayameM kahate haiM ki ve usa samaya bane, the, jaba ki AryasabhyatAke navapachava bhI vikasita nahIM hue the| aura loga prAkRtika zaktiyoM-agni, sUrya, candra Adise atyanta bhayabhIta the| aura unakI pUjA kiyA karate the| isake agAr3I ve mAnate haiM ki inhI zaktiyoMkI pUjA vandanAke maMtroMka samudAyarUpa yaha veda haiN| para usa samayake AryoMkI sabhyatAkA jaba hama dhyAna karate haiM jaisI ki mi0 vilsana Adi yUropIya vidvAnoMne siddha kI hai ki ve Adhunika hiMdU samAjake taraha hI karIbara sabhya the, (dekho Practical Path p. 188) taba hama isa bAtapara kabhI bhI vizvAsa nahIM kara sake ki usa samayake hiM RSi itane asabhya aura ajJAnI the jo prAkRtika zaktiyosera
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra jAte aura unakI upAsanA karate ! to phira ina vedamaMtroMkA bhAva kyA hai no agni Adiko samarpita haiM ? yaha prazna agAr3I AtA hai| parantu isakA uttara jaisA ki mi0 campatarAyane apane ukta anyoMmeM diyA hai, usase ina maMtroMkA bhAva sApha prakaTa hojAtA hai| vAstavameM yaha zaktiyAM prAkRtika nahIM haiM balki AtmagatiyoMki rUpAntara haiM / vaidika RSiyoMne kAvyakI alaMkRta bhASAmeM AtmazaktiyoM ke rUpaka bAMdhakara unakA guNagAna kiyA hai jisase ki unakI AtmAmeM jAgRti paidA ho jAya / aura isa prakAra usakA mahatva sedeva hRdayapaTa para akita vanA rhe| aba nisa AtmAkI zaktiyoMko ve indra, sUryya Adike rUpaka pUjatethe tava yaha Avazyaka hai ki ve usake tatvase bhijJa rahe hoN| vedameM indra, sUrya aura agnui yaha tIna mukhya devatA mAne gae haiN| iMdra AtmAko pudgalase milakara sAMsArika mogome lipta rahane kI avasthAkA dyotaka hai| tava sUrya AtmAko zuddhAtmasvarUpa kevalajJAnAvasthAmeM prakaTa karatA hai| aura agni vaha tapakI agnihai jisake dvArA karmavandhanokI nirjarA hokara navIna kamaukA bandha honA ruka jAtAhai jisase AtmA kose saMsAra paribhramaNase chuTakArA pA letA hai| jina RSiyoMne AtmAke minna svarU-- poMko isa taraha pahicAnA unheM jarUra AtmA sambandhI gUDha jJAna thaa| aura nahAMse unheM yaha gUDhajJAna prApta huaa| una logoMkA AtmajJAna' gur3ha hI nahIM balki vaijJAnika rahA hogaa| aba dekhanA cAhie ki yaha vaijJAnika jJAna usa samaya kisa dharmameM pAyA jAsatA thaa| vedoMmeM to thA hI nahIM kyoMki unameM to sivA gItoMke aura kucha mahattvapUrNa vastu dekhane meM nahIM AtI taba yahI mAnanA par3egA ki yaha
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharma aura hindUdharma / 1 41 jJAna nainadharmase unheM prApta huA hogA jo bhAratIya dhammoMmeM, Adhunika khojadvArA, prAcInatAmeM dUsare nambarakA mAnA gayA hai aura jisameM karma siddhAMta sambaMdhI zabdoMko zabdArtha meM vyavahRta kiyA hai jaise insAiklopeDiyA oNpha rilIjana eNDa ithkisa bhAga 7 STaSTa 472 meM pramANita kiyA gayA hai: Cobaltung " jainI loga ina zabdoM (Azrava-bandha-saMvara- nirjarA Adi ) ko unake zabdArtha meM kAma meM lAte haiM aura mukti ke mArgako samajhAne meM vyavahRta karate haiM (AzravoMkA saMvara aura nirjarA mokSake kAraNa hai) aba yaha zabda itane hI purAne haiM jitanA jainadharma; kyoMki bauddha -logoMne jainadharmase AsravakA ati bhAvapUrNa Tarma ( Term = zabda ) le liyA hai / aura vaha usako karIba karIba usI bhAvameM vyavahRta karate haiM jisameM jainI loga; kintu usake zabdArtha meM nahIM, kyoki vaha karmako sUkSma pudgala nahIM mAnate haiM aura AtmAkI sattAko bhI nahIM mAnate haiM jisameM ki karmoMkA Azrava hosake / saMvarake bajAya vaha 'asavakkhaya' jisake mAne AzravakA kSaya hotA hai, vyavahArameM lAte haiM aura usako mArga nirdiSTa karate haiM / yaha prakaTa hai ki bauddhoMke -yahAM AzravakA zabdArtha jAtA rahA hai| aura isa kAraNa yaha Avazyaka hai ki unhoMne isako kisI aise sampradAyase liyA ho ki jo isako isake yathArtha bhAva meM vyavahRta karatA ho; arthAt dUsare zabdo meM jainiyoMse / buddha loga zabda 'saMvara' ko bhI vyavahRta karate haiM jaise zIlasaMvara aura kriyArUpameM 'samvat', jo aise zabda haiM jinako brAhmaNa dharmake saMsthApakoMne isa bhAvameM nahI vyavahRta kie haiN| isase prakaTa hai ki vaha jainadharmase lie gae haiM jahAM vaha apane
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwwwwwwwwwwww bhagavAna mhaaviir| zabdArthameM apane vyavahRta bhAvako ThIka ThIka prakaTa karate haiN|" __isalie pramANita hotA hai ki jainadharmakA karmasiddhAnta jainadarzanakA Adi aura yathArtha aMza hai / aura vaha bauddha evaM hindU darzanoMse prAcIna hai / aura hindUdharmake andara kisI samayameM sarvAga pUrNa Atmika jJAnakA pratipAdana nahIM kiyA gyaa| usame jo sama* yAnusAra sAmayika bAteM jor3I gaI va jor3I jAtI haiM aura jo svayaM pUrvApara virodhita haiM usase vaha IzvarIya dharma kahA nahIM jA saktA / Izvarake mukhase nikalA huA dharma kamI apUrNa nahIM ho sakkA / aura na aisA hI ho sakA hai ki usake aneka artha laga skeN| isalie vedoMko IzvarakRta mAnanA bilakula mithyA hai| ve RSi maharSiyoMke AtmajJAnake phala haiM / aura vaha AtmajJAna unako jainadharmase prApta huA thA, jaisA Upara pragaTa kiyA gayA hai| usa samaya bhI loga asamya nahIM the| jainadharmake siddhAnta vaijJAnika haiN| dUsare zabdoMme sAkSAta 'satya' (TRUTH) haiM / aura satya amara hai / isa hetuse jainadharma anAdinidhana aura sarvajJa kathita hai aura usake jJAnake AdhAra para veda bane haiN| isalie isa dRSTise vedoMko Izvarata mAnanA kinhI aMzoMme upayukta hai / vedoMmeM yajJAdimeM pazuoMke balidAna sambandhI vidhAna pIchese kisI dursamayame bar3hA die gae hoMge,kyoki mvayaM vedAme hiMsAko burA kahA hai| jo rAkSasoM aura mAMsabhakSakoMko ' zrApa sambandhI vAkyoMse prakaTa hai| astu, prakaTa hai ki hindUdharmake prArambhika siddhAnta jainadharmalaga gae the| kAlAntarame vaidikadharmAvalambI usake zrotako
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharma aura hindUdharma | ra dveSapUrNa dRSTise dekhane lage / aura apane dharmako pUrNa banAneke lie upaniSidha, paddarzana Adi racate hue / isIlie mi0 campatarAyajI bairipTara apanI " kI Apha noleja " nAmaka pustakameM saba dharmokA avyayana karake kahate haiM :---- " khoja karane para haraeka dharmake dvArase nirAzA hotI hai / aura jaba hama jainadharmakI tarapha dekhate haiM ki kyA isase dharmake siddhAnta meM saMtoSa milatA hai, jisake vicArane haraekako ghabar3A diyA hai, taba yaha jainadharma turata hamako chaH mUladravyoMkI tarapha le jAtA hai, jinakI mar3har3hake vinA sivAya gar3abar3AhaTake aura kucha nahIM hosakkA / ... ...jaba hama satyakI khoja karate hue dharmakI tarapha pahu~cate haiM; aura mAna va mAyAke vicArase nahIM taba yaha dekhatehai ki jainadharma una sarvamatoMme anupama hai jo satya batAnekA dAvA karate haiM / " isa prakAra DuboIsAhabake uparyukta udgAra bilkula ThIka baiThate hai / aura jainadharma aura hindUdharmakI yathArthatA prakaTa hojAtI hai|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 bhagavAna mhaaviir| AAMRAPARA Ww HTML jainadharmakA mahatva aura usakI svAdhInatA "There is very great ethical value in Jainism for men's improvement. Jainisru is a very original, independent and systematical doctrine. It is more simple, more ri:b and varied than Brahmanical Systems and not negativa like Budhism." -Dr. A. Guirncot bhagavAna mahAvIrane jisa dharmakA punaH upadeza diyA thA usakA hindUdharmase sambandha hama pahile dekha cuke haiN| aba unake jIvana kAlakA varNana karaneke pahile unake dharmaka mahattva aura svAdhInatAkA digdarzana kara leN| DaoN0 e0 giranATa sAhaba phrAnsake bar3e vidvAna haiN| Apa isa viSayameM kahate haiM ki___"manuSyoMkI unnatike lie jainadharmameM cAritra sambandhI mUlya bahuta bar3A hai / jainadharma eka bahuta asalI, svataMtra aura niyamarUpa dharma hai / yaha brAhmaNa matokI apekSA vahuta sAdA, bahuta mUlyavAna tathA vicitra hai| aura bauddhake samAna nAstika nahIM hai|" isake atirikta svayaM jainadharmakA avyayana anya vividha darzanose tulanA .karake karanese usakI mahattA aura svataMtratA prATa karatA hai / jaina'dharma svayaM eka pUrNa mata hai| prAcInase prAcIna jamAnese hI yaha thoye kore kriyAkANDa (Ritualism)ke khilApha rahA hai| jainadharmane sAMkhyadarzana jaise anya bhAratIya darzanoMke samAna hI vaidika yajJa
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharmakA mahatva aura usakI svAdhInatA / 45 kANDakA niSedha kiyA hai / parantu usane bauddhoMke samAna hI cArvA - koMkA ghRNita durAcAra nIca dRSTise dekhA hai| jainadharmakA kahanA hai ki hamAre ina sukha va duHkhamaya dazAoMke kAraNabhUta hamAre hI karma haiM / usI taraha vaha ahiMsA aura tyAgake siddhAntoMko mAnava cAritrake uttama aMga batalAtA hai / jainadharmake anusAra tapazcaraNakA uddezya bauddhoke uddezyase nihAyata viparIta hai| eka jainIke nikaTa usa tapase bhAva AtmAkI pUrNatA aura zuddhatA prApta karanekA hogaa| jabaki bauddhake nikaTa isake viparIta AtmAke abhAva meM ! jainI AtmAko nitya aura akRtrima mAnate haiM / jIvadravya eka nitya aura akRtrima sattAtmaka padArtha hai / bhale hI vaha janma maraNa dhAraNa karatA hai aura duHkha va sukha anubhava karatA hai para usake yathArtha guNa anantadarzana, anantajJAna aura anantasukha haiN| isa prakAra jainadharma aura vedAnta donoM hI bauDoke saiddhAntika kriyAkANDakA niSedha karate haiM / aura AtmAkI nityAtmaka sattAko svIkAra karate haiM / parantu aba donoM dharma eka dUsarese viparIta hojAte haiM / vedAntI kevala AtmAkI sattA svIkAra karake hI saMtoSa dhAraNa nahI kara letA, balki agAr3I bar3hakara use saMsArabharakI AtmA vyakta karatA hai / vedAntadarzana ke anusAra samasta cetana acetana padArthoMse pUrNa jagata eka aura samAna sattAkA hI vikAza hai / "maiM vaha huuN| sAMsArika zakti jo mujhase bAhara hai aura jo merA sAmanA karatI hai, merese bhinna aura svataMtra sattA nahI hai / kevala eka hI yathArtha sattA hai / aura Apa, 1 maiM va anya cetana par3hArtha evaM samasta acetana padArtha isI eka sattAtmaka sattAke rUpa haiM / " yaha siddhAnta yadyapi ucca hai kintu
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra bhagavAna mahAvIra / jaina vicArakake vaijJAnika mastiSka meM isakI mahattA nahIM hai| usake nikaTa to jIvita padArtha jIva, mRta padArtha pudgalase nitAntaM vibhinna aura vicchinna hai| dono padArtha eka dUsare se itanI vibhinnatA rakhate haiM ki cAhe jaisA hI saiddhAMtika gorakhadhandhekA peca kyoM na ho vaha donoMkA eka meM samAveza nahIM kara saktA / nIva aura ajIva donoM hI do vibhinna, akRtrima, nitya sattAtmaka padArtha haiN| phira bhI jainadharmake anusAra kevala eka hI AtmA nahI hai balki ananta AtmAaiM haiM / eka majiSTreTakI AtmA usa kaidIkI AtmAse vilakula dUsarI hai, jisako vaha sajA de rahA hai| kintu sarva jIvoMkA asalI svabhAva eka samAna hai / jaba yoga aura sAMkhya darzanoMkI tulanA jainadharmase karate haiM to donoM hI jainadharmase itane sahamata haiM ki AtmAkI sattA aura anantarAziko svIkAra karate haiM aura eka vibhinna acetana zaktike astitvako mAnate haiM / parantu sAMkhya darzaname koI aisA uddezya nahIM mAnA gayA hai jisake prati manuSya pragatizIla ho / taba jainI arhat par3hako apanA udezya mAnate haiM 'aura pAtAJjali paramAtmapadako / jainadharma vaizeSika matake samAna hI agu, kAla aura AkAzako akRtrima aura nitya mAnatA hai| aura jaise nyAya darzaname vividha naiyAyika siddhAnta mAne gae hai vaise hI jenadharmameM bhI vividha nyAya siddhAnta dhArmika siddhAtoMko vyakta karaneko vyavahRta kie jAte haiM / parantu jaina nyAyameM apane mukhya 'vizeSaNa bhI haiM / aura use apane syAhATa siddhAMtapara vastutaH gavaM karanA cAhie jisase ki jainadharmakI mahattA nyAyavAdameM bhI jAtI hai / ima prakAra hama dekhate haiM ki jananameM bahutasI car3ha 1
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatkAlIna paristhiti / s bAteM anya bhAratIya darzanoMse sAdRzyatA rakhatI haiM, parantu sAtha hI 'usameM ina darzanose itanI khUbiyAM bhI haiM jo use eka svataMtra aura svAdhIna darzana pragaTa karatI haiM / (See Jain Gazette Vol: XIX No. 3 P. 71 ) astu caliye aba usa samayakA bhI kucha jJAna prApta kara leM, jaba bhagavAna mahAvIrajIne janma lekara ant phirase apane pUrva tIrthakaroM kI bhAMti batalAyA thA / QUAK ( 11 ) tatkAlIna paristhiti I " atizaya dekha dharmako hAnI / parama sabhIta dharA akulAnI // " 1 saMsArakI paristhiti aura kAlacakakI mahimAkA avalokana hama pahile kara cuke haiN| dekha cuke haiM ki samaya hamezA ekasA nahI rahatA hai / paristhiti saMdaiva palTA khAtI rahatI hai| naI naI ghaTanAe~ sadaiva ghaTita hotI rahatI haiN| Aja jo bAta ThIka thI, vahI kala viparIta mAsane lagatI hai| bhagavAna mahAvIrane dharmopade-. zameM yaha jatalA diyA thA ki saMsArameM aisI bhI prakRtikI AtmAe~ maujUda haiM, jinheM apane sacce AtmakharUpakA jJAna kabhI bhI nahIM hogA / ve sadaiva saMsArake saMtaptasAgarame gote lagAtI raheMgIM / kabhI Upara sataha para A jAMvagI, to kabhI gahare gaDhemeM calI jAyagI / unake jJAnako AvaraNa karanevAlI prAkRtika zaktiyA~ itanI jaTila haiM ki vaha kabhI bhI usa vicArI AtmAko sanmArga C
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mhaaviir| para Akara muktadhAmameM nahIM padharAne degii| bhale hI ve apane kRtyoMse sAMsArika bhogoMmeM utkRSTatA prApta karaleM / aura. sarva sAMsArika AtmAoMko AtmajJAnakA bhAna honA mI sahala nahIM hai| pUrvake zubhakRtyoM ke prabhAvase yadi suyogya avasara (kAlalabdhi) unheM prApta hojAya to bhale hI ve sacce mokSamArgapara Akara apanI AtmAoMkA kalyANa kara sakeM / so sarvase aise ho jAnekI saMbhAvanA ali duSkara hai| isI lie kabhI samaya zubha unnatikI ora paga bar3hAtA hai to kabhI avanatike gartakI ora luDakane lagatA hai| yaha tatkAlIna manuSyoMke kRtyoMke AdhIna hai| yadi unake kRtya zubha hoge to unakI dazA uttama hogI / aura yadi satya duppariNAmamaya duSTa hoge to dazA bhI adhama hogI / astu, isI kramake anusAra samAjakI AvazyakAeM ghaTatI baDhatI rahatI haiN| naye naye vicAra utpanna hote rahate haiN| aura manuSya apane manonukUla siddhAMta Adi gaDha lete haiN| para jitanA hI unameM satyAnza hotA hai, utanA hI unakA Adara aura TikAva hotA hai| isa yugake Arambhame zrI RSabhadevane yathArtha mArgakA rUpa janatAko darzAyA thA, para usI samaya hI svayaM unake pAtra (mArIca ) ne anya mArga apanI rucike anusAra banAyA thaa| vasa kabhI aisI samasyA AjAtI hai ki usakA uttara nahIM milatA. azAMti aura asaMtoSa phaila jAtA hai. dharmameM avizvAsa aura aMgha zraddhA honAnI hai / inako hala karaneke lie usa samayakI avasthAnumAra mahAna AtmA janna dhAraNa karatI hai, aura ganIra sitiko mulajhAkara samAnako puna. sanmArgapara le Ate haiN|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatkAlIna pristhiti| IsAke pUrvakI pAMcavIM aura chaThavIM zatAbdiyAM mAnava jAtike itihAsameM apUrva zatAbdiyA gine jAne lAyaka haiN| unakA prabhAva cirasmaraNIya hai / ina zatAbdiyoM meM cAroM ora saMsArabharameM halacala maca gaI thii| bhArata ne usa samaya bhagavAna mahAvIra aura ma. buddha prabhRti mahAtmAoMne janma dhAraNakara mAnavoMkA upakAra kiyA thaa| bhAratakI dazA usa samaya bar3I mArmika thii| usa samayakI Arthika, rAjyanaitika, sAmAjika aura dhArmika paristhiti baDI vicitra horahI thI, nae 2 mantavya, nae 2 siddhAnta logoMko batalAe jArahe the aura loga khuzI 2 unako apanAlete the| usa samayakI Arthika dazA avazya abase lAkha darne acchI thii| hameM bauddhagranthoMke sAtha 2 jainagranthoMke varNanoMse usa samayakI Arthika dazAke samRddhizAlI honekA patA cala jAtA hai / AjakalakIsI daridratA usa samaya bhAratameM nAmako bhI nahIM dikhAI par3atI thii| manuSyoMko khAnepInekI kamI nahI thii| dAsa aura dAsIke sivAya aura koI majadUrI nahIM karatA thaa| chapi hI mukhya vyavasAya thA, para zilpakA bhI abhAva nahIM thaa| vividhara kArakI kalAoMkA pracAra grAma 2 meM thaa| loga cainase rahate the| rojagAra dUra dUra dezoMse hotA thaa| cIna, phArasa, laMkA Adi dezAke vyApArIgaNa yahAM vyApAra karane Ate the, aise vyApA:yokaM saphara karanekA vivaraNa bhI hamako milatA hai| usa sanyake sika mile haiM, unase pramANita hotA hai ki usa samaya lenadenajisakI taraha nakadakA vyavahAra thA aura sAgameM zAdI
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 bhagavAna mahAvIra / ghoDoM ( huNDiyoke bhugatAna ) kA khUba pracAra thA / (See The Coins of Incis P. 15) usa samayake loga bahutAyatase ' gAvomeM rahate the, aura nagaroMkI saMkhyA inIginI thiiN| para naga f "I 7 1 . roneM usa samaya janatA ke ArAmake lie vizeSa prakAra kI taDAga vApI snAnAgAra Adi sukhada sAmitrI prApta thIM. aura gRha Adi uttama kAragarIke paricAyaka do do tIna tIna maJjilake banate the / hA~ ! usa samaya julma aura atyAcAra bhI nahIM hote the / corIkA { * r to nAmavizAna taka nahI thA / vidyAkA bhI khUba pracAra thaa| takSazilA vikhyAta vizvavidyAlaya thA / itanI susamRddhizAlI dazA honepara bhI 1 "" 1 } loga vilAsitApriya nahIM the; rbalki mihanatI aura sarala svAmAcI the| grAmINa sIdhA sAdA jIvana vyatIta karate the / / See The Kslytriya Clans in Buddhist India P. 67 vy 1 1 tavakI rAjyanaitika sthiti bhI eka anokhA hI dRzya dikhakArahI thI, logoMka svataMtra bhAvoko darzA rahI thI / eka ora to prajAtaMtra apanI svAdhInatAkA prabhAva dikhA rahe the / aura 1 gaMgAkI dUsarI ora rAjA loga apanI zAnakI Ana jaMtalA rahe the aura nIti pUrvaka apanI prajApara zAsana kara rahe the| prAcIna yUnAna jaisI hAjata horahI thI / jena, bauddha aura brAhmaNa granthoMse patA calatA hai ki usa samaya solaha rAjA apane rAjya meM zAsanAdhikArI the. iname mukhya vaha the, jinase zrI mahAvIrasvAmIkA vizeSa sambaMdha thaa| kauzala rAjyakI rAjadhAnI zrAvastI yA ayodhyA thI, yahI rAjya AjakalakA avadha prAMta hai| dUsarA mukhya rAjya maga thA jo ki AjakalakA dakSiNa vihAra hA nAratA hai|
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatkAlIna pristhiti| isakI rAjadhAnI rAjagRha thii| jainadharmake paramazraddhAlu rAjA zreNika / yahAM rAjya karate the| aura vartamAnake uttarIya vihAra, 'videha rAjya thA, jisakI rAjadhAnI mithilA thii| yaha rAjya eka dUsarese prAkRtikarItyA vibhinna the| gaMgA nadI videhako magadhase pRthaka karatI thI aura use sadAnIra nadI kauzalase alaMga kara detI thii| ina rAjyoMke rAjA eka dUsareke nikaTasambaMdhI the| isa kAraNa sAnanda rAjya karate the| dUsare prakArake prajAtaMtra rAjya 'gaNa-rAjya' se vikhyAta the| inameM mukhya vaizAlI nagarIke cahuMora rahanevAle licchAvI kSatriya rAjA the| saMbhavataH inhIka gaNarAjyameM bhagavAna mahAvIrane janma dhAraNa kiyA thaa| inakA varNana hama agAr3I deNge| anname yaha gaNarAjya ajAtazatru. magadhAdhipatike AdhIna hogayA thaa| isI. rAjyake varNanase usa samayakI utkRSTa prajAtaMtra praNAlIkA bhI digdarzana ho jaaygaa| isake atirikta malla aura zAkya gaNarAjya vizeSa ullekhanIya the| iname itanI svAdhInatA aura aikyatA thI ki sahasA ina rAjyoMpara koI adhikAra nahIM jamA sakA thaa| usa samayakI sAmAjika sthiti bhI vartamAna jaisI jaTila nahIM thii| jAti bheda avazya vidyamAna the| aura mukhya cAra varNa brAhmaNa, kSatriya, vaizya, aura zUdra hI the| parantu itanI saMkIrNatA nahIM thI ki anyAnya vargose paraheja rakhA jaay| pANigrahaNa karanekI abakI apekSA taba baDI svataMtratA thI / cAra varNome kSatriya logoMkA sabase adhika mAna thaa| unakI maryAdA samAjameM khaba bar3hI car3hI thii| unake bAda brAhmaNa, aura brAhmaNoke vada vaizyoM
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ ANNA bhagavAna mhaaviir| aura unake bAda zUdroMkA mAna thaa| kSatriya loga nItinipuNa, sadAcArI the aura brAhmaNa kevala yajJakANDameM vyasta the| isIke kAraNa unakI mAnyatA kama hogaI thI, aura bhatrI loga unheM dveSamarI dRSTise dekhane lage the| ve isa samaya dhArmika kriyAoMmeM brAhmaNoMse bar3ha car3ha gae the / aura kore kriyAkANDameM nahIM phaMse the| svayaM zrI saja tIrthakara bhagavAnane unhImeM janma liyA thA.! yaha khIMcAtAnI itanI bar3ha gaI thI ki paDe 2 rAjA loga ina brAhmaNoMko tiraskArakI vaSTile dekhane lage the, aura usI matake saMrakSaka bana jAte the jo inake khilApha khaDA hotA thA ( See Mr..K. I. Eaunder's Gotama Buddha P. 17.) isa prakAra usa samaya ke sAmAjika vandhanAkA citra hai jo ki vartamAnake bandhanoMse kahIM udAra the / yaha jAti bandhana AjakalakI taraha kaThora aura kar3e kadApi na the| jaina zAstroM meM aise udAharaNa milate haiM jinase isa vyAkhyAkI puSTi hotI hai| astu, devala dhArmika sthitine dekhanA avazeSa hai ki usa samaya vaha kamI thI ki jisase brAhmaNoM aura kSatriyoMmeM itanA manomAlinya baDha rahA thaa| - usa samayakI avasthAkA dhyAna karanese vidita hotA hai ki. usa samaya varmI vaDI durI dazA thI, jaba kimahAvIrasvAmIne janna liga Na / dhArmika arAjakatAkA jhaNDA cAroM ora ur3a rahA thaa| loga aMdhakArane par3e hue jJAna jyotike prakAzake lie lAlAyita horahe the| manamaya jamunAnta. tInasau tirasaTha vividha vana pandha pracilita the (kA-epati zrI 3vIM gAya aura kSatriya lega ina vicarale hue nAme vizeSa dinavApI tethe varika unake
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatkAlIna pristhiti| 53 lie Azrama Adi vanavA dete the| inameM mukhya parivrAjaka, AnIvaka, acelaka, vauddha Adi the| mi0 veGkaTeza nArAyaNa tripAThI ema0e0 isa dhArmika halacala aura vecainIko utpanna karanevAlI tIna pravRttiyoMko ginate haiM / arthAt (1) yajJakI hatyA (2) karmakANDakA pracAra aura (3) haThayogakI dhaaraa| bhagavAna mahAvIrake janma samaya pazu yajJa parAkASTAko pahuMcA huA thA / nirdoSa, dIna, asahAya jAnavaroMke khUnase yajJakI vedI lAla hojAtI thii| yaha bali vividha devatAoMko prasanna karake yajamAnakI manokAmanA pUrNa karAtI samajhI jAtI thii| purohita loga yajJake karAnemeM sadaiva tatpara rahate the, kyoMki yahI unakI jIvikA thii| isa pravRttine usa samaya sabake diloMko dahalA diyA thA / aura antameM bhagavAna mahAvIrane ina mUka, nirAparAdha pazuoMke duHkhapAzako kATa jIvanadAna diyA thaa| isa viSayameM prakhyAta vidvAna lokamAnya sva0 bAlagaMgAdhara tilakane apane vyAkhyAnake madhya eka daphe kahA thA ki " ahiMsA paramo dharmaH isa udAra siddhAntane brAhmaNa dharmapara cirasmaraNIya chApa mArI hai| pUrvakAlameM yajJake lie asaMkhya pazu hiMsA hotI thIM, isake pramANa meghadUtakAvya Adi aneka granthoMse milate haiN|..prntu isa ghora hisAkA brAhmaNa dharmase vidAI le jAnekA zreya jainadharma hI ke hissemeM hai|" isake sAtha 2 karmakANDakA pracAra bhI khUba bar3ha rahA thA / DhoMga aura adharma chAyA huA thaa| mi0 tripAThI, isa viSayameM isa prakAra varNana karate haiM ki " anAtmavAda aura karmakANDa hI kA pUrNarUpase sArvabhaumika rAjya thaa| samAna vAhyADambarameM phaMsA huA thaa| parantu samAjakI AtmA ghora andha
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 54 . bhagavAna mahAvIra / kArameM par3I huI prakAzake lie cillA rahI thii| isa yajJaprathAkA prabhAva samAjaparaM bar3A hI burA par3atA thaa| eka to yajJomeM jo pazuhatyA hotI thI, usake kAraNa manuSyoMke hRdaya nirdaya aura kaThora hote jAte the, aura unake hRdayase jIvanake mahatva aura pratiSThAko bhAva uThatA jAtA thaa| manuSya adhyAtmika jIvana ke gauravako mUlane lage the / ina yajJokA dUsarA prabhAva yaha thA ki manuSyoMmeM jar3a padArthakI mahimA bahuta adhika phaila gaI thii| itanA hI nahIM ki ve Amyantirika bAtoMkI apekSA vAhya vAtokA adhika sammAna karane lage the, kintu bAhya vAtoM hI ko apane jIvaname sabase zreSTha sthAna dete the| logoMkA vizvAsa thA ki yajJa karanese bure karmokA phala naSTa honAtA hai| bhalA 'sada-jIvana aura pavitra AcaraNakA gurutva aise samAjame kaba rahasatA hai, kyoMki loga jAnate hai ki pApase kaluSita AtmAkI kAlimAko naSTa karane ke lie pazcAttApa aura saMtApakI pracaNDa agni uddIpita karanekI koI AvazyakA nahIM, kevala yajJake mAMsa-durgandhAmisikta dhUmase hI AtmA ujjavala honaaygii| phala isase bilkula viparIta hotA thaa| AtmAkI kAlimA aura adhika gaharI hotI jAtI thii| yajJa karanemeM bahuta rupayA kharca hotA thA. ..ataeva haraekeke bhAgya meM yajJa karake yaza prApta karanA na thaa| dhanavAna puruSa hI yA karanekA sAhama kara sakA thaa| isalie vicArapravAha karmakANDake viruddha bahane lagA aura loga AtmazAti, prApta karaneke lie nae nae. upAya socane lge|" isa hI avasara para gAna mahAvIrane janna le unake manastApako zAMta kiyA thaa|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatkAlIna pristhiti| aisI avasthAko utpanna karane meM kAraNabhUta haTha-yogakI dhArA bhI thii| jaina zAstroMse hameM patA calatA hai ki bhagavAna pArdhanAthake jamAnese hI isakI pradhAnatA phaila gaI thii| aura vividha vAnaprastha pantha aura AmnAya pracalita ho gae the| ni0 tripAThI inake viSayameM kahate haiM ki " itake ('haTha-yoga) pravartakoMkA vizvAsa thA ki kaThina tapasyA karanese unako Rddhisiddhi prApta ho jAyagI, uname daivI zaktiyoMkA AvibhAva hogA, aura prakRtikI zaktiyoM unake vaza ho jAyagI / unakA yaha bhI khyAla thA ki AtmA aura zarIrameM virodha hai, arthAt AtmA zarIrarUpI kArAgArameM kaida kara dI gaI haiata isa badhanase nivRtta hote hI AtmA svataMtra ho jAyagI / jyoM jyoM zarIra kSINa hotA jAyagA, tyoM tyoM AtmAkA uttarottara vikAsa hotA jaaygaa| isa vicArako lekara ye loga apane zarIrako nAnA prakArake tapoMse naSTa karane lge| .... utsAhapUrNa puruSoMkI AtmAko na to karmakANDoM zAnti milI aura na haTha tapazcayAmeM hI paramAnandakA lAbha huaa| aise logoMko samAjakA banAvaTI jIvana kaSTa dene lgaa| unakI AtmAkI jvAlA aura adhika bhabhakane lgii| ina satyake khojiyoMne apane gharevArase aura isa asatya priya saMsArase mukha mor3akara jaMgalakI tarapha prasthAna kiyaa| ......ye loga pracalita dharmakA pratipAdana aura samarthana na karate the| pracalita praNAlIkI truTiyoMse asaMtuSTa honeke kAraNa ye loga cAro tarapha ina saMsthAoMkI burAiyoko prakaTa karate the, aura samAjakI vartanAna avasthAkI samAlocanA karate hue sarva-sAdhAraNake hRdayoMmeM praca
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ AM bhagavAna mahAvIra / lita dharmameM asaMtopa aura azraddhA paidA kararahe the| purAne devI devatAoMkI orase unako mor3akara dUsarI tarapha le jAnekA prayatna karate the| pracalita dharmakI jar3a Digane lgii| aisA kSetra ina sanyAsiyone dhIre 2 taiyAra kara diyA thA ki nae vicAroMkA vIja voyA jAya / para abhI bIja bonevAlekI kamI thI aura loga usIkI pratIkSA kara rahe the|' (dekho bhagavAna buddhadeva Ta0 18-24) pratIkSA viphala na gii.| bhagavAna mahAvIrasvAmIne zIghra hI janma dhAraNa kiyA / aura una tApasoko tapazcaraNakA yathArtha rUpa aura AtmAkA mahatva batalAyA, jisase ve sanmArgameM pravartita hue the| 'isa prakAra bhagavAna mahAvIrake janma samayameM bhAratavarSakI avasthA tho astu aba dekhanA hai ki ina sarvajJa bhagavAnane kisa jAtimeM aura kahA~ janma liyA thaa| - - - ANIIIIII
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ licchavIya kSatrI aura unakA gaNa-rAjya / ( 12 ) hicchAkIya kSatrI aura unakA gaNa- rAjya / "ve Arya ho the jo kabhI apane lie jIte na the| ve svArtha ho moha kI madirA kabhI pIte na the / saMsArake upakAra hita jaba janma lete the sabhI nizceSTa hokara kisa taraha ve baiTha sakate the kabhI ?" 57 usa samaya meM arthAt IsA pUrvakI chaThavIM zatAbdimeM pUrvIya bhAratameM licchAvIya kSatriyokI eka vizAla aura vIra jAti thI / ye loga Arghya kSatrI the / unake rItirivAja, zAsanapraNAlI, dharma Adi bar3e apUrva aura utkRSTa the jinake kAraNa unake madhya aisI aikyatA thI ki magadhAdhipati ajAtazatru bhI inapara sahasA AkramaNa na kara sakA thA, jabataka usane inake madhya anaikyakA bIja nahIM buvA diyA thA / inameM jainadharmakA pracAra khUba rahA thA, jaise ki agADI mAlUma hogA / licchAvI vaziSTa gotrake ikSvAkavaMzIya kSatrI the / inakI utpatti kahAMse kaba huI, yaha andhakArameM hai, kintu jisa samaya bhagavAna mahAvIra isa saMsAra meM vidyamAna the aura dharmakA pracAra kara rahe the usa samaya ve eka uccavaMzIya kSatrI mAne jAte the / ve apane uccavaMzameM janma dhAraNa karaneke lie zira U~cA rakhate the; aura pUrvIya bhAratake anyAnya uccavaMzIya kSatrI unase vivAha sambandha karanemeM apanA bar3A mAna samajhate the / bhagavAna mahAvIra zAyada inhIke gaNarAjyake eka rAjAke putra the /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra / mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmimmmmm aura saMbhavataH inake eka sahayogI nAgarika the| isameM saMzaya nahIM ki vaizAlImeM inake dharmake anuyAyI eka vizAla saMkhyAmeM the| aura ucca padAdhikArI the; jaise senApati 'siha aura prakhyAt rAjA ceTaka, inakI rAjadhAnI vaizAlI eka vizAla nagarI thI jisakA varNana agale adhyAyame kareMge / yahA~para kevala inake AcAra vicAra aura rAjya praNAlIkA ullekha karanA abhISTa hai. . . , .. ..licchAvI vajiyana rAjasaMghameM sammilita the, jisakI sattA samasta vajI vA vRjI dezapara kAyama thii| isa saMghame kitanIka jAtiyA~ -sammilita thI, jo saMbhavata. ATha thii| yaha jAtiyAM ApasameM bar3e prema aura snehase rahatI thI, jisake kAraNa unakI Arthika dazA samunnata honeke sAyara aikyatA aisI thI ki jisane unheM bar3A prabhAvazAlI rAjya banA diyA thaa| ina jAtiyoke loga bar3e dayAlu aura paropakArI the| aura ati sundara the| inako vividha prakArake tena raMgoMse bar3A prema thaa| yaha jAtiyAM alaga alaga raMgake kapar3e aura sundara bahumUlya AbhUSaNa pahanatI thii| unake ghor3e gAr3iyAM sonekI thii| hAthIkI ambArI sonekI thii| aura pAlakI bhI sonekI thiiN| isase unake samRddhizAlI aura pUrNa sukhasampanna honekA patA cala jAtA hai| parantu ve aimI uddha aihika avasthA hote hue bhI vilAsitApriya nahIM the| unameM vyabhicAra itakamI nahIM gayA thaa| vAstava ne svataMtratAniya the| aura kisI prakArako bhI AdhInatA svIkAra gnA unake lie sahana mArya na thaa| unameM jorIkA nAma nimAna nI thaa| ullaSTa kAra garIko sUkha apanAne meM aura nAvikA vidA vidhAya
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . licchAvIya kSatrI aura unakA gnn-raajy| 59 vidyAdhyayana karane jAte the| unake mahala aura deva maMdira apUrva kArIgarIke do 2 tIna 2 maJjilake bane hue the| unhoMne apane pANigrahaNa sambandhI kucha niyama bhI zAyada banA liye the; jinakA bhAva yaha thA ki vaizAlI rAjyake vAhara unakI kanyAyeM na jAe, jo unake uccavaMzaja honeke kAraNa honA khAbhAvika thaa| "zreNika caritra se jJAta hotA hai ki isI saMghake mukhyarAjA vaizAlIke zAsaka ceTakane apanI putrI magadheza zreNika mahArAjako denA kabUla nahIM kI thii| aura antameM unhoMne use cAturyatAse guptarItyA - maMgavA liyA thaa| vaha svayaM mahArAjakI rUparAzipara mugdha ho calI AI thiiN| isahI ceTakakI isa putrI celanAne mahArAja zreNikako jainadharmakA zraddhAnI banAyA thaa| celanAkA ullekha bauddha zAstroMmeM bhI hai| astu, isase usa samayake vivAha saMbaMdhI niyamokI udAratAkA patA calatA hai| yadi kisI taraha strI apane dAmpatyapraNakA pAlana nahI karatI thI, to bar3e kaThora daNDakI bhAgI hotI thii| aura usakA. chuTakArA usa daNDase kevala sanyAsa dhAraName hotA thaa|. licchAvI eka parizramI, vIra dhIra, samRddhizAlI jAti honeke sAtha hI sAtha dhArmika ruci aura bhAvako rakhanevAlI thii| jainadharma aura bauddhadharma donoMkA hI pracAra uname thA / parantu jaina dharmakI pradhAnatA mukhya thii| isakA pracAra vaizAlIme bhagavAna mahAvIrake pahilele vidyamAna thaa| saMbhavataH bhagavAna mahAvIra vainAlIka nAgarika the| aura unake pitA jainadharmake pAlaka the| unake sAtha aura anya jainiibhiithe| mi0 vimalacaraNa laoN. ema0 e0 Adine isa vAtako apanI pustaka The Kshatriya Clans in Buddhist
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvAra / India(P.82) meM svIkAra kiyA hai / isI pustakake AdhArapara yaha varNana likhA jA rahA hai| isa viSayakA pUrNa vivaraNa laoN. sAhabakI isI pustakameM milegaa| laoN. sAhaba isa vAtako bhI mAnate haiM ki zramaNa (jaina muni ) prAcIna upaniSadake jamAnese dharmakA pracAra kara rahe the; aura bhagavAna mahAvIrake pitA inhIM zramaNoMkI bar3I bhaktise vinaya karate the / bhagavAna mahAvIrake punaH dharmakA upadeza deneke pazcAt licchAviyoMmeM jaina dharmake anuyAyI bahuta hogae the| vaizAlImeM jenI ucca padAdhikArI the jaisA ki vauDa ganyoMse vidita hotA hai| ma0 buddhake vahAM kaI vAra apane dharmakA pracAra karanepara mI jainiyoMkI saMkhyA adhika thii| yaha vAta vauddhoke 'mahAvaga nAmaka granthameM senApati siMha ke kayAnakase vidita hai| (See Vinaya Tests, S.BE, Vol XVII, P. 116) astu, yaha pragaTa hai ki licchAvI nItinipuNa, sadAcArI aura sAMsArika sukha sampanna hone ke sAyara sacce dharmake anuyAyI mI the| licchAvI rAjyavAsiyoM dvArA dhArmika siddhAMtoMkI vizeSa unnati huI thii| isa vAtako mi0 laoN aura DaoN0 vAlmA bhI svIkAra karate haiN| aura aisA honA svAbhAvika hI hai, kyoMki unhIM ke madhyase sarvajJa tIrthakara bhagavAna mahAvIrakA janma huA thaa| - yaha hama pahile hI kaha cuke haiM ki licchAviyoMkA gaNarAjya eka prajAtaMtra thaa| aura unakI rAjya praNAlI bilkula Adhunika DhaMgakI thii| jahA~para yaha darabAra karate the vahAM unhoMne yAunahAla banA lie the jinako ve sanyAgAra rahate the| inameMse bhembara cunakara gaNa saMghameM jAte the| ve saba saMbhavataH rAnA kahalAne
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww. licchAvAya bhavAM aura unakA gnn-raajy| 61 the| unake darabArakA kAryakrama isa prakAra bauddhagraMthoMse jAnA jAtA hai| pahile unameM eka 'AsanapannApaka' nAmaka adhikArI cunA jAtA thaa| vaha avasthAnusAra AgantukoMko Asana batalAtA thaa| aba ekatrita daravArameM eka prastAva upasthita kiyA jAtA thaa| isa upasthita karaneko 'nAtti' (jJApti) kahA jAtA thaa| nAttike pazcAt prastAvakI maMjUrI lI jAtI thI, athavA rakkhA jAve yA nahIM, yaha prabha eka daphese tIna daphe taka puchA jAtA thA, aura yadi isapara saba sahamata hote the, to vaha pAsa hojAtA thA / aura yadi virodha khar3A hotA thA to voTa lekara nirNaya kiyA jAtA thaa| jo membara anupasthita hotA thA, usakA bhI voTa ginA jAtA thaa| korama pUre karanekA bhI khyAla sadaiva rahatA thaa| inameM nAyaka, cIpha mejisTreTa bhI hote the, jo licchAviyoMkI rAjyasattAsampana kuloM dvArA cune jAte the| ina hIke dvArA saMbhavataH darabArameM nizcita prastAvoko kAryarUpameM pariNata kiyA jAtA hogaa| inameM kitaneka mukhya rAjA the, uparAjA the, aura bhaNDArI bhI the, senApati bhI the| inakI saMkhyA ThIka andAja nahI kI jaaskii| ina daravAroMkI kArravAI 4-4 rAjA aMkita karate jAte the| ve lekhakoM Reconderske rUpameM the| nyAyAlayoMkA pravandha isa prakAra thaa| saMghake rAjAoke samakSa aparAdhI lAyAjAtA thaa| ve use vinizcayamahAmAnasa ke supurda karadete the jo usake aparAdhakI jAMca par3atAla karake nirNaya karate the| yadi aparAva pramANita nahIM huA to aparAdhIko chor3a dete the| aura padi pramANita huA tovaha une vyavahArika ke suTuMda kara dete , jo kAnUna aura ramane jAnakAra hote the
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra "bhagavAna mahAvIra / yadi unhoMne bhI aparAdhIko doSI pAyA to 'sUtradhAra' ke havAle kara diyA, anyathA chor3a diyaa| sUtradhArake adhikArameM, prAcIna' kAnUna aura rivAjakA kAyama - cAlU rakhanA Avazyaka thA / ve 1 aparAdhakI vizeSa chAnavIna karane the / yadi nirdoSa pAyA to chor3a diyA anyathA aparAdhIko 'aThThakUlaka' ke samakSa mejaM diyA / yaha 'aTakUlaka' eka prakArakA nyAyAlaya (Judicial Institution) thA jisame ATha nyAyAdhIsa ATho kulake hote the / yadi yaha doSIke aparAdhase sahamata ho gae to use senApatikeM supuMda kara dete the / senApati uparAjAko, aura uparAjA rAjAke supurda kara detA thA / rAjA yadi aparAdhIko nirAparAdha pAtA to mukta kara detA / varanaM kAnUna aura najIroMkI pustakase usake aparAdhakA daNDa nirNaya karatA thA / isa prakAra unake rAjyakA pravandha thA / pratyeka cAtakA intajAma isa hI prajAsattAtmaka darabArase hotA thA. jisake membara pratyeka vaMzase hote the, aura rAjA kahalAte the / ina rAjAoMke apanI nijI sampatti aura pRthvI Adi bhI hotI thI / aura senApatiM va bhaNDArI bhI hote the| aisA pro0 bhANDArakara kA mata hai / jo saMbhavatA ThIka jaMcataH hai / licchaviyokA anya rAjyose bhI vizeSa samparka thaa| bhagaveza zreNikakI mahArAjJI celanA licchavI gaNarAjya ke mukhvarAjA ceTakkI putrI thii| isase inakI Apasa meM mitratA tho / nala rAjAjAMce zrI samagnekA vyavahAra thA / kauzalake rAjA prata vajIta se bhI maitrI thI / licchAvicokA anta magadhake rAjA ajaM na zatrudvArA agATrI calakara huA thaa| isake uparAntra mauthe samrATa candragupta taka inakA patA calatA hai / ,, " + *
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' vAlA aura kuunnddpraam| __ isa prakAra bhagavAna mahAvIrake kulake gaNa-rAjya saMghakA varNana hai / aba hama agADI vaizAlI nagarIkA varNana mi0 lAkI upayullikhita pustakake AdhAra paraM kareMge jisake nikaTake kuNDa grAma ( kuNDalapura) meM bhagavAna mahAvIrakA janma huA thaa| SEEN (13) iihudii jii lungkss / "Time, which entiquates antiquities, and hath an art to mako dust of all things, hath yet spared these minor monuments." . . ---Sir Thomas Browne. jaina zAstrome vaizAlI nagara ceTaka (jAkI rAjadhAnI batalAyA gayA hai| saMbhava hai ceTaka mahArAja usa nagarake kSatriyavaMza aura anya ke adhipati rAjA the aura inakA samparka licchAvI gaNa-rAjya saMmase thaa| jaisA ki pro0 bhANDArakAra ina rAjyasaMgha membaroko aisA vyakta karate haiN| isI nagarIke pAsa tIna nagara aura bhI the / aura bhagavAna mahAvarakA janma sthAna kuNDa grAma athavA kuNDalapura inha mise eka thaa| kuNDalapurakI vyavasthAkA mo sambandha licchAvI gaNarAjya saMghase thA aisA pratIta hotA hai, kyoki isa saMghakI nyAya vyavasthAkA jo varNana diyA hai, usase vidita hotA hai ki ina kSatriya vaMzomese alaga2 pratinidhi Ate the aura ve una kuloke va apane AdhIna anya vargoM ke rAjAhote the| aura yaha bhI vicArame rakhanekI bAta hai ki jainazAstroMme mahArAna
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ " bhagavAna mahAvIra / ceTakako aura mahArAja siddhArthako vaizAloM aura kuMDalapurakA rAjA * kahA hai / aura mi0 laoNne apanI upayurlikhita pustakame vaizAlo athavA brajideza (videha Adi) meM gaNarAjyakA honA siddha kiyA hai / isalie uparyukta prakAra rAjA siddhArthako isa rAjya saMghameM sammilita mAnanA apayukta nahIM bhAsatA hai / vaha usa samaya jJAta kulakI orase saMbhavataH rAja saMghameM upasthita the / astu, jaise ki mi0 ena0 esa0 rAmAsvAmI eaiyaMgara0 ema0 e0 bhI apanI 'sAutha inDiyana jenIjana ' nAmaka pustakake epTa 13 ghara bhagavAna mahAvIrako nAtaputa kSetriya vyakta karate hue likhate haiM ki " mahAvara varddhamAna ucca prajAsattAtmaka rAjapA gharAnenese usI prakAra the, jisa prakAra gautamabuddha | unake pitA siddhArtha usa kSatriya jAtike netA the, aura vaisAla, kuNDagAma aura vaniyagAnake saMyukta gaNarAjyake eka zAmananatAsampanna rAjA the| * astu, usa sanayake anya prabhAvazAlI rAjya bhagavAdile jAneko svarakSita rakhane ke lie bahuta maMbhava hai ki ina rAjyone isa prakAra eka gaNarAjya kama kara diyA ho| kiMtu ina viSayame koI nizvayAtmaka nirNaya nahIM diyA jA sakatA hai jaba taka ki usa namAneke aura hAla mAnUna na ho jAyeM / anaeva mahArAja ceka aura nRpa rUpa meM vaizAlI aura kisa adhipati the, jaina nA 4 kAraNa hai ki i - banAekI zrI P vay karate haiN| jaba ina
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaizAlI aura kunnddgraam| yaha licchAvA rAjAoMko rAjadhAno aura vaJjiyana rAjyasaMghake mukhya sthAna honeke rUpameM vikhyAta hai| jaina dharma aura bauddhadharmakA isase vizeSa samparka rahA thA, yaha hama pahile hI dekha Ae haiN| tisapara bhI vaizAlImeM jaina dharmako pradhAnatA honeke viSayameM aneka zrotoMse prakAza milatA hai / isI bAtako puSTa karate hue hI sara ramezacandra dattane apane " prAcIna bhAratavarSakI sabhyatAke itihAsa meM likhA hai ki "vaha (bhagavAna mahAvIra ) gautamabuddhake pratispardhI the aura bauddha graMthoMmeM unakA nAtiputrake nAmase varNana kiyA gayA hai aura vaha nigranthoM ( vastra rahita logoM )ke mukhiyA kahe gae haiM je laMga ki vaizAlIme adhikatAse the / " bhagavAna mahAvIra bhI saMbhavataH imI rAjyasaMghake eka rAjAke rAjakumAra the, yaha bhI hama dekha cuke haiM / yahAMke adhipati ceTaka Apake mAmA the| isa nagarakI vizAlatAkA andAnA kAlidAsake isa vAkyase bhale hI bAMdhA jAsakA hai: "zrIvizAlamavisAlam / " cIna-yAtrI yaoNnaoNnA daizAlIko 20 mIlakI lambAI-caur3AI meM basA batalA gayA thaa| aura tIna koTokA bhI ullekha kara gayA thaa| usake kathanake anusAra nikaTake tIna anya grAmokA bhI honA siddha hotA hai jaisA ki bauddha zAstrome varNana hai / yahI cIna yAtrI isa sAre dezako 5000 lI (anumAgatA 1600 mIla) kI paridhime phailA batalAtA hai, aura vaha kahatA hai ki yaha deza bar3A sarasana thA / Ama, kele Adi meveke vRkSose bharapura thaa| manuSya ImAnadAra, zubha kAyoke premI, vidyAke pArikhI jaura vizvAsameM kabhI kaTTara va kabhI udAra the| vAstavameM deza ati uttama aura
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 bhagavAna mahAvIra | WWW - saba tarahase bharapUra thA / sundara gRha the / manamohaka devamandira the / cittahArI salaune bAga aura baMgIce the| eka tarahase vaha deza sAkSAta svargakA bhAsa karAtA thA / vartamAnakA mujappharapura jilekA basAr3a hI yaha vaizAlI mAnA gayA hai| isI sarva sampanna dezake nikaTa bhagavAna mahAvIrakI janmanagarI kuNDalapura thI, jisakA varNana jainazAstroMmeM khuba diyA huA hai| aura jaba hama vaizAlIkA jaisA varNana dekha cuke haiM taba usake nikaTastha nagarake nimna varNanameM kucha atizayokti pratIta nahIM hotI / zrI guNabhadrAcArya viracita uttarapurANakI bhASA chandobaddha vRttimeM bhagavAnake pitRgRhakA varNana ina zabdoMmeM kiyA hai jisase jJAta hotA hai ki usa nagara meM vizAla sundara gRha the - "saptaSaM pramAda utaGgA svetakaNakamayata asu angg|| Upara maMdira sobha sAra / nAma sunaMdAvartta vicAra // " ( hindI uttarapugaNa ) zrI agaga kavikRta mahAvIracaritrameM isa nagarakA vizeSa isa prakAra varNana hai : "usa dezameM jagat meM prasiddha kuMDapura nAmakA eka nagara hai vo apane samAna zobhAke dhAraka AkAzakI taraha mAlUma par3atA hai / kyoMki AkAza samasta vastuoMke avagAhase yukta hai / nagara mI saba tarahakI vastuoM se bharA huA hai| AkATAmeM bhAmbatkalAage. (sUrya caMdra aura budha nakSatra) rahate haiM, nagarameM bhI gAvAna tejasvI kalAvara-kalAoM meM dhAraNa karanevAle haiN| jAma mapa-nRpa nakSatrase yukta hai; nagara bhI sapa-dharmase budha - vidvAna rahate
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaizAlI aura kunnddgraam| 67 yA bailoMse pUrNa hai / AkAza satAra-tArAgoMse vyApta hai, nagara bhI satAra-cAMdI aura motiyoMse bharA huA athavA saphAIdAra hai| jahAM parakoTake kinAroMpara lagI huI aruNamaNiyoM mannAoMkI prabhAke chAyAmaya paTaloMse cAroMtarapha vyApta jalapUrNa khAI dinameM bhI vilkula aisI mAlUma par3atI hai mAnoM isane sandhyAkAlIna zrI zobhAko dhAraNa kara rakhA hai|........is nagarake nAgarika puruSa aura mahala donoM eka sarIkhe mAlUma par3ate the| kyoMki donoM hI atyanta unnata candramAkI kiraNa jAlake samAna avadAta, svacchaprabhAse yukta, mastaka para rakhe hue (mukuTa AdikameM lage hue; mahaloMke pakSameM chata vagairahameM jar3e hue) ratnoMkI kAMtise jinhoMne AkAzako pallavita kara diyA hai aise the|........jhaaNkii kAminiyoMke khaccha kapolame rAtrike samaya candramAkA prativimba par3ane lagatA hai|...." isa prakArakA varNana bhagavAnake janmasthAnakA hai| pro0 kobIne jo use eka choTAsA grAma-mArga kI sarAya batalAyA thA, vaha unakA bhrama thA, kyoMki unhoMne "sanniveza" zabdakA artha aisA lagA liyA thA, yadyapi usakA yathArtha bhAva eka dhArmika saMsthAse hai| DaoN. hornala jaina zAstrAnusAra kuNDalapurako eka vizAlanagara isa lihAjase mAnate haiM ki vaha vaizAlIkA hI nikaTa aMga thaa| yadyapi yaha vaizAlIke nikaTastha eka anya grAma koDAgako bahutAyatase bhagavAna mahAvIrakA janmasthAna batalAte haiM, kyoMki vahAMpara nAtha vA nAya (jJAtri) vaMzaja kSatriya rahate the aura jinake hI kAraNa bhagavAna mahAvIra nAthavanzI vA nAyakulIna kahalAte the,
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mhaaviir| parantu yadi aisA hotA to. nainiyoMke digambara aura zvetAmbara anthoMmese kisImeM isakA ullekha avazya honA cAhie thaa| (See The Life of Mahavira P. 16-17.) aura dUsarI aura svayaM bauddhoMka "mahAvagga" nAmaka granthameM ullekha hai ki eka maratavA buddha koTigAmmameM Thahare the, jahAM nAthika loga rahate the| buddha jisa bhavanameM Thahare the usakA nAma "nAdhika-vika haoNla" thA / vahA~se vaha vaizAlI gae the| koTigAmmakI aura kunDagAmmakI sAdRzyatA aura nAthavaMzIya kSatriyoMkA usa grAmase saMbaMdha honA pramANita karatA hai ki yaha donoM grAma eka the| yahI mata sara ramecandra dattakA thA, jo apane 'prAcIna bhAratavarSakI samyatAke itihAsa' me pragaTa karate haiM ki "yaha koTiyAma vahI hai jo ki jainiyoMkA kuNDagrAma hai aura vauddha granthoMme nina nAtikoMkA varNana hai ve hI jJAtrika kSatriya the|" isalie kunDala grAma hI bhagavAnakA janna sthAna thA, yadyapi vartamAna kuMDalapura rAjagrahake pAsa hai parantu vaha ThIka sthAna nahIM hai| - - - ANS .. L T LADALA
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAnakA zubhAgamana / (14) bhagavAnakA zubhAgamana | " dizaH prasedurmaruto vavuH sukhAH pradakSiNArcirhaviragnirAdade / 69 babhUva sarva zubhazaMsi tatkSaNaM bhavo hi lokAbhyudayAya tAdRzAm // 'dizAeM nirmala hogaI / sundara vAyu bahane lagA | agni dakSiNAgni hokara havi (havanadravya) grahaNa karane lagI / usa samaya saba bAteM zubhakI sUcanA dene lagI / bAta yaha hai ki mahA puruSoMkA janma saMsArake kalyANake lie huvA karatA hai / ' unakI jItI jAgatI mUrti unake samayake manuSyoMkA sAkSAt upakAra karatI hai / para unake jIvanake anupama caritra unake bAda AnevAle manupyoMkA paramopakAra kiyA karate haiM / ve hI hamAre netroke agAr3Ise aMdhakArakA paradA haTA dete haiN| AdarzajIvanake lie ina mahAtmAoMke jIvanake sunahare kRtya hI sacce pathapradarzaka haiM / Adarza aura ucca bananeke lie isake sivAya sarala upAya nahIM hai / kaisA bhI upadeza isa sAkSAt Adarzake agAr3I kucha bhI nahI hai / vastuta:-- 6 "hameM mahata puruSoM ke jIvana, ye hI bAta sikhAte haiN| jo karate haiM satata parizrama, ve pavitra bana jAte haiN|" astu, svayaM sarvajJa bhagavAna antima tIrthakara prabhU mahAvIrakA vizAla caritra kyoM na cittameM apUrva zAnti aura jJAnake udrekako prakaTa karanekA kAraNa banegA ?
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 - bhagavAna mhaaviir| jaba saMsAra brAhmaNa logoMkI kArravAIse usI taraha duHkhita ho rahA thA, jisa taraha gata zatAbdiyomeM yUropa romake popoMkI. popalIlAse duHkhI bana rahA thA, taba kSatriya kulameM aise aMdhakArako meTaneke lie sUryakA pranTa honA, kisake cittako Ananda denevAlA nthaa| honahAra viravAnake, hota cIkane pAta' isIlokoktike anusAra bhagavAna mahAvIrakA zubhAgamana ASAr3ha zuklASaSThIke dina jaba ki candra uttarAphAlgunI nakSatrapara vRddhiyukta virAjamAna thA, puSpottara vimAnase utarakara mahArAja siddhArthakI rAnI trizalAdevIke garbha meM huA, isake pahile hIse mahArAja siddhArthakI rAjadhAnI kuNDalapurameM atula dhana Rddhi AdikI vRddhi hone lagI thii| cahuMora sukhasampannatA phaila rahI thI, yaha hama pahile dekha cuke haiM / jaina zAstroMke anusAra svargake devendrane kuberako pandraha mahIne pahilese ratnoMkI varSA karaneke lie kuNDalapurameM bheja diyA thaa| tAtparya yaha hai ki bhagavAnake Agamanake sAtha hI sAtha kuNDalapurakI bhAgyazAlI janatAke bhI dina phira gae the| pahile to unheM aihika sukhasampattikI prApti huI aura jaba pramU mahAvIrane dharmakA udyotana kiyA taba unako AmyaMtarika AtmasampadAkI vRddhi huI thii| . isIse prabhU vartamAnake nAmase mI vikhyAta haiN| bhagavAna apanI mAtAke garbha candrakI bhAMti dina pratidina bar3ha rahe the| mahArAnI trizalA vaizAlIka mukhya nRpati ceTakI jyeSTA putrI thii| inakA dUsarA nAma priyakAriNI thaa| yaha mahilA samAnakI advitIyarala thiiN| nandAtA bhI apUrva thIsviyaM indrane inake darjanameM apanako ratAya mAnA thaa| dayA, mIla mani
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAnakA zubhAgamana / 71 guNoMkI sAkSAt mUrti thiiN| nRpati siddhArtha svayaM hI svAbhAvika ramaNIyatAke dhAraka the, parantu dUsarA koI jisakI samAnatA nahIM kara saktA aisI kAMtiko dhAraNa karanevAlI isa priyAko pAkara aura bhI zobhAyamAna mAlUma hone lage the / bhagavAna mahAvIrake pitA rAjA siddhArthake viSayameM hama pahile hI jAna cuke haiM ki ve kuNDalapurake nyAyanipuNa aura dharmasampanna zAsaka the / jinhoMne Atmamati aura vikramake dvArA artha - prayojanako siddha kara liyA thA; aura pRthvIkA uddhAra karake unnata jJAtivaMzako alaMkRta kara diyA thaa| mahArAja siddhArtha vidyAmeM bhI pAragAmI aura usake ananya prasAraka the / yaha mahAvIracaritrake ( patra 242 ) isa kathanase vyakta hotA hai ki "apane (vidyAoMke) phalase samasta lokako saMyojita karanevAle usa nirmala rAjAko pAkara rAjavidyAeM prakAzita hone lagIM thIM / " phalataH yaha prakaTa hai ki bhagavAna mahAvIra eka buddhimAna, dharmajJa, parizramI aura prabhAvazAlI rAjAke putra the / jaba bhagavAna rAnI trizalAke garbhameM the taba unakI sevAkA vizeSa prabandha thA / aura prasUtikAlameM aura bhI utkRSTatAse unakI sevAmeM sevikAaiM niyata thii| jaina zAstra kahate haiM ki svargake indrakI AjJAnusAra 56 dikkumAriyA~ mAtAkI sevAmeM tallIna thiiN| yaha isa samaya meM mAtAke cittako harataraha praphulita rakhatI thI / kabhI2 kAvya racanA karake unake manako hullAsita kiyA karatI thI / nigUr3ha artha, kriyAgupta, binducyuta, mAtrAcyuta, akSaracyuta Adi zlokoMko kaha kahakara mAtAko prasanna karatI thI / mAtA trizalA *
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 bhagavAna mhaaviir| devIne jo ina deviyoM ke praznoM kA uttara diyA thA, usase unake jJAnakI vidvattA TapakatI hai aura garmasya divya vAlakakA prabhAva jhalakatA hai| ve pUchatI ki saMsArameM satpuruSa kauna hai ? to rAnI uttarameM kahatIM thIM ki jo dharma, artha, kAma, mokSa padArthoko siddha kara, mokSameM virAjamAna hove vaha satpuruSa hai aura kAyara vaha hai jo manuSya janma pAkara bhI dharma, artha, kAma, mokSa puruSArthIko siddha nahIM karatA / aura pUchatI ki kaunasA manuSya sihake sanAna unata hai aura kaunasA nIca hai ? mAtA kahatIM ki jo manuSya indriyoM ke sAtha ra kAmarUpI durghara hAthIko mAra magAte haiM ve siha samAna haiN| aura jo samyak ratnatraya dharmako pAkara unheM chor3a dete haiM ve nIca hai| evaM vidvAna vaha hai jo zAstroko jAnakara pApa, moha aura bure kAma nahIM karateH viSayome Asakta nahIM hote| aura jo zAstroMko mAnate hue bhI pApa, moha, iMdriyokI Asakti aura kumArgako nahIM choDate hai ve mUrkha hai| tathaiva kaki nAza karanevAle aura saMsArako pUrNa karanevAle tapa, dharma, vrata, dAna, pUjA, upakAra Adi kAryoMko gIghra kara balanA caahie| chipakara hiMsAdika pApa yA anAcArakA sevana karanA hI manupyoke hRdayake lie kaThina zalya hai| rAnIcI vidvattA isa vArtAlApase mApha TapakatI hai| nizalAdevIke garbha meM jima samaya bhagavAna mahAvIra svAmIkA jIva AyA thA. usa samaya unako rAtrika abhAga pUrNa hone uparAnta prAta kAlake kucha samaya pahile anya tInoMI mAtAsarI taraha molaha zubha saMketaka bhUcaka svapna dikhAI par3e the / prAtaH uThakara rAnIne mahArAja siddhAyaka nikaTa nA dilata nAvase yaha
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAnakA zubhAgamana / 73 vratAnta kahA thA aura una khamoMkA phala sunA thaa| mahArAjane Apako arhAsanapara baiThAyA thaa| isase usa samayake puruSoMkI mahilAoM prati AdarapUrNa dRSTikA avalokana hotA hai| vastutaH ina khamoMkA jo varNana hai, vaha avazya mahatvakA hai kyoMki prAcIna samayake no sike, stUpa adi nikalate haiM unameM aise hI cinha rahate haiM / itihAsavettA yadi jaina cinhoMko apane dhyAnameM rakkheM to aitihAsika nirNaya, vizeSa upayukta ho| (1) rAnIne pahile eka unnata cAra dAMtoMvAlA hAthI dekhA thaa| isase yaha bhAva vyakta hotA hai ki eka tIrthakara bhagavAnakA janma honevAlA hai| (2) pAlatU bhAgyazAlI baila dekhA, jisakA varNa sapheda kamaladalase bhI svaccha thaa| isase eka baDe yogya dharmake pracArakakA honA mAnA gayA hai| (3) sundarasiMha AkAzase rAnIke mukhakI ora uchalate dekhaa| isase yaha vyakta hote samajhA gayA ki eka aisA bAlaka janma legA jo prabhAvazAlI atula vIryakA dhAraka hogA / (1) zrI athavA lakSamIdevIko dekhaa| isase prakaTa hotA thA ki bAlaka eka janmasiddha rAjyAdhikArI hogaa| (6) do mandAra puSpa mAlAoke dekhanese bhAva yaha hai ki vAlaka sugaMdhamaya zarIrakA dhAraka yazasvI hogA / (6) candrake dekhanese mohatamakA bhedanevAlA hogaa| (7) sUryake dekhanese bhavyarUpa kamaloMke pratibodhakA katI aura ajJAnAndhakArakA meTanevAlA hogaa| (8) mInayugala dekhanese yaha ananta sukha prApta kregaa| (9) do ghaMToke dekhanese maMgalamaya zarIrakA dhAraka utkRSTa dhyAnI hogaa| (10) sarovarake dekhanese jIvoMkI tRSNAko sadA dUra kregaa| (11) samudra dekhanese yaha
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mhaaviir| pUrNa jJAnakA dhAraka hogA / (12) sihAsana dekhanekA phala yaha hogA ki vaha antameM utkRSTa padako prApta karegA / (13) vimAna dekhanekA phala yaha hai ki vaha svargase utarakara aavegaa| (14) nAgabhavana dekhanese abhiprAya yaha hai ki vaha yahAMpara mukhya tIrthako pravRtta kregaa| (15) ratnarAzikA dekhanA yaha sUcita karatA hai ki vaha anaMtaguNokA dhAraka hogA / (16) nighUma agnikA dekhanA batAtA hai ki vaha samasta karmAkA kSaya kregaa| isa taraha priyatamase svamAvalIkA yaha phala sunakara ki vaha phala ninapatike avatArako sUcita karatA hai priyakAriNI-trizalAdevI parama prasanna huii| ___"kucha dinoMke pazcAt ucca sthAnapara prApta samasta grahoMke lanako yogyasamayameM rAnIne caitra zuklA trayodazI somavArako rAtrike anta samayameM jaba candramA uttarA phAlguni para thA, jinendra bhagavAna mahAvIrakA prasava kiyaa| prANiyoMke hRdayoke sAtha 2 samasta dizAeM prasanna hogaI / AkAzane vinA dhule hI nirmalatA dhAraNa karalI / usa samaya devoMkI kI huI matta bhramarose vyApta puppoMkI varSA huI / aura duMdumiyone AkAzameM gambhIra zabda kiyaa|" (dekho mahAvIracaritra eSTa 248 / / ___ isa samaya cauthe kAla duHkhamAsukhamAmeM 74 varSa bhAmAsa aura avazeSa raha gaye the| prabhUkA janmAbhiSeka svargake devendroMne Akara manAyA thaa| svayaM nRpa siddhArthane apane mahalameM daza dina taka. utsava manAe the| dIpaka jalAe the| dAna puNya Adi zuma kunya. karAe the| aura vandhIjanoMka baMdhana khulavAe the| cahuMora tukha zAMtise manuSya Anandita hogae the| aisI zubha dazA antimaH
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAnakA zubhAgamana / 75 tIrthakara bhagavAna mahAvIrakA janma huA thA / jaina zAstroMmeM ina donoM zubha avasaroMko garbha aura janmakalyANaka ke nAmase ullekha kiyA hai / aura devoMkA Agamana aura mahotsava manAnA jatalAyA gayA hai / bhagavAna mahAvIrake janma viSayameM kahA hai ki saudharma indra prabhUko ratnamaI pANDukazilA para lejAkara kSIrodadhi samudrake nirmala jalase abhiSeka kiyA thA / zrI harivaMzapurANa meM isa viSaya meM likhA hai ki " vahAM (meru parvata) para atizaya manohara eka pAMDuka vana hai| pAMDukavanameM atizaya vistIrNa pAMDuka zalA hai / usa para eka ratnamaI siMhAsana hai / iMdrane bhagavAnako lejAkara usa siMhAsanapara virAjamAna kiyaa| devagaNa kSIrasAgarase aneka suvarNamaI ghar3e bharalAe | iMdrane samasta devoMke sAtha usa samaya bhagavAnakA janmAbhiSeka kiyA, aneka prakArake vastra aura alaMkAra pahanAe, sugaMdhita mAlA pahinAI / " zrI mahAvIracaritra meM bhI yaha varNana isaprakAra hai (pRSTa 253 ) ki "abhiSeka vizAla thA ...namrIbhUta surendrane 'vIra' yaha nAma rakhakara unake Age apsarAoke sAtha apane aura deva asuroMke netra yugalako saphala karate hue hAvabhAvake sAtha aisA nRtya kiyA jisameM sAkSAt samasta rasa prakAzita hogae / vividha lakSaNose lAkSeta - cinhita hai aMga jinakA tathA jo nirmala tInajJAnoMse virAjamAna haiM, aise atyadbhuta zrI vIrabhagavAnako bAlyocita maNimaya bhUSaNose vibhUSita kara devagaNa iSTasiDike lie bhaktise unakI isaprakAra stuti karane lage / 'he vIra ! yadi saMsAra meM Apake rucira bacana na ho to bhavyAtmAoMko nizcayase tattvavodha kisa taraha ho
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 bhagavAna mahAvIra / sakA hai| padmA (kamalazrI jJAnazrI) prAtaHkAlameM sUryake tejake vinA kyA apane Apa hI vikasita honAtI hai ? sneharahita dazAke dhAraka Apa jagatake advitIya dIpaka haiN| kaThinatAse rahita haiM antarAtmA jisakI aise Apa cintAmaNi ho|'.......is prakAra stuti karake devagaNa puSpoMse bhUSita haiM samIcIna mevRkSa jahA~para aise usa meruse bhagavAnako makAnoMke Age baMdhe hue kadalI dhvanAoMse ruke hue aura vimAnoMke avatAra samayase vyAta aise nagarame zIghra hI phira vApisa lauTAkara le aae| 'putrake hara nAnese utpanna huI pIr3A-kheda Apa mAtA pitAko na ho isalie putrakI prakRti banAkara arthAt mAtAke nikaTa mAyAmaya putrako chor3akara Apake putrako merupara le jAkara aura vahAM usakA abhiSekakara vApisa lAe haiM / ' yaha kahakara devoMne putrako mAtApitAko supurda kiyA / " ___ isa prakAra jJAta hotA hai ki bhagavAnakI prasiddhi cahuora janmakAlase hogaI thii| aura unake divya darzanase munijana bhI apaneko itantya samajhate the / cAraNalabdhike dhAraka vijaya va saMjaya nAmake do yatiyokA saMzayArtha eka dina bhagavAnako dekhate hI dUra ho gayA thA aura unhone bhagavAnakA nAma 'sanmati' rakhA thA / prabhU dinodina bar3hane lage the aura zaizava avasthAko prApta hote hue the| OM ma PMENo.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaizava kAla aura yuvaavsthaa| 77 (15) hshhiih-kraant jy' yukaasthaa| "fan is heaven born, not the thrall of oircumstances and of neccssitics, but the victorious subduer thercof; behold! hom ho can become the Announcer ot himself and of his Tiedom." - Carlyle. manupya devI janmadhAraka hai / saMyogo aura AvazyaktAoMkA gulAma nahIM hai / balki unakA vijayI jetA hai / dekho ! vaha apanI svataMtratAko aura apane ( Atmika) vyaktitvako ghesI rItise duniyA ke samakSa pragaTa kara sakA hai|' Adhunika tatvavettA kAralAyalake kitane mArmika zabda haiN| pratyeka jaina kA yaha dRr3ha vizvAsa hotA hai ki vaha anantazakti aura ananta sukha zAMtikA adhikArI hai| jo kucha bhI paristhiti hai vaha svayaM usakA nirmAtA hai / vaha apane hI kRtyose apaneko sarvotkaTatAmeM edharA saktA hai aura apanI hI viSayAzakyAdi kRtyose ghora nIcatAke gartameM pahuMcajAtA hai / yaha nizcaya unako bhagavAna mahAvIrake upadezase prApta huA hai| astu, gagavAna mahAvIra bhAratavarSake mahAnpuruSome sarvAgragaNya gine jAne yogya haiM / parantu bhAratake hatabhAgya ki unake viSayame aneka bhrama phaile hue haiN| kaI loga unheM janmase hI deva honA pragaTa karate haiM / aura' koI unake astitvako bhI svIkAra nahIM karate ! parantu isake
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 . bhagavAna mahAvIra / viparIta aba yaha pUrNatayA pramANita hogayA hai ki bhagavAna mahAvIra svAmI koI deva vA kAlpanika vyakti nahIM the, balki eka rAjAke putra mahAna manuSya the| jaise ki eka vidvAna kahate haiM ki "maiM mahAvIra bhagavAnake jIvanase yahI vyakta karUMgA ki ve 'manupyAvasthAse paramAtmapada' ko prApta hue the, na ki "devAvasthAse paramAtmAvasthAko pahuMce the| " yadi yaha antima prakAra hotA to maiMne mahAvIrasvAmIke jIvanako chuA bhI na hotA, kyoMki hamaloga deva na hokara manuSya hai| manuSyake adhyayanake lie manuSya hI sabase gUddha viSaya hai| mAnavasamAjake lie yahI ThIka zikSA hai aura isIlie vaha devoMko devoMke lie hI chor3a degii| yaha devoMko devoM ke lie chor3anekA bhAva hamAremeM pahilese ghara kie hue hai| hama isa ora pUrNarUpeNa prayatnazIla haiM ki apane devoMko manuSyoMmeM pariNata kara deN| aura vaha samAja jo apane devoMko aisA vyakta karanemeM acchI saphala hogI vahI mAnavasamAjake lie vizeSa upayukta aura svIkAra karane yogya hogii| 'alaukikatA saMsArase dUra ho rahI hai| yaha kAglAyalA kahanA hai| aura yaha samayakA cinha hone ke kAraNa hameM apanI AtmAko usa cinha taka TaThAnA caahie| anyathA hama samayake pIche raha jaayge|" niyoMka sanasta naMbara saMsArameM carane pine manuyoMke sahaga hI the| vaha koI deva vA manuSyopari vyakti nahIM the / yada yAna janadhamake isa siddhAntase prakaTa hai ki nigoMki anumAra manuSyagati atirikta dinmI bhI dusarI ganina manya mAdhanama nahIM karasamA tIjaka mAnandhameM nannA abazya hai na kima
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaizava kAla aura yuvAvasthA / 79 pahile dekha Ae haiM ki ve apane pUrvabhavoMmeM utkRSTa zubha kRtya karaneke kAraNoMvaza janmase hI vizeSa guNoMse vibhUSita hote haiM / bhagavAna mahAvIra eka samunnata aura paramodAra, premI aura ghIra bIra sundara aura saumya rAjakumAra the / ve janmase hI tIna jJAnake dhAraka paramocca vidvAna the / isalie unako kisI guruke nikaTa vidyAdhyayana 'karanekI AvazyaktA nahIM thI / unake viSayameM digambara aura ve - -tAmbara donoM AmnAoMse yaha vidita hai ki prabhUne tIsa varSa paryyanta eka dhArmika zrAvakakA pavitra jIvana vyatIta kiyA thA / aura isa samaya apane pitAke rAjaSI ThAThabAThakA upabhoga kiyA thA / ATha varSasI choTI avasthAse hI Apane zrAvakake bAraha vratoMko pAlana karanekA vrata grahaNa kara liyA thA / ve apane bAlyakAlase hI bar3e dhArmika puruSa the aura kabhI bhI zIla aura saMyamake mArgase vicilita nahIM hue the| unake jIvanakA uddezya hI yaha thA ki apane jIvanase logoMko - pratyakSameM eka Adarza jIvanakA pATha svayaM namUnA banakara sikhAveM / ApakI mAtAkI sevAke lie deviyAM AI thI aura rocaka dvIpakI 56 kumAriyAM ApakI sevA suzrUSA kiyA karatI thIM / kramazaH / Apa apanI bacapanakI avasthA ko tyAga kara bAlakapaneko prApta hue the| isa avasthAmeM pahuMcakara Apane vratoM kA dRr3ha abhyAsa rakhaneke sAtha hI sAtha bAlyakAlIna krIr3AeM karanA prAraMbha kara dI thii| ve rAjakIya bagIcoM meM apane sahacaroMke sAtha jAyA karate the aura vahAM vividha prakArake kautUhalapUrNa zArIrika khela khelA karate the| inake sahacaromeM Apake pitA ke maMtriyoke putra bhI the / unakA zarIra sundara aura suDaula thA / mukha cittAkarSaka thA / unakA bala
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mhaaviir|. aura parAkrama atula thaa| unhone kabhI bhI himmatako nahIM hArA thA, cAhe aise avasaroM para vizeSa zArIrika zakti aura mAnisaka dhairyakI AvazyaktA kyoM na ho| (See Life of Mahavira P.23-24 ) mahAvIracaritrameM Apake atula bala, aparimita dhIratAkA ullekhaka eka kathAnaka isa prakAra diyA huA hai. "bAlyazara rakharUpako maiM phira nahIM ho pAU~gA ...mAnoM aisA mAnakara hI jina bhagavAna mahAna devoMke sAtha krIr3A karate the| eka dina bAlakoM ke sAtha 2 mahAn vaTavRkSake upara car3hakara khelate hue vaImAna bhagavAnako dekhakara saMgama nAmakA eka deva unako trAsa deneke lie A pahu~cA / bhayaMkara phaNavAle nAgakA rUpa rakhakara usa devane zava ho AsapAsake dUsare choTe 2 vRkSati sAtha una vRkSaka mUlako ghera liyaa| vAlakoMne jyo ho usako dekhA tyoM hI ve girane lage, kintu zArahita ye bhagavAna lIlAke dvArA una nAgarAja nantakapara donoM caraNoMko rakhakara gaye utre| ThIka hI hai-cIra punako jaganane bhayakA kAraNa kucha bhI nahIM hai| bhagavAnakI nirbhayatA haTa ho gayA hai citta jisakA se usa devane apane rUpa mamAgitA nuvamaya para jalale unakA abhiyAnAma gA|" (TE265)
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaizava kAla aura yuvAvasthA / 81 saba devanameM sUra / "taba harajU aise kahI, vIra svAmi aba hai sahI, mahAguNa kara pUra // ima suna samaghadeva tatha, mana saMzaya upajAya / laina parIkSA tAsakI, dharaNI para taba Aya // " hindI uttarapurANa isa kathAnakake atirikta eka anya aura hai jisase prakaTa hotA hai ki bhagavAna mahAvIrane eka madamada nAmaka matta hAthIko bAtakI cAtameM bAMdha liyA thA / phalataH inase bhagavAnake vizAla parAkramakA bhAsa sApha pragaTa ho jAtA hai / bhagavAnakI zikSAke sambandhameM hama dekha cuke haiM ki bhagavAna apane pUrva janmoke zubhakRtyoMke prabhAvase eka utkRSTa buddhiko lie hue janme the / aura unake samAna usa samaya koI bhI vidvAna nahIM thaa| ve janmase hI mati zruti avadhi jJAnake dhAraka the| mahAvIrapurANa adhyAya AThaveMmeM jo yaha ullekha hai ki bhagavAna prAcIna kAvyoMkA adhyayana zaizava kAlase hI kiyA karate the, usase vidita hotA hai ki ve zikSAme pUrNa dakSa ye jaise ki unake pitA the / isa prakAra "bar3hate hue bhagavAna apanI capalatA ko dUra karane ke lie svayaM uyukta hue | aura zaizavako lAMghakara kramale unhone navIna yauvana lakSnIko prApta kiyA / unakA navIna kanerake samAna hai varNa jisakA aisA sAta hAthakA manojJa zarIra, ni svedatA ( pasInA na AnA ) Adi svAbhAvika daza atizaya se + yukta thaa| + (1) malamUtrarahita zarIra (2) pasInA na jAnA (3) dUtrake sana na ka (4) vajavRSabhanArAca saMhanana (5) samacAra saMsthAna (6) anuna rUpa (7) atizaya sugaMdhatA ( : ) 108 lakSaNa - zarIra (9) taM (10) priyahira vacana /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mhaaviir| saMsArake hatA, navIna kamala samAna haiM sukumAra caraNayugala jinake aise kumAra bhagavAnane devopanIta mogoMko bhogate hue tIsa varSa vitA die| " ( mahAvIracaritra 40 256) ___bhagavAna bAlabrahmacArI rahe the| aura jaisA hama dekha Ae haiM, Apa vAlyakAlase hI dhArmikazIla vyakti the aura vairAgyamAvake mugdha bhramara the| bhagavAnake isa apUrva kAlakA uparyukta varNana unake pUrvajanmoMmeM sta zuma latyoM ko dekhanekI lAlasA utpanna karadetA hai| astu, sAdhAraNatayA unake pUrva janmokA digdarzana bhI hama yahAM kie lete haiN| (16) puurvmk-digdrshn| "kAla ananta bhramyo jagameM sahie duHkha bhaarii| janma maraNa mita kie pApako ho adhikArI // " - sAmAyika paatth| jIva anantakAlase saMsArameM kamauke vaza hokara cakkara lagA rahA hai / kamI zubha kamauke karanese manuSya devAdi janmoMka sukha mogane lagatA hai aura vahAMpara bheda vijJAnako pAkara uttarottara utati karatA huA mokSadhAmameM ananta sukhakA bholA mana jAtA hai| yadi videka aura saMyamakI upekSA karake vaha jIva nanuyAdi ucca syAone viSayAtaka ho nAnAprakArake sAMsArika maMcomeM paMja jAla hai to usI kramase saMsArameM nIca dazAloma paI duHkha
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ puurvbhv-digdrshn| uThAtA cakkara lagAtA phiratA hai| bhagavAna mahAvIrakA jIva bhI isI kramase cakkara lagA rahA thaa| unhoMne apane pahileke janmoMmeM nimnalikhita zubha guNoMmeM apaneko pUrNa karaneke kAraNa tIrthaGkara jaise uccapadako pAyA thA: (1)'purA pUrA saccA zraddhAna (samyakadarzana) / (2) samyakdarzana, samyakjJAna aura samyakcAritramaya ratnatraya mAgakI evaM usake anuyAyiyoMkI bhakti vinaya / (3) vratoMkA pAlana / (4) svAdhyAyaH / (6) dharmase prema aura duniyAse vairAgya (6) tyAga athavA sAMsArika vastuoMse glAni / (7) saMyama (8) sAdhu samAdhi (apanI AtmAkA dhyAna) (9) sarva prANiyoMkI sevA, khAsakara sAdhuoM aura samyaktI nIvoMkI / (10) tIrthaGkarakI usako Adarza mAnakara makti / (11) AcAryo (sAdhuoMke parthapradarzakoM) kI vinaya (12) upAdhyAyoMkI vinaya (13) zAstrakI bhakti (14) zAstroM meM nirdhArita niyamoMkA pAlana (19) dharmakA pracAra karanA aura svayaM usa para amala karanA (16) aura satyamArga para calanevAloMke sAtha vaisA hI prema rakhanA jaisA gAyaMkA apanebachar3e sAtha hotA hai| bhagavAnane ina zubha guNoMmeM utkRSTatA bahutale janma dhAraNa karake pAI thii| inameMse Apake janmoMkA varNana bhagavAna RSabhanAthase pahile takase milatA hai| manuSya jaba sarvajJatAko prApta hojAtA hai taba use bhUta bhaviSya vartamAna tInoM kAlakI vastuoMkA hAlaM yugapata mAjhma hone lagatA hai| bhagavAna mahAvIrake mukhya ziSya gaNadhara indramUti gautama sajJa the| unhoMne hI bhagavAnake
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mhaaviir| jIvanavRtAnta varNana aura upadezako logoMko samajhAyA thaa| jinameM mukhya zrotA rAjA zreNika vimbasAra the| jainazAstroMme bhagavAna mahAvIrakA jIva pahile pahila eka manuSya darzAyA gayA hai, yadyapi isake pahile bhI unake aura bhava hue hoMge, kyoki jIva anAdise saMsAra-sAgarameM gote lagA rahA hai| jambUdvIpake madhya madhuvanake bhItara unakA jIva pururavA nAmaka bhIla thA! sAgarasena munine use dharmakA svarUpa samajhAyA thA jisase usane ahisAdika vratoMkI bahuta dinoM taka pAlanA kI; jisake prabhAvase vaha marakara saudharma khargameM deva huA thaa| vahA~kai bhoga bhogakara yaha deva RSabhadevake putra bharata cakravartikA putra marIci huA thaa| aura hama dekha cuke haiM ki isane RSabhadevake sAtha hI sAtha digambarIya dIkSA lI thI, parantu kaThina parISahoMko na saha sakaneke kAraNa usase vimukha ho apane manonukUla sAMkhyasahazamatakA avalambana karane lagA thaa| isa kAyajhezake valase vaha pAMcaveM svargameM kuTila pariNAmI deva huA thaa| ___vahAMse cayakara yaha jIva kaulIyaka nagarake kauzika brAhmaNake yahAM priya putra huA thaa| yahAM bhI isane mithyAtatvoMkA upadeza diyA thA aura kAyakleza kiyA thA, jisake kAraNa yaha marakara prathama khargameM deva huaa| vahAM viSayabhogomeM lipta rahA aura zokase marakara syUNAgara nAmaka nagarameM bhAradvAja dvijake yahAM puppamitra nAmaka putra huaa| puppamitrane vAlyakAlase haThayogakA avalambana kiyA jisase vaha dehatyAgakara punaH svargameM deva huaa| zvetivikA nAmakI nagarIne agnihotrI vAhaNa jannimUtikI
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ parvabhava - digdarzana bhAryA gautamIke garmase yaha deva agnisaha nAmaka putra huaa| yahAM bhI yaha sanyAsiyoMke dharmakA AcaraNakara mRtyuko prApta ho sanatkumAra khargameM bhArI vibhUtikA dhAraka deva huA / vaha deva bharatakSetrake maMdira nAmaka purameM gautama brAhmaNake yahAM agnimitra nAmaka putra huA / aura phira bharakara deva huA / punaH svastimatI nagarI meM saMtazayana brAhmaNake bhAradvAja putra huA / sanyAsIkA tapa tapA aura jIvanako pUrNakara svargameM deva huaa| vahAM devAGganAoMmeM vizeSa Azakta rahA, aura unake viyogake bhayase saMtaptacitta rotA rotA marakara dIrghakAla taka naraka, ekendriya doindriya yoniyoM meM bhaTakatA rahA / pApake bhArako kATakara zubha prakRtike udayase yaha rAjagRha nagara meM sAMDilya brAhmaNake pArAzarI nAmaka strIse sthAvara nAmaka putra huA / maskarI - sanyAsIkA tapakara brahmasvarga meM jAkara utpanna huA / punaH rAjagRha nagarake adhipati vizvabhUtike yahAM yaha deva vizvanandI nAmakA putra huaa| rAjA vizvabhUti apane bhAI vizAkhabhUtiko rAjya dekara " sAdhumArgameM rata huA ! vizvanandI yuvarAja pada para the / vizAkhabhUtikA putra vizAkhanandIko vizvanandIse IrSA huI / isa hetu cAcA bhatIjoMmeM yuddha huA / vizvanandIko vijayalAbha bhI huA / para vaha vairAgyako pA sAdhu ho gayA / vizAkhabhUti bhI muni hogayA / vizAkhanandI para rAjya bhAra calA nahIM ataH rAjyabhraSTa hogayA / vizvanandI muni mayurA meM jArahe the ki bailase dhakkA khAkara gira par3e / vizAkhanandI bhI nikaTameM thA / usane inakA upahAsa kiyA / vizvanandI krodhake vazIbhUta ho prANa * 85 w
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 bhagavAna mahAvIra | tyAga kara dazaveM svargameM deva huaa| yaha deva vahAMse Akara podanapurake adhipati bAhubalIke rAnI mRgavatIke, garbhase tripiSTa nAmaka cakravarti huA / vizAla rAjya va anupama sundariyoM aura ananya uttama sAmigrIkA upabhoga karake aura hisAdi kRtyoM meM rata rahakara raha naraka gatike duHkha sahatA rahA / antameM vahAMse nikalakara vipulasiMha parvatapaira siha huA / vaha siMha hiMsA kRtyase marakara narakameM gayA aura punaH varAha nAmaka parvata para siMha huA aura vahAM para hisra pazuoMkI mAMti jIvana vyatIta karane lagA; parantu usake pUrvake zubhodayase usI samaya amitakIrti amitaprabhU nAmaka do cAraNa muniyoMne usako dharmakA upadeza diyA aura use hisAdi kAryoMse dUra haTAyA ! ina zubha bhAvoke prabhAvase vaha marakara saudharma svarga meM haridhvana nAmakA prasiddha deva huA / yaha deva vahAMse Akara kaccadezake hemapurake rAjA kanakAmake kanakavvaja nAmakA putra huaa| kanakadhvaja sAnanda apanI rAnIke sAtha kAlayApana karatA thA ki eka munike nikaTa dharma zravaNa kara digamvarIya dIkSA grahaNakara, zuddha cAritrakA anusaraNa karane lgaa| Ayuke antameM sallekhanA vratase marakara AThaveM svargameM deva huA / devAnaMda nAmaka yaha deva svargoke bhoga bhogate bhI vItarAga jina bhagavAnako hRdayameM dhAraNa kiye rahatA thaa| WW phira ujjayanI nagarIke adhipati vatrasenakI mahiSI muzIlAke garmase hariSeNa nAmakA putra yahI deva huA / zrAvakake vratoM ca rAjyalakSmIko dhAraNa karanevAlA yaha hariSeNa antame supratiSTa nAmaka munike nikaTa sAbu hogae aura utkRSTa cAritrakA pAlana kara
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvabhava-digdarzana | samAdhise jIvanakA anta kara prItivardhana vimAnameM deva vahA~para aneka prakArake sukhoMko bhogatA huA rahane lagA / adhyayana caya kara yaha deva kSemadyuti nagarake rAjA dhanaMjayake yahAM vitaH hI nAmakA putra huA / buddhi vaibhavameM bharapura thA aura vizeSa ke nija thA / isake cakravartikI vibhUti thI / isane bhaktibhAvAtnazIla vibhUti prAptike upalakSa meM jinendradevakI pUjA kI thI / evaM usako bhUmaMDalapara apanA rAjya sthApita kiyA thA / aura ucya jagaha bhogopabhogakA rasAsvAdana kiyA thA / antame isa ca tIrthakara bhagavAnake samavazaraNameM jAkara dharmako sunate hue haiM ki rgako jAnakara cakravartIkI duraMta vibhUtiko bhI tRNako taraneM sukha dI thI aura kSemaMkara AcAryake nikaTa dIkSA grahaNa kI thI / rA sakte, vratapUrvaka mRtyuko prApta hokara usane rucaka vimAnameM daivI sagha saba prApta kiyA thA / saktI vaha deva vahAMse Akara bharatakSetrake pUrvadezakI zvet bhale hI nagarIke adhipati naMdavardhanakI mahaSI vIravatIke naMdana nAmaka na pradAna huA / naMdavardhanake pihitAzrava munike nikaTa dIkSA lee hama-' SA ise naMdana rAjyAdhikArI hue the aura rAjyabhoga kiyA thA / e. munimahArAjake nikaTa Apane apane pUrva bhava sune the, jisa gya utpanna hogayA aura vaha muni hogae / zIla saMyama kra pAlate hue ve samAdhise dehatyAga karake puppottara vimAname de' -ke dina bhogA rI mAtR hama yahI deva puSpottara vimAnase Akara bhagavAna mahAvIraM yala bhI pya zarIrameM avatIrNa hue the / hai / prabhAva
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra / dikhalA rahA hai aura aise sthAnapara jahAM AtmavAdake viSayameM abhI bhrama phailA huA hai| rUsake prakhyAta tatvavettA kAunTalio TAlasyAya eka rAjaSI ThAThake adhikArI the| parantu usameM , unakI AtmAko zAnti nahIM milI, aura unhoMne anyamArgakA avalambana liyaa| Aja bhAratame mahAtmA gAMdhIkA caritra AMkhoke sAmane hai| tabhI to jaina kavi kahatA hai kiH"jo jagake sukhameM sukha hovahi, tau kim kAnana jAvahi rAjA / koTi vilAsi tajahiM kihi kAraNa, chAMDahiM ve kima rAja smaajaa|| sUjha pare jaba hI unako, ninakA ghara dhyAna sudhArahi kAnA / re mana! tohi na sUjha parai, jagake sukha cAha na lAgata laanaa|" ____ bAta yaha hai saMsArameM vidUna tyAga aura saMyamake kucha bhI prApta nahIM hosakA / alpa kAryoMke lie lava tyAgakI jarUrata hai, taba parama sukha prApti jaise mahAna kAryake lie kitane navaDe tyAgakI AvazyakatA hogI ? hindUzAstroMmeM bhI isa tyAgake mahatvakA varNana zivajIke lie pArvatIke tapa karaneke varNanase prakaTa hai| tulasIdAsanI isakA ullekha isa prakAra karate hai:"RSani gauri dekhI taha kaisI, mUratavaMta tapasyA jaisii|" vastutaH kisI bhI saphalatAke lie kisI na kisI rUpameM tyAga-tapa-saMyamakI AvazyakA hai| hama bhagavAna mahAvIrake viSayameM pahile hI dekha cuke hai ki ve bAlyakAlase hI saMsArase virakta the| unheM saMsArake bhogomeM Ananda nahIM bhAsatA thaa| una bhogoMkA rasAsvAdana karate hue bhI
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ vairAgya aura dIkSAgrahaNa | 91 ve unameM saMlagna nahIM the / unako vizvAsa thA ki jIvanakI zuddhAvasthAkA anubhava karanA jIvanoddezya hai / aura sAMsArika dhanasampadA bAhya vastuaiM saMsAra paribhramaNakI kAraNa haiN| isI bhAvakA dhyAne rakhate hue unhone apane tIsa varSa zrAvakakI dazAme vyatIta kara die the / isI samaya meM unake pitAne unase vivAhaka lie kahA thA parantu Apane indriya sukhokI anityatAkA vicAra karake unake isa uddezyako svIkAra nahI kiyA thaa| eka divasa jaba Apa apanI AtmAkA dhyAna kara rahe the, taba sahasA Apako vairAgya hogayAApa viSayoMse virakta hoge| Apako apane pUrva janmoMkA smaraNa ho aayaa| Apane nAna liyA ki uddhata indriyoMke viSayoMkI tRpti kabhI nahIM honekI aura apane nirmala avadhijJAnase apanI AyukI sthiti bhI jAna lo, ina nimitta karaNoko pAkara unhoMne sunivrata dhAraNa karanekA dRr3ha nizcaya kara liyA / yadyapi Apa abhI yauvanA'vasthA meM hI the / sutarAM unhone apanI AtmaglAnimeM vicArA ki " maiM tIna jJAna netra rakhatA hUM, AtmajJAnI hUM, to maine mUrkhake samAna itanA kAla vRthA hI gRhasthAzramameM Thaharakara kho diyA / " isa taraha gharako jelakhAnA jAnakara use rAjyalakSmIke sAtha choDakara vanameM tapake lie jAnekA prabhune parama udyama kara liyA / Apake mAtA pitAone jaba ApakA yaha nizcaya sunA, to bar3e vyAkula aura vihvala hogae aura Apako rAjaSI sampattikA na tyAga karanekI sammati dene lage / rAnI trizalAdevI svabhAvase bhAvavatsalA - komala hRdayakI thI / ve apane putrako isa taraha samajhAne lagI- " pyAre putra rAjakumAra varddhamAna ! tuma abhI yuvaka
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 92 bhagavAna mahAvIra / ho| tumane kabhI bhI sUrajakI garmI sardI nahIM sahI hai| tuma kaise dhUpakI tapasako sahana kara sakoge ? tumhArA sukumAra zarIra aura komala avayava digambarIya dIkSAke kaThina parISahoko nahIM saha sakeMge ! tuma to rAjyakIya mahaloMmeM raho aura pitAjIko rAjyamAra saMbhAlane meM sahAyatA do| vaise maiM jAnatI hUM ki vatsa ! tumhArA janma saMsArake sAmAnya manuSyoMkI bhAMti indriyatRptime hI sukha mAnaneko nahIM huA hai| tuma jagatako viSayavAsanAke kUpase nikA-lane, pratyekako svataMtratAkA pATha par3hA use svAvalambI banAne aura logoMko yaha batAneke lie ki manuSya nija AtmAkA Azraya lekara apanI gupta zaktiko prakAzameM lAkara hI khAdhInatA svataMtrattA - mokSa pAsaktA hai; avatIrNa hue ho / parantu naMdana | abhI tumhArI avasthA durdhara tapazcaraNa karaneke yogya nahIM hai / parantu bhagavAna - mahAvIra aba rukanevAle nahIM the / unake vairAgyako devoMne Akara aura puSTa kara diyA thA / ve mAtAse isa prakAra uttarameM "" L lage ki " pUjya mAtuzrI !. saMsAra indrajAlavat hai, isakI vastuaiM sAMsArika mohAndhavyaktiyoMko dekhanemeM apanI asaliyatase vibhinna dIkhatIM haiM / isalie manuSyako rAgako chor3akara sanyAsa dhAraNa karanA cAhie, jisase mokSakI prApti ho / nagake dRzya "padArtha jalabudabudakI taraha naSTa hojAnevAle hai / roga, zoka, paritApa sadA manuSyake sAtha lage rahate haiM / ye zArIrika saundaryako naSTa kara dete hai / mRtyu haraghar3I vyAdhi bhAMti pIche lagI rahatI hai aura avasara pAte hI phaurana zastraprahAra kara detI hai, phira AtmAke sAtha kucha nahIM rahatA, rahatA hai to kevala apanA kiyA huA
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ vairAgya aura diikssaagrhnn| bhalA yA burA kArya / astu pyArI mAtA ! merA vanameM jAkara AtmadhyAnameM lIna honA paramopAdeya kartavya hai|" putra vichohake bhayake mohase vyAkula mAtA prabhUko pahile to chor3a na sakI, kintu prabhUke hadanizcaya aura saMsArakI nazvaratA samajhAne para unhone apanI mithyA bhrAntiko tyAga diyaa| bhagavAnane tIsa varSakI avasthAmeM nirgrantha munipadako dhAraNa kiyaa| aura upNa suvarNake samAna bhagavAnkA zarIra nagna avasthAmeM apane svAbhAvika tena aura prakAzase sUryake samAna zobhatA huaa| jisa samaya Apane gRhasthAvasthAko tyAganekA nizcaya kara liyA thA, usa samaya kahate haiM ki Apane apanI. sarva vastuoMkA dAna kara diyaathaa|apnii vizAlasampadAko yAcakomeM vitIrNa karadiyA thaa| bAdameM, zreSTa ratnamaI candraprabhA nAmakI pAlakImeM Arur3ha hokara bhavyajanoMse veSTita vIranAtha bhagavAna kuNDalapurake bAhara nikle| nAgakhaMDa (jJAtrikhaMDa) vanameM pahuMcakara Apane pAlakIko rukvaayaa| aura pAlakImese utarakara bhagavAna atyaMta nirmala sphaTikamANamaya pANDuzilA para virAjamAna hue the| isa zilAke nikaTa hI azoka * vRkSa thaa| bhagavAna usI vRkSake nIce isa zilApara uttara dizAko mukhakara baiThe aura sarva AbhUSaNo va vastroMko unhone tyAga diyaa| phira unhoMne siddhoMko namaskArakarake parigrahakA tyAgakara 28 mUlaguNoMko dhAraNa kiyA thA aura paMcamuSTi kezaluMcana kiyA thaa| (jaina sAdhuoMke lie yaha niyama hai ki ve hAthase pAMca daphemeM apane bAloko ukhAr3akara pheMka deN| ve hindU sanyAsiyokI taraha bAla banavAte nahIM haiN| ) isa prakAra magasira zuklA dazamIko bhagavAnane
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra / munipadako dhAraNa kiyA thA, jaise hindI uttarapurANameM kahA hai: "ratnazilA pare tiSTe sahI, uttara AsvAsana mukha lhii| mArgazIrSa sudi dazamI jAna, 'hasta uttarAmaya khasimAna // aru aparAhna samaya jinarAya, saMyama sanmukha bhae samAya // " 'bhagavAnane zIghra hI sAta labdhiyoMko prApta kara liyaa| aura manaH paryaya jJAnako pAkara ve tamarahita bhagavAna rAtrika samaya nahIM prApta kiyA hai eka kalAko jisane aise candramAkI taraha vilkula zImane lge| - - * jainazAnoMmeM jJAna pAMca prakArakA batalAyA hai yathA:'" matizrutApanimanaHyyayakevalAni jJAnam " (tatvAya stra -1) ___arthAt (1) mati (2) zrRMta (3) adhi / ) manAparyaya (5) kevalajJAna / madinAna saMsArake dRzya pahAyoMkA jJAna hai jo indriyoM aura manadvArA jAnA jAtA hai| matijJAna ke sAtha 2 boke svAya aura adhyayanase prApta sananta padArtho zAnako zunajAna kahate hai| una satra bAtoMkA jJAna jo vA rahI ho binA vahAM jAe hI 2 jAna leneko bharapi kahate hai| dusaroke manobhAvako jAna lenA manAparyaya hai aura bagaDake bhA bhavipata vartamAnake samasta padArthoM ko yugAna bAna lenA paTazAna hai|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ tapazvaraNa aura kevalajJAnotpatti / ( 18 ) tapazcaraNa aura kevalajJAnotpatti / " zrI vardhamAnamAnaMda naumi nAnAguNAkaraM / vizudhyAnadIptAcita karmasamucayaM // " 95 bhagavAna mahAvIrake tapazvaraNa aura kevalajJAnotpattikA varNana karaneke pahile Aie una bhagavAnake ghAtiyAM kammoMke kSaya hokara - kevalajJAnotpattike harSopalakSameM unakA smaraNa hRdayase karaleM, jisase una jaisI zubhra dazAko maiM va Apa jaisI bhavya AtmAaiM prApta hoM / astu / * bhagavAna mahAvIra aba jainamunike kaThina tapazcaraNakA anusaraNa karane lage the, parISahoMko jItate the, vratoMkA pAlana karate apanI Atmonnatike lie bar3e 2 upavAsa karate the / aura * unameM apanI AtmAke zukladhyAnameM lavalaM na rahate the / isa samaya Apa yatratatra bhramaNa avazya karate the, parantu abhI Apane prakaTa rItyA janatAmeM upadeza denA prAraMbha nahIM kiyA thA; jaise ki niyama hai ki tIrthakara bhagavAna kevalajJAnakI prApti taka upadeza nahIM dete haiM / isa bhramaNake madhya Apa cAturmAsame eka sthAna para varSARtuke cAra mahIne rahate the; kyoMki ina dinoM bahutase sUkSma jIva pRthvI para utpanna hojAte haiM / aura unake prANoMkI hinsA na karaneke lie jaina muni bhramaNa nahIM karate haiM / isa bhramaNa aura kevalajJAna tpattike bAdake bhramaNakA varNana jaina zAstroMmeM bahuta khUbIke sAtha diyA huA hai / digambara aura zvetAmbara grantha isa bAtako vyakta
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 bhagavAna mahAvIra / * karate haiM ki bhagavAna mahAvIrane kevalajJAna prAptike pahile bAraha varSa taka durdhara tapazcaraNa kiyA thA, aura bhAratavarSake vividhasthAnoM para bhramaNa kiyA thA / parantu isa bhramaNa vRtAntame donoMmeM matabheda hai| dIkSAke uparAnta Apane chai mahInekA tapa dhAraNa kiyA thA jisameM Apa nizcala vyAnArur3a rahe the| isake pazcAta che mahIneke antameM Apa AhAra hetu kUlapura nAmaka grAmameM gae the| vahAMke kUla nRpane' Apako vinayake sAtha AhAra karAyA thaa| dIkSA grahaNa karaneke bAda prathama pAraNA ApakA yahI huA thA / kUlapura aura kUla nRpake viSayameM zAstromeM kucha vizeSa varNana nahIM hai| mahAvIra caritrameM kevala itanA ullekha hai ki (TaSTa 259 ) " eka dina mahAna satvaparAkramase yukta vIra bhagavAnane java ki sUrya AkAzake navyabhAgameM AgayA usa samaya bar3e mahaloMse bhare hue kUlapurameM pAraNAke lie arthAt upadAsakke anantara AhArake lie praveza kiyA / kUla yaha pRthvImeM prasiddha hai nAma jisakA aisA eka rAjA usa nagarakA svAmI thA ... usane bhagavAnako AhAra karaneke liye ThaharAyA / " isa granthale pahilekA saMkalita guNabhadrAcArya kRta uttarapurANakI hindI chandobaddha vRttimeM isa viSaya meM isa prakAra ullekha hai ki:" ava bhaTAraka tana thita kAja | azana nimitta uThe mahArAja // kUla nAmapurameM java gayA / kUlamUpa jinako lakha liyA || " isa varNanase ina kUlanRpa aura unake nagara kUlyapurake viSayameM kucha vizeSa prakAza nahIM pdd'taa| yahI nahIM jAnA jAsakA ki yaha kUlapura kahAM thA aura yaha kUlanRpa kauna thA, jisane bhagavAnako prathama AhAra dekara asIma punya sacaya kiyA thA | "
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ tapadharaNa aura kevljnyaanotptti| 97 mi0 lA kI pahile ullikhita pustakameM eka kolyi kSatriya nAtikA ullekha hai| isa jAtike viSayameM ve likhate haiM (pTa0 203) ki "rAmagAmake kolyi, yaha nAma prakaTa karatA hai ki yaha jAti devadahake kolyi kSatriyoMmese hI nikalI thI / kanigaghama sAhavake anusAra rAmagAma (rAmagrAma) aura devakali eka hI grAma haiN|.... diSanikAyake mahApArinivvAna suttantameM rAmagaoNvake nivAsiyoMko nAga nAtise sambandhita batalAyA hai|" ___ isameM kolyi zabdase kUla zabdakI bahuta sAdRzyatA hai aura yaha vicAranekI bAta hai ki kUlapurakA adhipati kUla nRpa jainazAstroMmeM likhA hai| nagara aura rAjAkA nAma eka honA yaha nizcaya dilAneko eka prabala kAraNa pratIta hotA hai ki yaha kUla nAma eka jAtikA thA; aura usa kUla jAtike adhipati jaina zAstroMmeM kUlanRpa kahe gae haiN| aura usa kUla jAtikI rAjadhAnI honeke kAraNa usa kUla jAtike nRpatikA nagara kUlyapura kahA gayA hai| mi0 lA eka kSatriya kolyi nAtikA ullekha karate hI haiN| astu, bahuta saMbhava hai ki isI jAtike adhipati kUlanRpake nAmase vikhyAta haiN| aura usa jAtikI rAjadhAnI rAmagaoNma hI kUlyapura hogI rAmagAmakA kUlapura nAma saMbhava hai isa prakAra par3a gayA hogA ki rAmagAma aura devakali eka hI grAma the / devakalimeMse antima pada kalikI kucha sAdRzyatA kUlase baiThatI hai| astu, isa sAdRzya bhAvako dhyAnameM rakhate hue kUla jAtikI apekSA hI isa grAnakA nAma kUlyapura kaviyoM dvArA rakha liyA gayA hogaa| kAlAntarameM usa nagarakA yathArtha nAma najaroMse ojhala hogayA hogA kyoMki
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 bhagavAna mahAvIra / TO 1 L itihAsakI ora itanA gaMbhIra lakSya pahileke vidvAnoMkA nahIM thA / isa prakAra kUlnRpa aura kUlapurakI aitihAsikatA pragaTa hotI haiM, kintu yaha nizvaya rUpameM amI svIkAra nahIM kI jAsaktI astu! bhagavAna mahAvIra isa kUlyapurase prasthAna karake dazapura nAmaka nagarako gae the ! vahAM bhI kUlanRpane jAkara bhagavAnako dukha aura cAMvalakA AhAra vinayapUrvaka diyA thA / isake uparAnta bhagavAna mahAvIra vanako vApasa cale gae the| aura phira kitaneka sthAnoMkA 'bhramaNa karake bAraha prakArake tapoMkA abhyAsa karane lage the| isa tapazcaraNake prabhAvase Apako ATha prakArakI RddhiyoM aura kaI prakArakI siddhiyoMkI prApti hogaI thii| isake pazcAt Apane paMca mahAvratoM, pAMca samitiyoM, tIna guptiyoM aura caurAsI hajAra uttara guNoMkA pAlana kiyA thA / isa tapazcaraNake uparAnta bhI Apane kitaneka sthAnome gamana kiyA thA / + isI paribhramaNake madhya eka samaya Apa ujjayanI nagarI meM pahuMce the| aura vahaoNke atimuktaka nAmaka smazAna bhUmimeM rAtrike samaya pratimAyoga dhAraNakara khar3e hue the usa samaya bhava nAmake rudrane apanI aneka prakArakI vidyAoke vimavase bahuta kucha upasarga kie, para vaha una vibhava-saMsAra rahitako jIta na sakA / taba una jinanAthako usane namaskAra karake bhagavAnakA 'ativIra ' - nAma rakkhA thaa| 1 ujjaina se mahAvIrasvAmI kauzAmbIko gae the| yahAMpara candanA nAmaka strIne Apako AhAra diyA thaa| yahI candanA pazcAtameM Apake AryikA saMvakI nAyakA huI thI, inake viSaya meM hama agAr3I 1
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ tapazcaraNa aura kevljnyaanotptti| 99 kaheMge / yahA~se bhagavAna punaH banako prasthAna kara gae the aura vahAMpara upavAsa va dhyAna karane lage the| aba Apane bAraha varSake lie nizcala maunavRta dhAraNa karake kaThina tapasyAkA abhyAsa kiyA thaa| . isa bAraha varSake tapazcaraNake pazcAt Apako kevalajJAnakI prApti huI thii| zvetAmbara aura digambara donoM hI anya isa samaya bhagavAnakI avasthA byAlIsa varSakI hocukI thI aisA vyakta karate haiM aura donoM hI bhagavAnake kevalajJAna prAptikA sthAna bhI eka hI batalAte haiN| . " zvetAmbara granthoMmeM jo bhramaNake sthAnoM meM matabheda hai, vaha saMbhava hai, vaise nagara hoMge jinakA ullekha digambara zAstroMmeM nahIM diyA huA hai| kevala yaha hI likha diyA gayA hai ki bhagavAnane vividha sthAnoMmeM bhramaNa kiyA thaa| digambarazAstroMmeM kevala unhIM sthAnoMkA nAma diyA hai, jahAMpara koI vizeSa bAta huI thI aura zvetAmbaroMke kalpasUtra meM . bhagavAnake cAturmAsoMka hisAbase bhramaNake grAmoMkA ullekha kiyA hai arthAt kalpasUtrake anusAra bhagavAnane prathama cAturmAsa asthikagrAmameM kiyA thaa| aura tIna caturmAsa campA aura eSTicampAmeM kie the aura avazeSameM ATha vaizAlI aura vaNinagrAmameM kie the| aura unake AcAraMga sUtrameM likhA hai ki Apa sarva prathama kumAragrAmameM pahuMce the| isa prakAra donoM hI saMpradAyoke zAstroMse vidita hotA hai ki bAraha varSakA tapazcaraNa karaneke pahile Apane bhAratavarSake vividhasthAnoM meM bhramaNakara liyA thA aura isake uparAnta kevalajJAnako prApta kiyA thaa|
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ www bhagavAna mahAvIra / . yaha isa prakAra huA ki eka dina RjukUlA nadIke kinAre para base hue zrI jammaka nAmake grAmameM pahuMcakara aparAhna samayameM acchI tarahase SaSThopavAsako dhAraNakara sAlavRkSake nIce eka caTTAnapara acchI taraha baiThakara jinanAthane vaizAkha zuklA dazamIko jaba ki caMdra, sUryake Upara thA dhyAnarUpI khaDgake dvArA sattAmeM baiThe hue thAti karmokI naSTa kara kevalajJAnako prApta kiyaa| apanI kevalajJAna saMpattike dvArA sadA yathAsthita samasta loka aura alokako yugapat prakAzita karate hue, indriyoMkI apekSAse rahita, acchAyA (zarIrakI chAyAkA na par3anA) ityAdika dazaguNose yukta jinezvarakI tridazezvaroMne Akara bhaktipUrvaka namaskAra kiyaa| (dekho mahAvIracaritra praSTa 299-260) pUrvollikhita hindI uttarapurANameM bhI isIprakAra varNana hai yathAH- . "dvAdaza varSa tapasyAmAMhi / pUraNa jina kInheM mana lAhi // jaMmaka nAma grAma ika jAna | tADhiga saritA eka pramAna // RjukUlA nAmAso kahI / tAtaTa AraNya manohara sahI // 'tAmeM ratanazilA ika sAra / tApara pratimA joga sudhAra // sAla vRkSake tala jinarAja | velo dharalIno jinarAja // sudI vaizAkha dasai aba jAna | aura samaya uttama aparAhna // tapa kesAra nivatara mAhi / vipakazreNi ArUr3ha karAhi // zukala dhyAna ghyAyo sudhabhAya / ghAtikarma dukhadAya khipAya / / " * jaba bhagavAnako kevalajJAna prApta hogayA aura Apa sarvahitaiSI, sarvajJa ninarAjapadako (arhata-tIrthakara) prApta hogae, taba devone utsava manAkara Apake samavazaraNa (sabhAgRha)kI racanA karadI thii|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ tapazcaraNa aura kevljnyaanotptti| 15 isa viSayakA varNana hama tIrthakara kauna haiM ?' isa prakaraNameM kara cuke haiN| usI prakAra ina antima tIrthakara bhagavAnake mI sarva racanA kramase hogaI thii| aura aba bhagavAnakA zarIra bhI vaisA hI divyarUpakA hogayA thA, jaisA ki pratyeka tIrthakarakA hotA hai| nisakA varNana hama pahile kara cuke haiN| isa samayase bhagavAnakI vANI khiranA (upadeza honA) prAraMbha hogaI thI aura Apake mukhya gaNaghara indramUti gautama usa upadezako grahaNa karate the| ina gaNadharakA varNana hama agAr3I calakara kreNge| bhagavAnane samavazaraNameM virAjamAna ho punaH bhAratavarSa meM , vihAra kiyA thaa| isa vihAra aura dharmapracArakA varNana karaneke pahile hama zvetAmbara granthoMkI una kathAoMko bhI die dete haiM jo bhagavAnake kevalajJAnotpattike pahile upasargarUpameM varNita haiM; yadyapi digambara zAstroM meM unake viSayameM ullekha nahIM hai| ina kathAoMse bhagavAnakI muni avasthAmeM cAritrakI dRr3hatAkA bhAna honAtA hai, aura isI bhAvase unakA mUlya aura mahatva hai|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaMgakana mhaaviir| SA vividha upasarga vrnnn| nirAparadha nivara mahAmuni tinako duSTaloga mila mAreM koI khaica khambhase bAMye koI pAvakamai parajArai / tahAM kopa nahIM kareM kadAcitU pUrva karma vicaareN| samaratha hoya saha adhabandhanate guru sadA sahAya --- vAisa pariSaha mugharadAsajI kRt| hama pahile dekha Ae haiM ki mahAvIracaritrameM varNita hai ki bhagavAna mahAvIrapara, rudra dvArA upasarga huA thA / aura bhagavAnne use samatAbhAvase sahana kiyA thA / digaMvara zAstroMme isake atirikta anya koI ullekha nahIM hai / zvetAmbara granthomeM hameM kaI ! eka kathAnaka milate haiN| unameM se kuchakA ullekha hama yahAM karate haiN| ina kathAnakoko prakaTa karanemeM, inake racayitA AcAryoMko bhAva bhagavAnake cAritrakI dRr3hatA aura nirmalatA dikhAnekA pratIta hotA hai / astu / eka samaya bhagavAna dhyAnamai magna the / devAGganAe~ inake dhyAnakI parIkSA karane AI aura ve gItanRtya karane lgii| apane hAvabhAvoMse inheM romAMcita karanA cAhatI thIM-inake ugratapako maMga karanA cAhatI thIM, parannu bhagavAna mahAvIra, saMsAra-vijayI bIra-vAsanA vinayI vIra AtmavyAnase haTakara inakI ora kSaNamAtrake lie bhI nahIM dekhate ye| vicArI devAhanA hatAza
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ cha vividha-upasarga - varNena / 103 hokara calIM gaI / satya hai - jisa vyaktikai hRdaya para vAsanAoMkA kucha prabhAva nahIM hotA, jisake hRdaya meM sukha yA dukha kheLavalI paidA nahIM karasakte; jisake avicala merutulyaM manako saMsArake bar3e bar3e jhaMjhAvAta nahIM hilA sakte aise acala dhyAnI vajJazarIrI vIrake manako calAyamAna karane ke prayatna meM devAMganAaiM hatAza na hotIM to kyoM hotI / (dekho jainasaMsAra varSa 1 aGka 4 ) dUsarA kathAnaka isa prakAra hai ki dIkSA grahaNakara prabhU vIra vicarate hue kumAragAMvake nikaTa Ae, aura nAsAgradRSTi lagA, hAtha laMbekara donoM pairoMke bIcameM cAra aMgulakI dUrIrakha acala ho, kAyotsarga kara dhyAna karane lage / pAsahI meM eka kheta thA / kisAna khetako jotakara sAMyakAlake samaya bailoMko mahAvIra bhagavAnake nikaTa choDa dUdha duhaneke lie apane ghara calA gayA / pIchese baila kahIM jaMgalameM cale gaye, kyoMki prabhU to kAyotsarga karake khar3e the ataH unheM kyA matalaba thA ki ve kisIko dekhate yA kisIke bailoMkI rakSA karate / kisAna lauTakara AyA to vahAM baila dikhAI nahIM hue| usane prabhUse pUchA parantu kucha uttara na milA / isIlie kisAna unheM khojane ke lie jaMgalame calA gyaa| becArA rAtabhara bailoMkI khoja meM bhaTakatA rahA, parantu kahI bailokA patA nahIM claa| ataH thakakara pauphaTaneke pahile vApasa lauTa AyA / vahAM Akara kyA dekhatA hai ki baila mahAvIrakhAmIke pAsa ceThe hue haiN| yaha dekhakara use bar3A kroSaM AyA aura prabhUko kaSTa deneko tatpara huA / bhagavAnakA smaraNa karate hue sahasA yaha bAta indrako mAlUma hogaI / vaha tatkAla hI vahAM AyA, aura
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra / kisAnase kahane lagAH-"re mUrkha ! tU yaha kyA karaneko tatpara huA hai ? kyA tU jAnatA nahIM hai ki ye mahAtmA haiM / ye apanA hI rAjya, dhana, dhAnya saba chor3a cuke haiN| tava taire vailoMkA kyA / karate ? " kisAna indrakI vAtase santuSTa huA aura apane baila lekara calA gyaa| (dekho jainasaMsAra varSa 1 aGka 8-9) ____ inake atirika zvetAmbara anyoMmeM prabhUke apUrva guNoMko vyakta karanevAle anya kathAnaka bhI haiN| uparyukta kathAnakoMse bhagavAnakI sahiSNutA, prema, dayA, zIla, saMyama Adi sadguNoMkA digdarzana bhaleprakAra honAtA hai| / bihAra aura dharmapracAra / 'girimityavadAnavatA zrImata iva dantinaH / avhaanvtH| tava zamavAdAnavato gatamarjitamapagatapramAdAnavataH -zravRhatasvayaMbhUstotra / . khAmo samantabhadrAcAryajI ukta zloka dvArA vyakta karate haiM ki " he vIra ! doSoMke upazama pratipAdaka, zAstroMke rakSaka tathA prakRSTa hisAke nAza honese ahiMsAvata vA abhayadAna sahita ApakA uttama vihAra huA jaise sampUrNa bhadralakSaNoM sahita jharate hue madavAle jisako parvatIya mittikA avadAna hai aise hAyIkI gati hotI hai|"
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ www vihAra aura dhrmprcaar| 105 __ bhagavAnake isa vihArameM devagaNa aura unake gaNadhara, muni aura AryikAaiM, zrAvaka aura zrAvikAeM saba sAtha rahA karate the aura bhagavAnakA vihAra jisa apUrvatAse hotA thA (nisakA varNana tIrthakarake prakaraNameM kara cuke haiN| ) usase anya logoMka cittoMpara bar3A prabhAva par3atA thaa| ve apane mithyA zraddhAnako kho baiThate the| aba bhagavAnane apanI usa nirvANa prAptikI abhilASAko prApta kara liyA thA, jisake lie ve aharniza apanI AtmAke dhyAna aura yoga sAdhanameM bAraha varSa taka tallIna rahe the| yadyapi abhI mokSa prApta karanemeM kucha avakAza avazeSa thaa| . ' bhagavAnane aba apane saMsAra-paribhramaNakAraka ATha kopara vijaya prApta kara lI thii| aba Apa 'jina' kI padavIko prApta ho gae the| Apa saMsArakI samasta dazAoMko apane jJAnameM dekha sakta the, aura mAnavoMke hRdayavicAroMko jAna lete the / ApakA jJAna sampUrNa lokAlokakI vastuoM meM vyApta hogayA thaa| Apako apanI AtmA aura lokake svarUpakA dhyAna karanese paramoccatama samyakadarzana aura jJAnakA bhAna hogayA thaa| isa samaya bhagavAna yathArthameM bhagavAna the| nisa dharmako bhagavAnane apane anubhava dvArA sAkSAta dekhaliyA, usIkA pracAra karaneke lie Apane uparyullikhita vihAra kiyA / saMsAratApase jhulasI huI sukhakI pipAsI AtmAoMko Apane dharmAmRtakA pAna karAyA-sukha aura zAntikA mArga batAyA / bhavyoko usI samaya ananta mukhakA rasAsvAdana kraayaa| anumAnataH tIsa varSataka isa prakAra Apane bhAratavarSa meM yatratatra
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ T bes. bhagavAna mahAvIra / A dharmakA pracAra kiyA | pavitra vihArake hI upalakSameM vaha prAnta nehA~para ApakA samavazaraNa AyA thA aura nahA~se Apako nirvANako lAbha huA thA bihAra (Modern Bihar) kahalAyA / Apa varSARtu cArtumAsake nimitta eka hI sthAnaMpara avazya rahate ye kintu vAstavame yaha jIvana divya kartavya aura utkRSTa tapazcaraNakA thA / yaha sampUrNakAla Apane dharmakA svarUpa samajhAne meM vyatIta kiyA thaa| Apake vIrasaMghakA AzrayaM uttarIya bhAratake bar3e 2 rAjAoM ne liyA thA unakA varNana hama agAr3I kreNge| " mahAvIra bhagavAnako apane gata bAraha varSe tapazcaraNaMkI upayogitAkA vizvAsa thA aura Apake vaha divasa vRthA vyatIta nahIM hue the, kyoMki Apako isake aMtameM nau labdhiyokA (= (1) anantadarzana (2) ananta jJAna (3) kSAyika samyaktva (4) kSAyika 10 cAritra (9) ananta dAna (6) ananta lAbha (7) anaMta bhoga (8) ananta upabhoga aura (9) ananta vIrya) aura ananta catuSTayakA lArma huA thaa| tapa aura dhyAnakI mahimAse hI Apako kaivalyapada prApta huA thA / isa bihArake varNanameM digambara aura zvetAmbara donoM sampradAyaki AcArya karIba 2 eka mata haiM / vihArakA varNana karaneke pahile yaha ghaTanA ullekhanIya hai ki bhagavAnake kevalajJAna prApta honeke pazcAt sahasA hI vANI (zruti-upadeza ) nahIM khirane lagI thI; narvataka ki indrabhUti gautama nAmaka brAhmaNa unake samavazaraNameM Akara mukhya gaNadharakI padavIpara AsIna nahIM hogayA thA, isakA ullekha harma agAr3I pUrNarUpeNa kareMge / indrabhUti gautama bhagavAnake'
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ vihAra aura dhrmprcaar| 107 sAtha 2 mukhya gaNadhara ( Chief Pontir) ke rUpameM tIsa varSe paryanta rahe the aura jaba bhagavAnakA nirvANa huA thA taba usI samaya Apako kevalajJAna prApta huA thaa| bhagavAna mahAvIrane apanA prathama upadeza gautamako diyA thaa| pazcAt apane nikaTake manuSyoMko aura uparAMtameM anya dezoMmeM vihArakara upadeza diyA thaa| (See life of Maharvira P. 44.) adharmake ghora ajJAnAndhakArameM bhagavAnane jainadharmake pracArase jJAnasUryako prakaTa karake nirmala dharma prakAzako cahuMora phailA diyA thaa| anya vividha dharmapanthoMke anuyAyI ApakI zaraNaMmeM Ae the| yahAM taka ki bicAre niraparAdha, nirbodha, nirbala pazuoMke bhI trAsa dUra ho gae the| logoMne dharmakA yathArtharUpa dekha liyA thA. ve aba kriyAkANDameM nahIM phaMsate the| yajJavedako rudhirakI marmasTazI lAla dhArAse nahIM raMgate the / ahisA paramo dharmaH' kA ahirniza dhyAna rakhate the| bhagavAna bhI bhavabhramaNa bhavAtura bhavyAtmAoMko sanmArga para lAnemeM prabala kAraNa the / unako vastuko khabhAva yathAvat darzAnemeM sAkSAt jJAna prakAzakA kArya karate the| unake darzanase logoMkI zaGkAe~ miTa jAtI thiiN| ve gaDAke donoM ora apanA prakAza phailAte viMcara rahe the| sarva prathama ApakA zubhAgamana magadhameM huA thaa| vahAM va kuNDalapurake irdagirdake dezoMmeM Apane dharmopadeza diyA thaa| magadhase / bhagavAna vihArako gae the| vahA~para Apane zrAvastI nagarIko apane divyajJAna-prakAzase prakAzamAna kiyA thaa| aura vaiSaSThI Adi sthAnoMpara sarasa jJAnAmRtakA pAna logoMko karAyA thA phira
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 bhagavAna mahAvIra t Apa himAlayakI talahaTItaka divyadhvani, pradhvanita karate vicare the| 'sithilAmeM bhI bhagavAnane apane sadupadezase janatAko kRtArtha kiyA thA; vahAM ke rAjAgaNa vizeSa prabhAvazAlI aura vidyApaTu the|'* zvetAmbarAmnAyake kalpasUtra granthame bhagavAnake cAturmAsoMkA isaprakAra varNana hai| arthAt cAra cAturmAsa to bhagavavAnane vaizAlI aura vaNija grAmameM bitAe the; cauda rAjagRha aura nAlandake nikaTavartameM; chai mithilAmeM; do bhadrikAmeM; eka alamIkameM, eka pAnyi bhUmimeM; eka zrAvasvatImeM aura aMtima pAvApurameM pUrNa kiyA thaa| inameMse kuchakA nAma mahAvIrapurANa meM varNita sthAnoMmeM nahIM hai; yadyapi donoM varNanoMmeM vizeSa antara nahI hai / mahAvIrapurANake anusAra Apane sampUrNa uttarIya bhAratameM vihAra kiyA thA | videhameM vahAM ke zAsanasattAsampanna rAjA ceTakane Apake caraNokA Azraya liyA thA / aura ApakI vizeSa vinaya kI thii| aMgadezake adhipati kuNikane 1 bhI bhagavAnake zubhAgamanapara apane ahobhAgya samajhe the / aura - vaha bhagavAnake sAtha 2 kauzAmbI taka gayA thA / kauzAmbIke nRpati zatanIkane bhagavAnake upadezoMko vizeSa bhAva aura dhyAnase zravaNa kiyA thaa| bhagavAnakI vandanA upAsanA bar3I vinayase 'kI thI / aura antameM bhagavAnake saMghameM sammilita hogayA thA / 1 bhagavAna mahAvIrake isa tIsa varSake divya paryaTanameM magadha vihAra, prayAga, kauzAmbI, caMpApurI evaM uttarIya bhAratake anya kitaneka prabhAvazAlI rAjya jainadharmake zraddhAnI aura anugAmI bana gaye the, kintu magaghadezakI rAjagRhanagarI hI aisA sthAna hai jahAM bhagavAnane *(dekho The Heart of Jainism.)
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ vihAra aura dharmapracAra | 109 apanA vizeSa samaya vyatIta kiyA thA / aura vahAMke logoMkI bhI ApameM acala aura gAr3ha bhakti thI / usa samaya magadhake adhipati rAjA zreNika bimbasAra the, jo jainadharmake prakhaNDa prabhAvaka aura bhagavAna mahAvIrake avicala bhakta the / ApakA digdarzana pAThakoMko hama AgAr3I karAMyage / zrImadbhagavat jinasenAcAryane apane harivaMzapurANa meM ( pRSTha 18) bhagavAnake vihArake viSayameM likhA hai ki " jisa prakAra bhavyavatsala bhagavAna RSabhadevane pahile aneka dezoM meM vihArakara unheM dharmAtmA vanAyA thA usI prakAra bhagavAna mahAvIrane bhI madhyake (kAzI, kauzala, kauzalya, kusaMdhya, azvaSTa, sAlva, trigarta paMcAla, bhadrakAra, pATaccara, mauka, matsya, kanIya, sUrasena evaM vRkArthaka ) samudrataTake (kaliga, kurujAMgala, kaikeya, Atreya, kAMboja, vAlhIka, yavanazruti, sidhu, gAMdhAra, sauvIra, sUra, bhIru, dazeruka, vADavAna, mAradvAna au kvAthatoya ) aura uttara dizAke (tArNa, kArNa, pracchAla Adi) dezomeM vihArakara unheM dharmakI ora Rju kiyA thA / " itanI bAta yahAMpara dhyAna meM rakhanekI hai ki bhagavAna ne yaha vihAra eka sAdhAraNa sAdhukI bhAMti nahIM kiyA thA; balki samavazaraNa (sabhAgRha ) ke sAtha 2 usa prabhAvanAke sAtha jisakA ki ullekha hama pahile kara cuke haiM vihAra kiyA thA | isa samavazaraNameM kyA ? racanA hotI hai aura vaha kitanI U~cI hotI hai, yaha mahinAthapurANake hama lokase vyakta hojAtI hai: $
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 bhagavAna mahAvIra / 'prAkArAzcaityavRkSAzca ketavo vanavedikAH / stUpAH satoraNAH staMbhA mAnastaMmAzca te'khilAH proktAstIrthakarotsedhAdutsevena dviSaT guNAH / dairdhyAnurUpameteSAM raudryamAhurgaNAdhipAH // 129 // / * bhAvArtha:- AkAra, caityavRkSa, dhvajA, banabedI, stUpa, staMbha, toraNa sahita, mAnastaMbha ina sabakI U~cAI tIrthakarake zarIrakI U~cAIse. 12 guNI hotI hai / usIke anukUla caur3AI hotI hai / ratnamaI mAnastaMbha samavazaraNake agrabhAgameM rahate the, ve aise mAlUma par3ate the ki mAno 'mahAdizAoMmeM anta dekhanekI icchAse pRthvIpara Aye hue muktike pradeza hoM / ' bhagavAna mahAvIrakA divyopadeza 'anAkSarI bhASA' meM hotA thA, jisako unake mukhya gaNadhara indrabhUti gautama mAgadhI bhASAmeM pragaTa karate the / bhagavAnakI vANIke viSayameM ukta purANameM likhA hai ki: 'mukhAmbuje'sya vakturvikRtirnAbhUnmanAg na ca / tAlvoSThAnAM parispaMdA niryayau bhAratI mukhAn // " bhAvArtha:- bhagavAna ke mukhakamalameM koI vikAra na huA, na tAndu oMTha hI hile, isataraha cANI pragaTa huii|' bhagavAnakI vANImeM kyA apUrvatA thI usIko svAmI samantabhadrAcArya vikramakI dUsarI mAraMbha isa prakAra pragaTa karagae haiM:
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ vihAra aura dhrmprcaar| 111 'bahuguNasaMpadasakalaM paramatamapi madhuravacanavinyAsakalam / naya bhaktyavataMsakalaM tava deva ! mataM samantabhadraM sakalam // . arthAt sarvajJatva, vItarAgatvADika jo bahuguNa tadrUpa sampatti usase nyUna, tathA madhura vacanoMkI racanAse yukta manojJa, aisA purakA mata hai, tathA ApakA mata (dharmopadeza) samyak prakArase bhavya prANiyoMko kalyANakA kartA hai aura naigamAdi nayoMkA no bhaMga ( syAdastItyAdi bheda) tadrUpa no karNabhUSaNa usako lAnevAlA hai, arthAt naigamAdi naya va saptamaMgoM sahita hai| bhagavAnake dharmopadezameM eka mukhyatA yaha bhI thI ki Apake dharmopadezase prabhAvita vyaktiko bhagavAna ke saMghameM Azraya milatA thA / jAtibheda-varNabhedakI ora dhyAna nahIM diyA jAtA thaa| sarva prakArake jIvoM ke lie bhagavAnake saMghameM sthAna thA / svayaM bhagavAnake mukhya gaNadhara brAhmaNa the| isa prakAra bhagavAnake saMgameM sarvaprakAra ke manuSya jaina dharmAnuyAyI the| aura bhagavAnane apane utkRSTa tIsa varSa isa prakAra dharmapracAra aura vihAra karate hue, prabhAvazAlI rAjyoMko jainadharmameM parivartana karate hue vitA die the / aba bhagavAnake nirvANa prAptikA samaya AgayA thA, parantu usa puNyamaI avasarakA varNana karaneke pahile hama bhagavAnake gaNadharoM, muniyoM, vizeSa bhaktoM aura samakAlIna manuSyoMkA paricaya pAThakoMko kraadeNge| NDJEEMA
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra / . . ( 21) . * indramati gautm| traikAlyaM drvyssttksklgnnitgnnaaHstpdaanvaiv| vizva paMcAstikAyatasamitividAsaptanatvAni dharma siddhe mArgasvarUpaM vidhijanitaphala jIvaSaTkAya lezyA etAnyA zraddhadhAtijinapacanarato mukimAmIsabhavyaH bhagavAna mahAvIrake myAraha gaNadhara the, jinameM mukhya indrabhUti gautama the| ye sarva gaNadhara anya dharmose jaina dharmameM Ae the| bhagavAnake samyak upadezako zravaNa karake inako jaina dharmameM zraddhAna huA thA / astu, yaha vidyA sarva bhagavAnake mokSa prApta kara lene ke pazcAt inhoMne hI dharmakA pracAra cAlU rakhA thaa| bhagavAna mahAvIrake mukhya gaNadhara indrabhUti gautama va mumati nAmaka brAhmaNake putra the| yaha pArAGgata vidvAna the| hindU zAstroke jJAtA the aura vedAdike pAragAmI paMDita the| isa kAraNa inako apanI vidyApaTutAkA bar3A garva thaa| bhagavAna mahAvIrako kevaTajJAna prApta honepara sahasA vANI nahIM khirane lagI thii| devokA inTa jo usa samaya bhagavAna ke nikaTa avasthita thA, usane apane avadhijJAnase jAna liyA ki gaNagharake na honese bhagavAnakI Tivyavani nahI horahI hai| aura yaha bhI jAna liyA ki gautama nAmaka brAhmaNa vihAda hI bhagavAnakA gaNadhara hogaa| isalie svayaM indra hI usa brAhmaga vihAnake nikaTa gayA thaa|
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma indrabhUti gautm| 113 ___indrako mAlUma thA ki indrabhUti gautama bar3A mAnI aura garvI vyakti hai, yadyapi usakI buddhi nirmala aura vizuddha hai ! isa liye vaha apanA rUpa badalakara eka bRddha vidyArthIka rUpameM usake nikaTa pahuMcakara bolA ki " mahArAna ? mere pUjya gurune mujhe eka zloka batAyA hai kintu usakA artha batAneke pahile hI ve apane zukladhyAnameM ArUr3ha hogae / aba isa zlokakA artha mujhe koI nahIM batA sakatA hai parantu maine ApakI vidvattAkI mahimA khUba sunI hai / sunA hai ki Apa veda aura purANoMke pAragAmI vidvAn haiM aura mujhe isa zlokake artha jAnanekI utkaTa lAlasA laga rahI hai| astu, maiM AzA karatA hUM ki Apa isa zlokakA artha batAkara merI AtmAkI azAntiko miTAyage / "indrabhUti usa lokakA artha batAneko rAjI hogae, parantu unhoMne bhI yaha ThaharA liyA ki ' mere artha batA denepara indrako merA ziSya honA pdd'egaa|' vRddha vidyArthIrUpa indrane yaha bAta svIkAra karalI aura vaha zloka par3hakara sunAyA jisakA bhAva karIba 2 uparyukta zlokakI bhAMti thA; arthAt chai dravya trikAlika haiM ? nava satpadArtha haiM, paMcAtikAyameM vizvakA samAveza hojAtA hai, kriyAkA phala yaha mokSamArgakA svarUpa hai, tatva sAta haiM, jIvake chai lezyAyeM haiM, ina va anya jinavara vacanomeM zraddhA rakhate hue muktimArgake anugAmI haiM, ve bhavya jIva haiN|" gautama isa zlokako sunakara asaMmajasameM par3a gae, unakA mastiSka cakarAne lagA, ve kucha bhI nahIM samajha sake ki isakA artha kyA ho sakA hai| chai dravya kyA haiM ? paMcAstikAvase kyA
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' 114 bhagavAna mahAvIra / mmmmmmmmiummmmmmm matalaba hai ? tatvoMse kyA bhAva hai? chai: lezyAyeM kaunasI haiM ? aura vaha anyathA artha batAneko bhI sAhasa nahIM kara sake, kyoki vaha jAnate the ki yaha vRddha puruSa,naba isa zlokakA yathArtha artha jAnegA taba mere anyathA vatAe hue arthake kAraNa merA upahAsa karegA, isa lie unane yaha hI uttama samajhA ki svayaM bhagavAna mahAvIrake nikaTa calakara isa zlokakA artha batAnA cAhiye, jisase mithyA batAnekA ''doSa mere sirapara na Ave aura isI vicArase vaha apane do laghu bhrAtAoM-agnibhUti aura vAyubhUti evaM apane pAMcasau ziSyoMka sAtha 2 bhagavAna mahAvIrake samavazaraNake lie prasthAnita huA / mArgameM use bhagavAna ke nikaTa calanemeM saMkocakI zaGkA bhI huI, parantu unake bhAiyo aura zipyoMne calane kA anurodha kiyA / bhAiyoM ke anurodhase indrabhUti bhagavAnake samavasaraNake nikaTa pahuMce / pahile mAnastaMbhako dekhate hI unakA mAna aura garva manda par3a gayA aura samavazaraNake bhItara pravezakara trilokavaMdita tvayaM bhagavAna mahAvIrakI parama vItarAga mudrAko dekhakara. usakA hRdaya natrIta hogayA, yogAvasyAkI yAtmavibhUti dekhakara prabhAvita hogayA / unhoMne bhagavAnako sASTAMga namaskAra kiyA, aura bhagavAnake upadeza sunanekI vAMchA pragaTa kii| bhagavAnane unako janadharmaka tatvoMga hatapa vatAya aura jeniTAMtake yathArtha manako samajhAmA, nikale sunakara
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ indrabhUti gautm| 115 isa prakAra vidyArthIkA veza dhAraNa karanevAlA indra gautamako vAdakA chala karake bhagavAnake nikaTa livAlAkara-bhagavAnake mukhya gaNaghara padapara unako AsIna dekhatA huA thaa| usa gautamane dIkSAke sAtha hI pUrvAhnameM nirmala pariNAmoMke dvArA tatkAla buddhi, auSadhi, akSaya, Una, rasa, tapa aura vikriyA ! ina sAta labdhiyoMko prApta kiyA aura usI dina aparAhameM usa gautamane jinapatike mukhase nikale hue padArthoMkA hai vistAra jisameM aise upAMga sahita dvAdazAGga zrutakI pada racanA kii| jaba bhagavAna mahAvIrakA nirvANa horahA thA usI samaya Apako bhagavAnakI mokSa prAptike sAtha 2 kevalajJAnakI prApti hogaI thii| bhagavAna mahAvIrake pazcAt Apa hI saMghake nAyaka rahe the aura bhagavAnakI mokSaprAptike bAraha varSa uparAnta Apa bhI bhagavAnake anugAmI hue the / isa prakAra Apa suni avasthAmeM pacAsa varSa rahe aura kula 92 varSa jIvita rahe the / Apake viSayameM cInayAtrI huInasAMgane likhA hai ki vaha mahAvIra svAmIke mukhya gaNadhara the| isa uparyukta varNanase hame bhagavAna mahAvIrake matakI dhArmika udAratAkA patA calatA hai| bhagavAnake jJAnameM jo satyakA prakAza huA, usIko unhoMne saMsArake samakSa pragaTa kara diyA aura jisa bhavyako usa satyameM zraddhAna huA usIne yathArtha dharma svIkAra kiyaa| kisI bhI vAhyADambaranapa lAlaca ya pramAvase kisIne . jainadharmakI zaraNa nahI lI, bali satya zanajI yathArthatAnne pAra hI loga zagavAnake anuyAyI hue the / isapara jise dharname satya. zraddhAna huA aura usane cAritrako dhAraNaminA vIjena khlaayaa|
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ bhagavAna mahAvIra / 22) A sudharmAcArya evaM anya shissy| " jaivata dayAvaMta sugurudeva hamAre, saMsAra viSama khAra soM jinamaka upAre / / jina vIrake pIche yahA~ nirvAnake thAnI / bAsaTha varSameM tIna hue kevalajJAnI // phira sau varSameM pAMca hI zrutakevalI bhaye / sarvAMga dvAdazAMgakA umaMga rasa laye // 3vaMta dayAvaMta suguru deva hamAre, saMsAra viSama khAra soM jinamata ughAre // . . zrIvidhara vRndAgnadAsa / indramUti gautamake atirikta daza gaNadhara aura the, yaha bhagavAnake mukhya ziSya the| bhagavAna mahAvIrakai saMghameM cAra prakArake AcArake anuyAyI manuSya the| prathama prakArake ziSya muni vA zramaNa kahalAte the, inakI saMkhyA 14000 thI, inhIkI pratiSThA saMghameM sarvocca thI aura inake cAritrake niyama bhI ati durdhara the| zvetAmbara dRSTise yaha saMgha-aMga nau gaNoMmeM vibhakta thA aura pratyeka gaNake munijana eka gaNagharake AdhIna rahate the| 'lAipha oNpha mahAvIra' nAmaka pustaka (pRSTha 96) meM ina gaNadharoke nAmAdinA eka uttama nakazA saMbhavataH zvetAmbara dRSTise diyA huA hai usase hama jAnasake haiM ki (1) prathama mukhya gaNaghara indrabhUti gautama, gautama gotrake the aura unake gaNameM 500 muni the|
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ sudharmAcArya evaM anya ziSya / 117 (2) dUsare gaNadhara agnibhUti bhI gautama gotrake the| inake gaNameM bhI 100 muni the / (3) tIsare gaNadhara vAyubhUti, indrabhUti aura agnibhUtike bhAI gautama gotrI the / inake AdhInagaNameM bhI 500 muni the / (4) Aryavyakta cauthe gaNadhara bhAradvAja gotrake the| inake gaNameM bhI 100 suni the / * (9) agni-vaizayAyana gotrake pAMcaveM gaNaghara sudharmAcArya the| inake AdhIna bhI 500 muni the / (6) maNDika putra athavA maNDita putra vaziSTa gotrake the; aura 290 zramaNoMko dharmazikSA dete the / (7) mauryaputra kAzyapagotrI bhI 250 muniyoMke gaNadhara the| (8) akampita - gautamagautrI aura (9) haritApana gotrake acalavRta donoM hI sAtha 2 tInasau zramaNoMko dharmajJAna arpaNa karate the / (10) maitreya aura (11) prabhAsa kAnDinya gotrake the / donoMke saMyuktagaNameM 300 muni the / ina gyAraha gaNadharoMmeMse kevala indrabhUti gautama aura sudharmAcArya bhagavAnakI nirvANa prAptike pazcAt jIvita rahe the, avazeSa gaNadhara bhagavAnake jIvanakAlameM hI muktiko prApta hue the| yaha sava kevalI the / uparyukta varNanase vidita hotA hai ki ina gaNadharoMke AdhIna 4200 muniyoke atirikta muni aura bhI the jinakI gaNanA karake hamako 14000 muni batalAe gae haiN|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 * IsavI san 783 - 784 meM honevAle zrI jinasenAcAryajI digambara iMSTise 'bhagavAna mahAvIrake gaNadharoMkA varNana isaprakAra karate haiM ki- " bhagavAnake indrabhUti, agnibhUti, vAyubhUti, zuci - datta, sudharma, mAMDavya, mauryaputra, akaMpana, acala, medArya aura prabhAsa ye gyAraha gaNadhara the| ye samasta hI sAta prakArakI RDiyoMse saMpanna aura dvAdazAMgake vettA the // 40 - 43 // tapta dIpta Adi tapaRddhi (1), cartuvuddhi vikriyA (2), akSINarDi (3) aupaghi (4) labdhi (5) rasa aura (6) balaRddhi (7) ye sAta RDiyA haiM // 44 // gautama Adi pAMca gaNadharoke milakara saba ziSya dazahajAra sau pacAsa aura pratyekake do hajAra ekasau tIsara the / chaThe aura sAtaveM gaNadharoke milakara sava ziSya AThasau pacAsa aura pratyekako / cArasau paccIsa 2 the| zeSa cAra gaNadharomeM pratyekake chaiso paccIsa paccIsa aura saba milakara DhAI hajAra the / evaM saba milakara caudaha hajAra the || 45 || 46 // " 1 bhagavAna mahAvIra / * gaNoke atirikta muniyoMkI Atmonnatike lihAja se gaNanA isa prakAra thI / arthAt 9900 sAdhAraNa muniH 300 aMgapUrvadhArI muniH 1300 avadhijJAnadhArI muniH 900 RddhivikrivyAyuktaH 500 cAra jJAnake dhArI; 700 kevalajJAnI; 900 anutaravAdI, saba milakara 14000 muni the / indrabhUtike atirikta sudharmAcAryane bhI bhagaganake pIche dharmazAsanakI prabhAvanA nA rakkhI thii| sudharmasvAmI sarvara gacchakI paTTAvalImeM kollAga grAmake eka brAmhmaNakA putra honA likhA hai / ( Sce Indian Antiqusry, Vol. XI, P, 246 )
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ sudharmAcArya evaM anya shissy| 119 indrabhUtike uparAnta Apa hI mukhya gaNadhara hue the| Apane dharnakA pracAra bhI khUba kiyA thaa| prakhyAta jambUsvAmI antima kevalI. Apa hI ke ziSya the / jambUsvAmIne mathurAke nikaTa caurAsIse; mukti lAma kiyA thA / Apane 12 varSa uparAntataka dharmapracAra kiyA thA / abataka mahAvIra svAmIko mokSagae 62 varSa ho cuke the| isake 100 varSa vAda bhadrabAhu zrutavalI hue the| isa prakAra isa munisaMgha dvArA 162 varSa paryanta dharmakA pracAra khUba prabhAvanAke sAtha rhaa| isake pazcAt 183 varSa bAda taka daza puoMke jJAnake dhArI muni dharmapracAra karate rahe, jinake nAma isa prakAra hai-(1) visASAcArya (2) proSTalAcArya (3) kSatrayAcArya (4) jayAcArya (6) nAgasena (6) siddhArtha (7) dhrutasena (8) vinaya (9) budhala (10) gaMgasena (11) sudharma, aura hama dekhate haiM ki isa jamAneke candragupta mauryaH bhikSurAna khAravela Adi prasiddha samrAT jainadharmAnuyAyI the| isake pazcAt 220 varSa taka 11 aMgake dhArI muni vihArakara dharmakA udyota karate rhe| ve yaha the arthAt (1) nakSatrAcArya (2) jayapAla (3) pANDu (4) dhruvasena (5) kaMsAcArya / pazcAt kevala eka aMgake pAThI subhadra, yazobhadra, yazovAhu aura lohAcArya rhe| antameM inakA bhI abhAva hogyaa| phira lohAcAryake pazcAta ktiyadhara, zrIdatta, zivadatta aura aIdatta ye cAra ArAtIya muni aMga pUrvajJAnake kucha bhAgake jJAtA hue aura phira pUrvadezake puNbavanapurameM zrI aIhali muni avatIrNa hue, jo aMgapUrva dezake bhI eka deza (bhAga) ke jAnanevAle the| inake pazcAt mAghanandi Adi muni
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 . bhagavAna mhaaviir| hue / isI samaya grantha lipibaddha kie gae the| abataka ve smRti dvArA kaNThastha yAda rakhe jAyA karate the ! pazcAtameM sarvase prasara AcArya kundakundakA patA hamako calatA hai aura umAsvAmi, samantabhadrAcArya prabhUta AcArya hote rahe the|, vartamAnameM bhI isa munigaNake kaThina mArgakA abhyAsa karanevAle sAdhAraNa munigaNa vidyamAna haiN| isa prakAra bhagavAnake saMghakA yaha aMga. aba taka jIvita hai| __ muniyoMke pazcAt saMghake dUsare aMgameM AryikAyokI gaNanA thii| yaha AryikAaiM bhagavAnake samayameM chattIsa hanAra thiiN| yaha saba bhAratIya mahilAeM thIM jinheM apanI AtmAkA jJAna hogayA thA - aura jisake kAraNa hI unhoMne muniyoM jaise kaThina vrata, saMyama aura AtmasamAdhikI zaraNa lI thii| ve sAMsArika pralobhanoM evaM saMsargAse nitAnta bilaga rahatI thiiN| ina AryikAyoMkI nAyikA ceTakarAnAkI laghu putrI candanA thiiN| bhagavAnake saMghake isa aMgakA vartamAna meM amAvasA hI hai, yadyapi zvetAmbarAnAyameM aba bhI bahutasI AryikAeM milatI haiM kintu ina AryikAyoke cAritra niyama bhagavAnake samayakI AryikAyo jaise utsaSTa nahIM hai| bhagavAnake saMghake tIsare aMgameM eka lAkha zrAvaka the jinameM mukhya sAkhastaka the| saMbhavataH yaha vratI zrAvaka the athavA udAsIna / Avaka the| inake atirikta antima aGgameM tIna lAkha zrAvikAeM thIM jinameM mukhya mulsA aura revatI thiiN| inake alAvA eka bar3I saMkhyA bahutase gRhastha aura deva bhagavAnake bhakta the|
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahilArata cndnaa| isa prakAra bhegavAna mahAvIra svAmIkA catunikAyaka saMgha thA jo abhI taka apane pratyakSarUpameM jaina nAtike bhItara vidyamAna hai| aura isa saMghake cAritra niyamakI ucita vyavasthA bhI eka kAraNa thI jisase jainadharma hindU bauDAdikoMse bhArI vedanA sahakara Ana bhI bhAratavarSameM maujUda haiM, yadyapi isakA mukhya kAraNa isake siddhAntoMkA vaijJAnika satya honA hI hai| avart (23) mahilAratna cndnaa| " soco, narose nAriyAM, kisa bAtameM haiM kama huI ? madhyastha ve zAstrArthameM haiM, bhAratIke sama huI ? kyA kara nahIM sakatIM bhalA yadizikSitA honAriyA~ ? raNaraGga, rAjya, sudharmarakSA, kara cukI sukumAriyA~ !" bhAratIya mahilA-saMsArakA pUrva itihAsa apanI apUrva chaTAmeM eka hI hai| jaba kabhI usa apUrvatAkA ekAdha camakatA huA ratna netroke sAmane AnAtA hai, taba hamArA hRdaya usI samAnakI vartamAna dazAkA avalokanakara dravIbhUta honAtA hai / isa pavitra samAjakI bhagavAna mahAvIrasvAmIke samayameM kyA dazA dhI? yaha isIse vyaka hosakA hai ki vaha kitanI utkRSTa na hogI ki jisameM se 36000 mahilAeM sAMsArika viSayasukha aura apane
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ ga haavaar| priya AbhUSaNoM evaM gArhasthika bandhanoMko tor3akara AtmamayamameM lIna hogaI thiiN| unakA- jJAna, unakA cAritra kitanA bar3A, car3hA na hogA! zrImatI mahilAratna candanAdevI inhI AyikAyokI nAyikA thii| ve vaizAlIke adhipati ceTakkI sarva laghuputrI thI aura sarvaguNasampanna, paramasuMdarI thiiN| eka dina ve vAgame vAyu sevanakara rahI thI / vahAMse eka vidyAdhara vimAnameM baiThA niklaa| usane caMdanAkI rUparAzipara apane netroko ulajhA unapara Asaka hogayA aura unako uThAkara apane vimAnameM baiThAkara le gayA, parantu apanI gRhiNIke bhayase usale unheM mArgameM hI eka anameM chor3a diyaa| vecArI zokasAgarame vyAkula ho vahAMpara azrudhArAeM vahArahI thIM ki itaneme eka bhIla AyA aura unheM kaunAmcIle jAkara eka vRpamasena nAmaka dhanika vaNikake yahAM beca diyaa| dhanika seThane unheM apane gharame rakhaliyA, para kucha dinoM uparAnna jApa pUNa yauvanAvasthAko prApta hogaI jisase seThako strI subhadrA unase rUparAgike kAraNa IpyA karane lgii| vaha candanAko haratarahake duHkha lagI. narAva bhojana dene lagI, phaTe kapar3e pahinaneko dene lagI, phanI 2 tAr3anAko nI kAnameM lAne lagI : pUrva duSkarmaka phalasvarUpa candanA yaha yAtanAeM gAntipUrvaka mahana sakI thiiN| satopakA pariNAma bhI miTa honA hai| candanA zubha satyaka puNyodayase eka divasa sApAna nanAvIra myAnI rine / uphara nagarako AhAradAna diyA thA, yaha hama pahiledaya apa hai| isa gaTAra
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahilAratna cndnaa| 123 dAnake prabhAvase candanAkA yaza purabharameM phaila gayA thaa| vahAMkI rAnIne inheM AmaMtrita kiyA thaa| dekhanepara pahicAnA ki yaha to merI laghu bhaginI hai, jo bAlyAvasthAmeM lupta hogaI thI / bahinoMkI prasannatAkA ThikAnA na rhaa| candanAkI isa vahinakA nAma gRgAvatI thA / candanA mRgAvatIke pAsa rahane lagI thI, para bhagavAna vIrakA pAvana upadeza sunakara use saMsArase pUrNa vairAgya hogayA, jisake ki aGkara usake hRdayameM pahilese vidyamAna the, aura vaha AryikA hogii| nirmala cAritrakA anusaraNakara durghara tapa tapane lagI, AtmajJAnakI jyotise apane netroMko bhUSita karane lagI aura pavitra sAdhu dharmakA pAlana karatI karatI Apa bhagavAnake AryikA saMghake nAyikA padapara vibhUSita huI thI, yaha hama pahile dekha Ae haiN| antameM Apa vagaMdhAmako sidhArI thii| Apake cAritrase hameM saMyama, niyama, saMnoSavrata AdimeM parama dRr3hatA rakhanekA apUrva pATha milatA hai va bhAratIya ramaNiyoke apUrva guNoMkA digdarzana hotA hai|
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 bhagavAna mahAvIra | ( 24 ) vAriSeNa muni / " samakita sahita AcAra hI, saMsArameM ika sAra hai| jinane kiyA AcaraNa unako, namana sau sau bAra hai // " www "jIvakI azubha paraNatiko pApa kahate haiN| hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla, parigraha, ye pAMca pApa prasiddha haiN| ina pAMca pApoMkta -tyAga kie binA AtmasvabhAvameM thiratArUpa nizcaya cAritra nahIM hosakkA / isase pAMca pApoMkA tyAga nizcaya cAritrakA kAraNa hai aura isIlie paMca pApoMke tyAgako vyavahArameM cAritra kahate haiM / " / jina jIvoMko sarvajJa Aptadeva tIrthakara bhagavAna kathita dharmameM vizvAsa hai athavA nizvayase jinako apane AtmAke astitva aura anantaguNoM kA vizvAsa hai ve samyakUdRSTi kahalAte haiN| samyakadRSTi jIvoMko cAritra dhAraNa karanekI bar3I ruci rahatI hai / zubhodaya aura vairAgyakI tIvratAse ve kisI roja pAMca pApoMkA tyAgakara muni hojAte haiM aura sAdhu dharmake mahAvratoMkA pAlana karate haiN| jo jIva pAMca pApoMkA pUrNa tyAgakarake mahAvratoMkA pAlana nahIM karasake cai unakA thor3A 2 tyAga karate haiM aura ve zrAvaka kahalAte haiM / vAripeNa suni pUrNa samyakUdRSTi the. aura unakA cAritra bhI parama nirmala thA / Apa naina jainadharmAnuyAyI magadhAdhipati rAjA zreNikake putromeMse eka the| kumAra avasthAse hI Apa saMsArase udAsIna the| viSayabhogoMkI dhadhakatI AgakI jhulasane rahate hue -bhI usameM dagdha nahIM hue the| apane zrAvakake vratAcaraNameM tallIna ' "
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAriSaNa muni| the| Apane kumArAvasthAmeM hI daigambarIya jina dIkSA lelI thI yaha ninna kathAse vidita hai| ApakA samyatva itanA gAr3ha thA ki Ana jaina samAjake AbAlavRddhakI jihvApara ApakA nAma hai| samyakUdarzana aura cAritrake ajhoMkA dhyAna karate hI hameM bAriSeNa munikA bhI smaraNa ho AtA hai| jina dIkSA leneke kAraNakA samAgama kumAra bAriSeNako apane AtmadhyAnameM magna hote samaya hogayA thaa| eka samaya Apa rAjagRha nagarake bAhara nirjanasthAna meM sAmAyika kara rahe the / rAjagRha nagarameM vidyuta nAmaka cora magadhasundarI vezyApara Azakta rahatA thaa| vezyAne vidyutase zrIdatta nAmaka seThake yahAMse ratnahAra lA deneko kahA / vidyuta usI rAtriko seThake yahAMse ratnahAra curA lAyA, mArgameM usa hArako lAte kotavAlane dekha liyaa| kotavAlane usakA pIchA kiyaa| isa kAraNa vaha bhAgakara usI nirjana sthAnameM pahuMca gayA, jahAMpara kumAra bAriSeNa AtmadhyAnameM lIna the| usane unhIMka nikaTa hAra paTaka diyA aura ApavahIM chipa gayA ratnahAra vAriSeNake nikaTa honeke kAraNa kotavAlako unhIM para saMdeha hogayA / aura rAjA zreNikane kotavAla Adike vizvAsapara unakA mastaka kATa DAlanekI AjJA de dI, parantu jisa samaya cAnDAla unakA mastaka dhar3ase judA kara rahA thA, to sahasA puNyaprabhAvase talavAra puSpahAra ho gaI / rAjA zreNikako yaha samAcAra sunakara apanI mUrkhatA para bar3A pazcAttApa huaa| unhoMne kumArase kSamA mAMgI aura gharapara calaneko kahA parantu unhoMne saMsArakA aisA caritra dekhakara jina TIyA le lii|
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 bhagavAna mahAvIra / __ yahI muni nahAM tahAM vicarate aura logoMko upadeza dete hue palAzakUTa nagarameM phuNce| vahAM rAnA zreNikake maMtra kA putra puppaDAla rahatA thaa| vaha saccA samyagdRSTI thaa| usane vAriSeNa muniko AhAra diyA thaa| pazcAt vAriSeNa munine puppaDAlako jJAna vairAgyakA upadeza diyA thA, jisake kAraNa vaha bhI unake nikaTa muni hogayA / muni to vaha hogayA kintu usakA mana sadaiva apanI strImeM lagA rahatA thaa| eka dina ve donoM mahAvIra khAmIke samavazaraNameM phuNce| vahAM usane eka gaMdharvako eka zloka par3hate sunA, jisakA bhAva thA ki he bhagavAn ! Apane pRthvIrUpa strIko tIsa varSataka acchI taraha bhogake chor3a diyA hai| isalie vaha dhecArI Apake vichohase duHkhI hokara, nadIrUpa AMsuose Apake nAmako ro rahI hai / isake sunate hI use apanI strIkI yAda A gaI aura vaha apane gharakI ora jAne lgaa| parantu aMtarayAmI muni vAriSeNane use jAne na diyA-use dharmame sthira rakhanA ucita samajhA isalie ve use rAjagRha nagarame rAjaprAsAdameM le ge| aura vahAM apanI striyoko use dikhAkara kahA ki "he muni ! jisa ghanake lie tuma munipada chor3akara jAnA cAhate ho, so yaha atizaya rUpavAna striyAM gRhaNa karo aura bhogakara dekha lo ki inameM sukha hai yA munimArgame sukha hai|" puSpaDAla yaha vacana suna lajita huA aura gulle prAyazcitta lekara munidharmameM punaH bar3hatAmeM manako lagAkara momako prApta huA thA / vAripeNa muni isa prakAra , muniko dharname sthira rakhane ke kAraNa vizeSa yazake bhAgI hue, aura antameM ve bhI mokSako prAta hogae the| :
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSatracUda bhagavAna mahAvIrake saMghameM rAjaSI isase hameM jJAta sAmigrIke bho bhI sammilita the aura ve kevala zrAvakake hI vrata nahIM pAlate the, balki munidharmakA pAlanakara dezameM dharmakA pracAra karate the / aneka prakhyAta rAjAoMne bhI bhagavAnake samavazaraNameM dIkSA lI thI unameMse kuchakA varNana nimna prakAra hai ( 25 ) zava cUr3AmaNi- jIvaMvara / " karaNaer sutRptividhAyinaH zubhagavana bhUpitavigrahaH / 6 paravibhUtiyutAH sadupAyinaH kati kati prathitA na narAviSAH // " "asada bhuktaM rAjyaM yuvati zatAnyapi tathaiva bhuktAni / 'vara sampadopi cAtmA na khalu vizuddhaH smRto nijAnandaH || yena smRtena jhaTati prakaTavinaSTA bhavani rAgAdyAH / prabhavati muktiradhInA caitanyAmRtapayodhimagnAnAm // tadbhrAtara iha loke samupagatanRnanmasAra maNirAzau / bhavitavya na da: pracyutasAreH pramAdavaza gatvAt // " jainAcA uparyukta chokodvArA vyakta karate haiM ki "indriyoMko saMtRpta karanevAle, sundara yauvanabhUpita zarIravAle, utkaTa vibhUtike dhAraNa karanevAle aura bar3I 2 bheToke grahaNa karanevAle kitane 2 rAjA sArameM prasiddha nahIM hue? " "anekavAra rAjyabhoga kiyA, 1
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ AAAA 128 bhagavAna mhaaviir| anekavAra saikar3oM striyoMkA bhoga kiyA aura zreSTha sampattikA bhI khUba bhoga kiyA, parantu kheda hai ki vizuddha nijAnanda kharUpa AtmAkA smaraNa kamI nahIM kiyA jisake ki smaraNase caitanyAmRta samudrameM magna rahanevAle puruSoMki rAgAdika zIva hI naSTa hojAte haiM, aura muktilakSmI unake AdhIna hojAtI hai| isalie he mAI ! pramAdake vazIbhUta hokara manuSya janmarUpI sArabhUta maNiyoMkI rAzivAle saMsArameM sArabhAgako chor3akara daridrI nahIM bane rahanA caahiye|" -(vRndApanavilAsa pR. 145) kSatracUr3AmaNi jIvaMdhara hI dhanya the ki unhoMne apanI AtmAkA kalyANa kiyA thaa| jIvaMgharakhAmI kSatriyoke cUr3AmaNi arthAt vIra-ziromaNi the| inake caritrako citraNa karanevAle grantha nainasamAjameM aneka haiN| inakI kathA bar3I rocaka aura cittAkarSaka hai| kyA hI uttama ho ki inake viSayameM aitihAsika prakAza apanA vikAza prakaTakare ! jisakA prakaTa honA sugama pratIta hotA hai kyoki jIvadharakhAmIkA aitihAsika vyakti honA vizeSa yuktisaMgata hai| ____ bhAratavarSake sonekI khAniyokI zobhAko dhAraNa karanevAle hemAMgada nAmaka pradezako rAjadhAnI rAjapurI thii| satyaMdhara nAmakA rAnA rAjya karatA thaa| rAjA apanI zIlavatI vinayA nAmaka rAnIpara itanA Asakta ho rahatA thA ki usane apane rAmapATayA bhArA mAra eka kAsAMgAra nAmaka rAna-karmacArIka mUrda kara diyA thaa| kucha dino pazcAta vinayA rAnIka garbha rahA thaa| usa samaya rAnIko eka svama huA thA jinake palako vicArakara gAne nilama liyA ki meM mArA jAgA isalie usane apanI banAne
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ --. .AAKAAR ksstrcuuddaamnni-jiivNdhr| vaMzakI rakSAke vicArase eke mayUrake AkArakA yaMtra banAyA jo eka kalake ghumAnese AkAzameM ur3a sakA thaa| aura usameM baiThAra kara rAnI vijayAko AkAzameM ur3AnekA abhyAsa karAne lagA, ki jisase samaya Anepara rAnI apaneko bacAkara vaMzako naSTa honese bcaaskegii| idhara kASTAMgArako duSTatA suujhii| use parAdhInatAmeM rahanA. asahya hogayA, isalie Akhira usane satyaMgharako mArakara svayaM rAjA bana jAnekA nizraya kara liyaa| tadanusAra usane eka senA rAjAke mAraneko bheja dii| rAjAne apanA aMta nikaTa AyA samajha rAnIko to gayUrayaMnameM baiThAla ur3AdiyA, aura Apa senAse lar3atera mRtyuko prApta huA / yadyapi anta samaya usakA mana AtmadhyAnameM lIna thA / vaha mayUra yaMtra vAhara samagAnane Akara girA, vahIM rAjapurIkA prasiddha seTha gandhotkaTa apane putrakI dampakriyA karane AyA thaa| vinayArAnIne vahIM putra prasava kiyA aura use vahI choDa diyaa| seThako vaha putra dRSTi par3a gyaa| usane usako legAkara apanI strIko de diyaa| strIne usakA putravat pAlana popaNa kiyA aura usakA nAma jIvaMdhara rakkhA | rAnIvijayA daNDakAraNyameM tapasviyoMke eka AzramameM calI gii| jIvaMdharakumAra inhIM seThake yahAM rahane lage aura jamakara Apa yuvAvasthAko prApta hue / AryanandI nAmake prasiddha AcArya jIvaMdharakumArake guru hue| aura kisI vidyAlayameM zikSA pAkara ve bar3e bhArI vidvAna hogaye, unakA bala bhI vizAla thA yaha unake bhIlose yuddha karake nandagopa gvAlekI gaUoMko lAdenese vidita
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 , bhagavAna mahAvIra / hai| pazcAt ApakA vivAha gAndhAra dezakI rAjakanyA gandharvadattAse huvA thaa| gandharvadattAko Apane vINA bajAnemeM parAsta kiyA thA kyoki jyotiSiyoMne pahile hI kaha diyA thA ki gandharvadattAkA pati vaha hogA jo ise vINAvAdanameM parAsta kregaa| . pazcAt eka samaya jIvaMvarane eka kutteko marate samaya bar3I sAntvanA dekara NamokAra maMtra sunAyA, jisase marakara vaha sudarzana nAmaka yakSa huaa| isa kutteko brAhmaNoMne havidravya dRSita karane ke kAraNa mArA thaa| -- rAjapurImeM suramaMjarI aura guNamAlA do kanyAyeM thI / 'guNa- , mAlA jisa samaya snAna karake ghara jArahI thI, usa samaya eka unmatta hAthI chUTA huA thaa| vaha kanyApara jhapaTA hI thA ki, kumArane jAkara use mArakara alagakara diyaa| isa samaya ina donoMkI cAra AMkheM hogaI / guNamAlA kumArapara mohita hogaI aura antameM usake mAtApitAone bar3I prasannatAse use kumArake sAtha vyAha diyA / aura suramaMjarIse bhI kucha kAla pazcAt kumArane vivAha kara liyA thaa| kumArane guNamAlAko bacAte samaya kASTAMgArake hAthIko kar3A mArA thaa| isaliye krodhita hokara usane inheM pakar3a bulavAyA aura mAra DAlanekA hukma de diyaa| kucha samayameM logoMne samajhA ki kumAra mAra DAle gae, parantu yathArthameM unheM sudarzana yakSa uThA le gayA aura candrodaya parvatapara unheM pahuMcA diyaa| vahAMte calakara kumArane eka sthAnameM hAthiyoMge dAvAnalase jalate hue bacAyA aura aneka tIroMkI vandanA hii| Age caMdramA nagarIke rAnA dhanapatikI putrI panAko jise ki
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ kssnncuuddaamnni-jiivNdhr| 131 - sAMpane kATa khAyA thA, jIvadAna diyaa| isase prasanna hokara rAjAne vaha kanyA aura apanA AdhA rAjyakumArako de diyaa| kumAra padmAke sAtha kucha dina sukha bhogakara vahAMse cale ge| aura tApasoMko sacce dharmakA kharUpa samajhAte hue dakSiNa dezaka sahasrakUTa caityAlayameM phuNce| usa caityAlayake kivAr3a kholakara darzana kie / yaha dekhakara eka AdamI inheM prArthanA karake subhadra nAmaka seThake yahAM kSemapurI livA le gyaa| seThane apanI kSemazrI kanyA inako pradAna kI, kyoMki jyotiSiyone inake viSayameM pahilese kahA thaa| eka dina jIvaMdharasvAmI kisIse vinA kucha kahe sune kSemapurIse cldie| unake pAsa jo bahutase vastra AmUSaNa the unheM unhone kisI pAtrako de denA cAhA, parantu jaba koI pAtra nahIM milA, taba rAstemeM eka zUdra puruSako pAkara unhoMne use sukhakA, saMsArakA aura sAgAra, anAgAradharmakA svarUpa samajhAyA, jise sunakara vaha puruSa pratibuddha hogayA aura usane usI samaya gRhasthadharma svIkAra kara liyaa| isa taraha jaba vaha zrAvaka hokara pAtra hogayA, taba kumArane use apane bahumUlya vastrAbhUSaNa utArakara dAnakara die| ___ vahAMse calakara Apa hemAmA nagarImeM phuNce| vahAMke rAjA idamitrane inheM apanI kanakamAlA nAmaka sundara kanyA vyAha dI, kyoMki kumArane usake putroko dhanuSa-vidyAmeM nipuNa banA diyA thaa| yahAM para inako gandhotkaTa seThake putra nandAbya aura padmAsya mitroMse bheTa huii| unake kahane para Apa apanI mAtA vijayAse milakara rAjapurImeM pahuMce, vahAM sAgaradatta seThane apanI kanyA vimalA inako vyAha dii| usane kahA ki "Aja merI dukAnake
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ M bhagavAna mhaaviir| nahIM bikanevAle bhI ratna vika gae haiM, aura nimitta-jJAniyoMne kahA thA ki jisa puruSake Anese yaha ratna ,vikraya hogA, vahI vimalAkA pati hogA, ataeva svIkAra kiijie| .. tadanantara jIvaMdharakhAmI gandhotkaTa seThase sammati lekara apane mAmA govindarAjake yahAM dharaNItilakAnagarIko gae, aura unase parAmarza karake unake sAtha kASTAMgArake nimaMtraNa milane para sasenA rAjapurImeM aae| phira govindarAjane vahAM apanI putrI lakSmaNAkA svayaMvara racA aura pragaTa kiyA ki caMdraka yaMtrake tIna varAhoMko jo chedegA, use apanI kanyA vyAha duuNgaa| sarva rAjAgaNa isameM viphala hue| jIvaMdharane vAtakI vAtameM una varAhoko cheda diyaa| isI samaya govidarAjale saba rAjAoMpara prakaTa kara diyA ki yaha satyaMdhara mahArAjakA putra jIvaMdhara hai| aba kASTAMgAra bahuta ghabarAyA aura yuddhapara utArU huA, parantu Akhira vaha pApI jIvaMdharake hAthase mArA gyaa| - isake pazcAt govindarAjane nIvaMdhara kuMmArakA bar3e bhArI utsAhase rAjyAbhiSeka kiyA aura jIvaMdhara mahArAja apanA kula paramparAgata rAjya karane lge| phira apanI padmA Adi saba rAniyoMko bulAkara usane unake vyAkula hRdayako zAMta kiyA, aura mAmA govindarAjakI putrI lakSmaNAse pANigrahaNa kiyA / * isa nagarIko pracUr3AmaNi kAvyame jisake anusAra yaha kyA likhI gaI hai, 'viShadezakI gharaNItilakA nAma rAjadhAnI' aura govindarAjako vihe dezamA rAjA likhA hai, parantu dunI aura videDakI rAjadhAnI mithilA kahI gaI hai| isase sammazvA yahI vyaka hotA hai ki vaha do himAnoM zimaka thaa|
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ ANAL kssaacuuddaamnni-jiivNdhr| mahArAja nIvaMdhara saba prakArake sukhoMse saMpanna ho rAjyakara rahe the| usI samaya eka dina unakI mAtA vinayAko vairAgya ho gayA aura unhoMne saMsArako anitya samajhakara padmA nAmakI AryikAke pAsa dIkSA lelii| jIvaMdharasvAmI vasantaRtumeM apanI AThoM striyoMke sAtha jalakrIr3A kara rahe the ki sahasA Apako vairAgya ho gyaa| Apane usI samaya bAraha bhAvanAoMkA cintavana kiyA aura apane putra satyaMdharako rAjya dekara, mahAvIra bhagavAnake samavazaraNameM nA pahuMce aura vahAM digambarI dIkSA lekara ve mahAna tapa karane lge| aMtameM jIvaMdharasvAmI mahAmuni AThoM karmokA nAzakarake avinAzI mokSa sukhake svAmI hue| ___isa prakAra jIvaMdharasvAmIkI kathA hai| isake varNanase hamAre pahileke kathana 'ki mahAvIra khAmIke samayameM samAjake jAtIyabaMdhana AjakalakI taraha kaThora nahIM the, aura usa samayake vivAha kSetrameM bhI bahuta svataMtratA thI' kI puSTi hotI hai| aura hama dekhate haiM ki dhArmika udAratA itanI bar3hI huI thI ki eka zUdra mI zuddha kiyA jAkara gRhasthadhamekA pAlana karanevAlA zrAvaka banAyA jA sakkA thaa| sAthameM bahuvivAhakA pracAra honA bhI pratIta hotA hai aura nimittajJAnake pracAra evaM jyotiSazAstrame bar3ha vizvAsa honA bhI pragaTa hotA hai| inakA pracAra mahAvIrasvAmIke pahilese janasAdhAraNameM pracalita thaa| yaha bAta AjIvaka sampradAyaka saMsthApaka makkhAlI gozAlake varNanase pAThakoMko aura bhI acchI taraha prakaTa hojaaygii|
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mhaaviir| MMM (26) . jaina samrATU zreNika vimbasAra * aura cettk| , 'vipulAcala para jinavara Aye, sunata zravaNa nRpa zreNika dhAye / samavasarana suradhanada banAye, jAsu ruciratA tribhuvana chAye // dvAdaza sabhA jahA~ darasAye, tAmadhi Apa jineza suhAye / nAti virodha tyAga pazu Aye, jinapada sevata prIti bar3hAye // gautama gaNadhara astha sunAye, dharma zravaNakari pApa nsaaye|| zreNika solaha bhAvana bhAye, prakRti tIrthakara baMdha karAye // " . - jaina kavi devIdAsa / prAcIna bhAratavarSake Adhunika itihAsameM jaina samrAT zreNika bimbasArase hI aitihAsika rItyA kramavAra bhAratIya sattAsampanna zAsakoMkA varNana prArambha hotA hai| hama pahile likha cuke haiM ki samrAT zreNika mahAvIra bhagavAnake ziSya the, isalie unake samakAlIna honeke kAraNa ApakA samaya jo IsAse pUrva 643 se 491 kA mAnA gayA hai vaha ThIka baiThatA hai| inake rAjatvakAlameM inhone rAnagRha nAmaka apanI rAjadhAnIko phirase nirmANa kiyA * thA aura apane vaMzaparamparAgata prApta rAjyakI vRddhi bhI kI thii| (See Oxford History of India by V. Smith P. 56.) samrAT zreNika vimbasAra apane prAraMbhika jIvanameM balki / yuvAvasthAke vAdataka bauddha dharmAvalaMbI rahe the yaha niyoMke zAstra
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika aura cettk| khayaM vyakta karate haiM parantu avazeSa jIvanameM Apane jaina dharma apanI rAnI celanAke prayatnase grahaNa kiyA thaa| yahI kAraNa pratIta hotA hai ki bauddha zAstroMme inake antima jIvanakAlakA koI nizcita varNana nahIM hai jisakA na honA ThIka bhI hai, kyoMki jaba mahArAja zreNika jaina hogae the taba malA pratipakSI dharmakI vijayakA hAla bauddha loga kaise likhate aura yahI kAraNa hai ki bauddhoMne unake putra kuNikako, jo apane pitAkI bhAMti apane prAraMbhika jIvana meM jainadharmakA zraddhAlu thA, 'sarva duSkRtyoMkA samarthaka aura popaka' likhA hai / isase hamArA zraNika mahArAjako antameM jainadharmAnuyAyI likhanA upayukta pratIta hotA hai| sana 1921 kI aprela mAsakI 'sarasvatI' ke praSTa 233 se 237meM prAcIna jaina samrAT khAravelakA varNana khaMDagirI udayagiri parvatakI hAthI guphAvAle zilAlekhake AdhArapara diyA huA hai, usase bhI vidita hotA hai ki zrI zreNika mahArAja arthAt vimbasAra aura amAta- . zatru arthAt kuNika prasiddha jaina rAjA zrI mahAvIra khAmIke samayameM ho gae haiM / astu, naina zAstroMkA zreNika aura kuNikako jaina dharmAnuyAyI likhanA yathArtha hai| jainazAstroMmeM zreNikake viSayameM nimna prakAra varNana hai aura inakI mAnyatA jainasamAjameM itanI hai ki ve mAnate haiM kiyadi mahArAja zraNika mahAvIra bhagavAnake samavazaraNameM nahI hote aura bhagavAnase 60000 prazna na karate to Aja jainadharmakA nAma bhI na sunAI par3atA! parantu abhAgyavaza ina itane praznoMmese Aja hameM ati alpasaMkhyaka praznoMkA uttara milatA hai| ava
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mhaaviir| sava kAlakI cAla aura vidharmiyoMkI upAse aMdhakArake gartameM pahuMca cuke haiN| janazAstroMmeM mahArAja zreNikake pitAkA nAma upazreNika likhA hai / ve rAjagRhameM rahakara magadhapara rAjya karate the| yaha bar3e dharmavIra aura zUravIra the| aura inhoMne apane irdagirdake rAjyoM para vijaya prApta kara lI thii| candrapurakA rAjA somazarnA apane parAkarake agADI savako tuccha ginatA thA parantu mahArAna upa zreNikane ise parAsta kiyA thaa| yadyapi antameM usakA rAjya asIko de diyA thaa| isI zUravIratAke kAraNa saMbhava hai ki hindUoM ke viSNupurANoM zizunAga vaMzake cauthe rAjAkA nAma atraujasa likhA hai, jana ki zreNika usI vaMzake pAMcave rAnA hai| isa prakAra kSatraujasa jainagAloke upa-zreNika hI pratIta hote haiN| mahArAna upa-zreNikakI rAnI indrANIke garbhase mahArAja zre'NikakA janma huA thaa| ina " kumAra zreNiyame sarvottama guNa the, rupa zubha thA aura atizaya nirmala thA / vaha atyaMta bhAgyavAna aura lakSmIvAna the|" kramazaH kumAra zreNika par3hane lage aura ve apane vAlyakAlase hI duddhiI caturAIke kAraNa sananoko mAnya hogye| "inhone binA parizramake zIghra hI zAlarUpI samudrako pAra kara liyA thA aura kSatriya dharmakI pradhAnatAke kAraNa aneka prakArakI zastravigae~ bhI sIkha lI thii| isa prakAra yauvanAvasthAko prApta atyanta balavAna zremikalapanI sundaratA Adi maMjhanase sNpnnye|" / eka samaya mahArAja upazreNika eka nae ghor3akI parIkSAra , rahe the ki vaha ghor3A unako eka ajJAta sthAna le bhAgA aura /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika aura ceTaka | 137 unheM ekaM gahanavanameM jA pttekaa| vahAM para bhIloMke adhipati yamadaMDane inako apane yahAM rakkhA / yaha kSatriya rAjA rAjyase bhraSTa ho yahAM rahatA thA / mahArAja upazreNika isakI sundara kanyA tilakavatIke rUpalAvaNya para gugdha ho usase usakI yAcanA karane lge| usane isa zartapara vaha kanyA inako dedI ki usakA hI putra rAjyAdhikArI hogA / tadanusAra tilakavatIke putraM calAtI nAmaka huA thA aura usIko rAjyAdhikAra milA thA / kumAra zreNikako kucha doSa lagAkara dezanikAlekA kaThora daNDa milA thA aura maMtrI Adike kahanese unhoMne pitR AjJAkA ullaMghana nahIM kiyA thaa| aisA hI ullekha sara ramezacaMdradattane apane 'bhAratavarSakI sabhyatAke itihAsa' meM dRSTa 21 para kiyA hai ki ".. magadhake eka rAjakumAra ... ko .. IsAke pahile pAMcavIM * zatAbdimeM usake pitAne....... dezase nikAla diyA thA / " saMbhava hai ki yahI rAjakumAra kumAra zreNika hoN| jo ho, rAjagRhase nikalakara ve naMdigrAma pahuMce, parantu vahAMke brAhmaNoMne inako Azraya nahI diyA / isa lie vaha agADI calakara vauddha sanyAsiyoke Azrama meM gae, aura vahAM unakA Atithya svIkAra kiyA / bauddhAcAryake mIThe cacanoMke prabhAvase kumAra zreNikane bauddhadharma svIkAra kiyA / aura bauddhadharmake pakke anuyAyI ho gae / ve kucha dina paryaMta vahI para rahe / / pazcAt bauddhAzramase indradatta seThIke sAtha2 anyatrako cala die / aura indradatta seThike nagara veNapadmameM pahuMca ge| zreSThi indradattake eka yuvatI kanyA naMdazrI nAmakI sarvaguNa sampanna thI,
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 bhagavAna mahAvIra | vaha mahArAja zreNikke guNokI zreSThatAke kAraNa unapara Asaka hogaI / aura seThi indradattane usakA pANigrahaNa kumAra zreNikake sAtha kara diyA | kumAra AnaMdase rahane lage I , idhara mahArAja upazreNikakA dehAMta hogayA aura calAtI prajApara baDA anyAya karane lagA, jisake kAraNa prajAne dukhI ho kumAra zreNikako bulA bhejA / kumArakA Agamana suna calAtI bhayabhIta ho gayA / zreNika rAjyAdhikArI hue aura zatruoMse rahita hokara nItipUrvaka prajAkA pAlana karane lage / "unake rAjya karate samaya na to rAjyameM kisI prakArakI anIti thI aura na kisI prakArakA bhaya hI thA kintu prajA acchI taraha sukhAnubhava karatI thI / pahile mahArAja bauddhadharmake sacce bhakta hocuke the, isalie ve usasamaya bhI buddhadevakA varAvara dhyAna karate rahate the / " uparAnta jambUdIpakI dakSiNa dizAmeM avasthita keralAnagarIke adhipati rAjA mRgAine apanI yauvanAvasthApana vilAsavatI putrI mahArAja zreNikake bheMTa bhejI, kyoki unako mAlUma ho gayA thA ki isakA vara zreNika hogaa| inakA hI ullekha saMbhavataH bauddhoMke tivvatIya dulvame vAsavIke nAmase hai / aura unake garmase kuNika ajAtazatrukA honA likhA hai jo svayaM unake pAlI granthoMka varNanameM DhUMDhanese nahIM milatA hai / (See The Kshatriy Clans in Buddhist India P. 125.) bAta yaha hai ki yahAMpara bauddhAMne ajAtazatru (kuNika) ko yathArthameM mahArAja ceTakakI putrI celanAse utpanna na batAkara vAsavIse, jo ki uparyukta vilAsavatI hI pratIta hotI hai, isIse batAyA hai ki kuNika prAraMbha meM jainadharmakA pakSapAtI
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwwwwwwwwwwwwwwwww zreNika aura cettk| 139 thA / aura isIlie ukta bauddha granthameM vAsavIko eka sAdhAraNa licchAvI nAyakakI putrI likhA hai| jaba ki licchAvI jAtikI kanyA ceTakarAjAkI putrI aura rAjA zreNikakI rAnI celanA hI hai, jinakA varNana agAr3I hai| bauddha granthoM meM mahArAja zreNikakI eka anya rAnI kauzalake nRpatikI bhaginI batAI gaI haiM, inakA ullekha jainazAstromeM nahIM hai| saMbhavataH yahI rAnI khemA hoMgI, jo bauddha El it ! (Soe Gotama Buddba by K. J, Saunders P. 53) ____ mahArAja zreNikake rAjya prApta karaneke pahile nandazrIke garbhase putraratna utpanna huA thA, jisakA nAma unhone abhayakumAra rakkhA thA aura nandazrIke pAsa chor3a Ae the| inakA varNana hama agAr3I kreNge| rAjyasattAsampanna ho mahArAja zreNikako naMdigrAmake viprokI yAda AI aura unhone unako daNDa denA cAhA / astu, aparAdha lagAneke lie unhone unako duSkara kArya karaneko batAe, parantu rAjakumAra abhayakI sahAyatAse ve unheM pUrNa kara ske| jisase vismita ho mahArAja zreNikakI abhayakumArase bheTa huI aura unhoMne nandazrIko bulA bhenA / aura use mahAdevI banAyA | abhayakumAra yuvarAja hue| athAnantara videha dezakI vaizAlI nagarIke adhipati ceTakake sAta kanyAyeM thiiN| inameM prathama priyakAriNIkA vivAha kuMDalapurake khAmI mahArAja siddhArthake sAtha huA thA, yaha hama pahile dekha Ae haiN| dvitIya kanyA vatsadegameM kauzAMbIpurIke khAmI mahArAja nAtha athavA sArako vivAhI gaI thii| tathA tRtIya kanyA jo ki vasu
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 bhagavAna mahAvIra / www MA prabhA thI, usakA vivAha rAjA ceTakane darzANa (dazAsana) dezameM hera* kacchapura (kamaiThapura ) ke khAmI sUryavaMzIya rAjA dazarathase kiyA thA / evaM caturtha kanyA, prabhAvatIkA vivAha kacchadezake rorukapurake khAmI mahAturake sAtha ho gayA thA / uttarapurANameM kacchadezake svAmI uddAyana likhe haiM aura zreNikacaritra meM mahAtura vahAMke rAjA batalAe gae haiN| ivara DaoN0 DI0 Ara0 bhANDArakara do mukhya graMtha - svapnavAsavadatta aura pratijJA yaugandharAyaNale pragaTa karate haiM ki "zatanIkake putra aura sahazreNikake pautra uddAyana bhAratavaMzameM hue pratIta hote haiM / aura vaha 'videhaputra' apanI mAtAke kAraNa kahalAte the, jo ki videhake rAjAkI putrI thIM / " aura hameM jJAta hai ki zatanIka kauzAmbIke nRpati the, parantu zreNikacaritra aura uttarapurAMNameM vahAMke rAjAkA nAma kramase nAtha aura sAra likhA hai| isalie yaha - sambhava ho saktA hai ki kauzAmbIke nRpatikA tIsarA nAma athavA yathArtha nAma shtniikthaa| jinake ki putra uddAyana videhaputra kahalAte the / aura yadi DA0 bhANDArakara ke saha- zreNika evaM zreNikacaritrake upazreNika eka vyakti haiM, to uddAyana samrAT zreNikake pitA upazreNikake pautra ho sake hai, kyoMki nRpa zreNikakI rAnI celanA inakI mAtAkI bahina thI / isa taraha zreNikacaritrame rolkapurake svAmI mahAtura likhanA ThIka pratIta hotA hai| aura uddAyana kauzAmbIke rAjakumAra the aisA jJAta hotA hai / aba kauzAmbI aura kacchadezaMkA sambandha pragaTa karanA avazeSa rahajAtA hai| hamAre vicArase isameM kisI prakArakA bhrama honA saMbhava hai 'hai, kyoki rAjA ceTakakI rAjadhAnI vizAlA (vaizAlI) ko zreNika
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika aura cettk| 141 caritra meM kacchadegameM honA likhA hai jaba ki vizAlA athavA vaizAlI videhameM thI, jaisA hama dekha cuke hai| ataH yaha saMbhava honA pragaTa hotA hai ki jainAcAryoMne usa dezako kacchadezake nAmase likhA thA jisameM ki vizAlA, kauzAmbI aura rokapura avasthita the ! phalataH nRpa uddAyana kauzAmbIke nRpati zatagIkake putra rAnI mRgAvatIse the, jo rAjA ceTakake ghevate the aura rAjA upazreNikake nAtI the| zAyada yahI nRpaudAyana apane samyakta ke kAraNa jainasamAjame vikhyAta haiN| aura mahAtura kacchadezake rorukapurake khAmI prabhAvatIke pati the| mahArAja ceTakakI avazeSa tIna kanyAeM abhI kumArI hI thI! inamese ekakI yAcanA gAMvAradezake mahApurake rAjA mahipAlake putra sAtyakIne kI thii| sabhavataH vauddhoke jAtaka kathAnakake gAMdhAradezake rAnA bodhisatta hI yaha sAtyakI haiN| vodhi zabda sattake sAtha bauddha lekhakoMne vyavahRta kiyA hogA / usa kathAnakame inhI bodhisattako paMcavrata (aNuvrata-lonal Precepts) dhAraNa karate likhA hai| aura sanyAsa lenA bhI likhA hai| (Sea The Kshatriya Clans in Bur'dhist India P. 153) isase sAtyakI aura bodhisattakA eka vyakti honA pratIta hotA hai| astu, ina sAtyakIkI yAcanAko rAjA ceTakane svIkAra nahIM kiyA, jisake kAraNa vaha dIkSA le gyaa| ___ pazcAt kavi khuzAlacandachata pUrvollikhita uttarapurANakI chandobaddha hindI AvRttime yaha ullekha hai ki rAjA ceTaka magadhapara AkramaNakara rAjagRhake nikaTa ThaharA huA thaa| vahAMpara inako inakI putriyoMkA citrapaTa kisI citrakArane diyA thaa| isa lar3AIkA
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mhaaviir| ucchakha DaoN0 mANDArakara mI karate haiM aura kahate hai ki rAjA zreNikakA pANigrahaNa vaidehI (celanA) ke sAtha isa yuddhake ApasI nivaTereke uparAnta huA thaa| aura uttarapurANake varNanase bhI zreNikacaritrakI nimnaghaTanAke sadRza hI hai, yahI pragaTa hotA hai ki isa yuddhake pazcAta rAjA zreNikakA vivAha celanAke sAtha huA thaa| rAjAceTakakA eka anya yuddha aMgadezake rAjA kuNikake sAtha bhI huvA thaa| isI saMbaMdhameM zreNikacaritrameM varNana hai ki citrakArane vahI paTa le jAkara mahArAja zreNikako diyA aura isakA sarva vRtAnta btaayaa| aura yaha bhI jatalAyA ki mahArAja ceTaka apano putriyoMko sivAya jainIke aura kisIko nahIM dete haiN| aNika una para Asakta ho gae the| kumAra abhaya vaizAlIse una kanyAyoMko chalase lene gae aura vahAM para apaneko nainI pragaTa karate hue una putriyoMko rAjA zreNikakI ora vizeSa upAyoMse AkarSita karane lage aura antameM ve saba unake sAtha calaneko rAjI hogii| parantu doto pitAke bhayase lauTa gaI / kevala celanA raha gaI / so bhI akelI jAneko taiyAra na thii| parantu abhayakumAra use licA laae| aura rAnagRhameM Akara usakA pANigRhaNa zreNikase karAyA, parantu jaba use yaha jJAta huA ki zreNika bauddha dharmAnuyAyI hai to use ati duHkha huaa| aura vaha malinacitta rahane lgii| zreNikane isanna kAraNa pUchA taba usane kaha diyA ki yaha rAjanI bhogopabhogakI sAmagrI jisa kAmakrI, jaya prANoko hitavardhaka pyAre satyadharmakA pAlana hI na hosake / isa para zreNikane unako apane guruoMgI vinaya Adi karanekI AjJA de dI thii|
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika aura cettk| 153 bauddhagranthomeM celanAkA ullekha hai| zvetAmbara sampradAyake prakhyAt grantha niryAvalI sUtrameM bhI celanAko vaizAlIke rAjAoMmeM eka rAnA ceTakakI putrI likhA hai, jinakI ki vahina kSatrANI rAnI trizalA mahAvIra svAmIkI mAtA thii| vuddhake eka tibbatIya jIvanacaritrameM celanAkA nAma zrIbhadrA aura kahIM 2 madA likhA hai| saMbhavataH rAjA zreNikakI pahilI rAnI nandazrIkI apekSA aisA likhA hogaa| vaise sAdhAraNa rItyA bauddha granthoMmeM celanAkA ullekha vaidehIke nAmase AyA hai aura usake putra kuNika ajAtazatrukA nAma videha puttoMke nAmase vyavahRta huA hai / bauddhagraMtha divyAvadAnake eka avadAnameM ajAtazatruko vaidehI putra karake likhA hai| aura usI granthameM anyatra varNana hai ki " rAnagRhameM rAjA vimbasAra rAjya karatA hai / vaidehI usakI mahAdevI (paTarAnI) hai aura ajAtazatru usakA putra evaM yuvarAja hai / " (See The Kshatriya Clans in Buddhist India P. 125.) isase prakaTa hai ki ajAtazatrukA janma vaidehI (celanA) rAjA ceTakakI putrIke garbhase huA thaa| jaina dharma aura bauddhadharmakI ApasI pratisTaddhAke kAraNa hama dekha cuke haiM ki unhone kahI 2 para inake viSayameM-bhramAtmaka vAta likha dI hai jo ki khayaM unake pAlI granyomeM nahIM hai| hama kaha cuke haiM ki rAjA zreNikane apanI celanA rAnIko apane nirgrantha guruokI vinaya pUjA aura jainadharmakA pAlana karanekI AjJA de dI thii| isake agADI zreNikacaritrameM varNana hai ki isa vAtako sunakara bauddhaguru rAjA zreNikake pAsa Ae the, aura rAnI
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mhaaviir| celanAko bauddhadharma svIkAra karAne ke prayatname lage the / unhoMne apaneko sarvajJa batalAyA thaa| celanAne unakI parIkSA lI thI jisame vaha anuttIrNa hue the| aura isa parIkSAke satyase unakI avajJA bhI huI thI, jisake kAraNa jaina guruoke prati zreNika mahArAjake hRdayameM dveSa dhadhakane lagA thaa| mahArAja zreNika eka divasa AkheTako gae the ki unhoMne mArgameM eka digambara muniko dhyAnArUr3ha dekhA / dekhate hI apane gurukI avajJAkA badalA cukAneke lie mahArAja zreNikane unake galemeM eka marA huA sApa DAla diyA aura vApisa rAjagRhako lautte| udhara digambara munine apanepara upasarga jAyA jAna apanI dhyAnamudrA aura bhI car3hAdI aura nitya anityAdi bAraha bhAvanAoMkA smaraNa karane lge| bauddha guruoko yaha saba hAla rAjA zreNikane kaha sunAyA jisase ve atiprasanna hue parantu yaha sunakara rAnI celanAce bahuta du.kha huaa| aura usake netroMse akhila anudhArA vaha nikalI / rAjA zreNikase apane priyAkA rodana nahIM dekhA gyaa| vaha use sAMtvanA dene lage aura kahane lage ki " priye ! tU isa vAtake liye jarA bhI zoka na kara, vaha muni galese sape pheMka katrakA vahA~se cala vasA hogA / " mahArAjaLe ye vacana suna rAnIne kahA ki nAtha ! ApakA yaha kapana bhramamAtra hai| merA vizvAsa hai, yadi ve mere sacce guru haiM to kadApi unhoMne apane galele sarpa na nizalA , hogaa| isa para mahArAja zreNijne rAnI sameta usI sthAnako pratyAMna kiyA jahAM para vaha munize chor3a gayA thaa| yahAM pahu~canda
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ M ' aNika aura cettk| 145 usake vismayakA, mArAvAra na rahA, usane dekhA ki vaha avicala dhyAnI muni apane dhyAnase jarA bhI cala nahIM hue haiM, aura vaha / mRta sarma unake galemeM par3A huA hai| yadyapi usameM aba kIr3iyAM laga gaI haiN| munirAja malA cala kaise, hosakke the, kyoMki niyama - hai ki jabataka upasarga rahe tabataka muniko dhyAnArUr3ha raha bArahamAvanAoMkA cintavana karanA caahiye| sajA aura rAnIne samAna bhAvase: muniko namaskAra, kiyA, kyoMki rAnAke hRdayapara isa dRzyakA bar3A prabhAva par3A thaa| aura unake galese sarpa alahadA kara diyA aura munirAnake zarIrake tApako dUra karaneke lie candanase unakA abhiSeka kiyA !, munirAnane samayAnusAra maunavRta tyAgakara rAnArAnIko samAna bhAvase dharmavRddhi dI jisase zreNikakA hRdaya parama zAMtikA anubhava karane lagA aura ve avAka raha ge| unako munimahArAjake zatru mitrase samAna vartAvake kAraNa unapara bar3I bhakti hogaI / munirAjane dharmavRddhi de unase kahA ki: "vinIta magaveza ! saMsArameM yadi jIvoMkA parama mitra hai to dharma hI hai| isa dharmakI kapAse jIvoMko aneka, prakArake aizvarya milate haiM, uttama kulameM janma milatA hai aura saMsArakA nAza bhI dharmaphI hI kapAse hotA hai isalie uttama puruSoko cAhie ' ki ve sadA uttama dharmakI ArAdhanA kreN|" rAnA zreNikakA hRdaya dharmarasase bhIna rahA thaa| unhoMne una paramajJAnI munike nikaTa apane pUrvabhava sune / munise Apako .. mAlUma ho gayA ki pUrvabhavameM ve sUryapurake khAmI sumitra the| inake
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 146 bhagavAna mahAvIra matrIkA putra suSeNa muni hogayA thaa| suSeNako prItivaza AhAra deneke lie inhoMne apane puravAsiyoMko unheM AhAra denekI manAI . kara dI thI, parantu devayogase idhara Apa bhI anya kAryoMmeM vyasta hogaye the jisase vaha muni nirAhAra kaI daphe lauTa gaye the| aMtima cAra jaba vaha lauTe jArahe the taba unake kAnameM logoke vacana par3e ki "rAMnA na svayaM AhAra detA hai aura na hameM dene detA hai|" yaha sunate hI muni IryApathase vicalita hogaye aura krodhake mAre unakA sArA zarIra dhadhakane lagA aura pattharase ThukarAkara ekadama giragae jisase tatkAla hI unake prANapakherU ur3a gae / khoTe nidA. nase muni suSeNa vyaMtara hue the| sumitra bhI antameM tApasa hogayA thA aura marakara deva huA thaa| yahI deva khargase Akara rAjA zreNika huA aura yaha vyaMtara rAnI celanAke garbhase kuNika nAmaka putra huA, jo pUrvamavake verake kAraNa sadeva zreNikakA zatru rahA thaa| ' munirAnake pAsase dharmazravaNa karanese rAjA zreNikako janadharmame kucha prIti hogaI thI, parantu bauddhAcAryAka samAnepara unheM punaH jainaguruomeM azraddhAna hogayA thaa| unake manameM phirane jainadharma evaM jainamuniyoMkI parIkSAkA vicAra Akara sAmane dugane lagA thaa| tadanusAra mahArAnane janamuniyoMkI parIkSA lI thI, jisameM mahArAnake hRdayameM punaH janadharmaka prati sannAva hogaya the| antanaH jaba bhagavAna mahAvIrasvAmI samaskAraNa ganagaraka nikaTa vipulAvana parvatapara AyA thA nAma mahArAja zrebhika mAvAdake samakAraNane gae the, jaisA ki upayuka pavitAne moharU prAraMbha kI huI hai. vidita hotA hai| mAyA mAna
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika aura cettk| 147 bhagavAnakI bandanA pUjA kI thI aura jainadharmakA kharUpa samajhA thA / jisase Apako jainadharmameM pUrNa zraddhA hogaI thI aura Apako kSAyika samyaktvakI prApti huI thii| / / ____eka divasa rAjA zreNikane gautamagaNadharase apanIbuddhi vratoMkI ora nahIM jhukanekA kAraNa pUchA jisake uttarameM gaNadharane mahArAjako batalA diyA ki munirAjake galemeM sAMpa DAlanese vaha narka AyukA baMgha bAMdha cuke haiM, isa kAraNa niyamase unakI buddhi vratoMkI ora nahIM jhukatI / yadyapi unhoMne rAjA zreNikako bhavya aura uttama batAyA aura yaha bhI jatalA diyA ki kSAyika samyaktvake pramAvase rAjA zreNika AgAmI utsarpiNI kAlameM isI bharatakSetrameM padmanAma nAmake prathama tIrthakara hoMge, kyoMki unhoMne aMtameM solahabhAvanA bhAnese tIrthaGkara padakA baMdha bAMdha liyA thaa| / antameM mahArAja zreNika paramocca zrAvaka hogaye the aura vai dharmakI prabhAvanAmeM nizidina tallIna rahate the| hame mAlUma hai ki zrI sammedazikhara para tIrthakara bhagavAnake mokSa sthAnoMpara Apa hI ne ToMke (Shrines) banavAI thIM, jaise ki mi0 TI0 DI0 banarjI, sava-jana, paTanA hAIkorTa ne apane zikharajIke mukaddameke phaisalemeM likhA hai: "The Hindu Traveller's account published in Asiatic Society's Journal for January 1824 reveals the fact, how Raja Sarenik of Magadha, contenporary of Mahaveer Snawi, bad discoYered the places of the Tirthancars and established Charan there."
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148, bhAvAna mahAvIra / mei n . arthAt janavarI, 1824 ke esiyATika sosAiTIke patrameM: jo-hindU yAtrIne hAla pragaTa kiyA hai usase pragaTa hai. ki zrI mahAvIra khAmIke samakAlIna magadhadezake rAjA zreNikane tIrthakaroM ke mokSa sthAnoMkI khoz2a kI aura vahA~ caraNa sthApita kie| . mahArAja zreNika Anandase jina bhagavAnake dharmakA pAlana karate hue-dina vyatIta kara rahe the, ki Apake kuNika nAmaka putra utpanna huA thA jisake garma aura janmase hI aise lakSaNa hue the, jisase pragaTa hogayA ki, vaha avazya hI mahArAja zreNikakA zatru hai / kuNikakA janma mahArAja zreNikake jaina muniyoMkI parIkSA lene.vAda aura bhagavAna ke samavazaraNameM Aneke pahile hocukA thaa| rAnI celanAne apane patikA ise zatru nAna ise anyatra bheja diyA thA, parantu rAjAne apane putra-mohase use maMgavA liyA thaa| rAnaphumAra kuNika dina pratidina bar3hatera yauvanAvasthAko prApta ho gae the|. mahArAnI-celanAse kuNikake atirikta vAripeNa, halla, vidala, nitazatru aura gajakumAra yaha putra aura hue the| , yuvarAja kumAra abhaya mI pitAke sAtha bhagavAna mahAvIrake samavazaraNameM gae the aura dharmopadeza sunA thA, isalie unheM saMsArase vairAgya hogayA thA aura ve muni hogae the| unake pazcAt kuNikako yuvarAja pada mila thaa| anantara "kisI sanaya dharmasevanArya, citAbinAzArtha aura mukhapUrvaka sthitike lie pUrvanannake mohase mahArAnane samasta bhUpoMko ikaTThA kriyA aura unakI sammatipUrvaka baDe samArohake sAtha apanA vizAla rAjya yuvarAja kuNikako dediyA / aba pUrva puNyake
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika aura cerakA 149 udayase yuvarAna kuNika mahArAja kahe jAne lge| ve nItipUrvaka 'nAkA pAlana karane lage aura samasta pRthvI unhoMne caurAdi bhayavivarjita krdii|" ___" kadAcit mahArAja -kuNika sAnaMda rAjyakara rahe the ki akasmAta unheM pUrvamavake vairakA smaraNa ho AyA / mahArAja zreNikako apanA vairI samajha pApI, hiMsaka, mahAabhimAnI, duSTa kuNikene munikaNThameM nikSipta sarpajanyapApake udayase zIghra hI unheM kAThake pIjaremeM baMda kara diyaa| mahArAja zreNikake sAtha kuNikakA aisA bartAva dekhakara rAnI celanAne use bahuta rokA kintu * usa duSTane eka na mAnI, ulTA vaha mUrkha gAlI aura marmabhedI durvAkya kahane lgaa| khAneke lie mahArAjako vaha rUkhAsUkhA kodoMkA anna dene lagA aura pratidina bhojana dete samaya aneka kubacana bhI kahane lagA / mahArAja zreNika cupacApa usa pijaremeM par3e rahate aura karmake vAstavika svarUpako jAnate hue pApake phalapara vicAra karate rahate the| yaha yAda rakhanekI bAta hai ki yaha ghaTanA bhagavAna mahAvIrake nirvANa prAptike pazcAtakI pratIta hotI hai| kuNikake IsAse pUrva 491 meM rAjyAdhikArIke honeke kucha varSa 'uparAnta hI yaha ghaTanA ghaTita huI thI aisA pratIta hotA hai| isa samaya kuNikakA hRdaya buddhadevakI ora AkarSita horahA thA aisA hameM bauddha granthase mAlUma hotA hai aura bahuta saMbhava hai ki yahI nimittakAraNa zreNikako kATa deneko kuNikako mila gayA thaa| kyoMki bauddhagrantha amitAyuradhyAna sUtra meM likhA hai ki " ajAta zatrune devadattake kahanepara apane pitA vimbasArako pakar3avA liyA
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ .150 "bhagavAna mahAvIra . aura unheM sAta divAloMse ghire hue- kArAvAsameM DAla diyA / bimbasArakI parama-hitaiSI mahAdevI vaidehI (celanA) ne snAnAdi kriyAkara apane hArameM aMgUroMkA rasa chipAkara unake darzanakara rasa dekara isake prANa bacAe the| ajAtazatrune apane pitA vAvata daryApta kiyA aura pahirevAle sipAhIse jJAta kiyA ki vaidehIne kyA kiyA thA isase vaha kruddha hogayA aura apanI mAtAko mAranA cAhA parantu isapara maMtriyone ise rokA aura usane aisA karanekA bhAva chor3a diyaa| vaidehIko bhI ekAnta sthAnameM rakkhA gyaa|" * yaha kathana zreNikacaritrake uparyukta kathanake sadRza hai, parantu isame hameM kuNikako apane pitAko 'kaSTa deneke nimittakAraNakA patA balajAtA hai jaise hamane upara vyakta kiyA hai| nisa devadattakA ullekha hai vaha pUrNa bauddha thA aura. ma0 buddhake sthAnapara khayaM saMghakA nAyaka honA cAhatA thaa| isa samaya kuNika isakA mitra thA, jisakI ruci bauddhadharmake prati pahilese hogaI thii| jaise ki mi0 ke. je. saoNnDama apanI gautama buddha nAmaka pustaka pRSTha 70-71para likhate haiM:-. Though they no mob for the firet time, it Seep's clear that bond at least of the Songtra had dealings with Ajatsafter Thilst he was still Rajkunigr." . __ arthAt yacapi isa samaya ve (gautamabuddha aura amAnamatru ) pahile hI pahila mile, parantu yaha pragaTa hai ki kanameM kama saMvA kucha vyaktiyoMza amAvasattama sampanna unI rAnAmagaravAla thaa| isameM pragaTa hai ki boDo ukamAne aura pUrva nagara kapala
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreNika aura cettk| 151 , ajAtazatru kuNikane apane pitA zreNika bimbasArako jo ki jaina dharmAnuyAyI the, kaSTa diyA thA aura isIse bauddha grantha unake aMtima pariNAmakA kucha nizcita ullekha nahI karate ((See Saunder's Gotama Buddha P.71.) kyoMki antameM kuNikane jainadharmake paramazraddhAlu apane pitAko bandhana-mukta karanA cAhA thA, jaise ki zreNikacaritrake nimna varNanase pragaTa hai, parantu yahAMpara yaha yAda rakhanA uttama hai ki bauddhagranthoMmeM jo kucha varNana hai vaha sadaiva sApha sApha nahIM hai kyoMki jainiyoMse unakI pUrNa spardhA thI aura unameM apane una anuyAyiyoMkA kahI bhI ullekha nahIM hai jo jainI hogae the| jaba ki jainazAstroMmeM sAphataurase likha diyA gayA hai ki jabara usake anuyAyIne bauddhAdi paramatako grahaNa kiyA thaa.| isa hetu unakA varNana vizeSa upayukta hosaktA hai| astu / zreNika caritrameM likhA hai ki rAnI celanAne kuNikako bahuta samajhAyA aura pitAke mohako darzAyA ki rAjA zreNikane kumAra kuNikake lie kitane kaSTa sahe the, isase kuNikako dayA AgaI thI aura vaha apane isa duSkRtyakA pazcAttApa karatA huA huA rAjA zreNikako mukta karane jArahA thaa| rAjA zreNikane jo use Ate dekhA to ve dhavar3Agae aura socane lage ki Ana na jAne yaha kyA anartha kregaa| isase Darakara unhone apanA sira dIvAlase gharamArA, jisase unake prANapakherU usI samaya ur3akara apane duSpApoMkA pariNAma prathama narakameM bhoganeko cale gae ! vahAMse Apa Akara agAr3I tIrthakara hoge|
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ '152 bhagavAna mahAvIra ' rAMgA kuNika aura rAnI calanA isa hRdayavidAraka ghaTanAse car3e duHkhI hue aura vilApa karane lage / pazcAt rAnA kuNikane brAhmaNoko dAna diyA, isase vidita hotA hai ki usakA vizvAsa brAhmaNa dharmameM bhI thaa| rAnI calanAko saMsAra asAra dIkhane lagA isalie usane 'caMdanA AryikAke nikaTa dIkSA lelI aura tapa tapakara devagatiko prApta huI / kuNikake viSayameM agADI kucha varNana nahIM hai aura 'pahile varNanase hame jJAta ho cukA hai ki vaha mithyAtvI ho gayA yo arthAt usane vauddhadharma svIkAra kara liyA thaa| isa prakAra rAjA zreNika nimbasArakA sambandha bhagavAna mahA'cIrase prakaTa hai jo pahile bauddhaM the pazcAt rAnI celanAke pramAvase bhagavAna mahAvIrake paramamakta aura Ama zipya hogae the / sAthame yaha bhI prakaTa hai ki rAjA ceTakake yahAM jainadharmakA gAr3ha zraddhAna thaa| HTTER ST hin'
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mhaaviir| hogii| gopAlake dvArA magadheza, bimbasArane isake viSayameM sunA aura ve usake nikaTa vaizAlImeM Ae, yadyapi usa samaya ve vaizAlIse yuddha kararahe the aura sAta dinataka usake yahAM rhe| AmrapAlIko inase garbha rahagayA aura eka putra utpanna huA, jisako usane apane pitAke pAsa bheja diyaa| yaha bAlaka rAjAke nikaTa nirbhayarUpase pahuMcA aura unakI chAtIpara car3ha gayA, jisase unane kahA ki isa bAlakako bhaya nAmanizAnako nahIM mAlUma hotaa| so vaha abhayake nAmase vikhyAta huA". / ukta kathA mi0 bimalacaraNa laoN0 ema0 e0 bI0 ela0 kI pustaka The Kshatriya clans in Buddhist India P. P. 127-28 meM dI huI hai| aura isa para mi0 laoNkA kathana hai ki "yaha kathA jo abhaya athavA jaina zAstrAnusAra abhayakumArako vaizAlIkI vezyA AmrapAlIkA puna vyakta karatI hai, pAlI granthoM (bauddha) ke khilApha hai|" yathArthameM jainiyoMse dveSake kAraNa bauddhoMkA isa prakAra likhanA ThIka hI hai| unhone inakI mAtAkI vAstavikatAkA citra citraNa kiyA hai| kumAra abhaya mahAvIra, khAmIke paramazraddhAlu ziSya the aura jainadharmake pakke anuyAyI the yaha bAta svayaM bauddhagraMthake nimna varNanase pragaTa hai:- . "jaba AnaMda (buddhake mukhya zipya) vaizAlImeM the, taba abhaya nAmaka licchAvI aura eka anya paNDita kumAra nAmaka licchAvI / Anandake pAsa aae| abhayane Anandase kahA ki " nigrantha nAtaputta (bhagavAna mahAvIra ) sarvajJa aura sarvadarzI hai| vaha jJAnake prakAzako jAnate haiM (arthAt kevalajJAnI haiM ) unhone jAnA hai ki
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ M AAAAA abhayakUmAra va anya rAjaputra / 155 dhyAnadvArA pUrvakarmoko naSTa kiyA jA sakA hai| karmoke naSTa honese duHkhakA honA vanda hojAtA hai / duHkha (Suffering )ke banda ho jAnese hamArI viSayavAsanA naSTa hojAtI hai aura viSayavAsanAke kSaya ho jAnese saMsArapara agAr3I duHkha nahI hogaa| isa vartamAna jIvanameM duHkhase nivRtti zuddhatA dvArA hai|" (Anguttara Nikaya, Vol. 1. (P. T. S.) P. P. 220-221)* astu, kumAra abhaya rAjA zreNikake putra the| ve asAdhAraNa vidvAna the| unakI vidyApaTutA aura nyAyadarzitAkA anupama varNana jaina zAstra zreNikacaritrameM khUba diyA huA hai / unhone yuvarAja avasthAmeM uttama nIti aura buddhimattAse kAma liyA thaa| aMtameM hama dekha cuke haiM ki kumAra abhaya bhI zreNikamahArAjake sAtha 2 mahAvIrakhAmIke samavazaraNameM gae the| vahAMpara inhoMne bhagavAnakA divya upadeza aura apane pUrva bhavArNava sune the / isa kAraNa inako saMsArase arucisI hogaI thii| astu, kucha kAla pazcAt saMsArakI vAstavika sthitiko jAnate hue, ve rAjasamAmeM aae| ' unhone bhaktipUrvaka zreNika mahArAjako namaskAra kiyA aura ve samasta samyoke sAmane sarvajJabhASita aneka bheda prabhedayukta yathArtha tatvoMkA upadeza karane lge| tatvoMkA vyAkhyAna karate 2 java saba logoMkI dRSTi tatvoMkI ora jhuka gaI taba avasara pAkara apane pitAse muni ho nAnekI AjJA - - - is See Kshatriya Clans in Buddhist India P. P. 102-103.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 - bhagavAna mahAvIra maaNgii| mahArAja zreNika mohake mAre vihvala hoMgae, parantu antameM / unhoMne putrako muni honekI AjJA pradAna kara dii| ___kumAra ameya mahAvIrakhAmIkai samavazaraNameM gaNadhara gautamake nikaTa muni ho gae the| unhoMne durdhara tapazcaraNa karake kevalajJAna prApta kara liyA thaa| aMtameM kucha dinoM vihArakara acitya avyAbAdha mokSa-sukha pAyA thaa| hama dekha cuke haiM ki bhagavAna mahAvIrake samayameM eka ora magadha, kauzala, vatsa, kAzI aura avantImeM rAjataMtra the, va dUsarI ora zAkya, kAlApa, kolIya, morIya, malla, licchavI, videha inameM lokataMtra zAsana thaa| rAjataMtromeM magadhameM hama jaina dharmake pracArakA varNana kara cuke haiN| vatsadezakI kauzAmbI nagarIke nRpati bhI jainadharmonuyAyI the, yaha bhI hama pahile likha cuke haiN| aura yaha bhI jAna cuke haiM ki ve mahAvIrakhAmIke nikaTa saMbandhI the| kauzala aura kAzImeM bhI jaina dharmakI gati thI, yaha kalpasUtra kathanase vyakta hai| jisameM kahA hai ki mahAvIra bhagavAnake 'nirvANagamanake hoMpalakSameM kauzala aura kAzIke 18 rAjAoMne "aura 9 malaka va 9 licchAviyone dIpamAlikA utsava manAyA thaa| kaliMgadezake yAdavavaMzI nRpati nitazatru bhagavAna mahAvIrake phUphA the; aura vahAM bhI jainadharmakA pracAra thaa| lokataMtra rAjyo meM hama videha aura licchAviyomeM jainadharmaka utkaTa pracArakA dRzya dekha cuke haiN| avazeSameM zokyoMke yahAM bhI buddhake prAraMbhika "samayameM jainadharmakA pracAra "thA; aisA pragaTa hotA hai / jainazAstroMmeM kathana hai ki ma buddhane pArdhanAtha bhagavA
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 157 1 " nake tIrthakAlake pihitAzravanAmaka digambara munise dIkSA lI thI / jainamuni honA svayaM- buddhane bhI svIkAra kiyA hai, kyoMki vaha eka:nagaha kahatA hai ki "maiM bAloM aura dAr3Iko ukhAr3anevAlA bhI thA, aura zira evaM mukhake bAla naucanekI parISaha mI sahana karacukA huuN|" ( See Saunders Gotama Buddha P. 15. ) yahAMpara saMketa jainamunikI kezaluMcana kriyA kI ora hai / isake atirikta 1 Jainism : The early Faith of Asoka nAmaka pustakameM varNana hai ki " tivvatabhASAke bauddha grantha lalitavistAra meM likhA hai ki jaba gautamabuddhaM zizu thA taba apane sira meM aise cinhavAle lakSaNa pahinatA thA - zrIvatsa, svastikA, naMdyAvarta, aura varddhamAna / " ina cinhoMmeM pahile tIna to sItalanAtha, supArzvanAtha tathA araha nAtha tIrthaGkarake cinha haiM tathA cauthA zrI mahAvIrasvAmIkA nAma hai / astu, isase bhI pragaTa hotA hai ki zAkya gharAne meM jainadharmakA pracAra thA aura isakI puSTi vauddha grantha mahAvAke isa kathanase hotI hai, ki buddhane apane pahileke 24 bauddhoko dekhA thA / mala rAjataMtra meM bhI jainadharmake mAnanevAle bahuta the / 9 malla rAjA mahAvIrasvAmIke paramabhakta the / inhImeMke rAjA hastipAlake rAjyame pAvAnagarIse bhagavAna mahAvIrane mukti-lAbha kiyA thA / abhayakumAra va anya rAjaputra 1 isa prakAra hama dekhate haiM ki samasta uttarIya bhAratameM bhagavAna mahAvIrake jIvanakAlameM hI jaina dharmakA pracAra hogayA thaa| aba hama bhagavAnake samakAlIna ma0 buddha aura makkhAlI gozAlakA bhI sambandha bhagavAna mahAvIralAmIse pragaTa kareMge /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28) : INFO bhagavAna mahAvIra aura ma"buhAra 'siri pAsaNAhatitthe sarayUtIre palAsaNayaratyo / pihiyAsavassa sisso mahAsudo bukittimuNI // 6 // timipUraNAsaNehiM ahigayapavajAo paribmaTTo / .. ratavaraM dharittA pavaSTiya teNa eyaMta // 7 // maMsasa Natyi jIvo jahA phale dahiya dukha-sakarae. tamhA taM vaMchittA taM bhakkhaMto Na pAviTTho // 8 // majaM Na vajjaNijnaM davadavvaM jahanalaM tahA edaM / idiloe ghosittA pavaTTiyaM savva sAvaja // 9 // aNNo karedi kamma aNNo taM bhujadIdi siddhate / pari kappiUNa NUNaM vasikicA NirayamuvavaNNo // 1 . darzanamAra ! jainAcArya zrI devasena uparyukta zlokoMDArA vikrama saMvata 909meM vyaktakara gae haiM ki "zrI pArzvanAtha bhagavAnake tIrtha sarayUnadIke taTavartI palAza nAmaka nagarameM pihitAzrava sAdhuko ziSya buddhakIrti suni huA, jo mahAcata yA bar3A bhArI zAstraja thaa| murdA machaliyoMke AhAra karanese vaha grahaNa kI huI -dIkSAseja bhraSTa hogayA aura rakAmbara (lAla vastra) dhAraNa karake usane ekAnta / matakI pravRtti kI / phala, dahI, dUdha, zakkara, Adike samAna mausama . 'bhI nIva nahIM hai, ataeva usakI icchA karane aura bhakSaNa kara meM koI pApa nahIM hai| jisa prakAra jala, eka drava dravya arthAta 47
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra aura ma. buddh| 159 tarala yA vahanevAlA padArtha hai, usI prakAra zarAba hai, vaha tyAjya nahIM hai| isa prakArakI ghoSaNA karake usane saMsArameM saMpUrNa pApakamakI paripATI calAI / eka pApa karatA hai aura dUsarA usakA phala' bhogatA hai, isatarahake siddhAntakI kalpanA karake aura usase logoMko karake yA apane anuyAyI banAkara vaha marA" ina vAkyoMmeM boDake kSaNikavAdakI ora izArA kiyA gayA hai| jaba saMsArakI sabhI vastaaiM kSaNasthAyI haiM, taba jIva bhI kSaNasthAI ThaharegA aura aisI avasthAmeM eka manuSyake zarIrameM rahanevAlA jIva jo pApa karegA usakA phala vahI 'jIva nahIM, kintu usake sthAna para AnevAlA dUsarA jIva bhogegaa| - (janahitepI bhAga 13 aMka 5-6-7 pR0251-252) isa prakAra hamAre pUrvaprakaraNameM kathita kathana-ki buddhadeva apane prAraMbhika jIvanameM jainadharmAnuyAyI rahe the, kA spaSTIkaraNa hotA hai, nisako svayaM buddhadevane bhI svIkAra kiyA hai jaise pahile pragaTa kiyA jA cukA hai, parantu udhara mAthura saMghake prasiddha AcArya amitagati likhate haiM:- . 'ruSTaH zrI vIranAthasya tapasyA mauDilAyanaH / ziSyaH zrI pArzvanAthasya vidadhe buddhadarzanam // 6 // zuddhodanasutaM buI paramAtmAnamabravIt / ' arthAt pArzvanAthakI zipya paramparAmeM mauDilAyana ( maudvilAyana ) nAmakA tapasvI thaa| usane mahAvIra bhagavAnase ruSTa hokara buddhadarzanako calAyA aura zuddhodanake putra vuddhako paramAtmA khaa| isa prakAra devasenAcArya aura AcArya amitagatikI batalAI huI
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ mamerammam bhayuvAna mahAvIra / bAtoM meM virodha otA hai, parantu eka tarahase-donoMkI saMgati ke jAtI hai. kyoMki mi0 ke0 je0 saoNnDarasakI Gotama Buddha, nAmaka pustaka (patra 40)ke ninna vAkya. pragaTa karate haiM ki maudgalAyana bauddhasaMghakA netA thA aura usakA guru saMjaya thaa| "...... Gotan himself promoted Saripatta and . Moggallada to Positions of Leadership... They, were wandering ascetics, disciples of Sanjaya." ' isake atirikta mahAvagga Adi bauddhagranthose bhI isI * bAtakI puSTi hotI hai ki maudalAyana bauddhasaMghakA netA aura pracAraka thA / isa dRSTise maudgalAyanako bauddhadarzanakA pravartaka kahanA . apayukta nahIM ThaharatA hai| maudgalAyana pahile jaina muni thA yaha bhI isa prakAra prakaTa hai / azakakavi chata mahAvIrapurANameM eka cAraNaRddhidhArI muni saMjayakA ullekha hai aura maudgalAyanake gurukA nAma bhI yahAM saMjaya batalAyA gayA hai| astu, yaha dono saMjaya eka hI vyakti the aisA pratIta hotA hai ataeva aba ukta donoM AcAyoMkA sammilita abhiprAya yaha nikalA ki pArzvanAthake dharmatIrthame pihitAzrava nAmaka jaina sAdhuke zipya buddhadeva hue aura buddhadevakA zipya maudrilAyana huA, jo khayaM bhI pahile jainthaa| isa prakAra hama bauddhamatakI utpatti jainadharmase dekhate hai jaise ki mi kolabuka Adi prAcyavidyA mahArNavone bhI prakaTa kI hai| thastu, jaina dhamake viparIta matake sthApana karanevAle ma buddhake viSayameM vicAra / karanese hameM jJAta hotA hai ki zAsya prajAtaMtra rAjakumAra the| svataMtra svAtIna vicAra unake hRdaya meM kUTara kara bhare hue the|
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra aura mA buddha / sAMsArika bandhana unako asahya the, isalie vaha sAdhu hoge| hama yaha nahIM kahasake ki unane prAraMbhame kisa sAdhu sampradAyake vrata grahaNa kie the aura vaha jainamuni kaba hue the| unake svayaMke kathanase yaha pragaTa hai ki unane sarva prakArake matoke sAdhumArgakA pAlana kiyA thA aura antameM durghara tapazcaraNa karanepara bhI unako AtmajJAnakA bhAna na huaa| taba vaha usase bhI nirAza ho gaye aura zarIrakI rakSA karanA punaH prAraMbha krdii| isase yaha bahuta saMbhava hai ki vaha isa avasthAke prAraMbha karaneke pahile jaina muni the parantu vaha munidharmake yathArtha jJAnake bhAnase anabhijJa pragaTa hote pratIta hote haiN| ataeva "hameM yaha nahIM jJAta hai ki buddha kyA vicAra karate athavA kyA isa viSayapara kahate yadi unako yaha vidita hojAtA ki vaha sanyAsame svayaM dRDhatA prApta karanekA prayatna vidUna grahasthAzramakA sAdhana kie hue karanA cAhate the| saMbhavataH unane isapara kabhI dhyAna nahI diyA ki zikharapara pahuMcaneke lie sIr3hIkI AvazyaktA hotI hai aura yaha ki tapasyAse sivAya duHkha aura kezake aura kucha bhI prApta nahIM hotA, yadi vaha samyakdarzana aura samyajJAnake sAtha na ho|" (asahamatasaMgama pRSTha 186-7) zrI samayasArajImeM zrImanmahArAja zrI kundakundAcAryanIne bhI aisA hI kahA hai:gAthA-paramaTThahina dumaThido jo kuNai navaM vayaM ca dhaarii| taM savva vAlatavaM vAlapadaM viti savvarAhU // / bhAvArtha-jo paramArtha bhUta AtmAke svabhAvameM sthira nahIM hai, / vaha jo kucha tapa yA vrata karatA hai so sarva bAlatapa va bAlavata hai
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ ANAMAMA 162 bhagavAna mhaaviir| aisA sarvajJa, bhagavAnane kahA hai| isalie mukhyatAse koMkI nirAkA kAraNa AtmAnubhava hai / isake honehIse yaha AtmA nirvANakA bhAgI hosakA hai / AtmAnubhavase zUnya puruSa kaisA bhI vyavahArame sAvadhAna ho, parantu karmoMse mukti nahIM pA sakA / jaba ki AtmAnubhavakA dRr3ha abhyAsI sote hue bhI karmokI nirjarA karatA hai / isa taraha tAtparya yaha nikAlanA cAhie ki kauka bandhanase chUTanekA upAya mAtra eka AtmAkA saccA zraddhAna, jJAna aura cAritra hai-nizcaya ratnatraya hI mokSakA sAdhaka hai| buddhadevane isa ora dhyAna nahIM diyA thaa| isIkAraNa kaThora tapazcaraNa karanepara.mI unako yathArtha jJAnakI prApti nahIM huii| tapazcaraNameM unako azraddhAsI hogaI aura unhoMne usakI kaThinAIko ina zabdoMmeM svIkAra kiyA:___ "duHkha burA hai aura usase bacanA caahie| ati (BKoess) duHkha hai| tapa eka prakArakI ati hai, aura duHkhavardhaka hai / usake sahana karanemeM bhI koI lAbha nahIM hai| vaha phalahIna hai|" ( The Encyclopaedea of Religion and Ethics Vol: II. P. 70.) aura unako vizvAsa bhI hogayA ki " na ina kaThinAiyoMki sahana karanevAle nAgavAra mArgase maiM usa anokhe aura utkRSTa pUrNa (AyaryAke) jJAnako, jo manuSyakI bukhike bAhara hai, prAptakara paauuNgaa| kyA yaha sambhava nahIM hai ki usake prApta karanekA koI anya mArga ho?" (Tod P. 70.) ataeva isI samayase unana zarIrakI rakSA karanA punaH prAraMbha kara dI thI, jisake kAraNa vaha
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ . bhagavAna mahAvIra aura ma buddh| 163 indriya lipsAmeM bhI kisI kadara agADI bddh'gye| aura 'antameM vaha madhyakA mArga jisakI vaha khojameM the, vikhyAta bodhivRkSake nIce prApta ho gyaa| vaha madhyamArga kaThina tapasyA aura vairokaTokakI viSayalolupatAke darmiyAna jo karmayoga (sAMsArika kAryoMmeM niSkAma manase saMlagna hone ) ke bheSameM pracalita thI, eka prakArakA rAjInAmA (mela) thA / athavA vaha madhyamArga vaijJAnika dRSTise siddha hai yA asiddha, yaha prazna na thaa| bhAva yaha thA ki duHkhase hara prakAra baceM / yadi svayaM tapa duHkhakA kAraNa hai to usase duHkhakA nAza kaise ho sakA hai ? (asahamatasaMgama dRSTa 186) isa prakAra--yadyapi buddhadevako tapazcaraNa AdimeM vizvAsa nahIM rahA thA, parantu unakA yathArtha jJAna prApta karanekI amilApAkA zraddhAna aba bhI kama na huA thaa| isIse unhoMne uparyukta madhyamArgako DhUMDha nikAlA aura usakA pracAra karane lge| astu / ___ hama dekhate haiM ki buddhadevane parISahose bhayabhIta ho utAvalImeM jainadharmake munipadase bhRSTa ho usase viparIta matako sthApana kiyA jo ki saiddhAMtika na hokara eka tarahakA AcAra sambandhI manonukUla sudhAra thA! aura usane usake dvArA hiMsAkI puSTi kI, yadyapi vaha apaneko arhanta kahate the| parantu Azcarya to isa para hai ki ahaMta honepara bhI unase iMdriyanirodha na ho sakA, aura unake hRdayameM zalya ghusI rahI-vaha apane jJAnako jagatake nisTa prakaTa karanemeM hicakate rahe / vAstavameM bAta yaha hai ki unako java bodhisatta vRkSake nIce madhyamArgakA bhAna ho gayA taba vaha jAneko arhanta kahane lage, yadyapi vaha yathArtha antiAvasthAle koso dUra
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mhaaviir| the aura yathArtha siddhAntase nitAnta anabhijJa the jaise ki mi0 ke0 je0 saoNnDasake ninna vAkyoMse pragaTa hai: "jaba usane nivvAnake viSayameM kahA taba vaha apane anubhavako hI pragaTa karanekA prayatna kara rahA thaa| aura naitika AcArya honekI apekSA usane usakA varNana AcAra saMbaMdhI niyamomeM kiyaa| (paSTa 28) buddhane dUsare zabdoMmeM kahA ki hama nimbAnakA svarUpa taba taka nahIM kaha sake jaba taka ki hama AtmAkA yathArtha svarUpa na jaanleN| aura koI AtmA hai hI nahIM ! kamase kama ina cAra bAtoMko buddhane vyakta karanese inkAra kara diyA thA arthAt (1) kyA saMsAra anAdinidhana hai ? (2) kyA vaha ananta hai ? (3) kyA zarIra aura AtmA eka hai ? (4) aura kyA arhata mRtyuke pazcAta mI sattAmeM rahatA hai| (pRSTa 30)" (See Gotama Buddha) ___ isIlie mi0 saoNnDarsa kahate haiM ki " yaha isa kAraNase nahI thA ki usane satyakA pracAra kiyA thA, jisase usake zrotAone usa para vizvAsa kiyA, balli yaha isa kAraNavaza thA ki usane unake hRdayoMko bazameM kara liyA thA jisase usake vAkya unheM satya pratIta hote the|" (Ibid P. 75.) astu, yaha pragaTa hai ki yathArthameM vaha dhArmika siddhAntoMse anabhijJa the| isI kAraNa apane AcAra saMbaMdhI niyama bhI, vaha yathArtha pragaTa na kara sake aura isase kahanA par3egA ki buddhane kisI nae rUpameM nae silasilese bauddha dharmako sthApita nahI kiyA thaa| mi0 campatarAyajI jaina vairiSTara isa bAtako apanI asahamatasaMgama' nAmaka pustakake pRSTa 184 para isa taraha puSTa karate haiM
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ / bhagavAna mahAvIra aura ma0 buddh| 165 ki " bauddhamata hinduoMkI pecIdA varNavyavasthAke aura jainiyoMkI kaThina tapasyAke virodhameM saMsthApita huA thA, na ki eka nUtana saiddhAntika darzanake rUpameM; kamase kama prAraMbhameM to nhiiN|" astu, isa prakAra hama dekha cuke ki bauddhamatakA vikAsa cAritra niyamakI. kaThinAIke kAraNa huA thA aura prAraMbhameM saiddhAntika jJAna buddhakI zikSAkA koI Avazyaka mAga nahI thaa| saccA dharma eka amalI zikSAke sivA aura kucha na thaa| duHkhase chuTakArA manakI zuddhatA dvArA prApta hotA hai| manakI zuddhatA icchA rahita honese hotI haiN| icchAse nivRtti tapasyA aura dhyAnase hotI hai, jo manameM vairAgya utpanna karate haiM arthAt saMsAra aura indriyoMka nirodhase / khayaM buddhakA mata vizeSa avasaroMpara nizcita nahIM thaa| kamI vaha sattAkI nityatAko mAnanevAleke rUpameM zAzvata bAtacIta karatA thA aura kabhI 2 nAzake saMbaMdhameM vaha kahatA thaa| parantu vastutaH buddhakA siddhAnta jIvakI anityatApara pUrNarUpeNa jora DAlatA hai| (dekho asahamatasaMgama 40 186 ) yaha bhI avazya thA ki vaha saiddhAntika vijJAnase anbhijnyHthaa| isIkAraNa usakI amalI zikSA bhI apUrNa thI jisake viSayameM mi0 harisatya bhaTTAcArya ema0 e0 bI0 ela0 likhate haiM ki "parIkSA karanepara yaha prakaTa honAyagA ki bauddhadharmakA sundara AcAravarNana eka kampita nIva para avasthita hai| hameM vedoMkI pramANikatAkA niSedha karanA hai-acchI bAta hai| hameM ahiMsA aura tyAgakA pAlana karanA hai-acchI bAta hai| hameM kauke baMdhana tor3ane haiM acchI bAta hai, parantu sAre saMsArake lie yaha to batAIe hama haiM kyA? hamArA dhyeya kyA hai ? khAbhAvika
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ , 166 bhagavAna mahAvIra / Wwwww uddezya kyA hai ? ina samasta praznoMkA uttara bauddhadharma meM anUThA para bhayAvaha hai, arthAt 'hama nahIM haiN'| to kyA hama chAyA meM zrama parizramakara rahe haiM ? aura kyA aMdhakAra hI antima dhyeya hai ? kyoM hameM kaThina tyAga karanA hai aura hameM kyoM jIvanake sAdhAraNa indriya sukhoMkA nirodha karanA cAhie ! kevala isalie kizokAdi naSTatA aura nitya mauna' nikaTatara prApta hojAaiM / yaha jIvana eka prAntavAdakA mata hai aura dUsare zabdoMmeM uttama nahIM hai / avazya hI aisA AtmAke astitvako na mAnanevAlA vinazvaratAkA mata sarvasAdhAraNake mastiSkako saMtoSita nahIM karasaktA / bauddhamatakI Azcaryajanaka uccati usake saiddhAntika vinazvaratAvAda (Nihilism) para nirbhara nahIM thI, balki usake nAmadhArI " madhyamArga" kI tapasyAkI kaThinAIke kama honepara hI thI / " (See Jain Gazette Vol. XVII No. 5). < sutarAM buddhadevake AcAra niyamoMkI apUrNatA aura asArthakatA 1 isase bhI prakaTa hai ki usane mRtapazuoMke mAMsako khAnekA bhI niSedha nahIM kiyA ! dezake prasiddha netA lAlA lAjapatarAyajI bhI isa bAtako svIkAra karate aura kahate haiM ki "bauddhoMmeM mRtapazukre mAMsa khAnekA niSedha nahI / brahmAmeM, sihalameM, cIna, jApAname, sArAMza yaha ki sabhI bauddha dezoMmeM bauddha loga mAMsa khAte haiN| parantu koI bhI jaina mAMsa nahI khaataa| jainoMkA sabase bar3A naitika siddhAnta ahisA hai / " (dekho 'bhAratavarSakA itihAsa' SSTa 131) isa prakAra dubake "madhyamArga" ne tapasyA kI kamaThAI aura iMdriya sukhakI suvidhAjanaka niyamita upabhogakI AjJA deneke evaM unakI cANI lalita aura bhiSTa honeke kAraNa unnati pAI /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra aura ma0 buddha / 167 buddhake jIvanakAlameM hI usakA yaha AcAraniyama isI prakAra zithila thA, yaha khayaM bauddha granthoMse pramANita hai kyoMki bauddhoMke mahAvagga grantha me licchaviyoMke senApati sIhakA ullekha hai ki vaha nigantha nAtaputtakA ziSya thA, jo mo0 buhalara aura jekobIke anusAra pramANita rItyA jainiyoMke bhagavAna mahAvIrakhAmI haiM / mahAvagga meM likhA hai ki senApati sIhane buddhakI bar3I prasaMzA sunI thI aura vaha antameM bauddha bhI hogayA thaa| bauddha hone pazcAt sIhane buddha aura bauddha bhikSuoMko bhojanArtha AmaMtrita kiyA thA aura unake bhakSaNake lie bAjArase vaha mAMsa lAyA thaa| isake agAr3I mahAvagga meM likhA hai ki " isa samaya eka bar3I saMkhyA meM nirgrantha loga vaizAlI meM, sar3aka sar3aka aura caurAhe caurAhepara yaha zora macAte daur3a rahe the ki Aja senApati sIhane eka bailakA bagha kiyA hai, aura usakA AhAra samaNa gautamake lie banAyA hai| samaNa gautama jAnabUjha kara ki yaha baila mere AhAra nimitta mArA gayA hai pazukA mAMsa khAtA hai; isalie vahI usa pazuke mAraneke lie badhaka haiM / " (See Vensya Texts, Saored Books of the East, Vol: XVII, P. 116. & the Kshatriya Clans in Buddhist India P. 85) isake atirikta bauddhake aMtima jIvanameM jo usake saMghameM phUTa par3I thI usakA mukhya kAraNa bhI isI bAtakI puSTi karatA hai jaise ki: "devadatta (bauddhake ziSya) kA dUsarA kArya saMghako chinnabhinna karanA thaa| usane tapazcaraNake kucha Adhikya honepara jora diyA,
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 bhagavAna mhaaviir| aura qhAsakara kahA ki bhikSuoMko kevala banameM rahanA cAhie, mAMsa nahIM khAnA cAhiye, aura phaTe purAne kapar3ese zarIrakI rakSA karanA cAhiye / " (See Gobama Buddha by K. T. Saundars 2. P. 72-78.) ___astu, hama dekhate haiM ki buddhane prAcIna dharmameM sudhAra mAtra kiyA thA, jo bhI yathArtha na thaa| kintu buddhadevako jJAna prApta karaneko itanA dRDha zraddhAna bhagavAna mahAvIrake jIvanase prApta huA thaa| jaise ki ninna paMktiyoMse prakaTa hai| parantu Azcarya hai ki buddhake jIvanacaritrameM usake 50se 70 varSa takake jIvana kI ghaTanAoka ullekha nahIM hai| jaise ki vizapa biganaDeTa sAhaba kahate haiM ki "karIba 2 eka pUrA abhAva hai|" ("An almost complete blank." See Gotama Buddha P. 45) , isakA kAraNa bhI yahI hai ki isa samaya meM bhagavAna mahAvIrakA pavitra vihAra ho rahA thA, jisake kAraNa buddhakAprabhAva uThasA gayA thaa| aura ulTe bhagavAna mahAvIrakA prabhAva inake saMghapara par3A thAM, jisase usameM matabheda hogayA, kyoki usake ziSya mI asaliyatako aura apanI kamatAiyoMko jAna gae the| punaH jaba 72 varSakI avasthAmeM buddhako hama karmakSetrameM dekhate haiM, to usakA prabhAva pahile jaisA pragaTa nahIM hotA, kyoMki jaba vaha rAjagRhameM pahuMcate haiM, taba khayaM puchanepara eka kumhArake gharameM rAta vitAte haiN| ___ astu, bhagavAna mahAvIrakA prabhAva ma0 buddhapara bhI paDA thA, aura unakI sarvajJatA evaM unake dharmakI yathArthatA buddhake nimnazabdoMse pragaTa hai, jisameM usane ina bAtoMko svIkAra kiyA hai aura apane kSaNika siddhAntameM azraddhAko bhI pragaTa kiyA hai arthAta
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra aura ma0 bud| 169 "bhAiyo ! kucha aise sanyAsI haiM, (acelaka, AjIvika, nirgaya Adi) no aisA zraddhAna rakhate aura upadeza karate haiM ki prANI jo kucha sukha duHkha va samabhAvakA anubhava karatA hai vaha saba pUrva karmake nimitse hotA hai| aura tapazcaraNase, pUrva koke nAzase, aura naye karmoke na karanese, AgAmI jIvanameM Azravake rokanese, karmakA kSaya hotA hai aura isa prakAra pApakA kSaya aura sarvaduHkhakA vinAza hai / bhAiyo, yaha nigraMtha (jaina) kahate haiM......maiMne unase pUchA kyA yaha saca hai ki tumhArA aisA zraddhAna hai aura tuma isakA pracAra karate ho....unhone uttara diyA....hamAre gurU nAtaputta sarvajJa haiM........unhone apane gahana jJAnase isakA upadeza diyA hai ki tumane pUrvameM pApa kiyA hai, isako tuma ugra aura dussaha AcArase dUra karo aura jo AcAra mana vacana' kAyase kiyA jAtA hai usase AgAmI janmame bure karma kaTa jAte haiM...... isa prakAra saba karma antameM kSaya honAyage aura sAre duHkhakA vinAza hogaa| isa sarvase hama sahamata haiN|" (Majjhima II, 214. ofi 238 dekho asahamatasaMgama prapTa ". yahAM buddhadeva spaSTatayA (1) paramAtman mahAvIra, (2) jainadharma, aura (3) jainiyoMke isa atyAvazyaka vAdakA ki paramAtman mahAvIra sarvajJa the, ullekha karate haiM aura buddhadevakI jo icchA nigaMtha (jaina) se bAtacIta karanekI huI vaha kevala kautukarUpa nahI thI ki jisakA koI sapTa phala na ho / unake cittame usa pUrNa jJAnake prApta karanekA uca uddezya thA jo unhoMne paramAtman
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA .. 170 bhagavAna mhaaviir| mahAvIrameM dekhA thaa| tatpazcAt unakA saba jIvana isI DhAMcemeM Dhala gayA |....uprok uddhRta vAkyoMse nimna bAteM pUrNatayA pramANita ho jAtI haiM: (1) paramAtman mahAvIra vAstavika aitihAsika vyakti the na ki koI kalpita vastu / (2) vaha buddhadevake samakAlIna the| (3) paramAtman mahAvIrake sarvajJa honekA pratipAdana jainiyoMne spaSTatayA kiyA thA, jinakA dharma yaha zikSA detA hai ki pratyeka AtmAmeM sarvajJatA zaktirUpase hai aura vaha nirvANa prAptike samaya pUrNatayA vyakta ho jAtI / (4) minendrake darzanase buddhadevako usa jJAnakI prAptikItIvra icchA huI thI jisake viSayameM unhoMne bar3e camakate hue zabdoMmeM kahA hai ki vaha sarvavyApI zreSTha AryajJAnakA mahAna aura vivikta darzana hai jo manuSyakI samajhameM nahIM A skaa| / (6) buddhadeva samajhate the ki jJAna tapazcaraNase prApta ho saktA hai aura unhoMne usakI prAptike liye ugra tapazcaraNa kiyaa| (6) unako tapazcaraNase yatheSTa phala nahIM milA, kintu unhoMne apanA prayatna nahIM chor3A, balki apane uddezyako dUsare mArgase jisa prakAra bhI ho sake, prApta karanekA saMkalpa kara liyaa| - ataH buddhadevako manuSyakI samajhase bAhara sarvavyApaka zreSTha, AryajJAna ke vivika aura mahAna darzanake viSayameM kiMcitmAtra bhI saMdeha nahIM thaa| unako aise jJAnake viSayameM da vizvAsa thaa| usake lie unhone kar3ese kar3e tapazcaraNa varSoM kie, aura zarI
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra aura ma0 cuuch| 171 rake kSINa aura balahIna honepara bhI unhoMne apane prayatnako nahIM chodd'aa| aisA dRr3ha zraddhAna buddhadevako tIrthakarake sAkSAt darzanase hI huA hogaa| hama yaha bhI kaha sakate haiM ki aura koI aisA nahIM thA jisakA dRSTAMta buddhadevake dilapara aisA prabhAva DAlatA, kyoMki jainadharmake atirikta aura kisIne bhI pUrNa jJAnI sarvajJa honekA dAvA nahIM kiyA hai|" (dekho mi0 campatarAya jainakA "gauDa khaMDana" patra 5-7) isa prakAra hamAre uparyuka varNanase pragaTa hai ki ma0 buddhake jIvana para bhagavAna mahAvIrake jIvanakA vizeSa prabhAva par3A thA, jisake kAraNa unheM yathArtha jJAna prApta karanekA hRr3ha vizvAsa hogayA thaa| yadyapi vaha usameM pUrNa saphala prayAsa nahIM hue aura vaha apane 'madhya-mArga' kA pracArakara logoMko duHkhase bacaneke lie zUnyatAmeM garta ho jAnekA upadeza dete rhe| aura asI varSakI avasthAmeM sUbharakA mAMsa khAneke pazcAt mRtyuko prApta hue| . ___ astu, buddhadevake upadezakA prabhAva bahuta logoke hRdayoMpara isa kAraNase par3A ki usameM kaThina tapasyA nahIM karanI par3atI thI, aura usane haThayogakI kaThinAiyoMko bhI, jo vAstavameM eka vyartha mArga zArIrika zoMkA hai aura jisakA tapasyAke yathArtha kharUpoMse jaise jaina siddhAMtameM die hue haiM, prathak samajhanA Avazyaka hai, halakA kara diyA thA, parantu buddhasiddhAntake viSayameM evaM usake AvAgamanake matake saMbaMdhameM jisameM karma karanevAleke sthAnapara eka anyapuruSako kammauke phalarUpaduHkhasukhako bhoganApar3atA hai aura unakI mAnI huI AtmAoMkI anityatAkI pAvata hama cAhe
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mhaaviir| * 172 jo kucha vicAra kareM yA kaheM to bhI hamako saMsArI jIvoMke duHkhako bahuta spaSTarUpase jAnaleneke lie aura usa duHkhako zabdoMmeM apUrva yogyatAse citrita karane ke lie usakI avazya prazaMsA karanI par3atI hai| / (asahamatasaMgama pRSTha 187-106) isa prakAra hama bhagavAna mahAvIrake samakAlIna vizeSaprakhyAta sAdhukA aura usake matakA digdarzana karacuke / hamane dekhA ki mahAvIrakhAmIkA prabhAva unake Upara bhI par3A thA, aura unakA mata bhagavAna mahAvIrake dharmasadRza vaijJAnika DhaMgakA nahIM thaa| buddhakI mRtyuke pahile bhagavAna mahAvIra nirvANa prApta kara cuke the, kyoki bauddhagranthoMme likhA hai ki jaba buddha bhagavAna zAkya bhUmiko jArahe the, taba unhoMne dekhA ki pAvAmeM nAtaputta mahAvIrakA nirvANa hogayA hai| isake pazcAt buddhane punaH apane dharmakA pracAra kiyA thA aura ajAtazatra Adi rAjAone unake dharmako grahaNa kiyA thaa|
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ makkhArI gozAla aura pUraNa kaashyp| 173 makavAlI mozAla aura dUra kaashyp| 'sirivIraNAhaNatitthe bahussudo pAsasaMdhagaNisIso / makaDipuraNasAhU aNNANaM bhAsae loe||" -darzanasAra / uktazlokase vyakta hai ki mahAvIra bhagavAnake tIrthameM pArzvanAtha tIrthakarake saMghake kisI gaNIkA ziSya maskarI puraNa nAmakA sAdhu thaa| usane lokameM ajJAna mithyAtvakA upadeza diyaa| yahAM para devasenAcAryane AjIvaka sampradAyake mukhya pravartaka makkhAlI gozAla aura acelaka matake saMsthApaka puraNa kazyapako eka hI vyakti likhA hai / yadyapi donoMne hI jainadharmase viparIta ajJAna matakA upadeza diyA thaa| paraMtu devasenAcAryake samayameM AjIvaka loga hI milate the aura donoM sampradAyoke sAdhu nagna rahate the, ina kAraNoMvaza saMbhavataH devasenAcAryane ina donoko eka vyakti likha diyA hai jaise ki bauddhoke adbhuttara nAmaka granthame makkhAlI gozAlake chaha abhijAti nAmaka siddhAMtako pUraNa kAzyapakA batalAnemeM bhrama khAyA gayA hai / aura devasenAcAryane ukta gAthAke uparAMta gAthAomeM unake siddhAntoMkA varNana kiyA hai jo unake jJAta siddhAntose ThIka nahIM baiThate haiM jaise jIvokA maraneke pazcAt Agamana na mAnanA aura saMsArakA eka zuddhabuddha paramAtmA kA mAnanA / sambhava hai ki devasenAcAryakai samayake AjIvakoMkA isa prakArake siddhAntomeM vizvAsa ho gayA hogA, kyoMki vaha prAcIna mAnIvaka siddhAntoMke
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 bhagavAna mhaaviir| mAnanevAle hI nahIM rahe the, balki unhoMne AvazyaktAnusAra unameM saMzodhana bhI kara lie the jaise ki unhoMne vaidika devatAoMkI punA karanA prArambha kara dI thI (Sen The . Ajivakas by Dr. B. M. Barua, M. A., D. Litt. Part I P.58) astu, maskarI athavA makkhAlI gozAla aura puraNa kazyapa alaga alaga do vyakti the jaisA ki bauddha zAstroMse pragaTa hai| aura inameMse makkhAlI gozAla saMbhavataH jaina munikA ziSya thA, kyoMki isake netRtva kAlameM AjIvaka sampradAya eka vyavasthita dharma bana gayA thA, jisakI kuchaeka bAteM jainadharmake cAritra niyamase milatI huI pratIta hotI haiN| jaise jainiyokA samAdhimaraNa niyama athavA salleSaNAvata aura makkhAlI gozAlakA batAyA huA cattAri pANagAyaM catvAriapANagAyaM niyama arthAta The doctrine of Four Drinkables and four Substitutes. astuH / ___koI koI isa sampradAyako jaina sampradAyake hI antargata batalAte haiM, kintu zvetAmbara grantha bhagavatIsUtra aura AcArAgasUtrake pATha mAlUma karanese hotA hai, ki AnIvaka sampradAya naina sampradAyase bhinna hai, (jaise darzanasArakA uta zloka pragaTa karatA hai / ) zeSa tIrthakSara mahAvIrakhAmIke samasAmayika mahalI puna gozAla isa sampradAyake eka pradhAna AcArya the| bhagavatI gunase jAnA nAtA hai. ki maGgalI nAmaka eka bhikSaka aurasa aura unakI patnI madrAke garbhase gozAlakA janma hugA thaa| isIre unakA nAma mahADi puna (maskhAlI) gozAla pdd'aa| mahAvIravAnIka
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ makvAlI gauzAla aura pUraNa kAzyapa / 175 . saMsAra chor3aneke bAda dUsare varSa rAjagRhameM sAmAnya bhikSukarUpase gozAla bhI jA pahuMce / gozAla mahAvIrakhAmIkA paricaya pAkara unake ziSya honeko udyata hue the| bhagavAna mahAvIrane gozAlakI prArthanA pUrNa kii| phira 6 varSa gozAla unake saGga ziSyarUpase rahe evaM usI samaya se kramazaH sukha, duHkha, rati, virati, mokSa aura bandhana prabhRti viSaya samajhane lage / pIche kUrma nAmaka AmameM bhagavAna mahAvIrake sAtha gozAlakA matabheda huA thaa| rAhameM phalapuSpazobhita tilavRkSako dekhakara gozAlane mahAvIrasvAmIse jijJAsA kI, - yaha vRkSa maregA yA nahI, evaM maraneke bAda isake saptajIvakA kyA pariNAma hogA ? mahAvIrasvAmIne uttara diyA, vRkSa mara jAyagA, kintu isI vRkSake bIjase punaH saptajIva utpanna hogA / gozAlane unakI bAta para vizvAsa nakara vRkSako ukhAr3a DAlA thA / kaI mAsa bAda donoM jaba usa sthAnako vApasa gae, taba yaha dekha daGga raha gae, ki pAnI par3anese usI tilakA eka bIja per3a ho gayA thA / mahAvIrasvAmIne gozAlase kahA, hamane tumase pUrvame jo batAyA, usakA pratyakSa pramANa dekha liijie| pahalA vRkSa mara gayA thA, parantu usIke bIjase nUtana vRkSa utpanna huA / gozAla phira bhI unakI vAtapara vizvAsa kara na sake, aura per3akA eka bIja uThA usakI chAla noca 2 kara dekhane lage, ki prakRta hI usake madhya ati sUkSma sAta dAne the ! isIse gozAlako dhAraNA huI, kevala vRkSalatA hI nahI sakalajIvakA janmAntara saMbhava hai / phira kaThora yonya sAdhanakara gozAlane anAnupika kSamatA prAta ko evaM svayaM eka jinake nAmase paricita hue, kintu mahAvIrasvAmIne
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mhaaviir| unakA kabhI jinatva svIkAra kiyA na thaa| nimrantha evaM AjIvaka sampradAyake madhya bahuta dina taka paraspara dveSabhAva rahA / AnIvaka gaNako vizvAsa thA,-pariNAmameM mokSa yA paramamArga pAnepara saba jIvoMko caurAsI lAkha kalpa saptadevayoni, saptanar3ayoni, saptajIvayoni, aura saptajanmAntara atikramaNa karanA par3atA hai| " (hindI vizvakoSa bhaga 2 pRSTha 522-523) uparyukta varNanase hameM AjIvaka sampradAyakA pRthakatva, usake pasiddha pravartaka AcArya makkhAlI gozAlakA janmasaMbaMdhI vivaraNa, mahAvIrasvAmIse saMbaMdha aura unake zraddhAnayukta siddhAntakA patA cala jAtA hai| janmasaMbaMdhI vivaraNakI puSTi cauddhagraMtha bhI karate haiM, parantu bhagavAna mahAvIrakhAmIse jo unakA * sambandha ziSyarUpame pragaTa kiyA gayA hai, usakA ullekha bauddhagraMthoMmeM kahIM nahIM milatA hai, aura vaha digambarAmnAyake darzanasAra granthake, ukta DokakI mAnyatAke viparIta hai| evaM DaoN. bAruAne apanI purvollikhita 'AjIvaka' nAmaka pustakame isako acchI taraha pramANita kiyA hai ki bhagavAna mahAvIrakA majali gozAlase ziSyapanekA saMbandha nahIM thaa| aura ve kahate haiM ki " bhagavatI sUtrakA yaha varNana svayaM usIkI evaM anyatrakI vyAkhyAoMse bAdhita hotA hai| itihAsavettAke bhramameM par3anekI aura gozAlake prati anyAya karanekI saMbhAvanA hai yadi vaha bhagavatI sUtrake vivaraNako nitAnta aitihAsika satya mAna legaa|" parantu unakA yaha kahanA ki khayaM mahAvIra bhagavAnane AnIvaka sampradAyake siddhAntose apane dharmopadeza denemeM sahAyatA lI thI, nitAnta bhramapUrNa pratIta hotA hai, kyoki
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ makkhAlI gozAla aura pUraNa kaashyp| 177 unhone AjIvaka sampradAyakI utpatti IsAse 700 varSa pahile eka hindU vAnaprasthake brAhmaNa RSisArabhaGga vA udaikaunDalake ziSya kipavacchake dvArA mAnI hai| yadyapi kiSavacchake pahile bhI ve nandavaccha nAmaka vAnaprastha RSise AjIvaka sampradAyakA saMbandha batalAte haiM aura yaha RSi brAhmaNa vAnaprasthase kisI kAraNavaza vilaga hogae the tathaiva apane pRthakUpanekI svAdhInatAko banAe rakhaneke lie inhoMne vAnaprasthake khilApha rahakara apanA pRthak rUpa prakaTa kiyA thaa| inakA digambara bheSa aura pUrvose ATha mahAnimittoM aura do . mArgokA lenA vyakta karatA hai ki inhoMne pArzvanAthajIke tIrthakAlame pravartita jaina dharmase bahuta kucha liyA thaa| bhagavAna pArzvanAthake tIrthakAlake jaina muni vastra dhAraNa karate the, yaha mAnanA bilakula mithyA hai / kyoki ve bhI nirgrantha zramaNa kahalAte the aura unake vastra dhAraNa karanekA ullekha na bauddha granthomeM milatA hai aura na hinduoMke zAstrome / isakA vizeSa ullekha hama zvetAmbarokA ullekha karate hue agADI kareMge / astu, bhagavAna mahAvIrane mAnIvaka sampradAyake siddhAntoMse kucha nahIM liyA thA, kyoki usake siddhAnta khayaM apUrNa aura avaijJAnika the, balki ulTe jainiyoke pUrvose ATha mahAnimittoM aura do mArgoko lekara AjIvikoMne apane dharmazAstro kI racanAkI, aura kucha 2 nainadharmase aura kuchara vAnaprasthase milate julate siddhAntoke mAnanevAle rahe aura unane nagnaveSa zrI pArzvanAtha bhagavAnake tIrthakAlake sAdhuoke digaMbara veSase liyA thA, kyoMki AjIvakoMse pahile sivAya jainadharmake anya kisIne bhI digambara bheSakA nirUpaNa nahIM kiyA / jaba makkhAlI
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 . bhagavAna mahAvIra / momimmenseminimumminimirmwommmmmmmmmmmm gozAlake netRtvameM AjIvaka sampradAya AgayAtaba vaha eka dhArmiH / karUpa dhAraNa kara sakA thA; yadyapi apane pitR dharmakI (vAnaprastha) 'bahutasI bAteM usameM taba bhI, rahIM thI, jaise vanameM bhramaNa karanA, "zarIrakI paravA na karanA, vanake kaloMpara nirvAha karanA, manuSyoMse dUra rahanA athavA, govara yA macchI khAnA, DanDA hAthameM rakhanA .. ityaadi| . . . . . makkhAlI gozAlane AjIvaka sampradAyakA vizeSa pracAra kiyA thaa| usakA mukhya kAryakSetra zrAvastI rahI thii| yadyami .. usakA pracAra samasta madhyadezameM ho gayA thaa| makkhAlI gozAlo 24 varSa taka apane matakA pracAra kiyA thaa| vaha apaneko tIrthakara pragaTa karatA thA / AzcaryakA viSaya hai ki bhagavAna mahAvIrake atirikta usa samaya anya pAMca matApravartaka bhI apaneko tIrthakara pragaTa kara rahe the ! parantu jarA vicAra karanese hame unakA apa'neko tIrthakara pragaTa karanekA kAraNa mAlUma ho jAtA hai| bAta yaha hai ki usa samaya logoMko mAlUma thA ki 23 tIrthakara ho cuke haiM aura aMtima 24veM honevAle haiM, jinakI vaha loga svabhAvataH bATa joha rahe hoMge, kyoMki dharmakA hAsa usa samaya pUrNatayA ho cakA thA. jaisA ki hama pahile dekha cuke haiN| isa kAraNa harakoI apaneko tIrthakara vatalAkara brAhmaNoMkA virodha karake loMgoMko apanA letA thA / makkhAlI gozAla bhagavAna mahAvIrase umarameM bar3e the, aura unakI mRtyu bhagavAnakI nirvANa prAptike pahale hocukI thii| isalie unane apane dharmakA jo ki bahutasI vAhya bAtoMmeM prAcIna jainadharmase milatA thA jaisA ki hama para likha cuke haiM,
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ markhAlI gauzAla aura pUraNa kAzyapa / GS " pracAra bhagavAnakI kevalajJAnotpattike pahile hI kiyA thA aisA pratIta hotA hai aura yahI kAraNa thA ki unake anuyAyI eka bar3I saMkhyA meM hogae the, "kintu jaba prabhu mahAvIrakA vihAra aura pracAra huA taba logoMko yathArtha tIrthaGkarakA patA calagayA, kyoMkiM bhagavAna mahAvIrakA upadeza bilkula vaijJAnika rItyA vastusthiti rUpameM hotA thA, jaisAki Aja bhI prakaTa hai| uparyukta vyAkhyAko par3hate hue yaha bhI dhyAna meM rakhanekI bAta hai ki sivAya jainadharmake anyardhamoMmeM Adi rUpase tIrthakaroMko nahIM mAnA gayA hai| bhagavAna mahAvIraMse pUrvake ina vAstavika tIrthakaroMke astitvakI puSTi hindUoMki veda bhI karate haiM jaba 'ki ina anya nAmamAtrake tIrthakA ullekha una vedoMmeM nahIM hai / isa nAmamAtra ke tIrthaGkara makkhAlI gozAlake siddhAntoMkA varNana DaoN0 bAruAne apanI AjIvaka nAmaka pustakameM jaina aura bauddha zAstroMse chAnabIna karake likhA hai, kyoMki AjIvakoke nijI - zAstroMkA patA nahIM calatA hai; aura vaha vahIMse jAnA jAsaktA hai| yahAM para unakA pUrNa vivaraNa sthAnAbhAvake kAraNa nahIM diyA jAsakA hai, to bhI pAThakoMke avalokanArtha tatsaMbaMdhI kucha vAkya hama yahAM likhe dete haiN| 'malindaprazna' nAmaka vauddhagrantha meM likhA hai- "samrAT malinda ne gozAlase pUchA - "acche bure karma haiM yA nahI ? acche bure karmokA phala bhI milatA hai yA nahIM ? " gozAlane uttara diyA * janadharmake vaijJAnika rUpakI yathArthatA jAnaneke lie zrIyuta campatarAyajI vairiSTarakI Key of Knowledge aura bhasahamata saMgama nAmaka pustakeM va jaina Aprinya dekhanA caahie|
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 180, / / bhagavAna mhaaviir|' he samrATa, 'acche bure karma bhI- nahIM hai aura unake phala bhI 'kucha nahIM haiN|" bauddha kahate haiM ki vaha marakara avIcinarakameM gyaa| usake matase samasta pAnI vinA kAraNa acche bure hote haiN|| saMsArameM zakti sAmarthya Adi padArtha nahIM haiN| jIva apane adRSTake prabhAvase yahAM vahAM saMcAra karate haiN| unheM jo sukhaduHkha bhoganA par3ate haiM, ve saba unake ahaSTapara nirbhara haiN| ityaadi| .... (dekho jainahiteSI bhAga 13 aMka 56 patra 260), .... "bauddha sampradAyake 'samanaphalaMsUtra' se pragaTa hai ki mahArAja 'ajAtazatruse majaliputra gozAla mile the| ajAtazatrune buddhase gozAlakA mata isa taraha prakaTa kiyA-"mahArAja ! vitaraNa. dAna. balividhAna, puNya, pApa, pApapuNyakA phalAphala, vartamAna jagata, svarga narka, pitA, mAtA, deva, apsarAM, nIvaloka, zramaNa, brAhmaNa Adi kahIM kucha bhI nahIM hotA aura na usakI vidyamAnatAkA koI pramANa hI de sakA hai| jo loga ina dravyokA astitva batAte vaha jhUThe haiN|" (hindI vizvakopa bhAga 2 pRSTha 523) - makkhAlI gozAlakI mRtyu zrAvastIke hAlAhalAkI kumbhArazAlAmeM jvarake kAraNa mahAvIrasvAmIkI nirvANaprAptike 16 varSa pahile huI thii| isa samaya aMgadezake vAyasarAya aura pazcAtameM magadhake rAjA kuNika aura vaizAlIkarAjA ceTakase yuddha evaM mahAvIra bhagavAnakA / dharma pracAra horahA thA / makkhAlI gozAlake pariNAmavAdake ghosameM aba loga nahIM A rahe the| isalie " janatA se isa prakAra vizvAsa uTha jAneke kAraNa gozAla dinodina hInatAko prApta hotA gayA, aura aMtame vaha eka mUrkhakI bhAMti mRtyuko prApta huaa|" / (S08 tlo Eleart of Jainisiu P. 60.)
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ markhAlI gozAla aura pUraNa kAzyapa / 181 1 gozAlakI mRtyuke kucha pahile nimnalikhita hai dIkSAcara unake pAsa pahuMce the, sANa, kalandu, kaNiyAra, atyeda, agnivezAyaNa aura ajjaNa gomAyaputra / inhoMne gozAlakA mata svIkAra kiyA thaa| unhoMne apanI buddhike anusAra pUrvomeM garbhita ATha mahAnimittoM aura mArgomeMse kucha vAkya uddhRta kie / gozAlane svayaM mahAnimittoMse apane lie chaiH viSaya cune the, mukti, bandhana, sukha, dukha, jIvana aura maraNa / inhIM dIkSAcaroMne bAdameM AjIvika sampradAyako jIvita rakkhA thaa| gozAlakA mahAnimittoM se apane siddhAntoMko cunanA vyakta karatA hai ki vaha jyotiSa aura maMtravAdakA AcArya thA / usake upadezameM inhIM kI bahutAyata rahatI thI aisA pragaTa hotA hai kyoMki usane Anandase kahA thA ki vaha naSTa karaneke maMtrako jAnatA hai / aura usane do jaina muniyoMko bhI maMtravidyAse naSTa kiyA thA / (See The Ajivakas by Dr. Barua M. A. D. Litt P. bauddhagrantha kathAcaritasAgara kI taraGga 13, naM0 68ke jAtaka 28.) kathAnakameM sApha likhA hai ki buddhake jIvanakAlase hI AjIvakoke nikaTa jyotiSabAda jIvikA upArjana karanekA eka mArga hogayA thaa| ( See Ibid P. 68. ) usake ATha mahAnimittoM meM sivAya jyotiSa aura maMtra vidyAke aura kucha na thA aura do mArgo meM saMbhavataH saMgIta zAstra athavA AjIvika sampradAyake cAritra niyamoMkA ullekha thA / gozAlakI mRtyuke samaya AjIvika sampradAyameM kucha niyama aura bar3hAe gae the, arthAt ATha aMtima niyama ( anucaramAyaM = *
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIrama wight-finalis); ( 1 ) atima pAnaM (2.) aMtima gAna (3) atima nRtya (4) aMtima kuzIla | Solicitation), (5) aMtima AMdhI ( Tornadi) (6), aMtima chir3akaneMvAlA'hAthI (7) antima bar3e, pattharoMse lar3AI (8) aura antima tIrthakara makkhAlIputta aura cattAripANagAya va cattAri apANagAyaMkA niyama / pUrvake niyamokA yathArtha bhAva pragaTa nahIM hai|" saMbhava hai isameM bhI kucha maMtravAdakA aMza ho |ddoN0 haoNrnala sAhaba inameMse prathama cArako gozAlake antima samayake vesudhIkI dazAse sambaMdhita batalAte haiM aura avazeSake cArameMse tInako usa samayakI ghaTanAoMse sambaMdhita batalAte haiM jaba, gozAlakI mRtyu huI' thI parantu vaha dhArmika siddhAnta kyo mAne jAne lage yaha bAta ardhakArame hai| zAyada yaha kAraNa ho ki gozAlake tIrthakaratvako pragaTa karaneke lie unhoMne yaha prAkRtika ghaTanAeM le lI hoN| aura yahI bAta ThIka jaMcatI hai kyoki isa samaya bhagavAna mahAvIrakA pracAra ho rahA thA, aura logoMko asalI tIrthaGkarakA patA 'calaMgayA thaa| isalie unakA vizvAsa makkhAlI gozAlake tIrtha'karapanemeM kama ho calA thA, jisake kAraNa hI AjIvakoMko 'makkhAlI gozAlako hI tIrthakara mAne jAneke lie yaha saiddhAMtika 'niyama racanA par3A thA aisA pratIta hotA hai aura isakI puSTi ke lie unhoMne prAkRtika ghaTanAaiM bhI pramANarUpameM le lIM thiiN| astu, isa niyamakA isa prakAra khulAsA honAtA hai, jisase pragaTa hotA hai ki isame kucha bhI saiddhAtika bhAva na thaa| cattAri pANagAyaM Adi niyamake viSayameM hama- pahile kaha cuke haiM ki usakA
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ makkhAlI gozAla aura pUraNa kaashyp| 183 sAhazya jainiyoke sallekhanAvRttase hai, parantu AjIvakoMke nikaTa vaha kevala AtmahatyA (Suicide ) bhAvameM hai-usase AtmAnubhavakA kucha saMbaMdha pratIta nahIM hotA | AjIvikoMkA vizvAsa thA ki jo koI isa niyamakA pAlana karatA hai, usake nikaTa chai mahInekI aMtima rAtriko punabhada aura mANibhadda devatA prakaTa hote haiM aura ve usake avayavoMko apane ThaMDe aura gIle hAthoMmeM le lete haiN| yadi avayava unake isa Rtyase ullasita hogae to ve sokA kArya karate haiM / anyathA unake zarIrase eka gupta agni nikalatI hai jo avayavoMko bhaSmakara DAlatI hai / bAta yaha hai ki yahA~para AtmAnubhava dvArA samAdhimaraNa karake Atmazuddhi karanekI ora dhyAna nahIM hai, balki vahI maMtrataMtrakI bAta AgaI hai ki devatA pragaTa hoNge| , gozAlakI mRtyuke sAtha 2 AjIvaka sampradAyakA kAryakSetra zrAvastIse haTakara vindhyAparvatake pANDudezameM calA gayA thaa| zrAvastImeM vaha gozAlake samayase hI hAsako prApta ho claathaa| pANDake rAjA mahApadma athavA devasena vA vimalavAhanane AjIvaka sampradAyako Azraya diyA thA aura nirgrantha sampradAyako kaSTa die the| vahAMse dakSiNako bar3hate 2 AjIvaka sampradAya 14 vI zatAbdimeM lupta hogyaa| isake bahutase anuyAyI jaina ho gae the| jaba bhagavAna mahAvIrakA divyopadeza ho rahA thA taba usakA prabhAva AjIvakoke Upara vizeSa par3A thA aura ve AvastIse haTa cale the| unakA maMtrAdimeM vizvAsa kama ho calA thaa| astu, makkhAlI gozAlake mAMtrika nakalItIrthakaratvakA varNana dekhakara hama aba puraNa kazyapakA bhI digdarzana pAThakoko karAye dete haiN|
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184. bhagavAna mahAvIra / bauddhagranthoMse mAlUma hotA hai ki "yaha eka mlecchastrIke 11 7 garmase utpanna huA thA / ' kazyapa usakA nAma thA / isa janmase pahile yaha 99 janma dhAraNa karacukA thA / vartamAna janmameM 7 } " usane zatajanma pUrNa kie the isa kAraNa isako loga 'pUraNa- kazyapa ' kahane lage the| usake khAmIne use dvArapAlakA kAma sauMpA thA; parantu use vaha pasanda na AyA aura yaha nagarase bhAgakara vanameM rahane lgaa| eka bAra kucha coroMne Akara usake kapaDelatte chIna 1 liye, para usane kapar3oMkI paravA na kI, yaha nagna hI rahane lagA / " 1 usake bAda yaha apaneko puraNa kazyapa buddhake nAmase prakaTa karane lagA aura kahane lagA ki maiM sarvajJa huuN| eka dina jaba vaha nagara meM gayA, to loga use vastra dene lage, parantu usane inkAra kara diyaa| aura kahA - "vastra lajjAnivAraNa ke lie pahine jAte haiM aura lajjA pApakA phala hai| maiM arhata hUM maiM samasta pApose mukta hUM, ataeva maiM lajjAse atIta hUM / " logoMne kazyapakI uktiko ThIka mAnalI aura unhone usakI yathAvidhi pUjA kI, unameMse 500 manuSya usake ziSya ho gae aura sarvatra ziSya yaha ghoSita ho gayA ki vaha buddha hai aura usake bahutase haiM / parantu bauddha kahate haiM ki vaha 'avIci ' nAmaka narkakA nivAsI huA / suttapiTaka dIrghanikAya nAmaka bhAgake arntagala 'sAmAo phalasuta' meM likhA hai ki pUraNa kazyapa kahatA thA- 'asatkarma karanese koI pApa nahI hotA aura satkarma karanese koI punya nahIM hotA / kie hue karmo kA phala bhaviSyat kAlameM milatA hai, isakA koI pramANa nahI hai / " (dekho janahitaiSI bhAga 13 aMka 5-6 pRSTha 268)
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ makkhAlI gozAla aura praNa kaashyp| 185 isa prakAra mahAvIrasvAmIke eka anya samakAlIna puruSakA mata thA jo svayaM apanI sarvajJatAkI DoMDI pITatA thA, aura logoMko ajJAnake gartameM DAla rahA thaa| vIra bhagavAnakA vAstavika jJAnasUrya pragaTa hote hI ina logoMkI yathArthatA khula gaI thI aura inakA mata lupta ho gayA thaa| ina logoMkI vAJchA logoMmeM apanI pratiSThA jamAnekI thI isI lie ve apane Apako tIrthakara pragaTa karake apane anukUla manuSyoMko apanAne lage the| unheM satyaasatyakI ora dhyAna nahIM thA, parantu satya svayaM pragaTa ho jAtA hai| aura isIse bhagavAna mahAvIrakA tIrthaGkarapanA logoMpara svayaM pragaTa ho gayA thaa| isIse hamAre pUrvakathanakI puSTi hotI hai ki tIrthakara bhagavAnakA Agamana nikaTa jAnakara dhArmika zRGkhalAke usa DAMvAMDola jamAnemeM loga apaneko tIrthakara pragaTa karake janatAko bhulAvA de rahe the| aura vAstavika jJAnasUryake prakaTa hote hI ekadaphe cahuMora ujAlA phaila gayA thaa| usa samayake bar3e mAne jAnevAle dhArmikanetA ma0 buddha bhI usa prakAzake prabhAvase vaMcita nahI rahe the, jaisA ki hama dekha cuke haiN| parantu ma0 buddhake ucca vaMzakA hI yaha prabhAva pratIta hotA hai ki unhoMne yathArthatAko chipAyA nahI aura bhagavAnakI sarvajJatAko prakaTa zabdoMme svIkAra kiyA aura kahA ki merese pahile 24 buddha vA jina vA tIrthakara ho cuke haiM jaise ki DaoN0 sTIvensana sAhaba bhI kahate haiM ki "yaha pragaTa hai ki buddhane apane 24 pUrvavartI buddhoMko dekhA thA, parantu isa kappo (kAla) meM usane cAra hI dekhe / (Mahavanso, book I. Ch. 1) aura jaina apane siddhAntAnusAra vyakta karate
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mhaaviir|| haiM ki mahAvIrane usa kAlake apanese pUrvagAmI 23 tIrthaMkaroMko dekhA thaa| bauddhadharmakI isa vyAkhyAse sApha pragaTa hai ki unakA 24.buddhoMse matalava 2.4 jaina tIrthakaroMse hai / " (Ses' Prokace to Kalpasutra P. XIII.) , astu, aba hama mahAvIra bhagavAnake nirvANa prAptike divyAvasarakA varNana, karake bhagavAnake, divyopadeza aura unake pazcAt aneka saMghakI dazAkA digdarzana pAThakoMko karAyaMge / A bhagavAnakA mokSalAmA | 'tvamasi surAsuramahito grnthiksttvaashyprnnaamaamhitH| , lokatrayaparamahito'nAvaraNajyotirujvalaDAmahitaH // " bRhsvyNbhuustotr| * he vIra ! Apa surAsurose vaMdita, vA mithyAdRSTiyoMse avaM. dita. tIna lokake paramahitakAraka, nirAvaraNa jyotiH arthAt kSAyaka 'jJAna (kevalajJAna) usase prakAzamAna jo mokSasthAna hai usako prApta ' honevAle haiN| ...jaina zAstromeM tIrthakara bhagavAnake jo pAMca ati utkRSTa divyaavasara, kalyANaka kahe haiM unameMse hama bhagavAna mahAvIrake garma, janma, tapa aura jJAna- kalyANakoMkA varNana kara cuke haiN| avazeSa mokSakalyANaka jo sarvameM sarvotkRSTa hai, usakA digdarzana * hama yahAM karate haiM / isa hI avasara para tIrthakara bhagavAnakI saMsArI ', AtmA apanI saMsAraparibhramaNakAraka sthitikA anta sadaivake lie'
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAnakA moksslaabh| 187 karatI hai aura siddhAvasthAke jIvanakA anubhava prArambha karatI hai| isa siddha jIvanameM AtmA pavitra aura vizuddha hotI hai, paramasukhakA bhoga karatI hai aura avichinna zAMti evaM ananta vIryakA Ananda letI hai| isa dazAkA varNana karanA bacanaagocara hai, isakA kharUpa samAdhisthita AtmA hI samajha saktI hai| ___ saMsArameM samasta jIvita prANiyoke jIvanakA eka dina anta hotA hai, parantu vaha anta eka dUsare jIvanako prAraMbha kara detA hai| bhagavAna mahAvIrake mAnuSika bhautika jIvanakA divya anta 'phira saMsArameM na Aneke lie ' huA thA, isalie vaha utkRSTa thaa| usase janmamaraNake duHkha-pAza kaTa gae the, jinake kAraNa jIvita prANI saMsArameM cakkara lagAte haiN| isI kAraNa kahA jAtA hai bhagavAnane mokSalAbha kiyaa| yaha divya avasara IsAse pUrva 527 veM varSameM bhagavAna mahAvIrako prApta huA thaa| bhagavAna gaNagharAdike sAtha vihAra karate hue dIkSA grahaNa karaneke karIba tIsa varSa uparAMta, samasta prANiyoke hitakA upadeza dekara pAvApurake phUle hue vRkSoMkI zrI zobhAse ramaNIya 'manohara' nAmaka upavanameM Akara prApta hue the| pAvApurI saMbhavataH rAjA hastipAlakI rAjadhAnI thI, jo (rAjA) bhagavAna mahAvIrake paramabhakta the| ___ pAvAmeM rAjA haritapAla bhagavAna mahAvIrake zubhAgamanakI bahuta dinose pratIkSA kara rahe the| jaba unhone bhagavAnakA Agamana sunA to samasta puravAsiyoMko Ananda manAnekI AjJA de dI nisake kAraNa mArga sApha kara die gae thegaliyomeM gulAbajala
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mhaaviir| chir3aka diyA gayA thA, aura vRkSoMpara kanDIla aura patAkA laTakA die gae the / puravAsI sundara bahumUlya vastrAbhUSaNoMko dhAraNa karake , bhagavAnakI bandanAko gae the| bhagavAna usa upavanameM eka tAlAbake madhya eka prekSakuJjameM avasthita the| zvetAmbara grantha vyakta karate haiM ki bhagavAnane yahAM para bhI divyopadeza diyA thaa| parantu mahAvIracaritrameM likhA hai ki usa vaname Akara bhagavAnane sabhAko chor3a diyA thA arthAt unakA samavazaraNa vighaTita hogayA thaa| * bhagavAnakA utsaSTa Atmika prabhAva unake cahuMora eka acchI sImA taka phaila rahA thA aura usakA prabhAva samasta prANiyoMpara par3A thA, jisase ve ApasameM paramasamatAbhAvako dhAraNa kie hue the, aura sukha evaM AnandakA anubhava karane lage the| pazu bhI apane vairako visAra cuke the| siha aura gAya sAtha 2 ghUmate the| eka kavi isa bhAvako aMgrejI bhASAmeM kisa uttamatAse vyakta karate haiN| SPOTTED DEER." *Broused fearless where the tigress fed her cubs, And cheetahs lapped. the pool beside the bucks, Under the eagle's rook the brown kares Eloured, Thele his fiercs beak but preened an idle wings The snake sunned all lua je veld in die bulk 18 TVith deadly fangs in sheath, the elrile le presso The nestling-finck; the cmerald huleymano, Suts dreaming whild the fishes played benualth; Nor huuhed the nerous, thoryh the butter, Lits, Crimson and blue and umbor-fitted liai Around his perch; the spirit of our Lordha Lay potent upon mont and bird wad bud., * -Jiin Garetse Vol.xv. sort a
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAnakA moksslaabh| 189 bhAvArtha-virodhI pazuone eka dUsarese maitrI kara lI thI, jisase pragaTa hotA thA ki bhagavAnakA divya prabhAva manuSya, pakSI aura pazuoMmeM pUrA purA asara karagayA hai| ___ 'bhagavAnakI Atmika divya jyotike prabhAvase prakRti bhI svayaM ullasita ho gaI thii| AkAza nirmala hogayA thaa| pRthvIne harI 2 ghAsa aura raMgaviraMge phUloko dhAraNa karake mAnoM bhagavAnake caraNoMkI pUjA kI thii| cahuMora suvAsita dhImI 2 pavana calane lagI thI / vaha sthAna "jaya jaya kI dhvanise guMjAyamAna hogayA thA aura samasta prANI harSameM magna hogae the / saMkSepameM sundara vanopavana aura Anandase vihvala manuSyoMse veSTita pAvApurI sAkSAt khargakA mAna dene lagI thii|' ( Ibid) ___ samavazaraNake vighaTita ho jAnepara divya evaM anupama samayameM "nirmala paramAvagAr3ha samyaktvakA dhAraka vaha sanmati bhagavAna jinendra SaSTopavAsako dhAraNakara yoganirodhakara kAyotsargake dvArA sthita hokara samasta karmoko nirmUlakara kArtika kRSNA caturdazIkI rAtrike aMtasamayameM jaba ki candra khAtinakSatra para thA, prasiddha hai zrI jisakI aisI siddhi (mukti) ko prApta huA usa jinendrake avyAvAdha atizaya anaMta sukharUpa pada-sthAnako prApta karate hI, sihAsanoke kaMpanese jAnakara-bhagavAnakA mokSakalyANaka huA hai aisA samajhakara apanI apanI sainyake sAtha zIghra hI anugamana karanevAle sAre deva aura unake adhipati bhagavAnake pavitra aura anupana zarIrakI bhaktipUrvaka pUjA karaneke lie usa sthAnapara jA phuNce|" ( azaka adhikRta mahAvIracarita pRSTa 256)
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 , ' 'bhagavAna mhaaviir| mmimmmmmmmmmmmmmmmmmmmm '.'. . bhagavAnakA nirvANa sarvaka pragaTarUpameM huA thaa| kahA jAtA hai ki jisa samaya ApakI paramotkRSTa AtmA avazeSa aghAtiyA karmokA nAza karake lokazikhirapara sthita siddha zilAkI ora jA rahI thI, usa samaya kRSNapakSakI rAtrikA andhakAra hote hue bhI eka apUrva daidIpyamAna prakAza cahuMora phaila gayA thA, samasta lokameM eka adbhuta camatkAra dRSTigocara hone lagA thA, jisase urva, madhya evaM pAtAla lokake prANiyoMko bhagavAnakI nirvANa prAptikA zubha samAcAra jJAta ho gayA thA, jaise ki mahAvIracaritrake ukta kathanase vyakta hai| samudrane bhI apUrva garjana prArambha kara dI thii| ethvI jarA kampita ho gaI thii| devalokake devamAsAdoMmeM ghaMTe Adi svayaM bajane lage the| devoMne Akara bhagavAnakI pUjA karake unake zarIrakI antya kriyA kI thI, aura phira ve apanera sthAnako vApasa ge.| zvetAmbara AnnAyake anyose prakaTa hai ki, 'nisa pavitra sthAnase bhagavAna mahAvIrako mokSalAma huA thA, vahAMpara eka stUpa isa pavitra dinakI smRtike smArakarUpameM nirmita kara diyA gayA thaa| bhagavAnakI nirvANaprAptike upalakSameM uttarIya bhAratake kAzI, kauzalake 18 rAjAgaNone aura machagaNataMtra saMghake 9 rAjAoMne aura licchAvi saMghake 9 rAjAoMne milakara usa dina dIpaka jalAe the aura harSa manAyA thaa| pAvApurImeM bhI rAjA hastipAlane dIpAvalI utsava kiyA thaa| pratyeka gRhaprAsAda taDAga Adi dIpakoMka prakAzase khUva camacamAte najara Arahe the| mAno yahI vyakta kara rahe the ki "yathArtha jJAnakA prakAza to aba saMsArameM nahIM hai parantu
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAnakA moksslaabh| 191 paudgalika:prakAza apanA vikAsa dikhA rahA hai / " yaha dIpAvalI (divAlI) kA utsava Ajase karIba sAr3he cauvIsa sau varSa pahile - IsAse pUrva saMvat 127 meM bhAratavAsiyoM dvArA parama harSa aura Anandase manAyA gayA thA, jo Ajataka apane usI rUpameM pracalita hai, yadyapi usakI asaliyata bhulA dI gaI hai / harivaMzapurANake nimna zloka isI bAta bAtako acchI taraha pragaTa kara dete haiM, arthAta: jvalatpradIpAlikayA pravRddhayA, - surAsuraidIpitayA pradIptayA / tadAsma pAvAnagarI samaMtataH, pradIpitAkAzatalA prakAzate // 19 // 33 // tatazca lokaH prativarSamAdarA prasiddha dIpAlikayAtra bhArate / samudyataH pUjayituM jinezvaraM, jinendranirvANavibhUti bhaktibhAk // 21 // 66 // " arthAt - usa samaya bhagavAna mahAvIrake nirvANa kalyANake utsavake samaya sura asuroMne mahAdedIpyamAna jahAM tahAM dIpaka jalAye - rozanI kI jisase ki pAvAnagarI ati suhAvanI jAna par3ane lagI aura dIpakoke prakAzase samasta AkAza jagamagA uThA ||19|| bhagavAnake nirvANa dinase lekara Aja taka bhI jinendra mahAvIrake nirvANa kalyANakI bhakti se prerita ho loga prativarSa bharatakSetra meM divAlI ke dina dIpokI paMktile unakA pUjana smaraNa karate haiM // 21 //
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ AMAARANA 192 . . bhagavAna mhaaviir| '.. bhagavAna ke nirvANopalakSake zubha smArakameM pracalita bhArata ke sarvopari jAtIya tyauhArakI asaliyata logoMne kisa taraha . bhulAdI hai, usase bhAratavAsiyoMke Atmagaurava vismRtikA patA hRdayako vihvala karadetA hai| kitane pavitra ucca Adarzaka smArakameM harSa manAnA-dIpaka jalAnA; aura kahAM usI samaya AsurI pravRttiyoM (dhUtaramaNa Adi)meM pravRtta ho jAnA ! bhAratavAsiyo ! apaneko pahicAnoM! apane Adarza bhagavAna mahAvIrake cAritrakA anukaraNa karo; nisakA ki utkaTa prabhAva Apake pUrvajoM para isa prakAra par3A thA ki unhone bhagavAnakI pavitra smRtimeM eka jAtIya tyohAra niyata kiyA thaa| .: ' jina vijJa pAThakoMne bhagavAnakI nirvANaprAptike zubhasthAnake darzana karanekA saubhAgya nahI pAyA hai, unake lie mi0 jugamandaralAla jainI0 ema0 e0 vairiSTarAdikA nimnavarNana pAvApurIkA parokSa darzana kraadegaa| Apa likhate haiM ki " sImita phailAvakA choTAsA grAma, adhikAMzameM miTTIke gRhoMse pUrNa pAvApurI apane sAdhAraNa rUpame pyArI jagaha to hai hI, paraMtu dhArmika saMbaMdha hone ke kAraNa vaha aura bhI pyArI hai| jaina yAtriyoMke lie vahAM kaI dharmazAlAeM haiN| digambara aura zvetAmbariyoM dvArA nirmita karIba 5-6 maMdira haiN| puruSa aura mahilA samAjake bahutase yAtrI vahAM jAte haiM, parantu khAsakara divAlIke dina unakI saMkhyA adhika hotI hai| isI pavitra dina bhagavAnane mokSa prApta kI thii| aura isake pazcAta mArca mAsa taka yahI dazA rahatI hai| uparAntameM yAtrI ghaTa jAte hai| mukhya maMdira jisame bhagavAna mahAvIrake pavitra caraNa-cihna
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAnakA moksslaam| . 123 virAjamAna haiM, kamalapatroM aura anya prakArakI jalajalatA-balariyoMse alaMkRta eka tAlAvake madhya avasthita hai| pAnIke madhya aneka machaliyAM tairatI najara AtI haiM; aura unakA ratipUrNa tairanA manoraMjanakA eka salaunA dRzya hai / kabhI 2 eka bar3I machalI choTI machaliyoke girohapara jhapaTakara unheM titara vitara karake pAnImeM bhItara daur3anAneke lie bAdhya karatI hai| isa samaya tAlAbameM kamala nahIM khila rahe the, parantu yaha anumAna karanA kaThina nahIM hai ki kaisA na citAkarSaka dRzya talAvakA hojAtA hogA jaba zveta aura raktavarNake kamaladala usakI satahako alaMkRtakara dete hoMge, evaM usakI svaccha talIme machaliyA kamaloMkI jar3oMke tantuoMmeM killoleM karatI tairatI dikhAI par3atI hoNgii| sUrya bhI usa samaya usa jalabinduko jo machaliyoke kiDolamaya nRtyase kamaladalaparaAna par3Aho, ati manohara gulAvI varNaka motImeM parivartita karatA najara AtA hogaa| hamAre bhagavAnake pavitra maMdira taka pattharakA pula bandhA huA hai, jisake dvArA vahAM pahuMcA jAtA hai| isa maMdirameM eka choTI koTharI hai, jisameM pUrvakI ora mukha kie tIna tAka hai| ina tAkoMke madhyavAle tAkameM hamAre aMtima bhagavAnake pavitra caraNa-cinha aMkita haiN| isa tAkake sIdhe hAthavAle tAkameM bhagavAnake gaNadhara indrabhUti gautamakI aura usake dAI ora dUsare gaNadhara sudharmAcAryakI caraNapAdukAeM pratiSThita haiN| yaha donoM hI mahAtmA bhagavAna mahAvIrake jIvanakAlameM hue the| aura bhagavAnake nirvANakAlake 12 varSa uparAnta pAvAse hI mokSako prApta hue the| ina pavitra caraNacinhoMke darzana karanero nita zAMti aura zuddhikA Ananda milatA hai
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mhaaviir| WWW vaha sAkSAt anubhavase hI andAjA jA sakA hai| " . ...hama AzA karate haiM ki hamAre vidvAn mitragaNa apane phAlatU samayako anyathA vyartha na jAne deMge, balki pAvApurIkI yAtrA karake bhagavAnake parokSa parantu sAkSAt caraNoM tale baiThanekA saubhAgya prApta kareMge, jinakI prakAzamAna u~galiyAM Ana bhI sanAtana mArgako vyakta kara rahI haiM aura jinakI hitamitapUrNa vANI aba bhI vyathita yAtrIko zAMti, sukha aura satyake pavitra dezako ora paga bar3hAneko lalacArahI hai !" * , vastutaH pAvApurIkA sAdhAraNa para manamohaka saundarya AtmAmeM eka apUrva utsAha bharanekA kAma karatA hai| usakA vizeSa anubhava aura mahatva unhI logoMko mAlUma ho sakA hai, jinhone - apanI AtmAkA svarUpa sAkSAt anubhava dvArA dekha liyA hai| unake nikaTa-bhagavAnake pavitra caraNoke samIpa baiThanA mAno svargIya sukhakA anubhava karanA hai| vahAM baiThanA kyA hai ? varika muktike dvArake tAle kholanA hai| vahAM sthAna hI dhanya hai-pavitra hai, jahAM prabhUke caraNa carcita hai / aura udhara Ate paga ughAra, mastakase nami lenA ! darazana kara pavitra caraNakA, svAtama lakhalenA ! hai vaha pAvana aura, vahA~ hai mahimA dikhatI ! usa sama aura na Thaura, mahI nahA~ sundara khitI ! chm "rabh
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAnakA divyopdesh| (31) bhagavAnakA divyopadeza aura nirmala kaarin| " History koons no chapters 80 beautiful and noble as those which tell of the coming of the great propbets and founders of religions to the men of their time......They tell how greab new thoughts of eternal things oume to men through the human dedium of & noble prsonality, hory like magnets they drow to the new torcher, the flower of the noble youth of the time, who followed the Master Learned his gi cat lunguage, cought his cleur acounts, Mlade him their patt:in to lire and to die " - DS Cairns. mi0 kairanasa ukta zabdome kisa uttamatAse bhAvako vyaka karate hai ki itihAsame koI bhI prakaraNa aise pyAre aura uttama nahIM hai jaise ki vaha jinameM usa samayake kisI AcArya vA dharmaka saMsthApakake AgamanakA varNana kiyA gayA hai ! loga una mahAtmAoMkI nirmala vANIko sunakara unake caraNomeM calakara apaneko kRtArtha mAnate haiN| aise mahAtmAoke cAritra aura upadezake varNana karanekA sAhasa karanA dussAhasa mAtra hai, parantu jabataka ki kisI bhI matapravartakakI ina vyaktigata vAtopara prakAza nahIM par3atA hai, tabataka usakA mahatva najarome isa vajahase nahI bar3ha jAtA hai
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ '196 bhagavAna mahAvIra ki usakI mAnyatA aura bhaktitaM eka bar3e aura gaNyamANya manuSya 1 " * samudAyane kI thI / vAstavameM cAritra saMsAra meM eka bar3I vastu hai| astu / " bhagavAna mahAvIrake cAritrakI utkRSTatA aura nirmalatAkA digdarzana karAnA koI sAdhAraNa kArya nahI hai / ve tIrthaMkara the aura antameM sAkSAt cAritrarUpa the / arhatake chyAlIsa guNa uname virA jamAna the / ve sazarIrI sarvajJa buddha - parameza the / paramAtmA ke sampUrNa 1 guNa unameM dRzya the| unakA ullekha karaneko zabda paryyApta nahIM haiN| parantu unake pavitra, jIvanapara dRSTi rakha isa viSaya meM hama nimnaprakAra kucha prakAza DAleMge | 1 kahA jAtA hai ki mahAtmAoMke cAritrakI utkRSTatA prakaTa karanevAlI tIna bAteM haiM; arthAt zArIrika bala, mAnasika uttamatA, aura naitika cAritrakI pavitratA / astu, hama dekha cuke haiM ki bhagavAna mahAvIrakA zArIrika baLa ananta thA / unakA zarIra sarvopari utkRSTa aura uttama thA, dekhaneme sundara thA aura suvAsita thaa| sAta hAthakA svarNake varNakA thA jisake aparamitaM balase bhagavAnane maMtta hAthiko pakar3a liyA thaa| bhagavAna jIvanaparyanta belibrahmacArI rahe the / bhagavAnakIM mAnasika utkRSTatA isIse prakaTa hai ki vaha janmase hI mati, zruti aura avadhijJAnake dhAraka the| aura dIkSAM grahaNa karaneke uparAnta Apako avazeSa manaHparyaya aura kevalajJAnakI prApti ho gaI thii| yoga dvArA Apane jJAna prApta kiyA thA, jo ananta yathArtha aura sarvavyApaka thaa| Apa eka bar3e prabhAvazAlI anupama vaktA bhI the| Apake mukhase sadaiva yathArtha +
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAnakA divyopdesh| 197 satyake amRtakI varSA hotI thii| Apake naitikacAritrake viSayoM kahanA hogA ki Apa sAkSAt zIla saMyamakI prati--mUrti the| Apa eka utkRSTaM dharmapracAraka the| dharmakA svarUpa svayaM icchA vinA hI Apa dvArA vastusvarUpameM pragaTa hotA thaa| aura upadezase udAharaNa vizeSa prabhAvaka hotA hai, isalie jisa yathArtha niyama va siddhAntakA Apa pracAra karate the, vaha svayaM Apake vimala cAritrase pragaTa ho jAtA thA arthAt nisa dharma aura AcArakA Apane nirdarzana, karAyA thA, usapara Apa svayaM cala cuke the| usakA svarUpa Apake cAritrase darzatA thaa| sahiSNutA aura saMtoSa bhI ApameM apUrva thaa| duSTa jIvoMke duSTa vyavahArase Apa kiMcita bhI vicalita nahIM hote the / hama dekha cuke haiM ki rudrane Apako dhyAnase vicalita karaneke liye kitanA trasita na kiyA thA, parantu inakI apUrva saMtoSavRttike samakSa use natamastaka honA par3A thaa| zrAvakAvasthAmeM ApakI apane mAtApitAoke prati gAr3ha bhakti thii| aura Apa eka parama AnandakArI suputra the, yaha isIse pragaTa hai ki Apane mAtApitAkI sammatise dIkSAtaka grahaNa kI thii| inhIM jaise apUrva guNoke kAraNa hI bhagavAna mahAvIrane paramokaSTa tIrthakAlakI pravRtti kI aura svayaM vizAla paramAtmapadako prApta hue the| __ " zrI jinasenAcAryakRta harivaMzapurANa " (ghaTa 18) ke ninnavarNanase bhagavAnake cAritraprabhAvakA hamako yathArtha dRzya pragaTa ho jAtA hai| vahAM likhA hai ki " jina mahAnubhAvone bhagavAna mahAvIrakA vacana sunA yA unheM pratyakSa dekhA unakI pravRtti mithyA dharmoMse sarvathA haTagaI. // 9 // malamUtra rahita zarIra 1, svedakA
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mhaaviir| abhAva (pasInA na AnA)2, dUdhake samAna zveta rakta 3, vajavRSabhanArAcasaMhanana , samacaturastrasaMsthAna 5, adbhutarUpa 6, atizaya sugaMdhatA 5, eka hajAra ATha lakSaNayukta zarIra 8, anaMtavala 9, aura priyahitakara vacana 10, ye daza atizaya to bhagavAnake janmakAlase hI the paraMtu kevalajJAna prAptike samaya nimeSaunmeSarahita sundara locana 1,nakha aura kezoMkI vRddhi na honA 2, bhojanakA abhAva 3, vRddhAvasthA na AnA 4, zarIrakI chAyA na paDanA 1, paramakAMtiyukta eka mukhakA caumukha mAlUma paDanA 6, dosau yojana taka subhikSa honA 7, prANiyoMko upasarga aura duHkha na honA , AkAza gamana 9, aura samasta vidyAomeM pravINatA 10, ye daza atizaya aura bhI prakaTa huye| isaliye bhagavAna ke rUpa dekhanese aura vacana sunanese samasta logoMko paramAnaMda hotA thA " 10-15 // "+ + isa bAta ko pRSTa karanevAlA varNana bauddhoMke atha 'majjhimanikAya' (P.TS. Vol. I. PP.92-93 ke nimbAzameM hai / usameM likhA hai ki "jaba buddha rAjamahameM Thahare hue the taba unhoMne mahAnAmase kahA ki 'eka daphe kucha nigganya isigilIke pAsa pRthvIpara para tapasyA kara rahe the / eka sAyakAlake samaya maiM unake nikaTa gayA cora unase yahA usa taraha par3e rahanekA kAraNa pUchA / unhoMne uttarameM pharA ki unake nAcaputta bhAyAnane (jo sarvajJa, sarvadazI the) unheM patalAyA hai ki unane pUrva janmameM pApa kie haiM unake nivAraNake lie upavaraNa karanA caahie| unheM mana, vacana, kAyase tyAgako apanAnA cApi jisase bhaviSya pApoMse chuTakArA mile" isase prakaTa Rifia are usa samaya bhI logoMko bhagavAnake prati zraddhAna thaa| bhara vara ma usako yathArtha zAna prAta karaneA bhavAna bhI unhImeM gayA yaha ma padile deza haiN|
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 . bhagavAna mhaaviir| vaha sAkSAt anubhavase hI andAjA nA saktA hai| " ___ "....hama AzA karate haiM ki hamAre vidvAn mitragaNa apane phAlatU samayako anyathA vyartha na jAne deMge, balki pAvApurIkI yAtrA karake bhagavAnake parokSa parantu sAkSAt caraNoM tale baiThanekA saubhAgya prApta kareMge, jinakI prakAzamAna u~galiyAM Aja bhI sanAtana mArgako vyakta kara rahI haiM aura jinakI hitamitapUrNa vANI ava bhI vyathita yAtrIko zAMti, sukha aura satyake pavitra dezakI ora paga bar3hAneko lalacArahI hai !" vastutaH pAvApurIkA sAdhAraNa para manamohaka saundarya AtmAmeM , eka apUrva utsAha bharanekA kAma karatA hai| usakA vizeSa anubhava aura mahatva unhI logoMko mAlUma ho sakA hai, jinhone - apanI AtmAkA svarUpa sAkSAt anubhava dvArA dekha liyA hai| unake nikaTa-bhagavAnake pavitra caraNoke samIpa baiThanA mAno svargIya sukhakA anubhava karanA hai| vahAM baiThanA kyA hai ? barika muktike dvArake tAle kholanA hai| vahAM sthAna hI dhanya hai--pavitra hai, jahAM pramUke caraNa carcita haiM / aura udhara Ate paga udhAra, mastakase nami lenA ! darazana kara pavitra caraNakA, svAtama lakhalenA! hai vaha pAvana Thaura, yahAM hai mahimA dikhatI ! usa sama aura na Thaura, mahI jahA~ sundara dikhatI !
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAnakA divyopdesh| (31) magavAnakA divyopadeza nirmala caaritr| " History knows no chapters 80 beautiful and noble as those which tell of the coming of the great prophets and founders of religions to the men of their time......They tell how great new thoughts of eternal things come to men through the human median of a noble prsonality, how like magnets they drew to the new teacher, the flower of tho noble youth of the time, who followed the Master"Learned his gi cat language, cought his clear accents, * Mads him their pattern to lire and to die " -DS Cairas. 'mi. kairansa ukta zabdomeM kisa uttamatAse bhAvako vyakta karate haiM ki itihAsame koI bhI prakaraNa aise pyAre aura uttama nahIM hai jaise ki vaha jinameM usa samayake kisI AcArya vA dharmaka saMsthApakake AgamanakA varNana kiyA gayA hai ! loga una mahAtmA oMkI nirmala vANIko sunakara unake caraNoMmeM calakara apaneko kRtArtha mAnate haiN| aise mahAtmAoke cAritra aura upadezake varNana karanekA sAhasa karanA dussAhasa mAtra hai, parantu jabataka ki kisI bhI matapravartakakI ina vyaktigata bAtopara prakAza nahI par3atA hai, tabataka usakA mahatva najaromeM isa vajahase nahIM bar3ha jAtA hai|
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mhaaviir| ki usakI mAnyatA aura bhakti eka bar3e aura gaNyamANya manuSya samudAyane kI thii| vAstavameM cAritra saMsArameM eka bar3I vastu hai| astu| bhagavAna mahAvIrake cAritrakI utkRSTatA aura nirmalatAkA digdarzana karAnA koI sAdhAraNa kArya nahI hai| ve tIrthakara the aura antameM sAkSAt cAritrarUpa the| ahaMtake chayAlIsa guNa unameM virAjamAna the / ve sazarIrI sarvajJa buddha-parameza the| paramAtmAke sampUrNa guMNa unameM dRzya the| unakA ullekha karaneko zabda paryApta nahIM haiN| parantu unake pavitra jIvanapara dRSTi rakha isa viSayameM hama nimnaprakAra kucha prakAza ddaaleNge| kahA jAtA hai ki mahAtmAoke cAritrakI utsaSTatA prakaTa karanevAlI tIna bAteM haiM; arthAt zArIrika bala, mAnasika uttamatA, aura naitika cAritrakI pvitrtaa| astu, hama dekha cuke haiM ki bhagavAna mahAvIrakA zArIrika bala ananta thaa| unakA zarIra sarvopari utkRSTa aura uttama thA, dekhaneme sundara thA aura suvAsita thaa| sati hAthakA svarNake varNakA thA jisake aparamita balase bhagavAnane maeNtta hothIko pakar3a liyA thaa| bhagavAna jIvanaparyanta bIlabahIMcArI rahe the| bhagavAnakI mAnasika uchaMSTatA isIse prakaTa hai ki vaha janmase hI mati, zruti aura avadhijJAnake dhAraka the| aura dIkSAMgrahaNa karaneke uparAnta Apako avazeSa manAparyaya aura kevalajJAnakI prApti ho gaI thii| yoga dvArA Apane jJAna prApta kiyA thA, jo ananta yathArtha aura sarvavyApaka thaa| Apa eka bar3e prabhAvazAlI anupama vA bhI the| mApake mukhase sadaiva yathArtha
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAnakA divyopdesh| 197 satyake amRtakI varSA hotI thii| Apake naitikacAritrake viSayameM kahanA hogA ki Apa sAkSAt zIla saMyamakI prati--mUrti the / Apa eka utkRSTa dharmapracAraka the| dharmakA svarUpa svayaM icchA vinA hI Apa dvArA vastusvarUpameM pragaTa hotA thaa| aura upadezase udAharaNa vizeSa prabhAvaka hotA hai, isalie jisa yathArtha niyama va siddhAntakA Apa pracAra karate the, vaha svayaM Apake vimala cAritrase pragaTa ho jAtA thA arthAt jisa dharma aura AcArakA Apane nirdarzana, karAyA thA, usapara Apa svayaM cala cuke the| usakA svarUpa Apake cAritrase darzatA thaa| sahiSNutA aura saMtoSa bhI ApameM apUrva thaa| duSTa jIvoMke duSTa vyavahArase Apa kicit bhI vicalita nahIM hote the| hama dekha cuke haiM ki rudrane Apako dhyAnase vicalita karaneke liye kitanA trasita na kiyA thA, parantu inakI apUrva saMtoSavRttike samakSa use natamastaka honA par3A thaa| zrAvakAvasthAmeM ApakI apane mAtApitAoke prati gAi bhakti thiiN| aura Apa eka parama AnandakArI suputra the, yaha isIse pragaTa hai ki Apane mAtApitAkI sammatise dIkSAtaka grahaNa kI thii| inhIM jaise apUrva guNoke kAraNa hI bhagavAna mahAvIrane paramokaSTa tIrthakAlakI pravRtti kI aura svayaM vizAla paramAtmapadako prApta hue the| ___ "zrI jinasenAcAryakRta harivaMzapurANa" (eSTa 18) ke nimnavarNanase bhagavAnake cAritraprabhAvakA hamako yathArtha dRzya pragaTa ho jAtA hai| vahAM likhA hai ki " jina mahAnubhAvone bhagavAna mahAvIrakA vacana sunA yA unheM pratyakSa dekhA unakI pravRtti mithyA dharmoMse sarvathA httgii.||9|| malamUtra rahita zarIra 1, svedakA
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwwwwwwwwwww 198 bhagavAna mhaaviir| abhAva ( pasInA na AnA) 2, dudhake samAna zveta rakta 3, vajavRSabhanArAcasaMhanana 4, samacaturalasaMsthAna 1, adbhutarUpa 6, atizaya sugaMdhatA 7, eka hajAra ATha lakSaNayukta zarIra 8 anaMtabala 9, aura priyahitakara vacana 10 ye daza atizaya to bhagavAnake janmakAlase hI the paraMtu kevalajJAna prAptike samaya nimeSaunmeparahita sundara locana 1,nakha aura kezokI vRddhi na honA 2, bhojanakA abhAva 3, vRddhAvasthA na AnA 4, zarIrakI chAyA, na paDanA 5, paramakAtiyukta eka mukhakA caumukha mAlUma paDanA 6, dosau yojana taka subhikSa honA 7, prANiyoMko upasarga aura duHkha na honA 8, AkAza gamana 9, aura samasta vidyAoMmeM pravINatA 10, ye daza atizaya aura bhI prakaTa huye| isaliye bhagavAnake rUpa dekhanese aura vacana sunanese samasta logoko paramAnaMda hotA thA "10-15 // + + isa bAta ko pRSTa karanevAlA varNana bauddhoMke pratha 'majjhimanikAya' (P.TS. Vol. I, PP. 92-93 ke nimnAMzameM hai| usameM likhA hai ki "jaba buddha rAjagrahameM Thahare hue the taba unhoMne mahAnAmase kahA ki 'eka daphe kucha niggantha isigilIke pAsa pRthvIpara par3a tapasyA kara rahe the| eka sAyakAlake samaya meM unake nikaTa gayA aura unase vahA usa taraha par3e rahanekA kAraNa pUchA / unhoMne ucarameM kahA ki unake nAtaputta bhAvAnane jo sarvaja, sarvadarzI tho unheM batalAyA hai ki unane pUrva janmameM pApakarma kie haiM unake nivAraNake lie unhe tapazcaraNa karanA caahie| unheM mana, bacana, kAyase tyAgako apanAnA cAhie jisase bhaviSyake pApoMse chuTakArA mile| isase prakaTa hai ki kisa taraha usa samaya bhI logoMko bhagavAnake prati zraddhAna thaa|' aura khaya ma0 buddhako yathArtha jJAna prAza karanekA bhavAna bhI unhoMne milA thA yaha hama pahile dekha cuke haiN|
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAnakA divyopdesh| __ bhagavAna mahAvIra vAstavika upAsanIya Aptadeva the| vaha sarvolTaSTa guru the| isalie unake prati vinaya bhI sarvoccatama rUpameM hamAre hRdayame vidyamAna hai| unakI upAsanA aura pUjAse hamArA bhAva unakA anukaraNa karanekA hai / unakA prativimba hameM unake jIvanakA sAkSAna anubhava karA detA hai| unake avicala dhyAnakI zAMtimudrAmaya mUrti hamAre patha-pradarzanakA kAma detI hai| unakI prativimbakI jo hama vinaya karate haiM usakA bhAva hamAre nikaTa usI taraha hai jisataraha aMgreja loka apane yahaoN landanake TphalagaraskAyarameM avasthita eDamirala nelasanakI pASANa-mUrtikI vinaya karate hai| yaha mUrtipUjA nahIM hai, sutarAM AdarzapUjA hai / parantu hamAre hatbhAgya haiM ki inake divyopadezako pragaTa karanevAle yathArtha grantha upalabdha nahIM haiM / jo kucha bhI hameM inake viSayame jJAna prApta hai vaha pUjya AcAryokI chapAkA phala hai / unhone jo kucha kathana kiyA hai vaha sarvajJa bhagavAnake kathanAnusAra hI kiyA hai, aisA unake dvArA kathita granthose vyakta hotA hai| inase bhagavAnake divyopadezakA sAdhAraNa bhAva isa taraha prakaTa hotA hai "samasta jIvaloka mohase aMdha horahA hai / jagatameM ve hI jIva dhanya hai jinhoMne zIghra hI tRSNArUpI viSavelako jar3asameta ukhAr3akara dUra pheMka diyA hai / nAza yA patana athavA duHkhoMkI tarapha par3ate hue jIvakI rakSA karanemeM na bhAryA samartha hai, na bandhuvarga samartha hai, koI samartha nahIM hai| phira bhI yadi yaha zarIradhArI uname apanI AsthAko zithila nahI karanA cAhatA hai to usakI isa mUr3ha prakRtiko dhikkAra hai| sevana kie
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 bhagavAna mahAvIra | t " hue iMdriyoMke vipayoMse tRpti nahIM hotI, unase to aura bhI ghora tRSA hI hotI hai / tRSAse duHkhI huA jIva hita aura ahitako 'kucha nahIM jAnatA / isI lie yaha saMsAra duHkharUpa aura AtmAko ahitakara hai| yaha jIva saMsArako kuzalanAse rahita tathA nanmajarA vRddhAvasthA aura mRtyu svabhAvavAlA svayaM jAnatA hai, pratyakSa dekhatA hai aura sunatA hai to bhI yaha AtmA bhrAntile prazamameM kabhI rata nahI hai / " ( mahAvIracaritra pRSTa 91 - 1930 ) jIvako yathArtha sukhakI vAJkSA hai, isalie vaha apane AtmasvarUpakA anubhava kare - apanI cahuMorakI paristhitiyoMkA avalokana kare | yAda rakkhe ki dharma hI AtmAko hitakara hai| viSayavAsanAmaya indriyananita kSaNika sukha jIvako ahitakara hai, usameM lipta honeke kAraNa AtmA saMsArame bhramaNa karatA huA aneka prakArake kleza aura bAdhAoMkA anubhava kararahA hai / anAdikAlase ina para padArthoMmeM rata hokara AtmA kampako apanA rahA hai| aura isa prakAra parataMtratA paDA huA apanI svAbhAvika nijAdhIna svataMtra - tAke lie taDaphar3A rahA hai / vaha apane hI anubhavase nizcaya kara le ki yathArthameM vaha svayaM zuddha AtmA hai, kyoki 'yaH atati gacchati jAnAti sa' AtmA ' isa vyutpattise jo jAnanevAlA hai vahI AtmA hai / zarIra jAnanevAlA nahI hai| AtmA hI jAnanebAlA hai| isalie AtmA zarIrase bhinna hai; jisame jJAna nahIM hai aura jo pudgala ke paramANuoMse milakara racA huA hai| dharma AtmAkA svabhAva hai | isalie vaha jagatakA sAra hai, sarva sukhoMkA pradhAna hetu hai aura paramasukhako prApta karAnevAlA hai.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ N bhagavAnakA divyaapdsh| 211 mamimom saMsAra paribhramaNameM par3I huI saMsArI AtmAoMke duHkha pAzoMko haTAnevAlA hai aura unheM sacce mArgameM lagAnevAlA hai| samyakdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra saccA mokSakA mArga hai| 'AtmA Apa hI apaneko saMsArame athavA Apa hI apaneko nirvANameM le jAtA hai| isa lie nizcayase AtmAkA guru AtmA hai dUsarA koI nahIM hai| aura yahI AtmA apanI yathArtha avasthAmeM zuddhabuddha nirvikalpa avyAvAdhasukha aura zAMtise pUrNa hai| usameM sampUrNa nagatakA anantajJAna vidyamAna hai|' sutarAM yaha apane anubhavameM cAritradvArA le AyA jA sakA hai isalie nijAtmAke svabhAvameM hI ramaNa karanA yogya hai| sarva bAhyavikalpoMkA isase kucha sambandha nahIM hai| kintu saMsArI bhIruAtmA sahasA apane karmajanita mohako zarIrase haTA nahI sakI isI lie use cAhie ki sarvajJa kathita tattvoMmeM pUrNa zraddhA rakkhe, unakA jJAna prApta kare aura Atmonnatike kAraNabhUta zrAvakake vratoMkA pAlana kare, jisase usakI AtmA apane nijatvako prApta honemeM agrasara hove / ____ manuSya zarIrame jo AtmA hai, vaha karmokI kAlimAse kalaMkita hai / jisa prakAra khAnase nikale hue svarName usake varNamaya guNa prakaTa nahIM ho sake, usI prakAra yaha saMsArI AtmA ko anAdikAlase apanI azuddhAvasthAmeM hai, apane paramAtmaguNoMko prakaTa nahIM kara skii| yaha isa azuddhAvasthAke kAraNa saMsArake madhya deva, manuSya, naraka aura tiryaJca nAmaka cAra gatiyomeM bhramaNa ra rahI hai-nAnA duHkha saha rahI hai| krodha, mAna, mAyA aura lomake vazIbhUta ho apane svAbhAdika guNoMke Upara uttarottara mela
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 bhagavAna mahAvIra | car3hAtI jArahI hai| vaha bAhya bAtoM meM pagIhuI parapadArthoMko apanA rahI hai, isalie vaha bahirAtmA hai| jaba kAlalabdhikI zubhaprAptise isa bahirAtmAko apanA bhAna hojAtA hai aura vaha jAna jAtI hai ki maiM apane paugalika zarIrase nitAnta vibhinna hUM; merA paugalika padArthoMmeM kucha bhI saMbaMdha nahI hai: mai to eka vinirmala, zuddha svabhAvakAdhArI paramasukhI AtmA hUM; taba vaha isa bhedavijJAnako pAkara antarAtmA hojAtI hai / antarAtma buddhiko prAptakarake jaba vaha AtmA apane bhedavijJAnake nirmala jJAnako uttarottara bar3hAtI jAtI hai, aura nirvikalpa dhyAna karatI hai taba hI " kSapakazreNI meM ArUr3ha hokara cAritramohakA nAza karatI huI, bArahaveM kSINamoha guNasthAnameM pahuMca jAtI hai| vahAM kucha Thahara ekattva vitarka avicAra 'zurudhyAnake balase svayaM jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura aMtarAya karmokA nAza karake saMyogakevalI paramAtmA hojAtI hai| taba usa avasthAmeM unheM savajJa vItarAga hitopadezI AptavaktA yA parahanta kahate haiN| phira Ayu paryanta unake vihAra va dharmopadezase saMsArI jIvokA ajJAna miTatA hai / pazcAt vahI arhanta zeSa cAra aghAtiyose chUTakara siddha paramAtmA hojAte haiM / inhIko sakala aura nikala paramAtmA tathA jinendra kahate haiM / " yahI siddhAtmA lokake zikhira para avasthita dUsare prakArake jIva haiN| isa prakAra donoM prakArake jIva anAdinidhana akratrima haiM, aura apanI zuddhAvasthAmeM sarvadarzI aura sarvAnandapUrNa haiM, evaM aparimati vala vIryya saMyukta haiN| unakI utpatti pudgalase nahIM hai| ve paramotkRSTa cetanA svarUpa haiM, amUrtI hai, indriyajanita nahI hai aura pUrNa nirAkAra bhI nahIM haiM,
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAnakA divyopdesh| 203 kyoMki unakI sattA siddha hai| parantu saMsArI jIva sadaivase zarIra pudgalase sambaMdhita hai isalie apane svAbhAvika guNa anantajJAna, anantavala aura ananta sukhake upabhogase vaMcita hai| ___ jo saMsArI AtmAeM cAra gatiyoM deva, manuSya, nArakI aura pazumeM bhramaNakara rahI haiM, unake saMsArI jIvanakI rakSAke lie daza prANa haiMtIna balapANa, pAMca indriya prANa, eka AyuprANa aura eka ucchAsa prANa | kAyabala, vacanabala aura manobala tIna balapANa haiN| pAMca indriya prANa isa prakAra haiM arthAt sparza, rasa, gaMdha, varNa, zabda / AyuprANa jIvanakI umara vyakta karatA hai| aura ucchAsaprANa zvAsosvAsakI kriyA hai| jina saMsArI jIvoke eka bala prANa, eka indriya prANa, eka 2 Ayu aura ucchrAsaprANa hote haiM ve sthAvara jIva kahalAte haiM / pRthvI, jala, agni, vAyu aura vanaspati sthAvara jIva haiM / avazeSameM kamavAra prANoMko rakhanevAle trasa jIva kahalAte haiN| yaha sainI arthAt jJAnavAna aura asainI arthAt jJAna jinakA manda par3A huA hai aise do prakArake hote haiN| jIvAtmAke sAtha jo paudbhalika saMbandha hai vaha nirjIva padArtha hai, anIva tatva hai, cetanA rahita hai, aura pAMca prakArakA hai (1) pudala (2) dharma (3) adharma (4) AkAza aura (5) kAla / anAdinidhana akratrima saMsArakA kArya ina pAMca paugalika dravyoM aura chaThI (6) jIva dravyake saMyogase hotA hai| pudgaladravya saMsArakI zraSTikI jar3a hai| yaha sparza, rasa, gaMdha, varNamaya hai jinakA zuddhAtma dravyameM abhAva hai, pudgala paramANuo aura skandhoMmeM vibhakta hai| AkAza jIvAdi padArthoko sthAna deneke lie Avazyaka hai, to
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 W MA bhagavAna mhaaviir| kAla bhI utanA hI calAva bar3Avake lie Avazyaka hai / dharma, adharma AtmAko calaneme va avakAza grahaNa karanemeM kramaza sahakArI haiN| ___ jIvAtmA sadaivase karmamalase mizritAvasthAmeM hai, jisa prakAra AksIjana aura nAiTrojena gaise, mizritAvasthAmeM jalarUpa haiN| AtmAkI isa mizritAvasthAmeM hara samaya halanacalana utpanna hotI rahatI hai| hara samaya usameM karmamala AtA aura jAtA rahatA haikaki Agamanako Asava kahate haiM / Asavake udayarUpameM,AtmA pudgalaparamANuo kArmANavargaNAoMko khataH hI AkarSita karane lagatA hai, aura isake vividha kaSAyovaza ye paramANu AtmAse mila jAte haiM, jisase AtmAke nijaguNa DhaMka jAte haiM aura baMdha banda jAtA hai| anAdise hI ina karmoke Azrava aura bandhase dUSita honeke kAraNa jIvAtmA anAdise hI janmamaraNa dhAraNakara bhramaNa karatA 'phira rahA hai| yaha karmabaMdha AtmA aura pugalake melase hote haiN| aura inhIse jIva apanI khAbhAvika pUrNatA aura khataMtratAse hAtha dho baiThatA hai| isa prakAra baMdhayukta karma jaMjIroMse jakar3I huI AtmA usa cir3iyAke sahaza hai jisake paMkha sI die gae hoM, jisake kAraNa vaha ur3a nahI sakI hai| AtmA vA jIva vAstavameM cir3iyAkI taraha svataMtra hai| parantu pudalake sambandhake kAraNa apane paMkha kaTe hue sA samajhatA hai aura apane sAmAvika sukha va svataMtratAkA upabhoga nahIM kara sakA hai| AtmAmeM karma vargaNAaiM Akhavita hokara kAlasthitike lie mila jAkara Thahara jAtI haiN| isa lie Azravase bandha hotA hai| nirvANa athavA mokSa prApta karaneke pahile ina kitane hI prakArake baMdhanoMko tor3anA par3atA hai|
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAnakA divyopdesh| pazcAt AtmAmeM karmamelako ekatrita honese rokanevAlA AsavakA pratikAraka saMvara hotA hai / pratyakSataH jabataka AtmAse karmabandhakI pudgalavargaNAe~ dUra nahIM kara dI jAyagI, tabataka mukti 'prApta nahIM hosatI hai| ataH saMvara arthAt hara samaya AtmAmeM AnevAlI karmavargaNAoMko Akhavita na hone denA mukti prApta karaneke mArgameM prathama pAdukAkerUpameM hai| astu, jaba puDhelavargaNA oMkA Azrava honA ruka jAtA hai, taba dUsarI zreNImeM una pUrvasaMcita karmavargaNAoMko eka eka kara nikAlanA raha jAtA hai| yahI dUsarI zreNI nirjarA tatva hai| jaba samasta karmabaMdha tor3a die jAte haiM aura AtmAkA pudgalase kisI prakArakA sambandha nahIM rahatA taba AtmA apane khAbhAvika guNa khataMtratA, sukha aura kevalejJAnakA anubhava karatI hai; arthAt mokSako prApta kara letI hai|' isa prakAra pudalaM aura mUrtIka padArthoMse veSTita saMsArake nIva cetana padArtha haiM / inameM pUrNapane aura sarvajJatAkI zakti vidyamAna hai / ye zaktiyAM unheM apane samyakvartAvase prApta hotI haiN|' ina jIvoke ananta darzana aura ananta sukhasaMyukta pUrNapanekA abhAva svopArjita karmodayake kAraNa huA hai arthAt ina nIvoMne khataH hI para padArthoM ko apanAyA hai, jisake kAraNa ve apane hI kRtyoMkza ina karmarUpI pudgalavargaNAoMse bAMdhe gae haiM aura apane yathArtha kharUpase vimukha haiM / ataH aba kevala yahI Avazyaka hai ki nIva agAr3I anya pudgala vargaNAoMkA samAveza na hone de, aura jo. pUrvasaMcita vadhasvarUpa sattAmeM haiM unako vidhvaMza karade / jisa samaya yaha kiyA usI samaya AtmAkI svAbhAvika sarvajJatA aura pUrNapanA
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 bhagavAna mahAvIra / prApta ho jAyage, aura svataMtratA, atIdriyatA aura AnandakA upabhoga hone lagegA / isa samucita praNAlIkA DhaMga vaijJAnikarUpameM kArya kAraNake siddhAntapara nirbhara hai / ataH yathArtha tatva kevala sAta haiM: (1) jIva, (2) ajIva, (3) Asrava, (4) baMdha, (5) saMvara, (6) nirjarA aura (7) mokSa / zuddha nizcayarUpameM AtmA hI paramAtmA hai jaise prAraMbha meM pahile kaha cuke haiN| ataeva pratyeka dravyakI vividha avasthAoMke svarUpa aura zaktiko samajhane ke lie dravyArthika zuddha nizcayanaya aura paryAyArthika arthAt vyavahAra naya dRSTiyAM hai| vastukI yathArtha sthitike purta taka pahuMcane ke lie syAdvAdakA yathArtha bhAva samajhanA cAhie / ' moha samasta pApoMkI jaDa hai| isase rAga aura dveSakA janma hotA hai / yaha phira AtmAse uttarottara anya pApako karAte - haiM aura pApoMse karmabandha hotA hai isalie pApose bacaneke lie icchAkA nirodha karanA cAhie, rAgadveSako jalAMjali denA cAhie / samyakacAritrakA pAlana karaneke lie (1) hisA, (2) jhaMTha, (3) corI, (4) kuzIla, (5) aura parigrahakA tyAga karanA yogya hai / yaha cAritra do prakArakA hai, (1) sakalacAritra, (2) aura vikalacAritra / inameMse sakalacAritrake mahAvratoMkA pUrNarUpeNa pAlana muniyoM dvArA hotA hai, jinhone sAMsArika vastuokA mamatva tyAga diyA hai| vikalacAritrake aNuvratoMkA ekadeza pAlana sAMsArika kAryo meM vyasta gRhasthodvArA hotA hai| zrAvaka mahAvrata dhAraNa karaneke lie kramase zreNI zreNI 1
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAnakA divyopadeza / 207 apane cAritrako ujjvala banAtA jAtA hai| inameM hI vratoMkI pAlanA hotI hai / yaha vrata bAraha haiM jo tIna vibhAgoM meM vibhakta haiM, arthAt (1) aNuvrata (2) guNavrata (3) zikSAvrata / aNuvrata pAMca haiM / prathama ahisANuvrata arthAt kisI bhI eka indrI yA adhika prANoMvAle jIvako kRta, kArita, anumodanA dvArA saMkalpase mana, vacana kAyakI apekSA duHkha na denA ( 2 ) satyANuvrata arthAt svayaM sthUla asatya na bolanA aura na dUsaroMse asatya bulavAnA aura na aisA satya hI bolanA jisase kisIke prANoMko duHkha ho / (3) acauryANuvrata arthAt parakI vastuko grahaNa na karanA athavA dUsareko nahIM denA / (4) zIlANuvrata arthAt parastrI va puruSose viSayabhoga mana, vacana, kAya dvArA na karanA aura (2) parigraha parimANANuvrata arthAt gRhasthako apanI icchAko sImita karaneke lie sAMsArika vastuoM sampatti, vastra, anAja Adike rakhanekI sImA bAMdha lenaa| muni inhIM vratako pUrNarUpame pAlate haiN| ve jIvake kisI prANako kisI taraha bhI duHkha nahI dete hai| aura isI prakAra zeSa vratokA pUrNa pAlana karate haiM / zrAvakake lie phira tIna guNavratoMkA pAlana hai / arthAt (1) digvrata (2) anarthadaNDavrata ( 3 ) aura bhogopabhoga pariNAmatrata / inake pAlanase aNuvratokA pAlana mahatvapUrNa suvidhAmaya hojAtA hai / antame zrAvakake avazeSa zikSAvratokA pAlana aura karanA par3atA hai, arthAt sAmAyika, dezAvakAzika, proSadhopavAsa aura vaiyAvRta / pratyeka divasa nijAtmAke svabhAvakA mananapUrvaka dhyAna karanA sAmAyika hai / satyasiddhAnta jinavANIkA adhyayana karanA, kRtapApoke lie pazcAtApa karanA, Adi sAmA
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 bhagavAna mhaaviir| yikake aGga haiN| dezAvazyaka vrata apane gamanAgamana sthAnako niyata kara lenA hai| zrAvaka pratyeka saptAhameM eka dina nirjala upavAsa karake proSadhopavAsa vratakA pAlana karatA hai / vaiyyAvRtakA pAlana karake zrAvaka anya jIvoMkI sahAyatA karatA hai| isa sevAvratakeM cArarUpa haiM: (1) bhojana (2), auSadhi, (3) zAstra; (4) aura abhaya (praanndaan)| paropakAra bhAvase tRSita-mukhita jIvoMkI sahAyatA karanA yogya hai / * zrAvakake cAritrakI 11 pratimAeM haiN| zrAvaka jitanI 2 Atmonnati karatA jAtA hai, utanA hI utanA vratoMkA pAlana karanA bhI bar3hatA jAtA hai / prathama pratimAke dhArI dArzanika zrAvakako' jina bhagavAna dvArA pratipAdita yathArtha dharmameM pUrNa zraddhA hotI hai| aura vaha mokSamArgapara calanekA abhilApI hotA hai|. vaha saMsArame apanI gRhasthIke sAtha rahatA huA niyamita sImAse sAMsArika bhogokA upabhoga karatA hai aura kramazaH sIDI dara sIDI car3hate hue saMsArase moha kama karate hue vahI zrAvaka.11vI . bhavAnake batAe hue ina vratoMkA pAlana yadi samucita rItyA sasArameM kiyA jAne lage to unake sarva duHkha RndananAda kAphUra ho jAya / pratyeka dezake vyakti taba eka sadhe dharmarata svAdhIna aura samabhAvI nAgarika homa aura sarva prANiyoM ke svAnoM kI rakSA samarUpameM kara sake / sanarASTra eka dUsareko kaSTa pahucAne sthAnameM sahAyatA karane lage aura mAnava samAjakI unnati ho uso mudina sAmane A gye| bhAratIyoM aura sAsara jainiyoM ko apane prAcIna mahApuruSa unadezakA pAlana karanA cAhie aura ume sarva prATa - karanA cAhiya /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAnakA dipadeza | 201 pratimAmeM pahuMcakara ahasthAzramakA tyAga karadetA hai aura vanameM rahakara sAdhudharmakA abhyAsa karane lagatA hai| isa samaya vaha guruke nikaTa dIkSA letA hai, tapazcaraNa karatA hai, bhikSAvRttise udarapoSaNa karatA hai aura kevala eka laMgoTI pahinatA hai / arthAt vaha aba munidharmake daravAjepara pahuMca jAtA hai, aura phira mahAvratoM kA pAlana karanese muni ho jAtA hai / ataeva kramavAra saMsArase mamatva haTAkara Atma- mumukSu jIvoMko nirgrantharUpa dhAraNa karanA yogya hai / aura apane svAbhAvika guNoko - paramasukhako prApta karanA abhISTa hai / isalie jinheM svAtaMtryameM majA hai unheM to tucchase bhI tuccha vastukI parataMtratAkI AvazyaktA nahI hai| aisoMke lie zarama koI cIja nahIM hai / ataeva AtmakhAtaMtryake premiyoko vastroMke jhagar3oMko choDakara prAkRtika nagnarUpa - satyarUpa dhAraNa karanA cAhie | parvatapara svataMtratAse nirmaya ghUmanevAle siMhoMko vastrakI jisa prakAra AvazyaktA nahI hai, unake lie vastrakA dhyAna hI nirbalatA hai, usI prakAra Atma svAtaMtrya - parvatapara bhramaNa karanevAle manuSyoko bhI vastrakI koI AvazyaktA nahIM hai / 'svAdhIna cetAoke lie to khAbhAvika nagnavRtti hI hai / 1 " jina bhagavAna na to AjJA karate haiM aura na prArthanAM / AjJA, prArthanA aura bhaya yaha tInoM balAaiM unase dUra haiN| isalie bhrama meM par3akara loga bhagavAnake yathArtha upadezako + samajhane meM galtI + bhagavAna mahAvIrake pavitra divyopadezako eka ajaina vidvAna mi0 kizoralAla ghanazyAmalAla mazarUvAlAne jisa ucita eva unnata prakAra samajhA hai vaha hama pAThakoMke avalokanArtha prakaTa karate haiM /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra - - karate haiM aura aizoArAma hIko ve loga 'manuSyatva samajha baiThate haiN| kaI manuSyoMne to ArAma hI ko mukti mAnA hai| tathaiva 'nIti anIti, dharma adharmakI kakSAeM banAI haiM, unake dvArA ArAma-sukhako prAptavya ThaharAkara laukika zAstroMkI racanAkara DAlI hai aura manuSyoMko ina baMdhanoMkI zItala chAyAmeM sAhasa, Apa likhate * ki "ammaka mAmale bhagavAna mahAvIrane apanA upadeza prArambha kiyA / (Apane kahA) sarva dhokA mula dayA hai| parantu dayAke "pUrNa utArSake lie kSamA, namratA, saralatA, pavitratA, saMyama, saMtoSa, satya, tapa, brahmacarya aura aparigraha, ye deza dharma sevana karanA cAhie / ........zAta, dAnta, vrata niyamameM mAvadhAna aura vizvavatsala mokSArthI / manuSya niSkapaTarUpameM jo 2 kriyA karatA hai unase guNavI vRddhi hotI hai| jisa puruSakI adA pavitra hai use zubha aura azubha donoM hI vastueM zubha vicArake kAraNa zubha rUpa phala pradAna karatI haiN|....he vicArazIla puruSa, janmake aura jarAke duHkhoMko dekha / nisa prakAra tujhe sukha priya hai usI prakAra sarva jIvoMko bhI hai, yaha vicArakara kisI bhI jIvako mAra mata aura na dUsaroMme maravA / logoMke duHkhoM ko jAnanevAle sajJAnI puruSoMne muniyoM aura rahasyoM, rAgiyoM aura tyAgiyoM, eva mogiyA aura yogiyoMke prati yaha dharma kahA hai kisI bhI jIvako mAranA nahIM, unapara hukUmata calAnA nahIM, unako parAdhIna karanA nahIM, aura hairAna bhI karanA nahIM / parAkramI puruSa saMkaTa pahanepara mI dayAko choDave nhiiN|...he muni, adarameM yuddha kara, dUsare bAharI yuddhakI kyA AvazyakA hai / yuddhako sAmagrI milanA ati kaThina hai|....vivek ho to prAmameM rahate hue bhI dharma hai aura 'ghanameM rahate hue bhI hai| viveka na have to donoM sthAnoMkA rahanA adharma pa hai|" -dekhokha ane mahAvIra pRSTa 88-11
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirvANa prApti - kAlanirNaya / 211 Ananda, bhayarahita kaMgAla jIvanameM rahanA sikhAyA hai / prAyaH manuSya aisoM hIke bIca meM utpanna hue aura aisohIkeM vicArarUpI annase pale haiN| isalie ina bandhanoMko tor3anemeM ve Darate haiM / - parantu, laukika nIti aura laukika dharma tor3ane - isakA saMhAra karane aura padArthoM kA satyakharUpa pragaTakara usase logoMko bhar3akA himmatavAna banAneke lie hI 'jina bhagavAnakA upadeza hai / vaha pratyeka padArthako prakAzameM lAtA hai| isase andhakArameM rahanevAle usapara yathAzakya prahAra karate haiN| aura isIlie vaha upadeza AryokI apekSA anAryoko bhI hotA hai ki ve satyakharUpaM samajheM aura bhar3akeM / " astu, bhagavAna mahAvIrakA divyopadeza parama vizAla thA, usakA kucha digdarzana saMsAra meM prasiddha atula jaina sAhityase aba bhI prApta hai / uparyukta vyAkhyAna rUpa jo sAdhAraNa digdarzana hai: vaha mAtra usakI bhUmikA kahI jA saktI hai / ******* (32 ) nirvANa pAti-kAlanirNaya | " " parNachassaeNyavassaM paNamAsajudaM gamiya vIra givvujhdo / sagarAjo to kakkI caduNavatiyama hiyaMsagamAsa // ukta gAthAdvArA trailokyasAra graMthameM jainAcArya zrImad nemicandrajI pragaTa karate haiM ki 'mahAvIra bhagavAna ke nirvANake 609 varSa aura pAMca mahIne pIche zakarAnA huA aura usake 394 varSa pIche karika huaa|' isase yaha pragaTa hotA hai ki zaka saMvatase 605 varSa pahile bhagavAna mahAvIra ne mokSalAbha kiyA thaa| AS
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mhaaviir| zaka saMvatakA prAraMbha san 78 I. se hotA hai| isalie bhagavAna mahAvIrako nirvANakI prApti IsAse pUrva . 527veM varSameM huI thii| jaisA ki sampUrNa jaina sampradAya Ajakala mAnatI hai| isI matakI puSTiM anyagrantha bhI karate haiN| AryavidyA sudhAkarame ullekha hai ki rAjA vikramAdityase 170 varSa pahile bhagavAna mahAvIrako mokSalAma huA thA / yathA tataH kalinAnakhaDe bhArate vikrmaatpuraa| khamunyaM bodhi vimate varSe virAhayo nrH||1|| prAcArajainadharma bodharma samaprabham / rAjA vikramAdityakA saMvata IsAse pUrva 57 varSase pracalita hotA hai / isa prakAra bhI bhagavAnake mokSalAmakA samaya vahI 127 baiThatA hai| isase bhI prakaTa pramANa isakI puSTikA digambara AmnAyakI sarasvatI gacchakI paTTAvalI haiM, jinakA ullekha hArnalane Indian Antigaury lol XX P. 341 odd Vol XXI P. 75 para kiyA hai| pahAvalIkI bhUmikAmeM likhA hai ki: (20) bahuri zrI vIra svAmI mukti gaye pIche cyArasasattara 470 varSa gaye pIche zrImanmahArAna vikrama rAnAkA janma bhayA|.... isase bhI bhagavAna ke nirvANakI tithi IsAse pUrva 127 kI siddha hotI hai| bhora pAvalI kI bhUmikAkI nimna gAnA bhI isI bhAvako vyakta karatI hai (13)....navari baTusahaguto tikAlA vikalo evaI gmmo|
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ vetAmbarakI utpti| 213 ina saba pramANoMse jo ki 'Life of Mahavira'meM die hue haiM, vIranirvANAbda IsAse pUrva 527 veM varSase prArambha hotA pramANita hotA hai| aura usameM agAr3I likhA hai ki kalpasUtra, mahAvIrapurANa Adi granthoMse prakaTa hai ki bhagavAna mahAvIra 71 varSa paryanta jIvita rahe the| jinameMse 30 varSe ve zrAvakake rUpameM rahe the aura avazeSa 42 varSoMmeM 12 varSa munirUpameM aura 30 varSa tIrthakara rUpameM isa prakAra bhagavAnakA janmakAla IsAse pUrva 599 kA siddha hotA hai| aura bhagavAnakA samaya IsAse pUrva 599 se 127 pragaTa hotA hai| kintu aba kuchaeka vidvAna isa kAlase sahamata nahIM haiN| unake nikaTa sana I0se 545-1 pahile mahAvIra bhagavAnako mokSalAma huA prakaTa hotA hai parantu unakA yaha mata kisI balavAna pramANake AdhAra para nahIM haiN| isalie nirvANa prAptikA pracalita saMvat 2490 hI mAnanA yuktisaMgata hai| udhara ma0 buddhake mRtyukAlako DaoN0 je0 epha0 phlITane khUba manana karake tA0 13 akTUbara IsAse pUrva 482meM nizcita kiyA hai| aura bhagavAna mahAvIrakA nirvANa ma0 buddhakI mRtyuke pahile ho cukA thaa| isalie 527 varSa IsavI sanase pUrva bhagavAna mahAvIrakA nirvANa kAla ThIka jaMcatA hai| zrI jinasenAcAryane harivaMzapurANameM spaSTa kahA hai ki zaka saMvatU 605 se pahile arthAt 527 varSa khISTAndase pUrva mahAvIrasvAmIne mokSalAma kiyA thaa| 4G
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 WWW bhagavAna mhaaviir| (33), mom PPFRE . magavAnake saMghakI aMtima dazA zvetAmbara DAranAyakI utptti| aura "...A schism was perpetrated, which, at one partionlar era atleast, that in which Buddhisni fall and the modern saiva system of Hinduism was established, made Indir a field of contention to opposing religious sects, and with the extormination of that zeligion, which lias been domi. pent during the period of its grantest glory, Qocasioned the loss of those historical docume nts, which recorded the largeness and expeoits of the sovereigns of a hostile faith." i .- Rev * J. Stevenson. P D. DaoN0 sTIvensana sAhaba ukta zabdoMmeM ThIka hI kahate haiM ki Apasame eka aisA manomAlinya bar3ha rahA thA, jisane bhAratavarSa meM kamase kama usa samayameM jaba ki bauddha dharmakA vAsa horahA thA aura sAmpratake jaiva hindu dharmakI nIMva jamAI jArahI thI, paraspara pratispardhaka dhArmika matoko eka dUsareke prati lar3ane jhagar3anemeM vyasta kara diyA thA aura jisakI kapAse jo apane abhyudaya kAlameM prakhyAta dharma thA usakA anta hogayA, evaM sAthameM una aitihAsika pramANokA nAza hogayA ninase pratipakSI dharmakI satkItiyoM para prakAza par3atA thaa| vAstavameM isa dhArmika vaimanasya ke kAraNa prAcIna
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ AAN zvetAmbarakI utptti| 219 bhAratakI yathArtha sthitikA patA lagAnA kaThina ho rahA hai| samrATa azokakI hajAroM girilipiyoMmeMse Aja kevala nAmamAtrakI saMkhyAmeM ve avazeSa haiM / jaina dharmake atula prAcIna sAhityako hidU dharmake prakhyAta AcArya zaGkarAcAryane jala garbhakarake saba videzI yavana. AkramaNakoM ne unheM agnidevIko samarpita karake, sAtha hI mUSakoM va kramikoMne apanI chapA karake hamako bilakula hIajJAnAndhakArameM DAla diyA hai| parantu jo kucha bhIsAmagrI usa jamAnekI upalabdha hai usase hameM patA calatA hai ki jainadharmake bAhya zarIrameM evaM hiMdU aura bauddhadharmomeM pUrNarUpAntara ina bIcakI zatAbdiyoMne lAkara khar3e kara diye haiN| hindU dharma to sadaiva samayAnusAra apanA raMga palaTatA rahA. hai, aura isa jamAnemeM usane apanI khAsI unnati karalI thii| vedAntakA prAdurbhAva isI jamAnemeM huA pratIta hotA hai jaisA ki DaoN0 sTIvensana sAhaba 'kalpasUtra' kI bhUmikA (pRSTa 26-27) meM kahate haiM ki "jainI hindU dharmake sAMkhya, nyAya, cArvAka aura vaizeSika darzanoMse vizeSa paricita hote hue aura unakA ullekha karate hue, vedAntakA ullekha nahI karate haiM / yaha bhI una aneka kAraNoMmese eka hai jo mujhe vizvAsa dilAte haiM ki saMbhavataH samaya upaniSada aura purANa bauddhadharmakeM hAsake uparAnta saMkilita hue the|" ___ evaM nyAya, sAMkhya, vaizeSika Adi sarva hI hindU grantha jainadharmakI utpattike pazcAt kramavAra utpanna hue haiN| isase bhI pragaTa hai ki hindU dharmapara samayara anya dharmokA prabhAva par3atA rahA hai jaisA ki pUrvameM lokamAnya tilakakI sammatike ullekhase pragaTa kiyA jA cukA hai / dezake dUsare prasiddhanetA lA0 lAjapatarAya apanI pustaka 'bhAratavarSakA itihAsa ke praSTa 132 para likhate
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mhaaviir| haiM ki "hindU dharmapara buddha dharmakI apekSA jainadharmakA adhika prabhAva par3A hai aura bhAratameM bauddhoMkI apekSA jainoMkI saMkhyA bahuta adhika hai|" isI bAtako puSTa karate hue satyAgraha Azrama sAbaramatIke gujarAtI vidvAna mi0 ke0 jI0 mazaruvAlA likhate haiM ki "ina (mahAvIrajI) ke dharmake pariNAmase vaidika dharmameM bhI 'ahisA' parama dharma mAnA gayA, aura zAkAhArakA siddhAnta adhikAMzameM hindU janatAne svIkAra kiyA / " (dekho, 'buddha ane mahAvIra' pRSTa 920) sAtha hI digambara jaina sAdhuoke cAritrakA prabhAva bhI hindU sanyAsiyoM para par3A pratIta hotA hai; kyoMki phreMcaiMDiyAmeM rahe hue eka jana aura phreMca lekhaka mi0 luI jaikoliyaTa sAhabane apanI eka hindU grantha "agronacaDa-parikacai" (Agronohade Parikchai) ke AdhAra para likhita "dI oNkalTa sAinsa ina iMDiyA" nAmaka pustakameM aisI bAtoMkA varNana kiyA hai, jinase pragaTa hotA hai ki hindU sanyAsiyone jaina muniyokA anukaraNa kiyA thA jaise usameM likhA hai ki "sanyAsI nagna rahate the" (patra 71) "sanyAsiyoMko nahAM vaha apanA paga rakkheM vahAMkA dhyAna karake usako pavitra kareM, aura apane pIneke pAnIko use sApha kara lenA cAhie jisase jIvoMkI hisA na ho (patra 74)" "yogIko AhAra lete samaya baiThanA na cAhie (patra 83) / " yaha sarva niyama jainAcArake niyamomeM garmita haiN| bauddhadharmake viSayame bhI kahA gayA hai ki taba aura abake bAhyAbhyantara bauddha dharmameM namIna AsmAnakA antara par3agayA hai| bAhyameM to hama jAnate haiM ki uname zAkhAeM par3a gaI
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ zvetAmvarakI utptti| 217 parantu Abhyantarika avasthAke sambandhameM bhI yahI hAlata hai / jaise ki DaoN. olDanbargakA kahanA hai ki bauddhoMke tizaraNa siddhAnta buddhakI mRtyuke pazcAta mAna liyA gayA hai| aura yaha jJAta hI hai ki prArambhameM bauddhadharma eka saiddhAntika dharma nahIM thaa| AnIvakoMke sambandhameM bhI hama dekha cuke haiM ki unake yahAM bhI makkhAlI gozAlakI mRtyuke pazcAt anya siddhAnta aura devI devatAoMkI mAnyatA prArambha kara dI gaI thii| isa jamAneke pahile prAcIna namAnemeM sarvarUpeNa sarvabAtoMmeM svataMtratA thI jaise ki hama pahile dekha cuke haiN| aura jisake viSayameM DaoN. sTIvensana kahate haiM ki " yadi usa prAcIna namAnemeM koI jaina vA bauddha saMgaThana nahI thA to brAhmaNa dharmakA bhI nahIM thA, ataH satya yaha pratIta hotA hai ki isa ullikhita samayameM logoMke madhya sarva prakArake vicAroM aura AcAroMko sthAna milatA thaa|" anya prAcIna dharmoke viSayameM to hama dekha cuke, parantu aba dekhanA cAhiye ki usa prAcIna namAnemeM evaM usake pazcAt jainadharmakI kyA avasthA rahI thI ? jainadharmake tatva vaijJAnika rItyA satya haiN| aura unameM saMzodhana kisI prakArakA kabhI bhI nahIM kiyA jA saktA, kyoMki yadi aisA kiyA jAya to unakI vaha vaijJAnika lar3I TUTa nAya, jo Aja hamako prApta hai| isalie jainadharma apane asalI aura akhaNDarUpameM sadaivase hai aura sadaiva rahegA, kyoMki vaha khayaM satya hai / hAM ! yaha avazya saMbhava hai ki usake vAhya zarIrameM kucha parivartana kamIra honAya / bhagavAna mahAvIrake pahile bhI jainadharmakI yahI hAlata thI taba bhI isake bAhya zarIrameM avazya
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 bhagavAna mahAvIra / zithilatA A gaI thI kyoMki AjIvaka sampradAya usI prAcIna: dharmakI eka zAkhA kahI nAsaktI hai| pAzvanAthake nirmantha zramaNoMkA prabhAva isa samaya kama ho gayA thA aura yajJakANDAdikA jora thA / isalie bhagavAna mahAvIrako punaH apane tIrthakAlakI pravRtti karanA par3I thii| jisake bhI bAhya zarIrameM unake mRtyuke dIrghakAla pazcAta pragaTa matabheda ho gayA thA, aisA pratIta hotA hai / yaha bhI pragaTa hai ki kramaza: calakara usake AcAra niyamAdimeM, vizeSa saMzodhana samayake prabhAvAnusAra anya hidU, bauddha, AnIvaka. , , Adi dharmoMke sadRza kara liyA gayA thaa| jaise ki paM0 nAthUrAmajI premIkA kahanA hai ki " jaina dharmane gata DhAIhajAra varSoMmeM na jAne kitane duHkha sukha sahe haiM, kitanI kaThinAiyAM pAra kI haiM aura kitane saMkaToMse bacakara apanA astitva kAyama rakkhA hai, mataHyaha sambhava nahIM ki ina sukhaduHkhake samayoM meM isake saMcAlakone isakI rakSAke lie isakA thor3A bahuta rUpa na badalA ho / kriyAkRANDokI vipulatA, yakSa, yakSiNI, kSetrapAla, padmAvatI Adi saikar3oM devadeviyoMkI mAnyatA, AhavanIya Adi agniyoMkI pUjA, sandhyA, tarpaNa, Acamana Adi bAteM merA vizvAsa hai ki mUla z2ainadharmameM na thii| ye pIchese zAmila kI gaI haiM / " O ataH yaha prakaTa hai ki janadharma apane yathArtharUpameM avicala rahA hai, parantu usakI bAharI bAtoMmeM jarUra tavameM aura abameM bheda hai / prakhyAta jaina vidvAn mi0 campatarAyajI jainakA mata bhI isa viSayameM isa prakAra hai ki "prAcIna aura arvAcIna jaina dharmameM koI bhI bheda nahI hai kyoMki vaha vijJAna (Science) hai / hAM !
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ zvetAsvarakI utptti| '219 kA~se chuTakArA pAneke lie vividha AcAra niyamoMke pAlana karanemeM kucha bheda ho sakA hai, kyoMki samayakI tatkAlIna Avazya-: kAnusAra eka bAta usa samaya Avazyaka hotI hai, to dUsare samayameM vahI bAta anAvazyaka ho jAtI hai|" isI lie jainazAstroMke vividha AcAra niyamoMmeM kahIM kahIM jarA antara pratIta hotA hai| bhagavAna mahAvIrakA saMgha pazcAtameM ethak pRthak vibhAgameM vibhakta hogayA thaa| isake mukhyatA do vibhAga ullekhanIya haiM (1) digambara (2) aura zvetAmbara / digambaroMke viSayameM hama pahile hI dekha cuke haiM ki jainadharmake Adi pracAraka bhagavAna RSabhadevane digambara nirganya dharmakA upadeza diyA thA, jaisA ki hindU zAstra bhI vyakta karate haiM aura vaha dharma usI rUpameM antimatIrthakara bhagavAna mahAvIrake nirvANa lAbhoparAnta taka calA AyA thaa| yaha kahanA ki prArthanAtha bhagavAnane vastra dhAraNa kie the, aura unakI ziSyaparamparA bhI vaisA karatI. thI, vilkula mithyA hai| yadi aisA hotA to hindU zAstroMmeM unakA ullekha avazya honA cAhie thA aura bauddhazAstra to avazya hI isa bAtako pragaTa karate; kyoMki uname niganya nAtaputra bhagavAna mahAvIrakA varNana pratisTadvArUpameM hai| isalie ve bhagavAna ke sanAtana mAgase vimukha honekA ullekha narUra krte| aisAna hone ke kAraNa ve isa viSayameM kucha bhI na likha sake / svayaM zvetAmbara grantha ___ *yaudapranyoM meM jaina muniyoMke liye " niganya' zabdakA vyavahAra liyA gayA hai| aura unheM jaina bhAvakose pRpaka umajhaneke liye unake bhagAr3I namAndA vyavahAra kiyA hai| jaise visAvA patyU, pammae -
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra7 'bhagavAna mhaaviir| sUyagaDAMga (Suyagadang.IL.76)meM bhagavAna pArzvanAthake ziSyoMko 'nigantha samaNa kumAraputa'ke nAmase vikhyAta kiyA hai| isameM niganya zabdase sApha pragaTa hai ki ve tilanuSa mAtra parigraha rahita muni hote the| unhoMne usa zaramapara vijaya prApta kara lI thI, nisake chupAneke lie unheM vastra dhAraNa karanekI AvazyaktA pdd'tii| 'niganya' zabdake zAbdika bhAvase yaha pramANita hai ki ve digambara bheSameM rahate the / jo zvetAmbara kathAnaka isa viSayameM hai, vaha digaMbara zvetAmbara meda honeke pazcAtakA hai, isalie yathArtha nahIM hai| tisapara svayaM zvetAmbara granthoMmeM sAdhuke lie nagnAvasthA Avazyaka batalAI gaI hai| unameM 22 parIpahoMke antargata acelaka yA patyakathA (P. T. S.) Vol. I, pt. II, p. p. 384 foll. meM aneka sthAnoM para 'na' (naked) zanda AyA hai| arthAta Naked akcetics "Dialogues of the Buddha" pt. III. P 14. meM bhI eka jainamuni kaNDAra-mASukako nAma likhA hai| aise hI anya sthaloM para bhI lekha hai| isI prakAra hindU pranyoMmeM mI jainamuniyoko nama hI vyakta kiyA gayA hai| yathA mahAbhAratake mAdiparvameM 'kSapaNaka kA ullekha hai| aura zabda 'kSapaNaka' ke artha mi0 moniyara viliyamsakI saMsthata DikzanarI meM ( pRSTa 126, san 1899 ) yaha likhe hai ki "kSapaNaka eka dhArmika sanyAsI hai, khAsakara eka jainasApu, jo koI patra nahIM pahinatA hai|" pagahamihirasaMhitAmeM likhA hai ki "zAkya tathA maMge jainI parama dayAlu aura zAnta haiyavAle devatAko pUjA karate haiN|" (dekho mi0 dattakA "bhAratavarSakI prAcIna sabhyatAkA itihAsa" hi. bhanumAi pRSTa 171 ) asaMhitAmeM bhI anamuniyoMko nAma batAyA hai *SA "munayaH baavvsnaaH|" isake bhatirika prAcInakAlameM (dAse pUrvI zatAniyoMmeM) mana prIka loga Ae to uneM nagna janaguni kI
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ rarara bhagavAna mhaaviir| dUpya vastra dhAraNa kie the, isake bAda unhoMne usakA bhI tyAgakara diyA thA, arthAta pichalI avasthAmeM ve naMgna rahe the, parantu usakA -yaha kathana mithyA hai| kyoMki hama upara siddhakara cuke haiM ki digambara bheSa prAcIna hai| udhara khayaM kalpasUtrameM svIkAra bhI kiyA hai ki pIche ve acelaka (vastrarahita) hogae the| :"bhagavAnake samayavartI AjIvaka Adi (balki prAcIna AnIvaka bhI) sampradAyake sAdhu-mI nagna hI rahate the| pIche jaba-digambarIvRtti sAdhuoMke lie kaThina pratIta hone lagI hogI aura isalie dezakAlAnusAra unake lie vastra rakhanekA vidhAna kiyA gayA hogA, taba yaha devadUpyakI kalpanA kI gaI hogI / bhagavAna rahate ye nagna, para logoMko stra sahita hI dikhAI dete the, zvetAMbara simpradAyake isa atizayakA phalitArtha yahI hai ki bhagavAna nama do bar3I khAsa bAta pAI jAtI hai tapA jo bAteM jainiyoMkI sabase prAcIna pustakoM purAne itihAsase ThIka 2 milatI hai ve ye hai ki-eka to unameM digambara muniyoM kA honA aura dusare pazu. mAMsakA sarveyA niSedha" ina donoM se koI bAta bhI prAcInakAlake brAhmaNoM aura baudoMmeM nahIM pAI jAtI hai| kyoMki digambaraM samAja prAcInakAlase abataka barAbara calI bhArahI hai| isase maiM yahI tAtparya nikAlatA hUka pazcimIya bhAratameM jahAM digambara jainadharma aba bhI phailA hai jo jaina sUphI ( Gymnosophists ) yanAniyoMko mile ye ve jaina the|" digambara zvetAMbarakA ullekha karate hue mi0 bhAra0 sI0-dasa sAhaba likhate hai ki "magadhake loga zvetavastra pahinane lage the, parantu karnATakA. pAle bhavatA bhI nage rahanekoM prAcIna rItiko pakaDe hue the|"dekho' "bhAratavarSakI prAcIna sabhyatAkA itihAsa ") eka anya vidvAnakA isa viSayameM mata hai ki "mahAvIrajIne yaha acchI taraha jAna liyA thA , ki eka pUrNa sAdhuke lie sarva AkAkSAoM, khAsakara lathApara vijaya -
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ zvetAmbarakI utpatti 223 rahate the" ( dekho naina hitaiSI bhAga 13) ataH bhagavAna apane dIkSA kAlake prArambhase hI paramahaMsa-nagna-digambara rahe the, yaha prakaTa hai / mi. vimalacaraNa laoN0 ema0 e0 apanI pUrvollikhita pustakameM jahAM bhagavAna mahAvIrake nirvANa prAptike pazcAta bauddha anthake AdhArase saMghameM matabheda honA likhate haiM, vahAM vaha yahI likhate haiM ki " ina jainoMmeM sAdhu aura zrAvaka donoM the, kyoMki hama dekhate haiM ki sAdhuoMke ina jhagar3oMke kAraNa 'nAttamuttake gRhasthA anuyAyI:jo. zvetavastraM pahinate the, ve ina nigranthoMpara duHkhita, kSubdha aura kuddha the| isase prakaTa hai ki tabake gRhasya usI prakAra zveta vastra pahilate the, jisa prakAraki AjakalakI zvetAmbara sampradAya / " aura munigaNa nagna digambara bheSameM rahate the| isalie.jaba bhagavAna mahAvIrake ziSya munigaNa digaMbara bheSameM rahate prApta karanA Avazyaka haiM |......pkssoNke jhagar3oMse pare honeke kAraNa anya bahutare zazaTa chuTa jAte hai-khAsakara unake dhoneke lie jalakI bhAvazyaktA nahIM rhtii| hamArA bhalAI aura burAIkA jJAna, hamArI nagnapanekI jAnakArI hI meM muktise dUra rakhatI hai| use prApta karaneke lie hameM avazya hI nagnatAko svIkAra karanA pdd'egaa| jaina niSa mAI burAIse pare hai| isalie unheM khokI AvazyaktA nahIM / " (See the Heart of Jainism. P. 35.) eka zvetAmbara vidvAna mi0 bAharake nimna vAkya bhI kucha 2 isI bAtako vyakta karate prakaTa hote hai. "Gradually the manners and custor ms of the church changed and the original praotice of going abroad naked was abondoned. The asceties began to roar the "white rose." bhataeva ina saba bAtose yaha pratyakSa prakaTa hai ki jaina muniyoM prAcIna rUpa "digandara" hI hai| karate prakaTa se dhuroh cost naked in white robase
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 bhagavAna mhaaviir| the taba unake guru Apta deva to avazya hI usI nagna digaMbara pAvana bheSameM rahate the yaha pramANita hai, aura jo svayaM zvetAmbara graMthake kathanase bhI vyakta hai| astu, aba hama zvetAmbara AnAyakI utpattike viSayameM prakAza ddaaleNge| ____ sabase pahile hameM devasenAcAryake darzanasAra granthase isa viSayameM isa prakAra vivaraNa milatA hai| arthAt " vikramAdityakI mRtyuke 136 varSa bAda saurASTra dezake vallabhIpurameM zvetAmbara saMgha utpanna huaa| zrI bhadrabAhugaNike ziSya zAnti nAmake AcArya the, unakA jinacandra' nAmakA eka zithilAcArI aura duSTa ziSya thA, usane yaha mata calAyA ki striyoMko usI bhavameM strI paryAya hI se mokSa prApta hosaktI hai, kevalajJAnI bhojana karate haiM tathA unheM roga bhI hotA hai, vastra dhAraNa karanevAlA mI muni mokSa prApta karatA hai, mahAvIra bhagavAna ke garbhakA saMcAra huvA thA, arthAta ve pahile brAhmaNIke garbha meM Ae, pIche kSatrAyaNIke garnameM cale gae, jainamudrAke atirikta anya mudrAoM yA veSose bhI mukti ho saktI hai aura prAmuka bhonana sarvatra harakisIke yahAM karalenA caahie| / isI prakAra aura bhI Agama viruddha bAtose dRSita mithyA zAstra racakara vaha pahile narakako gyaa|" (dekho janahitaiSI bhAga 13 aMka 5-6 pRSTha 252-253.) anyatra zvetAmbara sampradAyakI utpattikA itihAsa devasenasUri chata bhAvasaMgrahameM isaprakAra diyA hai / "vikramarAnAkI mRtyuke 136 varSa bAda soraTha dezakI valabhI nagarImeM zvetAmbara saMgha utpanna huaa| (usakI kathA isa prakAra hai) ujjayanI nagarImeM bhadrabAhu nAmake
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ NA zvetAmbarakI utptti| raraka AcArya the| ve nimittajJAnake jAnanevAle the, isIlie unhoMne saMghako bulAkara kahA ki eka bar3A bhArI bAraha varSoM meM samApta honevAlA durmikSa hogA, isalie sabako apane apane saMghake sAtha aura dezoMko cale jAnA caahie| yaha sunakara samasta gaNaghara apane apane saMghako lekara vahAMse una una dezoMkI ora vihAra kara gae, jahAM subhikSa thaa| unameM eka zAMti nAmake AcArya bhI the, jo apane aneka ziSyoMke sahita calakara soraTha dezakI vajamI nagarImeM pahuMce, parantu unake pahuMcaneke kucha hI * samaya bAda vahApara bhArI akAla pdd'gyaa| bhUkhamare loga dUsa roMkA peTa phAr3a phAr3akara aura unakA khAyA humA bhAta nikAla nikAlakara khA jAne lge| isa nimisako pAkara durbhikSakI paristhitike kAraNa-sabane kambala, daNDa, tUmbA, pAtra, AvaraNa (saMthArA) aura sapheda vastra dhAraNa kara lie / RSiyoMkA (sihAvRttirUpa) AcaraNa chor3a diyA aura dInavRttite mikSA grahaNa karanA,-baiTha karake yAcanA karake aura svecchApUrvaka pattIme jAphara bhojana karanA zurU kara diyaa| unheM isa prakAra AcaraNa karate hue kirAnA hI samaya bIta gayA / jaba sumikSa hogayA, annakA kaSTa miTa gayA, taba zAMti AcAryane saMghako bulAkara kahA, ki aba isa kutitata AraraNako chor3a do, aura apanI nidA, gardA karake phirase muniyokA zreSTha AcaraNa grahaNa krle| ina bacanoMko sunakara unake eka pradhAna ziSyane kahA ki ava usa atizaya durmara jAcaraNako kauna dhAraNa kara sakatA hai ? upavAsa, bhojana na milanA, taraha tarahake dussaha antarAya, eka sthAna, vastroMkA abhAva, mauna, brahmacarna, bhUni
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 para sonA, hara do mahInoM meM kezoMkA loMca karanA aura asahanIya 1 bAIsa parISaha Adi bar3e hI kaThina AcaraNa haiM / isa samaya hama logoMne jo AcaraNa grahaNa kara rakkhA hai, vaha ise lokameM bhI * 1 3 sukhakA kartA hai | isa duHSamA kAlameM hama use nahIM chor3a sake / taba zAMtyAcAryane kahA ki yaha cAritrase bhraSTa jIvana acchA nahIM, yaha jaina mArgako dUSita karatA hai / jinendra bhagavAnane nigrantha pravacanako hI zreSTha kahA hai use chor3akara anyakI pravRtti karanA mithyAtva hai| isa para usa ziSyane ruSTa hokara apane bar3e DaMDese guruke sirameM AghAta kiyA, jisase zAMtyAcAryakI mRtyu hogaI aura ve marakara vyantara deva hue| usake bAda vaha ziSya saMghakA khAmI bana gayA aura prakaTarUpameM sevar3A yA zvetAmbara hogayA / vaha logoMko dharmakA upadeza dene lagA aura kahane lagA ki sagrantha yA saparigraha avasthAmeM nirvANakI. prApti hotI hai / apane apane grahaNa kie hue pAkhaNDaka sahaza usane aura usake anuyAyiyoMne zAstroMkI racanA kI, unakA vyAkhyAna kiyA aura logomeM usI prakArake AcaraNakI pravRtti 4 1 'calAdI ' ve nirmatha nArgako dUSita batalAkara usakI nidA aura apanI prazaMsA karane lage / ....... ava vaha jo zAMti AcAryakA nIva vyaMtaradeva huA thA, so upadrava karane lagA aura pahane lagA ki tuma Toga jaina dharmako pAkara midhyAtda mArgapara mata calo isase ina sabako par3A bhaya huA aura ve usakI sampUrNa dravyose saMyukta aSTa prakArakI pUjA karane lage / vaha jinacaMdrakI racI huI yA calAI huI usa vyaMtara devakI pUjA Aja bhI kI jAtI / Ana " 1 bhagavAna mahAvIra J
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ zvetAmbarakI utptti| bhI vaha bali pUjA sabase pahile usake nAmase dI jAtI hai| vaha khetAmbara saMghakA pUjya kuladeva kahA jAtA hai| yaha mArga bhraSTa khetAmbaroMkI utpatti khii|........" "bhAvasaMgraha vikramakI dazavI zatAbdikA banA huA grantha . hai, prAcIna hai, ataeva hamane usa parase zvetAmbara sampradAyakI utpattikI isa kathAko yahAM uddharta karanA ucita samajhA / " __bhaTTAraka ratnanaMdine bhadrabAhucaritrakA adhikAMza isI kAko paDavita karake likhA hai / isameM koI saMdeha nahIM ki unakI kathAkA mUla yahI hai| parantu unhoMne apane anyameM isa kathAmeM jo parivartana kiyA hai, vaha bar3A hI vilakSaNa hai| unake parivartana kiye hue kathA bhAgakA saMkSipta kharUpa yaha hai--'bhadrabAhu khAsIkI bhaviSyahANI honepara 12 hajAra sAdhu unake sAtha dakSiNakI ora vihAra kara gae, parantu rAmalya, sthUlAcArya aura syUlabhadra Adi muni zrAvakoMke Agrahase ujjayinImeM raha gae / kucha hI samayameM ghora durbhikSa par3A aura ve saba zithilAcArI hoge| udhara dakSiNameM bhadrabAhukhAmIkA zarIrAnta hogayA / sumikSa honepara unake ziSya vizAkhAcArya Adi lauTakara ujjayinImeM Aye / usa samaya skUlAcAmne apane sAthiyoko ekatra karake kahA ki zithizavAra chor3a do; para anya sAdhuone unake upadezako na mAnA aura krodhina hokara unheM mAra DAga / syUlAcArya vyantara hue| upadrava karanepara ve kuladeva mAnakara pUje gae / ina zithilAcAriyose 'aIphAlakara (Ayo kapar3evAle ) sampradAyakA janma huaa| isake bahuta samaya bAda ujjayinImeM caMdrakIrti rAnA huaa| usakI panyA valanIpurake
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra / caMdralekhAne ardhaphAlaka sAdhuoM ke pAsa rAjAko byAhI giiN| vidyAdhyayana kiyA thA, isalie vaha unakI bhakta thii| eka bAra t usane apane patise ukta sAdhuoM ko apane yahAM bulAneke lie khaa| rAjAne bulAnekI AjJA de dI / ve Aye aura unakA khUba ghUmaghAmase svAgata kiyA gayA / para rAjAko unakA veSa acchA na mAlUma huaa| ve rahate to the nagna, para Upara vastra rakhate the / rAnIne apane pati hRdayakA bhAva tAr3akara sAdhuoMke pAsa khetacatra pani ke lie bheja die / sAdhuone bhI unheM svIkAra kara liyA / usa dinase ve saba sAdhu zvetAMbara kahalAne lage / , inameM jo sAdhu pradhAna thA usakA nAma jinacandra thA / " } yaha uparyukta varNana jainahitaiSI bhAga 13 aMka 9-10 ke 398-400 para varNita hai / aura isa para sampAdaka mahodayakI vivecanA hai ki " aba isa bAtakA vicAra karanA cAhie ki bhAvasaMgrahakI kathAne itanA parivartana kyoM kiyA gayA / hamArI samajhameM isakA kAraNa bhadravAhukA aura zvetAmbara sampradAyakI utpatikA samaya hai / bhAvasaMgrahake kartAne bhadravAhako kevala nimitajJAnI likhA hai, para ratnanaMdi unheM paMcama zrutakevalI likhate hai | digambara graMthoke anusAra bhadrabAhu zrutakevalIkA zarIrAntra cIranirvANa saMvat 162 me huA hai aura zvetAmbaroMkI utpatti vIra ni0 saM0 603 (vikrama saMvat 136 ) meM huI hai| donoM bIcameM koI sADhe cAraso varSakA antara hai / ratnanandinIko se pUrA karanekI cintA huI para aura koI upAya na thA, isa kAraNa unhoMne bhadrabAhu samayame durbhidAMke kAraNa jo mata calA thA, usako
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ zvetAmbarakI utptti| zvetAmbara na kahakara ardhaphAlaka kaha diyA aura usake bahuta varSoM * bAda (450 varSake bAda) isI 'ardha-phAlaka' sampradAyake sAdhu jinacandra ke sambandhakI eka kathA aura gar3ha dI aura usake dvArA zvetAmbara matako calA huA batalA diyaa| zvetAmbara mata jinacaMdrake dvArA vaJcamImeM prakaTa huA thA, ataeva yaha Avazyaka huA kidurmikSake samaya jo mata calA, usakA sthAna koI dUsarA batalAyA jAya aura usake calAnevAle bhI koI aura karAra die jAya / isI kAraNa ardhaphAlakakI utpatti ujjayinImeM batalAI gaI aura usake pravartakoM ke lie sthUlabhadra Adi nAma cuna liye gaye / sthUlabhadrakI zvetAmbara sampradAyameM utanI hI prasiddhi hai jitanI digaMbara saMpadAyemeM bhagavAna kundakundakI / isa kAraNa yaha nAma jyoMkA tyoM uThA liyA gayA aura dUsare do nAma naye le lie ge| vAstavameM 'ardhaphAlaka' nAmakA koI bhI saMpradAya nahIM huaa| bhadrabAhucaritrake pahileke kisI bhI granthameM isakA ullekha nahI miltaa|" ___ isa prakAra hameM di0 jaina graMthoMse zvetAMbara saMpradAyakI utpattikA varNana milatA hai / jisase pragaTa hai ki strI mukti AdimeM matabheda honeke kAraNa unakI utpatti huI thii| parantu, jo samaya diyA gayA hai vaha ThIka nahI baiThatA isI lie ratnanaMdinIne usako yuktisaMgata banAneko pUrNa khulAsA pragaTa kiyA thaa| yaha kahanA ki 'ardhaphAlaka' sampradAya koI huA hI nahIM, yuktisaMgata nahIM hai kyoMki vizeSa saMbhAvya yahI hai ki pUrvake AcAryoMne prArambhaneM jabase matabheda khar3A huA tabase hI zvetAmbara saMgha utpanna huA likhA aura itihAsakI ora vizeSa lakSya na hote hue unhoMne samaya vaha diyA
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 jisame zvetAmbara mata bilkula pRthak sthApita hogayA thA / ratnanaMdi AcAryako yaha aitihAsika gaNanAkA pharka najara par3A hogA taba unhone usa prAraMbhika samaya meM jitanA matabheda par3A thA usakA ullekha bhI , kara diyA / isalie di0 granthoMkA uparyukta varNana adhikAMzameM yathArtha pragaTa hotA hai / kintu zvetAMbara sampradAyakI orase bhI eka aisA hI samaya digambaroMkI utpattike viSaya meM kahA jAtA hai aura usake pramAName yaha gAthA dI jAtI hai:--. / 'bhagavAna' mahAvIra / ' 1 " f chavvAsa sahassehiM navuttarehi siddhiM gayassa vIrassa / to voDiyANa viTTI rahavIrapure samuppannA !! paraMtu unakA isa prakAra zvetAMbara sampradAyase digaMbaroMkI utpatti batalAnA nitAnta mithyA hai, kyoki hama pahile dekha cuke haiM ki jainadharmake Adi pravartaka bhagavAna RSabhadevase lekara aMtima bhagavAna mahAvIrake uparAnta taka jaina sAdhu nagna digambara vepame (niggantha) rahA karate the / tisapara zvetAMvariyokA ukta pramANabhUta gAthA kisI digaMvara granthake eka gAyekA rUpAntara pratIta hotA hai, kyoMki svayaM zvetAmvarAcArya jinezvarasUrine apane 'prabhA-lakSaNa ' nAmaka tarkagranthake anta me zvetAmbaroMko Adhunika batAnevAle digambarophI orase upasthita kI jAnevAlI isa gAthAkA ullekha kiyA hai: / 1 chavvAsa saehi na utsaraihiM tajJyA siddhi gayamA vIrassa / kaMvaliyANaM diTTI balahI purie samuppaNNA // yaha gAthA zvetAMvarokI pramANabhUta ukta gAthAle bilkula milatI julatI hai| isalie yaha prakaTa hotA hai ki zvetA rone 1
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ www zvetAmbarako utptti| digambaroke uttarameM yaha gAthA peza kI thI, parantu vaha yaha bhUla gae ki yaha svayaM unake eka dUsare AcAryake kathanase bAdhita hotI hai| ataeva isa taraha bhI pramANita hai ki isa samaya digambariyoMkI utpatti na hokara zvetAmbaroMkI utpatti huI thii| aura digaMvara veSa to jaina dharmameM jaina dharma itanA sanAtana-prAcIna hai, isa byAkhyAtI puTine DaoN0 je0 sTIvensana sAhabake nimna vAkya bhI upayukta haiM: " It is much more likely however, fro.a what is said above, that the Swetambar party originated about that time ( a century before A D.) and not the Digambar. " ( See the Prelace to Kalpa Sutra by Rer: J.Stevenson D. D P.XV.) arthAt uparyukta varNanase yaha vizeSatayA pratIta hotA hai 'ki isa samaya ( IsavI san se eka zatAbdi pahile ) zvetAmbara sampradAyakI utpatti huI thI, digambariyoMkI nhiiN| upara vIra-saMghake matabhedakA ullekha bauddha granthoMne bhI milatA hai| jaise ki pUrvame mi0 lA kI pustakake anusAra ullekha kiyA hai / mi0 lA usake pazcAt kahate haiM ki "jaina saMghameM jo bhagavAnakI nirvANa prAptike vAda matabheda par3A thA, usase ma0 buddha aura unake mukhya zipya sArIputtane apane dharmakA pracAra karanekA vizeSa lAbha uThAyA pratIta hotA hai| 'pAsAdika sutaMta' se jJAta hotA hai ki pAvAke canda nAmaka vyaktine malladezake sAmagAmameM sthita Anandako mahAn tIrthakara mahAvIrake zarIrAnta honekI khapara dI thI / Anandane isa ghaTanA ke mahatvako jhaTa anu
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 . bhagavAna mahAvIra / bhava kara liyA aura kahA " mitracanda, yaha samAcAra 'tathAgatake samakSa lAneke upayukta haiM / astu, 'hameM unake pAsa * calakara yaha khabara denA caahie|" ve buddhake pAsa daur3e gae, ninhoMne eka dIrgha upadeza diyA / ( Se Dialogues of the Buddhs. Pt. III. P. 112. & Kshatriya clans in Buddhistb India. P. 176.) isa varNanase prakaTa hai ki ma0 buddhake jIvanakAlameM aura bhagavAna mahAvIrakI nirvANa prAptike uparAnta hI saMghameM matabheda par3a gayA thaa| parantu yaha nitAnta mithyA pratIta hotA hai| kyoki yadi aisA hotA to vahIse digambara aura zvetAmbara gurvAvalI(ziSya-paramparA ) meM bheda par3anA cAhie thA / parantu hama dekhate haiM ki bhagavAna mahAvIrake nirvANake vAda gautamasvAmI, sudharmasvAmI aura jambUsvAmI, ina tIna kevalajJAniyo taka dono sampradAyomeM ekatA hai / isake Age jo zrutakevalI hue haiM, ve digambara saMpradAyameM dUsare haiM aura zvetAmbarame duusre| Age bhaMdrabAhuko avazya hI dono sampradAya mAnate haiN| isalie yaha pramANita hotA hai ki bhagavAna vIrako nirvANaprAptike kucha kAla pazcAt hI matameda upasthita nahIM hogayA thaa| pro0 nakobIne jo isa viSayameM likhA hai ki " yaha bahuta saMbhava hai ki jaina saghakA prathama prayaka honAnA kramavAra huA thaa| dono hI sampradAyomeM eka dUsarese dUra rahate hue, vyaktigata unnati hotI jAtI thii| aura ve apane ApasI matabhedase ImAkI prathama zatAlike antameM bhijJa hue the|" (Sea Hastings,
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ NA zvetAmvarakI utpti| Encyolopodia of Religion and Ethics, Vol. VII, P. P 465 & 466. and South Indian Jainism. Pt. I P. 25). isIprakArakA eka saMzayAtmaka mata 'janahitaiSI' bhAga 13 paSTa 269-266 para vizeSa gaveSaNAke sAtha pratipAdita kiyA gayA hai, aura nirNaya svarUpameM kahA gayA hai ki " zvetAmbara sampradAyake Agama yA sUtra grantha vIra ni0 saM0 980 (vikrama saM0 510) ke lagabhaga valabhIpurame devardhigaNi kSamAzramaNakI adhyakSatAmeM saMgRhIta hokara likhe gaye haiM, aura nitane digambara evaM zvetAmbara grantha upalabdha haiN| aura jo nizcaya pUrvaka sAmpradAyika kahe jA sake haiM, ve prAyaH isa samayase bahuta pahileke nahIM haiN| ataeva yadi yaha mAna liyA jAya ki vikrama saM0 4103 sau pacAsa varSa pahile hI ye donoM matabheda sunizcita aura suniyamita hue hoMge, to hamArI sampajhameM asaMgata na hogaa| isake pahile bhI bheda rahA hogA parantu vaha spaSTa aura suzrRMkhalita na huA hogaa| khetAMbara jina bAtoko mAnate hoge unake lie pramANa mAMge jAte hoge, aura taba unheM AgamoMko sAdhuoMkI arapTa yAdagArIparase sagraha karake 'lipibaddha karanekI AvazyakA pratIta huI hogii| idhara ukta saMgrahameM sukhalatA prauDhatA AdikI kamI, pUrvApara virodha aura apane vicAroMse viruddha kathana pAkara digaMvaroMne unako mAnanese inkAra kara diyA hogA, apane siddhAntoMko khataMtrarUpase lipivaddha karanA nizcita kiyA hogaa|" parantu yaha donoM hI mata pramANabhUta yathArtha nizcaya nahIM mAne jA
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 'bhagavAna mahAvIra | 234 www. " sakke aura sArabhUta kAraNake abhAva meM isa viSayake digambara kathAnakoMpara avizvAsa nahI kiyA jArAktA hai| haoN. ! yaha avazya | ki digaMbara kathAnakoMse zvetAMbara saMpradAyakI utpattike samayame kisI prakAra saMzaya prakaTa ho jAtA hai to bhI bahutase Adhunika 'vidvAna' isa samayako nizcita karate haiM jaise ki mi0 ema. esa. rAmAsvAmI aiyaMgara ema. e. apanI 'South Indian Jainism' nAmaka pustakake pRSTha 29 para isa pRthak honeke samayako anumAnataH san' 82 I0 likhate haiM / ! bauddha granthake uparyullikhita vaNanakI ki bhagavAna ke nirvANa prApti ke uparAnta hI vIra saMghame matabheda khar3A hogayA thA asaMtyokti isa taraha bhI pramANita hotI hai, kyoMki eka anya vauddha grantha ' "mAjjhimanikAya" bhAga 2 pRSTha 143 para nimna ullekha hai:-- "ekam samayam bhagavA zakeSu vihArati sAmagAme / tena kho, paNa samayeNa nimganyo nAtaputto pAvAyam adhunA kAlakatto hoti / tarasa kAlakriyAya minna niggantha dvedhikajAtA, bhanDana jAtA kalaha 'jAtA vivAdApannA aNNamaNNam sukhasantIhi vitudantA vihArintA / ", isase yaha pragaTa nahI hotA ki ma0 buddhake jIvanakAlameM hI, jinakI mRtyuke pahile bhagavAnako mokSalAma hogayA thA, jaina saMghameM do bheda hogae the| yahAMpara batalAyA gayA hai ki 1 ma0 buddhane sAmagAmako jAte hue mArga meM svayaM bhagavAna mahAvIrakA nirvANa hote pAvAmeM dekhA thA / isameM, AnandakI 'khabara pahucAne aura ma0 buddhake upadeza denekA koI ullekha nahIM hai / isase pragaTa hai ki bhagavAnakI nirvANa prAptike sAtha hI saMgha meM matabheda "
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ zvetAmbarakI utptti| 236 upasthita nahIM huA thaa| balki eka dIrghakAla pazcAt bhagavAnakA pAvana saMca digaMbara aura zvetAmbara saMpradAyoMmeM vibhakta hogayA thaa| bauddhagranthomeM sAdhAraNa rItipara likha diyA gayA hai ki bhagavAnake nirvANa lAbhake pazcAt saMgha prathak prathak hogayA isase yaha bhAva pratIta nahIM hotA hai ki phaurana hI phUTa hokara do sampradAya hoge| antameM DaoN0 haoNrnala sAhaba ( Dr. Hoennle ) ne isa viSayako ninnaprakAra sApha zabdoMmeM pragaTa kara diyA hai:___ "mahAvIrasvAmIkI nirvANaprApti pazcAt dUsarI zatAbdimeM, anumAnataH IsAse pahile 31 meM, magadhadeza (vartamAna bihAra )meM eka bAraha varSakA dIrtha duSkAla par3A thaa| usa samaya usa dezake adhipati mauryavaMzake candragupta the| aura bhadrabAhu usa samaya taka akhaNDa jainadharmake nAyaka the| duSkAlake duSprabhAvake kAraNa bhadrabAhu apane kucha manupyoke sAtha dakSiNa bhAratake karNATaka pradezakI ora prasthAna kara gae the| saMghake jo avazeSa manuSya magadhameM rahe the, unake nAyaka sthUlabhadra hue| duSkAlake antake nikaTa, nadravAhuke parokSameM, pATalIputra (paTanA) meM eka sammelana sammilita huA thaa| jisameM jaina dharmake 11 aGga aura 14 pUrva nAmaka pavitra grantha saMgrahIta hue the, jo uparAMtameM 12 vA aMga kahalAye - jo jo kaThinAIyA dakAlameM sAmane AI. unase jainiyoMke AcAra pAlanameM bhI pharaka paDa gayA / muniyoMkI veSa bhUSAke viSayame yaha niyama thA ki ce bilkula nagna raheM, yadyapi nIceke cAritra dhAraNa karane vAle sAdhuoMke lie kucha vastroMka rakhanekA niyama honA pratIta ye zvetAmbara AnAyake Agama aMtha haiN| - -
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 bhagavAna mahAvIra / - hotA hai / ve munigaNa jo pIche raha gae the, duSkAlaMkeM " kaSTaka kAraNa 'apane nagna vratako tyAganeko bAdhya hue the aura zveta vastroMko dhAraNa karane lage the| dUsarI ora, apanI dharmavatsalatA ke kAraNa jo sunigaNa nagna AcAraM niyamakA tyAgana nahI karake videza vihAra karagae the, unhone yaha niyama sampUrNa saMghake lie ani- ' vAryya rkkhaa| sukAla aura sukhazAMtike punarAgamana para jaba ve , munigaNa, jo vihAra kara gae the, lauTakara usa dezameM Ae tabataka 1 'vaha AcAravibhinnatA isa kAlAntara meM pUrNa sthApita ho gaI thI,, jisase ki usakI upekSA nahI kI jA saktI thI / vihArase lauTe hue sunisaMpradAyane una patita (unake nikaTa ) muniyoMse samaya-, nekA vyavahAra nahIM rakkhA jo pIche raha gae the| isa prakAra digambara aura zvetAmbara saMpradAyophai vibhAgakI jar3a par3agaI thI / " prakhyAta yorupIya vidvAnake ukta kathanase zvetAMvara saMghakI utpatti viSayaka digaMbara jaina kathAnakakI satyatA jhalaka jAtI hai / ' / zvetAMvara saMghakI utpatti mahAvIra bhagavAna ke nirvANa lAbhake dIrgha kAloparAnta huI thI, evaM digaMbara saMpradAya sanAtana hai yaha pramANita ho jAtA hai | + + isa bAtake prakaTa karane se mAtra hamArA bhAva vAstavika aitihAsi katAko pratyakSameM lAne kA hai| isalie sAmpradAyika vidveSakA vardhaka kAraNa yaha na samajhA jAya, yaha abhISTaM hai| aitihAsika dRSTikonahI puvarka meM sarvatra anya dhamma vA matoMkI samAlocanA kI gaI hai| mahAtmA buddhakA varNana bhI usI dRSTise hai / ataeva hama AzA karate haiM ki hamAre pAThaka bhagavAna 'caritra 'vizvaprama' aura 'satya' kA pATha hI grahaNa kareMge /
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ zvetAmbarakI utpatti | 237 astu, aba hama zvetAmbara sampradAyake granthoM meM jo bhagavAna mahAvIrake jIvana saMbaMdha meM matabheda haiM unapara vivecana kreNge| parantu aisA karaneke pahile hama yaha vyakta karadenA cAhate haiM ki " yaha dhyAna meM rahe ki zvetAmbara sampradAya ke sUtragrantha sudharmasvAmI aura. bhadrabAhuravAmI Adike race hue batalAe jAte haiM; parantu ve devarvigaNi kSamAzramaNake samaya meM vIra ni0 ' saMvata 980 ke lagabhaga pustakArUr3ha kie gae the / isalie yaha dRr3hatApUrvaka nahI kahA jA saktA ki yaha sudharmasvAmI AdikI yathAtathya racanA hai aura isameM samayAnusAra kucha parivartana nahIM kiyA gayA hai| sabakI bhASA judI judI tarahakI hai / racanAzailImeM bhI antara hai aura eka Agamase dUsare AgamakI bahutasI bAteM milatIM nahIM / jaise samavAyAMga sUtrameM AcArAMga sUtrake adhyAyoMkI jo saMkhyA aura krama diyA hai vaha vartamAna AcArAMga sUtrame nahI hai / kalpasUtra zrutakevalI bhadrabAhukA banAyA huA kahalAtA hai; parantu usameM jo sthavirAvalI yA guruparaMparA dI hai, vaha bhadrapAhuse lagabhaga AThasau varSa pIche takakI dI huI hai !"* bhagavatI sUtrake bhI bahutase kathana svayaM usIke varNanoMse pUrvApara virodhita haiM jaise DaoN0 vI. ema. nAruA . ema. e. DI. liTa. apanI Tho Ajivakas (Pt. I) nAmaka pustakake pRSTha 12 para vyakta karate haiM / astu, pragaTa hai ki zvetAMbara saMpradAyake Agama yA sUtra grantha bhagavAna ke samaya ke nizcita pramANa nahI mAne jAte / bhagavAna ke samaya ke asalI Agama sUtra kramakara lupta ho gae * dekho jena hitaiSI bhAga 13 aMka 4 pRSTa 145
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ -wam 238 bhagavAna mahAvIra / the, jo ki sAdhuoM dvArA kaNThastha rakkhe jAte the| jaise 2 sAdhuoMkI smaraNa zakti kamajora par3atI gaI vaise,2 hI Agama sUtroMkA lopa hotA gayA / aura ukta grantha pIchese kisI aMgaghArI munikI smRtise lipibaddha kara lie ge| bahuta saMbhava hai ki devA gaNi kSamA zramaNane hI lipibaddha karate samaya inakI racanA ukta, prakAra kI hogii| aura yaha bhI dhyAna meM rakhanekI bAta hai ki usa samaya bhAratIya vividha dharma sampradAyomeM ApasameM khUba pratisTadA cala rahI thii| isalie usa samayake gati pravAhake prabhAvase yaha grantha achUte na bcehoNge| unameM pratipakSI sampradAyoke Upara vAra vANa jarUra chor3e gae hoNge| .. . ____ astu, sabase pahile zvetAmvara sampradAyane bhagavAna mahAvIrake caritrameM bhagapAnake garbhApaharaNakI bAta likhI hai ki sunandA brAhmaNIke garmameMse bhagavAna trizalA kSatriyAMNIke garbhameM pahuMcA die gae paraMtu jisa samaya kalpasUtra saMbhavatA racA gayA thA (vikrama, saMvatke bahuta varSoM bAda) usa samaya brAhmaNoMse jainiyoMkI pratispardhA khUba caDIbaDI thii| isalie jainAcArya ne apane anyameM brAhmaNoMkI / pratispoke kAraNa isa kathAkI utpatti kI jaise ki projaikobIne bhI vyakta kiyA hai aura jo svAbhAvika thI, kyoki bhagavAna mahAvIrasvAmI ke janmakAlake pahilese brAmaNa dveSabharI dRSTi se dekhe jAne lage, jaisA ki hama pahile dekha cuke haiN| isakA kAraNa vahI thA ki svayaM bAhmaNoMne bhI apanI, pradhAnatAko AslAna para car3hA diyA thA aura anya vargAko ve vilkula hIna pTio dekhate the jaise ki manusmRtike nimna zlokoMse vyakta hai:
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ zvetAmbarakI utptti| . 239 'brAhmaNaM dazavarSatu zatavarSatu bhUmipam / pitAputrau vinAnIyAd brAhmaNastu tayoH pitA // 135 // ' " brAhmaNo nAyamAno hi ethi vyAmadhi jAyate / IzvaraH sarvabhUtAnAM dharma-kozasya guptaye // 1 // 99 // " sarvasvaM brAhmaNasyedaM yatkicijagatI gatam / zreSTanAmi janenedaM sarva vai brAhmaNo'Iti // 1 // 10 // svameva brAhmaNo mudde svaM vaste svaM dadAti ca / Ana zaMsyAd brAhmaNasya bhuJjate hItare janAH // 1 // 101 / / ___ isa dazAmeM prAkRtikarItyA hI brAhmaNoke isa garvako hAneke lie ukta prakArakI kathAkI utpati kI gaI thI, aisA pratyakSa pratIta hai| bhagavAna mahAvIrake jIvanameM garmApaharaNakI koI bhI vAstavika ghaTanA ghaTita nahIM huI thii| dUsarI mukhya bAta setAMvara anyoMkI yaha hai ki vaha bhagacAna mahAvIrako bAlabrahmacArI vyakta nahIM karate haiM / ve kahate haiM ki bhagavAnake naMdivadhana nAsake eka bhAI aura sudarzanA nAmakI eka vahina thii| yazodA nAgaDI rAjakanyA ke sAtha unakA vivAha huA thA, aura usase usake priyadarzanA nAnakI eka kanyA huI thii| yaha aisA matameTa nahIM hai jo mI sAsa siddhAntake kAraNa huA ho| disambara sampadAya sapane sacAnya tIvakarAze vivAhita aura santanavAna mAnatA hai / aba, yadi bhagavAna mahAvIrazA vivAha Adi huA hotA to vaha apana likhate / dUrI taraha yadi bhagabAgI tI putrI Adi mAna lie jAya, to bahuta saMbhava thA ki
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ > 240 bhagavAna mahAvIra | . unakA ullekha kahIM na kahIM bauddha granthoMmeM milatA / jisa prakAra 'bhagavAna mahAvIrake. anyAnya bhaktoMkA ullekha bauddha granthoMmeM milatA haiM, vaisA inakA bhI ullekha milanA cAhie thA, kyoMki strI, putrI Adi bhI bhagavAnake parama bhakta hote / parantu, bauddha granthoMmeM inakA ullekha kahI bhI nahIM hai / isalie bhagavAna bAlabrahmacArI " rahe the yahI pratIta hotA hai / 1 merI samajhameM bhagavAna mahAvIrake jIvanakI bahutasI ghaTanA - 1 / oMko, zvetAmbarAcArya jaina dharmake isa yugaphAlIna Adi pracAraka' bhagavAna RSabhadevakI jIvana ghaTanAoM sadRza banAnA cAhate the / " 1 isI lie unhoMne aisA varNana kiyA jo Adi jinakI jIvana 'ghaTanAose milatA hai, aura kucha nitAnta maulika bhI hai, kyoMki vaha yaha vyakta karanA cAhate pratIta hote haiM ki bhagavAna mahAvIrane apane dharmakA nirUpaNa bhagavAna RSabhadevake samAna kiyA thA / aura zvetAMbara gaNaM bhagavAna pArzvanAthake zramaNoMke samAna AcaraNa karanevAlA hai jinako ki vaha apanI dRSTise vastradhArI muni samajhatA hai; yadyapi ve yathArthane nagna 'nimyAntha' hI the, jaise ki pahale pragaTa karacuke haiN| aura isI AzayakA eka saMvAda uttarAdhyayana pariccheda 23 meM aMkita hai, jahAM bhagavAna pArzvanAthake ziSya kesI aura bhagavAna mahAvIrake pradhAna gaNavara gautamameM digambara veSapara samajhautA huA pragaTa hai, parantu isameM vAstavika tathya bilkula hI pragaTa nahIM hotA / astu, hama dekha cuke ki bhagavAna mahAvIrake nirvANa lAbha karane pazcAt eka dIrghaphAloparAMta jaina saMghame matabheda khar3A hogyaa| 1
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ N cora saMghakA prbhaavH| aura jamakara usameM phUTa par3a gii| aura alaga 2 sampradAya kAyama hogae jaise ki digambara kathAnakoMse pragaTa hai / bhagavAnake samayake yathArtha Agama sUtra lupta ho ge| unakI pUrti zvetAmbara AcAryoMne apanI kRtise kI jisameM vaha saphala nahIM hue| bhagavAnake dharmabAhyabheda bahuta. par3a gyaa| aura unake anuyAyI Ana unake Adarza sArvabhaumika premako bhUla gae-ahiMsA dharmakA nAma mAtra pAlana karanevAle raha ge| jbii skH kssaangk ___ aura pazcAta ke hAzi kendra rAjA " India bad innumberable Kings; what religions they professed can be gathered only from the shastras, and the Jain Shastras describe many Jain Kings, persons of flesh on blood, who reigned over the various Kingdoms in Behar, Balwa, Decoen, etc. And there l'ave been Jain Kings, Generals, and soldiers not only my. tnical but historical as well." - An Ahinsast in "The Jain Ahinsa.* hamAre abatake varNanase yaha prakaTa hai ki bhagavAna mahAvIra ke tIrthakI pravRtti hote hI, usakA utkaTa prabhAva sarvavyApaka hogayA thaa| bhAratameM usa samayake pratyAna prabhAvazAlI rAjAbhone bAnI
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ darara bhagavAna mhaaviir| zaraNa lI thii| satya jJAnakI pipAsI AtmAoMne sarva varNAmase Akara bhagavAnakI sudhAgirA aura bhaktirasakA pAna karake apanI tRpti kI thii| kSatrI, brAhmaNa, vaizya, zUdra, Arya, anAryya, pazu pakSI, devAdi saboMne sacce sukhakA bhAna paliyA thaa| / / ___ 'yahI kAraNa pratIta hotA hai ki kucha vidvAna jainadharmake... anuyAyiyoMko " hindu DiseMTara" arthAt hindU dharmacyuta minna / matAnuyAyI kahate haiM aura jainadharmako vargavyavasthAkA lopa karanevAlA pragaTa karate haiM parantu yaha bilkula mithyA hai| hA~! yaha avazya hai ki bhagavAna mahAvIrake samayameM jainiyoMne nIca varNoke prati durvyavahArako haTA diyA thA, jaisA ki brAhmaNoMkI pradhAnatAmeM unapara kiyA jAtA thA; aura unakA manuSyocita sammAna kiyA thaa| varNavyavasthAkI rakSAkA dhyAna unako avazya thA, jisake kAraNa yadyapi pratyeka varNa aura nAtike manuSyoMko jainadharmameM AnekA mArga khulA huA thA, parantu nIca jAtiyoMke manuSyoMmeM munidharma jaise ucca Adarzamaya jIvanako dhAraNa karanekI yogyatA na honeke kAraNa ve muni nahIM hote the|'(CE: portion concerning it on page 8 of the "South Indian Jainism" by M.S. Ramaswami Aypangar. M. A.) . ___astu, yaha pragaTa hai ki varNavyavasthAkI rakSA karate hue jaina saMghameM sava hI prakArake manuSyone Azraya pAyA thaa| __* yUnAnadezavAsI jo bhAratavarSake sImAprAnta para basa gae the, vaha mI jainadharmake parama bhakta hue the| mi0 vimalacaraNa laoN0 ema0 e. apanI pustaka The Historical Gleaningske praSTa 78
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra saMghakA prabhAva / " 243 1 para likhate haiM ki "karIba IsAse pahilekI dUsarI zatAbdimeM jaba yUnAnI logoMne adhikAMza pazcimIya bhAratapara Adhipatya jamA liyA thA taba jainadharmakA pracAra unake madhya hogayA thaa| aura isa dharmake nAyakakI mAnyatA bhI unake madhya adhika thI, jaise ki bauddhagrantha 'milinda panhoM' ke eka kathAnakase vidita hai / usa kathAnakameM kahA gayA hai ki 100 yoGkAyoM arthAt yUnAniyoMne rAjA milinda ( menenDara) se niggantha nAtaputa ( mahAvIra ) ke pAsa calaneko kahA aura apane mantavyoMko unake nikaTa prakaTa karaneke lie evaM apanI zakAoMko nirvRtta karaneko bhI kahA / " isase yaha bhI prakaTa hai ki rAjA milinda bhI saMbhavatA bhagavAna mahAvIrake bhakta the / astu / usa samaya ke anya prasiddha matapravartaka bhI isa anupama saumya sAntavanAdAyaka prabhAvase vaMcita nahIM rahe the / 'jinendrake darzanase buddhadevako usa jJAnakI prAptikI tIvra icchA huI thI, jisake viSayameM unhoMne bar3e camakate hue zabdoMmeM kahA hai ki vaha sarvavyApI zreSTha AryajJAnakA mahAn aura vivikta darzana hai jo manuSyakI samajhameM nahIM AsaktA / ' * sarva bhAratavarSa meM bhagavAna mahAvIrake pavitra, pAvana, zAntiutpAdaka tIrthakA pracAra hogayA thA / kRtajJa bhAratane bhI bhagavAnake isa paramopakArake prati kRtajJatA prakAza karane hetu unake nirvAgopalakSameM eka jAtIya tyauhAra kAyama kara diyA / bhAratakI santAnako sAkSAt aikyakA pATha par3hA diyA / aura jatalAdiyA ki yathArtha * dekho vairiSTAcampatarAyajIkA "gaur3a - khaDana" pRSTa 60
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mhaaviir| satyapara kisI khAsa sampradAya, jAti yA vyaktikA adhikAra nahIM hai / satyakI pratyakSa mUrti sarva prANIsamudAyakI samAna sampatti hai, usakI upAsanA hara koI karasaktA hai| , * tatkAlIna janatAmeM isa divyopakArakA itanA asara thA ki unhoMne usI samayase bhagavAna ke nirmANa kAlase eka, abda bhI prAraMbha karadiyA, jo abataka cAlU hai / vIra nirvANAbda 84 jaise prAcInakAlakA eka zilAlekha Aja bhI hamArI ukta vyAkhyAkI puSTi karaneko avazeSa hai| jainamitra varSa 12 aMka 11 eMTha 162 para isa lekhakA ullekha hai / isake viSayameM likhA hai ki "ajamera jileme vaDalA grAma hai, vahAM eka kharala milA hai arthAta eka stambha bhAga eka phakIrake pAsa milA hai jisameM vaha kucha kUTA karatA thA / isapara pAlata bhAvAkA lekha hai, jisapara 4 lAyaname yaha lekha hai: vIrAya bhaMgavata . caturAsI nivasse sAlA mAriNIya raNi vidra mijjhmike| ajamera anAyabagharake kyUreTara rAyabahAdura paMDita gaurIzaMkarane ise vIra saMvat 84 kA nizcaya kiyA hai| mijjhamikA arthAta mAdhyamikA nAmakI eka nagarI mevAr3ameM hai| zeSa kucha akSaroMkA bhAva Apa nahIM lgaaske|" parantu usakI bhASA lipike akSaroMse unhone isakA ukta samaya nizcita kiyA hai| vahata saMbhava hai ki isa zilAlekhakA
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra saMghakA prabhAva raka wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww sambandha rAjA milindase ho, jo bauddhagranthake kathanAnusAra jainadharmAnuyAyI pragaTa hote haiM / astu, abda calAneke sAtha hI sAtha usa jamAneke rAjAoM aura seThoMne bhagavAna mahAvIra aura Adi jina zrI RSabhadevake smArakameM sikke bhI calAe the, aisA pratIta hotA hai| mi0 sI0 je0 brAuna ema0 e0ne apanI pustaka * he Coms of India kI prathama pleTameM sikoMkI pratimUrtiyomeM aisI kaI dI haiM jinameM aise dhArmika cinha haiM jo jainadharmase sambandha rakhate haiN| hama yahAM unamese kevala doko naM0 2 aura naM. 5ko lekara isa bAtako prakaTa kareMge ki una sikoMparake dhArmika cinha bhagavAna mahAvIra aura Adi jina RSamanAthakI pavitra smRtiko prakaTa karate haiN| mi0 bAuna ina sikkoMko IsAse pahile 600-300 meM Dhale aura pracilita vyakta karate haiM aura inake viSayoM kahate haiM ki:** " Much further detailed Study of these coins will be noeded before anything can be definitely stated about the circumstances in which they were minted " (Page 15.) ___ isase prakaTa hai ki abhItaka Apa ina sikoMke Dhalaneke kAraNoMko nizcita nahIM karasake haiN| astu, aba hama ukta sikkoMka cinhoMkA varNana karake yaha prakaTa kareMge ki yaha sikke bhagavAna mahAvIrake pavitra smArakameM cAlU hue the| usa samayakI evaM usase pUrvakI dhArmika ghaTanAoMko pragaTa karanevAle dharmacinha una ghaTanAoMkI pavitra smRti banAe rakhaneke lie lelie gae the| unase isake sivAya dhArmika pracArakA bhAva nahIM nikAlA jA skaa| nisa yathArtha rItimeM usa dharma pradhAna jamAnemeM dhArmika ghaTanAeM
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mhaaviir| ghaTita huI thIM, ThIka usI rItiko prakaTa karanevAle bhAvamaya cinhoMko leliyA gayA pratIta hotA hai aura isase yaha prakaTa ho jAtA hai ki usa samaya jaina tIrthaGkaroMkI vizeSa prabhAvanA janasAdhAraNake hRdoMmeM ghara kie hue thii| ___ mi0 brAunakI ukta pustakameM pleTa naM0 1 kI kuMnI (Key to Plate 1) meM naM0 2 aura naM0 5 ke sikkokA isa prakAra varNana diyA huA hai 2. caukoNa Ponch-marked sikaa| caaNdii| sIdhItaraphaH baila, sUrya aadi| ulTItaraphaH-kaI aprakaTa cinha / 5. takSazilA; Double diecoin taaNbaa| taula 180 grena / sIdhItarapha:-hAthI aura usake Upara caitya / ulTI taraphaH-tAkameM, vAma ora khar3A huA siMha jisake Upara svastikA, vAmame caity| naM0 meM baila sUryAdi cinha batalAe haiM, parantu dhyAnase dekhanese usameM baila aura sUryake Upara bigar3A huA svastikA aura eka golAkAra jisake madhyame bindu hai, prakaTa hotA hai| aba yaha dekhanA hai ki ina cinhose jainadharmakA kyA saMvandha hai| yaha yAda rahe ki yaha sikkA bhagavAna RSabhanAthake smArasme pracalita huA pratIta hotA hai| parantu pratibimbake avinayake urase yaha na satI gaI aura usake sthAnapara tatsambandhI dhArmika cinha sambe ge| hama jAnacuke haiM ki bhagavAna apamanAyakI pratibimbakA nihalAha aura candrase gAva gupta mApAme dharmasa hai| sUryakA artha usI bhASAmeM kevalajJAnAvamyAse haiM | (Sta Tho Traetical Polip, 192)
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra saMghakA prabhASa / 247 khastikAse prakaTa jainabhAva hama pahile darzAcuke haiN| golAkArake madhyavinduse bhAva saMsArI AtmAse hogaa| isa prakAra hamako ina cinhoMse yaha bhAva mila jAtA hai ki vRSabha cinhakI pratibimba bhagavAna RSabhadevakI hai| isalie RSabhadeva (baila) jo kevalajJAnake dhAraka (sUrya) the vaha batalA cuke haiM ki AtmA aura pudgalakA mela hai, jisake kAraNa jIva ca gatimeM bhramaNa kararahA hai (khastikA) aura loka (golAkAra ) ke madhya bhramaNa karanevAle jIvakI AtmA usameM maujUda hai (bindu)| ulTI taraphake aprakaTa cinhoM dvArA isa avasthAse chUTanekA upAya batalAnevAlI ghaTanAkA ullekha kiyA gayA hogaa| astu, ina vinhoMkA bhagavAna RSabhadevake jIvanase isa prakAra sAkSamasya baiTha jAnA hamako vizvAsa dilAtA hai ki bhagavAna RSabhadevake smArakame yaha sikkA IsAse pUrva 600-600meM DhAlA gayA thA jaba jainadharmakA prabhAva bhagavAna mahAvIrake tIrthameM khUba phaila rahA thaa| naM. 5 ke sikkeke cinhoMkA sambandha bhagavAna mahAvIrase hai| usameM eka tarapha hAthI aura tIna daravAjoMkA caitya (Threearched ) hai / hAthI bhagavAnakI mAtAko khapname sarva prathama dikhAI diyA thA, jisakA bhAva thA ki tIthakarakA janma honevAlA hai, jo saMyukta ratnatraya mArga ( Three-arched Chaitya) ko prakaTa kreNge| dakSiNakA pANDya rAjavaMza jainadharmAnuyAyI thaa| unake sikopara bhI hAthIkA cinha hai| (Sss The Coins of India P.62) isase yahI prakaTa hai ki hAthIkA cihna jainadharmase saMbaMdha rakhatA hai| isa sikkeke dUsarI ora tAkameM siha, svastikA
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mhaaviir| aura caitya batalAyA gayA hai| caitya vaisA hI tIna maharAvoMkA saMyukta tidarA hai; parantu isake Upara ardhacandrAkAra avazya hai| yaha sApha prakaTa kararahA hai ki yaha tidarA bauddhoMkA caitya nahIM hai| balki isake kucha adhika mAne haiN| kyoMki ardhacandrAkAra cinha isake ThIka Upara hai| ina cinhoMkA yathArtha bhAva isa prakAra yuktisaMgata pratIta hotA hai aura vaha bhagavAna mahAvIrake tIrthakarapanekI ghaTanAkA udyotana karatA hai / arthAt tAka bhagavAna mahAvIrake samavazaraNako pragaTa karatA hai / usameM jo siMha hai vaha isa bAtako jAhira kara rahA hai ki tIrthakara bhagavAnane janma le liyA hai aura unakA tIrtha pravRta rahA hai / unakA divyopadeza horahA hai kyoMki hamako mAlUma hai ki siMha bhagavAna mahAvIrako pratibimbakA cinha haiM / astu, pratibimbake sthAnapara unakA cinha rakkhA gayA, nisase avinaya na ho aura bhAva prakaTa honAya | bhagavAnane apane divyopadezase yaha prakaTa kara diyA ki jIva aura pudgalakA saMbaMdha hai jisake kAraNa jIva caturgatike duHkha uThA rahA hai (svstikaa)| isa duHkhase chuTakArA pAnekA mArga tIna daravAjoMkI juDI haI tidarImeM ( ratnatraya mArga) hokara hai / usa mArga para calanese jIvake duHkhakA anta hotA jAtA hai| aura vaha usa mArgako pUrNa karake apane nijAdhAma mokSa deza ( ardhacandrAkAra )meM pahuMca jAtA hai| janazAstromeM mokSasthAna ardhacandrAkAra batalAyA gayA hai| isa prakAra isa sikkekA bhI bhAva naM0 2 ke sikekI bhAMti hai| aura isakA aikIkaraNa bhagavAna mahAvIrakI jIvana ghaTanAoMse hojAtA hai| ataH yaha sikkA bhagavAna mahAvIrakI pavitra smRtimeM bhagavAna RSa
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhIra saMghakA prbhaav| bhadevake smArakameM naM02 sikeko DhAlanevAle vyakti dvArA hI DhAlA gayA thA aisA pratIta hotA hai| inake atirikta isI pleTakA naM. 3 aura pleTa naM0 3 kA naM. 5 ke sikke bhI bhagavAna mahAvIrake smArakarUpameM cale pratIta hote haiN| ___ isa prakAra hama dekhate haiM ki bhagavAna mahAvIrake nIvanakAla meM jaina dharmakA apUrva prabhAva pratyeka prANIke hRdaya meM ghara karagayA thaa| vaha nasAnA 'jainakAla ' kahA jAsakA hai| unake pavitra smArakameM sikkoM, abda, tyauhArakA calana unake isa divya prabhAvakA khAsa udAharaNa hai| pIche jaba unake nirvANake uparAnta saMghameM,matabheda khar3A hogayA, taba usa samayakI dUsarI mukhya sampradAya bauddhakA pracAra huA hogA / parantu aba usakA nAma hI isa pravitra dezameM avazeSa hai / jaina dharmakA astitva duHkha sahanepara bhI Aja bhAratameM vidyamAna hai, kyoMki vaha sAkSAt satya hai| bhagavAna mahAvIrake divya tIrthakA prabhAva aura pravAha bhAratavarSameM hI sImita nahIM rahA thA / jaina samrAT candragupta ke jamAnemeM sikandarane bhAratapara AkramaNa kiyA thaa| apane dezako lauTate hue sikandara jaina muniyoMko apane sAtha le gayA thaa| sAtha hI yUnAnase loga nainadharmakA adhyayana karane bhAratavarSameM Ae the, jaise ki "Historionl Gleanings" nAmaka pustakameM kahA hai ki " zrIka philAsaphara paiho (Pyrrho) IsAse pUrvakI 4 thI zatAbdimeM yahAM AyA thA aura usane jaina sAdhuoM (Gymnosophists) se vidyAdhyayana kiyA thaa|" ( Page 42 ) isake atirikta hama pahile hI dekha cuke haiM roma, nArave jaise sudUra dezoMmeM
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ / bhagavAna mhaaviir| bhI jainadharmakA pracAra huA thaa| jainadharma bhAratavarSameM hI sImita nahIM rahA thaa| bhagavAna mahAvIrake dharmake pracArake viSayameM sara henarI rolinsana sAhava apanI "prosIDiMgsa oNpha dI royala jyogarAphIkala sosAiTI, sepTembara 1885 meM aura apanI pustaka "senTarala aiziyA" (eSTha 246)meM isa bAtakI ora dhyAna AkarSita karate haiM ki "boka (Balk) meM jo nayA vihAra aura IToke anya khaMDahara nikale haiM vaha vahAMpara kAzyapoMke astitvako prakaTa' karate haiN| mahAvIrasvAmIkA gotra kAzyapa thA / aura inake anuyAyI bhI kamIra kAzyapoMke nAmase vikhyAta hae the| yaha bhI dhyAna denekI bAta hai ki bhaugolika nAma 'kesapiyA' (Caspia) kAzyapake sahaza hai| ataH yaha bilkala saMbhava hai ki jainadharmakA pracAra kaisapiyA, rumAniyA aura samarakaMda, bAka Adike nagaroMmeM rahA thA / " (See Jain Gazette Vols III No. 5 P.13) musalamAnoke pavitra sthAna 'janIrula arava me bhI saMbhavatA jaina sAdhuoMkA prabhAva par3A thA; kyoMki abhI hAlameM jo eka jIvanI hajarata muhammadakI aMgrejImeM pragaTa huI hai usameM likhA hai ki 'hajarata muhammadake paidA honeke pahile arabame naMge manuSya bhI rahA karate the| astu, ina saba varNanose prakaTa hai ki jainadharmakA IsAkI pUrvakI zatAbdiyoMmeM prabhAvazAlI astitva rahA hai| aura usake anuyAyI prakhyAta manuSya the, jinakI kIrti Aja bhI bhAratIya itihAsake madhya varNAkSaroM meM camaka rahI hai| usakI hAlata vartamAnake jainiyoMke dharma sadRza jhAsananaka na thii| bhagavAna mahAvIrake pazcAt bhAratavarSake rAjAoMmeM mukhya rAnA
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra saMghakA prbhaav| jinhoMne jainadharmako apanAyA thA, isa prakAra the-ajAtazatru, caMdragupta maurya, azoka, sampati, khAravela, amoghavarSa, kumArapAla aura dakSiNa dezake pANDayA, cola, gaMga Adi vaMzoke prakhyAta rAnA naina the| unameM eka prakhyAt jaina rAjAke maMtrI cAmuNDarAya jainadharmAnuyAyI siddhAMta cakravarti zrImada nemacaMdrAcAryake ziSya the| . yaha bar3e prakhyAt yoddhA aura senApati the / kSAtradharmameM apUrvatA rakhanevAle eka anya jaina yoddhA vaha the, jinhoMne pRthvIrAjake eka zatrukI senAke adhyakSapanekA bhAre apane sira liyA thA / mevAr3ake sacce bhakta, vaizyakuladivAkara bhAmAzAhakA nAma kisIse chipA nahIM hai| yaha osavAla jaina the| apanI atula sampattiko rANA pratApake caraNomeM samarpitakara yavanose padadalita na hone dekara dezakI lAna inhoMne hI bacAI thii| astu, bhagavAnake uparAnta saMghake prakhyAta puruSoMkA eka alaga hI itihAsa bana sakA hai| isalie yahAMpara kevala tIna prAcIna jaina rAjAoMkA thor3AsA varNana mAtra kreNge| ___ajAtazatruke pazcAt prakhyAta samrATa candragupta maurya jaina rAnA hue the| ve san I0se 322 varSa pahile gaddI para baiThe the| 24 varSa taka sunItipUrvaka apUrva rAjya karake unhoMne san I0se 298 varSa pahile rAjya choDA thA, parantu unake zItra maraNakA jikra nahIM hai| isase jainazAstrokA yaha kahanA ki candragupta jaina sAdhu hue ThIka hai| aura ve zrutakevalI bhadrabAhuke pIche 12 varSa taka jIte rhe| aura 62 varSakI avasthAme mRtyuko prApta hue the| ____ Apake rAjyakA supravandha aura usake phala kharUpa sukha sampanatA itihAsame vikhyAta hai| unake prakhyAta maMtrI cANikya brAhmaNa
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 . . bhagavAna mahAvIra / / the| rAjyapraNAlIkA DhaMga vartamAnakI sabhya garvanmenToM jaisA thA / myUnsipala kAraporezana' Adi prajAsattAtmaka saMsthAaiM thii| pulisa bhI thI / prajAke kaSToMkI jA~ca rakhane ke lie 'guptacara vibhAga bhI thaa| vizAla senA bhI thI jisake utsAhase Apane samaya bhAratapara Adhipatya jamA liyA thaa| 'zilpa, citrakArI Adi vidyAoM aura kalAoMkI bhI khUba unnati thii| pATaliputra (paTanA) nahopara ki inakI rAjadhAnI thI, kI khudAI meM jo sundara gRha Adi nikale haiM, unase usa samayakI kArIgarIko andAnA lagAyA jA sakA hai| candraguptakA bAhubala itanA bar3hA car3hA thA ki prakhyAtU inDogrIka rAnA selUkasako inase saMdhi karane par3I thii| prAcIna bhAratIya senAmeM jalasenAkA kahI ullekha nahIM milatA hai| parantu caMdragupta mauryake. rAjyakI orase eka jalasenA bhI rahatI thI jisakA prabandha jalasainA vibhAga kiyA karatA thaa| megasthanIja aura cANiya arthazAstra isa bAtakI puSTi karate haiM / astuM, caMdragupta mauryakA rAjyakAla eka Adarza rAjya thaa| aise Adarza samrATakA rAjyadharma bhI Adarza thA / candragupta maurya jaina dharmAnuyAyI the / mi0 vinsenTa smithake nijhavAkya' isa bAtako sApha vyakta karate haiM / yadyapi isake uparAnta prakaTa pramANoM dvArA prakatana vimarza vicakSaNa rAyabahAdura Ara0 narasiMhAcara ema0 e0 ema0 Ara0 e esa ne aMgrejI jainaganaTake bhAga 18 aMka 8-9-10-11-12 meM pUrNarUpeNaM candragupta mauryako jaina prakaTa kiyA hai| mi. smitha likhate haiM: "caMdragupta maurya ke apUrva rAjyakA aMta jisa prakAra huA
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra saMghakA prbhaav| mmmmmmmmmms usakA prakaTa pramANa jaina kathAnaka hai| jainI isa prakhyAta samrATako rAnA bimbasArakI bhAMti sadeva jaina prakaTa karate haiM / aura koI bhI aisA pUrNa kAraNa upalabdha nahIM hai, jisase unakA yaha vizvAsa mithyA svIkRta ho / magadhameM pazcAtake zaiKgoM, naMdoM aura mauryake / rAjyakAlameM avazya hI jainadharma pUrNa prabhAvakA bhoktA rahA thaa| yaha vyAkhyA ki caMdraguptako rAjyakI prApti eka vidvAna brAhmaNa dvArA huI thI, jainadharmako rAjyadharma mAnanemeM kisI prakAra bAdhakanahIM hai| mudrArAkSasa nATakameM eka jaina rAkSasa nAmaka maMtrIkA mitra prakaTa kiyA gayA hai, jisa (maMtrI)ne pahile naMdakI sevA dI thI pazcAtameM nae smraattkii| ekavAra isa vyAkhyAke svIkRta hojAnese ki caMdragupta jaina the yaha bAta pramANita hojAtI hai ki unhoMne rAjyako chor3akara jaina sAdhuvRtti dvArA svargako prApta kiyA thA / yaha kathAnaka isa prakAra hai ki jaba jena sAdhu (zrutakevalI) bhadravAhune uttarIya bhAratame eka bAraha varSake akAlake Agamanako sUcita kiyA aura jaba yaha pUrva vANI ghaTita hone lagI, taba sAdhune 12000 nainoke sAtha dakSiNake subhikSamaya sthAnoMkI ora prasthAna kiyA / samrAT candragutane rAjyasihAsana chor3akara isI saMghakA sAtha diyA jo mesorame zravaNabelagolakI ora jA rahA thA, jahAM bhadrabAhu mRtyuko prApta hue| pUrva samrAT candragupta inake pazcAt 12 varSa jIvita rhe| aura upavAsa karake mRtyuko prApta hue| isa vyAkhyAkI puSTi zravaNavelagolake mandira Adi; aura IsAkI sAtavIM zatAbdike zilAlekha tathaiva 10vI zatAbdike grantha karate haiN| yaha pramANa sArabhUta nahIM gine jAsake, parantu khUba mananake pazcAt meM kathAnakakI mukhya
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 bhagavAna mahAvIra | bAtoMko satya mAnaneke lie vAdhya huA huuN| yaha nizcaya honA' ki jaba san I0 se pahile 322 varSameM candragupta siMhAsanArUr3ha hue taba ve nitAnta yuvAM aura anavijJa the, prakaTa karatA hai ki jaba 24 varSa uparAnta unhoMne rAjya chor3A taba unakI umara 50 varSake karIba thii| itanI kama umarameM inakA lopa hojAnA sAkSI detA hai ki unhoMne rAjyabhAra chor3a diyA thA / rAjAoMke aise hI anya tyAgoMkA ullekha upalabdha hai, aura 12 varSakA akAla bhI vizvAsa karane yogya hai / isalie jaina kathAnaka satya hai / I aura koI anyathA varNana upalabdha nahIM hai / " " isa prakAra prAcIna bhAratIya samrAT candragupta maurya antameM zrutakevalI bhadrabAhuke nikaTa jainamuni hoMgae the| unake caraNacinha zravaNabelagolake eka maMdira meM aGkita haiM / aura unakA banavAyA huA eka maMdira bhI vahAM para vidyamAna hai / isI viSaya meM mi0 thAmasa sAhaba apanI pustaka "jainIjama aura dI arlI phaitha oNpha azoka " meM likhate haiM ki rAjA candragupta jaina the / tathA megasthanIjane likhA hai ki rAjA caMdragupta jainamuni zramaNoMkA bhakta thA jo brAhmaNoke virodhI the| rAjA caMdraguptakeM pIcheke rAjA bhI jainI the| rAjA azoka mI pahile jaina the, phira bauddha hue| Aine akabarImeM abulaphajalane likhA hai ki rAjA azokane jainadharma kAzmIrameM phailAyA thA / rAjatarigaNImeM bhI yaha bAta likhI hai / azokakA vaha zilAlekha jo dillIme dillI daravAje bAhara koTalAke UMce sthAnapara avasthita khaMbhepara aMkita hai, azokako jainI prakaTa karatA hai arthAt yaha zilAlekha usa samaya likhA gayA "
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra saMghakA prbhaav| 255 thA jaba rAjA azoka jainadharmako mAnanevAlA thaa| apane rAjyakAlake 29 sAla taka yaha jainI rhaa| jainadharmabhUSaNa zrImAna brahmacArI zItalaprasAdanIne nainamitra varSa 22 aMka 43 ke 661 eSTapara isa zilAlekhakI nakala dI hai| aura usake aise vAkyoMkI TIkA kI hai jinase jainadharma jhalakatA hai| jaise naM0 meM apAsinave zabda hai apanavatvam-nisameM Azrava (karmIkA AnA) na ho| yaha dharmakA vizeSaNa hai| Azrava zabda jainiyoMkA mukhya zabda hai| naM0 3kA upadeza bilkula jainamata sadRza hai / kaSAyoMmeM phaMsaneko Azrava zabda do daphe AyA hai| isa viSayameM DaoN. karnasAhaba apanI sammati isa prakAra dete haiM ki " jo stambhoMpara lekha hai unase rAjA azokane apanI prajAke lie apane bar3e rAjyameM, jo vihArase gAndhAra aura himAlayase kAromaMDala evaM pANDya deza taka thA, kyA kiyA so pragaTa hotA hai| yogya samaya aura sthAnapara azoka jisa dharmako vaha mAnatA thA, usake anusAra namramAvase vaha varNana karatA hai; kiMtu buddhamatakA bhAva usakI rAjya praNAlImeM kucha nahIM pAyA jAsakA / apane rAjyake vahuta prArambhase vaha eka acchA rAjA thA / pazu rakSA parakI jo usakI zikSAe~ haiM ve bauddhoMkI apekSA jainiyoke vicAroM se adhikatara milatI haiN|" ___ astu, isa varNanase hameM rAnA azokake vizAla rAjyakA aura usakA pramAke prati premapUrNa dekhabhAlakA patA cala jAtA / aura mAlUma hojAtA hai ki prArambhameM 29 sAlataka unhone apane rAjyakA prabaMdha apane dharma jainadharmake niyamoke anusAra kiyA thA
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mhaavaar.| / / giranAraMjImeM no azokakA zilAlekha hai usase saccA dayAdharma Tapaka rahA hai| rAjA azokakA rAjya kitanA vistRta thA so pragaTa hai / grIsameM bhI usakI AjJA pracalita thii| pavitra ahiMsA dharmakA pracAra azokane sudUra dezoMmeM kiyA thA / jainadharmake sAntavanAdAyaka miSTa upadeza saMbako batAe the| avazeSameM samrATa khIrabailakA varNana Isa prakAra haiM.. uDIsA prAntake khaNDagirI' parvatapara, jo ki. kaTakake pAsa bhuvanezvarase 4-6 mIlakI dUrIpara hai 'hAthIguphA' nAmakA eka prAcIna suramya sthAna hai, jahAM eka prAcIna zilAlekha purAne gauravako apanI goMdameM lie hue hai| lekhakI lipi utarIbAlI hai, jisakA samaya balharasAhabake matAnusAra IsAse prAyaH 160 varSa pUrva hai| isI lekhase samrAT khAravelake jIvanapara prakAza par3atA hai| mi0 ke0 pI0 jesavAle prabhRta vidvAnone isakA adhyayana karake ulyA prakaTa kiyA hai| usase jAnA jAtA hai ki rAjA azokeke pIche kariGga dezame rAjA khAravela baDe pratApI jaina saMbATa hue / rAnA khAravelakA janma san I0se 197 varSa pUrva arthAta rAjA azokakI mRtyuke 40 varSa pIche humA thaa| isake pitAkA nAma rAjA ceta-- rAja thaa| 13 veM varSameM unhoMne yuvarAjapada pAyA / 29 veM varSa meM yaha rAjA hue| usa samaya kaliGga dezameM jainadharmakA pUrNa pracAra thaa| rAjyaparivAra bhI isI matakA anuyAyI thaa| tozAlI inakI rAjyadhAnI thI nise inhone punanirmANa kraaii| aneka udyAna ThIka karAe / kake lie nahareM khudaaii| isake prajAhitaipI kAryase isakI 35 lAkha pranA bahuta prasanna huii| mUrSika rAjya jo kari
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra saMghakA prbhaav| 257 gake pazcimameM pethAna (prasthAna) aura goDavAnAke madhyameM hai usako vaza kiyaa| tathA kaI dezoMmeM prajAtaMtrAtmaka rAjya thA unako bhI ' apane AdhipatyameM liyA / cAra varSameM yaha dakSiNa bhAratakA sArvabhauma samrAT ho gyaa| khAravelakA rAjya anyAya evaM niraMkuzatApurNa na thaa| rAjA svacchaMda nahIM hotA thaa| usakI zakti maMtrimaMDala dvArA parimita ' hotI thii| paurameM rAjadhAnIke va jAnapadameM grAmoM ke pratinidhi rahate the| isane ina saMsthAoMke adhikAromeM vRddhi kI thii| isa samaya uttara bhAratameM puSpamitra pATalIputrameM rAjya karatA thaa| magadhadezakA rAnA nanda 300 varSa pUrva kaligapara AkramaNa karake jainiyoMke prathama tIrthakara zrI RSabhadevakI mUrtiko le gayA thA / isa mUrtikA uddhAra karaneke lie khAravelane puSpamitrapara car3hAI kii| aMtameM puSpamitrane khAravelakA mahatva svIkAra kara liyaa| donoMmeM saMdhi ho gaI, aura zrI RSabhadevakI mUrti kaligameM punaH AgaI / isase pratIta hotA hai ki rAjA khAravela gRhatthavarmakA kaisA uttama rakSaka thaa| dakSiNake pANDya rAjyane bhI khAravelakA prabhutva svIkAra kara liyA thaa| terahaveM varSake anumAna isane bahutase dhArmika kRtya kie / kumArI parvatapara arhata maMdirakA jIrNoddhAra karAyA va pattharakA dUsarA bhavana banavAyA / isake dharmakAryoMse prasanna hokara jAne unheM kSemarAna, varddharAja, nikSurAja va dharmarAnakI upAdhise vibhUSita kiyaa| zilAlekhameM 13 varSa rAjyakAlakA varNana hai| isake AgekA nahIM; parantu usakI pradhAna rAjamahaSI dhaSTikA utkIrNa karAyA huA svargapurI athavA maMcapurI nAmakA dUmarA zilAlekha
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 bhagavAna mahAvIra / hai, usase vidita hotA hai ki usane 30-40 varSa aura rAjya 1 kiyA / jina rAjAoMko khAravelane jItA unakA rAjya nahIM chInA, kintu unake nAma sammAnake sAtha zilAlekhameM likhAe / isa dRSTise khAravela manuSyatA aura rAjAo ke sammAnake kAraNa azokase adhika ucca hai| isane zilpakI bahuta vRddhi kI / aneka rAjaprasAda, devamaMdira va sArvajanika bhavanoMkA nirmANa kraayaa| isameM dhArmika: sahanazIlatA bhI thI / prAcIna bhAratane prAcIna yUnAna aura romake samAna bhinna dharmAvalaMbiyoMke sAtha kabhI bhI atyAcAra nahIM kiyaa|khaarvel jaina dharmake anuyAyI the para brAhmaNoMkA bhI kisI khAsa avasara para sammAna karate the- dAna bhI dete the / (dekho jainamitra varSa 22 aMka 34 patra 521 ) . 1 isa prakAra bhagavAna mahAvIrake tIrthakA apUrva prabhAva prakaTa hotA hai, aura bhagavAnake bhaktoM meM kucha vizeSa vikhyAt rAjAoMkA digdarzana prApta hotA hai / ava hama bhagavAna mahAvIrake pavitra jIvanase jo zikSAaiM milatI haiM, unakA ullekha karate haiN|
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvanase prati pragaTa shikssaaeN| 19 jIvana kA paTa zikSA _ aura upasaMhAra " santyeva kautuka zatAni nagatsu kiMtu, vismAkaM tadalametadiha vayaM nH| pIttvA'mRtaM yadi vamanti visRSTha puNyAH, se prApya saMyamanidhi yadi ca tyajanti // " -aatmaanushaasn| zrImAn guNabhadrAcArya ukta zlokameM kahate haiM ki " jagameM AzcaryakArI bahutasI bAteM haiM; va sadA hotI rahatI haiM, parantu hama unheM dekhakara bhI Azcarya nahIM mAnate aura asalI Azcarya unameM hai hI nhiiN| vastuoMkA jo parivartana kAraNa pAkara honevAlA hai, baha hogA hii| usameM Azcarya kisa vAtakA ? hA~! ye do bAteM hamako Azcaryayukta jAna par3atI haiN| kaunasI ? eka to yaha ki ati durlabha amRtako pIkara use ugala denA; dUsarI yaha ki saMyamakI nidhi pAkara use chor3a denA / jo aisA karate haiM ve bhAgyahIna samajhanA caahie|" __ manuSya janma eka Ardaza janma hai, yadi usakA sadupayoga kiyA jaay| isIse manuSya sAdhAraNatayA jIvita prANiyoMmeM sarvotkaSTa mAnA gayA hai / 'amulamakhalUkAta' batAyA gayA hai| Noblest Creature in the world jatalAyA gayA hai|
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 . bhagavAna mhaaviir|.. '. isalie manuSyane sAkSAt amRtako pA liyA hai| aba usakA kartavya hai ki usakA sadupayoga karaneke lie saMyamakA Azraya le aura apane jIvanako sArthaka banAve, svasvarUpAmRtakA pAna kare, bAhya dikhAvaTI bAtoMmeM na phaMse, indriyoMkI viSayapurtimeM apane jIvanake amUlya divasa naSTa na karade, apanI icchAoMko sImita karatA cale, aura jo bAteM apaneko priya samajhe, vahI dUsare. prANiyoMke lie bhI cAhe ve kitanI bhI nIca avasthAmeM kyoM na hoM-priya samajhe / isalie pazuoMkI hatyA na kre| unheM aura apane sAthI bhAIyoMko yathAzakti mana, vacana, kAya dvArA kaSTa na ' de, unake jIvanako kaSTamaya 'na banAe / yadi hosake to unake kaSToMko dUra haTAnekA prayatna kre| sadaiva apanI AtmonnatikA dhyAna rkhe| apanI AtmAmeM hI apUrva sukha, zAMti, aura vIryake bhaNDArako khojanekA prayatna kre| apanI AtmAko vinA jAne aura samajhe koI bhI manuSya satpatha-saMyamakA anusaraNa nahI krskaa| isalie apanI AtmAkA dhyAna rakkhe / bhagavAna mahAvIrake jIvanakA sAdhAraNa aksa hamAre hRdayapara ukta prakAra par3atA hai| anupama nara janma pAkara usako saphala banAnA hamArA paramopAdeya kartavya jhalakatA hai / astu| " narajanma anUpama pAya aho, ava hI paramAdanako hriye| saravajJa arAga adopitako; dharmAmRtapAna sadA kariye // apane ghaTako paTa khola suno, anumau rasaraMga hiye dhariye / bhavi vRnda yahI paramArathakI, karanI kari mau taranI tariye // " anyayA amRtako pAkara viSayavAsanAtI. kAMjar3ameM behada -
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana se prApta pragaH zikSAaiM / 231. phaMsakara apane paira dhone meM hI use vyarthakara dIjie aura vivekI puruSoMko isa anUThI bAtapara Azcarya karane dIjie / parantu nahIM, pAThaka jAnate hoMge ki mahAn AtmAoMkA jIvanaprakAza hameM ajJAnAndhakArameMse nikAla saktA hai isalie unake jIvanase prApta mukhya zikSAoMkA avazya hI avalambana karanA cAhie / aMgreja kavi bhI ina mahAtmAoMke viSaya meM yahI kahatA hai :--- BR Through Such Souls alone God stooping shows sufficient of His Light For us in the dark to rise by." bhagavAna mahAvIrake pavitra pAvana jIvanase prApta sAdhAraNa zikSAkA ullekha pahile kiyA jAcukA hai / parantu usase vizeSa rUpameM upayuktarItyA mi0 jugamandaralAla jainI ema0 e0 Adi ne unakA digdarzana * Life of Mahavira kI bhUmikAmeM nimna prakAra karAyA hai - ve likhate haiM ki " bhagavAna mahAvIrake jIvanameM sarva prathama mukhya bArta yaha thI ki unake hRdayameM samasta vastuoMke kAraNako jAnanekI adamya icchA thI / adhyayana, darzana, manana aura tapadvArA, jo tatkAlIna bhAratake eka sacce satyakhojIke jIvanake mukhya -aMga the, unake prayatnoMne unheM unakI usa icchAkI pUrNa pUrti kI unheM nirvANakI prApti huI / jJAnopArjanakA mArga bar3A nIrasa hai| usameM pagapagapara vividha saMzayAtmaka viSayoMkA samAgama hotA hai| parantu hamAre aMtima tIrthaGkarakA sAhasI hRdaya aura vicakSaNa netra ina saba kaThinAiyoMpara vijayI hue the / aura vaha jJAna evaM prakAzake
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ / bhagavAna mhaaviir| sanAtana sthAnako mApta hue the / " isalie bhagavAnake jIvanakI isa mukhyatAmeM hameM yaha zikSA milatI hai ki " pustakAvalokana, anuzIlana aura manana dvArA jJAnake upArjanameM dattacitta rahanA caahie|" yadi manuSya apane jIvanake isa kartavyako jAna jAe~; aura bAhya saMsArase apanA sambandha pahicAna leM to mAnavajAtike duHkha bahuta azomeM ghaTa nAya.! aura jIvana sukhapUrNa vyatIta hosake / ' . "dUsarI mukhya bAta bhagavAna mahAvIrake hRdayakI anupama udAratA hai| prAcIna bhUtakAlameM inhoMne jo dhArmika halacala paidA kI thI ki jisameM sarva jAti aura pAMtika evaM sarva prakArakI sabhyatAke manuSya sammilita hue the, usase unakA jainadharmako ucca udArabhAvameM lenA prakaTa hotA hai / jainadharma kabhI bhI saMkIrNa na thA jaisA' ki vaha aba hai| rAjA, rAnI, yoDA, brAhmaNa, zUdraH Adi sabahIne bhagavAnake divyopadezase lAbha uThAyA thaa| prAraMbhika bauddha dharmakI bhAMti jainadharmane bhI sAmAnya janatA ( Afasses )ke duHkhapAzoMko dUra kiyA thA, jo pAkhaNDI sAdhuoM dvArA trasita kie jA rahe the, parantu vismaya hai ki thor3e hI kAla pazcAt svayaM jainadharmAnuyAyiyoMmeM kriyAkANDa aura mithyA ajJAnakA, samAveza hogayA / aihika bAtoMmeM hI dharma mAne jAne lagA hai| mAmUlI AcAra pAlaneme hI dharmapAlanakI itizrI hojAtI hai| isakI itanI mAnyatA bar3hagaI hai ki yathArtha siddhAMta dRSTise ojhala hogae haiN| jo loga sAmAnya janasamAjake lie kevala mAmUlI bAtoMko hI upayogI batAkara inakA sarmathana karate haiM, vaha isa sAmAnya / janasamAjako usake samayase bahuta pIche ghasITate vyakta karate. haiM,
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvanase prApta pragaTa zikSAaiM / 263 aura unheM unakI muktikA yathArtha mArga samajhaneke ayogya pragaTa karate haiM / hAlameM usa siddhAMtakI sampUrNa svataMtratA milanI cAhie, jo siddhAMta jainadharmake astitvako kAyama rakha sakeM / isa vAtakI vartamAnakI jaina samAjako vizeSa AvazyaktA hai / aura yadi bhagavAna mahAvIrake jIvanase isa viSaya meM jJAna na mile to maiM samajhaMgA ki Apa apanI bhUlase vastusthitiko nahIM jAna sake / " "isa jIvanase tIsarI zikSA hameM samayAnusAra parivartanake lie tatpara rahanekI milatI hai / saMsArameM jAhirAse jyAdA lakIrake phakIra honeke bhAva phailarahe haiM / hamAre vicAroMse hamAre kAryya jaldI badala jAte haiM / yahI kAraNa hai ki hama nAma mAtrameM zrI sIrthaGkara bhagavAnake upadezoMko apanAte haiM, jaba ki hama jAnate haiM ki hamAre vAstavika kArya isa upadezase kosoM dUra haiM, parantu jainI, anya bhAratIyoMke sAtha, yaha bhUla gae haiM ki bilkula lakIrake phakIra bane rahanese nAzake dRzya najara Ate haiM aura sudhAra unnatikA mUla hai | bhagavAna mahAvIrake samaya meM kaThina tapazcaraNakI AvazyaktA thI / unhoMne usakA Avazyaka pracAra kiyA thA / ?? astu, hameM bhI yogya sudhAra ke lie sadaiva taiyAra rahanA cAhie / cauthI mukhya bAta bhagavAna mahAvIrake jIvanakI yaha hai ki "Apane striyoko vizeSa svataMtratA pradAna kI thii| saiddhAMtika rItyA jainadharmane striyoMke dhArmika svatvoMkI samAnatAko svIkAra kiyA hai| kevala isake ki digambara DhaSTise liyAM strIyonise nirvANako prApta nahI ho saktIM, parantu amalameM striyokA sanmAna itanA nahI hai - vaha manuSyase hIna ginI jAtI haiM, parantu yathArthameM unako
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 264 bhagavAna mahAvIra / apanI mAnsika aura zArIrika unnati karaneke avasara hI nahIM.. die jAte / astu, bhagavAna mahAvIrake bhaktoMkA kartavya hai ki vaha striyoMkI dazA unnata banAneke lie Dhar3haprayatna hoN| isase striyoMmeM uchRMkhalatA AjAnekA bhaya bhayamAtra hai / " pAMcavI aura aMtima "bAta una navayuvakoMke hitakI hai jo dhIre 2 UMce uThanA cAhate haiM, aura satkIrtikA sukuTa apane zIza para rakhanA cAhate haiN| aisoMke lie aMtima tIrthakara bhagavAnakA caritra yaha * sikhAtA hai ki jIvanake eka mukhya uddezyako prApta karaneke lie jIjAnase dRr3ha prayatna honA cAhie / uddezyahIna jIvanase bar3hakara duHkha aura pApamaya jIvana zAyada hI koI hai| hamAre hajAroM navayuvakoMke hRdaya zubhra utsAhase paripUrNa haiM, parantu unakI bhAvanAaiM aneka haiM / jIvanake eka mukhya uddezyako na dekhaneke kAraNa , 1 3 - bahuteroMke uttama jIvana naSTa hojAte haiM / astu, isa kamatAIko haTAnA hamArA dhairyyayukta kartavya hai / bhagavAna mahAvIrane jJAnajyo tike darzana kie the| vaha usIke upArjanameM laga gae aura antameM nirvANako prApta hue| jaina zAstra vyakta karate haiM ki Ana hama isa bhUmise nirvANako prApta nahIM kara sake, parantu yadi hama isa ora 'dRr3haprayatna hoM, to kyA yaha saMbhava nahIM hai ki hama usa dezako - videhako prApta kara leM, jahAM aba bhI kevalI bhagavAna vidyamAna haiM; aura nahA~se ava bhI nIva mukta hote haiM / " astu, vastusthitikA dhyAna dharakara hamako bhagavAnake divya jIvanase apanI AtmAkA upakAra karanekA bhAva sIkhanekA apUrva milatA hai| bhagavAna ke nirmala cAritrase apanI aura parakI 1 pATha 1 "}
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ opanase prApta pragaTa shikssaaeN| 265 AtmAoM ke kalyANakArI kAryoMke karanemeM kartavyazIla honA hamArA kartavya jhalakatA hai| saMsArameM bar3he hue trAsako haTAneke prayatna karanA sArvabhaumika dharma prakaTa hotA hai| mAnava samAjameM cahuM ora duHkhadardake krandananAda horahe haiN| trAhi trAhi maca rahI hai / use bhagavAnake pAvana caritrase apane svarUpakA bhAna lenA caahie| aura ApasI vidveSa aura svArthavAsanAoMko hRdayase dUra haTAnA caahie| sAre saMsArake jIva apane samAna haiM, unake svatva bhI aura jIvana kartavya bhI hamAre samAna haiN| isalie unase prema pUrNa sahayoga karanA manuSyoMkA kartavya hai| bhagavAna mahAvIrake pavitra jIvana aura divyopadezase hameM utkRSTa sAmyabhAvakI zikSA miltiihai| jisakA milanA svAbhAvika hai kyoMki bhagavAna mahAvIra apane mAnava jIvanameM hI paramAtma padako pAcuke the| unakI zikSAse hameM vizvaprema' kA pATha milanA anivArya hai| kisI bhI dharma, kisI bhI jAti, kisI bhI yonikA jIva kyoM na ho vaha hamArI ghRNA aura dveSakA pAtra nahIM hai / bhagavAnakA upadeza hamako sarvase maitrI karane aura sarvako apanI unnati karaneko samAna avasara prApta karanemeM sahAyaka honekI zikSA detA hai| vaha ApasI dhArmika, sAmpradAyika vA anya prakArake vidrohako mAnava hRdayase dUra haTA detA hai| bhagavAna mahAvIrake samayameM isa bhAratavarSameM saikar3oM vividha pantha pracalita the aura vaha ApasI aiMcAtAnImeM vyasta the| bhagavAnane apane upadezase isa sthitiko dUra kara diyA aura janatAko yathArtha satyakA bhAna karA diyA, jise ki usane bhulA diyA thaa| unhoMne vividha matAnuyAyiyoMke mantavyoMkI yathArthatA
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mhaaviir| .. pragaTa kara dI / jatalA diyA ki kisI bhI matake mantavya anyathA nahIM ho sake, yadyapi apekSAkRta hI yaha saMbhava hai| udAharaNa rUpameM Astika kahatA hai paramAtmA hai aura nAstika kahatA hai ki paramAtmA nahIM haiM / pragaTarUpameM avazya hI donoMmeM bheda hai-virodha hai / parantu bhagavAnakI vANI-sarvajJa vaktavya isa virodhako dUra karatA hai / vahAM batalAyA gayA hai ki donoMkA kahanA ThIka hai| paramAtmA hai bhI Ara nahIM bhI / nayavivakSAkA bheda hai / syAdvAda siddhAnta ApasI virodhako haTAne ke liye amogha astra hai, aura isakA nirUpaNa phirase bhagavAna mahAvIrane apane divyopadezase pragaTa kiyA thaa| isa siddhAntakA mahatva naina zAstroM ke adhyayanase pragaTa hosatA hai| isI siddhAMtako lakSya karake samrATa azokane bhI apanI eka girilipimeM isa bAtakA isa prakAra upadeza diyA ki___"bhinna 9 panthomeM bhinna 2 prakArake puNya samajhe jAte haiM, parantu una sabakA eka hI AdhAra hai aura vaha AdhAra sugIlatA aura sambhApaNameM zAMtikA honA hai| isa kAraNa kisIko apane 'panthakI prazaMsA aura dUsaroM ke panyakI nindA nahIM karanI caahie| kisIko yaha nahI cAhie ki dUsaroMko vinA kAraNa hallA sagajheM parantu yaha cAhie ki unakA saba avasaroM para ucita satkAra kreN| isa prakAra yala karanese manuSya dUsarokI sevA karate hue bhI apane panyakI unnatikara sake haiN| isake viruddha yatna karanege manuSya apane panyakI mevA nahIM karatA aura dUsaroMki sAtha bhI burA vyavahAra karatA hai| tathApi jo koI apane panya bhakti rakhanake pAraNa anyakI nindA karatA hai, vaha apane panyameM kevala kuThAra mAratAhA" (deko bhAratako prAcIna mAnisa Ye Rimi
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ' jIvanase prApta pragaTa shikssaaeN| 297 . isalie bhagavAnake divyopadezase sAmyabhAvako apanAkara hameM usake mahatvako digantavyApI banAneke lie ApasI dveSoMko gauNa karake unako bhUlA karake bhagavAnakI sudhAsama vANIkA pAna pratyeka pipAsI AtmAko karAnA cAhie, aura vizvapremake subhaga rajjumeM baMdhakara mAnavonnatimeM agrasara honA cAhie jarA 2 se matabhedako dveSoM pariNita karaneke sthAnameM unake mUla kAraNako DhUMr3hanA lAbhakArI hai / ataeva pratyekako bhagavAnake jIvanase yatheccha lAma prApta hosakA hai yaha pragaTa hai / jisa sArvabhaumika sAmyabhAvakI AvazyakatA Aja saMsArako hai usakA pATha bhagavAnake divyopadezase mila rahA hai| mAtra samajhanevAloMkI dizAbhUla hai| usako dUra karanA hI 'vIrabhaktoM kA saccA kartavya hai| astu / antameM pAThako ! svapara kalyANakAraka, parama hitaiSI, sarvajJa paramAtmA 'vIra' jinakA smaraNa hRdayameM karate hue pavitrAtmAke nimna zabdoMkA ullekha karake Apase bidA hote haiM, parantu eka dUsarese alaga honeke pahile Aie bhagavAnake divya prakAzako prApta karanekI bhAvanA bhaaleN| astu, evam bhavatu / ___vargAsIna AtmA jaba apane paugalika zarIrameM thI, taba sumasiddha zrIyuta zivavRtalAlajI varman ema0 e0 saMpAdaka "sAdhU" " sarakhatImaMDAra " ityAdike rUpameM apane pavitra udvAra isa prakAra prakaTa kara gaI " gae donoM jahAna naz2arase gujara / taire hunakA koI vazara na milA "
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ ha bhagavAna mahAvIra / "yaha ( bhagavAna mahAvIra ) jainiyoMke AcArya guru the / pAka dila, pAka khyAla, mujassama pAkI va pAkI jar3I the|...hm inake nAmapara inake kAmapara, aura inakI venajIra naphsakuzI - ( indriyanirodha ) va riyAjatakI misAlapara jisa kadara nAma * (abhimAna) kareM bajA (yogya) hai / ' hama apane ina bujurgoMkI ijjata karanA sIkheM !....... inake guNoMko dekheM, unakI pavitra sUratoMkA darzana kareM, unake bhAvoMko pyArakI nigAha se dekheM kyoki yaha dharmakarmakI jhalakatI huI camakatI damakatI mUrti hai / ........ unakA dila vizAla thA / vaha eka vepAyAM kanAra samandara thA, jisameM manuSyapremakI lahareM jorazorase uThatI rahatI thIM; aura sirpha manuSya hI kyoM unhone saMsAra ke prANImAtrakI bhalAIMke liye sabakA tyAga kiyA; jAnadAroMkA khUna bahAnA rokaneke liye apanI jindagIkA apUrva upayoga lagA diyA ! yaha ahiMsAkI paramajyotibAlI mUrtiyA~ haiM / vedoMkI zruti " ahiMsA paramo dharmaH " kucha inhIM pavitra mahAna puruSoMke jIvanameM sUrata ikhatyAra karatIM huI najara AtI haiN| ye duniyAke jabaradasta riphAjavaradasta upakArI aura bar3e UMce darjeke upadezaka aura pracAraka ho gujare haiN| yaha hamArI kaumI tavArIkha ( itihAsa ) ke kImatI ratna haiM / hama kahA~ aura kinameM dharmAtmA prANiyoMkI khoja karate haiM! inahIko dekheM ! inase bahatara (uttama) sAhabe kamAla hamako aura kahAM mileMge ! inameM tyAga thA, inameM vairAgya thA, inameM dharmakA kamAla thA ? yaha insAnI kamajoriyoMne bahuta hI U~ce the| inakA khitAba " nina " haiM:
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvanase prApta pragaTa shikssaaeN| 269 ninhoMne moha mAyAko aura mana aura mAnako jIta liyA thaa| yaha " tIrthakara " haiN| inameM banAvaTa nahI thI, dikhAvaTa nahIM thI, jo bAta thI sApha sApha thii| ye (24 tIrthakara ) vahalAsAnI (anaupama) zakhasIyateM ho guz2arI haiM, jinako jisamAnI kamajoriyoM va aiboMke chipAneke lie kisI jAhirI pozAkUkI jarUrata lAhaka, nahIM huI; kyoMki unhoMne tapa karake, japa karake, yogakA sAdhana karake apane Apako mukammila aura pUrNa banA liyA thaa|" isalie: " jo apano hita cAhata hai niya, tau yaha sIkha hiye avdhaaro| karmana bhAva tajo saba hI nina, Atamako anubhaurasa gAroM // vIra ninacaMdasoM neha karo nita, AnaMdakaMda dazA vistaaro| mUr3ha lakhai nahiM gUDha kathA yaha, 'gokula gAMvako paiDohi nyAro // " -vande vIram-iti-zubham - - % E - -
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 bhagavAna mhaaviir| pariziSTa naM. 1 bhagavAna mahAvIra aura mahAtmA gaaNdhii| bhArataprANa mahAtmA mohanadAsa karmacaMda gAMdhIjIne jo zabda bhagavAna mahAvIrake sambandhameM 'mahAvIra jayaMtI ke avasarapara ' ahamadAvAdameM kahe the vaha upayogI jAnakara hama yahAM uddhRta karate haiN| Apane kahA thA ki:--- ___ " maiM Apa logoMse vizvAsa pUrvaka yaha bAta kahUMgA ki mahAvIrasvAmIkA nAma isa samaya yadi kisI bhI siddhAntake lie pUnA jAtA ho, to vaha ahisA hai| maiMne apanI zakti ke anusAra saMsArake judA judA dhokA adhyayana kiyA hai aura no jo siddhAnta mujhe yogya mAlUme 'hue haiM unakA aucaraNa bhI maiM karatA rahA huuN| maiM apaneko eka pakkA sanAtana hiMdU mAnatA hUM, parantu maiM nahIM samajhatA ki jana darzana dUsare darzanoMkI apekSA halkA hai athavA usakI gaNanA hindu dharmameM na ho sake aura isI lie maiM mAnatA hUM ki jo saMcA hindU hai vaha naina hai aura jo saccA jaina hai vaha hindU hai / pratyeka dharmakI uccatA isI bAtame hai ki usa dharmameM ahiMsAtatvakI pradhAnatA ho / ahiMsAtatvako yadi kisIne bhI adhikase adhika vikasita kiyA ho, to ve mahAvIrasvAmI the, parantu una mahAvIra bhagavAnakA vartamAna zAsana usakA pUrA pUrA AcaraNa nahIM karatA !...Ajakalake jana bhAI agaNita choTe 2 jIva jaMtuoMkI rakSA bhale hI karate hoM parantu manuSyoke prati jo unakA AcaraNa hai-jo vartAva hai-vaha
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ , bhagavAna mahAvIra aura mahAtmA gaaNdhii| 27 kadApi ThIka nahIM kahA jAsakA |...........maiN Apa saba logoMse vinatI karatA hUM ki Apa mahAvIrasvAmIke upadezoMko pahicAneM, unapara vicAra kareM, aura unake anusAra AcaraNa kreN| mere isa kathanakA kahIM Apa ulTA artha nahIM karane laganA / mahAvIrasvAmI: kSatriya the aura unhoMne jisa ahisA dharmakA pratipAdana kiyA hai tathA apane caritrake dvArA jisa ahisA aura karuNAke dRSTAnta saMsArake sAmane khar3e kie haiM, usa ahiMsA dharma aura premadharmako samajhakara jisa samaya Apa AcArase lAyeMge usI samaya samajhA jAyagA ki Apa logoMne bhagavAna mahAvIrakI vAstavika jayantI manAI hai|" (jainahitaiSIse) __isI saMbaMdhameM hama kavisamrAT DaoN. ravIndranAtha ThAkurake bhI uddAra pAThakoMke samakSa upasthita kie dete haiN| kavijI kahate haiM ki "zrI mahAvIrasvAmIne gaMbhIra nAdase aisA mokSakA saMdezA bhAratavarSameM phailAyA ki dharmamAtra sAmAjika rur3hi nahIM kintu vAstavika satya hai / mokSa sAMpradAyika vAhya kriyAkANDa pAlanese prApta nahIM hosakA kintu isa satya dharmake kharUpameM Azraya lenese prApta hotA hai| tathA dharmameM manuSya aura manuSyakA bheda sthAI nahIM raha sakA / kahate hue Azcarya hotA hai ki mahAvIranIkI isa zikSAne samAjake hRdayameM baiThI huI bheda-bhAvanAko bahuta zIva naSTa kara diyA aura sAre dezako apane vaza kara liyaa|" AzA hai uparyukta udAroMse pAThaka lAbha utthaaeNge| inalam /
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra #1 bhagavAna mahAvIra / pariziSTa naM0 20 buddha - mahAvIra | 1 isa viSayameM mi0 ke0 jI0 mazarUvAlA ke vicAra bhI hama * ki " buddha aura 1 + 1 1 # " paThanArtha upasthita karate haiM / Apa likhate haiM mahAvIra ye AyakI prakRtike do bhinna svarUpa haiM / jagatameM jo sukha aura duHkhakA sarvako anubhava hotA hai vaha satkarma aura duSkarmake pariNAma rUpa hai aisA spaSTa jAnA jAtA hai| jo sukha athavA duHkhakA kAraNa DhUMDha nahIM sakatA, vaha kisI samaya kRta karmakA hI pariNAma ho sattA hai / maiM kamI nahIM thA aura kamI nahI hoU~gA, yaha kabhI mujhe pratIta hotA nhiiN| isaparase hameM dekhanA cAhie ki hama gata janmameM kyA the aura mRtyuke pazcAt bhaviSya janmameM kyA hoMge / gata samaya maiMne karma kiye the aura vaha hI isa janmake sukha dukhake kAraNa honA cAhie / ghar3IkA laTakana jisa prakAra ibarase ubara calatA rahatA hai, usI prakAra maiM janma aura maraNake madhya jhUlanevAlA nIva hUM / karmakI cAbI karake | yaha laTakana sadRza gati milI hai aura jabataka yaha cAvI lagI rahegI tabataka maiM isa jhUle se nikala nahI saktA / yaha jhUlekI sthiti duHkhakAraka hai / isameM kamI hI sukhakA anubhava hotA hai, parantu vaha atyanta kSaNika hai / yaha itanA hI nahIM valki isase AghAta pahuMcatA hai / isalie pariNAma me dukharUpa hai| gujhe isa dukhakAraka jhUlemeMse chUTanA caahie| kisI bhI prakArase mujhe isa cAvI phera haTAnA caahie| isa prakArast vicAra zreNIse prerita ho ki AryagaNa janmamaraNake se chUTaneke lie -mokSa
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa na020 ho kitaneka AryagaNa janmamaraNake jhUle se chUTaneke lie-mokSa pAneke lie vividha prayatna karate haiN| karmakI cAbIko kisI taraha khapAdeneke yaha prayatna karate haiM |....mahAvIrasvAmI isI prakRtikI eka pratimA haiN| buddhakI prakRti isase bhinna hai / pahile janmakI aura mRtyoparAnta dUsarI sthitikI cintA karanA usake nikaTa Avazyaka nahIM / janma no duHkharUpa hoya to phira isa janmakeduHkhato sahana ho ge| punarjanma yadi hotA hogA to vaha isa jIvanake susta aura duSkRtake anusAra hogaa| isa lie yahI janma sarvakA AdhAra hai / buddhane isI vizvAsake anusAra vartamAna duHkhakI sthitiko dUra karaneke prayatna kie| aura apane aSTAMgika mArgakA upadeza diyaa|" (dekho buddha ane mahAvIra 105-109) pariziSTa nN03| mahAvIrasvAmIkI sarvajJatAke pramANa / bhagavAna mahAvIrakhAmIke jIvanapara aba itanA prakAza par3a cukA hai ki unake aitihAsika vyaktitvameM aba kisI vidvAnko saMdeha nahIM rahA hai| yaha bhI pUrNataH siddha ho gayA hai ki mahAvIrakhAmI jaina dharmake sthApaka nahIM the, kintu eka supracalita dharmake nAyaka the| ve jainiyoMke antima tIrthakara the| 'tIrthakara ' vahI puruSa hotA hai jo sarvajJatA prApta kara dharmopadeza kare aura cAra prakArake saMghakI vyavasthA kre| mahAvIrasvAmI sarvajJa the, isa vyAkhyAnakI puSTimeM jaina sAhityameM isa viSaya ke spaSTa ullekhoMke atirikta eka prabala aura parokSa pramANa yaha hai ki jaina siddhAnta yA darzanameM Kera
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 bhagavAna mahAvIra pArasparika virodhI siddhAnta bilakula nahIM pAye jAte / / , dUsare ko darzanA haiM; unameM bhinna-2 AcAryoke. kathanoM meM bahuta virodhaHpAyA jAtA hai, jisakA parihAra karanA, kahIM2.asambhava hai| isakA kAraNa yaha hai ki una darzanoM ke sthApaka koI; sarvajJa nahIM the| isase unameM bahutasI apUrNatAyeM raha gaI thIM, jinako pIcheke AcAryoMne apane matake anusAra purI karanekA prayatna kiyaa| isIse unaseM maramAna virodhI bAteM AgaI haiM, parantu jaina dArzanika granthoMmeM aise virodha kahIM nahIM, pAye jAte / jitapa AcAryone jaina darzanA para apanI bahumUlyaH lekhanI calAI hai vahAM unake kathanoM meM pUrA sAmAna hai aura tadviSayaka prAcInatama granthoMse lagAkara navIna anyotako kahI bhI kisI samayake anyoMmeM naye joDa toDa hera phera, vA ghaTAkI nahIM pAI jaatii| jaina darzanakA jo rUpa Anase dAI hajAra varSa pUrva thA, Aja bhI vaisAhI banA hai| isakA kAraNa yahI hai ki usameM kisI prakArakI apUrNatAyeM nahIM thIM samasta vastu kharUpakA.. usameM sapramANika vivecana thA aurA. isI liye AcAryoMkI usameM jor3A tor3I karaneke liye na to na sthAnamA aurAna AvazyaktA thii| yaha tabhI ho sakA hai jaba, usa-darzanakA pratipAdana karanevAleko samasta,vastu svarUpakA pUrNa jJAna ho| ataH jaina tIrthayAra jinhoMne jaina darzanakA aisA pUrNa aura vizada vivecana kiyA.avazya sarvajJArahe haiN| kevala jaina granthoM meM hI nahIM, cauDoMke prAcInatama dhArmika graMthoMmeM bhI mahAvIra svAmIkI sarvajJatA pramANa pAye jAte haiN| ye pramANa anya dharmAvalambiyoM ke honese vizeSa mahattvake haiN| aura
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa na. 25 pI0risa DeviDsa va anya kaI vidvAnoMne isa bAtako 'pUrNataH , siMddha kara diyA hai ki bauddhoMke pAlIgranthoMkI Anase 2200 varSa pUrva racanA ho cukI thiiN| azokake samaya arthAta IsvIsa se pUrva tIsarI zatAbdimeM ina granthoMkA adhikAMza bhAga prAyaH usI rUpameM sthira ho cukA thA jaisA use hama Aja pAte haiM / ataH mahAvIra svAmIke viSayameM inake kathana unake bahuta nikaTavartI kAlake honese bahuta mAnya aura vizvasanIya haiN| ___'bauddhoMke samasta dhArmika grantha tIna bhAgoMmeM vibhakta haiM jo tripaTaka kahalAte haiN| inake nAma kramazaH vinayapiTaka, sutaM sUtra) piTaka, aura abhidhamma (abhidharma) piTaka haiN| prathama piTakameM bauddha muniyoMke AcAra aura niyamoMkA, dUsaremeM mahAtmA buddhake nina upadezoMkA aura tIsaremeM vizeSarUpase cauddha siddhAnta aura darzanakA varNana hai / 'suttapiTaka'ke pAMca 'nikAya va aMga haiM jinameMse dvitIyakA nAma 'majhima nikAya' hai| isameM aneka sthAnoMpara mahAtmA buddhakA nigranya muniyoseM milane aura unake siddhAntoM Adike viSayameM bAtacIta karanekA ullekha AyA hai| ina ullekhoMse siddha hotA hai ki buddhako bhagavAna mahAvIrakI sarvajJatAkA patA cala gayA thA aura unheM unake siddhAntomeM ruci utpanna ho gaI thii| udAharaNArtha ina ulekhoMmeMse eka yahAM uddhRta kiyA jAtA hai| buddha kahate hai: ekamidA hai, mahAnAma, samayaM rAjagahe viharAmi gijhakUTe panvate / tena kho pana samayena saMbahulA nigaNThAisigilipasse kAla
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ RE bhagavAna mahAvIra / silAyaM upatyakA honti Asana paTikkhittA, opakkamikA dukkhA tippA kaTukA vedanA vedayanti / atha kho haM, mahAnAma, sAyaNha samayaM parisaDANA buddhito yena isigilipassama kANasilA yena te nigaNThA tena upasaMkamim / upasaMkamittvA te nigaNThe etadavocamH kintu tumhe Abuso nigaNThA ubmaTukA AsanaparikkhittA, opakamikA dukkhA tippA kaTukA vedanA vediyathAti / evaM vutte, mahAnAma te nigaNThA maM etadavocu, nigaNTho, Avuso nAthaputo sabva, sambadassAcI aparisesaM jJANa dassanaM parijAnAtiH carato ca me tito ca suttassa ca nAgarassA ca savataM samitaM jJANadassanaM paccupaTThitatiH, so evaM AhaH asthi kho vo nigaNThA pUbbe pApaM kammaM kataM, taM imAya kaTukAya dukkarikArikAya nijjaretha; yaM panetya etarahi kAyena saMvRtA, vAcAya saMvutA, manasA saMvutA taM yati pApassa kammassa akaraNaM, iti purANAnaM kammAnaM tapasA vyantibhAvA navAnaM kammAnaM 'aMkaraNA Ayati anavastavo, AryAta anavarasavA kammakkhayo, kammakkhayA dukkhakkhayo, dukkhakkhayA vedanAkkhayo, vedanAkkhayA savvaM dukkhaM nijjiNNaM bhavissati taM ca pana amhAkaM racati caiva khamati ca tena ca AmhA asamanA ti' } wwwwwwwwww (P. T. S. Majjhima Vol. IP. p. 92-93) isakA bhAvArtha yaha hai : ma0 buddha kahate haiM " he mahAnAma, maiM eka samaya rAjagRhameM gRDakUTa nAmaka parvatapara vihAra kara rahA thaa| usI samaya RSigirike pAsa 'kAlazilA (nAmaka parvata) para bahutase nirgrantha (suni )
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ AAAAAWONNNN parizivana Asana chor3a upakrama kara rahe the aura tIvra tapasyAmeM pravRtta the| hai mahAnAma, maiM zAyaMkAlake samaya una nigranthoMke pAsa gayA aura unase bolA 'aho nimrantha / tuma Asana chor3a upakrama kara kyoM aisI ghora tapasyAkI vedanAkA anubhava kara rahe ho ? he mahAnAma, naba maiMne unase aisA kahA taba ve nirgrantha isa prakAra bole 'aho, nigrantha jJAtaputra sarvajJa aura sarvadazI hai, ve azeSa jJAna aura darzanake jJAtA haiN| hamAre calate, Thaharate, sote, nAgate samasta avasthAoMmeM sadaiva unakA jJAna aura darzana upasthita rahatA hai| unhoMne kahA hai:-niryanyo ! tumane pUrva (janma) meM pApakarma kiye haiM, unakI isa ghora duzcara tapasyAse nirnarA kara ddaalo| mana, vacana aura kAyakI saMvRttise (naye ) pApa nahIM baMdhate aura tapasyAse purAne pApoMkA vyaya ho jAtA hai| isa prakAra naye pApoMke ruka nAnese aura purAne pApoMke vyayase Ayati ruka jAtI hai, Ayati ruka jAnese karmokA, kSaya hotA hai, karmakSayase dukkhakSaya hotA hai, dukkha kSayase vedanA-kSaya aura vedanA kSayase sarva duHkhoMkI nirA ho jAtI / " isa para buddha kahate haiM / yaha kathana hamAre liye rucikara pratIta hotA hai aura hamAre manako ThIka jaMcatA hai|' aisA hI prasaGga 'mAjjhimanikAyameM bhI eka jagaha aura bhAyA hai / P. T. S. Majjhima Vol II PP. 214-218 vahAM bhI niryanyoMne buddhase jJAta putra (mahAvIra) ke sarvajJa honeko bAta kahI aura unake upadiSTa karma-siddhAntakA kathana kiyaa| tisapara buddhane phira upayukta zabdoMmeM hI apanI ruci aura anukUlatA pragaTa kii|
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra / yaha bhagavAna mahAvIra aura unake siddhAMtoMke viSaya meM kahe hue svayaM mahAtmA buddhaMke vAkya haiM / inase yaha bhalI bhAMti siddha ho jAtA hai ki ma0' buddha bhagavAna mahAvIrake siddhAMtoMkA kaisA Adara karate the| unhoMne na kevala nirmanthoMke siddhAMtoMko, sunA hI thA, kiMtu unameM apanI ruci aura 'anumati bhI prakaTa kI thI aura bhagavAna mahAvIrakI sarvajJatAke viSayameM jo kucha unhoMne sunA use, bar3e bhAvase apane ziSyoM ko bhI sunAyA / ataH isa bAta meM 'kucha bhI saMdeha nahIM rahanAtA' ki bhagavAna 'mahAvIrake jIvita kAlamai 'hI 4 " " unakI ' sarvajJatA para na kevala unake anuyAyiyoMko hI pUrNa vizvAsa thA varan eka dUsare dharmake 'praNetA aura unake 'ziSyagaNoM para bhI unakA prabhAva avazya par3a gayA thA / ? hIrAlAla jaina ema0 e0 ela0 ela0 bI0
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 wwwwwwwwwwwwwwww pRSTaH paki zuddha 2. . 25 265 18 . 27 14 2 shuddhiptrshuddhaashuddhiH| azuddha sadAcAra.rahanA sadAcArase rahatI bhAvika bhAvI patike vizArada jainiyoM yadi / vizArada yadi usake usako tApasake zarIrameM lakar3a tApasa ubaI to samantabhadra samrATako samrATako candragutako pharalAmA pharanpi eka kATha eka dIrgha kAla lie gae se lie gae vyApAri sarvata karagarI kArIgarI ganyo pranyoM bhanata zatru mlaar anya ke anya poMka jaina zAboM varNana jenazAnoM gama garma Fredom * Freedom vyAdhika 'vyApikI hue . die yasave' / yajJavedI bhagavAna bhagavAna caudaha saMga bhatu, yaha- vidyA sarva bhagavAna bhastu, bhagavAna vyApA . . 75 2 5 1.1 . 6 10 19 5 10
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mhaaviir| 12 12 mumati samati 122 . . satoSakA pariNAma al pariNAma bhApa ana jaina dharmAnuyAyI bhApajainadharmAnuyAyI 127 19 janAcArya jainAcArya 149 15 rAjyAdhikArI rAjyAdhikArI huA rAjA rAjyASigarI 1632 mata vRkSa , ho jaatii| 18 . aneka 1951 bAta pAtako / pAtako 214 15 Expeoits exploits 221 phuno.11 'jainasuphI banda jenasphI(Gymnosophist)nda 222 , 1 ra unake 13.. meM vApara 226 1 tI 244 . bhora Toka (golAkAra ke madhya bhaura zarIra sI kArAgArameM (golAkAra) lokake satya 261 6 263 " 25 paltu pApi 296 13 me meM 5 pacapanna 20 13 banAna ra darzana pAlagaNa, isa bAriyoM evaM vizeSa jI anya line zubakara prayakA bhavalokana kreN|
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
_