Book Title: Agam 05 Bhagwati Sutra Part 02 Hindi Anuwad
Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Dipratnasagar, Deepratnasagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034672/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo namo nimmaladaMsaNassa bAla brahmacArI zrI neminAthAya namaH pUjya Ananda-kSamA-lalita-suzIla-sudharmasAgara-gurUbhyo namaH Agama-5/2 bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2 AgamasUtra hindI anuvAda Agama dIvAkara muni dIparatnasAgarajI [ M.Com. M.Ed. Ph.D. zruta maharSi ] Agama hindI-anuvAda-zreNI puSpa- 5/2 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka AgamasUtra-5- 'bhagavatI' aMgasUtra- 5 -hindI anuvAda kahAM kyA dekhe? krama krama viSaya viSaya pRSTha bhagavatI sUtra bhAga-1 01 zataka 1 142 02 zataka 2 144 03 zataka 3 146 04 zataka 4 147 bhagavatI sUtra bhAga-2..cAlu 005 | 21 zataka 21 038 22 / zataka 22 057 | 23 | zataka 23 086 24 zataka 24 088 25 zataka 25 111 | 26 zataka 26 129 zataka 27 149 | 28 | zataka 28 189 | 29 | zataka 29 zataka 5 176 05 06 zataka 6 213 07 27 zataka 218 219 zataka 7 08 zataka 8 09 / zataka 9 10 zataka 10 220 220 30 zataka 30 222 11 229 31 zataka 31 226 zataka 11 bhagavatI sUtra bhAga-2 zataka 12 32 zataka 32 229 12 230 13 zataka 13 233 14 239 zataka 14 zataka 15 15 244 zataka 16 005 zataka 33 029 34 | zataka 34 048 | 35 / zataka 35 060 36 | zataka 36 081 37 | zataka 37 093 | 38 zataka 38 101 39 | zataka 39 118 40 zataka 40 125 41 / zataka 41 245 17 245 zataka 17 zataka 18 18 245 19 zataka 19 246 20 zataka 20 249 muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 2 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka 45 Agama vargIkaraNa sUtra krama krama Agama kA nAma Agama kA nAma sUtra 01 | AcAra aMgasUtra-1 25 AturapratyAkhyAna payannAsUtra-2 sUtrakRt 26 payannAsUtra-3 sthAna mahApratyAkhyAna 27 bhaktaparijJA | taMdulavaicArika payannAsUtra-4 samavAya payannAsUtra-5 29 saMstAraka bhagavatI 06 jJAtAdharmakathA aMgasUtra-2 aMgasUtra-3 aMgasUtra-4 aMgasUtra-5 aMgasUtra-6 aMgasUtra-7 aMgasUtra-8 aMgasUtra-9 aMgasUtra-10 aMgasUtra-11 upAMgasUtra-1 30.1 | gacchAcAra 30.2 | candravedhyaka upAsakadazA aMtakRt dazA gaNividyA payannAsUtra-6 payannAsUtra-7 payannAsUtra-7 payannAsUtra-8 payannAsUtra-9 payannAsUtra-10 chedasUtra-1 devendrastava vIrastava anuttaropapAtikadazA praznavyAkaraNadazA 11 | vipAkazruta | aupapAtika 34 / nizItha 12 35 bRhatkalpa chedasUtra-2 13 upAMgasUtra-2 vyavahAra rAjaprazciya | jIvAjIvAbhigama 14 upAMgasatra-3 37 15 prajJApanA upAgasUtra-4 dazAzrutaskandha jItakalpa 39 mahAnizItha upAMgasUtra-5 17 upAMgasUtra-6 16 | sUryaprajJapti | candraprajJapti 18 jaMbUdvIpaprajJapti 19 | nirayAvalikA 20 | kalpavataMsikA chedasUtra-3 chedasUtra-4 chedasUtra-5 chedasUtra-6 mUlasUtra-1 mUlasUtra-2 mUlasUtra-2 mUlasUtra-3 mUlasUtra-4 cUlikAsUtra-1 upAMgasUtra-7 upAgasUtra-8 40 / Avazyaka 41.1 | oghaniyukti | piMDaniyukti dazavaikAlika 43 uttarAdhyayana nandI 42 puSpikA upAMgasUtra-9 upAMgasUtra-10 upAMgasUtra-11 upAMgasUtra-12 puSpacUlikA anuyogadvAra cUlikAsUtra-2 vRSNidazA 24 | catu:zaraNa payannAsUtra-1 muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 3 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/sUtrAMka [49] 06 02 01 06 05 .5 09 muni dIparatnasAgarajI prakAzita sAhitya Agama sAhitya Agama sAhitya sAhitya nAma baksa krama sAhitya nAma mUla Agama sAhitya: | 147 6 Agama anya sAhitya:|-1- AgamasuttANi-mUlaM print -1- mArAma thAnuyoga -2- AgamasuttANi-mUlaM Net [45]] -2- Agama saMbaMdhI sAhitya -3- AgamamaJjUSA (mUla prata) | [53] -3- RSibhASita sUtrANi | Agama anuvAda sAhitya:165 -4- Agamiya sUktAvalI 01 -1-mAgamasUtragutI manuvAha | [47] Agama sAhitya- kula pustaka 516 -2- AgamasUtra hindI anuvAda Net: | [47] -3- Aagam Sootra English Trans. [11] -4- sAmasUtra saTI5 J42rAtI anuvAda | [48] -5- AgamasUtra hindI anuvAda print [12] anya sAhitya:Agama vivecana sAhitya: | 171 1tattvAtyAsa sAhitya-1- AgamasUtra saTIka [46] 2 sUtrAtyAsa sAhitya-2- AgamasUtrANi saTIkaM pratAkAra-11 [51]] 3 | vyaa2e| sAhitya-3- AgamasUtrANi saTIkaM pratAkAra-2009]/ 4 vyAkhyAna sAhitya. 04 -4- Agama cUrNi sAhitya | [09]] jinabhakti sAhitya|-5- savRttika AgamasUtrANi-1 [40] 6 aosAhitya-6- savRttika AgamasUtrANi-2 | [08] 7 mArAdhanA sAhitya -7- sacUrNika AgamasuttANi [08] 8 pariyaya sAhitya 04 Agama koSa sAhitya: | 149 54na sAhitya-1- Agama saddakoso [04] 10 tIrthaM2 saMkSipta rzana -2- Agama kahAkoso | [01] 11 hI sAhitya 05 -3-Agama-sAgara-koSa: dIparatnasAgaranA laghuzodhanibaMdha 05 -4- Agama-zabdAdi-saMgraha (prA-saM-gu) [04] Agama sivAyanuM sAhitya kUla pustaka 85 Agama anukrama sAhitya:-ROAD 09 -1- yArAma viSayAnubha- (bhUpa) 02 | 1-Agama sAhitya (kula pustaka) 51 -2- Agama viSayAnukrama (saTIkaM) 04 2-Agametara sAhitya (kula 08 -3- Agama sUtra-gAthA anukrama dIparatnasAgarajI ke kula prakAzana | 60 che muni dIparatnasAgaranuM sAhitya 1 bhuniTIparatnasAgaranuM sAgama sAhitya [ pusta516] tenA isa pAnA [98,300] 2 munihIparatnasAgaranuM anya sAhitya [hula pust| 85] tenA hula pAnA [09,270] | 3 bhuniTIparatnasAra saMlita tatvArthasUtra'nI viziSTa DVDnAsa pAnA [27,930] sbhaa| prAzanohula 501 + viziSTa DVD hula pAnA 1,35,500 04 02 25 51 03 muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 4 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka 5/2] bhagavatI/vyAkhyAprajJapti aMgasUtra- 5/2 - hindI anuvAda M ANANDRA zataka-12 sUtra- 529 ___ bArahaveM zataka meM dasa uddezaka haiM-(1) zaMkha, (2) jayantI, (3) pRthvI, (4) pudgala, (5) atipAta, (6) rAhu, (7) loka, (8) nAga, (9) deva aura (10) aatmaa| zataka-12 - uddezaka-1 sUtra-530 usa kAla aura usa samaya meM zrAvastI nagarI thI / koSThaka udyAna thA, usa zrAvastI nagarI meM zaMkha Adi bahutase zramaNopAsaka rahate the| (ve) ADhya yAvat aparibhUta the; tathA jIva, ajIva Adi tattvoM ke jJAtA the, yAvat vicarate the / usa zaMkha zramaNopAsaka kI bhAryA utpalA thI / usake hAtha-paira atyanta komala the, yAvat vaha rUpavatI evaM zramaNopAsikA thI, jIva-ajIva Adi tattvoM kI jAnane vAlI yAvat vicaratI thii| usI zrAvastI nagarImeM puSkalI nAmakA zramaNopAsaka rahatA thA / vaha bhI ADhya yAvat jIva-ajIvAdi tattvoM kA jJAtA thA yAvat vicaratA thaa| usa kAla aura usa samaya meM mahAvIra svAmI zrAvastI padhAre / parISad vandana ke lie gaI, yAvat paryupAsanA karane lgii| tatpazcAt ve zramaNopAsaka bhI, AlabhikA nagarI ke zramaNopAsaka ke samAna unake vandana evaM dharmakathAzravaNa Adi ke lie gae yAvat paryupAsanA karane lage / zramaNa bhagavAna mahAvIra ne una zramaNopAsakoM ko aura mahatI mahAparISad kI dharmakathA kahI / yAvat parISad vApisa calI gaI / ve zramaNopAsaka bhagavAna mahAvIra ke pAsa dharmopadeza sUnakara aura avadhAraNa karake harSita aura santuSTa hue / unhoMne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra kiyA, prazna pUche, tathA unakA artha grahaNa kiyA / phira unhoMne khar3e hokara zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra kiyA aura koSThaka udyAna se nIkalakara zrAvastI nagarI kI ora jAne kA vicAra kiyaa| sUtra-531 usa zaMkha zramaNopAsaka ne dUsare zramaNopAsakoM se kahA-devAnupriyo ! tuma vipula azana, pAna, khAdima aura svAdima taiyAra kraao| phira hama usa pracura azana, pAna, khAdya aura svAdya kA AsvAdana karate hae, visvAdana karate hue, eka dUsare ko dete hue bhojana karate hue pAkSika pauSadha kA anupAlana karate hue ahorAtra-yApana kareMge / isa para una zramaNopAsakoM ne zaMkha zramaNopAsaka kI isa bAta ko vinayapUrvaka svIkAra kiyaa| tadanantara usa zaMkha zramaNopAsaka ko eka aisA adhyavasAya yAvat utpanna huA- usa vipula azana, pAna, khAdya aura svAdya kA AsvAdana, visvAdana, paribhAga aura paribhoga karate hue pAkSika pauSadha (karake) dharmajAgaraNA karanA mere lie zreyaskara nahIM pratyuta apanI pauSadha-zAlA meM, brahmacaryapUrvaka, maNi, suvarNa Adi ke tyAgarUpa tathA mAlA, varNaka evaM vilepana se rahita, aura zastra-mUsala Adi ke tyAgarUpa pauSadha kA grahaNa karake darbha ke saMstAraka para baiThakara akele ko hI pAkSika pauSadha ke rUpa meM dharmajAgaraNA karate hue vicaraNa karanA zreyaskara hai| isa prakAra vicAra karake vaha zrAvastI nagarI meM jahA~ apanA ghara thA, vahA~ AyA, (aura apanI dharmapatnI) utpalA zramaNopAsikA se pUchA / phira pauSadhazAlA meM praveza kiyaa| pauSadhazAlA kA pramArjana kiyA; uccAraNa-prasravaNa kI bhUmi kA prati-lekhana kiyA / DAbha kA saMstAraka bichAyA aura usa para baiThA / phira pauSadhazAlA meM usane brahmacarya yAvat pAkSika pauSadha pAlana karate hue, (ahorAtra) yApana kiyaa| tatpazcAt ve zramaNopAsaka zrAvastI nagarI meM apane-apane ghara pahu~ce / aura unhoMne puSkala azana, pAna, khAdya aura svAdya taiyAra karavAyA / eka dUsare ko bulAyA aura paraspara kahane lage-devAnupriyo ! hamane to puSkala azana, pAna, muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 5 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka khAdya aura svAdya taiyAra karavA liyA; parantu zaMkha zramaNopAsaka abhI taka nahIM Ae, devAnupriyo ! hame zaMkha zramaNopAsaka ko bulA lAnA zreyaskara hai / isake bAda usa puSkalI zramaNopAsaka ne kahA- devAnupriyo ! tuma saba acchI taraha svastha aura vizvasta hokara baiTho, maiM zaMkha zramaNopAsaka ko bulAkara lAtA hU~ | yoM kahakara vaha zrAvastI nagarI meM jahA~ zaMkha zramaNopAsaka kA ghara thA, vahA~ Akara usane zaMkha zramaNopAsaka ke ghara meM praveza kiyaa| puSkalI zramaNopAsaka ko Ate dekhakara, vaha utpalA zramaNopAsikA harSita aura santuSTa huI / vaha apane Asana se uThI aura sAta-ATha kadama sAmane gii| puSkalI zramaNopAsaka ko vandana-namaskAra kiyA, aura Asana para baiThane ko kahA / phira pachA- kahie. devAnapriya! Apake Ane kA kyA prayojana hai| paSkalI zra utpalA zramaNopAsikA se kahA- devAnupriye ! zaMkha zramaNopAsaka kahA~ hai ?' utpalA- devAnupriya ! bAta aisI hai ki vaha pauSadhazAlA meM pauSadha grahaNa karake brahmacaryayukta hokara yAvat (dharmajAgaraNA kara) rahe haiM / taba vaha puSkalI zramaNopAsaka, jisa pauSadhazAlA meM zaMkha zramaNopAsaka thA, vahA~ usake pAsa AyA aura usane gamanAgamana kA pratikramaNa kiyA / phira zaMkha zramaNopAsaka ko vandana-namaskAra karake bolA- devAnupriya ! hamane vaha vipula azana, pAna, khAdima aura svAdima AhAra taiyAra karA liyA hai / ataH devAnupriya ! apana caleM aura vaha vipula azanAdi AhAra eka dUsare ko dete aura upabhogAdi karate hue pauSadha karake rheN| zaMkha zramaNopAsaka ne puSkalI zramaNo-pAsaka se kahA- devAnupriya ! mere lie usa vipula azana, pAna, khAdya aura svAdya kA upabhoga Adi karate hue pauSadha karanA kalpanIya nahIM hai / mere lie pauSadhazAlA meM pauSadha aMgIkAra karake yAvat dharmajAgaraNA karate hue rahanA kalpanIya hai| ataH he devAnupriya ! tuma saba apanI IcchAnusAra usa vipula azana, pAna, khAdya aura svAdya AhAra kA upabhoga Adi karate hue yAvat pauSadha kA anupAlana kro| tadanantara vaha puSkalI zramaNopAsaka, zaMkha zramaNopAsaka kI pauSadhazAlA se lauTA aura zrAvastI nagarI ke madhya meM se hokara, jahA~ ve (sAthI) zramaNopAsaka the, vahA~ AyA / phira una zramaNopAsakoM se bolA-zaMkha zramaNopAsaka nirAhAra-pauSadhavrata aMgIkAra karake sthita hai / usane kaha diyA ki devAnupriyo ! tuma saba svecchAnusAra usa vipula azanAdi AhAra ko paraspara dete hue yAvat upabhoga karate hue pauSadha kA anupAlana karo / zaMkha zramaNo-pAsaka aba nahIM aaegaa| yaha sUnakara una zramaNopAsakoM ne usa vipula azana-pAna-khAdya-svAdyarUpa AhAra ko khAte-pIte hue yAvat pauSadha karake dharmajAgaraNA kii| idhara usa zaMkha zramaNopAsaka ko pUrvarAtri vyatIta hone para, pichalI rAtri ke samaya meM dharmajAgarikApUrvaka jAgaraNA karate hue isa prakAra kA adhyavasAya yAvat utpanna huA- kala prAtaHkAla yAvat jAjvalyamAna sUryodaya hone para mere lie yaha zreyaskara hai ki zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandanA-namaskAra karake yAvat unakI paryupAsanA karake vahA~ se lauTa kara pAkSika pauSadha pArita karU~ / prAtaHkAla sUryodaya hone para apanI pauSadhazAlA se bAhara nIkalA / zuddha evaM sabhA meM praveza karane yogya maMgala vastra ThIka taraha se pahane, aura apane ghara se calA / vaha paidala calatA huA zrAvastI nagarI ke madhya meM hokara bhagavAna kI sevA meM pahu~cA, yAvat unakI paryupAsanA karane lagA / vahA~ abhigama nahIM (kahanA cAhie) / tadanantara ve saba zramaNopAsaka, (dUsare dina) prAtaHkAla yAvat sUryodaya hone para snAnAdi (nityakRtya) karake yAvat zarIra ko alaMkRta karake apane-apane gharoM se nIkale aura eka sthAna para mile / phira saba milakara pUrvavat bhagavAna kI sevA meM pahu~ce, yAvat paryupAsanA karane lge| bhagavAna mahAvIra ne una zramaNopAsakoM aura usa mahatI mahAparISad ko yAvat-dharmadezanA dI / bAda ve sabhI zramaNopAsaka zramaNa bhagavAna mahAvIra se dharma zravaNa kara aura hRdaya meM avadhAraNA karake harSita evaM santuSTa hue| phira unhoMne khar3e hokara zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra kiyA / tadanantara ve zaMkha zramaNopAsaka ke pAsa Ae aura kahane lage-devAnupriya! kala Apane hI hameM kahA thA ki devAnupriyo ! tuma pracUra azanAdi taiyAra karavAo, hama AhAra dete hue yAvat upabhoga karate hue pauSadha kA anupAlana kareMge / kintu phira Apa Ae nahIM aura Apane akele hI pauSadhazAlA meM yAvat nirAhAra pauSadha kara liyA / ataH devAnupriya ! Apane hamArI acchI avahelanA kI!" bhagavAna muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 6 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka mahAvIra ne una zramaNopAsakoM se kahA- Aryo ! tuma zramaNopAsaka zaMkha kI hIlanA, nindA, kosanA, gardA aura avamAnanA mata karo / kyoMki zaMkha zramaNopAsaka priyadharmA aura dRr3hadharmA hai / isane sudarzana nAmaka jAgarikA kI hai| sUtra-532 gautama svAmI ne zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ko vandana-namaskAra kiyA aura pUchA-bhagavan ! jAgarikA kitane prakAra kI hai ? gautama ! jAgarikA tIna prakAra kI kahI gaI hai, yathA-vRddha-jAgarikA, abuddha-jAgarikA aura sudarzana-jAgarikA / bhagavan ! kisa hetu se kahA jAtA hai ? gautama ! jo utpanna hue kevalajJAna-kevaladarzana ke dhAraka arihaMta bhagavAna haiM, ityAdi skandaka-prakaraNa ke anusAra jo yAvat sarvajJa, sarvadarzI haiM, ve buddha haiM, ve buddha-jAgarikA karate haiM. jo ye anagAra bhagavaMta IryAsamiti, bhASAsamiti Adi pA~ca samitiyoM aura tIna gaptiyoM se yakta yAvata gapta brahmacArI haiM, ve abuddha haiM / ve abuddha-jAgarikA karate haiM / jo ye zramaNopAsaka, jIva-ajIva Adi tattvoM ke jJAtA yAvat pauSadhAdi karate haiM, ve sudarzana-jAgarikA karate haiM / isI kAraNa se, he gautama ! tIna prakAra kI jAgarikA yAvat sudarzana-jAgarikA kahI gaI hai| sUtra-533 isake bAda usa zaMkha zramaNopAsaka ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra kiyA aura pUchA- bhagavan! krodha ke vaza-Arta banA huA jIva kauna-se karma bA~dhatA hai ? kyA karatA hai ? kisakA caya karatA hai aura kisakA upacaya karatA hai ? zaMkha ! krodhavaza-Arta banA huA jIva AyuSyakarma ko chor3akara zeSa sAta karmoM kI zithila bandhana se baMdhI huI prakRtiyoM ko gAr3ha bandhana vAlI karatA hai, ityAdi prathama zataka meM asaMvRta anagAra ke varNana ke samAna yAvat vaha saMsAra meM paribhramaNa karatA hai, yahA~ taka jAna lenA / bhagavan ! mAna-vaza-Arta banA huA jIva kyA bA~dhatA hai ? ityAdi pUrvavat prazna / krodhavazArtta jIvaviSayaka kathana ke anusAra jAna lenA / isI prakAra mAyA-vazAta jIva, tathA lobhAvazAta jIva ke viSaya meM bhI, yAvat-saMsAra meM paribhramaNa karatA hai, yahA~ taka jaannaa| zramaNa bhagavAna mahAvIra se yaha phala sUnakara aura avadhAraNa karake ve zramaNopAsaka usI samaya bhayabhIta, trasta, duHkhita evaM saMsArabhaya se udvigna hue| unhoMne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra kiyA aura jahA~ zaMkha zramaNopAsaka thA, vahA~ usake pAsa Ae / zaMkha zramaNopAsaka ko unhoMne vandana-namaskAra kiyA aura phira apane usa avinayarUpa aparAdha ke lie vinayapUrvaka bAra-bAra kSamAyAcanA karane lage / isake pazcAt una sabhI zramaNo-pAsakoM ne bhagavAna se kaIM prazna pUche, ityAdi saba varNana AlabhikA ke (zramaNopAsakoM ke) samAna jAnanA cAhie, yAvat ve apane-apane sthAna para lauTa gae bhagavAna gautama ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra karake pUchA-bhagavan ! kyA zaMkha zramaNopAsaka Apa devAnupriya ke pAsa pravrajita hone meM samartha hai? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai; ityAdi samasta varNana RSibhadraputra zramaNopAsaka ke samAna kahanA, yAvat sarva duHkhoM kA anta kregaa| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| yaha isI prakAra hai| zataka-12 - uddezaka-2 sUtra-534 usa kAla aura usa samaya meM kauzAmbI nagarI thI / candravataraNa udyAna thA / usa kauzAmbI nagarI meM sahastrAnIka rAjA kA pautra, zatAnIka rAjA kA putra, ceTaka rAjA kA dauhitra, mRgAvatI devI kA Atmaja aura jayantI zramaNopAsikA kA bhatIjA udayana nAmaka rAjA thA / usI kauzAmbI nagarI meM sahasrAnIka rAjA kI putravadhU, zatAnIka rAjA kI patnI, ceTaka rAjA kI putrI, udayana rAjA kI mAtA, jayantI zramaNopAsikA kI bhaujAI, mRgAvatI nAmaka devI (rAnI) thI / vaha sukumAla hAtha-paira vAlI, yAvat surUpA, zramaNopAsikA yAvat vicaraNa karatI thii| usI kauzAmbI nagarI meM sahastrAnIka rAjA kI putrI, zatAnIka rAjA kI bhaginI, udayana rAjA kI bUA, mRgAvatI devI kI nanada aura vaizAlika ke zrAvaka ArhatoM kI pUrva zayyAtarA jayantI nAma kI zramaNopAsikA thI / vaha sukumAla yAvat surUpA aura jIvAjIvAdi tattvoM kI jJAtA yAvata vicaratI thii| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 7 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka sUtra-535 usa kAla usa samaya meM mahAvIra svAmI (kauzAmbI) padhAre, yAvat parISad paryupAsanA karane lgii| usa samaya udAyana rAjA ko jaba yaha patA lagA to vaha harSita aura santuSTa huA / usane kauTumbika puruSoM ko bulAyA aura unase isa prakAra kahA- devAnupriyo ! kauzAmbI nagarI ko bhItara aura bAhara se zIghra hI sApha karavAo; ityAdi saba varNana koNika rAjA ke samAna yAvat paryupAsanA karane lgaa| tadanantara vaha jayantI zramaNopAsikA bhI isa samAcAra ko sUnakara harSita evaM santuSTa huI aura mRgAvatI ke pAsa Akara isa prakAra bolI-(ityAdi Age kA saba kathana), nauveM zataka meM RSabhadatta brAhmaNa ke prakaraNa ke samAna, yAvat (hamAre lie iha bhava, parabhava aura donoM bhavoM ke lie kalyANaprada aura zreyaskara) hogA; taka jAnanA caahie| tatpazcAta usa magAvatI devI ne bhI jayantI zramaNopAsikA ke vacana usI prakAra svIkAra kie, jisa prakAra devAnandA ne (RSabhadatta ke vacana) yAvata svIkAra kiye the / tatpazcAta usa magAvatI devI ne kauTambika puruSoM ko bulAyA aura unase isa prakAra kahA-devAnupriyo ! jisameM vegavAna ghor3e jute hae hoM, aisA yAvat zreSTha dhArmika ratha jotakara zIghra hI upasthita kro| kauTumbika puruSoM ne yAvat ratha lAkara upasthita kiyA aura yAvat unakI AjJA vApisa sauNpii| - isake bAda usa mRgAvatI devI aura jayantI zramaNopAsikA ne snAnAdi kiyA yAvat zarIra ko alaMkRta kiyA phira kubjA dAsiyoM ke sAtha ve donoM antaHpura se nIkalIM / phira ve donoM bAharI upasthAnazAlA meM AI aura jahA~ dhArmika zreSTha yAna thA, usake pAsa Akara yAvat rathArUr3ha huii| taba jayantI zramaNopAsikA ke sAtha zreSTha dhArmika yAna para ArUr3ha mRgAvatI devI apane parivAra sahita, yAvat dhArmika zreSTha yAna se nIce UtarI, taka kahanA cAhie / tatpazcAt jayantI zramaNopAsikA evaM bahuta-sI kubjA dAsiyoM sahita mRgAvatI devI zramaNa bhagavAna mahAvIra kI sevA meM devAnandA ke samAna pahu~cI, yAvat bhagavAna ko vandanA-namaskAra kiyA aura udayana rAjA ko Age karake samavasaraNa meM baiThI aura usake pIche sthita hokara paryupAsanA karane lgii| tadanantara zramaNa bhagavAna mahAvIra ne udayana rAjA, mRgAvatI devI, jayantI zramaNopAsikA aura usa mahattI mahAparISada ko yAvat dharmopadeza diyA, yAvat parISada lauTa gaI, udayana rAjA aura mRgAvatI rAnI bhI cale ge| sUtra- 536 vaha jayantI zramaNopAsikA zramaNa bhagavAna mahAvIra se dharmopadeza zravaNa kara evaM avadhAraNa karake harSita evaM santuSTa huI / phira bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra karake pUchA-bhagavan ! jIva kisa kAraNa se zIghra gurutva ko prApta hote haiM ? jayantI ! jIva prANAtipAta se lekara mithyAdarzanazalya taka aThAraha pApasthAnoM ke sevana se zIghra gurutva ko prApta hote haiM, (ityAdi) prathama zataka anusAra, yAvat saMsArasamudra se pAra ho jAte haiN| bhagavan ! jIvoM kA bhavasiddhikatva svAbhAvika hai yA pAriNAmika hai ? jayantI ! vaha svAbhAvika hai, pAriNAmika nahIM / bhagavan ! kyA sabhI bhavasiddhika jIva siddha ho jAeMge ? hA~, jayantI ! ho jAeMge / bhagavan ! yadi bhavasiddhika jIva siddha ho jAeMge, to kyA loka bhavasiddhika jIvoM se rahita ho jAegA ? jayantI ! yaha artha zakya nahIM hai / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? jayantI ! jisa prakAra koI sarvAkAza zreNI ho, jo anAdi, ananta ho, paritta aura parivRta ho, usameM se pratisamaya eka-eka paramANu-pudgala jitanA khaNDa nikAlate-nikAlate ananta utsarpiNI aura avasarpiNI taka nikAlA jAe to bhI vaha zreNI khAlI nahIM hotI / isI prakAra, he jayantI ! aisA kahA jAtA hai ki saba bhavasiddhika jIva siddha hoMge, kinta loka bhavasiddhika jIvoM se rahita nahIM hogaa| bhagavan ! jIvoM kA supta rahanA acchA hai yA jAgRta rahanA acchA? jayantI! kucha jIvoM kA supta rahanA acchA hai aura kucha jIvoM kA jAgRta rahanA acchA hai / bhagavan ! aisA kisa kAraNa kahate haiM ? jayantI ! jo ye adhArmika, adharmAnusaraNakartA, adharmiSTha, adharma kA kathana karane vAle, adharmAvalokanakartA, adharma meM Asakta, adharmAcaraNakartA aura adharma se hI AjIvikA karane vAle jIva haiM, una jIvoM kA supta rahanA acchA hai, kyoMki ve jIva supta rahate haiM, to aneka prANoM, bhUtoM, jIvoM aura sattvoM ko duHkha, zoka aura paritApa dene meM pravRtta nahIM hote / ye jIva soye rahate haiM to apane ko, dUsare ko aura sva-para ko aneka adhArmika saMyojanAoM meM nahIM pha~sAte / jayantI ! jo ye dhArmika haiM, muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 8 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka dharmAnusArI, dharmapriya, dharma kA kathana karane vAle, dharma ke avalokanakartA, dharmAsakta, dharmAcaraNI, aura dharma se hI apanI AjIvikA karane vAle jIva haiM, una jIvoM kA jAgrata rahanA acchA hai, kyoMki ye jIva jAgrata hoM to bahuta se prANoM, bhUtoM, jIvoM aura sattvoM ko duHkha, zoka aura paritApa dene meM pravRtta nahIM hote / aise (dharmiSTha) jIva jAgRta rahate hue svayaM ko, dUsare ko aura sva-para ko aneka dhArmika saMyojanAoM meM saMyojita karate rahate haiM / isalie ina jIvoM kA jAgRta rahanA acchA hai / isI kAraNa se, he jayantI ! aisA kahA jAtA hai ki kaIM jIvoM kA supta rahanA acchA hai aura kaI jIvoM kA jAgRta rahanA acchA hai| bhagavana! jIvoM kI sabalatA acchI hai yA darbalatA? jayantI! kaI jIvoM kI sabalatA acchI hai aura kaI jIvoM kI durbalatA acchI hai / bhagavan ! jayantI ! jo jIva adhArmika yAvat adharma se hI AjIvikA karate haiM, una jIvoM kI durbalatA acchI hai / kyoMki ye jIva darbala hone se kisI prANa, bhata, jIva aura sattva ko daHkha pahu~cA sakate, ityAdi supta ke samAna durbalatA kA bhI kathana karanA / aura jAgrata ke samAna sabalatA kA kathana karanA cAhie / yAvat dhArmika saMyojanAoM meM saMyojita karate haiM, isalie ina jIvoM kI sabalatA acchI hai / he jayantI! isI kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki kaIM jIvoM kI sabalatA acchI hai aura kaIM jIvoM kI nirbltaa| bhagavan ! jIvoM kA dakSatva (udyamIpana) acchA hai, yA AlasIpana ? jayantI ! kucha jIvoM kA dakSatva acchA hai aura kucha jIvoM kA AlasIpana acchA hai / bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ? jayantI ! jo jIva adhArmika yAvat adharma dvArA AjIvikA karate haiM, una jIvoM kA AlasIpana acchA hai / yadi ve AlasI hoMge to prANoM, bhUtoM, jIvoM aura sattvoM ko duHkha, zoka aura paritApa utpanna karane meM pravRtta nahIM hoMge, ityAdi saba supta ke samAna kahanA tathA dakSatA kA kathana jAgrata ke samAna kahanA, yAvat ve sva, para aura ubhaya ko dharma ke sAtha saMyojita karane vAle hote haiM / ye jIva dakSa hoM to AcArya kI vaiyAvRtya, upAdhyAya kI vaiyAvRtya, sthaviroM kI vaiyA-vRtya, tapasvIyoM kI vaiyAvRtya, glAna kI vaiyAvRtya, zaikSa kI vaiyAvRtya, kulavaiyAvRtya, gaNavaiyAvRtya, saMghavaiyAvRtya aura sAdharmikavaiyAvRtya se apane Apako saMyojita karane vAle hote haiM / he jayantI ! isI kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki kucha jIvoM kA dakSatva acchA hai aura kucha jIvoM kA AlasIpana acchA hai| bhagavan ! zrotrendriya ke vaza-Arta banA huA jIva kyA bA~dhatA hai ? ityAdi prazna / jayantI! jisa prakAra krodha ke vaza - Arta bane hue jIva ke viSaya meM kahA gayA hai, usI prakAra yAvat vaha saMsAra meM bAra-bAra paryaTana karatA hai, (yahA~ taka kahanA) / isI prakAra cakSurindriya-vazArta bane hue jIva ke viSaya meM bhI kahanA / isI prakAra yAvat sparzendriya jIva ke viSaya meM kahanA / tadanantara vaha jayantI zramaNopAsikA, zramaNa bhagavAna mahAvIra se yaha artha sUnakara evaM hRdaya meM avadhAraNa karake harSita aura santuSTa huI, ityAdi zeSa samasta varNana devAnandA ke samAna hai, yAvat jayantI zramaNopAsikA pravrajita huI yAvat sarva duHkhoM se rahita huI / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, yaha isI prakAra hai zataka-12 - uddezaka-3 sUtra- 537 rAjagRha nagara meM yAvat gautama svAmI ne vandana-namaskAra karake isa prakAra pUchA-bhagavan ! pRthvIyA~ (narakabhUmiyA~) kitanI kahI gaI haiM ? gautama ! pRthvIyA~ sAta kahI gaI haiM, ve isa prakAra hai-prathamA, dvItiyA yAvat saptamI / bhagavan ! prathamA pRthvI kisa nAma aura kisa gotra vAlI hai ? gautama ! prathamA pRthvI kA nAma dhammA hai aura gotra ratnaprabhA / zeSa varNana jIvAbhigama sUtra ke nairayika uddezaka ke samAna yAvat alpabahatva taka kahanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-12 - uddezaka-4 sUtra-538 rAjagRha nagara meM, yAvat gautamasvAmI ne pUchA-bhagavan ! do paramANu jaba saMyukta hokara ekatra hote haiM, taba unakA kyA hotA hai ? gautama ! dvipradezika skandha bana jAtA hai / yadi usakA bhedana ho to do vibhAga hone para eka ora eka muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 9 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka paramANu-pudgala aura dUsarI ora bhI eka paramANu-pudgala ho jAtA hai / bhagavan ! jaba tIna paramANu eka rUpa meM ikaTThe hote haiM, taba unakA kyA hotA hai ? gautama ! tripradezika skandha hotA hai / bhedana hone para do yA tIna vibhAga hote haiM / do vibhAga hoM to eka ora eka paramANu-pudgala aura dUsarI ora dvipradezika skandha ho jAtA hai / usake tIna vibhAga hoM to tIna paramANu-pudgala pRthak-pRthak ho jAte haiM / bhagavan ! cAra paramANu-pudgala ikaTThe hote haiM, taba unakA kyA hotA hai ? gautama ! unakA catuSpadezika skandha bana jAtA hai / unakA bhedana hone para do, tIna athavA cAra vibhAga hote haiM / do vibhAga hone para eka ora (eka) paramANu-pudgala aura dUsarI ora tripradezika skandha hotA hai, athavA pRthak-pRthak do dvipradezika skandha ho jAte haiN| tIna vibhAga hone para ora pRthak-pRthak do paramANu-pudgala aura eka ora dvipradezika skanta rahatA hai / cAra vibhAga hone para cAra paramANu-pudgala pRthak-pRthak hote haiN| bhagavana ! pA~ca paramANa-padagala ekatra saMhata hone para kyA sthiti hotI hai ? pacapradezika skandha banatA hai| bhedana hone para do, tIna, cAra athavA pA~ca vibhAga hote haiM / yadi do vibhAga kiye jAeM to eka ora eka paramANupudgala aura dUsarI ora eka catuSpradezika skandha ho jAtA hai / athavA eka ora dvipradezika skandha aura dUsarI ora tripradezika skandha ho jAtA hai / tIna vibhAga kiye jAne para eka ora pRthak-pRthak do paramANu-pudgala aura eka tripradezika skandha rahatA hai; athavA eka ora eka paramANu-pudgala dUsarI ora pRthak-pRthak do dvipradezika-skandha rahate haiM / cAra vibhAga kiye jAna para eka ora pRthak-pRthak tIna paramANu-pudgala aura dUsarI ora eka dvipradezika-skandha rahatA hai / pA~ca vibhAga kiye jAne para pRthak-pRthak pA~ca paramANu hote haiM / bhagavan ! chaha paramANu-pudgala jaba saMyukta hokara ikaTThe hote haiM, taba kyA banatA hai ? SaTpradezika skandha banatA hai / bhedana hone para do, tIna, cAra, pA~ca athavA chaha vibhAga hote haiM / do vibhAga kiye jAne para eka ora eka paramANu-pudgala aura paMcapradezika skandha hotA hai; athavA eka ora dvipradezika skandha aura eka ora catuSpradezika skandha rahatA hai / athavA do tripradezI skandha hote haiM / tIna vibhAga se eka ora pRthak-pRthak do paramANu-pudgala aura eka ora catu-Spradezika skandha rahatA hai / athavA eka ora eka paramANu-pudgala eka ora dvipradezika skandha aura eka ora tripradezika skandha hotA hai, athavA tIna pRthak-pRthak dvipradezika hote haiM / cAra vibhAga se eka ora tIna pRthaka paramANu-pudgala eka ora tripradezika skandha hotA hai / athavA eka ora pRthak-pRthak do paramANu pudgala, eka ora pRthak-pRthak do dvipradezI skandha hote haiM; pA~ca vibhAga kiye jAne para eka ora pRthak-pRthak cAra paramANu-pudgala aura eka ora dvipradezika skandha hotA hai; aura chaha vibhAga kiye jAne para pRthak-pRthak chaha paramANu-pudgala hote hai| __bhagavan ! jaba sAta paramANu-pudgala saMyukta rUpa se ikaTThe hote haiM, taba kyA hotA hai ? gautama ! sapta-pradezika skandha hotA hai| bhedana kiye jAne para do, tIna yAvat sAta vibhAga bhI ho jAte haiN| yadi do vibhAga kiye jAeM to-eka ora eka paramANu-pudgala aura dUsarI ora SaTpradezika skandha hotA hai / athavA eka ora dvipradezika skandha hotA hai, eka ora paMcapradezika skandha hotA hai athavA eka ora tripradezika skandha hotA hai aura dUsarI ora catuHpradezI skandha hotA hai / tIna vibhAga se-eka ora pRthak-pRthak do paramANu-pudgala aura dUsarI ora paMca-pradezika skandha hotA hai| athavA eka ora eka paramANu-pudgala, eka ora dvipradezika skandha aura eka ora catu-Spradezika skandha hotA hai / athavA eka ora eka paramANu pudgala, eka ora pRthak-pRthak do tripradezika skandha hote haiM / athavA eka ora pRthakpathaka do dvipradezika skandha hote haiM aura dUsarI ora eka tripradezika skandha hotA hai| cAra vibhAga se eka ora pRthakpRthak tIna paramANu-pudgala, eka ora catuHpradezI skandha hotA hai / athavA eka ora do paramANu-pudgala pRthak-pRthak, eka ora dvipradezika skandha tathA eka ora tripradezika skandha hotA hai / athavA eka ora eka paramANu pudgala aura dUsarI ora tIna dvipradezika skandha hote haiM / pA~ca vibhAga se eka ora pRthak-pRthak cAra paramANu-pudgala aura eka ora tripradezika skandha rahatA hai / athavA eka ora tIna pRthak-pRthak paramANu-pudgala aura eka ora pRthak-pRthak do dvipradezika skandha hote haiM / chaha vibhAga se eka ora pRthak-pRthak pA~ca paramANu-pudgala aura dUsarI ora dvipradezika skandha hotA hai / sAta vibhAga kiye jAne para pRthak-pRthak sAta paramANu-pudgala hote haiN| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 10 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka bhagavan ! ATha paramANu-pudgala saMyukta rUpa se ikaTThe hone para kyA banatA hai ? gautama ! unakA aSTapradezika skandha bana jAtA hai / yadi usake vibhAga kiye jAeM to do, tIna, cAra yAvat ATha vibhAga hote haiM / do vibhAga kiye jAne para eka ora eka paramANu-pudgala aura eka ora saptapradezika skandha hotA hai / athavA eka ora eka dvipradezika skandha aura dUsarI ora eka SaTpradezI skandha hotA hai / athavA eka ora eka tripradezika skandha aura eka ora eka paMcapradezI skandha hotA hai / athavA pRthak-pRthak do catuSpradezI skandha hote haiM / usake tIna vibhAga se eka ora pRthak-pRthak do paramANu-pudgala aura eka ora SaTpradezI skandha hotA hai / athavA eka ora eka paramANu-pud gala, eka ora eka dvipradezI skandha aura eka ora eka paMcapradezI skandha hotA hai / athavA eka ora eka paramANu-pud gala, eka ora eka dvipradezI skandha aura eka ora eka paMcapradezI skandha hotA hai / athavA eka ora eka paramANu-pud gala, eka ora eka tripradezI skandha aura eka ora eka cataSpradezI skandha hotA hai| athavA eka ora do dvipradezI skandha aura eka ora eka catuSpradezI skandha hotA hai| athavA eka ora eka dvipradezI skandha hotA hai, au do tripradezI skandha pRthaka-pRthaka hote haiM / jaba usake cAra vibhAga se eka ora pRthak-pRthak tIna paramANu-pudgala aura eka ora eka paMcapradezika skandha hotA hai / athavA eka ora pRthak-pRthak do paramANu-pudgala, eka ora eka dvipradezI skandha aura eka ora eka catuSpradezI skandha hotA hai / athavA eka ora pRthak-pRthak do paramANu-pudgala, eka ora pRthak-pRthak do tripradezika skandha hote haiM / athavA eka ora eka paramANu-pudgala, eka ora dvipradezika skandha ora eka tripradezika skandha hote haiM / athavA pRthak-pRthak cAra dvipradezI skandha hote haiM / pA~ca vibhAga se eka ora pRthak-pRthak cAra paramANu-pudgala aura eka ora eka catuSpra-dezI skandha hotA hai / athavA eka ora pRthakpRthak tIna paramANu-pudgala aura eka ora eka dvipradezI skandha tathA eka ora eka tripradezika skandha hotA hai / athavA eka ora pRthak-pRthak do paramANu-pudgala aura eka ora tIna dvipradezIka skandha hote haiM / usake chaha vibhAga se eka ora pRthak-pRthak pA~ca paramANu-pudgala aura eka ora eka tripradezIskandha hotA hai / athavA eka ora pRthakpRthak cAra paramANu-pudgala aura eka ora do dvipradezika skandha hote haiM / usake sAta vibhAga se eka ora pRthakpRthak chaha paramANu-pudgala aura eka ora eka dvipradezI skandha hotA hai / yadi usase ATha vibhAga kiye jAeM to pRthak-pRthak ATha paramANu-pudgala hote haiN| bhagavan ! nau paramANu-pudgaloM ke saMyuktarUpa se ikaTThe hone para kyA banatA hai ? gautama ! unakA navapradezI skandha banatA hai / usake vibhAga hoM to do, tIna yAvat nau vibhAga hote haiM / yadi usake do vibhAga kiye jAeM to eka eka paramANu-pudgala aura eka ora eka aSTapradezI skandha hotA hai / isa prakAra kramazaH eka-eka kA saMcAra (vRddhi) karanA cAhie, yAvat athavA eka ora eka catuSpradezI skandha aura eka ora paMcapradezI skandha hotA hai / tIna vibhAga se eka ora pRthak-pRthak do paramANu-pudgala aura eka ora eka saptapradezI skandha hotA hai / athavA eka ora eka paramANu-pudgala, eka ora eka dvipradezI skandha aura eka ora eka SaTpradezI skandha hotA hai / athavA eka ora eka paramANu-pudgala, eka ora eka tripradezI skandha aura eka paMcapradezI skandha hotA hai / athavA eka ora eka paramANu-pudgala, aura eka aura do catuSpradezI skandha hote haiM / athavA eka ora eka dvipradezI skandha, eka ora eka tripradezI skandha aura eka ora eka catuSpradezI skandha hotA hai / athavA tIna tripradezI skandha hote haiM / cAra bhAga seeka ora pRthak-pRthak tIna paramANu-pudgala aura eka ora eka SaTpradezI skandha hotA hai / athavA eka ora pRthakpRthak do paramANu-pudgala, eka ora eka dvipradezI skandha aura eka ora eka paMcapradezI skandha hotA hai / athavA eka ora pRthak-pRthak do paramANu-pudgala, eka ora eka tripradezI skandha aura eka ora eka catuHpradezI skandha hotA hai / athavA eka ora eka paramANu-pudgala, eka ora do dvipradezI skandha aura eka ora eka catuHpradezI skandha hotA hai| athavA eka ora eka paramANu-pudgala, eka ora eka dvipradezI skandha aura eka ora do tripradezI skandha hote haiM / athavA eka ora tIna dvipradezI skandha aura eka ora eka tripradezI skandha hotA hai| pA~ca bhAga kiye jAne para-eka ora pRthak-pRthak cAra paramANu-pudgala aura eka ora eka paMcapradezika skandha muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 11 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka hotA hai / athavA eka ora pRthak-pRthak tIna paramANu-pudgala, eka ora eka dvipradezI-skandha aura eka ora eka catuHpradezI skandha hotA hai / athavA eka ora pRthak-pRthak tIna paramANu-pudgala aura eka ora do tripradezI skandha hota haiM / athavA eka ora pRthak-pRthak do paramANu pudgala, eka ora do dvipradezI skandha aura eka ora eka tripradezI skandha hotA hai / athavA eka ora eka paramANu-pudgala aura eka ora cAra dvipradezI skandha hote haiM / chaha bhAga kiye jAne para-eka ora pRthak-pRthak pA~ca paramANu-pudgala aura eka ora catuHpradezika skandha hotA hai / athavA eka ora cAra paramANu-pudgala pRthak-pRthak, eka ora eka dvipradezika skandha aura eka ora eka tripradezika skandha hotA hai| athavA eka ora pRthak-pRthak tIna paramANu-pudgala aura eka ora tIna dvipradezika skandha hote haiM / sAta vibhAga kiye jAne para-eka ora pRthak-pRthak chaha paramANu-pudgala aura eka ora eka tripradezI skandha hotA hai / athavA eka ora pRthak-pRthak pA~ca paramANu-pudgala aura do dvipradezika skandha hote haiN| ATha vibhAga kiye jAne para eka ora pRthakapathaka sAta paramANa-padagala aura eka ora eka dvipradezika skandha hotA hai| nava vibhAga kiye jAne para-pRthak-pRthak nau paramANu-pudgala hote haiN| __ bhagavan ! dasa paramANu-pudgala saMyukta hokara ikaTThe hoM to kyA banatA hai ? gautama ! unakA eka pradezI skandha banatA hai / usake vibhAga kiye jAne para do, tIna yAvat daza vibhAga hote haiM / do vibhAga hone para eka ora eka paramANu-pudgala aura eka ora navapradezI skandha hotA hai / athavA eka ora eka dvipradezI skandha aura eka ora eka aSTapradezI skandha hotA hai| isa prakAra eka-eka kA saMcAra (vRddhi) karanA cAhie, yAvat do paJcapradezI skandha hote haiN| tIna vibhAga hone para eka ora pRthak-pRthak do paramANu-pudgala aura eka aSTapradezI skandha hotA hai / athavA eka ora eka paramANu-pudgala, eka ora dvipradezI skandha aura eka ora eka saptapradezI skandha hotA hai| athavA eka ora eka paramANu-pudgala, eka ora eka tripradezI skandha aura eka ora eka SaTpradezI skandha hotA hai / athavA eka ora eka paramANu-pudgala, eka ora eka catuHpradezI skandha aura eka ora eka paMcapradezI skandha hotA hai / (athavA eka ora do dvipradezI skandha aura eka ora SaTpradezI skandha hotA hai / athavA eka ora eka dvipradezI skandha, eka ora eka tripradezI skandha aura eka paMcapradezI skandha hotA hai / ) athavA eka ora eka dvipradezI skandha aura eka ora do catuSpradezI skandha hote haiM / athavA eka ora do tripradezI skandha aura eka ora eka catuSpradezI skandha hotA hai| cAra vibhAga hone para eka ora pRthak-pRthak tIna paramANu-pudgala aura eka ora eka saptapradezI skandha hotA hai| athavA eka ora pRthak-pRthak do paramANu-pudgala, eka ora eka dvipradezI skandha aura eka ora eka SaTpradezI skandha hotA hai / athavA eka ora pRthak-pRthak do paramANu-pudgala, eka ora eka tripradezI skandha aura eka ora eka paMcapradezI skandha hotA hai athavA eka ora pRthaka-pRthaka do paramANu-pudagala, aura eka ora do catuSpradezI skandha hote haiM / athavA eka ora eka paramANu-pudgala, eka ora eka dvipradezI skandha, eka ora eka tripradezI-skandha aura eka ora eka catuHpradezI skandha hotA hai / athavA eka ora eka paramANu-pudgala aura eka ora tIna tripradezI skandha hote haiM / athavA eka ora tIna dvipradezI skandha aura eka ora eka catuHpradezI skandha hotA hai / athavA eka ora do tripradezI skandha hote haiM / pA~ca vibhAga hoM to-eka ora pRthak-pRthak cAra paramANu-pudgala aura eka ora SaTpradezika skandha hotA hai / athavA eka ora tIna paramANu-pudgala (pRthak-pRthak) tathA eka ora eka dvipradezI skandha, eka ora eka paJcapradezIskandha hotA hai| athavA eka ora pRthak-pRthak tIna paramANu-pudgala, eka ora eka tripradezI skandha aura eka ora eka catuHpradezika skandha hotA hai / athavA eka ora do pRthak-pRthak paramANu-pudgala, eka ora do dvipradezI skandha aura eka ora cataHpradezI skandha hotA hai| athavA eka ora do paramANu-pudgala (pRthak-pRthak) eka ora eka dvipradezI skandha aura do tripradezI skandha hote haiM / athavA eka ora eka paramANu-pudgala, eka ora tIna dvipradezI skandha aura eka ora eka tripradezI skandha hotA hai / athavA pA~ca dvipradezika skandha hote haiN| chaha vibhAga kiye jAna para-eka ora pRthak-pRthak pA~ca paramANu-pudgala, eka ora paMcapradezI skandha hotA hai athavA eka ora pRthak-pRthak cAra paramANu-pudgala, eka ora eka dvipradezI skandha aura eka ora eka cataH pradezI muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 12 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka skandha hotA hai / athavA eka ora pRthak-pRthak cAra paramANu-pudgala aura eka ora do tripradezI skandha hote haiM / athavA eka ora pRthak-pRthak tIna paramANu-pudgala, eka ora do dvipradezika skandha aura eka tripradezI skandha hotA hai athavA eka ora pRthak-pRthak do paramANu-pudgala tathA eka ora cAra dvipradezI skandha hote haiM / sAta vibhAga se eka ora pRthak-pRthak chaha paramANu-pudgala aura eka ora eka catuHpradezI skandha hotA hai / athavA eka ora pRthak-pRthak pA~ca paramANu-pudgala, eka ora eka dvipradezI skandha aura eka ora eka tripradezI skandha hotA hai| athavA eka aura pRthak-pRthak cAra paramANu-pudgala aura eka ora tIna dvipradezI skandha hote haiM / ATha vibhAga se-eka ora pRthakpRthak sAta paramANu-pudgala aura eka ora eka tripradezI skandha hotA hai / athavA eka ora pRthak-pRthak chaha parama pudgala aura eka ora do dvipradezI skandha hote haiM / nau vibhAga se-eka ora pRthak-pRthak ATha paramANu-pudgala aura eka ora eka dvipradezI skandha hotA hai| dasa vibhAga kiye jAne para pathaka-pathaka dasa paramANa-padagala hote haiN| bhagavan ! saMkhyAta paramANu-pudgaloM ke saMyukta hone para kyA banatA hai ? gautama ! vaha saMkhyAtapradezI skandha banatA hai| yadi usake vibhAga kiye jAeM to do tIna yAvat dasa aura saMkhyAta vibhAga hote haiM / do vibhAga se-eka ora eka paramANu-pudgala aura eka ora eka saMkhyeya pradezika skandha hotA hai| athavA eka ora eka dvipradezI skandha aura eka ora eka saMkhyAtapradezI skandha hotA hai / isI prakAra yAvat eka ora eka dazapradezI skandha aura eka ora eka saMkhyAtapradezI skandha hotA hai| athavA do saMkhyAtapradezI skandha hote haiN| tIna vibhAga se-eka ora do pRthak-pRthaka paramANu-pudgala aura eka ora eka saMkhyAtapradezI skandha hotA hai / athavA eka ora eka paramANu-pudgala, eka ora eka dvipradezI skandha aura eka ora eka saMkhyAtapradezI skandha hotA hai / athavA eka ora eka paramANu-pudgala, eka ora eka tripradezI skandha aura eka ora eka saMkhyAtapradezI skandha hotA hai / isa prakAra yAvat-athavA eka ora eka paramANu-pudgala, eka ora eka dazapradezI skandha aura eka ora eka saMkhyAta pradezI-skandha hotA hai / athavA eka ora eka paramANu-pudgala aura eka ora do saMkhyAtapradezI skandha hote haiM / athavA eka ora eka dvipradezI skandha aura eka ora do saMkhyAtapradezI skandha hote haiM / isa prakAra yAvat-athavA eka ora eka dazapradezI skandha aura eka ora do saMkhyAtapradezI skandha hote haiM / athavA tIna saMkhyAta-pradezI skandha hote haiN| cAra vibhAga kiye jAte haiM to eka ora pRthak-pRthak tIna paramANu-pudgala aura eka ora eka saMkhyAta-pradezI skandha hotA hai / athavA eka ora pRthak-pRthak do paramANu-pudgala, eka ora eka dvipradezI skandha aura eka ora eka saMkhyAta-pradezI skandha hotA hai / athavA eka ora pRthak-pRthak do paramANu-pudgala, eka ora eka tripradezI skandha ka ora eka saMkhyAta pradezI skandha hotA hai / isa prakAra yAvat-athavA eka ora do pRthak-pRthak paramANu-pud gala, eka ora eka dazapradezI skandha aura eka ora eka saMkhyAta-pradezI skandha hotA hai / athavA eka ora pRthakpRthak do paramANu-pudgala aura eka ora do saMkhyAta pradezI skandha hote haiM / athavA eka ora eka paramANu-pudgala, eka ora eka dvi-pradezI skandha aura eka ora do saMkhyAta pradezI skandha hote haiM / yAvat-athavA eka ora eka paramANu-pudgala, eka ora eka dazapradezI skandha aura eka ora do saMkhyAta-pradezI skandha hote haiM / athavA eka ora eka paramANu-pudgala aura eka ora tIna saMkhyAta-pradezI skandha hote haiM / isa prakAra yAvat-eka ora eka dazapradezI skandha hotA hai aura eka ora tIna saMkhyAta pradezI skandha hote haiM / athavA cAroM saMkhyAtapradezI skandha hote haiM / isI prakAra paMcasaMyogI, yAvat nava-saMyogI vikalpa taka kahanA / usake dasa vibhAga kiye jAne para -eka ora pRthak-pRthak nau paramANa-pudagala aura eka ora eka saMkhyAta-pradezI skandha hotA hai / athavA eka ora pRthak-pRthak ATha paramANupudgala, eka ora eka dvipradezI skandha aura eka ora eka saMkhyAta-pradezI skandha hotA hai / isI krama se yAvat eka ora eka dazapradezI skandha aura eka aura nau saMkhyAtapradezI skandha hote haiM, athavA dasa saMkhyAtapradezI skandha hote haiN| yadi usake saMkhyAta vibhAga kiyA jAe to pRthak-pRthak saMkhyAta paramANu-pudgala hote haiN| bhagavan ! asaMkhyAta paramANu-pudgala ke ikaTThe hone para kyA hotA hai ? gautama ! eka asaMkhyAtapradezika skandha hotA hai / usake vibhAga se do, tIna yAvat dasa vibhAga bhI hote haiM, saMkhyAta vibhAga bhI hote haiM, asaMkhyAta vibhAga bhii| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 13 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka do vibhAga kiye jAne para-eka ora eka paramANu-pudgala aura eka ora eka asaMkhyAtapradezI skandha hotA hai / yAvatathavA eka ora eka dazapradezI skandha aura eka ora eka asaMkhyAtapradezI skandha hotA hai / athavA eka ora eka saMkhyAtapradezI skandha aura eka ora eka asaMkhyAtapradezI skandha hotA hai / athavA do asaMkhyAtapradezI skandha hote haiM / tIna vibhAga se-eka ora pRthak-pRthak do paramANu-pudgala aura eka ora eka asaMkhyAta-pradezI skandha hotA hai / athavA eka ora eka paramANu-pudgala, eka ora eka dvipradezI skandha aura eka ora eka asaMkhyAta pradezI skandha hotA hai yAvat-athavA eka ora eka paramANu-pudagala, eka ora dazapradezI skandha aura eka ora eka asaMkhyAtapradezI skandha hotA hai / athavA eka ora eka paramANu-pudgala, eka ora eka saMkhyAta-pradezI skandha aura eka ora eka asaMkhyAtapradezI skandha hotA hai / athavA eka ora eka paramANu-pudgala, aura eka ora do asaMkhyAtapradezIskandha hote haiM / athavA eka ora eka dvipradezI skandha aura eka ora do asaMkhyAta-pradezI skandha hote haiM / isa prakAra yAvata-athavA eka ora eka saMkhyAta-pradezI skandha aura eka ora do asaMkhyAta-pradezI skandha hote haiN| athavA tIna asaMkhyAta-pradezI skandha hote haiN| cAra vibhAga se-eka ora tIna pRthak-pRthak paramANu-pudgala aura eka asaMkhyAta-pradezI skandha hotA hai| isa prakAra catuHsaMyogI se yAvat daza saMyogI taka jAnanA / ina sabakA kathana saMkhyAta-pradezoM ke samAna kahanA / vizeSa itanA hai ki eka asaMkhyAta zabda adhika kahanA cAhie, yAvat-athavA daza asaMkhyAta-pradezI skandha hote haiN| saMkhyAta vibhAga kiye jAne para-eka ora pRthak-pRthaka saMkhyAta paramANu-pudagala aura eka ora eka saMkhyAta pradezI skandha hotA hai / athavA eka ora saMkhyAta dvipradezika skandha aura eka ora asaMkhyAtapradezI skandha hotA hai| isa prakAra yAvat-hai / athavA eka ora saMkhyAta-pradezI skandha aura eka ora eka asaMkhyAta-pradezI skandha hotA hai, athavA saMkhyAta asaMkhyAta-pradezI skandha hote haiM / usake asaMkhyAta vibhAga kiye jAne para pRthak-pRthak asaMkhyAta paramANupudgala hote haiN| bhagavan ! ananta paramANu-pudgala saMyukta hokara ekatrita hoM to kyA hotA hai ? gautama ! unakA eka anantapradezI skandha bana jAtA hai / yadi usake vibhAga kiye jAeM to do tIna yAvat dasa, saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta vibhAga hote haiM / do vibhAga kiye jAne para eka aura eka paramANu-pudgala aura dUsarI ora ananta pradezI skandha hotA hai / yAvat do ananta pradezI skandha hote haiM / tIna vibhAga kiye jAna para-eka ora pRthak-pRthak do paramANu-pudgala, eka ora dvipradezI skandha aura eka ora eka anantapradezI skandha hotA hai / yAvat athavA eka ora eka paramANu pud gala, eka ora eka asaMkhyAtapradezI aura eka ora eka anantapradezI skandha hotA hai| athavA eka ora eka paramANupudgala, eka ora do anantapradezI skandha hote haiM / athavA eka ora eka dvipradezI skandha aura eka ora do anantapradezI skandha hote haiM / isa prakAra yAvat-athavA eka ora eka dazapradezI skandha aura eka ora do anantapradezI skandha hote haiM / athavA eka ora eka saMkhyAtapradezI skandha aura eka ora do anantapradezI skandha hote haiM / athavA eka ora eka asaMkhyAtapradezI skandha aura eka ora do anantapradezI skandha hote haiM / athavA tIna anantapradezI skandha hote haiN| cAra vibhAga kiye jAne para-eka ora pRthak-pRthak tIna paramANu-pudgala aura eka ora eka anantapradezI skandha hotA hai / isa prakAra catuSkasaMyogI yAvat asaMkhyAta-saMyogI taka kahanA / asaMkhyAta-pradezI skandha ke bhaMga anusAra anantapradezI skandha ke bhaMga kahane cAhie / vizeSa yaha hai ki eka ananta zabda adhika kahanA, yAvatathavA eka ora saMkhyAta saMkhyAtapradezI skandha aura eka ora eka anantapradezI skandha hotA hai / athavA eka ora saMkhyAta asaMkhyAtapradezI skandha aura eka ora eka anantapradezI skandha hotA hai / athavA saMkhyAta anantapradezI skandha hote haiM / asaMkhyAta bhAga kiye jAte haiM to eka ora pRthak-pRthak asaMkhyAta paramANu-pudgala aura eka ora eka anantapradezI skandha hotA hai / athavA eka ora asaMkhyAta dvipradezI skandha hote haiM aura eka ora eka ananta-pradezI skandha hotA hai, yAvat-eka ora asaMkhyAta saMkhyAtapradezI skandha aura eka ora eka anantapradezI skandha hotA hai / athavA eka ora asaMkhyAta asaMkhyAtapradezI skandha aura eka ora eka anantapradezI skandha hotA hai / athavA asaMkhyAta muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 14 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka anantapradezI skandha hote haiM / ananta vibhAga kiye jAne para pRthak-pRthak ananta paramANu-pudgala hote haiM / sUtra-539 bhagavan ! ina paramANu-pudgaloM ke saMghAta aura bheda ke sambandha se hone vAle anantAnanta pudgala-parivartta jAnane yogya haiM, (kyA) isIlie inakA kathana kiyA hai ? hA~, gautama ! ye jAnane yogya haiM, isIlie ye kahe gae haiN| bhagavan ! pudgala-parivartta kitane prakAra kA hai ? gautama ! sAta prakAra kA, yathA-audArika-pudgalaparivartta, vaikriya-pudgalaparivartta, taijasa-pudgalaparivartta, kArmaNa-pudgalaparivartta, manaH-pudgalaparivartta, vacana-pudgalapari AnaprANa-pudgalaparivartta / bhagavan ! nairayikoM ke pudgalaparivartta kitane prakAra ke haiM ? gautama ! sAta prakAra ke, yathAaudArika-pudgalaparivartta, yAvat AnaprANa-pudgalaparivartta / isI prakAra vaimAnika taka khnaa| bhagavan ! eka-eka jIva ke atIta audArika-pudgalaparivartta kitane hue haiM ? gautama ! ananta hue haiM / bhaviSyakAlIna pudgalaparivartta kitane hoMge ? gautama ! kisI ke hoMge aura kisI ke nahIM hoNge| jisake hoMge, usake jaghanya eka, do, tIna hoMge tathA utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hoMge / isI prakAra yAvat-Ana-prANa taka sAta AlApaka khnaa| bhagavan ! pratyeka nairayika ke atIta audArika-pudgalaparivartta kitane haiM ? gautama ! (ve) ananta haiN| bhagavana bhaviSyakAlIna kitane hoMge ? gautama ! kisI ke hoMge, kisI ke nahIM hoNge| jisake hoMge, usake jaghanya eka, do (yA) tIna hoMge aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hoMge / pratyeka asurakumAra ke atItakAlika kitane audArikapudgalaparivartta hue haiM ? gautama ! pUrvavat ! isI prakAra yAvat vaimAnika (ke atIta pudgalaparivarta) taka (khnaa)| bhagavan ! pratyeka nAraka ke bhUtakAlIna vaikriya-pudgalaparivartta kitane hue haiM ? gautama ! ananta hue haiM / audArika-pudgalaparivartta ke samAna vaikriya-pudgalaparivartta ke viSaya meM kahanA / isI prakAra yAvat pratyeka vaimAnika ke AnaprANa-pudgalaparivartta taka kahanA / isa prakAra vaimAnika taka pratyeka jIva kI apekSA se ye sAta daNDaka hote haiM bhagavan ! (samuccaya) nairayikoM ke atItakAlIna audArika-pudgalaparivartta kitane hue haiM ? gautama ! ananta hue haiN| bhagavan ! (samuccaya) nairayika jIvoM ke bhaviSyat kAlIna pudgalaparivartta kitane hoMge ? gautama ! ananta hoNge| isI prakAra vaimAnikoM taka kathana karanA / isI prakAra vaikriya-pudgalaparivartta ke viSaya meM kahanA / isI prakAra yAvat AnaprANa-pudagalaparivartta taka / isa prakAra pRthak-pRthak sAtoM pudgalaparivartoM ke viSaya meM sAta AlApaka samuccaya rUpa se caubIsa daNDakavartI jIvoM ke viSaya khnaa| bhagavan ! pratyeka nairayika jIva ke, nairayika avasthA meM atIta audArika-pudgalaparivartta kitane hue haiM ? gautama eka bhI nahIM huaa| bhagavan ! bhaviSyakAlIna kitane hoMge ? gautama ! eka bhI nahIM / bhagavan ! pratyeka nairayika jIva ke, asurakumArarUpa meM atIta audArika-pudgalaparivartta kitane hue ? gautama ! isI prakAra yAvat stanitakumAra taka kahanA bhagavan ! pratyeka nairayika jIva ke pRthvIkAya ke rUpa meM atIta meM audArika-pudgalaparivartta kitane hue ? gautama ! ve ananta hue haiM / bhagavan ! bhaviSya meM kitane hoMge ? kisI ke hoMge, aura kisI ke nahIM hoMge / jisake hoMge usake jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hoNge| isI prakAra yAvat manuSya bhava taka kahanA / asurakumArapana ke samAna vANavyantarapana, jyotiSkapana tathA vaimAnikapana meM khnaa| bhagavan ! pratyeka asurakumAra ke nairayika bhava meM atIta audArika-pudgalaparivartta kitane hue haiM ? gautama ! (pratyeka) nairayika jIva ke samAna asurakumAra ke viSaya meM yAvat vaimAnika bhava-paryanta kahanA / isI prakAra stanitakumAra taka kahanA / isI prakAra pratyeka pRthvIkAya ke viSaya meM bhI vaimAnika paryanta sabakA eka AlApaka khnaa| bhagavan ! pratyake nairayika jIva ke nairayika bhava meM atItakAlIna vaikriya-pudgalaparivartta kitane hae haiM? gautama ananta hue haiM / bhagavan ! bhaviSyakAlIna kitane hoMge ? gautama ! kisI ke hoMge aura kisI ke nahIM hoMge / eka se lekara uttarottara utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta athava yAvat ananta hoMge / isI prakAra yAvat stanitakumAra taka khnaa| ___ (bhagavan ! pratyeka nairayika jIva ke) pRthvIkAyika bhava meM (atIta meM vaikriya-pudgalaparivarta) kitane hue ? muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 15 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka (gautama!) eka bhI nahIM huaa| (bhagavan !) bhaviSyat kAla meM (ye) kitane hoMge ? gautama ! eka bhI nahIM hogaa| isa prakAra jahA~ vaikriyazarIra hai, vahA~ eka se lekara uttarottara (ananta taka), (vaikriya-pudgalaparivartta jAnanA cAhie / ) jahA~ vaikriyazarIra nahIM hai, vahA~ (pratyeka nairayika ke) pRthvIkAyabhava meM (vaikriya-pudgalaparivartta ke viSaya meM) kahA, usI prakAra yAvat (pratyeka) vaimAnika jIva ke vaimAnika bhava paryanta kahanA caahie| taijasa-pudgalaparivartta aura kArmaNa-pudgalaparivartta sarvatra eka se lekara uttarottara ananta taka kahane caahie| manaH-pudgalaparivartta samasta paMcendriya jIvoM meM eka se lekara uttarottara yAvat ananta taka kahane cAhie / kintu vikalendriyoM meM manaH-pudgalaparivartta nahIM hotA / isI prakAra vacana-pudgalaparivartta ke sambandha meM bhI kahanA caahie| vizeSa itanA hI hai ki vaha (vacana-padagalaparivartI ekendriya jIvoM meM nahIM hotA / Ana-prANa-padagalaparivartta bhI sarvatra eka se lekara ananta taka jAnanA caahie| yAvata vaimAnika ke vaimAnika bhava taka khnaa| bhagavan ! aneka nairayika jIvoM ke nairayika bhava meM atItakAlika audArika-pudgalaparivartta kitane hue haiM? gautama ! eka bhI nahIM haa| bhagavan ! bhaviSya meM kitane hoMge ? gautama ! bhaviSya meM eka bhI nahIM hogA / isI prakAra yAvat stanitakumAra bhava tk| bhagavan ! aneka nairayika jIvoM ke pRthvIkAyikapana meM (atItakAlika audArika-pudgalaparivartta) kitane hue haiM ? gautama ! ananta hue haiM / bhagavan ! bhaviSya meM (audArika-pudgalaparivarta) kitane hoMge ? gautama ! ananta hoNge| aneka nairayikoM ke pRthvIkAyikapana meM atIta-anAgata audArika-pudgalaparivartta ke samAna manuSyabhava taka kahanA / aneka nairayikoM ke nairayikabhava meM atIta-anAgata audArika-pudgalaparivartta ke samAna unake vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika deva bhava meM bhI kahanA / usI prakAra aneka vaimAnikoM ke vaimAnika bhava taka khnaa| jisa prakAra audArika-pudgalaparivartta ke viSaya meM kahA, usI prakAra zeSa sAtoM pudgalaparivartoM kA kathana kahanA cAhie / jahA~ jo pudgalaparivartta ho, vahA~ usake atIta aura bhaviSyakAlIna pudgalaparivartta ananta-ananta kahane cAhie / jahA~ nahIM ho, vahA~ atIta aura anAgata donoM nahIM kahane cAhie / yAvat-bhagavan ! aneka vaimAnikoM ke vaimAnika bhava meM kitane Ana-prANa-pudgalaparivartta hue ?' (uttara-) gautama ! ananta hue haiN| bhagavan! Age kitane hoMge?' gautama ! ananta hoNge| -yahA~ taka kahanA caahie| sUtra-540 bhagavan ! yaha audArika-pudgalaparivartta, audArika-pudgalaparivartta kisalie kahA jAtA hai ? gautama ! audArikazarIra meM rahate hue jIva ne audArikazarIra yogya dravyoM ko audArikazarIra ke rUpa meM grahaNa kie haiM, baddha kie haiM, spRSTa kie haiM; unheM (pUrvapariNAmApekSayA pariNAmAntara) kiyA hai; unheM prasthApita kiyA hai; sthApita kie haiM, jIva ke sAtha sarvathA saMlagna kie haiM; jIva ne rasAnubhUti kA Azraya lekara sabako samApta kiyA hai / (jIva ne rasagrahaNa dvArA sabhI avayavoM se unheM) paryApta kara lie haiM / pariNAmAntara prApta karAe haiM, nirjIrNa kie haiM, pRthak kie haiM, apane pradezoM se parityakta kie haiM / he gautama ! isI kAraNa se audArika-pudgalaparivartta audArika-pudgala-parivartta kahalAtA hai| isI prakAra vaikriya-pudgalaparivartta ke viSaya meM bhI kahanA / itanA vizeSa hai ki jIva ne vaikriyazarIra meM rahate hue vaikriyazarIra yogya dravyoM ko vaikriyazarIra ke rUpa meM grahaNa kie haiM, ityAdi zeSa saba kathana pUrvavat / isI prakAra yAvat Ana-prANa-pudgalaparivartta taka kahanA cAhie / vizeSa yaha hai ki Ana-prANa-yogya samasta dravyoM ko Ana-prANa rUpa se jIva ne grahaNa kie haiM, ityAdi (saba kathana karanA caahie)| zeSa pUrvavat / bhagavan ! audArika-pudgalaparivartta kitane kAla meM nirvartita-niSpanna hotA hai ? gautama ! ananta utsarpiNI aura avasarpiNIkAla meM niSpanna hotA hai / isI prakAra vaikriya-pudgalaparivartta tathA yAvat Ana-prANa-pudgalaparivartta (kA niSpattikAla jAnanA caahie)| bhagavana ! audArika-padagalaparivartta-nirvarttanA kAla. yAvata Ana-prANa-padagalaparivartta-nirvarttanAkAla. ina (sAtoM) meM se kauna-sA kAla, kisa kAla se alpa yAvat vizeSAdhika hai ? gautama ! sabase thor3A kArmaNa-pudgala-parivartta muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 16 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka kA nivarttanA kAla hai| usase taijasa-pudgalaparivartta-nirvarttanAkAla anantaguNA hai| usase audArika-pudgala parivarttanirvarttanAkAla anantaguNA hai aura usase Ana-prANa-pudagalaparivartta-nivarttanAkAla anantaguNA hai / usase manaH-puda galaparivartta-nirvarttanAkAla anantaguNA hai / usase vacana-pudgalaparivartta-nirvarttanAkAla anantaguNA hai aura usase vaikriya-pudgalaparivartta kA nivarttanAkAla anantaguNA hai| sUtra- 541 bhagavan ! audArika-pudgalaparivartta (se lekara), Ana-prANa-pudgalaparivartta meM kauna pudgalaparivartta kisase alpa yAvat vizeSAdhika hai ? gautama ! sabase thor3e vaikriya-pudgalaparivartta haiM / unase vacana-pudgalaparivartta ananta-guNe hote haiM, unase manaH-pudgalaparivartta anantaguNe haiM, unase Ana-prANa-pudgalaparivartta anantaguNe haiM / unase audArika-pud galaparivartta anantaguNe haiM, unase taijasa-pudgalaparivartta anantaguNe haiM aura unase bhI kArmaNa-pudgala-parivarta anantaguNe haiM / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-12 - uddezaka-5 sUtra- 542 rAjagRha nagara meM yAvat gautamasvAmI ne isa prakAra pUchA-bhagavan ! prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, maithuna aura parigraha; ye kitane varNa, kitane gandha, kitane rasa aura sparza vAle kahe haiM ? gautama ! (ye) pA~ca varNa, do gandha, pA~ca rasa aura cAra sparza vAle kahe haiN| bhagavan ! krodha, kopa, roSa, dveSa, akSamA, saMjvalana, kalaha, cANDikya, bhaNDana aura vivAda-ye kitane varNa, gandha, rasa aura sparza vAle kahe haiM? gautama ! ye (saba) pA~ca varNa, pA~ca rasa, do gandha aura cAra sparza vAle kahe haiM / bhagavana mAna, mada, sarpa, stambha, garva, atyutkroza, paraparivAda, utkarSa, apakarSa, unnata, unnAma aura durnAma-ye kitane varNa, kitane gandha, kitane rasa aura kitane sparza vAle kahe haiM ? gautama ! pUrvavat / bhagavan ! mAyA, upadhi, nikRti, valaya, gahana, nUma, kalka, kurUpA, jidmatA, kilbiSa AdaraNa, gRhanatA, vaJcanatA, pratikuJcanatA, aura sAtiyoga-ina (saba) meM kitane varNa, gandha, rasa aura sparza haiM ? gautama ! pUrvavat / bhagavan ! lobha, IcchA, mUrchA, kAMkSA, gRddhi, tRSNA, bhidhyA, abhidhyA, AzaMsanatA, prArthanatA, lAlapanatA, kAmAzA, bhogAzA, jIvitAzA, maraNAzA aura nandirAga, ye kitane varNa, gandha, rasa aura sparza vAle haiM ? gautama ! krodha ke samAna jAnanA / bhagavan ! prema-rAga, dveSa, kalaha, yAvat mithyAdarzana-zalya, ina (saba pApasthAnoM) meM kitane varNa Adi haiM ? krodha ke samAna inameM bhI cAra sparza haiM, yahA~ taka khnaa| sUtra-543 bhagavan ! prANAtipAta-viramaNa yAvat parigraha-viramaNa tathA krodhaviveka yAvat mithyAdarzanazalyaviveka, ina sabameM kitane varNa, kitane gandha, kitane rasa aura kitane sparza kahe haiM ? gautama ! (ye sabhI) varNarahita, gandharahita, rasarahita aura sparzarahita kahe haiM / bhagavan ! autpattikI, vainayikI, kArmikI aura pAriNAmikI buddhi kitane varNa, gandha, rasa aura sparza vAlI hai ? gautama ! pUrvavat jAnanA / bhagavan ! avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA meM kitane varNa, gandha, rasa aura sparza kahe haiM ? gautama ! (ye cAroM) varNa yAvat sparza se rahita kahe haiN| bhagavan ! utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra-parAkrama, ina sabameM kitane varNa, gandha, rasa aura sparza haiM ? gautama ! ye sabhI pUrvavata varNAdi yAvata sparza se rahita kahe haiN| bhagavan ! saptama avakAzAntara kitane varNa, gandha, rasa aura sparza vAlA hai ? gautama ! vaha varNa yAvat sparza se rahita hai| bhagavan ! saptama tanuvAta kitane varNAdi vAlA hai ? gautama ! isakA kathana prANAtipAta ke samAna karanA / vizeSa yaha hai ki yaha ATha sparza vAlA hai / saptama tanuvAta ke samAna saptama ghanavAta, ghanodadhi evaM saptama pRthvI ke viSaya meM kahanA / chaThA avakAzAntara varNAdi rahita hai| chaThA tanuvAta, ghanavAta, ghanodadhi aura chaThI pRthvI, ye saba ATha sparza vAle haiM / sAtavIM pRthvI kI vaktavyatA samAna prathama pRthvI taka jAnanA / jambUdvIpa se lekara svayambhUramaNa samudra muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 17 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka taka, saudharmakalpa se ISatprAgbhArA pRthvI taka, nairayikAvAsa se lekara vaimAnikavAsa taka saba ATha sparza vAle haiN| bhagavan ! nairayikoM meM kitane varNa, gandha, rasa aura sparza kahe haiM ? gautama ! vaikriya aura taijasa pudgaloM kI apekSA se unameM pA~ca varNa, pA~ca rasa, do gandha aura ATha sparza kahe haiM / kArmaNa pudgaloM kI apekSA se pA~ca varNa, pA~ca rasa, do gandha aura cAra sparza kahe haiM / jIva kI apekSA se ve varNarahita yAvat sparzarahita kahe haiM / isI prakAra yAvat stanitakumAroM taka kahanA cAhie / bhagavan ! pRthvIkAyika jIva kitane varNa, gandha, rasa aura sparza vAle haiM ? gautama ! audArika aura taijasa pudgaloM kI apekSA pA~ca varNa, do gandha, pA~ca rasa aura ATha sparza vAle kahe haiM / kArmaNa kI apekSA aura jIva kI apekSA, pUrvavat jAnanA cAhie / isI prakAra caturindriya taka jAnanA cAhie / parantu itanI vizeSatA hai ki vAyukAyika, audArika, vaikriya aura taijasa, pudgaloM kI apekSA pA~ca varNa, pA~ca rasa, do gandha aura ATha sparza vAle kahe haiN| zeSa nairayikoM ke samAna jAnanA cAhie / paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kA kathana bhI vAyakAyikoM ke samAna jAnanA cAhie | bhagavana ! manuSya kitane varNa, gandha, rasa aura sparza vAle haiM audArika, vaikriya, AhAraka aura taijasa pudgaloM kI apekSA (manuSya) pA~ca varNa, pA~ca rasa, do gandha aura ATha sparza vAle kahe haiM / kArmaNapudgala aura jIva kI apekSA se nairayikoM ke samAna (kathana karanA cAhie) / vANa-vyantara, jyotiSI aura vaimAnikoM ke viSaya meM bhI nairayikoM ke samAna kathana karanA caahie| dharmAstikAya yAvat pudgalAstikAya varNAdi se rahita haiM / vizeSa yaha hai ki pudgalAstikAya meM pA~ca varNa, pA~ca rasa, do gandha aura ATha sparza kahe haiM / jJAnAvaraNIya (se lekara) antarAya karma taka AThoM karma, pA~ca varNa, do gandha, pA~ca rasa aura cAra sparza vAle kahe haiM / bhagavan ! kRSNalezyA meM kitane varNa, gandha, rasa aura sparza kahe haiM ? gautama ! dravyalezyA kI apekSA se usame pA~ca varNa, pA~ca rasa, do gandha aura ATha sparza kahe haiM aura bhAvalezyA kI apekSA se vaha varNAdi rahita haiM / isI prakAra zuklalezyA taka jAnanA caahie| samyagdRSTi, mithyAdRSTi aura samyagmithyAdRSTi, tathA cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana, AbhinibodhikajJAna se lekara vibhaMgajJAna (taka evaM) AhArasaMjJA yAvat parigrahasaMjJA, ye saba varNarahita, gandharahita, rasarahita aura sparzarahita haiM / audArikazarIra yAvat taijasazarIra, ye aSTasparza vAle haiM / kArmaNazarIra, manoyoga aura vacanayoga, ye cAra sparza vAle haiM / kAyayoga aSTasparza vAlA hai / sAkAra aura anAkAropayoga, varNAdi ra bhagavan ! sabhI dravya kitane varNAdi vAle haiM ? gautama ! sarvadravyoM meM se kitane hI pA~ca varNa yAvat ATha sparza vAle haiN| kitane hI pA~ca varNa yAvat cAra sparza vAle haiM / sarvadravyoM meM se kucha (dravya) eka varNa, eka gandha, eka rasa aura do sparza vAle haiM / sarvadravyoM meM se kaIM varNa, gandha, rasa aura sparza se rahita haiM / isI prakAra sabhI pradeza aura samasta paryAyoM ke viSaya meM bhI uparyukta vikalpoM kA kathana karanA / atItakAla (addhA) varNa rahita yAvat sparza-rahita kahA gayA hai| isI prakAra anAgatakAla aura samasta kAla hai| sUtra- 544 bhagavan ! garbha meM utpanna hotA huA jIva, kitane varNa, gandha, rasa aura sparza vAlA hotA hai ? gautama ! pA~ca varNa, do gandha, pA~ca rasa aura ATha sparza vAle pariNAma se pariNata hotA hai| sUtra- 545 bhagavan ! kyA jIva karmoM se hI manuSya-tiryaJca Adi vividha rUpoM ko prApta hotA hai, karmoM ke binA nahIM ? tathA kyA jagat karmoM se vividha rUpoM ko prApta hotA hai, vinA karmoM ke prApta nahIM hotA ? hA~, gautama ! karma se jIva aura jagata vividha rUpoM ko prApta hotA hai, kintu karma ke vinA prApta nahIM hote| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-12 - uddezaka-6 sUtra- 546 rAjagRha nagara meM yAvat gautama svAmI ne prazna kiyA-bhagavan ! bahuta se manuSya paraspara isa prakAra kahate haiM, yAvat isa prakAra prarUpaNA karate haiM ki nizcita hI rAhu candramA ko grasa letA hai, to he bhagavan ! kyA yaha aisA hI hai? muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 18 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka gautama ! yaha jo bahuta-se loga paraspara isa prakAra kahate haiM, ve mithyA kahate haiM / maiM isa prakAra kahatA hU~, yAvat prarUpaNA karatA hU~- yaha nizcaya hai ki rAhu maharddhika yAvat mahAsaukhyasampanna uttama vastradhArI, zreSTha mAlA kA dhAraka, utkRSTa sugandhadhara aura uttama AbhUSaNadhArI deva hai| rAhu deva ke nau nAma kahe haiM-(1) zRMgATaka, (2) jaTilaka, (3) kSatraka, (4) khara, (5) dardura, (6) makara, (7) matsya, (8) kacchapa aura (9) kRSNasarpa / rAhudeva ke vimAna pA~ca varNa ke kahe haiM-kAlA, nIlA, lAla, pIlA aura zveta / inameM se rAhu kA jo kAlA vimAna hai, vaha khaMjana ke samAna kAnti vAlA hai| rAhudeva kA jo nIlA vimAna hai, vaha harI tumbI ke samAna kAnti vAlA hai / rAhu kA jo lohita vimAna hai, vaha majITha ke samAna prabhA vAlA hai / rAhu kA jo pIlA vimAna hai, vaha haldI ke samAna varNa vAlA hai aura rAhu kA jo zukla vimAna hai, vaha bhasmarAzi ke samAna kAnti vAlA hai| jaba gamana -Agamana karatA haA, vikarvaNA karatA haA tathA kAmakrIDA karatA haA rAhadeva, pUrva meM sthita candramA kI jyotsanA ko DhaMkakara pazcima kI ora calA jAtA hai; taba candramA pUrva meM dikhAI detA hai aura pazcima meM rAhu dikhAI detA hai| jaba AtA haA yA jAtA haA, athavA vikriyA karatA haA, yA kAmakrIDA karatA haA rAha, candramA kI dIpti ko pazcimadizA meM AcchAdita karake pUrvadizA kI ora calA jAtA hai; taba candramA pazcima meM dikhAI detA hai aura rAha pUrva meM dikhAI detA hai / isI prakAra dakSiNa aura uttara ke do AlApaka haiM / isI prakAra IzAnakoNa aura naiRtyakoNa ke aura isI prakAra AgneyakoNa evaM vAyavyakoNa ke do AlApaka haiM / isI prakAra jaba AtA huA yA jAtA huA, athavA vikriyA karatA huA yA kAmakrIr3A karatA huA rAhu, bAra-bAra candramA kI jyotsanA ko AvRtta karatA rahatA hai, taba manuSya kahate haiM- rAhu ne candramA ko aise grasa liyA, rAhu isa prakAra candramA ko grasa rahA hai| jaba AtA huA yA yAvat kAmakrIr3A karatA huA rAhu candradyuti ko AcchAdita karake pAsa se hokara nIkalatA hai, taba manuSya kahate haiM candramA ne rAhu kI kukSi kA bhedana kara DAlA, isa prakAra candramA ne rAhu kI kukSi kA bhedana kara DAlA | jaba AtA huA yA yAvat kAmakrIr3A karatA huA rAhu, candramA kI prabhA ko AvRtta karake vApasa lauTatA hai, taba manuSya kahate haiMrAhu ne candramA kA vamana kara diyA, rAhu ne candramA kA vamana kara diyA / jaba AtA huA yA yAvat kAmakrIr3A karatA huA rAhu, candramA kI dIpti ko nIce se, dizAoM evaM vidizAoM se DhaMka kara rahatA hai, taba manuSyaloka meM manuSya kahate haiM rAhu ne isI prakAra candramA ko grasita kara liyA hai| bhagavan ! rAhu kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA, yathA-dhruvarAhu aura parvarAhu / unameM se jo dhruva-rAhu hai, vaha kRSNapakSa kI pratipadA se lekara pratidina apane pandrahaveM bhAga se, candrabimba ke pandrahave bhAga ko ba rahatA hai. yathA-prathamA ko (candramA) ke prathama bhAga ko DhaMkatA hai, dvItiyA ko dUsare bhAga ko DhaMkatA hai, isI prakAra yAvat amAvAsyA ko pandrahaveM bhAga ko DhaMkatA hai / kRSNapakSa ke antima samaya meM candramA rakta (sarvathA AvRtta) ho jAtA hai, aura zeSa samaya meM candramA rakta aura virakta rahatA hai / isI kAraNa zuklapakSa kA pratipadA se lekara yAvat pUrNimA taka pratidina pandrahavA~ bhAga dikhAI detA rahatA hai, zuklapakSa ke antima samaya meM candramA pUrNataH anAcchAdita ho jAtA hai, aura zeSa samaya meM vaha aMzataH anAcchAdita aura aMzataH anAcchAdita rahatA hai / inameM se jo purvarAhu hai, vaha jaghanyataH chaha mAsa meM candra aura sUrya ko AvRtta karatA hai aura utkRSTa bayAlIsa mAsa meM candra ko aura ar3atAlIsa varSa meM sUrya ko DhaMkatA hai| sUtra- 547, 548 bhagavan ! candramA ko candra zazI hai, aisA kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! jyotiSiyoM ke indra, jyotiSiyoM ke rAjA candra kA vimAna mRgAMka hai, usameM kAnta deva tathA kAntA deviyA~ haiM aura Asana, zayana, stambha, bhANDa, pAtra Adi upakaraNa (bhI) kAnta haiM / svayaM jyotiSkoM kA indra, jyotiSkoM kA rAjA candra bhI saumya, kAnta, subhaga, priya-darzana aura surUpa hai, isalie, he gautama ! candramA ko zazI kahA jAtA hai| bhagavan ! sUrya ko-sUrya Aditya hai, aisA kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! samaya athavA AvalikA yAvat athavA avasarpiNI yA utsarpiNI (ityAdi kAla) kI Adi sUrya se hotI hai, isalie ise Aditya kahate haiN| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 19 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka sUtra- 549 bhagavan ! jyotiSkoM ke indra, jyotiSkoM ke rAjA candra kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? gautama ! dazaveM zataka anusAra rAjadhAnI meM siMhAsana para maithuna-nimittaka bhoga bhogane meM samartha nahIM hai, yahA~ taka kahanA / sUrya ke sambandha meM bhI isI prakAra kahanA / bhagavan ! jyotiSkoM ke indra, jyotiSkoM ke rAjA candra aura sUrya kisa prakAra ke kAma-bhogoM kA upabhoga karate hue vicarate haiM ? gautama ! jisa prakAra prathama yauvana vaya meM kisI baliSTha puruSa ne, kisI yauvanaavasthA meM praviSTa hotI huI kisI baliSTha bhAryA ke sAtha nayA hI vivAha kiyA, aura arthopArjana karane kI khoja meM solaha varSa taka videza meM rahA / vahA~ se dhana prApta karake apanA kArya sampanna kara vaha nirvighnarUpa se punaH lauTakara zIghra apane ghara AyA / vahA~ usane snAna kiyA, balikarma kiyA, kautuka aura maMgalarUpa prAyazcitta kiyA / tatpazcAt sabhI AbhUSaNoM se vibhUSita hokara manojJa sthAlIpAka-vizuddha aThAraha prakAra ke vyaMjanoM se yukta bhojana kare / phira mahAbala ke prakaraNa meM varNita vAsagRha ke samAna zayanagRha meM zRMgAragRharUpa sundara veSa vAlI, yAvat lalitakalAyukta, anurakta, atyanta rAgayukta aura mano'nukUla patnI ke sAtha vaha iSTa zabda rUpa, yAvat sparza (Adi), pA~ca prakAra ke manuSya-sambandhI kAmabhoga kA upabhoga karatA haA vicaratA hai| he gautama ! vaha puruSa vedopazamana ke samaya kisa prakAra ke sAtA-saukhya kA anubhava karatA hai ? AyuSyaman zramaNa bhagavan ! vaha puruSa udAra (sukha kA anubhava karatA hai) / he gautama ! usa puruSa ke ina kAmabhogoM se vANavyantaradevoM ke kAmabhoga anantaguNa-viziSTatara hote haiM / unase asurendra ke sivAya zeSa bhavanavAsI devoM ke kAmabhoga anantaguNa-viziSTatara hote haiM / unase asurakumAra devoM ke kAmabhoga anantaguNa-viziSTatara hote haiM / unase grahagaNa, nakSatra aura tArArUpa jyotiSka devoM ke kAmabhoga anantaguNa-viziSTatara hote haiM / unase jyotiSkoM ke indra, jyotiSkoM ke rAjA candramA aura sUrya ke kAmabhoga anantaguNa viziSTatara hote haiM / he gautama ! jyotiSkendra jyoti-SkarAja candramA aura sUrya isa prakAra ke kAmabhogoM kA anubhava karate hue vicarate haiM / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai zataka-12 - uddezaka-7 sUtra-550 usa kAla aura usa samaya meM yAvat gautama svAmI ne zramaNa bhagavAna mahAvIra se prazna kiyA-bhagavan ! loka kitanA bar3A hai ? gautama ! loka mahAtimahAna hai / pUrvadizA meM asaMkhyeya koTA-koTi yojana hai / isI prakAra dakSiNa, pazcima, uttara evaM Urdhva tathA adhodizA meM bhI asaMkhyeya koTA-koTi yojana-AyAma-viSkambha vAlA hai| bhagavan ! itane bar3e loka meM kyA koI paramANu-pudgala jitanA bhI AkAzapradeza aisA hai, jahA~ para isa jIva ne janma-maraNa na kiyA ho ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? gautama ! jaise koI puruSa sau bakariyoM ke lie eka bar3A bakariyoM kA bAr3A banAe / usameM vaha eka, do yA tIna aura adhika se adhika eka hajAra bakariyoM ko rakhe / vahA~ unake lie ghAsa-cArA carane kI pracUra bhUmi aura pracUra pAnI ho / yadi ve bakariyA~ vahA~ kama se kama eka, do yA tIna dina aura adhika se adhika chaha mahIne taka rahe, to he gautama ! kyA usa ajAvraja kA koI bhI paramANu-pudgalamAtra pradeza aisA raha sakatA hai, jo una bakariyoM ke mala, mUtra, zleSma, nAka ke maila, vamana, pitta, zukra, rudhira, carma, roma, sIMga, khura aura nakhoM se aspRSTa na rahA ho ? yaha artha samartha nahIM hai / he gautama dAcita usa bADe meM koI eka paramANa-padagalamAtra pradeza aisA bhI raha sakatA hai, jo una bakariyoM ke mala-matra yAvata nakhoM se spRSTa na haA ho, kintu itane bar3e isa loka meM, loka ke zAzvatabhAva kI dRSTi se, saMsAra ke anAdi hone ke kAraNa, jIva kI nityatA, karmabahulatA tathA janma-maraNa kI bahulatA kI apekSA se koI paramANu-pudgala-mAtra pradeza bhI aisA nahIM hai jahA~ isa jIva ne janma-maraNa nahIM kiyA ho / he gautama ! isI kAraNa uparyukta kathana kiyA gayA hai ki yAvat janma-maraNa na kiyA ho| sUtra-551 bhagavan ! pRthvIyA~ kitanI haiM ? gautama ! sAta haiM / prathama zataka ke paJcama uddezaka anusAra (yahA~ bhI) narakAdi muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 20 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka ke AvAsoM ko kahanA / yAvat anuttara-vimAna yAvat aparAjita aura sarvArthasiddha taka isI prakAra khnaa| bhagavan ! kyA yaha jIva, isa ratnaprabhApRthvI ke tIsa lAkha narakAvAsoM meM se pratyeka narakAvAsa meM pRthvIkAyikarUpa se yAvat vanaspatikAyika rUpa se, naraka rUpa meM, pahale utpanna huA hai ? hA~, gautama ! aneka bAra athavA ananta bAra (utpanna ho cUkA hai)| bhagavan ! kyA sabhI jIva, isa ratnaprabhApRthvI ke tIsa lAkha narakAvAsoM meM se pratyeka narakAvAsa meM pRthvIkAyikarUpa meM yAvat vanaspatikAyikarUpa meM, narakapana aura nairayikapana, pahale utpanna ho cUke haiM ? (hA~, gautama !) usI prakAra aneka bAra athavA ananta bAra pahale utpanna hue haiM / bhagavan ! yaha jIva zarkarAprabhApRthvI ke paccIsa lAkha narakAvAsoM meM se pratyeka narakAvAsa meM, pRthvIkAyika rUpa meM yAvat vanaspatikAyika rUpa meM, yAvat pahale utpanna ho cUkA hai ? gautama ! ratnaprabhApRthvI ke samAna do AlApaka kahane cAhie / isI prakAra yAvat dhUmaprabhA-pRthvI taka jAnanA / bhagavan ! kyA yaha jIva tamaHprabhApRthvI ke pA~ca kama eka lAkha narakAvAsoM meM se pratyeka narakAvAsa meM pUrvavat utpanna ho cUkA hai ? (hA~, gautama !) pUrvavat jAnanA / bhagavan ! yaha jIva adhaHsaptamapRthvI ke pA~ca anuttara aura mahAtimahAna mahAnarakAvAsoM meM kyA pUrvavat utpanna ho cUke haiM ? (hA~, gautama!) zeSa sarva kathana pUrvavat jaannaa| bhagavan ! kyA yaha jIva, asurakumAroM ke cauMsaTha lAkha asurakumAravAsoM meM se pratyeka asurakumArAvAsa meM pRthvIkAyikarUpa meM yAvat vanaspatikAyikarUpa meM, devarUpa meM yA devIrUpa meM athavA Asana, zayana, bhAMDa, pAtra Adi upakaraNarUpa meM pahale utpanna ho cUkA hai ? hA~, gautama ! aneka bAra yA ananta bAra (utpanna ho cUkA hai) / bhagavan ! kyA sabhI jIva (pUrvoktarUpa meM utpanna ho cUke haiM ?) hA~, gautama ! isI prakAra hai / isI prakAra stanita-kumAroM taka kahanA cAhie / kintu unake AvAsoM kI saMkhyA meM antara hai / bhante ! kyA yaha jIva asaMkhyAta lAkha pRthvIkAyika-AvAsoM meM se pratyeka pRthvIkAyika-AvAsameM pRthvIkAyikarUpameM yAvat vanaspatikAyikarUpameM pahale utpanna ho cUkA hai ? hA~, gautama ! aneka bAra athavA ananta bAra utpanna huA hai| isI prakAra sarvajIvoMke (viSayameM kahanA) / isI prakAra yAvat vanaspatikAyikoMke AvAsoM jAnanA / bhagavan ! kyA yaha jIva asaMkhyAta lAkha dvIndriya-AvAsoM meM se pratyeka dvIndriyAvAsa meM pRthvIkAyikarUpa meM yAvat vanaspatikAyikarUpa meM aura dvIndriyarUpa meM pahale utpanna ho cUkA hai ? hA~, gautama ! yAvat aneka bAra athavA ananta bAra (utpanna ho cUkA hai)| isI prakAra sabhI jIvoM ke viSaya meM (kahanA cAhie) / isI prakAra yAvat manuSyoM taka vizeSatA yaha hai ki trIndriyoM meM yAvata vanaspatikAyikarUpa meM, yAvata trIndriyarUpa meM, canarindriyoM meM yAvata caturindriyarUpa meM, paMcendriyatiryaJcayonikoM meM yAvat paJcendriyatiryaJcarUpa meM tathA manuSyoM meM yAvat manuSya-rUpa meM utpatti jAnanA / zeSa samasta kathana dvIndriyoM ke samAna jaannaa| asurakumAroM kI utpatti) ke samAna vANavyantara; jyotiSka tathA saudharma evaM IzAna devaloka taka kahanA / bhagavan ! kyA yaha jIva sanatkumAra devaloka ke bAraha lAkha vimAnAvAsoM meM se pratyeka vimAnAvAsa meM pRthvIkAyika rUpa meM yAvat pahale utpanna ho cUkA hai ? (hA~, gautama !) saba kathana asurakumAroM ke samAna, yAvat aneka bAra athavA ananta bAra utpanna ho cUke haiM; yahA~ taka kahanA / kintu vahA~ se devIrUpa meM utpanna nahIM hue / isI prakAra sarva jIvoM ke viSaya meM kahanA / isI prakAra yAvat Anata aura prANata tathA AraNa aura acyuta taka jAnanA / bhagavan ! kyA yaha jIva tIna sau aThAraha graiveyaka vimAnAvAsoM meM se pratyeka vimAnAvAsa meM pRthvIkAyika ke rUpa meM yAvat utpanna ho cUkA hai ? hA~, gautama ! utpanna ho cUkA hai / bhagavan ! kyA yaha jIva pA~ca anuttaravimAnoM meM se, yAvat utpanna ho cUkA hai? hA~, kintu vahA~ (ananta bAra) devarUpa meM, yA devIrUpa meM utpanna nahIM huA / isI prakAra sabhI jIvoM ke viSaya meM jAnanA bhagavan ! yaha jIva, kyA sabhI jIvoM ke mAtA-rUpa meM, pitA-rUpa meM, bhAI ke rUpa meM, bhaginI ke rUpa meM, patnI ke rUpa meM, putra ke rUpa meM, putrI ke rUpa meM, tathA putravadhU ke rUpa meM pahale utpanna ho cUkA hai ? hA~, gautama ! aneka bAra athavA ananta bAra utpanna ho cUkA hai / bhagavan ! sabhI jIva kyA isa jIva ke mAtA ke rUpa meM yAvat putravadhU ke rUpa meM pahale utpanna hue haiM ? hA~, gautama ! saba jIva, isa jIva ke mAtA Adi ke rUpa meM yAvat aneka bAra athavA ananta muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 21 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka pahale utpanna hue haiN| bhagavan ! yaha jIva kyA saba jIvoM ke zatru rUpa meM, vairI rUpa meM, ghAtaka rUpa meM, vadhaka rUpa meM, pratyanIka rUpa meM, zatru-sahAyaka rUpa meM pahale utpanna huA hai ? hA~, gautama ! aneka bAra athavA ananta bAra pahale utpanna ho cUkA hai / bhagavan ! kyA sabhI jIva (isa jIvake pUrvokta zatruAdi rUpoMmeM) pahale utpanna ho cUke haiM ? hA~, gautama ! pUrvavat samajhanA bhagavan ! yaha jIva, kyA saba jIvoM ke rAjA ke rUpa meM, yuvarAja ke rUpa meM, yAvat sArthavAha ke rUpa meM pahale utpanna ho cUkA hai ? gautama ! aneka bAra yA ananta bAra pahale utpanna ho cUkA hai / isa jIva ke rAjA Adi ke rUpa meM sabhI jIvoM kI utpatti bhI pUrvavat / bhagavan ! kyA yaha jIva, sabhI jIvoM ke dAsa rUpa meM, preSya ke rUpa meM, bhRtaka rUpa meM, bhAgIdAra ke rUpa meM, bhogapuruSa ke rUpa meM, ziSya ke rUpa meM aura dveSya ke rUpa meM pahale utpanna ho cUkA hai ? hA~, gautama ! yAvata aneka bAra yA ananta bAra (pahale utpanna ho cUkA hai) / isI prakAra sabhI jIva, yAvata aneka bAra athavA ananta bAra pahale utpanna ho cUke haiM / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-12 - uddezaka-8 sUtra - 552 usa kAla aura usa samaya meM gautama svAmI ne yAvat pUchA-bhagavan ! maharddhika yAvat mahAsukha vAlA deva cyava kara kyA dizarIrI nAgoM meM utpanna hotA hai ? hA~. gautama! hotA hai| bhagavana ! vaha vahA~ nAga ke bhava meM arcita. vandita. pUjita, satkArita, sammAnita, divya, pradhAna, satya, satyAvapAtarUpa athavA sannihita pratihAraka bhI hotA hai? hA~, gautama hotA hai| bhagavan ! kyA vaha vahA~ se antararahita cyava kara siddha hotA hai, buddha hotA hai, yAvat saMsAra kA anta karatA hai ? hA~, gautama ! yAvata anta karatA hai| bhagavan ! maharddhika yAvat mahAsukha vAlA deva cyava kara dvizarIrI maNiyoM meM utpanna hotA hai ? nAgoM ke anasAra kahanA / bhagavan ! maharddhika yAvat mahAsukha vAlA deva dvizarIrI vRkSoM meM utpanna hotA hai ? hA~, gautama ! utpanna hotA hai| vizeSatA itanI hI hai ki (jisa vRkSa meM vaha utpanna hotA hai, vaha arcita Adi ke atirikta) yAvat sannihita prAtihArika hotA hai, tathA usa vRkSa kI pIThikA gobara Adi se lIpI huI aura khar3iyA miTTI Adi dvArA usakI dIvAra Adi potI huI hone se vaha pUjita hotA hai| zeSa pUrvavat / sUtra-553 __bhagavan ! yadi vAnaravRSabha, bar3A mUrgA evaM maNDUkavRSabha, bar3A meMDhaka ye sabhI niHzIla, vratarahita, guNarahita, maryAdA-rahita tathA pratyAkhyAna-pauSadhopavAsarahita hoM, to mRtyu ko prApta ho (kyA) isa ratnaprabhApRthvI meM utkRSTa sAgaropama kI sthiti vAle naraka meM nairayika ke rUpa meM utpanna hote haiM ? (hA~, gautama ! hote haiM;) kyoMki utpanna hotA huA utpanna huA, aisA kahA jA sakatA hai / bhagavan ! yadi siMha, vyAghra, yAvat pArAzara-ye sabhI zIlarahita ityAdi pUrvoktavat kyA utpanna hote haiM ? hA~, gautama ! utpanna hote haiM, yAvat utpanna hotA huA utpanna huA aisA kahA jA sakatA hai| bhagavan ! kauA, giddha, bilaka, meMDhaka aura mora-ye sabhI zIlarahita, ityAdi hoM to pUrvoktavat utpanna hote haiM? hA~, gautama ! utpanna hote haiM / zeSa pUrvavat samajhanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-12 - uddezaka-9 sUtra-554 bhagavan ! deva kitane prakAra ke kahe gae haiM ? gautama ! deva pA~ca prakAra ke kahe gae haiM, yathA-bhavyadravyadeva, naradeva, dharmadeva, devAdhideva, bhAvadeva / bhagavan ! bhavyadravyadeva, bhavyadravyadeva kisa kAraNa se kahalAte haiM ? gautama ! jo paMcendriyatiryaJcayonika athavA manuSya, devoM meM utpanna hone yogya haiM, ve bhaviSya meM bhAvIdeva hone ke kAraNa bhavyadravyadeva kahalAte haiN| bhagavan ! naradeva naradeva kyoM kahalAte haiM ? gautama ! jo ye rAjA, pUrva, pazcima aura dakSiNa meM samudra tathA uttara meM himavAn parvata mApa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 22 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka paryanta SaTkhaNDapRthvI ke svAmI cakravartI haiM, jinake yahA~ samasta ratnoM meM pradhAna cakraratna utpanna huA hai, jo nau nidhiyoM ke adhipati haiM, jinake koSa samRddha haiM, battIsa hajAra rAjA jinake mArgAnusArI haiM, aise mahA-sAgararUpa zreSTha mekhalA paryanta-pRthvI ke adhipati aura manuSyoM meM indra sama haiM isa kAraNa naradeva naradeva kahalAte haiN| bhagavan ! dharmadeva dharmadeva kisa kAraNa se kahe jAte haiM ? gautama ! jo ye anagAra bhagavAn IryAsamiti Adi samitiyoM se yukta, yAvat guptabrahmacArI hote haiM; isa kAraNa se ye dharma ke deva dharmadeva kahalAte haiM / bhagavan ! devAdhideva devAdhideva kyoM kahalAte haiM ? gautama ! jo ye arihaMta bhagavAna haiM, ve utpanna hae kevalajJAna-kevaladarzana ke dhAraka haiM, yAvat sarvadarzI haiM, isa kAraNa ve yAvat dharmadeva kahe jAte haiM / bhagavan ! kisa kAraNa se bhAvadeva ko bhAvadeva kahA jAtA hai ? gautama ! jo ye bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika deva haiM, jo devagati (sambandhI) nAma gotrakarma kA vedana kara rahe haiM, isa kAraNa se, devabhava kA vedana karane vAle, ve bhAvadeva kahalAte haiN| sUtra- 555 bhagavan ! bhavyadravyadeva kinameM se (Akara) utpanna hote haiM ? kyA ve nairayikoM meM se utpanna hote haiM, yA tiryaJca, manuSya athavA devoM meM se (Akara) utpanna hote haiM ? gautama ! ve nairayikoM meM se (Akara) utpanna hote haiM, tathA tiryaJca, manuSya yA devoM meM se bhI utpanna hote haiM / vyutkrAnti pada anusAra bheda kahanA cAhie / ina sabhI kI utpatti ke viSaya meM yAvat anuttaropapAtika taka kahanA cAhie / vizeSa bAta yaha hai ki asaMkhyAtavarSa kI Ayu vAle akarmabhUmika tathA antaradvIpaka evaM sarvArthasiddha ke jIvoM ko chor3akara yAvat aparAjita devoM taka se Akara utpanna hote haiM, kintu sarvArthasiddha ke devoM se Akara utpanna nahIM hote| bhagavan ! naradeva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! ve nairayikoM se Akara utpanna hote haiM, devoM se bhI utpanna hote haiM kintu na to manuSyoM se aura na tiryaJcoM se Akara utpanna hote haiM / bhagavan ! yadi ve nairayikoM se (Akara) utpanna hote haiM, to kyA ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM se utpanna hote haiM, (athavA) yAvat adhaHsaptamapRthvI ke nairayikoM se Akara ? gautama ! ve ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM meM se utpanna hote haiM, kintu zarkarAprabhA-yAvat adhaH-saptamapRthvI ke nairayikoM se utpanna nahIM hote / bhagavan ! yadi ve devoM se (Akara) utpanna hote haiM, to kyA bhavanavAsI devoM se utpanna hote haiM? athavA yAvat vaimAnika devoM se utpanna hote haiM? gautama ! bhavanavAsI devoM se bhI vANavyantara devoM se bhI / isa prakAra sabhI devoM se utpatti ke viSaya meM yAvat sarvArthasiddha taka, vyutkrAnti-pada meM kathita bheda anusAra khnaa|| bhagavan ! dharmadeva kahA~ se (Akara) utpanna hote haiM ? pUrvavat prazna / gautama ! yaha sabhI upapAta vyutkrAnti-pada meM ukta bheda sahita yAvat-sarvArthasiddha taka kahanA cAhie / parantu itanA vizeSa hai ki tamaHprabhA, adhaHsaptama-pRthvI tathA tejaskAya, vAyukAya, asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle akarmabhUmika tathA antaradvIpaka jIvoM ko chor3akara utpanna hote haiM bhagavan ! devAdhideva kahA~ se (Akara) utpanna hote haiM ? gautama ! ve nairayikoM se (Akara) utpanna hote haiM, kintu tiryaJcoM se yA manuSyoM se utpanna nahIM hote / devoM se bhI (Akara) utpanna hote haiM / yadi nairayikoM se Akara utpanna hote haiM, to ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM yAvat adhaHsaptamapRthvI ke nairayikoM meM se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! (ve Adi kI) tIna narakapRthvIyoM meM se Akara utpanna hote haiM / bhagavan ! yadi ve devoM se utpanna hote haiM, to kyA bhavanapati Adi se utpanna hote haiM ? gautama ! ve, samasta vaimAnika devoM se yAvat sarvArthasiddha se utpanna hote haiM / zeSa (devoM se) nhiiN| bhagavan ! bhAvadeva kisa gati se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! vyutkrAnti pada meM bhavanavAsiyoM ke upapAta ke kathana samAna yahA~ bhI kahanA caahie| sUtra - 556 bhagavan ! bhavyadravyadevoM kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? gautama ! jaghanyataH antarmuhUrta kI hai aura utkRSTataH tIna palyopama kI hai / bhagavan ! naradevoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama ! jaghanya 700 varSa, utkRSTa 84lAkha parva hai| bhagavana ! dharmadevoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama! jaghanya anta-maharta kI aura utkaSTa dezona pUrvakoTi kI hai / bhagavan ! devAdhidevoM kI sthiti ? gautama ! jaghanya bahattara varSa kI aura utkRSTa caurAsI lAkha pUrva kI muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 23 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka hai| bhagavan ! bhAvadevoM kI sthiti? gautama ! jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa taiMtIsa sAgaropama kI hai| sUtra - 557 bhagavan ! kyA bhavyadeva eka rUpa kI athavA aneka rUpoM kI vikurvaNA karane meM samartha haiM ? gautama ! vaha eka rUpa kI aura aneka rUpoM kI vikurvaNA karane meM bhI samartha haiM / eka rUpa kI vikurvaNA karatA huA vaha eka ekendriya rUpa yAvat athavA eka paMcendriya rUpa kI aura aneka rUpoM kI vikurvaNA karatA huA aneka ekendriya rUpoM yAvat athavA aneka paMcendriya rUpoM kI vikurvaNA karatA hai / ve rUpa saMkhyeya yA asaMkhyeya, sambaddha athavA asambaddha athavA sadRza yA asadRza vikurvita kiye jAte haiM / bAda ve apanA yatheSTa kArya karate haiM / isI prakAra naradeva aura dharmadeva kA vikurvaNA viSaya hai| devAdhideva (ke vikurvaNA-sAmarthya) ke viSaya meM prazna-gautama ! (ve) eka rUpa kI aura aneka rUpoM kI vikurvaNA karane meM bhI samartha haiM / kintu zakti hote hue bhI utsukatA ke abhAva meM unhoMne kriyAnviti rUpa meM kabhI vikurvaNA nahIM kI, nahIM karate haiM aura na kreNge| bhavya-dravyadeva (ke vikarvaNA-sAmarthya) ke samAna hI bhAvadeva ko jaannaa| sUtra-558 bhagavan ! bhavyadravyadeva marakara turanta kahA~ jAte haiM, kahA~ utpanna hote haiM? kyA ve nairayikoM meM utpanna hote haiM, yAvat athavA devoM meM utpanna hote haiM ? gautama ! na to nairayikoM meM utpanna hote haiM, na tiryaJcoM meM aura na manuSyoM meM utpanna hote haiM, kintu (ekamAtra) devoM meM utpanna hote haiM / yadi (ve) devoM meM utpanna hote haiM (to bhavanapati Adi kina devoM meM utpanna hote haiM ?) (gautama!) ve sarvadevoM meM utpanna hote haiN| bhagavan ! naradeva marakara kahA~ utpanna hote haiM ? gautama ! nairayikoMmeM hote haiM, (kintu) tiryaJcoM, manuSyoM aura devoM meM utpanna nahIM hote / bhagavan ! nairayikoM kauna-sI narakoM meM utpanna hote haiM ? gautama ! ve sAtoM pRthvIyoM meM utpanna hote haiN| bhagavan ! dharmadeva AyuSya pUrNa kara tatkAla kahA~ utpanna hote haiM ? gautama ! na to nairayikoM meM utpanna hote haiM, na tiryaJcoM meM aura na manuSyoM meM utpanna hote haiM, kintu devoM meM utpanna hote haiM / (bhagavan !) yadi ve devoM meM utpanna hote haiM to kyA bhavanavAsI devoM meM utpanna hote haiM, athavA vANavyantara, jyotiSka yA vaimAnika devoM meM utpanna hote haiM ? gautama ! ve na to bhavanavAsiyoM meM utpanna hote haiM, na vANavyantara devoM meM aura na jyotiSka devoM meM utpanna hote haiM, kintu vaimAnika devoM meM sabhI vaimAnika devoM meM utpanna hote haiM / unameM se koI-koI dharmadeva siddha-buddha-mukta hote haiM yAvat sarva duHkhoM kA anta kara dete haiN| bhagavan ! devAdhidIva AyuSya pUrNa kara dUsare hI kSaNa kahA~ te haiM, kahA~ utpanna hote haiM ? gautama ! ve siddha hote haiM, yAvat sarva duHkhoM kA anta karate haiM / bhagavan ! bhAvadeva, Ayu pUrNa kara tatkAla kahA~ utpanna hote haiM ? gautama ! vyutkrAntipada meM jisa prakAra asurakumAroM kI udvarttanA kahI hai, usI prakAra yahA~ bhAvadevoM kI bhI udvarttanA khnaa| bhagavan ! bhavyadravyadeva, bhavyadravyadevarUpa se kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura lyopama / isI prakAra jisakI jo (bhava-)sthiti kahI hai, usI prakAra usakI saMsthiti bhI yAvat bhAvadeva taka kahanI cAhie / vizeSa yaha hai ki dharmadeva kI (saMsthiti) jaghanya eka samaya aura utkRSTa dezona pUrva-koTi varSa hai| bhagavan ! bhavyadravyadeva kA antara kitane kAla kA hotA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta adhika dasa hajAra varSa aura utkRSTa anantakAla-vanaspatikAla / bhagavan ! naradevoM kA kitane kAla kA antara hotA hai ? gautama ! jaghanya sAgaropama se kucha adhika aura utkRSTa ananta kAla, dezona apArddha pudgalaparAvartta-kAla | bhagavan ! dharmadeva kA antara kitane kAla taka kA hotA hai ? gautama ! jaghanya palyopama-pRthaktva taka aura utkRSTa anantakAla yAvat dezona apArddha pudgalaparAvartta / bhagavan ! devAdhidevoM kA antara kitane kAla kA hotA hai ? gautama ! devAdhidevoM kA antara nahIM hotA / bhagavan ! bhAvadeva kA antara kitane kAla kA hotA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa anantakAla-vanaspatikAla / bhagavan ! ina bhavyadravyadeva, naradeva yAvat bhAvadeva meM se kauna (deva) kina (devoM) se alpa, bahuta, tulya yA muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 24 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka vizeSAdhika hote haiM ? gautama ! sabase thor3e naradeva hote haiM, unase devAdhideva saMkhyAta-guNA (adhika) hote haiM, unase dharmadeva saMkhyAtaguNa hote haiM, unase bhavyadravyadeva asaMkhyAtaguNe hote haiM, aura unase bhI bhAvadeva asaMkhyAta guNe hote haiN| sUtra-559 bhagavan ! bhavanavAsI, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika, tathA vaimAnikoM meM bhI saudharma, IzAna, yAvat acyuta, graiveyaka evaM anuttaropapAtika vimAnoM taka ke bhAvadevoM meM kauna (deva) kisa (deva) se alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? gautama ! sabase thor3e anuttaropapAtika bhAvadeva haiM, unase uparima graiveyaka ke bhAvadeva saMkhyAtaguNa adhika haiM. unase madhyama graiveyaka ke bhAvadeva saMkhyAtaguNe haiM, unase nIce ke graiveyaka ke bhAvadeva saMkhyAta guNe haiM / unase acyutakalpa ke deva saMkhyAtaguNe haiM, yAvat Anatakalpa ke deva saMkhyAtaguNe haiM / isase Age jIvAbhi-gamasUtra kI dUsarI pratipatti meM devapuruSoM kA alpabahutva kahA hai, usI prakAra yahA~ bhI jyotiSI bhAvadeva asaMkhyAta-guNe (adhika) haiM taka kahanA cAhie / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-12 - uddezaka-10 sUtra-560 bhagavan ! AtmA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? gautama ! AtmA ATha prakAra kI kahI gaI hai, vaha isa prakAradravyAtmA, kaSAyAtmA, yoga-AtmA, upayoga-AtmA, jJAna-AtmA, darzana-AtmA, cAritra-AtmA aura viiryaatmaa|| bhagavan ! jisake dravyAtmA hotI hai, kyA usake kaSAyAtmA hotI hai aura jisake kaSAyAtmA hotI hai, usake dravyAtmA hotI hai ? gautama ! jisake dravyAtmA hotI hai, usake kaSAyAtmA kadAcit hotI hai aura kadAcit nahIM bhI hotI / kintu jisake kaSAyAtmA hotI hai, usake dravyAtmA avazya hotI hai / bhagavan ! jisake dravyAtmA hotI hai, kyA usake yoga-AtmA hotI hai aura jisake yoga-AtmA hotI hai, usake dravyAtmA hotI hai ? gautama ! dravyAtmA aura kaSAyAtmA ke samAna dravyAtmA aura yoga-AtmA kA sambandha kahanA / isI prakAra zeSa sabhI AtmAoM ke dravyAtmA ke sambandha meM prazna / gautama! jisake dravyAtmA hotI hai, usake upayogAtmA avazya hotI hai aura jisake upayogAtmA hotI hai usake dravyAtmA avazyameva hotI hai| jisake dravyAtmA hotI hai usake jJAnAtmA bhajanA aura jisake jJAnAtmA hotI hai, usake dravyAtmA avazya hotI hai / jisake dravyAtmA hotI hai, usake darzanAtmA avazyameva hotI hai tathA jisake darzanAtmA hotI hai, usake dravyAtmA bhI avazya hotI hai| jisake dravyAtmA hotI hai, usake cAritrAtmA bhajanA se hotI hai, jisake cAritrAtmA hotI hai, usake dravyAtmA avazya hotI hai| jisake dravyAtmA hotI hai, usake vIrya-AtmA bhajanA se hotI hai, kintu jisake vIrya-AtmA hotI hai, usake dravyAtmA avazyameva hotI hai| bhagavan ! jisake kaSAyAtmA hotI hai, kyA usake yogAtmA hotI hai ? ityAdi prazna | gautama ! jisake kaSAyAtmA hotI hai, usake yoga-AtmA avazya hotI hai, kintu jisake yoga-AtmA hotI hai, usake kaSAyAtmA bhajanA se hotI hai / isI prakAra upayogAtmA ke sAtha bhI kaSAyAtmA kA sambandha samajha lenA / kaSAyAtmA aura jJAnAtmA kA paraspara sambandha bhajanA se kahanA / kaSAyAtmA aura upayogAtmA ke samAna hI kaSAyAtmA aura darzanAtmA ko khnaa| kaSAyAtmA aura cAritrAtmA kA (sambandha) bhajanA se kahanA / kaSAyAtmA aura yogAtmA ke samAna hI kaSAyAtmA aura vIryAtmA ke sambandha khnaa| kaSAyAtmA ke sAtha anya chaha AtmAoM ke pArasparika sambandha ke samAna yogAtmA ke sAtha bhI Age kI pA~ca AtmAoM ke paraspara sambandha samajhanA / dravyAtmA kI vaktavyatA anusAra upayogAtmA kI vaktavyatA bhI Age kI cAra AtmAoM ke sAtha kahanI caahie| jisake jJAnAtmA hotI hai, usake darzanAtmA avazya hotI hai aura jisake darzanAtmA hotI hai, usake jJAnAtmA bhajanA se hotI hai / jisake jJAnAtmA hotI hai, usake caritrAtmA bhajanA se hotI hai aura jisake caritrAtmA hotI hai, usake jJAnAtmA avazya hotI hai / jJAnAtmA aura vIryAtmA ina donoM kA paraspara-sambandha bhajanA se kahanA / jisake darzanAtmA hotI hai, usake cAritrAtmA aura vIryAtmA, ye donoM bhajanA se hotI hai; kintu jisake cAritrAtmA aura vIryAtmA hotI hai, usake darzanAtmA avazya hotI hai / jisake cAritrAtmA hotI hai, usake muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 25 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka vIryAtmA avazya hotI hai, kintu jisake vIryAtmA hotI hai, usake cAritrAtmA bhajanA se hota hai| bhagavan ! dravyAtmA, kaSAyAtmA yAvat vIryAtmA-inameM se kauna-sI AtmA, kisase alpa, bahuta, yAvat vizeSAdhika hai ? gautama ! sabase thor3I cAritrAtmAeM haiM, unase jJAnAtmAeM anantaguNI haiM, unase kaSAyAtmAeM anantaguNI haiM, unase yogAtmAeM vizeSAdhika haiM, unase vIryAtmAeM vizeSAdhika haiM, unase upayogAtmA, dravyAtmA aura darzanAtmA, ye tInoM vizeSAdhika haiM aura tInoM tulya haiN| sUtra - 561 bhagavan ! AtmA jJAnasvarUpa hai yA ajJAnasvarUpa hai ? gautama ! AtmA kadAcit jJAnarUpa hai, kadAcit ajJAnarUpa hai| (kintu) jJAna to niyama se AtmasvarUpa hai| na ! nairayikoM kI AtmA jJAnarUpa hai athavA ajJAnarUpa hai ? gautama ! kathaJcita jJAnarUpa hai aura kathaJcit ajJAnarUpa hai| kintu unakA jJAna niyamataH AtmarUpa hai / isI prakAra stanitakumAra taka kahanA caahie| bhagavan ! pRthvIkAyika jIvoM kI AtmA kyA ajJAnarUpa hai ? kyA pRthvIkAyikoM kA ajJAna anya hai ? gautama pRthvIkAyikoM kI AtmA niyama se ajJAnarUpa hai, parantu unakA ajJAna avazya hI AtmarUpa hai / isI prakAra vanaspatikAyika jIvoM taka kahanA / dvIndriya Adi se yAvat vaimAnika jIvoM kA kathana nairayikoM ke samAna jaannaa| bhagavan ! AtmA darzanarUpa hai, yA darzana usase bhinna hai ? gautama ! AtmA avazya darzanarUpa hai aura darzana bhI niyamataH AtmarUpa hai / bhagavan ! nairayikoM kI AtmA darzanarUpa hai, athavA nairayika jIvoM kA darzana unase bhinna hai ? gautama ! nairayika jIvoM kI AtmA niyamataH darzanarUpa hai, unakA darzana bhI niyamataH AtmarUpa hai / isI prakAra yAvat vaimAnikoM taka caubIsa hI daNDakoM ke viSaya meM (kahanA caahie)| sUtra-562 bhagavan ! ratnaprabhApRthvI AtmarUpa hai yA vaha anyarUpa hai ? gautama ! ratnaprabhApRthvI kathaMcit AtmarUpa hai aura kathaMcit noAtmarUpa hai tathA kathaMcit avaktavya hai / bhagavan ! kisa kAraNa se Apa aisA kahate haiM ? gautama ! ratnaprabhApRthvI apane svarUpa se vyapadiSTa hone para AtmarUpa haiM, pararUpa se AdiSTa hone para no-AtmarUpa hai aura ubhayarUpa kI vivakSA se kathana karane para sad-asadrUpa hone se avaktavya hai| isI kAraNa se he gautama ! yAvat use avaktavya kahA gayA hai / bhagavan ! zarkarAprabhApRthvI AtmarUpa hai ? ityAdi prazna / ratnaprabhApRthvI ke samAna hI zarkarAprabhA ke viSaya meM bhI kahanA / isI prakAra yAvat adhaHsaptamapRthvI taka khnaa| bhagavana ! saudharmakalpa AtmarUpa hai ? ityAdi prazna hai / gautama ! saudharmakalpa kathaMcita AtmarUpa hai, kathaMcita no-AtmarUpa hai tathA kathaMcit AtmarUpa-no-AtmarUpa hone se avaktavya haiN| bhagavan ! isa kathana kA kyA kAraNa hai ? gautama ! sva-svarUpa kI dRSTi se kathana kiye jAne para AtmarUpa hai, para-rUpa kI dRSTi se kahe jAna para no-AtmarUpa hai aura ubhayarUpa kI apekSA se avaktavya hai / isI kAraNa uparyukta rUpa se kahA gayA hai / isI prakAra acyutakalpa taka jAnanA cAhie / bhagavan ! graiveyakavimAna AtmarUpa hai ? athavA vaha usase bhinna (no-AtmarUpa) hai ? gautama ! isakA kathana ratnaprabhApRthvI ke samAna karanA cAhie / isI prakAra anuttaravimAna taka kahanA cAhie / isI prakAra ISatprAgbhArA pRthvI taka kahanA caahie| bhagavan ! paramANu-pudgala AtmarUpa athavA vaha anya hai ? (gautama !) saudharmakalpa ke anusAra paramANupudagala ke viSaya meM kahanA caahie| bhagavan ! dvipradezika skandha AtmarUpa hai, (athavA) vaha anya hai ? gautama ! dvipradezI skandha kathaMcit sadrUpa hai, kathaMcit asadrUpa hai, aura sad-asadrUpa hone se kathaMcit avaktavya hai / kathaMcit sadrUpa hai aura kathaMcit asadrUpa hai, kathaMcit svarUpa hai aura sad-asad-ubhayarUpa hone se avaktavya hai aura kathaMcit asadrUpa hai aura sad-asad-ubhayarUpa hone se avaktavya hai / bhagavan ! kisa kAraNa se yAvat kathaMcita asadrUpa hai aura sadasad ubhayarUpa hone se avaktavya hai ? gautama ! (dvipradezI skandha) apane svarUpa kI apekSA se kathana kiye jAne para muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 26 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka sadrUpa hai, pararUpa kI apekSA se kahe jAne para asadrUpa hai aura ubhayarUpa kI apekSA se avaktavya hai tathA sadbhAvaparyAya vAle apane eka deza kI apekSA se vyapadiSTa hone para sadrUpa hai tathA asadbhAva paryAya vAle dvItiya deza se AdiSTa hone para, asadrUpa hai / (isa dRSTi se) kathaMcit sadpa aura kathaMcit asadrUpa hai / sadbhAva paryAya vAle eka deza kI apekSA se AdiSTa hone para sadrUpa aura sadbhAva-asadbhAva vAle dUsare deza kI apekSA se dvipradezI skandha sadpa-asadpa ubhayarUpa hone se avaktavya haiM / eka deza kI apekSA se asadbhAva paryAya kI vivakSA se tathA dvitIya deza ke sadbhAva-asadbhAvarUpa ubhaya-paryAya kI apekSA se dvipradezI skandha asadrUpa aura avaktavyarUpa hai| bhagavana ! tripradezI skandha AtmA hai athavA usase anya hai? gautama ! tripradezI skandha-kathaMcita sadarUpa hai| kathaMcita asadarUpa hai| sada-asada-ubhayarUpa hone se kathaMcita avaktavya hai| kathaMcita sadarUpa aura kathaMcita asada rUpa hai / kathaMcit sadrUpa aura aneka asadrUpa haiM / kathaMcit aneka asadrUpa tathA asadrUpa hai / kathaMcit sad rUpa aura sada-asada-ubhayarUpa hone se avaktavya hai| kathaMcita AtmA tathA aneka sada-asadarUpa hone se avaktavya hai kathaMcit AtmAeM (aneka asadrUpa) tathA AtmA-no AtmA ubhayarUpa se-avaktavya hai / kathaMcit asadrUpa tathA AtmA ubhayarUpa hone se-avaktavya hai / kathaMcit asadrUpa tathA ubhayarUpa hone se-avaktavya hai / kathaMcit no aneka asadrUpa tathA ubhayarUpa hone se-avaktavya haiM aura kathaMcit sadrUpa, asadpa aura ubhayarUpa hone se avaktavya hai bhagavan ! kisa kAraNa se Apa aisA kahate haiM ? gautama ! tripradezI skandha-apane Adeza se sadrUpa hai; para ke Adeza se asadrUpa hai, ubhaya ke Adeza se ubhayarUpa hone se avaktavya hai / eka deza ke Adeza se sadbhAva-paryAya kI apekSA se aura eka deza ke Adeza se asadbhAva-paryAya kI apekSA se vaha tripradezI skandha AtmA aura no-AtmArUpa hai| eka deza ke Adeza se sadbhAva paryAya kI apekSA se aura bahuta dezoM ke Adeza se asadbhAva paryAya kI apekSA se, vaha tripradezI skandha AtmA aura no-AtmAeM haiN| bahuta dezoM ke Adeza se sadbhAva paryAya kI apekSA se aura eka deza ke Adeza se asadbhAva paryAya kI apekSA se tripradezI skandha AtmAeM aura no AtmA hai / eka deza ke Adeza se sad bhAva paryAya kI apekSA se aura eka deza ke Adeza se ubhaya-paryAya kI apekSA se tripradezI skandha AtmA aura AtmA tathA no AtmA-ubhayarUpa se avaktavya hai / eka deza ke Adeza se, sadbhAva-paryAya kI apekSA se aura bahuta dezoM ke Adeza se, ubhayaparyAya kI vivakSA se tripradezI skandha, AtmA aura AtmAeM tathA na AtmAeM, isa prakAra ubhayarUpa se avaktavya hai / bahuta dezoM ke Adeza se sadbhAva-paryAya kI apekSA se aura eka deza ke Adeza se ubhayaparyAya kI apekSA se tripradezI skandha AtmAeM aura AtmA-no AtmA-ubhayarUpa se avaktavya hai / ye tIna bhaMga jAnane caahie| eka deza ke Adeza se asadbhAva paryAya kI apekSA se aura eka deza ke Adeza se ubhayaparyAya kI apekSA se tripradezI skandha no AtmA aura AtmA-no AtmA-ubhayarUpa se avaktavya hai / eka deza ke Adeza se asadbhAva paryAya ko apekSA se aura bahuta dezoM ke Adeza se aura tadubhaya-paryAya kI apekSA se tripradezI skandha no-AtmA aura AtmAeM tathA no AtmA isa ubhayarUpa se avaktavya hai / bahuta dezoM ke Adeza se asadbhAva paryAya kI apekSA se aura eka deza ke Adeza se tadubhaya paryAya kI apekSA se, tripradezI skandha no-AtmAeM aura AtmA tathA no-AtmA isa ubhayarUpa se avaktavya hai / eka deza ke Adeza se sadbhAva paryAya kI apekSA se, eka deza ke Adeza se asadbhAva paryAya kI apekSA se aura eka deza ke Adeza se tabhaya paryAya kI apekSA se, tripradezI skandha kathaMcit AtmA, no AtmA aura AtmA-no AtmA-ubhayarUpa se avaktavya hai| isalie he gautama ! tripradezI skandha ko kathaMcit AtmA, yAvat-AtmAno AtmA ubhayarUpa se avaktavya kahA gayA hai| bhagavan ! catuSpradezI skandha sadpa hai, athavA asadrUpa hai ? gautama ! catuSpradezI skandha-kathaMcit AtmA hai, kathaMcit no AtmA hai, AtmA-noAtmA ubhayarUpa hone se avaktavya hai / kathaMcit AtmA aura no AtmA hai; kathaMcit AtmA aura avaktavya hai; kathaMcit no AtmA aura avaktavya; kathaMcit AtmA aura no AtmA tathA AtmA-no AtmA ubhayarUpa se avaktavya hai / kathaMcit AtmA aura no AtmA tathA AtmAeM aura no-AtmAeM ubhaya hone se avaktavya hai muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 27 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka kathaMcit AtmA aura no AtmAeM tathA AtmA-no AtmA ubhayarUpa hone se-kathaMcit avaktavya hai aura kathaMcit AtmAeM, no-AtmA, tathA AtmA-no AtmA ubhayarUpa hone se (kathaMcit) avaktavya haiN| bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ? gautama ! apane Adeza se sadrUpa hai, para ke Adeza se no AtmA hai; tadubhaya ke Adeza se avaktavya hai / eka deza ke Adeza se sadbhAva-paryAya kI apekSA se aura eka deza ke Adeza se asadbhAva-paryAya kI apekSA se cAra bhaMga hote haiM / sadbhAvaparyAya aura tadubhayaparyAya kI apekSA se cAra bhaMga hota haiN| asadbhAvaparyAya aura tadubhayaparyAya kI apekSA se cAra bhaMga hote haiM / eka deza ke Adeza se sadbhAvaparyAya kI apekSA se, eka deza ke Adeza se asadbhAvaparyAya kI apekSA se aura bahuta dezoM ke Adeza se tadubhaya-paryAya kI apekSA se catuSpradezI skandha, AtmA, no-AtmA aura AtmA-no-AtmA-ubhayarUpa hone se avaktavya hai / eka deza ke Adeza se sadbhAva paryAya kI apekSA se, eka deza ke Adeza se asadabhAvaparyAya kI apekSA se aura bahata dezoM ke Adeza se tadabhaya-paryAya kI apekSA se cataSpradezI skandha AtmA no AtmA, aura AtmAeM-no-AtmAeM isa ubhayarUpa se avaktavya hai / eka deza ke Adeza se sad bhAvaparyAya kI apekSA se bahuta dezoM ke Adeza se asadbhAva-paryAyoM kI apekSA se aura eka deza ke Adeza se tadubhayaparyAya kI apekSA se catuSpradezI skandha AtmA, no-AtmAeM aura AtmA-no AtmA ubhayarUpa se avaktavya hai| bahuta dezoM ke Adeza se sadbhAva-paryAyoM kI apekSA se, eka deza ke Adeza se asadbhAvaparyAya kI apekSA se tathA eka deza ke Adeza se tadubhayaparyAya kI apekSA se catuSpradezI skandha AtmAeM no AtmA aura AtmA-no AtmA ubhayarUpa se avaktavya hai / isa kAraNa he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki catuSpradezI skandha kathaMcit AtmA hai, kathaMcit no-AtmA hai aura kathaMcit avaktavya hai| bhagavan ! paMcapradezI skandha AtmA hai, athavA anya hai ? gautama ! paMcapradezI skandha kathaMcit AtmA hai, kathaMcit no AtmA hai, AtmA-no-AtmA ubhayarUpa hone se kathaMcit avaktavya hai / kathaMcit AtmA aura no AtmA kathaMcit AtmA aura avaktavya (kathaMcit) no AtmA aura avaktavya tathA trikasaMyogI ATha bhaMgoM meM eka bhaMga ghaTita nahIM hotA, arthAt sAta bhaMga hote haiM / kula milAkara bAIsa bhaMga hote haiM / bhagavan ! aisA kyoM kahA gayA hai ? gautama ! paMcapradezI skandha, apane Adeza se AtmA hai; para ke Adeza se no-AtmA hai, tadubhaya ke Adeza se avaktavya hai / eka deza ke Adeza se, sadbhAva-paryAya kI apekSA se tathA eka deza ke Adeza se asadbhAva-paryAya kI apekSA se kathaMcit AtmA hai, kathaMcit no-AtmA hai / isI prakAra dvikasaMyogI sabhI (bAraha) bhaMga banate haiM / trikasaMyogI (ATha bhaMga hote haiM, unameM se eka AThavA~ bhaMga nahIM banatA) | SaTpradezI skandha ke viSaya meM ye sabhI bhaMga banate haiM / SaTpradezI skandha ke samAna yAvat anantapradeza skandha taka kahanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-12 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 28 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka zataka-13 sUtra-563 terahaveM zataka ke dasa uddezaka isa prakAra haiM-pRthvI, deva, anantara, pRthvI, AhAra, upapAta, bhASA, karma, anagAra meM keyAghaTikA aura samudghAta / zataka-13 - uddezaka-1 sUtra-564 rAjagRha nagara meM yAvat pUchA-bhagavan ! (naraka-) pRthvIyA~ kitanI haiM ? gautama ! sAta, yathA-ratnaprabhA yAvat adhaHsaptama pRthvI / bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI meM kitane lAkha nArakAvAsa haiM ? gautama ! tIsa lAkha / bhagavan ! ve nArakAvAsa saMkhyeya (yojana) vistRta haiM yA asaMkhyeya (yojana) vistRta haiM ? gautama ! ve saMkhyeya (yojana) vistRta bhI haiM aura asaMkhyeya (yojana) vistRta bhI haiN| bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke tIsa lAkha nArakAvAsoM meM se saMkhyeyavistRta narakoM meM eka samaya meM kitane nairayika jIva utpanna hote haiM ? kitane kApotalezyA vAle nairayika jIva utpanna hote haiM ? kitane kRSNapAkSika jIva utpanna hote haiM ? kitane zuklapAkSika jIva utpanna hote haiM ? kitane saMjJI jIva utpanna hote haiM ? kitane asaMjJI jIva utpanna hote haiM ? kitane bhavasiddhika jIva utpanna hote haiM ? kitane abhavasiddhika jIva utpanna hote haiM ? kitane AbhinibodhikajJAnI utpanna hote haiM ? kitane zrutajJAnI utpanna hote haiM ? kitane avadhijJAnI utpanna hote haiM ? kitane mati-ajJAnI utpanna hote haiM ? kitane zruta-ajJAnI utpanna hote haiM ? kitane vibhaMgajJAnI utpanna hote haiM ? kitane cakSudarzanI utpanna hote haiM ? kitane acakSudarzanI utpanna hote haiM ? kitane avadhidarzanI utpanna hote haiM ? kitane AhAra - saMjJA ke upayoga vAle jIva utpanna hote haiM ? kitane bhaya-saMjJA ke upayoga vAle jIva utpanna hote haiM ? kitane maithuna-saMjJA ke upayoga vAle jIva utpanna hote haiM ? kitane parigraha-saMjJA ke upayoga vAle jIva utpanna hote haiM ? kitane strIvedaka jIva utpanna hote haiM ? kitane puruSavedaka jIva utpanna hote haiM ? kitane napuMsakavedaka jIva utpanna hote haiM ? kitane krodhakaSAyI jIva utpanna hote haiM ? yAvat kitane lobhakaSAyI utpanna hote haiM? kitane zrotrendriya ke upayoga vAle utpanna hote haiM ? yAvat kitane sparzendriya ke upayoga vAle jIva utpanna hote haiM ? kitane no-indriya (mana) ke upayoga vAle jIva utpanna hote haiM ? kitane manoyogI jIva utpanna hote haiM? kitane vacanayogI jIva utpanna hote haiM ? kitane kAyayogI utpanna hote haiM? kitane sAkAropayogIvAle jIva utpanna hote haiM? aura kitane anAkAropayogavAle jIva utpanna hote haiM? gautama ! isa ratnaprabhApRthvI ke tIsa lAkha nArakAvAsoM meM se saMkhyeyavistRta narakoM meM eka samaya meM jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta nairayika utpanna hote haiM / jaghanya eka, do yA tIna, aura utkRSTa saMkhyAta kApotalezyI jIva utpanna hote haiM / jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta kRSNapAkSika utpanna hote haiM / isI prakAra zuklapAkSika, saMjJI, asaMjJI, bhavasiddhika, abhavasiddhika, Abhinibodhika jJAnI, zruta-jJAnI, mati-ajJAnI, zruta-ajJAnI, vibhaMga-jJAnI jIvoM ke viSaya meM bhI jAnanA / cakSudarzanI jIva utpanna nahIM hote / acakSudarzanI jIva jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta utpanna hote haiM / isI prakAra avadhidarzanI, AhArasaMjJopayukta, yAvat parigrahasaMjJopayukta bhI jAnanA / strIvedI jIva utpanna nahIM hote, na puruSavedI jIva utpanna hote haiM / napuMsakavedI jIva jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta utpanna hote haiM / isI prakAra krodhakaSAyI yAvat lobhakaSAyI jIvoM ko jAnanA / zrotrendriyopayukta yAvata sparzendriyopayukta jIva vahA~ utpanna nahIM hote / no-indriyopayukta jIva jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta utpanna hote haiM / manoyogI aura vacanayogI jIva vahA~ utpanna nahIM hote, kAyayogI jIva jaghanya eka, do, tIna aura utkRSTa saMkhyAta utpanna hote haiM / isI prakAra sAkAropayoga vAle evaM anAkAro-payoga vAle jIvoM ke viSaya meM bhI samajhanA / bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke tIsa lAkha nArakAvAsoM meM se saMkhyAta yojana vistAra vAle narakoM meM se eka samaya meM kitane nairayika udvarttate haiM? kitane kApotalezyI nairayika udvarttate haiM? yAvat kitane anAkAropayukta nairayika muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 29 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka udvarttate haiM ? gautama ! eka samaya meM jaghanya eka, do athavA tIna aura utkRSTa saMkhyAta nairayika udvarttate haiN| kApotalezyI nairayika jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta udvarttate haiM / isI prakAra yAvat saMjJI jIva taka nairayika-udvarttanA kahanA / asaMjJI jIva nahIM udvarttate / bhavasiddhika nairayika jIva jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta udvarttate haiM / isI prakAra yAvat zruta-ajJAnI taka udvarttanA kahanI cAhie / vibhaMgajJAnI nahIM udvrttte| cakSudarzanI bhI nahIM udvarttate / acakSudarzanI jIva jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta udvarttate haiM / isI prakAra yAvat lobhakaSAyI nairayika jIvoM taka kI udvarttanA kahanA / zrotrendriya yAvat sparzendriya ke upayoga vAle bhI nahIM udvarttate / noindriyopayogayukta nairayika jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta udvarttate haiM / manoyogI aura vacanayogI bhI nahIM udvarttate / kAyayogI jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta udvarttate haiM / isI prakAra sAkAropayoga vAle aura anAkAropayoga vAle nairayika jIvoM kI udvarttanA khnaa| vana ! isa ratnaprabhApathvI ke tIsa lAkha nArakAvAsoM meM se saMkhyAta yojana vistAra vAle narakoM meM kitane nAraka kahe gae haiM? kitane kApotalezyI yAvata kitane anAkAropayoga vAle nairayika haiM? kitane anantaropapannaka kahe gae haiM ? kitane paramparopapannaka kahe gae haiM ? kitane anantarAvagADha kahe gae haiM ? kitane paramparAvagADha kahe gae haiM ? kitane anantarAhAraka kahe gae haiM ? kitane paramparAhAraka kahe gae haiM ? kitane anantaparyAptaka kahe gae haiM ? kitane paramparaparyAptaka kahe gae haiM? kitane carama kahe gae haiM ? aura kitane acarama kahe gae haiM ? gautama ! saMkhyAta nairayika haiN| saMkhyAta kApotalezyI jIva haiM / isI prakAra yAvat saMkhyAta saMjJI jIva haiM / asaMjJI jIva kadAcit hote haiM aura kadAcit nahIM hote / yadi hote haiM to jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta hote haiM / bhavasiddhika jIva saMkhyAta haiM / isI prakAra yAvat parigrahasaMjJA ke upayoga vAle nairayika saMkhyAta haiM / (vahA~) strIvedaka nahIM hote, puruSavedaka bhI nahIM hote / (vahA~) napuMsakavedI saMkhyAta kahe gae haiM / isI prakAra krodhakaSAyI bhI saMkhyAta hote haiM / mAnakaSAyI nairayika asaMjJI nairayikoM ke samAna / isI prakAra yAvat lobhakaSAyI nairayikoM ke viSaya meM bhI kahanA / zrotrendriya yAvat sparzendriyopayogayukta nairayika saMkhyAta haiM / no-indriyopayogayukta nAraka, asaMjJI nAraka jIvoM ke samAna haiN| manoyogI yAvat anAkAropayoga vAle nairayika saMkhyAta kahe gae haiM / anantaropapannaka nairayika kadAcit hote haiM, kadAcit nahIM hote; yadi hote haiM to asaMjJI jIvoM ke samAna hote haiM / paramparopapannaka nairayika saMkhyAta hote haiM / anantaropapannaka ke samAna anantarAvagADha, anantarAhAraka aura anantaraparyAptaka ke viSaya meM kahanA / paramparopapannaka ke samAna paramparAvagADha, paramparAhAraka, paramparaparyAptaka, carama aura acarama (kA kathana krnaa)| bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke tIsa lAkha nArakAvAsoM meM se asaMkhyAta yojana vistAra vAle narakoM meM eka samaya meM kitane nairayika utpanna hote haiM; yAvat kitane anAkAropayoga vAle nairayika utpanna hote haiM ? gautama ! eka samaya meM jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa asaMkhyAta nairayika utpanna hote haiM / saMkhyAta yojana ke samAna asaMkhyAta yojana vAle narakoM ke viSaya meM bhI tIna AlApaka kahane cAhie / inameM vizeSatA yaha hai ki saMkhyAta ke badale asaMkhyAta kahanA cAhie / zeSa saba yAvat asaMkhyAta acarama kahe gae haiM, yahA~ taka pUrvavat kahanA cAhie / inameM lezyAoM meM nAnAtva hai| lezyAsambandhI kathana prathama zataka ke anusAra tathA vizeSa itanA hI hai ki saMkhyAta yojana aura asaMkhyAta yojana vistAra vAle nArakAvAsoM meM se avadhijJAnI aura avadhidarzanI saMkhyAta hI udvarttana karate haiM, aisA kahanA / zeSa pUrvavat / bhagavan ! zarkarAprabhApRthvI meM kitane nArakAvAsa haiM ? gautama ! paccIsa lAkha / bhagavan ! ve nArakAvAsa kyA saMkhyAta yojana vistAra vAle haiM, athavA asaMkhyAta yojana vistAra vAle ? gautama ! ratnaprabhApRthvI ke anusAra zarkarA prabhA ke viSayameM kahanA / vizeSa yaha hai ki utpAda, udvarttanA aura sattA, ina tInoM hI AlApakoMmeM asaMjJI nahIM kahanA / zeSa sabhI pUrvavat / bhagavan ! bAlukAprabhApRthvI meM kitane nArakAvAsa haiM ? gautama ! pandraha lAkha / zeSa saba kathana zarkarAprabhA ke samAna karanA / yahA~ lezyAoM ke viSaya meM vizeSatA hai / lezyA kA kathana prathama zataka ke samAna kahanA bhagavan ! paMkaprabhApRthvI meM kitane nArakAvAsa kahe gae haiM ? gautama ! dasa lAkha / zarkarAprabhA ke samAna yahA~ muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 30 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/ sUtrAMka bhI kahanA / vizeSatA yaha hai ki (isa pRthvI se) avadhijJAnI aura avadhidarzanI udvarttana nahIM karate / zeSa pUrvavat / bhagavan ! dhUmaprabhApRthvI meM kitane nArakAvAsa haiM ? gautama ! tIna lAkha / paMkaprabhApRthvI ke samAna yahA~ bhI kahanA / bhagavan ! tamaHprabhApRthvI meM kitane nArakAvAsa haiM ? gautama ! pA~ca kama eka lAkha / zeSa paMkaprabhA ke samAna jaannaa| bhagavan ! adhaHsaptamapRthvI meM anuttara aura bahuta bar3e kitane mahAnArakAvAsa haiM ? gautama ! pA~ca anuttara aura bahuta bar3e nArakAvAsa haiM, yathA kAla-yAvat apratiSThAn / bhagavan ! ve nArakAvAsa kyA saMkhyAta yojana vistAra vAle haiM, yA asaMkhyAta yojana vistAra vAle? gautama! eka (madhya kA apratiSThAna) nArakAvAsa saMkhyAta yojana vistAra vAlA hai, aura zeSa (cAra nArakAvAsa) asaMkhyAtayojana vistAra vAle haiN| bhagavana ! adhaHsaptamapathvI ke pA~ca anuttara aura bahata baDe yAvata mahAnarakoM meM se saMkhyAta yojana vistAra vAle apratiSThAna nArakAvAsa meM eka samaya meM kitane nairayika utpanna hote haiM ? gautama ! paMkaprabhA ke samAna khnaa| vizeSa yaha hai ki yahA~ tIna jJAna vAle na to utpanna hote haiM, na hI udvarttana karate haiM / parantu ina pA~coM nArakAvAsoM meM ratnaprabhApathvI Adi ke samAna tInoM jJAna vAle pAye jAte haiM / saMkhyAta yojana vistAra vAle asaMkhyAta yojana vistAra vAle nArakAvAsoM ke viSaya meM bhI kahanA / vizeSa yaha hai ki yahA~ saMkhyAta ke sthAna para asaMkhyAta pATha khnaa| sUtra-565 bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke tIsa lAkha nArakAvAsoM meM se saMkhyAta yojana vistAra vAle nArakAvAsoM meM kyA samyagdRSTi nairayika utpanna hote haiM, mithyAdRSTi nairayika utpanna hote haiM, athavA samyagmithyA (mizra) dRSTi nairayika utpanna hote haiM ? gautama ! samyagdRSTi nairayika bhI utpanna hote haiM, mithyAdRSTi nairayika bhI utpanna hote haiM, kintu samyagmithyAdRSTi nairayika utpanna nahIM hote / isa ratnaprabhApRthvI ke tIsa lAkha nArakAvAsoM meM se saMkhyAta yojana-vistRta nArakAvAsoM se kyA samyagdRSTi nairayika udvarttana karate haiM ? ityAdi prazna / he gautama ! usI taraha samajhanA caahie| bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke tIsa lAkha nArakAvAsoM meM se saMkhyAta yojanavistRta nArakAvAsa kyA samyagdRSTi nairayikoM se avirahita haiM, mithyAdRSTi nairayikoM se avirahita haiM athavA samyagmithyAdRSTi nairayikoM se avirahita haiM ? gautama ! samyagdRSTi nairayikoM se bhI avirahita hote haiM tathA mithyAdRSTi nairayikoM se bhI avirahita hote haiM aura samyamithyAdRSTi nairayikoM se (kadAcit) avirahita hote haiM aura (kadAcit) virahita hote haiM / isI prakAra asaMkhyAta yojana vistAra vAle nArakAvAsoM ke viSaya meM bhI tInoM AlApaka kahanA cAhie / isI prakAra zarkarA-prabhA se lekara yAvat tamaHprabhApRthvI taka samajhanA / bhagavan ! adhaHsaptamapRthvI ke pA~ca anuttara yAvat saMkhyAta yojana vistAra vAle nArakAvAsoM meM kyA samyagdRSTi nairayika utpanna hote haiM ? ityAdi prazna / gautama ! (vahA~) kevala mithyAvRSTi nairayika utpanna hote haiN| __ isI prakAra udvarttanA ke viSaya meM bhI kahanA / ratnaprabhA meM sattA ke samAna yahA~ bhI mithyAdRSTi dvArA avirahita Adi ke viSaya meM kahanA cAhie / isI prakAra asaMkhyAta yojana vistAra vAle nArakAvAsoM ke viSaya meM (pUrvokta) tInoM AlApaka khnaa| sUtra-566 bhagavan ! kyA vAstava meM kRSNalezyI, nIlalezyI, yAvat zuklalezyI banakara (jIva punaH) kRSNalezyI nairayikoM meM utpanna ho jAtA hai ? hA~, gautama ! ho jAtA hai / bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahate haiM ? gautama ! usake lezyAsthAna saMkleza ko prApta hote-hote kRSNalezyA ke rUpa meM pariNata ho jAte haiM aura kRSNalezyA ke rUpa meM pariNata ho jAne para vaha jIva kRSNalezyA vAle nArakoM meM utpanna ho jAtA hai / isalie, he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki yAvat kRSNalezyA vAle nArakoM meM utpanna ho jAtA hai| bhagavan ! kyA kRSNalezyI yAvat zuklalezyI hokara jIva (punaH) nIlalezyA vAle nArakoM meM utpanna ho jAte haiM? hA~, gautama ! yAvat utpanna ho jAte haiM / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ? gautama ! lezyA ke sthAna uttarottara muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 31 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka saMkleza ko prApta hote-hote tathA vizuddha hote-hote (anta meM) nIlalezyA ke rUpa meM pariNata ho jAte haiM / nIlalezyA ke rUpa meM pariNata hone para vaha nIlalezyA vAle nairayikoM meM utpanna ho jAte haiN| isalie he gautama ! (pUrvokta rUpa se) yAvat utpanna ho jAte haiM, aisA kahA gayA hai| bhagavan ! kyA vastutaH kRSNalezyI, nIlalezyI yAvat zuklalezyI hokara (jIva punaH) kApotalezyA vAle nairayikoM meM utpanna ho jAte haiM ? jisa prakAra nIlalezyA ke viSaya meM kahA gayA, usI prakAra kApotalezyA ke viSaya meM bhI, yAvat-isa kAraNa se he gautama ! utpanna ho jAte haiM, yahA~ taka kahanA cAhie / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-13 - uddezaka-2 sUtra-567 bhagavan ! deva kitane prakAra ke kahe gae haiM ? gautama ! deva cAra prakAra ke kahe gae haiM, yathA-bhavanavAsI, vANavyantara, jyotiSka aura vaimaanik| bhagavan ! bhavanavAsI deva kitane prakAra ke kahe haiM ? gautama ! dasa prakAra ke yathA-asurakumAra yAvat stanita kumAra / isa prakAra bhavanavAsI Adi devoM ke bhedoM kA varNana dvItiya zataka ke saptama devoddezaka ke anusAra yAvat sarvArthasiddha taka jaannaa| bhagavana ! asarakumAra devoM ke kitane lAkha AvAsa haiM ? gautama ! cauMsaTha lAkha / bhagavan ! asurakumAra devoM ke AvAsa ve saMkhyAta yojana vistAra vAle haiM yA asaMkhyAta yojana vistAra vAle haiM ? gautama ! (ve) saMkhyAta yojana vistAra vAle bhI haiM aura asaMkhyAta yojana vistAra vAle bhI haiN| bhagavana ! asarakamAroM ke cauMsaTha lAkha AvAsoM meM se saMkhyAta vistAra vAle asarakamArAvAsoM meM eka samaya meM kitane asarakamAra utpanna hote haiM, yAvata kitane tejolezyI utpanna hote haiM ? (gautama!) ratnaprabhApRthvI ke praznottara samAna yahA~ bhI usI prakAra samajha lenA / vizeSa yaha hai ki yahA~ do vedoM sahita utpanna hote haiM, napuMsakavedI utpanna nahIM hote / zeSa pUrvavat / udvarttanA ke viSaya meM bhI usI prakAra jAnanA vizeSatA yaha hai ki asaMjJI bhI udvarttanA karate haiM / avadhijJAnI aura avadhidarzanI udvarttanA nahIM karate / zeSa pUrvavat / sattA ke viSaya meM, prathamoddezaka anusAra kahanA / kintu vizeSa yaha hai ki vahA~ saMkhyAta strIvedaka haiM aura saMkhyAta puruSavedaka haiM, napuMsakavedaka nahIM haiM / krodhakaSAyI kadAcit hote haiM, kadAcit nahIM hote| yadi hote haiM to jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta hote haiM / isI prakAra mAnakaSAyI aura mAyAkaSAyI ke viSaya meM kahanA / lobhakaSAyI saMkhyAta kahe gae haiM / zeSa kathana pUrvavat / (saMkhyAta vistRta AvAsoM meM) utpAda, udvarttanA aura sattA, ina tInoM ke AlApakoM meM cAra lezyAeM kahanA / asaMkhyAta yojana vistAra vAle asurakumArA-vAsoM ke viSaya meM bhI isI prakAra kahanA / vizeSatA itanI hai ki pUrvokta tInoM AlApakoM meM asaMkhyAta kahanA tathA asaMkhyAta acarama kahe gae haiM, yahA~ taka khnaa| nAgakumAra devoM ke kitane lAkha AvAsa kahe gae haiM ? (gautama !) pUrvokta rUpa se (nAgakumAra se lekara) stanitakumAra taka (usI prakAra) kahanA cAhie / vizeSa itanA hai ki jahA~ jitane lAkha bhavana hoM, vahA~ utane lAkha bhavana kahane caahie| bhagavan ! vANavyantara devoM ke kitane lAkha AvAsa kahe gae haiM ? gautama ! asaMkhyAta lAkha AvAsa / bhagavan ! ve saMkhyeya vistRta haiM athavA asaMkhyeya ? gautama ! ve saMkhyeya vistRta haiM, asaMkhyeyavistRta nahIM haiM / bhagavan! vANavyantaradevoM ke saMkhyeyavistRta AvAsoM meM eka samaya meM kitane vANavyantara deva utpanna hote haiM ? (gautama !) asurakumAra devoM ke saMkhyeya vistRta AvAsoM ke samAna vANavyantara devoM ke bhI tInoM AlApaka kahane cAhie / bhagavan ! jyotiSka devoM ke kitane lAkha vimAnAvAsa haiM ? gautama ! asaMkhyAta lAkha / bhagavan ! ve saMkhyeya vistRta haiM yA asaMkhyeya? gautama ! saMkhyeya vistRta hote haiN| tathA vANavyantara devoM ke samAna jyotiSka devoM ke viSaya meM tIna AlApaka kahanA / vizeSatA yaha hai ki inameM kevala eka tejolezyA hI hotI hai| vyantaradevoM meM asaMjJI utpanna hote haiM, aisA kahA gayA thA, kintu inameM asaMjJI utpanna nahIM hote (na hI udvarttate haiM aura na cyavate haiN)| zeSa pUrvavat / muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 32 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka bhagavan ! saudharmakalpa meM kitane lAkha vimAnAvAsa haiM ? gautama ! battIsa lAkha | bhagavan ! ve vimAnAvAsa saMkhyeya vistRta haiM yA asaMkhyeya vistRta ? gautama ! ve saMkhyeya vistRta bhI haiM aura asaMkhyeya vistRta bhI haiM / bhagavan ! saudharmakalpa ke battIsa lAkha vimAnAvAsoM meM se saMkhyAta yojana vistAra vAle vimAnoM meM eka samaya meM kitane saudharma deva utpanna hote haiM ? aura tejolezyA vAle saudharmadeva kitane utpanna hote haiM ? jyotiSkadevoM ke samAna yahA~ bhI tIna AlApaka kahane cAhie / vizeSa itanA hai ki tInoM AlApakoM meM saMkhyAtaH pATha kahanA tathA avadhijJAnI-avadhidarzanI kA cyavana bhI kahanA / zeSa pUrvavat / asaMkhyAta yojana vistRta saudharma-vimAnAvAsoM ke bhI isI prakAra tInoM AlApaka kahane cAhie / vizeSa itanA hai ki saMkhyAta ke badale asaMkhyAta kahanA / kintu asaMkhyeya-yojanavistRta vimAnAvAsoM meM se avadhijJAnI aura avadhidarzanI to saMkhyAta hI cyavate haiM / zeSa pUrvavat / saudharma devaloka ke samAna IzAna devaloka ke viSaya meM bhI chaha AlApaka kahane caahie| sanatkumAra devaloka ke viSaya meM isI prakAra jAnanA / vizeSa itanA ki sanatkumAra devoM meM strIvedaka utpanna nahIM hote, sattAviSayaka gamakoM meM bhI strIvedI nahIM kahe jAte / yahA~ tInoM AlApakoM meM asaMjJI pATha nahIM kahanA / zeSa pUrvavat samajhanA / isI prakAra yAvat sahasrAra devaloka taka kahanA / yahA~ antara vimAnoM kI saMkhyA aura lezyA ke viSaya meM hai / zeSa pUrvoktavat / bhagavan ! Anata aura prANata devalokoM meM kitane sau vimAnAvAsa haiM ? gautama ! cAra sau / bhagavan ! ve saMkhyAta yojana vistRta haiM yA asaMkhyAta yojana vistRta ? gautama ! ve saMkhyAta yojana vistRta bhI haiM aura asaMkhyAta yojana vistRta bhI haiM / saMkhyAta yojana vistAra vAle vimAnAvAsoM ke viSaya meM sahasrAra devaloka ke samAna tIna AlApaka kahanA / asaMkhyAta yojana vistAra vAle vimAnoM meM utpAda aura cyavana ke viSaya meM saMkhyAta kahanA evaM sattA meM asaMkhyAta kahanA | itanA vizeSa hai ki noindriyopayukta anantaropapannaka, anantarAvagADha, anantarAhAraka aura anantara-paryAptaka, ye pA~ca jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta haiM / zeSa asaMkhyAta kahanA / Anata aura prANata ke samAna AraNa aura acyuta kalpa ke viSaya meM bhI kahanA / vimAnoM kI saMkhyA meM vibhinnatA hai / isI prakAra nau graiveyaka devalokoM ke viSaya meM bhI kahanA / bhagavan ! anuttara vimAna kitane kahe gae haiM ? gautama ! pA~ca / bhagavan ! ve saMkhyAta yojana vistRta haiM yA asaMkhyAta yojana ? gautama ! (unameM se eka) saMkhyAta yojana vistRta hai aura (cAra) asaMkhyAta yojana vistRta haiM / bhagavan ! pA~ca anuttaravimAnoM meM se saMkhyAta yojana vistAra vAle vimAna meM eka samaya meM kitane anuttaraupapAtika deva utpanna hote haiM, kitane zuklalezyI utpanna hote haiM, ityAdi prazna / gautama ! pA~ca anuttaravimAnoM meM se saMkhyAta yojana sarvArthasiddha nAmaka) anutaravimAna meM eka samaya meM, jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta anuttaraupapAtika deva utpanna hote haiM / saMkhyAta yojana vistRta graiveyaka vimAnoM ke samAna yahA~ bhI kahanA / vizeSatA yaha hai ki kRSNapAkSika abhavyasiddhika tathA tIna ajJAna vAle jIva, yahA~ utpanna nahIM hote, na hI cyavate haiM aura sattA meM bhI inakA kathana nahIM karanA / isI prakAra acarama kA niSedha karanA, yAvat saMkhyAta carama kahe gae haiM / zeSa pUrvavat / asaMkhyAta yojana vistAra vAle cAra anuttaravimAnoM meM ye (pUrvokta kRSNapAkSika Adi jIva pUrvokta tInoM AlApakoM meM) nahIM kahe gae haiM / vizeSatA itanI hI hai ki acarama jIva bhI hote haiN| asaMkhyAta yojana vistRta graiveyaka vimAnoM ke samAna yahA~ bhI avaziSTa saba kathana yAvat asaMkhyAta acarama jIva kahe gaye haiM, yahA~ taka krnaa| bhagavan ! kyA asurakumAra devoM ke cauMsaTha lAkha asurakumArAvAsoM meM se saMkhyAta yojana vistRta asurakumArAvAsoM meM samyagdRSTi asurakumAra utpanna hote haiM athavA mithyAdRSTi utpanna hote haiM, yA mizra dRSTi utpanna hote haiM? (gautama !) ratnaprabhApRthvI ke sambandha meM kahe tIna AlApaka yahA~ bhI kahane cAhie aura asaMkhyAta yojana vistRta asurakumArAvAsoM ke viSaya meM bhI isI prakAra tIna AlApaka kahanA / isI prakAra yAvat graiveyakavimAnoM tathA anuttaravimAnoM meM bhI isI prakAra kahanA / vizeSa bAta yaha hai ki anuttaravimAnoM ke tInoM AlApakoM meM mithyAdRSTi aura samyagmithyAdRSTi kA kathana nahIM karanA / zeSa pUrvavat / bhagavan ! kyA kRSNalezyI nIlalezyI yAvat zuklalezyI hokara jIva kRSNalezyI devoM meM utpanna ho jAtA hai? muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 33 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka hA~, gautama ! jisa prakAra (terahaveM zataka ke) prathama uddezaka meM nairayikoM ke viSaya meM kahA, usI prakAra yahA~ bhI kahanA cAhie / nIlalezyI ke viSaya meM bhI usI prakAra kahanA cAhie, isI prakAra yAvat padmalezyI devoM ke viSaya meM khnaa| zuklalezyI devoM ke viSaya meM bhI isI prakAra kahanA / vizeSatA yaha hai ki lezyAsthAna vizuddha hote-hote zuklalezyA meM pariNata ho jAte haiM / zuklalezyA meM pariNata hone ke pazcAt hI (ve jIva) zuklalezyI devoM meM utpanna hote haiM / isa kAraNa se he gautama! utpanna hote haiM aisA kahA gayA hai / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-13 - uddezaka-3 sUtra-568 bhagavan ! kyA nairayika jIva anantarAhArI hote haiM isake bAda nivarttanA karate haiM? ityAdi prazna / (hA~, gautama!) ve isI prakAra se karate haiM / (isake uttarameM) prajJApanA sUtra kA paricAraNApada samagra kahanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai zataka-13 - uddezaka-4 sUtra-569 bhagavan ! narakapRthvIyA~ kitanI haiM ? gautama ! sAta, yathA-ratnaprabhA yAvat adhaHsaptamA pRthvI / adhaHsaptamA pRthvI meM pA~ca anuttara aura mahAtimahAn narakAvAsa yAvat apratiSThAna taka haiM / ve narakAvAsa chaThI tamaHprabhApRthvI ke narakAvAsoM se mahattara haiM, mahAvistIrNatara haiM, mahAna avakAza vAle haiM, bahuta rikta sthAna vAle haiM; kintu ve mahApraveza vAle nahIM haiM, ve atyanta AkIrNatara aura vyAkulatAyukta nahIM haiM, una narakAvAsoM meM rahe hae nairayika, chaThI tamaHprabhA pRthvI ke nairayikoM kI apekSA mahAkarma vAle, mahAkriyA vAle, mahAzrava vAle evaM mahAvedanA vAle haiN| ve na to alpakarma vAle haiM aura na alpa kriyA, alpa Azrava aura alpavedanA vAle haiM / ve nairayika alpa Rddhi vAle aura alpadyuti vAle haiN| vaise ve mahAn Rddhi vAle aura mahAdyuti vAle nahIM haiN| chaThI tamaHprabhA pRthvI meM pA~ca kama eka lAkha nArakAvAsa kahe gae haiN| ve nArakAvAsa adhaHsaptamapRthvI ke nArakAvAsoM ke jaise na to mahattara haiM aura na hI mahAvistIrNa haiM; na hI mahAn avakAza vAle haiM aura na zUnya sthAna vAle haiM / ve mahApraveza vAle haiM, saMkIrNa haiM, vyApta haiM, vizAla haiM / una nArakAvAsoM meM rahe hue nairayika adhaHsaptama pRthvI ke nairayikoM kI apekSA alpakarma, alpakriyA, alpa-Azrava aura alpavedanA vAle haiN| ve adhaHsaptamapRthvI ke nArakoM ke samAna mahAkarma, mahAkriyA, mahAzrava aura mahAvedanA vAle nahIM haiN| ve unakI apekSA mahAna Rddhi aura mahAdyati vAle haiM, kintu ve unakI taraha alpaRddhi vAle aura alpadyuti vAle nahIM haiM / chaThI tamaHprabhAnarakapRthvI ke nArakAvAsa pA~cavIM dhUmaprabhAnarakapRthvI ke nArakAvAsoM se mahattara, mahAvistIrNa, mahAn avakAza vAle, mahAn rikta sthAna vAle haiN| ve paMcama narakapRthvI ke nArakAvAsoM kI taraha mahApraveza vAle, AkIrNa, vyAkulatAyukta evaM vizAla nahIM haiM / chaThI pRthvI ke nArakAvAsoM ke nairayika pA~cavI dhUmaprabhApRthvI ke nairayikoM kI apekSA mahAkarma, mahAkriyA, mahAzrava tathA mahAvedanA vAle haiM / unakI taraha ve alpakarma, alpakriyA, alpAzrava evaM alpavedanA vAle nahIM haiM tathA ve unase alpavRddhi vAle aura alpadyuti vAle haiM, kintu mahAn Rddhi vAle aura mahAdyuti vAle nahIM haiN| pA~cavIM dhUmaprabhApRthvI meM tIna lAkha nArakAvAsa kahe gae haiN| isI prakAra jaise chaThI tamaHprabhApRthvI ke viSaya meM paraspara tAratamya batAyA, vaise sAtoM narakapRthvIyoM ke viSaya ke paraspara tAratamya, yAvat ratnaprabhA taka kahanA cAhie, vaha pATha yAvat zarkarAprabhApRthvI ke nairayika, ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM kI apekSA mahARddhi aura mahAdyuti vAle nahIM haiN| ve unakI apekSA alpaRddhi aura alpadyuti vAle haiM, (yahA~ taka) kahanA caahie| sUtra- 570 bhagavan ! ratnaprabhA ke nairayika (vahA~ kI) pRthvI ke sparza kA kaisA anubhava karate rahate haiM ? gautama ! aniSTa yAvat mana ke pratikUla sparza kA anubhava karate rahate haiM / isI prakAra yAvat adhaHsaptamI pRthvI ke nairayikoM dvArA pRthvIkAya ke sparzAnubhava ke viSaya meM kahanA / isI prakAra apkAyika ke sparza kA (anubhava karate hue rahate haiM / ) isI prakAra yAvat vanaspatikAyika ke sparza (ke viSaya meM bhI kahanA caahie)| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 34 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' sUtra 571 zataka / varga / uddezaka / sUtrAMka bhgvn| kyA yaha ratnaprabhApRthvI, dvItiya zarkarAprabhApRthvI kI apekSA moTAI meM sabase moTI aura cAroM ora sabase choTI hai ? (hA~, gautama !) isI prakAra hai / (zeSa saba varNana) jIvAbhigamasUtra ke dUsare nairayika uddezaka meM (anusAra kahanA caahie)| sUtra 572 bhagavan / isa ratnaprabhApRthvI ke nArakAvAsoM ke paripArzva meM jo pRthvIkAyika ( yAvat vanaspatikAyika jIva haiM, kyA ve mahAkarma, mahAkriyA, mahA-Azrava aura mahAvedanA vAle haiM ?) ityAdi prazna / (hA~, gautama !) haiM, (ityAdi pUrvavat) sUtra - 573 ! ! bhagavan / loka ke AyAma kA (madhyabhAga) kahA~ kahA gayA hai? gautama isa ratnaprabhApRthvI ke AkAza khaNDa ke asaMkhyAtave bhAga kA avagAhana karane para loka kI lambAI kA madhyabhAga kahA gayA hai / bhagavan ! adholoka kI lambAI kA madhyabhAga kahA~ kahA gayA hai? gautama cauthI paMkaprabhApRthvI ke AkAzakhaNDa ke kucha adhika arddhabhAga kA ullaMghana karane ke bAda adholoka kI lambAI kA madhyabhAga kahA gayA hai| bhagavan! Urdhva-loka kI lambAI kA madhyabhAga kahA~ batAyA gayA hai ? gautama sanatkumAra aura mAhendra devalokoM ke Upara aura brahmaloka kalpa ke nIce evaM riSTa nAmaka vimAnaprastaTa meM Urdhvaloka kI lambAI kA madhyabhAga batAyA gayA hai| bhagavan tiryakloka kI lambAI kA madhyabhAga kahA~ batAyA gayA hai? gautama! isa jambUdvIpa ke mandarAcala ke bahusama madhyabhAga meM isa ratnaprabhApRthvI ke Upara vAle aura nIcale donoM kSudraprastoM meM tiryagloka ke madhya bhAga rUpa ATha rucaka- pradeza kahe gae haiM, una (rucaka pradezoM meM se ye daza dizAeM nIkalI haiN| yathA- pUrvadizA, pUrva-dakSiNa dizA ityAdi, (zeSa samagra varNana) dazaveM zataka ke anusAra, dizAoM ke daza nAma ye haiM; (yahA~ taka) kahanA / sUtra 574 ! bhagavan / indrA (pUrva) dizA ke Adi meM kyA hai? vaha kahA~ se nIkalI hai? usake Adi meM kitane pradeza haiM? uttarottara kitane pradezoM kI vRddhi hotI hai ? vaha kitane pradeza vAlI hai ? usakA paryavasAna kahA~ hotA hai ? aura usakA saMsthAna kaisA hai ? gautama : aindrI dizA ke prArambha meM rucaka pradeza hai / vaha rucaka pradezoM se nIkalI hai| usake prArambha meM do pradeza hote haiM / Age do-do pradezoM kI uttarottara vRddhi hotI hai / vaha loka kI apekSA se asaMkhyAtapradeza vAlI hai aura aloka kI apekSA se anantapradeza vAlI hai| loka-AzrayI vaha sAdi- sAnta hai aura aloka AzrayI vaha sAdiananta hai / loka-AzrayI vaha muraja ke Akara kI hai, aura aloka AzrayI vaha Urdhva-zakaTAkAra kI hai / bhagavan ! AgneyI dizA ke Adi meM kyA hai ? usakA udgama kahA~ se hai ? usake Adi meM kitane pradeza haiM? vaha kitane pradezoM ke vistAra vAlI hai ? vaha kitane pradezoM vAlI hai? usakA anta kahA~ hotA hai ? aura usakA saMsthAna kaisA hai ? gautama ! AgneyI dizA ke Adi meM rucakapradeza haiN| usakA udgama bhI rucakapradeza se haiN| usake Adi meM eka pradeza hai / vaha anta taka eka-eka pradeza ke vistAra vAlI hai| vaha anuttara hai / vaha loka kI apekSA asaMkhyAtapradeza vAlI hai aura aloka kI apekSA anantapradeza vAlI hai / vaha loka AzrayI sAdi- sAnta hai aura aloka AzrayI sAdiananta hai| usakA AkAra TUTI huI muktAvalI ke samAna hai| yAmyA kA svarUpa aindrI ke samAna samajhanA cAhie / naiRtI kA svarUpa AgneyI ke samAna mAnanA caahie| (saMkSepa meM) aindrI dizA ke samAna cAroM dizAoM kA tathA Agneya dizA ke samAna cAroM vidizAoM kA svarUpa jAnanA cAhie / - bhagavan ! vimalA (Urdhva) dizA ke Adi meM kyA hai ? ityAdi AgneyI ke samAna prazna / gautama ! vimala dizA ke Adi meM rucaka pradeza hai| vaha rucakapradezoM se nIkalI hai| usake Adi meM cAra pradeza haiN| vaha anta taka do pradezoM ke vistAra vAlI hai| vaha anuttara hai| loka- AzrayI vaha asaMkhyAta pradeza vAlI hai, jabaki aloka AzrayI ananta pradeza vAlI hai, ityAdi zeSa saba varNana AgneyI ke samAna kahanA cAhie / vizeSatA yaha hai ki vaha rucakA - kAra hai / mA (adho) dizA ke viSaya meM bhI ( kahanA caahie)| muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI 2 ) AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 35 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka sUtra-575 bhagavan ! yaha loka kyA kahalAtA hai-loka kA svarUpa kyA hai ? gautama ! paMcAstikAyoM kA samUharUpa hI yaha loka kahalAtA hai| ve paMcAstikAya isa prakAra hai-dharmAstikAya, adharmAstikAya, yAvat pudgalAstikAya / bhagavan ! dharmAstikAya se jIvoM kI kyA pravRtti hotI hai ? gautama ! dharmAstikAya se jIvoM ke Agamana, gamana, bhASA, unmeSa, manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga pravRtta hote haiM / ye aura isa prakAra ke jitane bhI cala bhAva haiM ve saba dharmAstikAya dvArA pravRtta hote haiM / dharmAstikAya kA lakSaNa gatirUpa hai| bhagavan ! adharmAstikAya se jIvo kI kyA pravRtti hotI hai ? gautama ! adharmAstikAya se jIvoM ke sthAna, niSIdana, tvagvarttana aura mana ko ekAgra karanA (Adi kI pravRtti hotI hai) / ye tathA isa prakAra ke jitane bhI sthira bhAva haiM, ve saba adharmAstikAya se pravRtta hote haiM / adharmAstikAya kA lakSaNa sthitirUpa hai / bhagavan ! AkAzAstikAya se jIvoM aura ajIvoM kI kyA pravRtti hotI hai ? gautama! AkAzAstikAya, jIvadravyoM aura ajIvadravyoM kA AzrayarUpa hotA hai| sUtra-576 eka paramANu se pUrNa yA do paramANuoM se pUrNa (eka AkAzapradeza meM) sau paramANu bhI samA sakate haiM / sau karor3a paramANuoM se pUrNa eka AkAzapradeza meM eka hajAra karor3a paramANu bhI samA sakate haiM / sUtra - 577 AkAzAstikAya kA lakSaNa avagAhanA rUpa hai| bhagavan ! jIvAstikAya se jIvoM kI kyA pravRtti hotI hai ? gautama ! jIvAstikAya ke dvArA jIva ananta AbhinibodhikajJAna kI paryAyoM ko, ananta zrutajJAna kI paryAyoM ko prApta karatA hai; (ityAdi saba kathana) dvItiya zataka ke dasaveM astikAya uddezaka ke anusAra; yAvat vaha upayoga ko prApta hotA hai, (yahA~ taka kahanA caahie)| jIva kA lakSaNa upayoga-rUpa hai / bhagavan ! pudgalAstikAya se jIvoM kI kyA pravRtti hotI hai ? gautama ! pudgalAstikAya se jIvoM ke audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa, kArmaNa, zrotrendriya, cakSurindriya, ghrANendriya, jihvendriya, sparzendriya, manoyoga, vacanayoga, kAyayoga aura zvAsa-ucchvAsa kA grahaNa karane kI pravRtti hotI hai| pudgalAsti-kAya kA lakSaNa grahaNa rUpa hai| sUtra-578 bhagavan ! dharmAstikAya kA eka pradeza, kitane dharmAstikAya ke pradezoM dvArA spRSTa hotA hai ? gautama ! vaha jaghanya pada meM tIna pradezoM se aura utkRSTa pada meM chaha pradezoM se spRSTa hotA hai / adharmAstikAya ke kitane pradezoM se spRSTa hotA hai ? (gautama ! vaha) jaghanya pada meM cAra pradezoM se aura utkRSTa pada meM sAta adharmAstikAya pradezoM se spRSTa hotA hai| vaha AkAzAstikAya ke kitane pradezoM se spRSTa hotA hai ? (gautama ! vaha) sAta (AkAza -) pradezoM se spRSTa hotA hai / jIvAstikAya ke kitane pradezoM se spRSTa hotA hai ? ananta (jIva -) pradezoM se spRSTa hotA hai / pudga-lAstikAya ke kitane pradezoM se spRSTa hotA hai ? (gautama ! vaha) ananta pradezoM se spRSTa hotA hai / addhAkAla ke kitane samayoM se spRSTa hotA hai ? (gautama ! vaha) kathaMcit spRSTa hotA hai aura kathaMcit spRSTa nahIM hotA / yadi spRSTa hotA hai to niyamataH ananta samayoM se spRSTa hotA hai| bhagavan ! adharmAstikAya kA eka pradeza, dharmAstikAya ke kitane pradezoM se spRSTa hotA hai ? (gautama !) dharmAstikAya ke jaghanya pada meM cAra aura utkRSTa pada meM sAta pradezoM se spRSTa hotA hai / kitane adharmAstikAya ke pradezoM se spRSTa hotA hai ? jaghanya pada meM tIna aura utkRSTa pada meM chaha pradezoM se spRSTa hotA hai / zeSa sabhI varNana dharmAstikAya ke varNana ke samAna samajhanA / bhagavan ! dharmAstikAya ke kitane pradezoM se spRSTa hotA hai ? kadAcit spRSTa hotA hai, kadAcit spRSTa nahIM hotA / yadi spRSTa hotA hai to jaghanya pada meM eka, do, tIna yA cAra pradezoM se aura utkRSTa pada meM sAta pradezo se spRSTa hotA hai / isI prakAra adharmAstikAya ke pradezoM se spRSTa ke viSaya meM jaannaa| (bhagavan ! AkAzAstikAya kA eka pradeza) AkAzAstikAya ke kitane pradezoM se (spRSTa hotA hai ?) gautama! muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 36 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' zataka / varga / uddezaka / sUtrAMka vaha chaha pradezoM se (spRSTa hotA hai) / jIvAstikAya ke kitane pradezoM se spRSTa hotA hai ? vaha kadAcit spRSTa hotA hai, kadAcit nahIM / yadi spRSTa hotA hai to niyamataH ananta pradezoM se spRSTa hotA hai / isI prakAra pudgalAsti-kAya ke pradezoM se tathA addhAkAla ke samayoM se spRSTa hone ke viSaya meM jAnanA cAhie / sUtra- 579 bhagavan ! jIvAstikAya kA eka pradeza dharmAstikAya ke kitane pradezoM meM spRSTa hotA hai ? gautama ! vaha jaghanya pada meM dharmAstikAya ke cAra pradezoM se aura utkRSTapada meM sAta pradezoM se spRSTa hotA hai| isI prakAra vaha adharmAstikAya ke pradezoM se spRSTa hotA hai / (bhagavan !) AkAzAstikAya ke kitane pradezoM se vaha spRSTa hotA hai ? (gautama ! vaha) AkAzAstikAya ke sAta pradezoM se spRSTa hotA hai / bhagavan ! jIvAstikAya ke kitane pradezoM se vaha (jIvAstikAyika eka pradeza) spRSTa hotA hai ? (gautama !) zeSa sabhI kathana dharmAstikAya ke pradeza ke samAna (samajhanA cAhie) / bhagavan ! eka pudgalAstikAyika pradeza dharmAstikAya ke kitane pradezoM se spRSTa hotA hai ? gautama ! jIvAstikAya ke eka pradeza anusAra jAnanA / bhagavan ! pudgalAstikAya ke do pradeza, dharmAstikAya ke kitane pradezoM se spRSTa haiM ? gautama ! ve jaghanya pada meM dharmAstikAya ke chaha pradezoM se aura utkRSTa pada meM bAraha pradezoM se spRSTa haiN| isI prakAra adharmAstikAya ke pradezoM se bhI ve pRSTa hote haiM / bhagavan ! ve AkAzAstikAya ke kitane pradezoM se spRSTa hote haiM ? gautama ! ve AkAzAsti-kAya ke 12 pradezoM se spRSTa haiM / zeSa sabhI varNana dharmAstikAya ke samAna jAnanA cAhie / bhagavan ! pudgalAstikAya ke tIna pradeza, dharmAstikAya ke kitane pradezoM se spRSTa hote haiM ? gautama! jaghanya pada meM ATha pradezoM aura utkRSTa pada meM 17 pradezoM se / isI prakAra adharmAstikAya ke pradezoM se bhI ve spRSTa hote haiM / bhagavan AkAzAstikAya ke kitane pradezoM se (ve spRSTa hote haiM ?) gautama ! sattaraha pradezoM se / zeSa dharmAstikAya ke samAna jAnanA / isI AlApaka ke samAna yAvat daza pradezoM taka kahanA / vizeSatA yaha hai ki jaghanya pada meM do aura utkRSTa pada meM pA~ca kA prakSepa karanA / (bhagavan !) pudgalAstikAya ke cAra pradeza dharmAstikAya ke kitane pradezoM se spRSTa hote haiM ? jaghanya pada meM dasa pradezoM se aura utkRSTa pada meM bAIsa pradezoM se spRSTa hote haiM / (bhagavan !) pudgalAstikAya ke pA~ca pradeza ? jaghanya bAraha pradezoM se aura utkRSTa sattAIsa pradezoM se / (bhagavan !) pudgalAstikAya ke chaha pradeza ? (gautama !) jaghanyapada meM caudaha aura utkRSTa pada meM battIsa pradezoM se / (bhagavan !) pudgalAstikAya ke sAta pradeza ? (gautama !) jaghanya pada meM solaha aura utkRSTa pada meM saiMtIsa pradezoM se / (bhagavan !) pudgalAstikAya ke ATha pradeza dharmAstikAya ke kitane pradezoM se spRSTa hote haiM ? (gautama ! ve) jaghanya pada meM 18 aura utkRSTa pada meM bayAlIsa pradezoM se ( spRSTa hote haiM / ) (bhagavan !) pudgalAstikAya ke nau pradeza ? (gautama !) jaghanya pada meM bIsa aura utkRSTa pada meM chayAlIsa pradezoM se / (bhagavan !) pudgalAstikAya ke daza pradeza ? (gautama !) jaghanya pada meM bAIsa aura utkRSTa pada meM bAvana pradezoM se / AkAzAstikAya ke lie sarvatra utkRSTa pada hI kahanA cAhie / bhagavan ! pudgalAstikAya ke saMkhyAta pradeza ? gautama ! jaghanya pada meM unhIM saMkhyAta pradezoM ko dugune karake unameM do rUpa aura adhika jor3e aura utkRSTa pada meM unhIM saMkhyAta pradezoM ko pA~ca gune karake unameM do rUpa aura adhika jor3eM, utane pradezoM se ve spRSTa hote haiM / adharmAstikAya ke kitane pradezoM se spRSTa hote haiM? pUrvavat / bhagavan ! AkAzAstikAya ke kitane pradezoM se spRSTa hote haiM ? (gautama !) unhIM saMkhyAta pradezoM ko pA~ca guNe karake unameM do rUpa aura jor3eM, utane pradezoM se spRSTa hote haiN| (bhagavan !) ve jIvAstikAya ke kitane pradezoM se spRSTa hote haiM ? (gautama !) ananta pradezoM se / (bhagavan !) pudgalAstikAya ke kitane pradezoM se spRSTa hote haiM ? (gautama !) ananta pradezoM se / (bhagavan !) addhAkAla ke kitane samayoM se spRSTa hote haiM ? (gautama !) kadAcit spRSTa hote haiM, kadAcit spRSTa nahIM hote, yAvat ananta samayoM se spRSTa hote haiM / bhagavan ! pudgalAstikAya ke asaMkhyAta pradeza dharmAstikAya ke kitane pradezoM se spRSTa hote haiM ? gautama ! jaghanya pada meM unhIM asaMkhyAta pradezoM ko dugune karake unameM do rUpa adhika dIparatnasAgara kRt " (bhagavatI 2) AgamasUtra - hinda-anuvAda" Page 37 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka jor3a deM, utane pradezoM se spRSTa hote haiM aura utkRSTa pada meM unhIM asaMkhyAta pradezoM ko pA~ca guNa karake unameM do rUpa adhika jor3a deM, utane pradezoM se spRSTa hote haiM / zeSa sabhI varNana saMkhyAta pradezoM ke samAna jAnanA cAhie, yAvat niyamataH ananta pradezoM se spRSTa hote haiM, (yahA~ taka kahanA cAhie) / bhagavan ! pudgalAsti-kAya ke ananta pradeza dharmAstikAya ke kitane pradezoM se spRSTa hote haiM ? (gautama!) asaMkhyAta pradezoM ke anusAra kathana karanA caahie| bhagavan ! addhAkAla kA eka samaya dharmAstikAya ke kitane pradezoM se spRSTa hotA hai ? sAta pradezoM se / (bhagavan !) adharmAstikAya ke kitane pradezoM se ? pUrvavat jAnanA / isI prakAra AkAzAstikAya ke pradezoM se bhI (kahanA) / jIvAstikAya ke kitane pradezoM se spaSTa hotA hai ? (gautama !) ananta pradezoM se / isI prakAra yAvata ananta addhAsamayoM se spRSTa hotA hai| bhagavan ! dharmAstikAya dravya, dharmAstikAya ke kitane pradezoM se spRSTa hotA hai ? gautama ! vaha eka bhI pradeza se spRSTa nahIM hotA / (bhagavan ! vaha) dharmAstikAya ke kitane pradezoM se spRSTa hotA hai ? (gautama !) asaMkhyeya pradezoM se / (bhagavan ! vaha) AkAzAstikAya ke kitane pradezoM se spRSTa hotA hai ? (gautama !) asaMkhyeya pradezoM se / (bhagavan vaha) jIvAstikAya ke kitane pradezoM se spRSTa hotA hai ? (gautama !) ananta pradezoM se / (bhagavan ! vaha) pudgalAsti-kAya ke kitane pradezoM se spRSTa hotA hai ? (gautama!) ananta pradezoM se / (bhagavan !) addhAkAla ke kitane samayoM se spRSTa hotA hai? (gautama ! vaha) kadAcit spRSTa hotA hai, aura kadAcit nahIM hotA / yadi spRSTa hotA hai to niyamataH ananta samayoM se| bhagavan ! adharmAstikAya dravya dharmAstikAya ke kitane pradezoM se spRSTa hotA hai ? (gautama !) asaMkhyAta pradezoM se / bhagavan ! vaha adharmAstikAya ke kitane pradezoM se spRSTa hotA hai ? gautama ! vaha usake eka bhI pradeza se (spRSTa nahIM hotA) zeSa sabhI (dravyoM ke pradezoM) se sparzanA ke viSaya ke dharmAstikAya ke samAna (jAnanA caahie)| isI prakAra sabhI dravya svasthAna meM eka bhI pradeza se spRSTa nahIM hote, (kintu) parasthAna meM Adi ke tInoM ke asaMkhyAta pradezoMse sparzanA kahanA, pIche ke tIna sthAnoM ke anantapradezoM se sparzanA addhAsamaya taka kahanA / (yathA-) "addhAkAla, kitane addhAsamayoM se spRSTa hotA hai ?'' eka bhI samaya se spRSTa nahIM hotaa| sUtra-580 bhagavan ! jahA~ dharmAstikAya kA eka pradeza avagAr3ha hai, vahA~ dharmAstikAya ke dUsare kitane pradeza avagAr3ha hai? gautama ! dUsarA eka bhI pradeza avagAr3ha nahIM hai / bhagavan ! vahA~ adharmAstikAya ke kitane pradeza avagAr3ha haiM ? (gautama!) vahA~ eka pradeza avavAr3ha hotA hai / (bhagavan ! vahA~) AkAzAstikAya ke kitane pradeza avagAr3ha hote haiM ? (gautama !) eka pradeza avagAr3ha hotA hai / (bhagavan !) jIvAstikAya ke kitane pradeza avagAr3ha hote haiM ? (gautama !) ananta pradeza avagAr3ha hote haiM / (bhagavan ! vahA~) pudagalAstikAya ke kitane pradeza avagAr3ha hote haiM ? (gautama !) ananta pradeza / addhAsamaya kadAcit avagAr3ha hote haiM kadAcit nahIM hote / yadi avagAr3ha hote haiM to ananta addhA-samaya avagAr3ha hote haiN| bhagavan ! jahA~ adharmAstikAya kA eka pradeza avagAr3ha hotA hai, vahA~ dharmAstikAya ke kitane pradeza avagAr3ha hote haiM ? (gautama !) eka pradeza / (vahA~) adharmAstikAya ke kitane pradeza avagAr3ha hote haiM ? eka bhI nahIM / zeSa dharmAstikAya ke samAna | bhagavan ! jahA~ AkAzAstikAya kA eka pradeza avagAr3ha hotA hai, vahA~ dharmAstikAya ke kitane pradeza avagAr3ha hote haiM ? gautama ! vahA~ dharmAstikAya ke pradeza kadAcit avagAr3ha hote haiM kadAcit nahIM hote / yadi avagAr3ha hote haiM to eka pradeza avagAr3ha hotA hai / isI prakAra adharmAstikAya ke pradezoM ke viSaya meM bhI jaannaa| AkAzAstikAya ke kitane pradeza avagAr3ha hote haiM ? eka bhI nahIM / (bhagavan ! vahA~) jIvAstikAya ke kitane pradeza avagAr3ha hote haiM ? (gautama ! ve) kadAcit avagAr3ha hote haiM kadAcit nahIM hote / yadi avagAr3ha hote haiM to ananta pradeza avagAr3ha hote haiM / isI prakAra yAvat addhAsamaya taka khnaa| bhagavan ! jahA~ jIvAstikAya kA eka pradeza avagAr3ha hotA hai, vahA~ dharmAstikAya ke kitane pradeza avagAr3ha hote haiM ? eka pradeza / isI prakAra adharmAstikAya aura AkAzAstikAya ke pradezoM meM jAnanA / jIvAstikAya ke kitane pradeza avagAr3ha hote haiM ? ananta pradeza / zeSa kathana dharmAstikAya ke samAna smjhnaa| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 38 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka bhagavan ! jahA~ pudgalAstikAya kA eka pradeza avagAr3ha hai, vahA~ dharmAstikAya ke kitane pradeza avagAr3ha haiM ? (gautama !) jIvAstikAya ke pradezoM ke samAna kathana karanA / bhagavan ! jahA~ pudgalAstikAya ke do pradeza avagAr3ha hote haiM, vahA~ dharmAstikAya ke kitane pradeza avagAr3ha hote haiM ? kadAcit eka yA kadAcit do pradeza avagAr3ha hote haiM / isI prakAra adharmAstikAya tathA AkAzAstikAya ke pradeza ke viSaya meM khnaa| zeSa kathana dharmAstikAya ke smaan| bhagavana ! jahA~ pudagalAstikAya ke tIna pradeza avagADha hote haiM, vahA~ dharmAstikAya ke kitane pradeza avagADha hote haiM? (gautama!) kadAcit eka, kadAcit do yA kadAcit tIna / isI prakAra adharmAstikAya tathA AkA-zAstikAya ke viSayameM bhI kahanA / zeSa tInoM ke viSaya ke,do pudagalapradezoM ke samAna tIna pudagalapradezoM ke viSaya meM bhI khnaa| Adi ke tIna astikAyoM ke sAtha eka-eka pradeza bar3hAnA caahie| zeSa viSaya meM do pudgala pradezoM ke samAna yAvat dasa pradezoM kahanA / jahA~ pudgalAstikAya ke saMkhyAta pradeza avagAr3ha hote haiM, vahA~ dharmAstikAya ke kadAcit eka, do, tIna yAvat kadAcit dasa pradeza yAvat kadAcit saMkhyAta pradeza avagAr3ha hote haiM / jahA~ pudga-lAstikAya ke asaMkhyAta pradeza avagAr3ha hote haiM, vahA~ dharmAstikAya ke kadAcit eka pradeza yAvat kadAcit saMkhyAta pradeza aura kadAcit asaMkhyAta pradeza avagAr3ha hote haiM / pudgalAstikAya ke samAna ananta pradezoM ke viSayameM bhI khnaa| bhagavan ! jahA~ eka addhAsamaya avagAr3ha hotA hai, vahA~ dharmAstikAya ke kitane pradeza avagAr3ha hote haiM ? eka pradeza avagAr3ha hotA hai / (bhagavan ! vahA~) adharmAstikAya ke kitane pradeza avagAr3ha hote haiM ? eka pradeza / (bhagavan ! vahA~) AkAzAstikAya ke kitane pradeza avagAr3ha hote haiM? eka pradeza / (bhagavan ! vahA~) jIvAstikAya ke kitane pradeza avagAr3ha hote haiM ? ananta pradeza / isI prakAra addhAsamaya taka kahanA caahie| bhagavan ! jahA~ eka dharmAstikAya-dravya avagAr3ha hotA hai, vahA~ dharmAstikAya ke kitane pradeza avagAr3ha hote haiM? (gautama !) eka bhI pradeza nahIM / (bhagavan ! vahA~) adharmAstikAya ke kitane pradeza avagAr3ha hote haiM ? (gautama !) asaMkhyeya / / (vahA~) AkAzAstikAya ke kitane pradeza avagADha hote haiM ? asaMkhyeya pradeza / (vahA~) jIvAsti-kAya ke kitane pradeza avagAr3ha hote haiM ? ananta pradeza / isI prakAra yAvat addhAsamaya (taka kahanA caahie)| bhagavana ! jahA~ eka adharmAstikAya dravya avagADha hotA hai, vahA~ dharmAstikAya ke kitane pradeza avagADha hote haiM? (gautama !) asaMkhyeya pradeza / (vahA~) adharmAstikAya ke kitane pradeza avagAr3ha hote haiM ? eka bhI pradeza nahIM / zeSa sabhI kathana dharmAstikAya ke samAna karanA cAhie / isI prakAra dharmAstikAyAdi saba dravyoM ke svasthAna meM eka bhI pradeza nahIM hotA; kintu parasthAna meM prathama ke tIna dravyoM ke asaMkhyeya pradeza kahane cAhie, aura pIche ke tIna dravyoM ke ananta pradeza kahane cAhie / yAvat-(eka addhAkAla dravya meM) kitane addhAsamaya avagAr3ha hote haiM ? eka bhI avagAr3ha nahIM hotA; taka kahanA caahie| bhagavan ! jahA~ eka pRthvIkAyika jIva avagAr3ha hotA hai, vahA~ dUsare kitane pRthvIkAyika jIva avagAr3ha hote haiM? (gautama !) asaMkhya / kitane apkAyika jIva avagAr3ha hote haiM ? (gautama !) asaMkhya / kitane tejaskAyika jIva avagAr3ha hote haiM ? (gautama !) asaMkhya jIva / vAyukAyika jIva kitane avagAr3ha hote haiM ? (gautama !) asaMkhya jIva / kitane vanaspatikAyika jIva avagAr3ha hote haiM ? (gautama!) ananta / bhagavan ! jahA~ eka apkAyika jIva avagAr3ha hotA hai, vahA~ kitane pRthvIkAyika jIva avagAr3ha hote haiM ? (gautama !) asaMkhya / (bhagavan ! vahA~) anya apkAyika jIva kitane avagAr3ha hote haiM ? (gautama !) asaMkhya / pRthvIkAyika jIvoM ke samAna anyakAyika jIvoM kI samasta vaktavyatA, yAvat vanaspatikAyika taka kahanI caahie| sUtra- 581 bhagavan ! ina dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya para koI vyakti baiThane, sone, khar3A rahane nIce baiThane aura leTane meM samartha ho sakatA hai ? (gautama !) yaha artha samartha nahIM hai| usa sthAna para ananta jIva avagAr3ha hote haiN| bhagavan ! yaha kisalie kahA jAtA hai ki ina dharmAstikAyAdi para koI bhI vyakti Thaharane, sone Adi meM samartha nahIM ho sakatA, yAvat vahA~ ananta jIva avagAr3ha hote haiM ? gautama ! jaise koI kUTAgArazAlA ho, jo bAhara aura muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 39 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka bhItara donoM ora se lIpI huI ho, cAroM ora se DhaMkI huI ho, usake dvAra bhI gupta ho, ityAdi rAjapraznIya sUtrA-nusAra, yAvat-dvAra ke kapATa baMda kara detA hai, usa kUTAgArazAlA ke dvAroM ke kapAToM ko banda karake ThIka madhyabhAga meM (koI) jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa eka hajAra dIpaka jalA de, to he gautama ! una dIpakoM kI prabhAeM paraspara eka dUsare se sambaddha hokara, eka dUsare ko chUkara yAvat paraspara ekarUpa hokara rahatI haiM na ? (gautama) hA~, bhagavan rahatI haiM / he gautama ! kyA koI vyakti una pradIpa prabhAoM para baiThane, sone yAvat karavaTa badalane meM samartha ho sakatA hai ? (gautama) bhagavan ! yaha artha samartha nahIM hai / una prabhAoM para ananta jIva avagAhita hokara rahate haiM / (bhagavan) isI kAraNa se he gautama ! maiMne aisA kahA hai| sUtra-582 bhagavan ! loka kA bahu-samabhAga kahA~ hai ? (tathA) he bhagavan ! loka kA sarvasaMkSipta bhAga kahA~ kahA gayA hai ? gautama ! isa ratnaprabhA pRthvI ke Upara ke aura nIce ke kSudra prataroM meM loka kA bahusama bhAga hai aura yahIM loka kA sarvasaMkSipta bhAga kahA gayA hai| bhagavan ! loka kA vigraha-vigrahika bhAga kahA~ kahA gayA hai ? gautama! jahA~ vigraha-kaNDaka hai, vahIM loka kA vigraha-vigrahika bhAga kahA gayA hai| sUtra-583 bhagavan ! isa loka kA saMsthAna kisa prakAra kA hai ? gautama ! supratiSThaka ke AkAra kA hai| yaha loka nIce vistIrNa hai, madhya meM saMkSipta hai, ityAdi varNana saptama zataka ke prathama uddezaka ke anusAra khnaa| bhagavan ! adholoka, tiryagloka aura Urdhvaloka meM, kauna-sA loka kisa loka se choTA yAvat bahuta, sama athavA vizeSAdhika hai ? gautama ! sabase choTA tiryak loka hai / (usase) Urdhvaloka asaMkhyAta guNA hai aura usase adholoka vizeSAdhika hai| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-13 - uddezaka-5 sUtra-584 bhagavan ! nairayika sacittAhArI haiM, acittAhArI haiM yA mizrAhArI haiM? gautama ! nairayika na to sacittAhArI haiM aura na mizrAhArI haiN| yahA~ AhArapada kA samagra prathama uddezaka kahanA cAhie / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-13 - uddezaka-6 sUtra-585 rAjagRha nagara meM yAvat pUchA-bhagavan ! nairayika sAntara utpanna hote haiM yA nirantara utpanna hote rahate haiM ? gautama! nairayika sAntara bhI utpanna hote haiM aura nirantara bhI / asurakumAra bhI isI taraha utpanna hote haiM / isI prakAra jaise nauve zataka ke battIsaveM gAMgeya uddezaka meM utpAda aura udvarttanA ke sambandha meM do daNDaka kahe haiM, vaise hI yahA~ bhI, yAvata vaimAnika sAntara bhI cyavate haiM aura nirantara bhI cyavate rahate haiN| bhagavan ! asurendra aura asurakumArarAja camara kA camaracaMca nAmaka AvAsa kahA~ kahA gayA hai ? gautama! jambUdvIpa meM mandara (meru) parvata se dakSiNa meM tirache asaMkhya dvIpa-samudroM ko pAra karane ke bAda, dvItiya zataka ke AThaveM uddezaka anusAra samagra vaktavyatA samajha lenA / yAvat tigiJcakUTa ke utpAtaparvata kA, camaracaMcA rAjadhAnI kA, camaracaMca nAmaka AvAsa-parvata kA aura anya bahuta-se dvIpa Adi taka kA varNana usI prakAra kahanA, yAvat tIna lAkha solaha hajAra do sau sattAIsa yojana tIna gAU, do sau aTThAIsa dhanuSa aura kucha vizeSAdhika sAr3he teraha aMgula paridhi hai / camaracaMcA rAjadhAnI se naiRtyakoNa meM 655 karor3a, 35 lAkha, 50 hajAra yojana dUra aruNodaka samudra meM tirache pAra karane ke bAda vahA~ asurendra evaM asurakumAroM ke rAjA camara kA camaracaMca nAmaka AvAsa hai; jo lambAI-caur3AI meM 84 hajAra yojana hai / usakI paridhi do lAkha paiMsaTha hajAra chahasau battIsa yojana se kucha adhika hai| yaha AvAsa eka prakAra se cAroM ora se ghirA huA hai / vaha prAkAra UMcAI meM Der3ha sau yojana UMcA hai| isa prakAra camaracaMcA rAjadhAnI kI sArI vaktavyatA, sabhA ko chor3akara, yAvat cAra prAsAda-paMktiyA~ haiM taka khnaa| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 40 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka sUtra- 586 bhagavan ! asurendra asurakumArarAja camara kyA usa camaracaMca AvAsa meM nivAsa karake rahatA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! phira kisa kAraNa se camarendra kA AvAsa camaracaMca AvAsa kahalAtA hai ? gautama ! yahA~ manuSyaloka meM aupakArika layana, udyAna meM banAye hue ghara, nagara-pradeza-gRha, athavA nagara-nirgama gRha- jisameM pAnI ke phavvAre lage hoM, aise ghara hote haiM, vahA~ bahuta-se manuSya evaM striyA~ Adi baiThate haiM, ityAdi varNana rAjapraznIyasUtra anusAra, yAvat-kalyANarUpa phala aura vRtti vizeSa kA anubhava karate hue vahA~ viharaNa karate haiM, kintu unakA nivAsa anyatra hotA hai| vaise he gautama ! asurendra asurakumArarAja camara kA camaracaMca nAmaka AvAsa kevala krIr3A aura rati ke lie hai, vaha anyatra nivAsa karatA hai / isalie he gautama ! aisA kahA gayA hai ki camarendra camaracaMca nAmaka AvAsa meM nivAsa nahIM karatA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| sUtra-587 tadanantara zramaNa bhagavAna mahAvIra kisI anya dina rAjagRha nagara ke guNazIla caitya se yAvat vihAra kara dete haiM / usa kAla, usa samaya meM campA nagarI thI / pUrNabhadra nAmakA caitya thA / kisI dina zramaNa bhagavAna mahAvIra pUrvAnupUrvI se vicaraNa karate hue yAvat vihAra karate hue jahA~ campA nagarI thI aura jahA~ pUrNabhadra nAmaka caitya thA, vahA~ padhAre yAvat vicaraNa karane lage / usa kAla, usa samaya sindhu-sauvIra janapadoM meM vItibhaya nagara thA / usa ke bAhara IzAnakoNa meM mRgavana nAmaka udyAna thA / vaha sabhI RtuoM ke puSpa Adi se samRddha thA, ityAdi / usa vItibhaya nagara meM udAyana rAjA thA / vaha mahAn himavAn parvata ke samAna thA / usa udAyana rAjA kI prabhAvatI nAma kI devI (paTarAnI) thii| vaha sukumAla thI, ityAdi varNana yAvat-vicaraNa karatI thI, usa udAyana rAjA kA putra aura prabhAvatI devI kA Atmaja abhIci kumAra thA / vaha sukumAla thA / usakA zeSa varNana zivabhadra ke samAna yAvat vaha rAjya kA nirIkSaNa karatA huA rahatA thA, (yahA~ taka) jAnanA / usa udAyana rAjA kA apanA bhAnajA kezI kumAra thA / vaha bhI sukumAla yAvat surUpa thA / vaha udAyana rAjA sindhusauvIra Adi solaha janapadoM kA, vItibhaya-pramukha tIna sau zreSTha nagaroM aura AkaroM kA svAmI thA / jinheM chatra, cAmara aura bAla-vyaMjana (paMkhe) diye gae the, aise mahAsena-pramukha dasa mukuTabaddha rAjA tathA anya bahuta-se rAjA, aizvaryasampanna vyakti, talavara, yAvat sArthavAha-prabhRti janoM para Adhipatya karatA huA tathA rAjya kA pAlana karatA huA yAvat vicaratA thA / vaha jIva-ajIvaAdi tattvoM kA jJAtA yAvat zramaNopAsaka thA eka dina vaha udAyana rAjA jahA~ (apanI) pauSadhazAlA thI, vahA~ Ae aura zaMkha zramaNopAsaka ke samAna pauSadha karake yAvat vicarane lage / pUrvarAtri vyatIta ho jAne para pichalI rAtri ke samaya meM dharmajAgarikApUrvaka jAgaraNa karate hue udAyana rAjA ko adhyavasAya utpanna huA dhanya hai ve grAma, Akara, nagara, kher3a, karbaTa, maDamba, droNamukha, pattana, Azrama, saMvAha evaM sanniveza; jahA~ zramaNa bhagavan mahAvIra vicaraNa karate haiM ! dhanya haiM ve rAjA, zreSThI, talavara yAvat sArthavAha-prabhRti jana, jo zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra karate haiM, yAvat unakI paryupAsanA karate haiM / yadi zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI pUrvAnupUrvI se vicaraNa karate hue evaM eka grAma se dUsare grAma yAvat vihAra karate hue yahA~ padhAreM, yahA~ unakA samavasaraNa ho aura yahIM vItibhaya nagara ke bAhara mRgavana nAmaka udyAna meM yathAyogya avagraha karake saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue yAvat vicaraNa kareM, to maiM zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ko vandanA-namaskAra karU~, yAvat unakI paryupAsanA karU~ / tadanantara zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI, udAyana rAjA ke isa prakAra ke samutpanna hue adhyavasAya yAvat saMkalpa ko jAnakara campA nagarI ke pUrNabhadra nAmaka caitya se nIkale aura kramazaH vicaraNa karate hue, grAmAnugrAma yAvat vihAra karate hue jahA~ sindhu-sauvIra janapada thA, jahA~ vItibhaya nagara thA aura usameM mRgavana nAmaka udyAna thA, vahA~ padhAre yAvat vicarane lge| vItibhaya nagara meM zRMgATaka Adi mArgoM meM (bhagavAna ke padhArane kI carcA hone lagI) yAvat parISad paryupAsanA karane lgii| usa samaya bAta ko sunakara udAyana rAjA harSita evaM santuSTa huA / usane kauTumbika puruSoM ko bulAyA aura unase kahA- devAnupriyo ! tuma zIghra hI vItibhaya nagara ko bhItara aura bAhara se svaccha karavAo, ityAdi kUNika kA muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 41 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/sUtrAMka varNana hai, tadanusAra yahA~ bhI paryupAsanA karatA hai; prabhAvatI-pramukha rAniyA~ bhI usI prakAra yAvat paryupAsanA karatI hai| dharmakathA kahI / usa avasara para zramaNa bhagavAna mahAvIra se dharmopadeza sUnakara evaM hRdaya meM avadhAraNa karake udAyana nareza atyanta harSita evaM santuSTa hue / ve khar3e hue aura phira zramaNa bhagavAna mahAvIra ko tIna bAra pradakSiNA kI yAvat namaskAra karake bole-bhagavan ! jaisA Apane kahA, vaisA hI hai, bhagavan ! yahI tathya hai, yathArtha hai, yAvat jisa prakAra Apane kahA hai, usI prakAra hai / yoM kahakara Age vizeSarUpa se kahane lage- he devAnupriya ! abhIci kumAra kA rAjyAbhiSeka karake use rAja para biThADhU~, taba maiM Apa devAnupriya ke pAsa muNDita hokara yAvat pravrajita ho jaaeN| he devAnupriya ! tumheM jaisA sukha ho, (vaisA karo), vilamba mata kro| zramaNa bhagavAna mahAvIra dvArA isa prakAra kahe jAne para udayana rAjA hRSTa-tuSTa evaM Anandita hue / udAyana nareza ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandanA-namaskAra kiyA aura phira usI abhiSeka-yogya paTTahastI para ArUr3ha hokara zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa se, mRgavAn udyAna se nIkale aura vItibhaya nagara jAne ke lie prasthAna kiyaa| tatpazcAt udAyana rAjA ko isa prakAra kA adhyavasAya yAvat utpanna haA- vAstava meM abhIci kumAra merA eka hI putra hai, vaha mujhe atyanta iSTa evaM priya hai; yAvat usakA nAma-zravaNa bhI durlabha hai to phira unake darzana durlabha hoM, isameM to kahanA hI kyA ? ataH yadi maiM abhIci kumAra ko rAjasiMhAsana para biThAkara zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa muNDita hokara yAvat pravrajita ho jAUM to abhIci kumAra rAjya aura rASTra meM, yAvat janapada meM aura manuSya sambandhI kAmabhogoM meM mUrcchita, gRddha, grathita evaM atyadhika tallIna hokara anAdi, ananta dIrghamArga vAle caturgati-rUpa saMsAraaTavI meM paribhramaNa karegA / ataH mere lie abhIci kumAra ko rAjyArUDha kara zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ke pAsa muNDita hokara yAvat pravrajita honA zreyaskara nahIM hai / apitu mere lie yaha zreyaskara hai ki maiM apane bhAnaje kezI kumAra ko rAjyArUr3ha karake zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa yAvat pravrajita ho jAUM | udAyana nRpa isa prakAra antarmanthana karatA huA vItibhaya nagara ke nikaTa AyA / vItibhaya nagara ke madhya meM hotA huA apane rAjabhavana ke bAhara kI upasthAnazAlA meM AyA aura abhiSeka yogya paTTahastI ko khar3A kiyA / phira usa para se nIce UtarA / tatpazcAt vaha rAjasabhA meM siMhAsana ke pAsa AyA aura pUrvadizA kI ora mukha karake ukta siMhAsana para baiThA / tadanantara apane kauTumbika puruSoM ko bulAkara unheM isa prakAra kA Adeza diyA-devAnapriyo ! vItibhaya nagara ko bhItara aura bAhara se zIghra hI svaccha karavAo, yAvat kauTumbika puruSoM ne nagara kI bhItara aura bAhara se saphAI karavA kara yAvat unake Adeza-pAlana kA nivedana kiyaa| tadanantara udAyana rAjA ne dUsarI bAra kauTumbika puruSoM ko bulAyA aura unheM isa prakAra kI AjJA dIdevAnupriyo ! kezI kumAra ke mahArthaka, mahAmUlya, mahAn janoM ke yogya yAvat rAjyAbhiSeka kI taiyArI kro| isakA samagra varNana zivabhadra kumAra ke rAjyAbhiSeka ke samAna yAvat-parama dIrghAyu ho, iSTajanoM se parivRtta hokara sindhusauvIra-pramukha solaha janapadoM, vItibhaya-pramukha tIna sau tiresaTha nagaroM aura AkaroM tathA mukuTabaddha mahAsenapramukha dasa rAjAoM evaM anya aneka rAjAoM, zreSThiyoM, kotavAla Adi para Adhipatya karate tathA rAjya kA pari-pAlana karate hue vicaro, yoM kahakara jaya-jaya zabda kA prayoga kiyA / isake pazcAt kezI kumAra rAjA banA / vaha mahAhimavAn parvata ke samAna ityAdi varNana yukta yAvat vicaraNa karatA hai| tadanantara udAyana rAjA ne kezI rAjA se dIkSA grahaNa karane ke viSaya meM anumati prApta kii| taba kezI rAjA ne kauTumbika puruSoM ko bulAyA aura jamAlI kumAra ke samAna nagara ko bhItara-bAhara se svaccha karAyA aura usI prakAra yAvat niSkramaNAbhiSeka kI taiyArI karane meM lagA diyA / phira kezI rAjA ne aneka gaNanAyakoM Adi se yAvat parivRtta hokara, udAyana rAjA ko uttama siMhAsana para pUrvAbhimukha AsIna kiyA aura eka sau ATha svarNa-kalazoM se unakA abhiSeka kiyA, ityAdi saba varNana jamAlI ke samAna kahanA cAhie, yAvat kezI rAjA ne isa prakAra kahAkahie, svAmin ! hama Apako kyA deM, kyA arpaNa kareM, ApakA kyA prayojana hai ?' isa para udAyana rAjA ne kezI rAjA se isa prakAra kahA-devAnupriya ! kutrikApaNa se hamAre lie rajoharaNa aura pAtra maMgavAo / ityAdi, vizeSatA muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 42 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/ sUtrAMka itanI hI hai ki priyaviyoga kA duHsaha anubhava karane vAlI rAnI padmAvatI ne unake agrakeza grahaNa kie| tadanantara kezI rAjA ne dUsarI bAra uttaradizA meM siMhAsana rakhavA kara udAyana rAjA kA punaH cA~dI ke aura sone ke kalazoM se abhiSeka kiyA, ityAdi zeSa varNana jamAlI ke samAna, yAvat vaha zibikA meM baiTha gae / isI prakAra dhAyamAtA ke viSaya meM bhI jAnanA cAhie / vizeSa yaha hai ki yahA~ padmAvatI rAnI haMsalakSaNa vAle eka paTTAmbara ko lekara baiThI / zeSa varNana jamAlI ke varNanAnusAra hai, yAvat vaha udAyana rAjA zibikA se nIce UtarA aura jahA~ zramaNa bhagavAna mahAvIra virAjamAna the, unake samIpa AyA, bhagavana ko tIna bAra vandanA-namaskAra kara IzAnakoNa meM gayA / vahA~ usane svayameva AbhUSaNa, mAlA, aura alaMkAra utAre ityAdi pUrvavat / unako padmAvatI devI ne rakha liyA / yAvat vaha bolI- svAmin ! saMyama meM prayatnazIla raheM, yAvat pramAda na kareM- yoM kahakara kezI rAjA aura padmAvatI rAnI ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandanA-namaskAra kiyA aura apane sthAna ko vApasa cale ge| isake pazcAta udAyana rAjA ne svayaM paMcamuSTika loca kiyA / zeSa vRttAnta RSabhadatta ke anusAra yAvat-sarva duHkhoM se rahita ho ge| sUtra - 588 tatpazcAt kisI dina rAtri ke pIchale prahara meM kuTumba-jAgaraNa karate hue abhIcikumAra ke mana meM isa prakAra kA vicAra yAvat utpanna huA- maiM udAyana rAjA kA putra aura prabhAvatI devI kA Ata / phira bhI udAyana rAjA ne mujhe chor3akara apane bhAnaje kezI kumAra ko rAjasiMhAsana para sthApita karake zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa yAvat pravrajyA grahaNa kI hai| isa prakAra ke isa mahAn apratIti-rUpa mano-mAnasika duHkha se abhibhUta banA huA abhIci kumAra apane antaHpura-parivAra-sahita apane bhANDamAtropakaraNa ko lekara vItibhaya nagara se nIkala gayA aura anukrama se gamana karatA aura grAmAnugrAma calatA huA campA nagarI meM kUNika rAjA ke pAsa yA / kUNika rAjA se milakara usakA Azraya grahaNa karake rahane lagA / yahA~ bhI vaha vipula bhoga-sAmagrI se sampanna ho gayA / usa samaya abhIci kumAra zramaNopAsaka banA / vaha jIva-ajIva Adi tattvoM kA jJAtA yAvat jIvanayApana karatA thA / (abhIci kumAra) udAyana rAjarSi ke prati vaira ke anubandha se yukta thaa| usa kAla, usa samaya meM (bhagavAna mahAvIra ne) isa ratnaprabhApRthvI ke narakAvAsoM ke paripArzva meM asura-kumAroM ke cauMsaTha lAkha asurakumArAvAsa kahe haiM / usa abhIci kumAra ne bahuta varSoM taka zramaNopAsaka-paryAya kA pAlana kiyA aura usa samaya meM arddhamAsika saMlekhanA se tIsa bhakta anazana kA chedana kiyA / usa samaya (udAyana rAjarSi ke prati pUrvokta vairAnubandharUpa pApa) sthAna kI AlocanA evaM pratikramaNa kiye binA maraNa ke samaya kAladharma ko prApta karake isa ratnaprabhApRthvI ke narakAvAsoM ke nikaTavartI cauMsaTha lAkha AtApa nAmaka asuraku-mArAvAsoM meM se kisI AtApa nAmaka asurakumArAvAsa meM AtAparUpa asurakumAra deva ke rUpa meM utpanna huA / vahA~ abhIci deva kI sthiti bhI eka palyopama kI hai / bhagavan ! vaha abhIci deva usa devaloka se Ayu-kSaya, bhava-kSaya aura sthiti-kSaya hone ke anantara udvarttana karake kahA~ jAegA, kahA~ utpanna hogA ? gautama ! vaha vahA~ se cyavakara mahAvideha-varSa (kSetra) meM siddha hogA, yAvat sarva duHkhoM kA anta karegA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-13 - uddezaka-7 sUtra-589 rAjagRha nagara meM yAvat pUchA-bhagavan ! bhASA AtmA hai yA anya hai ? gautama ! bhASA AtmA nahIM hai, anya (AtmA se bhinna pudgalarUpa) hai / bhagavan ! bhASA rUpI hai yA arUpI hai ? gautama ! bhASA rUpI hai, vaha arUpI nahIM hai| bhagavan ! bhASA sacitta hai yA acitta hai ? gautama ! bhASA sacitta nahIM hai, acitta hai| bhagavan ! bhASA jIva hai, athavA ajIva hai ? gautama! bhASA jIva nahIM hai, vaha ajIva hai| bhagavan ! bhASA jIvoM ke hotI hai yA ajIvoM ke hotI hai ? gautama ! bhASA jIvoM ke hotI hai, ajIvoM ke bhASA nahIM hotii| bhagavan ! (bolane se pUrva bhASA kahalAtI hai yA bolate samaya bhASA kahalAtI hai, athavA bolane kA samaya bIta jAne ke pazcAt bhASA kahalAtI hai ? gautama ! bolane se pUrva bhASA nahIM kahalAtI, bolate samaya bhASA kahalAtI hai; muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 43 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka kintu bolane kA samaya bIta jAne ke bAda bhI bhASA nahIM kahalAtI / bhagavan ! (bolane se pUrva bhASA kA bhedana hotA hai, yA bolate samaya bhASA kA bhedana hotA hai, athavA bolane kA samaya bIta jAne ke bAda bhASA kA bhedana hotA hai ? gautama ! (bolane se) pUrva bhASA kA bhedana nahIM hotA, bolate samaya bhASA kA bhedana hotA hai, kintu bolane ke bAda bhedana nahIM hotA bhagavan ! bhASA kitane prakAra kI hai ? gautama ! bhASA cAra prakAra kI hai| yathA-satya bhASA, asatya bhASA, satyAmRSA bhASA aura asatyAmRSA (vyavahAra) bhASA / sUtra- 590 bhagavan ! mana AtmA hai, athavA AtmA se bhinna ? gautama ! AtmA mana nahIM hai / mana anya hai; ityAdi / bhASA ke (praznottara) samAna mana ke viSaya meM bhI yAvat-ajIvoM ke mana nahIM hotA; (yahA~ taka) kahanA / bhagavan ! (manana se) pUrva mana kahalAtA hai, yA manana ke samaya, athavA manana ke bAda mana kahalAtA hai ? gautama ! bhASA ke anusAra kahanA / bhagavan ! (manana se) pUrva mana kA bhedana hotA hai, athavA manana karate yA manana-samaya vyatIta ho jAne para ? gautama ! bhASA anusAra khnaa| bhagavan ! mana kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! mana cAra prakAra kA kahA gayA hai / yathA-satyamana, mRSAmana, satyamRSA-(mizra) mana aura asatyAmRSA (vyavahAra) mana / sUtra-591 bhagavan ! kAya AtmA hai, athavA anya hai ? gautama ! kAya AtmA bhI hai aura AtmA se bhinna bhI hai / bhagavan ! kAya rUpI hai athavA arUpI ? gautama ! kAya rUpI bhI hai aura arUpI bhI hai / isI prakAra kAya sacitta bhI hai aura acitta bhI hai| isI prakAra eka-eka prazna karanA cAhie / kAya jIvarUpa bhI hai aura ajIvarUpa bhI hai / kAya jIvoM ke bhI hotA hai, ajIvoM ke bhI hotA hai| bhagavan ! (jIva kA sambandha hone se) pUrva kAyA hotI hai, (athavA kAyikapudgaloM) ke grahaNa hote samaya yA kAyA-samaya bIta jAne para bhI kAyA hotI hai ? gautama ! pUrva bhI, cIyamAna hote samaya bhI aura kAyA-samaya bIta jAne para bhI kAyA hotI hai / bhagavan ! (kAyarUpa se grahaNa karane ke samaya se) pUrva, grahaNa karate yA kAyA-samaya bIta jAne para kAyA kA bhedana hotA hai ? gautama ! (kAyarUpa se grahaNa karane ke samaya se) pUrva bhI, pudgaloM kA grahaNa hote samaya bhI aura kAya-samaya bIta jAne para bhI kAya kA bhedana hotA hai| bhagavan ! kAya kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! sAta prakAra kA audArika, audArikamizra, vaikriya, vaikriyamizra, AhAraka, AhArakamizra aura kaarmnn| sUtra-592 bhagavan ! maraNa kitane prakAra kA hai ? gautama ! pA~ca prakAra kA AvIcikamaraNa, avadhimaraNa, AtyantikamaraNa, bAlamaraNa aura paNDitamaraNa / bhagavan ! AvIcikamaraNa kitane prakAra kA hai ? gautama ! pA~ca prakAra kA / dravyAvIcikamaraNa, kSetrAvIcikamaraNa, kAlAvIcikamaraNa, bhavAvIcikamaraNa aura bhAvAvIcikamaraNa | bhagavan ! dravyAvIcikamaraNa kitane prakAra kA hai ? gautama ! vaha cAra prakAra kA hai| nairayika-dravyAvIcikamaraNa, tiryagyonika dravyAvIcikamaraNa, manuSya-dravyAvIcikamaraNa aura deva-dravyAvIcikamaraNa / bhagavan ! nairayika-dravyAvIcikamaraNa ko nairayika-dravyAvIcikamaraNa kisalie kahate haiM ? gautama ! nAraka-dravya rUpa se vartamAna nairayika ne jina dravyoM ko nArakAyuSya rUpa meM sparza rUpa se grahaNa kiyA hai, bandhana rUpa se bA~dhA hai, pradezarUpa se prakSipta kara puSTa kiyA hai, anubhAga rUpa se viziSTa rasayukta kiyA hai, sthiti-sampAdanarUpa se sthApita kiyA hai, jIvapradezoM meM niviSTa kiyA hai, abhiniviSTa kiyA hai tathA jo dravya abhisamanvAgata hai, una dravyoM ko ve pratisamaya nirantara chor3ate rahate haiM / isa kAraNa se he gautama ! yAvat nairayikadravyAvIcikamaraNa kahate haiM / isI prakAra yAvat deva-dravyAvIcikamaraNa ke viSaya meM khnaa| bhagavana ! kSetrAvIcikamaraNa kitane prakAra kA hai ? gautama ! cAra prakAra kA / yathA-nairayikakSetrAvIcika-maraNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 44 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka yAvat devakSetrAvIcikamaraNa / bhagavan ! nairayika-kSetrAvIcikamaraNa nairayika-kSetrAvIcikamaraNa kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! nairayika kSetra meM rahe hae jina dravyoM ko nArakAyuSyarUpa meM nairayikajIva ne sparzarUpa se grahaNa kiyA hai, yAvat una dravyoM ko (bhogakara) ve pratisamaya nirantara chor3ate rahate haiM, ityAdi saba kathana dravyAvIcikamaraNa ke samAna krnaa| isI prakAra bhAvAvIcikamaraNa taka khnaa| bhagavan ! avadhimaraNa kitane prakAra kA hai ? gautama ! pA~ca prakAra kA hai, yathA-dravyAvadhimaraNa, kSetrAvadhi-maraNa yAvat bhAvAvadhimaraNa / bhagavan ! dravyAvadhimaraNa kitane prakAra kA hai ? gautama ! cAra prakAra kA hai-nairayikadravyAvadhimaraNa, yAvat devadravyAvadhimaraNa / bhagavan ! nairayika-dravyAvadhimaraNa nairayika-dravyAvadhimaraNa kyoM kahalAtA hai? gautama! nairayikadravya ke rUpa meM rahe hae nairayika jIva jina dravyoM ko isa samaya meM choDate haiM. phira ve hI jIva panaH nairayika ho kara unhIM dravyoM ko grahaNa kara bhaviSya meM phira choDeMge: isa kAraNa he gautama ! yAvata kahalAtA hai| isI prakAra tiryaJcayonika-dravyAvadhimaraNa, manuSya-dravyAvadhimaraNa aura deva-dravyAvadhimaraNa bhI kahanA / isI prakAra ke AlApaka kSetrAvadhimaraNa, kAlAvadhimaraNa, bhavAvadhimaraNa aura bhAvAvadhimaraNa ke viSaya meM bhI kahane caahie| bhagavan ! AtyantikamaraNa kitane prakAra kA hai? gautama ! pA~ca prakAra kA, yathA-dravyAtyantikamaraNa, kSetrAtyantikamaraNa yAvat bhAvAtyantikamaraNa / bhagavan ! dravyAtyantikamaraNa kitane prakAra kA hai ? gotama ! cAra prakAra kA yathA-nairayika-dravyAtyantikamaraNa yAvat deva-dravyAtyantikamaraNa | bhagavan ! nairayika-dravyAtyantikamaraNa nairayikadravyAtyantikamaraNa kyoM kahalAtA hai ? gautama ! nairayika dravya rUpa meM rahe hue nairayika jIva jina dravyoM ko isa samaya chor3ate haiM, ve nairayika jIva una dravyoM ko bhaviSyatkAla meM phira kabhI nahIM chor3eMge / isa kAraNa he gautama ! yAvat kahalAtA hai / isI prakAra tiryaJcayonika-dravyAtyantikamaraNa, manuSya-dravyAtyantikamaraNa evaM devadravyAtyanti-kamaraNa ke viSaya meM kahanA / isI prakAra kSetrAtyantikamaraNa, yAvat bhAvAtyantikamaraNa bhI jaannaa| bhagavan ! bAlamaraNa kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! bAraha prakAra kA / yathA-valayamaraNa ityAdi, dvItiya skandakAdhikAra ke anusAra, yAvat gRdhrapRSThamaraNa jaannaa| bhagavan ! paNDitamaraNa kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! do prakAra kA, yathA-pAdapopagamanamaraNa aura bhaktapratyAkhyAnamaraNa / bhagavan ! pAdapopagamanamaraNa kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! do prakAra kA / yathAnirhArima aura anirhArima / (donoM) niyamataH apratikarma (zarIra-saMskArarahita) hotA hai / bhagavan ! bhaktapratyAkhyAnamaraNa kitane prakAra kA kahA gayA hai ? pUrvavat do prakAra kA hai, vizeSatA yaha hai ki donoM prakAra kA yaha maraNa niyamataH sapratikarma (zarIra-saMskArarahita) hotA hai / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-13 - uddezaka-8 sUtra- 593 bhagavan ! karmaprakRtiyA~ kitanI haiM ? gautama ! ATha / prajJApanAsUtra ke bandhasthiti-uddezaka kA sampUrNa kathana karanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-13 - uddezaka-9 sUtra - 594 rAjagRha nagara meM yAvat pUchA-bhagavan ! jaise koI puruSa rassI se baMdhI huI ghaTikA lekara calatA hai, kyA usI prakAra bhAvitAtmA anagAra bhI rassI se baMdhI huI ghaTikA svayaM hAtha meM lekara UMce AkAza meM ur3a sakatA hai ? hA~, gautama ! ur3a sakatA hai / bhagavan ! bhAvitAtmA anagAra rassI se baMdhI huI ghaTikA hAtha meM grahaNa karane rUpa kitane rUpoM kI vikurvaNA karane meM samartha hai ? gautama ! tRtIya zataka meM jaise yuvatI-yuvaka ke hastagrahaNa kA dRSTAnta dekara samajhAyA hai, vaise hI yahA~ samajhanA / yAvat yaha usakI zaktimAtra hai / samprApti dvArA kabhI itane rUpoM kI vikriyA kI nahIM, karatA nahIM, karegA nhiiN| bhagavan ! jaise koI puruSa hiraNya kI maMjUSA lekara calatA hai, vaise hI, kyA bhAvitAtmA anagAra bhI hiraNya muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 45 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka maMjUSA hAtha meM lekara svayaM UMce AkAza meM ur3a sakatA hai ? hA~, gautama ! pUrvavat samajhanA / isI prakAra svarNamaMjUSA, ratnamaMjUSA, vajramaMjUSA, vastramaMjUSA evaM AbharaNamaMjUSA ityAdi pUrvavat / isI prakAra bA~sa kI caTAI, vIraNaghAsa kI caTAI, camar3e kI caTAI ya khATa Adi evaM kambala kA bichaunA ityAdi praznottara pUrvavat kahanA / isI prakAra lohe kA bhAra, tAMbe kA bhAra, kalaI kA bhAra, zIze kA bhAra, hiraNya kA bhAra, sone kA bhAra aura vajra kA bhAra ityAdi pUrvavat praznottara khnaa| bhagavan ! jaise koI vaggulIpakSI apane donoM paira laTakA-laTakA kara pairoM ko Upara aura zira ko nIcA kiye rahatI hai, kyA usI prakAra bhAvitAtmA anagAra bhI ukta camagAdaDa kI taraha apane rUpa kI vikarvaNA karake svayaM UMce AkAza meM Ur3a sakatA hai ? hA~, gautama ! vaha Ur3a sakatA hai / isI prakAra yajJopavita-sambandhI vaktavyatA bhI kahanI caahie| (bhagavan !) jaise koI jalaukA apane zarIra ko utprerita karake pAnI meM calatI hai; kyA usI prakAra bhAvitAtmA anagAra bhI...ityAdi prazna pUrvavat / (gautama !) vaggulIpakSI ke samAna jAnanA cAhie / bhagavan ! jaise koI bIjaMbIja pakSI apane donoM pairoM ko ghor3e kI taraha eka hAtha uThAtA-uThAtA haA gamana karatA hai, kyA usI prakAra bhAvitAtmA anagAra bhI...ityAdi prazna pUrvavat ! (hA~, gautama ! Ur3a sakatA hai), zeSa pUrvavat / (bhagavan !) jisa prakAra koI pakSIbiDAlaka eka vRkSa se dUsare vRkSa ko lAMghatA-lAMghatA jAtA hai, kyA usI prakAra bhAvitAtmA anagAra bhI...ityAdi prazna / (hA~, gautama ! Ur3a sakatA hai / ) zeSa pUrvavat / (bhagavan !) jaise koI jIvaMjIvaka pakSI apane donoM pairoM ko ghor3e ke samAna eka sAtha uThAtA-uThAtA gamana karatA hai; kyA usI prakAra bhAvitAtmA anagAra bhI...ityAdi prazna pUrvavat / (hA~, gautama ! Ur3a sakatA hai| zeSa pUrvavat / (bhagavan !) jaise koI haMsa eka kinAre se dUsare kinAre para krIr3A karatA-karatA calA jAtA hai, kyA vaise hI bhAvitAtmA anagAra bhI haMsavat vikurvaNA karake gagana meM Ur3a sakatA hai ? (hA~, gautama ! Ur3a sakatA hai) zeSa pUrvavat (bhagavan !) jaise koI samudravAyasa eka lahara se dUsarI lahara kA atikramaNa karatA-karatA calA jAtA hai, kyA vaise hI bhAvitAtmA anagAra bhI..ityAdi prazna / pUrvavat smjhnaa| (bhagavan !) jaise koI puruSa hAtha meM cakra lekara calatA hai, kyA vaise hI bhAvitAtmA anagAra bhI tadanusAra vikurvaNA karake cakra hAtha meM lekara svayaM UMce AkAza meM Ur3a sakatA hai ? (hA~, gautama!) sabhI kathana rajjubaddha-ghaTikA ke samAna jAnanA cAhie / isI prakAra chatra aura carma ke sambandha meM bhI kathana karanA / (bhagavana !) jaise koI puruSa ratna lekara gamana karatA hai, (kyA usI prakAra bhAvitAtmA anagAra bhI...ityAdi pUrvavat prazna) / (gautama !) pUrvavat / isI prakAra vajra, vaiDUrya yAvat riSTaratna taka pUrvavat khnaa| isI prakAra utpala hAtha meM lekara, padma hAtha meM lekara evaM kumuda hAtha meM lekara tathA jaise koI puruSa yAvat sahastrapatra hAtha meM lekara gamana karatA hai, kyA usI prakAra bhAvitAtmA anagAra bhI...ityAdi pUrvavat prazna / (hA~, gautama!) pUrvavat jAnanA / jisa prakAra koI puruSa kamala kI DaMDI ko tor3atA-tor3atA calatA hai, kyA usI prakAra bhAvitAtmA anagAra bhI svayaM isa prakAra ke rUpa kI vikurvaNA karake UMce AkAza meM Ur3a sakatA hai ? (hA~, gautama!) zeSa pUrvavat / jaise koI mRNAlikA ho aura vaha apane zarIra ko pAnI meM DubAe rakhatI hai tathA usakA mukha bAhara bahatA hai; kyA usI prakAra bhAvitAtmA anagAra bhI...ityAdi pUrvavat prazna / (hA~, gautama!) zeSa kathana vaggulI ke samAna jaannaa| (bhagavan !) jisa prakAra koI vanakhaNDa ho, jo kAlA, kAle prakAza vAlA, nIlA, nIle AbhAsa vAlA, harA, hare AbhAsa vAlA yAvat mahAmeghasamUha ke samAna prasannatAdAyaka, darzanIya, abhirUpa evaM pratirUpa ho; kyA isI prakAra bhAvitAtmA anagAra bhI-svayaM vanakhaNDa ke samAna vikurvaNA karake UMce AkAza meM ur3a sakatA hai ? (hA~, gautama !) zeSa pUrvavat / (bhagavan !) jaise koI puSkariNI ho, jo catuSkoNa aura samatIra ho tathA anukrama se jo zItala gaMbhIra jala se suzobhita ho, yAvat vividha pakSiyoM ke madhura svara-nAda Adi se yukta ho tathA prasannatAdAyinI, darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa ho, kyA isI prakAra bhAvitAtmA anagAra bhI usa puSkariNI ke samAna rUpa kI vikurvaNA karake svayaM UMce muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 46 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka AkAza meM Ur3a sakatA hai ? hA~, gautama ! vaha Ur3a sakatA hai| bhagavan ! bhAvitAtmA anagAra puSkariNI ke samAna kitane rUpoM kI vikurvaNA kara sakatA hai ? (he gautama !) zeSa pUrvavat / bhagavan ! kyA (pUrvokta) vikurvaNA mAyI (anagAra) karatA hai, athavA amAyI ? gautama ! mAyI vikurvaNA karatA hai, amAyI (anagAra) vikurvaNA nahIM karatA / mAyI anagAra yadi usa sthAna kI AlocanA aura pratikramaNa kiye binA hI kAladharma ko prApta ho jAe to usake ArAdhanA nahIM hotI; ityAdi tIsare zataka ke caturtha uddezaka ke anusAra yAvat-usake ArAdhanA hotI hai / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-13 - uddezaka-10 sUtra-595 bhagavan ! chAdmasthika samudghAta kitane prakAra kA hai ? gautama ! chaha prakAra kA hai / vedanAsamudghAta ityAdi, chAdmasthika samudghAtoM ke viSaya meM prajJApanAsUtra ke anusAra yAvat AhArakasamudghAta kahanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-13 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 47 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka zataka-14 sUtra-596 caudahaveM zataka ke dasa uddezaka isa prakAra haiM-carama, unmAda, zarIra, pudgala, agni tathA kimAhAra, saMzliSTa, antara, anagAra aura kevlii| zataka-14 - uddezaka-1 sUtra-597 rAjagRha nagara meM yAvat pUchA-bhagavan ! (koI) bhAvitAtmA anagAra, (jisane) carama devaloka kA ullaMghana kara liyA ho, kintu parama ko prApta na huA ho, yadi vaha isa madhya meM hI kAla kara jAe to bhante ! usakI kauna-sI gati hotI hai, kahA~ upapAta hotA hai ? gautama ! jo vahA~ paripArzva meM usa lezyA vAle devAvAsa hote haiM, vahI usakI gati hotI hai aura vahIM usakA upapAta hotA hai / vaha anagAra yadi vahA~ jAkara apanI pUrvalezyA ko virAdhatA hai, to karmalezyA se hI giratA hai aura yadi vaha vahA~ jAkara usa lezyA ko nahIM virAdhatA hai, to vaha usI lezyA kA Azraya karake vicaratA hai sUtra-598 bhagavan ! (koI) bhAvitAtmA anagAra, jo carama asurakumArAvAsa kA ullaMghana kara gayA aura parama asurakumArAvAsa ko prApta nahIM huA, yadi bIca meM hI vaha kAla kara jAe to usakI kauna-sI gati hotI hai, usakA kahA~ upapAta hotA hai? gautama ! pUrvavat / isI prakAra stanitakumArAvAsa, jyotiSkAvAsa aura vaimAnikAvAsa paryanta jAnanA bhagavan ! nairayika jIvoM kI zIghra gati kaisI hai ? aura unakI zIghragati kA viSaya kisa prakAra kA hai? gautama! jaise koI taruNa, balavAna evaM yugavAna yAvat nipuNa evaM zilpazAstra kA jJAtA ho, vaha apanI saMkucita bA~ha ko zIghratA se phailAe aura phailAI huI bA~ha ko saMkucita kare; khulI huI muThThI baMda kare aura baMda muTThI khole; khulI huI A~kha baMda kare aura baMda A~kha khole to kyA nairayika jIvoM kI isa prakAra kI zIghra gati hotI hai tathA zIghra gati kA viSaya hotA hai ? (bhagavan !) yaha artha samartha nahIM hai / (gautama !) nairayika jIva eka samaya kI, do samaya kI, athavA tIna samaya kI vigrahagati se utpanna hote haiM / nairayikoM kI aisI zIghra gati yAvat viSaya haiM / isI prakAra vaimAnikoM taka jaannaa| ekendriyoM meM utkRSTa cAra samaya kI vigrahagati kahanA / zeSa pUrvavat / sUtra - 599 bhagavan ! kyA nairayika anantaropapannaka haiM, paramparopapannaka haiM, athavA anantaraparamparAnupapannaka haiM ? gautama! nairayika anantaropapannaka bhI haiM, paramparopapannaka bhI haiM aura anantaraparamparAnupapannaka bhI haiM / bhagavan ! kisa hetu se aisA kahA hai ki nairayika yAvat anantaraparamparAnupapannaka bhI haiM ? gautama ! jina nairayikoM ko utpanna hue abhI prathama samaya hI huA hai, ve anantaropapannaka haiM / jina nairayikoM ko utpanna hue abhI do, tIna Adi samaya ho cUke haiM, ve paramparopapannaka haiM aura jo nairayika jIva naraka meM utpanna hone ke lie (abhI) vigrahagati meM cala rahe haiM, ve anantaraparamparAnupapannaka haiM / isa kAraNa se he gautama ! nairayika jIva yAvat anantara-paramparAnupapannaka bhI haiM / isI prakAra nirantara yAvat vaimAnika taka khnaa| bhagavan ! anantaropapannaka nairayika, nairayika kA AyuSya bA~dhate haiM, athavA tiryaJca manuSya yA deva kA AyuSya bA~dhate haiM ? gautama ! ve nairayika kA AyaSya nahIM bA~dhate, yAvata deva kA AyaSya bhI nahIM bA~dha paramparopapannaka nairayika, kyA nairayika kA AyuSya yAvat devAyuSya bA~dhate haiM ? gautama ! ve nairayika kA AyuSya nahIM bA~dhate, ve tiryaJca kA AyuSya bA~dhate haiM, manuSya kA AyuSya bhI bA~dhate haiM, (kintu) devAyuSya nahIM bA~dhate / bhagavan ! anantara-paramparAnupapannaka nairayika, kyA nairayika kA AyuSya bA~dhate haiM ? ityAdi prazna / gautama ! ve nairayika kA AyuSya nahIM bA~dhate, yAvat deva kA AyuSya nahIM bA~dhate / isI prakAra vaimAnikoM taka samajhanA / vizeSatA yaha hai ki paramparopapannaka paJcendriya tiryaJcayonika aura manuSya nArakAdi, cAroM prakAra kA AyuSya bA~dhate haiN| zeSa pUrvavat samajhanA / bhagavan ! kyA nAraka jIva anantara-nirgata haiM, parampara-nirgata haiM yA anantara-parampara-anirgata haiM ? gautama ! muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 48 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/ sUtrAMka nairayika anantara-nirgata bhI hote haiM, parampara-nirgata bhI hote haiM aura anantara-parampara-anirgata bhI hote haiM / bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai? gautama ! jina nairayikoM ko naraka se nIkale prathama samaya hI hai, ve anantara-nirgata haiM, jo nairayika aprathama nirgata hue haiM, ve parampara-nirgata haiM aura jo nairayika vigrahagati-samApannaka haiM, ve anantara-paramparaanirgata haiM / isI kAraNa, he gautama ! aisA kahA gayA hai ki nairayika jIva, yAvat anantara-parampara -anirgata bhI haiN| isI prakAra vaimAnikoM taka khnaa| bhagavan ! anantaranirgata nairayika jIva, kyA nArakAyuSya bA~dhate haiM yAvat devAyuSya bA~dhate haiM ? gautama ! ve na to narakAyuSya yAvat na hI devAyuSya bA~dhate haiM / bhagavan ! parampara-nirgata nairayika, kyA narakAyu bA~dhate haiM ? ityAdi pRcchaa| gautama ! ve narakAyuSya bhI bA~dhate haiM, yAvat devAyuSya bhI bA~dhate haiM / bhagavan ! anantara-parampara-anirgata nairayika, kyA nArakAyuSya bA~dhate haiM ? ityAdi pUrvavat prazna / gautama ! ve na to nArakAyuSya bA~dhate, yAvat na devAyuSya bA~dhate haiM / isI prakAra vaimAnikoM taka kahanA / bhagavana ! nairayika jIva kyA anantara-khedopapannaka haiM, parampara-khedo-papannaka hai athavA anantaraparamparA-khedAnupapannaka haiM ? gautama ! nairayika jIva, anantara-khedopapannaka bhI haiM, parampara-khedopapannaka bhI haiM aura anantara-parampara-khedAnupapannaka bhI haiM / pUrvokta cAra daNDaka kahanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-14 - uddezaka-2 sUtra-600 bhagavan ! unmAda kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! unmAda do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-yakSAveza se aura mohanIyakarma ke udaya se / inameM se jo yakSAvezarUpa unmAda hai, usakA sakhapUrvaka vedana kiyA ja vaha sukhapUrvaka chur3AyA jA sakatA hai / (kintu) inameM se jo mohanIyakarma ke udaya se hone vAlA unmAda hai, usakA duHkhapUrvaka vedana hotA hai aura duHkhapUrvaka hI usase chUTakArA pAyA jA sakatA hai| bhagavan ! nAraka jIvoM meM kitane prakAra kA unmAda hai ? gautama ! do prakAra kA, yathA-yakSAvezarUpa unmAda aura mohanIyakarma ke udaya se hone vAlA unmAda / bhagavan ! aisA kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! yadi koI deva, nairayika jIva para azubha pudgaloM kA prakSepa karatA hai, to una azubha pudgaloM ke prakSepa se vaha nairayika jIva yakSA-vezarUpa unmAda ko prApta hotA hai aura mohanIyakarma ke udaya se mohanIyakarmajanya-unmAda ko prApta hotA hai| isa kAraNa, he gautama ! do prakAra kA unmAda kahA gayA hai| bhagavan ! asurakumAroM meM kitane prakAra kA unmAda kahA gayA hai ? gautama ! nairayikoM ke samAna unameM bhI do prakAra kA unmAda kahA gayA hai / vizeSatA yaha hai ki unakI apekSA maharddhika deva, una asurakumAroM para azubha pudgaloM kA prakSepa karatA hai aura vaha una azubha pudgaloM ke prakSepa se yakSAvezarUpa unmAda ko prApta ho jAtA hai tathA mohanIyakarma ke udaya se mohanIyakarmajanya-unmAda ko prApta hotA hai / zeSa pUrvavat / isI prakAra stanitakumAroM ke viSaya meM samajhanA / pRthvIkAyikoM se lekara manuSyoM taka nairayikoM ke samAna kahanA / vANavyantara, jyotiSkadeva aura vaimAnikadevoM ke viSaya meM bhI asurakumAroM ke samAna khnaa| sUtra - 601 bhagavan ! kAlavarSI megha vRSTikAya barasAtA hai ? hA~, gautama ! vaha barasAtA hai / bhagavan ! jaba devendra devarAja zakra vRSTi karane kI IcchA karatA hai, taba vaha kisa prakAra vRSTi karatA hai ? gautama ! vaha Abhyantara parISad ke devoM ko bulAtA hai / ve Abhyantara parISad ke deva madhyama parISad ke devoM ko bulAte haiM / ve madhyama parISad ke deva, bAhya parISad ke devoM ko bulAte haiM, ve bAhya-parISad ke deva bAhya-bAhya ke devoM ko bulAte haiM / ve deva Abhiyogika devoM ko bulAte haiN| ve Abhiyogika deva vRSTikAyika devoM ko bulAte haiM aura vRSTikAyika deva vRSTi karate haiM / isa prakAra devendra devarAja zakra vRSTi karatA hai| bhagavan ! kyA asurakumAra deva bhI vRSTi karate haiM ? hA~, gautama ! karate haiM / bhagavan ! asurakumAra deva kisa prayojana se vRSTi karate haiM? gautama! jo ye arihaMta bhagavAna hote haiM, unake janma-mahotsavoM para, niSkramaNa mahotsavoM para, muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 49 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka jJAna kI utpatti ke mahotsavoM para, parinirvANa-mahotsavoM jaise avasaroM para he gautama ! asurakumAra deva vRSTi karate haiN| isI prakAra nAgakumAra deva bhI vRSTi karate haiM / stanitakumAroM taka bhI isI prakAra kahanA cAhie / vANa-vyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ke viSaya meM bhI isI prakAra kahanA caahie| sUtra-602 bhagavan ! devendra devarAja IzAna tamaskAya karanA cAhatA hai, taba kisa prakAra karatA hai ? gautama ! vaha Abhyantara parISad ke devoM ko bulAtA hai, ve Abhyantara parISad ke deva madhyama parISad ke devoM ko bulAte haiM, ityAdi saba varNana; yAvat-taba bulAye hue ve Abhiyogika deva tamaskAyika devoM ko bulAte haiM, aura phira ve samAhUta tamaskAyika deva tamaskAya karate haiM; yahA~ taka zakrendra ke samAna jAnanA / he gautama ! isa prakAra devendra devarAja IzAna tamaskAya karatA hai| bhagavan ! kyA asurakumAra deva bhI tamaskAya karate haiM ? hA~, gautama ! karate haiN| bhagavan! asurakumAra deva kisa kAraNa se tamaskAya karate haiM ? gautama ! krIr3A aura rati ke nimitta, zatru ko vimohita karane ke lie, gopanIya dhanAdi kI surakSA ke hetu, athavA apane zarIra ko pracchAdita karane ke lie, he gautama ! ina kAraNoM se asurakumAra deva bhI tamaskAya karate haiN| isI prakAra vaimAnikoM taka kahanA / he bhagavana ! yaha isI prakAra hai| zataka-14 - uddezaka-3 sUtra -603 bhagavan ! kyA mahAkAya aura mahAzarIra deva bhAvitAtmA anagAra ke bIca meM hokara-nIkala jAtA hai ? gautama ! koI nIkala jAtA hai, aura koI nahIM jAtA hai| bhagavan ! aisA kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! deva do prakAra ke haiM, mAyImithyAdaSTi-upapannaka evaM amAyI-samyagdaSTi-upapannaka / ina donoM meM se jo mAyI-mithyAdaSTi-upapannaka deva hotA hai, vaha bhAvitAtmA anagAra ko dekhatA hai, (kintu) dekhakara na to vandanA-namaskAra karatA hai, na satkAra-sammAna karatA hai aura na hI kalyANarUpa, maMgalarUpa, devatArUpa evaM jJAnavAna mAnatA hai, yAvat na paryupAsanA karatA hai / aisA vaha deva bhAvitAtmA anagArake bIcahokara calA jAtA hai, kintu jo amAyI-samyagdRSTi-upapannaka deva hotA hai, vaha bhAvitAtmA anagAra ko dekhatA hai / dekhakara vandanA-namaskAra, satkAra-sammAna karatA hai, yAvat paryupAsanA karatA hai| aisA vaha deva bhAvitAtmA anagAra ke bIcameM hokara nahIM jaataa| bhagavan ! kyA mahAkAya aura mahAzarIra asurakumAra deva bhAvitAtmA anagAra ke madhyameM hokara jAtA hai ? gautama ! pUrvavat samajhanA / isI prakAra deva-daNDaka vaimAnikoM taka khnaa| sUtra - 604 bhagavan ! kyA nArakajIvoM meM (paraspara) satkAra, sammAna, kRtikarma, abhyutthAna, aMjalipragraha, AsanA-bhigraha, AsanA'nupradAna, athavA nAraka ke sammukha jAnA, baiThe hue AdaraNIya vyakti kI sevA karanA, uThakara jAte hue ke pIche jAnA ityAdi vinaya-bhakti hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! asurakumAroM meM (paraspara) satkAra, sammAna yAvat anugamana Adi vinayabhakti hotI hai ? hA~, gautama ! isI prakAra stanitakumAra devoM taka (kahanA cAhie) / nairayikoM ke anusAra pRthvIkAyAdi se lekara caturindriya jIvoM taka jAnanA / bhagavan ! kyA paMce-ndriyatiryaJcayonika jIvoM meM satkAra, sammAna, yAvat anugamana Adi vinaya haiM ? hA~, gautama ! haiM, parantu inameM AsanAbhigraha yA AsanA'nupradAnarUpa vinaya nahIM hai| asurakumAroM ke samAna manuSyoM se lekara vaimAnikoM taka khnaa| sUtra - 605 bhagavan ! alpaRddhi vAlA deva, kyA maharddhika deva ke madhya meM hokara jA sakatA hai ? gautama ! yaha artha zakya nahIM hai / bhagavan ! samarddhika deva, sama-Rddhi vAle deva ke madhya meM se hokara jA sakatA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai; kintu pramatta ho to jA sakatA hai / bhagavan ! madhya meM hokara jAne vAle deva, zastra kA prahAra karake jA sakatA hai yA binA prahAra kiye hI jA sakatA hai ? gautama ! vaha zastrAkramaNa karake jA sakatA hai, binA zastrAkramaNa kiye nahIM / bhagavan ! vaha deva, pahale zastra kA AkramaNa karake pIche jAtA hai, athavA pahale jAkara tatpazcAt zastra se AkramaNa karatA hai ? gautama ! pahale zastra kA prahAra karake phira jAtA hai, kintu pahale jAkara phira zastra-prahAra nahIM karatA / isa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 50 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' zataka / varga / uddezaka / sUtrAMka prakAra dazaveM zataka ke tIsare uddezaka ke anusAra samagra rUpa se cAroM daNDaka kahanA, yAvat mahA-Rddhi vAlI vaimAnika devI, alpaRddhi vAlI vaimAnika devI ke madhya meM se hokara jA sakatI hai| I bhagavan ! maharddhika deva, alparddhika deva ke madhya meM hokara jA sakatA hai ? hA~, gautama ! jA sakatA hai / bhagavan ! maharddhika deva zastrAkramaNa karake jA sakatA hai yA zastrAkramaNa kiye binA hI jA sakatA hai ? gautama ! zastrAkramaNa karake bhI jA sakatA hai aura zastrAkramaNa kiye binA bhI jA sakatA hai / bhagavan ! pahale zastrAkramaNa karake pIche jAtA hai yA pahale jAkara bAda meM zastrAkramaNa karatA hai ? gautama ! vaha pahale zastrAkramaNa karake pIche bhI jA sakatA hai athavA pahale jAkara bAda meM bhI zastrAkramaNa kara sakatA hai / sUtra 606 bhagavan ! ratnaprabhApRthvI ke nairayika kisa prakAra ke pudgalapariNAmoM kA anubhava karate rahate haiM ? gautama ! ve aniSTa yAvat amanAma kA anubhava karate rahate haiN| isI prakAra adhaH saptamapRthvI ke nairayikoM taka khnaa| isI prakAra vedanA pariNAma kA bhI ( anubhava karate haiN| isI prakAra jIvAbhigamasUtra ke nairayika uddezaka samAna yahA~ bhI ve samagra AlApaka kahane cAhie yAvat bhagavan adhaH saptamapRthvI ke nairayika. kisa prakAra ke parigrahasaMjJA pariNAma kA anubhava karate rahate haiM ? gautama ve aniSTa yAvat amanAma parigrahasaMjJA pariNAma kA anubhava karate haiM, he bhgvn| yaha isI prakAra hai, isI prakAra hai / ! zataka-14 - uddezaka-4 sUtra 607 bhagavan ! kyA yaha pudgala ananta, aparimita aura zAzvata atItakAla meM eka samaya taka rUkSa sparza vAlA rahA. eka samaya taka arUkSa sparza vAlA aura eka samaya taka rUkSa aura snigdha donoM prakAra ke sparza vAlA rahA ? (tathA) pahale karaNa ke dvArA aneka varNa aura aneka rUpa vAle pariNAma se pariNata huA aura usake bAda usa aneka varNAdi pariNAma ke kSINa hone para vaha eka varNa aura eka rUpa vAlA bhI huA thA? hA~, giitm| yaha pudgala...' atItakAla .... ityAdi sarvakathana, yAvat eka rUpa vAlA bhI huA thaa| bhagavan / yaha pudgala zAzvata vartamAna kAla meM eka samaya taka...? ityAdi pUrvavat prazna / gautama ! pUrvokta kathanAnusAra jAnanA / isI prakAra ananta aura zAzvata anAgata kAla meM eka samaya taka, ityAdi praznottara) / bhagavan / yaha skandha ananta zAzvata atIta kAla meM, eka samaya taka, ityAdi prazna pUrvavat / gautama pudgala ke anusAra skandha ke viSaya meM khnaa| ! sUtra - 608 . bhagavan! kyA yaha jIva ananta aura zAzvata atIta kAla meM, eka samaya meM duHkhI, eka samaya meM aduHkhI tathA eka samaya meM duHkhI aura aduHkhI thA? tathA pahale karaNa dvArA aneka bhAva vAle anekabhUta pariNAma se pariNata huA thA? aura isake bAda vedanIyakarma kI nirjarA hone para jIva ekabhAva vAlA aura ekarUpa vAlA thA? hA~, gautama yaha jIva...yAvat ekarUpa vAlA thA / isI prakAra zAzvata vartamAna kAla ke viSaya meM bhI samajhanA cAhie / ananta anAgatakAla ke viSaya meM bhI isI prakAra samajhanA cAhie / sUtra - 609 bhagavan ! paramANu-pudgala zAzvata haiM yA azAzvata ? gautama ! vaha kathaMcit zAzvata haiM aura kathaMcit azAzvata haiM bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? gautama dravyArtharUpa se zAzvata haiM aura varNa yAvat sparza-paryAyoM kI apekSA se azAzvata haiN| he gautama! isa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki yAvat kathaMcit azAzvata haiN| ! sUtra - 610 bhagavan! paramANu-pudgala carama hai, yA acarama hai? gautama dravya kI apekSA carama nahIM, acarama haiM; kSetra kI apekSA kathaMcit carama haiM aura kathaMcit acarama haiM: kAla kI apekSA kadAcit carama haiM aura kadAcit acarama haiM tathA bhAvAdeza se bhI kathaMcit carama haiM aura kathaMcit acarama haiN| muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI 2 ) AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 51 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka sUtra-611 bhagavan ! pariNAma kitane prakAra kA kahA hai ? gautama ! do prakAra kA / yathA-jIvapariNAma aura ajIvapariNAma / isa prakAra yahA~ pariNAmapada kahanA caahie| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, yaha isI prakAra hai| zataka-14 - uddezaka-5 sUtra-612 bhagavan ! nairayika jIva agnikAya ke madhya meM hokara jA sakatA hai ? gautama ! koI nairayika jA sakatA hai aura koI nahIM jA sakatA / bhagavan ! yaha kisa kAraNa se kahate haiM ? gautama ! nairayika do prakAra ke haiM yathA-vigraha gatisamApannaka aura avigrahagati-samApannaka / unameM se jo vigrahagati-samApannaka nairayika haiM, ve agnikAya ke madhya meM hokara jA sakate haiM / bhagavan ! kyA ve agni se jala jAte haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, kyoMki una para agnirUpa zastra nahIM cala sakatA / unameM se jo avigrahagati samApannaka nairayika haiM ve agnikAya ke madhya meM hokara nahIM jA sakate, isalie he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki koi nairayika jA sakatA hai aura koI nahIM jA sktaa| bhagavan ! asurakumAra deva agnikAya ke madhya meM hokara jA sakate haiM ? gautama ! koI jA sakatA hai aura koI nahIM jA sakatA / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? gautama ! asurakumAra do prakAra ke kahe gae haiM, yathAvigrahagati-samApannaka aura avigrahagati-samApannaka / unameM se jo vigrahagati-samApannaka asurakumAra haiM, ve nairayikoM ke samAna haiM, yAvat una para agni-zastra asara nahIM kara sakatA / unameM jo avigrahagati-samApannaka asura-kumAra haiM, unameM se koI agni ke madhya meM hokara jA sakatA hai aura koI nahIM jA sakatA / jo agni ke madhya meM hokara jAtA hai, kyA vaha jala jAtA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, kyoMki usa para agni Adi zastra kA asara nahIM hotA / isI kAraNa he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki koI asurakumAra jA sakatA hai aura koI nahIM jA sakatA / isI prakAra stanitakumAra deva taka kahanA / ekendriyoM ke viSaya meM nairayikoM ke samAna khnaa| bhagavan ! dvIndriya jIva agnikAya ke madhya meM se hokara jA sakate haiM ? asurakumAroM ke anusAra dvIndriyoM ke viSaya meM kahanA / parantu itanI vizeSatA hai-bhagavan ! jo dvIndriya jIva agni ke bIca meM hokara jAte haiM, ve jala jAte haiM ? hA~, ve jala jAte haiM / zeSa pUrvavat / isI prakAra kA kathana caturindriya taka karanA / bhagavan ! paJcendriya-tiryagyonika jIva agni ke madhya meM hokara jA sakate haiM ? gautama ! koI jA sakatA hai aura koI nahIM jA sakatA / bhagavan ! aisA kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! paMcendriya-tiryagyonika jIva do prakAra ke haiM, yathA-vigrahagati samApannaka aura avigrahagati samApannaka | jo vigrahagati samApannaka paMcendriya-tiryaMcayonika haiM, unakA kathana nairayika ke samAna jAnanA, yAvat una para zastra asara nahIM karatA / avigrahasamApannaka paMcendriya-tiryaMcayonika do prakAra ke haiMRddhiprApta aura anRddhiprApta / jo RddhiprApta, paMcendriya-tiryaMcayonika haiM, unameM se koI agni ke madhya meM hokara jAtA hai aura koI nahIM jAtA hai / jo agni meM hokara jAtA hai, kyA vaha jala jAtA hai ? yaha artha samartha nahIM, kyoMki usa para zastra asara nahIM karatA / parantu jo Rddhi-aprApta paMcendriya-tiryaMcayonika haiM, unameM se bhI koI agni meM hokara jAtA hai aura koI nahIM jAtA hai| jo agni meM se hokara jAtA hai, kyA vaha jala jAtA hai ? hA~, vaha jala jAtA hai| isI ! aisA kahA gayA hai ki koI agni meM se hokara jAtA hai aura koI nahIM jAtA hai / isI prakAra manuSya ke viSaya meM bhI kahanA / vANavyantaroM, jyotiSkoM aura vaimAnikoM ke viSaya meM asura-kumAroM ke samAna khnaa| sUtra-613 nairayika jIva dasa sthAnoM kA anubhava karate rahate haiM / yathA-aniSTa zabda, aniSTa rUpa, aniSTa gandha, aniSTa rasa, aniSTa sparza, aniSTa gati, aniSTa sthiti, aniSTa lAvaNya, aniSTa yaza:kIrti aura aniSTa utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra-parAkrama / asurakumAra dasa sthAnoM kA anubhava karate rahate haiM, yathA-iSTa zabda, iSTa rUpa yAvat iSTa utthAna, karma,bala, vIrya, puruSakAra-parAkrama / isI prakAra stanitakumAroM taka kahanA caahie| pRthvIkAyika jIva chaha sthAnoM kA anubhava karate rahate haiM / yathA-iSTa-aniSTa sparza, iSTa-aniSTa gati, yAvat muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 52 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka iSTAniSTa utthAna, karma, bala, vIrya, puruSakAra parAkrama / isI prakAra vanaspatikAyika jIvoM taka kahanA / dvIndriya jIva sAta sthAnoM kA anubhava karate rahate haiM, yathA-iSTAniSTa rasa ityAdi, zeSa ekendriya jIvoM ke samAna / trIndriya jIva ATha sthAnoM kA anubhava karate haiM, yathA-iSTAniSTa gandha ityAdi, zeSa dvIndriya jIvoM ke samAna / caturindriya jIva nau sthAnoM kA anubhava karate haiM, yathA-iSTAniSTa rUpa ityAdi zeSa trIndriya jIvoM ke samAna / paMcendriya tiryaMca-yonika jIva dasa sthAnoM kA anubhava karate haiM, yathA-iSTAniSTa zabda yAvat iSTAniSTa puruSakAra-parAkrama / isI prakAra manuSyoM ke viSaya meM bhI kahanA / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM taka asurakumAroM ke samAna khnaa| sUtra - 614 bhagavan ! kyA maharddhika yAvat mahAsukha vAlA deva bAhya pudgaloM ko grahaNa kiye binA tirache parvata ko yA tirachI bhIMta ko eka bAra ullaMghana karane athavA bAra-bAra ullaMghana karane meM samartha hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| bhagavan ! kyA maharddhika yAvat mahAsukha vAlA deva bAhya pudgaloM ko grahaNa karake tirache parvata ko yA tirachI bhIMta ko ullaMghana evaM pralaMghana karane meM samartha hai? hA~, samartha hai| he bhagavana ! yaha isI prakAra hai| zataka-14 - uddezaka-6 sUtra - 615 rAjagRha nagara meM yAvat pUchA-bhagavan ! nairayika jIva kina dravyoM kA AhAra karate haiM ? kisa taraha pariNamAte haiM? unakI yoni kyA hai ? unakI sthiti kA kyA kAraNa hai ? gautama ! nairayika jIva padagaloM kA AhAra karate haiM aura usakA pudagala-rUpa pariNAma hotA hai| unakI yoni zItAdi sparzamaya pudgaloM vAlI hai| AyuSya karma ke pudgala unakI sthiti ke kAraNa haiM / bandha dvArA ve jJAnAvaraNIyAdi karma ke pudgaloM ko prApta haiM / unake nAraka-tvanimittabhUta karma nimittarUpa haiM / karmapadagaloM ke kAraNa unakI sthiti hai| karmoM ke kAraNa hI ve viparyAsa ko prApta hote haiM / isI prakAra vaimAnikoM taka khnaa| sUtra-616 bhagavana ! nairayika jIva vIcidravyoM kA AhAra karate haiM athavA avIcidravyoM kA ? gautama ! nairayika jIva vIcidravyoM kA bhI AhAra karate haiM aura avIcidravyoM kA bhI AhAra karate haiM / bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ki nairayika...yAvat avIcidravyoM kA bhI AhAra karate haiM ? gautama ! jo nairayika eka pradeza nyUna dravyoM kA AhAra karate haiM, ve vIcidravyoM kA AhAra karate haiM aura jo paripUrNa dravyoM kA AhAra karate haiM, ve nairayika avIci-dravyoM kA AhAra karate haiM / isI prakAra vaimAnikoM taka kahanA caahie| sUtra-617 bhagavan ! jaba devendra devarAja zakra bhogya manojJa divya sparzAdi viSayabhogoM ko upabhoga karanA cAhatA hai, taba vaha kisa prakAra karatA hai ? gautama ! usa samaya devendra devarAja zakra, eka mahAn cakra ke sadRza golAkAra sthAna kI vikurvaNA karatA hai, jo lambAI-caur3AI meM eka lAkha yojana hotA hai| usakI paridhi tIna lAkha kucha adhika sAr3he teraha aMgula hotI hai / cakra ke samAna golAkAra usa sthAna ke Upara atyanta samatala evaM ramaNIya bhUbhAga hotA hai, yAvat maNiyoM kA manojJa sparza hotA hai; vaha usa cakrAkAra sthAna ke ThIka madhyabhAga meM eka mahAn prAsAdAvataM-saka kI vikurvaNA karatA hai / jo UMcAI meM pA~ca sau yojana hotA hai / usakA viSkambha DhAI sau yojana hotA hai / vaha prAsAda nta UMcA aura prabhApuJja se vyApta hone se mAno vaha ha~sa rahA ho, ityAdi yAvat-vaha darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa hotA hai usa prAsAdAvataMsaka kA uparitala padmalatAoM ke citraNa se vicitra yAvat pratirUpa hotA hai| bhItara kA bhUbhAga atyanta sama aura ramaNIya hotA hai, ityAdi varNana-vahA~ maNiyoM kA sparza hotA hai, taka jAnanA / vahA~ lambAI-caur3AI meM ATha yojana kI maNipIThikA hotI hai, jo vaimAnika devoM ke maNipIThikA ke samAna hotI hai| usa maNipIThikA ke Upara vaha eka mahAn devazayyA kI vikurvaNA karatA hai / usa devazayyA kA varNana karanA caahie| vahA~ devendra devarAja zakra apane-apane parivAra sahita ATha agramahiSiyoM ke sAtha gandharvAnIka aura nATyAnIka, ke sAtha muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 53 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka jora-jora se Aharata hue nATya, gIta aura vAdya ke zabdoM dvArA yAvat divya bhogya bhogoM kA upabhoga karatA hai| bhagavan ! jaba devendra devarAja IzAna divya bhogya bhogoM kA upabhoga karanA cAhatA hai, taba vaha kaise karatA hai? zakra ke anusAra samagra kathana IzAna indra ke lie karanA cAhie / isI prakAra sanatkumAra ke viSaya meM bhI kahanA cAhie / vizeSatA yaha hai ki unake prAsAdAvataMsaka kI UMcAI chaha sau yojana aura vistAra tIna sau yojana hotA hai| ATha yojana kI maNipIThikA kA usI prakAra varNana karanA caahie| usa maNipIThikA ke Upara vaha apane parivAra ke yogya AsanoM sahita eka mahAn siMhAsana kI vikurvaNA karatA hai| vahA~ devendra devarAja sanatkumAra bahattara hajAra sAmAnika devoM ke sAtha yAvat do lAkha 88 hajAra AtmarakSaka devoM ke sAtha aura sanatkumAra kalpavAsI bahuta-se vaimAnika deva-deviyoM ke sAtha pravRtta hokara mahAn gIta aura vAdya ke zabdoM dvArA yAvat divya bhogya viSayabhogoM kA upabhoga karatA huA vicaraNa karatA hai / sanatkumAra ke samAna prANata aura acyuta devendra taka kahanA / vizeSa yaha hai ki jisakA jitanA parivAra ho, utanA khnaa| apane-apane kalpa ke vimAnoM kI UMcAI ke barAbara prA tathA unakI UMcAI se AdhA vistAra kahanA, yAvat acyuta devaloka kA prAsAdAvataMsaka nau sau yojana UMcA hai aura cAra sau pacAsa yojana vistRta hai| he gautama ! usameM devendra devarAja acyuta, dasa hajAra sAmAnika devoM ke sAtha yAvat bhogoM kA upabhoga karatA haA vicaratA hai| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-14 - uddezaka-7 sUtra - 618 rAjagRha nagara meM yAvat parISad dharmopadeza zravaNa kara lauTa gaI / zramaNa bhagavAna mahAvIra ne kahA-gautama ! tU mere sAtha cira-saMzliSTa hai, he gautama ! tU merA cira-saMstRta hai, tU merA cira-paricita bhI hai / gautama ! tU mere sAtha cira-sevita yA ciraprIta hai| cirakAla se he gautama ! tU merA anugAmI hai| tU mere sAtha cirAnuvRtti hai, gautama ! isase pUrva ke bhavoM meM (sneha sambandha thaa)| adhika kyA kahA jAe, isa bhava meM mRtyu ke pazcAt, isa zarIra se chUTa jAne para, isa manuSyabhava se cyuta hokara hama donoM tulya aura ekArtha tathA vizeSatArahita evaM kisI bhI prakAra ke bhedabhAva se rahita ho jaaeNge| sUtra-619 bhagavan ! jisa prakAra hama donoM isa artha ko jAnate-dekhate haiM, kyA usI prakAra anuttaraupapAtika deva bhI isa artha ko jAnate-dekhate haiM ? hA~, gautama ! hama donoM ke samAna anuttaraupapAtika deva bhI isa artha ko jAnate-dekhate haiN| bhagavan ! kyA kAraNa hai ki jisa prakAra hama donoM isa bAta ko jAnate-dekhate haiM, usI prakAra anuttaraupapAtika deva bhI jAnate-dekhate haiM ? gautama ! anuttaraupapAtika devoM ko (avadhijJAna kI labdhi se) manodravya kI ananta vargaNAeM labdha haiM, prApta haiM, abhisamanvAgata hotI haiM / isa kAraNa he gautama! aisA kahA gayA hai ki yAvat jAnate-dekhate haiM sUtra-620 bhagavan ! tulya kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama chaha prakAra kA yathA-dravyatulya, kSetratulya, kAla-tulya, bhavatulya, bhAvatulya aura saMsthAnatulya / bhagavan! dravyatulya dravyatulya kyoM kahalAtA hai ? gautama ! eka paramANu-pudgala, dUsare paramANu-pudgala se dravyataH tulya hai, kintu paramANu-pudgala se bhinna dUsare padArthoM ke sAtha dravya se tulya nahIM hai / isI prakAra eka zaka skandha dUsare dvipradezika skandha se dravya kI apekSA se talya hai, kinta dvipradezika skandha se vyatirikta dUsare skandha ke sAtha dvipradezika skandha dravya se tulya nahIM hai / isI prakAra yAvat dazapradezika skandha taka kahanA caahie| eka tulya-saMkhyAta-pradezika-skandha, dUsare tulya-saMkhyAta-pradezika skandha ke sAtha dravya se tulya hai parantu tulyasaMkhyAta-pradezika-skandha se vyatirikta dUsare skandha ke sAtha dravya se tulya nahIM hai / isI prakAra tulya-asaMkhyAtapradezika-skandha ke viSaya meM bhI kahanA cAhie / tulya-ananta-pradezika-skandha ke viSaya meM bhI isI prakAra jAnanA / isI kAraNa se he gautama! 'dravyatulya dravyatulya kahalAtA hai| bhagavan! kSetratulya kSetratulya kyoM kahalAtA hai ? gautama ! ekapradezAvagAr3ha pudgala dUsare ekapradezAvagAr3ha pud muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 54 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka gala ke sAtha kSetra se tulya kahalAtA hai; parantu ekapradezAvagAr3ha-vyatirikta pudgala ke sAtha, ekapradezAvagAr3ha pudgala kSetra se tulya nahIM hai / isI prakAra yAvat-dasa-pradezAvagAr3ha pudgala ke viSaya meM bhI kahanA cAhie tathA eka tulya saMkhyAta-pradezAvagAr3ha pudgala, anya pudgala, anya tulya saMkhyAta-pradezAvagAr3ha pudgala ke sAtha tulya hotA hai / isI prakAra tulya asaMkhyAta-pradezAvagAr3ha pudgala ke viSaya meM bhI kahanA cAhie / isI kAraNa se, he gautm| kSetratulya kSetratulya kahalAtA hai| bhagavan! kAlatulya kAlatulya kyoM kahalAtA hai ? gautama ! eka samaya kI sthiti vAlA pudgala anya eka samaya kI sthiti vAle pudgala ke sAtha kAla se tulya hai; kintu eka samaya kI sthiti vAle pudgala ke atirikta dUsare pudgaloM ke sAtha, eka samaya kI sthiti vAlA pudgala kAla se tulya nahIM hai| isI prakAra yAvat dasa samaya kI sthiti vAle pudagala taka ke viSaya meM kahanA / tulya saMkhyAtasamaya kI sthiti vAle pudagala taka ke viSaya meM bhI isI prakAra kahanA aura tulya asaMkhyAtasamaya kI sthiti vAle pudgala ke viSaya meM bhI isI prakAra kahanA / isa kAraNa se, he gautm| 'kAlatulya kAlatalya kahalAtA hai| bhgvn| bhavatulya bhavatulya kyoM kahalAtA hai ? gautama ! eka nairayika jIva dUsare nairayika jIva (yA jIvoM) ke sAtha bhava-tulya hai, kintu nairayika jIvoM ke atirikta (tiryaMca-manuSyAdi dUsare jIvoM) ke sAtha nairayika jIva, bhava se tulya nahIM hai / isI prakAra tiryaMcayonikoM ke viSaya meM samajhanA cAhie / manuSyoM ke tathA devoM ke viSaya meM bhI isI prakAra samajhanA caahie| isa kAraNa, he gautama! bhavatulya bhavatulya kahalAtA hai| bhagavan ! bhAvatulya bhAvatulya kisa kAraNa se kahalAtA hai ? gautama ! ekaguNa kAle varNa vAlA pudgala, dUsare ekaguNa kAle varNa vAle pudgala ke sAtha bhava se tulya hai kintu eka guNa kAle varNa vAlA pudagala, eka gaNa kAle varNa se atirikta dUsare pudgaloM ke sAtha bhAva se tulya nahIM hai / isI prakAra yAvat dasa guNa kAle pudgala taka kahanA cAhie isI prakAra tulya saMkhyAtaguNa kAlA pudgala tulya saMkhyAtaguNa kAle pudgala ke sAtha, tulya asaMkhyAtaguNa kAlA pud gala, tulya asaMkhyAtaguNa kAle pudgala ke sAtha aura tulya anantaguNa kAlA pudgala, tulya anantaguNa kAle pudgala ke sAtha bhAva se tulya hai / jisa prakAra kAlA varNa kahA, usI prakAra nIle, lAla, pIle aura zveta varNa ke viSaya meM bhI kahanA cAhie / isI prakAra surabhigandha aura durabhigandha aura isI prakAra tikta yAvat madhura rasa tathA karkaza yAvat rUkSa sparza vAle pudgala ke viSaya meM bhAvatulya kA kathana karanA cAhie / audayika bhAva audayika bhAva ke sAtha (bhAva-)tulya hai, kintu vaha audayika bhAva ke sivAya anya bhAvoM ke sAtha bhAvataH tulya nahIM hai / isI prakAra aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika tathA pAriNAmika bhAva ke viSaya meM bhI kahanA cAhie / sAnnipAtika bhAva, sAnnipAtika bhAva ke sAtha bhAva se tulya hai| isI kAraNa se, he gautama! 'bhAvatulya bhAvatulya kahalAtA hai| bhagavan / saMsthAnatulya ko saMsthAnatulya kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! parimaNDalasaMsthAna, anya parimaNDalasaMsthAna ke sAtha saMsthAnatulya hai, kintu dUsare saMsthAnoM ke sAtha saMsthAna se tulya nahIM hai / isI prakAra vRttasaMsthAna, vyasra-saMsthAna, caturasrasaMsthAna evaM AyatasaMsthAna ke viSaya meM bhI kahanA / eka samacaturasrasaMsthAna anya samacaturasrasaMsthAna ke sAtha saMsthAna-tulya hai, parantu samacaturasra ke atirikta dUsare saMsthAnoM ke sAtha saMsthAna-tulya nahIM hai| isI prakAra nyagrodha-parimaNDala yAvat haNDakasaMsthAna taka kahanA cAhie / isI kAraNa se, he gautama! 'saMsthAnatulya saMsthAna-tulya kahalAtA hai| sUtra-621 bhagavan ! bhaktapratyAkhyAna karane vAlA anagAra kyA (pahale) mUrcchita yAvat atyanta Asakta hokara AhAra grahaNa karatA hai, isake pazcAt svAbhAvika rUpa se kAla karatA hai aura tadanantara amUrchita, agRddha yAvat anAsakta hokara AhAra karatA hai ? hA~, gautama ! bhaktapratyAkhyAna karane vAlA anagAra pUrvokta rUpa se AhAra karatA hai / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA gayA ki bhaktapratyAkhyAna karane vAlA anagAra...pUrvokta rUpa se AhAra karatA hai? gautama ! bhaktapratyAkhyAna karane vAlA anagAra (prathama) mUrchita yAvat atyanta Asakta hokara AhAra karatA hai / isake pazcAt muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 55 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka svAbhAvika rUpa se kAla karatA hai / isake bAda AhAra ke viSaya meM amUrcchita yAvat agRddha hokara AhAra karatA hai| sUtra - 622 bhagavan ! kyA lavasaptama deva lavasaptama hote haiM ? hA~, gautama ! hote haiM / bhagavan ! unheM lavasaptama deva kyoM kahate haiM ? gautama ! jaise koI taruNa puruSa yAvat zilpakalA meM nipuNa evaM siddhahasta ho, vaha paripakva, kATane yogya avasthA ko prApta, pIle par3e hue tathA pIle jAla vAle, zAli, vrIhi, gehU~, jau, aura javajava kI bikharI huI nAloM ko hAtha se ikaTThA karake muTThI meM pakar3akara naI dhAra para car3hAI huI tIkhI darAMtI se zIghratApUrvaka ye kATe, ye kATe-isa prakAra sAta lavoM ko jitane samaya meM kATa letA hai, he gautama ! yadi una devoM kA itanA adhika AyuSya hotA to ve usI bhavameM siddha ho jAte, yAvata sarva duHkhoM kA anta kara dete / isI kAraNa se. he gautama! una devoM ko lavasaptama kahate haiM sUtra-623 ___ bhagavan ! kyA anuttaraupapAtika deva, anuttaraupapAtika hote haiM ? hA~, gautama ! hote haiM / bhagavan ! ve anuttaraupapAtika deva kyoM kahalAte haiM ? gautama ! anuttaraupapAtika devoM ko anuttara zabda, yAvat-anuttara sparza prApta hote haiM, isa kAraNa, he gautama ! anuttaraupapAtika devoM ko anuttaraupapAtika deva kahate haiN| bhagavan ! kitane karma zeSa rahane para anuttaraupapAtika deva, anuttaraupapAtika devarUpa meM utpanna hue haiM ? gautama ! zramaNanirgrantha SaSTha-bhakta tapa dvArA jitane karmoM kI nirjarA karatA hai, utane karma zeSa rahane para anuttaraupapAtika-yogya sAdhu, anuttaraupapAtika devarUpa meM utpanna hue haiM / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-14 - uddezaka-8 sUtra - 624 bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI aura zarkarAprabhA pRthvI kA kitanA abAdhA-antara hai ? gautama ! asaMkhyAta hajAra yojana kA hai / bhagavan ! zarkarAprabhApRthvI aura bAlukAprabhApRthvI kA kitanA abAdhA-antara hai ? gautama ! pUrvavat / isI prakAra tamaHprabhA aura adhaHsaptamapRthvI taka kahanA | bhagavan ! adhaHsaptamapRthvI aura aloka kA kitanA abAdhA-antara hai ? gautama! asaMkhyAta hajAra yojana kA hai| bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI aura jyotiSka-vimAnoM kA kitanA abAdhA-antara hai ? gautama ! 790 yojn| bhagavan ! jyotiSka vimAnoM aura saudharma-IzAnakalpoM kA abAdhA-antara kitanA hai ? gautama ! yAvat asaMkhyAta yojana hai| bhagavan ! saudharma-IzAnakalpa aura sanatkumAra-mAhendrakalpoM kA kitanA abAdhAntara hai ? gautama ! (pUrvavat / bhagavan ! sanatkumAra-mAhendrakalpa aura brahmalokakalpa kA abAdhAntara kitanA hai ? gautama ! pUrvavat / bhagavan ! brahmalokakalpa aura lAntakakalpa ke abAdhAntara ? gautama ! pUrvavat / bhagavan ! lAntakakalpa aura mahAzukra kalpa kA abAdhAntara ? gautama ! pUrvavat / isI prakAra mahAzukrakalpa aura sahasrArakalpa kA, sahasrArakalpa aura AnataprANatakalpoM kA, Anata-prANatakalpoM aura AraNa-acyutakalpoM kA, isI prakAra AraNa-acyutakalpoM aura graiveyaka vimAnoM kA, isI prakAra graiveyaka vimAnoM aura anuttara vimAnoM kA abAdhAntara smjhnaa| bhagavan ! anuttaravimAnoM aura ISatprAgbhArA pRthvI kA abAdhAntara kitanA hai ? gautama ! 12 yojana hai| bhagavan ISatprAgbhArA pRthvI aura aloka kA kitanA abAdhAntara hai ? gautama ! abAdhAntara dezona yojana kA kahA gayA hai| sUtra-625 bhagavan ! sUrya kI garmI se pIr3ita, tRSA se vyAkula, dAvAnala kI jvAlA se jhulasA huA yaha zAlavRkSa kAla mAsa meM kAla karake kahA~ jAegA, kahA~ utpanna hogA ? gautama ! yaha zAlavRkSa, isI rAjagRhanagara meM punaH zAlavRkSa ke rUpameM utpanna hogA / vahA~ para arcita, vandita, pUjita, satkRta, sammAnita aura divya, satya, satyAvapAta, sannihitaprAtihArya hogA tathA isakA pITha, lIpA-potA huA evaM pUjanIya hogA / bhagavan ! vaha zAlavRkSa vahA~ se marakara kahA~ jAegA, kahA~ utpanna hogA ? gautama ! vaha mahAvideha kSetrameM janma lekara siddha hogA, yAvat saba duHkhoM kA anta kregaa| bhagavan ! sUrya ke tApa se pIr3ita, tRSA se vyAkula tathA dAvAnala kI jvAlA se prajvalita yaha zAla-yaSTikA muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 56 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/sUtrAMka kAlamAsa meM kAla karake kahA~ jAegI? kahA~ utpanna hogI? gautama ! isI jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM vindhyAcala ke pAdamUla meM sthita mAhezvarI nagarI meM zAlmalI vRkSa ke rUpa meM punaH utpanna hogI / vahA~ vaha arcita, vandita aura pUjita hogI; yAvat usakA cabUtarA lIpA-potA huA hogA aura vaha pUjanIya hogaa| bhagavan ! vaha vahA~ se kAla karake kahA~ jAegI ? kahA~ utpanna hogI ? gautama zAlavRkSa ke samAna jAnanA / sUtra-626 bhagavan ! dRzyamAna sUrya kI uSNatA se saMtapta, tRSA se pIr3ita aura dAvAnala kI jvAlA se prajvalita yaha udumbarayaSTikA kAlamAsa meM kAla karake kahA~ jAegI ? kahA~ utpanna hogI ? gautama ! isI jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM pATaliputra nAmaka nagara meM pATalI vRkSa ke rUpa meM punaH utpanna hogI / vaha vahA~ arcita, vandita yAvat pUjanIya hogii| bhagavana ! vaha yahA~ se kAla karake kahA~ jAegI? kahA~ utpanna hogI ? gautama ! pUrvavata jaannaa| usa kAla, usa samaya ambaDa parivrAjaka ke sAta sau ziSya grISma Rtu ke samaya meM vihAra kara rahe the, ityAdi samasta varNana aupapAtika sUtrAnusAra, yAvat-ve ArAdhaka hue| sUtra-627 bhagavan ! bahuta-se loga paraspara eka dUsare se isa prakAra kahate haiM yAvat prarUpaNA karate haiM ki ambaDa parivrAjaka kAmpilyapura nagara meM sau gharoM meM bhojana karatA hai tathA rahatA hai, (ityAdi prazna) / hA~, gautama ! yaha satya hai; ityAdi aupapAtikasUtrameM kathita ambaDa-sambandhI vaktavyatA, yAvat-maharddhika dRDhapratijJa hokara sarva duHkha anta karegA sUtra - 628 bhagavan ! kisI ko bAdhA-pIr3A nahIM pahu~cAne vAle avyAbAdha deva haiM ? hA~, gautama ! haiM / bhagavan ! avyA-bAdha deva, avyAbAdha deva kisa kAraNa se kahe jAte haiM ? gautama ! pratyeka avyAbAdha deva, pratyeka puruSa kI, pratyeka A~kha kI palaka para divya devarddhi, divya devadyuti, divya devAnubhAva aura battIsa prakAra kI divya nATyavidhi dikhalAne meM samartha haiM aisA karake vaha deva usa puruSa ko kiMcit mAtra bhI AbAdhA yA vyAbAdhA nahIM pahuMcAtA aura na usake avayava kA chedana karatA hai / itanI sUkSmatAse vaha deva nATyavidhi dikhalA sakatA hai / isa kAraNa, he gautama! ve avyAbAdha deva kahalAte haiM sUtra - 629 bhagavan ! kyA devendra devarAja zakra, apane hAtha meM grahaNa kI huI talavAra se, kisI puruSa kA mastaka kATa kara kamaNDalU meM DAlane meM samartha haiM ? hA~, gautama ! haiM / bhagavan ! vaha kisa prakAra DAlatA hai ? gautama ! zakrendra usa puruSa ke mastaka ko chinna-bhinna karake DAlatA hai / yA bhinna-bhinna karake DAlatA hai| athavA vaha kUTa-kUTa kara DAlatA hai| yA cUrNa kara karake DAlatA hai / tatpazcAt zIghra hI mastaka ke una khaNDita avayavoM ko ekatrita karatA hai aura punaH mastaka banA detA hai| isa prakriyA meM ukta puruSa ke mastaka kA chedana karate hue bhI vaha (zakendra) usa puruSa ko thor3I yA adhika pIr3A nahIM pahu~cAtA / isa prakAra sUkSmatApUrvaka mastaka kATa kara vaha use kamaNDalu meM DAlatA hai| sUtra-630 bhagavan ! kyA z2ambhaka deva hote haiM ? hA~, gautama ! hote haiM / bhagavan ! ve z2ambhaka deva kisa kAraNa kahalAte haiM? gautama ! jambhaka deva, sadA pramodI, atIva krIDAzIla, kandarpa meM rata aura mohana zIla hote haiM / jo vyakti una devoM ko kruddha hue dekhatA hai, vaha mahAn apayaza prApta karatA hai aura jo una devoM ko tuSTa hue dekhatA hai, vaha mahAn yaza ko prApta karatA hai| isa kAraNa, he gautama! ve jambhaka deva kahalAte haiN| bhagavan ! jRmbhaka deva kitane prakAra ke haiM ? gautama ! dasa prakAra ke / anna-jRmbhaka, pAna-jRmbhaka, vastra-jRmbhaka, layana-jRmbhaka, puSpa-jRmbhaka, phala-jRmbhaka, puSpa-phala-jRmbhaka, vidyA-jRmbhaka aura avyakta-jRmbhaka | bhagavan ! z2ambhaka deva kahA~ nivAsa karate haiM ? gautama ! sabhI dIrgha vaitADhya parvatoM meM, citra-vicitra yamaka parvatoM meM tathA kAMcana parvatoM meM nivAsa karate haiM / bhagavan ! jRmbhaka devoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama ! eka palyopama kI / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 57 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/sUtrAMka zataka-14 - uddezaka-9 sUtra - 631 bhagavan ! apanI karmalezyA ko nahIM jAnane-dekhane vAlA bhAvitAtmA anagAra, kyA sarUpI (sazarIra) aura karmalezyA-sahita jIva ko jAnatA-dekhatA hai ? hA~, gautama ! bhAvitAtmA anagAra, jo apanI karmalezyA ko nahIM jAnatA-dekhatA, vaha sazarIra evaM karmalezyA vAle jIva ko jAnatA-dekhatA hai / bhagavan ! kyA sarUpI, sakarmalezya pud galaskandha avabhAsita yAvat prabhAsita hote haiM ? hA~, gautama ! hote haiM / bhagavan ! ve sarUpI karmalezya pudgala kauna se haiM, jo avabhAsita yAvata prabhAsita hote haiM ? gautama candra aura sUrya devoM ke vimAnoM se bAhara nIkalI haI lezyAeM prakAzIta yAvat prabhAsita hotI haiM, jinase sarUpI sakarma lezya pudagala yAvat prabhAsita hote haiN| sUtra-632 bhagavan ! nairayikoM ke Atta (sukhakAraka) pudgala hote haiM athavA anAtta (duHkhakAraka) pudgala hote haiM ? gautama! usake Atta pudgala nahIM hote, anAtta pudgala hote haiM / bhagavan ! asurakumAroM ke Atta pudgala hote haiM, athavA anAtta ? gautama ! usake Atta pudgala hote haiM, anAtta pudgala nahIM hote / isI prakAra stanitakumAroM taka kahanA / bhagavan ! pRthvIkAyika jIvoM ke Atta pudgala hote haiM athavA anAtta ? gautama ! usake Atta pudgala bhI hote haiM aura anAtta pudgala bhI hote haiM / isI prakAra manuSyoM taka kahanA / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM ke viSaya meM asurakumAroM ke samAna khnaa| bhagavan ! nairayikoM ke pudgala iSTa hote haiM yA aniSTa hote haiM ? gautama ! unake pudgala iSTa nahIM hote, aniSTa pud gala hote haiM / jisa prakAra Atta pudgaloM ke viSaya meM kahA hai, usI prakAra iSTa, kAnta, priya tathA manojJa pudgaloM ke viSaya meM kahanA caahie| sUtra-633 bhagavan ! maharddhika yAvat mahAsukhI deva kyA hajAra rUpoM kI vikurvaNA karake, hajAra bhASAeM bolane meM samartha hai ? hA~, (gautama !) vaha samartha hai / bhagavan ! vaha eka bhASA hai yA hajAra bhASAeM haiM ? gautama ! vaha eka bhASA hai, hajAra bhASAeM nhiiN| sUtra - 634 usa kAla, usa samaya meM bhagavAna gautama svAmI ne tatkAla udita hue jAsumana nAmaka vRkSa ke phUloM ke samAna lAla bAlasUrya ko dekhA / sUrya ko dekhakara gautamasvAmI ko zraddhA utpanna huI, yAvat unheM kautUhala utpanna huA, phalataH jahA~ zramaNa bhagavAna mahAvIra virAjamAna the, vahA~ unake nikaTa Ae aura yAvat unheM vandana-namaskAra kiyA aura pUchA-bhagavan! sUrya kyA hai ? tathA sUrya kA artha kyA hai ? gautama ! sUrya zubha padArtha hai tathA sUrya kA artha bhI zubha hai / bhagavan ! sUrya kyA hai aura sUrya kI prabhA kyA hai ? gautama ! pUrvavat / isI prakAra chAyA ke aura lezyA ke viSaya meM jaannaa| sUtra - 635 bhagavan ! jo ye zramaNa nirgrantha Aryatvayukta hokara vicaraNa karate haiM, ve kisakI tejolezyA kA atikramaNa karate haiM ? gautama ! eka mAsa ke dIkSAparyAya vAlA zramaNa-nirgrantha vANavyantara devoM kI tejolezyA kA atikramaNa karatA hai; do mAsa ke dIkSAparyAya vAlA zramaNa-nirgrantha asurendra ke sivAya (samasta) bhavanavAsI devoM kI tejolezyA kA atikramaNa karatA hai / isI prakAra tIna mAsa kI paryAya vAlA, (asurendra-sahita) asurakumAra devoM kI tejolezyA kA atikramaNa karatA hai / cAra mAsa kI paryAya vAlA grahagaNa-nakSatra-tArArUpa jyotiSka devoM kI, pA~ca mAsa kI paryAya vAlA jyotiSkendra-jyotiSkarAja candra aura sUrya kI, chaha mAsa kI paryAya vAlA saudharma aura IzAna-kalpavAsI devoM kI, sAta mAsa kI paryAya vAlA sanatkumAra aura mAhendra devoM kI, ATha mAsa kI paryAya vAlA brahmaloka aura lAntaka devoM kI, nau mAsa kI paryAya vAlA mahAzukra aura sahasrAra devoM kI, dasa mAsa kI paryAya vAlA Anata, prANata, AraNa aura acyuta devoM kI, gyAraha mAsa kI paryAya vAlA graiveyaka devoM kI aura bAraha mAsa kI paryAya vAlA anuttaraupapAtika muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 58 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga /uddezaka/ sUtrAMka devoM kI tejolezyA kA atikramaNa kara jAtA hai / isake bAda zukla evaM parama zukla hokara phira vaha siddha hotA hai, yAvat samasta duHkhoM kA anta karatA hai / bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-14 - uddezaka-10 sUtra-636 bhagavan ! kyA kevalajJAnI chadmastha ko jAnate-dekhate haiM ? hA~ (gautama !) jAnate-dekhate haiM / bhagavan ! kevalajJAnI, chadmastha ke samAna siddha bhagavan bhI chadmastha ko jAnate-dekhate haiM ? hA~, (gautama!) jAnate-dekhate haiM / bhagavan ! kyA kevalajJAnI, Adhovadhika ko jAnate-dekhate haiM ? hA~, gautama ! jAnate-dekhate haiM / isI prakAra paramAvadhijJAnI ko bhI (kevalI evaM siddha jAnate-dekhate haiM) / isI prakAra kevalajJAnI evaM siddha yAvat kevalajJAnI ko jAnate-dekhate haiM / isI prakAra kevalajJAnI bhI siddha ko jAnate-dekhate haiM / kintu prazna yaha hai ki jisa prakAra kevalajJAnI siddha ko jAnatedekhate haiM, kyA usI prakAra siddha bhI (dUsare) siddha ko jAnate-dekhate haiM ? hA~, (gautama!) ve jAnate-dekhate haiN| bhagavan ! kyA kevalajJAnI bolate haiM, athavA prazna kA uttara dete haiM ? hA~, gautama ! ve bolate bhI haiM aura prazna kA uttara bhI dete haiM / bhagavan ! kevalI kI taraha kyA siddha bhI bolate haiM aura prazna kA uttara dete haiM ? yaha artha samartha nahIM hai bhagavan ! aisA kyoM kahate haiM ? gautama ! kevalajJAnI utthAna, karma, bala, vIrya evaM puruSakAra-parAkrama se sahita haiM, jabaki siddha bhagavAna utthAnAdi yAvat puruSakAra-parAkrama se rahita haiM / isa kAraNa se, he gautama ! siddha bhagavAna kevalajJAnI ke samAna nahIM bolate aura na prazna kA uttara dete haiN| bhagavan ! kevalajJAnI apanI A~kheM kholate haiM, athavA mUMdate haiM? hA~, gautama ! ve A~kheM kholate aura baMda karate haiM isI prakAra siddha ke viSaya meM pUrvavat ina donoM bAtoM kA niSedha samajhanA cAhie / isI prakAra (kevala-jJAnI zarIra ko) saMkucita karate haiM aura pasArate bhI haiM / isI prakAra ve khar3e rahate haiM; vasati meM rahate haiM evaM niSIdhikA karate haiN| bhagavan ! kyA kevalajJAnI ratnaprabhApRthvI ko yaha ratnaprabhApRthvI hai isa prakAra jAnate-dekhate haiM ? hA~ (gautama !) ve jAnate-dekhate haiM / bhagavan ! kevalI kI taraha kyA siddha bhI, yaha ratnaprabhApRthvI hai, isa prakAra jAnate-dekhate haiM? hA~, (gautama !) ve jAnate-dekhate haiN| isI prakAra adhaHsaptama pRthvI taka samajhanA / bhagavan ! kyA kevala-jJAnI saudharmakalpa ko yaha saudharmakalpa hai:- isa prakAra jAnate-dekhate haiM ? hA~, gautama ! haiM / isI prakAra yAvat acyutakalpa ke viSaya meM kahanA / bhagavan ! kyA kevalI bhagavAna graiveyakavimAna ko graiveyakavimAna hai| isa prakAra jAnate-dekhate haiM ? hA~, gautama! haiM / isI prakAra (pA~ca) anuttara vimAnoM ke viSaya meM (kahanA) / bhagavan ! kyA kevalajJAnI ISatprAgbhArA pRthvI ko ISatprAgbhArA pRthvI hai| isa prakAra jAnate-dekhate haiM ? (hA~, gautama !) haiN| bhagavan ! kyA kevalajJAnI paramANupudgala ko yaha paramANupudgala hai-isa prakAra jAnate-dekhate haiM ? hA~, gautama ! haiM / isI prakAra dvipradezI skandha ke viSaya meM samajhanA cAhie / isI prakAra yAvat- yaha anantapradezika skandha haiisI prakAra jAnate-dekhate haiM, kyA vaise hI siddha bhI anantapradezika skandha ko- anantapradezika skandha hai| isa prakAra jAnate-dekhate haiM ? hA~, (gautama!) ve jAnate-dekhate haiM / bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-14 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 59 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka zataka-15 sUtra-637 bhagavatI zrutadevatA ko namaskAra ho / usa kAla usa samaya meM zrAvastI nAma kI nagarI thii| usa zrAvastI nagarI ke bAhara uttarapUrva-dizAbhAga meM koSThaka nAmaka caitya thA / usa zrAvastI nagarI meM AjIvika (gozAlaka) mata kI upAsikA hAlAhalA nAmakI kumbhArina rahatI thI / vaha ADhya yAvat aparibhUta thI / usane AjIvikasiddhAnta kA artha prApta kara liyA thA, siddhAnta ke artha ko grahaNa kara liyA thA, usakA artha pUcha liyA thA, artha kA nizcaya kara liyA thA / usakI asthi aura majjA premAnurAga se raMga gaI thii| he AyuSman ! yaha AjIvikasiddhAnta hI saccA artha hai, yahI paramArtha hai, zeSa saba anartha haiM, isa prakAra vaha AjIvikasiddhAnta se apanI AtmA ko bhAvita karatI huI rahatI thii| usa kAla usa samaya meM caubIsa varSa kI dIkSAparyAya vAlA maMkhaliputra gozAlaka, hAlAhalA kumbhArina kI kumbhakArApaNa meM AjIvakasaMgha se parivRtta hokara AjIvikasiddhAnta se apanI AtmA ko bhAvita karatA huA vicaraNa karatA thaa| tadanantara kisI dina usa maMkhaliputra gozAlaka ke pAsa ye chaha dizAcara Ae yathA-zoNa, kananda, karNikAra, acchidra, agnirvaizyAyana aura gautama putra arjuna / tatpazcAt una chaha dizAcaroM ne pUrvazruta meM kathita aSTAMga nimitta, (nauveM gIta-) mArga tathA dasaveM (nRtya-) mArga ko apane apane mati-darzanoM se pUrvazruta meM se uddhRta kiyA, phira maMkhaliputra gozAlaka ke pAsa upasthita hue / tadanantara vaha maMkhaliputra gozAlaka, usa aSTAMga mahA-nimitta ke kisI upadeza dvArA sarva prANoM, sabhI bhUtoM, samasta jIvoM aura sabhI sattvoM ke lie ina chaha atinikra-maNIya bAtoM ke viSaya meM uttara dene lagA / ve chaha bAteM yaha haiM-lAbha, alAbha, sukha, duHkha, jIvana aura maraNa / aura taba maMkhaliputra gozAlaka, aSTAMga mahAnimitta ke svalpadezamAtra se zrAvastI nagarI meM jina nahIM hote hue bhI, maiM jina hU~ isa prakAra pralApa karatA huA, arhanta na hote hue bhI, maiM arhanta hU~, isa prakAra kA bakavAsa karatA huA, kevalI na hote hue bhI, maiM kevalI huuN| isa prakAra kA mithyAbhASaNa karatA huA, sarvajJa na hote hue bhI maiM sarvajJa hU~ isa prakAra mRSAkathana karatA huA aura jina na hote hue bhI apane lie jinazabda kA prayoga karatA thaa| sUtra-638 isake bAda zrAvastI nagarI meM zRMgATaka para, yAvat rAjamArgoM para bahuta-se loga eka dUsare se isa prakAra kahane lage, yAvat isa prakAra prarUpaNA karane lage-he devAnupriyo ! nizcita hai ki gozAlaka maMkhaliputra jina hokara apane ko jina kahatA haA, yAvata jina zabda meM apane Apako prakaTa karatA haA vicaratA hai, to ise aisA kaise mAnA jAe ? usa kAla, usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra vahA~ padhAre, yAvat parISad dharmopadeza sUnakara vApisa calI gii| zramaNa bhagavAna mahAvIra ke jyeSTha antevAsI gautamagotrIya indrabhUti nAmaka anagAra yAvat chaTha-chaTha pAraNA karate the; ityAdi varNana dUsare zataka ke pA~cave nirgrantha-uddezaka ke anusAra samajhanA / yAvat gocarI ke lie bhramaNa karate hue gautamasvAmI ne bahuta-se logoM ke zabda sUne, bahuta-se loka paraspara isa prakAra kaha rahe the, yAvat prarUpaNA kara rahe the ki devAnupriyo ! maMkhaliputra gozAlaka jina hokara apane Apako jina kahatA haA, yAvat jina zabda se svayaM ko prakaTa karatA huA vicaratA hai| usakI yaha bAta kaise mAnI jAe ? bhagavAna gautama ko bahata-se logoM se yaha bAta sUnakara evaM manameM avadhAraNa kara yAvat prazna pUchane kI zraddhA utpanna huI, yAvat bhagavAna ko AhAra-pAnI dikhAyA phira yAvat paryupAsanA karate hue bole-yAvat gozAlaka jina zabda se svayaM ko prakaTa karatA huA vicaratA hai, to he bhagavan ! usakA yaha kathana kaisA hai? maiM maMkhaliputra gozAlaka kA janmase lekara anta taka kA vRttAnta sUnanA cAhatA hU~ zramaNa bhagavAna mahAvIra ne bhagavAna gautama se kahA-gautama ! bahuta-se loga, jo paraspara eka dUsare se isa prakAra kahate haiM yAvat prarUpita karate haiM ki maMkhaliputra gozAlaka jina hokara tathA apane Apako jina kahatA huA yAvat jina zabda se svayaM ko prakaTa karatA huA vicaratA hai, yaha bAta mithyA hai / he gautama ! maiM kahatA hU~ yAvat prarUpaNA karatA hU~ ki maMkhaliputra gozAlaka kA, maMkhajAti kA maMkhalI nAmaka pitA thA / usa maMkhajAtIya maMkhalI kI bhadrA nAma muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 60 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka kI bhAryA thI / vaha sukumAla hAtha-paira vAlI yAvat pratirUpa thI / kisI samaya vaha bhadrA nAmaka bhAryA garbhavatI huI zaravaNa sanniveza thA / vaha Rddhi-sampanna, upadrava-rahita yAvat devaloka ke samAna prakAzavAlA aura mana ko prasanna karanevAlA thA, yAvat pratirUpa thA / una sannivezameM gobahula nAmaka brAhmaNa rahatA thA / vaha ADhya yAvat aparAbhUta thA / vaha Rgveda Adi vaidikazAstroM ke viSaya meM bhalIbhA~ti nipuNa thA / usa gobahula brAhmaNa kI eka gozAlA thii| eka dina vaha maMkhalI nAmaka bhikSAcara (maMkha) apanI garbhavatI bhAryA bhadrA ko sAtha lekara nIkalA / vaha citraphalaka hAtha meM lie hue citra batAkara AjIvikA karane vAle bhikSukoM kI vRtti se (maMkhatva se) apanA jIvana yApana karatA huA, kramazaH grAmAnugrAma vicaraNa karatA huA jahA~ zaravaNa nAmaka sanniveza thA aura jahA~ gobahula brAhmaNa kI gozAlA thI, vahA~ AyA / phira usane gobahula brAhmaNa kI gozAlA ke eka bhAga meM apanA bhANDopakaraNa rakhA / vaha zaravaNa sanniveza meM ucca-nIca-madhyama kuloM ke gRhasamUha meM bhikSAcaryA ke lie ghUmatA huA vasati meM cAroM ora sarvatra apane nivAsa ke lie sthAna kI khoja karane lagA / sarvatra pUchatAcha aura gaveSaNA karane para bhI jaba koI nivAsayogya sthAna nahIM milA to usane usI gobahula brAhmaNa kI gozAlA ke eka bhAga meM varSAvAsa bitAne ke lie nivAsa kiyA / usa bhadrA bhAryA ne pUre nau mAsa aura sAr3he sAta rAtridina vyatIta hone para eka sukumAla hAtha-paira vAle yAvat surUpa putra ko janma diyA / gyArahavA~ dina bIta jAne para yAvat bArahaveM dina usa bAlaka ke mAtA-pitA ne isa prakAra kA gauNa, guNaniSpanna nAmakaraNa kiyA ki hamArA yaha bAlaka gobahula brAhmaNa kI gozAlA meM janmA hai, isalie hamAre isa bAlaka kA nAma gozAlaka ho / tadanantara vaha bAlaka gozAlaka bAlyAvasthA ko pAra karake evaM vijJAna se paripakva buddhi vAlA hokara yauvana avasthA ko prApta huA / taba usane svayaM vyaktigata rUpa se citra-phalaka taiyAra kiyA / usa citraphalaka ko svayaM hAtha meM lekara maMkhavRtti se AtmA ko bhAvita karatA haA vicaraNa karane lgaa| sUtra-639 usa kAla usa samaya meM, he gautama ! maiM tIsa varSa taka gRhavAsa meM rahakara, mAtA-pitA ke divaMgata ho jAne para bhAvanA nAmaka adhyayana ke anusAra yAvat eka devadUSya vastra grahaNa karake muNDita huA aura gRhasthAvAsa ko tyAga kara anagAra dharma meM pravrajita huA / he gautama ! maiM prathama varSa meM arddhamAsa-arddhamAsa kSamaNa karate hue asthika grAma kI nizrA meM, prathama varSARtu avasara para varSAvAsa ke lie AyA / dUsare varSa meM maiM mAsa-mAsa-kSamaNa karatA huA, kramazaH vicaraNa karatA aura grAmAnugrAma vihAra karatA huA rAjagRha nagara meM nAlandA pAr3A ke bAhara, jahA~ tantuvAya zAlA thI, vahA~ AyA / usa ke eka bhAga meM yathAyogya avagraha karake maiM varSAvAsa ke lie rahA / he gautama ! maiM prathama mAsakSamaNa svIkAra karake kAlayApana karane lgaa| usa samaya vaha maMkhaliputra gozAlaka citraphalaka hAtha meM lie hue maMkhapana se AjIvikA karatA huA kramazaH vicaraNa karate hue eka grAma se dUsare grAma jAtA huA, rAjagRha nagara meM nAlaMdA pAr3A ke bAharI bhAga meM, jahA~ tantuvAyazAlA thI, vahA~ AyA / tantuvAyazAlA ke eka bhAga meM usane apanA bhANDopakaraNa rakhA / rAjagRha nagara meM ucca, nIca aura madhyama kula meM bhikSATana karate hue usane varSAvAsa ke lie dUsarA sthAna DhU~r3hane kA bahuta prayatna kiyA, kintu use anyatra kahIM bhI nivAsasthAna nahIM milA, taba usI tantuvAyazAlA ke eka bhAga meM, he gautama ! jahA~ maiM rahA haA thA, vahIM, vaha bhI varSAvAsa ke lie rahane lgaa| tadanantara, he gautama ! maiM prathama mAsakSamaNa ke pAraNe ke dina tantuvAyazAlA se nIkalA aura phira nAlandA ke bAharI bhAga ke madhya meM hotA huA rAjagRha nagara meM AyA / vahA~ UMca, nIca aura madhyama kuloM meM yAvat bhikSATana karate hue maiMne vijaya nAmaka gAthApati ke ghara meM praveza kiyA / usa samaya vijaya gAthApati mujhe Ate hue dekha atyanta harSita evaM santuSTa huA / vaha zIghra hI apane siMhAsana se uThA aura pAdapITha se nIce UtarA / phira usane paira se khar3AUM nIkAlI / eka paTa vAle vastra kA uttarAsaMga kiyA / donoM hAtha jor3akara sAta-ATha kadama mere sammukha AyA aura mujhe tIna bAra pradakSiNA karake vandana-namaskAra kiyA / phira vaha aisA vicAra karake atyanta saMtuSTa huA ki maiM Aja bhagavAna ko vipula azana, pAna, khAdima aura svAdima rUpa AhAra se pratilAbhuMgA / vaha pratilAbha letA huA bhI saMtuSTa ho rahA thA aura pratilAbhita hone ke bAda bhI santuSTa rahA / usa vijaya gAthApati ne usa dAna meM dravya zuddhi se, dAyaka muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 61 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' zataka / varga / uddezaka / sUtrAMka zuddhi se aura pAtrazuddhi ke kAraNa tathA tIna karaNa aura kRta kArita aura anumodita kI zuddhi-pUrvaka mujhe pratilAbhita karane se usane deva kA AyuSya-bandha kiyA, saMsAra parimita kiyA / usake ghara meM ye pA~ca divya prAdurbhUta hue, yathA-vasudhArA kI vRSTi, pA~ca varNoM ke phUloM kI vRSTi, dhvajArUpa vastra kI vRSTi, devadundubhi kA vAdana aura AkAza aho dAnam, aho dAnam kI ghoSaNA / J ! ! usa samaya rAjagRha nagara meM zRMgATaka, trika, catuSka mArgoM yAvat rAjamArgoM meM bahuta se manuSya paraspara isa prakAra kahane lage, yAvat prarUpaNA karane lage ki he devAnupriyo vijaya gAthApati dhanya hai, devAnupriyo vijaya gAthApati kRtArtha hai. kRtapuNya hai, kRtalakSaNa hai. ubhayaloka sArthaka hai aura vijaya gAthApati kA manuSya janma aura jIvana rUpa phala sulabdha hai ki jisake ghara meM tathArUpa saumyarUpa sAdhu ko pratilAbhita karane se ye pA~ca divya prakaTa hue haiM / ataH vijaya gAthApati dhanya hai, kRtArtha hai, kRtapuNya hai, kRtalakSaNa hai / usake donoM loka sArthaka haiM / vijaya gAthApati kA mAnava janma evaM jIvana saphala hai-prazasanIya hai / usa avasara para maMkhaliputra gozAlaka ne bhI bahuta-se logoM se yaha bAta sUnI aura smjhii| isase usake mana meM pahale saMzaya aura phira kutUhala utpanna huaa| vaha vijaya gAthApati ke ghara aayaa| barasI huI vasuMdharA tathA pA~ca varNa ke niSpanna kusuma bhI dekhe| usane mujhe bhI vijaya gAthApati ke ghara se bAhara nIkalate hue dekhaa| vaha harSita aura santuSTa huaa| phira mere pAsa Akara usane tIna bAra dAhinI ora se pradakSiNA karake vandana namaskAra kiyaa| mujhase bolA- bhgvn| Apa mere dharmAcArya haiM aura meM ApakA dharmaziSya hU~ he gautama! isa prakAra maiMne maMkhaliputra gozAlaka kI isa bAta kA Adara nahIM kiyA / svIkAra nahIM kiyA / maiM mauna rahA / he gautama! maiM rAjagRha nagara se nIkalA aura nAlandA pAr3A se bAhara madhya meM hotA huA usa tantuvAyazAlA meM AyA / vahA~ meM dvItiya mAsakSamaNa svIkAra karake rahane lgaa| phira, he gautama maiM dUsare mAsakSamaNa ke pAraNe nAlandA ke bAharI bhAga ke madhya meM se hotA huA rAjagRha nagara meM yAvat bhikSATana karatA huA Ananda gAthApati ke ghara meM praviSTa huA / Ananda gAthApati ne mujhe Ate hue dekhA, ityAdi sArA vRttAnta vijaya gAthApati ke samAna | vizeSa yaha hai ki- maiM vipula khaNDa - khAdyAdi bhojana-sAmagrI se pratilAbhUMgA : yoM vicAra kara santuSTa huA / yAvat- maiM tRtIya mAsakSamaNa svIkAra karake rhaa| I ! he gautama! tIsare mAsakSamaNa ke pAraNe ke lie maiMne yAvat sunanda gAthApati ke ghara meM praveza kiyaa| taba sunanda gAthApati ne jyoM hI mujhe Ate hue dekhA, ityAdi sArA varNana vijaya gAthApati ke samAna / vizeSatA yaha hai ki usane mujhe sarvakAmaguNita bhojana se pratilAbhita kiyA / yAvat maiM caturtha mAsakSamaNa svIkAra karake vicaraNa karane lagA / usa nAlandA ke bAharI bhAga se kucha dUra * kollAka' nAma sanniveza thA / usa meM bahula nAmaka brAhmaNa rahatA thA / yaha ADhya yAvat aparibhUta thA aura Rgveda meM yAvat nipuNa thaa| usa bahula brAhmaNa ne kArtikI caumAsI kI pratipadA ke dina pracura madhu aura ghRta se saMyukta paramAnna kA bhojana brAhmaNoM ko karAyA evaM AcAmita kraayaa| tabhI maiM caturtha mAsakSamaNa ke pAraNe ke lie nAlandA ke bAharI bhAga ke madhya meM hokara kollAka sanniveza aayaa| vahA~ ucca, nIca, madhyama kuloM meM bhikSArtha paryaTana karatA huA meM bahula brAhmaNa ke ghara meM praviSTa huA / I usa samaya bahula brAhmaNa ne mujhe Ate dekhA; yAvat- maiM madhu aura ghI se saMyukta paramAnna se pratilAbhita karU~gA,' aisA vicAra kara vaha santuSTa huA / yAvat- 'bahula brAhmaNa kA manuSyajanma aura jIvanaphala prazaMsanIya hai| usa samaya maMkhaliputra gozAlaka ne mujhe tantuvAyazAlA meM nahIM dekhA to, rAjagRha nagara ke bAhara aura bhItara saba ora merI khoja kI; parantu kahIM bhI merI zruti, kSuti aura pravRtti na pAkara punaH tantuvAyazAlA meM lauTa gayA / vahA~ usane zATikAeM, pATikAeM, kuNDikAeM, upAnat evaM citrapaTa Adi brAhmaNoM ko de die / phira dAr3hI-mU~cha sahita muNDana karavAyA / isake pazcAt vaha tantuvAyazAlA se bAhara nIkalA aura nAlandA se bAharI bhAga ke madhya meM se calatA huA kollAka sanniveza meM aayaa| usa samaya usa kollAka sanniveza ke bAhara bahuta se loga paraspara eka dUsare se isa prakAra kaha rahe the, yAvat prarUpaNA kara rahe the devAnupriyo dhanya hai bahula brAhmaNa yAvat bahula brAhmaNa kA mAnavajanma aura jIvanarUpa phala prazaMsanIya hai| muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI 2 ) AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 62 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka usa samaya bahuta-se logoM se isa bAta ko sUnakara evaM avadhAraNa karake usa maMkhaliputra gozAlaka ke hRdaya meM isa prakAra kA adhyavasAya yAvat saMkalpa samutpanna huA-mere dharmAcArya evaM dharmopadezaka zramaNa bhagavAna mahAvIra ko jaisI Rddhi, dyuti, yaza, bala, vIrya tathA puruSakAra-parAkrama Adi upalabdha, prApta aura abhisamanvAgata hue haiM, vaisI Rddhi, dyuti, yaza, bala, vIrya aura puruSakAra-parAkrama Adi anya kisI bhI tathArUpa zramaNa yA mAhana ko upalabdha, prApta aura abhisamanvAgata nahIM hai / isalie niHsandeha mere dharmAcArya, dharmopadezaka zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI avazya yahIM hoMge, aisA vicAra karake vaha kollAka-sanniveza ke bAhara aura bhItara saba ora merI zodha-khoja karane lagA sarvatra merI khoja karate hue kollAka-sanniveza ke bAhara ke bhAga kI manojJa bhUmi meM mere sAtha usakI bheMTa huI / usa samaya maMkhalipatra gozAlaka ne prasanna aura santaSTa hokara tIna bAra dAhinI ora se merI pradakSiNA kI. yAvata vandananamaskAra karake isa prakAra kahA-bhagavana ! Apa mere dharmAcArya haiM aura maiM ApakA antevAsI ha~ / taba he gautama ! maiMne maMkhalipatra gozAlaka kI isa bAta ko svIkAra kiyaa| tatpazcAta he gautama ! maiM maMkhalipatra gozAlaka ke sAtha usa praNIta bhUmi meM chaha varSa taka lAbha-alAbha, sukha-duHkha, satkAra-asatkAra kA anubhava karatA haA anityatAjAgarikA karatA huA vihAra karatA rhaa| sUtra-640 tadanantara, he gautama ! kisI dina prathama zarata-kAla ke samaya, jaba vRSTi kA abhAva thA; maMkhaliputra gozAlaka ke sAtha siddhArthagrAma nAmaka nagara se kUrmagrAma nAmaka nagara kI ora vihAra ke lie prasthAna kara cUkA thaa| usa samaya siddhArthagrAma aura kUrmagrAma ke bIca meM tila kA eka bar3A paudhA thA / jo patra-puSpa yukta thA, harAbharA hone kI zrI se atIva zobhAyamAna ho rahA thA / gozAlaka ne usa tila ke paudhe ko dekhA / phira mere pAsa Akara vandana-namaskAra karake pUchA-bhagavan ! yaha tila kA paudhA niSpanna hogA yA nahIM? ina sAta tilapuSpoM ke jIva marakara kahA~ jAeMge, kahA~ utpanna hoMge? isa para he gautama ! maiMne maMkhaliputra gozAlaka se isa prakAra kahA-gozAlaka ! yaha tila kA paudhA niSpanna hogA / nahIM niSpanna hogA, aisI bAta nahIM hai aura ye sAta tila ke phUla marakara isI tila ke paudhe kI eka tilaphalI meM sAta tiloM ke rUpa meM utpanna hoNge| isa para mere dvArA kahI gaI isa bAta para maMkhaliputra gozAlaka ne na zraddhA kI, na pratIti kI aura na hI ruci kI isa bAta para zraddhA, pratIti aura ruci nahIM karatA huA, mere nimitta se yaha mithyAvAdI ho jAeM, aisA socakara gozAlaka mere pAsa se dhIre dhIre pIche khisakA aura usa tila ke paudhe ke pAsa jAkara usa tila ke paudhe ko miTTI sahita samUla ukhAr3a kara eka ora phaiMka diyA / paudhA ukhAr3ane ke bAda tatkAla AkAza meM divya bAdala prakaTa hue| ve bAdala zIghra hI jora-jora se garajane lage / tatkAla bIjalI camakane lagI aura adhika pAnI aura adhika miTTI kA kIcar3a na ho, isa prakAra se kahIM-kahIM pAnI kI bUMdAbAMdI hokara raja aura dhUla ko zAnta karane vAlI divya jalavRSTi huI, jisase tila kA paudhA vahIM jama gayA / vaha punaH ugA aura baddhamUla hokara vahIM pratiSThita ho gayA aura ve sAta tila ke phUloM ke jIva marakara punaH usI tila ke paudhe kI eka phalI meM sAta tila ke rUpa meM utpanna ho ge| sUtra - 641 tadanantara, he gautama ! maiM gozAlaka ke sAtha kUrmagrAma nagara meM AyA / usa samaya kUrmagrAma nagara ke bAhara vaizyAyana nAmaka bAlatapasvI nirantara chaTha-chaTha tapaHkarma karane ke sAtha-sAtha donoM bhujAeM UMcI rakhakara sUrya ke sammukha khar3A hokara AtApanabhUmi meM AtApanA le rahA thA / sUrya kI garamI se tapI huI jUeM cAroM ora usake sira se nIce giratI thIM aura vaha tapasvI prANa, bhUta, jIva aura sattvoM kI dayA ke lie bAra-bAra par3atI huI una jUoM ko uThA kara bAra-bAra vahIM kI vahIM rakhatA jAtA thaa| tabhI maMkhaliputra gozAlaka ne vaizyAyana bAlatapasvI ko dekhA, mere pAsa se dhIre-dhIre khisaka kara vaizyAyana bAlatapasvI ke nikaTa AyA aura usase kahA- kyA Apa tattvajJa yA tapasvI muni haiM yA jUoM ke zayyAtara haiM ?' vaizyAyana bAlatapasvI ne gozAlaka ke isa kathana ko Adara nahIM diyA aura na hI ise svIkAra kiyA, kintu vaha mauna muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 63 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka rahA / isa para maMkhaliputra gozAlaka ne dUsarI aura tIsarI bAra vaizyAyana bAlatapasvI ko phira isI prakAra vahI prazna pUchA-taba vaha zIghra kupita ho uThA yAvat krodha se dA~ta pIsatA huA AtApanAbhUmi se nIce utarA / phira taijasa-samud ghAta karake vaha sAta-ATha kadama pIche haTA / isa prakAra maMkhaliputra gozAlaka ko bhasma karane ke lie usane apane zarIra se tejolezyA bAhara nIkAlI / tadanantara, he gautama ! maiMne maMkhaliputra gozAlaka para anukampA karane ke lie, vaizyAyana bAlatapasvI kI tejolezyA kA pratisaMharaNa karane ke lie zItala tejolezyA bAhara nIkAlI / jisase merI tejolezyA se vaizyAyana bAlatapasvI kI uSNa tejolezyA kA pratighAta ho gayA / merI zItala tejolezyA se apanI uSNa tejolezyA kA pratighAta huA tathA gozAlaka ke zarIra ko thor3I yA adhika pIr3A yA avayavakSati nahIM huI jAnakara vaizyAyana bAlatapasvI ne apanI uSNa tejolezyA vApasa khIMca lI aura uSNa tejolezyA ko sameTa kara usane mujhase kahA- bhagavan ! maiMne jAna liyA, bhagavan ! maiM samajha gayA / maMkhaliputra gozAlaka ne mujhase yoM pUchA- bhagavan ! isa jUoM ke zayyAtara ne Apako kyA kahA- bhagavan ! maiMne jAna liyA, bhagavana ! maiM samajha gayA ?' isa para he gautama ! maMkhaliputra gozAlaka se maiMne yoM kahA- he gozAlaka! jyoM hI tumane vaizyAyana bAlatapasvI ko dekhA, tyoM hI tuma mere pAsa se zanaiH zanaiH khisaka gae aura jahA~ vaizyAyana bAlatapasvI thA, vahA~ pahu~ca gae / yAvat taba vaha ekadama kupita huA, yAvat vaha pIche haTA aura tumhArA vadha karane ke lie usane apane zarIra se tejolezyA nIkAlI / he gozAlaka ! taba maiMne tujha para anukampA karane ke lie vaizyAyana bAlatapasvI kI uSNa tejolezyA kA pratisaMharaNa karane ke lie apane antara se zItala tejolezyA nIkAlI; yAvat usane apanI uSNa tejolezyA vApasa khIMca lI / phira mujhe kahA- bhagavan ! maiM jAna gayA, bhagavan ! maiMna bhalIbhA~ti samajha liyA / maMkhaliputra gozAlaka mere se yaha bAta sunakara aura avadhAraNa karake DarA; yAvat bhayabhIta hokara mujhe vandana-namaskAra karake bolA- bhagavan ! saMkSipta aura vipula tejolezyA kaise prApta hotI hai ?' he gautama ! taba maiMne maMkhaliputra gozAlaka se kahA- gozAlaka ! nakhasahita banda kI huI muTThI meM jitane ur3ada ke bAkule AveM tathA eka vikaTAzaya jala se nirantara chaTha-chaTha tapazcaraNa ke sAtha donoM bhujAeM UMcI rakha kara yAvat AtApanA letA rahatA hai, usa vyakti ko chaha mahIne ke anta meM saMkSipta aura vipula tejolezyA prApta hotI hai| yaha sUnakara maMkhaliputra gozAlaka ne mere isa kathana ko vinayapUrvaka samyak rUpa se svIkAra kiyaa| sUtra - 642 he gautama ! isake pazcAt kisI eka dina maMkhaliputra gozAlaka ke sAtha maiMne kUrmagrAmanagara se siddhArthagrAmara kA Ara vihAra ke lie prasthAna kiyA / jaba hama usa sthAna ke nikaTa Ae, jahA~ vaha tila kA paudhA thA, taba maMkhaliputra ne mujhase kahA- bhagavana ! Apane mujhe usa samaya kahA thA, yAvata prarUpaNA kI thI kI he gozAlaka ! yaha tila kA paudhA niSpanna hogA, yAvat tilapuSpa ke sapta jIva marakara sAta tila ke rUpa meM punaH utpanna hoMge, kintu ApakI vaha bAta mithyA huI, kyoMki yaha pratyakSa dikha rahA hai ki yaha tila kA paudhA ugA hI nahIM he gautama ! taba maiMne maMkhaliputra gozAlaka se kahA-he gozAlaka ! jaba maiMne tujha se aisA kahA thA, yAvat aisI prarUpaNA kI thI, taba tUne merI usa bAta para na to zraddhA kI, na pratIti kI, na hI usa para ruci kI, balki ukta kathana para zraddhA, pratIti yA ruci na karake tU mujhe lakSya karake ki yaha mithyAvAdI ho jAeM aisA vicAra kara yAvat usa tila ke paudhe ko tUne miTTI sahita ukhAr3a kara ekAnta meM pheMka diyaa| lekina he gozAlaka ! usI samaya AkAza meM divya bAdala prakaTa hue yAvat garajane lage, ityAdi yAvat ve tilapuSpa tila ke paudhe kI eka tilaphalI meM sAta tila ke rUpa meM utpanna ho gae haiM / ataH he gozAlaka ! yahI vaha tila kA paudhA hai, jo niSpanna huA hai, aniSpanna nahIM rahA hai aura ve hI sAta tilapuSpa ke jIva marakara isI tila ke paudhe kI eka tilaphalI meM sAta tila ke rUpa meM utpanna hue haiN| he gozAlaka vanaspatikAyika jIva mara-mara kara usI vanaspatikAyika ke zarIra meM punaH utpanna ho jAte haiM / taba maMkhaliputra gozAlaka ne mere isa kathana yAvat prarUpaNa para zraddhA, pratIti aura ruci nahIM kI / balki usa kathana ke prati azraddhA, apratIti aura aruci karatA huA vaha usa tila ke paudhe ke pAsa pahuMcA aura usakI tilaphalI tor3I, phira use hathelI muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 64 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka para masalakara sAta tila bAhara nIkAle / usa maMkhaliputra gozAlaka ko una sAta tiloM ko ginate hue isa prakAra kA adhyavasAya yAvat saMkalpa utpanna huA-sabhI jIva isa prakAra parivRttya-parihAra karate haiM / he gautama ! maMkhaliputra gozAlaka kA yaha parivartta haiM aura he gautama ! mujhase maMkhaliputra gozAlaka kA yaha apanA pRthak vicaraNa hai| sUtra-643 tatpazcAt maMkhaliputra gozAlaka nakhasahita eka muTThI meM AveM, itane ur3ada ke bAkaloM se tathA eka cullUbhara pAnI se nirantara chaTha-chaTha ke tapazcaraNa ke sAtha donoM bAheM UMcI karake sUrya ke sammukha khar3A rahakara AtApanA-bhUmi meM yAvat AtApanA lene lagA / aisA karate hue gozAlaka ko chaha mAsa ke anta meM, saMkSipta-vipula-tejolezyA prApta ho gii| sUtra-644 isake bAda maMkhaliputra gozAlaka ke pAsa kisI dina ye chaha dizAcara prakaTa hue / yathA-zoNa ityAdi saba kathana pUrvavat, yAvat-jina na hote hue bhI apane Apako jina zabda se prakaTa karatA huA vicaraNa karane lagA hai| ataH he gautama ! vAstava meM maMkhaliputra gozAlaka jina nahIM hai, vaha jina zabda kA pralApa karatA huA yAvat jina zabda se svayaM ko prasiddha karatA huA vicaratA hai / vastutaH maMkhaliputra gozAlaka ajina hai; jinapralApI hai, yAvat jina zabda se svayaM ko prakaTa karatA huA vicaratA hai / tadanantara vaha atyanta bar3I parISad zivarAjarSi ke samAna dharmopadeza sUnakara yAvat vandanA-namaskAra kara vApasa lauTa gii| tadanantara zrAvastI nagarI meM zRMgATaka yAvat rAjamArgoM para bahuta-se loga eka dUsare se yAvat prarUpaNA karane lage-he devAnupriyo ! jo yaha gozAlaka maMkhaliputra apane-Apako jina hokara, jina kahatA yAvat phiratA hai; yaha bAta mithyA hai / zramaNa bhagavAna mahAvIra kahate haiM, yAvat prarUpaNA karate haiM ki usa maMkhaliputra gozAlaka ko maMkhalI nAmaka maMkha pitA thA / usa samaya usa maMkhalI kA..ityAdi pUrvokta samasta varNana; yAvat-vaha jina nahIM hote hue bhI jina zabda se apane Apako prakaTa karatA hai / yAvat vicaratA hai / zramaNa bhagavAna mahAvIra jina haiM, jina kahate hue yAvat jina zabda kA prakAza karate hue vicarate haiM / jaba gozAlaka ne bahuta-se logoM se yaha bAta sUnI, taba use sUnakara aura avadhAraNa karake vaha atyanta kruddha huA, yAvat, misamisAhaTa karatA huA AtApanA-bhUmi se nIce UtarA aura zrAvastI nagarI ke madhya meM hotA huA hAlAhalA kumbhArina kI bartanoM kI dukAna para aayaa| vaha hAlAhalA kumbhArina kI bartanoM kI dukAna para AjIvikasaMgha se parivRtta hokara atyanta amarSa dhAraNa karatA huA isI prakAra vicarane lgaa| sUtra-645 usa kAla usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra kA antevAsI Ananda nAmaka sthavira thA / vaha prakRti se bhadra yAvat vinIta thA aura nirantara chaTha-chaTha kA tapazcaraNa karatA huA aura saMyama evaM tapa se apanI AtmA ko bhAvita karatA huA vicaratA thA / usa dina Ananda sthavira ne apane chaThakSamaNa ke pAraNe ke dina prathama pauruSI meM svAdhyAya kiyA, yAvat-gautamasvAmI ke samAna bhagavAna se AjJA mAMgI aura usI prakAra UMca, nIca aura madhyama kuloM meM yAvat bhikSArtha paryaTana karatA huA hAlAhalA kumbhArina kI bartanoM kI dukAna ke pAsa se gujarA / jaba maMkhaliputra gozAlaka ne Ananda sthavira ko hAlAhalA kumbhArina kI bartanoM kI dukAna ke nikaTa se jAte hue dekhA, to bolA-'are Ananda ! yahA~ Ao, eka mahAna dRSTAnta sUna lo| gozAlaka ke dvAra isa prakAra kahane para Ananda sthavira, hAlAhalA kumbhArina kI bartanoM kI dukAna meM (baiThe) gozAlaka ke pAsa aayaa| tadanantara maMkhaliputra gozAlaka ne Ananda sthavira se isa prakAra kahA-he Ananda ! Aja se bahuta varSoM pahale kI bAta hai / kaIM ucca evaM nIcI sthiti ke dhanArthI, dhanalolupa, dhana ke gaveSaka, arthAkAMkSI, arthapIpAsu vaNik, dhana kI khoja meM nAnA prakAra ke kirAne kI sundara vastueM, aneka gAr3e-gAr3iyoM meM bharakara aura paryApta bhojana-pAna rUpa pAtheya lekara grAmarahita, jala-pravAha se rahita sArtha Adi ke Agamana se vihIna tathA lambe patha vAlI eka mahA-aTavI muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 65 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/ sUtrAMka meM praviSTa hue| grAmarahita, jala-pravAharahita, sArthoM ke AvAgamana se rahita usa dIrghamArga vAlI aTavI ke kucha bhAga meM, una vaNikoM ke pahuMcane ke bAda, apane sAtha pahale kA liyA huA pAnI kramazaH pIte-pIte samApta ho gyaa| _ 'jala samApta ho jAne se tRSA se pIr3ita ve vaNik eka dUsare ko bulAkara isa prakAra kahane lage- devAnupriyo ! isa agrAmya yAvat mahAaTavI ke kucha bhAga se pahuMcate hI hamAre sAtha meM pahale se liyA pAnI kramazaH pIte-pIte samApta ho gayA hai, isalie aba hameM isI agrAmya yAvat aTavI meM cAroM ora pAnI kI zodha-khoja karanA zreyaskara hai / isa prakAra vicAra karake una vaNikoM ne paraspara isa bAta ko svIkAra kiyA aura usa grAmarahita yAvat aTavI meM ve saba cAroM ora pAnI kI zodha-khoja karane lage / taba ve eka mahAn vanakhaNDa meM pahu~ce, jo zyAma, zyAma-AbhA se yukta yAvat prasannatA utpanna karane vAlA yAvat sundara thA / usa vanakhaNDa ke ThIka madhyabhAga meM unhoMne eka bar3A valmIka dekhA / usa valmIka ke siMha ke skandha ke kesarAla ke samAna UMce uThe hue cAra zikharAkAra-zarIra the / ve zikhara tirache phaile hue the| nIce arddhasarpa ke samAna the / arddha sarpAkAra valmIka AhlAdotpAdaka yAvat sundara the| usa vAlmIka ko dekhakara ve vaNik harSita aura santuSTa hokara aura paraspara eka dUsare ko bulAkara yoM kahane lage- he devAnupriyo ! isa agrAmya yAvat aTavI meM saba ora pAnI kI zodha-khoja karate hue hameM yaha mahAn vana-khaNDa milA hai, jo zyAma evaM zyAma-AbhA ke samAna hai, ityAdi / isa valmIka ke cAra UMce uThe hue yAvat sundara zikhara hai / isalie he devAnupriyo ! hameM isa valmIka ke prathama zikhara ko tor3anA zreyaskara hai; jisase hameM yahA~ bahuta-sA uttama udaka milegaa| phira usa valmIka ke prathama zikhara ko tor3ate haiM, jisameM se unheM svaccha, pathya-kAraka, uttama, halkA aura sphaTika ke varNa jaisA zveta bahuta-sA zreSTha jala prApta huaa| isake bAda ve vaNika harSita aura santuSTa hue / unhoMne vaha pAnI piyA, apane bailoM Adi vAhanoM ko pilAyA aura pAnI ke bartana bhara lie| tatpazcAt unhoMne dUsarI bAra bhI paraspara isa prakAra vArtAlApa kiyA-he devAnupriyo ! hameM isa valmIka ke prathama zikhara ko tor3ane se bahuta-sA uttama jala prApta huA hai| ataH devAnupriyo ! aba hameM isa valmIka ke dvItiya zikhara ko tor3anA zreyaskara hai, jisase hameM paryApta uttama svarNa prApta ho / unhoMne usa valmIka ke dvItiya zikhara ko bhI tor3A / usameM se unheM svaccha uttama jAti kA, tApa ko sahana karane yogya mahAgha-mahArha paryApta svarNaratna milaa| svarNa prApta hone se ve vaNik harSita aura santuSTa hue / phira unhoMne apane bartana bhara lie aura vAhanoM ko bhI bhara liyA phira tIsarI bAra bhI unhoMne paraspara isa prakAra parAmarza kiyA-devAnupriyo ! hamane isa valmIka ke prathama zikhara ko tor3ane se pracura uttama jala prApta kiyA, phira dUsare zikhara ko tor3ane se vipula uttama svarNa prApta kiyA / ataH he devAnupriyo ! hameM aba isa valmIka ke tRtIya zikhara ko tor3anA zreyaskara hai, jisase ki hameM vahA~ udAra maNiratna prApta hoN| unhoMne usa valmIka ke tRtIya zikhara ko bhI toDa DAlA / usameM se unheM vimala, nirmala, atyanta gola, niSkala mahAn artha vAle, mahAmUlyavAn, mahArha, udAra maNiratna prApta hue| inheM dekhakara ve vaNik atyanta prasanna evaM santuSTa he| unhoMne maNiyoM se apane bartana bhara lie, phira unhoMne apane vAhana bhI bhara lie| tatpazcAt ve vaNik cauthI bAra bhI paraspara vicAra-vimarza karane lage-he devAnupriyo ! hameM isa valmIka ke prathama zikhara ko tor3ane se pracura uttama jala prApta huA, yAvat tIsare zikhara ko tor3ane se hameM udAra maNiratna prApta hue| ataH aba hameM isa valmIka ke cauthe zikhara ko bhI tor3anA zreyaskara hai, jisase he devAnupriyo ! hameM usameM se uttama, mahAmUlyavAna, mahArha evaM udAra vajraratna prApta hoNge| yaha sUnakara una vaNikoM meM eka vaNik jo una sabakA hitaiSI, sukhakAmI, pathyakAmI, anukampaka aura niHzreyasakArI tathA hita-sukha-niHzreyasakAmI thA, usane apane una sAthI vaNikoM se kahA-devAnupriyo ! ataH aba basa kIjie / apane lie itanA hI paryApta hai / aba yaha cauthA zikhara mata tor3o / kadAcit cauthA zikhara tor3anA hamAre lie upadravakArI ho sakatA hai / usa samaya hitaiSI, sukhakAmI yAvat hita-sukha-niHzreyaskAmI usa vaNik ne isa kathana yAvat prarUpaNa para una vaNikoM ne zraddhA, pratIti aura ruci nahIM kI / unhoMne usa valmIka ke caturtha zikhara ko bhI tor3a DAlA / zikhara TUTate hI vahA~ unheM eka dRSTiviSa sarpa kA sparza huA, jo ugraviSa vAlA, pracaNDa viSadhara, ghoraviSayukta, mahAviSa se yukta, atikAya, mahAkAya, masi aura mUSA ke samAna muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 66 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka kAlA, dRSTi ke viSa se roSapUrNa, aMjana-puMja ke samAna kAnti vAlA, lAla-lAla A~khoM vAlA, capala evaM calatI huI do jihvA vAlA, pRthvItala kI veNI ke samAna, utkaTa spaSTa kuTila jaTila karkaza vikaTa phaTATopa karane meM dakSa, lohAra kI dhauMkanI ke samAna dhamadhamAyamAna zabda karane vAlA, apratyAzita pracaNDa evaM tIvra roSa vAlA, kukkura ke mukha se bhasane ke samAna, tvarita capala evaM dhama-dhama zabda vAlA thA / usa dRSTiviSa sarpa kA una vaNikoM se sparza hote hI vaha atyanta kupita huA / yAvat misamisATa zabda karatA huA zanaiH zanaiH uThA aura sarasarAhaTa karatA huA valmIka ke zikhara-tala para car3ha gyaa| phira usane sUrya kI ora TakaTakI lagA kara dekhA / usane usa vaNikvarga kI ora animeSa dRSTi se cAroM ora dekhA / usa dRSTiviSa sarpa dvArA ve vaNik saba ora animeSa dRSTi se dekhane para kirAne ke samAna Adi mAla evaM bartanoM va upakaraNoM sahita eka hI prahAra se kUTAghAta ke samAna tatkAla jalAkara rAkha kA Dhera kara die gae / una vaNikoM meM se jo vaNik una vaNikoM kA hitakAmI yAvat hita-sukha-niHzreyasakAmI thA usa para nAgadevatA ne anukampAyukta hokara bhaNDopakaraNa sahita use apane nagara meM pahu~cA diyaa| isI prakAra, he Ananda ! tumhAre dharmAcArya, dharmopadezaka zramaNa jJAtaputra ne udAra paryAya prApta kI hai| devoM, manuSyoM aura asuroM sahita isa loka meM zramaNa bhagavAna mahAvIra, zramaNa bhagavAna mahAvIra isa rUpa meM unakI udAra kIrti, varNa, zabda aura zloka phaila rahe haiM, guMjAyamAna ho rahe haiM, stuti ke viSaya bana rahe haiM / isase adhika kI lAlasA karake yadi ve Aja se mujhe kucha bhI kaheMge, to jisa prakAra usa sarparAja ne eka hI prahAra se una vaNikoM ko kUTAghAta ke samAna jalAkara bhasmarAzi kara DAlA, usI prakAra maiM bhI apane tapa aura teja se eka hI prahAra meM unheM bhasmarAzi kara DAlU~gA / jisa prakAra una vaNikoM ke hitakAmI yAvat niHzreyasakAmI vaNika para usa nAgadevatA ne anukampA kI aura use bhaNDopakaraNa sahita apane nagara meM pahuMcA diyA thA, usI prakAra he Ananda ! maiM bhI tumhArA saMrakSaNa aura saMgopana karU~gA / isalie, he Ananda ! tuma jAo aura apane dharmAcArya dharmopadezaka zramaNa jJAtaputra ko yaha bAta kaha do| usa samaya maMkhaliputra gozAlaka ke dvArA Ananda sthavira ko isa prakAra kahe jAne para Ananda sthavira bhayabhIta ho gae, yAvat unake mana meM Dara baiTha gayA / vaha maMkhaliputra gozAlaka ke pAsa se hAlAhalA kumbhakArI kI dukAna se nIkale aura zIghra evaM tvaritagati se zrAvastI nagarI ke madhya meM se hokara jahA~ koSThaka udyAna meM zramaNa bhagavAna mahAvIra virAjamAna the, vahA~ Ae / tIna bAra dAhinI ora se pradakSiNA kI, phira vandana-namaskAra karake yoM bole-bhagavan ! maiM ga ke pAraNe ke lie ApakI AjJA prApta kara zrAvastI nagarI meM yAvat jA rahA thA, taba maMkhaliputra gozAlaka ne mujhe dekhA aura bulAkara kahA- he Ananda ! yahA~ Ao aura mere eka dRSTAnta ko sUna lo| he Ananda ! Aja se bahuta kAla pahale kaIM unnata aura avanata vaNik ityAdi samagra varNana pUrvavat, yAvat-apane nagara pahuMcA diyA ataH he Ananda ! tuma jAo aura apane dharmopadezaka ko yAvata kaha denaa| sUtra-646 ___ (Ananda sthavira-) [pra.] bhagavan ! kyA maMkhaliputra gozAlaka apane tapa-teja se eka hI prahAra meM kUTAghAta ke samAna jalAkara bhasmarAzi karane meM samartha haiM? bhagavan ! maMkhaliputra gozAlaka kA yaha yAvat viSayamAtra hai athavA vaha aisA karane meM samartha bhI haiM?' he Ananda ! maMkhaliputra gozAlaka apane tapa-teja se yAvat bhasma karane meM samartha haiM / he Ananda ! maMkhaliputra gozAlaka kA yaha viSaya hai / he Ananda ! gozAlaka aisA karane meM bhI samartha hai; parantu arihaMta bhagavaMtoM ko nahIM hai / tathApi vaha unheM paritApa utpanna karane meM samartha haiM / he Ananda ! maMkhaliputra gozAlaka kA jitanA tapa-teja hai, usase ananta-guNa viziSTatara tapa-teja anagAra bhagavaMtoM kA hai, anagAra bhagavaMta kSAntikSama hote haiM / he Ananda ! anagAra se anantaguNa viziSTatara tapa-teja sthavira bhagavaMtoM kA hai, kyoMki sthavira bhagavaMta kSAntikSama hote haiM aura he Ananda ! sthavira bhagavaMtoM se ananta-guNa viziSTatara tapa-teja arhanta bhagavaMtoM kA hotA hai, kyoMki arhanta bhagavaMta kSAntikSama hote haiM / ataH he Ananda ! maMkhaliputra gozAlaka apane tapa-teja dvArA yAvat bhasma karane meM prabhu hai| he Ananda ! yaha usakA viSaya hai aura he Ananda ! vaha vaisA karane meM samartha bhI hai; parantu arhanta bhagavaMtoM ko bhasma karane meM samartha nahIM, kevala paritApa utpanna kara sakatA hai| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 67 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka sUtra-647 (bhagavan -) isalie he Ananda ! tU jA aura gautama Adi zramaNa-nirgranthoM ko yaha bAta kahI ki-he Aryo! maMkhaliputra gozAlaka ke sAtha koI bhI dhArmika carcA na kare, dharmasambandhI pratisAraNA na karAve tathA dharmasambandhI pratyupacAra pUrvaka koI pratyupacAra (tiraskAra) na kare / kyoMki (aba) maMkhaliputra gozAlaka ne zramaNa-nirgranthoM ke prati Sa rUpa se mithyAtva bhAva dhAraNa kara liyA hai| vaha Ananda sthavira zramaNa bhagavAna mahAvIra se yaha sandeza sUnakara vandanA-namaskAra karake jahA~ gautama Adi zramaNa-nirgrantha the, vahA~ Ae / phira gautamAdi zramaNa-nirgranthoM ko bulAkara unheM kahA-he Aryo ! Aja maiM chaThakSamaNa ke pAraNe ke lie zramaNa bhagavAna mahAvIra se anujJA prApta karake zrAvastI nagarI meM ucca-nIca-madhyama kuloM meM ityAdi samagra varNana pUrvavat yAvat-jJAtaputra ko yaha bAta kahanA yAvat he Aryo ! tuma meM se koI bhI gozAlaka ke sAtha usake dharma, mata sambandhI pratikUla preraNA mata karanA, yAvata mithyAtva ko vizeSa rUpa se aMgIkAra kara liyA hai| sUtra-648 jaba Ananda sthavira, gautama Adi zramaNanirgranthoM ko bhagavAna kA Adeza kaha rahe the, tabhI maMkhaliputra gozAlaka AjIvakasaMgha se parivRtta hokara hAlAhalA kumbhakArI kI dukAna se nIkalakara atyanta roSa dhAraNa kie zIghra evaM tvarita gati se zrAvastI nagarI ke madhya meM hokara koSThaka udyAna meM zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ke pAsa AyA / phira zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI se na ati dUra aura na ati nikaTa khar3A rahakara unheM isa prakAra kahane lagA-AyuSman kAzyapa ! tuma mere viSaya meM acchA kahate ho! he AyuSman ! tuma mere prati ThIka kahate ho ki maMkhaliputra gozAlaka merA dharmAntevAsI hai, gozAlaka maMkhaliputra merA dharma-ziSya hai / jo maMkhaliputra gozAlaka tumhArA dharmAntevAsI thA, vaha to zukla aura zuklAbhijAta hokara kAla ke samaya kAla karake kisI devaloka meM devarUpa meM utpanna ho cUkA hai / maiM to kauNDinyAyana-gotrIya udAyI hU~ | maiMne gautama putra arjuna ke zarIra kA tyAga kiyA, phira maMkhaliputra gozAlaka ke zarIra meM praveza kiyA / maMkhaliputra gozAlaka ke zarIra meM praveza karake maiMne yaha sAtavAM parivRtta-parihAra kiyA hai| he AyuSman kAzyapa! hamAre siddhAnta ke anusAra jo bhI siddha hue haiM, siddha hote haiM, athavA siddha hoMge, ve saba (pahale) caurAsI lAkha mahAkalpa, sAta divya, sAta saMyUthanikAya, sAta saMjJIgarbha sAta parivRtta-parihAra aura pA~ca lAkha, sATha hajAra chaha-sau tIna karmoM ke bhedoM ko anukrama se kSaya karake tatpazcAt siddha hote haiM, buddha hote haiM, mukta hote haiM, nirvANa prApta karate haiM aura samasta duHkhoM kA anta karate haiM / bhUtakAla meM aisA kiyA hai, vartamAna meM karate haiM aura bhaviSya meM aisA kreNge| jisa prakArI gaMgA mahAnadI jahA~ se nIkalatI hai, aura jahA~ samApta hotI hai; usakA vaha mArga lambAI meM 500 yojana hai aura caur3AI meM AdhA yojana hai tathA gaharAI meM pA~ca-sau dhanuSa haiM / usa gaMgA ke pramANa vAlI sAta gaMgAeM milakara eka mahAgaMgA hotI hai / sAta mahAgaMgAeM milakara eka sAdInagaMgA hotI hai / sAta sAdIna-gaMgAeM milakara eka mRtagaMgA hotI hai / sAta mRtagaMgAeM milakara eka lohitagaMgA hotI hai / sAta lohitagaMgAeM mila kara eka avantIgaMgA hotI hai / sAta avantIgaMgAeM milakara paramAvatIgaMgA hotI hai / isa prakAra pUrvApara milakara kula eka lAkha, satraha hajAra, chaha sau unacAsa gaMgA nadiyA~ haiN| una (gaMgAnadiyoM ke bAlukAkaNa) kA do prakAra kA uddhAra kahA gayA hai / yathA-sUkSmabondikalevararUpa aura bAdara-bondi-kalevararUpa / unameM se jo sUkSmaboMdi-kalevararUpa uddhAra hai, vaha sthApya hai| unameM se jo bAdara-boMdikalevararUpa uddhAra haiM, unameM se sau-sau varSoM meM gaMgA kI bAlU kA eka-eka kaNa nIkAlA jAe aura jitane kAla meM vaha gaMgA-samUharUpa koThA samApta ho jAe, rajarahita nirlepa aura niSThita ho jAe, taba eka zarapramANa kAla kahalAtA hai| isa prakAra ke tIna lAkha zarapramANa kAla dvArA eka mahAkalpa hotA hai / caurAsI lAkha mahAkalpoM kA eka mahAmAnasa hotA hai / ananta saMyUtha se jIva cyavakara saMyUtha-devabhava meM uparitana mAnasa dvArA utpanna hotA hai / vaha vahA~ divyabhogoM kA upabhoga karatA rahatA hai| usa devaloka kA AyuSya-kSaya, devabhava kA kSaya aura devasthiti kA kSaya hone para turanta muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 68 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' zataka / varga / uddezaka / sUtrAMka cyavakara prathama saMjJIgarbha jIva meM utpanna hotA hai| phira vaha vahA~ se antararahita marakara madhyama mAnasa dvArA saMyUtha devanikAya meM utpanna hotA hai / vaha vahA~ divya bhogoM kA upabhoga karatA hai / vahA~ se devaloka kA AyuSya, bhava aura sthiti kA kSaya hone para dUsarI bAra phira saMjJIgarbha meM janma letA hai / vahA~ se turanta marakara adhastana mAnasa AyuSya dvArA saMyUtha meM utpanna hotA hai| vaha vahA~ divya bhoga bhogakara yAvat vahA~ se cyavakara tIsare saMjJIgarbha meM utpanna hotA hai| phira vaha vahA~ se marakara uparitana mAnasottara AyuSya dvArA saMyUtha devanikAya meM utpanna hotA hai| vahA~ vaha divyabhoga bhogakara yAvat caturtha saMjJIgarbha meM janma letA hai / vahA~ se marakara turanta madhyama mAnasottara AyuSya dvArA saMyUtha meM utpanna hotA hai vahA~ vaha divyabhogoM kA upabhoga kara yAvat vahA~ se cyavakara pA~caveM saMjJIgarbha meM utpanna hotA hai| vahA~ se marakara turanta adhastana mAnasottara AyuSya dvArA saMyUtha - deva meM utpanna hotA hai / vaha vahA~ divya bhogoM kA upabhoga karake yAvat cyavakara chaThe saMjJIgarbha jIva meM janma letA hai| vaha vahA~ se marakara turanta brahmaloka nAmaka kalpa meM devarUpa meM utpanna hotA hai, vaha pUrva-pazcima meM lambA hai, uttara-dakSiNa meM cAr3A hai| yAvat usameM pA~ca avataMsaka vimAna kahe gae haiN| yathA azokAvataMsaka, yAvat ve pratirUpa haiM / inhIM avataMsakoM meM vaha devarUpa meM utpanna hotA hai / vaha vahA~ dasa sAgaropama taka divya bhogoM kA upabhoga kara yAvat vahA~ se cyavakara sAtaveM saMjJIgarbha jIva meM utpanna hotA hai / vahA~ nau mAsa aura sAr3he sAta rAtri-divasa yAvat vyatIta hone para sukumAla, bhadra, mRdu tathA kuNDala ke samAna kuMcita keza vAlA, kAna ke AbhUSaNoM se jisake kapolasthala camaka rahe the, aise devakumArasama kAnti vAle bAlaka ko janma diyA he kAzyapa vahI maiM huuN| kumArAvasthA meM lI huI pravrajyA se, kumArAvasthA meM brahmacaryavAsa se jaba meM aviddhakarma thA, tabhI mujhe pravrajyA grahaNa karane kI buddhi prApta huii| phira maiMne sAta parivRtta parihAra meM saMcAra kiyA, yathA- aiNeyaka, mallarAmaka, maNDika, rauha, bhAradvAja, gautamaputra arjunaka aura maMkhaliputra gozAlaka ke (zarIra meM praveza kiyaa)| T inameM se jo prathama parivRtta parihAra huA, vaha rAjagRha nagara ke bAhara maMDikakukSi nAmaka udyAna meM, kuNDi yAyaNa gotrIya udAyI ke zarIra kA tyAga karake aiNeyaka ke zarIra meM praveza kiyA / vahA~ maiMne bAIsa varSa taka prathama parivRtta parihAra kiyaa| inameM se jo dvItiya parivRtta parihAra huA, vaha uddaNDapura nagara ke bAhara candrAvataraNa nAmaka udyAna meM maiMne aiNeyaka ke zarIra kA tyAga kiyA aura mallarAmaka ke zarIra meM praveza kiyA / vahA~ maiMne ikkIsa varSa taka dUsare parivRtta parihAra kA upabhoga kiyA / inameM se jo tRtIya parivRtta - parihAra huA, vaha campAnagarI ke bAhara aMgamaMdira nAmaka udyAna meM mallarAmaka ke zarIra kA parityAga kiyaa| phira maiMne maNDika ke zarIra meM praveza kiyA / vahA~ maiM bIsa varSa taka tRtIya parivRtta parihAra kA upabhoga kiyaa| inameM se jo caturtha parivRtta parihAra huA, vaha vArANasI nagarI ke bAhara kAma mahAvana nAmaka udyAna ke maNDika ke zarIra kA maiMne tyAga kiyA aura rohaka ke zarIra meM praveza kiyaa| vahA~ maiMne unnIsa varSa taka caturtha parivRtta parihAra kA upabhoga kiyaa| unameM se jo paMcama parivRtta parihAra huA, vaha AlabhikA nagarI ke bAhara prAptakAlaka nAma ke udyAna meM huA / usameM maiM rohaka ke zarIra kA parityAga karake bhAradvAja ke zarIra meM praviSTa huaa| vahA~ aThAraha varSa taka pA~cave parivRtta parihAra kA upabhoga kiyaa| unameM se jo chaThA parivRtta-parihAra huA, usameM maiMne vaizAlI nagara ke bAhara kuNDiyAyana nAmaka udyAna meM bhAradvAja ke zarIra kA parityAga kiyA aura gautamaputra arjunaka ke zarIra meM praveza kiyaa| vahA~ maiMne satraha varSa taka chaThe parivRtta parihAra kA upabhoga kiyaa| unameM se jo sAtavA~ parivRtta parihAra huA, usameM maiMne isI zrAvastI nagarI meM hAlAhalA kumbhakArI kI bartanoM kI dukAna meM gautamaputra arjunaka ke zarIra kA parityAga kiyaa| phira maiMne samartha, sthira, dhruva, dhAraNa karane yogya, zItasahiSNu, uSNasahiSNu, kSudhAsahiSNu, vividha daMzamazakAdiparISaha upasarga-sahanazIla evaM sthira saMhanana vAlA jAnakara, maMkhaliputra gozAlaka ke usa zarIra meM praveza kiyA / usameM praveza karake maiM solaha varSa taka isa sAtave parivRtta-parihAra kA upabhoga karatA hU~ / I 1 isI prakAra he AyuSman kAzyapa ! ina 133 varSoM meM mere ye sAta parivRtta parihAra hue haiM, aisA maiMne kahA thA / isalie AyuSman kAzyapa ! tuma ThIka kahate ho ki maMkhaliputra gozAlaka merA dharmAntevAsI hai| muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI 2 ) AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 69 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka sUtra-649 zramaNa bhagavAna mahAvIra ne kahA-gozAlaka ! jaise koI cora ho aura vaha grAmavAsI logoM ke dvArA parAbhava pAtA huA kahIM gaDDhA, guphA, durga, nimna sthAna, pahAr3a yA viSama nahIM pA kara apane Apako eka bar3e Una ke roma se, saNa ke roma se, kapAsa ke bane hue roma se, tinakoM ke agrabhAga se AvRtta karake baiTha jAe, aura nahIM DhaMkA huA bhI svayaM ko DhaMkA huA mAne, apracchanna hote hue bhI pracchanna mAne, lupta na hone para bhI apane ko lupta mAne, palAyita na hote hue bhI apane ko palAyita mAne, usI prakAra tU anya na hote hue bhI apane Apako anya batA rahA hai / ataH gozAlaka! aisA mata kara / yaha tere lie ucita nahIM hai / tU vahI hai / terI vahI chAyA hai, tU anya nahIM hai| sUtra-650 zramaNa bhagavAna mahAvIra ne jaba maMkhaliputra gozAlaka ko isa prakAra kahA taba vaha turanta atyanta kruddha ho uThA krodha se tilamilA kara vaha zramaNa bhagavAna mahAvIra kI aneka prakAra ke UTapaTAMga AkrozavacanoM se lagA, udgharSaNAyukta vacanoM se apamAna karane lagA, aneka prakAra kI anargala nirbhartsanA dvArA bhartsanA karane lagA, aneka prakAra ke durvacanoM se unheM tiraskRta karane lgaa| phira gozAlaka bolA-kadAcita tuma naSTa ho gae ho, kadAcita Aja tuma vinaSTa ho gae ho, kadAcit Aja tuma bhraSTa ho gae ho, kadAcit tuma naSTa, vinaSTa aura bhraSTa ho cUke ho / Aja tuma jIvita nahIM rahoge / mere dvArA tumhArA zubha hone vAlA nahIM hai| sUtra-651 usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pUrva deza meM janme hue sarvAnubhUti nAmaka anagAra the, jo prakRti se bhadra yAvat vinIta the / vaha apane dharmAcArya ke prati anurAgavaza gozAlaka ke pralApa ke prati azraddhA karate hue uThe aura maMkhaliputra gozAlaka ke pAsa Akara kahane lage-he gozAlaka ! jo manuSya tathArUpa zramaNa yA mAhana se eka bhI Arya dhArmika suvacana sunatA hai, vaha unheM vandanA-namaskAra karatA hai, yAvat unheM kalyANarUpa, maMgalarUpa, devasvarUpa, evaM jJAnarUpa mAnakara unakI paryupAsanA karatA hai, to he gozAlaka ! tumhAre lie to kahanA hI kyA ? bhagavAna ne tumheM pravrajita kiyA, muNDita kiyA, bhagavAna ne tumheM sAdhanA sikhAI, bhagavAna ne tumheM zikSita kiyA, bhagavAna ne tumheM bahuzruta kiyA, tuma bhagavAna ke prati mithyApana aMgIkAra kara rahe ho / he gozAlaka! tuma aisA mata karo tumheM aisA karanA ucita nahIM hai / he gozAlaka ! tuma vahI gozAlaka ho, dUsare nahIM, tumhArI vahI prakRti hai, dUsarI nhiiN| sarvAnabhati anagAra ne jaba maMkhaliputra gozAlaka se isa prakAra kI bAteM kahI taba vaha ekadama krodha se AgababUlA ho uThA aura apane tapojanya teja se usane eka hI prahAra meM kUTAghAta kI taraha sarvAnubhUti anagAra ko bhasma kara diyaa| sarvAnubhUti anagAra ko bhasma karake vaha maMkhaliputra gozAlaka phira dUsarI bAra zramaNa bhagavAna mahAvIra ko aneka prakAra ke UTapaTAMga AkrozavacanoM se tiraskRta karane lgaa| usa kAla usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra kA kozala janapadIya meM utpanna antevAsI sunakSatra nAmaka anagAra thA / vaha bhI prakRti se bhadra yAvat vinIta thA / usane dharmAcArya ke prati anurAgavaza sarvAnubhUti anagAra ke samAna gozAlaka ko yathArtha bAta kahI, yAvat- he gozAlaka ! tU vahI hai, terI prakRti vahI hai, tU anya nahIM hai| sunakSatra anagAra ke aisA kahane para gozAlaka atyanta kupita huA aura apane tapa-teja se sunakSatra anagAra ko bhI paritApita kara (jalA) diyA / maMkhaliputra gozAlaka ke tapa-teja se jale hue sunakSatra anagAra ne zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ke samIpa Akara aura tIna bAra dAhinI ora se pradakSiNA karake unheM vandanA-namaskAra kiyA / phira svayameva paMca mahAvratoM kA AropaNa kiyA aura sabhI zramaNa-zramaNiyoM se kSamAyAcanA kii| tadanantara AlocanA aura pratikramaNa karake samAdhi prApta kara anukrama se kAladharma prApta kiyA / apane tapa-teja se sunakSatra anagAra ko jalAne ke bAda phira tIsarI bAra maMkhaliputra gozAlaka, zramaNa bhagavAna mahAvIra ko aneka prakAra ke AkrozapUrNa vacanoM se tiraskRta karane lagA; ityAdi pUrvavat / zramaNa bhagavAna mahAvIra ne, gozAlaka se kahA-jo tathArUpa zramaNa yA mAhana se eka bhI Arya dhArmika suvacana muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 70 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka sUnatA hai, ityAdi pUrvavat, vaha bhI usakI paryupAsanA karatA hai, to he gozAlaka ! tere viSaya meM to kahanA hI kyA ? maiMne tajhe pravrajita kiyA, yAvata maiMne tujhe bahazrata banAyA, aba mere sAtha hI tane isa prakAra kA mithyAtva a gozAlaka ! aisA mata kara / aisA karanA tujhe yogya nahIM hai / yAvat-tU vahI hai, anya nahIM hai / terI vahI prakRti hai, anya nahIM / zramaNa bhagavAna mahAvIra dvArA isa prakAra kahane para maMkhaliputra gozAlaka punaH ekadama kruddha ho uThA / usane taijasa samudghAta kiyA / phira vaha sAta-ATha kadama pIche haTA aura zramaNa bhagavAna mahAvIra kA vadha karane ke lie usane apane zarIra meM se tejolezyA nIkAlI / jisa prakAra vAtotkalikA vAtamaNDalikA parvata, bhIMta, stambha yA stUpa se AvArita evaM nivArita hotI huI una zaila Adi para apanA thor3A-sA bhI prabhAva nahIM dikhAtI / isI prakAra zramaNa bhagavAna mahAvIra kA vadha karane ke lie gozAlaka dvArA apana zarIra meM se bAhara nIkAlI huI tapojanya tejolezyA, bhagavAna mahAvIra para apanA thor3A yA bahuta kucha bhI prabhAva na dikhA skii| usane gamanAgamana (hI) kiyA / phira usane pradakSiNA kI aura Upara AkAza meM uchala gaI / phira vaha vahA~ se nIce girI aura vApisa lauTakara usI maMkhaliputra gozAlaka ke zarIra ko bAra-bAra jalAtI huI anta meM usI ke zarIra ke bhItara praviSTa ho gii| tatpazcAt maMkhaliputra gozAlaka apanI tejolezyA se svayameva parAbhUta ho gayA / ataH (kruddha hokara) zramaNa bhagavAna mahAvIra se isa prakAra kahane lagA- AyuSman kAzyapa ! tuma merI tapojanya tejolezyA se parAbhUta hokara pittajvara se grasta zarIra vAle hokara dAha kI pIr3A se chaha mAsa ke anta meM chadmastha avasthA meM hI kAla kara jaaoge| isa para zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ne maMkhaliputra gozAlaka se isa prakAra kahA- he gozAlaka ! terI tapojanya tejolezyA se parAbhava ko prApta hokara maiM chaha mAsa ke antameM, yAvat kAla nahIM karU~gA, kintu agale 16varSa-paryanta jina avasthAmeM gandha-hastI ke samAna vicarU~gA / parantu he gozAlaka ! tU svayaM apanI tejolezyA se parAbhava ko prApta hokara sAta rAtriyoMke antameM pittajvara se zArIrika pIr3Agrasta hokara yAvat chadmastha avasthA meM hI kAla kara jaaegaa| tadanantara zrAvastI nagarI ke zRMgATaka yAvat rAjamArgoM para bahuta-se loga paraspara eka dUsare se kahane lage, yAvat prarUpaNA karane lage-devAnupriyo ! zrAvastI nagarI ke bAhara koSThaka caitya meM do jina paraspara saMlApa kara rahe haiN| eka kahatA hai- tU pahale kAla kara jaaegaa| dUsarA use kahatA hai- tU pahale mara jaaegaa| ina donoM meM kauna samyagvAdI hai, kauna mithyAvAdI hai ? unameM se jo pradhAna manuSya thA, usane kahA- zramaNa bhagavAna mahAvIra satyavAdI hai, maMkhaliputra gozAlaka mithyAvAdI hai| sUtra - 652 zramaNa bhagavAna mahAvIra ne kahA- he Aryo ! jisa prakAra tRNarAzi, kASTharAzi, patrarAzi, tvacA rAzi, tuSarAzi, bhUse kI rAzi, gomaya kI rAzi aura avakara rAzi ko agni se thor3A-sA jala jAne para, Aga meM jhoMka dene para evaM agni se pariNAmAntara hone para usakA teja hata ho jAtA hai, usakA teja calA jAtA hai, usakA teja naSTa aura bhraSTa ho jAtA hai, usakA teja lupta evaM vinaSTa ho jAtA hai; isI prakAra maMkhaliputra gozAlaka dvArA mere vadha ke lie apane zarIra se tejolezyA nIkAla dene para, aba usakA teja hata ho gayA hai, yAvat usakA teja vinaSTa ho gayA hai / isalie, Aryo ! aba tuma bhale hI maMkhaliputra gozAlaka ko dharmasambandhI pratimodanA se pratiprerita karo, dharma-sambandhI pratismAraNA karA kara smRti kraao| phira dhArmika pratyupacAra dvArA usakA pratyupacAra karo, isake bAda artha, hetu, prazna vyAkaraNa aura kAraNoM ke sambandha meM prazna pUchakara use niruttara kara do / jaba zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ne aisA kahA, taba una zramaNa-nirgranthoM ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandanA-namaskAra kiyA / phira jahA~ maMkhaliputra gozAlaka thA, vahA~ Ae aura use dharma-sambandhI pratipreraNA kI, dharmasambandhI pratismAraNA kI tathA dhArmika pratyupacAra se use tiraskRta kiyA, evaM artha, hetu, prazna vyAkaraNa aura kAraNoM se use niruttara kara diyA / isake bAda gozAlaka maMkhaliputra atyanta kupita huA yAvat misamisAtA huA krodha se atyanta prajvalita ho uThA / kintu aba vaha zramaNa-nirgranthoM ke zarIra ko kucha bhI pIr3A yA upadrava pahu~cAne athavA chaviccheda karane meM samartha nahIM haa| jaba AjIvika sthaviroM ne yaha dekhA ki zramaNa nirgranthoM dvArA dharma-sambandhI pratipreraNA se yAvat gozAlaka ko muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 71 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka niruttara kara diyA gayA hai, jisase gozAlaka atyanta kupita yAvat misamisAyamAna hokara krodha se prajvalita ho uThA, kintu zramaNa-nirgranthoM ke zarIra ko tanika bhI pIr3ita yA upadravita nahIM kara sakA evaM unakA chaviccheda nahIM kara sakA, taba kucha AjIvika sthavira gozAlaka maMkhaliputra ke pAsa se apane Apa hI cala par3e / vahA~ se calakara ve zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa A gae / zramaNa bhagavAna mahAvIra kI dAhinI ora se tIna bAra pradakSiNA kI aura unheM vandanA-namaskAra kiyaa| tatpazcAt ve zramaNa bhagavAna mahAvIra kA Azraya svIkAra karake vicaraNa karane lge| kitane hI aise AjIvika sthavira the, jo maMkhaliputra gozAlaka kA Azraya grahaNa karake hI vicarate rhe| maMkhaliputra gozAlaka jisa kArya ko siddha karane ke lie ekadama AyA thA, usa kArya ko siddha nahIM kara sakA, taba vaha cAroM dizAoM meM lambI dRSTi phaiMkatA haA, dIrgha aura uSNa niHzvAsa chor3atA huA, dAr3hI ke bAloM ko nocatA huA, garadana ke pIche ke bhAga ko khujalAtA huA, baiThaka ke kUlhe ke pradeza ko ThokatA huA, hAthoM ko hilAtA haA aura donoM pairoM se bhUmi ko pITatA haA hAya, hAya! oha maiM mArA gayA yoM baDabaDAtA haA, zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa se, koSThaka-udyAna se nIkalA aura hAlAhalA kumbhakArI kI dukAna thI, vahA~ AyA / vahA~ Amraphala hAthameM lie hue madyapAna karatA, bAra-bAra gAtA aura nAcatA huA, bArabAra hAlAhalA kumbhArina ko aMjalikarma karatA huA, miTTI ke bartana meM rakhe hae miTTI mile hae zItala jala se apane zarIra kA parisiMcana karatA haA vicarane lgaa| zramaNa bhagavAna mahAvIra ne kahA-he Aryo ! maMkhaliputra gozAlaka ne merA vadha karane ke lie apane zarIra meM se jitanI tejolezyA nIkAlI thI, vaha solaha janapadoM kA ghAta karane, vadha karane, ucchedana karane aura bhasma karane meM pUrI taraha paryApta thI / ve solaha janapada ye haiM aMga, baMga, magadha, malayadeza, mAlavadeza, accha, vatsadeza, kautsadeza, pATa, lAr3hadeza, vajradeza, maulI, kAzI, kauzala, avadha aura sumbhuktara / he Aryo ! maMkhaliputra gozAlaka, jo hAlAhalA kumbhArina kI dukAna meM Amraphala hAtha meM lie hue madyapAna karatA huA yAvat bArabAra aMjalikarma karatA huA vicaratA hai, vaha apane usa pApa ko pracchAdana karane ke lie ina ATha caramoM kI prarUpaNA karatA hai / yathA-carama pAna, caramagAna, carama nATya, carama aMjalikarma, carama puSkala-saMvartaka mahAmegha, carama secanaka gandhahastI, carama mahAzilAkaNTaka saMgrAma aura maiM (maMkhaliputra gozAlaka) isa avasarpiNI kAla meM caubIsa tIrthaMkaroM meM se carama tIrthaMkara hokara siddha hoUMgA yAvat saba duHkhoM kA anta kruuNgaa| he Aryo ! gozAlaka miTTI ke bartana meM miTTI-mizrita zItala pAnI dvArA apane zarIra kA siMcana karatA huA vicaratA hai; vaha bhI isa pApa ko chipAne ke lie cAra prakAra ke pAnaka aura cAra prakAra ke apAnaka kI prarUpaNA karatA hai / pAnaka kyA hai ? pAnaka cAra prakAra kA hai-gAya kI pITha se girA huA, hAtha se masalA huA, sUrya ke tApa se tapA huA aura zilA se girA huA / apAnaka kyA hai ? apAnaka cAra prakAra kA hai / sthAla kA pAnI, vRkSAdi kI chAla kA pAnI, simbalI kA pAnI aura zuddha paanii| vaha sthAla-pAnaka kyA hai ? jo pAnI se bhIgA huA sthAla ho, pAnI se bhIgA huA vAraka ho, pAnI se bhIgA huA bar3A ghar3A ho athavA pAnI se bhIgA huA kalaza ho, yA pAnI se bhIgA huA miTTI kA bartana ho jise hAthoM se sparza kiyA jAe, kintu pAnI pIyA na jAe, yaha sthAla-pAnaka kahA gayA hai| tvacA-pAnaka kisa prakAra kA hotA hai? jo Amra, ambADaga ityAdi prajJApanA sUtra ke solahave prayoga pada meM kahe anusAra, yAvat bera, tinduruka paryanta ho, tathA jo taruNa evaM apakva ho, (usakI chAla ko) mukha meM rakhakara thor3A cUse yA vizeSa rUpa se cUse, parantu usakA pAnI na pIe yaha tvacA-pAnaka kahalAtA hai / vaha simbalI-pAnaka kisa prakAra kA hotA hai ? jo kalAya kI phalI, mUMga kI phalI, ur3ada kI phalI athavA simbalI kI phalI Adi, taruNa aura apakva ho, use koI mu~ha se thor3A cabAtA hai yA vizeSa cabAtA hai, parantu usakA pAnI nahIM pItA / vahI simbalI-pAnaka hotA hai / vaha zuddha pAnI kisa prakAra kA hotA hai ? vyakti chaha mahIne taka zuddha khAdima AhAra khAtA hai, chaha mahInoM meM se do mahIne taka pRthvI-saMstAraka para sotA hai, do mahIne taka kASTha ke saMstAraka para sotA hai, do mahIne taka darbha ke saMstAraka para sotA hai; isa prakAra chaha mahIne paripUrNa ho jAne para antima rAtri meM usake pAsa ye do maharddhika yAvat mahAsukha-sampanna deva prakaTa hote haiM, yathA-pUrNabhadra aura muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 72 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka mANibhadra / phira ve donoM deva zItala aura gIle hAthoM se usake zarIra ke avayavoM kA sparza karate haiN| una devoM kA jo anumodana karatA hai, vaha AzIviSa rUpa se karma karatA hai, aura jo una devoM kA anumodana nahIM karatA, usake svayaM ke zarIra meM agnikAya utpanna ho jAtA hai / vaha agnikAya apane teja se usake zarIra ko jalAtA hai / isa prakAra zarIra ko jalA dene ke pazcAt vaha siddha ho jAtA hai; yAvat sarva duHkhoM kA anta kara detA hai / yahI vaha zuddha pAnaka hai| usI zrAvastI nagarI meM ayaMpula nAmakA AjIvikopAsaka rahatA thA / vaha Rddhi sampanna yAvat aparAbhUta thA vaha hAlAhalA kumbhArina ke samAna AjIvika mata ke siddhAnta se apanI AtmA ko bhAvita karatA huA vicaratA thaa| kisI dina usa ayaMpula AjIvikopAsaka ko rAtri ke pIchale prahara meM kuTumbajAgaraNA karate hue isa prakAra kA adhyavasAya yAvat saMkalpa samutpanna huA-hallA nAmaka kITa-vizeSa kA AkAra kaisA batAyA gayA hai ?' tadanantara usa AjIvikopAsaka ayaMpula ko aisA adhyavasAya yAvat manogata-saMkalpa utpanna huA ki mere dharmAcArya dharmopadezaka maMkhalipatra gozAlaka, utpanna jJAna-darzana ke dhAraka, yAvata sarvajJa-sarvadarzI haiN| ve isI zrAvastI nagarI meM hAlAhalA kumbhArina kI dukAna meM AjIvikasaMgha sahita AjIvika-siddhAnta se apanI AtmA ko bhAvita karate hue vicarate haiM ataH kala prAtaHkAla yAvat tejI se jAjvalyamAna sUryodaya hone para maMkhaliputra gozAlaka ko vandanA yAvat paryupAsanA karake aisA yaha prazna pUchanA zreyaskara hogaa| dUsare dina prAtaH sUryodaya hone para snAna-balikarma kiyaa| phira alpabhAra aura mahAmUlya vAle AbhUSaNoM se apane zarIra ko alaMkRta kara vaha apane ghara se nIkalA aura paidala calakara zrAvastI nagarI ke madhya meM se hotA huA hAlAhalA kumbhArina kI dukAna para AyA / maMkhaliputra-gozAlaka ko hAtha meM Amraphala lie hue, yAvat hAlAhalA kumbhArina ko aMjalikarma karate hae, miTTI mile hae jala se apane zarIra ke avayavoM ko bAra-bAra siMcana karate hue dekhA to dekhate hI lajjita, udAsa aura vIDita ho gayA aura dhIre-dhIre pIche khisakane lgaa| jaba AjIvika-sthaviroM ne AjIvikopAsaka ayaMpula ko lajjita hokara yAvat pIche jAte hae dekhA, to kahA-he ayaMpula ! yahA~ Ao | AjIvika-sthaviroM dvArA bulAne para ayaMpula AjIvikopAsaka unake pAsa AyA aura unheM vandanA-namaskAra karake unase na anyanta nikaTa aura na atyanta dUra baiThakara yAvat paryupAsanA karane lgaa| AjIvika-sthaviroM ne kahA-he ayaMpula ! Aja pIchalI rAtri ke samaya yAvat tujhe aisA manogata saMkalpa utpanna huA ki hallA kI AkRti kaisI hotI hai ? isake pazcAt he ayaMpula ! tujhe aisA vicAra utpanna huA ki maiM apane dharmAcArya...se pUchakara nirNaya karU~, ityaadi| he ayaMpala ! kyA yaha bAta satya hai?' (ayaMpala- hA~, satya hai| sthavira-) he ayaMpala ! tamhAre dharmAcArya dharmopadezaka maMkhalipatra gozAlaka jo hAlAhalA kambhArina kI dukAna meM Amraphala hAthameM lie hue yAvat aMjalikarma karate hue vicarate haiM, vaha ve bhagavAna gozAlaka isa sambandha meM ina ATha caramoM kI prarUpaNA karate haiM / yathA-carama pAna, yAvat sarva duHkhoM kA anta kareMge / he ayaMpula ! jo ye tumhAre dharmAcArya dharmopadezaka maMkhaliputra gozAlaka miTTI mizrita zItala pAnI se apane zarIra ke avayavoM para siMcana karate hue yAvat vicarate haiM / isa viSaya meM bhI ve bhagavAna cAra pAnaka aura cAra apAnaka kI prarUpaNA karate haiM / yAvat... isake pazcAt ve siddha hote haiM, yAvat sarva duHkhoM kA anta karate haiM / ataH he ayaMpula ! tU jA aura apane ina dharmAcArya dharmopadezaka maMkhaliputra gozAlaka se apane isa prazna ko pUcha / vaha ayaMpula AjIvikopAsaka harSita evaM santuSTa huA aura vahA~ se uThakara gozAlaka maMkhaliputra ke pAsa jAne lgaa| tatpazcAta una AjIvika sthaviroM ne ukta Amraphala ko ekAnta meM DAlane kA gozAlaka ko saMketa kiyA / isa para maMkhaliputra gozAlaka ne AjIvika sthaviroM kA saMketa grahaNa kiyA aura usa Amraphala ko ekAnta meM eka ora DAla diyaa| isake pazcAt ayaMpula AjIvikopAsaka maMkhaliputra gozAlaka ke pAsa AyA aura maMkhaliputra gozAlaka kI tIna bAra dAhinI ora se pradakSiNA kI, phira yAvat paryupAsanA karane lagA / gozAlaka ne pUchA- he ayaMpula ! rAtri ke pIchale prahara meM yAvat tujhe aisA manogata saMkalpa utpanna huA yAvat isI se tU mere pAsa AyA hai, he ayaMpula! kyA yaha bAta satya hai ?' (ayaMpula) hA~, satya hai / (gozAlaka-) (he ayaMpula !) mere hAtha meM vaha Amra kI guThalI nahIM thI, kintu muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 73 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka Amraphala kI chAla thii| hallA kA AkAra kaisA hotA hai ? (ayaMpula) hallA kA AkAra bA~sa ke mUla ke AkAra jaisA hotA hai / (unmAdavaza gozAlaka ne kahA) he vIro ! vINA bajAo ! vIro ! vINA bjaao| gozAlaka se apane prazna kA isa prakAra samAdhAna pAkara AjIvikopAsaka ayaMpula atIva hRSTa-tuSTa huA yAvat hRdaya meM atyanta Anandita huA / phira usane maMkhaliputra gozAlaka ko vandanA-namaskAra kiyA; kaIM prazna pUche, artha grahaNa kiyA / phira vaha uThA aura punaH maMkhaliputra gozAlaka ko vandanA-namaskAra karake yAvat apane sthAna para lauTa gyaa| gozAlaka ne apanA maraNa (nikaTa) jAnakara AjIvika sthaviroM ko apane pAsa bulAyA aura kahA-he devAnupriyo ! mujhe kAladharma ko prApta huA jAnakara tuma loga mujhe sugandhita gandhodaka se snAna karAnA, phira roeMdAra komala gandhakASAyika vastra se mere zarIra ko poMchanA, sarasa gozIrSa candana se mere zarIra ke aMgoM para vilepana krnaa| haMsavat zveta mahAmUlyavAn paTazATaka mujhe pahanAnA / mujhe samasta alaMkAroM se vibhUSita karanA / mujhe hajAra puruSoM se uThAI jAne yogya zibikA meM biThAnA / zibikArUr3ha karake zrAvastI nagarI ke zRMgATaka yAvat mahApathoM meM ucca svara se udghoSaNA karate hue kahanA-yaha maMkhaliputra gozAlaka jina, jinapralApI hai, yAvat jina zabda kA prakAza karatA huA vicaraNa kara isa avasarpiNI kAla ke caubIsa tIrthaMkaroM meM se antima tIrthaMkara hokara siddha haA hai, yAvat samasta duHkhoM se rahita haA hai / isa prakAra Rddhi aura satkAra ke sAtha mere zarIra kA nIharaNa karanA / una AjIvika sthaviroM ne gozAlaka kI bAta ko vinayapUrvaka svIkAra kiyaa| sUtra-653 isake pazcAt jaba sAtavIM rAtri vyatIta ho rahI thI, taba maMkhaliputra gozAlaka ko samyaktva prApta huA / usake sAtha hI use isa prakAra kA adhyavasAya yAvat manogata saMkalpa samutpanna huA-maiM vAstava meM jina nahIM hU~, tathApi maiM jina-pralApI yAvat jina zabda se svayaM ko prakaTa karatA huA vicarA huuN| maiM maMkhaliputra gozAlaka zramaNoM kA ghAtaka, zramaNoM ko mArane vAlA, zramaNoM kA pratyanIka, AcArya-upAdhyAya kA apayaza karane vAlA, avarNavAda-kartA aura apakIrtikartA huuN| maiM atyadhika asadbhAvanApUrNa mithyAtvAbhiniveza se, apane Apako, dUsaroM ko tathA svapara-ubhaya ko vyudgrAhita karatA huA, vyutpAdita karatA huA vicarA, aura phira apanI hI tejolezyA se parAbhUta hokara, pittajvarAkrAnta tathA dAha se jalatA huA sAta rAtri ke anta meM chadmastha avasthA meM hI kAla karU~gA / vastutaH zramaNa bhagavAna mahAvIra hI jina haiM, aura jinapralApI haiM yAvat jina zabda se svayaM ko prakaTa karate haiN| (gozAlaka ne antima samaya meM) isa prakAra samprekSaNa kiyaa| phira usane AjIvika sthaviroM ko bulAyA, aneka prakAra kI zapathoM se yukta karake isa prakAra kahA- maiM vAstava meM jina nahIM hU~, phira bhI jinapralApI tathA jina zabda se svayaM ko prakaTa karatA haA vicarA / maiM vahI maMkhaliputra gozAlaka evaM zramaNoM kA ghAtaka ha~, yAvata chadmastha avasthA meM hI kAla kara jAUMgA / zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI hI vAstava meM jina haiM, jinapralApI haiM, yAvat svayaM ko jina zabda se prakaTa karate hue vihAra karate haiM / ataH he devAnupriyo ! mujhe kAladharma ko prApta jAnakara mere bAeM paira ko mUMja kI rassI se bA~dhanA aura tIna bAra mere mu~ha meM thUkanA / tadanantara zRMgATaka yAvat rAjamArgoM meM idhara-udhara ghasITate hue ucca svara se udghoSaNA karate hue isa prakAra kahanA-devAnupriyo ! maMkhaliputra gozAlaka jina nahIM hai, kintu vaha jinapralApI yAvat jina zabda se svayaM ko prakAzita karatA huA vicarA hai / yAvat zramaNa bhagavAna mahAvIra hI vAstava meM jina haiM, jinapralApI haiM yAvat jina zabda kA prakAza karate hue vicarate haiN| isa prakAra vahatI aRddhi pUrvaka mere mRta zarIra kA nIharaNa karanA; yoM kahakara gozAlaka kAladharma ko prApta huaa| sUtra-654 __ tadanantara una AjIvika sthaviroM ne maMkhaliputra gozAlaka ko kAladharma-prApta huA jAnakara hAlAhalA kumbhArina kI dukAna ke dvAra banda kara die / phira hAlAhalA kumbhArina kI dukAna ke ThIka bIcoM bIca zrAvastI nagarI kA citra bnaayaa| phira maMkhaliputra gozAlaka ke bAeM paira ko mUMja kI rassI se bA~dhA / tIna bAra usake mukha meM thUkA / phira ukta citrita kI huI zrAvastI nagarI ke zRMgATaka yAvat rAjamArgoM para idhara-udhara ghasITate hue manda-manda svara se ud muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 74 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka ghoSaNA karate hue yAvat pUrvavat kathana karanA / isa prakAra zapatha se mukta hue / isake pazcAt maMkhaliputra gozAlaka ke prati pUjA-satkAra (kI bhAvanA) ko sthirIkaraNa karane ke lie maMkhaliputra gozAlaka ke bAeM paira meM baMdhI mUMja kI rassI khola dI aura hAlAhalA kumbhArina kI dukAna ke dvAra bhI khola die / phira maMkhaliputra gozAlaka ke mRta zarIra ko sugandhita gandhodaka se nahalAyA, ityAdi pUrvokta varNanAnusAra yAvat mahAn Rddhi-satkAra-samudAya ke sAtha maMkhaliputra gozAlaka ke mRta zarIra kA niSkramaNa kiyaa| sUtra - 655 tadanantara kisI dina bhagavAna mahAvIra zrAvastI nagarI ke koSThaka udyAna se nIkale aura usase bAhara anya janapadoM meM vicaraNa karane lge| usa kAla usa samaya meMDhikagrAma nagara thaa| usake bAhara uttarapUrva dizA meM zAlakoSThaka udyAna thA / yAvat pRthvI-zilApaTTaka thA, usa zAlakoSThaka udyAna ke nikaTa eka mahAn mAlukAkaccha thA vaha zyAma, zyAmaprabhAvAlA, yAvat mahAmegha mAna thA, patrita, puSpita, phalita aura hariyAlI se atyanta lahalahAtA huA, vanazrI se atIva zobhAyamAna rahatA thaa| usa meMDhikagrAma nagarameM revatI gAthApatnI rahatI thI / vaha ADhya yAvat aparAbhUta thii| kisI dina zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI kramazaH vicaraNa karate hae meMDhikagrAma nagara ke bAhara, jahA~ zAlakoSThaka udyAna thA, vahA~ padhAre; yAvat parISad vandanA karake lauTa gaI / usa samaya zramaNa bhagavAna mahAvIra ke zarIra meM mahApIDAkArI vyAdhi utpanna haI, jo ujjvala yAvat duradhisA thii| usane pittajvara se sAre zarIra ko vyApta kara liyA thA, aura zarIra meM atyanta dAha hone lgii| tathA unheM rakta-yukta dasteM bhI lagane lgiiN| bhagavAna ke zarIra kI aisI sthiti jAnakara cAroM varNa ke loga isa prakAra kahane lage-zramaNa bhagavAna mahAvIra maMkhaliputra gozAlaka kI tapojanya tejolezyA se parAbhUta hokara pittajvara evaM dAha se pIr3ita hokara chaha mAsa ke andara chadmastha-avasthA meM hI mRtyu prApta kreNge| usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra ke eka antevAsI siMha nAmaka anagAra the, jo prakRti se bhadra yAvat vinIta the / ve mAlukAkaccha ke nikaTa nirantara chaTha-chaTha tapazcaraNa ke sAtha apanI donoM bhujAeM Upara uThAkara yAvat AtApanA lete the / usa samaya kI bAta hai, jaba siMha anagAra dhyAnAntarikA meM pravRtta ho rahe the; tabhI unheM isa prakAra kA Atmagata yAvat cintana utpanna huA-mere dharmAcArya dharmopadezaka zramaNa bhagavAna mahAvIra ke zarIra meM vipula rogAMtaka prakaTa huA, jo atyanta dAhajanaka hai, ityAdi / taba anyatIrthika kaheMge- ve chadmastha avasthA meM hI kAladharma ko prApta ho gae / isa prakAra ke isa mahAmAnasika manogata duHkha se pIr3ita bane hue siMha anagAra AtApanAbhUmi se nIce Utare / phira ve mAlukAkaccha meM Ae aura jora-jora se rone lage / (usa samaya) zramaNa bhagavAna mahAvIra ne kahA- he Aryo ! Aja merA antevAsI prakRtibhadra yAvat vinIta siMha anagAra, ityAdi saba varNana pUrvavat kahanA; yAvat atyanta jora-jora se ro rahA hai| isalie, he Aryo ! tuma jAo aura siMha anagAra ko yahA~ bulA lAo zramaNa bhagavAna mahAvIra ne jaba una zramaNa-nirgranthoM se isa prakAra kahA, to unhoMne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra kiyA / phira bhagavAn mahAvIra ke pAsa se mAlakoSThaka udyAna se nIkalakara, ve mAlukAkaccha vana meM, jahA~ siMha anagAra thA, vahA~ Ae aura siMha anagAra se kahA- he siMha ! dharmAcArya tumheM bulAte haiN| taba siMha anagAra una zramaNa-nirgranthoM ke sAtha jahA~ zramaNa bhagavAna mahAvIra virAjamAna the, vahA~ Ae aura zramaNa bhagavAna mahAvIra ko tIna bAra dAhinI ora se pradakSiNA karake yAvat paryupAsanA karane lge| zramaNa bhagavAna mahAvIra ne kahA- he siMha ! dhyAnAntarikA meM pravRtta hote hue tumheM isa prakAra kI cintA utpanna huI yAvat tuma phUTa-phUTa kara rone lage, to he siMha ! kyA yaha bAta satya hai ?' 'hA~, bhagavan ! satya hai / he siMha ! maMkhaliputra gozAlaka ke tapateja dvArA parAbhUta hokara maiM chaha mAsa ke andara, yAvat kAla nahIM karU~gA / maiM sAr3he pandraha varSa taka gandhahastI ke samAna jina rUpa meM vicarU~gA / he siMha! tuma meMDhikagrAma nagara meM revatI gAthApatnI ke ghara jAo aura vahA~ revatI gAthApatnI ne mere lie kohale ke do phala saMskArita karake taiyAra kie haiM, unase mujhe prayojana nahIM hai, kintu usake yahA~ mArjAra nAmaka vAyu ko zAnta karane ke lie jo bijaurApAka hai, use le Ao / usIse mujhe prayojana hai| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 75 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka zramaNa bhagavAna mahAvIra se Adeza pAkara siMha anagAra harSita santuSTa yAvat hRdaya meM praphullita hue aura zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra kiyA, phira tvarA, capalatA aura utAvalI se rahita hokara mukhavastrikA kA pratilekhana kiyA / gautamasvAmI kI taraha bhagavAna mahAvIra svAmI ke pAsa Ae, vandana-namaskAra karake zAlakoSThaka udyAna se niikle| phira yAvat meMDhikagrAma nagara ke madhya bhAga meM hokara revatI gAthApatnI ke ghara meM praveza kiyA tadanantara revatI gAthApatnI ne siMha anagAra ko jyoM hI Ate dekhA, tyoM hI harSita evaM santuSTa hokara zIghra apane Asana se utthii| siMha anagAra ke samakSa sAta-ATha kadama gaI aura tIna bAra dAhinI ora se pradakSiNA karake vandana-namaskAra kara bolI-devAnupriya ! kahie, kisa prayojana se ApakA padhAranA huA ?' taba siMha anagAra ne revatI gAthApatnI se kahA-he devAnupriye ! zramaNa bhagavAna mahAvIra ke lie tumane jo kohale ke do phala saMskArita karake taiyAra kie haiM, unase prayojana nahIM hai, kintu mArjAra nAmaka vAyu ko zAnta karane vAlA bijaurApAka, jo kala kA banAyA huA hai, vaha mujhe do, usI se prayojana hai| isa para revatI gAthApatnI ne siMha anagAra se kahA-he siMha anagAra ! aise kauna jJAnI athavA tapasvI haiM, jinhoMne mere antara kI yaha rahasyamaya bAta jAna lI aura Apa se kaha dI, jisase kI Apa yaha jAnate haiM ? siMha anagAra ne (kahA-) yAvat-bhagavAna ke kahane se maiM jAnatA huuN| taba siMha anagAra se yaha bAta sunakara evaM avadhAraNa karake vaha revatI gAthApatnI harSita evaM santuSTa huI / rasoIghara gaI aura bartana ko lekara siMha anagAra ke pAsa AI aura sArA pAka samyak prakAra se DAla diyA / revatI gAthApatnI ne usa dravyazuddhi, dAtA kI zuddhi evaM pAtra kI zuddhi se yukta, yAvat prazasta bhAvoM se die gae dAna se siMha anagAra ko pratilAbhita karane se devAyu kA bandha kiyA yAvat revatI gAthApatnI ne janma aura jIvana kA suphala prApta kiyA, revatI gAthApatnI ne janma aura jIvana saphala kara liyaa| isaka pazcAt ve siMha anagAra, revatI gAthApatnI ke ghara se nIkale aura meMDhikagrAma nagara ke madhya meM se hote hue bhagavAna ke pAsa pahuMce aura gautama svAmI ke samAna yAvat AhAra-pAnI dikhAyA / zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ke hAtha meM samyak prakAra se rakha (de) diyaa| taba bhagavAna mahAvIrane amUrchita yAvat lAlasArahita bilameM sarpa-praveza samAna usa AhAra ko zarIra rUpI koThemeM DAla diyA / AhAra karane ke bAda mahApIr3AkArI rogAMtaka zIghra zAnta ho gyaa| ve hRSTa-puSTa, rogarahita, zarIra se baliSTha ho ge| isase sabhI zramaNa tuSTa hue, zramaNiyA~ tuSTa huIM, zrAvaka tuSTa hue, zrAvikAeM tuSTa huIM, deva tuSTa hue, deviyA~ tuSTa huIM, deva-manuSya-asuroM sahita samagra loka tuSTa evaM harSita ho gayA / (kahane lage-) zramaNa bhagavAna mahAvIra hRSTa hue sUtra - 656 gautama svAmI ne zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ko vandana-namaskAra karake pachA- bhagavana ! devAnapriya kA antevAsI pUrvadeza meM utpanna sarvAnubhUti nAmaka anagAra, jo ki prakRti se bhadra yAvat vinIta thA, aura jise maMkhaliputra gozAlaka ne apane tapa-teja se bhasma kara diyA thA, vaha marakara kahA~ gayA, kahA~ utpanna huA ? he gautama! vaha Upara candra aura sUrya kA yAvat brahmaloka, lAntaka aura mahAzukra kalpa kA atikramaNa kara sahasrArakalpa meM devarUpa meM utpanna huA hai / vahA~ sarvAnubhUti deva kI sthiti aThAraha sAgaropama kI hai / vaha sarvAnubhUti deva usa devaloka se AyuSyakSaya, bhavakSaya aura sthitikSaya hone para yAvat mahAvideha varSa meM siddha hogA yAvat sarva duHkhoM kA anta kregaa| bhagavan ! Apa devAnupriya kA antevAsI kauzalajanapadotpanna sunakSatra nAmaka anagAra, jo prakRti se bhadra yAvat vinIta thA, vaha maMkhaliputra gozAlaka dvArA apane tapa-teja se paritApita kiye jAne para kAla ke avasara para kAla karake kahA~ gayA ? kahA~ utpanna huA? gautama ! vaha Upara candra aura sUrya ko yAvat Anata-prANata aura AraNa kalpa kA atikramaNa karake vaha acyutakalpa meM devarUpa meM utpanna huA hai / vahA~ sunakSatra deva kI sthiti bAIsa sAgaropama kI hai / zeSa sabhI varNana sarvAnubhUti anagAra ke samAna, yAvat-sabhI duHkhoM kA anta kregaa| sUtra-657 bhagavan ! devAnupriya kA antevAsI kuziSya gozAlaka maMkhaliputra kAla ke avasara meM kAla karake kahA~ gayA, kahA~ utpanna huA ? he gautama ! vaha UMce candra aura sUrya kA yAvat ullaMghana karake acyutakalpa meM devarUpa meM utpanna huA muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 76 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' zataka / varga / uddezaka / sUtrAMka hai / vahA~ gozAlaka kI sthiti bhI bAIsa sAgaropama kI hai / I bhagavan ! vaha gozAlaka deva usa devaloka se AyuSya, bhava aura sthiti kA kSaya hone para, devaloka se cyava kara yAvat kahA~ utpanna hogA ? gautama ! isI jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM vindhyaparvata ke pAdamUla meM, puNDra janapada ke zatadvAra nAmaka nagara meM sanmUrti nAma ke rAjA kI bhadrA-bhAryA kI kukSi meM putrarUpa se utpanna hogA / vaha vahA~ nau mahIne aura sAr3he sAta rAtridivasa yAvat bhalIbhA~ti vyatIta hone para yAvat sundara bAlaka ke rUpa meM janma legA / jisa rAtri meM usa bAlaka kA janma hogA, usa rAtri meM zatadvAra nagara ke bhItara aura bAhara aneka bhAra pramANa aura aneka kumbhapramANa padmoM evaM ratnoM kI varSA hogii| taba usa bAlaka ke mAtA-pitA gyAraha dina bIta jAne para bArahave dina usa bAlaka kA guNayukta evaM guNaniSpanna nAmakaraNa kareMge - kyoMki hamAre isa bAlaka kA jaba janma huA, taba padmoM aura ratnoM kI varSA huI thI, isalie hamAre isa bAlaka kA nAma- mahApadma ho / tatpazcAt usa mahApadma bAlaka ke mAtA-pitA use kucha adhika ATha varSa kA jAnakara zubha tithi, karaNa, divasa, nakSatra aura muhUrtta meM bahuta bar3e rAjyAbhiSeka se abhiSikta kreNge| isa prakAra vaha vahA~ kA rAjA bana jaaegaa| vaha mahAhimavAn Adi parvata ke samAna mahAna evaM balazAlI hogA, yAvat vaha (rAjyabhoga karatA huA) vicaregA / kisI samaya do maharddhika yAvat mahAsaukhyasampanna deva usa mahApadma rAjA kA senApatitva kreNge| ve do deva isa prakAra haiM- pUrNabhadra aura maannibhdr| yaha dekhakara zatadvAra nagara ke bahuta-se rAjezvara, talavara, rAjA, yuvarAja yAvat sArthavAha Adi paraspara eka dUsare ko bulAyeMge aura kaheMge-devAnupriyo ! hamAre mahApadma rAjA ke maharddhika yAvat mahAsaukhyazAlI do deva senAkarma karate haiN| isalie devAnupriyo ! hamAre mahApadma rAjA kA dUsarA nAma devasena ho / I tadanantara kisI dina usa devasena rAjA ke zaMkhatala ke samAna nirmala evaM zveta cAra dA~toM vAlA hastiratna samutpanna hogA / taba vaha devasena rAjA usa zaMkhatala ke samAna zveta evaM nirmala cAra dA~ta vAle hastiratna para ArUr3ha hokara zatadvAra nagara ke madhya meM hokara bAra-bAra bAhara jAegA aura AegA / yaha dekhakara bahuta se rAjezvara yAvat sArthavAha prabhRti paraspara eka dUsare ko bulAeMge aura phira isa prakAra kaheMge- devAnupriyo hamAre devasena rAjA ke yahA~ zaMkhatala ke samAna zveta, nirmala evaM cAra dA~toM vAlA hastiratna samutpanna huA hai, ataH he devAnupriyo ! hamAre devasena rAjA kA tIsarA nAma vimalavAhana bhI ho / kisI dina vimalavAhana rAjA zramaNa-nirgranthoM ke prati mithyA-bhimAna ko apanA legA / vaha kaIM zramaNa nirgranthoM ke prati Akroza karegA, kinhIM kA upahAsa karegA, katipaya sAdhuoM ko eka dUsare se pRthak-pRthak kara degA, kaIyoM kI bhartsanA karegA, bAMdhegA, nirodha karegA, aMgacchedana karegA, mAregA, upadrava karegA, zramaNoM ke vastra, pAtra, kambala aura pAdaproMchana ko chinnabhinna kara degA, naSTa kara degA, cIra-phAr3a degA yA apaharaNa kara legaa| AhAra pAnI kA viccheda karegA aura kaI zramaNoM ko nagara aura deza se nirvAsita karegA / zatadvAranagara ke bahuta se rAjA, aizvaryazAlI yAvat sArthavAha Adi paraspara yAvat kahane lageMge- devAnupriyo / vimalavAhana rAjA ne zramaNa nirgranthoM ke prati anAryapana apanA liyA hai, yAvat kitane hI zramaNoM ko isane deza se nirvAsita kara diyA hai, ityAdi / ataH devAnupriyo yaha hamAre lie zreyaskara nahIM hai| yaha na vimala vAhana rAjA ke lie zreyaskara hai aura na rAjya, rASTra, bala, vAhana, pura antaHpura athavA janapada ke lie zreyaskara hai ki vimalavAhana rAjA zramaNa-nirgranthoM ke prati anAryatva ko aMgIkAra kare / ataH devAnupriyo ! hamAre lie yaha ucita hai ki hama vimalavAhana rAjA ko isa viSaya meM vinayapUrvaka nivedana kreN| isa prakAra ve vimalavAhana rAjA ke pAsa aaeNge| karabaddha hokara vimalavAhana rAjA ko jaya-vijaya zabdoM se badhAI deNge| phira kaheMge- he devAnupriya ! zramaNa-nirgranthoM ke prati Apane anAryatva apanAyA hai; kaIyoM para Apa Akroza karate haiM, yAvat kaIM zramaNoM ko Apa deza - nirvAsita karate / ataH he devAnupriya yaha Apake lie zreyaskara nahIM hai, na hamAre lie yaha zreyaskara he yAvat Apa devAnupriya zramaNanirgranthoM ke prati anAryatva svIkAra kreN| ataH he devAnupriya Apa isa akArya ko karane se rukeN| tadanantara isa prakAra jaba ve rAjezvara yAvat sArthavAha Adi vinayapUrvaka rAjA vimalavAhana se binatI kareMge, taba vaha rAjA - dharma (kucha) nahIM, tapa nirarthaka hai, isa prakAra kI buddhi hote hue bhI mithyA - vinaya batAkara unakI isa binatI ko mAna legA / usa muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI 2 ) AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 77 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka zatadvAranagara ke bAhara uttarapUrva dizA meM subhUmibhAga nAma kA udyAna hogA, jo saba RtuoM meM phala-puSpoM se samRddha hogA, ityAdi varNana pUrvavat / usa kAla usa samaya meM vimala nAmaka tIrthaMkara ke prapautra-ziSya sumaMgala hoMge / unakA varNana dharmaghoSa anagAra ke samAna, yAvat saMkSipta-vipula tejolezyA vAle, tIna jJAnoM se yukta vaha sumaMgala nAmaka anagAra, subhUmibhAga udyAna se na ati dUra aura na ati nikaTa nirantara chaTha-chaTha tapa ke sAtha yAvat AtApanA lete hue vicareMge / vaha vimalavAhana rAjA kisI dina rathacaryA karane ke lie nIkalegA / jaba subhUmibhAga udyAna se thor3I dUra rathacaryA karatA huA vaha vimalavAhana rAjA, nirantara chaTha-chaTha tapa ke sAtha AtApanA lete hue sumaMgala anagAra ko dekhegA; taba unheM dekhate hI vaha ekadama kruddha hokara yAvat misamisAyamAna hotA huA ratha ke agrabhAga se sumaMgala anagAra ko Takkara nIce girA degaa| vimalavAhana rAjA dvArA ratha ke agrabhAga se Takkara mArakara samaMgala anagAra ko nIce girA dene para vaha dhIre-dhIre uTheMge aura dUsarI bAra phira bAheM UMcI karake yAvat AtApanA lete hue vicreNge| taba vaha vimalavAhana rAjA phira dUsarI bAra ratha ke agrabhAga se Takkara mArakara nIce girA degA, ataH sumaMgala anagAra phira dUsarI bAra zanaiH zanaiH uTheMge, avadhijJAna kA upayoga lagAkara vimalavAhanarAjA ke atItakAla ko dekheMge phira vaha kaheMge- tuma vAstava meM vimalavAhana rAjA nahIM ho, tuma devasena rAjA bhI nahIM ho, aura na hI tuma mahApadma rAjA ho; kintu tuma isase pUrva tIsare bhava meM zramaNoM ke ghAtaka gozAlaka nAmaka maMkhaliputra the, yAvat tuma chadmastha avasthA meM hI kAla kara gae the| usa samaya samartha hote hue bhI sarvAnubhUti anagAra ne tumhAre aparAdha ko samyak prakAra se sahana kara liyA thA, kSamA kara diyA thA, titikSA kI thI aura use adhyAsita kiyA thaa| isI prakAra sunakSatra anagAra ne bhI samartha hote hue yAvat adhyAsita kiyA thaa| usa samaya zramaNa bhagavAna mahAvIra ne samartha hote hue bhI yAvat adhyAsita kara liyA thA / kintu maiM isa prakAra sahana yAvat adhyAsita nahIM karU~gA / maiM tumheM apane tapa-teja se ghor3e, ratha aura sArathi sahita eka hI prahAra meM kUTAghAta ke samAna rAkha kA Dhera kara dU~gA / jaba sumaMgala anagAra vimalavAhana rAjA se aisA kaheMge, taba vaha ekadama kupita yAvat krodha se AgababUlA ho uThegA aura phira tIsarI bAra bhI ratha ke sire se Takkara mArakara sumaMgala anagAra ko nIce girA degA / taba sumaMgala anagAra atIva kruddha yAvat kopAveza se misamisAhaTa karate hue AtApanAbhUmi se nIce UtareMge aura taijasa-samudghAta karake sAta-ATha kadama pIche haTeMge, phira vimalavAhana rAjA ko apane tapa-teja se ghor3e, ratha aura sArathi sahita eka hI prahAra se yAvat rAkha kA Dhera kara deNge| bhagavan ! sumaMgala anagAra, azva, ratha aura sArathi sahita (rAjA vimalavAhana ko) bhasma kA Dhera karake, svayaM kAla karake kahA~ jAeMge, kahA~ utpanna hoMge ? gautama ! sumaMgala anagAra bahuta-se upavAsa, belA, telA, caulA, paMcaulA yAvat vicitra prakAra ke tapazcaraNoM se apanI AtmA ko bhAvita karate hue bahuta varSoM taka zrAmaNya-paryAya kA pAlana kareMge / phira eka mAsa kI saMlekhanA se ATha bhakta anazana kA yAvat chedana kareMge aura AlocanA evaM pratikramaNa karake samAdhiprApta hokara kAla ke avasara meM kAla kareMge / phira ve Upara candra, sUrya, yAvat graiveyaka vimAnAvAsoM kA atikramaNa karake sarvArthasiddha mahAvimAna meM devarUpa se utpanna hoMge / vahA~ sumaMgala deva kI ajaghanyAnutkRSTa taiMtIsa sAgaropama kI sthiti hogii| bhagavan ! vaha sumaMgala deva usa devaloka se cyavakara kahA~ jAegA, kahA~ utpanna hogA? gautama ! vaha yAvat mahAvideha kSetra meM janma lekara, yAvat sarva duHkhoM kA anta kregaa| sUtra-658 bhagavan ! sumaMgala anagAra dvArA azva, ratha aura sArathi-sahita bhasma kiyA huA vimalavAhana rAjA kahA~ utpanna hogA ? gautama ! vaha adhaHsaptama pRthvI meM, utkRSTa kAla kI sthiti vAle narakoM meM nairayikarUpa se utpanna hogaa| vahA~ se yAvat udvartta kara matsyoM meM utpanna hogA / vahA~ bhI zastra ke dvArA vadha hone para dAhajvara kI pIr3A se kAla karake dUsarI bAra phira adhaHsaptama pRthvI meM utkRSTa kAla kI sthiti vAle nArakAvAsoM meM nairayikarUpa meM utpanna hogA / vahA~ se udvartta kara phira sIdhA dUsarI bAra matsyoM meM utpanna hogA / vahA~ bhI zastra se vadha hone para kAla kara chaThI tamaHprabhA pRthvI meM utkRSTakAla kI sthiti vAle nArakAvAsoM meM nairayikarUpa se utpanna hogaa| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 78 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka vahA~ se vaha yAvat nIkalakara strIrUpa meM utpanna hogA / vahA~ bhI zastrAghAta se marakara dAhajvara kI vedanA se yAvat dUsarI bAra punaH chaThI tamaHprabhA pRthvI meM utkRSTa kAla kI sthiti vAle nArakAvAsoM meM nairayika hogA / punaH dUsarI bAra strIrUpa meM utpanna hogA / vahA~ bhI zastra se vadha hone para yAvat kAla karake paMcama dhUmaprabhA pRthvI meM utkRSTa kAla kI sthiti vAlA nairayika hogA / marakara uraHparisaoNM meM utpanna hogA / vahA~ bhI zastrAghAta se yAvat marakara dUsarI bAra paMcama narakapRthvI meM, yAvat punaH uraHparisaoNM meM utpanna hogA / vahA~ se yAvat kAla karake cauthI paMkaprabhA pRthvI meM utkRSTa kAla kI sthiti vAle nArakAvAsoM meM nairayika rUpa meM utpanna hogA, yAvat vahA~ se nIkalakara siMhoM meM utpanna hogA / vahA~ bhI zastra dvArA mArA jAkara yAvat dUsarI bAra cauthe naraka meM utpanna hogaa| dUsarI bAra siMhoM meM utpanna hogaa| kAla karake tIsarI bAlukAprabhA narakapRthvI meM utkRSTa kAla kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hogA / vahA~ se nIkalakara pakSiyoM meM utpanna hogA / vahA~ se yAvat zastrAghAta se marakara phira dUsarI bAra tIsarI bAlukAprabhA pRthvI meM utpanna hogA / vahA~ se yAvat zastrAghAta se marakara dUsarI bAra pakSiyoM meM utpanna hogA / vahA~ se yAvat kAla karake dUsarI zarkarAprabhA pRthvI meM utpanna hogA / vahA~ se yAvat nIkalakara sarIsRpoM meM utpanna hogA / vahA~ bhI zastra se mArA jAkara yAvat dUsarI bAra bhI zarkarAprabhA pRthvI meM utpanna hogA / vahA~ se yAvat kAla karake dUsarI bAra punaH sarIsRpoM meM utpanna hogA / vahA~ se yAvat kAla karake isa ratnaprabhA pRthvI kI utkRSTa kAla kI sthiti vAle narakAvAsoM meM nairayika rUpa meM utpanna hogA / vahA~ se yAvat nIkalakara saMjJIjIvoM meM utpanna hogA / vahA~ bhI zastra dvArA mArA jAkara yAvat kAla karake asaMjJIjIvoM meM utpanna hogA / vahA~ bhI zastrA-ghAta se yAvat kAla karake dUsarI bAra isI ratnaprabhApRthvI meM palyopama ke asaMkhyAtave bhAga kI sthiti vAle narakA-vAsoM meM nairayikarUpa meM utpanna hogaa| vaha vahA~ se nIkalakara jo ye khecarajIvoM ke bheda haiM, jaise ki-carmapakSI, lomapakSI, samudgakapakSI, vitatapakSI, unameM aneka lAkha bAra mara-mara kara bAra-bAra vahIM utpanna hotA rahegA / sarvatra zastra se mArA jAkara dAha-vedanA se kAla ke avasarameM kAla karake jo ye bhUjaparisarpa ke bheda haiM, jaise ki-goha, nakula ityAdi yAvat jAhaka Adi caupAye jIvoM meM aneka lAkha bAra marakara bAra-bAra unhIMmeM utpanna hogA / zeSa saba khecaravat jAnanA, yAvat kAla karake jo ye uraHparisarpa ke bheda hote haiM, jaise ki-sarpa, ajagara, AzAlikA, mahoraga Adi, inameM aneka lAkha bAra mara-marakara bArabAra inhIM meM utpanna hogA / yAvat vahA~ se kAla karake jo ye catuSpada jIvoM ke bheda haiM, jaise ki eka khuravAlA, do khura lA gaNDIpada, sanakhapada, inameM aneka lAkha bAra utpanna hogA / vahA~ se yAvat kAla karake jo ye jalacarajIva-bheda haiM, jaise ki-matsya, kacchapa yAvat suMsumAra ityAdi, unameM lAkha bAra utpanna hogaa| phira vahA~ se yAvat kAla karake jo ye caturindriya jIvoM ke bheda haiM, jaise ki-andhika, pautrika ityAdi,yAvata gomaya-kIToM meM aneka lAkha bAra utpanna hogaa| phira vahA~ se yAvat kAla karake jo ye trIndriyajIvoM ke bheda haiM, jaise ki-upacita yAvat hastizauNDa Adi, inameM aneka lAkha bAra marakara punaHpunaH utpanna hogaa| vahA~ se yAvat kAla karake jo ye dvIndriya jIvoM ke bheda haiM, jaise ki-pulAkRmi yAvat samuddalikSA ityAdi, inameM aneka lAkha bAra mara marakara, punaH punaH unhIM meM utpanna hogaa| phira vahA~ se yAvat kAla karake jo ye vanaspati ke bheda haiM, jaise ki-vRkSa, guccha yAvat kuhunA ityAdi; inameM aneka lAkha bAra mara marakara yAvat punaH punaH inhIM meM utpanna hogA / vizeSatayA kaTurasa vAle vRkSoM aura beloM meM utpanna hogA / sabhI sthAnoM meM zastrAghAta se vadha hogaa| phira vahA~ se yAvat kAla karake jo ye vAyukAyika jIvoM ke bheda haiM, jaise ki-pUrvavAyu, yAvat zuddhavAyu ityAdi inameM aneka lAkha bAra mara marakara punaH punaH utpanna hogA / phira vahA~ se kAla karake jo ye tejaskAyika jIvoM ke bheda haiM, jaise ki aMgAra yAvat sUryakAnta maNiniHsRta agni ityAdi, unameM aneka lAkha bAra mara marakara punaH punaH utpanna hogA / phira vahA~ se yAvat kAla karake jo ye apkAyika jIvoM ke bheda haiM, yathA-osa kA pAnI, yAvat khAI kA pAnI ityAdi; unameM aneka lAkha bAra-utpanna hogA / sabhI sthAnoM meM zastra dvArA ghAta hogA / vahA~ se yAvat kAla karake jo ye pRthvIkAyika jIvoM ke bheda haiM, jaise ki-pRthvI, zarkarA yAvat sUryakAntamaNi; unameM aneka lAkha bAra utpanna hogA, vizeSatayA khara-bAdara pRthvIkAkAya meM utpanna hogA / sarvatra zastra se vadha hogA / vahA~ se yAvat kAla karake rAjagRha nagara ke bAhara vezyArUpa meM utpanna hogaa| vahA~ zastra se vadha hone se muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 79 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka yAvat kAla karake dUsarI bAra rAjagRha nagara ke bhItara (viziSTa) vezyA ke rUpa meM utpanna hogaa| sUtra-659 vahA~ bhI zastra se vadha hone para yAvat kAla karake isI jambUdvIpa ke bharatakSetra meM vindhya-parvata ke pAdamUla meM bebhela sanniveza meM brAhmaNakula meM bAlikA ke rUpa meM utpanna hogA / vaha kanyA jaba bAlyAvasthA kA tyAga karake yauvanavaya ko prApta hogI, taba usake mAtA-pitA ucita zulka aura ucita vinaya dvArA pati ko bhAryA ke rUpa meM arpaNa kreNge| vaha usakI bhAryA hogii| vaha iSTa, kAnta, yAvat anumata, bahumUlya sAmAna ke piTAre ke samAna, tela kI kuppI ke samAna atyanta surakSita, vastra kI peTI ke samAna susaMgRhIta, ratna ke piTAre ke samAna surakSita tathA zIta, uSNa yAvat parISaha upasarga use sparza na kareM, isa dRSTi se atyanta saMgopita hogii| vaha brAhmaNa-putrI garbhavatI hogI aura eka dina kisI samaya apane sasurAla se pIhara le jAI jAtI huI mArga meM dAvAgni kI jvAlA se pIr3ita hokara kAla ke avasara meM kAla karake dakSiNa dizA ke agnikumAra devoM meM devarUpa meM utpanna hogii| vahA~ se cyavakara vaha manuSya zarIra ko prApta kregaa| phira vaha kevalabodhi (samyaktva) prApta kregaa| tatpazcAta muNDita hokara agAravAsa kA parityAga karake anagAra dharma ko prApta kregaa| kintu vahA~ zrAmaNya kI virAdhanA karake kAla ke avasara meM kAla karake dakSiNa dizA ke asurakumAra devoM meM devarUpa se utpanna hogA / vahA~ se cyavakara vaha manuSya zarIra prApta karegA, phira kevalabodhi Adi pUrvavata, yAvata pravrajita hokara cAritra kI virAdhanA karake kAla ke samaya meM kAla karake dakSiNanikAya ke nAgakumAra devoM meM devarUpa se utpanna hogA / vahA~ se cyavakara vaha manuSyazarIra prApta karegA, ityAdi pUrvavat / dakSiNanikAya suparNakumAra devoM meM utpanna hogA, phira dakSiNanikAya ke vidyutkumAra devoM meM utpanna hogA, isI prakAra agnikumAra devoM ko chor3akara yAvat ke stanitakumAra devoM meM devarUpase utpanna hogaa| ___ vaha vahA~ se yAvat nIkalakara manuSya zarIra prApta karegA, yAvat zrAmaNya kI virAdhanA karake jyotiSka devoM meM utpanna hogA / vaha vahA~ se cyavakara manuSya-zarIra prApta karegA, phira kevalabodhi (samyaktva) prApta karegA / yAvat cAritra kI virAdhanA kiye binA kAla ke avasarameM kAla karake saudharmakalpameM deva rUpameM utpanna hogA / vahA~ se cyavakara manuSya zarIra prApta karegA, kevalabodhi bhI prApta karegA / vahA~ bhI cAritra kI virAdhanA kiye binA kAla kara IzAna devaloka meM devarUpameM utpanna hogA / vahA~ se cyavakara manuSya-zarIra prApta karegA, kevalabodhi prApta karegA / vahA~ bhI cAritra kI virAdhanA kiye binA kAla karake sanatkumAra kalpameM devarUpameM utpanna hogA / vahA~ se cyavakara, sanatkumAra ke devaloka ke samAna brahmaloka, mahAzukra, Anata, AraNa devalokoMmeM utpatti ke viSaya meM kahanA cAhie / vahA~ se cyavakara vaha manuSya hogA, yAvat cAritra kI virAdhanA kiye binA kAla karake sarvArthasiddha mahAvimAna meM deva ke rUpa meM utpanna hogA vahA~ se binA antara ke cyavakara mahAvidehakSetra meM, jo ye kula haiM, jaise ki-ADhya yAvat aparAbhUta kula; tathAprakAra ke kuloM meM puruSa rUpa se utpanna hogA / dRr3hapratijJa ke samAna yAvat-uttama kevalajJAna-kevaladarzana utpanna hogA / tadanantara (gozAlaka kA jIva) dRr3hapratijJa kevalI atIta kAla ko upayogapUrvaka dekheMge / atItakAla-nirIkSaNa kara ve zramaNa-nirgranthoM ko kaheMge-he Aryo ! maiM Aja se cirakAla pahale gozAlaka nAmaka maMkhaliputra thA / maiMne zramaNoM kI ghAta kI thii| yAvat chadmastha avasthA meM hI kAladharma ko prApta ho gayA thA / Aryo ! usI mahApApa-mUlaka maiM anAdi-ananta aura dIrghamArga vAle cAragati rUpa saMsAra-kAntAra meM bArabAra paryaTana karatA rahA / isalie he Aryo ! tuma meM se koI bhI AcArya-pratyanIka, upAdhyAya-pratyanIka AcArya aura upAdhyAya ke apayaza karane vAle, avarNavAda karane vAle aura akIrti karanevAle mata honA, saMsArATavImeM paribhramaNa mata karanA / usa samaya dRr3hapratijJa kevalI se yaha bAta sUnakara aura avadhAraNa kara ve zramaNanigrantha bhayabhIta hoMge, trasta hoMge, aura saMsAra ke bhaya se udvigna hokara dRr3hapratijJa kevalI ko vandana-namaskAra kareMge / ve usa sthAna kI AlocanA aura nindanA kareMge yAvat tapazcaraNa svIkAra kreNge| dRr3hapratijJa kevalI bahuta varSoM taka kevalajJAnI-paryAya kA pAlana kareMge, aMta meM bhaktapratyAkhyAna kareMge yAvat sarva duHkhoM kA anta kareMge / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-15 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 80 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka zataka-16 sUtra-660 solahaveM zataka meM caudaha uddezaka haiM / yathA-adhikaraNI, jarA, karma, yAvatIya, gaMgadatta, svapna, upayoga, loka, bali, avadhi, dvIpa, udadhi, dizA aura stanita / zataka-16 - uddezaka-1 sUtra-661 usa kAla usa samaya meM rAjagRha nagara meM yAvat paryupAsanA karate hue gautama svAmI ne isa prakAra pUchA-bhagavan! kyA adhikaraNIya para (hathaur3A mArate samaya) vAyukAya utpanna hotA hai ? hA~, gautama ! hotA hai| bhagavan ! usa (vAyukAya) kA sparza hone para vaha maratA hai yA binA sparza hue mara jAtA hai ? gautama ! usakA dUsare padArtha ke sAtha sparza hone para hI vaha maratA hai, binA sparza hue nahIM mrtaa| bhagavan ! vaha (mRta vAyukAya) zarIrasahita (bhavAntarameM) jAtA hai yA zarIrarahita hai ? gautama ! isa viSaya meM skandaka-prakaraNa ke anusAra, yAvat-zarIra-rahita ho kara nahIM jAtA; (taka) jAnanA caahie| sUtra -662 bhagavan ! aMgArakArikAmeM agnikAya kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa tIna rAta-dina taka, vahA~ anya vAyukAyika jIva bhI utpanna hote haiM; kyoMki vAyukAya binA agnikAya prajvalita nahIM hotA sUtra-663 bhagavan ! lohA tapAne kI bhaTThI meM tape hue lohe kA lohe kI saMDAsI se UMcA-nIcA karane vAle puruSa ko kitanI kriyAeM lagatI haiM ? gautama ! jaba taka vaha puruSa lohA tapAne kI bhaTTI meM lohe kI saMDAsI se lohe ko UMcA yA nIcA karatA hai, taba taka vaha puruSa kAyikI se lekara prANAtipAtikI kriyA taka pA~coM kriyAoM se spaSTa hotA hai tathA jina jIvoM ke zarIra se lohA banA hai, lohe kI bhaTTI banI hai, saMDAsI banI hai, aMgAre bane haiM, aMgAre nIkAlane kI lohe kI chaDI banI hai aura dhamaNa banI hai, ve sabhI jIva bhI kAyikI se lekara yAvata prANAtipAtikI taka pA~coM kriyAoM se spRSTa hote haiN| bhagavan ! lohe kI bhaTThI meM se, lohe ko, lohe kI saMDAsI se pakar3akara eharana para rakhate aura uThAte hue puruSa ko kitanI kriyAeM lagatI haiM ? gautama ! jaba taka lohA tapAne kI bhaTThImeM se lohe ko saMDAsI se pakar3akara yAvat rakhatA hai, taba taka vaha puruSa kAyikI yAvat prANAtipAtikI taka pA~coM kriyAoM se spRSTa hotA hai| jina jIvoM ke zarIra se lohA banA hai, saMDAsI banI hai, ghana banA hai, hathaur3A banA hai, eharana banI hai, eharana kA lakar3A banA hai, garma lohe ko ThaMr3e karane kI udakadroNI banI hai, tathA adhikaraNazAlA banI hai, ve jIva bhI kAyikI Adi pA~coM kriyAoM se spRSTa hote haiM sUtra-664 bhagavan ! jIva adhikaraNI hai yA adhikaraNa hai ? gautama ! jIva adhikaraNI bhI hai aura adhikaraNa bhI hai / bhagavan ! kisa kAraNa se yaha kahA jAtA hai ? gautama ! avirati kI apekSA jIva adhikaraNI bhI hai aura adhikaraNa bhI hai / bhagavan ! nairayika jIva adhikaraNI haiM yA adhikaraNa haiM ? gautama ! vaha adhikaraNI bhI haiM aura adhikaraNa bhI haiN| (sAmAnya) ke anusAra nairayika ke viSaya meM bhI jAnanA cAhie / isI prakAra vaimAnika taka jaannaa| bhagavan ! jIva sAdhikaraNI hai yA niradhikaraNI hai ? gautama ! jIva sAdhikaraNI hai, niradhikaraNI nahIM hai| bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA hai ? gautama! avirati kI apekSA jIva sAdhikaraNI hai, niradhikaraNI nahIM hai| isI prakAra vaimAnikoM taka khnaa| bhagavana ! jIva AtmAdhikaraNI hai, parAdhikaraNI hai, yA ubhayAdhikaraNI hai ? gautama ! jIva AtmAdhikaraNI bhI haiM, parAdhikaraNI bhI haiM aura tabhayAdhikaraNI bhI haiN| bhagavana ! aisA kisa hetu se kahA gayA hai? avirati kI apekSA / isI prakAra vaimAnika taka jaannaa| bhagavan ! jIvoM kA adhikaraNa Atmaprayoga se hotA hai, paraprayoga se niSpanna hotA hai athavA tadubhavaprayoga se muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 81 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' zataka / varga / uddezaka / sUtrAMka hotA hai ? gautama ! jIvoM kA adhikaraNa Atmaprayoga se bhI niSpanna hotA hai, paraprayoga se bhI aura tadubhayaprayoga se bhI niSpanna hotA hai| bhgvn| aisA kisa kAraNa se kahA hai? gItama avirati kI apekSA se yAvat tadubhayaprayoga se bhI niSpanna hotA hai / isalie he gautama! aisA kahA hai| isI prakAra vaimAnikoM taka jAnanA / ! sUtra- 665 bhagavan ! zarIra kitane prakAra ke kahe gae haiM ? gautama ! pA~ca prakAra ke yathA - audArika yAvat kArmaNa / bhagavan indriyA~ kitanI kahI gaI hai ? gautama ! pA~ca, yathA-zrotrendriya yAvat sparzendriya / bhagavan ! yoga kitane prakAra ke kahe gae haiM ? gautama ! tIna prakAra ke, yathA-manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga | bhagavan! audArikazarIra ko bAMdhatA huA jIva adhikaraNI hai yA adhikaraNa hai ? gautama ! vaha adhikaraNa bhI hai aura adhikaraNa bhI hai / bhagavan ! aisA kyoM kahA jAtA hai ki vaha adhikaraNI bhI hai aura adhikaraNa bhI hai ? gautama ! avirati ke kAraNa vaha yAvat adhikaraNa bhI hai / bhagavan ! pRthvIkAyika jIva, audArikazarIra ko bAMdhatA huA adhikaraNI hai yA adhikaraNa hai? gautama puurvvt| isI prakAra manuSya taka jaannaa| isI prakAra vaikriyazarIra ke viSaya meM bhI jAnanA / vizeSa yaha hai ki jina jIvoM ke zarIra hoM, unake khnaa| bhgvn| AhArakazarIra bAMdhatA huA jIva adhikaraNI he yA adhikaraNa hai? gautama vaha adhikaraNI bhI hai aura adhikaraNa bhI hai| bhgvn| kisa kAraNa se aisA kahA hai? gautama pramAda kI apekSA se| isI prakAra manuSya ke viSaya meM jAnanA / taijasazarIra kA kathana audArikazarIra ke samAna jAnanA / vizeSa yaha hai ki taijasa-zarIra sambandhI vaktavya sabhI jIvoM ke viSaya meM kahanA / isI prakAra kArmaNazarIra ko bhI jAnanA / ! bhagavan / zrotrendriya ko bAMdhatA huA jIva adhikaraNI hai yA adhikaraNa hai? gautama odArikazarIra ke vaktavya ke samAna zrotrendriya ke sambandha meM bhI kahanA cAhie / parantu jina jIvoM ke zrotrendriya ho, unakI apekSA hI yaha kathana hai| isI prakAra cakSurindriya, prANendriya, jihvendriya aura sparzendriya ke viSaya meM jAnanA caahie| vizeSa, jina jIvoM ke jitanI indriyA~ hoM, unake viSaya meM usI prakAra jAnanA caahie| bhagavan / manoyoga ko bAMdhatA huA jIva adhikaraNI hai yA adhikaraNa hai? zrotrendriya ke samAna saba manoyoga ke viSaya meM bhI kahanA / vacanayoga ke viSaya meM bhI isI prakAra jAnanA / vizeSa, vacanayoga meM ekendriyoM kA kathana nahIM karanA / isI prakAra kAyayoga ke viSaya meM bhI kahanA / vizeSa yaha hai ki kAyayoga sabhI jIvoM ke hotA hai / vaimAnikoM taka isI prakAra jAnanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / zataka-16 - uddezaka-2 sUtra 666 rAjagRha nagara meM yAvat pUchA- bhagavan ! kyA jIvoM ke jarA aura zoka hotA hai ? gautama ! jIvoM ke jarA bhI hotI hai aura zoka bhI hotA hai| bhgvn| kisa kAraNa se jIvoM ko jarA bhI hotI hai aura zoka bhI hotA hai? giitm| jo jIva zArIrika vedanA vedate haiM, una jIvoM ko jarA hotI hai aura jo jIva mAnasika vedanA vedate haiM, unako zoka hotA hai isa kAraNa se he gautama aisA kahA gayA hai| isI prakAra nairayikoM ke bhI samajha lenaa| isI prakAra yAvat stanitakumAroM ke viSaya meM bhI jAnanA / ! bhante ! kyA pRthvIkAyika jIvoM ke jarA aura zoka hotA hai ? gautama ! pRthvIkAyika jIvoM ke jarA hotI hai, zoka nahIM hotA hai / bhagavan ! pRthvIkAyika jIvoM ke jarA hotI hai, zoka kyoM nahIM hotA hai ? gautama ! pRthvIkAyika jIva zArIrika vedanA vedate haiM, mAnasika vedanA nahIM vedate isI kAraNa se isI prakAra caturindriya jIvoM taka jAnanA zeSa jIvoM kA kathana sAmAnya jIvoM ke samAna vaimAnikoM taka he bhagavan / yaha isI prakAra hai| I sUtra - 667 usa kAla evaM usa samaya meM zakra devendra devarAja, vajrapANi, purandara yAvat upabhoga karatA huA vicaratA thaa| vaha isa sampUrNa jambUdvIpa kI ora apane vipula avadhijJAna kA upayoga lagA lagAkara jambUdvIpa meM zramaNa bhagavAna muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI 2 ) AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 82 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' zataka / varga / uddezaka / sUtrAMka mahAvIra ko dekha rahA thA / yahA~ tRtIya zataka meM kathita IzAnendra kI vaktavyatA ke samAna zakrendra kahanA / vizeSa yaha hai ki zakrendra Abhiyogika devoM ko nahIM bulAtA / isakI paidala senA kA adhipati hariNaigameSI deva hai, (jo) sughoSA ghaMTA (bajAtA hai| vimAnanirmAtA pAlaka deva haiN| isake nIkalane kA mArga uttaradizA hai| agni koNa meM ratikara parvata hai| zeSa sabhI varNana usI prakAra yAvat zakrendra bhagavAna ke nikaTa upasthita huA aura apanA nAma batalAkara bhagavAna kI paryupAsanA karane lagA (bhagavAna ne dharmakathA kahI; yAvat parISad vApisa lauTa gii| tadanantara devendra devarAja zakra zramaNa bhagavAna mahAvIra se dharma zravaNa kara evaM avadhAraNa karake atyanta harSita evaM santuSTa huaa| usane zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ko vandanA namaskAra karake isa prakAra prazna pUchA bhagavan ! avagraha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? he zakra ! pA~ca prakAra kA, yathA- devendrAvagraha, rAjAvagraha, gAthApati avagraha, sAgArikAvagraha aura sAdharmikA'vagraha bhgvn| Ajakala jo ye zramaNa nirgrantha vicaraNa karate haiM, unheM meM avagraha kI anujJA detA hU~ yoM kahakara zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana namaskAra karake zakrendra, usI divya yAna vimAna para car3hA aura phira jisa dizA se AyA thA, usI dizA kI ora lauTa gyaa| bhagavan! isa prakAra sambodhana karake bhagavAna gautama ne zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ko vandana namaskAra karake isa prakAra pUchA bhagavan devendra devarAja zakra ne Apase pUrvokta rUpa se avagraha sambandhI jo artha kahA, kyA vaha satya hai ? hA~, gautama / vaha artha satya hai| I sUtra - 668 ! bhagavan! kyA devendra devarAja zakra samyagvAdI hai athavA mithyAvAdI hai? gautama vaha samyagvAdI hai, mithyAvAdI nahIM hai / bhagavan ! devendra devarAja zakra kyA satya bhASA bolatA hai, mRSA bolatA hai, satyAmRSA bhASA bolatA hai, athavA asatyAmRSA bhASA bolatA hai ? gautama vaha satya bhASA bhI bolatA hai, yAvat asatyAmRSA bhASA bhI bolatA hai| bhagavan / devendra devarAja zakra kyA sAvadya bhASA bolatA hai yA niravadya bhASA bolatA hai ? gautama vaha sAvadya bhASA bhI bolatA hai aura niravadya bhASA bhI bolatA hai / bhagavan ! aisA kyoM kahA gayA hai ? gautama ! jaba devendra devarAja zakra sUkSma kAya se mukha Dha~ke binA bolatA hai, taba vaha sAvadya bhASA bolatA hai aura jaba vaha mukha ko Dha~ka kara bolatA hai, taba vaha niravadya bhASA bolatA hai| isI kAraNa se yaha kahA jAtA hai / bhagavan ! devendra devarAja zana bhavasiddhika he yA abhavasiddhika hai ? samyagdRSTi hai yA midhyAdRSTi hai ? ityAdi prazna / gautama ! tRtIya zataka ke prathama mokA uddezaka meM ukta sanatkumAra ke anusAra yahA~ bhI acarama nahIM hai taka kahanA sUtra - 669 ! bhagavan ! jIvoM ke karma cetanakRta hote haiM yA acetanakRta hote haiM ? gautama ! jIvoM ke karma cetanakRta hote haiM, acetanakRta nahIM hote haiN| bhagavan aisA kyoM kahA jAtA hai? gautama jIvoM ke AhAra rUpa se upacita jo pudgala haiM. zarIrarUpa se jo saMcita pudgala haiM aura kalevara rUpa se jo upacita pudgala haiM, ve tathA tathA rUpa se pariNata hote haiM, isalie he AyuSman zramaNoM! karma acetanakRta nahIM hai / ve pudgala duHsthAna rUpa se, duHzayyA rUpa se aura durniSadyA rUpa se tathA-tathA rUpa se pariNata hote haiM / isalie he AyuSman zramaNoM ! karma acetanakRta nahIM hai / ve pudgala AtaMka rUpa se pariNata hokara jIva ke vadha ke lie hote haiM; ve saMkalpa rUpa se pariNata hokara jIva ke vadha ke lie hote haiM, ve pudgala maraNAnta rUpa se pariNata hokara jIva ke vadha ke lie hote haiM / isalie he AyuSman zramaNoM ! karma acetanakRta nahIM hai / he gautama! isIlie kahA jAtA hai, yAvat karma cetanakRta hote haiN| isI prakAra nairayikoM ke karma bhI cetanakRta hote haiM / isI prakAra vaimAnikoM taka ke karmoM ke viSaya meM kahanA cAhie / he bhagavan! yaha isI prakAra hai. bhagavan yaha isI prakAra hai| zataka-16 uddezaka- 3 -- sUtra - 670 ! rAjagRha nagara meM (gautamasvAmI ne yAvat isa prakAra pUchA- bhagavan! karmaprakRtiyA~ kitanI haiM ? gautama ATha haiM, yathA-jJAnAvaraNIya yAvat antarAya / isa prakAra yAvat vaimAnikoM taka kahanA cAhie / muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI 2 ) AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 83 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka bhagavan ! jJAnAvaraNIya karma ko vedatA huA jIva kitanI karmaprakRtiyoM kA vedana karatA hai ? gautama ! ATha karmaprakRtiyoM ko vedatA hai / yahA~ prajJApanAsUtra ke veda-veda nAmaka pada meM kathita samagra kathana karanA cAhie / vedabandha, bandha-veda aura bandha-bandha uddezaka bhI, yAvat vaimAnikoM taka kahanA cAhie / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| sUtra-671 kisI samaya eka dina zramaNa bhagavAna mahAvIra rAjagRhanagara ke guNazIlaka nAmaka udyAna se nIkale aura bAhara ke (anya) janapadoM meM vihAra karane lge| usa kAla usa samaya meM ullUkatIra nAmakA nagara thA / (varNana) usa ullUkatIra nagara ke bAhara IzAnakoNa meM ekajambuka udyAna thA / eka bAra kisI dina zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI anukrama se vicaraNa karate hue yAvat ekajambUka udyAna meM padhAre / yAvat parISad lauTa gii| gautama svAmI ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra kiyA aura pachA-bhagavana ! nirantara chaTha-chaTha ke tapazcaraNa ke sAtha yAvat AtApanA lete hue bhAvitAtmA anagAra ko divasa ke pUrvArddha meM apane hAtha, paira, bAMha yA uru ko sikor3anA yA pasAranA kalpanIya nahIM hai, kintu divasa ke pazcimArddha meM apane hAtha, paira yA yAvat uru ko sikor3anA yA phailAnA kalpanIya hai / isa prakAra kAyotsargasthita usa bhAvitAtmA anagAra kI nAsikA meM arza laTaka rahA ho, usa arza ko kisI vaidya ne dekhA aura yadi vaha vaidya usa arza ko kATane ke lie usa RSi ko bhUmi para laiTAe, phira usake arza ko kATe; to he bhagavan ! kyA jo vaidya arza ko kATatA hai, use kriyA lagatI hai ? tathA jisa (anagAra) kA arza kATA jA rahA hai, use ekamAtra dharmAntarAyika kriyA ke sivAya dUsarI kriyA to nahIM lagatI? hA~, gautama! aisA hI hai| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-16 - uddezaka-4 sUtra-672 rAjagRha nagara meM yAvat pUchA-bhagavan ! annaglAyaka zramaNa nirgrantha jitane karmoM kI nirjarA karatA hai, kyA utane karma narakoM meM nairayika jIva eka varSa meM, aneka varSoM meM athavA sau varSoM meM kSaya kara dete haiM ? gautama ! yaha artha samartha nhiiN| bhagavan ! caturtha bhakta karane vAle zramaNa-nirgrantha jitane karmoM kI nirjarA karatA hai, kyA utane karma narakoM se nairayika jIva sau varSoM meM, aneka sau varSoM meM yA eka hajAra varSoM meM khapAte haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM / bhagavan ! SaSThabhakta karane vAlA zramaNa nirgrantha jitane karmoM kI nirjarA karatA hai, kyA utane karma narakoM meM nairayika jIva eka hajAra varSoM meM, aneka hajAra varSoM meM, athavA eka lAkha varSoM meM kSaya kara pAtA hai ? gautama ! yaha artha samartha nhiiN| bhagavan ! aSTamabhakta karane vAlA zramaNa nirgrantha jitane karmoM kI nirjarA karatA hai, kyA utane karma narakoM meM nairayika jIva eka lAkha varSoM meM, aneka lAkha varSoM meM yA eka karor3a varSoM meM kSaya kara pAtA hai ? gautama ! yaha artha samartha nhiiN| bhagavan ! dazamabhakta karane vAlA zramaNa nirgrantha jitane karmoM kI nirjarA karatA hai, kyA utane karma narakoM meM nairayika jIva, eka karor3a varSoM meM, aneka karor3a varSoM meM yA koTAkoTI varSoM meM kSaya kara pAtA hai ? gautama ! yaha artha samartha nhiiN| bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ? gautama ! jaise koI vRddha puruSa hai / vRddhAvasthA ke kAraNa usakA zarIra jarjarita ho gayA hai / camar3I zithila hone se sikur3akara salavaToM se vyApta hai / dA~toM kI paMkti meM bahuta-se dA~ta gira jAne se thor3e-se dA~ta raha gae haiM, jo garmI se vyAkula hai, pyAsa se pIr3ita hai, jo Atura, bhUkhA, pyAsA, durbala aura klAnta hai| vaha vRddha puruSa eka bar3I kozambavRkSa kI sUkhI, Ter3hI, mer3hI, gA~Tha-gaThIlI, cikanI, bAMkI, nirAdhAra rahI huI gaNDikA para eka kuNThita kulhAr3e se jora-jora se zabda karatA huA prahAra kare, to bhI vaha usa lakar3I ke bar3e-bar3e Tukar3e nahIM kara sakatA, isI prakAra he gautama ! nairayika jIvoM ne apane pApakarma gAr3ha kie haiM, cikane kie haiM, ityAdi chaThe zataka ke anusAra yAvat-ve mahAparyavasAna vAle nahIM hote| jisa prakAra koI puruSa eharana para ghana kI coTa mAratA huA, jora-jora se zabda karatA huA, (eharana ke sthUla pudgaloM ko tor3ane meM samartha nahIM hotA, isI prakAra nairayika jIva bhI gAr3ha karma vAle hote haiM, isalie ve yAvat muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 84 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' 1 zataka/ varga / uddezaka / sUtrAMka mahAparyavasAna vAle nahIM hote| jisa prakAra koI puruSa taruNa hai, balavAna hai, yAvat medhAvI, nipuNa aura zilpakAra hai, vaha eka bar3e zAlmalI vRkSa kI gIlI, ajaTila, agaMThita, cikanAI se rahita, sIdhI aura AdhAra para TikI gaNDikA para tIkSNa kulhAr3e se prahAra kare to jora-jora se zabda kiye binA hI AsAnI se usake bar3e-bar3e Tukar3e kara detA hai / isI prakAra he gautama ! jina zramaNa nirgranthoM ne apane karma yathA-sthUla, zithila yAvat niSThita kiye haiM, yAvat ve karma zIghra hI naSTa ho jAte haiM / aura ve zramaNa nirgrantha yAvat mahAparyavasAna vAle hote haiM / he gautama! jaise koI puruSa sUkhe hue ghAsa ke pUle ko yAvat agni meM DAle to vaha zIghra hI jala jAtA hai, isI prakAra zramaNa nirgranthoM ke yathAbAdara karma bhI zIghra hI naSTa ho jAte haiM / jaise koI puruSa, pAnI kI bU~da ko tapAye hue lohe ke kar3Aha para DAle to vaha zIghra hI naSTa ho jAtI hai, usI prakAra zramaNa nirgranthoM ke bhI yathAbAdara karma zIghra hI naSTa ho jAte haiN| chaThe zataka ke anusAra yAvat ve mahAparyavasAna vAle hote haiM / isIlie he gautama! aisA kahA gayA hai ki annaglAyaka zramaNa nirgrantha jitane karmoM kA kSaya karatA hai, ityAdi, yAvat utane karmoM kA nairayika jIva koTAkoTI varSoM meM bhI kSaya nahIM kara pAte / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai / zataka-16 - uddezaka- 5 sUtra - 673 usa kAla usa samaya meM ullUkatIra nAmaka nagara thA / vahA~ ekajambUka nAmakA udyAna thA / usakA varNana pUrvavat / usa kAla usa samaya zramaNa bhagavAna mahAvIra vahA~ padhAre, yAvat parISad ne paryupAsanA kI / usa kAla u samaya meM devendra devarAja vajrapANi zakra ityAdi solahave zataka ke dvItiya uddezaka meM kathita varNana ke anusAra divya yAna vimAna se vahA~ AyA aura zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandanA - namaskAra kara usane isa prakAra pUchA bhagavan ! kyA maharddhika yAvat mahAsaukhyasampanna deva bAhya pudgaloM ko grahaNa kie binA yahA~ Ane meM samartha haiM ? he zakra ! yaha artha samartha nahIM / bhagavan ! kyA maharddhika yAvat mahAsaukhyasampanna deva bAhya pudgaloM ko grahaNa karake yahA~ Ane meM samartha haiM ? bhagavan ! maharddhika yAvat mahAsukha vAlA deva kyA bAhya pudgaloM ko grahaNa karake gamana karane, bolane yA uttara dene yA A~khe kholane aura banda karane, yA zarIra ke avayavoM ko sikor3ane aura pasArane meM, yA sthAna, zayyA, niSadyA ko bhogane meM, tathA vikriyA karane yA paricAraNA (viSayabhoga) karane meM samartha hai ? hA~, zakra ! vaha gamana yAvat paricAraNA karane meM samartha hai / devendra devarAja zakra ne ina utkSipta ATha praznoM ke uttara pUche, aura phira bhagavAna ko utsukatApUrvaka vandana karake usI divya yAna vimAna para car3hakara jisa dizA se AyA thA, usI dizA meM lauTa gayA / sUtra 674 bhagavan ! gautama ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana - namaskAra karake pUchA bhagavan! anya dinoM meM devendra devarAja zakra (AtA hai, taba Apa devAnupriya ko vandana- namaskAra karatA hai, ApakA satkAra sanmAna karatA hai, yAvat ApakI paryupAsanA karatA hai; kintu bhgvn| Aja to devendra devarAja zakra Apa devAnupriya se saMkSepa meM ATha praznoM ke uttara pUchakara aura utsukatApUrvaka vandana- namaskAra karake zIghra hI calA gayA, isakA kyA kAraNa hai ? zramaNa bhagavAna mahAvIra ne kahA- gautama! usa kAla usa samaya meM mahAzukra kalpa ke mahAsAmAnya nAmaka vimAna meM maharddhika yAvat mahAsukhasampanna do deva, eka hI vimAna meM devarUpa se utpanna hue| unameM se eka mAyImithyAdRSTi utpanna huA aura dUsarA amAyIsamyagdRSTi utpanna huaa| eka dina usa mAyImithyAdRSTi deva ne amAyIsamyagdRSTi deva se kahA- pariNamate hue pud gala pariNata nahIM kahalAte apariNata kahalAte haiM, kyoMki ve pudgala abhI pariNata ho rahe haiM, isalie ve pariNata nahIM, apariNata haiN| , isa para amAyIsamyagdRSTi deva ne mAyImithyAdRSTi deva se kahA- pariNamate hue pudgala pariNata kahalAte haiM, apariNata nahIM, kyoMki ve pariNata ho rahe haiM, isalie aise pudgala pariNata haiM apariNata nahIM / isa prakAra kahakara amAyIsamyagdRSTi deva ne mAyImithyAdRSTi deva ko parAjita kiyA / pazcAt amAyIsamyagdRSTi deva ne avadhijJAna upayoga lagAkara avadhijJAna se mujhe dekhA, phira use aisA yAvat vicAra utpanna huA ki jambUdvIpa ke bharatakSetra meM, muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI 2 ) AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 85 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka ullUkatIra nAmaka nagara ke bAhara ekajambUka nAma ke udyAna meM zramaNa bhagavAna mahAvIra yathAyogya avagraha lekara vicarate haiM / ataH mujhe zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra yAvat paryupAsanA karake yaha tathArUpa prazna pUchanA zreyaskara hai / aisA vicAra kara cAra hajAra sAmAnika devoM ke parivAra ke sAtha sUryAbha deva ke samAna, yAvat nirghoSaninAdita dhvanipUrvaka, jambUdvIpa ke bharatakSetra meM ullUkatIra nagara ke ekajambUka udyAna meM mere pAsa Ane ke lie usane prasthAna kiyA / usa samaya usa deva kI tathAvidha divya devarddhi, divya devadyuti, divya devAnubhAva aura divya tejaHprabhA ko sahana nahIM karatA huA, devendra devarAja zakra mujhase saMkSepa meM ATha prazna pUchakara zIghra hI vandanA-namaskAra karake yAvat calA gyaa| sUtra-675 jaba zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI bhagavAna gautama svAmI se yaha bAta kaha rahe the, itane meM hI vaha deva zIghra hI vahA~ A pahu~cA / usa deva ne Ate hI zramaNa bhagavAna mahAvIra kI tIna bAra pradakSiNA kI, phira vandana-namaskAra kiyA aura pUchA-bhagavan ! mahAzukra kalpa meM mahAsAmAnya vimAna meM utpanna hue eka mAyImithyAdRSTi deva ne mujhe isa prakAra kahA-pariNamate hue pudgala abhI pariNata nahIM kahe jAkara apariNata kahe jAte haiM, kyoMki ve pudgala abhI pariNata rahe haiM / isalie ve pariNata nahIM, apariNata hI kahe jAte haiM / taba maiMne usa mAyImithyAdRSTi deva se isa prakAra kahApariNamate hae pudgala pariNata kahalAte haiM, apariNata nahIM, kyoMki ve pudgala pariNata ho rahe haiM, isalie pariNata kahalAte haiM, apariNata nhiiN| bhagavan ! isa prakAra kA merA kathana kaisA hai ? zramaNa bhagavAna mahAvIra ne gaMgadatta deva ko isa prakAra kahA- gaMgadatta ! maiM bhI isI prakAra kahatA hU~ yAvat prarUpaNA karatA hU~ ki pariNamate hue pudgala yAvat apariNata nahIM, pariNata haiM / yaha artha satya hai| tadanantara zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI se yaha uttara sUnakara aura avadhAraNa karake vaha gaMgadatta deva harSita aura santuSTa haA / usane bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra kiyA / phira vaha na ati dUra aura na ati nikaTa baiThakara yAvat bhagavAna kI paryupAsanA karane lagA / tatpazcAt zramaNa bhagavAna mahAvIra ne gaMgadatta deva ko ora mahatI parISad ko dharmakathA kahI, yAvat-jise sUnakara jIva ArAdhaka banatA hai / usa samaya gaMgadatta deva zramaNa bhagavAna mahAvIra se dharmadezanA sUnakara aura avadhAraNa karake huSTa-tuSTa huA aura phira usane khar3e hokara zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandanA-namaskAra karake isa prakAra pUchA- bhagavan ! maiM gaMgadatta deva bhavasiddhika hU~ yA abhavasiddhika ? he gaMgadatta ! sUryAbhadeva ke samAna (samajhanA / ) phira gaMgadatta deva ne bhI sUryAbhadevavat battIsa prakAra kI nATyavidhi pradarzita kI aura phira vaha jisa dizA se AyA thA, usI dizA meM lauTa gyaa| sUtra - 676 bhagavAna gautama ne zramaNa bhagavAna mahAvIra se yAvat pUchA- bhagavan ! gaMgadatta deva kI vaha divya devarddhi, divya devadyuti yAvat kahA~ gaI, kahA~ praviSTa ho gaI ?' gautama ! yAvat usa gaMgadatta deva ke zarIra meM gaI aura zarIra meM hI anupraviSTa ho gaI / yahA~ kUTAkArazAlA kA dRSTAnta, yAvat vaha zarIra meM anupraviSTa huI, (taka samajhanA cAhie / ) (gautama-) aho ! bhagavan ! gaMgadatta deva maharddhika yAvat mahAsukhasampanna hai! bhagavan ! gaMgadatta deva ko vaha divya devarddhi, divya devadyuti kaise upalabdha huI ? yAvat jisase gaMgadatta deva ne vaha divya deva-Rddhi upalabdha, prApta aura yAvat abhisamanvAgata kI ? zramaNa bhagavAna mahAvIra ne kahA- gautama ! bAta aisI hai ki usa kAla usa samaya meM isI jambUdvIpa meM, bhAratavarSa meM hastinApura nAmakA nagara thA / vahA~ sahasrA-mravana nAmaka udyAna thA / usa hastinApura nagara meM gaMgadatta gAthApati rahatA thA / vaha ADhya yAvat aparAbhUta thA / usa kAla usa samaya meM dharma ki Adi karane vAle yAvat sarvajJa sarvadarzI AkAzagata cakrasahita yAvat devoM dvArA khIMce jAte hue dharmadhvajayukta, ziSyagaNa se saMparivRtta hokara anukrama se vicarate hue aura grAmAnugrAma jAte hue, yAvat munisuvrata arhanta yAvat sahasrAmravana udyAna meM padhAre, yAvat yathAyogya avagraha grahaNa karake vicarane lage / parISad vandanA karane ke lie AI yAvat paryupAsanA karane lgii| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 86 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/ sUtrAMka jaba gaMgadatta gAthApati ne bhagavAna munisuvrata svAmI ke padArpaNa kI bAta sUnI to vaha atIva harSita aura santuSTa huA / usane snAna aura balikarma kiyA, yAvat zarIra ko alaMkRta karake vaha apane ghara se nIkalA aura paidala calakara hastinApura nagara ke madhya meM se hotA huA sahasrAmravana udyAna meM arhanta bhagavAna munisuvrata svAmI virAjamAna the, vahA~ pahu~cA / tIrthaMkara munisuvrata prabhu ko tIna bAra dAhinI ora se pradakSiNA karake yAvat tIna prakAra kI paryupAsanA vidhi se paryupAsanA karane lagA / arhanta munisuvrata svAmI ne gaMgadatta gAthApati ko aura mahatI parISadko dharmakathA kahI / yAvat parISad lauTa gaI / tIrthaMkara zrI munisuvrata svAmI se dharma sUnakara aura avadhAraNa karake gaMgadatta gAthApati hRSTa-tuSTa hokara khar3A huA aura bhagavAna ko vandana-namaskAra karake isa prakAra bolA- bhagavan ! maiM nirgranthapravacana para zraddhA karatA hU~ yAvat Apane jo kucha kahA, usa para zraddhA karatA hU~ / devAnupriya ! maiM apane jyeSTha putra ko kaTamba kA bhAra sauMpa da~gA, phira Apa devAnapriya ke samIpa maNDita yAvata pravrajita honA cAhatA huuN| he devAnapriya ! jisa prakAra tamheM sakha ho, vaisA karo; paranta dharmakArya meM vilamba mata kro| arhata manisavrata svAmI dvArA isa prakAra kahe jAne para vaha gaMgadatta gAthApati hRSTa-tuSTa haA sahasrAmravana udyAna se nIkalA, aura hastinApura nagara meM jahA~ apanA ghara thA, vahA~ AyA / ghara Akara usane vipula azana-pAna yAvat taiyAra karavAyA / phira apane mitra, jJAtijana, svajana Adi ko AmaMtrita kiyA / phira pUraNa seTha ke samAna apane jyeSTha putra ko kuTumba (-kArya) meM sthApita kiyaa| tatpazcAt apane mitra, jJAtijana, svajana Adi tathA jyeSTha putra se anumati lekara hajAra puruSoM dvArA uThAne yogya zibikA para car3hA aura apane mitra, jJAti, svajana yAvat parivAra evaM jyeSTha putra dvArA anugamana kiyA jAtA huA, sarvaRddhi ke sAtha yAvat vAdyoM ke AghoSapUrvaka hastinApura nagara ke madhya meM hokara sahasrAmravana udyAna ke nikaTa AyA chatra Adi tIrthaMkara bhagavAna ke atizaya dekhakara yAvat udAyana rAjA ke samAna yAvat svayameva AbhUSaNa utAre; phira svayameva paMcamuSTika loca kiyA / isake pazcAt tIrthaMkara munisuvrata svAmI ke pAsa jAkara udAyana rAjA ke samAna pravrajyA grahaNa kI, yAvat usI ke samAna (gaMgadatta anagAra ne) gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyA yAvat eka mAsa kI saMlekhanA se sATha-bhakta anazana kA chedana kiyA aura phira AlocanA-pratikramaNa karake samAdhi ko prApta hokara kAla ke avasara meM kAla karake mahAzukrakalpa meM mahAsAmAnya nAmaka vimAna kI upapAta-sabhA kI devazayyA meM yAvat gaMgadatta deva ke rUpa meM utpanna huaa| tatpazcAt tatkAla utpanna vaha gaMgadatta deva paMcavidha paryAptiyoM se paryApta banA / yathA-AhAraparyApti yAvat bhASA-manaHparyApti / isa prakAra he gautama ! gaMgadatta deva ne vaha divya deva-Rddhi yAvat pUrvokta prakAra se upalabdha, prApta yAvat abhimukha kI hai| zataka-16 - uddezaka-6 sUtra-677 bhagavan ! svapna-darzana kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! pA~ca prakAra kA / yathA-yathAtathya-svapnadarzana pratAna-svapnadarzana, cintA-svapnadarzana, taviparIta-svapnadarzana aura avyakta-svapnadarzana / bhagavan ! sotA huA prANI svapna dekhatA hai, jAgatA huA dekhatA hai, athavA suptajAgRta prANI svapna dekhatA hai ? gautama ! sotA huA prANI svapna nahIM dekhatA, aura na jAgatA huA prANI svapna dekhatA hai, kintu supta-jAgRta prANI svapna dekhatA hai| __ bhagavan ! jIva supta hai, jAgRta hai athavA supta-jAgRta hai ? gautama ! jIva supta bhI hai, jAgRta bhI hai aura suptajAgRta bhI hai / bhagavan ! nairayika supta haiM, ityAdi pUrvavat prazna / gautama ! nairayika supta haiM, jAgRta nahIM haiM aura na ve suptajAgRta haiM / isI prakAra yAvat caturindriya taka kahanA / bhagavan ! paMcendriya tiryaJcayonika jIva supta haiM, ityAdi prazna / gautama ! ve supta hai, jAgRta nahIM hai, supta-jAgRta bhI haiM / manuSyoM ke sambandha meM sAmAnya jIvoM ke samAna (tInoM) jAnanA cAhie / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM kA kathana nairayika jIvoM ke samAna (supta) jAnanA caahie| sUtra - 678 bhagavan ! saMvRtta jIva svapna dekhatA hai, asaMvRtta jIva svapna dekhatA hai athavA saMvRtA-saMvRtta jIva svapna dekhatA hai? gautama ! tInoM hI / saMvRtta jIva jo svapna dekhatA hai, vaha yathAtathya dekhatA hai / asaMvRta jIva jo svapna dekhatA hai, vaha satya muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 87 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka bhI ho sakatA hai aura asatya bhI ho sakatA hai| saMvRtA-saMvRta jIva jo svapna dekhatA hai, vaha bhI asaMvRta ke samAna hotA hai| bhagavan ! jIva saMvRta hai, asaMvRta hai athavA saMvRtAsaMvRta hai ? gautama ! tInoM hii| supta, (jAgRta aura supta-jAgRta) jIvoM ke daNDaka samAna inakA bhI khnaa| bhagavan ! svapna kitane prakAra ke hote haiM ? gautama ! 42 prakAra | bhagavan ! mahAsvapna kitane prakAra ke kahe gae haiM ? gautama ! tIsa prakAra ke / bhagavan ! sabhI svapna kitane prakAra ke kahe gae haiM ? gautama ! bahattara prakAra ke kahe gae haiN| ___ bhagavan ! tIrthaMkara kA jIva jaba garbha meM AtA hai, taba tIrthaMkara kI mAtAeM kitane mahAsvapna dekhakara jAgRta hotI haiM ? gautama ! ina tIsa mahAsvapnoM meM se cauda mahAsvapna dekhakara jAgRta hotI hai, yathA-gaja, vRSabha, siMha, yAvat agni bhagavan ! jaba cakravartI kA jIva garbha meM AtA hai, taba cakravartI kI mAtAeM kitane mahAsvapnoM ko dekhakara jAgRta hotI haiM ? gautama ina tIsa mahAsvapnoM meM se tIrthaMkara kI mAtAoM ke samAna caudaha mahAsvapnoM ko dekhakara jAgRta hotI haiM, yathAgaja yAvat agni / bhagavan ! vAsudeva kA jIva garbha meM AtA hai, taba vAsudeva kI mAtAeM kitane mahAsvapna dekhakara jAgRta hotI haiM ? gautama ! ina caudaha mahAsvapnoM meM se koI bhI sAta mahAsvapna dekhakara jAgRta hotI haiM / bhagavan ! baladeva kA jIva jaba garbha meM AtA hai, taba baladeva kI mAtAeM kitane svapna..ityAdi pRcchA ? gautama ! ina caudaha mahAsvapnoM meM se kinhI cAra mahAsvapnoM ko dekhakara jAgRta hotI haiM / bhagavan ! mANDalika kA jIva garbha meM Ane para mANDalika kI mAtAeM. ityAdi prazna / gautama! ina meM se kisI eka mahAsvapna ko dekhakara jAgRta hotI haiN| sUtra-679 zramaNa bhagavAna mahAvIra apane chadmastha kAla kI antima rAtri meM ina dasa mahAsvapnoM ko dekhakara jAgRta hue| (1) eka mahAna ghora aura tejasvI rUpa vAle tAr3avRkSa ke samAna lambe pizAca ko svapna meM parAjita kiyA / (2) zveta pA~khoM vAle eka mahAn puMskokila kA svapna / (3) citra-vicitra paMkhoM vAle puMskokila kA svapna / (4) svapna meM sarvaratnamaya eka mahAn mAlAyugala ko dekhA / (5) svapna meM zvetavarNa ke eka mahAn govarga ko dekhA, pratibaddha hue / (6) cAroM ora se puSpita eka mahAn padmasarovara kA svapna / (7) sahastroM taraMgoM aura kalloloM se suzobhita eka mahAsAgara ko apanI bhujAoM se tire / (8) apane teja se jAjvalyamAna eka mahAn sUrya kA svapna / (9) eka mahAn mAnuSottara parvata ko nIla vaiDUrya maNi ke samAna apane antara bhAga meM cAroM ora se AveSTita-pariveSTita dekhaa| (10) mahAn mandara parvata kI mandara-cUlikA para zreSTha siMhAsana para baiThe hue apane Apako dekhakara jAgRta hue| zramaNa bhagavAna mahAvIra ne prathama svapna meM jo eka mahAn bhayaMkara aura tejasvI rUpa vAle tAr3avRkSasama lambe pizAca ko parAjita kiyA huA dekhA, usakA phala yaha huA ki zramaNa bhagavAna mahAvIra ne mohanIya karma ko samUla naSTa kiyA / dUsare svapna meM zveta paMkha vAle eka mahAn puMskokila ko dekhakara jAgRta hue, usakA phala yaha hai ki bhagavAna mahAvIra zukladhyAna prApta karake vicare / tIsare svapna meM citra-vicitra paMkhoM vAle eka puMskokila ko dekhakara jAgRta hue, usakA phala yaha huA ki zramaNa bhagavAna mahAvIra ne svasamaya-parasamaya ke vividha-vicArayukta dvAdazAMga gaNipiTaka kA kathana kiyA, prajJapta kiyA, prarUpita kiyA, dikhalAyA, nidarzita kiyA aura upadarzita kiyA / yathAAcAra sUtrakRt yAvat dRSTivAda / cauthe svapna meM eka sarvaratnamaya mahAn mAlAyugala ko dekhakara jAgRta hue, usakA phala yaha hai ki zramaNa bhagavAna mahAvIra ne do prakAra kA dharma batalAyA / yathA-agAra-dharma aura anagAra-dharma / pA~cave svapna meM eka zveta mahAn govarga dekhakara jAgRta hue, usakA phala yaha hai ki zramaNa bhagavAna mahAvIra ke (cAra prakAra kA) saMgha huA, yathA-zramaNa, zramaNI, zrAvaka aura shraavikaa| chaThe svapna meM eka kusumita padmasarovara ko dekhakara jAgRta hue, usakA phala yaha hai ki zramaNa bhagavAna mahAvIra ne cAra prakAra ke devoM kI prarUpaNA kI, yathA-bhavanavAsI, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika / sAtaveM svapna meM hajAroM taraMgoM aura kalloloM se vyApta eka mahAsAgara ko apanI bhujAoM se tirA huA dekhakara jAgRta hue, usakA phala yaha hai ki zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI anAdi-ananta yAvat saMsAra-kAntAra ko pAra kara gae / AThaveM svapna meM teja se jAjvalyamAna eka mahAn dIvAkara ko dekhakara jAgRta hae, usakA phala yaha ki zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 88 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka ko ananta, anuttara, nirAvaraNa, niyAghAta, samagra aura pratipUrNa zreSTha kevalajJAna-kevaladarzana utpanna huA / nauMve svapna meM eka mahAna mAnuSottara parvata ko nIla vaiDUryamaNi ke samAna apanI AMtoM se cAroM ora AveSTita-pariveSTita kiyA huA dekhA, usakA phala yaha ki devaloka, asuraloka aura manuSyaloka meM, zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI kevalajJAna-darzana ke dhAraka haiM, isa prakAra zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI udAra kIrti, varNa, zabda aura zloka ko prApta hue / dasaveM svapna meM eka mahAn meruparvata kI mandara-cUlikA para apane Apako siMhAsana para baiThe hue dekhakara jAgRta hue, usakA phala yaha ki zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ne kevalajJAnI hokara devoM, manuSyoM aura asuroM kI parISad ke madhya meM dharmopadeza diyA yAvat (dharma) upadarzita kiyaa| sUtra-680 koI strI yA puruSa svapna ke anta meM eka mahAn azvapaMkti, gajapaMkti athavA yAvat vRSabha-paMkti kA avalokana karatA haA dekhe, aura usa para caDhane kA prayatna karatA haA caDhe tathA apane Apako usa para caDhA haA mAne aisA svapna dekhakara turanta jAgRta ho to vaha usI bhava meM siddha hotA hai, yAvat sabhI duHkhoM kA anta karatA hai / koI strI yA puruSa svapna ke anta meM, samudra ko donoM ora se chUtI huI, pUrva se pazcima taka vistRta eka bar3I rassI ko dekhane kA prayatna karatA haA dekhe, apane donoM hAthoM se use sameTatA haA sameTe, phira anubhava kare ki maiMne svayaM rassI ko sameTa liyA hai, aisA svapna dekhakara tatkAla jAgRta ho, to vaha usI bhava meM siddha hotA hai, yAvat sabhI duHkhoM kA anta karatA hai| koI strI yA puruSa, svapna ke anta meM, donoM ora lokAnta ko sparza kI haI tathA pUrva-pazcima lambI eka bar3I rassI ko dekhatA huA dekhe, use kATane kA prayatna karatA huA kATa DAle / (phira) maiMne use kATa diyA, aisA svayaM anubhava kare, aisA svapna dekhakara tatkAla jAga jAe to vaha usI bhava meM siddha hotA hai, yAvat sarva duHkhoM kA anta karatA hai| koI strI yA puruSa svapna ke anta meM, eka bar3e kAle sUta ko yA sapheda sUta ko dekhatA huA dekhe, aura usake ulajhe hue piNDa ko sulajhAtA huA sulajhA detA hai aura maiMne use sulajhAyA hai, aisA svayaM ko mAne, aisA svapna dekhakara zIghra hI jAgRta ho, to vaha usI bhava meM siddha hotA hai, yAvat sarva duHkhoM kA anta karatA hai / koI strI yA puruSa svapna ke anta meM, eka bar3I loharAzi, tAMbe kI rAzi, kathIra kI rAzi, athavA zIze kI rAzi dekhane kA prayatna karatA huA dekhe usa para car3hatA huA car3he tathA apane Apako car3hA huA mAne / aisA svapna dekhakara tatkAla jAgRta ho, to vaha usI bhava meM siddha hotA hai. yAvat sarva duHkhoM kA anta karatA hai / koI strI yA puruSa svA sone kA Dhera, ratnoM kA Dhera athavA vajroM kA Dhera dekhatA huA dekhe, usa para car3hatA huA car3he, apane Apako usa para car3hA huA mAne, aisA svapna dekhakara tatkSaNa jAgRta ho, to vaha usI bhava meM siddha hotA hai, yAvat saba duHkhoM kA anta karatA hai / koI strI yA puruSa svapna ke anta meM, eka mahAna tRNarAzi tathA tejo-nisarga nAmaka pandrahaveM zataka ke anusAra yAvat kacare kA Dhera dekhatA huA dekhe, use bikheratA huA bikhera de, aura maiMne bikhera diyA hai, aisA svayaM ko mAne, aisA svapna dekhakara tatkAla jAgRta ho to vaha yAvat saba duHkhoM kA anta karatA hai| ___ koI strI yA puruSa, svapna ke anta meM, eka mahAn sara-stambha, vIraNa-stambha, vaMzImUla-stambha athavA vallI-mUlastambha ko dekhatA huA dekhe, use ukhAr3atA huA ukhAr3a pheMke tathA aisA mAne ki maiMne inako ukhAr3a pheMkA hai, aisA svapna dekhakara tatkAla jAgRta ho to vaha usI bhava meM siddha hotA hai, yAvat sarva duHkhoM kA anta karatA hai / koI strI yA puruSa, svapna ke anta meM, eka mahAn kSIrakumbha, dadhikumbha, ghRtakumbha, athavA madhukumbha dekhatA huA dekhe aura use uThAtA huA uThAe tathA aisA mAne ki svayaM maiMne use uThA liyA hai, aisA svapna dekhakara tatkAla jAgRta ho to vaha vyakti usI bhava meM siddha, yAvat sarva duHkhoM kA anta karatA hai| koI strI yA puruSa svapna ke anta meM, eka mahAn surArUpa jala kA kumbha, sauvIra rUpa jala kumbha, telakumbha athavA vasA kA kumbha dekhatA huA dekhe, phor3atA huA use phor3a DAle tathA maiMne use svayaM phor3a DAlA hai, aisA mAne, aisA svapna dekhakara zIghra jAgRta ho to vaha do bhava meM mokSa jAtA hai, yAvat saba duHkhoM kA anta kara DAlatA hai / koI strI yA puruSa, svapna ke anta meM, eka mahAn kusumita padmasarovara ko dekhatA huA dekhe, usameM avagAhana (praveza) karatA muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 89 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka huA avagAhana kare tathA svayaM maiMne isameM avagAhana kiyA hai, aisA anubhava kare tathA isa prakAra kA svapna dekhakara tatkAla jAgRta ho to vaha usI bhava meM siddha hotA hai, yAvat saba duHkhoM kA anta karatA hai / koI strI yA puruSa svapna ke anta meM, taraMgoM aura kalloloM se vyApta eka mahAsAgara ko dekhatA huA dekhe, tathA taratA huA pAra kara le, evaM maiMne ise svayaM pAra kiyA hai, aisA mAne, isa prakAra kA svapna dekhakara zIghra jAgRta ho to vaha usI bhava meM siddha hotA hai, yAvat sarva duHkhoM kA anta karatA hai / koI strI yA puruSa, svapna ke anta meM, sarvaratnamaya eka mahA-bhavana dekhatA huA dekhe, usameM praviSTa hotA huA praveza kare tathA maiM isameM praviSTa ho gayA hU~, aisA mAne, isa prakAra kA svapna dekhakara zIghra jAgRta ho to, vaha usI bhava meM siddha-buddha-mukta ho jAtA hai, yAvat sarva duHkhoM kA anta kara detA hai / koI strI yA puruSa svapna ke anta meM, sarvaratnamaya eka mahAn vimAna ko dekhatA huA dekhatA hai, usa para car3hatA huA car3hatA hai, tathA maiM isa para car3ha gayA hU~. aisA svayaM anubhava karatA hai, aisA svapna dekhakara tatkSaNa jAgRta hotA hai, to vaha vyakti usI bhava meM siddha-buddhamukta ho jAtA hai, yAvat saba duHkhoM kA anta karatA hai| sUtra - 681 bhagavan ! koI vyakti yadi koSThapuToM yAvat ketakIpuToM ko khole hue eka sthAna se dUsare sthAna para lekara jAtA hai aura anukUla havA calatI ho to kyA usakA gandha bahatA hai athavA koSThapuTa yAvat ketakIpuTa vAyu meM bahatA hai? gautama ! koSThapuTa yAvat ketakIpuTa nahIM bahate, kintu ghrANa-sahagAmI gandhaguNopeta pudgala bahate haiM / he bhagavan! yaha isI prakAra hai, bhagavan yaha isI prakAra hai| zataka-16 - uddezaka-7 sUtra - 682 bhagavan ! upayoga kitane prakAra kA hai ? do prakAra kA / prajJApanAsUtra kA upayoga pada tathA pazyattApada kahanA he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-16 - uddezaka-8 sUtra-683 bhagavan ! loka kitanA vizAla kahA gayA hai ? gautama ! loka atyanta vizAla kahA gayA hai / isakI samasta vaktavyatA bArahave zataka anusAra khnaa| ___bhagavan ! kyA loka ke pUrvIya caramAnta meM jIva haiM, jIvadeza haiM, jIvapradeza haiM, ajIva haiM, ajIva ke deza haiM aura ajIva ke pradeza haiM ? gautama ! vahA~ jIva nahIM haiM, parantu jIva ke deza haiM, jIva ke pradeza haiM, ajIva haiM, ajIva ke deza haiM aura ajIva ke pradeza bhI haiN| vahA~ jo jIva ke deza haiM, ve niyamataH ekendriya jIvoM ke deza haiM, athavA ekendriya jIvoM ke deza aura dvIndriya jIva kA eka deza hai / ityAdi saba bhaMga dasaveM zataka meM kathita AgneyI dizA anusAra jAnanA / vizeSatA yaha hai ki bahuta dezoM ke viSaya meM anindriyoM se sambandhita prathama bhaMga nahIM kahanA, tathA vahA~ jo arUpI ajIva haiM, ve chaha prakAra ke kahe gae haiM / vahA~ kAla nahIM hai| bhagavan ! kyA loka ke dakSiNI caramAnta meM jIva haiM? ityAdi pUrvavat prazna / gautama ! pUrvavat / isI prakAra pazcimI aura uttarI caramAnta smjhnaa| bhagavan ! loka ke uparima caramAnta meM jIva haiM, ityAdi pUrvavat prazna / gautama ! vahA~ jIva nahIM haiM, kintu jIva ke deza haiM, yAvat ajIva ke pradeza bhI haiM / jo jIva ke deza haiM, ve niyamataH ekendriyoM ke deza aura anindriyoM ke deza haiM / athavA ekendriyoM ke aura anindriyoM ke deza tathA dvIndriya kA eka deza hai, athavA ekendriyoM ke aura anindriyoM ke deza tathA dvIndriyoM ke deza haiM / isa prakAra bIca ke bhaMga ko chor3akara dvikasaMyogI sabhI bhaMga yAvat paMcendriya taka kahanA cAhie / yahA~ jo jIva ke pradeza haiM, ve niyamataH ekendriyoM ke pradeza haiM aura anindriyoM ke pradeza haiM / athavA ekendriyoM ke pradeza, anindriyoM ke pradeza aura eka dvIndriya ke pradeza haiM / athavA ekendriyoM ke aura anindriyoM ke pradeza tathA dvIndriyoM ke pradeza haiM / isa prakAra prathama bhaMga ke atirikta zeSa sabhI bhaMga yAvat paMcendriyoM taka kahanA / dazaveM zataka meM kathita tamAdizA anusAra yahA~ para ajIvoM ko kahanA / bhagavan ! kyA loka ke adhastana caramAnta meM jIva haiM ? gautama muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 90 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka vahA~ jIva nahIM haiM, kintu jIva ke deza haiM, yAvat ajIva ke pradeza bhI haiM / jo jIva ke deza haiM, ve niyamataH ekendriyoM ke deza haiM, athavA ekendriyoM ke deza aura dvIndriya kA eka deza hai| athavA ekendriyoM ke deza aura dvIndriyoM ke deza haiM / isa prakAra bIca ke bhaMga ko chor3akara zeSa bhaMga, yAvat-anIndriyoM taka kahanA / sabhI pradezoM ke viSaya meM Adi ke bhaMga ko chor3akara pUrvIya-caramAnta ke anusAra kahanA / ajIvoM ke viSaya meM uparitana caramAnta ke samAna jaannaa| bhagavan ! kyA isa ratnaprabhApRthvI ke pUrvIya caramAnta meM jIva haiM ? gautama ! vahA~ jIva nahIM haiM / loka ke cAra caramAntoM ke samAna ratnaprabhApRthvI ke cAra caramAntoM ke viSaya meM yAvat uttarIya caramAnta taka kahanA cAhie / ratnaprabhA ke uparitana caramAnta ke viSaya meM, dasaveM zataka meM vimalA dizA ke samAna kahanA / ratnaprabhApRthvI ke adhastana caramAnta kI vaktavyatA loka ke adhastana caramAnta ke samAna kahanA / vizeSatA yaha hai ki jIvadeza ke viSaya meM paMcendriyoM ke tIna bhaMga kahane cAhie / ratnaprabhApathvI ke cAra caramAntoM ke anusAra zarkarAprabhApathvI ke bhI cAra caramAntoM ko kahanA tathA ratnaprabhApRthvI ke adhastana caramAnta ke samAna, zarkarAprabhApRthvI ke uparitana evaM adhastana caramAnta jAnanA / isI prakAra yAvat adhaHsaptamapRthvI ke caramAntoM meM khnaa| isI prakAra saudharma devaloka se lekara acyuta devaloka taka kahanA cAhie / graiveyaka vimAnoM ke viSaya meM bhI isI prakAra kahanA cAhie / vizeSatA yaha hai ki inameM uparitana aura adhastana caramAntoM ke viSaya meM, jIvadezoM ke sambandha meM paMcendriyoM meM bhI bIca kA bhaMga nahIM kahanA cAhie / zeSa pUrvavat / jisa prakAra graiveyakoM ke caramAntoM ke viSaya meM kahA gayA, usI prakAra anuttaravimAnoM tathA ISatprArabhArApRthvI ke caramAntoM ke viSaya meM kahanA caahie| sUtra - 684 bhagavan ! kyA paramANu-pudgala eka samaya meM loka ke pUrvIya caramAnta se pazcimIya caramAnta meM, pazcimIya caramAnta se pUrvIya caramAnta meM, dakSiNI caramAnta se uttarIya caramAnta meM, uttarIya caramAnta se dakSiNI caramAnta meM, Upara ke caramAnta se nIce ke caramAnta meM aura nIce ke caramAnta se Upara ke caramAnta meM jAtA hai ? hA~, gautama ! paramANu pud gala eka samaya meM loka ke pUrvIya caramAnta se pazcimIya caramAnta meM yAvat nIce ke caramAnta se Upara ke caramAnta meM jAtA hai| sUtra-685 bhagavan ! varSA barasa rahI hai athavA nahIM barasa rahI hai ? -yaha jAnane ke lie koI puruSa apane hAtha, paira, bAhu yA Uru ko sikor3e yA phailAe to use kitanI kriyAeM lagatI haiM ? gautama ! use kAyikI Adi pA~coM kriyAeM lagatI haiN| sUtra-686 bhagavan ! kyA maharddhika yAvat mahAsukhasampanna deva lokAnta meM rahakara aloka meM apane hAtha yAvat Uru ko sikor3ane aura pasArane meM samartha hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM / bhagavan ! isakA kyA kAraNa hai ? gautama! jIvoM ke anugata AhAropacita pudgala, zarIropacita pudgala aura kalevaropacita pudgala hote haiM tathA pudgaloM ke Azrita hI jIvoM aura ajIvoM kI gatiparyAya kahI gaI hai| aloka meM na to jIva haiM aura na hI pudgala haiM / isI kAraNa / he bhagavan yaha isI prakAra hai, bhagavana ! yaha isI prakAra hai| zataka-16 - uddezaka-9 sUtra-687 bhagavan ! vairocanendra vairocanarAja bali kI sudharmA sabhA kahA~ hai ? gautama ! jambUdvIpa meM mandara parvata ke uttara meM tIrache asaMkhyeya dIpasamadroM ko ullaMgha kara ityAdi, camarendra kI vaktavyatA anasAra kahanA: yAvata (aruNavaradIpa kI bAhya vedikA se aruNavaradvIpa samudra meM) bayAlIsa hajAra yojana avagAhana karane ke bAda vairocanendra vairocanarAja bali kA rucakendra nAmaka utpAta-parvata hai / vaha utpAta parvata 1721 yojana UMcA hai / usakA zeSa sabhI parimANa tigiJchakUTa parvata ke samAna / usake prAsAdAvataMsaka kA parimANa tathA balIndra ke parivAra sahita saparivAra siMhAsana kA artha bhI usI prakAra jAnanA cAhie / vizeSatA yaha hai ki yahA~ rucakendra kI prabhA vAle kumuda Adi haiN| yAvat vaha muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 91 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka balicaMcA rAjadhAnI tathA anyoM kA nitya Adhipatya karatA huA vicaratA hai / usa rucakendra utpAtaparvata ke uttara se chaha sau pacapana karor3a paiMtIsa lAkha pacAsa hajAra yojana tirachA jAne para nIce ratnaprabhA pRthvI meM pUrvavat yAvat cAlIsa hajAra yojana jAne ke pazcAt vairocanendra vairocanarAja bali kI balicaMcA nAmaka rAjadhAnI hai / usa rAjadhAnI kA viSkambha eka lAkha yojana hai / zeSa pUrvavat yAvat balipITha tathA upapAta se lekara yAvat AtmarakSaka taka sabhI bAteM pUrvavat / vizeSatA yaha hai ki (bali-vairocanendra kI) sthiti sAgaropama se kucha adhika kI kahI gaI hai| yAvat vairocanendra bali hai / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-16 - uddezaka-10 sUtra-688 bhagavan ! avadhijJAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! do prakAra kA / yahA~ avadhipada sampUrNa kahanA cAhie / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-16 - uddezaka-11 sUtra-689 bhagavan ! sabhI dvIpakumAra samAna AhAra aura samAna niHzvAsa vAle haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| prathama zataka ke dvItiya uddezaka meM dvIpakumAroM ke anusAra kitane hI samaAyuSya vAle aura sama-ucchvAsa-niHzvAsa vAle hote haiM, taka kahanA cAhie / bhagavan ! dvIpakumAroM meM kitanI lezyAeM haiM ? cAra / kRSNa yAvat tejo| bhagavan ! kRSNalezyA se lekara tejolezyA vAle dvIpakumAroM meM kauna kisase yAvat vizeSAdhika hai ? gautama! sabase kama dvIpakumAra tejolezyA vAle haiM / kApotalezyA vAle unase asaMkhyAtaguNe haiM / unase nIlalezyA vAle aura unase kRSNalezyA vAle vizeSAdhika haiM / kRSNalezyA se lekara yAvat tejolezyA vAle dvIpakumAroM meM kauna kisase alparddhika hai athavA maharddhika hai ? kRSNalezyA vAle dvIpakumAroM se nIlalezyA vAle dvIpakumAra maharddhika haiM; yAvat tejolezyA vAle dvIpakumAra sabhI se maharddhika haiM / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-16 - uddezaka-12 sUtra - 690 bhagavan ! sabhI udadhikumAra samAna AhAra vAle haiM ? ityAdi prazna / gautama ! pUrvavat kahanA cAhie / he bhagavan yaha isI prakAra hai, bhagavan ! isI prakAra hai| zataka-16 - uddezaka-13 sUtra-691 dvIpakumAroM ke anusAra dizAkumAroM ke viSaya meM bhI kahanA caahie| zataka-16-uddezaka-14 sUtra - 692 dvIpakumAroM ke anusAra stanitakumAroM ke viSaya meM bhI kahanA cAhie / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan yaha isI prakAra hai| zataka-16 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 92 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka zataka-17 sUtra - 693 bhagavatI zrutadevatA ko namaskAra ho| sUtra-694 (sattarahaveM zataka meM) sattaraha uddezaka haiM / kuJjara, saMyata, zailezI, kriyA, IzAna, pRthvI, udaka, vAyu, ekendriya, nAga, suvarNa, vidyuta, vAyukumAra aura agnikumaar| zataka-17 - uddezaka-1 sUtra-695 rAjagRha nagara meM yAvat pUchA-bhagavan ! udAyI nAmaka pradhAna hastirAja, kisa gati se marakara binA antara ke yahA~ hastirAja ke rUpa meM utpanna huA ? gautama ! vaha asurakumAra devoM meM se marakara sIdhA yahA~ udAyI hastirAja ke rUpa meM utpanna huA hai / bhagavan ! udAyI hastirAja yahA~ se kAla ke avasara para kAla karake kahA~ jAegA ? kahA~ utpanna hogA ? gautama ! vaha ratnaprabhApRthvI ke eka sAgaropama kI utkRSTa sthiti vAle nArakAvAsa meM nairayika rUpa se utpanna hogA / bhagavan ! vahA~ se antararahita nIkalakara kahA~ jAegA ? kahA~ utpanna hogA ? gautama ! vaha mahAvideha kSetra meM janma lekara siddha hogA, yAvat sarva duHkhoM kA anta kregaa| bhagavan ! bhUtAnanda nAmaka hastirAja kisa gati se marakara sIdhA bhUtAnanda hastirAja rUpa meM yahA~ utpanna huA ? gautama ! udAyI hastirAja ke anusAra bhUtAnanda hastirAja kI bhI vaktavyatA, saba duHkhoM kA anta karegA taka jAnanI caahie| sUtra-696 bhagavana ! koI puruSa, tADa ke vakSa para caDhe aura phira usa tADa se tADa ke phala ko hilAe athavA girAe to usa puruSa ko kitanI kriyAeM lagatI haiM ? gautama ! usa puruSa ko kAyikI Adi pA~coM kriyAeM lagatI haiN| jina jIvoM ke zarIra se tAr3a kA vRkSa aura tAr3a kA phala utpanna huA hai, una jIvoM ko bhI kAyikI Adi pA~coM kriyAeM lagatI haiN| bhagavan ! yadi vaha tAr3aphala apane bhAra ke kAraNa yAvat nIce giratA hai aura usa tAr3aphala ke dvArA jo jIva, yAvat jIvana se rahita ho jAte haiM, to usase usa puruSa ko kitanI kriyAeM lagatI haiM ? gautama ! vaha puruSa kAyikI Adi cAra kriyAoM se spRSTa hotA hai / jina jIvoM ke zarIra se tAr3avRkSa niSpanna huA hai, aura jina jIvoM ke zarIra se tAr3a-phala niSpanna haA hai, ve jIva kAyikI Adi pA~coM kriyAoM se spRSTa hote haiM / jo jIva nIce par3ate hae tAr3aphala ke lie svAbhAvika rUpa se upakAraka hote haiM, una jIvoM ko pA~coM kriyAeM lagatI haiN| bhagavan ! koI puruSa vRkSa ke mUla ko hilAe yA nIce girAe to usako kitanI kriyAeM lagatI haiM ? gautama! usa puruSa ko kAyikI se lekara yAvat prANAtipAtikI taka pA~coM kriyAeM lagatI haiN| jina jIvoM ke zarIroM se mUla yAvat bIja niSpanna hue haiM, una jIvoM ko bhI kAyikI Adi pA~coM kriyAeM lagatI haiM / bhagavan ! yadi vaha mUla apane bhArIpana ke kAraNa nIce gire yAvat jIvoMkA hanana kare to usa mUla ko hilAne vAle aura nIce girAne vAle puruSa ko kitanI kriyAeM lagatI haiM ? gautama ! usa puruSa ko kAyikI Adi cAra kriyAeM lagatI haiM / jina jIvoM ke zarIra se vaha kanda niSpanna haA hai yAvata bIja niSpanna haA hai, una jIvoM ko kAyikI Adi cAra kriyAeM lagatI haiN| jina jIvoM ke zarIra se mUla niSpanna huA hai, una jIvoM ko tathA jo jIva nIce girate hue mUla ke svAbhAvika rUpa se upakAraka hote haiM, una jIvoM ko bhI kAyikI Adi pA~coM kriyAeM lagatI haiN| bhagavan ! jaba taka vaha puruSa kanda ko hilAtA hai yA nIce girAtA hai, taba taka use kAyikI Adi pA~coM kriyAeM lagatI haiN| jina jIvoM ke zarIra se kanda niSpanna huA hai, ve jIva bhI kAyikI Adi pA~coM kriyAoM se spRSTa hote haiM / bhagavan ! yadi vaha kanda apane bhArIpana ke kAraNa nIce gire, yAvat jIvoM kA hanana kare to usa puruSa ko kitanI kriyAeM lagatI haiM ? gautama ! usa puruSa ko kAyikI Adi cAra kriyAeM lagatI haiN| jina jIvoM ke zarIra se mUla, skandha Adi niSpanna hue haiM, tathA jina jIvoM ke zarIra se kanda niSpanna hue haiM, evaM jo jIva nIce girate hue usa kanda ke muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 93 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' zataka / varga / uddezaka / sUtrAMka svAbhAvika rUpa se upakAraka hote haiM, una sabhI jIvoM ko pA~ca kriyAeM lagatI haiM / kanda ke anusAra yAvat bIja ke viSaya meM bhI kahanA / sUtra - 697 bhagavan! zarIra kitane kahe gae haiM? gautama pA~ca, yathA- audArika yAvat kArmaNa zarIra bhagavan ! ! indriyA~ kitanI kahI gaI haiM ? gautama! pA~ca, yathA- zrotrendriya yAvat sparzendriya / bhagavan ! yoga kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! tIna prakAra kA yathA- manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga | I ! bhagavan! audArikazarIra ko niSpanna karatA huA jIva kitanI kriyA vAlA hotA hai? gautama kadAcit tIna kriyA vAlA, kadAcit cAra aura kadAcit pA~ca kriyA vaalaa| isI prakAra pRthvIkAyika jIva se lekara manuSya taka samajhanA cAhie / bhagavan ! audArika zarIra ko niSpanna karate hue aneka jIva kitanI kriyAoM vAle hote haiM ? gautama ! ve kadAcit tIna kadAcit cAra aura pA~ca kriyAoM vAle bhI hote haiN| isI prakAra aneka pRthvIkAyikoM se lekara aneka manuSyoM taka pUrvavat kathana karanA caahie| isI prakAra vaikriyazarIra ke viSaya meM bhI ekavacana aura bahuvacana kI apekSA se do daNDaka kahane caahie| kintu unhIM ke viSaya meM kahanA cAhie, jina jIvoM ke vaikriyazarIra hotA hai| isI prakAra yAvat kArmaNazarIra taka kahanA caahie| isI prakAra zrotrendriya se yAvat sparzendriya taka kahanA cAhie / isI prakAra manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga ke viSaya meM jisake jo ho, usake lie usa viSaya meM kahanA / ye sabhI milakara ekavacana bahuvacana sambandhI chabbIsa daNDaka hote haiN| sUtra - 698 ! bhagavan ! bhAva kitane prakAra ke kahe gae haiM? gautama chaha prakAra ke yathA audayika yAvat sAnnipAtika / bhagavan / audayika bhAva kitane prakAra kA hai? gautama do prakAra kA yathA udaya aura udynisspnn| isa prakAra anuyogadvAra- sUtrAnusAra chaha nAmoM kI samagra vaktavyatA kahanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / ! zataka-17 - uddezaka - 2 sUtra - 699 bhagavan ! kyA saMyata, prANAtipAtAdi se virata, jisane pApakarma kA pratighAta aura pratyAkhyAna kiyA hai, aisA jIva dharma meM sthita hai? tathA asaMyata, avirata aura pApakarma kA pratighAta evaM pratyAkhyAna nahIM karanevAlA jIva adharmameM sthita hai ? evaM saMyatAsaMyata jIva dharmAdharmameM sthita hotA hai ? hA~, gautama ! saMyata-virata yAvat dharmAdharma meM sthita hotA hai / bhagavan ! kyA isa dharma meM, adharma meM athavA dharmAdharma meM koI jIva baiThane yA leTane meM samartha hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhgvn| kisa kAraNa se aisA kahate haiM ? gautama saMyata, virata aura pApakarma kA pratighAta aura pratyAkhyAna karane vAlA jIva dharma meM sthita hotA hai aura dharma ko hI svIkAra karake vicaratA hai / asaMyata, yAvat pApakarma kA pratighAta aura pratyAkhyAna nahIM karane vAlA jIva adharma meM hI sthita hotA hai aura adharma ko hI svIkAra karake vicaratA hai, kintu saMyatAsaMyata jIva, dharmAdharma meM sthita hotA hai aura dharmAdharma ko svIkAra karake vicaratA hai / isalie he gautama! aisA kahA gayA hai / ! bhagavan! kyA jIva dharma meM sthita hote haiM, adharma meM sthita hote haiM athavA dharmAdharma meM sthita hote haiM ? gautama! jIva, dharma meM bhI sthita hote haiM, adharma meM bhI sthita hote haiM aura dharmAdharma meM bhI sthita hote haiM / bhagavan ! nairayika jIva, kyA dharma meM sthita hote haiM? ityAdi prazna nairayika na to dharma meM sthita haiM aura na dharmAdharma meM sthita hote haiM, kintu ve adharma meM sthita haiN| isI prakAra caturindriya jIvoM taka jAnanA caahie| bhagavan ! paMcendriya tiryagyonika jIva kyA dharma meM sthita haiM ?... ityAdi prazna / gautama ! paMcendriya tiryagyonika jIva dharma meM sthita nahIM haiM, ve adharma meM sthita haiM, aura dharmAdharma meM bhI sthita haiN| manuSyoM ke viSaya meM jIvoM ke samAna muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI 2 ) AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 94 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka jAnanA cAhie / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM ke viSaya meM nairayikoM ke samAna jAnanA caahie| sUtra- 700 bhagavan ! anyatIrthika isa prakAra kahate haiM yAvat prarUpaNA karate haiM ki (hamAre mata meM) aisA hai ki zramaNa paNDita haiM, zramaNopAsaka bAla-paNDita haiM aura jisa manuSya ne eka bhI prANI kA daNDa chor3A haA nahIM hai, use ekAnta bAla kahanA cAhie; to he bhagavan ! anyatIrthikoM kA yaha kathana kaise yathArtha ho sakatA hai ? gautama ! anyatIrthikoM ne jo yaha kahA hai ki zramaNa paNDita haiM...yAvat ekAnta bAla kahA jA sakatA hai, unakA yaha kathana mithyA hai / maiM isa prakAra kahatA hU~, yAvat prarUpaNA karatA hU~ ki zramaNa paNDita haiM, zramaNopAsaka bAla-paNDita haiM, parantu jisa jIva ne eka bhI prANI ke vadha ko tyAgA hai, use ekAnta bAla nahIM kahA jA sktaa| bhagavan ! kyA jIva bAla haiM, paNDita haiM athavA bAla paNDita haiM ? gautama ! jIva bAla bhI haiM, paNDita bhI haiM aura bAla-paNDita bhI haiM / bhagavan ! kyA nairayika bAla haiM, paNDita haiM athavA bAlapaNDita haiM ? gautama ! nairayika bAla haiM, ve paNDita nahIM haiM aura na bAlapaNDita haiN| isI prakAra caturindriya jIvoM taka (kahanA caahie)| bhagavan ! kyA paMcendriya tiryagyonika jIva bAla haiM ? prazna / gautama ! paMcendriya tiryagyonika bAla haiM aura bAla-paNDita bhI haiM; kintu paNDita nahIM haiM / manuSya, jIvoM ke samAna haiM / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika nairayikoM ke samAna (kahanA caahie)| sUtra-701 bhagavan ! anyatIrthika isa prakAra kahate haiM, yAvat prarUpaNA karate haiM ki prANAtipAta, mRSAvAda yAvat mithyAdarzana-zalya meM pravRtta hue prANI kA jIva anya hai aura usa jIva se jIvAtmA anya hai / prANAtipAta-viramaNa yAvat parigraha-viramaNa meM, krodhAviveka yAvat mithyAdarzana-zalya-tyAga meM pravartamAna prANI kA jIva anya hai aura jIvAtmA usase bhinna hai / autpattikI buddhi yAvat pAriNAmikI buddhi meM vartamAna prANI kA jIva anya hai aura jIvAtmA usa jIva se bhinna hai / avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA meM vartamAna prANI kA jIva anya hai aura jIvAtmA usase bhinna hai / utthAna yAvat parAkrama meM vartamAna prANI kA jIva anya hai, jIvAtmA usase bhinna hai / nAraka-tiryaJca - manuSya-deva meM vartamAna prANI kA jIva anya hai, jIvAtmA anya hai / jJAnAvaraNIya se lekara antarAya karma meM vartamAna prANI kA jIva anya hai, jIvAtmA bhinna hai / isI prakAra kRSNalezyA yAvat zuklalezyA taka meM, samyagdRSTi-mithyA-dRSTisamyamithyAdRSTi meM, isI prakAra cakSudarzana Adi cAra darzanoM meM, Abhinibodhika Adi pA~ca jJAnoM meM, mati-ajJAna Adi tIna ajJAnoM meM, AhArasaMjJAdi cAra saMjJAoM meM evaM audArikazarIrAdi pA~ca zarIroM meM tathA manoyoga Adi tIna yogoM meM aura sAkAropayoga meM evaM nirAkAropayoga meM vartamAna prANI kA jIva anya hai aura jIvAtmA anya hai / bhagavan kyA yaha satya hai? gautama ! anyatIrthika jo isa prakAra kahate haiM, yAvat ve mithyA kahate haiM / he gautama ! maiM isa prakAra kahatA hU~, yAvat prarUpaNA karatA hU~-prANAtipAta yAvat mithyAdarzanazalya meM vartamAna prANI jIva haiM aura vahI jIvAtmA haiM, yAvat anAkAropayoga meM vartamAna prANI jIva haiM aura vahIM jIvAtmA haiN| sUtra - 702 bhagavan ! kyA maharddhika yAvat mahAsukha-sampanna deva, pahale rUpI hokara bAda meM arUpI kI vikriyA karane meM samartha hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! aisA kyoM kahate haiM ? gautama ! maiM yaha jAnatA hU~, maiM yaha dekhatA hU~, maiM yaha nizcita jAnatA hU~, maiM yaha sarvathA jAnatA hU~, maiMne yaha jAnA hai, maiMne yaha dekhA hai, maiMne yaha nizcita samajha liyA hai aura maiMne yaha pUrI taraha se jAnA hai ki tathA prakAra ke sarUpI, sakarma sarAga, saveda, samoha salezya, sazarIra aura usa zarIra se avimukta jIva ke viSaya meM aisA samprajJAta hotA hai, yathA-usa zarIrayukta jIva meM kAlApana yAvat zvetapana, sugandhitva yA durgandhitva, kaTutva yAvat madhuratva, karkazatva yAvat rUkSatva hotA hai / isa kAraNa, he gautama ! vaha deva pUrvokta prakAra se yAvat vikriyA karake rahane meM samartha nahIM hai| bhagavan ! kyA vahI jIva pahale arUpI hokara, phira rUpI AkAra kI vikurvaNA karake rahane meM samartha hai ? muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 95 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hu~.yAvat Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/ sUtrAMka gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhante ! kyA kAraNa hai ki vaha...yAvat samartha nahIM hai ? gautama ! maiM yaha jAnata ki tathA-prakAra ke arUpI, akarmI, arAgI, avedI, amohI, alezyI, azarIrI aura usa zarIra se vipramukta jIva ke viSaya meM aisA jJAta nahIM hotA ki jIva meM kAlApana yAvat rUkSapana hai / isa kAraNa, he vaha deva pUrvokta prakAra se vikurvaNA karane meM samartha nahIM hai| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-17 - uddezaka-3 sUtra - 703 bhagavan ! zailezI-avasthA-prApta anagAra kyA sadA nirantara kA~patA hai, vizeSarUpa se kA~patA hai, yAvat una-una bhAvoM (pariNamanoM) meM pariNamatA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| sivAya eka paraprayoga ke|| bhagavan ! ejanA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? gautama ! pA~ca prakAra kI yathA-dravya ejanA, kSetra ejanA, kAla ejanA, bhava ejanA aura bhAva ejnaa| bhagavan ! dravya-ejanA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? gautama ! cAra prakAra kI / yathA-nairayikadravyaijanA, tiryagyonikadravyaijanA, manuSyadravyaijanA aura devadravyaijanA | bhagavan ! nairayikadravyaijanA ko nairayikadravyaejanA kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! kyoMki nairayika jIva, nairayikadravya meM vartita the, vartate haiM aura vartege; isa kAraNa vahA~ nairayika jIvoM ne. nairayikadravya meM vartate hae. nairayikadravya kI ejanA kI thI. karate haiM aura kareMge. isI kAraNa se vaha nairayikadravyaejanA kahalAtI hai / bhagavana ! tiryagyonikadravya-ejanA, tiryagyonikadravya-ejanA kyoM kahalAtI hai ? gautama ! pUrvavat / vizeSa yaha hai ki nairayikadravya ke sthAna para tiryagyonikadravya kahanA / isI prakAra yAvat devadravyaejanA bhI jaannaa| bhagavan ! kSetra-ejanA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? gautama ! vaha cAra prakAra kI kahI gaI hai / yathAnairayikakSetra-ejanA yAvat devakSetra-ejanA / bhagavan ! ise nairayikakSetra-ejanA kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! nairayika dravya-ejanA ke samAna sArA kathana karanA / vizeSa yaha hai ki nairayikadravya-ejanA ke sthAna para yahA~ nairayikakSetra-ejanA kahanA cAhie / isI prakAra devakSetra-ejanA taka kahanA cAhie / isI prakAra kAla-ejanA, bhava-ejanA aura bhAvaejanA ke viSaya meM samajha lenA cAhie aura isI prakAra nairayikakAlAdi-ejanA se lekara devabhAva-ejanA taka jAnanA caahie| sUtra-704 bhagavan ! calanA kitane prakAra kI hai ? gautama ! calanA tIna prakAra kI hai, yathA-zarIracalanA, indriyacalanA aura yogacalanA / bhagavan ! zarIracalanA kitane prakAra kI hai ? gautama ! pA~ca prakAra kI yathA-audArikazarIra-calanA, yAvat kArmaNazarIracalanA / bhagavan ! indriyacalanA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? gautama ! pA~ca prakAra kI yathAzrotrendriyacalanA yAvat sparzendriyacalanA / bhagavan ! yogacalanA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? gautama ! tIna prakAra kI yathA-manoyogacalanA, vacanayogacalanA aura kaayyogclnaa| bhagavan ! audArikazarIra-calanA ko audArikazarIra-calanA kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! jIvoM ne audArikazarIra meM vartate hue, audArikazarIra ke yogya dravyoM ko, audArikazarIra rUpa meM pariNamAte hue bhUtakAla meM audArikazarIra kI calanA kI thI, vartamAna meM calanA karate haiM, aura bhaviSya meM calanA kareMge, isa kAraNa se kahA jAtA hai / bhagavan ! vaikriyazarIra-calanA ko vaikriyazarIra-calanA kisa kAraNa kahA jAtA hai ? pUrvavat samagra kathana karanA cAhie / vizeSa yaha hai-audArikazarIra ke sthAna para vaikriyazarIra meM vartate hue', kahanA cAhie / isI prakAra kArmaNazarIra-calanA taka kahanA caahie| bhagavan ! zrotrendriya-calanA ko zrotrendriya-calanA kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! cU~ki zrotrendriya ko dhAraNa karate hae jIvoM ne zrotrendriya-yogya dravyoM ko zrotrendriya-rUpa meM pariNamAte hae zrotrendriya-calanA kI thI, karate haiM aura kareMge, isI kAraNa se zrotrendriya-calanA ko zrotrendriya-calanA kahA jAtA hai| isI prakAra yAvat sparzendriya-calanA taka muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 96 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka jAnanA caahie| bhagavan ! manoyoga-calanA ko manoyoga-calanA kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! cU~ki manoyoga ko dhAraNa karate hue jIvoM ne manoyoga ke yogya dravyoM ko manoyoga rUpa meM pariNamAte hue manoyoga kI calanA kI thI, karate haiM aura kareMge; isalie he gautama ! manoyoga se sambandhita calanA ko manoyoga-calanA kahA jAtA hai / isI prakAra vacanayoga-calanA evaM kAyayoga-calanA jaannaa| sUtra - 705 bhagavan ! saMvega, nirveda, guru-sAdharmika-zuzrUSA, AlocanA, nindanA, garhaNA, kSamApanA, zruta-sahAyatA, vyupazamanA, bhAva meM apratibaddhatA, vinivarttanA, viviktazayanAsanasevanatA, zrotrendriya-saMvara yAvat sparzendriya-saMvara, yoga-pratyAkhyAna, zarIra-pratyAkhyAna, kaSAyapratyAkhyAna, sambhoga-pratyAkhyAna, upadhi-pratyAkhyAna, bhakta-pratyAkhyAna, kSamA, virAgatA, bhAvasatya, yogasatya, karaNasatya, manaHsamanvAharaNa, vacana-samanvAharaNa, kAya-samanvAha viveka, yAvat mithyAdarzanazalya-viveka, jJAna-sampannatA, darzana-sampannatA, cAritra-sampannatA, vedanA-adhyAsanatA aura mAraNAntika-adhyAsanatA, ina padoM kA antima phala kyA kahA gayA hai ? he AyuSman zramaNa gautama ! saMveda, nirveda Adi yAvat-mAraNAntika adhyAsanatA, ina sabhI padoM kA antima phala siddhi hai| he bhagavana ! yaha isI prakAra hai| zataka-17 - uddezaka-4 sUtra-706 usa kAla usa samaya meM rAjagaha nagara meM yAvata pachA-bhagavana! kyA jIva prANAtipAtikriyA karate haiM? hA~. gautama! karate haiN| bhagavan ! vaha spRSTa kI jAtI hai yA aspRSTa kI jAtI hai ? gautama ! vaha spRSTa kI jAtI hai, aspRSTa nahIM kI jAtI; ityAdi prathama zataka ke chaThe uddezaka ke anusAra, vaha kriyA anakrama se kI jAtI hai, binA anakrama ke nahIM, (taka) kahanA / isI prakAra vaimAnikoM taka kahanA / vizeSatA yaha hai ki jIva aura ekendriya nirvyAghAta kI apekSA se, chaha dizA se Ae hue aura vyAghAta kI apekSA se kadAcit tIna dizAoM se, kadAcit cAra dizAoM se aura kadAcit pA~ca dizAoM se Ae hae karma karate haiN| zeSa sabhI jIva chaha dizA se Ae hae karma karate haiN| bhagavan ! kyA jIva mRSAvAda-kriyA karate haiM? hA~, gautama ! karate haiM / bhagavan ! vaha kriyA spRSTa kI jAtI hai yA aspRSTa kI jAtI hai ? gautama ! prANAtipAta ke daNDaka ke samAna mRSAvAda-kriyA kA bhI daNDaka kahanA cAhie / isI prakAra adattAdAna, maithuna aura parigraha ke viSaya meM bhI jAna lenA cAhie / isa prakAra pA~ca daNDaka he| bhagavan ! jisa samaya jIva prANAtipAtikI kriyA karate haiM, usa samaya ve spRSTa kriyA karate haiM yA aspRSTa kriyA karate haiM ? gautama ! pUrvokta prakAra se- anAnupUrvIkRta nahIM kI jAtI hai, yahA~ taka) kahanA cAhie / isI prakAra vaimAnikoM taka jAnanA cAhie / isI prakAra pArigrahikI kriyA taka kahanA cAhie / ye pUrvavat pA~ca daNDaka hote haiN| bhagavan ! jisa deza meM jIva prANAtipAtikI kriyA karate haiM, usa deza meM ve spRSTa kriyA karate haiM yA aspRSTa kriyA karate haiM? gautama ! pUrvavat pArigrahikI kriyA taka jAnanA cAhie / isI prakAra ye pA~ca daNDaka hote haiM / bhagavan ! jisa pradeza meM jIva prANAtipAtikI kriyA karate haiM, usa pradeza meM spRSTa kriyA karate haiM yA aspRSTa kriyA karate haiM ? gautama ! pUrvavat daNDaka kahanA cAhie / isa prakAra pArigrahikI kriyA taka jAnanA cAhie / yoM ye saba milAkara bIsa daNDaka hue| sUtra-707 bhagavan ! jIvoM kA duHkha AtmakRta hai, parakRta hai, athavA ubhayakRta hai ? gautama ! (jIvoM kA) duHkha Atma-kRta hai, parakRta nahIM aura na ubhayakRta hai| isI prakAra vaimAnikoM taka jAnanA caahie| bhagavan ! jIva kyA Atma-kRta duHkha vedate haiM, parakRta duHkha vedate haiM, yA ubhayakRta duHkha vedate haiM ? gautama ! jIva AtmakRta duHkha vedate haiM, parakRta duHkha nahIM vedate aura na ubhayakRta duHkha vedate haiM / isI prakAra vaimAnika taka samajhanA caahie| bhagavan ! jIvoM ko jo vedanA hotI hai, vaha AtmakRta hai, parakRta hai athavA ubhayakRta hai ? gautama ! jIvoM kI vedanA AtmakRta hai, parakRta nahIM, aura na ubhayakRta hai| isI prakAra vaimAnikoM taka jAnanA caahie| bhagavan ! jIva kyA AtmakRta vedanA vedate haiM, parakRta vedanA vedate haiM, athavA ubhayakRta vedanA vedate haiM ? gautama ! jIva Atma-kRta muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 97 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka vedanA vedate haiM, parakRta vedanA nahIM vedate aura na ubhayakRta vedanA vedate haiM / isI prakAra vaimAnika taka kahanA caahie| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-17 - uddezaka-5 sUtra-708 bhagavan ! devendra devarAja IzAna kI sudharmA sabhA kahA~ kahI hai ? gautama ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa ke mandara parvata ke uttara meM isa ratnaprabhA pRthvI ke atyanta sama ramaNIya bhUbhAga se Upara candra aura sUrya kA atikramaNa karake Age jAne para ityAdi varNana...yAvat prajJApanA sUtra ke sthAna pada ke anusAra, yAvat-madhya bhAga meM IzAnAvataMsaka vimAna hai / vaha IzAnAvataMsaka mahAvimAna sAr3he bAraha lAkha yojana lambA aura caur3A hai, ityAdi yAvat dazaveM zataka meM kathita zakrendra ke vimAna anusAra IzAnendra se sambandhita samagra vaktavyatA AtmarakSaka devoM taka kahanA caahie| IzAnendra kI sthiti do sAgaropama se kucha adhika hai| yaha devendra devarAja IzAna hai, taka jAnanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-17 - uddezaka-6 sUtra - 709 bhagavan ! jo pRthvIkAyika jIva, isa ratnaprabhApRthvI meM maraNa-samudghAta karake saudharmakalpa meM pRthvIkAyika rUpa se utpanna hone ke yogya haiM, ve pahale utpanna hote haiM aura pIche AhAra grahaNa karate haiM, athavA pahale AhAra grahaNa karate haiM aura pIche utpanna hote haiM ? gautama ! ve pahale utpanna hote haiM aura pIche pudgala grahaNa karate haiM; athavA pahale ve pud gala grahaNa karate haiM aura pIche utpanna hote haiM / bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA gayA ? gautama ! pRthvIkAyika jIvoM meM tIna samudghAta haiM, yathA-vedanAsamudghAta, kaSAyasamudghAta aura mAraNAntikasamudghAta / jaba pRthvIkAyika jIva, mAraNAntikasamudghAta karatA hai, taba vaha deza se bhI samudghAta karatA hai aura sarva se bhI samudghAta karatA hai / jaba deza se samudghAta karatA hai, taba pahale pudgala grahaNa karatA hai aura pIche utpanna hotA hai / jaba sarva se samudghAta karatA hai, taba pahale utpanna hotA hai aura pIche pudgala grahaNa karatA hai| bhagavan ! jo pRthvIkAyika jIva, isa ratnaprabhApRthvI meM maraNa-samudghAta karake IzAnakalpa meM pRthvIkAyika rUpa meM utpanna hone ke yogya haiM, ve pahale...? ityAdi pUrvavat prazna / gautama ! pUrvavat IzAnakalpa meM pRthvIkAyika rUpa meM utpanna hone yogya jIvoM ke viSaya meM jAnanA cAhie / isI prakAra yAvata acyatakalpa ke pathvIkAyika ke viSaya meM samajhanA cAhie / graiveyakavimAna, anuttaravimAna aura ISatprAgbhArA pRthvI ke viSaya meM bhI isI prakAra jaannaa| bhagavan ! jo pRthvIkAyika jIva, zarkarAprabhApRthvI me maraNa-samudghAta karake saudharmakalpa meM pRthvIkAyika rUpa meM utpanna hone yogya haiM; ityAdi prazna / ratnaprabhApRthvI ke pRthvIkAyika jIvoM ke utpAda anusAra zarkarAprabhA ke pRthvIkAyika jIvoM kA utpAda ISatprAgbhArA pRthvI taka jAnanA / ratnaprabhA ke pRthvIkAyika jIvoM ke samAna yAvat adhaHsaptamapRthvI meM maraNa-samudghAta se samavahata jIva kA ISatprAgbhArApRthvI taka utpAda hai| bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-17 - uddezaka-7 sUtra-710 bhagavan ! jo pRthvIkAyika jIva, saudharmakalpa meM maraNa-samudghAta karake isa ratnaprabhApRthvI meM pRthvIkAyika rUpa se utpanna hone yogya hai, ve pahale utpanna hote haiM aura pIche AhAra (pudgala) grahaNa karate haiM athavA pahale AhAra (pud gala) grahaNa karate haiM aura pIche utpanna hote haiM ? gautama ! ratnaprabhApRthvI ke pRthvIkAyika jIvoM yAvat ISatprA-gbhArA pRthvI meM utpAda kahA gayA, usI prakAra saudharmakalpa ke pRthvIkAyika jIvoM kA sAtoM naraka-pRthvIyoM meM yAvat adhaHsaptamapRthvI taka utpAda jAnanA cAhie / isI prakAra saudharmakalpa ke pRthvIkAyika jIvoM ke samAna sabhI kalpoM meM, yAvat ISatprAgbhArA pRthvI ke pRthvIkAyika jIvoM kA sabhI pRthvIyoM meM adhaHsaptamapRthvI taka utpAda jAnanA caahie| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 98 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka zataka-17 - uddezaka-8 sUtra - 711 bhagavan ! jo apkAyika jIva, isa ratnaprabhA pRthvI meM maraNa-samudghAta karake saudharmakalpa meM apkAyika-rUpa meM utpanna hone ke yogya haiM...ityAdi prazna / gautama ! pRthvIkAyika jIvoM ke anusAra apkAyika jIvoM ke viSaya meM sabhI kalpoM meM yAvat ISatprAgbhArA pRthvI taka utpAda kahanA cAhie / ratnaprabhApRthvI ke apkAyika jIvoM ke utpAda ke samAna yAvat adhaHsaptamapRthvI ke apkAyika jIvoM taka kA yAvat ISatprAgbhArApRthvI taka utpAda jAnanA cAhie / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-17 - uddezaka-9 sUtra - 712 bhagavan ! jo apkAyika jIva, saudharmakalpa meM maraNa-samudghAta karake isa ratnaprabhA pRthvI ke ghanodadhi-valayoM meM apkAyika rUpa se utpanna hone ke yogya haiM...ityAdi prazna / gautama ! zeSa sabhI pUrvavat / jisa prakAra saudharmakalpa ke apkAyika jIvoM kA naraka-pRthvIyoM meM utpAda kahA, usI prakAra ISatprAgbhArA pRthvI taka ke apkAyika jIvoM kA utpAda adhaHsaptama pRthvI taka jAnanA cAhie / bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-17 - uddezaka-10 sUtra-713 bhagavan ! jo vAyukAyika jIva, isa ratnaprabhApRthvI meM maraNa-samudghAta karake saudharmakalpa meM vAyukAyika rUpa meM utpanna hone ke yogya haiM, ityAdi prazna / gautama ! pRthvIkAyika jIvoM ke samAna vAyukAyika jIvoM kA bhI kathana karanA cAhie / vizeSatA yaha hai ki vAyukAyika jIvoM meM cAra samudghAta kahe gae haiM, yathA-vedanAsamudghAta yAvat vaikriyasamudghAta / ve vAyukAyika jIva mAraNAntikasamudghAta se samavahata ho kara deza se samudghAta karate haiM, ityAdi saba pUrvavat yAvat adhaHsaptamapRthvI meM samudghAta kr...| vAyukAyika jIvoM kA utpAda ISatprAgbhArA pRthvI taka jAnanA cAhie / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-17 - uddezaka-11 sUtra - 714 bhagavan ! jo vAyukAyika jIva, saudharmakalpa meM samudghAta karake isa ratnaprabhApRthvI ke ghanavAta, tanuvAta, ghanavAtavalayoM aura tanuvAtavalayoM meM vAyukAyika rUpa meM utpanna hone yogya haiM...ityAdi pUrvavat prazna / gautama ! zeSa saba pUrvavat kahanA cAhie / jisa prakAra saudharmakalpa ke vAyukAyika jIvoM kA utpAda sAtoM narakapRthvIyoM meM kahA, usI prakAra ISatprAgbhArA pRthvI taka ke vAyukAyika jIvoM kA utpAda adhaHsaptamapRthvI taka jAnanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-17 - uddezaka-12 sUtra-715 bhagavan ! kyA sabhI ekendriya jIva samAna AhAra vAle haiM ? sabhI samAna zarIra vAle haiM ityAdi pUrvavat prshn| gautama ! prathama zataka ke dvItiya uddezakameM pRthvIkAyika jIvoM ke anusAra yahA~ ekendriya jIvoM ke viSayameM khnaa| bhagavan ! ekendriya jIvoM meM kitanI lezyAeM kahI gaI hai ? gautama ! cAra lezyAeM kahI gaI hai| yathA-kRSNalezyA yAvat tejoleshyaa| bhagavan ! kRSNalezyA yAvat tejolezyA vAle ekendriya meM kauna kisase alpa yAvat vizeSAdhika haiM ? gautama! sabase thor3e ekendriya jIva tejolezyA vAle haiM, unase kApotalezyA vAle anantaguNe haiM, unase nIlalezyA vAle vizeSAdhika haiM aura unase kRSNalezyA vAle ekendriya vizeSAdhika haiN| bhagavan ! ina kRSNalezyA vAloM se lekara yAvat tejolezyA vAle ekendriyoM meM kauna alpa Rddhi vAlA hai aura kauna mahARddhi vAlA hai ? gautama ! dvIpakumAroM kI Rddhi muni dIparatnasAgara kRt - (bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda' Page 99 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/sUtrAMka anusAra ekendriyoM meM bhI kahanA caahie| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-17 - uddezaka-13 sUtra-716 bhagavan ! kyA sabhI nAgakumAra samAna AhAra vAle haiM ? ityAdi pUrvavat prazna / gautama ! jaise solahaveM zataka ke dvIpakumAra uddezaka meM kahA hai, usI prakAra saba kathana, Rddhi taka kahanA cAhie / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-17 - uddezaka-14 sUtra-717 __ bhagavan ! kyA sabhI suvarNakumAra samAna AhAra vAle haiM ? ityAdi pUrvavat prazna / gautama ! pUrvavat / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-17 - uddezaka-15 sUtra-718 - bhagavan ! kyA sabhI vidyutkumAra deva samAna AhAra vAle haiM ? ityAdi pUrvavat prazna / gautama ! pUrvavat / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-17 - uddezaka-16 sUtra - 719 bhagavan ! kyA sabhI vAyukumAra samAna AhAra vAle haiM ? ityAdi pUrvavat prazna / (gautama !) pUrvavat / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-17 - uddezaka-17 sUtra - 720 bhagavan ! kyA sabhI agnikumAra samAna AhAra vAle haiM ? ityAdi pUrvavat prazna / (gautama!) pUrvavat / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavana ! yaha isI prakAra hai| zataka-17 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 100 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka zataka-18 sUtra - 721 aThArahaveM zataka meM dasa uddezaka haiM / yathA-prathama, vizAkhA, mAkandika, prANAtipAta, asura, gur3a, kevalI, anagAra, bhAvika tathA somila / zataka-18 - uddezaka-1 sUtra-722 usa kAla usa samayameM rAjagRha nagarameM yAvat pUchA-bhagavan ! jIva, jIvabhAva se prathama hai, athavA aprathama hai ? gautama ! prathama nahIM, aprathama hai| isa prakAra nairayika se lekara vaimAnika taka jAnanA / bhagavan ! siddha-jIva, siddhabhAva kI apekSA se prathama hai yA aprathama hai ? gautama ! prathama hai, aprathama nahIM hai / bhagavan ! aneka jIva, jIvatva kI apekSA se prathama haiM athavA aprathama haiM ? gautama ! prathama nahIM, aprathama haiM / isa prakAra aneka vaimAnikoM taka (jAnanA) / bhagavan ! sabhI siddha jIva, siddhatva kI apekSA se prathama haiM yA aprathama haiM ? gautama ! ve prathama haiM, aprathama nahIM haiN| bhagavan ! AhArakajIva, AhArakabhAva se prathama hai yA athavA aprathama hai ? gautama ! prathama nahIM, aprathama haiN| isI prakAra nairayika se lekara vaimAnika taka jAnanA cAhie / bahuvacana meM bhI isI prakAra samajhanA caahie| bhagavan! anAhAraka jIva, anAhArakabhAva kI apekSA se prathama hai yA aprathama hai ? gautama ! kadAcit prathama hotA hai, kadAcit aprathama hotA hai / bhagavan ! nairayika jIva, anAhArakabhAva se prathama hai yA aprathama hai ? gautama ! vaha prathama nahIM, aprathama hai| isI prakAra nairayika se lekara vaimAnika taka prathama nahIM, aprathama jAnanA cAhie / siddhajIva, anAhA-rakabhAva kI apekSA se prathama hai, aprathama nahIM hai / bhagavan ! aneka anAhArakajIva, anAhArakabhAva kI apekSA se prathama haiM yA aprathama haiM ? gautama ! ve prathama mI haiM aura aprathama bhI haiM / isI prakAra aneka nairayika jIvoM se lekara aneka vaimAnikoM taka prathama nahIM, aprathama haiN| sabhI siddha prathama haiM, aprathama nahIM haiN| isI prakAra pratyeka daNDaka ke viSaya meM isI prakAra pRcchA kahanA caahie| bhavasiddhika jIva ekatva-anekatva donoM prakAra se AhAraka jIva ke samAna prathama nahIM, aprathama haiM, ityAdi kathana karanA cAhie / isI prakAra abhavasiddhika eka yA aneka jIva ke viSaya meM bhI jAna lenA cAhie / bhagavan! no-bhavasiddhika-no-abhavasiddhika jIva nobhavasiddhika-no-abhavasiddhikabhAva kI apekSA se prathama hai yA aprathama hai? gautama ! vaha prathama hai, aprathama nahIM hai / bhagavan ! nobhavasiddhika-noabhavasiddhika siddhajIva nobhavasiddhikanoabhavasiddhikabhAva kI apekSA se prathama hai yA aprathama hai ? pUrvavat samajhanA cAhie / isI prakAra (jIva aura siddha) donoM ke bahuvacana sambandhI praznottara bhI samajha lene caahie| bhagavan ! saMjJIjIva, saMjJIbhAva kI apekSA se prathama hai yA aprathama ? gautama ! prathama nahIM, aprathama hai / isI prakAra vikalendriya ko chor3akara vaimAnika taka jAnanA / bahuvacana-sambandhI bhI isI prakAra jAnanA / asaMjJIjIvoM kI ekavacana-bahuvacana-sambandhI (vaktavyatA bhI isI prakAra samajhanI cAhie) / vizeSa itanA hai ki yaha kathana vANavyantaroM taka hI (jAnanA) / eka yA aneka nosaMjJI-noasaMjJI jIva, manuSya aura siddha, nosaMjI-noasaMjJIbhAva kI apekSA prathama hai, aprathama nahIM hai| bhagavana ! salezyI jIva, salezyabhAva se prathama hai, athavA aprathama hai? gautama ! AhArakajIva ke samAna (vaha aprathama hai) / bahuvacana kI vaktavyatA bhI isI prakAra samajhanI cAhie / kRSNalezyI se lekara zuklalezyI taka ke viSaya meM bhI isI prakAra jAnanA / vizeSatA yaha hai ki jisa jIva ke jo lezyA ho, vahI kahanI caahie| alezyI jIva, manuSya aura siddha ke sambandha meM nosaMjJI-noasaMjJI ke samAna (prathama) kahanA caahie| bhagavan ! samyagdRSTi jIva, samyagdRSTibhAva kI apekSA se prathama hai yA aprathama hai ? gautama ! vaha kadAcit prathama hotA hai aura kadAcit aprathama hotA hai / isI prakAra ekendriyajIvoM ke sivAya vaimAnika taka samajhanA cAhie / siddhajIva prathama hai, aprathama nahIM / bahuvacana se samyagdRSTijIva prathama bhI hai, aprathama bhI hai / isI prakAra vaimAnikoM taka muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 101 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka kahanA / bahuvacana se (sabhI) siddha prathama haiM, aprathama nahIM haiM / mithyAdRSTijIva mithyAdRSTibhAva kI apekSA se AhAraka jIvoM ke samAna kahanA / samyagamithyAdRSTi jIva ke viSaya meM samyagamithyAdRSTibhAva kI apekSA se samyagdRSTi ke samAna (kahanA) / vizeSa yaha hai ki jisa jIva ke samyagmithyAdRSTi ho, (usI ke viSaya meM khnaa)| saMyata jIva aura manuSya ke viSaya meM, ekatva aura bahutva kI apekSA, samyagdRSTi jIva ke samAna, asaMyata-jIva ke viSaya meM AhAraka jIva ke samAna, saMyatAsaMyata jIva, paMcendriya tiryagyonika aura manuSya meM samyagdRSTi ke samAna samajhanA cAhie / nosaMyata-noasaMyata aura nosaMyatAsaMyata jIva, tathA siddha, prathama haiM, aprathama nahIM hai| sakaSAyI, krodhakaSAyI yAvat lobhakaSAyI, ye saba ekavacana aura bahuvacana se AhAraka ke samAna jAnanA cAhie / (eka) akaSAyI jIva kadAcit prathama aura kadAcit aprathama hotA hai / isI prakAra (eka akaSAyI) manuSya bhI (samajhanA cAhie) / (akaSAyI eka) siddha prathama hai, aprathama nahIM / bahuvacana se akaSAyI jIva prathama bhI hai, aprathama bhI hai / bahuvacana se akaSAyI siddhajIva prathama hai, aprathama nahIM hai| jJAnI jIva, samyagdRSTi ke samAna kadAcit prathama aura kadAcit aprathama hote haiM / AbhinibodhikajJAnI yAvat manaHparyAyajJAnI, isI prakAra haiM / vizeSa yaha hai jisa jIva ke jo jJAna ho, vaha kahanA / kevalajJAnI jIva, manuSya aura siddha, prathama haiM, aprathama nahIM haiN| ajJAnI jIva, mati-ajJAnI, zruta-ajJAnI aura vibhaMgajJAnI, ye saba, ekavacana aura bahuvacana se AhAraka jIva ke samAna (jAnane caahie)| sayogI, manoyogI, vacanayogI aura kAyayogI jIva, ekavacana aura bahuvacana se AhAraka jIvoM ke samAna aprathama hote haiM / vizeSa yaha hai ki jisa jIva ke jo yoga ho, vaha kahanA cAhie / ayogI jIva, manuSya aura siddha, prathama hote haiM, aprathama nahIM hote haiM / sAkAropayukta aura anAkAropayukta jIva, anAhAraka jIvoM ke samAna haiN| savedaka yAvat napuMsakaveda jIva, ekavacana aura bahuvacana se, AhAraka jIva ke samAna haiM / vizeSa yaha hai ki, jisa jIva ke jo veda ho, (vaha kahanA cAhie) / ekavacana aura bahuvacana se, avedaka jIva, jIva, manuSya aura siddha meM akaSAyI jIva ke samAna haiN| sazarIrI jIva, AhAraka jIva ke samAna haiM / isI prakAra yAvat kArmaNazarIrI jIva ke viSaya meM bhI jAna lenA cAhie / kintu AhAraka-zarIrI ke viSaya meM ekavacana aura bahuvacana se, samyagdRSTi jIva ke samAna kahanA cAhie / azarIrI jIva aura siddha, ekavacana aura bahuvacana se prathama haiM, aprathama nahIM / pA~ca paryAptiyoM se paryApta aura pA~ca aparyAptiyoM se aparyApta jIva, ekavacana aura bahuvacana se, AhAraka jIva ke samAna haiM / vizeSa yaha hai ki jisake jo paryApti ho, vaha kahanI cAhie / isa prakAra nairayikoM se lekara vaimAnikoM taka jAnanA cAhie / arthAt-ye saba prathama nahIM, aprathama haiN| -yaha lakSaNa gAthA hai| sUtra-723 jisa jIva ko jo bhAva pUrva se prApta hai, usa bhAva kI apekSA se vaha jIva aprathama hai, kintu jinheM jo bhAva pahale kabhI prApta nahIM huA hai, usa bhAva kI apekSA se vaha jIva prathama kahalAtA hai| sUtra - 724 bhagavan ! jIva, jIvabhAva kI apekSA se carama hai yA acarama hai ? gautama ! carama nahIM, acarama hai / bhagavan ! nairayika jIva, nairayikabhAva kI apekSA se carama hai yA acarama hai ? gautama ! vaha kadAcit carama hai, aura kadAcit acarama hai / isI prakAra vaimAnika taka jAnanA cAhie / siddha kA kathana jIva ke samAna jAnanA cAhie / aneka jIvoM ke viSaya meM carama-acarama-sambandhI prazna / gautama ! ve carama nahIM, acarama haiM / nairayikajIva, nairayikabhAva se carama bhI haiM, acarama bhI haiM / isI prakAra vaimAnika taka samajhanA cAhie / siddhoM kA kathana jIvoM ke samAna hai| AhArakajIva sarvatra ekavacana se kadAcit carama aura kadAcit acarama hotA hai / bahuvacana se AhAraka carama bhI hote haiM aura acarama bhI hote haiM / anAhAraka jIva aura siddha bhI carama nahIM haiM, acarama haiM / zeSa sthAnoM meM (anAhAraka) AhAraka jIva ke samAna jAnanA / bhavasiddhikajIva, jIvapada meM, carama haiM, acarama nahIM haiM / zeSa sthAnoM meM muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 102 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka AhAraka ke samAna haiM / abhavasiddhika sarvatra carama nahIM, acarama haiM / nobhavasiddhika-noabhavasiddhika jIva aura siddha, abhavasiddhika ke samAna haiM / saMjJI jIva AhAraka jIva ke samAna hai / isI prakAra asaMjJI bhI (AhAraka ke samAna haiM) / nosaMjJI-noasaMjJI jIvapada aura siddhapada meM acarama haiM, manuSyapada meM carama haiM / salezyI, yAvat zuklalezyI kI vaktavyatA AhArakajIva ke samAna hai / vizeSa yaha hai ki jisake jo lezyA ho, vahI kahanI cAhie / alezyI, nosaMjJI-noasaMjJI ke samAna haiN| samyagdRSTi, anAhAraka samAna haiM / mithyAdRSTi, AhAraka samAna haiM / samyagmithyAdRSTi, ekendriya aura vikalendriya ko chor3akara (ekavacana se) kadAcit carama aura kadAcit acarama haiM / bahuvacana se ve carama bhI haiM aura acarama bhI haiM / saMyata jIva aura manuSya, AhAraka ke samAna haiM / asaMyata bhI usI prakAra hai / saMyatAsaMyata bhI usI prakAra hai| vizeSa yaha hai ki jisakA jo bhAva ho, vaha kahanA cAhie / nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata nobhava-siddhiva noabhavasiddhika ke samAna jAnanA cAhie / sakaSAyI yAvat lobhakaSAyI, ina sabhI sthAnoM meM, AhAraka ke samAna haiM akaSAyI, jIvapada aura siddhapadameM, carama nahIM acarama haiN| manuSyapadameM kadAcit carama aura kadAcit acarama hotA hai jJAnI sarvatra samyagdRSTi ke samAna hai| Abhinibodhika jJAnI yAvat manaHparyavajJAnI AhAraka ke samAna hai| vizeSa yaha hai ki jisake jo jJAna ho, vaha kahanA cAhie / kevalajJAnI nosaMjJI-noasaMjJI ke samAna haiM / ajJAnI, yAvat vibhaMgajJAnI AhAraka ke samAna haiM / sayogI, yAvat kAyayogI, AhAraka ke samAna haiM / vizeSa-jisake jo yoga ho, vaha kahanA cAhie / ayogI, nosaMjJI-noasaMjJI ke samAna hai / sAkAropayogI aura anAkAropayogI anAhAraka ke samAna haiM / savedaka, yAvat napuMsakavedaka AhAraka ke samAna hai / avedaka akaSAyI ke samAna haiN| sazarIrI yAvat kArmaNazarIrI, AhAraka ke samAna haiM / vizeSa yaha hai ki jisake jo zarIra ho, vaha kahanA cAhie / azarIrI ke viSaya meM nobhavasiddhika-noabhavasiddhika ke samAna (kahanA cAhie) / pA~ca paryAptiyoM se paryAptaka aura pA~ca aparyAptiyoM se aparyAptaka ke viSaya meM AhAraka ke samAna kahanA cAhie / sarvatra daNDaka, ekavacana aura bahuvacana se kahane / sUtra- 725, 726 jo jIva, jisa bhAva ko punaH prApta karegA, vaha jIva usa bhAva kI apekSA se acarama hotA hai; aura jisa jIva kA jisa bhAva ke sAtha sarvathA viyoga ho jAtA hai; vaha jIva usa bhAva kI apekSA carama hotA hai| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-18 - uddezaka-2 sUtra-727 usa kAla evaM usa samaya meM vizAkhA nAmakI nagarI thI / vahA~ bahuputrika nAmaka caitya thA / (varNana) eka bAra vahA~ zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI kA padArpaNa huA, yAvat parISad paryupAsanA karane lagI / usa kAla aura usa samaya meM devendra devarAja zakra, vajrapANi, purandara ityAdi solahaveM zataka ke dvItiya uddezaka meM zakrendra kA jaisA varNana hai, usa prakAra se yAvat vaha divya yAnavimAna meM baiThakara vahA~ AyA / vizeSa bAta yaha bhI, yahA~ Abhiyogika deva bhI sAtha the; yAvat zakrendra ne battIsa prakAra kI nATya-vidhi pradarzita kii| tatpazcAt vaha jisa dizA se AyA thA, usI dizA meM lauTa gyaa| bhagavAn gautama ne, zramaNa bhagavAna mahAvIra se pUchA-jisa prakAra tRtIya zataka meM IzAnendra ke varNana meM kUTAgArazAlA ke dRSTAnta ke viSaya meM tathA pUrvabhava ke sambandha meM prazna kiyA hai, usI prakAra yahA~ bhI; yAvat yaha Rddhi kaise samprApta huI, -taka (prazna karanA cAhie) / zramaNa bhagavAna mahAvIra ne kahA-he gautama ! aisA hai ki usa kAla aura usa samaya isI jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM hastinApura nAmaka nagara thA / vahA~ sahasrAmravana nAmaka udyAna thA / (varNana) usa hastinApura nagara meM kArtika nAmakA eka zreSThI rahatA thA / jo dhanADhya yAvat kisI se parAbhava na pAne vAlA thaa| use vaNikoM meM agrasthAna prApta thA / vaha una eka hajAra ATha vyApAriyoM ke bahuta se kAryoM meM, kAraNoM meM aura muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 103 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' zataka / varga / uddezaka / sUtrAMka kauTumbika vyavahAroM meM pUchane yogya thA, jisa prakAra rAjapraznIya sUtra meM citta sArathi kA varNana hai, usI prakAra yahA~ bhI, yAvat cakSubhUta thA, yahA~ taka jAnanA caahie| vaha kArtika zreSThI, eka hajAra ATha vyApAriyoM kA Adhipatya karatA huA yAvat pAlana karatA huA rahatA thaa| vaha jIva ajIva Adi tattvoM kA jJAtA yAvat zramaNopAsaka thA / 1 usa kAla usa samaya dharma kI Adi karane vAle arhat zrI munisuvrata tIrthaMkara vahA~ padhAre; yAvat samavasaraNa lagA / yAvat parISad paryupAsanA karane lgii| usake pazcAt vaha kArtika zreSThI bhagavAna ke padArpaNa kA vRttAnta sUnakara harSita aura santuSTa huA; ityAdi / jisa prakAra gyArahaveM zataka meM sudarzana zreSThI kA vandanArtha nirgamana kA varNana hai, usI prakAra vaha bhI vandana ke lie nIkalA, yAvat paryupAsanA karane lagA / tadanantara tIrthaMkara munisuvrata arhanta ne kArtika seTha ko dharmakathA kahI; yAvat parISad lauTa gaI / kArtika seTha, bhagavAna munisuvrata svAmI se dharma sUnakara yAvat avadhAraNa karake atyanta hRSTa-tuSTa huA, phira usane khar3e hokara yAvat savinaya isa prakAra kahA- bhagavan ! jaisA Apane kahA vaisA hI yAvat hai / he devAnupriya prabho ! vizeSa yaha kahanA hai, maiM eka hajAra ATha vyApArI mitroM se pUchUMgA aura apane jyeSTha putra ko kuTumba kA bhAra saupU~gA aura taba meM Apa devAnupriya ke pAsa pravrajita houuNgaa| (bhagavAna) devAnupriya jisa prakAra tumheM sukha ho, vaisA karo, kintu vilamba mata karo / tadanantara vaha kArtika zreSThI yAvat nIkalA aura vahA~ se hastinApura nagara meM jahA~ apanA ghara thA vahA~ aayaa| phira usane una eka hajAra ATha vyApArI mitroM ko bulAkara isa prakAra kahA- 'he devAnupriyo ! bAta aisI hai ki maiMne arhanta bhagavAna munisuvrata svAmI se dharma sUnA hai / vaha dharma mujhe iSTa, abhISTa aura rucikara lagA / he devAnupriyo ! usa dharma ko sUnane ke pazcAt meM saMsAra ke bhaya se udvigna ho gayA hU~ aura yAvat meM tIrthaMkara ke pAsa pravrajyA grahaNa karanA cAhatA huuN| to he devAnupriyo tuma saba kyA karoge? kyA pravRtti karane kA vicAra hai? tumhAre hRdaya meM kyA iSTa hai ? aura tumhArI kyA karane kI kSamatA (zakti) hai ?' yaha sUnakara una eka hajAra ATha vyApArI mitroM ne kArtika seTha se isa prakAra kahA-yadi Apa saMsArabhaya se udvigna hokara gRhatyAga kara yAvat pravrajita hoMge, to phira, devAnupriya ! hamAre lie dUsarA kauna-sA Alambana hai ? yA kauna-sA AdhAra hai ? athavA kauna-sI pratibaddhatA raha jAtI hai ? ataeva he devAnupriya / hama bhI saMsAra ke bhaya se udvigna haiM, tathA janmamaraNa ke cakra se bhayabhIta ho cUke haiN| hama bhI Apa devAnupriya ke sAtha agAravAsa kA tyAga kara arhanta munisuvrata svAmI ke pAsa muNDita hokara anagAra- dIkSA grahaNa kreNge| vyApArI-mitroM kA abhimata jAnakara kArtika zreSThI ne una 1008 vyApArI mitroM ko isa prakAra kahA- yAvat apane-apane ghara jAo, jyeSTha putra ko kuTumba kA bhAra sauMpa do / taba eka hajAra puruSoM dvArA uThAne yogya zibikA meM baiThakara kAlakSepa kiye binA mere pAsa Ao / kArtika seTha kA yaha kathana unhoMne vinaya-pUrvaka svIkAra kiyA aura apane-apane ghara Ae / phira unhoMne vipula azanAdi taiyAra karavAyA aura apane mitra - jJAtijana Adi ko Amantrita kiyaa| yAvat una mitrajJAtijanAdi ke samakSa apane jyeSThaputra ko kuTumba kA bhAra sauNpaa| phira una mitra jJAti svajana yAvat jyeSThaputra se anumati prApta kI / phira hajAra puruSoM dvArA uThAne yogya zibikA meM baitthe| mArga meM mitra, jJAti, yAvat jyeSThaputra ke dvArA anugamana kiye jAte hue yAvat vAdyoM ke ninAdapUrvaka avilamba kArtika seTha ke samIpa upasthita hue| I' I tadanantara kArtika zreSThI ne gaMgadatta ke samAna vipula azanAdi AhAra taiyAra karavAyA, yAvat mitra jJAti yAvat parivAra, jyeSThaputra evaM eka hajAra ATha vyApArIgaNa ke sAtha unake Age-Age samagra Rddhisahita yAvat vAdya-ninAdapUrvaka hastinApura nagara ke madhya meM se hotA huA, gaMgadatta ke samAna gRhatyAga karake vaha bhagavAna muni suvrata svAmI ke pAsa pahu~cA yAvat isa prakAra bolA- bhagavan yaha loka cAroM ora se jala rahA he, bhante yaha saMsAra atIva prajvalita ho rahA hai; yAvat paraloka meM anugAmI hogA / ataH maiM eka hajAra ATha vaNikoM sahita Apa svayaM ke dvArA pravrajita honA aura yAvat Apa se dharma kA upadeza-nirdeza prApta karanA cAhatA hU~ / isa para zrI muni suvrata tIrthaMkara ne eka hajAra ATha vaNik mitroM sahita kArtika zreSThI ko svayaM pravrajyA pradAna kI aura yAvat dharma kA upadeza nirdeza kiyA ki devAnupriyo ! aba tumheM isa prakAra calanA cAhie, isa prakAra khar3e rahanA cAhie Adi, yAvat isa prakAra saMyama kA pAlana karanA cAhie / eka hajAra ATha vyApArI mitroM sahita kArtika seTha ne bhagavAna munisuvrata arhanta ke isa muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI 2 ) AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 104 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga / uddezaka / sUtrAMka dhArmika upadeza ko samyak rUpa se svIkAra kiyA tathA unakI AjJA ke anusAra samyak rUpa se calane lagA, yAvat saMyama kA pAlana karane lgaa| isa prakAra eka hajAra ATha vaNikoM ke sAtha vaha kArtika seTha anagAra banA, tathA IyAsamiti Adi samitiyoM se yukta yAvat gupta brahmacArI banA / isake pazcAt usa kArtika anagAra ne tathArUpa sthaviroM ke pAsa sAmAyika se lekara caudaha pUrvI taka kA adhyayana kiyA / sAtha hI bahuta se caturtha, chaTTha, aTThama Adi tapazcaraNa se AtmA ko bhAvita karate hue pUre bAraha varSa taka zrAmaNya paryAya kA pAlana kiyaa| anta meM usane eka mAsa kI saMlekhanA dvArA apane zarIra ko jhUSita kiyA, anazana se sATha bhakta kA chedana kiyA aura AlocanA pratikramaNa Adi karake Atmazuddhi kI, yAvat kAla ke samaya kAladharma ko prApta kara vaha saudharmakalpa devaloka meM, saudharmAvataMsaka vimAna meM rahI huI upapAta sabhA meM deva zayyA meM yAvat zakra devendra ke rUpa meM utpanna huA / isI se kahA gayA thA - zakra devendra devarAja abhI-abhI utpanna huA hai / zeSa varNana gaMgadatta ke samAna yAvat- 'vaha sabhI duHkhoM kA anta karegA, (taka) vizeSa yaha hai ki usakI sthiti do sAgaropama kI hai / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai / zataka - 18 - uddezaka- 3 sUtra - 728 usa kAla usa samayameM rAjagRha nagara thA vahA~ guNazIla nAmaka caitya thaa| yAvat parISad vandanA karake vApisa lauTa gaI / usa kAla evaM usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra ke antevAsI yAvat prakRtibhadra mAkandiputra nAmaka anagAra ne maNDitaputra anagAra ke samAna yAvat paryupAsanA karate hue pUchA bhagavan / kyA kApotalezyI pRthvIkAyika jIva, kApotalezyI pRthvIkAyika jIvoM meM se marakara antararahita manuSya zarIra prApta karatA hai ? phira kevalajJAna upArjita karatA hai ? tatpazcAt siddha-buddha-mukta hotA hai yAvat sarva duHkhoM kA anta karatA hai? hA~, mAkandiputra vaha yAvat saba duHkhoM kA anta karatA hai| bhagavan kyA kApotalezyI apkAyika jIva kApotalezyI apkAyika jIvoM meM se marakara antararahita manuSyazarIra prApta karatA hai? phira kevalajJAna prApta karake yAvat saba duHkhoM kA anta karatA hai? hA~, mAkandiputra vaha yAvat saba duHkhoM kA anta karatA hai| bhagavan kApotalezyI vanaspatikAyika jIva ke sambandha meM bhI vahI prazna hai| hA~, mAkandiputra vaha bhI yAvat saba duHkhoM kA anta karatA hai| 'he bhagavan / yaha isI prakAra hai, bhagavan yaha isI prakAra hai yoM kahakara mAkandiputra anagAra zramaNa bhagavAna mahAvIra ko yAvat vandanA - namaskAra karake jahA~ zramaNa nirgrantha the, vahA~ unake pAsa Ae, unase isa prakAra kahane lageAryoM kApotalezyI pRthvIkAyika jIva pUrvokta prakAra se yAvat saba duHkhoM kA anta karatA hai, isI prakAra he AryoM! kApotalezyI apkAyika jIva bhI yAvat saba duHkhoM kA anta karatA hai, isI prakAra kApotalezyI vanaspatikAyika jIva bhI yAvat sabhI duHkhoM kA anta karatA hai / tadanantara una zramaNa nirgranthoMne mAkandiputra anagAra kI isa prakAra kI prarUpaNA, vyAkhyA yAvat mAnyatA para zraddhA nahIM kI, na hI use mAnya kiyaa| ve isa mAnyatA ke prati azraddhAlu banakara bhagavAna mahAvIra svAmI ke pAsa Ae / phira unhoMne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandanA - namaskAra karake isa prakAra pUchA- bhagavan ! mAkandiputra anagAra ne hamase kahA yAvat prarUpaNA kI ki kApotalezyI pRthvIkAyika, apkAyika aura vanaspatikAyika jIva, yAvat sabhI duHkhoM kA anta karatA hai| he bhagavan ! aisA kaise ho sakatA hai ?' bhagavAna mahAvIrane una zramaNa nirgranthoM se kahA- Aryo ! mAkandiputra anagArane jo tumase kahA hai, yAvat prarUpaNA kI hai, vaha kathana satya hai / AryoM meM bhI isI prakAra kahatA hU~, yAvat prarUpaNA karatA huuN| isI prakAra kRSNalezvI pRthvIkAyika jIva, kRSNalezyI pRthvIkAyikoM meM se marakara yAvat sabhI duHkhoM kA anta karatA hai| nIlalezyI evaM kApotalezyI pRthvIkAyika bhI yAvat sarva duHkhoM kA anta karatA hai| pRthvIkAyika ke samAna apkAyika aura vanaspatikAyika bhI, yAvat sarva duHkhoM kA anta karatA hai| yaha kathana satya hai| he bhagavan! yaha isI prakAra hai, yoM kahakara una zramaNanirgranthoM ne zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ko vandana- namaskAra kiyA, aura ve jahA~ mAkandiputra anagAra the, vahA~ Ae / unheM vandana - namaskAra kiyaa| phira unhoMne unase samyak prakAra se vinayapUrvaka bAra-bAra kSamAyAcanA kii| I muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI 2 ) AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 105 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka / varga / uddezaka / sUtrAMka tatpazcAt mAkandiputra anagAra apane sthAna se uThe aura zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa aae| unhoMne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana- namaskAra kiyA aura isa prakAra pUchA bhagavan! sabhI karmoM ko vedate hue, sarva karmoM kI nirjarA karate hue, samasta maraNoM se marate hue, sarvazarIra ko chor3ate hue tathA carama karma ko vedate hue, carama karma kI nirjarA karate hue, carama maraNa se marate hue, caramazarIra ko chor3ate hue evaM mAraNAntika karma ko vedate hue, 1 nirjarA karate hue, , mAraNAntika maraNa se marate hue, mAraNAntika zarIra ko chor3ate hue bhAvitAtmA anagAra ke jo caramanirjarA ke pud gala haiM, kyA ve pudgala sUkSma kahe gae haiM? he AyuSman zramaNapravara! kyA ve pudgala samagra loka kA avagAhana karake rahe hue haiM ? hA~, mAkandiputra ! tathAkathita bhAvitAtmA anagAra ke yAvat ve carama nirjarA ke pudgala samagra loka kA avagAhana karake rahe hue haiN| Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' sUtra - 729 bhagavan ! kyA chadmastha manuSya una nirjarA- pudgaloM ke anyatva aura nAnAtva ko jAnatA dekhatA hai ? he mAkandiputra ! prajJApanAsUtra ke prathama indriyoddezaka ke anusAra vaimAnika taka jAnanA caahie| yAvat inameM jo upayogayukta haiM, ve jAnate dekhate aura AhArarUpa meM grahaNa karate haiM. isa kAraNa se he mAkandiputra yaha kahA jAtA hai ki... yAvat jo upayogarahita haiM, ve una pudgaloM ko jAnate dekhate nahIM, kintu unheM AharaNa- grahaNa karate haiM, isa prakAra nikSepa kahanA caahie| bhagavan / kyA nairayika una nirjarA pudgaloM ko nahIM jAnate, nahIM dekhate, kintu grahaNa karate haiM ? hA~, karate haiM, isI prakAra paMcendriya tiryagyonikoM taka jAnanA / bhagavan ! kyA manuSya una nirjarA pudgaloM ko jAnate-dekhate haiM aura grahaNa karate haiM, athavA ve nahIM jAnatedekhate, aura nahIM AharaNa karate haiM ? gautama ! kaIM manuSya una pudgaloM ko jAnate-dekhate haiM aura grahaNa karate haiM, kaIM manuSya nahIM jAnate-dekhate, kintu unheM grahaNa karate haiM / bhagavan ! Apa yaha kisa kAraNa se kahate haiM ? gautama ! manuSya do prakAra ke kahe gae haiM, yathA- saMjJIbhUta aura asaMjJIbhUta / unameM jo asaMjJIbhUta haiM, ve nahIM jAnate-dekhate, kintu grahaNa karate haiN| jo saMjJIbhUta manuSya haiM, ve do prakAra ke haiM, yathA- upayogayukta aura upayogarahita unameM jo upayogarahita haiM ve una pudgaloM ko nahIM jAnate-dekhate, kintu grahaNa karate haiM / magara jo upayogayukta haiM, ve jAnate-dekhate haiM, aura grahaNa karate haiM / isa kAraNa se, he gautama! aisA kahA gayA hai ki koI manuSya nahIM jAnate-dekhate, kintu AhArarUpa se grahaNa karate haiM, tathA kaIM jAnate-dekhate haiM aura grahaNa karate haiM / vANavyantara aura jyotiSka devoM kA kathana nairayikoM ke samAna jAnanA cAhie / | bhagavan ! vaimAnika deva una nirjarA pudgaloM ko jAnate-dekhate aura unakA AharaNa karate haiM yA nahIM karate haiM? gautama ! manuSyoM ke samAna samajhanA vaimAnika deva do prakAra ke haiN| yathA-mAyI midhyAdRSTi-upapannaka aura amAyIsamyagdRSTi-upapannaka | jo mAyI mithyAdRSTi upapannaka haiM, ve nahIM jAnate dekhate, kintu grahaNa karate haiM, tathA jo amAyI. samyagdRSTi - upapannaka haiM, ve bhI do prakAra ke haiM, yathA- anantaropapannaka aura paramparopapannaka jo ananta ropapannaka hote haiM, ve nahIM jAnate dekhate, kintu grahaNa karate haiM tathA jo paramparopapannaka haiM, ve do prakAra ke haiM, yathA-paryAptaka aura aparyAptaka / unameM jo aparyApyataka haiM, ve una pudgaloM ko nahIM jAnate-dekhate, kintu grahaNa karate haiN| unameM jo paryAptaka haiM, ve do prakAra ke haiM; yathA upayogayukta aura upayogarahita unameM se jo upayogarahita haiM, ve nahIM jAnate. dekhate, kintu grahaNa karate haiN| [jo upayogayukta haiM, ve jAnate dekhate haiM aura grahaNa karate haiM / ] I I sUtra 730 bhagavan! bandha kitane prakAra kA kahA gayA hai? mAkandiputra do prakAra kA dravyabandha aura bhAvabandha | bhagavan dravyabandha kitane prakAra kA hai? mAkandiputra do prakAra kA yathA prayogabandha aura visrasAbandha / bhagavan / visasAbandha kitane prakAra kA hai? mAkandiputra do prakAra kA yathA- sAdi vikhasAbandha aura anAdi vikhasAbandha | bhagavan / prayogabandha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? mAkandiputra ! do prakAra kA yathA-zithilabandhanabandha aura gAr3ha bandhanabandha bhagavan ! bhAvabandha kitane prakAra kA hai ? mAkandiputra ! do prakAra kA, yathA- mUlaprakRtibandha aura uttaraprakRtibandha | muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI 2 ) AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 106 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka bhagavan ! nairayika jIvoM kA kitane prakAra kA bhAvabandha kahA gayA hai ? mAkandiputra ! do prakAra kA, yathAmUlaprakRtibandha aura uttaraprakRtibandha / isI prakAra vaimAnikoM taka (kahanA caahie)| bhagavan ! jJAnAvaraNIya karma kA bhAvabandha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? mAkandiputra ! do prakAra kA, yathA-mUlaprakRtibandha aura uttaraprakRti-bandha / bhagavan ! nairayika jIvoM ke jJAnAvaraNIya karma kA bhAvabandha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? mAkandiputra ! do prakAra kA, yathA-mUlaprakRtibandha aura uttaraprakRtibandha / isI prakAra vaimAnikoM taka kahanA cAhie / jJAnAvara-NIya karma daNDaka anusAra antarAya karma taka (daNDaka) kahanA caahie| sUtra - 731 bhagavana ! jIva ne jo pApakarma kiyA hai. yAvata karegA kyA unameM paraspara kucha bheda hai ? hA~, mAkandipatra ! hai| gavana ! Apa aisA kisa kAraNa se kahate haiM ? mAkandipatra ! jaise koI puruSa dhanuSa ko grahaNa kare, phira vaha bANa ko grahaNa kare aura amuka prakAra kI sthiti meM khar3A rahe, tatpazcAt bANa ko kAna taka khIMce aura anta meM, usa bANa ko AkAza meM UMcA pheMke, to he mAkandiputra ! AkAza meM UMce pheMke hae usa bANa ke kampana meM bheda hai, yAvat -vaha usausa rUpa meM pariNamana karatA hai| usameM bheda hai na ? hA~, bhagavan ! hai / he mAkandiputra ! isI kAraNa aisA kahA jAtA hai ki usa karma ke usa-usa rUpAdi-pariNAma meM bhI bheda hai / bhagavan ! nairayikoM ne jo pApakarma kiyA hai, yAvat kareMge, kyA unameM paraspara kucha bheda hai ? pUrvavat / isI prakAra vaimAnikoM taka jaannaa| sUtra-732 bhagavan ! nairayika, jina pudgaloM ko AhAra rUpa se grahaNa karate haiM, bhagavan ! una pudgaloM kA kitanA bhAga bhaviSyakAlameM AhArarUpa se gRhIta hotA hai aura kitanA bhAga nirjaratA hai ? mAkandiputra ! asaMkhyAtave bhAga kA AhArarUpase grahaNa hotA hai aura anantave bhAga nirjaraNa hotA hai| bhagavan! kyA koI jIva una nirjarA pudgaloM para baiThane, yAvat sonemeM samartha hai ? mAkandiputra! yaha artha samartha nahIM hai| AyuSman zramaNa! ye nirjarA pudgala anAdhAra rUpa kahe gae haiN| isI prakAra vaimAnikoM taka kahanA caahie| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-18 - uddezaka-4 sUtra - 733 usa kAla aura usa samaya meM rAjagRha nagara meM yAvat gautama svAmI ne bhagavAna mahAvIra se isa prakAra pUchAbhagavan ! prANAtipAta, mRSAvAda yAvat mithyAdarzanazalya aura prANAtipAtaviramaNa, mRSAvAdaviramaNa, yAvat mithyAdarzanazalyaviveka tathA pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika, evaM dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, zarIrarahita jIva, paramANu pudgala, zailezI avasthA-pratipanna anagAra aura sabhI sthUlakAya dhAraka kalevara, ye saba (milakara) do prakAra ke haiM-jIvadravya rUpa aura ajIvadravya rUpa / prazna yaha hai ki kyA ye sabhI jIvoM ke paribhoga meM Ate haiM ? gautama ! prANAtipAta se lekara sarvasthUlakAyadhara kalevara taka jo jIvadravyarUpa aura ajIvadravyarUpa haiM, inameM se kaIM to jIvoM ke paribhoga meM Ate haiM aura kaIM jIvoM ke paribhoga meM nahIM aate| bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahate haiM ? gautama ! prANAtipAta yAvat mithyAdarzanazalya, pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika aura sabhI sthalAkAra kalevaradhArI; ye saba milakara jIvadravyarUpa aura ajIvadravyasa haiM; ye saba, jIvoM ke paribhoga meM Ate haiM tathA prANAtipAtaviramaNa, yAvata mithyAdarzanazalyaviveka, dharmA-stikAya, stikAya, yAvata paramANu-pudagala evaM zailezIavasthA prApta anagAra, ye saba milakara jIvadravyarUpa aura ajIvadravyarUpa-do prakAra ke haiM / ye saba jIvoM ke paribhoga meM nahIM Ate / isI kAraNa aisA kahA jAtA hai ki yAvat paribhoga meM nahIM Ate haiN| sUtra - 734 bhagavan ! kaSAya kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! cAra prakAra kA, ityAdi prajJApanAsUtra kA kaSAya pada, lobha ke vedana dvArA aSTavidha karmaprakRtiyoM kI nirjarA kareMge, taka kahanA caahie| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 107 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka bhagavan ! yugma (rAziyA~) kitane kahe gae haiM ? gautama ! cAra haiM, yathA-kRtayugma, tryoja, dvAparayugma aura klyoj| bhagavan ! Apa kisa kAraNa se kahate haiM? gautama ! jisa rAzi se cAra-cAra nIkAlane para, antameM cAra zeSa raheM, vaha rAzi hai- kRtayugma / jisa rAzimeM se cAra-cAra nIkAlate hue antameM tIna zeSa raheM, vaha rAzi tryoja kahalAtI hai / jisa rAzimeM se cAra-cAra nIkAlane para antameM do zeSa raheM, vaha rAzi dvAparayugya kahalAtI hai, jisa rAzimeM se cAra-cAra nIkAlate hue antameM eka zeSa rahe, vaha rAzi kalyoja kahalAtI hai / isa kAraNa se ye rAziyA~ yAvat kalyoja kahate haiM bhagavan ! nairayika kyA kRtayugma haiM, yAvat kalyoja haiM ? gautama ! ve jaghanyapada meM kRtayugma haiM, utkRSTapada meM tryoja haiM tathA ajaghanyotkRSTa pada meM kadAcit kRtayugma yAvat kalyoja haiM / isI prakAra stanitakumAroM taka (kahanA caahie)| bhagavan ! vanaspatikAyika kRtayugma haiM, yAvat kalyoja rUpa haiM ? ve jaghanyapada aura utkRSTapada kI apekSA bhI apada haiN| ajaghanyotkaSTapada kI apekSA kadAcita katayugma yAvata kadAcita kalyoja rUpa haiN| bhagavana ! dvIndriya jIvoM ke viSaya meM bhI isI prakAra kA prazna hai / gautama ! (dvIndriya jIva) jaghanyapada meM kRtayugma haiM aura utkRSTa pada meM dvAparayugma haiM, kintu ajaghanyotkRSTa pada meM kadAcit kRtayugma, yAvat kadAcit kalyoja haiM / isI prakAra yAvat caturindriya paryanta kahanA cAhie / zeSa ekendriyoM kI vaktavyatA, dvIndriya kI vaktavyatA ke samAna samajhanA cAhie / paMcendriya-tiryaJcayonikoM se lekara vaimAnikoM taka kA kathana nairayikoM ke samAna (jAnanA caahie)| siddhoM kA kathana vanaspatikAyikoM ke samAna jAnanA caahie| bhagavan ! kyA striyA~ kRtayugma haiM ? ityAdi prazna / gautama ! ve jaghanyapada meM kRtayugma aura utkRSTapada meM bhI kRtayugma haiM, kintu ajaghanyotkRSTa pada meM kadAcita kRtayugma haiM aura yAvat kadAcit kalyoja haiM / asurakumAroM kI striyoM se lekara stanitakumAra-striyoM taka isI prakAra (samajhanA cAhie) / tiryaJcayonika striyoM, manuSya striyoM evaM vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM kI deviyoM ke viSaya meM bhI isI prakAra (kahanA caahie)| sUtra-735 bhagavan ! jitane alpa AyuvAle andhakavahni jIva haiM, utane hI utkRSTa AyuvAle andhakavahni jIva haiM ? hA~, gautama! jitane alpAyuSka andhakavahni jIva haiM, utane hI utkRSTAyuSka andhakavahni jIva haiN| bhagavan ! isI prakAra hai| zataka-18 - uddezaka-5 sUtra - 736 bhagavan ! do asurakumAra deva, eka hI asurakumArAvAsa meM asurakumAradevarUpa meM utpanna hue / unameM se eka asurakumAradeva prAsAdIya, darzanIya, sundara aura manorama hotA hai, jabaki dUsarA asurakumAradeva na to prasannatA utpanna karane vAlA hotA hai, na darzanIya, sundara aura manorama hotA hai, bhagavan ! aisA kyoM hotA hai ? gautama ! asurakumAradeva do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-vaikriyazarIra vAle aura avaikriyazarIra vAle / unameM se jo vaikriyazarIra vAle asurakumAradeva hote haiM, ve prAsAdIya, darzanIya, sundara aura manorama hote haiM, kintu jo avaikriyazarIra vAle haiM, ve prasannatA utpanna karane vAle yAvat manorama nahIM hote| bhagavan ! aisA kyoM kahate haiM ki vaikriyazarIra vAle deva prasannatA-utpAdaka yAvata manorama hote haiM, avaikriyazarIra vAle nahIM hote haiM ? gautama ! jaise, isa manuSyaloka meM do puruSa hoM, unameM se eka puruSa AbhUSaNoM se alaMkRta aura vibhUSita ho aura eka puruSa alaMkRta aura vibhUSita na ho, to he gautama ! una donoM puruSoM meM kauna-sA puruSa prasannatA utpanna karane vAlA, yAvat manoramya lagatA hai aura kauna-sA prasannatA utpAdaka yAvat manoramya nahIM lagatA ? jo puruSa alaMkRta aura vibhUSita hai, vaha athavA jo puruSa alaMkRta aura vibhUSita nahIM hai vaha ? (gautama-) bhagavan ! una donoM meM se jo puruSa alaMkRta aura vibhUSita hai, vahI prasannatA utpanna karane vAlA yAvat manoramya hai, aura jo puruSa alaMkRta aura vibhUSita nahIM hai, vaha prasannatA utpanna karane vAlA, yAvat manoramya nahIM hai / bhagavan ! do nAga-kumAradeva eka nAgakumArAvAsa meM utpanna hue ityAdi prazna / gautama ! pUrvavat / isI prakAra yAvat stanitakumAroM taka tathA vANavyantara jyotiSka aura vaimAnika devoM ke viSaya meM bhI jaannaa| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 108 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka sUtra-737 bhagavan ! do nairayika eka hI narakAvAsa meM nairayikarUpa se utpanna hue / unameM se eka nairayika mahAkarma vAlA yAvat mahAvedanA vAlA aura eka nairayika alpakarma vAlA yAvat alpavedanA vAlA hotA hai, to bhagavan ! aisA kyoM hotA hai ? gautama ! nairayika do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-mAyImithyAdRSTi-upapannaka aura amAyIsamyagdRSTi-upapannaka inameM se jo mAyImithyAdRSTi-upapannaka nairayika haiM vaha mahAkarma vAlA yAvat mahAvedanA vAlA hai, aura unameM jo amAyIsamyagdRSTi-upapannaka nairayika hai, vaha alpakarma vAlA yAvat alpavedanA vAlA hotA hai / bhagavan ! do asurakumAroM ke mahAkarma-alpakarmAdi viSayaka prazna / he gautama ! vahA~ bhI pUrvavat / isI prakAra ekendriya aura vikalendriya ko chor3akara vaimAnikoM taka smjhnaa| sUtra - 738 bhagavan ! jo nairayika marakara antara-rahita paMcendriyatiryaJconikoM meM utpanna hone ke yogya haiM, bhagavan ! vaha kisa AyuSya kA pratisaMvedana karatA hai ? gautama ! vaha nAraka nairayika-AyuSya kA pratisaMvedana karatA hai, aura paMcendriyatiryaJcayonika ke AyuSya ke udayAbhimukha-karake rahatA hai| isI prakAra manuSyoM meM utpanna hone yogya jIva ke viSaya meM samajhanA / vizeSa yaha hai ki vaha manuSya ke AyuSya ko udayAbhimukha karake rahatA hai| bhagavan ! jo asurakumAra marakara antararahita pRthvIkAyika jIvoM meM utpanna hone yogya hai, usake viSaya meM pUrvavat prazna hai / gautama ! vaha asurakumAra ke AyuSya kA pratisaMvedana karatA hai aura pRthvIkAyika ke AyuSya ko udayAbhimukha karake rahatA hai / isa prakAra jo jIva jahA~ utpanna hone ke yogya hai, vaha usake AyuSya ko udayAbhi-mukha karatA hai, aura jahA~ rahA huA hai, vahA~ ke AyuSya kA vedana karatA hai / isa prakAra vaimAnika taka jAnanA caahie| vizeSa yaha hai ki jo pRthvIkAyika jIva pRthvIkAyikoM meM hI utpanna hone yogya hai, vaha apane usI pRthvI-kAyika ke AyuSya kA vedana karatA hai aura anya pRthvIkAyika ke AyuSya ko udayAbhimukha karake rahatA hai / isI prakAra manuSya taka svasthAna meM utpAda ke viSaya meM kahanA cAhie / parasthAna meM utpAda ke viSaya meM pUrvoktavat samajhanA caahie| sUtra - 739 __bhagavan ! do asurakumAra, eka hI asurakumArAvAsa meM asurakumAra rUpa se utpanna hue, unameM se eka asurakumAra deva yadi vaha cAhe ki maiM Rju se vikurvaNA karU~gA; to vaha Rju-vikurvaNA kara sakatA hai aura yadi vaha cAhe ki maiM vakra rUpa meM vikurvaNA karU~gA, to vaha vakra-vikurvaNA kara sakatA hai / jaba ki eka asurakumAradeva cAhatA hai ki maiM Rja-vikarvaNA karU~, parantu vakrarUpa kI vikurvaNA ho jAtI hai aura vakrarUpa kI vikurvaNA karanA cAhatA hai, to RjurUpa kI vikurvaNA ho jAtI hai / bhagavan ! aisA kyoM hotA hai ? gautama ! asurakumAra deva do prakAra ke haiM, yathAmAyImithyAdRSTi-upapannaka aura amAyIsamyagdRSTi-upapannaka / jo mAyImithyAdRSTi-upapannaka asurakumAra deva haiM, vaha RjurUpa kI vikurvaNA karanA cAhe to vakrarUpa kI vikurvaNA ho jAtI hai, yAvat vaha vikurvaNA nahIM kara pAtA kintu jo amAyIsamyagdRSTi-upapannaka asurakumAra deva hai, vaha RjurUpa kI vikurvaNA karanA cAhe to RjurUpa kara sakatA hai, yAvat jo vikurvaNA karanA cAhatA hai, vaha kara sakatA hai| bhagavan ! do nAgakumAroM ke viSaya meM pUrvavat prazna hai / gautama ! pUrvavat / isI prakAra stanitakumAroM taka ke viSaya meM jAnanA caahie)| vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM ke viSaya meM bhI isI prakAra hai| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-18 - uddezaka-6 sUtra-740 bhagavan ! phANita gur3a kitane varNa, kitane gandha, kitane rasa aura kitane sparza vAlA kahA gayA hai ? gautama! isa viSaya meM do nayoM haiM, yathA-naizcayika naya aura vyAvahArika naya / vyAvahArika naya kI apekSA se phANita-gur3a madhura rasa vAlA kahA gayA hai aura naizcayika naya kI dRSTi se gur3a pA~ca varNa, do gandha, pA~ca rasa aura ATha sparza vAlA kahA gayA hai| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 109 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka bhagavan ! bhramara kitane varNa-gandhAdi vAlA hai ? ityAdi prazna / gautama ! vyAvahArika naya se bhramara kAlA hai aura naizcayika naya se bhramara pA~ca varNa, do gandha, pA~ca rasa aura ATha sparza vAlA hai| bhagavan ! tote kI pA~kheM kitane varNa vAlI haiM ? gautama ! vyAvahArika naya se tote kI pA~kheM hare raMga kI haiM aura naizcayika naya se pA~ca varNa vAlI ityAdi pUrvavat / isI prakAra isI abhilApa dvArA, majITha lAla hai; haldI pIle hai; zaMkha zukla hai, kuSTha-paTavAsa surabhigandhavAlA hai, mRtakazarIra durgandhita hai, nIma kar3avA hai, tUMTha tIkhI hai, kapittha kasailA hai, imalI khaTTI hai; khAMDa madhura hai; vajra karkaza hai, navanIta mRdu hai, lohe bhArI hai; ulukapatra halkA hai, hima ThaMDA hai, agnikAya uSNa hai, tela snigdha hai / kintu naizcayika naya se ina sabameM pA~ca varNa, do gandha pA~ca rasa, ATha sparza haiN| bhagavana ! rAkha kitane varNavAlI hai ? ityAdi prazna / gautama! vyAvahArikanaya se rAkha rUkSa sparzavAlI, naizcayikanaya se rAkha pA~ca varNa, do gandha, pA~ca rasa, ATha sparzavAlI hai sUtra-741 bhagavan ! paramANupudgala kitane varNa vAlA yAvat kitane sparza vAlA kahA gayA hai ? gautama ! vaha eka varNa, eka gandha, eka rasa aura do sparza vAlA kahA hai| bhagavan ! dvipradezika skandha kitane varNa Adi vAlA hai ? ityAdi prazna gautama ! vaha kadAcit eka varNa, kadAcit do varNa, kadAcit eka gandha yA do gandha, kadAcit eka rasa, do rasa, kadAcit do sparza, tIna sparza aura kadAcit cAra sparza vAlA kahA gayA hai / isI prakAra tripradezI skandha ke viSaya meM bhI jAnanA cAhie / vizeSa bAta yaha hai ki vaha kadAcit eka varNa, kadAcit do varNa aura kadAcit tIna varNa vAlA hotA hai| isI prakAra rasa ke viSaya meM bhI; yAvat tIna rasa vAlA hotA hai / isI prakAra catuSpradezI skandha ke viSaya meM bhI jAnanA cAhie / vizeSa yaha hai ki vaha kadAcit eka varNa, yAvat kadAcit cAra varNa vAlA hotA hai / isI prakAra rasa ke viSaya meM hai| zeSa pUrvavat / isI prakAra paMcapradezI skandha ke viSaya meM bhI jAnanA cAhie / vizeSa yaha hai ki vaha kadAcit eka varNa, yAvat kadAcit pA~ca varNa vAlA hotA hai / isI prakAra rasa ke viSaya meM hai, gandha aura sparza ke viSaya meM bhI pUrvavat / paMcapradezI skandha ke samAna yAvat asaMkhyAtapradezI skandha taka khnaa| bhagavan ! sUkSmaparimANa vAlA anantapradezI skandha kitane varNa vAlA hotA hai ? ityAdi pUrvavat prazna / paMcapradezI skandha ke anusAra samagra kathana karanA cAhie / bhagavan ! bAdara pariNAma vAlA anantapradezI skandha kitane varNa, gandha Adi vAlA hai ? ityAdi prazna / gautama ! vaha kadAcit eka varNa, yAvat kadAcit pA~ca varNa vAlA, kadAcit eka gandha yA do gandha vAlA; kadAcit eka rasa yAvat pA~ca rasa vAlA, tathA cAra sparza yAvat kadAcit ATha sparza vAlA hotA hai| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-18 - uddezaka-7 sUtra-742 rAjagRha nagara meM yAvat pUchA-bhagavan ! anyatIrthika isa prakAra kahate haiM yAvat prarUpaNA karate haiM ki kevalI yakSAveza se AviSTa hote haiM aura jaba kevalI yakSAveza se AviSTa hote haiM to ve kadAcit do prakAra kI bhASAeM bolate haiM mRSAbhASA aura satyAmRSA bhASA / to he bhagavan ! aisA kaise ho sakatA hai ? gautama ! anyatIrthikoM ne yAvat jo isa prakAra kahA hai, vaha unhoMne mithyA kahA hai / he gautama ! maiM isa prakAra kahatA hU~, yAvat prarUpaNA karatA hU~ / kevalI na to kadApi yakSAviSTa hote haiM, aura na hI kabhI mRSA aura satyAmRSA ina do bhASAoM ko bolate haiN| kevalI jaba bhI bolate haiM, to asAvadya aura dUsaroM kA upaghAta na karane vAlI, aisI do bhASAeM bolate haiN| -satyAbhASA yA vyavahAra bhASA / sUtra-743 bhagavan ! upadhi kitane prakAra kI kahI hai ? gautama ! tIna prakAra kI / yathA-karmopadhi, zarIropadhi aura bAhyabhANDamAtropakaraNaupadhi / bhagavan ! nairayikoM ke kitane prakAra kI upadhi hotI hai ? gautama ! do prakAra kI, karmopadhi aura zarIropadhi / ekendriya jIvoM ko chor3akara vaimAnika taka zeSa sabhI jIvoM ke tIna prakAra kI upadhi hotI hai| ekendriya jIvoM ke do prakAra kI upadhi hotI hai yathA-karmopadhi aura zarIropadhi / bhagavan ! (prakArAntara se) upadhi kitane prakAra kI kahI hai ? gautama ! tIna prakAra kI yathA-sacitta, acitta aura mizra / isI prakAra nairayikoM ke bhI tIna muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 110 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' zataka / varga / uddezaka / sUtrAMka prakAra kI upadhi hotI hai| isI prakAra avaziSTa sabhI jIvoM ke, yAvat vaimAnikoM taka tIna prakAra kI upadhi hotI hai / bhagavan ! parigraha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? tIna prakAra kA, yathA- karma-parigraha, zarIra-parigraha aura bAhyabhANDamAtropakaraNa- parigraha bhagavan! nairayikoM meM kitane prakAra kA parigraha kahA gayA hai ? gautama! upadhi anusAra parigraha ke viSaya meM jAnanA / bhagavan ! praNidhAna kitane prakAra kA hai ? gautama ! tIna prakAra kA manaHpraNidhAna, vacanapraNidhAna aura kAyapraNidhAna / bhagavan ! nairayikoM ke kitane praNidhAna haiM ? gautama ! tInoM / isI prakAra stanitakumAroM taka jAnanA cAhie bhante! pRthvIkAyika jIvoM ke praNidhAna ke viSayameM prshn| gautama! inameM ekamAtra kAyapraNidhAna hI hotA hai / isI prakAra vanaspatikAyikoM taka jAnanA / bhagavan ! dvIndriyajIvoM ke viSayameM prazna / gautama! do prakAra kA vacana - praNidhAna, kAyapraNidhAna / isI prakAra caturindriya jIvoM taka kahanA zeSa sabhI jIvoM ke tInoM prakAra ke praNidhAna hote haiN| bhagavan / duSpraNidhAna kitane prakAra kA hai? gotama tIna prakAra kA mano- duSpraNidhAna, vacana duSpraNidhAna aura kAya duSpraNidhAna / praNidhAna ke anusAra duSpraNidhAna ke viSaya meM bhI khnaa| bhagavan! supraNidhAna kitane prakAra kA hai? gautama tIna prakAra kA manaH supraNidhAna vacanasupraNidhAna aura kAyasupraNidhAna / bhagavan! manuSyoM ke kitane prakAra kA supraNidhAna hai ? gautama ! tInoM prakAra ke / he bhagavan ! yaha isI prakAra kA hai / tatpazcAt bhagavAna mahAvIra ne yAvat bAhya janapadoM meM vihAra kiyA / ! sUtra - 744 usa kAla usa samaya rAjagRha nAmaka nagara thaa| (varNana) / vahA~ guNazIla nAmaka udyAna thaa| (varNana) / yAvat vahA~ eka pRthvIzilApaTTaka thaa| usa guNazIla udyAna ke samIpa bahuta se anyatIrthika rahate the, yathA- kAlodAyI, zailodAyI ityAdi samagra varNana sAtaveM zataka ke anyatIrthika uddezaka ke anusAra, yAvat- yaha kaise mAnA jA sakatA hai?' yahA~ taka samajhanA cAhie / usa rAjagRha nagara meM dhanADhya yAvat kisI se parAbhUta na hone vAlA, tathA jIvAjIvAdi tattvoM kA jJAtA, yAvat madruka nAmaka zramaNopAsaka rahatA thaa| tabhI anyadA kisI dina pUrvAnupUrvIkrama se vicaraNa karate hue zramaNa bhagavAna mahAvIra vahA~ pdhaare| ve samavasaraNa meM virAjamAna hue / parISad yAvat paryupAsanA karane lagI / madruka zramaNopAsaka ne jaba zramaNa bhagavAna mahAvIra ke Agamana kA yaha vRttAnta jAnA to vaha hRdaya meM atIva harSita evaM yAvat santuSTa huA / usane snAna kiyA, yAvat samasta alaMkAroM se vibhUSita hokara apane ghara se nIkalA / calate-calate vaha una anyatIrthikoM ke nikaTa se hokara jAne lagA / tabhI una anyatIrthikoM ne madruka zramaNopAsaka ko apane nikaTa se jAte hue dekhA / use dekhate hI unhoMne eka dUsare ko bulAkara isa prakAra kahA- devAnupriyo ! yaha madruka zramaNopAsaka hamAre nikaTa se hokara jA rahA hai / hameM yaha bAta avidita hai; ataH devAnupriyo isa bAta ko maTuka zramaNopAsaka se pUchanA hamAre lie zreyaskara hai| phira unhoMne madruka zramaNopAsaka se pUchA- he madruka ! bAta aisI hai ki tumhAre dharmAcArya dharmopadezaka zramaNa jJAtaputra pA~ca astikAya kI prarUpaNA karate haiM, ityAdi sArA kathana sAtaveM zataka ke anyatIrthika uddezaka ke samAna samajhanA, yAvat- he madruka ! yaha bAta kaise mAnI jAe ?' yaha sUnakara madrukara zramaNopAsaka ne kahA- yadi ve dharmA-stikAyAdi kArya karate haiM tabhI usa para se hama unheM jAnate-dekhate haiM; yadi ve kArya na karate to kAraNarUpa meM hama unheM nahIM jAnatedekhate / isa para una anyatIrthikoM ne madruka zramaNopAsaka se kahA ki he madruka ! tU kaisA zramaNopAsaka hai ki tU isa tattva ko na jAnatA hai aura na pratyakSa dekhatA hai / tabhI madruka zramaNopAsaka ne una anyatIrthikoM se isa prakAra kahA- AyuSman ! yaha ThIka hai na ki havA bahatI ? hA~, yaha ThIka hai| he aayussmn| kyA tuma bahatI huI havA kA rUpa dekhate ho? yaha artha zakya nahIM hai| AyuSman / nAsikA ke sahagata gandha ke pudgala haiM na ? hA~, haiM / AyuSman ! kyA tumane una ghrANa sahagata gandha ke pudgaloM kA rUpa dekhA hai ? yaha bAta bhI zakya nahIM hai| AyuSman kyA araNi kI lakar3I ke sAtha meM rahA huA agnikAya hai ? hA~, hai / AyuSman ! kyA tuma araNi kI lakar3I meM rahI huI usa agni kA rUpa dekhate ho? yaha bAta to muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI 2 ) AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 111 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' zataka / varga / uddezaka / sUtrAMka zakya nahIM hai / AyuSman ! samudra ke usa pAra rUpI padArtha haiM na? hA~, haiM / AyuSman ! kyA tuma samudra ke usa pAra rahe hue padArthoM ke rUpa ko dekhate ho ? yaha dekhanA zakya nahIM hai / AyuSman ! kyA devalokoM meM rUpI padArtha haiM ? hA~, haiM / AyuSman ! kyA tuma devalokagata padArthoM ke rUpoM ko dekhate ho? yaha bAta zakya nahIM hai / isI taraha, he AyuSman ! yadi maiM, tuma, yA anya koI bhI chadmastha manuSya, jina padArthoM ko nahIM jAnatA yA nahIM dekhatA, una saba kA astitva nahIM hotA, aisA mAnA jAe to tumhArI mAnyatAnusAra loka meM bahuta-se padArthoM kA astitva hI nahIM rahegA, yoM kahakara maka zramaNopAsaka ne una anyatIrthikoM ko pratihata kara diyaa| unheM niruttara karake vaha guNazIla udyAna meM zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ke nikaTa AyA aura pA~ca prakAra ke abhigama se zramaNa bhagavAna mahAvIra kI sevA meM pahu~cakara yAvat paryupAsanA karane lagA / zramaNa bhagavAna mahAvIra ne kahA- he maTuka tumane una anyatIrthikoM ko jo uttara diyA, vaha samIcIna hai, maTuka tumane una anyatIrthikoM ko yathArtha uttara diyA hai / he madruka ! jo vyakti binA jAne, binA dekhe tathA binA sUne kisI ajJAta, adRSTa, azruta, asammata evaM avijJAta artha, hetu, prazna yA vivecana kA uttara bahuta se manuSyoM ke bIca meM kahatA hai, batalAtA hai yAvat upadeza detA hai, vaha arahanta bhagavaMtoM kI AzAtanA meM pravRtta hotA hai, vaha arhatprajJapta dharma kI, kevaliyoM kI tathA kevali prarUpita dharma kI bhI AzAtanA karatA hai| he madruka tumane una anyatIrthikoM ko isa prakAra kA uttara dekara bahuta acchA kArya kiyA hai| madruka tumane bahuta uttama kArya kiyA, yAvat isa prakAra kA uttara diyaa| zramaNa bhagavAna mahAvIra ke isa kathana ko sUnakara hRSTa-tuSTa yAvat madruka zramaNopAsaka ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandanA-namaskAra kiyA aura na ati nikaTa aura na ati dUra baiThakara yAvat paryupAsanA karane lagA / tadanantara zramaNa bhagavAna mahAvIra ne madruka zramaNopAsaka tathA usa parISad ko dharmakathA kahI / yAvat parISad lauTa gaI tatpazcAt madruka zramaNopAsaka ne zramaNa bhagavAna mahAvIra se yAvat dharmopadeza sUnA, aura use avadhAraNa karake atIva harSita evaM santuSTa huaa| phira usane bhagavAna se prazna pUche, artha jAne, aura khar3e hokara zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana- namaskAra kiyA yAvat apane ghara lauTa gyaa| gautama svAmI ne vandana-namaskAra kiyA aura pUchA- bhagavan ! kyA madruka zramaNopAsaka Apa devAnupriya ke pAsa muNDita hokara yAvat pravrajyA grahaNa karane meM samartha hai ? he gautama! yaha artha samartha nahIM hai / ityAdi saba varNana zaMkha zramaNopAsaka ke samAna yAvat aruNAbha vimAna meM devarUpa meM utpanna hokara, yAvat sarva duHkhoM kA anta karegA sUtra - 745 bhagavan ! maharddhika yAvat mahAsukha vAlA deva, hajAra rUpoM kI vikurvaNA karake paraspara eka dUsare ke sAtha saMgrAma karane meM samartha hai ? hA~, gautama ! samartha hai| bhagavan ! vaikriyakRta ve zarIra, eka hI jIva ke sAtha sambaddha hote haiM, yA aneka jIvoM ke sAtha sambaddha ? gautama ! eka hI jIva se sambaddha hote haiM, aneka jIvoM ke sAtha nahIM / bhagavan una zarIroM ke bIca kA antarAla bhAga kyA eka jIva se sambaddha hotA hai, yA aneka jIvoM se ? gautama vaha eka hI jIva se sambaddha hotA hai, aneka jIvoM se sambaddha nhiiN| bhagavan ! koI puruSa una vaikriyakRta zarIroM ke antarAloM ko apane hAtha yA paira se sparza karatA huA, yAvat tIkSNa zastra se chedana karatA huA kucha bhI pIr3A utpanna kara sakatA hai ? gautama AThaveM zataka ke tRtIya uddezaka ke anusAra samajhanA; yAvat una para zastra nahIM laga (cala) sktaa| ! ! sUtra - 746 bhagavan ! kyA devoM aura asuroM meM devAsura saMgrAma hotA hai ? hA~, gautama ! hotA hai| bhagavan ! devoM aura asuroM meM saMgrAma chir3a jAne para kauna-sI vastu, una devoM ke zreSTha praharaNa ke rUpa meM parimata hotI hai ? gautama ! ve deva, jisa tRNa, kASTha, pattA yA kaMkara Adi ko sparza karate haiM, vahI vastu una devoM ke zastraratna ke rUpa meM pariNata ho jAtI hai| bhagavan jisa prakAra devoM ke lie koI bhI vastu sparzamAtra se zastraratna ke rUpa meM pariNata ho jAtI hai, kyA usI prakAra asurakumAradevoM ke bhI hotI hai? gautama unake lie yaha bAta zakya nahIM vaikriyakRta zastraratna hote haiM / ! hai kyoMki asurakumAra devoM ke to sadA muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI 2 ) AgamasUtra - hinda- anuvAda" I Page 112 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka sUtra-747 bhagavan ! maharddhika yAvat mahAsukhasampanna deva lavaNasamudra ke cAroM ora cakkara lagAkara zIghra Ane meM samartha haiM ? hA~, gautama ! samartha haiM / bhagavan ! maharddhika yAvat mahAsukhI deva dhAtakIkhaNDa dvIpa ke cAroM ora cakkara lagAkara zIghra Ane meM samartha haiM ? hA~, gautama ! ve samartha haiM / bhagavan ! kyA isI prakAra ve deva rucakavara dvIpa taka cAroM ora cakkara lagAkara Ane meM samartha haiM ? hA~, gautama ! samartha haiM / isase Age ke dvIpa-samudroM taka deva jAtA hai, kintu usake cAroM ora cakkara nahIM lgaataa| sUtra - 748 bhagavan ! kyA isa prakAra ke bhI deva haiM, jo ananta karmAMzoM ko jaghanya eka sau, do sau yA tIna sau aura utkRSTa pA~ca sau varSoM meM kSaya kara dete haiM ? hA~, gautama ! haiN| bhagavan ! kyA aise deva bhI haiM, jo ananta karmAMzoM ko jaghanya eka hajAra, do hajAra yA tIna hajAra aura utkRSTa pA~ca hajAra varSoM meM kSaya kara dete haiM ? hA~, gautama ! haiM / bhagavan ! kyA aise deva bhI haiM, jo ananta karmAMzoM ko jaghanya eka lAkha, do lAkha yA tIna lAkha varSoM meM aura utkRSTa pA~ca lAkha varSoM meM kSaya kara dete haiM? he bhagavan ! aise kauna-se deva haiM, jo ananta karmAMzoM ko jaghanya eka sau varSa, yAvat-pA~ca sau varSa meM kSaya karate haiM? bhagavan ! aise kauna-se deva haiM, jo yAvat pA~ca hajAra varSoM meM ananta karmAMzoM kA kSaya kara dete haiM ? aura he bhagavan ! aise kauna-se deva haiM, jo ananta karmAzoM ko yAvat pA~ca lAkha varSoM meM kSaya kara dete haiM ? gautama ! ve vANa-vyantara deva haiM, jo ananta karmAzoM ko eka-sau varSoM meM kSaya kara dete haiM / asurendra ko chor3akara zeSa saba bhavanapati deva ananta karmAMzoM ko do sau varSoM meM, tathA asurakumAra deva ananta karmAMzoM ko tIna sau varSoM meM, graha, nakSatra aura tArArUpa jyotiSka deva cAra sau varSoM meM aura jyotiSendra, jyotiSkarAja candra aura sUrya ananta karmAMzoM ko pA~ca sau varSoM meM kSaya kara dete haiN| saudharma aura IzAnakalpa ke deva ananta karmAMzoM ko yAvat eka hajAra varSoM meM khapA dete haiM / sanatkumAra aura mAhendrakalpa ke deva ananta karmAzoM ko do hajAra varSoM meM khapA dete haiM / isa prakAra Age isI abhilApa ke anusArabrahmaloka aura lAntakakalpa ke deva ananta karmAMzoM ko tIna hajAra varSoM meM khapA dete haiM / mahAzukra aura sahasrAra deva ananta karmAMzoM ko cAra hajAra varSoM meM, AnataprANata, AraNa aura acyutakalpa ke deva ananta karmAMzoM ko pA~ca hajAra varSoM meM kSaya kara dete haiM / adhastana graiveyakatraya ke deva ananta karmAzoM ko eka lAkha varSa meM, madhyama graiveyakatraya ke deva ananta karmAMzoM ko do lAkha varSoM meM, aura uparima graiveyakatraya ke deva ananta karmAzoM ko tIna lAkha varSoM meM kSaya karate haiM / vijaya, vaijayaMta, jayanta aura aparAjita deva ananta karmAMzoM ko cAra lAkha varSoM meM kSaya kara dete sarvArthasiddha deva, apane ananta karmAMzoM ko pA~ca lAkha varSoM meM kSaya kara dete haiM / isIlie he gautama ! aise deva haiM, jo ananta karmAMzoM ko jaghanya eka sau, do sau yA tIna sau varSoM meM, yAvat pA~ca lAkha varSoM meM kSaya karate haiM / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavana ! yaha isI prakAra hai| zataka-18 - uddezaka-8 sUtra - 749 rAjagRha nagara meM yAvat pUchA-bhagavan ! sammukha aura donoM ora yugamAtra bhUmi ko dekhadekha kara IryApUrvaka gamana karate hue bhAvitAtmA anagAra ke paira ke nIce murgI kA baccA, batakha kA baccA athavA kuliMgacchAya Akara mara jAeM to, ukta anagAra ko airyApathikI kriyA lagatI hai yA sAmparAyikI kriyA lagatI hai ? gautama ! yAvat usa bhAvitAtmA anagAra ko, yAvat airyApathikI kriyA lagatI hai, sAmparAyikI nahIM lgtii| bhagavan ! aisA kyoM kahate haiM ki pUrvokta bhAvitAtmA anagAra ko yAvat sAmparAyikI kriyA nahIM lagatI ? gautama ! sAtaveM zataka ke saptama uddezaka ke anusAra jAnanA cAhie / yAvat artha kA nikSepa karanA cAhie / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / tadanantara zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI bAhara ke janapada meM yAvat vihAra kara ge| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 113 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka sUtra - 750 usa kAla aura usa samaya meM rAjagRha nAmaka nagara meM yAvat pRthvIzilApaTTa thA / usa guNazIlaka udyAna ke samIpa bahuta-se anyatIrthika nivAsa karate the / una dinoM meM zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI vahA~ padhAre, yAvat parISad vApisa lauTa gaI / usa kAla aura usa samaya meM, zramaNa bhagavAna mahAvIra ke jyeSTha antevAsI zrI indrabhUti nAmaka anagAra yAvat, UrdhvajAnu yAvat tapa-saMyama se AtmA ko bhAvita karate hue vicarate the| eka dina ve anyatIrthika, zrI gautama svAmI ke pAsa Akara kahane lage-Arya ! tuma trividha-trividha se asaMyata, avirata yAvat ekAnta bAla ho / isa para gautama svAmI ne una anyatIrthikoM se kahA- he Aryo ! kisa kAraNa se hama tIna karaNa, tIna yoga se asaMyata, avirata, yAvat ekAnta bAla haiM ?' taba ve anyatIrthika, bhagavAn gautama se kahane lage he Arya ! tama gamana karate hae jIvoM ko AkrAnta karate ho, mAra dete ho, yAvata-upadravita kara dete ho prANiyoM ko AkrAnta yAvata upadrata karate hae tama trividha-trividha asaMyata, avirata, yAvata ekAnta bAla ho / yaha sUnakara gautama svAmI ne una anyatIrthikoM se kahA-Aryo ! hama gamana karate hue na to prANiyoM ko kucalate haiM, na mArate haiM aura na bhayAkrAnta karate haiM, kyoMki Aryo ! hama gamana karate hue samaya kAyA, yoga ko aura dhImI-dhImI gati ko dhyAna meM rakhakara dekha-bhAla kara vizeSa rUpa se nirIkSaNa karake calate haiM / ataH hama dekha-dekha kara evaM vizeSa rUpa se nirIkSaNa karate hue calate haiM, isalie hama prANiyoM ko na to dabAte-kucalate haiM, yAvat na upadravita karate haiM / isa prakAra prANiyoM ko AkrAnta na karate hue, yAvat pIr3ita na karate hue hama yAvat ekAnta paNDita haiM / he Aryo ! tuma svayaM hI trividha-trividha se asaMyata, avirata yAvat ekAnta bAla ho| isa para ve anyatIrthika bhagavAna gautama se isa prakAra bole-Arya ! kisa kAraNa se hama trividha-trividha se yAvat ekAnta bAla haiM? taba bhagavAna gautama svAmI ne una anyatIrthikoM se isa prakAra kahA-he Aryo ! tuma calate hue prANiyoM ko AkrAnta karate ho, yAvat pIr3ita karate ho / jIvoM ko AkrAnta karate hue yAvat pIr3ita karate hue tuma trividha-trividha se asaMyata, avirata yAvat ekAnta bAla ho / isa prakAra gautama svAmI ne una anyatIrthikoM ko niruttara kara diyA / tatpazcAt gautama svAmI zramaNa bhagavAna mahAvIra ke samIpa pahuMce aura unheM vandana-namaskAra karake na to atyanta dUra aura na atIva nikaTa yAvat paryupAsanA karane lage / zramaNa bhagavAna mahAvIra ne kahA-he gautama ! tumane una anyatIrthikoM ko acchA kahA, tumane una anyatIrthikoM ko yathArtha kahA / gautama ! mere bahuta-se ziSya zramaNa nirgrantha chadmastha haiM, jo tamhAre uttara dene meM samartha nahIM haiN| jaisA ki tamane una anyatIrthikoM ko ThIka kahA: una anyatIrthikoM ko bahuta ThIka khaa| tatpazcAt zramaNa bhagavAna mahAvIra ke dvArA isa prakAra kahe jAne para hRSTa-taSTa hokara gautama svAmI ne zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ko vandana-namaskAra kara pUchAsUtra - 751 bhagavan ! kyA chadmastha manuSya paramANu-pudgala ko jAnatA-dekhatA hai athavA nahIM jAnatA-nahIM dekhatA hai ? gautama ! koI jAnatA hai, kintu dekhatA nahIM, aura koI jAnatA bhI nahIM aura dekhatA bhI nahIM / bhagavan ! kyA chadmastha manuSya dvIpradezI skandha ko jAnatA-dekhatA hai, athavA nahIM jAnatA, nahIM dekhatA hai ? gautama ! pUrvavat / isI prakAra yAvat asaMkhyAtapradezI skandha taka kahanA / bhagavan ! kyA chadmastha manuSya anantapradezI skandha ko jAnatA dekhatA hai ? koI jAnatA hai aura dekhatA hai, koI jAnatA hai, kintu dekhatA nahIM; koI jAnatA nahIM, kintu dekhatA hai aura koI jAnatA bhI nahIM aura dekhatA bhI nhiiN| bhagavan ! kyA Adho'vadhika manuSya, paramANupudgala ko jAnatA dekhatA hai ? ityAdi prazna / chadmastha manuSya anusAra Adho'vadhika manuSya ke viSaya meM samajhanA cAhie / isI prakAra yAvat anantapradezI skandha taka kahanA cAhie / bhagavan ! kyA paramAvadhijJAnI manuSya paramANu-pudgala ko jisa samaya jAnatA hai, usI samaya dekhatA hai ? aura jisa samaya dekhatA hai, usI samaya jAnatA hai / gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahate muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 114 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka haiM? gautama ! paramAvadhijJAnI kA jJAna sAkAra hotA hai aura darzana anAkAra hotA hai / isalie aisA kahA gayA hai ki yAvat jisa samaya dekhatA hai usa samaya jAnatA nahIM / isI prakAra yAvat anantapradezI skandha taka khnaa| bhagavan ! kyA kevalIjJAnI jisa samaya paramANupudgala ko jAnatA hai, usa samaya dekhatA hai ? ityAdi prshn| gautama ! paramAvadhijJAnI ke samAna kevalajJAnI ke lie bhI kahanA / isI prakAra yAvat anantapradezI skandha / bhagavan yaha isI prakAra hai| zataka-18 - uddezaka-9 sUtra-752 rAjagaha nagara meM yAvat pUchA-bhagavan ! kyA bhavya-dravya-nairayika- bhavya-dravya-nairayika haiM ? hA~, gautama ! haiN| bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ki bhavya-dravya-nairayika bhavya-dravya-nairayika haiM ? gautama ! jo koI paMcendriyatiryaJcayonika yA manuSya nairayikoM meM utpanna hone ke yogya hai, vaha bhavya-dravya-nairayika kahalAtA hai| isa kAraNa se aisA yAvat kahA gayA hai| isI prakAra stanitakumAroM paryanta jAnanA caahie| bhagavan ! bhavya-dravya-pRthvIkAyika bhavya-dravya-pRthvIkAyika haiM ? hA~, gautama ! haiN| bhagavan ! aisA kyoM kahate haiM? gautama ! jo tiryaJcayonika, manuSya athavA deva pRthvIkAyikoM meM utpanna hone ke yogya hai, vaha bhavya-dravya-pRthvIkAyika kahalAtA hai / isI prakAra apkAyika aura vanaspatikAyika ke viSaya meM samajhanA / agnikAya, vAyukAya, dvIndriya, trIndriya aura catarindriya paryAya meM jo koI tiryaJca yA manaSya utpanna hone ke yogya ho, vaha bhavya-dravya-agnikAyikAdi kahalAtA hai / jo koI nairayika, tiryaJcayonika, manuSya yA deva, athavA paMcendriya-tiryaJcayonika jIva, paMcendriyatiryaJcayonikoM meM utpanna hone yogya hotA hai, vaha bhavya-dravya-paMcendriya-tiryaJca-yonika kahalAtA hai / isI prakAra manuSyoM ke viSaya meM (samajha lenA) / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM ke viSaya meM nairayikoM ke samAna jaannaa| bhagavan ! bhavya-dravya-nairayika kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? gautama ! jaghanya antarmuharta kI aura utkRSTa pUrvakoTi varSa kI kahI gaI hai| bhagavan ! bhavya-dravya-asurakumAra kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? gautama ! jaghanya antarmuharta kI aura utkRSTa tIna palyopama kI kahI gaI hai| isI prakAra stanitakumAroM taka jAnanA caahie| bhagavan ! bhavya-dravya-pRthvIkAyika kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa kucha adhika do sAgaropama kI kahI gaI hai / isI prakAra apkAyika kI sthiti jAnanA | bhavya-dravyaagnikAyika evaM bhavya-dravya-vAyukAyika kI sthiti nairayika ke samAna hai / vanaspatikAyika kI sthiti pRthvIkAyika ke samAna hai / (bhavya-dravya) dvIndriya-trIndriya-caturindriya kI sthiti bhI nairayika ke samAna jAnanA / (bhavyadravya) paMcendriya-tiryaJcayonika kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa taiMtIsa sAgaropama kAla kI hai / (bhavyadravya) manuSya kI sthiti bhI isI prakAra hai / (bhavya-dravya) vANavyantara jyotiSka aura vaimAnika deva kI sthiti asurakumAra ke samAna hai / bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-18 - uddezaka-10 sUtra-753 rAjagRha nagara meM yAvat pUchA-bhagavan ! kyA bhAvitAtmA anagAra talavAra kI dhAra para athavA ustare kI dhAra para raha sakatA hai ? hA~, gautama ! raha sakatA hai / (bhagavan !) kyA vaha vahA~ chinna yA bhinna hotA hai ? (gautama !) yaha artha samartha nahIM / kyoMki usa para zastra saMkramaNa nahIM karatA / ityAdi saba paMcama zataka meM kahI huI paramANu-pudgala kI vaktavyatA, yAvat he bhagavan ! kyA bhAvitAtmA anagAra udakAvartta meM yAvat praveza karatA hai ? ityAdi vahA~ zastra saMkramaNa nahIM karatA, (taka khnaa)| sUtra-754 bhagavan ! paramANu-pudgala, vAyukAya se spRSTa hai, athavA vAyukAya paramANu-pudgala se spRSTa hai ? gautama ! paramANu-pudgala vAyukAya se spRSTa hai, kintu vAyukAya paramANu-pudgala se spRSTa nahIM hai / bhagavan ! dvipradezika-skandha muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 115 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga / uddezaka / sUtrAMka vAyukA se pRSTa hai yA vAyukAya dvipradezika-skandha se spRSTa hai ? gautama ! pUrvavat / isI prakAra yAvat asaMkhyAtapradezI skandha taka jAnanA / bhagavan ! anantapradezika skandha ke viSaya meM prazna - gautama ! anantapradezI skandha vAyukAya se spRSTa hai tathA vAyukAya anantapradezI skandha se kadAcit spRSTa hotA hai aura kadAcit spRSTa nahIM hotA / bhagavan ! vasti (mazaka) vAyukAya se spRSTa hai, athavA vAyukAya vasti se spRSTa hai ? gautama ! vasti vAyukAya se pRSTa hai, kintu vAyukAya, vasti se spRSTa nahIM hai / sUtra - 755 bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke nIce varNa se - kAlA, nIlA, pIlA, lAla aura zveta, gandha se sugandhita aura durgandhita; rasa se-tikta, kaTuka kasailA, amla aura madhura; tathA sparza se karkaza, mRdu, guru, laghu, zIta, uSNa, snigdha aura rUkSa-ina bIsa boloM se yukta dravya kyA anyonya baddha, anyonya spRSTa, yAvat anyonya sambaddha haiM? hA~, gautama ! haiM / isa prakAra yAvat adhaHsaptamapRthvI taka jAnanA caahie| bhagavan ! saudharmakalpa ke nIce varNa se- ityAdi prazna | gautama ! pUrvavat hai| isI prakAra yAvat ISatprAgbhArApRthvI taka jAnanA caahie| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai|' sUtra - 756 usa kAla usa samaya meM vANijyagrAma nAmaka nagara thaa| vahA~ dyutipalAza nAma kA (caitya) thaa| usa vANijya grAma nagara meM somila brAhmaNa rahatA thA / jo ADhya yAvat aparAbhUta thA tathA Rgveda yAvat atharvaveda, tathA zikSA, kalpa Adi vedAMgoM meM niSNAta thA / vaha pA~ca sau ziSyoM aura apane kuTumba para Adhipatya karatA huA yAvat sukhapUrvaka jIvanayApana karatA thaa| unhIM dinoM meM zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI yAvat pdhaare| yAvat parISad bhagavAna kI paryupAsanA karanela lagI / jaba somila brAhmaNa ko bhagavAna mahAvIra svAmI ke Agamana kI bAta mAlUma huI to usake mana me isa prakAra kA yAvat vicAra utpanna huA- pUrvAnupUrvI se vicaraNa karate hue tathA grAmAnugrAma sukhapUrvaka padArpaNa karate hue jJAtaputra zramaNa (mahAvIra) yAvat yahA~ Ae haiM, ataH maiM zramaNa jJAtaputra ke pAsa jAUM aura vahA~ jAkara ina aura aise artha yAvat vyAkaraNa unase puucheN| yadi ve mere ina aura aise arthoM yAvat praznoM kA yathArtha uttara deMge to maiM unheM vandana- namaskAra karU~gA, yAvat unakI paryupAsanA karU~gA / yadi ve mere ina aura aise arthoM aura praznoM ke uttara nahIM de sakeMge to maiM unheM inhIM arthoM aura uttaroM se niruttara kara duuNgaa| aisA vicAra kiyaa| tatpazcAt usane snAna kiyA, yAvat zarIra ko vastra aura sabhI alaMkAroM se vibhUSita kiyaa| phira vaha apane ghara se nIkalA aura apane eka sau ziSyoM ke sAtha paidala calakara jahA~ zramaNa bhagavAna mahAvIra virAjamAna the, vahA~ unake pAsa AyA aura na ati dUra, na ati nikaTa khar3e hokara usane unase isa prakAra pUchA- bhante ! Apake (dharma meM) yAtrA, yApanIya, avyAbAdha aura prAsukavihAra haiM ? somila mere (dharma meM) yAtrA bhI hai, yApanIya bhI hai, avyAbAdha bhI hai aura prAsukavihAra bhI hai| bhante Apake yahA~ yAtrA kaisI hai ? somila ! tapa, niyama, saMyama, svAdhyAya, dhyAna aura Avazyaka Adi yogoM meM jo merI yatanA hai, vahI merI yAtrA hai / ! I bhagavan ! Apake yApanIya kyA hai ? somila ! do prakAra kA he / indriya-yApanIya aura no-indriy-yaapniiy| bhagavan ! vaha indriya-yApanIya kyA hai ? somila ! zrotrendriya, cakSurindriya, ghrANendriya, jihvendriya aura sparzendriya, ye pA~coM indriyA~ nirupahata aura vaza meM haiM, yaha merA indriya-yApanIya hai / bhante ! vaha noindriya-yApanIya kyA hai ? somila ! jo mere krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAroM kaSAya vyucchinna ho gae haiM; aura udayaprApta nahIM haiM, yaha merA noindriyayApanIya hai| isa prakAra mere ye yApanIya haiN| bhagavan / Apake avyAbAdha kyA hai ? somila mere vAtaja, pittaja, kaphaja aura sannipAtajanya tathA aneka prakAra ke zarIra sambandhI roga, AtaMka evaM zarIragata doSa upazAnta ho gae haiM, ve udaya meM nahIM aate| yahI merA avyAbAdha hai| bhagavan! Apake prAsukavihAra kauna-sA hai ? somila ArAma, udyAna, devakula, sabhA aura prapA Adi sthAnoM meM strI-pazu-napuMsakavarjita vasatiyoM meM prAsuka, eSaNIya pITha, phalaka, zayyA saMstAraka Adi svIkAra karake meM vicaratA hU~, yahI merA prAsukavihAra hai| ! muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI 2 ) AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 116 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka bhagavan ! Apake lie sarisava bhakSya haiM yA abhakSya ? somila ! bhakSya bhI haiM aura abhakSya bhI haiN| bhagavan yaha Apa kaise kahate haiM ? somila ! tumhAre brAhmaNa nayoM meM do prakAra ke sarisava kahe gae haiM, yathA-mitra-sarisava aura dhAnya-sarisava / jo mitra-sarisava haiM, vaha tIna prakAra ke haiM, yathA-sahajAta, sahavardhita aura sahapAMzukrIDita / ye tInoM zramaNa nirgranthoM ke lie abhakSya haiM / jo dhAnyasarisava haiM, vaha bhI do prakAra ke haiM, yathA-zastrapariNata aura azastrapariNata / jo azastrapariNata haiM, ve zramaNa nirgranthoM ke lie abhakSya haiM / jo zastrapariNata haiM, vaha bhI do prakAra ke haiM, yathA-eSaNIya aura aneSaNIya / aneSaNIya sarisava to zramaNa nirgranthoM ke lie abhakSya haiM / eSaNIya sarisava do prakAra ke haiM, yathA-yAcita aura ayAcita / ayAcita zramaNa nirgranthoM ke lie abhakSya haiM / yAcita bhI do prakAra ke haiM, yathA-labdha aura alabdha / alabdha zramaNa nirgranthoM ke lie abhakSya haiM aura jo labdha haiM, vaha zramaNa-nirgranthoM ke lie bhakSya haiM / isa kAraNa se, aisA kahA gayA hai ki- sarisava mere likSa bhakSya bhI haiM, aura abhakSya bhI haiN| bhagavan ! Apake mata meM mAs bhakSya haiM yA abhakSya haiM ? somila ! mAsa bhakSya bhI haiM aura abhakSya bhI haiN| bhagavana ! aisA kyoM kahate haiM ? somila ! tumhAre brAhmaNa-nayoM meM mAsa do prakAra ke kahe gae haiN| yathA-dravyamAsa aura kAlamAsa / unameM se jo kAlamAsa haiM, ve zrAvaNa se lekara ASAr3ha-mAsa-paryanta bAraha haiM, yathA-zravaNa, bhAdrapada, Azvina, kArtika, mArgazIrSa, pauSa, mAgha, phAlguna, caitra, vaizAkha, jyeSTha aura ASAr3ha / ye zramaNa-nirgranthoM ke lie abhakSya haiM / dravya-mAsa do prakAra kA hai| yathA arthamASa aura dhAnyamASa / unameM se arthamASa do prakAra kA hai yathA-svarNamASa aura raupyamASa / ye donoM mASa zramaNa nirgranthoM ke lie abhakSya haiM | dhAnyamASa do prakAra kA hai-yathA-zastrapariNata aura azastrapariNata / ityAdi sabhI AlApaka dhanya-sarisava ke samAna kahane cAhie, yAvat isI kAraNa se he somila ! kahA gayA hai ki mAsa bhakSya bhI haiM aura abhakSya bhI haiN| bhagavan ! Apake lie kulattha bhakSya haiM athavA abhakSya haiM ? somila ! kulattha mere lie bhakSya bhI haiM aura abhakSya bhI haiM / bhagavan ! aisA kyoM kahate haiM ki kulattha...yAvat abhakSya bhI haiM ? somila ! tumhAre brAhmaNanayoM meM kulatthA do prakAra kI kahI gaI hai, yathA-strIkulatthA aura dhAnyakulatthA / strIkulatthA tIna prakAra kI kahI gaI hai, yathA-kulavadhU yA kulamAtA, athavA kulakanyA / ye tInoM zramaNa-nirgranthoM ke lie abhakSya haiM / unameM se jo dhAnyakulatthA hai, usake sabhI AlApaka dhAnya-sarisava ke samAna haiM, yAvat-he somila ! isIlie kahA gayA hai ki dhAnyakulatthA bhakSya bhI haiM aura abhakSya bhI haiN| sUtra-757 ___ bhagavan ! Apa eka haiM, yA do haiM, athavA akSaya haiM, avyaya haiM, avasthita haiM athavA aneka-bhUta-bhAva-bhAvika haiM? somila ! maiM eka bhI hU~, yAvat aneka-bhUta-bhAva-bhAvika bhI huuN| bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahate haiM ? somila ! maiM dravyarUpa se eka hU~, jJAna aura darzana kI dRSTi se do hU~ / Atma-pradezoM kI apekSA se maiM akSaya hU~, avyaya hU~ aura avasthita hU~ tathA upayoga kI dRSTi se maiM anekabhUta-bhAva-bhavika bhI hU~ / he somila ! isI dRSTi se yAvat anekabhUtabhAva-bhavika bhI hU~ | bhagavAna kI amRtavANI sUnakara vaha somila brAhmaNa sambuddha huA / usane zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra kiyA, yAvat-usane kahA-bhagavan ! jaisA Apane kahA, vaha vaisA hI hai| jisa prakAra Apa devAnapriya ke sAnnidhya meM bahata-se rAjA-mahArAjA Adi, hiraNyAdi kA tyAga karake muNDita hokara agAradharma se anagAradharma meM pravrajita hote haiM, usa prakAra karane meM maiM abhI samartha nahIM hU~; yAvat-usane bAraha prakAra ke zrAvakadharma ko svIkAra kiyA / zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ko vandana-namaskAra karake yAvat apane ghara lauTa gayA / somila brAhmaNa zramaNopAsaka ho gayA / aba vaha jIva-ajIva Adi tattvoM kA jJAtA hokara yAvat vicarane lgaa| gautama svAmI ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana-namaskAra karake pUchA-kyA somila brAhmaNa Apa devAnupriya ke pAsa muNDita hokara agAradharma se anagAradharma meM pravrajita hone meM samartha hai ? ityAdi / zaMkha zramaNopAsaka ke samAna samagra varNana, sarva duHkhoM kA anta karegA, (yahA~ taka kahanA caahie)| he bhagavan ! yaha isI prakAra zataka-18 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 117 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka zataka-19 sUtra - 758 unnIsaveM zataka meM yaha dasa uddezaka haiM-lezyA, garbha, pRthvI, mahAzrava, carama, dvIpa, bhavana, nirvRtti, karaNa aura vncr-sur| zataka-19 - uddezaka-1 sUtra-759 rAjagRha nagara meM yAvat pUchA-bhagavan ! lezyAeM kitanI haiM ? gautama ! chaha, prajJApanAsUtra kA lezyoddezaka sampUrNa kahanA, bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-19 - uddezaka-2 sUtra - 760 ____ bhagavan ! lezyAeM kitanI kahI gaI haiM ? prajJApanAsUtra ke sattarahaveM pada kA chaThA samagra garbhoddezaka kahanA cAhie / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-19 - uddezaka-3 sUtra-761 rAjagRha nagara meM yAvat pUchA-bhagavan ! kyA kadAcit do yAvat cAra-pA~ca pRthvIkAyika milakara sAdhAraNa zarIra bA~dhate haiM. bA~dhakara pIche AhAra karate haiM. phira usa AhAra kA pariNamana karate haiM aura phira isake bAda zarIra bandha karate haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| kyoMki pRthvIkAyika jIva pratyeka-pRthaka-pRthaka AhAra karane vAle haiM aura usa AhAra ko pRthaka-pRthaka karate haiM; isalie ve pRthak-pRthak zarIra bA~dhate haiM / isake pazcAt ve AhAra karate haiM, use pariNamAte haiM aura phira zarIra bA~dhate haiN| bhagavan ! una (pRthvIkAyika) jIvoM ke kitanI lezyAeM haiM ? gautama ! cAra, yathA-kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA aura tejolezyA / bhagavan ! ve jIva samyagdRSTi haiM, mithyAdRSTi haiM, yA samyagamithyAdRSTi haiM ? gautama! ve jIva samyagdRSTi nahIM haiM, mithyAdRSTi haiM, ve samyagmithyAdRSTi bhI nahIM haiM / bhagavan ! ve jIva jJAnI haiM athavA ajJAnI haiM? gautama ! ve jJAnI nahIM haiM, ajJAnI haiN| unameM do ajJAna nizcita rUpa se pAe jAte haiM mati-ajJAna aura zruta-ajJAna | bhagavan ! kyA ve jIva manoyogI haiM, vacanayogI haiM, athavA kAyayogI haiM ? gautama! ve kAyayogI haiM / bhagavan ve jIva sAkAropayogI haiM yA anAkAropayogI haiM ? gautama ! ve sAkAropayogI bhI haiM aura anAkAropayogI bhI haiN| bhagavan ! ve (pRthvIkAyika) jIva kyA AhAra karate haiM? gautama! ve dravya se-anantapradezI dravyoM kA AhAra karate haiM, ityAdi varNana prajJApanAsUtra ke AhAroddezaka ke anusAra-sarva AtmapradezoM se AhAra karate haiM, taka (jaannaa)| bhagavan! ve jIva jo AhAra karate haiM, kyA usakA caya hotA hai, aura jisakA AhAra nahIM karate, usakA caya nahIM hotA? jisa AhAra kA caya huA hai, vaha AhAra bAhara nIkalatA hai ? aura (sArarUpa bhAga) zarIra-indriyAdi rUpameM pariNata hotA hai? gautama ! aisA hI hai / bhagavan ! una jIvoM ko- hama AhAra karate haiM aisI saMjJA, prajJA, mana , vacana hote haiM ? he gautama ! yaha artha samartha nahIM / phira bhI ve AhAra to karate haiN| bhagavan ! kyA una jIvoM ko yaha saMjJA yAvat vacana hotA hai ki hama iSTa yA aniSTa sparza kA anubhava karate haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, phira bhI ve vedana to karate hI haiN| bhagavan ! kyA ve (pRthvIkAyika) jIva prANAtipAta mRSAvAda, adattAdAna, yAvat mithyAdarzanazalya meM rahe hue haiM? hA~, gautama ! ve jIva rahe hae haiM tathA ve jIva, dUsare jina pRthvIkAyAdi jIvoM kI hiMsAdi karate haiM, unheM bhI, ye jIva hamArI hiMsAdi karane vAle haiM, aisA bheda jJAta nahIM hotA / bhagavan ! ye pRthvIkAyika jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM? kyA ve nairayikoM se Akara utpanna hote haiM, ityAdi prazna / gautama ! prajJApanAsUtra ke chaThe vyutkrAnti-pada meM pRthvIkAyika jIvoM ke utpAda samAna yahA~ bhI khnaa| bhagavan ! una pRthvIkAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta kI, muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 118 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/sUtrAMka utkRSTa bAIsa hajAra varSa kI hai / bhagavan ! una jIvoM ke kitane samudghAta kahe gae haiM ? gautama ! tIna samudghAta haiM, vedanAsamudghAta, kaSAyasamudghAta aura mAraNAntikasamudghAta | bhagavan ! kyA ve jIva mAraNAntikasamudghAta karake marate haiM yA mAraNAntika samudghAta kiye binA hI marate haiM ? gautama ! ve mAraNAntika samudghAta karake bhI marate haiM aura samudghAta kiye binA bhI marate haiM / bhagavan ! ve jIva marakara antararahita kahA~ jAte haiM, kahA~ utpanna hote haiM ? (gautama !) yahA~ vyutkrAntipada ke anusAra unakI udvarttanA kahanI caahie| bhagavan ! kyA kadAcit do, tIna, cAra yA pA~ca apkAyika jIva milakara eka sAdhAraNa zarIra bA~dhate haiM aura isake pazcAt AhAra karate haiM ? gautama ! pRthvIkAyikoM ke anusAra udvarttanAdvAra taka jAnanA / vizeSa itanA hI hai ki apkAyika jIvoM kI sthiti utkRSTa sAta hajAra varSa kI hai| bhagavan ! kadAcit do, tIna, cAra yA pA~ca tejaskAyika jIva milakara eka sAdhAraNa zarIra bA~dhate haiM ? gautama ! pUrvavata / vizeSa yaha hai ki unakA utpAda, sthiti aura udvarttanA prajJApanAsUtra ke anusAra jAnanA / vAyukAyika jIvoM bhI isI prakAra haiM / vizeSa yaha hai ki vAyukAyika jIvoM meM cAra samudghAta hote haiM / bhagavan ! kyA kadAcit do, tIna, cAra yA pA~ca Adi vanaspati-kAyika jIva ekatra milakara sAdhAraNa zarIra bA~dhate haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / ananta vanaspatikAyika jIva milakara eka sAdhAraNa zarIra bA~dhate haiM, phira AhAra karate haiM aura pariNamAte haiM, ityAdi saba agnikAyikoM ke samAna udvarttana karate haiM, vizeSa yaha hai ki unakA AhAra niyamataH chaha dizA kA hotA hai| unakI sthiti bhI anta-muharta kI hai| sUtra - 762 bhagavan ! ina sUkSma-bAdara, paryAptaka-aparyAptaka, pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanAoM meM se kisakI avagAhanA kisakI avagAhanA se alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hotI hai ? gautama ! sabase alpa, aparyAptaka sUkSmanigoda kI jaghanya ava-gAhanA hai / usase asaMkhyaguNI hai-aparyApta sUkSma vAyukAyika kI jaghanya avagAhanA / usase aparyApta sUkSma agni kAyika kI jaghanya avagAhanA asaMkhyaguNI hai| usase aparyApta sUkSma apkAyika kI jaghanya avagAhanA asaMkhya guNI hai| usase aparyApta sUkSma pRthvIkAyika kI jaghanya avagAhanA asaMkhyaguNI hai| usase aparyApta bAdara vAyu-kAyika kI jaghanya avagAhanA asaMkhyaguNI hai / usase aparyApta bAdara agnikAyika kI jaghanya avagAhanA asaMkhyaguNI hai / usase aparyAptaka bAdara apkAyika kI jaghanya avagAhanA asaMkhyAtaguNI hai / usase aparyApta bAdara pRthvIkAyika kI jaghanya avagAhanA asaMkhyAtaguNI hai| usase aparyApta pratyekazarIrI bAdara vanaspatikAyika kI aura bAdara nigoda kI jaghanya avagAhanA donoM kI paraspara tulya aura asaMkhyAtaguNI hai / usase paryApta sUkSma nigoda kI jaghanya avagAhanA asaMkhyAtaguNI hai / usase aparyApta sUkSmanigoda kI utkRSTa avagAhanA vizeSAdhika hai / usase paryAptaka sUkSma nigoda kI utkRSTa avagAhanA vizeSAdhika hai| usase paryAptaka sUkSmavAyukAyika kI jaghanya avagAhanA asaMkhyAtaguNI hai / usase aparyAptaka sUkSma vAyukAyika kI utkRSTa avagAhanA vizeSAdhika hai / usase paryAptaka sUkSma vAyukAyika kI utkRSTa avagAhanA vizeSAdhika hai / usase paryApta sUkSma agnikAyika kI jaghanya, aparyApta sUkSma agnikAyika kI utkRSTa tathA paryApta sUkSma agnikAyika kI utkRSTa avagAhanA asaMkhyAtaguNI evaM vizeSAdhika hai| usase paryApta sUkSma apkAyika kI jaghanya, aparyApta sUkSma apkAyika kI utkRSTa tathA paryApta sUkSma apkAyika kI utkRSTa avagAhanA asaMkhyAtaguNI evaM vizeSAdhika hai / isI prakAra se usase paryApta sUkSma pRthvIkAyika kI jaghanya, usase aparyAptasUkSma pRthvIkAyika kI utkRSTa tathA usase paryApta sUkSma pRthvIkAyika kI jaghanya, usase aparyAptasUkSma pRthvIkAyika kI utkRSTa tathA usase paryApta sUkSma pRthvIkAyika kI utkRSTa avagAhanA asaMkhyaguNI tathA vizeSAdhika hotI hai / usase paryApta bAdara vAyukAyika kI jaghanya, aparyApta bAdara vAyukAyika kI utkRSTa evaM paryApta bAdara vAyukAyika kI utkRSTa avagAhanA asaMkhyAtaguNI tathA vizeSAdhika hai / usase paryApta bAdara agnikAyika kI jaghanya, aparyApta bAdara agnikAyika kI utkRSTa evaM paryApta bAdara agni-kAyika kI utkRSTa avagAhanA asaMkhyAtaguNI evaM vizeSAdhika hai / isI prakAra usase paryApta bAdara apkAyika kI jaghanya, aparyApta muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 119 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka bAdara apkAyika kI utkRSTa evaM paryApta bAdara apkAyika kI utkRSTa avagAhanA asaMkhyAtaguNI evaM vizeSAdhika hai| usase paryApta bAdara pRthvIkAyika kI jaghanya, aparyApta bAdarapRthvIkAyika kI utkRSTa tathA paryApta bAdara pRthvIkAyika kI utkRSTa avagAhanA asaMkhyAtaguNI tathA vizeSAdhika hai / usase paryApta bAdara nigoda kI jaghanya avagAhanA asaMkhyAtaguNI hai / aparyApta bAdara nigoda kI utkRSTa avagAhanA vizeSAdhika hai, aura paryApta bAdara nigoda kI utkRSTa avagAhanA vizeSAdhika hai / usase paryApta pratyekazarIrI bAdara vanaspatikAyika kI jaghanya avagAhanA asaMkhyAtaguNI hai / usase aparyApta pratyekazarIrI bAdara vanaspatikAyika kI utkRSTa avagAhanA asaMkhyAtaguNI hai aura usase paryApta pratyekazarIrI bAdara vanaspatikAyika kI utkRSTa avagAhanA asaMkhyAtaguNI hai| sUtra - 763 bhagavan ! pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika, ina pA~coM meM se kauna-sI kAya saba se sUkSma hai aura kauna-sI sUkSmatara hai ? gautama ! vanaspatikAya sabase sUkSma hai, sabase sUkSmatara hai / bhagavan ! pRthvIkAyika yAvat vAyu-kAyika, ina cAroM meM se kauna-sI kAya sabase sUkSma hai aura kauna-sI sUkSmatara hai ? gautama ! vAyukAya saba-se sUkSma hai, vAyukAya hI sabase sUkSmatara hai / bhagavan ! pRthvIkAyika yAvat agnikAyika, kauna sI kAya sabase sUkSma hai, kauna-sI sUkSmatara hai ? gautama ! agnikAya sabase sUkSma hai, agnikAya hI sarvasUkSmatara hai / bhagavan ! pRthvIkAyika aura apkAyika ina donoM meM se kauna-sI kAya sabase sUkSma hai, kauna-sI sarvasUkSmatara hai ? gautama ! apkAya sabase sUkSma aura sarvasUkSmatara hai| bhagavan ! ina pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika meM se kauna sI kAya sabase bAdara hai, kauna-sI kAya sarvabAdaratara hai ? gautama ! vanaspatikAya sarvabAdara hai, vanaspatikAya hI sabase adhika bAdara hai / bhagavan ! pRthvIkAyika yAvat vAyukAyika, ina cAroM meM se kauna-sI kAya sabase bAdara hai, kauna-sI bAdaratara hai ? gautama ! pRthvI-kAya sabase bAdara hai, pRthvIkAya hI bAdaratara hai / bhagavan ! apkAya, tejaskAya aura vAyukAya ina tInoM meM se kauna-sI kAya sarvabAdara hai, kauna-sI bAdaratara hai ? gautama ! apkAya sarvabAdara hai, apkAya hI bAdaratara hai| bhagavan ! agnikAya aura vAyukAya, ina donoM kAyoM meM se kauna-sI kAya sabase bAdara hai, kauna-sI bAdaratara hai ? gautama ! agnikAya sarvabAdara hai, agnikAya hI bAdaratara hai| bhagavan ! pRthvIkAyika jIvoM kA zarIra kitanA bar3A kahA gayA hai ? gautama ! ananta sUkSma vanaspatikAyika jIvoM ke jitane zarIra hote haiM, utanA eka sUkSma vAyukAya kA zarIra hotA hai| asaMkhyAta sUkSma vAyukAyika jIvoM ke jitane zarIra hote haiM, utanA eka sUkSma agnikAya kA zarIra hotA hai / asaMkhya sUkSma agnikAya ke jitane zarIra hote haiM, utanA eka sUkSma apkAya kA zarIra hotA hai / asaMkhya sUkSma apkAya ke jitane zarIra hote haiM, utanA eka sUkSma pRthvIkAya kA zarIra hotA hai, asaMkhya sUkSma pRthvIkAya ke jitane zarIra hote haiM, utanA eka bAdara vAyukAya kA zarIra hotA hai| asaMkhya bAdara vAyukAya ke jitane zarIra hote haiM, utanA eka bAdara agnikAya kA zarIra hotA hai / asaMkhya bAdara agnikAya ke jitane zarIra hote haiM, utanA eka bAdara apkAya kA zarIra hotA hai| asaMkhya bAdara apkAya samAna eka bAdara pRthvIkAya kA zarIra hotA hai / he gautama ! itanA bar3A pRthvIkAya kA zarIra hotA hai / sUtra - 764 bhagavan ! pRthvIkAya ke zarIra kI kitanI bar3I avagAhanA kahI gaI hai ? gautama ! jaise koI taruNI, balavatI, yugavatI, yugAvaya-prApta, rogarahita ityAdi varNana-yukta yAvat kalAkuzala, cAturanta cakravartI rAjA kI candana ghisane vAlI dAsI ho / vizeSa yaha hai ki yahA~ carmeSTa, drughaNa, mauSTika Adi vyAyAma-sAdhanoM se sudRr3ha ityAdi vizeSaNa nahIM kahanA / aisI zilpanipuNa dAsI, cUrNa pIsane kI vajramayI kaThora zilA para, vajramaya tIkSNa lor3he se lAkha ke gole ke samAna, pRthvIkAya kA eka bar3A piNDa lekara bAra-bAra ikaTThA karatI aura sameTatI huI- maiM abhI ise pIsa DAlatI hU~, yoM vicAra kara use ikkIsa bAra pIsa deto he gautama! kaIM pRthvIkAyika jIvoM kA usa zilA aura lor3he se sparza hotA hai aura kaI pathvIkAyika jIvoM kA sparza nahIM hotA / unameM se kaI pathvIkAyika jIvoM kA gharSaNa hotA hai. aura kaI pRthvIkAyikoM kA gharSaNa nahIM hotA / unameM se kucha ko pIr3A hotI hai, kucha ko pIr3A nahIM hotI / unameM se kaIM marate haiM, muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 120 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka kaIM nahIM marate tathA kaIM pIsa jAte haiM aura kaIM nahIM pIse jAte / gautama ! pRthvI-kAyika jIva ke zarIra kI itanI bar3I avagAhanA hotI hai| bhagavan ! pRthvIkAyika jIva ko AkrAnta karane para vaha kaisI vedanA kA anubhava karatA hai ? gautama ! jaise koI taruNa, baliSTha yAvat zilpa meM nipuNa ho, vaha kisI vRddhAvasthA se jIrNa, jarAjarjarita deha vAle yAvat durbala, glAna ke sira para muSTi se prahAra kare to usa puruSa dvArA mukkA mArane para vRddha kaisI pIr3A kA anubhava karatA hai ? (gautama-) AyuSman zramaNavara ! bhagavan ! vaha vRddha atyanta aniSTa pIr3A kA anubhava karatA hai / (bhagavAna-) isI prakAra, he gautama ! pathvIkAyika jIva ko AkrAnta kiye jAne para, vaha usa vRddhapuruSa ko hone vAlI vedanA kI apekSA adhika aniSTatara yAvat amanAmatara pIr3A kA anubhava karatA hai| bhagavan ! apkAyika jIva ko sparza yA gharSaNa kiye jAne para vaha kaisI vedanA kA anubhava karatA hai ? gautama ! pRthvIkAyika jIvoM ke samAna apkAya ke jIvoM ko jAnanA / isI prakAra agnikAya, vAyukAyika evaM vanaspatikAya meM jAnanA / bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-19 - uddezaka-4 sUtra-765 bhagavan ! kyA nairayika jIva mahAsrava, mahAkriyA, mahAvedanA aura mahAnirjarA vAle hote haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! kyA nairayika jIva mahAsrava, mahAkriyA, mahAvedanA, alpanirjarAvAle haiM ? hA~, gautama ! aise hote haiM / bhagavan ! kyA nairayika jIva mahAsrava, mahAkriyA, alpavedanA, mahAnirjarAvAle hote haiM ? gautama ! yaha artha samartha nhiiN| bhagavan ! kyA nairayika mahAsrava, mahAkriyA, alpavedanA, alpanirjarAvAle haiM? gautama ! yaha artha samartha nahIM bhagavan ! nairayika mahAsrava, alpakriyA, mahAvedanA aura mahAnirjarA vAle hote haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! kyA nairayika mahAsrava, alpakriyA, mahAvedanA tathA alpanirjarA vAle hote haiM ? yaha artha bhI samartha nahIM hai / bhagavan ! kyA nairayika mahAsrava, alpakriyA, alpavedanA evaM mahAnirjarA vAle hote haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! nairayika mahAsrava, alpakriyA, alpavedanA aura alpanirjarA vAle hote haiM ? yaha artha bhI samartha nahIM hai / bhagavan ! kyA nairayika alpAsrava, mahAkriyA, mahAvedanA aura alpanirjarA vAle haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| bhagavan ! kyA nairayika alpAsava, mahAkriyA, mahAvedanA aura alpanirjarA vAle haiM ? yaha artha bhI samartha nahIM hai bhagavan ! kyA nairayika alpAsava, mahAkriyA, alpavedanA aura mahAnirjarA vAle haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| bhagavana ! kyA nairayika alpAsava, mahAkriyA, alpavedanA aura alpanirjarA vAle hote haiM? samartha nahIM hai / bhagavan ! kyA nairayika alpAsrava, alpakriyA, mahAvedanA, mahAnirjarAvAle haiM ? yaha artha samartha nahIM hai| bhagavan ! kyA nairayika alpAsrava, alpakriyA, mahAvedanA, alpanirjarAvAle haiM ? yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! nairayika alpAsrava, alpakriyA, alpavedanA, mahAnirjarAvAle hote haiM ? yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! nairayika kadAcit alpAsrava, alpakriyA, alpavedanA, alpanirjarA vAle haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / ye solaha bhaMga haiM bhagavan ! kyA asurakumAra mahAsrava, mahAkriyA, mahAvedanA aura mahAnirjarA vAle hote haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / isa prakAra yahA~ kevala caturtha bhaMga kahanA cAhie, zeSa pandraha bhaMgoM kA niSedha karanA cAhie / isI prakAra stanitakumAroM taka samajhanA caahie| bhagavan ! kyA pRthvIkAyika jIva kadAcit mahAsrava, mahAkriyA, mahAvedanA aura mahAnirjarA vAle hote haiM ? hA~, gautama ! kadAcit hote haiM / bhagavan ! kyA isI prakAra pRthvIkAyika yAvat solahave bhaMga-alpAsrava, alpakriyA alpavedanA aura alpanirjarA vAle-kadAcit hote haiM ? hA~, gautama ! ve kadAcit solahave bhaMga taka hote haiM / isI prakAra manuSyoM taka jAnanA cAhie / vANavyantara, jyotiSka evaM vaimAnikoM ke viSaya meM asurakumAroM ke samAna jAnanA caahie| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-19 - uddezaka-5 sUtra-766 bhagavan ! kyA nairayika carama (alpAyuSka) bhI haiM aura parama (adhika AyuSya vAle) bhI haiM ? hA~, gautama ! haiN| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 121 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/ sUtrAMka bhagavan ! kyA carama nairayikoM kI apekSA parama nairayika mahAkarma vAle, mahAkriyA vAle, mahAsrava vAle aura mahA vedanA vAle haiM ? tathA parama nairayikoM kI apekSA carama nairayika alpakarma, alpakriyA, alpAsrava aura alpavedanA vAle haiM ? hA~, gautama ! haiM / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ? gautama ! sthiti kI apekSA se isI kAraNa, he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki...yAvat- alpavedanA vAle haiN| bhagavan ! kyA asurakumAra carama bhI haiM aura parama bhI haiM ? hA~, gautama ! ve donoM haiM, kintu vizeSa yaha hai ki yahA~ pUrvakathana se viparIta kahanA cAhie / (jaise ki-) parama asurakumAra alpakarma vAle haiM aura carama asurakumAra mahAkarma vAle haiM / zeSa pUrvavat stanitakumAra-paryanta isI prakAra jAnanA / pRthvIkAyikoM se lekara manuSyoM taka nairayikoM ke samAna samajhanA / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM ke sambandha meM asurakumAroM ke samAna khnaa| sUtra-767 bhagavan ! vedanA kitane prakAra kI hai ? gautama ! do prakAra kI-nidA vedanA aura anidA vedanA / bhagavan ! nairayika nidA vedanA vedate haiM yA anidA vedanA ? prajJApanAsUtra ke anusAra vaimAnikoM taka jAnanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-19 - uddezaka-6 sUtra - 768 bhagavan ! dvIpa aura samudra kahA~ haiM ? bhagavan ! dvIpa aura samudra kitane haiM ? bhagavan ! dvIpa-samudroM kA AkAra kaisA kahA gayA hai ? (gautama !) yahA~ jIvAbhigamasUtra kI tRtIya pratipatti meM, dvIpa-samudra-uddezaka yAvat pariNAma, jIvoM kA utpAda aura yAvat ananta bAra taka kahanA caahie| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-19 - uddezaka-7 sUtra - 769 bhagavan ! asurakumAroM ke kitane lAkha bhavanAvAsa kahe gae haiM ? gautama ! cauMsaTha lAkha bhavanAvAsa haiM / bhagavan ! ve bhavanAvAsa kisase bane hue haiM ? gautama ! ve bhavanAvAsa ratnamaya haiM, svaccha, zlakSNa yAvat pratirUpa haiN| unameM bahuta-se jIva aura pudgala utpanna hote haiM, vinaSTa hote haiM, cyavate haiM aura punaH utpanna hote haiM / ve bhavana dravyArthika rUpa se zAzvata haiM, kintu varNaparyAyoM, yAvat sparzaparyAyoM kI apekSA se azAzvata haiM / isI prakAra stanita-kumAroM taka jAnanA cAhie / bhagavan ! vANavyantara devoM ke bhUmigata nagarAvAsa kitane lAkha kahe gae haiM ? gautama ! aMkhyAta lAkha nagarAvAsa kahe gae haiN| bhagavan ! vANavyantaroM ke ve nagarAvAsa kisase bane hue haiM ? gautama ! pUrvavat samajhanA caahie| bhagavan ! jyotiSka devoM ke vimAnAvAsa kitane lAkha kahe gae haiM ? gautama ! asaMkhyeya lAkha kahe gae haiN| bhagavan ! ve vimAnAvAsa kisa vastu se nirmita haiM ? gautama ! ve vimAnAvAsa sarvasphaTikaratnamaya haiM aura svaccha haiM; zeSa pUrvavat / bhagavan ! saudharmakalpa meM kitane lAkha vimAnAvAsa kahe gae haiM ? gautama ! battIsa lAkha haiM / bhagavan ! ve vimAnAvAsa kisa vastu ke bane hue haiM ? gautama ! ve sarvaratnamaya haiM, svaccha haiM, zeSa pUrvavat / isI prakAra anuttara-vimAna taka kahanA cAhie / vizeSa yaha ki jahA~ jitane bhavana yA vimAna hoM, (utane kahane caahie| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai| sUtra - 770 bhagavan ! jIvanirvRtti kitane prakAra kI hai ? gautama ! pA~ca prakAra kI-ekendriya-jIvanirvRtti yAvat paMcendriyajIvanirvRtti / bhagavan ! ekendriya-jIvanirvRtti kitane prakAra kI hai ? gautama ! pA~ca prakAra kI-pRthvI-kAyikaekendriya-jIvanirvRtti yAvat vanaspatikAyika-ekendriya-jIvanirvRtti / bhagavan ! pRthvIkAyika-ekendriya-jIvanirvRtti kitane prakAra kI hai ? gautama ! do prakAra kI-sUkSmapRthvIkAyika-ekendriya-jIvanirvRtti aura bAdara-pRthvIkAyikaekendriya-jIvanirvRtti / isa abhilApa dvArA AThaveM zataka ke bRhad bandhAdhikAra meM kathita taijasa zarIra ke bhedoM ke samAna yahA~ bhI jAnanA cAhie, yAvat-bhagavan ! sarvArthasiddhaanuttaraupapAtikavaimAnikadevapaMcendri-yajIvanirvRtti muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 122 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka kitane prakAra kI hai ? gautama ! do prakAra kI paryAptasarvArthasiddhaanuttaraupapAtikavaimAnika-devapaMce-ndriyajIvanirvRtti aura aparyAptasarvArthasiddha-anuttaraupapAtikavaimAnikadevapaMcendriyajIvanirvRtti / bhagavan ! karmanivRtti kitane prakAra kI kahI gaI hai ? gautama ! ATha prakAra kI-jJAnAvaraNIyakarmanivRtti yAvat antarAyakarmanivRtti / bhagavan ! nairayikoM kI kitane prakAra kI karmanivRtti kahI gaI hai ? gautama ! ATha prakAra kIjJAnAvaraNIyakarmanivRtti, yAvat antarAyakarmanivRtti / isI prakAra vaimAnikoM taka kI karmanivRtti ke viSayameM jaannaa| bhagavan ! zarIranirvRtti kitane prakAra kI kahI gaI hai ? gautama ! pA~ca prakAra kI-audArikazarIranirvRtti yAvat kArmaNazarIranirvRtti / bhagavan ! nairayikoM kI kitane prakAra kI zarIranirvRtti kahI gaI hai ? gautama ! pUrvavat / isI prakAra vaimAnikoM paryanta kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki jisake jitane zarIra hoM, utanI nivRtti kahanI caahie| bhagavan ! sarvendriyanirvRtti kitane prakAra kI kahI gaI hai ? gautama ! pA~ca prakAra kI-zrotrendriyanirvRtti yAvat sparzendriyanirvRtti / isa prakAra nairayikoM se lekara stanitakumAroM paryanta jAnanA caahie| bhagavan ! pRthvIkAyika jIvoM kI kitanI indriyanirvRtti hai ? gautama ! eka mAtra sparzendriyanirvRtti kahI gaI hai| isI prakAra jisake jitanI indriyA~ hoM utanI indriyanirvRtti vaimAnikoM paryanta kahanI caahie| bhagavan ! bhASAnivRtti kitane prakAra kI kahI gaI hai ? gautama ! cAra prakAra kI-satyabhASAnivRtti, mRSAbhASAnivRtti, satyAmRSAbhASAnivRtti aura asatyA'mRSAbhASanirvRtti / isa prakAra ekendriya ko chor3akara vaimAnikoM taka, jisake jo bhASA ho, usake utanI bhASAnivRtti kahanI cAhie / bhagavan ! manonivRtti kitane prakAra kI kahI gaI hai ? gautama ! cAra prakAra kI-satyamanonivRtti, yAvat asatyAmRSAmanonivRtti / isI prakAra ekendriya aura vikalendriya ko chor3akara vaimAnikoM taka kahanA caahie| bhagavan ! kaSAya-nivRtti kitane prakAra kI kahI gaI hai ? gautama ! cAra prakAra kI-krodhakaSAyanirvRtti yAvat lobhakaSAyanivRtti / isI prakAra yAvat vaimAnikoM paryanta kahanA cAhie / bhagavan ! varNanirvRtti kitane prakAra kI hai? gautama ! pA~ca prakAra kI kRSNavarNanirvatti, yAvata zuklavarNanirvatti / isI prakAra vaimAnikoM paryanta samagra varNa-nirvatti kahanI cAhie / isI prakAra do prakAra kI gandha-nirvRtti, isI taraha pA~ca prakAra kI rasa-nivRtti evaM ATha prakAra kI sparza-nivRtti vaimAnikoM paryanta kahanI caahie| bhagavan ! saMsthAna-nivRtti kitane prakAra kI kahI gaI hai ? gautama ! chaha prakAra kI-samacaturasrasaMsthAna-nivRtti yAvat huNDakasaMsthAna-nirvRtti / bhagavan ! nairayikoM ke saMsthAna-nivRtti kitane prakAra kI kahI hai ? gautama ! ekamAtra huNDakasaMsthAnanivRtti kahI gaI hai| bhagavan ! asurakumAroM ke kitane prakAra kI saMsthAnanirvRtti kahI gaI hai? gautama ! ekamAtra samacaturasrasaMsthAnanivRtti kahI gaI hai / isI prakAra stanitakumAroM paryanta kahanA cAhie | bhagavan ! pRthvIkAyika jIvoM ke saMsthAnanirvRtti kitanI hai ? gautama ! unake ekamAtra masUra candra-saMsthAna-nirvRtti kahI gaI hai| isI prakAra jisake jo saMsthAna ho, tadanusAra nirvRtti vaimAnikoM taka kahanI caahie| bhagavan ! saMjJAnivRtti kitane prakAra kI kahI gaI hai ? gautama ! cAra prakAra kI-AhArasaMjJAnivRtti yAvat parigraha-saMjJAnivRtti / isa prakAra vaimAnikoM taka, (saMjJAnivRtti kA kathana karanA cAhie) / bhagavan ! lezyAnivRtti kitane prakAra kI kahI gaI hai ? gautama ! chaha prakAra kI-kRSNalezyAnivRtti yAvat zuklalezyAnivRtti / isa prakAra vaimAnikoM paryanta jisake jitanI lezyAeM hoM, utanI hI lezyAnivRtti kahanI caahie| bhagavan ! dRSTinirvRtti kitane prakAra kI kahI gaI hai ? gautama ! tIna prakAra kI-samyagdRSTinivRtti, mithyAdaSTinirvatti aura samyagamithyAdaSTinirvatti / isI prakAra vaimAnika paryanta jisake jo dRSTi ho, (tadanusAra dRSTinivRtta kahanA caahie| bhagavan ! jJAnanirvRtti kitane prakAra kI kahI gaI hai ? gautama ! jJAna-nivRtti pA~ca prakAra kI kahI gaI hai, yathAAbhinibodhikajJAna-nivRtti yAvat kevalajJAna-nivRtti / isa prakAra ekendriya ko chor3akara jisameM jitane jJAna hoM, tadanusAra usameM utanI jJAnanivRtti (kahanI cAhie) / bhagavan ! ajJAnanirvRtti kitane prakAra kI kahI gaI hai ? gautama ! muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 123 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' zataka / varga / uddezaka / sUtrAMka tIna prakAra kI mati ajJAnanirvRtti, zruta- ajJAnanivRtti aura vibhNgjnyaannirvRtti| isa prakAra vaimAnikoM paryanta, jisake jitane ajJAna hoM, (tadanusAra ajJAnanirvRtti kahanI caahie)| bhagavan ! yoganirvRtti kitane prakAra kI kahI gaI hai ? gautama ! tIna prakAra kI - manoyoganirvRtti, vacanayoganirvRtti aura kAyayoganirvRtti / isa prakAra vaimAnikoM taka jisake jitane yoga hoM, (tadanusAra utanI yoganivRtti kahI cAhie) / bhagavan ! upayoganirvRtti kitane prakAra kI kahI gaI hai ? gautama! do prakAra kI sAkAropayoga-nivRtti aura anAkAropayoga-nivRtti / isa prakAra upayoganirvRtti vaimAnikoM paryanta ( kahanA cAhie) / sUtra. 771-773 1. jIva, 2. karmaprakRti, 3. zarIra, 4. sarvendriya, 5. bhASA, 6. mana, 7. kaSAya / tathA 8. varNa, 9. gaMdha, 10. rasa, 11. sparza, 12. saMsthAna, 13. saMjJA, 14. lezyA, 15. dRSTi, 16. jJAna, 17. ajJAna, 18. upayoga aura 19. yoga, (ina sabakI nirvRtti kA kathana isa uddezaka meM kiyA gayA hai) / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / bhagavan ! yaha isI prakAra hai / zataka - 19- uddezaka- 9 - sUtra - 774 bhagavan ! karaNa kitane prakAra kA hai ? gautama ! pA~ca prakAra kA dravyakaraNa, kSetrakaraNa, kAlakaraNa, bhavakaraNa aura bhAvakaraNa / bhagavan ! nairayikoM ke kitane karaNa haiM ? gautama ! pA~ca prakAra ke yathA-dravyakaraNa yAvat bhAvakaraNa / vaimAnikoM taka kahanA / ! bhgvn| zarIrakaraNa kitane prakAra kA kahA gayA hai? gautama pA~ca prakAra kA audArikazarIrakaraNa yAvat kArmaNazarIrakaraNa / isI prakAra vaimAnikoM taka jisake jitane zarIra hoM usake utane zarIrakaraNa kahane cAhie | bhagavan ! indriyakaraNa kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! pA~ca prakAra kA zrotrendriyakaraNa yAvat sparzendriyakaraNa / isI prakAra vaimAnikoM taka jisake jitanI indriyA~ hoM usake utane indriyakaraNa kahane caahie| isI prakAra isI krama se cAra prakAra kA bhASAkaraNa, cAra prakAra kA manaHkaraNa, cAra prakAra kA kaSAyakaraNa sAta prakAra kA samudghAta karaNa, cAra prakAra kA saMjJAkaraNa, chaha prakAra kA lezyAkaraNa, tIna prakAra kA dRSTikaraNa aura tIna prakAra kA vedakaraNa hai| prANAtipAtakaraNa kitane prakAra kA hai? bhgvn| pA~ca prakAra kA ekendriyaprANAtipAtakaraNa yAvat paMcendriyaprANAtipAtakaraNa / isa prakAra vaimAnikoM taka kahanA / bhagavan ! pudgalakaraNa kitane prakAra kA hai ? gautama ! pA~ca prakAra kA-varNakaraNa, gandhakaraNa, rasakaraNa, sparzakaraNa aura saMsthAnakaraNa / bhagavan ! varNakaraNa kitane prakAra kA hai? gautama pA~ca prakAra kA kRSNavarNakaraNa yAvat zuklavarNakaraNa / isI prakAra pudgalakaraNa ke varNAdi-bheda kahanA yathA do prakAra kA gandhakaraNa, pA~ca prakAra kA rasakaraNa evaM ATha prakAra kA sprshkrnn| bhagavan / saMsthAna karaNa kitane prakAra kA hai ? pA~ca prakAra kA parimaNDalasaMsthAnakaraNa yAvat AyatasaMsthAnakaraNa / ! sUtra - 775 777 dravya, kSetra, kAla, bhAva, bhava, zarIra, karaNa, indriyakaraNa, bhASA, mana, kaSAya aura samudghAt / tathA-saMjJA, lezyA, dRSTi, veda, prANAtipAtakaraNa, pudgalakaraNa, varNa, gaMdha, rasa, sparza, saMsthAna inakA kathana isa uddezaka meM haiM / 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai / ' zataka- 19 uddezaka - 10 - sUtra - 778 bhgvn| kyA sabhI vANavyantara deva samAna AhAra vAle hote haiM? ityAdi prazna (gautama) solahaveM zataka ke dvIpakumAroddezaka ke anusAra alparddhika- paryanta jAnanA caahie| 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai / zataka-18 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI 2 ) AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 124 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' zataka - 20 sUtra - 779 (isa zataka meM daza uddezaka haiM ) dvIndriya, AkAza, prANavadha, upacaya, paramANu, antara, bandha, bhUmi, cAraNa aura sopakrama jIva / zataka - 20 uddezaka- 1 zataka / varga / uddezaka / sUtrAMka - sUtra - 780 'bhagavan! rAjagRha nagara meM gautama svAmI ne yAvat isa prakAra pUchA-bhagavan / kyA kadAcit do, tIna, cAra yA pA~ca dvIndriya jIva milakara eka sAdhAraNa zarIra bA~dhate haiM, isake pazcAt AhAra karate haiM ? athavA AhAra ko pariNamAte haiM, phira viziSTa zarIra ko bA~dhate haiM? gautama yaha artha samartha nahIM hai, kyoMki dvIndriya jIva pRthak-pRthak AhAra karane vAle aura usakA pRthak-pRthak pariNamana karane vAle hote haiM / isalie ve pRthak-pRthak zarIra bA~dhate haiM, phira AhAra karate haiM tathA usakA pariNamana karate haiM aura viziSTa zarIra bA~dhate haiM / ! I 1 bhagavan ! una jIvoM ke kitanI lezyAeM haiM? gautama tIna, yathA- kRSNalezyA, nIlalezyA aura kApota- lezyA / isa prakAra samagra varNana, unnIsaveM zataka meM agnikAyika jIvoM ke samAna udvartIta hote haiM, taka kahanA / vizeSa yaha hai ki ye dvIndriya jIva samyagdRSTi bhI hote haiM, mithyAdRSTi bhI hote haiM, para samyagmithyAdRSTi nahIM hote haiM / unake niyamataH do jJAna yA do ajJAna hote haiM / ve manoyogI nahIM hote, ve vacanayogI bhI hote haiM aura kAyayogI bhI hote haiM / ve niyamataH chaha dizA kA AhAra lete haiN| kyA una jIvoM ko hama iSTa aura aniSTa rasa tathA iSTa-aniSTa sparza kA pratisaMvedana karate haiM, aisI saMjJA, prajJA, mana athavA vacana hotA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / ve rasAdi kA saMvedana karate haiM / unakI sthiti jaghanya antarmuhUrtta kI aura utkRSTa bAraha varSa kI hotI hai| isI prakAra trIndriya tathA caturindriya jIvoM meM bhI samajhanA / kintu inakI indriyoM meM aura sthiti meM antara hai| sthiti prajJApanA- sUtra ke anusAra jAnanA / I bhagavan! kyA kadAcit do, tIna, cAra yA pA~ca Adi paMcendriya milakara eka sAdhAraNa zarIra bA~dhate haiM? gautama! pUrvavat dvIndriyajIvoM ke samAna hai / vizeSa yaha ki inake chahoM lezyAeM aura tInoM dRSTiyA~ hotI haiM / inameM cAra jJAna athavA tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| tInoM yoga hote haiN| bhgvn| kyA una (paMcendriya) jIvoM ko aisI saMjJA, prajJA, mana athavA vacana hotA hai ki hama AhAra grahaNa karate haiM? gautama kitane hI (saMjI) jIvoM ko aisI saMjJA, prajJA, mana athavA vacana hotA hai aura kaI (asaMjJI) jIvoM ko aisI saMjJA yAvat vacana nahIM hotA ki hama AhAra grahaNa karate haiM. parantu ve AhAra to karate hI haiN| ! bhagavan ! kyA una (paMcendriya) jIvoM ko aisI saMjJA, prajJA, mana athavA vacana hotA hai ki hama iSTa yA aniSTa zabda, rUpa, gandha, rasa athavA sparza kA anubhava karate haiM ? gautama ! katipaya (saMjJI) jIvoM ko aisI saMjJA, yAvat vaca hotA hai aura kisI-(asaMjJI) ko aisI saMjJA yAvat vacana nahIM hotA hai / parantu ve saMvedana to karate hI haiM / bhagavan ! kyA aisA kahA jAtA hai ki ve (paMcendriya) jIva prANAtipAta yAvat mithyAdarzanazalya meM rahe hue haiM ? gautama ! unameM se kaI (paMcendriya) jIva prANAtipAta yAvat mithyAdarzanazalya meM rahe hue haiM, aisA kahA jAtA hai aura kaIM jIva nahIM rahe hue haiM, aisA kahA jAtA hai / jina jIvoM ke prati ve prANAtipAta Adi karate haiM, una jIvoM meM se kaIM jIvoM ko- 'hama mAre jAte haiM, aura ye hameM mArane vAle haiM isa prakAra kA vijJAna hotA hai aura kaIM jIvoM ko isa prakAra kA jJAna nahIM hotA / una jIvoM kA utpAda sarva jIvoM se yAvat sarvArthasiddha se bhI hotA hai| unakI sthiti jaghanya antarmuhUrtta kI aura utkRSTa taiMtIsa sAgaropama kI hotI hai unameM kevalIsamudghAta ko chor3akara ( zeSa chaha samudghAta hote haiN| ve marakara sarvatra sarvArthasiddha taka jAte haiN| zeSa saba bAteM dvIndriyajIvoM ke samAna hai| bhagavan / ina dvIndriya yAvat paMcendriya jIvoM meM kauna kisase yAvat vizeSAdhika hai? sabase alpa paMcendriya jIva haiN| unase caturindriya jIva vizeSAdhika haiM, unase trIndriya jIva vizeSAdhika haiM, unase dvIndriya jIva vizeSAdhika haiN| he bhagavan! yaha isI prakAra hai| muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI 2 ) AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 125 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/sUtrAMka zataka-20- uddezaka-2 sUtra - 781 bhagavan ! AkAza kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! do prakAra kA lokAkAza aura alokAkAza / bhagavan ! kyA lokAkAza jIvarUpa hai, athavA jIvadeza-rUpa hai ? gautama ! dvItiya zataka ke asti-uddezaka anusAra kahanA cAhie / vizeSa meM dharmAstikAya se lekara pudgalAstikAya taka yahA~ kahanA cAhie-bhagavan ! dharmAstikAya kitanA bar3A hai ? gautama ! dharmAstikAya loka, lokamAtra, loka-pramANa, loka-spRSTa aura loka ko avagAr3ha karake rahA huA hai, isI prakAra pudgalAstikAya taka kahanA caahie| bhagavan ! adholoka,dharmAstikAya ke kitane bhAga ko avagAr3ha karake rahA haA hai ? gautama ! vaha kucha adhika arddha bhAga ko avagAr3ha karake rahA huA hai / dUsare zataka ke dazaveM uddezaka anusAra jAnanA / yAvat-bhagavan ISatprArabhArApRthvI lokAkAza ke saMkhyAtaveM bhAga ko avAgahita karake rahI haI hai athavA asaMkhyAtaveM bhAga ko ? gautama ! vaha lokAkAza ke asaMkhyAtaveM bhAga ko avagAhita kI huI hai, (vaha loka ke) saMkhyAta bhAgoM ko athavA asaMkhyAta bhAgoM ko bhI vyApta karake sthita nahIM hai aura na samagra loka ko vyApta krke| sUtra - 782 bhagavana! dharmAstikAya ke kitane abhivacana haiM ? gautama ! aneka / yathA-dharma, dharmAstikAya, prANAtipAtaviramaNa, yAvata parigrahaviramaNa, athavA krodha-viveka. yAvata-mithyAdarzana-zalya-viveka. athavA IryAsamiti. yAvata uccAra-prasravaNa-khela-jalla-siMghANa-pariSThApanikAsamiti, athavA manogapti, vacanagapti yA kAyagapti: ye saba tathA inake samAna jitane bhI dUsare isa prakAra ke zabda haiM, ve dharmAstikAya ke abhivacana haiM / bhagavana ! adharmAstikAya ke kitane abhivacana haiM ? gautama ! aneka / yathA-adharma, adharmAstikAya, athavA prANAtipAta yAvat mithyAdarzanazalya, athavA IryAsambandhI asamiti, yAvata pariSThApanikAsambandhI asamiti; athavA mana-agupti, yAvat kAya-agupti; ye saba aura isI prakAra ke jo anya zabda haiM, ve saba adharmAstikAya ke abhivacana haiN| bhagavana ! AkAzAstikAya ke kitane abhivacana haiM? gautama! aneka yathA-AkAza, AkAzAstikAya, athavA gagana, nabha, athavA sama, viSama, khaha, vihAyasa, vIci, vivara, ambara, ambarasa, chidra, zuSira, mArga, vimukha, arda, vyarda, AdhAra, vyoma, bhAjana, antarikSa, zyAma, avakAzAntara, agama, sphaTika aura ananta; ye saba tathA inake samAna sabhI abhivacana AkAzAstikAya ke haiM / bhagavan ! jIvAstikAya ke kitane abhivacana haiM ? gautama ! aneka, yathA-jIva, jIvAstikAya, yA prANa, bhUta, sattva, athavA vijJa, cetA, jetA, AtmA, raMgaNa, hiNDuka, pudgala, mAnava, karttA, vikartA, jagat, jantu, yoni, svayambhU, sazarIrI, nAyaka, antarAtmA, ye saba aura isake samAna anya aneka abhivacana jIva ke haiM bhagavan ! pudgalAstikAya ke kitane abhivacana haiM ? gautama ! aneka | yathA-pudgala, pudgalAstikAya, paramANu-pudgala athavA dvipradezI, tripradezI yAvat asaMkhyAtapradezI aura anantapradezI skandha; ye aura isake samAna anya aneka abhivacana pudgala ke haiN| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| yaha isI prakAra hai| zataka-20 - uddezaka-3 sUtra - 783 bhagavan ! prANAtipAta, mRSAvAda yAvat mithyAdarzanazalya, autpattikI yAvat pAriNAmikI buddhi, avagraha yAvat dhAraNA, utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra-parAkrama; nairayikatva, asurakumAratva yAvat vaimAnikatva, jJAnAvaraNIya yAvat antarAyakarma, kRSNalezyA yAvat zuklalezyA, samyagdRSTi, mithyAdRSTi, samyagmithyAdRSTi, cakSudarzana yAvat kevaladarzana, AbhinibodhikajJAna yAvat vibhaMgajJAna, AhArasaMjJA yAvat parigrahasaMjJA, audArikazarIra yAvat kArmaNa zarIra, manoyoga, vacanayoga, kAyayoga tathA sAkAropayoga evaM anAkAropayoga; ye saba aura inake jaise anya dharma; kyA AtmA ke sivAya anyatra pariNamana nahIM karate haiM ? hA~, gautama ! yAvat AtmA ke sivAya anyatra pariNamana nahIM karate haiN| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 126 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka sUtra - 784 bhagavan ! garbha meM utpanna hotA huA jIva kitane varNa, gandha, rasa aura sparza vAle pariNAmoM se yukta hotA hai ? gautama ! bArahaveM zataka ke paMcama uddezaka ke anusAra yahA~ bhI-karma se jagata hai, karma ke binA jIva meM vividha (rUpa se jagata kA) pariNAma nahIM hotA, yahA~ taka / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-20 - uddezaka-4 sUtra-785 bhagavan ! indriyopacaya kitane prakAra kA kahA hai ? gautama ! pA~ca prakAra kA hai, zrotrendriyopacaya ityAdi saba varNana prajJApanAsUtra ke dvItiya indriyoddezaka samAna kahanA caahie| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, yaha isI prakAra hai zataka-20 - uddezaka-5 sUtra-786 bhagavana ! paramANu-pudagala kitane varNa, gandha, rasa aura sparza vAlA kahA gayA hai ? gautama ! (vaha) eka varNa, eka gandha, eka rasa aura do sparza vAlA kahA gayA hai / yadi eka varNa vAlA ho to kadAcit kAlA, kadAcit nIlA, kadAcit lAla, kadAcit pIlA aura kadAcit zveta hotA hai / yadi eka gandha vAlA hotA hai to kadAcit surabhigandha aura kadAcit durabhigandha vAlA hotA hai / yadi eka rasa vAlA hotA hai to kadAcit tIkhA, kadAcit kaTuka, kadAcit kasailA, kadAcit khaTTA aura kadAcit mIThA hotA hai / yadi do sparza vAlA hotA hai to kadAcit zIta aura snigdha, kadAcit zIta aura rUkSa, kadAcit uSNa aura snigdha aura kadAcit uSNa aura rUkSa hotA hai| bhagavan ! dvipradezI skandha kitane varNa, AdivAlA hotA hai? gautama ! aThArahaveM zataka ke chaThe uddezaka anusAra yAvat kadAcit cAra sparza vAlA taka kahanA / yadi vaha eka varNa vAlA hotA hai to kadAcit kAlA yAvat zveta hotA hai / yadi vaha do varNa vAlA hotA hai to kadAcit kAlA aura nIlA, kadAcit kAlA aura lAla, kadAcit kAlA aura pIlA, kadAcit kAlA aura zveta, kadAcit nIlA aura lAla, kadAcit nIlA aura pIlA, kadAcit nIlA aura zveta, kadAcit lAla aura pIlA, kadAcit lAla aura zveta aura kadAcit pIlA aura zveta hotA hai / isa prakAra dvikasaMyogI dasa bhaMga hote haiM / yadi vaha eka gandha vAlA hotA hai to kadAcit surabhigandha, kadAcit durabhigandha vAlA hotA hai / yadi do gandha vAlA hai to donoM-surabhigandha aura durabhigandha vAlA hotA hai / varNa ke samAna rasasambandhI pandraha bhaMga hote haiN| yadi do sparza vAlA hotA hai to zIta aura snigdha ityAdi cAra bhaMga paramANupudgala ke samAna jAnanA / yadi vaha tIna sparza vAlA hotA hai to sarva zIta hotA hai, usakA eka deza snigdha aura eka deza rUkSa hotA hai, sarva uSNa hotA hai, usakA eka deza snigdha aura eka deza rUkSa hotA hai, (athavA) sarva snigdha hotA hai, usakA eka deza zIta aura eka deza uSNa hotA hai, athavA sarva rUkSa hotA hai, usakA eka zIta ora eka deza uSNa hotA hai, yadi vaha cAra sparza vAlA hotA hai to usakA eka deza zIta, eka deza uSNa, eka deza snigdha aura eka deza rUkSa hotA hai / isa prakAra sparza ke nau bhaMga hote haiM bhagavan ! tripradezI skandha kitane varNa, gandha, rasa, sparza vAlA hai ? gautama ! aThArahaveM zataka ke chaThe uddezaka anusAra kadAcit cAra sparza vAlA hotA hai taka kahanA / yadi eka varNa vAlA hotA hai to kadAcit kAlA hotA hai, yAvat zveta hotA hai / yadi do varNa vAlA hotA hai to usakA eka aMza kadAcit kAlA aura eka aMza nIlA hotA hai, athavA usakA eka aMza kAlA aura do aMza nIle hote haiM, yA usake do aMza kAle aura eka aMza nIlA hotA hai, athavA eka aMza kAlA aura eka aMza lAla hotA hai, yA eka deza kAlA aura do deza lAla hote haiM, athavA do deza kAle aura eka deza lAla hotA hai| isI prakAra kAle varNa ke pIle varNa ke sAtha tIna bhaMga, kAle varNa ke sAtha zveta varNa ke tIna bhaMga / isI prakAra nIle varNa ke lAla varNa ke sAtha tathA nIle varNa ke pIle ke sAtha aura zveta varNa ke sAtha tIna tIna bhaMga / tathaiva lAla aura pIle ke tIna bhaMga hote haiM / isI prakAra lAla varNa ke tIna bhaMga zveta ke sAtha / pIle aura zveta ke bhI tIna bhaMga / ye saba dasa dvisaMyogI milakara tIsa bhaMga hote haiM / yadi tripradezI skandha tIna varNoM vAlA hotA hai to kadAcit kAlA, nIlA aura lAla hotA hai, kadAcit kAlA, nIlA aura pIlA hotA hai, kadAcit kAlA, nIlA aura zveta muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 127 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka hotA hai, kadAcit kAlA, lAla aura pIlA hotA hai, kadAcit kAlA, nIlA aura zveta hotA hai, kadAcit kAlA, lAla aura pIlA hotA hai, kadAcit kAlA, lAla aura zveta hotA hai, kadAcit kAlA, pIlA aura zveta hotA hai, kadAcit nIlA, lAla aura pIlA hotA hai, kadAcit nIlA, lAla aura zveta hotA hai, kadAcit nIlA, pIlA aura zveta hotA hai, athavA kadAcit lAla, pIlA aura zveta hotA hai / isa prakAra ye dasa trikasaMyogI bhaMga hote haiN| yadi eka gandha vAlA hotA hai to kadAcit sugandhita hotA hai, yA kadAcit sugandhita hotA hai / yadi do gandha vAlA hotA hai to sugandhita aura durgandhita ke tIna bhaMga hote haiM / varNa ke samAna rasa ke bhI (45 bhaMga) (kahane cAhie) (tripradezI skandha) yadi do sparza vAlA hotA hai, to kadAcit zIta aura snigdha, ityAdi cAra bhaMga dvipradezI skandha ke samAna yahA~ bhI samajhane cAhie / jaba vaha tIna sparza vAlA hotA hai to sarvazIta, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa hotA hai, athavA sarvazIta, eka deza snigdha aura aneka deza rUkSa hotA hai, athavA sarvazIta anekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa hotA hai, yA sarvauSNa, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa hotA hai| yahA~ bhI pUrvavata tIna bhaMga hote haiN| athavA kadAcit sarvasnigdha, ekadeza zIta aura ekadeza uSNa, yahA~ bhI pUrvavat tIna bhaMga kahanA / athavA sarvarUkSa, ekadeza zIta aura ekadeza uSNa, isake bhI pUrvavata tIna bhaMga hote haiN| kula milAkara trikasaMyogI trisparzI ke bAraha bhaMga hote haiM / yadi trikapradezI skandha cAra sparza vAlA hotA hai, to ekadeza zIta, ekadeza uSNa, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa hotA hai / athavA ekadeza zIta, ekadeza uSNa, ekadeza snigdha aura anekadeza rUkSa hote haiM / athavA ekadeza zIta, ekadeza uSNa, anekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa hotA hai / athavA ekadeza zIta, anekadeza uSNa, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa hotA hai / yA ekadeza zIta, anekadeza uSNa, ekadeza snigdha aura anekadeza rUkSa hote haiM / athavA ekadeza zIta anekadeza uSNa, anekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa hotA hai / yA anekadeza zIta, ekadeza uSNa, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa / athavA anekadeza zIta, ekadeza uSNa, ekadeza snigdha aura anekadeza rUkSa / athavA anekadeza zIta, ekadeza uSNa, anekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa hotA hai / isa prakAra tripradezika skandhameM sparza ke kula paccIsa bhaMga hote haiN| bhagavan ! catuHpradezIskandha kitane varNavAlA hotA hai ? ityAdi prazna / gautama ! aThArahaveM zataka ke chaThe uddezakavat kahanA cAhie / yadi vaha eka varNa vAlA hotA hai to kadAcit kAlA, yAvat zveta hotA hai / jaba do varNa vAlA hotA hai, to kadAcit usakA eka aMza kAlA aura eka aMza nIlA hotA hai, kadAcit ekadeza kAlA aura anekadeza nIle hote haiM, kadAcit anekadeza kAle aura ekadeza nIlA hotA hai, kadAcit anekadeza kAle aura anekadeza nIle hote haiM / athavA kadAcit ekadeza kAlA aura ekadeza lAla hotA hai; yahA~ bhI pUrvavat cAra bhaMga / athavA kadAcit ekadeza kAlA aura ekadeza pIlA; ityAdi pUrvavat cAra bhaMga / isI taraha athavA kadAcit eka aMza kAlA aura eka aMza zveta, ityAdi pUrvavat cAra bhaMga / athavA kadAcit eka aMza nIlA aura eka aMza lAla Adi pUrvavat cAra bhaMga / kadAcit nIlA aura pIlA ke pUrvavat cAra bhaMga / kadAcit nIlA aura zveta ke pUrvavat cAra bhaMga / phira kadAcit lAla aura pIlA ke pUrvavat cAra bhaMga / kadAcit lAla aura zveta ke pUrvavat cAra bhNg| isI prakAra athavA kadAcit pIlA aura zveta ke bhI cAra bhaMga khnaa| yoM ina dasa dvikasaMyoga ke 40 bhaMga hote haiN| yadi vaha tIna varNa vAlA hotA hai to-kadAcit kAlA, nIlA aura lAla hotA hai, athavA kadAcit eka aMza kAlA, eka aMza nIlA aura aneka aMza lAla hote haiM, athavA kadAcit ekadeza kAlA, anekadeza nIlA aura ekadeza lAla hotA hai / athavA kadAcit anekadeza kAle, ekadeza nIlA aura ekadeza lAla hotA hai / isa prakAra prathama trikasaMyoga ke cAra bhaMga hote haiM / isI prakAra dvItiya trikasaMyoga-kAlA, nIlA aura pIlA varNa ke cAra bhaMga, tRtIya trikasaMyoga-kAlA, nIlA aura zveta varNa ke cAra bhaMga, kAlA, lAla aura pIlA varNa ke cAra bhaMga, kAlA, lAla aura zveta varNa ke cAra bhaMga, athavA kAlA, pIlA aura zveta varNa ke cAra bhaMga, athavA nIlA, lAla aura pIlA varNa ke cAra bhaMga, yA nIlA, lAla aura zveta varNa ke cAra bhaMga; athavA nIlA, pIlA aura zveta varNa ke cAra bhaMga hote haiM / isa prakAra 10 trikasaMyogoM ke pratyeka ke cAra-cAra bhaMga hone se saba milAkara 40 bhaMga hue| yadi vaha cAra varNa vAlA hotA hai to kadAcit kAlA, nIlA, lAla aura pIlA hotA hai, kadAcit kAlA, lAla, muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 128 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka nIlA aura zveta hotA hai, kadAcit kAlA, nIlA, pIlA aura zveta hotA hai, athavA kadAcit kAlA, lAla, pIlA aura zveta hotA hai, athavA kadAcit nIlA, lAla, pIlA aura zveta hotA hai / isa prakAra catuHsaMyogI ke kula pA~ca bhaMga hote haiN| isa prakAra catuHpradezI skandha ke eka varNa ke asaMyogI 5, do varNa ke dvikasaMyogI 40, tIna varNa ke trikasaMyogI 40 aura cAra varNa ke catuHsaMyogI 5 bhaMga hue / kula varNasambandhI 90 bhaMga hue / yadi vaha catuHpradezI skandha eka gandha vAlA hotA hai to kadAcit surabhigandha aura kadAcit durabhigandha vAlA hotA hai / yadi vaha do gandha vAlA hotA hai to kadAcit surabhigandha aura durabhigandha vAlA hotA hai, isake cAra bhaMga hote haiM / gandha-sambandhI kula 6 bhaMga hote haiM / varNa sambandhI bhaMga ke samAna rasa-sambandhI (90 bhaMga khnaa)| yadi vaha (catuHpradezI skandha) do sparza vAlA hotA hai, to usake paramANupudgala ke samAna cAra bhaMga kahane caahie| yadi vaha tIna sparza vAlA hotA hai to, sarvazIta, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa hotA hai, athavA sarvazIta, ekadeza snigdha aura anekadeza rUkSa hote haiM, athavA sarvazIta, anekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa hotA hai, athavA sarvazIta, anekadeza snigdha aura anekadeza rUkSa hote haiM / isI prakAra sarvauSNa, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa ityAdi cAra bhaMga hote haiM / tathA sarvasnigdha, ekadeza zIta aura ekadeza uSNa, ityAdi ke cAra bhaMga hote haiM, athavA sarvarUkSa, ekadeza zIta aura ekadeza uSNa, ityAdi ke bhI cAra bhaMga hote haiM / kula milAkara tIna sparza ke trisaMyogI 16 bhaMga hote haiM / yadi vaha cAra sparza vAlA ho to usakA ekadeza zIta, ekadeza uSNa, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa hotA hai / athavA ekadeza zIta, ekadeza uSNa, ekadeza snigdha aura anekadeza rUkSa hote haiM / athavA ekadeza zIta, anekadeza uSNa, anekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa hotA hai / athavA ekadeza zIta, ekadeza uSNa, anekadeza snigdha aura anekadeza rUkSa hote haiM / athavA ekadeza zIta, anekadeza uSNa, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa hotA hai| athavA ekadeza zIta, anekadeza uSNa, ekadeza snigdha aura anekadeza rUkSa hote haiM / athavA ekadeza zIta, anekadeza uSNa, anekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa hotA hai / athavA ekadeza zIta, anekadeza uSNa, anekadeza snigdha aura anekadeza rUkSa hote haiM / athavA anekadeza zIta, ekadeza uSNa, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa hotA hai / isa prakAra cAra sparza ke solaha bhaMga, yAvat-anekadeza zIta, anekadeza uSNa, anekadeza snigdha aura anekadeza rUkSa hote haiM / isa prakAra dvikasaMyogI 4, trikasaMyogI 16 aura catuHsaMyogI 16,ye saba milakara sparza sambandhI 36 bhaMga hote haiN| bhagavan ! paMcapradezI skandha kitane varNa vAlA hai ? gautama ! aThArahaveM zataka ke chaThe uddezaka ke anusAra, vaha kadAcit cAra sparza vAlA kahA gayA hai; taka jAnanA / yadi vaha eka varNa vAlA yA do varNa vAlA hotA hai, to catuHpradezI skandha ke samAna haiM / jaba vaha tIna varNa vAlA hotA hai to kadAcit ekadeza kAlA, ekadeza nIlA aura ekadeza lAla hotA hai; kadAcit ekadeza kAlA, ekadeza nIlA aura anekadeza lAla hotA hai, kadAcit ekadeza kAlA, anekadeza nIlA aura ekadeza lAla hotA hai; kadAcit ekadeza kAlA, anekadeza nIlA aura anekadeza lAla hote haiM, athavA kadAcit anekadeza kAlA, ekadeza nIlA aura ekadeza lAla hotA hai / athavA anekadeza kAlA, ekadeza nIlA aura anekadeza lAla hote haiM / athavA anekadeza kAlA, anekadeza nIlA aura ekadeza lAla hotA hai / athavA kadAcit ekadeza kAlA, ekadeza nIlA aura ekadeza pIlA hotA hai / isa trika-saMyoga se bhI sAta bhaMga hote haiM / isI prakAra kAlA, nIlA aura zveta ke bhI sAta bhaMga hote haiM / (isI prakAra) kAlA, lAla aura pIlA ke bhI sAta bhaMga hote haiM / kAlA, lAla aura zveta ke sAta bhaMga hote haiM / athavA kAlA, pIlA aura zveta ke bhI sAta bhaMga hote haiM / athavA nIlA, lAla aura pIlA ke bhI sAta bhaMga hote haiM / athavA nIlA, lAla aura zveta ke sAta bhaMga hote haiM / athavA nIlA, pIlA aura zveta ke sAta bhaMga hote haiM / athavA lAla, pIlA aura zveta ke sAta bhaMga hote haiM / isa prakAra dasa trika-saMyogoM ke pratyeka ke sAtasAta bhaMga hone se 70 bhaMga hote haiN| yadi vaha cAra varNa vAlA ho to, kadAcit ekadeza kAlA, ekadeza nIlA, ekadeza lAla aura ekadeza pIlA hotA hai / athavA ekadeza kAlA, nIlA, aura lAla tathA anekadeza pIlA hotA hai| athavA kadAcit ekadeza kAlA, nIlA, anekadeza lAla aura ekadeza pIlA hotA hai / athavA ekadeza kAlA, anekadeza nIlA, ekadeza lAla aura muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 129 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/ sUtrAMka ekadeza pIlA hotA hai / athavA anekadeza kAlA, ekadeza nIlA, ekadeza lAla aura ekadeza pIlA hotA hai / isa prakAra catuHsaMyogI pA~ca bhaMga hote haiM / isI prakAra kadAcit ekadeza kAlA, nIlA, lAla aura zveta ke bhI pA~ca bhaMga hote haiM / tathaiva ekadeza kAlA, nIlA, pIlA aura zveta ke bhI pA~ca bhaMga hote haiM / isI prakAra athavA kAlA, lAla, pIlA aura zveta ke bhI pA~ca bhaMga hote haiM / athavA nIlA, lAla, pIlA aura zveta ke pA~ca bhaMga hote haiM / isa prakAra catuH saMyogI paccIsa bhaMga hote haiM / yadi vaha pA~ca varNa vAlA ho to kAlA, nIlA, lAla, pIlA aura zveta hotA hai / isa prakAra asaMyogI 5, dvikasaMyogI 40, trikasaMyogI 70, catuHsaMyogI 25 aura paMcasaMyogI eka, isa prakAra saba milakara varNa ke 141 bhaMga hote haiM / gandha ke catuHpradezI skandha ke samAna yahA~ bhI 6 bhaMga hote haiM / varNa ke samAna rasa ke bhI 141 bhaMga hote haiM / sparza ke 36 bhaMga catuHpradezI skandha ke samAna hote haiN| bhagavAna ! SaTa-pradezika skandha kitane varNa vAlA hotA hai? gautama ! paMcapradezI skandha ke anusAra kadAcita cAra sparza vAlA hotA hai, taka (jAnanA) / yadi vaha eka varNa aura do varNa vAlA hai to eka varNa ke5 aura do varNa ke4 bhaMga paMca-pradezI skandha ke samAna hote haiM / yadi vaha tIna varNa vAlA ho to kadAcit kAlA, nIlA aura lAla hotA hai, ityAdi, paMcapradezika skandha ke, yAvat-kadAcit anekadeza kAlA, anekadeza nIlA aura ekadeza lAla hotA hai, ye sAta bhaMga kahe haiM, AThavA~ bhaMga isa prakAra hai-kadAcit anekadeza kAlA, nIlA aura lAla hote haiM / isa prakAra ye dasa trikasaMyoga hote haiM / pratyeka trikasaMyoga meM 8 bhaMga hote haiM / ataeva sabhI trikasaMyogoM ke kula milAkara 80 bhaMga hote haiM / yadi vaha cAra varNa vAlA hotA hai, to kadAcit ekadeza kAlA, ekadeza nIlA, ekadeza lAla aura ekadeza pIlA hotA hai, kadAcit ekadeza kAlA, ekadeza nIlA, ekadeza lAla aura anekadeza pIlA hotA hai, kadAcit ekadeza kAlA, ekadeza nIlA, anekadeza lAla aura ekadeza pIlA hotA hai, kadAcit ekadeza kAlA, ekadeza nIlA, anekadeza lAla aura anekadeza pIlA hotA hai, kadAcit ekadeza kAlA, anekadeza nIlA, ekadeza lAla aura ekadeza pIlA hotA hai, kadAcit ekadeza kAlA, anekadeza nIlA, ekadeza lAla aura anekadeza pIlA hotA hai, kadAcit ekadeza kAlA, anekadeza nIlA, anekadeza lAla aura ekadeza pIlA hotA hai, kadAcit anekadeza kAlA, ekadeza nIlA, ekadeza lAla aura ekadeza pIlA hotA hai; kadAcit anekadeza kAlA, ekadeza nIlA, ekadeza lAla aura anekadeza pIlA hotA hai, athavA kadAcit anekadeza kAlA, ekadeza nIlA, anekadeza lAla aura ekadeza pIlA hotA hai, athavA kadAcit anekadeza kAlA, anekadeza nIlA, ekadeza lAla aura ekadeza pIlA hotA hai / isa prakAra ye catuHsaMyogI gyAraha bhaMga hote haiN| yoM pA~ca cataHsaMyoga khnaa| pratyeka cataHsaMyoga ke gyAraha-gyAraha bhaMga milakara ye 55 bhaMga hote hai di vaha pA~ca varNa vAlA hotA hai, to kadAcita ekadeza kAlA, ekadeza nIlA, ekadeza lAla, ekadeza pIlA aura ekadeza zveta hotA hai, kadAcit ekadeza kAlA, ekadeza nIlA, ekadeza lAla, ekadeza pIlA aura anekadeza zveta hotA hai, kadAcit ekadeza kAlA, ekadeza nIlA, ekadeza lAla, anekadeza pIlA aura anekadeza zveta hotA hai, kadAcit ekadeza kAlA, ekadeza nIlA, anekadeza lAla, ekadeza pIlA aura ekadeza zveta hotA hai, kadAcit ekadeza kAlA, anekadeza nIlA, ekadeza lAla, ekadeza pIlA aura ekadeza zveta hotA hai, athavA kadAcit anekadeza kAlA, ekadeza nIlA, ekadeza lAla, ekadeza pIlA aura ekadeza zveta hotA hai / isa prakAra ye chaha bhaMga kahane cAhie / isa prakAra varNasambandhI 186 bhaMga varNasambandhI bhaMga ke samAna / sparzasambandhI 36 bhaMga catuHpradezI skandha ke samAna / bhagavan ! saptapradezI skandha kitane varNa, gandha, rasa aura sparza kA hotA hai, ityAdi prazna | gautama ! paMcapradezika skandha ke samAna, kadAcit cAra sparza vAlA hotA hai taka kahanA cAhie / yadi vaha eka varNa, do varNa athavA tIna varNa vAlA ho to SaTpradezI skandha ke eka varNa, do varNa evaM tIna varNa ke bhaMgoM ke samAna jAnanA caahie| yadi vaha cAra varNa vAlA hotA hai, to kadAcit ekadeza kAlA, ekadeza nIlA, ekadeza lAla aura ekadeza pIlA hotA hai, kadAcit ekadeza kAlA, ekadeza nIlA, ekadeza lAla aura anekadeza pIlA hotA hai, kadAcit ekadeza kAlA ekadeza nIlA, anekadeza lAla aura ekadeza pIlA hotA hai, isa prakAra catuSka-saMyoga meM kadAcit anekadeza kAlA, anekadeza nIlA, anekadeza lAla aura ekadeza pIlA hotA hai, taka ye pandraha bhaMga hote haiM / isa prakAra pA~ca catuH-saMyogI muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 130 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka bhaMga hote haiM / eka-eka catuSkasaMyogI meM pandraha-pandraha bhaMga hote haiM / saba milakara ye 75 bhaMga hote haiN| yadi vaha pA~ca varNa vAlA hotA hai, to kadAcit ekadeza kAlA, ekadeza nIlA, ekadeza lAla, ekadeza pIlA aura ekadeza zveta hotA hai, kadAcit ekadeza kAlA, ekadeza nIlA, ekadeza lAla, ekadeza pIlA aura anekadeza zveta hotA hai, kadAcit ekadeza kAlA, ekadeza nIlA, ekadeza lAla, anekadeza pIlA aura ekadeza zveta hotA hai, kadAcit ekadeza kAlA, ekadeza nIlA, ekadeza lAla, anekadeza pIlA aura anekadeza zveta hotA hai, kadAcit ekadeza kAlA, ekadeza nIlA, anekadeza lAla, ekadeza pIlA aura ekadeza zveta hotA hai, kadAcit ekadeza kAlA, ekadeza nIlA, anekadeza lAla aura ekadeza pIlA tathA anekadeza zveta hotA hai, kadAcit ekadeza kAlA, ekadeza nIlA, anekadeza lAla, anekadeza pIlA aura ekadeza zveta hotA hai, kadAcit ekadeza kAlA, anekadeza nIlA, ekadeza lAla, ekadeza pIlA aura ekadeza zveta hotA hai, kadAcit ekadeza kAlA, anekadeza nIlA, ekadeza lAla, ekadeza pIlA aura anekadeza zveta hotA hai, kadAcita ekadezakAlA, anekadeza nIlA, ekadeza lAla, anekadeza pIlA aura ekadeza zukla hotA hai, kadAcit ekadeza kAlA, anekadeza nIlA, anekadeza lAla, ekadeza pIlA aura ekadeza zveta hotA hai, kadAcit anekadeza kAlA, ekadeza nIlA, ekadeza lAla, ekadeza pIlA aura ekadeza zveta hotA hai, kadAcit anekadeza kAlA, ekadeza nIlA, ekadeza lAla, ekadeza pIlA aura anekadeza zveta hotA hai, kadAcit anekadeza kAlA, ekadeza nIlA, ekadeza lAla, anekadeza pIlA aura ekadeza zveta hotA hai, kadAcit anekadeza kAlA, ekadeza nIlA, anekadeza lAla, ekadeza pIlA aura ekadeza zveta hotA hai, kadAcit anekadeza kAlA, anekadeza nIlA, ekadeza lAla, ekadeza pIlA aura ekadeza zukla hotA hai / isa prakAra solaha bhaMga hote haiM / gandha ke chaha bhaMga catuHpradezI skandha ke samAna haiM / rasa ke 216 bhaMga varNa samAna haiM / sparza ke bhaMga 36 catuHpradezI skandha samAna haiN| bhagavan ! aSTapradezI skandha kitane varNa vAlA hotA hai ? gautama ! jaba vaha eka varNa vAlA hotA hai, ityAdi varNana saptapradezI skandha ke samAna yAvat kadAcit cAra sparza vAlA hotA hai, yadi eka varNa, do varNa yA tIna varNa vAlA ho to saptapradezI skandha ke eka varNa, dvivarNa evaM trivarNa ke samAna bhaMga kahane / yadi vaha cAra varNa vAlA hotA hai, to kadAcit ekadeza kAlA, ekadeza nIlA, ekadeza lAla aura ekadeza pIlA hotA hai, kadAcit ekadeza kAlA, ekadeza nIlA, ekadeza lAla aura anekadeza pIlA hotA hai| isa prakAra saptapradezI skandha ke samAna pandraha bhaMga, kadAcit anekadeza kAlA, anekadeza nIlA, anekadeza lAla evaM ekadeza pIlA, tathA kadAcit anekadeza kAlA, anekadeza nIlA, anekadeza lAla aura anekadeza pIlA hotA hai; taka jAnanA / eka catuHsaMyoga meM solaha bhaMga hote haiM / isa prakAra ina pA~ca catuHsaMyogoM ke pratyeka ke solaha-solaha bhaMga hone se 80 bhaMga hote haiN| yadi vaha pA~ca varNa vAlA hotA hai, to kadAcit ekadeza kAlA, ekadeza nIlA, ekadeza lAla, ekadeza pIlA aura ekadeza zveta hotA hai, kadAcit ekadeza kAlA, ekadeza nIlA, ekadeza lAla, ekadeza pIlA aura anekadeza zveta hotA hai / isa prakAra isa krama se kadAcit ekadeza kAlA, anekadeza nIlA, anekadeza lAla aura anekadeza pIlA hotA hai, isa pandrahave bhaMga taka kahanA cAhie / kadAcit anekadeza kAlA, ekadeza nIlA, ekadeza lAla, ekadeza pIlA aura ekadeza zveta hotA hai, kadAcit anekadeza kAlA, ekadeza nIlA, ekadeza lAla, ekadeza pIlA aura anekadeza zveta hotA hai, kadAcit anekadeza kAlA, ekadeza nIlA, ekadeza lAla aura anekadeza pIlA tathA ekadeza zveta hotA hai, kadAcit anekadeza kAlA, ekadeza nIlA, anekadeza lAla, ekadeza pIlA aura ekadeza zveta hotA hai, kadAcit anekadeza kAlA, ekadeza nIlA, anekadeza lAla, ekadeza pIlA aura ekadeza zveta hotA hai, kadAcit anekadeza kAlA, ekadeza nIlA, anekadeza lAla, ekadeza pIlA aura anekadeza zveta hotA hai, kadAcit anekadeza kAlA, ekadeza nIlA, anekadeza lAla, anekadeza pIlA aura ekadeza zveta hotA hai, kadAcit anekadeza kAlA, anekadeza nIlA, ekadeza lAla, ekadeza pIlA aura ekadeza zveta hotA hai, kadAcit anekadeza kAlA, aneka deza nIlA, ekadeza lAla, ekadeza pIlA aura anekadeza zveta hotA hai, kadAcit anekadeza kAlA, anekadeza nIlA, ekadeza lAla, anekadeza pIlA aura ekadeza zveta hotA hai, athavA kadAcit anekadeza kAlA, anekadeza nIlA, anekadeza lAla, ekadeza pIlA aura ekadeza zveta hotA hai / isa prakAra paMcasaMyogI chabbIsa bhaMga haiN| isI prakAra kula milAkara muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 131 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka 231 bhaMga hote haiM / gandha ke saptapradezI skandha ke samAna 6 bhaMga hote haiM / rasa ke isI skandha ke varNa ke samAna 231 bhaMga hote haiM / sparza ke catuHpradezI skandha ke 36 bhaMga hote haiN| bhagavan ! navapradezI skandha kitane varNa vAlA hotA hai ? ityAdi prazna / gautama ! aSTapradezI skandha ke samAna, kadAcit ekavarNa (se lekara) kadAcit cAra sparza vAlA hotA hai; yadi vaha eka varNa do, do varNa, tIna varNa athavA cAra varNa vAlA ho to usake bhaMga aSTapradezI skandha ke samAna haiM / yadi vaha pA~ca varNa vAlA hotA hai, to kadAcit ekadeza kAlA, ekadeza nIlA, ekadeza lAla, ekadeza pIlA aura ekadeza zveta hotA hai, kadAcit ekadeza kAlA, ekadeza nIlA, ekadeza lAla, ekadeza pIlA aura anekadeza zveta hotA hai / isa prakAra kadAcit anekadeza kAlA, anekadeza nIlA, anekadeza lAla, anekadeza pIlA aura ekadeza zveta hotA hai, yahA~ taka ikatIsa bhaMga kahanA / yoM varNa kI apekSA-saba milAkara 236 bhaMga hote haiM / gandha-viSayaka 6 bhaMga aSTapradezI ke samAna hote haiM / rasa-viSayaka 236 bhaMga kahanA / sparza ke 36 bhaMga catuHpradezI ke samAna smjhnaa|| bhagavan ! dazapradezI skandha saMbaMdhI prazna / gautama ! nava-pradezika skandha ke samAna kahanA / yadi ekavarNAdi vAlA ho to nava-pradezika skandha ke eka varNa, do varNa, tIna varNa aura cAra varNa ke samAna / yadi vaha pA~ca varNa vAlA ho to navapradezI ke samAna samajhanA / vizeSa yaha hai ki yahA~ anekadeza kAlA, anekadeza nIlA, anekadeza pIlA aura anekapradeza zveta hotA hai / yaha battIsavA bhaMga adhika kahanA / isa prakAra varNa ke 237 bhaMga hote haiM / gandha ke 6 bhaMga navapradezI ke samAna / rasa ke 237 bhaMga varNa ke samAna haiM / sparzasambandhI 36 bhaMga catuHpradezI ke samAna haiN| dazapradezI skandha ke samAna saMkhyAtapradezI skandha (ke) bhI (varNAdi sambandhI bhaMga kahane caahie)| isI prakAra asaMkhyAtapradezI skandha ke viSaya meM bhI samajhanA cAhie / sUkSmapariNAma vAle anantapradezI skandha ke viSaya meM bhI isI prakAra bhaMga kahane caahie| sUtra-787 bhagavan ! bAdara-pariNAma vAlA anantapradezI skandha kitane varNa vAlA hotA hai ? gautama ! aThArahave zataka ke chaThe uddezaka ke samAna kadAcit ATha sparza vAlA kahA gayA hai, taka jAnanA / anantapradezI bAdara pariNAmI skandha ke varNa, gandha, rasa aura sparza ke bhaMga, dazapradezI skandha ke samAna kahane / yadi vaha cAra sparza vAlA hotA hai, to kadAcit sarvakarkaza, sarvaguru, sarvazIta aura sarvasnigdha hotA hai, kadAcit sarvakarkaza, sarvaguru, sarvazIta aura sarvarUkSa hotA hai, kadAcit sarvakarkaza, sarvaguru, sarvauSNa aura sarvasnigdha hotA hai, kadAcita sarvagaru, sarvauSNa aura sarvarUkSa hotA hai / kadAcit sarvakarkaza, sarvalaghu, sarvazIta aura sarvasnigdha hotA hai / kadAcit sarvakarkaza, sarvalaghu, sarvazIta aura sarvarUkSa hotA hai / kadAcit sarvakarkaza, sarvalaghu, sarvauSNa aura sarvasnigdha hotA hai / kadAcit sarva-karkaza, sarvalaghu, sarvauSNa aura sarvarUkSa hotA hai / kadAcit sarvamRdu, sarvaguru, sarvazIta aura sarvasnigdha hotA hai / kadAcit sarvamRdu, sarvaguru, sarvabhIta aura sarvarUkSa hotA hai / kadAcit sarvamRdu, sarvaguru, sarvauSNa aura sarvasnigdha hotA hai / kadAcit sarvamRdu, sarvaguru, sarvauSNa aura sarvarUkSa hotA hai / kadAcit sarvamRdu, sarvalaghu, sarvazIta aura sarvasnigdha hotA hai / kadAcit sarvamRdu, sarvalaghu, sarvazIta aura sarvarUkSa hotA hai / kadAcit sarvamRdu, sarvalaghu, sarva-uSNa aura sarvasnigdha hotA hai / kadAcit sarvamRdu, sarvalaghu, sarvauSNa aura sarvarUkSa hotA hai / isa prakAra solaha bhaMga haiN| yadi pA~ca sparza vAlA hotA hai, to sarvakarkaza, sarvaguru, sarvazIta, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa hotA hai| athavA sarvakarkaza, sarvaguru, sarvazIta, ekadeza snigdha aura anekadeza rUkSa hotA hai / athavA sarvakarkaza, sarvaguru, sarvazIta, ekadeza snigdha aura anekadeza rUkSa hotA hai| athavA sarvakarkaza, sarvagaru, sarvazIta, anekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa hotA hai / athavA sarvakarkaza, sarvaguru, sarvazIta, anekadeza snigdha aura anekadeza rUkSa hotA hai / athavA sarvakarkaza, sarvaguru, sarvauSNa, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa hotA hai, inake cAra bhaMga / kadAcit sarva-karkaza, sarvalaghu, sarvazIta, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa hote haiM, inake bhI cAra bhaMga | athavA kadAcit sarva-karkaza, sarvalaghu, sarvauSNa, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa isake bhI pUrvavat cAra bhaMga / isa prakAra karkaza ke sAtha solaha muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 132 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka bhaMga hote haiM / athavA sarvamRdu, sarvaguru, sarvazIta, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa hotA hai, isake bhI pUrvavat cAra bhaMga hote haiM / athavA sarvakarkaza, sarvamRd, sarvasnigdha, ekadeza zIta aura ekadeza uSNa ke bhI 16 bhaMga hote haiM / athavA sarvakarkaza, sarvaguru, sarvarUkSa, ekadeza zIta aura ekadeza uSNa ke 16 bhaMga, donoM milAkara battIsa bhaMga hote haiM / isa prakAra pA~ca sparza vAle 128 bhaMga hue| yadi chaha sparza vAlA hotA hai, to sarvakarkaza, sarvaguru, ekadeza zIta, ekadeza uSNa, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa hotA hai; kadAcit sarvakarkaza, sarvaguru, ekadeza zIta, ekadeza uSNa, ekadeza snigdha aura anekadeza rUkSa; isa prakAra yAvat-sarvakarkaza, sarvalaghu, anekadeza zIta, anekadeza uSNa, anekadeza snigdha aura anekadeza rUkSa; isa prakAra solahave bhaMga taka kahanA / ye 16 bhaMga hue / kadAcit sarvakarkaza, sarvalaghu, ekadeza zIta, ekadeza uSNa, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa; yahA~ bhI solaha bhaMga hote haiM / kadAcit sarvamRdu, sarvaguru, ekadeza zIta, ekadeza uSNa, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa, yahA~ bhI solaha bhaMga hote haiM / kadAcit sarvamRdu, sarvalaghu, ekadeza zIta, ekadeza uSNa, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa, kula solaha bhaMga hote haiN| ye saba milakara 64 bhaMga hote haiN| athavA kadAcit sarvakarkaza, sarvazIta, ekadezaguru, ekadezalaghu, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa hotA hai; isa prakAra yAvat-sarvamRdu, anekadeza laghu, anekadeza guru, anekadeza snigdha aura anekadeza rUkSa hote haiM; yaha cauMsaThavA~ bhaMga hai / athavA kadAcit sarvakarkaza, sarvasnigdha, ekadeza guru, ekadeza laghu, ekadeza zIta aura ekadeza uSNa hotA hai; yAvat kadAcit sarvamRdu, sarvarUkSa, anekadeza guru, anekadeza laghu, anekadeza zIta aura anekadeza uSNa hotA hai| yaha cauMsaThavA bhaMga hai / kadAcit sarvaguru, sarvazIta, ekadeza karkaza, ekadeza mRdu, ekadeza uSNa hotA hai, isa prakAra yAvatsarvalaghu, sarvauSNa, anekadeza karkaza, anekadeza mRdu, anekadeza snigdha aura anekadeza rUkSa hote haiM; yaha cauMsaThavA~ bhaMga hai / kadAcit sarvaguru, sarvasnigdha, ekadeza karkaza, ekadeza mRdu, ekadeza zIta aura ekadeza uSNa hotA hai; yAvat kadAcit sarvalaghu, sarvarUkSa, anekadeza karkaza, anekadeza mRdu, anekadeza zIta aura anekadeza uSNa hote haiM; yaha causaThavA bhaMga hai / kadAcit sarvazIta, sarvasnigdha, ekadeza karkaza, ekadeza mRdu, ekadeza guru aura ekadeza laghu hotA hai; yAvat kadAcit sarvauSNa, sarvarUkSa, anekadeza karkaza, anekadeza mRdu, anekadeza guru, anekadeza laghu hotA hai / yaha causaThavA bhaMga hai / SaTspa rza ke 384 bhaMga hote haiN| yadi vaha sAta sparza vAlA hotA hai to kadAcit sarvakarkaza, ekadeza guru, ekadeza laghu, ekadeza zIta, ekadeza uSNa, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa hotA hai / kadAcit sarvakarkaza, ekadeza guru, ekadeza laghu, ekadeza gIta, ekadeza uSNa, ekadeza snigdha aura anekadeza rUkSa hote haiM, kadAcita sarvakarkaza, ekadeza guru, ekadeza lagha, ekadeza zIta, anekadeza uSNa, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa hotA hai, ityAdi cAra bhaMga / kadAcit sarvakarkaza, ekadeza guru, ekadeza laghu, anekadeza zIta, ekadeza uSNa, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa, ityAdi cAra bhaMga tathA kadAcit sarvakarkaza, ekadeza guru, ekadeza laghu, anekadeza zIta, anekadeza uSNa, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa ityAdi cAra bhaMga; ye saba milAkara 16 bhaMga haiM / athavA kadAcit sarvakarkaza, ekadeza guru, anekadeza laghu, ekadeza zIta, ekadeza uSNa, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa hotA hai / isa prakAra guru pada ko ekavacana meM aura laghuH pada ko aneka vacana meM rakhakara pUrvavat yahA~ bhI solaha bhaMga kahane cAhie / athavA kadAcit sarvakarkaza, anekadeza guru, ekadeza laghu, ekadeza zIta, ekadeza uSNa, ekadeza snigdha evaM ekadeza rUkSa ityAdi, ye bhI solaha bhaMga kahane caahie| athavA kadAcit sarvakarkaza, anekadeza guru, anekadeza laghu, ekadeza zIta, ekadeza uSNa, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa, ye saba milAkara solaha bhaMga kahane caahie| athavA kadAcit sarvamRdu, ekadeza guru, ekadeza guru, ekadeza laghu, ekadeza zIta, ekadeza uSNa, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa hotA hai / rUkSa kI taraha mRduH zabda ke sAtha bhI pUrvavat 64 bhaMga / athavA kadAcit sarva-guru, ekadeza karkaza, ekadeza mRdu, ekadeza zIta, ekadeza uSNa, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa, isa prakAra ke guru ke sAtha bhI pUrvavat 64 bhaMga / athavA kadAcit sarvalaghu, ekadeza karkaza, ekadeza mRdu, ekadeza zIta, ekadeza uSNa, muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 133 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka ekadeza snigdha, ekadeza rUkSa; isa prakAra laghu ke sAtha bhI pUrvavat 64 bhaMga / kadAcit sarvazIta, ekadeza karkaza, ekadeza mRdu, ekadeza guru, ekadeza laghu, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa, isa prakAra zIta ke sAtha bhI 64 bhaMga / kadAcit sarvauSNa, ekadeza karkaza, ekadeza mRdu, ekadeza guru, ekadeza laghu, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa; isa prakAra uSNa ke sAtha bhI 64 bhaMga / kadAcit sarvasnigdha, ekadeza karkaza, ekadeza mRdu, ekadeza guru, ekadeza laghu, ekadeza zIta aura ekadeza uSNa hotA hai; isa prakAra snigdha ke sAtha bhI 64 bhaMga / kadAcit sarva-rUkSa, ekadeza karkaza, ekadeza mRdu, ekadeza guru, ekadeza laghu, ekadeza zIta aura ekadeza uSNa; isa prakAra rUkSa ke sAtha bhI 64 bhaMga / yAvat sarvarUkSa, anekadeza karkaza, anekadeza mRdu, anekadeza guru, anekadeza laghu, anekadeza zIta aura anekadeza uSNa hotA hai / isa prakAra ye 512 bhaMga saptasparzI ke haiN| yadi vaha ATha sparza vAlA hotA hai, to kadAcit ekadeza karkaza, ekadeza mRdu, ekadeza guru, ekadeza laghu, ekadeza zIta, ekadeza uSNa, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa hotA hai / kadAcita ekadeza karkaza, ekadeza mada, ekadeza guru, ekadeza laghu, ekadeza zIta aura anekadeza uSNa tathA ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa, ityAdi cAra bhaMga kahane cAhie / kadAcit ekadeza karkaza, ekadeza mRdu, ekadeza guru, ekadeza laghu, anekadeza zIta, ekadeza uSNa, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa; ityAdi cAra bhaMga / kadAcit ekadeza karkaza, ekadeza mRdu, ekadeza guru, ekadeza laghu, anekadeza zIta, anekadeza uSNa, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa, ye cAra bhaMga / isa prakAra 16 bhaMga hote haiN| athavA kadAcit ekadeza karkaza, ekadeza mRdu, ekadeza guru, anekadeza laghu, ekadeza zIta, ekadeza uSNa, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa; isa prakAra guru pada ko ekavacana meM aura laghu pada ko bahuvacana meM rakhakara pUrvavat 16 bhaMga hai / kadAcit ekadeza karkaza, ekadeza mRdu, anekadeza guru, ekadeza laghu, ekadeza zIta, ekadeza uSNa, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa, isake bhI 16 bhaMga haiM / kadAcit ekadeza karkaza, ekadeza mRdu, anekadeza guru, anekadeza laghu, ekadeza zIta, ekadeza uSNa, ekadeza snigdha aura ekadeza rUkSa; isake bhI 16 bhaMga haiM / isa prakAra bAdara pariNAma vAle anantapradezI skandha ke 1296 bhaMga haiN| sUtra - 788 bhagavan ! paramANu kitane prakAra kA hai ? gautama ! cAra prakAra kA, yathA-dravyaparamANu, kSetraparamANu, kAlaparamANu aura bhAvaparamANu / bhagavan ! dravyaparamANu kitane prakAra kA hai ? gautama ! cAra prakAra kA, yathA-acchedya, abhedya, adAhya aura agrAhya / bhagavan ! kSetraparamANu kitane prakAra kA hai ? gautama ! cAra prakAra kA, yathA-anarddha, amadhya, apradeza aura avibhAjya / bhagavan ! kAlaparamANu kitane prakAra kA hai ? gautama ! cAra prakAra kA, yathA-avarNa, agandha, arasa aura asparza | bhagavan ! bhAvaparamANu kitane prakAra kA hai ? gautama ! cAra prakAra kA, yathA-varNavAna, gandhavAn, rasavAn aura sparzavAn / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-20- uddezaka-6 sUtra - 789 bhagavan ! jo pRthvIkAyika jIva, isa ratnaprabhApRthvI aura zarkarAprabhApRthvI ke bIca meM maraNasamudghAta karake saudharmakalpa meM pRthvIkAyika ke rUpa meM utpanna hone yogya haiM, ve pahale utpanna hokara pIche AhAra karate haiM, athavA pahale AhAra karake pIche utpanna hote haiM; ityAdi varNana sattarahave zataka ke chaThe uddezaka ke anusAra, vizeSa yaha hai ki vahA~ pRthvIkAyika samprApta karate haiM, -pudgala-grahaNa karate haiM aisA kahA hai, aura yahA~ AhAra karate haiM -aisA kahanA / zeSa saba pUrvavat / bhagavan ! jo pRthvIkAyika jIva, isa ratnaprabhA aura zarkarAprabhA pRthvI ke madhya meM maraNasamudghAta karake IzAnakalpa meM pRthvIkAyikarUpa se utpanna hone yogya haiM, ve pahale utpanna hokara pIche AhAra karate haiM yA pahale AhAra karake pIche utpanna hote haiM ? gautama ! pUrvavat / isI prakAra ISatprAgbhArApRthvI taka khnaa| bhagavan ! jo pRthvIkAyika jIva zarkarAprabhA aura bAlukAprabhA ke madhya meM maraNa-samudghAta karake saudharmakalpa meM yAvat ISatprAgbhArApRthvI meM utpanna hone yogya haiM, ve pahale utpanna hokara pIche AhAra karate haiM, yA pahale AhAra muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 134 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka karake pIche utpanna hote haiM ? pUrvavat kahanA / isI krama se yAvat tamaHprabhA aura adhaHsaptama pRthvI ke madhya meM maraNasamudghAta karake saudharmakalpa yAvat ISatprAgbhArApRthvI meM (pUrvavat) upapAta kahane caahie| bhagavan ! jo pRthvIkAyika jIva, saudharma-IzAna aura sanatkumAra-mAhendra kalpa ke madhya meM maraNasamudghAta karake isa ratnaprabhApRthvI meM pRthvIkAyikarUpa meM utpanna hone yogya haiM, vaha pahale utpanna hokara pIche AhAra karatA hai, athavA pahale AhAra karake phira utpanna hotA hai ? gautama ! pUrvavat / yAvat isa kAraNa se he gautama ! aisA kahA gayA hai, ityAdi upasaMhAra taka kahanA cAhie / bhagavan ! pRthvIkAyika jIva, saudharma-IzAna aura sanatkumAra-mAhendra kalpa ke madhya meM maraNasamudaghAta karake zarkarAprabhA pathvI meM pRthvIkAyikarUpa se utpanna hone yogya haiM. vaha pahale yAvata pIche utpanna hotA hai ? ityAdi prazna / gautama! pUrvavat / isI prakAra yAvat adhaHsaptamapRthvI taka upapAta / isI prakAra sanatkumAra-mAhendra aura brahmaloka kalpa ke madhya meM maraNasamudghAta karake punaH ratnaprabhA se lekara yAvat adhaHsaptamapRthvI taka upapAta kahane cAhie / isI prakAra brahmaloka aura lAntaka kalpa ke madhya meM maraNasamud ghAtapUrvaka punaH adhaHsaptamapRthvI taka ke sambandha meM kahanA cAhie / isI prakAra lAntaka aura mahAzukra kalpa, mahAzukra aura sahasrAra kalpa, sahasrAra aura Anata-prANata kalpa, Anata-prANata aura AraNa-acyuta kalpa, AraNaacyuta aura graiveyaka vimAnoM, graiveyaka vimAnoM aura anuttaravimAnoM evaM anuttaravimAnoM aura ISatprAgbhArA-pRthvI ke antarAla meM maraNasamudghAtapUrvaka punaH adhaHsaptamapRthvI taka kahanA / sUtra - 790 bhagavan ! jo apkAyika jIva, isa ratnaprabhA aura zarkarAprabhA pRthvI ke bIca meM maraNasamudghAta karake saudharmakalpa meM apkAyika ke rUpa meM utpanna hone yogya haiM, vaha pahale utpanna hokara pIche AhAra karatA hai yA pahale AhAra karake pIche utpanna hotA hai ? gautama ! zeSa samagra pRthvIkAyika ke samAna / isI prakAra pahalI aura dUsarI pRthvI ke bIca meM maraNasamudghAtapUrvaka apkAyika jIvoM kA yAvat ISatprAgbhArApRthvI taka upapAta jAnanA / isI prakAra yAvat tamaHprabhA aura adhaHsaptamA ke madhya meM maraNasamudghAtapUrvaka apkAyika jIvoM kA yAvat ISatprAgbhArA pRthvI taka apkAyika rUpa meM upapAta jaannaa| bhagavan ! jo apkAyika jIva, saudharma-IzAna aura sanatkumAra-mAhendra kalpa ke bIca meM maraNasamadaghAta karake ratnaprabhA-pRthvI meM ghanodadhi-valayoM meM apkAyika-rUpa meM utpanna hone yogya haiM; ityAdi pUrvavat prazna | zeSa saba pRthvIkAyika ke samAna jAnanA cAhie / isa prakAra ina antarAloM meM maraNasamudghAta ko prApta apkAyika jIvoM kA adhaHsaptamapRthvI taka ke ghanodadhivalayoM meM apkAyikarUpa se upapAta kahanA cAhie / isI prakAra yAvat anuttaravimAna aura ISatprAgbhArApRthvI ke bIca yAvata apkAyika ke rUpa meM upapAta jaannaa| sUtra - 791 bhagavan ! jo vAyukAyika jIva, isa ratnaprabhA aura zarkarAprabhA pRthvI ke madhya meM maraNasamudghAta karake saudharmakalpa meM vAyukAyika rUpa se utpanna hone yogya haiM; ityAdi pUrvavat prazna / gautama ! sattarahave zataka ke dasave uddezaka samAna yahA~ bhI kahanA / vizeSa yaha hai ki ratnaprabhA Adi pRthvIyoM ke antarAloM meM maraNasamudghAtapUrvaka kahanA cAhie / isa prakAra yAvat anuttaravimAnoM aura ISatprAgbhArA pRthvI ke madhya meM maraNasamudghAta karake jo vAyukAyika jIva adhaHsaptamapRthvI meM ghanavAta aura tanuvAta tathA ghanavAtavalayoM aura tanuvAtavalayoM meM vAyukAyika-rUpa se utpanna hone yogya haiM, ityAdi saba kathana pUrvavat, yAvat- isa kAraNa utpanna hote haiN| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-20- uddezaka-7 sUtra - 792 bhagavan ! bandha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! tIna prakAra kA, yathA-jIvaprayogabandha, anantara-bandha aura paramparabandha / bhagavan ! nairayika jIvoM ke bandha kitane prakAra ke haiM ? gautama ! pUrvavat / isI prakAra vaimAnikoM taka bhagavana ! jJAnAvaraNIya karma kA bandha kitane prakAra kA hai ? gautama ! tIna prakAra kA / yathA jIvaprayogabandha muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 135 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2NA Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka anantarabandha aura paramparabandha / bhagavan ! nairayikoM ke jJAnAvaraNIya karma kA bandha kitane prakAra kA hai ? gautama ! pUrvavat / isI prakAra vaimAnika paryanta / isI prakAra yAvat antarAya karma taka jaannaa| bhagavan ! udayaprApta jJAnAvaraNIya karma kA bandha kitane prakAra kA hai ? gautama ! tIna prakAra kA / isI prakAra nairayikoM ke viSaya meM jAna lenA / isI prakAra vaimAnikoM taka / aura isI prakAra antarAya karma taka kahanA caahie| bhagavan ! strIveda kA bandha kitane prakAra kA hai ? gautama ! tIna prakAra kA / bhagavan ! asurakumAroM ke strI-veda kA bandha kitane prakAra kA hai ? pUrvavat / isI prakAra vaimAnikoM taka kahanA / vizeSa yaha ki jisake strIveda hai, (usake lie hI yaha jAnanA) / isI prakAra puruSaveda evaM napuMsakaveda ke viSaya meM bhI jAnanA aura vaimAnikoM taka kathana karanA vizeSa yaha hai ki jisake jo veda ho, vahI jaannaa| bhagavan ! darzanamohanIya karma kA bandha kitane prakAra kA hai ? gautama ! pUrvavat / isI prakAra vaimAnika paryanta antara-rahita (bandha-kathana karanA caahie)| isI prakAra cAritramohanIya ke bandha ke viSayameM bhI vaimAnikoM taka jAnanA isa prakAra isI krama se audArikazarIra, yAvat kArmaNazarIra ke, AhArasaMjJA yAvat parigrahasaMjJA ke, kRSNalezyA yAvat zuklalezyA ke, samyagdRSTi, mithyAdRSTi evaM samyagmithyAdRSTi ke, AbhinibodhikajJAna yAvat kevalajJAna ke, mati-ajJAna, zruta-ajJAna tathA vibhaMgajJAna ke pUrvavat tIna bandha haiN| bhagavan ! isI prakAra AbhinibodhikajJAnake viSaya kA bandha kitane prakAra kA hai ? gautama ! Abhinibodhika jJAna yAvat kevalajJAna, matiajJAna, zruta-ajJAna aura vibhaMgajJAna, ina saba padoM ke tIna-tIna prakAra kA bandha hai| ina saba padoM kA caubIsa daNDakoM ke viSaya meM (bandha-viSayaka) kathana karanA / itanA vizeSa hai ki jisake jo ho, vahI jAnanA / yAvat-bhagavan ! vaimAnikoM ke vibhaMgajJAna-viSaya kA bandha kitane prakAra kA hai ? gautama ! tIna prakAra kA / yathA-jIvaprayogabandha, anantarabandha aura paramparabandha / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-20 - uddezaka-8 sUtra-793 bhagavan ! karmabhUmiyA~ kitanI haiM ? gautama ! pandraha haiM / pA~ca bharata, pA~ca airavata aura pA~ca mahAvideha / bhagavan ! akarmabhUmiyA~ kitanI haiM ? gautama ! tIsa haiM / pA~ca haimavata, pA~ca hairaNyavata, pA~ca harivarSa, pA~ca ramyakavarSa, pA~ca devakuru aura pA~ca uttarakuru / bhagavan ! akarmabhUmiyoM me kyA utsarpiNI aura avasarpiNIrUpa kAla hai ? (gautama !) yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! bharata aura airavata meM kyA utsarpiNI aura avasarpiNI rUpa kAla hai ? hA~, (gautama !) hai| bhagavan ! ina pA~ca mahAvideha kSetroM meM kyA utsarpiNI athavA avasarpiNI rUpa kAla hai ? nahIM, vahA~ avasthita kAla hai| sUtra - 794 bhagavan ! mahAvideha kSetroM meM arahanta bhagavAna sapratikramaNa paMca-mahAvrata vAle dharma kA upadeza karate haiM ? (gautama !) yaha artha samartha nahIM hai / bharata tathA airavata kSetroM meM prathama aura antima ye do arahanta bhagavaMta sapratikramaNa pA~ca mahAvratoMvAle aura zeSa arahanta bhagavaMta cAturyAma dharma kA upadeza karate haiM aura pA~ca mahAvideha kSetroM meM bhI cAturyAma-dharma kA upadeza karate haiN| bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata bharatakSetra meM isa avasarpiNI kAla meM kitane tIrthaMkara hue haiM ? gautama ! caubIsa yathA-RSabha, ajita, sambhava, abhinandana, sumati, suprabha, supArzva, zazI, puSpa-danta, zItala, zreyAMsa, vAsupUjya, vimala, ananta, dharma, zAnti, kunthu, ara, malli, munisuvrata, nami, nemi, pArzva aura vrddhmaan| sUtra-795 bhagavan ! ina caubIsa tIrthaMkaroM ke kitane jinAntara kahe haiM ? gautama ! inake teIsa antara kahe gae haiM / bhagavan ! ina teIsa jinAntaroM meM jinake antara meM kaba kAlikazruta kA viccheda kahA gayA hai ? gautama ! pahale aura pIche ke ATha-ATha jinAntaroM meM kAlikazruta kA avyavaccheda kahA gayA hai aura madhya ke ATha jinAntaroM meM kAlikazruta kA vyavaccheda kahA gayA hai; kintu dRSTivAda kA vyavaccheda to sabhI jinAntaroM meM huA hai| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 136 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka sUtra-796 bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata bhAratavarSa meM isa avasarpiNIkAla meM Apa devAnupriya kA pUrvagatazruta kitane kAla taka rahegA ? gautama ! isa jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM isa avasarpiNI kAla meM merA pUrvazrutagata eka hajAra varSa taka rahegA / bhagavan ! jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM, isa avasarpiNIkAla meM avaziSTa anya tIrthaMkaroM kA pUrvagatazruta kitane kAla taka rahA thA? gautama ! kitane hI tIrthaMkaroM kA pUrvagatazruta saMkhyAta kAla taka rahA aura kitane hI tIrthaMkaroM kA asaMkhyAta kAla taka rhaa| sUtra-797 bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata bhAratavarSa meM isa avasarpiNI kAla meM Apa devAnupriya kA tIrtha kitane kAla taka rahegA ? gautama! ikkIsa hajAra varSa taka rhegaa| sUtra - 798 he bhagavana ! bhAvI tIrthaMkaroMmeM se antima tIrthaMkara kA tIrtha kitane kAla taka avicchinna rahegA ? gautama ! kauzalika RSabhadeva, arahanta kA jitanA jinaparyAya hai, utane varSa bhAvI tIrthaMkaroMmeM antima tIrthaMkara kA tIrtha rhegaa| sUtra - 799 bhagavan ! tIrtha ko tIrtha kahate haiM athavA tIrthaMkara ko tIrtha kahate haiM ? gautama ! arhana to avazya tIrthaMkara haiM, kintu tIrtha cAra prakAra ke varNoM se yukta zramaNasaMgha hai| yathA-zramaNa, zramaNiyA~, zrAvaka aura shraavikaaeN| sUtra-800 bhagavan ! pravacana ko hI pravacana kahate haiM, athavA pravacanI ko pravacana kahate haiM ? gautama ! arihanta to avazya pravacanI haiM, kintu dvAdazAMga gaNipiTaka pravacana haiM, yathA-AcArAMga yAvat dRSTivAda / bhagavan ! jo ye ugrakula, bhogakula, rAjanyakula, ikSvAkukula, jJAtakula aura kauravyakula haiM, ve yAvat sarva duHkhoM kA anta karate haiM? hA~, gautama! karate haiM; athavA kitane hI kinhIM devalokoM meM devarUpa se utpanna hote haiN| bhagavan ! devaloka kitane prakAra ke kahe haiM ? gautama ! cAra prakAra ke haiM / bhavanavAsI, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-20 - uddezaka-9 sUtra - 801 bhagavan ! cAraNa kitane prakAra ke kahe haiM ? gautama ! do prakAra ke, yathA-vidyAcAraNa aura jaMghAcAraNa / bhagavan vidyAcAraNa muni ko vidyAcAraNa kyoM kahate haiM ? antara-rahita cha?-cha? ke tapazcaraNapUrvaka pUrvazrutarUpa vidyA dvArA tapolabdhi ko prApta muni ko vidyAcAraNalabdhi nAmakI labdhi utpanna hotI hai / isa kAraNa se yAvat ve vidyAcAraNa kahalAte haiM / bhagavan ! vidyAcAraNa kI zIghra gati kaisI hotI hai ? aura usakA gati-viSaya kitanA zIghra hotA hai ? gautama! yaha jambUdvIpa nAmaka dvIpa, jo sarvadvIpoM meM (Abhyantara hai,) yAvat jisakI paridhi (tIna lAkha solaha hajAra do sau sattAIsa yojana se) kucha vizeSAdhika hai, usa sampUrNa jambUdvIpa ke cAroM ora koI maharddhika yAvat mahAsaukhyasampanna deva yAvat- yaha cakkara lagAkara AtA hU~ yoM kahakara tIna cuTakI bajAe utane samaya meM, tIna bAra cakkara lagAkara A jAe, aisI zIghra gati vidyAcAraNa kI hai| usakA isa prakAra kA zIghragati kA viSaya kahA hai / bhagavan ! vidyAcAraNa kI tIrachI gati kA viSaya kitanA kahA hai ? gautama ! vaha yahA~ se eka ur3Ana se mAnuSottaraparvata para samavasaraNa karatA hai| phira vahA~ caityoM (jinAlayoM) kI stuti karatA hai / tatpazcAt vahA~ se dUsare utpAta meM nandIzvaradvIpa meM sthiti karatA hai, phira vahA~ caityoM (jinAlayoM) kI vandanA (stuti) karatA hai, tatpazcat vahA~ se (eka hI utpAta meM) vApasa lauTatA hai aura yahA~ A jAtA hai| yahA~ Akara caityavandana karatA hai| bhagavan ! vidyAcAraNa kI Urdhvagati kA viSaya kitanA kahA gayA hai ? gautama ! vaha yahA~ se eka utpAta se nandanavana meM samavasaraNa (sthiti) karatA hai / vahA~ Thaharakara vaha caityoM kI vandanA karatA hai / phira vahA~ se dUsare utpAta meM muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 137 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka paNDakavana meM samavasaraNa karatA hai, vahA~ bhI vaha caityoM kI vandanA karatA hai| phira vahA~ se vaha lauTatA hai, vApasa yahA~ A jAtA hai / yahA~ Akara vaha caityoM kI vandanA karatA hai / he gautama ! vidyAcAraNa muni kI Urdhva gati kA viSaya aisA kahA gayA hai| yadi vaha vidyAcAraNa muni usa sthAna kI AlocanA aura pratikramaNa kie binA hI kAla kara jAe to usako ArAdhanA nahIM hotI aura yadi vaha AlocanA aura pratikramaNa karake kAla karatA hai to usako ArAdhanA hotI hai| sUtra-802 bhagavan ! jaMghAcAraNa ko jaMghAcAraNa kyoM kahate haiM ? gautama ! antararahita aTThama-aTThama ke tapazcaraNa-pUrvaka AtmA ko bhAvita karate hue muni ko jaMghAcAraNa nAmaka labdhi utpanna hotI hai, isa kAraNa use jaMghAcAraNa kahate haiM bhagavana ! jaMghAcAraNa kI zIghra gati kaisI hotI hai aura usakI zIghragati kA viSaya kitanA hotA hai? gautama! samagra varNana vidyAcAraNavat / vizeSa yaha hai ki ikkIsa bAra parikramA karake zIghra vApasa lauTakara A jAtA hai / bhagavan ! jaMghAcAraNa kI tIrachI gati kA viSaya kitanA hai ? gautama ! vaha yahA~ se eka utpAta se rucakavaradvIpa meM samavasaraNa karatA hai, vahA~ caitya-vandanA karatA hai / caityoM kI stuti karake lauTate samaya dUsare utpAta se nandIzvara-dvIpa meM samavasaraNa karatA hai tathA vahA~ caityavandana karatA hai| vahA~ se lauTakara yahA~ Akara vaha caitya-stuti karatA hai| bhagavan ! jaMghAcAraNa kI Urdhva-gati kA viSaya kitanA kahA gayA hai ? gautama ! vaha yahA~ se eka utpAta meM paNDakavanameM samavasaraNa karatA hai| phira vahA~ Thaharakara caityavandana karatA hai| phira vahA~ se lauTate hue dUsare utpAta se nandanavana meM samavasaraNa karatA hai / phira vahA~ caityavandana karatA hai / vahA~ se vApasa yahA~ Akara caityavandana karatA hai| yaha jaMghAcAraNa usa sthAna kI AlocanA tathA pratikramaNa kie binA yadi kAla kara jAe to usako ArAdhanA nahIM hotI / yadi vaha usa pramAdasthAna kI AlocanA aura pratikramaNa karake kAla karatA hai to usako ArAdhanA hotI hai| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-20 - uddezaka-10 sUtra-803 bhagavan ! jIva sopakrama-AyuSya vAle hote haiM yA nirupakrama-AyuSya vAle hote haiM ? gautama ! donoM / bhagavan nairayika sopakrama-AyuSya vAle hote haiM, athavA nirupakrama-AyuSya vAle ? gautama ! ve nirupakrama-AyuSya vAle hote haiN| isI prakAra stanitakumAroM-paryanta (jAnanA) / pRthvIkAyikoM kA AyuSya jIvoM ke samAna jAnanA / isI prakAra manuSyoM-paryanta kahanA cAhie / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika nairayikoM ke samAna haiN| sUtra-804 bhagavana ! nairayika jIva, Atmopakrama se, parokrama se yA nirupakrama se utpanna hote haiM ? gautama ! tInoM se / isI prakAra yAvat vaimAnika taka kahanA / bhagavan ! nairayika Atmopakrama se udvarttate haiM athavA paropakrama se yA nirupakrama se udvarttate haiM ? gautama ! ve nirupakrama se udvartita hote haiM / isI prakAra yAvat stanitakumAroM paryanta kahanA cAhie / pRthvIkAyikoM se lekara manuSyoM taka kA udvarttana tInoM hI upakramoM se hotA hai / zeSa saba jIvoM kA udvarttana nairayikoM ke samAna kahanA cAhie / vizeSa yaha hai ki jyotiSka evaM vaimAnika ke lie cyavana karate haiM, (kahanA caahie)| bhagavana ! nairayika jIva AtmaRddhi se utpanna hote haiM yA paraRddhi se utpanna hote haiM ? gautama! ve Atma-Rddhi se utpanna hote haiM, paraRddhi se utpanna nahIM hote / isI prakAra vaimAnikoM taka kahanA cAhie / bhagavana ! nairayika jIva AtmaRddhi se udvartita hote haiM yA paraRddhi se ? gautama ! ve AtmaRddhi se udvartita hote haiM / isI prakAra vaimAnikoM taka kahanA / vizeSa yaha hai ki jyotiSka aura vaimAnika ke lie cyavana kahanA caahie| ___bhagavan ! nairayika jIva apane karma se utpanna hote haiM yA parakarma se utpanna hote haiM ? gautama ! ve Atmakarma se utpanna hote haiM, parakarma se nahIM / isI prakAra vaimAnikoM (taka kahanA) / isI prakAra udvarttanA-daNDaka bhI kahanA / bhagavan! nairayika jIva Atmaprayoga se utpanna hote haiM, athavA paraprayoga se utpanna hote haiM ? gautama ! ve Atmaprayoga se utpanna hote haiM / isI prakAra vaimAnikoM paryanta kahanA / isI prakAra udvarttanA-daNDaka bhI khnaa| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 138 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka sUtra-805 bhagavan ! nairayika katisaMcita haiM, akatisaMcita haiM athavA avaktavyasaMcita ? gautama ! tInoM haiM / bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA gayA hai ? gautama ! jo nairayika saMkhyAta praveza karate haiM, ve katisaMcita haiM, jo nairayika asaMkhyAta praveza karate haiM, ve akatisaMcita haiM aura jo nairayika eka-eka karake) praveza karate haiM, ve avaktavyasaMcita haiM / isI prakAra stanitakumAroM taka kahanA caahie| bhagavan ! pRthvIkAyika katisaMcita haiM, ityAdi prazna / gautama ! pRthvIkAyika jIva katisaMcita bhI nahIM aura avaktavyasaMcita bhI nahIM kintu akatisaMcita haiM / bhagavan ! aisA kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! pRthvIkAyika jIva eka sAtha asaMkhya pravezanaka se praveza karate haiM, isalie kahA jAtA hai ki ve akatisaMcita haiM / isI prakAra vanaspati kAyika taka (jAnanA) dvIndriyoM se lekara vaimAniko paryanta nairayikoM ke samAna (khnaa)| bhagavan ! siddha katisaMcita haiM ? ityAdi pUrvavat prazna / gautama ! siddha katisaMcita aura avaktavyasaMcita haiM, kintu akatisaMcita nahIM haiN| bhagavan ! yaha kisa kAraNa se kahA jAtA hai ? gautama ! jo siddha saMkhyAtapradezaka se praveza karate haiM, ve katisaMcita haiM aura jo siddha eka-eka karake praveza karate haiM, ve avaktavyasaMcita haiN| bhagavan ! ina katisaMcita, akatisaMcita aura avaktavyasaMcita nairayikoM meM se kauna kisase yAvat vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e avaktavyasaMcita nairayika haiM, unase katisaMcita nairayika saMkhyAtaguNe haiM aura akatisaMcita unase asaMkhyAtagaNe haiM / ekendriya jIvoM ke sivAya vaimAnikoM taka kA isI prakAra alpabahutva kahanA / bhagavan ! katisaMcita aura avaktavyasaMcita siddhoM meM kauna kisase yAvat vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e katisaMcita siddha hote haiM, unase avaktavyasaMcita siddha saMkhyAtaguNe haiN| bhagavan ! nairayika SaTkasamarjita haiM, no-SaTkasamarjita haiM, (eka) SaTka aura noSaTka-samarjita haiM, athavA aneka SaTkasamarjita haiM yA aneka SaTkasamarjita-eka no-SaTkasamarjita haiM ? gautama ! nairayika SaTkasamarjita bhI haiM, yAvat eka noSaTkasamarjita bhI haiN| bhagavan ! aisA kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! jo nairayika chaha kI saMkhyA meM praveza karate haiM, ve nairayika SaTkasamarjita haiM / jo nairayika jaghanya eka, do athavA tIna aura utkRSTa pA~ca saMkhyA meM praveza karate haiM, ve no-SaTkasamarjita haiM / jo nairayika eka SaTka saMkhyA se aura anya jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa pA~ca kI saMkhyA meM praveza karate haiM, ve SaTaka aura no-SaTkasamarjita haiN| jo nairayika aneka SaTka saMkhyA meM praveza karate haiM, ve nairayika aneka SaTakasamarjita haiM / jo nairayika aneka SaTaka tathA jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa pA~ca saMkhyA meM praveza karate haiM, ve nairayika aneka SaTka aura eka no-SaTkasamarjita haiM / isalie kahA gayA hai ki yAvat aneka SaTka aura eka no-SaTakasamarjita bhI hote haiN| bhagavan ! pRthvIkAyika jIva SaTkasamarjita haiM ? ityAdi prazna pUrvavat / gautama ! pRthvIkAyika jIva na to SaT kasamarjita haiM, na no-SaTkasamarjita haiM aura na eka SaTka aura eka no-SaTka se samarjita haiM; kintu aneka SaTkasamarjita haiM tathA aneka SaTka aura eka no-SaTka se samarjita bhI haiM / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai? gautama ! jo pRthvIkAyika jIva aneka SaTka se praveza karate haiM, ve aneka SaTkasamarjita haiM tathA jo pRthvI-kAyika aneka SaTka se tathA jaghanya eka, do, tIna aura utkRSTa pA~ca saMkhyAta meM praveza karate haiM, ve aneka SaTka aura eka noSaTkasamarjita kahalAte haiM / isI prakAra vanaspatikAyika taka samajhanA aura dvIndriya se lekara vaimAnikoM taka pUrvavat jAnanA / siddhoM kA kathana nairayikoM ke samAna hai / bhagavan ! SaTkasamarjita, no-SaTka-samarjita, eka SaTka eka no-SaT kasamarjita aneka SaTkasamarjita tathA aneka SaTka eka no-SaTkasamarjita nairayikoM meM kauna kinase yAvat vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase kama eka SaTkasamarjita nairayika haiM, no-SaTkasama-rjita nairayika unase saMkhyAtaguNe haiM, eka SaTka aura no-SaTkasamarjita nairayika unase saMkhyAtaguNe haiM, aneka SaTka-samarjita nairayika unase asaMkhyAtaguNe haiM, aura aneka SaTka aura eka no-SaTkasamarjita nairayika unase saMkhyAtaguNe haiM / isI prakAra stanitakumAroM taka samajhanA / bhagavan ! aneka SaTkasamarjita aura aneka SaTka tathA no-SaTka-samarjita pRthvIkAyikoM meM kauna kisase muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 139 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka yAvat vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase alpa aneka SaTkasamarjita pRthvI-kAyika haiN| aneka SaTka aura no-SaTkasamarjita pRthvIkAyika unase saMkhyAtaguNe haiM / isa prakAra vanaspati-kAyikoM taka (jAnanA) / vaimAnikoM taka nairayikoM ke samAna jaannaa| bhagavan ! ina SaTkasamarjita, no-SaTkasamarjita, yAvat aneka SaTka aura eka no-SaTkasamarjita siddhoM meM kauna kinase alpa yAvat vizeSAdhika haiM ? gautama ! aneka SaTka aura noSaTka se samarjita siddha sabase thor3e haiN| unase aneka SaTkasamarjita siddha saMkhyAtaguNe haiM / unase eka SaTka aura no-SaTkasamarjita siddha saMkhyAtaguNe haiM / unase SaT kasamarjita siddha saMkhyAtaguNe haiM aura unase bhI no-SaTkasamarjita siddha saMkhyAtaguNe haiN| bhagavan ! nairayika jIva kyA dvAdazasamarjita haiM, yA no-dvAdazasamarjita haiM, athavA dvAdaza-no-dvAdazasamarjita haiM, yA aneka dvAdaza aura no-dvAdazasamarjita haiM ? gautama ! nairayika dvAdaza-samirjata bhI haiM aura yAvat aneka dvAdaza aura no-dvAdaza-samarjita bhI haiN| bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? gautama ! jo nairayika bAraha kI saMkhyA meM praveza karate haiM, ve dvAdazasamarjita haiM / jo nairayika jaghanya eka, do, tIna aura utkRSTa gyAraha taka praveza karate haiM, ve nodvAdazasamarjita haiM / eka samaya meM bAraha tathA jaghanya eka, do, tIna tathA utkRSTa gyAraha taka praveza karate haiM, ve dvAdazanodvAdazasamarjita haiM / eka samaya meM aneka bAraha-bAraha kI saMkhyA meM praveza karate haiM, ve aneka-dvAdazasamarjita haiM / eka samaya meM aneka bAraha-bAraha kI saMkhyA meM tathA jaghanya eka-do-tIna aura utkRSTa gyAraha taka praveza karate haiM, ve aneka dvAdaza-no-dvAdazasamarjita haiM / isI prakAra stanitakumAra taka khnaa| bhagavan ! pRthvIkAyika dvAdaza-samarjita haiM, ityAdi prazna / gautama ! pRthvIkAyika na to dvAdazasamarjita haiM, na no-dvAdazasamarjita haiM, na hI dvAdazasamarjita-no-dvAdazasamarjita haiM, kintu ve aneka-dvAdazasamarjita bhI haiM aura aneka dvAdaza-no-dvAdazasamarjita bhI haiN| bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki pRthvIkAyika...yAvat samarjita bhI haiM ? jo pRthvIkAyika jIva aneka dvAdaza-dvAdaza kI saMkhyA meM praveza karate haiM, ve aneka dvAdazasamArjita haiM aura jo pRthvIkAyika jIva aneka dvAdaza tathA jaghanya eka, evaM utkRSTa gyAraha pravezanaka se praveza karate haiM, ve aneka dvAdaza aura eka no-dvAdaza - samarjita haiM / isI prakAra vanaspatikAyika taka kahanA / siddhoM taka nairayikoM ke samAna smjhnaa| n ! ina dvAdazasamarjita yAvat aneka dvAdaza-no-dvAdazasamarjita nairayikoM meM kauna kanase alpa yAvat vizeSAdhika haiM ? gautama ! SaTakasamarjita Adi jIvoM ke samAna dvAdazasamarjita Adi sabhI jIvoM va kahanA cAhie / vizeSa itanA hai ki SaTka ke sthAna meM dvAdazaH, aisA abhilApa karanA cAhie / zeSa pUrvavat / bhagavan ! nairayika jIva caturazIti-samarjita haiM yA no-caturazItisamarjita haiM, athavA caturazIti-no-catura zItisamarjita haiM, yA ve aneka caturazItisamarjita haiM, athavA aneka-caturazIti-no-caturazItisamarjita haiM ? gautama ! nairayika caturazItisamarjita bhI haiM, yAvat aneka-caturazIti-no-caturazItisamarjita bhI haiM / bhagavan ! aisA kyoM kahA jAtA hai ki yAvat samarjita bhI haiM ? gautama ! jo nairayika caurAsI pravezanaka se praveza karate haiM, ve caturazIti-samarjita haiN| jaghanya eka, do, tIna aura utkRSTa teyAsI praveza karate haiM, ve no-caturazItisamarjita haiM / eka sAtha, eka samaya meM caurAsI tathA jaghanya eka, do, tIna, yAvat utkRSTa teyAsI praveza karate haiM, ve caturazIticaturazIti-samarjita haiM / jo nairayika eka sAtha eka samaya meM aneka caurAsI praveza karate haiM, ve aneka caturazIti-samarjita haiM aura eka-eka samaya meM aneka caurAsI tathA jaghanya eka-do-tIna utkRSTa teyAsI praveza karate haiM, ve aneka caturazIti-no-caturazItisamarjita haiN| isI prakAra stanitakumAroM paryanta khnaa|| pRthvIkAyika jIvoM ke viSaya meM do pIchale bhaMga samajhane cAhie / vizeSa yaha ki yahA~ caurAsI aisA khnaa| isI prakAra vanaspatikAyikoM taka jAnanA / dvIndriya jIvoM se lekara vaimAnikoM taka nairayikoM ke samAna | bhagavan ! siddha caturazItisamarjita haiM, ityAdi prazna | gautama ! siddha bhagavAna caturazItisamarjita bhI haiM tathA nocaturazItisamarjita bhI haiM tathA caturazIti-no-caturazItisamarjita bhI haiM, kintu ve aneka caturazItisamarjita nahIM haiM, muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 140 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka aura na hI ve aneka caturazIti-no-caturazItisamarjita haiM / bhagavan ! uparyukta kathana kA kAraNa kyA hai ? gautama ! jo siddha eka sAtha, eka samaya meM caurAsI saMkhyA meM praveza karate haiM ve caturazItisamarjita haiM / jo siddha eka samaya meM, jaghanya eka-do-tIna aura utkRSTa teyAsI taka praveza karate haiM, ve no-caturazItisamarjita haiM / jo siddha eka samaya meM eka sAtha caurAsI aura sAtha hI jaghanya eka, do, tIna aura utkRSTa teyAsI taka praveza karate haiM, ve caturazIti-samarjita aura no-caturazItisamarjita haiM / bhagavan ! caturazItisamarjita Adi nairayikoM meM kauna kinase yAvat vizeSAdhika haiM ? gautama! caturazItisamarjita no-caturazItisamarjita ityAdi viziSTa nairayikoM kA alpabahatva SaTka samarjita Adi ke samAna samajhanA aura vaimAnika paryanta isI prakAra kahanA / vizeSa yaha hai ki yahA~ SaTka ke sthAna meM caturazIti zabda kahanA / bhagavana ! catarazItisamarjita yAvata siddhoM meM kauna kinase yAvata vizeSAdhika haiM? gautama ! sabase thoDe caturazIti-no-caturazItisamarjita siddha haiM, unase caturazItisamarjita siddha anantaguNe haiM, unase no-caturazItisamarjita siddha anantaguNe haiN| he bhagavana ! yaha isI prakAra hai| zataka-20 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 141 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka zataka-21 sUtra-806 zAli, kalAya, alasI, bA~sa, ikSu, darbha, abhra, tulasI isa prakAra ye ATha varga haiM / pratyeka varga meM dasa-dasa uddezaka haiM / isa prakAra kula 80 uddezaka haiN| zataka-21 - varga-1 - uddezaka-1 sUtra-807 rAjagRha nagara meM yAvat pUchA-bhagavan ! aba zAli, vrIhi, godhUma-(yAvat) jau, javajava, ina saba dhAnyoM ke mUla ke rUpa meM jo jIva utpanna hote haiM, ve jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? nairayikoM se Akara athavA tiryaMcoM, manuSyoM yA devoM se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! vyutkrAnti-pada ke anusAra upapAta samajhanA cAhie / vizeSa yaha hai ki devagati se Akara ye mUlarUpa meM utpanna nahIM hote haiM / bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM? gautama ! ve jaghanya eka, do yA tIna, utkRSTa saMkhyAta athavA asaMkhyAta utpanna hote haiM / inakA apahAra utpala-uddezaka anusAra hai bhagavan ! ina jIvoM ke zarIra kI avagAhanA kitanI bar3I kahI gaI hai ? gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtave bhAga kI aura utkRSTa dhanuSa-pRthaktva kI / bhagavan ! ve jIva jJAnAvaraNIyakarma ke bandhaka haiM yA abandhaka ? gautama ! utpala-uddezaka samAna jAnanA cAhie / isI prakAra (karmoM ke) vedana, udaya aura udIraNA ke viSaya meM bhI (jAnanA) / bhagavana ! ve jIva kRSNalezyI, nIlalezyI yA kApotalezyI hote haiM ? gautama ! chabbIsa bhaMga kahanA / dRSTi se lekara yAvata indriyoM ke viSaya meM utpaloddezaka ke anusAra hai| bhagavan ! zAli, vrIhi, gehU~, yAvat jau, javajava Adi ke mUla kA jIva kitane kAla taka rahatA hai ? gautama! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa asaMkhyAta kAla rahatA hai / bhagavan ! zAli, vrIhi, godhUma, jau, (yAvat) javajava ke mUla kA jIva, yadi pRthvIkAyika jIvoM meM utpanna ho aura phira punaH zAli, vrIhi yAvat jau, javajava Adi dhAnyoM ke mUla rUpa meM utpanna ho, to isa rUpa meM vaha kitane kAla taka rahatA hai ? tathA kitane kAla taka gati-Agati karatA rahatA hai ? he gautama ! utpala-uddezaka ke anusAra hai / isa abhilApa se manuSya evaM sAmAnya jIva taka kahanA caahie| AhAra (sambandhI nirUpaNa) bhI utpaloddezaka ke samAna haiM / (ina jIvoM kI) sthiti jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa varSapRthaktva kI hai| samudghAta-samavahata aura udvarttanA utpaloddezaka ke anusAra hai| bhagavan ! kyA sarva prANa, sarva bhUta, sarva jIva aura sarva sattva zAli, vrIhi, yAvat javajava ke mUla jIva rUpa meM isase pUrva utpanna ho cUke haiM? hA~, gautama! aneka bAra yA ananta bAra (utpanna ho cUke haiN)| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai zataka-21 - varga-1 - uddezaka-2 se 10 sUtra-808-814 bhagavan ! zAli, vrIhi, yAvat javajava, ina sabake kanda rUpa meM jo jIva utpanna hote haiM, ve jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? (gautama!) kanda ke viSayameM, vahI mUla kA samagra uddezaka, kahanA / bhagavan ! yaha isI prakAra hai isI prakAra skandha kA uddezaka bhI kahanA caahie| isI prakAra tvacA kA uddezaka bhI kahanA caahie| zAkhA ke viSaya meM bhI (pUrvavat) kahanA caahie| pravAla ke viSaya meM bhI (pUrvavat) kahanA caahie| patra ke viSayameM bhI (pUrvavat) kahanA cAhie / ye sAtoM hI uddezaka samagrarUpa se mUla uddezaka samAna jaannaa| puSpa ke viSaya meM bhI (pUrvavat) uddezaka kahanA / vizeSa yaha hai ki puSpa ke rUpa meM deva utpanna hotA hai / utpaloddezakameM jaise cAra lezyAeM aura unake assI bhaMga kahe haiM, vaise yahA~ bhI khnaa| isakI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa aMgula-pRthaktva hotI hai / puSpa anusAra phala ke viSayameM bhI samagra uddezaka kahanA | bIja ke viSaya meM bhI isI prakAra kahanA / isa prakAra dasa uddezaka pUrNa hue| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 142 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka zataka-21- varga-2 sUtra-815 bhagavan ! kalAya, masUra, tila, mUMga, ur3ada, niSpAva, kulatha, AlisaMdaka, saTina aura palimaMthaka; ina sabake mUla ke rUpa meM jo jIva utpanna hote haiM, ve kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! zAli Adi ke anusAra yahA~ bhI mUla Adi dasa uddezaka khnaa| zataka-21- varga-3 sUtra - 816 bhagavan ! alasI, kusumba, kodrava, kAMga, rAla, tUara, kodUsA, saNa, sarSapa tathA mUlaka bIja, ina vanaspatiyoM ke mUla ke rUpa meM jo jIva utpanna hote haiM, ve kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? (gautama!) zAli varga ke samAna khnaa| zataka-21 - varga-4 sUtra-817 bhagavan ! bA~sa, veNu, kanaka, kaviMza, cAruvaMza, ur3A, kur3A, vimA, kaNDA, veNukA aura kalyANI, ina saba vanaspatiyoM ke mUla ke rUpa meM jo jIva utpanna hote haiM, ve kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? (gautama!) zAli-varga ke samAna mUla Adi daza uddezaka kahanA cAhie / vizeSa yaha hai ki deva yahA~ kisI sthAna meM utpanna nahIM hote / sarvatra tIna lezyAeM aura unake chabbIsa bhaMga jAnane caahie| zeSa pUrvavat / zataka-21 - varga-5 sUtra-818 bhagavan ! ikSu, ikSuvATikA, vIraNa, ikkar3a, bhamAsa, suMThI, zara, vetra, timira, sataboraga aura nala, ina saba vanaspatiyoM ke mUla rUpa meM jo jIva utpanna hote haiM, ve kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? vaMzavarga ke mUlAdi ke samAna yahA~ bhI kahanA / vizeSa yaha hai ki skandhoddezaka meM deva bhI utpanna hote haiM, ataH unake cAra lezyAeM hotI haiM (ityaadi)| zataka-21 - varga-6 sUtra-819 bhagavan ! seDiya, bhaMtiya, kauntiya, darbha-kuza, parvaka, podeila, arjuna, ASAr3haka, rohitaka, mutaa, khIra, bhusa, eraNDa, kurukunda, karakara, jhUTha, vibhaMgu, madhurayaNa, thuraga, zilpika aura suMkalitRNa, ina saba vanaspatiyoM ke mUlarUpa meM jo jIva utpanna hote haiM, ve kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! caturtha vaMzavarga ke samAna kahanA caahie| zataka-21 - varga-7 sUtra-820 bhagavan ! abhraruha, vAyANa, harItaka, taMduleyyaka, tRNa, vatthula, boraka, mArjANaka, pAI, billI, pAlaka, dagapippalI, darvI, svastika, zAkamaNDukI, mUlaka, sarSapa, ambilazAka, jIyantaka, ina saba vanaspatiyoM ke mUla rUpa meM jo jIva utpanna hote haiM, ve kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! caturtha vaMzavarga ke samAna mUlAdi daza uddezaka kahanA zataka-21 - varga-8 sUtra - 821 bhagavan ! tulasI, kRSNadarAla, phaNejjA, ajjA, bhUyaNA, corA, jIrA, damaNA, maruyA, indIvara aura zatapuSpa ina sabake mUla ke rUpa meM jo jIva utpanna hote haiM, ve kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? (gautama !) cauthe vaMzavarga ke samAna yahA~ bhI mUlAdi daza uddezaka kahane cAhie / isa prakAra ATha vargoM meM assI uddezaka hote haiN| zataka-21 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 143 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka zataka-22 sUtra-822 isa zataka meM chaha varga haiM tAla, ekAsthika, bahubIjaka, guccha, gulma aura valli / pratyeka varga ke 10-10 uddezaka hone se, saba milAkara sATha uddezaka haiN| zataka-22 - varga-1 sUtra- 823 rAjagRha nagara meM yAvat pUchA-bhagavan ! tAla, tamAla, takkalI, tetalI, zAla, sarala, sAragalla, yAvat-ketakI, kadalI, carmavRkSa, gundavRkSa, hiMgavRkSa, lavaMgavRkSa, pUgaphala, khajUra aura nAriyala, ina sabake mUla ke rUpa meM jo jIva utpanna hote haiM, ve jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? (gautama!) zAlivarga ke daza uddezaka ke samAna yahA~ bhI smjhnaa| vizeSa yaha hai ki ina vRkSoM ke mUla, kanda, skandha, tvacA aura zAkhA, ina pA~coM avayavoM meM deva Akara utpanna nahIM hote, isalie ina pA~coM meM tIna lezyAeM hotI haiM, zeSa pA~ca meM deva utpanna hote haiM, isalie unameM cAra lezyAeM hotI haiM / pUrvokta pA~ca kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa dasa hajAra varSa kI hotI hai, antima pA~ca kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa varSa-pRthaktva kI hotI hai / mUla aura kanda kI avagAhanA dhanuSa-pRthaktva kI aura skandha, tvacA evaM zAkhA kI gavyUti pRthaktva kI hotI hai / pravAla aura patra kI avagAhanA dhanuSa-pRthaktva kI hotI hai / puSpa kI hastapRthaktva kI aura phala tathA bIja kI aMgula-pRthaktva kI hotI hai / ina sabakI jaghanya avagAhanA aMgula kI asaMkhyAtaveM bhAga kI hotI hai| zeSa zAlivarga ke samAna / zataka-22 - varga-2 sUtra - 824 bhagavan ! nIma, Amra, jambU, kozamba, tAla, aMkolla, pIlu, selu, sallakI, mocakI, mAluka, bakula, palAza, karaMja, putraMjIvaka, ariSTa, baher3A, haritaka, bhillAmA, umbariya, kSIraNI, dhAtakI, priyAla, pUtika, nivAga, seNhaka, pAsiya, zIzama, atasI, punnAga, nAgavRkSa, zrIparNI aura azoka, ina saba vRkSoM ke mUla ke rUpa meM jo jIva utpanna hote haiM, ve kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! yahA~ tAlavarga ke samAna mUla Adi daza uddezaka khnaa| zataka-22-varga-3 sUtra - 825 bhagavan ! agastika, tinduka, bora, kavITha, ambADaka, bijaurA, bilva, Amalaka, phaNasa, dADima, azvattha, uMbara, bar3a, nyagrodha, nandivRkSa, pippalI, satara, plakSavRkSa, kAkodumbarI, kustumbharI, devadAli, tilaka, lakuca, chatrogha, zirISa, saptaparNa, dadhiparNa, lodhraka, dhava, candana, arjuna, nIpa, kuTaja aura kadamba, ina saba vRkSoM ke mUlarUpa se jo jIva utpanna hote haiM, ve kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! yahA~ prathama tAlavarga ke sadRza khnaa| zataka-22 - varga-4 sUtra-826 bhagavan ! baiMgana, allai, boMDai ityAdi vRkSoM ke nAma prajJApanAsUtra ke prathama pada kI gAthA ke anusAra jAnanA cAhie, yAvat gaMjapATalA, dAsi aMkolla taka, ina sabhI vRkSoM ke mUla ke rUpa meM jo jIva utpanna hote haiM, ve kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! yahA~ mUlAdi dasa uddezaka vaMzavarga ke samAna jAnane caahie| zataka-22 - varga-5 sUtra - 827 bhagavan ! siriyaka, navamAlika, koraMTaka, bandhujIvaka, maNojja, ityAdi saba nAma prajJApanAsUtra ke prathama pada kI gAthA ke anusAra nalinI, kunda aura mahAjAti (taka) ina saba paudhoM ke mUlarUpa meM jo jIva utpanna hote haiM, ve kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! yahA~ bhI mUlAdi samagra daza uddezaka zAlivarga ke samAna (jAnane caahie)| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 144 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/ sUtrAMka zataka-22 - varga-6 sUtra-828 bhagavan ! pUsaphalikA, kAliMgI, tumbI, trapuSI, ailA, vAluMkI, ityAdi vallIvAcaka nAma prajJApanAsUtra ke prathama pada kI gAthA ke anusAra alaga kara lene cAhie, phira tAlavarga ke samAna, yAvat dadhiphollai, kAkalI, sokkalI aura arkabondI, ina saba valliyoM ke mUla ke rUpa meM jo jIva utpanna hote haiM, ve kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! yahA~ bhI tAlavarga ke samAna mUla Adi dasa uddezaka kahane cAhie / vizeSa yaha hai ki phala kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa dhanuSa-pRthaktva kI hotI hai / saba jagaha sthiti jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa varSa-pRthaktva kI hai| zataka-22 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 145 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka zataka-23 sUtra- 829 bhagavadvANIrUpa zrutadevatA bhagavatI ko namaskAra ho / teIsave zataka meM pA~ca varga haiM-Aluka, lohI, avaka, pAThA aura mASaparNI vallI / isa prakAra pA~ca vargoM ke pacAsa uddezaka hote haiN| zataka-23 - varga-1 sUtra-830 rAjagRha nagara meM gautama svAmI ne yAvat isa prakAra pUchA-bhagavan ! AlU, mUlA, adaraka, haldI, ruru, kaMDarika, jIru, kSIravirAlI, kiTThi, kundu, kRSNakaDasu, madhu, payalai, madhuzRMgI, niruhA, sarpasugandhA, chinnaruhA aura bIjaruhA, ina saba vanaspatiyoM ke mUla ke rUpa meM jo jIva utpanna hote haiM, ve kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! yahA~ vaMzavarga ke samAna mUlAdi dasa uddezaka kahane cAhie / vizeSa yaha hai ki inake mUla ke rUpa meM jaghanya eka, do yA tIna, aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta jIva Akara utpanna hote haiM / he gautama ! yadi eka-eka samaya meM, eka-eka jIva kA apahAra kiyA jAe to ananta utsarpiNI aura avasarpiNI kAla taka kie jAne para bhI unakA apahAra nahIM ho sakatA; kyoMki unakI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta kI hotI hai / zeSa pUrvavat / zataka-23 - varga-2 sUtra-831 bhagavan ! lohI, nIhU, thIhU, thIbhagA, azvakarNI, siMhakarNI, sIMuMDhI aura musuMDhI ina saba vanaspatiyoM ke mUla ke rUpa meM jo jIva utpanna hote haiM, ve kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! Alukavarga ke samAna mUlAdi dasa uddezaka (kahane cAhie) / vizeSa yaha hai ki inakI avagAhanA tAlavarga ke samAna hai| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-23 - varga-3 sUtra-832 bhagavan ! Aya, kAya, kuhaNA, kundukka, uvvehaliya, saphA, sajjhA, chattA, vaMzAnikA aura kurA; ina vanaspatiyoM ke mUlarUpa meM jo jIva utpanna hote haiM, ve kahA~ se Akara utpanna hote haiM? gautama ! AlUvarga ke mUlAdi samagra dasa uddezaka kahane caahie| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-23 - varga-4 sUtra- 833 ____ bhagavan ! pAThA, mRgavAluMkI, madhurarasA, rAjavallI, padmA, moDharI, dantI aura caNDI, ina vanaspatiyoM ke mUla ke rUpa meM jo jIva utpanna hote haiM, ve kahA~ se Ate haiM ? gautama ! AlUvarga ke samAna mUlAdi daza uddezaka kahane caahie| vizeSa yaha hai ki inakI avagAhanA vallIvarga ke samAna samajhanI caahie| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-23 - varga-5 sUtra-834 bhagavan ! mASaparNI, mudgaparNI, jIvaka, sarasava, kareNukA, kAkolI, kSIrakAkolI, bhaMgI, NahI, kRmirAzi, bhadramustA, lA~galI, payodakiNNA, payodalatA, hareNukA aura lohI, ina saba vanaspatiyoM ke mUlarUpa meM jo jIva utpanna hote haiM, ve kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? (gautama !) Alukavarga ke samAna mUlAdi daza uddezaka kahanA / isa prakAra ina pA~coM vargoM ke kula pacAsa uddezaka kahane cAhie / vizeSa yaha hai ki ina pA~coM vargoM meM kathita vanaspatiyoM ke sabhI sthAnoMmeM deva Akara utpanna nahIM hote; isalie ina sabameM tIna lezyAeM jAnanI caahie| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai zataka-23 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 146 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka zataka-24 sUtra-835 caubIsaveM zataka meM caubIsa uddezaka isa prakAra haiM-upapAta, parimANa, saMhanana, UMcAI, saMsthAna, lezyA, dRSTi, jJAna, ajJAna, yoga, upayoga / tathAsUtra-836 saMjJA, kaSAya, indriya, samudghAta, vedanA, veda, AyuSya, adhyavasAya, anubandha, kAya-saMvedha / ye bIsa dvAra haiN| sUtra-837 yaha saba viSaya caubIsa daNDaka meM se pratyeka jIvapada meM kahe jAyeMge / isa prakAra caubIsaveM zataka meM caubIsa daNDaka-sambandhI caubIsa uddezaka kahe jaayeNge| zataka-24 - uddezaka-1 sUtra-838 rAjagRha nagara meM gautama svAmI ne yAvat isa prakAra pUchA-bhagavan ! nairayika jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM? kyA ve nairayikoM se utpanna hote haiM, yAvat devoM se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! ve nairayikoM se Akara utpanna nahIM hote, tiryaMcayonikoM se utpanna hote haiM, manuSyoM se bhI utpanna hote haiM, devoM meM Akara utpanna nahIM hote haiM / (bhagavan !) yadi (nairayikajIva) tiryaMcayonikoM se Akara utpanna hote haiM to kyA ve ekendriya tiryaMcayonikoM se Akara utpanna hote haiM, yAvat paMcendriya tiryaMcayonikoM se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! ve ekendriya tiryaMcayonikoM se yAvat caturindriya tiryaMcayonikoM se Akara utpanna nahIM hote haiM, (kintu) paMcendriya tiryaMcayonikoM se Akara utpanna hote haiN| bhagavan ! yadi ve paMcendriya tiryaMcayonikoM se Akara utpanna hote haiM to kyA saMjJI-paMcendriya tiryaMcayonikoM se Akara utpanna hote haiM, yA asaMjJI-paMcendriya tiryaMcayonikoM se? gautama ! ve saMjJI-paMcendriya tiryaMcayonikoM se bhI Akara utpanna hote haiM, asaMjJI-paMcendriya tiryaMcayonikoM se bhI / bhagavan ! yadi ve saMjJI-paMcendriya tiryaMcayonikoM se Akara utpanna hote haiM, to kyA jalacaroM se, yA sthalacaroM se athavA khecaroM se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! ve jalacaroM se, sthalacaroM se tathA khecaroM se bhI Akara utpanna hote haiM / (bhagavan !) yadi ve jalacara, sthalacara aura khecara jIvoM se Akara utpanna hote haiM, to kyA paryApta se athavA aparyApta se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! ve paryApta se utpanna hote haiM, aparyApta se nhiiN| bhagavan ! paryApta asaMjJI paMcendriya tiryaMcayonika jIva, jo nairayikoM meM utpanna hone yogya haiM, vaha kitanI narakapRthvIyoM meM utpanna hote haiM ? gautama ! vaha eka ratnaprabhApRthvI meM utpanna hotA hai / bhagavan ! paryApta asaMjJI paMcendriyatiryaMcayonika jIva, jo ratnaprabhApRthvI meM utpanna hone yogya hai, vaha kitane kAla kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! vaha jaghanya dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai / bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? gautama ! jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta yA asaMkhyAta utpanna hote haiM / bhagavan ! unake zarIra kisa saMhanana vAle hote haiM ? gautama ! ve sevArttasaMhanana vAle hote haiN| bhagavan ! una jIvoM ke zarIra kI avagAhanA kitanI bar3I hotI hai ? gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtave bhAga kI aura utkRSTa eka hajAra yojana kI hotI hai| bhagavan ! unake zarIra kA saMsthAna kauna-sA kahA gayA hai ? gautama! haNDakasaMsthAna hai| bhagavan ! una jIvoM ke kitanI lezyAeM kahI gaI haiM ? gautama ! tIna lezyAeM haiM-kRSNa, nIla, kApota / bhagavan ! ve jIva samyagdRSTi hote haiM, mithyAdRSTi hote haiM athavA samyagmithyAdRSTi hote haiM ? gautama ! ve samyagdRSTi nahIM hote, mithyAdRSTi hote haiM, samyagmithyAdRSTi nahIM hote / bhagavan ! ve jIva jJAnI hote haiM yA ajJAnI hote haiM ? gautama ! ve jJAnI nahIM hote; ajJAnI hote haiM, unake avazya do ajJAna hote haiM, yathA-mati-ajJAna aura zruta-ajJAna / bhagavan ! ve jIva manoyogI hote haiM, yA vacanayogI athavA kAyayogI hote haiM? gautama ! ve manoyogI nahIM, (kintu) vacanayogI aura kAyayogI hote haiN| bhagavan ! muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 147 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka ve jIva sAkAropayoga vAle haiM yA anAkAropayoga-yukta haiM ? gautama! ve donoM upayoga vAle hote haiN| bhagavan ! una jIvoM ke kitanI saMjJAeM kahI gaI haiM ? gautama ! cAra saMjJAeM yathA-AhArasaMjJA, bhayasaMjJA, maithunasaMjJA aura parigrahasaMjJA / bhagavan ! una jIvoM ke kitane kaSAya hote haiM ? gautama ! unake cAra kaSAya hote haiM, yathAkrodhakaSAya, mAnakaSAya, mAyAkaSAya aura lobhakaSAya / bhagavan ! una jIvoM ke kitanI indriyA~ kahI gaI haiM ? gautama ! pA~ca indriyA~ yathA-zrotrendriya, cakSurindriya, yAvat sparzendriya / bhagavan ! una jIvoM ke kitane samudghAta kahe haiM ? gautama ! tIna yathA-vedanAsamudghAta, kaSAyasamudghAta aura mAraNAntikasamudghAta / bhagavan ! ve jIva sAtA-vedaka haiM yA asAtA-vedaka haiM? gautama ! ve sAtAvedaka bhI haiM aura asAtAvedaka bhI haiN| bhagavan ! ve jIva strIvedaka haiM, puruSavedaka haiM yA napuMsakavedaka haiM ? gautama ! ve na to strIvedaka hote haiM aura na hI puruSavedaka hote haiM, kintu napuMsakavedaka haiN| __ bhagavan ! una jIvoM ke kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa pUrvakoTi bhagavan ! una jIvoM ke kitane adhyavasAya-sthAna kahe haiM ? gautama ! asaMkhyAta haiM / bhagavan ! unake ve adhyavasAya-sthAna prazasta hote haiM yA aprazasta hote haiM ? gautama ! ve prazasta bhI hote haiM aura aprazasta bhI hote haiM / bhagavan ! ve jIva paryApta asaMjJIpaMcendriya-tiryaMcayonikarUpa meM kitane kAla taka rahate haiM ? gautama ! jaghanya anta-rmuhUrta aura utkRSTa pUrvakoTi te haiM / bhagavana ! ve jIva paryApta asaMjJIpaMcendriya-tiryaMcayonika jIva haiM, phira ratna-prabhApathvI meM nairayikarUpa se utpanna ho aura punaH (usI) paryApta asaMjJIpaMcendriya-tiryaMcayonika hoM, yoM kitanA kAla sevana karate haiM aura kitane kAla taka gati-Agati karate haiM ? gautama ! bhavAdeza se do bhava aura kAlAdeza se jaghanya antarmuhUrta adhika dasa hajAra varSa aura utkRSTa pUrvakoTi adhika palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhaag| bhagavana ! paryApta asaMjJIpaMcendriya-tiryaMcayonika jIva, jo jaghanyakAla-sthiti vAle ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM meM utpanna hone yogya hoM, to he bhagavana ! ve kitane kAla kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hote haiM ? gautama! jaghanya aura utkRSTa donoM dasa hajAra varSa kI sthiti vAloM meM / bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? gautama ! pUrvakathita vaktavyatA, yAvat anubandha | bhagavan ! ve jIva paryApta-asaMjJIpaMcendriya-tiryaMcayonika hoM, phira jaghanya kAla kI sthiti vAle ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM meM utpanna hoM aura punaH paryApta-asaMjJIpaMcendriya-tiryaMcayonika hoM to yAvat kitane kAla taka gati-Agati karate haiM ? gautama ! bhavAdeza se do bhava grahaNa karate haiM, aura kAlAdeza se jaghanya antarmuhUrta adhika dasa hajAra varSa aura utkRSTa dasa hajAra varSa adhika puurvkotti| bhagavan ! paryApta asaMjJIpaMcendriya-tiryaMcayonika jIva, ratnaprabhA meM utkRSTa sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hone yogya hoM, to vaha kitane kAla kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! jaghanya aura utkRSTa donoM palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI sthiti vAloM meM / bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? ityAdi prazna / gautama! pUrvavat jAnanA / bhagavan ! vaha jIva, paryApta, asaMjJIpaMcendriya-tiryaMcayonika ho, phira utkRSTa kAla kI sthiti vAle ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM meM utpanna hoM aura punaH paryApta asaMjJIpaMcendriya-tiryaMcayonika ho to vaha yAvat gamanAgamana karatA rahatA hai ? gautama ! bhavAdeza se do bhava grahaNa karatA hai aura kAla kI apekSA se jaghanya antarmuhUrtta adhika palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga tathA utkRSTa pUrvakoTi adhika palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhaag| bhagavan ! jaghanya sthiti vAlA paryApta asaMjJIpaMcendriya-tiryaMcayonika jIva jo ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM meM utpanna hone yogya ho, vaha kitane kAla kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! vaha jaghanya dasa hajAra varSa kI sthiti vAle aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai| bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? ityAdi prazna / gautama ! pUrvavat samajhanA / vizeSataH Ayu, adhyavasAya aura anubandha, ina tIna bAtoM meM antara hai, yathA-AyuSya jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai / bhagavan ! una jIvoM ke adhyavasAya kitane kahe haiM ? gautama ! asaMkhyAta haiM / bhagavan ! adhya-vasAya prazasta hote haiM, yA aprazasta ? gautama ! ve prazasta nahIM hote, aprazasta hote haiM / unakA anubandha antarmuhUrta taka rahatA hai| zeSa pUrvavat / bhagavan ! vaha jIva, jaghanyakAla kI sthiti vAlA paryApta asaMjJIpaMcendriya-tiryaMca-yonika ho, (phira) ratnaprabhApRthvI meM yAvat gamanAgamana karatA rahatA hai ? gautama ! vaha bhavAdeza se do bhava grahaNa karatA hai aura kAlAdeza se muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 148 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka jaghanya antamuhUrtta adhika dasa hajAra varSa aura utkRSTa antarmuhUrta adhika palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhaag| bhagavan ! jaghanyakAla kI sthiti vAlA paryApta asaMjJIpaMcendriya-tiryaMcayonika jo jIva jaghanyakAla kI sthiti vAle ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM meM utpanna hone yogya ho, bhagavan ! vaha jIva kitane kAla kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! jaghanya aura utkRSTa donoM dasa hajAra varSa kI sthiti vAloM meM / bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM? ityAdi prazna / (gautama!) pUrvavat samajhanA / vizeSataH unhIM tIna bAtoM meM antara hai| bhagavan ! jo jIva, jaghanyakAla kI sthiti vAlA paryApta asaMjJIpaMcendriya-tiryaMcayonika ho, phira vaha jaghanyasthiti vAle nairayikoM meM utpanna ho. aura panaH vaha paryApta asaMjJIpaMcendriya-tiryaMcayonika ho to. kitanA kAla sevana karatA hai aura kitane kAla taka gamanAgamana karatA rahatA hai ? gautama ! bhavAdeza se vaha do bhava grahaNa karatA hai aura kAlAdeza se jaghanya aura utkRSTa bhI antarmuhUrta adhika dasa hajAra varSa kAla tk| bhagavan ! jaghanyakAla kI sthiti vAlA, paryApta asaMjJIpaMcendriya-tiryaMcayonika jIva, jo ratnaprabhApRthvI ke utkRSTa sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hone yogya ho, vaha kitane kAla kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI sthiti vAle aura utkRSTa bhI palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI sthiti vAloM meM / bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? gautama ! pUrvavat / vizeSataH unhIM tIna bAtoM meM antara hai / jise anubandha taka jAnanA / bhagavan ! vaha jIva, jaghanyakAla kI sthiti vAlA paryApta asaMjJI-paMcendriyatiryaMcayonika ho, phira vaha utkRSTakAla kI sthiti vAle ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM meM yAvat kitane kAla taka gamanAgamana karatA hai ? gautama ! bhavAdeza se do bhava grahaNa karatA hai aura kAlAdeza se jaghanya antarmuharta adhika palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga tathA utkRSTa bhI antamuhUrta adhika palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhaag| bhagavan ! utkRSTa kAla kI sthiti vAlA paryApta-asaMjJIpaMcendriya-tiryaMcayonika jo jIva, ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM meM utpanna hone yogya haiM, bhante ! vaha kitane kAla kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! jaghanya dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI sthiti vAloM meM / bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? gautama ! pUrvokta audhika anusAra jAnanI / kintu sthiti aura anubandha meM antara hai / (yathA-) sthiti-jaghanya aura utkRSTa bhI pUrvakoTi varSa kI hai| isI prakAra anubandha bhI hai / bhagavan ! vaha jIva, utkRSTa kAla kI pati vAlA paryApta asaMjJI0-yAvat tiryaMcayonika hoM; (phira) ratnaprabhApRthvI taka yAvat gamanAgamana karatA hai ? gautama! vaha bhavAdeza se do bhava grahaNa karatA hai aura kAlAdeza se jaghanya dasa hajAra varSa adhika pUrvakoTi varSa aura utkRSTa pUrvakoTi adhika palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhaag| bhagavan ! utkRSTakAla kI sthiti vAlA paryApta asaMjJIpaMcendriya-tiryaMcayonika jo jIva jaghanyakAla kI sthiti vAle ratnaprabhA ke nairayikoM meM utpanna hone yogya ho, vaha kitane kAla kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai? gautama ! vaha jaghanya aura utkRSTa dasa hajAra varSa kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai / bhagavan ! ve jIva ekasamaya meM kitane utpanna hote haiM ? gautama ! saptama gamana ke anusAra anubandha taka (jAnanA caahie)| bhagavan ! jo jIva utkRSTakAla kI sthiti vAlA yAvat paMcendriyatiryaMcayonika ho, phira vaha jaghanyakAla kI sthiti vAle ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM yAvat gamanAgamana karatA hai ? gautama ! vaha bhavAdeza se do bhava grahaNa karatA hai tathA kAlAdeza se jaghanya aura utkRSTa dasa hajAra varSa adhika pUrvakoTivarSa; itane kAla taka gamanAgamana karatA hai / bhagavan ! utkRSTa kAla kI sthiti vAlA paryApta0 yAvat tiryaMcayonika jo jIva, ratnaprabhApRthvI ke utkRSTa sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hone yogya ho to bhagavan ! vaha kitane kAla kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! vaha jaghanya palyopama ke asaMkhyAtave bhAga kI sthiti vAle aura utkRSTa bhI palyopama ke asaMkhyAtave bhAga kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai / bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? gautama ! pUrvavat yAvat (anubandha taka) samajhane cAhie bhagavan ! vaha jIva, utkRSTa kAla kI sthiti vAlA paryApta yAvat tiryaMcayonika ho, phira vaha utkRSTa kAla kI sthiti vAle ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM meM gamanAgamana karatA hai ? gautama ! bhavAdeza se vaha do bhava grahaNa karatA hai tathA muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 149 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka kAlAdeza se jaghanya pUrvakoTi adhika palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga aura utkRSTa bhI pUrvakoTi adhika palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga, itanA kAla sevana yAvat gamanAgamana karatA hai / isa prakAra ye tIna gamaka audhika haiM, tIna gamaka jaghanyakAla kI sthiti vAloM meM utpatti ke haiM aura tIna gamaka utkRSTakAla kI sthiti vAloM meM utpatti) ke haiM / ye saba milAkara nau gamaka hote haiN| sUtra-839 bhagavan ! yadi nairayika saMjJI-paMcendriyatiryaMcayonikoM meM se Akara utpanna hote haiM, to kyA ve saMkhyAta varSa kI Aya vAle saMjJI-paMcendriyatiryaMcayonikoM meM se Akara utpanna hote haiM. athavA asaMkhyAta varSa kI Aya vAle saMjJIpaMcendriyatiryaMcayonikoM meM se ? gautama ! ve saMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI-paMcendriyatiryaMcayonikoM meM se Akara utpanna hote haiM, asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle utpanna nahIM hote haiM / bhagavan ! yadi nairayika saMkhyAtavarSa kI Ayu vAle saMjItiryaMcapaMcendriyoM meM se Akara utpanna hote haiM to kyA ve jalacaroM, sthalacaroM athavA khecaroM meM se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! ve jalacaroM meM se Akara utpanna hote haiM, ityAdi saba asaMjJI ke samAna, yAvat paryAptakoM meM se Akara utpanna hote haiM, aparyAptakoM meM se nahI; bhagavan ! paryApta-saMkhyeyavarSAyuSka-saMjIpaMcendriyatiryaMcayonika jo jIva, narakapRthvIyoM meM utpanna hone yogya haiM, vaha kitanI narakapathvIyoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! vaha sAtoM hI narakapRthvIyoM meM utpanna hotA hai, yathA-ratnaprabhA, yAvat adhaHsaptama pRthvii| bhagavan ! paryApta saMkhyAtavarSAyuSka saMjJI-paMcendriyatiryaMcayonika, jo ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM meM utpanna hone yogya hai, vaha kitane kAla kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! jaghanya dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa eka sAgaropama kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai / bhagavan ! ve jIva, eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? gautama ! asaMjJI ke samAna samajhanA / bhagavan ! una jIvoM ke zarIra kisa saMhanana vAle hote haiM ? gautama ! chahoM prakAra ke, yathA-ve vajraRSabhanArAcasaMhanana vAle, yAvat sevArttasaMhanana vAle hote haiM / zarIra kI ava-gAhanA, asaMjJI ke samAna jAnanA / bhagavan ! una jIvoM ke zarIra kisa saMsthAna vAle hote haiM ? gautama ! chahoM prakAra ke, yathA-samacaturasra yAvat huNDaka saMsthAna / bhagavan ! una jIvoM ke kitanI lezyAeM kahI gaI haiM? gautama ! chahoM lezyAeM / yathA-kRSNalezyA yAvat zuklalezyA / (unameM) dRSTiyA~ tInoM hI hotI haiM / tIna jJAna tathA tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| yoga tInoM hI hote haiN| zeSa saba yAvat anubandha taka asaMjJI ke samAna samajhanA / vizeSa yaha hai ki samudghAta Adi ke pA~ca hote haiM tathA veda tInoM hI hote haiN| zeSa parvavata / yAvata bhagavan ! vaha paryApta saMkhyeyavarSAyuSka saMjJI-paMcendriyatiryaMcayonika jIva, ratnaprabhApRthvI meM nArakarUpa meM utpanna ho aura yAvat gamanAgamana karatA hai ? gautama ! bhava kI apekSA jaghanya do bhava aura utkRSTa ATha bhava taka grahaNa karatA hai tathA kAla kI apekSA se jaghanya antarmuhUrta adhika dasa hajAra varSa aura utkRSTa cAra pUrvakoTi adhika cAra sAgaropama kAla taka / bhagavan ! paryApta saMkhyeyavarSAyuSka saMjJI-paMcendriyatiryaMcayonika jIva ratnaprabhA-pRthvI meM jaghanya sthiti vAle nairayikoM meM utpanna ho, to kitane kAla kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! jaghanya aura utkRSTa dono dasa hajAra varSa kI sthiti vAle meM utpanna hotA hai / bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? gautama ! pUrvavat prathama gamaka pUrA, yAvat kAla kI apekSA jaghanya antarmuhUrta adhika dasa hajAra varSa aura utkRSTa cAlIsa hajAra varSa adhika cAra pUrvakoTi kAla taka / yadi vaha utkRSTa kAla kI sthiti meM utpanna ho to jaghanya aura utkRSTa eka sAgaropama kI sthiti vAle meM utpanna hotA hai / zeSa parimANAdi se lekara bhavAdeza-paryanta kathana usI pUrvokta prathama gamaka ke samAna, yAvat kAla kI apekSA se jaghanya antarmuhUrta adhika sAgaropama aura utkRSTa cAra pUrvakoTi adhika cAra sAgaropama kAla taka / bhagavan ! jaghanyakAla kI sthiti vAlA, paryApta saMkhyeyavarSAyuSka saMjJI-paMcendriyatiryaMcayonika, jo ratnaprabhA pRthvI meM nairayikarUpa meM utpanna hone vAlA ho, to vaha kitane kAla kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! vaha jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa eka sAgaropama kI sthiti vAle meM utpanna hotA hai / bhagavan ! ve jIva (eka muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 150 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' zataka / varga / uddezaka / sUtrAMka samaya meM kitane utpanna hote haiM ?) gautama ! prathama gamaka ke samAna vizeSatA ina ATha viSayoM meM hai, yathA-zarIra kI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa dhanuSapRthaktva kI hotI hai / inameM Adi kI tIna lezyAeM hotI haiM / ekamAtra mithyAdRSTi hote haiM / inameM niyama se do ajJAna hote haiN| Adi ke tIna samudghAta hote haiM / AyuSya, adhyavasAya aura anubandha kA kathana asaMjJI ke samAna zeSa saba prathama gamaka ke samAna, yAvat kAla kI apekSA jaghanya antarmuhUrtta adhika dasa hajAra varSa aura utkRSTa cAra antarmuhUrtta adhika cAra sAgaropama kAla / jaghanya kAla kI sthiti vAlA, vahI jIva, jaghanya dasa hajAra varSa kI sthiti vAle tathA utkRSTa bhI dasa hajAra varSa kI sthiti vAlo meM utpanna hotA hai| bhagavan ! ve jIva (eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ?) ityAdi prazna / gautama ! yahA~ sampUrNa kathana caturtha gamaka samAna, yAvat-kAla kI apekSA - jaghanya antarmuhUrtta adhika 10000 varSa taka aura utkRSTa cAra antarmuhUrtta adhika 40000 varSa taka kAlayApana karate haiM / vahI utkRSTa sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hoM, to jaghanya sAgaropama sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai aura utkRSTa bhI sAgaropama sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai| bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? yahA~ pUrvavat sampUrNa caturtha gamaka, yAvat kAla kI apekSA se jaghanya antarmuhUrtta adhika sAgaropama aura utkRSTa cAra antarmuhUrtta adhika cAra sAgaropama kAla yAvat gamanAgamana karatA hai| bhgvn| utkRSTa sthiti vAlA paryApta saMkhyeyavarSAyuSka saMjJI paMcendriyatiryaMcayonika jIva jo ratnaprabhA pRthvI ke nairayikoM meM utpanna hone yogya hai, vaha kitane kAla kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai? gautama jaghanyataH dasa hajAra varSa kI aura utkRSTataH eka sAgaropama kI sthiti vAloM meM / bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? gautama ! parimANa Adi se lekara bhavAdeza taka kI vaktavyatA ke lie prathama gamaka jAnanA / parantu vizeSa yaha hai ki sthiti jaghanya aura utkRSTa pUrvakoTi varSa kI hai| isI prakAra anubandha bhI jAnanA zeSa pUrvavat tathA kAla kI apekSA se jaghanya dasa hajAra varSa adhika pUrvakoTivarSa aura utkRSTa cAra pUrvakoTi adhika cAra sAgaropama / yadi vaha (utkRSTa0 saMjJI-paMcendriyatiryaca) jaghanya sthiti vAle (ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM) meM utpanna hoM, to vaha jaghanya aura utkRSTa dasa hajAra varSa kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai / bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? gautama ! sampUrNa saptama gamaka kahanA / kAla kI apekSA se, jaghanya dasa hajAra varSa adhika pUrvakoTivarSa aura utkRSTa cAlIsa hajAra varSa adhika pUrvakoTivarSa / bhagavan ! utkRSTa kAla kI sthiti vAlA paryApta yAvat ...... tiryaMcayonika, jo utkRSTa sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hone yogya hai, vaha kitane kAla kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! vaha jaghanya aura utkRSTa eka sAgaropama kI sthiti vAloM meM / bhagavan ! ve jIva (eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ?) gautama ! parimANa se lekara bhavAdeza taka ke lie vahI pUrvokta saptama gamaka sampUrNa kahanA / kAla kI apekSA se jaghanya pUrvakoTi adhika sAgaropama aura utkRSTa cAra pUrvakoTi adhika cAra sAgaropama kAla / i prakAra ye nI gamaka hote haiM; aura ina nI hI gamakoM kA prArambha aura upasaMhAra asaMjJI jIvoM ke samAna hai| sUtra - 840 ! bhagavan ! paryApta saMkhyeyavarSAyuSka saMjJI-paMcendriyatiryaMcayonika, jo zarkarAprabhA pRthvI meM nairayika rUpa se utpanna hone yogya ho, vaha kitane kAla kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! jaghanya eka sAgaropama aura utkRSTa tIna sAgaropama kI sthiti vAloM meM / bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? gautama ! ratnaprabhA naraka meM utpanna hone vAle paryApta saMjJI-paMcendriyatiryaMca kI samagra vaktavyatA yahA~ bhavAdeza paryanta kahanI cAhie tathA kAla kI apekSA se jaghanya antarmuhUrtta adhika sAgaropama aura utkRSTa cAra pUrvakoTi adhika bAraha sAgaropama / isa prakAra ratnaprabhApRthvI ke gamaka ke samAna nau hI gamaka jAnanA vizeSa yaha ki sabhI narakoM meM nairayikoM kI sthiti aura saMvedha ke sambandha meM sAgaropama kahanA / isI prakAra chaThI narakapRthvI paryanta jAnanA / parantu jisa narakapRthvI meM jaghanya aura utkRSTa sthiti jitane kAla kI ho, use usI krama se cAra guNI karanI caahie| jaisevAlukAprabhApRthvI meM utkRSTa sthiti sAta sAgaropama kI hai; use cAra guNA karane se aThThAIsa sAgaropama hotI hai / isI muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI 2 ) AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 151 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka prakAra paMkaprabhA meM cAlIsa sAgaropama kI, dhUmaprabhA meM ar3asaTha sAgaropama kI aura tamaHprabhA meM 88 sAgaropama kI sthiti hotI hai / saMhanana ke viSaya meM bAlukAprabhA meM vajraRSabhanArAca se kIlikA saMhanana taka pA~ca saMhanana vAle jAte haiM / paMkaprabhA meM Adi ke cAra saMhanana vAle, dhUmaprabhA meM prathama ke tIna saMhanana, tamaHprabhA meM prathama ke do saMhanana vAle nairayika rUpa meM utpanna hote haiN| bhagavan ! paryApta saMkhyeyavarSAyuSka saMjJI-paMcendriyatiryaMcayonika, jo adhaHsaptamapRthvI meM utpanna hone yogya ho, vaha kitane kAla kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! jaghanya bAIsa sAgaropama kI aura utkRSTa taiMtIsa sAgaropama kI sthiti vAloM meM / bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? gautama ! ratnaprabhA-pRthvI ke samAna isake bhI nau gamaka aura anya saba vaktavyatA samajhanI cAhie / vizeSa yaha hai ki vahA~ vajraRSabhanArAcasaMhanana vAlA hI utpanna hotA hai, strIveda vAle jIva vahA~ utpanna nahIM hote / zeSa samagra kathana anubandha taka pUrvokta prakAra se jAnanA / bhava kI apekSA se jaghanya tIna bhava aura utkRSTa sAta bhava tathA kAla kI apekSA se jaghanya do antarmuhartta adhika bAIsa sAgaropama aura utkRSTa cAra pUrvakoTi adhika 66 sAgaropama taka gamanAgamana karatA hai| ve (saMjJI-paMcendriyatiryaMca) jaghanya kAla kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hote haiM; ityAdi saba vaktavyatA bhavAdeza taka pUrvokta rUpa se jAnanA / kAlAdeza se bhI jaghanyataH usI prakAra yAvat cAra pUrvakoTi adhika (66 sAgaropama), kAla taka gamanAgamana karatA hai| vaha jIva utkRSTa sthiti vAle nairayikoM meM utpanna ho, ityAdi saba vaktavyatA, anubandha taka pUrvavat jAnanA / bhava kI apekSA se-jaghanya tIna bhava aura utkRSTa pA~ca bhava grahaNa karatA hai / kAla kI apekSA se-jaghanya do anta-rmuhUrta adhika bAIsa sAgaropama aura utkRSTa tIna pUrvakoTi adhika 66 sAgaropama / vahI jIva svayaM jaghanya sthiti vAlA ho aura vaha saptama narakapRthvI meM nairayikoM meM utpanna ho, to samasta vaktavyatA ratnaprabhApRthvI meM utpanna hone yogya jaghanya sthiti vAle ke anusAra bhavAdeza taka kahanA / vizeSa yaha hai ki vaha prathama saMhananI hotA hai, vaha strIvedI nahIM hotaa| bhava kI apekSA se-jaghanya tIna bhava aura utkRSTa sAta bhava grahaNa karatA hai / kAla kI apekSA se-jaghanya do antarmuhartta adhika bAIsa sAgaropama aura utkRSTa cAra antarmuhUrta adhika 66 sAgaropama / vahI jaghanya sthiti vAle saptama narakapRthvI ke nairayikoM meM utpanna ho to usa sambandha meM samagra caturtha gamaka kAlAdeza taka khnaa| vahI utkRSTa sthiti vAle saptama narakapRthvI ke nairayikoM meM utpanna ho to, isa sambandha meM anubandha taka pUrvokta vaktavyatA jAnanA / bhava kI apekSA se-jaghanya tIna bhava aura utkRSTa pA~ca bhava grahaNa karatA hai tathA kAla kI apekSA se jaghanya do antarmuhUrta adhika taiMtIsa sAgaropama aura utkRSTa tIna antarmuhUrta adhika 66 sAgaropama / vahI svayaM utkRSTa sthiti vAlA ho aura narakapRthvI meM utpanna ho to jaghanya bAIsa sAgaropama kI aura utkRSTa taiMtIsa sAgaropama kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai| bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? isa viSaya meM samagra vaktavyatA saptama narakapRthvI ke gamaka ke samAna, bhavAdeza taka kahanI cAhie / vizeSa yaha hai ki sthiti aura anubandha jaghanya aura utkRSTa pUrvakoTi varSa jAnanA / kAla kI apekSA se-jaghanya do pUrvakoTi adhika bAIsa sAgaropama aura utkRSTa cAra pUrvakoTi adhika 66 sAgaropama / yadi vaha jaghanya sthiti vAle saptama narakapRthvI ke nairayikoM meM utpanna ho to usake sambandha meM vahI vaktavyatA aura vahI saMvedha saptama gamaka ke sadRza kahanA / yadi vaha utkRSTa sthiti vAle saptama naraka ke nairayikoM meM utpanna ho to, vahI pUrvokta vaktavyatA, yAvat anubandha taka / bhava kI apekSA se jaghanya tIna bhava aura utkRSTa pA~ca bhava, tathA kAla kI apekSA se jaghanya do pUrvakoTi adhika taiMtIsa sAgaropama aura utkRSTa tIna pUrvakoTi adhika 66 sAgaropama, yAvat itane kAla vaha gamanAgamana karatA hai| sUtra-841 bhagavan ! yadi vaha nairayika manuSyoM meM se Akara utpanna hotA hai, to kyA vaha saMjJI-manuSyoM meM se yA asaMjJImanuSyoM meM se utpanna hotA hai ? gautama ! vaha saMjI-manuSyoM meM se utpanna hotA hai, asaMjJI manuSyoM meM se utpanna nahIM hotA hai| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 152 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka bhagavan ! yadi vaha saMjJI-manuSyoM meM se Akara utpanna hotA hai to kyA saMkhyeya varSa kI Ayu vAle saMjJI-manuSyoM meM se athavA asaMkhyeya varSa kI Ayu vAle se ? gautama ! vaha saMkhyeya varSa kI Ayu vAle saMjJI-manuSyoM meM se utpanna hotA hai| bhagavan ! yadi vaha saMkhyeyavarSAyuSka saMjI-manuSyoM meM se Akara utpanna hotA hai, to kyA vaha paryApta saMkhyeyavarSA-yuSka saMjJI-manuSyoM meM se yA aparyApta saMkhyeyavarSAyuSka saMjJI-manuSyoM meM se ? gautama ! vaha paryApta saMkhyeyavarSAyuSka saMjJImanuSyoM meM se utpanna hotA hai, aparyApta saMkhyeyavarSAyuSka saMjJI-manuSyoM meM se utpanna nahIM hotA hai| bhagavan ! saMkhyAta varSa kI Ayu vAlA paryApta manuSya, jo nairayikoM meM utpanna hone yogya hai, vaha kitanI narakapRthvIyoM meM utpanna hotA hai ? vaha sAtoM hI narakapRthvIyoM meM utpanna hotA hai| bhagavan ! paryApta saMkhyeyavarSAyuSka saMjJI-manuSya jo ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM meM utpanna hone yogya hai, vaha kitane kAla kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! vaha jaghanya dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa eka sAgaropama kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai| bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? gautama ! ve jIva jaghanya eka, do yA tIna utkRSTa saMkhyAta utpanna hote haiM | unameM chahoM saMhanana hote haiM | unake zarIra kI avagAhanA jaghanya aMgula-pRthaktva kI aura utkRSTa pA~ca sau dhanuSa kI hotI hai / zeSa saba kathana yAvat bhavAdeza taka, saMjJI-paMcendriyatiryaMcayonikoM ke samAna hai / vizeSa yaha hai ki unameM cAra jJAna tathA tIna ajJAna vikalpa se hote haiN| kevalisamudghAta ko chor3akara zeSa chaha samudghAta hote haiM / unakI sthiti aura anubandha jaghanya mAsapRthaktva utkRSTa pUrvakoTi hotA hai| zeSa saba pUrvavat / saMvedhakAla kI apekSA se jaghanya mAsapRthaktva adhika dasa hajAra varSa aura utkRSTa cAra pUrvakoTi adhika cAra sAgaropama taka gamanAgamana karatA hai| yadi vaha manuSya jaghanyakAla kI sthiti vAle ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM meM utpanna ho to uparyukta sarva vaktavyatA kahanA / vizeSa yaha ki kAla kI apekSA se-jaghanya mAsapRthaktva adhika dasa hajAra varSa aura utkRSTa cAra pUrvakoTi adhika cAlIsa hajAra varSa / yadi vaha manuSya, utkRSTa kAla kI sthiti vAle ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM meM utpanna ho, to pUrvokta sarva vaktavyatA jAnanI / vizeSa yaha hai ki kAla kI apekSA se-jaghanya mAsapRthaktva adhika eka sAgaropama aura utkRSTa cAra pUrvakoTi adhika cAra sAgaropama / yadi vaha manuSya svayaM jaghanya kAla kI sthiti vAlA ho aura ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM meM utpanna ho, to usake viSaya meM bhI yahI vaktavyatA kahanI / isameM ina pA~ca bAtoM meM vizeSatA hai-unake zarIra kI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa aMgula-pRthaktva hotI hai / unake tIna jJAna aura tIna ajJAna vikalpa se hote haiM / unake Adi ke pA~ca samudghAta hote haiM, unakI sthiti aura anubandha jaghanya mAsapRthaktva aura utkRSTa mAsapRthaktva hotA hai / zeSa saba bhavAdeza taka pUrvavat / kAla kI apekSA se-jaghanya mAsa-pRthaktva adhika dasa hajAra varSa aura utkRSTa cAra mAsapRthaktva adhika cAra sAgaropama; itane kAla / yadi vaha manuSya svayaM jaghanya kAla kI sthiti vAlA ho aura ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM meM utpanna ho, to pUrvokta caturthagamaka ke samAna isakI vaktavyatA samajhanA / vizeSa yaha hai ki kAla kI apekSA se-jaghanya mAsapRthaktva adhika dasa hajAra varSa aura utkRSTa cAra mAsapRthaktva adhika cAlIsa hajAra varSa kaal| yadi vaha jaghanya kAlasthiti vAlA manuSya, utkRSTa kAla kI sthiti vAle ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM meM utpanna hoM, to pUrvokta gamaka ke samAna jAnanA / vizeSa yaha hai ki kAla kI apekSA se-jaghanya mAsapathaktva adhika eka sAgaropama aura utkRSTa cAra mAsapRthaktva adhika cAra sAgaropama; itane kAla yAvat gamanAgamana karatA hai| yadi vaha manuSya svayaM utkRSTa kAla kI sthiti vAlA ho aura utpanna ho, to usake viSaya meM prathama gamaka ke samAna samajhanA / vizeSatA yaha hai ki usake zarIra kI avagAhanA jaghanya pA~ca sau dhanuSa aura utkRSTa bhI pA~ca sau dhanuSa kI hotI hai / sthiti jaghanya aura utkRSTa pUrvakoTivarSa kI hotI hai evaM anubandha bhI usI prakAra jAnanA / kAla kI apekSA se-jaghanya dasa hajAra varSa adhika pUrvakoTi aura utkRSTa cAra pUrvakoTi adhika cAra sAgaropama / yadi vahI manuSya, jaghanya kAla kI sthiti vAle (ratnaprabhA) meM utpanna ho, to usakI vaktavyatA saptama gamaka ke samAna jaannaa| vizeSa yaha hai ki kAla kI apekSA se jaghanya dasa hajAra varSa adhika pUrvakoTi aura utkRSTa cAlIsa hajAra varSa adhika cAra pUrvakoTi / yadi vaha muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 153 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/ sUtrAMka utkRSTa kAla kI sthiti vAlA manuSya, utkRSTa sthiti vAle meM utpanna ho to usI pUrvokta saptama gamaka ke samAna vaktavyatA jAnanA / vizeSa yaha hai ki kAla kI apekSA se-jaghanya pUrvakoTi adhika eka sAgaropama aura utkRSTa cAra pUrvakoTi adhika cAra sAgaropama; itane kAla yAvat gamanAgamana karatA hai| sUtra-842 bhagavan ! paryApta saMkhyeyavarSAyuSka saMjJI-manuSya, jo zarkarAprabhApRthvI ke nairayikoM meM utpanna hone yogya ho; vaha kitane kAla kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! vaha jaghanya eka sAgaropama kI aura utkRSTa tIna sAgaropama kI sthiti vAle zarkarAprabhA nairayikoM meM utpanna hotA hai / bhagavan ! ve jIva vahA~ eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? gautama ! unake viSaya meM ratnaprabhApathvI ke nairayikoM ke samAna gamaka jAnanA / vizeSa yaha hai ki unake zarIra kI avagAhanA jaghanya ratnIpathaktva aura utkaSTa pA~ca sau dhanaSa hotI hai| unakI sthiti jaghanya varSa-pathaktva aura utkRSTa pUrvakoTivarSa kI hotI hai| isI prakAra anubandha bhI samajhanA / zeSa saba kathana bhavAdeza taka pUrvavat / kAla kI apekSA se-jaghanya varSapRthaktva adhika eka sAgaropama aura utkRSTa cAra pUrvakoTi adhika bAraha sAgaropama; itane kAla taka gamanAgamana karatA hai / isa prakAra audhika ke tInoM gamaka manuSya kI vaktavyatA ke samAna jAnanA / vizeSatA nairayika kI sthiti aura kAlAdeza se saMvedha jAna lenaa| yadi vaha svayaM jaghanya sthiti vAlA saMjJI paMcendriya paryApta manuSya, zarkarAprabhA pRthvI ke nairayikoM meM utpanna ho, to tInoM gamakoM meM pUrvokta vahI vaktavyatA jAnanI cAhie / vizeSa yaha hai ki unake zarIra kI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa bhI ratnIpRthaktva hotI hai| unakI sthiti jaghanya aura utkRSTa varSapRthaktva kI hotI hai / isI prakAra anubandha bhI hotA hai| zeSa saba kathana audhika gamaka ke samAna jAnanA / saMvedha bhI upayogapUrvaka samajha lenA caahie| yadi vaha manuSya svayaM utkRSTa sthiti vAlA ho aura zarkarAprabhApRthvI ke nairayikoM meM utpanna ho, to usake bhI tInoM gamakoM meM vizeSatA isa prakAra hai-unake zarIra kI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa pA~ca sau dhanuSa kI hotI hai / unakI sthiti jaghanya aura utkRSTa bhI pUrvakoTivarSa kI hotI hai| isI prakAra anubandha bhI samajhanA / zeSa saba prathama gamaka ke samAna hai| vizeSatA yaha hai ki nairayika kI sthiti aura kAyasaMvedha tadanukUla jAnanA caahie| isI prakAra chaThI narakapRthvI paryanta jAnanA cAhie / parantu vizeSa yaha hai ki tIsarI narakapRthvI se lekara Age tiryaMcayonika ke samAna eka-eka saMhanana kama hotA hai| kAlAdeza bhI isI prakAra kahanA / parantu vizeSa yaha hai ki yahA~ manuSyoM kI sthiti jAnanI caahie| ___ bhagavan ! paryApta-saMkhyeyavarSAyuSka-saMjJI manuSya, jo saptamapRthvI meM utpanna hone yogya hai, vaha kitane kAla kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! vaha jaghanya bAIsa sAgaropama kI sthiti vAle aura utkRSTa taiMtIsa sAgaropama kI sthiti vAloM meM / bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? pUrvavat zarkarAprabhA-pRthvI ke gamaka ke samAna samajhanA / vizeSa yaha hai ki sAtavIM narakapRthvI meM prathama saMhanana vAle hI utpanna hote haiM / vahA~ strIvedI utpanna nahIM hote / zeSa kathana anubandha taka pUrvavat / bhava kI apekSA se-do bhava grahaNa aura kAla kI apekSA sejaghanya varSapRthaktva adhika bAIsa sAgaropama aura utkRSTa pUrvakoTi adhika taiMtIsa sAgaropama / yadi vahI manuSya, jaghanya kAla kI sthiti vAle saptamapRthvI-nArakoM meM utpanna ho, to bhI yahI vaktavyatA / vizeSa yaha hai ki yahA~ nairayika kI sthiti aura saMvedha svayaM vicAra karake kahanA / yadi vahI manuSya, utkRSTa kAla kI sthiti vAle saptamapRthvI ke nArakoM meM utpanna ho, to bhI yahI vaktavyatA / vizeSa yaha hai ki isakA saMvedha svayaM jAna lenaa| yadi vahI svayaM jaghanyakAla kI sthiti vAlA ho aura saptamapRthvI ke nArakoM meM utpanna ho, to tInoM gamakoM meM yahI vaktavyatA samajhanI cAhie / vizeSa yaha hai ki usake zarIra kI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa ratnIpRthaktva hotI hai| unakI sthiti jaghanya aura utkRSTa varSapRthaktva kI hotI hai / anubandha bhI isI prakAra hotA hai / saMvedha ke viSaya meM upayoga pUrvaka kahanA cAhie / yadi vaha saMjJI manuSya svayaM utkRSTa sthiti vAlA ho aura saptama narakapRthvI meM utpanna ho, to usake bhI tInoM gamakoM meM pUrvokta vaktavyatA samajhanA / vizeSa itanA hI hai kI zarIra kI avagAhanA jaghanya aura muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 154 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka utkRSTa pA~ca sau dhanuSa kI hai| sthiti jaghanya aura utkRSTa bhI pUrvakoTivarSa kI hai| isI prakAra anubandha bhI jAnanA / ina nau hI gamakoM meM nairayikoM kI sthiti aura saMvedha svayaM vicAra kara jAna lenA / yAvat nauMve gamaka taka do hI bhavagrahaNa hotA hai; kAla kI apekSA se jaghanya aura utkRSTa pUrvakoTi adhika taiMtIsa sAgaropama; itanA kAla sevana karatA hai, gamanAgamana karatA hai| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-24 - uddezaka-2 sUtra-843 rAjagRha nagara meM gautama svAmI ne yAvat isa prakAra pUchA-bhagavan ! asurakumAra kahA~ se-kisa gati se utpanna hote haiM ? kyA ve nairayikoM se Akara utpanna hote haiM / yAvata devoM se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! ve nairayikoM se Akara utpanna nahIM hote, tiryaMcayonikoM aura manuSyoM se Akara utpanna hote haiM, kintu devoM se Akara utpanna nahIM hote| nairayika uddezaka anusAra prazna bhagavan ! paryApta asaMjJI paMcendriya tiryaMcayonika jIva, jo asura-kumAroM meM utpanna hone yogya hai, vaha kitane kAla kI sthiti vAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai ? gautama ! vaha jaghanya dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtave bhAga kAla kI sthiti vAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai / bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? (gautama !) ratnaprabhApRthvI ke samAna-nau gamaka kahane / vizeSa yaha hai ki yadi vaha svayaM jaghanyakAla kI sthiti vAlA ho, to tInoM gamakoM meM adhyavasAya prazasta hote haiN| bhagavana ! yadi saMjJI-paMcendriya-tiryaMcayonika jIva asarakamAroM meM utpanna ho to kyA vaha saMkhyAta varSoM kI Ayu vAle se athavA asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI tiryaMca paMcendriya jIvoM se Akara utpanna hotA hai ? gautama ! vaha donoM prakAra ke tiryaMcoM se Akara utpanna hotA hai / bhagavan ! asaMkhyAtavarSa kI Ayu vAle saMjJI-paMcendriya-tiryaMca yonika jIva, kitane kAla kI sthiti vAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai ? gautama ! vaha jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa tIna palyopama kI sthiti vAle asarakamAroM meM utpanna hotA hai| bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? ityAdi prazna / gautama ! ve jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta utpanna hote haiM / ve vajraRSabhanArAcasaMhanana vAle hote haiM / unakI avagAhanA jaghanya dhanuSa-pRthaktva kI aura utkRSTa chaha gAU kI hotI hai / ve samacaturasrasaMsthAna vAle hote haiN| unameM prArambha kI cAra lezyAeM hotI hai / ve kevala mithyAdRSTi hote haiM / ve ajJAnI hote haiM / niyama se do ajJAna hote haiM-mati-ajJAna aura zruta-ajJAna / yoga tInoM hI pAe jAte haiM / upayoga bhI donoM prakAra ke hote haiM / cAra saMjJA, cAra kaSAya, pA~ca indriyA~ tathA Adi ke tIna samud ghAta hote haiM / ve samudghAta karake bhI marate haiM aura samudghAta kie binA bhI marate haiN| unameM sAtA aura asAtA donoM prakAra kI vedanA hotI hai / ve strIvedI aura puruSavedI hote haiM, napuMsakavedI nahIM hote haiM / unakI sthiti jaghanya kucha adhika pUrvakoTi varSa kI aura utkRSTa tIna palyopama kI hotI hai| unake adhyavasAya prazasta bhI aura aprazasta bhI hote haiM / unakI anubandha sthiti ke tulya hotA hai, kAyasaMvedha-bhava kI apekSA se-do bhava grahaNa karate haiM, kAla kI apekSA se-jaghanya dasa hajAra varSa adhika sAtireka pUrvakoTi aura utkRSTa chaha palyo-pama, itane kAla taka gamanAgamana karate haiN| yadi vaha jIva jaghanya kAla kI sthiti vAle asurakumAroM meM utpanna ho to isakI vaktavyatA pUrvoktAnusAra / vizeSa asurakumAroM kI sthiti aura saMvedha svayaM jAna lenA cAhie / yadi vaha utkRSTa kAla kI sthiti vAle asurakumAroM meM utpanna hoM, to vaha jaghanya aura utkRSTa tIna palyopama kI sthiti vAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai, ityAdi pUrvavat / vizeSa yaha hai ki usakI sthiti anubandha jaghanya aura utkRSTa tIna palyopama hotA hai / kAla kI apekSA se-jaghanya aura utkRSTa chaha palyopama, itane kAla taka gamanAgamana karatA hai / zeSa pUrvavat / yadi vaha svayaM jaghanyakAla kI sthiti vAlA ho aura asurakumAroM meM utpanna ho, to vaha jaghanya dasa hajAra varSa kI sthiti vAle aura utkRSTa sAtireka pUrvakoTi varSa kI Ayu vAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai| bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? zeSa saba kathana, yAvat bhavAdeza taka usI prakAra jAnanA / vizeSa yaha hai ki unakI avagAhanA jaghanya dhanuSapRthaktva aura utkRSTa sAtireka eka hajAra dhanuSa / unakI muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 155 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka sthiti jaghanya aura utkRSTa sAtireka pUrvakoTi kI jAnanA / anubandha bhI isI prakAra hai / kAla kI apekSA se-jaghanya dasa hajAra varSa adhika sAtireka pUrvakoTi aura utkRSTa sAtireka do pUrvakoTi / yadi vaha jaghanya kAla kI sthiti vAle asurakumAroM meM utpanna ho to usake viSaya meM bhI yahI vaktavyatA kahanA / vizeSa yaha hai ki yahA~ asura-kumAroM kI sthiti aura saMvedha ke viSaya meM vicAra kara svayaM jAna lenA / yadi vaha utkRSTa kAla kI sthiti vAle asurakumAroM meM utpanna ho, to jaghanya aura utkRSTa sAtireka pUrvakoTivarSa kI Ayu vAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai / vizeSa yaha hai ki kAla kI apekSA se-jaghanya aura utkRSTa sAtireka do pUrvakoTivarSa / vahI jIva svayaM utkRSTa-kAla kI sthiti vAlA ho aura asurakumAroM meM utpanna ho, to usake lie vahI prathama gamaka kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki usakI jaghanya aura utkRSTa tIna palyotama hai tathA usakA anubandha bhI isI prakAra jAnanA / kAla kI apekSA se-jaghanya dasa hajAra varSa adhika tIna palyopama aura utkRSTa chaha plyopm| ___yadi vaha jaghanya kAla kI sthiti vAle asurakumAroM meM utpanna ho, to usake viSaya meM bhI pUrvokta vaktavyatA jAnanI caahie| vizeSa yadi vaha utkRSTakAla kI sthiti vAle asurakumAroM meM utpanna ho, to vaha jaghanya aura utkRSTa tIna palyopama kI sthiti vAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai; ityAdi vahI pUrvokta vaktavyatA kahanI cAhie / vizeSa yaha hai ki kAla kI apekSA se-jaghanya aura utkRSTa chaha palyopama; itane kAla taka yAvat gamanAgamana karatA hai| bhagavan ! yadi asurakumAra, saMkhyeya varSAyuSka saMjJI paMcendriya-tiryaMcoM se Akara utpanna hote haiM, to kyA ve jalacaroM se Akara utpanna hote haiM, ityAdi yAvat-paryApta saMkhyeya varSAyuSka saMjJI paMcendriya-tiryaMcayonika jIva jo asurakumAroM meM utpanna hone yogya hai, vaha kitane kAla kI sthiti vAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai ? gautama ! vaha jaghanya dasa hajAra varSa kI sthiti vAle aura utkRSTa sAtireka eka sAgaropama kI sthiti vAle meM utpanna hotA hai| bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? (gautama !) inake sambandha meM ratnaprabhApRthvI ke viSaya meM varNita nau gamakoM ke sadRza yahA~ bhI nau gamaka jAnane cAhie / vizeSa yaha hai ki jaba vaha svayaM jaghanya kAla kI sthiti vAlA hotA hai, taba tInoM hI gamakoM meM yaha antara jAnanA cAhie-inameM cAra lezyAeM hotI haiM / adhyavasAya prazasta hote haiM / zeSa pUrvavat / saMvedha sAtireka sAgaropama se kahanA caahie| bhagavan ! yadi ve (asurakumAra) manuSyoM se Akara utpanna hote haiM, to kyA ve saMjJI manuSyoM se Akara utpanna hote haiM yA asaMjJI manuSyoM se ? gautama ! ve saMjJI manuSyoM se Akara utpanna hote haiM / bhagavan ! yadi ve saMjJI manuSyoM se Akara utpanna hote haiM to kyA saMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI manuSyoM se Akara utpanna hote haiM yA asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle se ? gautama ! ve saMkhyAta varSa kI Ayu vAle (saMjJI manuSyoM se Akara) bhI utpanna hote haiM aura asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle (saMjJI manuSyoM) se (Akara) bhI / bhagavan ! asaMkhyAta varSa kI Ayu vAlA saMjJI manuSya, kitane kAla kI sthiti vAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai ? gautama ! jaghanya dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa tIna palyopama kii| isa prakAra pUrvokta asarakamAroM kI utpatti ke prathama ke tInoM gamaka asaMkhyAta varSa kI Aya vAle tiryaMcayonika jIvoM ke gamaka ke samAna jAnanA / vizeSatA yaha hai ki prathama aura dvItiya gamaka meM zarIrAvagAhanA jaghanya sAtireka pA~ca sau dhanuSa kI aura utkRSTa tIna gAU kI hotI haiM / tRtIya gamaka meM zarIra kI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa tIna gAU kI / zeSa tiryaMcayonikoM ke samAna hai / yadi vaha svayaM jaghanya kAla kI sthiti vAlA ho aura asurakumAroM meM utpanna ho to usake bhI tInoM gamaka jaghanyakAla kI sthiti vAle tiryaMcayonika ke samAna kahanA / vizeSatA yaha hai ki tInoM hI gamakoM meM zarIra kI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa sAtireka pA~ca sau dhanuSa kI hotI hai| yadi vaha svayaM utkRSTa kAla kI sthiti vAlA ho to usake viSaya meM bhI pUrvokta antima tInoM gamaka kahanA / vizeSa yaha hai ki zarIrAvagAhanA jaghanya aura utkRSTa tIna gAU kI hotI hai| bhagavan ! yadi vaha (asurakumAra) saMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI manuSyoM se Akara utpanna hotA hai, to kyA vaha paryApta saMkhyeya varSAyuSka saMjJI manuSyoM se Akara utpanna hotA hai, athavA aparyApta se ? gautama ! vaha paryApta saMkhyeya varSAyuSka saMjJI manuSyoM se Akara utpanna hotA hai / bhagavan ! paryApta saMkhyeya varSAyuSka saMjJI manuSya, kitane muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 156 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka kAla kI sthiti vAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai ? gautama ! jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa sAtireka sAgaropama kAla kI sthiti / bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? ratnaprabhApRthvI meM utpanna hone vAle manuSyoM ke samAna nau gamaka kahanA / vizeSa yaha hai ki isakA saMvedha sAtireka sAgaropama se kahanA / he bhagavan yaha isI prakAra hai zataka-24 - uddezaka-3 sUtra-844 rAjagRha nagara meM gautamasvAmI ne yAvat isa prakAra pUchA-bhagavan ! nAgakumAra kahA~ se Akara utpanna hote haiM? ve nairayikoM se yAvat utpanna hote haiM, devoM se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! ve na to nairayikoM se aura na devoM se Akara utpanna hote haiM, ve tiryaMcayonikoM se yA manuSyoM se Akara utpanna hote haiN| (bhagavan !) yadi ve (nAgakumAra) tiryaMcoM se Ate haiM, to...ityAdi pUrvavat prazna / asurakumAroM ke anusAra inakI bhI vaktavyatA, yAvat asaMjJI-paryanta kahanA / bhagavan ! yadi ve saMjJI paMcendriya tiryaMcayonikoM se Akara utpanna hote haiM to kyA ve saMkhyeya varSAyuSka saMjJI paMcendriya-tiryaMcoM se Akara utpanna hote haiM, yA asaMkhyeya se ? donoM se| bhagavan ! asaMkhyAta varSa kI Ayu vAlA saMjJI paMcendriya-tiryaMcayonika jIva, kitane kAla kI sthiti vAle nAgakumAroM meM utpanna hotA hai ? gautama ! jaghanya dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa dezona do palyopama kI sthiti vaale| bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? (gautama !) asurakumAroM meM utpanna hone vAle asaMkhyeya varSA-yuSka paMcendriya-tiryaMcoM ke samAna yahA~ bhI bhavAdeza taka gamaka kahanA cAhie / kAla kI apekSA se-jaghanya dasa hajAra varSa adhika sAtireka pUrvakoTikavarSa aura utkaSTa dezona pA~ca palyopama; itane kAla taka yAvata gamanAgamana karatA hai| yahI jaghanyakAla kI sthiti vAle nAgakumAroM meM utpanna ho, to usake bhI kahanI caahie| vizeSa yaha hai ki yahA~ nAgakumAroM kI sthiti aura saMvedha jaannaa| utkRSTa kAla sthitivAle nAgakumAroM meM utpanna ho, to bhI yahI kahanI caahie| vizeSa yaha hai ki usakI sthiti jaghanya dezona do palyopama kI aura utkRSTa tIna palyopama kI hotI hai / bhavAdeza taka zeSa pUrvavat / kAla kI apekSA se-jaghanya dezona cAra palyopama aura utkRSTa dezona pA~ca palyopama / yadi vaha svayaM jaghanya kAla kI sthiti vAle nAgakumAroM meM utpanna huA ho athavA svayaM utkRSTakAla kI sthiti vAle nAgakumAroM meM utpanna huA ho, to usake bhI tInoM gamaka, asurakumAroM meM utpanna hone vAle tiryaMcayonika ke tInoM gamakoM samAna kahane / vizeSa yaha ki yahA~ nAgakumAra kI sthiti aura saMvedha jAnanA / zeSa saba varNana asurakumAroMmeM utpanna honevAle tiryaMcayonika samAna jaannaa| bhagavan ! yadi ve (nAgakumAra) saMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJI paMcendriyatiryaMcayonikoM se Akara utpanna hote haiM, to kyA ve paryApta saMkhyeya varSAyuSka saMjJI paMcendriya tiryaMcoM se Akara utpanna hote haiM yA aparyApta saMkhyeya varSAyuSka vAle se ? gautama ! ve paryApta saMkhyeya varSAyuSka saMjJI paMcendriya-tiryaMcoM se Akara utpanna hote haiM / bhagavan ! yadi paryApta saMkhyeya varSAyuSka saMjJI paMcendriya-tiryaMca, jo nAgakumAroM meM utpanna hone yogya ho, to vaha kitane kAla kI sthiti vAle nAgakumAroMmeM utpanna hotA hai ? gautama ! vaha jaghanya 10000 varSa aura utkRSTa dezona do palyopama kI sthitivAle nAgakumAroM meM utpanna hotA hai; ityAdi jaise asurakumAroM ke utpanna honevAle saMjJI-paMcendriya tiryaMca kI vaktavyatA kahI hai, vaise yahA~ nau hI gamakoM meM kahanI cAhie / parantu vizeSa yaha ki yahA~ nAgakumAroM kI sthiti aura saMvedha jaannaa| bhagavan ! yadi vaha (nAgakumAra) manuSyoM se Akara utpanna hote haiM, to ve saMjJI manuSyoM se Akara utpanna hote haiM, yA asaMjJI manuSyoM se ? gautama ! saMjJI manuSyoM se Akara utpanna hote haiM, ityAdi asurakumAroM meM utpanna hone yogya manuSyoM kI vaktavyatA kA samAna jAnIe / yAvat-bhagavan ! asaMkhyAta varSa kI Ayu vAlA saMjJI manuSya, kitane kAla kI sthiti vAle nAgakumAroM meM utpanna hotA hai ? gautama ! jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa dezona do palyopama kI sthiti vAle meM / isa prakAra asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle tiryaMcoM ke nAgakumAroM meM utpanna hone sambandhI Adi ke tIna gamaka jAnane cAhie / parantu pahale aura dUsare gamaka meM zarIra kI avagAhanA jaghanya sAtireka pA~ca sau dhanuSa aura utkRSTa tIna gAU hotI hai| tIsare gamaka meM avagAhanA jaghanya dezona do gAU aura tIna gAU kI hotI hai / zeSa pUrvavat muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 157 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga / uddezaka / sUtrAMka yadi vaha svayaM (nAgakumAra), jaghanya kAla kI sthiti vAlA ho, to usake tInoM gamakoM meM asurakumAroM meM utpanna hone yogya asaMkhyAta varSa kI AyuSya vAle saMjJI manuSya ke samAna smjhie| yadi vaha (nAgakumAra) svayaM utkRSTa kAla kI sthiti vAlA ho, to usake sambandha meM bhI tInoM gamakoM meM asurakumAroM meM utpanna hone yogya utkRSTa kAla kI sthiti vAle asaMkhyAtavarSIya saMjJI manuSya ke samAna vaktavyatA jAnanI cAhie / parantu vizeSa yaha hai ki yahA~ nAgakumAroM kI sthiti aura saMvedha jAnanA caahie| zeSa pUrvavat / ! bhagavan ! yadi ve saMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI manuSyoM se Ate haiM to paryApta yA aparyApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI manuSyoM se Ate haiM? gautama ve paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI manuSyoM se Ate haiN| bhagavan! paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAlA saMjJI manuSya nAgakumAroM meM utpanna ho to kitanI kAla kI sthiti vAloM meM utpanna hotA hai ? gautama ! jaghanya daza hajAra varSa aura utkRSTa dezona do palyopama kI sthiti ke nAgakumAroM meM utpanna hotA hai, ityAdi asurakumAroM meM utpanna hone vAle manuSya kI vaktavyatA ke samAna kintu sthiti aura saMvedha nAgakumAroM ke samAna jAnanA caahie| he bhagavan! yaha isI prakAra hai| zataka-24 - uddezaka - 4 se 11 sUtra - 845 suvarNakumAroM se lekara stanitakumAroM taka ye ATha uddezaka bhI nAgakumAroM ke samAna kahane cAhie / he bhagavan! vaha isI prakAra hai, bhagavan! yaha isI prakAra hai| zataka-24 uddezaka- 12 - sUtra 846 bhagavan ! pRthvIkAyika jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? nairayikoM yAvat devoM se utpanna hote haiM ? gautama ! ve nairayikoM se nahIM, kintu tiryaMcoM, manuSyoM yA devoM se utpanna hote haiM / yadi ve tiryaMcayonikoM se utpanna hote haiM, to kyA ekendriya tiryaMcayonikoM se utpanna hote haiM? gautama prajJApanAsUtra ke vyutkrAnti pada anusAra yahA~ bhI upapAta khnaa| yAvat-bhagavan ! yadi ve bAdara pRthvIkAyika ekendriya tiryaMcayonikoM se utpanna hote haiM to paryApta yA aparyApta bAdara pRthvIkAyika se utpanna hote haiN| gautama ! donoM se / bhagavan / pRthvIkAyika jIva kitane kAla kI sthiti vAle pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai ? gItama jaghanya antarmuhUrtta kI aura utkRSTa bAIsa hajAra varSa ki sthiti vAloM meM / bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiN| gautama! ve pratisamaya nirantara asaMkhyAta utpanna hote haiN| sevArttasaMhanana vAle hote haiN| zarIra kI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai| saMsthAna masUra kI dAla jaisA hotA hai| cAra lezyAeM hotI haiN| mithyAdRSTi hI hote haiM / ajJAnI hI hote haiN| do ajJAna niyama se hote haiM / kAyayogI hI hote haiM / sAkAra aura anAkAra donoM upayoga hote haiN| cAroM saMjJAeM, cAroM kaSAya, ekamAtra sparzendriya hotI hai| prathama ke tIna samudghAta hote haiM, sAtA asAtA donoM vedanA hotI hai / napuMsakadevI hI hote haiM / unakI sthiti jaghanya antarmuhUrtta kI aura utkRSTa bAIsa hajAra varSa kI hotI hai / adhyavasAya prazasta aura aprazasta, donoM prakAra ke hote haiN| anubandha sthiti ke anusAra hotA hai / bhagavan / vaha pRthvIkAyika marakara punaH pRthvIkAyika rUpa meM utpanna ho to isa prakAra kitane kAla taka sevana karatA hai aura kitane kAla taka gamanAgamana karatA rahatA hai ? gautama ! bhava kI apekSA se - vaha jaghanya do bhava evaM utkRSTa asaMkhyAta bhava grahaNa karatA hai aura kAla kI apekSA se vaha jaghanya do antarmuhUrta aura utkRSTa asaMkhyAta kAla / yadi vaha jaghanya kAla kI sthiti vAle pRthvIkAyika meM utpanna ho, to jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrtta kI sthiti vAle pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai| isa prakAra samagra vaktavyatA jAnanA / yadi vaha utkRSTa kAla kI sthiti vAle pRthvIkAyikoM meM utpanna ho, to jaghanya aura utkRSTa bAIsa hajAra varSa kI sthiti vAle pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai| zeSa saba kathana yAvat anubandha taka pUrvokta prakAra se jAnanA / vizeSa yaha hai ki ve jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta yA asaMkhyAta utpanna hote haiN| bhava kI apekSA se jaghanya do bhava aura utkRSTa ATha bhava grahaNa I muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI 2 ) AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 158 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka karatA hai tathA kAla kI apekSA se-jaghanya antarmuhartta adhika bAIsa hajAra varSa aura utkRSTa 176000 varSa itane kAla taka gamanAgamana karatA hai| yadi vaha svayaM jaghanya kAla kI sthiti vAlA ho aura pRthvIkAyika meM utpanna ho to usake sambandha meM prathama gamaka samAna kahanA / kintu vizeSa yaha hai ki usameM lezyAeM tIna hotI haiM / sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta kI hotI hai / adhyavasAya aprazasta aura anubandha sthiti ke samAna hotA hai| yadi vaha jaghanya kAla kI sthiti vAle pRthvIkAyikoM meM utpanna ho to usake sambandha meM caturtha gamaka ke anusAra kahanA / yadi vaha utkRSTakAla kI sthiti vAle pRthvIkAyika meM utpanna ho, to yahI vaktavyatA / vizeSa yaha hai ki vaha jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta athavA asaMkhyAta utpanna hote haiM / yAvat bhavAdeza se-jaghanya do bhava aura utkRSTa ATha bhava grahaNa karatA hai| kAla kI apekSA se-jaghanya antarmuhUrta adhika bAIsa hajAra varSa aura utkRSTa cAra antarmuhUrta adhika 88 hajAra varSa / yadi vaha svayaM utkRSTa kAla kI sthiti vAlA ho aura pRthvIkAyikoM meM utpanna ho, to usake viSaya meM tRtIya gamaka ke samAna kahanA / vizeSa yaha hai ki usakI svayaM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa bAIsa hajAra varSa kI hai| yadi vaha svayaM jaghanya kAla kI sthiti vAle pRthvIkAyikoM meM utpanna ho to jaghanya aura utkRSTa tarmahartta kI sthiti vAle pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai| yahA~ sAtaveM gamaka kI vaktavyatA yAvat bhavAdeza taka kahanI caahie| kAla kI apekSA se-jaghanya antarmuhUrtta adhika bAIsa hajAra varSa aura utkRSTa cAra antarmuhUrtta adhika 88 hajAra varSa / yadi vahI utkRSTa kAla kI sthiti vAle pRthvIkAyikoM meM utpanna ho to jaghanya aura utkRSTa bAIsa hajAra varSa kI sthiti vAle pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai / yahA~ saptama gamaka kI samagra vaktavyatA bhavAdeza taka kahanI cAhie / kAla kI apekSA se-jaghanya 44 hajAra varSa aura utkRSTa eka lAkha chihattara hajAra varSa / (bhagavan !) yadi vaha apkAyikaekendriya-tiryaMcayonikoM se Akara utpanna hotA hai, to kyA sUkSma apkAyika0 se Akara utpanna hotA hai, yA bAdara apkAyika0 se ? (gautama!) pRthvIkAyika jIvoM ke samAna yahA~ bhI cAra bheda khnaa| bhagavan ! jo apkAyika jIva kitane kAla kI sthiti vAle pRthvIkAyika jIvoM meM utpanna hotA hai ? gautama! vaha jaghanya antarmuhUrta utkRSTa bAIsa hajAra varSa kI sthiti vAle pRthvIkAyika jIvoM meM utpanna hotA hai / isa prakAra pRthvIkAyika ke samAna apkAyika ke bhI nau gamaka jAnanA cAhie / vizeSa yaha hai ki apkAyika kA saMsthAna stibuka ke AkAra kA hotA hai| sthiti aura anubandha jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sAta hajAra varSa hai| isI prakAra tInoM gamakoM meM jAnanA cAhie / tIsare, chaThe, sAtaveM, AThaveM aura nauveM gamakoM meM saMvedha-bhava kI apekSA se-jaghanya do bhava aura utkaSTa asaMkhyAta bhava hote haiN| tIsare gamaka meM kAla kI apekSA se-jaghanya antarmahata adhika bAIsa hajAra varSa aura utkRSTa eka lAkha solaha hajAra varSa | chaThe gamaka meM kAla kI apekSA se-jaghanya antarmuhartta adhika bAIsa hajAra varSa aura utkRSTa cAra antarmuharta adhika 88 hajAra varSa / sAtaveM gamaka meM kAla kI apekSA se-jaghanya antarmuharta adhika sAta hajAra varSa aura utkRSTa eka lAkha solaha hajAra varSa taka gamanAgamana karatA hai / AThaveM gamaka meM kAla kI apekSA se-jaghanya antarmuharta adhika sAta hajAra varSa aura utkRSTa cAra antarmuharta adhika 28 hajAra varSa taka / nauveM gamaka meM bhavAdeza se-jaghanya do bhava aura utkRSTa ATha bhava grahaNa karatA hai tathA kAla kI apekSA se-jaghanya unatIsa hajAra varSa aura utkRSTa eka lAkha solaha hajAra varSa; itane kAla taka gamanAgamana karatA hai / isa prakAra nau hI gamakoM meM apkAyika kI sthiti jAnanA / bhagavan ! yadi vaha tejaskAyika se Akara utpanna hotA ho to ? ityAdi prazna / tejaskAyikoM ke viSaya meM bhI yahI vaktavyatA kahanI cAhie / vizeSa yaha hai ki nau hI gamakoM meM tIna lezyAeM hotI haiM / tejaskAya kA saMsthAna sUcIkalApa ke samAna hotA hai / isakI sthiti (tIna ahorAtra kI) jAnanI cAhie / tIsare gamaka meM kAla kI apekSA jaghanya antarmuhUrtta adhika bAIsa hajAra varSa aura utkRSTa bAraha ahorAtra adhika 88,000 varSa; itane kAla taka yAvat gamanAgamana karatA hai| isI prakAra saMvedha bhI upayoga rakhakara khnaa| (bhagavan !) yadi ve vAyukAyikoM se Akara utpanna hoM to ? vAyukAyikoM ke viSaya meM tejaskAyikoM kI taraha muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 159 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka nau hI gamaka kahane caahie| vizeSa yaha hai ki vAyukAya kA saMsthAna patAkA ke AkAra kA hotA hai / saMvedha hajAroM varSoM se kahanA cAhie / tIsare gamaka meM kAla kI apekSA se-jaghanya antarmuharta adhika bAIsa hajAra varSa aura utkRSTa eka lAkha varSa / isa prakAra upayogapUrvaka saMvedha kahanA cAhie / bhagavan ! yadi ve vanaspatikAyikoM se Akara utpanna hote haiM, to ? apkAyikoM ke gamakoM ke samAna vanaspatikAyikoM ke nau gamaka kahane / vanaspati-kAyikoM kA saMsthAna aneka prakAra kA hotA hai / unake zarIra kI avagAhanA isa prakAra kahI gaI hai-prathama ke tIna gamakoM aura antima tIna gamakoM meM jaghanya aMgula ke asaMkhyAtave bhAga kI aura utkRSTa sAtireka eka hajAra yojana kI hotI hai / bIca ke tIna gamakoM meM avagAhanA pRthvIkAyikoM ke samAna samajhanA / isakI saMvedha aura sthiti jAna lenI cAhie / tRtIya gamaka meM kAla kI apekSA se-jaghanya antarmuharta adhika bAIsa hajAra varSa, utkRSTa eka lAkha aTThAIsa hajAra varSa / isa prakAra upayogapUrvaka saMvedha bhI khnaa| sUtra-847 bhagavana ! yadi ve dvIndriya jIvoM se Akara utpanna hoM to kyA paryApta dvIndriya jIvoM se Akara utpanna hote haiM yA aparyApta dvIndriya jIvoM se ? gautama ! ve paryApta tathA aparyApta dvIndriyoM se bhI Akara utpanna hote haiM / bhagavan ! jo dvIndriya jIva pRthvIkAyika jIvoM meM utpanna hone yogya haiM, ve kitane kAla kI sthiti vAle pRthvIkAyikoM meM utpanna hote haiM ? gautama ! ve jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa bAIsa hajAra varSa kI sthiti vAloM meN| bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? ityAdi prazna / gautama ! ve jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta yA asaMkhyAta utpanna hote haiM / sevArttasaMhanana vAle hote haiM / avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtave bhAga kI aura utkRSTa bAraha yojana kI hotI hai / saMsthAna huNDaka hotA hai / lezyAeM tIna aura dRSTiyA~ do-samyagdRSTi aura mithyAdRSTi hotI hai / do jJAna yA do ajJAna avazya hote haiM / ve manoyogI nahIM hote, vacanayogI aura kAyayogI hote haiM / do upayoga, cAra saMjJAeM aura cAra kaSAya hote haiM / jihvendriya aura sparzendriya, ye do indriyA~ hotI haiM / tIna samudghAta hote haiM / zeSa pRthvIkAyikoM ke samAna jAnanI cAhie / vizeSa-unakI sthiti jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa bAraha varSa kI hotI hai / anubandha bhI isI prakAra hotA hai / bhava kI apekSA se-ve jaghanya do bhava aura utkRSTa saMkhyAta bhava grahaNa karate haiM / kAla kI apekSA se-jaghanya do antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAta kAla taka / yadi vaha jaghanya kAla kI sthiti vAle pRthvIkAyikoM meM utpanna ho to pUrvokta sabhI vaktavyatA samajhanA / yadi vaha, utkRSTakAla kI sthiti vAle pathvIkAyikoM meM utpanna ho to bhI pUrvokta vaktavyatA kahanA / vizeSa yaha hai ki bhava kI apekSA sejaghanya do bhava aura utkRSTa ATha bhava grahaNa karatA hai| kAla kI apekSA se-jaghanya anta-muharta adhika bAIsa hajAra varSa aura utkRSTa 48 varSa adhika 88,000 varSa taka / yadi vaha (dvIndriya) svayaM jaghanya kAla kI sthiti vAlA ho aura pRthvIkAyika jIvoM meM utpanna ho, to usake bhI tInoM gamakoM meM pUrvokta vaktavyatA kahanI cAhie / parantu vizeSa yahA~ sAta bheda haiM / yathA-zarIra kI avagAhanA pRthvIkAyikoM ke samAna vaha mithyAdRSTi hotA hai, isameM do ajJAna niyama se hote haiM, vaha kAyayogI hotA hai, usakI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hotI hai, adhyavasAya aprazasta hote haiM aura anubandha sthiti ke anusAra hotA hai| dUsare trika ke pahale ke do gamakoM se saMvedha bhI isI prakAra samajhanA cAhie / chaThe gamaka meM bhavAdeza bhI usI prakAra ATha bhava jAnane cAhie / kAlAdeza-jaghanya antarmuhUrtta adhika 22,000 varSa aura utkRSTa cAra anta-rmuhUrta adhika 88,000 varSa taka gamanAgamana karatA hai| yadi vaha, svayaM utkRSTa sthiti vAlA ho aura pRthvIkAyikoM meM utpanna ho to unake bhI tInoM gamaka audhika gamakoM ke samAna kahane cAhie / vizeSa yaha hai ki ina tInoM gamakoM meM sthiti jaghanya aura utkRSTa bAraha varSa kI hotI hai / anubandha bhI isI prakAra samajhanA / bhava kI apekSA se-jaghanya do bhava aura utkRSTa ATha bhava grahaNa karatA hai / kAla kI apekSA se vicAra karake saMvedha kahanA cAhie, yAvat nauveM gamaka meM jaghanya bAraha varSa adhika 22,000 varSa aura utkRSTa 48 varSa adhika 88,000 varSa, itane kAla taka gamanAgamana karatA hai| yadi vaha pRthvIkAyika trIndriya jIvoM se Akara utpanna ho, to ? ityAdi prazna / yahA~ bhI isI prakAra nau gamaka muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 160 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' zataka / varga / uddezaka / sUtrAMka kahanA cAhie / prathama ke tIna gamakoM meM zarIra kI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtave bhAga tathA utkRSTa gAU kI hotI hai| tIna indriyA~ hotI haiN| sthiti jaghanya antarmuhUrtta kI aura utkRSTa 49 ahorAtra kI hotI hai| tRtIya gamaka meM kAla kI apekSA jaghanya antarmuhUrtta adhika, 22,000 varSa aura utkRSTa 196 ahorAtra adhika 88,000 varSa, itane kAla taka gamanAgamana karatA hai / bIca ke tIna gamakoM aura antima tIna gamakoM kI vaktavyatA bhI pUrvavat jAnana caahie| vizeSa yaha hai ki sthiti jaghanya aura utkRSTa 49 rAtri divasa kI hotI hai| inakA saMvedha upayogapUrvaka kahanA (bhagavan / ) yadi ve pRthvIkAyika jIva caturindriya jIvoM se Akara utpanna hoM, to ? ityAdi prazna / caturindriya jIvoM ke viSaya meM bhI isI prakAra nau gamaka kahane cAhie / vizeSa yaha hai ki ina sthAnoM meM nAnAtva kahanA cAhieinake zarIra kI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtave bhAga aura utkRSTa cAra gAU kI hotI hai / sthiti jaghanya antarmuhUrtta kI aura utkRSTa chaha mAha kI hotI hai / anubandha bhI sthiti ke anusAra hotA hai| cAra indriyA~ hotI haiM / zeSa pUrvavat, yAvat nauveM gamaka meM kAlAdeza se jaghanya chaha mAsa adhika 22,000 varSa aura utkRSTa caubIsa mAsa adhika 88,000 varSa; itane kAla taka gamanAgamana karatA hai / (bhagavan!) yadi ve (pRthvIkAyika) paMcendriya tiryaMcayonika jIvoM se Akara utpanna hote haiM to kyA ve saMjI paMcendriya tiryaMcayonikoM se Akara utpanna hote haiM yA asaMjJI se ? gotm| ve saMjJI paMcendriya aura asaMjJI paMcendriyatiryaMcayonikoM se bhI utpanna hote haiN| bhagavan / yadi ve asaMjJI paMcendriya tiryaMcayonikoM se utpanna hote haiM to kyA ve jalacaroM se utpanna hote haiM, athavA yAvat aparyAptakoM se utpanna hote haiM ? gautama! ve yAvat sabhI ke paryAptakoM se bhI aura aparyAptakoM se bhI Ate haiM / bhagavan ! asaMjJI paMcendriya tiryaMcayonika jIva kitane kAla kI sthiti vAle pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai? gautama vaha jaghanya antarmuhUrtta kI aura utkRSTa bAIsa hajAra varSa kI sthiti vAle pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai| ! bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? ityAdi prazna / gautama ! dvIndriya ke audhika gamaka anusAra yahA~ kahanI cAhie / parantu vizeSa yaha hai ki inake zarIra kI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa eka hajAra yojana kI hai| pA~coM indriyA~ hotI haiN| sthiti aura anubandha jaghanya antarmuhUrtta aura utkRSTa pUrvakoTi varSa kA hai / zeSa pUrvoktAnusAra / bhava kI apekSA se jaghanya do bhava aura utkRSTa ATha bhava hote haiM / kAla kI apekSA se jaghanya do antarmuhUrtta aura utkRSTa 88 hajAra varSa adhika cAra pUrvakoTi varSa / nau hI gamakoM meM kAyasaMvedhabhava kI apekSA se jaghanya do bhava aura utkRSTa ATha bhava hote haiM / kAla kI apekSA se kAyasaMvedha upayogapUrvaka kahanA / vizeSa yaha hai ki tInoM gamakoM meM dvIndriya ke madhya ke tInoM gamakoM ke samAna kahanA / pIchale tIna gamakoM kA kathana prathama ke tIna gamakoM ke samAna samajhanA cAhie / yaha sthiti aura anubandha jaghanya tathA utkRSTa pUrvakoTi samajhanA / yAvat-nauve gamaka meM jaghanya pUrvakoTi- adhika 22,000 varSa aura utkRSTa cAra pUrvakoTi- adhika 88,000 varSa / ! bhagavan / yadi ve (pRthvIkAyika), saMjJI paMcendriya tiryaMcayonikoM se Akara utpanna hote haiM, to kyA ve saMkhyAtavarSa kI Ayu vAle saMjJI paMcendriya tiryaMca se Akara utpanna hote haiM yA asaMkhyAtavarSa se ? gautama / ve saMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI paMcendriya tiryaMcayonikoM se Akara utpanna hote haiN| asaMkhyAta se nhiiN| yadi ve pRthvI kAyika saMkhyAtavarSa kI Ayu vAle saMjJI paMcendriya tiryaMcoM se utpanna hote haiM, to kyA jalacaroM se Akara utpanna hote haiM ? ityAdi prazna / samagra vaktavyatA asaMjJI paMcendriya-tiryaMcayonikoM ke samAna jAnanI caahie| yAvat bhagavan! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? ratnaprabhA meM utpanna hone yogya saMjJI paMcendriya tiryaMcoM ke anusAra kahanI caahie| vizeSa yaha hai ki unake zarIra kI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtave bhAga aura utkRSTa hajAra yojana kI hotI hai / yAvat kAlAdeza se jaghanya do antarmuhUrtta aura utkRSTa 88 hajAra varSa adhika cAra pUrvakoTi isI prakAra nI hI gamakoM meM saMvedha bhI asaMjJI paMcendriya tiryaca kI taraha kahanA prathama ke tIna aura madhya ke tIna gamakoM meM bhI yahI vaktavyatA jAnanI / parantu madhya ke tIna gamakoM meM nau nAnAtva haiM / yathA-zarIra kI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa aMgula kA asaMkhyAtavA~ bhAga hotI hai / lezyAeM tIna hotI haiM / ve mithyAdRSTi hote haiM / unameM do ajJAna hote muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI 2 ) AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 161 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka haiM / kAyayogI hote haiN| tIna samudghAta hote haiM / sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuharta hotI hai| adhyavasAya aprazasta hote haiM aura anubandha bhI sthiti ke anusAra hotA hai / antima tInoM gamakoM meM prathama gamaka ke samAna vaktavyatA kahanI parantu vizeSa yaha hai ki sthiti aura anubandha jaghanya aura utkRSTa pUrvakoTi kA hotA hai sUtra - 848 (bhagavan !) yadi ve (pRthvIkAyika) manuSyoM se Akara utpanna hote haiM, to kyA ve saMjJI manuSyoM se Akara utpanna hote haiM yA asaMjJI manuSyoM se ? gautama ! ve donoM prakAra ke manuSyoM se Akara utpanna hote haiM / bhagavan ! asaMjJI manuSya, kAla kI sthiti vAle pathvIkAyikoM meM utpanna hotA hai ? jaghanya kAla kI sthiti vAle asaMjJI paMcendriyatiryaMcayonika anasAra hai. yahA~ bhI audhika tIna gamaka samparNa kahane caahie| zeSa gamaka nahIM kahane saMjJI manuSyoM se Akara utpanna hote haiM, to kyA saMkhyAta varSa kI Aya vAle saMjJI manuSyoM se Akara utpanna hote haiM yA asaMkhyAta varSa kI ? gautama ! ve saMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI manuSyoM se Akara utpanna hote haiM, asaMkhyAta se nhiiN| bhagavan ! yadi ve saMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI manuSyoM se Akara utpanna hote haiM to kyA paryApta saMkhyeya varSAyuSka saMjJI manuSyoM se Akara utpanna hote haiM yA aparyApta se ? gautama ! ve donoM prakAra ke saMkhyeya varSAyuSka saMjJI manuSyoM se Akara utpanna hote haiM / bhagavan ! saMkhyeya varSAyuSka paryApta saMjJI manuSya kitane kAla kI sthiti vAle pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa bAIsa hajAra varSa kI / bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? ityAdi prazna / gautama ! ratnaprabhA meM utpanna hone yogya manuSya ke samAna kahanI cAhie / vizeSa yaha hai ki usake zarIra kI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa pA~ca sau dhanuSa kI hotI hai; sthiti jaghanya antarmuhUrtta kI aura utkRSTa pUrvakoTi varSa kI hotI hai / anubandha bhI isI prakAra jAnanA / saMvedha-jaise saMjJI paMcendriya-tiryaMca kA kahA hai, vaise hI yahA~ nau hI gamakoM meM kahanA cAhie / bIca ke tIna gamakoM meM saMjJI paMcendriya ke madhyama tIna gamakoM samAna kahanA cAhie / zeSa pUrvavat / pIchale tIna gamakoM kA kathana isI ke prathama tIna audhika gamakoM ke samAna kahanA cAhie / vizeSa yaha hai ki zarIra kI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa pA~ca sau dhanuSa kI hai; sthiti aura anubandha jaghanya aura utkRSTa pUrvakoTi ke hote haiM / zeSa pUrvavat / vizeSatA yaha hai ki pIchale tIna gamakoM meM saMkhyAta hI utpanna hote haiM, asaMkhyAta nhiiN| bhagavan ! yadi ve (pRthvIkAyika) devoM se Akara utpanna hote haiM, to kyA bhavanavAsI devoM se Akara utpanna hote haiM, athavA vANavyantara, jyotiSka yA vaimAnika devoM se Akara ? gautama ! ve bhavanavAsI yAvat vaimAnika devoM se bhI Akara utpanna hote haiM / bhagavan ! yadi ve bhavanavAsI devoM se Akara utpanna hote haiM to kyA ve asurakumAra-bhavanavAsI athavA yAvata stanitakumAra-bhavanavAsI devoM se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! ve asurakumAra yAvata stanitakumArabhavanavAsI devoM se bhI Akara utpanna hote haiN| bhagavan ! asurakumAra kitane kAla kI sthiti vAle pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa bAIsa hajAra varSa kI / bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? gautama ! jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta yA asaMkhyAta utpanna hote haiM / bhagavan ! una jIvoM ke zarIra kisa prakAra ke saMhanana vAle haiM ? gautama ! unake zarIra chahoM prakAra ke saMhananoM se rahita hote haiN| bhagavan ! una jIvoM ke zarIra kI avagAhanA kitanI bar3I hotI hai ? gautama ! do prakAra kI hai / yathAbhavadhAraNIya aura uttaravaikriya / unameM jo bhavadhAraNIya avagAhanA hai, vaha jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa sapta ratnI kI hai tathA unameM jo uttaravaikriya avagAhanA hai, vaha jaghanya aMgula ke saMkhyAtave bhAga kI aura utkRSTa eka lAkha yojana kI hai / bhagavan ! una jIvoM ke zarIra kA saMsthAna kauna-sA kahA gayA hai ? gautama ! unake zarIra do prakAra ke haiM-bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya / unameM jo bhavadhAraNIya zarIra haiM, ve samacaturasrasaMsthAna vAle kahe gae haiM tathA jo uttaravaikriya zarIra haiM, ve aneka prakAra ke saMsthAna vAle kahe gae haiM / unake cAra lezyAeM, tIna dRSTiyA~ niyamataH se, yoga tIna, upayoga do, saMjJAeM cAra, kaSAya cAra, indriyA~ pA~ca, samudghAta pA~ca aura muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 162 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka vedanA do prakAra kI hotI hai / ve strIvedI aura puruSavedI hote haiM, sthiti jaghanya dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa sAtireka sAgaropama kI hotI hai| adhyayavasAya saMkhyAta prakAra ke prazasta aura aprazasta donoM prakAra ke hote haiN| anubandha sthiti ke anusAra hotA hai / (saMvedha) bhavAdeza se vaha do bhava grahaNa karatA hai / kAlAdeza se-jaghanya antarmuhUrta adhika dasa hajAra varSa aura utkRSTa bAIsa hajAra varSa adhika sAtireka sAgaropama / isa prakAra nau hI gamaka jAnane cAhie / vizeSa yaha hai ki madhyama aura antima tIna-tIna gamakoM meM asurakumAroM kI sthiti-viSayaka vizeSatA jAna lenA / zeSa audhika vaktavyatA aura kAya-saMvedha jAnanA / saMvedha meM sarvatra do bhava jAnanA / isa prakAra yAvat nauveM gamaka meM kAlAdeza se jaghanya bAIsa hajAra varSa sAdhika sAgaropama kAla taka gamanAgamana karatA hai| bhagavan ! nAgakumAra deva kitane kAla kI sthiti vAle pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai ? ityAdi prshn| gautama! yahA~ asurakumAra deva kI pUrvokta samasta vaktavyatA yAvat-bhavAdeza taka kahanI cAhie / vizeSa yaha hai ki usakI sthiti jaghanya dasa hajAra varSa kI aura utkaSTa dezona do palyopama kI hotI hai| anabandha bhI isI prakAra samajhanA cAhie / (saMvedha) kAlodeza se-jaghanya antarmuhUrta adhika dasa hajAra varSa aura utkRSTa bAIsa hajAra varSa adhika dezona pama, isa prakAra nau hI gamaka asurakumAra ke gamakoM ke samAna jAnanA caahie| parantu vizeSa yaha hai ki yahA~ sthiti aura kAlAdeza bhinna jAnanA / isI prakAra yAvat stanitakumAra paryanta jAnanA caahie| bhagavan ! yadi ve (pRthvIkAyika jIva), vANavyantara devoM se Akara utpanna hote haiM to kyA pizAca vANa-vyantaroM se athavA yAvat gandharva vANavyantaroM se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! ve pizAca vANavyantaroM yAvat, gandharva vANavyantaroM se bhI Akara utpanna hote haiM / bhagavan ! vANavyantara deva kitane kAla kI sthitivAle pRthvIkAyikoMmeM utpanna hotA hai ? ityAdi prshn| gautama ! asurakumAra ke nau gamakoM sadRza kahanA / parantu vizeSa yaha ki yahA~ sthiti aura kAlAdeza (bhinna) jAnanA / sthiti jaghanya dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa eka palyopama kI hotI hai| zeSa pUrvavat / bhagavan ! yadi ve (pRthvIkAyika) jyotiSka devoM se Akara utpanna hote haiM, to kyA ve candravimAna-jyotiSka devoM se athavA yAvat tArAvimAna-jyotiSka devoM se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! ve candravimAna-jyotiSka devoM yAvat tArAvimAna-jyotiSkadevoM se bhI Akara utpanna hote haiM / bhagavan ! jyotiSka deva jo pRthvIkAyikoM meM utpanna hone yogya haiM, ve kitane kAla kI sthiti vAle pRthvIkAyikoM meM utpanna hote haiM ? (gautama !) inake viSaya meM utpattiparimANAdi kI labdhi asurakumAroM ke samAna jAnanA cAhie / vizeSatA yaha hai ki inake ekamAtra tejolezyA hotI hai inameM tIna jJAna aura tIna ajJAna niyama se hote haiN| sthiti jaghanya palyopama ke AThaveM bhAga kI aura utkRSTa eka lAkha varSa adhika eka palyopama kI hotI hai / anubandha bhI isI prakAra jAnanA cAhie / (saMvedha) kAla kI apekSA se jaghanya antarmuharta adhika palyopama kA AThavA bhAga aura utkRSTa bAIsa hajAra varSa adhika eka palyopama tathA eka lAkha varSa, itane kAla taka gamanAgamana karatA hai| isI prakAra zeSa ATha gamaka bhI kahane caahie| vizeSa yaha hai ki sthiti aura kAlAdeza (bhinna) samajhane caahie| bhagavan ! yadi ve, vaimAnika devoM se Akara utpanna hote haiM, to kyA ve kalpopapanna vaimAnika devoM se Akara utpanna hote haiM athavA kalpAtIta se? gautama! ve kalpopapanna vaimAnika devoM se Akara utpanna hote haiM, kalpAtIta se nahIM (bhagavan !) yadi ve kalpopapanna vaimAnika devoM se Akara utpanna hote haiM, to kyA ve saudharma-kalpopapanna vaimAnika devoM se Akara utpanna hote haiM, athavA yAvat acyuta se ? gautama ! ve saudharma-tathA IzAna-kalpopapanna vaimAnika devoM se Akara utpanna hote haiM, kintu sanatkumAra-vaimAnikadevoM yAvat acyuta-kalpopapanna vaimAnika devoM se Akara utpanna nahIM hote| bhagavan ! saudharmakalpopapanna vaimAnika deva, kitane kAla kI sthiti vAle pRthvIkAyika meM utpanna hotA hai ? gautama ! jyotiSka devoM ke gamaka samAna kahanA / vizeSatA yaha hai ki inakI sthiti aura anubandha jaghanya eka palyopama aura utkRSTa do sAgaropama hai / (saMvedha) kAlAdeza se jaghanya antarmuhUrta adhika eka palyopama aura utkRSTa bAIsa hajAra varSa adhika do sAgaropama / isI prakAra zeSa ATha gamaka jAnanA / vizeSa yaha hai ki yahA~ sthiti aura kAlAdeza (bhinna) hai| bhagavan ! IzAnadeva, kitane kAla kI sthiti vAle pRthvIkAyikoM meM usakI utpatti hotI hai ? (gautama !) isa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 163 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka sambandha meM pUrvokta nau hI gamaka isI prakAra kahanA cAhie / vizeSa yaha hai ki sthiti aura anubandha jaghanya sAtireka eka palyopama aura utkRSTa sAtireka do sAgaropama hotA hai| zeSa pUrvavat / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-24 - uddezaka-13 sUtra-849 bhagavan ! apkAyika jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? pRthvIkAyika-uddezaka anusAra kahanA / yAvat bhagavan ! pRthvIkAyika jIva, kitane kAla kI sthiti vAle apkAyika meM utpanna hotA hai ? gautama ! jaghanya anta-rmuhUrta kI aura utkRSTa sAta hajAra varSa kI / isa prakAra yaha samagra uddezaka pRthvIkAyika ke samAna hai / vizeSa yaha hai ki isakI sthiti aura saMvedha jAna lenA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-24 - uddezaka-14 sUtra-850 bhagavan ! tejaskAyika jIva, kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? pRthvIkAyika-uddezaka kI taraha kahanA / vizeSa yaha hai ki isakI sthiti aura saMvedha (bhinna) samajhanA / tejaskAyika jIva devoM se Akara utpanna nahIM hote / bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-24 - uddezaka-15 sUtra-851 bhagavan ! vAyukAyika jIva, kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? ityAdi prazna / tejaskAyika-uddezaka ke samAna haiN| sthiti aura saMvedha tejaskAyika se bhinna samajhanA caahie| zataka-24- uddezaka-16 sUtra-852 bhagavan ! vanaspatikAyika jIva, kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? ityAdi prazna / yaha uddezaka pRthvIkAyikauddezaka ke samAna hai / vizeSa yaha hai ki jaba vanaspatikAyika jIva, vanaspatikAyika jIvoM meM utpanna hote haiM, taba pahale, dUsare, cauthe aura pA~caveM gamaka meM parimANa yaha hai ki pratisamaya nirantara ve ananta jIva utpanna hote haiN| bhava kI apekSA se ve jaghanya do bhava aura utkRSTa ananta bhava grahaNa karate haiM, tathA kAla kI apekSA se jaghanya do anta-rmuhUrta aura utkRSTa anantakAla / zeSa pA~ca gamakoM meM usI prakAra ATha bhava jAnane cAhie / vizeSa yaha hai ki sthiti aura saMvedha pahale se bhinna jAnanA caahie| zataka-24 - uddezaka-17 sUtra - 853 bhagavan ! dvIndriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM; ityAdi, yAvat-he bhagavan ! pRthvIkAyika jIva, kitane kAla kI sthiti vAle dvIndriyoM meM utpanna hote haiM ? gautama ! yahA~ pUrvokta pRthvIkAyika kI vaktavyatA ke samAna, yAvat kAlAveza se-jaghanya do antarmuharta aura utkRSTa saMkhyAta bhava / pRthvIkAyika ke sAtha dvIndriya kA saMvedha anusAra pahalA, dUsarA, cauthA aura pA~cavA ina cAra gamakoM meM saMvedha jAnanA cAhie / zeSa pA~ca gamakoM meM usI prakAra ATha bhava hote haiM / paMcendriya-tiryaMcoM aura manuSyoM ke sAtha pUrvokta ATha bhava jAnanA cAhie / devoM se cyavakara AyA huA jIva dvIndriya meM utpanna nahIM hotA / yahA~ sthiti aura saMvedha pahale se bhinna hai| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-24 - uddezaka-18 sUtra-854 bhagavan ! trIndriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? ityAdi prazna / dvIndriya-uddezaka ke samAna trIndriyoM ke viSaya meM bhI kahanA cAhie / vizeSa yaha hai ki sthiti aura saMvedha (bhinna) samajhanA cAhie / tejaskAyikoM ke sAtha tIsare gamaka meM utkRSTa 208 rAtri-divasa kA aura dvIndriyoM ke sAtha tIsare gamaka meM utkRSTa 196 rAtri-divasa adhika muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 164 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka 48 varSa hotA hai / trIndriyoM ke sAtha tIsare gamaka meM utkRSTa 392 rAtri-divasa hotA hai / isa prakAra yAvat-saMjJI manuSya taka sarvatra jAnanA caahie| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-24 - uddezaka-19 sUtra-855 bhagavan ! caturindriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? ityAdi prazna / trIndriya-uddezaka caturindriya jIvoM ke viSayameM samajhanA cAhie / vizeSa sthiti aura saMvedha anusAra (bhinna) jAnanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-24 - uddezaka-20 sUtra-856 bhagavan ! paMcendriya-tiryaMcayonika jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? kyA ve nairayikoM se yAvat devoM se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! ve nairayikoM se yAvat devoM se bhI Akara utpanna hote haiM / bhagavan ! yadi ve nairayikoM se Akara utpanna hote haiM, to kyA ve ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM se Akara utpanna hote haiM, athavA yAvat ve adhaHsaptamapRthvI ke nairayikoM se ? gautama ! ve ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM se, yAvat adhaHsaptamapRthvI ke nairayikoM se Akara utpanna hote haiN| bhagavan ! ratnaprabhApRthvI kA nairayika, kitane kAla kI sthiti vAle paMcendriya-tiryaMcayonikoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa pUrvakoTi varSa kI sthiti| bhagavan ! ve jIva, eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? asurakumAroM kI vaktavyatA samAna kahanI cAhie / vizeSa yaha hai ki (ratnaprabhA nairayikoM ke) saMhanana meM aniSTa aura akAnta pudgala yAvat pariNamana karate haiM / unakI avagAhanA do prakAra kI kahI gaI hai-jo bhavadhAraNIya avagAhanA hai, vaha jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa sAta dhanuSa, tIna ratnI aura chaha aMgula kI hotI hai| uttaravaikriya avagAhanA jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa pandraha dhanuSa r3hAI hAtha kI hotI hai / bhagavan ! una jIvoM ke zarIra kisa saMsthAna vAle hote haiM ? gautama! unake zarIra do prakAra ke kahe gae haiM-bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya / donoM kevala huNDaka-saMsthAna vAle hote haiM / unameM ekamAtra kApotalezyA hotI hai / cAra samudghAta hote haiM / ve kevala napuMsakavedI hote haiM / sthiti jaghanya 10000 varSa aura utkRSTa eka sAgaropama hai| anubandha bhI isI prakAra hotA hai| bhava apekSA se-jaghanya do bhava, utkRSTha ATha bhava tathA kAla apekSA se jaghanya antarmahartta adhika dasa hajAra varSa aura utkaSTa cAra parvakoTi adhika cAra saagropm| yadi vaha (ratnaprabhA-nairayika) jaghanya kAla kI sthiti vAle paMcendriya-tiryaMcoM meM utpanna ho, to jaghanya aura utkRSTa antarmuharta kI sthiti vAle paMcendriya-tiryaMca meM utpanna hotA hai| zeSa pUrvavat / vizeSa yaha hai ki kAla kI apekSA se pUrvokta anusAra aura utkRSTa cAra antarmuhartta adhika cAra sAgaropama / isI prakAra zeSa sAta gamaka, nairayika-uddezaka ke saMjJI paMcendriyoM anusAra jAnanA cAhie / bIca ke tIna antima tIna gamakoM meM sthiti kI vizeSatA hai| zeSa pUrvavat sarvatra sthiti aura saMvedha upayogaparvaka jAna lenaa| bhagavan ! zarkarAprabhApRthvI kA nairayika kitane kAla kI sthiti vAle paMcendriya-tiryaMcoM meM utpanna hotA hai ? ratnaprabhA ke nau gamaka anusAra nau gamaka kahanA / vizeSa yaha hai ki zarIra kI avagAhanA, avagAhanA-saMsthAna-pada ke anusAra jAnanA / unameM tIna jJAna aura tIna ajJAna niyama se hote haiN| sthiti aura anubandha pahale kahA gayA hai| isa prakAra nau hI gamaka upayoga-pUrvaka kahanA / isI prakAra yAvat chaThI narakapRthvI taka jAnanA / vizeSa yaha ki avagAhanA, lezyA, sthiti, anubandha aura saMvedha (bhinna-bhinna) jaannaa| __ bhagavan ! adhaHsaptamIpRthvI kA nairayika, kitane kAla kI sthiti vAle paMcendriya-tiryaMcoM meM utpanna hotA hai? ityAdi prazna / gautama ! pUrvokta sUtra ke anusAra isake bhI nau gamaka kahane cAhie / vizeSa yaha hai ki yahA~ avagAhanA, lezyA, sthiti aura anubandha bhinna-bhinna jAnane cAhie / saMvedha-bhava kI apekSA se-jaghanya do bhava utkRSTa chaha bhava, tathA kAla kI apekSA se-jaghanya antarmuhUrtta adhika bAIsa sAgaropama aura utkRSTa tIna pUrvakoTi adhika 66 sAgaropama / prathama ke chaha gamakoM meM jaghanya do bhava aura utkRSTa chaha bhava tathA antima tIna gamakoM meM jaghanya do bhava muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 165 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka aura utkRSTa cAra bhava jAnanA / nau hI gamakoM meM prathama gamaka ke samAna vaktavyatA kahanA / parantu dUsare gamaka meM sthiti kI vizeSatA hai tathA kAla kI apekSA se-jaghanya antarmuhUrtta adhika bAIsa sAgaropama aura utkRSTa tIna antarmuhUrta adhika 66 sAgaropama / tIsare gamaka meM jaghanya pUrvakoTi adhika bAIsa sAgaropama aura utkRSTa tIna pUrvakoTi adhika 66 sAgaropama, cauthe gamaka meM jaghanya antarmuhUrta adhika bAIsa sAgaropama aura utkRSTa tIna pUrvakoTi adhika chAsaTha sAgaropama, pA~cave gamaka meM jaghanya antarmuhUrtta adhika 22 sAgaropama aura utkRSTa tIna antarmuhUrtta adhika 66 sAgaropama, chaThe gamaka meM jaghanya pUrvakoTi adhika bAIsa sAgaropama aura utkRSTa tIna pUrvakoTi adhika 66 sAgaropama tathA sAtaveM gamaka meM jaghanya antarmuhUrta adhika 33 sAgaropama aura utkRSTa do pUrvakoTi adhika 36 sAgaropama, AThaveM gamaka meM jaghanya antarmuhUrta adhika 33 sAgaropama aura utkRSTa do anta-rmuhUrta adhika 66 sAgaropama, tathA nauve gamaka meM jaghanya pUrvakoTi adhika 33 sAgaropama aura utkRSTa do pUrvakoTi-adhika 66 sAgaropama gamanAgamana karatA hai| yadi vaha tiryaMcayonikoM se Akara utpanna hotA hai to kyA ekendriya-tiryaMca yonikoM se Akara utpanna hotA hai? pRthvIkAyika-uddezaka anusAra upapAta samajhanA / yAvat-bhagavan ! pRthvIkAyika jIva, kitane kAla kI sthiti vAle paMcendriya-tiryaMcayonikoM meM utpanna hotA hai / gautama ! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa pUrvakoTi kii| bhagavan ! ve pRthvIkAyika jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? yahA~ parimANa se lekara anubandha taka, apane-apane svasthAna meM jo vaktavyatA kahI hai, tadanusAra hI paMcendriyatiryaMcayonikoM meM bhI kahanI caahie| vizeSa yaha hai ki nau hI gamakoM meM parimANa-jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta yA asaMkhyAta utpanna hote haiM, aisA jAnanA / (saMvedha-) nau hI gamakoM meM bhava kI apekSA se jaghanya do bhava aura utkRSTa ATha bhava grahaNa karate haiM / zeSa pUrvavat / kAlAdeza se donoM pakSoM kI sthiti ko jor3ane se (kAla) saMvedha jAnanA cAhie / bhagavan ! yadi vaha apkAyika jIvoM se Akara utpanna ho to ? pUrvavat apkAya ke sambandha meM kahanA / isI prakAra yAvat caturindriya taka upapAta kahanA; parantu sarvatra apanI-apanI vaktavyatA kahanA / nau hI gamakoM meM bhava kI apekSA se jaghanya do bhava aura utkRSTa ATha bhava tathA kAlAdeza se donoM kI sthiti ko jor3anA / pRthvIkAyikoM meM utpanna hone vAle kI vaktavyatA sabhI jIvoM ke sambandha meM kahanI caahie| sarvatra sthiti aura saMvedha yathAyogya bhinna-bhinna jaannaa| bhagavan ! yadi (ve paMcendriya-tiryaMca), paMcendriya-tiryaMcayonikoM se Akara utpanna haiM, to kyA ve saMjJIpaMcendriyatiryaMcayonikoM se Akara utpanna hote haiM yA asaMjJI se? gautama! ve saMjJIpaMcendriya-tiryaMcoM tathA asaMjJI paMcendriya tiryaMcoM se bhI Akara utpanna hote haiM, ityAdi, pRthvIkAyikoM meM utpanna hone vAle tiryaMcoM ke bheda anusAra kahane cAhie / yAvat -bhagavan ! asaMjJIpaMcendriya-tiryaMcayonika kitane kAla kI sthiti vAle paMcendriya-tiryaMcoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! jaghanya antarmuharta aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kii| bhagavan ! ve (asaMjJI paMcendriya-tiryaMca) jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? pRthvIkAyika meM utpanna hone vAle asaMjJI tiryaMca-paMcendriyoM anusAra bhavAdeza taka kahanI cAhie / kAlAdeza se-jaghanya do antarmuhUrta aura utkRSTa pUrvakoTi-pRthaktva adhika palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga / dvItiya gamaka meM bhI yahI vaktavyatA kahanI cAhie / parantu vizeSa yaha hai ki kAlAdeza se-jaghanya do antarmuhUrta, aura utkRSTa cAra antarmuhUrta adhika cAra pUrvakoTi, itane kAla taka yAvat gamanAgamana karatA hai / yadi vaha utkRSTa kAla kI sthiti vAle saMjJI paMcendriya-tiryaMcayonikoM meM utpanna ho, to jaghanya aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI sthiti vAle saMjJI paMcendriya-tiryaMca meM utpanna hotA hai| bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? ratnaprabhApRthvI meM utpanna hone vAle asaMjJI paMcendriyatiryaMca anusAra yahA~ kAlAdeza taka kahanI cAhie / parantu parimANa jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta utpanna hote haiM / yadi vaha svayaM jaghanyakAla kI sthiti vAlA ho, to jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa pUrvakoTi varSa kI sthiti vAle saMjJI paMcendriya tiryaMca meM utpanna hotA hai| bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? ityAdi prazna / pRthvIkAyikoM meM utpanna hone vAle jaghanya sthiti ke asaMjJI paMcendriya tiryaMcoM ke bIca ke tIna gamakoM anusAra yahA~ bhI tInoM hI gamakoM meM anubandha taba saba kahanA caahie| bhavAdeva se-jaghanya do bhava aura utkRSTa ATha bhava grahaNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 166 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka karatA hai, tathA kAlAdeza se-jaghanya do antarmuharta aura utkRSTa cAra antarmuharta adhika cAra puurvkottivrss| yadi vaha (asaMjJI paMcendriya-tiryaMca) jaghanya kAla kI sthiti vAle saMjJIpaMcendriya tiryaMcoM meM utpanna ho, to usake viSaya meM bhI yahI vaktavyatA kahanI cAhie / vizeSa yaha hai ki kAlAdeza se jaghanya do antarmuhUrta aura utkRSTa ATha antarmuhUrtta / yadi vaha utkRSTa kAla kI sthiti vAle saMjJI paMcendriya-tiryaMcayonikoM meM utpanna ho to vaha jaghanya aura utkRSTa pUrvakoTivarSa kI sthiti vAle paMcendriya-tiryaMca meM utpanna hotA hai / vizeSa yaha ki kAlAdeza (bhinna) samajhanA cAhie / yadi vaha svayaM utkRSTa kAla kI sthiti vAlA ho, to prathama gamaka ke anusAra usakI vaktavyatA jAnanI caahie| vizeSa yaha hai ki usakI sthiti jaghanya aura utkRSTa pUrvakoTivarSa kI hotI hai / zeSa pUrvavat / kAla kI apekSA se-jaghanya antarmuhurta adhika pUrvakoTi aura utkRSTa pUrvakoTi-pRthaktva adhika palyopama ke asaMkhyAtaveM bhaag| yadi vaha (utkRSTa kAla sthitivAlA asaMjJI paMcendriya-tiryaMca) jaghanya kAla kI sthitivAle paMcendriya tiryaMca meM utpanna ho, to bhI yahI sAtaveM gamaka kI vaktavyatA kahanI cAhie / vizeSa yaha hai ki kAlAdeza se-jaghanya antarmuhartta adhika pUrvakoTi aura utkRSTa cAra antarmuhUrta adhika cAra pUrvakoTi / yadi vahI, utkRSTa kAla kI sthiti vAle saMjJI paMcendriya-tiryaMcoM meM utpanna ho, to jaghanya aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI sthiti vAle saMjJI paMcendriyatiryaMca meM utpanna hotA hai, ityAdi samagra vaktavyatA, ratnaprabhA meM utpanna hone vAle asaMjJI paMcendriya-tiryaMca sambandhI navama gamaka kI vaktavyatA ke anusAra kAlAdeza taka kahanI cAhie / kintu parimANa isake tIsare gamaka anusAra khnaa| yadi ve (saMjJI paMcendriya-tiryaMca), saMjJI paMcendriya-tiryaMcayonikoM se Akara utpanna hote haiM, to kyA ve saMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI paMcendriya-tiryaMcoM se Akara utpanna hote haiM yA asaMkhyAta varSa se? gautama ! ve saMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI paMcendriya-tiryaMcoM se Akara utpanna hote haiM / asaMkhyAta se nahIM / bhagavan ! yadi ve saMkhyeya varSA-yuSka saMjJI paMcendriya-tiryaMcoM se Akara utpanna hote haiM, to kyA ve paryApta saMkhyeya varSAyuSka saMjJI paMcendriya tiryaMcoM se Akara utpanna hote haiM yA aparyApta se ? gautama ! ve donoM se Akara utpanna hote haiM / bhagavan ! yadi saMkhyAta varSa kI Ayu vAlA saMjJI paMcendriya-tiryaMcayonika kitane kAla kI sthiti vAle saMjJI paMcendriya-tiryaMcoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhartta aura utkRSTa tIna palyopama kI sthiti vaale| bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? ityAdi prazna / (gautama !) ratnaprabhApRthvI meM utpanna hone vAle isa saMjJI paMcendriya-tiryaMca ke prathama gamaka ke samAna saba vaktavyatA kahanI cAhie / parantu isakI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa 1000 yojana kI hai| zeSa kathana bhavAdeza taka pUrvavat jAnanA / kAla kI apekSA-jaghanya do antarmuhUrta aura utkRSTa pUrvakoTi-pRthaktva adhika tIna palyopama, yAvat itane kAla gamanAgamana karatA hai / yadi vaha jIva, jaghanya kAla kI sthiti vAle saMjJI paMcendriya tiryaMcoM meM utpanna ho, to vahI pUrvokta vaktavyatA kahanI cAhie / vizeSa kAlAdeza se-jaghanya do antarmuhUrta aura utkRSTa cAra antarmuhUrta adhika cAra pUrvakoTi / yadi vaha utkRSTa kAla kI sthiti vAle saMjJI paMcendriya tiryaMcoM meM utpanna ho, to jaghanya aura utkRSTa tIna palyopama kI sthiti vAle saMjJI paMcendriya tiryaMcoM meM utpanna hotA hai, ityAdi pUrvavat parimANa meM vizeSa yaha hai ki vaha jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta utpanna hote haiM / avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa eka hajAra yojana kI hotI hai / zeSa pUrvavat yAvat anubandha taka jAnanA / bhavAdeza se do bhava aura kAlAdeza se-jaghanya antarmuhartta adhika tIna palyopama aura utkRSTa pUrvakoTi-adhika tIna palyopama / yadi vaha, svayaM jaghanya kAla kI sthiti vAlA ho aura utpanna ho, to vaha jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa pUrvakoTi-varSa kI sthiti vAle saMjJI paMcendriya tiryaMcayonikoM meM utpanna hotA hai / isa viSaya meM pRthvIkAyikoM meM utpanna hone vAle isI saMjJI paMcendriya ke anusAra madhya ke tIna gamaka tathA paMcendriya-tiryaMca meM utpanna hone vAle asaMjJI paMcendriya ke bIca ke tIna gamakoM meM jo saMvedha kahA hai, tadanusAra kahanA cAhie / yadi vaha svayaM utkRSTa kAla kI sthiti vAlA ho, to usake viSaya meM prathama gamaka ke samAna kahanA / parantu vizeSa yaha hai ki sthiti aura anubandha jaghanya aura utkRSTa pUrvakoTivarSa kahanA / kAlAdeza se-jaghanya antarmuhUrta adhika pUrvakoTi aura utkRSTa pUrvakoTipRthaktva adhika tIna palyopama / yadi vahI (utkRSTa sthiti vAlA saMjJI paMcendriya-tiryaMca) jaghanya kAla kI sthiti vAle saMjJI paMcendriya-tiryaMcoM meM muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 167 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka utpanna ho, to usake viSaya meM bhI yahI vaktavyatA kahanI cAhie / vizeSa yaha hai ki kAlAdeza se-jaghanya anta-rmuhartta adhika pUrvakoTi aura utkRSTa cAra antarmuhUrta adhika cAra pUrvakoTi yAvat gati-Agati karatA rahatA hai / yadi vaha utkRSTa kAla kI sthiti vAle saMjJI paMcendriya-tiryaMcayonikoM meM utpanna ho to vaha jaghanya aura utkRSTa tIna palyopama kI sthiti vAle saMjJI paMcendriya tiryaMcoM meM utpanna hotA hai / zeSa pUrvavat / vizeSa yaha hai ki parimANa aura avagAhanA tIsare gamaka anusAra | bhAvAdeza se-do bhava aura kAlAdeza se-jaghanya aura utkRSTa pUrvakoTi-adhika tIna palyopama, yAvat gati-Agati karatA rahatA hai| bhagavana ! yadi saMjJI paMcendriya-tiryaMca, manuSyoM se Akara utpanna hote haiM to kyA saMjJI manuSyoM se Akara utpanna hote haiM yA asaMjJI manuSyoM se ? gautama ! ve donoM prakAra ke manuSyoM se Akara utpanna hote haiN| bhagavan ! asaMjJI manuSya, kitane kAla kI sthiti vAle saMjJI paMcendriya tiryaMca meM utpanna hotA hai ? gautama ! vaha jaghanya anta-rmuhUrta kI aura utkRSTa pUrvakoTi kI sthiti vAle saMjJI paMcendriya tiryaMcoM meM utpanna hotA hai / pRthvIkAyikoM meM utpanna hone vAle asaMjJI manuSya kI prathama tIna gamakoM anusAra yahA~ bhI kahanA cAhie / asaMjJI-paMcendriya ke madhyama tIna gamakoM ke saMvedha anusAra yahA~ bhI kahanA caahie| bhagavan ! yadi vaha (saMjJI paMcendriya tiryaMca) saMjJI manuSyoM se Akara utpanna hotA hai to, kyA vaha saMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI manuSyoM se yA asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle ? gautama ! vaha saMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI manuSyoM se Akara utpanna hotA hai / asaMkhyAta varSa vAle nahIM / bhagavan ! yadi vaha saMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI manuSyoM se Akara utpanna hotA hai, to kyA vaha paryAptaka saMjJI manuSyoM se yA aparyAptaka saMjJI manuSyoM se ? gautama ! vaha donoM prakAra ke saMjJI manuSyoM se Akara utpanna hotA hai| bhagavan ! saMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI manuSya, kitane kAla kI sthiti vAle saMjJI paMcendriya-tiryaMcoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! vaha jaghanya antarmuhartta aura utkRSTa tIna palyopama kI sthiti vAle saMjJI paMcendriya-tiryaMcoM meM utpanna hotA hai| __ bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? ityAdi prazna / (gautama !) pRthvIkAyikoM meM utpanna hone vAle isI saMjJI manuSya kI prathama gamaka meM kahI huI vaktavyatA-bhavAdeza taka kahanA / kAlAdeza se-jaghanya do antarmuhUrta aura utkRSTa pUrvakoTi-pRthaktva adhika tIna palyopama / yadi vaha jaghanyakAla kI sthiti vAle saMjJI paMcendriya-tiryaMcayonikoM meM utpanna ho, to usake lie yahI vaktavyatA kahanA / parantu kAlAdeza se-jaghanya do antarmuhUrta aura utkRSTa cAra antarmuhUrtta adhika cAra pUrvakoTi varSa, yAvat gamanAgamana karatA hai| yadi vahI utkaSTa kAla kI sthiti vAle saMjJI paMcendriya tiryaMcoM meM utpanna ho, to vaha jaghanya aura utkaSTa tIna palyopama kI sthiti vAle saMjJI-paMcendriya-tiryaMcoM meM utpanna hotA hai / vizeSa yaha hai ki usakI avagAhanA jaghanya aMgula-pRthaktva aura utkRSTa pA~ca sau dhanuSa kI hotI hai / sthiti jaghanya mAsapRthaktva aura utkRSTa pUrvakoTi kI hotI hai isI prakAra anubandha bhI jAna lenA / bhavAdeza se-jaghanya do bhava tathA kAlAdeza se-jaghanya mAsa-pRthaktva adhika tIna palyopama aura utkRSTa pUrvakoTi adhika tIna palyopama / yadi vaha svayaM jaghanyakAla kI sthiti vAlA ho aura saMjJI paMcendriya-tiryaMcoM meM utpanna ho, to saMjJI paMcendriya-tiryaMcayonika meM utpanna hone vAle paMcendriya-tiryaMca kI bIca ke tIna gamakoM anusAra isake bhI bIca ke tIna gamakoM anusAra isake bhI bIca ke tIna gamakoM bhavAdeza taka kahanA / vizeSatA parimANa ke viSaya meM yaha hai ki ve utkRSTa saMkhyAta utpanna hote haiM, yadi vaha svayaM utkRSTa kAla kI sthiti vAlA ho aura saMjJI paMcendriyatiryaMcoM meM utpanna ho, to prathama gamaka kI vaktavyatA / vizeSa-zarIra kI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa pA~ca sau dhanuSa kI hotI hai / sthiti aura anubandha jaghanya aura utkRSTa pUrvakoTivarSa kA hai| zeSa pUrvavat bhavAdeza taka / kAlAdeza se-jaghanya antarmuhUrtta adhika pUrvakoTi varSa aura utkRSTa pUrvakoTi-pRthaktva adhika tIna palyopama / yadi vaha jaghanyakAla kI sthiti vAle saMjJI paMcendriya-tiryaMca meM utpanna ho to bhI pUrvavat / vizeSa kAlAdeza se jaghanya antarmuhartta adhika pUrvakoTi varSa aura utkRSTa cAra antarmuhartta adhika cAra pUrvakoTi gamanAgamana karata utkRSTa kAla kI sthiti vAle saMjJI paMcendriya-tiryaMcoM meM utpanna ho to jaghanya aura utkRSTa tIna palyopama kI sthiti vAle muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 168 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/ sUtrAMka saMjJI paMcendriya-tiryaMcoM meM utpanna hotA hai / yahA~ pUrvokta saptama gamaka kI vaktavyatA kahanI cAhie / bhavAdeza se-jaghanya do bhava grahaNa karatA hai tathA kAlAdeza se-jaghanya pUrvakoTi adhika tIna palyopama aura utkRSTa bhI pUrvakoTi adhika tIna palyopama / yadi devoM se Akara ve utpanna hote haiM, to kyA ve bhavanavAsI devoM se yAvat vaimAnika devoM se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! ve bhavanavAsI devoM se, yAvat vaimAnika devoM se Akara utpanna hote haiN| (bhagavan !) yadi ve (saMjJI paMcendriya-tiryaMca) bhavanavAsI devoM se Akara utpanna hote haiM, to kyA ve asurakumAra athavA yAvat stanitakumAra bhavanavAsI devoM se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! ve asurakumAra yAvat stanitakumAra bhavanavAsI devoM se bhI Akara utpanna hote haiM / bhagavan ! asurakumAra, kitane kAla kI sthiti vAle paMcendriya tiryaMcoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa pUrvakoTi kI sthiti vAle meM / usake nau hI gamakoM meM pathvIkAyikoM meM utpanna hone vAle asarakamAroM anusAra kahanI cAhie / isI prakAra IzAna devaloka paryanta / bhavAdeza se sarvatra utkRSTataH ATha bhava aura jaghanyataH do bhava grahaNa karatA hai / sarvatra sthiti aura saMvedha bhinna bhinna samajhanA cAhie / bhagavan ! nAgakumAra kitane kAla kI sthiti vAle saMjJI paMcendriya-tiryaMcoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! pUrvavat vizeSa yaha ki sthiti aura saMvedha bhinna jAnanA / isI prakAra stanitakumAra taka jaannaa| bhagavan ! yadi ve vANavyantara devoM se Akara utpanna hote haiM, to kyA ve pizAca vANavyantara devoM se Akara utpanna hote haiM ? pUrvavat samajhanA cAhie, yAvat-bhagavan ! vANavyantara deva kitane kAla kI sthitivAle paMcendriyatiryaMcoM meM utpanna hotA hai ? yadi vaha (saMjJI paMcendriya-tiryaMca) jyotiSka devoM se Akara utpanna hotA hai, to? ityAdi prazna / usakA upapAta pUrvokta kathanAnusAra yAvat-bhagavan ! jyotiSka deva kitane kAla kI sthiti vAle paMcendriya-tiryaMcoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! pRthvIkAyika-uddezaka anusAra kahanI cAhie / nau hI gamakoM meM bhavAdeza se ATha bhava jAnanA; yAvat kAlAdeza se jaghanya antarmuhUrta adhika palyopama kA AThavA~ bhAga aura utkRSTa cAra pUrvakoTi aura cAra lAkha varSa adhika cAra palyopama; yAvat gamanAgamana karatA hai| isI prakAra nau hI gamakoM ke viSaya meM jAnanA / kintu yahA~ sthiti aura saMvedha bhinna jaannaa| yadi ve vaimAnika devoM se Akara utpanna hote haiM to kyA ve kalpopapanna-vaimAnika devoM se Akara utpanna hote haiM, yA kalpAtIta se ? gautama ! ve kalpopapanna-vaimAnika devoM se Akara utpanna hote haiM, kalpAtIta se nhiiN| bhagavan ! yadi ve kalpopapanna-devoM se Akara utpanna hote haiM to ityAdi prazna / gautama ! ve yAvat sahasrAra-kalpopapanna-vaimAnika devoM se Akara utpanna hote haiM, kintu Anata yAvat acyuta-kalpopapanna-se utpanna nahIM hote| bhagavan ! saudharma deva kitane kAla kI sthiti vAle saMjJI paMcendriya-tiryaMcoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! vaha jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa pUrvakoTi kI sthiti vAle meM utpanna hotA hai / zeSa saba nau hI gamakoM pRthvI-kAyika uddezaka anusAra jAnanA / vizeSa yaha ki nau hI gamakoM meM bhavAdeza se jaghanya do bhava aura utkRSTa ATha bhava hote haiN| sthiti aura kAlAdeza bhI bhinna-bhinna samajhanA cAhie / isI prakAra IzAna deva ke viSaya meM bhI jaannaa| isI krama sesahasrArakalpa paryanta ke devoM kA-upapAta kahanA / avagAhanA avagAhanA-saMsthAnapada ke anasAra jAnanA / lezyA. sanatkumAra, mAhendra aura brahmaloka meM eka padmalezyA tathA lAntaka, mahAzukra aura sahasrAra meM eka zuklalezyA hotI hai kevala puruSavedI hote haiM / sthitipada ke anusAra Ayu aura anubandha jAnanA / zeSa saba IzAnadeva ke samAna / kAyasaMvedha bhinna-bhinna jAnanA caahie| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-24 - uddezaka-21 sUtra-857 bhagavan ! manuSya kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? nairayikoM se Akara yAvat devoM se Akara hote haiM ? gautama! nairayikoM se yAvat devoM se bhI Akara utpanna hote haiM / isa prakAra yahA~ paMcendriya-tiryaMcayonika-uddezaka anusAra, yAvat-tamaHprabhApRthvI ke nairayikoM se bhI Akara utpanna hote haiM, kintu adhaHsaptamapRthvI ke nairayikoM se Akara utpanna muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 169 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga / uddezaka / sUtrAMka nahIM hote, taka upapAta kA kathana karanA / bhagavan ! ratnaprabhApRthvI kA nairayika kitane kAla kI sthiti vAle manuSyoM meM utpanna hotA hai ? gautama vaha jaghanya mAsapRthaktva aura utkRSTa pUrvakoTivarSa kI sthiti vAloM meM, zeSa vaktavyatA paMcendriya-tiryaMcayonika meM utpanna hone vAle ratnaprabhA ke nairayika ke samAna jAnanA / parimANa meM vizeSa yaha hai ki ve jaghanya eka, do yA tIna, athavA utkRSTa saMkhyAta utpanna hote haiM, saMvedha mAsapRthaktva ke sAtha saMvedha karanA / I ratnaprabhA samAna zarkarAprabhA kI bhI vaktavyatA kahanI cAhie / vizeSa yaha hai ki jaghanya varSapRthaktva kI tathA utkRSTa pUrvakoTivarSa kI sthiti vAle manuSyoM meM utpanna hotA hai / avagAhanA, lezyA, jJAna, sthiti, anubaMdha aura saMvedha kA nAnAtva tiryaMcayonika - uddezaka anusAra jAnanA / isa prakAra tamaH prabhApRthvI ke nairayika taka jAnanA cAhie / bhagavan yadi ve (manuSya) tiryaMcayonikoM se Akara utpanna hote haiM to kyA ve ekendriya, yA yAvat paMcendriya tiryaMcayonikoM se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! ve ekendriya tiryaMcayonikoM se Akara utpanna hote haiM, ityAdi vaktavyatA paMcendriya tiryaMca uddezaka anusAra jAnanI caahie| vizeSa yaha ki isa viSaya meM tejaskAya aura vAyukAya kA niSedha karanA caahie| zeSa pUrvavat / yAvat bhagavan jo pRthvIkAyika, kitane kAla kI sthiti vAle manuSyoM meM utpanna hotA hai? gautama vaha jaghanya antarmuhUrtta kI aura utkRSTa pUrvakoTivarSa kI sthiti vAle meM utpanna hotA hai| bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? ityAdi prazna | paMcendriya tiryaMcayonikoM meM utpanna hone vAle pRthvIkAyika anusAra manuSyoM meM utpanna hone vAle pRthvIkAyika kI vaktavyatA nau gamakoM meM kahanI caahie| vizeSa yaha ki tIsare, chaThe aura nauMve gamaka meM parimANa jaghanya eka do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta utpanna hote haiN| jaba svayaM (pRthvIkAyika) jaghanyakAla kI sthiti vAlA hotA hai, taba madhya ke tIna gamakoM meM se prathama gamaka meM adhyavasAya prazasta bhI hote haiM aura aprazasta bhii| dvItiya gamaka meM aprazasta aura tRtIya gamaka meM prazasta adhyavasAya hote haiN| zeSa pUrvavat / yadi ve apkAyikoM se Akara utpanna ho to ? (pUrvokta vaktavyatA kahanI caahie| isI prakAra vanaspatikAyikoM ke lie bhI (pUrvokta vaktavyatA jAnanI cAhie) / isI prakAra caturindriya- paryanta jAnanA / asaMjJa paMcendriya-tiryaMcayonika, saMjJI paMcendriya tiryaMcayonika, asaMjJI manuSya aura saMjJI manuSya, ina sabhI ke viSaya meM paMcendriya-tiryaMcayonika uddezaka anusAra kahanA cAhie / vizeSatA yaha ki parimANa aura adhyavasAyoM kI bhinnatA pRthvIkAyika ke isI uddezaka meM kahe anusAra samajhanI cAhie / zeSa pUrvavat / bhagavan ! yadi ve (manuSya) devoM se Akara utpanna hote haiM, to bhavanavAsI devoM se Akara utpanna hote haiM, yAvat vaimAnika devoM se Akara ? gautama ! ve bhavanavAsI yAvat vaimAnika devoM se bhI Akara utpanna hote haiM / bhagavan ! yadi ve, bhavanavAsI devoM se Akara utpanna hote haiM, to kyA ve asurakumAra bhavanavAsI devoM se Akara utpanna hote haiM, athavA yAvat stanitakumAra devoM se utpanna hote haiM ? gautama ! ve asurakumAra yAvat stanitakumAra bhavanavAsI devoM se Akara utpanna hote haiM / bhagavan ! asurakumAra bhavanavAsI deva kitane kAla kI sthiti vAle manuSyoM meM utpanna hotA hai? gautama ! vaha jaghanya mAsapRthaktva aura utkRSTa pUrvakoTi kI sthitivAle manuSyoM meM utpanna hotA hai / paMcendriya-tiryaMcayonika uddezaka anusAra yahA~ bhI kahanI cAhie vizeSa yaha hai ki jisa prakAra vahA~ jaghanya antarmuhUrtta kI sthiti vAle tiryaMca meM utpanna hone kA kahA hai, usI prakAra yahA~ mAsapRthaktva kI sthitivAle manuSyoM meM utpanna hone kA kathana karanA cAhie / isake parimANa meM jaghanya eka, do, tIna aura utkRSTa saMkhyAta utpanna hote haiM, zeSa saba pUrvakathitAnusAra jAnanA caahie| isI prakAra IzAna deva taka vaktavyatA kahanI cAhie tathA ye vizeSatAeM bhI jAnanI caahie| jaise paMcendriyatiryaMcayonika uddezaka anusAra sanatkumAra se lekara sahasrAra taka ke deva ke sambandha meM kahanA cAhie / vizeSa yaha i parimANa - jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta utpanna hote haiM / unakI utpatti jaghanya varSapRthaktva aura utkRSTa pUrvakoTivarSa kI sthiti vAle manuSyoM meM hotI hai| saMvedha (jaghanya) varSa pRthaktva (utkRSTa) pUrvakoTi varSa se karanA cAhie sanatkumAra meM svayaM kI utkRSTa sthiti ko cAra guNA karane para aThThAIsa sAgaropama hotA hai / mAhendra meM kucha adhika aThThAIsa sAgaropama hotA hai| brahmaloka meM 40 sAgaropama, lAntaka meM chappana sAgaropama, mahAzukra meM ar3asaTha sAgaropama tathA sahasrAra meM bahattara sAgaropama hai / yaha utkRSTa sthiti kahI gaI hai / jaghanya sthiti ko bhI cAra guNI muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI 2 ) AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 170 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka karanI cAhie / bhagavan ! Anatadeva kitane kAla kI sthiti vAle manuSyoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! jaghanya varSapRthaktva kI aura utkRSTa pUrvakoTivarSa kii| bhagavan ! ve (manuSya) eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? sahasrAra devoM anusAra kahanA / parantu inakI avagAhanA, sthiti aura anubandha ke viSaya meM bhinnatA jAnanA / bhava kI apekSA se-jaghanya do bhava aura utkRSTa chaha bhava grahaNa karate haiM tathA kAla kI apekSA se-jaghanya varSapRthaktva adhika aThAraha sAgaropama aura utkRSTa tIna pUrvakoTi adhika sattAvana sAgaropama / isI prakAra nau hI gamakoM meM jAnanA / vizeSa yaha hai ki inakI sthiti, anubandha aura saMvedha bhinna-bhinna jAnanA / isI prakAra acyutadeva taka jAnanA / vizeSa yaha hai ki inakI sthiti, anubandha aura saMvedha, bhinna-bhinna jAnane / prANatadeva kI sthiti ko tIna guNI karane para sATha sAgaropama, AraNadeva kI sthati 63 sAgaropama aura acyutadeva kI sthiti chAsaTha 66 sAgaropama kI ho jAtI hai| bhagavan ! yadi ve manuSya kalpAtIta-vaimAnika devoM se Akara utpanna hote haiM to kyA graiveyaka-kalpAtIta devoM se Akara utpanna hote haiM, athavA anuttaraupapAtika devoM se ? gautama ! donoM prakAra ke kalpAtIta devoM se / yadi ve graiveyakakalpAtIta devoM se Akara utpanna hote haiM, to kyA ve adhastana-adhastana graiveyaka-kalpAtIta devoM se Akara utpanna hote haiM, athavA yAvata uparitana-uparitana graiveyaka se? gautama ! ve adhastana-adhastana yAvat uparitana-uparitana graiveyaka kalpAtIta devoM se bhI Akara utpanna hote haiM / bhagavan ! graiveyaka deva kitane kAla kI sthiti vAle manuSyoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! vaha jaghanya varSapRthaktva kI aura utkRSTa pUrvakoTivarSa kI sthiti vAle manuSyoM meM utpanna hotA hai| zeSa Anatadeva ke samAna jAnanA / vizeSa yaha hai ki he gautama ! usake ekamAtra bhavadhAraNIya zarIra hotA hai / avagAhanAjaghanya aMgula ke asaMkhyAtave bhAga kI aura utkRSTa do ratnI kI hotI hai / kevala bhavadhAraNIya zarIra samacaturasrasaMsthAna se yukta kahA gayA hai / pA~ca samudghAta pAe jAte haiM / yathA-vedanA-samudghAta yAvat taijasa-samud ghAta / kintu unhoMne vaikriya-samudghAta aura taijasa-samudghAta kabhI kie nahIM, karate bhI nahIM aura kareMge bhI nahIM / sthiti aura anubandha jaghanya bAIsa sAgaropama aura utkRSTa ikatIsa sAgaropama hotA hai / kAlAdeza se-jaghanya varSapRthaktva-adhika bAIsa sAgaropama aura utkRSTa tIna pUrvakoTi-adhika 93 sAgaropama / zeSa AThoM gamakoM meM bhI isI prakAra jAnanA / parantu sthiti aura saMvedha bhinna smjhnaa| bhagavan ! yadi ve (manuSya), anuttaraupapAtika kalpAtIta-vaimAnikoM se AkAra utpanna hote haiM, to kyA ve vijaya yAvat sarvArthasiddha vaimAnika devoM se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! ve vijaya yAvat sarvArthasiddha anuttara vimAnavAsI devoM se Akara utpanna hote haiM / bhagavan ! vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita deva kitane kAla kI sthiti vAle manuSyoM meM utpanna hote haiM ? gautama ! graiveyaka devoM ke anusAra kahanA / avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtave bhAga aura utkRSTa eka ratnI / samyagdRSTi hote haiM, jJAnI hote haiM, niyama se tIna jJAna hote haiM, yathA-AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna / sthiti jaghanya ikatIsa sAgaropama kI aura utkRSTa 33 sAgaropama kI hotI hai / bhavAdeza se-ve jaghanya do bhava aura utkRSTa cAra bhava karate haiM / kAlAdeza se-jaghanya varSapRthaktva adhika ikatIsa sAgaropama aura utkRSTa do pUrvakoTi adhika chiyAsaTha sAgaropama / isI prakAra zeSa ATha gamaka kahanA / vizeSa yaha ki inake sthiti, anubandha aura saMvedha bhinna-bhinna jAnanA / bhagavan ! sarvArthasiddha deva kitane kAla sthitivAle manuSyoMmeM utpanna hote haiM? (gautama!) vijayAdi deva-sambandhI vaktavyatA kahanA / inakI sthiti ajaghanya-anutkRSTa 33 sAgaropama hai / isI prakAra anubandha bhI jAnanA / bhavAdeza se-do bhava tathA kAlAdeza se-jaghanya varSapRthaktva adhika 33 sAgaropama aura utkRSTa bhI / [prathama gamaka] yadi sarvArtha siddha anuttaraupapAtika deva jaghanya kAla sthitivAle manuSyoMmeM utpanna ho to usake viSaya meM yahI vaktavyatA / kAlAdeza se jaghanya aura utkRSTa varSapRthaktva-adhika taiMtIsa sAgaropama / yadi vaha utkRSTakAla kI sthiti vAle manuSyoM meM utpanna hoM to, usake sambandha meM yahI vaktavyatA / vizeSa yaha hai ki kAlAdeza se-jaghanya aura utkRSTa pUrvakoTi-adhika taiMtIsa sAgaropama / yahA~ tIna hIM gamaka khnaa| zeSa chaha gamaka nahIM kahe jAte / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 171 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka zataka-24 - uddezaka-22 sUtra-858 bhagavan ! vANavyantara deva kahA~ se utpanna hote haiM ? kyA ve nairayikoM se Akara utpanna hote haiM ? yA tiryaMcayonikoM se ? (gautama !) nAgakumAra-uddezaka anusAra asaMjJI taka kahanA cAhie / bhagavan ! aMkhyAta varSa kI AyuSya vAlA saMjJI paMcendriya tiryaMcayonika kitane kAla kI sthiti vAle vANavyantaroM meM utpanna hotA hai ? gautama ! jaghanya dasa hajAra varSa kI sthiti vAle aura utkRSTa eka palyopama kI sthiti vAloM meM / zeSa nAgakumAra-uddezaka anusAra jAnanA, yAvat kAlAdeza se jaghanya dasa hajAra varSa sAtireka pUrvakoTi aura utkRSTa cAra palyopama taka gamanAgamana karatA hai| yadi vaha jaghanya kAla kI sthiti vAle vANavyantara meM utpanna hotA hai, to nAgakumAra ke dUsare gamaka meM kahI haI vaktavyatA jaannaa| yadi vaha utkRSTakAla kI sthiti vAle vANavyantaroM meM utpanna ho, to jaghanya aura utkRSTa palyopama kI sthiti vAle vANavyantaroM meM utpanna hotA hai, ityAdi pUrvavat / sthiti jaghanya do palyopama aura utkRSTa tIna palyopama kI jAnanI cAhie / saMvedha-jaghanya do palyopama aura utkRSTa cAra palyopama taka gamanAgamana karatA hai / madhya ke tIna gamaka nAgakumAra ke tIna madhya gamakoM ke samAna kahane caahie| antima tIna gamaka bhI nAgakumAra-uddezaka anusAra kahane cAhie / vizeSa yaha ki sthiti aura saMvedha bhinna-bhinna jAnanA cAhie / saMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI paMcendriya-tiryaMcoM kI vaktavyatA bhI usI prakAra jAnanI cAhie / vizeSa yaha ki sthiti aura anubandha bhinna hai tathA saMvedha, donoM kI sthiti ko milAkara khnaa| yadi ve (vANavyantara deva), manuSyoM se Akara utpanna hote haiM, to unakI vaktavyatA nAgakumAra-uddezaka anusAra asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle manuSyoM ke samAna kahanI caahie| vizeSa yaha hai ki tIsare gamaka meM sthiti jaghanya eka palyopama kI aura utkRSTa tIna palyopama kI jAnanI caahie| avagAhanA jaghanya eka gAU kI aura utkRSTa tIna gAU kI hotI hai| zeSa pUrvavat / inakA saMvedha isI uddezaka meM jaise asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI paMcendriya tiryaMca anusAra kahanA caahie| jisa prakAra nAgakumAra-uddezaka meM kahA gayA hai, usI prakAra saMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI manuSyoM kI vaktavyatA kahanI caahie| parantu vANavyantara devoM kI sthiti aura saMvedha usase bhinna jAnanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-24 - uddezaka-23 sUtra-859 bhagavan ! jyotiSka deva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? kyA ve nairayikoM se Akara utpanna hote haiM ? gautama! tiryaMcoM aura manuSyoM se Akara utpanna hote haiM, yAvat-ve saMjJI-paMcendriya-tiryaMcayonikoM se Akara utpanna hote haiM, asaMjJI paMcendriya se nahIM / bhagavan ! yadi ve saMjJI-paMcendriya tiryaMcoM se Akara utpanna hote haiM, to kyA ve saMkhyAtavarSa kI Ayu vAle saMjJI paMcendriya-tiryaMcoM se Akara utpanna hote haiM, athavA asaMkhyAta-varSa se ? gautama ! ve saMkhyAtavarSa kI aura asaMkhyAtavarSa kI Ayu vAle se utpanna hote haiN| bhagavan ! asaMkhyAta varSa kI Ayu vAlA saMjJI paMcendriya-tiryaMcayonika, kitane kAla kI sthiti vAle jyotiSka devoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! jaghanya palyopama ke AThaveM bhAga kI aura utkRSTa eka lAkha varSa adhika eka palyopama kI / zeSa asurakumAra-uddezaka ke anusAra jAnanA / vizeSa yaha hai ki usakI sthiti jaghanya palyopama ke AThaveM bhAga aura utkRSTa tIna palyopama kI hotI hai / anubandha bhI isI prakAra hotA hai / vizeSa yaha hai ki kAla kI apekSA se jaghanya do AThaveM bhAga aura utkRSTa eka lAkha varSa adhika cAra palyopama / yadi vaha, jaghanya kAla kI sthiti vAle jyotiSka devoM meM utpanna ho, to jaghanya aura utkRSTa palyopama ke AThave bhAga kI sthiti vAle jyotiSkoM meM utpanna hotA hai, ityAdi kahanA cAhie / vizeSa yaha ki kAlAdeza (bhinna) jAnanA caahie| yadi vaha utkRSTa kAla kI sthiti vAle jyotiSka devoM meM utpanna ho, to yahI kahanA cAhie / vizeSa yaha hai ki sthiti jaghanya eka lAkha varSa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 172 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka adhika eka palyopama kI aura utkRSTa tIna palyopama kI hotI hai| isI prakAra anubandha bhI samajhanA, kAlAdeza sejaghanya do lAkha varSa adhika do palyopama aura utkRSTa eka lAkha varSa adhika cAra plyopm| yadi vaha (saMjJI paMcendriya-tiryaMca) svayaM jaghanyakAla kI sthiti vAlA ho aura jyotiSka devoM meM utpanna ho, to jaghanya aura utkRSTa palyopama ke AThave bhAga kI sthiti vAle jyotiSkoM meM utpanna hotA hai / bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? gautama ! isa viSaya meM pUrvokta vaktavyatA jAnanA / vizeSa yaha ki avagAhanA jaghanya dhanuSapRthaktva aura utkRSTa sAtireka aThAraha sau dhanuSa kI hotI hai / sthiti jaghanya aura utkRSTa palyopama ke AThaveM bhAga kI hotI hai / anubandha bhI isI prakAra samajhanA / kAlAdeza se-jaghanya aura utkRSTa palyopama ke do AThaveM bhAga taka / jaghanyakAla kI sthiti vAle ke lie yaha eka hI gamaka hotA hai / yadi vaha svayaM utkRSTa kAla kI sthiti vAlA ho aura jyotiSkoM meM utpanna ho, to audhika gamaka ke samAna vaktavyatA jAnanA / vizeSa yaha ki sthiti jaghanya aura utkRSTa tIna palyopama kI / anubandha bhI isI prakAra jAnanA / isI prakAra antima tIna gamaka jAnane caahie| vizeSa yaha ki sthiti aura saMvedha (bhinna) smjhnaa| bhagavan ! yadi vaha (jyotiSka deva) saMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI paMcendriya-tiryaMca se Akara utpanna ho to? yahA~ asurakumAroM meM utpanna hone vAle saMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI paMcendriya-tiryaMcoM ke samAna nau hI gamaka jAnane cAhie / vizeSa yaha ki jyotiSka kI sthiti aura saMvedha bhinna jAnanA cAhie / yadi ve manuSyoM se Akara utpanna hoM to? (gautama !) pUrvokta saMjJI paMcendriya-tiryaMca ke samAna jAnanA cAhie / pUrvavat manuSyoM ke bhedoM kA ullekha karanA cAhie / bhagavan ! asaMkhyAta varSa kI Ayu vAlA saMjJI manuSya kitane kAla kI sthiti vAle jyotiSka devoM meM utpanna hotA hai ? (gautama !) jyotiSkoM meM utpanna hone vAle asaMkhyeya varSAyuSka saMjJI paMcendriya-tiryaMca ke sAta gamaka anusAra manuSya ke viSaya meM bhI samajhanA / prathama ke tIna gamakoM meM avagAhanA kI vizeSatA hai| jaghanya sAtireka nau sau dhanuSa aura utkRSTa tIna gAU kI hotI hai / madhya ke tIna gamaka meM jaghanya aura utkRSTa sAtireka nau sau dhanuSa hotI hai tathA antima tIna gamakoM meM jaghanya aura utkRSTa tIna gAU hotI hai / zeSa saMvedha taka pUrvavat jAnanA cAhie / yadi vaha saMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI manuSya se Akara utpanna hotA hai, to ? asura-kumAroM meM utpanna hone vAle saMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI manuSyoM ke gamakoM ke samAna yahA~ nau gamaka kahane cAhie / kintu jyotiSka devoM kI sthiti aura saMvedha (bhinna) jAnanA / he bhagavana ! yaha isI prakAra hai| zataka-24 - uddezaka-24 sUtra-860 bhagavan ! saudharmadeva, kisa gati se Akara utpanna hote haiM ? kyA ve nairayikoM se yAvat devoM se Akara utpanna hote haiM ? jyotiSka-uddezaka ke anusAra bheda jAnanA cAhie / bhagavan ! asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI paMcendriyatiryaMcayonika kitane kAla kI sthiti vAle saudharmadevoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! jaghanya palyopama kI aura utkRSTa tIna palyopama kI sthiti vAloM meM / bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? jyotiSka devoM meM utpanna hone vAle asaMkhyeya varSAyuSka saMjJI paMcendriya tiryaMcoM anusAra kahanA / vizeSatA yaha hai ki ve samyagdRSTi aura mithyAdRSTi hote haiM, ve jJAnI bhI hote haiM, ajJAnI bhI / usameM do jJAna yA ajJAna niyama se hote haiM / unakI sthiti jaghanya do palyopama kI aura utkRSTa tIna palyopama kI hotI hai / anubandha bhI isI prakAra jAnanA / kAlAdeza se-jaghanya do palyopama aura utkRSTa chaha palyopama / yadi vaha jaghanyakAla kI sthiti vAle saudharma devoM meM utpanna hoM, to usake sambandha meM bhI yahI vaktavyatA hai| vizeSa yaha hai ki kAlAdeza se-jaghanya do palyopama aura utkRSTa cAra palyopama / yadi vaha utkRSTa kAla kI sthiti vAle saudharma devoM meM utpanna ho to vaha jaghanya aura utkRSTa tIna palyopama kI sthiti vAle meM utpanna hotA hai, vizeSa yaha ki sthiti jaghanya aura utkRSTa tIna palyopama | kAlAdeza se-jaghanya aura utkRSTa chaha palyopama / yadi vaha svayaM jaghanyakAla kI sthiti vAlA ho aura saudharma devoM meM utpanna ho, jaghanya aura utkRSTa eka palyopama kI sthiti vAle muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 173 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka saudharma devoM meM utpanna hotA hai, ityAdi pUrvokta kathanAnusAra / vizeSa itanA ki avagAhanA jaghanya dhanuSapRthaktva aura utkRSTa do gAU / sthiti jaghanya aura utkRSTa palyopama kI / kAlAdeza se jaghanya aura utkRSTa do palyopama / yadi vaha (asaMkhyeya saMjJI paMcendriya-tiryaMca) svayaM utkRSTa kAla kI sthiti vAlA ho aura saudharma devoM meM utpanna ho, to usake antima tIna gamakoM kA kathana prathama ke tIna gamakoM ke samAna jAnanA cAhie / vizeSa yaha hai ki sthiti aura kAlAdeza (bhinna) jAnanA cAhie / yadi vaha saudharma deva, saMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI paMcendriya tiryaMcoM se Akara utpanna ho to? asurakumAroM meM utpanna hone vAle saMkhyeya varSAyuSka saMjJI paMcendriya-tiryaMca ke samAna hI isake nau hI gamaka jAnanA / sthiti aura saMvedha (bhinna samajhanA / jaba vaha svayaM jaghanyakAla kI sthiti vAlA ho to tInoM gamakoM meM samyagdRSTi aura mithyAdRSTi hotA hai, isameM do jJAna yA do ajJAna niyama se hote haiM / yadi vaha manuSyoM se Akara utpanna ho to? jyotiSka devoM meM utpanna hone vAle manuSyoM kI vaktavyatA ke samAna khnaa| bhagavan ! asaMkhyAta varSa kI Ayu vAlA saMjJI manuSya kitane kAla kI sthiti vAle saudharmakalpa ke devoM meM utpanna hotA hai ? saudharmakalpa meM utpanna hone vAle asaMkhyeya varSAyuSka saMjJI paMcendriya-tiryaMcayonika ke samAna sAtoM hI gamaka jAnane cAhie / vizeSa yaha hai ki prathama ke do gamakoM meM avagAhanA jaghanya eka gAU aura utkRSTa tIna gAU hotI hai / tIsare gamaka meM jaghanya aura utkRSTa tIna gAU, cauthe gamaka meM jaghanya aura utkRSTa eka gAU aura antima tIna gamakoM meM jaghanya aura utkRSTa tIna gAU kI avagAhanA hotI hai| zeSa pUrvavat / yadi vaha saMkhyAtavarSa kI Ayu vAle saMjJI manuSyoM se Akara utpanna hotA hai to? asurakumAroM meM utpanna hone vAle saMkhyAta varSAyuSka saMjJI manuSyoM ke samAna nau gamaka kahane caahie| vizeSa yaha ki saudharma deva kI sthiti aura saMvedha (bhinna) samajhanA caahie| bhagavan ! IzAna deva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ?, IzAnadeva kI yaha vaktavyatA saudharma devoM ke samAna hai| vizeSa yaha ki saudharma devoM meM utpanna hone vAle jina sthAnoM meM asaMkhyAtavarSa kI Ayu vAle saMjJI paMcendriya tiryaMca kI sthiti eka palyopama kI kahI hai, vahA~ sAtireka palyopama kI jAnanI cAhie / caturtha gamaka meM avagAhanA jaghanya dhanuSapRthaktva, utkRSTa sAtireka do gAU kI hotI hai| asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI kI sthiti, asaMkhya varSa kI Ayu vAle paMcendriya-tiryaMcayonika ke samAna jAnanA / avagAhanA sAtireka gAU kI jAnanA / saudharma devoM meM utpanna hone vAle saMkhyAta varSa kI Aya vAle tiryaMcoM aura manaSyoM ke viSaya meM jo nau gamaka kahe haiM. ve hI IzAna deva ke viSaya meM samajhane caahie| vizeSa yaha hai ki sthiti aura saMvedha IzAna devoM ke jaannaa| bhagavana ! sanatkumAra deva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? inakA upapAta zarkarAprabhApathvI ke nairayikoM ke samAna jAnanA cAhie, yAvat / bhagavan ! paryApta saMkhyeya varSAyuSka saMjJI paMcendriya-tiryaMcayonika kitane kAla kI sthiti vAle sanatkumAra devoM meM utpanna hotA hai ? ityAdi prazna / parimANa se lekara bhavAdezataka kI sabhI vaktavyatA, saudharmakalpa ke samAna kahanI cAhie / parantu sanatkumAra kI sthiti aura saMvedha (bhinna) jAnanA / taba vaha svayaM jaghanya kAla kI sthiti vAlA hotA hai, taba tInoM hI gamakoM meM prathama kI pA~ca lezyAeM hotI haiM / zeSa pUrvavat / yadi manuSyoM se Akara utpanna ho to ? ityAdi prazna / zarkarAprabhA meM utpanna hone vAle manuSyoM ke samAna yahA~ bhI nau gamaka kahane cAhie / vizeSa yaha hai ki sanatkumAra devoM kI sthiti aura saMvedha (bhinna) kahanA caahie| bhagavana ! mAhendra deva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? ityAdi prazna / sanatkumAra deva ke anusAra mAhendra deva jAnanA cAhie / kintu mAhendra deva kI sthiti sanatkumAra deva se sAtireka kahanI cAhie / isI prakAra brahmaloka devoM kI bhI vaktavyatA jAnanI cAhie / kintu brahmaloka deva kI sthiti aura saMvedha (bhinna) jAnanA cAhie / isI prakAra sahasrAradeva taka pUrvavat / kintu sthiti aura saMvedha apanA-apanA jAnanA cAhie / lAntaka Adi devoM meM utpanna hone vAle jaghanya sthiti vAle saMjJI paMcendriya-tiryaMcayonika ke tInoM hI gamakoM meM chahoM lezyAeM kahanI caahie| brahmaloka aura lAntaka devoM meM prathama ke pA~ca saMhanana, mahAzukra caura sahasrAra meM Adi ke cAra saMhanana tathA tiryaMcayonikoM tathA manuSyoM meM bhI yahI jaannaa| bhagavan ! Anatadeva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? (gautama !) sahasrAra devoM ke samAna yahA~ upapAta kahanA muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 174 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/ sUtrAMka cAhie / vizeSa yaha ki tiryaMca kI utpatti kA niSedha karanA cAhie / yAvat-bhagavan ! saMkhyAta varSa kI Ayu vAlA paryApta saMjJI manuSya kitane kAla kI sthiti vAle AnatadevoM meM utpanna hotA hai ? (gautama !) sahasrAra devoM meM utpanna hone vAle manuSyoM kI vaktavyatA ke samAna kahanA cAhie / vizeSatA yaha ki isameM prathama ke tIna saMhanana hote haiM / zeSa pUrvavat anubandhaparyanta / bhavAdeza se-jaghanya tIna bhava aura utkRSTa sAta bhava grahaNa karatA hai / kAlAdeza se-jaghanya do varSapRthaktva adhika aThAraha sAgaropama aura utkRSTa cAra pUrvakoTi adhika sattAvana sAgaropama; isI prakAra zeSa ATha gamaka kahane cAhie / parantu sthiti aura saMvedha (pRthak-pRthak) jAnanA cAhie / zeSa pUrvavat / isI prakAra yAvat acyata deva-paryanta jAnanA caahie| kinta sthiti aura saMvedha (bhinna-bhinna) kahanA caahie| AnatAdi cAra devalokoM meM prathama ke tIna saMhanana vAle utpanna hote haiN| bhagavan ! graiveyakadeva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? ityAdi prazna / yahI vaktavyatA kahanI cAhie / vizeSa - inameM prathama ke do saMhanana vAle utpanna hote haiM tathA sthiti aura saMvedha (bhinna) samajhanA cAhie / bhagavana ! vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita deva, kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? pUrvokta sArI vaktavyatA anubandha taka jaannaa| vizeSa-inameM prathama saMhanana vAle utpanna hote haiM / zeSa pUrvavat / bhavAdeza se-jaghanya tIna bhava aura utkRSTa pA~ca bhava tathA kAlAdeza se-jaghanya do varSapRthaktva-adhika 31 sAgaropama aura utkRSTa tIna pUrvakoTi adhika 66 sAgaropama / zeSa ATha gamaka kI isI prakAra kahane cAhie / vizeSa yaha hai ki inameM sthiti aura saMvedha (bhinna) jAna lenA cAhie / manuSya ke nau hI gamakoM meM, graiveyaka meM utpanna hone vAle manuSyoM ke gamakoM ke samAna kahanI caahie| vizeSatA yaha hai ki vijaya Adi meM prathama saMhanana vAlA hI utpanna hotA hai / bhagavan ! sarvArthasiddha deva kahA~ se Akara utpanna hotA hai ? isakA upapAta Adi vijaya Adi ke samAna hai / yAvat bhagavan ! ve kitane kAla kI sthiti vAle sarvArthasiddha devoM meM utpanna hote haiM ? gautama ! jaghanya aura utkRSTa taiMtIsa sAgaropama kI sthiti vAle / zeSa vaktavyatA vijayAdi devoM ke samAna hai / vizeSatA yaha hai ki bhavAdeza se-tIna bhavoM kA grahaNa hotA hai, kAlAdeza se-jaghanya do varSapRthaktva-adhika taiMtIsa sAgaropama aura utkRSTa do pUrvakoTi adhika taiMtIsa sAgaropama / yadi vaha svayaM jaghanyakAla kI sthiti vAlA ho aura sarvArthasiddha devoM meM utpanna ho, to bhI yahI pUrvokta vaktavyatA jAnanA / vizeSatA yaha hai ki isakI avagAhanA ratnIpRthaktva aura sthiti varSa-pRthaktva hotI hai | saMvedha (isakA apanA) jAnanA caahie| yadi vaha svayaM utkRSTa kAla kI sthiti vAlA ho to yahI pUrvokta vaktavyatA / kintu isakI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa pA~ca sau dhanuSa hai / isakI sthiti jaghanya aura utkRSTa pUrvakoTi hai / zeSa saba pUrvavat yAvat bhavAdeza taka / kAla kI apekSA se-jaghanya do pUrvakoTi adhika taiMtIsa sAgaropama aura utkRSTa bhI do pUrvakoTi adhika taiMtIsa sAgaropama / sarvArthasiddha devoM meM ye tIna hI gamaka hote haiN| he bhagavana ! yaha isI prakAra hai zataka-24 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt (bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda' muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 175 Page 175 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka zataka-25 sUtra-861 paccIsaveM zataka ke ye bAraha uddezaka haiM lezyA, dravya, saMsthAna, yugma, paryava, nirgrantha, zramaNa, ogha, bhavya, abhavya, samyagdRSTi aura mithyAdRSTi / zataka-25 - uddezaka-1 sUtra- 862 usa kAla aura usa samaya meM zrI gautama svAmI ne rAjagRha meM yAvat isa prakAra pUchA-bhagavan ! lezyAeM kitanI kahI gaI haiM ? gautama ! chaha haiM / yathA kRSNalezyA Adi / zeSa varNana prathama zataka ke dvItiya uddezaka anusAra yahA~ bhI lezyAoM kA vibhAga, unakA alpabahatva, yAvat cAra prakAra ke deva aura cAra prakAra kI deviyoM ke mizrita alpabahatvaparyanta jAnanA caahie| sUtra- 863 bhagavan ! saMsArasamApannaka jIva kitane prakAra ke kahe gae haiM ? gautama ! caudaha haiM / yathA-sUkSma aparyAptaka, sUkSma paryAptaka, bAdara aparyAptaka, bAdara paryAptaka, dvIndriya aparyAptaka, dvIndriya paryAptaka, trIndriya aparyAptaka, trIndriya paryAptaka, caturindriya aparyAptaka-paryAptaka, asaMjJI paMcendriya aparyAptaka, asaMjJI paMcendriya paryAptaka, saMjJI paMcendriya aparyAptaka aura saMjJI paMcendriya paryAptaka / bhagavan ! ina caudaha prakAra ke saMsAra-samApannaka jIvoM meM jaghanya aura utkRSTa yoga kI apekSA se, kauna jIva, kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? gautama ! aparyApta sUkSma ekendriya kA jaghanya yoga sabase alpa hai, bAdara aparyAptaka ekendriya kA jaghanya yoga usase asaMkhyAtagunA hai, usase aparyApta dvIndriya kA jaghanya yoga asaMkhyAtagunA hai, usase aparyApta trIndriya kA jaghanya yoga asaMkhyAtagunA hai, usase aparyApta caturindriya kA jaghanya yoga asaMkhyAtagunA hai, usase aparyApta asaMjJI paMcendriya kA jaghanya yoga asaMkhyAtagunA hai, usase paryApta sUkSma ekendriya kA jaghanya yoga asaMkhyAtagunA hai, usase paryApta bAdara ekendriya kA jaghanya yoga asaMkhyAtagunA hai, usase aparyAptaka sUkSma ekendriya kA utkRSTa yoga asaMkhyAtagunA, usase aparyApta bAdara ekendriya kA utkRSTa yoga asaMkhyAtagunA hai, usase paryApta sUkSma ekendriya kA utkRSTa yoga asaMkhyAtagunA hai, usase paryApta bAdara ekendriya kA utkRSTa yoga asaMkhyAtagunA hai, usase paryApta dvIndriya kA jaghanya yoga asaMkhyAtagunA hai, usase paryApta trIndriya, paryApta caturindriya, paryApta asaMjJI paMcendriya aura paryApta saMjJI paMcendriya kA jaghanya yoga uttarottara asaMkhyAtagunA hai, usase aparyApta dvIndriya kA utkRSTa yoga asaMkhyAtagunA hai, isI prakAra unase aparyApta trIndriya, aparyApta catu-rindriya, aparyApta asaMjJI paMcendriya aura aparyApta saMjJI paMcendriya kA utkRSTa yoga uttarottara asaMkhyAtagunA hai, usase paryApta dvIndriya kA utkRSTa yoga asaMkhyAtagunA hai, paryApta trIndriya kA utkRSTa yoga asaMkhyAtagunA hai, usase paryApta caturindriya kA utkRSTa yoga asaMkhyAtagunA hai, usase paryApta asaMjJI paMcendriya kA utkRSTa yoga asaMkhyAtagunA hai, aura usase bhI paryApta saMjJI paMcendriya kA utkRSTa yoga asaMkhyAtagunA hai| sUtra - 864 bhagavan ! prathama samaya meM utpanna do nairayika samayogI hote haiM yA viSamayogI ? gautama ! kadAcit samayogI hote haiM aura kadAcit vissmyogii| bhagavan ! aisA kyoM kahA jAtA hai ? gautama! AhAraka nAraka se anAhAraka nAraka aura anAhAraka nAraka se AhAraka nAraka kadAcit hInayogI, kadAcit tulyayogI aura kadAcit adhika-yogI hotA hai| yadi vaha hIna yoga vAlA hotA hai to asaMkhyAtave bhAgahIna, saMkhyAtave bhAgahIna, saMkhyAtaguNahIna yA asaMkhyAtaguNahIna hotA hai| yadi adhika yoga vAlA hotA hai to asaMkhyAtavA bhAga adhika, saMkhyAtavA bhAga adhika, saMkhyAtaguNa adhika yA asaMkhyAtaguNa adhika hotA hai| isa kAraNa se kahA gayA hai / isa prakAra yAvat vaimAnika taka jaannaa| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 176 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka sUtra-865 bhagavan ! yoga kitane prakAra kA hai ? gautama ! pandraha prakAra kA / yathA-satya-manoyoga, mRSA-manoyoga, satyamRSA-manoyoga, asatyAmRSA-manoyoga, satya-vacanayoga, mRSA-vacanayoga, satyamRSA-vacanayoga, asatyAmRSAvacanayoga, audArikazarIra-kAyayoga, audArika-mizrazarIra-kAyayoga, vaikriyazarIra-kAyayoga, vaikriyamizra-zarIrakAyayoga, AhArakazarIra-kAyayoga, AhArakamizrazarIra-kAyayoga aura kaarmnn-shriir-kaayyog| bhagavan ! ina pandraha prakAra ke yogoM meM, kauna kisa yoga se jaghanya aura utkRSTa rUpa se alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika hai ? gautama ! kArmaNazarIra kA jaghanya kAyayoga sabase alpa hai. usase audArikamizra asaMkhyAtaguNA hai, usase vaikriyamizra kA jaghanya yoga asaMkhyAtaguNA hai, usase audArikazarIra kA jaghanya yoga asaMkhyAtagaNA hai, usase vaikriyazarIra kA jaghanya yoga asaMkhyAtagaNA hai, usase kArmaNazarIra kA utkaSTa yoga asaMkhyAtaguNA hai, usase AhArikamizra kA jaghanya yoga asaMkhyAtaguNA hai, usase AhArikazarIra kA utkRSTa yoga asaMkhyAtaguNA hai, usase audArikamizra aura vaikriyamizra ina donoM kA utkRSTa yoga asaMkhyAtaguNA hai, aura donoM paraspara tulya haiM / usase asatyAmRSAmanoyoga kA jaghanya yoga asaMkhyAtaguNA hai / AhArakazarIra kA jaghanya yoga asaMkhyAtaguNA hai / usase tIna prakAra kA manoyoga aura cAra prakAra kA vacanayoga, ina sAtoM kA jaghanya yoga asaMkhyAtaguNA hai aura paraspara tulya hai| usase AhArakazarIra kA utkRSTa yoga asaMkhyAtaguNA hai, usase audArikazarIra, vaikriyazarIra, cAra prakAra kA manoyoga aura cAra prakAra kA vacanayoga, ina dasa kA utkRSTa yoga asaMkhyAtaguNA hai aura paraspara tulya hai / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-25- uddezaka-2 sUtra-866 bhagavana ! dravya kitane prakAra ke kahe gae haiM ? gautama ! do prakAra ke jIvadravya aura ajIvadravya / bhagavan ! ajIvadravya kitane prakAra ke haiM ? gautama ! do prakAra ke-rUpI aura arUpI ajIvadravya / isa prakAra isa abhilApa dvArA prajJApanAsUtra ke pA~cave pada meM kathina ajIvaparyavoM ke anusAra, yAvat-he gautama ! isa kAraNa se kahA jAtA hai ki, ajIvadravya saMkhyAta nahIM, asaMkhyAta nahIM, kintu ananta haiM, taka jaannaa| sUtra - 867 bhagavan ! kyA jIvadravya saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM athavA ananta haiM ? gautama ! jIvadravya saMkhyAta nahIM, asaMkhyAta nahIM, kintu ananta haiM / gautama ! nairayika asaMkhyAta haiM, yAvat vAyukAyika asaMkhyAta haiM aura vanaspatikAyika ananta haiM, dvIndriya yAvat vaimAnika asaMkhyAta haiM tathA siddha ananta haiM / isa kAraNa jIvadravya ananta haiN| bhagavan ! ajIvadravya, jIvadravyoM ke paribhoga meM Ate haiM, athavA jIvadravya, ajIvadravyoM ke paribhoga meM Ate haiM? gautama ! ajIvadravya, jIvadravyoM ke paribhoga meM Ate haiM, kintu jIvadravya, ajIvadravyoM ke paribhoga meM nahIM aate| bhagavan ! kisa kAraNa se Apa aisA kahate haiM ki yAvat-nahIM Ate ? gautama ! jIvadravya, ajIvadravyoM ko grahaNa karate haiN| grahaNa karake audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa-ina pA~ca zarIroM ke rUpa meM, zrotrendriya yAvat sparzendriya ina pA~ca indriyoM ke rUpa meM, manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga tathA zvAsocchavAsa ke rUpa meM pariNamAte haiN| he gautama ! isa kAraNa se aisA kahA jAtA hai| bhagavan ! ajIvadravya, nairayikoM ke paribhoga meM Ate haiM athavA nairayika ajIvadravyoM ke paribhoga meM Ate haiM? gautama ! ajIvadravya, nairayikoM ke paribhoga meM Ate haiM, kintu nairayika, ajIvadravyoM ke paribhoga meM nahIM Ate / bhagavan ! kisa kAraNa se? gautama! nairayika, ajIvadravyoM ko grahaNa karate haiM / grahaNa karake vaikriya, taijasa, kArmaNa zarIra ke rUpa meM, zrotrendriya yAvat sparzendriya ke rUpa meM tathA yAvat zvAsocchvAsa ke rUpa meM pariNata karate haiM / he gautama ! isI kAraNa se aisA kahA gayA hai / isI prakAra vaimAnikoM taka kahanA cAhie / kintu vizeSa yaha hai ki jisake jitane zarIra, indriyA~ tathA yoga hoM, utane yathAyogya kahane caahie| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 177 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka sUtra-868 bhagavan ! asaMkhya lokAkAza meM ananta dravya raha sakate haiM ? hA~, gautama ! hote haiM / gautama ! nirvyAghAta se chahoM dizAoM se tathA vyAghAta kI apekSA-kadAcit tIna dizAoM se, kadAcit cAra dizAoM se aura kadAcit pA~ca dizAoM se / bhagavan ! loka ke eka AkAzapradeza meM ekatrita pudgala kitanI dizAoM se pRthak hote haiM ? gautama ! pUrvavat / isI prakAra skandha ke rUpa meM pudgala upacita hote haiM aura apacita hote haiN| sUtra- 869 __bhagavan ! jIva jina pudgaladravyoM ko audArikazarIra ke rUpa meM grahaNa karatA hai, kyA vaha una sthita dravyoM ko grahaNa karatA hai yA asthita dravyoM ko ? gautama ! vaha sthita dravyoM ko bhI grahaNa karatA hai aura asthita dravyoM ko bhI / bhagavan ! (jIva) una dravyoM ko, dravya se grahaNa karatA hai yA kSetra se, kAla se yA bhAva se grahaNa karatA hai ? gautama ! vaha una dravyoM ko dravya se yAvat bhAva se bhI grahaNa karatA hai / dravya se-vaha anantapradezI dravyoM ko, kSetra se asaMkhyeyapradezAvagAr3ha dravyoM ko grahaNa karatA hai, ityAdi, prajJApanAsUtra ke AhArauddezaka anusAra yahA~ bhI yAvat-nirvyAghAta se chahoM dizAoM se aura vyAghAta ho to kadAcit tIna kadAcit cAra aura kadAcit pA~ca dizAoM se pudgaloM ko grahaNa karatA hai| bhagavan ! jIva jina dravyoM ko vaikriyazarIra ke rUpa meM grahaNa karatA hai, to kyA vaha sthita dravyoM ko grahaNa karatA hai yA asthita dravyoM ko ? gautama ! pUrvavat / vizeSa yaha hai ki jina dravyoM ko vaikriyazarIra ke rUpa meM grahaNa karatA hai, ve niyama se chahoM dizAoM meM Ae hue hote haiM / AhArakazarIra ke viSaya meM bhI isI prakAra smjhnaa|| bhagavan ! jIva jina dravyoM ko taijasazarIra ke rUpa meM grahaNa karatA hai..? gautama ! vaha sthita dravyoM ko grahaNa karatA hai, asthita dravyoM ko nahIM / zeSa audArikazarIra kI vaktavyatAnusAra / kArmaNazarIra ke viSaya meM bhI isI prakAra jAnanA cAhie, yAvat bhAva se bhI grahaNa karatA hai| bhagavan ! jIva jina dravyoM ko dravya se grahaNa karatA hai, ve eka pradeza vAle grahaNa karatA hai yA do pradeza vAle ityAdi prazna / gautama ! prajJApanAsUtra ke bhASApada anusAra AnupUrvI se grahaNa karatA hai, anAnupUrvI se grahaNa nahIM karatA hai taka kahanA cAhie / bhagavan ! jIva kitanI dizAoM se Ae hue dravya grahaNa karatA hai ? gautama ! nirvyAghAta ho to chahoM dizAoM se ityAdi audArikazarIra se sambandhita vaktavyatAnusAra kahanA / bhagavan ! jIva jina dravyoM ko zrotrendriya rUpa meM grahaNa karatA hai ? (ityAdi pUrvavat) / gautama ! vaikriyazarIra-sambandhI vaktavyatA ke samAna jaano| isI prakAra yAvat jihvendriya-paryanta jAnanA / sparzendriya ke viSaya meM audArikazarIra ke samAna samajhanA cAhie / kArmaNazarIra kI vaktavyatA ke samAna manoyoga kI vaktavyatA samajhanI cAhie tathA niyama se chahoM dizAoM se Ae hue dravyoM ko grahaNa karatA hai / isI prakAra vacanayoga ke dravyoM ke viSaya meM bhI samajhanA cAhie / kAyayoga ke rUpa meM grahaNa kA kathana audArikazarIra viSayaka kathanavat hai| bhagavan ! jIva jina dravyoM ko zvAsocchvAsa ke rUpa meM grahaNa karatA hai...? ityAdi prazna / gautama ! audArikazarIra ke samAna kahanA cAhie, yAvat kadAcit pA~ca dizA se Ae hue dravyoM ko grahaNa karatA hai / kaIM AcArya caubIsa daNDakoM para ina padoM ko kahate haiM, kintu jisake jo (zarIra, indriya, yoga Adi) ho, vahI usake lie yathAyogya kahanA caahie| zataka-25 - uddezaka-3 sUtra-870 bhagavan ! saMsthAna kitane prakAra ke kahe gae haiM ? gautama ! chaha prakAra ke-parimaNDala, vRtta, tryasra, caturasra, Ayata aura anitthNsth| bhagavan ! parimaNDala-saMsthAna dravyArtharUpa se saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM yA ananta haiM ? gautama ! ve saMkhyAta nahIM haiM, asaMkhyAta bhI nahIM haiM, kintu ananta haiM / bhagavan ! vRtta-saMsthAna pRcchA / gautama ! pUrvavat (ananta) haiM / isI prakAra muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 178 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka anitthaMstha-saMsthAna paryanta jAnanA / isI prakAra pradezArtharUpa se tathA dravyArtha-pradezArtharUpa se bhI jaano| bhagavan ! ina parimaNDala, yAvat anitthaMstha saMsthAnoM meM dravyArtharUpa se, pradezArtharUpa se aura dravyArthapradezArtharUpa se kauna kina yAvat vizeSAdhika hai ? gautama ! dravyArtharUpa se parimaNDala-saMsthAna sabase alpa hai, unase vRttasaMsthAna saMkhyAtaguNA hai, unase caturasra-saMsthAna saMkhyAtaguNA hai, unase tryasra-saMsthAna saMkhyAtaguNA hai, unase Ayata-saMsthAna saMkhyAtaguNA hai aura unase anitthaMstha-saMsthAna asaMkhyAtaguNA hai / pradezArtharUpa se-parimaNDalasaMsthAna sabase alpa hai, unase vRttasaMsthAna saMkhyAtaguNA hai, ityAdi yAvat-anitthaMstha-saMsthAna pradezArtharUpa se asaMkhyAtaguNA hai, dravyArtha-pradezArtharUpa se-parimaNDala-saMsthAna dravyArtharUpa se sabase alpa haiM, ityAdi jo pATha dravyArtha sambandhI hai, vahI yahA~ dravyArtha-pradezArtharUpa se jAnanA cAhie; yAvat-anitthaMstha-saMsthAna dravyArtharUpa se asaMkhyAtaguNA haiM / dravyArtharUpa anitthaMstha-saMsthAnoM se, pradezArtharUpa se parimaNDalasaMsthAna asaMkhyAtaguNA hai; ityAdi, yAvata anitthaMstha-saMsthAna pradezArtharUpa se asaMkhyAtagaNA hai| sUtra-871 bhagavan ! saMsthAna kitane prakAra ke kahe gae haiM ? gautama ! pA~ca prakAra ke parimaNDala (se lekara) Ayata tk| bhagavan ! parimaNDalasaMsthAna saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM, athavA ananta haiM ? gautama ! ve ananta haiM / bhagavan ! vRttasaMsthAna saMkhyAta haiM, ityAdi (gautama !) ananta haiM / isI prakAra AyatasaMsthAna taka jAnanA caahie| bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI meM parimaNDalasaMsthAna saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM yA ananta haiM ? gautama ! ananta haiN| bhagavan ! ratnaprabhApRthvI meM vRttasaMsthAna saMkhyAta hai, ityAdi ananta haiM ? pUrvavat samajhanA / isI prakAra Ayata taka samajhanA / bhagavan ! zarkarAprabhApRthvI meM parimaNDalasaMsthAna saMkhyAta haiM ? ityAdi pUrvavat samajhanA / isI prakAra Age Ayata paryanta (samajhanA cAhie / ) isI prakAra adhaHsaptamapRthvI taka samajhanA caahie| __bhagavan ! saudharmakalpa meM parimaNDalasaMsthAna saMkhyAta haiM ? pUrvavat samajhanA / acyuta taka pUrvavat / bhagavan! graiveyaka vimAnoM meM parimaNDalasaMsthAna saMkhyAta haiM ? ityAdi prazna / (gautama !) pUrvavat jAnanA / isI prakAra yAvat anuttaravimAnoM ke viSaya meM pUrvavat / isI prakAra yAvat ISatprAgbhArApRthvI ke viSaya meM bhI pUrvavat / bhagavan ! jahA~ eka yavAkAra parimaNDalasaMsthAna hai, vahA~ anya parimaNDalasaMsthAna saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM yA ananta haiM? gautama ! ye ananta haiN| bhagavan ! vRttasaMsthAna saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM yA ananta haiM ? gautama ! pUrvavat / isI prakAra AyatasaMsthAna taka jAnanA / bhagavan ! jahA~ yavAkAra eka vRttasaMsthAna haiM, vahA~ parimaNDala-saMsthAna kitane haiM ? gautama ! pUrvavat / jahA~ yavAkAra aneka vRttasaMsthAna hoM, vahA~ parimaNDalasaMsthAna kitane haiM ? pUrvavat / isI prakAra vRttasaMsthAna yAvat AyatasaMsthAna bhI ananta haiM / isI prakAra eka-eka saMsthAna ke sAtha pA~coM saMsthAnoM ke sambandha kA vicAra karanA caahie| bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI meM jahA~ eka yavamadhya parimaNDalasaMsthAna hai, vahA~ dUsare parimaNDalasaMsthAna saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM yA ananta haiM ? gautama ! ve ananta haiM / bhagavan ! jahA~ yavAkAra eka vRttasaMsthAna hai vahA~ parimaNDalasaMsthAna saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM yA ananta haiM? gautama ! pUrvavat / isI prakAra Ayata paryanta smjhnaa| bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI meM jahA~ yavAkAra eka vRttasaMsthAna hai, vahA~ parimaNDalasaMsthAna saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM yA ananta haiM ? gautama ! ve ananta haiM / bhagavan ! jahA~ yavAkAra aneka vRttasthAna haiM, vahA~ parimaNDalasaMsthAna saMkhyAta haiM ? ityAdi / gautama ! pUrvavat / isI prakAra Ayata taka jAnanA / yahA~ phira pUrvavat pratyeka saMsthAna ke sAtha pA~coM saMsthAnoM kA AyatasaMsthAna vicAra karanA cAhie / isI prakAra adhaHsaptamapRthvI taka kahanA cAhie / isI prakAra kalpoM se ISatprAgbhArApRthvI paryanta ke lie jAnanA caahie| bhagavan ! vRttasaMsthAna kitane pradeza vAlA hai aura kitane AkAzapradezoM meM avagAr3ha rahA huA hai ? gautama ! vRttasaMsthAna do prakAra kA-ghanavRtta aura prataravRtta / inameM jo prataravRtta hai, vaha do prakAra kA-oja-pradezika aura yugmapradezika / inameM se jo oja-pradezika prataravRtta jaghanya paMca-pradezika aura pA~ca AkAza-pradezoM meM avagAr3ha hai tathA muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 179 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka utkRSTa ananta-pradezika aura asaMkhyAta AkAza-pradezoM meM avagAr3ha haiM aura jo yugma-pradezika prataravRtta hai, vaha jaghanya bAraha pradeza vAlA aura bAraha AkAza-pradezoM meM avagAr3ha hotA hai tathA utkRSTa anantapradezika aura asaMkhyAta AkAza-pradezoM meM avagAr3ha hotA hai / ghanavRttasaMsthAna do prakAra kA oja-pradezika aura yugma-pradezika / ojapradezika jaghanya sAta pradeza vAlA aura sAta AkAzapradezoM meM avagAr3ha hotA hai tathA utkRSTa ananta pradezoM vAlA aura asaMkhyAta AkAzapradezoM meM avagAr3ha hai / yugma-pradezika ghanavRttasaMsthAna jaghanya battIsa pradezoM vAlA aura battIsa AkAzapradezoM meM avagAr3ha hotA hai, utkRSTa ananta pradezoM vAlA aura asaMkhyAta AkAzapradezoM meM avagAr3ha hai sUtra- 872 bhagavan ! trayastrasaMsthAna kitane pradeza vAlA aura kitane AkAzapradezoM meM avagAr3ha kahA gayA hai ? gautama ! trayasrasaMsthAna do prakAra kA ghanatryasra aura prataratryasra / unameM se jo prataratryasa hai, vaha do prakAra oja-pradezika aura yugma-pradezika / oja-pradezika jaghanya tIna pradeza vAlA aura tIna AkAzapradezoM meM tathA utkRSTa ananta pradezoM vAlA aura asaMkhyAta AkAzapradezoM meM avagAr3ha hotA hai / unameM se jo ghanatryasra hai, vaha do prakAra kA-oja-pradezika aura yugma-pradezika / oja-pradezika ghanatryasra jaghanya paiMtIsa pradezoM vAlA aura paiMtIsa AkAzapradezoM meM tathA utkRSTa ananta pradezika aura asaMkhyAta AkAzapradezoM meM avagADha hotA hai| yugma-pradezika ghanatryasa jaghanya cAra pradezoM vAlA aura cAra AkAzapradezoM meM tathA utkRSTa ananta-pradezika aura asaMkhyAta AkAzapradezoM meM avagAr3ha hotA hai| bhagavan ! caturasrasaMsthAna kitane pradeza vAlA, kitane pradezoM meM avagAr3ha hotA hai ? gautama ! caturasrasaMsthAna do prakAra kA-ghana-caturasra aura prataracaturasra, ityAdi, vRttasaMsthAna ke samAna, usameM se pratara-caturasra ke do bheda-ojapradezika aura yugmapradezika kahanA / yAvat oja-pradezika pratara-caturasra jaghanya nau pradeza vAlA aura nau AkAzapradezoM meM tathA utkRSTa ananta-pradezika aura asaMkhyeya AkAzapradezoM meM avagAr3ha hotA hai / yugma-pradezika prataracaturasra jaghanya cAra pradeza vAlA aura cAra AkAzapradezoM meM tathA utkRSTa ananta-pradezika aura asaMkhyeya pradezoM meM avagAr3ha hotA hai| ghana-caturasra do prakAra kA oja-pradezika aura yugma-pradezika | oja-pradezika ghana-caturasra jaghanya sattAIsa pradezoM vAlA aura sattAIsa AkAzapradezoM meM tathA utkRSTa ananta-pradezika aura asaMkhyeya AkAza-pradezoM meM avagAr3ha hotA hai / yugma-pradezika ghana-caturasra jaghanya ATha pradezoM vAlA aura ATha AkAzapradezoM meM tathA utkRSTa ananta-pradezika aura asaMkhyeya AkAza pradezoM meM avagAr3ha hotA hai| bhagavan ! AyatasaMsthAna kitane pradeza vAlA aura kitane AkAzapradezoM meM avagAr3ha hotA hai ? gautama ! AyatasaMsthAna tIna prakAra kA-zreNI-Ayata, pratara-Ayata aura ghana-Ayata / zreNI-Ayata do prakAra kA-ojapradezika aura yugma-pradezika / oja-pradezika vaha jaghanya tIna pradezoM vAlA aura tIna AkAzapradezoM meM tathA utkRSTa ananta-pradezika aura asaMkhyAta AkAzapradezoM meM avagAr3ha hotA hai / yugma-pradezika jaghanya do pradeza vAlA aura do AkAzapradezoM meM tathA utkRSTa anantapradezika aura asaMkhyAta-pradezAvagAr3ha hotA hai / pratara-Ayata do prakAra kAoja-pradezika aura yugma-pradezika / oja-pradezika, jaghanya pandraha AkAza-pradezoM meM tathA utkRSTa ananta-pradezika aura asaMkhyeya AkAzapradezoM meM avagAr3ha hotA hai / jo yugma-pradezika hai, vaha jaghanya chaha pradeza vAlA aura chaha AkAzapradezoM meM utkRSTa ananta pradezika aura asaMkhyeya AkAza-pradezoM meM avagAr3ha hotA hai / ghana-Ayata hai, do prakAra kA oja-pradezika aura yugmapradezika / jo oja-pradezika hai, vaha jaghanya paiMtAlIsa pradezoM vAlA aura paiMtAlIsa AkAzapradezoM meM utkRSTa ananta-pradezika aura asaMkhyeya AkAzapradezoM meM avagAr3ha hotA hai / yugma-pradezika jaghanya bAraha pradezoM vAlA aura bAraha AkAzapradezoM meM tathA utkRSTa ananta pradezika aura asaMkhyeya pradezoM meM avagAr3ha hotA hai sUtra-873 bhagavan ! parimaNDala-saMsthAna kitane pradezoM vAlA ityAdi prazna / gautama ! parimaNDalasaMsthAna do prakAra kAghana-parimaNDala aura pratara-parimaNDala / pratara-parimaNDala, jaghanya bIsa pradeza vAlA aura bIsa AkAzapradezoM meM utkRSTa ananta pradezika aura asaMkhyeya AkAzapradezoM meM avagAr3ha hotA hai / ghana-parimaNDala jaghanya cAlIsa pradezoM vAlA aura muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 180 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' cAlIsa AkAzapradezoM meM tathA utkRSTa ananta pradezika aura asaMkhyAta AkAzapradezoM meM avagAr3ha hai / bhagavan ! parimaNDala-saMsthAna dravyArtharUpa se kRtayugma hai, tryoja hai, dvAparayugma hai athavA kalyoja hai ? gautama ! vaha kalyoja hai / bhagavan ! vRtta-saMsthAna dravyArtharUpa se kRtayugma hai ? ityAdi prazna / gautama ! pUrvavat / isI prakAra Ayata - saMsthAna paryanta jAnanA / zataka/ varga /uddezaka/ sUtrAMka bhagavan ! (aneka) parimaNDala- saMsthAna dravyArtharUpa se kRtayugma haiM, tryoja haiM yA kalyoja haiM ? gautama ! oghAdeza se-kadAcit kRtayugma yAvat kadAcit kalyoja hote haiM / vidhAnAdeza se - kalyoja haiN| isI prakAra (aneka) AyatasaMsthAna taka jAnanA cAhie / bhagavan ! parimaNDala-saMsthAna pradezArtharUpa se kRtayugma hai ? ityAdi prazna | gautama ! vaha kadAcit kRtayugma hai, yAvat kadAcit kalyoja hai / isI prakAra Ayata- saMsthAna paryanta jAnanA caahie| bhagavan ! (aneka) parimaNDala - saMsthAna pradezArtharUpa se kRtayugma haiM ? ityAdi prazna / gautama ! oghAdeza se ye kadAcit kRtayugma haiM, yAvat kadAcit kalyoja hote haiM / vidhAnAdeza se ve kRtayugma bhI haiM, tryoja bhI haiM, dvAparayugma bhI haiM aura kalyoja bhI haiM / isI prakAra (aneka) Ayata-saMsthAna taka jAnanA cAhie / I bhagavan ! parimaNDala-saMsthAna kRtayugma pradezAvagAr3ha hai, yAvat athavA kalyoja-pradezAvagAr3ha haiM ? gautama ! vaha kRtayugma-pradezAvagAr3ha hai / bhagavan ! vRtta saMsthAna kRtayugma pradezAvagAr3ha haiM ? gautama ! vaha kadAcit kRtayugmapradezAvagAr3ha haiM, kadAcit tryo- pradezAvagAr3ha haiM aura kadAcit kalyoja-pradezAvagAr3ha haiM, kintu dvAparayugma-pradezAvagAr3ha nahIM hotA / bhagavan ! tryasra-saMsthAna kRtayugma-pradezAvagAr3ha hai ? ityAdi prazna / gautama ! vaha kadAcit kRtayugmapradezAvagAr3ha, kadAcit tryo- pradezAvagAr3ha aura kadAcit dvAparayugma- pradezAvagAr3ha hotA hai, kintu kalyojapradezAvagAr3ha nahIM hotA / bhagavan ! caturasra-saMsthAna kRtayugma pradezAvagAr3ha hai ? gautama ! vRtta saMsthAna anusAra caturasra - saMsthAna jAno / caturasra saMsthAna kRtayugma- pradezAvagAr3ha haiM ? gautama ! vRtta saMsthAna anusAra caturasra - saMsthAna jAno / bhagavan ! Ayata-saMsthAna kRtayugma pradezAvagAr3ha haiM ? gautama ! vaha kadAcit kRtayugma - yAvat kadAcit kalyojapradezAvagAr3ha hotA hai / bhagavan ! (aneka) parimaNDala saMsthAna kRtayugma pradezAvagAr3ha hote haiM, gautama ! ve oghAdeza se tathA vidhAnAdeza se bhI kRtayugma-pradezAvagAr3ha hote haiM / bhagavan ! (aneka) vRtta saMsthAna kRtayugma pradezAvagAr3ha hote haiM ? gautama ! ve oghAdeza se kRtayugma-pradezAvagAr3ha hote haiM, vidhAnAdeza se ve kRtayugma- pradezAvagAr3ha bhI haiM, yoja- pradezA-vagAr3ha bhI haiM, kintu dvAparayugma-pradezAvagAr3ha nahIM haiM, hA~, kalyoja- pradezAvagAr3ha haiM / bhagavan ! ( aneka) tryasra-saMsthAna kRtayugmapradezAvagAr3ha hote haiM ? gautama ! pUrvavat / caturasra-saMsthAnoM ke viSaya meM vRtta saMsthAnoM ke samAna kahanA | bhagavan ! (aneka) Ayata-saMsthAna kRtayugma-pradezAvagAr3ha hote haiM ? gautama ! ve oghAdeza se kRtayugma pradezAvagAr3ha hote haiM kintu na to tryoja-pradezAvagAr3ha hote haiM, vidhAnAdeza se ve kRtayugma-yAvat kalyoja-pradezAvagAr3ha bhI hote haiM / bhagavan ! parimaNDala-saMsthAna kRtayugma samaya kI sthiti vAlA hai, yA yAvat kalyoja-samaya kI sthiti vAlA hai ? gautama ! kadAcit kRtayugma samaya kI yAvat kadAcit kalyoja- samaya kI sthiti vAlA hai / isa prakAra yAvat Ayata-saMsthAna paryanta jAnanA / bhagavan ! (aneka) parimaNDala- saMsthAna kRtayugma samaya kI sthiti vAle haiM ? gautama ! ve oghAdeza se kadAcit kRtayugma samaya kI yAvat kadAcit kalyoja - samaya kI sthiti vAle haiM / vidhAnAdeza se kRtayugma-samaya kI yAvat kalyoja-samaya kI sthiti vAle bhI haiM / isI prakAra Ayata-saMsthAna taka jAnanA / bhagavan ! parimaNDala-saMsthAna ke kAle varNa ke paryAya kyA kRtayugma haiM, yAvat kalyoja rUpa haiM ? gautama ! ve kadAcit kRtayugmarUpa hote haiM, ityAdi pUrvavat / isI prakAra nIlavarNa ke paryAyoM tathA isI prakAra pA~ca varNa, do gandha, pA~ca rasa aura ATha sparza ke viSaya meM rUkSa sparzaparyAya taka kahanA / sUtra - 874 bhagavan ! zreNiyA~ dravyArtharUpa se saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM yA ananta haiM ? gautama ! ve ananta haiM / bhagavan ! pUrva dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI 2 ) " AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 181 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka aura pazcima dizA meM lambI zreNiyA~ dravyArtharUpa meM saMkhyAta haiM ? ityAdi prazna / gautama! ve ananta haiM / isI prakAra dakSiNa aura uttara meM lambI zreNiyoM tathA urdhva aura adho dizA meM lambI zreNiyoM ke viSaya meM bhI jAnanA caahie| bhagavan ! lokAkAza kI zreNiyA~ dravyArtha rUpa se saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM yA ananta haiM ? gautama ! ve asaMkhyAta haiM / bhagavan ! pUrva aura pazcima meM lambI lokAkAza kI zreNiyA~ dravyArtharUpa se saMkhyAta haiM ? ityAdi prshn| gautama ! asaMkhyAta haiM / isI prakAra dakSiNa aura uttara meM lambI aura Urdhva aura adho dizA meM lambI lokAkAza kI zreNiyoM ke sambandha meM jAnanA / bhagavan ! alokAkAza kI zreNiyA~ dravyArtharUpa meM saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM yA ananta haiM ? gautama ! ve ananta haiM / isI prakAra pUrva aura pazcima meM lambI tathA dakSiNa aura uttara meM lambI tathA Urdhva aura adhodizA meM lambI alokAkAza kI zreNiyA~ bhI jaannaa|| bhagavan ! AkAza kI zreNiyA~ pradezArtharUpa se saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM athavA ananta haiM ? gautama ! dravyArthatA kI vaktavyatA ke samAna pradezArthatA kI vaktavyatA kahanI cAhie / bhagavan ! lokAkAza kI zreNiyA~ pradezArtharUpa se saMkhyAta haiM ? ityAdi prazna / gautama ! ve kadAcit saMkhyAta aura kadAcit asaMkhyAta haiM, kintu ananta nahIM haiN| pUrva aura pazcima meM tathA uttara aura dakSiNa meM lambI zreNiyA~ isI prakAra haiM / Urdhva aura adho dizA meM lambI lokAkAza kI zreNiyA~ saMkhyAta nahIM aura ananta bhI nahIM; kintu asaMkhyAta haiN| bhagavana ! alokAkAza kI zreNiyA~ pradezArtharUpa se saMkhyAta haiM? ityAdi prazna / gautama ! ve kadAcita saMkhyAta haiM, kadAcit asaMkhyAta haiM aura kadAcit ananta haiM / bhagavan ! pUrva aura pazcima meM lambI alokAkAza kI zreNiyA~ saMkhyAta haiM ? gautama ! ve nahIM ananta haiM / isI prakAra dakSiNa aura uttara meM samajhanA / bhagavan ! Urdhva aura adhodizA meM saMkhyAta haiM ? gautama ! ve kadAcit saMkhyAta haiM, kadAcit asaMkhyAta haiM aura kadAcit ananta haiN| sUtra-875 bhagavan ! kyA zreNiyA~ sAdi-saparyavasita haiM, athavA sAdi-aparyavasita haiM yA ve anAdi-saparyavasita haiM, athavA anAdi-aparyavasita haiM / gautama ! ve na to sAdi-saparyavasita haiM, na sAdi-aparyavasita haiM aura na anAdi-saparyavasita haiM, kintu anAdi-aparyavasita haiM / isI prakAra yAvat Urdhva aura adho dizAmeM lambI zreNiyoM ke viSayameM bhI jaannaa| bhagavan ! lokAkAza kI zreNiyA~ sAdi-saparyavasita haiM ? ityAdi pUrvavat prazna / gautama ! ve sAdi-saparya-vasita haiM, isI prakAra yAvat Urdhva aura adho lambI lokAkAza-zreNiyoM ke viSaya meM samajhanA cAhie / bhagavan ! alokAkAza kI zreNiyA~ sAdi-saparyavasita haiM ? ityAdi pUrvavat prazna / gautama ! ve kadAcit sAdi-saparyavasita haiM, kadAcit sAdi-aparyavasita haiM, kadAcit anAdi-saparyavasita haiM aura kadAcit anAdi-saparyavasita haiM / pUrva-pazcima lambI tathA dakSiNa-uttara lambI alokAkAza-zreNiyA~ bhI isI prakAra hai / vizeSatA yaha hai ki ye sAdi-saparyavasita nahIM hai aura kadAcit sAdi aparyavasita hai / zeSa pUrvavat / Urdhva aura adho lambI zreNiyoM ke audhika zreNiyoM ke samAna cAra bhaMga jAnane caahie| bhagavan ! AkAza kI zreNiyA~ dravyArtharUpa se kRtayugma haiM, tryoja haiM, dvAparayugma haiM athavA kalyoja haiM ? gautama! ve kRtayugma haiM, kintu na to tryoja haiM, na dvAparayugma haiM aura na hI kalyoja haiM / isI prakAra Urdhva aura adho lambI zreNiyoM taka ke viSaya meM kahanA / lokAkAza kI zreNiyA~ evaM alokAkAza kI zreNiyoM ke viSaya meM bhI jAnanA caahie| bhagavan ! AkAza kI zreNiyA~ pradezArtharUpa se kRtayugma haiM ? ityAdi prazna / pUrvavat / isI prakAra yAvat Urdhva aura adho lambI zreNiyoM taka ke viSaya meM kahanA caahie| bhagavan ! lokAkAza kI zreNiyA~ pradezArtharUpa se kRtayugma haiM ? ityAdi prazna / gautama ! ve kadAcit kRtayugma haiM aura kadAcit dvAparayugma haiM, kintu na to tryoja haiM aura na kalyoja hI haiM / isI prakAra pUrva-pazcima lambI tathA dakSiNauttara lambI lokAkAza kI zreNiyoM ke viSaya meM bhI samajhanA / bhagavan ! Urdhva aura adho lambI lokAkAza kI zreNiyA~ kRtayugma haiM ? ityAdi prazna / gautama ! ve kRtayugma haiM, kintu na to tryoja haiM, na dvAparayugma haiM aura na hI kalyoja haiN| bhagavan ! alokAkAza kI zreNiyA~ pradezArtharUpa se kRtayugma haiM ? ityAdi / gautama ! ve kadAcit kRtayugma haiM, yAvat muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 182 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka kadAcit kalyoja haiM / isI prakAra pUrva-pazcima tathA dakSiNa-uttara lambI zreNiyA~ jaano| Urdhva aura adho lambI alokAkAza zreNiyA~ bhI isI prakAra haiM kintu ye kalyoja rUpa nahIM hai, zeSa pUrvavat / sUtra-876 bhagavan ! zreNiyA~ kitanI kahI hai ? gautama ! sAta yathA-RjvAyatA, ekatovakrA, ubhayatovakrA, ekataHkhA, utayataHkhA, cakravAla aura arddhacakravAla / bhagavan ! paramANu-pudgaloM kI gati anuzreNi hotI hai yA vizreNi ? gautama ! paramANu-pudgaloM kI gati anazreNi hotI hai, vizreNi gati nahIM hotI / bhante / dvipradezika skandhoM kI gati anazreNi hotI hai yA vizreNi? puurvvt| isI prakAra yAvat ananta-pradezika skandha paryanta jAnanA / bhagavan ! nairayikoM kI gati anuzreNI hotI hai yA vizreNi? gautama! parvavata / isI prakAra vaimAnika-paryanta jaannaa| sUtra-877 bhagavan ! ratnaprabhApRthvI meM kitane lAkha narakAvAsa kahe haiM ? gautama ! tIsa lAkha ityAdi prathama zataka ke pA~cave uddezaka anusAra yAvat anuttara-vimAna taka jaannaa| sUtra-878 bhagavan ! gaNipiTaka kitane prakAra kA hai ? gautama ! bAraha-aMgarUpa hai / yathA-AcArAMga yAvat dRSTivAda / bhagavan ! AcArAMga kise kahate haiM ? AcArAMga-sUtra meM zramaNa-nirgranthoM ke AcAra, gocara-vidhi Adi cAritra-dharma kI prarUpaNA kI gaI hai| nandIsUtra ke anusAra sabhI aMgasUtroM kA varNana jAnanA cAhie, yAvatsUtra-879 sarvaprathama sUtra kA artha / dUsare meM niyuktimizrita artha aura tIsare meM sampUrNa artha kA kathana karanA caahie| yaha anuyoga kI vidhi hai| sUtra-880 bhagavan ! nairayika yAvat deva aura siddha ina pA~coM gatiyoM ke jIvoM meM kauna jIva kina se alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM? gautama ! prajJApanAsUtra ke bahuvaktavyatA-pada ke anusAra tathA ATha gatiyoM ke samudAya kA bhI alpabahutva jAnanA / bhagavan ! saindriya, ekendriya yAvat anindriya jIvoM meM kauna jIva, kina jIvoM se alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika hai ? gautama ! prajJApanAsUtra ke bahavaktavyatA-pada ke anusAra audhika pada kahanA caahie| sakAyika jIvoM kA alpabahutva bhI audhika pada ke anusAra jAnanA cAhie / bhagavan ! ina jIvoM aura pudgaloM, yAvat sarvaparyAyoM meM kauna, kisase alpa, bahata, tulya yA vizeSAdhika hai ? gautama ! bahu vaktavyatA pada anusAra jAnanA / bhagavan ! Ayukarma ke bandhaka aura abandhaka jIvoM meM kauna, kinase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM? gautama ! bahuvaktavyatA pada ke anusAra, yAvat-Ayukarma ke abandhaka jIva vizeSAdhika haiM taka kahanA caahie| zataka-25 - uddezaka-4 sUtra-881 bhagavan ! yugma kitane kahe haiM ? gautama ! yugma cAra prakAra ke kahe haiM, yathA-kRtayugma yAvat kalyoja / bhagavan ! aisA kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! aThArahaveM zataka ke caturtha uddezaka meM kahe anusAra yahA~ jAnanA, yAvat isIlie aisA kahA hai| bhagavan ! nairayikoM meM kitane yugma kahe gae haiM ? gautama ! unameM cAra yugma kahe haiM / yathA-kRtayugma yAvat kalyoja / bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ? pUrvavat jAno / isI prakAra yAvat vAyukAyika paryanta jAnanA / bhagavan ! vanaspatikAyikoM meM kitane yugma kahe haiM ? gautama ! vanaspatikAyika kadAcit kRtayugma hote haiM yAvat kadAcit kalyoja hote haiM / bhagavan ! aisA kyoM kahate haiM ? gautama ! upapAta kI apekSA aisA kahA hai / dvIndriya jIvoM kI vaktavyatA nairayikoM ke samAna hai / isI prakAra yAvat vaimAnika taka kahanA cAhie / siddhoM kA kathana muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 183 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka vanaspatikAyikoM ke samAna hai| bhagavan ! sarva dravya kitane prakAra ke kahe haiM ? gautama ! chaha prakAra ke-dharmAstikAya, adharmAstikAya yAvat addhAsamaya (kAla) | bhagavan ! dharmAstikAya kyA dravyArtha rUpa se kRtayugma yAvat kalyoja rUpa haiM ? gautama ! dharmAstikAya dravyArtha rUpa se kalyoja rUpa haiM / isI prakAra adharmAstikAya tathA AkAzAstikAya ko smjhnaa| bhagavan ! jIvAstikAya dravyArtha rUpa se kRtayugma haiM ? gautama ! vaha dravyArtha rUpa se kRtayugma haiM, kintu tryoja, dvAparayugma yA kalyoja nahIM hai / bhagavan ! pudgalAstikAya dravyArtha rUpa se kRtayugma haiM ? ityAdi prazna / gautama ! vaha dravyArtha rUpa se kadAcit kRtayugma hai, yAvat kadAcit kalyoja rUpa hai / addhA-samaya kA kathana jIvAstikAya ke samAna hai / bhagavan ! dharmAstikAya pradezArtharUpa se kRtayugma hai ? ityAdi prazna / gautama ! kRtayugma hai, kintu yoja, dvAparayugma aura kalyoja nahIM hai| isI prakAra yAvat addhA-samaya taka jAnanA caahie| bhagavana ! dharmAstikAya yAvata addhAsamaya, ina SaTa dravyoM meM dravyArtharUpa se yAvata vizeSAdhika hai ? gautama! ina sabakA alpabahatva bahavaktavyatApada anusAra samajhanA cAhie / bhagavan ! dharmAstikAya avagAr3ha haiM yA anavagAr3ha hai ? gautama ! vaha avagAr3ha hai / bhagavan ! yadi vaha avagAr3ha hai, to saMkhyAta-pradezAvagAr3ha hai, asaMkhyAta-pradezAvagAr3ha hai athavA ananta-pradezAvagAr3ha hai ? gautama ! vaha asaMkhyAta-pradezAvagAr3ha hai / bhagavan ! yada vaha asaMkhyAta-pradezAvagAr3ha hai, to kyA kRtayugma-pradezAvagAr3ha hai ? ityAdi prazna / gautama ! vaha kRtayugma-pradezAvagAr3ha hai / isI prakAra adharmAsti-kAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya aura addhAsamaya ke viSaya meM bhI yahI vaktavyatA hai| bhagavan ! yaha ratnaprabhApRthvI avagAr3ha hai yA anavagAla hai ? gautama ! dharmAstikAya samAna jAno / isI prakAra adhaHsaptamapRthvI taka jAnanA cAhie / saudharma devaloka yAvat ISatprAgbhArA pRthvI taka ke viSaya meM yahI samajhanA caahie| sUtra-882 __ bhagavan ! (eka) jIva dravyArtharUpa se kRtayugma hai ? ityAdi prazna / gautama ! vaha kalyoja rUpa hai / isI prakAra (eka) nairayika yAvat siddha-paryanta jaannaa| bhagavan ! (aneka) jIva dravyArtharUpa se kRtayugma haiM ? ityAdi prazna / gautama ! ve oghAdeza se kRtayugma hai / vidhAnAdeza se kalyoja rUpa hai / bhagavan ! (aneka) nairayika dravyArtharUpa se kRtayugma hai ? ityAdi prazna | gautama ! oghAdeza se kadAcit kRtayugma yAvat kadAcit kalyoja haiM, vidhAnAdeza se ve kalyoja haiM / isI prakAra siddhaparyanta jaannaa| bhagavan ! (eka) jIva pradezArtharUpa se kRtayugma hai ? ityAdi prazna / gautama ! jIva pradezArtha se kRtayugma hai / zarIrapradezoM kI apekSA jIva kadAcit kRtayugma yAvat kadAcit kalyoja bhI hotA hai / isI prakAra yAvat vaimAnika taka jAnanA / bhagavan ! siddha bhagavAna pradezArtharUpa se kRtayugma hai ? ityAdi pRcchA / gautama ! vaha kRtayugma haiN| bhagavan ! jIva pradezoM kI apekSA kyA kRtayugma haiM ? ityAdi prazna / gautama ! (aneka) jIva AtmapradezoM kI apekSA oghAdeza aura vidhAnAdeza se bhI kRtayugma haiM / zarIrapradezoM kI apekSa jIva oghAdeza se kadAcit kRtayugma yAvat kadAcit kalyoja haiM / vidhAnAdeza se ve kRtayugma bhI haiM yAvat kalyoja bhI haiM / isI prakAra nairayika yAvat vaimAnikoM taka jAnanA / bhagavan ! (aneka) siddha AtmapradezoM kI apekSA se kRtayugma haiM ? gautama ! ve oghAdeza se aura vidhAnAdeza se bhI kRtayugma haiM / tryoja, dvAparayugma yA kalyoja nahIM hai| sUtra-883 bhagavan ! jIva kRtayugma-pradezAvagAr3ha hai ? ityAdi prazna / gautama ! vaha kadAcit kRtayugma-yAvat kadAcit kRtayugma-yAvat kadAcit kalyoja-pradezAvagAr3ha hotA hai / isI prakAra (eka) siddhaparyanta jAnanA / bhagavan ! (bahuta) jIva kRtayugma-pradezAvagAr3ha haiM ? gautama ! ve oghAdeza se kRtayugma-pradezAvagAr3ha haiM / vidhAnAdeza se ve kRtayugmapradezAvagAr3ha yAvat kalyoja-pradezAvagAr3ha haiM / bhagavan ! (aneka) nairayika kRtayugma-pradezAvagAr3ha haiM ? gautama ! ve muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 184 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka oghAdeza se kadAcit kRtayugma-pradezAvagAr3ha yAvat kadAcit kalyoja-pradezAvagAr3ha haiM / vidhAnAdeza se kRtayugmapradezAvagAr3ha haiM, yAvat kalyoja-pradezAvagAr3ha bhI haiM / ekendriya jIvoM aura siddhoM ko chor3akara zeSa sabhI jIva isI prakAra nairayika ke samAna kadAcit kRtayugma-pradezAvagAr3ha Adi hote haiM / siddhoM aura ekendriya jIvoM kA kathana sAmAnya jIvoM ke samAna hai| bhagavan ! (eka) jIva kRtayugma-samaya kI sthiti vAlA hai ? ityAdi prazna / gautama ! vaha kRtayugma-samaya kI sthiti vAlA hai, kintu yoja-samaya, dvAparayugmasamaya athavA kalyoja-samaya kI sthiti vAlA nahIM hai / bhagavan ! (eka) nairayika katayagma-samaya kI sthiti vAlA hai ? gautama ! vaha kadAcit kRtayugma yAvat kadAcit kalyoja-samaya kI sthiti vAlA hai / isI prakAra yAvat vaimAnika taka / siddha kA kathana jIva ke samAna hai| bhagavan ! (aneka) jIva kRtayugma-samaya kI sthiti vAle haiM ? ityAdi prazna / gautama ! ve oghAdeza se tathA vidhAnAdeza se bhI kRtayugma-samaya kI sthiti vAle haiN| bhagavan ! (aneka) nairayika kRtayugma-samaya kI sthiti vAle haiM ? ityAdi prazna / gautama ! oghAdeza se ve kadAcit kRtayugma yAvat kadAcit kalyoja-samaya kI sthiti vAle haiN| vidhAnAdeza se kRtayugma yAvata kalyoja-samaya kI sthiti vAle haiN| vaimAnikoM taka isI prakAra jAnanA caahie| siddhoM kA kathana sAmAnya jIvoM ke samAna hai| bhagavan ! jIva kAle varNa ke paryAyoM kI apekSA kRtayugma haiM ? ityAdi pRcchA / gautama ! jIva pradezoM kI apekSA na to kRtayugma haiM aura yAvat na kalyoja hai, kintu zarIrapradezoM kI apekSA kadAcit kRtayugma hai, yAvat kadAcit kalyoja hai / yAvat vaimAnika paryanta isI prakAra kahanA cAhie / yahA~ siddha ke viSaya meM prazna nahIM karanA cAhie, (kyoMki ve arUpI haiN)| sUtra - 884 bhagavan ! (aneka) jIva kAle varNa ke paryAyoM kI apekSA kRtayugma haiM ? ityAdi prazna / gautama ! jIva-pradezoM kI apekSA oghAdeza se bhI aura vidhAnAdeza se bhI na to kRtayugma haiM yAvat na kalyoja haiM / zarIrapradezoM kI apekSA oghAdeza se kadAcit kRtayugma haiM, yAvat kadAcit kalyoja haiM, vidhAnAdeza se ve kRtayugma bhI haiM, yAvat kalyoja bhI haiM / vaimAnikoM taka isI prakAra kA kathana samajhanA caahie| isI prakAra ekavacana aura bahuvacana se nIle varNa ke paryAyoM kI apekSA bhI kahanA cAhie / isI prakAra yAvat rUkSa sparza ke paryAyoM kI apekSA se bhI pUrvavat kathana karanA cAhie bhagavan ! (eka) jIva AbhinibodhikAjJAna ke paryAyoM kI apekSA kRtayugma hai ? ityAdi prazna / gautama ! vaha kadAcit kRtayugma hai, yAvat kadAcit kalyoja hai / isI prakAra ekendriya ko chor3akara vaimAnika paryanta / bhagavan ! (bahuta) jIva AbhinibodhikajJAna ke paryAyoM kI apekSA kRtayugma haiM ? gautama ! oghAdeza se ve kadAcit kRtayugma haiM, yAvat kadAcit kalyoja haiM / vidhAnAdeza se kRtayugma bhI haiM, yAvat kalyoja bhI haiM / isI prakAra ekendriya ko chor3akara vaimAnikoM taka / isI prakAra zrutajJAna ke paryAyoM kI apekSA bhI jAnanA / avadhijJAna ke paryAyoM kI apekSA bhI yahI jAnanA / vizeSa yaha ki vikalendriyoM meM avadhijJAna nahIM hotA hai / manaHparyavajJAna ke paryAyoM ke viSaya meM bhI yahI kathana, kintu vaha audhika jIvoM aura manuSyoM ko hI hotA hai, zeSa daNDakoM meM nahIM pAyA jaataa| bhagavan ! (eka) jIva kevalajJAna ke paryAyoM kI apekSA kRtayugma hai ? ityAdi prazna / gautama ! vaha kRtayugma hai, kintu tryoja, dvAparayugma kA kalyoja nahIM hai / isI prakAra manuSya evaM siddha ke viSaya meM bhI jAnanA / bhagavan ! (aneka) jIva kevalajJAna ke paryAyoM kI apekSA kRtayugma haiM ? ityAdi prazna / gautama ! oghAdeza se aura vidhAnAdeza se bhI ve kRtayugma haiM / isI prakAra (aneka) manuSyoM tathA siddhoM ke viSaya meM bhI samajhanA caahie| bhagavan ! (eka) jIva matiajJAna ke paryAyoM kI apekSA kRtayugma hai ? AbhinibodhikajJAna ke paryAyoM ke samAna yahA~ bhI do daNDaka kahane cAhie / isI prakAra zrutaajJAna evaM vibhaMgajJAna ke paryAyoM kA bhI kathana karanA cAhie / cakSudarzana, acakSudarzana aura avadhidarzana ke paryAyoM ke viSaya meM bhI isI prakAra samajhanA cAhie, kintu jisameM jo pAyA jAtA hai, vaha kahanA / kevaladarzana ke paryAyoM kA kathana kevalajJAna ke paryAyoM ke samAna / mA muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 185 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka sUtra-885 bhagavan ! zarIra kitane prakAra ke kahe haiM ? gautama ! pA~ca prakAra ke audArika, vaikriya, yAvat kArmaNazarIra / yahA~ prajJApanAsUtra kA zarIrapada samagra kahanA caahie| sUtra-886 bhagavan ! jIva saija (sakampa) haiM athavA nireja (niSkampa) haiM ? gautama ! jIva sakampa bhI haiM aura niSkampa bhI haiM bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ? gautama ! jIva do prakAra ke kahe haiM yathA-saMsAra-samApannaka aura asaMsArasamApannaka / unameM se jo asaMsAra-samApannaka haiM, ve siddha jIva haiM / siddha jIva do prakAra ke kahe haiM / yathA-anantarasiddha aura parampara-siddha / jo parampara-siddha haiM, ve niSkampa haiM, aura jo anantara-siddha haiM, ve sakampa haiN| bhagavan ! ve dezakampaka haiM yA sarvakampaka haiM ? gautama ! ve dezakampaka nahIM, sarvakampaka haiM / jo saMsAra-samApannaka jIva haiM, ve do prakAra ke kahe haiM / yathA-zailezI-pratipannaka aura azailezI-pratipannaka / jo zailezI-pratipannaka haiM, ve niSkampa haiM, kintu jo azailezI-pratipannaka haiM, ve sakampa haiM / bhagavan ! ve dezakampaka haiM yA sarvakampaka ? gautama ! ve dezakampaka bhI haiM aura sarvakampaka bhI haiN| isa kAraNa se he gautama ! yAvat ve niSkampa bhI haiN| bhagavan ! nairayika dezakampaka haiM yA sarvakampaka haiM ? gautama ! ve dezakampaka bhI haiM aura sarvakampaka bhI haiM / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? gautama ! nairayika do prakAra ke kahe haiM / yathA-vigrahagati-samApannaka aura avigrahagati-samApannaka / unameM se jo vigrahagati-samApannaka haiM, ve sarvakampaka haiM aura jo avigrahagati-samApannaka haiM, ve dezakampaka haiM / isI prakAra vaimAnikoM taka jAnanA caahie| sUtra - 887 bhagavan ! paramANu-pudgala saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM athavA ananta haiM ? gautama ! saMkhyAta nahIM, asaMkhyAta bhI nahIM, kintu ananta haiM / isI prakAra yAvat anantapradezI skandha taka jAnanA / bhagavan ! AkAza ke eka pradeza meM rahe hae pudagala saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM yA ananta haiM ? gautama ! ananta haiM / isI prakAra yAvat asaMkhyeya pradezoM meM rahe hae pudgaloM taka jAnanA cAhie / bhagavan ! eka samaya kI sthiti vAle pudgala saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM yA ananta haiM ? gautama ! pUrvavat jAnanA / isI prakAra yAvat asaMkhyAta-samaya kI sthiti vAle pudgaloM ke viSaya meM bhI kahanA cAhie bhagavan ! ekaguNa kAle pudgala saMkhyAta haiM ? ityAdi prazna / gautama ! pUrvavat jAnanA / isI prakAra yAvat anantaguNa kAle pudgaloM ke viSaya meM jAnanA / isI prakAra zeSa varNa, gandha, rasa aura sparza vAle pudgaloM ke viSaya meM bhI anantaguNa rUkSa paryanta jaannaa|| bhagavan ! paramANu-pudgala aura dvipradezI skandha dravyArtha se kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? gautama ! dvipradezI skandhoM se paramANu pudgala dravyArtha se bahuta haiM / bhagavan ! dvipradezI aura tripradezI skandhoM meM dravyArtha se kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? gautama ! tripradezI skandha se dvipradezI skandha dravyArtha se bahuta haiM | isa gamaka anusAra yAvat dazapradezI skandhoM se navapradezI skandha dravyArtha se bahuta haiM / bhagavan ! daza-pradezI skandhoM aura saMkhyAtapradezI skandhoM meM dravyArtha se kauna kisase vizeSAdhika haiM? gautama ! dazapradezika skandhoM se saMkhyAtapradezI skandha dravyArtha se bahuta haiM / bhagavan ! ina saMkhyAtapradezI skandhoM aura asaMkhyAtapradezI skandhoM meM dravyArtha se kauna kisase alpa haiM ? gautama ! saMkhyAtapradezI skandhoM se asaMkhyAtapradezI skandha dravyArtha se bahuta haiM / bhagavan ! asaMkhyAtapradezI skandhoM aura anantapradezI skandhoM meM dravyArtha se kauna kisase alpa haiM ? gautama ! ananta-pradezI skandhoM se asaMkhyAtapradezI skandha dravyArtha se bahuta haiN| bhagavan ! paramANu-pudgala aura dvipradezI skandhoM meM pradezArtharUpa se kauna kisase bahuta haiM ? gautama ! paramANupudgaloM se dvipradezI skandha pradezArtharUpa se bahuta haiM / isa prakAra isa gamaka anusAra yAvat navapradezI skandhoM se dazapradezI skandha pradezArtharUpa se bahuta haiM / isa prakAra dazapradezI skandhoM se saMkhyAtapradezI skandha pradezArtharUpa se bahuta haiM / saMkhyAtapradezI skandhoM se asaMkhyAtapradezI skandha pradezArtharUpa se bahuta haiM / bhagavan ! asaMkhyAtapradezI skandhoM muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 186 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka aura anantapradezI skandhoM meM kauna kisase bahata haiM ? gautama ! anantapradezI skandhoM se asaMkhyAtapradezI skandha pradezArtha rUpa se bahuta haiN| bhagavan ! ekapradezAvagAr3ha aura dvipradezAvagAr3ha pudgaloM meM, dravyArtha se kauna kisase yAvat vizeSAdhika hai ? gautama ! dvipradezAvagAr3ha pudgaloM se eka pradezAvagAr3ha pudgala dravyArtha se vizeSAdhika haiM / isI gamaka anusAra yAvat dazapradezAvagAr3ha pudgaloM se navapradezAvagAr3ha pudgala dravyArtha se vizeSAdhika haiM / dazapradezAvagAr3ha pudgaloM se saMkhyAta pradezAvagAr3ha pudgala dravyArtha se bahuta haiM / saMkhyAtapradezAvagAr3ha pudgaloM se asaMkhyAtapradezAvagAr3ha pudgala dravyArtha se bahuta haiM / bhagavan ! ekapradezAvagAr3ha aura dvipradezAvagAr3ha pudgaloM meM ? gautama ! ekapradezAvagAr3ha pudgaloM se| zAvagAr3ha pudgala pradezArtharUpa se vizeSAdhika haiM / isI prakAra yAvat navapradezAvagAr3ha pudgaloM se dazapradezAvagAr3ha / dazapradezAvagAr3ha pudgaloM se saMkhyAtapradezAvagAr3ha pudgala aura saMkhyAtapradezAvagAr3ha pudgaloM se asaMkhyAtapradezAvagAr3ha padagala pradezArtha se bahata haiN| bhagavana ! eka samaya kI sthiti vAle aura do samaya kI sthiti vAle pudagaloM meM dravyArtha rUpa se kauna kisase yAvat vizeSAdhika hai ? avagAhanA anusAra sthiti kI vaktavyatA jaannaa| bhagavan ! ekaguNa kAle aura dviguNa kAle pudagaloM meM dravyArtharUpa se kauna kinase yAvata vizeSAdhika haiM ? gautama ! paramANu pudgala anusAra inakI sampUrNa vaktavyatA jAnanI cAhie / isI prakAra sabhI vargoM, gandhoM aura rasoM ke viSaya meM vaktavyatA jAnanI caahie| bhagavan ! ekaguNa karkaza aura dviguNa karkaza pudgaloM meM ? gautama ! ekaguNa karkaza pudgaloM se dviguNa karkaza pudgala dravyArtharUpa se vizeSAdhika haiM / isI prakAra yAvat navaguNa-karkaza pudgaloM se dazaguNa-karkaza pudgl| dazaguNa-karkaza pudgaloM se saMkhyAtaguNa-karkaza pudgala / saMkhyAtaguNa-karkaza pudgaloM se asaMkhyAtaguNakarkaza pudgala aura asaMkhyAtaguNa-karkaza pudgaloM se anantaguNa-karkaza pudgala dravyArtharUpa se bahuta haiM / pradezArtha rUpa se samagra vaktavyatA bhI isI prakAra jAnanI cAhie / karkaza sparza sambandhI vaktavyatA ke anusAra mRdu, guru aura laghu sparza ke viSaya meM samajhanA cAhie / zIta, uSNa, snigdha aura rUkSa sparza ke viSaya meM varNoM kI vaktavyatA ke anusAra jAnanA caahie| sUtra-888 bhagavan ! paramANu-pudgala, saMkhyAta-pradezI, asaMkhyAta-pradezI aura ananta-pradezI skandhoM meM dravyArtharUpa se, pradezArtharUpa se tathA dravyArtha-pradezArtharUpa se kauna-se padagala-skandha kina padagala-skandhoM se yAvata gautama ! dravyArtha rUpa se sabase alpa anantapradezI skandha haiM, unase dravyArtha se paramANu-pudgala anantaguNe haiM / unase asaMkhyAtapradezI skandha saMkhyAtaguNe haiM, unase dravyArtharUpa se asaMkhyAtapradezI skandha asaMkhyAtaguNe haiM, pradezArtharUpa se-sabase thor3e anantapradezI skandha haiM / unase apradezArtharUpa se paramANu-pudgala anantaguNe haiM / unase saMkhyAta-pradezI skandha pradezArtharUpa se saMkhyAtaguNe haiM / unase asaMkhyAtapradezI-skandha pradezArtharUpa se asaMkhyAta-guNe haiM / dravyArthapradezArtharUpa se sabase alpa anantapradezI skandha dravyArtha se haiM / inase anantapradezI skandha pradezArtha se anantaguma haiM / unase paramANupudgala dravyArtha-apradezArtharUpa se anantaguNa haiN| unase saMkhyAtapradezI skandha dravyArtha se saMkhyAtaguNa haiM unase saMkhyAtapradezI skandha skandha pradezArtharUpa se saMkhyAtaguNe haiM / unase asaMkhyAtapradezI skandha dravyArtha se asaMkhyAtaguNe haiM / unase asaMkhyAtapradezI skandha pradezArtha se asaMkhyAtaguNe haiN| bhagavan ! ekapradezAvagAr3ha, saMkhyAtapradezAvagAr3ha, aura asaMkhyAtapradezAvagAr3ha pudgaloM meM, dravyArtha, pradezArtha aura dravyArtha-pradezArtharUpa se kauna-se pudgala kinase yAvat vizeSAdhika haiM ? gautama ! dravyArtha se-ekapradezAvagAr3ha pud gala sabase thor3e haiM / unase saMkhyAtapradezAvagAr3ha pudgala dravyArtha se saMkhyAtaguNa haiM / unase asaMkhyAtapradezAvagAr3ha pud gala dravyArtha se asaMkhyAtaguNa haiM / pradezArtha se-ekapradezAvagAr3ha pudgala apradezArtha se sabase thor3e haiM / unase saMkhyAtapradezAvagAr3ha pudgala pradezArtha se saMkhyAtaguNa haiM | unase asaMkhyAtapradezAvagAr3ha pudgala pradezArtha se asaMkhyAtaguNa haiM / dravyArtha-pradezArtha-ekadezapradezAvagAr3ha pudgala dravyArtha-apradezArtha se sabase alpa haiM | unase muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 187 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka saMkhyAtapradezAvagAr3ha pudgala dravyArtha se saMkhyAtaguNa haiM / unase saMkhyAtapradezAvagAr3ha pudgala pradezArtha se saMkhyAtaguNa haiM unase asaMkhyAtapradezAvagAr3ha pudgala dravyArtha se asaMkhyAtaguNa haiM / unase asaMkhyAtapradezAvagAr3ha pudgala pradezArtha se asaMkhyAtaguNa haiM / bhagavan ! ekasamaya kI sthiti vAle, saMkhyAtasamaya kI sthiti vAle aura asaMkhyAta-samaya kI sthiti vAle pudgaloM meM kauna kisase yAvat vizeSAdhika hai ? gautama ! avagAhanA ke alpabahutva ke samAna sthiti kA alpabahutva kahanA caahie| bhagavan ! ekaguNa kAlA, saMkhyAtaguNa kAlA, asaMkhyAtaguNa kAlA aura anantaguNa kAlA, ina pudgaloM meM dravyArtha, pradezArtha aura dravyArtha-pradezArtha se kauna pudgala kina pudgaloM se yAvat vizeSAdhika hai ? gautama ! paramANu-pud galoM ke alpabahatva anusAra inakA bhI alpabahatva jAnanA / isI prakAra zeSa varNa, gandha aura rasa kA alpa-bahutva kahanA caahie| bhagavan ! ekaguNa karkaza, saMkhyAtaguNa karkaza, asaMkhyAtaguNa karkaza aura anantaguNa karkaza pudgaloM meM dravyArtha, pradezArtha aura dravyArtha-pradezArtha se kauna pudgala kina pudgaloM se yAvat vizeSAdhika haiM ? gautama ! ekaguNa karkaza pudgala dravyArtha se sabase thor3e haiM / unase saMkhyAtaguNa karkaza pudgala dravyArtha se saMkhyAtaguNa haiM / unase asaMkhyAtaguNa karkaza pudgala dravyArtha se saMkhyAta guNa haiM / unase anantaguNa karkaza pudgala dravyArtha se anantaguNa haiN| pradezArtha se bhI isI prakAra | vizeSa yaha hai ki saMkhyAtaguNa karkaza-pudgala pradezArtha se asaMkhyAtaguNa haiM / dravyArthapradezArtha se-ekaguNa karkaza pudgala dravyArtha-pradezArtha se sabase thor3e haiM / unase saMkhyAtaguNa karkaza pudgala dravyArtha se saMkhyAtaguNa haiM / unase saMkhyAtaguNa karkaza pudgala pradezArtha se saMkhyAtaguNa haiM / unase asaMkhyAtaguNa karkaza pudgala dravyArtha se asaMkhyAtaguNa haiM / unase asaMkhyAtaguNa karkaza pudgala pradezArtha se asaMkhyAtaguNa haiM, unase anantaguNa karkaza pudgala dravyArtha se anantaguNa haiM / unase anantaguNa karkaza pudgala pradezArtha se anantaguNa haiM / isI prakAra mRdu, guru aura laghu sparza ke alpabahutvameM kahanA / zIta, uSNa, snigdha, rUkSa sparzoM-sambandhI alpabahutva varNoM ke anusAra haiM bhagavan ! eka paramANu pudgala dravyArtha rUpa se kRtayugma hai, tryoja, dvAparayugma hai yA kalyoja hai ? gautama ! vaha kRtayugma tryoja yA dvAparayugma nahIM hai, kintu kalyoja hai| isI prakAra anantapradezI skandha taka jAnanA caahie| sUtra -889 bhagavan ! (bahata) paramANupudagala dravyArtha se kRtayugma haiM ? ityAdi prazna | gautama ! oghAdeza se kadAcita kRtayugma, yAvat kalyoja haiM; kintu vidhAnAdeza se kRtayugma, tryoja yA dvAparayugma nahIM haiM, kalyoja haiM / isI prakAra yAvat anantapradezI skandhoM paryanta jAnanA / bhagavan ! paramANupudgala pradezArtha se kRtayugma haiM ? gautama ! vaha kalyoja hai / bhagavan ! dvipradezI skandha ? gautama ! vaha dvAparayugma hai / bhagavan ! tripradezI skandha ? gautama ! vaha tryoja haiN| bhagavan ! catuSpradezika skandha ? gautama ! vaha kRtayugma hai / paMcapradezI skandha paramANupudgala samAna jAnanA / SaTpradezI dvipradezIskandha samAna jAnanA / saptapradezI skandha tripradezI samAna hai / aSTapradezI skandha paramANupudgala samAna jAnanA / navapradezI skandha paramANupudgala samAna jAnanA / dazapradezI skandha dvipradezika samAna hai | bhagavan ! saMkhyAtapradezI pudgala ? gautama ! vaha kadAcit kRtayugma haiM, yAvat kadAcit kalyoja hai / isI prakAra asaMkhyAtapradezI aura anantapradezI skandha bhI jaannaa| bhagavan ! (bahuta) paramANupudgala pradezArtharUpa se kRtayugma haiM ? gautama ! oghAdeza se ve kadAcit kRtayugma haiM, yAvat kadAcit kalyoja haiM / vidhAnAdeza se kalyoja haiM / bhagavan ! (aneka) dvipradezI skandha pradezArtha se ? gautama ! oghAdeza se kadAcit kRtayugma haiM, kadAcit dvAparayugma haiM / bhagavan ! (aneka) tripradezI skandha, pradezArtha se? gautama ! oghAdeza se kadAcit kRtayugma haiM, yAvat kadAcit kalyoja haiM / vidhAnAdeza se tryoja haiM / bhagavan ! catuSpradezika skandha, pradezArtha se ? gautama ! ve kRtayugma haiM / paMcapradezI skandhoM paramANupudgala ke samAna haiM / SaT-pradezI skandhoM dvipradezI skandhoM ke samAna / saptapradezI skandha tripradezI skandhavat / aSTapradezI skandha catuSpradezI skandha ke samAna / navapradezI skandha paramANu-pudgaloM ke samAna / dazapradezI skandha dvipradezI skandha ke samAna / bhagavan ! (aneka) muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 188 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka saMkhyAtapradezI skandha pradezArtharUpase? gautama! oghAdezase kadAcit kRtayugma haiM, yAvat kadAcit kalyoja haiN| vidhAnA dezase kRtayugma bhI haiM yAvat kalyoja bhii| isI prakAra (aneka)asaMkhyAtapradezI va anantapradezI skandhoM jaannaa| bhagavan ! (eka) paramANu-pudgala kRtayugmapradezAvagAr3ha hai ? ityAdi pRcchA / gautama ! vaha kRtayugma, tryoja yA dvAparayugma-pradezAvagAr3ha nahIM hai, kintu kalyoja-pradezAvagAr3ha haiM / bhagavan ! dvipradezI skandha prazna | gautama ! vaha kadAcit dvAparayugma pradezAvagAr3ha aura kadAcit kalyoja-pradezAvagAr3ha hai / bhagavan ! tripradezI skandha ? gautama ! vaha kRtayugma-pradezAvagAr3ha nahIM hai kintu kadAcit tryoja kadAcit dvAparayugma aura kadAcit kalyoja-pradezAvagAr3ha haiN| bhagavan ! catuSpradezI skandha ? gautama ! vaha kadAcit kRtayugma-pradezAvagAr3ha haiM, yAvat kadAcit kalyoja pradezAva-gAr3ha hai| isI prakAra anantapradezI skandhAvagAr3ha taka jaannaa| bhagavan ! (bahuta) paramANu-pudgala kRtayugma-pradezAvagAr3ha haiM / ityAdi prazna / gautama ! oghAdeza se kRtayugmapradezAvagAr3ha haiM, kintu yoja, dvAparayugma aura kalyoja-pradezAvagAr3ha nahIM haiM / vidhAnAdeza se ve kRtayugma tryoja tathA dvAparayugma-pradezAvagADha nahIM hai, kintu kalyoja-pradezAvagADha haiN| bhagavana ! (bahata) dvipradezIskandha ? prazna / gautama ! oghAdeza se ve kRtayugma-pradezAvagAr3ha haiM, vidhAnAdeza se dvAparayugma-pradezAvagAr3ha evaM kalyoja-pradezAvagAr3ha haiM / bhagavan! tripradezIskandha ? prazna / gautama ! oghAdeza se ve kRtayugma-pradezAvagAr3ha haiM, vidhAnAdeza se ve dvAparayugma aura kalyojapradezAvagAr3ha bhI haiN| bhagavan ! catuSpradezIskandha ? prazna / gautama ! ve oghAdeza se kRtayugma-pradezAva-gAr3ha haiM, vidhAnAdeza se ve kRtayugma, yAvat kalyoja-pradezAvagAr3ha bhI haiN| isI prakAra anantapradezI skandha taka jAnanA caahie| bhagavan ! (eka) paramANu-pudgala kRtayugma-samaya kI sthiti vAlA hai ? gautama ! vaha kadAcit kRtayugma-samaya kI sthiti vAlA hai, yAvat kadAcit kalyoja-samaya kI sthiti vAlA hai / isI prakAra anantapradezIskandha taka jAnanA bhagavan ! (bahuta) paramANu-pudgala kRtayugma-samaya kI sthiti vAle haiM ? oghAdeza se ve kadAcit kRtayugma, yAvat kadAcit kalyoja-samaya kI sthiti vAle haiM, vidhAnAdeza se ve kRtayugma-samaya, yAvat kalyoja-samaya kI sthiti vAle bhI haiN| isI prakAra yAvat anantapradezI skandha taka jAnanA / bhagavan ! (eka) paramANu-pudgala kAle varNa ke paryAyoM kI apekSA kRtayugma haiM athavA tryoja haiM ? gautama ! sthiti sambandhI vaktavyatA samAna varNoM evaM sabhI gandhoM jAnanA / isI prakAra sabhI rasoM kI madhurasa taka jAnanA / bhagavan ! (eka) anantapradezI skandha karkazasparza ke paryAyoM kI apekSA kRtayugma haiM? vaha kadAcit kRtayugma haiM, yAvat kadAcit kalyoja hai / bhagavan ! (aneka) anantapradezIskandha karkazasparza ke paryAyoM kI apekSA kRtayugma haiM? oghAdeza se ve kadAcit kRtayugma haiM, yAvat kadAcit kalyoja haiM tathA vidhAnAdeza se kRtayugma bhI haiM, yAvat kalyoja bhI haiM / isI prakAra mRdu, guru evaM laghu sparza ke sambandha meM bhI kahanA / zIta, uSNa, snigdha aura rUkSa sparzoM vargoM ke samAna haiN| sUtra-890 bhagavan ! paramANu-pudgala sArddha hai yA anarddha hai ? gautama ! vaha sArddha nahIM hai, anarddha hai / bhagavan ! dvipradezika skandha ? gautama ! vaha sArddha hai, anarddha nahIM / tripradezIskandha paramANu-pudgala samAna hai / catuSpradezI-skandha dvipradezIskandha samAna hai / paMcapradezIskandha tripradezIskandhavat hai / SaTpradezIskandha dvipradezIskandha samAna jAnanA / saptapradezIskandha tripradezIskandha samAna hai / aSTapradezIskandha dvipradezIskandha jaisA hai / navapradezIskandha tripradezIskandha jaisA hai / dazapradezIskandha dvipradezI skandha samAna jAnanA / bhagavan ! saMkhyAtapradezIskandha ? gautama! kadAcit sArddha hai aura kadAcit anarddha hai / isI prakAra asaMkhyAtapradezI aura anantapradezIskandha ke viSaya meM kahanA bhagavan ! (aneka) paramANu-pudgala sArddha haiM yA anarddha haiM ? gautama ! ve sArddha bhI haiM aura anarddha bhI haiM / isI prakAra anantapradezI skandha taka jAnanA caahie| sUtra - 891 bhagavan ! (eka) paramANu-pudgala saija (sakampa) hai yA nireja (niSkampa) ? gautama ! vaha kadAcit sakampa hotA muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 189 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka hai aura kadAcit niSkampa hotA hai / isI prakAra anantapradezI skandhaparyanta jAnanA caahie| bhagavan ! (bahuta) paramANupudgala sakampa hote haiM yA niSkampa? gautama ! donoM / isI prakAra anantapradezI skandha taka jaannaa| bhagavan ! paramANu-pudgala sakampa kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa AvalikA ke asaMkhyAtave bhAga / bhagavan ! paramANu-pudgala niSkampa kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa asaMkhyAta kAla / isI prakAra yAvat anantapradezI skandha taka jAnanA caahie| bhagavan ! (bahuta) paramANu-pudgala kitane kAla taka sakampa rahate haiM ? gautama ! sadA kAla / bhagavan ! (bahuta) paramANu-pudgala kitane kAla taka niSkampa rahate haiM? gautama! sdaakaal| aise hI yAvat anantapradezIskandha ta bhagavan ! (eka) sakampa paramANu-pudgala kA kitane kAla kA antara hai ? gautama ! svasthAna kI apekSA jaghanya eka samaya aura utkRSTa asaMkhyeya kAla kA tathA parasthAna kI apekSA jaghanya eka samaya aura utkRSTa asaMkhyAta kAla kA / bhagavan ! niSkampa paramANu-pudgala kA kitane kAla taka kA antara hotA hai ? gautama ! svasthAna kI apekSA jaghanya eka samaya aura utkRSTa AvalikA ke asaMkhyAtave bhAga kA tathA parasthAna kI apekSA jaghanya eka samaya aura utkRSTa asaMkhyAta kAla kA / bhagavan ! sakampa dvipradezI skandha ? prazna / gautama ! svasthAna kI apekSA jaghanya eka samaya kA aura utkRSTa asaMkhyAta kAla tathA parasthAna kI apekSA jaghanya eka samaya kA aura utkRSTa anantakAla / bhagavan ! niSkampa dvipradezI skandha ? prazna | gautama ! svasthAna kI apekSA jaghanya eka samaya kA aura utkRSTa AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga tathA parasthAna kI apekSA jaghanya eka samaya kA aura utkRSTa anantakAla / isI prakAra yAvat anantapradezI skandha samajhanA / bhagavan ! sakampa (bahuta) paramANu-pudgaloM kA antara kitane kAla kA hotA hai ? gautama ! unameM antara nahIM hotA / bhagavan ! niSkampa paramANu-pudagaloM kA antara kitane kAla kA hotA hai ? gautama ! unakA bhI antara nahIM hotA / isI prakAra yAvat anantapradezI skandhoM kA antara smjhnaa| bhagavan ! ina sakampa aura niSkampa paramANupudgaloM meM kauna kinase yAvat vizeSAdhika hote haiM ? gautama ! sabase thor3e sakampa paramANupudgala hote haiM / unase niSkampa paramANupudgala asaMkhyAtaguNa haiM / isI prakAra yAvat asaMkhyAta-pradezI skandhoM kA alpabahutva jAnanA / bhagavan ! ina ananta-pradezI sakampa aura niSkampa skandhoM meM kauna kina se yAvat vizeSAdhika hote haiM ? gautama ! sabase thor3e ananta-pradezI niSkampa skandha haiM / unase sakampa anantapradezI skandha anantaguNa haiN| bhagavan ! sakampa aura niSkampa paramANupudgala, saMkhyAta-pradezI skandha, asaMkhyAta-pradezI skandha aura ananta-pradezI skandhoM meM dravyArtha, pradezArtha aura dravyArtha-pradezArtha se kauna pudgala, kina pudgaloM se alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? gautama ! niSkampa ananta-pradezI skandha dravyArtha se sabase alpa haiM / unase sakampa ananta-pradezI skandha se anantaguNe unase sakampa paramANu-pudgala anantaguNe / unase sakampa saMkhyAta-pradezI skandha saMkhyAtaguNe / unase sakampa asaMkhyAta-pradezI skandha asaMkhyAtaguNe / unase niSkampa paramANu pudgala asaMkhyAta-guNe / unase niSkampa saMkhyAta-pradezI skandha saMkhyAtaguNe aura unase niSkampa asaMkhyAta-pradezI skandha dravyArtha se asaMkhyAtaguNe haiM / dravyArtha ke samAna pradezArtha se bhI alpabahutva jAnanA / kintu paramANu-pudgala meM pradezArtha ke badale apradezArtha kahanA tathA niSkampa saMkhyAta-pradezI skandha pradezArtha se saMkhyAtaguNe jAnanA / dravyArtha-pradezArtha se-niSkampa anantapradezI skandha dravyArtha se sabase alpa haiM / unase niSkampa ananta-pradezI skandha pradezArtha se anantaguNe / sakampa ananta-pradezI skandha dravyArtha se anantaguNe / unase sakampa anantapradezI skandha pradezArtha se anantaguNe / unase sakampa paramANu-pudgala dravyArtha se apradezArtharUpa se anantuNe / unase sakampa saMkhyAta-pradezI skandha dravyArtha se asaMkhyAtaguNe / unase sakampa saMkhyAta-pradezI skandha pradezArtha se asaMkhyAtaguNe / unase sakampa asaMkhyAta-pradezI skandha dravyArtha se asaMkhyAtaguNe / unase sakampa asaMkhyAta-pradezI skandha pradezArtha se asaMkhyAta guNe / unase niSkampa paramANu-pudgala dravyArtha-apradezArtha rUpa se asaMkhyAtaguNe / unase niSkampa saMkhyAta-pradezI skandha dravyArtha se asaMkhyAtaguNe / unase niSkampa saMkhyAta-pradezI skandha pradezArtha se asaMkhyAtaguNa / unase niSkampa asaMkhyAta-pradezI muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 190 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' zataka / varga / uddezaka / sUtrAMka skandha dravyArtha se asaMkhyAtaguNe aura unase niSkampa asaMkhyAta pradezI skandha pradezArtha se asaMkhyAtaguNe haiM / bhagavan ! paramANu pudgala dezakampaka hai, sarvakampaka hai yA niSkampaka hai ? gautama ! paramANu-pudgala dezakampaka nahIM hai, vaha kadAcit sarvakampaka hai, kadAcit niSkampaka hai / bhagavan ! dvipradezI skandha ? gautama ! vaha kadAcit dezakampaka, kadAcit sarvakampaka aura kadAcit niSkampaka hotA hai| isI prakAra yAvat ananta pradezI skandha taka jAnanA / bhgvn| (bahuta) paramANu-pudgala gautama ve sarvakampaka haiM aura niSkampaka bhI haiN| bhagavan (bahuta) dvipradezI-skandha ? gautama ! ve dezakampaka bhI haiM, sarvakampaka bhI haiM aura niSkampaka bhI haiN| isI prakAra yAvat (bahuta) ananta pradezI skandhoM ko jAnanA / ! bhagavan! (eka) paramANu pudgala sarvakampaka kitane kAla taka rahatA hai? gautama jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa AvalikA ke asaMkhyAtave bhAga / bhagavan (eka) paramANu-pudgala niSkampaka kitane kAla taka rahatA hai? gItamA jaghanya eka samaya aura utkRSTa asaMkhyAta kAla / bhgvn| dvipradezI skandha dezakampaka kAla ? gautama jaghanya eka samaya aura utkRSTa AvalikA ke asaMkhyAtave bhAga bhagavan (dvi-pradezI skandha) sarvakampaka kAla ? jaghanya eka samaya aura utkRSTa AvalikA ke asaMkhyAtave bhAga bhagavan (dvi-pradezI skandha) niSkampaka kAla ? gautama jaghanya eka samaya aura utkRSTa asaMkhyAta kAla / isI prakAra yAvat ananta pradezI skandha jAnanA / bhagavan ! (aneka) paramANu-pudgala sarvakampaka kitane kAla taka rahate haiM ? gautama ! sadA kAla / bhagavan ! (aneka paramANu-pudgala) niSkampaka kAla ? gautama sadA kAla bhagavan dvipradezI skandha dezakampaka kAla ? gautama! sarvakAla / bhagavan ! ve kitane kAla taka sarvakampaka rahate haiM ? gautama ! sadA kAla / bhagavan ! (dvipradezI skandha) niSkampaka kAla ? sadA kAla / isI prakAra anantapradezI skandha taka kA kAlamAna jAnanA cAhie / ! bhagavan / sarvakampaka paramANu pudgala kA antara kitane kAla kA hotA hai? gautama svasthAna kI apekSA jaghanya eka samaya kA aura utkRSTa asaMkhyAta kAla kA antara hotA hai / parasthAna kI apekSA bhI jaghanya eka samaya kA aura utkRSTa asaMkhyAtakAla kA bhagavan niSkampaka kA ? gautama svasthAna kI apekSA jaghanya eka samaya aura utkRSTa AvalikA ke asaMkhyAtavA bhAga parasthAna kI apekSA jaghanya eka samaya kA aura utkRSTa asaMkhyAta kAla / bhagavan! dezakampaka dvipradezI skandha ? gautama svasthAna kI apekSA jaghanya eka samaya kA aura utkRSTa asaMkhyAta kAla / bhagavan ! sarvakampaka (dvipradezI skandha) ? gautama ! dezakampaka dvipradezI skandha antara samAna sarvakampaka kA bhI jAnanA / bhagavan ! niSkampaka (dvipradezI skandha) kA ? gautama ! svasthAna kI apekSA jaghanya eka samaya aura utkRSTa AvalikA ke saMkhyAtavA bhAga / parasthAna kI apekSA jaghanya eka samaya aura utkRSTa ananta kAla / isI prakAra ananta-pradezI skandha taka ke antara ko jAnanA / bhagavan / (aneka) sarvakampaka paramANu- pudgaloM kA antara kitane kAla kA hai? gautama (unakA antara nahIM hotA / bhagavan / niSkampa (paramANu- pudgaloM) kA ? gautama (unakA bhI) antara nahIM hotA / bhagavan (bahuta-se ) dezakampaka dvipradezI skandhoM kA ? gItama (unakA antara nahIM hotaa| bhagavan / sarvakampaka (dvipradezI skandhoM kA ? gautama (unakA antara nahIM hotaa| bhagavan niSkampa (dvipradezI skandha) kA? gautama (unakA antara nahIM hotA / isI prakAra yAvat anantapradezI skandhoM taka ke antara kA kathana jAnanA / bhagavan ! ina (pUrvokta) sarvakampaka aura niSkampaka paramANu-pudgaloM meM kauna kinase yAvat vizeSAdhika haiM? gautama ! sabase thor3e sarvakampaka paramANu-pudgala hote haiN| unase niSkampaka paramANu- pudgala asaMkhyAtaguNe haiM / bhagavan! ! dezakampaka, sarvakampaka aura niSkampaka dvipradezI skandhoM meM kauna kinase yAvat vizeSAdhika hai ? gautama ! sabase thor3e sarvakampaka dvipradezI skandha haiM, unase dezakampaka aura unase niSkampaka dvipradezI skandha uttarottara kramazaH asaMkhyAta asaMkhyAta guNa haiN| isI prakAra yAvat asaMkhyAta pradezI skandhoM taka alpabahutva jAnanA / bhagavan / dezakampaka, sarvakampaka aura niSkampaka anantapradezI skandhoM meM kauna kinase yAvat vizeSAdhika haiM ? gautama! sabase thor3e sarvakampaka anantapradezI skandha haiN| unase niSkampaka anantapradezI skandha anantaguNa aura dezakampaka muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI 2 ) AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 191 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka anantapradezI skandha anantaguNa haiN| bhagavan ! ina dezakampaka, sarvakampaka aura niSkampaka paramANu-pudgaloM, saMkhyAtapradezI, asaMkhyAta-pradezI aura ananta-pradezI skandhoM meM, dravyArtha se, pradezArtha tathA dravyArtha-pradezArtha se kauna kisase yAvat vizeSAdhika hai ? gautama ! sarvakampaka ananta-pradezI skandha dravyArtha se sabase thor3e haiM, unase niSkampaka ananta-pradezI skandha ananta guNe / unase dezakampaka anantapradezI skandha anantaguNe / unase sarvakampaka asaMkhyAta-pradezI skandha anantaguNe / unase sarvakampaka saMkhyAta-pradezI skandha asaMkhyAtaguNe / unase sarvakampaka paramANu-pudgala asaMkhyAtaguNe deza-kampaka saMkhyAta-pradezI skandha asaMkhyAtaguNe haiM / unase niSkampaka asaMkhyAta-pradezI skandha asaMkhyAtaguNe / unase niSkampaka paramANu-pudgala asaMkhyAtaguNe / unase niSkampaka saMkhyAta-pradezI skandha saMkhyAtaguNe aura unase niSkampaka asaMkhyAta-pradezI skandha asaMkhyAtaguNe haiM / pradezArtharUpa se sabase thor3e (sarvakampaka) ananta pradezI skandha haiM / isa prakAra pradezArtha se bhI (pUrvavat) alpabahutva jAnanA / (vizeSa yaha hai ki paramANu-pudgala ke lie apradezArtha kahanA tathA niSkampa saMkhyAta-pradezI, skandha pradezArtha se asaMkhyAtaguNa haiM / dravyArtha-pradezArtharUpa sesarvakampaka ananta-pradezI skandha dravyArtha sabase thor3e haiM / unase sarvakampaka ananta-pradezI skandha pradezArtha se ananta guNe / unase niSkampaka anantapradezI skandha dravyArtha se anantaguNe / unase niSkampaka ananta-pradezI skandha pradezArtha se anantaguNe / unase dezakampaka anantapradezI skandha dravyArtha se anantaguNe / unase dezakampaka ananta-pradezI skandha pradezArtha se anantaguNe / unase sarvakampaka asaMkhyAta-pradezI skandha dravyArtha se asaMkhyAtaguNe / unase sarvakampaka asaMkhyAta-pradezI skandha pradezArtha se asaMkhyAtaguNe / unase sarvakampaka saMkhyAtapradezI skandha dravyArtha se asaMkhyAtaguNe / unase sarvakampaka saMkhyAta-pradezI skandha pradezArtha se asaMkhyAtaguNe / unase dezakampaka saMkhyAtapradezI skandha dravyArtha se asaMkhyAtaguNe / unase dezakampaka saMkhyAta-pradezI skandha dravyArtha se asaMkhyAtaguNe / unase dezakampaka saMkhyAta-pradezI skandha pradezArtha se asaMkhyAtaguNe / unase dezakampaka asaMkhyAta-pradezI skandha dravyArtha se asaMkhyAtaguNe / unase dezakampaka asaMkhyAta-pradezI skandha pradezArtha se asaMkhyAtaguNe / unase niSkampaka paramANupud galadravyArtha-apradezArtharUpa se asaMkhyAtaguNe / unase niSkampaka saMkhyAtapradezI skandha dravyArtha se saMkhyAtaguNe / unase niSkampaka saMkhyAtapradezI skandha pradezArtha se saMkhyAtaguNe / unase niSkampaka asaMkhyAta-pradezI skandha dravyArtha se asaMkhyAtaguNe aura unase niSkampaka asaMkhyAta-pradezI skandha pradezArtha se asaMkhyAtaguNe haiN| sUtra-892 bhagavan ! dharmAstikAya ke madhya-pradeza kitane kahe haiM ? gautama ! ATha / bhagavan ! adharmAstikAya ke madhyapradeza kitane kahe haiM ? gautama ! ATha / bhagavan ! AkAzAstikAya ke madhya-pradeza kitane kahe haiM ? gautama ! ATha / bhagavan ! jIvAstikAya ke madhya-pradeza kitane kahe haiM ? gautama ! ATha / bhagavan ! jIvAstikAya ke ye ATha madhya-pradeza kitane AkAzapradezoM ko avagAhita kara sakate haiM ? gautama ! ve jaghanya eka, do, tIna, cAra, pA~ca yA chaha tathA utkRSTa ATha AkAzapradezoM meM avagAhita ho sakate haiM, kintu sAta pradezoM meM nahIM samAte / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-25 - uddezaka-5 sUtra-893 bhagavan ! paryava kitane prakAra ke kahe haiM ? gautama ! do prakAra ke jIvaparyava aura ajIvaparyava / yahA~ prajJApanAsUtra kA payuvapada kahanA caahie| sUtra-894 bhagavan ! kyA AvalikA saMkhyAta samaya kI, asaMkhyAta samaya kI yA ananta samaya kI hotI hai ? gautama ! vaha kevala asaMkhyAta samaya kI hotI hai / bhagavan ! AnaprANa saMkhyAta samaya kA hotA hai ? ityAdi / gautama ! pUrvavat / bhagavan ! stoka saMkhyAta samaya kA hotA hai ? ityAdi / gautama ! pUrvavat / isI prakAra lava, muhUrta, ahorAtra, pakSa, mAsa, Rtu, ayana, saMvatsara, yuga, varSazata, varSasahasra, lAkha varSa, pUrvAMga, pUrva, truTitAMga, truTita, aTaTAMga, aTaTa, avavAMga, avava, muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 192 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka huhUkAMga, huhUka, utpalAMga, utpala, padmAMga, padma, nalinAMga, nalina, akSanipUrAMga, akSanipUra, ayutAMga, ayuta, nayutAMga, nayuta, prayutAMga, prayuta, cUlikAMga, cUlikA, zIrSaprahelikAMga, zIrSaprahelikA, palyopama, sAgaropama, avasarpiNI aura utsarpiNI, ina sabake bhI samaya (pUrvokta) jaannaa| bhagavan ! pudgalaparivartana saMkhyAta samaya kA hotA hai, asaMkhyAta samaya kA yA ananta samaya kA hotA hai ? gautama ! vaha ananta samaya kA hotA hai / isI prakAra bhUtakAla, bhaviSyatkAla tathA sarvakAla bhI samajhanA caahie| bhagavan ! kyA (bahuta) AvalikAeM saMkhyAta samaya kI hotI hai ? ityAdi / gautama ! kadAcit asaMkhyAta samaya kI aura kadAcit ananta samaya kI hotI hai / bhagavan ! kyA (aneka) AnaprANa saMkhyAta samaya ke hote haiM ? gautama ! pUrvavat / bhagavan ! (aneka) stoka saMkhyAta samayarUpa haiM ? gautama ! pUrvavat / isI prakAra yAvat avasarpiNIkAla taka smjhnaa| bhagavana ! kyA padagala-parivartana saMkhyAtasamaya ke hote haiM ? ityAdi prazna / gautama! vaha ananta samaya ke hote haiN| vana ! AnaprANa kyA saMkhyAta AvalikArUpa haiM? hA~, gautama ! isI prakAra stoka yAvata-zIrSaprahelikA taka jAnanA / bhagavan ! palyopama saMkhyAta AvalikArUpa hai? gautama! vaha asaMkhyAta AvalikArUpa hai| isI prakAra sAgaropama tathA avasarpiNI utsarpiNI kAla meM jAnanA / (bhagavan !) pudgalaparivartana ? gautama ! vaha ananta AvalikArUpa hai| isI prakAra yAvat sarvakAla taka jAnanA / bhagavan ! kyA (bahuta) AnaprANa saMkhyAta AvalikArUpa hai ? ve kadAcit saMkhyAta kadAcit asaMkhyAta aura kadAcit ananta AvalikArUpa haiM / isI prakAra yAvat zIrSaprahelikA taka jAnanA / bhagavan ! kyA palyopama? ve kadAcit asaMkhyAta AvalikArUpa haiM aura kadAcit ananta AvalikArUpa haiM / isa prakAra yAvat utsarpiNI paryanta samajhanA / bhagavan ! kyA pudgalaparivarttana ? ve ananta AvalikArUpa haiN| bhagavan ! stoka kyA saMkhyAta AnaprANarUpa haiM yA asaMkhyAta AnaprANarUpa haiM ? AvalikA samAna AnaprANa sambandhI samagra vaktavyatA jAnanA / isa prakAra pUrvokta gama ke anusAra yAvat zIrSaprahelikA taka kahanA caahie| bhagavan ! sAgaropama kyA saMkhyAta palyopamarUpa haiM ? ityAdi prazna / gautama ! vaha saMkhyAta palyopamarUpa haiM, kintu asaMkhyAta palyopamarUpa yA ananta palyopamarUpa nahIM hai / isI prakAra avasarpiNI aura utsarpiNI ke jaannaa| bhagavan ! pudgalaparivartana kyA saMkhyAta palyopamarUpa haiM ? gautama ! vaha anantara palyopamarUpa hai / isa sarvakAla taka jAnanA / bhagavan ! sAgaropama kyA saMkhyAta palyopamarUpa hai ? gautama ! ve kadAcit saMkhyAta kadAcit asaMkhyAta aura kadAcit palyopamarUpa haiM / isI prakAra yAvat avasarpiNI aura utsarpiNI kAla ke sambandha meM jaannaa| bhagavan ! pudgalaparivartana kyA saMkhyAta palyopamarUpa hote haiM ? gautama ! ve ananta palyopama-rUpa haiM / bhagavan! avasarpiNI kyA saMkhyAta sAgaropama rUpa hai? gautama! palyopama anusAra sAgaropama kI vaktavyatA kahanI caahie| bhagavan ! pudgalaparivartana kyA saMkhyAta avasarpiNIrUpa-utsarpiNIrUpa hai ? gautama ! vaha ananta avasa-rpiNIutsarpiNIrUpa hai / isI prakAra yAvat sarvakAla taka jAnanA / bhagavan ! (aneka) pudgalaparivartana kyA saMkhyAta avasarpiNI-utsarpiNIrUpa hai ? gautama ! ve ananta avasarpiNI-utsarpiNIrUpa hai / bhagavan ! atItAddhA kyA saMkhyAta pudgalaparivartanarUpa hai ? gautama ! ananta pudgalaparivartanarUpa hai| isI prakAra anAgatAddhA ko jaannaa| isI prakAra sarvAddhA ke viSaya meM jaannaa| sUtra-895 bhagavan ! anAgatakAla kyA saMkhyAta atItakAlarUpa hai athavA asaMkhyAta yA ananta atItakAlarUpa hai ? gautama ! vaha na to saMkhyAta atItakAlarUpa hai, na asaMkhyAta aura ananta atItakAlarUpa hai, kintu atItAddhAkAla se anAgatAddhAkAla eka samaya adhika hai aura anAgatAddhAkAla se atItAddhAkAla eka samaya nyUna / bhagavan ! sarvAddhA kyA saMkhyAta atItAddhAkAlarUpa hai ? ityAdi / gautama ! vaha atItAddhAkAla se sarvAddhA kucha adhika dviguNa hai aura atItAddhAkAla, sarvAddhA se kucha kama arddhabhAga hai| bhagavan ! sarvAddhA kyA saMkhyAta anAgatAddhA-kAlarUpa hai? ityAdi gautama! vaha sarvAddhA, anAgata-addhAkAla se kucha kama dugunA hai aura anAgatAddhAkAla sarvAddhA se sAtireka arddhbhaag| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 193 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka sUtra-896 bhagavan ! nigoda kitane prakAra ke kahe gae haiM ? gautama ! do prakAra ke-nigoda aura nigodajIva / bhagavan ! ye nigoda kitane prakAra ke kahe haiM ? gautama ! do prakAra ke sUkSmanigoda aura bAdaranigoda / isa prakAra nigoda ko jIvAbhigamasUtra anusAra jAnanA / sUtra-897 bhagavan ! nAma kitane prakAra ke haiM ? gautama ! chaha prakAra ke audayika yAvat sAnnipAtika / bhagavan ! vaha audayika nAma kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA udaya aura udayaniSpanna / satrahaveM zataka ke prathama uddezaka meM jaise bhAva ke sambandha meM kahA hai, vaise hI yahA~ kahanA / vahA~ bhAva ke sambandha meM kahA hai, jaba ki yahA~ nAma ke viSaya meM hai| zeSa sAnnipAtika-paryanta pUrvavata / he bhagavana ! yaha isI prakAra hai| zataka-25 - uddezaka-6 sUtra-898 nirgrantha sambandhI chatrIza dvAra haiM, jaise ki veda, rAga, kalpa, cAritra, pratisevanA, jJAna, tIrtha, liMga, zarIra, kSetra, kAla, gati, saMyama, nikAzarSa / tathAsUtra-899 yoga, upayoga, kaSAya, lezyA, pariNAma, bandha, veda,karmoM kI udIraNA, upasaMpata, saMjJA, AhAra / tathAsUtra - 900 bhava, AkarSa,kAla, antara, samadaghAta, kSetra, sparzanA, bhAva, parimANa aura alpabahatva / sUtra-901 rAjagRha nagara meM yAvat pUchA-bhagavan ! nirgrantha kitane prakAra ke haiM ? gautama ! pA~ca prakAra ke pulAka, bakuza, kuzIla, nirgrantha aura snaatk| bhagavan ! pulAka kitane prakAra ke kahe haiM ? gautama ! pA~ca prakAra ke jJAnapulAka, darzanapulAka, cAritra-pulAka, liMgapulAka, yathAsUkSmapulAka | bhagavan ! bakuza kitane prakAra ke kahe haiM ? gautama ! pA~ca prakAra ke Abhogabakuza, anAbhogabakuza, saMvRtabakuza, asaMvRtabakuza aura yathAsUkSmabakuza / bhagavan ! kuzIla kitane prakAra ke kahe haiM ? gautama ! do prakAra ke pratisevanAkuzIla aura kaSAyakuzIla / bhagavan ! pratisevanAkuzIla kitane prakAra ke kahe haiM ? gautama ! pA~ca prakAra ke jJAnapratisevanAkuzIla, darzanapratisevanAkuzIla, cAritrapratisevanA-kuzIla, liMgapratisevanAkuzIla aura yathAsUkSmapratisevanAkuzIla / bhagavan ! kaSAyakuzIla kitane prakAra ke kahe haiM? gautama ! pA~ca prakAra kejJAnakaSAyakuzIla, darzanakaSAyakuzIla, cAritrakaSAyakuzIla, liMgakaSAyakuzIla aura pA~cave ythaasuukssmkssaaykushiil| bhagavan ! nirgrantha kitane prakAra ke kahe haiM ? gautama ! pA~ca prakAra ke-prathama-samaya-nirgrantha, aprathama-samayanirgrantha, carama-samaya-nirgrantha, acarama-samaya-nirgrantha aura pA~cave yathAsUkSmanirgrantha / bhagavan ! snAtaka kitane prakAra ke kahe haiM ? gautama ! pA~ca prakAra ke acchavi, asabala, akarmAMza, saMzuddha-jJAna-darzanadhara arhanta jina kevalI evaM aprisraavii| bhagavan ! pulAka savedI hotA hai, athavA avedI hotA hai ? gautama ! vaha savedI hotA hai, avedI nahIM / bhagavan ! yadi pulAka savedI hotA hai, to kyA vaha strIvedI hotA hai, puruSavedI hotA hai yA puruSa-napuMsakavedI hotA hai? gautama ! vaha puruSavedI hotA hai, yA puruSa-napuMsakavedI hotA hai / bhagavan ! bakuza savedI hotA hai, yA avedI hotA hai ? gautama ! bakuza savedI hotA hai / bhagavan ! yadi bakuza savedI hotA hai, to kyA vaha strIvedI hotA hai, puruSavedI hotA hai, athavA puruSanapuMsakavedI hotA hai ? gautama ! vaha strIvedI bhI hotA hai, puruSavedI bhI athavA puruSa-napuMsaka vedI bhI hotA hai / isI prakAra pratisevanAkuzIla jaannaa| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 194 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka bhagavan ! kaSAyakuzIla savedI hotA hai, yA avedI hotA hai ? gautama ! vaha savedI bhI hotA hai aura avedI bhii| bhagavan ! yadi vaha avedI hotA hai to kyA vaha upazAntavedI hotA hai, athavA kSINavedI hotA hai ? gautama ! vaha upazAntavedI bhI hotA hai, aura kSINavedI bhI / bhagavan ! yadi vaha savedI hotA hai to kyA strIvedI hotA hai ? ityaadi| gautama ! tInoM hI vedoM meM hote haiM / bhagavan ! nirgrantha savedI hotA hai, yA avedI hotA hai ? gautama ! vaha avedI hotA hai| bhagavan ! yadi nirgrantha avedI hotA hai, to kyA vaha upazAntavedI hotA hai, yA kSINavedI hotA hai ? gautama ! dono / bhagavan snAtaka savedI hotA hai, yA avedI hotA hai ? ityAdi / gautama ! snAtaka avedI hotA hai, kintu vaha kSINavedI hotA hai| sUtra - 902 bhagavana ! palAka sarAga hotA hai yA vItarAga? gautama ! vaha sarAga hotA hai, vItarAga nahIM hotA hai| isI prakAra kaSAyakuzIla taka jAnanA / bhagavan ! nirgrantha sarAga hotA hai yA vItarAga hotA hai ? gautama ! vaha vItarAga hotA hai / (bhagavana!) yadi vaha vItarAga hotA hai to kyA upazAntakaSAya vItarAga hotA hai yA kSINakaSAya vItarAga hotA hai ? gautama dono / snAtaka ke viSaya meM bhI isI prakAra jAnanA / kintu kSINakaSAyavItarAga hotA hai| sUtra-903 bhagavan ! pulAka sthitakalpa meM hotA hai, athavA asthitakalpa meM hotA hai ? gautama ! vaha sthitakalpa meM bhI hotA hai aura asthitakalpa meM bhI hotA hai| isI prakAra yAvat snAtaka taka jAnanA / bhagavan ! pulAka jinakalpa meM hotA hai, sthavirakalpa meM hotA hai athavA kalpAtIta meM hotA hai ? gautama ! vaha sthavirakalpa meM hotA hai / bhagavan ! bakuza jinakalpa meM hotA hai ? ityAdi pRcchA / gautama ! vaha jinakalpa meM bhI hotA hai, sthavirakalpa meM bhI hotA hai / isI prakAra pratisevanAkuzIla samajhanA / bhagavan ! kaSAyakuzIla jinakalpa meM hotA hai ? ityAdi prazna / gautama ! vaha jinakalpa meM bhI hotA hai, sthavirakalpa meM bhI aura kalpAtIta meM bhI hotA hai / bhagavan ! nirgrantha jinakalpa meM hotA hai, sthavirakalpa meM yA kalpAtIta hotA hai ? gautama ! vaha kalpAtIta hotA hai| isI prakAra snAtaka ko jaannaa| sUtra-904 bhagavan ! pulAka sAmAyikasaMyama se, chedopasthApanikasaMyama, parihAravizuddhisaMyama, sUkSmasamparAyasaMyama meM athavA yathAkhyAtasaMyama meM hotA hai ? gautama ! vaha sAmAyikasaMyama meM yA chedopasthApanikasaMyama meM hotA hai, kintu parihAravizuddhi saMyama, sUkSmasamparAyasaMyama yA yathAkhyAtasaMyama meM nahIM hotA / bakuza aura pratisevanA kuzIla ke sambandha meM bhI isI prakAra samajhanA | bhagavan ! kaSAyakuzIla kisa saMyamoM meM hotA hai ? gautama ! vaha sAmAyika se lekara sUkSmasamparAyasaMyama taka hotA hai / bhagavan ! nirgrantha kisa saMyama meM hotA hai ? gautama ! vaha ekamAtra yathAkhyAtasaMyama meM hotA hai| isI prakAra snAtaka meM smjhnaa| sUtra-905 bhagavan ! pulAka pratisevI hotA hai yA apratisevI hotA hai ? gautama ! pulAka pratisevI hotA hai, apratisevI nahIM hotA hai / bhagavan ! yadi vaha pratisevI hotA hai, to kyA vaha mUlaguNa-pratisevI hotA hai, yA uttaraguNa-pratisevI hotA hai ? gautama ! dono / yadi vaha mUlaguNoM kA pratisevI hotA hai to pA~ca prakAra ke AzravoM meM se kisI eka Azrava kA pratisevana karatA hai aura uttaraguNoM kA pratisevI hotA hai to dasa prakAra ke pratyAkhyAnoM meM se kisI eka prakhyAkhyAna kA pratisevana karatA hai / bhagavan ! bakuza pratisevI hotA hai yA apratisevI hotA hai ? gautama ! vaha pratisevI hotA hai| bhagavan ! yadi vaha pratisevI hotA hai, to kyA mUlaguNa pratisevI hotA hai yA uttaraguNa-pratisevI hotA hai ? gautama ! vaha uttaraguNa-pratisevI hotA hai / aura dasa meM se kisI eka pratyAkhyAna kA pratisevI hotA hai / pratisevanAkuzIla kA kathana pulAka ke samAna jAnanA / bhagavan ! kaSAyakuzIla pratisevI hotA hai yA apratisevI hotA hai ? gautama ! vaha apratisevI hotA hai| isI prakAra nirgrantha aura snAtaka meM jAnanA / sUtra-906 bhagavan ! pulAka meM kitane jJAna hote haiM ? gautama ! pulAka meM do yA tIna jJAna hote haiM / yadi do jJAna hoM to muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 195 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' zataka / varga / uddezaka / sUtrAMka AbhinibodhikajJAna aura zrutajJAna hote haiM / yadi tIna jJAna hoM to AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna hotA hai| isI prakAra bakuza aura pratisevanAkuzIla ke viSaya meM jAnanA caahie| bhagavan kaSAyakuzIla meM kitane jJAna hote haiM ? gautama kaSAyakuzIla meM do, tIna yA cAra jJAna hote haiN| yadi do jJAna hoM to AbhinibodhikajJAna aura zrutajJAna, tIna jJAna hoM to AbhinibodhikajJAna, to AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna aura avIdhajJAna athavA AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna aura manaH paryavajJAna / yadi cAra jJAna hoM to AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna, avadhijJAna aura manaH paryavajJAna hote haiN| isI prakAra nirgrantha meM jAnanA / bhagavan ! snAtaka meM kitane jJAna hote haiM ? gautama ! ekamAtra kevalajJAna / sUtra- 907 bhagavan ! pulAka kitane zruta kA adhyayana karatA hai ? gautama ! jaghanyataH nauveM pUrva kI tRtIya AcAravastu taka kA aura utkRSTataH pUrNa nau pUrvo kA bhgvn| bakuza kitane zruta par3hatA hai ? gItama jaghanyataH aSTa pravacana mAtA kA aura utkRSTa dasa pUrva kA adhyayana karatA hai| isI prakAra pratisevanAkuzIlameM smjhnaa| bhagavan / kaSAya kuzIla kitane zruta kA adhyayana karatA hai ? gautama ! jaghanya aSTa pravacanamAtA kA aura utkRSTa caudaha pUrvoM kA / isI prakAra nirgrantha meM jAnanA | bhagavan ! snAtaka kitane zruta kA adhyayana karatA hai? gautama snAtaka zrutavyatirikta hote haiN| sUtra - 908 bhgvn| pulAka tIrtha meM hotA hai yA atIrtha meM hotA hai? gautama vaha tIrtha meM hotA hai, atIrtha meM nahIM hotA hai| isI prakAra bakuza evaM pratisevanAkuzIla kA kathana samajha lenaa| bhagavan kaSAyakuzIla gautama vaha tIrtha meM bhI hotA hai aura atIrtha meM bhI hotA hai| bhagavan ! vaha atIrtha meM hotA hai to kyA tIrthaMkara hotA hai yA pratyekabuddha hotA hai ? vaha tIrthakara bhI hotA hai, pratyekabuddha bhI isI prakAra nirgrantha aura snAtaka ko jAnanA / ? sUtra - 909 bhagavan ! pulAka svaliMga meM hotA hai, anyaliMga meM yA gRhIliMgI hotA hai ? gautama ! dravyaliMga kI apekSA vaha svaliMga meM, anyaliMga meM yA gRhIliMga meM hotA hai, kintu bhAvaliMga kI apekSA niyama se svaliMga meM hotA hai / isI prakAra snAtaka taka kahanA / sUtra- 910 bhagavan! pulAka kitane zarIroM meM hotA hai? gautama vaha audArika, taijasa aura kArmaNa, ina tIna zarIroM meM hotA hai / bhagavan ! bakuza ? gautama ! vaha tIna yA cAra zarIroM meM hotA hai| yadi tIna zarIroM meM ho to audArika, taijasa aura kArmaNa zarIra meM hotA hai, aura cAra zarIroM meM ho to audArika, vaikriya, taijasa aura kArmaNa zarIroM meM hotA hai| isI prakAra pratisevanAkuzIla meM samajhanA / bhagavan ! kaSAyakuzIla ? gautama ! vaha tIna, cAra yA pA~ca zarIroM meM hotA hai / yadi tIna zarIroM meM ho to audArika, taijasa aura kArmaNa zarIra meM hotA hai, cAra zarIroM meM ho to audArika, vaikriya, tejasa aura kArmaNa zarIra meM hotA hai aura pA~ca zarIroM meM ho to audArika, vaikriya, AhAraka, tejasa aura kArmaNa zarIra meM hotA hai| nirgrantha aura snAtaka kA zarIraviSayaka kathana pulAka ke samAna hai| sUtra - 911 bhagavan / pulAka karmabhUmi meM hotA hai yA akarmabhUmi meM hotA hai ? gautama janma aura sadbhAva kI apekSA karmabhUmi meM hotA hai, akarmabhUmi meM nahIM hotA / bakuza gItama janma aura sadbhAva se karmabhUmi meM hotA hai| saMharaNa kI apekSA karmabhUmi meM bhI aura akarmabhUmi meM bhI hotA hai| isI prakAra snAtaka taka kahanA / ! sUtra - 912 bhagavan ! pulAka avasarpiNIkAla meM hotA hai, utsarpiNIkAla meM hotA hai, athavA noavasarpiNI-noutsarpiNIkAla meM hotA hai ? gautama ! pulAka avasarpiNIkAla meM bhI hotA hai, utsarpiNIkAla meM bhI hotA hai tathA noavasapiMNI noutsarpiNIkAla meM bhI hotA hai| yadi pulAka avasarpiNIkAla meM hotA hai, to kyA vaha suSama-suSamAkAla meM hotA hai athavA yAvat duHSama duHSamAkAla meM hotA hai ? gautama (pulAka) janma kI apekSA suSama- suSamA aura muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI 2 ) AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 196 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka suSamAkAla meM nahIM hotA, kintu suSama-duHSamA aura duHSama-suSamAkAla meM hotA hai tathA duHSamAkAla evaM duHSamaduHSamAkAla meM vaha nahIM hotA / sadbhAva kI apekSA vaha suSama-suSamA, suSamA tathA duHSama-duHSamAkAla meM nahIM hotA, kintu suSama-duHSamA, duHSama-suSamA evaM duHSamAkAla meM hotA hai / bhagavan ! yadi pulAka utsarpiNIkAla meM hotA hai, to kyA duHSama-duHSamAmAla meM hotA hai yAvat suSama-suSamAkAla meM hotA hai ? gautama ! janma kI apekSA duHSama-duHSamAkAla meM nahIM hotA, vaha duHSamAkAla meM, duHSama-suSamAkAla meM yA suSama-duHSamAkAla meM hotA hai, kintu suSamAkAla meM tathA suSama-suSamAkAla meM nahIM hotA / sadbhAva kI apekSA vaha duHSama-duHSamAkAla meM, duHSamAkAla meM, suSamAkAla meM tathA suSama-suSamAkAla meM nahIM hotA, kintu duHSama-suSamAkAla meM yA suSama-duHSamAkAla meM hotA hai / bhagavan ! yadi (pulAka) noavasarpiNI-noutsarpiNIkAla meM hotA hai to kyA vaha suSama-suSama-samAnakAla meM, yA yAvat duHSama-suSamAsamAnakAla meM hotA hai ? gautama ! janma aura sadabhAva kI apekSA vaha daHSama-suSamA-samAna kAla meM hotA hai| bhagavana ! bakaza kisa kAla meM hotA hai ? gautama ! vaha avasarpiNIkAla meM, utsarpiNIkAla meM athavA noavasarpiNI-noutsarpiNIkAla meM hotA hai / bhagavan ! yadi bakuza avasarpiNIkAla meM hotA hai to kyA suSamasuSamAkAla meM hotA hai ? ityAdi / gautama ! janma aura sadbhAva kI apekSA (vaha) suSama-duHSamAkAla meM, duHSamasuSamAkAla meM yA duHSamakAla meM hotA hai / saMharaNa kI apekSA kisI bhI kAla meM hotA hai / bhagavan ! yadi (bakuza) utsarpiNIkAla meM hotA hai to kyA duHSama-duHSamAkAla meM hotA hai ? ityAdi / gautama ! janma aura sadbhAva kI apekSA saba pulAka ke samAna jAnanA / saMharaNa kI apekSA kisI bhI kAla meM hotA hai| bhagavan ! yadi bakuza no-avasarpiNInoutsarpiNIkAla meM hotA hai to kisa Are meM hotA hai ? gautama ! janma aura sadbhAva kI apekSA saba pulAka ke samAna kahanA cAhie / isI prakAra pratisevanAkuzIla aura kaSAyakuzIla ke viSaya meM kahanA / nirgrantha aura snAtaka kA kathana bhI pulAka ke samAna hai| vizeSa yaha sahakaraNa kI apekSA ye sarvakAla meM hote haiN| sUtra-913 bhagavan ! pulAka marakara kisa gati meM jAtA hai ? gautama ! devagati meM / bhagavan ! yadi vaha devagati meM jAtA hai to kyA bhavanapattiyoM meM utpanna hotA hai yA vANavyantara, jyotiSka yA vaimAnika devoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! vaha kevala vaimAnika devoM meM utpanna hotA hai / vaimAnika devoM meM utpanna hotA huA pulAka jaghanya saudharmakalpa meM aura utkRSTa sahasrArakalpa meM utpanna hotA hai / bakuza aura pratisevanAkuzIla meM yahI jAnanA / kintu vaha utkRSTataH acyuta kalpa meM utpanna hotA hai / kaSAyakuzIla kI vaktavyatA pulAka ke samAna hai, vizeSa yaha hai ki vaha utkRSTataH anuttara vimAnoM meM utpanna hotA hai / bhagavan ! nirgrantha ? gautama ! pUrvavat yAvat ajaghanya anutkRSTa anuttara vimAnoM meM utpanna hotA hai| bhagavan ! snAtaka mRtyu prApta kara kisa gati meM jAtA hai ? gautama ! siddhigati meN| bhagavan ! devoM meM utpanna hotA huA pulAka kyA indrarUpa meM utpanna hotA hai yA sAmAnikadevarUpa meM, trAyastriMzarUpa meM lokapAlarUpa meM, athavA ahamindrarUpa meM ? gautama ! avirAdhanA kI apekSA vaha indrarUpa meM, sAmAnika rUpa meM, trAyastriMzarUpa meM athavA lokapAla ke rUpa meM utpanna hotA hai, kintu ahamindrarUpa meM utpanna nahIM hotA / virAdhanA kI apekSA anyatara deva meM utpanna hotA hai| isI prakAra bakuza aura pratisevanAkuzIla ko samajhanA / bhagavan kaSAyakuzIla ? gautama ! avirAdhanA kI apekSA vaha indrarUpa yAvat ahamindrarUpa meM utpanna hotA hai / virAdhanA kI apekSA anyataradeva meM utpanna hotA hai / bhagavan ! nirgrantha ? gautama ! avirAdhanA kI (apekSA) ahami-ndrarUpa meM utpanna hotA hai / virAdhanA kI apekSA vaha kisI bhI devarUpa meM utpanna hotA hai| bhagavan ! devalokoM meM utpanna hote hue pulAka kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? gautama ! jaghanya palyopamapRthaktva kI aura utkRSTa aThAraha sAgaropama kI hai / bhagavan ! bakuza kI sthiti ? gautama ! jaghanya palyopamapRthaktva kI aura utkRSTa bAIsa sAgaropama kI hai| isI prakAra pratisevanAkuzIla meM jAnanA / bhagavan ! kaSAya-kuzIla kI sthiti ? gautama ! jaghanya palyopamapRthaktva kI aura utkRSTa taiMtIsa sAgaropama kI hai / bhagavan ! nirgrantha kI sthiti ? gautama! ajaghanya-anutkRSTa taiMtIsa sAgaropama kI hai| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 197 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka sUtra-914 bhagavan ! pulAka ke saMyamasthAna kitane kahe haiM ? gautama ! asaMkhyAta haiM / isI prakAra yAvat kaSAyakuzIla taka kahanA / bhagavan ! nirgrantha ke saMyamasthAna ? gautama ! eka hI ajaghanya-anutkRSTa saMyamasthAna hai| isI prakAra snAtaka ke viSaya meM smjhnaa| bhagavan ! pulAka, bakuza, pratisevanAkuzIla, kaSAyakuzIla, nirgrantha aura snAtaka, inake saMyamasthAnoM meM alpabahatva kyA hai ? gautama ! nirgrantha aura snAtaka kA saMyamasthAna ajaghanya-anutkRSTa eka hI hai aura sabase alpa hai| inase pulAka ke saMyamasthAna asaMkhyAtaguNA hai / unase bakuza ke saMyamasthAna asaMkhyAtaguNA hai, unase pratisevanAkuzIla ke saMyamasthAna asaMkhyAtaguNA hai aura unase kaSAyakuzIla ke saMyamasthAna asaMkhyAtaguNA haiN| sUtra-915 bhagavan ! pulAka ke cAritra-paryava kitane hote haiM ? gautama ! ananta haiM / isI prakAra snAtaka taka kahanA cAhie bhagavan ! eka pulAka, dUsare pulAka ke svasthAna-sannikarSa se cAritra-paryAyoM se hIna hai, tulya hai yA adhika hai ? gautama ! vaha kadAcit hIna hotA hai, kadAcit tulya aura kadAcit adhika hotA hai / yadi hIna ho to ananta-bhAgahIna, asaMkhyAtabhAgahIna tathA saMkhyAtabhAgahIna hotA hai evaM saMkhyAtaguNahIna, asaMkhyAtaguNahIna aura ananta-guNahIna hotA hai / yadi adhika ho to anantabhAga-adhika saMkhyAtabhAga-adhika aura saMkhyAtabhAga-adhika hotA hai; tathaiva saMkhyAtaguNa-adhika, asaMkhyAtaguNa-adhika aura anantaguNa-adhika hotA hai| bhagavan ! pulAka apane cAritra-paryAyoM se, bakuza se parasthAna-sannikarSa kI apekSA hIna haiM, tulya haiM yA adhika haiM ? gautama ! ve anantaguNahIna hote haiM / isI prakAra pratisevanAkuzIla meM kahanA / kaSAyakuzIla se pulAka ke svasthAna ke samAna SaTsthAnapatita kahanA caahie| bakuza ke samAna nirgrantha ke bhI kahanA / snAtaka kA kathana bhI bakuza ke samAna hai| bhagavan ! bakuza, pulAka ke parasthAna-sannikarSa se cAritra-paryAyoM kI apekSA hIna hai, tulya hai yA adhika hai? gautama ! vaha hIna bhI nahIM aura tulya bhI nahIM; kintu adhika hai; anantaguNa adhika hai / bhagavan ! bakuza, dUsare bakuza ke svasthAna-sannikarSa se cAritraparyAyoM se hIna hai, tulya hai yA adhika hai ? gautama ! vaha kadAcit hIna, kadAcit tulya aura kadAcit adhika hotA hai / yadi hIna ho to SaTsthAna-patita hotA hai / bhagavan ! bakuza, prati-sevanAkuzIla ke parasthAna-sannikarSa se. cAritra-paryAyoM se hIna hai. talya hai yA adhika hai ? gautama ! vaha SaTasthAna-patita hotA hai| isI prakAra kaSAyakazIla bhI samajhanA / bhagavana ! bakaza nirgrantha ke parasthAna-sannikarSa se cAritra-paryAyoM se hIna, talya yA adhika hote haiM ? gautama ! ve anantaguNa-hIna hote haiM / isI prakAra snAtaka bhI jAnanA / pratisavanAkuzAla bhA bakuza samAna jAnanA / kaSAyakuzIla bhI bakuza samAna hai / vizeSa yaha hai ki pulAka ke sAtha SaTkasthAnapatita khnaa| bhagavan ! nirgrantha, pulAka ke parasthAna-sannikarSa se, cAritraparyAyoM se hIna hai, tulya hai yA adhika hai ? gautama! vaha anantaguNa-adhika hai / isI prakAra yAvat kaSAyakuzIla kI apekSA se bhI jAnanA / bhagavan ! eka nirgrantha, dUsare nirgrantha ke svasthAna-sannikarSa se cAritra-paryAyoM se hIna hai yA adhika haiM ? gautama ! vaha tulya hotA hai / isI prakAra snAtaka ke sAtha bhI jAnanA / bhagavan ! snAtaka pulAka ke parasthAna-sannikarSa se cAritra-paryAyoM se hIna, tulya athavA adhika hai ? gautama ! nirgrantha ke samAna jAnanA / bhagavan ! eka snAtaka dUsare snAtaka ke svasthAna-sannikarSa se cAritraparyAyoM se hIna, tulya yA adhika hai ? gautama ! vaha tulya hai| bhagavan ! pulAka, bakuza, pratisevanAkuzIla, kaSAyakuzIla, nirgrantha aura snAtaka, inake jaghanya aura utkRSTa cAritra-paryAyoM meM alpa bahutva kyA hai ? gautama ! pulAka aura kaSAyakuzIla ina donoM ke jaghanya cAritra-paryAya paraspara tulya haiM aura sabase alpa haiM / unase pulAka ke utkRSTa cAritra-paryAya anantaguNa / unase bakuza aura pratisevanAkuzIla ina donoM ke jaghanya cAritra-paryAya paraspara tulya haiM aura anantaguNe / unase bakuza ke utkRSTa cAritra-paryAya anantaguNe / unase pratisevanAkuzIlake utkRSTa cAritra-paryAya anantaguNa / unase kaSAyakuzIla ke utkRSTa cAritra-paryAya anantaguNa aura unase nirgrantha aura snAtaka, ina donoM ke ajaghanya-anutkRSTa cAritra-paryAya anantaguNa haiM aura paraspara tulya haiM / muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 198 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka sUtra-916 bhagavan ! pulAka sayogI hotA hai yA ayogI hotA hai ? gautama ! vaha sayogI hotA hai, ayogI nahIM hotA hai / bhagavan ! yadi vaha sayogI hotA hai to kyA vaha manoyogI hotA hai, vacanayogI hotA hai yA kAyayogI hotA hai ? gautama! tIno yoga vAlA hotA hai| isI prakAra yAvat nirgrantha taka jAnanA cAhie / bhagavan ! snAtaka ? gautama ! vaha sayogI bhI hotA hai aura ayogI bhI / bhagavan ! yadi vaha sayogI hotA hai to kyA manoyogI hotA hai ? ityAdi prshn| pulAka ke samAna hai| sUtra-917 bhagavan ! pulAka sAkAropayogayukta hotA hai yA anAkAropayogayukta hotA hai ? gautama ! vaha sAkAropayogayukta bhI hotA hai aura anAkAropayogayukta bhI hotA hai| isI prakAra yAvat snAtaka taka kahanA caahie| sUtra - 918 bhagavan ! pulAka sakaSAyI hotA hai yA akaSAyI hotA hai ? gautama ! vaha sakaSAyI hotA hai, akaSAyI nahIM hotA / bhagavan ! yadi vaha sakaSAyI hotA hai, to kitane kaSAyoM meM hotA hai ? gautama ! vaha cAroM kaSAyoM meM hotA hai| isI prakAra bakuza aura pratisevanAkuzIla ko bhI jAnanA / bhagavan ! kaSAyakuzIla ? gautama ! vaha sakaSAyI hotA hai / bhagavan ! yadi vaha sakaSAyI hotA hai, to kitane kaSAyoM meM hotA hai ? gautama ! vaha cAra, tIna, do yA eka kaSAya meM hotA hai| cAra kaSAyoM meM hone para saMjvalana krodha, mAna, mAyA aura lobha / tIna kaSAya meM saMjvalana mAna, mAyA aura lobha / do kaSAyoM meM saMjvalana mAyA aura lobha aura eka kaSAya meM hone para saMjvalana lobha meM hotA hai| bhagavan ! nirgrantha ? gautama ! vaha akaSAyI hotA hai / bhagavan ! yadi nirgrantha akaSAyI hotA hai to kyA upazAntakaSAyI hotA hai, athavA kSINakaSAyI hotA hai ? gautama ! vaha upazAntakaSAyI bhI hotA hai aura kSINakaSAyI bhI / snAtaka ke viSaya meM bhI isI prakAra jAnanA caahie| vizeSa yaha hai ki vaha kSINakaSAyI hotA hai| sUtra-919 bhagavan ! pulAka salezya hotA hai yA alezya hotA hai ? gautama ! vaha salezya hotA hai alezya nahIM hotA hai / bhagavan ! yadi vaha salezya hotA hai to kitanI lezyAoM meM hotA hai ? gautama ! vaha tIna vizuddha lezyAoM meM hotA hai, yathA-tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA meM / isI prakAra bakuza aura pratisevanA kuzIla jAnanA / bhagavan ! kaSAyakuzIla ? gautama ! vaha salezya hotA hai / bhagavan ! yadi vaha salezya hotA hai, to kitanI lezyAoM meM hotA hai ? gautama ! vaha chahoM lezyAoM meM hotA hai, yathA-kRSNalezyA yAvat zuklalezyA meM | bhagavan ! nirgrantha ? gautama ! vaha salezya hotA hai / bhagavan ! yadi nirgrantha salezya hotA hai, to meM hotA hai ? gautama ! nirgrantha ekamAtra zuklalezyA meM hotA hai / bhagavan ! snAtaka ? vaha salezya bhI hotA hai, aura alezya bhI / bhagavan ! yadi snAtaka salezya hotA hai, to vaha kitanI lezyAoM meM hotA hai ? gautama ! vaha eka parama zuklalezyA meM hotA hai| sUtra-920 bhagavan ! pulAka, varddhamAnapariNAmI hotA hai, hIyamAnapariNAmI hotA hai athavA avasthitapariNAmI hotA hai? tInoM meM hotA hai / isI prakAra yAvat kaSAyakuzIla taka jAnanA / bhagavan ! nirgrantha ? gautama ! vaha varddhamAna aura avasthita pariNAma vAlA hotA hai| isI prakAra snAtaka ke / bhagavana ! pulAka kitane kAla taka varddhamAna-pariNAma meM hotA hai ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrtta / bhagavan ! vaha kitane kAla taka hIyamAna pariNAmI hotA hai ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta / bhagavan ! vaha kitane kAla taka avasthita pariNAmI hotA hai ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa sAta samaya / isI prakAra kaSAyakuzIla taka jaannaa| bhagavan ! nirgrantha kitane kAla taka varddhamAnapariNAmI hotA hai ? gautama ! jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrtta / van ! nirgrantha kitane kAla taka avasthitapariNAmI hotA hai ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa anta-rmuhartta / bhagavan ! snAtaka kitane kAla taka varddhamAnapariNAmI hotA hai ? gautama ! jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta / bhagavan ! muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 199 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/sUtrAMka snAtaka kitane kAla taka avasthitapariNAmI rahatA hai ? jaghanya antarmuharta aura utkRSTa dezona pUrvakoTi varSa / sUtra-921 bhagavan ! pulAka kitanI karmaprakRtiyA~ bA~dhatA hai ? gautama ! vaha AyuSyakarma ko chor3akara sAta karmapra-kRtiyA~ bA~dhatA hai / bhagavan ! bakuza ? gautama ! vaha sAta athavA ATha karmaprakRtiyA~ bA~dhatA hai / yadi sAta karma-prakRtiyA~ bA~dhatA hai, to AyuSya ko chor3akara zeSa sAta aura yadi AyuSyakarma bA~dhatA hai to sampUrNa ATha karmaprakRtiyoM ko bA~dhatA hai / isI prakAra pratisevanAkuzIla ko samajhanA / bhagavan ! kaSAyakuzIla ? gautama ! vaha sAta, ATha yA chaha karmaprakRtiyA~ bA~dhatA hai / sAta bA~dhatA huA AyuSya ke atirikta zeSa sAta | ATha bA~dhatA huA paripUrNa ATha karmaprakRtiyA~ aura chaha bA~dhatA huA AyuSya aura mohanIya karma ko chor3akara zeSa chaha karmaprakRtiyA~ bA~dhatA hai / bhagavan ! nirgrantha ? gautama ! vaha ekamAtra vedanIyakarma bA~dhatA hai / bhagavan ! snAtaka ? gautama ! vaha eka karmaprakRti bA~dhatA hai, athavA abandhaka hotA hai| eka karmaprakRti bA~dhatA haiM to vedanIyakarma bA~dhatA hai| sUtra- 922 bhagavan ! pulAka kitanI karmaprakRtiyoM kA vedana karatA hai ? gautama ! niyama se AThoM karmaprakRtiyoM kA / isI prakAra kaSAyakuzIla taka kahanA / bhagavan ! nirgrantha ? gautama ! mohanIyakarma ko chor3akara sAta karmaprakRtiyoM kA vedana karatA hai| bhagavan ! snAtaka? gautama! vaha vedanIya, AyuSya, nAma aura gotra ina cAra karmaprakRtiyoM kA vedana karatA hai sUtra - 923 bhagavana ! pulAka kitanI karmaprakRtiyoM kI udIraNA karatA hai ? gautama ! vaha AyuSya aura vedanIya ke sivAya zeSa chaha karmaprakRtiyoM kI udIraNA karatA hai / bhagavan ! bakuza ? gautama ! vaha sAta, ATha yA chaha karma-prakRtiyoM kI udIraNA karatA hai / sAta kI udIraNA karatA huA AyuSya ko chor3akara sAta karmaprakRtiyoM ko, ATha kI udIraNA karatA hai to paripUrNa ATha karmaprakRtiyoM kI tathA chaha kI udIraNA karatA hai to AyuSya aura vedanIya ko chor3akara chaha kI udIraNA karatA hai| isI prakAra pratisevanAkuzIla jaannaa| kaSAyakuzIla ? gautama ! vaha sAta, ATha, chaha yA pA~ca karmaprakRtiyoM kI udIraNA karatA hai / sAta kI udIraNA karatA hai to AyuSya ko chor3akara sAta, ATha kI udIraNA karatA hai to paripUrNa ATha, chaha kI udIraNA karatA hai to AyuSya aura vedanIya ko chor3akara zeSa chaha tathA pA~ca kI udIraNA karatA hai to AyuSya, vedanIya aura mohanIya ko chor3akara, zeSa pA~ca kI udIraNA karatA hai / bhagavan ! nirgrantha ? gautama ! pA~ca athavA do / jaba vaha pA~ca kI udIraNA karatA hai taba AyuSya, vedanIya aura mohanIya ko chor3akara zeSa pA~ca aura do kI udIraNA karatA hai to nAma aura gotra karma kI udIraNA karatA hai / bhagavan ! snAtaka ? gautama ! do kI athavA bilakula udIraNA nahIM karatA / jaba do kI udIraNA karatA hai to nAma aura gotra karma kI udIraNA karatA hai| sUtra - 924 bhagavan ! pulAka, pulAkapana ko chor3atA huA kyA chor3atA hai aura kyA prApta karatA hai ? gautama ! vaha pulAkapana kA tyAga karatA hai aura kaSAyakuzIlapana yA asaMyama ko prApta karatA hai| bhagavan ! bakuza ? gautama ! vaha bakuzatva kA tyAga karatA hai aura pratisevanAkuzIlatva, kaSAyakuzIlatva, asaMyama yA saMyamAsaMyama ko prApta karatA hai| bhagavan ! pratisevanAkuzIla ? gautama ! vaha pratisevanAkuzIlatva ko chor3atA hai aura bakuzatva, kaSAya-kuzIlatva, asaMyama yA saMyamAsaMyama ko pAtA hai / bhagavan ! kaSAyakuzIla ? gautama ! vaha kaSAyakuzIlatva ko chor3atA hai aura pulAkatva, bakuzatva, pratisevanAkuzIlatva, nirgranthatva, asaMyama athavA saMyAsaMyama ko prApta karatA hai| bhagavan ! nirgrantha ? gautama ! vaha nirgranthatA ko chor3atA hai aura kaSAyakuzIlatva, snAkatva yA asaMyama ko prApta karatA hai / bhagavan ! snAtaka ? gautama ! snAtaka, snAtakatva ko chor3atA hai aura siddhagati ko prApta karatA hai| sUtra - 925 bhagavan ! pulAka saMjJopayukta hotA hai athavA nosaMjJopayukta hotA hai ? gautama ! vaha saMjJopayukta nahIM hotA, muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 200 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka nosaMjJopayukta hotA hai| bhagavan ! bakuza ? gautama ! vaha saMjJopayukta bhI hotA hai aura nosaMjJopayukta bhI hotA hai / isI prakAra pratisevanA aura kaSAya bhI jAnanA kuzIla / kaSAyakuzIla ke sambandha meM bhI isI prakAra jAnanA caahie| nirgrantha aura snAtaka ko pulAka ke samAna nosaMjJopayukta kahanA caahie| sUtra-926 bhagavan ! pulAka AhAraka hotA hai athavA anAhAraka hotA hai ? gautama ! vaha AhAraka hotA hai, anAhAraka nahIM hotA hai / isI prakAra nirgrantha taka kahanA cAhie / bhagavan ! snAtaka ? gautama ! vaha AhAraka bhI hotA hai aura anAhAraka bhI hotA hai| sUtra-927 bhagavan ! pulAka kitane bhava grahaNa karatA hai ? gautama ! jaghanya eka aura utkRSTa tIna bhava / bhagavan ! bakuza? gautama ! jaghanya eka aura utkRSTa aatth| isI prakAra pratisevana aura kaSAya kuzIla hai| kaSAyakuzIla bhI isI prakAra hai| nirgrantha pulAka ke samAna hai / bhagavan ! snAtaka ? vaha eka bhava grahaNa karatA hai| sUtra-928 __ bhagavan ! pulAka ke ekabhava-grahaNa-sambandhI AkarSa kitane kahe haiM ? gautama ! jaghanya eka aura utkRSTa tIna AkarSa | bhagavan ! bakuza ? gautama ! jaghanya eka aura utkRSTa saikar3oM AkarSa hote haiM / isI prakAra pratisevanA aura kaSAyakuzIla ko bhI jAnanA / bhagavan ! nirgrantha ? gautama ! jaghanya eka aura utkRSTa do AkarSa hote haiM / bhagavan ! snAtaka ke ? gautama ! usako eka hI AkarSa hotA hai| bhagavan ! pulAka ke nAnA-bhava-grahaNa-sambandhI AkarSa kitane hote haiM ? gautama ! jaghanya do aura utkRSTa sAta / bhagavan ! bakuza ke ? jaghanya do aura utkRSTa sahasroM / isI prakAra kaSAyakuzIla taka kahanA / bhagavan ! nirgrantha ke ? gautama! jaghanya do aura utkRSTa pA~ca / bhagavan ! snAtaka ke? gautama ! eka bhI AkarSa nahIM hotaa| sUtra-929 bhagavan ! pulAkatva kAla kI apekSA kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrtta / bhagavan ! bakuzatva ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa dezona pUrvakoTivarSa taka rahatA hai / isI prakAra prati-sevanA aura kaSAyakuzIla ko samajhanA / bhagavan ! nirgranthatva ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa antrmuhuurt| bhagavan ! snAkatva ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa dezona pUrvakoTivarSa taka rahatA hai| bhagavan ! bahuta pulAka kitane kAla taka rahate haiM ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta / bhagavan ! bahuta bakuza ? gautama ! sarvakAla / isI prakAra kaSAyakazIloM taka jAnanA / nirgranthoM palAkoM ke samAna / snAtakoM bakuzoM ke samAna haiN| sUtra - 930 bhagavan ! (eka) pulAka kA antara kitane kAla kA hotA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa anantakAla kA hotA hai / (arthAt) ananta avasarpiNI utsarpiNI kAla kA aura kSetra kI apekSA dezona apArddha pudagalaparAvartana kA / isI prakAra nirgrantha taka jAnanA / bhagavan ! snAtaka kA? gautama ! usakA antara nahIM hotaa| bhagavan ! (aneka) pulAkoM kA antara kitane kAla kA hotA hai ? gautama ! jaghanya eka samaya kA aura utkRSTa saMkhyAta varSoM kA / bhagavan ! bakuzoM kA ? gautama ! unakA antara nahIM hotA / isI prakAra kaSAyakuzIloM taka kA kathana jAnanA / bhagavan ! nirgranthoM kA ? gautama ! unakA antara jaghanya eka samaya kA aura utkRSTa chaha mAsa kA hai| snAtakoM kA antara bakuzoM ke samAna hai| sUtra - 931 bhagavan ! pulAka ke kitane samudghAta kahe haiM ? gautama ! tIna samudghAta-vedanAsamudghAta, kaSAyasamudghAta aura mAraNAntikasamudghAta | bhagavan ! bakuza ke ? gautama ! pA~ca samudghAta kahe haiM, vedanAsamudghAta se lekara taijasa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 201 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/ sUtrAMka samudghAta taka / isI prakAra pratisevanAkuzIla ko samajhanA / bhagavan ! kaSAyakuzIla ke ? gautama ! chaha samudghAta haiM, vedanAsamudghAta se lekara AhArakasamudghAta taka / bhagavan ! nirgrantha ke ? gautama ! eka bhI samudaghAta nahIM hotaa| bhagavan ! snAtaka ke? gautama ! kevala eka kevalisamudaghAta hai| sUtra - 932 bhagavan ! pulAka loka ke saMkhyAtave bhAga meM hote haiM, asaMkhyAtave bhAga meM hote haiM, saMkhyAtabhAgoM meM hote haiM, asaMkhyAtabhAgoM meM hote haiM yA sampUrNa loka meM hote haiM ? gautama ! vaha loka ke saMkhyAtave bhAga meM nahIM hote, kintu ga meM hote haiM. saMkhyAtabhAgoM meM asaMkhyAtabhAgoM meM yA samparNa loka meM nahIM hote haiM / isI prakAra nirgrantha taka samajha lenA / bhagavan ! snAtaka ? gautama ! vaha loka ke saMkhyAtave bhAga meM aura saMkhyAtabhAgoM meM nahIM hotA, kintu asaMkhyAtave bhAga meM, asaMkhyAta bhAgoM meM yA sarvaloka meM hotA hai| sUtra - 933 bhagavan ! pulAka loka ke saMkhyAtaveM bhAga ko sparza karatA hai yA asaMkhyAtave bhAga ko ? avagAhanA ke samAna, sparzanA ke viSaya meM bhI yAvat snAtaka taka jaannaa| sUtra-934 bhagavan ! pulAka kisa bhAva meM hotA hai ? gautama ! vaha kSAyopazamika bhAva meM hotA hai / isI prakAra yAvat kaSAyakuzIla taka jAnanA / bhagavan ! nirgrantha ? gautama ! aupazamika yA kSAyika bhAva meM / bhagavan ! snAtaka ? vaha kSAyika bhAva meM hotA hai| sUtra-935 bhagavan ! pulAka eka samaya meM kitane hote haiM ? gautama ! pratipadyamAna pUrva pratipanna donoM apekSA pulAka kadAcit hote haiM aura kadAcit nahIM hote / yadi hote haiM to jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa zatapRthaktva hote haiN| pUrvapratipanna kI apekSA bhI pulAka kadAcit nahIM hote / yadi hote haiM to jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa sahasra pRthaktva hote haiM / bhagavan ! bakuza eka samaya meM kitane hote haiM ? gautama ! pratipadyamAna kI apekSA bakuza kadAcit hote haiM aura kadAcit nahIM bhI hote / yadi hote haiM to jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa zatapRthaktva hote haiM / pUrvapratipanna kI apekSA bakuza jaghanya aura utkRSTa koTizatapRthaktva hote haiM / isI prakAra pratisevanAkuzIla jaannaa|| bhagavan ! kaSAyakuzIla eka samaya meM kitane hote haiM ? gautama ! pratipadyamAna kI apekSA kaSAyakuzIla kadAcit hote haiM, kadAcit nahIM hote / yadi hote haiM to jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa sahasrapRthaktva hote haiN| pUrvapratipanna kI apekSA kaSAyakuzIla jaghanya aura utkRSTa koTisahasrapRthaktva hote haiM / bhagavan ! nirgrantha ? gautama ! pratipadyamAna kI apekSA kadAcit hote haiM aura kadAcit nahIM bhI hote / yadi hote haiM to jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa eka sau bAsaTha hote haiM / unameM se kSapakazreNI vAle 108 aura upazamazreNI vAle 54, yoM donoM milakara 162 hote haiM / pUrvapratipanna kI apekSA nirgrantha kadAcit hote haiM aura kadAcit nahIM hote / yadi hote haiM to jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa zatapRthaktva hote haiM / bhagavan ! snAtaka ? gautama ! pratipadyamAna kI apekSA ve kadAcit hote haiM aura kadAcit nahIM hote / yadi hote haiM to jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa eka sau ATha hote haiM / pUrvapratipanna kI apekSA snAtaka jaghanya aura utkRSTa koTipRthaktva hote haiN| bhagavan ! pulAka, bakuza, pratisevanAkuzIla, kaSAyakuzIla, nirgrantha, snAtaka, inameM se kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika hai ? gautama ! sabase thor3e nirgrantha haiM, unase pulAka saMkhyAta-guNe, unase snAtaka saMkhyAtaguNe, unase bakuza saMkhyAta-guNe, unase pratisevanAkuzIla saMkhyAta-guNe aura unase kaSAyakuzIla saMkhyAta-guNe haiN| zataka-25 - uddezaka-7 sUtra-936 bhagavan ! saMyata kitane prakAra ke haiM ? gautama ! pA~ca, sAmAyika-saMyata, chedopasthApanika-saMyata, parihAra muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 202 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/ sUtrAMka vizuddhi-saMyata, sUkSmasamparAya-saMyata aura yathAkhyAta-saMyata / bhagavan ! sAmAyika-saMyata kitane prakAra kA hai ? gautama! do, itvarika aura yAvatkathika / bhagavan ! chedopasthApanika-saMyata ? gautama ! do, sAticAra aura niraticAra bhagavan ! parihAravizuddhika-saMyata ? gautama ! do, nirvizamAnaka aura nirviSTakAyika | bhagavan ! sUkSmasamparAya-saMyata ? gautama ! do, saMklizyamAnaka aura vizuddhayamAnaka / bhagavan ! yathAkhyAta-saMyata ? gautama ! do, chadmastha aura kevlii| sUtra - 937 sAmAyika-cAritra ko aMgIkAra karane ke pazcAt cAturyAma-rUpa anuttara dharma kA jo mana, vacana aura kAyA se trividha pAlana karatA hai. vaha sAmAyika-saMyata hai| sUtra-938 prAcIna paryAya ko cheda karake jo apanI AtmA ko paMcamahAvrata dharma meM sthApita karatA hai, vaha chedopasthApanIya-saMyata kahalAtA hai| sUtra - 939 jo paMcamahAvratarUpa anuttara dharma ko mana, vacana aura kAyA se trividha pAlana karatA huA Atma-vizuddhi dhAraNa karatA hai, vaha parihAravizuddhika-saMyata kahalAtA hai| sUtra- 940 jo sUkSma lobha kA vedana karatA huA upazamaka hotA hai, athavA kSapaka hotA hai, vaha sUkSmasamparAya-saMyata hotA hai| yaha yathAkhyAta-saMyata se kucha hIna hotA hai| sUtra - 941 mohanIyakarma upazAnta yA kSINa ho jAne para jo chadmastha yA jina hotA hai, vaha yathAkhyAta-saMyata kahalAtA hai| sUtra-942 bhagavan ! sAmAyikasaMyata savedI hotA hai yA avedI ? gautama ! vaha savedI bhI hotA hai aura avedI bhI / yadi vaha savedI hotA hai, Adi sabhI kathana kaSAyakuzIla ke anusAra kahanA / isI prakAra chedopasthApanIyasaMyata meM bhI jAnanA / parihAravizuddhikasaMyata kA kathana pulAka samAna / sUkSmasamparAyasaMyata aura yathAkhyAtasaMyata kA kathana nirgrantha samAna hai| bhagavan ! sAmAyikasaMyata sarAga hotA hai yA vItarAga ? gautama ! vaha sarAga hotA hai, vItarAga nahIM hotA hai| isI prakAra sUkSmasamparAyasaMyata-paryanta kahanA cAhie / yathAkhyAtasaMyata kA kathana nirgrantha ke samAna jAnanA caahie| bhagavan ! sAmAyikasaMyata sthitakalpa meM hotA hai yA asthitakalpa meM ? gautama ! vaha sthitakalpa meM bhI hotA hai aura asthitakalpa meM bhI hotA hai / bhagavan ! chedopasthApanikasaMyata ? gautama ! vaha sthitakalpa meM hotA hai, asthitakalpa meM nahIM hotA hai / isI prakAra parihAra-vizuddhisaMyata meM bhI samajhanA / zeSa do-sUkSmasamparAyasaMyata aura yathAkhyAtasaMyata kA kathana sAmAyikasaMyata ke samAna jaannaa| bhagavan ! sAmAyikasaMyata jinakalpa meM hotA hai, sthavirakalpa meM hotA hai yA kalpAtIta meM hotA hai ? gautama! vaha jinakalpa meM hotA hai, ityAdi kaSAyakuzIla ke samAna jAnanA / chedopasthApanika aura parihAravizuddhika-saMyata ke sambandhameM bakuza ke samAna jAnanA / zeSa do-sUkSmasamparAyasaMyata aura yathAkhyAtasaMyata nirgrantha ke samAna smjhnaa| sUtra-943 bhagavan ! sAmAyikasaMyata pulAka hotA hai, athavA bakuza, yAvat snAtaka hotA hai ? gautama ! vaha pulAka, bakuza yAvat kaSAyakuzIla hotA hai, kintu nirgrantha aura snAtaka nahIM hotA hai / isI prakAra chedopasthApanIya jAnanA / bhagavan ! parihAravizuddhikasaMyata ? gautama ! vaha kevala kaSAyakuzIla hotA he / isI prakAra sUkSmasamparAya saMyata meM bhI samajhanA / bhagavan ! yathAkhyAtasaMyata ? vaha kevala nirgrantha yA snAtaka hotA hai| bhagavan ! sAmAyikasaMyata pratisevI hotA hai yA apratisevI hotA hai ? gautama ! vaha pratisevI bhI hotA hai aura muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 203 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka apratisevI bhI hotA hai? bhagavan ! yadi vaha pratisevI hotA hai to kyA mUlaguNapratisevI hotA hai ? gautama ! isa viSaya meM pulAka samAna jAnanA | sAmAyikasaMyata ke samAna chedopasthApanikasaMyata ko jAnanA | bhagavan ! parihAravizuddhisaMyata? gautama ! vaha apratisevI hotA hai / isI prakAra yathAkhyAtasaMyata taka khnaa| bhagavan ! sAmAyikasaMyata meM kitane jJAna hote haiM ? gautama ! do, tIna yA cAra / kaSAyakuzIla samAna cAra jJAna bhajanA se samajhanA / isI prakAra sUkSmasamparAyasaMyata taka jAnanA / yathAkhyAtasaMyatameM jJAnoddezaka anusAra pA~ca jJAna bhajanA se| bhagavan ! sAmAyikasaMyata kitane zruta kA adhyayana karatA hai ? gautama ! vaha jaghanya ATha pravacanamAtA kA adhyayana karatA hai, ityAdi kaSAyakuzIla samAna jAnanA / isI prakAra chedopasthApanIyasaMyata meM bhI jAnanA / bhagavan parihAravizuddhikasaMyata ? gautama ! jaghanya nauve pUrva kI tIsarI AcAravastu taka tathA utkRSTa dasa pUrva asampUrNa taka adhyayana karatA hai / sakSmasamparAyasaMyata sAmAyikasaMyata ke samAna jAnanA / bhagavana ! yathAkhyAtasaMyata ? gautama! vaha jaghanya aSTa pravacanamAtA kA, utkRSTa caudahapUrva taka kA adhyayana karatA hai athavA vaha zrutavyatirikta (kevalI) hotA hai bhagavan ! sAmAyikasaMyata tIrtha meM hotA hai athavA atIrtha meM hotA hai ? gautama ! vaha tIrtha meM bhI hotA hai aura atIrtha meM bhI, ityAdi kaSAyakuzIla ke samAna kahanA cAhie / chedopasthApanIya aura parihAravizuddhikasaMyata pulAka samAna jAnanA / zeSa sUkSmasamparAya aura yathAkhyAta saMyata ko sAmAyikasaMyata samAna jaannaa| bhagavan ! sAmAyikasaMyata svaliMga meM hotA hai, anya liMga meM yA gRhasthaliMga meM hotA hai ? gautama ! isakA sabhI kathana pulAka ke samAna jAnanA / isI prakAra chedopasthApanIyasaMyata ko bhI jAnanA / bhagavan ! parihAravizuddhikasaMyata ? gautama ! vaha dravyaliMga aura bhAvaliMga kI apekSA svaliMga meM hI hotA hai| zeSa kathana sAmAyikasaMyata samAna jaannaa| bhagavan ! sAmAyikasaMyata kitane zarIroM meM hotA hai ? gautama ! tIna, cAra yA pA~ca zarIroM meM hotA hai, ityAdi kaSAyakuzIla samAna jAnanA / isI prakAra chedopasthApanIyasaMyata ko bhI jAnanA / zeSa tInoM kA zarIra-viSayaka kathana pulAka ke samAna jaannaa| bhagavan ! sAmAyikasaMyata karmabhUmi meM hotA hai yA akarmabhUmi meM? gautama ! janma aura sadbhAva kI apekSA se vaha karmabhUmi meM hotA hai, ityAdi bakuza ke samAna jAnanA / isI prakAra chedopasthApanIyasaMyata kA kathana hai / parihAravizuddhikasaMyata ko pulAka ke samAna jAnanA / (sUkSmasamparAya aura yathAkhyAta saMyata) ko sAmAyikasaMyata ke samAna jaannaa| sUtra-944 bhagavan ! sAmAyikasaMyata avasarpiNIkAla meM hotA hai, utsarpiNIkAla meM hotA hai, yA noavasarpiNInoutsarpiNIkAla meM hotA hai ? gautama ! vaha avasarpiNIkAla meM hotA hai, ityAdi saba kathana bakuza ke samAna hai| isI prakAra chedopasthApanIyasaMyata ke viSaya meM bhI samajhanA / vizeSa yaha ki janma aura sadbhAva kI apekSA cAroM palibhAgoM meM nahIM hotA, saMharaNa kI apekSA kisI bhI pAlibhAga meM hotA hai / bhagavan ! parihAravizuddhikasaMyata ? gautama ! vaha avasarpiNIkAla meM hotA hai, utsarpiNIkAla meM bhI hotA hai, kintu noavasarpiNI-noutsarpiNIkAla meM nahIM hotaa| yadi avasarpiNI yA utsarpiNIkAla meM hotA hai, to pulAka ke samAna hotA hai / sUkSmasamparAyasaMyata aura yathAkhyAta ko nirgrantha ke samAna smjhnaa| sUtra - 945 bhagavan ! sAmAyikasaMyata kAla kara kisa gati meM jAtA hai ? gautama ! devagati meM / bhagavan ! vaha devagati meM jAtA huA bhavanavAsI yAvat vaimAnikoM meM se kina devoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! vaha kaSAyakuzIla ke samAna bhavanapati meM utpanna nahIM hotA, ityAdi saba kahanA / isI prakAra chedopasthApanIyasaMyata ko bhI samajhanA / parihAravizuddhikasaMyata kI gati pulAka ke samAna jAnanA / sUkSmasamparAyasaMyata kI gati nirgrantha ke samAna jAnanA caahie| ma muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 204 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka bhagavan ! yathAkhyAtasaMyata kAladharma prApta kara kisa gati meM jAtA hai ? gautama ! ajaghanyAnutkRSTa anuttaravimAna meM utpanna hotA hai aura koI siddha hokara hai, yAvat sarva duHkhoM kA anta karatA hai| bhagavan ! devalokoM meM utpanna hotA huA sAmAyikasaMyata kyA indrarUpa se utpanna hotA hai ? ityAdi prazna / gautama ! avirAdhanA kI apekSA kaSAyakuzIla ke samAna jAnanA / isI prakAra chedopasthApanIyasaMyata ko jAnanA / parihAravizuddhikasaMyata kA kathana pulAka ke samAna jAnanA cAhie / zeSa (sUkSmasamparAya aura yathAkhyAta saMyata) ko nirgrantha samAna jaannaa| bhagavan ! devaloka meM utpanna hae sAmAyikasaMyata kI kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai ? gautama ! jaghanya do palyopama aura utkRSTa taiMtIsa sAgaropama hai / isI prakAra chedopasthApanIyasaMyata kI sthiti bhI samajhanA / bhagavan! devaloka meM utpanna hote hue parihAravizuddhikasaMyata kI sthiti ? gautama ! jaghanya do palyopama aura utkRSTa aThAraha sAgaropama kI hai| zeSa do saMyatoM kI sthiti nirgrantha ke samAna jaannaa| sUtra-946 bhagavan ! sAmAyikasaMyata ke kitane saMyamasthAna kahe haiM ? gautama ! asaMkhyeya saMyamasthAna haiM / isI prakAra yAvat parihAravizuddhikasaMyata ke saMyamasthAna hote haiM / bhagavan ! sUkSmasamparAyasaMyama ke kitane saMyamasthAna kahe haiM ? gautama ! asaMkhyeya antarmuhartta ke samaya barAbara / bhagavan ! yathAkhyAtasaMyata ke ? gautama ! ajaghanya-anutkRSTa eka hI saMyamasthAna hai| bhagavan ! sAmAyika, chedopasthApanIya, parihAravizuddhika, sUkSmasamparAya aura yathAkhyAta saMyata, inake saMyamasthAnoM meM alpabahutva kyA hai ? vizeSAdhika hai ? gautama ! inameM se yathAkhyAtasaMyata kA eka ajaghanyAnutkRSTa saMyamasthAna hai aura vahI sabase alpa hai, usase sUkSmasamparAyasaMyata ke antarmuharta sambandhI saMyamasthAna asaMkhyAta-guNe unase parihAravizuddhisaMyata ke saMyamasthAna asaMkhyeyaguNe | unase sAmAyikasaMyata aura chedopasthApanIya saMyata saMyamasthAna tulya haiM aura asaMkhyeyaguNe haiN| sUtra- 947 bhagavan ! sAmAyikasaMyata ke cAritraparyava kitane kahe haiM ? gautama ! ananta haiM / isI prakAra yathAkhyAtasaMyata taka ke cAritraparyava ke viSaya meM jAnanA caahie| bhagavan ! eka sAmAyikasaMyata, dUsare sAmAyikasaMyata ke svasthAnasannikarSa kI apekSA kyA hIna hotA hai, tulya hotA hai athavA adhika hotA hai ? gautama ! vaha kadAcit hIna, kadAcit tulya aura kadAcit adhika hotA hai / vaha hInAdhikatA meM SaTsthAnapatita hotA hai| bhagavan ! sAmAyikasaMyata, chedopasthApanIyasaMyata ke parasthAnasannikarSa kI apekSA kyA hIna, tulya yA adhika hotA hai ? gautama ! pUrvavat / isI prakAra parihAravizuddhika saMyata ke viSaya meM jAnanA caahie| bhagavan ! sAmAyikasaMyata, sUkSmasamparAyasaMyata ke parasthAnasannikarSa kI apekSA kyA hIna, tulya yA adhika hotA hai ? gautama ! vaha anantaguNahIna hotA hai| isI prakAra yathAkhyAtasaMyata ke viSaya meM jAnanA / isI prakAra chedopasthApanIyasaMyata bhI nIce ke tInoM saMyatoM ke sAtha SaTsthAnapatita aura Upara ke do saMyatoM ke sAtha usI prakAra anantaguNahIna hotA hai| parihAravizuddhikasaMyata ko chedopasthApanIyasaMyata samAna jaannaa| bhagavan ! sUkSmasamparAyasaMyata, sAmAyikasaMyata ke parasthAnasannikarSa kI apekSA hIna, talya yA adhika hotA hai ? gautama ! vaha anantaguNa adhika hotA hai / isI prakAra chedopasthApanIya aura parihAravizuddhikasaMyata ke sAtha bhI jAnanA / svasthAnasannikarSa kI apekSA se kadAcit hIna aura kadAcit adhika hote haiM, yadi hIna hote haiM to ananta guNa hIna aura adhika hote haiM to anantaguNa adhika hote haiN| bhagavan ! sUkSmasamparAyasaMyata, sAmAyikasaMyata ke parasthAnasannikarSa kI apekSA kyA hIna, tulya athavA adhika hotA hai ? gautama ! anantaguNa hIna hotA hai / yathAkhyAta saMyata nIce ke cAra saMyatoM kI apekSA anantaguNa adhika hotA hai / svasthAnasannikarSa kI apekSA vaha tulya hotA hai| bhagavan ! sAmAyikasaMyata, chedopasthApanIyasaMyata, parihAravizuddhikasaMyata, sUkSmasamparAyasaMyata aura yathA muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 205 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka khyAtasaMyata; unake jaghanya aura utkRSTa cAritraparyavoM meM alpabahutva ? gautama ! sAmAyikasaMyata aura chedopasthApanIyasaMyata, ina donoM ke jaghanya cAritraparyava paraspara tulya aura sabase alpa haiN| unase parihAravizuddhikasaMyata ke jaghanya cAritraparyava anantaguNe unase parihAravizuddhika saMyata ke utkRSTa cAritraparyava anantaguNe unase sAmAyikasaMyata aura chedopasthApanIyasaMyata ke utkRSTa cAritraparyava anantaguNe haiM aura paraspara tulya unase sUkSmasamparAyasaMyata ke jaghanya cAritraparyava anantaguNe unase sUkSmasamparAyasaMyata ke utkRSTa cAritraparyava anantaguNe / unase yathAkhyAtasaMyata ke ajaghanya-anutkRSTa cAritraparyava anantaguNa haiN| bhagavan ! sAmAyikasaMyata sayogI hotA hai athavA ayogI hotA hai ? gautama ! vaha sayogI hotA hai; ityAdi pulAka ke samAna jAnanA / isI prakAra sUkSmasamparAyasaMyata taka samajhanA / yathAkhyAtasaMyata snAtaka ke samAna hai| bhagavan ! sAmAyikasaMyata sAkAropayogayukta hotA hai yA anAkAropayogukta hotA hai ? gautama ! vaha sAkAropayogayukta hotA hai, ityAdi pulAka ke samAna jAnanA / isI prakAra yathAkhyAtasaMyata-paryanta kahanA; kintu sUkSmasamparAya kevala sAkAropayogayukta hI hotA hai| bhagavan ! sAmAyikasaMyata sakaSAyI hotA hai athavA akaSAyI ? gautama ! vaha sakaSAyI hotA hai, ityAdi kaSAyakuzIla ke samAna jAnanA / isI prakAra chedopasthApanIya bhI samajhanA / parihAravizuddhikasaMyata kA kathana pulAka ke samAna hai / bhagavan ! sUkSmasamparAyasaMyata ? gautama ! vaha sakaSAyI hotA hai, bhagavan ! yadi vaha sakaSAyI hotA hai to usameM kitane kaSAya hote haiM ? ekamAtra saMjvalanalobha hai / yathAkhyAtasaMyata nirgrantha ke samAna hai| bhagavan ! sAmAyikasaMyata salezya hotA hai athavA alezya ? gautama ! vaha salezya hotA hai, ityAdi kaSAyakuzIla ke samAna jAnanA / isI prakAra chedopasthApanIyasaMyata meM kahanA / parihAravizuddhikasaMyata pulAka ke samAna hai| sUkSmasamparAyasaMyata nirgrantha ke samAna hai / yathAkhyAtasaMyata snAtaka ke samAna hai / yadi vaha salezya hotA hai to zuklalezyI hotA hai| sUtra-948 bhagavan ! sAmAyikasaMyata varddhamAna pariNAma vAlA hotA hai, hIyamAna pariNAma vAlA hotA hai, athavA avasthita pariNAma vAlA hotA hai ? gautama ! vaha varddhamAna pariNAma vAlA hotA hai; ityAdi pulAka ke samAna jaannaa| isI prakAra parihAravizuddhikasaMyata paryanta kahanA / bhagavan ! sUkSmasamparAya saMyata ? gautama ! vaha varddhamAna pariNAma vAlA hotA hai yA hIyamAna pariNAma vAlA hotA hai / yathAkhyAtasaMyata nirgrantha ke samAna hai| bhagavan ! sAmAyikasaMyata kitane kAla taka varddhamAna pariNAmayukta rahatA hai ? gautama ! jaghanya eka samaya ityAdi pulAka ke samAna hai / isI prakAra yAvat parihAravizuddhikasaMyata taka kahanA / bhagavan ! sUkSmasamparAyasaMyata kitane kAla taka varddhamAna pariNAmayukta rahatA hai ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta taka / bhagavan ! vaha kitane kAla taka hIyamAna pariNAma vAlA rahatA hai ? gautama ! pUrvavat ! bhagavan ! yathAkhyAtasaMyata kitane kAla varddhamAna pariNAma vAlA rahatA hai ? gautama ! jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrtta taka / vaha kitane kAla taka avasthitapariNAma vAlA hotA hai ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa dezona pUrvakoTivarSa tk| sUtra - 949 bhagavan ! sAmAyikasaMyata kitanI karmaprakRtiyA~ bA~dhatA hai ? gautama ! sAta yA ATha; ityAdi bakuza ke samAna jaannaa| isI prakAra parihAravizuddhikasaMyata paryanta kahanA / bhagavan ! sUkSmasamparAyasaMyata kitanI karmaprakRtiyA~ bA~dhatA hai ? gautama ! AyuSya aura mohanaya karma ko chor3akara zeSa chaha / yathAkhyAtasaMyata snAtaka ke samAna haiN| bhagavan ! sAmAyikasaMyata kitanI karmaprakRtiyoM kA vedana karatA hai ? gautama ! niyama se ATha karmaprakRtiyoM kA / isI prakAra yAvat sUkSmasamparAyasaMyata ko jAnanA / bhagavan ! yathAkhyAtasaMyata kitanI karmaprakRtiyoM kA vedana karatA hai ? gautama ! sAta yA cAra, yadi sAta karmaprakRtiyoM kA vedana karatA hai to mohanIyakarma ko chor3akara zeSa saat| yadi cAra kA vedana karatA hai to vedanIya, AyuSya, nAma aura gotra kA karatA hai| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 206 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka bhagavan ! sAmAyikasaMyata kitanI karmaprakRtiyoM kI udIraNA karatA hai ? gautama ! sAta karmaprakRtiyoM kI; ityAdi bakuza ke samAna jAnanA / isI prakAra yAvat parihAravizuddhikasaMyata paryanta kahanA cAhie / bhagavan ! sUkSma samparAyasaMyata kitanI karmaprakRtiyoM kI udIraNA karatA hai ? gautama ! chaha yA pA~ca kI / yadi chaha kI udIraNA karatA hai to AyuSya aura vedanIya ko chor3akara zeSa chaha karmaprakRtiyoM ko; yadi pA~ca kI udIraNA karatA hai to AyuSya, vedanIya aura mohanIya ko chor3akara zeSa pA~ca karmaprakRtiyoM kI udIratA hai / bhagavan ! yathAkhyAtasaMyata kitanI karma-prakRtiyoM kI udIraNA karatA hai ? gautama ! vaha pA~ca yA do kI yA anudIraka hotA hai / yadi vaha pA~ca kI udIraNA karatA hai to AyuSya, vedanIya aura mohanIya ko chor3akara zeSa pA~ca karmaprakatiyoM kI udIratA hai. ityAdi nirgrantha ke samAna jaannaa| sUtra-950 __ bhagavan ! sAmAyikasaMyata, sAmAyikasaMyatatva tyAgate hue kisako chor3atA hai aura kise grahaNa karatA hai ? gautama ! vaha sAmAyikasaMyatatva ko choDatA hai aura chedopasthApanIyasaMyama, sakSmasamparAyasaMyama, asaMyama athavA saMyamAsaMyama ko grahaNa karatA hai / bhagavan ! chedopasthApanIyasaMyata ? gautama ! vaha chedopasthApanIyasaMyatatva kA tyAga karatA hai aura sAmAyikasaMyama, parihAravizuddhikasaMyama, sUkSmasamparAyasaMyama, asaMyama yA saMyamAsaMyama ko prApta karatA hai / bhagavan ! parihAravizuddhikasaMyata ? gautama ! vaha sUkSmasamparAyasaMyatatva ko chor3atA hai aura sAmAyika-saMyama, chedopasthApanIyasaMyama, sUkSmasamparAyasaMyama, asaMyama athavA saMyamAsaMyama ko grahaNa karatA hai / bhagavan ! yathAkhyAtasaMyata ? gautama ! vaha yathAkhyAtasaMyatatva kA tyAga karatA hai aura sUkSmasamparAyasaMyama, asaMyama yA siddhigati ko prApta karatA hai| sUtra -951 bhagavan ! sAmAyikasaMyata saMjJopayukta hotA hai yA nosaMjJopayukta hotA hai ? gautama ! vaha saMjJopayukta hotA hai, ityAdi bakuza ke samAna jAnanA / isI prakAra kA kathana parihAravizuddhikasaMyata paryanta jAnanA / sUkSmasamparAya-saMyata aura yathAkhyAtasaMyata kA kathana pulAka ke samAna jAnanA / bhagavan ! sAmAyikasaMyata AhAraka hotA hai yA anAhAraka hotA hai ? gautama ! pulAka ke samAna jAnanA / isI prakAra sUkSmasamparAyasaMyata taka jAnanA / yathAkhyAta saMyata snAtaka ke samAna jaannaa| bhagavan ! sAmAyikasaMyata kitane bhava grahaNa karatA hai? gautama ! jaghanya eka bhava aura utkRSTa ATha bhava / isI prakAra chedopasthApanIyasaMyata ko bhI jAnanA / bhagavan ! parihAravizuddhikasaMyata ? gautama ! jaghanya eka aura utkRSTa tIna bhava grahaNa karatA hai| isI prakAra yAvat yathAkhyAtasaMyata taka kahanA caahie| sUtra-952 bhagavan ! sAmAyikasaMyata ke eka bhava meM kitane AkarSa hote haiM ? gautama ! jaghanya aura utkRSTa zatapRtha-ktva / bhagavan ! chedopasthApanIyasaMyata kA eka bhava meM kitane AkarSa hote haiM ? gautama ! jaghanya eka aura utkRSTa biispRthktv| bhagavan ! parihAravizuddhikasaMyata ke ? gautama ! jaghanya eka aura utkRSTa tIna / bhagavan ! sUkSma-samparAyasaMyata ke ? gautama ! jaghanya eka aura utkRSTa cAra / bhagavan ! yathAkhyAtasaMyata ke eka bhava meM kitane AkarSa hote haiM ? gautama! jaghanya eka aura utkRSTa do| bhagavan ! sAmAyikasaMyata ke aneka bhavoM meM kitane AkarSa hote haiM ? gautama ! bakuza ke samAna usake AkarSa hote haiM / bhagavan ! chedopasthApanIyasaMyata ke ? gautama ! jaghanya do aura utkRSTa nau sau se Upara aura eka hajAra ke andara AkarSa hote haiM / parihAravizuddhikasaMyata ke jaghanya do aura utkRSTa sAta AkarSa haiM / sUkSmasamparAya-saMyata ke jaghanya do aura utkRSTa nau AkarSa haiM / yathAkhyAtasaMyata ke jaghanya do aura utkRSTa pA~ca AkarSa haiN| sUtra - 953 bhagavana ! sAmAyikasaMyata kitane kAla taka rahatA hai? gautama! jaghanya eka samaya aura utkaSTa dezona nau varSa kama pUrvakoTivarSa / isI prakAra chedopasthApanIyasaMyata ko bhI kahanA / parihAravizuddhisaMyata jaghanya eka samaya aura muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 207 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' zataka / varga / uddezaka / sUtrAMka utkRSTa dezona 29 varSa kama pUrvakoTivarSa paryanta rahatA hai / sUkSmasamparAyasaMyata nirgrantha ke anusAra kahanA / yathAkhyAtasaMyata ko sAmAyikasaMyata ke samAna jAnanA / bhagavan ! (aneka) sAmAyikasaMyata kitane kAla taka rahate haiM ? gautama (sadAkAla) / bhagavan ! (aneka) chedopasthApanIyasaMyata ? gautama ! jaghanya ar3hAI sau varSa aura utkRSTa pacAsa lAkha karor3a sAgaropama taka hote haiM / bhagavan / (aneka) parihAravizuddhikasaMyata ? gautama jaghanya dezona do sau varSa aura utkRSTa dezona do pUrvakoTivarSa taka hote haiM / bhagavan ! (aneka) sUkSmasamparAyasaMyata ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrtta taka rahate haiM / (bahuta) yathAkhyAtasaMyatoM ko sAmAyikasaMyatoM ke samAna jAnanA / ! bhagavan! (eka) sAmAyikasaMyata kA antara kitane kAla kA hotA hai ? gautama jaghanya antarmuhUrtta ityAdi pulAka ke samAna jAnanA / isI prakAra kA kathana yathAkhyAtasaMyata taka samajhanA cAhie / bhagavan ! (aneka) sAmAyikasaMyatoM kA antara kAla ? gautama / unakA antara nahIM hotA / bhagavan (aneka) chedopasthApanIyasaMyatoM kA antara? gautama jaghanya tiresaTha hajAra varSa aura utkRSTa (kucha kama) aThAraha kor3Akor3I sAgaropama kAla / bhagavan! parihAravizuddhikasaMyatoM kA antara kAla ? gautama jaghanya caurAsI hajAra varSa aura utkRSTa dezona aThAraha kor3Akor3I sAgaropama kA hai / sUkSmasamparAyasaMyatoM kA antara nirgranthoM ke samAna hai / yathAkhyAtasaMyatoM kA antara sAmAyikasaMyatoM ke samAna hai| ! bhagavan ! sAmAyikasaMyata ke kitane samudghAta kahe haiM ? gautama ! chaha samudghAta haiM, ityAdi varNana kaSAyakuzIla ke samAna smjhnaa| isI prakAra chedopasthApanIyasaMyata jAnanA / parihAravizuddhikasaMyata ko pulAka ke samAna jAnanA / sUkSmasamparAyasaMyata ko nirgrantha ke samAna jAnanA / yathAkhyAtasaMyata snAtaka ke samAna jAnanA / bhagavan / sAmAyikasaMyata loka ke saMkhyAtave bhAga meM hotA hai yA asaMkhyAtave ? vaha loka ke saMkhyAtave bhAga meM nahIM hotA; ityAdi pulAka ke samAna / isI prakAra sUkSmasamparAyasaMyata taka jAnanA / yathAkhyAtasaMyata snAtaka anusAra jAnanA / bhagavan ! sAmAyikasaMyata kyA loka ke saMkhyAtave bhAga kA sparza karatA hai ? ityAdi prazna / gautama ! kSetraavagAhanA ke samAna kSetra - sparzanA bhI jAnanA / ! I bhagavan! sAmAyikasaMyata kisa bhAvameM hotA hai? gautama kSAyopazamika bhAvameM isI prakAra sUkSmasamparAya saMyata taka jAnanA caahie| bhagavan ! yathAkhyAtasaMyata ? gautama ! vaha aupazamikabhAva yA kSAyika bhAva meM hotA hai / ! ! bhagavan ! sAmAyikasaMyata eka samaya meM kitane hote haiM ? gautama ! pratipadyamAna kI apekSA samagra kathana kaSAyakuzIla ke samAna jAnanA / bhagavan chedopasthApanIyasaMyata ? gautama pratipadyamAna kI apekSA se kadAcit hote haiM aura kadAcita nahIM hote haiN| yadi hote haiM to jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa zata pRthaktva hote haiN| pUrvapratipanna kadAcit nahIM bhI hote| yadi hote haiM taba jaghanya koTizatapRthaktva tathA utkRSTa bhI koTizatapRthaktva hote haiN| parihAravizuddhikasaMyatoM kI saMkhyA pulAka ke samAna haiN| sUkSmasamparAyasaMyatoM kI saMkhyA nirgranthoM ke anusAra hotI hai| bhagavan ! yathAkhyAtasaMyata ? gautama pratipadyamAna kI apekSA ve kadAcit hote haiM aura kadAcit nahIM hote haiN| yadi hote haiM to jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa 162 hote haiM; jinameM se 108 kSapaka aura 54 upazamaka hote haiN| pUrvapratipanna kI apekSA jaghanya aura utkRSTa koTipRthaktva hote haiN| ! bhagavan ! ina sAmAyika, chedopasthApanIya, parihAravizuddhika, sUkSmasamparAya aura yathAkhyAta saMyatoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika hai ? sUkSmasamparAyasaMyata sabase thor3e hai unase parihAravizuddhikasaMyata saMkhyAtaguNe, unase yathAkhyAtasaMyata saMkhyAtaguNe, unase chedopasthApanIyasaMyata saMkhyAtaguNe aura unase sAmayikasaMyata saMkhyAtaguNe haiN| sUtra- 954 pratisevanA, doSAlocanA, AlocanArha, samAcArI, prAyazcitta aura tapa / muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI 2 ) AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 208 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' zataka / varga / uddezaka / sUtrAMka sUtra 955,956 pratisevanA kitane prakAra kI hai ? dasa prakAra kI hai, yathA-darpapratisevanA, pramAdapratisevanA, pramAdapratisevanA, anAbhogapratisevanA, AturapratisevanA, Apatprati sevanA, saMkIrNapratisevanA, sahasAkArapratisevanA, bhayapratisevanA, pradveSapratisevanA aura vimarzapratisevanA / sUtra - 957, 958 AlocanA ke dasa doSa kahe haiN| ve isa prakAra haiM- Akampya, anumAnya, dRSTa, bAdara, sUkSma, channa- pracchanna, zabdAkula, bahujana, avyakta aura tatsevI / sUtra- 959 dasa guNoM se yukta anagAra apane doSoM kI AlocanA karane yogya hotA hai| yathA- jAtisampanna, kulasampanna, vinayasampanna, jJAnasampanna, darzanasampanna, cAritrasampanna, kSAnta, dAnta, amAyI aura apazcAttApI / sUtra 960, 961 samAcArI dasa prakAra kI kahI hai, yathA- icchAkAra, mithyAkAra, tathAkAra, AvazyakI, naiSedhikI, pratipRcchanA, chandanA, nimaMtraNA aura upasampadA / ApRcchanA, sUtra - 962 dasa prakAra kA prAyazcitta kahA hai| yathA-AlocanArha, pratikramaNArha, tadubhayArha, vivekArha, vyutsargArha, tapAI, chedArha, mUlArha, anavasthApyArha aura pArAMcikArha / sUtra - 963, 964 tapa do prakAra kA kahA gayA hai| yathA bAhya aura Abhyantara (bhagavana ) vaha bAhya tapa kisa prakAra kA hai? (gautama !) chaha prakAra kA hai| anazana, avamaudarya, bhikSAcaryA, rasaparityAga, kAyakleza aura pratisaMlInatA / sUtra - 965 ! bhagavan / anazana kitane prakAra kA hai? gautama do prakAra kA itvarika aura yAvatkathika / bhagavan / itvarika anazana kitane prakAra kA kahA hai ? aneka prakAra kA yathA- caturthabhakta, SaSThabhakta, aSTama-bhakta, dazama-bhakta, dvAdazabhakta, caturdazabhakta, arddhamAsika, mAsikabhakta, dvimAsikabhakta, trimAsikabhakta yAvat SANmAsika-bhakta / yaha itvarika anazana hai| bhagavan / yAvatkathika anazana kitane prakAra kA kahA gayA hai? gautama do prakAra kApAdopagamana aura bhaktapratyAkhyAna / bhagavan / pAdopagamana kitane prakAra kA kahA gayA hai? gautama do prakAra kAnirhArima aura anirhArima / ye donoM niyama se apratikarma hote haiM / bhagavan ! bhaktapratyAkhyAna anazana kyA hai ? do prakAra kA nirhArima aura anihrim| yaha niyama se sapratikarma hotA hai| ! ! ! ! bhagavan / avamodarikA tapa kitane prakAra kA hai? gautama do prakAra kA dravya avamodarikA aura bhAvaavamodarikA / bhagavan / dravya avamodarikA kitane prakAra kA hai? gautama do prakAra kA upakaraNadravya avamodarikA aura bhaktapAnadravya avamodarikA / bhagavan! upakaraNadravya avamodarikA kitane prakAra kA kahA hai ? gautama! tIna prakAra kA eka vastra, eka pAtra aura tyaktopakaraNa-svadanatA / bhagavan / bhaktapAnadravya avamodarikA kitane prakAra kA hai? gItama aNDe ke pramANa ke ATha kavala AhAra karanA alpAhAra avamodarikA, ityAdi sAtaveM zataka ke prathama uddezaka ke anusAra yAvat vaha prakAma-rasabhojI nahIM hotA, yahA~ taka jAnanA / bhagavan! bhAva- avamodarikA kitane prakAra kA hai ? aneka prakAra kA alpakrodha yAvat alpalobha, alpazabda, alpajhaMjhA aura alpa tumantumA / bhagavan / bhikSAcaryA kitane prakAra kI hai ? gautama aneka prakAra kI dravyAbhigrahacaraka, kSetrAbhigrahacaraka, ityAdi aupapAtikasUtrAnusAra zuddheSaNika, saMkhyAdattika taka kahanA / ! ! bhagavan ! rasa-parityAga ke kitane prakAra haiM ? gautama ! aneka prakAra kA nirvakRtika, praNItarasa-vivarjaka, ityAdi aupapAtikasUtra anusAra yAvat rUkSAhAra- paryanta kahanA caahie| bhagavan kAyakleza tapa kitane prakAra kA ! muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI 2 ) AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 209 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka hai? gautama ! aneka prakAra kA-sthAnAtiga, utkuTukAsanika ityAdi aupapAtikasUtra anusAra yAvat sArvagAtrapratikarmavipramukta tk| (bhagavan !) pratisaMlInatA kitane prakAra kI kahI hai ? gautama ! cAra prakAra kI-indriyapratisaMlInatA, kaSAya pratisaMlInatA, yogapratisaMlInatA aura viviktazayyAsanapratisaMlInatA / bhagavan ! indriyapratisaMlInatA kitane prakAra kI hai ? gautama ! pA~ca prakAra kI-zrotrendriyaviSaya-pracAranirodha athavA zrotrendriyaviSayaprApta arthoM meM rAgadveSavi-nigraha, yAvat sparzanendriyaviSayapracAranirodha athavA sparzanendriyaviSayaprApta arthoM meM rAgadveSavinigraha | bhagavan ! kaSAyapratisaMlInatA kitane prakAra kI hai ? gautama ! cAra prakAra kI-krodhodayanirodha athavA udayaprApta krodha kA viphalIkaraNa,yAvata lobhodayanirodha athavA udayaprApta lobha kA viphliikrnn| bhagavan ! yogapratisaMlInatA kitane prakAra kI hai ? gautama ! tIna prakAra kI-manoyogapratisaMlInatA, vacanayogapratisaMlInatA aura kAyayogapratisaMlInatA / manoyogapratisaMlInatA kisa prakAra kI hai ? akuzala mana kA virodha, kuzala mana kI udIraNA aura mana ko ekAgra karanA / vacanayogapratisaMlInatA kisa prakAra kI hai ? akuzala vacana kA nirodha, kuzala vacana kI udIraNA aura vacana kI ekAgratA karanA / kAyapratisaMlInatA kise kahate haiM ? samyak prakAra se samAdhipUrvaka prazAntabhAva se hAtha-pairoM ko saMkucita karanA, kachue ke samAna indriyoM kA gopana karake sthira honaa| viviktazayyAsanasevanatA kise kahate haiM ? ArAma athavA udyAnoM Adi meM, somila-uddezaka anusAra, yAvata nirdoSa zayyAsaMstAraka Adi upakaraNa lekara rhnaa| (bhagavan !) vaha Abhyantara tapa kitane prakAra kA hai ? (gautama !) chaha prakAra kA prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, dhyAna aura vyutsarga / (bhagavan !) prAyazcitta kitane prakAra kA hai ? (gautama !) dasa prakAra kA AlocanArha yAvat paaraaNcikaah| (bhagavan !) vinaya kitane prakAra kA hai ? (gautama !) sAta prakAra kA-jJAnavinaya, darzanavinaya, cAritravinaya, manavinaya, vacanavinaya, kAyavinaya aura lokopacAra vinaya / bhagavan ! jJAnavinaya kitane prakAra kA hai ? (gautama !) pA~ca prakAra kA AbhinibodhikajJAnavinaya yAvat kevalajJAnavinaya / yaha hai jnyaanviny| (bhagavan !) darzanavinaya kitane prakAra kA hai ? (gautama!) do prakAra kA-zuzrUSAvinaya aura anAzAtanA-vinaya / (bhagavana !) zuzrUSAvinaya kitane prakAra kA hai ? (gautama !) aneka prakAra kA-satkAra, sammAna ityAdi saba varNana caudahaveM zataka ke tIsare uddezaka anusAra yAvat pratisaMsAdhanatA taka jAnanA caahie| (bhagavan !) anAzAta-nAvinaya hai ? (gautama!) paiMtAlIsa prakAra kA arihanti kI anAzAtanA, arihantaprajJapta dharma kI, AcAryoM kI, upAdhyAyoM kI, sthaviroM kI, kula kI, gaNa kI, saMgha kI, kriyA kI, sAmbhogika (sAdharmika sAdhu-sAdhvIgaNa) kI, aura AbhinibodhikajJAna se lekara kevalajJAna taka kI anAzAtanA ina pandraha kI bhakti karanA, isa prakAra kula 45 bheda anAzAtanAvinaya ke haiN| (bhagavan !) cAritravinaya kitane prakAra kA hai ? (gautama !) pA~ca prakAra kA-sAmayikacAritravinaya yAvat ythaakhyaatcaaritrviny| vaha manovinaya kitane prakAra kA hai ? do prakAra kA-prazastamanovinaya aura aprazastamanovinaya / vaha prazasta manovinaya kitane prakAra kA hai ? sAta prakAra kA-apApaka, asAvadha, akriya, nirupakleza-anAzravakara, acchavikara aura abhUtAbhizaMkita / aprazastamanovinaya kitane prakAra kA hai ? (gautama !) sAta prakAra kA-pApaka, sAvadha, sakriya, sopakleza, AzravakArI, chavikArI aura bhUtAbhizaMkita / (bhagavan !) vacanavinaya kitane prakAra kA hai ? (gautama !) do prakAra kA prazastavacanavinaya aura aprazastavacanavinaya / vaha prazastavacanavinaya kitane prakAra kA hai ? (gautama !) sAta prakAra kA apApaka, asAvadya yAvat abhUtAbhizaMkita / (bhagavan !) aprazastavacanavinaya kitane prakAra kA hai ? (gautama!) sAta prakAra kA-pApaka, sAvadya yAvat bhUtAbhizaMkita / / kAyavinaya kitane prakAra kA hai ? do prakAra kA-prazastakAyavinaya aura aprazastakAyavinaya / prazasta muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 210 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga /uddezaka/ sUtrAMka kAyavinaya kitane prakAra kA hai ? sAta prakAra kA kahA- Ayukta gamana, Ayukta sthAna, Ayukta niSIdana, Ayukta ullaMghana, Ayukta pralaMghana aura Ayukta sarvendriyayogayuMjanatA / aprazasta kAyavinaya kitane prakAra kA hai ? sAta prakAra kA anAyukta gamana yAvat anAyukta sarvendriyayogayuMjanatA / (bhagavan !) lokopacAravinaya ke kitane prakAra haiM ? (gautama !) sAta prakAra kA-abhyAsavRttitA, paracchandAnuvartitA, kArya-hetu, kRta-pratikriyA, ArttagaveSaNatA, deza-kAlajJatA aura sarvArtha-apratilomatA / sUtra - 966 vaiyAvRtya kitane prakAra kA hai ? dasa prakAra kA - AcAryavaiyAvRtya, upAdhyAya, sthavira, tapasvI, glAna, zaikSa, kula, gaNa, saMgha aura sAdharmika kI vaiyAvRtya / sUtra - 967 (bhagavan !) svAdhyAya kitane prakAra kA hai ? (gautama !) pA~ca prakAra kA - vAcanA, pratipRcchanA, parivartanA, anuprekSA aura dharmakathA | sUtra - 968 (bhagavan!) dhyAna kitane prakAra kA ? (gautama !) cAra prakAra kA - ArttadhyAna, raudradhyAna, dharmadhyAna, zukladhyAna / ArttadhyAna cAra prakAra kA kahA gayA hai / yathA-amanojJa vastuoM kI prApti hone para unake viyoga kI cintA karanA, manojJa vastuoM kI prApti hone para unake aviyoga kI cintA karanA, AtaMka prApta hone para usake viyoga kI cintA karanA aura parisevita yA prIti- utpAdaka kAmabhogoM Adi kI prApti hone para unake aviyoga kI cintA krnaa| ArttadhyAna ke cAra lakSaNa kahe haiM, yathA- krandanatA, socanatA, tepanatA (azrupAta aura parivedanatA (vilApa) ) / raudradhyAna cAra prakAra kA kahA hai, yathA- (1) hiMsAnubandhI, (2) mRSAnubandhI, (3) steyAnubandhI aura (4) saMrakSaNA'nubandhI / raudradhyAna ke cAra lakSaNa haiM- osannadoSa, bahuladoSa, ajJAnadoSa aura AmaraNAntadoSa / dharmadhyAna cAra prakAra kA aura catuSpratyavatAra hai, AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya aura saMsthAnavicaya / dharmadhyAna ke cAra lakSaNa haiM, AjJAruci, nisargaruci, sUtraruci aura avagAr3haruci / dharmadhyAna ke cAra Alambana haiM, vAcanA, pratipRcchanA, parivartanA aura dharmakathA / dharmadhyAna kI cAra anuprekSAeM haiM, ekatvAnuprekSA, anityAnuprekSA, azaraNAnuprekSA aura saMsArAnuprekSA / zukladhyAna cAra prakAra kA hai aura catuSpratyavatAra hai, pRthaktvavitarka - savicAra, ekatvavitarka- avicAra, sUkSmakriyA anivartI aura samucchinnakriyA- apratipAtI / zukladhyAna ke cAra lakSaNa haiM, kSAnti, mukti (nirlobhatA), Arjava aura mArdava / zukladhyAna ke cAra Alambana haiM, avyathA, asammoha, viveka aura vyutsarga / zukladhyAna kI cAra anuprekSAeM haiM / anantavartitAnuprekSA, vipariNAmAnuprekSA, azubhAnuprekSA aura apAyAnuprekSA / sUtra - 969 (bhante !) vyutsarga kitane prakAra kA hai ? (gautama !) do prakAra kA dravyavyutsarga aura bhAvavyutsarga / (bhagavan !) dravyavyutsarga kitane prakAra kA hai ? (gautama !) cAra prakAra kA - gaNavyutsarga, zarIravyutsarga, upadhivyutsarga aura bhaktapAnavyutsarga / (bhagavan !) bhAvavyutsarga kitane prakAra kA kahA hai ? tIna prakAra kA - kaSAyavyutsarga, saMsAra-vyutsarga, karmavyutsarga / (bhagavan !) kaSAyavyutsarga kitane prakAra kA hai ? (gautama !) cAra prakAra kA hai / krodhavyutsarga, mAnavyutsarga, mAyAvyutsarga aura lobhavyutsarga | (bhagavan !) saMsAravyutsarga kitane prakAra kA hai ? (gautama !) cAra prakAra kA-nairayikasaMsAravyutsarga yAvat devasaMsAravyutsarga / (bhagavan !) karmavyutsarga kitane prakAra kA hai ? (gautama !) ATha prakAra kA hai / jJAnAvaraNIyakarmavyutsarga yAvat antraaykrmvyutsrg| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / zataka - 25 - uddezaka- 8 sUtra - 970 rAjagRha nagara meM yAvat pUchA- bhagavan ! nairayika jIva kisa prakAra utpanna hote haiM ? gautama ! jaise koI kUdane muni dIparatnasAgara kRt " (bhagavatI-2 )" AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 211 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka vAlA puruSa kUdatA huA adhyavasAyanivartita kriyAsAdhana dvArA usa sthAna ko chor3akara bhaviSyatkAla meM agale sthAna ko prApta hotA hai, vaise hI jIva bhI adhyavasAyanirvartita kriyAsAdhana dvArA arthAt karmoM dvArA pUrvabhava ko chor3akara bhaviSyakAla meM utpanna hone yogya bhava ko prApta hokara utpanna hote haiM / bhagavan ! una jIvoM kI zIghragati aura zIghragati kA viSaya kaisA hotA hai ? gautama ! jisa prakAra koI puruSa taruNa aura balavAna ho, ityAdi caudahaveM zataka ke pahale uddezaka anusAra yAvat tIna samaya kI vigrahagati se utpanna hote haiM / una jIvoM kI vaisI zIghra gti| bhagavan ! ve jIva parabhava kI Ayu kisa prakAra bA~dhate haiM ? gautama ! apane adhyavasAya yoga se niSpanna karaNopAya dvArA parabhava kI Ayu bA~dhate haiM / bhagavan ! una jIvoM kI gati kisa kAraNa se pravRtta hotI hai ? gautama ! Ayu ke kSaya hone se, bhava kA kSaya hone se aura sthiti kA kSaya hone se unakI gati pravRtta hotI hai / bhagavan ! ve jIva Atma-Rddhi se utpanna hote haiM yA para kI Rddhi se ? gautama ! Atma-Rddhi se utpanna hote haiM / bhagavana ! ve jIva apane karmoM se utpanna hote haiM yA dUsaroM ke karmoM se ? gautama ! apane karmoM se / bhagavana ! ve jIva apane prayoga se utpanna hote haiM yA paraprayoga se ? gautama! apane prayoga se| bhagavan ! asurakumAra kaise utpanna hote haiM ? ityAdi prazna / gautama ! nairayikoM ke samAna Atmaprayoga se utpanna hote haiM, taka kahanA caahie| isI prakAra ekendriya se atirikta, vaimAnika taka, (jAnanA) / ekendriyoM ke viSaya meM / vizeSa yaha hai ki unakI vigrahagati utkRSTa cAra samaya kI hotI hai| zeSa pUrvavat / he bhagavana ! yaha isI prakAra hai| zataka-25 - uddezaka-9 sUtra-971 bhagavan ! bhavasiddhika nairayika kisa prakAra utpanna hote haiM ? gautama ! jaise koI kUdane vAlA puruSa kUdatA huA...ityAdi pUrvavat yAvat vaimAnika paryanta (kahanA) / zataka-25 - uddezaka-10 sUtra - 972 bhagavan ! abhavasiddhika nairayika kisa prakAra utpanna hote haiM ? gautama ! jaise koI kUdane vAlA puruSa kUdatA huA, ityAdi pUrvavat yAvat vaimAnika paryanta (kahanA) / zataka-25- uddezaka-11 sUtra- 973 bhagavan ! samyagdRSTi nairayika kisa prakAra utpanna hote haiM ? gautama ! jaise koI kUdane vAlA puruSa kUdatA huA...ityAdi, ekendriya ko chor3akara vaimAnika paryanta khnaa| zataka-25 - uddezaka-12 sUtra-974 bhagavan ! mithyAdRSTi nairayika kisa prakAra utpanna hote haiM ? jaise koI kUdane vAlA puruSa kUdatA huA.. ityAdi pUrvavat / vaimAnika taka (khnaa)| zataka-25 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 212 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' zataka - 26 zataka / varga / uddezaka / sUtrAMka sUtra- 975 bhagavatI zrutadevatA ko namaskAra ho| isa zataka meM gyAraha uddezaka haiM jIva, lezyAeM, pAkSika, dRSTi, ajJAna, jJAna, saMjJAeM, veda, kaSAya, upayoga aura yoga, ye gyAraha sthAna haiM, jinako lekara bandha kI vaktavyatA kahI jaaegii| zataka- 26 uddezaka- 1 sUtra - 976 usa kAla aura usa samaya meM rAjagRha nagara meM yAvat pUchA- bhagavan ! kyA jIvane pApakarma bA~dhA thA, bA~dhatA hai aura bA~dhegA ? (athavA kyA jIvane pApakarma) bA~dhA thA, bA~dhatA hai aura nahIM bA~dhegA ? (yA jIvane pApakarma) bA~dhA thA, nahIM bA~dhatA hai aura bA~dhegA ? athavA bA~dhA thA, nahIM bA~dhatA hai aura nahIM bA~dhegA ? gautama kisI jIva ne pApakarma bA~dhA thA, bA~dhatA hai aura bA~dhegA yA kisI jIva ne pApakarma bA~dhA thA, bA~dhatA hai, kintu Age nahIM bA~dhegA yA kisI jIvane pApakarma bA~dhA thA, abhI nahIM bA~dhatA hai, kintu Age bA~dhegA yA kisI jIva ne pApakarma bA~dha thA, abhI nahIM bA~dhatA hai, Age bhI nahIM bA~dhegA / ! bhagavan! salezya jIva ne kyA pApakarma bA~dhA thA, bA~dhatA hai aura bA~dhegA ? athavA bA~dhA thA, bA~dhatA hai aura nahIM bA~dhegA ? ityAdi cAroM prazna / gautama ! kisI lezyA vAle jIva ne pApakarma bA~dhA thA, bA~dhatA hai aura bA~dhegA; ityAdi cAroM bhaMga jAnanA / bhgvn| kyA kRSNalezyI jIva pahale pApakarma bA~dhatA thA ? ityAdi cAroM prazna | gautama koI pApakarma bA~dhatA thA, bA~dhatA hai aura bA~dhegA; tathA koI jIva (pApakarma) bA~dhatA thA, bA~dhatA hai, kintu Age nahIM bA~dhegA / isI prakAra padmalezyA vAle jIva taka samajhanA / sarvatra prathama aura dvItiya bhaMga jAnanA / zukla- - lezyI ke sambandha meM salezyajIva ke samAna cAroM bhaMga kahanA / ! bhagavan! alezyI jIva ne kyA pApakarma bA~dhA thA, ityAdi pUrvavat prazna gautama usa jIva ne pApakarma bA~dhA thA, kintu vartamAna meM nahIM bA~dhatA aura bA~dhegA bhI nhiiN| bhagavan kyA kRSNapAkSika jIva ne pApakarma bA~dhA thA? ityAdi prazna gautama kisI jIva ne pApakarma bA~dhA thA; ityAdi pahalA aura dUsarA bhaMga jAnanA / bhagavan ! kyA zuklapAkSika jIva ne pApakarma bA~dhA thA ? ityAdi prazna | gautama cAroM hI bhaMga jAnanA / ! sUtra- 977 samyagdRSTi jIvoM meM (pUrvavat) cAroM bhaMga jAnanA caahie| mithyAdRSTi aura samyagmithyAdRSTi jIvoM meM pahalA aura dUsarA bhaMga jAnanA caahie| jJAnI jIvoM meM cAroM bhaMga pAe jAte haiM / AbhinibodhikajJAnI se manaHparyavajJAnI jIvoM taka bhI cAroM hI bhaMga jAnanA / kevalajJAnI jIvoM meM antima eka bhaMga alezya jIvoM ke samAna hai| ajJAnI jIvoM meM pahalA aura dUsarA bhaMga hai / mati- ajJAnI, zruta-ajJAnI aura vibhaMgajJAnI meM bhI pahalA aura dUsarA bhaMga jAnanA / AhAra yAvat parigraha-saMjJopayukta jIvoM meM pahalA aura dUsarA bhaMga hai| nosaMjJopayukta jIvoM meM cAroM bhaMga pAe jAte haiM / savedaka jIvoM meM prathama aura dvItiya bhaMga haiM / strIvedI, puruSavedI aura napuMsakavedI meM bhI prathama aura dvItiya bhaMga haiN| avedaka jIvoM meM cAroM bhaMga haiN| sakaSAyI jIvoM meM cAroM bhaMga pAe jAte haiN| krodha yAvat mAnakaSAyI jIvoM meM pahalA aura dUsarA bhaMga pAyA jAtA hai| lobhakaSAyI jIvoM meM cAroM bhaMga pAe jAte haiN| bhagavan! kyA akaSAyI jIva ne pApakarma bA~dhA thA ? ityAdi prazna / gautama kisI akaSAyI jIva ne bA~dhA thA, kintu abhI nahIM bA~dhatA hai. magara bhaviSya meM bA~dhegA tathA kisI jIva ne bA~dhA thA, kintu abhI nahIM bA~dhatA hai aura Age bhI nahIM baaNdhegaa| ! sayogI jIvoMmeM cAroM bhaMga hote haiN| manoyogI, vacanayogI, kAyayogI jIvameM cAroM bhaMga pAe jAte haiN| ayogI jIva meM antima eka bhaMga pAyA jAtA hai| sAkAropayukta aura anAkAropayukta jIva meM cAroM hI bhaMga pAe jAte haiN| muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI 2 ) AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 213 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka sUtra-978 bhagavan ! kyA nairayika jIva ne pApakarma bA~dhA thA, bA~dhatA hai aura bA~dhegA ? gautama ! kisI ne pApakarma bA~dhA thA, ityAdi pahalA aura dUsarA bhaMga / bhagavan ! kyA salezya nairayika jIva ne pApakarma bA~dhA thA ? gautama ! pahalA aura dUsarA bhaMga / isI prakAra kRSNa, nIla aura kApotalezyA vAle jIva meM bhI prathama aura dvItiya bhaMga / isI prakAra kRSNapAkSika, zuklapAkSika, samyagdRSTi, mithyAdRSTi, samyagmithyAdRSTi, jJAnI, AbhinibodhikajJAnI, zrutajJAnI, avadhijJAnI, ajJAnI, mati-ajJAnI, zruta-ajJAnI, vibhaMgajJAnI, AhAra yAvat parigrahasaMjJopayukta, savedI, napuMsakavedI, sakaSAyI yAvat lobhakaSAyI, sayogI, tIna yoga kAyayogI, sAkAropayukta aura anAkAropayukta, ina saba padoM meM prathama do bhaMga khnaa| asurakumAroM ko yahI kahanA / vizeSa yaha hai ki inameM tejolezyA vAle strIvedaka aura puruSavedaka adhika kahanA / ina sabameM pahalA aura dUsarA bhaMga jAnanA / isI prakAra stanitakumAra taka kahanA / isI prakAra pathvI-kAyika, apkAyika se paMcendriyatiryaMcayonika taka bhI sarvatra prathama aura dvItiya bhaMga kahanA, vizeSa yaha hai ki jahA~ jisameM jo lezyA, jo dRSTi, jJAna, ajJAna, veda aura yoga hoM, usameM vahI kahanA / manuSya meM jIvapada samAna kahanA / vANavyantara asurakumAra samAna haiM / jyotiSka aura vaimAnika meM bhI isI prakAra hai, kintu jisake jo lezyA ho, vahI khnaa| sUtra - 979 bhagavan ! kyA jIva ne jJAnAvaraNIya karma bA~dhA thA, bA~dhatA hai aura bA~dhegA ? gautama ! pApakarma ke samAna jJAnAvaraNIya karma kahanA, parantu jIvapada aura manuSyapada meM sakaSAyI yAvat lobhakaSAyI meM prathama aura dvItiya bhaMga hI kahanA / yAvat vaimAnika taka kahanA / jJAnAvaraNIyakarma ke samAna darzanAvaraNIyakarma khnaa| bhagavan ! kyA jIva ne vedanIyakarma bA~dhA thA, bA~dhatA hai aura bA~dhegA ? ityAdi pUrvavat prazna / gautama ! kisI jIva ne bA~dhA thA, bA~dhatA hai aura bA~dhegA, kisI jIva ne bA~dhA thA, bA~dhatA hai aura nahIM bA~dhegA tathA kisI jIva ne bA~dhA thA, nahIM bA~dhatA hai aura nahIM bA~dhegA / salezya jIva meM bhI tRtIya bhaMga ko chor3akara zeSa tIna bhaMga / kRSNalezyA vAle se lekara padmalezyA vAle meM pahalA aura dUsarA bhaMga hai / zuklalezyA vAle meM tRtIya bhaMga ko chor3akara zeSa tIna bhaMga haiM / alezyajIva meM antima bhaMga hai / kRSNapAkSika meM prathama aura dvItiya bhaMga / zuklapAkSika aura samyagdRSTi meM tRtIya bhaMga ko chor3akara zeSa tInoM bhaMga / mithyAdRSTi aura samyamithyAdRSTi meM prathama aura dvItiya bhaMga / jJAnI meM tRtIya bhaMga ko chor3akara zeSa tInoM bhaMga / AbhinibodhikajJAnI se lekara manaHparyavajJAnI taka meM prathama aura dvItiya bhaMga / kevalajJAnI meM tRtIya bhaMga ke sivAya tInoM bhaMga / isI prakAra nosaMjJopayukta meM, avedI meM, akaSAyI meM, sAkAropayukta evaM anAkAropayukta meM tRtIya bhaMga ko chor3akara zeSa tInoM bhaMga / ayogI meM antima bhaMga aura zeSa sabhI meM prathama aura dvItiya bhaMga jaannaa| bhagavana ! kyA nairayika jIva ne vedanIyakarma bA~dhA, bA~dhatA hai aura bA~dhegA? ityAdi / isI prakAra nairayika se vaimAnika taka jisake jo lezyAdi hoM, ve kahanA / ina sabhI meM pahalA aura dUsarA bhaMga hai / vizeSa yaha hai ki manuSya kI vaktavyatA sAmAnya jIva ke samAna hai / bhagavan ! kyA jIva ne mohanIyakarma bA~dhA thA? gautama ! pApakarma-bandha ke samAna samagra kathana mohanIyakarmabandha meM yAvat vaimAnika taka khnaa| sUtra - 980 bhagavan ! kyA jIva ne AyuSyakarma bA~dhA thA, ityAdi prazna / gautama ! kisI jIvane bA~dhA thA, ityAdi cAroM bhaMga haiM / salezya se lekara zuklalezyI jIvoM taka meM cAroM bhaMga pAe jAte haiM / alezya jIvoM meM ekamAtra antima bhaMga hai| bhagavan ! kRSNapAkSika jIva ne (AyuSyakarma) bA~dhA thA, ityAdi prazna / gautama ! kisI jIva ne bA~dhA thA, bA~dhatA hai aura bA~dhegA tathA kisI jIva ne bA~dhA thA, nahIM bA~dhatA hai aura bA~dhegA / zuklapAkSika samyagdRSTi aura mithyAdRSTi meM cAroM bhaMga haiM / bhagavan ! samyagamithyAdRSTi jIva ne AyuSyakarma bA~dhA thA ? kisI jIva ne bA~dhA thA, nahIM bA~dhatA hai aura bA~dhegA tathA kisI jIva ne bA~dhA thA, nahIM bA~dhatA aura nahIM baaNdhegaa| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 214 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka jJAnI (se lekara) avadhijJAnI taka cAroM bhaMga pAe jAte haiM / bhagavan ! manaHparyavajJAnI jIva ne AyuSyakarma bA~dhA thA ? ityAdi / gautama ! kisI ne AyuSyakarma bA~dhA thA, bA~dhatA hai aura bA~dhegA; kisIne AyuSyakarma bA~dhA thA, nahIM bA~dhatA hai aura bA~dhegA tathA kisIne bA~dhA thA, nahIM bA~dhatA hai aura nahIM bA~dhegA / kevalajJAnI meM ekamAtra cauthA bhaMga hai| isI prakAra isa krama se nosaMjJopayukta jIva manaHparyavajJAnI ke samAna hote haiM / avedI aura akaSAyI meM samyamithyAdRSTi samAna haiM / ayogI kevalI jIva meM ekamAtra cauthI bhaMga hai / zeSa padoM meM yAvat anAkAropayukta taka meM cAroM bhaMga pAe jAte haiN| bhagavan ! kyA nairayika jIva ne AyuSyakarma bA~dhA thA ? gautama ! cAroM bhaMga / isI prakAra sabhI sthAnoM meM nairayika ke cAra bhaMga, kinta kaSNalezyI evaM kRSNapAkSika nairayika jIva meM pahalA tathA tIsarA bhaMga tathA samyagamithyAdaSTi meM tatIya aura caturtha bhaMga hai| asurakumAra meM bhI isI prakAra hai| kintu kRSNalezyI asurakumAra meM pUrvokta cAroM bhaMga / zeSa sabhI nairayikoM ke samAna / isI prakAra stanitakumAroM taka khnaa|| pRthvIkAyikoM meM sabhI sthAnoM meM cAroM bhaMga hote haiM / kintu kRSNapAkSika pRthvIkAyika meM pahalA aura tIsarA bhaMga hai| bhagavana ! tejolezyI pRthvIkAyika meM ? gautama ! kevala tRtIya bhaMga / zeSa sabhI sthAnoM meM cAra-cAra bhaMga / apkAyika aura vanaspatikAyika jIvoM ke cAroM bhaMga haiN| tejaskAyika aura vAyukAyika jIvoM meM prathama aura tRtIya bhaMga / dvIndriya, tRtIya aura caturindriya jIvoM meM prathama aura tRtIya bhaMga / vizeSa yaha hai ki inake samyaktva, jJAna, AbhinibodhikajJAna aura zrutajJAna meM ekamAtra tRtIya bhaMga hai| paMcendriyatiryaMcayonika meM tathA kRSNapAkSika meM prathama aura tRtIya bhaMga haiM / samyagmithyAdRSTi jIva meM tRtIya aura caturtha bhaMga hote haiM / samyaktva, jJAna, AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna evaM avadhijJAna, ina pA~coM padoM meM dvItiya bhaMga ko chor3akara zeSa tIna bhaMga haiM / zeSa sabhI pUrvavat jAnanA / manuSyoM kA kathana audhika jIvoM ke samAna hai| kintu inake samyaktva, audhika jJAna, AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna, ina padoM meM dvItiya bhaMga ko chor3akara zeSa tIna bhaMga haiN| zeSa pUrvavat / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM kA kathana asurakumAroM ke samAna hai| nAmakarma, gotrakarma aura antarAyakarma jJAnAvaraNIyakarma ke samAna hai| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-26 - uddezaka-2 sUtra - 981 bhagavana ! kyA anantaropapannaka nairayika ne pApakarma bA~dhA thA ? ityAdi / gautama ! prathama aura dvItiya bhaMga hotA hai| bhagavan ! salezyI anantaropapannaka nairayika ne pApakarma bA~dhA thA ? inameM sarvatra prathama aura dvItiya bhaMga / kintu kRSNapAkSika meM tRtIya bhaMga pAyA jAtA hai / isa prakAra sabhI padoM meM pahalA aura dUsarA bhaMga kahanA, kintu vizeSa yaha hai ki samyagmithyAtva, manoyoga aura vacanayoga ke viSaya meM prazna nahIM karanA / stanitakumAra paryanta isI prakAra kahanA / dvIndriya, trIndriya aura caturindriya meM vacanayoga nahIM kahanA / paMcendriyatiryaMcayonikoM meM bhI samyag-mithyAtva, avadhijJAna, vibhaMgajJAna, manoyoga aura vacanayoga, ye pA~ca pada nahIM kahanA / manuSyoM meM alezyatva, samyag-mithyAtva, vibhaMgajJAna, nosaMjJopayukta, avedaka, akaSAyI, manoyoga, vacanayoga aura ayogI ye gyAraha pada nahIM kahanA / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM ke viSaya meM nairayikoM ke samAna pUrvokta tIna pada nahIM khnaa| zeSa sthAna meM sarvatra prathama aura dvItiya bhaMga / ekendriya jIvoM ke sabhI sthAnoM meM prathama aura dvItiya bhaMga khnaa|| pApakarma ke samAna jJAnAvaraNIyakarma meM bhI kahanA / isI prakAra AyuSyakarma ko chor3akara antarAyakarma taka kahanA / bhagavan ! anantaropapannaka nairayika ne AyuSya karma bA~dhA thA ? gautama ! tRtIya bhaMga jAnanA / bhagavan ! salezya anantaropapannaka nairayika ne kyA AyuSyakarma bA~dhA thA ? gautama ! tRtIya bhaMga jAnanA / isI prakAra yAvat anAkAropayukta pada taka sarvatra tRtIya bhaMga / isI prakAra manuSyoM ke atirikta vaimAnikoM taka tRtIya bhaMga / manuSyoM meM sabhI sthAnoM meM tRtIya aura caturtha bhaMga, kintu kRSNapAkSika manuSyoM meM tRtIya bhaMga hI hotA hai| sabhI sthAnoM meM nAnAtva pUrvavat / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 215 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' zataka- 26 uddezaka- 3 sUtra - 982 ! bhagavan! kyA paramparopapannaka nairayika ne pApakarma bA~dhA thA ? gautama prathama aura dvItiya bhaMga jAnanA / prathama uddezaka samAna paramparopapannaka nairayika meM pApakarmAdi nau daNDaka sahita yaha uddezaka bhI kahanA ATha karma prakRtiyoM meM se jisake lie jisa karma kI vaktavyatA kahI hai, usake lie usa karma kI vaktavyatA anAkAropayukta vaimAnikoM taka anyUnAdhikarUpa se kahanA / 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / zataka - 26 uddezaka-4 sUtra - 983 bhagavan ! kyA anantarAvagAr3ha nairayika ne pApakarma bA~dhA thA ? ityAdi prazna / gautama ! kisI ne pApakarma bA~dhA thA ityAdi krama se anantaropapannaka ke nau daNDakoM sahita ke uddezaka samAna anantarAvagAr3ha nairayika Adi vaimAnika taka anyUnAdhikarUpa se kahanA caahie| he bhagavan! yaha isI prakAra hai| zataka - 26 uddezaka- 5 -- sUtra - 984 ! bhagavan / kyA paramparAvagAr3ha nairayika ne pApakarma bA~dhA thA? ityAdi prazna gautama paramparopapannaka ke viSaya meM uddezaka samAna paramparAvagAr3ha (nairayikAdi) ke viSaya meM yaha anyUnAdhika rUpa se kahanA caahie| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka - 26 uddezaka 6 zataka / varga / uddezaka / sUtrAMka -- sUtra - 985 '' bhagavan! kyA anantarAvagAr3ha nairayika ne pApakarma bA~dhA thA? ityAdi prazna gautama anantaropapannaka uddezaka samAna yaha samagra anantarAhAraka uddezaka bhI kahanA / zataka-26 - uddezaka- 7 sUtra- 986 bhagavan ! kyA paramparAhAraka nairayika ne pApakarma kA bandha kiyA thA ? ityAdi prazna / gautama ! paramparopa- pannaka nairayikAdi-sambandhI uddezaka samAna paramparAhAraka uddezaka kahanA / zataka-26 - uddezaka-8 sUtra- 987 bhagavan / kyA anantaparyAptaka nairayika ne pApakarma bA~dhA thA ? anantaropapannaka uddezaka samAna yaha sArA uddezaka kahanA / he bhgvn| yaha isI prakAra hai| zataka - 26 uddezaka- 9 sUtra - 988 bhagavan / kyA paramparaparyAptaka nairayika ne pApakarma bA~dhA thA ? ityAdi prazna / gautama paramparopapannaka uddezaka samAna paramparaparyAptaka nairayikAdi uddezaka samagrarUpa se kahanA / ! zataka - 26 uddezaka- 10 - sUtra - 989 bhagavan ! kyA carama nairayika ne pApakarma bA~dhA thA ? paramparopapannaka uddezaka samAna carama nairayikAdi samagra uddezaka kahanA / he bhagavan! yaha isI prakAra hai| muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI 2 ) AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 216 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/sUtrAMka zataka-26 - uddezaka-11 sUtra-990 bhagavan ! acarama nairayika ne pApakarma bA~dhA thA ? ityAdi prazna / gautama ! kisI ne pApakarma bA~dhA thA, ityAdi prathama uddezaka samAna sarvatra prathama aura dvItiya bhaMga paMcendriyatiryaMcayonika paryanta kahanA / bhagavan ! kyA acarama manuSya ne pApakarma bA~dhA thA ? kisI manuSya ne bA~dhA thA, bA~dhatA hai aura bA~dhegA, kisI ne bA~dhA thA, bA~dhatA hai aura Age nahIM bA~dhegA, kisI manuSya ne bA~dhA thA, nahIM bA~dhatA hai aura Age bA~dhegA / bhagavan ! kyA salezyI acarama manuSya ne pApakarma bA~dhA thA ? gautama ! pUrvavat antima bhaMga ko chor3akara zeSa tIna bhaMga samAna kahanA / vizeSa yaha hai ki jina bIsa padoM meM vahA~ cAra bhaMga kahe haiM una padoM meM se yahA~ Adi ke tIna bhaMga kahane / yahA~ alezyI, kevalajJAnI aura ayogI ke viSaya meM prazna nahIM karanA cAhie / zeSa sthAnoM meM pUrvavat jAnanA / vANa-vyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ke viSaya meM nairayika samAna khnaa| bhagavan ! acarama nairayika ne jJAnAvaraNIyakarma bA~dhA thA ? ityAdi prazna / gautama ! pApakarmabandha samAna khnaa| vizeSa yaha hai ki sakaSAyI aura lobhakaSAyI manuSyoM meM prathama aura dvItiya bhaMga kahane cAhie / zeSa aThAraha padoM meM zeSa tIna bhaMga kahane cAhie / zeSa sarvatra vaimAnika paryanta pUrvavat jAnanA / darzanAvaraNIyakarma ke viSaya meM isI prakAra samajhanA / vedanIyakarma ke viSaya meM sabhI sthAnoM meM vaimAnika taka prathama aura dItiya bhaMga kahanA / vizeSa yaha hai ki acarama manuSyoM meM alezyI, kevalajJAnI aura ayogI nahIM hote / bhagavana ! acarama nairayika ne kyA mohanIya karma bA~dhA thA? pApakarmabandha samAna acarama nairayika ke viSaya meM samasta kathana vaimAnika taka kahanA | bhagavana ! kyA acarama nairayika ne AyuSya karma bA~dhA thA ? ityAdi prazna / gautama ! prathama aura tRtIya bhaMga jaannaa| isI prakAra nairayikoM ke bahuvacana-sambandhI padoM meM pahalA aura tIsarA bhaMga kahanA / kintu samyagmithyAtva meM kevala tIsarA bhaMga kahanA / isa prakAra yAvat stanitakumAroM taka kahanA cAhie / pRthvIkAyika, apkAyika, vanaspatikAyika aura tejolezyA, ina sabameM tRtIya bhaMga hotA hai| zeSa padoM meM sarvatra prathama aura tRtIya bhaMga kahanA caahie| tejaskAyika aura vAyukAyika ke sabhI sthAnoM meM prathama aura tRtIya bhaMga kahanA caahie| dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM ke viSaya meM bhI isI prakAra kahanA cAhie / vizeSa yaha hai ki samyaktva, avadhijJAna, AbhinibodhikajJAna aura zrutajJAna ina cAra sthAnoM meM kevala tRtIya bhaMga kahanA cAhie / paMcendriyatiryaMcayonikoM ke samyagamithyAtva meM tIsarA bhaMga hai / zeSa padoM meM sarvatra prathama aura tRtIya bhaMga jAnanA / manuSyoM ke samyamithyAtva, avedaka aura akaSAya meM tRtIya bhaMga hI kahanA / alezyI, kevalajJAnI aura ayogI ke viSaya meM prazna nahIM karanA / zeSa padoM meM sabhI sthAnoM meM prathama aura tRtIya bhaMga haiM / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM kA kathana nairayikoM samAna / nAma, gotra aura antarAya, karmoM kA bandha jJAnAvaraNIya karmabandha ke samAna se kahanA / he bhagavana ! yaha isI prakAra hai| zataka-26 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 217 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka zataka-27 sUtra-991 bhagavan ! kyA jIva ne pApakarma kiyA thA, karatA hai aura karegA ? athavA kiyA thA, karatA hai aura nahIM karegA? yA kiyA thA, nahIM karatA aura karegA ? athavA kiyA thA, nahIM karatA aura nahIM karegA ? gautama ! kisI jIva ne pApakarma kiyA thA, karatA hai aura karegA / kisI jIva ne kiyA thA, karatA hai aura nahIM kregaa| kisI jIva ne kiyA thA, nahIM karatA hai aura karegA / kisI jIva ne kiyA thA, nahIM karatA hai aura nahIM kregaa| bhagavan ! salezya jIva ne pApakarma kiyA thA ? ityAdi pUrvokta prazna / (gautama !) bandhIzataka meM jo vaktavyatA isa abhilApa dvArA kahI thI, vaha sabhI kahanA tathA nau daNDakasahita gyAraha uddezaka bhI khnaa| zataka-27 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 218 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' zataka - 28 uddezaka- 1 zataka/ varga /uddezaka/ sUtrAMka sUtra - 992 bhagavan ! jIvoM ne kisa gati meM pApakarma kA samarjana kiyA thA aura kisa gati meM AcaraNa kiyA thA ? gautama! sabhI jIva tiryaMcayonikoM meM the athavA tiryaMcayonikoM aura nairayikoM meM the, athavA tiryaMcayonikoM aura manuSyoM meM the, athavA tiryaMcayonikoM aura devoM meM the, athavA tiryaMcayonikoM, nairayikoM aura manuSyoM meM the, athavA tiryaMcayonikoM, nairayikoM aura devoM meM the, athavA tiryaMcayonikoM, manuSyoM aura devoM meM the, athavA tiryaMcayonikoM, nairayikoM, manuSyoM aura devoM meM the / bhagavan ! salezyI jIva ne kisa gati meM pApakarma kA samArjana aura kisa gati meM samAcaraNa kiyA thA ? gautama! pUrvavat / isI prakAra kRSNalezyI jIvoM yAvat alezyI jIvoM taka kahanA / kRSNapAkSika, zuklapAkSika ( se lekara) anAkAropayukta taka aisA hI hai / bhagavan ! nairayikoM ne kahA~ pApakarma kA samArjana aura kahA~ samAcaraNa kiyA thA ? gautama ! sabhI jIva tiryaMcayonikoM meM the, ityAdi pUrvavat AThoM bhaMga kahanA cAhie / isI prakAra sarvatra anAkAropayukta taka ATha-ATha bhaMga kahane cAhie / isI prakAra vaimAnika paryanta jAnanA / isI prakAra jJAnAvaraNIya ke viSaya meM bhI jAnanA / antarAyika taka isI prakAra jAnanA / isa prakAra jIva se lekara vaimAnika paryanta ye nau daNDaka hote haiM / zataka-28 - uddezaka - 2 sUtra - 993 bhagavan ! anantaropapannaka nairayikoM ne kisa gati meM pApakarmoM kA samArjana kiyA thA, kahA~ AcaraNa kiyA thaa| gautama ! ve sabhI tiryaMcayonikoM meM the, ityAdi pUrvokta AThoM bhaMgoM kahanA / anantaropapannaka nairayikoM kI apekSA lezyA Adi se lekara yAvat anAkAropayogaparyanta bhaMgoM meM se jisameM jo bhaMga pAyA jAtA ho, vaha saba vikalpa se vaimAnika taka kahanA cAhie / parantu anantaropapannaka nairayikoM ke jo-jo bola chor3ane yogya haiM, una-una boloM ko bandhIzataka ke anusAra yahA~ bhI chor3a denA cAhie / isI prakAra antarAyakarma taka nau daNDakasahita yaha sArA uddezaka kahanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / ' zataka - 28 - uddezaka- 3 se 11 sUtra - 994 'bandhIzataka' meM uddezakoM kI paripATI samAna AThoM hI bhaMgoM meM jAnanA / vizeSa yaha hai ki jisameM jo bola sambhava hoM, usameM ve hI bola yAvat acarama uddezaka taka kahane cAhie / isa prakAra ve saba gyAraha uddezaka hU~ / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / zataka - 28 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (bhagavatI-2 )" AgamasUtra hinda- anuvAda" Page 219 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka zataka-29 uddezaka-1 sUtra - 995 bhagavan ! jIva pApakarma kA vedana ekasAtha prArambha karate haiM aura eka sAtha hI samApta karate haiM ? athavA eka sAtha prArambha karate haiM aura bhinna-bhinna samaya meM samApta karate haiM? yA bhinna-bhinna samaya meM prArambha karate haiM aura eka sAtha samApta karate haiM ? athavA bhinna-bhinna samaya meM prArambha karate haiM aura bhinna-bhinna samaya meM samApta karate haiM? gautama ! kitane hI jIva (pApakarmavedana) eka sAtha karate haiM aura eka sAtha hI samApta karate haiM yAvat kitane hI jIva vibhinna samaya meM prArambha karate aura vibhinna samaya meM samApta karate haiN| bhagavan ! aisA kyoM kahA ki kitane hI jIva ? gautama ! jIva cAra prakAra ke kahe haiM / yathA-kaIM jIva samAna Ayu vAle haiM aura samAna utpanna hote haiM, kaIM jIva samAna Ayu vAle haiM, kintu viSama samaya meM utpanna hote haiM, kitane hI jIva viSama Ayu vAle haiM aura sama utpanna hote haiM aura kitane hI jIva viSama Ayu vAle haiM aura viSama samaya meM utpanna hote haiM / inameM se jo samAna Ayu vAle aura samAna utpanna hote haiM, ve pApakarma kA vedana eka sAtha prArambha karate haiM aura eka sAtha hI samApta karate haiM, jo samAna Ayu vAle haiM, kintu viSama samaya meM utpanna hote haiM, ve pApakarma kA vedana eka sAtha prArambha karate haiM kintu bhinna-bhinna samaya meM samApta karate haiM, jo viSama Ayu vAle haiM aura samAna samaya meM utpanna hote haiM, ve pApakarma kA bhoga bhinna-bhinna samaya meM prArambha karate haiM aura eka sAtha anta karate haiM aura jo viSaya Ayu vAle haiM aura viSama samaya meM utpanna hote haiM, ve pApakarma kA vedana bhI bhinna-bhinna samaya meM prArambha karate haiM aura anta bhI vibhinna samaya meM karate haiM. isa kAraNa se he gautama ! parvokta prakAra kA kathana kiyA hai| bhagavan ! salezyI jIva pApakarma kA vedana eka kAla meM karate haiM ? ityAdi prazna / gautama ! pUrvavat smjhnaa| isI prakAra sabhI sthAnoM meM anAkAropayukta paryanta jAnanA / ina sabhI padoM meM yahI vaktavyatA kahanA / bhagavan ! kyA nairayika pApakarma bhogane kA prArambha eka sAtha karate haiM aura usakA anta bhI eka sAtha karate haiM ? gautama ! (pUrvokta caturbhaMgI kA) kathana sAmAnya jIvoM ke samAna anAkAropayukta taka nairayikoM ke sambandha meM jAnanA / isI prakAra vaimAnikoM taka jisameM jo bola hoM, unheM isI krama se kahanA caahie| pApakarma ke daNDaka samAna isI krama se sAmAnya jIva se lekara vaimAnikoM taka AThoM karma-prakRtiyoM ke sambandha meM ATha daNDaka kahane cAhie / isa rIti se nau daNDakasahita yaha prathama uddezaka kahanA caahie| he bhagavan yaha isI prakAra hai| zataka-29 - uddezaka-2 sUtra-996 bhagavan ! kyA anantaropapannaka nairayika eka kAla meM pApakarma vedana karate haiM tathA eka sAtha hI usakA anta karate haiM ? gautama ! kaIM pApakarma ko eka sAtha bhogate haiM ? eka sAtha anta karate haiM tathA kitane hI eka sAtha pApakarma ko bhogate haiM, kintu usakA anta vibhinna samaya meM karate haiN| bhagavana ! aisA kyoM kahate haiM ki kaIM...eka sAtha bhogate haiM? ityAdi prazna | gautama ! anantaropapannaka nairayika do prakAra ke haiM / yathA-kaIM samakAla ke AyuSya vAle aura samakAla meM hI utpanna hote haiM tathA katipaya samakAla ke AyuSya vAle, kintu pRthak-pRthak kAla ke utpanna hue hote haiN| unameM se jo samakAla ke AyuSya vAle hote haiM tathA eka sAtha utpanna hote haiM, ve eka kAla meM pApakarma ke vedana kA prArambha karate haiM tathA usakA anta bhI eka kAla meM karate haiM? jo samakAla ke AyuSya vAle hote haiM, kintu bhinna-bhinna samaya meM utpanna hote haiM, ve pApakarma ko bhogane kA prArambha to eka sAtha karate haiM, kintu usakA anta pRthak-pRthak kAla meM karate haiM, isa kAraNa se he gautama ! aisA kahA jAtA hai| bhagavan ! kyA lezyA vAle anantaropapannaka nairayika pApakarma ko bhogane kA prArambha eka kAla meM karate haiM? gautama ! pUrvavat samajhanA / isI prakAra anAkAropayukta taka samajhanA / asurakumAroM se lekara vaimAnikoM taka bhI isI muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 220 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka prakAra kahanA / vizeSa yaha hai ki jisameM jo bola pAyA jAtA ho, vahI kahanA / isI prakAra jJAnAvaraNIyakarma se antarAyakarma ke sambandha meM bhI daNDaka khnaa| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-29 - uddezaka-3 se 11 sUtra-997 bandhIzataka meM uddezakoM kI jo paripATI kahI hai, yahA~ bhI isa pATha se samagra uddezakoM kI vaha paripATI yAvat acaramoddezaka paryanta kahanI caahie| anantara sambandhI cAra uddezakoM kI eka vaktavyatA aura zeSa sAta uddezakoM kI eka vaktavyatA kahanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-29 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 221 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka zataka-30 uddezaka-1 sUtra - 998 bhagavan ! samavasaraNa kitane kahe haiM? gautama! cAra, yathA-kriyAvAdI, akriyAvAdI, ajJAnavAdI, vinyvaadii| bhagavan ! jIva kriyAvAdI haiM, akriyAvAdI haiM, ajJAnavAdI haiM yA vinayavAdI haiM ? gautama ! jIva kriyAvAdI bhI haiM, akriyAvAdI bhI haiM, ajJAnavAdI bhI haiM aura vinayavAdI bhI haiM / bhagavan ! salezya jIva kriyAvAdI bhI haiM? ityAdi prshn| gautama! salezya jIva kriyAvAdI bhI haiM yAvat vinayavAdI bhI haiM / isa prakAra zuklalezyAvAle jIva paryanta jaannaa| bhagavan ! alezya jIva kriyAvAdI haiM ? ityAdi prazna / gautama! ve kriyAvAdI haiN| bhagavan ! kRSNapAkSika jIva kriyAvAdI haiM ? gautama ! kRSNapAkSika jIva akriyAvAdI, ajJAnavAdI, vinayavAdI haiM / zuklapAkSika jIvoM ko salezya jIvoM samAna jAnanA / samyagdRSTi jIva, alezya jIva ke samAna haiM / mithyAdRSTi jIva, kRSNapAkSika jIvoM ke samAna haiM bhagavan ! samyamithyA dRSTi jIva kriyAvAdI haiM ? ityAdi prazna / gautama ! ve ajJAnavAdI aura vinayavAdI haiN| jJAnI yAvat kevalajJAnI jIva, alezya jIvoM ke tulya haiM / ajJAnI yAvat vibhaMgajJAnI jIva, kRSNapAkSika jIvoM ke samAna haiM / AhArasaMjJopayukta yAvat parigrahasaMjJopayukta jIva salezya jIvoM ke samAna haiM / nosaMjJopayukta jIvoM kA kathana alezya jIvoM ke samAna hai / savedI se lekara napuMsakavedI jIva taka salezya jIvoM ke sadRza hai / avedI jIvoM alezya jIvoM ke tulya haiM / sakaSAyI yAvat lobhakaSAyI jIvoM salezya jIvoM ke samAna haiM / akaSAyI jIvoM alezya jIvoM ke sadRza haiM / sayogI se lekara kAyayogI paryanta jIvoM salezya jIvoM ke samAna haiM / ayogI jIva, salezya jIvoM ke samAna haiM / sAkAropayukta aura anAkAropayukta jIva, salezya jIvoM ke tulya haiN| bhagavana ! nairayika kriyAvAdI haiM? ityAdi prazna | gautama! ve kriyAvAdI yAvata vinayavAdI bhI hote haiN| bhagavana! salezya nairayika kriyAvAdI hote haiM ? ityAdi prazna / gautama ! ve kriyAvAdI yAvat vinayavAdI bhI haiM / isI prakAra kApotalezya nairayikoM taka jAnanA / kRSNapAkSika nairayika kriyAvAdI nahIM haiN| isI prakAra aura isI krama se sAmAnya jIvoM kI vaktavyatA samAna anAkAropayukta taka vaktavyatA kahanA / vizeSa yaha hai ki jisake jo ho, vahI kahanA cAhie, zeSa nahIM kahanA cAhie / nairayikoM samAna stanitakumAra paryanta khnaa| bhagavan ! kyA pRthvIkAyika kriyAvAdI hote haiM ? ityAdi prazna / gautama ! ve akriyAvAdI bhI haiM aura ajJAna vAdI bhI haiM / isI prakAra pRthvIkAyika Adi jIvoM meM jo pada saMbhavita hoM, una sabhI padoM meM akriyAvAdI aura ajJAnavAdI haiM, ye hI anAkAropayukta pRthvIkAyika paryanta hote haiM / isI prakAra caturindriya jIvoM taka sabhI padoM meM madhya ke do samavasaraNa hote haiM / inake samyaktva aura jJAna meM bhI ye do madhyama samavasaraNa jAnane cAhie / paJcendriyatiryaJcayonika jIvoM kA kathana audhika jIvoM ke samAna hai, kintu inameM bhI jisake jo pada hoM, ve kahane cAhie manuSyoM kA samagra kathana audhika jIvoM ke sadRza hai / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika jIvoM kA kathana asurakumAroM ke samAna jAnanA / bhagavan ! kriyAvAdI jIva narakAyu bA~dhate haiM, tiryaJcAyu bA~dhate haiM, manuSyAyu bA~dhate haiM athavA devAyu bA~dhate haiM ? gautama ! kriyAvAdI jIva manuSyAyu aura devAyu bA~dhate haiM / bhagavan ! yadi kriyAvAda bhavanavAsI devAyuSya bA~dhate haiM, yAvat vaimAnika devAyuSya bA~dhate haiM ? gautama ! ve vaimAnika-devAyuSya bA~dhate haiN| bhagavan ! akriyAvAdI jIva nairayikAyuSya yAvat devAyuSya bA~dhate haiM ? gautama ! ve nairayikAyuSya yAvat devAyuSya bhI bA~dhate haiM / isI prakAra ajJAnavAdI aura vinayavAdI jIvoM ke AyuSya-bandha ko smjhnaa| bhagavan ! kyA salezya kriyAvAdI jIva nairayikAyuSya bA~dhate haiM ? ityAdi prazna / gautama ! ve nairayikAyuSya nahIM bA~dhate ityAdi saba audhika jIva ke samAna salezya meM cAroM samavasaraNoM kA kathana karanA / bhagavan ! kyA kRSNalezyI kriyAvAdI jIva, nairayika kA AyuSya bA~dhate haiM ? ityAdi / gautama ! ve kevala manuSyAyuSya bA~dhate haiM / kRSNalezyI akriyAvAdI, ajJAnavAdI aura vinayavAdI jIva, nairayika Adi cAroM prakAra kA AyuSya bA~dhate haiM / isI prakAra muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 222 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka nIlalezyI aura kApotalezyI ke viSaya meM bhI jAnanA / bhagavan ! kyA tejolezyI kriyAvAdI jIva nairayikA-yuSya bA~dhate haiM ? ityAdi / gautama ! ve manuSyAyuSya aura devAyuSya bhI bA~dhate haiM / bhagavan ! yadi ve devAyuSya bA~dhate haiM to kyA bhavanavAsI, yAvat vaimAnika devAyuSya bA~dhate haiM ? pUrvavat jaannaa| bhagavan ! tejolezyI akriyAvAdI jIva nairayikAyuSya bA~dhate haiM ? ityAdi / gautama ! ve tiryaJcAyuSya yAvat devAyuSya bA~dhate haiM / isI prakAra ajJAnavAdI aura vinayavAdI ko jAnanA / tejolezyI ke AyuSya-bandha ke samAna padmalezyI aura zuklalezyI ke AyuSyabandha ko jAnanA / bhagavan ! alezyI kriyAvAdI jIva nairayikAyuSya bA~dhate haiM? ityAdi / gautama ! nairayika yAvat deva, kisI kA AyuSya nahIM bA~dhate / bhagavan ! kRSNapAkSika akriyAvAdI jIva nairayikAyuSya bA~dhate haiM ? ityAdi / gautama ! ve nairayika Adi cAroM prakAra kA AyuSya bA~dhate haiM / isI prakAra kRSNapAkSika ajJAnavAdI aura vinayavAdI jIvoM ke AyuSyabandha ko jAnanA / zuklapAkSika jIva salezyI jIvoM ke samAna AyuSyabandha karate haiN| bhagavan ! kyA samyagdRSTi kriyAvAdI jIva nairayikAnubandha karate haiM ? ityAdi / gautama ! ve manuSya aura deva kA AyuSya bA~dhate haiM / mithyAdRSTi kriyAvAdI jIva kA AyuSyabandha kRSNapAkSika ke samAna hai | bhagavan ! samyagamithyAdRSTi ajJAnavAdI jIva nairayikAyuSya bA~dhate haiM ? ityAdi / gautama ! alezyI jIva ke samAna jAnanA / isI prakAra vinayavAdI jIvoM ko jAnanA / jJAnI, AbhinibodhikajJAnI, zrutajJAnI aura avadhijJAnI kA kathana samyagdRSTi ke samAna hai / bhagavan ! manaHparyavajJAnI nairayikAyuSya bA~dhate haiM ? ityAdi / gautama ! ve kevala deva kA AyuSya bA~dhate haiN| bhagavan ! yadi ve devAyuSya bA~dhate haiM, to kyA bhavanavAsI devAyuSya bA~dhate haiM ? gautama ! ve kevala vaimAnikadeva kA AyuSya bA~dhate haiM / kevalajJAnI ke viSaya meM alezyI ke samAna jaannaa| ajJAnI se lekara vibhaMgajJAnI taka kA AyuSyabandha kRSNapAkSika ke samAna samajhanA / AhArAdi cAroM saMjJAoM vAle jIvoM kA AyuSyabandha salezya jIvoM ke samAna hai| nosaMjJopayukta jIvoM kA AyuSyabandha manaHparyava-jJAnI ke sadRza hai / savedI se lekara napuMsakavedI taka salezya jIvoM ke samAna haiM / avedI jIvoM kA AyuSyabandha alezya jIvoM ke samAna hai / sakaSAyI se lekara lobhakaSAyI taka ko salezya jIvoM ke samAna jAnanA / akaSAyI jIvoM ke viSaya meM alezya ke samAna jAnanA / sayogI se lekara kAyayogI taka salezya jIvoM ke samAna samajhanA / ayogI jIvoM ko alezya ke samAna kahanA / sAkAropayukta aura anAkAropayukta ko salezya jIvoM ke samAna jaannaa|| sUtra - 999 bhagavan ! kyA kriyAvAdI nairayika jIva nairayikAyuSya bA~dhate haiM ? gautama ! ve nAraka, tiryaJca aura deva kA AyuSya nahIM bA~dhate, kintu manuSya kA AyuSya bA~dhate haiM / bhagavan ! akriyAvAdI nairayika jIva nairayika kA AyuSya bA~dhate haiM ? gautama ! ve nairayika aura deva kA AyuSya nahIM bA~dhate, kintu tiryaJca aura manuSya kA AyuSya bA~dhate haiM / isI prakAra ajJAnavAdI aura vinayavAdI nairayika ke AyuSyabandha ke viSaya meM samajhanA caahie| bhagavan ! kyA salezya kriyAvAdI nairayika, nairayikAyuSya bA~dhate haiM ? gautama ! sabhI nairayika, jo kriyAvAdI haiM, ve ekamAtra manuSyA-yuSya hI bA~dhate haiM tathA jo akriyAvAdI, ajJAnavAdI aura vinayavAdI nairayika haiM, ve sabhI sthAnoM meM tiryaJca aura manuSya kA AyuSya bA~dhate haiM / vizeSa yaha hai ki samyagmithyAdRSTi ajJAnavAdI aura vinayavAdI ina do samavasaraNoM meM jIvapada ke samAna kisI bhI prakAra ke AyuSya kA bandha nahIM karate / isI prakAra stanitakumAroM taka nairayikoM ke samAna jaannaa| bhagavan ! akriyAvAdI pRthvIkAyika jIva nairayika kA AyuSya bA~dhate haiM ? gautama ! ve tiryaJca aura manuSya kA AyuSyabandha karate haiM / isI prakAra ajJAnavAdI (pRthvIkAyika) jIvoM kA AyuSyabandha samajhanA / bhagavan ! salezya akriyAvAdI pRthvIkAyika jIva nairayika kA AyuSya bA~dhate haiM ? gautama ! jo-jo pada pRthvI-kAyika jIvoM ke hote haiM, una-una meM akriyAvAdI aura ajJAnavAdI, ina do samavasaraNoM meM isI prakAra manuSya aura tiryaJca AyuSya bA~dhate haiN| kintu tejolezyA meM to kisI bhI prakAra kA AyuSyabandha nahIM hotA / isI prakAra apkAyika aura vanaspatikAyika jIvoM kA AyuSya-bandha jAnanA / tejaskAyika aura vAyukAyika jIva, sabhI sthAnoM meM akriyAvAdI aura ajJAnavAdI muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 223 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga /uddezaka/ sUtrAMka ekamAtra tiryaJca kA AyuSya bA~dhate haiM / dvIndriya, trIndriya aura catu-rindriya jIvoM kA AyuSyabandha pRthvIkAyika jIvoM ke tulya hai / parantu samyaktva aura jJAna meM ve kisI bhI AyuSya kA bandha nahIM karate / bhagavan ! kyA kriyAvAdI paMcendriyatiryaJca nairayika kA AyuSya bA~dhate haiM ? gautama ! inakA AyuSyabandha manaH paryavajJAnI ke samAna hai| akriyAvAdI, ajJAnavAdI aura vinayavAdI cAroM prakAra kA AyuSya bA~dhate haiM / salezya jIvoM kA nirUpaNa audhika jIva ke sadRza hai / bhagavan ! kyA kRSNalezyI kriyAvAdI paMcendriyatiryaJca nairayika kA AyuSya bA~dhate haiM ? gautama ! ve nairayika yAvat deva kisI kA bhI AyuSya nahIM bA~dhate / akriyAvAdI, ajJAnavAdI aura vinayavAdI cAroM prakAra kA AyuSyabandha karate haiM / nIlalezyI aura kApotalezyI kA AyuSyabandha bhI kRSNa-lezyI ke samAna hai / tejolezyI kA AyuSyabandha salezya ke samAna hai / parantu akriyAvAdI, ajJAnavAdI aura vinayavAdI jIva tiryaJca, manuSya aura deva kA AyuSya bA~dhate haiM / isI prakAra padmalezyI aura zuklalezyI jIvoM ko kahanA / kRSNapAkSika akriyAvAdI, ajJAnavAdI aura vinayavAdI cAroM hI prakAra kA AyuSyabandha karate haiM / zuklapAkSikoM kA kathana salezya ke samAna hai / samyagdRSTi jIva manaHparyavajJAnI ke sadRza vaimAnika devoM kA AyuSyabandha karate haiM / mithyAdRSTi kA AyuSyabandha kRSNapAkSika ke samAna hai / samyagmithyAdRSTi jIva eka bhI prakAra AyuSyabandha nahIM krte| unameM nairayikoM ke samAna do samavasaraNa hote haiM / jJAnI se lekara avadhijJAnI taka ke jIvoM ko samyagdRSTi jIvoM ke samAna jAnanA / ajJAnI se lekara vibhaMgajJAnI taka ke jIvoM ko kRSNapAkSikoM ke samAna haiM / zeSa sabhI anAkAropayukta paryanta jIvoM ko salezya jIvoM ke samAna kahanA / paMcendriyatiryaJcayonika jIvoM ke samAna manuSyoM ko kahanA / vizeSa yaha hai ki manaH paryavajJAnI aura nosaMjJopayukta manuSyoM kA AyuSyabandha-kathana samyagdRSTi tiryaJcayonika ke samAna hai / alezyI, kevalajJAnI, avedI, akaSAyI aura ayogI, ye audhika jIvoM ke samAna kisI bhI prakAra kA AyuSyabandha nahIM karate / zeSa pUrvavat / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika jIvoM ko asurakumAroM ke samAna jAnanA / bhagavan ! kriyAvAdI jIva bhavasiddhika haiM yA abhavasiddhika haiM ? gautama ! ve abhavasiddhika nahIM, bhava-siddhika haiM / bhagavan ! akriyAvAdI jIva bhavasiddhika haiM yA abhavasiddhika haiM ? gautama ! ve bhavasiddhika bhI haiM aura abhavasiddhika bhI / isI prakAra ajJAnavAdI aura vinayavAdI jIvoM ko samajhanA / bhagavan ! salezya kriyAvAdI jIva bhavasiddhika haiM yA abhavasiddhika haiM ? gautama ! ve bhavasiddhika haiM / bhagavan ! salezya akriyAvAdI jIva bhava - siddhika haiM yA abhavasiddhika ? gautama ! ve bhavasiddhika bhI haiM aura abhavasiddhika bhI haiN| isI prakAra ajJAnavAdI aura vinayavAdI bhI jAnanA / zuklalezyI paryanta salezya ke samAna jAnanA / bhagavan ! alezyI kriyAvAdI jIva bhavasiddhika haiM yA abhavasiddhika haiM ? gautama ! ve bhavasiddhika haiM / isa abhilApa se kRSNapAkSika tInoM samavasaraNoM meM bhajanA se bhavasiddhika haiM / zuklapAkSika jIva cAroM samavasaraNoM meM bhavasiddhika haiM / samyagdRSTi alezyI jIvoM ke samAna haiN| mithyAdRSTi jIva kRSNamAbhika ke sadRza haiM / samyagmithyAdRSTi jIva ajJAnavAdI aura vinayavAdI meM alezyI jIvoM ke samAna bhavasiddhika haiN| jJAnI se lekara kevalajJAnI taka bhavasiddhika haiM / ajJAnI se lekara vibhaMgajJAnI taka kRSNapAkSikoM ke sadRza haiM / cAroM saMjJAoM se yukta jIvoM salezya jIvoM ke samAna haiN| nosaMjJopayukta jIvoM samyagdRSTi ke samAna haiM / savedI se lekara napuMsakavedI jIvoM salezya jIvoM ke sadRza haiM / avedI jIvoM samyagdRSTi ke samAna haiM / sakaSAyI yAvat lobhakaSAyI, salezya jIvoM ke samAna jAnanA / akaSAyI jIva samyagdRSTi ke samAna jAnanA / sayogI yAvat kAyayogI jIva salezyI ke samAna haiN| ayogI jIva samyagdRSTi ke sadRza haiM / sAkAropayukta aura anAkAropayukta jIva salezya jIvoM ke sadRza jAnanA / isI prakAra nairayikoM ke viSaya meM kahanA, kintu unameM jo bola hoM, vaha kahanA / isI prakAra asurakumAroM se lekara stanitakumAroM taka jAnanA / pRthvIkAyika jIva sabhI sthAnoM meM madhya ke donoM samavasaraNoM meM bhavasiddhika bhI hote haiM aura abhavasiddhika bhI hote haiM / isI prakAra vanaspatikAyika paryanta jAnanA caahie| dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM ke viSaya meM dIparatnasAgara kRt " (bhagavatI-2 )" AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 224 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/ sUtrAMka bhI isI prakAra jAnanA cAhie / vizeSa yaha hai ki samyaktva, audhika jJAna, AbhinibodhikajJAna aura zrutajJAna, inake madhya ke donoM samavasaraNoM meM bhavasiddhika haiN| zeSa pUrvavat / paMcendriyatiryaJcayonika jIva nairayikoM ke sadRza jAnanA, kintu unameM jo bola pAye jAte hoM, (ve saba kahane cAhie) | manuSyoM kA kathana audhika jIvoM ke samAna hai| vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM kA nirUpaNa asurakumAroM ke samAna jAnanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai zataka-30- uddezaka-2 sUtra-1000 bhagavan ! kyA anantaropapannaka nairayika kriyAvAdI haiM ? gautama ! ve kriyAvAdI bhI haiM,yAvat vinayavAdI bhI haiN| bhagavan ! kyA salezya anantaropapannaka nairayika kriyAvAdI haiM ? gautama ! pUrvavat / prathama uddezaka meM nairayikoM kI vaktavyatA samAna yahA~ bhI kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki anantaropapanna nairayikoM meM se jisameM jo bola sambhava hoM, vahI kahane caahie| sarva jIvoM kI, yAvat vaimAnikoM kI vaktavyatA isI prakAra kahanI cAhie, kintu anantaropapannaka jIvoM meM jahA~ jo sambhava ho, vahA~ vaha kahanA caahie| bhagavan ! kyA kriyAvAdI anantaropapannaka nairayika, nairayika kA AyuSya bA~dhate haiM ? gautama ! ve nAraka yAvat deva kA AyuSya nahIM bA~dhate / isI prakAra akriyAvAdI, ajJAnavAdI aura vinayavAdI anantaropapannaka nairayika ke viSaya meM samajhanA cAhie / bhagavan ! kyA salezya kriyAvAdI anantaropapannaka nairayika nArakAyuSya bA~dhate haiM ? gautama ! yaSya yAvata devAyaSya nahIM bA~dhate / isI prakAra vaimAnika paryanta jAnanA / isI prakAra sabhI sthAnoM meM anantaropapannaka nairayika, yAvata anAkAropayukta jIva kisI bhI prakAra kA AyaSyabandha nahIM karate haiN| isI prakAra vaimAnika paryanta smjhnaa| kinta jisameM jo bola sambhava hoM, vaha usameM kahanA caahie| bhagavan ! kriyAvAdI anantaropapannaka nairayika bhavasiddhika haiM yA abhavasiddhika haiM ? gautama ! ve bhava-siddhika haiM, abhavasiddhika nahIM haiN| bhagavan ! akriyAvAdI ? gautama ! ve bhavasiddhika bhI haiM aura abhavasiddhika bhI haiM / isI prakAra ajJAnavAdI aura vinayavAdI bhI samajhane cAhie / bhagavan ! salezya kriyAvAdI ? gautama ! ve bhava-siddhika haiM, abhavasiddhika nahIM haiM / isI prakAra isa abhilApa se audhika uddezaka meM nairayikoM kI vaktavyatA samAna yahA~ bhI anAkArayukta taka kahanI cAhie / isI prakAra vaimAnika paryanta kahanA cAhie; kintu jisameM jo bola ho usake sambandha meM vaha kahanA cAhie / unakA lakSaNa yaha hai ki kriyAvAdI, zuklapAkSika aura samyag-mithyAdRSTi, ye saba bhavasiddhika haiM, abhavasiddhika nahIM / zeSa saba bhavasiddhika bhI haiM, abhavasiddhika bhI haiN| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai zataka-30 - uddezaka-3 sUtra-1001 bhagavan ! paramparopapannaka nairayika kriyAvAdI haiM ? ityAdi / gautama ! audhika uddezakAnusAra paramparopa-pannaka nairayika Adi (nAraka se vaimAnika taka) haiM aura usI prakAra vaimAnika paryanta samagra uddezaka tIna daNDaka sahita karanA he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-30 - uddezaka-4 se 11 sUtra-1002 isI prakAra aura isI krama se bandhIzataka meM uddezakoM kI jo paripATI hai, vahI paripATI yahA~ bhI acarama uddezaka paryanta samajhanA / vizeSa yaha ki anantara zabda vAle cAra uddezaka eka gama vAle haiN| parampara zabda vAle cAra uddezaka eka gama vAle haiM / isI prakAra carama aura acarama vAle uddezakoM ke viSaya meM bhI samajhanA cAhie, kintu alezyI, kevalI aura ayogI kA kathana yahA~ nahIM karanA caahie| zeSa pUrvavat hai / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| isa prakAra ye gyAraha uddezaka hue| zataka-30 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 225 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka zataka-31 uddezaka-1 sUtra-1003 rAjagRha nagara meM gautamasvAmI ne yAvat isa prakAra pUchA-bhagavan ! kSudrayugma kitane kahe haiM ? gautama ! cAra / yathA-kRtayugma, tryoja, dvAparayugma aura kalyoja / bhagavan ! yaha kyoM kahA jAtA hai ki kSudrayugma cAra haiM? gautama ! jisa rAzi meM se cAra-cAra kA apahAra karate hue anta meM cAra raheM, use kSudrakRtayugma kahate haiM / jisa rAzi meM cAra-cAra kA apahAra karate hue anta meM tIna zeSa raheM, use kSudratryoja kahate haiM / jisa rAzi meM se cAra-cAra kA apahAra karate hue anta meM do zeSa raheM, use kSudradvAparayugma kahate haiM aura jisa rAzi meM se cAra-cAra kA apahAra karate hae anta meM eka hI zeSa rahe, use kSudrakalyoja kahate haiM / isa kAraNa se he gautama ! yAvat kalyoja kahA hai| bhagavan ! kSudrakRtayugma-rAziparimANa nairayika kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? kyA ve nairayikoM se Akara utpanna hote haiM ? athavA tiryaJcayonikoM se ? gautama ! ve nairayikoM se Akara utpanna nahIM hote / ityAdi vyutkrAnti-pada ke nairayikoM ke upapAta ke anusAra kahanA / bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? gautama ! ve cAra, ATha, bAraha, solaha, saMkhyAta yA asaMkhyAta utpanna hote haiM / bhagavan ! ve jIva kisa prakAra utpanna hote haiM ? gautama ! jisa prakAra koI kUdane vAlA, kUdatA-kUdatA yAvat adhyavasAyarUpa kAraNa se AgAmI bhava ko prApta karate haiM, ityAdi paccIsaveM zataka ke AThaveM uddezaka meM ukta nairayika-sambandhI vaktavyatA ke samAna yahA~ bhI kahanA cAhie ki yAvat ve Atmaprayoga se utpanna hote haiM, paraprayoga se utpanna nahIM hote haiN| bhagavan ! kSudrakRtayugma-rAzipramANa ratnaprabhApRthvI ke nairayika kahA~ utpanna hote haiM ? gautama ! audhika nairayikoM samAna ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM ke lie bhI ki ve paraprayoga se utpanna nahIM hote, taka kahanA / isI prakAra zarkarAprabhA se lekara adhaHsaptamapRthvI taka jAnanA cAhie / vyutkrAntipada ke anusAra yahA~ bhI upapAta jAnanA cAhie / asaMjJI jIva prathama naraka taka, sarIsRpa dvItiya naraka taka aura pakSI tRtIya naraka taka utpanna hote haiM, ityAdi upapAta jAnanA / zeSa pUrvavat / bhagavan ! kSudratryoja-rAzipramANa nairayika kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? inakA upapAta bhI vyutkrAntipada anusAra jAnanA / bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? gautama ! ve eka samaya meM tIna, sAta, gyAraha, pandraha, saMkhyAta yA asaMkhyAta utpanna hote haiN| zeSa sabhI kRtayugma nairayika samAna jaannaa| isI prakAra adhaHsaptamapRthvI taka samajhanA / bhagavan ! kSudradvAparayugma-rAzipramANa nairayika kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! kSudrakRtayugmarAzi ke anusAra jAnanA / kintu ye parimANa meM do, chaha, dasa, caudaha, saMkhyAta yA asaMkhyAta utpanna hote haiM / zeSa pUrvavat adhaHsaptamapRthvI paryanta jAnanA / bhagavan ! kSudrakalyoja-rAzipramANa nairayika kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! kSudrakRtayugmarAzi ke anusAra jAnanA / kintu ye parimANa meM-eka, pA~ca, nau, teraha, saMkhyAta yA asaMkhyAta utpanna hote haiM / zeSa pUrvavat / isI prakAra adhaHsaptamapRthvI paryanta jAnanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / bhagavan ! yaha isI prakAra hai| yoM kahakara gautamasvAmI yAvat vicarate haiN| zataka-31 - uddezaka-2 sUtra-1004 bhagavan ! kSudrakRtayugma-rAzipramANa kRSNalezyI nairayika kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! audhika-gama anusAra samajhanA yAvat ve paraprayoga se utpanna nahIM hote / vizeSa yaha hai ki dhUmaprabhApRthvI ke nairayikoM kA upapAta vyutkrAntipada anusAra kahanA / zeSa pUrvavat ! bhagavan ! dhUmaprabhApRthvI ke kSudrakRtayugma-rAzipramANa kRSNa-lezyI nairayika kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! pUrvavat jAnanA / isI prakAra tamaHprabhA aura adhaHsaptama-pRthvI paryanta kahanA cAhie / kintu upapAta sarvatra vyutkrAntipada anusAra jAnanA / bhagavan ! kSudratryoja-rAzipramANa (dhUmaprabhApRthvI ke) kRSNalezyI nairayika kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 226 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' zataka / varga / uddezaka / sUtrAMka gautama ! pUrvavat / vizeSa yaha hai ki ye tIna, sAta, gyAraha, pandraha, saMkhyAta yA asaMkhyAta utpanna hote haiN| zeSa pUrvavat isI prakAra yAvat adhaH saptamapRthvI taka jAnanA / T bhagavan! kRSNalezyI kSudradvAparayugma- rAzipramANa nairayika kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! isI prakAra samajhanA / kintu do, chaha, dasa yA caudaha, saMkhyAta yA asaMkhyAta utpanna hote haiM / zeSa pUrvavat / isI prakAra dhUmaprabhA adhaH saptamapRthvI paryanta jAnanA / bhagavan kSudrakalyoja rAziparimANa kRSNalezyA vAle nairayika kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! pUrvavat / kintu parimANa meM ve eka, pA~ca, nau, teraha, saMkhyAta yA asaMkhyAta utpanna hote haiM / zeSa pUrvavat / isI prakAra dhUmaprabhA, tamaH prabhA aura adhaH saptamapRthvI paryanta samajhanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / ' zataka- 31 uddezaka- 3 sUtra - 1005 bhagavan ! kSudrakRtayugma-rAzi-pramANa nIlalezyI nairayika kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! kRSNa-lezyI kSudrakRtayugma nairayika ke samAna kintu inakA upapAta bAlukAprabhApRthvI ke samAna hai| zeSa pUrvavat / bhagavan! nIlalezyA vAle kSudrakRtayugma - rAzipramANa bAlukAprabhApRthvI ke nairayika kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! pUrvavat / isI prakAra paMkaprabhA aura dhUmaprabhA vAle meM samajhanA / isI prakAra cAroM yugmoM ke viSaya meM samajhanA / parantu kRSNalezyA ke uddezaka samAna parimANa yahA~ bhI samajhanA / zeSa pUrvavat / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / zataka- 31 - uddezaka-4 sUtra - 1006 1 bhagavan / kApotalezyA vAle kSudrakRtayugma rAzipramita nairayika kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama / kRSNalezyA vAle kSudrakRtayugma-rAzipramANa nairayikoM ke samAna jAnanA vizeSa yaha hai ki inakA upapAta ratnaprabhA meM hotA hai / zeSa pUrvavat / bhagavan ! kApotalezyA vAle kSudrakRtayugma-rAzipramANa ratnaprabhApRthvI nairayika kahA~ se A utpanna hote haiM ? gautama ! pUrvavat / isI prakAra zarkarAprabhA aura bAlukAprabhA meM bhI jAnanA / isI prakAra cAroM yugmoM jAnanA / vizeSa yaha ki parimANa kRSNalezyA vAle uddezaka anusAra kahanA / zeSa pUrvavat / 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / zataka- 31 - uddezaka-5 sUtra 1007 bhagavan ! kSudrakRtayugma-rAzipramita bhavasiddhika nairayika kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! audhika gamaka ke samAna jAnanA yAvat ye paraprayoga se utpanna nahIM hote / bhagavan ! ratnaprabhApRthvI ke kSudrakRtayugma-rAzi-pramita bhavasiddhika nairayika kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! inakA samagra kathana pUrvavat jAnanA / isI prakAra adhaHsaptamapRthvI taka kahanA cAhie / isI prakAra bhavasiddhika kSudrayoja - rAzipramANa nairayika ke viSaya meM bhI tathA kalyoja paryanta jAnanA / kintu parimANa pUrvakathita prathama uddezaka anusAra jAnanA / 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai zataka- 31 uddezaka 6 sUtra 1008 bhagavan kRSNalezyA vAle bhavasiddhika kSudrakRtayugma pramANa nairayika kahA~ se Akara utpanna hote haiM? gautama! aughika kRSNalezyA uddezaka samAna jAnanA / cAroM yugmoM meM isakA kathana karanA cAhie / bhagavan ! adhaH-saptamapRthvI ke kRSNalezyI kSudrakalyoja-rAzipramANa nairayika kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? pUrvavat / bhagavan ! yaha isI prakAra hai zataka- 31 - uddezaka- 7 sUtra - 1009 nIlezyA vAle bhavasiddhika nairayika ke cAroM yugmoM kA kathana audhika nIlalezyA anusAra samajhanA he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / ' muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI 2) AgamasUtra - hinda-anuvAda" Page 227 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka zataka-31 - uddezaka-8 sUtra-1010 kApotalezyI bhavasiddhika nairayika ke cAroM hI yugmoM kA kathana audhika kApota uddezaka anusAra kahanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-31 - uddezaka-9 se 12 sUtra-1011 bhavasiddhika-sambandhI cAra uddezaka samAna abhavasiddhika-sambandhI cAroM uddezaka kApotalezyA uddezakoM taka kahanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-31 - uddezaka-13 se 16 sUtra-1012 isI prakAra lezyA sahita samyagdRSTi ke cAra uddezaka kahanA / vizeSa yaha hai ki samyagdRSTi kA prathama aura dvItiya, ina do uddezakoM meM kathana hai / pahale aura dUsare uddezaka meM adhaHsaptamanarakapRthvI meM samyagdRSTi kA upapAta nahIM kahanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-31 - uddezaka-17 se 20 sUtra-1013 mithyAdRSTi ke bhI bhavasiddhikoM ke samAna cAra uddezaka kahane caahie| zataka-31 - uddezaka-21 se 24 sUtra-1014 isI prakAra kRSNapAkSika ke lezyAoM sahita cAra uddezaka bhavasiddhikoM ke samAna kahanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-31 - uddezaka-25 se 28 sUtra - 1015 isI prakAra zuklapAkSika ke bhI lezyA-sahita cAra uddezaka kahane cAhie / yAvat bhagavan ! bAlukAprabhApRthvI ke kApotalezyA vAle zuklapAkSika kSadrakalyoja-rAzipramANa nairayika kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama! pUrvavat / yAvat ve paraprayoga se utpanna nahIM hote / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| ye saba milAkara aTThAIsa uddezaka hue| zataka-31 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 228 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka zataka-32 uddezaka-1 sUtra-1016 bhagavan ! kSudrakRtayugma-rAzipramANa nairayika kahA~ se udvartita hokara (marakara) turanta kahA~ jAte haiM aura kahA~ utpanna hote haiM ? kyA ve nairayikoM meM utpanna hote haiM yAvat devoM meM utpanna hote haiM ? gautama ! inakA udvarttana vyutkrAntika pada anusAra jAnanA / bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane udvartita hote haiM ? gautama ! cAra, ATha, bAraha, solaha, saMkhyAta yA asaMkhyAta udvartita hote haiM / bhagavan ! ye jIva kisa prakAra udvartita hote haiM ? gautama ! jaise koI kUdane vAlA ityAdi pUrvavat yAvat ve Atmaprayoga se udvartita hote haiM, paraprayoga se nhiiN| bhagavan ! ratnaprabhApRthvI ke kSudrakRtayugma-rAzipramANa nairayika kahA~ se udvartita hokara turanta kahA~ jAte haiM ? gautama ! ratnaprabhApRthvI ke samAna inakI udvarttanA jAnanA / isI prakAra adhaHsaptamapRthvI taka udvarttanA jAnanA / isa prakAra kSudratryoja, kSudradvAparayugma aura kSudrakalyoja jAnanA / parantu inakA parimANa pUrvavat pRthak-pRthak kahanA / zeSa pUrvavat / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-32 - uddezaka-2 se 28 sUtra-1017 bhagavan ! kRSNalezyA vAle kSudrakRtayugma-rAzipramANa nairayika kahA~ se nIkalakara kahA~ jAte haiM, kahA~ utpanna hote haiM ? isI prakAra upapAtazataka ke samAna udvarttanAzataka ke bhI aTThAIsa uddezaka jAnanA / vizeSa yaha hai ki utpanna ke sthAna para udvartita kahanA / zeSa pUrvavat / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-32 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 229 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka zataka-33 zatakazataka-1 - uddezaka-1 sUtra - 1018 bhagavan ! ekendriya jIva kitane prakAra ke kahe haiM ? gautama ! pA~ca prakAra ke-pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika / bhagavan ! pRthvIkAyika jIva kitane prakAra ke kahe haiM ? gautama ! do prakAra ke-sUkSmapRthvIkAyika aura bAdarapRthvIkAyika / bhagavan ! sUkSmapRthvIkAyika jIva kitane prakAra ke kahe haiM ? gautama ! do prakAra ke paryApta sUkSmapRthvIkAyika, aparyApta sUkSmapRthvIkAyika / bhagavan ! bAdarapRthvIkAyika jIva kitane prakAra ke kahe haiM ? gautama pUrvavat / isI prakAra apkAyika jIvoM ke cAra bheda jAnane cAhie / isI prakAra vanaspatikAyika jIva paryanta jAnanA bhagavan ! aparyApta sUkSmapRthvIkAyika jIvoM ke kitanI karmaprakRtiyA~ kahI haiM ? gautama ! ATha / jJAnAvaraNIya yAvat antarAyakarma | bhagavan ! paryApta sUkSmapRthvIkAyika jIvoM ke kitanI karmaprakRtiyA~ kahI haiM ? gautama ! ATha / jJAnAvaraNIya yAvat antarAyakarma / bhagavan ! aparyAptabAdara pRthvIkAyika jIvoM ke kitanI karmaprakRtiyA~ kahI haiM ? gautama ! pUrvavat ATha / bhagavan ! paryAptabAdara pRthvIkAyika jIvoM ke kitanI karmaprakRtiyA~ kahI haiM ? gautama! pUrvavat ATha / isI prakAra se yAvat paryAptabAdara vanaspatikAyika jIvoM kI karmaprakRtiyoM smjhnaa| bhagavan ! aparyApta sUkSmapRthvIkAyika jIva kitanI karmaprakRtiyA~ bA~dhate haiM ? gautama ! sAta bhI bA~dhate haiM aura ATha bhI / sAta bA~dhate hue Ayukarma ko chor3akara zeSa sAta tathA ATha bA~dhate hue sampUrNa ATha bA~dhate haiM / bhagavan ! paryApta sUkSmapRthvIkAyika kitanI karmaprakRtiyA~ bA~dhate haiM ? gautama ! pUrvavat sAta yA ATha / bhagavan ! isI prakAra zeSa sabhI paryAptabAdara vanaspatikAyika paryanta kitanI karmaprakRtiyA~ bA~dhate haiM ? gautama ! pUrvavat / bhagavan ! aparyApta sUkSmapRthvIkAyika jIva kitanI karmaprakRtiyA~ vedate haiM ? gautama ! ve caudaha karma-prakRtiyA~ vedate haiM, yathA-jJAnAvaraNIya yAvat antarAyakarma, zrotrendriyAvaraNa, cakSurindriyAvaraNa, ghrANendriyAvaraNa, jihvendriyAvaraNa, strIvedAvaraNa aura puruSavedAvaraNa / isI prakAra cAroM bhedoM sahita, yAvat-he bhagavan ! paryApta-bAdaravanaspatikAyika jIva kitanI karmaprakRtiyA~ vedate haiM ? gautama ! pUrvavat caudaha / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-33 - zatakazataka-1- uddezaka-2 sUtra-1019 bhagavan ! anantaropapannaka ekendriya jIva kitane prakAra ke haiM ? gautama ! pA~ca prakAra ke-pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika / bhagavan ! anantaropapannaka pRthvIkAyika jIva kitane prakAra ke kahe gae haiM ? gautama ! do prakAra kesUkSma anantaropapannaka pRthvIkAyika aura bAdara anantaropapannaka pRthvIkAyika / isI prakAra do-do bheda vanaspatikAyika paryanta smjhnaa| bhagavan ! anantaropapannaka sUkSmapRthvIkAyika jIva ke kitanI karmaprakRtiyA~ haiM ? gautama ! ATha yathAjJAnAvaraNIya yAvat antarAyakarma / bhagavan ! anantaropapannaka bAdarapRthvIkAyika ke kitanI karmaprakRtiyA~ kahI gaI haiM ? gautama ! ATha, yathA-jJAnAvaraNIya yAvat antarAyakarma / isI prakAra anantaropapannaka bAdaravanaspatikAyika paryanta jAnanA / bhagavan ! anantaropapannaka sUkSmapRthvIkAyika jIva kitanI karmaprakRtiyA~ bA~dhate haiM ? gautama ! Ayukarma ko chor3akara zeSa sAta / isI prakAra yAvat anantaropapannaka bAdaravanaspatikAyika paryanta jaannaa| bhagavana ! anantaropapannaka sUkSmapRthvIkAyika jIva kitanI karmaprakatiyA~ vedate haiM ? gautama ! ve (parvokta) caudaha karmaprakatiyA~ vedate haiM, yathA-pUrvokta prakAra se jJAnAvaraNIya yAvat puruSavedabadhya (puruSavedAvaraNa) vedate haiM / isI prakAra yAvata anantaropapannaka bAdaravanaspatikAyika paryanta khnaa| he bhagavana ! yaha isI prakAra hai| zataka-33/1- uddezaka-3 sUtra-1020 bhagavan ! paramparopapannaka ekendriya jIva kitane prakAra ke kahe gae haiM ? gautama ! pA~ca prakAra ke-pRthvI-kAyika muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 230 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/ sUtrAMka ityAdi aura audhika uddezaka ke anusAra inake cAra-cAra bheda kahane cAhie | bhagavan ! paramparopapannakaaparyAptasUkSmapRthvIkAyika jIvoM ke kitanI karmaprakRtiyA~ kahI gaI haiM ? gautama ! se audhika uddezaka anusAra yAvat caudaha karmaprakRtiyA~ vedate haiM; taka pUrvavat kahanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-33 /1 - uddezaka-4 se 11 sUtra-1021 anantarAvagAr3ha ekendriya, anantaropapannaka uddezaka samAna kahanA / paramparAvagAr3ha ekendriya, paramparopapannaka uddezaka samAna jAnanA / anantarAhAraka ekendriya, anantaropapannaka uddezaka anusAra jAnanA / paramparAhAraka ekendriya, paramparopapannaka uddezaka anusAra smjhnaa| anantaraparyAptaka ekendriya, anantaropapannaka samAna jAnanA / paramparaparyAptaka ekendriya paramparopapannaka samAna jAnanA / carama ekendriya paramparopapannaka anusAra jAnanA / isI prakAra acarama ekendriya bhI jAna lenA / ye sabhI gyAraha uddezaka hue| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-33 - zatakazataka-2 sUtra-1022 bhagavan ! kRSNalezyI ekendriya jIva kitane prakAra ke kahe gae haiM ? gautama ! pA~ca prakAra ke yathA-pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika / bhagavan ! kRSNalezyA vAle pRthvIkAyika jIva kitane prakAra ke haiM ? gautama ! do prakAra ke, yathA-sUkSmapRthvIkAyika aura bAdarapRthvIkAyika / bhagavan ! kRSNalezyI sUkSmapRthvIkAyika jIva kitane prakAra ke haiM ? gautama ! audhika uddezaka anusAra yahA~ bhI pratyeka ekendriya ke cAra-cAra bheda khnaa| bhagavan ! kRSNalezyI aparyAptaka sUkSmapRthvIkAyika jIva ko kitanI karmaprakRtiyA~ haiM ? gautama ! audhika uddezaka anusAra karmaprakRtiyA~ kahanA / usI prakAra ve bA~dhate haiN| usI prakAra ve vedate haiN| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai bhagavan ! anantaropapannaka kRSNalezyI ekendriya jIva kitane prakAra ke haiM ? gautama ! pA~ca prakAra ke / isa abhilApa se vanaspatikAyika paryanta parvavata pratyeka ke do-do bheda hote haiN| bhagavana ! anantaropapannaka kaSNalezyI sakSmapathvIkAyika jIvoM ko kitanI karmaprakRtiyA~ haiM ? gautama ! pUrvokta abhilApa se audhika anantaropapannaka ke anusAra vedate haiM, taka kahanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| bhagavana ! paramparopapannaka kaSNalezyI ekendriya jIva kitane prakAra ke haiM ? gautama ! pA~ca prakAra ke / yathApRthvIkAyika ityAdi / isa prakAra vanaspatikAyika paryanta cAra-cAra bheda kahanA / bhagavan ! paramparopapannaka kRSNalezyI aparyApta sUkSmapRthvIkAyika jIvoM ke kitanI karmaprakRtiyA~ haiM ? gautama ! aughika paramparopapannaka uddezaka ke anusAra vedate haiM taka kahanA / audhika ekendriyazataka ke gyAraha uddezaka samAna yAvat acarama aura carama kRSNalezyI ekendriya paryanta kRSNalezyIzataka meM bhI kahanA / zataka-33- zatakazata sUtra-1023 kRSNalezyI ekendriya zataka ke samAna nIlalezyI ekendriya jIvoM kA samagra zataka kahanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| sUtra-1024 kApotalezyI ekendriya ko isI prakAra zataka kahanA / kintu kApotalezyA , aisA pATha khnaa| sUtra-1025 bhagavan ! bhavasiddhika ekendriya kitane prakAra ke kahe haiM ? gautama ! pA~ca prakAra ke, yathA-pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyikAinake cAra-cAra bheda vanaspatikAyika paryanta pUrvavat khnaa| bhagavan ! bhavasiddhika aparyApta sUkSmapRthvIkAyika jIva ke kitanI karmaprakRtiyA~ kahI haiM ? gautama ! prathama ekendriyazataka ke samAna bhava-siddhikazataka bhI muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 231 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka kahanA cAhie / uddezakoM kI paripATI bhI usI prakAra acarama paryanta khnaa| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| sUtra-1026 bhagavan ! kRSNalezyI bhavasiddhika ekendriya jIva kitane prakAra ke haiM ? gautama ! pA~ca prakAra ke, yathApRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika / bhagavan ! kRSNalezyI bhavasiddhika pRthvIkAyika kitane prakAra ke kahe haiM ? gautama ! do prakAra ke, yathA-sUkSmapRthvIkAyika aura bAdarapRthvIkAyika / bhagavan ! kRSNalezyI bhavasiddhika sUkSmapRthvIkAyika kitane prakAra ke kahe haiM ? gautama ! do prakAra ke, yathA-paryAptaka aura aparyAptaka / isI prakAra bAdara pRthvIkAyikoM ke bhI do bheda haiM / isI abhilApa se usI prakAra pratyeka ke cAra-cAra bheda kahane caahie| bhagavana ! kaSNalezyI-bhavasidika-aparyApta-sakSmapathvIkAyika jIvoM ke kitanI karmaprakatiyA~ kahI haiM ? gautama! audhika uddezaka ke samAna vedate haiM taka khnaa| __ bhagavan ! anantaropapannaka kRSNalezyI bhavasiddhika ekendriya kitane prakAra ke haiM ? gautama ! pA~ca prakAra ke, yathA-pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika | bhagavan ! anantaropapannaka kRSNalezyI-bhavasiddhika-pRthvIkAyika kitane prakAra ke kahe haiM ? gautama ! do prakAra ke, yathA-sUkSmapRthvIkAyika aura bAdarapRthvIkAyika / isI prakAra apkAyika Adi ke bhI do-do bheda kahane caahie| bhagavan ! anantaropapannaka kRSNalezyI bhavasiddhika sUkSmapRthvIkAyikoM ke kitanI karmaprakRtiyA~ kahI haiM ? gautama ! audhika uddezaka ke anusAra, yAvat vedate haiM taka kahanA / isI prakAra isI abhilApa se, audhika zataka anusAra, gyAraha kI uddezaka acaramauddezaka paryanta khnaa| sUtra-1027 kRSNalezyI bhavasiddhika ekendriya jIvoM ko zataka samAna nIlalezyI bhavasiddhika kA zataka bhI khnaa| sUtra-1028 kApotalezyI bhavasiddhika ekendriya jIvoM kA zataka bhI isI prakAra khnaa| sUtra-1029 bhagavan ! abhavasiddhika ekendriya kitane prakAra ke kahe gae haiM ? gautama ! pA~ca prakAra ke, yathA-pRthvI-kAyika yAvat vanaspatikAyika / bhavasiddhikazataka samAna abhavasiddhikazataka bhI kahanA; kintu carama aura acarama ko chor3akara zeSa nau uddezaka kahane cAhie / zeSa pUrvavat / sUtra-1030 __isI prakAra kRSNalezyI abhavasiddhika zataka bhI kahanA / sUtra-1031 isI prakAra nIlalezyI abhavasiddhika zataka bhI jAnanA / sUtra-1032 kApotalezyI abhavasiddhika zataka bhI isI prakAra kahanA / isa prakAra (nauveM se bArahaveM taka) cAra abhavasiddhika zataka haiN| inameM pratyeka ke nau-nau uddezaka haiM / isa prakAra ekendriya jIvoM ke bAraha zataka hote haiN| zataka-33 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 232 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' zataka-34 zatakazataka- 1 uddezaka - 1 - zataka/ varga / uddezaka / sUtrAMka sUtra - 1033 bhagavan ! ekendriya kitane prakAra ke kahe gae haiM ? gautama ! pA~ca prakAra ke, yathA- pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika | inake bhI pratyeka ke cAra-cAra bheda vanaspatikAyika- paryanta kahane caahie| bhagavan! aparyApta sUkSmapRthvIkAyika jIva isa ratnaprabhApRthvI ke pUrvadizA ke caramAnta meM maraNasamudghAta karake isa ratnaprabhApRthvI ke pazcimI caramAnta meM aparyApta sUkSmapRthvIkAyikarUpa meM utpanna hone yogya haiM, to he bhagavan ! vaha kitane samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai ? gautama ! eka samaya kI, do samaya kI athavA tIna samaya kI / bhagavan! aisA kyoM kahA jAtA hai ki vaha eka samaya do samaya athavA tIna samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai ? he gautama ! maiMne sAta zreNiyA~ kahI haiM, yathA- RjvAyatA, ekatovakrA, ubhayatovakrA, ekataH khA, ubhayataH khA, cakravAla aura arddhacakravAla / jo pRthvIkAyika jIva RjvAyatA zreNI se utpanna hotA hai, vaha eka samaya kI vigrahagati se jo ekatovakrA zreNI se utpanna hotA hai, vaha do samaya kI vigrahagati se jo ubhayatovakrA zreNI se utpanna hotA hai, vaha tIna samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai / isa kAraNa se he gautama! yaha kahA jAtA hai / bhagavan / aparyApta sUkSmapRthvIkAyika jIva jo ratnaprabhApRthvI ke pUrvadizA ke caramAnta meM maraNasamudghAta karake isa ratnaprabhApRthvI ke pazcimadizA ke caramAnta meM paryApta sUkSmapRthvIkAyika rUpa se utpanna hone yogya hai, to he bhagavan ! vaha kitane samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai ? gautama ! eka samaya, do samaya athavA tIna samaya kI ityAdi zeSa pUrvavat, isa kAraNa ... taka kahanA caahie| isI prakAra aparyApta sUkSmapRthvIkAyika jIva kA pUrva-dizA ke caramAnta meM mRtyu prApta kara pazcimadizA ke caramAnta meM bAdara aparyApta pRthvIkAyika rUpa se upapAta khnaa| aura vahIM paryApta rUpa se upapAta kahanA caahie| isI prakAra apkAyika jIva ke bhI cAra AlApaka kahanA sUkSma aparyAptaka kA sUkSma paryAptaka kA bAdara aparyAptaka kA tathA bAdara paryAptaka kA upapAta kahanA caahie| isI prakAra sUkSma tejaskAyika aparyAptaka aura paryAptaka kA upapAta kahanA caahie| bhagavan ! aparyApta sUkSma pRthvIkAyika jIva, jo isa ratnaprabhApRthvI ke pUrvadizA ke caramAnta meM maraNa-samud ghAta karake manuSya-kSetra meM aparyApta bAdaratejaskAyika rUpa meM utpanna hone yogya haiM, to he bhagavan! vaha kitane samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai ? gautama ! pUrvavat kahanA / isI prakAra paryApta bAdaratejaskAyika rUpa se upapAtakA kathana karanA / sUkSma aura bAdara apkAyika samAna sUkSma aura bAdara vAyukAyika kA upapAta khnaa| isI prakAra vanaspatikAyika jIvoM ke upapAta ke viSaya meM bhI kahanA / ! bhagavan ! paryApta sUkSma pRthvIkAyika jIva, isa ratnaprabhA pRthvI ke ityAdi prazna ? gautama paryApta sUkSma pRthvIkAyika jIva bhI ratnaprabhA pRthvI ke pUrvadizA ke caramAnta meM maraNasamudghAta se kramazaH ina bIsa sthAnoM meM bAdara paryApta vanaspatikAyika taka, upapAta khnaa| isI prakAra aparyApta bAdara pRthvIkAyika kA upapAta bhI kahanA / isI prakAra paryApta bAdara pRthvIkAyika ke upapAta ko jaannaa| isI prakAra apkAyika jIvoM ke cAra gamaka dvArA pUrva-caramAnta meM maraNasamudghAtapUrvaka marakara inhIM pUrvokta bIsa sthAnoM meM pUrvavat kA kathana karanA / aparyApta aura paryApta sUkSma tejaskAyika jIvoM kA bhI inhIM bIsa sthAnoM meM pUrvoktarUpa se upapAta kahanA / bhagavan / aparyApta bAdara tejaskAyika jIva, jo manuSyakSetra meM maraNasamudghAta karake ratnaprabhApRthvI ke pazcima-caramAnta meM aparyApta pRthvIkAyika rUpa se utpanna hone yogya haiM, he bhagavan ! vaha kitane samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai ? gautama pUrvavat isa kAraNa se vaha... tIna samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai, taka khnaa| isI prakAra cAroM prakAra ke pRthvIkAyika jIvoM meM bhI pUrvavat upapAta kahanA / cAra prakAra ke apkAyikoM meM bhI isI prakAra upapAta kahanA / sUkSmatejaskAyika jIva ke paryAptaka aura aparyAptaka meM bhI isI prakAra upapAta kahanA / ! bhagavan! aparyApta bAdara tejaskAyika jIva, jo manuSyakSetra meM maraNasamudghAta karake manuSyakSetra meM aparyApta muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI 2 ) AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 233 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka bAdara tejaskAyika rUpa se utpanna hone yogya hai, to he bhagavan ! vaha kitane samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai ? gautama ! pUrvavat kahanA / isI prakAra paryApta bAdara tejaskAyika rUpa se upapAta kA bhI kathana karanA / pRthvIkAyika jIvoM ke upapAta ke samAna cAra bhedoM se, vAyukAyika tathA vanaspatikAyika rUpa se upapAta kA kathana karanA / isI prakAra paryApta bAdara tejaskAyika kA bhI samaya kSetra meM samudghAta karake inhIM bIsa sthAnoM meM upapAta kA kathana krnaa| aparyApta ke upapAta samAna paryApta aura aparyApta bAdara tejaskAyika ke manuSyakSetra meM samudghAta aura upapAta kA kathana karanA cAhie | pRthvIkAyika-upapAta ke samAna cAra-cAra bheda se vAyukAyika aura vanaspatikAyika jIvoM kA upapAta kahanA / yAvat-bhagavan ! paryApta bAdara vanaspatikAyika jIva ratnaprabhA-pRthvI ke pUrvI-caramAnta se maraNasamudghAta karake isa ratnaprabhApRthvI ke pazcima-caramAnta meM bAdara vanaspatikAyika rUpa meM utpanna hone yogya ho to, he bhagavana ! vaha kitane samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai? pUrvavata kathana krnaa| bhagavana! aparyApta sakSma pathvIkAyika ratnaprabhApathvI ke pazcima-caramAnta meM samadaghAta karake ratnaprabhA-pathvI ke pUrvI-caramAnta meM aparyApta sUkSma pRthvIkAyika rUpa se utpanna ho to kitane samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai ? gautama ! pUrvavat ! pUrvI-caramAnta ke sabhI padoM meM samudghAta karake pazcima caramAnta meM aura manuSyakSetra meM aura jinakA manuSyakSetra meM samudghAtapUrvaka pazcima-caramAnta meM aura manuSyakSetra meM upapAta ke samAna usI krama se pazcima-caramAnta meM manuSyakSetra meM samudghAtapUrvaka pUrvIya-caramAnta meM aura manuSyakSetra ke usI gamaka se upapAta hotA hai / isI gamaka se dakSiNa ke caramAnta meM samudghAta karake manuSyakSetra meM aura uttara ke caramAnta meM tathA manuSyakSetra meM tathA uttarI-caramAnta meM aura manuSyakSetra meM samudghAta karake dakSiNI-caramAnta meM aura manuSyakSetra meM upapAta kahanA caahie| bhagavan ! aparyApta sUkSma pRthvIkAyika jIva zarkarAprabhApRthvI ke pUrvI-caramAnta meM maraNasamudghAta karake zarkarAprabhApRthvI ke pazcima-caramAnta meM aparyApta sUkSma pRthvIkAyika rUpa se utpanna hone yogya ho to vaha kitane samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai ? gautama ! ratnaprabhApRthvI kathanAnusAra isa kAraNa se aisA kahA hai, taka kahanA / isI krama se paryApta sUkSma tejaskAyika paryanta khnaa| __bhagavan ! aparyApta sUkSma pRthvIkAyika jIva zarkarAprabhApRthvI ke pUrva caramAnta meM maraNasamudghAta karake, manuSyakSetra ke aparyApta bAdara tejaskAyika-rUpa se utpanna hone yogya ho, to vaha kitane samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai ? gautama ! do yA tIna samaya kii| bhagavana ! kisa kAraNa se ? gautama ! maiMne sAta zreNiyA~ kAraNa se ? gautama ! maiMne sAta zreNiyA~ kahI haiM, yathARjvAyatA se lekara arddhacakravAla paryanta / jo ekatovakrA zreNI se utpanna hotA hai, vaha do samaya kI vigraha-gati se aura jo ubhayatovakrA zreNI se utpanna hotA hai, vaha tIna samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai| isa kAraNa se maiMne pUrvokta bAta kahI hai| isa prakAra paryApta bAdara tejaskAyika-rUpa se (kahanA cAhie) zeSa ratnaprabhApRthvI ke smaan| jo bAdaratejaskAyika aparyApta aura paryApta jIva manuSyakSetra meM maraNasamudghAta karake zarkarAprabhApRthvI ke pazcima caramAnta meM, cAroM prakAra ke pRthvIkAyika jIvoM meM, cAroM prakAra ke apkAyika jIvoM meM, do prakAra ke tejaskAyika jIvoM meM aura cAra prakAra ke vAyukAyika jIvoM meM tathA cAra prakAra ke vanaspatikAyika jIvoM meM utpanna hote haiM, unakA bhI do yA tIna samaya kI vigrahagati se upapAta kahanA cAhie / jaba paryApta aura aparyApta bAdara tejaskAyika jIva unhIM meM utpanna hote haiM, taba ratnaprabhApRthvI anusAra eka samaya, do samaya yA tIna samaya kI vigrahagati kahanI / zeSa saba ratnaprabhApRthvI anusAra jAnanA / zarkarAprabhA-sambandhI vaktavyatA samAna adhaHsaptamapRthvIparyanta kahanI caahie| sUtra - 1034 ___ bhagavan ! aparyApta sUkSma pRthvIkAyika jIva adholoka kSetra kI trasanADI ke bAhara ke kSetra meM maraNasamudghAta karake Urdhvaloka kI trasanADI ke bAhara ke kSetra meM aparyApta sUkSma pRthvIkAyika-rUpa se utpanna hone yogya hai to he bhagavana ! vaha kitane samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai ? gautama ! tIna samaya yA cAra samaya kI / bhagavana! aisA kahane kA kyA kAraNa hai ki vaha jIva yA cAra samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai ? gautama ! jo aparyApta muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 234 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka sUkSma pRthvIkAyika jIva adholokakSetrIya trasanADI ke bAhara ke kSetra meM maraNasamudghAta karake Urdhvaloka-kSetra kI trasanADI ke bAhara kSetra meM aparyApta sUkSma pRthvIkAyika ke rUpa meM eka pratara meM anuzreNI (samazreNI) meM utpanna hone yogya hai, vaha tIna samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai aura jo vizreNI meM utpanna hone yogya hai, vaha cAra samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai / isa kAraNa he gautama ! aisA kahA hai ki vaha tIna yA cAra samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai / isI prakAra paryApta sUkSma pRthvIkAyika-rUpa se utpanna hone vAle evaM paryApta sUkSma tejaskAyika-rUpa se utpanna hone vAle ko jAnanA caahie| bhagavan ! aparyApta sUkSma pRthvIkAyika jIva adholokakSetrIya trasanADI ke bAhara ke kSetra meM maraNasamudghAta karake manuSyakSetra meM aparyApta bAdara tejaskAyika-rUpa se utpanna hone yogya ho to bhagavan ! vaha kitane samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai ? gautama ! do yA tIna samaya kii| bhagavan ! yaha kisa kAraNa se kahA jAtA hai ? gautama! maiMne sAta zreNiyA~ kahI haiM, yathA-RjvAyatA yAvat arddhacakravAla / vaha jIva ekatovakrA zreNI se utpanna hotA hai, to do samaya kI vigrahagati se aura vaha ubhayatovakrAzreNI se utpanna hotA hai, to tIna samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai| isI kAraNa he gautama! pUrvokta kathana hai| isI prakAra paryApta bAdaratejaskAyika jIva meM bhI upapAta jaannaa| apkAyika-rUpa meM upapAta ke samAna vAyukAyika aura vanaspatikAyika rUpa meM bhI cAra-cAra bheda se utpanna hone kI vaktavyatA kahanA / aparyApta sUkSmapRthvIkAyika ke gamana anusAra paryApta sUkSmapRthvIkAyika kA gamaka bhI kahanA aura usI prakAra bIsa sthAnoM meM upapAta kahanA / adholokakSetra kI trasanADI ke bAhara ke kSetra meM maraNasamud ghAta karake...yAvat vigrahagati meM upapAta ke samAna paryApta aura aparyApta bAdarapRthvIkAyika ke upapAta kA bhI kathana karanA / cAroM prakAra ke apkAyika jIvoM kA tathA paryApta aura aparyApta sUkSmatejaskAyika jIva ke upapAta kA kathana bhI isI prakAra hai| bhagavan ! yadi aparyApta bAdaratejaskAyika jIva manuSyakSetra meM maraNasamudghAta karake UrdhvalokakSetra kI trasanADI se bAhara ke kSetra meM aparyApta sUkSmapRthvIkAyika-rUpa se utpanna hone yogya hai, to he bhagavan ! vaha kitane samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai ? gautama ! vaha do samaya yA tIna samaya (athavA cAra samaya) kI vigrahagati se utpanna hotA hai / bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA gayA hai ? isakA kathana saptazreNI taka samajhanA cAhie / bhagavan ! isI prakAra yAvat jo aparyApta bAdaratejaskAyika jIva manuSyakSetra meM maraNasamudghAta karake Udhvaloka-kSetra kI trasanADI ke bAhara ke kSetra meM paryApta sUkSmatejaskAyika-rUpa meM utpanna ho to vaha kitane samaya kI vigraha-gati se...? gautama ! isakA kathana bhI pUrvavat / bhagavan ! yadi aparyApta bAdaratejaskAyika jIva manuSyakSetra meM maraNasamudghAta karake manuSyakSetra meM aparyApta bAdaratejaskAyika-rUpa meM utpanna hone yogya hai to bhagavan ! vaha kitane samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai ? gautama! eka samaya, do samaya yA tIna samaya kI / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ? gautama ! jaise ratnaprabhApRthvI meM saptazreNIrUpa hetu kahA, vahI hetu yahA~ jAnanA cAhie / isI prakAra paryApta bAdaratejaskAyika-rUpa meM upapAta kA bhI kathana karanA / pRthvIkAyika ke cAroM bhedoM sahita upapAta samAna vAyukAyika aura vanaspati kAyika kA bhI cAra-cAra bheda sahita upapAta kahanA cAhie / isI prakAra paryApta bAdaratejaskAyika kA upapAta bhI inhIM sthAnoM meM jAnanA / pRthvIkAyika jIva ke upapAta kathana samAna vAyukAyika aura vanaspatikAyika jIvoM ke upapAta kA kathana krnaa| bhagavan ! jo aparyApta sUkSmapRthvIkAyika UrdhvalokakSetrIya trasanADI ke bAhara ke kSetra meM maraNasamudghAta karake, adholokakSetrIya trasanADI ke bAhara ke kSetra meM aparyApta sUkSmapRthvIkAyikarUpa se utpanna hone yogya hai to bhante! vaha kitane samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai ? gautama ! UrdhvalokakSetrIya trasanADI ke bAhara ke kSetra meM maraNasamudghAta karake adholokakSetrIya trasanADI ke bAhara ke kSetra meM utpanna hone vAle pRthvIkAyikAdi ke lie bhI vahI samagra pUrvokta gamaka paryApta bAdaravanaspatikAyika jIva kA paryApta bAdaravanaspatikAyikarUpa meM upapAta taka kathana yahA~ karanA / bhagavan ! jo aparyApta sUkSmapRthvIkAyika jIva, loka ke pUrvI-caramAnta meM maraNasamudghAta karake muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 235 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka loka ke pUrvI-caramAnta meM aparyApta sUkSmapRthvIkAyika-rUpa meM utpanna hone yogya hai, to vaha kitane samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai ? gautama ! vaha eka, do, tIna yA cAra samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai| bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki vaha eka samaya kI yAvat utpanna hotA hai ? gautama ! maiMne sAta zreNiyA~ batAIM haiM, yathARjvAyatA yAvat arddhacakravAlA / RjvAyatA zreNI se utpanna hotA hai to eka samaya kI vigrahagati se ekatovakrA zreNI se utpanna hotA hai to do samaya kI vigrahagati se ubhayatovakrA zreNI se utpanna hotA hai to jo eka pratara meM anuzreNI se utpanna hone yogya hai, vaha tIna samaya kI vigrahagati se aura yadi vaha vizreNI se utpanna hone yogya hai to vaha cAra samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai / isI kAraNa he gautama ! pUrvokta kathana kiyA gayA hai ki vaha eka samaya kI...yAvat cAra samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai| isI prakAra aparyApta sUkSmapRthvIkAyika jIva kA loka ke pUrvI-caramAnta meM (maraNa) samudghAta karake loka ke pUrvI-caramAnta meM hI aparyApta aura paryApta sUkSmapRthvIkAyika jIvoM meM, aparyApta aura paryApta sUkSmaapkAyika jIvoM meM, aparyApta aura paryApta sUkSmatejaskAyika jIvoM meM, aparyApta aura paryApta sUkSmavAyukAyika jIvoM meM, aparyApta aura paryApta bAdaravAyukAyika jIvoM meM tathA aparyApta aura paryApta sUkSmavanaspatikAyika jIvoM meM, isa prakAra ina aparyApta aura paryApta-rUpa bAraha hI sthAnoM meM isI krama se upapAta kahanA cAhie / paryApta sUkSmapRthvI-kAyika jIva kA upapAta pUrvavat bAraha sthAnoM meM karanA / aise hI paryApta sUkSmavanaspatikAyika taka paryApta sUkSma-vanaspatikAyika jIvoM meM upapAta kA kathana karanA caahie| bhagavan ! jo aparyApta sUkSmapRthvIkAyika jIva loka ke pUrvI-caramAnta meM samudghAta karake loka ke dakSiNacaramAnta meM aparyApta sUkSmapRthvIkAyika jIvoM meM utpanna hone yogya hai, vaha kitane samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai ? gautama ! do samaya, tIna samaya yA cAra samaya kI / bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahate haiM ? gautama! maiMne sAta zreNiyA~ batAIM haiM, yathA-RjvAyatA yAvat arddhacakravAlA / ekatovakrA zreNI se utpanna hotA hai to do samaya kI ubhayatovakrA zreNI se eka pratara meM anuzreNI se utpanna hone yogya hai, to tIna samaya kI aura yadi vaha vizreNI se utpanna hone yogya hai to cAra samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai / he gautama ! isI kAraNa maiMne kahA hai| isI prakAra se pUrvIcaramAnta meM samudghAta karake dakSiNa-caramAnta meM yAvat paryApta sUkSmavanaspatikAyika, paryApta sakSmavanaspatikAyika jIvoM meM bhI upapAta kA kathana karanA cAhie / ina sabhI meM yathAyogya do samaya, tIna samaya yA cAra samaya kI vigrahagati kahanI caahie| bhagavan ! jo aparyApta sUkSmapRthvIkAyika jIva, loka ke pUrvI-caramAnta meM samudghAta karake loka ke pazcimacaramAnta meM aparyApta sUkSmapRthvIkAyika-rUpa meM utpanna hone yogya hai, vaha kitane samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai? gautama ! vaha eka, do, tIna athavA cAra samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai / bhagavan ! kisa kAraNa se ? gautama ! pUrvavat, jaise pUrvI-caramAnta meM samudghAta karake pUrvI-caramAnta meM hI upapAta kA kathana kiyA, vaise hI pUrvI-caramAnta meM samudghAta karake pazcima-caramAnta meM bhI sabhI ke upapAta kA kathana karanA caahie| bhagavan ! jo aparyApta sUkSmapRthvIkAyika jIva, loka ke pUrvI-caramAnta meM samudghAta karake loka ke uttaracaramAnta meM aparyApta sUkSmapRthvIkAyika jIva meM utpanna hone yogya hai to vaha kitane samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai ? gautama ! pUrvI-caramAnta meM samudghAta karake dakSiNa-caramAnta meM upapAta samAna pUrvI-caramAnta meM samudghAta karake uttara-caramAnta meM upapAta kA kathana karanA caahie| bhagavan ! jo aparyApta sUkSmapRthvIkAyika jIva loka ke dakSiNa-caramAnta meM samudghAta karake loka ke dakSiNa-caramAnta meM hI aparyApta sUkSmapRthvIkAyika-rUpa meM utpanna hone yogya hai, vaha kitane samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai ? gautama ! pUrvI-caramAnta meM samudghAta karake pUrvI-caramAnta meM hI upapAta ke samAna dakSiNa-caramAnta meM samudghAta karake dakSiNa-caramAnta meM hI utpanna hone yogya kA upapAta kahanA cAhie / isI prakAra yAvat paryApta sUkSmavanaspatikAyika kA, paryApta sUkSmavanaspatikAyikoM meM dakSiNa-caramAnta taka upapAta kahanA cAhie / isI muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 236 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka prakAra dakSiNa-caramAnta meM samudghAta karake pazcima-caramAnta meM upapAta kA kathana karanA / vizeSa yaha hai ki inameM do, tIna yA cAra samaya kI vigrahagati hotI hai| zeSa pUrvavat / svasthAna meM upapAta ke samAna dakSiNa-caramAnta meM samudghAta karake uttara-caramAnta meM upapAta kA tathA eka, do, tIna yA cAra samaya kI vigrahagati kA kathana karanA / pazcimacaramAnta meM upapAta ke samAna pUrvIya-caramAnta meM bhI do, tIna yA cAra samaya kI vigrahagati se upapAta kA kathana karanA pazcima-caramAnta meM samudghAta karake pazcima caramAnta meM hI utpanna hone vAle pRthvIkAyika ke lie svasthAna meM upapAta ke anusAra kathana karanA / uttara-caramAnta meM utpanna hone vAle jIva ke eka samaya kI vigrahagati nahIM hotii| zeSa pUrvavat / pUrvI-caramAnta meM upapAta kA kathana svasthAna meM upapAta ke samAna hai / dakSiNa-caramAnta meM upapAta meM eka samaya kI vigrahagati nahIM hotI / zeSa pUrvavat / uttara-caramAnta meM samudghAta karake uttara-caramAnta meM utpanna hone vAle jIva kA kathana svasthAna meM upapAta ke samAna jAnanA / isI prakAra uttara-caramAnta meM samudghAta karake pUrvI caramAnta meM utpanna hone vAle pRthvIkAyikAdi jIvoM ke upapAta kA kathana samajhanA kintu inameM eka samaya kI vigrahagati nahIM hotI / uttara-caramAnta meM samudaghAta karake dakSiNa-caramAnta meM utpanna hone vAle jIvoM kA kathana bhI svasthAna ke samAna hai / uttara-caramAnta meM samudghAta karake pazcima-caramAnta meM utpanna hone vAle jIvoM ke eka samaya kI vigrahagati nahIM hotI / zeSa pUrvavat yAvat paryApta sUkSmavanaspatikAyika kA paryApta sUkSmavanaspati-kAyika jIvoM meM upapAta kA kathana jAnanA caahie| bhagavan ! paryApta bAdara pRthvIkAyika jIvoM ke sthAna kahA~ kahe haiM ? gautama ! svasthAna kI apekSA ATha pRthvIyA~ haiM, ityAdi saba kathana sthAnapada ke anusAra yAvat paryApta aura aparyApta sabhI sUkSma vanaspatikAyika jIva eka hI prakAra ke haiN| he AyuSman zramaNa ! ve sarva loka meM vyApta haiN| bhagavan ! aparyApta sUkSma pRthvIkAyika jIvoM ke kitanI karmaprakRtiyA~ kahI haiM ? gautama ! ATha, yathAjJAnAvaraNIya yAvat antarAya / isa prakAra pratyeka ke cAra-cAra bheda se ekendriya zataka ke anusAra paryApta bAdara vanaspatikAyika taka kahanA / bhagavan ! aparyApta sUkSma pRthvIkAyika jIva kitanI karmaprakRtiyA~ bA~dhate haiM ? gautama ! sAta yA ATha / yahA~ bhI ekendriyazataka ke anusAra paryApta bAdara vanaspatikAyika taka kA kathana krnaa| bhagavan ! aparyApta sUkSma pRthvIkAyika jIva kitanI karmaprakRtiyoM kA vedana karate haiM ? gautama ! ve caudaha karmaprakatiyoM kA vedana karate haiM.yathA-jJAnAvaraNIya Adi / zeSa saba varNana ekendriyazataka ke anasA karmaprakRti paryanta kahanA cAhie / isI prakAra paryApta bAdara vanaspatikAyika paryanta jAnanA caahie| bhagavan ! ekendriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? ityAdi prazna / gautama ! vyutkrAntAdipada meM ukta pRthvIkAyika jIva ke upapAta ke samAna inakA bhI upapAta kahanA / bhagavan ! ekendriya jIvoM ke kitane samudghAta kahe haiM ? gautama ! cAra-vedanAsamudaghAta yAvat vaikriyasamudghAta / bhagavan ! tulya sthiti vAle ekendriya jIva tulya aura vizeSAdhikakarma kA bandha karate haiM ? athavA tulya sthiti vAle ekendriya jIva bhinna-vizeSAdhika karmabandha karate haiM ? athavA bhinna-bhinna sthiti vAle ekendriya jIva tulyavizeSAdhika karmabandha karate haiM? yA bhinna-bhinna sthiti vAle ekendriya jIva bhinna-vizeSAdhika karmabandha karate haiM ? gautama ! tulya sthiti vAle kaIM ekendriya jIva tulya aura vizeSAdhika karmabandha karate haiM, tulya sthiti vAle katipaya ekendriya jIva bhinna-bhinna vizeSAdhika karmabandha karate haiM, kaIM bhinna-bhinna sthiti vAle ekendriya jIva tulya - vizeSAdhika karmabandha karate haiM aura kaIM bhinna-bhinna sthiti vAle ekendriya jIva bhinna-bhinna vizeSAdhika karmabandha karate haiM / bhagavan ! aisA kyoM kahA gayA ki kaIM tulyasthiti vAle...yAvat bhinna-bhinna vizeSAdhika karmabandha karate haiM? gautama! ekendriya jIva cAra prakAra ke kahe haiM / yathA-kaIM jIva samAna Ayu vAle aura sAtha utpanna hue hote haiM, kaIM jIva samAna Ayu vAle aura viSama utpanna hue hote haiM, kaIM viSama Ayu vAle aura sAtha utpanna hue hote haiM tathA kitane hI jIva viSama Ayu vAle aura viSama utpanna hue hote haiM / inameM se jo samAna Ayu aura samAna utpatti vAle haiM, ve tulya sthiti vAle tathA tulya evaM vizeSAdhika karmabandha karate haiM / jo samAna Ayu aura viSama utpatti vAle haiM, ve tulya sthiti vAle muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 237 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka vimAtrA sthiti vAle tulya-vizeSAdhika karmabandha karate haiM aura jo viSama Ayu aura viSama utpatti vAle haiM, ve vimAtrA sthiti vAle, vimAtrA-vizeSAdhika karmabandha karate haiM / isa kAraNa se yaha kahA gayA hai ki yAvat vimAtra-vizeSAdhika karmabandha karate haiN| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-34/1 - uddezaka-2 sUtra-1035 bhagavan ! anantaropapannaka ekendriya kitane prakAra ke kahe haiM ? gautama ! pA~ca prakAra ke, yathA-pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika / phira pratyeka ke do-do bheda ekendriya zataka ke anusAra vanaspatikAyika paryanta khnaa| bhagavan ! anantaropapannaka bAdara pRthvIkAyika jIvoM ke sthAna kahA~ kahe haiM ? gautama ! ve svasthAna kI apekSA ATha pRthvIyoM meM haiM, yathA-ratnaprabhA ityAdi / sthAnapada ke anusAra-yAvat dvIpoM meM tathA samudroM meM anantaro-papannaka bAdara pRthvIkAyika jIvoM ke sthAna kahe haiM / upapAta aura samudghAta kI apekSA ve samasta loka meM haiM / svasthAna kI apekSA ve loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahe hue haiM / anantaropapannaka sUkSma pRthvIkAyika sabhI jIva eka prakAra ke haiM tathA vizeSatA aura bhinnatA rahita haiM tathA he AyuSman zramaNa ! ve sarvaloka meM vyApta haiM / isI krama se sabhI ekendriyasambandhI kathana karanA / una sabhI ke svasthAna sthAnapada ke anusAra haiM / ina paryApta bAdara eke-ndriya jIvoM ke upapAta, samudghAta aura svasthAna ke anusAra aparyApta bAdara ekendriya jIva ke bhI upapAtAdi jAnane cAhie tathA sUkSma pathvIkAyika jIvoM ke upapAta. samadaghAta aura svasthAna ke anusAra sabhI sUkSma ekendriya jIva yAvata vanaspatikAyika paryanta jaannaa| bhagavan ! anantaropapannaka sUkSma pRthvIkAyika jIvoM ke kitanI karmaprakRtiyA~ haiM ? gautama ! ATha haiM, ityAdi ekendriyazataka meM ukta anantaropapannaka uddezaka ke samAna usI prakAra bA~dhate haiM aura vedate haiM, yahA~ taka isI prakAra anantaropapannaka bAdara vanaspatikAyika paryanta jAnanA caahie| bhagavan ! anantaropapannaka ekendriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! audhika uddezaka anusAra kahanA / bhagavan ! anantaropapannaka ekendriya jIvoM ke kitane samudghAta kahe haiM ? gautama ! do, yathA-vedanA samudghAta aura kaSAyasamudghAta / / bhagavan ! kyA tulyasthiti vAle anantaropapannaka ekendriya jIva paraspara tulya, vizeSAdhika karmabandha karate haiM? ityAdi prazna / gautama ! kaIM tulyasthiti vAle ekendriya jIva tulya-vizeSAdhika karmabandha karate haiM aura kaI tulyasthiti vAle ekendriya jIva vimAtra-vizeSAdhika karmabandha karate haiM / bhagavan ! aisA kyoM kahA gayA ? gautama ! anantaropapannaka ekendriya jIva do prakAra ke kahe haiM, yathA kaIM jIva samAna Ayu aura samAna utpatti vAle hote haiM, jabaki kaIM jIva samAna Ayu aura viSama utpatti vAle hote haiM / inameM se jo samAna Ayu aura samAna utpatti vAle haiM, ve tulyasthiti vAle paraspara tulya-vizeSAdhika karmabandha karate haiM aura jo samAna Ayu aura viSama utpatti vAle haiM, ve tulya sthiti vAle vimAtra-vizeSAdhika karmabandha karate haiM / isa kAraNa se he gautama ! aisA kahA gayA ki...yAvat vimAtravizeSAdhika karmabandha karate haiN| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-34/1 - uddezaka-3 sUtra-1036 bhagavan ! paramparopapannaka ekendriya kitane prakAra ke kahe haiM ? gautama ! pA~ca prakAra ke, yathA-pRthvIkAyika ityAdi / unake cAra-cAra bheda vanaspatikAyika paryanta kahanA / bhagavan ! paramparopapannaka sUkSma pRthvIkAyika jIva ratnaprabhApRthvI ke pUrva-caramAnta meM maraNasamudghAta karake ratnaprabhApRthvI ke yAvat pazcima-caramAnta meM aparyApta sUkSma pRthvIkAyika rUpa se utpanna ho to vaha kitane samaya kI vigrahagati se utpanna hotA hai ? gautama ! isa abhilApa se prathama uddezaka ke anusAra yAvat loka ke caramAnta paryanta kahanA / bhagavan ! paramparopapannaka paryApta bAdara pRthvIkAyika jIvoM ke sthAna kahA~ haiM ? gautama ! svasthAna kI apekSA ve ATha pRthvIyoM meM haiM / isa prakAra prathama uddezakameM ukta kathanAnusAra tulya-sthiti taka kahanA cAhie / bhagavan ! yaha isI prakAra hai| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 238 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka zataka-34/1 - uddezaka-4 se 11 sUtra-1037 isI prakAra zeSa ATha uddezaka bhI yAvat acarama taka jAnane cAhie / vizeSa yaha hai ki anantara-uddezaka anantara ke samAna aura parampara-uddezaka parampara ke samAna kahanA cAhie / carama aura acarama bhI isI prakAra haiN| isa prakAra ye gyAraha uddezaka hue| zataka-34-zatakazataka-2 sUtra-1038 bhagavan ! kRSNalezyI ekendriya kitane prakAra ke kahe haiM ? gautama ! pA~ca prakAra | unake cAra-cAra bheda ekendriyazataka ke anusAra vanaspatikAyika paryanta jaannaa| - bhagavan ! kRSNalezyI aparyApta sUkSmapRthvIkAyika jIva isa ratnaprabhApRthvI ke pUrva-caramAnta meM yAvat utpanna hotA hai ? gautama ! audhika uddezaka ke anusAra loka ke caramAnta taka sarvatra kRSNalezyA vAloM meM upapAta khnaa| bhagavan ! kRSNalezyI aparyApta bAdarapRthvIkAyika jIvoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? gautama ! audhika uddezaka ke isa abhilApa ke anusAra tulyasthiti vAle paryanta kahanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| isa prakAraprathama zreNI zataka samAna gyAraha uddezaka khnaa| zataka-34 - zatakazataka-3 se 5 sUtra-1039-1041 isI prakAra nIlalezyA vAle ekendriya jIva kA tRtIya zataka hai / kApotalezyI ekendriya ke lie bhI isI prakAra caturtha zataka hai / tathA bhavasiddhika-ekendriya viSayaka paMcama zataka bhI samajhanA caahie| zataka-34-zatakazataka-6 sUtra-1042 bhagavan ! kRSNalezyI bhavasiddhika ekendriya jIva kitane prakAra ke haiM ? gautama ! audhika uddezakAnusAra jAnanA / bhagavan ! anantaropapannaka bhavasiddhika-kRSNalezyI ekendriya kitane prakAra ke kahe haiM ? gautama ! audhika uddezaka ke anusAra jaannaa| bhagavan ! paramparopapannaka kRSNalezyI-bhavasiddhika kitane prakAra ke kahe haiM ? gautama ! pA~ca prakAra ke haiM / yahA~ pratyeka ke cAra-cAra bheda vanaspatikAyika paryanta samajhane cAhie / bhagavan ! jo paramparopapannaka-kRSNalezyIbhavasiddhika aparyApta sUkSmapRthvIkAyika jIva, isa ratnaprabhApRthvI ke pUrvI-caramAnta meM yAvat utpanna hotA hai ? gautama! pUrvavat jAnanA / isa avilApa se audhika uddezaka ke anusAra loka ke caramAnta taka yahA~ sarvatra kRSNa-lezyI bhavasiddhika meM upapAta khnaa| bhagavan ! paramparopapannaka kRSNalezyIbhavasiddhika paryApta bAdarapRthvIkAyika jIvoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM? gautama ! isI prakAra isa abhilApa se audhika uddezaka yAvat tulyasthiti-paryanta jAnanA / isI prakAra isa abhilApa se kRSNalezyI-bhavasiddhika ekendriyoM ke sambandha meM bhI kahanA caahie| zataka-34 - zatakazataka-7 se 12 sUtra-1043 nIlalezyA vAle bhavasiddhika ekendriya jIvoM kA (sAtavA~) zataka kahanA / isI prakAra kApotalezyA vAle bhavasiddhika ekendriya jIva kA (AThavA~) zataka kahanA / bhavasiddhika jIva ke cAra zatakoM ke anusAra abhavasiddhika ekendriya jIva ke bhI cAra zataka kahane cAhie / vizeSa yaha hai ki carama aura acarama ko chor3akara inameM nau uddezaka hI kahanA / isa prakAra ye bAraha ekendriya-zreNI-zataka kahe haiN| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-34 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 239 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' zataka- 35 zatakazataka - 1 - uddezaka - 1 zataka/ varga /uddezaka/ sUtrAMka sUtra - 1044 bhagavan ! mahAyugma kitane batAe gae haiM ? gautama ! solaha, yathA- kRtayugmakRtayugma, kRtayugmatryoja, kRtayugmadvAparayugma, kRtayugmakalyoja, tryojakRtayugma, tryojatryoja, tryojadvAparayugma, tryojakalyoja, dvAparayugmakRta-yugma, dvAparayugmayoja, dvAparayugmadvAparayugma, dvAparayugmakalyoja, kalyojakRtayugma, kalyojatryoja, kalyojadvApara yugma aura kalyojakalyoja | bhagavan ! kyA kAraNa hai ki mahAyugma solaha kahe gae haiM? gautama ! jisa rAzi meM cAra saMkhyA kA apahAra karate hue - (1) cAra zeSa raheM aura usa rAzi ke apahArasamaya bhI kRtayugma (cAra) hoM to vaha rAzi kRtayugmakRtayugma kahalAtI hai, (2) tIna zeSa raheM aura usa rAzi ke apahArasamaya kRtayugma hoM to vaha rAzi kRtayugmatryoja kahalAtI hai| (3) do zeSa raheM aura usa rAzi ke apahArasamaya kRtayugma hoM to vaha rAzi kRtayugmadvAparayugma kahalAtI hai, (4) eka zeSa rahe aura usa rAzi ke apahArasamaya kRtayugma hoM to vaha rAzi kRtayugmakalyoja kahalAtI hai, (5) cAra zeSa raheM aura usa rAzi ke apahArasamaya tryoja hoM to vaha rAzi tryojakRtayugma kahalAtI hai / (6) tIna zeSa raheM aura usa rAzi ke apahArasamaya bhI yoga hoM to vaha rAzi tryojatryoja kahalAtI hai / (7) do baceM aura usa rAzi ke apahArasamaya yoja hoM to vaha rAzi tryojadvAparayugma kahalAtI hai, (8) eka bace aura usa rAzi ke apahArasamaya tryoja hoM to vaha rAzi tryojakalyoja kahalAtI hai, (9) cAra zeSa raheM aura usa rAzi ke apahArasamaya dvAparayugma (do) hoM to vaha rAzi dvAparayugmakRtayugma kahalAtI hai, (10) tIna zeSa raheM aura usa rAzi ke apahArasamaya dvAparayugma ho to vaha rAzi dvAparayugmatryoja kahalAtI hai / (11) do baceM aura usa rAzi ke apahArasamaya dvAparayugma hoM to vaha rAzi dvAparayugmadvAparayugma kahalAtI hai / (12) eka zeSa rahe aura usa rAzi ke apahAra - samaya dvAparayugma hoM, to vaha rAzi dvAparayugmakalyoja kahalAtI hai, (13) cAra zeSa raheM aura usa rAzi kA apahAra-samaya kalyoja (eka) ho to vaha rAzi kalyojakRtayugma kahalAtI hai, (14) tIna zeSa raheM aura usa rAzi kA apahAra - samaya kalyoja ho to vaha rAzi kalyojatryoja kahalAtI hai / (15) do baceM aura usa rAzi kA apahAra samaya kalyoja ho to vaha rAzi kalyojadvAparayugma kahalAtI hai, aura (16) eka zeSa rahe aura usa rAzi kA apahAra samaya kalyoja ho to vaha rAzi kalyojakalyoja kahalAtI hai| isI kAraNa se he gautama! kalyojakalyoja taka kahA gayA hai / sUtra - 1045 bhagavan ! kRtayugma-kRtayugmarAzirUpa ekendriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! utpaloddezaka ke upapAta samAna upapAta kahanA caahie| bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? gautama ! ve solaha, saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta / bhagavan ! ve ananta jIva samaya-samaya meM eka-eka apahRta kiye jAeM to kitane kAla meM apahRta hote haiM ? gautama ! ananta avasarpiNI aura utsarpiNI bIta jAeM to bhI ve apahRta nahIM hote| inakI UMcAI utpaloddezaka ke anusAra jAnanA / bhagavan ! ve ekendriya jIva jJAnAvaraNIyakarma ke bandhaka haiM yA abandhaka ? gautama ! ve bandhaka haiM, abandhaka nahIM ve jIva AyuSyakarma ko chor3akara zeSa sabhI karmoM ke bandhaka haiN| AyuSyakarma ke ve bandhaka bhI haiM aura abandhaka bhI haiM bhagavan ! ve jIva jJAnAvaraNIyakarma ke vedaka haiM yA avedaka haiM ? gautama ! vedaka haiM, avedaka nahIM haiN| isI prakAra sabhI karmoM meM jAnanA / bhagavan ! ve jIva sAtA ke vedaka haiM athavA asAtA ke ? gautama ! ve sAtAvedaka bhI hote haiM, athavA asAtAvedaka bhI evaM utpaloddezaka kI paripATI ke anusAra ve sabhI karmoM ke udaya vAle haiM, ve chaha karmoM ke udIraka haiM tathA vedanIya aura AyuSyakarma ke udIraka bhI haiM aura anudIraka bhI haiM / bhagavan ! ve ekendriya jIva kyA kRSNalezyA vAle hote haiM ? ityAdi prazna / gautama ! ve jIva kRSNalezyI, nIlalezyI, kApotalezyI athavA tejolezyI hote haiM / ye mithyAdRSTi hote haiM / ve ajJAnI hote haiM / ve niyamataH do ajJA dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI -2 )" AgamasUtra - hinda-anuvAda" Page 240 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/sUtrAMka vAle hote haiM, yathA-matiajJAnI aura zrutaajJAnI / ve kAyayogI hote haiM / ve sAkAropayoga vAle bhI hote haiM aura anAkAropayoga vAle bhI hote haiM / bhagavan ! una ekendriya jIvoM ke zarIra kitane varNa ke hote haiM ? ityAdi samagra prazna / gautama ! utpaloddezaka ke anusAra, unake zarIra pA~ca varNa, pA~ca rasa, do gandha aura ATha sparza vAle hote haiM / ve ucchvAsa vAle yA niHzvAsa vAle athavA no-ucchvAsa-niHzvAsa vAle hote haiM / AhAraka yA anAhAraka hote haiN| ve avirata hote haiM kriyAyukta hote haiM, sAta yA ATha karmaprakRtiyoM ke bandhaka hote haiM / AhArasaMjJA yAvat parigrahasaMjJA vAle hote haiM / krodhakaSAyI yAvat lobhakaSAyI hote haiM / napuMsakavedI hote haiM / strIvedabandhaka puruSaveda-bandhaka yA napuMsakaveda-bandhaka hote haiM / asaMjJI hote haiM aura saindriya hote haiN| bhagavan ! ve kRtayugma-kRtayugmarAzirUpa ekendriya jIva kAla kI apekSA kitane kAla taka hote haiM ? gautama! ve jaghanya eka samaya aura utkaSTa anantakAla-ananta vanaspatikAla-paryanta hote haiN| yahA~ saMvedha kA kathana nahIM kiyA jAtA / AhAra utpaloddezaka anusAra jAnanA, kintu ve vyAghAtarahita chaha dizA se aura vyAghAta ho to kadAcit tIna, cAra yA pA~ca dizA se AhAra lete haiM / sthiti jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa bAIsa hajAra varSa kI hotI hai| Adi ke cAra samudghAta hote haiM / ye mAraNAntika samudghAta se samavahata athavA asamavahata hokara marate haiM aura udvarttanA utpaloddezaka ke anusAra jAnanA / bhagavan ! samasta prANa, bhUta, jIva aura sattva kyA kRtayugma -kRtayugmarAzirUpa ekendriyarUpa se pahale utpanna hue haiM ? hA~, gautama! ve aneka bAra athavA ananta bAra utpanna ho cUke haiN| bhagavan ! kRtayugma-tryojarAzirUpa ekendriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? ityAdi prazna / gautama ! unakA upapAta pUrvavat jAnanA / bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? gautama ! ve eka samaya meM unnIsa, saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta utpanna hote haiN| zeSa pUrvavat / kRtayugma-kRtayugmarAzirUpa ke pATha ke anusAra ananta bAra utpanna hue haiM, taka khnaa| bhagavan ! kRtayugma-dvAparayugmarUpa ekendriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! upapAta pUrvavat jAnanA / bhagavan ! ve jIva eka samayameM kitane utpanna hote haiM ? gautama ! aThAraha, saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta utpanna hote haiM / zeSa saba pUrvavat yAvat ananta bAra utpanna hue haiM, bhagavan ! kRtayugma-kalyojarUpa ekendriya kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! upapAta pUrvavat / inakA parimANa hai-satraha, saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta / zeSa pUrvavat yAvat ananta bAra utpanna ho cUke haiM / bhagavan ! tryoja-kRtayugmarAzirUpa ekendriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM? gautama ! upapAta pUrvavat jAnanA / inakA parimANa hai-bAraha, saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta / zeSa pUrvavat yAvat anantabAra utpanna hue haiM / bhagavan ! tryoja-tryojarAzirUpa ekendriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! upapAta pUrvavat hai / inakA parimANa-pandraha, saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta / zeSa pUrvavat yAvat ananta bAra utpanna hue ___ isa prakAra ina solaha mahAyugmoM kA eka hI prakAra kA kathana samajhanA cAhie / kintu inake parimANa meM bhinnatA hai / jaise ki-tryojadvAparayugma kA pratisamaya utpAda kA parimANa caudaha, saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hai| tryojakalyoja kA hai-teraha, saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta / dvAparayugmakRtayugma kA utpAda-parimANa ATha, saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hai| dvAparayugmatryoja kA gyAraha, saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hai| dvAparayugmadvAparayugma meM dasa, saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta utpanna hote haiM / dvAparayugmakalyoja meM nau, saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta haiM / kalyojakRtayugma meM cAra, saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta haiM / kalyojatryoja meM pratisamaya sAta, saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hai aura kalyojadvAparayugma meM chaha, saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hai| bhagavan ! kalyoja-kalyojarAzirUpa ekendriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! upapAta pUrvavat kahanA / parimANa pA~ca saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hai / zeSa pUrvavat / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-35/1 - uddezaka-2 sUtra-1046 bhagavan ! prathama samayotpanna kRtayugma-kRtayugmarAzirUpa ekendriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama! muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 241 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka pUrvavat / isI prakAra prathama uddezaka anusAra dvItiya uddezaka meM bhI utpAda-parimANa solaha bAra kahanA cAhie / anya saba pUrvavat / kintu ina dasa bAtoM meM bhinnatA hai, yathA-avagAhanA-jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga hai aura utkRSTa bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga hai / AyuSyakarma ke bandhaka nahIM, abandhaka hote haiM / AyuSya-karma ke ye udIraka nahIM, anudIraka hote haiM / ye ucchvAsa, niHzvAsa tathA ucchvAsa-niHzvAsa se yukta nahIM hote aura ye sAta prakAra ke karmoM ke bandhaka hote haiM, aSTavidhakarmoM ke bandhaka nahIM hote| bhagavan ! ve prathamasamayotpanna kRtayugma-kRtayugmarAzirUpa ekendriya jIva kitane kAla taka hote haiM ? gautama! eka samaya / unakI sthiti bhI itanI hI hai| unameM Adi ke do samudghAta hote haiN| unameM samavahata evaM udvarttanA nahIM hone se, ina donoM kI pRcchA nahIM karanI cAhie / zeSa saba bAteM solaha hI mahAyugmoM meM ananta bAra utpanna hue haiM, taka usI prakAra kahanA / he bhagavana ! yaha isI prakAra hai| zataka-35/1 - uddezaka-3 se 11 sUtra-1047 bhagavan ! aprathamasamayotpanna kRtayugma-kRtayugmarAzirUpa ekendriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! prathama uddezaka anusAra isa uddezaka meM bhI solaha mahAyugmoM ke pATha dvArA yAvat ananta bAra utpanna hue haiM, tk| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| sUtra-1048 bhagavan ! caramasamayotpanna kRtayugma-kRtayugmarAzirUpa ekendriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! prathamasamaya uddezaka anusAra kahanA cAhie / kintu inameM deva utpanna nahIM hote tathA tejolezyA ke viSaya meM prazna nahIM karanA cAhie / zeSa pUrvavat / sUtra-1049 bhagavan ! acaramasamaya ke kRtayugma-kRtayugmarAzirUpa ekendriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? ityAdi prazna / gautama ! aprathamasamaya uddezaka ke anusAra kahanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, yaha isI prakAra hai| sUtra-1050 bhagavan ! prathamaprathamasamaya ke kRtayugma-kRtayugmarAzirUpa ekendriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama! prathamasamaya ke uddezaka anusAra samagra kathana krnaa| sUtra-1051 bhagavan ! prathama-aprathamasamaya ke kRtayugma-kRtayugmarAzirUpa ekendriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM? gautama! prathamasamaya ke uddezakAnusAra kahanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| sUtra-1052 bhagavan ! prathama-caramasamaya ke kRtayugma-kRtayugmarAzirUpa ekendriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! caramauddezaka anusAra jaannaa| sUtra-1053 bhagavan ! prathama-acaramasamaya ke kRtayugma-kRtayugmarAzirUpa ekendriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! dUsare uddezaka ke anusAra jAnanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| sUtra-1054 bhagavan ! carama-caramasamaya ke kRtayugma-kRtayugmarAzirUpa ekendriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama! cauthe uddezaka ke anusAra jaannaa| sUtra-1055 bhagavan ! carama-acaramasamaya ke kRtayugma-kRtayugmarAzirUpa ekendriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 242 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' gautama prathamasamayauddezaka ke anusAra jAnanA / he bhagavan! yaha isI prakAra hai0 / zataka / varga / uddezaka / sUtrAMka sUtra - 1056 I isa prakAra ye gyAraha uddezaka haiN| inameM se pahale, tIsare aura pA~caveM uddezaka ke pATha ekasamAna hai / zeSa ATha uddezaka ekasamAna pATha vAle haiN| kintu cauthe, (chaThe), AThaveM aura dasaveM uddezaka meM devoM kA upapAta tathA tejolezyA kA kathana nahIM karanA / zataka- 35 zatakazataka-2 se 12 sUtra - 1057 bhagavan kRSNalezyI kRtayugma kRtayugmarAzirUpa ekendriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama inakA upapAta aughika uddezaka anusAra samajhanA / kintu ina bAtoM meM bhinnatA hai / bhagavan ! kyA ve jIva kRSNa-lezyA vAle haiM? hA~, gautama haiN| bhagavan / ve kRSNalezyI kRtayugma kRtayugmarAzirUpa ekendriya jIva kitane kAla taka hote haiM? gautama : ve jaghanya ekasamaya taka aura utkRSTa antamuhUrtta taka hote haiN| unakI sthiti bhI isI prakAra jAnanA zeSa pUrvavat yAvat ananta bAra utpanna ho cUke haiN| isI prakAra kramazaH solaha mahAyugmoM pUrvavat khnaa| he bhagavan / yaha isI prakAra haiM0 / ! ! bhagavan ! prathamasamaya-kRSNalezyI kRtayugma kRtayugmarAzirUpa ekendriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM? gautama prathamasamayauddezaka ke samAna jAnanA vizeSa yaha hai- bhagavan! ve jIva kRSNalezyA vAle haiM? hA~, gautama ve kRSNalezyA vAle haiM / zeSa pUrvavat / 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai0 / aughikazataka ke gyAraha uddezakoM ke samAna kRSNalezyAviziSTa zataka ke bhI gyAraha uddezaka kahane caahie| prathama, tRtIya aura paMcama uddezaka ke pATha eka samA / zeSa ATha uddezakoM ke pATha sadRza haiN| kintu inameM se cauthe, (chaThe, AThaveM aura dasaveM uddezaka meM devoM kI utpatti nahIM hotI / 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai0 / nIlalezyA vAle ekendriyoM kA zataka kRSNalezyA vAle ekendriyoM ke zataka ke samAna kahanA caahie| isake bhI gyAraha uddezakoM kA kathana usI prakAra hai| he bhagavan / yaha isI prakAra hai0 / kApotalezyA sambandhI zataka kRSNalezyAviziSTa zataka ke samAna jAnanA he bhagavan yaha isI prakAra hai, yaha isI prakAra hai| bhagavan / bhavasiddhika kRtayugma kRtayugmarAzirUpa ekendriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama / aughikazataka ke samAna jAnanA / inake gyAraha hI uddezakoM meM vizeSa bAta yaha hai- bhagavan ! sarva prANa, bhUta, jIva aura sattva bhavasiddhika kRtayugma-kRtayugma viziSTa ekendriya ke rUpa meM pahale utpanna hue haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| zeSa kathana pUrvavat / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai0 / bhagavan kRSNalezyI bhavasiddhika kRtayugma kRtayugmarAzirUpa ekendriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM? gautama ! kRSNalezyA-sambandhI dvItiya zataka ke samAna jAnanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai0 / nIlalezyA vAle bhavasiddhika kRtayugma-kRtayugmaekendriya zataka kA kathana tRtIya zataka ke samAna jAnanA / 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai0 / kApotalezyIbhavasiddhika ekendriyoM ke bhI gyAraha uddezakoM sahita yaha zataka caturtha zataka samAna jAnanA / isa prakAra ye cAra zataka bhavasiddhika ekendriya jIva ke haiN| ina cAroM zatakoM meM- kyA sarva prANa yAvat sarva sattva pahale utpanna hue haiM ? yaha artha samartha nahIM hai itanA vizeSa jAnanA / bhavasiddhika-sambandhI cAra zataka anusAra abhavasiddhika ekendriya ke lezyA sahita cAra zataka kahane caahie| bhagavan sarva prANa yAvat sarva sattva pahale utpanna haiM ? pUrvavat | yaha artha samartha nahIM hai / (itanA vizeSa jAnanA / ) isa prakAra ye bAraha ekendriyamahAyugma-zataka haiM / 'he bhagavan! yaha isI prakAra hai0 / zataka- 35 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI 2 ) AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 243 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka zataka-36 zatakazataka-1 - uddezaka-1 sUtra-1058 bhagavan ! kRtayugma-kRtayugmarAzipramANa dvIndriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! inakA upapAta vyutkrAntipada anusAra jAnanA / parimANa-eka samaya meM solaha, saMkhyAta yA asaMkhyAta utpanna hote haiN| inakA apahAra utpaloddezaka anusAra jAnanA / inakI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa bAraha yojana kI hai / ekendriyamahAyugmarAzi ke prathama uddezaka ke samAna samajhanA / vizeSa yaha hai ki inameM tIna lezyAeM hotI haiN| devoM se Akara utpanna nahIM hote / samyagdRSTi bhI hote haiM, mithyAdRSTi bhI hote haiM / jJAnI athavA ajJAnI hote haiM / ve vacanayogI aura kAyayogI hote haiN| bhagavan ! ve kRtayugma-kRtayugma dvIndriya jIva kAla kI apekSA kitane kAla taka hote haiM ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa saMkhyAtakAla / unakI sthiti jaghanya eka samaya kI aura utkRSTa bAraha varSa kI hotI hai / ve niyamataH chaha dizA kA AhAra lete haiM / tIna samudghAta hote haiM / zeSa pUrvavat yAvat pahale ananta bAra utpanna hue haiN| isI prakAra dvIndriya jIvoM ke solaha mahAyugmoM meM kahanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / zataka-36/1 - uddezaka-2 se 11 sUtra-1059 bhagavan ! prathamasamayotpanna kRtayugma-kRtayugmarAzipramANa dvIndriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama! ekendriyamahAyugmoM ke prathamasamaya-sambandhI uddezaka anusAra jAnanA / yahA~ dasa bAtoM kA jo antara batAyA hai, vahI antara samajhanA / gyArahavIM vizeSatA yaha hai ki ye sirpha kAyayogI hote haiM / zeSa saba bAteM ekendriyamahA-yugmoM ke prathama uddezaka ke samAna jAnanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / ekendriyamahAyugma-sambandhI gyAraha uddezakoM ke samAna yahA~ bhI kahanA cAhie / kintu yahA~ cauthe, (chaThe) AThaveM aura dasaveM uddezakoM meM samyaktva aura jJAna kA kathana nahIM hotA / ekendriya ke samAna prathama, tRtIya aura paMcama, uddezakoM ke ekasarIkhe pATha haiM, zeSa ATha uddezaka eka samAna haiN| zataka-36- zatakazataka-2 se 12 sUtra-1060 bhagavan ! kRSNalezyA vAle kRtayugma-kRtayugmarAzipramANa dvIndriya se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! pUrvavat jAnanA / kRSNalezyI jIvoM kA bhI zataka gyAraha uddezaka-yukta jAnanA cAhie / vizeSa yaha hai ki inakI lezyA aura kAyasthati tathA bhavasthiti kRSNalezyI ekendriya jIvoM ke samAna hotI hai| isI prakAra nIlalezyI aura kApotalezyI dvIndriya jIvoM kA gyAraha uddezaka-sahita zataka hai| bhagavan ! bhavasiddhika kRtayugma-kRtayugmarAzipramANa dvIndriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama! pUrvavat bhavasiddhika mahAyugmadvIndriya jIvoM ke cAra zataka jAnane cAhie / vizeSa yaha hai ki-sarva prANa, bhUta, jIva aura sattva yAvat ananta bAra utpanna hue ? yaha bAta zakya nahIM hai / zeSa saba pUrvavat jAnanA cAhie / ye cAra audhikazataka hue| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai | jisa prakAra bhavasiddhika ke cAra zataka kahe, usI prakAra abhavasiddhika ke bhI cAra zataka kahane cAhie / vizeSa yaha hai ki ina sabameM samyaktva aura jJAna nahIM hote haiM / zeSa saba pUrvavat hI hai / isa prakAra ye bAraha dvIndriyamahAyugmazataka hote haiN| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai | zataka-36 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 244 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka zataka-37 sUtra-1061 bhagavan ! kRtayugmarAzi vAle trIndriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! dvIndriyazataka ke samAna trIndriya jIvoM ke bhI bAraha zataka kahanA vizeSa yaha hai ki inakI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa tIna gAU kI hai tathA sthiti jaghanya eka samaya kI aura utkRSTa unacAsa ahorAtri kI hai| zeSa pUrvavat / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai | zataka-38 sUtra-1062 isI prakAra caturindriya jIvoM ke bAraha zataka kahane cAhie / vizeSa yaha hai ki inakI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, utkRSTa cAra gAU kI hai tathA sthiti jaghanya eka samaya kI aura utkRSTa chaha mahIne kI hai| zeSa kathana dvIndriya jIvoM ke zataka samAna / he bhagavana ! yaha isI prakAra hai| zataka-39 sUtra-1063 bhagavan ! kRtayugma-kRtayugmarAzipramANa asaMjJIpaMcendriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! dvIndriyazataka ke samAna asaMjJIpaMcendriya jIvoM ke bhI bAraha zataka kahane cAhie / vizeSa yaha hai ki inakI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtave bhAga kI aura utkRSTa eka hajAra yojana kI hai tathA kAyasthiti jaghanya eka samaya kI aura utkRSTa pUrvakoTipRthaktva kI hai evaM bhavasthiti jaghanya eka samaya kI aura utkRSTa pUrvakoTi kI hai / zeSa pUrvavat dvIndriya jIvoM ke samAna hai| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-37 se 39 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 245 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' zataka- 40 zatakazataka-1 zataka/ varga /uddezaka/ sUtrAMka sUtra - 1064 bhagavan ! kRtayugma-kRtayugmarAzi rUpa saMjJI paMcendriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! inakA upapAta cAroM gatiyoM se hotA hai| ye saMkhyAta varSa aura asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle paryAptaka aura aparyAptaka jIvoM se Ate haiM / yAvat anuttaravimAna taka kisI bhI gati se Ane kA niSedha nahIM hai / inakA parimANa, apahAra aura avagAhanA asaMjJI paMcendriya jIvoM ke samAna hai| ye jIva vedanIyakarma ko chor3akara zeSa sAta karmaprakRtiyoM ke bandhaka athavA abandhaka hote haiM / vedanIyakarma ke to bandhaka hI hote haiN| mohanIyakarma ke vedaka yA avedaka hote haiN| zeSa sAta karmaprakRtiyoM ke vedaka hote haiM / ve sAtAvedaka athavA asAtAvedaka hote haiN| mohanIyakarma ke udayI athavA anudayI hote haiM, zeSa sAta karmaprakRtiyoM ke udayI hote haiM / nAma aura gotra karma ke ve udIraka hote haiN| zeSa chaha karmaprakRtiyoM ke udIraka yA anudIraka hote haiM / ve kRSNalezyI yAvat zuklalezyI hote haiM / ve samyagdRSTi, mithyAdRSTi yA samyag mithyAdRSTi hote haiM / jJAnI athavA ajJAnI hote haiM / ve manoyogI, vacanayogI aura kAyayogI hote haiM / unameM upayoga, varNAdi cAra, ucchvAsa-niHzvAsa aura AhAraka kA kathana ekendriya jIvoM ke samAna haiM / ve virata, avirata yA viratAvirata hote haiM / ve sakriya hote haiM / | bhagavan ! ve jIva saptavidha, aSTavidha, SaDvidha yA ekavidhakarmabandhaka hote haiM ? gautama ! ve saptavidhakarmabandhaka bhI hote haiM, yAvat ekavidhakarmabandhaka bhI hote haiM / bhagavan ! ve jIva kyA AhArasaMjJopayukta yAvat parigrahasaMjJopayukta hote haiM athavA ve nosaMjJopayukta hote haiM ? gautama! AhArasaMjJopayukta yAvat nosaMjJopayukta hote haiM / isI prakAra sarvatra praznottara kI yojanA karanI caahie| (yathA-) ve krodhakaSAyI yAvat lobhakaSAyI hote haiN| strIveda, puruSavedaka, napuMsakavedaka yA avedaka hote haiM / strIveda-bandhaka, puruSaveda-bandhaka, napuMsakaveda-bandhaka yA abandhaka hote haiM / saMjJI hote haiM / saMsthitikAla jaghanya eka samaya aura utkRSTa sAtireka sAgaropama-zatapRthaktva hotA hai / AhAra pUrvavat yAvat niyama se chaha dizA kA hotA hai / sthiti jaghanya eka samaya aura utkRSTa taiMtIsa sAgaropama kI hai| prathama ke chaha samudghAta pAe jAte haiM / ye mAraNAntika- samudghAta se samavahata hokara bhI marate haiM aura asamavahata bhI marate haiM / udvarttanA kA kathana upapAta samAna hai| kisI bhI viSaya meM niSedha anuttaravimAna taka nahIM hai / bhagavan ! sabhI prANa, bhUta, jIva aura sattva yahA~, pahale utpanna hue haiM ? gautama ! ananta bAra utpanna ho cUke haiM / isI prakAra solaha yugmoM meM ananta bAra utpanna ho cUke haiN| inakA parimANa dvIndriya jIvoM ke samAna hai| zeSa pUrvavat / 'bhagavan ! yaha isI prakAra hai / sUtra - 1065 bhagavan ! prathama samaya ke kRtayugma kRtayugmarAziyukta saMjJIpaMcendriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! inakA upapAta, parimANa, apahAra prathama uddezaka ke anusAra jAnanA / avagAhanA, bandha, veda, vedanA, udayI aura udIraka dvIndriya jIvoM ke samAna samajhanA / kRSNalezyI yAvat zuklalezyI hote haiM / zeSa prathamasamayotpanna dvIndriya ke samAna isase pUrva ananta bAra utpanna hue haiM, taka jAnanA / ve strIvedI, puruSavedI yA napuMsakavedI hote haiM / saMjJI hote haiM / zeSa pUrvavat / isI prakAra solaha hI yugmoM meM parimANa Adi kI vaktavyatA pUrvavat jAnanA / 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai0 / yahA~ bhI gyAraha uddezaka pUrvavat haiM / prathama, tRtIya aura paMcama uddezaka eka samAna haiM aura zeSa ATha uddezaka eka samAna haiM tathA cauthe, AThave aura dasave uddezaka meM koI vizeSatA nahIM hai / 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / zataka-40 - zatakazataka - 2 se 21 sUtra - 1066 bhagavan ! kRSNalezyI kRtayugma-kRtayugmarAziyukta saMjJIpaMcendriya kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? ityAdi prazna / dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI 2 ) " AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 246 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka gautama ! saMjJI ke prathama uddezaka anusAra jAnanA / vizeSa yaha hai ki bandha, veda, udaya, udIraNA, lezyA, bandhaka, saMjJA, kaSAya aura vedabaMdhaka, ina sabhI kA kathana dvIndriyajIva-sambandhI kathana samAna hai / kRSNalezyI saMjJI ke tInoM veda hote haiM, ve avedI nahIM hote / saMciTThaNA jaghanya eka samaya kI aura utkRSTa antarmuhUrta adhika taiMtIsa sAgaropama kI hotI hai aura unakI sthiti bhI isI prakAra hotI hai / sthiti meM antarmuhUrta adhika nahIM kahanA caahie| zeSa prathama uddezaka ke anusAra pahale ananta bAra utpanna hue haiM, taka kahanA / isI prakAra solaha yugmoM kA kathana samajha lenA cAhie / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| bhagavan ! prathamasamayotpanna kRzNalezyAyukta kRtayugma-kRtayugmarAzi vAle saMjJIpaMcendriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! inakI vaktavyatA prathamasamayotpanna saMjJIpaMcendriyoM ke uddezaka anusAra jAnanA / vizeSa yaha ki-bhagavana ! kyA ve jIva kRSNalezyA vAle haiM ? hA~, gautama ! haiN| zeSa pUrvavata / isI prakAra solaha hI yugmoM meM kahanA caahie| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| isa prakAra isa kRSNalezyA zataka meM gyAraha uddezaka haiM / prathama, tRtIya aura paMcama, ye tInoM uddezaka eka samAna haiN| zeSa ATha uddezaka eka samAna haiN| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| sUtra-1067 ___ nIlalezyA vAle saMjJI kI vaktavyatA bhI isI prakAra samajhanA / vizeSa yaha ki saMciTThaNAkAla jaghanya eka samaya aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika dasa sAgaropama hai| sthiti bhI isI prakAra hai| pahale, tIsare, pA~cave ina tIna uddezakoM ke viSaya meM jAnanA cAhie / zeSa pUrvavat / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| isI prakAra kApotalezyA zataka ke viSaya meM samajha lenA cAhie / vizeSa-saMciTThaNAkAla jaghanya eka samaya aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika tIna sAgaropama hai / sthiti bhI isI prakAra hai tathA isI prakAra tInoM uddezaka jAnanA / zeSa pUrvavat / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / tejolezyAviziSTa (saMjJI paMcendriya) kA zataka bhI isI prakAra hai / vizeSa yaha hai ki saMciTThaNAkAla jaghanya eka samaya aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtave bhAga adhika do sAgaropama hai / sthiti bhI isI prakAra hai| kintu yahA~ nosaMjJopayukta bhI hote haiM / isI prakAra tInoM uddezakoM ke viSaya meM samajhanA cAhie / zeSa pUrvavat / he bhagavan! yaha isI prakAra hai | tejolezyA zataka ke samAna padmalezyA zataka hai / vizeSa-saMciTaNAkAla jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta adhika dasa sAgaropama hai / sthiti bhI itanI hI hai, kintu isameM antarmuhUrtta adhika nahIM kahanA / cA zatako meM kRSNalezyA zataka ke samAna gamaka pahale ananta bAra utpanna ho cuke haiM, taka jAnanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zuklalezyA zataka bhI audhika zataka ke samAna hai / inakA saMciTThaNAkAla aura sthiti kRSNalezyA zataka ke samAna hai / zeSa pUrvavat, pahale ananta bAra utpanna hue haiM, taka kahanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai0 | bhagavan ! kRtayugma-kRtayugmarAziyukta bhavasiddhikasaMjJI paMcendriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! prathama saMjJIzataka ke anusAra bhavasiddhika ke AlApaka se yaha zataka jAnanA cAhie / vizeSa meM bhagavan ! kyA sabhI prANa, bhUta, jIva aura sattva yahA~ pahale utpanna hue haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / zeSa pUrvavat / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / bhagavan ! kRSNalezyI-bhavasiddhika kRtayugma-kRtayugmarAzika saMjJI paMcendriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? ityAdi samagra prazna / gautama ! kRSNalezyI audhika zataka ke anusAra kahanA | bhagavan ! yaha isI prakAra hai | nIlalezyI bhavasiddhika zataka bhI isI prakAra jAnanA / bhagavan ! yaha isI prakAra hai0 | saMjJI paMcendriya jIvoM ke sAta audhika zataka samAna bhavasiddhika sambandhI sAtoM zataka kahane cAhie / vizeSa yaha hai-sAtoM zatakoM meM kyA...isase pUrva sarva prANa, yAvat sarva sattva utpanna hue haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / zeSa pUrvavat / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| bhagavan ! abhavasiddhika-kRtayugma-kRtayugmarAzi-saMjJI paMcendriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! anuttaravimAnoM ko chor3akara zeSa sabhI sthAnoM meM pUrvavat upapAta jAnanA / inakA parimANa, apahAra, UMcAI, bandha, veda, muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 247 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka vedana, udaya aura udIraNA kRSNalezyA zataka ke samAna hai| kRSNalezyI se lekara yAvat zukla-lezyI hote haiM / kevala mithyAdRSTi hote haiM / ajJAnI haiM / isI prakAra saba kRSNalezyA zataka ke samAna hai| vizeSa yaha hai ki ve avirata hote haiN| inakA saMciTThaNAkAla aura sthiti audhika uddezaka ke anusAra jAnanA / inameM prathama ke pA~ca samudghAta haiM / udvarttanA anuttaravimAnoM ko chor3akara pUrvavat jAnanA cAhie / tathA-kyA sabhI prANa yAvat sattva pahale inameM utpanna hue haiM ? yaha artha samartha nahIM / zeSa kRSNalezyA zataka ke samAna pahale ananta bAra utpanna hue haiM, taka kahanA / isI prakAra solaha hI yugmoM ke viSaya meM jAnanA cAhie / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / bhagavan ! prathamasamayotpanna abhavasiddhika kRtayugma-kRtayugmarAziyukta saMjJIpaMcendriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? ityAdi prazna / gautama ! prathamasamaya ke saMjJI-uddezaka ke anusAra jAnanA / vizeSa-samyaktva, samyag mithyAtva aura jJAna sarvatra nahIM hotA / zeSa pUrvavata / he bhagavana ! yaha isI prakAra hai / isa prakAra isa zataka meM bhI gyAraha uddezaka hote haiM / inameM se prathama, tRtIya evaM paMcama, ye tInoM uddezaka samAna pATha vAle haiM tathA zeSa ATha uddezaka bhI eka samAna haiN| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| bhagavan ! kRSNalezyI-abhavasiddhika-kRtayugma-kRtayugmarAziyukta saMjJIpaMcendriya jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! audhika zataka hai, anusAra kRSNalezyA-zataka jAnanA cAhie / vizeSa-bhagavan ! ve jIva kRSNalezyA vAle haiM ? hA~, gautama ! haiM / inakI sthiti aura saMciTThaNAkAla kRSNalezyA zataka samAna / zeSa pUrvavat / bhagavan ! yaha isI prakAra hai| kRSNalezyA-sambandhI zataka anusAra chahoM lezyA-sambandhI chaha zataka kahane cAhie / vizeSa-saMciTaNA-kAla aura sthiti kA kathana audhika zataka ke samAna hai, kintu zuklalezyI kA utkRSTa saMciTThaNAkAla antarmuhUrta adhika ikatIsa sAgaropama hotA hai aura sthiti bhI pUrvokta hI hotI hai, kintu utkRSTa aura antarmuhartta adhika nahIM kahanA cAhie / inameM sarvatra samyaktva aura jJAna nahIM hotA tathA inameM virati, viratAvirati tathA anuttaravimAno-tpatti nahIM hotI / isake pazcAt-bhagavan ! sabhI prANa yAvat sattva yahA~ pahale utpanna hue haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai / isa prakAra ye sAta abhavasiddhikamahAyugma zataka hote haiM / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai | isa prakAra ye ikkIsa mahAyugmazataka saMjJIpaMcendriya ke hue / sabhI milAkara mahAyugma-sambandhI 81 zataka sampUrNa hue| zataka-40 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt ' (bhagavatI-2)- AgamasUtra-hinda-anuvAda' muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" _ Page 248 Page 248 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka zataka-41 uddezaka-1 sUtra-1068 bhagavan ! rAziyugma kitane kahe gae haiM ? gautama ! cAra, yathA-kRtayugma, yAvat kalyoja / bhagavan ! rAzi-yugma cAra kahe haiM, aisA kisa kAraNa se kahate haiM ? gautama ! jisa rAzi meM cAra-cAra kA apahAra karate hue anta meM 4 zeSa raheM, usa rAziyugma ko kRtayugma kahate haiM, yAvat jisa rAzi meM se cAra-cAra apahAra karate hue anta meM eka zeSa rahe, usa rAziyugma ko kalyoja kahate haiN| isI kAraNa se he gautama ! yAvat kalyoja kahalAtA hai| bhagavan ! rAziyugma-kRtayugmarUpa nairayika kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? inakA upapAta vyutkrAntipada anusAra jAnanA / bhagavan ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? gautama ! cAra, ATha, bAraha, solaha, saMkhyAta yA asaMkhyAta utpanna hote haiM / bhagavan ! ve jIva sAntara utpanna hote haiM yA nirantara ? gautama ! ve jIva sAntara bhI utpanna hote haiM aura nirantara bhI / jo sAntara utpanna hote haiM, ve jaghanya eka samaya aura utkRSTa asaMkhyAta samaya kA antara karake utpanna hote haiM / jo nirantara utpanna hote haiM, ve jaghanya do samaya aura utkRSTa asaMkhyAta samaya taka nirantara pratisamaya avirahitarUpa se utpanna hote haiN| bhagavan ! ve jIva jisa samaya kRtayugmarAzirUpa hote haiM, kyA usI samaya tryojarAzirUpa hote haiM aura jisa samaya tryojarAziyukta hote haiM, usI samaya kRtayugmarAzirUpa hote haiM ? gautama ! yaha artha samartha nhiiN| bhagavan ! jisa samaya ve jIva kRtayugmarUpa hote haiM, kyA usa samaya dvAparayugmarUpa hote haiM tathA jisa samaya ve dvAparayugmarUpa hote haiM, usI samaya kRtayugmarUpa hote haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| bhagavan ! jisa samaya ve kRtayugma hote haiM, kyA usa samaya kalyoja hote haiM tathA jisa samaya kalyoja hote haiM, usa samaya kRtayugmarAzi hote haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| bhagavan ! ve jIva kaise utpanna hote haiM ? gautama ! jaise koI kUdane vAlA ityAdi upapAtazataka anusAra ve Atmaprayoga se utpanna hote haiM, paraprayoga se nahIM / bhagavan ! ve jIva Atma-yaza se utpanna hote haiM athavA Atmaayaza se utpanna hote haiM ? gautama ! ve Atma-ayaza se utpanna hote haiM / bhagavan ! yadi ve jIva Atma-ayaza se utpanna hote haiM to kyA ve Atma-yaza se jIvanirvAha karate haiM athavA Atma-ayaza se jIvananirvAha karate haiM ? gautama ! ve Atma-ayaza se karate haiN| bhagavan ! yadi ve Atma-ayaza se apanA jIvananirvAha karate haiM, to ve salezyI hote haiM athavA alezyI hote haiM ? gautama ! ve salezyI hote haiN| bhagavan ! yadi ve salezyI hote haiM to sakriya hote haiM yA akriya hote haiM? gautama ! ve sakriya hote haiM / bhagavan ! yadi ve sakriya hote haiM to kyA usI bhava ko grahaNa karake siddha, buddha, mukta ho jAte haiM yAvat sarvaduHkhoM kA anta kara dete haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| bhagavan ! rAziyugma-kRtayugmarAzirUpa asurakumAra kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? nairayikoM ke kathana anusAra yahA~ jAnanA / paMcendriya tiryaJca taka isI prakAra kahanA / vizeSa-vanaspatikAyika jIva yAvat asaMkhyAta yA ananta utpanna hote haiM, zeSa pUrvavat / manuSyoM se sambandhita kathana bhI ve Atma-yaza se utpanna nahIM hote, kintu Atma-ayaza se utpanna hote haiM, taka kahanA / bhagavan ! yadi ve Atma-ayaza se utpanna hote haiM to kyA Atma-yaza se jIvana-nirvAha karate haiM yA Atma-ayaza se jIvana nirvAha karate haiM / gautama ! Atma-yaza se bhI aura Atma-ayaza se bhI jIvana nirvAha karate haiN| bhagavan ! yadi ve Atmayaza se jIvana-nirvAha karate haiM to salezyI hote haiM yA alezyI hote haiM ? gautama ! ve salezyI bhI hote haiM aura alezyI bhI / bhagavan ! yadi ve alezyI hote haiM to sakriya hote haiM yA akriya hote haiM ? gautama ! ve kintu akriya hote haiM bhagavan ! yadi ve akriya hote haiM to kyA usI bhava ko grahaNa karake siddha, buddha, mukta yAvat sarva duHkhoM kA anta karate haiM? hA~, gautama ! karate haiM / bhagavan ! yadi ve salezyI haiM to sakriya hote haiM yA akriya hote haiM ? gautama ! ve sakriya hote haiN| muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 249 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga/uddezaka/sUtrAMka bhagavan ! ve sakriya hote haiM to kyA usI bhava ko grahaNa karake siddha hote haiM yAvat saba duHkhoM kA anta karate haiM ? gautama! kitane hI isI bhava meM siddha hote haiM yAvat sarva duHkhoM kA anta kara dete haiM aura kitane hI usI bhava meM siddhabuddha-mukta nahIM hote, yAvat sarva duHkhoM kA anta nahIM kara paate| bhagavan ! yadi ve Atma-ayaza se jIvana nirvAha karate haiM to ve salezyI hote haiM yA alezyI hote haiM ? gautama! ve salezyI hote haiM / bhagavan ! yadi ve salezyI hote haiM to sakriya hote haiM athavA akriya hote haiM ? gautama ! ve sakriya hote haiN| bhagavan ! yadi ve sakriya hote haiM to kyA usI bhava ko grahaNa karake siddha hote haiM yAvat sarva duHkhoM kA anta kara dete haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika-sambandhI kathana nairayika ke samAna hai| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-41 - uddezaka-2 sUtra-1069 bhagavan ! rAziyugma-tryojarAzi-parimita nairayika kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! pUrvavat-ye tIna, sAta, gyAraha, pandraha, saMkhyAta yA asaMkhyAta utpanna hote haiM / sAntara parvavata / bhagavana ! ve jIva jisa samaya tryoja-rAzi hote haiM, kyA usa samaya kRtayugmarAzi hote haiM, tathA jisa samaya kRtayugmarAzi hote haiM, kyA usa samaya tryoja-rAzi hote haiM / gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! jisa samaya ve jIva tryojarAzi hote haiM, kyA usa samaya dvAparayugmarAzi hote haiM tathA jisa samaya ve dvAparayugmarAzi hote haiM, kyA usa samaya ve tryojarAzi hote haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| kalyojarAzi ke sAtha kRtayugmAdirAzi-sambandhI vaktavyatA bhI isI prakAra jAnanI caahie| zeSa saba kathana pUrvavat yAvat vaimAnika jAnanA kintu sabhI kA upapAta vyutkrAntipada ke anusAra samajhanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-41 - uddezaka-3 sUtra-1070 ___bhagavan ! rAziyugma-dvAparayugmarAzi vAle nairayika kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! pUrvavat jaannaa| kintu inakA parimANa-ye do, chaha, dasa, saMkhyAta yA asaMkhyAta utpanna hote haiM / bhagavan ! ve jIva jisa samaya dvApara yugma hote haiM, kyA usa samaya kRtayugma hote haiM, athavA jisa samaya kRtayugma hote haiM, kyA usa samaya dvAparayugma hote haiM? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / isI prakAra tryojarAzi ke sAtha bhI kRtayugmAdi sambandhI vaktavyatA kahanA / kalyojarAzi ke sAtha bhI kRtayugmAdi-sambandhI vaktavyatA isI prakAra hai / zeSa kathana prathama uddezaka ke anusAra, vaimAnika paryanta karanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-41- uddezaka-4 sUtra-1071 bhagavan ! rAziyugma-kalyojarAzi nairayika kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! pUrvavat / vizeSa-ye eka, pA~ca, nau, teraha, saMkhyAta yA asaMkhyAta utpanna hote haiN| bhagavan ! ve jIva jisa samaya kalyoja hote haiM, kyA usa samaya kRtayugma hote haiM athavA jisa samaya kRtayugma hote haiM, kyA usa samaya kalyoja hote haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / isI prakAra tryoja tathA dvAparayugma ke sAtha kRtayugmAdi kathana jAnanA / zeSa saba varNana prathama uddezaka ke samAna vaimAnika paryanta jAnanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-41 - uddezaka-5 se 28 sUtra-1072 bhagavan ! kRSNalezyA vAle rAziyugma-kRtayugmarAzirUpa nairayika kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? inakA upapAta dhUmaprabhApRthvI samAna hai / zeSa kathana prathama uddezaka anusAra jAnanA / asurakumAroM ke viSaya meM bhI isI prakAra vANavyantara paryanta kahanA cAhie / manuSyoM ke viSaya meM bhI nairayikoM ke samAna kathana karanA / ve Atmaayaza muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 250 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra- 5, 'bhagavatI / vyAkhyAprajJapti-2' zataka/ varga /uddezaka/ sUtrAMka pUrvaka jIvana-nirvAha karate haiM / alezyI, akriya tathA usI bhava meM siddha hone kA kathana nahIM karanA / zeSa prathamoddezaka samAna hai / 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai0 / kRSNalezyA vAle rAziyugma meM tryojarAzi tathA dvAparayugmarAzi nairayika kA uddezaka bhI isI prakAra hai / kRSNalezyA vAle kalyojarAzi nairayika kA uddezaka bhI isI prakAra jAnanA / kintu inakA parimANa aura saMvedha audhika uddezaka anusAra samajhanA / 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai0 / kRSNalezyA vAle jIvoM ke anusAra nIlalezyA yukta jIvoM ke bhI pUrNa cAra uddezaka kahane cAhie / vizeSa meM, nairayikoM ke upapAta kA kathana vAlukAprabhA ke samAna jAnanA / zeSa pUrvavat / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| isI prakAra kApotalezyA-sambandhI bhI cAra uddezaka kahanA / vizeSa nairayikoM kA upapAta ratnaprabhApRthvI ke samAna jAnanA cAhie / zeSa pUrvavat / bhagavan ! tejolezyA vAle rAziyugma kRtayugmarUpa asurakumAra kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! pUrvavat jAnanA, kintu jinameM tejolezyA pAI jAtI ho unhIM ke jAnanA / isa prakAra ye bhI kRSNalezyA - sambandhI cAra uddezaka kahanA cAhie / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, yaha isI prakAra hai / ' I isI prakAra padmalezyA ke bhI cAra uddezaka jAnane cAhie / paMcendriya tiryaJcayonika, manuSya aura vaimAnikadeva, inameM padmalezyA hotI hai, zeSa meM nahIM hotI / padmalezyA ke anusAra zuklalezyA ke bhI cAra uddezaka jAnane caahie| vizeSa yaha hai ki manuSyoM ke lie aughika uddezaka ke anusAra jAnanA / zeSa pUrvavat / isa prakAra ina chaha lezyAoM-sambandhI caubIsa uddezaka hote haiM tathA cAra aughika uddezaka haiM / ye sabhI milakara aTThAIsa uddezaka hote haiN| 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai0 / zataka-41 - uddezaka- 29 se 56 sUtra - 1073 bhagavan ! bhavasiddhika rAziyugma kRtayugmarAzi nairayika kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! pahale ke cAra aughika uddezakoM anusAra sampUrNa cAroM uddezaka jAnanA / 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai0 / bhagavan ! kRSNa-lezyI bhavasiddhika rAziyugma-kRtayugmarAziyukta nairayika kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? ityAdi prazna / gautama ! kRSNalezyAsambandhI cAra uddezaka anusAra bhavasiddhika kRSNalezyI jIvoM ke bhI cAra uddezaka kahanA / isI prakAra nIlalezyI kApotalezyI, padmalezyI, zuklalezyI bhavasiddhika ke bhI cAra uddezaka kahanA / isa prakAra bhavasiddhika-jIva-sambandhI aTThAIsa uddezaka hote haiM / 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai0 / zataka-41 - uddezaka- 57 se 84 sUtra - 2074 bhagavan ! abhavasiddhika-rAziyugma-kRtayugmarAziyukta nairayika kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! prathama uddezaka ke samAna kathana karanA / vizeSa yaha hai ki manuSyoM aura nairayikoM kI vaktavyatA samAna jAnanI caahie| zeSa pUrvavat / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai0 / isI prakAra cAra yugmoM ke cAra uddezaka kahanA / bhagavan ! kRSNalezyI-abhavasiddhika-rAziyugma-kRtayugmarAzirUpa nairayika kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? pUrvavat cAra uddezaka kahanA / isI prakAra nIlalezyA yAvat zuklalezyA vAle abhavasiddhika jIvoM ke bhI cAra uddezaka jAnanA / isa prakAra ina aTThAIsa abhavasiddhika uddezakoM meM manuSyoM-sambandhI kathana nairayikoM ke AlApaka ke samAna jAnanA cAhie / 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, yaha isI prakAra hai / ' zataka-41 - uddezaka - 85 se 112 sUtra - 2075 bhagavan ! samyagdRSTi-rAziyugma kRtayugmarAziyukta nairayika kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? prathama uddezaka ke samAna yaha uddezaka jAnanA / isI prakAra cAroM yugmoM meM bhavasiddhika ke samAna cAra uddezaka kahane cAhie / 'he bhagavan! yaha isI prakAra hai0 / bhagavan ! kRSNalezyI samyagdRSTi rAziyugma kRtayugmarAzi nairayika kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? yahA~ bhI dIparatnasAgara kRt " ( bhagavatI 2 ) " AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 251 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka kRSNalezyA ke samAna cAra uddezaka kahane cAhie / isa prakAra (nIlalezyAdi paMcavidha) samyagdRSTi jIvoM ke bhI bhavasiddhika jIvoM ke samAna aTThAIsa uddezaka kahanA / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| zataka-41 - uddezaka-113 se 140 sUtra-1076 bhagavan ! mithyAdRSTi-rAziyugma-kRtayugmarAziyukta nairayika jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? mithyAdRSTi ke abhilApa se yahA~ bhI abhavasiddhika uddezakoM ke samAna aTThAIsa uddezaka kahane cAhie / he bhagavan ! yaha0 / _zataka-41 - uddezaka-141 se 168 sUtra-1077 bhagavan ! kRSNapAkSika-rAziyugma-kRtayugmarAziviziSTa nairayika kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! abhavasiddhika-uddezakoM ke samAna aTrAIsa uddezaka khnaa| zataka-41 - uddezaka-169 se 196 sUtra-1078 bhagavan ! zuklapAkSika-rAziyugma-kRtayugmarAzi-viziSTa nairayika kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! bhavasiddhika uddezakoM ke samAna aTThAIsa uddezaka hote haiM / isa prakAra yaha (41 vA~) rAziyugma zataka ina sabako milAkara 196 uddezakoM kA hai yAvat-bhagavan ! zuklalezyA vAle zuklapAkSika rAziyugma-kRtayugma-kalyojarAziviziSTa vaimAnika yAvat yadi sakriya haiM to kyA usa bhava ko grahaNa karake siddha ho jAte haiM yAvat saba duHkhoM kA anta kara dete haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM, he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| sUtra - 1079 bhagavAn gautamasvAmI, zramaNa bhagavAna mahAvIra kI tIna bAra AdakSiNa - dAhinI ora se pradakSiNA karate haiM, yoM tIna bAra AdakSiNa-pradakSiNA karake ve unheM vandana-namaskAra karate haiM / tatpazcAt isa prakAra bolate haiM- bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha avitatha-satya hai, bhagavan ! yaha asaMdigdha hai, bhante ! yaha Icchita hai, bhante ! pratIcchita-(svIkRta) hai, bhante ! yaha Icchita-pratIcchita hai, bhagavan ! yaha artha satya hai, jaisA Apa kahate haiM, kyoMki arihaMta bhagavaMta apUrva vacana vAle hota haiM, yoM kahakara ve zramaNa bhagavAna mahAvIra kA punaH vandananamaskAra karate haiM / tatpazcAt tapa aura saMyama se apanI AtmA ko bhAvita karate hue vicarate haiN| zataka-41 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 252 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zeSa kathana sUtra-1080 sampUrNa bhagavatI sUtra ke kula 138 zataka haiM aura 1925 uddezaka haiM / pravara (sarvazreSTha) jJAna aura darzana ke dhAraka mahApuruSoM ne isa aMgasUtra meM 84 lAkha pada kahe haiM tathA vidhi-niSedharUpa bhAva to ananta kahe haiN| sUtra-1081 guNoM se vizAla saMgharUpI samudra sadaiva vijayI hotA hai, jo jJAnarUpI vimala aura vipula jala se paripUrNa hai, jisakI tapa, niyama aura vinayarUpI velA hai aura jo saikar3oM hetuoM-rUpa prabala vega vAlA hai| sUtra-1082 gautama Adi gaNadharoM ko namaskAra ho / bhagavatI vyAkhyAprajJapti ko namaskAra ho tathA dvAdazAMga-gaNipiTaka ko namaskAra ho| sUtra- 1083-1085 kacchapa ke samAna saMsthita caraNa vAlI tathA amlAna koraMTa kI kalI ke samAna, bhagavatI zrutadevI mere mati andhakAra ko vinaSTa kre| jisake hAthameM vikasita kamala hai, jisane ajJAnAndhakAra kA nAza kiyA hai, jisako budha aura vibudhoM ne sadA namaskAra kiyA hai, aisI zrutAdhiSThAtri devI mujhe bhI buddhi pradAna kare / jisakI kRpA se jJAna sIkhA hai, usa zrutadevatA ko praNAma karatA hU~ tathA zAnti karane vAlI usa pravacanadevI ko namaskAra karatA huuN| sUtra - 1086 zrutadevatA, kumbhadhara yakSa, brahmazAnti, vairoTyAdevI, vidyA aura antahuMDI, lekhaka ke lie avighna pradAna kre| sUtra - 1087 vyAkhyAprajJapti ke prArambha ke ATha zatakoM ke do-do uddezakoM kA uddeza eka-eka dina meM diyA jAtA hai, kintu caturtha zataka ke ATha uddezakoM kA uddeza pahale dina kiyA jAtA hai, jabaki dUsare dina do uddezoM kA kiyA jAtA hai| nauveM zataka se lekara Age yAvat bIsaveM zataka taka jitanA-jitanA ziSya kI buddhi meM sthira ho sake, utanA-utanA eka dina meM upadiSTa kiyA jAtA hai / utkRSTataH eka dina meM eka zataka kA bhI uddeza diyA jA sakatA hai, madhyama do dina meM aura jaghanya tIna dina meM eka zataka kA pATha diyA jA sakatA hai| kintu aisA bIsaveM zataka taka kiyA jA sakatA hai| vizeSa yaha hai ki inameM se pandrahave gozalakazataka kA eka hI dina meM vAcana karanA cAhie / yadi zeSa raha jAe to dUsare dina AyaMbila karake vAcana karanA cAhie / phira bhI zeSa raha jAe to tIsare dina do AyaMbila karake vAcana karanA cAhie / ikkIsave, bAIsave aura teIsave zataka kA eka-eka dina meM uddeza karanA caahie| caubIsave zataka ke chahachaha uddezakoM kA pratidina pATha karake cAra dinoM meM pUrNa karanA cAhie / paccIsave zataka ke pratidina chaha-chaha uddezaka bAMca kara do dinoM meM pUrNa karanA caahie| eka samAna pATha vAle bandhIzataka Adi sAta zataka kA pAThavAcana eka dina meM, bAraha ekendriyazatakoM kA vAcana eka dina meM bAraha zreNIzatakoM kA vAcana eka dina meM tathA ekendriya ke bAraha mahAyugmazatakoM kA vAcana eka hI dina meM karanA cAhie / isI prakAra dvIndriya ke bAraha, trIndriya ke bAraha, caturindriya ke bAraha, asaMjJIpaMcendriya ke bAraha zatakoM kA tathA ikkIsa saMjJIpaMcendriyayugma zatakoM kA vAcana eka-eka dina meM karanA cAhie / ikatAlIsave rAziyugmazataka kI vAcanA bhI eka dina meM dI jAnI caahie| eka 5- bhagavatI/vyAkhyApragyapti aGgasUtra-5 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 253 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 5, aMgasUtra-5, 'bhagavatI/vyAkhyAprajJapti-2' zataka/varga/uddezaka/ sUtrAMka namo namo nimmaladaMsaNassa pUjyapAda zrI AnaMda-kSamA-lalita-suzIla-sudharmasAgara gurUbhyo nama: XXXXXXXXXX XXXXXXX XXXXXX KONKAN XXXXXX CHAHR XXOXOXXX FACH POOO COM bhagavatI/vyAkhyAprajJapti AgamasUtra hindI anuvAda [anuvAdaka evaM saMpAdaka Agama dIvAkara muni dIparatnasAgarajI ' [ M.Com. M.Ed. Ph.D. zruta maharSi] vanasATa:- (1) (2) deepratnasagar.in bhelA Dresa:- jainmunideepratnasagar@gmail.com bholA/ 09825967397 muni dIparatnasAgara kRt "(bhagavatI-2) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 254