Book Title: Yogasara Prabhrut
Author(s): Amitgati Acharya, Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Bharatiya Gyanpith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001840/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImad-amitagati-viracita yogasAra-prAbhRta sampAdaka evaM bhASyakAra jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra prAbhRta pAhuDa-granthoM kI paramparA meM dasavIM zatAbdI ke prasiddha AcArya amitagati ne eka zreSTha zAstra kI racanA kI, jisakA nAma 'yogasAra-prAbhRta' hai| isameM 540 zlokoM meM zuddhAtma-cintana, dhyAna tathA samAdhi kA sAMgopAMga vivecana kiyA gayA hai| svayaM granthakAra eka mahAn yogI the ataH racanA ke mAdhyama se unhoMne AtmA ko kendrita kara AtmAnubhava kI prApti, vAstavika mokSamArga, tapazcaryA athavA samyakcAritra kA pratipAdana sarala zabdoM meM, kintu zAstrIya bhASA meM prasphuTita jJAnagarimA se maNDita kiyA hai / jo pAThaka jaina paramparA meM yoga kA adhyayana karanA cAhate haiM unake lie yaha sarvazreSTha tathA nitAnta upayogI grantha hai| jainadharma kI sAdhanA paddhati meM saMlagna sAdhakoM ke lie bhI yaha eka utkRSTa mArgadarzaka kRti hai / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUrtidevI jaina granthamAlA saMskRta granthAMka 33 zrImad-amitagati-viracita yogasAra-prAbhRta sampAdaka evaM bhASyakAra jugalakizora muqhtAra 'yugavIra' bhAratIya jJAnapITha bhAratIya jJAnapITha dvitIya saMskaraNa : 1666 mUlya : 100.00 rupaye Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya jJAnapITha ( sthApanA : phAlguna kRSNa 6, vIra ni. saM. 2470, vikrama saM. 2000, 18 pharavarI, 1644) puNyazlokA mAtA mUrtidevI kI pavitra smRti meM sAhU zAntiprasAda jaina dvArA saMsthApita evaM unakI dharmapatnI zrImatI ramA jaina dvArA saMpoSita mUrtidevI jaina granthamAlA isa granthamAlA ke antargata prAkRta, saMskRta, apabhraMza, hindI, kannar3a, tamila Adi prAcIna bhASAoM meM upalabdha Agamika, dArzanika, paurANika, sAhityika, aitihAsika Adi vividha-viSayaka jaina-sAhitya kA anusandhAnapUrNa sampAdana tathA unakA mUla aura yathAsambhava anuvAda Adi ke sAtha prakAzana ho rahA hai| jaina-bhaNDAroM kI sUciyA~, zilAlekha-saMgraha, kalA evaM sthApatya para viziSTa vidvAnoM ke adhyayana-grantha aura lokahitakArI jaina sAhitya bhI isa granthamAlA meM prakAzita ho rahe haiN| granthamAlA sampAdaka (prathama saMskaraNa) DaoN. hIrAlAla jaina evaM DaoN. A.ne. upAdhye prakAzaka bhAratIya jJAnapITha 18, insTITyUzanala eriyA, lodI roDa, nayI dillI- 110003 mudraka : nAgarI priMTarsa, dillI- 110032 (c) bhAratIya jJAnapITha dvArA sarvAdhikAra surakSita Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Moortidevi Jain Granthamala : Sanskrit Series 33 YOGASARA-PRABHRTA Of SRIMAD-AMITAGATI Edited and Explained by Jugal Kishore Mukhtar 'Yugavir' A BHARATIYA JNANPITH Second Edition : 1999 O Price : Rs. 100.00 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BHARATIYA JNANPITH MOORTIDEVI JAIN GRANTHAMALA (Founded on Phalguna Krishna 9, Vira N. Sam. 2470, Vikrama Sam. 2000; 18th Feb. 1944) Founded by Sahu Shanti Prasad Jain in memory of his benign mother Smt. Moortidevi and promoted by his benevolent wife Smt. Rama Jain In this Granthamala are published critically edited Jain agamic, philosophical, puranic, literary, historical and other original texts available in Prakrit, Sanskrit, Apabhramsha, Hindi, Kannada, Tamil etc., in the respective languages with their translations Also published are catalogues of Jain bhandaras, inscriptions, studies of art and architecture by competent scholars, and also popular Jain literature. General Editors (first edition) Dr. Hiralal Jain & Dr. A.N. Upadhye Published by Bharatiya Jnanpith 18, Institutional Area, Lodi Road, New Delhi-110 003 Printed at: Nagri Printers, Delhi-110 032 (c) All rights reserved by Bharatiya Jnanpith Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tvadIyaM vastu bho yogin, tubhyameva samarpitam he niHsaMga- yogirAja AcAryavara zrI amitagati ! ApakA yaha mahAn upakArI grantharatna 'yogasAra-prAbhRta' Aja se koI chaha varSa pahale usa samaya mere vizeSa paricaya meM AyA jaba ki maiM AcAryazrI rAmasena ke tattvAnuzAsana (dhyAnazAstra ) para bhASya likha rahA thA / isake guNoM ne mujhe apanI ora AkarSita kiyA, jisase bAra-bAra par3hane kI preraNA milii| isake sAtha hindI kA jo pUrvAnuvAda prApta huA vaha aneka dRSTiyoM se mujhe grantha- gaurava ke anurUpa nahIM ja~cA aura isalie hRdaya meM yaha bhAvanA utpanna huI ki isa para bhI tattvAnuzAsana kI taraha bhASya likhA jAnA cAhie, jo ki bhASA kI saralatA evaM arthagambhIratA Adi kI dRSTi se tattvAnuzAsana ke samakakSa ho aura viSaya kI dRSTi se donoM eka dUsare ke pUraka hoM / tadanusAra hI yaha bhASya racA gayA hai| isameM cU~ki Apake hI vicAroM kA pratibimba evaM kIrtana hai ataH yaha vAstava meM ApakI hI vastu hai aura isalie Apako hI sAdara samarpita hai| vi.saM. 1668 vinIta, jugalakizora Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viviktAtma-parijJAnaM yogAt saMjAyate ytH| sa yogo yogibhirgIto yog-nirdhuut-paatkaiH|| -amitagati yogirAja - Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ General Editorial (First Edition, 1968) The title of the work edited with Hindi anuvada and vyakhya by Pt. Jugalkishore Mukhtar and published here in the Moortidevi Granthamala, No. 33, is Yoga-sara-prabhrta. It contains three words. The term yoga in Sanskrit has a number of meanings, often depending on the context in which it is used. Here yoga connotes a pure state of mind which is free from attachment and aversion, which is above all vikalpas (i.e., temperamental fluctuations and perversions), and which concentrates itself on the realities preached by Jina (Niyama-sara, 137-9). This covers two types of dhyana or meditation, namely, dharmya-dhyana and sukla-dhyana. This is beautifully brought out in this work in one of the verses (IX, 10). The next term sara connotes quintessence, eschewing all that is extraneous. The last term prabhrta (pahuda in Prakrit) has a number of meanings, the most usual one being prakarana, i.e., a small and systematic treatise devoted to the exposition of a specific topic. It also means a worthy literary gift presented by the author while seeking audience of param-atman, of any significant exposition by the Tirthakara or acaryas. This term thus invests the contents of a treatise both with antiquity and sanctity. Thus the title as a whole means: a sacred treatise on the essential nature of yoga (concentration). The contents of this work clearly demonstrate how significant the title is. There are many titles of Jaina works ending with sara or prabhrta; but this work has in its title both the terms which obviously heighten its importance and character. Amitagati and his works have caught the attention of oriental scholars, even beyond the circle of pious Jaina readers, from a pretty early time. The Mss. of his works here and in Europe have been noticed more than once (A. Weber: 'Verzeichniss der Sanskrit--und Prakrit-Handschriften der koniglichen Bibliothec zu Berlin'. Zweiter Band, Berlin 1886-92. P. Peterson: 'A third Report of operation in search of Sanskrit Mss. in the Bombay Circle, 1884-86' (extra number of the Journal of the Bombay Branch of the Royal Asiatic Society, Vol. XVII), Bombay 1887. R.G. Bhandarkar: 'Report on the search for Sanskrit manuscripts in the Bombay Presidency during the year 1882-83', Bombay, 1884. Ibidem, during the years 1884-5, 1185-6 and 1886-7', Bombay 1894. E. Leumann: A List of the Strassburg Collection of Digambara Manuscripts (Wiener Zeitschrift fur die Kunde des Morgenlandes, vol. XI, pp 297-312, Wein 1897). Th. Aufrecht: Catalogus Catalogorum, an alphabetical register of Sanskrit works and authors, Leipzig 1891-1903. H.D. Velankar: Jina-ratnakosa, Bhandarkar O.R. Institute, Poona, 1944. Lately a number of catalogues of Jaina Mss. from Rajasthan etc. have appeared; and they register some Mss. of the works of Amitagati as well. Most of the works attributed to Amitagati have been printed and some of Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhRta them even subjected to critical study. The Subhasita-(ratna-)samdoha (SRS) was published (with a historical prefatory note on the author and his times by Bhavadatta Sastri) in the Kavyamala, No. 82, Bombay, 1903. J. Hertel indicated in his leamed paper on SRS (Wiener Zeitschrift fur die Kunde des Morgenlandes, vol. XVII, pp. 105-34, Wein, 1903) that Hemacandra's Yogasastra (Samvat 1216) is very much indebted to this SRS (Samvat 1050). Subsequently R. Schmidt and J. Hertel brought out a critical edition of SRS, alongwith German translation. Its Introduction gives some details about Amitagati, its lexical and grammatical peculiarities and the Mss. used for the edition (Zeitschrift der deutschen morgenlandischen Gesellschaft, vol. LIX, pp. 265-340, 523-77, Leipzig, 1905; also Ibid. vol. LXI, pp. 88-137, 298-341, 542-82, 875-908, Leipzig. 1907). Further E. Leumann has made quite significant observations on this edition (Ibid. vol. LIX, pp. 578-88, Leipzig, 1905. An edition based on the above material is under preparation in the Jivaraja J. Granthamala, Sholapur. The SRS is published with the Hindi anuvada of Srilala in the Haribhai Devakarana Granthamala, No. 3, Calcutta (1st ed, 1917; 2nd ed; 1939). G The Dharma-pariksa (DP) of Amitagati has been studied analytically by N. Mironow in his Die Dharmapariksa des Amitagati, Leipzing. 1903. The Sanskrit text with the Hindi translation of Pannalal Bakalival also (Bombay, 1901) has been published by the Bharatiya Siddhanta Prakasini Samstha, Calcutta (1st ed., 1908; 2nd ed., 1922). Some other editions have also appeared here and there subsequently with some translation or the other. For a full perspective of the growth of DP literature one may refer to the Introducation of the Dhurtakhyana edited by Dr. Upadhye (Singhi Jain Series, No. 19, Bombay, 1944, 'Dhartakyana: A Critical Study', pp. 41 f.) in which many allied sources are duly referred to. The nucleus of the plot goes back, as far as we know, to the Nisitha-curni (vide my paper in the Acarya Vijaya-vallabhasuri Commemoration Volume, pp. 143 ff.. Bombay, 1956). What was a simple narrative illustration was enlarged into an effective satire by Haribhadra with some seeds of religious bias; and later, it assumed the form of positive religious propaganda in the hands of authors like Jayarama in Prakrit. Harisena in Apabhramsa and Amitagati in Sanskrit. It is the work of Amitagati that has been adapted as well as adopted in different languages by subsequent authors like Padma-sagara-gani (who bodily copies Amitagati) and Vrttavilasa and others who have rendered it into Kannada etc. The Panca-sangraha (PS) of Amitagati is published in the Manikachandra J. Granthamala (MDJG), No. 25, ed. by Darabarilal, Bombay, 1927. An edition of it with the Hindi translation of Banshidhar Shastri has appeared from Dharashiv (Osmanabad, Maharashtra), 1931. For details about other works having this very title one may consult the Introduction of the Panca-samgraha, ed. by Pt. Hiralal, Moortidevi J. Granthamala, No. 10, 1960. The Upasakacara, popularly known as Amitagati-sravak-acara (AS), Sanskrit text and Vacanika of Bhagacanda, was published in the Muni Sri Anantakirti D.J. Granthamala, No. 2, Bombay, 1922. Another edition of it has lately appeared as No. 10 in Sitalaprasadaji Smaraka Granthamala, Surat. The Aradhana (A) of Amitagati is published with the (Bhagavati- or Mula-) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ General Editorial Aradhana of Sivarya, Sholapur, 1935. The Dvatrimsika, popularly known as Samayika-patha, of Amitagati is published in MDJG No. 13, Bombay, 1928, pp. 132-37. It is a very popular text and is so often printed with some or the other translation. The Tattva-bhavana, also called Samayika-patha, is published in the MDJG, No. 21, Bombay, 1922, pp. 170-91. The extent of this work can be ascertained only when some more Mss. of it come to light The Yoga-sara-prabhrta (YSP) of Amitagati was published from Calcutta in 1918 by Pannalal Bakalival (with the Hindi translation of Gajadharalal); and we are having here a significant edition of it with the vyakhya of Pt. Jugalkishore Mukhtar. Earlier scholars who studied some of the works of Amitagati have made certain observations on his biography and the contents of the works. Besides the sources noted above, some others also may be noted here: N. Premi, Vidvadratna-mala, pp. 115-40, Bombay, 1912; also his Jaina Sahitya aura Itihasa, Bombay (1st ed., 1942; 2nd ed., 1956; pp. 274 ff. (See also M. Winternitz, A History of Indian Literature, Vol. II (Calcutta, 1933), pp. 561-67. A. N. Upadhye. Paramatmaprakasa, intro. (1st ed., p. 71, foot-note 3, 2nd ed.), ibid., Agas, 1960. In SRS (composed in Sam, 1050, A.D. 994), DP (in Sam. 1070, A.D. 1014), PS (in Sam. 1073, A.D. 1017), AS and A we get good many details about Amitagati; while in other works, only the name Amitagati is mentioned. Among the contemporary rulers Amitagati refers to Munja (A.D. 974-95) in his SRS and to Sindhupati (also known as Sindhu-raja : two of his inscriptions are known, dated respectively in 1019 and 1021, see V.A. Smith: The Early History of India, 4th ed., pp. 410-11). These are the well known kings of the Paramara family who ruled over Malwa. The genealogy of the Mathura Samgha to which Amitagati belonged stands thus as worked out from the above sources put together: Virasena > Devasena > Amitagati I > Nemisena > Madhavasena > Amitagati II. The DP starts with Virasena; SRS and A with Devasena; and PS with Madhavasena. This genealogy is carried five generations further in the Apabhramsa work Chah-kammovaesa, Sk. Sat-karmopadesa, which was completed by Amarakirti in V.S. 1247 (1190 A.D.) It runs as follow: Amitagati, santisena. Amarasena, Srisena, Candrakirti and Amarakirti (H.L. Jain, *Amarakirti and his Sat-karm-opadesa', in Jaina Siddhanta Bhaskara, II, 3, p. 81; Premi : Jaina Sahitya aur Itihasa, 2nd ed., p. 278. In the other works, namely, Dvatrimsika, Tattva-bhavana and YSP only the name Amitagati is mentioned. Naturally the question arises whether these works are composed by Amitagati I or Amitagati II. So far as YSP is concerned, it does not give the genealogy, generally given in the works of Amitagati II, secondly, the author of YSP qualifies himself nissargatma (IX, 83); and lastly, Amitagati Il qualifies his predecessor Amitagati I tyakta-nihsesa-sargah (SRS, XXXII, 37 or 915). In the light of these clues we are justified in taking that Amitagati I is the author of YSP. His other great qualities are lavishly praised by Amitagati II in SRS, 916, in DP Prasasti, 3 and in A Prasasti, 15. Amitagati I does not mention the date when he completed his YSP. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra- prAbhRta Amitagati II completed his SRS in Sam. 1050 (when Munja was on the throne). DP in Sam. 1070, and PS in Sam. 1073. As Amitagati I was two generations earlier, he can be assigned to the beginning of the 11th century of the Samvat era, or middle of the 10th century A.D. 10 Pt. Jugalkishoreji has based his edition of the YSP on (i) the printed edition brought out by Pannalal Bakalival (Calcutta, 1918) and some Mss. (II a) Amer No. 836, Mahavira Bhavan, Jaipur; (II b) ibid. No. 837, which is incomplete and dated Sam. 1586 both of these have marginal glosses; (II c) one Ms. from Beawar. He has given the necessary details about these Mss., and also discussed some of the points arising out of their references such as whether there was any commentary called Tattva-dipika on the text, etc. The YSP is divided into nine Adhikaras which deal respectively with Jiva (vv, 59), ajiva (vv. 50), asrava (vv. 40), bandha (vv. 41), samvara (vv. 62), nirjara (vv. 50), moksa (vv. 54), caritra (vv. 100), culika (vv. 84), this being an appendix or crest. The YSP is composed in verses. The total number of them is 540 of which 524 are of the Anustubh or sloka type which is obviously the predominant metre in this work. The remaining sixteen are in different vrttas, and they are serially arranged here: Malini (I, 59), Upajati (II, 50), Sardula-vikridita (III, 40, IX, 82), Harini (IV, 41). Svagata (V, 62), Mandakranta (VI, 49-50; IX, 83), Prthvi (VII, 54). Vamsastha (VIII, 99), Salini (IX, 80), Sraghara (VIII, 100; IX 81), Rathoddhata (II, 49, IX, 84). The change over to a longer vrtta at the close of a canto is the common practice seen in the mahakavyas which the author is following here at the end of his adhikaras. The titles of adhikaras clearly indicate that this work covers the fundamentals of Jainism which are presented from the higher plane of self-realization. The first adhikara, while exposing the nature of jiva fully propounds the concepts of darsana and jnana as well as the types of jana and its relation with jreya. It is for the Yogin to realize the vivikt-atman. The adhikara II is a discourse on five ajiva-dravyas, their satta and their attendant origination, destruction and permanence and their accompaniments of guna and paryaya. Every one of them is fully explained; and the adhikara is concluded with a detailed discussion of the karmapudgala, its nature and its relation with atman. The adhikara III explains the causes of asrava and the various parinamas in that context in a very critical manner. The adhikara IV deals with bandha, or the karmic bondage, and its types, indicating how one can try to be immune from the bondage of karmans, both punya and papa. The adhikara V propounds the principle of samvara in its two aspects, bhava and dravya. The details are highly instructive, showing how samayika etc. are of great benefit for the seeker of self-realization. The adhikara VI sheds light on nirjara of two types. How nirjara, shedding away of karmans, becomes possible for a Yogin is expounded in a dignified manner with requisite illustrations and practical guide-lines. The adhikara VII gives the nature of moksa in the context of spiritual meditation on which a man of learning has to embark to reach this experience. The adhikara VIII deals with caritra, namely, the internal and external life of a Jaina monk. The whole subject is dealt with in all its Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ General Editorial 99 details, indicating the positive to be adopted (upadeya) and the negative to be eschewed (heya). The adhikara IX presents an exhilerating exposition of selfrealization in its different facets, The editor has given an authentic summary of the work in Hindi in his Introduction. There are some other works having a title more or less similar to that of YSP (see Jina-ratna-kosa, pp. 324 f.) for instance: Yoga-sara in Apabhramsa by Jogicanda (MDJG, No. 21, Bombay 1922, also as an appendix to the ed. of Paramatma-prakasa, noted above); Yova-sara-samgraha in Sanskrit by Gurudasa (MDJG, No. 49, Varanasi, 1967); Yoga-pradipa of an unknown author (Jaina Sahitya Vikasa Mandala, Bombay, 1960). These are comparatively small texts: they possess neither the extent of YSP (which has 540 verses) nor its rich and varied contents presented in a dignified manner. The form, mode of treatment and contents of the YSP have a close correspondence with the works of Kundakunda, especially, the Samaya-sara, Pravacana-sara, Panc-astikaya and Niyama-sara. The quotations given by Pt. Jugalkisoreji while explaining the contents of YSP fully bear out this. Amitagati is fully saturated with traditional learning and ideas expressed by earlier authors like Kundakunda, Pujyapada etc. He has a full control over his Sanskrit expression, and his meditational flashes have something inspiring about them. It is but natural that pious readers of spiritual aptitude have a special fascination for this work. This edition of the YSP is important not only for its highly religious contents but also for its authoritative exposition in Hindi by a mature and highly thoughtful scholar like Pt. Jugalkishoreji. Pt Jugalkishoreji needs no introducation in the field of Jainological studies; he is past ninety; his contributions on Jaina literature, Jainism and Jaina social problems are rich and cover a period of more than half a century; and in his latest writings, including his Hindi vyakhya or exposition of YSP, he has given us the very essence of his deep and mature understanding of Jainism. The presentation of the contents of YSP by Amitagati is worthily matched by the precise and yet lucid exposition in Hindi given by Pt. Jugalkishoreji. He entrusted this work to the Bharatiya Jnanpith for its publication in the Moortidevi ). Granthamala; and for this the General Editors feel very thankful to him. The Moortidevi J. Granthamala has already won the appreciation of oriental scholars at home and abroad, and has made a mark among the Indological publications. We record our sense of gratitude to the founder-patron Shri Sahu Shanti Prasadji and to his enlightened wife, Smt. Ramadevi, for their generosity and progressive policy in the cause of Indian learning. Our thanks are due to Shri Lakshmi Chandraji Jain for his steady efforts to publish these works and also to Dr. Gokul Chandra Jain who is doing his best on the spot to help the printing and publication of these works. H.L. Jain A.N. Upadhye Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAna sampAdakIya (prathama saMskaraNa, 1668, a~grejI kA bhAvAnuvAda) paNDita jugalakizora jI mukhtAra dvArA hindI anuvAda aura vyAkhyA sahita sampAdita tathA mUrtidevI jaina granthamAlA kra. 33 ke rUpa meM prakAzita prastuta grantha kA nAma yogasAra prAbhRta hai| isameM tIna zabda haiN| yoga ke saMskRta meM usake sandarbhAnusAra aneka artha hote haiM / yahA~ para yoga kA artha usa zuddha mAnasika avasthA se hai jo rAga, dveSa va samasta vikalpoM se rahita hai tathA jo jainadharmokta tattvoM para ekAgra hai (niyamasAra 137-6) / isake antargata dharmyadhyAna aura zukladhyAna, ina do dhyAnoM kA samAveza ho jAtA hai / yahI bAta prastuta grantha ke eka zloka (6, 10) meM bhalI-bhA~ti vyakta kI gayI hai| dUsare zabda sAra kA artha hai kisI bAta kA vaha maulika tattva jisameM bAhya vicAroM kA abhAva hai / antima zabda prAbhRta ( prAkRta meM pAhuDa) ke bhI aneka artha hote haiM / inameM se bahupracalita artha hai prakaraNa, arthAt aisI saMkSipta aura suvyavasthita racanA jisameM kisI eka viSaya kA vyAkhyAna kiyA gayA ho dUsarA artha hai eka aisA samucita sAhityika upahAra, jo paramAtmA kI upAsanA karanevAle granthakAra dvArA prastuta kiyA gayA ho; athavA aisA koI anya sAragarbhita vyAkhyAna jo tIrthaMkara athavA AcAryoM dvArA diyA gayA ho| isa prakAra yaha zabda usa racanA ko prAcInatA evaM pavitratA se vyApta kara detA hai| ataH prastuta grantha ke zIrSaka kA samagra rUpa se artha huA eka aisA pavitra grantha jo yoga va dhyAna ke mUla svarUpa ko abhivyakta karane ke lie likhA gayA ho| prastuta grantha meM varNita viSaya isa bAta ko spaSTatayA siddha karate haiM ki grantha kA yaha nAma kitanA sArthaka hai jaina sAhitya meM aise aneka grantha haiM jinake nAmoM ke anta meM 'sAra' yA 'prAbhRta' zabda pAye jAte haiM kintu prastuta racanA ke nAma meM ye donoM hI zabda rakhe gaye haiM, jisase grantha ke mahattva evaM vaiziSTya kA patA calatA hai| 1 T AcArya amitagati tathA unakI racanAoM ne jaina samAja se bAhara ke bhI prAcyavidyAvidoM kA dhyAna sudIrgha kAla se AkarSita kiyA hai| unakI racanAoM kI jo prAcIna pratiyA~ isa deza tathA yUropa meM upalabdha haiM unakI sUcanA aneka bAra vebara, pITarasana, bhaNDArakara, lyUmana, AphreTa jaise bhAratIya va yUropIya vidvAnoM dvArA sampAdita grantha- sUciyoM meM san 1886 se lekara 1603 taka prakAzita kI jA cukI hai| idhara DaoN. belanakara kA jinaratnakoSa bhaNDArakara zodha saMsthAna, pUnA se prakAzita huA hai| usake bhI pazcAt rAjasthAna ke jaina zAstra - bhaNDAroM kI aneka sUciyA~ prakAzita huI haiM aura unameM bhI amitagati kI kucha racanAoM ke nAma nirdeza pAye jAte haiN| amitagati dvArA viracita mAnI jAnevAlI racanAoM meM se adhikAMza mudrita ho cukI haiM aura unameM se kucha kA AlocanAtmaka adhyayana kiyA gayA hai| subhASitaratnasandoha kA kAvyamAlA kra. 82 (bambaI, 1903) meM prakAzana huA thA aura usakI prastAvanA meM bhavadatta zAstrI kA granthakAra evaM unake racanAkAla ke sambandha meM, eka lekha bhI thaa| isakA adhyayana kara je. haTela nAmaka jarmana vidvAn ne apane eka vidvattApUrNa lekha meM yaha bAta prakaTa kI ki isa grantha kA ( jo saMvat 1050 meM racA gayA thA) saMvat 1216 meM hemacandra dvArA racita yogasAra para bar3A prabhAva par3A hai| isake pazcAt jarmana vidvAn smiT aura haTela dvArA AlocanAtmaka rIti se sampAdita evaM jarmana bhASA meM anuvAda sahita isa grantha kA prakAzana bhI karAyA gyaa| isa saMskaraNa kI prastAvanA meM granthakAra amitagati, grantha ke zabda cayana evaM vyAkaraNa sambandhI vizeSatA tathA upayoga meM lAye gaye prAcIna hastalikhita granthoM kA vivaraNa pAyA jAtA hai ( lIpaz2iga, 1905-1907) / lyUmana ne isa saMskaraNa ke sambandha meM kucha mahattvapUrNa vicAra vyakta kiye haiN| isa samasta sAmagrI ke AdhAra para isa grantha kA saMskaraNa jIvarAja jaina granthamAlA, zolApura meM prakAzanArtha taiyAra ho rahA hai isakA eka saMskaraNa zrIlAlajI ke hindI anuvAda sahita haribhAI devakaraNa granthamAlA, kramAMka 3 (kalakattA, 1817-1638), meM prakAzita huA hai| amitagati kRta dharmaparIkSA kA vizleSaNAtmaka adhyayana ena. mirono dvArA kiyA gayA hai ( lIpaz2iga, Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAna sampAdakIya 1603) / isakA mUlapATha zrI pannAlAla bAkalIvAla ke hindI anuvAda sahita bhAratIya siddhAnta prakAzinI saMsthA (kalakattA, pra.saM. 1608, dvi. saM. 1622) dvArA prakAzita huA hai| isake pazcAt kucha anya saMskaraNa bhI kisI-na-kisI anuvAda sahita idhara-udhara se prakAzita hue haiN| dharmaparIkSA sAhitya ke vikAsa kA pUrNa paricaya prApta karane ke lie DaoN. upAdhye dvArA sampAdita dhUrtAkhyAna kI prastAvanA draSTavya hai (siMghI jaina granthamAlA bambaI, 1644) / isameM isa grantha ke viSaya sambandhI aneka sambaddha srotoM kA ullekha kiyA gayA hai| jahA~ taka jJAta ho sakA hai isa viSaya kA mUlAdhAra nizIthacUrNi meM pAyA jAtA hai (DaoN. upAdhye kA AcArya vijayavallabhasUri smRtigrantha ke pRSTha 143 Adi meM prakAzita lekha, bambaI, 1956) / yahA~ jo eka kathAtmaka udAharaNa AyA hai usI meM haribhadra ne dhArmika bIjoM kA AropaNa kara use eka prabhAvazAlI vyaMgya ke rUpa meM saMvardhita kiyA hai| tatpazcAt isa vyaMgyAtmaka racanA ne jayarAma (prAkRta), hariSeNa (apabhraMza) tathA amitagati (saMskRta) jaise granthakAroM ke hAthoM eka vidheyAtmaka dhArmika pracAra kA rUpa dhAraNa kara liyaa| amitagati kRta racanA ko hI kucha-kucha parivartita rUpa meM padmasAgaragaNI ne aura vRttavilAsa ne tathA anya granthakAroM ne apanI-apanI saMskRta va kannar3a Adi bhASAoM kI racanAoM meM svIkAra kiyA hai| amitagati kRta paMcasaMgraha kA paNDita darabArIlAla dvArA sampAdita saMskaraNa mANikacandra digambara jaina granthamAlA (kra. 25, bambaI, 1627) meM prakAzita huA hai| isa grantha kA eka anya saMskaraNa baMzIdhara zAstrI kRta hindI anuvAda sahita dhArAziva (usmAnAbAda, mahArASTra, 1631) se prakAzita huA hai| isI nAma ke anya granthoM kA vivaraNa paNDita hIrAlAla zAstrI dvArA sampAdita paMcasaMgraha kI prastAvanA meM dekhA jA sakatA hai (mUrtidevI jaina granthamAlA, kra. 10, vArANasI, 1660) / upAsakAcAra, jisakA supracalita nAma amitagati-zrAvakAcAra bhI hai, kA saMskRta pATha bhAgacanda kRta vacanikA sahita munizrI anantakIrti di. jaina granthamAlA (kra. 2, bambaI, 1622) meM prakAzita huA thaa| isI kA eka anya saMskaraNa hAla hI brahma. zItalaprasAda smAraka granthamAlA meM prakAzita huA hai (kra. 10, suurt)| amitagati kRta ArAdhanA zivAryakRta bhagavatI ArAdhanA arthAt mUlArAdhanA meM zolApura se (san 1935 meM) prakAzita huI hai| amitagati kRta dvAtriMzikA, jisakA pracalita nAma sAmAyika-pATha bhI hai, mA. caM. di. jai. granthamAlA (kra. 13, bambaI, 1628, pRSTha 132-37) meM prakAzita hai| yaha bar3I lokapriya racanA hai jo kisI-na-kisI anuvAda sahita aneka bAra prakAzita huI hai| tattvabhAvanA, jisakA nAma sAmAyika pATha bhI hai, mA. caM. di. jai. granthamAlA (kra. 21, bambaI, 1622, pR. 170-61) meM prakAzita hai| yaha grantha apane meM kitanA pUrNa thA isakA nirNaya tabhI ho sakatA hai jaba isa racanA kI kucha aura prAcIna hastalikhita pratiyA~ prakAza meM aaeN| amitagati kRta yogasAraprAbhRta gajAdharalAla jI kRta hindI anuvAda sahita pannAlAla bAkalIvAla dvArA prakAzita huA thA (kalakattA, 1618) aura aba isI kA eka mahattvapUrNa saMskaraNa paNDita jugalakizora mukhtAra kI vyAkhyA sahita prastuta rUpa meM prakAzita ho rahA hai| jina vidvAnoM ne isase pUrva amitagati kI racanAoM kA adhyayana prastuta kiyA hai unhoMne granthakAra ke jIvana-caritra tathA unakI racanAoM para apane vicAra prakaTa kiye haiN| isa viSaya para jina srotoM kA ullekha Upara kiyA jA cukA hai unake atirikta kucha aura isa prakAra haiM: paM. nAthUrAma premI dvArA likhita vidvad ratnamAlA, (pR. 115-40, bambaI, 1912) tathA unhIM kA jaina sAhitya aura itihAsa (bambaI, pra. saM. 1642, dvi. saM. 1656, pR. 274 Adi), viMTarnija kA bhAratIya sAhitya kA itihAsa, bhAga 2 (kalakattA, 1633, pR. 561-67), A. ne. upAdhye dvArA sampAdita paramAtmaprakAza (prastAvanA pR. 71, dvi. saM., agAsa, 1660) / subhASitaratnasandoha (saM. 1040, I. 664), dharmaparIkSA (saM. 1070, I. 1014), paMcasaMgraha (saM. 1073, I. 1017), zrAvakAcAra tathA ArAdhanA meM granthakAra viSayaka bahuta-sI jAnakArI upalabdha hai| unakI anya kRtiyoM meM amitagati kA nAma-nirdeza mAtra pAyA jAtA hai| apane samakAlIna rAjAoM meM se amitagati ne subhASitaratnasandoha meM muMja (674-65 I.) tathA sindhupati (sindhurAja ke do tithyaMkita zilAlekhoM se pramANita, 1016, 1021 I.) kA ullekha kiyA hai| ye donoM mAlavA para rAjya karanevAle paramAra vaMza ke suvikhyAta rAjA haiN| amitagati jisa mAthura saMgha ke AcArya the usakI uparyukta AdhAroM para nimna prakAra vaMzAvalI taiyAra kI Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra- prAbhRta jA sakatI hai : vIrasena, devasena, amitagati (pra.), nemisena, mAdhavasena aura amitagati (dvi.) / dharmaparIkSA meM ullikhita vaMzAvalI vIrasena se prArambha hotI hai, subhASitaratnasandoha aura ArAdhanA meM devasena se tathA paMcasaMgraha meM mAdhavasena se| yaha vaMzAvalI amarakIrti racita chakkammovaesa (SaTkarmopadeza) nAmaka apabhraMza racanA (saM. 1247, 1160 I.) meM pA~ca pIr3hI Age bar3hI huI pAyI jAtI hai, jo isa prakAra hai : amitagati, zAntiSeNa, amarasena, zrISeNa, candrakIrti aura amarakIrti (hIrAlAla jaina, 'agarakIrti gaNi aura unakA SaTkarmopadeza', jaina siddhAnta bhAskara, bhAga-2, kiraNa 3, pR. 81 Adi, ArA, 1635 tathA nA premI jaina sAhitya aura itihAsa, dvi. saM. pR. 278, bambaI, 1956 ) / anya granthoM meM dvAtriMzikA, tattva-bhAvanA evaM yogasAra prAmRta meM amitagati kA kevala nAma mAtra ullikhita hai| svabhAvataH prazna utpanna hotA hai ki ye racanAe~ amitagati pra. dvArA racita haiM athavA amita gati dvi. dvaaraa| jahA~ taka yo.sA.prA. kA sambandha hai isameM amitagati dvi kI racanAoM meM dI gayI vaMzAvalI nahIM pAyI jaatii| dUsare yo. sA. prA. ke kartA ne apane lie 'niHsaMgAtmA' kA vizeSaNa lagAyA hai aura antataH amitagati dvi ne apane pUrvavartI amitagati pra ko vyaktaniHzeSasaMga (su.ra.saM. 32 37 yA 615) pada se vibhUSita kiyA hai| ina saMketoM ke prakAza meM yaha anumAna karanA upayukta hai ki yo. sA. prA. ke kartA amitagati pra. hI haiM jinake anya mahAn guNoM kI pracuratA se amitagati dvi ne stuti kI hai (su.ra.saM. 616, dha.pa. (prazasti 3 tathA prazasti 15 ) / 14 amitagati pra. ne yo.sA. prA. kI samApti ke kAla kA nirdeza nahIM kiyA hai| amitagati di. ne apane su.ra.saM. ko saMvat 1050 meM jaba rAjA muMja siMhAsanArUDha the, dha.pa. ko saM. 1070 meM, tathA paM. saM. ko saM. 1073 meM pUrNa kiyA thA kyoMki amitagati pra unase do pIr3hI pUrva hue the ataH unheM vi.saM. kI 11vIM zatI ke prArambha meM arthAt 10vIM zatI I. ke madhya meM rakhA jA sakatA hai| paM. jugalakizora jI ne yo.sA.prA. kA saMskaraNa nimnalikhita sAmagrI ke AdhAra se prastuta kiyA hai: (1) mudrita prati (prakA. pannAlAla bAkalIvAla, kalakattA 1618) / (2) mahAvIra bhavana jayapura ke Amera bhaMDAra ke kramAMka 836 va 837 kI hastalikhita pratiyA~ inameM se antima prati apUrNa hai aura usameM saM. 1586 kA ullekha hai| donoM pratiyoM ke hAziyoM para kucha TippaNa haiM / (3) byAvara kI eka hastalikhita prati / vidvAn sampAdaka ne ina hastalikhita pratiyoM kA Avazyaka vivaraNa diyA hai tathA unameM ullikhita kucha vizeSa bAtoM kA vivecana kiyA hai| inameM eka viSaya yaha bhI hai ki kyA prastuta grantha para tattvadIpikA nAma kI koI TIkA bhI thI, ityAdi / yo.sA. prA. nau adhikAroM meM vibhAjita hai, jinake viSaya isa prakAra haiM 1. jIva (56 padya), 2. ajIva ( 50 padya), 3. Asrava (40 padya), 4. bandha (41 padya), 5. saMvara ( 62 padya), 6. nirjarA (50 padya), 7. mokSa (54 padya), 8. cAritra (100 padya) evaM 8 cUlikA (64 paya) | yo.sA. prA. kI racanA padyoM meM huI hai jinakI kula saMkhyA 540 hai / inameM se 524 padya anuSTup yA zloka chanda meM haiM aura spaSTataH yahI isa racanA kA pramukha chanda hai / zeSa 16 padyoM ke chanda nimna prakAra haiM : mAlinI ( 1.56), upajAti (2.50), zArdUlavikrIDita ( 3.40, 6.82), hariNI ( 4.41 ), svAgatA (5.62), mandAkrAntA (6. 46-50 6.63), pRthvI (7.54), vaMzastha (8.66), zAlinI (6.80) khagdharA (8.100, 6.61) tathA rathoddhatA (2.46, 6.84 ) / pratyeka sarga ke anta meM apekSAkRta kucha lambe vRtta kA prayoga karanA mahAkAvyoM kI sAmAnya svIkRta saraNi rahI hai aura prastuta granthakartA ne bhI apane adhikAroM meM usI kA anusaraNa kiyA hai| adhikAroM ke zIrSakoM se spaSTataH jJAta hotA hai ki prastuta grantha meM jaina dharma ke mUla tattvoM kA AtmAnubhava ke eka uccatara stara se vyAkhyAna kiyA gayA hai| prathama adhikAra meM jIva-tattva ke pUrNa vizada vyAkhyAna ke sAtha hI darzana aura jJAna ke svarUpa tathA jJAna ke prakAroM evaM jJAna ke jJeya ke sAtha sambandha kA vivecana huA hai yogI kA dhyeya viviktAtmA kA anubhava karanA hai| dvitIya adhikAra meM pAMca ajIva dravyoM, unakI sattA tathA utpAda vyaya evaM zrIvya aura unake AnuSaMgika guNoM va paryAyoM kA vyAkhyAna hai| inameM pratyeka viSaya kA pUrNataH spaSTIkaraNa kiyA gayA hai tathA adhikAra ke anta meM karma-pudgala, usake svarUpa evaM usake AtmA ke sAtha sambandha kA vivecana hai / tRtIya adhikAra meM Asrava ke kAraNoM aura vividha pariNAmoM ko AlocanAtmaka Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAna sampAdakIya 15 rIti se samajhAyA gayA hai| caturtha adhikAra meM bandha evaM usake nAnA prakAroM kA varNana hai tathA yaha bhI samajhAyA gayA hai ki karmoM ke puNya aura pApa rUpa bandhanoM se kisa prakAra bacA jA sakatA hai| pA~caveM adhikAra meM saMvara tattva ke bhAva aura dravya donoM rUpoM kA vyAkhyAna hai| viSaya kA varNana atyanta upadezAtmaka hai aura vaha batalAtA hai ki sAmAyika Adi vrata AtmAnubhava kI sAdhanA meM kisa prakAra mahAhitakArI siddha hote haiN| chaThe adhikAra meM dravya-bhAva donoM prakAra kI nirjarA para prakAza DAlA gayA hai| yahA~ utkRSTa zailI meM samucita udAharaNoM tathA vyAvahArika sUcanAoM dvArA samajhAyA gayA hai ki yogI ke lie karmoM kI nirjarA kisa prakAra sambhava hai| sAtaveM adhikAra meM mokSa kA svarUpa batalAyA gayA hai, yaha spaSTa kiyA gayA hai ki kisa prakAra jJAnI puruSa AdhyAtmika dhyAna dvArA mukti kA anubhavana kara sakatA hai| AThaveM adhikAra meM cAritra arthAt jaina muni kI bAhya aura Abhyantara jIvana-caryA kA varNana hai| yaha viSaya heya aura upAdeya kA spaSTIkaraNa karate hue pUrNa vistAra se samajhAyA gayA hai| naveM adhikAra meM svAnubhava ke vividha rUpoM kA atyanta preraNAtmaka rIti se vivecana hai| sampAdaka ne apanI prastAvanA meM grantha kA prAmANika sAra hindI meM prastuta kiyA hai| kucha aise anya grantha bhI haiM jinakA zIrSaka yo.sA.prA. se milatA-julatA hai (dekhie ji.ra.ko., pR. 324 aadi)| udAharaNArtha (1) yogicandra kRta yogasAra (apabhraMza; mA. di. jai. graM., kra. 21, bambaI, 1622) tathA paramAtmaprakAza ke pUrvokta saMskaraNa kA prishisstt| (2) yogasArasaMgraha (saMskRta; gurudAsa kRta; mA.di.jai.gra., 46, vArANasI, 1667) / (3) yogapradIpa, ajJAtakartRka (jai.sA.vi.maM., bambaI, 1660) / kintu ye saba apekSAkRta choTI racanAe~ haiN| inameM na to yo.sA.prA. ke samAna vistAra (540 padya) pAyA jAtA hai aura na utanI utkRSTa rIti se varNita viSayoM kI samaddhatA aura vividhtaa| yo.sA.prA. kA svarUpa, pratipAdana zailI tathA viSaya kundakunda kI racanAoM, vizeSataH samayasAra, pravacanasAra, paMcAstikAya aura niyamasAra se ghaniSTha sAmya rakhate haiN| paNDita jugalakizorajI ne yo.sA.prA. ke viSayoM ke spaSTIkaraNa hetu jo uddharaNa diye haiM, unase isa bAta kI pUrNataH puSTi hotI hai| amitagati usa paramparAgata zrutajJAna aura vicAroM se pUrNataH suparicita haiM jinakA pratipAdana kundakunda, pUjyapAda Adi prAcIna AcAryoM dvArA kiyA gayA hai| unakA saMskRta bhASA para pUrA adhikAra hai aura unakI dhyAna sambandhI parisphUrtiyA~ preraNAdAyaka haiN| ataH yaha svAbhAvika hI hai ki AdhyAtmika abhiruci rakhanevAle zraddhAlu pAThakoM ke lie yaha racanA vizeSa AkarSaka hai| yo.sA.prA. kA yaha saMskaraNa na kevala usake atyanta dhArmika viSaya ke kAraNa mahattvapUrNa hai, kintu isa kAraNa bhI hai ki isa grantha kA hindI meM prAmANika vyAkhyAna paM. jugalakizora jI jaise anubhavI aura utkRSTa vicArazIla vidvAna dvArA kiyA gayA hai| jaina dharma viSayaka adhyayana ke kSetra meM paM. jugalakizora jI kA paricaya dene kI koI AvazyakatA nahIM hai| ve apane jIvana ke navve varSa pAra kara cuke haiM tathA jaina sAhitya, jaina dharma va jaina sAmAjika samasyAoM viSayaka unakI dena bahuta samRddha evaM ardha zatAbdI se bhI bar3e kAlakhaNDa meM vyApta hai| unhoMne yo.sA.prA. kI vyAkhyA sahita apanI hAla hI kI racanAoM meM jaina dharma ke gambhIra evaM praur3ha jJAna kA marma hama logoM ko pradAna kiyA hai| amitagati ne yo.sA.prA. meM viSayoM kA jaisA pratipAdana kiyA hai usI kI jor3a kA yathocita evaM sarala hindI vyAkhyAna paM. jugalakizora jI dvArA kiyA gayA hai| unhoMne isa grantha ko mUrtidevI granthamAlA meM prakAzita karane ke lie bhAratIya jJAnapITha ko sauMpA ataH pradhAna-sampA vizeSa AbhArI haiN| mUrtidevI jaina granthamAlA ne deza aura videza ke prAcya vidvAnoM kI prazaMsA arjita kI hai tathA bhAratIyavidyA sambandhI prakAzanoM meM eka vizeSa sthAna prApta kiyA hai| jJAnapITha ke saMsthApaka-saMrakSaka zrI sAhU zAnti prasAdajI tathA unakI viduSI dharmapatnI zrImatI ramAdevIjI ke prati unake bhAratIya jJAna ke kSetra meM udAratA evaM pragatizIla nIti ke lie granthamAlA ke sampAdaka apanI hArdika kRtajJatA prakaTa karate haiN| ina granthoM ke prakAzana meM lagAtAra prayatnazIla zrI lakSmIcandrajI jaina evaM inake mudraNa-prakAzana meM mudraNa-sthAna para hI rahakara sarvAdhika prayAsazIla DaoN. gokulacandra jaina bhI hamAre dhanyavAda ke pAtra haiN| hIrAlAla jaina A.ne. upAdhye Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMketAkSara-sUcI aba gA. = adhyAya, adhikAra A. = Amera-prati (mahAvIra bhavana, jayapura sthita) A.dvi. = Amera-dvitIya prati (mahAvIra bhavana, jayapura sthita) = gAthA go.ka. = gommaTasAra-karmakANDa go.jI. = gommaTasAra-jIvakANDa cA.a. == cAritra adhikAra ta.sUtra = tattvArthasUtra (mokSazAstra) tattvAnu. = tattvAnuzAsana dravyasaM. = dravyasaMgraha paMcA., paMcAsti. = paMcAstikAya pu.si. = puruSArthasiddhyupAya puru.siddhyu. / pravacana. = pravacanasAra = mudrita prati yo.prA. yoga.prA. = yogasAra-prAbhRta yogasAra prA. byA, vyA = byAvara-sthita ailaka pannAlAla sarasvatI-bhavana kI prati samI.dharma. = samIcIna-dharmazAstra (ratnakaraNDazrAvakAcAra) sarvArthasi. = sarvArthasiddhi = sUtra A . Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA grantha-nAma ___ isa granthakA nAma 'yogasAraprAbhRta' hai; jaisA ki granthake nimna antima padyase jAnA jAtA hai yogasAramidamekamAnasaH prAbhRtaM paThati yo'bhimAnasaH / sva-svarUpamupalabhya so'JcitaM sadma yAti bhava-doSa-vaJcitam / yaha nAma yoga, sAra aura prAbhRta ina tIna zabdoMse milakara banA hai| 'yoga' zabda aneka arthoM meM prayukta hotA hai| Agama-granthoMmeM 'kAya-vAG-manaH-karma yogaH' isa tattvArthasUtra (6-1) ke anusAra kAya, vacana tathA manakI kriyAkA nAma 'yoga' hai, jisase karmoMkA Asrava hotA hai aura isIlie jisako agale 'sa AsravaH' sUtrake anusAra 'Asrava' bhI kahA jAtA hai / yogakA dUsarA sAmAnya artha 'jor3anA'-eka padArthakA dUsare padArthake sAtha kisI prakArakA sambandha karanA hai| gaNitazAstrameM yogakA prAyaH yahI artha parigRhIta hai arthAt eka rAziko dUsarI rAzi yA rAziyoMke sAtha jor3akara eka rAzi bnaanaa| vaidyakazAstrameM bhI yoga auSadhiyoMko jor3akara eka mizraNa taiyAra karaneke arthameM prayukta hai, jise yUnAnImeM 'murakaba' kahate haiM, aura jisake vyavahArakI dRSTise vaidyaka tathA hikamata donoM meM hI aneka nAma hote haiN| tIsarA artha 'dhyAna' hai; jaisA ki 'yogo dhyAnaM samAdhiH' Adi ekArthavAcaka vAkyoMse jAnA jAtA hai| ekAgracintA nirodhakA nAma dhyAna hai| cintAkA viSaya prazastaaprazasta honese dhyAna bhI do prakArakA ho jAtA hai-eka prazastadhyAna, dUsarA aprazasta dhyAna aprazastadhyAna Ata-raudra ke bhedase do prakArakA hai aura dharma-zuklabhedase prazastadhyAna bhI do prakArakA hai| zrIkundakundAcAryane niyamasArameM yogakA jo abhivyaMjaka artha tIna gAthAoMmeM diyA hai vaha usake cauthe viziSTa arthakI abhivyaMjanA karatA hai jo isa prakAra hai rAyAdI parihAre appANaM jo du jujade sAhU / so jogabhattijutto idarassa kaha have jogo // 137 // savvaviyappAbhAve appANaM jo du juMjade saahuu| so jogabhattijutto idarassa kaha have jogo // 13 // vivarIyAbhiNivesaM paricattA joNhakahiyataccesu / jo jujadi appANaM NiyabhAvo so have jogo // 139 // inameM se pahalI tathA dUsarI gAthAmeM usa sAdhakako yogabhaktise yukta batalAyA hai jo kramazaH rAgAdike parihArameM tathA sarva vikalpoMke abhAva meM apane AtmAko jor3atA-lagAtA 1. yujeH samAdhivacanasya yogaH samAdhiAnamityanarthAntaram / tattvAvA0 6-1-12 / yogo dhyAnaM samAdhizca dhIrodhaH svAntanigrahaH / antaHsalInatA ceti tatparyAyAH smRtA budhaiH |-aarss 21-12 / 2. ekAgracintAnirodho dhyAnam |-tttvaarthsuutr / yogazcintaikAgranirodhanaM 'syAd dhyAnam / - tattvAnu0-61 / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 yogasAra-prAbhRta hai| sAtha hI tadbhinna vyakti meM yoga nahIM banatA aisI sUcanA donoM gAthAoMmeM kI gayI hai| tIsarI gAthAmeM yaha batalAyA gayA hai ki jo viparInAbhiniveza (anyathA zraddhArUpa durAgraha) ko chor3akara jainakathita (jainAgama-pratipAdita ) tattvoMmeM AtmAko jor3atA-lagAtA hai vaha yogabhaktirUpa nija pariNAmako liye hue yogarUpa hotA hai-usIke yogasAdhana banatA hai| isa kathanake dvArA AcArya mahodayane yogakA niyuktiparaka sAmAnya artha jor3anA lekara usake vizeSArtharUpa kisako kisake sAtha jor3anA isako spaSTa karate hue svAtmAko tIna viSayoM ke sAtha jor3aneko yogarUpameM nirdiSTa kiyA hai--eka to rAga-dveSAdike parihAra (tyAga) rUpameM, dUsare sampUrNa saMkalpa-vikalpoMke abhAvarUpameM aura tIsare viparItAbhinivezase rahita hokara jinendra-kathita tattvoMke paricintanameM / isameM donoM prazastadhyAnoM (dharmadhyAna aura zakladhyAna ) kA samAveza ho jAtA hai aura donoM aprazasta dhyAna chUTa jAte haiN| sAtha hI sakalasaJcAritrakA anuSThAna bhI vidheya ThaharatA hai; kyoM ki 'rAgadveSanivRttyai caraNaM pratipadyate sAdhuH' isa vAkya ke anusAra rAga-dveSAdikI nivRttike lie hI saJcAritrakA anuSThAna kiyA jAtA hai| aba dekhanA yaha hai ki granthakAra mahodayane svayaM 'yoga' zabdako mukhyataH kisa arthameM gRhIta kiyA hai / isa viSayameM unakA eka padya bahuta spaSTa hai aura vaha isa prakAra hai viviktAtma-parijJAnaM yogAtsaMjAyate yataH / sa yogo yogibhirgIto yoganidhUtapAtakaiH // 9-10 // isameM batalAyA hai ki 'jisa yogase-ekAgracintA-nirodharUpa dhyAnase athavA manako svake tathA indriyoMke anya vyApAroMse haTAkara zuddhAtmatattvake cintanameM jor3ane-lagAneseviviktAtmAkA jo parijJAna hotA hai,-svAtmAko usake svAbhAvika zuddhasvarUpa meM jAnA-pahacAnA jAtA hai-use una yogiyoMne (vAstavameM ) 'yoga' kahA hai jinhoMne yoga-dvArA pAtakoMko-moha tathA jJAnAvaraNAdirUpa ghAtikarmamalako-svAtmAse dho DAlA hai-sadAke lie pRthaka kara diyA hai|' yogake svarUpa-nirdezameM jina yogiyoMkA yahA~ ullekha kiyA gayA hai ve mAtra kathanI karanevAle sAdhAraNa yogI nahIM kintu adhikAraprApta viziSTa yogI haiM aisA unake nidhaMtapAtakaH' vizeSaNase jAnA jAtA hai, aura isa vizeSaNase yaha bhI jJAta hotA hai ki jisa yogake svarUpakA yahA~ nirdeza kiyA gayA hai usase viviktAtmAkA kevala parijJAna hI nahIM hotA balki usakI samprApti bhI hotI hai, jise 'svAtmopalabdhi' athavA 'sva-svabhAvopalabdhi' bhI kahate haiM aura jisake uddezyako lekara hI isa granthakA prArambha tathA nirmANa huA hai. (1) / isameM kundakunda-pratipAdita yogakA tRtIya artha khAsa taurase parigRhIta hai aura usako lekara sAta tattvoMke sAta adhikAra alaga-alaga rUpase nirdiSTa hue haiN| jisa yogakA ukta svarUpa hai usIke sAra-kathanako liye hue yaha grantha hai| 'sAra' zabda viparItArtha ke parihArArtha prayukta hotA hai; jaisA ki zrI kundakundAcArya ke niyamasAra-gata nimnavAkyase jAnA jAtA hai vivarIya-pariharatthaM bhaNidaM khalu sAramidi vayaNaM // 3 // aura isase yaha yathArthatAkA vAcaka hai| yogasArakA artha huA yogakA viparItatAse rahita yathArtharUpa / 'sAra' zabda zreSTha, sthirAMza, sata tathA navanIta ( makkhana ) kA bhI vAcaka 1. samIcInadharmazAstra 3-1 (47) / . Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 hai / aura usa dRSTi se yogasArakA artha huA yoga-viSayaka kathanakA navanIta, sata athavA zreSTha aMza | yogasArake sAtha 'prAbhRta' zabdakA prayoga, jo ki prAkRtake 'pAhuDa' zabdakA paryAyavAcI hai, use eka tohaphe ke rUpameM nirdiSTa karatA hai - yaha batalAtA hai ki yaha kisIko upahArameM dI jAnevAlI eka sArabhUta vastu hai / jayasenAcAryane samayasAra prAbhRta ( pAhuDa) kI TIkA meM isI bAta ko nimna prakArase pradarzita kiyA hai prastAvanA "yathA ko'pi devadattaH rAjadarzanArthaM kiMcit sArabhUtaM vastu rAjJe dadAti tat 'prAbhRtaM' bhaNyate tathA paramAtmArAdhaka-puruSasya nirdoSa-paramAtmarAjadarzanArthamidamapi zAstraM prAbhRtam / " arthAt -- jisa prakAra koI devadatta nAmaka puruSa rAjA ke darzana karane ke lie koI sAra - bhUta vastu rAjAko bheMTa karatA hai use 'prAbhRta' ( tohafA ) kahate haiM, usI prakAra paramAtmArAdhaka puruSa (granthakAra) kA nirdoSa paramAtmarAjakA darzana karaneke lie yaha zAstra bhI prAbhRtake rUpa meM hai / zrI vIrasenAcArya ne 'jayadhavalA' meM prAbhRtakA jo rUpa diyA hai vaha isa prakAra hai-"prakRSTena tIrthakareNa AbhUtaM prasthApitam iti prAbhRtam / prakRSTarAcAryaividyAvittavadbhirAbhRtaM dhAritaM vyAkhyAta mAnItamiti vA prAbhRtam / " isameM batalAyA hai ki 'jo prakRSTa puruSa - tIrthaMkara paramadeva ke dvArA prasthApita huA vaha prAbhRta hai, athavA jo vidyAdhanake dhanI prakRSTa uttamAcAryoMke dvArA dhArita vyAkhyAta tathA AnIta ( paramparAse Agata ) huA hai vaha bhI 'prAbhRta' hai / isase 'prAbhRta' zabda pratipAdyaviSayakI prAcInatA aura samIcInatAko liye hue jAna par3atA hai / isa taraha yaha granthanAma aura granthanAmake mahattvakA saMkSipta paricaya hai / prastuta grantha pada-padapara apane nAma ke mahattvako hRdayaMgama kiye hue hai| jaina samAja meM kitane hI grantha sArAnta nAmako liye hue haiM; jaise pravacanasAra, gommaTTasAra, trilokasAra, labdhisAra, tattvArthasAra Adi aura kucha pAhuDa athavA prAbhRtAnta bhI haiM, jaise kundakundAcArya ke haMsaNapAhuDa ( darzanaprAbhRta) Adi / parantu yaha grantha 'sAra' aura 'prAbhRta' donoM vizeSaNoMko eka sAtha AtmasAta kiye hue hai aura yaha isakI eka vizeSatA hai / granthakAra amitagati aura unakA samaya isa granthake kartA-nirmAtAkA nAma 'amitagati' hai; jaisA ki grantha ke antima padyase pUrvasthita 83 veM padya meM prayukta hue nimna vAkyase jAnA jAtA hai niHsaMgAtmAmitagatiridaM prAbhRtaM yogasAraM brahmaprAptyai paramamakRtam / isameM batalAyA hai ki 'isa yogasAra- prAbhRtako niHsaMgAtmA amitagatine parabrahmakI prApti ke lie racA hai|' isase pUrva ke eka padya naM0 81 meM bhI, 'vijJAyetthaM vicintyaM sadamitagatibhistattva mantaHsthamagryam' Adi vAkyoMmeM prayukta 'sadamitagatibhiH' padake dvArA granthakArane apane 'amitagati' nAmakI sUcanA kI hai| digambara jaina samAja meM 'amitagati' nAmake do AcArya ho gaye haiM- eka mAdhavasena sUrake ziSya tathA nemiSeNAcArya ke praziSya aura dUsare nemiSeNAcArya ke guru tathA devasenasUrike ziSya / ye donoM hI amitagati mAthura saMgha se sambandha rakhate haiM, jisakA amitagati Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 yogasAra- prAbhRta dvitIyakI grantha-prazastiyoMmeM spaSTa ullekha hai aura jo kASThAsaMghakA eka bheda rahA hai| inameM se ekako prathama aura dUsareko dvitIya amitagati samajhanA caahie| ina donoM meM se kauna-se amitagatikI yaha kRti hai yahI yahA~ vicAraNIya hai / dvitIya amitagatike banAye hue subhASitaratnasandoha, dharmaparIkSA, ArAdhanA, upAsakAcAra aura paMcasaMgraha nAmake aneka grantha haiM, jinameM granthakArane apanI guruparamparAkA spaSTa ullekha kiyA hai, aura isalie ve nizcita rUpase amitagati dvitIyakI kRti haiN| yogasAra- prAbhRta meM guruparamparAkA vaisA koI ullekha nahIM hai aura isalie vaha dvitIya amitagatikI kRti mAlUma nahIM hotI; lekhanazailIkI vibhinnatA aura arthakI gambhIratA bhI usake vaisA mAnanemeM bAdhaka pratIta hotI hai isIse sva0 paM0 nAthUrAmajI premI Adi kucha vidvAnoMne usake amitagati dvitIyakI kRti honemeM sandeha vyakta kiyA hai aura amitagati prathama kI kRti honekI saMbhAvanA vyakta kI hai; parantu pramANAbhAvameM nizcita rUpase kisIne bhI kucha nahIM kahA hai / yaha kRti nizcita rUpase amitagati prathamakI kRti hai, jisakA pramANa amitagati ke sAtha 'niHsaMgAtmA' vizeSaNakA prayoga hai, jise granthakArane svayaM apane lie prayukta kiyA hai; jaisA ki Upara uddhRta 9 veM adhikArake padya naM0 83 ke vAkyase jAnA jAtA hai / yaha vizeSaNa amitagati dvitIyake lie kahIM bhI prayukta nahIM huA; balki svayaM amitagati dvitIyane isa vizeSaNako 'tyakta- niHzeSasaMga : ' rUpameM amitagati prathama ke lie prayukta kiyA hai; jaisA ki subhASitaratnasandohakI prazastike nimna padyase jAnA jAtA hai aura jisase ukta nizcaya evaM nirNayakI bharapUra puSTi hotI haiAzIvidhvasta-kantovipulazamabhRtaH zrImataH kAntakIrteH sUreryAtasya pAraM zrutasalilanidherde vasenasya ziSyaH / vijJAtAzeSazAstro vratasamitibhRtAmagraNI rasta kopaH zrImAnmAnyo munInAmamitagatiyatistyaktaniHzeSasaMga H // 995 // isa padya meM amitagati prathamake guru devasenakA nAmollekha karate hue unheM 'vidhvasta kAmadeva, vipulazamabhRta, kAnta ( dIpta) kIrti aura zrutasamudrakA pAragAmI AcArya likhA hai tathA unake ziSya amitagati yogIko azeSa zAstroMkA jJAtA, mahAtratoM-samitiyoMke dhArakoM meM agraNI, krodharahita, munimAnya aura sAre ( bAhyAbhyantara ) parigrahoM kA tyAgI sUcita kiyA hai / ' pichalA vizeSaNa sarvopari mukhya jAna par3atA hai, isIse amitagatine use 'niHsaMgAtmA' ke rUpameM apane lie prayukta kiyA hai / ve itane adhika niHsaMga ho gaye the ki guru-ziSya tathA saMghakA bhI moha chor3a baiThe the aura isalie unhoMne unakA koI ullekha apane grantha meM nahIM kiyaa| amitagati dvitIyane subhASitaratnasandoha ke agale padya meM bhI unakA kitanA hI 1. kASThAsaMgha cAra gacchoM meM vibhakta thA jinake nAma hai - ( 1 ) zrInanditaTa, (2) mAthura, (3) bAgaDa, (4) lAGabAgaDa; jaisA ki bhaTTAraka surendrakIrtikI banAyI huI 'paTTAvalI' ke nimna vAkyoMse jAnA jAtA hai kASTasaMgha bhuvikhyAto jAnanti nRsurAsurAH / tatra gacchAzca catvAro rAjante vizrutAH kSitau // zrInanditasaMjJazca mAthuro bAgaDo'bhidhaH / lAGabAgaDa ityete vikhyAtAH kSitimaNDale / 2. zrI paM0 nAthUrAmajIne apane 'jaina sAhitya aura itihAsa meM pR0 280 para likhA hai- "isake kartA zAyada ina amitagatike dAdA guruke guru amitagati haiM / " yahA~ prayukta 'zAyada' zabda sandehakA hI vAcaka hai | 3. alaGghyama himAlayo vimalasatvavAn ratnadhIrvarasthiraM gabhIrato guNamaNiH payovAridhiH / samasta janatAsatAM zriyamanIzvarI dehinAM sadAmRtajalacyuto vibudhasevito dattavAn // 996 // Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA guNagAna kiyA hai unheM alaMdhyamahimAlaya, vimalasattvavAn , ranadhI, guNamaNi payonidhi aura samasta janatAke santajanoMko anazvarI zrIkA pradAtA likhA hai, jo unake isI granthakI ora saMketa jAna par3atA hai| sAtha hI apanI 'dharmaparIkSA' meM unheM 'bhAsitAkhilapadArthasamUhaH', 'nirmalaH' aura 'ArAdhanA' meM 'zama-yama-nilayaH', 'pradalitamadanaH', 'padanatasUriH' ( caraNoMmeM nata haiM AcArya jinake) jaise vizeSaNoMke sAtha smaraNa kiyA hai aura jo saba unake vyaktitvake mahattvako khyApita karate haiN| vAstavameM ve jJAna aura cAritrakI eka asAdhAraNa mUrti the, unakA jIvana amalI jIvana thA, unakI kathanI aura karanImeM koI antara nahIM thA aura isalie ve aneka AcAryAMse bhI pUjita-namaskRta mahAmAnya the| unhoMne azeSa zAstroMkA adhyayana-manana kara jo kucha anubhava prApta kiyA aura apaneko jisa sA~cemeM DhAlA usakA yaha grantha jvalanta udAharaNa hai, jisakA kucha paricaya Age diyA jaayegaa| aba dekhanA hai ki ye amitagati prathama kisa samaya hue haiN| amitagati dvitIyane subhASitaratnasandohako vikrama saMvat 2050 meM pauSazuklA paMcamIke dina banAkara samApta kiyA hai| usake bAda dharmaparIkSAko saMvat 1070 meM aura paMcasaMgrahako saMvat 1073 meM pUrA kiyA hai / isase ve vikrama kI dvitIya-tRtIya zatAbdIke vidvAna jAna par3ate haiN| ataH unase do pIr3hI pUrva honevAle unake dAdA guru nemiSeNAcArya ke bhI guru amitagati prathamakA samaya yadi 40-50 varSa pUrva mAna liyA jAye to vaha kucha bhI adhika nahIM hai-bahuta kucha svAbhAvika hai| aisI sthitimeM yaha grantha, jo amitagati prathamakI prAyaH pichalI avasthAmeM nirmita huA hai, jaba ki ve niHsaMgAtmA ho cuke the, vikramI 11vIM zatI ke prArambhakI athavA jyAdAse jyAdA usake prathama caraNakI-1001 se 1025 takakI-racanA jAna par3atI hai| isake bAda usakA samaya nahIM ho sktaa| granthakI pratiyoMkA paricaya isa granthakI jo prati mujhe sabase pahale prApta huI vaha eka mudrita prati hai, jise Ajase koI 50 varSa pahale san 1918 meM bhAratIya jaina siddhAnta prakAzinI saMsthAke mahAmantrI paM0 pannAlAlajI bAkalIvAlane 'yogasAra' nAmase sanAtana jaina granthamAlAke naM0 16 ke rUpa meM, usmAnAbAda nivAsI gAndhI kastUracandajIke svargIya putra bAlacandajIkI smRtimeM paM0 gajAdharalAlajIke tatkAlIna hindI anuvAdake sAtha vizvakoSa presa kalakattAmeM chapavAkara prakAzita kiyA thaa| yaha prati kahA~kI hastalikhita pratike AdhArapara chapavAyI gayI aisA kahIM kucha sUcita nahIM kiyA gyaa| antu, yaha prati bar3e sAijake zAstrAkAra khule patroMpara hai aura isakI pRSTha-saMkhyA 214 hai| isa pratiko yahA~ ( tulanAtmaka TippaNImeM) 'mu' saMjJA dI gayI hai| isake bAda hastalikhita pratiyoMkI prAptikA prayatna karanepara mujhe do prati Amerake zAstrabhaNDArakI prApta huI, jo jayapurake mahAvIra bhavanameM surakSita haiN| inameM se eka prAyaH pUrI aura dUsarI adhUrI hai| pUrI pratikA naM0 936 hai| isakI patrasaMkhyA 39 hai, para pahalA patra nahIM hai, jisakA prathama pRSTha khAlI jAna par3atA hai; kyoMki usameM chaha padya hI rahe haiM, sAtave padyakA kevala 'catu' aMza ho he / 39 veM patrakA dvitIya pRSTha bhI khAlI thA, bAdako 1. samArUDhe pUtatridivavasati vikramanRpe sahA varSANAM prabhavatIha paJcAzadadhike / samApte paJcamyAmavati dharaNIM muJjanRpatI site pakSe pauSe budhahitamidaM zAstramanadham // 922 // Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 yogasAra-prAbhRta usapara kisIne gadyapUrvaka adhaHpravRttakaraNAdi-viSayaka kucha gAthAe~ uddhRta kI haiN| aura antameM "atha trayoviMzatipudgalavargaNA gAthA" likhakara pA~ca gAthAe~ aura uddhRta kI haiN| isa pratike patroMkA AkAra 81 iMca lambA aura 33 iMca caur3A hai| dvitIya patrake prathama pRSThapara 11 paMkti haiM, zeSa granthake pratyeka pRSThapara 9 paMktiyA~ haiM aura pratyeka paMkti meM akSara prAyaH 26 se 28 taka haiN| lipi prAyaH acchI aura spaSTa hai, padyAMka su/se diye hue haiM aura kahIM-kahIM TippaNI bhI hAziyoMpara aMkita hai jo prAyaH bAdakI jAna par3atI hai| isa pratike bIcameM do patra naM. 15, 19 bahuta purAne haiN| jAna par3atA hai jisa pratike ve patra haiM usIpara-se, usake atijIrNa ho jAnese yaha prati karAyI gayI hai, jisameM akSaroMkA prati paMkti-krama purAnI pratike anusAra hI rakhA gayA hai, isIse ukta do patroMkA sambandha ThIka jur3a gayA hai| hai| isa pratike antameM koI lipikAla diyA huA nahIM hai| antima puSpikA vAkyakA rUpa isa prakAra hai| __ "iti zrI amitagati AcArya viracite yogasAra tattvapradIpakA navAdhikAra- samAptAH ||ch|shriishrii||shrii||" madhyake sandhivAkya "iti jIvAdhikAraH samAptaH, iti ajIvAdhikAraH, iti AsravAdhikAraH" ityAdi rUpameM diye gaye haiN| yaha prati mudrita pratikI apekSA vizeSa zuddha nahIM hai, kahIM-kahIM kucha zuddha hai, kahIM-kahIM sa-za, na-Na, va-ba, ya-ja AdikA ThIka bheda nahIM rakhA gayA-ekake sthAnapara dUsarA akSara likhA gayA hai| dUsarI adhUrI-khaNDita pratikA naM0 937 hai| isameM prArambhake 19 patra aura antakA 31vA~ patra (lekhaka-prazastyAtmaka ) nahIM hai / 38veM patrake anta meM grantha samApta karate hue jo kucha likhA hai vaha isa prakAra hai "evaM adhikAraH samAptaH ||ch||1|| iti zrI amitagati viracita navAdhikAraH samAptaH // yogasAra nAmeti vA ||ch||ch|" ___ "saMvat 1586 varSe kArtigazudi 2 zrI mUlasaMghe nandyAmnAye balAtkAragaNe sarasvatIgacche zrIkuMdakuMdAcAryAnvaye bha0 zrI padmanandidevAH tatpaTTe bha0 zrI zubhacaMdradevAH tatsTTe bha0 zrIjinacaMdradevAH tatpaTTe bha0 zrI prabhAcaMdradevAH tat ziSya maMDalAcArya zrI dharmacaM..." isake Age 31veM patrapara dharmacaMdrake viSayakA, unakI preraNAse amukane yaha grantha likhAyA aura amukane likhA aisA kucha ullekha honA caahiye| isa prAtaka patroMkA AkAra 113 iMca lambA aura 5 iMca caur3A hai, prati praSTa 9 paMktiyA~ aura prati paMkti prAyaH 37-38 akSara haiN| isa pratike hAziyoMpara bhI TippaNiyA~ haiM, jo prAyaH prati naM0 936 kI TippaNiyoMse milatI-julatI haiM-kucha adhika bhI haiM aura isase anumAna hotA hai ki kisI pUrva pratimeM ye TippaNiyA~ calatI thIM, usapara-se inakA silasilA calA tathA usameM vRddhiko bhI avasara milA hai| lipikAroM ke sAmane aisI pratiyA~ thIM; kyoMki TippaNiyoMke bahudhA akSara lipikArake akSaroMse milate-julate haiN| ___ yaha prati 7veM adhikArake 41-42veM padyase cAlU huI hai-45veM padyakA "yaH SoDhA sAmagrIyaM bahirbhavA" yaha antima caraNAMza isapara aMkita hai aura prati naM0 936 kI apekSA adhika zuddha jAna par3atI hai| isako yahA~ 'Advi' saMjJA dI gayI hai / ye donoM pratiyA~ apaneko aktUbara 1963 meM zrI paM0 kastUracandajI kAsalIvAla jaina ema0 e0 adhyakSa mahAvIrabhavana jayapurake saujanyase prApta huI thIM, jinake lie maiM unakA AbhArI huuN| jayapura meM jahA~ aneka acche bar3e zAstrabhaNDAra haiM, isa granthakI dUsarI koI prati upalabdha nahIM hai, aisA ukta Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 23 paM0 (vartamAna DaoNkTara ) kastUracandajIse mAlUma huA, jinhoMne jayapura ke saba zAstrabhaNDAroM kI sUciyA~ taiyAra kI haiM- aura bhI bAharake kisI zAstra bhaNDArase unheM isa granthakI prApti nahIM huI, aisA dariyAfta karanepara mAlUma par3A / tIsarI prati byAvara ke ailaka pannAlAla sarasvatI bhavanase prApta huI, jise paM0 prakAzacandajIne ukta bhavana se lekara mere pAsa bhejane kI kRpA kI thI aura maiMne usapara - se 14 disambara 1963 ko tulanAtmaka noTsa liye the / isa kRpAke lie maiM ukta paNDitajI tathA sarasvatIbhavana donoM kA AbhArI huuN| yaha prati dezI syAlakoTI - jaise kAgajapara likhI huI hai, jisakI patra saMkhyA 25 hai, prathama patrakA pahalA pRSTha khAlI hai, patrake pratyeka pRSThapara 2 paMktiyA~ aura prati paMkti akSara saMkhyA prAyaH 32 se 40 taka hai| yaha prati koTA nagara meM paM0 dayArAma ke dvArA, jinhoMne apanA koI paricaya nahIM diyA, vaizAkha zukla ekAdazI saMvat 1759 ko likhakara samApta huI hai; jaisA ki pratike nimna antima aMzase jAnA jAtA hai - " ityamitagatikRta yogasAra tattvapradIpikA navAdhikAra samAptaH // saMvat 1759 varSe vaizAkha zuklaikAdazyAM koTAnagare li0 paM0 dayArAmena // " isa pratikI likhAvaTa acchI sApha hai; parantu bahuta kucha azuddha hai / kitanI hI jagaha akSara chUTe haiM; anyathA bhI likhe gaye haiM, va tra, za sa AdikA ThIka bheda nahIM rakhA gayA / phira bhI isa pratimeM kucha pATha aise mile haiM jo mudrita pratikI apekSA zuddha haiN| moTI azuddhiyA~ adhika honeke kAraNa unakA noTa nahIM liyA gyaa| adhikAroM ke nAma isameM 'jIvAdhikAraH', 'ajIvAdhikAraH' Adi rUpase pratyeka adhikArake antameM diye haiM / isa prati tathA AmerakI prathama prati ( naM0.936 ) ke anta meM 'yogasAra' ke anantara 'tattvapradIpikA' nAmakA prayoga dekhakara mujhe yaha sandeha huA thA ki zAyada isa granthapara 'tattvapradIpikA' nAmakI koI TIkA likhI gayI hai aura usa TIkApara se yaha prati uddhRta kI gayI hai, isIse 'tattvapradIpikA' kA sAtha meM nAmollekha huA hai, jisake antakA 'yAM' zabda chUTa gayA hai, jo saptamI vibhaktikA vAcaka thA aura usase 'yogasArakI tattvapradIpikA TIkA meM navamA adhikAra samApta huA aisA artha ho jAtA hai / ataH maiMne bahuta-se digambarazvetAmbara bhaNDAroMmeM pUcha-tAcha Adike dvArA usakI khoja kI, parantu kahIM se bhI usakI upalabdhi nahIM ho skii| dakSiNa kannaDa prAntake bhaNDAroMmeM to yaha mUla grantha bhI nahIM hai; jaisA ki paM0 ke0 bhujabalI zAstrI dvArA saMkalita evaM sampAdita aura bhAratIya jJAnapITha dvArA prakAzita " kannaDa prAntIya tADapatra granthasUcI" se jAnA jAtA hai| zAstrIjIko svataH prerita karanepara bhI yahI patA calA ki isa granthakI koI prati udharake zAstra bhaNDAroM meM nahIM hai / dillI, ajamera, ArA, AgarA, sonAgira, kor3iyA gaMja, kA~dhalA, kairAnA, pratApagar3ha, rohataka, zrImahAvIrajI, sahAranapura, kekar3I, eTA Adi ke zAstra bhaNDAroMmeM bhI isakI koI hastalikhita mUla prati nahIM hai| zrI DaoN0 velanakara ne 'jinaratnakoza' meM ise 'yogasAra' nAma se ullekhita kiyA hai aura vItarAga amitagati kRta likhA hai, parantu isakI kisI hastalikhita pratikA koI ullekha nahIM kiyA- mudrita pratikA hI ullekha kiyA hai aura use sanAtana jaina granthamAlA kalakattA meM naM0 16 para prakAzita vyakta kiyA hai| aisI sthiti meM grantha-nAma ke sAtha 'tattvapradIpikA' nAmakI yojanAkA rahasya abhI taka andhakArameM hI calA jAtA haihala hone meM nahIM AyA / eka cauthI pratikA patA mujhe apanI usa noTabuka se calA jisameM bahuta varSa hue maiMne seTha mANikacanda hIrAcandajI bambaI ke ratnAkara pailesa caupATI sthita zAstra bhaNDArake prazasti Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 yogasAra- prAbhRta saMgraha nAmaka do rajisTaroMpara se, jo ukta bhaNDAra meM sthita zAstroMpara se saMkalita kiye gaye the, kucha granthokI prazastiyA~ 78 pRSThoMpara uddhRta kI thIM aura usake bAda prazastisaMgraha ke tIsare rajisTara meM zAstra bhaNDArameM maujUda granthoMkI jo sUcI dI huI hai usapara se kucha khAsa granthoM ke nAgoM ko bhI noTa kiyA thA, jinakI saMkhyA 47 hai| isa noTabukake 23 veM pRSThapara isa granthakI prazastiko uddhRta kiyA hai, jisameM pahalA patra na hone kI sUcanA kI gayI hai aura isalie maMgala padya nahIM diyA jA sakA / prazasti meM granthake antima do padyoMke anantara granthako samApta karate hue jo kucha likhA hai vaha isa prakAra hai "iti zrIamitagativItarAgI viracita navamadhikAraH / " iti vItarAga- amitagati-viracitAyAmadhyAtmataraMgiNyAM navAdhikArAH samAptAH // " " saMvat 1652 varSe je dvitIyadazamyAM zukle mUlasaMghe sarasvatIgacche balA0 gaNe zrI kundakundA (cAryAnvaye ) bha0 zrI padmanandIdevAstatpa0 bha0 sakalakIrtidevAstatpa0 bha0 bhuvana kIrtidevAstatpa0 bha0 zrI jJAnabhUSaNadevAstatpa0 bha0 vijayakIrtidevAstatpa0 bha0 vAdibhUSaNaguru tacchiSya paM0 devajI paThanArtham / " isa prazastise pratike lekhana-kAla aura jinake lie prati likhI gayI una paM0 devajIkI guruparamparAke atirikta do bAteM khAsa taura para sAmane AtI haiM- eka granthakA nAma adhyAtmataraMgiNI aura dUsare granthakAra amitagatikA vizeSaNa 'vItarAga' | yaha vizeSaNa unake svokta 'niHsaMgAtmA' aura amitagati dvitIyokta tyaktaniHzeSasaMgaH' vizeSaNoMko puSTa karatA hai aura unheM amitagati prathama hI siddha karatA hai / rahI 'adhyAtma- taraMgiNI' nAmakI bAta usakI puSTi kahIM se nahIM hotI / mUlagranthake donoM antima padyoM meM granthakA sApha aura spaSTa nAma 'yogasAra prAbhRta' diyA hai; prazastisaMgrahake tIsare rajisTara meM zAstra bhaNDAra sthita granthoMkI jo sUcI dI hai usameM bhI 'yogasAra' nAma diyA hai, taba yaha 'adhyAtmataraMgiNI' nAmako kalpanA kaisI ? mudrita pratikI sandhiyoMmeM 'yogasAra' ke anantara brekaTake bhItara 'adhyAtmataraMgiNI' nAma diyA hai aura isa taraha use granthakA dvitIya nAma sUcita kriyA hai; parantu isakA koI AdhAra vyakta nahIM kiyaa| 'adhyAtmataraMgiNI' to 'tattvapradIpikA' kI taraha TIkAkA nAma ho sakatA hai aura isase granthakI 'adhyAtmataraMgiNI TIkA' kI bhI kalpanA kI jA sakatI hai, parantu vaha kahIM upalabdha nahIM hotI aura na usake race jAnekA kahIM koI spaSTa ullekha hI pAyA jAtA hai / astu / isa bambaI pratikI prAptike lie maiMne bahuta yatna kiyA, DaoN0 vidyAcandajI jaina, hIrAvAga bambaI dvArA seTha mANikacandajIke uttarAdhikAriyoMko bahuta kucha preraNA kI, svayaM bhI patra likhe; parantu koI bhI usase masa nahIM huA aura na kisIne ziSTAcAra ke taurapara uttara denA hI ucita samajhA - sarvatra upekSAkA hI vAtAvaraNa rhaa| anta meM maiMne bhAratIya jJAnapITha ke mantrI zrI lakSmIcandrajIko prerita kiyA ki ve svayaM bambaI likhakara granthako ukta pratiko prApta karake mere pAsa bhijavAyeM, uttara meM unhoMne mujhe sAhU zreyAMsaprasAdajIko likhanekI preraNA kI, tadanusAra maiMne sAhUjIko likhA aura unhoMne seTha mANikacandajIke uttarAdhikArI evaM zAstra bhaNDAra ke adhikArIko bulAkara granthako nikAlakara dene AdikI preraNA kI / antako natIjA yahI nikalA aura yahI uttara milA ki grantha zAstra bhaNDArakI sUcImeM darja to hai. parantu mila nahIM rahA hai / isalie majabUrI hai| bar3e pari zramaevaM kharcase ekatra kiye hue seTa mANikacandajIke zAstra bhaNDAra kI aisI sthitiko jAnakara bar3A afasosa huA / . Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA granthakA saMkSipta viSaya-paricaya aura mahattva yaha grantha 9 adhikAroM meM vibhakta hai jinake nAma haiM-1 jIvAdhikAra, 2 ajIvAdhikAra, 3 AsravAdhikAra, 4 bandhAdhikAra, 5 saMvarAdhikAra, 6 nirjarAdhikAra, 7 mokSAdhikAra aura 8 cAritrAdhikAra / navame adhikArako 'navAdhikAra' tathA 'navamAdhikAra' nAmase hI grantha-pratiyoM meM ullekhita kiyA hai, dasare adhikAroMkI taraha usakA koI khAsa nAma nahIM diyA; jaba ki grantha-sandarbhakI dRSTise usakA diyA jAnA Avazyaka thaa| vaha adhikAra sAtoM tattvoM tathA samyak cAritra-jaise ATha adhikAroMke anantara 'cUlikA' rUpameM sthita hai-AThoM adhikAroMke vipayako sparza karatA huA unakI kucha vizeSatAoMkA ullekha karatA hai aura isalie use yahA~ 'cUlikAdhikAra' nAma diyA gayA hai / jaise kisI mandira-bhavanakI cUlikAcoTI usake kalazAdike rUpameM sthita hotI hai usI prakAra 'yogasAra-prAbhRta' nAmaka granthabhavanakI cUlikA-coTIke rUpameM yaha navamA adhikAra sthita hai ataH ise 'calikAdhikAra' kahanA samucita jAna par3atA hai| granthake 'pariziSTa' adhikArarUpameM bhI ise grahaNa kiyA jA sakatA hai| ina adhikAroMmeM yogase sambandha rakhanevAle aura yogako samajhane ke lie atyAvazyaka jina viSayoMkA pratipAdana huA hai ve apanI khAsa vizeSatA rakhate haiM aura unakI pratipAdana zailI bar3I hI sundara jAna par3atI hai-par3hate samaya jarA bhI mana ukatAtA nahIM, jidharase aura jahA~se bhI par3ho AnandakA srota baha nikalatA hai, nayI-nayI anubhUtiyA~ sAmane AtI haiM, bAra-bAra par3haneko mana hotA hai aura tRpti nahIM ho paatii| yahI kAraNa hai ki kucha samayake bhItara maiM ise sau-se bhI adhika bAra pUrA par3ha gayA huuN| isa granthakA maiM kyA paricaya dUM aura kyA mahattva khyApita karU~ vaha saba to isa granthako par3hanese hI sambandha rakhatA hai| par3hanevAle vijJa pAThaka svayaM jAna sakeMge ki yaha grantha jainadharma tathA apane AtmAko samajhane aura usakA uddhAra karaneke lie kitanA adhika upayogI hai, yuktiyukta hai aura binA kisI saMkocake sabhI jaina-jainetara vidvAnoMke hAthoMmeM diye jAneke yogya hai; phira bhI maiM yaha batalAte hae ki granthakI bhASA acchI sarala saMskRta hai, kRtrimatAse rahita prAyaH svAbhAvika pravAhako liye hue gambhIrArthaka hai aura usameM uttiyA~, upamAoM tathA udAharaNoMke dvArA viSayako acchA bodhagamya kiyA gayA hai, saMkSepase apane pAThakoMko isake adhikAroMkA kucha viSayaparicaya karA denA cAhatA hU~ aura vaha adhikAra-kramase isa prakAra hai (1) granthake AdimeM 'vivikta' Adi chaha vizeSaNoMke sAtha siddha samUhakA stavanarUpa maMgalAcaraNa kiyA gayA hai aura usakA uddezya svasvabhAvakI upalabdhi batalAyA haigranthake nirmANakA bhI uddezya isImeM sammilita hai (1) / svasvabhAvakI upalabdhi (jAnakArI evaM samprApti ) ke lie jIva aura ajIvake lakSaNoMko jAnanekI preraNA kI hai; kyoMki ina do prakArake ( cetana-acetana ) padArthoMse bhinna saMsArameM tIsare prakArakA koI padArtha nahIM-- sabhIkA ina domeM antarbhAva hai (2) / ina donoM jIva-ajIvako vAstavika rUpameM jAna lenese jIvakI ajIvameM anurakti tathA Asakti na rahakara usakA parihAra banatA hai-use Atmadravyase bahirbhUta samajhA jAtA hai (6)-ajIvake parihArase jIvakI apanemeM lInatA ghaTita hotI hai, AtmalInatAse rAga-dveSakA kSaya hotA hai, rAga-dveSake kSayase karmoke AzrayakAAsrava-bandhakA-cheda hotA hai aura karmAzrayake chedase nirvANakA samAgama (muktilAbha ) hotA hai, yahI ukta donoM tattvoMko vAstavika jAnakArIkA phala hai (3, 4) / isake bAda Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 yogasAra-prAbhRta jIvake upayoga lakSaNa aura usake bheda-prabhedoM kA ullekha karake kevalajJAna aura kevaladarzana nAma ke do upayogoMkA karmoMke kSayase aura zeSa upayogoMkA karmoke kSayopazamase udita honA likhA hai tathA kSayase udita honevAle jJAna darzanakI yugapat aura dUsare saba jJAna darzanoMkI kramazaH utpatti batalAyI hai ( 10, 11 ) / jJAnopayoga meM mithyAjJAnakA midhyAtvake aura samyak jJAnakA samyaktva ke samavAyase udaya honA batalAkara donoMke svarUpa tathA bhedakA ullekha karate hue mithyAtvako karmarUpI bagIceke ugAne bar3hAneke lie jaladAna ke samAna likhA hai. (13) aura samyaktvako siddhike sAdhana meM samartha nirdiSTa kiyA hai (16) / AtmAko jJAnapramANa, jJAnako jJeyapramANa sarvagata aura jJeyako lokAloka-pramANa batalAkara jJAnako AtmAse adhika ( bar3A ) mAnaneAdipara jo dopApatti ghaTita hotI hai| use tathA jJAnakI vyApakatAko eka udAharaNa dvArA spaSTa kiyA gayA hai ( 20, 21 ) | jJAna ko jAnatA huA kaise jJeyarUpa nahIM ho jAtA, kaise usameM dUravartI padArthoM ko apanI ora AkarSita karanekI zakti hai aura kaise vaha svaparako jAnatA hai, ina sabako spaSTa karate hue batalAyA hai ki kSAyopazamika jJAna to vivakSita karmoMkA nAza ho jAnepara nAzako prApta ho jAtA hai parantu kSAyika jJAna jo kevalajJAna hai vaha sadA udayako prApta rahatA hai-- karmoMke nAzase usakA nAza nahIM hotA ( 22-25 ) / isake bAda kevalajJAnako trikAlagocara sabhI sat-asat viSayoMko, jinake svarUpakA nirdeza bhI sAtha meM kiyA gayA hai, yugapat jAnanevAlA batalAkara yaha yuktipurassara pratipAdana kiyA gayA hai ki yadi aisA na mAnA jAya to vaha eka bhI padArthakA pUrNajJAtA nahIM bana sakegA (26-30) / isake pazcAt vAtikarmoM ke kSayase utpanna AtmAke paramarUpakI zraddhA kisako hotI hai aura usakA kyA phala hai ise batalAte hue (3132 ) AtmAke paramarUpakI anubhUtike mArgakA nirdeza kiyA hai aura usameM niravadya zrutajJAnako bhI zAmila kiyA hai ( 33, 34 ) / AtmA ke samyaka cAritra kaba banatA hai, kaba usake ahiMsAdika vratabhaMga ho jAte haiM aura kaba hiMsAdika pApa usase palAyana kara jAte haiM, ina sabako darzAte hue ( 35-37 kisa dhyAnase karmacyuti banatI hai, para dravyaratayogIkI kyA sthiti hotI hai| aura nizcaya tathA vyavahAra cAritrakA kyA svarUpa hai yaha saba batalAyA hai (38-43 ) aura phira yaha nirdeza karate hue ki AtmopAsanA se bhinna dUsarA koI bhI nirvANa-sukha kI prAptikA upAya nahIM hai AtmAkI anubhUtike upAyako aura AtmA ke zuddhasvarUpako darzAyA hai, jo ki karma-karma se vimukta ajara, amara, nirvizeSa aura sarva prakAra ke bandhanoMse rahita hai / isIse cetanAtmA jIvake svabhAvase varNa, gandha, rasa, sparza, zabdAdika nahIM hote| ye saba zuddha sphaTika meM raktapuSpAdike yogakI taraha zarIrake yogase kahe jAte haiM (44-54) rAga-dvepAdika bhI saMsArI jIvoM ke auyika bhAva haiM- svabhAva-bhAva nahIM; guNasthAnAdi 20 prarUpaNAe~ aura kSAyopazamika bhAvarUpa jJAnAdi bhI zuddha jIvakA koI lakSaNa nahIM haiM ( 55-59 ) antameM muktiko prApta karanevAle jIvakA kyA rUpa hotA hai use sArarUpameM dekara ( 59 ) prathama adhikArako samApta kiyA gayA hai| (2) dUsare adhikAra meM dharma, adharma, AkAza, kAla aura pudgala ina pA~ca dravyoM ke nAma dekara inheM 'ajIva' batalAyA hai; kyoMki ve jIvake upayoga- lakSaNa se rahita haiM (1) / ye pA~coM ajIva dravya paraspara milate-julate, eka-dUsareko apane meM avakAza dete hue kabhI bhI apane svabhAvako nahIM chor3ate (2) / inameM pudgalako chor3akara zeSa saba amUrtika aura niSkriya haiM / jo rUpa, rasa, gandha, sparzakI vyavasthAko apane meM liye hue ho use 'mUrtika' kahate haiM / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 27 sAre pudgala dravya isa vyavasthAko apane meM liye hue haiM, isIlie 'mUrtika' kahalAte haiM ( 3 ) | 'jIva' - sahita ye pA~coM 'dravya' kahalAte haiM; kyoMki dravyake 'guNaparyayavad dravyaM' isa lakSaNa se yukta hai (4) / isake bAda dravyakA niyuktiparaka lakSaNa dekara saba dravyoMko sattAtmaka batalAyA hai| aura sattAkA rUpa 'tosotpAdalayAlIDhA' nirdiSTa kiyA hai ( 5-6 ) / sampUrNa padArtha samUha paryAyakI apekSAse utpanna tathA naSTa hotA hai - dravyakI apekSAse na kabhI koI padArtha utpanna hotA hai aura na naSTa (7) | guNaparyAya binA koI dravya nahIM aura na dravya ke binA koI guNa paryAya kahIM pAye jAte haiM (8) / isake bAda dharma-adharma aura eka jIvake pradezoM tathA paramANuse AkAza dravya kaise avaruddha hai ise batalAte hue paramANukA lakSaNa diyA hai ( 9-10 ) / saba dravyoM ke pradezoMkI saMkhyA aura unakI avasthitikA nirdeza kiyA hai ( 11-13 ) aura phira zarIradhArI jIvoMke pradeza kaise saMkoca - vistArako prApta hote haiM ise darzAyA hai, jo ki karmanirmita hai aura isIlie siddhoM ke saMkoca - vistAra nahIM hotA (14) / isake bAda dravyoM kA eka dUsare ke prati upakAra - apakArakA nirdeza karate hue mukta jIvoMko usase rahita batalAyA hai (16) | paramArtha se koI bhI padArtha kisIkA upakAra - apakAra nahIM karatA (18) / tadanantara pudgala ke skandha, deza, pradeza aura aNuke bhedase cAra bheda batalAkara loka unase kaise bharA huA hai, ise darzAyA hai ( 19-20 ) / saba dravyoMke mUrta-amUrtake bheda se do bheda karake unakA svarUpa diyA hai aura phira kauna pudgala kisake sAtha karmabhAvako prApta hote haiM, kauna usameM hetu par3ate haiM, jIva aura karma meM kauna kisakA kaise kartA hotA hai / upAdAnabhAvase eka-dUsare ke kartRtva meM Apatti, dehAdirUpase karmajanita jitane vikAra haiM ve saba acetana haiM / mithyAtvAdi 13 guNasthAna bhI paudgalika tathA acetana haiM, deha-cetanako eka mAnanA mohakA pariNAma, jo indriyagocara vaha saba AtmabAhya, jIva kabhI karmarUpa aura karma kabhI jIvarUpa nahIM hotA, karmodayAdi-sambhava saba guNa acetana; ina saba bAtoMke nirdezAnantara adhikAra ko samApta karate hue likhA hai ki jo loga ajIva tattvako yathArtha rUpase nahIM jAnate ve cAritravAn hote hue bhI usa viviktAtmAko prApta nahIM hote jo ki nirdoSa hai (50) ( 3 ) tIsare adhikAra meM yaha batalAte hue ki mana-vacana-kAyakI pravRttiyA~ jaba zubha yA azubha upayogase vAsita hotI haiM to ve sAmAnyataH karmAsravakI hetu banatI haiM ( 1 ), mithyAdarzanAdike rUpa meM Asrava ke vizeSa hetuoMkA nirdeza kiyA hai, jinameM pA~ca prakArakI buddhiyoM kA nirdeza khAsataura se dhyAnameM lene yogya hai ( 2-17) / unhIMkA kathana karate hue nizcaya tathA vyavahArase AtmA tathA karmake kartRtva-bhoktRtvapara prakAza DAlA hai, ekako upAdAnarUpase dUsarekA kartA mAnane tathA ekake karmaphalakA dUsareko bhoktA mAnanepara jo Apatti ghaTita hotI hai use darzAyA hai aura kaSAyasrotase AyA huA karma hI jIva meM ThaharatA hai ise batalAte hue nikaSAya jIvake karmAsravakI mAnyatA tathA eka dravyakA pariNAma dUsare dravyako prApta honekI mAnyatAko sadoSa ThaharAyA hai| isake bAda kaSAya upayogase aura upayoga kapAyase tathA mUrtika amUrtikase aura amUrtika mUrtikase utpanna nahIM hote ( 21 ) ise darzAte hue, kapAya pariNAma kisake hote haiM, aura apariNAmI jIva kauna hotA hai use spaSTa kiyA hai (22-23) / sAtha hI yaha nirdhArita kiyA hai ki pariNAmako chor3akara jIva tathA karmake eka-dUsareke guNoM kA kartRtva nahIM banatA ( 24-25) / tadanantara nirantara jo grAhI jIvakA, karmasantati hetu acAritrakA, acAritrI tathA svacAritra se bhraSTakA svarUpa dete hue, indriyajanya sukhako duHkharUpa meM spaSTa kiyA gayA hai Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhRta (27-36) / sAtha hI koI vastu svataH karmoMke Asrava-bandhakA kAraNa nahIM, vastuke nimittase utpanna hue doSa hI bandhake kAraNa hote haiM, ise batalAte hue ( 39 ) antameM usa jIvakA svarUpa diyA hai jo zuddhAtmatattvakI prAptikA adhikArI hotA hai (40) / (4) cauthe adhikArameM bandhakA lakSaNa dekara aura use jIvakI parAdhInatAkA kAraNa batalAkara (1) usake prakRti, sthiti Adi cAra bhedoM aura unake svarUpakA nirdeza karate hue, kauna jIva karma bA~dhatA hai aura kauna nahIM bA~dhatA usakA sodAharaNa spaSTIkaraNa kiyA hai (2-8) / sAtha hI amarta AtmAkA maraNAdi karane meM yadyapi koI samartha nahIM phira bhI mAraNAdike pariNAmase bandha hotA hai, ise batalAte hue (6-10) maraNa-jIvanake praznapara kitanA hI prakAza DAlA hai aura tadviSayaka bhrAntiyoMko dUra kiyA hai| isake bAda rAgI, vItarAgI, jJAnI aura ajJAnIke karmabandhake hone na hone AdikA nirdeza karate hue unakI sthitiyoMko kucha pradarzita kiyA hai, jJAna aura vedanake svarUpa-bhedako jatalAyA hai / jJAnI jAnatA hai ajJAnI vedatA hai aura isalie eka abandhaka, dUsarA vandhaka hotA hai| para-dravyagata-doSase koI vItarAgI bandhako prApta nahIM hotaa| kauna rAgAdika pariNAma puNya-pApa-bandhake hetu haiM aura puNya-pApakI bhedAbheda dRSTi, ina sabakA nirUpaNa karate hue anta meM nivRtti-pAtra-yogIkA svarUpa diyA hai (41) / (5) pA~caveM adhikArameM saMvarakA lakSaNa dekara dravya-bhAvake bhedase usake do bhedoMkA ullekha karate hue unakA svarUpa diyA hai-kapAyoMke nirodhako bhAvasaMvara', aura kaSAyoMkA nirodha honepara dravyakarmoke Asrava-vicchedako 'dravyasaMvara', batalAyA hai ( 1, 2) / kapAya aura dravyakarma donoMke abhAvase pUrNa zuddhikA honA nirdiSTa kiyA hai (3) / kaSAya-kSapaNameM samartha yogIkA svarUpa dete hue ( 6, 7) usakI sthiratAke lie kucha upayogI upadezAtmaka preraNAe~ kI gayI haiM, jo kAphI mahattvaparNa haiM aura jinheM saMlagna viSaya-sUcIse bhale prakAra jAnA jA sakatA hai (8-45) / isake bAda sAmAyikAdi SaT karmoM meM jo bhaktisahita pravRtta hotA hai usake saMvara banatA hai, isakA nirdeza karate hue chahoM Avazyaka karmoMkA svarUpa diyA gayA hai (46-53) / . dravyamAtrase jo nivRtta-bhogatyAgI-usake karmoMkA saMvara nahIM banatA, bhAvase jo nivRtta vaha vAstavika saMvarakA adhikArI hotA hai, isIse bhAvase nivRtta honekI vizeSa preraNA kI gayI hai (57-58) / isake sivA zarIrAtmaka liMga-veSako muktikA kAraNa na batalAte hue sabhI acetana padArtha-samUhako mumukSu evaM saMvarA ke lie tyAjya ThaharAyA hai-usameM AsaktikA niSedha kiyA hai (59-60) / aura antameM usa yogIkA svarUpa diyA hai jo saMvara karatA hai (61) / (6) chaThA adhikAra nirjarA tattvase sambandha rakhatA hai, jisameM nirjarAkA lakSaNa dekara usake 'pAkajA', 'apAkajA' nAmake do bhedoMkA ullekha karate hue unake svarUpakA nirdeza kiyA hai (1-3) / tadanantara parama-nirjarAkAraka dhyAna-prakramake adhikArI sAdhukA svarUpa diyA hai (4-5), saMvarake vinA nirjarAko akAryakArI batalAyA hai (6) aura kisa yogIkA kauna dhyAna karmoMko kSaya karatA tathA sAre karmamalako dho DAlatA hai, kisakA tapa kAryakArI nahIM, kisakA saMyama kSINa hotA hai, kauna zuddhiko prApta nahIM hotA, kauna sAdhu andheke samAna hai, viviktAtmAko choDakara anyopAsakakI sthiti, nirmala svAtmatIrthako choDakara anyako bhajanevAloMkI sthiti, svAtma-jJAnecchukake lie parISahoMkA sahanA Avazyaka, AtmazuddhikA sAdhana AtmajJAna, paradravyase AtmA spRSTa tathA zuddha nahIM hotA, Atma-dravyako . Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 29 jAnane ke lie paradravyakA jAnanA Avazyaka, ityAdi bAtoMkA nirdeza karate hue anta meM yogIkA saMkSipta kAryakrama aura usakA phala diyA hai (50) / (7) sAtaveM adhikArameM 'mokSa' tattvakA nirUpaNa karate hue usakA svarUpa diyA hai aura use 'apunarbhava' nAmase nirdiSTa kiyA hai (1) / tadanantara AtmAmeM kevalajJAnakA udaya kaba hotA hai, doSamalina AtmAmeM usakA udaya nahIM banatA, zuddhAtmAke dhyAna binA mohAdi doSoMkA nAza nahIM hotA, dhyAna-vajrase karmagranthikA cheda atIvAnandotpAdaka ina bAtoMko batalAte hue (2-6) yaha sUcita kiyA hai ki kisa kevalIkI kaba dharmadezanA hotI hai (7, 8) / kevalI pratibandhakakA abhAva ho jAnepara kisI bhI zeya-viSayameM ajJa nahIM rahatA (11), dezakAlAdikA viprakarSa usake lie koI pratibandhaka nahIM (11, 12), jJAnasvabhAvake kAraNa AtmA sarvajJa-sarvadarzI hai (13-14), kevalI kina karmoMkA kaise nAza kara nirvRtiko prApta hotA hai (15), nirvRtiko prApta sukhIbhUta AtmA phira saMsArameM nahIM AtA (18), karmakA abhAva ho jAnese punaH zarIrakA grahaNa nahIM banatA (19), jJAnako prakRtikA dharma mAnanA asaMgata (20), jJAnAdi guNoMke abhAvameM jIvakI koI vyavasthiti nahIM banatI (21-22) aura vinA upAya kiye bandhako jAnane mAtrase koI mukta nahIM hotA (23-24) / isI adhikArameM jIvake zuddha aura azuddha aise do bheda karake karmase yukta saMsArI jIvako azuddha aura karmase rahita muktajIvako zuddha batalAyA hai ( 25-26 ), zuddha jIvako 'apunarbhava' kahaneke hetukA nirdeza kiyA hai (27) / sAtha hI muktimeM AtmA kisa rUpameM rahatA hai use darzAyA hai (28-29) aura phira dhyAnakA mukhya phala parabrahmakI prAptiko batalAte hue usameM vAda-prativAdako chor3akara mahAn yatnakI preraNA kI hai, viviktAtmAke dhyAnako usakI prAptikA upAya batalAyA hai (30-35) dhyAnavidhise karmoMkA unmalana kaise hotA hai ise batalAte hue dhyAnakI mahimAkA kucha kIrtana ( 35-37) kiyA hai aura adhyAtma-dhyAnase bhinna siddhikA koI dUsarA sadupAya nahIM (40 ) ise darzAte hue ukta dhyAnakI bAhya sAmagrIkA nirdeza kiyA hai (41) / sAtha hI dhyAna-prAptike lie buddhikA Agama, anumAna aura dhyAnAlyAsa rasase saMzodhana Avazyaka batalAyA hai ( 42 ), AtmadhyAna ratiko vidvattAkA parabhaphala aura azeSa zAstroMke zAstrIpanako 'saMsAra' ghoSita kiyA hai (46) mUDhacitta gRhasthoM aura adhyAtmarAhata paNDitoMke saMsArakA rUpa bhI nirdiSTa kiyA hai (44) / jo karmabhUmiyAma manuSyatA aura utkRSTa jJAnabIjako pAkara bhI saddhyAnakI khetI karanemeM pravRtta nahIM hote unheM 'alpabuddhi' batalAyA hai| sAtha hI aise mohI vidvAnoMkI sthitikA kucha nirdeza bhI kiyA hai (45-49.) / aura phira dhyAnake lie tatvazrutikI upayogitA batalAte hue bhogabuddhiko tyAjya aura tattvazrutiko grAhya pratipAdita kiyA hai (50-51) / antameM dhyAnake zatru kutarkako mumukSuoMke lie tyAjya batalAte hue (52.53 ) mokSatattvakA sAra diyA hai (54) / (8) AThaveM adhikArameM usa cAritrakA nirUpaNa hai jo mumukSuke lie Avazyaka hai| sAta tattvoMkA yathArtha svarUpa jAna leneke anantara jisake antarAtmAmeM mokSaprAptikI saccI evaM tIvra icchA jAgRta ho usa viveka-sampanna mumukSuko ghara-gRhasthIkA tyAga kara 'jinaliGga' dhAraNa karanA cAhie (1), yaha bAta batalAte hue jinaliMgakA svarUpa diyA hai, usako kisa guruse kaise prApta karake zramaNa bananA cAhie (4.5) isakA nirdeza karate hue zramaNoMke 28 mUla guNoMke nAma diye haiM, jinheM yogIko niSpramAdarUpase pAlana karanA cAhie (6), jo unake pAlanemeM pramAda karatA hai usa yogIko 'chedopasthApaka' batalAyA hai (8) sAtha hI zramaNoMke do bheda 'sUri', 'niryApaka' kA ullekha karake unakA svarUpa diyA hai / (9), cAritrameM chedotpatti Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhRta hone athavA doSa laganepara usakI pratikriyA batalAyI hai ( 10-11 ) / nirAkRtacheda honepara yatiko vihArakA pAtra ThaharAyA hai ( 12 ), pUrNa zramaNatAkI prApti kisako hotI hai ise batalAte hue mamatArahita, pramAdacArI, yatnAcArI tathA parapIDaka jJAnI sAdhuoMkI caryA evaM pravRttiyoM kA kucha ullekha kiyA hai ( 13-17 ) aura isake bAda bhavAbhinandI muniyoMkA svarUpa dekara unakI kucha pravRttiyoMkA ullekhAdi kiyA hai ( 18-20 ) / 30 ayalnacArI - pramAdI sAdhu jIvakA ghAta na honepara bhI hiMsAkA bhAgI aura prayatnacArI - apramAdI sAdhu jIvakA ghAta honepara bhI raMcamAtra bandhakA bhAgI nahIM ( 28-30), ise batAte hue donoMkI caryApara kucha prakAza DAlA gayA hai ( 31-32 ) aura parigraha se dhruva bandhake hone kA nirdeza karake eka bhI parigrahakA tyAga kiye binA cittazuddhikA na honA tathA cittazuddhike abhAva meM karmavicyutikA na bana sakanA, ina donoMko darzAyA hai ( 34-35 ) / tadanantara jo sAdhu 'sUtrokta' kahakara kucha vastra - pAtrAdikA grahaNa karate haiM unakI usa caryAko sadoSa ThaharAyA hai (36-42 ) / sAtha hI striyoMke jinaliMga-grahaNakI yogyatAkA abhAva sUcita kiyA hai ( 43-50 ) aura jo puruSa jinaliMgako dhAraNa karaneke yogya haiM unakA svarUpa diyA hai tathA una vyaGgoM - bhaGgoMkA svarUpa bhI diyA hai jo jinaliMga ke grahaNa meM bAdhaka hai (51-54) / isake bAda zramaNakA rUpa use 'sama-mAnasa' batalAte hue diyA hai ( 55 ) aura zramaNoM meM 'anAhAra' tathA 'kevaladeha' zramaNoMkA svarUpa dete hue ( 56-58) unakI bhikSAcaryAkA nirdeza kiyA hai, jisameM madhumAMsAdiko yuktipurassara varjita ThaharAyA hai ( 59-63 ) / dUsarI bhI caryA-viSayaka kucha vizeSatAoMkA ullekha karake ( 64-67 ) sAdhuke AgamajJAnakI vizeSatA evaM upayogitAko darzAyA hai ( 68-78 ) / anuSThAnake samAna honepara bhI pariNAmake bheda se phalameM bheda hotA hai aura vaha pariNAma rAga-dveSAdike bhedase tathA phalakA upabhoga karanevAle manuSyoMkI buddhike bhedase bahudhA bhedarUpa pariNamatA hai ( 79,80 ) aisA nirdeza karate hue buddhi, jJAna aura asammohake bhedase sAre karmo ko bhedarUpa pratipAdita kiyA hai; indriyAzrita jJAnako 'buddhi,' AgamapUrvaka jJAnako 'jJAna' aura vahI jJAna jaba sadanuSThAnako prApta hotA to use 'asammoha' batalAyA hai| ( 81-82 ) / sAtha hI buddhAdipUrvaka karmoMke phalabhedakI dizAko sUcita karate hue buddhipUrvaka kAryoMko saMsAraphalake pradAtA, jJAnapUrvaka kAryoMko muktihetuka aura asammohapUrvaka kAryoko nirvANa-sukha pradAtA likhA hai ( 83-86 ) / isake bAda bhavAtIta-mArgagAmiyoMkA svarUpa dekara unake mArgako sAmAnyakI taraha eka hI pratipAdita kiyA hai, zabdabhedake honepara bhI nirvANa tatvako eka hI nirdiSTa kiyA hai tathA use tIna vizeSaNoMse yukta batalAyA hai aura yaha ghoSita kiyA hai ki asammohase jJAta nirvANatantra meM koI vivAda nahIM hotA ( 87-23) / sAtha hI nirvANa mArgakI dezanAke vicitra honekA kAraNa bhI nirdiSTa kiyA hai / ( 94 ) / antameM isa saba cAritrako vyavahArase muktikA hetu aura nizcayase vivikta cetanAke dhyAnako mukti batalAte hue vyavahAracAritrake do bheda kiye haiM- eka nirvRtike anukUla aura dUsarA saMsRtike anukUla / jo nirvRti ke anukUla hai vaha jinabhASita aura jo saMsRti anukUla hai ha para bhASita cAritra hai ( 95-67 ) / jinabhASita vyavahAracAritra nirvRti ke anukUla kaise hai, ise batalAte hue yaha spaSTa ghoSaNA kI hai ki isa vyavahAracAritra ke binA nizcaya cAritra nahIM banatA (98-99), sAtha hI isa cAritrakA anuSThAtA yogI kaise siddhi-sadanako prApta hotA hai usakI spaSTa sUcanA bhI kI hai ( 100 ) / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 31 isa adhikArameM anya adhikAroM kI apekSA upamAoM tathA udAharaNoMkA acchA prAcurya hai, jisase vipaya rocaka tathA sahaja bodhagamya bana gayA hai / granthakArako nirbhIkatA aura spaSTavAditAkA bhI pada-padapara darzana hotA hai| (2) navame adhikArameM muktAtmAkI sadA AnandarUpa sthitikA ullekha karate hue yaha sahetuka batalAyA hai ki usake cetanasvabhAvakA kabhI nAza nahIM hotA aura na vaha kabhI nirarthaka hI hotA hai (1-8) / isake bAda yogIke yogakA lakSaNa dekara (10) yogase utpanna sukhakI viziSTatA, sukha-duHkhakA saMkSipta lakSaNa aura usa lakSaNakI dRSTise puNyase utpanna honevAle bhogoMko bhI duHkharUpa nirdiSTa kiyA hai ( 11-13) / bhogakA svarUpa diyA hai (15), saMsArako AtmAkA mahAna roga batalAyA hai aura usa rogase chUTa jAnepara muktAtmAkI jaisI kucha sthiti hotI hai-vaha phira saMsArameM nahIM AtA aura na ajJatAko hI dhAraNa karatA hai-use darzAyA hai (15-16) / sAtha hI bhoga-viSayapara aura usake bhoktA jJAnI tathA mohI jIvakI sthitipara acchA prakAza DAlA hai ( 20.21) / bhoga saMsArase saccA vairAgya kaba banatA hai aura nirvANa tattvameM paramA bhaktike lie kyA kucha kartavya hai use bhI darzAyA hai ( 27-26) / aura bhI bahuta-sI Avazyaka rocaka evaM upayogI bAtoMkA nirdeza kiyA hai, jinheM pichale adhikAroMmeM yatheSTa rUpase nahIM batalAyA jA sakA aura jinheM saMlagna viSayasUcI' se, jo acche vistRtarUpameM dI gayI hai, bhale prakAra jAnA jA sakatA hai| anta meM kinakA janma aura jIvana saphala hai use batalAte hue grantha tathA granthakArake abhipretarUpameM prazasti dI gayI hai, jisameM prastuta grantha yogasAra-prAbhUtake ekAgracittase par3haneke phalakA bhI nirdeza hai ( 82-84) / granthakA pUrvAnuvAda aura usakI sthiti - isa granthapara saMskRtakI koI TIkA upalabdha nahIM hai| kucha pratiyoMke hAziyoMpara jo thor3e-se TippaNa pAye jAte haiM ve kisI-kisI zabdakA artha dyotana karaneke lie katipaya pAThakoMdvArA apane-apane upayogArtha noTa kiye hue jAna par3ate haiM aura kisI eka hI vidvAnakI kRti mAlUma nahIM hote, isIse unameM sarvatra ekarUpatA nahIM hai| ina TippaNiyoMke kitane hI namane granthakI una pAda-TippaNiyoMmeM diye gaye haiM jo pAThAntaroMkI sUcanA Adise bhinna haiN| hA~, granthapara artha-bhAvArtha ke rUpameM hindIkA eka pUrvAnuvAda jarUra upalabdha hai, jo mudrita pratike sAtha prakAzita huA hai, isa mudrita pratikA paricaya grantha-pratiyoMke pari. cayameM sabase pahale diyA jA cukA hai| yaha anuvAda paM0 gajAdharalAlajI nyAyatIrthakRta hai aura Ajase 50 varSa pahale nirmita hokara san 1918 meM mUla granthake sAtha prakAzita huA hai| isa anuvAdake prastuta karanemeM paNDitajIne kitanA hI parizrama kiyA jAna par3atA hai, jisake lie ve dhanyavAdake pAtra haiN| parantu bhASA, lekhanazailI aura pratipAdana-paddhati AdikI dRSTise vaha grantha-gauravake anurUpa nahIM bana pdd'aa| arthakI galatiyA~ bhI usameM kitanI hI rahI huI haiM, jinameM-se kucha to prAyaH mUlapAThakI azuddhiyoMke kAraNa huI jAna par3atI haiM, anuvAdakajIko granthakI eka hI prati prApta honese mUlakA ThIka saMzodhana usase nahIM bana sakA aura isalie anuvAdameM vaisI galatiyoM kA honA prAyaH svAbhAvika rhaa| mUlapAThakI aisI azuddhiyoMko prastuta bhASyameM tulanAtmaka TippaNiyoM dvArA 'mu' akSarake anantara diye hue pAThAntaroMse jAnA jA sakatA hai tathA unase honevAle artha Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 or mm x x 9 vuoo yogasAra-prAbhRta bhedako samajhA jA sakatA hai| aise azuddha pAThoMke kucha namUne udAharaNake taurapara unake zuddharUpa-sahita nIce diye jAte haiMadhikAra padya azuddha pATha __ zuddha pATha kevalenaiva budhyate kevaleneva budhyate ekaikAvyatiriktAste ekaikA vyavatiSThante acetanatvamajJatvAt acetanatvamajJAtvA jJAyate tyajyaMte jIvasvAtaMtryakAraNaM jIvA'svAtaMtryakAraNaM mAraNAdikamAtmanaH maraNAdikamAtmanaH jJAnI jJeyo bhavatyajJo jJAnI jJeye bhavatyajJo mukterAsannabhAvena mukterAsannabhavyena 48 zravaNaM srAvaNaM jJAnAtmake na caitanyaM jJAnAtmakatve caitanye zivamayaM zamamayaM dUsare prakAra kI galatiyA~ arthakA ThIka pratibhAsa na honese sambandha rakhatI haiN| unameM kucha aisI haiM jinameM katipaya zabdoMkA artha hI chor3a diyA gayA hai| jaise padya 747 meM sAMpratekSaNA:' padakA aura padya 89 meM 'niryApakAH' padakA koI artha hI nahIM diyA-unheM arthameM grahaNa hI nahIM kiyaa| kucha aisI haiM jinameM zabdoMkA galata artha prastuta kiyA gayA hai; jaise padya naM0 3 / 50 meM 'vidhinA vibhaktaM' zabdoMkA artha 'sarvathA bhinna', 4 / 15 meM 'karpaTa' kA artha 'vastra' kI jagaha 'suvarNa', 8 / 18 meM 'saMjJAvazIkRtaH' kA artha 'AhArAdi caturvidha saMjJAoMke vazIbhUta ke sthAnapara 'abhimAnake vazIbhUta', 9 / 45 meM 'tajjyotiH paramAtmanaH' kA artha 'vaha AtmAkI paraM jyoti' ke sthAnapara 'vaha paramAtmAkA prakAza hai' aura 9 / 65 meM prayukta 'svArthavyAvatitAkSaH' padakA artha 'jisakI AtmA paramArthase vimukha hai' aisA diyA hai, jaba ki vaha indriyoMko unake viSayoMse alaga rakhanevAlA athavA rakhatA huA honA cAhie thaa| isake sivA do padyoMko unake galata tathA samucita arthake sAtha bhI namuneke taurapara yahA~ diyA jAtA hai, jisase arthakA ThIka pratibhAsa na honeko aura bhI acchI taraha se samajhA jA sakatA hai| sAtha hI anuvAda kI bhASA, lekhana-zailI aura pratipAdana-paddhatiko bhI kucha samajhA jA sakatA hai AtmanA kurute karma yadyAtmA nizcitaM tdaa| kathaM tasya phalaM bhuMkta sa datte karma vA katham // 2-48 // (galata artha ) "yadi yaha bAta nizcita hai ki AtmA svayaM karmoM kA kartA hai to vaha karmoM ke phalako kyoM bhogatA hai ? vA karma bhI use kyoM phala dete haiM ?" (samucita artha) "yadi yaha nizcita rUpase mAnA jAya ki AtmA AtmAke dvArAapane hI upAdAnase-karmako karatA hai to phira vaha usa karma ke phalako kaise bhogatA hai ? aura vaha karma ( AtmAko ) phala kaise detA hai ?-donoMke eka hI honepara phaladAna aura phalabhogakI bAta nahIM bana sakatI ?" jAyante mohalobhAdyA doSA yadyapi vastutaH / tathApi doSato bandho duritasya na vastutaH // 3-39 / / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA (galata artha ) "yadyapi moha-lobha Adi dopoMkI utpatti nizcayase hotI hai tathApi dopoMse jo AtmAke sAtha kA~kA bandha hotA hai vaha nizcaya nayase nhiiN|" ( samucita artha ) "yadyapi vastuke-parapadArthake-nimittase moha tathA lobhAdika dopa utpanna hote haiM tathApi karmakA bandha utpanna hue doSake kAraNa hotA hai na ki vastuke kAraNaparapadArtha bandhakA kAraNa nahIM, use bandhakA kAraNa mAnanese kisIkA bhI bandhase chUTanA nahIM bana sktaa|" isa prakAra yaha pUrvAnuvAdakI sthitikA kucha digdarzana hai| anuvAdakI aisI truTiyoM Adiko dekhate hue mujhe vaha grantha-gauravake anurUpa nahIM jaMcA aura isalie granthake mahattvako khyApita karane tathA lokahitakI dRSTise use pracAra meM lAneke uddezyase merA vicAra granthakA samucita bhASya racanekI ora huA hai| maiM usameM kahA~ taka saphala ho sakA hU~, ise vijJa pAThaka svayaM samajha sakate haiN| yogasAra nAmake dUsare grantha 'yogasAra' nAmake kucha dUsare grantha bhI upalabdha haiM, jinameM eka paramAtmaprakAzake kartA yogIndudeva kRta hai jise granthameM 'jogicanda' likhA hai| yaha apabhraMza bhASAke 108 dohoMmeM adhyAtma-viSayaka upadezako liye hue hai aura paramAtmaprakAzake sAtha DaoN0 e0|| upAdhye ema0e0, DI0liT , kolhApura-dvArA sampAdita hokara zrImadrAjacanda jaina zAstramAlAmeM paM0 jagadIzacandrajI zAstrIke hindI anuvAdake sAtha prakAzita ho cukA hai| dUsarA grantha 'yogasAra-saMgraha' nAmase ukta DaoN0 e0 ena0 upAdhyeke dvArA sampAdita hokara mANikacanda di0 jaina mAlAmeM prakAzita huA hai| yaha saMskRtameM zrIgurudAsakI kRti hai jo ki zrInandI guruke ziSya the| ye zrInandIguru zrInandanandike ziSya jAna par3ate haiM, jinake pUrva vizeSaNa rUpameM 'zrInandanandivatsaH' pada diyA huA hai, jo ki 'zrInandanandivatsa'-honA caahie| isa granthakI padya saMkhyA 158 hai, jinameM yoga-viSayaka kathana hai, dhyAnoMkA svarUpa hai, maMtroMke dhyAnakI vidhi aura dhyAnako dRDha karanevAlI dvAdaza bhAvanAoM AdikA kathana hai| tIsarA 'yogasAra' nAmakA saMskRta grantha ajJAta kartRka hai| isameM pA~ca prastAva aura 206 padya haiN| prastAvoM ke nAma haiM 1. yathAvasthitadevasvarUpopadedA ka, 2. tattvasAropadezaka, 3. sAmyopadezaka, 4. sattvopadezaka, 5. bhAvazuddhijanakopadezaka / isa taraha yaha adhyAtma-viSayakA eka acchA aupadezika grantha hai aura gujarAtI anuvAdake sAtha jaina sAhitya vikAsa maMDala bambaIse prakAzita ho cukA hai| ina tInoM yogasAra nAmaka granthoM meM se eka bhI yogasAra-prAbhRtake jor3akA nahIM / yogasAra-prAbhRtakI padya-saMkhyA bhI sabase adhika 540 hai / upasaMhAra aura AbhAra prastAvanAko samApta karate hue, sabase pahale, maiM una granthoM tathA granthakAroMkA AbhAra mAnatA hU~ jinakA bhASyameM upayoga huA hai athavA jinake vAkyoMse bhASyako samRddha karake adhika upayogI banAyA gayA hai| dUsare, paM0 dIpacandajI pAMDyA kekaDI (ajamera) kA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra- prAbhRta AbhAra prakaTa karatA hU~ jinhoMne dUsare adhikArase lekara anta taka ke saba padyoMko prAyaH ekaeka karake kApiyoMke eka-eka pRSThapara likha diyA aura isase mujhe unakA anuvAda karane meM suvidhA tathA sahAyatA milI aura vaha koI eka mahIne meM hI 31 maI 1664 ko sampanna ho gyaa| isake bAda vyAkhyAkA kArya 11 jUna 1664 ko Arambha hokara yathAvakAza calatA rahA aura 31 julAI 1665 ko pUrA ho gayA / bhASyake pUrA ho jAnepara usakI presakApIkI cintA khar3I huI, do-eka vidvAnoMse patra vyavahAra kiyA gayA, unhoMne AnekI svIkAratA bhI dI, parantu antako koI bhI nahIM A sakA aura isase presa kApIkA kArya barAbara TalatA rahA / yaha dekhakara aura merI asvasthatAdiko mAlUma karake ciraMjIva DaoN0 zrIcaMdane anurodha kiyA ki presa kApIkA kAma mujhe diyA jAve, bAda meM Apa usakA sudhAra kara leveM / unhoMne san 1967 meM presa kApI kI (jo 2 sitambara 1967 ko presa bhejI gayI) aura acchI kApI kI, jisameM mujhe sudhAra ke lie vizeSa parizrama nahIM karanA par3A, isalie ve AbhArake pAtra haiM / yadyapi ve apane haiM aura apanoMkA AbhAra pradarzita karanekI jarUrata nahIM hotI; phira bhI cU~ki unhoMne bahuta himmatakA kAma kiyA hai aura mujhe nirAkula banAyA hai, isalie maiM unakA AbhAra mAnanA apanA kartavya samajhatA hU~ / antameM bhAratIya jJAnapITha aura usake maMtrI zrI lakSmIcandajIkA AbhAra prakaTa kiye binA bhI maiM nahIM raha sakatA, jinhoMne prastuta granthako apane yahA~se prakAzita karanekI svIkAratA dekara aura prakAzita karake mujhe anugRhIta kiyA hai| 34 eTA, ASAr3ha kR0 5 saM 2025 tA0 15 jUna 1968 jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' . Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 1.jIvAdhikAra ___pRSTha viSaya bhASyakA maMgalAcaraNa 2 jJAna svabhAvase sva-parako jAjatA hai. 18 mUlakA maMgalAcaraNa aura uddezya 3 kSAyika-kSAyopazamika jJAnoMkI sthiti 19 svarUpa-jijJAsAse jIvAjIva-lakSaNako kevalajJAnakI trikAlagocara sabhI sat___ jAnane kI sahetuka preraNA asat-padArthoMko yugapat jAnane meM jIvAjIva-svarUpako vastutaH jAnanekA pravRtti .5 sat aura asat padArtha kauna ? svarUpako paradravya-bahirbhUta jAnanekA bhUta-bhAvI padArthoMko jAnanekA rUpa pariNAma 6 jAnake saba padArthoM meM yugapat pravRtta na jIvakA lakSaNa upayoga aura usake darzana- honese doSApatti ___jJAna do bheda 6 AtmAke ghAtikarma-kSayotpanna-paramarUpakI darzanake cAra bheda aura usakA lakSaNa 7 zraddhAkA pAtra jJAnakA lakSaNa aura usake ATha bheda 7 AtmAke paramarUpa zraddhAnIko avyayapadakevalajAna-dAnAdike udayameM kAraNa 8 kI prApti kevalajJAna-darzanako yugapat aura zepakI AtmAke paramarUpakI anubhUtikA mArga 22 kramazaH utpatti 9 zutakA zrutake dvArA bhI kevala-sama AtmabodhakI mithyAjJAna-samyagjJAnake kAraNoMkA nirdeza 9 prApti mithyAtakA svarUpa aura usakI lIlAkA AtmAke samyaka cAritra kaba hotA hai 24 nirdeza 10 jJAnake kapAya-vaza honepara ahiMsAdi targanamohake darAjanya- siyAva koI vrata nahIM ThaharatA 25 tIna bheda 20 jJAnake AtmarUpa-rata honepara hiMsAdika mithyAtva-bhAvita-jIvakI mAnyatA 11 pApoMkA palAyana samyaktvakA svarUpa aura usakI kSamatA 11 AtmAke nirmalajJAnAdirUpadhyAnase karmasamyaktva ke kSAyikAdi bheda aura unameM cyuti sAdhya-sAdhanatA 11 para-dravya-rata-yogIkI sthiti AtmA aura jJAnakA pramANa tathA jJAnakA nizcaya-cAritrakA svarUpa sarvagatatva vyavahAra-samyagdarzana-jJAna-cAritrakA rUpa 27 AtmAse jJAna-zeyako adhika maannepr| dopApatti svabhAva-pariNata AtmA hI vastutaH muktijJeya-kSipta-jJAnakI vyApakatAkA spaSTIkaraNa 16 mArga jJeyako jAnatA huA jJAna jJeyarUpa nahIM nizcayase AtmA darzanajJAna-cAritrarUpa 28 hotA 17 AtmopAsanAse bhinna ziva-sukha-prAptikA jJAnasvabhAva se dUravartI padArthoM ko bhI koI upAya nahIM 26 jAnatA hai| 18 AtmasvarUpakI anubhUtikA upAya Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huA hai 46 ni yogasAra-prAbhRta vivakSita-kevalajJAnase bhinna AtmAkA kAlANuoMkI saMkhyA aura avasthiti 44 koI paramarUpa nahIM 29 dharma-adharma tathA pudgaloMkI avasthiti 44 paravastumeM aNumAtra bhI rAga rakhanekA saMsArI jIvoMkI lokasthiti aura unameM pariNAma saMkoca-vistAra parameSThirUpakI upAsanA parama puNyabandha- jIva-pudgaloMkA anyadravyakRta upakAra kI hetu 30 saMsArI aura mukta jIvakA upakAra 46 karmAsravako rokanekA ananya upAya saMsArI jIvoMkA pudgalakRta upakAra 47 para dravyopAsaka mumukSuoMkI sthiti 31 paramArthase koI padArtha kisIkA kucha nahIM paradravya-vicintaka aura viviktAtma karatA vicintakakI sthiti 32 pudgalake cAra bheda aura unakI svarUpaviviktAtmAkA svarUpa vyavasthA AtmAke svabhAvase varNa-gaMdhAdikA abhAva 32 kisa prakArake pudgaloMse loka kaise bharA zarIra-yogase varNAdikI sthitikA spaSTIkaraNa . 33 dravyake mUrtAmUrta do bheda aura unake rAgAdika audAyaka bhAvoMko AtmAke lakSaNa svabhAva mAnanepara Apatti 33 kauna pudgala kisake sAtha karmabhAvako jIvake guNasthAnAdi 20 prarUpaNAoMkI prApta hote haiM sthiti 34 yoga-dvArA samAyAta-pudgaloMke karmarUpakSAyopazamika-bhAva bhI zuddhajIvake rUpa pariNamanameM hetu nahIM 35 ATha karmoM ke nAma kauna yogI kaba kisakA kaise cintana jIva kalmapodaya-janita bhAvakA kartA na __ karatA huA muktiko prApta hotA hai 36 ki karmakA karmoM kI vividharUpase utpatti kaise hotI hai 52 2. ajIvAdhikAra jIva kabhI karmarUpa aura karma jIvarUpa ajIva-dravyoMke nAma 37 nahIM hote pA~coM ajIva-dravyoMkI sadA sva-svabhAva jIvake upAdAna-bhAvase kAMke karane meM sthiti para Apatti ajIvoMmeM kauna amUrtika, kauna mUrtika - karma ke upAdAna-bhAvase jIvake karanepara _ aura mUrti-lakSaNa Apatti jIva-sahita pA~coM ajIvoMkI dravyasaMjJA 36 ukta donoM mAnyatAoMpara anivAryadravyakA vyutpattiparaka lakSaNa aura sattA doSApatti pudgaloMke karmarUpa aura jIvoMke sarAgamaya svarUpa sarva-padArthagata-sattAkA svarUpa rUpa pariNAmake hetu dravyakA utpAda-vyaya paryAyakI apekSAse 41 karmakRta-bhAvakA kartRtva aura jIvakA akatatva guNa-paryAyake binA dravya aura dravyake / * binA guNa-paryAya nahIM dharmAdharmAdi dravyoMkI pradeza vyavasthA 42 eka dUsarekA kartRtva 56 paramANukA lakSaNa 42 krodhAdikRta-karmako jIvakRta kaise kahA AkAza aura pudgaloMkI pradeza-saMkhyA 44 jAtA hai . AD kAra Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmajanita dehAdika saba vikAra caitanyarahita haiM trayodaza guNasthAna aura unakI paudgalikatA ukta guNasthAnoMko kauna jIva kahate haiN| aura kauna nahIM pramattAdi-guNasthAnoMkI vandanAse cetana 57 58 munivandita nahIM vandanAkI upayogitA acetana deha ke stuta honepara cetanAtmA stuta nahIM hotA 60 vibhinnatAkA eka siddhAnta aura usase cetanakI dehase bhinnatA 60 jI kucha indriyagocara vaha saba AtmabAhya 61 indriyagocara-rUpakA svarUpa rAga-dveSAdi vikAra saba karmajanita 61 62 jIva kabhI karmarUpa aura karma kabhI jIvarUpa nahIM hotA AtmAko dravyakarmakA kartA mAnanepara doSApatti karmodayAdi- saMbhava-guNa saba acetana ajIva tattvako yathArtha jAne binA svasvabhAvopalibdha nahIM banatI 3. AvAdhikAra Asava ke sAmAnya hetu Asava ke vizeSa hetu mohako bar3hAnevAlI buddhi ukta buddhise mahAkarmAsrava eka dUsarI buddhi jisase midhyAtva nahIM viSaya-sUcI kisakA kisake sAtha kArya-kAraNabhAva karmako jIvakA kartA mAnanepara Apatti 57 58 56 62 63 63 64 chUTa pAtA 67 67 karmAkI hetubhUta eka tIsarI buddhi cauthI buddhi jisase karmAsrava nahIM rukatA 68 nizcaya aura vyavahArase AtmAkA kartRtva 68 jIva pariNAmAzrita karmAsrava, karmadayAzrita jIva pariNAma 65 66 66 67 68 66 66 ekake kiye hue karmake phalako dUsare ke bhoganepara Apatti karma kaise jIvakA AcchAdaka hotA hai| kapAya strotase AyA huA karma jIvameM ThaharatA hai niSkapAya-jIvake karmAsrava mAnanepara doSApatti eka dravyakA pariNAma dUsareko prApta honepara doSApatti kauna svapara - vivekako prApta nahIM hotA karma-saMtati-hetu acAritrakA svarUpa zubhAzubha bhAvakA rAga-dveSa se acAritrI 71 pA~cavIM buddhi jisase karmAsrava nahIM rukatA 71 svadeha-paradeha ke acetanatvako na jAnanekA phala 37 kartA 69 70 parameM AtmIyatva - buddhikA kAraNa kauna kisase utpanna nahIM hotA kapAya pariNAma kisake hote haiM aura apariNAmIkA svarUpa 73 pariNAmako chor3akara jIva-karma ke eka dUsare ke guNoMkA kartRtva nahIM pudgalApekSika jIvabhAvoM kI utpatti aura audayika bhAvoM kI sthiti nirantara rajogrAhI kauna ? 70 70 puNya-pApakA bheda nahIM jAnanevAlA cAritra bhraSTa 72 72 72 73 74 74 74 OM 75 sva cAritra se bhraSTa kauna ? 76 svacAritra se bhraSTa caturgatike duHkha sahate haiM 76 devendroMkA viSaya-sukha bhI duHkha hai| 76 77 indriyajanya sukha duHkha kyoM hai ? sAMsArika sukhako duHkha na mAnanevAlA acAritrI 77 60 kauna sacAritrakA pAlana karatA huA bhI karmose nahIM chUTatA bandhakA kAraNa vastu yA vastuse utpanna doSa 78 zuddha-svAtmAkI upalabdhi kise hotI hai 76 78 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 4. bandhAdhikAra bandhakA lakSaNa prakRti-sthityAdike bhedase karmabandhake cAra bheda cAroM bandhakA sAmAnya rUpa kauna jIva karma bA~dhatA hai aura kauna nahIM bA~dhatA pUrvakUthanakA udAharaNoM dvArA spaSTIkaraNa amUrta AtmAkA maraNAdi karane meM koI samartha nahIM, phira bhI maraNAdike pariNAmase bandha maraNAdikasaba karma-nirmita, anya koI karane-harane meM samartha nahIM jilAne-mArane Adi kI saba buddhi mohakalpita 83 83 koI kisIke upakAra - apakArakA kartA nahIM, kartRtvabuddhiM mithyA cAritrAdikI malinatAkA hetu mithyAtva malina cAritrAdi doSa ke grAhaka haiN| aprAka dravyako bhogatA huA bhI vItarAgI avandhaka na bhogatA huA bhI sarAgI pApa bandhaka viSayoMkA saMga honepara bhI jJAnI unase lipta nahIM hotA nIrAgI yogI parakRtAdi ahArAdise bandhako prApta nahIM hotA paradravyagata-dopase nIrAgIke ba~dhanepara doSApatti vItarAga-yogI viSayako jAnatA huA bhI nahIM ba~dhatA jJAnI jAnatA hai vedatA nahIM, ajJAnI vedatA hai jAnatA nahIM jJAna aura vedanameM svarUpa-bheda ajJAnameM jJAna aura jJAna meM ajJAna paryAya nahIM hai jJAnI kalpoMkA abandhaka aura ajJAnI bandhaka hotA hai karmaphalako bhoganevAle jJAnI ajJAnImeM antara yogasAra-prAbhRta 80 80 80 81 ra 82 84 85 85 86 86 86 87 87 87 88 88 88 89 89 karma-grahaNakA tathA sugati-durgati-gamana kA hetu saMsAra paribhramaNakA hetu aura nirvRttikA upAya rAgAdise jIvakA pariNAma yukta kauna pariNAma puNya, kauna pApa, donoMkI sthiti puNya-pApa-phalako bhogate hue jIvakI sthiti puNya-pApake vaza amUrta bhI mUrta ho jAtA udAharaNa dvArA spaSTIkaraNa puNya-bandhake kAraNa pApa-bandhake kAraNa puNya-pApa meM bheda-dRSTi puNya-pApa meM abheda-dRSTi nirvRtikA pAtra yogI 5. saMvarAdhikAra saMvarakA lakSaNa aura usake bheda bhAva tathA dravya-saMvarakA svarUpa kapAya aura dravyakarma donoMke abhAva se pUrNa zuddhi kaSAya-tyAgakI upayogitAkA sahetuka nirdeza kapAya kSapaNa meM samartha yogI mUrta-pudgaloMmeM rAga-dveSa karanevAle mUDha buddhi kisImeM ropa-topa na karanekI sahetuka preraNA apakAra- upakAra bananepara kisameM rAga-dveSa kiyA jAve ? zarIrakA nigrahAnugraha karanevAloM meM rAgadveSa kaisA ? 90 90 91 91 92 92 92 9.3 94 94 94 95 96 96 96 97 97 98 98 99 99 avazya AtmAoMkA nigrahAnugraha kaise ? 99 zarIrako AtmAkA nigrahAnugrAhaka mAnanA vyartha kisIke guNoMko karane - harane meM koI samartha nahIM 100 100 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 jJAnAdika guNoMkA kisI ke dvArA haraNasRjana nahIM zarIrAdika vyavahAra se mere haiM, nizcaya se nahIM donoM nayoMse sva-parako jAnanekA phala dravya-paryAyakI apekSA karma-phala-bhogakI vyavasthA 102 AtmA audayika bhAvoMke dvArA karmakA kartA tathA phalabhoktA 103 indriya viSaya AtmAkA kucha nahIM karate 103 dravya ke guNa-paryAya saMkalpa - binA iSTAniSTa nahIM hote nindA -stuti vacanoMse ropa topako prApta honA vyartha 204 104 mohake doSa se bAhyavastu sukha - duHkha kI dAtA vacana dvArA vastutaH koI nindita yA stuta nahIM hotA para-doSa -guNoM ke kAraNa harpa viSAda nahIM viSaya-sUcI 101 101 banatA parake cintanase iSTa-aniSTa nahIM hotA eka dUsare ke vikalpase vRddhi-hAni mAnane para Apatti mohakA vilaya ho jAne para svarUpakI upalabdhi jo mohakA tyAgI vaha anya saba dravyoMkA tyAgI paradravyameM rAga-dveSa- vidhAtAkI tapase zuddhi nahIM hotI karma karatA aura phala bhogatA huA AtmA karma bA~dhatA hai| sAre karmaphalako paudgalika jAnanevAlA zuddhAtmA banatA hai| 104 104 105 106 vastutaH koI dravya iSTa-aniSTa nahIM pAvana ratnatraya meM jIvakA svayaM pravartana 106 svayaM AtmA paradravyako zraddhAnAdigocara karatA hai moha apane saMgase jIvako malina karatA 105 105 106 107 107 107 108 108 zuddhajJAtA parake tyAga grahaNa meM pravRtta nahIM hotA sAmAyikAdi paT karmoM meM sabhakti - pravRttake saMvara sAmAyikakA svarUpa 39. adhikArI zuddhAtmatattvako na jAnanevAlekA tapa kAryakArI nahIM 109 stavakA svarUpa vandanAkA svarUpa pratikramaNakA svarUpa pratyAkhyAnakA svarUpa kAyotsargakA svarUpa samyagjJAnaparAyaNa AtmajJa- yogI karmoMkA nirodhaka koI dravyase bhojaka to bhAvase abhojaka, dUsarA isake viparIta dravya-bhAva se nivRttoM meM kauna kisake dvArA pUjya bhAvase nivRtta hI vAstavika-saMvarakA adhikArI 113 bhAvase nivRtta honekI vizeSa preraNA zarIrAtmaka liMga muktikA kAraNa nahIM mumukSu ke lie tyAjya aura grAhya 114 kauna yogI zIghra karmoMkA saMvara karatA hai 115 108 109 109 110 110 111 111 111 112 112 6. nirjarAdhikAra dhyAna - prakramakA nirjarAkA lakSaNa aura do bheda pAkajA-apAkajA nirjarAkA svarUpa apAkajA nirjarAkI zaktikA sodAharaNanirdeza paramanirjarA-kAraka adhikArI kauna yogI karma samUhakI nirjarAkA kartA 117 saMvarake binA nirjarA vAstavika nahIM 117 kisakA kauna dhyAna karmoMkA kSaya 118 117 karatA hai kauna yogI sAre karma malako dho DAlatA hai 198 vizuddhabhAvakA dhArI karmakSayakA 113 113 114 116 116 116 116 119 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthiti 40 yogasAra-prAbhUta kisa saMyamase kisake dvArA karmakI nirjarA jJAnakI ArAdhanA jJAnako, ajJAnakI hotI hai 119 ajJAnako detI hai kauna yogI karmarajako svayaM dhuna DAlatA hai 120 jJAnake jJAta honepara jJAnI jAnA jAtA hai 128 lokAcArako apanAnevAle yogIkA jJAnAnubhavase hInaka arthajJAna nahIM ___ saMyama kSINa hotA hai. 120 banatA ahaM dvacanakI zraddhA na karanevAlA sucAritrI jisa parokSajJAnase viSayakI pratIti usase / ___bhI zuddhiko nahIM pAtA jJAnIkI pratIti kyoM nahIM ? 126 jinAgamako na jAnatA huA saMyamI andhe- jisase padArtha jAnA jAya usase jJAnI / ke samAna ___ na jAnA jAya, yaha kaise ? 126 kisakA kauna netra 121 vedyako jAnanA vedakako na jAnanA Agama pradarzita sArA anuSThAna kisake AzcaryakArI nirjarAkA hetu 122 jJeyake lakSyase AtmAke zuddharUpako jAnaajJAnI-jJAnIke viSaya-sevanakA phala 122 kara dhyAnekA phala karmaphalako bhogate hae kisake bandha aura pUrvakathanakA udAharaNa dvArA spaSTIkaraNa 130 kisake nirjarA 122 Atmopalabdhipara jJAniyoMkI sukhaniSkicana-yogI bhI nirjarAkA adhikArI 123 sthiti 131 viviktAtmAko chor3akara anyopAsakakI AtmatattvaratoMke dvArA paradravyakA tyAga 131 123 vizodhita jJAna tathA ajJAnakI sthiti 131 svadehastha-paramAtmAko chor3akara anyatra nirmala-cetanameM mohake dikhAI denekA devopAsakakI sthiti 123 hetu kauna karma-rajjuoMse ba~dhatA aura kauna . zuddhike lie jJAnArAdhanameM buddhiko chUTatA hai lagAnekI preraNA pramAdI sarvatra pApoMse ba~dhatA aura apra- nirmalatAko prApta jJAnI ajJAnako nhiiN| ___ mAdI chUTatA hai _ apanAtA 132 svanirmala tIrthako chor3akara anyako bhajane- vidvAn ke adhyayanAdi kAryoMkI dizAkA / vAloMkI sthiti nirdeza 133 svAtmajJAnecchukako parIpahoMkA sahanA yogIkA saMkSipta kAryakrama aura usakA Avazyaka 125 133 sukha-duHkhameM anubandhakA phala 125 AtmazuddhikA sAdhana AtmajJAna, anya 7. mokSAdhikAra nahIM 126 mokSakA svarUpa 135 paradravyase AtmA spRSTa tathA zuddha nahIM AtmAmeM kevalajJAnakA udaya kaba hotA hotA hai svAtmarUpakI bhAvanAkA phala paradravyakA doSoMse malina AtmAmeM kevalajJAna tyAga _126 udita nahIM hotA 136 Atmadravyako jAnaneke lie paradravyakA mohAdi-doSoMkA nAza zuddhAtmadhyAnake jAnanA Avazyaka binA nahIM hotA 136 jagatke svabhAvakI bhAvanAkA lakSya 127 dhyAna-vajrase karmagranthikA cheda atIeka Azcarya kI bAta 127 vAnandotpAdaka 136 . Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI kisa kevalIkI kaba dharmadezanA hotI hai 137 ukta dhyAnakI bAhya sAmagrI jJAna kisa prakAra AtmAkA svabhAva hai 138 badrike tredhA saMzodhakako dhyAnakI prApti 15. AtmAkA caitanyarUpa kyoM svakArya meM vidvattAkA parama phala AtmadhyAnarati 155 pravRtta nahIM hotA 138 maDhacetoM aura adhyAtmarahita paMDitoMkA pratibandhakake binA jJAnI jJeya-viSayameM saMsAra kyA ? 151 ajJa nahIM rahatA 138 jJAnabIjAdiko pAkara bhI kauna sadjJAnIke dezAdikA viprakarpa koI prati- ___ dhyAnakI khetI nahIM karate vandha nahIM 139 bhogAsakti meM dhyAna-tyAgI vidvAnoM ke jJAnasvabhAva ke kAraNa AtmA sarvajJa- mohako dhikkAra 152 sarvadarzI mohI jIvoM-vidvAnoM AdikI sthiti 152 kevalI zepa kina karmoM ko kaise naSTa kara dhyAna ke lie tattvazrutikI upayogitA 153 nivRtta hotA hai. 140 bhogabuddhi tyAjya aura tattvazruti grAhya 153 zuladhyAnase karma nahIM chidatA. aisA dhyAnakA zatru kutarka tyAjya 154 vacana anucita 141 mokSatattvakA sAra 154 sakhImata nivRttajIva phira saMsAra meM nhiiN| AtA 141 8. cAritrAdhikAra karmakA abhAva ho jAnese punaH zarIrakA / grahaNa nahIM banatA 142 mumukSuko jinaliGga-dhAraNa karanA yogya 156 jAnako prakRtikA dharma mAnanA asaMgata 142 jinaliGgakA svarUpa 15 jhAnAdiguNoMke abhAvameM jIvakI vyava jina-dIkSA deneke yogya guru aura sthiti nahIM banatI 143 zramaNatvakA prApti binA upAyake bandhako jAnane-mAnase -zramaNa ke kucha mUlaguNa __koI mukta nahIM hotA 143 mUlaguNoM ke pAlanameM pramAdI muni chedopajIvake zuddhAzuddhakI apekSA do bheda 144 sthApaka zramaNoMke do bheda sUri aura niryApaka 158 zuddha-jIpako apunarbhava karanekA hetu 145 cAritrameM chedotpatti para usakI pratikriyA 152 muktimeM AtmA kisa rUpase rahatA hai. 145 dhyAnakA mukhya phala aura usameM yatnakI vihArakA pAtra zramaNa 159 preraNA kisa yogIke zramaNatAkI pUrNatA hotI hai 160 dhyAna-marmajJa yogiyoMkA hitarUpa vacana 146 nirmamatva prApta yogI kinameM rAga nahIM parabrahmako prAptikA upAya rakhatA 160 AtmA dhyAnavidhise karmoM kA unmUlaka azanAdimeM pramAdacArI sAdhuke nirantara kaise ? hiMsA 161 viviktAtmAkA dhyAna acintyAdi phalakA yatnAcArIkI kriyAe~ guNakArI, pramAdIdAtA 147 kI dopakArI ukta dhyAnase kAmadevakA sahaja hanana 148 para-pIDaka sAdhumeM jJAnake hote hue bhI vAda-pravAdako chor3akara adhyAtma-cintana- cAritra malina kI preraNA 148 bhavAbhinandI muniyoMkA rUpa vidvAnoM ko sinDike lie sadupAya kartavya 148 bhavAbhinandiyoM dvArA Adata lokapaMktiadhyAtma-dhyAnase bhinna sadupAya nahIM 146 kA svarUpa 163 zramaNatvakI prApti 157 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 dharmArtha loka-paMkti aura loka-paMkti ke lie dharma mukti-mArgapara tatpara hote hue bhI sabhIko mukti nahIM yogasAra-prAbhRta 163 164 164 bhavAbhinandiyoMkA mukti ke prati vidveSa jinake mukti ke prati vidveSa nahIM ve dhanya 164 muktimArgako malinacitta malina karate haiM 167 muktimArgake ArAdhana tathA virAdhanakA 167 167 phala mArga kI malinatAse honevAle anarthakA sUcana hiMsA- pApakA bandha kisako aura kisako nahIM 168 166 pUrva kathanakA spaSTIkaraNa antaraMga - parigrahako na chor3akara bAhyako chor3anevAlA pramAdI antaHzuddhike binA bAhyazuddhi avizva sanIya 166 170 pramAdI tathA niSpramAdI yogIkI sthiti 270 jIvaghAta honepara bandha ho na bhI ho, parigrahase usakA honA nizcita 171 eka bhI parigraha ke na tyAganekA pariNAma 171 celakhaNDakA dhAraka sAdhu nirAlamba-nirArambha nahIM ho pAtA vastra pAtra grAhI yogIke prANaghAta aura cittavikSepa anivArya vikSepakI anivAryatA aura siddhikA abhAva 172 jisakA grahaNa tyAga karate koI doSa na lage usameM pravRttikI vyavasthA 173 kauna padArtha grahaNa nahIM karanA cAhie 174 kAyase bhI nispRha mumukSu kucha nahIM grahaNa : karate 174 striyoM kA jinaliGga grahaNa savyapekSa kyoM ? 174 pUrvapraznakA uttara : strI paryAyase mukti na honA Adi puruSa jina liGga-grahaNa ke yogya 175 177 172 172 jinaliGga- grahaNameM bAdhaka vyaGga vyaGgakA vAstavika rUpa vyAvahArika vyaMga sallekhanA ke samaya avyaMga nahIM hotA kauna zramaNa anAhAra kahe jAte haiM kevaladeha- sAdhukA svarUpa kevaladeha - sAdhukI bhikSAcaryAkA rUpa varjita mAMsa doSa madhu-doSa tathA anya anezanIya padArtha hastagatapiNDa dUsareko dekara bhojana karanevAlA yati dopakA bhAgI bAla-vRddhAdi yatiyoMko cAritrAcaraNameM dizAbodha buddhi, jJAna aura asammohakA svarUpa buddhayAdipUrvaka kAryoMke phalabhedakI dizA- sUcanA 178 178 176 176 180 180 181 181 984 svalpalenI yati kaba hotA hai| 184 tapasvIko kisa prakArake kAma nahIM karane 184 AgamakI upayogitA aura usameM sAdara pravRttikI preraNA samAna anuSThAna ke honepara bhI pariNAmAdise phala-bheda 185 buddhi, jJAna aura asammohake bhedase sAre karma bhedarUpa 183 188 186 186 189 buddhipUrvaka saba kArya saMsAraphalake dAtA 160 jJAnapUrvaka kArya muktihetuka sammoha pUrvakArya nirvANasukhake 190 pradAtA 190 161 bhavAtIta mArga - gAmiyoMkA svarUpa bhavAtItamArga-gAmiyoM kA mArga sAmAnya kI taraha eka hI zabdabheda ke honepara bhI nirvANa tattva eka 191 199 192 193 vimuktAdi zabda anvarthaka nirvANa tava tIna vizeSaNoMse yukta. asammohase jJAta nirvANa tatva meM vivAda tathA bheda nahIM hotA nirvANa mArgakI dezanAke vicitra hone koI kA kAraNa 193 163 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI ukta cAritra vyavahArase muktihetu, nizcayase vivikta cetanakA dhyAna vyAvahArika cAritra ke do bheda kauna cAritra mukti ke anukUla aura kauna saMsRti ke jinabhApita cAritra anukUla hai ukta vyavahAra cAritrake binA nizcayacAritra nahIM banatA kaise mukti ke 195 ukta cAritra ke anuSThAtA yogI kI sthiti 196 6. cUlikAdhikAra 194 194 195 195 muktAtmA darzana-jJAna-svabhAvako liye sadA AnandarUpa rahatA hai. muktAtmAkA caitanya nirarthaka nahIM caitanyako AtmAkA nirarthaka svabhAva mAnane para doSApatti satkA abhAva na hone se mukti meM AtmAkA abhAva nahIM banatA candrakAnta aura meke udAharaNa dvArA viSayakA spaSTIkaraNa 199 AtmA para chAye karmoMko yogI kaise kSaNabhara meM dhuna DAlatA hai yogI ke yogakA lakSaNa yogase utpanna sukhakI viziSTatA sukha-duHkhakA saMkSipta lakSaNa ukta lakSaNakI dRSTise puNyajanyabhogoM aura yogajanya jJAnakI sthiti nirmalajJAna sthira honepara dhyAna ho jAtA hai 197 197 198 198 199 200 - 200 200 201 201 bhogakA rUpa aura use sthira vAstavika samajhane vAle 201 202 202 yaha saMsAra AtmAkA mahAn roga sarva saMsAra vikAroMkA abhAva hone para muktajIvakI sthiti udAharaNa-dvArA pUrvakathanakA samarthana 202 kisake bhoga saMsArakA kAraNa nahIM hote 203 bhogoMko bhogatA huA bhI kauna paramapadako prApta hotA hai 203 203 bhogoMko tattva-dRSTi se dekhanevAloM kI sthiti bhoga mAyAse vimohita jIvakI sthiti 204 dharmase utpanna bhoga bhI duHkha-paramparAkA dAtA 204 vivekI vidvAnoMkI dRSTimeM lakSmI aura bhoga bhoga-saMsAra se saccA vairAgya kaba utpanna hotA hai nirvANa meM paramAbhakti aura usake lie kartavya jJAnI pApoMse kaise lipta nahIM hotA jJAnakI mahimAkA kIrtana 43 204 2.5 205 206 206 kauna tattva kisake dvArA vastutaH cintanake yogya hai 206 paramatattva kauna aura usase bhinna kyA 207 mumukSuoM ko kisI bhI tattvameM Agraha 207 nahIM karanA Agraha- varjita vikalpa nahIM Atmasthita karma, vargaNAe~ kabhI Atmatattvako prApta nahIM hotIM karmajanya sthAvara vikAra AtmA ke nahIM banate tattvameM kartA-karmAdikA 207 208 208 jIvake rAgAdika-pariNAmoM kI sthiti 208 jIvake kapAyAdika-pariNAmoMkI sthiti 201 kaSAya pariNAmoMkA svarUpa 202 kAluSya aura karma meM se ekake nAza honepara donoMkA nAza kalupatAkA abhAva honepara pariNAmoM kI sthiti kaluSatAkA abhAva ho jAnepara jIvakI sthiti 209 209 210 210 210 AtmA zuddhasvarUpakI kucha sUcanA AtmAkI paraMjyotikA svarUpa svasvabhAva meM sthita padArthoM ko koI anyathA karane meM samartha nahIM milanevAle paradravyoMse AtmAko kaise anyathA nahIM kiyA jA sakatA 211 211 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 yogasAra-prAbhRta bhinna jJAnopalabdhise deha aura AtmAkA indriya-viSayoMke smaraNa-nirodhakakI bhada sthiti karma jIvake aura jIva karma ke guNoMko bhogako bhogatA huA kauna bandhako prApta nahIM ghAtatA 212 hotA hai kauna nahIM 218 jIva aura karma meM pAramparika pariNAmakI viSayoMko jAnatA huA jJAnI bandhako nimittatA na rahane para mokSa 212 prApta nahIM hotA yukta-bhAvake sAtha AtmAkI mphaTikasama- mahAmRDha indriya-viSayoMko na grahaNa karatA tanmayatA 213 huA bhI bandhakartA 218 AtmAko AtmabhAvake abhyAsameM lagAnA kisakA pratyAkhyAnAdi karma vyartha hai 219 Avazyaka 213 doSoMke pratyAkhyAnase kauna mukta hai 219 karmamalase pUrNataH pRthaka huA AtmA phira dopoMke viSaya meM rAgI-vItarAgIkI sthiti 220 usa malase lina nahIM hotA 213 audAyika aura pAriNAmika bhaavoNkaa| ghaTopAdAna-mRttikAke samAna karmakA upA phala dAna kalpatA 214 vipayAnubhava aura svAtmAnubhavameM upAkapAyAdi karatA huA jIva kaise kaSA deya kauna ___ yAdirUpa nahIM hotA ? 214 vaiSayika jJAna saba paudgalika 221 sarvakarmoM kA kartA hote hue kauna nirA mAnavoM meM bAhyabheda ke kAraNa jJAnameM bheda kartA hotA hai 215 nahIM hotA vipayastha hote hue bhI kauna lipta nahIM kisa jJAnase zeyako jAnakara use tyAgA hotA 215 jAtA hai deha-cetanake tAttvika bheda-jJAtAkI vikArahetuke dezaccheda tathA mUlacchedakA sthiti pariNAma jIvake trividha bhAvoMkI sthiti aura dezaccheda aura mUlacchedake viSayakA / __ kartavya nirastAkhilakalmapa-yogIkA kartavya 216 kinakA janma aura jIvana saphala hai 224 indriya-viSayoMke smaraNakartAkI sthiti 217 grantha aura granthakArake abhipreta-rUpa bhogako na bhogane-bhoganevAle kinhIM prazasti dokI sthiti ____217 bhASyakA antyamaMgala aura prazasti 227 pariziSTa 229 se 236 free / 216 spaSTIkaraNa / . Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra prAbhRta Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahaM mASyakA maMgalAcaraNa yogAnalameM jalA karma-mala, kiyA jinhoMne Atma-vikAsa, bhava-bandhanase chUTa nirAkula karate jo lokAgra-nivAsa / una siddhoMko siddhi-artha meM vandU~ dhAra. hRdaya ullAsa, maMgalakArI dhyAna jinhoMkA, mahAguNoMke jo AvAsa / / 1 / / moha-vighna-AvaraNa nAza jina, pAyA kevalajJAna apAra, saba jIvoMko mokSa mArgakA diyA parama upadeza udAra / jinakI divya-dhvanise jagameM tIrtha pravartA huA sudhAra, una arhatoMko praNamUM maiM bhakti-bhAvase vAraMvAra // 2 // yoga-sAra-prAbhRta hai anupama, siddhi-saukhyakA jo AdhAra, tattvoMkA anuzAsana jisameM, kaheM jise 'paramAgama-sAra' / yogirAja-niHsaMga-amitagati-racita jinAgamake anusAra, vyAkhyA sugama karU~ maiM usakI, nija-parake hitako ura dhAra / / 3 / / - Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlakA maMgalAcaraNa aura uddezya viviktamavyayaM siddha sva-svabhAvopalabdhaye / sva-svabhAva-mayaM buddhaM dhruvaM staumi vikalmaSam // 1 // 'maiM apane svabhAvakI upalabdhike lie - jAnakArI evaM saMprAptike artha-usa siddhako - siddhiko prApta siddhasamUhako - stutigocara karatA hU~ -- apanI upAsanAkA viSaya ( upAsya ) banAtA hU~ - jo vivikta hai - zuddha evaM khAlisa hai, -- kaSAyAdimalase rahita hai, bodhako prApta hai, avinAzI hai, nitya hai aura sva-svabhAva-maya hai-sadA apane svarUpameM sthita hai / ' vyAkhyA - yaha padya siddha samUhakI stutirUpa hai / ekavacanAtmaka 'siddha' pada yahA~ siddhasamUhakA vAcaka hai; kyoMki siddha koI eka nahIM hai, anekAneka haiM; jaisA ki pUrvAcAryoMke 'dattu savvasiddhe', siddhAnuddhatakarmaprakRtisamudayAn " jaise bahuvacanAnta padoMke prayogase jAnA jAtA hai| usa siddha-samUhameM pratyeka siddha una vizeSaNoMse viziSTa hai jinakA 'viviktaM' Adi chaha vizeSaNa-padoMke dvArA yahA~ smaraNa kiyA gayA hai| ina vizeSaNoM meM 'vivikta' vizeSaNa pramukha tathA gUDha - gambhIra hai, sarvaprakAra ke mizraNa milAva aura sambandhase rahita zuddha evaM khAlisa AtmAkA dyotaka hai / ' vikalmaSa' vizeSaNa rAga-dveSa-kAma-krodha-mAna- mAyA lobhAdirUpa vikAroMmaloMke abhAvakA sUcaka hai aura isa taraha siddhAtmAkI usa zuddhatAko spaSTa karatA hai / 'buddha' vizeSaNa usa malarahita zuddha-AtmAko jJAnarUpa prakaTa karatA hai jo ki malake abhAvakA phala hai - jJAnase bhinna zuddha-AtmAkA koI dUsarA rUpa nahIM hai, isIse AtmAko jJAna tathA jJAnapramANa kahA gayA hai / ' 'avyaya' vizeSaNa acyutakA vAcaka hai aura isa bAtako batalAtA hai| ki vaha siddhAtmA apane isa zuddha-buddha svarUpase kabhI cyuta nahIM hotA - siddha paryAyako chor3akara bhava yA avatAra dhAraNAdike rUpameM kabhI saMsArI nahIM banatA aura na usameM kabhI koI vikriyA hI utpanna hotI hai / 'dhruva' vizeSaNa isa bAtakA vyaMjaka hai ki siddhakA AtmA sadA sthira rahatA hai-kabhI usakA abhAva nahIM hotA / aura 'svabhAvamaya' vizeSaNa siddhAtmAke ukta saba rUpako usakA svabhAva vyakta karatA hai jisakA karma-malake sambandhase tirobhAva ho rahA thA aura jisako siddha karake hI yaha AtmA siddhiko prApta siddhAtmA banatA hai / isIse siddhikA lakSaNa 'svAtmopalabdhi" kahA gayA hai| ye saba vizeSaNa jisameM ghaTita nahIM hote vaha siddha yA siddha-samUha yahA~ vivakSita nahIM hai / 'staumi' padake dvArA stuti-vandanAke rUpameM jisa upAsanAkA yahA~ ullekha hai usakA uddezya bhI 'svasvabhAvopalabdhaye' padake dvArA sAtha meM de diyA gayA hai, jo yaha vyakta karatA hai ki svasvabhAva meM sthita siddha samUhakI merI yaha upAsanA svasvabhAvakI - AtmAke vAstavika svarUpakI -- prApti ke lie hai| aura yaha ThIka hI hai, jo AtmasAdhana kara apane zuddha-buddha svarUpako prApta kara cukA hai usIkI upAsanA-ArAdhanAse tadviSayaka siddhikI prApti hotI hai| isI 1. samayasAra 1 / 2 siddhabhakti 1 / 3 pravacanasAra 3 / 4. jaisA ki svAmI samantabhadrake isa vAkyase prakaTa hai-- kAle kalpazate'pi ca gate zivAnAM na vikriyA lakSyA / utpAto'pi yadi syAt trilokasaMbhrAntikaraNapaTuH // pamI0 dharma0 133 / 5. siddhiH svAtmopalabdhi: - siddhabhakti 1 / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbha [ adhikAra 1 bhAvako lekara mokSazAstrake 'mokSamArgasya netAraM' ityAdi maMgala-padyameM 'vande tadguNalabdhaye' isa vAkyakI sRSTi huI hai| - yahA~ yaha prazna ho sakatA hai ki svabhAvakA to kabhI abhAva nahIM hotA, vaha sadA vastumeM vidyamAna rahatA hai; taba yaha svabhAvakI upalabdhi kaisI ? aura usake lie prayatna kaisA ? isake uttarameM maiM itanA hI kahanA cAhatA hU~ ki yaha ThIka hai ki svabhAvakA kabhI abhAva nahIM hotA parantu usakA tirobhAva (AcchAdana ) hotA tathA ho sakatA hai aura vaha unhIM jIva-pudgala nAmake do dravyoM meM hotA hai jo vaibhAvika pariNamanako liye hue hote haiN| AtmAke vaibhAvika pariNamanako sadAke lie dUra kara use usake zuddha-svarUpameM sthita karanA hI 'svasvabhAvopalabdhi' kahalAtA hai, jisake lie prayatnakA honA Avazyaka hai| isa padyameM granthake nirmANakI koI pratijJA nahIM hai, agale padya meM bhI use diyA nahIM gyaa| phira bhI 'svasvabhAvopalabdhaye' padameM siddha-samUhakI upAsanAkA jo uddezya saMnihita hai vahI isa granthake nirmANakA bhI lakSyabhUta hai aura vaha hai AtmAke zaddhasvarUpakI jJapti (jAnakArI) aura saMprApti, jisako pradarzita karane ke lie granthake anta taka pUrA prayatna kiyA gayA hai| granthake antameM likhA hai ki jo isa yogasAraprAbhRtako ekacitta huA ekAgratAse par3hatA hai vaha apane svarUpako jAnakara tathA samprApta kara usa paramapadako prApta hotA hai jo sAMsArika doSoMse rahita hai| aura isalie ukta uddezyAtmaka-padameM granthaviSayake nirmANakI pratijJA bhI zAmila hai| granthake nAmameM, jise antake do padyoMmeM vyakta kiyA gayA hai, jo 'yoga' zabda par3A hai usake lakSaNa athavA svarUpanirdezase bhI isakA samarthana hotA hai, jisameM batalAyA hai ki jisa yogase-sambandha-vizeSarUpa dhyAnase-viviktAtmAkA parijJAna hotA hai use una yogiyoMne 'yoga' kahA hai jinhoMne yogake dvArA pApoMko-kapAyAdimalako-AtmAse dho DAlA hai| aura isalie kAraNameM kAryakA upacAra karake yahA~ 'yogasAra' nAma zuddhAtmarUpa samayasArakA bhI vAcaka hai| svarUpa-jijJAsAse jIvAjIvalakSaNako jAnanekI sahetuka preraNA jIvAjIvaM dvayaM tyaktvA nAparaM vidyate ytH| tallakSaNaM tato jJeyaM sva-svabhAva-bubhutsayA // 2 // 'ki (isa saMsArameM ) jIva-ajIva-AtmA-anAtmA (ina do mUla tattvA) ko chor3akara anya kucha bhI vidyamAna nahIM hai-saba kucha inhIMke antargata hai, inhIMkA vistAra hai-isIlie apane svarUpako jAnaneko icchAse ina donoMkA-jIva-ajIvakA-lakSaNa jAnanA caahie|' vyAkhyA-pahale padyameM siddha-samUhakI stuti-vandanArUpa upAsanAkA aura prakArAntarase granthake viSaya-pratipAdanarUpa nirmANakA uddezya sva-svabhAvakI upalabdhi batalAyA thaa| svasvabhAvakI upalabdhikA prayatna svabhAvako jAne-pahacAne binA nahIM bana sktaa| ataH isa padyameM svasvabhAvako jAnaneke lie jIva tathA ajIvake lakSaNako jAnanA cAhie aisA jAnaneke upAyarUpameM nirdeza kiyA hai; kyoMki jIva aura ajIva ina do mUla tattvoMse bhinna saMsArameM aura kucha bhI vidyamAna nahIM hai-saMsArakI sArI vastu-vyavasthA inhIM do mUla tattvoMke antagata hai-inhIM doke bhItara samAyI huI hai athavA inhIMkA vistAra hai, jinheM AtmA-anAtmA 1. viviktAtmaparijJAnaM yogAtsaMjAyate yataH / sa yogo yogibhirgIto yoganirdhatapAtakaiH // 9-10 // 2. jIvo'nyaH pudgalazcAnya ityaso tattvasaMgrahaH / yadanyaducyate kiMcitso'stu tasyaiva vistaraH // 50 // -iSTopadeza Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 3-4 ] jIvAdhikAra tathA cetana-acetana bhI kahA jAtA hai aura acetanako 'jaDa' nAmase bhI nirdiSTa kiyA jAtA hai| yahA~ jIva tathA ajIvake guNoMko jAnane kI bAta na kahakara unake lakSaNoMko jAnanekI jo bAta kahI gayI hai vaha apanI vizeSatA rakhatI hai; kyoMki guNa sAmAnya aura vizeSa do prakArake hote haiM, jinameM astitva-vastutvAdi sAmAnya guNa aise hote haiM jo jIva-ajIva donoM tattvoMmeM samAna rUpase pAye jAte haiM, unako jAnanese donoMkI bhinnatAkA bodha nahIM hotA / vizeSa guNa prAyaH bahuta hote haiM, una sabako jAnakara vastutattvakA nirNaya karanA bahudhA kaThina par3atA hai - sahaja bodha nahIM ho pAtA / vizeSa guNoMmeM jo guNa vyAvartaka koTike hote haiM - paraspara milI huI vastuoM meM eka dUsare se bhinnatAkA sahaja bodha karAnemeM rAmartha hote haiM-hI lakSaNa' kahe jAte haiM, unhIMke jAnane kI ora yahA~ 'lakSaNa' zabdake prayoga dvArA saMketa kiyA gayA hai / jIvAjIva-svarUpako vastutaH jAnanekA phala yo jIvAjIvayorvetti svarUpaM paramArthataH / so'jIva - parihAreNa jIvatattve nilIyate // 3 // ata-tava-nilInasya rAga-dveSa- parikSayaH / tataH karmAzrayacchedastato nirvANa - saMgamaH // 4 // 'jo vastutaH jIva aura ajIva donoMke svarUpako - lakSaNAtmaka guNoMko-jAnatA hai vaha ajIvake parihAra-dvArA- ajIva tattvako chor3akara - jIvatattvameM nilona (nimagna) hotA hai // 3 // jo jIva tatvameM nilIna hotA hai usake rAga-dveSakA nAza hotA hai; rAga-dveSake nAzase karma - AsravakA - Asrava aura bandhakA - viccheda ( vidhvaMsa) hotA hai; karma-Asravake ( Asrava aura baMdhake ) viccheda se nirvANakA saMgama - mokSakA samAgama ( milApa ) hotA hai / ' vyAkhyA- ina do padyoMmeM jIva aura ajIva tattvoMke lakSaNoMko jAnanese, usa 'svasvabhAvopalabdhi' rUpa uddezyakI siddhi kaise hotI hai, ise saMkSepameM darzAyA hai aura isa taraha ukta donoM tattvoMke pRthaka-pRthaka lakSaNako jAnanekI upayogitAkA nirdeza kiyA hai| 'lakSaNaM' padake sthAnapara yahA~ 'svarUpaM' padakA jo prayoga kiyA gayA hai vaha lakSaNa ke 'AtmabhUta' aura 'anAtmabhUta' aise do bhedoMmeM se prathama bhedakA dyotaka hai, jisakA vastuke svabhAva ke sAtha tAdAtmya - sambandha hotA hai / prathama padya meM prayukta 'paramArthataH ' pada zuddha-dravyArthika athavA zuddha-nizcayana kI dRSTikA vAcaka hai / usa dRSTise jo jIva tathA ajIvake svarUpako jAnatA hai vaha ajIvatattvase bhinna apaneko jIvarUpameM anubhava karatA hai aura usakI ajIva tattvameM Atmabuddhi nahIM rahatI, Atmabuddhi na rahane se para padArtha ajIva ke prati usakI utsukatA tathA Asakti miTa jAtI hai, yahI usakA parihAra athavA parityAga hai, jisase AtmalInatA ghaTita hotI hai / AtmalInatA ghaTita honese rAga-dveSa nahIM banate, rAga-dveSake abhAva meM karmokA Azraya-AdhAra vighaTita ho jAtA hai, jo ki karmoMke Ane aura Thaharane rUma Asrava bandhakI vyavasthAko liye 'hue hotA hai| karmAzrayake vighaTita ho jAnepara - Amrava tathA bandhake na rahanepara 1. vyutkIrNa vastu - vyAvRtti heturlakSaNam / parasparavyatikare sati yenAnyatvaM lakSyate tallakSaNam / (rAjavArtika) / 2. jo pariyANai appa para so paru cayai NibhaMtu, (yogasAra 82 ) / 3. mu vilInasya / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 1 nirvANakI prApti hotI hai, jise mokSa, mukti tathA nirvRti bhI kahate haiM, aura yahI svasvabhAvakI upalabdhi hai / svarUpako paradravya-bahirbhUta jAnanekA pariNAma para- dravya - vahirbhUtaM sva-svabhAvamavaiti yaH / para-dravye sa kutrApi na ca dveSTi na rajyati // 5 // 'jo apane svabhAvako paradravyase bahirbhUta rUpameM jAnatA hai- samasta paradravya-samUha se apaneko bhinna anubhava karatA hai - vaha paradravyoMmeM kahIM bhI -- paradravyakI kisI avasthA meM bhI-rAga nahIM karatA aura na dveSa karatA hai / vyAkhyA---' - pUrva padya meM yaha kahA gayA hai ki jo jIva-tattva meM nilIna hotA hai usake rAga-dveSakA kSaya ho jAtA hai, usI bAtako isa padya meM spaSTa kiyA gayA hai - yaha darzAyA gayA hai ki jo AtmalIna huA apane svabhAvako paradravyoMse bahirbhUta rUpameM jAnatA hai - yaha anubhava karatA hai ki para mujharUpa nahIM, maiM pararUpa nahIM, para mujhameM nahIM, maiM parameM nahIM; para merA nahIM aura na maiM parakA hU~; isa taraha parako apane sAtha asambaddha rUpameM dekhatA hai - to vaha paradravyakI kisI bhI avasthAmeM rAga nahIM karatA aura na dveSa karatA hai; kyoMki para-dravyake sambandhase aura use iSTa-aniSTa mAnakara hI rAga-dveSakI pravRtti hotI hai / jIvakA lakSaNa, upayoga aura usake darzana jJAna do bheda upayogo vinirdiSTastatra lakSaNamAtmanaH / dvividho darzana-jJAna-prabhedena jinAdhipaiH || 6 || 'una do mUla tattvoMmeM AtmAkA lakSaNa jinendradevane 'upayoga' nirdiSTa kiyA hai aura usa upayogako darzana-jJAnake prabhedase do prakArakA batalAyA hai|' vyAkhyA - yahA~ 'AtmanaH' padake dvArA jIvako 'AtmA' zabdase ullikhita kiyA hai aura isase yaha jAnA jAtA hai ki AtmA jIvakA nAmAntara athavA paryAyanAma hai| jIvake jisa lakSaNako jAnanekI bAta pahale kahI gayI hai vaha lakSaNa 'upayoga' hai jo ki AtmAkA catanyAvidhAyI pariNAma hai, jisake mUla vibhAga darzana aura jJAnake bhedase do prakArake haiM aura ina bhedoMkI dRSTi se dekhane tathA jAnane rUpa caitanyAnuvidhAyI pariNAmako 'upayoga' samajhanA cAhiye, jisameM yaha pariNamana vastutaH lakSita hotA hai vahI lakSyabhUta 'jIva' tattva hai; kyoMki yaha jIvakA sadA kAla ananyabhUta pariNAma hai, jo jIvase pRthaka anyatra kahIM kabhI lakSita nahIM hotA; jaisA ki zrI kundakundAcArya ke nimna vAkyase bhI jAnA jAtA hai :uvaogo khalu duviho NANeNa ya daMsaNeNa saMjutto / jIvassa savvakAlaM aNaNNabhUdaM viyANIhi // ( paMcA0 40 ) 1. savvahaNAdiTTho jIvo uvaogalakkhaNo NiccaM / ( samayasAra 24 ); uvaogo khalu duviho NANeNa ya daMsaNeNa saMjutto // jIvassa savvakAlaM aNaNNabhUdaM viyANIhi // ( paMcAsti 40 ); upayogo lakSaNam 2. AtmanazcaitanyAnuvidhAyI mokSazAstra a0 2 ) / 11 2 11 sadvividho'STacaturbhedaH // 9 // pariNAma upayoga: ( amRtacandrasUri : ) / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 7-9] jIvAdhikAra darzanake cAra bheda aura usakA lakSaNa caturdhA darzanaM tatra cakSuSo'cakSuSo'vadheH / kevalasya ca vijJeyaM vastu-sAmAnya-vedakam // 7 / / 'usa upayoga lakSaNameM darzanopayoga cakSudarzana-acakSurdarzana-avadhi-darzana-kevala-darzana rUpa cAra prakArakA hai aura use vastusAmAnyakA vedaka-vastuke astitva jaise sAmAnya rUpakA jJAtA-jAnanA cAhie-yahI usakA lakSaNa hai, jo usake cAroM bhedoMmeM vyApta hai|' vyAkhyA-upayogake jina do bhedoMkA pichale padyameM ullekha hai unameM se darzanopayogako yahA~ 1. cakSurdarzana, 2. acakSurdarzana, 3. avadhidarzana, 4. kevaladarzana rUpa cAra prakArakA batalAyA hai aura usakA lakSaNa 'vastusAmAnyavedaka' diyA hai, jise AkArAdi-vipayaka kisI vizeSa pRthaka va bheda kalpanAke binA vastuke sAmAnya rUpakA grAhaka samajhanA cAhie / isIse sarvArthasiddhikAra zrI pUjyapAdAcAryane darzanako 'nirAkAra' aura jJAnako sAkAra likhA hai| netra indriyake dvArA vastuke sAmAnya avalokanako 'cakSurdarzana', anya indriyoM tathA manake dvArA vastuke sAmAnya avalokanako 'acakSudarzana; avadhijJAnake pUrva honevAle sAmAnya avalokanako 'avadhidarzana' aura kevalajJAnake sAtha honevAle sAmAnya avalokanako 'kevaladarzana' kahate haiN| jJAnakA lakSaNa aura usake ATha bheda matiH zrutAvadhI jJAne manaHparyaya-kevale / sajjJAnaM paJcadhAvAci vizeSAkAravedanam / / 8 / / matyajJAna-zrutAjJAna-vibhaGgajJAga-bhedataH / mithyAjJAnaM tridhetyevamaSTadhA jJAnamucyate // 6 // ( jJAnopayogameM ) matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna, kevalajJAna yaha pA~ca prakArakA jJAna (jinendradevake dvArA) 'samyagjJAna' kahA gayA hai aura vaha vastuke vizeSAkAravedanarUpa hai-yahI usakA lakSaNa hai, jo usake pA~coM bhedoMmeM vyApta hai / / 8 / / mati-ajJAna, zruta-ajJAna, vibhaMga-jJAnake bhedase mithyAjJAna tIna prakArakA hai| isa taraha jJAnopayoga (pA~ca samyagjJAna aura tIna mithyA jJAna rUpa ) ATha prakArakA kahA jAtA hai|' vyAkhyA-ina donoM padyoMmeM jJAnopayogako aSTabhedarUpa batalAte hue usake mukhya do bheda kiye haiM-eka samyakajJAna, dUsarA mithyAjJAna / samyakajJAnake matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna aise pA~ca bheda darzAye haiM aura mithyAjJAnako mati-ajJAna, zruta-ajJAna aura vibhaMgajJAnake bhedase tribheda rUpa prakaTa kiyA hai| sAtha hI, jJAnopayogakA lakSaNa vastuke vizeSAkAra-vedanako sUcita kiyA hai, jo ki vastumAtra sAmAnya-grahaNakA pratipakSI hai / 1. sAkAraM jJAnamanAkAraM darzanamiti / (2-9) / 2. AbhiNisUdedhimaNakevalANi NANANi paMcabheyANi / kumadisudavibhaMgANi ya tiNNi vi NANehiM saMjutte // 41 // -pNcaastikaay| 3. vyA tridhetyevaM kevale / 4. vyA sajJAnaM / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 1 matijJAnako abhinivodhika, mati-ajJAnako kumati aura zruta- ajJAnako kuzrata bhI kahate haiM; jaisA ki pUrvoddhRta paMcAstikAyakI gAthA 41 se jAnA jAtA hai / vibhaMgajJAnako Amataurapara kuavadhijJAna bhI kahA jAtA hai| AtmA jo svabhAvase sarvAtmapradezavyApI zuddha jJAnasvarUpa hai vaha anAdikAlase jJAnAvaraNAcchAditapradeza ho rahA hai aura usa AvaraNake matijJAnAvaraNAdi pA~ca mukhyabheda haiM / matijJAnAvaraNa karmake kSayopazamase prAdurbhUta sparzanAdi pA~ca indriyoMmeM se kisI indriya tathA manake avalambana sahayoga se yukta jisa jJAna dvArA kucha mUrta-amUrta dravyako vizeSa rUpase jAnA jAtA hai use 'matijJAna' tathA 'abhinibadhika jJAna' kahate haiM / zrutajJAnAvaraNa karmake kSayopazamase udbhUta aura anindriya manake avalambana-sahayoga se yukta jisa jJAnake dvArA kucha mUrta-amUrta dravyako vizeSa rUpa se jAnA jAtA hai use 'zrutajJAna' kahate haiM / avadhijJAnAvaraNa karmake kSayopazamase udbhUta jisa jJAna dvArA kucha mUrta dravyoMko vizeSa rUpase sAkSAt jAnA jAtA hai usakA nAma 'avadhijJAna' hai / mana:paryaya jJAnAvaraNakarmake kSayopazamase udbhUta jisa jJAnake dvArA paramanogata kucha mUrta dravyoMko vizeSa rUpase sAkSAt jAnA jAtA hai use 'mana:paryayajJAna' kahate haiM / jJAnAvaraNa karmake sampUrNa AvaraNake atyanta kSayase prAdurbhUta hue jisa jJAnase sampUrNa mUrta-amUrtarUpa dravya samUhako vizeSa rUpase jAnA jAtA hai use 'kevalajJAna' kahA jAtA hai aura vaha svAbhAvika hotA hai| mithyAdarzanake udayako sAthameM liye hue jo abhinibodhika jJAna hai use hI 'kumatijJAna', jo zrutajJAna hai use hI 'kuzruta jJAna' aura jo avadhijJAna hai use hI 'vibhaMgajJAna' kahate haiM / 8 kevalajJAna darzanAdike udayameM kAraNa udeti kevalajJAnaM tathA kevaladarzanam / karmaNaH kSayataH sarva kSayopazamataH param ||10|| 'kevalajJAna tathA kevaladarzana karmake kSayase- - jJAnAvaraNa tathA darzanAvaraNa athavA vivakSita karmasamUha ke vinAzase - udayako prApta hotA hai- pUrNarUpase vikasita hotA hai / zeSa saba jJAna tathA darzana ukta AvaraNoM athavA vivakSita karma samUhake kSayopazamase--kSaya upazama rUpa milI-julI avasthAse - udayako prApta hote haiM / vyAkhyA - pUrva ke do padyoMmeM upayogake jina bAraha bhedoMkA nAmollekha hai unameM se kevalajJAna aura kevaladarzana ye do upayoga apane-apane pratipakSI karmake kSayase AtmAmeM udita, AvirbhUta athavA vikasita hote haiM / kevalajJAnako AvRta-AcchAdita karanevAlA pratipakSI karma kevalajJAnAvaraNa aura kevaladarzanako AvRta-AcchAdita karanevAlA pratipakSI karma kevaladarzanAvaraNa hai| ina donoM AvaraNoM kA kSaya mohakarmakA kSaya hue binA nahIM banatA aura Avazyaka karmoMke kSayake sAtha antarAya karmakA kSaya bhI avinAbhAvI hai, ataH moha aura antarAya karmakA kSaya bhI yahA~ 'karmaNaH kSayataH' par3hoMke dvArA vivakSita hai / isIse mokSazAstra ( tattvArtha sUtra ) meM 'mohakSayAt jJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevalaM ' isa sUtra ke dvArA mohake kSayapUrvaka jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karmoMkA kSaya honese kevalajJAna tathA kevaladarzanakA AvirbhAva nirdiSTa kiyA hai| zepa cakSudarzanAdi daza upayogoMkA jinheM 'paraM sarvaM ' padyoMke dvArA ullekhita kiyA hai, AtmAmeM AvirbhAva vivakSita karmake kSayopazamase hotA hai / ve vivakSita karma cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa, matijJAnAvaraNa, Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 10-12 1 jIvAdhikAra zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, mana:paryayajJAnAvaraNa haiM / isa taraha 'karmaNaH' pada yahA~ upayogoM ke vipakSIbhUta bAraha karmoMke alaga-alaga vAcaka aneka arthoMko nirvirodha rUpa se liye hue hai / yaha saba nirmANakI khUbI (vizeSa ) hai jo eka hI padameM itane arthoMkA saMkalana evaM samAveza kiyA gayA hai / 'paraM sarva' padoM meM bhI daza upayogoMkA samAveza kiyA gayA hai / jisa prakAra kevalajJAnAvaraNAdike kSayake sAtha moha tathA antarAya karmakA kSaya bhI vivakSita hai usI taraha cakSu darzanAdike kSayopazamake sAtha bhI moha tathA antarAya karmakA kSayopazama vivakSita hai / karmoMke kSayase udita honevAle jJAna-darzana ' kSAyika jJAna-darzana' aura karma kSayopazama se udita honevAle jJAna-darzana ' kSAyopazamika jJAna-darzana' kahe jAte haiM / kevalajJAna darzanako yugapat aura zeSakI kramazaH utpatti yaugapadyena jAyete kevala - jJAna - darzane / krameNa darzanaM jJAnaM paraM niHzeSamAtmanaH // 11 // 'AtmAke kevalajJAna aura kevaladarzana ( ye do upayoga ) yugapat - eka sAtha - udita hote haiN| zeSa saba darzana aura jJAna - cakSu acakSu avadhirUpa tIna darzana, mati zruta-avadhi-manaHparyayarUpa cAra samyakjJAna aura kumati-kuzruti tathA kuavadhirUpa tIna mithyAjJAna- kramase udayako prApta hote haiM / inameM se koI bhI darzana vivakSita jJAnake sAtha yugapat pravRtta nahIM hotA, sadA darzanapUrvaka jJAna huA karatA hai / ' vyAkhyA - pUrva padya meM vivakSita karmoMke kSaya-kSayopazamase jina upayogoMke udayakI bAta kahI gayI hai unake udayakI kAlakrama vyavasthAko isa padya meM darzAte hue batalAyA hai ki kevalajJAna aura kevaladarzana ye do upayoga to yugapat - kAlabheda rahita eka sAtha - udayako prApta hote haiM, zeSa saba jJAnopayogoM tathA darzanopayogoMkA udaya AtmAmeM kramase hotA haieka sAtha nahIM banatA - jJAnake pahale darzana huA karatA hai| 'jJAnopayogameM, mithyAjJAnako jainoMke dvArA mithyAtvake samavAyase--sambandhase--aura samyagjJAnako samyaktvake samavAyase udayako prApta honA mAnA gayA hai / mithyAjJAna- samyagjJAnake kAraNoMkA nirdeza mithyAjJAnaM mataM tatra mithyAtvasamavAyataH / samyagjJAnaM punarjeMnaiH samyaktvasamavAyataH ||12|| - pUrva ke do padya saM08,2 meM jJAnopayogake ATha bhedoMmeM pA~cako 'samyagjJAna' aura tInako 'mithyAjJAna' batalAyA gayA hai| isa padya meM vaisA batalAne ke kAraNoM ko sUcita karate hue likhA hai ki 'mithyAtva ke samavAyase sambandha se - mithyAjJAna aura samyaktvake samavAyase samyagjJAna hotA hai, aisI jainiyoMkI mAnyatA hai / jainiyoMkI mAnyatAke anusAra 'samavAya' zabda sambandhakA vAcaka hai, vaizeSikoMkI mAnyatAnusAra usa padArtha - vizeSakA vAcaka nahIM jo eka hai aura sarvathA bhinna padArthoMkA, svayaM alaga-alaga rahakara, sambandha karAtA hai / 'samavAya' zabda ke prayogase yahA~ vivakSita sambandhako koI vaizeSika matAnusAra samavAya 1. matiH zrutAvadhI caiva mithyAtva - samavAyinaH / mithyAjJAnAni kathyante na tu teSAM pramANatA // -tattvArthasAra 2 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 1 padArtha ke sahayogase honevAle mithyAtva tathA samyaktvake sambandhako na samajha le, isIse 'jainaH mataM'-jainiyoMke dvArA mAnA gayA hai-isa spaSTa karaNAtmaka vAkyakA prayoga kiyA gayA hai| mithyAtvake sambandhako prApta honevAle jJAna tIna haiM-mati, zruta aura avadhi; jo pramANa nahIM hote| mithyAtvakA svarUpa aura usakI lIlAkA nirdeza vastvanyathA paricchedo jJAne saMpadyate yataH / tanmithyAtvaM mataM sadbhiH karmArAmodayodakam // 13 // 'jisake kAraNa jJAnameM vastukA anyathA pariccheda-viparItAdirUpase jAnanA-banatA hai usako satpuruSoMne mithvAtva mAnA hai, jo ki karmarUpI bagIceko ugAne-bar3hAneke lie jala-siMcanake samAna hai|' vyAkhyA-yahA~ pUrva padyameM ullikhita usa mithyAtvake svarUpakA nirdeza kiyA gayA hai jisake sambandhase jJAna mithyAjJAna ho jAtA hai-jo vastu jisa rUpameM sthita hai usakA usa rUpameM jJAna na hokara viparItAdike rUpameM jJAnakA honA jisake sambandhase hotA haiuse 'mithyAtva' kahate haiN| yaha mithyAtva sAre karmarUpa bagIceko ugAne-bar3hAneke lie jaladAnake samAna hai / mithyAtvakA yaha vizeSaNa bar3A hI mahattvapUrNa hai aura usakI sArI lIlAke saMketako liye hue hai| darzanamohake udayajanya mithyAtvake tIna bheda 'udaye dRSTimohasya gRhItamagRhItakam / jAtaM sAMzayikaM ceti mithyAtvaM tat tridhA viduH // 14 // 'darzanamohanIya karmakA udaya honepara utpanna huA vaha mithyAtva gRhIta, agRhIta aura sAMzayika aise tIna prakArakA kahA gayA hai|' vyAkhyA-jisa mithyAtvakA svarUpa pichale padyameM diyA hai usake sambandhameM yahA~ batalAyA hai ki vaha darzanamohanIyakarma ke udayase utpanna hotA hai aura isalie use dRSTivikArase yukta tattvoM tathA padArthoM ke azraddhAnarUpa samajhanA caahie| vastuke yathArtharUpameM apanI isa azraddhAke kAraNa hI jJAnako vaha mithyAjJAna banAtA hai| usa mithyAtvake gRhIta, agRhIta aura sAMzayika ( saMzayarUpa ) aise tIna bhedoMkA yahA~ ullekha kiyA gayA haiagRhItako 'naisargika' aura gRhItako 'paropadezika' bhI kahate haiN| jo binA paropadezake mithyAtvakarmake udayavaza tattvoMke azraddhAnarUpa hotA hai use 'naisargika' ( agRhIta ) mithyAtva kahate haiM aura jo paropadezake nimittase tattvoMke azraddhAnarUpa hotA hai use 'paropadezika' athavA gRhIta mithyAtva kahate haiN| vastu-tattvake yathArtha zraddhAnameM viruddha aneka koTiyoMko sparza karanevAle aura kisIkA bhI nizcaya na karanevAle zraddhAnako 'saMzaya mithyAtva' kahate haiM jaise mokSamArga darzanajJAnacAritra-rUpa hai yA ki nahIM, isa prakAra kisI eka pakSako svIkAra na karanekA sandeha banAye rkhnaa| 1. taM micchattaM jamasaddahaNaM taccANa hoi atthANaM / saMsaiyamabhigahiyaM aNabhigahiyaM ca taM tivihaM // 58 // -bhagavatI ArAdhanA, adhyAya 1 2. sarvArthasiddhi adhyAya 8 sUtra 1 - Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 13-18 ] jovAdhikAra 11 sarvArthasiddhi Adi dUsare granthoMmeM mithyAtvake pA~ca bhedoM kA bhI ullekha hai jinake nAma haiM-- ekAnta-mithyAdarzana, viparIta - mithyAdarzana, vainayika-mithyAdarzana, AjJAnikamithyAdarzana aura saMzaya - mithyAdarzana | jinameM prathama cArako yahA~ gRhIta mithyAtva ke antargata samajhanA caahie| inake vistAra pUrvaka svarUpako dUsare granthoMse jAnanA cAhie / mithyAtva bhAvita jIvakI mAnyatA atattvaM manyate tattvaM jIvo mithyAtvabhAvitaH / asvarNamIkSate svarNa na kiM kanakamohitaH // 15 // 'mithyAtvase prabhAvita huA jIva atattvako tattva mAnatA hai / ( ThIka hai ) dhatUrese mohita prANI kyA asvarNako svarNarUpameM nahIM dekhatA ? - dekhatA hI hai / ' vyAkhyA - mithyAtva se saMskArita athavA midhyAtvakI bhAvanAse bhAvita jIva atattvako tattvarUpa usI prakAra mAnatA hai jisa prakAra ki dhatUrA khAkara mohita huA prANI usa sAre padArtha samUhako svarNa rUpameM dekhatA hai jo vastutaH svarNarUpa nahIM hai / samyaktvakA svarUpa aura usakI kSamatA yathA vastu tathA jJAnaM saMbhavatyAtmano yataH / jinairabhANi samyaktvaM tatkSamaM siddhisAdhane || 16 || 'jisake kAraNa AtmAkA jJAna jisa rUpa vastu sthita hai usI rUpa bhale prakAra hotA hai use jinendradevane 'samyaktva' kahA hai jo siddhike-svAtmopalabdhi ke -- sAdhanameM samartha hai / ' vyAkhyA - yahA~ 12veM padya meM ullikhita usa samyaktvakA lakSaNa diyA gayA hai. jisake sambandhase jJAna samyagjJAnarUpa pariNata hotA hai / vaha lakSaNa yaha hai- 'jo vastu jisa rUpameM sthita hai usakA usI rUpameM AtmAko jJAna jisake kAraNa hotA hai usako 'samyaktva' kahate haiM / yahA~ samyaktvako svAtmopalabdhike sAdhanameM samartha batalAyA hai aura isase samyaktvakA mahattva khyApita hotA hai, jo ki sAre AtmavikAsakA mUla AdhAra hai / samyaktvake kSAyikAdi bheda aura unameM sAdhya-sAdhanatA mithyAtva-mizra-samyaktva-saMyojana-catuSTaye | kSayaM zamaM dvayaM prApte saptadhA mohakarmaNi ||17|| kSAyikaM zAmika jJeyaM kSAyopazamikaM tridhA / tatrApi kSAyikaM sAdhyaM sAdhanaM dvitayaM param ||18|| ' ( vaha samyaktva ) mithyAtva samyagu mithyAtva, samyakprakRtimithyAtva aura saMyojana catuSTaya -- anantAnubandhI krodha - mAna-mAyA lobha - ina sAta bhedarUpa mohakarmake ko prApta 1. aikAntikaM sAMzayikaM viparItaM tathaiva ca / AjJAnikaM ca mithyAtvaM tathA vainayikaM bhavet // 2. vyA samaM / 3. byA sAmikaM / -- tattvArthasAra Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhRta [adhikAra 1 honepara kSAyika, upazamako prApta honepara aupazamika, kSayopazamako prApta honepara kSAyopazamika, isa taraha tIna prakArakA hotA hai| una tInoM samyaktvoMmeM bhI kSAyika samyaktva sAdhya hai aura zeSa do usake sAdhana haiN|' vyAkhyA-jisa samyaktvake svarUpakA pichale padyameM ullekha hai usake tIna bhedoMkA unake kAraNoM-sahita ina payoMmeM nirdeza hai| samyaktvake ve tIna bheda kSAyika, aupazamika, aura kSAyopazamika haiM / darzanamohakI tIna-mithyAtva, mizra tathA samyakaprakRti aura cAritra mohakI cAra-anantAnubandhI krodha-mAna-mAyA-lobha, isa prakAra mohakamekI sAta prakRtiyoMke kSayase kSAyika, upazamase aupazamika aura kSayopazamase kSAyopamika samyaktvakA udaya hotA hai| ina tInoMmeM kSAyika samyaktva mukhya hai, sthAyI hai aura isalie sAdhya evaM ArAdhya hai| zeSa donoM samyaktva sAdhanakI koTimeM sthita haiM-unake sahAre kSAyika samyaktvako prApta kiyA jAtA hai| AtmA aura jJAnakA pramANa tathA jJAnakA sarvagatatva 'jJAnapramANamAtmAnaM jJAnaM jJeyapramaM viduH| lokAlokaM yato jJeyaM jJAnaM sarvagataM ttH||16|| 'jinendradeva AtmAko jJAnapramANa-jJAna jitanA aura jJAnako jJeyapramANa-jJeya jitanA batalAte haiN| jJeya cUMki loka-alokarUpa hai ataH jJAna sarvagata hai sAre vizva meM vyApta honeke svabhAvako liye hue hai|' vyAkhyA-'sama-guNa-paryAyaM dravyam' isa sUtrake anusAra dravya guNa tathA paryAyake samAna hotA hai| paryAyadRSTise AtmA jisa prakAra svadeha-parimANa hai, guNa-dRSTise usI prakAra svajJAnaparimANa hai| jJAnako yahA~ binA kisI vizeSaNake prayukta kiyA hai aura isalie jJAna yadi kSAyika hai to AtmA kSAyikajJAna-parimANa hai, jJAna yadi kSAyopazamika hai to AtmAko usa kSAyopazamikajJAna-parimANa samajhanA caahie| parantu yahA~ 'jJAna' padake dvArA mukhyataH vaha jJAna vivakSita hai jo pUrNataH vikasita athavA kSAyika (kevala) jJAna hai, tabhI vaha lokAlokako apanA sAkSAt viSaya karanevAlA 'jJeyapramANa' ho sakatA hai / asAkSAt (parokSa) rUpameM lokAlokako viSaya karanekI dRSTise syAdvAda-naya-saMskRta zrutajJAnako bhI grahaNa kiyA jA sakatA hai| AtmAko jJAna-pramANa kahA hai, jJAnase bar3A yA choTA AtmA nahIM hotaa| aura yaha ThIka hI hai: kyoMki jJAnase AtmAko bar3A mAnanepara AtmAkA vaha bar3hA huA aMza jJAnazUnya jar3a ThaharegA aura taba yaha kahanA nahIM bana sakegA ki AtmA jJAnasvarUpa hai athavA jJAna AtmAkA guNa hai jo ki guNI (AtmA) meM vyApaka honA caahie| aura jJAnase AtmAko choTA mAnanepara AtmapradezoMse bAhara sthita (bar3hA huA) jJAnaguNa guNI ( dravya ) ke Azraya binA ThaharegA aura guNa guNI ( dravya ) ke Azraya binA kahIM rahatA nahIM; jaisA ki 'dravyAzrayA nirguNA guNAH' guNake isa mokSazAstra-( tattvArtha sUtra-) varNita lakSaNase prakaTa hai| ataH AtmA jJAnase bar3A yA choTA na hokara jJAna-pramANa hai isameM Apattike lie tanika bhI sthAna nahIM hai| 1. AdA NANapamANaM NANaM nneyppmaannmdi| NeyaM loyAloyaM tamhA NANaM tu savvagayaM // 23 // -pravacanasAra . Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 18-19 ] jIvAdhikAra 13 'loka' use kahate haiM jo ananta AkAzake bahumadhya bhAga meM sthita aura antameM tIna mahAvAtavalayoMse veSTita jIvAdi paDU dravyoM kA samUha hai athavA jahA~ jIva- pudgalAdi chaha prakArake dravya' avalokana kiye jAyeM - dekhe- pAye jAyeM - vaha saba loka hai, aura usake Urdhva, madhya, adhaH lokake bhedase tIna bheda haiM, jinakI 'triloka' saMjJA hai / isa tribhAgarUpa lokase bAharakA jo kSetra hai aura jisameM saba ora ananta AkAzake sivA dUsarA koI dravya nahIM hai use 'aloka' kahate haiN| loka- aloka meM sampUrNa jJeya tattvoMkA samAveza ho jAne se unhIM meM jJeya tattvakI parisamApti kI gayI hai / arthAt yaha pratipAdana kiyA gayA hai ki 'jJeyatattva loka*aloka hai'--loka - alokase bhinna athavA bAhara dUsarA koI 'jJeya' padArtha hai hI nahIM / sAtha hI jJa eya jJAnakA viSaya honese aura jJAnakI sImAke bAhara jJeyakA koI astitva na bana sakanese yaha bhI pratipAdana kiyA gayA hai ki 'jJAna jJeya-pramANa hai' / jaba jJeya lokaaloka pramANa hai taba jJAna bhI loka- aloka pramANa TaharA, aura isalie jJAnako loka- alokakI taraha sarvagata (vyApaka) honA cAhie / isIse purAtanAcArya zrI kundakundAcArya ne bhI pravacanasArakI 'AdA NANapamANaM' gAthA meM 'tamhA NANaM tu savvagayaM' isa vAkyake dvArA jJAnako 'sarvagata' batalAyA hai / jaba AtmA jJAna pramANa hai aura jJAna jJeya-pramANa honese lokAloka -pramANa tathA sarvagata hai taba AtmA bhI sarvagata huA / aura isase yaha niSkarSa nikalA ki AtmA apane jJAna-guNa sahita sarvagata ( sarvavyApaka) hokara lokAlokako jAnatA hai, aura isalie lokAlokake jJAtA jo-jo sarvajJa athavA kevalajJAnI (kevalI) haiM ve sarvagata hokara hI lokAslokako jAnate haiM / parantu AtmA sadA svAtmapradezoM meM sthita rahatA hai - saMsArAvasthA meM AtmAkA koI pradeza mUlottara isa Atmadeha se bAhara nahIM jAtA aura muktAvasthAmeM zarIrakA sambandha sadA ke lie chUTa jAnepara AtmAke pradeza prAyaH carama dehake AkArako liye hue lokake agrabhAgameM jAkara sthita ho jAte haiM, vahA~se phira koI bhI pradeza kisI samaya svAtmA bAhara nikalakara anya padArthoM meM nahIM jAtA / isIse aise zuddhAtmAoM athavA muktAtmAoMko 'svAtmasthita' kahA gayA hai aura pradezoMkI apekSA sarva vyApaka nahIM mAnA gayA; sAtha hI 'sarvagata' bhI kahA gayA hai; jaisA ki 'svAtmasthitaH sarvagataH samastavyApAravedI vinivRtta saMga: jaise vAkyoMse prakaTa hai / taba unake isa sarvagatatvakA kyA rahasya hai aura unakA jJAna kaise eka jagaha sthita hokara saba jagatke padArthoMko yugapat jAnatA hai ? yaha eka marmakI bAta hai, jise svAmI samantabhadrane samIcIna dharmazAstra ke maMgalapadya meM zrI varddhamAna svAmIke lie prayukta nimna vizeSaNa vAkyake dvArA thor3e meM hI vyakta kara diyA hai-- sAlokAnAM trilokAnAM yadvidyA darpaNAyate / isa vAkyameM jJAnako darpaNa batalAkara athavA darpaNakI upamA dekara yaha spaSTa kiyA gayA hai ki jisa prakAra darpaNa apane sthAnase uThakara padArthoMke pAsa nahIM jAtA, na unameM praviSTa hotA hai aura na padArtha hI apane sthAnase calakara darpaNake pAsa Ate tathA usameM 1. jainavijJAnake anusAra jIva, pudgala, dharma, adharma, kAla aura AkAza ye chaha dravya haiM / inake atirikta dUsarA koI dravya nahIM hai / dUsare jina dravyoMkI lokameM kalpanA kI jAtI hai una sabakA samAveza inhIM meM ho jAtA hai / ye nitya aura avasthita haiM - apanI chahako saMkhyAkA kabhI parityAga nahIM krte| inameM pudgalako chor3akara zeSa saba dravya arUpI haiM aura ina sabakI carcAse prAyaH sabhI jaina siddhAnta grantha bhare par3e haiM / 2. dekho, zrIdhanaMjaya - kRta 'viSApahAra-stotra' / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 yogasAra-prAbhRta [adhikAra 1 praviSTa hote haiM; phira bhI padArtha darpaNameM pratibimbita hokara praviSTa-se jAna par3ate haiM aura darpaNa bhI una padArthoMko apanemeM pratibimbita karatA huA tadgata tathA una padArthoMke AkArarUpa pariNata mAlUma hotA hai, aura yaha saba darpaNa tathA padArthoMkI icchAke binA hI vastu-svabhAvase hotA hai / usI prakAra vastu-svabhAvase hI zuddhAtmA kevalIke kevalajJAnarUpa darpaNameM alokasahita saba padArtha pratibimbita hote haiM aura isa dRSTise unakA vaha nirmala jJAna AtmapradezoMkI apekSA sarvagata na hotA huA bhI 'sarvagata' kahalAtA hai aura tadanurUpa ve kevalI bhI svAtmasthita hote hue 'sarvagata' kahe jAte haiN| isameM virodhakI koI bAta nahIM hai| isa prakArakA kathana virodhAlaMkArakA eka prakAra hai, jo vAstava meM virodhako liye hue na hokara virodha-sA jAna par3atA hai, aura isIse 'virodhAbhAsa' kahA jAtA hai| ataH kevalajJAnIke pradezApekSA sarvavyApaka na hote hue bhI, svAtmasthita hokara sarva padArthoMko jAnane-pratibhAsita karanemeM koI bAdhA nahIM aatii| aba yahA~para yaha prazna kiyA jA sakatA hai ki darpaNa to vartamAnameM apane sammukha tathA kucha tiryak sthita padArthoM ko hI pratibimbita karatA hai-pIcheke athavA adhika agala-bagalake padArthoMko vaha pratibimbita nahIM karatA-aura sammukhAdirUpase sthita padArthoM meM bhI jo sUkSma haiM, dUravartI haiM, kisI prakArake vyavadhAna athavA AvaraNase yukta haiM, amUrtIka haiM, bhUtakAlameM sammukha upasthita the, bhaviSyakAlameM sammukha upasthita hoMge ki vatamAnameM sammukha upasthita nahIM haiM unameM se kisIko bhI vartamAna samayameM pratibimbita nahIM karatA hai, jaba jJAna darpaNake samAna hai taba kevalI bhagavAnke jJAna-darpaNameM alokasahita tInoM lokoMke saba padArtha yugapat kaise pratibhAsita ho sakate haiM ? aura yadi yugapat pratibhAsita nahIM ho sakate to sarvajJatA kaise bana sakatI hai ? aura kaise 'sAlokAnAM trilokAnAM yadvidyA darpaNAyate' yaha vizeSaNa zrI vardhamAna svAmIke sAtha saMgata baiTha sakatA hai ? isake uttarameM maiM sirpha itanA hI batalAnA cAhatA hU~ ki upamA aura udAharaNa (dRSTAnta ) prAyaH ekadeza hote haiM-sarvadeza nahIM, aura isalie sarvApekSAse unake sAtha tulanA nahIM kI jA sktii| unase kisI viSayako samajhanemeM madada milatI hai, yahI unake prayogakA lakSya hotA hai / jaise kisIke mukhako candramAkI upamA dI jAtI hai, to usakA itanA hI abhiprAya hotA hai ki vaha atIva gauravarNa hai-yaha abhiprAya nahIM hotA ki usakA aura candramAkA varNa bilakula eka hai athavA vaha sarvathA candradhAtukA hI banA huA hai aura candramAkI taraha golAkAra bhI hai| isI taraha dapaNa aura jJAnake upamAna-upameya-bhAvakA samajhanA caahie| yahA~ jJAna ( upameya) ko darpaNa ( upamAna ) kI jo upamA dI gayI hai usakA lakSya prAyaH itanA hI hai ki jisa prakAra padArtha apane-apane sthAnapara sthita rahate hue bhI nirmala-darpaNameM jyoMke tyoM jhalakate aura tadgata mAlUma hote haiM aura apane isa pratibimbita hone meM unakI koI icchA nahIM hotI aura na darpaNa hI unheM apanemeM pratibimbita karane-karAnekI koI icchA rakhatA hai-saba kucha vastu svabhAvase hotA hai; usI taraha nirmalajJAnameM bhI jyoMke tyoM pratibhAsita hote tathA tadagata mAlama hote haiM aura isa kArya meM kisIkI bhI koI icchA caritArtha nahIM hotI-vastusvabhAva hI sarvatra apanA kArya karatA huA jAna par3atA hai| isase adhika usakA yaha Azaya kadApi nahIM liyA jA sakatA ki jJAna bhI sAdhAraNa darpaNakI taraha jar3a hai, darpaNa dhAtukA banA huA hai, darpaNake samAna eka pArzva (Side ) hI usakA prakAzita hai aura vaha usa pAvake sAmane nirAvaraNa athavA vyavadhAnarahita avasthAmeM sthita tAtkAlika mUrtika padArthoMko hI pratibimbita karatA hai| aisA Azaya lenA upamAna-upameya-bhAva tathA vastu-svabhAvako na samajhane-jaisA hogaa| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 19] jIvAdhikAra isake sivAya darpaNa bhI taraha-tarahake hote haiN| eka sarva sAdhAraNa darpaNa jo zarIrake UparI bhAgako hI pratibimbita karatA hai-carma-mAMsake bhItara sthita hAr3oM Adiko nahIM; parantu dUsarA aiksare-darpaNa jo carma-mAMsake vyavadhAnameM sthita hAr3oM Adiko bhI pratibimbita karatA hai| eka prakArakA darpaNa samIpa athavA kucha hI dUrake padArthoMko pratibimbita karatA hai, dUsarA darpaNa (reDiyo, TelIvijana Adike dvArA) bahuta dUrake padArthoMko bhI apanemeM pratibimbita kara letA hai| aura yaha bAta to sAdhAraNa darpaNoM tathA phoTo-darpaNoM meM bhI pAyI jAtI hai ki ve bahuta-se padArthoMko apanemeM yugapat pratibimbita kara lete haiM aura usameM kitane hI nikaTa tathA dUravartI padArthoMkA pArasparika antarAla bhI lupta-gupta-sA ho jAtA hai, jo vidhipUrvaka dekhanese spaSTa jAnA jAtA hai| isake alAvA smRti jJAna-darpaNameM hajAroM mIla dUrakI aura bIsiyoM varSa pahalekI dekhI huI ghaTanAe~ tathA zakleM (AkRtiyA~) sApha jhalaka AtI haiN| aura jAti-smaraNakA darpaNa to usase bhI bar3hA-car3hA hotA hai, jisameM pUrva janma athavA janmoMkI saikar3oM varSa pUrva aura hajAroM mIla dUra takakI bhUtakAlIna ghaTanAeM sApha laka AtI haiN| isI taraha nimittAdi zratajJAna-dvArA candra-sUrya grahaNAdi jaisI bhaviSyakI ghaTanAoMkA bhI saccA pratibhAsa huA karatA hai| jaba laukika darpaNoM aura smRti Adi kSAyopazamika jJAna-darpaNoMkA aisA hAla hai taba kevalajJAna jaise alaukika-darpaNakI to bAta hI kyA hai-usa sarvAtizAyi-jJAnadarpaNameM aloka-sahita tInoM lokoMke ve sabhI padArtha pratibhAsita hote haiM jo 'jJeya' kahalAte haiM--cAhe ve vartamAna hoM yA avartamAna / kyoMki jJeya vahI kahalAtA hai jo jJAnakA viSaya hotA hai-jJAna jise jAnatA hai| jJAnameM loka-alokaka sabhI padArthoMko jAnanekI zakti hai, vaha tabhItaka unheM apane pUrNarUpameM nahIM jAna pAtA jabataka usapara par3e hue AvaraNAdi pratibandha sarvathA dUra hokara vaha zakti pUrNataH vikasita nahIM ho jaatii| jJAnazaktike pUrNa vikasita aura caritArtha honemeM bAdhaka kAraNa haiM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya nAmake cAra ghAtiyAkarma / ina cAroM ghAtiyAkarmoMkI sattA jaba AtmAmeM nahIM rahatI taba usameM usa apratihatazakti-jJAnajyotikA udaya hotA hai jise loka-alokake sabhI jJeya padArthoMko apanA viSaya karanese phira koI roka nahIM sktaa| ___ jisa prakAra yaha nahIM ho sakatA ki dAhaka-svabhAva agni maujUda ho, dAhya-indhana bhI maujUda ho, use dahana karane meM agnike lie kisI prakArakA pratibandha bhI na ho aura phira bhI vaha agni usa dAhyakI dAhaka na ho, usI prakAra yaha bhI nahIM ho sakatA ki ukta apratihata-jJAnajyotikA dhAraka koI kevalajJAnI ho aura vaha kisI bhI jJeyake viSayameM ajJAnI raha sake / isI Azayako zrIvidyAnandasvAmIne apanI aSTasahastrImeM, jo ki samantabhadra kRta AptamImAMsAkI apUrva TIkA hai, nimna purAtana vAkya-dvArA vyakta kiyA hai "jJo jJeye kathamajJaH syAdasati prtibndhne| dAhye'gnihako na syAdasati prtibndhne|" ataH kevalajJAnI zrIvarddhamAna svAmIke jJAnadarpaNameM aloka-sahita tInoM lokoMke pratibhAsita hone meM bAdhAke lie koI sthAna nahIM hai; jaba ki ve ghAtikarma-malako dUra karake nidhUtakalilAtmA hote haiN| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '16 yogasAra-prAbhUta [ adhikAra 1. AtmAse jJAna-jJeyako adhika mAnanepara doSApatti yadyAtmano'dhikaM jJAnaM jJeyaM vApi prajAyate / lakSya-lakSaNabhAvo'sti tadAnIM kathametayoH // 20 // yadi AtmAse jJAna athavA jJeya bhI adhika hotA hai ( aisA mAnA jAye ) to ina donoMmeMAtmA aura jJAnameM lakSya-lakSaNa-bhAva kaise bana sakatA hai ?-nahIM bana sakatA / vyAkhyA-yahA~ AtmAse jJAnake tathA jJeyake bhI adhika honepara donoM meM lakSya-lakSaNabhAvake ghaTita na honekI bAta kahI gayI hai| jise lakSita kiyA jAye-aneka mile-jule padArthomeM-se pRthak bodhakA viSaya banAyA jAye-use 'lakSya' kahate hai aura jisake dvArA lakSita kiyA jAye usa vyAvartaka ( bhinnatA-bodhaka ) hetuko 'lakSaNa' kahate haiN| lakSaNako avyApti, ativyApti aura asambhava ina tIna doSoMse rahita honA cAhie; tabhI vaha lakSyakA ThIka taurase bodha karA sakegA, anyathA nahIM / lakSyake eka dezameM rahanevAlA lakSaNa avyApti dopase, lakSyase bAhara alakSyameM bhI pAyA jAnevAlA lakSaNa ativyApti doSase aura lakSyameM jisakA rahanA bAdhita hai vaha asaMbhava doSase dUSita kahalAtA hai| yahA~ jJAna AtmAkA lakSaNa hai jo sAmAnya-vedana tathA vizeSa-vedanake rUpameM darzanopayoga aura jJAnopayogake nAmase isI adhikArake veM-8veM padyoMmeM nirdiSTa huA hai / AtmA ( lakSya )se jJAna ( lakSaNa ) adhika honepara jJAna-lakSaNa 'ativyApti' doSase dUSita hotA hai aura isalie usameM lakSaNa-bhAva ghaTita nahIM hotaa| jJAnasvarUpa AtmAse jJeyake adhika honepara jJAna jJeya pramANa na hokara jJeyase choTA par3A aura isalie 'avyApti' doSase dUSita rahA; kyoMki AtmA bhI jJeya hai| isake sivAya jJeya ho aura jJAna na ho yaha bAta asaMgata jAna par3atI hai; kyoMki jo jJAnakA viSaya ho usIko 'jJeya' kahate haiN| jJAnake binA jJeyakA astitva nahIM banatA, vaha bAdhita ThaharatA hai| jJeya-kSipta jJAnako vyApakatAkA spaSTIkaraNa - kSIrakSiptaM yathA kSIramindranIlaM svatejasA / jJeyakSipta tathA jJAnaM jJeyaM vyApnoti sarvataH // 21 // 'jaise dUdhameM par3A huA indranIlamaNi apane tejase-apanI prabhAse-dUdhako saba orase vyApta kara letA hai-apanI prabhA jaisA nIlA banA letA hai-usI prakAra jJeyake madhyasthita jJAna apane prakAzase jJeya samUhako pUrNataH vyApta kara use prakAzita karatA hai-apanA viSaya banA letA hai|' ___vyAkhyA-yahA~ 'indranIlaM' pada usa sAtizaya mahAnIla ratnakA vAcaka hai jo bar3A tejavAna hotA hai| use jaba kisI dUdhase bhare bar3e kar3Ahe yA deza jaise bartanameM DAlA jAtA hai to vaha dugdhake vartamAna rUpakA tiraskAra kara use saba orase apanI prabhA-dvArA nIlA banA letA hai| usI prakAra jJeyoMke madhyake sthita huA kevalajJAna bhI apane tejase ajJAna andhakArako dUra kara samasta jeyoMmeM jJeyAkAra rUpase vyApta huA unheM prakAzita karatA hai| 1. rayaNamiha iMdaNIlaM duddhajjhasitaM jahA sabhAsAe / abhibhUya taM pi duddhaM vaTTadi taha NANamatthesu // 30 // (-pravacanasAra )jaha paumarAyarayaNaM khittaM khIre pabhAsayadi khIraM / tahadehI dehattho pradeza pabhAsayadi / -paJcAsti033 2. mu jJeyaM jJAnaM / . Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 21-22] jIvAdhikAra 17 dUdhase bhare jisa bar3e pAtra meM indranIla ratna par3A hotA hai usake thor3e-se hI deza meM yadyapi vaha sthita hotA hai aura usakA koI bhI paramANu usase nikalakara anyatra nahIM jAtA; phira bhI usakI prabhAmeM aisA vaicitrya hai ki vaha sAre dUdhako apane raMga meM raMga letA hai aura dUdhakA koI bhI paramANu vastutaH nIlA nahIM ho pAtA - - nIlamaNiko yadi dUdhase nikAla liyA jAye to dUdha jyoMkA tyoM apane svAbhAvika raMgameM sthita naz2ara AtA hai, nIlaratnakI prabhAke saMsargase kahIM bhI usameM koI vikAra lakSita nahIM hotaa| aisI hI avasthA jJAna tathA jJeyoMkI hai, jJeyoMke madhya meM sthita huA kevalajJAna yadyapi vastutaH apane AtmapradezoM meM hI sthita hotA hai aura AtmAkA koI bhI pradeza AtmAse alaga hokara bAhya padArthoMmeM nahIM jAtA; phira bhI usake kevalajJAnameM tejakA aisA mAhAtmya hai ki vaha sAre padArthoMko apanI prabhAse jJeyAkAra rUpameM vyApta kara una padArthoM meM apane pradezoMke sAtha tAdAtmyako prApta - jaisA pratibhAsita hotA hai; jaba ki darpaNameM usakI svacchatAke vazaM pratibimbita padArthoMkI taraha vaisA kucha bhI nahIM hai / ataH vyavahAranayakI dRSTise jJAnakA jJeyoMmeM aura jJeyoM ( padArthoM ) kA jJAnameM astitva kahA jAtA hai / zrI kundakundAcAryane isa bAtako aura spaSTa karate hue pravacanasArameM likhA hai jadi te Na saMti aTThA gANe gANaM Na hodi savvagayaM / savvagayaM vA NANaM kahaM Na NANaTTiyA aTThA // 31 // 'yadi ve padArtha kevalajJAnameM astitva na rakhate hoM--na jhalakate hoM to kevalajJAnako sarvagata nahIM kahA jA sakatA, aura jJAna yadi sarvagata hai to padArthoMko jJAnameM sthita kaise nahIM kahA jAyegA ? -- kahanA hI hogA / isa prakAra yaha jJAna meM jJayoMkI aura jJayoMmeM jJAnakI sthiti vyavahAranayakI dRSTi se hai / nizcayanayakI dRSTise jJAna apanemeM aura jJaye apanemeM sthita haiM / darpaNa meM pratibimba aura pratibimbameM darpaNakI taraha ekake astitvakA dUsare meM vyavahAra kiyA jAtA hai| jJeyako jAnatA huA jJAna jJeyarUpa nahIM hotA caturgRhadyathArUpaM rUparUpaM na jAyate / jJAnaM jAnantathA jJeyaM jJeyarUpaM na jAyate ||22|| 'jisa prakAra A~kha rUpako grahaNa karatI huI rUpamaya nahIM ho jAtI usI prakAra jJAna jJeyako jAnatA huA jJeyarUpa nahIM ho jAtA / ' vyAkhyA - yahA~ A~khake udAharaNa dvArA isa bAtako spaSTa kiyA gayA hai ki jisa padArthako jJAna jAnatA hai usa padArthake rUpa nahIM ho jAtA; jaise ki A~kha jisa raMga-rUpako dekhatI hai usa rUpa svayaM nahIM ho jAtI / sArAMza yaha ki dekhane aura jAnanekA kAma tadrapapariNamanakA nahIM hai / 3 1. NANI NANasahAvo aTThA NeyappA hi NANissa / ruvANi va cakkhaNaM NevANNoSNesu vaTTaMti // 28 // pravacanasAra t Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 yogasAra- prAbhRta jJAna svabhAvase dUravartI padArthoMko bhI jAnatA hai davIyAMsamapi jJAnamarthaM vetti nisargataH / ayaskAntaH sthitaM dUre nAkarSati kimAyasam // 23 // 'jJAna dUravartI padArthako -- kSetra - kAlAdikI dRSTise dUrasthita padArtha samUhako - bhI svabhAvase jAnatA hai / kyA kAntaloha - cumbakapASANa -- dUrIpara sthita loheko apanI ora nahIM khIMcatA ? - khIMcatA hI hai / ' vyAkhyA - yahA~ cumbaka loha pASANake udAharaNa dvArA yaha spaSTa kiyA gayA hai ki jisa prakAra cumbaka - pASANa dUrasthita dUsare loheko svabhAvase apanI ora khIMca letA hai. usI prakAra kevalajJAna bhI kSetrakI apekSA tathA kAlakI apekSA dUravartI padArthoMko apanI ora AkarSita kara unheM nikaTa sthita vartamAnakI taraha jAnatA hai, yaha usakA svabhAva hai / isapara koI yaha zaMkA kara sakatA hai ki cumbakakI zakti to sImita hai, usakI zakti-sImAke bhItara jaba lohA sthita hotA hai tabhI vaha usako khIMcakara apanese cipaTA letA hai, jaba lohA sImAke bAhara hotA hai taba use nahIM khIMca pAtA; taba kyA kevalajJAna bhI sImita kSetrakAlake padArthoM ko hI apanA viSaya banAtA hai ? isakA samAdhAna itanA hI hai ki dRSTAnta kevala samajhane ke lie ekadezI hotA hai, sarvadezI nahIM ataH cumbakakI taraha jJAnakI sImita zakti na samajha lenA cAhie usameM pratibandhakakA abhAva ho jAnese dUravartI tathA antarita ho nahIM kintu sUkSma padArthoMko apanI ora AkarSita karanekI - apanA viSaya banAnekIanantAnantazakti hai-- usake bAhara koI bhI padArtha binA jAne ajJeyarUpameM nahIM rahatA / isase jJAnako 'sarvagata' kahA hai / vaha apane Atma-pradezoMkI apekSA nahIM kintu prakAzakI apekSA sarvagata hai / [ adhikAra 1 jJAna svabhAvase sva-parako jAnatA hai jJAnamAtmAnamarthaM ca paricchitte svabhAvataH / dIpa udyotayatyarthaM svasminnAnyamapekSate ||24|| 'jJAna AtmAko aura padArtha samUhako svabhAvase hI jAnatA hai| jaise dIpaka svabhAvase anya padArtha samUhako prakAzita karatA hai vaise apane prakAzanameM anya padArthakI apekSA nahIM rakhatAapane ko bhI prakAzita karatA hai / ' vyAkhyA - pichale padya meM yaha batalAyA gayA hai ki kevalajJAna dUravartI padArthako bhI jAnatA hai, cAhe vaha dUrI kSetra sambandhI ho yA kAla-sambandhI, taba yaha prazna paidA hotA hai ki jJAna para ko hI svabhAvase jAnatA hai yA apane ko bhI jAnatA hai ? isa padyameM dIpaka ke udAharaNa dvArA yaha spaSTa kiyA gayA hai ki jisa prakAra dIpaka para padArthoMkA utdyotana karatA hai usI prakAra apanA bhI udyotana karatA hai-apane udyotanameM kisI prakAra parakI apekSA nahIM rakhatA - usI prakAra jJAna bhI apaneko tathA para padArtha samUhako svabhAvase hI jAnatA hai- apaneko athavA AtmAko jAnanemeM kisI dUsarekI apekSA nahIM rakhatA / 1. A aya: skAMta: / 2. byA kimAyasAM / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 23-27] jIvAdhikAra kSAyika-kSAyoparAmika jJAnoMko sthiti kSAyopazamikaM jJAnaM karmApAye nivartate / prAdurbhavati jIvasya nityaM kSAyikamujjvalam // 25 // 'AtmAkA kSAyopazamika jJAna karmoke-jJAnAvaraNAdi vivakSita karma prakRtiyoMkenAza honepara nAzako prApta ho jAtA hai aura jo nirmala kSAdhikajJAna-kevalajJAna-hai vaha sadA udayako prApta rahatA hai-sAre karmokA nAza ho jAne para bhI usakA kabhI nAza nahIM hotaa|' vyAkhyA-yahA~ kSAyika aura kSAyopazamika donoM prakArake jJAnoMke udaya-astake niyamako kucha darzAyA hai-likhA hai ki kSAyopAmika jJAna to jina karma-prakRtiyoMke kSaya-upazamAdirUpa nimittako pAkara udita hotA hai una karmaprakRtiyoM ke nAza honepara astako prApta ho jAtA hai; parantu kevalajJAna eka bAra udaya hokara phira kabhI astako prApta nahIM hotA, sadA udita hI banA rahatA hai, yaha donoMmeM bhArI antara hai| kSAyopazamika jJAnakI sthiti nimittabhUta karmokI sthitike badalanese badalatI rahatI hai parantu kevalajJAnakI sthitimeM koI parivartana nahIM hotA-vaha trikAla-triloka-viSayaka samasta jJeyoMko yugapat jAnatA rahatA hai| kevalajJAnakI trikAlagocara sabhI sat-asat padArthoko yugapat jAnaneme pravRtti 'santamarthamasantaM ca kAla-tritaya-gocaram / avaiti yugapajjJAnamavyAghAtamanuttamam / / 26 / / (mAyika ) jJAna, jo ki avyAghAto hai-apane viSayameM kisI bhI para-padArthase bAdhita yA maddha nahIM hotA aura anuttama hai-jisase adhika zreSTha dUsarI koI vastu athavA jJAna nahIM-vaha trikAlaviSayaka sat-asat sabhI padArthoM ko yugapat---eka sAtha-jAnatA hai|' ___ vyAkhyA-yahA~ jisa jJAnako anyAbAdha aura anuttA banalAyA gayA hai vaha vahI kSAyika jJAna hai jise pichale padAmeM ujjvala (parama nirmala ) aura kabhI amta na hokara sadA udita rahanevAlA tathA 28veM padyameM kevalajJAna' vyakta kiyA hai| isI jJAnakI yaha mahimA athavA vizaMpatA hai ki yaha trikAla-gocara sAre vidyAmAna tathA avidAmAna padArthoMko yugapat-eka sAtha apanA viSaya banAtA hai-apane anyAyAdha guNake kAraNa sadA abAdhitaviSaya rahatA da--koI bhI para-padArtha usako usake trikAla-gocara sat-asat padArthoke jAnane meM kabhI bAdhaka nahIM hotA hai| gat aura agat padArtha kauna ? asantaste matA dakSaratItA bhAvinazca ye / vartamAnAH punaH santavalokyodaravartinaH / / 27|| 1. tatkAligava sanve sadasambhandA hi pajjayA tAsi / vANANa virAsado davajAdI / / 3 / / --pravacanasAra 2. je na hi jAgAje khalu padA bhanIyA 11 / hoti agabhadA pajjAyA nnaannpnv||3|| ---pravacanasAra Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 1 trilokake madhyavartI jo padArtha atIta haiM-bhUtakAlameM tatkAlIna paryAya-dRprise jinakA astitva thA-aura jo bhAvI haiM-bhaviSyakAlameM tatkAlIna paryAya-dRSTise jinakA astitva hogA-ve dakSoM-viveka-nipuNoMke dvArA asada-avidyamAna-mAne gaye haiM aura jo vartamAna haiM-apanI vartamAna samaya-sambandhI paryAyameM sthita haiM-unheM sat-vidyamAna-mAnA gayA hai|' vyAkhyA-pichale padyameM jina sat (vidyamAna ) tathA asat padArthoMko yugapat jAnanekI bAta kahI gayI hai unheM isa padya meM spaSTa kiyA gayA hai : asat unheM batalAyA gayA hai jo atIta (bhUta) tathA anAgata (bhaviSya) kAlake viSaya haiM aura sat ve haiM jo vartamAna kAlake viSaya haiN| tInoM hI kAloMke ye viSaya tInoM lokoMke udara meM rahanevAle haiM-koI bhI loka aisA nahIM jahA~ bhUta-bhaviSyat-vartamAnarUpase padArthoM kA astitva na ho| bhUta-bhAvI padArthoM ko jAnanekA rUpa atItA bhAvinazcArthAH sve sve kAle ythaakhilaaH| vartamAnAstatastadvadvetti tAnapi kevalam // 28 // ataH-sat-asatkI ukta lakSaNa dRSTise-sampUrNa atIta aura anAgata padArtha apaneapane kAlameM jisa rUpameM vartate haiM unako bhI kevalajJAna usI rUpameM jAnatA hai|' vyAkhyA-pichale padyameM jina atIta-anAgata padArthoMko yugapat jAnanekI bAta kahI gayI hai unheM kevalajJAna kisa rUpase jAnatA hai use isa padyameM spaSTa kiyA gayA hai-likhA hai ki atIta-anAgata padArtha apane-apane kAlameM jisa prakArase vartamAna hote haiM unheM bhI kevalajJAna unake tatkAlIna vartamAnarUpakI taraha jAnatA hai, na ki kevala vartamAna kAlake padArthoM ko vartamAnakI taraha / jo Aja bhUta hai vaha kala vartamAna thA aura jo Aja vartamAna hai vaha kalako bhUta ho jaayegaa| bhUtako smRtike dvArA aura bhaviSyako kisI nimittakI tAse kevalajJAna nahIM jAnatA, usake sAmane dravyoMkI saba paryAyeM vartamAnakI taraha spaSTa khulI huI hotI haiM, tabhI vaha unakA yugapat jAnanevAlA ho sakatA hai / jJAnake saba padArthoMmeM yugapat pravRtta na honese doSApatti sarveSu yadi na jJAnaM yogapadyena vartate / / tadaikamapi jAnAti padArtha na kadAcana // 26 // ekatrApi yato'nantAH paryAyAH santi vastuni / krameNa jAnatA sarve jJAyante kathyatAM kadA // 30 // 'yadi (kevala) jJAna saba padArthoMmeM yugapat-rUpase nahIM vartatA hai-sabako eka sAtha nahIM jAnatA hai to vaha eka bhI vastuko kabhI nahIM jAnatA; kyoMki eka vastumeM bhI ananta paryAya hotI haiM, kramase jAnate hue ve saba paryAyeM kaba jAnI jAtI haiM so batalAo ? paryAyoMke jJAnakA anta na Anese kabhI bhI eka vastukA pUrA jAnanA nahIM bana sktaa|' 1. jadi paccakkhamajAyaM pajjAyaM palaiyaM ca NANassa / Na havadi vA taM gANaM divvaM ti hi ke pati // 39 / / -pravacanasAra 2. jo Na vijANadi jugavaM atthe tikkAlige tihuvaNatthe / NAdaM tassa Na sakkaM sapajjayaM davamegaM vA // 48 / / davvaM aNaMtapajjayamegamaNaMtANi dvvjaadaanni| Na vijANadi jadi jugavaM kidha so sabvANi jANAdi ||49||-prvcnsaar . Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 28-31] jIvAdhikAra __vyAkhyA-pichale padyoMmeM triloka-sthita trikAlagata sarva padArthoMko yugapat jAnanekI bAta kahI gayI hai / ina padyoMmeM yaha batalAyA gayA hai ki yadi kevalajJAna una saba padArthoMko yugapat nahIM jAnatA hai to yaha kahanA hogA ki vaha eka padArthako bhI pUrA nahIM jAnatA hai; kyoMki eka padArthameM bhI ananta paryAyeM hotI haiM, kramazaH unheM jAnate hue kaba una saba paryAyoMko jAna pAyegA ? kabhI bhI nhiiN| jaba isa taraha eka dravyakI ananta paryAyeM kabhI bhI pUrI jAnanemeM nahIM A sakeMgI taba eka dravyakA pUrA jAnanA kaise kahA jA sakatA hai ? nahIM kahA jA sktaa| aura yaha eka bar3A doSa upasthita hogaa| yadi eka dravyakI paryAyoMko kramazaH jAnate hue unake jAnanekA anta mAnA jAyegA to tadanantara dravyako paryAyazUnya mAnanA hogA aura paryAyazUnya mAnanekA artha hogA dravyakA abhAva; kyoMki 'guNa paryayakdravyam' isa sUtra vAkyake anusAra guNa-paryAyavAnako 'dravya' kahate haiM, guNa aura paryAya donoMmeM se koI nahIM to dravya nhiiN| aura dravya cUMki sat lakSaNa hotA hai ataH usakA kabhI abhAva nahIM ho sakatA-bhale hI paryAyeM jala-kalloloMkI taraha samaya-samayapara palaTatIbadalatI rheN| aisI sthitimeM kevalajJAnakA yugapat saba padArthoMko jAnanA hI ThIka baiThatA hai-kramazaH jAnanA nhiiN| samasta bAdhaka kAraNoMkA abhAva ho jAnese kevalajJAna jAnanekI anantAnanta-zaktise sampanna hai, usameM saba dravya apanI-apanI ananta paryAyoMke sAtha aise jhalakate haiM jaise darpaNameM padArtha samUha jhalakA karate haiN| jo jJAna padArthoMko kramase jAnatA hai vaha na to nitya hotA hai, na kSAyika aura na sarvagata; jaisA ki zrI kundakundAcArya ne pravacanasArakI nimna gAthAmeM vyakta kiyA hai uppajjadi jadi NANaM kamaso aDhe paDucca jANissa / taM Ne va havadi NiccaM Na khAigaM va savvagadaM // 50 // vaha kramavartI jJAna nitya isalie nahIM ki eka padArthakA avalambana lekara utpanna hotA hai dUsare padArthake grahaNapara naSTa ho jAtA hai; kSAyika isalie nahIM ki vaha jJAnAvaraNIya karmake kSayopazamAdhIna pravartatA hai aura sarvagata isalie nahIM ki vaha ananta dravya-kSetra-kAla-bhAvako yugapat jAnane meM asamartha hai| ataH aise kramavartI parAdhIna jJAnakA dhanI AtmA sarvajJa nahIM ho sktaa| AtmAke ghAtikarmakSayotpanna parama rUpakI zraddhAkA pAtra 'ghAtikarmakSayotpanna yadpaM paramAtmanaH / zraddhatte bhaktito bhavyo nAbhavyo bhavavardhakaH // 31 // 'ghAtiyA karmoke kSayase utpanna huA AtmAkA jo parama rUpa hai usako bhavyAtmA bhaktise zraddhAna karatA hai, abhavya jIva nahIM; kyoMki vaha bhavavardhaka hotA hai-svabhAvase saMsAraparyAyoMko bar3hAtA rahatA hai aura isalie AtmAke usa parama rUpakI zraddhAse sadA vimukha rahatA hai| 1. sadvya lakSaNam / -ta0 sUtra 5--29 / 2. naivAsato janma sato na naasho|-( samantabhadra ) 3. tajjayati paraM jyotiH samaM samastairanantaparyAyaH / darpaNatala iva sakalA pratiphalati padArthamAlikA yatra // 1 // -amRtacandra (puru0 si0) 4. jo Na vijANadi savvaM pecchadi so teNa sokkhamaNuhavadi / idi taM jANadi bhavio abhavvasatto Na saddahadi ||163||-pnycaastikaay Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra prAbhRta [ adhikAra 1 vyAkhyA - granthake 10 veM padyameM yaha batalAyA thA ki kevalajJAna tathA kevaladarzana karma ke kSayase udayako prApta hote haiN| ve karma kauna-se haiM ? yahA~ unako 'ghAti' vizeSaNake dvArA spaSTa kiyA gayA hai / ghAtiyA karma cAra haiM- 1 jJAnAvaraNa, 2 darzanAvaraNa, 3 mohanIya, aura 4 antarAya / ataH kevalajJAna aura kevaladarzana, kevalajJAnAvaraNa aura dazanAvaraNa karmoMke kSayase hI utpanna nahIM hote kintu mohanIya aura antarAya karmoMke kSayakI bhI sAthameM apekSA rakhate haiM / ina cAroM karmoMke mUlataH vinaSTa honepara hI AtmAkA vaha parama rUpa vikAsako prApta hotA hai jo ananta - darzana - jJAna- sukha - vIrya catuSTyAtmaka sarvajJakA rUpa hai / isa rUpake prati bhavyajIvakI bar3e bhakti-bhAvase zraddhA hotI hai; kyoMki vaha apanA bhI yaha rUpa samajhatA hai aura jaba bhI avasara milatA hai usake vikAsakA yatna karatA hai / parantu abhavya jIva usakI zraddhA nahIM karatA; kyoMki svabhAvase hI bhavavarddhaka -saMsAra cakrako bar3hAnevAlA bhavA'bhinandI - hotA hai / 22 AtmAke parama rUpa zraddhAnIko avyaya padakI prApti yatsarvArthavariSThaM yatkramAtItamatIndriyam / zradadhAtyAtmano rUpaM sa yAti padamavyayam ||32| 'jo sarva padArthoMmeM zreSTha hai, jo kramAtIta hai-kramavartI nahIM athavA Adi madhya antase rahita hai- --tathA atIndriya hai- indriyajJAnagocara nahIM - usa AtmAke ( parama ) rUpako jo zraddhA karatA hai vaha avinAzI pada - mokSako prApta hotA hai / ' vyAkhyA - pichale padya meM AtmA ke ghAtikarma ayotpanna jisa parama rUpakA zraddhAna karanevAle bhavyajIvakA ullekha hai usake viSayameM yahA~ itanA aura spaSTa kiyA gayA hai ki vaha AtmA ke rUpako sarva padArthoM meM zreSThatama, krama rahita aura atIndriya zraddhAna karatA hai aura aisA zraddhAna karanevAlA avyayapada jo mokSapada hai usako prApta hotA hai / AtmA parama rUpakI anubhUtikA mArga nirvyApArIkRtAkSasya yatkSaNaM bhAti pazyataH / tadrUpamAtmanojJeyaM zuddhaM saMvedanAtmakam ||33|| 'indriyoMke vyApArako rokakara kSaNa-bhara antarmukha hokara dekhanevAle yogIko jo rUpa dikhalAI par3atA hai use AtmAkA zuddha saMvedanAtmaka ( jJAnAtmaka ) rUpa jAnanA cAhie / ' vyAkhyA - isa padyameM AtmAko sAkSAt rUpase anubhava karanekI prakriyAkA ullekha hai. aura vaha yaha ki saba indriyoMko vyApAra rahita karake - indriyoMkI apane viSayoM meM pravRttiko rokakara - sAtha hI manako bhI nirvikalpa karake -- jo kucha kSaNamAtra ke lie antaraMga meM dikhalAI par3atA hai vaha AtmAkA rUpa hai, jo ki zuddha jJAyaka svarUpa hai / yahA~ manako nirvikalpa karane kI bAta yadyapi mUlameM nahIM hai parantu upalakSaNase phalita hotI hai; kyoMki mana indriyoM kI 1. asti vAstava sarvajJaH sarvagIrvANavanditaH / ghAtikarmakSayotpannaM spaSTAnantacatuSTayaH // rAmasena, tattvAnuzAsana / 2. ma zraddadhatyAtmano / 3. sarvendriyANi saMyamya stimitenAntarAtmanA / yatkSaNaM pazyato bhAti tattattvaM paramAtmanaH // 30 // samAdhitantra Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 32-34] jIvAdhikAra pravRtti tathA nivRttimeM samartha hotA hai| mana savikalpa athavA caMcala rahe aura indriyA~ apane vyApArase nivRtta ho jAyeM yaha prAyaH nahIM bntaa| zrI pUjyapAdAcAryane bhI samAdhitantrameM 'stiomatenAntarAtmanA' aura iSTopadezameM 'ekAgratvena cetasaH' padake dvArA isI bAtako vyakta kiyA hai / itanA hI nahIM, prakRta granthameM bhI. usakA Age spaSTa ullekha kiyA hai niSidhya svArthato'kSANi viklpaatiitcetsH| tadrUpaM spaSTamAbhAti kRtAbhyAsasya tattvataH // 45 // isa padyameM 'kRtAbhyAsasya' padake dvArA eka bAta khAsa taurase aura kahI gayI hai aura vaha yaha ki yaha Atmadarzana (yU~ hI sahaja-sAdhya nahIM) abhyAsake dvArA siddha hotA hai ataH indriyoMko vyApArarahita aura manako nirvikalpa karaneke abhyAsako barAbara bar3hAte rahanA caahie| mana tabhI nirvikalpa (sthira) hotA hai jabaki usameM rAga-dveSAdikI-kAma-krodhamAna-mAyA-lobha-moha-zoka-bhayAdikI-lahareM na uThe, aura aisA sthira manavAlA yogI sAdhaka hI Atmatattvake darzanakA adhikArI hotA hai-dUsarA koI nhiiN| jaisA ki pUjyapAdAcArya ke samAdhitantra gata nimna vAkyase jAnA jAtA hai rAga-dveSAdi-kallolairalolaM yanmanojalam / sa pazyatyAtmanastattvaM tattattvaM netaro janaH // 35 // zrutake dvArA bhI kevala-sama AtmabodhakI prApti AtmA svAtmavicArahIrAgI bhUtacetanaiH / niravadyazrutenApi kevaleneva budhyate // 34 // 'apane AtmAke vicArameM nipuNa rAga-rahita jIvoMke dvArA nirdoSa zrutajJAnase bhI AtmA kevalajJAnake samAna jAnA jAtA hai|' . vyAkhyA-yahA~ AtmA eka dUsare mArgase bhI apane zuddhasvarUpameM jAnA jAtA hai isakA nirdeza hai| vaha mArga hai nirdoSa zrutajJAnakA aura usa mArgase jAnaneke adhikArI haiM ve AtmavicArameM nipuNa vijJajana jinakA AtmA prAyaH rAgAdise rahita ho gayA hai| yahA~ bhI AtmAkA sAkSAt anubhava karanevAleke lie rAga-dveSAdise rahita honekI bAta mukhyatAse kahI gayI hai| yadi mana rAga-dveSAdise Akulita hai to kitanA bhI zrutAbhyAsa kiye jAo usake dvArA Atmadarzana nahIM bana skegaa| AtmadarzanakI pAtratAke lie rAga-dveSAdise rahita honA Avazyaka hai-mArga koI bhI ho sakatA hai : indriya manake vyApArako rokakara dekhanA athavA nirmala bhAvazrutajJAnake dvArA dekhnaa| jo bhAva zrutajJAnake dvArA AtmAke kevala zuddha svarUpakA anubhava karate haiM unheM 'zrutakevalI' kahA jAtA hai jaisA ki zrI kundakundAcArya ke nimna vAkyase prakaTa hai jo hi sueNahigacchai appANamiNaM tu kevalaM suddhaM / taM suyakevalimisiNo bhaNaMti loyappaIvayarA // 9 // -smysaar| 1. indriyANAM pravRttau ca nivRttau ca manaH prabhu / mana evaM jayettasmAjjite tasmina jitendriyaH // 76 // -rAmasena,tattvAnuzAsana / 2. A nirvdy| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 1 isa gAthAmeM jise 'kevala zuddha' kahA gayA hai pravacanasArakI 33vIM gAthAmeM use hI 'jJAyakasvabhAva' rUpa batalAyA hai| 24 jinendra bhagavAna ke jisa zrutakA - sUtrarUpa AgamakA - yahA~ nirdeza kiyA hai vaha paudgalika vacanoM ke dvArA nirdiSTa honese 'dravya zruta' hai - svataH jJAnarUpa na hokara pudgalake rUpameM hai, usakI jo jJapti - jAnakArI vaha 'bhAva zrutajJAna' kahalAtI hai / bhAva zrutajJAnakI utpatti meM kAraNa par3ane se usa dravya zrutako bhI upacArase - vyavahAra nayase- zrutajJAna kahA jAtA hai| sUtra to upAdhirUpameM honese chUTa jAtA hai, jJapti hI avaziSTa raha jAtI hai / vaha jJapti kevalajJAnIkI aura zrutakevalIkI AtmAke samyak anubhavanameM samAna hI hotI hai, vastutaH jJAnakA zrutopAdhirUpa bheda nahIM hai / aisA zrI amRtacandrAcAryane pravacanasArakI 34vIM gAthAkI TIkA vyakta kiyA hai "atha sUtramupAdhitvAnnAdriyate jJaptirevAvaziSyate / sA ca kevalinaH zrutakevalinazvAtmasaMcetane tulyaiveti nAsti jJAnasya zrutopAdhibhedaH / " svAmI samantabhadrake zabdoM meM syAdvAdarUpa zrutajJAna aura kevalajJAna donoMke sarvatatva - prakAzana meM sAkSAt asAkSAtkA -- pratyakSa - parokSakA-bheda hai- jIvAjIvAdi tatvoMke yathArtha rUpase jAnane meM koI antara nahIM hai; jaisA ki devAgamakI nimna kArikAse prakaTa hai syAdvAda - kevalajJAne sarvatattvaprakAzane / bhedaH sAkSAdasAkSAcca hyavastvanyatamaM bhavet // 105 // AtmAke samyakcAritra kaba hotA hai| parAdhInaM yadA jJAnaM pravartate / tadAbhyadhAyi cAritramAtmano malasUdanam ||35|| 'jaba jJAna rAga-dveSakI parAdhInatAse rahita huA pravartatA hai taba AtmAke vaha cAritra hotA hai jo ki malakA -- karma- kAlimAkA - nAzaka hai / ' vyAkhyA -- jisa samaya jJAna rAga-dvepake adhIna nahIM pravartatA - jisa jJayako jAnatA hai usameM rAga-dveSa rUpa se vRtta na hokara madhyasthabhAva banAye rakhatA hai- - usa samaya samyak cAritrakI prAdurbhUti AtmAmeM svataH ho jAtI hai, usake lie kisI prayatna - vizeSakI jarUrata nahIM rahatI / aura yaha saccaritra hI AtmAmeM lage karmamalako dho DAlanemeM samartha hotA haikarmamala isa cAritra ke prabhAva se svataH dhula jAtA hai, usako AtmAse pRthaka honA hI par3atA hai / isase sAra yaha nikalA ki yadi apane AtmAko nirmala karanA athavA rakhanA hai to apane jJAnako rAga-dveparUpa kapAyake adhIna nahIM hone denA cAhie / moha - janita rAga-dveSa meM sabhI kapAyoM kA samAveza hai / rAgameM mAyA, lobha ina do kapAyoM aura hAsya, rati tathA kAma ( veda ) ina tIna nokapAyoMkA samAveza hai aura dvepameM krodha, mAna ina do kapAyoMkA tathA 1. jo hi sudreNa vijANadi appappANaM jANagaM sahAveNa / taM suyakevalimisiNo bhaNati loyappadIvayarA ||33|| - pravacanasAra / 2. suttaM jiNovadiTTaM poggaladanvappagehiM vayaNe hi / taM jANaNA hi NANaM suttassa ya jANaNA bhaNiyA ||34|| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 35-37 ] jIvAdhikAra arati, zoka, bhaya, jugupsA ina cAra nokaSAyakA antarbhAva hai| jo rAga mithyAdarzanase yukta hotA hai use 'moha' kahate haiM / ' jJAnake kaSAyavaza honepara ahiMsAdi koI vrata nahIM ThaharatA ahiMsA satyamasteyaM brahma saGgavivarjanam / kaSAya-vikale jJAne samastaM naiva tiSThati // 36 // 'jJAnake kaSAyase vikala - vihvala athavA svabhAvacyuta- honepara ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya tathA aparigraha yaha saba ( vrata - samUha ) sthira nahIM rahatA- isameM se koI bhI vrata nahIM banatA / ' vyAkhyA - isa padya meM cAritrake prasiddha aMgabhUta ahiMsA, satya, asteya ( acaurya ), brahmacarya aura aparigraha - rUpase jina pA~ca mahAvratoM kA ullekha hai unake viSayameM eka bar3I hI mahattvakI bAta sujhAyI hai aura vaha yaha ki jJAnake kaSAyase--rAga-dveSase vyAkula evaM dUSita hone kI avasthAmeM eka bhI mahAtrata sthira rahane nahIM pAtA --- saba AtmAse kU~ca kara jAte haiM / ataH jo mahAvratI haiM- jinhoMne munidIkSA dhAraNa karate samaya paMca mahAvratoMke pAlanakI pratijJA lI hai tathA jo unakA pAlana kara rahe haiM-- unheM samajhanA cAhie ki jisa kisI samaya bhI hama apane jJAnakne kaSAyase Akulita hone deMge usI samaya hamAre pA~coM mahAvrata bhaMga ho jAyeMge aura usa vakta taka bhaMga raheMge jabataka jJAnameM kaSAyakI vaha udvignatA athavA rAga-dveSakI vaha pariNati sthira rahegI / aura isalie vratabhaMgase bhayabhIta muniyoM tathA yogIjanoMko bahuta hI sAvadhAnIse vartanA cAhie - yoM hI apaneko hara samaya mahAvratI na samajha lenA cAhie / jo jJAnI jisa samaya bhI kaSAyake vaza hotA hai vaha usI samaya asaMyata ho jAtA hai, jaisA ki rayaNasAra aura paramAtmaprakAzake nimna vAkyoMse prakaTa hai : ANI kasAyavasago asaMjado hodi so tAva // 71 // - rayaNasAra jAvai NANiu uvasamai tAmai saMjadu hoi / : hoi kasAyahaM vasi gayau jIu asaMjadu soi // - paramAtmaprakAza 2-41 25 jJAnake AtmarUpa rata honepara hiMsAdika pApakA palAyana 4 hiMsatvaM vitathaM steyaM maithunaM saGgasaMgrahaH / AtmarUpagate jJAne niHzeSaM prapalAyate ||37| 'jJAnake AtmarUpa meM pariNata honepara hiMsA, jhUTha, corI, maithuna, parigraha (yaha ) saba (pApa samUha ) bhAga jAtA hai- inameM se koI bhI pApa nahIM banatA / ' vyAkhyA - isa padya meM bhI pUrvapadya jaisI hI mahattvakI bAta sujhAyI hai / isameM hiMsA, jhUTha, corI, maithuna aura parigraha nAmake pA~coM pApoMkA ullekha karake likhA hai ki 'jaba jJAna AtmarUpa meM rata huA usakA cintana karatA hai taba ye pA~coM pApa svataH bhAga jAte haiM-- koI bhI pApa pAsa phaTakane nahIM paataa| isase AtmAkI zuddhi svataH banI rahatI hai - usako zuddha 1. rAgaH prema ratirmAyA lobhaM hAsyaM ca paJcaghA / mithyAtvabhedayuk so'pi moho dveSaH krudhAdiSaT // --adhyAtmarahasya 27 / 2. bhA samaste naiva tiSThate / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhUta [ adhikAra 1 pharane tathA zuddha rakhanekA dUsarA koI khAsa prayatna karanekI jarUrata nahIM rhtii| yaha saba mAtmadhyAnakI mahimA hai| AtmAke nirmala jJAnAdirUpa-dhyAnase karmacyuti cAritra darzanaM jJAnamAtmarUpaM niraJjanam / karmabhirmucyate yogI dhyAyamAno na saMzayaH // 38 // 'nirmala darzana-jJAna-cAritra ( yaha ) AtmAkA sva-rUpa hai| isa AtmarUpako dhyAtA huA yogI karmose chUTa jAtA hai, isameM sandehakI koI bAta nahIM hai|' vyAkhyA-jisa AtmarUpakI pichale padya meM sUcanA kI gayI hai use isa padyameM nirmala darzana, jJAna tathA cAritrarUpa nirdiSTa kiyA hai| sAtha hI yaha batalAyA hai ki isa ( ratnatraya ) rUpakA dhyAna karatA huA yogI karmoMse avazya hI chuTakArA pAtA hai-dhyAnameM jitanI-jitanI ekAgratA hotI hai utane-utane hI karmoM ke bandhana TUTate jAte haiN| ataH isase karmabandhanoMse chuTakArA pAnA apane adhIna hai-parAdhIna kucha bhI nhiiN| apane AtmadhyAnakI zaktiko bar3hAnA caahie| para-dravya-rata-yogIko sthiti yaH karoti para-dravye raagmaatm-praangmukhH| ratnatraya-mayo nAsau na cAritra-caro yatiH // 36 // 'jo yogI AtmAse parAGmukha huA para-dravyameM rAga karatA hai vaha yogI na to ratnatrayamaya hai aura na (zuddha) cAritrapara calanevAlA hai|' / ___vyAkhyA-pichale padyameM yaha batalAyA hai ki AtmasvarUpakA dhyAna karatA huA yogI karmabandhanase chUTatA hai| isa padyameM usa yogIkA ullekha hai jo AtmadhyAnase mukha mor3e hue paradravyameM rAga rakhatA hai / usake viSayameM likhA hai ki vaha na to samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa ratnatrayakA dhAraka hai aura na (zuddha) cAritrapara hI calanevAlA hai / vastutaH paradravyameM Asakta vahI hotA hai jo AtmasvarUpase vimukha hotA hai aura jo AtmasvarUpase vimukha hai usake ratnatrayakI bAta to dUra, zuddhacAritrakA AcaraNa bhI nahIM banatA / nizcaya-cAritrakA svarUpa abhinnamAtmanaH zuddha jJAnadRSTimayaM sphuTam / cAritra caryate zazvaccAru-cAritravedibhiH // 40 // 'jo samyak cAritrake anubhavI haiM ve AtmAse abhinna spaSTa zuddha darzana-jJAna-maya cAritrakA sadA AcaraNa karate haiN|' vyAkhyA-pichale padyameM jisa cAritrakA ullekha hai usake do bheda haiM : eka nizcaya aura dUsarA vyavahAra / isa padyameM nizcaya cAritrake svarUpakA ullekha hai aura use AtmAse abhinna zuddha spaSTa jJAnadarzanamaya batalAyA hai-arthAt apane AtmAke zuddha-spaSTa jJAna-darzanako liye hue jo AtmacaryA hai-AtmAmeM ramaNa hai-use nizcayacAritra nirdiSTa kiyA hai| aura sAtha hI yaha sUcita kiyA hai ki jo samyak cAritrake marmajJa haiM ve sadA isa nizcayacAritrapara calate haiM-apanI pariNatiko sadA zuddha jJAna-darzana-rUpa banAye rakhate haiN| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 38-42] jIvAdhikAra vyavahAra samyagdarzana-jJAna-cAritrakA rUpa 'AcAra-vedanaM jJAnaM samyaktvaM tattva-rocanam / cAritraca tapazcaryA vyavahAreNa gadyate // 41 // 'vyavahArase-vyavahAranayakI apekSAse-tattvaruciko samyagdarzana, AcAravedanakoAcArAMgAdi-zrutake jAnaneko-athavA darzana, jJAna, cAritra, tapa aura vIryake bhedarUpa pA~ca prakArakA jo AcAra hai usake adhigamako samyagjJAna aura taparUpa pravRttiko sampakacAritra kahA jAtA hai| vyAkhyA-isa padyameM vyavahAra samyagdarzana-jJAna-cAritrakA nirdeza hai, tattvoM-padAthoMkI ruci-pratIti athavA zraddhAko samyagdarzana batalAyA hai aura usake lie kundakundAcArya ke paMcAstikAya (gA0 107) tathA samayasAra (gA0 155 ) granthoMkI taraha 'samyaktva' zabdakA prayoga kiyA hai, jo ki samyagdarzanakA paryAya-nAma hai aura jise samayasArakI 276vIM gAthAmeM 'dasaNa' zabdase bhI ullikhita kiyA hai| AcAra-vedana (jJAna)ko samyagjJAnake rUpameM nirdiSTa kiyA hai / isa 'AcAra-vedanaM' padameM 'AcAra' zabda do arthoM meM prayukta huA jAna par3atA hai-eka to dvAdazAMga-zrutake prathama aMga AcArAMgake arthmeN| isa arthameM ise grahaNa karanese zeSa aMgoMke jJAnako bhI upalakSaNase sAthameM grahaNa karanA hogaa| isIse kundakundAcArgane samayasArakI 276vIM gAthAmeM 'AyArAdINANaM' isa vAkyameM AyAra (AcAra ) ke sAtha 'Adi' zabdako jor3A hai aura paMcAstikAyakI 160vIM gAthAmeM 'NANamaMgapuvvagadaM' vAkyake dvArA spaSTa hI aMgoM tathA pUrvoke jJAnako samyagjJAna batalAyA hai| dUsarA artha mUlAcAravarNita darzanAcArAdi rUpa pA~ca prakArake AcAra-jJAnase sambandha rakhatA hai, jisameM prakArAntarase sAre zrutajJAnakA samAveza ho jAtA hai / 'tapazcaryA' kA nAma yahA~ 'samyakacAritra' batalAyAM hai, jo ki zrI kundakundAcArya ke 'ceTTA tavaM mhi cariyA' isa vAkyake samakakSa hai aura jisakA Azaya samabhAva ( samatA) athavA rAgAdikake parityAgase hai|' svabhAva-pariNata AtmA hI vastutaH muktimArga samyaktva-jJAna-cAritra-svabhAvaH paramArthataH / AtmA rAga-vinirmukto mukti-mArgo vinirmalaH // 42 // 'paramArthase-nizcaya nayakI apekSAse-rAgarahita vigatakarmamala evaM samyagdarzana-jJAnacAritra-svabhAvameM sthita AtmA mokSamArga hai|' vyAkhyA-pAramArthika dRSTise AtmA samyagdarzana-jJAna-cAritrampa svabhAvako liye hue hai| isa svabhAvako hI 'vatthusahAvo dhammo' isa sUtrake anusAra 'dharma' kahA jAtA hai; jaisA ki 1. dhammAdosaddahaNaM sammattaM NANamaMgapuvvagadaM / ceTThA tavaM mhi cariyA bavahAro mokkhamaggo ti // 160 / / -paJcAsti0 / 2. sammattaM saddahaNaM bhAvANaM tesimadhigamo NANaM / cArittaM samabhAvo visayesu virUDhamaggANaM // 107 // jovAdosaddahaNaM sammattaM tesimadhigamo NANaM / rAyAdIpariharaNaM caraNaM eso du mokkhapaho // 155 / / AyArAdI gANaM jIvAdI daMsaNaM ca viSNeyaM / chajjIvaNikaM ca tahA bhaNai carittaM tu vavahAro // 276 // 3. cArittaM samabhAvo bisayesu virUDhamaggANaM -pazcAsti0 107 / rAyAdI pariharaNaM caraNaM-samayasAra 155 / cArittaM khalu dhammo dhammo jo so samotti giddivo| mohakkhohavihINo pariNAmo appaNo ha smo||--prvcnsaar 7 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 yogasAra-prAbhUta [ adhikAra 1 svAmI samantabhadrake 'sadRSTi-jJAna-vRttAni dharmaM dharmezvarAH viduH isa vAkyase jAnA jAtA hai / yaha svabhAva jaba vibhAga - pariNamanameM kAraNabhUta karmamalake dUra honese nirmalatAko prApta hotA hai taba AtmA svayaM rAgase vimukta huA muktimArgarUpa pariNata hotA hai / ' muktikA mArga yA kAraNa AtmAse bhinna koI para-padArtha nahIM hai / AtmAkA svabhAva yahA~ samyagdarzana-jJAna- cAritra batalAyA hai aura isIko 'samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArgaH' ityAdi Agama - vAkyoMke dvArA mokSamArga nirdiSTa kiyA gayA hai| isase donoM abhinna haiM, yaha spaSTa ho jAtA hai / AtmA apanI mukti svayaM na karake koI dUsarA use karane AyegA, yaha dhAraNA bilkula galata aura bhrAnta hai / ataH mumukSu AtmA apane bandhanakI sthitiko bhalI prakAra jAnakara usase chUTanekA svayaM upAya karatA hai / yaha chUTane kA upAya jise 'mokSamArga' kahate haiM, apane AtmasvarUpameM sthitike sivAya aura kucha nahIM hai / jisa samaya yaha svarUpasthiti pUrNatAko prApta hotI hai usake uttarakSaNameM hI muktikI prApti ho jAtI hai / jisa karmamalake nimittase AtmAkA apanI vaibhAvikI zaktike kAraNa vibhAva-pariNamana hotA hai vaha mukhyataH dravya aura bhAva malake bhedase do prakArakA hai / jJAnAvaraNAdi dravyakarmarUpa pariNata hokara AtmAke sAtha sambandhako prApta hue jo pudgalaparamANu haiM unheM 'dravyakarmamala' kahate haiM / aura dravyakarmamalake udayakA nimitta pAkara jo rAga-dveSa-mohAdirUpa vikArabhAva utpanna hote tathA navIna karmabandhakA kAraNa banate haiM unheM 'bhAvakarmamala' samajhanA cAhie | nizcayase AtmA darzana jJAna cAritrarUpa 'yazvaratyAtmanAtmAnamAtmA jAnAti pazyati / nizcayena sa cAritra' jJAnaM darzanamucyate ||43|| 'jo AtmAko nizcayase- nizcaya nayako dRSTile -- dekhatA, jAnatA aura AcaratA (svarUpapravRtta karatA hai vaha AtmA hI (svayaM) darzanarUpa (svayaM) jJAnarUpa aura (svayaM) cAritrarUpa kahA jAtA hai|' vyAkhyA - pichale padya meM muktimArgako samyagdarzana -jJAna- cAritrarUpa tritayAtmaka nirdiSTa kiyA hai; isa padya meM batalAyA hai ki ye tIna rUpa tIna bhinna vastuoMkA koI samudAya nahIM hai, nizcayanayakI STise ye darzana-jJAna aura cAritra tInoM eka hI AtmAke rUpa haiM; kyoMki nizcaya naya abhinna-kartR karmAdi viSayaka hotA hai - jo AtmA jisako dekhatA, jAnatA athavA jisa rUpa AcaraNa karatA hai vaha nizcaya nayakI apekSA svase bhinna koI dUsarI vastu nahIM hotI / 1. nizcayanayena bhaNitastribhirebhirya: samAhito bhikSuH / naivAdatte kiMcinna muJcati mokSaheturasI // - tattvAnu0 31 // sammadaMsaNaNANaM caraNaM mokkhassa kAraNaM jANa / vavahArA Nicchayado tattiyamaio Nio appA // - dravyasaM0 39 / 2. jo caradi NAdi pecchadi appANaM appaNA aNaNamayaM / so cAritaM NANaM daMsaNamidi Nicchido hodi // 162 // - paJcAsti0 1 3. abhinnakartRkarmAdiviSayo nizcayo nayaH / vyavahAranayo bhinnakartRkarmAdigocaraH / - tattvAnu0 29 / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 43-46 ] jIvAdhikAra AtmopAsanA se bhinna ziva sukha prAptikA koI upAya nahIM tasmAtsevyaH parijJAya zraddhayAtmA mumukSubhiH / labdhyupAyaH paro nAsti yasmAnnirvANazarmaNaH // 44 // 'ata: mumukSuoMko ukta prakArase AtmAko jAnakara zraddhAke sAtha usakA sevana karanA cAhie, kyoMki mokSasukhakI prAptikA dUsarA koI upAya nahIM hai / ' vyAkhyA - jisa darzana -jJAna-cAritrako muktimArga kahA gayA hai vaha jaba pUrva-padyAnusAra svAtmAse bhinna koI dUsarI vastu nahIM hai taba mumukSuoMko - muktiprApti ke icchukoMko-svAtmAko usake zuddha svarUpameM bhale prakAra jAnakara zraddhA ke sAtha usakA sevana karanA cAhie; kyoMki zuddha svAtmAkA sevana chor3akara muktisukhakI prAptikA dUsarA koI bhI upAya nahIM hai| muktikI prApti muktisukhake lie hI cAhI jAtI hai, jo sarva prakArase nirAkula, abAdhita evaM paratantratAse rahita hotA hai / yadi vaha sukha lakSya meM nahIM to muktiprAptikI icchAkA koI artha hI nahIM / mAtmasvarUpakI anubhUtikA upAya 29 'niSidhya svArthato'cANi vikalpAtIta -cetasaH / tadrUpaM spaSTamAbhAti kRtAbhyAsasya tattvataH // 45 // 'indriyoMko apane viSayoMse rokakara AtmadhyAnakA abhyAsa karanevAle nivikalpa-citta dhyAtAko AtmAkA vaha rUpa vastutaH spaSTa pratibhAsita hotA hai-sAkSAt anubhavameM AtA hai / ' vyAkhyA- yahA~ AtmAke usa zuddha svarUpakA anubhava kaise kiyA jAya isake upAyakI vaha sUcanA aura spaSTa rUpase kI gayI hai jise AcArya mahodaya pranthake 33veM padya meM batalA Aye haiM aura isalie use ukta padyakI vyAkhyAse jAnanA caahie| isa padya meM 'tadrUpaM spaSTamAbhAti' isa vAkyake dvArA yaha khAsa ghoSaNA kI gayI hai ki ukta upAyase acche abhyAsIko AmAkA vaha zuddha svarUpa spaSTa-sAkSAt pratibhAsita hotA hai-- usameM kucha parokSa nahIM rahatA, bhale hI vaha eka kSaNake lie hI kyoM na ho / AcArya devasenane to ArAdhanAsAra meM isa viSayako aura bhI spaSTa karate hue likhA hai ki 'mana mandirake ujAr3a honepara - usameM kisI bhI saMkalpa-vikalpakA vAsa na rahanepara -- aura samasta indriyoMkA vyApAra naSTa ho jAnepara AtmAkA svabhAva avazya AvirbhUta hotA hai aura usa svabhAva ke AvirbhUta honepara yaha AtmA hI paramAtmA bana jAtA hai : -- uvvasie maNagehe NaTTe jissesa- karaNa-vAvAre / visphurie sasahAve appA paramappao havadi // 85 // vivakSita kevalajJAnase bhinna AtmAkA koI paramarUpa nahIM svasaMviditamatyakSamavyabhicAri kevalam * nAsti jJAnaM parityajya rUpaM cetayituH param ||46 // 3 1. sarvendriyANi saMyamya stimitenAntarAtmanA / yatkSaNaM pazyato bhAti tattattvaM paramAtmanaH // 30 // -samAdhitantra / 2. A niSidhyaH, byA niSivyaH / 3. A svasaMvedyatamatyakSa / 4. vyA nayatu / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhUta [ adhikAra 1 'jo atIndriya hai-indriyoMkI sahAyatAse rahita hai-avyabhicArI hai-jisakA kabhI bhI saMzaya-viparyayAdi-rUpa anyathA pariNamana nahIM hotA aura svataH saMvidita hai-svayaM apane dvArA Apako jAnatA hai-usa kevalajJAnako chor3akara AtmAkA dUsarA koI paramarUpa nhiiN|' vyAkhyA-yahA~ AtmAke usa paramarUpake viSayameM yaha ghoSaNA kI gayI hai ki vaha kevalajJAnako chor3akara dUsarA aura kucha nahIM hai| sAtha hI kevalajJAnako spaSTa karaneke lie usake tIna vizeSaNa diye gaye haiM-1 atyakSa, 2 avyabhicArI, 3 svasaMvidita / atyakSa atIndriyako kahate hai--jo jJAna sparzanAdi kisI bhI indriyakI sahAyatAke binA jAnatA hai vaha 'atyakSa' (atIndriya) jJAna kahalAtA hai| jisa jJAnameM kabhI bhI anyathA pariNAmarUpa vyabhicAra-doSa nahIM AtA use 'avyabhicArI' samajhanA caahie| aura jo jJAna svayaM apane hI dvArA samyakajJAta hotA hai-bhAnu-maNDalakI taraha parake dvArA aprakAzita hotA hai-use 'svasaMvidita' kahA jAtA hai| paravastumeM aNumAtra bhI rAga rakhanaikA pariNAma yasya rAgo'NumAtraNa vidyate'nyatra vastuni / Atmatattva-parijJAnI' badhyate' kalilairapi // 47 // 'jisake para-vastumeM aNumAtra-sUkSmase sUkSma-bhI rAga vidyamAna hai vaha Atma-tattvakA jJAtA honepara bhI pApoMse-karma prakRtiyoMse-baMdhatA hai|' vyAkhyA-pIche 36veM padyameM yaha batalA Aye haiM ki jo yogI AtmajJAnase vimukha huA paradravyameM rAga karatA hai vaha na to ratnatrayarUpa hai aura na cAritrapara calanevAlA hI hai| isa padyameM yaha batalAyA hai ki jo yogI Atmatattvase vimukha na hokara usakA parijJAtA to hai parantu paravastumeM bahuta thor3A-sA rAga bhI yadi rakhatA hai to vaha karma-bandhanase avazya vandhako prApta hotA hai-mAtra samyagjJAnakA honA karmabandhako rokanemeM samartha nahIM hai| usake lie rAga-dveSake abhAvarUpa samyaka cAritrakA honA bhI jarUrI hai| parameSThirUpakI upAsanA paramapuNya-bandhakA hetu 'yo vihAyAtmano rUpaM sevate parameSThinaH / sa badhnAti paraM puNyaM na karmakSayamaznute // 48 // 'jo AtmAke rUpako chor3akara parameSThIko sevA karatA hai-arahantAdi parameSThiyoMke rUpako dhyAtA hai-vaha utkRSTa puNyako bA~dhatA hai, kintu karmakSayako pUrNataH prApta nahIM hotA-AtmAmeM zubhakarmokA Agamana (Asrava-bandha) banA rahatA hai|' vyAkhyA-44veM padyameM mumukSu ke lie muktiprAptike artha ekamAtra Atma-sevAkI bAta kahI gayI hai aura yahA~taka likhA hai ki dUsarA koI bhI upAya muktikI prAptikA nahIM hai| isapara yaha prazna paidA hotA hai ki kyA arhantAdi parameSThiyoMkI sevA-bhaktise muktikI prApti 1. mu parijJAno; vyA parijJA no| 2. A vadhyate / 3. arhNt-siddh-cediy-pvynn-gnn-nnaann-bhttisNpnnnno| baMdhadi puNNaM bahuso Na du so kammakkhayaM kuNAdi ||166||-pnycaasti / . Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 47-50 ] jIvAdhikAra 31 nahIM hotI ? isake uttara meM hI isa padyakA avatAra huA jAna par3atA hai| isameM batalAyA hai / ki jo AtmarUpako chor3akara parameSThirUpakI upAsanA karatA hai vaha utkRSTa puNyakA bandha karatA hai aura isIlie karmakA sarvathA kSaya nahIM kara pAtA / karmoMkA sarvathA kSaya hue aar muktikI prApti nahIM hotI / muktikI prAptike lie use arhantAdi ke prati bhakti-rAgako bhI chor3anA par3egA / yadyapi yaha rAga zubha hotA hai, isameM azubha karma ke bandhako avasara nahIM, pratyuta isake pUrva ba~dhA huA azubha karma chUTa jAtA hai; phira bhI yaha rAga naye puNya bandhakA kAraNa to hai hI, jisake phalasvarUpa bhaktako devalokakI-- svargAdikI prApti hotI hai; jaisA ki paMcAstikAyakI nimna gAthAse prakaTa hai : arahaMta-siddha-cediya-pavayaNa-bhatto pareNa NiyameNa / jo kuNadi tavokammaM so suraloge samAdiyadi // 171 // isameM batalAyA gayA hai ki jo arhanta, siddha, caitya tathA pravacanakA bhakta huA utkRSTa (bhakti) rUpase tapazcaraNa-kArya karatA hai vaha niyamase devalokako prApta karatA hai / karmAsravako rokanekA ananya upAya nAgacchacchakyate karma roddhuM kenApi nizcitam / nirAkRtya paradravyANyAtmatattvaratiM vinA // 46 // 'paradravyoMko chor3akara AtmatattvameM rati-lInatA kiye binA Ate hue karmako - AtmAmeM praviSTa evaM saMzliSTa (Asrava - bandhako prApta) hote hue karma - samUhako - kisI bhI upAyase rokanA sambhava nahIM; yaha nizcita hai / ' vyAkhyA - isa padya meM paradravyoMkI upAsanA chor3anekI bAta ko aura dRDha kiyA gayA hai / likhA hai ki paradravyoMko - paradravyoM meM ratiko - chor3akara Atma-tattvameM rati kiye binA dUsare kisI bhI upAyase AtmAmeM karmoMke Agamanako--Asravako rokA nahIM jA sakatA, yaha asandigdha hai / ataH mokSaprAptike abhilApiyoMko karmoMke Asravanbandha se chUTane ke lie paradravyoMkI upAsanAko chor3akara AtmadhyAnameM ratiko apanAnA cAhie / paradravyopAsaka mumukSuoM kI sthiti ye mUDhA lipsa mokSaM paradravyamupAsate / te yAnti sAgaraM manye himavantaM yiyAsavaH ||20|| 'jo mokSakI lAlasA rakhate hue paradravyakI upAsanA karate haiM-para-dravyoM ke bhakta evaM sevaka bane hue unhIM ke pIche Dolate haiM - ve mUDhajana himavAna parvatapara car3haneke icchuka hote hue samudrakI ora cale jAte haiM, aisA maiM mAnatA hU~ / ' vyAkhyA - yahA~ una logoMko mUDha - mahAmUrkha midhyAdRSTi - batalAyA gayA hai jo lAlasA to rakhate haiM mokSakI aura upAsanA karate haiM para padArthoMkI / para-padArthoke bandhanase sarvathA chUTane kA nAma hI to 'mokSa' hai, jaba para-padArthoMmeM anurAga rakhA jAtA hai taba unake bandhanase chUTanA kaisA ? aise logoM kI sthiti una yAtriyoM-jaisI hai jo jAnA to cAhate haiN| himAlaya parvatapara aura cale jA rahe haiM samudrakI tarapha ! 1. A, byA nirAkRtAparadravyAmAtmatattvarati / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhRta [adhikAra 1 paradravya-vicintaka aura viviktAtma-vicintakakI sthiti paradravyIbhavatyAtmA paradravyavicintakaH / kSipramAtmatvamAyAti viviktAtmavicintakaH / / 51 // 'para-dravyoMko cintAmeM magna rahanevAlA AtmA paradravya-jaisA ho jAtA hai aura zuddha AtmAke dhyAnameM magna AtmA zIghra Atmatattvako-apane zuddhasvarUpako-prApta kara letA hai|' vyAkhyA--isa padyameM parapadArthoM kI cintAke dopako aura svAtmacintAke guNako darzAyA hai : likhA hai ki jo nirantara paradravyoMkI cintAmeM rata rahatA hai vaha paradavya-jaisA ho jAtA hai aura jo zuddha AtmAke cintanameM lIna rahatA hai vaha zIghra hI apane AtmasvarUpako prApta hotA hai-paradravyarUpa athavA bahirAtmA nahIM rhtaa| viviktAtmAkA svarUpa karma-nokarma-nirmuktamamUrtamajarAmarama / 'nirvizeSamasaMbaddhamAtmAnaM yogino viduH // 52 // 'yogI-jana AtmAko karma-nokarma-vimukta-jJAnAvaraNAdi dravya karmoM, rAgadveSAdibhAvakarmoM aura zarIrAdi nokarmase rahita-amUrtika---sparza, rasa-gandha-varNa-vihIna-ajara-amarajanma-jarA-maraNase atikrAnta-nivizeSa-vizeSa athavA guNa-bhedase zUnya sAmAnyasvarUpa-aura asambaddha-saba prakArake sambandhoM evaM bandhanoMse rahita svatantra (svAdhIna)batalAte haiN|' vyAkhyA-jisa zuddhAtmAke cintanakA pichale padyameM ullekha hai use yahA~ eka dUsare hI DhaMgase spaSTa kiyA gayA hai-yaha batalAyA gayA hai ki vaha AtmA (dravya-bhAvarUpa) karmoMse, (zarIrAdi rUpa) nokarmoMse vimukta hai, (sparza-rasa, gandha-varNakI vyavasthArUpa, mUrtise rahita) amUrtika hai (kabhI jarAse vyApta na honevAlA) ajara hai, (kabhI maraNako prApta na honevAlA) para hai, sava vizeSoMse rahita avizeSa aura saba prakArake bandhanoMse rahita asamvaddha hai| yogijanoMne isI rUpameM zuddhAtmAkA anubhava karake usakA nirdaza kiyA hai| AtmAke svabhAvase varNa-gandhAdikA abhAva 'vrnn-gndh-rs-sprsh-shbd-dehendriyaadyH| cetanasya na vidyante nisargaNa kadAcana // 53 / / 1. A kSipramAtmAtva / 2. jo passadi appANaM abaddhapuTuM aNaNNayaM nniydN| avisesamajuttaM taM suddhaNayaM viyANIhi // 14 // -samayasAra / 3. jIvassa Natthi vaNNo Navi gaMdho Navi raso Navi.ya phaaso| Navi rUvaM // sarIraM Navi saMThANaM pasaMhaNaNaM // 50 // jIvassa Natthi rAgo Navi doso Neva vijjade moho / No paccayA Na kammaM NokammaM cAvi se Natthi / / 51 // jIvassa Natthi vaggo Na vaggaNA Neva phaDDayA keI / No ajjhappaTThANA va ya aNubhAya ThANA vA // 52 // jIvassa patthi keI jIvadANANa baMdhaThANA vA / Neva ya udayaTThANA Na maggaNaTTANayA keI // 53 // No ThidibaMdhaTThANA jIvassa Na saMkilesaThANA vaa| Neva visohiTThANA No saMjamaladdhi-ThANA vA // 54 // Neva ya jIvaTrANA Na gaNadANA ya bhatthi jIvassa / jeNa du ede savve puggaladavyassa pariNAmA ||55||-smysaar / . Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 51-56 ] jIvAdhikAra 33 'cetana - AtmAke sparza, rasa, gandha, varNa, zabda, deha, indriyA~ Adika svabhAvase kisI samaya bhI vidyamAna nahIM hote / ' vyAkhyA - pichale padya meM zuddhAtmAke jo 'karmano karmanirmukta' aura 'amUrta' vizeSaNa diye gaye haiM unake viSayako yahA~ spaSTa kiyA gayA hai : likhA hai ki varNa, gandha, rasa, sparza, zabda, deha aura indriyAdika ye saba kabhI bhI svabhAvase cetanAtmA ke rUpa nahIM hote, kyoMki ye saba pudgaladravyake pariNAma haiM / 'Adi' zabdase rUpa, saMsthAna, saMhanana, rAga, dveSa, moha, mArgaNA, tathA karma vargaNAdi guNasthAna - paryanta una saba bhAvoMkA grahaNa hai jinakA samayasArameM ( gAthA 50 se 55 taka ) ullekha hai / yaha saba kathana nizcayanayakI dRSTise hai, jisakA sUcana 'nisargeNa ' padase hotA hai, jo svabhAvakA vAcaka hai -vibhAvakA nahIM / pudgala dravyake sambandhase jo kucha pariNAma AtmAmeM hotA hai vaha saba vibhAva pariNAma hai aura isalie jIva varNAdikakA honA yaha saba vyavahAra- nayakI dRSTise hai, nizcaya-nayako dRSTise nahIM; jaisA ki zrI kundakundAcAryane samayasArakI nimna gAthAmeM prakaTa kiyA hai| --- vavahAreNa du ede jIvassa havaMti vaNNamAIyA | guNaThAtA bhAvA Na du keI NicchayaNayassa // 56 // zarIra-yogase varNAdikI sthitikA spaSTIkaraNa zarIra - yogataH santi varNa- gandha - rasAdayaH / sphaTikasyaiva zuddhasya rakta- puSpAdi yogataH // 54 // 'zuddha AtmAke varNa gandha rasa Adika zarIrake sambandhase hote haiM; jaise zuddha-zveta sphaTika ke lAla-pIle-hare Adi puSpoM ke yogase lAla-pIle-hare Adi varNa ( raMga ) hote haiM / ' vyAkhyA - isa padya meM AtmAkA varNAdika vikArarUpa vibhAva-pariNamana nizcayase nahIM hotA kintu vyavahArase kahA jAtA hai, isa bAtako eka udAharaNa dvArA darzAyA gayA hai| likhA hai ki jisa prakAra lAla-pIle-hare Adi puSpoMke yogase zuddha sphaTikako lAla-pIle-hare Adi raMgakA kahA jAtA hai usI prakAra jIvAtmAko zarIrake yogase varNa- gandha-rasAdi-rUpa kahA jAtA hai-- vAstavameM ye usake rUpa nahIM, rakta-puSpAdi jaisI zarIrakI upAdhi se sambandha rakhate haiM | 5 rAgAdika audayika bhAvoMko AtmAke svabhAva mAnanepara Apatti rAga-dveSa-mada-krodha-lobha-moha-purassarAH / bhavantyodayakA doSAH sarve saMsAriNaH sataH || 55 // yadi cetayituH santi svabhAvena krudhAdayaH / read arata nivAryante tadA katham ||56 // 'saMsArI jIvake jo rAga-dveSa-mada-krodha-lobha-moha-Adi doSa hote haiM ve saba audayika haiMkarmoM ke udayavaza hote ( svabhAvase nahIM hote ) / yadi cetana AtmAke krodhAdika doSoMkA honA svabhAvase mAnA jAya to una doSoMkA mukta-AtmAke honekA niSedha kaise kiyA jA sakatA hai ? - nahIM kiyA jA sakatA; kyoMki svabhAvakA kabhI abhAva nahIM hotA / ' Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra- prAbhRta [ adhikAra 1 vyAkhyA - karmoMke udayake nimittase saba saMsArI AtmAoM meM jo doSa-vikAra utpanna hote haiM unheM audayika bhAva kahate haiM aura ve mukhyataH ikkIsa prakArake mAne gaye haiM / unameM - se yahA~ prathama padyameM rAga, dveSa, mada (mAna), krodha, lobha, moha ( mithyAdarzana ) ina nAmoMse chahakA to ullekha kiyA hai, zeSa sabakA Adi arthavAcaka 'purassarAH' padake dvArA saMgraha kiyA gayA hai, jinameM nara-nAraka- tiryaka deva aise cAra gatiyoMke bhAvakA, mAyA kaSAyakA, puruSastrI-napuMsaka bhAvarUpa tIna liMgoM (vedoM ) kA, kRSNa-nIla kApota- pIta-padma-zukla-rUpa chaha bhAva lezyAoM kA, eka ajJAna, eka asaMyama aura eka asiddha bhAvakA samAveza hai / isa taraha saMkhyA 21 ke sthAnapara 23 ho jAtI hai, jisakA kAraNa rAga aura dveSako prasiddhike kAraNa alaga se ginanekA hai, jabaki ve kaSAya-nokaSAyameM A jAte haiM; kyoMki rAga lobha, mAyA, hAsya, rati, kAma ina pA~ca rUpa aura dveSa, krodha, mAna, arati, zoka, bhaya, jugupsA ina chaha rUpa hotA hai| dUsare zabdoM meM yoM kahanA cAhie ki rAga, dveSa aura moha meM yadyapi sArA moha karma A jAtA hai phira bhI krodha, mAna aura lobhAdikakA jo yahA~ alagase grahaNa kiyA hai use spaSTatA kI dRSTise samajhanA caahie| audayika bhAva saba vibhAva hote haiM -svabhAva nahIM; isIse unheM 'doSa' padake dvArA ullikhita kiyA hai, jo ki vikAra-vAcaka hai / 4 dUsare padya meM yaha batalAyA hai ki yadi cetanAtmAke ina krodhAdika audayika bhAvoMkA cetanAtmAke svabhAva se honA mAnA jAya to muktAtmAke unake honekA niSedha kaise kiyA jA sakatA hai ? -- nahIM kiyA jA sakatA; kyoMki svabhAvakA to kabhI abhAva nahIM hotA, ataH saMsArAvasthAse mukti avasthAke prApta honepara bhI unakA astitva banA rahanA cAhie; jabaki vaisA nahIM hai / vaisA mAnanepara saMsArI aura mukta jIvoMmeM phira koI bheda nahIM rahatA aura 'saMsAriNI muktAzca' (jIvAH)' isa sUtrakA virodha ghaTita hotA hai / jIvake guNasthAnAdi 20 prarUpaNAoM kI sthiti 'guNajIvAdayaH santi viMzatiryAH prarUpaNAH / karmasaMbandhaniSpannAstA jIvasya na lakSaNam ||57 // 3 'guNasthAna-jIvasamAsa-mArgaNAsthAna Adi jo bIsa prarUpaNAe~ haiM ve jIvake karma-sambandhase niSpanna hotI haiM; jIvake lakSaNarUpa nahIM haiN|' vyAkhyA - yahA~ 'jIvasya pada usI zuddha svabhAvastha jIvAtmAkA vAcaka hai jisakA kathana pahalese calA A rahA hai aura jisake lie agale padya meM 'vizuddhasya' isa vizeSaNa-padakA prayoga kiyA gayA hai aura jo karma ke sambandhase rahita vivikta (vimukta) niSkala paramAtmA hotA hai / usIko yahA~ yaha kahakara aura spaSTa kiyA gayA hai ki guNasthAna, jIvasamAsa Adi jo bIsa prarUpaNAe~ haiM ve bhI usakA koI lakSaNa nahIM haiN| una bIsa prarUpaNAoMke nAma haiM: - 1. guNasthAna, 2 . jIvasamAsa, 3. paryApti, 4. prANa, 5. saMjJA, 6- 19 gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, jJAna, saMyama, darzana, lezyA bhavyatva, samyaktva, saMjJitva, AhAra nAmakI 24 mArgaNAe~, 20 upayoga; jaisA ki Agama-prasiddha ina do gAthAoMse jAnA jAtA hai : 1. gati - kaSAya-liGga - mithyAdarzanAjJAnA saMyatAsiddha-lezyAzcatuzcatustrye kai kaikaSaDbhedAH / - - ta0 sUtra 206 2. rAgaH prema ratirmAyA lobhaM hAsyaM ca paJcadhA / mithyAtvabhedayuk so'pi moho dveSaH krudhAdiSaT // - adhyAtma rahasya 27 / 3 Neva ya jIvaTThANA Na guNadvANA ya atthi jIvasya / jeNa ede savve puggaladavvasta pariNAmA // 55 // - samayasAra / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 57-58] jIvAdhikAra guNa-jIvA-pajjattI pANA saNNA ya mggnnaaoy| uvaogo visabhede bIsaM tu parUvaNA bhnniyaa|| gai iMdiye ya kAye joe veye kasAyaNANe y| saMjama-daMsaNa-lessA bhaviyA sammatta saNNi aahaare|| ina sabake avAntara bhedoM aura unake svarUpako SaTkhaNDAgama, gommaTasAra, paMcasaMgrahAdi siddhAnta granthoMse jAnA jA sakatA hai| yahA~ saMkSepameM itanA hI kaha diyA hai ki koI bhI jIva-viSayaka prarUpaNA kisI bhI karmake astitvase sambandha rakhatI hai vaha zuddha (mukta) jIvakI prarUpaNA nahIM hai aura isIlie use saMsArI jIvako prarUpaNA samajhanA caahie| kSAyopazamikabhAva bhI zuddhajIvake rUpa nahIM kSAyopazamikAH santi bhAvA jJAnAdayo'pi ye / svarUpaM te'pi jIvasya vizuddhasya na tattvataH // 58|| 'jo jJAna Adike bhI rUpameM kSAyopazamika bhAva haiM ve bhI tattva-dRSTi se vizuddha-jovakA svarUpa nahIM haiN|' vyAkhyA-zuddha-AtmAke svarUpako spaSTa karate hue jisa prakAra pichale padyoMmeM yaha batalA Aye haiM ki guNasthAnAdirUpa bIsa prarUpaNAe~ aura jitane bhI audayika bhAva haiM ve saba karmajanya tathA karmoM ke sambandhase niSpanna honeke kAraNa AtmAke nijabhAva athavA svabhAva na hokara vibhAva-bhAva haiM, usI prakAra isa padyameM kSAyopazamika bhAvoMke viSayameM bhI likhA hai ki ve bhI tAttvikadRSTi se vizuddhAtmAke bhAva nahIM haiM; kyoMki unakI utpattimeM bhI koke kSayopazamakA sambandha hai: dezaghAti sparddhakoM (karmavargaNA-samUhoM) kA udaya rahate sarvaghAti sparddhakoMkA udayAbhAvI kSaya aura unhIMkA (AgAmI kAlameM udaya AnekI apekSA) sadavasthArUpa upazama honese kSAyopazamika bhAva hotA hai| kSAyopazamika bhAvake aThAraha bheda haiM: mati-zruta-avadhi-manaHparyayarUpa cAra jJAna; kumati-kuzruta-kuavadhi-rUpa tIna ajJAna; cakSuacakSu-avadhirUpa tIna darzana; dAna-lAbha-bhoga-upabhoga-vIryarUpa pA~ca labdhiyA~; eka samyaktva, jise vedaka samyaktva kahate haiM, eka cAritra (saMyama) aura eka saMyamAsaMyama / ina 18 bhedoMmeM jJAna, ajJAna, darzana aura labdhiyoM rUpa bhAva apane-apane AvaraNa aura vIryAntarAyakarmake kSayopazamase hote haiM ? yahA~ kSAyopazamika jJAnAdikako zuddhAtmAkA svarUpa na batalAnese yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki ve AtmAke svabhAva na hokara vibhAva haiN| jJAna-darzana donoM upayoga svabhAvavibhAvake bhedase do-do bheda rUpa haiN| svabhAva jJAna-darzana kevalajJAna aura kevaladarzana hai, jo indriya-rahita aura parakI sahAyatAse zUnya asahAya hote haiN| zeSa saba jJAna-darzana vibhAvarUpa hai; jaisA ki zrIkundakundAcAryakI nimna do gAthAoMse prakaTa hai: kevalamidiyarahiyaM asahAyaM taM sahAvaNANaM ti| saNNANidaraviyappe vihAvaNANaM have duvihaM // 11 // 1. sarvaghAtisparddhakAnAmudayakSayAtteSAmeva sadupazamAddezaghAtisparddhakAnAmudaye kSAyopazamiko bhAvo bhavati |-srvaarthsiddhi| 2. jJAnAjJAna-darzana-labdhayazcatustritripaJcabhedAH samyaktva-cAritrasaMyamAsaMyamAzca / -ta0 suutr.2-5| 3. tatra jJAnAdInAM vRttiH svAvaraNAntarAya-kSayopazamAvyAkhyAtavyA / -srvaarthsiddhi| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhRta tahaM daMsaNauvaogo sasahAvedaraviyappado duviho| kevala maMdiyarahiyaM asahAyaM taM sahAvamidi bhaNidaM ||13||-niymsaar kauna yogI kaba kisakA kaise cintana karatA huA muktiko prApta hotA hai ? galita-nikhila-rAga-dvaSa-mohAdi-doSaH satatamiti vibhaktaM cintayannAtmatattvam / gatamalamavikAraM jJAna-dRSTi-svabhAvaM janana-maraNa-muktaM muktimApnoti yogI // 59 // iti zrImadamitagati-niHsaMgayogirAja-viracita yogasAragrAbhRte jIvAdhikAraH // 1 // 'jo gatamala hai-jJAnAvaraNAdi-karmamalase rahita hai-avikAra hai-rAgAdi-vikArabhAvoMse zUnya hai-janma-maraNase mukta hai aura jJAna-darzana-svabhAva-maya hai, aise vibhakta-para padArthoMse bhinna-Atmatattvako nirantara dhyAtA huA jo yogI pUrNataH rAga-dveSa-moha-Adi doSoMse rahita ho jAtA hai vaha muktiko prApta karatA hai|' vyAkhyA-yaha prathama adhikArakA upasaMhArAtmaka padya hai, jisameM sAre adhikArakA sAra khIMcakara rakhA gayA hai| isameM batalAyA hai-jisase vyakama-bhAvakama-nokamarUpa malavikAra dUra ho gayA hai aura isalie jo nirvikAra-nirdoSa hai, samyagadarzana-jJAna-svabhAvarUpa hai, janma-maraNase rahita-mukta hai usa zarIrAdi parapadArthoMse vibhinna hue zuddha Atma-tattvakA jo yogI nirantara dhyAna karatA huA apane saba rAga-dveSa-mohAdi-dopoMko galA detA haisuvarNa meM lage kiTTakAlimAkI taraha bhasma kara apane AtmAse alaga kara detA hai-vaha svAtmopalabdhi-rUpa muktiko prApta hotA hai| isameM mukti-prAptikA ati saMkSepase bar3A hI sundara kAryakrama sUcita kiyA gayA hai| isa prakAra zrI amitagati-niHsaMgayogirAja-viracita yogasAraprAbhRtameM jIvAdhikAra nAmakA prathama adhikAra samAsa huA // 1 // .. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajIvAdhikAra ajIva-dravyoMke nAma 'dharmAdharma-nabhaH-kAla-pudgalAH parikIrtitAH / ajIvA jIva tattvajJairjIvalakSaNavarjitAH // 1 // 'jIva-tatvake jJAtAoM (AtmajJoM ) dvArA dharma, adharma, AkAza, kAla aura pudgala ye ajIva kahe gaye haiM; kyoMki ye jIva-lakSaNase rahita haiN|' vyAkhyA-ajIvAdhikArake isa prathama padyameM ajIva-tattvake bhedarUpa pA~ca mUla nAma diye haiM--dharma, adharma, AkAza, kAla aura pudgala / inheM 'ajIva' isalie kahA hai ki ye jIvake ukta lakSaNase rahita haiM jo ki pichale adhikArameM 'upayogo vinirdiSTastatra lakSaNamAtmanaH' (6) ityAdi vAkyoMke dvArA nirdiSTa hai| yahA~ dharma aura adharma ye do zabda guNavAcaka athavA puNya-pApake vAcaka na hokara dravya-vAcaka haiM aura unakI jainasiddhAnta-mAnya chaha dravyoMmeM gaNanA hai| inakA svarUpAdi granthameM Age diyA hai| pAMcoM ajIva-dravyoMkI sadA svasvabhAva meM sthiti "avakAzaM prayacchantaH pravizantaH parasparam / milantazca na muJcanti sva-svabhAvaM kadAcana // 2 // (ye ajIva ) eka dUsareko avakAza-avagAha pradAna karate hue, eka dUsaremeM praveza karate hue aura eka dUsareke sAtha milate hue bhI apane nijasvabhAvako kabhI nahIM chor3ate haiN|' vyAkhyA-yahA~ ukta pA~coM ajIvoMkI sthitikA nirdeza kiyA hai : likhA hai ki ye pA~coM parasparameM milate-julate, eka dUsaremeM praveza karate aura eka dUsareko avakAza dete hue bhI apane-apane svabhAvako kabhI bhI nahIM chodd'te| dharma adharmakA, adharma dharmakA, dharmaadharma AkAzakA aura AkAza dharma-adharmakA, dharmadharma-AkAza kAlakA, kAla dharma-adharma AkAzakA, dharma-adharma-AkAza-kAla pudgalakA aura pudgala dharma-adharma-AkAza-kAlakA rUpa kabhI nahIM grahaNa krtaa| 1.dharmAdharmAvathAkAzaM tathA kAlazca pudgalAH / ajIvAH khalu paJcaite nirdiSTAH sarvadarzibhiH // 2 // -tttvaarthsaar| ajIvakAyAdharmAdharmAkAzapadagalAH // 1 // dravyANi // 2 // kAlazca / 39|-t. sUtra / ede kAlAgAsA dhammAdhammA ya puggalA jiivaa| labbhaMti davvasaNNaM kAlassa duNasthi kAyattaM // 102 / / AgAsakAlapuggaladhammAdhammesu Natthi jIvaguNA / tesiM acedaNattaM bhaNidaM jIvassa cedaNadA // 124 / / -paJcAsti / 2. aNNoNaM pavisaMtA ditA ogaasmnnnnmnnnnss| melaMtA vi ya NiccaM sagaM sabhAvaM Na vi jahaMti ||7||-pnycaasti / 3. bhA, jyA molaMtazca / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 2 ajIvoMmeM kauna amUrtika, kauna mUrtika aura mUrtilakSaNa amUrtA niSkriyAH sarve mUrtimanto'tra pudgalAH / rUpa-gandha-rasa-sparza-vyavasthA mUrtirucyate // 3 // 'ina ajIvoMmeM pudgala mUrtika hai| zeSa saba amUrtika-bhUrtirahita-aura niSkriya-kriyA hAla ha / rUpa ( vaNaM ) rasa-gandha-sparzakI vyavasthA (taratIba Arrangement ) ko 'mRti' kahate haiN|' vyAkhyA-isa padya meM ukta pA~coM ajIvoMkI sthitiko aura spaSTa kiyA gayA hai-likhA hai ki pudgalako chor3akara zeSa dharma, adharma, AkAza, kAla ye cAroM ajIva tattva amUrtika tathA niSkriya haiM, kevala pudgaladravya mUrtika hai aura vaha sakriya bhI hai| sAtha hI mUrtikA lakSaNa bhI diyA hai : jo apane varNa, gandha, rasa aura sparzakI vyavasthAko liye hue use 'mUrti' batalAyA hai| varNa ke pA~ca-rakta, pIta, kRSNa, nIla, zuklA; gandhake do-sugandha, durgandha; rasake pA~ca-tikta ( carparA), kaTu, amla, madhura, kalA; aura sparza ke ATha-komala, kaThora, guru, laghu, zIta, uSNa, snigdha, rUkSaye ATha mala bheda hote haiN| pudgalake ina bIsa mUla gu mUrti meM koI eka varNa, eka gandha, eka rasa aura zIta-snigdha, zIta-rUkSa, uSNa-snigdha, uSNa-rUkSa ina cAra yugaloM meM se koI eka yugala rUpa do sparza kamase kama hone hI caahie| isIse paMcAstikAyameM paramANukA, jo sabase sUkSma pudgala hai, svarUpa batalAte hue 'eyarasavaNNagaMdhaM do phAsaM' (gAthA 81 ) ke dvArA usameM anivArya-rUpase pA~ca guNoMkA honA batalAyA hai| sAtha hI pudgala dravyako samajhane, pahacAnaneke lie usake kucha bhedAtmaka svarUpakA bhI nimna gAthA-dvArA saMsUcana kiyA hai : uvabhojjamidiehi ya iMdiya kAyA maNo ya kammANi / jaM havadi muttamaNNaM taM savvaM puggalaM jANe // 82 // ( paJcA0 ) isameM batalAyA gayA hai ki jo sparzanAdi indriyoM meM se kisIke bhI dvArA bhogA jAtA hai-sparza, rasa, gandha, varNa tathA zabdarUpa pariNata viSaya-( sparzana, rasana, ANa, zrotrarUpa) pA~coM dravyendriyA~, (audArika, vaikriyaka, AhAraka, taijasa tathA kArmANa rUpa pA~ca prakArake) zarIra, dravyamana, dravyakarma-nokarmarUpa karma aura anya jo koI bhI mUrtika padArtha hai vaha saba pudgala hai| anyamUrtika padArthoM meM una saba padArthoMkA samAveza hai jo amUrtikake lakSaNase viparIta haiM aura nAnA prakArakI paryAyoMkI utpattimeM kAraNabhUta jo asaMkhyAta saMkhyAta aNuoMke bhedase anantAnanta agu-vargaNAe~ dvayaNuka skandha paryanta haiM aura jo paramAgurUpa haiM ve saba pudgala haiN| mUrtika-amUrtikakA eka lakSaNa yaha bhI kiyA jAtA hai ki jo viSaya--padArtha jIvase indriyoMke dvArA grahaNa kiye jAne yogya haiM ve saba mUrtika aura zeSa saba amUrtika haiN| isameM 'grahaNa kiye jAnekI yogyatA ke rUpameM jo bAta kahI gayI hai vaha khAsa taurase dhyAnameM rakhaneke yogya hai; kyoMki saMkhyAta-asaMkhyAta aNuoMke sUkSma pariNamanako liye hue kitanI hI vastue~ tathA pudgala vargaNAe~ aisI hotI haiM jo vartamAna kAlameM indriyagocara nahIM ho pAtIM; 1. A niHkriyaaH| 2. AgAsa-kAla-jIvA dhammAdhammA ya muttiparihINA / muttaM pugagaladavvaM jIvo khala cedago tenu / / - paJcAstiH 97 / 3. je khalu iMdiyagejjhA visayA jIvahiM huti te muttA / sesaM havadi amuttaM cittaM ubhayaM samAdiyadi // - paJcAsti. 99 / . Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 3-4 ] ajIvAdhikAra 39 parantu kAlAntarameM sthUla pariNamanake avasarapara indriyagocara hotI haiM ataH indriyagocara honekI yogyatAke sadbhAvake kAraNa unheM indriyagocara na honeke avasarapara bhI mUrtika hI samajhanA cAhie / paramANu bhI apane zuddharUpameM atisUkSmatA ke kAraNa indriyagocara nahIM hote; parantu skandharUpameM pariNata hokara jaba sthUlarUpa dhAraNa karate haiM taba indriyoMke grahaNameM Ate haiM, isalie ve bhI mUrtika haiM / isI se 'mUrtimanto'tra pudgalAH' isa sUtra ke dvArA pudgala- mAtrako 'mUrtika' kahA gayA hai / tattvArthasUtrameM bhI 'rUpiNaH pudgalAH' isa sUtra ke dvArA unheM rUpI - mUrtika nirdiSTa kiyA gayA hai, cAhe ve sUkSma sthUla kisI bhI avasthAmeM kyoM na hoM / yahA~ eka bAta aura bhI jAna lenekI hai aura vaha yaha ki mUrtikameM rUpa, gandha, rasa, sparza kI vyavasthAkA jo ullekha kiyA gayA hai, jo kramazaH cakSu-prANa- rasanA sparzana ina cAra indriyoMke viSaya haiM; parantu pA~cavIM zrotra indriyakA viSaya jo zabda hai usakA koI ullekha nahIM kiyA gayA, isakA kAraNa yaha hai ki zabda pudgalakA koI guNa svabhAva nahIM hai, jo sthAyI rUpase usameM pAyA jAya / cAra indriyoMke viSaya sparza-rasa- gandha-varNa ke rUpa meM haiM ve hI zabda-rUpa pariNata hokara zrotra - indriyake dvArA grahaNa kiye jAte haiM / isIse zuddha pudgala - rUpameM jo jo paramANu hai use 'azabda' - zabdarahita - kahA gayA hai - eka pradezI hone ke kAraNa usameM zabda-paryAya rUpa pariNativRttikA abhAva hai; parantu zabda meM skandharUpa pariNati zaktikA sadbhAva honese vaha zabdakA kAraNa hotA hai / jIvasahita pA~coM ajIvoMkI dravya-saMjJA jIvena saha paJcApi dravyANyete niveditAH / guNa- paryayavadravyamiti lakSaNa - yogataH || 4 || 'ye pA~ca ajIva jIvasahita 'dravya' kahe gaye haiM; kyoMki ye 'guNaparyayavadravyaM' isa dravyalakSaNako liye hue haiN|' vyAkhyA - pUrvokta pA~coM ajIva jIva sahita 'dravya' kahe jAte haiM; aura isalie dravyoMkI mUlasaMkhyA chaha hai: chaha prakArake dravya haiM, jinakI yaha chahakI saMkhyA kabhI ghaTa-bar3ha nahIM hotii| ye chahoM guNa-paryAyavAna haiM, isIse 'guNa- paryaMya-vad dravyam' isa sUtra ke anusAra inheM dravya kahA jAtA hai zrI kundakundAcAryane paMcAstikAya meM dravyakA nirUpaNa tIna prakArase kiyA hai - eka sallAkSaNika, dUsarA utpAda-vyaya- dhrauvyase yukta aura tIsarA guNa-paryAyAzraya (guNa- paryAyoM kA AdhArabhUta); jaisA ki usakI nimna gAthAse jAnA jAtA hai : 1: davvaM sallavakhaNiyaM uppAdavvayadhuvattasaMjuttaM / pajjAyaM vAjaM taM bhaNNaMti savvaNha // 10 // inameM se tIsarA lakSaNa tattvArthasUtra ke 'guNa- paryayavad-dravyaM' sUtra ke sAtha tathA pahalA lakSaNa 'saddravyalakSaNaM' sUtrake sAtha ekatA rakhatA hai aura dUsare lakSaNa ke lie tattvArtha sUtra meM 1. zrotrendriyeNa tu ta eva tadviSayahetubhUtazabdAkArapariNatA gRhyante / - paJcAsti0 TIkA, amRtacandrAcArya / 2. paramANuH zabdaskandha- pariNati zakti-svabhAvAt zabdakAraNaM ekapradezatvena zabdapariNativRttyabhAvAdazabdaH / --amRtacandrAcArya, paJcAsti0 81 TIkA / 3. ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH 5- 1 / dravyANi 5-2, jIvAzca 5-3, kAlazca 5-39 / ta0 sUtra / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 yogasAra-prAbhRta [adhikAra 2 'utpAda-vyaya-dhrauvya-yuktaM sat' isa sUtrakI sRSTi kI gayI hai, jo ki satkA lakSaNa hai| sat dravyakA lakSaNa honese satkA jo lakSaNa vaha bho dravyakA lakSaNa ho jAtA hai| ina tInoM lakSaNoM meM sAmAnyataH bhedakA kucha darzana hote hue bhI vizeSataH koI bheda nahIM hai-tInoM eka hI Azayake dyotaka haiM, yaha vAta granthake agale padyoMse spaSTa ho jAtI hai| dravyakA vyutpattiparaka lakSaNa aura sadA sattAmaya svarUpa dyate guNaparyAyairyadyad dravati tAnatha / tad dravyaM bhaNyate SoDhA sattAmayamanazvaram // 5 // 'jo guNa-paryAyoMke dvArA dravita hotA hai athavA una guNa-paryAyoMko dravita karatA hai vaha 'dravya' kahA jAtA hai ( yaha dravyakA niyukti-paraka lakSaNa hai)| vaha dravya (ukta jIvAdi) chaha bhedarUpa hai, sattAmaya hai-utpAda vyaya dhrauvyase yukta hai--aura avinazvara hai-kabhI naSTa na honevAlA hai|' vyAkhyA-isa padyameM 'dravya' zabdakI vyAkaraNa-sammata niyukti-dvArA dravyake pUrva padya varNita lakSaNakA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai : likhA hai ki jo guNa-paryAyoMke dvArA dravita hotA hai athavA guNa-paryAyoMko dravita karatA hai-prApta hotA hai-use 'dravya' kahA jAtA hai aura vaha chaha bhedarUpa hai| yaha chaha bheda rUpa dravya sattAmaya hai, isIse 'sad dravyalakSaNaM' isa sUtrake anusAra dravyakA lakSaNa sat bhI hai aura isa sat tathA sat lakSaNake kAraNa dravyako 'anazvara' kabhI nAza na honevAlA-kahA jAtA hai| sarvapadArthagata-sattAkA svarUpa 'dhrauvyotpAdalayAlIDhA sattA srvpdaarthgaa| ekazo'nantaparyAyA pratipakSasamanvitA // 6 // 'sattA dhrauvyotpatti-vyayAtmikA, ekase lekara saba padArthoMmeM vyApanevAlI, ananta-paryAyoMkI dhArikA aura pratipakSa-samanvitA-asattA Adike sAtha virodha na rakhanevAlI hotI hai|' __vyAkhyA-pichale padyameM jisa sattAkA ullekha hai usakA isa padyameM lakSaNa diyA hai aura use dhrauvyotpatti-vyayAtmaka batalAyA hai tathA sarva-padArthoM meM vyApta likhA hai-koI bhI padArtha cAhe vaha utpAdarUpa, vyayarUpa yA dhrauvyarUpa ho sattAse zUnya nahIM hai aura usa sattAkI ekase lekara ananta paryAyeM haiM / sattArUpa dravyakI paryAyoMkA kabhI kahIM anta nahIM AtA, yadi anta A jAya to dravya hI samApta ho jAya aura davya satarUpa honese aura sa rUpa honese usakA kabhI nAza nahIM hotaa| utpAda-vyaya dravyakI paryAyoM meM huA karatA hai, dravyameM athavA dhrauvyarUpa guNoMmeM nhiiN| sAtha hI sattAko 'pratipakSasamanvitA'-pratipakSake sAtha virodha na rakhanevAlI-likhA hai / sattAkA pratipakSa asattA hai| sattA utpAda-vyayakI dRSTise donoM rUpa hai ataH asattAke sAtha usakA virodha nahIM bntaa| 1. daviyadi gacchadi tAI tAI sambhAvapajjayAI jN| daviyaM taM bhaNNaMte aNaNNabhUdaM tu sattAdo // 9 // -pnycaasti0| 2. sattA savvapayatthA savissarUvA annNtpjjaayaa| bhaMguppAdadhuvattA sappaDivakkhA havadi ekkA // 8 // -paJcAsti / . Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 5-8 ] ajIvAdhikAra 41 isa sarvapadArthasthitA aura savizvarUpA sattAko paMcAstikAya meM eka batalAyA hai| aura isalie vaha 'mahAsattA' hai / padArthoM ke bhedakI dRSTise mahAsattAkI avAntara-sattAe~ usI prakAra anekAneka tathA ananta hotI haiM jisa prakAra ki akhaNDa eka AkAza vya aMzakalpanAke dvArA usakI ananta avAntara-sattAe~ hotI haiM / sattAkA pratipakSa jisa prakAra asattA hai usI prakAra ekarUpatAkA pratipakSa nAnArUpatA, eka padArtha-sthitikA pratipakSa nAnA-padArtha sthiti, dhrauvyotpatti vinAzarUpa trilakSaNA sattAkA pratipakSa trilakSaNAsA, ekakA pratipakSa aneka aura anantaparyAyakA pratipakSa ekaparyAya hai / 'sampUrNa padArtha samUha paryAyakI apekSAse naSTa hotA hai tathA utpanna hotA hai kintu apekSAse na koI padArtha naSTa hotA hai aura na utpanna hotA hai / ' dravyakA utpAda vyaya paryAyakI apekSAse nazyatyutpadyate bhAvaH paryAyApekSayAkhilaH / narayatyutpadyate kazcinna dravyApekSayA punaH || 7 | vyAkhyA - pichale padya meM jisa dhauvyotpattivyayarUpa trilakSaNA sattAkA ullekha hai usako yahA~ utpAda aura vyayakI dRSTise spaSTa kiyA gayA hai - likhA hai ki yaha utpAda aura vyaya samasta padArthoM meM paryAyakI apekSAse hotA hai, dravyakI apekSAse na koI padArtha kabhI utpanna hotA hai aura na kabhI nAzako prApta hotA hai / saba dravya anAdi-nidhana sadbhAvarUpa haiM / paMcAstikAya meM dravyakA vyaya, utpAda aura dhruvapanA paryAyeM karatI haiM, aisA likhA hai vahA~ paryAyakA Azaya sahabhAvI aura kramabhAvI donoM prakArakI paryAyoMse hai, sahabhAvI pa 'guNa' kahate haiM jisase dravyameM dhruvapanA hotA hai aura kramabhAvI paryAyoMko 'paryAya' kahate haiM, jinase dravyameM utpAda vyaya ghaTita hotA hai / 'guNa- paryAyoM ho sakate haiM / ' guNa- paryAyake binA dravya aura dravyake binA guNa-paryAya nahIM " kiMcit saMbhavati dravyaM na vinA guNa paryayaiH / saMbhavanti vinA dravyaM na guNA na ca paryayAH // 8 // binA koI dravya nahIM ho sakatA aura na dravyake binA koI guNa yA paryAya arrer - jisa prakAra dUdha, dahI, makkhana aura ghRtAdise rahita gorasa nahIM hotA usI prakAra paryAyoMse rahita koI dravya nahIM hotA / jisa prakAra gorasase zUnya dUdha-dahIghRtAdi nahIM hote usI prakAra dravyase zUnya koI paryAya nahIM hotI / aura jisa prakAra eDgalase rahita sparza-rasa-gandha-varNa nahIM hote usI prakAra dravyase rahita guNa nahIM hote aura jisa 1. pratipakSamasattA syAtsattAyAstadyathA tathA cAnyat / nAnArUpatvaM kila pratipakSaM caikarUpatAyAstu // 20 // ekapadArthasthitiriha sarvapadArtha sthitaM vipakSatvam / zrIvyotpAdavinAzaistrilakSaNAyAstrilakSaNAbhAvaH // 21 // ekasyAstu vipakSaH sattAyAH syAdadohyanekatvam / syAdapyananta-paryayapratipakSastvekaparyayatvaM syAt // 22 // - paJcAdhyAyI / 2. uppattI va viNAso davvassa ya Natthi asthi sambhAvo / vigamuppAdadhuvattaM kareMti tasseva pajjAyA // 11 // - paJcAsti0 / 3. pajjayavijudaM davvaM danavijuttA ya pajjayA Natthi / dohaM aNaNNabhUdaM bhAvaM samaNA parUviti // 12 // davveNa viNA Na guNA guNehi davvaM viNA saMbhavadi / anvadiritto bhAvo davva-guNANaM havadi tamhA // 13 // - paJcAsti0 / 2 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 yogasAra-prAbhUta [ adhikAra 2 prakAra sparza-rasa-gandha-varNase zUnya pudgala nahIM hotA usI prakAra guNoMse zUnya dravya nahIM hotA / isa taraha paryAyoMkA dravyake sAtha aura dravyakA paryAyoMke sAtha jisa prakAra ananyabhUta (abhinna) bhAva hai usI prakAra dravyakA guNoMke sAtha aura guNoMkA dravyake sAtha avyatirikta (abheda) bhAva hai| isI bAtako amRtacandrAcAryane tattvArthasArake nimna padyoMmeM vyakta kiyA hai, jo zrI kundakundAcArya ke anukaraNako liye hue haiM : guNaivinA na ca dravyaM vinA dravyAcca no guNAH / dravyasya ca guNAnAM ca tasmAdavyatiriktatA // 11 // na paryAyAdvinA dravyaM vinA dravyAnna paryayaH / vadantyananyabhUtatvaM dvayorapi maharSayaH // 12 // dharmAdharmAdi-dravyoMkI pradeza-vyavasthA dharmAdharmaikajIvAnAM pradezAnAmasaMkhyayA / avaSTabdho nabhodezaH pradezaH paramANunA // 6 // 'dharma, adharma aura eka jIva ina dravyoMke pradezoMkI asaMkhyAtatAse-pratyekake asaMkhyAta projhoMse-AkAzakA deza-lokAkAza-avaruddha hai aura paramANuse-pudgalaparamANu tathA kAlA se AkAzakA-lokAkAzakA-pradeza avaruddha hai|'' . vyAkhyA-jina dharmAdi chaha dravyoMkA Upara ullekha hai unake pradezoMkI saMkhyA AdikA varNana karate hue unameM dharmadavya, adharmadavya aura eka jIvake pradezoMkI saMkhyA yahA~ asaMkhyAta batalAyI hai aura yaha bhI batalAyA hai ki unameM se pratyekake asaMkhyAta asaMkhyAta pradezoMse AkAzakA deza jo lokAkAza hai vaha avaruddha hai-ghirA huA hai-aura pudgalaparamANu tathA kAlANuse lokAkAzakA pradeza ghirA huA hai| paramANukA lakSaNa dravyamAtmAdimadhyAntamavibhAgamatIndriyam / avinAzya gnizastrAdyaiH paramANurudAhRtam // 10 // 'jo (svayaM) Adi madhya aura antarUpa hai-jisakA Adi madhya aura anta eka dUsarese bhinna nahIM hai-avibhAgI hai--jisakA vibhAjana-khaNDa athavA aMzavikalpa nahIM ho sakatA-atIndriya hai-indriyoM-dvArA grAhya nahIM aura agni-zastra-Adi-dvArA vinAzako prApta nahIM ho sakatA, aisA dravya 'paramANu' kahA gayA hai|' vyAkhyA-jisa paramANukA pichale padyameM ullekha hai usakA isa padyameM lakSaNa diyA hai| usa lakSaNa-dvArA use svayaM Adi-madhya-antarUpa arthAt Adi-madhya-antase rahita, vibhAga-vihIna, indriyoMke agocara aura agni-zAstrAdi kisI bhI padArthake dvArA nAzako prApta na honevAlA avinAzI batalAyA hai| jisameM ye saba lakSaNa ghaTita na hoM use paramANu na samajhanA caahie| . va iMdie gaijmaM / avibhAgI jaM davvaM 1. bhA prdeshprmaannunaa| 2. atAdi attamajhaM attaMtaM paramANU taM viyANAhi // 26 // -niyamasAra / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 9-10] ajIvAdhikAra paramANukI svarUpa-viSayaka acchI jAnakArIke lie kucha dUsarI bAtoM athavA paramANuke anya vizeSaNoMko bhI jAna lenA cAhie jinheM zrI kundakundAcAryane paMcAstikAra vyakta kiyA hai aura ve haiM--sarvaskandhAntya, zAzvata, azabda, avibhAgI, eka, mUrtibhava, AdezamAtramUrta, dhAtucatuSka-kAraNa, pa raNAma-guNa, eka-rasa-varNa-gandha, dvisparza, zabda-kAraNa, skandhAntarita / jaisA ki usakI nimna gAthAoMse prakaTa hai : savyeti khaMdhANaM jo aMto taM viyANa prmaannuu| so sassado asaddo ekko avibhAgi muttimavo // 77 // Adezamattamutto dhAjuvadukkassa kAraNaM jo du / so Neo paramANU pariNAmaguNo sayamasaddo // 7 // eyarasavaNNagaMdhaM do phAsaM saddakAraNamasadaM / khaMdhaMtarivaM davvaM paramANU taM viyANIhi // 8 // pudgalakI kisI bhI skandhapAyakA bheda (khaNDa ) hote-hote jo antima bheda avaziSTa rahatA hai use 'skandhAntya' kahate haiN| usakA phira koI bheda na ho sakanese use 'avibhAgI' kahate haiN| jo nirvibhAgI hotA hai vaha ekapradezI hai aura ekapradezI honese 'eka' kahA jAtA hai-dvayaNukAdi skandharUpa eka nhiiN| mUrta-dravyarUpase usakA kabhI nAza nahIM hotA isalie usako . 'zAzvata' (nitya ) kahate haiN| anAdi-nidhana-rUparasagandhasparzavantI jo mUrti hai usake pariNAmase utpanna hone ke kAraNa vaha 'mUrtimaya' kahalAtA hai| rUpAdi rUpamUrti ke pariNAmase utpanna honepara bhI zabdake paramANuguNapanekA abhAva hone tathA pudgalakI skandhaparyAyake rUpameM vyapadiSTa honeke kAraNa paramANu 'azabda' rUpako liye hue hai| paramANu mUrtika hai aisA kahA jAtA hai, parantu dRSTise dikhalAI nahIM detA isalie use 'AdezamAtra-mUrta' kahate haiM athavA paramANumeM mUrtatvake kAraNabhUta jo sparzAdi cAra guNa haiM ve AdezamAtrase-mAthana trakI dRSTise-bhedako prApta haiM-pRthaka rUpase kathana kiye jAte haiM sattArUpa pradezabhedakI dRSTise nahIM; kyoMki vAstavameM paramANukA jo Adi-madhya aura antarUpa eka pradeza hai vahI sparzAdi-guNoMkA bhI pradeza hai-dravya aura guNoMmeM pradezabheda nahIM hotaa| pRthvI, jala, agni, aura vAyurUpa jo cAra dhAtu hai-bhUnacatuSTaya haiM-unake nirmANakA kAraNa honese paramANuko 'dhAtucatuSka-kAraNa' kahate haiN| gandhAdi guNoMmeM vyaktAvyakta rUpa vicitra pariNamanake kAraNa paramANuko 'pariNAmaguNa' kahA jAtA hai| ekapradezI honese paramANu zabdarUpa pariNata nahIM hotA; kyoMki zabda anekAneka paramANuoMkA piNDa hotA hai aura vaha pudgalakA koI guNa bhI nahIM hai, isIse paramANu 'svayamazabda' kahalAtA hai| rasa tathA varNakI pA~ca-pA~ca paryAyoMmeM-se kisI eka-eka paryAyako aura gandhakI do paryAyoMmeM-se kisI eka paryAyako eka samayameM avazya liye hue honeke kAraNa paramANukI 'eka-rasa-varNa-gandha' saMjJA hai aura zItasnigdha, zItalakSa, uSNasnigdha, uSNarUkSa rUpa jo cAra sparzaguNake jor3e haiM unameM se eka samaya kisI eka hI jor3e rUpa pariNata honeke kAraNa paramANuko 'dvisparza' bhI kahate haiN| paramANu svayaM zabdarUpa na honepara bhI skandharUpa pariNata honekI zaktiko liye hue honeke kAraNa 'zadakAraNa' kahA jAtA hai| aura aneka paramANuoMkI ekatva-pariNatirUpa jo skandha hai usase antarita-svabhAvase bhedarUpa judA dravya honeke kAraNa paramANuko 'skandhAntarita' bhI kahate haiN| jo dhAtucatuSkakA kAraNa hotA hai use 'kAraNaparamANu' aura jo skandhoMkA antya hotA hai use 'kAryaparamANu' kahate haiN| ekarasa-barNanAndha-dvisparzaguNaparamANu 'svabhAvaguNa' kahalAtA Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhUta [ adhikAra 2 hai, zeSa 'vibhAvaguNa-paramANu' 'dvathaNukAdi skandharUpa hotA hai'| aura usake vibhAvaguNa sarvendriyavAhya hote haiN| AkAza aura pudgaloMkI pradeza-saMkhyA pradezA nabhaso'nantA anntaanntmaankaaH| pudgalAnAM jinaruktAH paramANuranaMzakaH // 11 // "jinoM ke dvArA AkAzake ananta aura pudgaloMke anantAnanta pramANa pradeza kahe gaye haiN| paramANu anaMza-apradezI ( pradezamAtra ) kahA gayA hai|' kAkhyA-yahA~ AkAza aura pudgala-dravyoMke pradezoMkI saMkhyAkA nirdeza karate hue unheM kAzaH ananta tathA anantAnanta batalAyA hai, aura pudgala-paramANuko aMzarahita likhA hai, jisakA Azaya hai apradezI athavA pradezamAtra eka hI pradezake rUpameM / paramANuse yahA~ kAlAgunhA bhI grahaNa hai ataH kAlANuko bhI aMzarahita apradezI athavA pradezamAtra samajhanA caahie| kAlANuoMko saMkhyA aura avasthiti asaMkhyA bhuvanAkAze kAlasya paramANavaH / ekaisA vyatiriktAste ratnAnAmiva raashyH||12|| 'lokAkAzameM kAlake paramANu asaMkhyAta kahe gaye haiM aura ve ratnoMkI rAziyoMmeM ratnoMke samAna eka-eka aura bhinna-bhinna haiM-AkAzake eka-eka pradeza meM eka-eka kAlANu sthita hai|' vyAkhyA-isa padyameM chaThe kAla dravyakI saMkhyA aura usakI sthitikA nirdeza hai| likhA hai ki kAlake paramANu-kAlANurUpa kAladravya-asaMkhyAta haiM aura ve lokAkAzameMlokake asaMkhyAtapradezoMmeM-ratnoMkI rAziyoM meM ratnoMkI taraha eka-eka karake eka dUsarese mina sthita haiN| yahA~ AkAzakA 'lokAkAza' nAma isa bAtako sUcita karatA hai ki akhaNDa eka AkAzake do bheda haiM-eka lokAkAza aura dUsarA alokAkAza / kAladravya lokAkAzameM hI sthita haiM-alokAkAzameM nhiiN| dharma-adharma tathA pudgaloMkI avasthiti "dharmAdharmoM sthitau vyApya lokAkAzamazeSakam / vyomaikAMzAdiSu jJeyA pudgalAnAmavasthitiH // 13 / / 1. dhAuca ukkassa puNo jaM heU kAraNaM tti taM Neyo / khaMdhANaM avasANo NAdavo kajjaparamANU // 25 // 2. eyarasasvagaMdhaM do phAsaM taM have sahAvaguNaM / vibhAvaguNamidi bhaNidaM jiNasamaye savva payauttaM // 27 // -niyamasAra / 3. loyAyAsapadese ekkekke je TThiyA hu ekkekkA / rayaNANaM rAsImiva te kAlANU asaMkhadavANi // 22 / / - laghudravyasaMgraha 12, bRhadravyasaM0 22; go0 jI0 gA0 588 / 4. A vyavatiSThante / 5. lokAkAze'vagAhaH dharmAdharmayoH kRtsne // 13 // ekapradezAdiSu bhAjyaH pudgalAnAm // 14 // -ta. sUtra a0 5, sU0 12, 13, 14 / . Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 11-14 ] ajIvAdhikAra 45 'dharma-adharma donoM dravya sampUrNa lokAkAzako vyApta kara tiSThate haiM / pudgaloMkA avasthAna AkAza ke eka aMza Adi meM - eka pradeza se lekara eka-eka pradeza bar3hAte hue sampUrNa lokAkAzameM - jAnanA cAhie / ' vyAkhyA - isa padya meM dharma-adharma aura pudgala ina tIna dravyoMkI sthitikA ullekha hai / dharma aura adharma ye do dravya to sAre lokAkAzako vyApta karake sthita haiM-lokAkAzakA koI bhI pradeza aisA nahIM jo inase vyApta na ho| inameM se pratyekakI pradezasaMkhyA, asaMkhyAta honese lokAkAza bhI asaMkhyAtapradezI hai yaha svataH spaSTa ho jAtA hai| pudgaloMkI avasthiti lokake eka pradezako Adi lekara asaMkhyAta pradezoM taka meM hai / saMsArI jIvoMkI lokasthiti aura unameM saMkoca - vistAra 'lokA saMkhyeyabhAgAdAvavasthAnaM zarIriNAm / aMzA visarpa-saMhArau dIpAnAmiva kurvate ||14|| 'zarIradhArI jIvoMkA avasthAna ( sthiti ) lokake asaMkhyeya-bhAgAdikoMmeM hai - lokake asaMkhyAtaveM bhAgase lekara eka-eka pradeza bar3hAte hue pUrNa lokAkAza taka hai / saMsArI jIvoMke aMza-pradeza dIpakoMke samAna saMkoca vistAra karate rahate haiM- zarIrake AkArAnusAra saMkoca tathA vistArako prApta hote rahate haiM / ' vyAkhyA - isa padya meM dehadhArI saMsArI jIvoMke lokAkAzameM avasthAnakA nirUpaNa karate hue batAyA hai ki asaMkhyAta pradezI lokakA asaMkhyAtavA~ bhAga jo eka pradeza hai usase lekara asaMkhyAta - pradeza-rUpa pUre loka-paryanta jIvoMkI avasthiti sambhava hai / eka jIvakI pUre loka meM avasthiti lokapUrNa-samuddhAta ke samaya banatI hai, usase kama pradezoM meM sthiti dUsare samudghAtoMke samaya tathA mUla-zarIra ke AkAra pramANa huA karatI hai / isIse saMsArI jIvako svadeha - parimANa batalAyA hai aura mukta jIvako antima dehAkArase kiMcit Una (hIna ) likhA hai / mUla-zarIra jo audArika Adike rUpameM hotA hai use na chor3akara uttara- deha taijasAdi pradezoM sahita Atma- pradezoMkA jo bAhara nikalanA - phailanA hai use 'samudghAta' kahate haiM / ' usake chaha bheda haiN| unakI sthiti ke anusAra mUlazarIra se Atma- pradeza uttara- dehake sAtha bAhara nikalate haiM, nikalakara jitane lokAkAzake pradezoM meM ve vyApta hote haiM utane lokAkAzameM unakI sthiti kahI jAtI hai / jIvake pradezoM meM yaha saMkoca aura vistAra dIpaka ke pradezoM ke samAna hotA hai / aura saMsArI jIvoM meM hI hotA hai-mukta jIvoMmeM nahIM; kyoMki yaha saMkoca vistAra karmake nimittase hotA hai, muktAtmAoM meM karmoMkA abhAva ho jAnese vaha nahIM banatA; jaisA ki tattvAnuzAsanake nimna vAkyase prakaTa hai: puMsaH saMhAra - vistArau saMsAre karma nirmitau / muktau tu tasya tau na staH kSayAttaddhetu-karmaNAm // 232 // 1. asaMkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAm ||15|| pradeza saMhAravisarpAbhyAM pradIpavat // 16 // - ta0 sUtra a0 5 / 2. mUlasarIramachaMDiya uttara dehassa jIva piMDassa / NiggamaNaM dehAdo hodi samugdhAda NAmaM tu // Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 yogasAra-prAbhUta [adhikAra 2 jIva-pudgaloMkA anyadravyakRta upakAra "jIvAnAM pudgalAnAM ca dharmAdhamau gtisthitii|' avakAzaM namaH kAlo vartanAM kurute sadA // 15 // 'dharmadravya sadA jIvoM aura pudgaloMkI gatiko-gatimeM upakArako-adharmadravya sthitikosthitimeM upakArako-karatA hai| AkAza sadA (saba dravyoMke) avakAza-avagAhana-kAryako aura kAla saba dravyoMke sadA vartanA-parivartana-kAryako karatA hai-usa kAryake karane meM sahAyaka hotA hai|' vyAkhyA-isa padyameM tathA Ageke tIna padyoMmeM dravyoMkA dravyoMke prati upakArakA varNana hai, jise guNa, upagraha, sahAya tathA sahayoga bhI kahate haiM / jIva tathA pudgala dravyoMke prati dharmadravya unakI gatimeM, adharmadravya sthitimeM, AkAzadravya avagAhanameM, kAladavya vartanAparivRttimeM udAsInarUpase sahAyaka hotA hai-kisI icchAkI pUrti athavA preraNAke rUpameM nahIM / kyoMki ye cAroM hI dravya acetana tathA niSkriya haiM, inameM icchA tathA preraNAdikA bhAva nahIM banatA / ye to udAsIna rahakara jIvoM tathA pudgaloMke gati AdirUpa pariNAma-kAryo meM usI prakAra sahAyaka hote haiM jisa prakAra ki matsyoMke gati-kAryameM jala, pathika sthitikArya meM mArgasthita vRkSa Adi / saMsArI aura mukta jIvakA upakAra *saMsAravartino'nyonyamupakAraM vitanvate / muktAstavyatirekeNa na kasyApyupakuvaMte // 16 // 'saMsAravartI jIva paraspara eka dUsarekA upakAra karate haiN| muktajIva usa saMsArase pRthaka ho jAneke kAraNa kisIkA bhI upakAra nahIM karate haiN|' vyAkhyA-isa padya meM saMsArI tathA mukta donoM prakArake jIvoMke upakArakA ullekha kiyA hai / saMsArI jIvoMke viSayameM likhA hai ki ve parasparameM eka dUsarekA upakAra karate haiN| yahA~ upakAra zabdameM upalakSaNase apakArakA bhI grahaNa hai; saMsArI jIva eka dUsarekA upakAra hI nahIM karate apakAra bhI karate haiM, aura isalie kahanA cAhie ki jIva eka-dUsareke upakAraapakAra yA sukha-duHkhameM sahayoga karate athavA nimitta kAraNa banate haiN| muktajIba kisIkA bhI upakAra nahIM karate; kyoMki jisakA upakAra kiyA jAtA hai yA kiyA jA sakatA hai ve saMsArI jIva hote haiM, muktajIva saMsArase sadAke lie alaga ho gaye haiM, isalie saMsArI jIvoMkA ve koI upakAra yA apakAra nahIM krte| 1. (ka) gamaNaNimittaM dhammamadhamma Thidi jIvapuggalANaM c| avagahaNaM AyAsaM jIvAdI-savvadavANaM ||30||-niymsaar| (kha) jIvAdIdavANaM parivaNakAraNaM have kAlo ||33||-niymsaar / (ga) AgAsassavagAho dhammadavvassa gamaNaheduttaM / dhammedaradavvasta du guNo puNo ThANakAraNadA / / 133 // --pravacana / (gha) kAlassa vaTTaNA se guNovaogo ti appaNo bhnnido| NeyA saMkhevAdo guNehi muttippahINANaM ||134||-prvcn / gatisthityupagrahau dharmAdharmayorupakAraH // 13 // AkAzasyAvagAhaH // 18 // -ta. sUtra a0 5 / 2. A gatisthitiH / 3. parasparopagraho jIvAnAm // 21 // -ta0 sUtra a05| . Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 15-18] ajIvAdhikAra yahA~ prazna utpanna hotA hai ki jaba muktAtmA kisIkA upakAra nahIM karate to phira unakI upAsanA-pUjA-vandanA kyoM kI jAtI hai ? kyoM granthakAra mahodayane granthake AdimeM unakI stuti kI hai ? isakA uttara itanA hI hai ki eka to mukta jIvoMke dvArA unakI pUrvakI arhantAdi avasthAoMmeM hamArA lapakAra huA hai isalie hama unake RNI haiM, 'na hi kRtamupakAraM sAdhavo vismaranti' jo sAdhujana hote haiM ve kiye hue upakArako kabhI bhUlate nhiiN| dUsare, jisa Atma-vikAsarUpa siddhiko ve prApta hue haiM use hameM bhI prApta karanA iSTa hai aura vaha unake Adarzako sAmane rakhakara-unake nakaze-kadamapara calakara-tathA unake prati bhaktibhAvakA saMcAra karake prApta kI jA sakatI hai ataH unakI upAsanA hamArI siddhimeM sahAyaka honese karaNIya hai aura isIlie kI jAtI hai| saMsArI jIvoMkA pudgalakRta upakAra 'jIvitaM maraNaM saukhyaM duHkhaM kurvanti pudgalAH / upakAreNa jIvAnAM bhramatAM bhavakAnane // 17 / / 'saMsArarUpI vanameM bhramaNa karate hue jIvoMke pudgala apane upakAra-sahakAra-dvArA jInA, maranA, sukha tathA duHkha karate haiM-jIvoMke ina kAryarUpa pariNamanameM sahAyaka hote haiN|' ___ vyAkhyA-isa padyameM pudgaloMkA saMsArI jIvoMke prati upakAra-apakArakA saMsUcana kiyA gayA hai, jise ve apane sahakAra-sahayogake dvArA sampanna karate haiM athavA yoM kahie ki unake nimittase dehadhAriyoMko jIvana, maraNa,sukha-duHkhAdi prApta hote haiM / mUlameM yadyapi 'Adi' zabda nahIM hai phira bhI jIvanAdike sAtha zarIra-vacana-mana-zvAsocchavAsa tathA indriyAdikA grahaNa upalakSaNase hotA hai, ve bhI pudgalakRta upakAra hai, unakI sUcanAke lie yahA~ 'Adi' zabda diyA gayA hai| aura bhI bahuta-se upakAra-apakAra zarIrake sambandhako lekara pudgalakRta hote haiM, una sabakA bhI 'Adi' zabda-dvArA grahaNa ho jAtA hai, jinake lie mokSazAstrake 'sukha-duHkha-jIvita-maraNopagrahAzca' isa sUtrameM 'ca' zabda jor3A gayA hai| paramArthase koI padArtha kisIkA kucha nahIM karatA padArthAnAM nimagnAnAM svarUpa paramArthataH / karoti ko'pi kasyApi na kiMcana kadAcana // 18 // 'vastutaH ( nizcaya-dRSTise ) jo padArtha apane svarUpa meM nimagna haiM-svabhAva-pariNamanako liye hue haiM-unameM se koI bhI kisIkA kabhI raMcamAtra upakAra-apakAra nahIM krtaa|' vyAkhyA-isa padyameM prayukta huA 'paramArthataH' pada apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai aura isa bAtako sUcita karatA hai ki pichale padyameM dravyoMkA dravyoMke prati jisa upakArakA nirdeza hai vaha saba vyavahAra-nayakI apekSAse hai| nizcaya-jayakI dRSTise to apane-apane svarUpameM nimagna hokara svabhAva-pariNamana karate hue dravyoM meM se koI bhI dravya kisI bhI paradravyakA 1. sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahAzca // 5-20 // -ta0 sUtra / 2. zarIravAGmanaHprANApAnA: pudgalAnAm / / 5-19 // -ta0 sUtra / pudgalAnAM zarIraM vAk prANApAnau tathA manaH / upakAraM sukhaM duHkhaM jIvitaM maraNaM tathA / / -tattvArthasAra 3-31 / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 2 kabhI kucha-upakAra yA apakAra nahIM karatA hai / dharma-adharma,AkAza aura kAla ye cAra dravya to sadA hI apane svarUpa meM sthita hue svabhAva-pariNamana karate haiM aura isalie nizcayase kisIkA bhI upakArAdi nahIM krte| jIva aura padagala ye do dravya vaibhAvikI zaktiko liye hue haiM aura isalie inameM svabhAva-vibhAva donoM prakArakA pariNamana hotA hai / jIvoMmeM vibhAvapariNamana saMsArAvasthA taka karma tathA zarIrAdike saMyogase hotA hai-muktAvasthAmeM vibhAvapariNamana na hokara kevala svabhAva-pariNamana hI huA karatA hai / pudgaloMkA svabhAva-pariNamana paramANurUpameM aura vibhAva-pariNamana skandhake rUpameM hotA hai| paramANurUpameM rahatA huA pudgala kisIkA bhI upakAra athavA apakAra nahIM karatA, yaha samajha lenA caahie| yadi koI bholA prANI yaha kahe ki bamake rUpameM paramANu to bar3A vidhvaMsa-kArya karatA hai, bahutoMkA apakAra karatA hai to kisI-kisIkA upakAra bhI karatA hai, taba use upakAraapakArase rahita kaise kahA jAve ? isakA uttara itanA hI hai ki jise paramANu-bama kahate haiM vaha to nAmakA paramANu hai-kisI apekSAse use paramANu nAma diyA jAtA hai, anyathA vaha to visphoTa ka-padArthake rUpameM aneka dvathaNuka Adi choTe bar3e skandhoMko liye hue eka bar3A skandha hotA hai; use vastutaH paramANu nahIM kaha skte| paramANa to vaha hotA hai jisakA Adimadhya-anta nahIM hotA, vibhAga nahIM ho sakatA aura jo indriyagocara nahIM hotAH jaisA ki isase pUrva ke eka padyameM aura niyamasArakI 26vIM gAthAmeM diye hue usake lakSaNase prakaTa hai| pudgalake cAra bheda aura unakI svarUpa-vyavasthA 'skandho dezaH pradezo'NuzcaturdhA pudgalo mataH / samastamardhamardhAdhamavibhAgamimaM viduH||16|| 'pudgaladravya skandha, deza, pradeza, aura aNu isa taraha cAra prakArakA mAnA gayA hai| isa (caturvidha ) pudgalako (kramazaH) sakala, ardha, ardhArdha aura avibhAgI kahate haiN|' vyAkhyA-saMkhyAta asaMkhyAta ananta athavA anantAnanta paramANuoMke piNDarUpa jo koI bhI eka vastu hai usako 'skandha' kahate haiN| skandhakA eka-eka paramANu karake khaNDa hote-hote jaba vaha AdhA raha jAtA hai taba usa Adhe skandhako 'deza-skandha' kahate haiN| dezaskandhakA khaNDa hote-hote jaba vaha AdhA raha jAtA hai taba usa Adheko athavA mRla skandhake caturtha bhAgako 'pradeza-skandha' kahate haiN| pradeza-skandhake khaNDa hote-hote jaba phira koI khaNDa nahIM bana sakatA agumAtra raha jAtA hai taba use 'paramANu' kahate haiN| aisI sthiti meM mUlaskandhake uttaravartI aura deza-skandhake pUrvavartI jitane bhI khaNDa hoMge una sabakI bhI 'skandha' saMjJA, tathA deza-skandhake uttaravartI aura pradeza-skandhake pUrvavartI sabhI khaNDoMkI bhI 'deza-skandha' saMjJA aura pradeza-skandhake uttaravartI evaM paramANuke pUrvavartI sabhI khaNDoMkI bhI 'pradeza-saMjJA' hotI hai, aisA samajhanA caahie| 1. khaMdhA ya khaMdhadesA khaMdhapadesA ya hoti paramANU / idi te caduviyappA puggalakAyA muNeyavvA // 74 // khaMdha sayalasamatthaM tassa ya addha bhaNati deso tti / addhaddhaM ca padeso avibhAgI ceva paramANU 75||-pnycaasti| . Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 19-21] ajIvAdhikAra 49 zrI amRtacandrAcAryane tattvArthasAra meM tattvArthasUtra sammata pudgaloMke aNu aura skandha aise do bheda karake phira skandhoMke skandha, deza aura pradeza aise tIna bheda kiye haiM aura tadanantara unakA jo svarUpa diyA hai vaha ukta padya tathA paMcAstikAyase milatA-julatA hai / ' kisa prakArake pudgaloMse loka kaise bharA huA hai sUkSmaiH sUkSmatarairlokaH sthUlaiH sthUlataraizcitaH / anantaiH pudgalaizcitraiH kumbho dhUmairivAbhitaH ||20| 'loka sarvaM orase sUkSma-sUkSmatara, sthUla-sthUlatara aneka prakArake ananta pudgaloMse dhUmase ghaTake samAna (ThasAThasa ) bharA huA hai / vyAkhyA - pichale padya meM pudrAladravyake skandhAdike bhedase cAra bhedoMkA ullekha kiyA gayA hai, isa padya meM dUsarI dRSTise cAra bhedoMkA nirdeza hai aura ve haiM 1 sUkSma, 2 sUkSmatara, 3 sthUla, 4 sthUlatara / ye bheda karmarUpa hone yogya pudgaloMse sambandha rakhate haiM / inake viSayameM likhA hai ki ina cAroM prakAroMke pudgaloMse lokAkAza dhUmase ghar3eke samAna ThasAThasa bharA huA hai - jahA~ lokameM sarvatra Atma- dravyakA avasthAna hai vahIM karmarUpa hone yogya ina vividha pudgaloMkA bhI avasthAna hai aura isalie bandhakI avasthAmeM inheM jIva kahIM bAharase lAtA nahIM / kAya, vacana tathA manakI kriyArUpa yogakA saMcAlana hote hI ye pudgala svayaM karmarUpa hokara Atma-praveza karate haiM / yahA~ sUkSmatama (atIva sUkSma) aura sthUlatama (atIva sthUla) pudgaloMkA ullekha nahIM hai; kyoMki ye donoM prakAra ke pudgala karma-vargaNAkI yogyatA se rahita hote haiM / isIse pravacanasArameM 'appAoggehi joggehi' ina do vizeSaNoMkA sAthameM prayoga kiyA gayA hai / dravyake mUrtImUrta do bheda aura unake lakSaNa mRtamUrta dvidhA dravyaM mUtamUrterguNairyutam / agrAhyA guNA mUrtA amUrtA santyatIndriyAH // 21 // 'dravya mUrtika aura amUrtika do prakArakA hai / mUrta-guNoMse jo yukta vaha mUrtika aura jo amUrta-guNoMse yukta vaha amUrtika hai| jo guNa indriyoM dvArA grAhya haiM ve mUrta aura jo guNa indriyoM dvArA grAhya nahIM ve amUrta kahalAte haiM / ' vyAkhyA - isase pahale (1-4) jIva ajIvakI dRSTise dravyoMke chaha bheda batalAye gaye haiMeka jIva aura pA~ca dharmAdika ajIva / yahA~ mUrta-amUrta - guNoMse yukta hone kI apekSA dravyake do bheda kiye gaye haiM- eka mUrtika, dUsarA amUrtika, jisase dharma, adharma, AkAza, 1. aNu-skandha- vibhedena dvividhAH khalu pudgalAH / skandho dezaH pradezazca skandhastu trividho mataH / / 3-56 / / anantaparamANUnAM saMghAtaH skandha ucyate / dezastasyArdhamarghAdhaM pradezaH parikIrtitaH // 3-57 // 2. ogADhagADhaNicido puggalakAyehi savtrado logo / sumehiM bAdareh iya appAoggehi jogge hi // 168 // - pravacanasAra / ogADhagADha Nicido poggalakAyehiM savvado logo / suhamehiM bAdarehi ya tANatehi vividhehi // 64 // - paJcAsti / 3. muttA iMdiyagejjhA poggaladamvappagA aNegavidhA / davvANamamuttANaM guppA vyamuttA muNedavvA // 131 // - pravacanasAra / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 2 kAla aura jIva ye pA~ca to amUrtika dravyakI koTimeM Ate haiM aura eka mAtra pudgala mUrtika dravya ThaharatA hai| kahA bhI hai| mUrtimanto'tra pudgalAH' (3)-ina chaha dravyoMmeM kevala pudgala dravya hI mUrtika hai; kyoMki vaha mUrtike lakSaNa rUpa (varNa), gandha, rasa aura sparzako vyavasthAko apane meM liye hue hotA hai| aura ye cAra mUla-guNa hI, jinake uttara-guNa bIsa hote haiM, indriya-grAhya haiM-cakSu, nAsikA, rasanA aura tvacA (sparzana) indriyoMke viSaya haiN| indriyagrAhya-guNoMko hI yahA~ 'mUrta' aura jJAna-darzanAdi atIndriya-guNoMko 'amUrta' kahA gayA hai| isa padyameM atIndriyako 'amUrta' batalAyA hai aura gata 10veM padyameM paramANuko bhI atIndriya likhA hai; taba pudgala-paramANu bhI amUrta ThaharatA hai| parantu pudgaladravya mUrtika hotA hai' isase paramAgu bhI mUrtika honA cAhie ataH paramANuko atIndriya aura amUrta kahanA virodhako liye hue jAna par3atA hai, yadi aisA kahA jAya to vaha eka prakArase ThIka hai, kyoMki vastutaH pudgaladravya mUrtika hI hotA hai-bhale hI apanI kisI sUkSma yA sUkSmatara avasthAmeM vaha indriyagrAhya na ho| parantu indriyagrAhya na honese hI yadi pudgala paramAe atIndriya mAnA jAya to hajAroM paramANuoMke skandharUpa jo kArmANa-vargaNAe~ haiM ve bhI indrima-grAhya na honese atIndriya tathA amUrtika ThahareMgI aura isase pudgalakA eka avibhAgI paramAra hI nahIM balki vargaNAoMke rUpameM sUkSma pudgala-skandha bhI amUrtika tthhreNge| mUrtika Thaharanepara unameM sparza-rasa-gandha-varNakA abhAva mAnanA hogA aura ina pudgala-guNoMkA abhAva honepara pudgala-dravyake hI abhAvakA prasaMga upasthita hogaa| ataH paramANuko artIndriya aura atIndriyako amUrtika kahanA vyavahAra-nayakI dRSTise kathana hai, nizcayanavakI dRSTise nhiiN| kitane hI sUkSma padArtha aise haiM jo svabhAvataH to indriya-gocara nahIM haiM parantu yantroMkI sahAyatAse indriya-gocara ho jAte haiM, Ajakala aise zaktizAlI yantra taiyAra ho gaye haiM jo eka sUkSma-vastuko hajAroM guNI bar3I karake dikhalA sakate haiN| aisI sthitimeM paramANu bhI yantrako sahAyatAse bar3A dikhAI de sakatA hai| parantu kaisI bhI zaktizAlinI A~kha ho usase svatantratApUrvaka vaha dekhA nahIM jA sktaa| isIse vaha atIndriya hote hue bhI pudgaladravyakI dRSTise mUrtika hai| kauna pudgala kisake sAtha karma-bhAvako prApta hote hai 'karma vedayamAnasya bhAvAH santi shubhaashubhaaH| karmabhAvaM prapadyante saMsaktAsteSu pudgalAH // 22 // 'karma-phalako bhogate hue jIvake zubha yA azubha bhAva hote haiN| una bhAvoMke honepara sambandhita-Astra vita hue pudgala karma-bhAvako prApta hote haiM-jJAnAvaraNAdi dravyakarmarUpa pariNamate haiN|' vyAkhyA-gata 20veM padyake anusAra jo pudgala dravya lokameM ThasAThasa bhare hue haiM ve kisI jIvake sAtha karmabhAvako katra prApta hote haiM isI viSayake siddhAntakA isa padyameM nirUpaNa kiyA gayA hai-likhA hai ki jaba koI jIva udayameM Aye karmako bhogatA hai taba usake bhAva (mana-vacana-kAyarUpa yogoMke pariNamana) zubha yA azubha rUpa hote haiN| aura una bhAvoM 1. sparza-rasa-gandha-varNavantaH pudgalAH / - ta0 sUtra a0 5 / 2. attA kuNadi sahAvaM tatya gadA poggalA sabhAvehiM / gacchaMti kammabhAvaM annnnonnnnaagaahmvgaaddhaa||65|| - pnycaasti| 3. mA saMzattAsteSu / - Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 22-25] ajIvAdhikAra athavA pariNAmoMke sAtha sambandhako prApta hue pudgala (svataH) karmabhAvako prApta ho jAte haiMunheM karmarUpa pariNata karanekI dUsarI koI prakriyA nahIM hai, tatkAlIna yogoMke zubha-azubha pariNamana hI una saMsakta pudgaloMko zubhAzubha karmake rUpameM pariNata kara dete haiN| yoga-dvArA samAyAta pudgaloMke karmarUpa pariNamanameM hetu yogena ye samAyAnti zastArAstena pudgalAH / te'STakarmatvamicchanti kaSAya-pariNAmataH // 23 // 'prazasta-aprazasta-yogase-mana-vacana-kAyakI zubha yA azubha pravRttise-jo pudgala AtmAmeM praveza pAte haiM ve kaSAyapariNAmake kAraNa aSTakarmarUpa pariNata hote haiM-jJAnAvaraNAdi ATha karmoMkA rUpa dhAraNa karate haiN|' vyAkhyA-pichale padyameM jina pudgaloMkA karmabhAvako prApta honA likhA hai ve mana-vacanakAyarUpa yogoMke zubhAzubha pariNamana-dvArase Atma-praviSTa hue pudgala kaSAya-bhAvake kAraNa ATha karmoMke rUpameM pariNata hote haiM-karmasAmAnyase karmavizeSa bana jAte haiN| yahA~ kayApariNAmataH' yaha pada heturUpameM prayukta huA hai, jisakA Azaya hai 'kaSAyarUpa pariNAma nimittako pAkara aSTakamarUpa honA' / jabataka kaSAya-pariNAma nahIM hotA tabataka sAre hI sthiti aura anubhAgase rahita hote haiM aura isIlie kucha bhI phala denemeM samartha nahIM hotejaise jisa samaya Aye vaise usI samaya nikala gaye / ataH kaSAyapariNAmataH' yaha pada yahA~ apanA khAsa mahatva rakhatA hai ! ATha karmoke nAma 'jJAnadRSTayAvRtI vedyaM mohanIyAyuSI viduH / nAma gotrAntarAyau ca karnANyaSTeti suuryH||24|| 'jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya ina AThako AcArya (dravya-) karma kahate haiN|' vyAkhyA-pUrvapadyameM Atma-praviSTa hue pudgaloMke jina ATha karmarUpa pariNata honekI bAta kahI gayI hai unake isa padya meM nAma diye gaye haiN| pudgalAtmaka honese ye AThoM dravyakarma haiM / ina karmoM meM apane-apane nAmAnukUla kArya karanekI zakti hotI hai, jise 'prakRti' kahate haiM aura isalie ye ATha mUlakarma prakRtiyA~ kahalAtI haiM, jinake uttarottara bheda 148 haiN| ina karmaprakRtiyoMkA vizeSa varNana SaTakhaNDAgama, gommaTasAra, kammapayaDi, paMcasaMgraha Adi karmasAhitya-viSayaka granthoMse jAnA jAtA hai| jIva kalmaSodaya-janita bhAvakA kartA na ki karmakA kalmaSodayataH bhAvo yo jIvasya prajAyate / sa kartA tasya bhAvasya karmaNo na kadAcana // 25 // 1. Adyo jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyurnAmagotrAntarAyAH // -ta. sUtra 8-4 / 2. eeNa kAraNeNa du kattA AdA saeNa bhAveNa / puggalakammakayANaM Na du kattA sabvabhAvANaM // 82 / / -samayasAra / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhUta [ adhikAra 2 'kalmaSake udayase-mithyAtvAdi karmoke udaya-vaza-jIvakA jo bhAva utpanna hotA hai usI bhAvakA vaha jIva kartA hotA hai dravyakarmakA kartA kabhI nahIM hotA hai|' ___ vyAkhyA-'kalmaSa' zabda karmamalakA vAcaka hai| yadyapi usameM sArA hI karmamala A jAtA hai phira bhI jisa karmamalake udayase jIvake audayika bhAva utpanna hote haiM vahI karmamala yahA~para vivakSita jAna par3atA hai| vivakSita-karmamalake udayakA nimitta pAkara jIvakA jo bhAva utpanna hotA hai usa apane bhAvakA kartA vaha jIva hotA hai, na ki usa pudgaladravyake karmarUpa pariNamanakA kartA, jo jIvake pariNAmakA nimitta pAkara svataH karmarUpa pariNata hotA hai| jaisA ki zrI amRtacandrAcArya ke nimna vAkyase bhI prakaTa hai: jIvakRtaM pariNAma nimittamAtraM prapadya punrnye|| svayameva pariNamante'tra pudgalAH karmabhAvena // 12 // ( puruSArthasi0 ) ... isa vAkyameM prayukta huA pudgaloMkA 'anya' (dUsare) vizeSaNa-pada bar3A hI mahattvapUrNa hai aura isa bAtako spaSTa sUcita karatA hai ki jisa jIvakRta-pariNAmakA isa padyameM ullekha hai vaha saMsArI jIvakA vibhAva-pariNAma hai aura vibhAva-pariNAma jIvameM binA pudgalake samparkake nahIM huA krtaa| ataH jina pudgaloMke sambandhako pAkara jIvakA vibhAvapariNAma banA una pudgaloMse bhinna jo dUsare pudgala haiM aura vahIM-pariNAmake pAsa hImaujUda haiM ve usa pariNAmakA nimitta pAkara svayameva karmabhAvako prApta ho jAte haiM-dravyakarma bana jAte haiN| natIjA yaha nikalA ki pahalese jIvake pariNAmameM pudgalake samparka binA nayA koI pudgala karmarUpa nahIM prinnmtaa| aura isa taraha pUrvabaddha karma ke udaya-nimittako pAkara jIvakA pariNAma aura jIvake pariNAma-nimittako pAkara naye pudgaloMkA karmarUpase bandhanako prApta honA, yaha silasilA anAdikAlase calA AtA hai| pratyeka dravyakA pariNAma apanemeM hI hotA hai, aura isalie vahI apane usa pariNAmakA kartA hotA hai, dUsare dravyake pariNAmakA dUsarA koI dravya kartA nahIM hotA-nimittakAraNa honA dUsarI bAta hai| eka dravya dUsare dravyake kAryakA nimittakAraNa to hotA hai para upAdAnakAraNa nhiiN| upAdAnakAraNa use kahate haiM jo kAraNa hI kAryarUpa pariNata hove| miTTIkA ghar3A banane meM miTTI hI ghaTarUpa pariNata hotI hai kumbhakArAdi nahIM, isalie miTTI upAdAnakAraNa aura kumbhakArAdi usake nimittakAraNa kahe jAte haiN| karmokI vividharUpase utpatti kaise hotI hai 'vividhAH pudgalAH skandhAH saMpadyante yathA svayam / karmaNAmapi niSpattiraparairakRtA tathA // 26 // "jisa prakAra vividha pudgala svayaM skandha bana jAte haiM usI prakAra (pudgalAtmaka ) karmoMkI niSpatti (nirmiti ) bhI dUsaroMke dvArA nahIM hotI-svataH hotI hai|' vyAkhyA-pichale padyameM yaha batalAyA gayA hai ki jIva apane bhAvoMkA kartA hai, dravyakarmakA kartA kadAcit nahIM hai; taba dravyakarmoMkA vargIkaraNa athavA jJAnAvaraNAdike rUpameM 1. jaha puggaladavvANaM bahuppayArehiM khNdhnnivttii| akadA parehiM diTThA taha kammANaM viyANAhi // 66 // - pnycaasti| . Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 26-28 ] ajIvAdhikAra 53 vividha karma vargaNAoMkI niSpatti binA dUsareke kiye kaise hotI hai ? yaha eka prazna paidA hotA hai / isakA uttara yahA~ vividha-pudgala-skandhoM ko svataH utpattike dRSTAnta dvArA diyA gayA hai, jisakA yaha Azaya hai ki jisa prakAra AkAzameM apane yogya sUrya-candramAkI prabhAko pAkara bAdala, sandhyArAga indradhanuSa, parimaNDalAdi aneka prakArake pudgala -skandha binA dUsare kiye svayaM banate-bigar3ate dekhe jAte haiM, usI prakAra apane yogya mithyAtva - rAgAdirUpa jIva - pariNAmoMko pAkara jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa Adi bahuta prakArake karma binA kisI dUsare kartA kI apekSAke svayaM utpanna hote haiM aura samayAdikako pAkara svayaM hI vighaTita ho jAte haiM / jIva kabhI karmarUpa aura karma jIvarUpa nahIM hote karmabhAvaM prapadyante na kadAcana cetanAH / karma caitanyabhAvaM vA svasvabhAvavyavasthiteH ||27|| 'apane-apane svabhAvameM (sadA ) vyavasthita rahaneke kAraNa cetana ( nIva ) kabhI karmarUpa nahIM hote aura na karma kabhI cetanarUpa hote haiM / ' vyAkhyA - jIva aura paudgalika karmoMkA eka kSetrAvagAharUpa sambandha honepara bhI jIva kabhI karmarUpa aura karma kabhI jIvarUpa nahIM hote; kyoMki donoM sadA apane-apane svabhAvameM sthita rahate haiM - svabhAvakA tyAga koI bhI dravya kabhI nahIM kara sakatA / isIse jainAgamameM AtmAko svabhAva se nijabhAvakA kartA kahA gayA hai- pudgalakarmAdikakA kartA nahIM batalAyA / isI taraha karmako bhI svabhAvase apane bhAvakA kartA kahA gayA hai-- jIvake svabhAvakA kartA nahIM; jaisA ki paMcAstikAyakI nimna gAthAoMse jAnA jAtA hai: kuvaM sagaM sahAvaM attA kattA sagassa bhAvassa / Na hi poggalakammANaM idi jiNavayaNaM muNeyavvaM // 61 // kammaM pi samaM kuvvadi seNa sahAveNa sammamappANaM / jIvo viya tArisao kammasahAveNa bhAveNa // 62 // | jIvake upAdAnabhAvase karmoMke karanepara Apatti jIvaH karoti karmANi yadyupAdAnabhAvataH / cetanatvaM tadA nUnaM karmaNo vAryate katham ||28|| 'yadi jIva nizcaya hI upAdAna bhAvase karmoM kA kartA hai taba karmake cetanapanekA niSedha kaise kiyA jA sakatA hai ? nahIM kiyA jA sakatA; kyoMki upAdAna kAraNa hI kAryarUpameM pariNata hotA hai / jIvake cetana honepara usake upAdAnase nirmita huA karma bhI cetana ThaharatA hai / ' vyAkhyA - pichale padya meM jIva tathA pudgala-karmakI jisa svabhAva vyavasthitikA ullekha kiyA gayA hai use na mAnakara yadi yaha kahA jAya ki jIva apane upAdAna - bhAvase karmoMkA kartA hai - nimitta rUpase nahIM - to phira karmoMke cetanatvakA niSedha nahIM kiyA jA sakatA; kyoMki upAdAna - kAraNa jaba cetana hogA to usake kAryako bhI cetana mAnanA par3egA / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 2 karmake upAdAnabhAvase jIvake karanepara Apatti yadyapAdAnabhAvena vidhatte karma cetanam / acetanatvametasya tadA kena niSidhyate // 26 // 'yadi karma apane upAdAnabhAvase cetana (jIva ) kA nirmANa karatA hai to isa-cetanarUpa jIvake acetanapane ( jar3apane) ke prasaMgakA niSedha kaise kiyA jA sakatA hai ?-nahIM kiyA jA sktaa| karmakA upAdAna acetana honese tanirmita jIvAtmA bhI taba cetanA-rahita jar3a ThaharatA hai|' vyAkhyA-yadi usa svabhAva vyavasthitiko na mAnakara yaha kahA jAya ki karma apane upAdAnase jIvake bhAvoMkA kartA hai-nimittarUpase nahIM to phira jIvake acetanatvakA niSedha nahIM kiyA jA sakatA hai ? kyoMki upAdAna jaba acetana hogA to usake kAryako bhI acetana mAnanA pdd'egaa| ukta donoM mAnyatAoMpara anivArya doSApatti evaM saMpadyate doSaH sarvathApi duruttaraH / cetanAcetanadravya vizeSAbhAvalakSaNaH // 30 // 'isa prakAra (cetanako acetanakA aura acetanako cetanakA upAdAna-kAraNa mAnanese) cetana aura acetana dravyameM koI bheda na rahanerUpa vaha doSa bhI upasthita hotA hai jo sarvathA duruttara hai-kisI taraha bhI TAlA nahIM jA sakatA aura usase aniSTake ghaTita honekA prasaMga AtA hai|' vyAkhyA-cetanAtmaka jIvako apane upAdAnase karmoMkA aura acetanAtmaka karmako apane upAdAnase jIvakA kartA mAnanepara jina doSoMkI Apatti pichale do padyoMmeM darzAyI gayI hai unase phira eka bar3A doSa aura utpanna hotA hai jo kisI taraha bhI TAlA nahIM jA sakatA aura use isa padyameM batalAyA hai| vaha mahAn doSa hai cetana-acetana-dravya-vizeSakA abhAva-arthAt koI dravya cetana aura koI acetana, yaha bheda taba kisI taraha bhI nahIM bana skegaa| sabako cetana aura sabako acetana bhI nahIM kaha sakate; kyoMki koI bhI vidhi yA niSedha pratipakSIke binA nahIM hotA / vidhikA niSedhake sAtha niSedhakA vidhike sAtha avinAbhAva-sambandha hai| jaisA ki svAmI samantabhadrake nimna vAkyoMse jAnA jAtA hai : astitvaM prtissedhyenaavinaabhaabyekmnni| vizeSaNatvAtsAdhamyaM yathA bhedavivakSayA // 17 // nAstitvapratiSedhyenAvinAbhAvyekamaNi / vizeSaNatvAdvaidhayaM yathAbhedavivakSayA // 18 // - -AptamImAMsA . Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 29-32] ajIvAdhikAra pudgaloMke karmarUpa aura jIvoMke sarAgarUpa pariNAmake hetu 'sarAgaM jIvamAzritya karmatvaM yAnti pudgalAH / karmANyAzritya jIvo'pi sarAgatvaM prapadyate // 31 // 'sarAgI jIvakA Azraya-nimitta pAkara pudgala karmabhAvako prApta hote haiN| aura karmokA Azraya-nimitta pAkara jIva bhI sarAga-bhAvako prApta hotA hai|' vyAkhyA-isa padyameM jIva aura pudgalakI eka-dUsareke nimittase pariNamanakI sthitiko spaSTa kiyA gayA hai aura vaha yaha hai ki jIvake rAgAdi rUpa pariNamanakA nimitta pAkara pudgala jJAnAvaraNAdi-karmarUpa pariNata hote haiM aura apane-apane karmoMke udayakA nimitta pAkara jIva rAga-dveSAdirUpa pariNata hote haiM / parantu sabhI jIvoMkA karmoMke udayavaza rAgadveSAdirUpa pariNata honA lAjamI (avazyaMbhAvI ) nahIM hai; kucha jIva aise bhI hote haiM jo karmoMkA udaya Anepara samatAbhAva dhAraNa karate haiM-karmajanita padArthoM meM rAga-dveSAdirUpa pariNata nahIM hote athavA mohanIya-karmakA abhAva ho jAnepara rAga-dveSAdirUpa pariNata honekI jinameM yogyatA hI nahIM rahatI-aise jIvoMke nimittase pudgala karmarUpa pariNata nahIM hote athavA yoM kahie ki una jIvoMke karmoMkA udaya Anepara bhI tathA kucha audayika bhAvoMke honepara bhI naye karmoMkA bandha nahIM hotA / yadi aisA nahIM mAnA jAya to bandhakI paramparA kabhI samApta nahIM ho sktii| aura na kabhI muktikI prApti ho sakatI hai| kyoMki mohanIya karmakA abhAva ho jAnepara bhI arhantoM-bhagavantoMke binA kisI icchA tathA prayatnake tathAvidha yogyatAke sadbhAvase yathAsamaya uThanA-baiThanA, vihAra karanA aura dharmopadeza denA-jaisI kriyAe~ to niyamitarUpa svabhAvase usI prakAra hotI haiM jisa prakAra ki meghAkAra-pariNata pudgaloMkA calanA, ThaharanA, garjanA aura jala barasAnA Adi kriyAe~ binA kisI puruSaprayatnake svataH hotI dekhanemeM AtI haiN| parantu unase mohake udaya-pUrvaka na honeke kAraNa kriyA-phalake rUpameM naye karmakA koI bandhana nahIM hotA / arahantoMkI ye kriyAe~ audayikI haiM; kyoMki arhanta-pada mahApuNyakalpavRkSasama 'tIrthakara prakRti' nAmaka nAmakarmake udayase hotA hai / sAtha hI mohanIya karmakA abhAva ho jAnese ye kriyAe~ kSAyikI bhI haiM aura isalie zuddhacetanAmeM koI vikAra utpanna nahIM karatIM; jaisA ki pravacanasArakI nimna gAthAoMse prakaTa hai: ThANa-Nisejja-vihArA dhammuvadeso vi Niyadayo tesi / arahaMtANaM kAle mAyAcArovva itthINaM // 44 // puNNaphalA arahaMtA taisi kiriyA puNovi odiaa| mohAdIhiM virahiyA tamhA sA khAigi tti madA // 45 // karmakRtabhAvakA kartRtva aura jIvakA akartRtva 'karma cetkurute bhAvo jIvaH kartA tadA katham / na kiMcit kurute jIvo hitvA bhAvaM nijaM param // 32 // 1. jIvapariNAmahe, kammattaM puggalA pariNamaMti / puggalakammaNimittaM taheva jIvo vi pariNamai ||8||-smysaar| 2. bhAvo jadi kammakado attA kammassa hodi kidha kttaa| Na kuNadi attA kiMci vi muttA aNNaM sagaM bhAvaM ||59||-pnycaasti| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAmRta [ adhikAra 2 (rAgAdi) bhAva karmakA kartA hai-karmasamUhakA nirmAtA hai yadi aisA mAnA jAya to phira jIva karmoMkA kartA kaise ho sakatA hai ? nahIM ho sktaa| jIva to apane (jJAnAdirUpa) nija-bhAvako chor3akara anya kucha bhI nahIM karatA-rAgAdika jIvake nija bhAva na hokara parake nimittase honevAle parabhAva haiM, ataH jIva vastutaH unakA kartA nhiiN|' vyAkhyA-yahA~ prayukta huA 'bhAvaH' padarAgAdirUpa vibhAva-bhAvakA vAcaka hai-svabhAvakA nhiiN| pichale padyameM jaba yaha kahA gayA hai ki rAgAdirUpa pariNata hue jIvakA Azrayanimitta pAkara pudgala jJAnAvaraNAdi-karmarUpa pariNata hote haiM taba usase yaha spaSTa phalita hotA hai ki jIvake rAgAdirUpa pariNata na honepara karma utpanna nahIM hote| aisI sthitimeM jIvakA rAgAdibhAva, jo parake samparkase utpanna huA karmakRta vibhAva-bhAva hai, dravyakarmakA kartA ThaharA; taba jIvako dravyakarmakA kartA kaise kahA jA sakatA hai ? nahIM kahA jA sakatA, usI prakAra jisa prakAra agnise santapta hue ghRtane jo jalAnekA kAma kiyA vaha vastutaH ghRtakA kAma nahIM kahA jA sakatA, ghRtameM praviSTa huI agnikA kAma hai| aura isalie yahA~ isa bAta ko spaSTa kiyA gayA hai ki vAstava meM jIva apane jJAna-darzanAdi caitanyabhAvako chor3akara dUsarA kucha bhI nahIM karatA / eka kavike zabdoMmeM 'yaha dile bImArakI sArI khatA thI maiM na thA' / saMsArI jIvoMke sAtha rAgAdikI jo bImArI lagI huI hai vahI unase saba kucha karma karAtI hai| karmase bhAva aura bhAvase karma isa prakAra eka dUsarekA kartRtva 'karmato jAyate bhAvo bhAvataH karma srvdaa| itthaM kartRtvamanyonyaM draSTavyaM bhAva-karmaNoH // 33 // 'karmake nimittase sadA rAgAdibhAva aura rAgAdibhAvake nimittase sadA karmasamUha utpanna hotA hai / isa prakAra rAgAdikabhAvoM aura karmoke paraspara eka dUsarekA kartApanA jAnanA caahie|' __vyAkhyA-pichale 28, 29, 30 nambarake padyoMmeM yaha spaSTa kiyA jA cukA hai ki jIva apane upAdAnase karmakA aura karma apane upAdAnase jIvakA kartA nahIM, kartA mAnanepara bahuta bar3A dustara doSa utpanna hotA hai taba nimitta-naimittika rUpameM kartA karmakI vyavasthA kaise ho use isa padya meM spaSTa kiyA gayA hai aura vaha yaha hai ki dravyakarmase-kamake udaya-nimittako pAkara-jIvake rAgAdibhAva utpanna hotA hai-jIvatva yA cetanabhAva utpanna nahIM hotA aura jIvake rAgAdibhAvase karma utpanna hotA hai-pudgala karmarUpa pariNata hotA hai na ki pudgala dravya utpanna hotA hai / isa taraha bhAva aura karmakA sadA eka-dUsareke prati naimittika rUpase kartApanA hai / jIva-pudgala-dravyoMmeM paraspara eka dUsarekA koI kartApanA nahIM hai-jIvase pudgala yA pudgalase jIva kabhI utpanna nahIM hotaa| krodhAdikRta karmako jIvakRta kase kahA jAtA hai kopAdibhiH kRtaM karma jIvena kRtamucyate / padAtibhirjitaM yuddhaM jitaM bhUpatinA yathA // 34 // 1. bhAvo kammaNimitto kammaM puNa bhAvakAraNaM hvdi| Na du tesi khalu kattA Na viNAbhUdA du kattAraM / / pnycaasti06.|| . Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 33-37 ] ajIvAdhikAra 'jisa prakAra yoddhAoMke dvArA jItA gayA yuddha rAjAke dvArA jItA gayA kahA jAtA hai, usI prakAra krodhAdi-kaSAyabhAvoMke dvArA kiyA gayA kama jIvake dvArA kiyA gayA kahA jAtA hai|' vyAkhyA-jaba kartA rAgAdibhAva hai taba jIvako kartA kyoM kahA jAtA hai ? isa praznakA yahA~ eka dRSTAnta-dvArA samAdhAna kiyA gayA hai jo apane meM spaSTa hai| nizcayase to saMgrAmameM lar3anevAle yoddhAoMke dvArA hI yuddha kiyA jAtA tathA jItA jAtA hai; parantu vyavahArameM rAjAke dvArA, jisa prakAra usakA kiyA jAnA tathA jItA jAnA kahA jAtA hai usI prakAra nizcayase krodhAdi-dvArA sampanna honevAlA kArya bhI-jJAnAvaraNAdi karmabandha bhIvyavahArase jIvake dvArA kiyA gayA kahA jAtA hai; jaisA ki samayasArakI nimnagAthAse bhI jAnA jAtA hai : jodhehiM kade juddhe rAeNa kadaM ti jaMpade logo| taha vavahAreNa kadaM NANAvaraNAdi jIveNa // 106 // karmajanita dehAdika saba vikAra caitanya-rahita haiM 'deha-saMhati-saMsthAna-gati-jAti-purogamAH / vikArAH karmajAH sarve caitanyena vivarjitAH // 35 // 'jIvake zarIra, saMhanana, saMsthAna, gati, jAti Adi rUpa jitane bhI vikAra haiM ve saba karmake nimittase utpanna evaM cetanA-rahita hote haiN|' vyAkhyA-isa padyameM zarIra-saMhanana saMsthAna-gani-jAtike rUpa meM jina vikAroMkA ullekha hai aura 'purogamAH' padake dvArA, jo ki 'ityAdi' kA vAcaka hai, pudgalake jina sparza rasa-gandhavarNa Adi guNoM tathA avasthA-vizeSarUpa-paryAyoMkA sUcana kiyA gayA hai ve saba prAyaH nAmakarma-janita haiM aura paudgalika honese cetanA-guNase rahita haiN| nAmakarmakI mukhya 42 prakRtiyA~ haiM, uttara-bheda-sahita 93; jaisA ki mokSazAstra-gata AThaveM adhyAyake 'gati-jAti-zarIrAGgopAGga-nirmANa-bandhana-saMghAta-saMsthAna-saMhanana-sparza-rasa-gandha-varNa' ityAdi sUtra naM0 11 aura usakI TIkAoM Adise jAnA jAtA hai| trayodaza guNasthAna aura unako paudgalikatA mithyAka sAsano mizro'saMyato dezasaMyataH / pramatta itaro'pUrvastattvajJairanivRttakaH // 36 // sUkSmaH zAntaH paraH kSINo yogI ceti trayodaza / guNAH paudgalikAH proktAH karmaprakRtinirmitAH // 37 / / 'tattvajJAniyoMke dvArA mithyAdRSTi, sAsAdana, samyagmithyAdRSTi, asaMyata samyagdRSTi, dezasaMyata, pramattasaMyata, apramattasaMyata, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, 'sUkSmasAmparAya, upazAntamoha, paramakSINamoha, sayogakevalI, ye teraha guNasthAna karma prakRtiyoMse nirmita paudgalika kahe gaye haiN|' 1. saMThANA saMghAdA vaNNarasapphAsagaMSasaddA ya / poggaladabyappabhavA hoMti guNA pajjayA ya bahU / / pnycaasti0126|| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra- prAbhRta [ adhikAra 2 vyAkhyA - ina donoM padyoMmeM teraha guNasthAnoMke nAma dekara yaha sUcita kiyA hai ki ye saba paudgalika haiM, kyoMki karmaprakRtiyA~ jo ki paudgalika haiM unake dvArA nirmita hote haiM / aura isalie inheM jIva nahIM kahA jA sakatA, jo ki nitya acetana rUpa haiM jaisA ki samayasArakI nimnagAthAse prakaTa hai 58 mohanakammasudA du vaNNiyA je ime guNaTTANA / te kaha havaMti jIvA je NiccamacedaNA uttA // 68 // ukta guNasthAnoMko kauna jIva kahate haiM aura kauna nahIM dehacetanayoraikyaM manyamAnaivimohitaiH / ete jIvA nigadyante na viveka - vizAradaiH // 38 // 'zarIra aura AtmA donoMko eka mAnanevAle mohI jIvoMke dvArA ye guNasthAna jIva kahe jAte haiM kintu bhedavijJAnameM nipuNa vivekI janoMke dvArA nahIM - vivekI jana unheM pudgalarUpa ajIva batalAte haiM / ' vyAkhyA--ukta teraha guNasthAnoMko kauna jIva kahate haiM aura kauna nahIM kahate, isIkA isa padya meM spaSTIkaraNa kiyA gayA hai / acetana deha tathA cetana AtmAko jo eka mAnate haiM ve mohI - midhyAdRSTi jIva ukta guNasthAnoMko jIvarUpa mAnate haiM, parantu jo vivekI-bhedajJAnI dehako jar3a pudgala rUpa aura jIvAtmAko cetanarUpa anubhava karate haiM ve ina guNasthAnoMko jIvarUpa nahIM mAnate, jo ki pUrva padyAnusAra karma prakRtiyoMke udayAdikase nirmita hote haiMjIva meM svataH svabhAva se inake koI sthAna nirdiSTa nahIM haiM, ye saba pudgala dravyake pariNAma haiM' / isIse nizcaya nayake dvArA deha tathA jIvako eka nahIM kahA jAtA, donoM ko eka kahanevAlA vyavahAra naya hai; jaisA ki samayasArakI nimna gAthAse jAnA jAtA hai hAraNaobhAsada jIvo deho ya havadi khalu ikko / Na du Nicchayassa jIvo deho ya kadApi ekaTTho // 27 // ataH jo kevala vyavahAranayAvalambI haiM ve hI deha tathA jIvako eka mAnate haiM, unhIM ko yahA~ vimohita - midhyAdRSTi kahA gayA hai aura jinake lie 'vivekavizArada' kA prayoga kiyA gayA hai ve nizcaya aura vyavahAra donoM nayoMke svarUpako ThIka jAnanevAle bheda-vijJAnI haiM aura isalie ve deha tathA jIvako sarvathA eka nahIM kahate - nayadRSTiko lekara kathaMcit eka aura kathaMcit aneka ( bhinna ) rUpase donoMkA pratipAdana karate haiM; sarvathA bhinna kahanA bhI unake dvArA nahIM banatA, usase nizcaya nayake ekAntakA doSa ghaTita hotA hai / pramattAdi-guNasthAnoMkI vandanAse cetana muni vandita nahIM pramattAdiguNasthAnavandanA yA vidhIyate / na tayA vanditA santi munayazcetanAtmakAH ||36|| 'pramatta Adi guNasthAnoMkI jo vandanA kI jAtI hai usa (vandanA) se cetanAtmaka muni vandita nahIM hote - kevala dehakI vandanA banatI hai / ' 1. Neva ya jIvaTTANA Na guNaTThANA ya atthi jIvamsa / jeNa du ede savve puggaladavvassa pariNAmA // 55 // -samayasAra Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 38-40] ajIvAdhikAra vyAkhyA-pichale tIna padyoMmeM teraha guNasthAnoMko paudgalika batalAyA hai aura yaha nirdiSTa kiyA hai ki ve nizcaya dRSTise jIvarUpa nahIM haiM; taba yaha prazna paidA hotA hai ki pramatta nAmaka chaThe guNasthAnase lekara sayoga-kevalI nAmaka 13veM guNasthAnoM taka, ATha guNasthAnoMkI jo vandanA dehakI stuti-rUpameM kI jAtI hai usake dvArA ve guNasthAnavartI muni vandita hote haiM yA ki nahIM ? yadi vandita hote haiM to deha aura jIva donoM eka Thaharate haiM aura yadi bandita nahIM hote to vandanA mithyA evaM vyartha ThaharatI hai| prathama vikalpakA samAdhAna isa padyameM aura dUsare vikalpakA samAdhAna uttaravartI padya meM kiyA gayA hai| isa padyameM batalAyA hai ki usa vandanAse ve guNasthAnavartI cetanAtmaka muni vastutaH vandita nahIM hote haiN| aisI vandanAkA eka rUpa samayasAra-kalazameM zrIamRtacandrAcArya ne isa prakAra diyA hai kAntyeva snapayanti ye dazadizo dhAmnA nirundhanti ye dhAmoddAmamahasvinAM janamano muSNanti rUpeNa ye| divyena dhvaninA sukhaM zravaNayoH sAkSAtkSaranto'mRtaM vandyAste'STasahasralakSaNadharAstorthezvarAH sUrayaH // 24 // isameM batalAyA hai jo apanI kAntise dazoM dizAoMko vyApakara unheM kAntimatI banAte haiM, apane tejase mahAtejasvI sUrgako bhI parAsta karate haiM, apane rUpase logoMke manako harate haiM, apanI divyadhvanise sunanevAloMke kAnoMmeM sAkSAt sukhAmRtakI varSA karate haiM aura eka hajAra ATha (zarIra) lakSaNake dhAraka haiM, ve tIrthezvara-AcArya vandanIya haiM / ___ yahA~ vandanA dehakI stutiko liye hue hai / aisI stutike sambandhameM zrI kundakundAcAryane samayasArameM likhA hai ki isa prakAra jIse bhinna pudgalAtmaka zarIrakI stuti karake muni yaha mAnatA hai ki mere dvArA kevalI bhagavAna stuti vandanA kiye gaye, jo ki vyavahAra nayakI dRSTise hai| nizcaya nayakI dRSTi se yaha kathana ThIka nahIM hai; kyoMki zarIrake jo guNa haiM ve kevalIke guNa nahIM hote, jo kevalIke guNoMkI stuti karatA hai vahI vastutaH kevalIkI stuti karatA hai iNamaNNaM jIvAdo dehaM puggalamayaM thuNittu munnii| maNNadi hu saMthudo vaMdido mae kevalIbhayavaM // 28 // taM Nicchaye Na jujjadi Na sarIragRNAhi hoMti kevlinno| kevaliguNe thuNadi jo so taccaM keli thuNadi // 29 // vandanAkI upayogitA paraM zubhopayogAya jAyamAnA zarIriNAm / dadAti vividhaM puNyaM saMsArasukhakAraNam // 40 // 'kintu vaha vandanA utkRSTa zubhopayogake lie nimitta-bhUta huI prANiyoMko nAnA prakArakA paramapuNya pradAna karatI hai, jo U~ce darjeke saMsAra-sukhoMkA kAraNa hotA hai|' vyAkhyA--jina guNasthAnoMkI vandanAkA pichale padyameM ullekha hai ve padya naM0 36, 37 ke anusAra paudgalika hote hue bhI aura unakI usa bandanAse jJAnAtmaka munivandita na hote 1. jadi jovo Na sarIraM tityayarAyariya saMthadI ceva / savvA vi havadi micchA teNa du AdA havadi deho ||26||-smysaar / / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 yogasAra-prAbhRta [adhikAra 2 hue bhI vaha dehadhAriyoMke usa puNyake upArjanameM eka bahuta bar3I nimitta kAraNa hotI hai joki saMsArI jIvoMko U~ce darjekA sukha prApta karAtA hai, aura isIlie nirarthaka nahIM kahI jAtI hai / sa viSayameM-vandanAkI upayogitAke sambandhameM-zaMkA karanekI jarUrata nahIM hai| vyavahAranayakI dRSTise, jo ki samayasArakI pUrvokta gAthA 27 ke anusAra deha aura jIvako eka rUpameM grahaNa karatA hai, ukta vandanAse cetanAtmaka muni vandita hote haiM aura vaha vandanA vandanakartAke zubhopayogakA nimittabhUta hokara use nAnA prakArake saMsAra-sukhoMkA kAraNa puNya pradAna karatI hai| aisI sthitimeM yaha spaSTa ho jAtA hai ki vyavahAranayAzrita vandanA sarvathA mithyA tathA vyartha nahIM hotii| acetanadehake stuta honepara cetanAtmA stuta nahI hotA 'nAcetane stute dehe stuto'sti jJAnalakSaNaH / na koze varNite nUnaM sAyakasyAsti varNanA // 41 // 'acetana-dehake stuta honepara jJAna-lakSaNa AtmA stuta nahIM hotaa| (ThIka hai ) myAnakA varNana honepara ( usa varNanase) myAnake bhItara rahanevAlI talavArakA varNana nahIM bntaa|' vyAkhyA-pramattAdi guNasthAna-vartiyoMkI acetana dehake rUpameM jo vandanA-stuti kI jAtI hai usase jJAnAtmaka muni vandita-stuta nahIM hote, yaha bAta jo 32veM padyameM kahI gayI thI, usIko yahA~ eka sundara dRSTAntake dvArA spaSTa kiyA gayA hai| vaha hai myAna aura talavArakA dRSTAnta / myAna lohekA hai yA anya dhAtukA hai usapara sone-cA~dIkI amuka citrakArI hai athavA makhamala Adi car3hI hai aura usapara sundara sunaharI-rUpaharI kAma ho rahA aura mUTha amuka AkArakI bar3I hI cittAkarSaka hai, yaha saba myAnakA varNana hai, isa varNanase talavArake vartanakA jaise koI sambandha nahIM hai-usake guNa, svabhAva AdikA koI varNana nahIM ho jAtA-usI prakAra acetana dehake raMga-viraMgAdi vividha rUpase varNita honepara bhI usake bhItara rahanevAle AtmAkA varNana nahIM hotaa| aura isalie dehakI stutise dehadhArIkI stuti nahIM bntii| isI bAtako samayasArameM zrI kundakundAcAryane nagara aura rAjAke dRSTAnta-dvArA vyakta kiyA hailikhA hai ki 'nagarakA varNana honepara jisa prakAra rAjAkA varNana nahIM ho jAtA usI prakAra deha-guNoMkI stuti honepara kevalIke guNoMkI stuti nahIM ho jaatii|' vibhinnatAkA eka siddhAnta aura usase cetanakI dehase bhinnatA yatra pratIyamAne'pi na yo jAtu pratIyate / sa tataH sarvathA bhinno rasAd rUpamiva sphuTam // 42 // kAye pratIyamAne'pi cetano na pratIyate / yatastatastato bhinno na bhinno jJAnalakSaNAt // 43 // 'jo jisameM pratIyamAna honepara bhI kabhI spaSTa pratIta nahIM hotA vaha usase jisameM pratIyamAna ho rahA hai sarvathA bhinna hotA hai jaise rasase rUpa / cU~ ki dehameM pratIyamAna honepara bhI ceta 1. Nayarammi vaNNide jaha Na vi raNo vaNNaNA kadA hodi / dehaguNe thunvaMte Na kevaliguNA thudA hoMti ||30||-smysaar . Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 41-45] ajIvAdhikAra nAtmA kabhI spaSTa pratIta nahIM hotA isalie vaha cetanAtmA dehase bhinna hai; kintu apane jJAna-lakSaNase bhinna nahIM hai|' ___ vyAkhyA-ina donoM padyoM meM se prathama padyameM vibhinnatAke eka siddhAntakA udAharaNasahita nirdeza kiyA gayA hai aura dUsare padyameM use deha tathA AtmApara ghaTita kiyA gayA hai| jisa prakAra rasameM rUpa pratIyamAna (pratibhAsamAna) hote hue bhI vahA~ kabhI spaSTa pratIta (pratibhAsita ) nahIM hotA aura isalie rasase rUpa bhinna hai-rasa rasanA indriyakA viSaya hai aura rUpa cakSu indriyakA viSaya hai| usI prakAra jIvita zarIrameM jIvAtmAke pratIyamAna honepara bhI jIvAtmA vahA~ kabhI spaSTa rUpase pratIta nahIM hotA aura isIlie paudgalika zarIrase jIvAtmA sarvathA bhinna hai-zarIra indriyajJAna gocara hai jabaki jIvAtmA apaudgalika tathA svaMsavedya hai-zarIrase bhinna hote hue bhI jIvAtmA apane jJAnalakSaNase, jo ki usakA AtmabhUta-lakSaNa hai, kabhI bhinna nahIM hotaa| 42veM padyameM prayukta huA spaSTArthakA vAcaka 'sphuTa' vizeSaNapada apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai aura isa bAtako sUcita karatA hai ki jo jahA~ pratIyamAna hotA hai vaha vahA~ aspaSTa jhA~kIke rUpameM hotA hai, spaSTa pratItikA viSaya nahIM hotaa| jo kucha indriyagocara vaha saba AtmabAhya dRzyate jJAyate kiMcid yadakSaranubhUyate / tatsarvamAtmano bAhyaM vinazvaramacetanam // 44 // __'indriyoM ke dvArA jo kucha bhI dekhA jAtA, jAnA jAtA aura anubhava kiyA jAtA hai vaha AtmAse bAhya, nAzavAn tathA cetanA-rahita hai|' vyAkhyA-isa padya meM indriyoM dvArA dRSTa, jJAta tathA anubhUta padArthoM ke viSayameM eka aTala niyamakA nirdeza kiyA gayA hai, aura vaha yaha ki aise saba padArtha eka to AtmabAhya hote haiM-zuddha AtmAkA koI guNa yA paryAyarUpa nahIM hote, dUsare vinazvara-sadA sthira na rahanevAle hote haiM, tIsare acetana hote haiM / indriyoMkA jo kucha bhI viSaya hai vaha saba paudgalika-pudgalaniSpanna hai aura pudgala AtmAse bAhyakI vastu hai, acetana hai aura pUraNa-galanasvabhAvake kAraNa sadA eka avasthA meM sthira rahanevAlA nahIM hai| paramANu-rUpameM pudgala indriyoMkA viSaya hI nahIM aura skandharUpameM padagala sadA banate aura bigar3ate rahate haiN| ataH ukta niyama eka mAtra paudgalika-dravyoMse sambandha rakhatA hai-dUsare koI bhI dravya indriyoMke viSaya nahIM haiN| indriyagocara rUpakA svarUpa na nivRtiM gatasyAsti tadrapaM kiNcidaatmnH| acetanamidaM proktaM sarva paudgalikaM jinaiH // 4 // 1.bhA nirvattigatasthAsti / 2. bhA yadrapaM / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 yogasAra-prAbhUta [adhikAra 2 'jo indriyoMke dvArA dekhA jAtA tathA anubhava kiyA jAtA hai vaha kucha bhI rUpa mukti-prApta AtmAkA nahIM hai| isIse jinadevoMke dvArA yaha saba indriya-grAhya-rUpa pudgalAtmaka acetana kahA gayA hai|' vyAkhyA-pichale padyameM jo bAta kahI gayI hai usIko isa padyameM aura spaSTa kiyA gayA hai-likhA hai ki jo kucha bhI rUpa indriyoMke dvArA dekhA jAtA yA anubhava kiyA jAtA hai vaha cU~ki muktiprApta AtmAkA kucha bhI rUpa nahIM hai ataH usa sabako jinadevane acetana tathA paudgalika kahA hai| rAga-dveSAdi vikAra saba karmajanita vikArAH santi ye kecidrAga-dveSa-madAdayaH / karmajAste'khilA jJeyAstigmAMzoriva meghjaaH||46|| 'AtmAke rAga, dveSa aura mada Adika jo kucha vikAra haiM-vibhAvapariNamana haiM-ve saba megha-janya sUryake vikAroMkI taraha karma-janita haiN|' vyAkhyA-35veM padyameM jina vikAroMkA ullekha tathA sUcana hai ve prAyaH nAmakarmajanita haiM aura isa padyameM rAga-dveSa-madake rUpameM jina vikAroMkA ullekha hai aura 'AdayaH' padake dvArA jina krodha-lobha-mAyA-bhaya-hAsya-rati-arati-zoka-bhaya jugupsAdi vikAroMkA sUcana hai ve saba prAyaH mohanIyakarma-janita haiM-karmoMke udayAdi-nimittoMko pAkara usI prakAra AtmAmeM utpanna hote haiM jisa prakAra meghoMke udayAdi-nimittako pAkara sUrya meM vikAra utpanna hote haiN| karma cU~ki paudgalika tathA acetana haiM ataH ye vikAra bhI paudgalika tathA acetana haiM, acetana paudgalikase acaitanya paudgalikakI hI utpatti ho sakatI hai, cetana tathA apaudgalika Atma-dravyakI nhiiN| jIva kabhI karmarUpa aura karma kabhI jovarUpa nahIM hotA anAdAvapi sambandhe jIvasya saha karmaNA / na jIvo yAti karmatvaM jIvatvaM karma vA sphuTam // 47 // 'jIvakA karmake sAtha anAdikAlIna sambandha honepara bhI na to kabhI jIva karmapaneko prApta hotA hai-karma banatA yA karmarUpa pariNata hotA hai aura na karma jIvapaneko prApta hotA hai-jIva banatA yA jIvarUpa pariNata hotA hai, yaha spaSTa hai|' vyAkhyA kitanI hI vastue~ saMsArameM aisI haiM jo sambandhake kAraNa eka dUsare rUpa pariNata hotI huI dekhane meM AtI haiN| mokSazAstrameM bhI 'bandhe'dhiko pAriNAmiko ca' nAmakA eka sUtra hai, jisakA Azaya hai do guNa adhika vastu do hInaguNa vastuko apane rUpa kara letI hai| parantu yaha saba pudgalake sambandhakI bAta hai--eka dravyake dUsare dravyake sAtha sambandhakI nahIM / jIva aura pudgala donoM alaga-alaga dravya haiM aura jJAnAvaraNAdi dravyakarma paudgalika hote haiN| isIse jIva tathA karmakA anAdi sambandha hote hue bhI na to jIva kabhI karmarUpa hotA aura na karma kabhI jIvarUpa hI pariNata hotA hai--dravyadRSTise donoMkI sadA apaneapane svabhAvameM vyavasthiti rahatI hai / . Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 padya 46-49] ajIvAdhikAra AtmAko dravyakarmakA kartA mAnanepara doSApatti 'AtmanA kurute karma yadyAtmA nizcitaM tadA / kathaM tasya phalaM bhuGkte sa datte kama vA katham / / 48 // 'yadi yaha nizcitarUpase mAnA jAya ki AtmA AtmAke dvArA apane hI upAdAnasekarmako karatA hai to phira vaha usa karmake phalako kaise bhogatA hai ? aura vaha karma (AtmAko) phala kaise detA hai ? vyAkhyA-yadi pUrva padya-varNita siddhAntake viruddha nizcita-rUpase yaha mAnA jAya ki AtmA apane upAdAnase dravyakarmakA kartA hai-svayaM hI jJAnAvaraNAdi dravyakarmarUpa pariNata hotA hai to phira yaha prazna paidA hotA hai ki vaha AtmA usa karmaphalako kaise bhogatA hai aura vaha karma usa AtmAko phala kaise detA hai ? donoMke eka hI honepara phaladAna aura phalabhogakI bAta nahIM bana sktii| karmodayAdi-saMbhava guNa saba acetana karmaNAmudayasaMbhavA guNAH zAmikAH kSayazamodbhavAzca ye / citrazAstranivahena varNitAste bhavanti nikhilA vicetanAH // 46 // 'jo guNa karmoke udayase utpanna hue-audayika haiM, karmoke upazamajanya aupazamika haiM tathA karmoke kSayopazamase prAdurbhUta hue mAyopazamika haiM aura jo vividha-zAstra-samUhake dvArA varNita hue haiM-aneka zAstroMmeM jinakA varNana hai-ve saba cetanA-rahita acetana haiN|' vyAkhyA-dravyakarmoke udaya-nimittako pAkara utpanna honevAle guNa audAyika bhAva, karmake upazama-nimittako pAkara udbhUta honevAle guNa aupazamika bhAva aura karmoke kSayopajhama-nimittako pAkara prAdurbhUta honevAle guNa kSAyopazamika bhAva, ye saba dravyakarmoM ke cetanArahita honeke kAraNa cetanA-vihIna hote haiN| dravya-karmake astitva binA jIvake audayika, aupazamika, lAyopazamika aura kSAyika bhAva nahIM banate-dravyakarma hI nahIM taba udayAdi kisakA ? isIse ina bhAvoMko karmakRta kahA gayA hai| yaha vyavahAranayako dRSTise kathana hai| ___ anyathA dravyakarmake udayAdi-nimittako pAkara utpanna honevAle ye AtmAke vibhAva bhAva haiM-svabhAva-bhAva to eka mAtra pAriNAmika bhAva hai, jo anAdi-nidhana tathA nirupAdhi hotA hai / kSAyikabhAva svabhAvakI vyakti rUpa honese avinAzI hote hue bhI sAdi hai; kyoMki karma ke kSayase utpanna hotA hai aura isIse karmakRta kahA jAtA hai| 1. kamma kammaM kubvadi jadi so appA karedi appANaM / kidha tasya phalaM bhujadi appA kammaM ca dedi phalaM // paJcaHsti0 63 / / 2. kammeNa viNA udayaM jIvassa na vijjade upasamaM vA / kha iyaM khaovasamiyaM tamhA bhAvaM tu kammakadaM ||58|-pnycaasti| 3. pAriNAmikastvanAdinidhano nirupAdhiH svAbhAvika eva / kSAyikastu svabhAva-vyaktirUpatvAdananto'-pi karmaNaH kSayenotpadyamAnatvAt sAdiriti karmakRta evoktaH / -amRtacandrAcAryaH / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhRta [adhikAra 2 ajIvatattvako yathArtha jAne binA svasvabhAvopalabdhi nahIM banatI ajIvatattvaM na vidanti samyaga ye' jIvatatvAdvidhinA vibhaktam / cAritravanto'pi na te labhante viviktamAtmAnamapAstadoSam // 50 // iti zrImadamitagati-niHsaMgayogirAja-viracite yogasAraprAbhRte'jIvAdhikAraH // 2 // 'jo loga usa ajIvatattvako, jo ki jIvatattvase vidhi-dvArA vibhakta hai, yathArtha rUpase nahIM jAnate haiM ve cAritravanta hote hue-samyak cAritrakA anuSThAna karate hue bhI usa vivikta-zuddha evaM khAlisa-AtmAko prApta nahIM hote jo ki doSoMse rahita hai|' vyAkhyA-isa padyameM, ajIvAdhikArakA upasaMhAra karate hue, ajIva-tattvake yathArtha parijJAnakA mahattva khyApita kiyA gayA hai aura vaha yaha hai ki jabataka isa ajIvatattvakA yathArtha parijJAna nahIM hotA tabataka AtmAko apane zuddharUpako upalabdhi nahIM hotI, cAhe vaha kitanA bhI tapazcaraNa kyoM na kre| yahA~ ajIva-tattvakA 'jIvatattvAdvidhinA vibhaktaM' yaha vizeSaNa apanA khAsa mahattva rakhatA hai aura isa bAtako sUcita karatA hai ki ajIvatattva jIva-tattvake niSedhako liye hue koI dharma nahIM hai kintu apane astitvako i ko liye hae eka pRthaka tattva hai, aura vaha mukhyataH vaha tattva hai jo jIvake sAtha eka kSetra-avagAharUpa hote hue bhI usase sadA pRthaka rahatA hai aura jIvake vibhAva-pariNamanameM nimittakAraNa par3atA hai| vaha pudgaladravya hai jo karmake rUpameM jIvake sAtha ukta anAdi-sambandhako liye hue hai aura zarIrake rUpameM aneka svajanAdike sambandhako liye hue hai| usako ThIka na samajhanese hI AtmAke svarUpameM bhrAnti banI rahatI hai aura isIse usakI upalabdhi nahIM ho paatii| viviktAtmAke rUpa meM svarUpakI upalabdhi hI isa granthakA mukhya dhyeya hai, jise granthake maMgalAcaraNameM 'svasvabhAvopalabdhaye' padake dvArA vyakta kiyA gayA hai| isa prakAra zrI amitagati-niHsaMgayogirAja-viracita-yogasAraprAbhRtameM ajIva adhikAra nAmakA dUsarA adhikAra samApta huA // 2 // 1. mu yo / 2. mu caritravanto'pi / ... Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AsravAdhikAra Asravake sAmAnya hetu zubhAzubhopayogena vAsitA yog-vRttyH| sAmAnyena prajAyante duritAsrava hetavaH // 1 // 'zubha tathA azubha upayogake dvArA-jJAna-darzanake acche-bure rUpa pariNamanake nimittasevAsanAko prApta athavA saMskArita haI jo yogoMkI-mana-vacana-kAyakI karma-kriyArUpa pravattiyA~ haiM ve sAmAnyase duritoMke-zubhAzubha-karmoke-AsravakI-AtmAmeM Agamana athavA pravezakI-hetu hotI haiM-kAraNa par3atI haiN|' ___ vyAkhyA-yahA~ 'yoga' zabda mana-vacana-kAya tInoMke arthameM prayukta huA hai| tInoM yogoMmeM-se kisI bhI yogakI kriyA 'yogavRtti' kahalAtI hai| ye yogavRttiyA~ jaba zubha yA azubha kisI bhI prakArake upayogase-jJAna-darzanase-vAsita-saMskArita hotI haiM athavA yoM kahie ki koI bhI prakArake jJAna-darzanakI puTako sAthameM liye hue hotI haiM to ve sAmAnyarUpase duritAsravakI hetu hotI haiN| yogavRttiyoMke ukta vizeSaNase yaha phalita hotA hai ki yadi ve vRttiyA~ zubhAzubha upayogase vAsita nahIM to duritAsravakI hetu bhI nahIM hotii| 'durita' zabda Ama taurapara pApa yA pApakarma ke artha meM prayukta hotA hai; parantu yahA~ vaha karmamAtra athavA AThoM prakArakI karma prakRtiyoMke artha meM prayukta huA hai / grantha-bharameM yaha zabda koI ATha sthAnoMpara pAyA jAtA hai aura sarvatra isI Azayako liye hue hai-karmavizeSa jo pApa usake Azayako liye hue nahIM / isake paryAya nAma haiM agha, kalila, rajasa , enasa , Agasa , rephasa , aMhasa aura pAtaka, jina sabakA prayoga bhI granthameM duritake ukta Azayako liye hue hai kevala pApake Azayako liye hue nahIM; yadyapi ye pApake artha meM bhI prayukta hote haiM / 'pApa' zabda hI grantha-bhara meM prAyaH pApakarmake liye prayukta huA hai| granthakArane svayaM bhI Age caturtha padyameM 'duritAsrava ke sthAnapara 'karmAsrava' padakA prayoga kiyA hai, jo duritake abhipreta karma arthako spaSTa kara detA hai| yahA~ maiM itanA aura prakaTa kara denA cAhatA hU~ ki svAmI samantabhadrane svayambhUstotrameM-'duritamalakalaGkamaSTakaM nirupama-yogabalena nirdahana' ityAdi vAkyake dvArA 'karmASTaka'ko 'durita' zabdake dvArA ullekhita kiyA hai| ataH granthakArakA AThoM karmoke arthameM-durita zabdakA ukta prayoga bahuta prAcIna aura samIcIna hai| vAstavameM dekhA jAya to sAre hI karma pAparUpa haiM jo AtmAko bandhanameM bA~dhakara-parAdhIna banA kara-use saMsAra-bhramaNa karAte haiN| isIse zrIkundakundAcAryane samayasArameM puNyakarmako bhI suzIla nahIM mAnA hai, jo ki AtmAkA saMsArameM hI praveza (bhava-grahaNake rUpameM bhramaNa) karAtA rahatA hai| 1. A duritAzrava (Age bhI sarvatra 'aashrv')| 2. kaha taM hodi susIlaM jaM saMsAre pvesedi||145|| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhRta [adhikAra 3 Asravake vizeSa hetu 'mithyAktvamacAritraM kaSAyo yoga ityamI / catvAraH pratyayAH santi vizeSeNAghasaMgrahe // 2 // "mithyAvarzana, asaMyama (avrata ), kaSAya aura yoga ye cAra vizeSarUpase agha-saMgrahameMkarmoke Atmapraveza tathA grahaNa-rUpa bandhameM-kAraNa haiN|' vyAkhyA-pichale padyameM sAmAnyarUpase karmoM ke Asraba-hetuoMkA nirdeza karake isa padyameM vizeSarUpase karmoMke Asrava-hetuoMkA nirdeza kiyA gayA hai| vizeSake sAtha sAmAnya avazya rahA karatA hai ataH pUrvokta sAmAnya-hetuoMke atirikta jina vizeSa-kAraNoMkA yahA~ ullekha kiyA gayA hai unameM yoga to vahI jAna par3atA hai jo sAmAnya-hetuoMmeM prayukta huA hai, taba usakA punargrahaNa kyA artha rakhatA hai ? isa praznakA samAdhAna, jahA~taka maiM samajhatA hU~, itanA hI hai ki karmAsravake vizeSa hetuoMmeM jisa yogakA grahaNa hai vaha kaSAyAnuraMjita yoga hai, jisa yogakI pravRtti lezyA kahalAtI hai| yahA~ pichale padyameM prayukta hetavaH' padyake sthAnapara 'pratyayAH' padakA aura 'durita'ke sthAnapara 'agha' zabda kA jo prayoga kiyA gayA hai vaha samAnArthaka hai| kintu 'Astrava' zabdake sthAna / 'sagraha' zabdakA prayoga kiyA gayA hai vaha apanI bizaMpatA rakhatA hai, usameM Asrava aura bandha donoMkA grahaNa ho jAtA hai; kyoMki jina cAra pratyayoMko bizeSAsravakA kAraNa batalAyA hai ve hI vandhake bhI kAraNa haiM; jaisA ki samayasArakI pUrvoddhRta gAthA 109 se aura bhokSazAstrake nimna sUtrase bhI jAnA jAtA hai : mithyAdarzanAvirata-pramAda-kaSAya-yogA bandhahetavaH // 8-1 // mohako bar3hAnevAlI buddhi sacittAcittayoryAvadrvyayoH parayorayam / AtmIyatva-matiM dhatte tAvanmoho vivardhate // 3 // 'yaha jIva jabataka cetana-acetanarUpa para-padArthoMmeM nijatva-buddhi rakhatA hai-parapadArthIko apane samajhatA hai tabataka (isakA) moha-mithyAtva-bar3hatA rahatA hai|' vyAkhyA-Asrava-hetuoMmeM jisa mithyAdarzanakA Upara ullekha AyA hai aura jisakA kitanA hI varNana pichale do adhikAroMmeM A cukA hai usIkI Asravase sambandha rakhanevAlI sthitiko isa padyameM tathA agale kucha padyoMmeM spaSTa kiyA gayA hai| isa padyameM mithyAdarzanakA 'moha, nAmase ullekha karate hue yaha batalAyA hai ki jabataka yaha jIva para-padArtho meM-cAhe ve cetanA-sahita hoM yA cetanA-rahita-apanepanakI buddhi rakhatA hai-unheM AtmIya mAnatA hai-tabataka moha bar3hatA rahatA hai| 1.(ka) sAmaNNapaccayA khala cauro bhaNNaMti bNdhkttaaro| micchattaM aviramaNaM kasAyajogA ya boddhavvA ||109||-smysaar / (kha) micchattaM aviramaNaM kasAyajogA ya AsavA hoti |-go0 ka. 786 / 2. kaSAyAnurajitayogapravRttirlezyA / kaSAyodayaraJjitA yogapravattiriti bhaavleshyaa|-srvaarthsiddhi / 3. moho mithyAdarzanamucyate |-raamsen, tattvAnuzAsana / . Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 2-6 ] AsUvAdhikAra ukta buddhise mahAkarmAsrava teSu pravartamAnasya karmaNAmAsravaH paraH / karmAsrava - nimagnasya nottAro jAyate tataH ||14|| 'ukta cetana-acetana rUpa para - padArthoM meM ( AtmIyatva matirUpa ) pravRttiko prApta jIvake karmoMkA mahAn Asrava hotA rahatA hai aura isalie jo karmAsravameM DUbA rahatA hai usakA uddhAra nahIM banatA / ' vyAkhyA - jo jIva sacetana tathA acetana para-padArthoM meM ukta AtmIyatva-matiko liye hue pravRtta hotA hai usake karmoMkA bahuta bar3A Asrava hotA hai aura jise karmoMkA bahuta bar3A Asrava nirantara hotA rahatA hai, yahA~taka ki vaha usameM DUbA rahatA hai, usakA saMsArase uddhAra nahIM hotA / saMsArase uddhAra ke lie naye karmoMkA AnA rukanA cAhie aura vaha tabhI bana sakegA jabaki isa jIvakI mohake udayavaza para padArthoM meM jo apanepanako buddhi ho rahI hai vaha dUra hogI / mohane jIvakI dRSTimeM vikAra utpanna kara rakhA hai, isIse jo AtmIya ( apanA ) nahIM use yaha bhramase AtmIya samajha rahA hai / isIse moharUpa jo mithyAdarzana hai vaha karmoMke AsravakA pradhAna hetu hai / 67 eka dUsarI buddhi jisase mithyAtva nahIM chUTa pAtA yadaM kArmaNaM dravyaM kAraNe'tra bhavAmyaham | yAvadeSA matistAvanmithyAtvaM na nivartate // 5 // 'vaha karmajanita padArthasamUha mujhameM hai, isakA kAraNa maiM hU~, yaha buddhi jabataka banI rahatI hai tabataka mithyAtva - moha athavA mithyA darzana -- nahIM chUTatA / vyAkhyA - isa padya meM tIsare padyase bhinna eka dUsarI mati buddhikA ullekha hai aura mithyAdarzanako 'mithyAtva' nAmase ullekhita karate hue likhA hai ki 'yaha dRzyamAna karmajati padArtha zarIrAdika mujhameM haiM - mere sAtha tAdAtmya-sambandhako prApta haiM -- aura inakA kAraNa ( upAdAna ) maiM hU~ aisI buddhi jabataka isa jIvakI banI rahatI hai tabataka midhyAdarzana dUra hone meM nahIM AtA / aura isalie mithyAtva ke kAraNase honevAlA karmAsrava barAbara hotA rahatA hai / karmAko hetubhUta eka tIsarI buddhi Asamasmi bhaviSyAmi svAmI dehAdi vastunaH / mithyA dRSTeriyaM buddhiH karmAgamana - kAriNI || 6 || 'mithyAdRSTikI yaha buddhi ki maiM dehAdi bastukA pahale svAmI thA, vartamAnameM hU~ aura Age hU~gA, karmo AgamanakI kAraNIbhUta hai-AtmAmeM karmoMkA dravya tathA bhAvarUpa Asrava karAnevAlI hai / ' vyAkhyA - isa padya meM midhyAtva-janya athavA mithyA darzanarUpa eka tIsarI buddhikA ullekha hai aura vaha yaha ki 'maiM amuka dehAdi vastukA svAmI thA, svAmI hU~ athavA svAmI Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 3 hU~gA' yaha mithyAdRSTi jIvakI jo buddhi hai vaha karmoM ke AgamanakI-AtmapravezakI-kAraNIbhUta hai-aisI buddhike nimittase bhI karmokA Amrapa hotA hai| cauthI buddhi jisase karmAsrava nahIM rukatA cetane'cetane dravye yAvadanyatra vartate / svakIyabuddhitastAvatkarmAgacchan na vAryate / / 7 / / 'jabataka yaha jIva cetana yA acetana kisI para-padArthameM svakIya buddhise vartatA hai-parapadArthako apanA mAnatA hai tabataka karmokA AnA ( Atmapraveza) rokA nahIM jaataa|' vyAkhyA--pichale padyameM jisa dehAdi vastuke svAmitvakA ullekha hai vaha svadehAdika hai aura isa padyameM jisa vastu ke svAmitvakA ullekha hai vaha paradehAdika hai jise 'anyatra' zabdake prayoga-dvArA yahA~ vyakta kiyA gayA hai| aura isIlie parake-strI-putrAdike zarIrAdikameM jo apane svAmitvakI buddhi hai vaha eka cauthe prakArakI buddhi hai| isa buddhise jabataka jIva pravartatA hai tabataka karma ke Agamanako nahIM rokA jA sktaa| nizcaya aura vyavahArase AtmAkA kartRtva zubhAzubhasya bhAvasya kartAtmIyasya vastutaH kartAtmA punaranyasya bhAvasya vyavahArataH / / 8|| 'AtmA nizcayase apane zubha tathA azubha bhAvakA-pariNAmakA-kartA hai aura vyavahArase parake-pudgala dravyake-bhAvakA-pariNAmakA-kartA hai|' / vyAkhyA-yahA~ nizcaya aura vyavahAra donoM nayoMkI dRSTise isa saMsArI jIvake kartRtvakA nirdeza kiyA gayA hai aura usameM batalAyA hai ki yaha jIva nizcayase apane zubhaazubha bhAvoMkA kartA hai, jo ki karmoke udaya-nimittavaza usake vibhAva-pariNAma hote haiM, aura vyavahArase paradravya-pudgalake zubha-azubha pariNAmakA kartA hai, jo ki AtmAke zubhaazubha pariNAmoMkA nimitta pAkara karmarUpameM pariNata honevAlA usakA vibhAvapariNAma hai| jIva-pariNAmAzrita karmAsrava, karmodayAzrita jIva- riNAma zritvA jIva-parINAmaM karmAsravati dAruNam / zritvodeti parINAmo dAruNaH karma dAruNam / / 9 / / __ 'jIvake pariNAmako Azrita karake-AtmAke zubha-azubha bhAvakA nimitta pAkararAruNakarma Asravako prApta hotA hai-AtmAmeM praveza pAtA hai-(aura) dAruNakarmako Azrita karake-dAruNakarmake udayakA nimitta pAkara-dAruNapariNAma udayako prApta hotA haiAtmAmeM zubha yA azubharUpa dAruNabhAvakA udaya hotA hai / 1. mukarmodgacchan / 2. yahA~ 'vastutaH' kI jagaha 'bandhataH' pATha pAyA jAtA hai, jo samucita pratIta nahIM hotaa| uttarArdhameM 'vyavahArataH' padakA prayoga yahA~ usake pratipakSI 'vastutaH' padake astitvako sUcita karatA hai, isIse usako yahA~ rakhA gayA hai| 3. mu dAruNaM / . Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 7-12] AsavAdhikAra vyAkhyA-yahA~ jIvake jisa pariNAmakA ullekha hai vaha usakA svabhAva-pariNAma na hokara vibhAva-pariNAma hai, jo eka to karmoke udaya-nimittako pAkara utpanna hotA hai aura dUsare naye karmoke AsravakA nimittakAraNa banatA hai| karma aura karmajanita jIvapariNAma donoMko yahA~ 'dAruNa' vizeSaNake sAtha ullekhita kiyA hai, jo donoMkI bhayaMkaratA-kaThoratAkA dyotaka hai| kisakA kisake sAtha kArya-kAraNa-bhAva kArya-kAraNa-bhAvo'yaM pariNAmasya karmaNA / karma-cetanayoreSa vidyate na kadAcana // 10 // 'jIvake pariNAmakA karmake sAtha ukta kArya-kAraNa-bhAva hai, karma aura cetana ( jIvAtmA) meM yaha kArya-kAraNabhAva kadAcit vidyamAna nahIM hai|' vyAkhyA-pichale padyameM jisa kArya-kAraNa-bhAvakA ullekha hai usako spaSTa karate hue yahA~ yaha batalAyA gayA hai ki yaha kArya-kAraNa-bhAva jIvake vibhAvapariNAmakA karmake sAtha hai, acetana karma aura cetana jIvameM yaha kArya-kAraNa-sAva kadAcit bhI nahIM hai-acetana karmase sacetana jIvakI aura sacetana-jIvase acetana-karmakI utpatti kabhI nahIM hotii| karmako jIvakA kartA mAnanepara Apatti AtmAnaM kurute karma yadi, karma tadA katham / cetanAya phalaM datte ? bhukte vA cetanaH katham / / 11 / / 'yadi karma (apane upAdAnase) AtmAko karatA hai to phira karma cetana-AtmAko phala kaise detA hai ? aura cetanAtmA usa phalako kaise bhogatA hai ?-ye donoM bAteM taba banatIM nhiiN|' vyAkhyA-pichale padyameM yaha batalAyA gayA hai ki sacetana jIva aura acetana dravya karmameM paraspara kArya-kAraNa bhAva nahIM hai / yadi donoMmeM kArya-kAraNa bhAva mAnA jAya-jIvako apane upAdAnase karmakA aura karmako apane upAdAnase jIvakA kartA mAnA jAya to ina donoM hI vikalpoMmeM yaha prazna paidA hotA hai ki karma jIvako phala kaise detA hai aura jIva usa phalako kaise bhogatA hai ? upAdAnakI dRSTile donoMke eka honepara phaladAtA aura phalabhoktAkI bAta nahIM bntii| inameM se eka vikalpakA ullekha karake yahA~ jo Apatti kI gayI hai vahI dUsare vikalpakA ullekha karake granthake dvitIya adhikArameM padya naM048 ke dvArA kI gayI hai| ekake kiye hae karmake phalako dUsareke bhoganepara Apatti pareNa vihitaM karma pareNa yadi bhujyate / na ko'pi sukha-duHkhebhyastadAnIM mucyate katham // 12 // 'parake kiye hue karmako-karmake phalako-yadi dUsarA bhogatA hai to phira koI bhI sukhaduHkhase kaise mukta ho sakatA hai ? nahIM ho sktaa|' vyAkhyA-yahA~ 'kare koI aura bhare koI ke siddhAntakA ullekha karake use dUSita ThaharAyA gayA hai-likhA hai ki yadi ekake kiye hue karmakA phala dUsarA bhogatA hai to koI bhI Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 yogasAra-prAbhRta [adhikAra 3 sAMsArika sukha-duHkhase kabhI mukta nahIM ho sakatA; kyoMki hama apane sukha-duHkha-dAtA karmakA nirodha to kara sakate haiM na kareM vaisA koI karma; parantu dUsare kareM unheM hama kaise roka sakate haiM ? jaba una dUsaroMke kiye karmakA phala bhI hameM bhoganA par3e to hamArA sAMsArika sukha-duHkhase kabhI bhI chaTakArA nahIM ho sakatA, aura isalie kabhI bhI maktikI prApti nahIM ho sktii| karma-phalakA yaha siddhAnta ajJAna-mUlaka aura vastu-tattva ke viruddha hai| karma kaise jIvakA AcchAdaka hotA hai jIvasyAcchAdakaM karma nirmalasya malImasam / jAyate bhAskarasyeva zuddhasya dhana-maNDalam // 13 // 'karma jo mala rUpa hai vaha nirmala jIvAtmAkA usI prakArase AcchAdaka hotA hai jisa prakAra ki ghanamaNDala-bAdaloMkA ghaTATopa-nirmalasUryakA AcchAdaka hotA hai|' vyAkhyA-jIva svabhAvase nirmala hai-vastutaH saba prakArake malase rahita hai-usako malina karanevAlA eka mAtra karmamala hai aura vaha dravyakarma, bhAvakarma, nokarma (zarIrAdi ) ke bhedase tIna prakArakA hai, jo use saba orase usI prakAra AcchAdita kiye hue hai jisa prakAra ki ghanaghora-ghaTA nirmalasUryako AcchAdita karatI hai| kaSAya-sotase AyA huA karma jIvameM ThaharatA hai kaSAyasrotasAMgatya jIve karmAvatiSThate / Agameneva pAnIyaM jADya-kAraM sarovare // 14 // 'jIvameM kaSAya-srotase Akara jaDatAkAraka karma usI prakAra ThaharatA hai jisa prakAra ki sarovarameM srotarUpa nAlIke dvArA Akara zItakAraka jala ThaharatA hai|' vyAkhyA-yahA~ 'avatiSThate' padake dvArA jIvameM karmAsravake sAthameM usake uttaravartI pariNAmakA ullekha hai, jise 'bandha' kahate haiM aura vaha prAyaH tabhI hotA hai jaba karma kaSAyake srotase AtA hai aura isalie isa padyameM sAmparAyika AsravakA ullekha hai| jo karma kaSAyake srotase-sAmparAyika Asravake dvArA nahIM AtA vaha bandhako prApta nahIM hotaa| aura sAmparAyika Asrava usI jIvake banatA hai jo kaSAya-sahita hotA hai-kaSAya-rahitake nhiiN| kaSAya-rahitake yogadvArase jo sthiti-anubhAga-vihIna sAmAnya Asrava hotA hai, usako IryApatha Anava kahate haiM / bandhakA kAraNa kaSAya hai, usIse "Thidi aNubhAgA kasAyado hoMti' isa siddhAntake anusAra sthiti tathA anubhAgakA bandha hotA hai| niSkaSAya-jIvake karmAsrava mAnanepara doSApatti jIvasya niSkaSAyasya yadyAgacchati kalmaSam / tadA saMpadyate muktine kasyApi kadAcana // 1 // 'yadi kaSAya-rahita jIvake bhI kalmaSakA Agamana hotA hai-karmokA sAmparAyika Asrava banatA hai to phira kisI bhI jIvako kabhI mukti nahIM ho sktii|' 1. mu zrotasA / 2. vyA jADyakAre / 3. sakaSAyAkaSAyayoH saampraayikeryaapssyoH|-t0 sUtra 6.4 . Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 13-17 ] AsUvAdhikAra 71 vyAkhyA - pichale padya meM kaSAya sahita jIvake sAmparAyika AsravakI bAta kahI gayI hai-- kaSAya-rahitakI nhiiN| isa padyameM kaSAya-rahita jIvake bhI yadi bandhakAraka sAmparAyikaAsrava mAnA jAya to usameM jo doSApatti hotI hai use batalAyA hai aura vaha yaha hai ki taba kisI bhI jIvako kabhI bhI muktikI prApti nahIM ho sakatI -- kaSAyase bhI bandha aura binA kaSAya ke bhI bandha, to phira chuTakArA kaise mila sakatA hai ? nahIM mila sakatA / aura yaha bAta vAstavikatAke bhI biruddha hai; kyoMki jo kAraNa bandhake kahe gaye haiM unake dUra honepara mukti hotI hI hai / bandhakA pradhAna kAraNa kaSAya hai; jaisA ki isI granthake bandhAdhikAra meM diye hue bandhake lakSaNase prakaTa hai / ' eka dravyakA pariNAma dUsareko prApta honepara doSApatti nAnyadravya - parINAmamanya-dravyaM prapadyate / svA-nya-dravya-vyavastheyaM parasya ( thA ) ghaTate katham ||16|| 'bhinna dravyakA pariNAma bhinna dravyako prApta nahIM hotA - eka dravya dUsare dravyarUpa kabhI pariNamana nahIM karatA -- yadi aisA na mAnA jAya to yaha svadravya-paradravyakI vyavasthA kaise bana sakatI hai ? nahIM bana sakatI / ' vyAkhyA - pratyeka pariNamana apane-apane upAdAnake anurUpa hotA hai, dUsare dravyake upA dAnake anurUpa nahIM / yadi eka dravyakA pariNamana dUsare dravyake upAdAnarUpa hone lage to donoM dravyoMmeM koI bheda nahIM rahatA / udAharaNake taurapara santareke bIjase amarUda aura amarUda ke bIjase santarA bhI utpanna hone lage to yaha santarekA bIja aura yaha amarUdakA bIja hai aisA bheda nahIM kiyA jA sakatA aura na yaha AzA hI kI jA sakatI hai ki santarekA bIja bonese santarekA vRkSa ugegA aura usapara santare lageMge / anyathA pariNamana honekI hAlata meM usa santareke bIjase koI dUsarA vRkSa bhI uga sakatA hai aura dUsare prakArake phala bhI laga sakate haiM, parantu, aisA nahIM hotA, isIse eka dravyameM dUsare saba dravyoMkA abhAva mAnA gayA hai, tabhI vastukI vyavasthA ThIka baiThatI hai, anyathA koI bhI vastu apane svarUpako pratiSThita nahIM kara sakatI, taba hama santareko santarA aura amarUdako amarUda bhI nahIM kaha sakate / pAMcavIM buddhi jisase karmAsrava nahIM rukatA parebhyaH sukhaduHkhAni dravyebhyo yAvadicchati / tAvadAsrava-vicchedo na manAgapi jAyate // 17 // 'jabataka ( yaha jIva ) para dravyoMse sukha-duHkhAdikI icchA-apekSA rakhatA hai tabataka AsravakA viccheda - AtmAmeM karmoMke AgamanakA niSedha - tanika-sA bhI nahIM banatA / ' vyAkhyA - para- dravyoMse mujhe sukha-duHkha milatA hai aisI samajha jabataka banI rahatI hai. tabataka AsravakA kiMcit bhI nirodha nahIM ho sakatA / yaha eka pA~caveM prakArakI buddhi hai jo karmAkI hetubhUta hai / 1. pudgalAnAM yadAdAnaM yogyAnAM sakaSAyataH / yogataH sa mato bandho jIvAsvAtantryakAraNam // 1 // Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 3 svadeha-paradehake acetanatvako na jAnanekA phala acetanatvamajJAtvA svadeha-paradehayoH / svakIya-parakIyAtmabuddhitastatra vartate // 18 // '(yaha jIva ) svadeha aura paradehake acetanapaneko na jAnakara svadehameM Atmabuddhise aura paradehameM parakIya Atmabuddhise pravRtta hotA hai-apane zarIrako apanA AtmA aura parake zarIrako parakA AtmA samajhakara vyavahAra karatA hai|' vyAkhyA-apane dehako apanA AtmA aura strI-putrAdi parake dehako parakA AtmA samajhakara yaha jIva jo pravRtta hotA hai aura usase apaneko sukha-duHkha honA mAnatA hai usakA kyA kAraNa hai ? isa praznake samAdhAnArtha hI yaha padya nirmita huA jAna par3atA hai| aura vaha samAdhAna hai 'apane deha tathA paradehake acetanatvako na jAnanA' / yadi nizcita-rUpase yaha jAnA ho ki merA yA dUsare kisI bhI jIvakA zarIra cetana nahIM hai-jar3a hai to usameM svAtmoya tathA parAtmIya buddhi nahIM ho sakatI; kyoMki AtmA sabakA vastutaH cetanarUpa amUrtIka hai, acetana mUrtIka padArtha svabhAvase usakA apanA nahIM ho sakatA-apanA mAnanA svarUpa-pararUpakI anabhijJatAke kAraNa bhUla hai-bhrAnti hai / isake miTanese buddhikA sudhAra hotA hai aura taba kamaukA Asrava sahaja hI ruka jAtA hai| parameM AtmIyatva-buddhikA kAraNa yadAtmIyamanAtmIyaM vinazvaramanazvarama / sukhadaM duHkhadaM vetti na cetanamacetanam // 16 // putra-dArAdike dravye tadAtmIyatva-zemuSImaH / karmAsravamajAnAno vidhace mUDhamAnasaH // 20 // 'jabataka jIva AtmIya-anAtmIyako, vinAzIka-avinAzIkako, sukhadAyI-duHkhadAyIko aura cetana-acetanako nahIM jAnatA hai tabataka karmake Asravako na jAnatA huA yaha mUDha prANI putrastrI Adi padArthoMmeM AtmIyatvako buddhi rakhatA hai unheM apane samajhatA hai| vyAkhyA-pUrvapadya-viSayaka ajJAnako ina donoM padyoMmeM aura spaSTa karate hue use strIputrAdimeM AtmIyapanekI buddhikA kAraNa batalAyA hai-likhA hai ki jaba yaha mohita citta mUr3haprANI AtmIya-anAtmIyako, vinazvara-avinazvarako, sukhadAyI-duHkhadAyIko, cetanaaceta nahIM jAnatA-inake svarUpa-bhedako nahIM pahacAnatA-taba koMkA Asrava kaise hotA hai isako bhI na jAnatA huA strI-putrAdikameM AtmIyapanekI buddhiko dhAraNa karatA haiunheM apane Atma-dravyake sAtha sambaddha mAnatA hai / __ kauna kisase utpanna nahIM hotA kapAyA nopayogebhyo nopayogAH kaSAyataH / na mUrtAmUrtayorasti saMbhavo hi parasparam // 21 // 1. mu acetanatvamajJatvAt / 2. A tadAtmIyasemukhI / ... Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 padya 21-25] AravAdhikAra ___ 'upayogoMse kaSAya aura kaSAyase upayoga (utpanna ) nahIM hote aura na mUrtika-atikatA paraspara eka-dUsarese utpAda-saMbhava hai|' ___vyAkhyA-krodha, mAna, mAyA, lobha ye cAra kapAyeM haiM aura jJAna tathA darzana ye do mUla upayoga haiN| ina donoMmeM-se kisI bhI upayogase kayAyoMkI utpatti sambhava nahIM aura na mUrtikase abhUrtika tathA amUrtikase mUrtika padArthakI utpatti bana sakatI hai, ye padArthoMkI utpatti-viSayaka vastutattvake nidarzaka siddhAnta haiN| abhUrtika AtmAkA upayoga lakSaNa hai, lakSaNa honese jJAna-darzana amUrtika haiM aura kapAye mUrta-paudgalika-karma-janitahonese, mUrtika haiN| aisI sthitimeM zuddhopayogarUpa AtmAkA kapAyarUpa pariNamana nahIM hotaa| kapAya-pariNAma kisake hote hai aura apariNAmokA svarUpa kaSAya-pariNAmo'sti jIvasya pariNAminaH / kaSAyiNo'kaSAyasya siddhasyeva na sarvathA // 22 // na saMsAro na mokSo'sti yato'syApariNAminaH / nirasta-karma-saGgazcApariNAmI tato mataH / / 23 / / 'kaSAya-sahita pariNAmI jIvake kaSAya-pariNAma hotA hai, jo kaSAya-rahita ho gayA hai usake kaSAya-pariNAma nahIM hotA, jaise ki siddhaatmaake| cU~ki isa kaSAya-rahita apariNAmo jIvake na to saMsAra hai aura na mokSa, ataH jisake karmakA abhAva ho gayA hai vaha apariNAmI mAnA gayA hai| vyAkhyA-pichale padyake kathanase yaha prazna paidA hotA hai ki taba kapAyarUpa pariNamana kisa jIvakA hotA hai ? uttarameM batalAyA hai ki jo kapAya-sahita pariNAmI jIva haikapAyakarmake udayako apane meM liye hue haiM-usIkA kapAyarUpa pariNAma hotA hai| jo kaSAyara hata hai- kapAyakamake udayako apane meM liye hue nahIM hai-usakA kayAyarUpa pariNamana nahIM hotA; jaise ki siddhokA nahIM hotA, jinake kapAyakA kabhI udaya hI nahIM kintu astitva bhI nahIM / cU~ki isa kapAyarUpa-parita na honevAle jIvake na to saMsAra hai ( kapAyarUpa pariNamana hI nahIM to phira saMsAra kyA ?) Ara na mokSa hai (kama sattAmeM maujUda hoM to mokSa kaisA ?) isIse jo karma ke samparkase bilkula alaga ho gayA hai vaha vastutaH apariNAmI mAnA gayA hai| pariNAmako chor3akara jIva-karmaka eka-dUsare ke guNoM kA kartRtva nahIM nAnyonya-guNa-kartRtvaM vidyate jIva-karmaNoH / anyonyApekSayotpattiH pariNAmasya kevalam // 24 // svakIya-guNa-kartRtvaM tattvato jIva-karmaNoH / kriyate hi guNastAbhyAM vyavahAreNa gadyate // 25 // 'jIva aura (pudgagala) karmake eka-dUsarekA guNakatatva vidyamAna nahIM haiM-na jIvameM karma ke guNoMko karanekI sAmarthya hai aura na karmameM jIvake guNoM ko utpanna karanekI zakti / eka-dUsarekI apekSAse-nimittase-kevala pariNAmakI utpatti hotI hai-jo jisameM utpanna hotA hai usImeM Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhRta [adhikAra 3 rahatA hai| vAstavameM jIva aura karmake apane-apane guNoMkA kartRtva vidyamAna hai-jIva apane jJAnAdi guNoMkA aura pudgalakarma apane jJAnAvaraNAdi guNoMkA kartA hai / ekake dvArA dUsareke guNoMkA kiyA jAnA jo kahA jAtA hai vaha vyavahAranayako dRSTise kahA jAtA hai|' vyAkhyA-jJAna-darzana-lakSaNa jIva paudgalika karma ke guNa-svabhAvakA kartA nahIM, aura na ( kaSAya tathA jJAnAvaraNAdirUpa ) paudgalika karma jIvake guNa-svabhAvakA kartA hai / kevala eka-dUsareke pariNAmakI utpatti eka-dUsareke nimittase hotI hai-na ki gunnkii| jIva aura karma donoM vastutaH apane-apane guNa-svabhAvake kartA haiM / ekako dUsareke guNa-svabhAvakA kartA kahanA yaha vyavahAra-nayakI dRSTise kathana hai-vyavahAranayakI apekSA aisA hI kahane meM AtA hai| pudgalApekSika jIvabhAvoMko utpatti aura audayikabhAvoMkI sthiti utpadyante yathA bhAvAH pudgalApakSayAtmanaH / tathaivaudayikA bhAvA vidyante tadapekSayA // 26 // 'jisa prakAra pudagalako apekSAse-pudgalakA nimitta pAkara-jIvake bhAva utpanna hote haiM usI prakAra pudgalakI apekSAse-paudgalika koMke udayakA nimitta pAkara-utpanna hue audayika bhAva vidyamAna rahate haiN|' vyAkhyA-isa padyameM jIvake gati-kaSAyAdirUpa audayika bhAvoMkI sthitikA nirdeza hai-yaha batalAyA hai ki jisa prakAra pudgaloMkA nimitta pAkara saMsArI jIvake bhAva utpanna hote haiM usI prakAra pudgalakarmoMke udayakA nimitta pAkara utpanna hue jo jIvake audayika bhAva haiM ve sthitiko prApta hote haiM-utpanna hote hI nAzako prApta nahIM hote kintu udayakI sthitike anusAra bane rahate haiN| nirantara rajogrAhI kauna ? kurvANaH paramAtmAnaM sadAtmAnaM punaH param / mithyAtva-mohita-svAnto rajogrAhI nirantaram / / 27 / / 'jo mithyAtvase mohitacitta huA sadA parako AtmA aura AtmAko para banAtA hai vaha nirantara karmarajako saMcaya karatA rahatA hai|' vyAkhyA-Asravake cAra kAraNoMmeM-se mithyAdarzanake kathanakA upasaMhAra karate hue isa padyameM ukta mithyAdRSTiko jo mohake udayase mo hata-citta huA dRSTivikArake kAraNa parakoAtmA-zarIrAdi para-padArthoMko AtmIya ( apane ) aura AtmAko para-zarIra tathA kAyAdi rUpa-samajhatA hai, nirantara karmoMkA sAmparAyika AsravakartA batalAyA hai| kauna svapara-vivekako prApta nahIM hotA rAga-matsara-vidveSa-lobha-moha-madAdiSu / hRSIka-karma-nokarma-rUpa-sparza-rasAdiSu // 28 // - Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 26-31 ] AsUvAdhikAra ete'hamahameteSAmiti tAdAtmyamAtmanaH / vimUDhaH kalpayannAtmA sva-paratvaM na budhyate // 26 // 'mUDha AtmA - midhyAtvasahita citta-rAga-dveSa- IrSA-lobha-moha-madAdikameM tathA indriyakarma- nokarma-rUpa-rasa- sparzAdika-viSayoMmeM 'ye maiM hU~, maiM inakA hU~' isa prakAra AtmAke tAdAtmyakI - ekatvakI - kalpanA karatA huA sva-para-vivekako - apane aura parake yathArtha bodhako--prApta nahIM hotA / ' vyAkhyA - pichale padya meM sva-parakI nAsamajhakA jo ullekha hai use isa padya meM aura spaSTa karate hue batalAyA hai ki 'rAga-dveSa- moha - krodha-lobha-mada-matsara Adi ke rUpameM jo bhI vibhAva haiM, indriyoMke karma haiM, zarIrakI ceSTAe~ haiM aura rUpa-rasa- sparzAdirUpa pudgalake guNa haiM una sabameM 'ye mere, maiM inakA' ityAdi rUpase tAdAtmya-sambandhakI kalpanA karatA huA yaha mUDhaAtmA na to apaneko hI samajha pAtA hai aura na parako / yaha tAdAtmya bhAvakI kalpanA hI isa jIva ke sva-para-vivekameM bAdhaka hai / isIse anAtmIya-bhAvoM meM mamakAra aura karmajanitabhAvoM meM ahaMkAra utpanna hotA hai / karma-santati hetu acAritrakA svarUpa hiMsane vitathe steye maithune ca parigrahe / manovRttiracAritraM kAraNaM karma saMtateH ||30|| 75 'hiMsAmeM, jhUTha meM, corImeM maithuna meM aura parigrahameM jo manako pravRtti hai vaha acAritra haikutsita AcaraNa hai- joki karmasantatikA -- karmoMkI utpatti, sthiti tathA paripATIkA - kAraNa hai / ' vyAkhyA - isa padya meM Asravake dUsare vizeSa kAraNa acAritrako liyA gayA hai aura yaha batalAyA hai ki hiMsA, jhUTha, corI, maithuna aura parigraha ina ( paMca pApoM) meM jo bhAva manakI pravRtti hai use 'acAritra' kahate haiM - jisake dUsare nAma 'avrata' aura 'asaMyama' bhI haiM / yaha pravRtti AsravAdirUpase karma santatiko calAne meM kAraNIbhUta hai / rAga-dveSase zubhAzubha-bhAvakA kartA acAritrI rAgata dveSato bhAvaM paradravye zubhAzubham / AtmA kurvannacAritraM sva cAritra - parAGmukhaH // 31 // 'paradravyameM rAgase athavA dveSase zubha-azubha bhAva (pariNAma) ko karatA huA AtmA acAritrI -- kutsitAcArI hotA hai; kyoMki vaha usa samaya apane cAritrase - svarUpAcaraNasevimukha hotA hai / ' vyAkhyA - jaba yaha jIva paradravyameM rAgase zubhabhAvako aura dvepake kAraNa azubhabhAvako karatA hai - paradravyako zubha yA azubharUpa mAna letA hai to yaha apane samatAbhAvarUpa svacAritrase vimukha-bhraSTa huA acAritrI athavA asaMyamI hotA hai / aura aisA hotA huA karmAsravakA kAraNa banatA hai / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 yAgasAra- prAbhRta svAstrise bhraSTa kauna ? yataH saMpadyate puNyaM pApaM vA pariNAmataH / vartamAno yata ( tatastatra bhraSTo'sti svacaritrataH ||32|| 'cUMki zubha-azubha pariNAma (bhAva) se puNya pApakI utpatti hotI hai ataH usa pariNAmameM pravartamAna AtmA apane cAritrase bhraSTa hotA hai / ' vyAkhyA - pichale padma meM jIvake jina do bhAvoM- pariNAmoMkA ullekha hai ve kramazaH rAga-dveSase utpanna honevAle zubha-azubha bhAva haiN| inameM se zubhabhAvoMse puNyakarmakA aura azubha bhAvoMse pApakarma kA Asrava hotA hai; jaisA ki mokSazAstra ke 'zubhaH puNyasyAzubhaH pApasya' isa sUtra se bhI prakaTa hai / isa puNya pApameM jo sadA pravRttimAna rahatA hai use yahA~ svacAritrase bhraSTa batalAyA hai - vaha ina donoMke cakkara meM pha~sA apane svarUpase vimukha huA use bhulAye rahatA hai| [ adhikAra 3 svacAritra se bhraSTa caturgatike duHkha sahate haiN| vAgha - tiryaGa-nara-svargi-gatiM jAtAH zarIriNaH / zArIraM mAnasaM duHkhaM sahante karma- saMbhavam ||33|| ' (apane cAritra se bhraSTa hokara zubha-azubha pariNAmoMke dvArA puNya-pApakA saMcaya karanevAle) naraka, tiryaMca, manuSya tathA devagatiko prApta hue jIva karmajanya zArIrika tathA mAnasika duHkhako sahana karate haiM / ' vyAkhyA -- yahA~ svacAritra se bhraSTa honeke phalakA nirdeza kiyA hai-likhA hai ki aise svacAritrabhraSTa prANI naraka, tiryaMca, manuSya tathA devagatiko prApta hue karmajanita zArIrika tathA mAnasika duHkhako sahate haiM / devendroM kA viSaya-sukha bhI duHkha yatsukhaM surarAjAnAM jAyate viSayodbhavam / dadAnaM dAhikAM tRSNAM duHkhaM tadavabudhyatAm / // 34 // ' ( yadi yaha pUchA jAya ki devagatiko prApta devendroMko bahuta sukha hotA hai phira devagatike sabhI jIvoMko duHkha sahanevAlA kyoM likhA hai ? to isakA samAdhAna yaha hai ki ) devendrako indriya-viSayoMse utpanna jo sukha hotA hai vaha dAha utpanna karanevAlI tRSNAko denevAlA hai isalie use (vastutaH) duHkha samajhanA cAhie / ' vyAkhyA - pichale padya meM jina caturgati-sambandhI zArIrika tathA mAnasika duHkhoMke sahanekA ullekha hai usapara yaha prazna utpanna hotA hai ki puNyakarmase jo devagatikI prApti hotI hai usameM devendrakA sukha to bahuta bar3hA-car3hA hotA hai; taba anya svargagati prApta sabhI jIvoMko bhI duHkhoMke sahane kI bAta kaise kahate haiM ? isIkA uttara isa padya meM dete hue likhA hai ki-'devarAjako svarga meM jo sukha indriya-viSayoMse utpanna huA prApta hotA hai vaha dAha 1. mu zvabhratiryaGna ra svargagati / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 32-37] AsanAdhikAra 77 utpanna karanevAlI bhArI tRSNAko denevAlA hotA hai aura isIlie use bhI duHkha samajhanA cAhie / hajAroM-karor3oM varSoM taka jisa sukhako svargoMmeM bhogate hue tRptikI prApti hI na hopyAsake rogIke samAna jalapAnase ulaTI tRSNA bar3he-use sukha kaise kaha sakate haiM ? sukha to tRSNAke abhAvameM hai| indriyajanya sukha-duHkha kyoM hai ? anityaM pIDakaM tRSNA-vardhakaM karmakAraNam zarmAkSajaM parAdhInamazamaiva vidurjinAH // 35 // 'jo asthira hai, pIDAkArI hai, tRSNAvardhaka hai, karmabandhakA kAraNa hai, parAdhIna hai usa indriya-janya sukhako jinarAjoMne asukha ( duHkha ) hI kahA hai|' vyAkhyA-pichale padya meM jisa indriyasukhakA ullekha hai usake kucha vizeSaNoMko isa padyameM aura spaSTa karate hue batalAyA hai ki vaha eka to kSaNabhaMgura hai-lagAtAra sthira rahanevAlA nahIM-pIr3AkAraka hai-duHkhako sAthameM liye hue hai, tRSNAko utpanna hI nahIM karatA kintu use bar3hAnevAlA hai, karmoM ke Asrava-bandhakA kAraNa hai aura sAtha hI svAdhIna na hokara parAdhIna hai, isIse jinendra bhagavAna use vastutaH duHkha hI kahate haiN| sAMsArika sukhako duHkha na mAnanevAlA acAritrI sAMsArika sukhaM sarva duHkhato na viziSyate / yo naiva budhyate mUDhaH sa cAritrI na bhaNyate // 36 / / 'saMsArakA sArA sukha duHkhase koI vizeSatA nahIM rakhatA, jo isa tattvako nahIM samajhatA vaha mUDha cAritrI nahIM kahA jAtA-use cAritravAna na samajhanA caahie|' vyAkhyA-isa padyameM pUrvapadyakI bAtako puSTa karate hue sAre hI sAMsArika sukhako vastutaH duHkha batalAyA hai; use duHkhase aviziSTa ghoSita kiyA hai aura yahA~taka likhA hai ki jo mUDha mithyAdRSTi isa tathyako nahIM samajhatA vaha cAritrI-vratI athavA saMyamI nahIM kahA jaataa| puNya-pApakA bheda nahIM jAnanevAlA cAritrabhraSTa yaH puNyapApayomaDho vizeSa nAvabudhyate / sa cAritraparibhraSTaH saMsAra-parivadhakaH // 37 // ( isI taraha ) jo mUDha puNya-pApa donoMke vizeSa-bhedako athavA donoMmeM avizeSaabhedako nahIM samajhatA vaha cAritrase paribhraSTa hai aura saMsArakA parivardhaka hai-bhavabhramaNa karanevAlA dIrgha-saMsArI hai|' 1.mu samakSa / 2. A vizeSamavabudhyate / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 yogasAra-prAbhRta [adhikAra 3 vyAkhyA-yahA~ sAMsArika sukhake kAraNa puNyako hI nahIM kintu duHkhake kAraNa pApako bhI sAtha meM lekara kahA gayA hai ki jo ina puNya-pApa donoMke vAstavika bhedako nahIM samajhatA vaha apane cAritrase bhraSTa aura saMsAra-paribhramaNako bar3hAnevAlA hai / puNyake pratApase svargameM jAkara sAgaroM-paryanta vaha indriya-sukha bhogate bhI rahA, jise pichale padyameM asthira, pIr3aka, tRSNAvardhaka aura parAdhIna Adi kahA gayA hai, to usase kyA hogA ? saMsAra to bar3hegA hI, bandhanase kahIM mukti to nahIM ho skegii| yadi vaha bhI bandhana hI rahA to lohe-sonekI ber3IkI taraha bandhanameM vizeSatA kyA rahI ? donoM hI prakArake bandhana saMsArameM bA~dhe rakhaneke lie samartha haiN| isIse jo zuddhabuddhi-samyagdRSTi haiM ve ina donoMmeM koI bheda nahIM samajhate / kauna saccAritrakA pAlanakartA huA bhI karmose nahIM chUTatA pApArambhaM parityajya zastaM vRtta carannapi / vatamAnaH kaSAyena kalmaSebhyo na mucyate // 38 // 'pApArambhako chor3akara saccAritrarUpa AcaraNa karatA huA bhI AtmA yadi kaSAyake sAtha varta rahA hai-krodha-mAna-mAyA-lobhAdikake vazavartI hokara vaha AcaraNa kara rahA hai to vaha karmo se nahIM chUTatA-kaSAyake kAraNa, cAhe vaha zubha ho yA azubha, usake barAbara karmoMkA Asrava-bandha hotA rahatA hai|' vyAkhyA-hiMsA, jhUTha, corI AdikI jisa manovRttiko 30veM padyameM avrata, acAritra kahA hai vaha saba pAparUpa hai; kyoMki pApoMse viraktikA nAma 'vrata' hai; jaisA ki mokSazAstrake "hiMsAnuta-steyAbrahma-parigrahebhyo virativratama' isa satra (7-1) se jAnA jAtA hai| isa padyameM, kaSAya-janita karmAsravakA ullekha karate hue, yaha batalAyA hai ki pApoMke Arambhako chor3akara saccAritrakA anuSThAna karatA huA jIva kisI kaSAyake sAtha-cAhe vaha zubha ho yA azubhayadi varta rahA hai to usakA karmoke Asrava-bandhase chuTakArA nahIM hotA-vaha apane kaSAyabhAvake anusAra barAbara sAmparAyika AsravakA arjana karatA rahatA hai| bandhakA kAraNa vastu yA vastuse utpanna doSa ? jAyante moha-lobhAdyA doSA yadyapi vastutaH / tathApi doSato bandho duritasya na vastutaH // 36 // 'yadyapi vastuke--parapadArthake-nimittase moha tathA lobhAdika doSa utpanna hote haiM tathApi karmakA bandha utpanna hue doSake kAraNa hotA hai na ki vastuke kAraNa-para-padArtha bandhakA kAraNa nhiiN| vyAkhyA-yahA~ jisa vastuke nimittase AtmAmeM kAma-krodha-lobhAdika doSoMkI utpatti hotI hai use Asrava-bandhakA kAraNa na batalAkara una doSoMko hI karmoke Asrava-bandhakA kAraNa batalAyA hai| yadi jIvake kaSAyAdi pariNAmoMko chor3akara vastu ke nimittase hI AsravabandhakA honA mAnA jAya to phira kisIkA bhI bandhase chUTanA nahIM bana sktaa| 1. pazyanto janmakAntAre pravezaM puNya-pApataH / vizeSa pratipadyante na tayoH zuddhabuddhayaH / / -yoga. prA0 4-40 / 2. vat, paDucca jaM puNa ajjhavasANaM tu hoi jiivaannN| Na ya vatthudo du baMdho ajjhavasANeNa baMdho tthi| -samayasAra 265 / 3.,4. A vastunaH / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 38-40 ] AsUvAdhikAra zuddha-svAtmAkI upalabdhi kise hotI hai mithyAjJAna- niviSTa-yoga- janitAH saMkalpanA bhUrizaH saMsAra bhramakArika samiterAvarjane yA kSamAH / tyajyante sva-parAntaraM gatavatA niHzeSato yena tAstenAtmA vigatA-STakarma - vikRtiH saMprApyate tattvataH ||40|| iti zrImadamitagati - niHsaMgayogirAja viracite yogasAraprAbhRte AsravAdhikAraH // 3 // 'mithyAjJAnapara AdhArita-yoMgoMse utpanna huI jo bahuta-sI kalpanAe~-vRttiyA~ saMsArabhramaNa karAnevAle karmasamUhake AsravameM samartha haiM ve sva-parake bhedako pUrNataH jAnanevAle jisa ( yogI ) ke dvArA pUrI taraha tyAgI jAtI haiM usake dvArA vastutaH AThoM karmoM kI vikRtise rahita (zuddha) AtmA prApta kiyA jAtA hai-- karmoM ke sAre vikArase rahita vivikta AtmAkI upalabdhi usI yogIko hotI hai jo ukta yogajanita kalpanAoM evaM karmAsrava-mUlaka vRttiyoMkA pUrNataH tyAga karatA hai / ' 79 vyAkhyA - yaha isa AsravAdhikArakA upasaMhAra-padya hai, jisameM cauthe yoga janita Asrava-hetuoM kA digdarzana karAte hue yaha sUcana kiyA hai ki mithyAjJAnapara apanA AdhAra rakhanevAlI mana-vacana-kAyarUpa triyogoMkI kalpanAe~-pravRttiyA~ bahuta adhika haiM aura ve sabhI saMsArameM isa jIvako bhramaNa karAnevAle karma-samUha ke AsravameM samartha haiM / jisa sva- para bheda vijJAnI yogIke dvArA ve saba mana-vacana-kAyakI pravRttiyA~ tyAgI jAtI haiM vaha vAstava meM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, nAma, gotra aura Ayu ina AThoM karmoMke vikAroMse rahita apane zuddhAtmAko prApta hotA hai, jise 'viviktAtmA' ke rUpameM granthake zurU se hI ullekhita karate Aye haiM aura jisakA parijJAna tathA prApti karanA hI isa granthakA eka mAtra lakSya hai / jisa mithyAjJAnakA yahA~ ullekha hai vaha grantha meM varNita 'mithyAjJAnaM mataM tatra mithyAtvasamakAyata:' isa vAkya ke anusAra vaha dUSita jJAna hai jo mithyAtva ke sambandhako sAthameM liye hue hotA hai / aura mithyAtva use kahate haiM jisake kAraNa jJAnameM vastukA anyathA bodha ho - vastu jisa rUpa meM sthita hai usa rUpa meM usakA jJAna na hokara viparItAdike rUpameM jAnanA bane aura jo sAre karmarUpI bagIceko ugAneke lie jaladAnakA kAma karatA hai| isa prakAra zrI amitagati niHsaMgayogirAja - viracita yogasAra- prAbhUtameM AsravAdhikAra nAmakA tIsarA adhikAra samApta huA // 3 // 1. a yogayanitA / 2. A yatkSamAM / 3. mujJAyante / 4. vastvanyathA paricchedo jJAne saMpadyate yataH / tanmithyAtvaM mataM sadbhiH karmArAmodayodakam // yo0 prA0 13 / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bandhAdhikAra bandhakA lakSaNa pudgalAnAM yadAdAnaM yogyAnAM sakaSAyataH / yogataH sa mato bandho jIvAsvAtantrya-kAraNam // 1 // __'yogya pudgaloMkA kaSAyayogase-kaSAyasahita mana-vacana-kAyakI pravRttise-jo grahaNa hai usako 'bandha' mAnA gayA hai, jo ki jIvako asvatantratA-parAdhInatAkA kAraNa hai|' vyAkhyA-bandhake isa lakSaNameM mana-vacana-kAyakI kaSAyarUpa-pravRttise jina pudgaloMke grahaNakA vidhAna hai unake lie 'yogya' vizeSaNakA prayoga kiyA gayA hai, jisakA yaha Azaya hai ki bandhake lie sabhI prakArake pudgala bandhake yogya nahIM hote, jo kArmANa-vargaNAke rUpameM pariNata hokara jIvake sAtha bandhako prApta ho sakate haiM ve hI pudgala grahaNa-yogya kahalAte haiN| yahA~ 'grahaNa' artha meM prayukta huA 'AdAna' zabda Amravake AgamanArthase bhinna Akara ThaharanerUpa arthakA vAcaka hai / yaha ThaharanA kaSAyake yogase hotA hai, joki koMkI sthiti aura anubhAgakA kAraNa hai| jIva-pradezoMmeM pudgalakarma ke pradezoMkA Akara jo yaha eka kSetrAvagAharUpa avasthAna hai-saMzleSa hai-usako 'bandha' kahate haiN| yaha bandha, cAhe zubha ho yA azubha, jIvakI svatantratAkA haraNa kara use parAdhIna banAtA hai| prakRti-sthityAdike bhedase karmabandhake cAra bheda prakRtizca sthiti yaH pradezo'nubhavaH paraH / caturdhA karmaNo vandho duHkhodaya-nibandhanam // 2 // 'karmakA bandha prakRti, sthiti, pradeza aura anubhAgake bhedase cAra prakArakA jAnanA cAhie, jo ki ( AtmAmeM ) duHkhake udayakA kAraNa hai|' vyAkhyA-bandhake cAra mUla-bhedoMkA nAmollekha karake samUce bandhako yahA~ duHkhotpattikA kAraNa batalAyA hai| sAMsArika sukha bhI usa duHkhameM zAmila hai; jaisA ki pahale batalAyA jA cukA hai| bandha jIvakI svatantratAkA haraNa kara use parAdhInatA pradAna karanevAlA hai aura 'parAdhIna sapanehu sukha nAhIM' yaha lokokti bandhako duHkhakAraka batalAneke lie suprasiddha hai| cAroM bandhoMkA sAmAnya rUpa nisargaH prakRtistatra sthitiH kAlAvadhAraNam / susaMkliptiH (kluptiH) pradezo'sti vipAko'nubhavaH punaH // 3 // 1. mu jIvasvAtantryakAraNaM / . Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 1-6] bandhAdhikAra 'ukta cAra prakArake bandhoM meM svabhAvakA nAma 'prakRti', kAlako avadhikA nAma 'sthiti', susaMklUptikA nAma 'pradeza' aura vipAkakA nAma anubhava (bandha) hai|' vyAkhyA-yahA~ cAroM prakArake bandhoMkA sAmAnyataH svarUpa diyA hai aura vaha yaha ki jo pudgala karmarUpa hokara jIvake sAtha bandhako prApta hote haiM unameM guNa-svabhAvake par3aneko 'prakRtibandha', kabataka sambandhita raheMge isa kAlakI avadhiko 'sthitibandha', jIvake pradezoM meM saMzleSako 'pradezabandha' aura phaladAnakI zaktiko 'anubhAgabandha' kahate haiN| kauna jIva karma bAMdhatA hai aura kauna nahIM bAMdhatA rAgadveSadvayAlIDhaH karma vadhnAti cetanaH / vyApAraM vidadhAno'pi tadapoDho na sarvathA // 4 // 'rAga aura dveSa donoMse yukta huA cetana AtmA karmako bA~dhatA hai| jo rAga-dveSase rahita hai vaha vyApArako-mana-vacana-kAyakI kriyAko-karatA huA bhI sarvathA karmakA bandha nahIM krtaa|' vyAkhyA-yahA~ bandhake kAraNakA nirdeza karate hue usa jIvAtmAko bandhakA kartA likhA hai jo rAga aura dveSa ina dose yukta hai, jo jIvAtmA ina dose rahita hai vaha mana-vacanakAyakI koI kriyA karatA huA bhI kabhI bandhako prApta nahIM hotaa| rAga aura dveSa ina domeM sArA kaSAya-nokaSAya cakra garbhita hai-lobha, mAyA, hAsya, rati aura tridhA kAma ye rAga rUpa haiM aura krodha, mAna, arati, zoka, bhaya, jugupsA (glAni) ye chaha dveSarUpa haiN| mithyAdarzanase yukta huA rAga hI 'moha' kahalAtA hai| pUrvakathanakA udAharaNoM-dvArA spaSTIkaraNa sacittAcitta-mizrANAM kurvANo'pi niSadanam / rajobhirlipyate rUkSo na tanmadhye caran yathA // 5 // vidadhAno vicitrANAM dravyANAM vinipAtanam / rAgadveSadvayApeto nainobhirbadhyate tathA // 6 // "jisa prakAra cikanAIse rahita rUkSa zarIrakA dhAraka prANI dhUlike madhyameM vicaratA aura sacitta acitta tathA sacittAcitta padArthoMkA chedana-bhedanAdi karatA huA bhI rajase lipta-dhUlase dhUsarita-nahIM hotA hai, usI prakAra rAga-dveSa donoMse rahita huA jIva nAnA prakArake cetanaacetana tathA mizra padArthoke madhyameM vicaratA aura unakA vinipAtana chedana-bhedanAdirUpa upaghAta-karatA huA bhI karmoMse bandhako prApta nahIM hotaa|' vyAkhyA-pichale padyake antameM yaha batalAyA hai ki rAga-dveSase rahita huA jIva zarIrAdikI aneka ceSTAe~ karatA huA bhI karmakA bandha nahIM karatA, usako yahA~ sacikanatArahita bilakula rUkSa zarIradhArI mAnavake dRSTAntase spaSTa kiyA gayA hai-jisa prakAra vaha mAnava dhUlibahula sthAnake madhya meM vicaratA huA aura aneka prakArake ghAta-praghAtake kAryoM 1. rAgaH prema ratirmAyA lobhaM hAsyaM ca pnycdhaa| mithyAtvabhedayuka so'pi moho dveSaH dhAdiSaT // 27 // -adhyAtmarahasya Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 4 ko karatA huA bhI dhUlise dhUsarita nahIM hotA usI prakAra rAga-dveSase rahita huA jIva karmakSetra meM upasthita huA aneka prakArakI kAyaceSTAdi karatA huA bhI karma se lipta nahIM hotA / zrI kundakundAcAryane samayasArake bandhAdhikAra meM isa vipayakA jo kathana pA~ca gAthAoM meM spaSTa kiyA hai usa sabakA sAra yahA~ ina do padyoMmeM khIMcakara rakhA gayA hai / ' sarvavyApArahIno'pi karmamadhye vyavasthitaH / reNubhivryApyate citraiH snehAbhyaktatanuyathA ||7|| samastArambha-hInospi karmamadhye vyavasthitaH / kaSAyAkulitasvAnto vyApyate duritaistathA ||8|| 'jisa prakAra zarIra meM tailAdikI mAliza kiye hue puruSa dhUlise vyApta karmakSetra meM baiThA huA samasta vyApArase hIna hote hue bhI karmakSetra meM svayaM kucha kAma na karate hue bhI nAnA prakArakI dhUlise vyApta hotA hai, usI prakAra jisakA citta krodhAdi kaSAyoMse Akulita hai vaha karmake madhyameM sthita huA samasta ArambhoMse rahita honepara bhI karmoMse vyApta hotA hai / ' vyAkhyA - yahA~ usI pichale padya (naM0 4) ke AdimeM jo yaha batalAyA hai ki rAga aura dveSase yukta huA jIva karmakA bandha karatA hai use yahA~ khUba telakI mAliza kiye hue saci na dehadhArI manuSyake dRSTAntase spaSTa kiyA gayA hai - jisa prakAra telase liptaM gAtrakA dhAraka manuSya dhUlibahula karmakSetra meM baiThA huA svayaM saba prakArakI kAyAdi ceSTAoMse rahita hotA huA bhI dhUlise dhUsarita hotA hai usI prakAra karmakSetra meM upasthita hue jisa jIvakA citta kaSAyase abhibhUta hai- rAgAdirUpa pariNata hai - vaha saba prakAra ke ArambhoMse rahita honepara bhI karmoM se bandhako prApta hotA hai / isa rAgAdirUpa kapAya bhAva meM hI vaha cepa hai jo kucha na karate hue bhI karmako apanese cipakAtA hai| isIse bandhakA svarUpa batalAte hue adhikAra ke prArambhameM ho usakA pradhAna kAraNa kaSAyayoga batalAyA hai| zrI kundakundAcAryane samayasAra ke bandhAdhikArake prArambhameM isa viSayakA jo kathana gAthA 237 se 241 meM kiyA hai usIkA yahA~ ukta do padyoMmeM sAra khIMcA gayA hai / amUrta AtmAkA maraNAdi karanemeM koI samartha nahIM phira bhI mAraNAdike pariNAmase bandha maraNaM jIvanaM duHkhaM saurUpaM rakSA nipIDanam / jAtu kartumamUrtasya cetanasya na zakyate || || vidadhAnaH parINAmaM mAraNAdigataM param / badhnAti vividhaM karma midhyAdRSTirnirantaram ||10|| 'amUrtika- cetanAtmAkA maraNa, jIvana, sukha, duHkha, rakSaNa aura pIr3ana karaneke lie (koI bhI) kabhI samartha nahIM hotA / mithyAdRSTi jIva parake mAraNAdiviSayaka pariNAma karatA huA 'nirantara nAnA prakArake karmoMko bA~dhatA hai / ' 1. dekho, samayasAra gAthA, na0 243 se 246 / 2 vyA karmamamRrttasya / . Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 7-12 ] bandhAdhikAra 83 vyAkhyA - AsravAdhikAra meM Asrava ke mithyAdarzanAdi cAra kAraNoM kA ullekha karate hue yaha sUcita kiyA jA cukA hai ki bandhake bhI ye hI cAra kAraNa haiM, isIse isa bandhAdhikArameM bandhake kAraNoMkA alaga se koI nAmollekha na karake mithyAdarzanAdijanya bandhake kAryoMkA sakAraNa nirdeza kiyA gayA hai / yahA~ yaha batalAyA gayA hai ki jIva amUrtika hai usake marane, jIne, sukha-duHkha bhogane, rakSita-pIDita kiye jAne jaise kAryoMko koI bhI vastutaH kabhI karanemeM samartha nahIM hai, yaha eka siddhAntakI bAta hai / isake viparIta jisakA zraddhAna hai vaha mithyAdRSTi hai, aisA mithyAdRSTi jIva vastutattvako na samajhanepara dUsare jIvako mArane-jilAne AdikA jo pariNAma (bhAva) karatA rahatA hai usase vaha nirantara nAnA prakAra ke karma-bandhanoMse apaneko bA~dhatA rahatA hai| una bandhanoMmeM zubha bhAvoMse ba~dhe bandhana zubha aura azubha bhAvoMse ba~dhe bandhana azubha hote haiM / yahA~ maraNa, jIvana, duHkha, saukhya, rakSA aura nipIDana ina chaha kAryoMkA saMkSepase ullekha hai, inake sAdhanoM, prakAroM aura inase milate-julate dUsare kAryoMko bhI upalakSaNase inameM zAmila samajhanA cAhie / maraNAdika saba karma-nirmita; anya koI karane-harane meM samartha nahIM karmaNA nirmitaM sarva maraNAdikamAtmanaH / karmAvitaratAnyena kartu hartuM na zakyate // 11 // 'AtmAkA maraNAdika saba kArya karma-dvArA nirmita hai, karmako na denevAle dUsareke dvArA usakA karanA haranA nahIM bana sakatA / ' vyAkhyA - pichale padya 9 meM jIvake jina maraNAdika kAryoMkA ullekha hai una sabako isa padya meM karmanirmita batalAyA hai; jaise maraNa Ayukarma ke kSayase hotA hai - Ayukarmake udayase jIvana banatA hai', sAtA vedanIya karmakA udaya sukhakA aura asAtAvedanIya karmakA udaya duHkhakA kAraNa hotA hai / jaba eka jIva dUsare jIvako karma nahIM detA aura na usakA karma letA hai to phira vaha usa jIvake karma-nirmita kAryakA kartA hartA kaise ho sakatA hai ? nahIM ho sakatA / aura isalie apaneko kartA-hartA mAnanA mithyAbuddhi hai, jo bandhakA kAraNa hai / jilAne-mArane Adiko saba buddhi moha-kalpita yA 'jIvayAmi jIvye'haM mArye'haM mArayAmyaham | " nipIDaye nipIDye'haM ' sA buddhirmohakalpitA // 12 // 'maiM jilAtA hU~ - jilAyA jAtA hU~, mAratA hU~-mArA jAtA hU~, pIr3ita karatA hU~-pIr3ita kiyA jAtA hU~, yaha buddhi hai vaha moha-nirmita hai / ' vyAkhyA - pichale padya meM midhyAdRSTikI jisa buddhikA sUcanA hai, usIkA isa padya meM spaSTIkaraNa hai aura use 'mohakalpitA' - darzana mohanIya ( mithyAtva ) karmake udaya-dvArA 1. mubyA mAraNAdikamAtmanaH / A mAraNAdigatamAtmanaH / 2. AukkhayeNa maraNaM jIvANaM jiNavarehi paNNattaM / 248-49 samayasAra / 3. AUdayeNa jIvadi jItro evaM bhaNaMti savvaNhU / 251-52 samayasAra / 4. mu nimIDye'haM nipIDaye / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 4 nirmita batalAyA hai| ataH maiM dUsareko jilAtA yA mAratA hU~, dUsarA mujhe jilAtA yA mAratA hai, isa prakArakI buddhise jo zubha yA azubha karma bandha hotA hai use mithyAtvajanya samajhanA caahie| aisI buddhivAle jIvako zrIkundakundAcAryane samayasArameM 'so mUDho aNNANI' isa vAkyake dvArA mUDha (mithyAdRSTi) aura ajJAnI (avivekI) batalAyA hai| aura usake parake mArane-jilAne, daHkhI-sakhI karane. parake dvArA mAre jAne-jilAyejAne duHkhI kiye jAnekI buddhiko AyukarmAdike na dene na harane Adike kAraNa nirarthaka, mithyA tathA mUDhamati batalAyA hai aura puNya-pApake bandhakI karanevAlI likhA hai| sAtha hI jIvanamaraNa, sukha-duHkhAdikA honA karmake udayavaza batalAyA hai| isa viSayakI 14 gAthAe~ 248 se 261 taka vistAra rucivAloMko samayasArameM dekhane yogya haiM, jinakA sArA viSaya saMkSepataH yahA~ padya 9 se 12 taka A gayA hai| yaha saba kathana nizcaya nayakI dRSTi se hai|' vyavahAra nayakI dRSTise jilAnA, mAranA, sukhI, duHkhI karanA Adi kahanemeM AtA hai| yahA~ tathA anyatra jise 'buddhi' zabdase, 18vaM Adi padyoMmeM 'pariNAma' zabdase aura kahIM 'bhAva' tathA 'mati' zabdoMse ullekhita kiyA hai usIke lie samayasArameM adhyaka vijJAna, vyavasAya aura cintA zabdoMkA bhI prayoga kiyA gayA hai| aura sabako eka hI arthake vAcaka batalAyA hai ; jaisA ki usakI nimnagAthAse prakaTa hai : buddhI vavasAo vi ya ajjhavasANaM maI ya viNNANaM / ekaTThameva savvaM cittaM bhAvo ya pariNAmo // 271 // koI kisIke upakAra-apakArakA kartA nahIM, kartRtva buddhi mithyA ko'pi kasyApi kartAsti nopakArApakArayoH / upakurve'pakurve'haM mithyeti kriyate matiH // 13 // sahakAritayA dravyamanye nAnyad vidhIyate kriyamANo'nyathA sarvaH saMkalpaH km-bndhjH||14|| 'koI bhI kisIke upakAra-apakArakA kartA nahIM hai| maiM dUsarekA upakAra karatA hU~, apakAra karatA hU~, yaha jo buddhi kI jAtI hai vaha mithyA hai / sahakAritAko dRSTise eka padArtha dUsareke dvArA anya rUpameM kiyA jAtA hai| anyathA kriyamANa-karane karAne rUpa-jo saMkalpa hai vaha saba karmabandhase utpanna hotA hai-karma ke udaya janya hai|' vyAkhyA-yahA~ pUrvollekhita buddhiyoMse bhinna eka-dUsare prakArako buddhikA ullekha hai aura vaha hai dUsarekA upakAra yA apakAra karanekI buddhi, isa buddhiko bhI yahA~ mithyA batalAyA hai aura sAtha hI yaha nirdeza kiyA hai ki vastutaH koI bhI jIva kisIkA upakAra yA apakAra nahIM karatA hai / taba yaha upakAra-apakArakI jo mAnyatA hai vaha bhI vyavahAranayake Azrita hai| vAstava meM eka padArtha dUsare padArthake nimittase anyathA rUpa ho jAtA hai-paryAyase paryAyAntarako dhAraNa karatA hai-anyathA rUpa karane-karAnekA jo saMkalpa jIvameM utpanna hotA hai vaha saba karmabandhake kAraNa-tadrapa ba~dhe hue karmake udayameM Aneke nimittase-hotA hai / 1. aiso baMdhasamAso jIvANaM NicchayaNa yassa ||262||-smysaar / 2. Na ya kovi dedi laccho Na ko vi jIvassa kuNadi uvyaarN| uvayAraM avayAraM kamma pi suhAsuhaM kuNadi // 319 / kaartikeyaanuprekssaa| 3. vyA drvymnen| .. Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 13-16] bandhAdhikAra pratyeka jIvakA upakAra yA apakAra usake apane bA~dhe zubha yA azubha karmake udayAzrita hai; jaisA ki kArtikeyAnuprekSAke 'uvayAraM avayAraM kammaM ca suhAsuhaM kuNadi' isa vAkyase bhI jAnA jAtA hai| cAritrAdikI malinatAkA hetu mithyAtva cAritra darzanaM jJAnaM mithyAtvena malImasam / karpaTeM kardameneva' kriyate nija-saMgataH // 15 // "jisa prakAra kapar3A kIcar3ake dvArA apane saMgase mailA kiyA jAtA hai usI prakAra mithyAtvake dvArA apane saMgase cAritra, darzana tathA jJAna malina kiyA jAtA hai|' vyAkhyA-pichale padyoMmeM tathA isase pUrvake AsravAAdhikArameM bhI buddhi Adike rUpameM jisa jJAna, darzana tathA cAritrako sadoSa batalAyA hai usakI sadoSatAke kAraNako isa padyameM spaSTa kiyA gayA hai aura vaha hai mithyAtvakA sambandha, jise yahA~ kardama-kIcar3akI upamA dI gayI hai| kIcar3ake sambandhase jisa prakAra vastra mailA ho jAtA hai usI prakAra mithyAtva karmake udayakA nimitta pAkara darzana, jJAna, cAritra sadoSa ho jAte haiN| malina cAritrAdi doSake grAhaka haiM cAritrAdi trayaM doSaM svIkaroti malImasam / na punarnirmalIbhUtaM suvarNamiva tattvataH // 16 // 'vastutaH malina cAritra, malina darzana tathA malina jJAna doSako svIkAra karatA hai parantu jo cAritra darzana tathA jJAna nirmalIbhUta ho gayA hai-parNataH nirmala ho gayA hai-vaha doSako usI prakAra grahaNa nahIM karatA jisa prakAra ki kiTTa-kAlimAse rahita huA suvarNa phirase usa kiTTakAlimAko grahaNa nahIM krtaa|' vyAkhyA-pichale padyameM mithyAtvake yogase jJAna-darzana-cAritrakA sadopa honA batalAyA hai taba yaha prazna utpanna hotA hai. ki jo jJAna-darzana-cAritra malakA saMga tyAga kara pUrNataH nirmala ho gayA hai vaha bhI kyA punaH mithyAtvake yogase malina ho jAtA hai ? isIke samAdhAnArtha isa padyakA avatAra huA jAna par3atA hai| isameM batalAyA hai ki jo jJAna-darzana-cAritra malina hai-kucha bhI malase yukta hai athavA sattAmeM malako liye hue hai-vahI vastutaH dopako svIkAra karatA hai-dUsare malako grahaNa karatA athavA malarUpa pariNata hotA hai-malase hI malakI paripATI calatI hai-jo pUrNataH nirmala ho gayA hai vaha phira mithyAtvake saMgasecAroM ora mithyAtvakA vAtAvaraNa hote hue bhI-malina nahIM hotA usI prakAra jisa prakAra ki pUrNataH nirmala huA svarNa dina-rAta kIcar3a meM par3A rahanepara bhI phirase usa kiTTa-kAlimAko grahaNa nahIM krtaa| isImeM muktikA tattva chipA huA hai-jina jIvoMkA darzana-jJAna-cAritra pUrNataH nirmala ho jAtA hai ve phirase bhava dhAraNa kara athavA avatAra lekara saMsAra-bhramaNa nahIM karate-sadAke lie bhava-bandhanoMse mukta ho jAte haiN| 1. mu krdmennv| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 4 aprAmuka dravyako bhogatA huA bhI vItarAgI abandhaka nIrAgo'prAsukaM dravyaM bhuJjAno'pi na badhyate / zaGkhaH kiM jAyate kRSNaH kardamAdau carannapi / / 17 / / 'jo vItarAga hai vaha aprAsuka dravyako bhogatA-sevana karatA huA bhI bandhako prApta nahIM hotA / ( ThIka hai ) kardamAdikameM vicaratA huA bhI zaMkha kyA kAlA ho jAtA hai ? - nahIM hotA, zukla hI banA rahatA hai|' vyAkhyA-isa adhikArake prArambhameM hI kaSAya tathA rAga-dveSako bandhakA pramukha kAraNa batalA Aye haiM, yahA~ usI viSayako spaSTa karate hue likhA hai ki jo yogI vItarAga hai-anAsakta hai-vaha aprAsuka-sacitta padArthakA bhojana karate hue bhI karma bandhako prApta nahIM hotA, usI prakAra jisa prakAra ki dhavala zaMkha kardamAdikameM vicaratA huA bhI kRSNa kAlA nahIM ho jaataa| na bhogatA huA bhI sarAgI pApabandhaka sarAgo badhyate pApairabhuJjAno'pi nizcitam / abhujAnA na kiM matsyAH zvabhraM yAnti kaSAyataH // 18 // 'na bhogatA huA bhI sarAgI jIva pApoMse-kose-bandhako prApta hotA hai yaha nizcita hai / ( ThIka hai) na bhoganevAle (tandulAdika) matsya kyA kaSAya pariNAmase-bhoganekI lAlasAse narakako prApta nahIM hote ?-hote hI haiN| vyAkhyA-pichale padya meM nIrAgIko sacitta bhojana karate hue bhI abandhya. batalAyA hai aura isa padyameM sarAgIke sacitta bhojana na karate hue bhI sunizcita rUpase pApoMke bandhakA pAtra ThaharAyA hai, usI prakAra jisa prakAra rAghava nAmake bahuta bar3e macchakI A~khoMpara baiThe hue choTe-choTe tandulamaccha rAghava macchake mu~ha meM sA~sake sAtha praveza karato aura niHzvAsake sAtha bAhara nikalatI huI aneka choTI-bar3I machaliyoMko dekhakara yaha kapAya-bhAva karate haiM ki yaha mUrkha macchara apanA mu~ha banda karake mukhameM praviSTa huI machaliyoMko cabA kyoM nahIM jAtAbAhara kyoM nikalane detA hai| itane kaSAyabhAvase hI, binA una machaliyoMkA bhojana kiye, ve tandulamaccha narakameM jAte haiM, aisA AgamameM ullekha hai| viSayoMkA saMga honepara bhI jJAnI unase lipta nahIM hotA jJAnI viSayasaMge'pi viSaya va lipyate / kanakaM malamadhye'pi na malairupalipyate // 19 // 'jo jJAnI hai vaha viSayoMkA saMga honepara bhI unase lipta nahIM hotA (usI prakAra jisa prakAra ki) maloMke madhyameM par3A huA suvarNa (sonA) maloMse lipta nahIM hotA-maloMko AtmapraviSTa nahIM krtaa| vyAkhyA-yahA~ jisa jJAnIkA ullekha hai vaha vahI hai jo nIrAgI hai / adhyAtmabhASAmeM vaha jJAnI hI nahIM mAnA jAtA jo rAgameM Asakta hai| aise jJAnI yogIkI vipayoMkA saMga 1. vyA pApairaDaMjAno'pi / 2. mu zvabhre / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 17-22] bandhAdhikAra upasthita honepara bhI unameM pravRtti nahIM hotI, usI prakAra jisa prakAra ki malake madhyameM par3A honepara bhI zuddha suvarNa malako grahaNa nahIM krtaa| nIrAgI yogI para kRtAdi AhArAdise bandhako prApta nahIM hotA AhArAdibhiranyena kAritairmoditaiH kRtaH / tadartha badhyate yogI nIrAgo na kadAcana // 20 // 'rAgarahita yogI usake lie dUsareke dvArA kiye, karAye tathA anumodita hue AhArAdikoMse kadAcit bandhako prApta nahIM hotaa|' vyAkhyA-pichale padyameM jisa viSaya-saMgakA ullekha hai usIko yahA~ AhArAdike rUpameM spaSTa karate hue batalAyA hai ki jo AhAra-auSadha-vastikAdika kisI yogIke lie banAyA-banavAyA athavA anumodanA kiyA gayA hai usase vaha yogI kabhI bhI ArambhA janya bandha-phalakA bhAgI nahIM hotA jo nIrAgI hai-usa AhArAdika rAga-rahita hai| aura isalie jo vaise kRta-kArita-anumodita-viSayoMmeM rAga-sahita pravarttatA hai vaha avazya hI ArambhAdi janya pApa phalakA bhAgI hotA hai-rAgake kAraNa vaha bhI usa karane-karAne AdimeM zAmila ho jAtA hai| paradravyagata doSase nIrAgIke baMdhanepara doSApatti paradravyagatai doSabharAgo yadi badhyate / tadAnIM jAyate zuddhiH kasya kutra kutaH kadA // 21 // 'paradravyAzrita doSoMke kAraNa yadi vItarAga bhI bandhako prApta hotA hai to phira kisakI kaba kahA~ aura kaise zuddhi ho sakatI hai ?-nahIM ho sktii|' / vyAkhyA-yogI-munike lie AhArAdi banAne-banavAne-anumodanA karane meM jisa ArambhAdi-janita doSakI pichale padya meM sUcanA hai use yahA~ para-dravyAzrita dopa' batalAyA hai aura sAtha hI yaha nirdeza kiyA hai ki aise paradravyAzrita doSoMse yadi nIrAgI yogI bhI bandhako prApta hone lage to phira kisI jIvakI bhI kisI kAlameM kisI sthAnapara aura kisI bhI prakAra zuddhi nahIM bana sktii| apane AtmAmeM azuddhi apane dravyagata rAgAdi doSoMse hotI hai-paradravyagata doSoMse nhiiN| ataH doSa koI kare aura usa doSase bandhako koI dUsarA hI prApta ho isa bhrAnta-dhAraNAko chor3a denA caahie| pratyeka jIva apane-apane zubhaazubha bhAvoMke anusAra zubha-azubha bandhako prApta hotA hai, yaha aTala niyama hai| vItarAga yogI viSayako jAnatA huA bhI nahIM ba~dhatA nIrAgo viSayaM yogI budhyamAno na badhyate / parathA badhyate kiM na kevalI vizvavedakaH // 22 // 'jo vItarAga yogI hai vaha viSayako jAnatA humA karmabandhako prApta nahIM hotaa| yadi viSayoMko jAnanese karmabandha hotA hai to vizvakA jJAtA kevalI bandhako prApta kyoM nahIM hotA?' 1. mu paradravyairgatai / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 4 vyAkhyA-paradravyagata doSoMse tathA indriya-viSayoMke saMgase jaba vItarAgI jJAnI bandhako prApta nahIM hotA taba unheM jAnatA huA to vaha bandhako kaise prApta hogA.? yaha bAta yadyapi pUrva padyoMpara-se phalita hotI hai phira bhI yahA~ use spaSTa karate hue kahA gayA hai ki yadi viSayoMko jAnatA huA vItarAgI yogI bandhako prApta hotA hai to phira vizvakA jJAtAvizvake saba padArthokI khulI-DhakI sArI avasthAoMko jAnanevAlA-kevalI bhagavAn bandhako prApta kyoM nahIM hogA ? use bhI taba bandhako prApta ho jAnA cAhie / ataH kevala jAnanese bandhakI prApti nahIM hotii| jJAnI jAnatA hai vedatA nahIM, ajJAnI vedatA hai jAnatA nahIM jJAninA sakalaM dravyaM jJAyate vedyate na ca / ajJAninA punaH sarve vedyate jJAyate na ca // 23 // 'jJAnIke dvArA samasta vastu-samUha jAnA jAtA hai kintu vedana nahIM kiyA jAtA aura ajJAnIke dvArA sakala vastusamUha vedana kiyA jAtA hai kintu jAnA nahIM jaataa|' vyAkhyA-pichale padyameM jAnane mAtra bandhake na hone rUpa jisa bAtakA ullekha kiyA hai usake siddhAntako isa padyameM darzAyA hai aura vaha yaha hai ki jJAnI-vItarAgIke dvArA saMpUrNa dravya-samUha jAnA to jAtA hai kintu vedana nahIM kiyA jAtA aura ajJAnI sarAgIke dvArA samasta dravya-samUha vedana to kiyA jAtA hai parantu jAnA nahIM jaataa| jJAna aura vedanameM svarUpa-bheda yathAvastu parijJAnaM jJAnaM jJAnibhirucyate / rAga-dveSa-mada-krodhaiH sahitaM vedanaM punaH // 24 // 'jo vastu jisa rUpameM sthita hai usI rUpameM usake parijJAnako jJAniyoMke dvArA 'zAna' kahA gayA hai aura jo parijJAna (jAnanA ) rAga-dveSa-mada-krodhAdi kaSAyoMse yukta hai usakA nAma 'vedana' hai|' vyAkhyA-yadyapi 'jJAna' aura 'vedana' donoM zabda sAmAnyataH jAnane rUpa ekArthaka haiM parantu pUrva padya meM jJAna aura vedanako zabda-bhedase nahIM kintu arthabhedase bhI bhedarUpa ullekhita kiyA hai, vaha arthabheda kyA hai usako batalAneke lie hI isa padyameM donoMkA lakSaNa diyA hai| jJAnakA lakSaNa 'yathAvastu-parijJAna' diyA hai, jisakA Azaya hai binA kisI mizraNa athavA mela-milApake vastukA yathAvasthitarUpameM zuddha (khAlisa ) jAnanA 'jJAna' hai aura 'vedana' usa jAnaneko kahate haiM jisake sAthameM rAga-dveSa, ahaMkAra, krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsAdi vikAra bhAva mila jaayeN| arthAt kisI vastuke dekhate hI inameM se koI vikAra bhAva utpanna ho jAya, usa vikArake sAtha jo usakA jAnanA haianubhava hai-vaha 'vedana' kahalAtA hai / ajJAna meM jJAna aura jJAnameM ajJAna-paryAya nahIM haiM nAjJAne jJAna-paryAyAH jJAne naajnyaanpryyaaH| na lohe svarNa-paryAyA na svarNe loha-paryayAH // 25 // . Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 23-27] bandhAdhikAra 'ajJAnameM jJAnako paryAyeM aura jJAnameM ajJAnako paryAya (usI prakAra) nahIM hotI (jisa prakAra) lohemeM svarNakI paryAyeM aura svarNameM loheko paryAyeM nahIM hotii|' vyAkhyA-yahA~ 'ajJAna' 'zabdase jisakA grahaNa hai vaha dharma, adharma, AkAza, kAla aura pudgala ina pA~ca acetanAtmaka dravyoMkA samUha hai, inameM se kisI bhI dravyameM jJAnakI paryAyeM nahIM hotIM, usI prakAra jisa prakAra lohemeM suvarNakI paryAya nahIM hotiiN| aura 'jJAna' zabdase jisakA grahaNa hai vaha hai cetanAtmaka 'jIva' dravya, isameM ajIva dravyoM meM se kisIkI koI paryAya nahIM hotii| yaha eka tAttvika siddhAntakA nirdeza hai aura isa bAtako sUcita karatA hai ki ye saba cetana-acetana dravya cAhe jitane kAla taka paraspara meM mile-juleM, samparkasambandha athavA bandhako prApta raheM; parantu vastutaH koI bhI cetana dravya kabhI acetana aura acetana dravya kabhI cetana nahIM hotaa| isa siddhAntake viparIta jo kucha pratibhAsa hotA hai vaha saba sphaTikameM raMgake samAna saMsarga-doSake kAraNa mithyA hai| athavA ajJAnase yahA~ pUrva padyameM prayukta vaha vedana vivakSita hai jo rAga-dveSAdi vikAroMse abhibhUta hotA hai, usameM zuddha jJAnakI paryAya nahIM hotI, aura jJAnase vaha zuddha jJAna vivakSita hai jisameM azuddha jJAna ( vedana) kI paryAya nahIM hotii| jJAnI kalmaSoMkA abandhaka aura ajJAnI bandhaka hotA hai jJAnIti jJAna-paryAyI kalmaSAnAmabandhakaH / ajJazcAjJAna-paryAyI teSAM bhavati bandhakaH // 26 / / 'jo jJAnI hai vaha jJAna-paryAyI hai-jJAnarUpa pariNamanako liye hue hai-isalie kalmaSoMkA-kapAyAdi rUpa karmoMkA-abandhaka hotA hai| jo ajJAnI hai vaha ajJAnaparyAyI haiajJAnarUpa pariNamanako liye hue hai aura isalie kaSAyAdi karmokA bandhaka hotA hai|' vyAkhyA-ukta siddhAntake anusAra jo jIva zuddha jJAnI hai vaha jJAna-paryAyI honese karmoMkA bandhaka nahIM hotA aura jo jIva ajJAnarUpa pudgala-karma ke sambandhase zuddha jJAnI na rahakara ajJAnI hai vaha jJAna-paryAyI na honese karmoMkA bandhaka hotA hai / karmaphalako bhoganevAle jJAnI-ajJAnI meM antara dIyamAnaM sukhaM duHkhaM karmaNA pAkamIyuSA / jJAnI vetti paro bhuGkte bandhakAvandhako ttH||27|| 'pAkako prApta hue karmake dvArA jo sukha tathA duHkha diyA jAtA hai use jJAnI jAnatA hai aura ajJAno bhogatA hai| isIse ajJAnI karmakA bandhaka aura jJAnI abandhaka hotA hai|' vyAkhyA-jo jIva ajJAnI hokara jisa karmako bA~dhatA hai vaha karma paripakva hokara udaya-kAlameM sukha yA duHkhako detA hai-karma zubha hai to sukha phalako aura azubha hai to duHkha phalako detA hai-usa karma-pradatta sukha-duHkhako jJAnI to jAnatA hai parantu ajJAnI use bhogatA hai-rAga-dvepAdi-rUpa pariNata hotA hai| isIse eka rAgAdika-rUpa pariNata honevAlA ajJAnI naye karmokA bandhaka aura dUsarA-samatA-bhAva dhAraNa karanevAlA nAnI-naye karmoMkA bandha na karanevAlA hotA hai / udayameM AyA huA karma apanA phala detA hI hai, use jJAnI bhI bhogatA hai aura ajJAnI bhI, aisA-loka-vyavahAra hai; phira yahA~ ajJAnIko hI bhoktA kyoM Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 4 kahA? isakA kAraNa yaha hai ki jJAnI to jalameM kamalakI taraha alipta rahatA hai isIlie nizcayase bhogatA huA bhI abhoktA hai aura ajJAnI usa bhogameM rAgI-dveSI athavA mohI hokara pravartatA hai isalie vastutaH vahI bhoktA hai aura vahI nayA karma bA~dhatA hai / yahI Azaya zrI kundakundAcAryane pravacanasArakI nimna gAthAmeM vyakta kiyA hai: udayagadA kammasA jiNavaravasaheNa niyadasaNA bhaNiyA / tesu hi muhido ratto duTTho vA baMdhamaNuhavAdi // karma grahaNakA tathA sugati-durgati-gamanakA hetu "karma gRhNAti saMsArI kaSAya- pariNAmataH / sugatiM durgatiM yAti jIvaH karma vipAkataH ||28|| 'saMsArI jIva kaSAya-rUpa pariNAmase karmako grahaNa karatA hai- bA~dhatA hai (aura) karmake phalase sugati tathA durgatiko prApta hotA hai / ' vyAkhyA - saMsArI jIva karmoMse yukta hotA hai, kisI bhI karmake udayakAla meM athavA para-padArthoMke saMsarga meM Anese jaba vaha zubha yA azubha kaSAyarUpa pariNamana karatA hai to zubha yA azubha karmako grahaNa karatA hai - apane sAtha bA~dhatA hai-- usa karmake bandhakI sthiti ke anusAra jaba phalakAla AtA hai to usase jIva sugati yA durgatiko jAtA hai| zubha karmakA phala jo sukha bhoga hai vaha prAyaH sugatimeM aura azubha karmakA phala jo duHkha bhoga hai vaha prAyaH durgati prApta hotA hai / saMsAra - paribhramaNakA hetu aura nirvRtikA upAya Parfi durgatiM prAptaH svIkaroti kalevaram / tatrendriyANi jAyante gRhNAti viSayAMstataH // 26 // tato bhavanti rAgAdyAstebhyo durita-saMgrahaH / tasmAd bhramati saMsAre tato duHkhamanekadhA ||30| duHkhato bibhyatA tyAjyAH kaSAyAH jJAna- zAlinA / tato durita- vicchedastato nirvRti-saGgamaH // 31 // 'sugati tathA durgatiko prApta huA jIva zarIra grahaNa karatA hai, usa zarIrameM indriyA~ utpanna hotI haiM, indriyadvArase viSayoMko grahaNa karatA hai, viSayoMke grahaNase rAgAdika utpanna hote haiM, ' rAgAdikase zubhAzubha rUpa karmokA saMcaya hotA hai aura usa karmasaMcayake kAraNa saMsArameM bhramaNa karatA hai, jisase aneka prakArakA duHkha prApta hotA hai | ataH duHkhase bhayabhIta jJAnazAlI jIvAtmA dvArA kaSAyeM tyAgane yogya haiM, unake tyAgase karmokA vinAza hotA hai aura karmoke vinAzase muktikI prApti hotI hai / ' 1. jo khalu saMsArattho jIvo tattro du hodi pariNAmo / pariNAmAdo kammaM kammAdo hodi gadi-sugadI // 128 // - paJcAsti / 2. gadimadhigadasta deho dehAdo iMdiyANi jAyaMte / te hi du visaya-ggahaNaM tatto rAgo va doso vA / / 129 / / jAyadi jIvassevaM bhAvo saMsAracakkavAlammi / idi jiNavarehi bhaNido aNAdiNighaNo sagidhaNo vA // 130 // - paJcAsti0 / 3. A gRhRti, vyA gRhNati / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 28-33] bandhAdhikAra vyAkhyA-pichale padyameM karmaphalase jisa sugati yA durgatiko jAnekI bAta kahI gayI hai usako prApta hokara yaha jIva niyamase deha dhAraNa karatA hai cAhe vaha deva, manuSya ticAdi kisI bhI prakArako kyoM na ho; dehameM indriyoMkI utpatti hotI hai-cAhe eka sparzana indriya hI kyoM na ho; indriyoM se unake viSayoM sparza, rasa, gandha, varNa tathA zavdakA grahaNa hotA hai; viSayoMke grahaNase rAga-dveSAdika utpanna hote haiM aura rAga-dveSAdikI utpattise punaH karmabandha hotA hai aura kamabandhaka phalasvarUpa punaH gati, sugati, deha, indriya viSayagrahaNa, rAga-dveSa aura punaH karmabandhAdike rUpameM saMsAra-paribhramaNa hotA hai aura isa saMsAraparibhramaNase anekAneka prakArake duHkhoMko sahana karanA par3atA hai, jina sabakA varNana karanA * azakya hai / ataH jo duHkhoMse Darate haiM, una jJAnI-janoMko karmavandhake kAraNIbhUta krodhAdi kaSAyoM tathA hAsyAdi nokapAyoMkA tyAga karanA cAhie / unako tyAganese pichalA karmabandhana TUTegA tathA naye karmakA vandhana nahIM hogaa| aura aisA honese muktikA saMgama sahaja hI prApta hogA, jo svAtmotthita, svAdhIna, paranikSepa, atIndriya, ananta, avinAzI aura nirvikAra usa parama sukhakA kAraNa hai jisakI jor3akA koI bhI sukha saMsArameM nahIM pAyA jaataa| isIse svAmI samantabhadrane aise sukhI mahAtmAko 'abhavadabhavasaukhyavAn bhavAn' vAkyake dvArA 'abhava-saukhyavAn' batalAyA hai| ___ rAgAdise yukta jIvakA pariNAma santi rAgAdayo yasya sacittAcitta-vastupu / prazasto vAprazasto vA pariNAmo'sya jAyate // 32 // "jisa jIvake cetana-acetana-vastuoMmeM rAgAdika hote haiM usake prazasta (zubha ) yA aprazasta (azubha) pariNAma utpanna hotA hai|' vyAkhyA-jina rAga-dveSAdiko pahale bandhakA kAraNa batalA Aye haiM, unase puNya-pApake bandhakI bAtako spaSTa karate hue yahA~ itanA hI batalAyA hai ki jisa jIvake bhI cetanaacetana padArthoMmeM rAgAdika vidyamAna haiM usakA pariNAma prazasta yA aprazasta rUpa jarUra hotA hai| kauna pariNAma puNya, kauna pApa, donoMkI sthiti prazasto bhaNyate tatra puNyaM pApaM punaH prH| dvayaM paudgalika mUrta sukha-duHkha-vitArakam // 33 // 'una do prakArake pariNAmoMmeM prazasta pariNAmako 'puNya' aura aprazasta pariNAmako 'pApa' kahA jAtA hai, donoM puNya-pAparUpa pariNAma paudgalika haiM, mUrtika haiM aura (kramazaH) sAMsArika sukha-duHkhake dAtA haiN|' vyAkhyA-yahA~ prazasta aura aprazasta-pariNAmoMke alaga-alaga nAmoMkA ullekha haiprazasta pariNAmoMko 'puNya' aura aprazasta pariNAma (bhAva ) ko 'pApa' batalAyA hai; kyoMki ye donoM kramazaH puNya-pApa-bandhake kAraNa haiN| kAraNa meM yahA~ kAryakA upacAra kiyA gayA hai aura isase donoMko paudgalika, mUrtika tathA yathAkrama sukha-duHkhake pradAtA likhA hai / puNya 1. dekho, svayambhUstotrakA munisuvrata-stotra / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 yogasAra prAbhRta [ adhikAra 4 pApakA 'sukha-duHkha-vitArakam' vizeSaNa apanA khAsa mahattva rakhatA hai aura isa bAtako sUcita karatA hai ki jo sukha-duHkha vitaraNakA kAraNa hotA hai vaha sukha-duHkha kArya ke pUrva kSaNa meM vidyamAna rahatA hai, tabhI vaha upAdAna kAraNake rUpa meM kAryako utpanna karane meM samartha hotA hai; anyathA prazasta yA aprazasta pariNAma to utpanna hokara naSTa ho gayA, kAryotpattike samaya vaha vidyamAna nahIM hai taba usa pariNAma se sukha-duHkha kArya kaise utpanna ho sakatA hai ? nahIM ho sakatA / sukha-duHkha ke pradAtA ve puNya-pAparUpa dravyakarma hote haiM jo ukta pariNAmoMke nimittase utpanna hokara sthitibandha ke dvArA phaladAnake samaya taka jIvake sAtha rahate haiM aura tabhI pariNAmoM kA phala-kArya sampanna hotA hai / 'una donoM puNya-pAparUpa pariNAmoMke sukha-duHkha phalako bhogatA huA yaha jIva mUrtika hotA hai; kyoMki mUrtika karmakA phala mUrtika hotA hai aura vaha amUrtika dvArA nahIM bhogA jAtA / ' puNya-pApa phalako bhogate hue jIvakI sthiti mUrtI bhavati bhuJjAnaH sukha-duHkhaphalaM tayoH / mUrtakarmaphalaM mUrta nAmUrtena hi bhujyate ||34|| vyAkhyA - puNya tathA pApa donoM dravyakarma paudgalika - mUrtika haiM, unake diye hue sukhaduHkha phalako, jo ki mUrtikajanya honese mUrtika hotA hai, amUrtika AtmA kaise bhogatA hai ? yaha eka prazna hai, jisakA uttara itanA hI hai ki puNya-pApa phalako bhogatA huA jIva mUrtika hotA hai / karma - phalako bhoganevAle sava jIva saMsArI hote haiM aura saMsArI jIva anAdi karmasambandha ke kAraNa mUrtika kahe jAte haiM / puNya-pApake vaza amUrta bhI mUrta ho jAtA hai| mUrtI bhavatyamUrto'pi puNyapApavazIkRtaH / 1. vyA mUrtI / 'puNya-pApake vazIbhUta huA amUrtika jIva bhI mUrtika ho jAtA hai / aura jaba una puNya-pApa donoMse chUTa jAtA hai taba amUrtika raha jAtA hai / ' vyAkhyA - pichale paca meM amUrtika jIvake mUrtika honekI jo bAta kahI gayI hai usIko isa padya meM spaSTa karate hue likhA hai ki mUrtika puNya-pApake vaza meM - bandhanameM - par3A huA jIva vastuta: amUrtika hote hue bhI mUrtika hotA hai aura jaba una donoMke bandhana se chUTa jAtA hai taba svarUpa meM sthita huA svayaM amUrtika ho jAtA hai| isase jIvakA saMsArAvasthArUpa jitanA bhI vibhAva pariNamana hai vaha saba use mUrtika banAtA hai / yadA vimucyate tAbhyAmamUrto'sti tadA punaH ||35|| udAharaNa dvArA spaSTIkaraNa vikAraM nIyamAno'pi karmabhiH savikAribhiH / mevairiva nabho yAti svasvabhAvaM tadatyaye // 36 // 'vikArI karmoM ke dvArA vikArako prApta huA bhI yaha jova usa vikArake nAza honepara usI . Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 34-37 ] bandhAdhikAra 93 prakAra apane svabhAvako prApta hotA hai jisa prakAra ki meghoMse vikArako prApta huA AkAza unake vighaTita ho jAne para apanI svAbhAvika sthitiko prApta hotA hai / ' vyAkhyA - yahA~ pichalI bAtako udAharaNa dvArA aura spaSTa kiyA gayA hai- likhA hai ki jisa prakAra meghoMse AkAza vikArako prApta ho jAtA hai aura mevoMke vighaTa jAnepara phira apane svabhAvako prApta ho jAtA hai usI prakAra yaha jIva bhI vikArIkarma jo puNya-pApa haiN| unake kAraNa vikArako -vibhAvako prApta hotA huA bhI-- amUrtikase mUrtika banAtA huA bhI una karmoMke dUra ho jAnepara apane svabhAvameM sthita ho jAtA hai / puNya-bandhake kAraNa arhadAda' parA bhaktiH kAruNyaM sarvajantuSu / pAvane caraNe rAgaH puNyabandhanibandhanam ||37|| 'arhantAdikameM utkRSTa bhakti, sarvaprANiyoM meM karuNA bhAva aura pavitra caritrake anuSThAnameM rAga ( yaha saba ) puNya bandhakA kAraNa hai / ' vyAkhyA- yahA~ sArarUpameM puNya bandhake kAraNoMkA nirdeza karate hue unheM mukhyataH tIna prakArakA batalAyA hai| pahalA arhantAdikI U~cI bhakti, dUsarA saba prANiyoM ke prati karuNAbhAva (dayA pariNAma athavA hiMsAbhAvakA abhAva ) aura tIsarA pavitra cAritrake pAlanameM anurAga | arhantake anantara prayukta 'Adi' zabda pradhAnataH siddhoMkA aura gauNataH una AcArya, upAdhyAya tathA sAdhu parameSThiyoMkA vAcaka hai jo bhAvaliMgI hoM - dravyaliMgI athavA bhavAbhinandI na hoM - aura apane-apane padake saba guNoMmeM yathArthataH paripUrNa hoM / bhaktikA 'parA' vizeSaNa U~ce athavA utkRSTa arthakA vAcaka hai aura isa bAtakA sUcaka hai ki yahA~ U~ce darje ke puNya-bandhake kAraNoMkA nirdeza hai aura isIlie dUsare do kAraNoMko bhI U~ce darje ke hI samajhanA cAhie / anyathA puNyavanva to zubha pariNAmoMse hotA hai, cAhe ve U~ce darje ke hoM yA usase kama darja ke / U~ce darje ke zubha pariNAmoMse U~ce darjekA aura madhyama tathA jaghanya darje ke zubha pariNAmoMse madhyama tathA jaghanya darjekA puNya bandha hotA hai / jisa puNyase arhatpada athavA trailokyakA adhipatitva prApta hotA hai vaha 'sarvAtizAyi' athavA 'sarvotkRSTa' puNya kahalAtA hai| jisa puNya-bandhakAraka pavitra cAritrakA yahA~ ullekha hai vaha 'kevali jina- prajJapta dharma' hai jise ' cattAri maMgalaM' pATha meM maMgala, lokottama tathA zaraNabhUta batalAyA hai / usakA lakSaNa * 'azubhase nivRtti, zubha meM pravRtti' aura vaha paMcatrata, paMcasamiti tathA tIna gupti rUpa trayodaza prakArakA hai jaisA ki nimna siddhAnta gAthAse prakaTa hai| : asuhAdo vinivittI suhe pavittIya jANa cAritaM / vada samidi-guttirUpaM vavahAraNayA du jiNabhaNiyaM // yaha vyavahAra nayakI dRSTiko liye hue sarAga cAritra hai, nizcaya nayakI dRSTise jo svarUpAcaraNa rUpa cAritra hotA hai vaha bandhakA kAraNa nahIM hai / 1. mu AdAdau / 2. puNNaphalA aratA ( pravacanasAra), 'sarvAtizAyi puNyaM tat trailokyAdhipatitvakRt ' ( zlokavArtika ) / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 4 pApa-bandhake kAraNa nindakatvaM pratIkSye(Dye)pu naighRNyaM sarvajantuSu / nindite caraNe rAgaH pApa-bandha-vidhAyakaH // 38 // 'pUjyoM meM nindAkA bhAva, sarvaprANiyoMke prati nirdayatA aura dUSita cAritrake anuSThAnameM rAga (yaha saba) pApa-bandhakA vidhAtA hai|' ___ vyAkhyA-yahA~ sArarUpameM pApa-bandhake kAraNoMkA ullekha karate hue unheM bhI tIna prakArakA batalAyA hai-eka iSToM-pUjyoMke prati nindAkA bhAva, dUsarA saba prANiyoMpara nirdayatA-hiMsAkA bhAva aura tIsarA nindita cAritrameM anurAga / nindita cAritrakA abhiprAya prAyaH usa cAritrase hai jo hiMsA, jhUTha, corI, maithuna aura para-padArthoM meM gAr3ha mamatvake rUpameM jAnA-pahacAnA jAtA hai| puNya-pApameM bheda-dRSTi sukhAsukha-vidhAnena vizeSaH puNya-pApayoH / nitya-saukhyamapazyadbhirmanyate mugdhabuddhibhiH // 36 // 'jinheM zAzvata sukhakA darzana nahIM hotA una mUr3ha-buddhiyoMke dvArA puNya-pApameM bheda sukhaduHkhake vidhAnarUpase mAnA jAtA hai-sAMsArika sukhake vidhAyakako 'puNya' aura duHkhake vidhAyakako 'pApa' kahA jAtA hai|' vyAkhyA-puNya aura pApake bhedako spaSTa karate hue yahA~ batalAyA gayA hai ki jo puNyako sukha-vidhAyaka aura pApako duHkha-vidhAyaka mAnakara donoMmeM bheda karate haiM ve svAtmotthita svAdhIna zAzvata sukhako na jAnane-na dekhanevAle mUDhabuddhi haiN| asalI sukhako na samajhakara unhoMne nakalI sukhako jo vastutaH duHkharUpa hI hai, sukha mAna liyA hai| puNya-pApameM abheda-dRSTi pazyanto janmakAntAre pravezaM puNya-pApataH / vizeSa pratipadyante na tayoH zuddhabuddhayaH // 40 // 'puNya-pApake kAraNa saMsAra-vanameM praveza hotA hai, yaha dekhate hue jo zuddha-buddhi haiM ve puNyapApameM bheda nahIM karate haiM-donoMko saMsAra-banameM bhramAnekI dRSTise samAna samajhate haiN|' / vyAkhyA-jo zuddha-buddhi-samyagdRSTi haiM ve yaha dekhakara ki puNya aura pApa donoM hI jIvako saMsAra-vanameM praveza karAkara-use idhara-udhara bhaTakAkara-duHkhita karanevAle haiM, donoMmeM koI vAstavika bheda nahIM mAnate-donoMko hI sone-lohekI ber3Ike samAna parAdhIna kAraka bandhana samajhate haiM / bhale hI puNyase kucha sAMsArika sukha mile; parantu usa sukhake parAdhInatAmaya svarUpa aura usakI kSaNabhaMguratAdiko dekhate hue use vAstavika sukha nahIM kahA jA sktaa| 1. A TippaNameM 'pUjyeSu' / 2. mu sukhaduHkhavidhAnena / . Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 38-41] bandhAdhikAra nirvRtikA pAtra yogI viSaya-sukhato vyAvRtya' sva-svarUpamavasthitastyajati dhiSaNAM dharmAdharma-prabandha-nibandhinIm / janana-gahane duHkhavyAghra pravezapaTIyasI kalila-vikalaM labdhvAtmAnaM sa gacchati nivRtim // 41 // iti zrImadamitagati-niHsaMga-yogirAjaviracite yogasAraprAbhRte bandhAdhikAraH // 4 // 'jo (yogI) viSaya-sukhase nivRtta hokara apane AtmasvarUpa meM avasthita hotA hai aura dharmAdharmarUpa puNya-pApake bandhakI kAraNIbhUta usa buddhikA tyAga karatA hai jo duHkha-vyAghrase vyApta gahana saMsAra-vanameM praveza karAnevAlI hai, vaha karmarahita (vivikta) AtmAko pAkara muktiko prApta hotA hai|' vyAkhyA-yaha bandhAdhikArakA upasaMhAra-padya hai| isameM usa buddhikA jisakA adhikArameM kucha vistArase nirdeza hai saMkSepataH ullekha hai aura use puNya-pApakA bandha karAnevAlI tathA duHkharUpa vyAva-samUhase vyApta saMsAra gahana-vanameM praveza karAnevAlI likhA hai| isa buddhiko vahI yogI tyAgane meM samartha hotA hai jo indriya-viSayoMke sukhako vAstavika sukha na mAnatA huA usase virakta evaM nivRtta hokara apane Atma-svarUpameM sthita hotA hai aura jo Atma-svarUpa meM sthita hotA hai vahI karmakalaMkase rahita zuddhAtmatvako prApta hokara muktiko prApta hotA hai-bandhanase sarvathA chUTa jAtA hai| isa padyameM prayukta huA 'dharma' zabda puNyakA 'adharma' zabda pApakA aura 'kalila' zabda karmamalakA vAcaka hai| isa prakAra zrI amitagati-ni:maMgayogirAja-viracita yogasAraprAbhRtameM bandhAdhikAra nAmakA cauthA adhikAra samApta huA // 4 // 1. A vyAvRtya yo / 2. vyA dharmAdharmapravandhanoM / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 saMvarAdhikAra saMvarakA lakSaNa aura usake do bheda kalmaSAgamanadvAra-nirodhaH saMvaro mataH / bhAva- dravyavibhedena dvividhaH kRtasaMvaraiH // 1 // 'jo karmakA saMvara kara cuke haiM unake dvArA kalmaSoMke - kapAyAdi karmamaloke -AgamanadvAroMkA nirodha ( rokanA ) 'saMvara' mAnA gayA hai aura vaha bhAva dravyake bhedase do prakArakA kahA gayA hai - eka bhAvasaMvara, dUsarA dravyasaMvara / ' vyAkhyA - saMvarAdhikArakA prArambha karate hue yahA~ sabase pahale saMvara tattvakA lakSaNa diyA hai aura phira usake dravyasaMvara tathA bhAvasaMvara aise do bheda kiye gaye haiM / 'kalmapoMke Agamana-dvAroMkA nirodha' yaha saMvarakA lakSaNa hai / isameM 'kalpa' zabda kaSAyAdi sAre karma-maloMkA vAcaka hai aura 'AgamanadvAra' zabda AtmAmeM karma-maloMke pravezake lie hetubhUta jo mana-vacana-kAyakA vyApAra rUpa Asrava hai usakA dyotaka hai / isIse mokSa - zAstra meM sUtra rUpa se 'AsravanirodhaH saMvaraH' itanA hI saMvarakA lakSaNa diyA hai / bhAva tathA dravya-saMvarakA svarUpa rodhastatra kaSAyANAM kathyate bhAvasaMvaraH / duritAsrava vicchedastadrodhe dravyasaMvaraH || 2 || 'saMvarakI ukta bheda-kalpanAmeM kaSAyoMkA nirodha 'bhAvasaMvara' kahalAtA hai aura kaSAyoMke nirodhapara jo jJAnAvaraNAdi dravya-karmoMke Asrava ( Agamana) kA viccheda hotA hai vaha 'dravyasaMvara' kahA jAtA hai / ' vyAkhyA - pichale padya meM saMvarake jina do bhedoMkA nAmollekha kiyA gayA hai isa padya meM unakA svarUpa diyA gayA hai| krodhAdirUpa kapAyoMke nirodhako 'bhAvasaMvara' batalAyA hai| aura kaSAyoMkA nirodha ( bhAvasaMvara ) honepara jo paudgalika karmoMkA Atma-praveza rUpa Asrava rukatA hai use 'dravyasaMvara' ghoSita kiyA hai / kaSAya aura dravyakarma donoMke prabhAva se pUrNa zuddhi kaSAyebhyo yataH karma kaSAyAH santi karmataH / tato dvitayavicchede zuddhiH saMpadyate parA // 11 'cU~ki kaSAyoMse karma aura karmase kaSAya hote haiM ataH donoMkA vinAza honepara ( AtmA meM ) parama zuddhi sampanna hotI hai / ' Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 1-7] saMvarAdhikAra 97 vyAkhyA-yahA~ AtmAmeM parA zuddhike vidhAnako vyavasthA karate hue usake virodhI do kAraNoMko naSTa karanekI bAta kahI gayI hai-eka kaSAya bhAvoMkI aura dUsarI dravya karmoMkI; kyoMki ekake nimittase dUsarekA utpAda hotA hai / jaba donoM hI nahIM raheMge tabhI AtmAmeM pUrNa zuddhi bana skegii| kaSAya-tyAgakI upayogitAkA sahetuka nirdeza kaSAyAkulito jIvaH paradravye pravartate / paradravyapravRttasya svAtmabodhaH prahIyate // 4 // prahINa-svAtma-bodhasya mithyAtvaM vardhate yataH / kAraNaM karmabandhasya kaSAyastyajyate tataH // 5 // 'kaSAyase Akulita huA jIva paradravyameM pravRtta hotA hai, jo para-dravyameM pravRtta hotA hai usakA svAtmajJAna kSINa hotA hai, jisakA svAtmajJAna kSINa hotA hai usake cUMki mithyAtva bar3ha jAtA hai, jo ki karmabandhakA kAraNa hai, isIse kaSAyako tyAgA jAtA hai|' vyAkhyA-ina donoM padyoMmeM kapAyoMke tyAgakI upayogitAkA sahetuka nirdeza kiyA haibatalAyA hai ki kapAyeM jIvako Akulita-becaina aura parezAna karatI haiM, kapAyoMse Akulita huA jIva paradravyoMmeM pravRtta hotA hai, jo jIva paradravyoMmeM vizeSarUpase rata rahatA hai usakA AtmajJAna kSINa ho jAtA hai, aura jisakA svAtmajJAna kSINa ho jAtA hai usakA mithyAtvarUpa dRSTi-vikAra bar3ha jAtA hai, jo ki karmabandhanakA pradhAna kAraNa hai ataH kaSAya-bhAva aneka dRSTiyoMse tyAga kiye jAneke yogya hai| kaSAya-kSapaNameM samartha yogI niSkaSAyo nirArambhaH svAnya-dravya-vivecakaH / dharmAdharma-nirAkAGkSo lokAcAra-nirutsukaH // 6 // vizuddhadarzanajJAnacAritramayamujjvalam / yo dhyAyatyAtmanAtmAnaM kaSAyaM kSapayatyasau // 7 / / 'jo ( yogI) kaSAyahIna hai, Arambha rahita hai, sva-paradravyake vivekako liye hue hai, puNyapAparUpa dharma-adharmakI AkAMkSA nahIM rakhatA, lokAcArake viSaya meM nirutsuka hai aura vizuddha darzanajJAnacAritramaya nirmala AtmAko AtmA-dvArA dhyAtA hai vaha kaSAyako kSapAtA-vinaSTa karatA hai / ' ___ vyAkhyA-kauna yogI kaSAyakA kSapaNa karane meM samartha hotA hai ? yaha eka prazna hai jisake samAdhAnArtha hI ina donoM padyoMkA avatAra huA jAna par3atA hai| jo kaSAyake udaya Anepara kaSAyarUpa pariNata nahIM hotA athavA bahata mandakaSAyI hai, saba prakArake ArambhoMsAvadyakarmoMse rahita hai, sva-para-vivekase yukta hai, jise puNya-pApa donoM meM se kisIkI bhI icchA nahIM, aisA yogI jaba nirmala jJAna-darzanarUpa ujjvala AtmAkA AtmAke dvArA dhyAna karatA hai to vaha kapAyako kSapaNA karane athavA use mUlase vinaSTa karane meM samartha hotA hai| phalataH jo yogI ina guNoMse rahita hai athavA isa yogyAcArake viparIta AcaraNa karatA hai vaha kapAyakI kSapaNAmeM samartha nahIM ho sakatA aura isalie usake saMvara nahIM banatA--vaha nirantara karmA Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhRta [adhikAra 5 sravoMke bhItara DUbA rahatA hai aura isalie granthakArake zabdoM meM usakA uttAra-uddhAra honemeM nahIM aataa| yahA~ chaThe padyameM prayukta dharma-adharma zabda puNya-pApake vAcaka haiM aura 'lokAcAra' zabda laukikajanocita ( yogIjanoMke ayogya ) pravRttiyoMkA dyotaka hai / mUrta-pudgaloMmeM rAga-dveSa karanevAle mUDhabuddhi varNa-gandha-rasa-sparza-zabda-yuktaH shubhaashubhaiH| cetanAcetanaimU tairamUrtaH pudgalairayam // 8 // zakyo netuM sukhaM duHkhaM sambandhAbhAvataH katham / rAgadveSau yatastatra kriyete mUDhamAnasaiH / / 6 / / 'zubha tathA azubha varNa-gandha-rasa-sparza-zabdase yukta, sacetana yA acetana mUrtika pudgaloMke dvArA yaha amUrtika AtmA kaise sukha-duHkhako prApta kiyA jA sakatA hai ? kyoMki mUrtika-amUrtikameM paraspara sambandhakA abhAva hai| ataH ve mUr3habuddhi haiM jinake dvArA pudgaloMmeM rAga-dveSa kiye jAte haiN|' vyAkhyA-yahA~ 9veM padyameM jisa sambandhake abhAvakA ullekha hai vaha tAdAtmya sambandha hai, jise ekakA dUsarese milakara tadrUpa ho jAnA kahate haiN| amUrtika AtmAke sAtha mUrtika pugaloMkA yaha sambandha kabhI nahIM bntaa| aisI sthitimeM jo pudgala acche yA bure varNa, gandha, rasa, sparza tathA zabdako liye hue hoM, jIvasahita hoM yA jIvarahita hoM ve amUrtika AtmAko sukha yA duHkha kaise pahu~cA sakate haiM ? nahIM pahu~cA skte| ataH una pudgaloMmeM jo rAga-dveSa karate haiM unheM buddhimAna kaise kahA jA sakatA hai ? ve to dRSTivikArake kAraNa bastutattvako ThIka na samajhanevAle mUr3habuddhi hai| kisImeM ropa-toSa na karanekI sahetuka preraNA nigrahAnugraho kartuM ko'pi zakto'sti nAtmanaH / roSa-toSau na kutrApi kartavyAviti tAttvikaiH // 10 // 'AtmAkA nigraha tathA anugraha karane meM koI bhI samartha nahIM hai ataH tattvajJAniyoMke dvArA kahIM bhI kisI bhI parapadArthameM-roSa yA toSa nahIM kiyA jAnA caahie|' vyAkhyA-vAstava meM yadi dekhA jAye to koI bhI pudgala athavA paradravya (samvandhAbhAvake kAraNa ) AtmAkA upakAra yA apakAra karane meM samartha nahIM hai, isalie jo tattvajJAnI haiM ve upakAra yA apakArake honepara kisI bhI paradravyameM rAga-dvepa nahIM karate athavA unheM nahIM karanA cAhie / rAga-dveSake na karanese unake AtmAmeM karmoM kA AnA rukegA; saMvara banegA aura isa taraha AtmAkI jhuddhi sdhegii| 1. karmAsava-nimagnasya nottAro jAyate tataH // 3-4 // 2. mu ramUrtaH / . Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 8-14] saMvarAdhikAra upakAra-apakAra bananepara kisameM rAga-dveSa kiyA jAye parasyAcetanaM gAtra dRzyate na tu cetnH| upakAre'pakAre kva rajyate kva virajyate // 11 // 'dUsarekA acetana zarIra to dikhAI detA hai kintu cetana AtmA dikhAI nahIM par3atA (ataH) upakAra-apakArake honepara kisameM rAga kiyA jAtA hai tathA kisameM dveSa ?' / vyAkhyA-parakA cetana AtmA jo dikhAI nahIM detA vaha to rAga-dveSakA pAtra nahIM, aura jo zarIra dikhAI detA hai vaha ( tumhAre) rAga-virAgako kucha samajhatA nahIM, ataH upakAra-apakArake bananepara kisImeM rAga-dveSa karanA vyartha hai| zarIrakA nigrahAnugraha karanevAloMmeM rAga-dveSa kaisA ? zatravaH pitarau dArAH svajanA bhraatro'nggjaaH| nigRhNantyanugRhNanti zarIraM, cetanaM na me // 12 // mattazca tattvato bhinna cetanAttadacetanam / dveSarAgau tataH kartuM yuktau teSa kathaM mama // 13 // 'zatru, mAtA-pitA, striyA~, bhAI, putra aura svajana ( ye saba ) mere zarIrake prati nignahaanugraha karate haiM, mere cetanAtmAke prati nhiiN| mujha cetana AtmAse yaha acetana zarIra bhinna hai| ataH una zatruoMrme dveSa aura svajanAdikameM rAga karanA merA kaise ucita ho sakatA hai jo mere AtmAkA koI nigraha tathA anugraha nahIM krte|' ___ vyAkhyA-yahA~ subuddha AtmA rAga-dveSakI nivRttike lie yaha bhAvanA karatA hai ki jitane bhI zatru, mitra tathA sage sambandhI haiM ve saba jo kucha bhI nigraha-anugraha athavA upakAra-apakAra karate haiM ve zarIrakA karate haiM-mere cetanAtmAkA nahIM; aura zarIra, jo ki acetana hai vaha mujha cetanAtmAse vastutaH bhinna hai, aisI sthitimeM una zatruoMke prati dveSa aura una mitroM tathA sage sambandhiyoMke prati rAga karanA merA kaise ucita ho sakatA hai ? nahIM ho sktaa| adRzya AtmAoMkA nigrahAnugraha kaise ? pazyAmyacetanaM gAtraM yato na punraatmnH| nigrahAnugrahau teSAM tato'haM vidadhe katham // 14 // 'cU ki maiM una zatru-pitarAdike acetana zarIra-samUhako dekhatA hU~ unakI AtmAoMko nahIM dekha pAtA, isalie unakA nigraha-anugraha maiM kaise karUM ?-unake zarIrake nigraha-anugrahase to unakA nigraha-anugraha nahIM bntaa| vyAkhyA--yahA~ bhI subuddha AtmAkI rAga-dveSakI nivRttike lie vahI bhAvanA cAlU hai| yahA~ vaha apane viSayameM socatA hai ki maiM to zatru-mitrAdike acetana zarIrako hI dekha pAtA hU~ unake AtmAkA mujhe kabhI darzana nahIM hotA, taba maiM unakA nigraha-anugraha athavA upakAraapakAra kaise kara sakatA hU~ ? nahIM kara sktaa| ataH unake nigraha-anugrahakA vicAra merA korA ahaMkAra hai| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 yogasAra-prAbhUta [ adhikAra 5 zarIrako AtmAkA nigrahAnugrAhaka mAnanA vyartha svadeho'pi na me yasya nigrahAnugrahe kSamaH / nigrahAnugrahau tasya kurvantyanye vRthAmatiH // 15 // 'merA svazarIra bhI jisake ( mere AtmAke ) nigraha-anugrahameM samartha nahIM hai usakA nigrahaanugraha dUsare karate haiM aisA mAnanA merA vyartha hai|' vyAkhyA-yahA~ yogI socatA hai ki jaba merA zarIra bhI merA nigraha-anugraha karanemeM samartha nahIM hai taba merA nigraha-anugraha koI dUsarA karatA hai aisA mAnanA vyartha hai / kisIke guNoMko karane-haranekheM koI samartha nahIM zakyante na guNAH kartuM hartumanyena me yataH / kartuM hatu parasyApi ne pAryante guNA mayA // 16 // mayAnyasya mamAnyena kriyate'kriyate guNaH / mithyaiSA kalpanA sarvA kriyate mohibhistataH // 17 / / 'cU ki parake dvArA mere guNa kiye yA hare nahIM jA sakate aura na mere dvArA parake guNa kiye yA hare jA sakate haiM ataH parake dvArA merA aura mere dvArA parakA koI guNa-upakAra kiyA jAtA hai yA nahIM kiyA jAtA yaha saba kalpanA mithyA hai, jo ki mohase abhibhUta prANiyoMke dvArA kI jAtI hai|' vyAkhyA-yahA~ yogI tAttvikI athavA nizcaya dRSTise socatA hai ki dUsarA koI bhI mere guNoMko karane yA haranemeM samartha nahIM hai aura na maiM kisI dUsareke guNoM ko karane yA haranemeM samartha hU~; taba maiMne dUsarekA yA dUsarene merA koI guNa kiyA hai yA nahIM kiyA hai, yaha saba vikalpa buddhi-mithyA hai aura ise ve hI jIva karate haiM jo darzanamohake udayavaza dRSTivikArako liye hue haiM athavA yoM kahie samyagdRSTi na hokara mithyAdRSTi haiM / jJAnAdika guNoMkA kisIke dvArA haraNa-sRjana nahIM jJAna-dRSTi-caritrANi hiyante naakssgocraiH| kriyante na ca gurvAdyaH sevyamAnairanAratam / / 18 // utpadyante vinazyanti jIvasya pariNAminaH / tataH svayaM sa dAtA na, parato na kadAcana // 16 // 'jJAna, darzana aura cAritra (guNa ) indriya-viSayoMke dvArA hare nahIM jAte aura na nirantara sevA kiye gaye guruoM Adike dvArA sRjana ( utpanna ) kiye jAte haiM; pariNAmI jIvake (paryAyadRSTise ) ye svayaM utpanna hote tathA vinAzako prApta hote haiM, aura isalie jIva svayaM inakA dAtA ( kartA-hartA) nahIM aura na parake kAraNa inakA kadAcit utpAda-vyaya hotA hai|' 1. A 'na' nhiiN| .. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 padya 15-22] saMvarAdhikAra vyAkhyA-pichale padyameM AtmAke jina guNoMkI sUcanA hai unheM yahA~ jJAna-darzana-cAritrake rUpameM ullekhita kiyA hai, jinheM samyaka vizeSaNase viziSTa samajhanA cAhie; tabhI ve guNoMkI koTi meM Ate haiM, anyathA mithyAdarzanAdika guNa na hokara avaguNa athavA doSa kahe jAte haiM / ina samyagdarzanAdi guNoMko na to indriyoMke sparzanAdi viSaya harate haiM-indriyaviSayoMke sevanase unakA nAza nahIM ho jAtA aura na nirantara sevA kiye gaye gurujanAdika unheM utpanna hI karate haiM / jo jIva pariNamanazIla hai usake ye guNa paryAya dRSTise utpanna hote tathA vinAzako prApta hote haiM-dravyadRSTi se nahIM / dravyakI apekSA koI bhI vastu na kabhI utpanna hotI aura na kabhI nAzako hI prApta hotI hai, utpAda aura vyaya poyoMmeM-avasthAoM huA karatA hai| aisI sthitimeM jIva svayaM bhI ina guNoMkA kartA-hartA nahIM aura na kabhI parake kAraNa ina guNoMkA AtmAmeM navotpAda athavA mUlataH vinAza hI hotA hai / zarIrAdika vyavahArase moha haiM nizcayase nahIM zarIramindriyaM dravyaM viSayo vibhavo vibhuH| mameti vyavahAreNa bhagyate na ca tattvataH // 20 // tattvato yadi jAyante tasya te na tadA bhidA / dRzyate, dRzyate cAsau tatastasya na te matAH // 21 // 'merA zarIra, merI indriyA~, merA dravya, merA diSaya, merI vibhUti, merA svAmI yaha saba vyavahArase-vyavahAra nayakI apekSAse-kahA jAtA hai, tattvase nahIM-nizcaya nayakI apekSAse nahIM kahA jAtA / yadi tattva daSTise ye saba AtmAke hote haiM aisA mAnA jAye to AtmA aura zarIrAdikameM bheda dikhAI nahIM denA cAhie, kintu bheda pratyakSa dikhAI detA hai isalie ve AtmAke nahIM mAne gye| vyAkhyA-zarIra-indriyoM, dhanAdika dravyoM, indriya viSayoM, vibhava aura vibhu (svAmI) ko vyavahAra nayakI dRSTise merA kahanemeM AtA hai tAttvika dRSTise nhiiN| yadi tAttvika dRSTise unheM AtmAke mAnA jAya to phira AtmAse unakA bheda nahIM banatA, parantu bheda spaSTa najara AtA hai isalie ve zarIrAdika AtmAke nahIM aura na nizcaya dRSTise unheM AtmAke mAnA gayA hai| donoM nayoMse sva-parako jAnanekA phala vijJAyeti tayodrevyaM paraM svaM manyate sadA / Atma-tattva-rato yogI vidadhAti sa saMvaram // 22 // 'isa prakAra vyavahAra tathA nizcaya nayako dRSTise AtmA aura zarIrAdi donoMke bhedako jAnakara jo yogI sadA svadravyako svake rUpameM aura paradravyako parake rUpameM mAnatA hai vaha AtmatattvameM lIna huA yogI sadA saMvara karatA hai-karmoke Asravako rokatA hai|' vyAkhyA-yahA~ pichale kathanakA sAra khIMcate aura use saMvara tattvake sAtha saMghaTita karate hue yaha sUcanA kI hai ki jo pUrvokta prakArase nizcaya aura vyavahAra donoM nayoMke dvArA 1. A vibhyo| 2. A jogii| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 yogasAra- prAbhRta [ adhikAra 5 sva-parake bhedako jAnakara AtmatattvameM lIna huA yogI sadA svadravyako apanA aura paradravyako parAyA mAnatA hai vaha zubhAzubha karmoMke Asravako rokanevAlA saMvarakA vidhAtA hotA hai / dravya paryAyakI apekSA karma phala bhogakI vyavasthA vidadhAti 'paro jIvaH kiMcitkarma zubhAzubham / paryAyApekSayA bhuGkte phalaM tasya punaH paraH ||23|| ya eva kurute karma kiMcijjIvaH zubhAzubham / sa eva bhajate tasya dravyArthApekSayA phalam ||24|| manuSyaH kurute puNyaM devo vedayate phalam / AtmA vA kurute puNyamAtmA vedayate phalam ||25| nityAnityAtmake jIve tatsarvamupapadyate / na kiMcid ghaTate tatra nitye'nitye ca sarvathA // 26 // 'paryAyArthika nayakI apekSAse eka jIva kucha zubha-azubha karma karatA hai aura usakA phala dUsarA bhogatA hai / dravyArthika nayako apekSAse jo jIva kucha zubha-azubha karma karatA hai vahI usakA phala bhogatA hai / jaise manuSya puNya karma karatA hai deva usakA phala bhogatA hai athavA AtmA puNyakarma karatA hai AtmA hI usake phalako bhogatA hai / jIvako kathaMcit nitya-anitya mAnanepara ukta saba kathana ThIka ghaTita hotA hai, sarvathA nitya yA sarvathA anitya mAnanepara kucha bhI ghaTita nahIM hotA / ' vyAkhyA - ina padyoM meM 'dravyArthika tathA paryAyArthika nyakI dRSTise kisI ke kiye hue zubha-azubha karma phalakA bhoktA kauna ?' isa viSayako spaSTa karate hue batalAyA hai ki paryAyakI apekSAse to eka jIva karma karatA hai aura dUsarA jIva usake phalako bhogatA hai, jaise manuSya jIvane saMyama-tapa Adike dvArA puNyopArjana kiyA aura deva jIvane usake phalako bhogA - paryAya dRSTise manuSya jIva aura deva jIva alaga-alaga haiM / parantu dravyArthika nayakI dRSTi jo jIvazubha yA azubha karma karatA hai vahI usake phalako bhogatA hai, cAhe kisI bhI paryAya meM kyoM na ho, jisa jIvane manuSya paryAya meM tapa-saMyamAdike dvArA puNyopArjana kiyA vahI marakara devagati meM gayA aura vahA~ usane apane usa pUrvakRta puNyake phalako bhogA / jIvako dravyadRSTise nitya aura paryAya dRSTise anitya mAnanepara yaha saba kucha ThIka ghaTita hotA hai, parantu jIvako sarvathA nitya yA sarvathA anitya mAnanepara yaha saba kucha bhI ghaTita nahIM hotA; kyoMki sarvathA nityameM pariNAma, vikriyA, avasthAse avasthAntara kucha bhI nahIM banatA / aura sarvathA anityameM jaba jIvakA kSaNa-bhara meM mUlataH niranvaya vinAza ho jAtA hai taba vaha apane kiye karmakA phala kaise bhoga sakatA hai ? usake paraloka gamana tathA anya zarIra dhAraNAdi hI nahIM bana skte| aura bhI kitane hI doSa isa sarvathA anitya ( kSaNikAnta ) kI mAnyatAmeM ghaTita hote haiM, jinakI jAnakArIke lie svAmI samantabhadrake devAgama aura usakI aSTazatI, aSTasahasrI Adi TIkAoMko dekhanA cAhie / 1. A vyA paraM / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 23-28] saMvarAdhikAra 103 kahe gaye AtmA audayika bhAvoMke dvArA karmakA kartA tathA phalabhoktA cetanaH kurute bhuGkte bhAvairaudayikairayam / na vidhatte na vA bhuGkte kiMcitkarma tadatyaye // 27 // 'yaha cetana AtmA audayika bhAvoMke dvArA-karmoke udayakA nimitta pAkara utpanna honevAle pariNAmoMke sahayogase-karma karatA hai aura usakA phala bhogatA hai / audayikabhAvoMkA abhAva honepara vaha koI karma nahIM karatA aura na phalako bhogatA hai| ____ vyAkhyA--yaha cetana AtmA kisake dvArA acetana karmoMkA kartA tathA bhoktA hai| yaha eka prazna hai, jisake samAdhAnArtha hI isa padyakA avatAra haA jAna par3atA hai| padyameM batalAyA hai ki jIva apane audAyikabhAvoMke dvArA-unake nimittase hI kokA kartA tathA bhoktA hai| audAyikabhAvoMkA abhAva ho jAnepara yaha jIva na koI karma karatA hai aura na kisI karmake phalako bhogatA hai| audayikabhAva mokSazAstra AdimeM malataH 21 haiN| jinake nAma haiM :-1 narakagati, 2 tiryaMcagati, 3 manuSyagati, 4 devagati, 5 krodhakaSAya, 6 mAnakapAya, 7 mAyAkaSAya, 8 lobhakaSAya, 9 strIveda, 10 puruSaveda, 11 napuMsakaveda, 12 mithyAdarzana, 13 ajJAna, 14 asaMyama, 15 asiddha, 16 kRSNa lezyA, 17 nIlalezyA, 18 kapota lezyA, 19 pItalezyA, 20 padmalezyA, 21 shuklleshyaa| narakagatyAdi rUpa gati nAma karmake udayase utpanna nArakAdi cAra bhAva audayika hote hai; krodhAdi janaka kapAya kamaki udayase utpanna krodhAdirUpa cAra bhAva bhI audayika hote haiM; strIliMgAdi karmoke udayase utpanna strIvedAdi tIna prakArake rAgabhAva bhI audayika hote haiM / mithyAdarzana karmake udayase utpanna atattvazraddhAnarUpa pariNAma mithyAdarzana nAmakA audAyika bhAva hai; jJAnAvaraNa karmake udayase utpanna tattvoMke anavabodharUpa ajJAna nAmakA audayika bhAva hai, cAritra mohakarmake sarvaghAti spardhakoMke udayase utpanna asaMyata nAmakA audayika bhAva hai; karmodaya sAmAnyakI apekSAse utpanna asiddha nAmakA audayika bhAva hai, kaSAyoMke udayase anuraMjita jo yoga pravRttirUpa kRSNAdi chaha prakArakI bhAva lezyAyeM haiM ve bhI audayika haiN| isa prakAra audayikabhAva 21 prakArake haiM / indriya-viSaya AtmAkA kucha nahIM karate paJcAkSa viSayAH kiMcin nAsya kurvantyacetanAH / manyate sa vikalpena sukhadA duHkhadA mama // 28 // 'pA~coM indriyoMke vipaya, jo ki acetana haiM, isa AtmAkA kucha bho (upakAra yA apakAra) nahIM krte| AtmA vikalpa buddhise ( bhramavaza ) unheM apane sukhadAtA tathA duHkhadAtA mAnatA hai| vyAkhyA-sparzana, rasana, prANa, cakSu aura zrotra ye pA~ca indriyA~ haiN| inake viSaya kramazaH sparza, rasa, gandha, varNa aura zabda haiM / ye pA~coM viSaya cetanA-rahita jar3a haiM, mRtika haiM aura cetanAmaya amUrtika AtmAkA kucha bhI upakAra yA apakAra nahIM karate haiM, phira bhI yaha AtmA vikalpase-bhrAnta vuddhise-inheM apaneko sukhakA dAtA tathA duHkhakA dAtA mAnatA hai| 1. gati-kapAya-liGga-mithyAdarzanAjJAnAsaMyatAsiddha-lezyAzcatuzcatustryekaikaikaikapaDbhedAH / -ta0 sUtra 2-6 / 2. dekho, sarvArthasiddhi, tattvArtha mUtra AdikI TokAe~ / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 yogasAra prAbhRta dravyake guNa- paryAya saMkalpa -binA iSTAniSTa nahIM hote na dravyaguNa paryAyAH saMprAptA buddhigocaram / iSTAniSTAya jAyante saMkalpena vinA kRtAH || 26 // 'buddhigocara hue dravyake guNa-paryAya binA saMkalpake kiye AtmAke iSTa yA aniSTa rUpa nahIM hote - saMkalpa athavA bhrAnta kalpanAke dvArA hI unheM iSTa yA aniSTa banAyA jAtA hai / ' vyAkhyA- kisI bhI paradravyakA koI bhI guNa yA paryAya apane AtmAke lie vastutaH iSTa yA aniSTa nahIM hotA, niHsAra kalpanAke dvArA use iSTa yA aniSTa mAna liyA jAtA hai aura isake kAraNa yaha jIva kaSTa uThAtA hai / ataH para padArtha meM iSTAniSTakI kalpanA chor3ane yogya hai / mindA-stuti vacanoMse ropa toSako prApta honA vyartha na nindA-stuti vAkyAni zrayamANAni kurvate / saMbandhAbhAvataH kiMcid rudhyate tuSyate vRthA ||30|| 'sune gaye nindA yA stutirUpa vAkya AtmAkA kucha nahIM karate; kyoMki vAkyoMke mUrtika honese amUrtika AtmA ke sAtha unake sambandhakA abhAva hai / ataH nindA-stuti vAkyoMko sunakara vRthA hI rodha-toSa kiyA jAtA hai / ' vyAkhyA - nindA tathA stutike jo bhI vacana sunAI par3ate haiM ve saba paudgalika tathA mUrti honese apane AtmAke sAtha unakA vastutaH sambandha nahIM ho pAtA aura isalie ve apane AtmAkA upakAra yA apakAra nahIM karate taba unheM sunakara ruSTa honA yA santuSTa honA eka AtmasAdhanA karanevAle yogI ke lie vyartha hai / [ adhikAra 5 mohake doparI bAhyavastu sukha-duHkhakI dAtA AtmanaH sakalaM bAhya N zarmAzarmavidhAyakam / kriyate mohadoSeNAparathA na kadAcana ||31|| 'mohake doSa se sampUrNa bAhya padArtha samUhako AtmAke sukha-duHkhakA vidhAtA kiyA jAtA hai, anyathA - mohake abhAva meM - kadAcit bhI vaisA nahIM kiyA jAtA / ' vyAkhyA - sampUrNa bAhya padArthoM ko apane AtmA ke jo sukha-duHkha-dAtA kalpita kiyA jAtA hai vaha saba mohakA doSa hai--moha karmake udayavaza jo dRSTi vikArAdika utpanna hotA hai usIke kAraNa aisI mithyA mAnyatA banatI hai-- mohake abhAva meM aisA kabhI nahIM hotA / bacana dvArA vastutaH koI nidita yA stuta nahIM hotA nAJjasA vacasA kospi nindyate stUyate'pi vA / nindito'haM stuto'haM vA manyate mohayogataH // 32 // 1. muzrUyamANani / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 29-35 ] saMvarAdhikAra 105 'vAstavameM vacanake dvArA koI bhI AtmA nindA yA stutiko prApta nahIM hotaa| maiM nindA kiyA gayA hU~ yA stuti kiyA gayA hU~ yaha ( AtmA ) mohake yogase mAnatA hai / ' vyAkhyA-vastutaH vacanake dvArA koI nindita yA stuta nahIM hotA; kyoMki mUrtika bacanakA amUrtika AtmAke sAtha sambandha nahIM bntaa| aisI sthitimeM amukane merI nindA kI, amukane merI prazaMsA kI, isa prakArakI mAnyatA kevala mohase sambandha rakhatI hai-mohI jIva usa nindA-stutikA sambandha yoM hI apane sAtha jor3a letA hai aura isa taraha vyartha hI harSa-viSAdake cakkara meM par3akara vyAkula ( parezAna ) hotA hai| para-doSa-guNoMke kAraNa harSa-viSAda nahIM banatA nAnando vA viSAdo vA pare saMkrAntyabhAvataH / paradoSa-guNainUnaM kadAcin na vidhIyate // 33 // 'paradravyake doSa tathA guNoMse AtmAkA kabhI Ananda tathA viSAda nahIM banatA; kyoMki una doSa tathA guNoMkA AtmAmeM saMkramaNakA abhAva hai-parake ve doSa yA guNa AtmAmeM praviSTa nahIM hote|' vyAkhyA--para dravyoMke guNa tathA doSa apane AtmAmeM kabhI saMkramaNa nahIM karate, isalie unake dvArA vastutaH AtmAke Ananda tathA viSAdakI koI sRSTi nahIM bntii| ataH unase AtmAke Ananda tathA viSAdakI utpatti mAnanA vyartha hai aura ekamAtra mohakA pariNAma hai| parake vintanase iSTa-aniSTa nahIM hotA ayaM me'niSTamiSTaM vA dhyAyatIti vRthA mtiH| pIDyate pAlyate vApi na paraH paracintayA // 34 // 'yaha merA aniSTa ( ahita ) athavA iSTa (hita ) cintana karatA hai, yaha buddhi-vicAra nirarthaka hai; (kyoMki ) dUsarekI cintAse dUsarA pIDita yA pAlita ( rakSita ) nahIM hotaa|' vyAkhyA-22veM padyameM yaha batalA Aye haiM ki kisI bhI para dravyakA koI bhI guNa yA paryAya apanI AtmAke lie iSTa yA aniSTa rUpa nahIM hotA; aisI sthitimeM jo yaha socakara duHkhita hotA hai ki amuka merA ahita cintana kara rahA hai aura yaha socakara Anandita hotA hai ki amuka mere hitakI bhAvanA bhA rahA hai to ye donoM hI vicAra nirarthaka haiM; kyoMki koI bhI parakI cintA mAtrase pIr3A yA rakSAko prApta nahIM hotaa| eka dUsareke vikalpase vRddhi-hAni mAnanepara Apatti anyo'nyasya vikalpena vaddhate hApyate yadi / na sampattivipattirvA tadA kasyApi hIyate // 35 // 'yadi eka dUsareke vikalpase-cintanase-vRddhi yA hAniko prApta hotA hai to kisIkI bhI sampatti yA vipatti ( kabhI) kSINa nahIM hotii|' 1. mu varddhate / 14 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhUta [ adhikAra 5 vyAkhyA - yadi pichale padya meM nirUpita siddhAntake viruddha yaha mAnA jAya ki parakI cintAse koI pIDita yA pAlita athavA vRddhi hAniko prApta hotA hai to saMsArameM kisIkI bhI sampati tathA vipatti kabhI kama nahIM honI cAhie; kyoMki donoMkI vRddhi hAnike cintaka sajjana- durjana barAbara pAye jAte haiM, isIse aisA dekhane meM nahIM AtA / pratyuta isake ekake aniSTa cintana para bhI dUsarA vRddhiko aura kisIke iSTa cintana para bhI -- rAtadina usake hitakI mAlA japane para bhI vaha hAniko prApta huA dekhanemeM AtA hai, ataH ukta mAnyatA pratyakSa bhI viruddha hai / 106 vastutaH koI dravya iSTa-aniSTa nahIM gst mohano'niSTa bhAvo'niSTastathA paraH / na dravyaM tattvataH kiMcidiSTAniSTaM hi vidyate // 36 // 'mohake kAraNa jo padArtha iSTa mAna liyA jAtA hai vaha aniSTa aura jise aniSTa mAna liyA jAtA hai vaha iSTa ho jAtA hai| vastutaH koI dravya iSTa yA aniSTa nahIM hai / ' vyAkhyA - koI dravya vastutaH iSTa yA aniSTa nahIM hotA hai, isa bAtako spaSTa karate hue yahA~ para batalAyA hai ki jise mohake vaza iSTa mAna liyA jAtA hai vaha padArtha kAlAntarameM aniSTa aura jise aniSTa mAna liyA jAtA hai vaha padArtha iSTa hotA huA dekhanemeM AtA hai / ataH para dravyako sarvathA iSTa yA aniSTa mAnanA vyartha hai / pAvana ratnatrayameM jIvakA svayaM pravartana ratnatraye svayaM jIvaH pAvane parivartate / nisarganirmalaH zaGkhaH zuklatve kena vartyate ||37| 'jIva svayaM pavitra ratnatrayake ArAdhanameM parivartita ( pravRtta) hotA hai / ( ThIka hai ) svabhAvase nirmala zaMkha kisake dvArA zuklatAmeM parivartita kiyA jAtA hai ? - kisIke bhI dvArA nahIM; svabhAva se hI zuklatA meM parivartita hotA hai / ' vyAkhyA - yahA~ jisa pAvana ratnatrayameM jIvake svataH pravartanakI bAta kahI gayI hai vaha nirmala darzana - jJAna - cAritrarUpa jIvakA svabhAva hai| svabhAva meM pravartanake lie kisI dUsarekI AvazyakatA nahIM hotI - vibhAva miTate hI svabhAva meM pravRtti ho jAtI hai / jisa moharUpa pariNAmakA pichale padyoMmeM ullekha hai vaha saba jIvakA vibhAva-pariNamana hai, jo saMsArAvasthAmeM parake nimittase hotA hai / padya meM prayukta huA 'nirmala' zabda zuklatAkA vAcaka hai, jo zaMkha svabhAvase 'zukla hai use zuklatA meM pariNata karanevAlA koI dUsarA nahIM hotA / kardamameM par3A rahane para bhI usakI zuklatA kabhI naSTa nahIM hotI / svayaM AtmA paradravyako zraddhAnAdi gocara karatA hai| svayamAtmA paraM dravyaM zraddhatte vetti pazyati / zaGkha-cUrNaH kimAzritya dhavalIkurute param ||38|| 'AtmA svayaM para dravyako dekhatA, jAnatA aura zraddhAna karatA hai / ( ThIka hai ) zaMkhakA cUrNa kisakA Azraya lekara dUsareko dhavala karatA hai ? kisIkA bhI Azraya na lekara svayaM dUsareko dhavala karatA hai / ' Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 36-41] saMvarAdhikAra 107 vyAkhyA-yaha AtmA svayaM svabhAvase para padArthako dekhatA, jAnatA tathA zraddhAna karatA hai-usake isa dekhane, jAnane AdimeM vastutaH dUsarekA koI Azraya athavA sahArA nahIM, usI prakAra jisa prakAra ki zaMkhakA cUrNa dUsareko dhavala-zukla athavA nirmala karanemeM kisI anyakA sahArA nahIM letaa| moha apane saMgase jIvako malina karatA hai mohena malino jIvaH kriyate nijsNgtH| sphaTiko rakta-puSpeNa raktatAM nIyate na kim // 36 / / 'jIva mohake dvArA apanI saMgatise malina kiyA jAtA hai / (ThIka hai) rakta puSpake yogase kyA sphaTika raktatAko prApta nahIM hotA ?-hotA hI hai|' vyAkhyA-yaha jIvAtmA apane nirmala darzana-jJAna-cAritra rUpa svabhAvameM jo pravRtta nahIM ho rahA hai usakA kAraNa mohakA saMga hai| mohane apanI saMgatise isa jIvako malina kara rakhA hai, usI prakAra jisa prakAra ki lAla phUla (rakta puSpa ) apane sambandhase nirmala-dhavala sphaTikako lAla banA detA hai| mohakA vilaya ho jAnepara svarUpakI upalabdhi nijarUpaM punaryAti mohasya vigame sati / upAdhyabhAvato yAti sphaTikaH svasvarUpatAm // 40 // 'mohake vinaSTa honepara jIva punaH apane nirmala rUpako prApta hotA hai ( usI prakAra jisa prakAra ki) raktapuSpAdirUpa upAdhikA abhAva ho jAnese sphaTika apane zuddha svarUpako prApta hotA hai|' vyAkhyA-pichale padyameM jisa mohake saMga athavA sambandhase jIvake malina honekI bAta kahI gayI hai, usI mohakA sambandha chUTa jAnepara yaha jIva phirase apane svarUpa ko prApta hotA hai usI prakAra jisa prakAra sphaTika raktapuSpAdi rUpa upAdhikA abhAva ho jAnepara punaH apane svaccha nirvikAra svarUpako prApta ho jAtA hai| pUrva padya tathA isa padyameM sphaTikakA dRSTAnta jIvake nirvikAra aura savikAra rUpakA athavA svabhAva aura vibhavakA bodha karAne ke lie bar3A hI sundara evaM tathyapUrNa hai| jo mohakA tyAgI vaha anya saba dravyoMkA tyAgI itthaM vijJAya yo mohaM duHkhabIjaM vimuJcati / so'nyadravyaparityAgI kurute karma-saMvaram / / 41 / / 'isa prakAra mohako duHkhakA bIja jAnakara jo (yogI) use chor3atA hai vaha para-dravyakA parityAgI huA karmokA saMvara karatA hai-karmoM ke Asravako rokatA hai|' ___vyAkhyA-yahA~ pUrva kathanakA upasaMhAra karate hue, mohako duHkhakA bIja batalAyA hai aura yaha nirdiSTa kiyA hai ki jo mohako duHkha-bIja samajhakara chor3atA hai vaha paradravyoMse apanA sambandha tyAgatA hai; kyoMki vAstava meM moha hI paradravyoM ke sAtha apanA sambandha jor3atA hai| jo paradravyoMkA sambandha tyAgatA hai vaha karmoMkA saMvara karatA hai-acche-bure Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 yogasAra-prAbhRta [adhikAra 5 kisI bhI prakArake karmoM ko apane AtmAmeM praveza hone nahIM detaa| niHsandeha moha duHkhakA bIja hai, isIse mohanIya karmakA kSaya ho jAnepara, asAtA-vedanIya karma astitvameM rahate hue bhI duHkha pahu~cAne meM samartha nahIM hotA-use jalakara bhasma huI rassIke samAna apanA kArya karanemeM asamatha batalAyA hai| paradravyameM rAga-dveSa-vidhAtAkI tapase zuddhi nahIM hotI zubhAzubha-para-dravya-rAgadveSa-vidhAyinaH / na jAtu jAyate zuddhiH kurvato'pi ciraM tapaH // 42 // 'zubha-azubharUpa paradravyameM-paradravyako zubha-azubha mAnakara usameM-rAga-dveSa karanevAle ke cirakAla taka tapazcaraNa karane para bhI kabhI zuddhi nahIM hotii|' vyAkhyA-pichale padyameM jisa moha tathA paradravyake tyAganekI bAta kahI gayI hai use jo nahIM chor3atA hai aura apanI kalpanAnusAra zubha paradravyameM rAga aura azubha paradravyameM dveSa karatA hai usakI zuddhi cirakAla taka tapa karanepara bhI nahIM hotI / vaha to apanI rAga-dveSapariNatike dvArA pratisamaya apane AtmAmeM azuddhikA saMcaya karatA rahatA hai / karma karatA aura phala bhogatA huA AtmA karma bAMdhatA hai kurvANaH karma cAtmAyaM bhuJjAnaH karmaNAM phalam / aSTadhA kama badhnAti kAraNaM duHkhasantataH // 43 // 'yaha AtmA karma karatA huA aura karmoke phalako bhogatA huA ATha prakArakA karma bA~dhatA . hai, jo ki duHkha santatikA-kaSTa paramparAkA kAraNa hai|' vyAkhyA-yaha AtmA apanI ukta rAga-dveSapariNatike kAraNa kisIko iSTa-aniSTa mAnakara karma karatA huA aura karmakA phala bhogatA huA donoM hI avasthAoMmeM navIna karmakA bandha karatA hai, jo jJAnAvaraNAdi rUpa ATha prakArakA hai, aura sArI duHkha-paramparAkA mUla kAraNa hai| sAre karmaphalako paudgalika jAnanevAlA zuddhAtmA banatA hai sarva paudgalikaM vetti karmapAkaM sadApi yaH / sarva-karma-bahirbhUtamAtmAnaM sa prapadyate // 44 // _ 'jo sAre karmavipAkako karmoM ke phalako-sadA paudgalika jAnatA hai vaha ( yogI) saMpUrNa karmoMse bahirbhUta AtmAko prApta hotA hai--use apane zuddha (vivikta) AtmatattvakI upalabdhi hotI hai|' vyAkhyA-jo yogI AtmAke sAtha ghaTita honevAle sAre karmaphalako paudgalika aura isalie AtmAse vastutaH asambaddha samajhatA hai vaha apane AtmAko sarvakarmoMse bahirbhUta rUpameM prApta hotA hai-use hI saccI svAtmopalabdhirUpa siddhikI prApti hotI hai / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 padya 42-47] saMvarAdhikAra zuddha jJAtA parake tyAga-grahaNameM pravRtta nahIM hotA jJAnavAMzcetanaH zuddho na gRhNAti na muJcati / gRha NAti muJcate' kama mithyAjJAna-malImasaH // 45 // 'jo AtmA zuddha jJAnavAn hai vaha na kucha grahaNa karatA hai aura na chor3atA hai, jo mithyAjJAnase malina hai vaha karmako grahaNa karatA hai tathA chor3atA hai|' vyAkhyA-jo AtmA zuddha jJAnase yukta hai vaha vastutaH kisI bhI para padArthakA grahaNatyAga nahIM karatA, jo grahaNa-tyAga karatA hai vaha mithyAjJAnase yukta malina AtmA hotA hai| grahaNa-tyAga rAga-dvepake dvArA huA karatA hai, zuddha jJAnameM rAga-dveSa nahIM hotA, isalie usake dvArA grahaNa-tyAga nahIM banatA, mithyAjJAna rAga-dvepase yukta hotA hai, isIse usake dvArA grahaNatyAga banatA hai| sAmAyikAdi paT karmomeM sabhakti pravRttake saMvara sAmAyike stave bhaktyA vandanAyAM pratikrame / pratyAkhyAne tanUtsarge vartamAnasya saMvaraH // 46 / / 'jo yogI bhaktipUrvaka sAmAyikameM, stavameM, vandanAmeM, pratikramaNameM, pratyAkhyAnameM aura kAyotsargameM vartatA hai usake saMvara-karmAnavakA nirodha hotA hai|' vyAkhyA-yahA~ sAmAyikAdi SaT Avazyaka kriyAoMke, jo ki yogI muniyoMke sadA gya haiM, nAma dekara likhA hai ki ina kriyAoM meM jo bhaktike sAtha sAdara pravRtta hotA hai usake saMvara banatA hai kaukA Asrava ruka jAtA hai| ye kriyAe~ samyakcAritrarUpa haiN| inameM se pratyekakA svarUpa, jo saMvarakA kAraNa hai, kramazaH Age diyA gayA hai| sAmAyikakA svarUpa yat sarva-dravya-saMdarbha rAga-dvepa-vyapohanam / Atmatattva-niviSTasya tatsAmAyikamucyate / / 47 / / 'jo AtmatattvameM sthita hai usa (yogI) ke sarva dravyoMke sandarbha-samUhameM rAga-dveSakA jo vyapohana-vizeSa rUpase parityAga-hai use 'sAmAyika' kahate haiN|' vyAkhyA-sAmAyikake isa lakSaNameM do bAteM khAsa taurase dhyAnameM lene yogya haiM-eka to yaha ki prastuta sAmAyikakA adhikArI kauna hai aura dUsarI yaha ki usa adhikArIke sAmAyikakA svarUpa kyA hai / adhikArI yahA~ 'Atmatattva-niviSTasya' padake dvArA AtmatattvameM sthita (yogI) ko batalAyA hai-ataH jo AtmAko ThIka jAnatA-pahacAnatA nahIM aura na usameM jisakI pravRtti tathA sthiti hotI hai vaha sAmAyikakA adhikArI nahIM-bhale hI vaha muni ho, digambara ho tathA bAhyameM municaryAkA kitanA hI pAlana kyoM na karatA ho / usa adhi. kRtasAmAyikakA svarUpa hai sarvadravyoMke sandarbhameM rAga-dveSakA vizeSa rUpase(sAmAnya rUpase nahIM) parityAga / 'sarvadravya sandarbha' padameM sampUrNa cetana-acetana padArthoM kI sabhI avasthAoMkA 1. A mucyate / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 yogasAra-prAbhRta [adhikAra 5 samAveza hotA hai-cAhe ve zAbdika hoM, Arthika hoM athavA jJAnaviSayaka hoN| aura 'rAgadveSa vyapohana'meM sArA vaiSamya dUra hokara pUrNataH samatAbhAvakA prAdurbhAva hotA hai-cAhe vaha kitane thor3e kAlake lie kyoM na ho| isa taraha yaha saMkSepameM sAmAyika athavA santulita samatA-bhAvarUpa AvazyakakA svarUpa hai| isIko sAmAyika pATha AdimeM vratarUpase nimna prakAra prarUpita kiyA hai: samatA sarvabhUteSu saMyamaH shubh-bhaavnaa| ___ Arta-raudra-parityAgastaddhi sAmAyikaM vratam // arthAt sarvabhUtoM-prANiyoMmeM samatAbhAva-rAga-dveSakA abhAva (kyoMki rAga-dveSa hI AtmAke bhAvoMkI samatA-tulAko sama na rakhakara viSama banAte haiM ), indriyoM tathA prANake do bhedarUpa donoM prakArakA saMyama, zubha bhAvanA aura ArtadhyAna tathA raudradhyAnake parityAgako 'sAmAyika vrata' kahate haiN| Avazyaka tathA vratarUpase ina donoM sAmAyikoMke svarUpameM jo antara hai usase ekakA viSaya alpa ( sarvabhUtoM taka sImita ) to dUsarekA viSaya mahAn (sarvadravyoMkI saba avasthAoM taka vyApta) jAna par3atA hai / isIse sAmAyika vratarUpameM gRhasthoMke lie aura Avazyaka rUpameM muniyoMke lie vihita hai / vratarUpase sAmAyikameM zubha bhAvanA Adike honese puNyakA Asrava bhI banatA hai jabaki Avazyaka rUpase sAmAyikameM puNya-pApa kisIbhI prakArakA Asrava na hokara saMvara hI hotA hai / saMvarake kAraNIbhUta sAmAyikameM mantrAdika japanA athavA kisIke nAmakI mAlA pheranA nahIM bntaa| stavakA svarUpa ratnatrayamayaM zuddha cetanaM cetanAtmakam / viviktaM stuvato nityaM stavajaiH stUyate stavaH // 48 // 'jo yogI cetana guNa viziSTa, ratnatraya-maya aura karmake kalaMkase rahita zuddha cetanako nitya stuti karatA hai usa stavako stava-marmajJoMne 'stava' kahA hai|' vyAkhyA-yahA~ stavake lakSaNa meM kevala zuddha cetanako hI stutyarUpameM grahaNa kiyA gayA hai; jo kevala nAmase cetana nahIM kintu cetanA guNa viziSTa hai, samyagdarzana-jJAna-cAritra rUpa ratnatraya-maya hai, sAre karma-kalaMkase vimukta rUpa 'vivikta' hai aura yahI saMkSepameM jisakA stavana hai| isa stavanameM sacetana pudgala evaM acetana zarIrarUpa gharakA tathA parakRta vacanakA stavana nahIM AtA, jo vastutaH usase bhinna hai| vandanAkA svarUpa pavitra-darzana-jJAna-cAritramayamuttamam / AtmAnaM vandyamAnasya vandanAkathi kovidaH // 46 // 'zuddha darzana-jJAna-cAritramaya uttama AtmAko vandana-namaskAra karate hue yogIke vijJapuruSoMne 'vandanA' kahI hai| vyAkhyA-pichale padyameM jisa zuddhA mAke stavanako 'stava' kahA gayA hai usI zuddhAtmAkI vandanA karanevAleke prastuta 'vandanA' kA honA kahA gayA hai, aisA yahA~ sUcita kiyA hai| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 48-52 ] saMvarAdhikAra 111 vandanA vAkyarUpa hai, isakI koI sUcanA nahIM kI, aura isalie usakA suprasiddha rUpa bandhake Age vandyake guNoMkA cintana karate hue hAtha jor3akara zironati karanA - sira jhukAnA athavA nIbhUta honA jaisA samajhanA cAhie / pratikramaNakA svarUpa kRtAnAM karmaNAM pUrva sarveSAM pAkamIyuSAm / AtmIyatva - parityAgaH pratikramaNamIryate || 50|| 'pUrva kiye hue tathA phalako prApta hue sarva karmoMke AtmIyatvakA jo parityAga hai--una karmoM tathA karmaphaloMko apanA na mAnanA hai-usako 'pratikramaNa' kahA jAtA hai|' vyAkhyA - pUrvakRta saba karmoMke phaloMmeM jo AtmIyatva buddhikA parityAga hai -- unheM apane athavA apane upAdAnase bane (niSpanna ) na mAnanA hai - usako yahA~ 'pratikramaNa' kahA gayA hai / vAstava meM jIvake bhAvoMkA nimitta pAkara utpanna hue jitane bhI pUrvakRta karma haiM aura unake jo bhI phala haiM ve saba pudgala dravyake upAdAnase utpanna hote haiM ataH unheM AtmIyaAtmAke upAdAnase utpanna mAnanA bhUla hai, isa bhUlakA hI prastuta Avazyaka karma-dvArA parimArjana kiyA jAtA hai / pratyAkhyAnakA svarUpa AgAmyAgo' nimittAnAM bhAvAnAM pratiSedhanam / pratyAkhyAnaM samAdiSTaM viviktAtma-vilokinaH // 51 // 'viviktAtmAvalokIko AgAmI pApa karmoMke nimittabhUta bhAvoM- pariNAmoMkA jo pratiSedha hai-- na karanA hai - use 'pratyAkhyAna' kahA gayA hai / ' vyAkhyA - yahA~ una pariNAmoMke parityAgako 'pratyAkhyAna' batalAyA hai, jo ki bhAvI karmAsrava nimittabhUta hoM aura usakA adhikArI 'viviktAtmavilokinaH' padake dvArA usI zuddhAtmadarzIko sUcita kiyA hai jise 47 padya meM 'Atmatattva - niviSTasya' aura 53 veM padya meM 'svAtmatattvavyavasthitaH' padake dvArA ullekhita kiyA hai, aura isalie jo ina sabhI Avazyaka karmoM ke adhikAriyoMkA paramAvazyaka vizeSaNa hai / kAyotsargakA svarUpa jJAtvA yo'cetanaM kAryaM nazvaraM karma-nirmitam / na tasya vartate kArye kAyotsarga karoti saH ||12|| 'jo yogI kAya (zarIra ) ko acetana, nAzavAn aura karmanirmita jAnakara usake kArya meM nahIM vartatA hai vaha kAyotsarga karatA hai / ' vyAkhyA -- yahA~ kAyake kArya meM-- aMgopAMga ke saMcAlanameM-na pravRtta honekA nAma 'kAyotsarga' batalAte hue usake kAraNa rUpameM yaha sUcanA kI hai ki kAya (zarIra ) acetana hai, jabaki jIva cetana hai ataH cetanako acetanake kArya meM nahIM pravartanA cAhie; kAya karma 1. mu aagmyaago| 2. A viviktAtmA / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 yogasAra-prAbhRta [adhikAra 5 nirmita hai-karmoke AdhAra para banA tathA TikA huA hai-jabaki jIva apane karmoke AdhAra para apanA astitva nahIM rakhatA, aura isalie use parakRta aura parAzritake kAmameM pravRtta hokara apanI zaktikA durupayoga nahIM karanA cAhie-jitane samayake lie bhI zaktike usa durupayogako bacAyA jA sake utane samayake lie use avazya bacAnA cAhie, yaha kAyotsargakI dRSTi hai, jise 'jJAtvA' padake dvArA jAnanekI preraNA kI gayI hai| yaH SaDAvazyakaM yogI svAtmatatva-vyavasthitaH / anAlasyaH karotyeva saMvRtistasya rephasAm // 53 // 'jo yogI apane AtmatattvameM vizeSataH avasthita aura nirAlasya huA ( ukta prakArase ) SaDAvazyakako-avazya karaNIya sAmAyikAdi chahoM kriyAoMko-karatA hai usake pApoMkarmokA saMvara hI hotA hai|' vyAkhyA-jina SaT karmoM-kAryoMkA pichale padyoMmeM ullekha hai unheM yahA~ spaSTa rUpase 'Avazyaka' nAma diyA gayA hai, jisakA Azaya hai avazya hI nitya karane yogya, una kAryoke karanevAleko 'yogI' nAma diyA hai, jisakA abhiprAya hai kAya-vacana-mana-rUpa triyogoMkI sAdhanA karanevAlA-unheM apane adhIna rakhanevAlA-sAdhu-muni; aura usake do vizeSaNa diye gaye haiM--eka 'svAtmatattva vyavasthita' aura dUsarA 'anAlasya' jisameM pahalA ina kAryoMko karane ke adhikAritvakI sUcanA karatA hai jaisA ki 47veM padya kI vyAkhyAmeM vyakta kiyA gayA hai, aura dUsarA phalakI yatheSTa rUpameM sAdhanAse sambaddha hai; kyoMki Alasyasahita anAdarapUrvaka kiye hue kama yatheSTa phalako nahIM phalate / antameM ina sabhI Avazyaka-kRtyoMka phalakA nirdeza kiyA hai aura vaha hai jJAnAvaraNAdi karmoke AsravakA nirodha, jo ukta donoM vizeSaNaviziSTa yogIko prApta hotA hai| ataH ina chahoM kriyAoMke karanemeM yogIko apane ina donoM vizeSaNoMko khAsa taurase dhyAnameM rakhanA cAhie, jinake binA yatheSTa phalasampatti nahIM bntii| samyagjJAnaparAyaNa AtmajJa yogI karmoM kA nirodhaka mithyAjJAnaM parityajya samyagjJAnaparAyaNaH / AtmanAtmaparijJAyI vidhatte rodhamenasAm // 54 // "mithyAjJAnako chor3akara jo samyagjJAnameM tatpara hai aura AtmAke dvArA AtmAkA jJAtA hai vaha karmoM kA nirodha karatA hai-karmoM ke Asravako rokatA hai|' vyAkhyA-yahA~ paDAvazyaka-bidhAtAse bhinna eka dUsare hI saMvara adhikArIkA nirdeza hai aura vaha hai jo mithyAjJAnakA parityAga kara samyagjJAnameM tatpara rahatA hai aura apanI AtmAko kisI bhI para padArthakI apekSA na rakhakara apane AtmAke dvArA hI jAnatA hai| aisA jJAtA binA koI dUsarA anuSThAna kiye hI karmoMke Asravako rokanemeM samartha hotA hai| koI dravyase bhojaka to bhAvase abhonaka, dUsarA isake viparIta dravyato bhojakaH kazciddhAvato'sti tvbhojkH| bhAvato bhojakastvanyo dravyato'sti tvabhojakaH // 55 // 1. pApAnAM / . Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 53-58 ] saMvarAdhikAra 113 'koI dravyase bhoktA hai bhAvase abhoktA hai, dUsarA bhAvase bhoktA hai dravyase abhoktA hai|' / vyAkhyA--jo kisI padArtha ke bhogameM pravRtta hai use 'bhojaka' aura jo bhogase nivRtta hai use 'abhojaka' kahate haiN| yahA~ dravya tathA bhAvase bhojaka-abhojakakI vyavasthA karate hue yaha sUcita kiyA hai ki jo dravyase bhojaka hai vaha bhAvase bho bhojaka ho athavA jo bhAvase bhojaka hai vaha dravyase bhI bhojaka ho aisA koI niyama nahIM hai-eka dravyase bhojaka hote hue bhI bhAvase bhojaka nahIM hotA aura dUsarA bhAvase bhojaka hote hue bhI dravyase bhojaka nahIM hotaa| dravya-bhAvase nivRttoMmeM kauna kisake dvArA pUjya dravyato yo nivRtto'sti sa pUjyo vyavahAribhiH / bhAvato yo nivRtto'sau pUjyo mokSaM yiyAsubhiH // 56 // 'jo dravyase nivRtta hai-abhojaka hai-vaha vyavahAriyoMke dvArA pUjya hai| jo bhAvase nivRtta hai-abhoktA hai-vaha mumukSuoMke dvArA pUjya-pUjAko prApta hotA hai|' ___ vyAkhyA-jo dravyase--bAhya padArthoMkA tyAga karake unake bhogase-nivRtta hotA hai vaha vyavahArI jIvoMke dvArA pUjA jAtA hai; kyoMki vyavahArI jIvoMkI bAhya dRSTi hotI hai ve dUsareke antaraMgako nahIM parakha pAte / aura jo bhAvase-vastutaH bhogase viraktacitta hokaranivRtta hotA hai vaha mokSa-prAptikI icchA rakhanevAle mumukSuoMke dvArA pUjA jAtA hai; kyoMki mumukSu antarAtmAoMkI Antarika dRSTi honeke kAraNa ve dUsareke antaraMgako parakha lete haiN| bhAvase nivRtta ho vAstavika saMvarakA adhikArI dravya mAtranivRttasya nAsti nitirenasAm / bhAvato'sti nivRttasya tAttvikI saMvRtiH punaH // 57 / / _ 'jo dravya mAtrase nivRtta hai usake karmoMkI nirvRti nahIM hotI aura jo bhAvase nivRtta hai usake vAstavika saMvRti-karmAsravakI nivRtti-banatI hai|' vyAkhyA-yahA~ pichale kathanako saMvara tattvake sAtha sambaddha karate hue likhA hai ki jo dravya mAtrase nivRtta hai-bAhyameM kisI vastuke bhogakA tyAga kiye hue hai-parantu antaraMgameM usake bhogakI lAlasA banI huI hai, usake karmoMkA saMvara nahIM hotaa| aura jo bhAvase nivRtta hai-hRdayameM usa padArtha ke bhogakA kabhI vicAra taka bhI nahIM lAtA-usake vAstavika saMvRti banatI hai| isase spaSTa jAnA jAtA hai ki jo bhAvase tyAga hai vahI kalyANakArI hai| loka dikhAveke rUpameM jo bhI tyAgavRtti hai vaha kalyANakAriNI nhiiN| bhAvase nivRtta honeko vizeSa preraNA vijJAyeti nirAkRtya nivRttiM drvytstridhaa| bhAvyaM bhAva-nivRttena samastainoniSiddhaye // 58 // 'isa prakAra dravya-bhAvarUpa nivRttiko jAnakara aura dravyanivRttiko mana-vacana-kAyase chor3akara--gauNa karake--samasta karmoko dUra karaneke lie triyogapUrvaka bhAvase nivRtta honA caahie|' Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 5 vyAkhyA-pichale padyAnusAra jaba dravya mAtrakI nivRttise karmokI nivRtti na hokara bhAvase nivRtti hotI hai taba phalitArtha yaha nikalA ki dravya nivRtti kA Agraha na rakhakara-- use gauNa karake-bhAvase nivRttirUpa honA cAhie, aisA honese samasta pApoMkI-karmokInivRtti hotI hai| yahI isa padya meM niSkarSa sUcita kiyA gayA hai| zarIrAtmaka liMga muktikA kAraNa nahIM zarIramAtmano bhinna liGgaM yena tadAtmakam / na muktikAraNaM liGga jAyate tena tattvataH // 56 / / yanmuktiM gacchatA tyAjyaM na muktirjAyate tataH / anyathA kAraNaM karma tasya kena nivartate // 60 // 'caMki zarIra AtmAse bhinna hai aura liMga zarIrAtmaka hai isalie vastutaH liMga muktikA kAraNa nahIM hotA hai| jo muktiko jAnevAleke dvArA tyAjya hai usase mukti nahIM hotii| yadi liMgako muktikA kAraNa mAnA jAyegA to usake kAraNa karmako kisake dvArA dUra kiyA jAyegA ? -kisIke bhI dvArA usakA dUra kiyA jAnA nahIM banatA, aura isalie karmoMke sadbhAvameM muktikA bhI abhAva ThaharatA hai|' vyAkhyA-ina donoM padyoMmeM yuktipurassara DhaMgase yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki koI bhI liMga athavA veSa vastutaH muktikA kAraNa nahIM hai kyoMki vaha zarIrAtmaka hai aura zarIra AtmAse bhinna hai / jo zarIra tathA veSa muktiko jAne-prApta honevAleke dvArA tyAgA jAtA hai vaha muktikA kAraNa nahIM ho sakatA, yadi zarIra athavA tadAzrita liMgako muktikA kAraNa mAnA jAyegA to phira zarIrakA kAraNa jo karma hai vaha kisIke dvArA bhI dUra nahIM kiyA jA sakegA aura karma ke sAthameM rahanepara mukti kaisI ? vaha banatI nhiiN| ataH zarIrAtmaka dravyaliMgako muktikA kAraNa mAnanA tarka-saMgata nahIM-anucita hai| isI bAtakI zrIpUjyapAdAcAryane apane samAdhitantrake nimna padyameM aura bhI spaSTa ghoSaNA kI hai :-- liGgaM dehAzritaM dRSTaM deha evAtmano bhavaH / na mucyante bhavAttasmAdye te liGgakRtAgrahAH // 87 // isameM batalAyA hai ki liMga zarIrAzrita hai aura zarIra AtmAkA bhava-saMsAra hai ataH jo liMgakA Agraha rakhate haiM ve saMsArase mukta nahIM ho pAte-eka bhavase dUsarA bhava dhAraNa karate hue saMsArameM hI paribhramaNa karate rahate haiN| jabaki liMga AdikA' Agraha chUTatA hai tabhI muktikA svAmitva prApta hotA hai| zarIra acetana hai cetanAtmAko usakA Agraha nahIM rakhanA caahie| mumukSake lie tyAjya aura grAhya acetanaM tataH sarva parityAjyaM mumukSuNA / cetanaM sarvadA sevyaM svAtmasthaM saMvarArthinA // 61 / / 1. Adi zabdase brAhmaNAdi uccajAtikA grahaNa hai use bhI 'jAtidehAthitA dRSTA' ityAdi padya (88) meM muktikA kAraNa nahIM btlaayaa| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 59-62 ] saMvarAdhikAra 115 'ataH jo mokSakA abhilASI aura saMvarakA arthI hai usake dvArA samasta acetana padArtha samUha vyajanIya hai aura apane AtmAmeM sthita cetana sadA sevanIya hai / ' vyAkhyA - zarIra aura veSakI pUrvokta sthiti meM zarIra aura vepa hI nahIM, kintu sabhI acetana vastu samUha mokSa ke icchuka aura isalie saMvarake arthIko tyAgane yogya hai -- kisI meM bhI use Asakti nahIM rakhanI caahie| pratyuta isake vaha cetana sadA sevanIya evaM upAsanIya hai jo apane AtmAmeM sthita hai / kauna yogI zIghra karmoMkA saMvara karatA hai| Atmatatvamapahastita - rAgaM jJAna-darzana-caritramayaM yaH / muktimArgamavagacchati yogI saMvRNoti duritAni sa sadyaH // 62 // iti zrImadamitagati - niHsaMga yogirAja - viracite yogasAraprAbhUtaM saMvarAdhikAraH // 5 // 'jo yogI rAga-rahita Atmatattvako aura jJAna-darzana- cAritrarUpa mokSamArgako jAnatA-pahacAnatA hai vaha zIghra karmoMkA saMvara karatA hai / ' vyAkhyA -- yaha isa pA~caveM saMvarAdhikArakA upasaMhAra-padya hai| isameM batalAyA hai ki jo yogI rAga-dveSa-rahita zuddha Atmatattvako aura nirmala jJAna-darzana-cAritra rUpa mokSamArgako prApta hotA hai vaha zIghra hI karma ke Asrava ko - zubha-azubha sabhIprakAra ke karmoke Atmapravezako rokatA hai / aura isalie saMvarAvasthA meM koI bhI nayA karma AtmAka sAtha ba~dhane nahIM pAtA / isa prakAra zrI amitagati-niHsaMgayogirAja - viracita yogasAra prAbhRta meM saMvara adhikAra nAmakA pA~cavA~ adhikAra samApta huA // 5 // Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirjarAdhikAra nirjarAkA lakSaNa aura do bheda pUrvapArjita - karmaikadezasaMkSaya- lakSaNA / nirjarA jAyate dvedhA pAkajApAkajAtvataH // 1 // 'pUrvopArjita karmoMkA eka dezakSaya jisakA lakSaNa hai vaha nirjarA pAkajA tathA apAkajAke bhedase do prakArakI hotI hai / ' vyAkhyA - nirjarA adhikArakA prArambha karate hue yahA~ sabase pahale nirjarAkA lakSaNa diyA hai aura vaha lakSaNa hai 'pUrvopArjita karmakA ekadeza vinAza' / pUrvopArjita karmoM meM pUrva janma meM kiye tathA AtmAke sAtha bandhako prApta hue karma hI nahIM kintu isa janma meM bhI vartamAna kAlase pUrva kiye tathA bandhako prApta hue karma bhI zAmila haiM / aura ekadeza saMkSayakA artha hai 'AMzika vinAza' - pUrNataH vinAza nhiiN| kyoMki karmoMke pUrNataH vinAza honekA nAma to hai 'mokSa' - nirjarA nhiiN| jabataka naye karmakA Asrava nahIM rukatA aura bandha-hetuoMkA abhAva nahIM hotA tabataka nirjarA banatI hI nahIM / ukta nirjarAke do bheda haiM- eka 'pAkajA', dUsarA 'apAkajA' / ina donoMkA svarUpa agale padya meM diyA hai / pAkajA-apAkajA nirjarAkA svarUpa prakSayaH pAkajAtAyAM pakvasyaiva prajAyate / nirjarAyAmapakvAyAM pakvApakvasya karmaNaH ||2|| 'pAkajA nirjarAmeM pake hue karmakA hI vinAza hotA hai / apAkajA nirjarAmeM pake- apake donoM prakArake karmoMkA vinAza hotA hai / ' vyAkhyA - 'pAkajA nirjarA' vaha hai jisameM pake hue phala deneko udyata hue- karmoMkA hI vinAza hotA hai aura 'apAkajA nirjarA' vaha kahalAtI hai jisameM pake hue, ( kAlaprApta. ) tathA binA pake hue ( akAlaprApta) donoM prakArake hI karmoMkA vinAza hotA hai / apAkajA nirjarAko zaktikA sodAharaNa nirdeza zukazukA yathA vRkSA dahyante dava- vahninA / pakvApakvAstathA dhyAna- prakrameNAghasaMcayAH || 3|| 'jisa prakAra dAvAnala ke dvArA sUkhe-gIle vRkSa jala jAte haiM usI prakAra dhyAnake prakramaNaseprajvalanase-pakke kacce karma samUha bhasma ho jAte haiM / ' 1. kRtsnakarmavipramokSo mokSaH / ta0 sUtra 10 -2 / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 1-6] nirjarAdhikAra 117 vyAkhyA-atyanta prajvalita tIkSNa agnikA nAma 'dAvAnala' hai, jo vanake vana bhasma kara detI hai, sUkhekI taraha koI gIlA-harA vRkSa bhI vanameM usakI lapeTa meM Akara bhasma honese baca nahIM paataa| ekAgracintanarUpa dhyAna bhI aisI hI prabala agni hai, usakI lapeTa meM AyA huA koI bhI karma cAhe vaha udayake yogya ho yA na ho jalakara rAkha athavA zakti kSINa ho jAtA hai| isa taraha yahA~ pichale paMdyameM ullikhita 'apAkajA' nirjarAkI zaktiko dAvAnalake udAharaNa-dvArA spaSTa kiyA gayA hai| paramanirA-kAraka dhyAna-prakramakA adhikArI durIkRta-kaSAyasya vizuddhadhyAna-lakSaNaH / vidhatte prakramaH sAdhoH karmaNAM nirjarAM parAm // 4 // 'jisane kaSAyako dUra kiyA hai usa sAdhuke vizuddha dhyAna-lakSaNarUpa jo prakrama-prajvalana hotA hai vaha karmokI utkRSTa nirjarA hai|' ___vyAkhyA-jisa sAdhune apanI AtmAse krodhAdi kaSAyoMko dUra kara diyA hai usIke vizuddha dhyAna banatA hai-kaSAyAkulita sAdhuke nahIM aura vaha vizuddha dhyAna aisA prakrama athavA prajvalana hotA hai jo karmoko bhasmAdirUpa pariNata karake bahuta bar3e paimAnepara unakI nirjarA kara detA hai| kona yogI karma samUhakI nirjarAkA kartA Atmatattvarato yogI kRt-klmss-sNvrH| yo dhyAne vartate nityaM kama nirjIyate'munA // 5 // 'AtmatattvameM lona huA aura kalmaSakA-kaSAyAdi karma-malakA-saMvara kiye hue jo yogI sadA dhyAnameM vartatA hai usake dvArA karmasamUha nirjarAko prApta hotA hai|' ___vyAkhyA-nirjarAke adhikArIkA varNana karate hue yahA~ usa yogIko karmasamUhakI utkRSTa nirjarAkA kartA likhA hai jo Atma-tattvameM lIna huA kaSAyAdi karma-maloMke saMvarapUrvaka sadA dhyAnameM pravRtta hotA hai| saMvarake binA nirjarA vAstavika nahIM saMvareNa vinA sAdho sti paatk-nirjraa| nRtanAmbhaHpraveze(zo)'sti saraso riktatA kutaH // 6 // 'saMvarake binA sAdhuke pAtakoM-karmokI pUrNataH avipAka nirjarA nahIM bntii| (ThIka hai) jaba naye jalakA praveza ho rahA hai taba sarovarako riktatA kaise bana sakatI hai ? nahIM bana sktii|' vyAkhyA--pichale padyameM saMvara-pUrvaka dhyAnameM pravRtta honekI jo bAta kahI gayI hai usake lakSyako isa padyameM spaSTa karate hue batalAyA hai ki saMvarake binA vAstavameM sAdhuke pApoM-karmokI nirjarA nahIM banatI, usI prakAra jisa prakAra ki sarovarameM naye jalakA praveza hote rahanepara usakI riktatA nahIM banatI-vaha kabhI khAlI nahIM ho paataa| ataH sarovarako Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 6 khAlI karaneke lie jisa prakAra naye jalake praveza-dvArako rokanekI pahale z2arUrata hai usI taraha saMcita karmoMkI nirjarAke lie naye karmoMkA Atma-praveza rokanekI-saMvarakI-pahale jarUrata hai| kisakA kauna dhyAna karmokA kSaya karatA hai ratnatrayamayaM dhyAnamAtma-rUpa-prarUpakam / ananyagata-cittasya vidhatta kama-saMkSayam / / 7 / / 'jo yogI anyatra cittavRttiko liye hue nahIM hai usake AtmarUpakA prarUpaka ratnatrayamayo dhyAna karmoM kA vinAza karatA hai|' vyAkhyA-jisa dhyAnakA pichale padyoMmeM ullekha AyA hai use yahA~ 'ratnatrayamaya' likhA hai, jo ki AtmatattvakA prarUpaka hai, usameM jo yogI ananyagata citta hokara kisI dUsare padArthameM apanI cittavRttiko na rakhakara-pravRtta hotA hai vaha karmokI bhale prakAra nirjarA karatA hai| kauna yogI sAre karmamalako dho DAlatA hai tyaktAntaretara-grantho nirvyApAro jitendriyaH / lokAcAra-parAcIno malaM kSAlayate'khilam // 8 // 'jo yogI antaraMga aura bahiraMga donoM prakArake parigrahakA tyAga kara indriya-vyApArase rahita huA jitendriya hai aura lokAcArase parAGmukha hai vaha sAre karmamalako dho DAlatA hai|' vyAkhyA-nirjarAdhikArIkA varNana karate hue yahA~ yaha prarUpaNa kiyA hai ki jo yogI Abhyantara tathA bAhya donoM prakArake parigrahoMse rahita hai, indriya-vyApArameM pravRtta nahIM hotA, indriyoMko apane vazameM kiye hue hai aura lokAcArakI paravAha nahIM karatA vaha saba prakArake karmamalako dhonemeM samartha hotA hai / yahA~ Adi-antake do vizeSaNa apanA khAsa mahattva rakhate haiM, prathama vizeSaNameM antaraMga parigrahakA tyAga pradhAna hai, jo mithyAtva, krodha, mAna, mAyA, lobha aura hAsyAdi nokaSAyoMke rUpameM caudaha prakArakA hotA hai aura bAhya parigraha kSetra, vAstu, hiraNya, suvarNa, dhana-dhAnyAdike rUpameM dasa prakArakA kahA gayA hai| ina donoM prakArake parigrahoMkA jabataka sacce hRdayase tyAga nahIM banatA tabataka indriya-vyApArakA rukanA aura jitendriya honA bhI nahIM bntaa| rahA antima vizeSaNa, vaha isa bAtakA sUcaka hai ki jabataka lokAcArake karmamalakA kSAlana nahIM ho sakegA-lokAcArake pAlanameM pravRtti rUpa karmakA Asrava hotA hI rhegaa| isIse sacce muniyoMkI vRttiko 'alaukikI' kahA gayA hai| yaha alaukikI vRtti bhavAbhinandI athavA laukika muniyoMse nahIM bntii| unheM to lokaiSaNA satAtI rahatI hai aura isalie ve lokAcArase vimukha nahIM ho paate| 1. parAGmukhaH / 2. anusaratA padametat krmbitaacaar-nitynirbhimukhaa| ekAntaviratirUpA bhavati munInAmalaukikI vRttiH|| -amRtacandra sUri; pu0 siddhyu0 / . Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 padya 7-11] nirjarAdhikAra vizuddhabhAvakA dhArI karmakSayakA adhikArI zubhAzubha-vizuddhaSu bhAveSu prathama-dayam / yo vihAyAntimaM dhatte kSIyate tasya kalmaSam // 6 // 'jo zubha, azubha, vizuddha ina tIna bhAvoMmeM-se, prathama doko chor3akara antima vizuddha bhAvako dhAraNa karatA hai usake kalmaSa-kaSAyAdi karmamala-kSayako prApta hotA hai|' vyAkhyA--yahA~ yaha sUcita kiyA hai ki jIvake pariNAma tIna prakArake hote haiM-zubha, azubha, vizuddha / inameM se pahale do pariNAmoMko, jo ki karma-bandhake kAraNa haiM, chor3akara jo tIsare vizuddha pariNAmako dhAraNa karatA hai vaha navIna karmoMkA Asrava-bandha na karatA huA pUrva saMcita karmoMke kSaya karane meM samartha hotA hai| vizuddha pariNAmameM do zaktiyA~ haiM-eka karmoMke Asrava-bandha rokanekI aura dUsarI pUrva bA~dhe karmoko kSayarUpa-nirjarita karanekI / zuddhAtmatattvako na jAnanevAlekA tapa kAryakArI nahIM bAhyamAbhyantaraM dvadhA pratyekaM kurvatA tapaH / naino nirjIyate zuddhamAtmatattvamajAnatA // 10 // 'jo zuddha Atmatattvako nahIM jAnatA usake dvArA bAhya tathA Abhyantara donoM prakArake tapameM se pratyeka prakArake tapakA anuSThAna karate hue bhI karma nirjarAko prApta nahIM hotaa|' vyAkhyA-mokSazAstra meM 'tapasA nirjarA ca' isa sUtrake dvArA yaha pratipAdana kiyA gayA hai ki tapase nirjarA tathA saMvara donoM hote haiN| yahA~ eka khAsa maulika bAta aura kahI gayI hai aura vaha yaha ki jabataka yogI-tapasvI zuddha Atmatattvako nahIM jAnatA-pahacAnatA tabataka usake bAhya tathA Abhyantara donoM prakArake tapoMmeM-se kisI bhI prakArakA tapa karate hue karmoMkI nirjarA nahIM hotii| saMvarake adhikAra meM jisa prakAra saMvarAdhikArIke lie Atmatattvako jAnane aura usameM sthita honekI bAta kahI gayI hai usI prakAra nirjarAdhikArIke lie bhI use samajhanA cAhie / jo AtmAko ho nahIM samajhatA usakA bAhya aura Abhyantara donoM prakArakA tapa, jisameM dhyAna bhI zAmila hai, eka prakArase nirarthaka hotA hai-usase na saMvara banatA hai aura na nirjraa| tapazcaraNa ke sAtha AtmAko jAnanA binduoMke sAtha aMkake samAna use sArthaka karatA hai| ataH kevala tapazcaraNake mohameM hI ulajhe rahanA nahIM cAhie, AtmAko jAnane tathA pahacAnanekA sabase prathama prayatna karanA caahie| kisa saMyamase kisake dvArA karmakI nirjarA hotI hai karma nirjIryate pUtaM vidadhAnena saMyamam / Atma-tattva-niviSTena jinAgama-niveditam // 11 // 'AtmatattvameM sthita jo yogI jinAgama-kathita pavitra saMyamakA anuSThAna karatA hai usake dvArA karma nirjarAko prApta hotA hai|' 1. mu baahymbhyNtrN| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 6 vyAkhyA-yahA~ saMyamake dvArA karmakI nirjarAkA varNana karate hue usake do vizeSaNa diye gaye haiM eka to 'pUta' jo pavitra evaM zuddha arthakA vAcaka hai, dUsarA hai "jinAgamaniveditaM' jisakA Azaya hai jinAgamake dvArA pratipAdita / jinAgamameM saMyamake do bheda kiye gaye haiMeka indriya saMyama aura dUsarA prANisaMyama / sparzanAdi indriyoMkI azubha pravRttiyoMko rokanA 'indriya saMyama' hai aura prANadhArI jIvoMke prati ghAtirUpase prabRtta na honekA nAma 'prANisaMyama' hai| ye donoM hI prakArake saMyama nirjarAke hetu haiM / saMyamake adhikArIkA yahA~ eka hI vizeSaNa diyA aura vaha hai AtmatattvameM sthita / jo AtmatattvameM sthita nahIM vaha saMyamakA pAtra nahIM aura isalie usake dvArA saMyama janita nirjarA nahIM bntii| kauna yogI karmarajako svayaM dhuna DAlatA hai anyAcAra-parAvRttaH svatattva-caraNAdRtaH / saMpUrNa-saMyamo yogI vidhunoti rajaH svayam // 12 // 'jo yogI anya AcArase vimukha huA svarUpAcaraNameM tatpara hai aura pUrNataH saMyamakA pAlaka hai vaha svayaM karmarajako chinna-bhinna kara DAlatA hai|' vyAkhyA-yahA~ pUrNataH saMyamI yogIkI bAtako liyA gayA hai aura vaha vahI hotA hai jo svarUpAcaraNase bhinna anyAcaraNameM ruci nahIM rakhatA aura svarUpAcaraNameM sadA tatpara rahatA hai / aisA yogI vinA kisIkI sahAyatA athavA apekSAke svayaM karmamalako vizeSataH dhuna DAlatA hai| lokAcArako apanAnevAle yogIkA saMyama kSINa hotA hai hitvA lokottarAcAraM lokAcAramupaiti yaH / saMyamo hIyate tasya nirjarAyAM nibandhanam // 13 // 'jo yogI lokottarAcArako chor3akara lokAcArako apanAtA hai usakA saMyama, jo ki nirjarAkA kAraNa hai, kSINa ho jAtA hai|' vyAkhyA-pichale padya meM jisa svarUpAcaraNakA ullekha hai vahI yahA~ 'lokottarAcAra ke rUpameM vivakSita hai use chor3akara jo yogo lokAcArameM-laukikajanoM-jaisI pravRtimeM--pravRtta hotA hai usakA saMyama hIna-kSINa ho jAtA hai, aura isalie karmakI nirjarA karane meM samartha nahIM hotaa| arhadvacanakI zraddhA na karanevAlA sucaritrI bhI zuddhiko nahIM pAtA cAritraM vidadhAno'pi pavitraM yadi tattvataH / zraddhatte nAhataM vAkyaM na zuddhiM zrayate tadA // 14 // 'pavitra cAritrako pAlate hue bhI yadi ( yogI ) vastutaH arhantake vAkyakA zraddhAna nahIM karatA---use apanI caryAkA AdhAra nahIM banAtA to vaha zuddhiko prApta nahIM hotaa|' Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 12-16 ] nirjarAdhikAra 121 vyAkhyA-jisa pavitra saMyamakA 11veM padya meM ullekha hai aura jisako vahA~ 'jinAgamaniveditaM' vizeSaNa diyA hai usIko yahA~ 'cAritra' zabdase ullekhita karate hue usake usa vizepaNakA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai, jinAgamako AItavAkya ( arhatpravacana ) batalAyA hai aura yaha ghoSaNA kI hai ki jo yogI arhantake pravacanakI zraddhA nahIM karatA hai--zraddhApUrvaka jinAgama-kathita saMyamakA pAlana nahIM karatA hai-vaha vAstavameM pavitra saMyamakA pAlana karatA hAA bhI zaddhiko prApta nahIM hotaa| isase ahatpratipAdita saMyamake anazanameM ahatpratipAdita saMyamake anuSThAnameM zraddhAkI khAsa jarUrata hai-binA zradvAkA cAritra svayaM zuddha hote hue bhI zuddhi-vidhAnameM asamartha hai, zraddhA usa meM zaktikA saMcAra karatI hai| jinAgamako na jAnatA huA saMyamI andheke samAna vicitre caraNAcAre vartamAno'pi saMyataH / jinAgamamajAnAnaH sadRzo gatacanuSaH // 15 // 'nAnA prakArake cAritrAcArameM pravartamAna huA bhI jo saMpamI jinAgamako nahIM jAnatA vaha cakSuhonake samAna hai-usakA vaha AcaraNa andhAcaraNake tulya hai|' vyAkhyA-yahA~ usa yogIke cAritrako andhAcaraNake samAna batalAyA hai jo jinAgamako nahIM jaantaa| aise hI Agama-zAstrako lakSya karake kisI nItikArane kahA hai : ___ aneka-saMzayocchedi parokSArthasya darzakam / sarvasya locanaM zAstraM yasya nAstyandha eva saH // aneka saMzayoMkA ucchedana karanevAlA aura parokSa padArthasamUhakA dikhalAnevAlA sabakA locana ( netra ) zAstra hai, jo isa locanase vihIna hai vahI andhA hai|" kisakA kauna netra sAdhUnAmAgamazcakSurbhUtAnAM cakSurindriyam / devAnAmavadhizcakSunivRtAH sarva-cakSupaH / / 16 / / ___'sAdhuoMkI cakSu ( A~kha ) Agama-zAstra hai, sAdhAraNa prANiyoMkI cakSu indriya hai, devoMkI cakSu avadhidarzana hai aura jo nirvRta haiM--muktiko prApta haiM-ve sarvacakSu haiN|' vyAkhyA--yahA~ kisakA kauna netra, isakA nirdeza karate hue sAdhuoMkA netra Agamako, bhUtoMkA--sarva prANiyoMkA-netra indriyako, aura devoMkA netra avadhidarzanako batalAyA hai| sAtha hI jo saMsArase mukta ho gaye haiM unheM 'sarvacakSu'-saba orase dekhanevAle-likhA hai| pravacanasAra meM bhI 'Agamacava sAhU jaise vAkyake dvArA sAdhuko AgamacakSu-Agamanetrase dekhanevAlA-batalAyA hai / isase sAdhukA AgamajJAtA honA aura Agamake anusAra AcaraNa karanA, ye donoM hI Avazyaka hote haiN| 1. Agama cabakha sAha iMdayacakvaNi savabhUdANi / devA ya ohicavA siddhA puNa savvado cakkhU // -pravacanasAra 3-34 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 yogasAra-prAbhRta [adhikAra Agama pradarzita sArA anuSThAna kisake nirjarAkA hetu pradarzitamanuSThAnamAgamena tapasvinaH / nirjarAkAraNaM sarva jJAta-tattvasya jAyate // 17 // 'Agamake dvArA pradarzita sArA anuSThAna tattvajJa-tapasvIke nirjarAkA kAraNa hotA hai|' vyAkhyA-yahA~ Agama-dvArA pradarzita sAre anuSTAnako nirjarAkA kAraNa batalAte hue usake anuSThAtA tapasvI-sAdhakA eka khAsa vizepaNa 'jJAtatattvasya' diyA gayA hai aura usake dvArA yaha sUcita kiyA gayA hai ki jo sAdhu ttattvoMkA jJAtA nahIM hai athavA jisane Atmatattvako nahIM samajhA hai usakA Agama-pradarzita anuSThAna nirjarAkA kAraNa nahIM hotA hai ataH Agamapradarzita anuSThAna ke lie tattvoMkA jJAtA honekI parama AvazyakatA hai-yoM hI totAraTantake rUpameM vaha na honA caahie| aisA korA anuSThAna prAyaH bhAvazUnya hotA hai aura isalie anuSTAnake samyaka phalako nahIM phalatA / isI bAtako kalyANamandira stotrameM 'yasmAt kriyAH pratiphalanti na bhAvazUnyAH' isa vAkyake dvArA pradarzita kiyA hai| aisI bhAvazUnya kriyAoMko bakarIke gale meM laTakate hue stanoM (thanoM ) kI upamA dI gayI hai, jo dekhane meM stanAkAra hote hue bhI stanoMkA kAma nahIM dete-dUdha unase nahIM nikltaa| bhAvazUnya kriyAe~ bhI dekhane meM acchI bhalI ThIka jAna par3atI haiM parantu unase phalakI prApti nahIM hotii| isIse bhAvahInakI pUjAdika, tapa, dAna, japAdika aura dIkSAdikako vyartha batalAyA gayA hai: bhAvahInasya pUjAdiH tapodAna-japAdikam / vyarthaM dIkSAdikaM ca syAdajAkaNThe stanAviva // ajJAnI-jJAnIke viSaya-sevanakA phala ajJAnI badhyate yatra sevyamAne'kSagocare / tatra va mucyate jJAnI pazyatAzcayamIdRzam // 18 // 'indriya viSayake sevana karanepara jahA~ ajJAnI karmabandhako prApta hotA hai vahA~ jJAnI karmabandhanase chUTatA hai-karmakI nirjarA karatA hai-isa Azcaryako dekho !' ___vyAkhyA-pichale padyameM sAdhuke lie 'jJAtatattva' honekI jo bAta kahI gayI hai usake mahattvakI isa padyameM Azcarya ke sAtha yaha kahakara sUcanA kI gayI ki ajJAnI jisa kAmako karatA huA karma-bandhanase ba~dhatA hai usI kAmako karatA huA jJAnI karma-bandhanase chUTatA haikarsakI nirjarA karatA hai| isameM 'jJAyaka' aura 'vedaka' ke bhedakI vaha dRSTi samAyI huI hai jisakA varNana granthameM anyatra' (cauthe adhikAra meM ) kiyA gayA hai / karmaphalako bhogate hue kisake bandha aura kisake nirjarA zubhAzubha-vikalpena karmAyAti zubhAzubham / bhujyamAne'khile dravye nirvikalpasya nirjarA // 19 // 1. jJAninA sakalaM dravyaM jJAyate vedyate na ca / ajJAninA punaH sarva vedyate jJAyate na ca // 23 // yathA vastuparijJAnaM jJAnaM jJAnibhirucyate / rAga-dveSa-mada-krodhaH sahitaM vedanaM punaH // 24 // bandhAdhikAra / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 17-22] nirjarAdhikAra 123 'zubha-azubha vikalpake dvArA zubha-azubha karmakA Agamana hotA hai / sampUrNa dravya samUhake bhogate hue bhI jo nirvikalpa hai-rAga-dveSAdi rUpa kisI prakArakA vikalpa nahIM karatA-usake karmako nirjarA hotI hai|' / __vyAkhyA-yahA~ pichale padyako kucha spaSTa karate hue batalAyA hai ki jisa kisI karmameM karate athavA bhogate hue zubha-azubhakA vikalpa kiyA jAtA hai-use acchA yA burA samajhA jAtA hai-usase zabha-azabha karmakA Asava-bandha hotA hai| aura isalie jo jJAnI sAdhu karmakA phala bhogate samaya nirvikalpa rahatA hai kisI bhI prakArakA rAga-dvepa nahIM karatAusakA vaha bhoga nirjarAkA kAraNa hotA hai-bandhakA nhiiN| ajJAnIke dvArA yaha bAta nahIM banatI vaha apane ajJAnavaza usameM rAga-dveSAdikA vikalpa kiye binA nahIM rahatA aura isalie naye karma-bandhako prApta hotA hai| nikicana-yogI bhI nirjarAkA adhikArI ahamasmi na kasyApi na mamAnyo bahistataH / iti niSkicano yogI dhunIte nikhilaM rajaH // 20 // 'maiM kisIkA bhI nahIM hU~ aura na anya koI bAhya padArtha merA hai, isa prakAra parako na apanAtA huA niSkicana-niHsaMga-yogI sAre karmarajako dhuna DAlatA hai|' vyAkhyA-yahA~ nirjarAke eka dUsare adhikArIkA ullekha hai aura vaha hai 'niSkicana yogI', jisakA svarUpa hai 'maiM kisIkA nahIM hU~. aura isalie dUsarA koI bhI bAhya padArtha merA nahIM hai|' vastutaH akiMcana, niHsaMga athavA aparigrahI yogIkA yahI rUpa hai| jo dUsare cetana-acetana padArthoMko apane banAye rakhatA hai vaha aparigrahI athavA akiMcana kaisA ? aura isalie nirjarAkA adhikArI nhiiN| viviktAtmAko chor3akara anyopAsakako sthiti muktvA viviktamAtmAnaM muktyai ye'nyamupAsate / te bhajanti himaM mUDhA vimucyAgniM himacchide // 21 // 'vivikta-karma kalaMka vimukta--AtmAko chor3akara jo anyakI upAsanA karate haiM ve mUDha zItakA nAza karaneke lie agniko chor3akara himakA--barphakA-sevana karate haiN|' vyAkhyA-yahA~ muktike lie akiMcana bhAva athavA niHsaMgatAkI sAdhanAmeM parakI upAsanAko bhI bAdhaka batalAte hue yaha pratipAdana kiyA hai ki apane zuddha khAlisa AtmAko chor3akara jo parakI upAsanA karate haiM ve mUr3ha zItake vinAzArtha agniko chor3akara zItakArI padArthoMkA hI sevana karate haiN| svadehastha paramAtmAko chor3akara anyatra devopAsakako sthiti yo'nyatra vIkSate devaM dehasthe paramAtmani / so'nne siddha gRhe zaGke bhikSAM bhramati mUDhadhIH // 22 // 1. A bhaavo| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 6 'paramAtmadeva ke (sva) deha meM sthita honepara bhI jo devako anyatra DhU~r3hatA hai, maiM samajhatA hU~, vaha mUDha buddhi gharameM bhojanake taiyAra honepara bhI bhikSAke lie bhramaNa karatA hai / ' 124 vyAkhyA - yahA~ apane deha meM sthita paramAtmAkI upAsanAko pradhAnatA dete hue likhA hai ki jo dehastha paramAtmAko chor3akara anyatra usakI upAsanA karatA hai vaha usa mUDhabuddhike samAna hai jo gharameM bhojanake taiyAra hote hue bhI, usake na honekI AzaMkA karake, bhikSAke lie bAhya bhramaNa karatA hai / kauna karma-rajjuoMse ba~dhatA aura kauna chUTatA hai| kaSAyodayato jIvo badhyate karmarajjubhiH / zAnta kSINakaSAyasya truTayanti rabhasena tAH || 23 // 'kaSAyake udayase yaha jova karma rajju rUpa bandhanoMse ba~dhatA hai, jisake kaSAya zAnta athavA kSINa ho jAte haiM usake ve rajju-bandhana zIghra TUTa jAte haiM / ' vyAkhyA - jina kaSAyoMke udayase yaha jIva karmabandhanoMse ba~dhatA hai ve saba karmoM ke bandhana kapAyoMke zAnta tathA kSINa hone para zIghra hI svayaM TUTa jAte haiN| aura isa taraha unakI nirjarA ho jAtI hai / pramAdI sarvatra pApoMse ba~dhatA aura apramAdI chUTatA hai sarvatra prApyate pApaiH pramAda - nilayIkRtaH / pramAda-doSa nirmuktaH sarvatrApi hi mucyate ||24|| 'jisane pramAdakA Azraya liyA hai - jo sadA pramAdase ghirA pramAdI banA huA hai-vaha sarvatra pApoMse - pApa karmoMse --grahIta hotA athavA ba~dhatA rahatA hai| aura jo pramAdake doSase rahita niSpramAdI hai vaha saba Thaura pApoMse mukta hotA rahatA hai--naye pApa karmoMke ba~dhanekI to bAta hI dUra hai / ' vyAkhyA -- yahA~ pramAda ke doSase nirmuktako nirjarAkA adhikArI batalAte hue likhA hai ki 'jo pramAdakA Azraya liye rahatA hai vaha jahA~ kahIM bhI ho pApoMse ba~dhatA hai aura jo pramAdase nirmukta hai vaha kahIM bhI ho pApoMse chuTakArA pAtA hai-usake sAtha naye karmabandhako prApta nahIM hote aura purAne ba~dhe karmoMkI nirjarA ho jAtI hai| svanirmalatIrthako chor3akara anyako bhajanevAloMko sthiti svatIrthamamalaM hitvA zuddhaye'nyad bhajanti ye / te manye malinAH snAnti saraH saMtyajya palvale ||25|| 'apane nirmala AtmatIrthaMko chor3akara jo zuddhike lie anya tIrthako bhajate haiM, maiM samajhatA hU~, ve malina prANI sarovarako chor3akara johar3ameM snAna karate hai / ' vyAkhyA - 23veM padya meM paramAtmA ke dehastha hone kI bAta kahI gayI hai aura usa paramAtmAko chor3akara anyatra deva kI khojapara kucha Apatti kI gayI hai, yahA~ usI dehastha paramAtmAko apanA nirmala tIrtha batalAyA hai aura yaha sUcita kiyA hai ki jo zuddhike icchuka malina prANI Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 13-27] nirjarAdhikAra 125 apane usa nirmala tIrthako chor3akara anya tIrthakI upAsanA karate haiM ve sarovarako chor3akara johar3ameM snAna karate haiM; kyoMki dUsare eka to AtmatIrthase paratIrthako pradhAnatA prApta hotI hai, jo ki atattvazradvArUpa mithyAtvakA dyotaka eka prakArakA vikAra hai; dUsare parameM rAgake kAraNa AtmA karmamalase lipta hotA hai / ataH svatIrthako chor3akara paratIrthakA sevana johaDameM snAnake samAna hai, jisase nirmalatAke sthAnapara kucha malakA hI grahaNa hotA hai| aisI AcArya mahodayane kalpanA kI hai| svAtmajJAnecchukako parISahoMkA sahanA Avazyaka svAtmAnamicchabhituiM sahanIyAH priisshaaH| nazyatyasahamAnasya svAtma-jJAna parISahAt // 26 // 'apane AtmAko jAnaneke icchukoMko parISaha sahana karanI cAhie, jo parISahoMko sahana nahIM karatA usakA svAtmanAna parISahoMke upasthita hone para sthira nahIM rahatA-nAzako prApta ho jAtA hai|' vyAkhyA-pichale padyameM jisa nirmala AtmatIrthakI bAta kahI gayI hai use jo jAnanepahacAnaneke icchuka haiM unake lie yahA~ parISahoMkA sahana karanA Avazyaka batalAyA hai, jinakI saMkhyA AgamameM bAIsa batalAyI gayI hai aura unake nAma haiM-kSudhA, pipAsA, zIta, uSNa, DA~sa, macchara, nagnatA, aratti, strIcaryA, niSadyA, zayyA, Akroza, vadha, yAcanA, alAbha, Nasparza, mala, satkAra-puraskAra, prajJA, ajJAna, adarzana / inakA svarUpa tattvArthasUtrakI TIkAoM Adi granthoMmeM vistArake sAtha diyA hai| ina parISahoMko jo sahana nahIM karatA hai isakA svAtmajJAna naSTa ho jAtA hai-arthAt prathama to utpanna nahIM hotA aura yadi utpanna hotA bhI hai to sthira nahIM rhtaa| isIse zrI pUjyapAdAcArya ne likhA hai : aduHkhabhAbitaM jJAnaM kSIyate duHkhsNnidhau| tasmAdyathA balaM duHkhairAtmAnaM bhAvayenmuniH // 'jo AtmajJAna aduHkha-bhAvita hai-duHkhakI bhAvanA-saMskRtiko sAthameM liye hue nahIM hai-baha parISahajanya duHkhake upasthita honepara kSINa ho jAtA hai, isalie jitanI bhI apane meM zakti ho usake anusAra muniko parISajanya duHkhoMse apaneko bhAvita-saMskArita karanA caahie| roga, sukha-duHkhameM anubandhakA phala anubandhaH sukhe duHkhe na kAryo nirjarArthibhiH / AtaM tadanubandhena jAyate bhUrikamadam // 27 // 'jo nirjarAke arthI--abhilASI haiM unake dvArA sukhameM tathA duHkhameM anubandha-anuvartanarUpa sambandha- nahIM kiyA jAnA cAhie, kyoMki-usa anubandhase ArtadhyAna utpanna hotA hai, jo bahuta kokA dAtA hai|' ___ vyAlyA jo karmokI nirjarAke icchuka haiM unheM AcArya mahodayane yahA~ eka bar3A hI sundara evaM hitakArI upadeza diyA hai aura yaha ki unheM parISahoMke upasthita honepara jo duHkha Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 6 hote haiM aura parISahoMke abhAvameM jo sukha prApta hotA hai una sukha-duHkha donoMke sAtha apaneko bA~dhanA nahIM cAhie-sukhI-duHkhI nahIM honA cAhie, kyoMki sukhI-duHkhI honese ArtadhyAna banatA hai, jo bahuta jyAdA karmabandhakA kAraNa hotA hai aura usase nirjarAkA lakSya naSTa ho jAtA hai| pichale eka padya (6) meM kahA bhI hai ki yadi sarovarameM naye jalakA praveza ho rahA hai to sarovarakI riktatA kaisI ? ataH naye karmabandhako prApta na hoM aura purAne karmoMkA viccheda ho jAye tabhI nirjarAkI sArthakatA hai| isake lie udayako prApta hue karmoM meM rAgadveSa na karake samatA bhAvake rakhane kI bar3I jarUrata hai| AtmazuddhikA sAdhana AtmajJAna, anya nahIM AtmAvabodhato nUnamAtmA zuddhayati nAnyataH / anyataH zuddhimicchanto viparItadRzo'khilAH // 28 // "nizcayase AtmA AtmajJAnase zuddha hotA hai, anyase nhiiN| jo anya padArthase zuddhi cAhate hai ve saba viparItabuddhi athavA mithyAdRSTi haiN|' vyAkhyA-jisa svAtmAko jAnaneke lie 26veM padyameM parISahoMko sahanekI bAta kahI gayI hai usake parijJAnase hI AtmAmeM uttarottara zuddhikI prApti hotI hai| jo loga kisI dUsare upAyase AtmAkI zuddhi mAnate athavA karanA cAhate haiM unheM yahA~ viparIta dRSTimithyA dRSTi batalAyA hai| isase Atmazudrike lie AtmajJAnakA honA paramAvazyaka hai aura saba to sahAyaka athavA nimittakAraNa ho sakate haiN| paradravyase AtmA spaSTa tathA zuddha nahIM hotA spRzyate zodhyate nAtmA malinenAmalena vA / para-dravya-bahibhUtaH paradravyeNa sarvathA // 26 // _ 'AtmA jo paradravyase sarvathA bahirbhUta hai vaha paradravyake dvArA, cAhe vaha samala ho yA nirmala, kisI taraha spRSTa tathA zuddha nahIM kiyA jaataa|' vyAkhyA-isa padyameM AtmAkI zuddhike siddhAntakA nirdeza karate hue yaha batalAyA hai ki AtmA paradravyoMse bahirbhUta hai-kisI bhI paradravyakA usake sAtha tAdAtmya-sambandha nahIM banatA-aisI sthiti meM kisI bhI paradravyase, cAhe vaha nirmala ho yA samala, jaba AtmA sarvadA sparzita nahIM hotA taba usake dvArA zuddhiko prApta kaise ho sakatA hai ? nahIM ho sktaa| isa taraha AtmAkI zuddhimeM svAtmajJAnako chor3akara dUsare saba upAyoMko vastutaH asamartha batalAyA hai| svAtmarUpakI bhAvanAkA phala para dravyakA tyAga svarUpamAtmano bhAvyaM paradravya-jihAsayA / na jahAti paradravyamAtmarUpAbhibhAvakaH // 30 // 'paradravyake tyAgako icchAse AtmasvarUpako bhAvanA karanI caahie| jo paradravyako nahIM chor3atA vaha AtmasvarUpakA abhibhAvaka hai-anAdara karanevAlA hai|' . Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 28-33 ] nirjarAdhikAra 127 vyAkhyA - pichale padyAnusAra jaba AtmA paradravyase sarvathA bahirbhUta hai taba paradravyoM ke tyAgakI icchAse hI usakI bhAvanA kI jAnI cAhie na ki paradravyoMko sAtha lekara / jo paradravyako nahIM chor3atA - paradravyameM Asakti banAye rakhatA hai - vaha apane AtmasvarUpakI avajJA karatA hai aura isalie svAtmopalabdhi rUpa siddhiko prApta karane meM samartha nahIM hotA / Atmadravyako jAnane ke lie paradravyakA jAnanA Avazyaka vijJAtavyaM paradravyamAtmadravya - jighRkSayA / avijJAtaparadravyo nAtmadravyaM jighRkSati ||31|| 'Atmadravyako grahaNa karanekI icchAse paradravyako jAnanA cAhie / jo paradravyake jJAnase rahita hai vaha Atmadravyake grahaNako icchA nahIM karatA / ' vyAkhyA -- yahA~ para dravyako jAnanekI dRSTikA nirdeza kiyA gayA hai aura vaha hai apane Atmadravyako grahaNa kI dRSTi / jo apane sAtha rale mile paradravyako nahIM jAnatA-pahacAnatA use apane Atmadravyako pRthaka rUpase grahaNakI icchA hI nahIM hotI / jisako sva-parakA bhedavijJAna na honese Atmadravyake pRthaka rUpase grahaNakI icchA tathA bhAvanA nahIM hotI vaha pichale padya meM varNita paradravyake tyAgakI icchAse svAtmarUpakI bhAvanA kaise kara sakatA hai ? nahIM kara sakatA / ataH zuddhasvAtmadravyakI upalandhi rUpa siddhikI dRSTise paradravyakA jAnanA Avazyaka hai - anyathA svAtmopalabdhi nahIM hotI / jagat ke svabhAvakI bhAvanAkA lakSya svataccaraktaye nityaM paradravya- viraktaye / svabhAvo jagato bhAvyaH samastamalazuddhaye || 32 || 'svatattvameM anurakti, paradravyoMse virakti aura samasta karmamalakI zuddhike lie jagatkA svabhAva bhAvanA kiye jAneke yogya hai / ' vyAkhyA - yahA~ jagatke svabhAvakI sadA bhAvanA karanekA upadeza diyA hai aura usake tIna uddezya batalAye haiM - eka svAtmadravya meM rati, dUsarA paradravyase virakti aura tIsarA samasta karma se AtmA kI zuddhi / samasta karmamala meM dravyakarma, bhAvakarma aura nokarmarUpa tInoM prakArakA karmamala AtA hai / jagat chaha dravyoMse banA hai-jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla / ina chahoM ke yathArtha svarUpake cintanameM jagat ke svabhAvakI sArI bhAvanA A jAtI hai / grantha prathamAdi adhikAroMmeM inakA kitanA hI varNana A cukA hai / eka Azcarya kI bAta yat pazcAbhyantaraiH pApaiH sevyamAnaH prabadhyate / 3 na tu paJcavahirbhUtairAzcarya' kimataH param ||33|| 'jo jIva antaraMga meM sthita pA~ca pApoMse sevyamAna hai vaha to bandhako prApta hotA hai kintu jo bahirbhUta pA~coM pApoMse sevyamAna nahIM hai vaha bandhako prApta nahIM hotA isase jyAdA Azcaryako bAta aura kyA hai ?' 1. gRhItumicchayA / 2. mu jagatAM / 3. mu paMcabahirbhUtamAzcaryaM / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 yogasAra-prAbhRta [adhikAra 6 vyAkhyA-antaraMga senAke aMgarakSaka javAnoMkI sevAko prApta evaM surakSita huA rAjA zatruse bA~dhA nahIM jAtA; parantu jaba ve aMgarakSaka usakI sevAmeM nahIM hote aura rAjA akelA par3a jAtA hai taba vaha zatruse bA~dha liyA jAtA hai| yahA~ isa loka-sthitike viparIta yaha dikhalAyA hai ki jo jIva antaraMgameM sthita pA~ca pAparUpa aMgarakSakoMse sevita hai vaha to karma zatruse ba~dha jAtA hai parantu jisake ukta pA~ca sevaka bahirbhUta ho jAte haiM-usakI sevAmeM nahIM rahate-aura vaha akelA par3a jAtA hai use karmazatru bA~dhanemeM asamartha haiN| loka-vyavahAra evaM pratyakSake viruddha honese isapara bhArI Azcarya vyakta kiyA gayA hai| aura usake dvArA yaha sUcita kiyA gayA hai ki jina pApoMko tuma apane saMgI-sAthI evaM rakSaka samajhate ho ve saba vastutaH tumhAre bandhake kAraNa haiM, unakA sAtha chor3anepara hI tuma bandhako prApta nahIM ho skoge| ajJAnI prANI samajhatA hai ki maiM hiMsA karake, jhUTha bolakara, corI karake, viSaya sevana karake aura parigrahako bar3hAkara AtmasevA karatA hU~-apanI rakSA karatA hU~, yaha saba bhUla hai; ina pA~coM pApoMse, jo ki vAstava meM sevaka-saMrakSaka na hokara antaraMga zatru haiM, karmoMkA bandhana hada hotA hai ataH jo karmoke bandhanase ba~dhanA nahIM cAhate unheM apane hRdayase ina pA~coM pApoMko nikAla bAhara kara denA cAhie, tabhI abandhatA aura apanI rakSA bana skegii| . jJAnakI ArAdhanA jJAnako, ajJAnako ajJAnako detI hai 'jJAnasya jJAnamajJAnamajJAnasya prayacchati / ArAdhanA kRtA yasmAd vidyamAnaM pradIyate // 34 // 'jJAnakI ArAdhanA jJAnako, ajJAnako ArAdhanA ajJAnako pradAna karatI hai; kyoMki jisake pAsa jo vastu vidyamAna hai vahI dI jAtI hai|' vyAkhyA-jisake pAsa jo vastu vidyamAna hai usIko vaha de sakatA hai, yaha eka siddhAntakI bAta hai| jJAnake pAsa jJAnako chor3akara aura ajJAnake pAsa ajJAnako chor3akara dUsarI koI vastu nahIM ataH jJAnakI ArAdhanA karane para jJAna aura ajJAnakI ArAdhanA karane para ajJAna prApta hotA hai| jJAnake jJAta honepara jJAnI jAnA jAtA hai na jJAna-jJAninormedo vidyate sarvathA ytH| jJAne jJAte tato jJAnI jJAto bhavati tatvataH // 35 // 'caki jJAna aura jJAnI meM sarvathA bheda vidyamAna nahIM hai isalie jJAnake jJAta honepara vastutaH jJAnI jJAta hotA hai-jAnA jAtA hai|' vyAkhyA-jJAna aura jJAnI eka dUsarese sarvathA bhinna nahIM haiM / jJAna guNa hai, jJAnI guNI hai, guNa-guNImeM sarvathA bheda nahIM hotA; donoMkA tAdAtmya-sambandha hotA hai aura isalie vAstavameM jJAnake mAlUma par3ane para jJAnI (AtmA) kA honA jAnA jAtA hai| yahA~ sarvathA bheda na honekI jo bAta kahI gayI hai vaha isa bAtako sUcita karatI hai ki donoMmeM kathaMcit 1. ajJAnopAstirajJAnaM jJAnaM jJAnisamAzrayaH / dadAti yattu yasyAsti suprasiddhamidaM vacaH // 23 // -iSTopadeze pUjyapAdaH / . Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 34-38] nirjarAdhikAra 129 bheda hai, jo ki saMjJA (nAma ), saMkhyA, lakSaNa tathA prayojanAdike bhedakI dRSTi se huA karatA hai, jaisA ki svAmI samantabhadrake nimna vAkyase prakaTa hai: saMjJA-saMkhyA-vizeSAcca svlkssnn-vishesstH| prayojanAdi-bhedAcca tannAnAtvaM na sarvathA ||-devaagm 72 / jJAnAnubhavase hInake arthajJAna nahIM banatA jJAnaM svAtmani sarveNa pratyakSamanubhUyate / jJAnAnubhavahInasya nArthajJAnaM prasiddhathati // 36 // 'sabake dvArA apane AtmAmeM jJAna pratyakSa anubhava kiyA jAtA hai| jo jJAnake anubhavase rahita hai usake padArthakA jJAna siddha nahIM hotA" vyAkhyA-sabhI prANI kisI bhI indriyake dvArA apane AtmAmeM jJAnakA anubhava karate haiM, yaha pratyakSa dekhanemeM AtA hai| jise apane meM kucha bhI jJAnakA anubhava nahIM hotA usake kisI bhI padArthakA koI jJAna nahIM bntaa| chuImuI ( lAjavantI) nAmakA paudhA jaba sparzana-indriyake dvArA yaha mahasUsa karatA hai ki usako kisIne chuA-usapara koI Apatti AyI to vaha apaneko saMkucita kara letA athavA mRtarUpameM pradarzita karatA hai, isase usake sparza-viSayaka arthajJAnakA honA pAyA jAtA hai aura isalie usameM jJAna-guNa dhAraka jJAnIkA astitva siddha hotA hai--cAhe vaha jJAna kitanI hI thor3I mAtrAmeM vikasita kyoM na ho| jisa parokSajJAnase viSayako pratIti usase jJAnIko pratIti kyoM nahIM ? pratIyate parokSaNa jJAnena viSayo yadi / so'nena parakIyeNa tadA kiM na pratIyate // 37 // 'parokSa jJAnake dvArA yadi viSaya pratIta kiyA jAtA hai to isa parakIya ( parokSa ) jJAnake dvArA jJAnI AtmAko pratIti kyoM nahIM hotI ?' . vyAkhyA-mati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevala ina pA~ca samyagjJAnoMmeM Adike do jJAna parokSa jJAna kahe jAte haiN| ina parokSa jJAnoMse jaba indriyoMkA viSaya-samUha pratItigocara hotA hai taba AtmA jo jJAnakA viSaya jJeya hai vaha isa parokSa jJAnake dvArA kyoM pratIti-gocara nahIM kiyA jAnA cAhie ? kiyA jAnA hI caahie| jJeya honese vaha bhI jJAna athavA jJAnIkA viSaya hai-bhale hI parokSa rUpameM kyoM na ho| jisase padArtha jAnA jAya usase jJAnI na jAnA jAya, yaha kaise ? yenArtho jJAyate tena jJAnI na jJAyate katham / udyoto dRzyate yena dIpastena tarAM na kim // 38 // "jisake dvArA padArtha jAnA jAtA hai usake dvArA jJAnI (jJAtA) kaise nahIM jAnA jAtA? jisake dvArA udyota (prakAza ) dekhA jAtA hai usake dvArA kyA dIpaka nahIM dekhA jAtA?dekhA hI jAtA hai| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 6 vyAkhyA - pichale padyake viSayako yahA~ dIpaka aura usake prakAzadarzanake udAharaNadvArA spaSTa kiyA gayA hai| jisa prakAra dIpakake prakAzako dekhanevAlA dIpakako bhI dekhatA hai usI prakAra jo jJeya rUpa padArthako jAnatA hai vaha usake jJAyaka athavA jJAnIko bhI jAnatA hai, na jAnane kI bAta kaisI ? 130 vaidyako jAnanA vedakako na jAnanA AzcaryakArI vidanti durdhiyo vedyaM vedakaM na vidanti kim / dyotyaM pazyanti na dyotamAzcaryaM bata kIdRzam // 36 // 'durbuddhi vaidyako to jAnate haiM vedakako kyoM nahIM jAnate ? prakAzyako to dekhate haiM kintu prakAzakako nahIM dekhate, yaha kaisA Azcarya hai ?' vyAkhyA - niHsandeha jJeyako jAnanA aura jJAyakako - jJAna yA jJAnIko - na jAnanA eka Azcarya kI bAta hai, usI prakAra jisa prakAra ki prakAzase prakAzita vastuko to dekhanA kintu prakAzako na dekhanA | aise jJAyaka - viSayameM ajJAniyoMko yahA~ durbuddhi-vikAra prasita buddhi vAle - batalAyA hai / pichale padya meM dIpaka aura usake udyotakI bAtako lekara viSayako spaSTa kiyA gayA hai, yahA~ udyota aura usake dvArA dyotita ( dyotanIya ) padArtha - kI bAtako lekara usI viSayako spaSTa kiyA gayA hai / dyotaka, dyota aura dyotyakA jaisA sambandha hai vaisA hI sambandha jJAtA, jJAna aura jJeyakA hai| ekake jAnane-se dUsarA jAnA jAtA hai| jise ekako jAnakara dUsarekA bodha nahIM hotA vahI sacamuca durbuddhi hai / jJeyake lakSyase AtmA ke zuddharUpako jAnakara dhyAnekA phala jJeya - lakSyeNa vijJAya svarUpaM paramAtmanaH / vyAvRcya lakSyataH zuddha dhyAyato hA niraMhasAm ||40 // 'jJeyake lakSya dvArA AtmAke paramasvarUpako jAnakara aura lakSyarUpase vyAvRta hokara zuddha svarUpakA dhyAna karanevAleke karmoMkA nAza hotA hai / ' vyAkhyA - jo loga jJeyako jAnanemeM pravRtta hote hue bhI jJAyakako jAnanemeM apaneko asamartha batalAte haiM unheM yahA~ jJeyake lakSyase AtmA ke utkRSTa svarUpako jAnanekI bAta kahI gayI hai aura sAtha hI yaha sujhAyA gayA hai ki isa taraha zuddha svarUpake sAmane Anepara lakSyako chor3akara apane usa zuddha svarUpakA dhyAna karo, isase karmoMkI nirjarA hotI hai / pUrva kathanakA udAharaNa dvArA spaSTIkaraNa ke 'caTukena yathA bhojyaM gRhItvA sa vimucyate / gocareNa tathAtmAnaM vijJAya sa vimucyate // 41 // 'jisa prakAra kar3achI- cammacase bhojana grahaNa karake use chor3a diyA jAtA hai usI prakAra gocarake - jJeya lakSya - dvArA AtmAko jAnakara vaha chor3a diyA jAtA hai / ' 1. A jJAyalakSeNa / 2. dIpasto yathA kazcitkiMcidAlokya taM tyajet / jJAnena jJeyamAlokya pazcAttaM jJAnamutsRjet // - yazastilaka | Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 39-44] nirjarAdhikAra 131 vyAkhyA-- yahA~ kar3achI-cammacake udAharaNa-dvArA pUrva padyameM varNita viSayako spaSTa kiyA gayA hai| kar3achI-cammacakA upayoga jisa prakAra bhojanake grahaNa karanemeM kiyA jAtA hai usI prakAra AtmAke jAnane meM jJeyake lakSyakA upayoga kiyA jAtA hai / AtmAkA grahaNa (jAnanA) ho jAnepara zeyakA lakSya chor3a diyA jAtA hai, aura apane grahIta svarUpakA dhyAna kiyA jAtA hai| Atmopalabdhipara jJAniyoMkI sukha-sthiti upalabdha yathAhAre doSahIne sukhAsikaH / Atmatattve tathA kSipramityaho jJAninAM ratiH // 42 // 'doSarahita AhArake upalabdha honepara jisa prakAra sukha milatA hai, usI prakAra Atmatattvake upalabdha honepara zIghra sukha milatA hai, yaha jJAniyoMkI AtmatattvameM kaisI rati hai !' vyAkhyA-nirdoSa bhojanake milanepara jisa prakAra prANiyoMkI zIghra hI sukhase sthiti hotI hai usI prakAra zuddha AtmatattvarUpa bhojanake mila jAnepara jJAniyoMkI sukhapUrvaka sthiti hotI hai, yaha jJAniyoMkI AtmatattvameM rucikA vaicitrya hai-ve usImeM lIna rahakara sukhakA anubhava karate haiN| AtmatattvaratoMke dvArA paradravyakA tyAga paradravyaM yathA sadbhirjJAtvA duHkha-vibhIrubhiH / duHkhadaM tyajyate dUramAtmatAsvarataistathA // 43 // ___ "jisa prakAra duHkhase bhayabhIta satpuruSoMke dvArA para-dravya dUrase hI chor3a diyA jAtA hai usI prakAra Atma-tattvameM lIna vyaktiyoMke dvArA paradravya dUrase hI chor3a diyA jAtA hai|' ___ vyAkhyA-duHkhase bhayabhIta hue sajjana jisa prakAra para-dravyako duHkhadAyI samajhakara use dUrase hI tyAga dete haiM-grahaNa nahIM karate--usI prakAra jo AtmatattvameM rata haiM ve paradravyako grahaNa nahIM karate-usameM Asakta nahIM hote| vizodhita jJAna tathA ajJAnakI sthiti jJAne vizodhite jJAnamajJAnejJAnamUrjitam / zuddhaM svarNamiva svarNe lohe lohamivAznute // 44 // 'jJAnake vizodhita honepara jJAna aura ajJAnake vizodhita honepara ajJAna ajita--atizayako prApta hotA hai, jaise svarNake vizodhita honepara zuddha svarNa aura loheke vizodhita honepara zuddha lohA guNavRddhiko prApta hotA hai|' vyAkhyA-jJAnameM jo kucha ajJAna milA ho usako dUra karanA 'jJAnakA vizodhana' aura ajJAnameM jo kucha jJAna milA ho usakA dUra karanA 'ajJAnakA vizodhana' kahalAtA hai| yaha vizodhita huA jJAna vizodhita zuddha svarNake samAna sAtizaya zuddha jJAna hotA hai aura yaha vizodhita huA ajJAna vizodhita zuddha loheke samAna vizuddha ( khAlisa ) ajJAna hotA hai| 1. A sukhaasikkaa| 2. labhate / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 yogasAra-prAbhRta nirmala cetanameM mohaka dikhAI denekA hetu prativimbaM yathAdarze dRzyate parasaMgataH / cetane nirmale mohastathA' kalmaSasaMgataH ||45 || 'jisa prakAra nirmala darpaNa meM parake saMyogase pratibimba dikhAI detA hai usI prakAra nirmala cetana meM karmake sambandhase moha dikhAI detA hai / ' vyAkhyA - nirmala darpaNa meM jo pratibimba dikhAI par3atA hai usakA kAraNa usa paradravyakA sambandha hai jo lepAdike rUpameM pRSThabhAgapara lagA rahatA hai / nirmala AtmAmeM bhI jo moha dikhAI par3atA hai usakA kAraNa kaSAyAdirUpa dravyakarmakA sambandha hai / yadi dravyakarmakA sambandha na ho to bhAva mohakA darzana nahIM ho sakatA / zuddhi ke lie jJAnArAdhana meM buddhiko lagAne kI preraNA dharmeNa vAsito jIva dharme pApe na vartate / pApena vAsito nUnaM pApe dharme na sarvadA ||46 || [ adhikAra 6 jJAnena vAsito jJAne nAjJAne'sau kadAcana / yatastato matiH kAryA jJAne zuddhiM vidhitsubhiH || 47|| 'dharmase vAsita - saMskArita huA jIva nizcayase dharmameM pravartatA hai, adharma meM nahIM / pApase vAsita - saMskArita huA jIva sadA pApameM pravRtta hotA hai, dharmameM nahIM / cU~ki jJAna se saMskArita huA jIva jJAnameM pravRtta hotA hai ajJAnameM kadAcit nahIM, isalie zuddhikI icchA rakhanevAloMke dvArA jJAnameM-jJAnakI upAsanA-ArAdhanAyeM - buddhi lagAyI jAnI cAhie / ' vyAkhyA -- yahA~ 'dharma' zabda ke dvArA puNya-prasAdhaka karmakA ullekha karate hue, puNya-pApa tathA jJAnakI vAsanA - bhAvanA athavA saMskRtiko prApta vyaktiyoMkI alaga-alaga pravRttikA ullekha kiyA gayA hai / jo loga puNya dharmakI bhAvanAse bhAvita athavA saMskArita hote haiM ve puNyakarma meM pravRtta hote haiM - pApakarma meM nahIM / jo pApakI vAsanAse vAsita athavA saMskArita hote haiM ve sadA pApakarma meM pravRtti karate haiM- puNya karma meM nahIM / aura jo jJAnabhAvanAse bhAvita athavA saMskArita hote haiM ve sadA jJAnArAdhanameM pravRtta hote haiM-ajJAnakI sAdhanAmeM kabhI nahIM / prathama do pravRttiyoM tathA nivRttiyoMkA phala zubha-azubha karmakA bandha hai, jisase AtmAkI zuddhi nahIM banatI ataH AtmAkI zuddhi cAhanevAloMke lie yahA~ jJAnArAdhanameM apanI buddhiko lagAnekI preraNA kI gayI hai| jJAnArAdhanameM buddhiko lagAnA eka bar3A tapazcaraNa hai, jisase nirantara karmoMkI nirjarA hotI hai / nirmalatAko prApta jJAnI ajJAnako nahIM apanAtA jJAnI nirmalatAM prApto nAjJAnaM pratipadyate / malinatvaM kuto yAti kAJcanaM hi vizodhitam // 48 // 1. A mohistathA / 2. A siddhi / 3. A jAti / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 45-50 ] nirjarAdhikAra 133 'nirmalatAko prApta huA jJAnI ajJAnako prApta nahIM hotA ( ThIka hai) vizodhita svarNa malinatAko kaise prApta hotA hai ? nahIM hotA / ' vyAkhyA -- anAdi sambandhako prApta kiTTa kAlimAse vizodhita huA suvarNa jisa prakAra punaH usa malinatAko prApta nahIM hotA usI prakAra anAdi karmamalakA sambandha pUrNataH chUTane para nirmalatAko prApta huA jJAnI punaH ajJAnako prApta nahIM hotA / yahA~ jisa nirmala jJAnakA ullekha hai vaha mohakSaya ke anantara jJAnAvaraNa aura antarAya nAmake ghAtiyA karmoMke kSayase samutpanna kevalajJAnakA dhanI jJAnI hai / vidvAn ke adhyayanAdi karmokI dizAkA nirdeza adhyetavyaM stimitamanasA dhyeyamArAdhanIyaM pRcchayaM* zravyaM bhavati viduSAbhyasyamAvarjanIyam / vedyaM gadyaM kimapi tadiha prArthanIyaM vineyaM dRzyaM spRzyaM prabhavati yataH sarvadAtmasthiratvam ||46 // 'isa loka meM vidvAnke dvArA vaha koI bhI padArtha sthira citta se adhyayanake yogya, dhyAnake yogya, ArAdhanake yogya, pUchane ke yogya, sunaneke yogya, abhyAsake yogya, saMgrahaNake yogya, jAnane ke yogya, kahaneke yogya, prArthanAke yogya, prApta karaneke yogya, dekhaneke yogya aura sparzake yogya hotA hai, jisase - jisake adhyayanAdise- AtmasvarUpako sthiratA sadA vRddhiko prAta hotI hai / ' vyAkhyA - isa padya meM eka vidvAna ke lie adhyayanAdi viSayaka jIvanake lakSyako bar3I sundaratAke sAtha vyApaka rUpa meM vyakta kiyA hai / vaha lakSya hai apane AtmasvarUpa meM sthiratAkI uttarottara vRddhi / isI lakSyako lekara kisI bhI padArthakA adhyayana, dhyAna, ArAdhana, pRcchana, zravaNa, abhyasana, grahaNa, vedana, kathana, yAcana, darzana tathA sparzana honA cAhie / yadi ukta lakSya nahIM to adhyayanAdi prAyaH vyartha hai / usase koI khAsa lAbha nahIM - ulaTA zaktikA durupayoga hotA hai / yogIkA saMkSipta kAryakrama aura usakA phala itthaM yogI vyapagatapara dravya -saMgaprasaGgo kAmaM capala - karaNa-grAmamantarmukhatvam / dhyAtvAtmAnaM vizadacaraNa- jJAna dRSTisvabhAvaM, nityajyotiH padamanupamaM yAti nirjIrNakarmA || 50|| iti zrImadamitagati - niHsaMgayogirAja - viracitaM yogasAraprAbhRte nirjarAdhikAraH // 6 // 1. A pRzyaM / 2. A, vyA nItvA / 3. mu nityaM / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhUta [adhikAra 6 isa prakAra para-dravyake saMga-prasaMgase rahita huA karmokI nirjarA karanegAlA yogI caMcala indriya samUhako yatheSTa ( athavA paryApta ) antarmukha karake aura vizuddha-darzana-jJAna-cAritra svabhAva rUpa AtmAkA dhyAna karake usa zAzvata jyotirUpa paramAtmapadako prApta hotA hai jisakI koI upamA nhiiN|' vyAkhyA isa padyameM chaThe adhikArakA upasaMhAra karate hue karmokI nirjarA karanevAle yogIke svarUpako, dhyAna viSayako aura dhyAnake phalako saMkSepameM spaSTa kiyA gayA hai| yogIkA svarUpa hai paradravyoMke saMga-prasaMgase alaga hokara indriyoMko antarmukha karanevAlA / isa yogyatA-sampAdanake sAtha usake dhyAnakA viSaya hai samyagdarzana-jJAna-cAritra svabhAvako liye hue zuddha AtmA aura isa dhyAnakA antima phala hai zAzvata jyoti svarUpa anupama paramAtma-padakI prAti / isa prakAra zrI amitagati-niHsaMga yogirAja-viracita yogasAra-prAbhRtameM nirjarA adhikAra nAmakA chaThA adhikAra samApta huA // 6 // . Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSAdhikAra mokSakA svarUpa meM 'abhAve bandha- hetUnAM nirjarAyAM ca bhAsvaraH / samasta karma-vizleSo mokSo vAcyo punarbhavaH // 1 // 'karmabandhake kAraNoM kA abhAva honepara aura ( saMcita karmoMkI ) nirjarA honepara (AtmAse) niHzeSa karmo kA jo vizleSa hai-sambandhAbhAva athavA pRthakIbhavana hai - vaha bhAsvara mokSa hai, jise 'apunarbhava' kahate haiM--kyoMki mokSake pazcAt phira saMsArameM janma nahIM hotA / ' vyAkhyA -- 'mokSa' nAmaka sAtaveM adhikArakA prArambha karate hue yahA~ sabase pahale mokSakA svarUpa diyA gayA hai aura vaha hai AtmAse samasta karmoMkA pUrNataH sambandhAbhAva, jise 'vizleSa' tathA 'vipramokSa' bhI kahate haiM aura vaha tabhI banatA hai jaba bandhake mithyA darzanAdi ve sabhI hetu naSTa ho jAte haiM jinakA Asrava tathA bandha adhikAroMmeM varNana hai, sAtha hI saMcita karmoMkI pUrNataH nirjarA bhI ho jAtI hai, jisase na koI nayA karma bandhako prApta ho sakatA hai aura na koI purAnA karma avaziSTa hI rahatA hai| isa taraha sarva prakAra ke samasta karmoMkA jo sadAke lie pRthakIbhavana ( sambandhAbhAva ) hai use 'mokSa' kahate haiM jisakA dUsarA nAma yahA~ 'apunarbhava' batalAyA hai, kyoMki bhava prApti athavA saMsArameM punaH janma lenekA kAraNa karmarUpI bIja thA, vaha jaba jalakara naSTa ho gayA taba phira usameM aMkura nahIM ugatA / kahA bhI hai :-- dagdhe bIje yathAtyantaM prAdurbhavati nAGkaraH / karma-bIje tathA dagdhe na prarohati bhavAGkaraH // - tattvArthasAra-8-7 / AtmAmeM kevalajJAnakA udaya kaba hotA hai udeti kevalaM jIve moha - vighnAvRti-kSaye / bhAnu-bimbamivAkAze bhAsvaraM timirAtyaye ||2|| ' moha antarAya aura AvaraNoMkA kSaya honepara AtmAmeM kevalajJAna usI prakAra udayako prApta hotA hai jisa prakAra ( rAtrikA ghora ) andhakAra dUra honepara AkAza meM sUryaM bimba udayako prApta hotA hai / ' vyAkhyA - yahA~ 'moha' zabda se samUcA mohanIya karma vivakSita hai, jisakI mithyAtva tathA kapAyAdike rUpameM 28 prakRtiyA~ hai; 'vighna' zabdase sArA antarAya karma vivakSita hai, jisakI dAna-lAbha-bhoga-upabhoga-vIrya nAmase 5 prakRtiyA~ haiM, 'AvRti' zabdase AvaraNa vivakSita hai, 1. bandhahetvabhAva-nirjarAbhyAM kRtsnakarma-vipramokSA mokSaH / ta0 sUtra 10-2 / 2. A nirjarAyAzca bhAvataH / 3. A jIvo / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 7 jo jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa karmake rUpameM do prakArakA hai| isa taraha jina cAra mUla prakRtiyoMkA yahA~ ullekha hai unheM ghAti karma prakRtiyA~ kahA jAtA hai| unake pUrNataH kSaya hone para AtmAmeM kevalajJAnakA udaya usI prakAra hotA hai jisa prakAra ki rAtrikA ghora andhakAra naSTa hone para AkAza meM dedIpyamAna sUryabimbakA udaya hotA hai / doSoMse malina AtmAmeM kevalajJAna udita nahIM hotA na doSamaline tatra prAdurbhavati kevalam / Adarza na malagraste kiMcid rUpaM prakAzate || 3 || 'AtmAke doSoMse malina honeke kAraNa usameM kevalajJAna prAdurbhUta nahIM hotA ( jaise ) malase abhibhUta darpaNa meM rUpa kucha prakAzita nahIM hotA / ' vyAkhyA - yahA~ pichalI ( kevalajJAna ke udayakI ) bAtako aura spaSTa karate hue likhA hai ki jo AtmA doSoMse - rAga-dveSa-kAma-krodhAdi maloMse - malina hai usameM kevalajJAna usI prakArase udayako prApta nahIM hotA jisa prakAra dhUla dhUsarita darpaNa meM kucha bhI dikhAI nahIM par3atA / rUpake ThIka dikhalAI deneke vAste jisa prakAra darpaNakA nirmala honA paramAvazyaka hai usI prakAra kevalajJAnake udayake lie usa caturvidha dhAti karmamalakA naSTa honA paramAvazyaka hai / jisakA pichale padya meM ullekha hai / mohAdi doSoM kA nAza zuddhAtmadhyAnake binA nahIM hotA na moha- prabhRti-cchedaH zuddhAtmadhyAnato vinA / kulina vinA na bhUdharo bhidyate na hi || 4 || 'zuddha AtmAke dhyAnake binA mohAdi karmoMkA cheda usI prakAra nahIM banatA jisa prakAra ki vajrake binA parvata nahIM bhedA jAtA / ' vyAkhyA - jina mohAdi cAra ghAtiyA karmoMke pUrNataH kSaya honepara kevalajJAnakA udaya avalambita hai unakA vaha kSaya zuddha AtmAke dhyAnake binA nahIM banatA, usI prakAra jisa prakAra ki vajra ke binA parvatakA bhedana nahIM ho sakatA / isa taraha yahA~ zuddha AtmAke dhyAnako karmarUpI parvatoMke vidAraNArtha upAya rUpameM nirdiSTa kiyA hai, jo kisIke adhIna na hokara svAdhIna hai | mohAdikarma samUhako bhUdharakI upamA usake kaThinatAse vidIrNa honekA sUcaka hai / dhyAna - vajra se karmagranthikA cheda atIvAnandotpAdaka vibhinne sati durbhedakarma-granthi - mahIdhare / tIcNena dhyAnavajreNa bhUri-saMkleza - kAriNi // 5 // Anando jAyate'tyantaM tAtriko'sya mahAtmanaH / auSadheneva savyAdhervyAdherabhibhave kRte || 6 || 1. A saMzlezakAraNi / 2. A vyAdhirabhibhave / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 3-8] mokSAdhikAra ___'bahuta bhArI saMklezakA kAraNa jo karma granthirUpa durbheda parvata hai usake dhyAnarUpI tIkSNa vajrase chinna-bhinna honepara isa yogI mahAtmAke atIva tAttvika (asalI) Ananda utpanna hotA hai, usI prakAra jisa prakAra ki rogase pIr3ita rogIke auSadhase rogake dUra ho jAnepara yatheSTa Ananda prApta hotA hai|' vyAkhyA-jisa parvatake bhedanakI bAta pichale padyameM kahI gayI hai vaha karmokI gA~ThovAlA bar3A hI durbheda aura atIva duHkhadAyI parvata hai| use zuddhAtmAke dhyAna rUpa tIkSNa vanake dvArA hI bhedana kiyA jAtA hai-anyake dvArA usakA AtmAse pUrNataH bhedana-vighaTana nahIM bntaa| usa durbheda evaM mahAduHkhadAyI karma parvatakA ukta dhyAnavase bhedana-vizleSaNa ho jAnepara dhyAtA mahAtmAko atyanta vAstavika AnandakI prApti hotI hai, usI prakAra jisa prakAra ki vyAdhise pIDita rogIko auSadha-dvArA vyAdhike mUlataH naSTa ho jAnepara hotI hai| kisa kevalIko kaba dharma-dezanA hotI hai sAkSAdatIndriyAnarthAn dRSTvA kevalacakSuSA / prakRSTa-puNya-sAmarthyAt prAtihAryasamanvitaH // 7 // avandhya-dezanaH zrImAn yathAbhavya-niyogataH / mahAtmA kevalI kazcid dezanAyAM pravartate // 8 // 'kevalajJAna-darzanarUpa cakSuse atIndriya padArthoMko sAkSAt, dekha-jAnakara, prakRSTa puNyake sAmarthyase ( aSTa ) prAtihAryase yukta zrIsampanna amogha-dezanA-zaktiko prApta koI kevalI mahAtmA, jaisA bhavya jIvoMkA niyoga hotA hai usake anusAra, dezanAmeM-dharmopadezake denemeM-pravRtta hotA hai|' vyAkhyA-jo padArtha indriya-gocara nahIM the una atIndriya padArthoMkA bhI kevalajJAnIko kevala netrake dvArA sAkSAt darzana hotA hai yaha bAta yahA~ pahale padyameM batalAyI gayI hai, usake pazcAt mahAtmA kevalIkI dharmopadezake dene meM pravRttikI dUsarI bAta kahI gayI hai / isa dUsarI bAtake prarUpaNameM kevalIkA 'kazcit' vizeSaNa apanA khAsa mahattva rakhatA hai aura isa bAtako sUcita karatA hai ki sabhI kevalajJAnI dharmopadezake dene meM pravRtta nahIM hote-usameM se koI mahAtmA hI dharmopadezake denemeM pravRtta hote haiM aura ve vahI hote haiM jo sAtizaya puNyodayake prabhAvase una prAtihAryoko prApta karate haiM, jinakI saMkhyA AgamameM ATha kahI gayI hai aura ve haiM--1 azokavRkSa, 2 surapuSpavRSTi, 3 divyadhvani, 4 ca~vara, 5 chatra, 6 siMhAsana, 7 bhAmaMDala 8 dundubhi / sAtha hI amogha dezanA zaktise yukta hote haiM jinakI dharma-dezanA kabhI niSphala nahIM jAtI; parantu ve usa phalakI eSaNA (icchA) se kabhI Atura nahIM hote| aura unakI usa dharmadezanAkA nimitta kAraNa hotA hai bhavya jIvoMke bhAgyakA udayAdika, jise 'yathAbhavya-niyogataH' padake dvArA sUcita kiyA gayA hai| antaraMga kAraNa tIrthaMkara prakRtike udayako samajhanA cAhie; jaisA ki AptaparIkSAke "vinA tIrthakaratvena nAmnA nArthopadezatA (16)" isa vAkyase jAnA jAtA hai| mohanIya karmakA sarvathA abhAva ho jAnese kevalajJAnImeM icchA tathA rAgakA astitva nahIM banatA ataH binA icchA tathA rAgake hI antaraMga aura bahiraMga donoM kAraNoMke milanepara unakI dharmadezanAmeM svataH pravRtti hotI hai| 1. A kevali vakSuSA / 2. azokavRkSaH surapuSpavRSTidivyadhvanizcAmaramAsanaM ca / bhAmaNDalaM dundubhirAtapatraM satprAtihAryANi jinezvarANAm // 3. nA'pi zAsana-phalaiSaNA turH| -samantabhadra / 18 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 yogasAra-prAbhRta [adhikAra 7 jJAna kisa prakAra AtmAkA svabhAva hai vibhAvasorivoSNatvaM cariSNoriva' cApalam / zazAGkasyeva zItatvaM svarUpaM jJAnamAtmanaH // 6 // 'jJAna AtmAkA usI prakArase svabhAva hai jisa prakAra ki sUryakA uSNapanA, vAyukA caMcalapanA aura candramAkA zItalapanA svarUpa hai|' vyAkhyA-jisa kevalajJAnake udayakA dUsare padyameM ullekha hai vaha AtmAmeM kisI nayI vastukA utpAda nahIM hai kintu AtmAkA usI prakArase svabhAva hai jisa prakAra ki sUryakA uSNatva, candramAkA zItalatva aura vAyukA caMcalatva svabhAva hai| svabhAvakA kabhI abhAva nahIM hotA--bhale hI pratibandhaka kAraNoMke vaza usakA tirobhAva, AcchAdana yA gopana ho jaay| AtmAkA caitanyarUpa kyoM svakAryameM pravRtta nahIM hotA caitanyamAtmano rUpaM tacca jJAnamayaM viduH / pratibandhaka-sAmarthyAna svakArye pravartate // 10 // 'AtmAkA rUpa caitanya hai aura vaha jJAnamaya kahA gayA hai, pratibandhakako sAmarthyase vaha apane kAryameM pravRtta nahIM hotaa|' vyAkhyA-caitanya bhI AtmAkA svarUpa kahA jAtA hai, usake viSayako yahA~ spaSTa karate hue batalAyA gayA hai ki vaha jJAnamaya hai-jJAnase bhinna caitanya dUsarI koI vastu nahIM hai / sAtha hI yaha bhI batalAyA hai ki jo jJAna yA caitanya AtmAkA pichale padyAnusAra svabhAva hai vaha pratibandhaka kAraNoM ke balase apane kArya meM pravRtta nahIM hotaa| kevalajJAnake pratibandhaka kAraNa ve cAra ghAtiyA karma haiM jinakA dUsare padyameM ullekha hai aura isIse unake pUrNataH vinAzapara kevalajJAnake udayakI bAta kahI gayI hai| sAMkhyamatameM AtmAkA svarUpa caitanyamAtra batalAyA gayA hai aura usa caitanyako jJAna zUnya likhA hai / yahA~ 'tacca jJAnamayaM' vAkyake dvArA usakA prativAda kiyA gayA hai| pratibandhakake binA jJAno jJeya-viSayameM ajJa nahIM rahatA jJAnI jJeye bhavatyajJo nAsati prativandhake / pratibandhaM vinA vahnina dAhye'dAhakaH kadA // 11 // 'jJeyake hone aura usakA koI pratibandhaka na honepara jJAnI usa viSayameM anabhijJa nahIM hotA-use jAnakara hI rahatA hai / ( ThIka hai ) agni dAhake yogya (sUkhe ) Idhanake hote hue pratibandhakake abhAvameM kabhI adAhaka nahIM hotI-vaha usako jalAkara hI rahatI hai|' 1. A caraNoriva; A caraNyoriva / 2. jJAnazUnyaM caitanyamAtramAtmA iti saaNkhymtm"-issttopdeshttokaayaamaashaadhrH| 3. jJo jJeye kathamajJaH syAdasati prtibndhne| dAhye'gnihako na syAdasati pratibandhane |-assttshsriimeN uddhRta purAtana vAkya / 4. mu jnyeyo| . Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 9-12 ] mokSAdhikAra 139 vyAkhyA -- jo jJAnamaya hai athavA jJAna jisakA rUpa - svabhAva - hai usako 'jJAnI' kahate haiM / jJAna aura jJAnImeM sarvathA bheda nahIM hotA, yaha bAta chaThe adhikArake 35veM padyameM batalAyI jA cukI hai aura pichale padya meM yaha batalAyA gayA hai ki pratibandhakake balase jJAna apane kArya meM pravRtta nahIM hotA / vahA~ usa kevalajJAnIkA ullekha hai jisake jJAnake samasta pratibandhaka kAraNa naSTa ho cuke haiM aura isalie vaha kisI bhI jJeyake - jJAnake viSayabhUta padArtha - ke - jAnane meM ajJAnI nahIM hotA, yaha pratipAdana kiyA gayA hai| sAtha hI eka sundara udAharaNake dvArA use spaSTa kiyA gayA hai| vaha udAharaNa hai dAhya aura dAhakakA, 'dAhaka' agniko aura 'dAhya' tvarita jalane yogya sUkhe IMdhanako kahate haiM abhi aura usa IMdhana ke sambandha meM yadi koI bAdhaka na ho to agni usa IMdhanako na jalAve yaha kabhI nahIM hotaa| isI taraha kevalajJAnIke jJAna viSayaka jaba koI pratibandhaka-bAdhaka kAraNa - nahIM rahA taba vaha kisI jJeyako na jAne yaha kabhI nahIM ho sakatA / / jJAnIke dezAdikA viprakarSa koI pratibandha nahIM pratibandho na dezAdi - viprakarSo'sya yujyate / tathAnubhava- siddhatvAt saptaheteriva sphuTam ||12|| 'isa kevalajJAnIke dezAdikA viprakarSa - dUrasthitirUpa pratibandha -- yukta nahIM hai; kyoMki aisA anubhavase siddha hotA hai, sUryake samAna / ' vyAkhyA - pichale padya meM pratibandhake na honekI jo bAta kahI gayI hai use na mAnakara yadi koI kahe ki dezAdikakI dUrI kevalajJAnakA pratibandha hai to yaha kahanA ThIka nahIM hai; kyoMki kevalajJAnIke yaha pratibandha nahIM banatA, aisA anubhava se siddha hotA hai, jo lAkhoM mIla kI dUrIpara sthita honepara bhI pRthvIke padArthoMko prakAzita karatA hai / pRthvI aura sUrya ke madhyakI dUrI meM jitane bhI pudgala paramANu sthita haiM ve sabhI sUrya ke prakAzase prakAzita hote haiM taba dUrIkA viSaya prakAzakatva meM bAdhaka nahIM kahA jA sakatA / kevalajJAnIke jJAna aura usa dUravartI padArtha ke madhya meM bhI jitane pudgala paramANu tathA AkAzAdi dravyoMke pradezasthita haiM una sabako bhI kevalajJAna jaba jAnatA hai taba usa dUravartI padArthakI dUrI usake jAnane meM bAdhaka kaise ho sakatI hai ? nahIM ho sakatI / - nikaTa aura dUravartI sabhI jJeya jJAnakA viSaya hone se unake jAnanemeM kevalajJAnIke bAdhAke lie koI sthAna nahIM rahatA / isI taraha kAlakA koI antara tathA vastuke svabhAvakI sUkSmatA bhI kisI vastuke jAnanemeM kevalIke lie bAdhaka nahIM hotI / sabhI jJeya honese usake jJAnake viSaya haiM aura vaha unheM sAkSAt rUpa meM jAnatA hai / isIse svAmI samantabhadrane sUkSma, antarita, aura dUravartI sabhI padArthoM ko kevalajJAnI sarvajJake jJAnakA viSaya batalAyA hai / yadi yaha kahA jAya ki eka sUrya eka samaya meM sAre vizvako prakAzita karatA huA nahIM dekhA jAtA, eka jagaha dina hai to dUsarI jagaha rAtri hai, isase usakI zakti sImita jAna par3atI hai ataH sUryakA dRSTAnta ThIka ghaTita nahIM hotA, to yaha kahanA ThIka nahIM hai; kyoMki dRSTAnta viSayako samajhane ke lie prAyaH ekadezI hotA hai--sarvadezI nahIM / rahI zakti 1. agneriva / 2. sUkSmAntarita dUrArthAH pratyakSAH kasyacidyathA / anumeyatvato'gnyAdiriti sarvajJasaMsthitiH // devAgama | Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 7 kI bAta, sUryakI zakti sImita jarUra hai parantu kevalIkI zakti vIryAntarAyakarmakA abhAva ho jAnese sImita nahIM hotI--asImita tathA ananta hotI hai / jJAnasvabhAvake kAraNa AtmA sarvajJa-sarvadarzI sAmAnya vad vizeSANAM svabhAvo jJeyabhAvataH / jJAyate sa ca vA sAkSAd vinA vijJAyate katham // 13 // sarvajJaH sarvadarzI ca tato jJAnasvabhAvataH / nAsya jJAna-svabhAvatvamanyathA ghaTate sphuTam // 14 // 'sAmAnyako taraha vizeSoMkA svabhAva jJeya bhAvase jAnA jAtA hai aura vaha svabhAva pratyakSa jJAnake binA kaise spaSTa jAnA jAtA hai ? nahIM jAnA jAtA hai| ataH jJAnasvabhAvake kAraNa (AtmA) sarvajJa aura sarvadarzI hai anyathA-yadi sarvajJa aura sarvadarzI nahIM to-spaSTata: jJAnasvabhAvapanA bhI isa AtmAke ghaTita nahIM hotaa|' ___ vyAkhyA sarva padArtha sAmAnya-vizeSAtmaka hote haiN| aisA koI bhI padArtha saMsAra meM nahIM jo kevala sAmAnya rUpa ho yA kevala vizeSa rUpa hI ho / sAmAnyake sAtha vizeSakA aura vizeSake sAtha sAmAnyakA avinAbhAva-sambandha hai| aisI sthitimeM sAmAnyako jo dravyarUpameM hotA hai, jisa prakAra jJeya bhAvase jAnA jAtA hai usI prakAra usake vizeSoM-paryAyoMke svabhAvako bhI neya bhAvase jAnA jAtA hai| svabhAvakA yaha parijJAna ca~ki binA usa padArthako sAkSAt kiye--pratyakSa anubhavameM lAye-nahIM bana sakatA ataH jJAnasvabhAvake kAraNa yaha AtmA sarvajJa aura sarvadarzI hotA hai, anyathA-sarvajJa aura sarvadarzI na honekI hAlatameM--isa AtmAke jJAna-svabhAva bhI nahIM bntaa| yahA~ jJAnasvabhAvahetuse AtmAkA sarvajJatva aura sarvadarzitva siddha kiyA gayA hai / jaba AtmA jJAnarUpa hai (AtmA jJAnaM ) aura sarvapadArtha jJeyarUpa hai taba koI bhI padArtha cAhe vaha kitanI hI dUrI para kyoM na sthita ho aura kAlake kitane hI antarako liye hue kyoM na ho, usa kevalajJAnakA viSaya honese nahIM baca sakatA jo ki sarvathA jJAnAvaraNAdi rUpa pratibandhakase rahita, nirvAdha aura asIma (ananta ) hai| kevalI zeSa kina karmoMko kaise naSTa kara nivRta hotA hai vedyAyurnAma-gotrANi yogapadyena kevalI / zukladhyAna-kuThAreNa chittvA gacchati nivRtim // 15 // 'kevalajJAnI vedanIya, Ayu, nAma aura gotra ( ina cAra aghAtiyA) karmo ko zukladhyAnarUpI kuThArase eka sAtha chedakara muktiko prApta hotA hai|' vyAkhyA--karmokI ATha mUla prakRtiyoMmeM-se jina cAra prakRtiyoMkA yahA~ ullekha hai ve aghAtiyA karma prakRtiyA~ kahalAtI haiM, jabataka unakA cheda nahIM hotA tabataka muktikI prApti nahIM hotii| kevalajJAnI unakA kisI kramase cheda nahIM karatA kintu eka sAtha sabakA cheda kara DAlatA hai / jisa zaktizAlI kuThArase yaha cheda karma kiyA jAtA hai usako yahA~ 1. mu tathA / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 13-18] mokSAdhikAra 141 zukladhyAnake nAmase ullekhita kiyA hai| zukladhyAnake cAra bheda AgamameM varNita haiM, yahA~ 'vyuparatakriyAnivRtti' nAmakA antima (cauthA) zukladhyAna hI vivakSita jAna par3atA hai, jisake anantara muktikI prApti hotI hai / isIse ukta zukladhyAna-dvArA aghAtiyA karmoM kA viccheda karake muktiko prApta karanA likhA hai| ukta karmoM ke vicchedase pUrva unakI sthitiko yoga-nirodha-dvArA AyukarmakI sthitike tulya kara liyA jAtA hai, tabhI zukladhyAnake eka hI jhaTa kemeM una sabakA yugapat cheda banatA hai| zukladhyAnase karma nahIM chidatA, aisA vacana anucita kamaiva bhidyate nAsya zukla-dhyAna-niyogataH / nAsau vidhIyate kasya nedaM vacanamazcitam // 16 // karma-vyapagame (mo) rAga-dveSAdyanupapattitaH / AtmanaH saMga (nA saha) rAgAdyAH na nityatvena saMgatAH // 17 // 'yadi yaha kahA jAya ki isa kevaloke zuklavyAnake niyogase karma sarvathA bhedako prApta nahIM hotA aura na kisIke mokSa banatA hai to yaha vacana ThIka nahIM hai: kyoMki rAga-dra utpatti na hone meM karmoM kA vinAza hotA hai-naye karma ba~dhate nahIM tathA pUrva ba~dhe karmokI nirjarA ho jAtI hai aura AtmAke sAtha rAgAdikA koI zAzvata sambandha nahIM hai-ve upajate tathA vinazate dekhe jAte haiN| aisI sthitimeM zukladhyAna-dvArA rAga-dveSakA abhAva honese karmoMkA abhAva aura karmoM ke abhAvase mokSakA honA sughaTita hai| isameM zaMkA tathA Apattike lie koI sthAna nhiiN|' vyAkhyA-yahA~ zaMkAkArane apanI zaMkAke samarthanameM koI hetu nahIM diyA; pratyuta isake samAdhAna rUpa prativAda meM eka acche hetukA prayoga kiyA gayA hai aura vaha hai rAga-dveSAdikI / anupapatti / rAga-dveSAdika rUpa pariNAma karmoMkI utpatti sthiti Adike kAraNa haiM aura kisI bhI rAga-dveSAdikA AtmAke sAtha koI zAzvata sambandha nahIM hai-ve apane-apane nimittako pAkara utpanna hote tathA vinAzako prApta hote rahate haiN| kevalImeM mohanIya karmakA abhAva ho jAnese rAga-dveSAdikI utpatti sthiti AdikA koI kAraNa nahIM rahatA, rAga-dveSAdikI utpatti sthiti AdikA pUrNataH abhAva ho jAnese karmakA vinAza honA svAbhAvika hai aura karmoke sarvathA vinAza ho jAnepara mokSakA honA avazyambhAvI hai, use phira koI roka nahIM sktaa| sukhIbhUta nivRta jIva phira saMsArameM nahIM AtA na nirvRtaH sukhIbhRtaH punarAyAti saMsRtim / sukhadaM hi padaM hitvA duHkhadaM kaH prapadyate // 18 // (isake sivAya ) sukhIbhUta muktAtmA punaH saMsArI nahIM bntaa| ( ThIka hai ) sukhadAyI padako chor3akara kauna ( svecchAse ) duHkhada padako prApta hotA hai ?-koI bhI nahIM hotaa|' 1. A, vyA vidyte| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 7 vyAkhyA-15veM padyake anusAra nirvRti (nirvANa ) ko prApta huA kevalI kyA phirase saMsArameM AtA hai-saMsArI banatA hai ? yaha eka prazna hai jisakA uttara isa padyameM diyA gayA hai aura vaha hai nakArAtmaka arthAt nahIM aataa| aura usakA kAraNa yaha batalAyA hai ki nirvANako prApta huA jIva sukhIbhUta hotA hai-apane svAdhIna zuddha sukhako prApta kara letA hai taba vaha apane usa sukhako chor3akara duHkhake grahaNameM kaise pravRtta ho sakatA hai ? nahIM ho sakatA; kyoMki koI bhI svAdhIna jIva svecchAse sukhadAyI padako chor3akara duHkhadAyI pada grahaNa nahIM karatA, yaha pratyakSa dekhane meM AtA hai / nirvANa jise nirvRti, niHzreyasa tathA mokSa bhI kahate haiM vaha janma, jarA, roga, maraNa, zoka, duHkha aura bhaya Adise parimukta, zAzvata zuddhaH sukhake rUpameM hotA hai| jaisA ki svAmI samantabhadrake samIcIna-dharmazAstragata nimna vAkyase prakaTa hai : janma-jarAmaya-maraNaiH zokairduHkhairbhayaizca parimuktam / nirvANaM zuddhasukhaM niHzreyasamiSyate nityam // 131 // aise zuddha aura sadAke lie prApta svAdhIna sukha padako chor3akara koI bhI vivekI jIva binA kisI paratantratAke sAMsArika duHkha padako grahaNa karanemeM pravRtta nahIM ho sktaa| yadi kisIke viSayameM yaha kahA jAtA hai ki usane amukakA uddhAra karane athavA saMsArake amuka vargIya jIvoMkA du.kha miTAneke lie avatAra dhAraNa kiyA hai to samajha lenA cAhie ki vaha muktiko prApta athavA pUrNataH sukhI jIva nahIM hai-mohase abhibhUta saMsArakA hI eka prANI hai, cAhe kitane hI sAMsArika U~ce padako prApta kyoM na ho| karmakA abhAva ho jAnese punaH zarIrakA grahaNa nahIM banatA zarIraM na sa gRhNAti bhUyaH karma-vyapAyataH / kAraNasyAtyaye kArya na kutrApi prarohati // 16 / / 'vaha muktAmA karmakA vinAza ho jAnese punaH zarIra grahaNa nahIM karatA / ( ThIka hai ) kAraNakA nAza ho jAnepara kahIM bhI kArya utpanna nahIM hotaa|' vyAkhyA-mukta huA jIva phirase zarIrako grahaNa nahIM karatA; kyoMki saMsArAvasthAmeM zarIrake grahaNakA kAraNa 'nAma' karma thA vaha jaba sarvathA naSTa ho gayA taba kAraNa ke abhAva meM kAryakA utpAda kaise ho sakatA hai ? ataH jinake manameM muktise punarAgamanakI athavA muktAtmAke zarIra dhAraNa kara sAMsArika kAryoM ko karane-karAnekI bAta kahI gayI vaha do kAraNoMse yuktiyukta pratIta nahIM hotI eka kAraNakA pichale padyameM nirdeza hai aura dUsarekA isa padyameM nirdeza kiyA gayA hai| jJAnako prakRtikA dharma mAnanA asaMgata na jJAnaM prAkRto dharmo mantavyo mAnya-buddhibhiH / acetanasya na jJAnaM kadAcana vilokyate // 20 // 'jo mAnya buddhi haiM unake dvArA jJAna prakRtikA dharma nahIM mAnA jAnA cAhie; (kyoMki ) acetana padArthake jJAna kabhI dekhA nahIM jaataa|' . Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 19-24] mokSAdhikAra 143 vyAkhyA--sAMkhyamatameM AtmAko jJAnazUnya caitanya mAtra batalAyA hai aura jJAnako prakRtikA dharma nirdiSTa kiyA hai, yahA~ usakA pratiSedha karate hue mAnanIya buddhike dhArakoMsevivekazIla vidvAnoMse yaha anurodha kiyA hai ki unheM aisA nahIM mAnanA cAhie; kyoMki acetanake-prakRtijanyake-kabhI bhI jJAnakA honA dekhane meM nahIM aataa| ataH jJAnako prakRtijanya mAnanA pratyakSa ke viruddha hai / jJAnAdi guNoMke abhAvameM jIvako vyavasthiti nahIM banatI duritAnIva na jJAnaM nirvRtasyApi gacchati / kAzcanasya male naSTe kAzcanatvaM na nazyati // 21 // na jJAnAdi-guNAbhAve jIvasyAsti vyavasthitiH / lakSaNApagame lakSyaM na kutrApyavatiSThate / / 22 / / 'muktAtmAke karmokI taraha jJAna naSTa nahIM hotaa| ( ThIka hai ) suvarNakA mala naSTa honepara suvarNa naSTa nahIM hotaa| jJAnAdi guNoMkA abhAva honepara jIvako avasthiti nahIM bntii| (ThIka hai) lakSaNakA abhAva honepara lakSya kahIM bhI nahIM ThaharatA hai| vyAkhyA-yadi koI vaizeSikamatakA pakSa lekara yaha kahe ki muktAtmAke jisa prakAra kama naSTa hote haiM usI prakAra jJAna bhI naSTa ho jAtA hai to yaha kathana ThIka nahIM; kyoMki suvarNakA mala naSTa honepara jisa prakAra suvarNatva naSTa nahIM hotA usI prakAra muktAtmA jJAnIke jJAna-mala naSTa honepara jJAna naSTa nahIM hotaa| vAstavameM jJAnAdi guNoMkA abhAva honepara to jIvakI koI vyavasthiti hI nahIM banatI; kyoMki jJAna-darzana guNa jIvake lakSaNa haiM; jaisA ki jIvAdhikArameM batalAyA jA cukA hai| lakSaNakA abhAva honepara lakSyakA phira koI astitva nahIM bntaa| aisI sthitimeM vaizeSikoMne buddhayAdi vaizeSika guNoMke ucchedako mokSa mAnA hai, vaha tarka-saMgata mAlUma nahIM hotA-unake yahA~ taba jIvakA astitva bhI nahIM banatA / guNoMkA abhAva ho jAya aura guNI banA rahe yaha kaise ho sakatA hai |-nhiiN ho sktaa| binA upAyake bandhako jAnane mAtrase koI mukta nahIM hotA vividhaM bahudhA bandhaM budhyamAno na mucyate / karma-baddho vinopAyaM gupti -baddha iva dhruvam // 23 // vibhedaM lakSaNairbuddhvA sa dvidhA jIva-karmaNoH / mustakarmAtmatattvastho mucyate sadupAyavAn // 24 // 'karmose ba~dhA huA jIva nAnA prakArake karmabandhanoMko bahudhA ( prAyaH ) jAnatA huA bhI nizcayase binA upAya kiye mukta nahIM hotA, jaise ki kArAgRhameM par3A huA bandI / jo jIva aura unake lakSaNoMse do prakArake bhinna padArtha) jAnakara karmako choDatA-karmase upekSA dhAraNa karatA-aura AtmatattvameM lIna hotA hai vaha sad upAyavAn hai aura karmo se chUTatA hai|' vyAkhyA-jisa prakAra bA~dha jUr3akara DAlA huA koI manuSya yaha jAnate hue bhI ki mujhe amukane bA~dha jUr3a kara DAlA hai, amuka prakArakI rassI Adike bandhanoM meM maiM ba~dhA huA 1. kaaraagaar| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 yogasAra- prAbhRta [ adhikAra 7 hU~ aura mere zarIrake amuka-amuka aMgoMpara amuka prakArake bandhana haiM apane isa jAnane mAtrase binA upAya kiye una bandhanoMse chuTakArA nahIM pA sakatA; jo ThIka upAya karatA hai vaha chuTakArA pAtA hai / usI prakAra karmoMse ba~dhA huA yaha saMsArI jIva apaneko karmose ba~dhA huA aura karmoM ke prakAroM - prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza bandhake rUpase bandhake bhedoMAdiko jAnatA huA bhI binA upAya kiye una karmabandhanoMse chuTakArA nahIM pA sakatA, yaha bAta gahare garta meM ba~dhe par3e athavA kArAgRha meM sadAke lie banda kiye kaidIke udAharaNadvArA prathama padya meM sujhAyI gayI aura dUsare padya meM karmabandhanase chUTaneke samIcIna upAyako pradarzita kiyA gayA hai, jo ki apane AtmasvarUpa aura karmasvarUpako lakSaNoMse jAnakara karma meM upekSA dhAraNa rUpa virakti aura apane AtmasvarUpameM sthitike rUpameM hai / isa zreSTha upAyakA karanevAlA bhavya mAnava avazya hI karmabandhanoMse chUTakara muktiko prApta hotA hai / isI bAta ko zrI kundakundAcAryane samayasAra kI nimna cAra gAthAoMmeM pradarzita kiyA hai :iya kammabaMdhaNANaM paesa- Thii-payaDimevamaNubhAvaM / jANato vi Na muccai muccai so ceva jadi suddho // 290 // jaha baMdhe cito baMdhaNabaddho Na pAvai vimokkhaM / taha baMdhe citato jIvo vi Na pAvai vimokkhaM // 291 // jaha baMdhe chittUNa ya baMdhaNabaddho u pAvai vimokkhaM / taha baMdhe chittUNa ya jIvo saMpAvai vimokkhaM / 292 // baMdhA ca sahAvaM viyANio appaNo sahAvaM ca / baMdhe jo virajadi so kamma-vimokkhaNaM kuNaI // 293 // isa prakAra mukti ke lie saccAritra zUnya jJAnako nirarthaka batalAyA gayA hai / tad zuddhAzuddhakI apekSA do bheda eko jIvo dvidhA proktaH zuddhAzuddha-vyapekSayA / suvarNamiva lokena vyavahAramupeyuSA ||25|| saMsArIkarmaNA yukto muktastena vivarjitaH / azuddhastatra saMsArI muktaH zuddho'punarbhavaH ||26|| 'eka jIva zuddha - azuddhako apekSAse do prakArakA kahA gayA hai, jisa prakAra vyavahArIjanake dvArA suvarNa zuddha aura azuddha do prakArakA kahA jAtA hai| jo karmase yukta hai vaha 'saMsArI' aura jo kase rahita hai vaha 'mukta' jIva hai| donoMmeM saMsArI azuddha aura mukta jIva zuddha mAnA hai, jo punaH bhavadhAraNa nahIM krtaa|' vyAkhyA - vastutaH dekhA jAya to apane guNa-svabhAvakI dRSTise suvarNadhAtu eka hai, parantu lokavyavahAra meM usake zuddha suvarNa aura azuddha suvarNa aise do bheda kiye jAte haiN| jo suvarNa kaTTa- kAlimAdi malase yukta hai athavA cA~dI, tA~bA, lohA Adi anya dhAtuoMke sambandhako prApta unase mizrita hai use 'azuddha suvarNa' kahate haiM aura jo suvarNa sAre mala tathA parasambandhase rahita hotA hai use 'zuddha ( khAlisa ) suvarNa' kahA jAtA hai| isI prakAra jIvadravya vastutaH apane guNa-svabhAvakI dRSTise eka hai; parantu zuddha-azuddhakI apekSAse usake do bheda kiye gaye haiM - eka 'saMsArI' dUsarA 'mukta' / ' inameM saMsArI jIva karmamalase yukta honeke kAraNa 1. mu zuddhaH punarmataH / 2 saMsAriNI muktAzca - ta0 sUtra0 2 - 10 / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 25-22] mokSAdhikAra 145 'azuddha' aura mukta jIva karmamalase rahita ho jAneke kAraNa 'zuddha' mAnA gayA hai, jise 'apunarbhava' bhI kahate haiN| zuddha jIvake apunarbhava kahanekA hetu bhavaM vadanti saMyogaM yato'trAtma-tadanyayoH / viyogaM tu bhavAbhAvamApunarbhavikaM tataH // 27 // 'ki AtmA aura taddhinna ( pudgalakarma) ke saMyogako 'bhava' aura viyogako 'bhavAbhAva' kahate haiM, jo phirase utpanna na honekA nAma hai ataH phirase utpanna honeke kAraNa zuddha-mukta jIvako 'apunarbhava' kahA jAtA hai| vyAkhyA-pichale padyameM mukta jIvakA jo 'apunarbhava' nAma diyA hai usIkA isa padyameM nirukti-pUrvaka spaSTIkaraNa kiyA gayA hai |--likhaa hai ki jIva aura jIvase bhinna jo pudgalakarma haiM unake saMyogakA nAma 'bhava' hai aura donoMke viyogakA nAma 'bhavAbhAva' (abhava) hai, jisakA phira kabhI saMyoga na ho; phirase karmakA saMyoga na ho sakaneke kAraNa mukta jIvako 'apunarbhava' kahA gayA hai| mukti AtmA kisa rUpase rahatA hai nirastApara-saMyogaH sv-svbhaav-vyvsthitH| sarvotsukyavinirmukta: stimitodadhi-saMnibhaH // 28 // ekAnta-kSINa-saMklazo niSThitArtho niraJjanaH / nirAbAdhaH sadAnando muktAvAtmAvatiSThate / / 26 / / 'mukti avasthAmeM AtmA parasaMyogase rahita, svasvabhAvameM avasthita, nistaraMga samudrake samAna, sarvaprakArako utsukatAse mukta, sarvathA klezajita, kRtakRtya, niSkalaMka, nirAbAdha aura sadA AnandarUpa tiSThatA hai-yahI parabrahmakA rUpa hai|' vyAkhyA-muktiko prApta huA jIva kisa rUpameM rahatA hai isakA ina donoM padyoMmeM bar3A hI sundara evaM acchA vyApaka spaSTIkaraNa kiyA gayA hai aura vaha yaha hai ki muktAtmA samasta parasambandhoMse rahita huA apane jJAna-darzana svabhAva meM pUrNataH avasthita hotA hai, nistaraMga samudrake samAna samasta rAgAdi vikalpoMse zUnya rahatA hai, kisI bhI prakArakA duHkha-kleza kabhI usake pAsa nahIM phaTakatA, usakA koI bhI prayojana siddha honeke lie zeSa nahIM rahatA, dravya-bhAvAdirUpase sarva prakArake maloM evaM vikAroMse vaha rahita hotA hai, vaha kisIko koI bAdhA nahIM pahu~cAtA aura na use koI kisI prakArakI bAdhA pahu~cA sakatA hai, vaha apane svarUpameM magna huA sadA Anandamaya banA rahatA hai; kyoMki usase adhika sundara evaM spRhaNIya dUsarA koI bhI rUpa vizvameM kahIM nahIM hai--sArA vizva usake jJAnameM prativimbita hai| prathama padyameM 'nirastAparasaMyogaH' vizeSaNa bar3A hI mahattvapUrNa hai aura isa bAtako sUcita karatA hai ki jabataka para-sambandha banA rahatA hai tabataka kisIkI bhI apane svabhAvameM 1. mu bhavAbhAvamapuna vikaM / 2. nistaraMgodadhivat / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhRta [adhikAra 7 vyavasthiti nahIM ho pAtI; jaise sphaTikakI upAdhike sNgse| dUsare padyameM 'ekAnta-kSINasaMklezaH' vizeSaNa bhI apanA khAsa mahattva rakhatA hai aura usake dvArA una sake dvArA una sAre hI duHkhoMke sarvathA abhAvako sUcita kiyA gayA hai jinakI svAmI samantabhadrane nirvANa sukhakA varNana karate hue 'janmajarAmagramaraNaH zokaiduHkhairbhayaizca parimukta' isa vAkyake dvArA sUcanA kI hai| dhyAnakA mukhya phala aura usameM yatnako preraNA dhyAnasyedaM phalaM mukhyamaikAntikamanuttaram / AtmagamyaM paraM brahma brahmavidbhirudAhRtam // 30 // ato'traiva mahAn yatnastattvataH pratipattaye / prekSAvatA sadA kAryo muktvA vAdAdivAsanAm // 31 // ___ 'jo brahmavetA haiM unhoMne parabrahmako Atmagamya karanA yaha dhyAnakA mukhya, avyabhicArI aura advitIya phala batalAyA hai| ataH samIkSyakArIke dvArA vastutaH usakI prApti ke lie vAdAdiko vAsanAko chor3akara sadA isa dhyAnameM hI mahAn yatna kiyA jAnA caahie|' vyAkhyA-ina donoM padyoMmeM se prathama padyameM brahmavettAoM-dvArA nirdiSTa dhyAnake usa phalakA nirdeza kiyA gayA hai jo pradhAna hai, kabhI anyathA nahIM hotA tathA jisakI jor3akA dUsarA koI phala nahIM hai aura vaha hai parabrahmako Atmagamya karanA-apane AtmAmeM zuddhAtmAkA sAkSAt darzana krnaa| dUsare padyameM usa paraMbrahmako Atma-gamya karaneke lie saMpUrNa vAdaprativAdake saMskAroMko chor3akara mahAna prayatna karanekI parIkSakoMko preraNA kI gayI hai| dhyAnamarmajJa yogiyoMkA hitarUpa vacana Ucire dhyAna-mArgajJA dhyaanoddhRt-rjshcyaaH| bhAvi-yogi-hitAyedaM dhvAnta-dIpasamaM vacaH // 32 // vAdAnAM prativAdAnAM bhASitAro vinizcitam / naiva gacchanti tatvAntaM gateriva vilambinaH // 33 // 'jinhoMne dhyAnake dvArA karmarajake samUhako AtmAse dUra kiyA una dhyAna mArgake marmajJa yogiyoMne bhAvI yogiyoMke hitArtha yaha andhakAradhvaMsaka dIpakake samAna vacana kahA hai ki-jo vAdoM-prativAdoMke cakkarameM par3e rahate haiM ve nizcita rUpase tattvake antako-paraMbrahma padakI prApti rUpa antima lakSya ( mokSa ) ko-prApta nahIM hote, usI prakAra jisa prakAra ki gati-vilambI manuSya mArgako taya nahIM kara paate|' ___ vyAkhyA-pichale padyameM jina vAda-prativAdoMke saMskAroMko chor3ane kI bAta kahIM gayI hai usIke sambandha meM yahA~ dhyAnake marmajJa aura dhyAnake dvArA AtmAse karma-malake samUhako dUra karanevAle yogiyoMke eka vacanako uddhRta kiyA hai jise una pUrva yogiyoMne bhAvI yogiyoM ke hitake lie kahA hai aura jise andhakArako dUra karanevAle dIpastambhake samAna batalAyA hai| vaha vacana yaha hai ki 'vAdoM-prativAdoMke cakkarameM phaMse rahanevAle yogI paraMbrahmakI prApti 1. dekho, samIcIna dharmazAstra ( ratnakaraNDa ) / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 30-36 ] mokSAdhikAra 147 rUpa antima lakSyako prApta nahIM hote, usI prakAra jisa prakAra ki calanemeM vilamba karanevAle pramAdI jana idhara-udharake jhagar3e- TaMTomeM pha~sakara samayapara rAstA taya karake maMjilako pahu~ca nahIM paate| paraMbrahmakI prAptikA upAya vibhaktacetana-dhyAnamatropAryaM vidurjinAH / gatAvastapramAdasya sanmArga - gamanaM yathA ||34|| 'jinendroMne- arhantoMne - paraMbrahmako prApti athavA tattvAntagatimeM vibhakta cetanakekarmoM se pRthagbhUta vivikta evaM zuddha AtmAke -- dhyAnako upAya batalAyA hai, usI prakAra jisa prakAra ki pramAdarahitakA sanmArgagamana - ThIka mArgapara calanA - abhISTa sthAnakI prAptimeM upAya hai|' vyAkhyA - jisa phalakA 30veM padyameM ullekha hai, usakI prAptike upAya rUpameM yahA~ usa dhyAnakA nirdeza kiyA gayA hai jo karmoMse pRthaka hue anya samparkase rahita vivikta, zuddha evaM khAlisa AtmAkA dhyAna hai / yaha dhyAna hI paraMbrahmakI prAptimeM sahAyaka hotA hai, usI prakAra jisa prakAra ki apramAdIkA ThIka mArgapara calanA abhISTa sthAnakI prAptimeM sahAyaka hotA hai| AtmA dhyAna-vidhise karmoMkA unmUlaka kaise ? yojyamAno yathA mantro viSaM ghoraM niSUdate / tathAtmApi vidhAnena karmAnekabhavArjitam ||35|| 'jisa prakAra ( ThIka ) mantrakI yojanA kiye jAnepara ghora viSa dUra kiyA jAtA hai usI prakAra AtmA bhI aneka bhavoMke upArjita karmasamUhase viviktAtma-dhyAnake dvArA pRthaka kiyA jAtA hai / ' vyAkhyA - pichale padya meM jisa zuddhAtmA ke dhyAnakI bAta kahI gayI hai usIko yahA~ eka dUsare udAharaNa dvArA spaSTa kiyA gayA hai, vaha hai viSahara mantrakA udAharaNa / ThIka yojanA kiyA huA aisA mantra jisa prakAra ghora viSako sAre zarIra se khIMcakara dUra kara detA hai usI prakAra AtmA bhI vivikta AtmAkI dhyAna vidhise aneka bhavoMke saMcita karmamalako dUra kara detA hai| viviktAtmAkA dhyAna acintyAdi phalakA dAtA cintyaM cintAmaNirdate kalpitaM kalpapAdapaH / avicintyamasaMkalpyaM viviktAtmAnucintitaH // 36 // 'cintAmaNi cintita padArthako, kalpavRkSa kalpanAmeM sthita padArthako detA hai; parantu dhyAna kiyA gayA vivikta AtmA acintita aura akalpita phalako pradAna karatA hai|' 1. mAtropAyaM / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 7 vyAkhyA - yahA~ dhyAna kiye gaye viviktAtmA ke mAhAtmyako cintAmaNi aura kalpavRkSase bhI adhika vyakta kiyA gayA hai, kyoMki vaha svayaM acintita aura akalpita padArthako pradAna karatA hai, jabaki cintAmaNi cintita aura kalpavRkSa kalpita padArthoM ko hI pradAna karate haiM / 148 ukta dhyAnase kAmadevakA sahaja hanana janma-mRtyu-jarA-rogA hanyante yena durjayAH / manobhU-hanane tasya nAyAsaH ko'pi vidyate ||37|| 'jisa dhyAnake dvArA durjaya janma, jarA, maraNa aura roga nAzako prApta hote haiM usako kAmadevake hananemeM koI bhI zrama karanA nahIM par3atA - vaha to usase sahaja hI vinAzako prApta ho jAtA hai / ' vyAkhyA - yadi koI pUche ki kyA viviktAtmAkA dhyAna kAmavikArako dUra karanemeM bhI samartha hotA hai to usake uttara meM kahA gayA hai ki viviktAtmAke jisa dhyAnase janma, jarA, maraNa aura roga jaise durjaya vikAra naSTa ho jAte haiM usako kAmavikArake dUra karanemeM kucha bhI zrama karanA nahIM par3atA - vaha to svataH usake prabhAvase dUra ho jAtA hai / vAda- pravAdako chor3akara adhyAtma-cintanakI preraNA muktvA vAda-pravAdAdyamadhyAtmaM cintyatAM tataH / nAvidhUte tamaHstome ye jJAnaM pravartate ||38|| 'ataH vAda-pravAda Adiko chor3akara adhyAtmako- AtmAke paramarUpako - cintita karanA cAhie / andhakAra samUhake nAza hue binA jJAna jJeyameM pravRtta nahIM hotA / -vAda- pravAdAdi saba andhakAra haiM, jo ki zuddhAtmAke cintanameM bAdhaka haiM / ' vyAkhyA - jisa vAda-prativAdako chor3anekI bAta pichale kucha padyoM (31-33) meM kahI gayI hai usako yahA~ phira se doharAte hue usakI mahattAko vyakta kiyA gayA hai - yaha batalAyA hai ki dhyAnake ukta mAhAtmyako dekhate hue saba vAda-prativAdAdiko chor3akara, jo ki gha andhakArake samAna hai, apane zuddhAtmAkA cintana karanA cAhie; kyoMki andhakArake dUra hue binA jJAnakI jJeyameM pravRtti nahIM hotI / vidvAnoMko siddhike lie sadupAya kartavya upeyasya yataH prAptirjAyate sadupAyataH / sadupAye tataH prAjJairvidhAtavyo mahAdaraH || 36 || 'cU~ki upeyakI prApti samIcIna upAyase hotI hai ataH vidvAnoMke dvArA samIcIna upAya karanemeM mahAn Adara kiyA jAnA caahie|' vyAkhyA - upAyake dvArA jo sAdhya athavA prApya ho use 'upeya' kahate haiM aura upeya yahA~ zuddhAtmA paraMbrahma vivakSita hai usakI prApti ke lie upAyakA saccA ThIka athavA yathArtha honA parama Avazyaka hai; anyathA - mithyA upAyake dvArA - upeya kI prApti - zuddhAtmAkI upalabdhi - nahIM ho sakatI / aisI sthiti meM jo vidvAn haiM unheM apanI Atmasiddhike lie sadA sacce Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 37-41] mokSAdhikAra 149 samIcIna upAyako mahAn Adarake sAtha karanA caahie| yaha AcArya mahodayakA apanA kalyANa cAhanevAloM ke lie hitopadeza hai| adhyAtma-dhyAnase bhinna sadupAya nahIM nAdhyAtma-cintanAdanyaH sadupAyastu vidyate / durApaH sa paraM jiivemhivyaalkdthitaiH||40|| 'adhyAtmacintanase bhinna dUsarA koI bhI samIcIna upAya ( paraMbrahmakI prAptikA) nahIM hai, jo jIva moha-vyAlase kathita haiM-mohasarpase Dase hue athavA moharUpI hastIse pIDita haiM-unake dvArA vaha upAya durlabha hai|' vyAkhyA-pichale padyameM jisa sacce samIcIna upAyake prati mahAna AdarakI bAta kahI gayI hai vaha adhyAtmacintanase-zuddhAtmAke dhyAnase-bhinna dUsarA aura koI nahIM hai, yaha isa padyameM batalAyA hai| sAtha hI yaha bhI batalAyA hai ki isa samIcIna upAyakI prApti una jIvoMko nahIM hotI jo mohase mUrchita athavA pIr3ita haiN| ukta dhyAnakI bAhya sAmagrI utsAho nizcayo dhairya saMtoSastatvadarzanam / janapadAtyayaH SoDhA sAmagrIyaM bahibhavA // 41 // __(adhyAtmacintanarUpa dhyAnake lie ) utsAha, nizcaya ( sthira vicAra ), dhairya, santoSa, tattvadarzana aura janapadatyAga yaha chaha prakArako bAhya sAmagrI hai|' __vyAkhyA-jisa dhyAnakA pichale padyameM ullekha hai usakI siddhike lie yahA~ bAhya sAmagrIke rUpameM chaha bAteM batalAyI gayI haiM, jinameM utsAhako prathama sthAna diyA gayA hai / yadi utsAha nahIM to kisI bhI kArya-siddhike lie pravRtti hI nahIM bntii| yadi dhyeyakA nizcaya hI nahIM to saba kucha vyartha hai| yadi dhairya nahIM to sAdhanAmeM vighna-kaSTAdike upasthita honepara skhalita ho jAnA bahuta kucha svAbhAvika hai, isIse nItikAroMne 'dhairya sarvArtha-sAdhanaM'jaise vAkyoM-dvArA dhairyako sarva prayojanoMkA sAdhaka batalAyA hai| viSayoMmeM lAlasAke abhAvakA nAma santoSa hai, yaha santoSa bhI sAdhanAkI pragatimeM sahAyaka hotA hai, yadi sadA asantoSa banA rahatA hai to vaha eka bar3I vyAdhikA rUpa le letA hai, isIse 'asaMtoSo mahAvyAdhiHjaise vAkyoMke dvArA asantoSako mahAvyAdhi mAnA gayA hai| jIvAdi tattvoMkA yadi bhale prakAra darzana-svarUpAnubhavana na ho to phira utsAha, nizcaya, dhairya tathA santoSase bhI kyA bana sakatA hai aura dhyAnameM pravRtti bhI kaise ho sakatI hai ? nahIM ho sktii| ataH 'tattvadarzana' kA honA paramAvazyaka hai, isIse isa yoga granthameM tattvoMkA Avazyaka nirUpaNa kiyA gayA hai| antakI chaThI sAmagrI hai 'janapadatyAga', jabataka janapada aura janasamparkakA tyAga nahIM kiyA jAtA tabataka sAdhanAkI pUrNatA nahIM bntii| janasamparkase vAkpravRtti, vAkpravRttise manakA caMcala honA aura manakI caMcalatAse cittameM aneka prakArake vikalpa tathA kSobha hote haiM, jo saba dhyAnameM bAdhaka haiN| isIse zrI pUjyapAdAcAryane samAdhitantrameM nimna vAkya-dvArA yogIko janasamparka ke tyAganekI khAsa preraNA kI hai 1. jnsNkulrhitH| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 yogasAra- prAbhRta janebhyo vAk tataH spando manasazcittavibhramAH / bhavanti tasmAtsaMsarga janairyogI tatastyajet // 72 // zrI kundakundAcAryane to pravacanasArameM yahA~taka likhA hai ki jo laukikajanoMkA saMsarga nahIM chor3atA hai vaha nizcita sUtrArthapada ( AgamakA jJAtA ), zamitakaSAya aura tapameM bar3hA-car3hA hote hue bhI saMyata-muni nahIM rahatA / ' saMsargake doSase agnike saMsargako prApta jalakI taraha avazya hI vikArako prApta ho jAtA hai / ataH dhyAnasiddhike lie nagaroMkA vAsa chor3akara prAyaH parvatAdi nirjana sthAnoM meM rahanekI AvazyakatA hai / buddhike tredhA saMzodhakako dhyAnakI prApti AgamenAnumAnena dhyAnAbhyAsa-rasena ca / tredhA vizodhayan buddhiM dhyAnamApnoti pAvanam ||42 // 'Agamake dvArA, anumAnake dvArA aura dhyAnAbhyAsa rUpa rasake dvArA tIna prakArase buddhiko vizuddha karatA huA dhyAtA pavitra dhyAnako prApta hotA hai / ' vyAkhyA - pichale padya meM dhyAnakI bAhya sAmagrIkA ullekha karake yahA~ antaraMga sAmagrI ke rUpa meM buddhikI zuddhiko pAvana dhyAnakA kAraNa batalAyA hai / aura usa buddhizuddhike lie tIna upAyoMkA nirdeza kiyA hai, jo ki Agama, anumAna tathA dhyAnAbhyAsa rasake rUpameM hai / Agamajanya zrutajJAnake dvArA jIvAdi tattvoMkA svarUpa jAnanA 'AgamopAya' hai, Agamase jAne hue jIvAdike svarUpameM anumAna pramANase dRr3hatA lAnA 'anumAnopAya' hai aura dhyAnakA abhyAsa karate hue usameM jo eka prakArakA rucivRddhi ke rUpameM rasa-Ananda utpanna hotA hai use 'dhyAnAbhyAsa rasa' kahate haiM / ina tInoM upAyoMke dvArA buddhikA jo saMzodhana hotA hai aura usase vaha zuddha AtmadhyAna banatA hai jisameM vivikta AtmAkA sAkSAt darzana hotA hai | zrI pUjyapAdAcAryane inhIM upAyoMse buddhikA saMzodhana karate hue vivikta AtmAkA sAkSAt nirIkSaNa kiyA thA aura tabhI kevalajJAnake. abhilASiyoMke lie unhoMne samAdhitantra meM vivikta AtmAke kathanakI pratijJAkA yaha vAkya kahA hai. - [ adhikAra 7 zrutena liGgena yathAtmazaktisamAhitAntaHkaraNena samyak / samIkSya kaivalya-sukha-spRhANAM viviktamAtmAnamathAbhidhAsye // 3 // isameM 'samIkSya' padake dvArA AtmadarzanakA ullekha hai, jo ki ukta tInoM upAyoMkA lakSyabhUta evaM dhyeya hai / zrI paM0 AzAdharajIne adhyAtma- rahasyameM ina cAroMkA zruti, mati, dhyAti aura dRSTike rUpameM ullekha karate hue, ina cAroM zaktiyoMko kramase siddha karanevAle yogIkA paragAmI likhA hai zuddhe zruti mati dhyAti dRSTayaH svAtmani kramAt / yasya sadgurutaH siddhAH sa yogI yogapAragaH // 3 // ina cAroMke sundara varNanake lie adhyAtma-rahasya ko dekhanA cAhie 1. Nicchidasuttatthapado samidakasAo tavodhiko cAvi / logigajaNasaMsaggaM Na caryAdi jadi saMjado Na havadi // 68 // - pravacanasAra / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 42-45] mokSAdhikAra 151 vidvattAkA parama phala AtmadhyAna rati Atma-dhyAna-ratijJeyaM vidvattAyAH paraM phalan / azeSa zAstra-zAstRtvaM saMsAro'bhASi dhIdhanaiH // 43 // 'vidvattAkA utkRSTa phala AtmadhyAnameM rati-lInatA-jAnanA caahie| azeSa zAstroMkA zAstrIpana buddhidhanake dhAraka mahAn vidvAnoM dvArA 'saMsAra' kahA gayA hai|' vyAkhyA-eka vidvAnakI saphalatA hI nahIM kintu U~ce darjekI saphalatA isImeM hai ki usakI AtmadhyAnameM rati ho-rucipUrvaka lInatA ho / yadi yaha nahIM to usakA sampUrNa zAstroMkA zAstrIpanA-paThana-pAThana-vivecanAdi kArya-saMsArake sivA aura kucha nahIM-use bhI sAMsArika dhandhA athavA saMsAra-paribhramaNakA hI eka aMga samajhanA caahie| sAtha hI yaha bhI samajhanA cAhie ki usa vidvAnane zAstroMkA mahAna jJAna prApta karake bhI apane jIvana meM vAstavika saphalatAkI prApti nahIM kii| mUDacetoM aura adhyAtmarahita paNDitoMkA saMsAra kyA ? saMsAraH putra-dArAdiH puMsAM saMmUDhacetasAm / / saMsAro viduSAM zAstramadhyAtmarahitAtmanAm // 44 / / 'jo manuSya acchI taraha mUDhacitta haiM unakA saMsAra 'strI-putrAdika' haiM aura jo adhyAtmase rahita vidvAn haiM unakA saMsAra 'zAstra' hai| vyAkhyA-isa padya meM pichale padyakI vAtako aura spaSTa karate hue yaha batalAyA hai ki kisakA kauna saMsAra hai / jo mAnava mUDhacitta haiM-zAstrAbhyAsAdise rahita ajJAnI haiMunakA saMsAra to strI-putra-dhanAdika haiM-ve dina-rAta usIke cakkara meM phaMse rahate haiN| aura jo zAstroMke acche abhyAsI vidvAna haiM kintu adhyAtmase rahita haiM-apane AtmAko jinhoMne zuddha svarUpa meM nahIM pahacAnA-unakA saMsAra zAstra hai-ve zAstroMkA zAstrIpana karate-karate hI apanA jIvana samApta kara dete haiM aura apanA Atmahita kucha bhI karane nahIM pAte / jJAnabo jAdiko pAkara bho kauna saddhyAnako khetI nahIM karate jJAna-bIjaM paraM prApya manuSyaM karmabhUmiSu / na saddhyAnakRSerantaH pravartante'lpamedhasaH / / 4 / / 'karmabhUmiyoMmeM manuSyatA aura utkRSTa jJAna-bIjako pAkara jo prazasta dhyAnarUpa khetIke bhotara pravRtta nahIM hote--dhyAnakI khetI nahIM karate-ve alpabuddhi haiN| ___ vyAkhyA--isa padyameM una mahAzAstrAbhyAsI vidvAnoMko 'alpabuddhi' ( avivekI ) batalAyA hai jo karmabhUmiyoMmeM manuSya janma lekara aura utkRSTa jJAna-bIjako pAkara bhI zreSThadhyAnakI khetI karane meM pravRtta nahIM hote, aura isa taraha apane dhyAnakRSiyogya manuSya-janma aura utkRSTa jJAna-bIjako vyartha ga~vAte haiM / aise hInabuddhi-avivekI jana ve hI hote haiM jo apanI buddhi ko pichale 42veM padyameM varNita tIna prakArake upAyoMse saMzodhana nahIM krte| 1. A, vyA phalaM paraM / 2. jJAtRtvaM / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 yogasAra-prAbhRta [adhikAra 7 bhogAsaktimeM dhyAna tyAgI vidvAnoM ke mohako dhikkAra baDizAbhiSavacchedo dAruNo bhoga-zarmaNi / saMktAstyajanti saddhyAnaM dhigaho ! moha-tAmasam // 46 // 'bhoga sukha meM baMzI saMlagna mAMsako taraha dAruNa cheda hotA hai, ( phira bhI) jo bhogoMke sukhameM Asakta haiM ve prazasta dhyAnakA tyAga karate haiM, isa moha andhakArako dhikkAra hai, jisase bhogameM jo dAruNa duHkha chipA hai vaha dikhAI nahIM pdd'taa|' vyAkhyA-jina vidvAnoMko pichale padyameM alpabuddhi-avivekI batalAyA hai prAyaH unhIMko lakSya karake isa padyameM tathA Age bhI kucha hitakara bAteM kahI gayI haiM athavA sUcanAe~ kI gayI haiM / yahA~ bhogasukhakI lAlasAmeM usa dAruNa duHkhakI sUcanA kI gayI hai jo machalIko zikArIkI baMzImeM lage hue mAMsake Tukar3eko khAnekI icchAse kaNTha-cheda-dvArA prApta hotA hai / isI prakAra indriya-bhoga sukha meM Asakta hue jo vidvAna utkRSTa jJAna-bIjako pAkara bhI saddhyAnakI khetI karanemeM upekSA dhAraNa karate hue use tyAgate haiM unake usa mohAndhakArako dhikkAra kahA hai, jisake kAraNa bhogasukhameM chipA huA dAruNa duHkha unheM dikhalAI nahIM pdd'taa| mohI jIvoM-vidvAnoM AdikI sthiti Atma-tatvamajAnAnA viparyAsa-parAyaNAH / hitAhita-vivekAndhAH khidyante sAMpratekSaNAH // 47|| 'jo Atmatattvako nahIM jAnate, hita-ahitake vivekameM andhe haiM--apane hita-ahitako nahIM pahacAnate-aura viparItAcaraNameM catura haiM ve vartamAna dRSTi-maujUdA viSayasukhakI ora lakSya rakhanevAle--antameM khedako prApta hote haiN|' vyAkhyA--jinake mohAndhakArako pichale padyameM dhikkAra kahA hai ve vAstava meM bahuta kucha zAstrAbhyAsa kara lene aura jJAnakI bAteM dUsaroMko sunAte rahanepara bhI svayaM Atmatattvake viSayameM anajAna (anabhijJa ) hote haiM--apane hita-ahitake vivekameM andhe bane rahate haiM, isIse viparIta AcaraNameM pravRtta hote haiN| aise maujUdA sukhakI ora dhyAna rakhanevAle vidvAnoM Adiko yahA~ 'sAMpratekSaNa' ( vartamAna sukha dRSTi) kahA gayA hai aura likhA hai ki ve antameM kheda evaM pazcAttApako prApta hote haiM / Adhi-vyAdhi-jarA-jAti-mRtyu-zokAdyupadravam / pazyanto'pi bhavaM bhImaM nodvijante'tra mohinaH // 48 // 'jo mohI jIva haiM ve isa saMsArako AdhiyoM-mAnasika pIr3AoM, vyAdhiyoM-zArIrika kaSTaprada-rogoM, janma, jarA, maraNa aura zokAdi upadravoMse yukta bhayaMkara rUpameM dekhate hue bhI usase virakta nahIM hote haiM !-yaha mohakA kaisA mAhAtmya hai !' 1. A vtyaado| 2. A zaktA / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 46-51] mokSAdhikAra 153 vyAkhyA-jisa mohako andhakAra batalAte hue pichale eka padyameM dhikkArA gayA hai usase vyApta mohI jIvoMkI dayanIya evaM viveka-vikala sthitiko isa padyameM darzAte hue usapara kheda vyakta kiyA gayA hai / vAstavameM saMsArako jina upadravoMke rUpameM yahA~ carcita kiyA gayA hai ve saba pratyakSa haiM aura unase vaha bhayaMkara banA huA hai| usakI isa bhayaMkaratAko dekhate hue bhI jo usase virakta nahIM hote haiM unheM mohameM anve athavA viveka-zUnya na kahA jAya to aura kyA kahA jAya ? akRtyaM durdhiyaH kRtyaM kRtyaM cAkRtyamaJjasA / azarma zarma manyante kacchU-kaNDUyakA iva // 46 / / 'jo durbuddhi haiM--moha saMskArita athavA vikAragrasita buddhiko liye hue haiM--ve vAstavameM akRtyako kRtya--na karane yogya kukarmako sukarma, kRtyako akRtya-karane yogya sukarmako kukarma, aura duHkhako sukha mAnate haiM; usI prakAra jisa prakAra dAda khujAnevAle dAdake khujAneko acchA aura sukhadAyo samajhate haiM, jabaki vaha aisA na hokara duHkhadAyI hai| vyAkhyA--ukta prakArake mohI jIvoMko yahA~ durbuddhi-dUSita jJAnI-batalAte hue likhA hai ki ve akaraNIyako nokaraNIya, karaNIyako akaraNIya aura duHkhako sukha mAnate haiM aura sAtha hI unheM dAdake khujAnevAloMkI upamA dI hai jo dAdako khujAnemeM sukhakA anubhava karate hue use khUba khujAkara bar3hA lete haiM aura phira duHkhI hote haiN| dhyAnake lie tattvazrutikI upayogitA kSArAmbhastyAgataH kSetre madhuro'mRta-yogataH / prarohati yathA bIjaM dhyAnaM tattvazrutestathA // 50 // "jisa prakAra khetameM par3A huA bIja khAre jalake tyAgase aura mIThe jalake yogase madhura utpanna hotA hai usI prakAra tattvazrutike yogase--tattva vArtA sunaneke prabhAvase-uttama dhyAna utpanna hotA hai|' vyAkhyA-yahA~ dhyAnakI utpatti evaM vRddhi meM tattvoMke zravaNa evaM atattva zravaNake parihArako usI prakArase upayogI batalAyA hai jisa prakAra khetameM bIjakI utpatti aura vRddhike lie use khAre jalase na sIMcakara mIThe jalase sIMcanA hotA hai| bhogabuddhi tyAjya aura tattvazruti grAhya kSArAmbhaHsadRzI tyAjyA sarvadA bhoga-zemuSI / madhurAmbhonimA grAhyA yatnAttanvazrutirbudhaiH // 51 // (dhyAnakI siddhi ke lie ) budhajanoMke dvArA bhogabuddhi, jo khAre jalake samAna hai, sadA tyAgane yogya hai aura tattvazruti, jo ki madhura jalake samAna hai, sadA grahaNa karane yogya hai|' / vyAkhyA-pichale padyameM bIjake ugane-aMkurita hone Adike lie khAre jalake tyAga aura mIThe jalase siMcanakI jo bAta kahI gayI hai use yahA~ 45veM padyameM ullikhita dhyAna-kRSi para ghadita karate hue bhogabuddhiko khAre jalake samAna tyAjya aura tattvazrutiko mIThe jalake 20 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 yogasAra- prAbhRta [ adhikAra 7 samAna grAhya batalAyA hai aura usa tyAga tathA grahaNa meM yatna karanekI khAsa taurase preraNA kI hai| binA yatna kore jJAnase kucha nahIM banatA / dhyAnakA zatru kutarka tyAjya bodharodhaH zamApAyaH zraddhAbhaGgo'bhimAnakRt / kutarko mAnaso vyAdhirdhyAnazatruranekadhA // 52 // kutarke'bhinivezo'to na yukto mukti-kAGkSiNAm / Atmatatve punaryuktaH siddhisaudha- pravezake // 53 // 'kutarka jJAnako rokanevAlA, zAntikA nAzaka, zraddhAko bhaMga karanevAlA aura abhimAnako bar3hAnevAlA mAnasika roga hai, jo ki aneka prakArase dhyAnakA zatru hai / ataH mokSAbhilASiyoMko kutarka meM apane manako lagAnA yukta nahIM, pratyuta isako AtmatattvameM lagAnA yogya hai, jo ki svAtmopalabdhi rUpa siddhi-sadanameM praveza karAnevAlA hai / ' vyAkhyA - yahA~ kutarkako dhyAnakA zatru batalAte hue eka mahAvyAdhi ke rUpa meM citrita kiyA gayA hai, jisake phala haiM jJAnameM rukAvaTakA honA, zAntikA vinAza, zraddhAkA bhaMga, aura ahaMkArakI utptti| sAtha hI mumukSuoMko yaha preraNA kI gayI hai ki ve kutarka meM apane manako na lagAkara Atmatattva meM saMlagna raheM, jo ki siddhirUpa muktike mahalameM praveza karAnevAlA hai| yahA~ kutarkakA abhiprAya usI vyarthake vAda pravAdase hai jisakA ullekha isI adhikAra ke 31 se 33 takake padyoMmeM kiyA jA cukA hai aura jise paraMbrahmakI prApti meM bAdhaka batalAyA hai / mokSatattvakA sAra viviktamiti cetanaM parama-zuddha-buddhAzayAH vicintya satatAhatA bhavamapAsya duHkhAspadam / nirantamapunarbhavaM' sukhamatIndriyaM svAtmajaM sametya kalmaSaM nirupamaM sadaivAsate || 54 ||| iti zrImadamitagati - niHsaMgayogirAja -viracite yogasAraprAbhRte mokSAdhikAraH saptamaH / 'jo parama zuddha - buddha Azayake dhAraka haiM ve cetanAtmAko vivikta rUpa - karmakalaMkase rahita -- cintana kara -- dhyAnakA viSaya banAkara -- usake prati AdararUpa pariNata hue duHkhasthAna saMsArakA tyAga kara usa apunarbhavarUpa mokSako prApta karake sadA tiSThate haiM jo ki apane AtmAse utpanna kalmaSarahita atIndriya, anupama aura ananta sukha svarUpa hai / ' 1. muniraMtaramapunarbhavaM / 2. prApya / 3. tiSThanti / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 52-54 ] mokSAdhikAra 155 vyAkhyA - yaha sAtaveM adhikArakA upasaMhAra-padya hai, jisameM mokSatattvakA sArA sAra khIMcakara rakhA gayA hai| mokSako 'apunarbhava' nAmake dvArA, jo ki AtmAke punaHbhava (janma) dhAraNa tathA punaH karma- saMyogakA niSedhaka hai, ullekhita karate hue use sukhasvarUpa batalAyA hai jo ki atIndriya hai-indriyoMse utpanna nahIM -- binA kisIkI sahAyatAke apane AtmAsa utpanna sadA svAdhIna rahanevAlA hai, kaSAyAdi mala-dopase rahita hai, saMsAra meM jisakI koI upanA nahIM aura jo kabhI nAza tathA hrAsako prApta nahIM hotA / yaha mokSa bhavakA -- saMsArakA - ki duHkhakA sthAna hai, tyAga karanepara unheM prApta hotA hai jo ki zuddha buddha Azayakenirmala saviveka pariNAmake- dhAraka hote haiM aura usakI prAptikA upAya hai apane AtmAko karma-kalaMkase rahita zuddha khAlisa evaM vivikta rUpameM dhyAnA aura usa rUpa meM AdaravAna bane rahanA / isa upAya ke dvArA bhavakA vinAza karake jo zuddha-buddhAzaya mokSako prApta karate haiM ve sadA ke lie siddhAlaya meM ukta anupama sukharUpa hokara tiSThate haiM / isa prakAra zrI amitagati - niHsaMga yogirAja - viracita yogasAra prAbhRtameM mokSa adhikAra nAmakA sAtavA~ adhikAra samApta huA // 7 // Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritrAdhikAra mumukSuko jinaliGga dhAraNa karanA yogya vimucya vividhArambhaM pAratantryakaraM gRham / muktiM yisAsatA dhArya jinaliGga paTIyasA // 1 // 'jo mukti prApta karanekA icchuka ati nipuNa evaM vivekasampanna mAnava hai use nAnA prakArake ArambhoMse yukta aura parAdhInatA-kAraka gharako ( gRhasthako) tyAga kara jinaliMgako dhAraNa karanA caahie|' vyAkhyA-sAta tattvoMke svarUpako bhale prakAra jAna lene aura samajha leneke anantara jisake antarAtmAmeM mokSa prApta karanekI saccI evaM tIvra icchA jAgRta ho usa vivekasampanna mumukSuko ghara-gRhasthIkA tyAga kara jinaliMga dhAraNa karanA cAhie-aisA mAnava hI jinaliMga dhAraNake lie yogya pAtra hotA hai, gRha tyAgameM usakI dRSTi nAnA prakAra ke ArambhoM tathA paratantratAoMke tyAgakI hotI hai, jo saba muktikI prAptimeM bAdhaka haiN| jinaliGgakA svarUpa sopayogamanArambhaM luzcita-zmazrumastakam / nirasta-tanu-saMskAraM sadA saMga-vivarjitam // 2 // nirAkRta-parApekSaM nirvikAramayAcanam / jAtarUpadharaM liGga jaina nivRti kAraNam // 3 / / 'jo sadA jJAna-darzana rUpa upayogase yukta hai, sAvadyakarmarUpa Arambhase rahita hai, jisameM dADhI tathA mastakake kezoMkA loMca kiyA jAtA hai, (tela mardanAdi rUpameM ) zarIrakA saMskAra nahIM kiyA jAtA, jo bAhyAbhyantara donoM prakArake parigrahoMse mukta, parakI apekSAse rahita, yAcanA-vihIna, vikAra-vijita aura navajAta-zizuke samAna vastrAbhUSaNase rahita digamvara rUpa ko liye hue hai vaha jaina liMga hai, jo ki muktikA kAraNa hai-mokSakI prAptimeM sahAyaka hai|' ___ vyAkhyA-jisa jina-liMgako dhAraNa karanekI pichale padyameM sacce mumukSako preraNA kI gayI hai usakA svarUpa ina do padyoMmeM batalAyA gayA hai, jo bahuta kucha spaSTa hai / yaha nau mukhya vizeSaNoMse yukta jaina liMga muktikI prAptimeM sahAyaka hai| aisA yahA~ nirdiSTa kiyA gayA hai aura isIse mumukSuko use dhAraNa karanA caahie| 1. jadhajAdarUvajAdaM uppADidake samaM sugaM suddhaM / rahidaM hiMsAdIdo appaDikamma havadi liMgaM // 5 // mucchAraMbhavimukkaM juttaM uvajogajogasuddhIhi / liMgaM Na parAvekkhaM apuNabbhavakAraNaM jeNhaM // 6 / / -pravacanasAra a0 3 . Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 1-7] cAritrAdhikAra 157 jina-dIkSA dene ke yogya guru aura zramaNatvako prApti nAhaM bhavAmi kasyApi na kiMcana mamAparam / ityakiMcanatopetaM niSkapAyaM jitendriyam / / 4 / namaskRtya guruM bhaktyA jinamudrA-vibhUSitaH / jAyate zramaNo'saGgo vidhAya vrata-saMgraham / / 5 / / 'maiM kisIkA nahIM hU~ aura na dUsarA koI merA hai, isa aparigraha bhAvase yukta, kaSAyase rahita aura jitendriya guruko bhaktipUrvaka namaskAra karake tathA vratasamUhako dhAraNa karake jo parigraharahita huA jinamudrAse vibhUSita hotA hai vaha 'zramaNa' hai| ___vyAkhyA-jinaliMgako dhAraNa karaneke lie jisa guruke pAsa jAnA cAhie usakA yahA~ prathama padyameM pramukha rUpa diyA hai aura vaha tIna bAtoMko liye hae hai-eka to yaha ki 'maiM kisIkA nahIM aura na dUsarA koI para-padArtha merA hai' isa akiMcana bhAvako vaha liye hue honA cAhie, dUsare kaSAyoMse rahita aura tIsare indriyoMpara vijaya prApta kiye hue honA caahie| ye guNa jisameM nahIM vaha jinaliMgakI dIkSA deneke yogya nahIM aura isalie aise guruse jina-dIkSA nahIM lenI caahie| dUsare padyameM yathokta guruko bhaktipUrvaka namaskAra karake ( apane dIkSA-grahaNake bhAvako nivedana karake ) aura guruke dvArA upadiSTa vratoMko grahaNa karake jinamudrAse vibhUSita niHsaMga huA vaha mumukSa 'zramaNa' hotA hai| zramaNa-saMjJAke atirikta use yati, muni Adi nAmoMse bhI ullekhita kiyA jAtA hai; jaisA ki agale padyoMmeM prayukta 'yateH' 'yatiH' Adi padoMse jAnA jAtA hai / zramaNake ku cha mUlaguNa mahAvrata-samityakSarodhAH syuH paJca caikazaH / paramAvazyakaM SoDhA, loco'snAnamacelatA // 6 // adantadhAvana bhUmizayanaM sthiti-bhojanam / ekabhaktaM ca santyete pAlyA mUlaguNA yateH // 7 // 'pA~ca mahAvrata, pA~ca samitiyA~, pA~ca indriya nirodha, chaha paramAvazyaka, keza loMca, asnAna, acelatA ( nagnatA ), adanta-dhAvana, bhUmizayana, khar3e bhojana aura eka bAra bhojana ye yogIke ( aTThAIsa ) mUla guNa haiM jo ( sadA ) pAlana kiye jAneke yogya haiN|' vyAkhyA-zramaNa-munike lie jisa vratasamUha ke grahaNakI sUcanA pichale padyameM kI gayI hai ve suprasiddha 28 mUlaguNa haiM, jinakA ina donoM padyoMmeM ullekha hai aura jinake vistRta svarUpa lakSya evaM upayogitAdike varNanase mUlAcAra, bhagavatI ArAdhanA, anagAradharmAmRta Adi grantha bhare hue haiM, vizeSa jAnakArIke lie unheM dekhanA caahie| ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha ye pA~ca mahAvrata haiN| IryA, bhASA, eSaNA, AdAna-nikSepaNa 1. A shrvnno| 2. vadasamididiyarodho locAvarasayamacelamaNhANaM / khidisayaNamadaMtadhAvaNaM ThidibhoyaNamegabhattaM ca // 8 // ede khalu mUlaguNA samaNANaM jiNavarehiM paNNattA // 9 // (pUrvArdha ) -pravacanasAra a0 cA0 / 3. vyA bhUmni zayanaM / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 yogasAra- prAbhRta [ adhikAra 8 aura pratiSThApana ye pA~ca samitiyoMke nAma haiM / sparzana, rasanA, trANa, cakSu aura kSetra ye pA~ca indriyA~, jinakA nirodhana-vazIkaraNa yahA~ vivakSita hai / sAmAyika, stava, bandanA, kAyotsarga, pratikramaNa aura pratyAkhyAna ye chaha paramAvazyaka haiM, jinakA svarUpa isa granthake pichale adhikAra meM A cukA hai| ye saba mUlaguNa ukta zramaNa digambara jaina munike dvArA avazya pAlanIya haiN| ina 28 mUlaguNoM meM mahAvrata mukhya haiM, zeSa saba unake parikara haiM- parivAra ke rUpa meM sthita haiM / aura ye saba nirvikalpa sAmAyika saMyamake vikalpa hone se zramaNoM ke mUlaguNa hI haiN| aisA zrI amRtacandrAcAryane pravacanasArakI TIkAmeM pratipAdana kiyA hai / ' mUlaguNoM ke pAlana meM pramAdI muni chedopasthApaka 'niSpramAdatayA pAlyA yoginA hitamicchatA / sapramAdaH punasteSu chedopasthApako yatiH || 8 || 'jo yogI apanA hita cAhatA hai usake dvArA ye mUlaguNa niSpramAdatAke sAtha pAlanIya haiM / jo inake pAlanameM pramAdarUpa pravartatA hai vaha yogI 'chedopasthApaka' hotA hai|' vyAkhyA -- ukta mUlaguNoMke pAlane meM thor3A-sA bhI pramAda nahIM honA cAhie, isImeM yogI-munikA hita hai, aisA yahA~ sUcita kiyA gayA hai| sAtha hI usa muniko 'chedopasthApaka' batalAyA hai jo ukta guNoMke pAlanemeM pramAdasahita pravartatA athavA lAparavAhI (asAvadhAnI) karatA hai / aura isalie jo guNa pramAda-doSake kAraNa bhaMga huA hai usameM phira se apane ko sthApita karatA hai / zramaNoMke do bheda sUri aura niryApaka prajyA -dAyakaH sUriH saMyatAnAM nigIryate / niryApakAH punaH zeSAzchedopasthApakA matAH || 3 'saMyamiyoMko dIkSA denevAlA 'sUri' - guru, AcArya -- kahA jAtA hai, zeSa zramaNa, jo saMyama meM doSa lagAnepara apane upadeza-dvArA usa cheda prApta muniko saMyamameM sthApita karate haiM ve, 'niryApaka' kahe jAte haiM / vyAkhyA - isa padya meM zramaNoMke do mukhya bhedoMkA ullekha hai - eka 'sUri' aura dUsarA 'niryApaka' | sUri, jise 'AcArya' tathA pravacanasAra- kArake zabdoM meM 'guru' bhI kahate haiM, jinaliMga grahaNake icchuka saMyatoM- mumukSuoMko pratrajyA - dIkSA denevAlA hotA hai| zeSa una saba zramaNoMko 'niryApaka' batalAyA hai jo dIkSA grahaNa ke anantara kisI bhI zramaNake vrata - saMyama meM 1. sarva sAvadyayogapratyAkhyAnalakSaNaika mahAvratavyaktavazena hiMsAnRtasteyAtrAparigrahaviratyAtmakaM paJcatayaM vrataM tatparikarazca paJcataya indriyarodho locaH SaTtayamAvazyakamacailakyamaranAnaM kSitizayana madantadhAvanaM sthitibhojana me bhaktazcaivam ete nirvikalpasAmAyikasaMyama vikalpatvAt zramaNAnAM mUlaguNA eva / 2. tesu pamatto samaNo chedovaTTAvago hodi // 930 // -- pravacanasAra cA0 a0 / 3. liMgaggahaNe tesiM gurutti pavvajjadAyago hodi / chedesu a bagA sesA gijjAvagA samaNA // 10 // --pravacanasAra cA0 a0 / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 8-12 ] cAritrAdhikAra 159 ekadeza yA sarvadeza cheda-bhaMgake utpanna honepara use saMvega-vairAgya janaka paramAgamake upadezadvArA phirase usa saMyama meM sthApita karate haiN| aise niryApaka guruoMko jayasenAcArya ne 'zikSAguru' tathA 'taguru' ke nAmase bhI ullekhita kiyA hai / 'cheda' zabda aneka artha meM prayukta hotA hai, jaise chidra ( surAkha ), khaNDanabhedana ( karNa nAsikAdika rUpa meM ), nivAraNa ( saMzayaccheda), vinAza ( dharmaccheda, karmaccheda) vibhAga- khaNDa(pariccheda), truTi-doSa, aticAra, prAyazcitta, prAyazcittabheda divasamAsAdi ke parimANase dIkSA cheda | yahA~ tathA agale padyoMmeM vaha truTi Adi pichale arthoM meM hI prayukta huA hai| cAritra meM chedotpattipara usakI pratikriyA prakRSTaM kurvataH sAdhozcAritra kAyaceSTayA / yadicchedastadA kAryA kriyAlocana - pUrvikA // 10 // Azritya vyavahArajJaM sUrimAlocya bhaktitaH / dattastena vidhAtavyazchedazchedavatA sadA // 11 // 'uttama cAritrakA anuSThAna karate hue sAdhuke yadi kAyakI ceSTAMse doSa lage-antaraMga se doSa na bane to use ( usa doSa ke nivAraNArtha ) Alocana -pUrvaka kriyA karanI caahie| yadi antaraMga se doSa banane ke kAraNa yogI chedako prApta sadoSa huA ho to use kisI vyavahArazAstrajJa meM jAkara bhaktipUrvaka apane doSakI AlocanA karanI cAhie aura vaha jo prAyazcitta de use grahaNa karanA cAhie / ' vyAkhyA -- prayatnapUrvaka cAritrakA AcaraNa karate hue bhI yadi mAtra kAyakI ceSTA vratameM kucha doSa lage aura antaraMga rAgAdike pariNamanarUpa azuddha na hone pAve to usakA nirAkaraNa mAtra AlocanAtmaka kriyAse ho jAtA hai / parantu antaraMgake dUSita honepara kisI acche vyavahAra zAstra - kuzala gurukA Azraya lekara apane doSakI AlocanA karate hue prAyazcittakI yAcanA karanA aura usake diye hue prAyazcittako bhaktibhAvase grahaNa karake usakA pUrI taura se anuSThAna karanA hotA hai / bihArakA pAtra zramaNa "bhUtvA nirAkRtazchedacAritrAcaraNodyataH / muJcAno nibandhAni yativiharatAM sadA ||12|| 1. " te zeSAH zramaNa niryApikA : zikSAguravazca bhavantIti / nirvikalpakasamAdhirUpasAmAyikasyaikadezena cyutirekadezazchedaH sarvathA cyutiH sakaladezazcheda iti deza - sakalabhedena dvidhA chedaH / tayozchedayorye prAyazcittaM datvA saMvega - vairAgya-paramAgamavacanena saMvaraNaM kurvanti te niryApakAH zikSAgurava. zrutaguravazceti bhaNyante ||" - pravacanasAra TIkA jayasenoyA / 2. payadamhi samAraddhe cheda samasta kAya cedRmhi / jAyadi jadi tassa puNo AloyaNa-putriyA kiriyA ||11|| chedapautto samaNo samaNaM vatrahAriNaM jiNamadamhi / AsejjAlocittA uvadiTTha teNa kAyavvaM // 12 // ( jugalaM ) - pravacanasAra a0 3 | 3. adhivAse va vivAse chedavihUNobhavIyasAmaNNe | samaNo viharadu NiccaM pariharamANo Ni baMdhANi // 13 // - pravacanasAra a0 3 // Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 8 'doSarahita hokara cAritrake anuSThAnameM udyamI huA yogI nibandhanoMko-paradravya meM rAgAdi bhAvoMko-chor3atA huA sadA vihAra kre|' ___vyAkhyA-yahA~ yogI ( zramaNa ) meM vihArakI pAtratAkA ullekha karate hue tIna bAtoMko Avazyaka batalAyA hai--eka to cAritrake pAlanemeM jo doSa lagA ho usase prAyazcittAdike dvArA vaha rahita ho cukA ho, dUsare Ageke lie yathArtha cAritrake pAlanameM pUrNataH udyamI ho aura tIsare paradravyoMmeM rAgAdikako chor3a rahA ho| ye tInoM bAteM jabataka nahIM banatI tabataka yogImeM samyak vihArakI pAtratA nahIM aatii| kisa yogIke zramaNatAko pUrNatA hotI hai zuddha-ratnatrayo yogI yatnaM mUlaguNeSu ca / vidhatte sarvadA pUrNa zrAmaNyaM tasya jAyate // 13 // ( samyagdarzana-jJAna-cAritra-rUpa ) zuddha ratnatrayakA dhAraka jo yogI mUlaguNoMke pAlanemeM sadA pUrA yatna karatA hai usake pUrNa zramaNatA hotI hai|' ___vyAkhyA-yahA~ zramaNatAkI pUrNatA kisa yogIke hotI hai, isakA ullekha kiyA gayA hai| jisa yogIkI caryA zuddha samyagdarzana-jJAna-cAritra rUpa hai aura jo 28 mUla guNoMke pAlanameM sadA pUrNa prayatnavAna hai use pUrNa zramaNatAkI prApti hotI hai| ataH jisa munikI ukta caryA meM doSa lagate haiM tathA jisase mUlaguNoMkA pUrNataH pAlana nahIM banatA use apaneko tathA dUsaroMko use pUrNa zramaNa na samajhanA cAhie / nirmamatva-prApta yogI kinameM rAga nahIM rakhatA upadhau vasatau saGgha vihAre bhojane jane / pratibandhaM na badhnAti nirmamatvamadhiSThitaH // 14 // 'jo yogI nirmamatva ho gayA hai vaha upadhi (parigraha ) meM, vastikA ( AvAsasthAna ) meM, (caturvidha ) saMghameM, vihArameM, bhojanameM, janasamudAyameM pratibandhako nahIM bA~dha sakatA hai-anurAgarUpa pravRtta nahIM hotA hai|' vyAkhyA-jina nibandhanoMko chor3anekI 12veM padyameM sUcanA kI gayI hai unameM se chaha ke nAmoMkA yahA~ ullekha karate hue likhA hai ki jisa yogIne nirmamatvako adhikRta kiyA hai vaha inameM se kisIke bhI sAtha rAgakA koI bandhana nahIM baaNdhtaa| vAstavameM kisI bhI paravastuke sAtha mamakArakA jo bhAva hai--use merI-apanI samajhatA hai-vahI rAgarUpa bandhakI utpattimeM kAraNa hai / ataH yogIke lie para-padArthoM meM mamatvakA chor3anA paramAvazyaka hai, tabhI usakI yogasAdhanAmeM ThIka gati ho skegii| mamakAra aura ahaMkAra ye donoM hI parama zatru haiM, jinaliMga dhAraNake lakSyako bigAr3anevAle aura saMsAra-paribhramaNa karanevAle haiN| 1. caradi Nibaddho NiccaM samaNo NANammi daMsaNa-mahammi / payado malagaNesa ya jo so paDipaNNasAmaNNo / / 14 / / -pravacanasAra, a0 3 / 2. A zrAvaNyaM / 3. bhatte va khamaNe vA Avasadhe vA puNo vihAre vA / uvadhimhi vA NibaddhaM Necchadi samaNamhi vikadhamhi // 15 // -pravacanasAra cA0 a0| . Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 13-17] cAritrAdhikAra 161 azanAdimeM pramAdacArI sAdhuke nirantara hiMsA 'azane 'zayane sthAne game cakramaNe grhe| pramAdacAriNo hiMsA sAdhoH sAntatikIritA // 15 // 'jo sAdhu khAne-pInemeM, leTane-sonemeM, uThane-baiThanemeM, calane-phiranemeM, hasta-pAdAdikake pasAranemeM, kisI vastuko pakar3ane meM, chor3ane yA uThAne-dharane meM pramAda karatA hai-yatnAcArase pravRtta nahIM hotA-usake nirantara hiMsA kahI gayI hai-bhale hI vaisA karanemeM koI jIva mare yA na mre|' vyAkhyA-cAritrameM tathA 28 mUla guNoM meM hiMsAkI pUrNataH nivRttirUpa jisa ahiMsA mahAvratakI pradhAnatA hai usako dRSTi meM rakhate hue yahA~ usa sAdhuko nirantara hiMsAkA bhAgI batalAyA hai jo bhojana-zayanAdi rUpa ukta kriyAoMmeM pramAdase vartatA hai--cAhe una kriyAoMke karane meM koI jIva mare yA na mre| isIse zrI kundakundAcAryane pravacanasArameM kahA hai 'maradu va jiyadu va jIvo ayadAcArassa NicchidA hiMsA' koI jIva mare yA na mare, jo yatnAcArase pravRtta nahIM hotA aise pramAdIke nizcita rUpase barAbara hiMsA hotI rahatI hai| ataH hiMsAmeM pradhAna kAraNa pramAdacaryA hai--jIvaghAta nhiiN| jIvaghAtake na honepara bhI pramAdIko hiMsAkA doSa lagatA hai| yatnAcArI kI kriyAe~ guNakArI, pramAdIko doSakArI guNAyedaM sayatnasya doSAyedaM pramAdinaH / sukhAya jvarahInasya duHkhAya 'jvariNo ghRtam // 16 // 'jo yatnAcArase pravRtta hotA hai usake yaha saba AcaraNa guNakArI haiM aura jo pramAdI hai usake yaha saba AcaraNa duHkhakArI haiM, usI prakAra jisa prakAra ki jvararahitake ghRtakA sevana sukhakArI hai aura jvaravAleko duHkhakA kAraNa hai|' vyAkhyA--pichale padya meM azana-zayanAdike rUpameM jisa AcaraNakA ullekha hai usa sayatnAcArIke lie yahA~ guNakArI aura pramAdacArIke lie doSakArI batalAyA hai sAthameM ghRtakA udAharaNa dekara usako spaSTa kiyA hai, jo ki jvarahInake lie sukhakArI aura jvaravAnake lie duHkhakArI hotA hai / isa taraha eka hI vastu Azraya bhedase bhinna phalako phalatI hai / para poDaka sAdhumeM jJAnake hote hue bhI cAritra malina jJAnavatyapi cAritraM malinaM pr-poddke| kajjalaM malinaM dIpe sa prakAze'pi tApake // 17 // 'parako pIDya pahu~cAnevAle (sAdhu ) meM ( samyaka ) jJAnake honepara bhI cAritra malina hotA hai| (ThIka hai ) tApakArI dIpakameM prakAzake hote hue bhI kAjala malina ( kAlA) hotA hai-prakAzake samAna ujjvala nahIM hotaa|' 1. apayattA vA cariyA sayaNAsaNaThANacaMkamAdIsu / samaNassa sambakAle hiMsA sA saMtattiya tti madA ||3-16|-prvcnsaar / 2. cyA Azane / 3. A ghe| 4. mu jvariNe / 21 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 8 vyAkhyA--yahA~ usa sAdhuko malinacAritrI batalAyA hai jo jJAnI honepara bhI parapIDaka banA huA hai aura use usa dIpakakI upamA dI hai jo prakAzase yukta honepara bhI tApaka banA huA hai -- aneka kITa-pataMgoM ko jalA-bhunAkara pIr3A pahu~cAtA hai--aura isalie usase jo kAlA kAjala prasUta hotA hai vaha usake malinAcArakA dyotaka hai / 162 bhavAbhinandI muniyoMkA rUpa bhavAbhinandinaH kecit santi saMjJA - vazIkRtAH / kurvanto'pi paraM dharmaM loka- paGkti-kRtAdarAH || 18 || 'kucha muni parama dharmakA anuSThAna karate hue bhI bhavAbhinandI - saMsArakA abhinandana karanevAle ananta saMsArI taka- - hote haiM, jo ki saMjJAoM ke - AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha nAmakI cAra saMjJAoM - abhilASAoMke -- vazIbhUta haiM aura lokapaMkti meM Adara kiye rahate haiM-- logoMke ArAdhane- rijhAne AdimeM ruci rakhate hue pravRtta hote haiN|' vyAkhyA -- yadyapi jinaliMgako - nirgrantha jainamuni - mudrAko - dhAraNa karaneke pAtra ati nipuNa evaM viveka-sampanna mAnava hI hote haiM phira bhI jinadIkSA lene vAle sAdhuoMmeM kucha aise bhI nikalate haiM jo bAhyameM parama dharmakA anuSThAna karate hue bhI antaraMga se saMsArakA abhinandana karanevAle hote haiM / aise sAdhu-muniyoMkI pahacAna eka to yaha hai ki ve AhArAdi cAra saMjJAoMke athavA unameM se kisIke bhI vazIbhUta hote haiM; dUsare lokapaMktimeM- laukikajanoMjaisI kriyAoMke karanemeM unakI ruci banI rahatI hai aura ve use acchA samajhakara karate bhI haiN| AhAra-saMjJAke vazIbhUta muni bahudhA aise gharoMmeM bhojana karate haiM jahA~ acche rucikara evaM gariSTha- svAdiSTa bhojanake milanekI adhika sambhAvanA hotI hai, ucchiSTa bhojanake tyAgakI - Agamokta doSoMke parivartanakI-- koI paravAha nahIM karate, bhojana karate samaya aneka bAhya kSetroMse AyA huA bhojana bhI le lete haiM, jo spaSTa AgamAjJAke viruddha hotA hai / bhaya-saMjJAke vazIbhUta muni aneka prakArake bhayoMse AkrAnta rahate haiM, parISahoMke sahanase ghabarAte tathA vanavAsase Darate haiM; jabaki samyagdRSTi sapta prakArake bhayoMse rahita hotA hai / maithunasaMjJAke vazIbhUta muni brahmacarya mahAtratako dhAraNa karate hue bhI gupta rUpase usameM doSa lagAte haiM / aura parigraha - saMjJAvAle sAdhu aneka prakArake parigrahoMkI icchAko dhAraNa kiye rahate haiM, paisA jamA karate haiM, paisekA ThaharAva karake bhojana karate haiM, apane iSTajanoMko paisA dilAte haiM, pustakeM chapA-chapAkara bikrI karate-karAte rupayA jor3ate haiM, tAlAbanda boksa rakhate haiM, boksakI tAlI kamaNDalu AdimeM rakhate haiM, pIchImeM noTa chipAkara rakhate haiM, apanI pUjAe~ banavA chapA haiM aura apanI janmagA~ThakA utsava manAte haiM / ye saba lakSaNa ukta bhavAbhinandiyoMke haiM, jo ke 'saMjJAvazIkRtA' aura 'lokapaMktikRtAdarA:' ina donoM vizeSaNoMse phalita hote haiM aura Ajakala aneka muniyoM meM lakSita bhI hote haiM / 1. AhAra-bhaya-pariggaha mehuNa-saNNAhi mohitosi tumaM / bhamio saMsAravaNe ANAikAlaM ANappava so // 110 // kundakunda, bhAvapAhuDa | 2. muktiM yiyAsatA dhAyaM jinaliGgaM paTIyasA / -yo0 prA0, 8- 1 / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 18-21] cAritrAdhikAra mUDhA lobhaparAH krUrA bhIravo'sUyakAH zaThAH / bhavAbhinandinaH santi niSphalArambhakAriNaH // 16 // 'jo mUDha - dRSTivikArako liye hue midhyAdRSTi - lobhameM tatpara, krUra, bhIru ( Darapoka ), IrSyAlu aura viveka-vihIna haiM ve niSphala-ArambhakArI -- nirarthaka dharmAnuSThAna karanevAle-bhavAbhinandI haiM / ' vyAkhyA - yahA~ bhavAbhinandiyoMke lie jina vizeSaNoMkA prayoga kiyA gayA hai ve unakI prakRtike dyotaka haiN| aise vizeSaNa - viziSTa muni hI prAyaH ukta saMjJAoMke vazIbhUta hote haiM, unake sAre dharmAnuSThAnako yahA~ niSphala - antaH sAra- vihIna - ghoSita kiyA gayA hai / agale padya meM usa lokapaMktikA svarUpa diyA hai, jisameM bhavAbhinandiyoMkA sadA Adara banA rahatA hai| bhavAbhinandiyoM dvArA AdRta lokapaMktikA svarUpa ArAdhanAya lokAnAM malinenAntarAtmanA / kriyate yA kriyA bAlairlokapaGaktirasau matA // 20 // 163 'avivekI sAdhuoMke dvArA malina antarAtmAse yukta hokara logoMke ArAdhana - anuraMjana athavA apanI ora AkarSaNake lie jo dharma-kriyA kI jAtI hai vaha 'loka-paMkti' kahalAtI hai / ' vyAkhyA - yahA~ laukikajanoM-jaisI usa kriyAkA nAma 'lokapaMkti' hai jise avivekIjana dUSita - manovRttike dvArA lokArAdhanake lie karate haiM arthAt jisa lokArAdhanameM khyAti-lAbhapUjAdi - jaisA apanA koI laukika svArtha sannihita hotA hai / isIse jisa lokArAdhanarUpa kriyA meM aisA koI laukika svArtha saMnihita nahIM hotA aura jo vivekI vidvAnoMke dvArA kevala dharmArtha kI jAtI hai vaha lokapaMkti nahIM hotI, taba kyA hotI hai use agale padya meM darzAyA hai / dharmArtha lokapaMkti aura lokapaMktike lie dharma dharmAya kriyamANA sA kalyANAGgaM manISiNAm / tannimittaH punardharmaH pApAya hatacetasAm ||21|| 'jo vivekazIla vidvAn sAdhu haiM unakI dharmArtha kI gayI ukta lokArAdhanarUpa kriyA kalyANakAriNI hotI hai aura jo mUDhacitta avivekI haiM, una sAdhuoMkA lokArAdhanake nimitta-logoMko apanI ora AkarSita karane ke lie kiyA gayA dharma pApabandhakA kAraNa hotA hai / ' vyAkhyA--yahA~ vivekI janoMke dvArA dharmake artha - dharmakI vRddhi prasRti rakSA aura prabhAvanAke lie - jo lokArAdhana-kriyA kI jAtI hai use to kalyANakAriNI batalAyA hai parantu lokArAdhanake lakSyako lekara jo dharma kiyA jAtA hai use pApabandhakA kAraNa batalAyA hai / isa taraha dharmake lie lokArAdhana aura lokArAdhanake lie dharmasAdhana ina donoM meM paraspara bar3A antara hai- eka puNyarUpa hai, dUsarA pAparUpa hai| isase yaha bhI phalita huA ki dharmasAdhana puNyabandha hI nahIM, kabhI-kabhI dRSTibhedake kAraNa pApabandhakA bhI kAraNa hotA hai / bhavAbhinandiyoMkA dharmAnuSThAna prAyaH isI koTi meM AtA hai / 1. A krUrA: / 2. kathitA / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 yogasAra-prAbhRta [adhikAra 8 muktimArgapara tatpara hote hue bhI sabhIko mukti nahIM muktimArgaparaM cetaH karmazuddhi-nibandhanam / muktirAsannabhavyena na kadAcitpunaH param // 22 // _ 'jo citta muktimArgapara tatpara hai vaha karmamalako haTAkara AtmazuddhikA kAraNa hai| parantu muktiko prApti Asanna bhavyako hotI hai aura dUsareko kadAcit (kabhI) nhiiN|' vyAkhyA-muktimArgapara tatpara hote hue bhI sabhIko muktikI prApti nahIM hotI; muktikI prAptike lie nikaTabhavyatAkI yogyatAkA honA sAthameM Avazyaka hai, yaha yahA~para darzAyA hai| bhavAbhinandiyoMkA muktike prati vidveSa kalmaSa-kSayato muktirbhoga-saGgama(vi)varjinAm / bhavAbhinandinAmasyAM vidvaSo mugdhacetasAm / / 23 / / 'jo bhogoMke samparkase rahita haiM, athavA indriya viSaya bhoga aura parigrahase vivajita haiMpUrNataH virakta haiM--una ( mahAtmAoM ) ke karmoMke kSayase mukti hotI hai| jo mUr3hacitta bhavAbhinandI haiM unakA isa muktimeM vizeSataH dveSabhAva rahatA hai|' vyAkhyA-pichale padyameM yaha batalAyA hai ki mukti AsannabhavyoMko hotI hai-dUsaroMko nhiiN| isa padyameM eka to una AsannabhavyoMko 'bhogasaMgavivarjita' vizeSaNake dvArA spaSTa kiyA gayA hai-likhA hai ki jo bhogoM aura parigrahoMse sarvathA athavA pUrNataH virakta haiN| dasare muktike hetukA nirdeza kiyA hai aura vaha hai karmoMkA sarvathA vinAza | tIsare yaha ullekha kiyA hai ki jo bhavAbhinandI muni hote haiM una vivekazanya mUDha-mAnasoMkA isa muktimeM atidveSabhAva rahatA hai-saMsArakA abhinandana karanevAle dIrgha saMsArI honese unheM muktikI bAta nahIM suhAtI-nahIM rucatI-aura isalie ve usase prAyaH vimukha bane rahate haiM-unase muktikI sAdhanAkA koI bhI yogya prayatna bana nahIM pAtA; saba kucha kriyAkANDa UparI aura korA numAyazI hI rahatA hai| muktise dveSa rakhanekA kAraNa vaha dRSTivikAra hai jise 'mithyAdarzana' kahate haiM aura jise AcArya mahodayane agale padyameM hI 'bhavabIja' rUpase ullekhita kiyA hai| jinake muktike prati vidveSa nahIM ve dhanya nAsti yeSAmayaM tatra bhavabIja-viyogataH / te'pi dhanyA mahAtmAnaH kalyANa-phala-bhAginaH // 24 // "jinake bhavabIjakA-mithyAdarzanakA-viyoga ho jAnese muktimeM yaha dveSabhAva nahIM hai ve mahAtmA bhI dhanya haiM-prazaMsanIya haiM--aura kalyANarUpa phalake bhAgI haiN|' vyAkhyA-yahA~ una mahAtmAoMkA ullekha hai aura unheM dhanya tathA kalyANaphalakA bhAgI batalAyA hai jo muktimeM dveSabhAva nahIM rakhate, aura dveSabhAva na rakhanekA kAraNa bhavabIja jo mithyAdarzana usakA unake viyoga sUcita kiyA hai| 1. A mukterAsannabhavyena / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 22-24 ] cAritrAdhikAra 165 niHsandeha saMsArakA mUla kAraNa 'mithyAdarzana' hai, mithyAdarzanake sambandhase jJAna mithyAjJAna aura cAritra mithyAcAritra hotA hai, tInoMko bhavapaddhati - saMsAra mArga ke rUpa meM ullekhita kiyA jAtA hai, jo ki muktimArgake viparIta hai| yaha dRSTivikAra hI vastu tattvako usake asalI rUpameM dekhane nahIM detA, isIse jo abhinandanIya nahIM hai usakA to abhinandana kiyA jAtA hai aura jo abhinandanIya hai usase dveSa rakhA jAtA hai / isa padya meM jinheM dhanya, mahAtmA aura kalyANaphalabhAgI batalAyA haiM unameM avirata samyagdRSTi takakA samAveza hai / svAmI samantabhadrane samyagdarzanase sampanna cANDAla - putrako bhI 'deva' likhA haiArAdhya batalAyA hai; aura zrI kundakundAcAryane samyagdarzanase bhraSTako bhraSTa hI nirdiSTa kiyA hai, use nirvANakI -- siddhi - muktikI -- prApti nahIM hotI / isa saba kathanase yaha sApha phalita hotA hai ki muktidveSI mithyAdRSTi bhavAbhinandI - muniyoMkI apekSA dezavratI zrAvaka aura avirata - samyagdRSTi gRhastha taka dhanya haiM, prazaMsanIya haiM tathA kalyANake bhAgI haiN| svAmI samantabhadra ne aise hI samyagdarzana-sampanna sadgRhasthoMke vipaya meM likhA hai| ---- gRhastho mokSamArgastho nirmoho, naiva mohavAn / anagAro, gRhI zreyAn nirmoho, mohino muneH // ' moha ( mithyAdarzana' ) rahita gRhastha mokSamArgI hai / mohasahita ( mithyA-darzana-yukta ) muni mokSamArgI nahIM hai / ( aura isalie ) mohI - midhyAdRSTimuni se nirmohI - samyagdRSTi gRhastha zreSTha hai / ' isase yaha spaSTa hotA hai ki munimAtrakA darjA gRhastha se U~cA nahIM hai, muniyoMmeM mohI aura nirmohI do prakAra ke muni hote haiN| mohI munise nirmohI gRhasthakA darjA U~cA haiyaha usase zreSTha hai / isameM maiM itanA aura jor3a denA cAhatA hU~ ki avivekI munise vivekI gRhastha bhI zreSTha hai aura isalie usakA darjA avivekI munise U~cA hai / jo bhavAbhinandImuni muktise antaraMga meM dveSa rakhate haiM ve jaina muni athavA zramaNa kaise ho sakate haiM ? nahIM ho sakate / jaina muniyoMkA to pradhAna lakSya hI mukti prApta karanA hotA / usI lakSya ko lekara jinamudrA dhAraNakI sArthakatA mAnI gayI hai / yadi vaha lakSya nahIM to jaina munipanA bhI nahIM; jo muni usa lakSyase bhraSTa haiM unheM jainamuni nahIM kaha sakate -- ve bheSI-DhoMgI muni athavA zramaNAbhAsa haiM / zrI kundakundAcAryane pravacanasArake tRtIya cAritrAdhikAra meM aise muniyoMko 'laukikamuni' tathA 'laukikajana' likhA hai| laukikamuni-lakSaNAtmaka unakI vaha gAthA isa prakAra hai: -- furitha paJcado vaTTadi jadi ehigehi kammehi / so logigotti bhaNido saMjama-tava-saMjudo cAvi // 69 // isa gAthA meM batalAyA hai ki 'jo nirgrantharUpase prabrajita huA hai - jisane nirgrantha digambara jaina munikI dIkSA dhAraNa kI hai- vaha yadi isa loka-sambandha sAMsArika duniyAdArI ke kAryoM meM pravRtta hotA hai to tapa-saMyamase yukta hote hue bhI use 'laukika' kahA gayA hai|' vaha pAramArthika muni na hokara eka prakArakA sAMsArika duniyAdAra prANI hai| usake laukika 1. sadRSTijJAnavRttAni dharmaM dharmezvarA viduH / yadIyapratyanIkAni bhavanti bhavapaddhatiH // - samantabhadra / 2. daMsaNabhaTTA bhaTTAdaMsaNabhaTTassa patthi NivvANaM / - daMsaNapAhuDa | 3. moho mithyAdarzanamucyate - rAmasena, tattvAnuzAsana / 4 mukti yiyAsatA dhAyaM jinaliGgaM paTIyasA / - yogasAraprA0 8- 1 | Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 8 kAryoM meM pravartanakA Azaya munipadako AjIvikAkA sAdhana banAnA, khyAti-lAbha-pUjAdike lie saba kucha kriyAkANDa karanA, vaidyaka-jyotiSa-mantra-tantrAdikA vyApAra karanA, paisA baToranA, logoMke jhagar3e-TaNTemeM pha~sanA, pArTIbandI karanA, sAmpradAyikatAko ubhAranA aura dUsare aise kRtya karane-jaisA ho sakatA hai jo samatAmeM bAdhaka athavA yogIjanoMke yogya na ho| eka mahattvakI bAta isase pUrvakI gAthAmeM AcArya mahodayane aura kahI hai aura vaha yaha hai ki 'jisane Agama aura usake dvArA pratipAdita jIvAdi padArthoMkA nizcaya kara liyA hai, kaSAyoMko zAnta kiyA hai aura jo tapasyAmeM bhI bar3hA-car3hA hai, aisA muni bhI yadi laukikamuniyoM tathA laukika-janoMkA saMsarga nahIM tyAgatA to vaha saMyamI muni nahIM hotA athavA nahIM raha pAtA hai-saMsargake doSase, agnike saMsargase jalakI taraha, avazya hI vikArako prApta ho jAtA hai : Nicchidasuttatthapado samidakasAo tavodhigo cAvi / logigajana-saMsaggaM Na cayadi jadi saMjado Na havadi // 68 // isase laukika-muni hI nahIM kintu laukika-muniyoMkI athavA laukika-janoMkI saMgati na chor3anevAle bhI jaina muni nahIM hote, itanA aura spaSTa ho jAtA hai; kyoMki ina sabakI pravRtti prAyaH laukikI hotI haiM, jabaki jaina muniyoMkI pravRtti laukikI na hokara alaukikI huA karatI haijaisA ki zrI amRtacandrAcArya ke nimna vAkyase prakaTa hai: anusaratAM padametat krmbitaacaar-nity-nirbhimukhaa| ekAnta-viratirUpA bhavati munInAmalaukikI vRttiH // 13 // -puruSArthasiddhyupAya isameM alaukikI vRttike do vizeSaNa diye gaye haiM-eka to karambita ( milAvaTIbanAvaTI-dUSita ) AcArase sadA vimukha rahanevAlI; dUsare ekAntataH (sarvathA) viratirUpAkisI bhI para-padArthameM Asakti na rahanevAlI / yaha alaukikI vRtti hI jaina muniyoMkI jAnaprANa aura unake muni-jIvanakI zAna hotI hai| binA isake saba kucha phIkA aura niHsAra hai| isa saba kathanakA sAra yaha nikalA ki nirgrantha rUpase pratrajita-dIkSita jina mudrAke dhAraka digambara muni do prakAra ke haiM-eka ve jo nirmohI-samyagdRSTi haiM, mumukSu-mokSAbhilASI haiM, sacce mokSamArgI haiM, alaukikI vRttike dhAraka saMyata haiM aura isalie asalI jaina muni haiM / dUsare ve, jo mohake udayavaza dRSTi-vikArako liye hue mithyAdRSTi haiM, antaraMgase muktidveSI haiM, bAharase dambhI mokSamArgI haiM, lokArAdhanake lie dharma kriyA karanevAle bhavAbhinandI haiM, saMsArAvartavartI haiM, phalataH asaMyata haiM, aura isalie asalI jainamuni na hokara nakalI muni athavA zramaNAbhAsa haiM / donoMkI kucha bAhya kriyAe~ tathA veSa sAmAnya hote hue bhI donoMko eka nahIM kahA jA sakatA; donoMmeM vastutaH jamIna-AsamAnakA-sA antara hai| eka kuguru saMsAra-bhramaNa karane-karAnevAlA hai to dUsarA suguru saMsAra-bandhanase chUTane-chur3AnevAlA hai| isIse AgamameM ekako bandanIya aura dUsareko avandanIya batalAyA hai / saMsArake mohI prANI apanI sAMsArika icchAoMkI pUrtike lie bhale hI kisI paramArthataH avanandanIyakI vandanA-vinayAdi kareM-kuguruko suguru mAna leM-parantu eka zuddha samyagdRSTi aisA nahIM kregaa| bhaya, AzA, sneha aura lobhameM-se kisIke bhI vaza hokara usake lie vaisA karanekA niSedha hai|' 1. bhayAzAsnehalobhAcca kudevAgamaliGginAm / praNAmaM vinayaM caiva na kuryuH zuddhadRSTayaH / / -svAmI samantabhadra . Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 24-27] cAritrAdhikAra 167 muktimArgako malinacitta malina karate haiM saMjJAnAdirupAyo yo nirvRtervarNito jinaiH / malinIkaraNe tasya pravartante malImasAH // 25 // "jinendra devoMne muktikA jo upAya samyakjhAnAvirUpa varNana kiyA hai usako malinacittasAdhu tathA gRhastha vidvAn-malina karanemeM pravRtta hote haiN|' ____ vyAkhyA-muktikA jo mArga samyagjJAnAdi-zuddha ratnatrayarUpa jinendradeva-dvArA varNita huA hai use malina karane meM vahI pravRtta hote haiM jo malinahRdaya hote haiN| isIse lokapaMktimeM pravRtta honevAle bhavAbhinandI muniko 'malina antarAtmA' (20) likhA hai| maktimArgake ArAdhana tathA virAdhanakA phala ArAdhane yathA tasya phalamuktamanuttaram / malinIkaraNe tasya tathAnoM bahuvyathaH // 26 // 'jisa prakAra samyagjJAnAdirUpa muktimArgakI ArAdhanA-sAdhanA karanepara usakA phala ati uttama mokSa sukha kahA gayA hai usI prakAra usa mArgake malina karanepara usakA phala bahuta anartha tathA duHkharUpa kahA gayA hai|' * vyAkhyA-jisa mokSamArgakA pichale padyameM ullekha hai usake ArAdhanakA phala jahA~ paramotkRSTa sukha kI prAptirUpa hotA hai vahA~ usake virAdhana athavA malinIkaraNakA phala bahuta duHkha tathA anarthake rUpameM hotA hai, aisA yahA~ vidhAna kiyA gayA hai| mArgakI malinatAse honevAle anarthakA sUcana tuGgArohaNataH pAto yathA tRptirviSAnnataH / yathAnartho'vabodhAdi-malinIkaraNa tathA // 27 // 'jisa prakAra UMcI sor3hIparase giranA tathA viSamizrita bhojanase tRptikA honA anarthakArI hai, usI prakAra samyagjJAnAdiko malina-dUSita karanA anarthakArI hai|'' vyAkhyA--muktimArgako malina karanepara jisa anarthakI bAta pichale padyameM kahI gayI hai usakA yahA~ do udAharaNoMke dvArA kucha AbhAsa karAyA gayA hai--eka hai tuMgArohaNase patana, jitanA koI adhika U~cA car3hakara giregA utanA hI vaha adhika duHkhakA pAtra hogaa| dUsarA udAharaNa hai viSa-mizrita annake bhojanase tRptikA-aise viSAkta bhojanase jitanI kisIko adhika tRpti hogI utanI hI adhika use vedanA uThAnI pdd'egii| yahI duHkha tathA anarthakI sthiti nirmala samyagjJAnAdiko malina karanepara hotI hai| 1. A aaraadhnaa| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 [ adhikAra yogasAra-prAbhRta hiMsA pApakA bandha kisako aura kisako nahIM 'ayatnacAriNo hiMsA mRte jIve'mRte'pi ca / prayatnacAriNo bandhaH samitasya vadhe'pi no // 28 // 'jo yatnAcArarahita (pramAdI ) hai usake jIvake marane tathA na maranepara bhI hiMsA hoto hai aura jo IryAdi samitiyoMse yukta huA yatnAcArI hai usake jIvakA ghAta honepara bhI ( hiMsA karmakA ) bandha nahIM hotaa|' vyAkhyA-mokSamArgake aMgabhUta samyaka cAritrameM hiMsAkI pUrNataH nivRttirUpa ahiMsA mahAvatakI pradhAnatA hai, usa ahiMsA mahAvratakI malinatAkA vicAra karate hue yahA~ siddhAntarUpameM eka bar3e hI mahattvakI sUcanA kI gayI hai aura vaha yaha ki hiMsA-ahiMsAkA sambandha kisI jIvake marane-na-marane (jIne ) para avalambita nahIM hai, koI jIva na mare parantu jo ayatnAcArI-pramAdI hai usako hiMsAkA doSa lagAkara mahAvrata malina hotA hI hai aura jo prayatnapUrvaka bhArga zodhatA huA sAvadhAnIse calatA hai, phira bhI usake zarIra se kisI jIvakA ghAta ho jAtA hai to usa jIva ghAtakA usako koI doSa nahIM lagatA aura isase usakA ahiMsA mahAvrata malina nahIM hotaa| sArAMza yaha nikalA ki hamArA ahiMsAtrata hamArI pramAdacaryAse malina hotA hai kisI jIvakI mAtra hiMsA ho jAnese nhiiN| ataH sAdhuko apane vratakI rakSAke lie sadA pramAdake tyAgapUrvaka yatnAcArase pravRtta honA caahie| isa viSayameM zrI amRtacandra sUrike nimna hetu-purassara-vAkya sadA dhyAnameM rakhane yogya hai:-- yuktAvaraNasya sato raagaadyaaveshmntrennaapi| na hi bhavati jAtu hiMsA prANavyaparopaNAdeva // 45 // vyutthAnAvasthAyAM rAgAdInAM vazapravRttAyAm / mriyatAM jIvo mA vA dhAvatyagre dhruvaM hiMsA // 46 // yasmAtsakaSAyaH sana hantyAtmA prathamamAtmanAtmAnama / pazcAjjAyeta na vA hiMsA prANyantarANAM tu // 47 // -puruSArthasiddhayupAya inameM batalAyA hai ki 'jo sAdhu yatnAcArase pravRtta ho rahA hai usake rAgAdike AvezakA abhAva honese kisIkA prANavyaparopaNa ho jAnepara bhI kabhI hiMsA nahIM hotii| rAgAdike vaza pravRtta honevAlI pramAdovasthAmeM to koI jIva mare yA na mare hiMsA AgeAge daur3atI huI calatI hai--nizcita rUpase hiMsA hotI hI hai| kyoMki jo jIva kaSAyarUpa pravRtta hotA hai vaha pahale apane dvArA apanA hI ghAta karatA hai pazcAt dUsare jIvoMkA ghAta ho yA na ho--yaha unake bhaviSyase sambandha rakhatA hai| 1. maradu va jiyadu va jIvo ayadAcArassa NicchidA hiNsaa| payadassa patthi baMdho hiMsAmeteNa samidassa / / 3-17 // -pravacanasAra / .. Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 28-31] cAritrAdhikAra 169 pUrva kathana kA spaSTIkaraNa pAdamutkSipataH sAdhorIryAsamiti-bhAginaH / yadyapi mriyate sUkSmaH zarIrI pAda-yogataH // 26 // tathApi tasya tatrokto bandhaH sUkSmo'pi nAgame / pramAda-tyAgino yadvanimUsya parigrahaH // 30 // 'yadyapi IryAsamitise yukta-bhale prakAra dekhabhAlakara sAvadhAnIse calate hue-- yogIke pairako uThAkara rakhate samaya ( kabhI-kabhI) sUkSma jantu pairatale Akara mara jAtA hai tathApi jinAgamameM usa pramAdatyAgI yogIke usa jIvaghAtase sUkSma bhI bandhakA honA nahIM kahA gayA hai, usI prakAra jisa prakAra ki mUrchA-mamatArahitake parigraha nahIM kahA gyaa|' vyAkhyA-pichale padyameM jo kucha kahA gayA hai usIko ina donoM padyoMmeM udAharaNake sAtha spaSTa karake batalAyA gayA hai| eka sAdhu IryAsamitise cAra hAtha Age takakI bhUmiko dekhatA--zodhatA huA isa sAvadhAnIke sAtha mandagatise calA jA rahA hai ki kisI jIvake Upara usakA paira na par3a jAye, phira bhI koI sUkSma jIva pairako uThAte samaya acAnaka idharaudharase Akara pairake nIce A jAtA aura mara jAtA hai to usa jIvake bandhakA sUkSma bhI pApabandha jainAgamakI dRSTise usa pramAdarahita sAdhuko nahIM hotA hai, usI prakAra jisa prakAra ki mUrchA ( mamatvapariNAma ) se rahitake parigrahakA'dopa nahIM lagatA; kyoMki 'mUrchA parigrahaH parigrahakA lakSaNa hI mUrchA kahA gayA hai aura 'murchA tu mamatva-pariNAmaH' isa lakSaNake anusAra mUrchA mamatva-pariNAmakA nAma hai| isIse samavasaraNa-jaise mahAvibhUtike hote hue bhI mamatva-pariNAmake janaka mohanIya karmakA abhAva ho jAnese tIrthakara paramadeva parigraha ke zepase alipta rahate haiN| antaraMga parigrahako na chor3akara bAhya ko chor3anevAlA pramAdI pramAdI tyajati granthaM bAhya muktvApi nAntaram / hitvApi kaJcakaM sarpo garalaM na hi muzcate // 31 // 'jo pramAdI ( muni ) hai vaha antaraMga parigrahako na chor3ate hue bhI bAhya parigrahako chor3atA hai| ( ThIka hai. ) sarpa kA~calIko chor3akara bhI viSako nahIM chodd'taa|' vyAkhyA-jo rAga-dvepa-kAma-krodhAdi antaraMga-parigrahoMkA tyAga na karake vastrAdi bAhya parigrahoMkA tyAga karatA hai usa nirgrantha sAdhuko yahA~ 'pramAdI' batalAyA hai, vaha garala ( viSa ) ko na chor3akara kA~ calI chor3anevAle sarpa ke samAna hotA hai| aise hI nirgrantha muniyoMko lakSya karake zrI mallipeNAcAryane sajjanacittavallabhameM likhA hai : kiM vastra-tyajanena bho munirasAvetAvatA jAyate kSveDena cyutapannago gataviSaH kiM jAtavAn bhUtale // 1. uccAliyamhi pAe iriyAsamidassa NiggamatthAe / AbAdhejja kuliMga marijja taM jogamAsejja // 18 // 1 // Na hi tasma taNimitto baMdho suhamo yadesido samaye / mucchAparigaho cciya ajjhappapamANado diTTho / / 18 / 2 / / -pravacanasAra a03 / 2. Advi tatroktam / 22 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 8 isameM batalAyA hai ki he muni ! vastrako tyAgane mAtrase hI kyA koI muni ho jAtA hai, kyA isa bhUtalapara kA~calIke chor3anese koI sarpa nirviSa huA hai ? antaHzuddhike binA bAhya-zuddhi avizvasanIya antaHzuddhi vinA bAhyA na sAzvAsakarI mtaa| dhavalo'pi bako bAgha hanti mInAnanekazaH // 32 // 'antaraMgako zuddhike binA bAhyazuddhi vizvAsake yogya nahIM hotii| bagulA bAhyameM dhavalaujjvala honepara bhI ( antaraMga zuddhike abhAvameM ) aneka machaliyoMko mAratA rahatA hai|' vyAkhyA-antaHzuddhike binA bAhyazaddhi vizvAsakA kAraNa nahIM hotI, isa bAtako spaSTa karate hue yahA~ bagulekA dRSTAnta diyA gayA hai jo bAhyameM svaccha dhavala hote hue bhI antaraMgameM malinatAke kAraNa aneka machaliyoMko mArA karatA hai| usakI isa antaHzuddhivihIna kapaTa vRttiko lekara hI kisI kavine kahA hai 'ujjvala varNa adhIna gati eka caraNa do dhyAna / maiM jAnA koI sAdhu hai, nirI kapaTa kI khAna // ' isIse jina sAdhuoMkA antaraMga zuddha nahIM hotA unheM 'bagulA bhagata' kahA jAtA hai| unakA vizvAsa nahIM kiyA jAtA, jo bhUlase vizvAsa kara baiThatA hai vaha ThagAyA jAtA hai hAni uThAtA hai| pramAdo tathA niSpramAdI yogI kI sthiti 'yogI paTsvapi kAyeSu sapramAdaH prabadhyate / sarojamiva toyeSu niSpramAdo na lipyate // 33 / / 'jo yogI SaTkAyake jIvoMmeM pramAdase pravRtta hotA hai vaha karmoMse ba~dhatA hai aura jo pramAdase pravRtta nahIM hotA vaha karmoMse usI prakAra lipta nahIM hotA jisa prakAra jalameM kml|' vyAkhyA-saMsArI jIva trasa-sthAvarake bhedase do prakArake hote hue bhI kAyakI dRSTise chaha prakArake haiM--pRthvI, jala, agni, vAyu tathA vanaspatike zarIrako dhAraNa karanevAle-pA~ca prakArake eka indriya sthAvara jIva hote haiM aura do indriyAdi rUpa trasa zarIrako dhAraNa karanevAle trasa jIva kahalAte haiM / ina chaho prakArake dehadhArI jIvoMke prati jo yogI pramAdase pravRtta hotA hai vaha hiMsAke doSakA bhAgI hokara karmake bandhanako prApta hotA hai aura jisakI pravRtti pramAdarUpa na hokara yatnAcArako liye hue hotI hai vaha jalameM kamalake samAna nirlepa rahatA hai-karmabandhako prApta nahIM hotaa| 1. ayadAcAro samaNo chamma vi kAyesu vadhakaro tti mdo| caradi jadaM jadi NicvaM kamalaM va jale Niruvalevo // 3-18 // -pravacanasAra / 2. A paDapi / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 padya 32-35] cAritrAdhikAra jIva ghAta honepara bandha ho na bhI ho, parigrahase usakA honA nizcita 'sAdhuryato'GgiyAte'pi karmabhirvadhyate na vA / upadhibhyo dhruvo bandhastyAjyAstaiH sarvathA tataH // 34 // 'ki kAyaceSTAke dvArA jIvakA ghAta honepara bhI sAdhu (kabhI to pramAdarUpa azuddha upayogoMke kAraNa ) karmoMse baMdhatA hai aura kabhI ( apramAdarUpa zuddha upayogake kAraNa ) nahIM bhI ba~dhatA; parantu parigrahoMke dvArA to nizcita bandha hotA hai isalie sAdhuoMke dvArA parigraha sarvathA tyAjya hai|' vyAkhyA--kAyaceSTAse jIvakA ghAta honepara to bandhake viSayameM anekAnta hai, vaha kabhI hotA hai aura kabhI nahIM bhI hotaa| antaraMgameM yadi pramAdarUpa azuddha upayogakA sadbhAva hai to hotA hai aura sadbhAva nahIM kintu abhAva hai to bandha nahIM hotA, parantu parigrahake viSayameM bandhakA anekAnta nahIM kintu ekAnta hai-vaha avazya hI hotA hai| isIse sacce mumukSu sAdhu parigrahoMkA sarvathA tyAga karate haiM-kisImeM bhI apanA mamatva nahIM rkhte| eka bhI parigrahake na tyAganekA pariNAma 'ekatrApyaparityakte cittazuddhirna vidyate / cittazuddhi vinA sAdhoH kutastyA karma-vicyutiH // 3 // 'eka bhI parigrahake na tyAge jAnepara ( pUrNataH) cittazuddhi nahIM vanatI aura cittazuddhike binA sAdhuke karmoMse mukti kaisI ?' vyAkhyA-bhUmi, bhavana, dhana-dhAnyAdike bhedase bAhya parigraha dasa prakArakA aura mithyAtva, krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsyAdike bhedase antaraMga parigraha caudaha prakArakA kahA gayA hai / ina caubIsa prakAra ke parigrahoMmeM-se yadi ekakA bhI tyAga nahIM kiyA jAtA to cittazuddhi pUrI nahIM banatI aura jabataka cittazuddhi pUrI nahIM banatI tabataka karmoMse mukti bhI pUrNataH nahIM ho paatii| ataH muktike icchuka sAdhuko sabhI parigrahoMkA tyAga kara apane upayogako zuddha karanA cAhie / isIse zrI kundakundAcAryane parigrahake tyAgako nirapekSa batalAyA hai| yadi vaha nirapekSa na hokara tilatuSa mAtra thor3e-se bhI parigrahakI apekSA rakhatA hai to usase sAdhuke zuddhopayoga nahIM banatA, usI prakAra jisa prakAra ki bAhyameM jabataka tuSakA sambandha rahatA hai tabataka cAvalameM jo lalAIrUpa mala hai vaha dUra honemeM nahIM aataa| jisa sAdhuke zuddhopayoga nahIM banatA usake karmoMse mukti bhI nahIM hotI-rAga-dveSakI pravRttimeM zubhAzubha karma ba~dhate hI rahate haiN| 1. havadi va Na havadi baMdho madamhi jIve'dha kAyaceTami / baMdho dhuvamuvadhIdo idi samaNA chaDDiyA savvaM // 3-19 // -pravacanasAra / 2. mu upaadhibhyo| 3. Na hi Niravekkho cAgo Na havadi bhikkhussa AsayavisuddhI / avisuddhassa ya citte kahaM Nu kammakkhao vihio||3-20||-prvcnsaar / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 8 celakhaNDakA dhAraka sAdhu nirAlamba-nirArambha nahIM ho pAtA ''sUtrokta'miti gRhNAnazcelakhaNDamiti sphuTam / nirAlambo nirArambhaH saMyato jAyate kadA // 36 // 'jo saMyamI-muni 'AgamameM kahA hai' aisA kahakara vastrakhaNDa (laMgoTI Adi) ko spaSTatayA dhAraNa karatA hai vaha nirAlamba aura nirArambha kaba hotA hai ?-kabhI bhI nahIM ho paataa|' vyAkhyA-yadi sAdhuke lie vastrakhaNDa AdikA rakhanA zAstra-sammata mAnA jAya to vaha sAdhu kabhI bhI Alambanarahita-parakI apekSA-adhInatAse varjita-aura nirArambhasva-para-ghAtase zUnya-nahIM ho sakegA / sadA parAdhIna tathA hiMsaka banA rahegA aura isalie svAtmopalabdhirUpa siddhi evaM muktiko prApta nahIM kara skegaa| vastra-pAtragrAhI yogIke prANaghAta aura cittavikSepa anivArya 'alAbu-bhAjanaM vastraM gRhNato'nyadapi dhruvam / prANArambhI yatezcetovyAkSepo vAyate katham // 37 / / 'tumbI pAtra, vastra tathA aura bhI parigrahako nizcita rUpase grahaNa karanevAle sAdhuke prANavadha aura cittakA vikSepa kaise nivAraNa kiyA jA sakatA hai ?-nahIM kiyA jA sktaa| vyAkhyA-pichale padyameM prayukta 'celakhaNDa' pada yadyapi 'vastrakhaNDamAtra'kA vAcaka hai parantu upalakSaNase usameM bhAjana Adi bhI zAmila haiM, isI bAtako yahA~ 'vastra' padake sAtha 'alAbubhAjanaM' aura 'anyadapi' padoMke dvArA spaSTa kiyA gayA hai, 'anyat' zabda kambala tathA mRdu zayyAdikA vAcaka-sUcaka hai aura isalie inheM bhI 'sUtrokta' parigrahakI koTimeM lenA cAhie / ina para-padArthoM ke grahaNameM pravRtta yogIke prANaghAta aura cittake vikSepakA nirAkaraNa nahIM kiyA jA sakatA, zuddhopayogake na bananese ve donoM barAbara hote hI rahate haiN| 'alAbubhAjana, aura pravacanasArakA 'dragdhikA bhAjana' donoM eka hI arthake vAcaka hai / vikSepako anivAryatA aura siddhikA abhAva sthApanaM cAlanaM rakSAMkSAlanaM zoSaNaM yteH| kurvato vastrapAtrAdeAkSepo na nivartate // 38 // 'Arambho'saMyamo mUrchA kathaM tatra niSidhyate / para-dravya-ratasyAsti svAtma-siddhiH kutastanI / / 36 / / 1. geNhadi va celakhaMDa bhAyaNamatthi tti bhaNidamiha sute / jadi so cattAlaMbo havadi kahaM vA aNAraMbho // 21 // (ka)-pravacanasAra a0 3 / 2. vatthakkhaMDaM duddiyabhAyaNamaNNaM ca geNhadi NiyadaM / vijjadi pANAraMbho vikkhevo tassa cittammi // 2 // (kha)-pravacanasAra a0 3 / 3. geNhai vidhuNai dhovai sosei jadaM tu Adave khittaa| patthaM ca celakhaMDaM vibhediparado ya pAlayadi // 3-21 (ga) / / -pravacanasAra / 4. kidha tamhi Natthi mucchA AraMbho vA asaMjamo tassa / tadha paradabvammi rado kadhamappANaM pasAdhayadi ||3-21||-prvcnsaar / . Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 36-40 ] cAritrAdhikAra 173 'jo yogI vastra - pAtrAdikA rakhanA dharanA, calAnA-rakSA karanA, dhonA sukhAnA karatA hai| usake cittakA vikSepa nahIM miTatA / unako karate hue Arambha, asaMyama tathA mamatAkA niSedha ( abhAva ) kaise bana sakatA hai ? nahIM bana sakatA aura isa taraha paradravyameM Asakta sAdhuke svAtmasiddhi kaisI ? - vaha nahIM bana sakatI / ' vyAkhyA - vastra - pAtrAdi-parigrahoM ko rakhakara jo kArya sAdhuko karane par3ate haiM unakA saMkSepameM ullekha karake yahA~ cittake vikSepako spaSTa kiyA gayA hai| sAtha hI yaha batalAyA hai ki ukta kAryo ko karate hue prANavadhakA, asaMyamakA aura mamatva- pariNAmakA abhAva kaise bana sakatA hai ? nahIM bana sakatA aura ina abhAvoMke na bana sakanese para dravyameM ratike kAraNa svAtmasiddhi kaise ho sakatI hai ? vaha kisI prakAra bhI nahIM bana sakatI, aura isalie svAtma sAdhanAkA mUla uddezya hI naSTa ho jAtA hai / ataH ukta parigrahoM kA rakhanA sarvathA ucita nahIM kahA jA sakatA / jisakA grahaNa- tyAga karate koI doSa na lage usameM pravRttiko vyavasthA 'na yatra vidyate cchedaH kurvato graha-mokSaNe / dravyaM kSetraM parijJAya sAdhustatra pravartatAm ||40|| 'jisa (bAhya) parigrahako grahaNa-mocana karate hue sAdhuke doSa nahIM lagatA - prAyazcittakI AvazyakatA nahIM hotI - usameM dravya kSetrako bhale prakAra jAnakara sAdhu pravRtta hove / ' vyAkhyA - yahA~ apavAda mArgakI dRSTiko lekara kathana kiyA gayA hai / utsarga mArga meM cU~ki AtmAke apane zuddhAtmabhAva ke sivAya dUsare paradravya - pudgalakA koI bhAva nahIM hotA isIlie usameM sabhI parigrahoMkA pUrNataH tyAga vihita hai| apavAda mArga usase kucha bhinna hai, usameM dravya-kSetra -kAla- bhAvakI dRSTiko lekara azaktike kAraNa kucha bAhya parigrahakA grahaNa kiyA jAtA hai, usI parigrahake sambandha meM yahA~ kucha vyavasthA kI gayI hai aura vaha yaha hai ki jisa parigrahake grahaNa-tyAgameM usake sevana karanevAleko cheda- doSa na lage - zuddhopayoga rUpa saMyamakA ghAta na ho - usa parigrahako vaha sAdhu apane dravya kSetra-kAla-bhAvako jAnakara grahaNa kara sakatA hai / yahA~ prayukta hue 'dravyaM kSetraM' pada upalakSaNase kAla aura bhAvake bhI sUcaka haiM / pravacanasAra meM jahA~ 'kAlaM' 'khettaM' padoM kA prayoga hai vahA~ isa padyameM 'dravyaM' 'kSetra' padoM kA prayoga hai, jo ki upalakSaNase svAmI samantabhadrakI dRSTike anusAra dravya, kSetra, kAla aura bhAva cAroMke dyotaka jAna par3ate haiM, yahI isameM pravacanasArake kathanase vizeSatA pAyI jAtI hai / dravya, kSetra, kAla aura bhAva cAroMke parijJAnase hI vastukA ThIka parijJAna hotA hai aura isIse apanI zaktiko tolakara apavAdamArgako grahaNa kiyA jAtA hai / yahA~ vahI apavAda mArga grAhya hai jisameM cheda ke lie sthAna na ho- aisA koI bAhya parigraha grahaNa na kiyA jAya jo apane zuddhopayogarUpa saMyamakA ghAtaka ho / 1. chedo jeNa Na vijjadi grahaNa visaggesu sevamANassa / samapo teNiha vaTTadu kAlaM khettaM viyANittA / / 3-22 // - pravacanasAra / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 yogasAra-prAbhRta [adhikAra 8 kona padArtha grahaNa nahIM karanA cAhie saMyamo hanyate yena prArthyate ydsNytaiH| yena saMpadyate mUrchA tanna grAhya hitodyataiH // 41 // ____ 'jo apane hitako sAdhanAmeM udyamo sAdhu haiM unake dvArA vaha padArtha grahaNa nahIM kiyA jAnA cAhie jisase saMyamako hAni ho, mamatva pariNAmakI utpatti ho athavA jo asaMyamiyoMke dvArA prArthita ho-asaMyamI loga jise nirantara cAhate haiN|' vyAkhyA-apavAdamArgameM jisa parigrahako grahaNa nahIM karanA cAhie usakA yahA~para prAyaH spaSTIkaraNa kiyA gayA hai aura usameM mukhyataH tIna bAtoMkA samAveza kiyA gayA haieka to jisase saMyamakA hanana hotA ho, dUsare jo asaMyamI janoMkI prArthanAkA viSaya ho aura tIsare jo mamatva-pariNAmakA kAraNa ho, ina tIna doSomeM-se kisI bhI doSakA jo kAraNa ho usa parigrahako yahA~ niSiddha batalAyA hai / ataH jo parigraha ina doSoMmeM-se kisIkA kAraNa nahIM use apratiSiddha samajhanA caahie| pravacanasArameM apratiSiddharUpase hI aise parigrahakA upadhi-upakArake rUpameM varNana karake usake anyarUpameM grahaNakI preraNA kI hai, jaisA ki pAdaTippaNImeM uddhRta tulanAtmaka gAthA 23 se prakaTa hai / kAyase bhI nispRha mumukSu kucha nahIM grahaNa karate mokSAbhilASiNAM yeSAmasti kAye'pi nispRhA / na vastvakiMcanAH kiMcit te gRha Nanti kadAcana // 42 // "jina mokSAbhilASiyoMkI apane zarIrameM bhI virakti hai ve niSkiMcana sAdhu kadAcit koI vastu grahaNa nahIM krte| vyAkhyA-yahA~ una utkaTa mokSAbhilASiyoMkA ullekha hai jo usa prAkRtika rUpase gRhIta hue zarIrameM bhI nispRhatAke sAtha vartate haiM jo ki muniparyAyakA sahakArI kAraNa honeke kAraNa nipiddha nahIM hai| ve use paradravya honese parigraha samajhate haiM, anugrahakA viSaya na mAnakara upekSya mAnate haiM aura isalie usake pratikArameM-ilAja-upacArameM-pravRtta nahIM hote / aise mahAna utsargamArgI akiMcana-niSparigraha muni kabhI koI vastu grahaNa nahIM karate haiM / aise utsargamArgI munike zarIrase bhinna anya parigraha to bhalA kaise bana sakatA hai ? nahIM bana sakatA / zarIra bhI nirmamatvake kAraNa pUrNataH parigrahabhAvako prApta nahIM hotaa| striyoMkA jinaliMga-grahaNa savyapekSa kyoM ? 'yatra lokadvayApekSA jinadharme na vidyate / tatra liGga kathaM strINAM savyapekSamudAhRtam // 43 // 1. appaDikUTra uvadhi apatthaNijjaM asaMjadajaNehiM / mucchAdijaNaNarahidaM gehadu samaNo jadi vi. appaM ||3-23||-prvcnsaar| 2. kiM kiMcaNa tti takkaM apuNabbhavakAmiNo'dha dehe vi| saMga tti jiNavariMdA NippaDikammattamuddiSTA / 3-24 // -pravacanasAra / 3. pecchadi Na hi iha logaM paraM ca samaNida desido dhammo / dhammamhi tamhi kamhA viyappiyaM liMgamitthINaM ||3-25(k)-prvcnsaar| . Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 41-46] cAritrAdhikAra 'jisa jinendra-dezita dharmameM donoM lokoMko apekSA nahIM pAyI jAtI-isa loka tathA paralokako lakSya karake dharma nahIM kiyA jAtA-usameM striyoMke liMgako apekSA-sahita-vastraprAvaraNakI apekSA rakhanevAlA-koM kahA gayA ?' vyAkhyA-yaha padya praznAtmaka hai| isameM loka-paralokakI apekSA na rakhanevAle jinadharma meM striyoMke jinaliMga-grahaNako 'savyapekSa' kyoM kahA gayA hai ? yaha eka prazna upasthita huA hai, agale kucha padyoMmeM isakA uttara diyA gayA hai| pUrva praznakA uttara : strI paryAyase mukti na honA Adi 'nAmanA janmanA strINAM siddhinizcayato yataH / anurUpaM tatastAsAM liGga liGgavido viduH // 44 // 'caM ki striyoMke apane usa janmase-strI paryAyase-svAtmopalabdhirUpa siddhikI (muktikI) prApti nahIM hotI ataH liMgake jAnakAroMne unake anurUpa liMgako dezanA kI hai|' vyAkhyA-pichale padyameM jo prazna kiyA gayA hai usakA uttara isa padyameM yaha diyA hai ki strIjanoMko strIparyAyase muktikI prApti nizcita rUpase na ho sakaneke kAraNa liMgake vizepajJoMne unake lie unake anukUla liMgakI-vastrAdi sahita veSakI-vyavasthA kA hai| pramAda-maya-mUrtInAM pramAdo'to yataH sadA / 'pramadAstAstataH proktAH pramAda-bahulatvataH // 45 // viSAdaH pramado mUrchA jugupsA matsaro bhayam / citte citrAyate mAyA tatastAsAM na nivRtiH // 46 // 'caMki pramAda-maya-mUrtiyoM, striyoMke sadA pramAda banA rahatA hai ataH pramAdako bahalatAke kAraNa unheM 'pramadA' kahA gayA hai / aura cU~ki unake cittameM pramada, viSAda, mamatA, glAni, IrSyA, bhaya tathA mAyA citrita rahatI hai isase unakI (strIparyAyase ) mukti nahIM hotii| vyAkhyA-yahA~ strIjanoMko strIparyAyase muktikI prApti kyoM nahIM hotI ? isa pichale padhameM-se uThanevAle praznakA samAdhAna kiyA gayA hai aura usameM kucha aise doSoMko darzAyA gayA hai jo mutti meM bAdhaka hote haiM aura striyoM meM svabhAvase athavA prAyaH bahulatAse pAye jAte haiN| unameM pramAdako sabase pahale liyA gayA hai, jisakI bahulatAke kAraNa ri 'pramadA' kahA jAtA hai aura unheM yahA~ 'pramAda-maya-mUrti ke nAmase bhI ullekhita kiyA gayA hai / 'pramAda' zabda mAtra Alasya tathA asAvadhAnIkA vAcaka nahIM, balki usameM krodha, mAna, mAyA, lobha ye cAra kaSAya, strI, rAja, bhojana tathA cora ye cAra prakArakI vikathAe~ rAga, nidrA aura pA~coM indriyoMke pA~ca viSaya ye 15 bAteM zAmila haiN| Ama taurase striyoMmeM inakI 1. Nicchayado itthINaM siddhI hi teNa jammaNadidA / tamhA tappaDirUvaM viyappiyaM liMgamitthINaM // 3.25 (kha)-pravacanasAra / 2. payaDI pamAdamayA edAsi vi tti bhAsiyA pamadA / tamhA tAo pamadA pamAdabahule ti NiddiTThA // 3-25 (ga) // saMti dhuvaM pamadANaM moha padosA bhayaM duguMchA ya / citte cittA mAyA tamhA tAsiM Na NivvANaM / / 3. 25 (gh)|| --pravacanasAra / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 yogasAra-prAbhRta [adhikAra8 svAbhAvika pravRtti athavA bahulatA pAyI jAtI hai| isa pramAdake anantara viSAda, mamatA, glAni, IrSyA, bhaya aura usa mAyAcAra doSako ginAyA gayA hai jo prayatna-pUrvaka na hokara svAbhAvika hotA hai| ye saba doSa muktikI prAptimeM bAdhaka haiM ataH striyoMko apanI usa paryAyase muktikI prApti nahIM hotii| 'na doSeNa vinA nAryo yataH santi kadAcana / gAtra ca saMvRtaM tAsAM saMvRtivihitA tataH // 47 // 'ki striyA~ ( pUrvokta doSoMmeM-se kisI eka ) doSake binA kadAcit bhI nahIM hotI aura gAtra unakA spaSTataH saMvata (DhakA huA) nahIM hotA, isase unake vastrAvaraNako vyavasthA kI gayI hai|' vyAkhyA-pichale padyoMmeM jina doSoMkA ullekha hai ve saba yadi ekatra na bhI hoveM to bhI unameM se koI-na-koI eka doSa striyoM meM z2arUra hotA hai, aisA yahA~ niyama kiyA gayA hai aura vaha eka doSa bhI zuddhAtmasvabhAvake viparIta honeke kAraNa muktikI prAptimeM bAdhaka hotA hai / muktikI prApti meM bAdhaka doSake kAraNa aura striyoMkA gAtra svayaM saMvRta-AcchAdita na honeke kAraNa usake vastrAvaraNase AcchAdanako vyavasthA kI gayI hai| zaithilyamArtavaM cetazcalanaM zrA(srA)vaNaM tathA / tAsAM sUkSma-manuSyANAmutpAdo'pi bahustanau // 48 // kakSA-zroNi-stanAdyeSu deha-dezeSu jAyate / utpattiH sUkSma-jIvAnAM yato, no sNymsttH||46|| 'cUMki striyoMke zarIrameM zithilatA, RtukAla ( raktotpAda ), raktasrAva, cittakI caMcalatA, labdhi aparyAptaka sUkSma manuSyoMkA bahuta utpAda aura kAMkha-yoni-stanAdika zarIrake aMgoMmeM sUkSma jIvoMkI bahuta utpatti hotI hai isalie unake ( sakala ) saMyama nahIM bntaa|' vyAkhyA-yahA~ striyoMmeM pAye jAnevAle dUsare kucha aise doSoMko ullekhita kiyA hai jo prAyaH zarIrase sambandha rakhate haiM aura jinake kAraNa striyoM ke pUrNataH saMyamakA pAlana nahIM bntaa| pUrNataH saMyamakA na pAlana bhI muktikI prAptimeM bAdhaka hai| jaba striyoMke svabhAvataH kucha zArIrika tathA mAnasika doSoMke kAraNa pUrNataH saMyama nahIM banatA aura isalie muktikI prApti nahIM hotI taba unake zarIrako bilakula nagna digambara rUpameM rakhane kI AvazyakatA nahIM aura isalie vastrase usake AcchAdanakI vyavasthA kI gayI hai| 1.Na viNA vaTTadi NArI ekkaM vA tesu jIvaloyamhi / Na hi saM uDaM ca gattaM tamhA tAsiM ca saMvaraNa / / 3-25 (Ga)-pravacanasAra / 2. cittassAvo tAsi sithillaM attavaM ca pakkhalaNaM / vijjadi sahasA tAsu a uppAdo suhamamaNu ANaM // 3.25 (ca) // liMgamhi ya itthoNaM thaNaMtare NAhi-kakkha-desesu / bhaNido suhamuppAdo tAsiM kaha saMjamo hodi // 3-25 (ch)|-prvcnsaar / liMgammi ya itthINaM thaNaMtare NAhikakkhadesesu / bhaNio suhamo kAo. tAsi kaha hoi panvajjA // 24 // cittAsohi Na tesiM DhillaM bhAvaM tahA sahAveNa / vijjadi mAsA tesi itthIsu Na'saMkayA jhANaM // 26 // -suttapAhuDa / . Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 padya 47-51] cAritrAdhikAra zazAGkAmala-samyaktvAH samAcAra-parAyaNAH / sacelAstAH sthitA liGga tapasyanti vizaddhaye // 50 // __ 'jo striyA~ candramAke samAna nirmala samyaktvase yukta haiM aura samIcIna AcArameM pravINa haiM ve jiliMgameM savastra rUpase sthita huI Atmavizuddhike lie tapazcaraNa karatI haiN|' vyAkhyA-yahA~ una U~ce darjekI sAdhviyoM ke lie bhI sacela ( vastrasahita ) rahanekA vidhAna kiyA hai jo ati nirmala samyaktvakI dhArikA haiM aura samAcArameM-samyagdarzanajJAna-cAritrake anuSThAnameM-samyagdarzana-jJAna-cAritra tapa aura vIrya rUpa paMcAcArake pAlanameM-samatAkI sAdhanAmeM athavA usa samAcArakI ArAdhanAmeM, jisakA mUlAcArameM eka adhikAra (na0 4) hI alagase diyA gayA hai, pravINa haiN| aisI sAdhvI striyA~ savastra raha kara apanI Atmazuddhike lie tapazcaraNa karatI haiN| kauna puruSa jinaliMga grahaNake yogya zAntastapaH kSamo'kutso varNeSvekatamastriSu / kalyANAGgo naro yogyo liGgasya grahaNe mataH // 51 // 'jo manuSya zAnta hai, tapazcaraNameM samartha hai, doSarahita hai, tIna varNa brAhmaNa-kSatriya-vaizyameM se kisI eka varNakA dhAraka hai aura kalyANarUpa sundara zarIrake aMgoMse yukta hai vaha jinaliMgake grahaNameM yogya mAnA gayA hai|' vyAkhyA-jisa jinaliMgakA rUpa isa adhikArake ArambhameM diyA gayA hai usako dhAraNa karanekA pAtra kauna hai usakI yahA~ dezanA kI gayI hai| vaha eka to svabhAvase zAnta honA cAhie, dUsare tapazcaraNa-sambandhI kaSToMke sahanakI usameM sAmarthya honI cAhieati bAla, tathA ati vRddha avasthAko liye hue na honA cAhie-tIsare vaha kutsArahita honA cAhie-lokameM kisI durAcArAdike kAraNa badanAma na honA cAhie, cauthe brAhmaNa-kSatriya-vaizya ina tIna varSoM meM se kisI bhI eka varNakA dhAraka puruSa honA cAhiestrI nahIM, aura pA~caveM zarIrase nIroga honA caahie| ye bAteM yadi nahIM haiM to jinadIkSAkA pAtra nahIM hai| ___ yahA~ eka bAta ullekhanIya hai aura vaha yaha ki zrI jayasenAcAryane pravacanasArakI 'vaNNesu tIsu ekko' isa gAthAkI TIkA meM "evaMguNaviziSTo puruSo jinadokSAgrahaNe yogyo bhavati" likhakara yaha bhI likhA hai ki "yathAyogyaM sacchUdrAdyapi" jisakA Azaya hai ki yogyatAke anusAra sat zUdra aura Adi zabdase mleccha bhI jinadIkSAkA pAtra ho sakatA hai| 'yathA yogya' padameM usakI dRSTi saMnihita hai aura vaha isa bAtako sUcita karatI hai ki saba sat zUdrAdika nahIM kintu kucha khAsa yogyatA prApta zUdrAdika, jaise mleccha khaNDoMse, jahA~ koI varNavyavasthA nahIM, tathA hiMsAmeM rati aura mAMsabhakSaNameM prIti Adi durAcAra calatA hai, 1. A sceltaaH| 2. vaNNesu tIsu ekko kallANaMgo tavosaho vysaa| sumaho' kuMchArahido liMgaggahaNe havadi jogo // 3-25 / / (ja)-pravacanasAra / 23 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 yogasAra-prAbhRta [adhikAra 8 cakravartI ke sAtha Aye hue kucha mleccha rAjAdika, jinheM jinadIkSAke yogya batalAyA gayA hai| jinaliMga-grahaNameM bAdhaka vyaGga kula-jAti-vayo-deha-kRtya-buddhi-kra dhAdayaH / narasya kutsitA vyaGgAstadanye liGgayogyatA // 52 // (jinaliMgake grahaNameM ) kukula, kujAti, kuvaya, kudeha, kukRtya, kubuddhi aura kukrodhAdika, ye manuSyake jinaliMga-grahaNameM vyaMga hai, bhaMga haiM athavA bAdhaka haiN| inase bhinna sukalAdika liMga grahaNako yogyatAko liye hue haiN|' vyAkhyA-yahA~ jinaliMgake grahaNameM ayogyatAke dyotaka kAraNoMko vyaMgake rUpameM ullekhita kiyA gayA hai, jisake lie prAkRtameM 'bhaMga' zabdakA prayoga pAyA jAtA hai| 'kutsitAH' vizeSaNa kula, jAti, vaya, deha, kRtya, buddhi aura krudhAdika sabake lie lAgU kiyA gayA hai, jo khoTe, bure, nindanIya tathA aprazasta arthakA vAcaka hai aura isalie usako yathAyogya sabapara lagA lenA caahie| jo kula jAti Adi ukta vizeSaNoMke pAtra haiM unameM jinaliMgake grahaNakI yogyatA nahIM hai| isake viparIta akutsita vizeSaNake jo pAtra haiM una sabameM jinaliMgake grahaNakI yogyatA samajhanI caahie| ataH dIkSAcAryako ina saba bAtoMko dhyAnameM rakhakara jo jina-dIkSAkA pAtra samajhA jAya use hI jinadIkSA denI cAhie-apanI kulavRddhi yA moha-lobhAdikake vaza hokara nhiiN| vyaMgakA vAstavika rUpa 'yena ratnatrayaM sAdho zyate muktikAraNam / sa vyaGgo bhaNyate nAnyastattvataH siddhisAdhane // 53 // 'vAstavameM jisake kAraNa sAdhukA mokSameM kAraNIbhUta ratnatraya dharma nAzako prApta hotA hai vaha vyaMga ( bhaMga ) kahA gayA hai, anya koI siddhike sAdhanameM bAdhaka nahIM hai|' vyAkhyA-yahA~ sArarUpameM athavA nizcayanayakI dRSTise vyaMga (bhaMga) kA kathana kiyA gayA hai aura use hI vAstavameM vyaMga batalAyA hai, jisase sAdhuke siddhi-muktike sAdhanabhUta ratnatraya (samyagdarzana-bAna-cAritra) kA nAza hotA ho athavA ThIka pAlana na banatA ho| dUsarA aura koI vyaMga isa viSayameM vastutaH nahIM hai / sambhava hai isI dRSTiko lekara jayasenAcAryane yathA yogya sat zUdrAdiko bhI jina-dIkSAkA pAtra likhA ho| 1 mlecchabhUmijamanuSyANAM sakalasaMyamagrahaNaM kathaM bhavatIti nAzaGkitavyam / digavijayakAle cakravatinA saha AryakhaNDamAgatAnAM mleccharAjAnAM cakravAdibhiH saha jAtavaivAhikasambandhAnAM saMyamapratipatteravirodhAt / athavA tatkanyAnAM cakravartyAdipariNotAnAM garbheSatpatrasya mAtRpakSApekSayA mlecchavyapadezabhAjaH saMyamasaMbhavAt tathA jAtIyadIkSAhattve pratiSedhAbhAvAt ||"-lbdhisaar TIkA gAthA 193 / 2. jo rayaNattayaNAso so bhaMgo jiNavarehi nniddittttho| sesaM bhaMgeNa puNo Na hodi sallehaNA ariho // 3-25 // -pravacanasAra / 3. A nazyate, Advi nAzyate / . Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 52-57] cAritrAdhikAra 179 vyAvahArika vyaMga sallekhanAke samaya avyaMga nahIM hotA 'yo vyAvahAriko vyaGgo mato ratnatraya-grahe / na so'pi jAyate'vyaGgaH sAdhuH (dhoH) sallekhanA-kRtau // 54 // 'jo ratnatraya ( jinaliMga ) ke grahaNameM vyAvahArika vyaMga mAnA gayA hai vaha sallekhanAke avasarapara sAdhuke avyaMga nahIM ho jaataa|' vyAkhyA-yahA~ sallekhanAke avasarapara sAdhu bananevAleke viSayameM vyAvahArika vyaMgakI bAtako spaSTa karate hue likhA hai ki jo ratnatrayarUpa jinaliMgake grahaNameM vyAvahArika vyaMga padya na0 52 ke anusAra mAnA gayA hai vaha sallekhanAke avasarapara avyaMga nahIM ho jAtA-vyaMga hI rahatA hai| arthAt sallekhanAke avasarapara jo sAdhu-muni bananA cAhe aura ukta prakArake vyaMgoMmeM kisI vyaMgako liye hae ho to vaha munidIkSAko prApta nahIM ho sakatAuse digambara munidIkSA nahIM dI jA sktii| 'yasyaiha laukikI nAsti nApekSA pAralaukikI / yuktAhAravihAro'sau zramaNaH samamAnasaH // 55 // "jisake isa lokako aura paralokako apekSA nahIM hai, jo yogya AhAra-vihArase yukta hai aura samacittakA dhAraka hai vaha 'zramaNa' hai|' vyAkhyA-jisake dharmasAdhanameM isa lokakI tathA paralokakI apekSA ( dRSTi ) nahIM rahatI-jo saba kucha AtmIya kartavya samajhakara karatA hai; loka-dikhAvA, lokArAdhana, laukika kAryasiddhi athavA paralokameM svargAdikakI prAptike lie kucha nahIM karatA-aura apane cittako sama-rAga-dveSase rahita-rakhatA huA yogya AhAra-vihAra kiyA karatA hai usa sAdhuko 'zramaNa' kahate haiM, jisakA mUla prAkRtarUpa 'samaNa' hai aura jo apane usa rUpameM 'sama-mAnasa' kA vAcaka hai / sama-mAnasa, samacitta, samAzaya-jaise zabda eka hI arthake dyotaka haiN| 'yuktA hAra-vihAra'kA Azaya yahA~ Agamake anukUla udgama-utpAdanAdi doSoMse rahita, bhojana tathA viharanakI pravRttise hai, jisakI vizeSa jAnakArI mUlAcAra, bhagavatI ArAdhanAdi-jaise granthoMse prApta kI jA sakatI hai| kauna zramaNa anAhAra kahe jAte haiM kapAya-vikathA-nidrA-premAkSArtha-parAGmukhAH / jIvite maraNe tulyAH zatrau mio sukhe'sukhe // 56 // Atmano'nveSaNA yeSAM bhikSA yeSAmaNeSaNA / saMyatA santyanAhArAste sarvatra samAzayAH // 57 / / 1. sesaM bhaMgeNa puNo Na hodi sallehaNA ariho // 3-25 // -prvcnsaar| 2. vyA viMgAH / 3. ihalogaNirAvekkho appaDibaddho parammi loyamhi / juttAhAravihAro rahidakasAo have samaNo // 3-26 / / -pravacanasAra / 4. A vyA ysyeh| 5. jassa aNesaNamappA taM pi tavo tappaDicchagA smnnaa| aNNaM bhikkhamaNesaNamadha te samaNA annaahaaraa||3-27|| -prvcnsaar| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 yogasAra-prAbhUta [adhikAra 8 'jo kaSAya, vikathA, nidrA, rAga aura indriyaviSayoMse vimukha haiM, jIvana-maraNa, zatru-mitra aura sukha-duHkhameM samatA dhAraNa karate haiM; AtmAko jinake anveSaNA-khoja banI rahatI hai, bhikSA jinakI eSaNA-icchAse rahita hai aura sarvatra samacitta rahate haiM aise zramaNa sAdhu 'anAhAra' kahe gaye haiN|' vyAkhyA-krodha-mAna-mAyA-lobha ye cAra kaSAyeM; strI, rAja, bhojana, cora ye cAra prakAra. kI vikathAe~, nidrA, prema ( veda-rAga) aura pA~ca indriya viSaya, ina pandraha pramAdoMse jo muni mukha mor3e rahate haiM; jIvana-maraNa, zatru-mitra aura sukha-duHkha upasthita honepara jinakI samatA banI rahatI hai-rAga-dveSakI utpatti nahIM hotI, jo sadA AtmAko cintA-anveSaNAArAdhanAmeM lIna rahate aura yaha samajhate haiM ki AtmA AhAra-rUpameM kabhI koI pudgalaparamANu grahaNa nahIM karatA-svabhAvase nirAhAra haiM ve yadi dehakI sthiti AdikI dRSTase kabhI AhAra lete bhI haiM to bhI unheM 'anAhAra' kahA gayA hai, jisake do mUla kAraNa haiM-1. AtmAko svabhAvase anAhAra samajhanA, 2. AhArameM koI khAsa icchA tathA Asakti na rakhakara use lenaa| kevala deha sAdhukA svarUpa 'yaH svazaktimanAcchAdya sadA tapasi vartate / sAdhuH kevaladeho'sau niSpratIkAra-vigrahaH // 58 / / 'jo zarIrakA pratikAra nahIM karatA aura apanI zaktiko na chipAkara sadA tapazcaraNameM pravRtta rahatA hai vaha kevala deha-dehamAtra parigrahakA dhAraka-sAdhu (zramaNa ) hotA hai|' vyAkhyA-jo sAdhu dehako bhI parigraha samajhatA huA usameM mamatA-rahita hokara vartatA hai vaha roga-upasargAdike Anepara zarIrakA koI pratikAra nahIM karatA aura apanI zaktiko na chipAkara sadA tapazcaryA meM lIna rahatA hai, use 'kevala deha'-dehamAtra parigrahakA dhAraka-sAdhu kahate haiN| kevala deha-sAdhuko bhikSAcaryAkA rUpa 'ekA sanodarA bhuktimAMsa-madhvAdiva jitaa| yathAlabdhena bhaikSaNa nIrasA paravezmani // 56 / / usa kevala-deha zramaNa sAdhukI AhAra caryA parAye gharapara yathAlabdha bhikSAke dvArA, eka bAra, unodarake rUpameM, mAMsa-madhu Adi sadoSa padArthoMse rahita, madhurAdi rasoMmeM se kisIkI apekSA na rakhanevAlI athavA (prAyaH) nIrasa hotI hai-rasAsvAdako liye hue nahIM hotii|' vyAkhyA-yahA~ 'madhu' aura 'varjitA' zabdoMke madhyameM prayukta huA 'Adi' zabda una anveSaNIya kanda-mUlAdikA vAcaka hai jinakA kucha ullekha evaM sUcana Age 63veM padya meM kiyA gayA hai| aura bhinAkA 'yathAlabdha' vizeSaNa isa bAtakA sUcaka hai ki vaha binA kisI preraNA 1. kevaladeho samaNo dehe vi mmttrhidprikmmo| Ajutto taM tavasA aNigRhiye appaNo satti // 3-28 // -pravacanasAra / 2. ekkaM khalu taM bhataM appaDipaNNodaraM jahAladdhaM / caraNaM bhikkheNa divA Na rasAvekkhaM Na madhumaMsaM // 3-29 // -pravacanasAra / . Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 padya 58-63 ] cAritrAdhikAra prArthanA tathA saMketake prApta honI caahie| yadi thAla AdimeM rakhe hue kisI bhojanako deneke lie aMgulIkA izArA bhI kiyA jAtA hai to usa bhojanakA grahaNa yathAlabdha bhikSAkI koTise nikala jAtA hai| isI taraha jo sAdhu bhojanake AgamAviruddha nirdoSa honepara bhI use apanI pasanda tathA rucikA na hone Adike kAraNa nahIM letA vaha bhI yathAlabdha bhikSAkA bhojI nahIM rhtaa| vajita mAMsa-dopa 'pakve'pave sadA mAMse pacyamAne ca saMbhavaH / tajjAtInAM nigodAnAM kathyate jinapuGgavaH // 60 // mAMsaM pakvamapakvaM vA spRzyate yena bhakSyate / anekAH koTayastena hanyante kila janminAm // 61 // 'mAMsa cAhe kaccA ho, pakkA ho yA paka rahA ho usameM jinendroMne tajjAtIya nigodiyA jIvoMkA (nirantara) utpAda kahA hai (ataH) jisake dvArA kaccA yA pakkA mAMsa chuA jAtA hai, khAyA jAtA hai usake dvArA nizcita rUpase aneka koTi-karor3oM jIvoMkA ghAta hotA hai|' vyAkhyA-bhojanameM jisa mAMsake grahaNakA pichale padya meM niSedha hai aura jo dvIndriyAditrasa jIvoMke rasa-raktAdi-mizrita kalevarase niSpanna hotA hai; usameM kyA doSa hai use ina donoM padyoMmeM spaSTa karate hue yaha sUcita kiyA gayA hai ki jinendra devoMke kathanAnusAra mAMsa cAhe kisI bhI avasthAmeM kyoM na ho usameM tajjAtIya nigodiyA jIvoMkA (jo eka svA~sameM aThAraha bAra janma-maraNa karate rahate haiM ) barAbara utpAda banA rahatA hai aura isalie jo koI bhI mAMsako chUtA yA khAtA hai vaha bahutara sUkSma jIvoMkI hatyAkA bhAgI hotA hai| madhu-doSa tathA anya aneSaNIya padArtha bahujIva-praghAtotthaM bahu-jIvodbhavAspadam / asaMyama-vibhItena gredhA madhvapi vajyate // 62 // kando mUlaM phalaM patra navanItamagRdhnubhiH / aneSaNIyamagrAhyamannamanyadapi tridhA // 63 / / 'jo asaMyamase bhayabhIta hai usa sAdhuke dvArA mana-vacana-kAyase vaha madhu tyAgA jAtA hai jo bahujIvoMke ghAtase utpanna huA aura bahuta jIvoMko utpattikA sthAna hai| jo bhojanameM lAlasA rahita sAdhu haiM unake dvArA vaha kanda, mUla, phala, patra, makkhana jo aneSaNIya ( abhakSya ) hai aura dUsarA ( udgamAdi dopoMke kAraNa') agrAhya anna ( bhojana ) bhI mana-vacana-kAyase aura kRtakArita-anumodanAse tyAgA jAtA hai|' 1. pakkesu a Amesu a vipaccamANAsu maMsapesIsu / saMtattiyamuvavAdI tajjAdINaM NigodANaM // 3-29 // (ka) jo pakkamapakkaM vA pesoM maMsassa khAdi phAsadi vA / so kila NihaNadi piMDa jIvANamaNegakoDINaM 1.3-29 / / (kha)-pravacanasAra / 2. A tajjAtAnAM / 3. A vyA nigotAnAM / 4. A vyA janminAM kila / 5. udgama-utpAdanAdi doSoMkA svarUpa jAnane ke lie mUlAcAra Adi granthoMko dekhanA caahie| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 8 vyAkhyA - yahA~ prathama padya meM madhuke doSoMko darzAyA hai aura dUsare padya meM anya agrAhya padArthoMkI kucha sUcanA kI gayI hai| madhu varjanIya batalAte hue usake do vizeSaNoMkA ullekha kiyA gayA hai - eka to yaha ki vaha bahuta jIvoMke ghAtase utpanna hotA hai, dUsarA yaha ki vaha bahuta jIvoM kI utpattikA sthAna hai - bahuta jIva usameM utpanna hote rahate haiM / apane ina donoM guNoM ke kAraNa madhukA sevana asaMyamakA janaka hai aura isalie jo sAdhu saMyamakA bhaMga honese bhaya rakhate haiM ve mana-vacana-kAyase tathA kRta-kArita anumodanAse madhukA tyAga karate haiM / madhu, jisakA tyAga yahA~ vivakSita hai, vaha padArtha hai jise madhumakkhiyA~ puSpoMse lAkara apane chattoM meM saMcaya karatI haiM aura jo bAda meM prAyaH chattoMko tor3a-maror3a kara manuSyoM ke khAne ke lie prastuta kiyA jAtA hai aura jisake isa prastutIkaraNameM madhumakkhiyoM ko bhArI bAdhA pahu~catI hai, unakA tathA unake aNDe baccoMkA rasAdika bhI nicur3akara usameM zAmila ho jAtA hai aura isa taraha jo eka ghRNita padArtha bana jAtA hai / 'kSaudra' saMjJA bhI use prAyaH isa prakriyAkI dRSTise hI prApta hai / isa prakriyAse utpanna huA madhu apane prathama vizeSaNa 'bahujIvapraghAtotthaM' ko sArthaka karatA hai aura isa prakArase utpanna huA ghRNita madhu svabhAva se hI bahuta-se jIvoMkI utpattikA sthAna honeke kAraNa usapara dUsarA vizeSaNa bhI sahaja ghaTita ho jAtA hai / parantu jo madhu ukta prakriyA se - madhumakkhiyoMke chattoMko tor3amaror3a - nicor3akara - utpanna nahIM hotA kintu sahaja svabhAvase TapakatA huA grahaNa kiyA jAtA hai athavA Ajakala madhumakkhiyoMke pAlanakI jo prathA pracalita huI hai usake anusAra madhumakkhiyoM tathA unake aNDe baccoMko koI kaSTa pahu~cAye binA tathA unake bhojanakI pUrI vyavasthA rakhakara jo madhu unake chattoMse yatnapUrvaka grahaNa kiyA jAtA hai usapara prathama vizeSaNa lAgU nahIM hotA; taba dUsarA vizeSaNa lAgU hotA hai yA nahIM, yaha vicAraNIya hai / isa vipayakI chAnabIna karanepara zrI amRtacandrAcAryakA nimnavAkya usake samAdhAna rUpameM pAyA jAtA hai| 182 isameM batalAyA hai ki jo madhu madhuchattese svayaM jharatA ho athavA jise chattese chalapUrvaka grahaNa kiyA gayA ho usake sevanase bhI tadAzrita jIvoMkA ghAta honeke kAraNa hiMsAkA dopa lagatA hai| isase mAlUma hotA hai ki madhuke Azraya meM sUkSma jIvoMkI utpatti hotI rahatI hai isIse usako yahA~ 'bahujIvodbhavAspadam' vizeSaNa diyA gayA hai / apane meM bahutase jIvoM kI utpattiko liye hue honese madhu khAneke yogya nahIM-khAnese una jIvoMkI hiMsA hotI hai aura isalie prathama vizeSaNake abhAva meM bhI usakA khAnA niSiddha hai / svayameva vigalitaM yo gRhNIyAdvA chalena madhu-golAt / tatrApi bhavati hiMsA tadAzraya-prANinAM ghAtAt // 70 // - puruSArthasiddhayupAya jina kanda-mUlAdikA yahA~ niSedha kiyA gayA hai unakA 'aneSaNIya' vizeSaNa khAsa taura se dhyAna meM lene yogya hai / isakA tathA isake pratipakSI 'eSaNIya' vizeSaNakA acchA khulAsA mUlAcArakI nimna do gAthAoM aura unakI vasunandI AcAryakRta TIkAse ho jAtA hai - phalakaMda mUlabIya aNaggipavakaM tu AmayaM kiMci / NaccA aNesaNIyaM Na vi ya paDicchaMti te dhIrA // 9-59 // TIkA - phalAni kanda-mUlAni bIjAni cAgnipakvAni na bhavanti yAni anyadapi AmakaM yatkiMcidanazanIyaM jJAtvA naiva pratIcchanti nAbhyupagacchanti te dhIrAH / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 63-64 1 cAritrAdhikAra jaM havadi aNavvIyaM NivaTThiyaM phAsUyakayaM ceva / NAU Na esaNIyaM taM bhikkhaM muNI paDicchaMti // 9-60 // TIkA - yadbhavatyabIjaM nirbIjaM nirvatayaM nirgatamadhyasAraM prAsukakRtaM caiva jJAtvAzanIyaM tadbhaikSyaM munayaH pratIcchantIti // pake ina donoM gAthAoM meM se pahalImeM likhA hai ki 'jo phala kanda mUla tathA bIja agnise hue nahIM haiM tathA aura bhI jo kucha kacce padArtha haiM una sabako 'anazanIya' ( abhakSya ) samajhakara dhIravIra muni bhojana ke lie grahaNa nahIM karate haiN|' dUsarI gAthA meM yaha batalAyA hai ki 'jo bIjarahita haiM, jisakA madhyasAra ( jalabhAga ) nikala gayA hai athavA jo prAsuka kiyA gayA hai aise saba vanaspatikAya padArthoMko azanIya ( bhakSya ) samajhakara munijana bhikSA meM grahaNa karate haiN|' 183 mUlAcAra ke isa kathana se yaha spaSTa hai aura anazanIya kanda-mUloMkA 'anagnipakva' vizeSaNa isa bAta ko sApha batalA rahA hai ki jaina muni kacce kanda-mUla nahIM khAte, parantu agni meM pakAkara zAka-bhAjI Adi ke rUpa meM prastuta kiye hue padArthoMko bhI bhojana meM grahaNa kara lenekA unake lie vidhAna hai / yadyapi anagnipakva bhI prAsuka hote haiM, parantu prAsukakI sImA usase kahIM adhika bar3hI car3hI hai| usameM sukhAye, tapAye, khaTAI - namaka milAye aura yantrAdikase chinna-bhinna kiye hue sacitta padArtha bhI zAmila hote haiM; jaisA ki nimnalikhita zAstra prasiddha gAthAse prakaTa hai -- sukkaM pakkaM tattaM aMvila-lavaNeNa missiyaM davvaM / jaM jaMteNa chiNNaM taM savvaM phAsUyaM bhaNiyaM // prAsu ke isa lakSaNAnusAra jaina muni anipakva ke atirikta dUsarI avasthAoM dvArA prAsuka hue kanda-mUloM ko bhI khA sakate haiM; kyoMki ve 'aneSaNIya' kI koTise nikalakara 'eSaNIya' kI koTi meM A jAte haiM / hastagata piNDa dUsare ko dekara bhojana karanevAlA yati doSakA bhAgo 'piNDaH pANi- gato'nyasmai dAtuM yogyo na yujyate / dIyate cen na bhoktavyaM bhuGa kte ced doSabhAg yatiH ||64 || 'sAdhuke hAthameM par3A huA AhAra dUsareko deneke yogya nahIM hotA ( aura isalie nahIM diyA jAtA ) yadi diyA jAtA hai to sAdhuko phira bhojana nahIM lenA cAhie, yadi vaha sAdhu anya bhojana karatA hai to doSakA bhAgI hotA hai / ' vyAkhyA -- sAdhuke hAtha meM par3A huA Agamase aviruddha yogya AhAra (bhojanakA grAsa) kisI dUsare ko dene ke yogya nahIM hotA / yadi vaha sAdhu apanI ruci tathA pasandakA na hone ke kAraNa use svayaM na khAkara kisIko detA hai-- yA kisI anyako khAne ke nimitta kahIM rakha detA hai - to usa sAdhuko phira aura bhojana nahIM karanA cAhie, yadi vaha dUsarA bhojana karatA hai to doSakA bhAgI hotA hai - sambhavataH 'yathAlabdha' zuddha bhojana na lene AdikA use doSa lagatA hai| 1. yayA zuSka pakva dhvastAmlalavaNa saMmizra dagdhAdidravyaM prAsukaM iti / gommaTasAraTIkAyAm / 2. acase viDaM pANigayaM Neva deyamaNNassa / dattA bhottumajoggaM bhutto vA hodi paDikuTTo / / 3-30 ( ka ) / / --pravacanasAra / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 yogasAra prAbhRta bAla-vRddhAdi yatiyoMko cAritrAcaraNameM dizA bodha "bAlo vRddhastapoglAnastIvavyAdhi-nipIDitaH / tathA caratu cAritra mUlacchedo yathAsti no // 65 // 'jo sAdhu bAlaka ho, vRddha ho, mahopavAsAdika anuSThAna karanevAlA tapasvI' ho, rogAdikase kRza zarIra athavA kisI tIvra vyAdhise pIr3ita ho use cAritrako usa prakArase pAlana karanA cAhie jisase mUlaguNoMkA viccheda athavA cAritrakA mUlataH vinAza na hone pAve / ' vyAkhyA - yuvaka, nIroga tathA azrAnta sAdhukI bAtako chor3akara jo sAdhu bAla-vRddharogAdikI avasthAoMko liye hue hoM unake viSaya meM yahA~ yaha niyama kiyA gayA hai ki ve cAritra ke anuSThAna meM usa prakArase pravRtta hoM jisase mUla guNarUpa saMyamakI virAdhanA na hone pAve - usakI rakSA karate hue apanI kamajorI ke kAraNa ve aura jo cAheM riAyateM prApta kara sakate haiM / mUla cAritrakA yadi bhaMga hogA taba to ve punaH dIkSA ke yogya ThahareMge / svalpalepI yati kaba hotA hai| 'AhAramupadhiM zayyAM dezaM kAlaM balaM zramam / vartate yadi vijJAya 'svalpalepo' yatistadA ||66 // [ adhikAra 8 'yadi sAdhu AhAra, parigraha ( upakaraNa )' zayana, deza, kAla, bala aura zramako bhale prakAra jAnakara pravRtta hotA hai to vaha alpalepI hotA hai-thor3A karmabandha karatA hai| vyAkhyA - yahA~ ' upadhi' zabda bAla-vRddha - zrAnta-glAnasambandhI zarIra mAtra parigrahakA vAcaka hai, aura 'AhAra' bhikSAmeM Amataurapara milanevAle bhojanako samajhanA cAhie / jo bAla-vRddhAdi sAdhu apane AhAra, zarIra, zayyA saMstara, deza, kAla, bala aura zramakI sthitiko bhale prakAra jAnakara tadanukUla bhadra AcaraNako apanAtA hai vaha alpa karmabandhakA kartA hotA hai / tapasvIko kisa prakArake kAma nahIM karane saMyama hIyate yena yena loko virAdhyate / jJAyate yena saMklezastanna kRtyaM tapasvibhiH || 67 // 'jisake dvArA saMyama kI hAni ho, jisake dvArA lokako pIr3A pahu~catI ho tathA jisake dvArA saMkleza mAlUma par3e vaha kAma tapasviyoM - sAdhuoM ko nahIM karanA cAhie / ' 1. bAlo vA buDDho vA samabhihado vA puNo gilANo vA / cariyaM caradu sajoggaM mUlacchedo jadhA Na havadi // 3-30 // pravacanasAra / 2. mahopavAsAdyanuSThAyI tapasvI ( sarvArthasi0 ) / 3. AhAre va vihAre detaM kAlaM samaM khamaM uvadhi / jANittA te samaNo vaTTadi jadi appalevI so // 3-31 // pravacanasAra / 4. vAla-vRddha zrAnta-glAna-sambandhinaM zarIramAtropadhi parigrahamiti / - pravacanasAra TIkA jayasenoyA / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 64-70] cAritrAdhikAra 185 vyAkhyA-sAdhu tapasvIko kauna kAma nahIM karane cAhie unakI yahA~ saMkSepameM sUcanA kI gayI hai| ve tIna kAma haiM-eka to jisase saMyamako-mUlaguNoMke anuSThAnako hAni pahu~ce, dUsarA vaha jisase lokakI virAdhanA ho-laukika janoMko pIr3A pahu~ce aura tIsarA vaha jisase apaneko saMkleza mAlUma par3e-apane pariNAmoMmeM saMlliSTatA AtI ho| aise saba kArya pApabandhake kAraNa hote haiN| AgamakI upayogitA aura usameM sAdara pravRttikI preraNA 'ekAgramanasaH sAdhoH padArtheSu vinizcayaH / yasmAdAgamatastasmAt tasminnAdriyatAM tarAm // 6 // 'ekAgracittake dhAraka sAdhuke ki Agamase padArthoMmeM nizcaya hotA hai ataH bhAgamameM vizeSa Adarase pravRtta honA caahie|' vyAkhyA--AtmA athavA muktikA sAdhana karanevAle zramaNa-sAdhukA yahA~ 'ekAgramana' vizeSaNa diyA hai, jo bahuta hI yuktiyukta hai, kyoMki manakI ekAgratAke binA sAdhanA nahIM banatI aura sAdhanAke binA sAdhutA nAmamAtrakI hI raha jAtI hai| manakI ekAgratA padArthoM ke nizcayapara avalambita hai| jisa sAdhuko apane zuddha AtmasvarUpakA, para-padArthoMkA, parapadArthoM ke saMyoga-viyoga hetuoMkA, karmapudgaloM tathA unakI zaktikA aura isa vizvake rUpakA ThIka nizcaya nahIM usakA citta DAvA~Dola honeke kAraNa sthiratAko prApta nahIM hotaa| padArthoke nizcayakI prApti Agamase-sarvajJadezita athavA sarvajJadezanAnusArI zAstroMse-hotI hai ataH Agama-zAstroMke prati vizeSataH AdarabhAva rakhanekI yahA~ sAdhuoMko preraNA kI gayI hai| paralokavidhau zAstraM pramANaM prAyazaH param / yato'trAsannabhavyAnAmAdaraH paramastataH // 66 // 'ca ki paralokake sambandhameM zAstra prAyaH utkRSTa paramapramANa haiM. isalie jo nikaTa bhavya haiM unakA zAstrameM parama Adara hotA hai|' ' vyAkhyA-yahA~ yaha batalAyA hai ki jo nikaTa bhavya sAdhu hote haiM unakA AgamameM parama Adara hotA hai aura usakA kAraNa yaha hai ki paralokake viSayameM athavA atIndriya sUkSma padArthoM ke sambandhameM prAyaH zAstra hI pramANabhUta hai; kyoMki vaha ghAtiyA karmoMke kSayase samudbhUta hue ananta jJAnAdi catuSTayake dhAraka sarvajJakai dvArA dezita ( kathita ) hotA hai| aisA sarvajJa ka thatapramANa hI yahA~ tathA Ageke padyoMmeM vivakSita hai| upadezaM vinApyaGgI paTIyAnarthakAmayoH / dharme tu na vinA zAstrAditi tatrAdaro hitaH // 7 // 1. eyaggagado samaNo eyaragaM Nicchidassa atthesu / Nicchitto Agamado AgamaceTTA tado jeTTA // 3-32: / --pravacanasAra / 24 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 8 'yaha prANI artha aura kAma ( puruSArtha ) ke sAdhanameM binA upadezake bhI nipuNa hotA haisvataH pravRtti karatA hai--parantu dharma ( puruSArtha ) ke sAdhanameM binA zAstroMke-zAstropadezake abhAvameM-pravRtta nahIM hotA, isalie zAstrameM AdarakA honA hitakArI hai|' vyAkhyA-yahA~ zAstrameM Adara aura usakI AvazyakatAkI bAtako yaha kahakara aura puSTa kiyA gayA hai ki saMsArI prANI arthopArjana aura kAmasevana ina do puruSArthoM meM to binA kisIke upadezake svataH pravINa hotA tathA pravRtti karatA hai parantu dharmAcaraNameM binA zAstrake nahIM pravartatA ataH AgamazAstrameM Adara karanA hitarUpa hai / arthakAmAvidhAnena tadabhAvaH paraM nRNAm / dhamovidhAnato'narthastadabhAvazca jAyate // 71 // 'artha aura kAmake sAdhanameM pravRtti na karanese unakA abhAva hI hotA hai| parantu dharmake sAdhanameM pravRtti na karanese dharmakA abhAva hI nahIM kintu anartha bhI ghaTita hotA hai| vyAkhyA-pichale padyameM jina tIna puruSArthoMkA ullekha hai unameM pravRttike na honese jo doSa AtA hai use isa padya meM batalAte hue likhA hai ki artha-kAmako na karanese to manaSyoMke unakA abhAva hI ghaTita hotA hai, parantu dharmakA anuSThAna na karanese dharmakA abhAva hI nahIM kintu dUsarA anartha bhI ghaTita hotA hai jise pApAcAra pravRttike rUpameM samajhanA cAhie aura isa taraha muniyoMko dharmake sAdhanabhUta AgamameM sAdara pravRtta honeke lie prerita kiyA hai| tasmAddharmArthibhiH zazvacchAstra yatno vidhIyate / mohAndhakArite loke zAstraloka-prakAzakam // 72 // 'ataH jo dharmake abhilASI haiM unake dvArA sadA zAstrameM zAstropadezakI prAptimeM-yatna kiyA jAtA hai / moharUpI andhakArase vyApta lokameM zAstra (hI) lokakA prakAzaka hai-lokako yathArtharUpameM dikhalAnevAlA hai|' ___ vyAkhyA-dharmasAdhanAke lie Agama-zAstrakI ukta AvazyakatAko dekhate hue dharmArthI sAdhuoMkA yaha spaSTa kartavya hai ki ve sadA Agama-zAstrake adhyayana, zravaNa tathA mananakA yatna kreN| vastutaH mohAndhakArase vyApta lokameM zAstra hI lokake svarUpakA saccA prakAzaka hai| yahA~ pIche tathA Age jisa zAstra (Agama ) kA ullekha hai vaha vahI hai. jisakA svarUpa svAmI samantabhadrane samIcIna dharmazAstra (ratnakaraNDa) ke nimna padyameM diyA hai - aaptopjnymnulldhymdRssttesstt-virodhkm|| tattvopadezakRtsAvaM zAstraM kApatha-ghaTTanam // 9 // arthAt-'jo AptopajJa ho-Aptake dvArA prathamataH jJAna hokara upadiSTa huA hoanullaMdhya ho-ullaMghanIya athavA khaNDanIya na hokara grAhya ho, dRSTa ( pratyakSa ) aura iSTa ( anumAnAdi-viSayaka-svasammata siddhAnta) kA virodhaka na ho-pratyakSAdi pramANoMse jisameM koI bAdhA na AtI ho aura na pUrvAparakA koI virodha hI pAyA jAtA ho, tattvopadezakA kartA ho-vastuke yathArthasvarUpakA pratipAdaka ho, sabake lie hitarUpa ho aura kumArgakA nirAkaraNa karanevAlA ho, use 'zAstra'-paramArtha bhAgama-kahate haiN|' isakI vizeSa vyAkhyAke lie samIcIna dharmazAstra pRSTha 43,44 dekhanA cAhie / . Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 71-76] cAritrAdhikAra 187 mAyAmayauSadhaM zAstra zAstra puNyanibandhanam / cakSuH sarvagataM zAstra zAstra sarvArthasAdhakam / / 73 / / 'mAyArUpa rogako davA zAstra, puNyakA kAraNa zAstra, sarvapadArthoko dekhanevAlA netra zAstra aura sarvaprayojanoMkA sAdhaka zAra vyAkhyA-yahA~ Agama-zAstrakI mahimAkA varNana karate hue use mAyAcAra rUpa rogakI oSadhi, sarvavyApI netra, puNyake upArjanameM sahAyaka aura sarvaprayojanoMko siddha karanevAlA sAdhaka batalAyA hai| na bhaktiryasya tatrAsti tasya dharma-kriyAkhilA / andhalokakriyAtulyA karmadoSAdasatphalA // 74 // 'jisako Agama-zAstrameM bhakti nahIM usakI sArI dharmakiyA karmadoSake kAraNa andhe vyaktiko kriyAke samAna hotI hai, aura vaha kriyA dUSita honeke kAraNa satphalako-untama athavA yatheSTa phalako-nahIM phltii|' vyAkhyA-ukta Agama-zAstrake prati jisakI bhakti nahIM-AdarabhAva nahIM usa sAdhukI saba kriyAko--sAre dharmAcaraNako-yahA~ andhapuruSakI kriyAke samAna batalAyA hai; kyoMki vaha kriyA viveka-vihIna dUSita honeke kAraNa satphalako nahIM phltii| yathodakena vastrasya malinasya vizodhanam / rAgAdi-doSa-duSTasya zAstraNa manasastathA // 7 // 'jisa prakAra malina vastrakA jalase zodhana hotA hai usI prakAra rAgAdi doSase dUSita hue manakA saMzodhana zAstrase hotA hai|' vyAkhyA-yahA~ bhI zAstrake mahattvako eka udAharaNa-dvArA spaSTa karate hue likhA hai ki rAgAdika doSoMse dUSita huA sAdhukA mana zAstrake adhyayanAdise usI prakAra vizuddhiko prApta hotA hai jisa prakAra ki malase malina vastra jalase dhulanepara zuddha tathA sApha hotA hai| Agame zAzvatI buddhimuktistrI-zaMphalI ytH| tataH sA yatnataH kAryA bhavyena bhavabhIruNA // 76 // 'cUMki Agama-zAstrameM nirantara lagI huI buddhi muktistrIko prApta karane meM dUtoke samAna hai-muktiko prApta karAtI hai isalie jo saMsArase-saMsArake duHkhoMse bhayabhIta bhavya hai use yatnapUrvaka buddhiko zAstra meM-zAstra ke adhyayana-zravaNa-mananAdimeM lagAnA caahie|' vyAkhyA-yahA~ alaMkArakI bhASAmeM AgamameM nirantara lagI rahanevAlI sAdhukI baddhikA muktistrIse milAnevAlI dUtIke samAna batalAyA hai aura isalie saMsArase bhayabhIta bhavya sAdhuko sadA yatnake sAtha apanI buddhiko Agamake adhyayanAdimeM pravRtta karanA cAhieisase usako muktimArgakI prApti hogii| 1. mu dravyanibaMdhanaM / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 8 kAntAre patito durge grtaadyprihaartH|| yathA'ndho nAznute mArgamiSTasthAna-pravezakam // 77 / / patito bhava-kAntAre kumArgAparihArataH / tathA nApnotyazAstrajJo mAga muktipravezakam / / 78 / / 'jisa prakAra durgama vanameM par3A huA andhA manuSya khaDDe AdikA parityAga na kara sakanese iSTa-sthAnameM praveza karAnevAle mArgako nahIM pAtA hai usI prakAra saMsAra-vanameM par3A huA azAstrajJa prANI kumArgakA parityAga na kara sakanese muktipravezaka mArgako prApta nahIM hotA-usa sanmArgapara nahIM lagatA hai jisapara calanese muktikI prApti hotI hai|' vyAkhyA-yahA~ Agama-zAstrakI upayogitA, AvazyakatA tathA mahimAkA upasaMhAra karate hue use durgama-vanameM akele par3e hue andha puruSake udAharaNa-dvArA kucha aura spaSTa karake batalAyA gayA hai / durgama vanameM akelA par3A huA andhA jisa prakAra calate samaya gaDDhe, khaDu tathA kUpa-khAI AdikA parihAra na kara sakanese unameM gira jAtA hai, par3A-par3A kaSTa bhogatA hai aura apane iSTa sthAnako prApta karane meM samartha nahIM hotA, usI prakAra saMsAra-vanameM par3A huA zAstrajJAnase vihIna andhA sAdhu-caryA karate samaya kumArgokA parihAra na kara sakanese kumArgoMmeM pha~sakara apane iSTasthAna-muktiko prApta karAnevAle sanmArgako prApta karanemeM asamartha hotA hai| __isa prakAra 11 padyoMmeM sAdhuke lie Agama-zAstrakI bhArI upayogitAdikA yahA~ varNana kiyA gayA hai, jisake dvArA prApta jJAnase muktikI prApti hotI hai / samAna anuSThAnake honepara bhI pariNAmAdise phala-bheda yataH same'pyanuSThAne phalabhedo'bhisandhitaH / sa tataH paramastatra jJeyo nIraM kRSAviva // 76 // bahudhA bhidyate so'pi rAgadveSAdibhedataH / nAnAphalopabhoktaNAM nRNAM buddhayAdibhedataH // 80 // 'caki samAna anuSThAnake honepara bhI pariNAmase phalameM bheda hotA hai isalie phalaprAptimeM pariNAmako utkRSTa sthAna prApta hai, usI prakAra jisa prakAra ki khetImeM (jotane-bone Adi rUpa mAna anuSThAnake honepara bhI) jalako vizeSa sthAna prApta hai-ThIka samayapara yatheSTa mAtrAmeM yadi khetIko jala diyA jAtA hai to vaha uttama hotI hai| aura vaha pariNAma ( abhiprAya ) bhI rAga-dveSAdike bhedase tathA phalakA upabhoga karanevAle vividha manuSyoMko buddhi Adike bhedase bahudhA bheda rUpa hai|' vyAkhyA-ina donoM padyoMmeM cAritrakA anuSThAna samAna honepara bhI usake phalabhedakI bAta kahI gayI hai| phalabhedameM bhAvakI pradhAnatAko batalAte hue khetImeM jalake udAharaNa-dvArA use spaSTa kiyA gayA hai, zubharAga tathA azubharAga aura dveSa-mohAdikakI tara-tamatAke bhedase 1. na labhate / . Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 77-83 ] cAritrAdhikAra 189 bhI phalameM bheda hotA hai / isake atirikta phala bhoganevAloMkI buddhi Adike bhedase bhI phalameM bheda hotA hai, yaha bAta yahA~ khAsa taurase sUcita kI gayI hai| buddhi, jJAna aura asammohake bhedase sAre karma bhedarUpa buddhirjJAnamasaMmohastrividhaH prakramaH smRtaH / sarvakarmANi bhidyante tadbhedAca zarIriNAm // 1 // 'buddhi, jJAna aura asammoha aise tIna prakArakA prakrama-kArya meM pravartanarUpa udyama-hai aura isake bhedase dehadhAriyoMke saba kArya bhedako prApta hote haiM-koI buddhipUrvaka, koI jJAnapUrvaka aura koI asammoharUpa hote haiN| ___ vyAkhyA-jisa buddhi Adike bhedase pichale padyameM phalabhedakI bAta kahI gayI hai use yahA~ buddhi, jJAna aura asammohake bhedase tIna prakAra prakrama-udyama batalAyA hai-eka buddhipUrvaka, dUsarA jJAnapUrvaka aura tIsarA asammohahetuka / ina tInoMkA spaSTIkaraNa agale kucha padyoMmeM kiyA gayA hai / yahA~ itanI hI sUcanA kI gayI hai ki ina tInoMke bhedase dehadhAriyoMke sAre kArya bhedako prApta hote haiN| buddhi, jJAna aura asammohakA svarUpa buddhimakSAzrayAM tatra jJAnamAgamapUrvakam / tadeva sadanuSThAnamasaMmohaM vido viduH // 2 // 'vijJa puruSa una buddhi Adi tIna bhedoMmeM indriyAzritako 'buddhi' AgamapUrvakako 'jJAna' aura AgamapUrvaka jJAna ho jaba satya anuSThAnako-abhrAntarUpase sthiratAko prApta hotA hai taba use 'asammoha' kahate haiN|' vyAkhyA-isa padyameM buddhiko indriyAzrita aura jJAnako AgamAzrita batalAkara donoMke bhedako spaSTa kiyA gayA hai, anyathA buddhi aura jJAnameM sAdhAraNatayA koI bheda mAlUma nahIM hotA--ekake sthAnapara dUsarekA prayoga pAyA jAtA hai; jaise jJAnako pramANa kahA jAtA hai vaise 'pramANaM buddhilakSaNam' vAkyake dvArA svAmI samantabhadrane svayambhUstotra (63) meM usa jJAnako hI 'buddhi' zabdake dvArA ullekhita kiyA hai| sAtha hI jo AgamapUrvaka jJAna sadanuSThAnako prApta ho--abhrAntarUpase sthira ho--use 'asammoha' batalAyA hai / buddhayAdi pUrvaka kAryoMke phalabhedako dizAsUcanA cAritradarzanajJAnatatsvIkAro yathAkramam / tatrodAharaNaM jJeyaM buddhayAdInAM prasiddhaye // 3 // 'cAritra-darzana-jJAnakA jo yathAkrama-darzana-jJAna-cAritrake kramase svIkAra hai-jo cAritra darzana-jJAna-pUrvaka hai-usameM buddhi AdikI prasiddhike lie yahA~ udAharaNarUpase bhedako jAnanA caahie|' 1. udyamaH / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhUta [ adhikAra 8 vyAkhyA--buddhi AdikI vizeSatAko darzAneke lie yahA~ jisa phalabhedake udAharaNakI bAta kahI gayI hai use saMkSepataH agale kucha padyoMmeM batalAyA gayA hai / buddhipUrvaka saba kArya saMsAra-phalake dAtA buddhipUrvANi karmANi samastAni tanubhRtAm / saMsAraphaladAyIni vipAkavirasatvataH ||84 // 'dehadhArI jIvoMke jo buddhipUrvaka kArya haiM ve saba saMsAraphalake denevAle haiM, kyoMki ve vipAkameM virasa hote haiN|' vyAkhyA-yahA~ saMsArI jIvoMke jitane bhI buddhipUrvaka kArya haiM una sabako sAMsArika phala athavA saMsAra-paribhramaNarUpa phalake denevAle likhA hai aura usakA hetu yaha diyA hai ki ve vipAkakAlameM virasa hote haiN| jo vipAkakAlameM rasarahita athavA vikRta rasa ho jAte haiM una indriyAzrita buddhipUrvaka kAryoMkI aisI hI sthiti hai ki ve saMsAra-phalako hI denevAle hote haiN| jJAnapUrvaka kArya muktihetuka tAnyeva jJAna-pUrvANi jAyante muktihetave / anubandhaH phalatvena zrutazaktinivezitaH // 8 // 've hI kArya jaba jJAna-pUrvaka hote haiM to ve muktike hetu hote haiM, kyoMki zrutazaktiko liye hue jo anurAga hai vaha (kramazaH ) mukti phalako phalatA hai| vyAkhyA--jo kArya indriyAzrita buddhipUrvaka kiye jAte haiM ve hI kArya jaba AgamAzrita jJAnapUrvaka kiye jAte haiM to ve bandhake phalako na phalakara kramase muktike phalako phalate haiM / isase yaha sApha dhvanita hotA hai ki indriyAzrita buddhi ajJAnarUpA hai aura AgamAzrita buddhi jJAnarUpA hai| isIse ajJAnIke bhogoMko bandhakA aura jJAnIke bhogoMko nirjarAkA kAraNa batalAyA jAtA hai| asammoha-pUrvaka kArya nirvANa sukhake pradAtA santyasaMmohahetUni karmANyatyantazuddhitaH / nirvANazarmadAyIni bhavAtItAdhvagAminAm // 86 // 'jo kArya asammohapUrvaka hote haiM ve bhavAtIta mArgapara calanevAloMko atyanta zuddhike kAraNa nirvANasukhake pradAtA hote haiN|' vyAkhyA-yahA~ tIsare asammoha hetu kAryoMke phalakI bAtako liyA gayA hai, jinake svAmI bhavAtIta mArgagAmI hote haiM-bhavAbhinandI nahIM-aura unheM mukti-sukha kA dAtA likhA hai; kyoMki ve cittakI atyanta zuddhike liye hue hote haiN| 1. mu tnuumtaaN| - Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 84-89] cAritrAdhikAra bhavAtIta mArgagAmiyoMkA svarUpa bhAveSu karmajAteSu mano yeSAM nirudyamam / bhava-bhoga-viraktAste bhavAtItAdhvagAminaH // 87 // 'karmajanita padArthoMmeM jinakA mana udyamarahita hai ve bhavabhogase virakta (yogI) 'bhavAtItamArgagAmI' hote haiN| vyAkhyA-jina bhavAtItamArgagAmiyoMkA pichale padyameM ullekha hai unakA isa padyameM saMkSipta rUpa diyA gayA hai-yaha batalAyA hai ki 'jinakA mana karmodayajanita padArthomeM nirudyama rahatA hai-anurakti Adike rUpameM koI pravRtti nahIM karatA-aura jo saMsArake bhogoMse sadA virakta rahate haiM unheM 'bhavAtItamArgagAmI' kahate haiN| aise muniyoMkI pravRtti bhavAbhinandI muniyoMse bilakula viparIta 'alaukikI' hotI hai| bhavAtItamArgagAmiyoMkA mArga sAmAnyakI taraha eka hI eka eva sadA teSAM panthAH samyaktvacAriNAm / vyaktInAmiva sAmAnyaM dazAbhede'pi jAyate // 8 // 'jo bhavAtItamArgagAmI samyak cAritrI haiM unakA mArga dazAkA kucha bheda honepara bhI eka hI hai, usI prakAra jisa prakAra ki vyaktiyoMmeM avasthAkA kucha bheda honepara bhI samAnatA-dyotaka dharma eka hI hotA hai|' vyAkhyA-jina bhavAtItamArgagAmiyoMkA pichale padyameM ullekha hai unake viSayameM yahA~ do bAteM khAsataurase kahI gayI haiM--eka to yaha ki ve saba samyakcAritrI hote haiM, dUsare yaha ki unameM paraspara panthabheda nahIM hotA--sabakA pantha eka hI rahatA hai, usI prakAra jisa prakAra ki vyaktiyoMmeM-vizeSoM meM--avasthAkA kucha bheda honepara bhI sAmAnya sadA eka hI rahatA hai| zabdabhedake honepara nirvANatattva eka hI hai nirvANasaMjJitaM tattvaM saMsArAtItalakSaNam / ekamevAvaboddhavyaM zabdabhede'pi tattvataH // 86 // 'saMsArAtIta lakSaNako liye hue jo nirvANa-saMjJA prApta ( mokSa ) tattva hai use zabdabhedake honepara bhI vastutaH eka hI jAnanA caahie|' vyAkhyA-nirvANa nAmakA tattva, jise sAta tattvoMmeM 'mokSa' nAmase ginAyA gayA hai aura jisakA lakSaNa saMsArapanekA abhAva hai-arthAt jisameM bhava-parivartana nahIM, janmamaraNa nahIM, zarIra nahIM, indriyA~ nahIM, indriyoM-dvArA viSayagrahaNa nahIM, rAga-dvepa-moha nahIM, krodha-mAna-mAyA-lobha nahIM, hAsya-rati-arati-zoka-bhaya-jugupsA nahIM, kAmasevA nahIM, kisI prakArakI icchA nahIM, tRSNA nahIM, ahaMkAra-mamakAra nahIM, saMyoga-viyoga nahIM, iSTaviyoga 1. mu samyaparAyiNAM / 2. mu dazAbhedo / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 yogasAra-prAbhUta [adhikAra 8 aniSTa yoga-janya koI kaSTa nahIM, roga nahIM, jarA nahIM, bAla-yuvA-vRddhAvasthA nahIM, bhUkhapyAsa nahIM, khAnA-pInA-sonA-jAganA nahIM, kahIM jAnA-AnA nahIM, kisIse koI vArtAlApa nahIM, koI dhandhA cyApAra nahIM, kisI prakArakI sAdhanA-ArAdhanA nahIM, miTTI-IMTa-patthara-cUne Adike makAnoMmeM rahanA nahIM, saMsArakA koI sukha-duHkha nahIM, anityatA-kSaNabhaMgura nahIM; aura na kisI prakArakA koI vibhAva pariNamana hai, usa sva-svabhAva-sthita nirvikAra zuddha zAzvata jJAnAnanda svarUpako 'saMsArAtIta lakSaNa' kahate haiN| isa lakSaNase yukta 'nirvANa' tattva vastutaH eka hI hai; mokSa, mukti, nirvRti, siddhi Adi zabdabheda athavA saMjJA (nAma) bhedake kAraNa bheda honepara bhI arthakA koI bheda nahIM hai-saba nAma tAttvika dRSTise eka hI arthake vAcaka haiN| yahA~ mokSa (nirvANa ) kA jo lakSaNa saMsArAtIta' arthAta 'bhava-viparIta diyA hai vaha apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai aura use sabakI samajhameM Ane yogya banA detA hai| yadyapi vaha usa lakSaNase jo mokSAdhikArake prArambhameM 'abhAvo bandhahetUnAM' ityAdi rUpase diyA hai, prakaTa rUpameM bhinna jAna par3atA hai parantu vastutaH bhinna nahIM hai-usIkA phalitArtha hai| vaha dArzanikoMkI-zAstriyoMkI samajhameM Ane yogya bar3A hI gUDha-gambhIra tathA, a~cA-tulA lakSaNa hai aura yaha sarvasAdhAraNakI sahaja samajhameM Ane yogya khulA evaM sIdhA-sAdA:lakSaNa hai| bandha aura bandhakA kArya jo saMsAra usase mokSa viparIta hai / saMsArarUpa sabake sAmane hai, jise saMkSepameM Upara pradarzita kiyA gayA hai, jabaki bandhake hetu aura sarva karma sAmane nahIM haiM, isase sAMsArika sabhI pravRttiyoMke abhAvarUpa mokSako AsAnIse samajhA jA sakatA hai aura isIlie sarvasAdhAraNakI samajha tathA phalitArthakI dRSTise yaha lakSaNa bar3A hI mahattvapUrNa hai| vimuktAdi zabda anvarthaka vimukto nirvRtaH siddhaH paraMbrahmAbhavaH zivaH / anvarthaH zabdamede'pi bhedastasya na vidyate / / 60 // 'vimukta, nirvRta, siddha, paraMbrahma, abhava tathA ziva zabda anvarthaka haiN| zabdabhedake hote hue bhI inameM ekake vAcyakA dUsareke vAcyake sAtha vAstavameM arthabheda nahIM hai|' vyAkhyA-yahA~ nirvANako prApta vyaktiyoMke kucha nAmoMkA ullekha karake yaha batalAyA hai ki ye saba nAma anvartha saMjJaka haiM-nAmabhedako liye hue honepara bhI inameM koI bhI nAma usa nirvANa tattvake japabhedakI liye hue nahIM hai-sabakA abhidheya vahI eka nirvANatattva hai jisakA pichale padyameM ullekha kiyA gayA hai| vimuktiko-vibhAvapariNamanameM kAraNabhUta bandhanoMse vizeSataH nivRttiko-jo prApta use 'vimukta' kahate haiM, jo sAMsArika saba pravRttiyoMse chuTakArA pA cukA hai use 'nirvRta' kahate haiM, jisane siddhiko-doSoM-vikAroM tathA AvaraNoMke abhAvarUpa svAtmopalabdhiko-prApta kara liyA hai use 'siddha' kahate haiM, jo saba vibhAvoMkA abhAva kara apane zuddha cidAnandamaya AtmasvarUpameM sthita ho gayA hai use 'paraMbrahma' kahate haiM, jo bhavake-saMsArake-saba prapaMcoMse rahita ho gayA hai athavA saMsArake rUpameM nahIM rahA use 'abhava' kahate haiM aura jo zivako--parama saukhyarUpa nirvANako athavA parama-kalyANako-prApta ho gayA hai use 'ziva' kahate haiN| ukta nAmoMkI ina arthopara-se sabakA vAcya eka hI pAyA jAtA hai aura isalie inameM vastutaH artha-bhedakA na honA sughaTita hai| 1. bandhasya kArya: saMsAraH ( rAmasenAcArya ) / 2. mokSastadviparItAtmA ( smntbhdr)| . Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 90-94] cAritrAdhikAra 193 nirvANatattva tIna vizeSaNoMse yukta tallakSaNAvisaMvAdA nirAvAdhamakalmaSam / kAryakAraNatAtItaM janmamRtyuviyogataH // 31 // 'usa nirvANatattvake lakSaNameM jo visaMvAda-rahita haiM ve use "nirAbAdha'-saba prakArakI AkulatAdi bAdhAoMse rahita-'akalmaSa'-sAre karmamaloMse zUnya-aura janma-maraNakA abhAva ho jAnese 'kArya-kAraNatA-se vimukta' kahate haiN|' vyAkhyA-nirvANa tattvake ukta saMsArAtIta lakSaNameM jinheM koI vivAda nahIM hai ve usa nirvANa tattvako tIna khAsa vizeSaNoMse yukta anubhava karate haiM-eka nirAbAdha, jisameM kabhI kisI prakArase koI bAdhA nahIM AtI, dUsare akalmapa, jisameM kabhI kisI prakArase karmamalakA sambandha nahIM ho pAtA, tIsare janma-maraNakA viyoga ho jAnese jo sadA kAryakAraNatAse rahita rahatA hai--na kabhI kisIkA kArya banatA aura na kabhI kAraNa / asammohase jJAta nirvANa-tattvameM koI vivAda tathA bheda nahIM hotA jJAte nirvANa-tattve'sminnasaMmohena tatvataH / mumukSaNAM na tadyuktau vivAda upapadyate // 12 // sarvajJena yato dRSTo mArgo muktipravezakaH / prAJjalo'yaM tato bhedaH kadAcinnAtra vidyate // 13 // ___'isa nirvANatattvake vastutaH asammoha ( abhrAnta ) rUpase jJAta ho jAnepara mumukSuoMko usakI yukti-yojanAmeM vivAda utpanna nahIM hotaa| kyoMki sarvajJake dvArA dekhA gayA jo muktipravezaka mArga hai vaha prAJjala hai-spaSTa evaM nirdoSa hai--aura isalie usameM kabhI koI bheda nahIM hai|' vyAkhyA--mokSatatvako jabataka asammoha ( abhrAnta ) rUpase nahIM jAnA jAtA tabataka usameM vivAdakA honA sambhava hai| Agama-jJAnapUrvaka nizcita rUpase jAna lenepara mumukSu ko usameM phira koI vivAda utpanna nahIM hotaa| ve dRDha zraddhAke sAtha samajhate haiM ki sarvajJadevane mozna-prAptikA jo mArga-upAya bandhake hetuoM mithyAdarzana-jJAna-cAritrakA abhAva aura mokSahetuoM samyagdarzana-jJAna-cAritrakA sadbhAva batalAyA hai vaha bilakula ThIka haiusameM kabhI koI antara nahIM pdd'taa| bandhahetuoMke abhAvase naye karma nahIM ba~dhate aura mokSahetuoMke sadbhAvase jo tapazcaryA banatI hai usase saMcita sAre karmoMkI nirjarA hokara svataH muktikI prApti hotI hai / aura isalie tre niHzaMka hokara usa mArgameM pravRtti karate haiN| nirvANamArgako dezanAke vicitra honeke kAraNa vicitrAdezanAstatra bhavyacittAnurodhataH / kurvanti sUrayo vaidyA yathAvyAdhyanurodhataH // 14 // 'usa muktimArgake sambandhameM AcArya mahodaya bhavyajanoMke cittAnurodhase nAnA prakArako dezanAeM usI prakAra karate haiM jisa prakAra vaidya vyAdhiyoMke anurodhase nAnA prakArako 1. A janmamRtyoviyogataH, vyA janmamRtyAdiyogataH / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 yogasAra- prAbhRta [ adhikAra 8 cikitsA karate haiM - jisa samaya jisa rogIkI jisa prakArakI vyAdhi ( bImArI ) hotI hai| usa samaya catura vaidya usa vyAdhi tathA rogIkI prakRti Adike anurUpa yogya auSadhakI yojanA karate haiM / ' vyAkhyA - pichale padyase koI yaha na samajha le ki muktikA mArga bilakula eka hI sA~ce meM DhA huA hotA hai, sabake lie samAna rUpase hI usakI dezanA kI jAtI hai, usakI prakriyA meM kahIM koI raMcamAtra bhI parivartana nahIM hotA, isa g2alatafahamIko dUra karaneke lie hI isa padyakA avatAra huA jAna par3atA hai / yahA~ spaSTa rUpase mokSamArgakI dezanAkA vizeSaNa 'vicitrA' diyA gayA hai jo isa bAtako sUcita karatA hai ki sabake lie dezanAkA eka hI rUpa nahIM hotA, kyoMki sAmAnyataH saMsAra-roga eka hone para bhI usakI avasthAe~ bhinnabhinna cittoMke anurodhase bhinna-bhinna hotI haiN| eka catura vaidya eka hI rogase pIr3ita vibhinna rogiyoMkI cikitsA meM rogIkI avasthA Adike anurodhase jisa prakAra vibhinna cikitsA karatA hai usI prakAra saMsAra-roga ke jJAtA AcArya bhI saMsArI prANiyoMke rogakI vibhinna sthiti tathA avasthA Adike anusAra unheM vibhinna prakArakI dezanA kiyA karate haiM, jisameM roga-viSayaka siddhAntAdikA koI virodha na hokara dravya-kSetra kAla-bhAva ke anusAra usakI cikitsA prakriyAmeM antara huA karatA hai / isIse aneka AcAryoMke kathanoMmeM paraspara zAsana-bheda pAyA jAtA hai, itanA hI nahIM kintu jaina tIrthaMkaroMke zAsana meM bhI bheda pAyA jAtA hai / isake lie jaina grantharatnAkara hIrAbAga bambaI se prakAzita 'jainAcAryoMkA zAsanabheda' nAmaka pustakako dekhanA cAhie, jisameM pariziSTa rUpase jainatIrthaMkaroMkA zAsanabheda bhI diyA huA hai / ukta cAritra vyavahArase mukti hetu nizcayame vivikta cetanAkA dhyAna kAraNaM nirvRteretaccAritraM vyavahArataH / vivikta cetanadhyAnaM jAyate paramArthataH ||5|| 'yaha cAritra jo Upara varNita huA vaha vyavahArase nirvANakA kAraNa hai, nizcayase karmakalaMka vimukta zuddha AtmAkA jo dhyAna hai vaha nirvANakA kAraNa hotA hai / ' vyAkhyA - yahA~ pUrva varNita cAritrake viSaya meM yaha ghoSaNA kI gayI hai ki vaha vyavahAra nayakI dRSTise muktikA mArga hai- muktikI prAptikA sahAyaka hai - nizcaya nayakI dRSTise vivikta cetanAkA--karmakalaMkase rahita zuddhAtmAkA - dhyAna muktikA kAraNa hotA hai / vyAvahArika cAritra ke bheda yo vyAvahArikaH panthAH sabheda-dvaya-saMgataH / anukUlo bhavedeko nirvRteH saMsRteH paraH // 66 // 'jo vyAvahArika ( vyavahAranayAzrita ) mArga hai vaha do bhedoMko liye hue hai, eka nirvANake anukUla hai, dUsarA saMsArake anukUla hai / ' vyAkhyA - yahA~ vyavahAra-mArga ke do bheda kiye gaye haiM- eka vaha jo ki mukti ke anukUla hotA hai aura dUsarA vaha jo ki saMsArake anukUla hotA hai| phalataH use mukti ke pratikUla samajhanA cAhie / jo vyavahAra-mArga muktike anukUla hotA hai usIko mokSakI prAptimeM sahAyaka samajhanA cAhie / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 95-99] cAritrAdhikAra kauna cAritra muktike anukUla aura kauna saMsRtike nivRteranukUlo'dhyA cAritraM jina-bhASitam / saMsRteranukUlo'dhyA cAritra para-bhASitam / / 17 / / 'nirvANa (mukti ) ke anukUla jo mArga hai vaha jinabhASita cAritra hai aura jo saMsArake anukUla mArga hai vaha para-bhASita sarvajJa-jinadevase bhinna anya vyaktiyoM (asarvajJoM, AptAbhAsoM) kA kahA huA-cAritra hai|' vyAkhyA-pichale padyameM vyavahAra cAritrake jo do bheda kiye haiM unake svarUpakI kucha sUcanA isa padya meM kI gayI hai aura vaha yaha hai ki jo cAritra-dharma jinabhASita hai-ghAtikarmamalake kSayase utpanna anantajJAnAdi catuSTayake dhAraka kevalijina-prajJapta hai-vaha muktike anukUla hai aura jo para-bhASita hai-kevalajJAnAdise rahita dUsaroM ke dvArA kahA gayA hai-vaha saMsArake anukUla hai-saMsArako bar3hAnemeM sahAyaka hai ! jinabhASita cAritra kaise mukti ke anukUla hai cAritracarataH sAdhoH kssaayendriy-nijeyH| svAdhyAyo'tastato dhyAnaM tato nirvANasaMgamaH // 18 // (jinabhASita ) samyak cAritrarUpa AcaraNa karate hue sAdhuke kaSAya tathA indriyoMkA jItanA hotA hai, kaSAya aura indriyoMko jItanese svAdhyAya-apane AtmAkA adhyayana-banatA hai aura svAtmAdhyayanase nirvANakA saMgama hotA hai-avinAzI evaM pUrNataH nirAkula mokSa-sukhakI prApti hotI hai|' vyAkhyA-yahA~ jinabhASita cAritrake viSayameM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki vaha kaise muktike anukUla hai / usa cAritrapara calanevAle sAdhuke kaSAyoM tathA indriyoMpara vijaya hotA hai, kaSAyoM tathA indriyoMpara vijaya prApta honese svAdhyAya--apane AtmasvarUpakA adhyayanabanatA hai aura AtmasvarUpake adhyayanase vivikta AtmAkA vaha dhyAna banatA hai jise pichale eka padya (94 ) meM nizcaya cAritra kahA gayA hai aura usake bananese muktikA saMgama svataH hotA hai / isa taraha jinabhASita vyavahAra cAritra muktiko prApta karane meM sahAyaka hai aura isalie usako bhI 'mokSamArga' kahanA saMgata hai| ukta vyavahAra cAritrake binA nizcaya cAritra nahIM banatA idaM caritra vidhinA vidhIyate tataHzubhadhyAna-virodhi-rodhakam / viviktamAtmAnamanantamIzate na sAdhano dhyAtumRte'munA yataH // 99 // 'yaha ( jinabhASita ) cAritra jo ki zubhadhyAna (dharmadhyAna ) ke virodhiyoM ( Arta-raudradhyAnoM ) ko rokanevAlA hai jaba yathAvidhi kiyA jAtA hai to usase sAdhujana anantarUpa viviktanirmala AtmAko dhyAneke lie samartha hote haiM / isa cAritrake binA ve sAdhujana zuddhAtmAke dhyAnameM samartha nahIM hote| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhUta [adhikAra 8 vyAkhyA-yahA~ jina-bhASita cAritrake anuSThAnakA do prakArase mahattva khyApita kiyA gayA-eka to yaha ki vaha zubhadhyAnake virodhI dhyAnoMkA nirodhaka hai dUsare usase zuddhAtmAke dhyAnakI zakti, pAtratA athavA bhogyatA prApta hotI hai, binA isa cAritrakA anuSThAna kiye vaha nahIM bntii| isIse vyavahAracAritrako nizcaya cAritrakA sAdhana kahA gayA hai| usake anuSThAna-dvArA zakti evaM pAtratA prApta kiye binA zuddha AtmAke dhyAnarUpa nizcaya cAritra nahIM bntaa| jo loga vyavahAracAritrako nizcaya cAritrakA sahAyaka na mAnakara yoM hI phAlatU madakI bAta athavA bekAra (vyartha ) samajhate haiM unheM isa kathanase acchI khAsI zikSA lenI cAhie aura apanI bhUla-bhrAntiko miTA denA caahie| yadi vyavahAra-cAritra nizcaya cAritrake sAdhanameM kisI prakArase bhI sahAyaka nahIM hotA to jinendra bhagavAnko usake kathanakI AvazyakatA hI kyA par3atI ? azubhase nivRtti aura zubhameM pravRttise hI cAritrakI vaha bhUmikA taiyAra hotI hai jahA~ khar3e hokara zuddhAtmAkA ArAdhana kiyA jA sakatA hai / ukta cAritrake anuSThAtA yogIko sthiti rAga-dveSa-prapaJca-bhrama-mada-madana-krodha-lobha-vyapeto yazcAritraM pavitra carati caturadhIlokayAtrAnapekSaH / sa dhyAtvAtma-svabhAvaM vigalitakalilaM nityamadhyAtmagamyaM tyaktvA karmAri-cakra parama-sukha-mayaM siddhisadma prayAti // 10 // iti zrImadamitagati-niHsaMga-yogirAja-viracite yogasAraprAbhRte cAritrAdhikAraH // 8 // 'jo caturabuddhi yogI rAga-dveSa-prapaMca ( chalAdi ) bhrama, mada, mAna-ahaMkAra, madana ( kAma ) krodha aura lobhase rahita huA lokayAtrAko-duniyAke vyavahArakI apekSA na rakhatA huA ( ukta ) pavitra cAritrarUpa pravRtta hotA hai vaha adhyAtmagamya svabhAvako sadA niSkalaMka rUpameM dhyAna karake aura karmazatruoMke cakrako bheda kara parama sukhamaya siddhi-sadana (mukti mahala) ko prApta hotA hai|' vyAkhyA-yaha AThaveM adhikArakA upasaMhAra-padya hai| isameM adhikAra-varNita pavitra cAritrakA anuSThAna karanevAle yogIke tIna khAsa vizeSaNa diye gaye haiM--eka rAga-dveSaprapaMca-bhrama-mada-madana-kodha-lobhase rahita honA, dUsarA buddhikI caturatAkA honA aura tIsarA lokayAtrAkI apekSA na rkhnaa| ina guNoMse yukta huA yogI jaba AtmasvabhAvakA dhyAna karatA hai, jo ki karma kalaMkase rahita, zAzvata aura Atmagamya hai, taba usake sAtha darzanajJAnAvaraNAdi karmoMkA jo samUha hai vaha saba vicchinna tathA vibhinna ho jAtA hai aura isase yogI nirbandha tathA nirlepa siddhike usa caramadhAmako pahu~ca jAtA hai jo parama sukhasvarUpa hai, aura jisakI sthiti lokake agrabhAgameM siddha zilAse Upara hai| isa prakAra zrI amitagati-niHsaMgayogirAja-viracita yogasAra-prAbhRtameM, cAritrAdhikAra nAmakA bhAThavA~ adhikAra samApta hubhA // 8 // Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cUlikAdhikAra muktAtmA darzana-jJAna-svabhAvako liye sadA AnandarUpa rahatA hai dRSTijJAnasvabhAvastu sadAnando'sti nirvRtaH / na caitanya-svabhAvasya nAzo nAza-prasaGgataH // 1 // "nirvRtiko--mukti athavA siddhiko-prApta huA AtmA darzana-jJAna-svabhAvako liye hue sadA AnandarUpa rahatA hai| usake ( darzana-jJAnarUpa ) caitanya svabhAvakA kabhI nAza nahIM hotA kyoMki svabhAvakA nAza mAnanese AtmAke hI nAzakA prasaMga upasthita hotA hai|' ___ vyAkhyA-pichale adhikArameM varNita samyakacAritrakI pUrNatAko prApta hokara jaba yaha jIva nirvRta-mukta hotA hai-ise kucha karanA zeSa nahIM rahatA-taba yaha apane darzana-jJAna svabhAvako liye hue sadA AnandarUpameM tiSThatA hai / yadi koI vaizeSika matakI mAnyatAko lekara yaha kahe ki nirvRta-mukta honepara buddhi Adi vaizeSika-guNoMkA uccheda ho jAnese caitanya svabhAvakA nAza ho jAtA hai to yaha kahanA ThIka nahIM hai; kyoMki caitanyasvabhAvakA svabhAva honese kabhI nAza nahIM hotaa| yadi svabhAvakA bhI nAza mAnA jAyegA to dravyake nAzakA hI prasaMga upasthita hogA-usakA kisI bhI prakArase kahIM koI astitva nahIM bana sakegA, yaha mahAn doSa aayegaa| pratyeka vastu apane-apane svabhAvake kAraNa apanA-apanA alaga astitva rakhatI hai / darzanajJAnarUpa caitanya svabhAvake kAraNa AtmA bhI apanA alaga astitva rakhatA hai-usakA kabhI nAza nahIM hotaa| muktAtmAkA caitanya nirarthaka nahIM sarvathA jJAyate tasya na caitanyaM nirarthakam / svabhAvatve'svabhAvatve vicArAnupapattitaH // 2 // 'muktAtmAkA caitanya sarvathA nirarthaka bhI jJAta nahIM hotA; kyoMki nirarthakako svabhAva yA asvabhAva mAnanepara caitanyako nirarthakatAkA vicAra nahIM bntaa|' vyAkhyA-muktAtmAke caitanyako jo sAMkhyamatAnuyAyI sarvathA nirarthaka batalAte haiM-- yaha kahate haiM ki vaha caitanya jJeyake jJAnase rahita hotA hai-usakA niSedha karate hue yahA~ do vikalpa upasthita kiye gaye haiM-AtmAkA caitanya nirarthaka svabhAvarUpa hai yA nirarthaka svabhAvarUpa nahIM hai ? ina donoMmeM-se kisIkI bhI mAnyatApara nirarthakatAkA vicAra nahIM banatA, aisA sUcita kiyA gayA hai| AtmAkA caitanya nirarthaka svabhAvarUpa nahIM hai, isa dvitIya vikalpakI mAnyatAse to caitanyakI svabhAvase sArthakatA svataH siddha ho jAtI hai aura isalie Apattike lie koI sthAna hI nahIM rhtaa| zeSa AtmAkA caitanya nirarthaka svabhAvarUpa hai aisA prathama vikalpa mAnanepara AtmAke caitanyako nirarthaka batalAnerUpa vicAra kaise saMgata nahIM baiThatA isako agale do padyoM meM spaSTa kiyA gayA hai| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 9 . caitanyako AtmAkA nirarthaka svabhAva mAnanepara doSApatti nirarthaka-svabhAvatve jJAnabhAvAnuSaGgataH / na jJAnaM prakRtedharmazcetanatvAnuSaGgataH // 3 // prakRtezcetanatve syAdAtmatvaM durnivAraNam / jJAnAtmakatve caitanye nairarthakyaM na yujyate // 4 // 'yadi caitanyako AtmAkA nirarthaka svabhAva mAnA jAya-sArthaka svabhAva na mAnakara prakRtijanita vibhAva svIkAra kiyA jAya-to prakRtike jJAnatvakA prasaMga upasthita hotA hai aura jJAna prakRtikA dharma hai nahIM; kyoMki jJAnako prakRtikA dharma mAnanepara prakRtike cetanatvakA prasaMga upasthita hotA hai| aura prakRtike yadi cetanatva mAnA jAye to Atmatva mAnanA bhI avazyaMbhAvI hogaa| ataH caitanya jJAnAtmaka honepara usake nirarthakapanA nahIM bntaa|' vyAkhyA-pichale padyameM caitanyake nirarthaka na honekI jo bAta kahI gayI hai usIkA ina donoM padyoMmeM nirarthaka svabhAva nAmake vikalpako lekara spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| caitanyako AtmAkA nirarthaka svabhAva mAnanekA artha yaha hotA hai ki caitanya AtmAkA sArthaka (svakIya ) svabhAva na hokara usakA vibhAva pariNAma hai| koI bhI vibhAva pariNAma parake nimitta binA nahIM hotaa| AtmAke vibhAva pariNAmakA kAraNa paudgalika karma hotA hai, jise prakRti bhI kahate haiN| vibhAva pariNAma jaba caitanyarUpa hai taba usakI jananI prakRti bhI jJAnarUpa ThaharatI hai| parantu jJAna prakRtikA dharma nahIM hai| use prakRtikA dharma mAnanepara prakRtike cetanapanekA prasaMga upasthita hotA hai, jise sAMkhyamatAvalambiyoMne bhI mAnA nhiiN| yadi prakRtike cetanadharmakA sadbhAva mAnA jAyegA to usako AtmA ( puruSa ) mAnanA anivArya ho jAyegA kyoMki sAMkhyoMne puruSa AtmAko cetana rUpameM svIkAra kiyA hai aura prakRtiko jaDarUpameM / isa mAnyatAse unake matameM virodha upasthita hogaa| ataH caitanyake svabhAvase jJAnarUpa honepara nirarthakapanA kucha nahIM bntaa| jJAna AtmAkA svabhAva honese usameM nirarthakapanekI saMgati nahIM baitthtii| aisI sthitimeM sAMkhyoMkI ukta mAnyatA sadoSa ThaharatI hai| satkA abhAva na hone se muktimeM AtmAkA abhAva nahIM banatA nAbhAvo muktyavasthAyAmAtmano ghaTate tataH / vidyamAnasya bhAvasya nAbhAvo yujyate yataH // 5 // 'cuMki vidyamAna bhAvakA--satkA-(kabhI ) abhAva nahIM hotA isalie mukti-avasthAmeM AtmAkA abhAva (bhI) ghaTita nahIM hotaa|' __vyAkhyA--jo loga bauddhamAnyatAke anusAra mukti avasthAmeM AtmAkA pradIpa nirmANake samAna abhAva mAnate haiM unheM lakSya karake yahA~ kahA gayA hai ki mukti avasthA meM AtmAkA abhAva nahIM hotA; kyoMki AtmA satsvarUpa hai, jo vastu satrUpa hotI hai usakA kabhI nAza nahIM hotA' -bhale hI usakI paryAyoMmeM parivartana hotA rhe| 1.mu prakRtezcetanatvaM / 2. mu jJAnAtmakena / 3. A, jyA ghaTate yataH / 4. A, vyA yujyate tataH / 5. nevAsato janma sato na nAzaH |-smntbhdr / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 3-9] cUlikAdhikAra candrakAnti aura meghake udAharaNa-dvArA viSayakA spaSTIkaraNa yathA candre sthitA kAnti nirmale nirmalA sadA / prakRti vikRtistasya meghAdijanitAvRtiH // 6 // tathAtmani sthitA jJaptirvizade vizadA sadA / prakRti vikRtistasya karmASTakakRtAvRtiH ||7|| jImUtApagame candre yathA sphuTati candrikA / duritApagame zuddhA tathaiva jJaptirAtmani // 8 // 'jisa prakAra nirmala candramAmeM nirmala kAnti sadA sthita rahatI hai, usakI prakRti jo vikRti rUpa hotI hai athavA usake nirmala svabhAvameM jo vikAra utpanna hotA hai usakA kAraNa meghAdijanita AvRti-AvaraNa hai, usI prakAra nirmala AtmAmeM nirmala jJapti-jJAna jyotisadA sthita rahatI hai, usakI prakRti jo vikRtirUpa hotI hai athavA usake nirmala svabhAvameM vibhAva pariNamanarUpa jo vikAra utpanna hotA hai usakA kAraNa ATha karmokI kI huI AvRti hai| meghoMke vighaTita ho jAnepara jisa prakAra candramAmeM cA~danI sphuTita hotI hai usI prakAra karmoMke dUra ho jAnepara AtmAmeM zuddha jJapti-jJAna jyoti-sphuTita hotI hai|' vyAkhyA-ina tInoM padyoMmeM candramA aura meghake udAharaNa-dvArA yaha spaSTa karake batalAyA hai ki vastukA jo svabhAva hai usakA kabhI abhAva nahIM hotA-parake nimittase nyUnAdhikarUpameM tirobhAva athavA vibhAva pariNamana jarUra ho jAtA hai, parakA sambandha miTanepara vastu apane asalI svabhAvameM prakaTa ho jAtI hai| yaha vibhAva-pariNamana jIva aura pudgala ina do dravyoMmeM hI hotA hai, jinameM vaibhAvikI zakti pAyI jAtI hai-anya dravyoMmeM nahIM / megharUpa pariNata hue pudgala paramANu jisa prakAra nirmala candramAkI cA~danImeM vikAra utpanna karate haiM-use apane asalIrUpameM prasphuTita hone nahIM dete usI prakAra aSTakamarUpa pariNata hue pudgala paramANu AtmAkI zuddha cetanAmeM vikAra utpanna karate haiM-use apane asalIrUpameM prakaTa hone nahIM dete / meghoMke pUrNataH vighaTita honepara nirmala candrikA (cA~danI) kI jaisI sthiti hotI hai vaisI hI sthiti zuddhAtmajyotikI karmoMkA pUrNataH vilaya honepara hotI hai-arthAta vaha apane zuddha svarUpameM pUrNataH vikasita ho jAtI hai / AtmApara chAye karmoko yogI kaise kSaNa-bhara meM dhuna DAlatA hai dhunAti kSaNato yogI karmAvaraNamAtmani / meghastomamivAditye pavamAno mahAbalaH // 6 // 'AtmAke Upara Aye hue karmoke AvaraNako yogI usI prakAra kSaNa-bharameM dhuna DAlatA hai jisa prakAra ki tIvra gatise calanevAlA mahAbalavAn pavana sUryapara Aye hue megha samUhako kSaNa-bharameM bhagA detA hai|' vyAkhyA-yahA~ usa yogIke yoga-mAhAtmyako darzAyA gayA hai jo AtmAke Upara chAye hue karma paTaloMko kSaNamAtrameM dhuna DAlatA hai| usa yogIkI zakti tIvra vegase calanevAle usa pracaNDa pavanake samAna hotI hai jo sUrya ke Upara chAye hue bAdaloMko kSaNamAtrameM chinna-bhinna kara DAlatA hai| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 9 yogIke yogakA lakSaNa viviktAtma-parijJAnaM yogAtsaMjAyate yataH / sa yogo yogibhirgIto yoganidhUta-pAtakaiH // 10 // jisa yogase-dhyAnase-karma kalaMka vimukta AtmAkA parijJAna hotA hai vaha una yogiyoMke dvArA 'yoga' kahA gayA hai jinhoMne yoga balase pAtakoMkA-ghAtiyA karmoMkA--nAza kiyA hai| ___ vyAkhyA--jisa yogake mAhAtmyakA pichale padyameM ullekha hai usakA lakSaNa isa padyameM diyA gayA hai aura vaha yaha hai ki jisa yogase--dhyAna balase-AtmAko apane svabhAvasthita asalIrUpameM jAnA jA sake use 'yoga' kahate haiM, jo ki dhyAnakA paryAya-vAcaka hai| yogakA yaha lakSaNa una yogiyoMke dvArA kahA gayA hai jinhoMne yoga-balase jJAnAvaraNAdi ghAtiyA karmoMkA, jo ki saba pAparUpa haiM, pUrNataH vinAza kiyA hai| isase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki yoga zuddhAtmAkA parijJAyaka hI nahIM kintu AtmAke Upara vyApta aura usake svarUpako AcchAdana karanevAle karmapaTaloMkA ucchedaka bhI hai| yogase utpanna sukhakI viziSTatA nirasta-manmathAtakaM yogajaM sukhamuttamam / zamAtmakaM sthiraM svasthaM janmamRtyujarApaham / / 11 / / 'jo yogase--dhyAnajanya-viviktAtma parijJAnase---utpanna huA sukha hai vaha uttama sukha hai; ( kyoMki ) vaha kAmadevake AtaMkase--viSaya vAsanAkI pIr3Ase--rahita hai, zAntisvarUpa hai, nirAkulatAmaya hai, sthira hai-avinAzI hai-svAtmAmeM sthita hai-kahIM bAharase nahIM AtA, na parAzrita hai--aura janma jarA tathA mRtyukA vinAzaka hai athavA tajjanya duHkhase rahita hai|' vyAkhyA-jisa yogakA pichale padyameM ullekha hai vaha svAtmAkA parijJAyaka aura pAtakoMkA ucchedaka hone ke kAraNa jisa sukhakA janaka hai usake yahA~ uttamAdi chaha vizeSaNa diye gaye haiM, jo saba usakI nirAkulatA, svAdhInatA aura utkRSTatAke dyotaka haiN| sukha-duHkhakA saMkSipta lakSaNa sarva paravazaM duHkhaM sarvamAtmavazaM sukham / vadantIti samAsena lakSaNaM sukha-duHkhayoH // 12 // 'jo parAdhIna hai vaha saba duHkha hai aura jo svAdhIna hai vaha saba sukha hai' isa prakAra ( vijJapuruSa ) saMkSepase sukha-duHkhakA lakSaNa kahate haiN|' vyAkhyA--yahA~ saMkSepase sukha aura duHkha donoMke vyApaka lakSaNoMkA ullekha kiyA gayA hai, jinase vAstavika sukha-duHkhako sahaja hI parakhA-pahacAnA jA sakatA hai| jisa sukhakI prAptimeM thor3I-sI bhI parAdhInatA--parakI apekSA--hai vaha vAstava meM sukha na hokara duHkha hI hai aura jisakI prAptimeM koI parAdhInatA--parakI apekSA nahIM, saba kucha svAdhIna hai, vahI saccA sukha hai| ataH jo indriyAzrita bhogoMko sukhadAyI samajhate haiM ve antameM santApako hI prApta hote haiM-saccA tathA vAstavika sukha unheM nahIM mila paataa| .. Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 10-15] cUlikAdhikAra ukta lakSaNakI dRSTise puNyajanya bhogoM aura yogajanya jJAnako sthiti tataH puNyabhavA bhogA duHkhaM paravazatvataH / sukhaM yogabhavaM jJAnaM svarUpaM svavazatvataH / / 13 / / 'cUMki jo parAdhIna hai vaha saba duHkha hai / ataH jo puNyase utpanna hue bhoga haiM ve paravaza ( parAzrita ) honeke kAraNa duHkharUpa haiN| aura yogase utpanna huA jo jJAna-viviktAtma parijJAna-hai vaha svAdhIna honeke kAraNa sukharUpa apanA svarUpa hai|' vyAkhyA-sukha-duHkhake ukta lakSaNoMkI dRSTise yahA~ puNyase utpanna honevAle bhogoMko bhI duHkharUpa batalAyA hai; kyoMki ve puNyodayake Azrita haiM--parAdhIna haiM-aura svakIya dhyAnabalase utpanna honevAle zuddhAtmajJAnako sukharUpa batalAyA hai; kyoMki vaha svAdhIna hai aura apanA svabhAva hai| nirmala jJAna sthira honepara dhyAna ho jAtA hai dhyAnaM vinimalajJAnaM puMsAM saMpadyate sthiram / hemakSINamalaM kiM na kalyANatvaM prapadyate // 14 // __puruSoMkA-mAnavoMkA-nirmala jJAna jaba sthira hotA hai to vaha 'dhyAna' ho jAtA hai| (ThIka hai ) kiTTa-kAlimAdirUpa malase rahita huA suvarNa kyA kalyANapaneko prApta nahIM hotA?hotA hI hai, usa zuddha suvarNako 'kalyANa' nAmase pukArA jAtA hai|' vyAkhyA-yahA~ yogakA dhyAna zabdase ullekha karate hue likhA hai ki jaba nirmalajJAna sthira hotA hai taba vaha 'dhyAna' kahalAtA hai; usI prakAra jisa prakAra ki suvarNa jaba malarahita hotA hai to 'kalyANa' nAmako prApta hotA hai| nirmala jJAna bhI dhyAnarUpameM sthira hokara kalyANakArI hotA hai| bhogakA rUpa aura use sthira-vAstavika samajhanevAle gandharvanagarAkAraM vinazvaramavAstavam / sthAvaraM vAstavaM bhogaM budhyante mugdhabuddhayaH // 15 // 'jo mUDhabuddhi haiM-jinheM vastusvarUpakA ThIka parijJAna nahIM-ve gandharvanagarake AkAra samAna vinAzIka aura avAstavika bhogasamUhako sthira jora vAstavika samajhate haiN|' vyAkhyA-jina puNyotpanna bhogoMkA 13veM padyameM ullekha hai ve AkAzameM raMga-biraMge bAdaloMse svataH bane gandharvanagarake samAna vinazvara aura avAstavika haiM unheM mUDha buddhi sthira aura vAstavika samajhate haiM, yaha unakI bar3I bhUla hai| yahA~ pratyakSa meM nitya dikhAI denevAle bAdaloMke AkArakI kSaNabhaMguratAkI ora saMketa karake bhogoMko asthiratA aura niHsAratAko usake samakakSa darzAyA gayA hai aura jo loga bhramavaza viSayabhogoMko aisA nahIM samajhate unheM mohase dUSitamati sUcita kiyA hai / 1. mu hemaM / 2. mu budhyate / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 8 yaha saMsAra, AtmAkA mahAn roga cittbhrmkrstiivrraagdvessaadivednH| saMsAro'yaM mahAvyAdhi nAjanmAdivikriyaH // 16 // 'anAdirAtmano'mukhyo bhUrikarmanidAnakaH / yathAnubhavasiddhAtmA sarvaprANabhRtAmayam // 17 // 'yaha saMsAra jo cittako bhrama utpanna karanevAlA, rAga-dveSAdiko vedanAko liye hue tathA janma-maraNAdiko vikriyAse yukta hai vaha AtmAkA mahAn roga hai, AtmAke sAtha anAdi-sambandhako prApta hai, apradhAna hai, bahuta karmoMse bandhakA kartA hai aura sarva prANiyoMkA yathA anubhava siddha (paryAyarUpa) AtmA banA hai|' / vyAkhyA-yahA~ saMsArako, jo mukhyataH bhavabhramaNake rUpameM hai, AtmAkA eka bahuta bar3hA roga batalAyA hai, jo anAdikAlase usake sAtha lagA huA hai, rAga-dveSa-kAma-krodhAdi rUpa tIvra vedanAoMko liye hue hai, cittako bhramarUpa karanevAlA hai, nAnAprakAra janma-maraNAdi vikriyAoMke rUpako liye hae hai aura sarva prANiyoMke lie atizaya bandhakA kAraNa hai| aisA saMsArakA rUpa dikhalAkara yahA~ phalataH usase virakti athavA usameM Asakta na honekI preraNA kI gayI hai| sarva saMsAra-vikAroMkA abhAva honepara mukta jIvakI sthiti sarvajanmavikArANAmabhAve tasya tattvataH / na mukto jAyate'mukto'mukhyo'jJAnamayastathA // 18 // 'AtmAke vastutaH sarva saMsAra vikAroMkA abhAva ho jAnepara jo mukta hotA hai vaha phira kabhI amukta-saMsAra paryAyakA dhAraka saMsArI nahIM hotA, na sAdhAraNa prANI banatA hai aura na ajJAnarUpa pariNata hI hotA hai|' vyAkhyA-jisa saMsArI AtmAkA pichale do padyoMmeM ullekha hai usake sampUrNa bhavavikAroMkA jaba abhAva ho jAtA hai taba vaha mukta ho jAtA hai, jo mukta ho jAtA hai vaha phira kabhI saMsArI sAdhAraNa prANI tathA ajJAnI nahIM hotA / dUsare zabdoMmeM yoM kahie ki vaha punaH zarIra dhAraNa kara saMsArameM nahIM aataa| isase muktAtmAke avatAravAdakA niSedha hotA hai, isalie jinake viSayameM yaha kahA jAtA hai ki unhoMne amuka kArya-siddhike lie athavA apane bhaktakA kaSTamocana karaneke lie pRthvIpara avatAra dhAraNa kiyA hai unake viSayameM yaha samajha lenA cAhie ki unhoMne abhI taka muktiko prApta nahIM kiyA-muktiko prApta ho jAne para kAraNa bhAvase punaH saMsArameM avatAra nahIM bntaa| udAharaNa-dvArA pUrva kathanakA samarthana yathehAmayamuktasya nAmayaH svasthatA param / tathA pAtakamuktasya na bhavaH svasthatA param // 16 // 'jisa prakAra isa lokameM jo rogase mukta ho gayA usake roga nahIM rahatA, parama svasthatA ho jAtI hai usI prakAra jo karmose mukta ho gayA usake bhada-saMsAra nahIM rahatA, parama svasthatA ho jAtI hai| 1. bhA AnAdi; Adi anAdi / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 16-23 ] cUlikAdhikAra 203 vyAkhyA--yahA~ pichalI bAtako eka udAharaNa dvArA spaSTa karate hue batalAyA hai ki jisa prakAra rogase sarvathA mukta rogIke roga nahIM rahatA, parama nIrogatAkI prApti ho jAtI hai, usI prakAra jo pApAdi karmoMse sarvathA mukta ho jAtA hai usake phira para-paryAya grahaNarUpa saMsAra nahIM rahatA apane jJAnasvarUpa AtmAmeM hI sadA sthiratA banI rahatI hai / kisake bhoga saMsArakA kAraNa nahIM hote zuddhajJAne mano nityaM kArye'nyatra viceSTite / yasya tasyAgrahAbhAvAn na bhogA bhavahetavaH ||20|| 'jisakA mana sadA zuddhajJAnameM ramA rahatA hai, anya kisI kAryameM jisakI koI pravRtti nahIM hotI usake bhoga Asaktike abhAvameM saMsArakA kAraNa nahIM hote / ' vyAkhyA -kisa ke bhoga kyoM bandhakA kAraNa nahIM hote, isa bAtako yahA~ darzAte hue batalAyA gayA hai ki jisa yogIkA mana sadA zuddhajJAnake AtmAke ArAdhanameM lIna rahatA hai anya kisI kArya karanemeM jisakI koI vizeSa ruci nahIM hotI, usake sAmAnyataH AhAra grahaNAdi rUpa bhoga anAsaktike kAraNa saMsArake hetubhUta bandhake kAraNa nahIM hotepratyuta isake nirjarAke kAraNa banate haiM / bhogoMko bhogatA huA bhI kauna paramapadako prApta hotA hai mAyAmbho manyate'satyaM tattvato yo mahAmanAH / anudvigno nirAzaGkastanmadhye sa na gacchati // 21 // mAyAtoyopamA bhogA dRzyante yena vastutaH / sa bhuJjAno'pi niHsaGgaH prayAti paramaM padam ||22|| jo mahAtmA mAyAjalako - mRgamarIcikAko- vastutaH asatya samajhatA hai vaha usake prati udvigna Akulita tathA zaMkita nahIM hotA aura isIlie usameM nahIM pha~satA / jise bhoga vAstavameM mAyAjala ke samAna dikhAI dete haiM vaha mahAtmA unheM bhogatA huA bhI ( Asaktike abhAva se ) niHsaMga hai aura paramapadako prApta hotA hai / ' vyAkhyA - zuddha jJAna-caryArata jJAnIke bhogabandhake kAraNa nahIM, isa pichalI bAtako eka udAharaNa-dvArA spaSTa karate hue yahA~ batalAyA gayA hai ki jisa prakAra koI mahAtmA puruSa jo mRgamarIcikAko vAstava meM mithyA samajhatA hai vaha kabhI usake viSayameM zaMkita tathA usakI prAptike lie Akulita nahIM hotA aura isalie usameM praveza nahIM karatA / usI prakAra jo mahAtmA yogI bhogoMko vastutaH mAyAjala ke rUpameM dekhatA hai vaha unako bhogatA huA bhI niHsaMga hotA hai-- jalameM kamalakI taraha alipta rahatA hai - aura isalie bandhako prApta na honese paramapadako prApta karanemeM samartha hotA hai / bhogako tattvadRSTi se dekhanevAleko sthiti bhogAMstattvadhiyA pazyan nAbhyeti bhavasAgaram | mAyAmbho jAnatA satyaM gamyate tena nAdhvanA ||23|| 'bhogoMko tattvadRSTi se dekhatA huA bhavasAgarako prApta nahIM hotA / ( ThIka hai ) mAyAjalako asatya jalake rUpameM jAnatA huA usa mArga se nahIM jAtA / ' Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 yogasAra-prAbhUta [ adhikAra vyAkhyA-jisa prakAra mAyAjala ( mRgamarIcikA) ko usake asalI rUpako jAnane vAlA aura use satya jala na samajhanevAlA usakI prAptike lie udhara daur3a-dhUpa nahIM karatA, usI prakAra bhogoMko tAttvikadRSTise dekhane vAlA unameM Asakta nahIM hotA aura isalie saMsArasAgarameM par3akara gote nahIM khAtA-duHkha nahIM utthaataa| viSaya-bhogoMko tAttvikaSThise na dekhanA hI unameM AsaktikA kAraNa banatA hai aura vaha Asakti Asaktako bhava-bhavameM rulAtI tathA kaSTa pahu~cAtI hai / bhoga-mAyAse vimohita jIvako sthiti sa tiSThati bhayodvigno yathA tatra va zaGkitaH / tathA nirvRtimArge'pi bhogamAyAvimohitaH // 24 // 'jisa prakAra mAyAjalameM zaMkita prANI bhayase udvigna huA tiSThatA hai usI prakAra bhogamAyAse vimohita huA-bhogoMke ThIka svarUpako na samajha kara-jIva muktimArgameM zaMkita humA pravartatA hai| vyAkhyA-jisa prakAra mAyAjalake satya svarUpako na samajhanevAlA prANI saMkitacitta huA usa ora jalake phailAvakI AzaMkAse jAnemeM bhayAkula hotA hai usI prakAra jo jIva bhogoMkI mAyAse vimohita huA unake satya svarUpako nahIM samajhatA vaha nirvRtike mArgameMbhogoMse viraktike panthameM-niHzaMka pravRtti nahIM karatA / use usa mArgapara calane meM bhaya banA rahatA hai| dharmase utpanna bhoga bhI duHkha-paramparAkA dAtA dharmato'pi bhavo bhogo datte duHkha-paraMparAm / candanAdapi saMpannaH pAvakaH ploSate na kim // 25 / / 'dharmase bhI utpanna huA bhoga duHkha-paramparAko detA hai / ( Thoka hai ) candanase bhI utpanna huI agni kyA jalAtI nahIM haiM ? jalAtI hI hai|' vyAkhyA-dharmakI sAdhanA karate hue zubha pariNAmoMke vaza jo puNyopArjana hotA hai usa puNyakamake udayase milA huA bhoga bhI duHkha-paramparAkA kAraNa hai, usI prakAra jisa prakAra ki atyanta zItala svabhAva candanase utpanna huI agni bhI jalAneke kAryase nahIM cuuktii| ataH puNyase utpanna hue bhogoMko bhI dAhaka-svabhAva agnike samAna duHkhakara samajhanA cAhie / eka kavine rAgako AgakI upamA dete hue bar3e hI sundara rUpameM likhA hai : yaha rAga Aga dahe nirantara, yAteM samAmRta piijie| cira bhaje viSaya-kaSAya, aba to tyAga inako diijie| vivekI vidvAnoMko dRSTimeM lakSmI aura bhoga vipatsakhI yathA lakSmI nandAya vipazcitAm / na kalmaSasakho bhomastathA bhavati zarmaNe // 26 // 'jisa prakAra vipadA jisako sakhI-sahelI hai vaha lakSmI vidvAnoMke lie AnandapradAyaka nahIM hotI usI prakAra kalmaSa-karmamala-jisakA sAthI hai vaha bhoga vidvAnoMke lie sukhakArI nahIM hotaa| . Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 24-29] cUlikAdhikAra 205 vyAkhyA-jisa lakSmI (dhana-daulata ) ke rAgameM loga dina-rAta phaMse rahate haiM use yahA~ vipadAkI sahelI batalAyA hai| aneka prakArakI ApadAe~-musIbate usake sAtha lagI rahatI haiM aura isalie jo tattvake jAnakAra vAstavika vidvAna haiM unake lie vaha lakSmI AnandakI koI vastu nahIM hotI-majabUroko apanI azakti tathA kamajorIke kAraNa athavA dUsare kucha bar3e kaSToMse bacaneke lie usakA sevana kiyA jAtA hai / usI prakAra ( AsaktipUrvaka ) bhoga bhI jisakA sAthI kalmaSa hai-kaSAyAdike bandharUpa karmamala hai-vaha ukta vidvAnoMke lie sukhakA kAraNa nahIM hotA-Asaktike. kAraNa majabUrIse tatkAlIna vedanAkI zAntike lie hotA hai-ve apanI tAttvika evaM amoha dRSTise use hitakArI nahIM samajhate / bhoga-saMsArase saccA vairAgya kaba utpanna hotA hai bhoga-saMsAra-nirvedo jAyate pAramArthikaH / samyagjJAna-pradIpena tannaiguNyAvalokane // 27 // 'bhoga aura saMsArase vairAgyakA honA tabhI pAramArthika banatA hai jaba samyagjJAnarUpa pradIpakase unameM nirguNatAkA avalokana kiyA jAtA hai|' vyAkhyA-bhogoMse aura saMsArase saccA vairAgya kaba hotA hai, isa bAtako batalAte hue yahA~ yaha spaSTa ghoSaNA kI gayI hai ki 'jaba samyagjJAnarUpa dIpakase bhogoM tathA saMsArakI nirguNatA-niHsAratA spaSTa dikhalAI detI hai taba unase pAramArthika vairAgya utpanna hotA haiukta nirguNatAke darzana binA saccA vairAgya nahIM banatA, banAvaTI tathA numAyazI banA rahatA hai| isIse kitane hI bhAvukatAdimeM Akara brahmacArI to banate haiM parantu unase brahmaca pUrI taurase pAlana nahIM ho paataa| jo nArIke kAmAGgako svAmI samantabhadrake zandoMmeM malabIja. malayoni, galanmala, pUtigandhi aura bIbhatsa ina pA~ca vizeSaNoMse yukta dekhatA, anubhava karatA aura ramaNake yogya nahIM samajhatA vaha vastutaH kAmase-abrahmarUpa maithunase-ghRNAkara-virakta hokara saccA brahmacArI bana nirvANameM paramA bhakti aura usake lie kartavya nirvANa paramA bhaktiH pazyatastadguNaM param / citra-duHkhamahAbIje naSTe sati viparyaye // 28 // jJAnavantaH sadA baaghprtyaakhyaan-vishaardaaH| tatastasya parityAgaM kurvate paramArthataH // 26 // 'samyagjJAnake vipakSI tathA nAnA duHkhoMke bIjabhUta mithyAjJAnake naSTa honepara nirvANameM, usake utkRSTa guNa samUhako dekhate hue, paramA bhakti hotI hai| ataH jo ( AtmAse bhinna ) bAhya padArthoMke tyAgameM pravINa jJAnIjana haiM ve usa mithyAjJAnakA pAramArthika dRSTise tyAga karate haiMkyoMki vaha bhI vastutaH AtmAse bhinna padArtha hai| ____ vyAkhyA-saMsArake vipakSIbhUta nirvANameM utkRSTa bhakti tabhI utpanna hotI hai jaba anekAneka duHkhoMke bIjabhUta midhyAjJAnake naSTa honepara nirvANake guNoMkA samyaka avalokana 1. arthasyopArjane duHkhamarjitasya ca rakSaNe / Aye duHkhaM vyaye duHkhaM dhigarthaM du:khabhAjanam ||-issttopdesh TIkAmeM uddhRta / 2. malabIjaM malayoni galanmalaM tigandhi bIbhatsatAM pazyannaGgamanaGgAdviramati yo brahmacArIsaH, -samIcIna dharmazAstra 143 / 3. jyA kurvante / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 yogasAra- prAbhRta [ adhikAra 9 hotA hai / ataH nirvANake abhilASI jJAnIjanoMko jo bAhya padArthoM ke parityAga meM nipuNa haiM nizcayapUrvaka mithyAjJAnakA tyAga karanA cAhie, jo ki vastutaH AtmAse bAhya padArtha hai-mithyAtvake sambandhase vibhAvarUpameM utpanna hotA hai / jJAnI pApoMse kaise lipta nahIM hotA na jJAnI lipyate pApairbhAnumAniva tAmasaiH / viSayairvidhyate jJAnI' na saMnaddhaH zarairiva ||30|| 'jJAnI pApoMse usI prakAra lipta nahIM hotA jisa prakAra sUrya andhakAroMse vyApta nahIM hotA / jJAnI viSayoMse usI prakAra nahIM ba~dhatA hai jisa prakAra kavaca ( bakhtara ) pahane hue yoddhA bANoMse nahIM biMdhatA hai / ' vyAkhyA -- yahA~ usa jJAnIkI, jisane bhoga, saMsAra tathA nirvANakA yathArtha svarUpa bhale prakAra samajha liyA hai, sthitikA varNana karate hue likhA hai ki vaha pApoMse usI prakAra lipta nahIM hotA jisa prakAra ki sUrya andhakArase, aura viSayoMse usI prakAra bIMdhA nahIM jAtA jisa prakAra ki kavacadhArI yoddhA tIroMse bIMdhA nahIM jAtA / jJAnakI mahimAkA kIrtana anuSThAnAspadaM jJAnaM jJAnaM mohatamo'paham / puruSArthakaraM jJAnaM jJAnaM nirvRti-sAdhanam ||31|| 'samyagjJAna kriyA karmake anuSThAnakA AdhAra hai, mohAndhakArako nAza karanevAlA hai, puruSake prayojanako pUrA karanevAlA hai aura mokSakA sAdhana hai / ' vyAkhyA -- jisa jJAnIkA pichale padya meM ullekha hai usake jJAnakI mahimAkA isa padya meM kucha kIrtana karate hue use cAra vizeSaNoMse yukta batalAyA hai, jinameM eka hai anuSThAnoMkA Azraya, AdhAra, dUsarA mohAndhakArakA nAza, tIsarA puruSake prayojanakA pUraka aura cauthA hai| muktikA sAdhana | ye saba vizeSaNa apane arthakI spaSTatAko liye hue haiM / kauna tattva kisake dvArA vastutaH cintanake yogya hai vikArA nirvikAratvaM yatra gacchanti cintite / tat tatvaM tattvatazcintyaM cintAntara - nirAzibhiH || 32 // 'jisake cintana karanepara vikAra nirvikAratAko prApta ho jAte haiM vaha tattva vastutaH unake dvArA cintanake yogya hai jo anya cintAoMkA nirAkaraNa karanemeM samartha haiM--sthira citta haiM / ' vyAkhyA -- yahA~ vAstavameM usa tattvako cintana evaM dhyAnake yogya batalAyA hai jisake cintanase vikAra nahIM rahate -- nirvikAratA meM pariNata ho jAte haiM arthAt rAga-dveSa-mohAdi doSa miTakara vItarAgatAkI prAdurbhUti hotI hai| isa tattvacintanake adhikArI ve yogI haiM jo cintAntarakA nirAkaraNa karanemeM samartha hote haiM-- jisa tattvakA cintana karate haiM usameM apane manako itanA ekAgra kara lete haiM ki dUsarI koI bhI cintA pAsa phaTakane nahIM pAtI / 1. mujJAnaM / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 30-35 ] cUlikAdhikAra parama tatva kauna aura usase bhinna kyA viviktamAntaraM jyotirnirAbAdhamanAmayam / yadetat tatparaM tatvaM tasyAparamupadravaH ||23|| 'yaha jo vivikta-karma kalaMkase rahita - nirbhaya aura nirAmaya ( nirvikAra ) antaraMga ( adhyAtma ) jyoti hai vaha parama tattva hai, usase bhinna dUsarA aura saba upadrava hai / ' vyAkhyA - yahA~ jisa zuddha AtmajyotikA ullekha hai usIko cintana evaM dhyAnake yogya paratattva batalAyA hai| zeSa sabako upadrava ghoSita kiyA hai; kyoMki antima lakSya aura dhyeya isI paraMtattvako prApta karanA hai, isakI prAptike lie aura sabako chor3anA par3egA / isase anya sabako pAramArthika dRSTise 'upadrava' saMjJA dI gayI jAna par3atI hai| mumukSuoM ko kisI bhI tattvameM Agraha nahIM karanA na kutrApyAgrahastattva vidhAtavyo mumukSubhiH / nirvANaM sAdhyate yasmAt samastAgrahavarjitaiH ||34|| 'jo mokSake abhilASI haiM unheM (anya ) kisI bhI tattvameM Agraha nahIM karanA cAhie; kyoMki jo samasta AgrahoMse - ekAnta abhinivezoMse - varjita haiM unhIMke dvArA nirvANa siddha kiyA jAtA hai / ' vyAkhyA--yahA~ mumukSuoMko tattvaviSayameM kahIM bhI Agraha karanekA niSedha kiyA hai; kyoMki Agraha ekAntakA dyotaka hai aura vastu tattva anekAntAtmaka hai| nirvANakI prApti hIM hotI hai jo sampUrNa AgrahoMse rahita ho jAte haiM-liMga jAti AdikA bhI koI Agraha nahIM rahatA / liMga aura jAti ye donoM dehAzrita haiM aura deha hI AtmAkA saMsAra hai / ataH jo muktikI prAptike lie amuka liMga ( veSa ) tathA amuka brAhmaNAdi jAtikA Agraha rakhate haiM athavA amuka jAtivAlA amuka veSa dhAraNa karake muktiko prApta hotA hai, aisA jinake AgamAnubandhI Agraha hai ve saMsArase nahIM chUTa pAte aura na AtmAke paramapadako hI prApta hote haiM; jaisA ki zrI pUjyapAda AcArya ke nimna vAkyoMse prakaTa hai : 207 liGgaM dehAzritaM dRSTaM deha evAtmano bhavaH / na mucyante bhavAttasmAtte ye liGgakRtAgrahAH // 87 jAtirdehAzritA dRSTA deha evAtmano bhavaH / na mucyante bhavAttasmAtte ye jAtikRtAgrahAH // 88 // jAtiliGgavikalpena yeSAM ca samayAgrahaH / te'pi na prApnuvantyeva paramaM padamAtmanaH // 89 // - samAdhitantra Agrahavajita tattvameM kartA-karmAdikA vikalpa nahIM kartAhaM nirvRtiH kRtyaM jJAnaM hetuH sukhaM phalam / hist vidyate tatra vikalpaH kalpanAtige ||35|| 'maiM kartA hU~, nirvANa kRtya -- kArya hai, jJAna hetu hai aura sukha usakA phala hai, inameM se eka bhI vikalpa usa kalpanArahita evaM Agrahavarjita sAdhakameM nahIM hotA hai / ' Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 9 vyAkhyA - yahA~ samasta Agraha - varjanakI bAta ko spaSTa karate hue yahA~taka likhA hai ki mukti usa nirvikalpa sAdhakameM kartA, kArya, kAraNa aura phalakA bhI koI vikalpa nahIM rahatA / inameM se eka bhI vikalpake rahanepara muktikI sAdhanA nahIM bntii| muktikI carama sAdhanAmeM apane astitvako bhI bhulAkara usa paraMtattvarUpa adhyAtma-jyotimeM lIna ho jAnA hotA hai jisase bAhya evaM bhinna anya sabako pichale eka padya (33) meM 'upadrava' batalAyA gayA hai / 208 Atmasthita karma vargaNAe~ kabhI Atmatvako prApta nahIM hotIM / Atma-vyavasthitA yAnti nAtmatvaM karmavargaNAH / vyomarUpatvamAyAnti vyomasthAH kimu pudgalAH // 36 // 'AtmAmeM vyavasthita karmavargaNAe~ ( kabhI ) Atmatvako prApta nahIM hotIM - AtmA nahIM bana jAtIM / ( ThIka hai ) AkAzameM sthita pudgala kyA kabhI AkAzarUpa ho jAte haiM-nahIM ho jAte / ' vyAkhyA - jina kamakA AtmAse pUrNataH sambandha biccheda honepara muktikI prApti hotI hai ve karma aneka prakArakI vargaNAoMke rUpameM Atma-vyavasthita hote hue bhI kabhI Atmatvako prApta nahIM hote, isakI sUcanA karate hue AkAzasthita pudgaloMke udAharaNa dvArA use spaSTa kiyA gayA hai| AkAzameM sthita pudgala jisa prakAra kabhI AkAza rUpa nahIM pariNamate usI prakAra AtmA ke sAtha vyavasthita huI karmavargaNAe~ bhI kabhI AtmarUpa pariNata nahIM hotIM / karmajanya sthAvara vikAra AtmAke nahIM banate sthAvarAH kArmaNAH santi vikArAste'pi nAtmanaH / zazvacchuddhasvabhAvasya' sUryasyeva ghanAdijAH ||37|| 'karmajanya jo sthAvara vikAra haiM ve bhI AtmAke usI prakAra nahIM haiM jisa prakAra meghAdijanya vikAra sadA zuddha svabhAvarUpa sUryake nahIM haiM / ' vyAkhyA - yadi koI kahe ki AtmAmeM jo sthAvara vikAra haiM- pRthvI parvata vRkSAdike samAna sthira rahanevAle vikAra haiM- unheM to AtmAke svataH vikAra samajhanA caahie| to usake samAdhAnArtha yahA~ yaha batalAyA gayA hai ki sthAvara vikAra bhI AtmAke nahIM haiM kintu karmajanita haiM aura unheM zuddha svabhAva ke dhAraka sUrya ke meghAdijanya vikArake samAna samajhanA cAhie | jIvake rAgAdika pariNAmoM kI sthiti rAgAdayaH parINAmAH kalmaSopAdhisaMbhavAH / jIvasya sphaTikasyeva puSpopAdhibhavA matAH ||38|| 'jIvake jo rAgAvika pariNAma hote haiM ve kaSAyarUpa karmamalako upAdhise utpanna hote haiM, usI prakAra jisa prakAra ki sphaTikake puSpoMkI upAdhise utpanna nAnA raMgAdirUpa pariNAma hote haiM - isIse sphaTikako 'vizvarUpa mANika' kahA gayA hai|' 1 vyA prabhAvasya / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 36-42] cUlikAdhikAra 209 vyAkhyA-yahA~ rAgAdi rUpa dUsare vikAroMko liyA gayA hai aura unake viSayameM batalAyA gayA hai ki ve bhI jIvake vAstavika pariNAma nahIM haiN| kintu kapAyarUpa kalmaSakI upAdhise utpanna sphaTikake pariNAmoMke samAna samajhanA cAhie, jo sphaTikake vAstavika pariNAma nahIM hote| jIvake kaSAyAdika pariNAmoMkI sthiti pariNAmAH kaSAyAdyA nimittIkRtya cetanAm / mRtpiNDeneva kumbhAdyo janyante karmaNAkhilAH // 36 // 'jIvake kaSAyAdika jitane pariNAma haiM ve saba cetanAko nimittabhUta karake karmake dvArA utpanna kiye jAte haiM, usI prakAra jisa prakAra ki kumbhakArakA nimitta pAkara miTTIke piNDa-dvArA ghaTAdika utpanna kiye jAte haiN|' vyAkhyA-yahA~ kaSAyAdi pariNAmoMkI utpattimeM mUla kAraNa karmako aura nimitta kAraNa jIvakI cetanAko batalAyA hai, usI prakAra jisa prakAra ghaTAdikI utpattimeM mUla ( upAdAna ) kAraNa miTTIkA piNDa aura nimitta kAraNa kumbhakAra (kumhAra ) hotA hai| kaSAya pariNAmoMkA svarUpa Atmano ye parINAmAH malataH santi kazmalAH / salilasyeva kallolAste kaSAyA niveditAH // 40 // 'AtmAke jo pariNAma malake nimittase malina hote haiM ve jalakI kalloloMkI taraha 'kaSAya' kahe gaye haiN|' vyAkhyA-jina kapAyoMkA pichale padyameM ullekha hai unakA isa padyameM spaSTIkaraNa karate hue batalAyA gayA hai ki AtmAke jo pariNAma (rAgAdi) malake nimittase malina-kasaile hote haiM unheM 'kaSAya' kahate haiN| unakI sthiti jalameM kalloloMke samAna hotI hai / kAluSya aura karma meM se ekake nAza honepara donoMkA nAza kAluSyAbhAvato'karma kAluSyaM kamataH punaH / ekanAze dvayornAzaH syAd bIjAGkurayoriva // 41 // 'karmase ( AtmAmeM ) kaluSanAko utpatti aura kaluSatAke abhAvase karmakA abhAva hotA hai| bIja aura aMkurako taraha ekakA nAza honepara donoMkA nAza banatA hai|' __vyAkhyA-jisa malakA pichale padyameM ullekha hai use yahA~ 'karma' batalAyA hai, usIse kaluSatAkI utpatti hotI hai aura kaluSatAkA abhAva honepara karma nahIM rahatA, isase yaha natIjA nikalA ki karma aura kaluSatA ina donoMmeM-se kisIkA bhI nAza honepara donoMkA nAza ho jAtA hai; jaise bIja kA nAza honepara aMkurotpatti nahIM banatI aura aMkurakA nAza ho jAnepara usase bIjotpatti ghaTita nahIM hotii| kaluSatAkA abhAva honepara pariNAmI sthiti yadAsti kalupA(lmaSA)bhAvo jIvasya pariNAminaH / pariNAmAstadA zuddhAH svarNasyevottarottarAH // 42 // 27 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 9 "jisa samaya pariNAmI jIvake kaluSatAkA abhAva hotA hai usa samaya usake pariNAma svarNakI taraha uttarottara zuddha hote cale jAte haiN|' vyAkhyA-yahA~ saMsArI jIvako pariNAmI-eka pariNAmase dUsare pariNAmarUpa pariNamana karanevAlA-likhA hai| usa jIvake jaba kaluSatAkA abhAva ho jAtA hai to usake pariNAma mala rahita suvarNake samAna uttarottara zuddhatAmeM pariNata hote jAte haiM / kaluSatAkA abhAva ho jAnepara jIvako sthiti kalmaSAbhAvato jIvo nirvikAro vinizcalaH / nirvAta-nistaraGgAndhi-samAnatvaM prapadyate // 43 // 'kalmaSake abhAvase yaha jIva vAyu tathA taraMgase rahita samudrake samAna nirvikAra aura nizcala ho jAtA hai|' vyAkhyA-kapAyAdirUpa kalmaSa (kAlaya) kA abhAva ho jAnepara isa jIvakI sthiti usa samudrake samAna nirvikAra aura nizcala ho jAtI hai jisameM vAyukA saMcAra nahIM aura na koI kallola-taraMga yA lahara hI uThatI hai| AtmAkI aisI avasthAko hI 'nirvikalpadazA' kahate haiM, jisameM dhyAna, dhyAtA, dhyeya Adi takakA koI vikalpa nahIM rhtaa| AtmAke zuddha svarUpako kucha sUcanA akSa-jJAnArthato bhinnaM yadantaravabhAsate / tadrapamAtmano jJAtRjJAtavyamaviparyayam // 44 // 'indriyajJAnake viSayase bhinna jo antaraMgameM avabhAsita hotA hai vaha jJAtAke gamya AtmAkA abhrAnta rUpa hai|' vyAkhyA-yahA~ AtmAke usa zuddharUpakI jo kabhI viparItatAko prApta nahIM hotA kucha sUcanA karate hue likhA hai vaha indriyajJAnake viSayase bhinna hai-kisI bhI indriyake dvArA jAnA nahIM jAtA-AtmAke antaraMgameM avabhAsamAna hai aura jJAtA AtmAke dvArA hI jAnA jAtA hai| isIse svasaMvedya kahA jAtA hai| AtmAko paraMjyotikA svarUpa yatrAsatyakhilaM dhvAntamuddyotaH sati cAkhilaH / astyapi dhvAntamudyotastajjyotiH paramAtmanaH // 4 // 'jisake vidyamAna na honepara saba andhakAra hai, aura vidyamAna honepara saba udyotarUpa hai andhakAra bhI udyotarUpa pariNata hotA hai vaha AtmAkI parama jyoti hai|' vyAkhyA-jisa Antaryoti tattvakA pichale eka padya (33) meM ullekha hai usake viSayameM yahA~ likhA hai ki yaha AtmAkI vaha paraMjyoti hai jisake abhAvameM saba kucha andhakAramaya 1. jaha~ dhyAna dhyAtA dhyeya ko na vikalpa bacabheda na jahA~, cidbhAva karma, cideza kartA, cetanA kiriyA thaaN| tInoM abhinna akhinna zudha upayogako nizcala dazA, prakaTI jahA~ dRga-jJAna-vrata ye tInadhA eka lasA ||-chhddhaalaa, daulatarAma / 2. vyA tad dyotiH / . Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 43-47] cUlikAdhikAra 211 hai aura jisake sadbhAvameM saba kucha udyotarUpa haiM tathA andhakAra bhI udyotake rUpameM pariNata ho jAtA hai| isI paraM jyotikA jayaghoSa karate hue zrI amRtacandrAcAryane likhA hai ki isa paraM jyotimeM sArI padArthamAlikA-jIvAdi padArthoMkI pUrNa sRSTi-apanI samasta trikAlavartIananta paryAyoMke sAtha yugapat (eka sAtha ) darpaNa talake samAna pratibimbita hotI hai tajjayati paraM jyotiH samaM smstairnntpryaayaiH| darpaNatala iva sakalA pratiphalati padArtha-mAlikA yatra // 1 // -puruSArthasiddhayupAya svasvabhAva meM sthita padArthoMko koI anyathA karanemeM samartha nahIM saveM bhAvAH svabhAvena svasvabhAva-vyavasthitAH / na zakyante'nyathAkatu te pareNa kadAcana // 46 // 'saba dravya svabhAvase apane-apane svarUpameM sthita haiM ve parake dvArA kabhI anyathArUpa nahIM kiye jA skte|' vyAkhyA-yahA~ eka bahuta bar3e aTala siddhAntakI ghoSaNA kI gayI hai aura vaha yaha ki 'saba dravya sadA svabhAvase-dravyadRSTise-apane-apane svarUpameM vyavasthita rahate haiM, unheM kabhI koI dUsarA dravya anyathA karanemeM-svabhAvase cyuta athavA pararUpa pariNata karane meM samartha nahIM hotaa| milanevAle paradravyoMse AtmAko anyathA nahIM kiyA jA sakatA nAnyathA zakyate katuM miladbhiriva nirmlH| AtmAkAzamivAmUtaH paradravyaranazvaraH // 47 // jisa prakAra AkAza, jo ki svabhAvase nirmala, amUrta tathA anazvara hai, milanevAle paradravyoMke dvArA anyathArUpa nahIM kiyA jA sakatA hai usI prakAra nirmala AtmA, jo ki AkAzake samAna amUrtika aura avinazvara hai paradravyoMke milApase anyathA-svabhAvacyuta rUpa-nahIM kiyA jA sakatA-jar3a (acetana ) Adi padArthoke sambandhase jar3a Adi rUpa pariNata nahIM hotaa|' vyAkhyA-yahA~ pichalI bAtako eka udAharaNake dvArA spaSTa kiyA gayA hai aura vaha udAharaNa hai nirmala evaM amUrtika AkAzakA / AkAzameM sarvatra paradravya bhare hue haiM; sabakA AkAzake sAtha sambandha hai; parantu ve saba milakara bhI AkAzako usake svabhAvase cyuta karane, usakI nirmalatA tathA amUrtikatAko naSTa karane, use anazvarase nazvara banAne athavA apane rUpa pariNata karane meM kabhI samartha nahIM hote| usI prakAra nirmala amUrtika AtmA bhI paradravyoMse ghirA huA hai, jar3a karmoM ke sAtha sambandhako prApta hai, parantu koI bhI paradravya athavA sAre paradravya milakara bhI usako vastutaH apane svabhAvase cyuta karane--cetanase acetana-jar3a, amUrtikase mUrtika, nirmalase samala, anazvarase nazvara banAnemeM kabhI samartha nahIM hote| 1. nyA kathaMcana / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 yogasAra- prAbhRta bhinna jJAnopalabdhi se deha aura AtmAkA bheda dehAtmanoH sadA bhedo bhinnajJAnopalambhataH indriyairjJAyate deho nUnamAtmA svasaMvidA ||48 || 'bhinna-bhinna jJAnoMse upalabdha ( jJAta ) honeke kAraNa zarIra aura AtmAkA sadA paraspara bheda hai / zarIra indriyoMse -- indriya jJAnase -- jAnA jAtA hai aura AtmA nizcaya hI svasaMvedana jJAnase jAnanemeM AtA hai / ' vyAkhyA-saMsArI jIvakA dehake sAtha anAdi-sambandha hai --sthUla dehakA sambandha kabhI chUTatA bhI hai to bhI sUkSma deha jo tejasa aura kArmANa nAmake zarIra haiM unakA sambandha kabhI nahIM chUTatA, isIse unheM 'anAdisambandhe ca' isa sUtra ke dvArA anAdise sambandhako prApta kahA hai / isa anAdi-sambandhake kAraNa bahudhA deha aura AtmAko eka samajhA jAtA hai / parantu deha aura AtmA kabhI eka nahIM hote, sadA bhinnarUpa bane rahate haiM aura isakA kAraNa yaha hai i ve bhinna jJAnoMke dvArA upalabdha hote-jAne jAte haiM / indriya jJAnase deha jAnA jAtA hai aura AtmA vastutaH svasaMvedana jJAnake dvArA hI sAkSAt jAnanemeM AtA hai--indriyA~ use jAnane meM asamartha haiM / [ adhikAra 9 karma jIvake aura jIva karmake guNoMko nahIM ghAtatA na karma hanti jIvasya na jIvaH karmaNo guNAn / are- ghAtaka bhAvo'sti nAnyo'nyaM jIvakarmaNoH || 46 || 'karma jIvake guNoMko aura jIva karmake guNoMko ghAta nahIM karatA / jIva aura karma donoMkA paraspara eka-dUsareke sAtha vadhya ghAtaka bhAva nahIM hai / ' vyAkhyA -- jIva aura karmakA jo paraspara sambandha hai vaha andhakAra aura prakAzakI taraha vadhya-ghAtakake rUpa meM nahIM hai, isIse karma jIvake aura jIva karmake guNoMko nahIM ghAtatAeka-dUsareke svabhAvako naSTa karanemeM kabhI samartha nahIM hotA / hA~, eka-dUsare ke vibhAvapariNamanameM nimitta kAraNa jarUra ho sakatA hai| kyoMki jIva aura pudgala donoM meM vaibhAvikI - vibhAvarUpa pariNamanakI--zakti pAyI jAtI hai / jIva aura karma meM pArasparika pariNAmakI nimittatA na rahanepara mokSa yadA prati parINAmaM vidyate na nimittatA | parasparasya vizleSastayormokSastadA mataH ||50|| 'jaba jIva aura karmake parasparameM eka-dUsareke pariNAmake prati nimittatAkA astitva nahIM rahatA, taba donoMkA jo vizleSa-- sarvathA pRthakapanA hotA hai vaha 'mokSa' mAnA gayA hai / ' vyAkhyA - jIva aura pudgala karmakA vibhAva- pariNamana eka-dUsare ke nimittase hotA hai, jisa samaya yaha nimittatA nahIM rahatI - mithyAdarzanAdi bandha-hetuoMkA abhAva honese sadA ke lie samApta ho jAtI hai--usI samaya jIva aura karmoMkA vizleSa-- sarvathA pRthaktva - ho jAtA hai, jise 'mokSa' ( nirvANa ) kahA gayA hai aura jo bandhakA viparIta rUpa hai| Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 padya 48-53] cUlikAdhikAra 213 yukta bhAvake sAtha AtmAko sphaTika sama tanmayatA 'yena yenaiva bhAvena yujyate yantravAhakaH / tanmayastatra tatrApi vizvarUpo maNiryathA // 51 // 'yaha yantravAhaka jIvAtmA jisa-jisa bhAvake sAtha yukta hotA hai usa-usa bhAvake sAtha vahA~ tanmaya ho jAtA hai, usI prakAra jisa prakAra ki vizvarUpadhArI sphaTika maNi / ' / vyAkhyA-'yantravAhaka' zabda dehadhArI jIvAtmAke arthameM prayukta huA hai jo ki dehakA saMcAlana karatA hai aura jisake cale jAnepara deha apanA kArya karanemeM samartha nahIM hotaa| cU~ki deha eka yantrake-kala athavA mazInake samAna hai| yaha jIvakI eka khAsa saMjJA hai jisakI kozoMmeM Amataurapara upalabdhi nahIM hotI / aura 'vizvarUpa' saMjJA yahA~ sphaTikamaNi ko dI gayI hai, kyoMki vaha vizvake sabhI padArthoke raMgarUpameM pariNata honekI yogyatA rakhatA hai / isa sphaTikake udAharaNa-dvArA jIvAtmAkI para padArthake sAtha tanmayatAkI-tadrapa pariNamanakI-bAtako spaSTa kiyA gayA hai| jisa prakAra sphaTikamaNi jisa-jisa raMga rUpakI upAdhike sAtha sambandha karatA hai usa-usa raMga rUpakI upAdhike sAtha tanmayatA ( tadra patA) ko prApta hotA hai, usI prakAra AtmajJAnI AtmAko jisa bhAvake sAtha jisa rUpameM dhyAtA hai usake sAtha vaha usI rUpa tanmatAko prApta hotA hai| isase vivakSita tanmayatA spaSTa hotI hai, jo ki tAdAtmya-sambandhake rUpameM nahIM hai / AtmAko AtmabhAvake abhyAsameM lagAnA Avazyaka 'tenAtmabhAvanAbhyAse sa niyojyo vipshcitaa| yenAtmamayatAM yAti nivRtyAparabhAvataH / / 52 // 'cUMki AtmA parabhAvase nivRta hokara hI AtmarUpatAko prApta hotA hai isalie vidvAnke dvArA AtmA ( sadA ) AtmabhAvanAke abhyAsameM lagAneke yogya hai|' vyAkhyA-AtmAke ukta tanmayatArUpa pariNAma-svabhAvakI dRSTise yahA~ vidvAnkA kartavya parabhAvakI bhAvanAko chor3akara apaneko AtmabhAvanAke abhyAsa meM lagAnekA batalAyA gayA hai, jisase AtmAmeM tanmayatAkI upalabdhi-vRddhi ho ske| AtmabhAvanAke abhyAsako jitanA adhika bar3hAyA jAyegA, parabhAvoMse utanA hI chuTakArA hotA jaayegaa| aura parabhAvoM ( padArtho) meM jitanA adhika manako lagAyA jAyegA utanA hI AtmabhAvanAkA abhyAsa dUra hokara AtmAmeM tanmayatAko prApta karanA durlabha ho jaayegaa| ataH para-padArthoMse sambandha kama karake AtmabhAvanAke abhyAsako bar3hAnA hI zreyaskara ( kalyANakArI) hai / karmamalase pUrNataH pRthak huA AtmA phira usa malase lipta nahIM hotA yujyate rajasA nAtmA bhUyo'pi virjiikRtH| pRthakkRtaM kutaH svarNa punaH kiTTena yujyate // 53 / / 1. jeNa sarUvi jhAiyai appA eha aNaMtu / teNa sarUvi pariNavaha jaha phalihau-maNimaMtu ||-prmaatm prakAza 2-173 / yena bhAvena yadrapaM dhyAyatyAtmAnamAtmavita / tena tanmayatAM yAti sopAdhiH sphaTiko yathA ||-tttvaanu0 191 / yena yena hi bhAvena yujyate yantravAhakaH / tena tanmayatAM yAti vizvarUpo maNiryathA / jJAnArNava, yogazAstra / 2. mu yenAtmabhAvanAbhyAse / 3. mu tenAtmamayatAM / 4. mu kITena / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAra-prAbhUta [ adhikAra 9 _ 'jo AtmA karmamalase ( pUrNataH ) pRthaka kiyA gayA hai vaha phira karmamalase lipta nahIM hotA / ( ThIka hai ) kiTTase pRthak kiyA gayA svarNa phira kisa hetu kiTTase yukta hotA hai ? hetvabhAvake kAraNa yukta nahIM hotaa|' vyAkhyA-jo AtmA AtmabhAvanAke abhyAsa-dvArA parabhAvako chor3atA huA apanemeM tanmaya (laM. na ) hotA hai aura isa taraha karmamalase chuTakArA pAtA hai vaha phira kabhI usa karmamalake sAtha sambandhako prApta nahIM hotA, usI prakAra jisa prakAra ki kiTTa-kAlimAse pRthaka huA suvarNa phira usa kiTTa-kAlimAke sAtha yukta nahIM hotaa| ghaTopAdAna-mRttikAke samAna karmakA upAdAna kaluSatA daNDa-cakra-kulAlAdi-sAmagrI sambhave'pi no| saMpadyate yathA kumbho vinopAdAnakAraNam / / 54 / / mano-vaco-capuHkarma-sAmagrIsaMbhave'pi no / saMpadyate tathA karma vinopAdAnakAraNam / / 55 / / kAluSyaM karmaNo jJeyaM sadopAdAnakAraNam / madrvyamiva kumbhasya jAyamAnasya yogibhiH // 56 // "jisa prakAra daNDa, cakra aura kumbhakAra Adi sAmagrIke maujUda hote hue bhI binA upAdAna kAraNa ( mRtpiNDa ) ke kumbha (ghaTa ) kI utpatti nahIM hotI usI prakAra mana-vacana-kAyake kriyArUpa sAmagrIke hote hue bhI binA upAdAna kAraNake karmako utpatti nahIM hotii| karmakA upAdAna kAraNa kaluSatA hai usI prakAra jisa prakAra ki miTTIse utpanna honevAle ghaTakA upAdAna kAraNa mRttikA dravya hai, yaha yogiyoMko sadA jAnanA caahie|' vyAkhyA-miTTIke ghar3ekI utpattimeM miTTI upAdAna kAraNa hai usake abhAvameM anya saba sAmagrI (daNDa-cakra-kulAlAdi ) kA sadbhAva hote hue bhI jisa prakAra miTTIkA ghar3A nahIM banatA, usI prakAra jJAnAvaraNAdi karmakI utpattikA upAdAna kAraNa kAluSya-kaSAyabhAva hai, usake abhAvameM mana-vacana-kAyakI kriyArUpa anya saba sAmagrIkA sadabhAva hote hue bhI AtmAko karmabandhakI prApti nahIM hotI, yaha bAta sadA dhyAnameM rakhane yogya hai / ataH jo mumukSu yogI apaneko karmabandhanase chur3Akara mokSakI prApti karAnA cAhate haiM unheM sadA karmake upAdAnakAraNa kaSAya bhAvako dUra rakhanekA yatna karanA cAhie, usake dUra kiye binA anya saba kriyAkANDase mokSakI prApti nahIM ho skegii| anya saba sAmagrI tabhI sahAyakarUpameM apanA kAma kara sakegI jaba kaluSatAkA abhAva hogaa| yadi kaluSatA dUra nahIM kI jAtI to samajhanA cAhie ki karmakA bandha barAbara ho rahA hai aura aisI sthitimeM muktikI AzA rakhanA vyartha hai| kaSAyAdi karatA huA jIva kaise kapAyAdi rUpa nahIM hotA yathA kumbhamayo jAtu kumbhakAro na jAyate / sahakAritayA kumbhaM kurvANo'pi kathaMcana // 57 / / kaSAyAdimayo jIvo jAyate na kadAcana / kurvANo'pi kaSAyAdIn sahakAritayA tathA // 58|| . Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 54-60] cUlikAdhikAra 215 'sahakAritAke sAtha kumbhako karatA huA bhI kumbhakAra jisa prakAra kabhI kumbharUpa nahIM hotA, usI prakAra sahakAritAke sAtha kaSAyAdiko karatA huA bhI yaha jIva kabhI kaSAyAdirUpa nahIM hotaa| vyAkhyA-yahA~ yadi koI yaha AzaMkA kare ki kaSAyoM Adiko karatA huA jIva to kaSAyAdimaya ho jAtA hai--kaSAyAdi usakA svabhAva bana jAtA hai-taba kaSAyoMkA chUTanA kaise bana sakatA hai ? to usake samAdhAnameM hI ina donoM padyoMkA avatAra huA jAna par3atA hai / inameM spaSTa kiyA gayA hai ki jisa prakAra sahakArIrUpase kumbhako banAtA huA kumhAra kisI taraha kumbharUpa nahIM ho jAtA usI prakAra yaha jIva bhI sahAkArIrUpase kapAyoMko karatA huA kabhI bhI kapAyAdike sAtha tAdAtmya-sambandhako prApta kaSAyAdirUpa nahIM ho jaataa| kaSAyAdi jitane pariNAma haiM ve saba jIvakI cetanAko nimittabhUta karake kama ke dvArA utpanna kiye jAte haiM, yaha bAta pichale 39veM padyameM batalAyI jA cukI hai| isalie kaSAyakI utpattimeM jIva nimitta kAraNa hai-upAdAna kAraNa nahIM, upAdAna kAraNa dravyakarmarUpa pudgala hai aura isIlie kaSAyoMko 'paudgalika' kahA gayA hai| kumbhakAra yadi kumbha ke nirmANameM apanA sahayoga na de to kumbhakA nirmANa nahIM hotA, miTTI use sahayogake lie bAdhya nahIM karatI / isa taraha kaSAyakA udaya Anepara yadi jIva usake sAtha sahayoga na kare--rAga-dveSAdirUpa pariNata na ho-to naye kaSAya karmakA utpAda nahIM hotA aura karmakA udaya jIvako kaSAyakarma karaneke lie bAdhya nahIM karatA, vaha usako karane na karane meM svatantra hai. tabhI vaha kaSAyoMke bandhanoMko dUra karane meM samartha ho sakatA hai aura isIse use kapAyarUpa pariNata na honekA upadeza diyA jAtA hai / kaSAyoMkA jIvake sAtha tAdAtmya ho jAnepara to phira kabhI bhI unase chuTakArA nahIM ho sakatA aura na mokSakI prApti ho sakatI hai| aura isalie jIvakA kaSAyoMkI utpattimeM kumbhakArakI taraha sahakArI nimittarUpa-jaisA sambandha hai upAdAna kAraNa ke rUpameM nahIM, yaha bhale prakAra samajha lenA caahie| sarva karmokA kartA hote hue kauna nirAkartA hotA hai yaH karma manyate karmAkarma vAkarma sarvathA / sa sarvakarmaNAM kartA nirAkartA ca jAyate / / 56 / / 'jo karmako sarvathA karma aura akarmako sarvathA akarmake rUpameM mAnatA hai-karmako akarma aura akarmako karma samajhanekI kabhI bhUla nahIM karatA-vaha sarvakarmokA kartA hote hue bhI ( eka dina ) unakA nirAkartA-unheM tyAga karanevAlA ho jAtA hai|' vyAkhyA-jo karma-akarmakA ThIka svarUpa samajhatA hai aura usa svarUpake viparIta kabhI unheM apanI zraddhAkA viSaya nahIM banAtA vaha karmake karane tathA akarmako chor3anemeM rAgadvepa-rUpase pravRtta nahIM hotA-sadA unameM anAsakta banA rahatA hai / aura isalie saba karmokA kartA hote hue bhI vaha eka dina unheM chor3ane meM samartha hotA hai athavA anAsakti ke kAraNa karmake bandhako prApta nahIM hotaa| viSayastha hote hue bhI kauna lipta nahIM hotA viSayaviSayastho'pi nirAsaGgo na lipyate / kardamastho vizuddhAtmA sphaTikaH kardamairiva // 6 // Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 yogasAra-prAbhRta [adhikAra 9 ___ 'jo niHsaMga hai-nirmamatva aura anAsakta hai-vaha viSayoMmeM sthita huA bhI viSayoMse lipta nahIM hotA, usI prakAra jisa prakAra kIcar3ameM par3A vizuddha sphaTika kIcar3ase lipta nahIM hotA-kIcar3ako apanA nahIM banAtA, apane antaraMgameM praviSTa nahIM krtaa|' vyAkhyA-yahA~ kardamastha nirmala sphaTikake udAharaNa-dvArA viSayoMmeM sthita anAsakta yogIke viSayoMse lipta na honekI bAtako spaSTa kiyA gayA hai| deha-cetanake tAttvika bheda-jJAtAko sthiti dehacetanayorbhedo dRzyate yena tattvataH / na saGgo jAyate tasya viSayeSu kadAcana // 61 // "jisane vastutaH deha aura cetana AtmAkA bheda dekha liyA hai usakA viSayoMmeM kabhI saMgasambandha athavA anurAga nahIM hotaa|' vyAkhyA--pichale padyameM jisa niHsaMga-yogIkA ullekha hai usake viSayako yahA~ kucha spaSTa karate hue yaha sUcita kiyA hai ki vaha yogI deha aura AtmAke bhedako tAttvika dRSTise bhale prakAra samajhe hue hotA hai aura isalie usakI viSayoMmeM kabhI AsaktirUpa pravRtti nahIM hotI-vaha unase alipta rahatA hai| jisakI pravRtti pAyI jAtI hai samajha lenA cAhie usane deha aura cetanake bhedako dRSTigata nahIM kiyaa| jIvake trividha-bhAvoMkI sthiti aura kartavya bhAvaH zubho'zubhaH zuddhodhA jIvasya jAyate / yataH puNyasya pApasya nirvRterasti kAraNam // 62 // tataH zubhAzubhI hitvA zuddha bhAvamadhiSThitaH / nivRto jAyate yogI karmAgamanivartakaH // 63 // 'jIvakA bhAva tIna prakArakA hotA hai-zubha, azubha aura shuddh| cUMki zubhabhAva puNyakA, azubhabhAva pApakA aura zuddhabhAva nivRti (mukti ) kA kAraNa hai ataH jo yogI karmoke AsravakA nirodhaka hai vaha zubha azubha bhAvoMko chor3akara zuddhabhAvameM adhiSThita huA muktiko prApta hotA hai|' vyAkhyA-yahA~ jIvake bhAvoMke zubha, azubha aura zuddha aise tIna bheda karate hue unheM kramazaH puNya, pApa tathA nirvRti (mukti ) kA hetu batalAyA hai aura sAtha hI yaha sUcita kiyA hai ki jo yogI zubha-azubha bhAvoMko chor3akara, jo ki karmAsabake hetu haiM, zuddhabhAvameM sthita hotA hai vaha karmoMke AsravakA nivartaka nirodhaka hotA hai aura muktiko prApta karatA hai| nirastAkhila kalmaSa yogIkA kartavya vinivRtyA(vArthatazcittaM vidhAyAtmani nizcalam / na kiMciJcintayedyogI nirastAkhilakalmaSaH // 64 // "jisa yogIne sAre kalmaSakA--kapAyabhAvakA-nAza kiyA hai vaha cittako saba padArthoMse haTAkara aura AtmAmeM nizcala karake kucha bhI cintana na kare-AtmAkA zuddha svarUpa hI usake dhyAnameM sthira rahe / ' 1. vyA kadAcanaH / 2. munivareva / . Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 61-67] cUlikAdhikAra 217 vyAkhyA-yahA~ usa yogIke kartavyakA nirdeza hai jisane krodhAdi sAre kaSAya-bhAvako naSTa kiyA hai, use taba apane cittako bAhya padArthoMse haTAkara tathA AtmAke zuddha svarUpa meM sthira karake cintanakA kucha bhI kArya na karanA cAhie--AtmAmeM kevala lInatA hI banI rhe| indriya-viSayoMke smaraNakartAkI sthiti svArtha-vyAvartitAkSo'pi viSayeSu dRDha-smRtiH / sadAsti duHsthito dIno loka-dvaya-vilopakaH // 65 // 'jo indriya-viSayoMmeM dRr3hasmRti hai--viSayoMko barAbara smaraNa karatA rahatA hai vaha indriyoMko unake viSayoMse alaga rakhatA huA bhI sadA duHkhita dIna aura donoM lokoMkA bigAr3anevAlA hotA hai|' vyAkhyA-yahA~ indriya-viSayoMke smaraNa-doSako bahuta hI hAnikAraka batalAyA hai aura usakI maujUdagImeM indriyoMko unake viSayase alaga rakhanekA kucha mUlya nahIM rahatA, aisA sUcita kiyA hai| ukta smaraNa doSake kAraNa indriyoMkI vijaya ThIka nahIM banatI, usameM aticArAdi doSa lagatA rahatA hai aura saMloza pariNAmoMkI sRSTi honese yogI sadA duHkhita rahatA, dInatApara utaratA aura isa taraha apane donoM loka bigAr3atA hai| ataH yogIko apane pUrva bhogoMkA smaraNa tathA AgAmI bhogoMkA nidAnAdike rUpameM anucintana nahIM karanA caahie| bhogako na bhogane-bhoganevAle kinhIM do kI sthiti bhogaM kazcidabhuJjAno bhogArtha kurute kriyAm / bhogamanyastu bhujAno bhogacchedAya zuddhadhIH // 66 // 'koI bhogako na bhogatA huA bhI bhogake lie kriyA karatA hai, dUsarA zuddha buddhi bhogako bhogatA huA bhI bhogake chedakA prayatna karatA hai|' vyAkhyA-yahA~ bhogako bhoganevAle aura na bhoganevAle kinhIM do vyaktiyoM ke viparItavicAra-bhedako darzAyA gayA hai--eka kisI bandhana athavA majabUrIke kAraNa bhogako na bhogatA huA bhI usake lie rAgAdirUpa mana-vacana-kAyakI kriyA karatA hai aura dUsarA bhogako bhogatA huA bhI usameM Asakti nahIM rakhatA aura isalie usake mana-vacana-kAyakA vyApAra eka dina use chor3a denekI hI ora hotA hai| apane isa vicAra vyApArake kAraNa dUsareko 'zaddha-buddhi' kahA gayA hai aura isalie pahaleko, jo bAhyameM bhogakA tyAga karatA hai tathA antaraMgameM usakI lAlasA rakhatA hai, zuddha buddhi nahIM kahA jA sakatA. use durbuddhi tathA vivekahIna samajhanA cAhie / apanI isa durbuddhi ke kAraNa vaha bhogakA tyAgI honepara bhI pApakA bandha karatA hai, jabaki dUsarA apanI zuddha buddhike kAraNa bhogako bhogatA huA bhI pApaphalakA bhAgI nahIM hotaa| donoMkI pravRttimeM tadviparIta vicAra ke kAraNa kitanA antara hai use yahA~ spaSTa jAnA jAtA hai| indriya-viSayoMke smaraNa-nirodhakako sthiti svArtha-vyAvartittA'kSopi niruddhaviSaya-smRtiH / sarvadA susthito jIvaH paratra ha ca jAyate // 67 / / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 yogasAra-prAbhUta [ adhikAra 9 'jisane indriyoMko apane viSayase alaga kiyA hai aura jo viSayoMkI smRtiko bhI roke rakhatA hai-pUrva bhoge gaye bhogoMkA kabhI smaraNa nahIM karatA aura na unheM phirase bhoganekI icchA hI karatA hai-vaha jIva isa loka tathA paralokameM sadA sukhI hotA hai|' ___ vyAkhyA-yahA~ usa jIvako isa loka tathA paralokameM sadA susthita evaM sukhI batalAyA hai jo apanI indriyoMko unake viSayase alaga hI nahIM rakhatA kintu pUrva meM bhoge tathA Age ko bhoge jAnevAle viSayoMkA smaraNa bhI nahIM krtaa| bhogako bhogatA huA kauna bandhako prApta hotA hai kauna nahIM ? rAgI bhogamabhuJjAno badhyate karmabhiH sphuTam / virAgaH karmabhirbhogaM bhujAno'pi na badhyate // 6 // 'jo rAgI hai vaha bhogako na bhogatA huA bhI sadA koMse ba~dhatA hai aura jo vItarAgI hai vaha bhogako bhogatA huA bhI karmoMse nahIM ba~dhatA, yaha sunizcita hai|' vyAkhyA-yahA~ pichale 66veM padyake viSayako kucha spaSTa kiyA gayA hai aura yaha batalAyA gayA hai ki bhogakA na bhoganevAlA yadi bhogoMmeM rAga rakhatA hai to vaha avazya karma se bandhako prApta hotA hai aura jo bhogako bhogatA huA bhI usameM rAga nahIM rakhatA--kisI majabUrI, azakti athavA paravazatAke kAraNa use bhogatA hai-vaha karma bandhase alipta rahatA hai| viSayoMko jAnatA huA jJAnI bandhako prApta nahIM hotA viSayaM paJcadhA jJAnI budhyamAno na vadhyate / trilokaM kevalI kiM na jAnAno badhyate'nyathA // 66 // 'jo jJAnI hai vaha pA~ca prakArake indriya-viSayako jAnatA huA bhI bandhako prApta nahIM hotA / anyathA trilokako jAnanevAlA kevalajJAnI bandhako kyoM nahIM prApta hotA ?-yadi viSayoMko jAnanese vandha huA karatA to kevalI bhagavAna bhI bandhako prApta hotA / ' / vyAkhyA-yahA~ isa bAtako eka sundara udAharaNa-dvArA spaSTa kiyA gayA hai ki 'pA~coM indriyoM ke viSayoMko jAnane mAtrase koI jJAnI bandhako prApta nahIM hotaa|' yadi viSayoMko jAnane mAtrase bhI bandhakI prApti huA karatI to tIna lokake jJAtA kevalI bhagavAn bhI bandhako prApta huA karate / parantu aisA nahIM hai ataH viSayoMko jAnane mAtrase bandhakI prApti nahIM hotI, bandhakI prAptimeM kAraNa tadviSayaka rAga-dveSAdi bhAva hai| vaha yadi nahIM to bandha bhI nhiiN| aura isalie pichale jina padyoM ( 65 Adi ) meM bhogoMkI smRtikA ullekha hai vaha mAtra jJAnAtmaka smRti na hokara rAgAtmaka smRti hai, isIse use dUpita ThaharAyA hai| mahAmUr3ha indriya-viSayoMko na grahaNa karatA huA bhI bandhakartA vimUDho nUnamakSArthamagRhNAno'pi badhyate / ekAkSAdyA nivadhyante viSayAgrahiNo na kim // 70 // 'jo vimUr3ha hai-vivekahIna mahA ajJAnI hai-vaha nizcayase indriya-viSayako grahaNa na karatA huA bhI bandhako prApta hotA hai| (ThIka hai) ekendriyAdika jIva 'jo (svabhinna ) viSayoMko grahaNa karanevAle nahIM ve kyA bandhako prApta nahIM hote ?-hote hI haiN|' vyAkhyA-pichale padya meM viSayoMko jAnamevAle jJAnIkI bAta kahI gayI hai, yahA~ usa mahA ajJAnIkI bAtako liyA gayA hai jo viSayoMko kucha jAnatA tathA samajhatA hI nahIM, taba Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAta bhAva padya 68-72] cUlikAdhikAra 219 kyA vaha indriya-viSayoMko na grahaNa karatA huA bandhako prApta nahIM hotA ? uttarameM kahA gayA hai ki vaha vimUDha viSayoMko na grahaNa karatA huA bhI bandhako prApta hotA hai, usI prakAra jisa prakAra ki ekendriyAdi jIva apane viSayase bhinna viSayako grahaNa na karate hue bhI nizcita rUpase bandhako prApta hote haiM-unakA ajJAnAdi bhAva unheM bandhakA pAtra banAtA hai| ataH jo loga ajJAnake kAraNa doSa karake apaneko doSamukta samajhate hoM ve bhUlate haiM, ajJAna kisIko doSamukta nahIM karatA-yaha dUsarI bAta hai ki jJAtabhAvase kiye hue karmakI apekSA ta bhAvase kiye hue karmake phala meM kucha antara kisakA pratyAkhyAnAdi karma vyartha hai rAga-dveSa-nivRttasya pratyAkhyAnAdikaM vRthaa| rAga-dveSa-pravRttasya pratyAkhyAnAdikaM vRthA // 71 // 'jo rAga-dveSase rahita yogI hai usake pratyAkhyAnAdika karma vyartha haiM aura jo rAga-dveSa meM pravRtta hai usake pratyAkhyAnAdi karmakA koI artha nahIM-vaha saba nirarthaka hai|' vyAkhyA-jo rAga-dveSase nivRtta ho gayA hai aura jo rAga-dveSameM pravRtta hai donoMke pratyAkhyAnAdi karma-kriyAoMko yahA~ vyartha akAryakArI evaM nirarthaka batalAyA hai / pratyAkhyAnAdi karma SaDAvazyaka karmoMke antargata haiM, jinakA varNana saMvarAdhikArameM padya naM047 se 53 taka diyA hai, unameM se Adi zabdake dvArA yahA~ zeSa sabhIkA athavA mukhyataH sAmAyika, pratikramaNa aura kAyotsargakA grahaNa hai| ye saba karma rAga-dveSakI nivRtti evaM saMvarake lie kiye jAte haiM ataH jo rAga-dveSase nivRtta ho cukA usake lie ina karmoMke karanekI jarUrata nahIM rahatI aura isalie inakA karanA usake lie vyartha hai| aura jo rAga-dveSAdimeM pravRtta hai-khUba racA-pacA hai--rAga-dveSa jisase chUTate nahIM usake lie bhI ina koMkA karanA vyartha hai; kyoMki jaba ina karmoMkA lakSya hI usake dhyAnameM nahIM aura pravRtti ulaTI cala rahI hai taba ina karmoko jAbtApUrI athavA yAntrikacAritra (jaDa mazInoM jaise AcaraNa) ke rUpameM karanese kyA lAbha ? kucha bhI lAbha na honese ve vyartha Thaharate haiN| doSoMke pratyAkhyAnase kauna mukta hai sarvatra yaH sadodAste na ca dveSTi na rajyate / pratyAkhyAnAdatikrAntaH sa doSANAmazeSataH // 72 // 'jo kisI vastumeM rAga nahIM karatA, dveSa nahIM karatA aura sarvatra udAsIna bhAvase rahatA hai vaha doSoMke pratyAkhyAnakarmase pUrNataH vimukta hai-use niyamataH usa karmake karanekI koI AvazyakatA nahIM rhtii|' ___vyAkhyA-jo yogI kisIse rAga nahIM karatA, dveSa bhI nahIM karatA, sadA sarvatra udAsIna bhAvase rahatA hai vaha doSoMke pratyAkhyAnoMkI sImAse pUrNataH bAhya hotA hai usake lie pratyAkhyAnakA karanA koI Avazyaka nahIM / aisA yogI kSINamohako prApta prAyaH 12, 13veM, 14veM guNasthAnavartI hotA hai| pichale padyameM jisa rAga-dveSa-nivRtta yogIkA ullekha hai vaha bhI prAyaH kSINamohI yogIse hI sambandha rakhatA hai| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 yogasAra-prAbhUta [adhikAra 9 doSoMke viSayameM rAgI-vItarAgIkI sthiti rAgiNaH sarvadA doSAH santi saMsArahetavaH / jJAnino vItarAgasya na kadAcana te punaH // 73 // __'rAgI ( ajJAnI ) ke saMsArake kAraNIbhUta sadA sarvadoSa hote hai; kintu jJAnI vItarAgIke ve doSa kadAcit bhI nahIM hote|' vyAkhyA-yahA~ sArarUpameM yaha batalAyA gayA hai ki jo rAgI-ajJAnI hai usake saMsArake hetubhUta sabhI doSoMkA sambhava hai aura jo jJAnI-vItarAgI hai usake saMsArake hetubhUta ve doSa kabhI nahIM banate / audayika aura pAriNAmika bhAvoMkA phala jIvasyaudayiko bhAvaH samasto bandhakAraNam / vimuktikAraNaM bhAvo jAyate pAriNAmikaH // 74 // __ 'jIvakA jo audayika bhAva-karmoke udaya nimittase utpanna honevAlA pariNAma--hai vaha saba bandhakA kAraNa hai, muktikA kAraNa, pAriNAmika bhAva hotA hai|' vyAkhyA-yahA~ pUrvabandha-kathanake silasilemeM jIvake sAre audAyikabhAvako-audayikabhAvoMke samUhako-bandhakA hetu batalAyA hai| yaha kathana rAgI jIvase sambandha rakhatA hai; kyoMki jJAnI vItarAgIkA koI karma pichale padyAnusAra bandhakA kAraNa nahIM hotaa| arhantoMke kucha karmokA udaya banA rahanese jo audayika bhAva hotA hai vaha pUrNataH vItarAgI ho jAnese bandhakA kAraNa nahIM rahatA / pAriNAmika bhAvoMko yahA~ muktikA hetu batalAyA hai, jisameM jIvatva aura bhavyatva ye do bhAva Ate haiN| abhavyatva to bhavyatvakA pratipakSI hai isalie usako yahA~ grahaNa nahIM kiyA jaataa| vipayAnubhava aura svAtmAnubhavameM upAdeya kauna viSayAnubhavaM bAhya svAtmAnubhavamAntaram' / vijJAya prathamaM hitvA stheyamanyatra sarvataH / / 7 / / 'indriya viSayoMkA jo anubhava hai vaha bAhya ( sukha ) hai aura svAtmAkA jo anubhava hai vaha antaraMga ( sukha ) hai, isa bAtako jAnakara bAhya-viSayAnubhavako chor3akara svAtmAnubhavarUpa antaraMgameM pUrNataH sthita honA caahie|' vyAkhyA-yahA~ yaha batalAyA gayA hai ki indriya viSayoMkA jo anubhava na ho vaha no bAhyakI vastu hai-bAhya sukha hai jo sthira rahanevAlA nahIM aura apanI AtmAkA jo anubhavana hai vaha antaraMgakI vastu hai-sadA sthira rahanevAlA AdhyAtmika sukha hai-ataH isa tattvako jAnakara viSayAnubhavanake tyAgapUrvaka svAtmAnubhavameM pUrNataH sthira honA caahie| yahI paramahita rUpa hai| 1. bhAjyA bAhyamAtmAnubhavamAMtaraM / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 padya 73-77] cUlikAdhikAra vaiSayika jJAna saba paudgalika jJAnaM vaiSayikaM puMsaH sarva paudgalika matam / viSayebhyaH parAvRttamAtmIyamaparaM punaH // 76 / / 'jIvakA jitanA vaiSayika (indriyajanya) jJAna hai vaha saba paudgalika mAnA gayA hai aura dUsarA jo jJAna viSayoMse parAvRta hai-indriyoMkI sahAyatAse rahita hai-vaha saba AtmIya hai / ' vyAkhyA-yahA~ isa jIvake indriya-viSayoMse sambandha rakhanevAle sAre jJAnako 'paudgalika' batalAyA hai aura jo jJAna indriyaviSayoMkI sahAyatAse rahita atIndriya hai vaha AtmIya hai--AtmAkA nijarUpa hai| ataH indriyajanya parAdhIna jJAna vAstava meM apanA nahIM aura isalie vaha tyAjya hai| mAnavoMmeM bAhyabhedake kAraNa jJAnameM bheda nahIM hotA gavAM yathA vimede'pi kSIrabhedo na vidyate / puMsAM tathA vibhede'pi jJAnabhedo na vidyate // 77 / / 'jisa prakAra gauoMmeM ( kAlI pIlI dhaulI AdikA) bheda honepara bhI dUdhameMdUdhake raMgameM--koI bheda nahIM hotA usI prakAra puruSoMke-mAnavoMke-( raMgarUpAdi-sambandhI ) bhedake honepara bhI jJAnakA bheda nahIM hotaa|' vyAkhyA-gauaiM dhaulI, pIlI, nIlI, kAlI, gorI, citakabarI Adi aneka raMgabhedako liye hue hotI haiM / sIMgake bhedoMse bhI unameM bheda hotA hai-kisIke sIMga choTe, kisIke bar3e, kisIke sIdhe, kisIke mur3e aura kisIke golageMDalI mAre hue hote haiN| aura bhI zarIra bheda hote haiM, isa vibhedake kAraNa unake dUdha meM jaise bheda nahIM hotA-arthAt dhaulIkA dhaulA, pIlIkA pIlA, nIlIkAnIlA aura kAlIkAkAlA dUdha nahIM hotA-sabakA dUdha prAyaH eka hI sapheda raMgakA hotA hai; vaise hI manuSyoM meM bhI paraspara aneka bheda pAye jAte haiM-koI gorA hai koI sA~valA, koI kAlA hai koI gandumI raMgakA, kisIkA ceharA gola hai kisIkA lambotarA, kisIkI garadana choTI hai kisIko lambI, kisIkI sIdhI hai aura kisIkI Ter3hI hai, koI buDDhA koI la~gar3A hai, koI kAnA hai koI andhA hai, koI gUMgA hai koI baharA hai, kisIke bAla kAle haiM to kisIke sapheda yA bhUre ityAdi zarIrabheda spaSTa dekhanemeM AtA hai, isI prakAra koI brAhmaNa, koI kSatriya, koI vaizya aura koI zUdrAdi jAti-bhedako liye hue haiN| isa sAre bAhyabhedake kAraNa manuSyoMke jJAnameM koI bheda nahIM hotA-jo jJAna eka acche gore raMga sundara AkArake manuSyako prApta hotA hai vaha kAle kurUpa tathA vikalAMgIko bhI prApta hotA hai tathA ho sakatA hai| zrIkundakundAcAryakI garadana Ter3hI thI isIse ve 'vakragrIva' kahalAte the parantu kitane mahAmati the yaha unake granthoMse jAnA jAtA hai| aSTAvakra RSike zarIrameM ATha vakratAe~ thIM ve bhI bahuta bar3e jJAnI sune jAte haiN| bhagavat jinasenAcAryane apane viSayameM svayaM likhA hai ki ve yadyapi atisundarAkAra aura aticatura nahIM the, phira bhI sarasvatI unapara mugdha thI aura usane ananya zaraNa hokara unakA Azraya liyA thaa| ina saba bAtoMse spaSTa hai ki zarIrAdikA koI bAhyabheda jJAnameM bheda utpanna nahIM karatA / jJAna AtmAkA nijaguNa hai aura isalie vaha sabhI samAnarUpase vikasita AtmAoMmeM samAna rahatA hai| usake vikAra tathA nyUnAdhikatAkA kAraNa saMsArI jIvoMke sAtha lagA karmamala hai / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 yogasAra-prAbhRta [adhikAra 9 kisa jJAnase jJeyako jAnakara use tyAgA jAtA hai vijJAya dIpato dyotyaM yathA dIpo vyapohyate / vijJAya jJAnato jJeyaM tathA jJAnaM vyapohyate // 7 // svarUpamAtmanaH sUkSmamavyapadeza(zya)mavyayam / tatra jJAnaM paraM sarva vaikArikamapohyate // 76 // jisa prakAra dIpakase dyotya (prakAzanIya vastu) ko jAnakara dIpakako dyotyase alaga kiyA jAtA hai usI prakAra jJAnase jJeyako jAnakara jJAnako jJeyase alaga kiyA jAtA hai| jo jJAna AtmAkA svarUpa hai, sUkSma hai, vyapadezarahita athavA vacanake agocara hai usakA vyapohana-tyAga athavA pRthakkaraNa-nahIM hotA, usase bhinna jo vaikArika-indriyoM Adi dvArA vibhAva pariNata-jJAna hai usako dUra kiyA jAtA hai|' vyAkhyA-dIpaka jisa vastukA dyotana-prakAzana karatA hai use 'dyotya' kahate haiM / dIpakake prakAzakI sahAyatAse jaba kisI andheremeM sthita vastuko dekhakara jAna liyA tathA prApta kara liyA jAtA hai taba phira dIpakakI jisa prakAra jarUrata nahIM rahatI-use bujhA diyA athavA alaga kara diyA jAtA hai, usI prakAra jJAna jisa vastukA jJApana-dyotana karatA hai use 'jJeya' kahate haiM / jJAnase jaba zeyako jAna liyA jAtA hai taba usa jJAnake vyApArakI jarUrata nahIM rahatI aura isalie use jJeyase alaga athavA nirvyApArIkRta rUpameM sthita kara diyA jAtA hai / jisa jJAnako jJeyase alaga athavA nirvyApArIkRta kiyA jAtA hai vaha vaha jJAna nahIM jo AtmAkA svabhAva hai, sUkSma honese indriyoMke agocara hai, avyapadezya (akAcya) honese vacanake agocara hai aura jisakA kabhI nAza nahIM hotA kintu vaha jJAna hai jise 'vaikArika' kahate haiM aura jo indriyAdi-parapadArthajanya vikAra athavA vibhAvako liye hue hotA hai / aise jJAnako pichale padya 76 meM 'caudgalika' batalAyA hai, vahI apohana-pRthakkaraNake yogya hotA hai / jo jJAna svAbhAvika hai (vaibhAvika nahIM) usakA AtmAse kabhI tyAga yA pRthakkaraNa nahIM hotA aura na ho sakatA hai / vikAra hetuke dezaccheda tathA mUlacchedakA pariNAma skandhacchede pallavAH santi bhUyo mUlacchede zAkhinaste tathA no / dezacchede santi bhUyo vikArA mUlacchede janmanaste tathA no // 8 // "jisa prakAra vRkSake skandha ( kANDa ) kA cheda honepara patte phira nikala Ate haiM kintu mUlakA cheda honepara-jar3ase vRkSako kATa DAlanepara-patte phira nahIM ugate, usI prakAra saMsArakA eka deza nAza karanepara vikAra phira utpanna ho jAte haiM kintu mUlataH vinAza karanepara vikAra phira utpanna nahIM hote|' 1. dIpahasto yathA kazcitkiMvidAlokya taM tyajet / jJAnena jJeyamAlokya pazcAttaM jJAnamutsRjet // -yazastilaka / 2. sUkSmamapavyapoddezamavyayaM / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 padya 78-81] cUlikAdhikAra vyAkhyA-vRkSake ekadeza-zAkhAdikA cheda honepara jisa prakAra usameM naye patte phirase nikala Ate haiM usa prakAra naye pattoMkA phirase nikalanA mUlaccheda honepara-vRkSake jar3ase kaTa jAnepara athavA ukhar3a jAnepara-nahIM banatA, yaha sabhIko pratyakSa dekhane meM AtA hai / isa udAharaNako lekara yahA~ saMsArake ekadezaccheda aura mUlaccheda (sarvadezaccheda ) ke kAraNa honevAle vikAroMkI sthitiko kucha spaSTa kiyA gayA hai-saMkSepameM itanA hI kahA gayA hai ki ekadezaccheda honepara vikAra utpanna hote haiM aura mUlacchedapara utpanna nahIM hote| yahA~ saMsArakA artha bhavabhramaNakA hai jise 'janmanaH' padake dvArA ullekhita kiyA hai aura usameM saMsArake hetu bhI zAmila haiN| vikAroMkA abhiprAya rAga-dveSAdika, janma-maraNAdika athavA naye-naye zarIra dhAraNa kA hai| dezaccheda aura mUlocchedake viSayakA spaSTIkaraNa dezacchede caritraM bhavati bhavatateH kurvatazcitrarUpaM mUlacchede viviktaM viyadiva vimalaM dhyAyati svasvarUpam / vijJAyetthaM vicintyaM sadamitagatibhistattvamantaHsthamagryaM saMgrAptAsannamArgA na paramiha padaprAptaye yAnti mArgam / / 81 // 'saMsArake ekadezakA-pAparUpakA-nAza honepara saMsArako paramparAkA vicitrarUpa karatA huA cAritra hotA hai aura saMsArake mUlakA-pApa-puNya donoM kAraNoMkA-nAza honepara AtmA apane AkAzake samAna nirmala vivikta (karmakalaMka vimukta) svasvarUpako dhyAtA hai| isa prakAra jAnakara jo uttama jJAnake dhAraka mahAtmA haiM unake dvArA antaraMgameM sthita pradhAna tattva jo zuddha AtmA hai vaha vizeSa rUpase cintanIya hai ( Thoka hai| ) jinheM abhISTa sthAnako prAptikA saMnikaTa mArga prApta ho jAtA hai ve phira dUsare mArgase gamana nahIM krte|' vyAkhyA-yahA~ saMsArake dezaccheda aura mUlacchedake abhipreta viSayako spaSTa karate hue batalAyA hai ki saMsArakA dezaccheda honepara-saMsArake hetubhata mithyAdarzanAdika, rAga-dvepAdika athavA puNya-pApAdikA ekadeza nAza honepara-jo cAritra hotA hai vaha saMsArasantatiko citra-vicitra rUpa denebAlA athavA use nAnAprakArase bar3hAnevAlA hotA hai / pratyuta isake saMsArake ukta hetuoMkA mUlaccheda honepara yaha AtmA apane usa vivikta zuddha-svarUpake dhyAnameM magna hotA hai jo AkAzake samAna nirmala evaM nirlepa hai / isa prakAra dezaccheda aura mUlacchedake svarUpako bhale prakAra samajhakara jo uttama amitajJAnake dhAraka mahAtmA haiM unheM apane antaraMgameM sthita pradhAna tattva jo apanA zaddhAtmA hai, usakA savizeSarUpase cintanadhyAna karanA caahie| yaha dhyAna abhISTa sthAna (muktisadana ) kI prAptike lie Asanna mArga hai-sabase nikaTakA rAstA hai / aura isalie jinheM saMnikaTa mArga prApta hotA hai ve phira dUsare dUrake athavA cakkarake mArgase nahIM jAte haiN| padyake antima caraNameM kahI gayI yaha bAta bar3I hI mahattvapUrNa hai, aura isa bAtako sUcita karatI hai ki apanI zuddhAtmAke dhyAnase bhinna aura jitane bhI dhyAnake mArga hai ve saba dUrIke sAtha parAvalambanako bhI liye hue haiN| isa padya meM prayukta huA 'sadamitagatibhiH' pada bhI apanA khAsa mahattva rakhatA hai-usameM gati' DAbda jJAnakA vAcaka honese vaha jahA~ aparimitajJAnake dhAraka mahAtmAoMke ullekhako liye hue hai vahA~ prakArAntarase (zleSarUpameM ) granthakAra mahodayake nAmakA bhI sUcaka hai aura sAtha hI isa sUcanAko bhI liye hue jAna par3atA hai ki AcArya amitagatiko zuddha Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 9 svAtmadhyAnakA yaha svAdhIna mArga hI vizeSataH rucikara thA aura ve prAyaH isIke anusaraNa evaM dRr3hIkaraNameM pravRtta rahate the| zAyada isIse unhoMne agale eka padya (83) meM apaneko 'niHsaMgAtmA' likhA hai jo ki unakI parake saMgase rahitatA evaM svAvalambI honekA dyotaka hai / isa zuddhasvAtmAke dhyAnameM pApoMko prayatnapUrvaka tyAganekI bhI jarUrata nahIM rahatI, ve to sabake saba jJAnake svAtmalIna honepara svayaM bhAga jAte haiM, jaisA ki granthakAra mahodayane anyatra prakaTa kiyA hai| parakA sambandha na honese zubha rAga bhI nahIM rahatA, jo ki puNyabandhakA kAraNa hai aura AtmAko saMsArameM pha~sAye rakhatA hai| isIse jahA~ arhadbhakti Adi rUpameM rAga rahatA hai vahA~ vaha mahAn puNyabandhakA kAraNa hotA hai, jo ki saMsArake sukhoMkA pradAtA hai, parantu usase karmoMkA bhaya nahIM hotaa| saMsArake hetuoMkA dezaccheda honepara jisa cAritrake udbhavakI yahA~ bAta kahI gayI hai vaha vyavahAracAritra hai, jo ki azubhase nivRtti tathA zubhameM pravRttirUpa hotA hai aura jise vrata, samiti tathA guptike rUpameM tIna prakArakA tathA inake uttarabhedoM (5+5+3) kI dRSTise teraha prakArakA batalAyA hai| nizcayanayakI dRSTise jo cAritra banatA hai vaha svarUpAcaraNake rUpameM hotA hai, use hI yahA~ saMsAra hetuoMke mUlacchedakA pariNAma batalAyA hai| kinakA janma aura jIvana saphala hai dRSTvA bAhyamanAtmanInamakhilaM mAyopamaM nazvaraM ye saMsAra-mahodadhiM bahuvidhakrodhAdinakrAkulam / tILa yAnti zivAspadaM zamamayaM dhyAtvAtmatattvaM sthira teSAM janma ca jIvitaM ca saphalaM svAthai kaniSThAtmanAm // 82 / / 'jo sAre bAhya jagatko anAtmIya, mAyArUpa tathA nazvara dekhakara, sthira AtmatattvakA dhyAna kara nAnA prakArake krodhAdi nAkuoMse bhare saMsAra-samudrako tirakara sukhamaya zivasthAnako prApta hote haiM una AtmIya svArthakI sAdhanAmeM ekaniSThA ( advitIya zraddhA) rakhanevAloM (mahAtmAoM ) kA janma aura jIvana saphala hai|' vyAkhyA-yahA~ jinake janma aura jIvanako saphala batalAyA hai ve ve mahAtmA hote haiM jo sAre bAhya jagatko anAtmIya (apanA koI nahIM) mAyAjala tathA indrajAlake samAna bhrAmaka aura kSaNabhaMgura dekhakara-sAkSAt anubhava kara-apane zAzvata AtmAke svArtha-sAdhanameM-vibhAva-pariNamanako haTAkara use svAtmasthita karanemeM-eka niSThAse tatpara hue, zuddha Atmatattvake dhyAna-dvArA krodhAdi kaSAyarUpa nAkuoM ( magaroM) se bhare hue saMsAra mahA. samudrako tirakara zAntimaya zivasthAna athavA brahmapadako prApta hote haiN| grantha aura granthakArake abhipretarUpa prazasti dRSTvA sarva gagananagara-svapna-mAyopamAnaM niHsaGgAtmAmitagatiridaM prAbhRtaM yogasAram / 1. hiMsatvaM vitathaM steyaM maithunaM saMgasaMgrahaH / AtmarUpagate jJAne ni:zeSaM prapalAyate // yo0 prA0 37 // 2. yo vihAyAtmano rUpaM sevate parameSThinaH / sa badhnAti paraM puNyaM na karmakSayamaznute ||yo0 praa048|| 3. asuhAdo viNivittI suhe pavittI ya jANa caarittN| vada-samidi-guttirUvaM vavahAraNayA du jiNabhaNiyaM ||-bRhdrvysNgrh, 45 / 4. mu zivamayaM / ... Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya 82-83 ] cUlikAdhikAra 225 brahmaprAptyai paramamakRtaM sveSu cAtma-pratiSThaM nityAnandaM galita-kalilaM sUkSmamatyakSa-lakSyam / / 83 // 'sAre dRzya jagatko AkAzameM bAdaloMse bane hue nagarake samAna, svapnameM dekhe hue dRzyoMke sadRza tathA indrajAlameM pradarzita mAyAmaya citroMke tulya dekhakara niHsaMgAtmA amitagatine usa parama brahmako prApta karaneke lie jo ki AtmAoMmeM Atma-pratiSThAko liye hue hai, karma-malase rahita hai, sUkSma hai, amUrtika hai, atIndriya hai aura sadA AnandarUpa hai, yaha yogasAra prAbhUta racA hai, jo ki yoga-viSayaka granthoMmeM apaneko pratiSThita karanevAlA yogakA pramukha grantha hai, nirdoSa hai, arthako dRSTise sUkSma hai-gambhIra hai-anubhavakA viSaya hai aura nityAnandarUpa hai-isako par3hane-sunanese sadA Ananda milatA hai|' ____ vyAkhyA-yahA~ granthakAra mahodayane granthake kartRtvAdikI sUcanA karate hue pranthakA nAma 'yogasAraprAbhUta', apanA nAma 'amitagati' aura granthake racanekA uddezya 'brahmaprApti' batalAyA hai / brahmaprAptikA Azaya svAtmopalabdhikA hai, jise 'siddhi tathA 'mukti' bhI kahate haiN| aura jo vastutaH sAre vibhAva-pariNamanako haTAkara svAtmAko apane svabhAvameM sthita karaneke rUpameM hai-kisI parapadArtha yA vyakti-vizeSakI prApti yA usameM lInatAke rUpameM nhiiN| isI uddezyako granthake prArambhika maMgala-padyameM 'svasvabhAvopalabdhaye' padyake dvArA vyakta kiyA gayA hai, usakA mukhya vizeSaNa bhI 'svasvabhAvamaya diyA hai| isase svabhAvakI upalabdhi rUpa siddhi hI, jise prApta karanevAle hI 'siddha' kahe jAte haiM, yahA~ brahmaprAptikA eka mAtra lakSya hai, yaha asandigdharUpase samajha lenA cAhie / granthakArane apanA vizeSaNa 'niHsaMgAtmA' diyA hai jo bar3A hI mahattvapUrNa hai aura isa ko sUcita karatA hai ki granthakAra mahodaya kevala kathana karanevAle nahIM the kintu granthake kathana evaM lakSyake sAtha unhoMne apaneko ra~ga liyA thA, parapadArthoMse apanA mamatva haTA liyA thaa| unheM apane saMghakA, guru-paramparAkA tathA ziSya-samudAyakA bhI koI moha nahIM rahA thA, isIse zAyada unhoMne isa avasarapara unakA koI ullekha nahIM kiyaa| unakA AtmA niHsaMga thA, parake samparkase apaneko alaga rakhanevAlA thA aura isalie unheM sacce arthameM 'yogirAja' samajhanA caahie| jo satkAryoMkA dUsaroMko jo upadeza dete haiM unapara svayaM bhI calate-amala karate haiM ve hI 'satpuruSa' hote haiN| unhIMke kathanakA asara bhI par3atA hai| ___isa padyameM 'paramabrahma'ke jo vizeSaNa diye gaye haiM ve hI prakArAntarase pranthapara bhI lAgU hote haiM aura isase aisA jAna par3atA hai ki yaha grantha apane lakSyake bilakula anurUpa banA hai| udAharaNake lie 'nityAnanda' vizeSaNako lIjie, isa granthako jaba bhI jidharase bhI par3hateanubhava karate haiM usI samaya udharase nayA rasa tathA Ananda Ane lagatA hai| aura isIlie isa granthako 'ramaNIya' kahanA bahuta hI yukti-yukta hai| ramaNIyakA svarUpa bhI yahI hai"pade-pade yannavatAmupaiti tadeva rUpaM ramaNIyatAyAH"-pada-padapara jo navIna jAna par3e vahI ramaNIyatAkA svarUpa hai / jabase yaha grantha mere vizeSa paricayameM AyA hai tabase-tattvAnuzAsana (dhyAnazAstra) kA bhASya likhaneke samayase-maiMne ise zAyada sau bArase bhI adhika par3hA hai aura isakI sundaratA, saralatA-gambhIratA tathA upayogitAne hI mujhe isakA bhASya likhaneko ora prerita kiyA hai| 1. mu paramakRta / 2. siddhiH svAtmopalabdhiH ( pUjyapAdAcArya ) / 29 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 yogasAra-prAbhRta [ adhikAra 9 yogasAramidamekamAnasaH prAbhRtaM paThati yo'bhimAnasaH / sva-svarUpamupalabhya so'zcitaM sama yAti bhava-doSa-vaJcitam / / 4 / / iti zrImadamitagati-niHsaMga yogirAja-viracite yogasAra prAbhRte cUlikAdhikAraH // 9 // 'isa yogasAra prAbhRtako jo eka citta huA ekAgratAse par3hatA hai vaha apane svarUpako jAnakara tathA samprApta kara usa pUjita sadanako--lokAnake nivAsarUpa pUjya mukti halako-- prApta hotA hai jo saMsArake doSoMse rahita hai--saMsArakA koI bhI vikAra jisake pAsa nahIM phttktaa|' ___vyAkhyA-yaha granthakA antima upasaMhAra-padya hai, jisameM granthake nAmakA ullekha karate e usake ekAgracittase paThanake-adhyayanake-phalako darazAyA hai aura vaha phala hai apane AtmasvabhAvakI upalabdhi-jJapti (jAnakArI) aura samprApti--jo ki sAre saMsAra ke dopoMsevikAroMse-rahita hai aura jise prApta karake yaha jIva itanA U~cA uTha jAtA hai ki lokake agrabhAgameM jAkara virAjamAna ho jAtA hai, jo ki saMsArake sAre vikAroMse rahita--sArI jhaMjhaToM tathA AkulatAoMse mukta-eka pUjanIya sthAna hai| AtmAke isa pUrNa-vikAsa evaM jIvanake carama lakSyako lekara hI yaha grantha racA gayA hai, jisakA granthake prathama maMgala padyameM 'svasvabhAvopalabdhaye' padake dvArA aura pichale 83veM padyameM 'brahmaprAptyai' padoMke dvArA ullekha kiyA gayA hai aura isalie vahI uddiSTa evaM lakSyabhUta phala isa granthake pUrNataH ekAgratAke sAtha adhyayanakA honA svAbhAvika hai| ataH apanA hita cAhanevAle pAThakoMko isa maMgalamaya prAbhRtakA ekAgracittase adhyayana kara usa phalako prApta karaneke lie agrasara honA cAhie jisakA isa padya meM ullekha hai / isa prakAra zrI amitagati niHsaMga yogirAja-viracita yogasAra prAbhRtameM. calikAdhikAra nAmakA nauvA~ adhikAra samApta hubA // 9 // .. Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyakA antya maMgala aura prazasti rAga-dveSa-kAmAdi jIta jina, svasvabhAvako apanAyA; niravadhi-sukha-dRga jJAnavIrya-maya, parama niraMjana-pada paayaa| divyadhvani se tIrtha pratita kiyA mokSa-patha darzAyA; una yogIzvara mahAvIra kA sura-nara milakara yaza gAyA // 1 // mahAvIra ke tIrtha-praNetA syAhAdini-vidyAdhipa sAra; kavivara gamaka-vAgmi-vAdozvara bhAvi tIrthakara guNa-prAdhAra / jinakI bhakti-prasAda banA yaha rucira-bhASya jaga kA hitakAra; una guru svAmi-samantabhadra ko namana karU~ maiM bAraMbAra // 2 // pralpa buddhi 'yugavIra' na rakhatA yoga-viSaya para kucha adhikAra; prAtma-vikAsa-sAdhanA kA lakha, yoga-siddhi ko mUlAdhAra / niHsaMgAtma-amitagati-nirmita, yogasAra prAbhUta sukha-dvAra; usase prabhavita-prerita ho yaha, racA bhASya prAgama-anusAra // 3 // par3heM-par3hAveM suneM-sunAveM jo isako Adara ke sAtha; pramudita hokara caleM isI para, gAveM sadA praatm-gurnn-gaath| prAtma-ramaNa kara svAtma-guraNoM ko, au' dhyAveM samyak savicAra; ve nija prAtma-vikAsa siddha kara, pAveM sukha avicala-avikAra // 4 // iti yogasAra prAbhRtaM samAptam / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1. yogasAra-prAbhRtakI padyAnukramaNikA A 8 210 114 utsAho nizcayo dhairya 149 udaye dRSTimohasya udeti kevalajJAnaM udeti kevalaM jIve upadezaM vinApyaGgI 185 upadhau vasatau saMce upayogo vinirdiSTas upalabdhe yathAhAre 131 upeyasya yataH prAptiH Ucire dhyAnamArgajJA or or 148 20 akRtyaM durdhiyaH kRtyaM 153 akSajJAnArthato bhinna acetanaM tataH sarvaM acetanatvamajJAtvA ajIvatattvaM na vidanti ajJAnI badhyate yatra atattvaM manyate tattvaM atItAbhAvinazcArthAH ato'traiva mahAn yatnaH 146 adantadhAvanaM bhUmi 157 adhyetavyaM stimitamanasA 133 anAdAvapi sambandhe 62 anAdirAtmano'mukhyo 202 anityaM pIDakaM tRSNA- 77 anubandhaH sukhe duHkhe 125 anuSThAnAspadaM jJAnaM 206 antaHzuddhi vinA bAhyA 170 / anyAcAraparAvRttaH 120 anyo'nyasya vikalpena abandhyadezanaH zrImAn 137 abhAve banthahetUnAM 135 abhinnamAtmanaH zuddhaM 26 amUrtA niSkriyAH sarve ayatnacAriNo hiMsA 168 ayaM me'niSTamiSTaM vA 105 arthakAmAvidhAnena arhadAdau parA bhaktiH alAbubhAjanaM vastraM 172 avakAzaM prayacchantaH azane zayane sthAne asaMkhyA bhuvanAkAze asantaste matA dakSaahamasmi na kasyApi ahiMsA satyamasteyaM AgamenAnumAnena 150 Agame zAzvatI buddhi- 187 AgAmyAgonimittAnAM 111 AcAravedanaM jJAnaM 27 AtmatattvamajAnAnA 152 AtmatatvamapahastitarAgaM 115 Atmatattvarato yogI 117 AtmadhyAnaratijJeyaM 151 AtmanA kurute karma Atmano'nveSaNA yeSAM 179 Atmano ye parINAmAH 209 AtmAnaM kurute karma 69 AtmanaH sakalaM bAhya 104 AtmAvabodhato nUna- 126 AtmavyavasthitAH yAnti 208 AtmA svAtmavicAra- 23 AdhivyAdhijarAjAti- 152 Anando jAyate'tyantaM 136 ArAdhanAya lokAnAM 163 Arambho'saMyamo marjI 172 ArAdhane yathA tasya 167 Azritya vyavahArajJaM 159 Asamasmi bhaviSyAmi 67 AhAramupadhi zayyAM 184 AhArAdibhiranyena eka eva sadA teSAM ekatrApi yato'nantAH 20 ekatrApyaparityakte 171 ekAgramanasaH sAdhoH 185 ekAntakSINasaMpalezo 145 ekAsanodarA mukti 180 eko jIvo dvidhA proktaH 144 ete'hamahameteSAevaM saMpadyate doSaH ka 981 133 itthaM yogo vyapagataitthaM vijJAya yo mohaM idaM caritraM vidhinA iSTo'pi mohato'niSTo kakSAzroNistanAdyeSu kando mUlaM phalaM patraM kahiM nirvRtiH kRtya karma gRhNAti saMsArI karma cetkurute bhAvo karmaNA nirmitaM sarva karmaNAmudayasaMbhavA karmato jAyate bhAvo karma nirjIryate pUrta 119 karmanokarmanirmuktakarmabhAvaM prapadyante karma vedayamAnasya karmavyapagame (mo) rAga- 141 195 106 5 Vw in my rrur u U utpadyante yathA bhAvAH utpadyante vinazyanti 74 100 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 karmeva bhidyate nAsya kalpayato mukti kalmaSAgamanadvAra vAbhAvato jIvo kalmaSodayato bhAvo kaSAyapariNAmo'sti kaSAyavikathA nidrA kaSAyasrotasA gatya kaSAyAkulito jIvaH kapAyAdimayo jIvo kaSAyAnopayogebhyaH kaSAyebhyo yataH karma kaSAyodayato jIvo kAntAraM patito durge kAye pratIyamAne'pi kAraNaM nirvRteretaccAri kArya-kAraNa- bhAvojyaM kAluSyAbhAvato'karma kAluSyaM karmaNo jJeyaM kicitsaMbhavati kutakeM'bhinivezo' kurvANaH karma cAtmAyaM kurvANaH paramAtmAnaM kulajAtiyoha kRtAnAM karmaNAM pUrva kopAdibhiH kRtaM karma ko'pi kasyApi kartAsti sAyakaM zAmikaM jJeyaM kSAyopazamikAH santi kSAyopazamikaM jJAnaM ga-gha gandharvanagarAkAraM galitanikhilarAgadveSagavAM yathA vibhede'ni guNajIvAdayaH santi 141 164 96 210 51 73 179 70 97 214 72 96 124 188 56 84 11 35 19 kSArAmbhaHsaddhI tyAcyA 153 kSArAmbhastyAgataH kSetre 153 kSIrakSitaM yathA kSIra 16 60 194 69 209 214 41 154 108 74 178 111 201 36 221 34 yogasAra-prAbhRta guNAyedaM sayatnasya ghAtikarma kSayotpannaM ca hRdayA caTukena yayA bhogyaM caturdhA darzanaM tatra cAritra darzana-jJAna cAritrAditrayaM doSaM cAritraM carataH sAdhoH cAritraM darzanaM jJAna cAritraM darzana jJAnaM cAritraM vimAno'pi vittabhramakarastIvra cintyaM cintAmaNirdatte cetane'cetane dravye cetanaH kurute bhuGkte caitanyamAtmano rUpaM ja janmamRtyujarArogA jAyante molobhAyA jImUtApagame candre jIvaH karoti karmANi jIvatasyanilInasya jIvasya niSkaSAyasya jIvasyAcchAdakaM karma jIvasyodayiko mAyo jIvAjIva svA jIvAnAM pudgalAmA ca jIvitaM maraNaM sausvaM jIvana saha paJcApi jJAte nirvANatatve'smin jJAtvA yo'vetana kArya jJAnadRSTiparitrANi jJAnadRSTAvRtI ve jJAna pramANamAtmAnaM jJAnavIjaM paraM prApya jJAnamAtmAnamartha ca jJAnavatyapi cAritraM jJAnavantaH sadA bAhya REL 21 17 130 7 189 85 195 26 85 120 202 147 68 103 128 148 78 199 53 5 70 70 220 4 46 47 39 193 111 100 52 12 151 18 161 205 jJAnavAMzcetanaH zuddhojJAnasya jJAnamajJAna jJAninA sakala dravyaM jJAnI jJeye bhavatyajJo jJAnIti jJAnaparyAyI jJAnI nirmalatAM prApto jJAnI viSayabhede'pi jJAnI viSayasaMge'pi jJAnena vAsito jJAne jJAne vizodhite jJAna zAnaM vaiSayikaM puMsaH jJAnaM svAtmani sarveNa jJeyalakSyeNa vijJAya ta tataH puNyabhavA bhogAH tataH zubhAzubha hitvA tato bhavanti rAgAdyAH tavato yadi jAyante tathAtmani sthitA-jJapti - tathApi tasya tatroko tatkSaNA visaMvAdA tasmAtsevyaH parizAya tasmAddharmAdhibhiH zazvac tAnyeva jJAnapUrvANi tuGgArohaNataH pAto tenAtmabhAvanAbhyAse varta tyaktAnta retara-grantho da daNDacakra-kulAlAdidavIyAsamapi jJAna dIyamAnaM sukhaM duHkhaM dukha:to bibhyatA tyAjyAH duritAnIya na jJAnaM 109 128 28 138 89 132 86 132 131 221 129 130 201 216 90 101 199 169 193 29 186 190 167 213 67 118 214 18 89 90 143 117 61 dUrIkRtakaSAyasya dRzyate jAyate kiMcid dRSTijJAnasyabhAvastu dRSTvA bAhyamanAtmanIna - 224 197 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231 WG 216 57 dRSTvA sarva gagananagara- 224 dezacchede caritraM 223 dehacetanayo do dehacetanayorakyaM dehasaMhatisaMsthAnadehAtmanoH sadA bhedo 212 dravyato bhojaka: kazcid- 112 dravyato yo nivRtto'sti 113 dravyamAtranivRttasya 113 / dravyamAtmAdimadhyAnta- 42 dUyate guNaparyAya 40 ~ 0 73 0 dharmato'pi bhavo bhogo 204 dharmAdharma nabhaH-kAla- 37 dharmAdharmakajIvAnAM 42 dharmAdharmoM sthitI vyApya 44 dharmAya kriyamANA sA 163 dharmeNa vAsito jIvo 132 dhunAti kSaNato yogI 199 dhyAnasyedaM phalaM mukhya- 146 dhyAnaM vinirmalajJAnaM 200 dhrauvyottAdalayAloDhA 40 padyAnukramaNikA na yatra vidyatecchedaH paradravyabahirbhUtaM nazyatyutpadyate bhAvaH paradravyairgatairdoSana saMsAro na mokSo'sti 73 / / paradravyo bhavatyAtmA nAgacchacchakyate karma paradravyaM yathA sadbhiH 131 nAcetane stute dehe 60 paralokavidhI zAstraM 155 nAjJAna jJAnaparyAyAH 88 paraspAcetanaM gAtraM nAjasA vacasA ko'pi 104 pariNAmAH kaSAyAdyAH 209 nAdhyAtmacintanAdanyaH 149 / / pareNa vihitaM karma nAnando vA viSAdo vA 105 parebhyaH sukhaduHkhAni nAnyayA zakyate katu 211 paraM zubhopayogAya nAnyadravyaparINAma- 71 pavitra-darzana jJAnanAnyonyaguNakartRtvaM pazyAmyacetanaM gAtraM nAbhAvo muktyavasthAyAM 128 pazyanto janmakAntAre 94 nAmunA janmanA stroNAM 175 pAdamutkSipata: sAdho- 169 nAsti yeSAmayaM tatra 164 pApArambhaM parityajya 78 nAhaM bhavAmi kasya pi 157 piNDaH pANigato'nyasmai 183 nigrahAnugraho kartuM 98 putradArAdike dravye . 2 nijarUpaM punaryAti 107 pudgalAnAM yadAdAnaM 80 nityAnityAtmake jIve 102 pUrvogAjitakamaika- 116 nindakatvaM pratIkSye ( ye )bu 94 prakRtizca sthiti yaH 80 nirarthakasvabhAvatve 198 prakRtezcetanatve syAd 198 nirastamanmathAtaGka 200 prakRSTaM kurvataH sAdho- 159 nirastArasaMyogaH prakSayaH pAkajAtAyAM nirAkRtaparApekSa pratibandho na dezAdi- 139 nirvANasaMjJitaM tattvaM pratibimbaM yathAdarza 132 nirvANe paramA bhaktiH 205 pratIyate parokSaNa 129 nivRteranukUlo'dhvA 195 pradarzitamanuSThAnaniyApArIkRtAvasya 22 pradezA nabhaso'nantAH 44 niSidhya svArthato'kSANi 19 pramattAdiguNasthAna- 58 nikaSAyo nirArambhaH 97 pramAdamayamUrtInAM 171 niSpramAdatayA pAlyA pramAdI tyajati granthaM nisargaH prakRtistatra pravrajyAdAyakaH sUriH 159 nIrAgo'prAsukaM dravyaM prazasto bhaNyate tatra nIrAgo viSayaM yogI prahINasvAtmabodhasya 122 na karma hanti jIvasya 212 na kutrApyAgrahastattve 207 na jJAnajJAnino do 128 na jJAnAdiguNAbhAve 143 na jJAnI lipyate pApa- 206 na jJAnaM prAkRto dharmo 142 na doSamaline tatra 136 na doSeNa vinA nAryo na dravya-guNa-paryAyAH 104 na nindAstutivacanAni 104 na nirvRtaH sukhIbhUtaH 141 na nirvRti gatasyAsti 61 na bhaktiryasya tatrAsti 187 namaskRtya guruM bhaktyA 157 na mohaprabhRticchedaH 136 VVV pakve'pako sadA mAMse 181 paJcAkSaviSayAH kiMcit 103 patito bhavakAntAre padAryAnAM nimagnAnAM baDizAmiSavacchedo 152 bahujIvapraghAtottha 181 bahudhA bhidyate so'pi 188 bAlo vRddhastapoglAnas 184 188 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 yogasAra-prAbhRta 119 bAhyamAbhyantaraM dvadhA buddhipUrvANi karmANi buddhimakSAzrayAM tatra buddhirjJAnamasaMmohas bodharodhaH zamApAyaH 189 189 muktvA viviktamAtmAnaM 123 mUDhA lobhaparAH krUrAH 163 mUrtAmUrta dvidhA dravyaM 49 mUrto bhavati bhuJjAnaH mUrtI bhavatyamUrto'pi 92 mokSAbhilASiNAM yeSA- 174 mohena malino jIvaH 107 154 bhavAbhinandinaH kecit 162 bhavaM vadanti saMyogaM bhAveSu karmajAteSu bhAvaH zubho'zubhaH zuddhaH 216 bhUtvA nirAkRtaccheda- 159 bhogasaMsAranirvedo bhogAMstattvadhiyA pazyan 203 bhogaM kazcidabhu jAno 217 yA 'jIvayAmi jIvyeha' 83 yujyate rajasA nAtmA 213 yena yenaiva bhAvena 213 yena ratnatrayaM sAdho- 178 yenArtho jJAyate tena 129 ye mUDhA lipsavo mokSaM 31 yogasAramidamekamAnasa: 226 yogI SaTsvapi kAyeSu 170 yogena ye samAyAnti 51 yo jIvAjIvayorvetti 5 yojyamAno yathA mantro 147 yo'nyatra vIkSate devaM 123 yo vihAyAtmano rUpaM 30 yo vyAvahAriko vyaMgo 179 yo vyAvahArikaH panthAH 194 yogapadyena jAyate 174 matiH zrutAvadhI jJAne mattazca tatvato bhinna matyajJAnazrutAjJAnamanuSyaH kurute puNyaM 102 mano-vaco-vapuHkarma 214 mayA nyasya mamAnyena mayodaM kArmaNaM dravyaM .67 maraNaM jIvanaM duHkhaM 82 mahAvrata-samityakSa- 157 mAMsaM pakvamapakvaM vA 181 mAyAmbho manyate'satyaM 203 mAyAtoyopamA bhogA 203 mAyAmayauSadhaM zAstraM 187 mAyAmbho manyate'satyaM 203 mithyAjJAnaniviSTayoga janitAH mithyAjJAnaparityajya 112 mithyAjJAnaM mataM tatra mithyAtvamizrasamyaktvamithyAdRktvamacAritraM 66 mithyAdRka sAsano mizro 57 muktimArgaparaM cetaH 164 muktvA vAda-pravAdAdya- 148 ya eva kurute karma 102 yaH karoti paradravye 26 yaH karma manyate'karmA 215 yaH puNyapApayoma Dho 77 yaH SaDAvazyakaM yogI 112 yaH svazaktimanAcchAdya 180 yataH same'pyanuSThAne 188 yataH saMpadyate puNyaM 76 yatpaJcAbhyantaraH pApaiH 127 yatra pratIyamAne'pi 60 yatra lokadvayApekSA yatrAsatyakhilaM dhvAnta- 210 yatsarvadravyasaMdarbha 109 yatsarvArthavariSTaM yat 22 yatsukhaM surarAjAnaM 76 yathA kumbhamayo jAtu 214 yathA candra sthitA kAnti-199 yathA vastu tathA jJAnaM 11 yayAvastu parijJAnaM yathehAmayamuktasya yathodakena vastrasya yadAtmIyamanAtmIyaM 72 yadApratiparINAma 212 yadAsti kaluSAbhAvo 209 yadi cetayituH santi yadyAtmano'dhikaM jJAnaM yadyupAdAnabhAvena . 54 yanmukti gacchatA tyAjyaM 114 yazcaratyAtmanAtmAna- 28 yasya rAgo'NumAtreNa 30 yasyaihalaukiko nAsti 179 ra-la ratnatrayamayaM dhyAnaM 118 ratnatrayamayaM zuddhaM 110 ratnatraye svayaM jIvaH rAgato dveSato bhAvaM rAgadveSadvayAloDhaH rAgadveSanivRttasya 219 rAgadveSaprapaJcabhramamadamadana 196 rAga-dveSa-mada-krodha- 33 rAgadveSAparAdhonaM 24 rAgamatsaravidveSa 74 rAgAdayaH parINAmAH 208 rAgiNaH sarvadA doSAH 220 rAgobhogamabhujAno 218 rodhastatra kaSAyANAM lokA saMkhyeyabhAgAdA- 45 202 187 79 va 11 varNa-gandha-rasa-sparza- varNa-gandha-rasa-sparza- vastvanyathA paricchedo vAdAnAM prativAdAnAM vikArAnirvikAratvaM- 32 98 10 146 206 . Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padyAnukramaNikA 233 160 122 65 174 184 81 vikArAH santi ye kecid 62 zarIramindriyaM dravyaM sAMsArika sukhaM sarva 77 vikAraM nIyamAno'pi zarIra-yogataH santi sukhAsukha-vidhAnena vicitrA dezanA tatra 193 zazAMkAmalasamyaktvAH 177 sugati durgati prAptaH vicitre caraNAcAre zAntastapaHkSamo'kutso 177 sUkSmaiH sUkSmatarairlokaH 49 vijJAtavyaM paradravya- 127 / / zuddhajJAne mano nityaM 203 sUkSmaH zAntaH paraH kSINo 57 vijJAya dIpato dyotyaM 222 zuddharatnatrayo yogI sUtroktamiti gRlAnaz 172 vijJAyeti tayordravyaM 101 zubhAzubha-paradravya sopayogamanArambhaM 156 vijJAyeti nirAkRtya 113 zubhAzubhavikalpena saMjJAnAdirupAyo yo 167 vidadhAti paro jIvaH zubhAzubhavizuddheSu 119 santamarthamasantaM ca vidadhAnaH parINAma 82 zubhAzubhasya bhAvasya 68 santi rAgAdayo yasya vidanti dudhiyo vedyaM zubhAzubhopayogena santyasaMmohahetUni vinivRttyArthatazcittaM 216 zuSkAzuSkA yathA vRkSA 116 saMyamo hanyate yena vipatsakhI yathA lakSmI- 204 zaithilyamArtavaM ceta- 176 saMyamo hIyate yena vibhakta cetanadhyAna- 147 zritvA jIvaparINAmaM saMvareNa vinA sAdhovibhAvasorivoSNatvaM 138 zvAbhratiyaGnarasvargi saMsAraH putradArAdiH vibhinne sati durbheda 136 saMsAravatino'nyonya- 46 vibhedaM lakSaNabuddhvA 143 sa cittAcittamizrANAM saMsArI karmaNA yukto 144 vimukto nirvRtaH siddhAH 192 sa cittAcittayoryAvad skandhacchede pallavAH santivimucya vividhArambhaM 156 sa tiSThati bhayodvigno bhUyo 222 vimUDho nUnamakSArtha- 218 samastArambhahIno'pi skandho dezaH pradezo'Nu 48 viviktamavyayaM siddhaM 3 samyaktvajJAnacAritra sthApanaM cAlanaM rakSAM 172 viviktamAntarajyoti- 207 sarAgo badhyate pApaiH sthAvarAH kArmaNAH santi 208 viviktamiti cetanaM 154 sarAgaM jIvamAzritya spRzyate zodhyate nAtmA 126 viviktAtmaparijJAnaM 200 sarvajanmavikArANAM 202 svakIyaguNakartRtvaM vividhAH pudgalAH skandhA: 52 sarvajJena yato dRSTo svatattvaraktaye nityaM 127 vividhaM bahudhA bandhaM 143 sarvajJaH sarvadarzI ca 140 svatIrthamamalaM hitvA 124 vizuddhadarzanajJAna- 97 sarvatra prApyate pApaiH svadeho'pi na me yasya viSayasukhato vyAvRtya 95 sarvatra yaH sadodAste 219 svayamAtmA paraM dravyaM viSayAnubhavaM bAhya 220 sarvathA jJAyate tasya 197 svarUpamAtmano bhAvyaM 126 viSayaviSayastho'pi 215 sarvavyApArahIno'pi 82 svarUpamAtmanaH sUkSma viSayaM paJcadhA jJAnI 218 sarve bhAvAH svabhAvena 211 svasaMviditamatyakSaviSAdaH pramado mUrchA 175 sarveSu yadi na jJAnaM 20 svAtmAnamicchubhirjJAtuM 125 vedyAyumigotrANi 140 sarvaM paravazaM duHkhaM 200 svArthavyAvartitAkSo'pi sarvaM paudgalikaM vetti 108 viSayeSu sahakAritayA dravya- 84 svArthavyAvartitAkSo'pi zakyo netuM sukhaM duHkhaM 98 sAkSAdatIndriyAnan 137 niruddhazakyante na guNAH kartuM 100 sAdhuryato'GgiyAte'pi 171 zatravaH pitarau dArAH 99 sAdhUnAmAgamazcakSu- 121 hitvA lokottarAcAraM zarIramAtmano bhinnaM 114 / / sAmAnyavadvizeSANAM 140 hiMsatvaM vitathaM steyaM zarIraM na sa gRhNAti 142 sAmAyike stave bhaktyA 109 / hiMsane vitathe steye 75 124 __ 29 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma - rahasya aSTazatI aSTasahasrI ArAdhanAsAra iSTopadeza ( vidyAnanda svAmI ) ( devasenAcArya ) pUjyapAdasvAmI ) ( svAmI kArtikeya ) kArtikeyAnuprekSA gommaTasAra- karmakANDa ( nemicandra si0 ca0 ) gommaTasAra - jIvakANDa ( nemicandra si0 ca0 ) chahaDhAlA jJAnArNava tattvAnuzAsana tatvArthasAra 2. bhASya meM upayukta sahAyaka-grantha-sUcI ( paM0 AzAvara ) bRhad dravya saMgraha bhagavatI ArAdhanA ( akalaMkadeva ) pravacanasAra pravacanasAra- TIkA pravacanasAra- TIkA ( amRtacandrAcArya ) tatvArthasUtra, mokSazAstra ( umAsvAti-mI ) pAhu ( kundakundAcArya ) devAgama, AptamImAMsA ( svAmI samantabhadra ) niyamasAra ( kundakundAcArya ) paJcAdhyAyI ( kavi rAjamalla ) paJcAstikAya ( kundakundAcArya ) paJcAstikAya TIkA ( amRtacandrAcArya ) ( yogIndu deva ) parasAtmaprakAza puruSArthasiddhayupAya ( amRtacandrAcArya ) ( paM0 daulatarAma ) ( zubhacandrAcArya ) ( rAmasenAcArya ) ( kundakundAcArya ) ( amRta candrAcArya ( jayasenAcArya ) mUlAcAra mUlAcAra TIkA yazastilaka yogazAstra yogasAraprAbhRta rayaNasAra rAjavArtika laghuvyasaMgraha labdhisAra- TIkA viSApahAra stotra zlokavArtika sajjana cittavallabha samayasAra samayasAra kalaza samAdhitaMtra samIcIna dharmazAstra sarvArthasiddhi sAmAyika pATha siddhabhakti suttapAhuDa svayambhU stotra ( nemicandra muni ) ( zivArya ) ( vaTTakerAcArya ) ( basunandyAcArya ) ( somadeva sUri ) ( hemacandrAcArya ) ( amitagati yogirAja ) ( kundakundAcArya ) ( akalaMkadeva ) ( nemicandra muni ) ( nemicandra dvitIya ) ( kavi dhanaMjaya ) ( vidyAnanda svAmI ) ( malliSegAcArya ) ( kundakundAcArya ) ( amRtacandrAcArya ) ( pUjyapAdAcArya ) ( samantabhadrAcArya ) ( pUjyapAdAcArya ) ( pUjyapAdAcArya ) ( kundakundAcArya ) ( svAmI samantabhadra ) Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acAritra acAritrI acetanaguNa anAhAra-bhramaNa amUrtaguNa azuddhajIva asanta ( padArtha ) Atma- bAhya AtmarUpa 63 179 anukUla vyavahAra cAritra 95 apariNAmo 73 49 * 19 AtmA indriyasukha karmakSayAdhikAro 3. yogasAra prAbhRtake lakSaNAtmaka zabdoM kI anukramaNo mUrta guNa mUrti mokSa yoga kAyotsarga (Avazyaka) kevaladeha sAdhu caturvidhabandharUpa cintana yogyatattva cetIyatArUpa chedopasthApakayati fafe jinaliyogya mAnaya jIva ( AtmA ) jJAna jJAna aura vedana darzana 75 26,77 61 26 6 6.60 119 111 180 80 206 29 158 156 177 6 7 88 7 dravya dravya saMvara dhyAna nirjarA nirvAka (bhramaNa) nizcaya cAritra 26 nizcaya darzana-jJAna-vAritra 28 niSvina yogo 123 paramANu paramAtma jyoti 39,40 96 201 116 158 bandha buddhi, jJAna, asammoha bhavAtItamArgagAmI bhavAnImuni bhAbarobara mithyAjJAna midhyAtva 42 210 116 160 pAkajApAkajA nirjarA pUrNatrAmaya yogo pratikUla vyavahAracAritra 195 pratikramaNa (Avazyaka) 111 pratyAkhyAna ( Avazyaka ) 111 pramadA 175 paramatattva 207 paramAtmarUpa paramArtha muktimArga 21, 22 27 80 189 191 162 96 9 10 rajagrAhI lokapaMki vandanA (Avazyaka) vivikAtmA vihArapAtra zramaNa vyaGga vyavahAracArita vyavahArajJAna vyavahArasamyaktva zuddhajIva zramaNa sattA santa (padArtha) 49 38 135 200 74 163 110 32 159 178 27 27 27 32, 144 157,179 sukha-duHkha saMvara samyaktva samyagjJAna 9 sAmAyika ( Avazyaka ) 109 200 96 202 158 110 84 saMsAra sUri ( zramaNa ) stava ( Avazyaka ) svarUpale yati 40 19 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya jJAnapITha se prakAzita jainadarzana, siddhAnta, karma evaM nyAyagrantha mahAbandha (prAkRta, hindI ) : bhagavanta bhUtabalI sampA. -anu. : paM. sumerucandra divAkara, paM. phUlacandra zAstrI (bhAga 1 se 7) sarvArthasiddhi (saMskRta, hindI ) : AcArya pUjyapAda sampA. - anu. : paM. phUlacandra zAstrI tatvArtharAjavArtika (saMskRta, hindI) : bhaTTa akalaMka sampA. - anu. : DaoN. mahendrakumAra nyAyAcArya * tattvArthavRtti : AcArya zrutasAgara sUri sampA. - anu. : DaoN. mahendrakumAra nyAyAcArya SaDdarzanasamuccaya (saMskRta, hindI) : A. haribhadra sUri sampA. -anu. : DaoN. mahendra kumAra nyAyAcArya gommaTasAra jIvakANDa (prAkRta, saMskRta, hindI ) AcArya nemicandra siddhAntacakravartI bhAga 1, 2 saM. anu. : DaoN.A.ne upAdhye, paM. kailAzacandra zAstrI gommaTasAra karmakANDa (prAkRta, saMskRta, hindI) AcArya nemicandra siddhAntacakravartI bhAga 1, 2 saM. anu. : DaoN. A.ne upAdhye, paM. kailAzacandra zAstrI SaTkhaNDAgama-parizIlana : paM. bAlacandra zAstrI satyazAsana-parIkSA (saMskRta) : AcArya vidyAnanda sampA. -anu. : DaoN. gokulacandra jaina pAhuDadohA (apabhraMza, hindI ) : muni rAmasiMha sampA. -anu. : DaoN. devendrakumAra zAstrI samayasAra (aMgrejI) : AcArya kundakunda sampA. anu. pro. e. cakravartI samIcIna jaina dharma : paM. kailAzacandra zAstrI yogasAraprAbhRta (saMskRta, hindI ) : AcArya amitagati sampA. -anu. : paM. jugalakizora mukhtAra nayacakra (prAkRta, hindI ) : mAilla dhavala sampA. -anu. : paM. kailAzacandra zAstrI Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya jJAnapITha sthApanA : san 1944 uddezya jJAna kI vilupta, anupalabdha aura aprakAzita sAmagrI kA anusandhAna aura prakAzana tathA lokahitakArI maulika sAhitya kA nirmANa saMsthApaka sva. sAhU zAntiprasAda jaina sva. zrImatI ramA jaina adhyakSa zrImatI indu jaina kAryAlaya : 18, insTITyUzanala eriyA, lodI roDa, nayI dillI-110003