Book Title: Nyayabindu
Author(s): Dharmottaracharya
Publisher: Chaukhambha Sanskrit Granthmala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034224/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "aho! zrutajJAnam" graMtha jIrNoddhAra 193 nyAyabiMdu saTIka : dravya sahAyaka : zrI prema-bhuvanabhAnusUrijI samudAyanI dIkSAdAnezvarI pU. A. zrI guNaratnasUrIzvarajI ma.sA.nA AjJAnuvartinI pravartinI pU. sA. zrI puNyarekhAzrIjI ma. nA ziSyA pu. sA. zrI guNajJarekhAzrIjI ma.nI preraNAthI zrI mallInAtha epArTamenTa, zAhIbAga zrAvikA upAzrayanA jJAnakhAtAnI upajamAMthI : saMyojaka : zAha bAbulAla sanemala beDAvALA zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra zA. vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-5 (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 saMvata 2071 I. 2015 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra pRSTha ___84 ___810 010 011 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2065 (I. 2009) seTa naM.-1 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| kramAMka pustakanuM nAma tA-TI515Ara-saMpaES | 001 | zrI naMdIsUtra avacUrI | pU. vikramasUrijI ma.sA. 238 | 002 | zrI uttarAdhyayana sUtra cUrNI | pU. jinadAsagaNi cUrNIkAra 286 003 zrI arhadgItA-bhagavadgItA pa. meghavijayajI gaNi ma.sA. 004 | zrI arhaccUDAmaNi sArasaTIkaH pU. bhadrabAhusvAmI ma.sA. | 005 | zrI yUkti prakAzasUtraM pU. padmasAgarajI gaNi ma.sA. | 006 | zrI mAnatuGgazAstram | pU. mAnatuMgavijayajI ma.sA. | 007 | aparAjitapRcchA zrI bI. bhaTTAcArya 008 zilpa smRti vAstu vidyAyAm zrI naMdalAla cunilAla somapurA 850 | 009 | zilparatnam bhAga-1 zrIkumAra ke. sabhAtsava zAstrI 322 zilparatnam bhAga-2 zrIkumAra ke. sabhAtsava zAstrI 280 prAsAdatilaka zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 162 | 012 | kAzyazilpam zrI vinAyaka gaNeza ApaTe 302 prAsAdamajarI zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 156 014 | rAjavallabha yAne zilpazAstra zrI nArAyaNa bhAratI goMsAI 352 | zilpadIpaka zrI gaMgAdharajI praNIta 120 | vAstusAra zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI dIpArNava uttarArdha zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 110 jinaprAsAda mArtaNDa zrI naMdalAla cunIlAla somapurA 498 | jaina graMthAvalI zrI jaina zvetAmbara konphransa 502 | hIrakalaza jaina jyotiSa zrI himatarAma mahAzaMkara jAnI 021 nyAyapravezaH bhAga-1 zrI AnaMdazaMkara bI. dhruva 022 | dIpArNava pUrvArdha zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 023 anekAnta jayapatAkAkhyaM bhAga-1 pU. municaMdrasUrijI ma.sA. 452 024 | anekAnta jayapatAkAkhyaM bhAga-2 zrI eca. Ara. kApaDIA 500 025 | prAkRta vyAkaraNa bhASAMtara saha zrI becaradAsa jIvarAja dozI 454 026 | tattpopaplavasiMhaH | zrI jayarAzI bhaTTa, bI. bhaTTAcArya 188 | 027 | zaktivAdAdarzaH | zrI sudarzanAcArya zAstrI 214 | kSIrArNava zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 414 029 | vedhavAstu prabhAkara zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI ___192 013 454 226 640 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 030 031 032 033 034 035 036 037 038 039 040 041 042 043 044 045 046 047 048 049 050 051 052 053 054 zilparatnAkara prAsAda maMDana zrI siddhahema bRhadvRtti bRhannyAsa adhyAya-1 | zrI siddhahema bRhadvRtti bRhannyAsa adhyAya-2 zrI siddhahema bRhadvRtti bRhannyAsa adhyAya-3 (?) zrI siddhahema bRhadvRtti bRhannyAsa adhyAya - 3 (2) (3) zrI siddhahema bRhadvRtti bRhannyAsa adhyAya -5 vAstunighaMTu tilakamannarI bhAga-1 tilakamannarI bhAga-2 tilakamannarI bhAga-3 saptasandhAna mahAkAvyama saptabhaGImimAMsA nyAyAvatAra vyutpattivAda guDhArthatattvAloka sAmAnyaniryukti guDhArthatattvAloka saptabhaGInayapradIpa bAlabodhinIvivRttiH vyutpattivAda zAstrArthakalA TIkA nayopadeza bhAga-1 taraGiNItaraNI nayopadeza bhAga-2 taraGiNItaraNI nyAyasamuccaya syAdyArthaprakAzaH dina zuddhi prakaraNa bRhad dhAraNA yaMtra jyotirmahodaya zrI narmadAzaMkara zAstrI paM. bhagavAnadAsa jaina pU. lAvaNyasUrijI ma.sA. pU. lAvaNyasUrijI ma.sA. pU. lAvaNyasUrijI ma.sA. pU. lAvaNyasUrijI ma.sA. pU. lAvaNyasUrijI ma.sA. prabhAzaMkara oghaDabhAI somapurA pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. vijayaamRtasUrizvarajI pU. paM. zivAnandavijayajI satiSacaMdra vidyAbhUSaNa zrI dharmadattasUri (bacchA jhA) zrI dharmadattasUri (bacchA jhA) pU. lAvaNyasUrijI zrIveNImAdhava zAstrI pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. darzanavijayajI pU. darzanavijayajI saM. pU. akSayavijayajI 824 288 520 578 278 252 324 302 196 190 202 480 228 60 218 190 138 296 210 274 286 216 532 113 112 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka - bAbulAla saremala zAha zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAna sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, mahAvAha - 04. (mo.) 9425585804 (kha) 22132543 ( - bhela) ahoshrut.bs@gmail.com aho zrutajJAnam graMtha bharNoddhAra saMvata 2055 (6. 2010) - seTa naM-2 prAyaH jIrNa aprApya pustakone skena karAvIne DI.vI.DI. banAvI tenI yAdI. khA pusto www.ahoshrut.org vevasAiTa parathI pe| DAunaloDa srI zaDAze. pustakanuM nAma IrttA TIDADAra-saMcA krama 055 | zrI siddhama bRhadvRtti bRhadnyAsa adhyAya-6 056 | vividha tIrtha kalpa 057 bhAratIya jaina zramaNa saMskRti ane lekhanakaLA | 058 siddhAntalakSagUDhArtha tattvalokaH 059 vyApti paJcaka vivRtti TIkA jaina saMgIta rAgamALA 060 061 caturviMzatIprabandha ( prabaMdha koza) 062 | vyutpattivAda Adarza vyAkhyayA saMpUrNa 6 adhyAya 063 | candraprabhA hemakaumudI 064 | viveka vilAsa 065 | paJcazatI prabodha prabaMdha 066 | sanmatitattvasopAnam upadezamAlA doghaTTI TIkA gurjarAnuvAda 067 068 moharAjAparAjayam 069 | kriyAkoza - 070 kAlikAcAryakathAsaMgraha 071 sAmAnyanirukti caMdrakalA kalAvilAsa TIkA 072 | janmasamudrajAtaka 073 meghamahodaya varSaprabodha 074 jaina sAmudrikanAM pAMca graMtho bhASA saM .: saM saM saM gu. saM zrI mAMgaroLa jaina saMgIta maMDaLI zrI rasikalAla eca. kApaDIA zrI sudarzanAcArya pU. meghavijayajI gaNi saM/gu. zrI dAmodara goviMdAcArya saM F saM saM saM pU. lAvaNyasUrijI ma.sA. pU. jinavijayajI ma.sA. zubha. saM saM/ hiM saM. saM. saM/hiM saM/hiM zubha. pU. pUNyavijayajI ma.sA. | zrI dharma zrI dharmadatta pU. mRgendravijayajI ma.sA. pU. labdhisUrijI ma.sA. pU. hemasAgarasUrijI ma.sA. pU. caturavijayajI ma.sA. zrI mohanalAla bAMThiyA zrI aMbAlAla premacaMda zrI vAmAcaraNa bhaTTAcArya zrI bhagavAnadAsa jaina zrI bhagavAnadAsa jaina zrI himmatarAma mahAzaMkara jAnI pRSTha 296 160 164 202 48 306 322 668 516 268 456 420 638 192 428 406 308 128 532 376 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '075 374 238 194 192 254 260 | jaina citra kalpadruma bhAga-1 16 | jaina citra kalpadruma bhAga-2 77) saMgIta nATya rUpAvalI 13 bhAratanAM jaina tIrtho ane tenuM zilpa sthApatya 79 | zilpa cintAmaNi bhAga-1 080 | bRhad zilpa zAstra bhAga-1 081 bRhad zilpa zAstra bhAga-2 | bRhad zilpa zAstra bhAga-3 083. AyurvedanA anubhUta prayogo bhAga-1 kalyANa kAraka 085 | vinorana zora kathA ratna koza bhAga-1 kathA ratna koza bhAga-2 088 | hastasagnIvanama 238 260 guja. | | zrI sArAbhAI navAba guja. | zrI saYTmAruM navAva guja. | zrI vidyA saramA navIna guja. | zrI sArAmAruM navIna guja. | zrI manasubAna muvAmana guja. | zrI nannAtha maMvArama guja. | zrI nannAtha maMvArama guja. | zrI gagannAtha maMvArama guja. | . vantisAgaranI guja. | zrI vardhamAna parvanAtha zatrI saM./hiM zrI naMdalAla zarmA guja. | zrI levalAsa gIvarAna kozI guja. | zrI levalAsa navarIna lozI sa. pU. meniyanI saM. pU.vinayanI, pU. puNyavijayajI AcArya zrI vijayadarzanasUrijI 114 '084. 910 436 336 087 230 322 (089/ 114 endracaturvizatikA sammati tarka mahArNavAvatArikA 560 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka - zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra- saMvata 2067 (I. 2011) seTa naM.-3 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| pustaka nAma saMpAdaka / prakAzaka motIlAla lAghAjI punA krama karttA / TIkAkAra 91 syAdvAda ratnAkara bhAga-1 vAdidevasUrijI 92 syAdvAda ratnAkara bhAga-2 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA 93 motIlAla lAghAjI punA syAdvAda ratnAkara bhAga-3 vAdidevasUrijI 94 motIlAla lAghAjI punA syAdvAda ratnAkara bhAga-4 vAdidevasUrijI 95 syAdvAda ratnAkara bhAga-5 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA 96 | pavitra kalpasUtra puNyavijayajI sArAbhAI navAba TI. gaNapati zAstrI TI. gaNapati zAstrI veMkaTeza presa 97 samarAGgaNa sUtradhAra bhAga - 1 98 | samarAGgaNa sUtradhAra bhAga - 2 99 bhuvanadIpaka 100 gAthAsahastrI 101 bhAratIya prAcIna lipImAlA 102 zabdaratnAkara 103 subodhavANI prakAza 104 laghu prabaMdha saMgraha 105 jaina stotra saMcaya - 1-2-3 106 sanmati tarka prakaraNa bhAga 1,2,3 107 sanmati tarka prakaraNa bhAga-4, 5 108 nyAyasAra nyAyatAtparyadIpikA 109 jaina lekha saMgraha bhAga - 1 110 jaina lekha saMgraha bhAga-2 111 jaina lekha saMgraha bhAga-3 112 | jaina dhAtu pratimA lekha bhAga - 1 113 jaina pratimA lekha saMgraha 114 rAdhanapura pratimA lekha saMdoha 115 | prAcina lekha saMgraha - 1 116 bIkAnera jaina lekha saMgraha 117 prAcIna jaina lekha saMgraha bhAga - 1 118 prAcina jaina lekha saMgraha bhAga - 2 119 gujarAtanA aitihAsika lekho - 1 120 gujarAtanA aitihAsika lekho 2 121 gujarAtanA aitihAsika lekho-3 122 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala - 1 123 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala-4 124 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala-5 125 | kalekzana oNpha prAkRta enDa saMskRta inskrIpzansa 126 | vijayadeva mAhAtmyam bhojadeva bhojadeva padmaprabhasUrijI samayasuMdarajI gaurIzaMkara ojhA sAdhusundarajI nyAyavijayajI jayaMta pI. ThAkara mANikyasAgarasUrijI siddhasena divAkara siddhasena divAkara satiSacaMdra vidyAbhUSaNa puraNacaMdra nAhara puraNacaMdra nAhara puraNacaMdra nAhara kAMtivijayajI daulatasiMha loDhA vizAlavijayajI vijayadharmasUrijI agaracaMda nAhaTA jinavijayajI jinavijayajI girajAzaMkara zAstrI girajAzaMkara zAstrI girajAzaMkara zAstrI pI. pITarasana pI. pITarasana pI. pITarasana pI. pITarasana jinavijayajI bhASA saM. saM. saM. saM. saM. saM./aM saM. saM. saM. saM. hindI saM. saM./gu saM. saM, saM. saM. saM. saM./hi puraNacaMdra nAhara saM./hi puraNacaMdra nAhara saM./hi puraNacaMdra nAhara saM./ hi jinadattasUri jJAnabhaMDAra saM./hi aravinda dhAmaNiyA saM./gu saM./gu saM./hi saM./hi saM./hi saM./gu saM./gu saM./gu aM. sukhalAlajI munzIrAma manohararAma haragovindadAsa becaradAsa hemacaMdrAcArya jaina sabhA orIenTa insTITyuTa varoDA AgamoddhAraka sabhA aM. aM. aM. saM. sukhalAla saMghavI sukhalAla saMghavI esiyATIka sosAyaTI yazovijayajI graMthamALA yazovijayajI graMthamALA nAhaTA dharsa jaina AtmAnaMda sabhA jaina AtmAnaMda sabhA phArbasa gujarAtI sabhA phArbasa gujarAtI sabhA phArbasa gujarAtI sabhA raoNyala eziyATIka jarnala raoNyala eziyATIka jarnala raoNyala eziyATIka jarnala bhAvanagara ArcIoNlaoNjIkala DipA. jaina satya saMzodhaka pRSTha 272 240 254 282 118 466 342 362 134 70 316 224 612 307 250 514 454 354 337 354 372 142 336 364 218 656 122 764 404 404 540 274 414 400 320 148 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 754 194 3101 276 69 100 136 266 244 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2068 (I. 2012) seTa naM.-4 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| krama | pustaka nAma kartA / saMpAdaka bhASA | prakAzaka 127 | mahAprabhAvika navasmaraNa sArAbhAI navAba guja. sArAbhAI navAba 128 | jaina citra kalpalatA sArAbhAI navAba guja. sArAbhAI navAba 129 | jaina dharmano prAcIna itihAsa bhAga-2 hIrAlAla haMsarAja guja. hIrAlAla haMsarAja 130 | oparezana ina sarca opha saM. menyu. bhAga-6 pI. pITarasana aMgrejI | eziyATIka sosAyaTI 131 | jaina gaNita vicAra kuMvarajI ANaMdajI guja. jaina dharma prasAraka sabhA 132 | daivajJa kAmadhenu (prAcina jyotiSa graMtha) zIla khaMDa saM. | braja. bI. dAsa banArasa 133 || | karaNa prakAzaH brahmadeva saM./aM. | sudhAkara dvivedi 134 | nyAyavizArada maho. yazovijayajI svahastalikhita kRti saMgraha | yazodevasUrijI guja. | yazobhAratI prakAzana 135 | bhaugolika koza-1 DAhyAbhAI pItAMbaradAsa guja. | gujarAta barnAkyulara sosAyaTI 136 | bhaugolika koza-2 DAhyAbhAI pItAMbaradAsa guja. | gujarAta varnAkyulara sosAyaTI 137 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-1 aMka-1,2 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 138 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-1 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI / jaina sAhitya saMzodhaka punA 139 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-2 aMka-1, 2 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 140 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-2 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 141 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-3 aMka-1,2 / / jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 142 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-3 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 143 | navapadonI AnupUrvI bhAga-1 somavijayajI guja. zAha bAbulAla savacaMda 144 | navapadonI AnupUrvI bhAga-2 somavijayajI | zAha bAbulAla savacaMda 145 | navapadonI AnupUrvI bhAga-3 somavijayajI guja. zAha bAbulAla savacaMda 146 | bhASavati zatAnaMda mArachatA saM./hi | eca.bI. guptA enDa sansa banArasa 147 | jaina siddhAMta kaumudI (ardhamAgadhI vyAkaraNa) ratnacaMdra svAmI prA./saM. | bhairodAna seThIyA 148 | maMtrarAja guNakalpa mahodadhi jayadayAla zarmA hindI | jayadayAla zarmA 149 | phakkIkA ratnamaMjUSA-1, 2 kanakalAla ThAkUra saM. harikRSNa nibaMdha 150 | anubhUta siddha vizAyaMtra (cha kalpa saMgraha) meghavijayajI saM./guja | mahAvIra graMthamALA 151 | sArAvali kalyANa vardhana saM. pAMDuraMga jIvAjI 152 | jyotiSa siddhAMta saMgraha vizvezvaraprasAda dvivedI saM. bIjabhUSaNadAsa banArasa 153| jJAna pradIpikA tathA sAmudrika zAstram rAmavyAsa pAnDeya saM. | jaina siddhAMta bhavana nUtana saMkalana | A. caMdrasAgarasUrijI jJAnabhaMDAra - ujjaina hastaprata sUcIpatra hindI | zrI AzApuraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 2 | zrI gujarAtI zve.mU. jaina saMgha-hastaprata bhaMDAra - kalakattA | hastaprata sUcIpatra hindI | zrI AzApuraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 274 168 282 182 guja. 384 376 387 174 320 286 272 142 260 232 160 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra | pRSTha 304 122 208 70 310 462 512 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2069 (I. 2013) seTa naM.-5 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| | krama | pustaka nAma kartA/saMpAdaka viSaya | bhASA saMpAdaka/prakAzaka 154 | uNAdi sUtro opha hemacaMdrAcArya | pU. hemacaMdrAcArya | vyAkaraNa | saMskRta johana kriSTe 155 | uNAdi gaNa vivRtti | pU. hemacaMdrAcArya vyAkaraNa saMskRta pU. manoharavijayajI 156 | prAkRta prakAza-saTIka bhAmAha vyAkaraNa prAkRta jaya kRSNadAsa guptA 157 | dravya parikSA aura dhAtu utpatti | Thakkara pherU dhAtu saMskRta /hindI | bhaMvaralAla nAhaTA 158 | Arambhasidhdhi - saTIka pU. udayaprabhadevasUrijI jyotISa saMskRta | pU. jitendravijayajI 159 | khaMDaharo kA vaibhava | pU. kAntIsAgarajI zIlpa | hindI | bhAratIya jJAnapITha 160 | bAlabhArata pU. amaracaMdrasUrijI | kAvya saMskRta paM. zIvadatta 161 | giranAra mAhAtmya daulatacaMda paraSottamadAsa tIrtha saMskRta /gujarAtI | jaina patra 162 | giranAra galpa pU. lalitavijayajI | tIrtha saMskRta/gujarAtI | haMsakavijaya phrI lAyabrerI 163 | praznottara sArdha zataka pU. kSamAkalyANavijayajI | prakaraNa hindI | sAdhvIjI vicakSaNAzrIjI 164 | bhAratiya saMpAdana zAstra | mUlarAja jaina sAhitya hindI jaina vidyAbhavana, lAhora 165 | vibhaktyartha nirNaya giridhara jhA saMskRta caukhambA prakAzana 166 | vyoma batI-1 zivAcArya nyAya saMskRta saMpUrNAnaMda saMskRta yunivarsiTI 167 | vyoma vatI-2 zivAcArya nyAya saMpUrNAnaMda saMskRta vidyAlaya | 168 | jaina nyAyakhaMDa khAdyam | upA. yazovijayajI nyAya saMskRta /hindI | badrInAtha zukla 169 | haritakAvyAdi nighaMTU | bhAva mitha Ayurveda saMskRta /hindI | zIva zarmA 170 | yoga ciMtAmaNi-saTIka pU. harSakIrtisUrijI | saMskRta/hindI | lakSmI veMkaTeza presa 171 | vasaMtarAja zakunam pU. bhAnucandra gaNi TIkA | jyotiSa khemarAja kRSNadAsa 172 | mahAvidyA viDaMbanA pU. bhuvanasundarasUri TIkA | jyotiSa | saMskRta senTrala lAyabrerI 173 | jyotirnibandha / zivarAja | jyotiSa | saMskRta AnaMda Azrama 174 | meghamAlA vicAra pU. vijayaprabhasUrijI jyotiSa saMskRta/gujarAtI | meghajI hIrajI 175 | muhUrta ciMtAmaNi-saTIka rAmakRta pramitAkSaya TIkA | jyotiSa | saMskRta anUpa mizra 176 | mAnasollAsa saTIka-1 bhulAkamalla somezvara jyotiSa orienTa insTITyUTa 177 | mAnasollAsa saTIka-2 bhulAkamalla somezvara | jyotiSa saMskRta orienTa insTITyUTa 178 | jyotiSa sAra prAkRta bhagavAnadAsa jaina jyotiSa prAkRta/hindI | bhagavAnadAsa jaina 179 | muhUrta saMgraha aMbAlAla zarmA jyotiSa | gujarAtI | zAstrI jagannAtha parazurAma dvivedI 180 | hindu esTrolojI pitAmbaradAsa trIbhovanadAsa | jyotiSa gujarAtI pitAmbaradAsa TI. mahetA 264 144 256 75 488 | 226 365 nyAya saMskRta 190 480 352 596 250 391 114 238 166 saMskRta 368 88 356 168 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-380005. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2071 (I. 2015) seTa naM.-6 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| krama | viSaya pahA pustaka nAma kAvyaprakAza bhAga-1 kartA/saMpAdaka pUjya mammaTAcArya kRta | bhASA saMskRta 181 364 182 kAvyaprakAza bhAga-2 222 183 kAvyaprakAza ullAsa-2 ane3 saMskRta saMskRta saMskRta 330 saMpAdaka / prakAzaka pUjya jinavijayajI pUjya jinavijayajI yazobhArati jaina prakAzana samiti zrI rasIkalAla choTAlAla zrI rasIkalAla choTAlAla | zrI vAcaspati gairobhA | zrI subramaNyama zAstrI 184 | nRtyaratna koza bhAga-1 156 248 pUjya mammaTAcArya kRta upA. yazovijayajI zrI kumbhakarNa nRpati zrI kumbhakarNa nRpati zrI azokamalajI zrI sAraMgadeva zrI sAraMgadeva zrI sAraMgadeva saMskRta saMskRta /hindI 504 185 | nRtyaratna koza bhAga-2 186 | nRtyAdhyAya 187 | saMgIratnAkara bhAga-1 saTIka 188 | saMgIratnAkara bhAga-2 saTIka 189 saMgIranAkara bhAga-3 saTIka saMskRta/aMgrejI 448 440 616 | zrI subramaNyama zAstrI zrI subramaNyama zAstrI zrI subramaNyama zAstrI | zrI maMgeza rAmakRSNa telaMga 190 saMgIratnAkara bhAga-4 saTIka saMskRta/aMgrejI saMskRta/aMgrejI saMskRta/aMgrejI saMskRta gujarAtI | zrI sAraMgadeva 632 nArada 84 191 saMgIta makaranda saMgIta nRtya ane nATya saMbaMdhI jaina graMtho 193 | nyAyabiMdu saTIka 192 zrI hIrAlAla kApaDIyA mukti-kamala-jaina mohana graMthamAlA / zrI caMdrazekhara zAstrI 220 saMskRta hindI 194 | zIghrabodha bhAga-1 thI 5 sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA 422 hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA 304 pUjya dharmotarAcArya pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya gaMbhIravijayajI hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA 195 | zIghrabodha bhAga-6 thI 10 196| zIghrabodha bhAga-11 thI 15 197 | zIghrabodha bhAga-16 thI 20 198 | zIghrabodha bhAga-21 thI 25 446 hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA | 414 hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA 409 199 | adhyAtmasAra saTIka 476 eca. DI. velanakara saMskRta/gujarAtI | narottamadAsa bhAnajI saMskRta siMghI jaina zAstra zikSApITha saMskRta/gujarAtI | jJAtaputra bhagavAna mahAvIra TrasTa 200| chandonuzAsana 200 | maggAnusAriyA 444 zrI DI. esa zAha 146 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543. E-mail : ahoshrut.bs@gmail.com zAha vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-380005. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2072 (I. 2016) seTa naM.-7 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI DijiTAijhezana dvArA DIvIDI banAI usakI suucii| pRSTha 285 280 315 307 361 301 263 395 krama pustaka nAma 202 | AcArAMga sUtra bhAga-1 niyukti+TIkA 203 | AcArAMga sUtra bhAga-2 niyukti+TIkA 204 | AcArAMga sUtra bhAga-3 niyukti+TIkA 205 | AcArAMga sUtra bhAga-4 niyukti+TIkA 206 | AcArAMga sUtra bhAga-5 niyukti+TIkA 207 | suyagaDAMga sUtra bhAga-1 saTIka 208 | suyagaDAMga sUtra bhAga-2 saTIka 209 | suyagaDAMga sUtra bhAga-3 saTIka 210 | suyagaDAMga sUtra bhAga-4 saTIka 211 | suyagaDAMga sUtra bhAga-5 saTIka 212 | rAyapaseNiya sUtra 213 | prAcIna tIrthamALA bhAga-1 214 | dhAtu pArAyaNam 215 | siddhahema zabdAnuzAsana laghuvRtti bhAga-1 216 | siddhahema zabdAnuzAsana laghuvRtti bhAga-2 217 | siddhahema zabdAnuzAsana laghuvRtti bhAga-3 218 | tArkika rakSA sAra saMgraha bAdArtha saMgraha bhAga-1 (sphoTa tattva nirUpaNa, sphoTa candrikA, 219 pratipAdika saMjJAvAda, vAkyavAda, vAkyadIpikA) vAdArtha saMgraha bhAga-2 (SaTkAraka vivecana, kAraka vAdArtha, 220 | samAsavAdArtha, vakAravAdArtha) | bAdArtha saMgraha bhAga-3 (vAdasudhAkara, laghuvibhaktyartha nirNaya, 221 __ zAbdabodhaprakAzikA) 222 | vAdArtha saMgraha bhAga-4 (AkhyAta zaktivAda chaH TIkA) kartA / TikAkAra bhASA saMpAdaka/prakAzaka | zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI malayagiri | gujarAtI zrI becaradAsa dozI A.zrI dharmasUri | saM./gujarAtI | zrI yazovijayajI graMthamALA zrI hemacaMdrAcArya | saMskRta A. zrI municaMdrasUri zrI hemacaMdrAcArya | saM./gujarAtI | zrI becaradAsa dozI zrI hemacaMdrAcArya | saM./gujarAtI | zrI becaradAsa dozI zrI hemacaMdrAcArya | saM./gujarAtI zrI becaradAsa dozI A. zrI varadarAja saMskRta rAjakIya saMskRta pustakAlaya vividha kartA saMskRta mahAdeva zarmA 386 351 260 272 530 648 510 560 427 88 vividha kartA / saMskRta | mahAdeva zarmA 78 mahAdeva zarmA 112 vividha kartA saMskRta raghunAtha ziromaNi | saMskRta mahAdeva zarmA 228 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haridAsasaMskRtagranthamAlAsamAkhyakAzIsaMskRtasIrIjapustakamAlAyAH bauddhanyAyavibhAga(1)prathamapuSpam / bauddhA''cAryazrIdharmakIrtipraNItaH - nyAyavinduH zrIdharmottarAcAryakRtaTIkAsametaH / . ....: sa cAgaM kAzIhindUvizvavidyAlayasyAdhyApakena kAvyasAhityatIrthAcArya : zrIcandrazekharazAstriNA hindIbhASAyAmanuvAditaH bhUmikayA viSamasthalaTippaNyA ca saMyojya smpaaditH| kAzyAM caukhambAsaMskRtapranthamAlAprakAzaka-zrIyutaharidAsaguptAtmaja-zreSThizrIjayakRSNadAsagupta mahAzayena svakIye 'vidyAvilAsa'nAmni yantrAlaya mudrayitvA prakAzitaH / 1924. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre yahAM hara taraha kI chapAI tathA jilda sAjI kA kArya bhI hotA hai| hara taraha ke saMskRta grantha tathA bhASA bhASya pustakoM ke milane kA patA jayakRSNadAsa haridAsaguptaH caukhambA saMskRtasIrIja Aphisa, vidyAvilAsa mesa, gopAlamaMdIralena, banArasa siTI | Sred Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ KASHI-SANSKRIT-SERIES; (HARIDAS SANSKRIT GRANTHAMALA. ) 22 Buddhist Nyaya Section No. I. NYAYA BINDUH By Dharma Kirti With a Commentary Srhidharmottaracharya. Chandra Shekhar Shastri, AG BY/ ya-tirthacharya Professor Benares Hindu University with his own Sanskrit notes, Hindi Translation and Preface. 1924, Printed Published & sold by JAYAKRISHNA DASS GUPTA, at the Vidya Vilas Press, Gopal Mandir Lane, Benares. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . Printed-Published & sold by JAI KRISHNA DAS GUPTA, : The Chowkhamba Sanskrit Series Office, VIDYA VILAS PRESS, Gopal-Mandir-Lane, BENARES, LAMA 1 i 1 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivedana / bauddhadarzanake premiyoMke sanmukha maiM nyAyabindukA yaha hindI anuvAda lekara upasthita ho rahA huuN| anuvAda kaisA hai yaha pAThaka hI batalA skeNge| kyoMki mujhe isa viSayameM kahane kAkucha adhikAra nahIM hai| yaha avazya hai ki isa anuvAdake karane meM bauddhoMke pAribhASika zabdoMkI vyAkhyA karanA to dUra unake samajhanemeM bhI mujhe mahInoM ulajhanA par3A hai| AzA hai ki pAThakoMko unameM aba vizeSa na ulajhanA pdd'egaa| . granthakI bhASAke liye mujhe sabase prathama kSamA prArthanA karanI hai| kyoMki nyAyakA koI bhI grantha hindImeM na honese mujhe isake liye svayaM hI DhaMga socanA par3A hai| bhASA sambandhI truTiyA nikAlane vAloMse mujhe yaha prArthanA hai ki unako jisa vAkyameM bhASAsambandhI truTi jAna par3e usako prathama svayaM ThIka karake hI dUsaroMko dikhlaaveN| aisA karanese unheM isa sambandhameM merI kaThinatAkA bahuta kucha AbhAsa ho jaavegaa| ucita to yaha hotA ki kucha saMskRta nyAya tathA kucha hindI sAhityake vidvAnoMkI eka samiti nyAyakI bhASA ko nizcita karatI, kintu yaha na hotA dekhakara maiMne svayaM hI isa viSaya para lekhanI uThAyI hai| AzA hai ki isake liye hindI bhASAke vidvAn mujhe kSamA kreNge| __yadi mUla saMskRta granthakA zAbdika anuvAda hI kiyA jAtA to vaha kisI kAmakA bhI na hotaa| ataeva vAkya pUrA karaneke liye mujhako dUsare zabda DAlane par3e haiM jo [ ] aise koSTakameM rakhe gaye haiM / bhAvako spaSTa karane vAle zabda sAde koSThakameM rakhe gaye haiN| saMskRta TIkAmeM mUlake saba pAThAntara hama nahIM de sake haiM, so isa pustakameM de diye gaye haiN| isa pustakakA pATha bhI usakI apekSA bahuta zuddha hai| .. AzA hai ki isa granthase hindI sAhityake darzana vibhAgako kucha uttejanA milegii| .. bhadainI, banArasa . .) tA0 28 jUna 1924. I0) .. candrazekhara shaastrii| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhuumikaa| (1) prAthamika nivedn| harSakA viSaya hai ki Ajakalake vidvAnoMkA hRdaya kramazaH dhArmika viSayoMmeM udAra vicArokA hotA jA rahA hai| bhinna 2 mata vAle vidvAnoMke dvArA bhinna 2 matakI pustakoMkA sampAdana usIkA! pariNAma hai| yadyapi prAcIna kAlake bhAratIya vidvAn bhI bhika matoMke granthoMkA adhyayana karate the tathApi unakA adhyayana prAuna granthokA khanDana karaneke uddezyase hotAhI thA, jaisA ki svAmI zaGkarAcArya, jaina nyAyake uddhAraka zrI akaladeva Adike granthoMko dekhanese patA calatA hai| harSakI bAta hai ki Ajakalake bahutase vidvAnoMkA yaha mata ho gayA hai ki pratyeka dharmameM adhika parimANameM satya vidyamAna hai| pazcimIya vidvAnoMke vicAra isa viSayameM bahuta hI prazaMsanIya haiN| hamAre bahutase granthoMko aura bauddha sAhityake adhikAMza granthoMko saMsArake prakAzameM lAnekA zreya unhIMko prApta hai| prastuta grantha aura usake kartA AcArya dharmakIrti aura dharmoMttarake viSayameM bhI hamako pahilI pahala unhIMse vidita huA thaa| yadyapi AcArya dharmakIrti aura nyAyabindukA nAma sarvadarzanasaMgraha ityAdi hindagranthoM aura prameyakamalamArtaDa Adi jaina granthoMmeM vidyamAna honeke kAraNa bhAratIya vidvAnoMko pahilese hI vidita thA, kintu anusandhAnapriyatAke abhAvake kAraNa unakA jAnanA na jAnanA eka sA hI thaa| hamako pahalI pahala 'acArya dharmottara' kA nAma batalAnevAlA pazcimIya vidvAn (W. Wassiljew) DablyU vaisilajyU nAmakA eka rUsI vidvAn thA / yaha vidvAn san 1840 se 1850 taka ( dasa varSa taka ) pekinameM rahA / yaha cInI aura tibbI donoM bhASAokA acchA paNDita thA / isane ina bhASAoMke mAnase bahutase bauddha granthoMkA patA lgaayaa| unhoMne apane sabase pahile grantha 'budhijma, iTas DAgmasa, hisTrI aiNDa liTarecara' ( Buddhism, its Dogmas, History& Literature ) meM dharmottarake viSayameM bahuta kucha batalA diyA hai| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA nyAyabinduko pahilI pahala pro. pITarsana sAhivane 1889 meM nikAlA thaa| yaha saMskaraNa unhoMne ukta granthakI do hastalikhita pratiyoM ( Manuscripts ) kI sahAyatAse sampAdana kiyA thA, jinameM se eka unako kAmbe ke zAntinAthake jaina mandirameM tAr3a patra para likhI huI milI thii| ( pITarsana sAhabane isa pratikA nAma (A) aura hamase (ka) rakhA hai| ) aura dUsarI rAyala eziyATika sosAyaTI kI bambaI zAkhAke bhAU dAjIke hastalikhita granthoMke saMgrahameM bhagavAna dAsa kevaladAsa kI sUcanAoM se milI thii| ( pITarsana sAhabane isakA nAma (B) aura hamane (kha) rakhA hai| ) ka. aura kha. donoM pustakome dharmottarAcArya kI nyAyabindu TIkA thI, kintu dharmakIrti kA mUla grantha kevala kha. meM hI thA / 'hamane pAThoMke parivartana ka. aura kha. se cinhita kiye haiM / chapI pustakako hamane apanI TippaNImeM mudrita pustaka hI likhA hai aura hamArI sammatimeM jahA~ mudrita pustakakA pATha badalane yogya thA usako bhI hamane TippaNImeM dikhalA diyA hai| yadyapi hamane poTarsana sAhibakI sabhI azuddhiyoMko batalAyA hai tathApi hamAre prathameM apha sambandho bahutasI azuddhiyAM anubhava hInatAke kAraNa ho gaI haiM, jinakA adhikAMza zuddhipatrameM de diyA gayA hai| AzA hai ki vidvajjana mujhako isake lie kSamA karate hue unako sudhAra kara pddh'ege| (2) bauddhanyAyake itihAsa para eka dRSTi / ___ yadyapi darzanazAstrake AraMbhika kAlameM bhI bahutase zAstrArtha humA karate the sathApi usa samaya nyAyakI ora kisIkA vizeSa lakSya na thaa| buddhake nirvANake samayakI pustakoMmeM bhI isakA kucha vivaraNa nahIM hai / gautamakA nyAyasUtra usa samaya taka bana cukA thaa| kintu bauddha aura jaina dArzanikoMkA dhyAna abhI taka udhara AkarSita nahIM huA thaa| yadyapi suttapiTakake dighanikAyake bhAga brahmajAla sutta, majjhimanikAyake bhAga anumAna sutta aura khuddakanikAyake bhAga udAna tathA pinayapiTakake parivAra aura pAtimokkha tathA abhidhammapiTakake kathAvatthuprakaraNa Adi granthoMmeM nyAyake kucha zabda tathA nirNaya karaneke kucha niyama milate haiM kintu hamArI sammatimeM unapara bhI gautamake nyAyasUtroMkI chApa pUrNa rUpase lagI huI hai| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA kyoMki unameM 'upanaya' tathA 'nigraha' kA bhI kucha varNana kiyA gayA hai / nIti ( athavA nyAya ) zabdakA ullekha pAlIke kevala eka grantha sandipa hameM ( jo ki bhikSusUtra bhI kahalAtA hai ) milatA hai / isase bhalI prakAra patA cala sakatA hai ki usa samayake bauddha AcA ne isa viSayapara kitanA prakAza DAlA hai / IsvI sanke Arambha meM bhArata para kuzAna, turuSka athavA sIthiyana logoM ke AkramaNa hue| unake eka saradArakA nAma kaniSka thA / usane kAzamIra, palhava aura dehalIko vijaya kiyA / usake viSaya meM kahA jAtA hai ki usIne IsvI san 78 meM eka samvat kI nIMva ddaalii| usane bauddha dharma svIkAra kara liyA aura bauddhoMkI eka nayI sampradAya mahAyAnako sthApita kiyA / tabase pAlI tipiTakameM varNita prAcIna sampradAya hInayAna kahI jAne lgii| mahAyAna kramazaH nepAla tibbata, maMgoliyA, cIna, jApAna aura koriyA AdimeM phaila gayA aura hInayAna siMhala aura vahA~ se varmA, aura zyAma AdimeM phaila gayA / bhAratameM donoM hI sampradAya calate rahe / kaniSka ke saMrakSaNa tathA pArzva ( yA pUrNaka ) aura vasumitra ke nirIkSaNa meM 500 bauddha bhikSuoMkI eka vRhatsabhA jAlandhara meM huI / jisameM pAlIke sutta, vijaya tathA abhidhamma ina tipiTakoMkI TIkA svarUpa kramazaH sUtra upadeza, vinaya vibhASA aura abhidhamma vibhASA banAye gaye / mahAyAna sampradAya ke sAhitya meM sabase prAcIna yahI grantha haiN| yadyapi kaniSka se pahile bhI saMskRtameM kucha bauddha granthoMkI racanA ho cukI thI ( udAhara gake liye abhidharma vibhASA athavA abhidharma mahAvibhASA zAstra jisakI racanA kaniSkakI sabhA meM kI gaI thI, kAtyAyanI putrake abhidharma jJAna prasthAna zAstra ( yaha pAlI abhidhamma piTakakI TIkA hai aura buddhake nirvANake 300 varSa pazcAt tathA kaniSka se 100 varSa pahile banAyA gayA thA) ke Upara TIkA hai / ) tathApi saMskRtako bauddhasAhityakI bhASA banAnekA zreya usIko prApta hai| usake samaya se lagAkara asaMkhya saMskRta bauddhagranthoMkI racanA huI hai, jinameMse navadharma saMjJaka nau grantha mahAyAna sampradAya ke vizeSa rUpase pUjya haiN| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA nava dharma yaha haiM (1) aSTa sAhasrikA prajJApAramitA (2) gaMDavyUha, (3) dazabhUmIzvara, (4) samAdhirAja, (5) laMkrAvatAra, (6) saddharmapuNDarIka, (7)tathAgataguhyaka, (8) lalitavistara aura (9) suvarNaprabhAsa / inameM aneka sthaloM para nyAyakA bhI ullekha kiyA gayA hai| .. ___ buddhane apanA upadeza pAlI athavA mAgadhI bhASAmeM kiyA thaa| usake pazcAt usakI zikSAyeM bauddha bhikSaoM kI tIna sabhAoMmeM ekatrita kI gii| ye sabhAyeM rAjagRha, vaizAlI aura pATaliputrameM kramase rAjA ajAtazatra, kAlAzoka, aura azokake saMrakSaNameM huI thiiN| pahilI sabhA IsAse 410 varSa, dUsarI 390 varSa tathA tIsarI 255 varSa pUrva huI thI / ( pahilI sabhA buddhake nirvANake saMvatmeM, dUsarI usake 100 varSapazcAt aura tIsarI azokake zAsanakAlake 17veM varSa meM huI thii| azoka IsAse 272 varSa pUrva siMhAsanapara baiThA thaa)| jo bhikSu prathama sabhAmeM ekatrita hue the vaha (1) therA kahe jAne lge| vaizAlIkI dvitIya sabhAke nirNayase dasa sahasra bhikSu therAvAdake kucha niyamoMkA ullaMghana karaneke kAraNa therA saMghase prathaka kara diye gaye / ye nikAle hue dharmaguru (2) mahAsAMghika khlaaye| mUla bauddha dharmameM se prathaka hone vAlI pahilI sampradAya yahI thii| unhoMne therAvAdameM kucha niyama ghaTAye tathA kucha bar3hA diye| isake pazcAt buddhake nirvANake 200 varSoke bhItara mUladharmase prathak ( Heretical ) solaha aura sampradAyeM calIM, unake nAma yaha haiM-(3) gokulikA, (4) ekambohArika, (5) paNNati, (6) bAhulika (7) cetiya, (8) sabbatthi, (9) dharmaguttika, (10) kassapIya, (11) saMkatika, (12) sutta, (13) himavata, (14) rAjagirIya, (15) siddhatyika, (16) pubbaseliya, (17) aparaseliya, (18) vajiriya / tIsarI sabhAke pazcAt lagabhaga IsAke 255 varSa pUrva azokake putra mahindane tipiTakoM kI zikSAkA siMhalameM pracAra kiyaa| jahA~ ke purohitoMne isako kaNTha rakha 2 kara calAye rakhA / mahAvaMza a. dhyAya 33 ke anusAra prathama hI ye rAjA vattagAmaNike samayameM likhe gaye, jisane IsAse 104 varSa se 76 varSa pUrva taka siMhalakA rAjya kiyA thaa| tipiTakake atirikta anya bhI bahutase grantha pAlI meM likhe gaye the jisase pAlI sAhitya bahuta vistIrNa ho gyaa| : Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kucha samaya ke pazcAt uparokta 19 sampradAyoMmeM se kucha lopa ho gaI tathA kucha nayI utpanna ho gii| isake pariNAma svarUpa kanikake samaya meM cAra samudAyoMmeM nimnalikhita 18 sampradAya the1. Arya sarvAstivAda (1) mUla sarvAstivAda (2) kAzyapIya (3) mahIzAsaka (4) dharmaguptIya (5) bahuzrutIya (6) tAmarathArIya 1. (7) vibhajyavAdin 2. Arya sammatIya (8) kurukulaka (9) Avantika (10) vAtsIputrIya 3. Arya mahAsAMghika (11) pUrva zaila (12) apara zaila (13) haimavata (14) lokottaravAdin (15) prativArin 4. Arya sthavira (16) mahAvihAra (17) jetavanIya, ora (18) abhayagirivAsin yaha saba vaibhASika darzana ke siddhAnta vAle haiN| yaha dArzanika vicAroM meM sautrAntika sampradAya ke haiM / uparoka saba sampradAyeM hInayAnakI haiM, yadyapi pIchese yaha mahAyAna meM bhI mila gayI thiiN| inake dArzanika vicAra kramase vaibhASika aura sautrAntika mata ke haiN| kaniSka ke sthApita kie hue mahAyAnane mAdhyamika aura yogAcAra nAmake do aura dArzanika sampradAyoM kI nIMva rkhii| aba bauddhoM meM cAra dArzanika sampradAyeM ho gaI. - (1) vaibhASika, (2) sautrAntika, (3) mAdhyamika, aura (4) yogAcAra / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA . vaibhASika sarvAstivAda sampadAyakA hI pIche kA nAma hai, jo apane nAmake anusAra saMsArakI Antarika aura bAhya vAstavikatAko svIkAra karatA hai| vaibhASika kahatA hai ki hamArA jJAna aura jJeya ( usa jJAnake viSaya ) donoM hI vAstadhika haiN| isa sampradAyakA mukhya grantha abhidharmajJAna prasthAna zAstra athavA kevala jJAna prasthAna zAstra hai, jo buddhake 300 varSa pazcAt banA thaa| isakA dUsarA grantha abhidharma mahAvibhASA zAstra athavA kevala vibhASA hai, jo san 78 IsvIke lagabhaga kaniSkakI sabhAme banAyA gayA thaa| isa sampradAyakA nAma vaibhASika isI vibhASAse AyA hai| kyoMki vibhASAkA artha TIkA hai| aisA pratIta hotA hai ki buddhakI zikSAopara nirbhara karanekI apekSA TIkAoMpara hI nirbhara karaneke kAraNa yaha sampradAya vaibhASika kahalAtA hai / saMghabhadrakA nyAyAnusAra zAstra athavA kozakAraka zAstra, (jo 482 IsvIke lagabhaga banA thA ) isa sampradAyakA bar3A vidvattApUrNa grantha hai| sautrAntika jJAna aura bAhya viSayoMkI sattAko anumAnake dvArA svIkAra karatA hai / sautrAntika zabda sUtrAntase nikAlA gayA hai, jisakA artha sUtrakA anta hai / sambhavataH TIkAoMkI apekSA buddhakI zikSAoM parahI nirbhara karane ke kAraNa yaha sampradAya sautrAntika kahalAtA hai / vaha mUla jisake AdhAra para sautrAntika darzana banA hai Aryasthavira ( athavA pAlIke anusAra therAoM) aura mahAsAMghiko ke sampradAyase sambandha rakhatA hai| yaha kahA jAtA hai ki isa sampradAyake dArzanika siddhAntoko eka dharmottara yA uttaraMdharma nAmake AcAryane kaniSkake samayameM san 78 I0 ke lagabhaga kazmIrameM banAyA thaa| parantu cInI yAtrI huensAMga ( jo bhAratameM 7 vIM zatAbdIke ArambhameM AyA thA ) ke anusAra isa sampradAyakA saMsthApaka takSazilAkA prasiddha adhyApakakumAralabdha thA, jisane isa viSaya para bahutase amUlya grantha likhe the| kumAralabdha nAgArjuna, Aryadeva aura azvaghoSake samakAlIna the, ataeva unake san 300 I0 ke lagabhaga honekA anumAna kiyA jAtA hai| dUsare atyanta prasiddha adhyApaka zrIlabdha the, jinhoMne sautrAntika sampradAyake vibhASAzAstra ko likhA thA / huenasAMgane ayodhyA saMghArAmake vaha khaMDahara dekhe the jinameM zrIlabdha rahate the| ...... Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA yogAcArakA siddhAnta hai ki bAhya padArtha to vAstavika nahIM haiM kintu hamAre jJAnakI vAstavikatAkA niSedha nahIM kiyA jA sa katA | yogAcAra zabda yoga aura AcAra do zabdoM se banA hai| yoga karane ko yogAcAra kahate haiM / bhUmiyoM ( bauddha pUrNatAkI 17 zreNiyoM) kI prAptikA asAdhAraNa kAraNa kevala yogako hI kahane ke kArase yaha yogAcAra kahalAtA hai / yogAcAra pratipAdita kiyA huA mukhya siddhAnta Alaya vijJAna hai / yaha cetanAtmaka ( Conseious ) avasthAoM kA mUla hai aura hamAre 'AtmA' ke samAna hai / isa sampradAya ke saMsthApakakA kucha bhI patA nahIM calatA / parantu tibbata aura cInakI pustakoM meM laMkAvatAra sUtra, mahAsamaya sUtra, bodhisattvacaryAnirdeza aura saptadaza bhUmizAstra yogAcAryako isa saMpradAya ke prAcIna tathA prAmANika grantha mAnA hai / maitreyanAtha aura Arya asaGga isake AraMbhika adhyApaka the| aisA pratIta hotA hai ki yogAcAra kI sthApanA lagabhaga san 300 I0 ke huI thI, jaba ki laMkAvatAra sUtra Adi banAye gaye the / mAdhyamikakA siddhAnta hai ki hamArA vijJAna aura unake viSabhUta bAdyapadArtha na to pUrNa rUpase vAstavika aura na pUrNa rUpase kAlpanika hI haiM / mAdhyamika zabda madhyama se banatA hai / madhyama bIca ko kahate haiM / donoM antake siddhAntoMko chor3aneke kAraNase yaha mAdhyamika kahalAtA hai / arthAt yaha na to sarvAstitvavAdI hI hai aura na sabake astitvakA niSedha hI karatA hai / kintu isane eka bIcakA mArga cunakara nizcaya kiyA ki saMsArakI eka vaikalpika sattA (Conditional existence ) thI / yaha kahA jAtA hai isake saMsthApaka nAgArjuna 250-320 IsvI taka hue haiM / kintu vAstava meM isake siddhAnta usase prAcIna grantha prajJApAramitAmeM milate haiM / nAgArjunakI mAdhyamikakArikA, buddhapAlitakI mUla mAdhyamavRtti AryadevakA hastabala, bhavyakI madhyamahRdayakArikA, kRSNakI madhyama pratItyasamutpAda, candrakIrtikI mAdhyamika vRtti aura jayAnantakI mAdhyamikAvatAra TIkA mAdhyamika sampradAyake mukhya grantha haiN| nAgArjunake eka mUla mAdhyamika vRtti akutobhayakA tibbI bhASAme anuvAda milatA hai / jisake anta meM mAdhyamika darzana ke ina ATha pracArakoM (Expounders ) ke nAma diye hue haiM-1 Arya nAgArjuna, Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA sthavira buddhapAlita, 3candrakIrti, 4devazarmA, 5guNazrI, 6guNamati, 7sthiramati aura bhavya ( yA bhAva viveka ) | uparyukta cAroMdArzanika sampradAyoMke sAtha hI sAtha bauddha janatA meM nyAyake adhyayanakA bhI vikAza hone lagA / aba cAroM hI sampra dAyoM ke netA apane siddhAntake maMDana aura dUsaroMke siddhAntake khaMDana ke liye nyAyako upayogI samajhane lage / jaisA ki mAdhyamika sampra dAyake nAgArjuna, aura Aryadeva tathA yogAcAra sampradAyake maitreya, asaMga aura vasubandhuke lekhoMse spaSTa hai| apane pakSake maNDana aura para rakSake khaNDana karaneke liye upayogakI huI yuktiyoMne akSapAdake prAcIna nyAyakA pracAra aura bauddhoMmeM bahutase naiyAyikoMko utpanna kara diyA / bauddhoMmeM nyAyake Upara vistArase prathama vicAra karane vAlA mAdhyamika sampradAyakA pravartaka Arya nAgArjuna yaha thA mahAkauzala dezake vidarbha 'nagara meM Andhra rAjA sadvAha athavA sAtavAhanake samaya utpanna hue the / inhoMne kRSNA nadIke taTapara zrIparvatakI guphA meM bahuta sA samaya dhyAna karanemeM vyatIta kiyA thA / ye 'zaraha' ke ziSya the| kahA jAtA hai ki inhoMne eka bar3e zaktizAlI rAjA bhojadevako bauddha banAyA thA / bauddhagranthoM ke anusAra yaha buddhake nirvANake 400 varSa pazcAt athavA IsAse 33 varSa pUrva hue the / kintu ma. ma. DAkTara satIzacandra vidyAbhUSaNakI sammatimeM inakA samaya kucha pIche hai| inhoMne apanI mAdhyamika kArikAmeM prAcInanyAyake paribhASika zabda punarukta, siddhasAdhana, sAdhyasama aura parihArakA prayoga aura akSapAdake siddhAnta pramANake dIpakake samAna svapara prakAzakatvakA nirAkaraNa kiyA hai / inhoMne apane grantha vigrahavyAvartanIkArikAmeM bhI akSapAdake siddhAntakI samAlocanA kI thI / pramANa viTetana yA pramANavidhvaMsana aura upAyakauzalyahRdayazAstra inake nyAya para svatantra grantha haiM / kintu inapara prAcIna nyAyakA pUrA prabhAva par3A huA hai / kyoMki inameM inhoMne naiyAyikoM ke 16 padArtha mAne haiM | kAryahetu svabhAvahetu, aura anupalabdhi hetukA barNana bhI inhoMne kiyA hai / Aryadeva ( lagabhaga 320 I0) maitreya ( lagabhaga 400 I ) Arya asaMga ( lagabhaga 405 - 470 I0 taka ) aura vasubandhu ( lagabhaga 410 se 490 taka ) ne bhI bauddhanyAya para svatantra grantha likhe haiM / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA kintu inake granthoM para bhI prAcIna nyAyakA pUrA prabhAva dekhanemeM AtA hai| ye granthakAra bauddhanyAyakI Adima avasthAke the| sArAMza yaha hai ki IsAse pUrva chaTI zantAdImeM bauddha dharmakI sthApanAse IsAkI cauthI zatAbdImeM isakA cAra dArzanika saMpradAyoMmeM vikAza hone taka bauddhanyAyake Upara koI bhI kramabaddha (Systematic) grantha nahIM thaa| kevala dArzanika aura dhArmika granthoMmeM nyAyakA yataH tataH AbhAsa dekhanemeM AtAthA / nAgArjunane lagabhaga 300 I0 ke nyAyapara eka svatantra grantha likhaa| kintu yaha kevala prAcIna nyAyake siddhAntoMkI AlocanA mAtra thii| I0 400 se 500 taka maitreya asaMga aura vasubandhune bhI nyAyako calAyA, kintu unakA lekha kevala Akasmika ( Incidental ) thaa| kyoMki vaha yogAcAra aura vaibhASikake siddhAntoMse milA huA thaa| huenasAMgake batalAye hue vasubandhu kRta tInoM grantha anupalabdha haiN| ataeva unake viSayameM kucha bhI nahIM kahA jA sktaa| 450 I0 se vaha samaya AyA jaba nyAya sAdhAraNa darzanase vilakula prathaka ho gyaa| aura bahutase bauddha lekhakokA dhyAna idhara pUrNarUpase AkarSita huaa| inameM dignAgakA nambara sabase pahilA hai| .. dignAgako Adhunika bauddhanyAyakA pitA kahanA anucita na hogaa| kyoMki adhikAMza bauddhanyAyake siddhAntokI nIMva isIne DAlI hai| unhoMne nAlanda, ur3IsA, mahArASTra, aura dakSiNa (madarAsa) kI yAtrA kI thii| ye jahA~ gaye vahA~ inako apane virodhiyoMse zAstrArtha hI karanA pdd'aa| unakA sampUrNa jIvana coTeM karane aura sahane meM hI vyatIta huaa| unake marane para bhI kAlIdAsa, udyotakara, vAcaspatimizra, mallinAtha, kumArila bhaTTa aura pArthasArArtha mizrane unake Upara kama AkramaNa nahIM kiye / vedAntI aura jainI bhI unapara AkramaNa karanese na cUke / yahA~ taka ki bauddhasAdhu dharmakIrtine bhI unakA virodha karanekA prayatna kara hI ddaalaa| dignAgake granthoMse unakI sArvatomukhI pratibhAkA khUba paricaya milatA hai| pramANasamuccaya, nyAyapraveza, hetucakrahamaru, pramANasamu. zcayavRtti, pramANazAstra nyAyapraveza, Alambana parIkSA, Alambana parIkSAvRtti, aura trijAlaparIkSA inake nyAyapara svatantra grantha haiM / ina me se inakA pramANasamuzcaya sabase pradhAna hai aura yahI bauddhanyAyakA pathapradarzaka hai / isameM chaha adhyAya haiM-(1) pratyakSa, (2) svArthA Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA numAna, (3) parArthAnumAna, (4) hetu dRSTAnta, (5) apoha aura (6) jaati| dignAgake pazcAt paramAratha (498 I0 se 569 I. taka) hue| inhoMne kucha bauddhagranthoMkA cInI bhASAmeM anuvAda kiyaa| inhoMne eka nyAyabhASya bhI likhA thaa| zaMkarasvAmin ( lagabhaga 550 I0) AcArya dignAgake ziSya the| kahA jAtA hai ki zaMkarasvAmin aura anya daza AcAryoke dvArA nyAyazAstra dignAgase zAlibhadra taka pahuMcA thaa| inhoMne eka grantha nyAyapravezazAstra yA nyAyapravezatarka zAstra nAmakA likhA thaa| ___ dharmagala ( lagabhaga 600 se 635 I. taka ) kAMcIpura ( vartamAna kaMjIvaram ) ke rAjamaMtrIke jyeSTha putrathe / yaha dharmakIrtike guru the| inhoMne bAlyAvasthAmeM hI vairAnya le liyA thaa| ArambhameM yaha nAlanda vizvavidyAlayameM par3hane gaye kintu pIchese yaha usa vidyAlayake pradhAna banA diye gaye / yaha yogAcAra matAvalambI the / inhoMne Alambana pratyaya dhyAna zAstravyAkhyA, vidyAmAtra siddhizAstra vyAkhyA aura zata-zAstra vaipulya vyAkhyA Adi grantha likhe the| zAlibhadra (635 I0 ) baMgAlake rAjA samataTake, kuTumbake the| ye brAhmaNa the| nAlanda vizvavidyAlayame yaha dharmapAlake ziSya the| jisake yaha unake pIche pradhAna ho gaye the / cInI yAtrI huenasAMga (san 635 I0) inakA ziSya thA / zAlibhadra bar3e bhArI vidvAn aura naiyAyika the| AcArya dharmakIrti (lagabhaga 635 se 650I0taka) inake viSayameM Age vistArase vicAra kiyA jaavegaa| . devendravodhi ( lagabhaga 650 I0) dharmakIrtike samakAlIna the| inhoMne pramANavArtikapaMjikA banAI thii| kahA jAtA hai ki dharmakItine apane pumAgavArtikake Upara TIkA likhaneke yogya devendrabodhiko hI cunA / tadanusAra devendrabodhine TIkA banAkara dharmakIrtiko dikhalAI kintu usane usako dho DAlI / devendrabodhine phira banAkara dikhalAI isabAra dharmakIrtine usako jalA dii| kiMtu tIsarIbAra dekhanepara dharmakIrtine usako rahane dii| - zAkyabodhi ( lagabhaga 675 I0) ne jo ki devendrabIdhikA ziSya thA eka TIkA pramANavArtika paMjikA para bnaaii| jisakA nAma unhoMne Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . bhUmikA emAgavArtika ( paMjikA) TIkA rakkhA / - nyAyabinduTIkA (dharmakIrtikA nyAyabindu ), hetubindu (dharmakIrvikA ) TIkA, vAdanyAya (dharmakIrtikRta ) vyAkhyA, sambandhaparIkSA (dharmakIrtikRta ) TIkA, AlambanaparIkSA (dignAgakRta / TIkAaura santAnAntarasiddhi (dharmakIrtikRta) TIkAke kartA vinItadeva ( lagabhaga 700 I0) rAjA govindacandra ke putra rAjA lalitacandra ke samayameM nAlandameM rahate the / dharmakIrtikA mRtyu bhI govindacandra ke samaya meM huI thii| govindacandra ke pitA vimalacandrakA vivAha bhartRhari ( jo mAlaveke pAcIna rAjavaMzake the / ) kI bahinale huA thaa| yadi hama bhartRhari aura isa nAmake vaiyAkaraNIko jo 651 yA 650 I0 meM paraloka gaye eka hI vyakti mAnale to hama unake samakAlIna govindacandrako 7 vIM zatAbdIke madhyameM rakha sakate haiN| dharmakIrtikI mRtyukA bhI yahI samaya hai| isase pariNAma nikAlA jA sakatA hai ki govindacandra ke putra lalitacandra 7 vIM zatAbdIke antame hue hoNge| ataeva lalitacandra ke samakAlIna vinItadeva bhI usI samaya hue hoNge| kyoMki yaha vicAra dharmakIrtike samayase bhI milatA hai (jisakI usane TokA kI thii|) ... ravigupta ( lagabhaga 725 I0.) kAzmIrameM utpanna hue the| yaha vArendra ke gajA bharSake samakAlIna the aura nyAyamaMjarIkAra jayantase pUrva utpanna hue the|ye avazya hI sAtavIM zatAbdIke pUrva meM rahe hoNge| kyoMki unakA zilya prasiddha tAMtrika sAdhu sarvajJa bhitra usa zatAbdI ke madhyameM thA / gupta sambat 435 ( 754 I0 ) meM vasantasenake lekhoMmeM unako sarvadaNDanAyaka aura mahAputihAra kahA gayA hai / unhoMne dharmakIrtike pamANavartika para pramANavArtika vRtti banAI thii| vizAlAmalavatI nAma pramANa samuccayaTIkAke lekhaka jinendravodhi (lagabhaga 725 I0) the / sambhavataH yaha vahI vyakti haiM jinhoMne 8 vIM zatAbdIne pANini vyAkaraNake Upara prasiddha nyAsa likhA thaa| zAntarakSita ( 749 I.) jahUra (baMgAlameM yA lAhorake pAsa) ke rAjavaMzameM utpanna hue the| yadyapi inakA samaya anizcita hI hai tathApi yaha kahA jAtA hai ki vaha gopAla (jisane 725 I0 taka rAjya kiyA ) ke samayameM janme aura dharmapAla ( jo 765 meM rAjA huA) ke samayame mare the| vaha svatantra mAdhyamika matake anuyAyI aura nAlandake adhyApaka the| yaha rAjA khIsrAnaDItsAnaKhri-Sron. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 12 dea-tsan (jo728 I0 meM utpanna aura 864 I0 meM marA) ke nimantraNapara tibbata gaye the| rAjAne zAntarakSitakI. sahAyatAse 749 I0 meM samaya ke vihAra ( Monastery of Sam-ye) ko banavAyA thA jo magadhake udantapura vihArake jaisA banAyA gayA thaa| tibbatameM samaye sabase pahilA niyayita (Regluear) vihAra yahIthA aura zAntarakSita usakA pahilA mahanta the / unhoMne tibbatame 13 varSa taka arthAt 762 I0 taka kArya kiyaa|vh vahA~ AcArya bodhisattvake nAmase prasiddha the| vaha nimnalikhita granthoMke kartA the-vAdanyAyavRtti vipaMcitArtha, dharmakItike vAdanyAya kI TIkA aura tattvasaMgrahakArikA-yaha 31 adhyAyoM kA amUlya dArzanika grantha hai| isameM sAMkhya jaina AdikA khaMDana nyAya bindu pUrvapakSe saMkSipta (dharmakIrtike nyAyabindukI samAH locanAoM kA saMkSepa) aura tatvasaMgraha paMjikA ( zAntarakSitake tatvasaMgraha kI TIkA ) ke kartA kamalazIla ( lagabhaga 750 I0) zAnta rakSita ke anugAmI the| inhoM ne tibbatameM mahAyAna hozaMga nAmaka cInI sAdhuko parAjita karake bar3A nAma kamAyA thaa| ' sarvasiddhi kAriphA, bAhyArthasiddhikArikA, zrutiparIkSA, anyAH pohavicAra kArikA aura IzvarabhaMga kArikAke kartA kalyANa rakSita dharmottarAcAryake guru the| ye rAjA dharmapAlake samakAlIna the| jinakA dehAnta 829 I0 meM huA thaa| . dharmottarAcArya (lagabhaga 847 I.) dharmottara, jisakA varNana 'tArAnAthakI gescicTe deva budhijUmasa ghA~na zIphanara' ke pR0 225 aura 'DpAga-basAma-bajAna ke pR0144 meM kiyA gayA hai| jinako AcArya dharmottara yA dharmottarAcArya bhI kahate haiN| tibbI bhASAmeM 'caoNsa-macAMga' ke nAmase prasiddha haiN| ye kalyANarakSita aura kazmIrake dharmAkaradattake ziSya the| yaha pratIta hotA hai ki rAjA vANapAlake baMgAlameM rAjya karaneke samaya meM hI yaha kazmIrameM hue the| brAhmaNa naiyAyika zrIdhara (lagabhaga 991 I0) ne apane grantha nyAyakandalI (pR0 76 vijayAnagaram serIz2a ) meM, dharmottaraTippaNakake kartA jaina dArzanika mallivAdinne lagabhaga 962 I0. ke dharmottarakI nyAyabinduTIkAkI TIkA.. dharmottara Ti Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 bhUmikA praNako aura prasiddha syAdvAdaratnAkarAvatArikA ke kartA ratnaprabhasUri ne 1981 I0 meM inake nAma kA ullekha kiyA hai| (mallivAdinake grantha meM usakA saMvata 884 par3A huA hai / yadi ise vikrama mAnA jAve to yaha 827 athavA yadi ise zaka mAnA nAve to yaha 962 I0 hotA hai / eka prakArake vidvAnoMkA mata hai ki mallivAdin dharmottarake samakAlIna the kintu dUsare prakArake vidvAn unakA samaya eka zatAbdI pIche nirdhArita karate haiN| .. dharmottarAcAryake banAye hue nimnalikhita granthoM kA patA calatA hai 1. nyAyabinduTIkA-dharmakIrtike nyAyabindupara vistRta ttiikaa| yaha apanI mUla avasthAmeM chapa kara pAThakoMke hAtha meM hai| isakA tibbI anuvAda bhI milatA hai| dharmottarAcAryake nimnalikhita 5 granthoMkA aura patA calA hai| kintu unakA saMskRta lupta hai| kevala tibbI anuvAda milatA hai| vaha grantha yaha haiM 2. pramANaparIkSA, 3. apoha nAma prakaraNa, 4. paralokasiddhi, 5. kSaNabhaGgasiddhi, aura 6. pramANavinizcaya TIkA-yaha dharmakIrtike pramANavinizcayakI TIkA hai| dharmottarAcAryake pazcAt bauddha nyAyake anya bhI aneka vidvAn hue haiM / kintu unhoMne nyAyabinduke aisA koI grantha nahIM likhA / ataeva apanA prayojana nikala jAnese hama isa viSayako yahIM samApta karake aba nyAyabindukAra dharmakIrtike Upara vicAra karate haiN| (3) dharmakIrti / .: (dharmakIrtike viSayameM aneka granthoM meM khojane para bhI hamako DAkTara satIzacandra vidyAbhUSaNake itihAsase vizeSa kahIM bhI nahIM milA / ataeva yahAM unhIMkA avikalaM anuvAda diyA jAtA haiM-) jIvana caritra / - dharmakIrti dakSiNake cUDAmaNi ( sambhavataH yaha cola dezakA nAma hai ) rAjyameM utpanna hue the, yadyapi isa nAmakA koI bhI deza nahIM hai tathApi sabhI prakArake vidvAn trimalayako dharmakIrtikI janmabhU. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 14 mi kahate haiN| sambhava hai ki trimalayakA hI prAcIna nAma cUDAmaNi rahA ho / unake pitA brAhmaNa jAtike tIrtha the| (bauddhaloga apane aura jainadharmake atirikta zeSa bhAratIya dharmavAloMko tIrthakahate the|) unakA nAma parivrAjaka kurunanda thaa| dharmakIrti bAlyAvasthAse hI baDe buddhimAna aura pratibhAzAlI the| ataeva ye zIghra hI veda, vedAGga, vaidyaka, vyAkaraNa Adi tIrthoM ke sabhI siddhAntoMmeM dakSa ho gye| 16 yA 18 varSakI avasthAme hI yaha tIrthoke darzanazAstrake acche vidvAna paMDita ho gye| ye prAyaH bauddhadharma ke nyAkhyAna bhI sunA karate the anta meM inako vizvAsa ho gayA ki bauddha siddhAnta bilakula nirdoSa haiM / aba, ye pUrNarUpa se bauddha dharmakI ora - jhukane lge| inhoMne apanA veSa bauddha upAsakoM kA sA banAyA / jaba brAhmagone inase isakA kAraNa pUchA to inhoMne. bauddhadharmakI prazaMsA kI / yaha isI bAta para jAticyuta kara diye gye| isake pazcAta ye madhyadezame Aye / (yadyapi tibbatadezIya sAhityameM madhyadeza magadha ko kahA hai parantu manujI ne uttara meM himAlaya, dakSiNameM vindhyAcala, pUrvameM prayAga aura pazcimameM sarasvatI hI ke bIcake dezako madhyadeza kahA hai / jaisAki kahA hai-"himavadvindhyayormadhye yat prAg vinazAdapi / pratyageva prayAgAcca madhyadezaH prkiirtitH|| mnu0||2|| 21 // ") yahAM inako AcArya dharmapAlane saMghameM praviSTa kara liyaa| inhoMne yahA~ tripiTakoMkA adhyayana kiyaa| aba inako 500 sUtra dhAraNI kaNTha yAda hogii| dharmakIrti aura kumaaril| ye tIrthamatake gupta siddhAntoMke jAnane kI abhilASAse dAsoMkA sA veSa banA kara dakSiNa kI ora gaye / yahA~ inako pUchanese vidita huA ki brAhmaNa kumArila ukta viSayake advitIya vidvAn the / bhAratIya grantha kumArilake dharmakIrtikA cAcA hone kI kimbadantI kA samarthana nahIM karate / kumArilake pAsa rAjA kI dI huI bar3I bhArI sampatti thiiN| inake pAsa bahutase cAvaloMke kheta, 500 dAsa, 500 dAsiyAM aura kaI sau AdamI the| jaba dharmakIrtine unake yahAM sevAkAryameM praveza pA kara bAhara aura bhItara ke 50 dAlokA kAma saMbhAla liyA to kumArila aura unakI strI santuSTa ho gye| aba dharmakIrtiko gupta siddhAntoMke sunanekI AjJA mila gaI / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 bhUmikA dharmakIrtine kumArilale guptazikSAkA jJAna prApta karake unakA ghara chor3a diyA / kumArilase usako apanI vizeSa sevA ke badale meM kucha dhana bhI milA thaa| jisase usane apanI yAtrAkI rAtrimeM brAhmaNoM ko eka bar3A bhoja diyA / aba usane kaNAda ke mata vAle kaNAdagupta aura tIrthamatake anya anuyAyiyoM ko zAstrArthake lie AhvAna kiyA aura unase zAstrArtha karane lagA / zAstrArtha barAbara tIna mAsa taka hotA rahA jisameM usane apane sabhI vipakSiyoMko parAjita kara diyA aura unameM se bahu so ko bauddha banA liyA / isapara kumArilako bar3A krodha AyA vaha 500 brAhmaNoM ko lekara zAstrArtha ke liye agrasara huA / kumArilane pustAva kiyA ki zAstrArthameM jo parAjita ho vaha mAra DAlA jAve / kintu dharmakIrtine jo kumArila kI mRtyu nahIM cAhatA thA Agraha kiyA ki parAjita vyakti vijetAke dharma ko svIkAra kara le | isa pukAra dharmako pAritoSikake rUpameM rakhakara donoM zAstrArthameM bhir3a gaye kintu vijayazrI antameM dharmakIrtike hI hAtha rahI / kumArila aura isake 500 anugAmI bauddha ho gaye / + usakI digvijaya | dharmakIrti ne isake pazcAt nirgrantha ( digambara jainI ) raghuvatin aura dUsaroM para jo vindhyAcala meM rahate the vijaya pAyI / usane dravalI ( drAviDa) ko lauTate hue ghoSaNA karAdI ki jo tayAra ho Akara zAstrArtha kare / tIrtha logokI adhekAMza saMkhyA bhAga gayI aura kuchane bilakula svIkAra kara liyA ki vaha yuddhameM unake samAna nahIM the / usane usa deza kI una saba dhArmika saMsthAoM kA jo avanata dazA me par3I huI thIM, uddhAra kiyA aura phira gahana banameM jAkara ekAnta sevana karane lagA aura dhyAna karane lagA / dharmakIrti ne apane jIvana kI samAptike dinoMmeM kaliMga dezameM eka vihAra banavAyA aura bahutase logoMko apane dharmameM dIkSita kara paraloka vAsI huA / usake vaha ziSya jinakI AtmA brahmake samAna ho gayIthI usako dAhasaMskAra ke liye smazAnabhUmimeM le gaye / vahA~ eka puSpoMkI bhArI bRSTi huI aura sAta dina taka sArA deza sugandha aura rAgoM se bharA rhaa| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 16 yaha AcArya ( dharmakIrti ) aura tibbatakA rAjA strotsaMgampo samakAlIna kahe jAte haiM, jo ki pramANarUpameM mAnA jA sakatA hai / dharmakIrtikA samaya / isa kathana meM yaha spaSTa hai ki dharmakIrti dharmapAlakA ziSya thA / aura isa vAsate ki dharmapAla 635 I0 meM jIvita thA ( jaisA ki huenasAMga ke lekhoM se spaSTa hai ) to dharmakIrti bhI usa samayake lagabhaga avazya rahA hogA / yaha samaya dharmakIrtike rAjA strotsaMgampo kA samakAlIna honeke bhI aviruddha hai, jo 627-698 taka jIvita rahA / aisA pratIta hotA hai ki 635 I0 meM dharmakIrti bahuta choTA thA, kyoMki huenasAMgane usakA nAma nahIM liyA hai| isake viruddha itsiMga, jisane bhAratameM 671-695 I0 taka yAtrAkI dignAgake pazcAt 'dharmakIrtine nyAyameM Age kaise unnati kI' kA varNana prabhAvapUrNa zabdoM meM karatA hai / dharmakIrtine brAhmaNa naiyAyika udyotakara para AkSepa kiyA hai, isake viruddha vRhadAraNyakavArtika ke racayitA mImAMsaka surezvarAcArya aura asahasrIke racayitA digambara jaina vidyAnandine dharmakIrti kRta pratyakSake lakSaNakI samAlocanA kI hai / dharmakIrti anya granthoMmeM kevala kIrti bhI kahA gayA hai / vAcaspatimizra ne bhI dharmakIrtikI samAlocanA karaneke liye unakA nAma liyA hai / dharmakIrtikI racanAyeM / dharmakIrtine nimnalikhita grantha banAye 1. pramANavArtikakArikA -- yaha graMtha mUla saMskRtameM to lupta hai / kintu isakA tibbI bhASAmeM anuvAda milatA hai / isa granthake banAye jAnekI kathA bhI bar3I rocaka hai| kahate haiM ki eka dina dharmakIrti dignAgake ziSya Izvarasenake yahAM gye| vahAM inhoMne dignAgakA pramANasamuccaya sunA / dharmakIrti usako prathama bAra sunanese Izvarasenake samAna usa granthake vidvAn banagaye / unhoMne usako dobArA phira sunA isa bAra vaha dignAga ke samAna bana gaye / aura tIsarI bAra sunane para unhoMne usameMkI kaI galatiyAM nikAlIM / unhoMne vaha azuddhiyAM Izvarasemako batalAyIM / jisane gurunindApara aprasanna honeke sthAnameM unase eka samAlocanAtmaka TIkA banAneko khaa| usI parizramakA phaka Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA svarUpa yaha grantha haiN| isameM cAra adhyAya hai-jinamese prathamameM svArthAnumAna, dvitIyameM pramANasiddhi, tRtIyameM pratyakSa aura caturthameM parArtha vAkyakA varNana hai| 2 pramANavArtikavRtti-yaha pramANavArtikakArikAkI TIkA hai| isakA bhI mUla lupta hokara tibbI anuvAda hI zeSa hai| ..3 pramANavinizcaya-isameM nyAyabinduke hI samAna pratyakSa, svarthAnumAna aura parArthAnumAna nAmake tIna pariccheda haiN| isakA bhI sambhavataH mUla lupta aura tibbI anuvAdahI zeSa hai / . . . 4 nyAyabindu-yaha grantha pAThakoMke sAmane hai| isakA varNana Age kiyA jaavegaa| 5 hetubinduvivaraNa-isameM tIna adhyAya haiM, jinameM kramase svabhAvahetu, kAryahetu, aura anupalabdhihetu kA varNana kiyA gayA hai| 6 tarkanyAya yA vAdanyAya-mUla isakA bhI sambhavataH lupta hI hai| 7 santAnAntarasiddhi8 sambandhaparIkSAaura 9 sambandhaparIkSA vRtti-yaha sambandha parIkSAkI TIkA hai| (4) dharmakIrtikI saMpradAya / yadyapi dharmakIrtike viSayameM Upara (isa choTIsI bhUmikAmeM ) kama nahIM likhA gayA tathApi usakI sampradAyako jAne binA yaha viSaya adhUrA hI raha jAtA hai / isa viSayameM saba eka mata haiM ki vaha mAdhyamika nahIM thA kyoMki mAdhyamika darzana zUnyavAda hai aura dharmakIrtike granthoMmeM sthAna 2 para aneka padArtha dekhanemeM Ate haiN| ataeva mAdhyamika na honese vaha yA to vAhyArthAstitvavAdI (sautrAntika aura dhaibhASika ) hI ho sakatA hai yA vijJAnAdvaitavAdI ( yogAcAra) hI ho sakatA hai / avaeva aba hama isIpara vicAra kareMge ki vaha ina donoM se kisa matakA anuyAyI thaa| : yaha pIche dikhalAyA jA cukA hai ki dharmakIrti dharmapAlakA ziSya thA aura yaha bhI batalA diyA gayA hai ki dharmapAla yogAcAra (vijJAnAdvaitavAda) matAvalambI thaa| ataeva jo mata gurukA ho vahI ziSyakA bhI honA caahiye| kintu nyAyabindume sthAna para aise vAkya Aye haiM jinase bAhya arthakA astitva spaSTa pratIta hotA hai| udAharaNa ke liye pese kucha vAkya diye jAte haiM- ..... ... Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA "indriyajJAnam" pRSTa 17 .. "svaviSayAnantaraviSayasahakAriNendriyajJAnena samanantarapratyayena janitaM tanmanovijJAnam" pRSTa 17 "sarvacittavetAnAmAtmasaMvedanam" pR0 19 "bhUtArthabhAvanAprakarSaparyantajaM yogijJAnaM ceti" pR0 20 i. tyAdi / nyAyabinduke isa prakArake vAkyahI isa praznako upasthita karate haiM ki vaha vAhyAGastitvavAdI thA. yA vijJAnAdvaitavAdI ? kyoMki yadyapi yogAcAra bAhya arthako nahIM mAnatA tathApi upacArase usako vaha bhI mAnatA hI hai / yadi hama dharmakIrtiko vijJAnAdvaitavAdI mAnale to nyAyabinduke bAhyAstitvavAcaka zabdoMko aupacArika mAnanA pdd'egaa| kintu una vAkyoMke DhaMgase aisA pratIta nahIM hotaa| yadi ukta vAkya aupacArika hote to unamese kisIme to upacAravAcaka zabda avazyahI hotA kintu aisA koI zabda nyAyabindumeM upalabdha nahIM hai ataeva dharmakIrtiko vijJAnAdvaitavAdI mAnanA yuktisaMgata nahIM hai| - isake atirikta eka bAta yaha bhI hai ki dharmakIrti pahile tIrthamatakA thA usake digvijayase pratIta hotA hai ki usakA manana vaizeSika Adi matoMkA vizeSa thaa| vedAntiyoMse usakI kisI bhI bhir3antakA patA nahIM calatA hai / ataeva bauddha honese pUrva vaha bAhya aura Antara donoM prakArake padArthake astitvako mAnanevAle kisI darzanakA anugAmI hogA / so donoMke astitvako mAnanevAlekI dUsarI sIr3hI ekakohI mAnanA yA na mAnanA ho sakatI hai aura vaha sIr3hI bAhyArthAstitvavAda hai| ataeva dharmakIrti bAhyArthAstitvavAdI thA / .. - tIsarI bAta yaha bhI hai ki naiyAyika prAyaH kamase kama bAhya artha ko mAnanevAle hote haiM / jaina yadyapi bAhya aura Antara donoM artha ko mAnate haiM tathApi zAstrArthakI jhaMjhaToMko dUra karane aura vipakSIko AkSepakA maukA na deneke liyehI unako matijJAna rUpa parokSajJAnako sAMvyavahArika pratyakSa kahanA par3A hai| ataeva aisI dazAmeM yaha AzA nahIM kI jA sakatI ki bauddha nyAyakA uddhAra kartA dharmakIrti bAhya artha takakA spaSTa rUpase astitva na mAnatA hogaa| .......... Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA (5) dharmakItikA ghauddha nyAyameM sthAna / dharmakIrtike bauddhanyAyameM sthAnako likhanese pUrva yaha prazna upasthita hotA hai ki dharmakIrtikA bauddha darzanameM kyA sthAna hai ? kintu usake banAye hue kisI bhI dArzanika granthake sAmane na honese hama isa viSayapara likhane meM asamartha haiN| kyoMki kevala nyAyake grantha ke AdhArapara dArzanika viSayakI samAlocanA karanA hama yogya nahIM smjhte| - yaha pIche pugaTa kiyA jA cukA hai ki AcArya dignAga Adhunika bauddha nyAyake janmadAtA the| kintu gautama nyAyasUtrake vAtsyAyana bhASyakI TIkA nyAyavArtikake racayitA udyotakarane apane grantha meM unakI khUba smaalocnaakii| usa samaya isa samAlocanAse brAhmaNoMkA prabhAva bahuta kucha bar3ha gayA aura bauddhokA ghaTa gyaa| dignAgase dharmakIrti takake bIcameM koI bhI aisA bauddha naiyAyika nahIM huA jo usa ukhar3I huI patiSThAko jmaataa| kintu dharmakIrtine sthAna 2 para zAstrArtha karake bauddhamatakA itanA pracAra kiyA ki usake pIcheke pAyaH sabhI darzanoMke nyAyavAloMne usakI samAlocanA karanemeM hI apanA gaurava samajhA / inhoMne nyAyavArtikakI bhI samAlocanA khUba kI thii| inake pazcAt bauddha naiyAyikoMmeM aisA damadAra koI naiyAyika nahIM huaa| isa vAste jabaki hama dignAgako Adhunika nyAyakA janmadAtA kahate haiM to dharmakIrtiko bauddhanyAyakA uddhAraka kahanA bahuta yogya hogaa| .. (6) dharmakIrti kRta dignAgakA khaMDana / * pramANavArtikakArikAke bananeke varNanameM kahA jA cukA hai ki dharmakIrtine dignAgake granthame usakI galatiyAM pkdd'iiN| yadyapi hamAre sAmane pramANavArtikakArikA upasthita nahIM hai tathApi nyAyavindu TIkAse dignAgase dharmakIrtikA matabheda spaSTa pugaTa ho jAtA hai / yadyapi DAkTara satIzacanDa vidyAbhUSaNane isa viSayapara bhI kAphI likhA hai kintu isa sthalapara usa viSayameM na likhanA bhI anucita hogA ataeva hama yahAM para vahI viSaya DAkTara sAhibase abhinna sammati rakhate hue likhate haiM iSTavighAtakRt viruddha / hetuke sAdhyake viruddha honeko dignAga aura dharmakIrti donoMne hI hetvAbhAsa mAnA hai| kintu dignAgane apane nyAyapravezameM hetuke Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA abhilaSita ( Implied ) sAdhyake (jisa samaya sAdhya anizcita athavA saMdigdha ho) viparIta honeko pRthak hetvAbhAsa mAnA hai jisako unhoMne iSTavighAtakRt viruddha nAma diyA hai| kintu dharmakoti ne apane grantha nyAya bindu meM isa sammatiko yaha kaha kara agrAha mAnA hai ki dUsarA viruddha hetvAbhAsa pRthamameM hIM garbhita ho jAtA hai| (tatra ca tRtIyo'pi iSTavighAtakRtviruddhaH ?"sa iha kasmAnnoktA anayoreva antarbhAvAt / ayaM ca viruddhaH AcAryadignAgenoktaH / sa kasmAt vArtikArakakAreNaM satA tvayA noktaH / nyA0 pRSTha 103, 104 bhASA pR0 25) iSTavidyAtkRt viruddhakA eka udAharaNa diyA jAtA hai netra Adi dUsareke upayogake vAsate haiN| kyoMki vaha saMghAta rUpa haiN| jaise-zayana, Asana aadi| - yahA~ sAdhya dUsareke vAsate anizcita yA saMdigdha hai / kyoMki vaha saMghAta ( udAharaNake liye zarIra ) aura asaMghAta ( udAharaNake liye jIdha ) donoMko hI batalA sakatA hai| yadi vaktA 'dUsareke liye' zabdako asaMghAta arthameM prayoga kare jisako zrotA saMghAta arthameM samajha jAye to usa samaya sAdhya hetuke viruddha ho jaavegaa| usa samaya vaha hetu iSTavighAtakRt viruddha kahalAtA hai| dharmakIrtine apane grantha nyAyabindumeM isako pahile viruddhakA hI udAharaNa mAnA hai| kyoMki anumAna vAkyameM prayoga kiye hue sAdhya vAcaka zabdakA eka hI artha ho sakatA hai| aura yadi kahe hue aura samajhe hue arthomeM sandeha ho to prakaraNase pahile vAsatavika artha nizcaya kara lenA cAhiye / yadi prayoga kiyA huA artha vAsatavika hogA to sAdhyA aura hetumeM svAbhAvika virodha hogaa| viruddhaavybhicaarii| ". dignAgane eka aura hetvAbhAsa 'biruddhavyabhicArI bhI mAnA hai| jisako usane sandehakA kAraNa kahA hai| yaha aise sthAnapara hotA hai jaba do viruddha pariNAma eka hI hetu ( Valid truth reasons.) se puSTa kiye jAte haiN| udAraNake liye-eka vaizeSika dArzanika kahatA hai - . zabda anitya hai kyoMki vaha utpanna hotA hai| SA-mImAMsaka uttara detA hai+..... .. ... ... ... ... ... . Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA - zabdanitya hai kyoMki vaha zravya (bunane yogya ) hai| uparokta mAmaloM (Cases) meM kAmameM lAye hue donoM hetu kramase vaizeSika aura mImAMsAke siddhAntake puSTa karaneke kAraNase una 2 darzanakAroM dvArA ThIka mAne jAte haiN| kintu do viruddha pariNAmopara lejAnese vaha anizcita ( Uncertain ) haiN| aura isI vAsate vaha hetvAbhAsa hai| ... dharmakIrtine nyAyavindume viruddhAvyabhicArI hetvAbhAsakA niSedha (nyA pR0 111-114 bhASA0 pR0 27-29) kiyA hai / isakA kAraNa unhoMne yaha diyA hai ki yaha na to anumAnake viSayameM uThatA hI hai aura na zAstra hI isakA AdhAra hai| hetukA sAdhyameM svabhAva, kArya yA anupalabdhi rUpameM rahanA Avazyaka hai| aura usake dvArA ThIka pariNAma nikalanA caahiye| . parasparavirodhI do pariNAma aise hetuoMse puSTa nahIM ho sakate jo ThIka ( Valid ) haiN| paraspara viruddha do pariNAmoMke siddha karane meM do zAstra usI prakAra sahAyatA nahIM kara sakate haiM jisa prakAra eka zAstra pratyakSa aura anumAnako puSTa nahIM kara sakatA ( Cannot over-ride ) aura vaha kevala buddhike na pahu~cane yogya viSayoMmeM hI pramANa hotA hai / isa vAsate viruddhAvyabhicArI asaMbhava hai| dRSTAntakA kaary| dignAgake virodha dharmakIrti ( trirUpo heturuktaH / tAvataiva artha pratItiriti na prathaga dRSTAnto nAma sAdhanAyavaH kazcit / tenAsya lakSaNaM pRthaga [na] ucyate gatArthatvAt / (nyA0 pR0 117, 118 bhASA0 pR. 29) sambhavataH 'na' bhUlase chUTa gayA hai| tibbI anuvAdameM 'na' milatA hai| ) kahatA hai ki 'dRSTAnta' nAmakA koI sAdhanakA avayava nahIM hai| kyoMki isakA hetume antarbhAvaho jAtA hai| jaise parvatameM agni hai kyoMki vahA~ dhUma hai / jaise pAkazAlA meN| / . isa vAkyameM dRSTAnta pAkazAlA aura usI prakArakI anya vastueM hetu meM hI AjAtI haiN| ataeva 'dRSTAnta' pAkazAlAko prathaka kahanA vyartha hai| dharmakIrti kahatA hai ki itanA hone para bhI dRSTAnta kA yaha mUlya hai hI (.....................uktam abhedena...punarvizeSeNa drshniiyaavuktau|) ki yaha hetuke dvArA sAdhAraNa rUpase kathana liye hue ko vizeSarUpase batalA detA hai / isa prakAra sAdhAraNa kathana 'saba dhUma vAlI vastu agni vAlI hotI haiM' ko vizeSa dRSTAnta Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 bhUmikA pAkazAlA ne adhika joradAra banA diyA jo ki dhUma vAlI bhI hai aura agni vAlI bhI hai| (7) nyAyabindu tathA usakA nyAya / : isa bAtako pramANita karane kI aba koI avazyakatA nahIM raha gaI hai ki prAcIna kAlameM saba darzanakAroMne apanI 2 pramANa vyavasthA prathak hI khar3I kI thii| yadyapi yaha Avazyaka nahIM thA ki una sabakI vyavasthAeM eka dUsarese bhinna hI ho tathApi apanI mAnI huI vastuke svarUpako batalAne tathA apanI yuktiyoMko siddha karaneke liye prathak hI pramANakI AvazyakatA thii| jahA~ darzana padArthoM kA varNana karatA hai vahA~ nyAya una padArthoko siddha karane vAlI yuktiyoMkA varNana karatA hai| isa prakAra darzana aura nyAya donoM sApekSa haiM / pramANa sAmAnyakA lakSaNa to eka prakArase vizuddha dArzanika viSaya hai ataeva isa para hama prathaka vicAra kreNge| yaha pIche pramANita kiyA jA cukA hai ki yadyapi bauddhanyAya gautamake nyAya darzanake pIche banA.hai tathApi bhAratake dArzanikoko vizuddha nyAyake hI granthoMko likhanekA mArga bauddha naiyAyikoMne hI dikhalAyA hai| gautamIya nyAya athavA prAcIna nyAya, darzana aura nyAyakA milA huA grantha hai| kintu bauddhoMne apane nyAyagranthokI svatantra racanA karake usa samaya bhAratapara apanA sikkA jamA liyaa| brAhmaNoke pAsa to pahilese hI nyAya darzana thaa| ataeva unhoMne usakI hI TIkA praTIkAoM tathA usI DhaMgake anya granthoparahI bharosA rakhA kintu jaina naiyAyikoM se yaha sahana na huA / astu unhoMne bhI bauddhoMke samAna nyAyake Upara svatantra grantha likhane Arambha kiye| bhAratakA madhyakAlIna dArzanika itihAsa jaina aura bauddha dharmoM ke hI zAstrArtho se bharA par3A hai / dhIre 2 kAla yogase brAhmaNoMkA phira prAbalya huaa| usasamaya apanI kucha Antarika nirbalatAoM tathA kucha jaina aura brAhmaNoMke dhakkase bauddha dharma para to aisA AghAta pahuMcA ki vaha bhAratase adRzya hI ho gyaa| kintu jaina dharma kisI prakAra sabakI coTeM sahatA huA abhI taka bhAratavarSameM phela hI rahA hai| mithalA tathA navadIpake naiyAyikone abhI lagabhaga chaha sau varSa pUrva prAcIna nyAyakA pariSkAra karake eka navya nyAya khar3A kiyA hai kintu yaha prAcIna nyAyakA hI Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA rUpAntara hai| ataeva mukhya nyAya tIna hI haiN| gautamIya nyAya, jaina nyAya aura bauddhanyAya / kintu isase yaha na samajha lenA cAhiye ki anya darzanakAroMne nyAyapara kucha likhA hI nhiiN| kyoMki unake granthoM meM bhI nyAyake bahutase aGgoMpara bahuta kucha prakAza milatA hai| ___ AcArya dharmakIrtine nyAyavinduko tIna paricchedoMmeM vibhakta kiyA hai| jinamese puthama paricchedameM pratyakSa, dvitIyameM svArthAnumAna aura tRtIyameM parArthAnumAnakA varNana hai| AcArya dharmottarane isI kramako anusaraNa karate hue isake Upara eka vistRta TIkA banAI hai jo ki pAThakoMke hAthameM hai| / yadyapi yaha TIkA bahuta acchI hai aura isameM pratyeka bAtako bhalIprakAra samajhAyA hai tathApi yaha TIkA apane asalI rUpameM kevala unhIMke kAmakI raha gaI hai jo bauddha darzanake vidvAn haiN| kyoMki yadi gautamIya aura jaina nyAyake koI vidvAn vinA sauddha darzanakA abhyAsa kiye isako svayaM paDhanA cAhe to unake liye bhI isakA par3hanA bahuta kaSTa sAdhya hai| kyoMki isameM kucha aise bauddha paribhASika zabda Agaye haiM jinakA artha lAkha prayatna karanepara bhI binA batalAye hue samajhameM nahIM A sktaa| hamane isa truTiko yathAzakti apanI saMskRta TippaNI aura bhASATIkAmeM dUra karanekA prayatna kiyA hai| kintu yaha kahanA kaThina hai ki hama isa prayatnameM kahA~ taka saphala hue haiN| aba hamako yaha dekhanA hai ki nyAyabinduke pathak 2 paricchedoMmeM kyA kahA gayA hai pthmpricched| hama pIche kaha Aye hai ki pramANa sAmAnya eka dArzanika viSaya hai ataeva pRthama yahA~ usIke lakSaNapara vicAra kiyA jAtA hai sAMkhyadarzanameM kahA hai. 'dvayorekatarasya vApyasannikRSTArthaparicchittiH pumA tatsAdhakatamaM yattat trividhaM pramANam / ' adhyAya 1 sUtra 87 / / / arthAt asanikRSTa ( pumAtAmeM apApta ) arthakA nizcaya karanA pumA hai| vaha pumA cAhe buddhi aura puruSa donoM kI dharma ho, athavA buddhikI hI dharma ho, athavA puruSakI hI dharma ho / jo usa pumAkA sAdhakatama ( phalakA ekamAtra aura abhinna kAraNa ) ho vaha pamAna hotA hai| vaha tIna prakArakA hai| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 24 yahAM yadi pramArUpa phalako puruSameM rahanevAlA mAnA jAve to buddhi vRtti pramANa hogii| kyoMki puruSajanya pUmA buddhivRtti se hI ho sakatI hai anyase nahIM ho sakatI / athavA yadi pramArUpa phalako buddhimeMhI rahane vAlA mAnA jAve (kyoMki puruSa to jJAnase bilakula pRthak hai ) to indriyavRtti sannikarSa Adi hI pramANa hoNge| kyoMki to mA puruSa kA sAkSI hai usako pramAtA kahane meM usameM kartRtvakA Aropa karanA par3egA athavA yadi pauruSeyabodha aura buddhivRtti donoMko hI pumA kahA jAvegA to ukta donoMko hI pramANa mAnanA pdd'egaa| yogadarzana ke pAtaMjala bhASyameM prathama mata hI strIkAra kiyA gayA hai / kintu sAMkhyakA prAcIna mata uparokta mattoMmeMse dUsarA pratIta hotA hai / isa prakAra sAMkhya tathA yoga darzanakA pramANa asvasaMvita aura acetana hai / pramANakA lakSaNa nyAyadarzana yA vAtsyAyamabhASya kisImeM bhI nahIM milatA / nyAyabhASyakI TIkA nyAyavArtikameM nimnalikhita vAkya milate haiM indriyaM khalu arthaprakAzakatvAt pumANaM....... . upalabdhihetuH pramANam / ...... pramANotpattAvindriyArthasannikarSamapekSamANAbhyAM pAmAtRpUmeyA pramANaM janyate / arthAt arthakI prakAzaka hone se indriyahI pramANa hai| kyoMki upalabdhikA hetu pramANa hotA hai / aura pramANakI utpattimeM indriya aura arthake sannikarSakI apekSA karanevAle. pumAtA aura prameya jJAnake janaka hote haiM / kintu anya granthoM ko parizalina karanese patA calatA hai naiyAyika matame bhI sannikarSa ko hI pramANa mAnA hai / vaiSeSika darzana ke prazastapAda bhASya meM likhA hai buddhirupalabdhirjJAnaM pratyaya iti paryAyAH / 'tasyA satyapyavekavit samAsato dvebidhe vidyA cAvidyA ceti / vidyApi caturvidhA / pratyakSa laiGgikasmRtyArSa lakSaNA / arthAt buddhi, upalabdhi, jJAna aura pratyaya ye saba hI ekAryavAcI haiN| usake (buddhike ) aneka bheda hone para bhI saMkSepase do bheda hai| vidyA aura avidyA / vidyAke bhI cAra bheda haiM / pratyakSa, anumAna, smRti aura ArSa / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaparicchedaH taccAnumAnasya grAhyaM darzayitumAha-so'numAnasya viSayaH / so'numAnasya viSayo grAhyarUpaH / sarvanAmno'bhidheyavalliGgaparigrahaH / sAmAnyalakSaNam / anumAnasya viSayaM vyAkhyAtukAmenAyaM svalakSaNasvarUpAkhyAnagrantha AvarttanIyaH syAt / tato lAghavArthaM pratyakSapariccheda evAnumAnaviSaya uktaH / viSayAvapratipattiM nirAkRtya phalavipratipattiM nirAkartumAha-tadeva ca pratyakSaM jJAnaM pramANaphalamarthapratItirUpatvAt / 15 yadevAnantaramuktaM pratyakSaM tadeva pramANasya phalam / kathaM pramANaphalamityAha / arthasya pratItiravargamaH / saiva rUpaM yasya pratyakSajJAnasya tadarthapratItirUpam / tasya bhAvaH / tasmAdetaduktaM bhavati / prApakaM jJAnaM pramANaM / prApaNazaktizva na kevalAdarthAvinAbhAvitvAdbhavati / bIjAdyavinAbhAvinopyaGkurAderaprApakatvAt / tasmAdarthAdutpattAvapyasya jJAnasyAsti kazcidavazyakarttavyaH prApakavyApAraH / yena kRtenArthaH prApito bhavati / sa eva ca pramANaphalam | yadanuSThAnAtmApakaM bhavati jJAnam / uktaM ca purastAtpravRtiviSayapradarzanameva mApakasya prApakavyApAro nAma | tadeva ca pratyakSamarthapratItirUpamarthadarzanarUpam / atastadeva pramANaphalam / yadi tarhi jJAnaM pramitirUpatvAtpramANaphalaM kiM tarhi pramANamityAha 1 arthasArUpyamasya pramANaM / arthena saha yatsArUpyaM sAdRzyamasya jJAnasya tatpramANamiha / 1 punaH kathanIyaH syAt / 3 avagamo jJAnam / 2 arthAt, kha0 prAthAdarthAt / 3 arthadarzana0, kha0 arthapradarzana0 / 4 sAdRzyam, kha0 yatsAdRzyam / 4 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinduH yasmAdviSayAjjJAMnasudeti tadviSayasazaM tadbhavati / yathA nIlA dutpadyamAnaM nIlasadRzam / tacca sArUpyaM sAdRzyamAkAra ityAbhAsa ityapi vyarpadizyate / .- na ca bAnAdabyatiriktaM sAdRzyam / tathA ca sati tadeva jJAnaM pramANam / tadeva pramANaphalam / na caikaM vastu sAdhyaM sA. dhanaM copapadyate / tatkathaM sArUpyapramANamityAha-- . tadazAdarthapratItisiddheriti / taditi sArUpyaM tasya vazAtsArUpyasAmarthyAt / arthasya pratItiravarodhastasyAH siddhiH / tatsiddheH kAraNAt / arthasya pratItirUpaM pratyakSaM vijJAnaM sArUpyavazAsidhyati pratItaM bhavatItyarthaH / nIlanirbhAsaM hi vijJAnaM yatastasmAtrIlasya pratItiravasIyate / yebhyo hi cakSurAdibhyo vijJAnamutpadyate na tadvazAtajjJAnaM nIlasya saMvedanaM zakyate'vasthApayitum / nIlasadRzaM tvanubhUyamAnaM nIlasyaM saMvedanamavasthApyate / na cAtra janyajanakabhAvanibandhanaH sAdhyasAdhanabhAvaH yenaikasminvastuni virodhaH syAt / api tu vyavasthApyavyavasthApakabhAvena / tata ekasya vastunaH kiMcidrUpaM pramANaM kiMcitpramANaphalaM na virudhyate / vyavasthApanaheturhi sArUpyam / tasya jJAnasya vyavasthApyaM ca nIlasaMvedanarUpam / vyavasthApyavyavasthApakabhAvo'pi kathamekasya 1zAnaM, kha. vijJAnam / 2 vijJAnamarthajanitamarthAkAramarthasya ca grAhakamiti yaduktaM purastAismAbhiH / 3 'sArUpyam' iti padaM kha0 pustaka evopalabhyate / 4 kthyte| 5 tatsiddhaH, kha0 tataH siddheH| 6 vijJAnam , kha0 zAnam / 7 yatra tvekasminneSa vastuni janyajanakabhAvanibandhanaH sAdhyasAdhanabhAvo bhavati tatra virodha aapdyte| atra tu vyavasthApyavyavasthA pakabhAvo'sti / ata evAtra na kshcidvirokH| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA - yadyapi bauddha darzanameM AtmA yA jIva nAmakA koI padArtha nahIM hai tathApi sukha duHkha AdimeM 'maiM sukhako bhogatA hU~' athavA 'maiM duHkhako bhogatA hU~' Adi pratyaya hote hI haiN| isa anubhavako hI svasaMvedana pratyakSa yA AtmasaMvedana kahate haiN| : yogipratyakSa spaSTa hI hai vaha yogiyoMke hI hotA hai| : pratyakSakA viSaya bhI ekakSaNavartI padArtha hai| kintu anumAnakA viSaya sAmAnya lakSaNa haiM / arthAt anumAnake dvArA aneka kSaNoMkI bAtako bhI jAna sakate haiN| .. pratyakSa pramANakA phala pratyakSa jJAna hai aura jJAnakA padArthake samAna banajAnA hI pramANa hai / kyoMki usIse padArthakA jJAna hotA hai / (nyA0 pR0 22 kI naM0 3 kI TippaNI) . dvitIya pariccheda / ... AcArya dharmakIrtine jisa prakAra prathama paricchedameM pramANakA lakSaNa kiye binA hI usake bheda kara DAle haiM usI prakAra yahA~ bhI anumAnakA lakSaNa kiye binA hI pahile anumAnake svArthAnumAna aura parArthAnumAna do bheda hI kiye haiN| hamArA anumAna hai ki yaha bAta dharmottarAcArya ko bhI avazya khaTakI thI kintu prathama pariccheda meM unhoM ne isako pragaTa na karate hue svayaM hI pramANakA lakSaNa kaha diyA hai| kyoMki usameM lakSaNa kahaneke liye bhedavAle vAkyase pahile eka aura bhI vAkpa thaa| kintu isa paricchedame pahile hI vAkyase bheda cala pdd'e| yahA~ TIkAkArako apanI khaTaka zaMkAke rUpameM pragaTa karanI hI par3I ( nyA0 pR0 29 paM04) kintu Age calakara unhoMne isakA svayaM hI samAdhAna kiyA hai ki bhedakA kahanA hI lakSaNakA kahanA hai / kyoMki donoMke lakSaNa bilakula prathaka 2 honese unakA eka lakSaNa sambhava nahIM hai / ( nyA0 pR0 29 paM05) kintu yuktise vicAranese dharmottarAcArya kI yaha dalIla kamajora baiThatI hai| kyoMki una donoMke atyanta pRthak hote hue bhI anumAnakI apekSA to unameM ekatA hI hai| AcArya dharmakIrtine donoM anumAnoMke yaha lakSaNa kiye haiM... 'tatra svArtha trirUpAliGgAdhanumeye jJAnaM tadanumAnam' / nyAyabindu pa029 'trirUpaliGgAkhyAnaM parArthAnumAnam' nyAyavindu pR0 61 / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA arthAt jo jJAna anumeyameM (nyA0 pR0 33 ) trirUpaliGgase utpanna hotA hai use svArthAnumAna kahate haiM / tathA trirUpaliGgakA kahanA parArthAnumAna hai / yadyapi ina lakSaNoMse svArthAnumAnakA jJAnarUpa tathA parArthAnumAna kA vacana rUpa honA spaSTa hai tathApi ina donoMkA eka lakSaNa ho sakatA thaa| kyoMki yadyapi yaha donoM jJAna tathA vacana rUpa haiM tathApi donoM hI trirUpaliGgase utpanna hote haiM / ataeva AcArya dharmakIrti athavA dharmottara anumAnakA lakSaNa 'trirUpaliGgatvamanumAnam' kara sakate the / jaisA ki prAcIna nyAyake naye grantha siddhAntamuktAvalI, tarkabhASA tathA tarkasaMgrahakArane bhI kiyA hai / ina sabane hI jJAnAtmaka svArthAnumAna tathA vacanAtmaka parArthAnumAna mAnA hai / tathApi 'liGgaparAmarza' donoMmeM samAna honese inhoMne 'liGgaparAmarzo 'numAnam' anumAnakA lakSaNa kahA hai| jainiyoMkA anumAnakA lakSaNa ina sabase adhika pariSkRta hai vaha yaha hai 'sAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnam' ( parIkSAmukhasUtra uddeza 3 sUtra 9 ) arthAt sAdhana yA hetuse sAdhyakA jJAna honA anumAna hai| isameM yaha bAta dhyAna rakhane yogya hai ki jainI jJAnako ho anumAna mAnate haiN| parArthAnumAna bhI unake yahA~ jJAna rUpa hI hai / antara donoM anumAnoMmeM kevala itanA hI hai ki svArthAnumAna binA kisIke upadezake anumAtA ( anumAna karane vAlA ) svayaM karatA hai / kintu parArthAnumAnakA jJAna anumAtAko dUsareke bacanase hotA hai / AcArya dharmakIrtikA bhI parArthAnumAnase sambhavataH yahI Azaya thA kintu usa samaya yogya zabda smaraNa na Anese vaha sIdhe AcArya dignAgake pIche hI cale gaye / kyoMki parArthAnumAnake lakSaNakI puSTimeM unhoMne hetu yaha diyA hai 'kAraNe kAryopacArAt' ( nyA0 pR0 61 ) 4 arthAt yahA~ kAraNa 'vacana' meM kArya 'jJAna' kA upacAra karalenese vacana hI parArthAnumAna mAnA gayA hai / aisA vidita hotA hai ki anumAnake svArtha aura parArthabheda bauddha: naiyAyikoMke AviSkAra the| kyoMki na to unakA siddhasena divAkara (saMgabhaga 480 - 550 I0 ) se pahileke jaina nyAyake granthoMmeM hI ullekha hai aura na nyAya darzanameM hI hai / viruddha isake nyAya darzana Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA usake aura hI pUrvavat, zeSavat aura sAmAnyatodRSTa nAmake tInara bheda upalabdha hote haiN| . Upara nyAyavindukathita svArthAnumAnakA lakSaNa kahA jA cukA hai| yadi sUkSma dRSTise vicAra kiyA jAve to bauddhokA 'tatra svArtha trirUpAlliGgAdyadanumeye zAnaM tadanumAnam' aura jainiyoMkA 'sAdhanA tsAdhyavijJAnamanumAnam' eka hI bAta hai| kyoMki anumeya sAdhya hotA hI hai ( nyA0 pR0 33 paM0 14) aura trirUpaliGga bhI hetuke atirikta aura kucha nahIM hai / jaisA ki nyAyabinduke bahutase sthaloMse pragaTa hotA hai| isI vAste svArthAnumAnake lakSaNake pazcAt nyAyabindumeM pakSadharmatva, sapakSasattva aura vipakSA. vyAvRtti nAmaka trirUpaliGgakA varNana kiyA gayA hai| yadi vistArase kahanA ho taba to madhyakAlIna naiyAyikoMke samAna inameM abAdhitaviSayatva aura asatpratipakSattva aura bar3hAye jA sakate haiM kintu bauddhoMne tIna hI rUpa rakhakara hetukA kathana kiyA hai| isa avasara para hamako phira jainiyoMkA hetukA lakSaNa smaraNa ho AtA hai jo inase adhika pariSkRta, saMkSipta tathA yuktipUrNa hai / vaha yaha hai__'sAdhyAvinAbhAvitvena nizcito hetuH' / (parIkSAmukha uddeza 3 sUtra 15) " arthAt jisakA sAdhya (anumeya) ke sAtha AvinAbhAvI sambandha nizcita ho vaha hetu hotA hai| vAstavameM vicAra kiyA jAve to trirUpaliGga avinAbhAvaniyama athavA vyAptike atirikta aura kucha nahIM hai| isa prakAra nyAyabindukArane hetuke lakSaNakA varNana karake phira usake bhedokA varNana kiyA hai| kintu una becAroko apanA abhiprAya pragaTa karane yogya paryApta zabda yahA~ bhI nahIM mile haiN| kyoMki kabhI vaha pakSadharmatva Adiko trirUpaliGga kahate haiM tathA kabhI vaha hetuke bheda anupalabdhi, svabhAva liGga aura kAryaliGgako trirUpaliGga kahate haiM / isI musIbatameM par3a jAnese unhoMne trirUpaliGgako eka sthAnapara 'trairUpya' ( nyA0 pR. 30 paM016) tathA dUsare sthAna para bhedoko 'trirUpaliGga' kahA hai (nyA0 pR0 35 paM0 10) ... aba thor3A vicAra bauddhoMke ina tInoM hetuoMpara bhI krleN| prAcIna naiyAyikoMne to hetuke bheda karanepara vizeSa dhyAnahI nahIM diyA hai| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA hAM, jaina naiyAyikoMmeM hetuke bheda vauddhose bhI adhika kiye haiN| kintu viSayAntara ho jAnese hama yahA~ kevala bauddhoMke hI hetuke bhedoMpara vicAra kreNge| ___ yaha pIche dikhalAyA jA cukA hai ki bauddhoMne hetuke tIna bheda mAne haiM svabhAva, kArya aura anuplbdhi| . . jo padArtha upalabdha haiM vaha anupalabdha nahIM ho sakate ataeva upalabdha honA padArthakA svabhAva hai| svabhAva liGgama padArthoM kI yaha upalabdhi hI hetu rUpameM upasthita kI jAtI hai / jaise-'yaha vRkSa hai, kyoMki yaha zIzama hai| - kAryaliGga anumeya ( sAdhya ) ke kAryako dekhakara usakI upalabdhikA anumAna karatA hai| jaise kisIne dhuA~ dekhakara kahA ki-'yahA~ agni hai| kyoMki yahA~ dhuA~ hai|' . padArthakA na milanA anupalabdhi hai| bauddhoMne isako bhI hetu mAnA hai| jaise-devadattako usake gharameM anupasthita dekhakara koI kahe'devadatta gharameM nahIM hai| kyoMki vaha vahA~ anupalabdha hai| ina tInoM hetuoMmese svabhAva aura kArya vastu kI upasthiti aura anupalabdhi anupasthitiko sAdhana karate haiN| isake pazcAt kucha ina hetuoMkA hI varNana karake anupalabdhike bheda batalAkara dvitIya pariccheda samApta kiyA gayA hai| anupalabdhike bhedoMko hama vistArake bhayase yahAM nahIM likha rahe haiN| tRtIya pricched| .. isa paricchedameM parArthAnumAnakA varNana hai / AraMbhameM usakI paribhASA dI huI hai, jisakA pIche varNana kara Aye haiN| isake pazcAt usake sAdharmyavat aura vaidharmyavat do bheda batalAkara svayaM hI kaha diyA hai ki inameM arthase koI bheda nahIM hai kevala prayogakA bheda hai ( nyA0 pR063 pN05)| ataeva ina donoMke viSayameM hama yahA~ kucha nahIM likheNge| . ina donoM hI prayogoMmeM pakSakA avazya hI nirdeza kiyA jAnA caahiye| ataeva parArthAnumAnake bhedoMke pazcAt pakSakA varNana kiyA mayA hai| jo ki lagabhaga sabhI nyAyoMmeM eka hI prakArase kahA gayA hai| yahA~ sAmAnya rUpase parArthAnumAnakA varNana samApta ho gayA hai| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA - isake pazcAt hetvAbhAsokA varNana hai| yaha pIche batalAyA jA cukA hai ki bauddha hetumeM pakSadharmatva Adi tIna bAtoMkA honA Avazyaka mAnate haiM / ataeva una tInoM rUpoM se eka bhI rUpake na hone athavA saMdigdha honepara hetvAbhAsa ho jotA hai / ataeva trirUpaliGga mAnanese bauddhoko tIna hI hetvAbhAsa bhI mAnane par3e haiN| jo ki yaha haiM asiddha, viruddha aura anaikAntika / - pIche dikhalAyA jA cukA hai ki madhyakAlIna naiyAyika hetumeM pA~ca bAtoMkA honA Avazyaka mAnate the| ataeva unake matake anusAra inhIM tInameM bAdhitaviSaya, aura satpratipakSa ye do aura jor3a denese pA~ca hetvAbhAsa hote haiN| ___ nyAya darzanameM savyabhicAra, viruddha, prakaraNasama, sAdhyasama aura kAlAtIta ye pAMca hetvAbhAsa mAne haiM, jo ki Upara vAloMse aviruddhahI haiN| ___ jainiyoM ne asiddha, viruddha, anaikAntika aura akiJcitkara ye cAra hetvAbhAsa mAne haiN| jinameM akiJcitkara hetvAbhAsa nayA hetvAbhAsa hai| . nyAyabindumeM inake bheda prabheda bhI bahutase dikhalAye haiM jo anya naiyAyikose vizeSa bhinna nahIM hai| hetvAbhAsoMke pazcAt dRSTAnta aura dRSTAntAbhAsoMkA varNana hai| hama pIche batalA Aye haiM ki AraMbhika bauddhanyAyapara gautamIya nyAyakI pUrI chApa lagI huI hai| nyAyabinduko dekhanese patA calatA hai ki vaha chApa itanI pakkI ho gaI thI ki dharmakIrtibhI usakI upekSA na karasake / aura isI kAraNase unhoMne grantha samApta karate 2 vizeSa Avazyaka na hone para bhI dUSaNA, jAti aura jAtyuttarakA thor3A sA varNana kara hI DAlA / jinameM se jAti nyAyadarzanakA eka mukhya viSaya hai| nyAyabindukI samAlocanAko samApta karate hue itanA likha denA aura Avazyaka pratIta hotA hai ki nyAyabindu padya to hai hI nahIM, kintu yaha sUtra yA vArtika bhI nahIM hai| sUtra kisI apekSAse isako kaha bhI sakate haiN| kintu lekhake bIcameM nambara ityAdikA bilakula abhAva honese isako sUtra samajhanA bhI kaThina hai / hamArI sammatimeM yaha bauddha nyAyake Upara eka svatantra Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA nibandha hai jo ki vicArakara aise DhaMgase likhA gayA hai ki usakA pratyeka vAkya sUtra sA pratIta hotA hai| ___ nyAyabindu TIkAme pRSTha 69 paM0 16 meM 'tasyaiveti' pATha hai kintu usakA mUla upalabdha nahIM hai / yadyapi 'tasyaiva' ko agale vAkpameM milA denese vaha vAkya (tasyaiva tatsvabhAvatvAtsvabhAvasya ca hetutvAt ) pUrA ho jAtA hai tathApi cittameM yaha khaTakA banA hI rahatA hai ki na jAne aura kahA~ 2 pATha chUTa gayA ho| nyAyabinduse pragaTa hotA hai ki AcArya dharmakIrti aura dharmottara donoM anya bhAratIya darzanoMke bhI dhurandhara vidvAn the| kyoMki dRSTAntAmAsake varNana tathA anya aise hI sthaloM para unhoMne thodd'e| zabdoMmeM anya darzanoMke siddhAntoMkA acchA varNana kiyA hai| ___ AcArya dharmakIrtine nyAyabindu pR0 126 paM0 18 tathA pR0 128 paM0 19 meM jainiyoMke tIrthaMkara RSabhakA ullekha donoM sthala para tathA vardhamAnakA ullekha prathama sthalapara kiyA hai| isase pragaTa hotA hai ki unake samaya AThavIM zatAbdImeM bhI jainetara vidvAn jainadharmakA prathama upadeza dene vAlA bhagavAn RSabhadevako hI samajhate the na ki bhagavAn vardhamAnako / jainadharmakA prathama upadeSTA bhagavAn mahAvIra yA pArzvanAthako kahane kI dhAraNA pAzcAtya aitihAsikoMke hI mastiSkakI upaja vidita hotI hai| ___ nyAyabindu jaisA kliSTa grantha hai vaisIhI pracura saMkhyAmeM isakI TIkArya nahIM miltii| yadyapi TIkAyeM isakI bhI kama nahIM banIM tathApi unameMse adhikAMza kA mUla saMskRta lapta ho gayA hai, kevala unakA tibbI anuvAda zeSa hai| nyAyavinduko nimnalikhita kAya banI haiM 1.nyAyabindupiNDArtha-AcAryajinamitra (lagabhaga 1025 I0) . kRta / isameM nyAyabindukA sArAMza hai| 2. nyAyabindupUrvapakSa saMkSipta-AcArya kamalazIla (lagabhaga 750 I0) kRta / isameM nyAyabindukI samAlocanAoMkA saMkSepa hai| . 3-dharmottaraTippaNaka-zvetAmbara jaina AcArya mallavAdina ( laga bhaga 827 I0 ) kRta / dharmottarakRta nyAyabindu TIkA kI TIkA / yaha anahilavAr3A pATanameM tAr3apatra para likhI huI rakhI hai| . . . . . 4-nyAyAdhanduTIkA-AcArya vinItadeva ( lagabhaga 700 I.) kRta, yaha nyAyavinduke Upara vistRta TIkA hai| . ........ Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 bhUmikA 5 - nyAyabinduTIkA - AcArya dharmottara (lagabhaga 847 I0) kRta / yaha pAThakoMke hAthoM meM vidyamAna hai| yaha bhI nyAyabinduke | Upara vistRta TIkA hai / 8. nyAyabindu bauddhadarzanake siddhAnta / raft nyAyabindu vizuddha nyAyakA hI grantha hai tathApi prasaGga yaza kahIM 2 AcAryane usameM aise vAkya bhI likhe haiM jinase bauddha siddhAntoMkI bahuta kucha jhalaka milatI hai| hamane aise vAkyoMko yathAzakti prayatna karake nyAyabindumeM se nikAlA hai ora unake andara se hamArI sammatimeM jo dArzanika siddhAnta nikAle jA sakate haiM una ko nIce diyA hai ( 1 ) jahA~ sAMkhya satse sat kI utpatti mAnatA hai vahA~ bauddha asatkI utpatti aura satkA niranvaya vinAza mAnatA hai / jaisA ki kahA hai 'parasya cAsata utpAda utpattimattvam / satazca niranvayo vinAzo 'nityatvaM siddham' | ( nyA0 pR0 91 paM0 3 ) ( 2 ) bauddhoMne vijJAna, indriya aura Ayuke nirodhako hI maraNa mAnA hai / jaisA ki dharmakIrtine kahA hai maraNasyAnenAbhyupagamAt / ( nyA0 pR0 89 paM0 13 ) (3) bauddhadarzana vRkSoMmaM vijJAna AdikA sadbhAva nahIM mAnatA / ataeva marane yA jInekA unameM vikalpa hI nahIM hai 'tasya ca vijJAnAdinirodhAtmakasya taruSvasaMbhavAt' / ( nyA0 pR0 90 paM0 3 ) ( 4 ) bauddha sukha Adiko acetana mAnate haiN| jaisA ki dharmakIrti ke nimnalikhita vAkya se pragaTa hotA hai 'vijJAnendriyAyurnirodhalakSaNasya 'acetanAH sukhAdaya iti sAdhya utpattimattvamanityatvaM vA sAMkhyasya svayaM vAdino'siddham' / ( nyA0 pR0 90 paM0 15, 16 ) ( 5 ) bauddha AtmAko nahIM maantaa| jaisA ki TIkAmeM kahA gayA hai'tadiha bauddhasyAtmaiva na siddhaH / ( pR0 92 paM0 22 ) tathA 'bauddhanoktaM nAstyAmA' / ( pR 83 paM0 2 ) ( 6 ) pIche batalA diyA hai ki bauddha darzana vijJAna, indriya aura Ayuke nirodhako maraNa mAnatA hai kintu AtmAko nahIM maantaa| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' bhUmikA yahA~ yaha zaGkA hotI hai ki jaba AtmA hI nahIM hai to maraNa kisakA hotA hai| usakA samAdhAna yaha hai ki bauddha vAsatavameM maraNa nahIM mAnatA kintu nirodha ( rukanA ) mAnatA hai / bauddha prANa Adiko mAnatA hai kintu anAtmavAdI honese na to unako sAtmaka hI mAnatA hai aura na nirAtmaka hI mAnatA hai| jaba taka vijJAna Adi zarIrameM rahate haiM taba taka zarIra jItA hai jaba nahIM rahate to mara jAtA hai| isa vAsate prANa Adi jIvita zarIra sambandhI haiN| jaisA ki dharmakIrtine kahA hai sAtmakatvena nirAtmakatvena vA prasiddha prANodarasiddhiH / (pR0 107 pN01)| tathA 'tasmAjjIvaccharIrasambandhI praannaadiH'| (pR0 107 paM0 20) (7) karmako anya darzanakAroMke samAna bauddhane bhI anitva hI mAnA hai| jaisA ki TIkAmeM kahA hai___ 'sAdhyavikalaM karma tasyAnityatvAt / pR0 122 paM0 10)" (8) paramANuko bauddha bhI mUrta mAnatA hai| jaisA ki TIkA meM kahA hai 'asarvagataM dravyaparimANaM mUrtiH / asarvagatAzca dravyarUpAzca prmaannvH| (pR0 122 paM0 12) (9) ghaTako anitya bhI mAnA hai aura mUrta bhI mAnA hai / jaisA . ki kahA hai- . .. 'ghaTastUbhayavikalaH / anityatvAnmUrtatvAJca ghaTasyeti / (pR0122 (10) bauddha darzanameM jo padArtha vidyamAna haiM vaha saba anitya haiM / jaisA ki dharmakIrtine kahA hai 'yatsattatsarvamanityaM yathA ghttaadiriti'| (pR0 655 9) (11) bauddha darzanameM sAdhya aura sAdhanako vilakula abhinna mAna kara unakA tAdAtmya sambandha mAnA hai| unameM bheda samAropa janita hai / jaisA ki kahA hai_ 'sAdhyasAdhanayostAdAtmyam / samAropitastu sAdhyasAdhanayobheMdaH' / (pR0 70 paM07) hamane nyAyabinduke uparokta vAkyoMmeM se sthUla siddhAntoMko hI nikAlA hai / sUkSma siddhAntoMko nikAlanekA kAma apane liye asAdhya samajhakara vizeSa vidvAnoMke liye chor3a diyA hai| paM014) Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 bhUmikA dhanyavAda / ...isa bhUmikAko samApta karaneke pUrva mujhe eka aura kartavyakA pAlana karanA hai| sabase prathama mujhe DAkTara satIzacandrajI vidyAbhUarat dhanyavAda denA hai jinakI pustakase maiM isa bhUmikAmeM aitihAsika aMza denemeM saphala huA hU~ / yadyapi hamane isa viSayake anya bhI kaI grantha dekhe, kintu unase kucha bhI vizeSa lAbha na ho skaa| dUsare mujhe hindU vizvavidyAlayake philAsophIke prophesara tathA sahAyaka rajisTrAra paM0 indradeva jI tivArI ema0 e0 ko denA hai jinase mujha ko samaya 2 para yogya sammati tathA aneka prakArakI sahAyatA milI hai / vAstava meM ApakI sahAyatAke binA merA kAma atyanta gurutara ho jAtA / gavarnamenTa saMskRta kAlejake priMsipala tathA saMskRta parIkSAoke rajisTrAra paM0 gopInAthajI kavirAja ema0 e0 kI sahAyatA kA to maiM atyanta AbhArI hU~, jinhoMne apane amUlya samayako naSTakara mujhe vividha prakArakI sahAyatA dI hai| bhadainI, banArasa / tA0 28 jUna 1924 I0 / candrazekhara zAstrI / kAvya sAhityatIrthAcArya / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindorviSayAnukramaNikA bhuumikaa| 11. viSaya (1) prAthamika nivedana .. (2) bauddhanyAyake itihAsapara eka dRSTi dharmottarAcArya (3) dharmakIrti usakA jIvana caritra dharmakIrti aura kumArila usakI digvijaya usakA samaya usakI racanAyeM (4) dharmakIrtikI sampradAya (5) dharmakIrtikA bauddha nyAyameM sthAna (6) dharmakIrti kRta dignAgakA khaNDana iSTavighAtakRt viruddha viruddhAvyabhicArI . dRSTAntakA kArya (7) nyAyabindu tathA usakA nyAya prathama pariccheda dvitIya pariccheda / svabhAva, kArya aura anupalabdhi tRtIya pariccheda / . .... asiddha, viruddha aura anaikAntika , (8) nyAyabindu meM bauddha darzanake siddhAnta dhanyavAda 21 22 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalpanAyAH lakSaNam pratyakSasya cAturvidhyam indriyajJAnam manovijJAnam svasaMvedanapratyakSam yogipratyakSam pratyakSasya viSayaH ( 2 ) nyAyabinduTIkAaba pramaH paricchedaH / ( yakSaparicchedaH) viSaya maGgalAcaraNam granthasyAbhidheyaprayojanam abhidheyAdInAmAvazyakatApradarzanam 4 samyagjJAnasya lakSaNam pramANasAmAnyavarNanam samyagjJAnasya dvaividhyam pratyakSalakSaNam svalakSaNam paramArthasat sAmAnyalakSaNam anumAnasya viSayaH pramANaphalam pramANam saMskRtaTIkA pRSTham 1 L anumAnasya dvaividhyam svArthAnumAnam 10 11 13 17 " " 19 20 21 23 99 24 25 93 33 paMkiH 4 iti prathamaH paricchedaH / 33 16 12 14 ka 16 1 11 11 atha dvitIyaH paricchedaH / ( svArthAnumAnaparicchedaH ) 29 y 16 bhASATokA pR0 paM0 39 95 "" " 5 m "" " 36 33 " 5 33 " "7 4 13 15 7 23 8 13 15 16 21 "9 24 26 ir w 2 13 6 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anupalabdhiH : : saMskRtadIkA bhASATIkA viSaya pRSTam paMkiH pR0 paM. anumAnasya phalam bhairUpyam pakSadharmatvam sapakSasatvam vipakSAdyAvRttiH 328 , 29 anumeyaH 1425 sapakSaH asapakSaH trirUpaliGgAni .:22 upalabdhilakSaNaprAptiH svabhAvavizeSaH kAryasyodAharaNam trirUpaliGgAnAmeva hetutvam . 40 svabhAvakAryayoreva tAdAtmyatadutpattI43 :: 7.. "sa dRzyAnupalabdhiH / 44 anupalabdheH prakAramedapradarzanam svabhAvAnupalabdhiH kAryAnupalabdhiH / 48 .5 :9. 4 : vyApakAnupalabdhiH svabhAvaviruddhopalabdhiH viruddhakAryopalabdhiH viruddhavyAptopalaMbdhiH , .. 18... 22 kAryaviruddhopalabdhiH 9 ." :29 vyApakaviruddhopalabdhiH kAraNAnupalabdhiH kAraNaviruddhopalabdhiH kAraNaviruddhakAryopalabdhiH 54 tAsAM svabhAvAnupalabdhAvantarbhAvaH 55 , 12 .....219 viprakRSTaviSayAnupalabdhiH 59 22mA . . iti dvitIyaH pricchedH| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cr . 67 " atha tRtIyaH pricchedH| - (parzathAnumAnaparicchedaH) . saMskRtaTIkA bhASATIkA viSaya pRTam paMktiH pR0 paM0 parArthAnumAnasya lakSaNam 61 2 12 2 tasya dvaividhdham samayayaMvat 63 23. . ". svabhAvahetoHprayoga zuddhasya svabhAvahato prayogaH svabhAvabhUtadharmabhedena svabhAvasya .. prayoga: kRtakatvam pratyayabhedabheditvodayaH sAdhyadharmaH sAdhanasya svabhAvaH tasminneva viSaye hetuH vasya pratimArthakadezahetutvasyA ..parihAraH... kAryaheto prayogaHvaidhaya'vataH prayogaH svabhAvahetovaidharmyaprayogaH kAryahetorvadharmyaprayogaH sAdhayeNApi prayoge'rthAdvaidhaya'matiH,, vaidhayeNApyanvayagatiH / 74 svabhAvapratibandhasya dvaividhyam / / pakSasya lakSaNam pratyakSanirAkRtaH anumAnanirAkRtaH pratItinirAkRtaH : svavacananirAkRtaH hetvAbhAsaH .. .. da 11 20 26 asiddhahetvAbhAsaH / , 12 21 4.. saMdigdhAsiddhaH .....15... : .. 9 , 27 2. www -20 rsmar -2322 - . Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRtaTIkA bhASATIkA . viSaya .. - pRSTam paMktiH pR0 paM0 svAtmanA saMdihyamAnaH , 15 22 1 AzrayaNAsiddhaH dharmiNaH siddhAvapyasiddhaH anaikAntiko hetvAbhAsaH avikalakAraNasya bhavato'nyamAvo nAma prathamo virodhaH 96 parasparaparihArasthitalakSaNatA nAma: - dvitoyo virodhA 98 ... 21 24: 5 . viruddhahetvAbhAsaH dignAgenAbhyupagata iSTavighAtakaviruddhaH 103 1 dharmakIrtinA tasya nirAkaraNam 104 saMdigdho'nvayaH 105 10 dignAgenAbhyupagato viruddhAvyabhi cArI hetuH tasya dharmakIrtinA nirAkaraNam virudhAvyabhicAriNyudAharaNam 113 asya svabhAvahetutvam dignAgenAbhyupagatasya dRSTAntasya sAdhanAvayavatvasya nirAkaraNam 117 dRSTAntAbhAsAH 122 1 dUSaNA . .132 jAtayaH 133 2 , jAtyuttarANi iti tRtIyaH pricchedH| .. TIkAkArakRtamantimamaGgalam , 12 .. granthasamAptiH 135 4 , iti nyaaybindovissyaanukrmnnikaa|... Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0000000000000000000000000000000000000000ERY vishess-suucnaa| hamAre yahAM hara taraha kI saMskRta pustakeM mai bhASA TIkA ke haravakta taiyyAra rahatI haiM isake ! alAve hara taraha kI chapAI tathA jilda ke baMdhAI kA kArya bhI hotA hai| RQ00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 / ECEB300000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000661 nIce likhe pate para patra vyavahAra kreN| ... jayakRSNadAsa-haridAsaguptaHcaukhambA saMskRta sIrIja AphIsa / vidyAvilAsa presa, gopAlamaMdira lena / banArasa sittii| / 10000000000000000000000000000000000000000 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaH sarvajJAya nyAyabinduH prathamaparicchedaH --**jayanti jAtivyasanaprabandha prasUtihetorjagato vijetuH| rAgAdharAteH sugatasya vAco manastamastAnavamAdadhAnAH // 1 tatra viduSAmagraNI zrIdharmottarAcAryaH nyAyavinduM vyAcilyAsaH prAripsitagranthasya nirvighnaparisamAptyartha ziSTAcAraparipAlanArtha vA svamataM sthApayan bhagavato buddhasya guNasaMstavanaM karoti / "jayanti" ityAdinA / sugatasya bhagavato buddhasya vAcaH vANyaH jayanti / kathambhaH tasya buddhasyatyata Aha-jAtInAm prANisAmAnyAnAM / "jAtirjAta. ca sAmAnyam" ityamaraH / vyasanasya vipadaH "vyasanaM vipadi bhraMze doSa kAmajakopaje" ityamaraH / pravandhasya sandarbhasya paramparAyAH ityrthH| yA prasUtiH zcyotaH kSaraNaM nAza ityarthaH / "prasUtiH prasavezcyote" itymrH| tasyA hetu: kAraNabhUtastasya / etena saMsArasya duHkhamayatvaM buddhasya tadvinAze kAraNatvaJca pradarzitam / jagataH saMsArasya vijetuH jayakartustasminanAsaktasyetyarthaH / etena budasya saMghasaMsA. sambandhivikAreSu jayitvaM jagatastaraNatvaca citam / rAgAdImAma Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaparicchedaH samyagjJAnapUrviketyAdinAsya prakaraNasyAbhidhayaprayojanamucyatesamyagjJAnapUrvikA sarvapuruSArthasiDiriti tdvyutpaadyte| dvividhaM hi prakaraNazarIraM zabdo'rthazceti / tatra zabdasya svAbhidheyamatipAdanameva prayojanam / nAnyat / atastana nirUpyate / abhiSayaM tu yadi niSprayojanaM syAttadA tatpratipattaye zabdasandarbho'pi nArambhaNIyaH syAt / yathA kAkadantaprayojarAgadveSalobhamohAdisaMsArasambandhibhAvAnAmarAtizzatrustasya / etema tasya vItarAgitvaM ghotitam / etAdRzaH sugatasya buddhasya vAcaH jayanti / kathambhUtA vAcaH ityata Aha -manaH ityAdi / manaso ya. samastasya tAnavaM tanoH bhAvasta kAryamAdadhAnAH sampAdayantyaH / etena buddhasya vAci jJAnapradatvaM prkttiikRtm| saugatAH "buddha paramezvasyAvatAra" iti nAbhimanyante / kintu teSAM mate sarvasaMsArijIvAnAmiva buddho'pyasminneva saMsAra'nAdikAlA. dArabhya saMsarati sma / pazcAtkAlalabdhivazAt-zubhakarma karavA kAzcicchabhagatIH prAptavAn / krameNa ca sa zuddhodanagRhe siddhArthoM babhUva tatra kAnicidinAni yauvanasukhamanubhUya teSvasantuSTaH san yauvanAvasthAyAmeya sakalatraputrAdigRhaM parityajya suduSkaraM tapazca. kAra / krameNa ca saMsArakAraNIbhUtarAgAdibhAvAn tyatkA vuddho babhU. va / tadanantaraM sa sarvasaMsArajIvAn duHkhanivRtyupAyaM bodhayitvA nirvANaM prAptavAn / ayameva bhAvo TIkAkAreNa zloke'smin pra. drshitH| 1 "samyagzanapUrvikA sarvetyAdinA" iti pAThAntaram "ka" pustake / 2 "ceti" iti padaM "kha" pustake na vidyte| 3 "svAbhidheya0" ityasya sthAne "abhidheyaH" iti pATho vi. cate 'kha' pustke| 4 sarveSAM zabdAnAM svaabhidheyprtipaadnprtvaat| 'na' iti padaM "ka". pustake na vidyate / 5 "abhidheye tu niHprayojane tatpratipattaye" iti pAThAntaraM "kha" pustke| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyapinduH . nAbhAvAna tatparIkSArambhaNIyA prekSAvatA / tasmAdasya prakaraNasyArambhaNIyatvaM darzayatAbhidhayayojamanenocyate / yasmAtsamyarajJAnapUrvikA sarvapuruSArthasiddhistasmAtatyavipatyarthamidamArabhyata ityayamatra vAkyArthaH / ____ atra ca prakaraNAbhidheyasya samyagjJAnasya sarvapuruSArthAsaddhihetutvaM prayojanamuktam / asmiMzcArtha ucyamAne samvandhaprayojanAbhidheyAnyuktAni bhavanti / tathA hi-puruSArthopayogi samyagjJAnaM vyutpAdayitavyamanena prakaraNeneti bruvatA samyagjJAnamasya zabdasaMdarbhasyAbhidheyaM, tadvyutpAdanaM prayojanaM, prakaraNaM cedamupAyo vyutpAdanasyetyuktaM bhavati / tasmAdabhidheyabhAgaprayojanAbhidhA. nasAmarthyAtsambandhAdInyuktAni bhavanti / na vidamekaM vAkyaM sambandhamAbhidheyaM prayojanaM ca vaktuM sAkSAtsamartham / ekaM tu vadaayaM sAmAddazaryati / tava tadityabhidheyapadam / vyutpAdyata iti prayojanamidam / prayojanaM cAtra vaktuH prakaraNakaraNavyApArasya cintyate zrotuzca zravaNavyApArasya / tathA hi-sarve pre: kSAvantaH pravRttiprayojanamandhiSya pravartante / tatA''cAryeNa 1 "tatpratipattaye" iti pAThAntaram "kha" pustke| 2 yataH-siddhArtha siddhasambandhaM zrotuM zrotA pravartate / zAstrAdI tena vaktavyaH sambandhaH saprayojanaH // 1 // yAvat prayojanenAsya sambamdho nAbhidhIyate / asambaddhapralApitvAdbhavettAvadasaGgatiH // 2 // tasmAt vyAkhyAGgAmicchAdbhiH sahetuH saprayojanaH / zAstrAvatArasa. mbandho vAcyo nAnyo'sti niSphalaH // 3 // 3 "upAyo vyutpAdanasya" ityasya sthAne "upayogyutpAdanasya" iti paThAntaram "kha" pustake / 4 "vAcyaM" iti pAThAntaram "kha" pustke| . 5 "sAmartha-ekaM tu vadat" iti pAThAntaraM "kha" pustake / "ka" . pustake naitAnyakSarANi jIrNatayA'valokitumahANi / dhana pryojnpdN| samyakprakAreNAnusandhAya / " iti parva"ka" pustake ma viSate / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaparicchedaH prakaraNaM kimartha kRtaM zrIhabhizca kimartha zrUyata iti saMzayavyutpAdanaM prayojanamAbhidhIyate / samyagjJAnaM vyutpAdyamAnAnAmAtmAnaM vyutpAdaka kartu prakaraNamidaM kRtaM; ziSyaizvAcAryapramuktAmAtmano vyutpattimicchadbhiH prakaraNamidaM zrUyata iti prakaraNakaraNazravayoH prayojanavyutpAdanam / sambandhapradarzanapadaM tu na vidyate / sAma Adeva tu sa pratipattavyaH / prekSAvatA hi samyagjJAnavyutpAda. nAya prakaraNamidamArabdhavatAyamevopAyo nAnya iti darzita evopAyopeyabhAvaH prakaraNaprayojanayoH sambandha iti / na ca prakaraNazravaNAtprAguktAnyapyabhidheyArdAni pramANAbhAvAtmekSAvadbhirna gRhyante tatkimetairArambhapradeza uktaiH / satyam / azrute prakaraNe kathitAnyapi na nizcIyante ukteSu tvapramANakeSvapyabhidheyAdiSu saMzaya utpadyate saMzayAca pravartante / arthasaMzayo'pi hi pravRttyaGgam prekSAvatAm / anarthasaMzayo nivRtyaGgam / ata eva zAstrakAreNaiva pUrvasambandhAdIni yujyante vaktum / vyAkhyAtRNAM hi vacanaM krIDAdyarthamanyathApi sambhAvyate / zAstrakRtAM tu prakaraNaprArambhe na viparItAbhidheyAyabhidhAne prayojanamutpazyAmo nApi pravRttim / atasteSu saMzayo yuktaH / anukteSu tu pratipanRbhirniSprayojanamAbhidheyaM saMbhAvyatAsya prakaraNasya kAkadantapa1prayojanasya lkssnnaamidm| 2 bodhyamAnAn ziSyAn prati / kha. vyutpAdyamAnAnAm / 3 vizeSeNotpAdayatyarthamiti vyutpAdakaH bodhaka iti yAvat / dami ti padaM kha pustake na vidyate / 5 jJAtavyaH / 6 nanupadena. te srvtr| 7"api" iti padaM "kha" pustake na vidyte| 8 pradazaH" ityazuddhaH pATho vidyate mudritpustke| 9 stymityrddhsviikaare| 10 "kha" pustake "api" ityAdhiko pATho vidyate / 11 kha. "AkhyAtaNAM TIkAkArANAm / " 12 ka. "kIDArtha" 13yathArthaprayojanAbhAvAta 14 sambandhAdiSu / 15teSu sambandhAdiSu / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavindu rIkSAyA iva, mazakyAnuSThAnaM vA jvaraharatakSakacUhAratnAlaGkAropadezavat , anabhimataM vA prayojanaM mAtRvivAhakramopadezavat , aMto vA prakaraNAralaghutara upAyaH prayojanasya, anupAya eva vA prakaraNaM sambhAvyeta / etAsu cAnarthasambhAvanAsvekasyAma pyanarthasambhAvanAyAM na prekSAvantaH pravartante / abhidheyAdivarthasambhAvanA'narthasambhAvanA viruddhotpadyate / tayA tu prekSAvantaH pravartante / iti prekSAvatAM prakRtyaGgamarthasambhAvanAM kartuM sambandhAdInyabhidhIyanta iti sthitam / / __ avisaMvAdakaM jJAnaM samparajJAnam / loke ca pUrvamupadArzatamartha prApayansamvAdaka ucyate tadvajjJAnamapi svayaM pradarzitamartha prApayatsaMvAdakamucyate / pradarzite cArthe pravartakatvameva prApakatvam / nAnyat / tathA hi-na jJAnaM janayadartha prApayati / api tvarthe puruSaM pravartayatprApayatyartham / pravartakatvamapi pravRttiviSayapradarzakatvameva / na hi puruSa haTAtmavartayituM zakroti vijJAnam / ata eva caurthAdhimatireva pramANaphalam / adhigate" cArthe pravartitaH puruSaH prApitazcArthaH / tathA ca sasAdhigamAtsamAptaH pramA. 1 kha. "jvarahatakSaka." 2 kha, pustakasya "bhAvAprakaraNAt" iti pAThAntaramazuddha pratIyate / / ___3 kha. pustake saMkhyAvAcIzabdaH 5" api dRzyate'tra / caturNA pUrvANAmapyane saMkhyA hazyante / / 4 kha. pustake "ttakteSu" pAThAntaramupalabhyate / yazcAzuddhatvAt "ukteSu" ityasya sthAne prayuktamivavAlokyate / / 5"tu" iti padaM kha. pustake na vidyte| 6 sva. "abhisaMvAdasaMjJAnaM" iti pAThAntaramazuddhaM pratIyate / . 7na khulu pUrvamupadarzite'rthe pravartakatvamapi tvapUrvamupadarzite'rthe pravartakatvaM saMvAdakatvam / 8 "svayaM' iti padaM "ka" pustake na vidyate / . 9utpattikSaNa ev| . 10 kha.jJAnam / , 11 "ca" iti padaM sa. pustake naivoplbhyte| .. 12.zAte. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaparicchedaH NavyApAraH / ata evAnaSimataviSayaM pramANam / yenaiva hi jJAne na prathamamadhigato'rthastenaiva pravartitaH puruSaH prApitazcArthaH / tatraivArthe kimanyena jJAnenAdhika kAryam / tato'dhigatAvaSayamapramANam / tatra yo'rtho dRSTatvena jJAtaH sa pratyakSaNa pravRttiviSayIkRtaH / yasmAdyasminnarthe pratyakSasya sAkSAtkAritvavyApAro vikalpenAnugamyate tasya pradarzakaM pratyakSam / tasmAdRdRSTatayA jJAtaH pratyakSadarzitaH / anumAnantu liGgadarzanAnizcinvatpravRttiviSayaM darzayati / yathA ca pratyakSa pratibhAsamAnaM niyatamarthaM darzayati, anumAnaM ca liGgasambaddhaM niyatamartha darzayati / ata ete niyatasyArthasya pra. darzake / tena te pramANe / nAnyadvijJAnam / prAptuM zakyamarthamAdasaMyatprApakam / prApakatvAcca pramANam / AbhyAM pramANAbhyAmanyena ca jJAnena pradarzito'rthaH kazcidatyantaviparyastaH / yathA marIcikAmu jalam / sa cAsattvAtprAptumazakyaH / kazcidaniyato bhAvAbhAvayoH / yathA saMzayArthaH / na ca bhAvAbhAvAbhyAM yukto'rtho jagatyasti / tataH prAptumazakyastAdRzaH / sarveNa cAliGgajena vikalpena niyAmakamadRSTvA pravRttena bhAvAbhAvayoraniyata evArtho darzayitavyaH / sa ca prAptumazakyaH / tasmAdazakyaprApa. NamatyantaviparIta" bhAvAbhAvaniyataM cArtha darzayadapramANamanyajjJA. nam / arthakriyArthibhizcArthakriyAsamarthArthaprAptinimittaM jJAnaM mRgyate / yacca tairmagyate tadeva tena zAstre vicAryate / tato'rthakriyA: 1 "ca" ityadhikaM para kha. pustke| 2 kha. tatraiva caarthe"| , 3 prtykssaaetven| 4 kha. prvRttivissyH| 5 nizcayaM kurvat / / " 6 ka. pustakasya "liGgasambandham" iti pATho'zuddho pratIyate / 7 kha. niytaarthsy"| 8 kha. "upadarzayat' 9 kha. "drshiH"| 10 viruddhaH 11 kha. pustakasya "atyantaviparItabhAvAbhAdAni" iti pATho'zuddho pratIyate / 12 "arthakriyAsamartha" iti pATho kha. pustake na vidyate / / 13 "tena" iti padaM ka0 pustake naivopalabhyate / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavindu saparthavastupradarzakaM samyagjJAnam / yaca tena pradarzitaM tadeva mApaNIyam / arthAdhigAtmakaM hi prApakamityuktam / tatraM pradarzitAnyadvastu bhinnAkAraM bhinadezaM bhinakAlaM ca / viruddhadharmasaMsagAkhyanyadvatu / dezakAlAkArabhedazca viruddhadharmasaMsargaH / tasmAdanyAkarivadvastugrAhi nAkArAntaravati vastuni pramANam / yathA pItazatagrAhi zukle zaGkha / dezAntarasthagrAhi ca na dezAntarasthe pramANam / yathA kumbikAvivaradezasthAyAM maNiprabhAyAM maNigrAhi jJAnaM nApavarakadezasthe maNau / kAlAntarayuktagrAhi ca na kA. lAntaravati vastuni pramANam / yathArddharAtre madhyAnhakAlavastu. grAhi svapmajJAnaM nArddharAtrakAle vastuni pramANam / nanu ca deza. niyatamAkAraniyataM ca prApayituM zakyaM yatkAlaM tu paricchimaM tatkAlaM na zakyaM prApayitum / nocyate yasminnava kAle paricchi. dyate tasminneva kAle prApayitavyamiti / anyo hi darzanakAlo. 'nyazca prAptikAlaH / kiM tu yatkAlaM paricchinnaM tadevaM tena prApaNIyam / abhedAdhyavasAyAca saMtAnagatamekatvaM draSTavyamiti / samyagjJAnaM pUrva kAraNaM yasyAH sA tathoktA / kAryAtpUrva bhavatkAraNaM pUrva muktam / kAraNazabdopAdAne tu puruSArthasiddheH sAkSAtkAraNaM manyate / pUrvazabde tu pUrvamAtram / dvividhaM ca samya 1 1 kha. arthAvijiyAsamarthavasvadhigamAtmakatvam / 2 arthaadhigme| 3 ka. pustakasya "saMsadmaH" kha0 pustakasya ca "saMsargaH" iti tthaavshuddhau| 4 kha. "anvaakaarvstu"| 5ka0 "kuNdhikaa"| 6 "ca" iti padaM ka0 pustake na vidyate / 7 "tena" iti padaM ka0 pustake na vidyte| 8 adhyavasAyo jnyaanN| 9ka0 kha0 shbdaapaadaane| 10 kha0 pusvakasya "gamyata" iti pATho'zuddho'sti / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaparicchedaH jJAnam / arthakriyAni sam , arthakriyAsamarthe ca pravatakam / ta. yoryatpravartakaM tadiha parIkSyate / tacca pUrvamAtram / na tu sAkSAkAraNam / samyagjJAne hi sati pUrvadRSTasmaraNam / smaraNAdabhilASaH / abhilASAtpravRttiH / pravRttezca prAptiH / tato na sAkSAddhetuH / arthakriyAniause tu yadyapi sAkSAtpattistathApi tanna parIkSaNIyam / yatraiva hi prekSAvanto'rthinaH sAzaGkAstatparIkSyate / arthakriyAni se ca jJAte sati siddhaH puruSArthaH / tena tatra na sAzaGkA arthe jJAte / atastanna parIkSaNIyam / tasmAtpa. rIkSAImasAkSAtkAraNaM samyagjJAnamAdarzayituM kAraNazabdaM parityajya pUrvagrahaNaM kRtam / puruSasyArthaH / arthyata ityarthaH / kAmyata iti yAvat / heyo'rtha upodayo vA / heyo hyartho hAtumiSyate / uyodeyo'pyupAdAtum / na ca heyopAdeyAbhyAmanyo rAzirasti / upekSaNIyo pyanupAdeyatvAddheya eva / tasya siddhihonamupAdAnaM ca / hetunivardhanA hi siddhirutpattirucyate / jJAnanivandhanA tu siddhiranuSThAna. m / heyasya hAnamanuSThAnam / upAdeyasya copAdAnam / tato heyopAdeyayorhAnopAdAnalakSaNAnuSThitiH siddhirityucyate / ____ sarvA cAsau puruSArthasiddhizceti / sarvazabda iha dravyakA. snye vRtto na ca prakArakAtsnrthe / tato nAyamarthaH / dviprakArApi 1 madhye' ityAdhika kha0 pustke| 2 kAmanA / .3 "kha" artha kiyAni sAt / 4 kha0 "prAptiH" / 5 ka0 "jhaane"| 6 khaH "aarthnH"| 7 "api" padaM ka0 pustake na vidyate / 8 heturAsta nibandhana kAraNa ysyaaH| 9 jJAnamasti nibandhanaM yasyAH / 10 'iti' iti padaM khA pustake na vidyate / 11 kRtsnastu sampUrNaH / kRtsnasya bhAvaH kAya'nyastasmin / 12 "ca" iti pAThaH ka. pustake na vidyte| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaparicchedaH siddhiH sanyagjJAnanivandhaneti / api svayamarthaH / yA kAcitsi. diH sA sarvA kRtsnaivAsau samyagjJAnanibandhanaiveti / mithyAjJAnAddhi kAkatAlIyApi nAstyarthasiddhiH / tathA hi-yadi pradarzita. martha prApayatyevaM tato bhavatyarthasiddhiH / pradArzataM ca prApayatsa. myagjJAnameva / pradarzitaM cAprApayanmithyAjJAnam / aprApakaM ca kathamarthasiddhinibandhanaM syAt / tasmAdyanmidhyAjJAnaM na tato'rthasiddhiH / yatazcArthasiddhistatsamyagjJAnameva / ata eva samyagjJAnaM yatnato vyutpAdanIyam / yatastadeva puruSArthasiddhinibandhanam / tato yAvaddeyAtpuruSArthasiddhiH samyagjJAnanibandhanaiveti tA. vaduktaM sarvA sau samyagjJAnapUrviketi / iti zabdastaspAditya. sminnarthe / yattadozca nityamabhisambandhaH / tadayamaryo yasmAtsamyarajJAnapUrvikA sarvaSuruSArthasiddhistasmAttavyutpAdyate / yadyapi ca samAse guNIbhUtaM samyagjJAnaM vathAha prakaraNe vyutpAdAyatavyasvAtpradhAnam / tatastasyaiva tacchandena sambandhaH / vyu-pAdyate iti vipatipattinirAkaraNana pratipAdyate vyutpAdyata iti / . caturvidhA cAtra vipratipattiH / saMkhyAlakSaNagocaraphalaviSa1 "eva" iti pAThaH kha0 pustake naivopalabhyate / 2"siddhi" ityasya sthAne "siddheH" iti pAThaH sva. pustke| 3 kha. pustakasya "yAvadbhayA" iti pATho'zuddhaH pratIyate / ka.. "yA kAcitpurUSa0-samyagjJAna." kha0 "sA smygjnyaan"| 4 kha0 pustake "sA" iti padaM na vidyte| 5"tavyutpAdyate" ityasya sthAne "tatsamyagjJAna yutpAdyate". iti pAThaH kh0pustke| 6 vyutpAdyate' iti padaM kha0 pustake na vartate / 7 gocarastu vissyH| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 nyAyavinduH / yaa| tatra saMkhyAvipratipattinirAkaturmAha dvividhaM samyagjJAnam / ____ dvau vidhau prakArAvasyeti dvividham / saMkhyApradarzanadvAreNa ca vyaktibhedo dArzato bhavati / dve eva samyagjJAnavyaktI iti / vyakti bhede pradarzite prativyaktiniyataM samyagjJAnalakSaNamAkhyAtuM zakyam / apradarzite tu vyaktibhede sakalavyatyanuyAyi samyagjJAnalakSaNamekaM na zakyaM vaktum / tato lakSaNabhedakathanAGgameva saMkhyAbhedakathanam / apradarzite tu vyaktibhedAtmake saMkhyAbhede lakSaNabhedasya darzayitumazakyatvAt / lakSaNanirdezAGgatvAdeva ca prathamaM saMkhyAbhedakathanam / kiM punastadvaividhyamityAha pratyakSamanumAnazca / pratigatamAzritamakSam / atyAdayaH krAntAdyarthe dvitIyayeti samAsaH / prAptApannAlaGgatisamAseSu paravalliGgapratiSedhAt / abhidheyavalliGge sati sarvaliGgaH pratyakSazabdaH siddhaH / akSA. 1 vipattipattistu vivaadH| 2 kha. dve vidhe| 3 "eva" iti pAThaH ka0 pustake na vidyte| 4 ka. "vyaktibhede" / kha. "bhede"| 5 "sakalavyaktyanuyAyi" iti padaM kha0 pustakAdAnatiM / ka0pustaka idanna supAcyam / 6 'tu' iti pATho'dhiko vidyate'tra kha0 pustake / 7 "vaividhya" iti pAThaH ka0 pustake kha0 pustake ca vidyte| '. mudritapustakasya sampAdakasya sammatau "dvividhaM" iti bhavitavyam / x asmAkaM mate tu prakRtaH pAThaH eva zosanam / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaparicchedaH zritatvaM ca vyutpattinimittaM zabdasya / na tu pravRttinimittam / anena tvalakSAzritatvenaikArthasamavetamarthasAkSAtkAritvaM lakSyate / tadeva zabdasya pratinimittam / tatazca yatkiMcidarthasya sAkSAkArijJAnaM tatsatyakSamucyate / yadi tvakSAzritatvameva pravRttini. misaM syAdindriyajJAnameva pratyakSamucyata / na mAnasAdi / yathA gacchatIti gauriti gamanakriyAyAM vyutpAdito'pi gozabdo gamanakriyosalakSitamekArthasamavetaM gotvaM pravRttinimittIkaroti / tathA ca gacchatyagacchati ca gavi gozabdaH siddho bhavati / mIyate'neneti mAnam / karaNasAdhanena mAnazabdena sArUpya. lakSaNaM pramANamabhidhIyate / liGgagrahaNasambandhasmaraNasya pazcA. nmAnamanumAnam / gRhIte pakSadharma smRte ca sAdhyasAdhanasambandhe'numAnaM pravartata iti pazcAtkAlabhAvyucyate / cakAraH pratyakSA. numAnayostulyabalatvaM samuccinoti / yathArthAvinAbhAvivAdartha prApayatpratyakSa pramANam / tadvadarthAvinAmAvitvAdanumAnamapi parichimnamartha prApayatpramANamiti / tatra kalpanApoDhamabhrAntaM pratyakSam / tatreti saptamyarthe vartamAno nirdhAraNe vartate / tato'yaM vAkyArthaH / tatra tayoH pratyakSAnumAnayoriti samudAyanirdezaH / pratyakSamityekadezaH / tatra samudAyAtpratyakSatvajAtyaikadezasya pRthakkaraNaM nirdhAraNam / tatra pratyakSaitvamanUdya kalpanApoDhatvama 1 "akSAzritatvena" ityazuddhaH pAThaH mudritapustakasya / 2 kha. 'lbhyte'| 3 kha0 'vijnyaanm'| 4 kathyate / 5 kha0 "gRhiit."| 6 kha0 "ekdeshnirdeshH"| 7 ka0 "prtykssN"| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabinduH bhrAntatvaM ca vidhiiyte| yattadbhavatAmasmAkacArtheSu sAkSAtkArijJAnaM prasiddhaM tatkalpanApoDhAMbhrAntatvayuktaM draSTavyam / na caitanmantavyaM kalpanApoDhAbhrAntatvaM cedaprasiddhaM kimanyatpratyakSasya jJAnasya rUpamavaziSyate / yatpratyakSazabdavAcyaM sadanadyateti / yasmAdindriyAnvayavyatirekAnuvidhAyyartheSu sAjJAtkArijJAnaM pratyakSazabdavAcyaM sarveSAM siddha / tadanuvAdana klpnaapoddhaabhraanttvvidhiH| kalpanAyA apoDhamapetaM kalpanApoDham / kalpanAsvabhAvarahitamisarthaH / abhrAntamakriyAkSame pasturUpe'viparyastamucyate / arthakriyAkSamaM ca vasturUpaM sannivezopAdhidharmAlmakam / tatra yanna bhrAmyati tadabhrAntam / etacca lakSaNadvayaM vipratipattinirAkaraNArtham / na tvanumAnanivRttyartham / yataH kalpanApoDhagrahaNenaivAnuH mAnaM nivartitam / tatrAsatyabhrAntagrahaNe gacchadRkSadarzanAdi pra. tyakSaM kalpanApoDhatvAtsyAt / tato hi pravRttena vRkSamAtramavApyata iti saMvAdakatvAtsamyagjJAnam / kalpanApoDhatvAcca pratya. kSamiti syAdAzaGkA / tannivRttyarthamabhrAntagrahaNam / taddhi bhrA. ntatvAnna pratyakSam / trirUpaliGgajavAbhAvAca nAnumAnam / na ca pramANAntaramasti / ato gacchavRkSadarzanAdi mithyAjJAnamityuktaM bhavati / yadi mithyAjJAnaM kathaM tato vRkSAvIptiriti cet , na tato vRkSavAptiH / nAnAdezagAmI hi vRkSa. stena paricchinnaH ekadezaniyatazca vRksso'vaapyte| tato yadezo 1 'ca' iti padaM kha0 pustake na vidyate / 2 kha0 ttklpnaapoddhbhraanttv| 3 prakaTIkriyeta / 4 kha0 prasiddhaM / 5 kha tdnklpnaa0| 6 rahitam / 7 aviruddham / 8 "ca" iti pada ka0 pustake naivoplbhyte| 9ka0 kha0 varNAtmakam / 10 kha0 nirAsArtham / 21 prAptiAptirityarthaH / 12 prAdhyate zAyata ityarthaH / - Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaparicchedaH gacchavRkSo dRSTastaddezo nAvApyate / yaddezazcAvApyate sa na dRSTa iti / na tasmAtkazcidartho'vApyate / jJAnAntarAdeva tu vRkSA. dirartho'vApyate / ityevamazrAntagrahaNaM vipratipattinirAsArtham / bhrAntaM hanumAnam / svatibhAse'narthe'dhyavasAyena pravRttatvAt / pratyakSaM tu grAhya rUpe na viparyastam / na tvavisaMvAdakamabhrAnta. miha grahItavyam / yataH samyagjJAnameva pratyakSam / nAnyat / .. tatra samyagjJAnatvAdevAvisamvAdakatve labdhe punaravisambAdakagrahaNaM niSprayojanameva / evaM hi vAkyArthaH syAt / pratyakSAkhyaM yadavisamvAdakaM jJAnaM tatkalpanApoDhamavisamvAdakaM ceti / na cAnena dviravisamvAdagrahaNena kizcit / tasmAddyAve'rthakriyAkSame vasturUpe yadaviparyastaM tadabhrAntamiha ceditavyam / kIdRzI punaH kalpaneha gRhyata. ityAhaabhilApasaMsargayogyapratibhAsapratItiH kalpanA tayA rahitam / abhilapyate'neneti abhilApo vAcakaH shbdH| abhilApena saMsarga abhilApasaMsargaH / ekasmijJAne'bhidheyAkArasyAbhidhAnAkAreNa saha grAhyAkAratayA zIlanam / tato yadekasmi: 1 kh0c| mIlanama - 2 "( vipratiprattinirAsArtha ) tathA'bhrAntagrahaNenApyanumAne virtita kalpanApoDagrahaNaM vipratipattinirAsArtham" ityadhiko pATho dyate kha0 pustaka iti jnyaatvym| 3 kha. svapratibhAso (? svapratibhAse) thairthaadhyaavsaayen| 4jnyaatvym| 5kha abhilpyte| . . 6 "abhilApasaMsargaH" iti padaM ka0 pustake na vidyte| 70 kha0 mIlanam ! Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 nyAyavinduH jJAne'bhidheyAbhidhAnayorAkArau saMniviSTI bhavatastadA saMsRSTe'bhidhAnAbhidheye bhvtH| amilApasaMsargAya yogyo'bhidheyA~bhAso yasyAM pratItau sA tathoktA / tatra kAcitpratItirabhilApena saMsRSTAbhAsA bhavati / yathA vyutpannasaMketasya ghaTArthakalpanA ghaTazabdasaMsRSTArthAvabhAsA bhaveti / kAcitvabhilApenAsaMsRSTApyabhilApasaMsargayogyAbhAsAbhavati / yathA bAlakasyAvyutpannasaMketasya klpnaa| tatrAbhi. lApasaMsRSTAbhAsA kalpanetyuktAvavyutyannasaGketasya na saMgRhAte / yogyagRhaNe tu sApi saMgRhyate / yadyapyabhilApasaMsRSTAbhAMsA na bhavati tadahejAtasya bAlakasya kalpanA abhilApasaMsargayogyapatibhAsA tu bhavatyeva / yA cAbhilApasaMsRSTA sApi yogyA / tata ubhayorapi yogyagRhaNena snggrhH| asatyabhilApasaMsarge kuto yogyatAvAsatiriti cet / aniyatapratibhAsatvAt / aniyatapratibhAsatvaM ca pratibhAsaniyamahetorabhAvAt / grAhyo hyartho vijJAnaM janayanniyatapratibhAsaM kuryAt / / yathA rUpaM cakSurvijJAnaM janayanniyatapratibhAsaM janayati / vikapavijJAnaM tvarthAnotpadyate / tataH pratibhAsaniyamahetorabhAvAdani. yatapratibhAsam / 1 kha0 aabhidhaanaabhidheyyoH| 2 kha. nivissttau| 3 kha0 abhidheyAkArabhAsaH / 4 kha0 abhilApa0 / 5 "bhavati" iti padaM kha0 pustake na vidyte| .. 6 saMsRSTAbhAsA, kha0 saMsRSTaprabhAsA ( ? * saMsRSTapratibhAsA ) / 7 sva0 sNgRhyte| 80AbhAsA, kha0 prtibhaasaa| 9 idaM padaM ka0 pustake na vidyate / 10 abhilaapsNsrgyogyprtibhaasaa'bhilaapsNmRyoH| .. 11 yogyatA, kha. yogyatyaH / 12 sthAnam / 13 pratibhAsatve Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaparicchedaH kutaH punaretadvikalpo'rthAnotpadyata iti / arthasaMnidhinirapekSatvAt / bAlo'pi. hi yAvazyamAnaM stanaM sa evAyamiti pUrSadRSTatvena na pratyavamRzati tAvannoparatarudito mukhamarpapatti stane / pUrvadRSTAparadRSTaM cArthamekIkurvadvijJAnamasannihitaviSayam / pUrvadRSTasyAsannihitatvAt / asannihitaviSayaM cArthanirapekSam / anapekSaM ca pratibhAsaniyamahetorabhAvAdaniyatapratibhAsam / sAdRzaM cAbhilApasaMsargayogyam / indriyavijJAnaM tu samihi tamAtragrAhitvAdarthasApekSam / arthasya ca pratibhAsaniyamahetutvAniyatapratibhAsam / tato nAbhilApasaMsargayogyam / ata eva svalakSaNasyApi vAcyavAcakabhAvamabhyupagamyaitadavikalpa ktvmucyte| yadyapi hi svalakSaNameva vAcyaM vAcakaM ca bhavettathApyabhi. lApasaMmRSTArtha vijJAnaM savikalpakam / na cendriyavijJAnamarthena niyamitapratibhAsatvAdabhisApasaMsargayogyapratibhAsaM bhavatIti nirvikalpakam / zrotrajJAnaM tarhi zabdesvalakSaNagrAhI / zabdasva. lakSaNaM kiJcidvAcyaM kiJcidvAcakamityabhilApasaMsargayogyapratibhAsaM syAt / tathA ca savikalpakaM syAt / naiSa doSaH / satyapi valakSaNasya vAcyavAcakabhAve saGketakAladRSTatvena gRhyamANaM balakSaNaM vAcyaM vAcakaM ca gRhItaM syAt / na ca saGketakAlabhA. darzanaviSayatvaM vastunaH sampratyasti / yathA hi saGketakAlabhAvidarzanamadya niruddhaM tadvattadviSayatva. 1 viklpvikssaanm| 2 smarati / 3 sannihitamAtra0 kha0 saMnihitAthamAtra / .4 kha0 zrotravijJAnaM / 35 "zabda"iti pATho kha0 pustake na vidyate / 6 zadvasvalakSaNaM, kha0 zabde svalakSaNaM c| .. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavindu mapyarthasyAca nAsti / tataH pUrvakAladRSTatvamapazyacchotrajJAnaM na vAcyavAcakamAvagrAhi / anenaiva nyAyena yogijJAnamapi sakala. zabdArthAvabhAsitve'pi saGketakAladRSTatvAgrahaNAnirvikalpakam / tayA kalpanapA kalpanAsvabhAvena rahitaM zUnyaM sajjJAnaM yadabhrA. ntaM tatpratyakSamiti pareNa smbndhH| kalpanApoDhatvAbhrAntatve parasparasApekSe pratyakSalakSaNaM na pratyekamiti darzayituM tayA rahitaM yadabhrAntaM tatpratyakSamiti lakSaNayoH parasparasApekSayoH pratyakSa. viSayatvaM darzitamiti / timirAzabhramaNanauyAnasaMkSobhAdhanAhitavibhramaM jJAnaM pratyakSam / timiramaNAviplavaH / indriyagatamidaM vibhramakAraNam / AzubhramaNamalAtAdeH / mandaM hi bhramyamANe'lAtAdau na cakrabhrAntirutpadyate / tadarthamAzugRhaNe na vizeSyate bhramaNam / etacca viSayagataM vibhramakAraNam / nAvA gamanaM nauyAnaM / gacchantyAM nAvi sthitasya gacchadRkSAdibhrAntirutpadyata iti yAnagrahaNam / etacca bAhyAzrayasthitaM vibhramakAraNam / saMkSobho vAtapittazlepmaNAm / vAtAdiSu hi kSobhaM gateSu jvalitastambhAdibhrAnti rutpadyate / etaccAdhyAtmagataM vibhUmakAraNam / sarvaireva ca vibhU. 1 jJAnaM, kha0 vijJAnaM / . 2 kha. pustake 'sUtreNa ( likhitapustake mUtreNa)' ityAdhiko 4 Tho vidyte| netryoH| 4 kha0 bhrama / 5 'hi' iti padaM kha0 pustaka evopalabhyate / 6 kha0 bhrAmyamANe / 70 bhrama / 8 jvalita0, kha0 jvalitarUpaM / 9kha0 AdhyAtmikaM bhrAntikAraNam / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaparicchedaH .. 17 makAraNairindriyaviSayabAhyAdhyAtmikAyagatairindrayameva vikartamam / avikRta indriya indriyabhAntyayogAt |ete saMkSobhaparyantA Adayo yeSAM te tathoktA / AdigrahaNena kAcakAmAlAdaya indriyasthA gRhante / AzunayanAnayanAdayo viSayasthAH / AzunayanAnayane hi kAryamANe'lAtAdAvAgnivarNadaNDAbhAsA bhrAntirbhavati / hastiyAnAdayo bAhyAzrayasthA gADhamarmapahArAdaya AdhyA. tmikAzrayasthA vibhramahetavo gRhynte| tairanAhito vibhramo yasmistattathAvidhaM jJAna pratyakSam / / tadevaM lakSaNamAkhyAya yairindriyameva draSTu kalpitaM mAnasa. pratyakSalakSaNe ca doSaudbhAvitaH svasaMvedanaM ca nAbhyupagataM yogijJAnaM ca teSAM vipratipattinirAkaraNArtha prakArabhedaM pratyakSasya darzayannAha-- + taccaturvidham / saH indriyajJAnaM svaviSayAnantaraviSayasahakAriNendrayajJAnena samanantarapratyayena janitaM tat / indriyasya mAnamindriyajJAnam / indriyAzritaM yatsatpratyakSa. / / mAnasapratyakSe pairoM doSa udbhAvitastaM nirAkarnu mAnasapa. yksslnnmaah| sva AtmIyo viSaya indriyajJAnasya tasyAnantaraH / 1"indriya" iti pATho kha0 pustake naivoplbhyte| / 2 'hi'iti padaM kha0 pustake naivoplbhyte| 3kha0 bhlaate| / 4 kha0 etaiH| 5 anAhitaH duuriikRtH| 6 kha. nirAsArtham / 7 kha0 mAnase ca prtyksse| 8 anyvaadibhiH| 9 prkttiikRtH| 10 kha. vijnyaansy| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinduH na vidyte'ntrmsyetynntrH| antaraM ca vyavadhAnaM vizeSazvocyate / tatazcAntare pratiSiddhe samAnajAtIyo dvitIyakSaNabhAvyupAdeya kSaNa indriyavijJAnaviSayasya gRhyate / tathA ca satIndriyajJAnaviSa yakSaNAduttarakSaNa ekasantAnAntabhUto gRhItaH / sa sahakArI yasyendriyavijJAnasya tattathoktam / dvividhazca sahakArI / parasparopakA. rI ekakAryakArI ca / iha ca kSINake vastunyatizayAdhAnAyogA. dekakAryakAritvena sahakArI gRhyate / viSayavijJAnAbhyAM hi manovijJAnamekaM kriyate yatastadanayone parasparasahakAritvam / IdRzenendriyavijJAnenAlambanapratyayabhUtenApi yogijJAnaM janyate / tanirAsArtha samanantarapratyayagrahaNaM kRtam / samazcAsau jJAnatve. nAnantarazvAsAvavyavahitatvena sa cAsau pratyayazca hetutvAtsamana. ntarapratyayaH tena janitam / manovijJAnam / sadanenaikasantAnAntarbhUtayorevendriyajJAnamanojJAnayojanyajana kabhAve manovijJAnaM pratyakSamityuktaM bhavati / tato yogijJAnaM parasantAnavarti nirastam / yadA cendriyajJAnaviSayAdanyo viSayo manovijJAnasya tadA gRhItagRhaNAdAsarjitoprAmANyadoSo ni 1 "anantaraH" iti padaM kha0 pustaka evoplbhyte| 2 viSayavijJAnAbhyAM hi manovijJAnaM, kha0 viSayavijJAnAbhyAM ma novijJAnAbhyAM mnovijnyaanm| 3 tadanayona parasparasahakAritvaM, kha0 tadanayoH parasparasya saha kAritvam / 4 'kRtam' iti padaM kha0 pustake naivoplbhyte| 5 idaM padaM kha0 pustake na vidyate / 6 'iti' iti padaM kha0 pustake na vidyate / 7 apAkRtaM khaanndditmitybhipraayH| prAptaH / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 prathamaparicchedaH rastaH / yadA cendriyajJAnaviSayopAdeyabhUtaH kSaNo gRhItastade. ndriyajJAnenAgRhItasya viSayAntarasya grahaNAdandhabadhirAyabhAva. dopaprasaMgo nirastaH / etaba manovijJAnamuparatavyApAre cakSuSi pratyakSamiSyate / vyApAravati tu cakSuSi yadrUpajJAnaM tatsarvaM ca. kSurAzritameva / itarathA cakSurAzritatvAnupapattiH kasyAcadapi vijJAnasya / etacca siddhAntaprasiddhaM mAnasaM pratyakSam / na tvasya prasAdhakamAsta pramANam / evaMjAtIyakaM tayadi syAnna kazcidoSaH syAditi vaktuM lakSaNamAkhyAtamasyeti / . svasaMvedanamAkhyAtumAha sarva cittacattaunAmAtmasaMvedanam / cittaparthamAtragrAhi / caittA vizeSAvasthAgrAhiNaH sukhaadyH| sarve ca te cittacaittAzca srvcitt,ttaaH| sukhAdaya eva sphuTAnubhava. tvAtsvasaMviditAH / nAnyA cittAvasthetyetadAzaGkAnivRtyarthaH sarvagrahaNaM kRtam / nAsti sA kAcicittAvasthA yasyAmAtmanaH saMvedanaM na pratyakSaM syAt / yena hi rUpeNAtmA vedyate tadrUpamAmalaMvedanaM pratyakSam / iha ca rUpAdau vastuni dRzyamAne'ntaraH sukhAdyAkArastulyakAlaM saMvedyate / na ca gRhyamANAkAro nIlAdiH mAtAdirUpo vedyate iti vaktuM zakyam / yato nIlAdiH sAta 1kha. jJAnasya / 2 bAhyAstitvavAdinAM sautrAntakAnAM mate pratyekaM bastu ividhm| bAhyamAntaraJca / bAhyaM punardvividham / bhUtaM bhautikshc| Antarapi dvividham / cittaM caittaJca / caittaM caittikamapi kthyte| bhUtaM pRthi*AdayazcatvAraH paramANavaH / bhautika rUpAdayazcakSurAdayazca / cittaM. zAnam / caittika rupavijJAnavedanAsaMjJAsaMskArasaMzakAH pnycskndhaaH| jhAnaM punardvividham / AlayavijJAnamahamityAkArakam / pravRttivijJA. mendriyAdijanyaM ruupaadivissym| 3vaktuM zakyaM,kha0 zakyaM vaktuM / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinduH rUpeNAnubhUyata iti na nishciiyte| yadi hi sAtAdirUpAyaM nIlAdiranubhUyata iti nizcIyeta syAttadA tasya sAtAdirUpatvam / yasminrUpe pratyakSasya sAkSAtkAritvavyApAro vikalpenAnugamyate tatpratyakSam / na ca nIlasya sAtarUpatvamanugamyate / tasmA. dasAtAnIlAdharthAdanyadeva sAtamanubhUyate nIlAnubhavakAle / sacca jJAnameva / tato'sti jJAnAnubhavaH / tacce jJAnarUpaM vedanapAtmanaH sAkSAtkAri nirvikalpakamabhrAntaM ca tasmAtpratyakSam / yogipratyakSaM vyAkhyAtumAha-- bhatArthabhAvanAprakarSaparyanta yogijJAnaM ceti / bhUtaH sadbhUto'rthaH / pramANena dRSTazca sadbhUtaH / yathA catvAryAryasatyAni / bhUtArthasya bhAvanA punaH punazcetasi vinivazanam / bhAvanAyAH prakarSoM bhAvyamAnArthAbhAsasya jJAnasya sphu. TAmatvArambhaH / prakarSasya paryanto yadA sphuTAbhatvamISadasampUrNa bhavati / yAvaddhi sphuTAmatvamaparipUrNa tAvattasya prakarSagatiH / sampUrNa tu yadA tadA nAsti prakarSagatiH / tataH sampUrNAvasthAyAH prAktanyavasthA sphuTAbhatvAkarSaparyanta ucyate / tasmAtparya 1sAtarUpeNa, kha0 sAtAnurUpeNa / 2 sAtAdirUpaH, kha0 satarUpaH / / 3 'tadA' iti padaM kha0 pustaka evoplbhyte| . 4 tazca zAnarUpaM vedanaM, kha. tatvajJAnasvarUpavedanam / 5 catvAryAryasatyAni duHkhasamudayAnarodhamArgasaMzakAni / vinivezanaM sthApanam / 7 "bhAvanAyAH" ityasya sthAne kha0 pustakasya 'bhAvanayoM' saM pATho'zuddho pratIyate / 8 AbhAsasya, kha0 avabhAsasya / 9 gatiH , kha. gmnm| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaparicchedaH ntAdhajjJAtaM bhAvyamAnasya saMnihitasyeva sphuTatarAkAragrAhi jJAnaMyoginaH pratyakSam / tadiha sphuTAbhatvArambhAvasthA bhAvanAprakapaH / abhrakavyavahitamiva yadA bhAvyamAnaM vastu pazyati sA prakarSaparyantAvasthA / karatalAmalakavadbhAvyamAnasyArthasya yaddarzanaM tadyoginaH pratyakSam / tadi sphuTAbham / sphuTAbhatvAdeva ca nirvikalpakam / vikalpavijJAnaM hi saketakAladRSTatvena vastu gRhacchandasasaMgayogyaM gRhNIyAt / saMketakAladRSTatvaM ca saMketakAlotpannajJAnaviSayatvam / yathA ca pUrvotpannaM vinaSTaM jJAnaM sampra. tyasat / tadvatpUrvavinaSTajJAnaviSayatvamapi samprati nAsti vastunaH / tadasadrUpaM vastuno gRhadasaMnihitArthagrAhitvAdasphuTAbham / asphuTAbhatvAdeva ca savikalpakam / tataH sphuTAbhatvAnirvikalpakam / pramANazuddhArthagrAhitvAcca saMvAdakam / ataH pratyakSam / itarapratyakSavat / yogaH samAdhiH / sa yasyAsti sa yogii| tasya jJAna pratyakSam / iti zabdaH parisamAptayarthaH / iya. deva pratyakSamiti / tadevaM pratyakSasya kalpanApoDhatvAbhrAntatvayuktasya prakArabhadaM atipAdya viSayavimatipattiM nirAkartumAha tasya viSayaH svalakSaNam / tasya caturvidhapratyakSasya viSayo voddhavyaH / svalakSaNam / 1 yasmin kAle saMketa utpadyate tasminneva kAle tasya jJAnaviyitvaM saMketakAlotpannazAnAviSayatvam / , 2 'artha' iti pATho sva0 pustake na vidyate / 3. 'eva ca' iti pATho kha0 pustaka evoplbhyte| 4 parisamAptyarthaH, kha0 parisamAptivacanam / 5 caturvidha0, kha0 caturvidhasya / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 nyAyabindu svamasAdhAraNaM lakSaNaM tattvaM svalakSaNam / vastuno dhamAdhAraNaM ca tattvamasti sAmAnyaM ca / yadasAdhAraNaM tatpratyakSagrAhyam / dvividho hi pramANasya viSayo grAhyazca yadAkAramutpadyate / pApaNIyazca yamadhyavasyati / anyo hi grAhyo'nyazcAdhyavaseyaH / pratyakSasya hi kSaNa eko grAhyaH / adhyavaseyastu pratyakSavalotpamena nizcayena saMtAna eva / saMtAna eva ca pratyakSasya prApaNIyaH / kSaNasya prApayitumazakyatvAt / tathAnumAnamapi svapratibhAse'narthe'nayAdhyavasAyena pravRtteranarthagrAhi / sa punarAropito'rtho gRhyamANaH svalakSaNatvenAvasIyate yatastataH svalakSaNamadhyavasitaM pravRttiviSayonumAnasya / anarthastu grAhyaH / tadatra pramANasya grAhya viSayaM darzayatA pratyakSasya svalakSaNaM viSaya uktaH / 1 pramANasya viSayaH, kha0 viSayaH pramANasya / 2 adhyavasyati shaasytyityrthH| 3 bauddhanaye vijJAnamarthajanitamAkAramarthasya graahkm| tadutpatti mantareNa viSayaM prati niyamAyogAt / ghaTajJAnaM ghaTAdevotpadyata ityartha |jni vaM vijJAnasya pramANasya vaa| pramANasya grAyo viSaya eva tasyArthAkAratvam / tasya prApaNIyo viSaya eva tasyArthagrAhakatvam / 4 adhyavaseyo'rthaH / 5 boddhamate yatsattatsarva kSaNikam / yadekAsmi kSaNe vidyate tad dvitIye kSaNe vinazyate / jIvasya viSaye'yi ta ityameva prAhuH / eka smi prANinyekasminkSaNe yo jIvA vidyate sa kSaNAntarameva vinshyte| dvitIyakSaNe tasya santAnamAtramavaziSyate / AdAnapradAnAdInAM smR tirUpavyavahArastu saMskArAjAyate / 6na ko'pi pratyakSeNa kSaNaM prApayituM zakyaH / tasyAtyanta dhamatvAt / ata evAvidyApratyayena pUrvavadivAvabhAsayansantAna eva pratyakSasya praapnniiyH| 7 anarthAdhyavasAyena, kha0 arthAdhyavasAyena / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaparicchedaH kaH punarasau viSayo' jJAnasya yaH svalakSaNaM pratipattavya ityAhayasyArthasya saMnidhAnAsaMnidhAnAbhyAM jJAna. pratibhAsabhadastatsvalakSaNam / arthazabdo viSayaparyAyaH / yasya jJAnaviSayasya / samidhAnaM nikaTadezAvasthAnam / asanidhAnaM dUradezAvasthAnam / tasmAtsanidhAnAdasanithAnAca jJAnapratibhAsasya grAhyAkArasya bhedaH sphuTatvAsphuTatvAbhyAm / yo hi jJAnasya viSayaH sannihitaH sansphuTa. mAbhAsa jJAnasya karoti / asannihitastu yogyadezAvasthita evAsphuTaM karoti tatsvalakSaNaNam / sarvANyeva hi vastUni durAdasphuTAni dRzyante / samIpe sphuTa ni / tAnyeva svalakSaNAni / kasmAtpunaH pratyakSaviSaya eva svalakSaNam / tathA hi vika. lpaviSayopi vahnidRzyAtmaka evAsIyata ityAha-- tadeva paramArthasatu / paramArtho'kRtrimamanAropitaM rUpam / tenAstIti prmaarths| ya evArthaH savidhAnAsannidhAnAbhyAM sphuTamasphuTaM ca prati. jAsaM karoti paramAryasansa eva / sa evaM ca pratyakSAviSayo yatatasmAttadeva svalakSaNam / kasmAtpunastadeva paramArthasadityAha-- ___ arthakiyAsAmathyarlakSaNatvAdvastunaH / arthyata ityarthaH / heya upAdeyazca / heyo hi hAtumiSyata 1jnyaatvyH| 2 jJAnasya, kha0 zAna / 3 san , kha0 sa / 4 nishciiyte| 5 evaM' iti padaM kha. pustaka evopalabhyate / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nyAyavinduH upAdeyazcopAdAtum / arthasya prayojanasya kriyA niSpattistasyA sAmarthya zaktistadeva lakSaNaM rUpaM yasya vastunastadakriyAsAma. WlakSaNam / tasya bhAvaH / tasmAdvastu zabdaH paramArthasatparyAyaH / tadayamartho yasmAdarthakriyAsamartha paramArthasaducyate sanidhAnAsannidhAnAbhyAM ca jJAnapratimAsasya bhedako'rtho'rthakriyAsamA rthaH / tasmAtsa eva paramArthasat / tata eva hi pratyakSaviSayAdarthakriyA prApyate / na vikalpaviSayAt / ata eva yadyapi vikalpaviSayo dRzya ivAvasIyate tathApi na dRzya eva / tatoyakiyAbhAvAt / dRzyAca bhAvAt / atastadeva svalakSaNaM.na vikalpaviSayam / anyatsAmAnyalakSaNam / etasmAtsvalakSaNAcadanyatsvalakSaNaM yo na bhavati jJAnavi; payastatsAmAnyalakSaNam / vikalpavijJAnenAvasIyamAno hyarthaH sannidhAnAsannidhAnAbhyAM jJAnapratijJAsaM na bhinatti / tathA hyAropyamANo vahirAropAdasti / AropAccadUrastho nikaTasthazva | tasya samAropitasya sannidhAnAdasannidhAnAca jJAnapratibhAsasya na bhedaH sphuTatvenAsphuTatvena vA / tataH svalakSaNAdanya ucyate / sAmAnyena lakSaNaM sAmAnyalakSaNam / sAdhAraNaM rUpamityarthaH / samAropyamANaM hi rUpaM sakalavIhasAdhAraNam / ttstsaamaanylkssnnm| 1 yadevArthakriyAkArI tadeva paramArthasat / nityaM nArthakriyAka rItantra ttprmaarthst| 2 tatsAmAnyalakSaNam , kha. tasmAtsAmAnyalakSaNam / 3 niishciiymaanH| 4 tatastatsamAnyalakSaNam , kha. tatastasmAtsAmAnya lakSaNam Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaparicchedaHsaccAnumAnasya grAhyaM darzayitumAha-- so'numAnasya viSayaH / . so'numAnasya viSayo grAhyarUpaH / sarvanAmno'bhidheyavalliGga parigrahaH / sAmAnyalakSaNam / anumAnasya viSayaM vyAkhyAtukAmenAyaM svalakSaNasvarUpAkhyAnagrantha AvartanIyaH syAt / tato lAghavArtha pratyakSapariccheda evAnumAnaviSaya uktaH / viSayAvapratipatiM nirAkRtya phalavipratipattiM nirAkartumAha-- tadeva ca pratyakSa jJAnaM pramANaphalamarthapratItirUpatvAt / yadevAnantaramuktaM pratyakSaM tadeva pramANasya phalam / kathaM pramANaphalamityAha / arthasya pratItiravargamaH / saiva rUpaM yasya pratyakSajJAnasya tadarthapratItirUpam / tasya bhaavH| tasmAdetaduktaM bhavati / prApakaM jJAnaM pramANaM / prApaNazaktizca na kevalAdarthAvinAbhAvitvAdbhavati / bIjAdyavinAbhAvinopyarAderamApakatvAt / tasmAdAdutpattAvapyasya jJAnasyAsti kazcidavazyakarttavyaH mApakavyApAraH / yena kRtenArthaH prApito bhavati / sa eva ca pramAgaphalam / yadanuSThAnAttApakaM bhavati jJAnam / uktaM ca purastA. pravRtiviSayapradarzanameva mApakasya prApakavyApAro nAma / tadeva ca pratyakSamarthapratItirUpamarthadarzanarUpam / atastadeva pramANaphalam / / yadi tarhi jJAnaM pramitirUpatvAtpramANaphalaM kiM tarhi pramANamityAha arthasArUpyamasya pramANaM / arthena saha yatsArUpyaM sAdRzyamasya jJAnasya tatpramANamiha / 1punaH kathanIyaH syAt / 3 avagamo zAnam / .. 2 arthAt , kha0 prAthAdarthAt / . 3 arthadarzana0, kha0 arthprdrshn| 4sAdRzyam , kha0 yatsAhazyam / . Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinduH yasmAdviSayAjjJAMnamudeti tadviSayasadRzaM tadbhavati / yathA nIlAdutpadyamAnaM nIlasadRzam / taJca sArUpyaM sAdRzyamAkAra ityAbhAsa ityapi vyapadizyate / .. nanu ca jJAnAdavyatiriktaM sAdRzyam / tathA ca sati tadeva jJAnaM pramANam / tadeva pramANaphalam / na caikaM vastu sAdhyaM sA. dhanaM copapadyate / tatkathaM sArUpyapramANamityAha tahazAdarthapratItisiddheriti / taditi sArUpyaM tasya vazAtsArUpyasAmarthyAt / arthasya pratItiravavodhastasyAH siddhiH / tatsiddheH kAraNAt / arthasya pratItirUpaM pratyakSaM vijJAnaM sArUpyavazAsidhyati pratItaM bhavatItyarthaH / nIlanirbhAsaM hi vijJAnaM yatastasmAnIlasya pratItiravasIyate / yebhyo hi cakSurAdibhyo vijJAnamutpadyate na tadvazAtajjJAnaM nIlasya saMvedanaM zakyate'vasthApayitum / nIlasadRzaM tvanubhUyamAnaM nIlasya saMvedanamavasthApyate / na cAtra janyajanakabhAvanibandhanaH sAdhyasAdhanabhAvaH yenaikasminvastuni virodhaH syAt / api tu vyavasthApyavyavasthApakabhAvena / tata ekasya vastunaH kiMcidrUpaM pramANaM kiMcitpramANaphalaM na virudhyate / vyavasthApanaheturhi sArUpyam / tasya jJAnasya vyavasthApyaM ca nIla. saMvedanarUpam / vyavasthApyavyavasthApakabhAvo'pi kathamekasya 1 jJAnaM, kha. vijJAnam / 2 vijJAnamarthajAnatamarthAkAramarthasya ca grAhakamiti yaduktaM purastAdasmAbhiH / 3 'sArUpyam' iti padaM kha0 pustaka evopalabhyate / 4 kthyte| 5 tatsiddhaH, kha0 tataH siddheH| 6 vijJAnam , kha0 zAnam / 7 yatra tvekasminneva vastuni janyajanakabhAvanibandhanaH sAdhyasAdhanabhAvo bhavati tatra virodha aapdyte| atra tu vyavasthApyavyavasthA pakabhAvo'sti / ata evAtra na kshcidirogaa| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 prathamaparicchedaH jhAnasyeti ceducyate / sadRzamanubhUyamAnaM tadvijJAnam / yato nIlasya grAhakamavasthApyate nizcayapratyayena / tasmAtsArUpyamanubhUtaM vyavasthApanahetuH / nizcayapratyayena ca tajjJAnaM nIlasaMvedanamava. sthApyamAnaM vyavasthApyam / tasmAdasArUpyavyAvRtyA sArUpyaM jJAnasya vyavasthApanahetuH / anIlavodhavyAcyA ca nIlabodharUpatvaM vyavasthApyam / vyavasthApakazca vikalpapratyayaH pratyakSabalotpanno drssttvyH| nanu nirvikalpakatvAtpratyakSameva nIlabodharUpatvenAtmAnamava. sthApayituM zaknoti / nizcayapratyayenAvyavasthApitaM sadapi nIla. bodharUpaM vijJAnamasatkalpameva / tasmAnizcayena nIlabodharUpaM vyavasthApitaM vijJAnaM nIlabodhAtmanA sadbhavati / tasmAdadhyavasAyaM kurvadeva pratyakSaM pramANaM bhavati / akRte tvadhyavasAye nIlabodharUpatvanAvyavasthApitaM bhavati vijJAnam / tathA ca pramANaphala. marthAdhigamarUpatvamaniSpannam / ataH sAdhakatamatvAbhAvAtpramA. Nameva na syAjjJAnam / janitena tvadhyavasAyena sArUpyavazAtrIlabodharUpe jJAne'vasthApyamAne sArUpyaM vyavasthApanahetutvAtyamANaM siddhaM bhavati / yadyevamadhyavasAyasahitameva pratyakSa pramANaM syAna kevalamiti cet / naitadevam / yasmAtpratyakSabalotpanenAdhyavasAyena dRSTatvenA'rtho'vasIyate notprekSitatvena / darzanaM cArthasAkSAtkaraNAkhyaM pratyakSanyApAraH / utprekSaNaM tu vikalpavyApAraH / 1 'iti' iti padaM kha0 pustaka evopalabhyate / 2 rUpatvaM, sva0 rUpam / 3 avasthApyamAne, kha0 vyavasthApyamAne / 4 darzanaM, kha0 adarzanaM ( 0 tvenAdarzanaM ) / 5 'tu' iti pATho kha0 pustake naivoplbhyte| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabinduH tathA hi parokSamartha vikalpayanta utprekSAmahe na tu pazyAma ityu. prekSAtmakaM vikalpavyApAramanubhavAdavasyanti / tasmAtsvavyApAra tiraskRtya pratyakSavyApAramAdarzayati / yatrArthe pratyakSapUrvako'dhya. vasAyastatra pratyakSaM kevalameva pramANam // iti nyAyavinduTIkAyAM prathamaH paricchedaH samAsaH / / ARH Ent Thair MORA 1 avasyanti, kha0 adhyavasyAnta / 2 'maGgalamastu' ityadhiko pATho vidyate ka0 pustake / kha0 "iti AcAryadharmottaraviracitAyAM nyAyavinduTIkAyAM pratyakSaparicchedaH prthmH|" Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha dvitIyaparicchedaH / evaM pratyakSa vyAkhyAyAnumAnaM vyAkhyAtumAha anumAnaM dvidhaa| dviprakArakam / athAnumAnalakSaNe vaktavye kimakasmAtprakArabhedaH kathyate / ucyate / parArthAnumAnaM zabdAtmakaM svArthAnumAna tu jJAnAtmakam / tayoratyantabhedAnnakaM lakSaNamasti / tatastayoH pratiniyataM lakSaNamAkhyAtuM prakArabhedaH kathyate / prakArabhedo hi vyaktibhedaH / vyaktibhede ca kathite prativyaktiniyataM lakSaNaM zakyate vaktum / nAnyathA / tato lakSaNanirdezAGgameva prakArabhedakathanam / azakyatAM ca prakArabhedakathanamantareNa lakSaNanirdezasya jJAtvA prAkprakArabhedaH kathyata iti / kiM punastadaividhyAmityAha-- svArtha parArthaM ca / svasmAyida svArtham / yena svayaM pratipadyate tatsvArtham / parasmAyidaM parArtham / yena paraM pratipAdayati tatparArtham / / tatra svArthaM trirUpAlliGgAdyadanumeye jJAnaM tadanumAnam / ___ tatra tayoH svArthaparArthAnumAnayormadhye svArtha jJAnaM kiMviziTamityAha-trirUpAditi / trINi rUpANi yasya vakSyamANalakSaNA. ni tatrirUpam / liGyate gamyate'nenArtha iti liGgam / tasmA 1 vyAkhyAtukAmaH / 4 kathayitum / 2 vibhinnatvAt / 5nirdezArthameva / 3 nizcitam / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinduH trirUpAlliGgAdhajjAtaM jJAnamiti / etaddhatudvAraNa vizeSaNam / tatrirUpAca liGgAttirUpaliGgAlambanamapyutpadyata iti vizinaSTi / anumeya iti / etacca viSayadvAreNa vizeSaNam / trirUpAlliGgAdhadutpannamanumeyAlambanaM jJAnaM tatsvArthamanumAnamiti / lakSaNavipratipattiM nirAkRtya phalavipratipattiM nirAkartumAha-- pramANaphalavyavasthAtrApi pratyakSavat / . pramANasya yatphalaM tasya yA vyavasthAtrAnumAne'pi pratyakSavatpratyakSa iva veditavyA / yathA hi nIlasarUpaM pratyakSamanubhUyamAnaM nIlabodharUpamavasthApyate / tena nIlasArUpyaM vyavasthApanahetuH pramANam / nIlabodharUpaM tu vyavasthApyamAnaM pramANaphalam / tadvadanumAnaM nIlAkAramutpadyamAnaM nIlabodharUpamavasthApyate / tena nIlasArUpyamasya pramANam / nIlavikalpanarUpaM tvasya pramANapha. lam / sArUpyavazAddhi tannIlapratItirUpaM sidhyati / nAnyatheti / evamiha saMkhyAlakSaNaphalAvipratipattayaH / pratyakSaparicchede tu gocaravipratipattinirAkRtA / lakSaNanirdezaprasaGgena tu trirUpaM liGgaM prastutam / tadeva vyAkhyAtumAha-- trairUpyam punH| liGgasya yazvarUpyaM yAni trINi rUpANi tadidamucyata iti shessH| 1 pratyakSavatpratyakSa iva / likhitapustakayoH pratyakSa iva prtykssvt| sambhavato'nAvazyakatayAyaM pAThaH na sNskRtH| 2 padamidaM kha0 pustake na vidyate / 3 yadyapi sUtramidamaparipUrNamivAvalokyate, tathApi nAtra dvitIyaM sUtraM sthApayituM zaknumastAvamAtrasyaiva trairUpyatvAbhAvAt / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaparicchedaH kiMpunastatrarUpyAmityAha-- liGgasyAnumeye sattvameva / anumeyaM vakSyamANalakSaNam / tasmiMlliGgasya sattvameva nizcitamekaM rUpam / yadyapi cAtra nizcitagrahaNaM na kRtaM tathApyante kRtaM prakrAntayoyorapi rUpayorapekSaNIyam / yato na yogyatayA liGgaM parokSajJAnasya nimittm| yathA bIjamaGkurasya / adRSTALUmAdagnarapratipatteH / nApi svaviSayajJAnApekSaM parokSArthaprakAzana. m / yathA pradIpo ghaTAdeH / dRssttaadpyaanshcitsmbndhaadprtiptteH| tasmAtparokSArthanAntarIyakatayA nizcayanameva liGgasya prokssaarthprtipaadnvyaapaarH| nAparaH kazcit / ato'nvayavyatirekapakSadharmatvanizcayo liGgavyApArAtmakatvAdavazyakatrtavya iti sarveSu rUpeSu nizcitagrahaNamapekSaNIyam / tatra sattvavacanenAsiddhaM cAkSuSatvAdi nirastam / evakAreNa pakSaikadezaoNsiddhaH nirasto hetuH / yathA cetanAstaravaH svaapaaditi|pkssiikRtessu taruSu patrasaMkocalakSaNaH svApa ekadezena siddhH| na hi sarve vRkSA rAtrau ptrsNkocbhaajH| kiM tu kocadeva / satvavacanasya pazcAtkRtenaivakAreNAsAdhAraNo dharmo nirastaH / yadi hanumeya eva sattvamiti kuryAcchrAvaNatvameva hetuH syAt / nizcitagrahaNena saMdigdhAsiddhaH sarvo nirastaH / ___.. sapakSa eva sattvam / / sapakSo vakSyamANalakSaNaH / tasminneva sattvaM nizcitaM dvitIyaM rUpam / ihApi sattvagrahaNena viruddho nirastaH / se hi nAsti sapakSe / evakAreNa sAdhAraNAnakAntikaH / anityaH zabdaH prame1 "tat" iti padaM ka0 pustake naivopalabhyate / 2 nirastam ,kha0 niSiddham / 3 "nirasto hetuH" iti pAThaH kha* pustaka eva vidyate / 4 kuryAt , kha0 brUyAt / 5 viruddhH| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinduH. yatvAt / sa hi na sapakSa evaM vartate kiM tUbhayatrApi / sattvagrahaNAtpUrvAvadhAraNavacanena sapakSacyApisattAkasyApi prayatnAnanta. rIyakasya hetutvaM kathitam / pazcAdavadhAraNe tvayamarthaH syAt / sapakSe sattvameva yasya sa heturiti prayatnAnantarIyakatvaM na hetuH syAt / nizcitavacanena saMdigdhAnvayo'naikAntiko nirstH| yathA sarvajJaH kazcidvaktRtvAt / vaktRtvaM hi sapakSe sarvajJe saMdigdham / asapakSe cAsattvameva nizcitam / / asapakSo vakSyamANalakSaNaH / tasminnasattvameva nizcitaM tRtIya rUpam / tatrAsatvagrahaNena viruddhasya nirAsaH / viruddho hi vipakSe'sti / evakAreNa sAdhAraNasya vipakSaikadezavRttenirAsaH / nirtyaH zabdaH kRtakatvAt khaMvat / prayatnAnantarIyakatve sAdhye hyanityatvaM vipakSakadeze vidyudAdAvastyAkAzAdau nAsti / tato niyamenAsya niraasH| asattvavacanAtpUrvasminnavadhAraNe'yamarthaH syAt / vipakSa eva yo nAsti sa hetu / tathA ca prayatnAnantarI 1 vAkyamidaM kha0 pustaka evopalabhyate / 2 saadhaarnnaankaantikH| 3 pakSe sapakSe ca / 4 ka0 pustake 'sapakSavyApisattAkasya' ityasya sthAne 'sapakSa 'vyApisattAkasya' iti pATho vidyate / yacca mudritapustakasya sampAdakasya sammatau "sapakSa" ityasya "sapakSA" iti saMskRtarUpo'sti / asmAkaM sammatau tu ''iti cihno 'sAvadhAnatayaiva kenacillekhakena pryuktH| 5 tu. ka. hi / 6 nizcitavacanena, ka0 nizcayavacanena / 7 yadyattyamarakoze "sarvazo sugato buddho" ityevamAdi likhitamasti, tathApi pratyakSAnumAnapramANavAdinaste bauddhAH na kazcitsarva. zamAmananti / 8 bAkyamidaM kha0 pustaka evoplbhyte| 9 AkAzayat / 10 asattvavacanAt ,kha0 asattvazabdAt / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaparicchedaH 33 yakatvaM sapakSe'pi sarvatra nAsti / tato na hetuH syAt / tataH pUrva na kRtam / nizcitagrahaNena saMdigdhavipakSavyAvRttiko'naikAntiko nirastaH / nanu ca sapakSa eva satcamityukte vipakSe'sattvameveti gamyata eva / tatkimarthaM punarubhayorupAdanaM kRtam / taducyate / anvayo vyatireko vA niyamavAneva prayoktavyo nAnyatheti darzayituM dvayorapyupAdAnaM kRtam / aniyame hi dvayorapi prayoge'yamarthaH syAt / sapakSe yo'sti vipakSe ca nAsti sa heturiti / tathA ca sati sa zyAmastatputratvAdRzyamAnaputravaditi tatputratvaM hetuH syAt / tasmAniyamavatorevAnvayavyatirekayoH prayogaH karttavyaH / yena pratibandho gamyeta sAdhanasya sAdhyena niyamavatozca prayoge'vazyakartavye dvayoreka eva prayoktavyo na dvAviti niyamavAnevAnvayo vyatireko vA prayoktavya iti zikSaNArtha dvayorupAdanamiti / - trairUpyakathanaprasaGgenAnumeyaH sapakSo vipakSazvoktaH / teSAM lakSaNaM vaktavyam , tatra ko'numeya ityAha anumeyo'tra jijJAsitavizeSo dharmI / atra hetulakSaNe nizcetavye dharmyanumeyaH / anyatra tu sAdhyapratipattikAle samudAyo'numeyaH / vyAptinizcayakAle tu dharmo' 1 idaM padaM kha0 pustake naivoplbhyte| 2 taducyate, kha0 ucyate / 3 'api' iti padaM khaH pustake naivopalabhyate / 4 aniyame, kha0 niyte| 5 prayoktavyaH, ka0 kartavyaH / 6 svaarthaanumaanlkssnne| ___7 parvato'yamagnimAndhUmavattvAt' ityAsminnanumAne dhUmalakSaNodharmI vahniranumeyaH sAdhyatvAt / / 8 'zabdo nityaH kRtakatvAt' ityasminnanumAne zabde nityatvaM sA. dhyate / ata evAtra 'zabdo nityaH' iti samudAyo'numeyaH saadhytvaat| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabinduH / numeya iti darzayitumatragrahaNam / jijJAsito jJAtumiSTo vizeSo dharmo yasya dharmiNaH sa tathoktaH / __kA sapakSaH... sAdhyadharmasAmAnyena samAno'rthaH sapakSaH / samAno'rthaH sapakSaH / samAnaH sadRzo yo'rthaH pakSeNa se sapakSa ukta upacArAt / samAnazabdena vizeSyate / samAnaH pakSa: sapakSaH / samAnasya ca sazabdAdezaH / syAdetat / kiM tatpakSasapakSayoH sAmAnyaM yena samAnaH sapakSaH pakSaNetyAha / sAdhyadharmasAmAnyeneti / sAdhyazvAsAvasiddhatvAddharmazca parAzritatvAtsAdhyadharmaH / na ca vizeSaH sAdhyaH / api tu sAmAnyam / ata iha sAmAnyaM sAdhyamuktam / sAdhya dharmazcAsau sAmAnyaM ceti sAdhya. dharmasAmAnyena samAnaH pakSaNa sapakSaH ityarthaH / ko'sapakSa ityAha- . na spksso'spkssH| na sapakSo 'sapakSaH / sapakSo yo na bhavati so'sapakSaH / kazca sapakSo na bhavati - tato'nyastadviruddhastadabhAvazceti / tataH sapakSAdanyaH / tena ca viruddhaH / tasya ca sapakSasyAbhAvaH / sapakSAdanyatvaM tadviruddhatvaM ca na tAvatpratyetuM zakyaM yAva 1'yatra yatra dhUmastatra tatra vahniH, yatra vahninAsti tatra dhUmo'pi nAsti' iti vyAptI dhUmasadbhAve'gnisadbhAvo sAdhyaH / dhUmo'tra vaDhedhamo'sti / sa evAtra saadhyH| ata eva vyAptinizcayakAle dhrmojnumeyH| 2idaM padaM ka0 pustake na vidyte| 3 sAmAnyam ,kha0 sAmyam / , 4 "ca" iti padaM sva. pustake na vidyate / .. 5 tadviruddhatvaM, kha0 ca viruddhatvam / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaparicchedaH sapakSasvabhAvAbhAvo na vijJAtaH / tasmAdanyatvaviruddhatvapratIti. sAmarthyAtsapakSAbhAvarUpau pratItAvanyaviruddhau / tato'bhAvaH sAkSA. sapakSAbhAvarUpaH pratIyate / anyaviruddhau tu sAmarthyAdabhAvarUpau . pratIyate / tatakhayANAmapyasapakSatvam / trirUpANi c| uktena trairUpyeNa trirUpANi ca trINyeva liGgAnIti cakAro vaktavyAntarasamuccayArthaH / trairUpyamAdau pRSTaM trirUpANi ca liGgAni prenn| tatra trairUpyamuktam / trirUpANi cocyante / . trINyeva ca liGgAni trINyeva trirUpANi liGgAni / trayastrirUpaliGgaprakArA ityarthaH / kAni punastAnItyAha- . anupalabdhiH svabhAvakArye ceti / pratiSedhyasya sAdhyasyAnupalabdhistrirUpA / vidheyasya sAdhyasya svabhAvastrirUpaH / kArya c| anupalabdhimudAhartumAha-- tatrAnupalabdhiryathA na pradezavizeSe kvacidghaTa . __ upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdheriti / yathetyAdi / yathetyupapradarzanArtham / yatheyamanupalabdhistathAnyApi / na tviyamevetyarthaH / pradeza ekdeshH| viziSyata iti vizeSaH pratimattRpratyakSaH / tAdRzazca na sarvaH prdeshH| tadAha kvaciditi / pratipatRpratyakSe kvacideva pradeza iti dharmI / na ghaTa iti sAdhyam / upalabdhirjJAnam / tasyA lakSaNaM janikA / 1 upalabdhiAnam / tasyA lakSaNaM janikA sAmagrI, kala upala vidhavAnaM tasya lakSaNaM / jAnakA saamgrii| - Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinduH sAmagrI / tayA banupalabdhilakSyate / tatmApto'rtho janakatvena sAmagrathantarbhAvAdupalabdhilakSaNaprApto dRzya ityarthaH / tasyAnu palabdherityayaM hetuH / atha yo yatra nAsti sa kathaM tatra dRzyaH / dRzyatvasamAropAdasannapi dRzya ucyte| yazcaivaM saMbhAvyate yayasAvatra bhavedRzya eva bhavediti sa tatrAvidyamAno'pi dRzya: samAropyaH / kazcaivaM saMbhAvyaH / yasya samagrANi svAlambanadarzanakAriNAni bhavanti / kadA ca tAni samagrANi gamyante / yadaikajJAnasaMsargivastvantaropalambhaH / ekendriyajJAnagrAhya locanAdi. praNidhAnAbhimukhaM vastudvayamanyonyApekSamekajJAnasaMsargi kathyate / tayohi sato kaniyatA bhavati prtipttiH| yogyatAyA dvayorapyaviziSTatvAt / tasmAdekajJAnasaMsargiNi dRzyamAne satyekasmitritaratsamagradarzanasAmagrIkaM yadi bhavezyameva bhavediti saMbhA vitaM dRshymaaropyte| tasyAnupalambho dRzyAnupalambhaH / tasmA sa eva ghaTaviviktapradezastadAlambanaM ca jJAnaM dRzyAnupalambhanizcayahetutvAdRzyAnupalambha ucyate / yAvaddhayekajJAnasaMsargi vastu na nizcitaM tajjJAnaM ca na tAvazyAnupalambhanizcayaH / tato vastvapyanupalambha ucyate tajjJAnaM ca / darzananiTIttamAtraM tu svayamanizcitatvAdagamakam / tato dRzyaghaTarahitaH pradezasta. jjJAnaM ca vacanasAmarthyAdeva dRzyAnupalambharUpamuktaM draSTavyam / kA punarupalabdhilakSaNaprAptirityAha-- upalabdhilakSaNaprAptirupalambhapratyayAntarasAkalyaM svabhAvavizeSazva / 1 kathyate, kha0 gamyate / 2 dRzyaM, kha0 dRzyatvam / 3 ghaTavivikta0 , kha. ghaTAdivivikta / 4 vastu na nizcitaM tajjJAnaM ca, kha0 vastu tajjJAnaM cA (azuddhaH) na nizcitam / 5 tato dRzyaghaTarahitaH, kha0 tAzaghaTarahitaH / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaparicchedaH upalabdhilakSaNaprAptirupalabdhilakSaNaprAptatvaM ghaTasya / upalambhapratyayAntarasAkalyamiti / jJAnasya ghaTo'pi janakaH / anye ca cakSurAdayaH / ghaTAdRzyAdanye hetavaH pratyayAntarANi / teSAM sAkalyaM saMnidhiH / svabhAva eva viziSyate tadanyasmAditi vizeSo viziSTa ityarthaH / tadayaM viziSTaH svabhAvaH pratyayAntarasAkalyaM caitadvayamupalabdhilakSaNaprAptatvaM ghaTAdeSTavyam / kIdRzaH svabhAvavizeSa ityAha-- yaH svabhAvaH satsvanyeSUpalambhapratyayeSu yatpratyakSa ___ eva bhavati sa svabhAvaH / satsvityAdi / upalambhasya yAni ghaTAdRzyAtpratyayAntaH rANi teSu satsu vidyamAneSu yaH svabhAvaH sanpratyakSa eva bhavati sa svabhAvavizeSaH / tadayamatrArthaH / ekapratipattapekSamidaM pratyakSalakSaNam / tathA ca sati draSTuM pravRttasyaikasya draSTudRzyamAna ubhayavAnbhAvaH / 1 / adRzyamAnAstu dezakAlasvabhAvaviprakRSTAH svabhAvavizeSarahitAH pratyayAntarasAkalyavantastu / yairhi pratyayaiH sa draSTA pazyati te saMnihitAH / atazca saMnihitAya draSTuM pravRttaH saH / 2 / draSTumapravRttasya tu yogyadezasthA api draSTuM te na zakyAH / pratyayAntaravaikalyavantaH svabhAvavizeSayuktAstu / 3 / dUradezakAlAstUbhayavikalAH / 4 // tadevaM pazyataH kasyacitra pratyayAntaravikalo nAma / 1 / svabhAvavizapavikalastu bhavet / 2 / apazyatastu zakyo draSTuM yogyadezasthaH pratyayAntaravikalaH 1 upalambhapratyayAntarasAkalyasvabhAvavizeSavAn / 2 ka0 pustakasya "Atazca" iti pATho 'zuddhoH pratIyate / kha. atazca sannihitA yadraSTuM pravRttAH (azuddhaH) s| 3 pazyataH kasyacit puruSasya na pratyayAntaravikalatvaM bhavati / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 nyAyavinduH / / anye tUbhayavikalA iti / 4 / anupalabdhimudAhRtya svabhAvamudAhartumAhasvabhAvaH svasattAmAtrabhAvini sAdhyadharme hetuH / svabhAvo heturiti smbndhH| kIdRzo hetuH sAdhyasyaive svabhAva ityAha / svasyAtmanaH sattA saiva kevalA. svasattAmAtram / tasminsati bhavituM zIlaM yasyeti / yo hetorAtmanaH sattAmapekSya vidyamAno bhavati na tu hetusattAyA vyatirikta kazciddhetumapekSate se svasattAmAtrabhAvI sAdhyaH / tasminsAdhye yo hetuH sa svabhAvaH / tasya sAdhyasya nAnyaH / udAharaNam yathA vRkSo'yaM ziMzapAtvAditi / ___ayamiti dharmI / vRkSa iti sAdhyam / zizapAtvAditi hetuH / tadayamartho vRkSavyavahArayogyo'yaM ziMzapAvyavahArayogyatvAditi / tatra pracuraziMzape deze'viditaziMzapAvyavahAro jaDo yado kenaciducAM ziMzapAmupadizryocyate ayaM vRkSa iti tadAsau jADyAcchizapAyA uccatvamapi vRkSavyavahAranimittamavasyati / tadA 1 kha0 pustake'trAGkAH na vidyante / 2 sAdhyasyaiva svabhAva, kha0 sAdhyasya bhAvaH / 3 idaM padaM ka0 pustake naivopalabhyate / 4 ziMzapa0, ka. prathamasthAne "siMsapa" dvitIyasthAne ca "zizapa" iti likhati / dvitIyapaMktAvapyidameva, "pracurasiMsape" kintu "aviditshiNshpaa|" 5 yadA, kha0 yathA / 6 upAdaya, kha0 upadarya / 7vRkSavyavahAranimittaM, kha0 vRkSavyavahArasya nimittam / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaparicchedaH yAmevAnuccA ziMzapAM pazyati tAmevAvRkSamavasyati / sa mUDhaH ziMzapAtvamAtranimitte vRkSavyavahAre pravartyate / nocatvAdi nimittAntaramiha vRkSavyavahArasya / api tu ziMzapAtvamA nimittaM ziMzapAgatazAkhAdimattvaM nimittamityarthaH / kAryamudAhartumAha-- kArya yathAgniratra dhUmAditi / agniriti sAdhyam / atreti dharmI / dhUmAditi hetuH / kAryakAraNabhAvo loke pratyakSAnupalambhAnivandhanaH pratIta iti na svabhAvasyeva kAryasya lakSaNamuktam / nanu trirUpatvAdakameva liGgamayuktam / atha prkaarbhedaandH| evaM sati svabhAvahetorekasyAnantaprakAratyAnitvamayuktamityAha-- atra dvau vstsaadhnau| atreti eSu triSu hetuSu madhye dvau hetU vastusAdhanau vidheH sadhinau gmko| ekaH pratiSedhahetuH / ekaH pratiSedhasya heturgamakaH / pratiSedha iti cAbhIvo'bhA. 1ziMzapAM pazyati, kha0 pazyati zizapAm / 2 avRkSaM, ka0 avRkSatvam / 3 kha0 pustake 'sa mUDhaH' ityasyAnantaraM ''iti virAmaH pryuktH| 4 agniriti, ka0 vahiriti / 5 pratyakSAnupalambhanibandhanaH, kha0 pratyakSAnupalaMbhaH nibandhanam / 6 'yuktam' iti pATho ka0 pustaka eva vidyate / sarvatrAnyatra tu 'ayuktaM' ityeva pAThaH / mudritapustakasya sampAdakenApi 'ayukta' eva prayuktam / asmAkaM sammatau tu "ayuktaM" atrAyuktameva / 7 atreti eSu, kha0 atreti atra / .8 idaM padaM stra pustake na vidyte| 9idaM padaM kha0 pustake na vidyate / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40. nyAyavinduH vavyavahArazcokto draSTavyaH / tadayamoM hetuH sAdhyasiddhyarthatvAsAdhyAgam / sAdhyaM pradhAnam / atazca sAdhyopakaraNasya hetoH pradhAnasAdhyabhedAnedo na svarUpabhedAt / sAdhyazca kazcidvidhiH kazcitpratiSedhaH / vidhipratiSedhayozca parasparaparihAreNAvasthAnAttayoMhetU bhinnau| vidhirapi kazciddhatobhinnaH kazcidabhinnaH / bhedAbhedayorapyanyonyatyAgenAtmasthitebhinau hetuu| tataH sAdhyasya parasparavirodhAddhetavo bhinnA na tu svata eveti / / kasmAtpunasrayANAM hetutvaM kasmAcAnyeSAmahetutvamityAzakya yathA trayANAmeva hetutvamanyeSAM cAhetutvaM tadubhayaM darzayitumAha-- svabhAvapratibandhe hi satyartho'tha gamayet / . svabhAvena pratibandhaH svabhAvapratibandhaH / sAdhanaM kRteti samAsaH / svabhAvapratibaddhatvaM pratibaddhasvabhAvatvamityarthaH / kA. raNe svabhAve ca sAdhye svabhAvena pratibandhaH kAryasvabhAvayoraviziSTa ityekena samAsena dvayorapi saMgrahaH / hiryasmAdarthe / yasmAsvabhAvapratibandhe sati sAdhanArthaH sAdhyArtha gamayettasmAttrayANAM gamakatvamanyeSAmagamakatvam / kasmAtpunaHsvabhAvapratibandha eva sati gamyagamakabhAtro nAnyathetyAha-- tadapratibaddhasya tadavyabhicAraniyamAbhAvAt / taditi svabhAva uktaH / tena svabhAvenApratibaddhastadapratibaddhaH / yo yatra svabhAvena na pratibaddhastasya tadapratibaddhasya ta. davyabhicAraniyamAbhArvestasyAprativaddhaviSayasyAvyabhicArastada. 1 paraspara, kh0prsprm| 2 hetavaH, kha0 hetavo'pi / 3 kAraNe, kha0 kaarnn| .4 abhAvaH, kha0 abhAvAt / 5 apratibaddha0, kha0 aprtibndhH| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaparicchedaH . . 41 vyabhicArastasya niyamastadavyabhicAraniyamastasyobhAvAt / ayamarthaH / na hi yo yatra svabhAvena ne pratibaddhaH sa tamapratibaddhaviSayamavazyameva na vyabhicaratIti nAsti tyorvybhicaarniymH| avinAbhAvaniyamaH / avyabhicAraniyamAcca gamyagamakabhAvaH / nahi yogyatayA pradIpavatparokSArthapratipattiInamittamiSTaM liGgam / api tvavyabhicAritvena nizcitam / tataH svabhAvaprativandhe satyavinAbhAvanizcayaH / tato gmygmkbhaavH| tasmAtsvabhAvaprati. bandhe satyartho'rthagameyanAnyatheti sthitam / nanu ca parAyattasya pratibandho'parAyatte / tadiha sAdhyasAdha nayoH kasya ke pratibandha ityAhasa ca pratibandhaH sAdhye'rthe liGgasya vastutastA ___ dAtmyAtsAdhyAdutpattezca / sa ca svabhAvapratibandho liGgasya sAdhye'rthe / liGgaM parAyattatvAtpativaddham / sAdhyastvartho'parAyattatvAtmatibandhaviSayo na pratibaddha ityarthaH / tatrAyamarthastAdAtmyAvizeSe'pi yatpratibaddhaM tadgamakam / yatpratibandhaviSayastadgamyam / yasya ca dharmasya yAniyataH svabhAvaH sa tatpratibaddho yathA prayatnAnantarIyakatvAkhyo'nityatve / yasya tu sa cAnyazca svabhAvaH sa prativandhaviSayaH / na tu pratibaddhaH / yathAnityatvAkhyaH prayatnAnantarIyakatvAkhye / nizcayApekSo hi gamyagamakabhAvaH / prayatnAnantarIyakatvameva cAninyasvabhAvaM nizcitam / atastadevAnityatve pratibaddhaM, tasmAniyataviSaya evaM gamyagamakabhAvo nAnyatheti / kasmAtpunaH 1 idaM padaM kha0pustake na vidyte| 2 aprtibddh0kh0mprtibNdh| 3 avinAbhAvanizcayaH , kha0 avinAbhAvitvanizcayaH / 4 ka, kha0 kaH / 5. asmAkaM sammatau"vastutaH," anyatra tuvassunaH' / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 nyAyabinduH svabhAvapratibandho liGgasya na vastuna ityAha / vastuta ityaadi| sa sAdhyo'rtha AtmA svabhAvo yasya tattadAtmA tasya bhAvastA. dAtmyaM tasmAdetoryataH sAdhyasvabhAvaM sAdhanaM tasmAttataMtra svabhAvapatibaddhamityarthaH / yadi sAdhyasvabhAvaM sAdhanaM sAdhyasAdhanayorabhedAtpatijJArthaMkadezo hetuH syAdityAha vastuta iti| paramArthasatA rUpeNAbhedaH / tayorvikalparviSayastu yassamAropitaM rUpaM tadapekSaH sAdhyasAdhanabhedaH / nizcayApekSa eva hi gamyagamakabhAvaH / tato nizcayArUDharUpApekSa eva tayorbhedo yukto vAstavastvabheda iti / na kevalaM tAdAtmyAdapi tu tataH sAdhya dAdutpattirliGgasya tadutpattezca sAdhye'rthe svabhAvaprativandho liGgasya / __ kasmAnimittadvayAtsvabhAvapratibandho liGgasya nAnyasmA. dityAhaatatsvabhAvasyAtadutpattezca tatrApratibaddhasvabhAvatvAt / sa svabhAvo'sya so'yaM tatsvabhAvaH / na tatsvabhAvo'tatsvabhAvaH / tasmAdutpattirasya so'yaM tadutpattiH na tathAtadutpattiH / yo yatsvabhAvo yadutpattizca na bhavati tasyAtatsvabhAvasyAtadutpe. tezca / tatrAtatsvabhAve'nutpAdake cApratibaddhaH svabhAvo'syeti so'yamapratibaddhasvabhAvastasya bhAvo'pratibaddhasvabhAvatvaM tasmAdapratibaddhasvabhAvatvAt / yadyatatsvabhAve'nutpAdake ca kazcitprati. baddhasvabhAvo bhavet , bhavedanyato'pi nimittAtsvabhAvapratibandhaH / 1'na vastunaH' iti pATho kha0 pustaka pavopalabhyate / 2'artha AtmAiti pATho kha0 pustake na vidyate / 3 tAdAtmya, kha0 tAdAtmyaM tatsvabhAvatvam / 4 idaM padaM kha0 pustaka evopalabhyate / / 5 dharmadharmIsamudAyo pratikSA / tadekadezo dho dharmI vaa| 6 nizcayApekSa eva, kha0 nizcayApekSayA evN| -7 liGgasya, kha0 liGgasya syAt / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaparicchedaH. pratibaddhasvabhAvatvaM hi svabhAvapratibandho na cAnyaH kazcidAyata svabhAvaH / tasmAttAdAtmyatadutpattibhyAmeva svabhAvapratibandhaH / bhavetu nAma tAdAtmyatadutpattibhyAmeva svabhAvapratibandhaH kAryasvabhAvayoreva tu gamakatvaM kathamityAhate ca tAdAtmyatadutpattI svabhAvakAryayoreveti . tAbhyAmeva vastusiddhiH / itistasmAdarthe / yasmAtsvabhAve kArya eva ca tAdAtmyatadutpattI sthite tannibandhanazca gamyagamakamAvastasmAttAbhyAmeva kAryasvabhAvAbhyAM vastuno vidheH siddhiH / atha pratiSedhasiddhiradRzyAnupalambhAdapi kasmAnneSTetyAhapratiSedhasiddhirapi yathoktAyA evAnupalabdheH / pratiSedhavyavahArasya siddhiyathoktA yA dRzyAnupalandhistata eva bhavati yatastasmAdanyato noktaa.| tatastAvatkasmAdbhavatItyAha-- sati vastuni tasyA asaMbhavAt / ___ sati tasminpatiSedhye vastuni yasmAdRzyAnupalamdhina saMbha. pati tasmAdasaMbhavAmataH pratiSedhasidiH / atha tata eva kasmAdityAhaanyathA cAnupalabdhilakSaNaprApteSu dezakAlasvabhAvavipra kRSTeSvAtmapratyakSanivRtterabhAvanizcayAbhAvAt / sati vastuni tasyA adRzyAnupalabdheH saMbhavAdityanyathA bdArthaH / etasmAtkAraNAnAnyasyA anupalabdheH prtissedhsihai| kuta etatsatyapi vastuni tasyAH saMbhava ityAha / anupala Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44. nyAyabinduH bdhilakSaNaprApteSvityAdi / iha pratyayAntarasAkalyAtsvabhAvaviza pAcopalabdhilakSaNaprAptArthaH ukt| ghorekasyApyabhAve'nupalabdhilakSaNaprApto'rtha ucyate / tadihAnupalabdhilakSaNaprApteSviti pratyayAntarakaivalyavanta uktAH / dezakAlasvabhAvaviprakRSTeSviti / svabhAvavizeSaviprakRSTA uktAH / dezazca kAlazca svabhAvazca terviprakRSTA iti vigrahaH / teSvabhAvanizcayasyAbhAvAt / satyapi vastuni tasyAbhAva iSTaH / kasmAnizcayAbhAva ityAha / teSu pratipatturAtmano yatpratyakSaM tasya nivRtteH kAraNAnnizcayAbhAvaH / yasmAdanupalabdhilakSaNamApteSvAtmapratyakSanivRtterabhAvanizcayAbhAvastasmAtsatyapi vastunyAtmapatyakSanivRttilakSaNAyA adRzyAnupalabdheH saMbhavaH / tato yathoktAya eva pratiSedhasiddhiH / atheyaM dRzyAnupalabdhiH kasminkAle pramANaM kiMsvabhAvA kiMvyApArA cetyAhaamUDhasmRtisaMskArasyAtItasya vartamAnasya ca pratipattR.. pratyakSasya nivRttirabhAvavyavahArasAdhanI / pratipattuH pratyakSo ghaTAdirarthara sya nivRttiranupalabdhistadabhAvasvabhAveti yAvat / ata evAbhAvo na sAdhyaH svabhAvAnupalabdhe. siddhatvAt / avidyamAno'pi ca ghaTAdirekajJAnasaMsagiNi bhUtale bhAsamAne samagrasAmagrIko jJAyamAno dRzyamAnatayA saMbhAvitatvAtpratyakSa uktaH / ata ekajJAnasaMsargI dRzyamAno'rtha. stajjJAnaM ca pratyakSanivRttirucyate / tato hi dRzyamAnAdAttabu. 1 "ekasya" iti pAThA kha0 pustaka eva vidyate / ka0 pustake mudritapustake ca "ekaikasya" iti pATha uplbhyte| .2 svabhAvavizeSaviprakRSTAH, kha. svabhAva vizeSarahitAH / 3 saatuH| 4 idaM padaM kha0 pustaka evopalabhyate / 5 'dRzyamAnatayA" iti pATho kha0 pustaka evAsti / anyatra sarvatra tu "DazyatayA" ityeva paatthH| 6 saMsargI, khasaMsargAt / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaparicchedaH ddhezva saMmagradarzana sAmagrIkatvena pratyakSatayA saMbhAvitasya nivRttiravasIyate / tasmAdarthajJAna eva pratyakSasya ghaTasyAbhAva ucyate / na tu nivRttimAtramihAbhAvo nivRttimAtrAdRzyanivRttyanizcayAt / ' nanu ca dRzyanivRttiravasIyate dRzyAnupalambhAt / satyamevaitat / kevalamekajJAnasaMsargiNi dRzyamAne ghaTo yadi bhavedadRzya eva bhavediti dRzyaH saMbhAvitastato dRzyAnupalabdhinizcitA / dRzyAnu. palabdhinizcayasAmarthyAdeva ca dRzyAbhAvo nishcitH| yadi hi dRzyastatra bhavedRzyAnupalambho na bhavet / ato dRzyAnupalambhanizcayAdadRzyAbhAvaH sAmarthyAdavasito na tu vyavahRta iti dRzyAnupalambhena vyavahartavyaH / tasmAdantiramekajJAnasaMsargi dRzyamAnaM tajjJAnaM ca pratyakSanivRttinizcayahetutvAtpratyakSanivRttiruktaM draSTavyam / yathA caikajJAnasasaMgiNi pratyakSe ghaTasya pratyakSatvamAropitamasato'pi tathA tasminnekajJAnasaMsargiNyatIte vartamAne cAmUda. smRtisaMskAre ca ghaTasya tadrUpamAropitamasata iti draSTavyam / anena dRzyAnupalabdhiH pratyakSaghaTanivRttisvabhAvoktA / sA ca seddhA tena na ghaTAbhAvaH sAdhyo'pi tvabhAvavyavahAra ityuktm| ___amuDho'bhraSTo darzanAhitaH smRtijananarUpaH saMskAro yasmighaTAdau sa tathoktaH / tasyAtItasya pratipattRpratyakSasyeti sambandhaH / vartamAnasya ca pratipattRpratyakSasyati sambandhaH / pamUDhasmRtisaMskAragrahaNantu naM vartamAnavizeSaNam / yasmAdatIte Taviviktapradezadarzane smRtisaMskAro muDho dRzyaghaTAnupalambhe. zye ca ghaTe'mUDho bhaveti / vartamAne ca ghaTarahitapradezadarzane ' smRtisaMskAramohaH / ata eva na ghaTAnupalambhe nApi ghaTe mo| 1 samapra, kha0 samaya / 2 'tu' iti pATho kha0 pustake naivoplbhyte| 3 'na' iti pATho kha0 pustake navopalabhyate / 4smRtisNskaarH| 5idaM padaM kha0 pustake na vidyate / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinduH haH / tasmAna vartamAna niSedhyavizeSaNamamUDhasmRtisaMskAragrahaNam / smRtisaMskAravyabhicArAbhAvAdvartamAnasyArthasya / ata eva varta. mAnasya ceti / cazabdaH kRto vizeSaNarahitasya vartamAnasya vizeSaNavatAtItena samuccaya yathA vijnyaayteti| tadayamartho'tIto'nupalambhaH sphuTaM smaryamANaH pramANaM cartamAnazca / tato nAsIdiha ghaTo'nupalabdhatvAnnAstyanupalabhyamAnatvAditi zakyaM jJAtum / na tu na bhaviSyatyatra ghaTo'nupalapsyamAnatvAditi zakyaM jJAtum / anAgatAyA anupalabdheH satvasandehAditi / kAla. vizeSo'nupalabdheAkhyAtaH / . vyApAraM darzayati / amAvasya vyavahAro nAstItyevamAkAraM jJAnaM zabdazcaivamAkAro niHzaGkaM gamanAgamanalakSaNA ca pravRttiH kAyiko'bhAvavyavahAraH / ghaTAbhAve hi jJAte niHzaGkaM gantumAgantuM ca pravartate / tadevametasya, trividhasyApyabhAvavyavahArasya dRzyAnupalabdhiH sAdhanI pravartikA / yadyapi ca nAsti ghaTa iti jJAnamanupalabdhereva bhavatyayameva cAbhAvanizcayastathApi yasmA pratyakSeNa kevalaH pradeza upalabdhastasmAdiha ghaTo nAstItyevaM ca pratyakSavyApAramanusaratyabhAvanizcayaH / tasmAtpratyakSasya kevalapra. dezagrahaNavyApArAnusAryabhAvanizcayaH prtyksskRtH| kizca / dRzyAnupalambhanizcayakaraNasAmarthyAdeva pUrvoktayA nItyA pratyakSeNaivAbhAvo nishcitH| kevalamadRSTAnAmapi sattvasaMbhavAt / sattvazaGkayA na zAkotyasavaM vyavahartum / ato'nupalambho'bhA~vaM vyavahArayati / 1'iti' iti pATho sva. pustake na vidyte| 2 sphuTa, ka0 sphuttH| 3 anupalapasyamAnatvAta, ka0 anupalabhyamAnatvAt / 4 niHzakaM gamanAgamana, khniHshkgmaagmH| 5 tadevametasya, kha. tadeva tasya / 6 vyavahArasya, ka vyavahAra0 17 idaM padaM ka0 pustake naiva vidyte| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaparicchedaH .47 dRzyo yato'nupalabdhastasmAnAstItyato dRzyAnupalambho'bhAvajJAnaM kRtaM pravartayati na tvakRtaM karotItyabhAvanizcayo'nupalambhAtpatto' pi pratyakSeNa kRto'nupalambhena pravartita ukta ityabhAvavyavahArapravartinyupalabdhiH / kasmAtpunaratIte vartamAne cAnupalabdhimiketyAha tasyA evAbhAvanizcayAt / tasyA eva yathoktakAlAyA anupalabdherabhAvanizcayAt / anAgatA hyanupalabdhiH svayameva saMdigdhasvabhAvA / tasyA asiddhAyA nAbhAvanizcayo'pi tvatItavartamAnAyA iti / saMpratyanupalabdheH prakArabhedaM darzayitumAha-- sA ca prayogabhedAdekAdazaprakArA / sA caiSAnupalabdhirekAdazapakArA ekAdaza prakArA asyA ityekAdazaprakArA / kutaH prakArabhedaH prayogabhedAt / prayogaH prayuktiH zabdasyAbhidhAnavyApAra ucyate / zabdo hi sAkSAtkacidarthAntarAbhidhAyI kvacitpratiSedhAntarAbhidhAyI / sarvatraiva tu dRzyAnupalabdhirazabdopAttApi gamyata iti vAcakavyApArabhedAdanupalambhaprakArabhedo na tu svarUpabhedAditi yAvat / prakArabhedAnAha-- svabhAvAnupalabdhiryathA / nAtra dhama upalabdhi1 'pravartimI' ityayameya pATho kha0 pustake vidyte| ka0 pustake spaSTarUpeNa 'pravarttanamupala' iti likhitaM yaza 'pravarttanyupala.' itya. zuddha rUpe vikaaritm| __ 2 kha0 pustake 'ekAdazaprakArA ekAdaza prakArA asya itye. kAdazaprakArA' iti likhitam / mudritapustake ka0 pustake ca ekAdaza prakArA asyA ityekAdazaprakArA' iti paatthH| bhedAt , ka. bhed| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 nyAyavinduH lakSaNaprAptasyAnupalabdheriti / pratiSedhyasya yaH svabhAvastasyAnupalabdhiH / yatheti / atreti dharmI na dhUma iti sAdhyam / upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdheriti hetuH / ayaM ca hetuH pUrvavadyAkhyeyaH // 1 // kaaryaanuplbdhiythaa| nehApratibaddhasAmarthyAni dhUma kAraNAni santi dhUmAbhAvAt / pratiSedhyasya yatkArya tasyAnupalabdhirudAhiyate / yatheti / iheti dharmI / apratibaddhamanupahataM dhUmajananaM prati sAmarthya yeSAM tAnyapratibaddhasAmarthyAni na santIti sAdhyam / dhUmAbhAvAditi hetuH / kAraNAni ca nAvazyaM kAryavanti bhavantIti kAryA darzanAdaprativaddhasAmarthyAnAmevAbhAvaH sAdhyaH / na tvanyeSAm / apratibaddhazaktIni cAntyakSaNabhAvInyevAnyeSAM pratibandhasaMbhavAt / kAryAnupalabdhizca yatra kAraNamadRzyaM tatra prayujyate / dRzye tu kAraNe dRzyAnupalabdhireva gamikA / tatra dhavalagRhoparisthito gRhAGgaNamapazyannapi caturyu pArtheSvaGgaNabhittiparyantaM pazyati / bhittiparyantasamaM cAlokasaMjJakamAkAzadezaM dhUmaviviktaM pazyati / tatra dhUmAbhAvanizcayAuddezasthena vahinA janyamAno dhRmastaddezaH syAt / tasya ca vanherapratibaddhasAmarthyasyAbhAvaH pratipattavyaH / tadgRhAGgaNadezena vanhinA janyamAno dhUmastaddezaH syAt / tasmAttaddezasya vaDherabhAvaH pratipattavyaH / tadgRhAGgaNadezaM 1 dhavalagRha, kha0kvalagRhasya / 2 kha. pustake nAyaM pATho dRzyate / 3 kA tahAMgaNadezena bha ( azuddhaH ) vahninA / kha0 taGgrahAMgaNana ca / 4 'taddezaH, iti pATho kha* pustake "tAdRzaH" ivAvalokyate / sthe Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaparicchedaH bhittiparikSiptaM bhittiparyantaparikSiptena cAlokAtmanA dhUmaviviktenAkAzadezena saha dharmiNaM karoti / tasmAddezyamAnAdRzyamAnAkAzadezAvayavaH pratyakSApratyakSasamudAyo vanyabhAvapratItisAma. *yAto dharmI na dRzyamAna eva / ihati tu pratyakSarnirdezo ha. zyamAnabhAgApekSo na kevalamihaiva dRzyAdRzyasamudAyo dharmyapi tvanyatrApi / zabdasya kSaNikatve sAdhye kazcideva zabdaH pratyakSo'nyastu parokSastadvadihApi | yathA cAtra dharmI sAdhyapratipattya. dhikaraNabhUto dRzyAdRzyAvayavo darzitastadvaduttareSvapi prayogeSu svayaM pratipattavyaH // 2 // vyApakAnupalabdhiryathA / nAtra ziMzapA vRkssaabhaavaaditi| pratiSedhyasya vyApyasya yo vyApako dharmastasyAnupalabdhi. rudaahiyte| yatheti / atra dhrmii| na ziMzapeti ziMzapAbhAvaH saadhyH| vRkSasya vyApakasyAbhAvAditi hetuH / iyamapyanupalabdhiA . 'pyasya ziMzapAMtvasya'dRzyAbhAve prayujyate / upalabdhilakSaNamApte tu vyApye dRzyAnupalabdhirgamikA / tatra yadA pUrvAparAvupazliSTau samunnatI dezau bhavatastayorekastarugahanopeto'parazcaikazilAghaTito nikSakakSaH / draSTApi tatsthAnvRkSAnpazyanapi ziMzapAdibhedaM nai yo vivecayati / tasya vRkSatvaM pratyakSamapratyakSa ziMzapAtvam / sa hi nirvRkSa ekazilAghaTite vRkSAbhAvaM dRzyatvAdRzyAnupalambhAdavasyati / ziMzapAtvAbhAvaM tu vyApakasya vRkSasyAbhAvAditi / tAdRze viSaye'syA abhAvasAdhanAya prayoga // 3 // svbhaavviruddhoplbdhiy'thaa| nAtra zItasparzo'gneriti / 1 dRzyamAnAdRzyamAnAkAzadezAvayavaH, ka. dRzyamAnAkArI azuddhaH) deshaavyvH| 2ziMzapAtvasya, kha. shiNshpaatv0| na yaH, kha0 yon|. 4.tAze, ka0 taarsh| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinduH pratiSedhyasya svabhAvena viruddhasyopalabdhirudAhiyate / yatheti / atreti dharmI / na zItasparza iti zItasparzapra. tiSedhaH sAdhyaH / vanheriti hetuH / iyaM cAnupalabdhistatra prayo. ktavyA yatra shiitsprsho'dRshyH| dRzye dRzyAnupalabdhiprayo. gAt / tasmAdyatra varNavizeSAdvAnhadRzyaH zItasparzo dUrasthatvAtsa. apyadRzyastatrAsyAH prayogaH // 4 // viruddhakAryopalabdhiya'thA / nAtra zItasparTI dhUmAditi / pratiSadhyena yadviruddhaM tatkAryasyopalabdhimikA / yatheti / atreti dharmI) na zItasparza iti zItasparzAbhAvaH sAdhyaH / dhUmAditi hetuH / yatra zItasparzaH sandazyaH syAttatra dRzyAnupalabdhirgamikA / yatra viruddho vahniH pratyakSastatra viruddhopalabdhiH / yorapi tu parokSatve viruddhakAryopalabdhiH prayujyate / tatra saMmastApavarakasthaM zItaM nivartayituM samarthasyAgneranumApakaM yadA viziSTaM dhUmakalApaM niryAntamapavarakAtpazyati tadA viziSTAdvadveranumitAcchItasparzanivRttinumimIte / iha dRzyamAnadvArapradezasahitaH sarvAvarakAbhyantaradezo dharmI sAdhyapratipattyanusaraNAtpUvidraSTavyaH // 5 // viruDavyAptopalabdhiryathA / na dhruvabhAvI bhatasyApi bhAvasya vinAzo hetvantarApekSaNAditi / 1pATho'yaM kha0 pustake naivoplbhyte| 2ka0 pustake 'iti' ityasaMgRhya 'na zItasparza' ityazuddho pATho vidyte| 3 dRzye, ka0 dRzyo, kha0 dRzye tu / 4 dUrasthatvAt, kha0 duurtvaat| 5 viruddha kA virodhH| 6 tatra, ka0 yatra / 7nivRttimanumimIte, ka0 nivRttira. tumiiyte| 8 sarvApavaraka, kha0 sarvepavara / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaparicchedaH - pratiSedhyasya yadviruddhaM tena vyAptasya dharmAntarasyopalabdhirudArtivyA / yatheti / dhruvamavazyaM bhavatIti ' dhruvabhAvI netidhruvamAvitvaniSedhaH sAdhyaH / vinAzo dharmI / bhUtasyApi bhAvasyeti dharmivizeSaNam / bhUtasya jAtasyApi vinazvaraH svabhAvo nAvazyaMbhAvI kimutAjAtasyetyapi zabdArthaH / jananI. detoranyo hetutvantaraM mudrAdi tadapekSate vinazvaraH / tasyApe. kSaNAditi hetuH / hevantarApekSaNaM nAmAMdhruvabhAvitvena vyAptam / yathA vAsasi rAgasya ronAdihetvantarApekSaNadhruvabhAvitvena vyAtam / dhruvabhAvitvaviruddhaM cAdhruvabhAvitvam / vinAzazca vinazva. rasvabhAvAtmA hetvantarApekSa iSTaH / tato viruddhavyAptahetvantarApekSaNadarzanAddhRvabhAvitvaniSedhaH / iha dhruvabhAvitvaM nityatvamadhruvabhAvitvaM cAnityatvam / nityatvAnityatvayozca parasparaparihAreNAvasthAnAdekatra virodhaH / tathA ca sati parasparaparihAravatodeyoryadaikaM dRzyate tatra dvitIyasya tAdAtmyaniSedhaH kaaryH| tAdA. tmyaniSedhazca dRzyatayAbhyupagatasya saMbhavati / yata evaM tAdAtmyaniSedhaH kriyate yadyayaM dRzyamAno nityo bhavenityarUpo dRshyet| na ca nityarUpo dRzyate / tasmAnna nityaH / evaM ca pratiSedhyasya nityatvasya dRzyamAnAtmatvamabhyupagamya pratiSedhaH kRto bhavati / vastuno'pyadRzyasya pizAcAderyadi dRzyaghaTAtmatvaniSedhaH kriyate 1 pATho'yaM kha. pustake na vidyte| 2 jananAt, kha0 janakAt / 3 vinazvaraH / tasya, ka0 vinazvarasya / 4 nAmAdhruva0 kha0 mAdhruva0 / 5 raanAdi0, kha0 rajakAdiH / 6 idaM padaM kha0 pustake na vidyate / 7 dRzyatayA, ka0 tyaa| 8 yataH, ka0 yH| 9 dRzyamAnAtmatvaM, kha0 dRshymaanaatmktvm| 10 yadi,kha' yadaiva / 11 dRzyaghaTAtmatva,kha. dazyaghaTAtmakatva. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinduH dRzyAtmatvamabhyupagamya kartavyaH / yadyayaM dRzyamAnaH pizAcAtmA bhavetpizAco dRSTo bhavet / na ca dRSTastasmAnna pizAca iti dRzyAtmatvAbhyupagamapUrvako dRzyamAne ghaTAdau vastuni vastuno'vastunovA dRzyasyAdRzyasya ca tAdAtmyaniSedhaH / tathA ca sati yathA ghaTasya dRzyatvamabhyupagamya pratiSedho dRzyAnupalambhAdeva tadvatsarvasya parasparaparihAravato'nyatra dRzyamAne niSedho dRzyAnupalambhA. deva / tathA cAsyaivaMjAtIyakasya prayogasya svabhAganupalabdhAvantarbhAvaH // 6 // kaaryviruuddhoplbdhiy'thaa| nehApratibaddhasAmani zItakAraNAni santyagneriti / pratiSedhyasya yatkArya tasya yadviruddhaM tsyoplbdherudaahrnnm| yatheti / iheti dharmI / apratibaddhaM sAmarthya yeSAM zItakAraNAnAM zItajananaM prati nai tAni santIti sAdhyam / vaDheriti hetuH / yatra zItakAraNAnyadRzyAni zItaspo'pyadRzyastatrAyaM hetuH prayoktavyaH / dRzyatve tu zItasparzasya tatkAraNAnAM vA kAryAnupalabdhidRzyAnupalabdhirvA gamikA / tasmAdeSApyabhAvasAdhanI / tato yasmindeze sadapi zItakAraNamadRzyaM zItasparzazva dRssthatvA. tpatipatturvadvirbhAsvaravarNatvAdrAdapi dRzyastatrAyaM prayogaH // 7 // vyaapkviruuddhoplbdhirythaa| nAtra tuSArasparzo'gneriti / pratiSedhasya yayApakaM tena yAviruddhaM tasyopalabdhirudAItavyA / yatheti / atreti dharmI / tuSArasparzo neti sAdhyam / vaiveriti hetuH| yatra vyApyastuSArasparzo vyApakazca ca zItasparzI na dRzyasta. 1 yadyayaM, kha0 yadyayaM ghttH| 2 pratiSedhaH, kha0 niSedhaH / 3 na tAni santIti, kha. tAni na saMtI ( ashuddhH)| 4 baDheH, kha0 agneH| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaparicchedaH trAya hetuH / tayodRzyatve svabhAvasya vyApakasya cAnupalabdhiyataH prayoktavyA / tathA caM satyabhAvasAdhanIyam / dUravartinazca prati. pattustupArasparzaH zItasparzavizeSaH / zItamAtraM ca parokSam / vadvistu rUpavizeSAdrastho'pi prtykssH| tato vahnaH zItamAtrAmA vaH / tataH zItavizeSatuSAraspAbhAvanizcayaH / zItavizeSasya zItasAmAnyana vyAptatvAditi viziSTaviSaye'syAH prayogaH // 8 // kAraNAnupalabdhiyathA / nAtra dhUmo'gnyabhAvAditi / pratiSedhyasya yatkAraNaM tasyAnupalabdherudAharaNam / yatheti / atreti dhrmii| na dhUma iti sAdhyam / vanhya satvAditi hetuH| yatrakArya sadapi dRzyaM na bhavati tatrAyaM prayogaH / dRzye tu kArye dR. zyAnupalabdhimikA / tato'yamapyabhAvasAdhanaH / niSkanpAya. tasalilarite hRde hemantocitavAppodgame virale saMdhyAtamasi sati sannapi tatraM dhUmo na dRzya iti kAraNAnupalabdhyA pratiSadhyate / vadbhistu yadi tasyAmbhasa upari plavamAno bhavejjvalito rUpavizeSAdevopalabdho bhavet / ajvalitastvindhanamadhyaniviSTo bhavetatrApi dahanAdhikaraNAmindhanaM pratyakSamiti svarUpeNAdhArarUpeNa vA dRzya eva vahiriti tatrAsyAH prayogaH // 9 // kAraNaviruddopalabdhiya'thA / nAsya romaharSAdivizeSAH saMnihitadahanavizeSatvAditi / 1 padamidaM kha0 pustaka eva dRshyte| 2 padAmidaM kha0 pustake na dRshyte| 3 viziSTa, kha0 viziSTe / 4 dRzyaM na bhavati, kha0 adRzyaM bhavati / 5 padamidaM kha0 pustake na vidyate / 6 dRzyaH, kha. dRshyte| 7 pratiSedhyate, kha0 pratiSidhyate / 8 jvalitaH, kha. prjvlitH| 9 indhana, kha0 vana / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54. nyAyavinduH pratiSedhyasya yatkAraNaM tasya yAviruddhaM tasyopalabdherudAhara Nam / yatheti / asyeti dharmI / romgAM harSa udbhedaH sa AdiryepAM dantavINAdInAM zItakRtAnAM te viziSyante tadanyebhyo bhayazraddhAdikRtebhya iti romaharSAdivizeSAH / te na santIti sAdhya. m / dahana eva viziSyate tadasmAdahanAcchItanivartanasAmarthyaneti dahanavizeSaH / kazciddahanaH sannapi na zItanivartanakSamo yathA pradIpaH / tAdRzanivRttaye vizeSagrahaNam / saMnihito dahanavizeSo yasya sa tathoktastasya bhAvastasmAditi hetuH / yatra zItasparzaH sannapyadRzyo romaharSAdivizeSAzcAdRzyAstatrAyaM prayogaH / romaharSAdivizeSasya dRzyatve dRzyAnupalabdhiH prayoktavyA / zItasparzasya dRzyatve kAraNAnupalabdhiH / tasmAdabhAvasAdhano'yam / rUpavizeSAdvidUrAdahanaM pazyati / zItasparzastvadRzyo romaharSAdivizeSAzca / teSAM kAraNaviruddhopalabdhyAbhAvaH pratipadyata iti / tatrAsyAH prayogaH // 10 // kAraNaviruddhakAryopalabdhiryathA / na romaharSAdivizeSa yuktapuruSavAnayaM pradezo dhUmAditi / pratiSedhyasya yatkAraNaM tasya yadviruddhaM tasya yatkAryaM tasyopalabdhirudAhartavyA / yatheti / ayaM deza iti dharmI / yogo yuktaM romaharSAdivizeSairyuktaM romaharyAdivizeSayuktam / tasya saM. 1 viziSyante, kha0 vizeSyante / 2 viziSyate, kha0 vizeSyate / 3 padamidaM kha0 pustake naivopalabhyate / 4 dahanavizeSasyaiva zItAnavRttau kAraNatvAt ,na dahanasAmAnyasya / 5 ka0 bhAva ( azuddhaH ), kha0 bhAvam / 6 kArya, mudritapustaka 'kArthe' ( azuddhaH ) 7 dezaH, kha0 pradezaH / 8 padamidaM kha0 pustake nopalabhyate / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaparicchedaH bandhI puruSo romaharSAdivizeSayuktapuruSaH / tadvAnna bhavatIti sA. dhyam | dhRmAditi hetuH / romaharSAdivizeSasya pratyakSatve dRzyAnupalabdhiH / kAraNasya zItasparzasya pratyakSatve kAraNAnupalabdhiH / vanhestu pratyakSatve kAraNaviruddhopalabdhiH prayoktavyA / trayANAmapyadRzyatve'yaM prayogaH / tasmAdabhAvasAdhano'yam / tatraM dUrasthasya pratipattudahanazItasparzagemahAdivizeSA apratyakSAH sa. nto'pi dhUmastu pratyakSo yatra tatraitatpramANam / dhUmastu yAdRza. stasmindeze sthitaM zItaM nivartayituM samarthasya vanheranumApakaH sa iha grAhyaH / dhUmamAtreNa tu vanhimAtre'numitepi na zItasparzanivRttirnApi romaharSAdivizeSanivRttiravasAtuM zakyate na dhUmamAtraM heturiti draSTavyamiti // 11 // yadyekaH pratiSedhatuheturuktaH kathamekAdazAbhAvahatava ityAhaime sarve kAryAnupalabdhyAdayo dazAnupalabdhiprayogAH ___svabhAvAnupalabdhau saMgrahamupayAnti / ime'nupalabdhiprayogAH / idamAnantaraprayogAntA nirdiSTAH / tatra kiyatAmapi grahaNe prasakta Aha / kAryAnupalabdhyAdaya iti / . kAryAnupalabdhyAdInAmapi trayANAM caturNA vA grahaNe prasakte satyAha / dazeti / dazAnAmapyudAhRtamAtrANAM grahaNaprasaGge satyAha / sarva ityetaduktaM bhavati / aprayuktA api prayuktodAha 1 vizeSayukta0, kha. vizeSaguNayukta / 2 romaharSAdi0, kha0 raamhrss| 3 tatra, ka. yatra / 4 tasmindeze, kha0 tdeshe| 5 padamidaM ka. pustake na vidyate / 6 'vizeSa' iti pATho kha. pustake na vidyate / 7 pATho'yaM ka0 pustake naasti| 8 prayogAntAH, ka0 prayoktAMna ( azuddhaH ), kha. prkraaNtaa| 9 satyAha, ka. tyAha ( ashuddhH)| 10 kha0 pustake 'sati' iti pATho na vidyate / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabinduH raNasadRzAzca sarva eveti dazagrahaNamantareNa sarvagrahaNe kriyamANe pra. yuktodAharaNakAtsnyai gamyeta / dazagrahaNAtUdAharaNakAtsnye'vagate sarvagrahaNamatiricyamAnamudAhRtasadRzakAtyAvagataye jAyate / te svabhAvAnupalabdhau saMgraha tAdAtmyena gacchanti / svabhAvAnu. palabdhisvabhAvA ityrthH| nanu ca svabhAnupalabdhiprayogAdbhidyante kAryAnupalabdhyAdayastatkathamantarbhavantItyAha pAraMparyeNArthAntaravidhipratiSedhAbhyAM prayogabhede'pi prayogadarzanAbhyAsAtsvayamapyevaM vyavacchedapratItirbhavatIti svArthe'pyanumAne'syAH pryognirdeshH| ___ prayogabhede 'pi / prayogasya zabdavyApArasya bhede'pi anta. bhavanti / kathaM prayogabheda ityAha / arthAntaravidhItyAdi / pratiSedhyAdairthAdarthAntarasya vidhirupalabdhiH / svabhAviruddhAyupalabdhiprayogeSu pratiSedhaH / kAryAnupalabdhyAdiprayogeSvarthAntaravidhinArthAntaraprativedhena ca prayogA bhidyante / yadi prayogAntare. varthAntaravidhipratiSedhau kathaM tantirbhavantItyAha / pAramparye. Neti / praNAlikayetyarthaH / etaduktaM bhavati / na sAkSAdete prayogA dRzyAnupalabdhimabhidadhati / dRzyAnupalabdhyavyabhicAriNaM tvarthAntarasya vidhiniSedhaM vAbhidadhati / tataH praNAlikayAmISAM svabhAvAnupalabdhau saMgraho na sAkSAditi / yadi prayo. gabhedena bhedaH parArthAnumAne vaktavya eSaH / zabdabhedo hi prayo. 1 dazagrahaNAttUdAharaNa, kha0 dazagrahaNodAharaNa / 2 arthAntaravidhItyAdi, likhitapustakayoH, arthAntaravidhIti / 3 pratiSedhyAdarthAdarthAntarasya, kha0 prtissedhyaadrthaantrsyaa| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaparicchedaH gbhedH| zabdazca parArthAnumAnamityAzaGkayAha / pryogdrshnetyaadi| prayogANAM zAstraghaTitAnAM darzanamupalambhaH / tasyAbhyAsaH punaH punarAvartanam / tasmAnimittAtsvayamapIti matipatturAtmano'pyevamityanantaroktena krameNa vyavacchesya pratiSedhasya prtiitirbhvtiiti| iti zabdastasmAdarthe / tadayamarthaH / yasmAtsvayamapyevamanenopAyena pratipadyate prayogAbhyAsAttasmAtsvapratipattAvapyupayujyamAnasyAsya prayogabhedasya svArthAnumAna nirdezaH / yatpunaH parapratipattAvevopayujyate tatparArthAnumAna eva vaktavyamiti / nanu ca kAryAnupalabdhyAdiSu kAraNAdInAmadRzyAnAmeva pratiSedhaH dRzyaniSedhe svabhAvAnupalambhaprayogaprasaGgAt / tathA ca sati na teSAM dRzyAnupalabdheniSedhastatkathameSAM prayogANAM dRzyAnupalabdhAvatabhAva ityAha sarvatra cAsyAmabhAvavyavahArasAdhanyAmanupalabdhau yeSAM svabhAvaviruddhAdInAmupalabdhyA kAraNAdInAmanupalabdhyA ca pratiSedha uktasteSAmupalabdhilakSaNaprAptAnAmevopalabdhiranupalabdhizva veditavyA ||4|| abhAvazca tasya ca vyavahAro'bhAvavyavahArau / svabhAvAnupalabdhAvabhAvavyavahAraH sAdhyaH / ziSTeSvabhAvaH / tayoH sAdhanyAmanupalabdhau / sarvatra ceti cazabdo hizabdasyArthe / yasmAsarvatrAnupalabdhau satyAM yeSAM pratiSedha uktasteSAmupalabdhilakSaNa 1 zabdazca, kha0 shmdstu| 20ghaTitAnAm , kha0 parighaTitAnAm / 3 iti padaM kha0pustake na vidyte| 4 pratiSedhaH, kha0 nissedhH| 5 tasya ca vyavahAraH, sntphaar| padAmidaM khaM0 pustake naivopalabhyate / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinduH 58 prAptAnAM dRzyAnAmeva se pratiSedhastasmAdRdRzyAnupalabdhAvantarbhAvaH / kuta etaddRzyAnAmevetyAha / svabhAvetyAdi / atrApi cakAro hetvarthaH / yasmAtsvabhAvaviruddha AdiryeSAM teSAmupalabdhyA kAraNamAdiryeSAM teSAmanupalabdhyA pratiSedha uktastasmAdRdRzyAnAmeva pratiSedha ityarthaH / yadi nAma svabhAvaviruddhAdyupalabdhyA kAraNAdyanupalabdhyA ca pratiSedha uktastathApi kathaM dRzyAnAmeva pratiSedha ityAha / upalabdhirityAdi / atrApi cakAro hetvarthaH / yasmAdye virodhino vyApyavyApakabhUtAH kAryakAraNabhUtAzca jJAtAsteSAmatrazyamevopalabdhirupalabdhipUrvA cAnupalabdhirveditavyA / upalabdhyanupalabdhI ca dve yeSAM staste dRzyA eva / tasmAtsvabhAvaviruddhAyupalabdhyA kAraNAdyanupalabdhyA copalabdhyanupalabdhimatAM viruddhAdInAM pratiSedhaH kriyamANo dRzyAnAmeva kRto draSTavyaH / bahuSu codyeSu prakrAnteSu parihArasamuccayArthazcakArI hetvartho bhavati / yasmAdidaM cedaM ca samAdhAnamasti tasmAttattaccodyamayuktamiti cakArArthaH / kasmAtpunaH pratiSedhyAnAM viruddhAdInAmupalabdhyanupalabdhI veditavye ityAha anyeSAM virodhakAryakAraNabhAvAsiddhi: // 49 // upalabdhyanupalabdhimadbhyo'nye'nupalabdhA eva ye teSAM vizedhazva kAryakAraNabhAvazca kenacitsahAbhAvazca vyApyasya vyApakasyAbhAvena sidhyati yasmAttato virodhikAryakAraNabhAvAbhAvAsiddheH kAraNAdupalabdhyanupalabdhimanta eva viruddhAdayo niSedhyAH / ubhayavantazca dRzyA eva / tasmAddzyAnAmeva pratiSedhaH / tadayamarthaH / virodhaiH kAryakAraNabhAvazca vyApakAbhAve vyApyAbhAvazva 1 dRzyAnAmeva, kha0 dRzyamAnAnAmeva / 2 padamidaM sva0 pustake na vidyate / 3 virodhaH, kha0 virodhazca / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaparicchedaH dRzyAnupalabdhereveti / ekasaMnidhAvaparAbhAvapratItau jJAto virodhH| kAraNAbhimatAbhAve ca kAryAbhimatAbhAvapratyaye'vasitakAryakAraNa. bhAvaH / vyApakAbhimatAbhAve ca vyApyAbhAve nizcite nizcito vyaapyvyaapkbhaavH| tatra vyApyavyApakabhAvapratItenimittamabhAvaH prtipttvyH| iha gRhIte vRkSAbhAve hi ziMzapAtvAbhAvapratItau pratIto vyApyavyApakabhAvaH / abhAvapratipattizca sarvatra dRzyAnupalabdhereva / tasmAdvirodhaM kAryakAraNabhAvaM vyApyavyApakabhAvaM ca smaratA virodhakAryakAraNabhAvavyApyavyApakabhAvaviSayAbhAvapratipattinibandhanaM dRzyAnupalabdhiH smartavyA / dRzyAnupalabdhyasmaraNe virodhAdInAmasmaraNam / tathA ca sati na viruddhAdividhipratipedhA. bhyAmitarAbhAvapratItiH syAt / virodhAdigrahaNakAlabhAvinyAM gha dRzyAnupalabdhAvavazyasmartavyAyAM tata evAbhAvapratItiH / tatra yadyapi saMprati nAsti dRzyAnupalabdhirvirodhAdigrahaNakAle tvAsIt / yA dRzyAnupalabdhiH saMprati smaryamANA sevAbhAvapratipattinibandhanam / tataH saMprati nAsti dRzyopalabdhirityabhAvasAdhanasvena zyAnupalabdhiprayogAdbhidyante kaaryaanuplbdhyaadipryogaaH| viruddhavidhinA kAraNAdiniSedhena ca yato dRzyAnupalabdhirAkSisA tato dRzyAnupalabdhereva kAlAntaravRttAyAH smRtiviSayabhUtAyA abhAvapratipattiH / amISAM ca prayogANAM dRzyAnupalabdhAvantarbhAvaH / tadenana sarveNa dRzyAnupalabdhAvantabhAvo dazAnAmanupa. labdhiprayogANAM pAraMparyeNa darzita iti veditavyam / uktA dRzyAnupalabdhirabhAve'bhAvavyavahAre sAdhye pramANam / adRzyAnupalabdhiH kiMsvabhAvA kiMvyApArA cetyAha viprakRSTaviSayAnupalabdhiH pratyakSAnumAnAnivRtti1 padamidaM sva. pustake na vidyate / .2 samprati nAsti, kha. smprtitnii| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhyAyavinduH lakSaNA saMzayahetuH pramANanivRttAvapyarthAbhAvAsiddheriti / viprakRSTastribhirdezakAlasvabhAvavipakaryasyAviSayaH sA viprakRSTaviSayeti saMzayahetuH / kisvabhAvA setyaah| pratyakSAnumAnanivRttilakSaNaM svabhAvo yasyAH sA pratyakSAnumAnanivRttilakSaNA jJAnajJeyasvabhAveti yAvat / nanu ca pramANAtmameyasattAvyavasthA / tataH pramANAbhAvAtprameyAbhAvapratipattiyuktetyAha / pramANanivRttAvapItyAdi / kAraNaM vyApakaM ca nivartamAna kArya vyApyaM ca nivartayet / na ca pramANe prameyasya kAraNaM nApi vyApakamataH pramANayonivRttAvapyarthasya prameyasya nivRttirna sidhyati / tato' siddheH saMzayaheturadRzyAnupalabdhiH / na nizcayahetuH / yatpunaH pramANasattayA prameyasattA sidhyati tayuktam / prameyakArya hi pramANam / na ca kAraNamantareNa kaarymsti| na tu kAraNAnyavazyaM kAryavanti bhavanti / tasmAtmamANAtprameyasattA vyavasthApyA / na pramANAbhAvAtmameyAbhAvavyavastheti // iti dvitIyaH paricchedaH iti nyAyavinduTIkAyAM dvitIyaH paricchedaH samAptaH / 1 padamidaM kha0 pustake naivoplbhyte| 2 lakSaNA, ka. lkssnnaa|nshaan| 3 natu, bana c| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - A atha tRtiiypricchedH| svArthaparArthAnumAnayoH svArtha byAkhyAya parArtha vyAkhyAtukAma Aha trirUpaliGgAkhyAnaM parAthonumAnam / trirUpaliGgAkhyAnamiti / trINi rUpANyanvayavyatirekapale, dharmatvasaMjJakAni yasya tattirUpam / trirUpaM ca talliGga ca tasyAkhyAnam / AkhyAyate prakAzyate'neneti trirUpa liGgamityAkhyAnam / kiM punastadvacanam / vacanena hi trirUpaM lijamAkhyAyate / parasmAyidaM parArtham / nanu caM samyagjJAnAtmakamanumAnamuktam / tatkimartha saMprati vacanAtmakamanumAnamucyata ityAha / ___ kAraNe kAryopacArAt / kAraNe kAryopacArAditi trirUpaliGgAbhidhAnAttirUpaliGgasmRtirutpadyate smRtezcAnumAnam / tasyAnumAnasya paraMparayA trirUpaliGgAbhidhAnaM kAraNam / tasminkAraNe vacane kAryasyAnumAnasyopacAraH samAropaH kriyate / tataH samAropAtkAraNaM vacanamanumAnazabdenocyate / aupacArikaM vacanamanumAnaM na mukhyamityarthaH / na ca yAvatkicidupacArAdanumAnazabdena vaktuM zakyaM tAvatsarva vyAkhyeyam / kiM tvanumAnaM vyAkhyAtukAmenAnumAnasvarUpasya vyAkhyeyatvAnimittaM vyAkhyeyam / nimittaM ca trirUpaM liGgam / tacca svayaM vA pratItamanumAnasya nimittaM bhavati pareNa 1 talliGgaM, ka0 liGgaM / 2 pATho'tra ka0 pustake naivopalabhyate / 3 aupacArikam , ka0 aupacArakam / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 nyAyavinduH vA pratipAditaM bhaveti / tasmAlliGgasya svarUpaM vyAkhyeyaM ta. pratipAdakazca zabdaH / tatra svarUpaM svArthAnumAne vyAkhyAtam / pratipAdakaH zabda iha vyAkhyeyaH / tataH pratipAdakaM zabdamavazyaM dhaktavyaM darzayannanumAnazabdenoktavAnAcArya iti paramArthaH / parArthAnumAnasya prakArabhedaM darzayitumAha tadvividhaM prayogabhedAt / / tdvividhmiti'| taditi parArthAnumAnam / dvau vidhau prakArau yasya tadvividham / kuto dvividhamityAha / prayogasya zabdavyApArasya bhedAt / prayuktiH prayogo'rthAbhidhAnam / zabdasyArthAbhidhAnavyApArabhedAdvividhamanumAnam / tadevAbhidhAnavyApAranibandhanaM dvaividhyaM darzayitumAha sAdharmyavadvaidharmyavacceti / samAno dharmo yasya soyaM sadharmA tasya bhAvaH sAdharmyam / visadRzo dharmo'sya vidharmA vidharmaNo bhAvo vaidharmyam / dRSTAntadharmiNA saha sAdhyadharmiNaH sAdRzyaM hetukRtaM sAdharmyamucyate / asAdRzyaM ca hetukRtaM vaidhaya'mucyate / tatra yasya sAdhanavAkyasya sAdharmyamabhidheyaM tatsAdharmyavat / yathA yatkRtakaM tadanityaM yathAyaghaTaH / yathA ca kRtakaH zabda ityatra kRtakatvakRtaM dRSTA 1 padamidaM va pustaka evopalabhyate / 2vyAkhyeyam, kha0 ca vyAkhyeyam / . 3 pAkyamidaM kha0 pustake nopalabhyate / 4 sAdharmyavadvaividhyavaJcati / 5 dharmo'sya, ka. "yavya" (azuddhaH ) "yasya" ityasya sthAne, kha0 dhrmosy| 6 kha0 pustake madhyasthaM pAThaM tyaktvA 'sAdharmyamabhidheyaM yasya tu vaidhaya'mabhidheyam / ' iti pATho vidyate / 7ka0 shbdH| tytr| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaparicchedaH ntasAdhyadharmiNoH sAdRzyamabhidheyam / yasya tu vaidharmyamabhidheyaM tadvaidharmyavat / yathA yannityaM tadakRtakaM dRSTaM yathAkAzam / zabda. stu kRtaka iti / kRtakatvAkRtakatvakRtaM zabdAkAzayoH sAdhyadRSTAntadharmiNorasAdRzyamihAbhidheyam / ___ yadyanayoH prayogayorabhidheyaM bhinnaM kathaM tarhi trirUpaM liGgamabhinna prakAzyamityAha- nAnayorarthataH kazcidbhedo'nyatra prayogabhedAt / nAnayorarthata iti / arthaH prayojanaM prakAzayitavyaM vastu yaduddizyAnumAne prayujyate / tataH prayojanArdanayona bhedaH kazcit / trirUpaM hi liGgaM prakAzayitavyam / taduddizya dve apyate prayujyete / dvAbhyAmapi trirUpaM liGga prakAzyata eva / tataH prakAzayitavyaM prayojanamanayorabhinnam / tathA ca na tato bhedaH kazcit / abhidheyabhedo'pi tarhi na syAdityAha / anyatra pryogbhedaaditi| prayogo'bhidhAnaM vAcakattam / vAcakatvabhedAdanyo bhedaH prayo. janakRto nAstItyarthaH / etaduktaM bhavati / anyadabhidheyamanyatmakAzyaM prayojanam / tatrAbhidheyApekSayA vAcakatvaM bhidyate / prakA. zyaM tvabhinnam / anvaye hi kathite vakSyamANena nyAyena vyatirekagatirbhavati / vyatireke cAnvayagatiH / tatasvirUpa liGgaM pra. kAzyamabhinnam / na ca yatrAbhidheyabhedastatra sAmarthyagamyo'pyartho bhidyate / yasmAtpIno devadatto divA na bhute| pIno devadatto rAtrau bhuta iti / anayorvAkyayorabhidheyabhede'pi gamyamAnamekameva / tadvadihAbhidheyabhede'pi gamyamAnaM vastvekameva / tatra sAdharmyavadyadupalabdhilakSaNaprAptaM sannopalabhyate so 'sadvyavahAraviSayaH siddhaH / 1 kha0 'arthaH prayojanaM yatprayojanaM prakAzayitavyaM vastu uddizya' / 2 kara 'prakAzayitavyastu / ' 3 anayoH, kha0 nAnayoH / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . nyAyavinduH tatreti / tayoH sAdharmyavaidharmyavatoranumAnayoH sAdharmyava. tAvadudAharaNamudAhartumanupalabdhimAha / yadityAdinA / yadupala. bdhilakSaNaprAptaM yadRzyaM sannopalabhyata iti / anena dRzyAnupalambho'nUyate / so'sadvayavahArasya viSayaH siddhH| tadasaditi vyavahartavyamityarthaH / anenAsadvayavahArayogyatvasya vidhiH kRtaH / tatazvAsadvyavahArasya yogyatve dRzyAnupalambho niyataH kthitH| dRzyamanupalabdhamasadvyavahArayogyamevetyarthaH / sAdhanasya ca sAdhye. 'rthe niyatatvakathanaM vyAptikathanam / yathoktam / vyA~ptiApakasya tatra bhAva eva vyApyasya ce tatraiva bhAva iti / vyAptisAdhanasya pramANasya viSayo dRSTAntastameva darzayitu. tumAha yathAnyaH kazcidRSTaH zazaviSANAdiH / yathAnya iti / sAdhyadharmiNo'nyo dRSTAnta ityarthaH / dRSTa iti pramANena nizcitaH / zazaviSANaM hi na cakSuSA viSayIkatam / api tu pramANena dRzyAnupalambhenAsadvyavahArayogyaM vijJAtam / zazaviSANamAdiryasyAsadvyavahAraviSayasya sa tathotaH / zazaviSANAdau hi dRzyAnupalambhamAMtranimitto'sadvyavahAraH pramANena siddhaH / tata eva pramANAdanena vAkyenAbhidhI. yamAnA vyAptiotavyA / / saMprati vyApti kathayitvA dRzyAnupalambhasya pakSadharmatvaM da. zayitumAha-- nopalabhyate ca kacitpradezavizeSa upalabdhi lakSaNaprApto ghaTa iti / 1 'udAdaraNamuvAhatuM iti pATho kha.pustaka evopalabhyate,anyatra tu 'udAharan' ityvaasti| 2 padamidaM kha0 pustake nopalabhyate / 3 yogyatvasya, kha. yogytve| 4 vyAptiH, ka0 vyaapti| 5ca, ka0 ghaa| 6 shshvissaannaadiH| 7mAtra, kha0 maatrH| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaparicchedaH ... nopalabhyate ceti / pradeza ekadezaH pRthivyAH / sa eva viziSyate'nyasmAditi vishessH| ekaH pradezavizeSa ityekasminpradeze kvaciditi / pratipattuH pratyakSa eko'pi pradezaH sa evAbhAvavyavahArAdhikaraNaM yaH pratipattuH pratyakSo nAnyaH / upalabdhilakSaNaprApta iti dRshyH| yathA cAsato'pi ghaTasya samAropitamupalabdhilakSaNaprApsatvaM tathA vyAkhyAtam / svabhAvahetoH sAdharmyavantaM prayogaM darzayitumAha tathA svabhAvahetoH prayogaH yatsattatsarvamanityaM yathA ghaTAdiriti / tatheti / yathAnupalabdhestathA svabhAvahetoH sAdharmyavAnprayoga ityarthaH / yatsaditi sattvamanUdya tatsarvamanityamityanityatvaM vidhIyate / sarvagrahaNaM ca niyamArtham / sarvamanityaM na kiMcinAnityaM yatsattadanityamevAnityatvAdanyatra nityatve satvaM nAstItyevaM sattvamanityatve sAdhye niyataM khyApitaM bhavati / tathA ca pati vyAptipradarzanavAkyamidam / yathA ghaTAdiriti / vyAptisAdhanasya pramANasya viSayakathanametat / zuddhasya svabhAvahetoH prayogaH / zuddhasyeti / nirvizeSaNasya svabhAvasya pryogH|| savizeSaNaM darzayitumAha yadutpattimattadanityAmiti / yadutpattimaditi / utpattiH svarUpalAbho yasyAsti tadu. 1 bauddhanaye yatsattatsarvamanityaM ghaTAdivat / na kicivastu teSAM te nitymsti| 2 pryogH| savizeSaNaM, kha0 prayogasya vizeSaNam / 3 yasya, kha0 sa yasya / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinduH tpattimat / utpattimattvamanUdya tadanityamityanityatvavidhaiH / tathA ca satyutpattimattvamanityatve niyatamAkhyAtam / svabhAvabhUtadharmabhedena svabhAvasya prayogaH / svabhAvabhUtaH svabhAvAtmako dharmastasya bhedena bhedaM hetUkRtya prayogaH / anutpannebhyo hi vyAvRttimAzrityotpanno bhAva ucya. te / saiva vyAvRttiH / yadA vyAvRttyantaranirapekSA vaktumiSyate tadA vyatirekiNIva nirdizyate / bhAvasyotpattiriti / tayA ca vyatiriktayevotpattyA viziSTaM vastUtpattimadruktam / tena svabhA- . vabhUtena dharmeNa kalpitabhedena viziSTaH svabhAvaH prayukto draSTavyaH / yatkRtakaM tadanityamityupAdhibhedena / yatkRtakamiti / kRtakatvamanUdyAnityatvaM vidhIyata iti / anityatve niyataM kRtakatvamuktamato vyAptiranityatvena kRtakasya darzitA / upAdhibhedena svabhAvasya prayoga iti saMbandhaH / upA. dhirvizeSaNam / tasya bhedena bhinnenopAdhinA viziSTaH svabhAvaH prayukta ityarthaH / iha kadAcicchuddha evArtha ucyate / kadAcidavyatiriktena vizeSaNena viziSTaH / kadAciyatiriktena / devadatta iti shuddhH| lambakarNa ityabhinnakarNadvayaviziSTaH / citraguriti vyatiriktacitragavIviziSTaH / tadvatsatvaM zuddhamutpattimattvamavyatiriktavizeSaNam / kRtakatvaM vyatiriktavizeSaNam / nanu ca citraguzabde vyatiriktasya vizeSaNasya vAcakazcitrazabdo gozabdazvAsti / kRtakazabde tu nirvizeSaNavAcinaH zabdasya prayogostItyAzaGkayAha / 1 utpattimat / , ka0 utpattimat / yadutpattimaditi / 20vidheH , kha0 vidhiH| 3 niyataM vyaaptmityrthH| 4 anityatve, ka0 aniyttve| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaparicchedaH apekSitaparavyApAro hi bhAvaH svabhAvaniSpattau kRtaka iti / apekSiteti / pareSAM kAraNAnAM vyApAraH svabhAvasya ni. pattau niSyatyarthamapekSitaH paravyApAro yena sa tathoktaH / hIti yasmAdarthe / yasmAdapekSitaparavyAyAraH kRtaka ucyate tasmAdyati. riktena vizeSaNena viziSTaH svabhAva ucyate / yadyapi vyatiriktaM vizeSaNapadaM naM prayuktaM tathApi kRtakazandenaiva vyatirikta vizeSa NamantarbhAvitamata eva saMjJAprakAroyaM kRtakazabdaH / yasmAtsaMjJAyAmayaM kanpratyayo vihitaH / yatra ca vizeSaNamantarbhAvyate tatra vizeSaNapadaM na prayujyate / kacitpratIyamAnaM vizeSaNaM yathA - ta ityukte hetubhirityetatpratIyate / tatra ce hetuzabdaH prayujyate / kadAcina vA prayujyate / prayujyamAnasvazabdazca yathA pratyeyabhedabhadizabde prtyybhedH| evaM pratyayabhedabheditvAdayo draSTavyAH / yathA ca kRtakazabdo bhinnavizeSaNasvabhAvAbhidhAyyevaM tyayabhedabheditvamAdiryeSAM prayatnAnantarIyakatvAdInAM te'pi vabhAvahetoH prayogA bhinnavizeSaNasvabhAvAbhidhAyino draSTavyAH / tyayAnAM kAraNAnAM bhedo vizeSastena pratyayabhedena bhettuM zIlaM sya sa prasyayabhedabhedI zabdastasya bhAvaH pratyayabhedabheditvam / taH pratyayabhedabheditvAcchabdasya kRtakatvaM sAdhyate / prayatnAna. 1 kRtakasya lakSaNamidam / 2 na, kha0 na ca / 3 vizeSaNaM, kha vizeSaNapadam / 4 idaM padaM kha0 pustake na vidyate / 5pratyayabhedabhedizabde, sva. pratyayabhevazam / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. . - nyAyavinduH ntarIyakatvAdanityatvaM sAdhyate / tatra pratyayabhedazabdo vyati. riktavizeSaNAbhidhAyI pratyayabhedabhedizabda prayuktaH / prayatnAnantarIyakazabde ca prayatnazabdaH / tadevaM trividhaH svabhAvahetuprayogo darzitaH / zuddho'vyatiriktavizeSaNo vyatiriktavizeSaNazca / evamarthaM caitadAkhyAtam / vAcakabhedAnmA bhUtkasyacitsvabhAvahe. sAvapi prayukta vyAmoha iti / sannutpattimAnkRtako vA zabda iti pkssdhrmopdrshn| . sarva pate sAdhanadharmA yathAsvaM pramANaiH siddhasAdhanadharmamAtrAnubandha eva sAdhyadharme'vagantavyAH / ava kimete svabhAvahetavaH siddhasaMbandhe svabhAve sAdhye prayotavyAH,AhosvidasiddhasaMbandha ityAzaGkaya siddhasaMbandhe prayoktavyA iti darzayitumAha / sarva eta iti / gamekatvAtsAdhanAni parAzritatvAca dharmAH sAdhanadharmA eta sAdhanadharmamAtram / mAtrazabdenAdhikasyApekSaNIyasya niraasH| tasyAnubandho'nugamanamanvayaH siddhaH sAdhanadharmamAtrAnubandho yasya sa tthoktH| kena siddha ityAha / yathA svaM pramANeriti / yasya sAdhyadhurmasya yadAtmIya pramANaM tenaiva pramANena siddha ityarthaH / svabhAvahetUnAM ca bahubhe. datvAt / saMbandhasAdhanAnyapi pramANAni vahUnIti pramANairiti 1 padamidaM kha0 pustake naivopalabhyate / 20prayogaH, kha 0yogaH / 3 evamathe, kha0 etadartham / 4 kiJcidapi TIkAkAraNAsyopari na likhitam / / 5 gamakatvAt , ka. gamatvAt / / 6 iti' iti pAThaH kha0 pustake nopalabhpate / 7pATho'yaM kha0 pustake nopalabhyate / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaparicchedaH bahuvacananirdezaH / gamayitavyatvAtsAdhyaH parAzritatvAcca dharmaH sAdhyadharmastadayaM paramArthaH / na hetuH pradIpavadyogyatayA gamako 'pi tu nAnantarIyakatayA vinizcitaH / sAdhyAvinAbhAvitvanizvayanameva hi' hetoH sAdhyapratipAdana vyApAro nAnyaH kazcit / prathamaM vAdhakena pramANena sAdhyapratibandho nizcetavyo hetoH punaranumAnakAlena sAdhanaM sAdhyAnantarIyakaM sAmAnyena smartavyam / kRtakatvaM nAmAnityatvasvabhAvamiti sAmAnyena smRtaMmarthaM punarvizeSe yojayatIdamapi kRtakatvaM zabde vartamAnamanityasvabhAvameveti / tatra sAmAnyasmaraNaM liGgajJAnam / viziSTasya tu zabdaga takRtakasyAnityatvasvabhAvasya smaraNamanumAnajJAnam / tathA ca satyavinAbhAvitvajJAnameva parokSArthapratipAdakatvaM nAma / tena nizcitanmAtrAnubandhisAdhyadharme svabhAvahetavaH prayoktavyA nAnyatretyuktam / yadyevaM saMbandho nizvetavyaH / sAdhyasya sAdhanena saha | sAdhanadharmamAtrAnubandhastu sAdhyasya kasmAnnizcito mRgyata ityAha / tasyaiveti / siddhasAdhanadharmamAtrAnubandhasya | tatsvabhAvatvAtsvabhAvasya ca hetutvAt / a tatsvabhAvatvAditi / sAdhanadharmasvabhAvatvAt / yo hi sAdhyadharmaH sAdhanadharmamAtrAnubandhavAnsa eva tasya sAdhanadharmasya - svabhAvo nAnyaH / bhavatvIdRza eva svabhAvaH / svabhAva eva tu sAdhye kasmAddhetuprayogaH / svabhAvasya hetutvAt / svabhAva 1 'hi' iti pAThaH kha0 pustake naivopalabhyate / 2 smRtamartham, kha0 smRtamarthAya / 3 nAyaM 'tasyaiveti' mUle'valokyate / tasmAdasmAkaM sammatau ki. zibchabdaM vAkyaM vA''tra parityaktam mUlapustakasya lekhakena pramA vazAt / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'nyAyavinduH iMha hetuH prakrAntaH / tasmAtsa eva sAdhyaH kartavyaH / yaH sAdha. nasya svabhAvaH syAtsAdhanadharmamAtrAnuvandhezca svabhAvo nAnyaH / ___ yadi sAdhyadharmaH sAdhanasya svabhAvaH/pratijJArthaMkadezastarhi hetuH syAdityAha / vastutastayostAdAtmyAttanniSpattAvaniSpannasya tatsvabhA vatvAbhAvAdvyabhicArasaMbhavAcca / vastuta iti / vastutaH paramArthataH sAdhyasAdhanayostAdA. tmyam / samAropitastu sAdhyasA~dhanayorbhedaH / sAdhyasAdhanabhAvo hi nizcayArUDhe rUpe / nizcayArUDhaM ca rUpaM samAropitena bhedenetaravyAttikRtena bhinnamityanyatsAdhanamanyatsAdhyam / dUrAddhi zAkhAdimAnartho vRkSa iti nizcIyate na ziMzapeti / atha ca sa evaM vRkSaH / saiva ziMzapA / tasmAdabhinnamapi vastu nizcayo bhinnamAdarzayati vyAvRttibhedena / tasmAnizcayArUDharUpApekSayAnyatsAdhanamanyatsAdhyam , ato na pratijJArthaMkadezo heturvAstavaM ca tAdAtmyamiti / kasmAtpunaH sAdhanadharmamAtrAnubandhye sAdhyaH svabhAvo nAnya ityAha / taniSpattAviti / yo hi yannAnubadhnAti sa taniSpattAvaniSpannaH / tasya tanniSpattAvaniSpannasya sAdhanasvabhAvatvamayuktam / yato niSpatyaniSpattI bhAvAbhAvarUpe / bhAvA. bhAvau ca parasparaparihAreNa sthitau| yadi ca pUrvaniSpannasyAni 1 iha, kha. eva / 2 anubandhazca svabhAvaH, kha0 0anubandhavAMzca bhaavH| 3 sAdhyasAdhanayoH, kha0 saadhysaadhnbhedH| 4 'artho'ityasya sthAne mudritapustake 'ayo' iti pAThaH vidyate / yazcAsmAkaM sammatI azuddhaH eva / 5 anubandhyeva, kha0 anubaMdhe ca / 6 ka0 sa tanniSpattAvaniSpannasya saadhn| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaparicchedaH patrasya caikyaM bhavet , ekasyaivArthasya bhAvAbhAvau syAtA yugapana ca viruddhayorbhAvAbhAvAyoraikyaM yujyate / viruddhadharmasaMsargAtmakatvAdekatvAbhAvasya / kiM ca pazcAdutpadyamAnaM pUrvaniSpanAdbhinnahetukam / hetubhedapUrvakazca kAryabhedaH / tato niSpanAnipannayoviruddhadharmasaMsargAtmako bhedo bhedahetuzca kAraNabheda iti kuta ekatvam / tasmAtsAdhanadharmamAtrAnubandhyava sAdhyaH svabhAvo nAnyaH / mA bhUtpazcAniSpannaH pUrvajasya svabhAvaH / sAdhyastu kasmAna bhavatItyAha / pUrvajena pazcAniSpatrasya vyabhicAra: parityAgo yastasya saMbhavAca / na pUrvaniSpannasya pazcAniSpannaH sAdhyaH / tasmAtsAdhanadharmamAtrAnubandhyeva svabhAvaH / sa eva ca sAdhyaH / tathA ca siddhasAdhanadharmamAtrAnubandha eva svabhAvahetabA prayoktavyA iti sthitam / kAryahetorapi prayogaH yatra dhUmastatrAgniryathA mahAnasAdAvasti ceha dhUma iti / ihApi siddha eva / kAryakAraNabhAve kAraNe sAdhye kAryaheturvaktavyaH / kAryahetoH prayogaH sAdharmyavAniti prakaraNAdapekSaNIyam / yatra dhUma iti / dhUmamanUya tatrAgnirityagnorvadhiH / tathA ca niyamArthaH pUrvavadanugantavyaH / tadanena kAryakAraNabhAvanimittA vyAptirdarzitA / vyAptisAdhanapramANaviSayaM darzayitumAha / yathA mahAnasAdAviti / mahAnasAdau hi pratyakSAnupalambhAbhyAM kAryakAraNabhAvAtmAvinAbhAvo nizcitaH / asti ceheti / sAdhyadha 1 svbhaavH| sa eva ca sAdhyaH / tathA ca siddhasAdhana, kha0 yA svabhAvaH sa eva ca sAdhyasvabhAvaH siddhsaadhn0| 2 svabhAvahetavaH, kha. svabhAve svbhaavhetvH| 3 ane, kha. agni| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 nyAyabinduH rmiNi pakSadharmopasaMhAraH / ihApIti / na kevalaM svabhAvahatAvihApi kArya siddha eveti / nizcite kAryakAraNatve kAryakAraNatvanizrayo vazyakartavyaH / yato na yogyatayA heturgamako'pi tu nAntarIyakatvAdityuktam / sAdharmyavAnsvabhAvakAryAnupalambhAnAM prayogo darzitaH / vaidharmyavantaM darzayitumAha vaidharmyavataH prayogo yatsadupalabdhilakSaNaprAptaM tadupalabhyata eva / yathA nIlAdivizeSaH / na caivamihopalabdhilakSaNaprAptasya sata upalabdhirghaTasyetyanupalabdhiprayogaH / vaidharmyavata iti / yatsadupalabdhilakSaNaprAptamiti / yatsadRzyamityastitvAnuvAdaH / tadupalabhyate iti upalambhavidhiH / tadanena dRzyasya sakhaM darzanaviSayatvena vyAsaM kathitamasatvanivRttizca / saccanupalambhanivRcicopalambhaH / tena sAdhyanivRtyanuvAdena sAdhananivRttirvihitA / tathA ca sAdhyanivRttiH sAdhananivRttau niyatatvAtsAdhana nivRtyA vyAptA kathitA / yadi ca dharmiNi sAdhyadharmo na bhaveddheturapi / hetvabhAvena sAdhyAbhAvasya vyAptatvAt / asti ca heturato vyApakasya sAdhanAbhAvasyAbhAvAdvayAyasya sAdhyAbhAvasyAbhAva iti sAdhyanizcayo bhavati / tato vaidharmyaprayoge sAdhanAbhAve sAdhyAbhAvo niyato darzanIyaH sarvatreti nyAyaH / 1 kAryaheto, kha0 kAryahetoH" / 2 kAryakAraNatva0, kha0 kAryakAraNabhAva0 / 3 'heturapi' iti pAThaH ka0 pustake nopalabhyate / 4 niyataH kha0 niyamaH / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaparicchedaH . svabhAvaheto_dharmyaprayogamAha.. asatyanityatve nAstri satvamutpattimattvaM kRtakatvaM vA / asaMzca zabda utpattimAnkRtako veti svabhAvahetoH prayogaH / asatyanityatva iti| ihAnityatvasya sAdhyasyAbhAvo hetorabhAve niyaMta ucyate / tena hatvabhAvena sAdhyAbhAvo vyApta uktaH / triSvapi svabhAvahetuSu sannutpattimAnkRtako vA zabda ti trayANAmapi pakSadharmatvapradarzanam / iha ca sAdhanAbhAvasya yApakasyAbhAva uktaH / tato vyApyopi sAdhyAbhAvo nitta ti sAdhyagatiH / kAryahetovaidhayaprayogamAhaasatyagnau na bhavatyeva dhamo'tra cAstIti kArya * hetoH pryogH| ... asatyagnAviti / ihApi vahnayabhAvo dhUmAbhAvena vyApta / asti cAtra dhUma iti vyApakasya dhUmAbhAvasyAbhAva / tato vyApyasya vahnayabhAvasyAbhAve saadhygtiH| nanu ca sAdharmyaveti vyatireko noktH| vaidharmyavati cA. tatkathametattirUpaliGgAkhyAnamityAhadhamryeNApi hi prayoge'rthAdvaidharmyagatiriti / asati ... tasminsAdhye na hetorankyAbhAvAt / . . , saadhyenneti| sAdhamrpaNApyabhidheyena yukta prayoge kriyamANe' mudritapustakasya 'nitvasya' iti pATho'zuddhaH pratIyate / niyataH kha0 niymH| 3 nivRttaH, sva. nivartate / vaidhurmyaprayogama, ma vaidhaya'vatprayogam / sAdharmyavati vyatiraikaH, kha0 sAdharmyavyatirekaH / / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 nyAyavinduH rthAditi sAmarthyAdvaidharmyasya vyatirekasya gatirbhavatIti / hIti yasmAt / tasmAtrirUpaliGgAkhyAnametat / yadi nAma vyatireko 'nvayavati nokto tathApya'nvayavacanasamAdevAvasIyate / ka; tham? asati tasminvyatireke buddhayadhyavasite sAdhyena hetoranvayasya buddhAvasitasyAbhAvAt / sAdhye niyataM sAdhanamanvaya vAkyAdavasyatA sAdhyAbhAve sAdhanaM nAzaGkanIyam / itarathA sAdhyaniyatameva na pratItaM syAtsAdhyAbhAve ca sAdhanAbhAvagatirvyatirekagatiH / ataH sAdhyaniyatasya sAdhanasyAbhidhAnasAmarthyAM danvayavAkye'vasito vyatirekaH / tathA vaidhayeNApyanvayagatiH / asati tasminsA dhyabhAve hetvabhAvasyAsiddheH / tatheti / yathAnvayavAkye vathArthAdeva vaidhahNa prayoge'ntrayasyAnabhidhIyamAnasyApi gatiH / kathamasati tasminnanvaye bu. ddhigRhIte te sodhyAbhAve hetvabhAvasyAsiddheranavasAyAt / hetvabhAve sAdhyAbhAvaM niyataM vyatiraMkavAkyAdavasyatA hetusaMbhave sAdhyAbhAvo nAzaGkanIyaH / itarathA hetvAbhAve niyataH sAdhyAbhAvo na syAtpratItaH / hetusattve ca sAdhyasattvagatiranvayagatiH / ataH sAdhanAbhAvaniyatasya sAdhyAbhAvasyAbhidhAnasAmodyatirekavAkye'nvayagatiH / yadi nAmAkAzAdA sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvastathApi ki 1 'iti' iti pATho kha0 pustake naivopalabhyate / 2kha0 tthaapynvyvcnsaamaaNt| 3 ka0 vyatireka0 / 4 kha0 vuddhyvsitsy| 5 padamidaM kha0 pustake nAklokyate / 6 ka0 sAdhyasaravaM / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaparicchedaH miti hetusaMbhave sAdhyasaMbhava ityAha. na hi svabhAvapratibandhe satyekasya nivRttAvapa- rasya niyamena nivRttiH / nahIti / svabhAvena pratibandho yastasminnasatyekasya sAdhyasya nivRtyA nAparasya sAdhanasya niyamena yuktA niyamavatI nivRttiH / sa ca dviprakAraH / sarvasya tAdAtmyalakSaNastadutpa ttilakSaNazcetyuktam / sa ca svabhAvapratibandho dviprakAraH sarvasya / tAdAtmya lakSaNaM nimittaM yasya sa tathoktaH / tadutpattilakSaNaM nimittaM yasya sa tathoktaH / yo yatra pratibaddhastasya sa pratibandhaviSayo'rthaH sva. bhAvaH kAraNaM vA syAt / anysminprtibddhtvaanupptteH| tasmAhimakAraH sa ityuktam / sa ca sAdhye'rtha liGgasyetyatrAntare'bhihitaH / tena hi nivRttiM kathayatA pratibandhoM darzanIyaH / hiryasmAdarthe / yasmAtsvabhAvapratibandhe nivartyanivartakabhAvastena sAdhyasya nivRttau sAdhanasya nivRttiM kathayatA pratibandho nivrtynivrtkyodrshniiyH| tasmAnnivRttivacanamAkSiptapratibandhopadarzanameva bhavati / yadi hi sAdhanaM sAdhye pratibaddhaM bhavadevaM sAdhyanivRttI taMtriyamena nivarteta / yatazca tasya pratibandho darzanIyastasmA. sAdhyanivRttau yatsAdhananivRttivacanaM tenAkSipta prativandhopadarza1 kha. sarvasya pratibaddhasya / 2'tat' iti padaM kha. pustake nopalabhyate / 3 kha0 tenAkSiptaM pratibandhopadarzanam tadevAnvayavacanam / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabinduH nam / yaJca tadAkSiptamatibandhopadarzanaM tadevAnvayavacanam pratibandhazcedavazyaM darzayitavyaH / na vaktavyastayanvayaH / yacca pratibandhopadarzanaM tadevAnvayavacanamityekenApi vAkyenAnvayamukhena vyatirekamukhena vA prayuktena sapakSAsapakSayorliGgasya sadasattvakhyApanaM kRtaM bhavatIti nAvazyavAkyadvayaprayogaH / yasmAdRSTAnte pramANena pratibandho daryamAna evAnvayo nAparaH kazcittasmAniva-nivartakapratibandho jJAtavyaH / tathA cAnvaya eva jJAto bhavati / itizabdo hetau / yasmAdanvaye vya. tirekagatirvyatireke cAnvayagatistasmAdekenApi sapakSe cAsapakSe ca sattvAsatvayoH khyApanaM kRtam / anvayo mukhamupAyo'bhidheyatvAdhasya tadanvayamukhaM vAkyam / evaM vyatireko mukhaM yasyeti / iti hetau / yasmAdekenApi vAkyena dvayagatistasmA. dekasminsAdhanavAkye dvayoranvayavyatirekavAkyayoravazyameva prayogo na kartavyaH / arthagatyartho hi zabdaprayogaH / arthazcedava. gataH kiM zabdaprayogeNa / ekameva tvanvayavAkyaM vyatirekavAkyaM vA prayoktavyam / anupalabdhAvapi yatsadupalabdhilakSaNaprAptaM tadupalabhyata evetyukte'nupalabhyamAnaM tAdRzamasaditi prtiiternvysiddhiH| anupalabdhAvapi vytirekennoktenaanvygtiH| yatsadupa1 nivartyanivartaka0, kha0 nivartya nivartakayoH / 2 anvaye, kha0 anvye'pi| 3 ka0 itikaraNo hetau| 4 "tu" iti padaM kha0 pustake nAstyeva / 5 uktena, kha0 yuktena / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaparicchedaH labdhilakSaNaprAsamiti / sAdhyasyAsadvayavahArayogyatvasya nivRttidRzyasatvarUpamAha / tadupalabhyata eveti / anupalambhasya ni. vRttimupalambharUpAmAha / tadanena sAdhyanivRttiH sAdhananivRtyA vyAptA drshitaa| yadi ca sAdhanasaMbhave'pi sAdhyanivRttirbhavena sAdhanAbhAvena vyAptA bhavet / ato vyApti pratipadyamAnena sAdhanasaMbhavaH sAdhyasaMbhavena vyAptaH pratipattavyaH / ata evAhAnupalabhyamAnatAdRzamiti / dRzyamasaditi pratIteH saMpratyayAdanva. yasiddhiriti / dvayorapyanayoH prayoge'vazyaM pakSanirdezaH / yatazca sAdhanaM sAdhyadharmaprativaddhaM tAdAtmyatadutpattibhyAM pratipattavyaM dvayorapi prayogayostasmAtpakSo'vazyameva na nirdeshyH| . yatsAdhana sAdhyaniyataM pratItaM tata eva sAdhyadharmiNi dRSTvA sAdhyapratItirato na kiMcitsAdhyanirdezenetyevamevArthamanupalabdhipraH yoge darzayati / yasmAtsAdharmyavatprayoge'pi yadupalabdhilakSaNaprApta sannopabhyate so'sadvyavahAraviSayaH / . sAdharmyavati prayoge'pi sAmarthyAdeva neha ghaTa iti bhavati / kiM punastatsAmarthyamityAha / yadupalabdhilakSaNaprAptamiti / anupalambhAnuvAdaH so'sadvayavahAraviSaya ityasayavahArayogyatvavidhiH / tathA ca sati dRzyAnupalambho'sadvayavahArayogyatvena 10 vyAptipratipadyamAnena / 2 padamidaM ka0 pustake na vidyate / . 3 kha. pustakasya pAThaH 'prayogayoH' ityasmAdArabhya 'ghaTa iti pravati' paryantaM na samyakpaThayate / / 4 yadupalabdhilakSaNaprAptamiti, kha0 yadupalabdhilakSaNaprAsaM sa. hopalabhyata iti / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 nyAyavinduH vyApto drshitH| nopalabhyate cAtropalabdhilakSaNaprApto ghaTa ityukte sAmarthyAdeva neha ghaTa iti bhavati / nopalabhyata ityAdinA sAdhyadhamiNi satvaM liGgasya darzitam / yadi ca sAdhyadharmastatra sAdhyadhAmaNi na bhavetsAdhanadharmoni na bhavet / sAdhyaniyatatvAttasya sAdhanadharmasyeti sAmarthyam / - tathA vaidharmyavatprayoge'pi yaH sadvayavahAraviSaya upalabdhilakSaNaprAptaH sa upalabhyata eva na tathAtra tAdRzo ghaTa upalabhyata ityukte sAmarthyAdeva neha sadvyavahAraviSaya iti bhavati / yathA sAdharmyavatprayoge tathA vairdhamyavatprayoge'pi sAmarthyAdeva neha sadvyavahAraviSayo'sti ghaTa iti bhavati / sAmarthya darzayitumAha / yaH sadvayavahAraviSaya iti / vidymaanH| upalabdhilakSaNa prApta iti / dRzyaH / ityeSA sAdhyanivRttirupalabhyata eveti sAdhananivRttirityanena na sAdhyanivRttiH sAdhananivRttyA vyAptA darzitA / na tatheti / yathAnyo dRzya upalabhyate na tathAtra pradeze tAdRza iti dRzyo ghaTa upalabhyata ityanena sAdhyanivRtteApikA sAdhananivRttirasatI sAdhyadharmiNi dArzatA / kIdRzaH punaH pakSa iti nirdezyaH / yadi ca na sAdhyadharmaH sAdhyadhAmaNi bhavetsAdhanadharmo'pi na bhavedasti ca sAdhanadharma iti sAmarthyAttataH sAmarthyAnnAstyatra ghaTa iti pratItene pakSanirdezaH / evaM kAryasvabhAvahetvorapi sAmatsiMpratyaya iti na pakSAnirdezaH / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaparicchedaH 71 kIdRzaH punararthaH pakSa ityanena zabdena nirdezyo vaktavya ityAha / svarUpeNaiva svayamiSTo 'nirAkRtaH pakSa iti / svarUpeNaiveti / sAdhyetvanaiva svayamiti vAdinA iSTa iti no vApi viSTo'pItyarthaH / evaMbhUtaH sanpratyakSAdibhiranirAkRto yo'rthaH sa pakSa ityucyate / atha yadi na pakSo nirdezyaH kathamanirdezyasya lakSaNamuktam / na sAdhanavAkyAvayavatvAdasya lakSaNamuktamapi tvasAdhyaM kecitsAdhyaM sAdhyaM cAsAdhyaM ma tipannAH / tatsAdhyAsAdhya vipratipattinirAkaraNArtha pakSalakSaNamuktam / svarUpeNeti sAdhyatveneSTaH / svarUpeNaiveti sAdhyatveneSTo na sAdhanatvenApi / svarUpeNeSTa ityasya vivaraNam / sAdhyatveneSTa iti pakSasya sAdhyatvAnnAparamastirUpam / ataH svarUpaM sAdhyatvamiti / evazabdaM vivarItumAha / svarUpeNaiveti / nanu caivazabdaH kevala eva pratyavamaSTavyastatkimartha svarUpazabdena saha pratyavamRSTaH / ucyate / evazabdo nipAto dyotakaH / padAntarAbhihitasyArthasya vizeSaM dyotayatIti padAntareNa vizeSyavAcinA saha nirdiSTaH / na sAdhanatvenApIti / yatsAdhana 1 mudrita pustakasya 'iSTo nirAkRtaH' iti pATho'zuddhaH pratIyate / 2 ka0 sAdhyatvenaivAsvayamiti / 3 arthaH, kha0 artho yaH / 4 asAdhyaM kecitsAdhyaM sAdhyaM cAsAdhyaM pratipannAH kha0 a sAdhyaM kiMcitsAdhyaM sAdhyaM cAsAdhya kecitpratipannAH / 5 tatkimartham, kha0 tatkatham / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabinduH tvena nirdiSTaM tatsAdhanatveneSTamasiddhatvAcaM sAdhyatvenApISTaM tasya nivRttyartha evazabdaH tadudAharati / yathA zabdasyAnityatve sAdhye cAkSuSatva hetuH / yatheti / zabdasyAnityatve sAdhye cAkSuSatvaM hetuH / / zabde'siddhatvAtsAdhyaM na punastadiha sAdhyatvenavaSTaM sAdhanatvanApyabhidhAnAt / zabde'siddhatvAtsAdhyamityanena sAdhyatveneSTimAha / taditi / cAkSuSatvamiheti zabde na sAdhyatvanaiveSTamiti / sAdhyatvene. STiniyamAbhAvamAha / sAdhanatvenAbhidhAnAditi / yataH sAdhanatvenAbhihitamataH sAdhanatvenApISTam / na sAdhyatvenaiveti / svayamiti vAdinA yastadA sAdhanamAha / etena yadyapi kacicchAstre sthitasAdhanamAha / tacchAstrakAreNa tasmindharmiNyanekadharmAbhyupagame'pi yastadA tena vAdinA dharmaH svayaM sAdhayitumiSTaH sa eva sAdhyo netara ityuktaM bhavati / ___ svayamityanena svayaMzabdaM vyAkhyeyamupakSipya tasyArthamAha / vAdineti / svayaMzabdo nipAtaH / Atmana iti SaSThayantasyAtmaneti ca tRtIyAntasyArthe vartate / tadiha tRtIyAntasyAtmazabdasyArthe vRttaH svayaMzabdaH / Atmazabdazca sambandhizabdo vAdI ca pratyAsannabhUto yasya vAdina AtmA tRtIyArthayuktaH sa evaM * 1 ca' iti padaM kha0 pustake naivAvalokyate / 2 udAharati, kha0 udAharati yatheti / 3 tRtIyAntasyArthe vartate, kha0 tRtIyAntasyArthena yuktH| 4 eva' iti padaM kha0 pustake na vidyate / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 . tRtIyaparicchedaH tRtIyArthayukto nirdiSTo vAdineti / nanu svayaMzabdasya vAdinetyeSa paryAyaH / kaH punarasau vAdItyAha / yastadeti / vAdakAle sAdhanamAha / anekavAdisambhave'pi svayaMzabdavAcyasya vAdino vizeSaNametat yadyeva vAdina iSTaH sAdhya ityuktam / etena ca kimuktena / anena tadA vAdakAle tena vAdinA svayaM yo dharmaH sAdhayitumiSTaH sa eva sAdhyo netaro dharma ityuktaM bhavati / vA. dino'niSTadharmasAdhyatvanivartanamasya vacanasya phalamiti yAvat / atha kasminsatyanyadharmasAdhyatvasaMbhavo yanivRtyartha cedaM vaktamityAha / tacchAstrakAreNeti / basAvaM tena bAdinAbhyupagataM tacchAstrakAreNa tasminsAdhyAmadhyanekasya dharmasyAbhyupagame satyanyadharmasAdhyatvasaMbhavaH / tathA hi zAstra yenAbhyupagata tatsiddho dharmaH sarva eva tena sAdhya ityasti vipratipattiranenApAsyate / anekadharmAmyupagame'pi sati sa eva sAdhyo yo vAdina iSTo nAnya iti / nanu ca zAstrAnapekSaM vastuvalapravRtaM liGgam / ato'napekSaNIyatvAnna zAstre sthitvA vAdaH kartavyaH / satyam / Ahopuru. SikayA tu yadyapi kacicchAstre sthita iti kiMcicchAstramabhyupagataH sAdhanamAha / tathApi ya eva tesyeSTaH sa eva sAdhya iti jJApanAyedamuktam iSTa iti yatrArthe vivAdena sAdhanamupanyastaM tasya siddhimicchatA so'nukto'pi vacanena sAdhyastadAdhikaraNatvAdvivAdasya / 1 'api' iti padaM kha0 pustake nAstyeva / 2 idaM padaM kha. pustake na vidyte|| 3 sAdhyatva0 kha0 sAdhyatvasya / .. 4 veda, kha0 caitt| . 5 'tasya' iti padaM kha0 pustake na vidyate / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinduH / iSTa iti / iSTazabdasupakSipya vyAcaSTe / yatrArtha Atmani viruddho vAdaH prakrAnto nAstyAtmatyAtmapratiSedhavAda AtmasazAvAdaviruddho vidhipratiSedhayorvirodhAt / tena vivAdana hetunA sAdhanamupanyastam / tasyAtmArthasya siddhiM nizcayAmicchatA vAdinA so'rthaH sAdhya ityuktaM bhavatISTazabdena / yattadityuktaM bhavatItigrahaNamante tadihApekSya vAkyaM parisamApayitavyam / yadyapi parArthAnumAna ukta eva sAdhyo yukto'nukto'pi tu vacanena sAdhyaH sAmoktatatvAttasya / kuta etadityAha / tadityAdi / taditi / so'dhikaraNamAzrayo yasya sa tadadhikaraNo vivAdastasya bhAvastatvaM tasmAdityetaduktaM bhavati / yasmAdvivAdaM ni. rAkartumicchatA vAdinA sAdhanamupanyastaM tasmAvadadhikaraNaM vi. vAdasya tadeva sAdhyam / yato viruddhaM vAdamapanetuM sAdhanamupanyastam / taccena sAdhyaM kimidAnI jagati niyataM kiMcitsAdhyaM syAditi / anuktamapi parArthAnumAne sAdhyamiSTaM tadudAharati yathA parAzcikSurAdayaH saMghAtatvAcchayanAsanAdyaGgavaditi / atrAtmArthA ityanuktAvapyAtmArthatA. nenoktamAtrameva sAdhyamityuktaM bhavati / ___parArthA iti / cakSurAdiyeSAM zrotrAdInAM te cakSurAdaya iti dharmI / parasmAyime parArthA iti sAdhyam parAryam / saMghAtatvAditi hetuH / vyAptiviSayapradarzanaM zayanAsanAdyaGgavaditi / zayanamAsanaM ca te AdI yasya tacchyanAsanAdi puruSopabhogAGga saMghAtarUpam / tadvadatra / yatpramANe yadapyAtmArthAzca 1 'tat' iti padaM kha0 pustake na dRzyate / 2 'te' iti padaM kha0 pustaka nopalabhyate / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaparicchedaH kSurAdaya ityAtmArthatA noktA / anuktApyAtmArthatA sAdhyA / tathA hi / sAMkhyenoktamastyAtmA / tadviruddhaM bauddhenoktaM nA. styAtmeti / tataH sAMkhyena svavAdaviruddhaM bauddhavAdaM hetUkRtya viruddhavAdanirAkaraNAya svavAdapratiSThApanAya ca sAdhanamupa. nyasyam / ato'nuktApyAtmArthatA sAdhyA tadAdhikaraNatvAdvibAdasya / zayanAsanAdiSu hi puruSopabhogAGgeSvAtmArthatvanAnvayo na prasiddhaH saMghAtatvasya / parArthamAtreNa tu siddhaH / tataH parArthA ityuktam / cakSurAdaya ityatrAdigrahaNAdvijJAnamapi parArtha sAdhayitumiSTam / vijJAnAcca para Atmaiva syAt / parasyArthakAri vijJAnaM setsyatIti sAmarthyAdAtmArthatva sidhyati cakSurAdInA. miti matvA parArthagrahaNaM kRtam / teneSTasAdhyavacanena noktamAtramapi tu prativAdino vivAdAspadatvAdvAdinaH sAdhayitumiSTamuktamanuktaM vA prakaraNagamyaM sAdhyamityuktaM bhavati-- anirAkRta iti / etallakSaNayoge'pi yaH sAdhayitumiSTo'pyarthaH pratyakSAnumAnapratItisvavacanairnirAkriyate na sa pakSa iti pradarzanArtham / ____ anirokRta iti vyAkhyeyam / etadityanantaraprakAntaM ya. tpakSalakSaNamuktaM sAdhyatveneSTetyAdi / ellakSaNena yoge'pyoM na pakSa iti pradarzanArtha pradarzanAyAnirAkRtagrahaNaM kRtam / kIdRzo'rtho na pakSaH sAdhayitumiSTo'pItyAha / yaH sAdhayitumiSTo'rthaH 1'anuktA' iti pAThaH kha0 pustake na vidyate / 2 zayanAsanAdiSu, ka0 zayanAdiSu / 3ka0 AtmAthatvana prsiddhH| 4 'parasya' iti padaM sva0 pustake nopalabhyate / 5 anirAkRtaH, ka. anikRtH| 6 pradarzanAya, kha0 pratipAdanAya / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 nyAyavinduH pratyakSaM cAnumAnaM ca pratItizca svavacanaM caitairnirAkriyate viparItaH sAdhyate na sa pakSa iti tatra pratyakSanirAkatoyathA-azrAvaNa zabda iti| tatreti / teSu caturpu pratyakSAdinirAkRteSu pratyakSanirAkRtaH kIdRzaH / yatheti / yathAyaM pratyakSanirAkRtastathAnye'pi draSTavyA iti yathAzabdArthaH / zravaNena grAhyaH zrAvaNaH / na zrAvaNo'zrAvaNaH zrotreNa ca grAhya iti pratijJArthaH / zrotrAgrAhyatvaM zabdasya pratyakSasiddhana zrotragrAyalena bAdhyate anumAnanirAkRto yathA-nityaH zabda iti / anumAnanirAkRtaH / nityaH zabda iti zabdasya pratijJAtaM nityatvamanityatvenAnumAnasiddhana nirAkriyate pratItinirAkRto yathA-acandraH zazIti / pratItyA nirAkRtaH / acandra iti / candrazabdavAcyo na bhavati zazIti pratijJAtArthaH / ayaM ca pratItyA nirAkRtaH / pratIto'rtha ucyate / vikalpavijJAnAviSayaH pratItiH / pratItatvaM vikalpavijJAnaviSayatvamucyate / tena vikalpavijJAnaviSayatvena pratItirUpeNa zazinazcandrazabdavAcyatvaM siddhameva / tathA hi / yadvikalpajJAnagrAyaM tacchandAkArasaMsargayogyam / tatsAMke tikena zabdena vaktuM zakyam / ataH pratItirUpeNa vikalpavijJA. naviSayatvena siddhaM candrazabdavAcyatvamacandratvasya bAdhakaM draSTavyam / svabhAvahetuzca pratItiH / yasmAdvikalpaviSayatvamAtrAnu. 1 na sa pakSA, kha0 sa na pkssH| 2 'pratyakSa' iti pAThaH kha0 pustake nopalabhyate / 3 vikalpavijJAnaviSayatvena, kA vikalpavijJAnena / 40vikalpajJAnaprAcaM, ka0 sAnagrAhya / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaparicchedaH pandhinI sAMketikazabdavAcyatA tataH svabhAvahetusiddhaM candrazabdavAcyatvamavAcyatvasya bAdhakaM draSTavyam- .. svavacananirAkRto yathA-nAnumAnaM pramANam / svavacanaM pratijJArthasyAtmIyo vAcakaH zabdastena nirAkR. taH / pratijJArtho na sAdhyaH / yathA nAnumAnaM pramANam / atrAnumAnasya prAmANyaniSedhaH pratijJArthaH / sa nAnumAnaM pramANamityanena svavAcakena vAkyena bAdhyate / vAkyaM hotatprayujyamAnaM vaktuH zAbdasya pratyayasya sadarthatvamiSTaM sUcayati / tathAhi / madvAkyAyo. 'rthasaMpatyayastavotpadyate so'satyArtha iti darzayanvAkyameva no. cArayedvaktA / vacanArthazcedasatyaH pareNa jJAtavyo vacanamapArthakam / po'pi hi sarva mithyA bravImIti vakti so'pyasya vAkyasya pratyArthatvamAdarzayanneva vAkyamuccArayati / tadyetadvAkyaM satyArthadArzatam / evaM vAkyAntarANyAtmIyAnyasatyArthAni dArzani bhavanti____etadeva tu yadyasatyArthamanyAnyasatyAni na irzitAni bhavanti / tatazca na kiMciduccAraNasya phalamiti mocArayet / tasmA. kyaprabhavaM vAkyArthAlambanaM vijJAnaM satyArtha darzayannena vaktA kyamuccArayati / tAM ca sati bAdyavastunAntarIyakaM zabdaM yatA zabdajaM vijJAnaM satyArtha darzayitavyam / tato bAhyAkAryAcchabdAdutpannaM vijJAnaM satyArthamAdarzayetA kAryaliGgaja1 bravImIti vakti, kha0 bravIti vakti / 2 'tadyetad' iti pAThaH ka0 pustaka eva vidyate / bhanyatra sarvatra ghetada' iti pAThaH eva / 3 ka. asatyAni / 4 sathA, ka0 ythaa| 5 AdarzayatA, ka. aadrshyitaa| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 nyAyabinduH manumAnaM pramANaM zAndaM darzitaM bhavati / tasmAnnAnumAnaM pramANamiti bruvatA zAbdasya pratyayasyAsanyAyaM ukto'sadarthatvameva hyaprAmANyamucyate / nAnyat / zabdoccAraNasAmarthyAccArthAvinAbhAvI svazabdo darzitaH / tathA ca sannartho darzitaH / tataH kalpitAdarthakAryAcchabdAcchAbdapratyayArthasyAnumitaM satvaM pratijJAyamAnamasattvaM pratibadhnAti / tadevaM svavacanAnumitena satvenAsattvaM vAcyamAnaM svavacanena bAdhitamuktamityayamatrArthaH / anye tvAhuH / abhiprAyakAryAcchadvAjjAtaM jJAnamabhiprAyAlambanaM sadarthamicchataH zabdaprayogaH / tenAprAmANyaM pratijJAtaM bAdhyata iti / tadayuktam / yata iha pratIteH svabhAvahetutvaM svavacanasya ca kAryahetutvaM kAlpatamiSTam / na vAstavam / abhiprAyakAryatvaM ca vAstavameva zabdasya / tatastadiha na gRhyate / kiM ca yathAnumAnamanicchanvandhavyabhicAritvaM dhUmasya na pratyeti / tathA zabdasyApyabhiprAyAvyabhicAritvaM na pratyeSyati / bAdyavastupratyAyanAya ca zabdaH prayujyate / tanna zabdasyAbhiprAyAvinAbhavitvAbhyupagamapUrvakaH zabdaprayogaH / api ca na svAbhiprAyanivedanAya zabda urcAyate / api tu bAdyavastusattvapratipAdanA. ya / tasmAddhAdyavastuvinAbhAvitvAbhyupagamapUrvakaH zabdaprayo. gaH / tataH pUrvakameva vyAkhyAnamanavadyam - iti catvAraH pakSAbhAsA nirAkRtA bhavanti / 1 zAbdasya, kha0 zabdasya / / 2kha0 asantoM grAhya, ka0 asan grAhya / 3 zAbdapratyayArthasya, ka0 zabdapratyayArthasya / 4 kha. pustake 'api ca' ityasmAdArabhya 'zabdaprayogaH' itye| tAvatparyantaM dve paMktI pritykte| saMbhavataH lekhakasya dRSTiH pra. thamaM 'zabdaprayegaH' iti padaM dRSTvA bhrameNa dvitIyasya 'zabdaprayogaH' i. tyasyopari ptitaa| 5 zabdaH, ka0 TabdaH / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaparicchedaH evaM ca satyanirAkRtagrahaNenAnantaroktAzcatvAraH pakSava. dAbhAsanta iti pakSAbhAsA nirastA bhavanti / saMpati pakSalakSaNapadAni yeSAM vyavacchedakAni teSAM vyabacchedena yAdRzaH pakSArthI labhyate taM darzayituM vyavacchedyAnsaMkSipyadarzayati / . siddhasyAsiddhasyApi sAdhanatvenAbhimatasya svayaM vAdinA tadA sAdhayitumaniSTasyoktamAtrasya nirAkRtasya ca viparyayeNa sAdhyastenaiva svarUpeNAbhimato vAdina iSTo'nirAkRtaH pakSa iti pakSalakSaNamanavA darzitaM bhavati / ___evamityanantarotakrameNa siddhasya viparyayeNa viparItatvena hetunA sAdhyo draSTavyaH / yasmAdAtsiddho'rtho viparItaH sa sAdhya ityarthaH / siddhazca viparIto'siddhasya / tasmAdasiddhaH sAdhyaH / asiddho'pi na sarvo'pi tu sAdhanatvenoktasyAsiddhasyApi viparyaNa svayaM vAdinA sAdhayitumaniSTasyAsiddhasya viparyayeNa / thoktamAtrasyAsiddhasyApi viparyayeNa tathA nirAkRtasyAsida. yApi viparyayeNa sAdhyaH / yazcAyaM paJcabhirvyavacchedyai rahitortho'siddho'sArdhanam / vAdinaH svayaM sAdhayitumiSTa uktonukto pramANairanirAkRtaH sAdhyaH / sa evAsau svarUpeNaiva svayamiSTo nerAkRta etaiH padairukta ityarthaH / yazcAyaM sAdhyaH sa pakSa ucyate / 1'ca' iti pAThaH kha0 pustaka eva vidyate / 2 mudritapustakasya 'avA' iti pATho'smAkaM smmtaavshuddhot| 3 anantaroktakrameNa, kha0 anantaroktena krameNa / 4 asAdhanaM, ka0 asAdhanaM 2 / 5 vA, ka0 vA 4 / 6 nirAkRtaH, nirAkRtaH 5 / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinduH itizabda evamarthe / evaM pakSalakSaNamanavadyAmati / avidyamAnamavacaM doSo yasya tadanavadyam / darzitaM kathitam / - trirUpaliGgAkhyAnaM parisamApayya prasaGgAgataM ca pakSalakSa. NamabhidhAya hetvAbhAsAnvatukAmasteSAM prastAvaM racayati / trirUpetyAdinA / trirUpaliGgAkhyAnaM parArthAnumAnamityuktam / etaduktaM bhavati / trirUpaliGgAkhyAnaM vaktukAmena sphuTaM tadvaktavyam / evaM ca tatsphuTamuktaM bhavati / yaditaca tatpratirUpaka bodhyate / heyajJAne hi tadviviktamupAdeyaM sujJAtaM bhavatIti / trirUpaliGgAkhyAnaM parArthAnumAnamiti prAguktam / tatra trayANAM rUpANAmekasyApi rUpasyAnuktau sAdhanAbhAsa uktAvapyasiddhau saMdehe vA pratipAdyapratipAdakayorekasya rUpasya dharmisaMbandhasyAsiddhau saMdehe cAsiddho hetvaabhaasH| ____tatreti / tasminsati trirUpaliGgAkhyAne parArthAnumAne stiityrthH| trayANAM rUpANAM madhya eksyaapynuktau| apizabdAhayorapi / sAdhanasyAbhAsaH sadRzaM sAdhanasya na sAdhanamityarthaH / trayANAM rUpANAM nyUnatA nAma sAdhanadoSaH / na kevalamanuktAvuktAvapyasiddhau saMdehe vA kasyetyAha / pratipAdyasya prativA. dinaH pratipAdakasya ca vAdino hetvAbhAsaH / atha kasya 1 etad, tad / 2 pratirUpakaM, kha0 pratirUpam / 3 kA vivktm| 4 kasya, kha. kasyaikasya / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 tRtIyaparicchedaH rUpasyAsiddhau saMdehe vo kiMsaMjJako hetvAbhAsa ityAha / ekasya rUpasyati / dharmiNA saha sambandhaH dharmisaMbandhaH / dharmiNi satvaM hetoH / tasyAsiddhau saMdehe vA'siddhasaMjJako hetvAbhAsaH / asiddhatvAdeva ca dharmiNyapratipattiheturna sAdhyasya na viruddhasya na saMzayasya heturapi tvapratipattiheturna kasyacidataH pratipatti. riti kRtvA / ayaM cArtho'siddhasaMjJAkaraNAdava pratipattavyaH / udAharaNamAha-- yathA-anityaH zabda iti sAdhye cAkSuSatvamubhayAsiddham / ythetyaadi| anityaH zabda ityanityatvaviziSTe zabde sAdhye cAkSuSatvaM cakSudhitvaM zabde dvayorapi vAdiprativAdinorasiddham / cetanAstarava iti sAdhye sarvatvagapaharaNe maraNaM prativAdyasiddhaM vijJAnandriyAyurnirodhalakSaNasya maraNasyAnenAbhyupagamAttasya ca taruSvasaMbhavAt / cetanAstarava iti tarUNAM caitanye sAdhye sarvA tvaksarvatvak / tasyA apaharaNe sati maraNaM digambarairupanyastam / prativAdino bauddhasyAsiddham / kasmAdasiddhamityAha / vijJAnaM cendriyaM cAyuhai / rUpAdivijJAnotpatyA yadanumitaM kAyAntarbhUtaM cakSurgolakAdesthitarUpaM tadindriyam / Ayuriti loke prANA ucyante / na vAgamasiddhamiha yujyate vaktum / ataH pramANasvabhAvamAyuri1vA kiM0, ka. vAkyaM / / 2 anityaH, kha0 nisyH|| 3kha0dvayoddhayorapi / 4 cAyuzca, kha0 cAyuzca tatravijJAna (azuddhaH) cakSurAdi yita ( ashuddhH)| 5kha kAryAntabhUtaM / . . 6 kha0 ucyate / 7 Ayuriha / teSAM, sva0 AyuH / iha teSAM / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinduH ha / teSAM nirodho nivRttiH / sa lakSaNaM tattvaM yasya tattathoktam / tathAbhUtasya maraNasyAnena bauddhana pratijJAtatvAt / yadi nAmavaM tathApi kathamasiddhamityAha / tasya ca vijJAnAdinirodhAtmakasya taruSvasaMbhavAt / sattApUrvako nirodhaH / tatazca yo vijJAnanirodhaM taruSvicchetsa kathaM vijJAnaM necchet / tasmAdvijJAnA. niSTenirodhopi neSTastaruSu / nanu ca zoSo'pi maraNamucyate / sa ca taruSu siddhaH / satyam / kevalaM vijJAnasattayA vyApta yanmaraNaM tadiha heturvijJAnanirodhazca / tatsattaiyA vyApto na zoSamAtram / tato yanmaraNahetustattaruSvasiddham / yattu siddhaM zoSAtmakaM tadahetuH / digambarastu sAdhyena vyAptamavyAptaM vA maraNamavivicya maraNamAtraM hetumAha / tadasya vAdino hetubhUtaM maraNaM na jJAtam / ajJAnAtsiddhaM zoSarUpam / zoSarUpasya maraNasya taruSu darzanAt / prativAdinastu jJAtamato'siddham / yadA tu vAdino'pi jJAtaM tadA vAdinopyasiddhaM syAditi nyAyaH / acetanAH sukhAdaya iti sAdhya utpattimattvamanityaM vA sAMkhyasya svayaM vAdino'siddham / ___ acetanAH sukhAdaya iti / sukhamAdiryeSAM duHkhAdInAM te sukhaadyH| teSAmacaitanye sAdhya utpattimattvamanityatvaM vA liGgamupanyastam / ya utpattimanto'nityA vA tena cetanA yathA rUpAdayaH / tathA cotpattimanto'nityA vA sukhaadystsmaadcetnaaH| caitanyaM tu puruSasya svaM rUpam / atra cotpattimattvama 1 asaMbhavAt , kha0 abhAvAt / 2 vijJAnasattayA' / ka0mudritapustake ca 'vijnyaansttaayaa| 3 sattayA, ka0 mudritapustake ca 'sattAyA' 4 tataH ka0 ttr| 5 hetubhUtaM, ka0 hetuzAttataM ( ashuddhH)| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaparicchedaH nityatvaM vA paryAyeNa heturna yugapat / tacca dvayamapi sAMkhyasya vAdino na siddham / parArtho hi hetUpanyAsaH / tena yaH parasya siddhaH sa heturvaktavyaH / parasya cAsata utpAda utpanimakham / satazca niranvayo vinAzo'nityatvaM siddham / tAzaM ca dvayamapi sAMkhyasyAsiddham / ihApyanityatvotpattimattvasAdhanAjJAnAdvAdiH no'siddham / yadi tvanityatvotpattimattvayoH pramANaM vAdino jJAtaM syAt / vAdinopi siddhaM syAt / tataH pramANAparijJAnAdidaM vAdino'siddham / saMdigdhAsiddhaM darzayitumAha tathA svayaM tadAzrayaNasya vA saMdehe'siddhaH / svayamiti / hetorAtmanaH saMdehe'siddhaH / tadAzrayaNasya ceti / tasya hetorAzrayaNamAzrIyate'sminheturityAzrayaNaM hetovyatirikta AzrayabhUtaH sAdhyadharmI kathyate / tatra hi heturvartamAno gamakatvenAzrIyate / tasyAzrayaNasya saMdehe sNdigdhH|| svAtmanA saMdihyamAnamudAhartumAha___ yathA vASpAdibhAvena saMdihyamAno bhUtasaMghAto' nisiddhAvupadizyamAnaH saMdigdhAsiddhaH / yatheti / bASpa Adiryasya sa bASpAdistadbhAvena vASpAdivena saMdihyamAno bhUtasaMghAta iti / bhUtAnAM pRthivyAdInAM saMghAtaH smuuhH| agnisiddhaavgnisiddhyrthmupaadiiymaano'siddhH| taduktaM bhavati / yadA dhUmo'pi vASpAditvena saMdigdhoM viti / tadAsiddho gamekarUpAnizcayADUmatayA nizcito vahninyatvAdgamakaH / yadA tu saMdigdhastadA na gamaka iti / asiddhakhyo dossH| 1 parArtho hi, kha0 parArthAdi / 2 pramANaM, kha0 prAmANyaM / / / syAt , kha0 syAttadA / 4 ka0 vaasspaadihymaanaa| 5 kA gNk| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 nyAyabinduH AzrayaNAsiddhamudAharati yatheha nikuJje mayUraH kekAyitAditi / yatheti / iha nikuJja iti dharmI / parvatoparibhAgena tiryainirgatena pracchAdito bhUbhAgo nikuJjaH / mayUra iti sAdhyam / kAyitAditi hetuH / kAyitaM mayUradhvaniH / kathamAzrayaNAsiddha ityAhatadApAtadezavibhrame / tadApati iti / tasya kekAyitasyApAta AgamanaM tasya dezaH sa ucyate / yasmAddezAdAgacchati kekAyitam / tasya vibhramevyAmohe satyayamAzrayaNAsiddhaH / nirantareSu bahuSu nikukheSu satsu yadA kekAyitApAtavibhramaH kimasmAnnikuJjatkekAcitamAgatamAhosvidasmAditi tadAzrayaNAsiddha iti / dharmiNo siddhAvapyasiddhatvamudAharati - dharmyasiddhAvapyasiddho yathA sarvagata Atmeti sAdhye sarvatropalabhamAnaguNatvam / yatheti / sarvasmingataH sthitaH sarvagato vyApIti yAvat / vyApitva AtmanaH sAdhye sarvatropalabhyamAnaguNatvaM liGgam / sarvatra deza upalabhyamAnAH sukhaduHkhecchAdveSAdayo guNA yasyAtmanastasya bhAvastattvam / na guNA guNinamantareNa vartante / guNAnAM guNini samavAyAt / niSkriyazcAtmA / tatazca yadi vyApI na bhavetkathaM dakSiNApatha upalabdhAH sukhAdayo madhyadeza upalabhyeran / tasmAtsarvagata AtmA / tadiha bauddhasyAtmaiva na siddhaH kimuta 1 ka0 taghAta | 2 ke kAyitApAtavibhramaH, kha0 kekAyitApAta nikuMje vibhramaH / 3 asmAt, kha0 anyasmAt / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaparicchedaH sarvatropalabhyamAnaguNatvaM sidhyet / tasyetyasiddhau hetvaamaasH| pUrvamAzrayaNasaMdehena dharmiNi saMdeha uktaH / saMprati tvasiddho dharmyukta ityanayorvizeSastadevamekasya rUpasya dharmibaddhasyAsiddhAvasiddho hetvaabhaasH| ___tathaikasya rUpasyAsapakSe'sattvasyAsiddhAvanaikAntiko hetvaabhaasH| tathA parasyaikasya rUpasyAsapakSe'sattvAkhyasyAsiddhAvanai. kAntiko hetvAbhAsaH / eko'nta ekAnto nizcayaH / sa prayo. janamasyetyaikAntikaH / naikAntiko'naikAntikaH / yasmAna sA. dhyasya na viparyayasya nizcayo'pi tu tadviparItaH sNshyH| sAdhyetarayoH saMzayaheturanaikAntika uktaH / tamudAharati___ yathA zabdasyAnityatvAdike dharme sAdhye prameyatvAdiko dharmaH sapakSavipakSayoH / sarvatraikadeze vA vartamAnastathAsyaiva rUpasya saMdehe'pyanaikAntika eva / ___ * yathetyAdinA / anityatvamAdiryasya so'nityatvAdiko dhrmH| AdizabdAdaprayatnAnantarIyakatvaM prayatnAnantarIyakatvaM nityatvaM ca parigRhyate prameyatvamAdiryasya sa prameyatvAdikaH / AdizabdAdanityatvaM punaranityatvamamUrtatvaM ca gRhyate / zabdasya dharmiNonityatvAdike dharme sAdhye prameyatvAdiko dharmo'naikAntikaH / caturNAmapi vipakSe'sattvamasiddham / tathAhi / anityaH zabdaH prameyatvAdAkAzavaddhaTavaditi prameyatvaM sapakSavipakSavyApi / 1 mudritapustakasya 'sattvasya' iti pATho'zuddhaH pratIyate / 2 padamidaM va. pustake noplbhyte| / 3 gRhAte, kha0 gRdyate / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinduH aprayatnAnantarIyakaH zabdo'nityatvAdvidyudAkAzavaMddhaTava cetyani tyatvaM sapakSaikadezavRtti vidyudAdAvasti nAkAzAdau / vipakSavyApi prayatnAnantarIyake sarvatra bhAvAt / anityatvAtprayatnAnantarIyakaH zabdo ghaTavadvidyudA kA zava ccetyanityatvaM vipakSaikadezazabdavRtti vi khudAdAvasti nAkAzAdau / sapakSavyApi sarvatra prayatnAnantarIyake bhAvAt / nityaH zabdo'mRrtatvAdAkAzaparamANuvatkarmaghaTavaJcetyamUrtatvamubhayaikadezavRtti / ubhayorekadeza AkAze karmaNi ca vartate / paramANau tu sapakSaikadeze ghaTAdau ca vipakSaikadeze na vartate / mRrtatvAdvaTa paramANu prabhRtInAm / nityAstu paramANavo vaizeSikairabhyupagamyante / tataH sapakSAntargatAH / asya caturvidhasya pakSadharmasyAsaccamasiddhaM vipakSe / tato'naikAntikatA / yathA cAsya rUpasyAsiddhAvanaikAntikastathAsyaiva vipakSe'saccAkhyasya rUpasya saMdehe'naikAntikaH / : I 1 tamudAharati 94. www. yathA'sarvajJaH kazcidvivakSitaH puruSo rAgAdimAnveti sAdhye vaktRtvAdiko dharmaH saMdigdhavipakSavyAvRttikaH / sarvatraikadeze vA sarvajJo vaktA nopalabhyate iti / yatheti / sarvajJa iti / asarvajJatvaM sAdhyam / kazcidvivikSita iti vakturabhipretaH puruSo dharmI / rAga Adiyarsya dveSAdeH sa rAgAdiH sa yasyAsti sa rAgAdimAniti dvitIyaM sAdhyam / vAgrahaNaM rAgAdimatvasya pRthaksAdhyatvakhyApanArtham / tato'sarvajJatve rAgAdimave vA sAdhye prakRte vaktRtvaM vacanazaktistadAdiryasyonmeSanimeSAdeH sa vaktRtvAdiko dharmo'naikAntikaH / saMdigdhA vipakSAcyAvRtti 1 ka0 vidyudAkAzaghaTavat / 2 lekhakasya pramAdena kha0 pustake 'nAkAzAdau' dvayamadhyasthaH pAThaH parityaktaH / 3 saMdigdhA, kha0 saMdigdha0 / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaparicchedaH ryasya sa tathoktaH / asarvajJatve sAdhye sarvajJatvaM vipakSaH / tatra pacanAdeH sattvamasatvaM vA saMdigdham / ato na jJAyate vaktA sarvajJa utAsarvajJa ityanaikAntikaM vaktRtvam / nanu ce sarvajJo vaktA nopalabhyate tatkathaM vacanaM sarvathe saMdigdham / ata eva sarvajJo vaktA nopalabhyata iti / evaM prakArasyAnupalabhyasyAdRzyAtmaviSayatvena saMdehe hetutvAt / ___ evaMprakArasyaivaMjAtIyasyAnupalambhasya saMdehahetutvAt / kuta ityAha / adRzyAtmA viSayo yasya tasya bhAvo'dRzyAtmaviSayatvaM tena saMdehahetutvam / ___ asarvajJaviparyayAvaktRtvAdervyAvRttiH saMdigdhA / vaktRtvasarvajJatvayorvirodhAbhAvAcca / yato'dRzyaviSayo'nupalambhaH saMzayaheturna nizcayahetustato'sarvajJavipakSAtsarvajJAdvaktRtvAdervyAvRttiH saMdigdhA / nAnupalambhAt / savaijJe vaktRtvamasadrumo'pi tu sarvajJatvena saha vaktRtvasya virodhAt / etanna sarvajJatvavaktRtvayorvirodho nAsti / virodhAbhAvAca kAraNAvyatireko na sidhyatIti sambandhaH / vyAptimantaM vyatirekaM darzayati / ___ yaH sarvajJaH sa vaktA na bhavatItyadarzane'pi vyatireko na sidhyati / saMndehAt / 1 padamidaM sva0 pustake noplbhyte|| 2evaMjAtIyasya, kha0 evaMjAtIyakasya / 3 saMzayahetuH, sva0 saMdehetuH (azuddhaH) 4 sarvaze, kha0 saMdigdhe / 5 mudritapustakasya saMmpAdakena 'saMdehAta' iti hetuvAkpaM dvi. vidhamityAgramavAkye nivaddham / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinduH __yaH sarvatra iti / sAdhyAbhAvarUpaM sarvajJatvamanUdha na sa vaktA bhavatIti sAdhanasya vaktRtvasyAbhAvo vidhIyate / tena sAdhyAmA vaH sAdhanAbhAve niyatatvAtsAdhanAbhAvena vyApta ukta iti vyA. timAnIdRzo vyatireko virodhe sati vaktRtvasarvajJatvayoH sidhyet / na cAsti virodhH| tasmAnna sidhyati / kuta ityAha / saMdehAt / yato virodhAbhAvastasmAtsaMdehaH / sNdehaaytirekaasiddhiH| kathaM virodhaabhaavH| dvividho hi padArthAnAM virodhaH / hIti / yasmAvividha eva virodho nAnyaH / tasmAna vaktRtvasarvajJatvayorvirodhaH / kaH punarasau dvividho virodha ityAha / avikalakAraNasya bhavato'nyabhAve Aahe - avikalakAraNasyeti / avikalAni samagrANi kAraNAni yasya sa tathoktaH / yasya kAraNavaikalyAdabhAvo na tasya kena. cidapi virodhagatiH / tadarthamavikalakAraNagrahaNam / nanu ca yasyApi kAraNasAkalyaM tasyApi nivRttirazakyA kenacidapi kartuM tatkuto virodhagatiH / evaM tarhi / - abhaavaadvirodhgtiH| - avikalakAraNasyApi yatkRtAtkAraNavaikalyAdabhAvaH / tena virodhagatiH / tathA ca sati yo yasya viruddhaH sa tasya kiMci1na sa vaktA, kha0 sa vktaan| 2 sAdhanAbhAvena, kha. sAdharmyabhAvena / 3.sidhyati, kh0sidhytiiti| 4 hIti yasmAt , kha0 hiryasmAt / - Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaparicchedaH 97 kara eva / tathA hi / zItasparzasya janako bhUtvA zItasparzAntarajananazaktiM pratibadhnazItasparzasya nivartako viruddhH| tasmAdetuvaikalyakArI viruddho janaka eva / nivartyasya sahAnavasthAnavirodhazcAyam / tato viruddhayorekasminnapi kSaNe sahAvasthAnaM parihartavyam / dUrasthayorvirodhAbhAvAca nikaTasthayoreva nivartyanivartakabhAvaH / tasmAdyo yasya nivartakaH sa taM yadi paraM tRtIye kSaNe nivrtyti| prathame kSaNe sannipatanasamarthAvasthAnayogyo bhv| ti / dvitIye viruddhamasamartha karoti / tRtIye tvasamarthe nivRtte taddezamAkrAmati / tatrAloko gatidharmA krameNa jalataraMganyAyena dezamAkrAmanyadAndhakAre nirantaramAlokakSaNaM janayati, tadAlokasamIpavartinamandhakAramasamartha janayati / tato'sAmarthya tasya yasya samIpavAlokaH / asAmarthye nivRtte tAzo jAyata A. loka ityevaM krameNAlokenAndhakAro'paneyaH / tathoSNasparzana zItasparzo nivartanIyaH / yadA tvAlokastatraivAndhakAre deze janya. te tadA yataH kSaNAdandhakAradezasyAlokasya janakakSaNa utpadyate tata evAndhakAro'ndhakArAntarajananAsamartha utpannaH / tato'sama vasthAjanakatvameva nivartakatvam / atazca yasmin kSaNe janakastatastRtIye kSaNe nivRtto viruddho yadi zIghra nivartate / ja. nyajanakabhAvAca saMtAnayorvirodho na kssnnyoH| yadyapi ca na saMtAno nAma vastu tathApi saMtAnino vastubhUtAH / tato'yaM para 1 AkrAman , kha0 AkrAmayan / 2 asAmarthya, ka0 asamaye, kha0 asamarthe / 3 andhakArAntarajananAsamarthaH, ka0andhakArAntarAsamarthaH, sva0 andhakArAntarAjananA smrthH| 4 asamarthAvasthA0, kha0 asAmarthyAvasthA / 5 saMtAnayoH, ka. saMtanayoH / / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinduH mArthaH na kSaNayorvirodhaH / api tu bahUnAM kSaNAnAM / yataH satsu dahanakSaNeSu pravRttA api zItakSaNA nivRttidharmANo bhavantIti / saMtAnayonivartyanivartakatvanimitte ca virodhe sthite sarveSAM pa. ramANUnAM satyapyekadezAvasthAnAbhAvena virodha itaretarasaMtAnAnivartanAtteSAM gatidharmA cAloko yo dizamAkrAmati tadigvati. no virodhisaMtAnAnnivartayati / tato'pavarakaikadezasthA pradIpapra. bhAndhakAranikaTavartinyapi nAndhakAraM nivatayati / andhakArAkrAntAyAM dizyAlokakSaNAntarajananAsAmarthyAt / kAraNAsAmarthyahetukRtaM saMtAnaniSThameva virodhaM darzayatA bhaivateti kRtam / bhavataH prabandhena vartamAnasya zItasparzasaMtAnasyAbhAvo'nyasyoSNasparzasantAnasyAmAve satIti / ye tvAhuna virodho vAstava iti te idaM vaktavyAH / yathA na niSpanne kArye kazcijjanyajanakabhAvo nAma dRSTo'sti / kAra. NapUrvikA tu kAryapravRttirato vAstava eva / tadvanna nivRtte vastuni kazcidiSTo nAma virodho'sti / dahananimittaM tu zItasparzasya kSaNAntarAsApayamato virodho'pi vAstava eva / udAhaNamAha / zItoSNasparzavat / zItazcoSNazca tAveva sparzI tayoriva / zItoSNasparza yohi pUrvavadvirodho yojanIyaH / dvitIyamapi virodha darzayitumAha / parasparaparihArasthitalakSaNatayA vA bhAvavat / 1 tadigvartinaH, ka0 tdvivrtinH| 2 andhakArAkAntAyAM, ka. andhakArAyAkrAntAyAM / 3 hatukRtaM, kha0 hetutvakRtaM / 4 bhavatA, kAkha0 bhvtH| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaparicchedaH parasparaparihAraH parityAgastena sthitaM lakSaNaM rUpaM yayostadbhAvaH parasparaparihArasthitalakSaNatA tayA / iha yasminparicchi. * dyamAne yayavacchidyate tatparicchidyamAnamavacchidyamAnaparihAreNa sthitarUpaM draSTavyam / nIle ca paricchidyamAne tAdrUpyapracyutirava. cchidyate tadavyavacchede nIlAparicchedaprasaGgAt / tasmAdvastuno bhAvAbhAvau parasparaparihAraNa sthitruupau| nIlAMtu yadanyadrUpaM tannIlAbhAvAvyabhicAri / nIlasya dRzyasya pItAdAvupalabhyamAne 'nuplmbhaadbhaavnishcyaat| yathA ca nIlamabhAvaM pariharati tadvadabhAvAvyabhicAri pItAdikamapi / tathA ca bhAvAbhAvayoH sAkSAdviroM: dhau vastunostvanye nyAbhAvAvyabhicAritvAdvirodhaH / kasya cAnyatrAbhAvAvasAyo yo niyatAkAro'rthastasya / na tvaniyatAkAro'rthaH kSaNikatvAdivat / kSaNikatvaM hi sarveSAM nIlAdInAM svarUpAtmakam / ato na niyatAkAram / yataH kSaNikatvaparihAreNa na kiMcidRzyate / yadyevamabhAvo'pi na niyatAkAraH / kathaM na / niyatAkAro nAma yAvatA vasturUpaviviktAkAraH kalpito'bhAvaH / tato dRSTaM kalpitaM vA niyataM rUpamanyatrAsadavasIyate nAniyatam / evaM nityatve pizAcAdirapi niyatAkAraH kalpito draSTavyaH / ekAtmakatvavirodhazcAyam / yayohi paraspara parihAreNAvasthAnaM tayorekatvAbhAvaH / ataeva lAkSaNiko'yaM virodha ucyate / lakSaNaM rUpaM vastUnAM prayojanamasyeti kRtvA / varodhena hyanena vastutatve vibhaktaM vyavasthApyate / ataeva zyamAne rUpe yaniSidhyate tadRzyamevAbhyupagamya niSidhyate / thA hi / abhAvo'pi pizAco'pi yadA pIte niSedhumiSyate 1 virodhau, kha0 virodho| 2 kaH kasya / 3 nityatve, kha0 nityatva / 4 parasparaparihAreNa, kha. paraspareNa / 5 vastutattvaM, ka0 stutattvaM / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 nyAyabinduH tadA dRzyAtmatayA niSedhya iti dRzyatvamabhyupagamya dRzyAnupa labdhereva niSedhaH / tathA ca sati rUpe parichidyamAna ekasmista dabhAvo dRzyo vyavacchidyate / tataH svapracyutivatmacyutimanto'pi vyavacchinnA iti ye parasparaparihArasthitarUpAH sarve te'nena niSiddhaikatvA iti satyapi cAsminvirodhe sahAvasthAnaM syAda pi / tato bhinnavyApArau virodhau / ekena virodhena zItoSNasparzayorephatvaM vAryate / anyena sahAvasthAnaM bhinnapravRttiviSayau ca / sakale vastunyavastuni ca parasparaparihAravirodhaH / vastunyeva katipaye sahAnavasthAnavirodhaH / tasmAdbhinnavyApArau bhinna viSayau ca / tato nAnayoranyonyAntarbhAva iti / sa ca dvividho'pi virodho vaktRtvasarvajJatvayorna sNbhvti| sa cAyaM dvividho'pi virodho vaktRtvaM ca sarvajJatvaM ca tayone saMbhavati na hyavikalakAraNasya sarvajJatvasya vaktRtvabhAvAdabhAvagatiH / sarvajJatvaM hyadRzyam / adRSTasya cAbhAvo nAvasIyate / tato nAnena virodhagatirbhavati / na ca vaktRtvaparihAreNa sarvajJatvamavasthitam / kASThAdayo'pi vaktRtvaparihatAsteSAmapi sarvajJatvaprasaGgAt / nApi sarvajJatvaparihAreNa vaktRtvam / kASThAdInAmapi vaktRtvaprasaGgAt / tata evAvirodhAdvaktRtvavidhAnena sarvajJatvaniSedhaH / ___ syAdetat / yadi nAstyeva virodho ghaTapaTayoriva / syAdapi tayoH sahAvasthitidarzanam / adarzanAttu virodhagatiH / virodhAcAbhAvagatirityAzaMkyAha 1 'pravRtti' iti pAThaH kha0 pustake nopalabhyate / 2 sahAnavasthAna0, kha0 sahAvasthAnaM / 3 dvividhA, ka. dvirodhH| . 4 'ca' iti padaM kha0 pustake nopalabhyate / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaparicchedaH 101 na cAviruddhavidheranupalabdhAvapyabhAvagatiH / rA gAdInAM vacanAdezva kAryakAraNabhAvAsiddheH / na cAviruddhavidheriti / anupalabdhAvapi nAyaM viruddhavi dhiH / yadyapi ca sahAvasthAnAnupalambhastathApi na tayorvirodho yasmAnna sahAnupalambhamAtrAdvirodho'pi tu dvayorupalabhyamAnayornivartyanivartakabhAvAvasAyAt / tasmAdanupalabdhAvapi na vaktRtvavirodhiviruddhavidhiH / ato'smAnnAnyasyAbhAvagatistathA navaktRtvAdrAgAdimattvagatiH / yato yadi vacanAdi rAgAdInAM kA syAdvacanAde rAgAdigatiH syAdrAgAdinivRttau vacanAdinivRttiH syAt / na ca kAryam / kutaH / rAgAdInAM vacanAdezva kAryakAraNabhAvasyAsiddheH / kAraNAnna kAryamato'smAnna gatiH / mAbhUdrAgAdikAryaM vacanam / sahacAri tu bhavati / tato rAgodau sahacAriNa nivRtte nivartate vacanamityAzaGkayAha arthAntarasya vA kAraNasya nivRttau na vacanAdernivRttiriti saMdigdhavyatireko'naikAntiko vacanAdiH / arthAntarasya vA kAraNasya nivRttau sahacAritvadarzanamAtreNa nAnyasya vacanAdernivRttiH / ato vaktRtvaM bhavedrAgAdivi[ceti / iti zabdastasmAdarthe / tasmAdasarvajJatvaviparyayAdvipakSAtsarvajJatvAdrAgAdimattva viparyayAdarAgAdimatvAtsaMdigdho vyatiko vacanAdeH / ato'naikAntiko vacanAdiH / 1 nivartya0 ka0 nirvartya 0 / 9 2 vacanAdi0, kha0 vacana0 / 3 'tasmAda sarvazatvaviparyayAdvipakSAt' Adi, kha0 'tasmAdasarvasvAvItarAgatvaviparyayAt ( azuddhaH ) tipakSAtsarvajJatvAvItarAgAmattvAtsaMdigdhaH' Adi / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 nyAyavinduH evamekaikarUpAdisiddhisaMdehe hetudoSAnAkhyAya dvayoyorUpayorasiddhisaMdehe hetudoSAnvaktukAma Aha / hayo rUpayorvipayaryasiddhau viruddhaH / dvayo rUpayoviparyayasiddhau satyAM viruddhaH / / trINi ca rUpANi santi tato vizeSajJApanArthamAha kayoIyoH sapakSe satvasyAsapakSe cAsattvasya yathA kRtakatvaM prayatnAnantarIyakatvaM ca nityatve sAdhye viruddho hetvAbhAsaH / ___ kayoyoriti / viziSTe rupe darzayati / sapakSe sattvasyAsapakSe cAsattvasya viparyayasiddhAviti sambandhaH / kRtakatvamiti svabhAvahetuH / prayatnAnantarIyakatvamiti kAryahetoH / prayatnAnantarIyakazabdena hi prayatnAnantaraM janmajJAnaM ca prayatnAnantarIyakamucyate / janma jAyamAnasya svabhAvaH / jJAnaM jJeyasya kAryam / tadiha prayatnAnantaraM jJAnaM gRhyate / tena kAryahetuH / etau hetU nityatve sAdhye viruddhau hetvaabhaasau| kasmAtpunaretau viruddhAvityAha__ anayoH sapakSe'sattvamasapakSe ca sattvamiti viparyayasiddhiH / anayoriti / sapakSe nitye kRtakatvaprayatnAnantarIyakatvayorasattvameva nizcitam / anitye pipakSa eva sattvaM nizcitamiti vipryyaasiddhiH| kasmAtpunarviparyayasiddhAvapyetau viruddhAvityAha__etau ca sAdhyaviparyayasAdhanAdviruddhau / etau ca sAdhyasya nityatvasya viparyayamanityatvaM sAdhayataH sAvyaviparyayasAdhanAviruddhau / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaparicchedaH 103 yadi sAdhyaviparyayasAdhanAdviruddhAvetAyuktaM na parArthAnumAne sAdhyaM na tvamuktam / iSTaM cAnuktamato'nya iSTavighAtakRdAbhyAmiti darzayannAha - -- tatra ca tRtIyo'pISTavighAta krudviruddhaH / nanu ca tRtIyo'pi viruddha uktaH / uktaviparyasAdhanau dvau tRtIyo'yamiSTasya zabdenAnupAttasya vidhAnaM karoti viparyasAdha nAditi / iSTavidyAtakRt / tamudAharati yathA parArthAzcakSurAdayaH saMghAtatvAcchayanAzanAdyaGgavaditi / yatheti / cakSurAdaya iti dhamIM / paro'rthaH prayojanaM saMskAupakartavyo yeSAM te parArthA iti sAdhyam / saMghAtatvAtsaMcitarUpasvAditi hetuH / cakSurAdayo hi prmaannusNcitruupaaH| tataH sNghaatruu|| ucyante / zayanamAsanaM cAdiryasya tacchayanAsanAdi / tadevAGgaM gurupopabhogAGgatvAt / ayaM vyAptipradarzana viSayo dRSTAntaH / atra he pArArthyena saMhatatvaM vyAptam / yataH zayanAsanAdayaH saMghAta rUpAH puruSasya yogine bhavantyupakArakA iti parArthA ucyante / kathamayamiSTavighAtakudityAha / E | tadiSTAsaMhatapArArthyaviparyayasAdhanAdviruddhaH tadiSTAsaMhatapArArthyaviparyasAdhanAditi / asaMhate viSaye rAmasaMhatapArArthyam / tasya sAMkhyasya vAdina iSTamasaMhatasiMhArArthyaM tasya viparyayaH / saMhatapArArthyaM nA: tasya sAdhanAdviruddhaH / AtmAstIti bruvANaH sAMkhyaH / kuta taditi paryanuyukto bauddhenedamAtmanaH siddhaye pramANamAha / tapAdasaMhatasyAtmana upakArakatvaM sAdhyaM cakSurAdInAm / ayaM Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinduH tu hetuniparyayavyAptaH / yasmAdyo yasyopakArakaH sa tasya janakaH / janyamAnazca yugapatkramaNa vA bhavati saMhataH / tasmAtpa rAthAzcakSurAdaya iti saMhataparArthI iti siddham / sa iha kasmAnnoktaH / ayaM ca viruddha aacaadignaagenoktH| sa kasmAdvArtikakAreNa satA tvayA noktH| itara Aha anayorevAntarbhAvAt / / anayoreva sAdhyaviparyayasAdhanayorantarbhAvAt / nanu coktaviparyayaM na sAdhayAta tatkathamuktaviparyayasAdhanayorevAntarbhAva ityAha / na hyayamAbhyAM sAdhyaviparyayasAdhanatvena bhidyate / nadyayamiti / hIti yasmAdarthe / yasmAdayamiSTavighAtakRdA. bhyAM hetubhyAM sAdhyaviparyayasAdhanatvena na bhidyate / yathA tau sA. dhyaviparyayasAdhanau tathAyamapyuktaviparyayaM tu sAdhayatu vA mA vA kimuktaviparyasAdhanena / tasmAdanayorevAntabhAvaH / nanu coktameva sAdhye tatkathaM sAdhyaviparyayasAdhanatvenAbheda ityAha - nahISToktayoH sAdhyatvena kazcidvizeSa iti dvayo rUpayorekasyAsiddhAvaparasya ca saMdehe'naikAntikaH / __ nahIti / yasmAdiSToktayoH parasparasya sAdhyattvena na ka. zcidvizeSe bheda iti / tasmAdanayorevAntarbhAvaH ityupasaMhAraH / prativAdino hi yajjijJAsitaM tatmakaraNApannam / yacca prakara. 'NApannaM tatsAdhanecchayA viSayIkRtam sAdhyAmaSTamuktamanuktaM vaa| 1 parasparastha, ka0 parasparasmAt / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaparicchedaH 105 nanUktamAtrameva sAdhyaM tenAvizeSa iti / dvayo rUpayArasiddhau viruddha uktaH / anayordvayormadhya ekasyAsiddhAvaparasya ca saMdehe'naikAntikaH / kIdRzo'sAvityAha yathA vItarAgaH kazcitsarvajJo vA vaktRtvAditi / vyatireko'trAsiddhaH / saMdigdho'nvayaH / yatheti / vigato rAgo yasya sa vItarAga ityekaM sAdhyam / sarvajJo veti dvitIyam / vaktRtvAditi hetuH / vyatireko'trAsi ddhaH iti svAtmanyeva sarAge cAsarvajJe ca vipakSe vaktRtvaM dRSTam / ato'siddho vyatirekaH / saMdigdho'nvayaH kuta ityAha sarvajJavItarAgayorviprakarSAdvacanAdestatra sattvamasatvaM vA saMdigdhamanayoreva dvayo rUpayoH saMdehe'naikAntikaH / sapakSabhUtayoH sarvajJavItarAga yorviprakarSAdityatIndriyatvAdvacanAderindriyagamyasyApi / tatrAtIndriyayoH sarvajJatvavItarAgayoH satvamasattvaM vA saMdigdham / tatazca na jJAyate kiM vaktRtvAtsarvajhautaM netyanaikAntika iti / . -- saMprati dvayoreva saMdehe'naikAntikaM vaktumAha / anayorevAnvayavyatirekarUpayoH saMdehAtsaMzayahetuH / udAharaNam - sAtmakaM jIvaccharIraM prANAdimattvAditi / sahAtmanA vartate sAtmakamiti sAdhyam / zarIramiti dharmI / nIvaguNaM dharmivizeSaNam / mRte hyAtmAnaM necchati / prANA AzvAsAdaya AdiryasyonmeSanimeSAdeH prANidharmasya sa prANAdiH / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinduH sa yasyAsta tatprANAdimajIvaccharIram / tasya bhAvastatvam / tasmAdityeSa hetuH / ayamasAdhAraNaH saMzayahaturupapAdAyatavyaH / pakSadharmasya dvAmyAM kAraNAbhyAM saMzayahetutvam / saMzayaviSayo yAvAkArau tAbhyAM sarpasya vastunaH saMgrahAt / tayozca vyApakayorAkArayorekatrApi vRtyanizcayAyakAbhyAM hyAkArAbhyAM sarva vastu na saMgRhyate / tayorAkArayorna saMzayaH / prakArAntarasambhave hi pakSadharmo dharmiNamaviyuktaM dvayorekena dharmeNa darzayituM na zaknu. yAdato na saMzayahetuH syAt / dvayordhamayoraniyataM bhAvaM darzayansaM. zayahetuIyostvaniyatamapi bhAvaM darzayitumazakto'pratipattiheturniyataM bhAvaM darzayanheturviruddho vA syAttasmAdyakAbhyAM sarva vastu saM. gRhyate tayoH saMzayaheturyadi tayorekatrApi sadbhAvanizcayo na syAda / sadbhAvanizcaye tu yadyekatra niyamasattAnizcayo viruddho hetu. vA syAt / aniyatasattAnizcaye tu sAdhAraNAnakAntikaH / saMdigdhavipakSavyAvRttikA saMdigdhAnvayo'siddhavyatireko vA syAt / ekatrApi tu vRtyAnazcayAdasAdhAraNAnakAntiko bhavati / tato'sAdhAraNAnaikAntikasyAnaikAntikatve hetudvayaM darzayitumAha na hi sAtmakanirAtmakAbhyAmanyo rAzirasti / yatra prANAdivartate / na hIti / sahAtmanA vartate sAtmakaH / niSkrAnta AtmA yasmAtsa nirAtmakaH / tAbhyAM yasmAnnAnyo rAzirasti / kiM. bhRto yatrAyaM vastudharmaH prANAdirvatate / tasmAdayaM tayorbhavati sNshyhetuH| 1yakAbhyAM, ka. yaabhyaaN| 2 sAdhAraNAnakAntikaH, ka. saadhaarnnaankaantik0| 3 cyAvRttikaH, ka. vyaavRttikH2| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaparicchedaH 107 kasmAdanyarAzyabhAva ityAha / Atmano vRttivyavacchedAbhyAM sarvasaMgrahAt / Atmano vRttiH sadbhAvo vyavacchedo'bhAvastAbhyAM sarvasya vastunaH saMgrahAtkoDIkaraNAt / yatra sAtmAsti tatsAtmakam / tadanyanirAtmakam / tato nAnyo rAzirasti saMzayadalutva kAraNam / prakArAbhyAM sarvasaMgrahaM pratipAdya dvitIyamAha / nApyanayorekatra vRttinizcayaH / nApyanayoH sAtmakAnAtmakayormadhya ekatra sAtmake'nAtmake vA vRtteH sadbhAvasya nizvayossti / dvAvapi rAzI tyaktvA na vartate prANAdirvastudharmatvAt / tatazcAnayoreva vartata ityetAvadeva jJAtam / vizeSe tu vRttinizcayo nAstItyayamarthaH / tadAha sAtmakatvena nirAtmakatvena vA prasiddhe prANAderasiddhiH / sAtmakatvenAnAtmakatvena vA vizeSeNa yukte prasiddhe nizcite vastuni prANAderdharmasyAsiddheranaikAntiko'nizcitatvAt / tadevamasAdhAraNasya dharmasyAnaikAntikatve kAraNadvayamabhihitam / pakSadharmazca bhavansarvaH sAdhAraNo'sAdhAraNo vA bhavatyanaikAntikaH / tasmAdupasaMhAravyAjena pakSadharmatvaM darzayatitasmAjjIvaccharIrasambandhI prANAdiH / tasmAdityAdinA jIvaccharIrasya sambandhI pakSadharma ityarthaH / yasmAttayorekatrApi na nivRttinizcayastasmAttAbhyAM navyatiricyate / 1 bhavansarvaH, ka0 bhavat sargaH Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 nyAyabinduH vastudharmo hi sarvavastuvyApinoH prakArayorekatraniyatasa. dAvo nizcitaH prakArAntarAnivarteta / tata evAha sAtmakAdanAtmakAcca sarvasmAdyAvRttatvanAsiddhaH / sAtmakAdanAtmakAca sarvasmAdvastuno vyAvRttatvenAsiddheri ti / prANAdistAvatkutazciddhaTAdernivRtta eva / tataH etAvadavasAtuM zakyaM sAtmakAdanAtmakAdvA kiyato nivRttaH / sarvasmAttu ni. to nAvasIyate / tato na kutazvidyatirekaH / yadyevamanvayo'stu tayonizcita ityAi tAbhyAM na vyatiricyate na tatrAnveti / na tatra sAtmake'nAtmake vArthe'nvetyanvayavAnprANAdiH / kuta ityAha ekAtmanyapyasiddheH / ekAtmani sAtmake'nAtmake vAsiddheH kAraNAt / vastudharmatayA tayordvayorekatra vA vartate ityavasitaH prANAdine tu sA. tmaka eva nirAtmaka eva vA vartata iti kuto'nvayanizcayaH / nanu na prativAdino na kiMcitsAtmakamasti / tato'sya hetorna sAtmake'nvayo na vyatireka ityanvayavyAtarekayorabhAvanizvayaH / sAtmake na tu sadbhAvasaMzaya ityAha nApi sAtmakAnnirAtmakAcca tsyaanvyvytirekyorbhaavnishcyH| nApi sAtmakAdvastunastasya prANAdaranvayavyatirekayorabhAvanizcayaH / nApi ca nirAtmakAt / sAtmakAdanAtmakAditi ca paJcamI vyatirekazabdApekSayA drssttvyaa| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaparicchedaH kathamanvayavyatirekayo bhAvanizcaya ityAha ekaabhaavnishcysyaapraabhaavnaantriiyktvaat| ekasyAnvayasya vyatirekasya vA yo'bhAvanizcayaH so' parasya dvitIyasya bhAve nizcayanAntarIyako bhavati / nizcayasyAvyabhicArI tasya bhAvastattvam / tasmAdyata ekAbhAvanizcayo'parabhAvanizcayenAntarIyakastasmAna dvyoreksaabhaavnishcyH| kasmAtpunarekasyAbhAvanizcayo'parasadbhAvanizcayAvyabhicArItyAha anvayavyatirekayoranyonyavyavacchedarUpatvAt / anvaSavyatirekayoranyonyavyavacchedarUpatvAditi / anyonyasya vyavacchedo'bhAvaH sa eva rUpaM yayostayorbhAvastattvaM tasmAtkAraNAt / anvayavyatireko bhAvAbhAvau / bhAvAbhAvau ca parasparavyavacchedarUpau / yasya vyavacchedena yatparichidyate tattatparihAreNa vyavasthitam / svabhAvavyavacchedena ca bhAvaH paricchidyate / tasmAtsvAbhAvavyavacchedena bhAvo vyvsthitH| abhAvo hi nIrUpo yAdRzo vikalpena drshitH| nIrUpatAM ca vyavacchidya ruupmaakaarvtprichidyte| tathA ca satyanvayAbhAvo vyatireko vytirekaabhaavshcaanvyH| tato'nvayAbhAve nizcite vyatireko nizcito bhavati / vyatirekAmAve ca nizcite'nvayo nizcito bhavati / tasmAdyadi nAma sAtmakamavastu nirAtmakaM ca vastu tathApi na tayoH prANAderanvayavyatirekayorabhAvanizcayaH / ekavastunyekavastuno yugapadbhAvAbhAvavirodhAt / tayorabhAvanizcayAyogAda / na ca prativAdyanurodhAtsAtmakAnAtmake vastunI sadasatI kiMtu 1'nizcayana' iti pAThaH ka0 pustake noplbhyte| 2nizcayAyogAta, khnishcyyogaat|| .. . Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabinduH pramANAnurodhAdityubhe saMdigdhe / tatastayoH prANAdimAvasya sdsttvsNshyH| . ata evAnvayavyatirekayoH sandehAdanaikAntikaH / .. yata evaM kacidanvayavyatirekayone bhAvanizcayo nApyabhAvanizcayastata evAnvayavyatirekayoH saMdehaH / yadi tu kacidapyanvayavyatirekayorekasyApyabhAvanizcayaH syAtsa eva dvitIyasya bhAvanizcaya ityanvayavyatirekasaMdeha eva na syAt / yatazca na kacidbhAvAbhAvanizcayastata evAnvayavyatirekayoH saMdehaH / saMdehAcAnaikAntikaHkasmAdanaikAntika: sAdhyetarayorato nizcayAbhAvAt / sAdhyasyetarasya ca viruddhasyAtaH saMdigdhAnvayavyatirekAnnizcayAbhAvAt / sapakSavipakSayohi sapadatvasaMdehena sAdhyasya na viruddhasya siddhiH / na ca sAtmakAnAtmakAbhyAM ca paraH prakAraH saMbhavati / tataH prANAdimattvAddharmiNi jIvaccharIre saMvAyaH / AtmabhAvAbhAvayorityanaikAntikaH prANAdiriti / trayANAM rUpANAmasiddhau saMdehe ca hetudoSAnupapAyopasaMharanAha___evaM trayANAM rUpANAmekaikasya dvayoIyorvA rUpayorasiddhau saMdehe ca yathAyogamasiddhaviruddhAnaikAntikAstrayo hetvaabhaasaaH| sana 1 prANAdi0 ka prmaannaadi| 2 kha. pustake sAdhyasye yorhi' likhitvA paMktirekA parityaktA / 3.miliH 0 asiddhiH| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRtIyaparicchedaH 111 evamityanantaroktena krameNaiSAM madhya ekaikaM rUpaM yadasiddhaM saMdigdhaM vo bhavati / de dve kAsiddha saMdigdhe vo bhavataH / tadA. siddhazca viruddhazcAnaikAntikaca te hetvaabhaasaaH| yathAyogAmiti / yasyAsiddhau saMdehe vA yo hetvAbhAso yujyate sa tasyAsiddheH saMdehAcca vyavasthApyata iti yasya yasya yena yena yogo yathAyogamiti / ) viruddhAvyabhicAryapi saMzayaheturuktaH / sa iha kasmAnnoktaH / . nanu cAcAryeNa viruddhAnyabhicAryapi sNshyheturutH| hetvantarasAdhitasya virudaM yattatra vyabhicarati sa virudAvya. bhicArI / yadi vA viruddhazcAsau sAdhanAntarasiddhasya dharmasya viruddhasAdhanAdanyabhicArI ca svsaadhyaanybhicaaraavirudaavybhicaarii| satyamukta AcAryeNa / mayAtviha noktaH / kasmAdityAha anumAnaviSaye'saMbhavAt / / anumAnasya viSayaH pramANasiddhaM trairUpyam / yato panumAnasadbhAvaH so'numAnasya vissyH| pramANasidAca trairUpyA. danumAnasadbhAvastasmAttadevAnumAnaviSayaH tasminprakrAnte na viruddhAvyabhicArisaMbhavaH / pramANasiddho hi trairUpye prastute sa eva hetvAbhAsaH saMbhavati yasya pramANasidaM rUpam / na ca virudAvyabhicAriNaH pramANasiddhamastirUpam / ato na saMbhavaH / so'saMbhavo noktaH / 1 padamidaM kha. pustake na vidyate / 2 padamidaM kha0 pustake na vidyate / . 3 padamidaM ka0 pustake nopalabhyate / "biruvaM vada, dikvaM / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 nyAyabinduH kasmAdasaMbhava ityAhana hi saMbhavo'sti kAryasvabhAvayoruktalakSaNayoranupalambhasya ca viruddhatAyAH / na cAnyo'vyabhicArI | nahIti / yasmA saMbhavo'sti viruddhatAyAH / kArya ca svabhAvazva tayoruktalakSaNayoriti / kAryasya kAraNAjjanmalakSaNaM tatram | svabhAvasya ca sAdhyavyAptatvaM tattvam / yatkArya yatha svabhAvaH sa kathamAtmakAraNaM vyApakaM ca svabhAvaM parityajya bhavedyena viruddhaH syAt / anupalambhasya coktalakSaNasyeti / dRzyAnupalambhatvamanupalambhalakSaNam / tasyApi ca svabhAvAvya. bhicAritvAnna viruddhatvasaMbhavaH syAt / etebhyo'nyo bhaviSyatItyAha / na cAnya etebhyo'vyabhicArI tribhyo'ta eva teSveva hetutvam / ka tarzAcAryadinAgenAyaM hetudoSa ukta ityAha / tasmAdavastudarzanabalapravRttamAgamAzrayamanumAnamAzritya tadarthavicAreSu viruddhAvyabhicArI sAdhanado Sa uktaH / yasmAdvastubalapravRtte'numAne na saMbhavati tasmAdAgamAzrayamanumAnamAzritya viruddhAvyabhicAryuktaH / AgamasiddhaM hi yasyAnumAnasya liGgatrairUpyaM tasyAgama AzrayaH / nanu cAgamasiddhamapi trairUpyaM pramANasiddhamityAha / avastudarzanabalapravRttamiti / avastuno darzanaM vikalpamAtraM tasya balaM sAmarthyam / tataH pravRttamapramANAdvikalpamAtrAvyavasthitaM - rUpyamAgamasiddhamanumAnasya / na tu pramANAt / 1 syAt, kha0 syAdeti tat / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaparicchedaH tattInumAnenAgamasiddhatrairUpyaM kAdhikRtamityAha / tdrthe| ti / tasyAgamasya yo'rtho'tIndriyaH pratyakSAnumAnAbhyAmaviSayI. kRtaH sAmAnyAdistasya vicAreSu prakrAnteSvAgamAzrayamanumAnaM saMbhavati / tadAzrayo viruddhAvyabhicAryukta AcAryeNeti / kasmAtpunarAgamAzraye'pyanumAne saMbhava ityAha / zAstrakArANAmartheSu bhrAntyA viparItasya svabhAvopasaMhArasaMbhavAt / zAstrakatA viparItasya vastuviruddhasya svabhAvasyopasaMhAro daukanamartheSu tasya saMbhavAviruddhAvyabhicArisaMbhavaH / bhrAntyeti viparyAsena / viparyastA hi zAstrakArAH santamasantaM svabhAva. mAropayantIti / . yadi zAstrakRto'pi bhrAntA anyeSvapi puruSeSu ka AzvAsa ityAha na dyasya saMbhavo yathAvasthitavastusthitiSvAtmakAryeSUpalambheSu / , __nahIti / na hetuSu kalpanayA hetutvavyavasthApi tu vastusthityA / tato yathAvasthitavastusthitiSvAtmakAryAnupalambheSvasya saMbhavo nAsti / avasthitaM paramArthasadvastu tadanatikrAntA yathApasthitA vastusthitivyavasthA yeSAM te yathAva sthitvstusthityH| ne hi yathAvastusthitaM tathAsthitA na kalpanayAtasteSuH na prAnteravakAzo'sti yena viruddhAvyabhicArisaMbhavaH syAt / tatra viruddhAvyabhicAriNyudAharaNam - tatrodAharaNaM yatsarvadezAvasthitaiH svasambandhibhiH 1 pATho'yaM ka0 pustake noplbhyte| 2 ka maagmaashryo| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinduH saMbadhyate tatsarvagataM yathAkAzamabhisaMbadhyate sarvadezAvasthitaiH svasaMmbandhibhiyugapatsAmAnyamiti / ___yatsarvasmindeze'vasthitaiH svasaMbandhibhiryugapadabhisaMbadhyate tatsarvadezAvasthitairabhisaMbadhyamAnatvaM sAmAnyasyAnUdha sarvagatvaM vidhIyate / tena yugapadabhisaMbadhyamAnatvaM sarvagatatve niyataM tena vyAptaM kathyate / iha sAmAnyaM kaNAdamaharSiNA niSkriyaM dRzyameka coktam / yugapaJca sarvaiH svaiH svaiH sambandhibhiH samavAyena saMbaddham / tatra pailukena kaNAdaziSyeNa vyaktiSu byaktirahiteSu ca dezeSu sAmAnya sthitaM sAdhayituM pramANamidamupanyastam / yathAkAzamiti / vyAptipadarzanaviSayo dRSTAntaH / AkAzamapi hi sarvadezAvasthitairvRkSAdibhiH svasaMyogibhiyugapadamisaMvadhyamAnaM sarvagataM cAbhisambadhyate ca sarvadezAvAsthitaiH svasaMvandhibhiritihetoH pakSadharmatvapradarzanam asya svabhAvahetutvaM prayojayitumAha - tatsaMbandhisvabhAvamAtrAnubandhinI tddeshsNnihitsvbhaavtaa| tatsaMbandhIti / teSAM sarvadezAvasthitAnAM dravyANAM saMbandhI sAmAnyasya svabhAvaH sa eva tatsaMbandhisvabhAvamAtram / tadanubadhnAtIti tadanubandhinI / kAsAvityAha / tadezasaMnihitasvabhAvatA / teSAM saMbandhinAM dezastadezastaddeze saMnihitaH svabhAvo yasya tattaddezesAnahitasvabhAvaM tasya bhAvastattA / yasya hi yeSAM saMbandhI svabhAvastaniyamena teSAM deze saMnihitaM bhavati / tata 1 ekaM, kha0 eva / 2 saMbandhibhiH, kha. svasamyandhibhiH / 3ca, kha0 vaa| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaparicchedaH statsaMvandhitvAnubandhinI tadezasaMnihitatA sAmAnyasya / nanu ca gavAM saMbandhI svAmI / na ca tadeze saMnihitasvabhAvaH svAmI / tatkathaM saMbandhitvAttadezatvamityAha - 115 na hi yo yatra nAsti sa taddezamAtmanA vyApnotIti svabhAvahetuprayogaH / na hIti / yo yatra deze nAsti sa dezo yasya sa tadezastaM na vyApnotyAtmanA svarUpeNa / iha sAmAnyasya tadvatAM ca samavAyalakSaNaH saMbandhaH / sa cAbhinnadezayoreva / tenaM yatra yatsama - vetaM tattadAtmIyena rUpeNa kroDIkurvatsamavAyirUpadeze svAtmAnaM nivezayati / taddezarUpanivezanameva tatkrauDIkaraNam / tatastatsamavAyaH / tasmAdyadyatra samavetaM tattaddravyaM vyApnuvadAtmanA tadeze saMnihitaM bhavati / tadayamarthaH / tadezasthavastu vyApanaM taddezasratayA vyAptam / tadezasattAbhAve tayApanAbhAvAdvyApanalakSaNaH samavAyasaMbandhoM na syAt / asti ca vyApanam / atastadeze saMnihitatvamiti / tadayaM svabhAvahetuH / paiTharaprayogaM darzayannAha dvitIyo'pi prayogo yadupalabdhilakSaNaprAptaM sannopalabhyate na tataMtrAsti / tadyathA kvacidavidyamAno ghaTaH / dvitIyo'pIti / yadupalabdherlakSaNatAM viSayatAM prAptaM dRzyamityarthaH / etena dRzyAnupalabdhimanUdya tatrttattatrAstItyasadvyavahA 1 samavAyalakSaNaH, ka0 samavAyalakSaNa0 / 2 tena, kha0 anena / 3 tatkoDI0 kha0 na kroDI0 / 4 taddazasantAbhAve, kha0 taddezasattAyA abhAve / 5 tattattatra, ka0 tatattatra kha tattatra / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinduH yatvaM vihitam / tato vyApyadRzyAnupalabdhervyApakamasavyavahAryatvaM darzitam / tadyatheti / kacidasanghaTo dRSTAntaH / . pakSadharmatvaM darzayitumAha nopalabhyate copalabdhilakSaNaprAptaM sAmAnya vyaktyantarAleSviti / nopalabhyate ceti / vyakterantarAlaM vyaktyantaraM ca vyaktizUnyaM cAkAzaM dRzyamapi kasyAMciyaktau gosAmAnyamazvAdiSu vyaktiyantareSu vyaktizUnye cAkAze copalabhyate / tasmAna teSvastIti gamyate / ayamanupalambhaprayogaH svabhAvazca parasparaviruddhArthasAdhanAdekatra saMzayaM janayataH / ayamanupalambhaH pUrvoktazca svabhAvaH parasparaviruddhau yAvarthoM tayoH sAdhanAttAvekasmindharmiNi saMzayaM janayataH / na oko'rthaH parasparaviruddhasvabhAvo bhavitumarhati / ekena cAtra vyaktaMyantareSu vyaktizUnye cAkAze sattvam / apareNa cAnupalambhenAsattvaM sAdhyate / na caikasyaikadaikatra sattvamasattvaM ca yuktaM tayovirodhAt / tadAgamasiddhasya sAmAnyasya sarvagatatvA~sarvagatatvayoH sAdhyayoretau viruddhAvyabhicAriNau jAtI / yataH sAmAnyasyaikasya yugapatsa. dezArasthitairabhisaMbandhitvaM cAbhyupagataM dRzyatvaM ca / tataH sarva 1 vyakti zunye, ka0 shuunye| 2 padamidaM sva0 pustake nopalabhyate / 3 tadAgamasiddhasya, ka0 tadAgamamasi0 ( azuddhaH ) kha0 tasmA. daagmH| 4 sarvagatatvAsarvagatatvayoH, kha0 sarvagatatvayoH / 5 abhisaMbandhitvaM, kha0 abhisaMbaddhatvaM / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaparicchedaH 117 sambandhitvAtsarvagatatvaM dRzyatvAdantarAlAnupalambhAdasarvagatatvaM / tataH zAstrakAreNaiva viruddhavyAptatvamapazyatA viruddhavyAsau dharmAvaktvAM viruddhAvyabhicAryavakAzo datta iti / na ce vastunyasya saMbhavaH / ityuktA hetvAbhAsAH / nanu ca sAdhanAvayavatvAdyathA hetava uktAstatprasaGgena hetvAbhAsAstathA sAdhanAvayavatvA dRSTAntA vaktavyAstatprasaGgena ca dRSTAH ntAbhAsAstatkathaM noktA ityAha trirUpoM heturuktaH / trirUpoheturuktastatkiM dRSTAntaiH / syAdetattAvatA nArthapratItirityAha tAvataivArthapratItiriti na pRthagdRSTAnto nAma sAdhanAvayavaH kazcit / tAvataiveti / uktalakSaNenaiva hetunA bhavati sAdhyapratItiH / ataH sa eva gamakastadvacanameva sAdhanam / na dRSTAnto nAma sAdhanasyAvayavaH / yatazcAyaM nAvayavastena nAsya dRSTAntasya lakSaNaM hetulakSaNAtpRthagucyate / kathaM tarhi hetorvyAptinizcayo yadyadRSTAntako heturiti cet / nocyate heturadRSTAntaka evApi tu na hetoH to nAma | hetvantarbhuta eva dRSTAntaH / tena nAsya lakSaNaM pRthagucyate / 1 uktA viruddha 0, kha0 uktau / iha biruddha0 / 2 na ca vastunyasya, 0 na vastunyasya hetoH / 3 'uktaH' iti padaM kha0 pustakaM nopalabhyate / 4 tAvataiveti, ka0 tAvatA ceti / 5 ataH, kha0 tataH / 6 tadvacanaM, kha0 tatastadvacanam / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 nyAyabinduH ata evoktaM nAsya lakSaNaM pRthagucyata iti / na tvevamukta nAsya lakSaNamucyata iti / . yadyevaM hetUpayogino'pi lakSaNaM vaktavyamevetyAha / gatArthatvAt / gatArthatvAt / gato'rthaH prayojanamabhidheyaM vA yasya dRSTAntalakSaNasya tattathA tasya bhAvastattvaM tasmAt / dRSTAntalakSaNaM yucyate dRSTAntapratItiryathA syAt / dRSTAntazca hetulakSaNAdevAvasitaH / tato dRSTAntalakSaNasya yatprayojanaM dRSTAntapratItistadgataM niSpannama. bhidheyaM vA / gataM jJAnaM dRSTAntAkhyam / kathaM gatArthatvamityAha hetoH sapakSa eva sattvamasapakSAcca sarvato vyAvRtto rUpamuktamabhedena punarvizeSeNa kAryasvabhAvayorjanma tanmAtrAnubandhau darzanIyAvuktau / heto rUpamabhedenoktaM sAmAnyena sAdhAraNaM kAryasvabhAvAnupalambhAnAmatallakSaNamityarthaH / kiM punastatsapakSa eva yetsattvaM vipakSAca sarvasmAyAvRttiyoM rUpadvayametadabhedenoktam / na ca sAmAnyamuktamapi zakyaM jJAtum / atastadeva vizeSaniSThaM vaktavyam / ataH punarapi vizeSeNa vizeSavantau janmatanmAtrAnubandhau drshniiyaavuktau| kAryasya janma jJAtavyamuktam / janmani hi vijJAte kAryasya sapakSa eva savaM vipakSAca sarvasmAdyAttirmAtA 1 padamidaM kha0 pustake nopalabhyate / 2 padamidaM kha0 pustake nopalabhyate / 3 padamidaM ka0 pustake nopalabhyate / 4 abhedenoktaM, kha0 uktamabhedena / 5 'yat' iti padaM kha. pustake nopalabhyate / 6 vizAte, sv.shaate| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaparicchedaH bhavati / svabhAvasya tanmAtrAnubandho darzanIya uktaH / taditi sAdhanaM tadeva tanmAnaM sAdhanamAtraM tasyAnubandho'nugamanaM sAdhana- - mAtrabhAve bhAvaH sAdhyasya / tanmAtrabhAvitvameva hi sAdhyasya tAdAtmyam / sAdhanasya yadA svabhAvo jJAto bhavati tadA svabhAvahatoH sapakSa eva sattvaM vipakSAca sarvasmAdyAvRrtirvAtA bhavati / tadevaM sAmAnyalakSaNaM vizeSAtmakaM jJAtavyaM nAnyathA tato vizeSalakSaNamuktam / kimato yadi nAmaivamityAha tacca darzayatA yatra dhUmastatrAgnirasatyagnau na kaciDUmo yathA mahAnasetarayoH / ___ tatra sAmAnyalakSaNe darzayitukAmena vizeSalakSaNaM darzayataivaM darzanIyamiti saMbandhaH / yatra dhUmastatrAgniriti kAryahetoAptidarzitA / vyAptizca kAryakAraNabhAvasAdhanAtpramANAnizcIyate / tato yathA mahAnasa iti darzanIyam / asatyagnau na bhavatyeva dhUma iti vyatireko darzitaH / sa ca yathetarasminiti darzanIyaH / vahinivRttirhi dhUmanitI niyatA darzanIyA / sA ca mahAnasAditaratra drshniiyaa| yatra kRtakatvaM tatrAnityatvamanityatvAbhAve kRtakatvAsaMbhavo yathA ghaTAkAzayoriti darzanIyam / yatra kRtakatvaM tatrAnityatvamiti svbhaavhetoyaaptidrshitaa| anityatvAbhAve na bhavatyeva kRtakatvamiti vyatireko drshitH| tryAptezva sAdhakaM pramANaM sAdharmyadRSTAnte darzanIyam / prasidavyA. 1 tasya, kha0 sAdhanamAtrasya / 2 evaM, sva0 evaM c| 3 itaratra, kitrtreti| 4 sAdharmya0 kha0 sAdhamrya / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 nyAyabinduH ptikasya ca hetoH sAdhyanivRttau nivRttirdazanIyA / tadavazyaM yathA ghaTe yathAkAze ceti darzanIyam / kasmAdevamityAha na hyanyathA sapakSavipakSayoH sadasattve yathoktaprakAre zakye darzayitum / ___na hIti / yasmAdanyathA sAmAnyalakSaNarUpe sapakSavipakSayoH sadasattve yathoktaprakAre iti niyate / sapakSa eva sattvaM vipakSe'sattvameveti niyamo yathoktaprakAraH / tene zakye darzayitum / vizeSalakSaNe hi darzite yathoktaprakAre sadasattve darzite bhavataH / na ca vizeSalakSaNamanyathA zakyaM darzayitum / tatkAryatAniyamaH kAryaliGgasya svabhAvaliGgasya ca svabhAvena vyAptiH / tasya sAdhyasya kArya tatkArya dhRmastasya bhAvastatkAryatA saiva niyamo yatastatkAryatayA dhUmo dAhena niyataH so'yaM tatkAryatAniyamo vizeSalakSaNarUpo'nyathA drshyitumshkyH| svabhAvaliGgasya ca svabhAvena sAdhyena vyAptirvizeSalakSaNarUpA na zakyA darzayitum / yasmAtkAryakAraNabhAvastAdAmyaM ca mahAnase ghaTe ca jJAtavyaM tasmAdyAptisAdhanaM pramANaM darzayatA sAdharmyadRSTAnto darzanIyaH / vaidhaHdRSTAntastu prasiddha tatkAryatve kAraNAbhAve kA bhAvapratipattyartham / tata eva nAvazyaM vastu bhavati / kAraNAbhAve kAryAbhAvo vastunyavastuni vA bhavati / tato vastvavastu vA vaidhaHdRSTAnta iSyate / tasmAdRSTAntavyatirekeNa 1 sadasatve, ka0 sadasattve 2 / 2 sAdharmya0, kha0 sAdhya0 / 3 dRSTAnyavyatirekeNa, kha0 dRSTAntamantareNa / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaparicchedaH 121 hetoranvayo vyatireko vA na zakyo darzayitum / ato heturUpAkhyAnAdeva hetorvyAptisAdhanasya pramANasya darzakaH sAdharmyadRSTAntaH / prasiddhavyAptikasya sAdhyAbhAve hetvabhAvapradarzanAdvaidharmya - dRSTAnta upAdeya iti ca darzitaM bhavati / asmizcArthe darzite darzita eva dRSTAnto bhavati / asvArthe darzite darzita eva dRSTAnto bhavati / yo'yamartho vyAptisAdhanapramANapradarzinaH kazcidupAdeyo nivRttipraderzanazcetyasminnarthe pradarzite darzito dRSTAnta ityAha etAvanmAtrarUpatvAttasyeti / * etAvanmAtraM rUpaM yasya tasya bhAvastattvaM tasmAditi / etAcadeva hi rUpaM dRSTAntasya / yaduta vyAptisAdhanapramANadarzanatvaM : nAma sAdharmyadRSTAntasya prasiddhAptikasya vA sAdhyanivRttau sAdhananivRttipradarzakatvamityetadvaidharmyadRSTAntasya / tacca heturUpA - khyAnAdevAkhyAtamiti kiM dRSTAntalakSaNena / etenaiva dRSTAntadoSA api nirastA bhavanti / etenaiva ca heturUpAkhyAnAdRSTAntatvapradarzanena dRSTAntasya doSA dRSTAntAbhAsA kathitA bhavanti / tathAhi / pUrvoktasiddhaye upAdIyamAno'pi dRSTAnto' na samarthaH svakArya sAdhayituM sa dRSTAntadoSa iti sAmarthyAduktaM bhavati / 1 to na, kha0 na to / 2 pradarzana:, ka0 pradarzina, kha0 darzakaH / 3 pradarzita, kha0 darzite / 4 'vaidharmyadRSTAntasya tat' iti pATho kha0 pustake nopalabhyate / 5 dRSTAntasya doSAH, ka0 pustakasya 'doSA' malinatvena na paThyate / kha0 dRSTAntadoSA / 6 padamidaM kha0 pustake nopalabhyate / 7 uktaM bhavati, kha0 ityetaduktaM bhavati / 16 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 nyAyavinduH - dRSTAntAbhAsAnudAharatiyathA-nityaH shbdo'muurttvaat|krmvtprmaannuvddhttvditi| * yatheti / nityaH zabda iti / zabdasya nityatve sAdhye'mUtatvAditi hetuH / sAdharpaNa karmavatparamANuvaddhaTavadityete dRSTAntA upanyastAH / __ ete ca dRSTAntadoSAHsAdhyasAdhanadharmobhayavikalAstathA saMdigdhasAdhya dharmAdayazca / sAdhyaM ca sAdhanaM cobhayaM ceti tairvikalAH / sAdhyavikalaM karma tasyAnityatvAt / sAdhanavikalaH paramANumUrtatvAtparamANU. nAm / asarvagataM dravyaparimANaM mUrtiH / asarvagatAzca dravyarUpAzca prmaannvH| nityAstu vaizeSikairiSyante / tato na sAdhyavikalaH / ghaTastUbhayavikalaH / anityatvAnmUrtatvAcca ghaTasyeti / tathA saM. digdhaH sAdhyadharmo yasminsa saMdigdhasAdhyadharmaH sa AdiryeSAnte tathoktAH / sNdigdhsaadhydhrmH| saMdigdhasAdhanadharmaH / sNdigdhobhyH| udAharaNamyathA-rAgAdimAnayaM vacanAdrathyApuruSavat / rAgAdimAniti rAgAdimattvaM sAdhyam / vacanAdini hetuH / rathyApuruSavaditi dRSTAntaH / rAgadimattvaM saMdigdham / maraNadharmo'yaM puruSo rAgAdimattvAdrathyApuruSavat / maraNaM dharmo'syeti maraNadharmA tasya bhAvo maraNadharmatvaM sAdhyam / ayaM puruSa iti dhrmii| rAgAdimattvAditi hetuH / rathyApuruSe dRSTAnte saMdigdhaM sAdhanaM sAdhyaM tu nizcitaM maraNadharmatvAmiti / 1 zabdasya nityatve sAdhye, kha0 nityatve sAdhye zabdasya / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 tRtIyaparicchedaH asarvajJo'yaM rAgAdimatvAdrathyApuruSavaditi / / - asarvajJa iti / asarvajJatvaM sAdhyam / rAgAdimatyAditi hetuH / tadubhayamapi rathyApuruSe dRSTAnte saMdigdham / asarvajJatvaM rA. gAdimatvaM ceti / - ananvayo'pradArzatAnvayazca / tathAnanvaya iti / yasmindRSTAnte sAdhyasAdhanayoH saMbhavamAtraM dRzyate na tu sAdhyena vyApto hetuH so'nanvayaH / apradarzitAnvayazca yasmindRSTAnte vidyamAno'pyanvayo na pradarzitovatrA so 'pradarzitAnvayaH / ananvayamudAharati / yathA-yo vaktA sa rAgAdimAniSTapuruSavat / yatheti / yo vakteti vaktRtvamanUdya sa rAgAdimAniti rAgAdi. mattvaM vihitam / tato vaktRtvasya rAgAdimatvaM vihitam / tato vaktRtvasya rAgAdimattvaM prati niyamastena vyAptiruktA / iSTapuruSavaditi / iSTagrahaNena prativAdyapi gRhyate vAdyApa / tena vaktRtvarAgAdimattvayoH sattvamAtramiSTe puruSe siddham / vyAptistu na siddhA / tenAnanvayo dRSTAnta iti / __ anityaH zabdaH kRtktvaaittvditi| anityaH zabda ityanityatvaM sAdhyam / kRtakatvAditi hetuH / ghaTavadityatraM dRSTAntena pradarzito'nvayaH / iha yadyapi kRta. katvena ghaTasadRzaH zabdastathApi nAnityatvenApi sadRzaH pratyetuM zekyotiprasaGgAt / yadi tu kRtakatvamanityatvasvabhAvaM vijJAtaM 1 rAgAdimatvaM, ka0 rAgAdimatva / . 2 gRhyate, kha0 sNgRhyte| 3 vAdyapi, ka0 vidypi| 4 'atra' iti padaM kha0 pustake nopalabhyate / 5 zakyaH, kha0 zakyate / 6 manisyatva0kha0 anitya Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinduH bhavatyevaM kRtakatvAdanityatvapratItiH syAt / tasmAdyatkRtakaM tadanityamiti / kRtakatvamanityatvaniyatamabhidhAya niyamasAdhanAyAnvayavAkyArthapratipattiviSayo dRSTAnta upAdeyaH / sa ca pradarzitAnvaya eva / anena tvanvayavAkyamanuttvaiva dRSTAnta upAttaH / IdRzazca sAdharmyamAtreNaivopayogI / naca sAdharmyAtsAdhyAsiddhiH / ato'nvayArtho dRSTAntastadarthazcAnena nopAttaH / sAdhArthacopA. to nirupayoga iti vaktRdoSAdayaM dRssttaantdossH| vaktrA hyatra paraH pratipAdayitavyaH / tato yadi nAma na duSTaM vastu tathApi vaktrA duSTaM darzitamiti duSTameva / tathA viparItAnvayaH / tathA viparItA'nvayo yasminTaSTAnte sa tathoktaH / tamevodAharati yadanityaM tatkRtakam / yadanityaM tatkRtakamiti / kRtakatvamanityatvaniyataM dRSTAnte darzanIyam / evaM kRtakatvAdanityatvagatiH syAt / atra tvanityatvaM kRtakatve niyataM darzitam / kRtakatvaM tvaniyatamevAnityatve / tato yAdRzamiha kRtakatvamaniyatamanityatve pradarzitaM tAdRzAnAstyanityatvapratItiH / tathA hi / ya. danityamityanityatvamanUdya tatkRtakamiti kRtakatvaM vihitam / ato'nityatvaM niyatamuktaM kRtakatve na tu kRtakatvamanityatve / tato yathAnityatvAdaniyatAtprayatnAnantarIyakatvena praya. nAnantarIyakatvapratItistadvatkRtakatvAdanityatvapratipattirna syAt / anityatve'niyatatvAtkRtakatvasya / yadyapi ca kRtakatvaM vastu. sthityAnityatve niyataM tathApyaniyaMta vAdarzitam / atastatsva 1 anityatva0 kha0 anityatve / 2 'tathApyaniyate' iti pAThaH ka0 pustake nopalabhyate / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaparicchedaH 125 yaM na duSTamapi vaktuMrdoSAdaduSTam / tasmAdviparItAnvayo'pi vaktaraparAdhAnna vastutaH / parArthAnumAne ca vakturapi doSazcintyate / iti sAdharmyaNa / iti sAdharyeNa nave dRSTAntadoSA uktAH / vaidhayeNApi na dRSTAntadoSAnvaktumAhavaidhayeNApi paramANuvatkarmavadAkAzavaditi sAdhyA dyavyatirekiNaH / nityatve zabdasya sAdhye hetAvamUrtatve paramANuvadvaidhayaMdRSTAntaH / sAdhyAvyatirekI nityatvAtparamANUnAm / karma sAdhanA. vyatireki / amUrtatvAtkarmaNaH / AkAzamubhayAvyatireki / ni. tyatvAdamUrtatvAca / sAdhyamAdiryeSAM tAni sAdhyAdIni sAdhyasAdhanobhayAni teSAmavyatireko vRtyabhAvaH sa yeSAmasti te sAdhyAyavyatirekiNaH / te codAhRtAH / aparAnudAhartumAha tathA saMdigdhasAdhyavyatirekAdayaH / tatheti / sAdhyasya vyatirekaH sAdhyavyatirekaH saMdigdhaH sAdhyavyatireko yasminsa saMdigdhasAdhyavyatirekaH sa AdiryeSAM te tathoktAH / 1 vakturdoSAt , ka vaktu doSAt , kha0 vaktudoSAt / 2 nava dRSTAnta0, kha0 tdRssttaantH| 3 mudrita pustake 'dvaidhayaNa' / 4 padamidaM kha0 pustake nopalabhyate / 5 vaktumAha, kha0 vaktukAma Aha / 6 paramANuvat , kha0 prmaannu0| 7 ghRtyabhAvaH,kha. nivRttAbhAvaH (azuddhaH) Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinduH saMdigdhasAdhyavyatirekamudAhartumAha yathA'sarvajJAH kapilAdayo'nAptA vA / avidyamAnasarvajJatAptatAliGgabhUtapramANAtizayazAsanatvAditi / ___ yatheti / asarvajJA ityekaM sAdhyam / anAptA akSINadoSA iti dvitIyam / kapilAdaya iti dhrmii| avidyamAnasarvajJatetyA. dihetu / sarvajJatA cAptatA ca tayoliGgabhUtaH pramANAtizayo liGgAtmakaH prmaannvishessH| avidyamAnaH sarvajJatAptatAliGgabhUtaH pramANAtizayo yasmistattathoktaM zAsanaM / tAdRzaM zA. sanaM yeSAM te tathoktAsteSAM bhAvastattvaM tasmAtpramANAtizayo jyotirjJAnopadeza ihAbhipretaH / yadi hi kapilA. dayaH sarvajJA AptA vAsyustadA jyotirjJAnAdika kasmAnnopadiSTa. vantaH / nacopadiSTavantaH / tasmAnna sarvajJA AptA vA / atra pramANe vaidhodAharaNam - . atra vaidhayodAharaNaM yaH sarvajJa Apto vA sajyo tirjJAnAdikamupadiSTavAn / yaH sarvajJa Apto vA sa jyotirjJAnAdikaM sarvajJatAptatAliGga. bhUtamupadiSTavAn / tadyathA / RSabharvardhamAnAdiriti / yathA RSabho vardhamAnazca tAvAdau yasya sa RSabhavardhamAnAdidigambarANAM zAstA sarvajJa Aptazceti / 1 'yathA'sarvazAH' iti pATho'smAkaM sammatau / mudritapustake tu 'yI sarvajJAH' iti pATha eva / 2 jainAnAM caturvizatitIrthakaramadhye prthmstiirthkrH| 3 teSAmevAntimaH / yazca 'mahAvIraH' ityabhikhyAmapi labhate / 4 'digambaraH' jainAnAM sampradAyavizeSo'sti / yadyapi caturvi. zatireva tIrthakarAH zvetAmbarAdibhirapi manyante tathApi 'pranthakartRsa. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavIyaparicchedaH 127 tatrAsarvajJatAnAptatayoH sAdhyadharmayoH saMdigdho vyatirekaH / tadiha vaidhyodaahrnnaadRssbhaadersrvjnytvsyaanaapttaayaashc vyatireko vyAvRttiH saMdigdhA / yato jyotirjJAnaM copadizedasarvajJazca bhavedanApto vA / ko'tra virodhaH / naimittikametajjJAnaM vyabhicAri na sarvajJatvamanumApayet / / __ saMdigdhasAdhanavyatirekaH / saMdigdhaH sAdhanavyatireko yasminsa tathoktaH / tamudAharatiyathA-na trayIvidA brAhmaNena grAhyavacanaH kazci . puruSo rAgAdimattvAditi / yatheti / RksAmayajUMSi trINi trayI tAM vetti trayIvit / tena na grAhyaM vacanaM yasyeti sAdhyam / vivakSita iti kapilAdidharmI / rAgAdimatvAditi hetuH / atra vaidhyodaahrnnm / ... atra pramANe vaidhodAharaNam / sAdhyAbhAvaH sAdhanAbhAvena vyApto yatra darzyate tadvaidharyodAharaNam / ... ye grAhyavacanA na terAgAdimantastadyathA gautamA dayo dharmazAstrANAM praNetAra iti gautamAdibhyorAgAdimattvasya sAdhanadharmasya vyaavRttiH| . grAhyaM vacanaM yeSAM te grAhyavacanA iti sAdhyanivRttimanUdha na ye na zvetAmbarAslarvasAdhAraNa yantesma' ityapi kathAyituM nuvanti / 1 vyApto yata, kha0 yatra vyApta Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 nyAyabinduH te rAgAdimanta iti sAdhanAbhAvo vihitH| gautama Adiu~SAM te tathoktA manvAdayo dharmazAstrANi smRtayasteSAM kartAraH / trayIvidA hi brAhmaNena grAhyavacanA dharmazAstrakRto vItarAgAzca / ta iti dharmI / vyatirekaviSayo gautamAdaya iti gautamAdibhyo rAgAdimatvasya sAdhanasya nivRttiH saMdigdhA / yadyapi te grAhyavacanAstreyIvidA tathApi ki sarAgA uta vItarAgA iti sNdehH| saMdigdhAsaMdigdhobhayavyatirekaH / sandigdha ubhayorvyatireko yasminsa tathoktaH / tamudAharatiyathA 'vItarAgAH kapilAdayaH parigrahAgrahayogAditi / yatheti / avItarAgA iti rAgAdimattvaM sAdhyam / kapilAdaya iti dharmI / parigraho labhyamAnasya svIkAraH prathamaH / svIkArAvaM yadgAya mAtsarya sa AgrahaH / parigrahazcAgrahazca tAbhyAM yogAt / kapilAdayo labhyamAnaM svIkurvanti svIkRtaM na muJcantIti te rAgAdimanto gamyante / atra vaidhaye'NodAharaNam / atra pramANe vaidharyodAharaNam / yatra sAdhyAbhAve sAdhanA. bhAvo darzayitavyaH / yo vItarAgo na tasya parigrahAgraho yathA-RSabhAderiti / RSabhAderavItarAgatvaparigrahAgrahayogayoH sAdhyasAdhanadharmayoH saMdigdho vyatirekaH / yo vItarAga iti sAdhyAbhAvamanUdha na tasya parigrahAgrahAviti 1 rAgAdi0, kha0 rogaadi| 2 ta iti, kha. ta itIha / 3 trayIvidA, kha. trayovidaH / mamme Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 tRtIyaparicchedaH sAdhanAbhAvo vihitaH / yathA RSabhAderiti dRSTAntaH / eta. smAdRSabhAdedRSTAntAdavItarAgatvasya sAdhyasya parigrahAgrahayoge. sya ca sAdhanasya nivRttiH saMdigdhA / RSabhAdInAM hi parigrahAgrahayogo'pi saMdigdho vItarAgatvaM ca / yadi nAma tasiddhAnte vItarAgAzca niSparigrahAzca paThyante tathApi saMdeha eva / aparAnapi trInudAhartumAha avyatireko yathA'vItarAgo vaktRtvAt / - avidyamAno'vyatireko yasminso'vyatirekaH / avItarAga iti rAgAdimattvaM sAdhyam / vaktRtvAditi hetuH / iha vyatirekamAha- a vaidharyodAharaNaM yatra vItarAgatvaM nAsti sa vaktA yathopalakhaNDa iti / yadyapyupalakhaNDAdubhayaM vyAvRttayA soM vItarAgo na vakteti ... ___ vyAptyA vyatirekAsiddheravyatirekaH / yatrAvItarAgatvaM nAstIti sAdhyAbhAvAnuvAdaH / tatra vaktRtvamapi nAstIti sAdhanAbhAvavidhiH / tena sAdhanAbhAvena sAdhyAbhAvo vyApta uktH| dRSTAnto yathopalakhaNDeti / kathamayamavyatireko yAvatopalakhaNDAdubhayaM nivRttam / kimato yApalakhaMNDA. dubhayaM vyAvRttaM sarAgatvaM ca vaktRtvaM ca tathApi vyAptyA vyatireko yastasyAsiddheH kAraNAdanyatireko'yam / kIdRzI puna AptirityAha / sarvo vItarAga iti sAdhyAbhAvAnuvAdaH / na vakteti sAdhanAbhAvavidhiH / tena sAdhyAbhAvaH sAdhanAbhAvaniyataH khyApito bhavatIti / IzI vyAptistayA vyatireko na 1. yogasya, ka * yogatvasya / 2 khyApitaH, ka0 sthApitaH / 3'iti' iti padaM kha0 pustake noplbhyte| . Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 nyAyabinduH siddho'sya cArthasya prasiddhaye dRSTAntastatsvakAryAkaraNAduSTaH / apradarzitavyatireko yathA-anityaH zabdaH kRtakatvA dAkAzavaditi / ___ apradarzito vyatireko yasminsa tathoktaH / anityaH zabda ityanityatvaM sAdhyam / kRtakatvAditi hetuH / AkAzavaditi vaidharmeNa dRSTAntaH / iha parArthAnumAne parasmAdarthaH pratipattavyaH / sa zuddho'pi svato yadi pareNAzuddhaH khyApyate / sa tAvadyathA prakAzitastathA na yukto yathA yuktastathA na prakAzitaH / prakA. zitazca hetuH / ato vakturaparAdhAdapi parArthAnumAne heturdRSTAnto vA duSTaH syAdapi / na ca sAdRzyAdasAdRzyAdvA sAdhyapratipattirapi tu sAdhyaniyatAdetoH / ataH sAdhyaniyato heturanvayavAkyena vyatirekavAkyena ca vaktavyaH / anyathA gamako noktaH syAt / sa tathokto dRSTAntenaM siddho darzayitavyaH / tasmAdda. STAnto nAmAnvavyatirekavAkyArthapradarzanaH / na ceha vyatireka. vAkyaM prayuktam / ato vaidhaHdRSTAnta ihAsAdRzyabhAvena sAdhaka upanyastaH / na ca tathA sAdhako vyatirekavipayatvena / sa sAdhako na ca tathopanyasta iti / ato'pradarzitavyatireko vakturaparAdhAdRSTaH / vaidhayeNApi viparItavyatireko yathA yadakRtakaM tannityaM bhavatIti / viparIto vyatireko yasminvaidharmyadRSTAnte sa tathoktaH / tamudAharati / yadakRtakamityAdi / ihAnvayavyatirekavAkyAbhyAM . 1 dRSTAntena siddhaH. kha0 dRssttaantenaasiddhH| 2 ataH, kha0 ayaM / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaparicchedaH 131 sAdhyaniyato heturdarzayitavyaH / yadA ca sAdhyaniyato heturdarzayitavyastadA vyatirekavAkye sAdhyAbhAvaH sAdhanAbhAve niyato darzayitavyaH / evaM hi hetuH sAdhyaniyato darzitaH syAt / yadi tu sAdhyAbhAvaH sAdhanAbhAve niyato nAkhyAyate sAdhanasattAyAmapi sAdhyAbhAvaH saMbhAvyete / tathA ca sAdhanaM sAdhyaniyataM na pratIyete / tasmAtsAdhyAbhAvaH sAdhanAbhAve niyaMto vaktavyaH / viparItavyatireke ca sAdhanAbhAvaH sAdhyAbhAve niyata ucyate / na sAdhyAbhAvaH sAdhanAbhAve / tathA hi / yadakRtakamiti sAdhanAbhAvamanUya tannityamiti sAdhyAbhAvavidhiH / tatos yamarthaH / atako nitya eva / tathA ca satyakRtakatvaM nityatve sAdhyabhAve niyatamuktaM na nityatvaM sAdhanAbhAve / tato na sAdhyaH niyataM hetuM vyatirekavAkyamAha / tathA ca viparItavyatirekospi vakturaparAdhAdduSTaH / dRSTAntadoSAnudAhRtya duSTatvanibandhanatvaM darzayitumAhana hyebhirdRSTAntAbhAsairhetoH sAmAnyalakSaNaM sapakSa eva sattvaMvipakSe ca sarvatrAsattvameva nizcayena zakyaM darzayituM vizeSalakSaNaM vA / na bhiriti / sAdhyaniyatahetupradarzanAya dRSTAntA vaktavyAH / ebhizva hetoH sapakSa eva savaM vipakSe ca sarvatrAsatvameva yatsA - mAnyalakSaNaM tannizcayena na zakyaM darzayitum / nanu ca sAmAnyalakSaNaM vizeSaniSThameva pratittavyaM na svata evetyAha / vizeSalakSaNaM vA / yadi vizeSalakSaNaM pratipAdayituM zakyeta / syAdeva 1 kha0 saMbhAvyate / 2 kha0 pratIyate / 3 0 pradarzanAya, kha0 pradarzanA hi / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 - nyAyavinduH sAmAnyalakSaNapratipattiH / vizeSalakSaNameva tu na zakyamebhiH pra. tipAdayitum / . tadarthApattyaiSAM nirAso veditavyaH / - tasmAdarthApatyA sAmarthyeneti' teSAM nirAkaraNaM draSTavyam / sAdhyaniyatasAdhanapratItaya upAttAH / tadasamarthA duSTAH svakAryakaraNAditi sAmarthyam / iyatA sAdhanamuktam / . . dUSaNaM vaktumAha dUSaNA nyuuntaayuktiH| dRSaNA kA draSTavyA / nyUnatAdInAmuktirucyate / na yetyuktirvacanaM nyUnatAdirvacanam / dRSaNaM vivarItumAha - ye pUrva nyUnatAdayaH sAdhanAdoSA uktAsteSAmudbhAvanaM dUSaNam / ye pUrva nyUnatAdayo'siddhaviruddhAnakAntikA uktAsteSAmudbhAvanaM yadvacanaM taduSaNam / nanu ca nyUnatAdayo na viparyasAdhanAstatkathaM dRSaNamityAha tena pareSTArthasiddhipratibandhAt / / tena nyUnatAdivacanena pareSAmiSTazcAsAvarthazca tasya siddhinizcayastasyAH pratibandhAnAvazyaM viparyayasAdhanAdeva dupaNaM virudavadapi tu parasyAbhipretanizcayanibandhAnizcayAbhAvo bhavati / 1 mudritapustake 'iti na teSAM' iti pATho'sti / kintvasmAkaM sammato 'na' iti padaM nAtra yujyate / 2 pratItaye, kha0 prtipttye| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaparicchedaH nizcayaviparyaya ityasti viparyayasiddhiriti / dRSaNAbhAsAstu jaatyH| uktA dakSaNAbhAsA iti / dUSaNevadAbhAsanta iti dRSaNAbhAsAH / ke te jaatyH| jAtizabdaH sAdRzyavacana uttarasadRzAni jAtyuttarANIti / uttarasthAnaprayuktatvAduttarasadRzAni jAtyuttarANi / tadevottarasAdRzyamuttarasthAnaprayuktatvena darzayitumAha anubhUtadoSodbhAvanAni jAtyuttarANIti / abhUtasyAsatyasya doSasyodbhAvanAni / udbhAvyata etairityudbhAvanAni vacanAni tAni jAtyuttarANi / jAtyA sAdRzyenottarANi jAtyuttarANIti / / iti tRtIyaH paricchedaH samAptaH / katipayapadavastuvyAkhyayA yanmayApta kuzalamamalamindoraMzuvanyAyavindoH / padamajaramavApya jJAnadharmottaraM ya. jjagadupakRtimAtravyApRtiH syAmato'ham / / ... 1 asti, kha0 mastyeva / 2 dUSaNavat, baM0 dRSaNAvata / 3'iti' iti padaM kha0 pustake na vidyte| - 4 atha zrIdharmottarAcAryaH mvAbhiprAyaprakAzapuraHsaraM kRtimupa sNhrbaah-ktipyeti| yat / mayA dhrmottraacaaryenn| indozcandra sya / aMzuvat kiraNavat / nyAyabindonyAyavinduH nAma asya pra. nthasya / katipayAnyamUni padAni tAnyeva vastUni teSAM vyAkhyA tayA nyAyabinduTIkayA ityarthaH / kuzalaM nirvighnaM / amalaM nirmalaM / ajaraM anazyaM / padaM / avApya prApya / yt| jhAnaM ca dharma ca zAnadharme tA. Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 nyAyabinduH nyAyabinduH samAptaH / samApteyaM nyAyavinduTIkA kRtiraacaarydhrmottrsy|0 sahasramekaM zlokAnAM tathA zatacatuSTayam / saptasaptatisaMyuktaM nipuNaM paripiNDitam / / bhyAM, uttaraM zreSTaM zAnadharmottaraM / athavA anena padena AcAryeNa svanAma 'dharmottarAcAryaH' pradarzitam , AcAryasya kSAnakAraNatvAt / AptaM prAptaM / ato'smAt nyAyavinduTIkArUpakAryAt / jagataH upakRtirUpakArastanmAtrameva vyApRtiH vyApAro yasya sa / ahaM dharmottarA. cAryaH / syAm / 1 'samApteyaM Adi; kha0 AcAryadharmottarapAdaviracitAyAM nyA. yabinduTIkAyAM tRtIyaH pariccheda samAptaH // ...2 granthasyAsya parimANaM 1477 shlokprmitimaatrmsti| zloke 'tra dvAtriMzadakSarANi zeyAni / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddha nyAyabindu 4. hindI anuvAdakAvyasAhityatIrthAcArya zrI candrazekhara zAstrI kRta / prathama pariccheda / samyagjJAnapUrSikA sarvapuruSArthasiddhiriti tayuspAyate / sabhI puruSArthokI siddhi samyagjJAna pUrvaka hotI hai, ataeva [isa pranthameM ] usIkA varNana kiyA jAtA hai / dvividhaM samyamjhAnamsamyagjJAna do prakArakA hotA hai . prtykssmnumaansh| pratyakSa aura anumAna / tatra kalpanApoDhamabhrAntaM pratyakSam / unameMse kalpanArahita nirdhAnta nAnako pratyakSa kahate haiN| . abhilApasaMsargayogyapratibhAsapratItiH kalpanA tayA rahitam / abhilApa (vAcakazabda) se saMsarga ( eka zAnameM abhidheyAkArakA abhidhAnAkArake sAtha grahaNa karane yogya ho jaanaa| jo kahA jAve usa abhidheya tathA kahane yA nAma ko abhidhAna kahate haiM ) ke yogya prati. bhAsakI pratItiko kalpanA kahate haiN| ('vRkSa' isa zabdake kahate hI hRdayameM isa zabdake saMsarga se isa zabdake yogya skandha aura zAkhAdimAn padArthakA pratibhAsa hone lagatA hai| usa padArthakI pratItiko kalpanA kahate haiN| ) pratyakSabAna usa kalpanAse rahita honA caahiye| timirAzubhramaNanauyAnasaMkSobhAdhanAhitavibhramaM jJAnaM pratyakSam / jisa jJAnameM andhakAra, [ alAta AdikA ] zIghra 2 ghUmanA, nau. kApara jAnA aura [ghAta pitta bhaura zleSmake] saMkSobha Adise vi. Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavindu bhrama nahIM huA hai aisA [kalpanA rahita aura nibhrAnta ] jJAna hI pratyakSa hotA hai| taccaturvidham / pratyakSamAna cAra prakArakA hotA hai 1 indriyajJAna, 2 manovijJAna, 3 AtmasaMvedana ( svasaMvedana ) aura 4 yogipratyakSa ( yogijnyaan)| indriyajJAnam / indriyoMke jJAnako indriyajJAna kahate haiN| svaviSayAnantaraviSayasahakAriNendriyajJAnena samanantara. pratyayena janitaM tat manovijJAnam / apane viSayake pazcAt , viSayake sahakArI, samanantarapratyayarUpa indriyajJAnase utpanna honevAle jJAnako manovijJAna kahate haiN| ___ (bauddha darzanameM jJAnake 4 pratyaya (kAraNa) mAne haiN| netrase ghaTako dekha. nemeM pahalA kAraNa svayaM ghaTa hai| ataeva viSaya honese isako Alambana pratyaya kahate haiN| dUsarA kAraNa Aloka hai / kyoMki usakI sahAyatAke binA indriyA~ kisI viSayako grahaNa nahIM kara sktiiN| ataeva usako sahakArIpratyaya kahate haiN| tIsarA kAraNa indriye haiM unako adhipatipratyaya kahate haiM / aura cauthA kAraNa grahaNa karane athavA vi. cAra karanekI vaha zakti hai jisakA upayoga na hona se hama prAyaH de. khate hue bhI nahIM dekha sakate, zabda hote hue bhI nahIM suna sakate / bauddhatara darzanoMkI apekSA isako mana kahanA upayukta hogA / isako samanantarapratyaya kahate haiN|) sarvacittacaittAnAmAtmasaMvedanam / sabhI citta ( arthamAtrako grahaNa karane vAle ) aura caittoM ( vi. zeSa avasthAko grahaNa karane vAle sukha Adi ] kA AtmAko prakaTa karanA AtmasaMvedana hai| ( vAdyArthAstitvavAdI vauddhoMke manameM pratyeka vastuke do bheda haiM 1. pITarsana sAhaba kI pustaka meM virAmAcanha 'indriyajJAnam' ke pazcat na dekara agala vAkya meM 'tat' ke pazcAt diyA gayA hai / jisase 'svaviSaya .' Adike indriyajJAna kA lakSaNa hone kA bhrama hotA hai / saMskRtaTIkA ke sampAdana meM hama isa bhrama se nahIM baca sake / 2. pahilI pustaka kA 413 'sarva citta-' Adi hai / kintu vaha azuddha hai / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASATIkA sahita bAhya aura Antara / bAhya ke phira do bheda haiM-bhUta aura bhautika / Antarake bhI do bheda haiM-citta aura caitta / caittako caittika bhI kahate haiM / bhUta pRthvI Adi cAra paramANu haiM / bhautika rUpa Adi aura cakSu Adi haiM / citta vijJAna hai| caittika rUpa, vijJAna, vedanA, saMjJA, aura saMskAra saMjJA vAle pA~ca skandha haiN| vijJAnake phira do bheda haiM-A layavijJAna jo 'ahaM' yA 'maiM' isa AkArakA hai / pravRttivijJAna indriya Adi se utpanna hotA hai aura rUpa Adi ko viSaya karatA hai / ) M bhUtArthabhAvanAkarSaparyantajaM yogijJAnaM ceti / sabhUta artha ke prakarSa taka hone vAle jJAnako yogijJAna kahate haiM / ( yogipratyakSa sadbhUta arthakA hI ho sakatA hai| asabhUtakA nahIM ho sakatA, aura vaha bhI thoDA bahuta nahIM hotA kintu prakarSa arthAt carama sImA taka hotA hai / ) A tasya viSayaH svalakSaNam / pratyakSa kA viSaya svalakSaNa hai / [ jo ki kSaNa hai / ] yasyArthasya saMnidhAnAsaMnidhAnAbhyAM jJAnapratibhAsabhedastatkhalakSaNam, tadetra paramArthasat, arthakriyAsAmarthyalakSaNatvAdvastunaH / jisa viSayakI samIpatA aura asamIpatAse jJAnake pratibhAsameM bheda ho vaha svalakSaNa hai| aura vahI paramArtha sat hai / kyoMki bar3I vastu arthakriyA karAtA hai / anyatsAmAnyalakSaNam, so'numAnasya viSayaH / svalakSaNase bhinna sAmAnyalakSaNa hotA hai / vaha anumAnakA viSaya hotA hai / tadeva ca pratyakSaM jJAnaM pramANaphalamarthapratItirUpatvAt / vaha pratyakSa jJAna hI artha pratItirUpa honese pramANakA phala hai / arthasArUpyamasya pramANaM, tadvazAdarthapratItisiddheriti / isa jJAnakA arthake samAna bana jAnA pramANa hai| kyoMki usIse arthakI pratItikI siddhi hotI haiM / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadhindu dvitIya pariccheda / anumAnaM dvidhAanumAna do prakArakA hotA hai svArtha parArtha ca / svArtha aura praarth| tatra svArtha trirUpAlliGgAghadanume ye jJAnaM tadanumAnam / trirUpaliMga se hone vAle anumeyake zAnako svArthAnumAna ka. pramANaphalavyavasthAtrApi pratyakSavat / pramANake phalakI vyavasthA yahAM bhI pratyakSake hI samAna hai| trairUpyam puna:liGgasyAnumeye sattvameva, sapakSa evaM satvam, asapakSe cAsatvameva nizcitam / bhairUpya (trirUpaliMga ) yaha hai(1) anumeyameM liGgakI vidyamAnatA (liGga zabdakA artha cinha hai / jaise-dUrase dekhanevAle ke li. ye agnikA cinha yA liGga dhUma hai / dhUma hI hetu hai / isa ko dharma bhI kahate haiM / ) (2) liGgakA sapakSameM avazya rahanA / aura (3) liGgakA vipakSameM kisI avasthAmeM bhI na rhnaa| anupeyo'tra jijJAsitavizeSo dharmI / jisa dharmIko anumAnake dvArA jAnanekI icchA kI jAtI hai use anumeya kahate hai| (jisa guNa yA lakSaNako dikhalA kara vastu ( anumeya ) siddha kI jAtI hai use dharma kahate haiN| jisa vastu ( anumeya ) meM vaha dharma rahe use dhI kahate haiN| jise siddha kiyA jAve use sAdhya kahate haiN|) Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASATIkA sahita sAdhyadharma sAmAnyena samAno'rthaH sapakSaH / jo padArtha sAdhyadharmake samAna ho use sapakSa kahate haiM / (bauddhagranthoM meM 'dharma' zabda ke cAra arthoM meM cAra prayoga milate haiM( 1 ) Scriptural Texts yA mUla dhArmika pustakeM | ( 2 ) Quality yA guNa / ( 3 ) Cause yA hetu / aura ( 4 ) Unsubstantial and Soullsss yA nisattva aura ni: java / isako pAlI meM 'nisatta nijIva' kahate haiM / hamArI sammati meM nyAyabindu ke samAsoM meM 'dharma' zabda kA tIsare artha meM prayoga kiyA gayA hai / ) na sapakSossapakSaH / jo sapakSa nahIM hotA use vipakSa yA asapakSa kahate haiM / tato'nyastadviruddhastadabhAvazceti / jo vastu sapakSase bhinna ho yA sapakSake viruddha ho athavA jisameM sapakSakA abhAva ho vaha asampakSa hotI hai / trirUpANi ca // [ Upara kahe hue ] trirUpa haiM / trINyeva ca liGgAni - anupalabdhiH svabhAvakArye ceti / liGga bhI tIna hI hote haiManupalabdhi svabhAva aura kArya / tatrAnupalabdhiryathA- na pradezavizeSe kvacidupaTa upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdheriti / 1 unameM se anupalabdhi isaprakAra hai jaise - kisI vizeSa sthAna meM ghaTa nahIM hai| kyoMki ghaTake upaladhilakSaNaprApta hone para bhI usakI vahAM anupalabdhi hai / ( ghaTa svabhAva se hI vidyamAna hai / arthAt ghaTake astitvameM sva. bhAva ke atirikta anya kAraNa nahIM hai / ataeva ghaTa upalabdhi (milanA ) lakSaNa vAlA hai / ghaTameM upalabdhilakSaNa hai ataeva vaha upalabdhilakSaNaprApta hai / ghaTakA upalabdhilakSaNaprAptapanA usakI upalabdhilakSaNaprApti hai / anupalabdhi na milaneko kahate haiM / ) 1 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavindu upalabdhilakSaNamAptirupalambhapratyayAntarasAkalpa . svabhAvavizeSazca / upalabdhilakSaNaprApti upalambhapratyayAntarasAkalya aura svabhAva. vizeSa [ yaha tInoM ekahI haiN|] ( pIche upalabdhike cAra pratyaya bata. lA diye haiN| yahA~ pratyAntara zabda Alambanapratyayake atirikta anya pratyayoMkA vAcaka hai / sAkalya sampUrNatAko kahate haiN| upalabhbhake pratyayAntaroMkI ekatrita sampUrNatAko upalambhapratyayAntarasAkalya kahate haiN|) yaH svabhAvaH satsvanyeSUpalambhapratyayeSu yatpratyakSa eva bhavati sa svbhaavH| [Alambanapratyayake atirikta zeSa upalambhapratyayoMke rahate hue jo svabhAvase pratyakSa hotA hai vaha svabhAva hai / ( yaha svabhAva vize. SakI paribhASA hai|) svabhAvaH svasattAmAtrabhAvini sAdhyadharma hetuH / yathA-vRkSo'yaM ziMzapAtvAditi / [jo padArtha apane hetuke astitvakI apekSAkarake vidyamAna hotA hai aura hetusattAse bhinna anya kisI hetukI apekSA nahIM karatA vaha svasattAmAtrabhAvI sAdhya hai| ] usa svasattAmAtrabhAvI sA. dhyadharmameM jo hetu hai vaha svabhAva hetu hai| jaise-yaha vRkSa hai, kyoMki yaha zIzama hai / kArya pathAmiratra dhUmAditi / kAryakA udAharaNajaise-yahA~para agni hai, kyoMki yahA~ dhUma hai| __atra dvau vastusAdhanoM, ekaH pratiSedhahetuH / ina tIna hetuoMmeM (anupalabdhi, svabhAva aura kAryameM) se do hetu ( svabhAva aura kArya ) vastukI vidhiko batalAte haiM / aura eka (a. nupalabdhi ) pratiSedhako batalAtA hai| svabhAvapratibandhe hi sasartho'rtha gapayet / svabhAvapratibandha ( svabhAvase eka sthAnameM niyata honA ) hone 1. pUrva chacI pustaka meM virAma cinha '-sAdhana' ke pazcAta hai / 'praniSedhahetuH' ke pazcAt koI cinha na dekara use agale vAkya meM milA diyA hai, jisase artha bilakula gar3abar3A jAtA hai| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASATIkA sahita para hI sAdhana artha sAdhya arthako batalAtA hai| [isa kAraNase yaha tIna hI sAdhyako siddha kara sakate haiM anya nahIM ] tadapratibaddhasya tadavyabhicAraniyamAbhAvAt / kyoMki jo jahA~ para svabhAvase pratibaddha nahIM hotA usakA apratibaddhaviSayameM avyabhicArake niyamakA abhAva hotA hai / [ataeva sva. bhAvase apratibaddho avyabhicAraniyama athavA avinAbhAvaniyama nahIM bana sktaa| gamyagamakabhAva avyabhicAraniyama se hI hotA hai / liGga yogyatAse dIpakake samAna parokSa arthako prakAzita karanekA nimitta bhI nahIM mAnA jA sakatA / biruddha isake vaha avyabhicArIpane se hI nizcaya kiyA jAtA hai / ataeva svabhAvapratibandha hone para hI a. vinAbhAva kA nizcaya hotA hai| aura gamyagamakabhAva avinAbhAvase hI hotA hai / ataeva svabhAvapratibandha hone para hI artha arthako bata. lAtA hai anya prakAra nahIM btlaataa|] sa ca pratibandhaH sAdhye'rthe liGgasya vastutastA. dAtmyAtsAdhyArthIdutpattezca / svabhAvapratibandha sAdhya artha liMgakA hotA hai| ( parAdhIna hone se liGga pratibaddha hotA hai / sAdhya artha parAdhIna na honese pra. tibandhakA viSaya athavA pratibandhaviSaya hotA hai kintu pratibaddha nahIM hotaa)| kyoMki vAstavameM sAdhya aura liGgakA tAdAtmya hai aura sAdhya arthase liGgakI utpatti hotI hai| ( arthAt tAdAtmya aura tadutpattise hI svabhAvapratibandha hotA hai) ___ atatsvabhAvasyAtadutpattezca tatrApatibaddhasvabhAvatvAt / kyoMki jisakA vaha svabhAva na ho tathA jisakI usase utpatti na ho usameM pratibaddhasvabhAvatA nahIM hotI hai / te ca tAdAtmyatadutpattI svabhAvakAryayoreveti' tAbhyAmeva vastusiddhiH / tAdAtmya aura tadutpatti svabhAva aura kArya meM hI hotI haiM / a. taeva kArya aura svabhAvase hI vastukI ( athavA vidhikI) si. ddhi hotI hai| 1. pU. pustaka meM vastutaH' yaha pATha hai| kintu hamArI sammati meM yaha prazuddha hai| 2H pUrvapustaka meM 'iti' ke pazcAt virAma de diyA hai| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavindu - pratiSedhasiddhipi yathoktAyA evAnupalabdheH / sati vastuni tasyA asaMbhavAt / pratiSedha vyavahAra kI siddhi bhI pUrvokta dRzyAnupalabdhi se hI hotI hai| [kyoMki pratiSedhya ] vastuke vidyamAna honepara dRzyAnupalabdhi nahIM ho sktii| anyathA cAnupalabdhilakSaNaprApteSu dezakAlasvabhAvavipraH kRSTeSvAtmapratyakSanivRtterabhAvanizcayAbhAvAt / anupalabdhilakSaNaprApta ( jisakI upalabdhikA koI kAraNavizeSa upasthita nahIM hai ) dezakAlasvabhAvaviprakRSTa padArthoMkA AtmapratyakSa na ho sakanese. unakA abhAva nahIM kaha skte| (dezaviprakRSTa-jaise. bhAratase amerikA / kAlaviprakRSTa-jaise-bhUtakAlameM rAmacandra / sva. bhAvaviprakRSTa-jaise-madArIkA apane mukhameM se agni nikAlanA) [adRzyAnupalabdhi vastuke vidyamAna hote hue bhI hI hosakatI hai| jisaprakAra andheko saba vastueM adRzya honese anupalabdha haiN| ataeva pratiSedha siddhi adRzyAnupalabdhise na hokara razyAnupalabdhise hI hotI hai| amRDhasmRtisaMskArAsyAtItasya vartamAnasya ca pratipatta. pratyakSasya nivRttirabhAvavyavahArasAdhanI / tasyA evAbhAvanizcayAt / yaha dRzyAnu'labdhi jAnane vAleke pUrva anubhUtapratyakSa ( jisa pratyakSa zAnakA usake dvArA pahile anubhava kiyA jA cukA hai) aura vartamAnakAlake pratyakSakI nivRttike abhAvake vyavahArako bata. lAne vAlI hai| kyoMki atIta aura vartamAnakAlIna anupalabdhi hI abhAvako nizcaya karatI hai| sA ca pryogbhedaadekaadshprkaaraa| anupalabdhi prayogake bhedase gyAraha prakArakI hotI haisvabhAvAnupalabdhiryathA / nAtra dhUmaH upalabdhi lakSaNamAsasyAnupalabdheriti / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASATIkA sahita svabhAvAnupalabdhi (pratiSedhya ke svabhAvakI anupalabdhi)jaise - yahAM dhUma nahIM hai, kyoMki vaha upalabdhilakSaNaprApta hone para bhI anupalabdha hai // 1 // kAryAnupalabdhiryathA | nehA pratibaddhasAmarthyAni kAraNAni santi dhUmAbhAvAt / dhUma kAryAnupalabdhi (pratiSedhya ke kAryakI anupalabdhi ) - jaise- yahAM apratibaddhasAmarthya vAle ( jisa dhUmakI gatikI sAmarthya rukI na ho ) dhUmake kAraNa nahIM hai, kyoMki yahAM dhUmakA a bhAva hai // 2 // pakAnupalabdhiryathA / nAtra ziMzapA vRkSa (bhAvAditi / vyApakAnupalabdhi (pratiSedhyake vyApyake vyApaka dharmakI anu palabdhi ) - jaise - yahAM zizapA ( zIzamakA vRkSa ) nahIM hai, kyoMki isa sthAna meM vRkSakA abhAva hai // 3 // svabhAvaviruddhopalabdhiryathA / nAtra zItasparzo'preriti / svabhAvaviruddhopalabdhi ( pratiSedhya ke svabhAvase viruddhakI palabdhi ) -- jase- yahA~zItasparza nahIM hai, kyoMki yahA~ agni hai // 4 // viruddhakAryopalabdhiryathA / nAtra zItasparzo dhUmAditi / viruddhakAryopalabdhi ( pratiSedhyase viruddha kArya kI upalabdhi )jaise - yahAM zItasparza nahIM hai, kyoMki yahAM dhuAM hai // 5 // viruddhavyAsopalabdhiryathA / na dhutrabhAvI bhUtasyApi bhAvasya vinAzo helantarApekSaNAditi / viruddhavyAptopalabdhi ( pratiSedhyake viruddhase vyApta dharmAntara kI upalabdhi )---- jaise - utpanna huI vastukA bhI nAza avazyaMbhAvI nahIM hai (anutpannakA to kaise kaha sakate haiM ), kyoMki vaha hetvantara kI apekSA rakhatI hai // 6 // kAryaviruddhopalabdhiryathA / nehApratibaddhasAmarthyAni zItakAraNAni sanyapreriti / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavindu kAviruddhopalabdhi ( pratiSedhyake kAryake viruddhako upalabdhi ) jaise-yahAM para apratibaddha sAmarthyavAle zItake kAraNa nahIM haiN| kyoMki yahAM agni hai // 7 // vyApakaviruddhAMpalabdhiyathA / nAtra tupArasparzo'greriti / vyApakaviruddhopalabdhi ( pratiSedhyake vyApakase viruddhakI u. paladhi )jaise-yahAM tuSArakA sparza nahIM hai| kyoMki yahAM agni hai // 8 // kAraNAnupalabdhiyaMthA / nAtra dhUpo'sabhyabhAvAditi / kAraNAnupalabdhi ( pratiSedhyake kAraNakI anupalabdhi )jaise-yahAM para dhUma nahIM hai kyoMki yahAM agnikA abhAva hai // 2 // kAraNaviruddhopalabdhiyathA / nAsya romaharSAdivizeSAH saMnihitadahanavizeSatvAditi / kAraNaviruddhopalabdhi (pratiSedhyake kAraNake viruddhakI upalabdhi) jaise-isa puruSako romaharSa Adi nahIM ho rahe haiN| kyoMki usake pAsa agnivizeSa hai // 10 // kAraNaviruddha kAryopalabdhiryathA / na romaharSAdivizeSa. yuktapuruSavAnayaM pradezo dhRmAditi / kAraNaviruddhakAryopalabdhi ( pratiSedhyakAraNake viruddhake kAryakI upalabdhi ) jaise-isa pradezameM romaharSa Adise yukta puruSa nahIM hai; kyoMki pahAM dhUma hai // 11 // ime sarve kAryAnupalabdhvAdayo dazAnupalabdhipayogAH svabhAvAnupalabdhau saMgrahamupayAnti / yaha saba kAryAnupalabdhi Adi daza anupalabdhike prayoga svabhAvAnupalabdhi hI A jAte haiN| pAraMparyeNArthAntaravidhipratiSedhAbhyAM prayogabhede'pi prayogadarzanA bhyAsAtsvapamapyevaM vyavacchaMdAtItirbhavatIti svArthe'pyanumAne'syAH prayoganirdezaH / [ kAryAnupalabdhi AdimeM yadyapi [ arthAntarase vidhi aura pratiSedhase prayogabheda hai tathApi paramparAse ] svabhAvAnupalabdhima anta Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASATIkA sahita bhUta ho jAte haiN| hama logoMko ina ] prayogoMko dekhaneke abhyAsase svayaM hI vyavaccheda ( pratiSedha) kI pratIti hotI hai| isI vAsate inakA prayoga svArthAnumAnameM bhI kiyA gayA hai| ___ sarvatra cAsyAmabhAvavyavahArasAdhanyAmanupalabdhau yeSAM sva. bhAvaviruddhAdInAmupalabdhyA kAraNAdInAmanupalabdhyA ca patiSedha uktasteSAmupalabdhilakSaNapAptAnAmevopalabdhiranupalabdhizca ve. ditavyA ! anyeSAM virodhkaarykaarnnbhaavaasiddhiH| isa abhAva aura abhAvakoM sAdhana karane vAlI anupalabdhimeM jina svabhAvaviruddha AdikoMkI upalabdhi aura kAraNAdikoMkI anupalabdhise pratiSedha kahA gayA hai unhIM upalabdhilakSaNaprAptoMkI upalabdhi aura anupalabdhi jAnanI cAhiye / kyoMki isaroMke virodha aura kAryakAraNabhAvakI siddhi nahIM ho sktii| vizkRSTaviSayAnupalabdhiH pratyakSAnumAnAnittilakSaNA saMzaya hetuH pramANanivRttAvapyarthabhAvAsiddhariti / saMzayako kAraNa viprakRSTaviSayAnupalabdhi (adRzyAnupalabdhi) pratyakSa anumAnakI nivRtti ( usameM pratyakSa aura anumAna donoMkI gati nahIM hai ) lakSama volI hai / (zAnazeyasvabhAva volI hai ) / kyoMki pramANakI nivRtti honepara bhI arthakA abhAva asiddha hI hai| iti dvitIyaH pricchedH| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavindu tRtIya pricched| tripaliGgAkhyAnaM parArthAnumAnam / zikapaliGgakA kahanA pagAnumAna hai| kAraNe kAryopacArAt / kyoMki yahA~ kAraNameM kAryakA upacAra kiyA jAtA hai| (trirUpaliGga ke kahane se trirUpaliGgakI smRti utpanna hotI hai| smRti se anumAna hotA hai| ataeva virUgaliGga kA kahanA anu. mAna kA paramarAse kAraNa hai| usa kAragavacanama kAryaanumAna kA upacAra ( samAropa) kiyA jAtA hai| ____sahakArI Adi honeke kAraNase atadbhAva ( jo usa svarUpa na ho ) meM tat ( usI svarUpa ke samAna ) ke kahane ko upacAra kahate haiN|) ___ sadvividha prayogabhedAt / parArthAnumAna ke prayoga ke bheda se do bheda hote haiM sAdharmyatradvaivaryavaJcati / sAdharmyavat aura vaidhaya'vat / nAnayorarthataH kazcidbhado'nyatra prayogabhedAt / ina donoMmeM bheda kevala prayogase hI hai artha se kucha bhI nahIM hai / tatra sAdharmyavadyadupalabdhilakSaNamAptaM sannApalabhyate so'sadvyavahAraviSayaH siddhaH / usameM se sAdharmyavat jo upalabdhilazagaprApta hotA huA bhI upalabdha nahIM hotA vaha asadvyavahArakA viSaya hotA hai ( arthAt usakA abhAva hotA hai ) / yaha siddha hai| yathAnyaH kazcidRSTaH shshvissaannaadiH'| jaise kharahe ke sIMga Adi koI anya ( sAdhyadhI se ) dRSTa (pramANa se nizcita ) hai| 1.poTarsana saMskaraNa meM zazaviSAdiH' ke pazcan virAmaniha na dekara use agale dA. kAma milA kara -vipa dinadhi -' kara diyaa| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASATIkA sahita nopalabhyate ca kacitpadezavizeSa upalabdhilakSaNaprApto ghaTa iti / [ dRzyAnupalambhake pakSadharmatvako dikhalAte hue kahate haiM- ] kisI pradezavizeSa meM upalabdhilakSaNaprApta ghaTa upalabdha nahIM hotaa| tathA svabhAvahetoH prayogaH | yattatsarvamanityaM yathA ghaTAdiriti / 13 tathA svabhAvahetukA prayoga jo sat hotA hai vaha saba anitya hotA hai / jaise-ghaTa Adi / zuddhasya svabhAvahetoH prayogaH / yadutpattimatadanityamiti / zuddha svabhAvahetu kA prayoga jo utpattimAn hotA hai vaha anitya hotA hai / ( yaha avyatiriktavizeSaNAlA prayoga hai / ) svabhAvabhUtadharmabhedena svabhAvasya prayogaH | yatkRtakaM tadanityamityupAdhibhedena / svabhAvabhUtadharmake bheda se svabhAva kA prayogajo kRtaka hotA hai vaha anitya hotA hai / isa prakAra upAdhike bhedase / stramAvahetu kA prayoga kahA / ] apekSita paravyApAro hi bhAva: svabhAvaniSpattau kRtaka iti / jo vastu apane svabhAvakI niSpatti (utpatti ) meM dUsarI vastu ke vyApArako AvazyakatA rakheM use kRtaka kahate haiM / evaM pratyaya bheda meditvAdayo draSTavyAH / usI prakAra pratyaya bhedibheditva prayatnAnAntarIyakatva Adi bhI samajhalene caahiyeN| (jisameM pratyaya athavA kArajake bhedase bheda nikAlA jA sake use pratyaya bhedabhedI kahate haiM / nAntarIyaka vyAptako kahate haiM / arthAt jo jisake rahanepara rahe aura na rahane para na rahe use usase vyApta yA nAntarIyaka kahate haiN| jaise sUrya ke hone para maidAna meM prakAza avazya hotA hai aura usake na hone para nahIM hotA / jo praya jase vyApta hotA hai vaha anitya hotA hai / jo pratyayabhedabhedI hotA hai vaha kRtaka hotA hai / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhyAyavindu sannutpattimAkRtako vA zabda iti pakSadharmopadarzanam / athavA zabda sat utpattimAn aura kRtaka hai / isa prakAra pakSadharma ko dikhalA diyaa| ( dhamoM ko pakSa bhI kahate haiM / yahA~ dharmAzabdameM pakSake dharma sattva utpattimattva aura kRtakatva dikhalAye haiN| unameM se satva vastu se bilakula aprathaka hone se zuddha vizeSaNa hai| utpattimatva se pragaTa hotA hai ki vastumeM usake andarahI andara kucha parivartana huA hai / ataeva yaha anyatiriktavizeSa ga hai| kRtakatvase pragaTa hotA hai ki karane vAlA svayaM vastuse bhinna hai / ataH yaha vyatirikta vizeSaNa hai|) (zaGkA ) yaha svabhAvahetu siddhasambandha svabhAvake sAdhyameM prayoga kiye jAne cAhiye athavA asiddhasambandhake / (uttara ) siddhasambandha prayoga kiye jAne caahiye| (yahI dikhalAte hue kahate haiM) sarva ete sAdhanadharmA yathAsvaM pramANaH siddhasAdhanadha mamAtrAnubandha eva sAdhyadharme'vaganavyAH / yaha svabhAvahetu ( sAdhanadharma ) nizcitasAdhanadharmamAtrAnuvandhisAdhanadharma meM hI prayoga kiye jAne cAhiye / anyatra nhiiN| (gamaka honese sAdhana aura parAzrita honese dharma kahA jAtA hai| sAdhana dharmamAtrase abhiAzaya kevala sAdhanadharmase hI hai| anubandha anvayavyAptiko kahate haiN| jaise-dhUma pAvakAnubandhi (anubndhi-anubndhvaalaa| hai| jo apane anurUpa pramANose siddha ho usako yahAM nizcita kahA hai| ataeva svabhAvahetukA prayoga aise nizcitasAdhanadharmamAtrako anubandha karane vAle sAdhanadharma meM hI kiyA jAnA caahiye| ) tatsvabhAvatvAtsvabhAvasya ca hetutvAt / kyioMki jo sAdhyadharma sAdhanadharmamAtrAnubandhi hai ] vaha hI usa sAdhanadharmakA svabhAva hai| aura svabhAvahI hetu hai| yadyapi sAdhyadharma sAdhanakA svabhAva hotA hai, tathA sAdhana hetu hotA hai tathApi sAdhana pratijJArthaMkadezahetu nahIM haiN| ] (dharma aura dharmI ke samudAyako pratijJA kahate haiN| ekadeza eka bhAga ko kahate haiM / yadi pratijJA (dharma aura dharmI ) ke hI kisI bhAga ko ( dharma yA dharmI ko) hetu banAyA jAvegA to yaha prayoga sAdhyako 1. pITarmana maskaraNa meM yaha bhI virama na dekara isake mArale. yA meM bhalA diyA hai| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASArTIkA sahita siddha na kara sakaneke kAraNa se hetu kA ekadoSa ho jAtAhai / jaise'agni uSNa hai; kyoMki vaha uSNa hai' meM 'uSNatva' hetu pratijJArthaMkadezahetu hai|) vastutastayostAdAtmyAttaniSpattAvaniSpamasya tatsvabhA vatvAbhAvAd vyabhicArasaMbhavAca / kyoMki vAstavameMsAdhya aura sAdhana kA tAdAtmya hotA hai| aura jotaniSpattImeM aniSpanna hai (jo jisakA niyamase kAraNa nahIM hoto vaha taniSpatti(usakI utpatti) meM aniSpanna (utpanna na hone vAlo) hotA hai) pahAusa svabhAvadhAlA nahIM hotA aura usameM vyabhicAra bhI AtA hai| kAryahetorapi prayogaH / yatra dhRmastatrAniryathA mahAna. .. sAdAvasti caha dhUma iti / ihApi siddha eva / kAryahetu kA prayoga jahA~para dhUma hotA hai vahAM agni hotI hai ; jaise pAkazAlA aadimeN| usI prakAra yahA~ bhI dhUma hai| isa vAsate yahA~ bhI agni siddha hI hai| kAryakAraNabhAve kAraNa sAdhye kAryaheturvaktavyaH / kAryakAraNabhAva meM kAraNa ke sAdhya honepara, kArya ko hetu kahanA caahiye| vaidhaya'vataH prayogo yatsadupalabdhilakSaNamAptaM tadupalabhyata ena / yathA nIlAdivizeSaH / na caivamihopalabdhilakSaNaprAptasya sata upAdhaghaMTasyetyanupalabdhiprayogaH / vaidharmyavat kA prayoga__ jo sat aura upabdhilakSaNaprApta hotA hai vaha avazya upalabdha hotA hai| jaise-jIla Adi vizeSAM usI prakAra yahA~ upalabdhilakSaNaprApta sat ghaTa kI upalabdhi nahIM hai / ataeva yaha anupalabdhi prayoga hai| __ asatyanityatve nAsti satvamutpattimacaM kRnakatvaM vaa| asaMzca zabda utpattimAnkRtako deti svabhAvahetoH prayogaH / [svabhAvahetuke vaidhayaMprayogako kahate haiM-] asatyagnau na bhavatyeva dhUmo'tra cAstIti kAryahatoH prayogaH / agnike na hone para dhUmabhI nahIM hotA,usIprakAra yahAM hai / (arthAt agnike na honese dhUma nahIM hai ) / yaha kAryahetu kA prayoga hai| . Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavindu sAdhayeNApi hi prayoge'rthAdvadharmyagatiriti / asati __ tasminsAdhyene hetoranvayAbhAvAt / sAdharmya (anvaya, ke prayogase vaidharmya ( vyatiraMka ) arthAt hI A jAtA hai / kyoMki vyatirekake abhAvameM hetukA sAdhyase anvaya na hoskegaa| (vyAptike do bheda haiN| eka anvayavyApti, dUsarI vyatirekavyApti / ekake hone para dUsare kA niyamase honA anvaya hai| jaise-dhUmake sadbhAvameM agnikA sadbhAva avazya honeke kAraNa dhUmakA agnike sAtha anvaya hai| ekake na hone para dUsarekA bhI niyamase na honA vyatireka hai / jaise-agnike abhAvameM dhUma kA abhAva / tathA vaidhaya'NApyanvayagatiH / asati tasminsAyAM bhAve hetvabhAvasyAsiddheH / usIprakAra vaidharmya (vyatireka) se bhI anvaya svayaM hI A jAtA hai| kyoMki anvayake na honepara sAdhyake abhAvameM hetukA abhAva bhI siddha na hogaa| na hi svabhAvapratibandhe sase kasya nivRttAvapa. rasya niyamena niniH / / svabhAvapratibandhake honepara ekakI nivRttimeM dUsarekI nivRtti niyamase nahIM hotii| sa ca dviprakAraH / marvasya tAdAtmyalakSaNastadanpa. tilakSaNazvetyuktam / vaha svabhAvaprativandha ( saba pratibaddhakA ) do prakArakA hotA haitAdAtmyalakSaNa aura tadutpattilakSaNa / tena hi nitiM kathayatA pratibandho darzanIyaH / / [ svabhAvapratibandha honepara nivayaMnivartakabhAvake honeke kAraNa se vaha sAdhyakI nivRttimeM sAdhanakI nivRttiko kahanevAle [nivartyanivartakameM ) pratibandhako dekhe / 1. pITarsana saMskaraNa meM sAdhye na' paatthhai| saMskRta TokA meM bhI yahI kara diyA gayA hai / ki nu vicAra karane se yaha pATha rakhane para artha ulaTA ho jAtA hai| 2. Tirsana saMskaraNa sA-yabhAve' pAThahai ! saMskRta TakA meM bhI haiN| kara diyA gayA hai| kintu vicAra karane se pATane para argA jAnA hai| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavindu tasmAbhivRttivacanamAkSitapatibandhopadarzanameva bhavati / [sAdhanake sAdhyameM pratibaddha honese sAdhyakI nivRtti honepara sAdhanakI nivRtti bhI ho jAtI hai ] ataeva [ sAdhyakI nivRttimeM sAdhanakI ] nivRttikA kahanA usa pratibandhakA dikhalAnA hI ho jAtA hai| ___ yacca pratibandhopadarzanaM tadevAnvayavacanamityekenApi vAkye. nAnvayamukhena vyatirekamukhena vA prayuktena sapakSAsapakSayorliGgasya sadasavakhyApanaM kRtaM bhavatIti nAvazyavAkyadvayaprayogaH / aura vaha pratibandhopadarzana hI (pratibandha kA dikhalAnA hI) anvayavacana hai| isa prakAra prayoga kiye hue eka hI anvayamukha athavA vyatirekamukha vAkyase sapakSameM liGgakA sattva athavA asattva kahA jAtA hai, isa prakAra do vAkyoMke prayogakI koI AvazyakatA nahIM rhtii| anupalabdhAvapi yatsadupalabdhilakSaNaprAptaM tadupalabhyata evetyukte' nupalabhyamAnaM tAdRzamasaditi pratIteranvayasiddhiH / anupalabdhimeM bhI 'jo upalabdhilakSaNaprApta hai vaha upalabdha hotA hI haiM' aisA kahane para usI prakArakA 'anupalabhyamAna ( na milanevAlA) padArtha asat hai' aisI pratIti ho jAnese anvayakI siddhi ho jAtI hai| dvayorapyanayoH prayoge'vazyaM pkssnirdeshH| . ina donoM prayogoMmeM pakSakA nirdeza (kahanA ) avazya honA caahiye| . yasmAtsAdhavatlayome'pi yadupalabdhilakSaNaprApta sannopabhyate so'sadyavahAraviSayaH / kyoMki sAdharmyavat prayogameM bhI jo upalabdhilakSaNaprApta hotA huA bhI upalabdha nahIM hotA vaha asat vyavahArakA viSaya hai| nopalabhyate cAtropalabdhilakSaNaprApto ghaTa ityukta sAmarthyAdeva neha ghaTa iti bhavati / 'yahAM upalabdhilakSaNaprApta ghaTa nahIM hai' aisA kahanepara 'yahAM ghaTa nahIM hai' yaha sAmarthyase hI A jAtA hai / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 bhASATIkA sahita tathA vaidhayavasmayoge'pi 'yaH sayavahAraviSaya upalabdhi. lakSaNaprAptaH sa upalabhyata eva, na tathAtra tAdRzo ghaTa upala. bhyata' ityukte sAmarthyAdeva neha sabyavahAraviSaya iti bhavati / usIprakAra vaidharmyavat prayogameM bhI 'jo sadvyavahArakA viSaya aura upalabdhilakSagaprApta hai vaha upalabdha hotA hI hai isIprakAra yahAM vaisA ghaTa upalabdha nahIM hai| yaha kahanepara sAmarthyase hI yahAM para ghaTa sadvyavahArakA viSaya nahIM hai' yaha ho jAtA hai| kIdRzaH punaH pakSa iti nidazyaH / 'aba pakSa kaisA hotA hai' yaha kahA jAtA hai| kharUpaNaiva svayamiSTo 'nirAkRtaH pakSa iti / jo svarUpase hI svayaM iSTa aura anirAkRta ho use pakSa kahate haiN| svarUpeNeti sAdhyatveneSTaH / svarUpeNaiveti sAdhyatveneSTo na saadhntvenaapi| . yathA zabdasyAniyatve sAdhye cAkSuSatvaM hetuH / 'svarUpase iSTa' zabdase pakSako sAdhya batalAyA hai| svarUpase hI sAdhyarUpase hI mAnA gayA hai sAdhanarUpase bhI nahIM mAnA gyaa| jaise-zabdakI anityatAko sAdhya karanemeM cAkSuSatva ( netrase utpanna honA ) hetu denaa| zabde'siddhatvAtsAdhyaM na punastadiha sAdhyatvenaiveSTaM sAdhanatvenApyabhidhAnAt / / vaha zabdameM asiddhahonese sAdhya hai| usako yahAM kevala sAdhya hI nahIM mAnA hai| kyoMki use sAdhana bhI kahA hai| 'svayaM isa padakA samarthana__svayamiti vAdinA yastadA sAdhanamAha / etena yadyapi kacicchAstre sthitaH sAdhanamAha / tacchAstrakAreNa tasmindharmiNyanekadharmAbhyupagame'pi yastadA tena vAdinA dharmaH svayaM sAdha. yitumiSTaH sa eva sAdhyo netara ityuktaM bhavati / 1. pITarsana saMskaraNa kA nirAkRtaH' pATha azuddha hai| 2. pITarsana saMskaraNa kA sthitasAdhanamA ha' pATa hamAra sammati meM azuddha hai| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu jo svayaM vAdIse mAnA gayA ho [ pakSa vahI hogA ] / jo vAdake samayameM sAdhanako kahe use vAdI kahate haiM, isase yadyapi vAdI kisI zAstrameM sthira rahakara sAdhanako kahatA hai [ tathApi ] usa zAstrakArake usadharmImeM mAne hue aneka dharmomeM se bhI vAdI jisa dharmako sAdhanA cAhe vahI sAdhya hotA hai, anya nhiiN| 'iSTa' padakI sArthakatA iSTa iti yatrArthe vivAdena sAdhanamupanyastaM tasya siddhimi. cchatA so'nukto'pi vacanena sAdhyastadadhikaraNatvAvivAdasya / vAdIne vivAdake dvArA siddha karanekI icchA rakhate hue jisa arthameM sAdhana diyA hai vaha artha vacanase na kahA jAnepara bhI sAdhya hai, kyoMki vivAdakA adhikaraNa vahI hai| yathA parAzcikSurAdayaH saMghAtatvAcchayanAsanAdyanavaditi / atrAtmArthA ityanuktAvapyAtmArthatAnenoktamAtrameva sAdhyamityuktaM bhavati / jaise-cakSu Adi padArtha (dUsareke vAsate ) haiN| kyoMki vaha zayana, Asana Adi aGgoMke samAna saMghAtarUpa haiN| yahAM para 'AtmArtha ( AtmAke vAsate) yaha na kahe jAnepara bhI tAtparyase nikalane vAlI AtmArthatA hI sAdhya hai, aisA kahA jAtA hai| 'anirAkRta' isa padakA samarthana anirAkRta iti / etallakSaNayoge'pi yaH sAdhayitumiSTo 'pyarthaH prayakSAnumAnapratItisvavacanainirAkriyate na sa pakSa iti pradarzanArtham / . jisa arthako siddha karanA cAhate haiM usameM uparokta saba lakSaNoMke honeyara bhI yadi vaha pratyakSa, anumAna, pratIti aura svavacanase nirAkRta (nirAkaraNakiyA huA) ho to vaha pakSa nahIM ho sktaa| [ anirAkRta pada ] yaha dikhalAneke liye diyA gayA hai| . tatra pratyakSanirAkRto yathA-azrAvaNaH zabda iti / pratyakSanirAkRta (jisakA pratyakSa pramANase nirAkaraNa kiyA jAve)jaise-zabda karNa indriyakA viSaya nahIM hai| 2. pITarsana saMskaraNa meM yahA~ virAma cinha nahIM hai| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASATIkA sahita anumAnanirAkRto yathA - nityaH zabda iti / anumAnanirAkRtajaise - zabda nitya hai / pratItinirAkRto yathA- acandraH zazIti / pratItinirAkRta jaise zazI candrazabdakA vAcya nahIM hai / svavacananirAkRto yathA - nAnumAnaM pramANam / svavacana nirAkRta jaise- anumAna pramANa nahIM hai / etadeva tu yadya satyArthamanyAnyasatyArthAni na darzitAni bhavanti / yadi isIko asatyArtha kaheM to anya thacana asatyArtha nahIM kahe jA sakate / iti catvAraH pakSAbhAsA nirAkRtA bhavanti / isa prakAra cAroM pakSAbhAsa nirAkaraNa kiye jAte haiM / siddhasyAsiddhasyApi sAdhanatvenAbhimatasya svayaM vAdinA tadA sAdhayitumaniSTasyoktamAtrasya nirAkRtasya ca viparyayeNa sAdhyastenaiva svarUpeNAbhimato vAdina iSTo'nirAkRtaH pakSa iti pakSalakSaNamanavadyaM darzitaM bhavati / 3 jo padArtha siddha (viparIta hetuse siddha kiyA huA bhI sAdhya ho sakatA hai ) athavA asiddha bhI sAdhanarUpase mAnA gayA ho, tathA svayaM vAdIko aniSTa na ho aura uparokta pratyakSa Adi nirAkRtoM se viparIta ho tathA vAdIke dvArA sAdhya mAnA gayA ho, tathA jo iTa aura anirAkRta ho vaha pakSa hotA hai / yaha pakSakA nirdoSa lakSaNa hai / trirUpaliGgAkhyAnaM parArthAnumAnamityuktam / isa prakAra trirUpaliGgakA abhidhAna rUpa parArthAnumAna kahA gayA / tatra trayANAM rUpANAmekasyApi rUpasyAnuktau sAdhanAbhAsa | uktAvapyasiddhau saMdehe vo / 9. pITarsana saMskaraNa kA 'nirAkRtaH ' pATha azuddha hai / 2. pI0 saM0 meM yahA~ virAma na hone se hetvAbhAsa sAmAnya aura asiddha hetvAbhAsa kA lakSaNa nikAlane meM bar3I kaThinatA par3atI hai / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavindu tInoM rUpoMmeMse ekake bhI na kahanese sAdhanAbhAsa yA hetvAbhAsa ho jAtA hai| [athanA tInoM rUpoMke] kahe jAnepara bhI hetuke asiddha hone yA usameM saMdeha honese hI hetvAbhAsa ho jAtA hai| pratipAdyapratipAdakayorekasya rUpasya dharmisambandhasyAsiddhau saMdehe cAsiddho hetvaabhaasH| pratipAdya aura pratipAdakameMse dharmIsambandhI ekarUpa ( pakSadhamatva ) ke siddha na honepara athavA usameM saMdeha honepara asiddhahetvAbhAsa hoto hai| . yathA anityaH zabda iti sAdhye cAkSuSattamubhayAsiddham / jaise-'zabda anitya hai, kyoMki vaha cAkSuSa (cakSukA viSaya) hai' meM cAkSuSatva hetu ubhayAsiddha hai| (jo vAdI aura prativAdI donoM ke liye asiddha ho use ubhayAsiddha kahate haiN)| cetanAstarava iti sAdhye sarvatvagapaharaNe maraNaM prativAdyaH siddhaM vijJAnendriyAyurnirodhalakSaNasya maraNasyAnenAbhyupagamAttasya ca taruSvasambhavAt / ___'vRkSa sajIva hote haiM, kyoMki vaha saba chAlake utara jAne para mara jAte haiM ( sUkha jAte haiM ) / isameM vRkSakA saba chAlake utara jAne para marajAnA prativAdI ( bauddha) ko asiddha hai| [ ataH yaha prativAdyasiddha hetvAbhAsa hai| ] kyoMki bauddhadarzana vijJAna, indriya aura Ayuke nirodha honeko hI maraNa mAnatA hai, jisakA honA vRkSoMmeM asambhava hai| ____ acetanAH sukhAdaya iti sAdhya utpattimattvamanityaM vA sAMkhyasya svayaM vAdino'siddham / 'sukha Adi acetana haiM, kyoMki vaha utpattimAn athavA anitya haiN| isameM utpattimatva athavA anityatva svayaM vAdI arthAt sAMkhyako hI asiddha hai| [ ataH yaha hetu vAdyasiddha hai|] . tathA svayaM tadAzrayaNasya vA saMdehe'siddhaH / tathA svayaM usa sAdhyadharmIke saMdigdha honese hetu saMdigdhAsiddha bhI hai| [ apane Apa saMdeha kiye huekA udAharaNa-] Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASATIkA sahita yathA vASpAdibhAvena saMdihyamAno bhUtasaMghAto'grisiddhAvupa. dizyamAnaH sNdigdhaasiddhH| jaise-vAppa Adi bhAvase sandeha kiyo huA pRthvI AdikA samUha agnikI siddhike liye grahaNa kiye jAnepara saMdigdhAsiddha hai| (kahIM dUrapara dhUla Adiko ur3atI huI dekhakara usako dhUma samajhakara usase agniko siddha karane laganese abhiprAya hai|) [AzrayAsiddhakA udAharaNa - yatheha nikuJja mayUraH kekAyitAditi / tadApAtadezavibhrame / jaise-isa nikuJjameM mora hai| kyoMki idharase hI morakA zabda A rahA hai| usa zabdake Aneke sthAnameM vibhrama ho sakanese yaha AzrayaNAsiddha hai| dharyasiddhAvapyasiddho yathA sarvagata Atmeti sAdhye sarvatropalabhamAnaguNatvam / dharmIke siddha honepara bhI asiddha jaise-'AtmA sarvagata ( sarvatravyApta ) hai' isa sAdhyameM sarvatra upalabdhahonekA guNa asiddha hai| tathaikamya rUpasyAsapakSe'satvasyAsiddhAvanaikAntiko hetvAbhAsaH / tathA ekarUpa ( asapakSameM asattva ) kI asiddhimeM anaikAntika hetvAbhAsa hotA hai| __yathA zabdasyAniyatvAdika dharme sAdhye prameyatvAdiko dharmaH spkssvipkssyoH| . jaise-zabdake anityatva Adi dharmake sAdhyameM prameyatva Adi dharma sapakSa aura vipakSa donoMmeM rahate haiN| sarvatraikadeze vA vartamAnastathAsyaiva rUpasya saMdehe'pyanaikAntika ena / ___ athavA sarvatra yA ekadezameM rahane vAle isI rUpa ( asapakSameM asattva ) ke saMdehameM bhI anaikAntika hI hai| 1. pI0 saM0 kA 'satvasya' pATha azuddha hai| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu 23 yathA'majJaH kazcidvivakSitaH puruSo rAgAdimAnveti sAdhye vaktRtvAdiko dharmaH saMdigdhavipakSavyAvRttikaH / sarvatraikadeze vA sarvajJo vaktA nopalabhyate iti / jaise - 'koI vivakSita puruSa sarvajJa athavA rAgAdimAn hai' isa sAdhya vaktRtva Adidharma saMdigdhavipakSavyAvRttivAle haiM / [ kyoMki ] sarvajJavaktA sarvatra athavA ekadezameM kahIM bhI upalabdha nahIM hai / evaM prakArasyAnupalambhasyAdRzyAtmaviSayatvena saMdehe hetutvAda | kyoMki adRzyAtmaviSaya vAlA ( jisakA viSaya adRzyAtmA hai ) anupalambha saMdehameM kAraNa hai / asarvajJaviparyayAdvaktRtvAdevyaviciH saMdigdhA / vaktRtvasarvajJatvayorvirodhAbhAvAcca / sarvajJakA viparyaya honese vaktRtva AdikI vyAvRtti saMdigdha hai [ nizcaya nahIM hai / ] kyoMki sarvajJatva aura vaktRtvameM virodhAbhAva bhI hai| [ vyAptimAn vyatirekako batalAte haiM- ] yaH sarvajJaH sa vaktA na bhavatItyadarzane'pi vyatirekI na sidhyati, sandehAt / jo sarvajJa hotA hai vaha vaktA nahIM hotA / isa prakAra sarvajJavaktA ke na dekhe jAne para bhI vyatireka siddha nahIM hotA / kyoMki usameM sandeha hai| dvividho hi padArthAnAM virodhaH / padArtho kA virodha do hI prakArakA hotA hai / [ jinameMse prathama virodha dikhalAyA jAtA hai ] -- avikalakAraNasya bhavato'nyabhAvaH / avikala ( sampUrNa ) kAraNavAle / jisake saba kAraNa upasthita ho ) vidyamAna padArthakA anyabhAva honA ( vidyamAnase anyabhAva arthAt abhAva honA / ) abhAvAdvirodhagatiH / 1. pI0 [saM0 meM 'saMdehAt ' ke pazcAt virAmacinha na dekara usakI agale vAkya meM sandhi karadI hai, jisase usako artha kucha nahIM baiThatA / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASATIkA sahita abhAva se hI virodha cala sakatA hai / zItoSNasparzavat / jaise -- zItasparza aura uSNasparza kA virodha hai / aba dUsare virAdhako dikhalAte haiM 24 parasparaparihArasthitalakSaNatayA vA bhAvavat / parasparaparihArasthitalakSaNatAse bhAvake samAna virodha hai / ( jo eka dUsarekA parihAra karake athavA usakA abhAva karake sthita ho vaha vastueM parasparaparihArasthitalakSaNa ghAlI haiM / jaise-2 aura abhAva / ) -bhAva sa ca dvividho'pi virogha vaktRtva sarvajJatvayorna sambhavati / vaha dono hI prakArakA virodha vaktatva aura sarvajJatvameM saMbhava nahIM hai / na cAviruddha vidheranupalabdhAvapyabhAvagatiH / rAgAdInAM vacanAdezva kAryakAraNabhAvAsiddheH / aviruddhavidhikI anupalabdhirme bhI abhAva nahIM ho sakatA / kyoMki rAga AdikoM aura vacana AdikA kAryakAraNabhAva asiddha hai / arthAntarasya vA kAraNasya nivRttau na vacanAdernivRttiriti saMdigdhavyatireko'naikAntiko vacanAdiH / athavA arthAntarakAraNakI nivRtti meM ( sahacArike darzanamAtra se ) vacana Adi kI nivRtti nahIM hotI / ataeva sarvajJameM vacana Adi saMdigdhavyatireka anaikAntika haiM / dvayorUpayorvipayayasiddhau viruddhaH / do rUpoMke viruddha siddha ho jAnepara viruddha hetvAbhAsa hotA hai / kayordvayoH ? sapakSe satvasyAsaMpakSe cAsattvasya / yathAkRtakatvaM prayatnAnantarIyakatvaM ca nisatve sAdhye viruddha hetvAbhAsaH / kina do ke ? sapakSameM sattva aura asapakSameM asattva ke / jaise - nityatvake siddha karanemeM kRtakatva aura prayatnAnAntarIyakatva viruddha hetvAbhAsa haiM / 1. pI0 [saM0 kA 'sapakSe' pATha ThIka nahIM hai| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavindu anayoH sapakSe'savamasapakSe ca satvamiti viprysiddhiH| ina donoMke sapakSameM na rahane aura asapakSameM rahanese viparyayakI siddhi hotI hai| etau ca sAdhyaviparyayasAdhanAvirudau / yaha donoM sAdhya ( nityatva ) ke viparIta ( anityatva ) kA sAdhana karanese viruddha haiN| tatra ca tRtIyo'vISTavighAtakadviruddhaH / eka tIsarA iSTavighAtakRt viruddha bhI hai| . yathA parArthozcakSurAdayaH saMghAtavAcchayanA. zanAdyaGgavaditi / jaise-cakSu Adi parArtha haiN| kyoMki vaha zayana, Asana Adi puruSake upabhogake aMgoMke samAna saMghAta ( paramANusaMcitirUpa ) haiN| tadiSTAsaMhatapArAyaviparyayasAdhanAviruddhaH / vaha [vAdI sAMkhyake ] iSTa asaMhata (viSaya ) kI parArthatAke viparIta ko sAdhana karanese viruddha hai| sa iha kasmAnnoktaH ? vaha yahAM kyoM nahIM kahA gayA ? ___ anayorevAntarbhAvAt / kyoMki usakA ina donoM meM hI antarbhAva ho jAtA hai| na hyayamAbhyAM sAdhyaviparyayasAdhanalena bhidyate / kyoMki yaha iSTavighAtakRt ina donoM hetuoMse sAdhyaviparyayasAdhanatAkI apekSA bhinna nahIM hai| na hISToktayoH sAdhyatvena kazcidvizeSaH iti dvayo rUpayorekasyAsiddhAvaparasya ca saMdehe'nai kAntikaH / kyoMki iSTa aura uktameM [eka dUsarekA sAdhya honese ] koI vizeSa nahIM hai / ataeva do rUpoMmese ekake asiddha hone tathA dUsareke saMdigdha honese anaikAntikartA AtI hai| yathA vItarAgaH kazcitsarvo vA raktRtvAditi / . ... .. - vyatireko'trAsiddhaH / sNdigdho'dyaa| ... .. Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 bhASArIkA sahita jaise-koI vItarAga athavA sarvajJa hai, kyoMki vaha vaktA hai / yahA~ para vyatireka asiddha aura anvaya saMdigdha hai| sarvajJavItarAgayorviprakarSAdvacanAdestatra sattvamasacaM vA saM. digdhamanayoreva dvayo rUpayoH saMdehe'naikAntikaH / sarvajJa aura vItarAgake viprakarSa ( dUra ) honese vahAM vacana AdikA honA yA na honA saMdigdha hai| ataeva ina donoM rUpomeM saMdeha honese vaktRtva hetu anaikAntika hai| sAtmakaM jIvaccharIraM prANAdimatvAditi / jaise-jIvita zarIra AtmAsahita hai, kyoMki usameM prANa Adi haiN| na hi sAtmakanirAtmakAbhyAmanyo rAzirasti / yatra prANAdivartate / sAtmaka aura nirAtmakase bhinna aisI koI rAzi nahIM hai jahAM prANa Adi ho| __ Atmano vRttivyavacchedAbhyAM sarva saMgrahAt / AtmAke sadbhAva aura abhAvase sabakA saMgraha karanese [ anyarAzikA abhAva hai|] nApyanayorekatra vRttinizcayaH / / ina donoM [ sAtmaka aura nirAtmaka J meM eka sthAnameM sadbhAvakA nizcaya nahIM hai| sAtmakatvena nirAtmakatvena vA prasiddha prANAderasiddhiH / kyoMki sAtmaka athavo nirAtmaka rUpase prasiddha honese prANa AdikI asiddhi ho jaavegii| tasmAjjIvaccharIrasambandhI prANAdiH / ataeva prANa Adi jIvitazarIra sambandhI haiM / sAtmakAdanAtmakAca sarvasmAdyAvRttatvenAsiddhaH / kyoMki sAtmaka aura nirAtmaka sabase vyAvRtta honese asiddha hai| tAbhyAM na vyatiricyate na tatrAnveti / usakA na to una donoMse vyatireka aura na anvaya hI hai| kyoMki vaha ( donoM) eka AtmAmeM bhI siddha nahIM ho skte| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavindu ekaatmnypysiddheH| nApi sAtmakAbhirAtmakAJca tasyAnvayavyatire. .. kporbhaavnishcyH| sAtmaka aura nirAtmakase bhI usake anvaya aura vyatirekake abhAvakA nizcaya nahIM hotaa| ekAbhAvanizcayasyAparAbhAvanAntarIyakatvAt / kyoMki eka ke abhAvakA nizcaya dUsareke abhAvake nizcaya kA avyabhicArI hotA hai| __ anvayavyatirekayoranyonyavyavacchedarUpatvAt / kyoMki anvaya aura vyatireka anyonyavyavaccheda rUpa haiM / ata evAnvayavyatirekayoH sandehAda naikAntikaH / ataeva anvaya aura vyatirekame sandeha honese anaikAntika hai| sAdhyetarayorato nizcayAbhAvAt / kyoMki isase sAdhya aura usake virodhIke nizcayakA abhAva hai| evaM trayANAM rUpANAmekaikasya dvayordvayorvA rUpayogasidau saMdehe ca yathAyogamasiddhaviruddhAnakAntikAstrayo hetvaabhaasaaH| isaprakAra tInoM rUpoM meM se eka 2 athavA do 2 rUpoM ke asiddha athavA sandigdha hone para yathAyoga asiddha viruddha aura anaikAntika ye tIna hetvAbhAsa hote haiN| . viruddhAvyabhicAryapi sNshyheturuktH| sa iha kasmAnoktaH ? (zaMkA) viruddhAvyabhicArI bhI saMzayakA kAraNa kahA gayA hai| usako yaha kyoM nahIM kahA? ( jo hetvantarase siddha kiye hue ke viruddha hotA hai vaha vyabhicArako prApta nahIM hotA / vahI viruddhAvyabhicArI hai| athavA jo vi. ruddha hote hue anya sAdhanase siddha kiye hue dharmake viruddha sAdhana karanese vyabhicArI ho vaha apane sAdhyase, vyabhicarita na honese viruddhAvyabhicArI hotA hai| jaise hetvantara dhUmase siddha kiye hue agni yukta parvata ke jala yukta tAlAba viruddha hai| ataeva tAlAba parvata meM vyabhicarita nahIM ho sktaa| athavA jo viruddha hote hue anya sAdhana dhUma se siddha kiye hue dharma agni ke viruddha jala ko siddha na karanese Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 bhASATIkA sahita usameM avyabhicArI ho vaha apane sAdhyase vyabhicarita na honese viruDAvyabhicArI hai|) __ anumAnaviSaye'saMbhavAt / ___ (uttara ) anumAna ke viSaya ( rUpya ) meM asambhava honese usakA kathana yahA~ nahIM kiyA gyaa| na hi saMbhavo'sti kAryasvabhAvayoruktalakSaNayoranupala. mbhasya ca viruddhatAyAH / na caanyo'vybhicaarii| . __ kyoMki ukta lakSaNa (trairUpya) vAle kArya, svabhAva aura anupalambha kI viruddhatA sambhava nahIM hai / aura [ unase bhinna ] anya koI avyabhicArI bhI nahIM hai, [ ataeva unhImeM hetutA hai|] [ taba AcArya dignAgane isa hetudoSako kisa sthala para kahA hai ? isake liye kahate haiM-] tasmAdavastudarzanavalaprayattamAgamAzrayamanumAzritya tadarthavi. cAreSu viruddhAvyabhicArI mAdhanadoSa uktaH / avastu ke darzana ke balase pravRtta hue AgamAzraya anumAnakA Azraya lekara usake arthake vicAroMmeM viruddhAvyabhicArI sAdhana doSa kahA hai| zAstrakAgaNAmartheSu bhrAntyA viparItasya svabhAvopasaMhArasaMbhavAt / kyoMki artha meM bhrAnti ho jAnese zAstrakAroMkA viparItako svabhAva kaha denA sambhava hai| na hyasya sambhavo yathAvasthita vastusthitiSvAtmakAryeSUpalambheSu / yaha yathAvasthitavastukI sthiti aura AtmakAryoM ke upalambha meM sambhava nahIM hai| tatrodAharaNaM yatsarvadezAvasthitaiH svasambandhibhiH sambadhyate tatsarvagataM yathAkAzamabhisaMbadhyate sarvadezAvasthitaiH svasambandhibhiryugapatsAmAnyamiti / - isakA udAharaNa-jo sarvadezAvasthita (saba sthAnoM meM rahane vAle) apane sambandhiyoM se sambandhita hotA hai vaha sarvagata hai| jaiseAkAza sarvadezAvasthita svasambandhiyoM se eka sAtha sAmAnya ho sambandhita hotA hai| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / nyAyavindu tatsaMbandhisvabhAvamAtrAnubandhinI taddezasaMnihitasvabhAvatA / taddezasaMnihitasvabhAvatA tatsambandhisvabhAvamAtrako kAraNa karane vAlI hai| * na hi yo yatra nAsti sa tadezamAtmanA vyAmo tIti svabhAvahatuprayogaH / 'jo jahA~ para nahIM hai vaha usa pradezako apane dvArA vyApta bhI nahIM karatA' yaha svabhAvahetu kA prayoga hai| * dvitIyo'pi prayomo yadupalabdhilakSaNaprAptaM sanopalabhyate na tattatrAsti / tadyathA-kacida vidyamAno ghadaH / * dUsarA prayoga-jo upalabdhi lakSaNa prApta hotA huAM bhI upalabdha nahIM hotA vaha vahA~ para nahIM hai / jaise-kahIM avidyamAna ghaTa / nopalabhyate copalabdhilakSaNapAta sAmAnya vyaktyantarAleSviti / nyaktiyoM ke antarAla meM upalabdhilakSaNa prApta sAmAnya upalabdha nahIM hotaa| ayamanupalambhaprayogaH svabhAvazca parasparaviruddhArtha sAdhanAdekatra saMzayaM janayataH / / yaha anupalambhaprayoga aura svabhAva paraspara viruddha arthako sAdhana karane se eka sthAna meM saMzaya ko utpanna karate haiN| trirUpo heturuktH| isa prakAra trikA hetu kaha diyaa| tAvatavArthapratIti na pRthagdRSTAnto nAma sAdhAvayavaH kazcit / .' tena nAsya lakSaNaM pRthagucyate, gatArthatvAt / utanese hI arthako pratIti ho jAnese dRSTAnta nAmavAlA koI pRthaka avayava sAdhana meM nahIM hai| isa vAsate usakA lakSaNa prathaka nahIM kahA [kyoMki utane se hI ] artha vidita ho jAtA hai| hetoH sapakSa eva satvamasapakSAca sarvato vyAvRtto rUpamukta 1. pI0 saM0 meM 'na' nahIM hai / DAkTara satIzacandra vidyAbhUSaNa ke lekhase videta hotA hai ki gyAvabindu ke tibbatI bhASA ke anuvAda meM 'na' hai| hamArI sammati meM bhI yahA~ isakA honA thA Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASATIkA sahita mabhedena punarvizeSeNa kAryasvabhAvayorjanmata mAtrAnubandhau darzanIyAvuktau / kyoMki hetu kA sapakSa meM hI rahanA aura saba vipakSoMkA usase zunya rahanA ke donoM rUpa kaha diye / vizeSa abhedase kArya janma [ jJAtavya ] aura svabhAva kA tanmAtrAnubandha darzanIya kaha diyaa| tacca darzayatA yatra dhRmastatrAgnirasasagnau na kaci ddhRmo yathA mhaansetryoH| . . __ usako dikhalAte hue 'jahA~ dhUma hotA hai vahA~ agni hotI hai| agni ke abhAva meM dhUma bhI nahIM hotA / jaise pAkazAlA aura tAlAba meN|' yatra kRtakatvaM tatrAnityatvamanityatvAbhAve kRtakatvAsaMbhavo yathA ghaTA kAzayoriti darzanIyam / jahA~ kRtakatva hotA hai vahA~ anityatva hotA hai| anityatva ke abhAva meM kRtakatva asambhava hai| jaise ghaTa aura AkAza meN| yaha saba dekhanA caahie| na hyanyathA sapakSavipakSayoH sadasattve yathokta. prakAre zakye darzayitum / tatkAryatAniyamaH kAryaliGgasya svabhAvaliGgasya ca svabhAvena vyAptiH / kyoMki anyathA yathoktaprakAra ke sapakSa aura vipakSa meM satva aura asatva aura kArya liGgakA tatkAryatAniyama aura svabhAva liGga kI svabhAva se vyApti nahIM dikhalAyI jA sktii| asmiMzcArthe darzite darzita eva dRSTAnto bhavati / isa artha ke samajha jAne para dRSTAnta samajha meM A hI jAtA hai| etAvanmAtrarUpatvAttasyeti / kyoMki vaha kevala utanA hI hai| etenaiva dRSTAntadoSA api niramtA bhavanti / isase hI dRSTAntadoSoM kA bhI nirAkaraNa ho jAtA hai| yathA-nityaH zabdo'mUrtatvAt , karmavatparamANuudghaTavaditi / jaise-zabda nitya hai, kyoMki vaha karma, paramANu, aura ghaTake samA. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - nyAyaSindu ... na amUrta hai| . sAdhyasAdhanadharSobhayavikalAstathA sandigdhasAdhyadharmAdayazca / sAdhyadharmavikala sAdhanadharmavikala, ubhayavikala, tathA sandi. gdhasAdhyadharma Adi ( sandigdhasAdhanadharma tathA sandigdhobhaya ) [dRSTAnta doSa haiM / (inameM se karma sAdhyavikala, paramANu sAdhanavikala aura ghaTa ubhayaviphala dRSTAnta haiN|) yathA rAgAdimAnayaM vacanAdradhyApuruSavat / jaise-yaha rAga Adi se yukta hai, kyoMki mArgameM calanevAle puruSake samAna bolatA hai ( yaha saMdigdhasAdhyadharma kA udAharaNa hai|) maraNadharmo'yaM puruSo rAgAdimatvAdrathyApuruSavat / yaha puruSa maraNadharmavAlA hai, kyoMki yaha mArga meM calane vAloM ke samAna rAgAdimAna hai / ( yaha saMdigdhasAdhanadharma dRSTAnta hai| ). asarvajJo'yaM rAgAdimatvAdrathyApuruSavaditi / yaha asarvajJa hai kyoMki yaha rathyApuruSa (mArga meM calane vAle puruSa ) ke samAna rAgAdimAna hai| ( yaha sandigdhobhaya dRSTAnta hai| anantrayo'pradarzitAnvayazca / - ananvaya aura apradarzitAnvaya bhI [ dRSTAnta doSa haiN| ] (jisa dRSTAntameM sAdhya aura sAdhanameM sambhavatA hI dikhalAI de kintu sAdhyase vyApta na ho vaha ananvaya hai| jisa dRSTAnta meM . anvaya ke hote hue bhI use kahane vAle ne dikhalAyA na ho use apradarzitAnvaya kahate hai|) yathA yo vaktA sa rAgAdimAniSTapuruSavat / jaise-jo vaktA hotA hai vaha iSTa puruSa ke samAna rAgAdimAna hotA hai| ( yaha ananvaya kA udAharaNa hai|) * anityaH zabdaH kRtakatvAddhaTavaditi / zabda anitya hai| kyoMki vaha ghaTake samAna kRtaka hotA hai / (yaha apradarzitAnvaya kA udAharaNa hai|) tathA vipriitaantryH| tathA viparItAnvaya yadanityaM tatkRtakam / . jo anitya hotA hai yaha kRtaka hotA hai| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASATIkA sahita iti sAdharmyeNa / yaha sAdharmya se [ nau dRSTAnta doSa kaha die / ] vaidharmyeNApi paramANuvatkarmavadAkAzavaditi saadhyaadyvytirekinnH| vaise bhI 'paramANu, karma aura AkAzake samAna' ye sAdhyAvyatireki Adi dRSTAnta doSoM ke udAharaNa haiM / ( isameM paramANu sAdhyAvyatireki, karma sAdhanAvyatireki aura AkAza ubhayAvyatireki dRSTAnta haiM / ) tathA saMdigdhasAdhyavyatirekAdayaH / tathA saMdigdhasAdhyavyatireka AdiyathAjJAH kapilAdayo'nAptA vA / avidyamAna sarvajJatAsatAliGgabhUtapramANAtizayazAsanatvAditi / jaise -- kapila Adi asarvajJa athavA anApta haiM, kyoMki unameM sajJatA kA liGgabhUta pramANAtizayazAsana nahIM hai / atra vaidhamryodAharaNaM yaH sarvajJa Apto vAsa jyotirjJAnAdikamupadiSTavAn / 32 yadyathA / RSabhavardhamAnAdiriti / isa pramANa vaidharmya udAharaNa : jo sarvajJa yA Apta hotA hai vaha jyotirjJAta Adi kA upadeza detA hai| jaise--RSabha aura vardhamAna Adi [ jaina tIrthaMkara / ] tatrAsarvajJatAnAtayoH sAdhyadharmayoH saMdigdho vyatirekaH / kyoMki sAdhyadharma asarvajJatA aura anAptatA meM vyatireka sandidha hai| saMdigdha sAdhanavyatirekaH / yathA- na trayIvidA brAhmaNena grAhyavacanaH kazcitpuruSo rAmAdimatvAditi / sandindhasAdhana vyatireka koI puruSa trayIvita ( jo Rk, yajuH, aura sAma ina tInoM vedoM ko jAnatA hai brAhmaNase grAhyavacanavAlA (jisakA vacana grahaNa kiye jAne yogya ho ) nahIM haiN| kyoMki puruSa rAga Adi se yukta hotA hai / 1. pI0 [saM0 meM 'sarvajJA' pATha hai, jo azuddha hai / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu atra vaidhamryodAharaNam / ye grAhyavacanA na te rAgAdimantastadyathA gautamAdayo dharmazAstrANAM praNetAra iti gautamAdibhyo rAgAdimattvasya sAdhanadharmasya vyaahRtiH| usameM vaidhamryodAharaNa jo grAhyavacana vAle hote haiM vaha rAgAdimAn nahIM hote| jaisegautama Adi dharmazAstroMke banAnevAle / isa prakAra gautama Adi se rAgAdimatva sAdhanadharma kI vyAvRtti kI / saMdigdhA saMdigdhobhayavyatirekaH / 33 yathA vItarAgAH kapilAdayaH parigrahAgraha yogAditi / saMdigdhAsaMdigdhobhayavyatireka jaise - kapila Adi vItarAga nahIM hai; kyoMki unameM parigraha aura Agraha hai / atra vaidharmyeNodAharaNam / yo vItarAgo na tasya parigrahAgraho yathA - RSabhAderiti / RSabhAderavItarAgatvaM parigrahayogayoH sAdhyasA - dhanadharmayoH saMdigdho vyatirekaH / isameM vaidhamyadAraNa jo vItarAga hotA hai usake parigraha aura Agraha nahIM hotA / jaise - RSabha Adi / RSabha Adi ke sAdhyadharma avItarAgatva aura sAdhanadharma parigraha aura Agrahake yogameM vyatireka saMdigdha hai / avyatireko yathA'vItarAgo vaktRtvAt / avyatireka vaktA honese vItarAga nahIM hai / vaidhamryodAharaNaM yatra vItarAgatvaM nAsti sa vaktA / yathopalakhaNDa iti / yadyapyupalakhaNDAdubhayaM vyASTattayA sarvo vItarAgo na vakteti vyAptyA vyatirekAsiddheravyatirekaH / vaidhayodAharaNa jisameM vItarAgatA hotI hai vaha vaktA nahIM hotaa| jaise -- pASANakhaNDa / yadyapi pASANakhaNDase donoM kI vyAvRti ho jAnese 'sabhI "vItarAga vaktA nahIM hote' isa vyAptise vyatirekake siddha na honese avyatireka hai / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASATIkA sahita amadarzitavyatireko yathA-aniyaH zabdaH . kRtakatvadAkAzavaditi / / amadarzitabhyatireka jaise-zabda anitya hai; kyoMki vaha AkAza ke samAna kRtaka hai| vaidhayeNApi viparItavyatireko yathA yadakRtakaM tannityaM bhavatIti / vaidhaya'se bhI viparItavyatireka jo kRtaka nahIM hotA vaha nitya hotA hai| na miSTAntAbhAsahetoH sAmAnyalakSaNaM sapakSa eva satvaM vipakSa ca sarvatrAsattvameva nizcayena zakyaM darzayituM vizeSalakSaNaM vA / ina dRSTAntAbhAsoM se hetukA sAmAnyalakSaNa, sapakSameM hI rahanA aura vipakSame sarvatra abhAva athavA vizeSalakSaNako nizcaya rUpase dikhalA hI nahIM skte| tadarthApatyaiSAM nirAso veditavyaH / ataeva unakA nirakaraNa arthApati ( sAmarthya ) se hI jAna lenA caahiye| dUSaNA nyuuntaayuktiH| nyUnatA kA kahanA dUSaNA hai|| ye pUrva nyUnatAdayaH sAdhanadoSA uktAsteSAmudbhAvanaM dUSaNam / jo pahile nyUnatA Adi sAdhanadoSa kahe haiM unakA kahanA dUSaNa hai| . tena pareSTArthasiddhipatibandhAt / kyoMki usase dUsareke iSTa artha kI siddhi meM rukAvaTa hotI hai| dUSaNAbhAsAstu jAtayaH / dUSaNAbhAsa jAtiyA~ haiN| abhUtadoSodbhAvanAni jAtyuttarANIti / abhUta doSakA prakaTa karanA jAtyuttara hai| iti tRtIyaH paricchedaH samAptaH / nyAyavinduH samAptaH / iti tRtIya pariccheda smaapt| nyAyavindu samApta / 1. mudrita pustaka meM 'anubhUta0' pATha hai| kintu TIkA se hamAre hI pATha kI puSTi hotI hai| isake atirikta pahile pATha se artha bhI ThIka nahIM baiThatA / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 m 20 3 10 10 12 12 13 14 15 15 15 15 15 16 16 17 17 17 paM0 15 18 .12 15 dii 24 TippaNyanugata saTIka nyAyabindoH zuddhipatram / 19 10 10 13 22 'idami' ti padaM kha 11 prAyayatsaM0 14 24 8 15 a oc 13 14-16 16-17 azuddhayaH prasavenyote 0tasminanA0 18 buddha paramezvasyA0 kAzcicchu0 samvandha0 paThAntaram nivRtyakrama haTAt mudritaMpustakasya * markSakriyA vRkSavAptiH / na tvavi0 0 saMsRyoH / sannihi eba 0 vikalpa 0dabhisApa0 * prAhI / zuddhayaH prasave jyote 0tasminnanA0 buddhaH paramezvarasyA kAMzcicchra0 -sambandha0 pAThAntaraM nivRtyaGgam 'idam' iti padaM sa0 prApayatsaM0 haThAt .mudrita pustakasya 0marthakriyA0 : vRkSAvAptiH / api tvavi0 saMsRSTayoH / samihi eva 0 vikalpa - 0dabhilApa0 grAhi / kalpanayA gRhaNena kalpanapA " 0 gRhaNe na indriyajJAnaM / svaviSa..... indriyajJAnam / ............janitaM tat / indriyasya jJAnami indriyasya jJAnamindriya - ndriyajJAnam / jJAnam / yattatpratyakSam / mAnasa yattatpratyakSam / pratyakSe mAnasapratyakSe: *tyakSalaNamAha / sva AtmI * tyakSalakSaNamAha Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 18 18 19 19. 19 22 22 23 23 23 24 24 24 27 ra 33 34 35 36 37 41. 41 42 42 42. 42 e P 10 13 20 16 20 12-14 tena janitam / 11 20 14 19 25 13 24 11 22 No 11 f shuddhiptrm| azuddhayaH yo viSaya manovijJAnam / 'gRhItagRhaNA0 sarva citta tadanenaikaMsantAnAnta0 o nivRtyartha mate pratyekaM vastu jani vaM viSaye'yi pratibhAse bhadaH sphuTani *tvaadvstun:| * pratijJAsaM : sakalavIhasAdhA0 tatastatsamAnya0 rUpetvanA0 yadyatyamarakoze prathamaparicchedaH sAdhya dharmazcAsau prathamaparicchedaH C vizaSazca prathamaparicchedaH sAdhyasAdhanayoH sadhanaM viSayastu sAdhyadarthA0 *prAtadho zuddhayaH svaviSayAnantaravi . Saya sahakAriNendri yajJAnena samanantara pratyayena janitaM tamanovijJAnam / sva AtmIyo viSaya tena jnitm| tadneneokasantAnAnta0 grahItagrahaNA0 'sarvacitta0 SoftvRtyarthe mate vastu janitatvaM viSaye'pi pratibhAsabhedaH sphuTAni * tvAdvastunaH / 0pratibhAsaM sakala vahnisAdhA0 tatastatsAmAnya0 rUpatvenA0 arathi dvitIyaparicchedaH sAdhyadharmazcAsau dvitIyaparicchedaH ofvazeSazca dvitIyaparicchedaH sAdhyasAdhanayoH sAdhanaM * viSayastu sAdhyAdarthA0 * pratibandho ca Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shuddhiptrm| paM0 azuddhayaH : zuddhayaH / 20 mimittat . . nimittAt prathamaparicchedaH dvitIyaparicchedaH bhavetu bhavatu prathamaparicchedaH dvitIyaparicchedaH yasmA yasmAprathamaparicchedaH dvitIyaparicchedaH 9 .. kAryavirUddho0, kAryaviruddho prathamaparicchedaH . dvitIyaparicchedaH svabhAnupalabdhi0 ... svabhAvAnupaH labdhi0 . bhAvAbhAvAsiddheH bhAvAsiddha 20 tadenana tadanena upalabdhilalakSaNa upalabdhilakSaNa vyaakhyaatm| vyaakhyaatm| 0vyAyAraH vyApAra::. 18: vizepa: vizeSaH / 59 / 13 2 . 36 sAdha0 . sAdhana pramANeriti pramANairiti 0bhAvatva __0bhAvitva0 0sAdhyadhama sAdhya karamALetuprayogaH / kasmAddhatumasogaH / sattvanupa0 ... sattvamanupa0 hatvabhAvena .. hetvabhAvena sAdhye na sAdhyena tasmAtrirUpa0 . tasmAnirUpa dhyabhAve dhyAbhAve * bhavadevaM .. . bhavedevaM .. sAdhyasvanaiveSTa sAdhyatvenaiveSTa sthitasAdhana sthitaH sAdhana darzayannana .. darzayanneka. kAryAcchadvAjAvaM, kAryAcchandAjAtaM - uryAyate. ucAryate : 74 20 8. 86 . 15 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PC pR0 37 9. 91 93 2 99 98 99 101 101 101 102 102 102 102 103 103 103 103 103 104 104 104 104 106 106 108 109 110 111 8 12 99 25 . 25 12 25 10 1 12 12 17 20 13. 17 18 22 1 11 19 20 3 12 . 16 4 ..13 25. shuddhiptrm| azuddhayaH iSTonirAkRtaH praditacca: 0bhAsa ghA kha0 prAmANyaM / 0gRhya 'hIti yasmAt virudvayo0 birodha baktavyAH 3 6tukRtaM, *stvanye nyAbhAvA* rA rAgAdInAM kA rAgodau Aha / 0 kRdityAha / tadiSTasaM0 hetunaparyaya ityAha / mahISTa0 iti pakSadharmasya dvAbhyAM niyamasattAniyo nanu na vyasyabhAve janmajJAnaM satvamiti - pipakSa 'iSTavidyAtakRta iSTavighAtakRt paramANu saMcitarUpAH / paramANusaMzcitirUpAH / yogine C zuddhayaH nirAkRta sapadakha0 -yat, yadviruddhaM / - yadi tacca 0bhAsaH / vA / kha0 pramANyaM / kha0 gRhyate / hIti / yasmAta viruddhayoo virodha vaktavyAH 3 hetukRtaM, '0 stvanyonyAbhAvA0 da rA. rAgAdInAM kA rAgAdau Aha- : janma zAna satvamiti vipakSa bhogino kRdityAha - tadiSTAsaM0 taviparyaya ityAha nahISTa0 : iti / pakSadharmasya ca dvAbhyAM niyatastAnizcayo nanu ca vyasyAbhAve sadasatva0 yata, kha0 yadviruddhaM Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ qo 113 56 114 wr "" 20 " 4 8 21 99 114 117 117 120 120 14 121 16 121 21 122 123 126 127 131 133 .21 23 12 24 16 . 25 zupitram / azuddhayaH yathAvastusthitaM yathAsthitA sarvagatvaM vyaktirahiteSu tattaddezesAnahita0 trirUpAM hetu0 0na vastu0 tena 'dAhena 0nAdRSTAntatva 0 ka0 pradarzina vacanAdini ka0 rAgAdimakhaM | navopadiSTavantaH / yata saravipakSe anubhUtaH anazvaM zuddhayaH "yathA vastu sthitaM tathA sthitA sarvagatatvaM vyaktirahiteSu tattaddezasaMnihita trirUpAM hetu0 kha0 na vastu0 te na 'daddane 0nASTAntatva0 ka0 pradarzina vacanAditi ka0 rAgAdimadhye | na copadiSTavantaH / yatra satvaM vipakSe abhUta0 anAzyaM Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REPO000000000000000000000000000000000000000 vishess-suucnaa| . hamAre yahAM hara taraha kI saMskRta pustakeM mai bhASA TIkA ke haravakta taiyyAra rahatI haiM isake alAve hara taraha kI chapAI tathA jilda ke baMdhAI kA kArya bhI hotA hai| 000000000MA 10000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 SC030000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 nIce likhe pate para patra vyavahAra kreN| jayakRSNadAsa-haridAsagupta:caukhambA saMskRta sIrIja AphIsa / vidyAvilAsa presa, gopAlamaMdira lena / * banArasa sittii| 20100000000000000000000000000000000000000000