Book Title: Jain Hindi Puja Kavya
Author(s): Aditya Prachandiya
Publisher: Jain Shodh Academy Aligadh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010103/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jena hindI pUjA kAvya paramparA aura AlocanA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zodha akAdamI, alIgar3ha samparka sUtra : maMgala kalaza, 364, sarvodaya nagara, AgarA roDa, alIgar3ha-202001 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina hindI pUjA kAvya paramparA aura AlocanA [mAgarA vizvavidyAlaya dvArA 19780 meM pI-eca0DI0 upAdhi hetu svIkRta zodhaprabandha] lekhaka : DaoN. Aditya pracaNDiyA 'dIti' [ ema0 e0 (svarNapadaka prApta), pI-eca0 DI0 ] Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN0 Aditya pracaNDiyA 'voti' prathama saMskaraNa / mahAvIra jayantI, aprela, 1687 jaina zodha akAdamI, alIgar3ha samparka sUtra : maMgalakalaza 364, sarvodaya nagara, AgarA roDa, alIgar3ha-202001 (u0pra0) prakAzaka akAdamI kI sadasyatA | bI priNTarsa hAusa, AgarA Jain Hindi Pooja Kavya : Parampara Aur Alochana by the Dr. Aditya Prachandia Deeti; Published by the Jain Sodh Academy, Mangal Kalash, 394, Sarvodaya Nagar, Agra Road, Aligarh-202001. (U.P.) Price--Membership of Academy Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtR devo bhava samarpaNa jinakA sArA jIvana pUjAmaya thA aura jinakI vAtsalya sikta sIkha mujhe Aja bhI sambodhatI-sAdhatI hai, unhI RjumanA, dharmaparAyaNA, mahilAmaNi, pUjyA mAtezvarI svargIyA manorajanI pracaNDiyA 'devIjI' kI pAvana puNya smRti meM --Aditya pracaNimA 'bIti' Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zodha akAdamI, alIgar3ha viziSTa saMrakSaka sva0 zrI nauraMgarAya jaina (sva0 AnaMdaprakAza jaina, zrI veda prakAza jaina, zrI kailAzacandra jaina, zrI surezacandra jaina, zrI subhASacandra jaina) nauraMga bhavana, jI. TI. roDa, alIgar3ha saMrakSaka maNDala zrImAna seTha ummedamala jI pANDayA, dillI zrImAna lAlA premacandra jI jaina, dillI zrImAna bAbU mahatAbasiMha jI jaina, dillI zrImAna seTha ravicandra jo jaina, kAnapura zrImAna seTha saubhAgyamala jI jaina, lakhanaU zrImAna seTha tArAcandra jI gaMgavAla, jayapura zrImAna seTha candrakumAra jI jaina, phIrojAbAda zrImAna bAbU zikharacandra jI jaina, deharAdUna zrImAna mahendrakumAra jI jaina, kAnapura zrImatI rUparAnI jI jaina, alIgar3ha zrImatI alakA pracaNDiyA, alIgar3ha nidezaka evaM sampAdaka vidyAvAridhi DaoN. mahendrasAgara pracaNDiyA, DI. liTa. samparka sUtra : maMgala kalaza 394, sarvodaya nagara, AgarA roDa, ___ alIgar3ha-202001 (u0 pra0) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1- mero samasyA : merA samAdhAna 2- vacanazubha 3. bhUmikA 4. apanI bAta 5- udbhava tathA vikAsa 6- jJAna 7- bhakti 8. vidhi-vidhAna 6- sAhityika (i) rasayojanA (ii) prakRticitraNa (iii) alaMkArayojanA (iv) chandoyojanA (v) pratIka yojanA (vi) bhASA 10- manovaijJAnika 11- sAMskRtika viSaya krama (i) nagara varNana (ii) vezabhUSA, AbhUSaNa aura saundarya prasAdhana (iii) vAdyayantra (iv) mAnavetara prakRti - puSpavarNana (v) phalavarNana (vi) pazuvarNana (vii) pakSIaja 12- upasaMhAra (i) pUjA kAvyakAroM kA saMkSipta paricaya (ii) pUSA zabdakoza / / / / IV-V VIXI XII - XIII 1- 14 15- 66 67-106 110 -156 160-271 160-166 170-176 177-166 197-227 228-233 234 - 271 272-264 285 - 361 286-262 263 - 306 31-321 322-333 334-- 346 347-- 355 356-361 362-384 362.364 365-384 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ merI samasyA : merA samAdhAna anabhyAse viSa vidyA arthAt abhyAsa ke abhAva meM vidyA bhI viSa ho jAtI hai / zAstra vidyA kA vaijJAnika adhyayana anuzIlana jaba maulikatA kA udghATana karatA hai vastutaH tabhI vaha anusaMdhAna kI vastu bana jAtI hai / atIta kAlIna zAstra-vANI kA abhiprAya vizeSa vyAkhyA - vidhi kI apekSA rakhatA hai kyoMki bhASA vijJAna ke svabhAva kI dRSTi se zabda kA artha kAlAntara meM svacAlita hotA jAtA hai / zAstra-paramparA kA prAcInatama rUpa bhAratIya zAstra bhANDAroM meM vidyamAna hai / isa dRSTi se jinavANI kI sampadA jaina bhANDAroM meM surakSita hai / hastalikhita jaina zAstro kI bhASA tathA lipi vijJAna eka vizeSa vidhi-bodha kI apekSA rakhatA hai / isa dRSTi se prAcIna hastalikhita sAhitya kA pAThAnusaMdhAna aura artha - abhiprAya Adhunika prAcIna lipi meM Abaddha karanA Avazyaka ho gayA hai / Adhunika anusaMdhitsu ke samakSa aneka kaThinAiyA~ use jaina viSayoM para gaveSaNAtmaka adhyayana-anuzIlana karane para AtI haiN| sarvaprathama use viSaya kA vidvAna nirdezaka hI nahI mila pAtA hai| jo deza meM viSaya ke vidvAna haiM ve prAyaH zodha takanIka se anabhijJa hote haiM, sAtha hI vizva vidyAlayI nikaSa para khare nahIM utrte| jo vizva vidyAlaya adhiniyama ke antargata samartha zodha-nirdezaka hai unheM jaina zAstra tathA vANI kA samyak jJAna nahIM hotA / isI krama meM viSaya kA art aura tatsambandhita sAmagrI saMkalana anusaMdhitsu ke lie zira-zUla bana jAtA hai / jaina bhANDAroM meM lupta-vilupta zAstroM kI khoja lipi - vijJAna ko na samajha pAne kI bIja vastuta use naitika skhalana tathA satya hanana karane-karAne ke lie vivaza karatA hai / jo starIya zodha prabandha taiyAra haiM, jinakI vidhivata parIkSA ho cukI hai aura jinheM uttIrNa ghoSita kiyA jA cukA hai, kintu unake prakAzana kI samasyA hai| ina sabhI samasyAo ne eka aise saMsthAna kI sthApanA karane ke lie mujhe prerita kiyA jahA~ upalabdha hoM zodha viSayaka sabhI samasyAoM I ( } ) toutes sesuatu. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke samAdhAna / aura mUlyavAna granthoM ko prakAzita kara deza-videza ke anusaMdhAna kendroM taka sulabha karAyA jA sake, phalasvarUpa vidyA ke vividha jJAnavijJAna kA samyak mUlyAMkana ho ske| jaina zodha akAdamI isI kA zubha pariNAma hai| isake tatvAvadhAna meM lagabhaga do darjana zodha prabandha taiyAra ho cuke haiM aura aneka zodhArthiyoM ko durlabha sAmagrI, zodha-prabandhoM kI rUpa rekhAyeM, laghu nibandhoM kI racanA tathA pAThAnusaMdhAna viSayaka nAnA kaThinAiyoM kA hala sulabha hai| prasannatA kA viSaya hai ki akAdamI ke tatvAvadhAna meM yaha zodha-prabandha usakI prakAzana paramparA kI pahala karatA hai sthApi isake sampAdana tathA prakAzana meM kitane pApaDa belane par3e haiM, yaha vastuta. Atma-kathA kA viSaya hai / akAdamI kI yojanA ko saphala banAne me aneka sAmAjika jinavANI premiyoM kA sahayoga prApta hai jinameM sarvazrI lAlA premacandrajI jaina (jainA vAca kampanI), bAbU indrajIta jaina, eDavokeTa, kAnapura, paM zIlacandra jI zAstrI, mavAnA zrImAn jayanarAyaNa jI jaina, meraTha, zrImAna kailAzacandra jI jaina, mujaphpharanagara, zrImAn hajArImalla jI bAMThiyA, kAnapura, zrImAn ramezacandra jI gaMgavAla, jayapura tathA zrI javAharalAla jI jaina, sikandrAbAda Adi bhAiyoM ke zubha nAma ullekhanIya haiN| isake atirikta mahAmanISI paM0 kailAzacandra jI zAstrI, paMDitavara zrI jagamohana lAla jI zAstrI, 50 pannAlAla jI sAhityAcArya, paM0 rAjakumAra jI zAstrI nibAI, paM0 nAthUlAla jI zAstrI, paM0 lAla bahAdura jI zAstrI, paM0 bhaMvaralAla jI nyAyatIrtha, DaoN0 kastUra candra jI kAsalIvAla, bAbU lakSmI candra jI jaina (bhAratIya jJAnapITha) tathA itihAsamanISI paM0 nIraja jaina, satanA ke zubha nAmoM kA ullekha vastuta: akAdamI kI zakti aura zobhA hai jinase hameM samaya-samaya para sArasvata sahayoga prA8, hotA rahA hai| grantha ke mudraNa meM zrI gosvAmI jI, mukha pRSTha AvaraNa jaina sevA samiti, sikandrAbAda tathA grantha-prabandhanAtmaka sahayoga zrImAn zrIcandra jI surAnA kI dekha-rekha meM sampanna huA hai, ataH akAdamI parivAra inakA atyanta AbhArI hai| isa prabandha ke zodha kA ciraMjIvI DaoN. Aditya pracaMDiyA 'dIti' hai jinakA gaveSaNAtmaka svAdhyAya aura zrama tathA sUjha-bUjha ullekhanIya hai / mAgarA vizvavidyAlaya ke mahAmanISI vidvAnoM ne isa prabandha kI bhUri-bhUri anuzaMsA kara pI-eca. DI. upAdhi ke lie saMstuti kI hai / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ una sabhI vidyA-premiyoM kA yogadAna jinakI sakriyatA ke binA yaha prakAzana kArya calanA sambhava nahIM thA, sarvathA zlAghanIya hai / zrImAn ummedamala jI pANDayA, zrI ravicandra jI jaina, zrI tArAcandra jI gaMgavAla, bAbU zikhara candra jI jana tathA zrImAn saubhAgyamala jI jaina ne akAdamI ke saMrakSaka banane kI mahAna kRpA kI hai| akAdamI kI sthApanA meM preraNA srota rahe haiM umake parama saMrakSaka zrImAna kailAzacandra jI jaina, nauraMga bhavana, aliigddh'| aMta meM una mabhI jaina vidyApremiyoM, dAnavIroM tathA vidvAna-bandhuoM kA Atmika zubha-bhAva tathA sahayoga-sujhAva sAdara prArthita hai / ityalam / mahendra sAgara pracaMDiyA nidezaka tathA sampAdaka Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vacana-zubha jaina tattva darzana meM bAtmA aura paramAtmA meM itanI bhinnatA nahIM hai ki bhajana-stavana, pUjA-upAsanA kA avakAza ho| para manavAdakA zAsana jIvana para nahIM cltaa| bhakti-upAsanA hara mAnava kI aMtanihita AvazyakatA hai| paramAtmA usa artha meM na sahI, jainoM ke pAsa upAsya rUpa meM paramparAgata paMcaparameSThI kI dhAraNA rahatI AI hai| jina jItane vAle ko kahate haiM aura jina anuyAyI kahalAte haiM jana / jaya-vijaya koI bAharI nahI varan apane bhItara ke vikAra-vAsanAoM kii| aise vijetAoM kI eka sudIrgha paramparA rahI hai| inake guNoM ko pUjane kI paddhati bhI Aja kI nahIM hai / pUjA viSayaka hindI meM bhI kAfI kAvya racA gayA hai| isI kAvya ko AdhAra banAkara zrI Aditya pracaNDiyA ne gaveSaNAtmaka prabandha kI racanA kI hai jisa para AgarA vizvavidyAlaya, dvArA, inheM pI-eca0 DI0 upAdhi se vibhUSita kiyA gayA hai| prastuta prabandha meM lekhaka ne spaSTa kiyA hai ki jaina pUjA kA rUpa-svarUpa anya dharmAvalambiyoM kI pUjA paddhati se bhinna hai| pUjanIya gahAM vyakti nahIM, guNa haiN| siddha, arihaMta, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu-muni yaha paMca parameSThi pratIka haiN| saMyama sAdhanA aura tapazcaraNa se ye rAga-dveSa janya karma kaSAyoM ko jItane aura anta meM siddha avasthA ko prApta karate hai| lekhaka ne spaSTa kiyA hai ki paMcaparameSThi vyakti nahI, guNadhAma hai / guNoM kA smaraNa, unakI vaMdanA karanA vastutaH jainapUjA hai| anyathA vItarAga kI pUjA karane meM lAbha hI kyA hai ? ve apane pujArI kA bhalA-burA kucha kara to sakate nhiiN| lekhaka ne spaSTa kiyA hai ki ina Atmika guNoM kA smaraNa kara, unakI vaMdanA kara pUjaka apanI AtmA meM nihita pracchanna guNoM ko jagAtA hai, ujAgara karatA hai / isa prakAra Atma-jAgaraNa hI vastuta: jaina pUjA kA prayojana hai| hindI pUjA-kAvya-rUpa rasa vaividhya ke atirikta aneka chandoM meM, zailiyoM meM racA gayA hai| isa kAvya-abhivyaJjanA meM nAnA pratIkoM, alaMkAroM tathA zabda zaktiyoM kA prayoga-upayoga hama hai| lekhaka ne ina tamAma kAvyazAstrIya Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMgoM kA adhyayana kiyA hai| bhASAgata aneka rUpa spaSTa kiye gaye haiM jisameM aneka zabda pAribhASika artha-abhiprAya rakhate haiN| isase hindI bhASA samana hotI hai| pUjA kAdhya meM vyajita sAMskRtika aura manovaijJAnika svarUpa kA vizleSaNa bhI kiyA gayA hai| bhAratIya saMskRti ke vikAsa krama meM jaina saMskRti kA Arambha se hI sthAna hai, racanA se yaha spaSTa ho jAtA hai| vaidira. boTa aura jainadhArAe~ milakara hI bhAratIya saMskRti ke rUpa kA svarUpa sthira karatI hai| Arambha meM jaina saMskRti ko zramaNa saMskRti ke nAma se abhihita kiyA jAtA thaa| pUjA kAvya meM prayukta pAribhASika zabdAvali dekara lekhaka ne prabandha ke mahatva kA saMvaddhana kiyA hai| sAtha hI isa kAvya ke pAThiyoM ko usake arSa-abhiprAya ko samajhane meM isase paryApta madada milegii| hindI ke anyAnya saMta kaviyoM kI nAI ina kaviyoM kI bhASA bhI vizeSa artha kI vyaJjanA karatI hai| bhASA ke vikAsa apavA hAsa krama se isa adhyayana kI sahAyatA asaMdigdha hai| prastuta prabandha apanI bhAva tathA kalA sampadA se jahAM eka ora vidvat samAja ko lAbhAnvita karatA hai vahAM bhaktyAtmaka samudAya ko bhI zAnAloka vikIrNa karatA hai / mujhe bharosA hai isa upayogI prakAzana ke lie janazodha akAdamI, alIgar3ha ke zubha nirNaya kA sudhI samAja yatheSTa svAgata kregaa| jainendra kumAra 16-2-86 dariyAgaMja, dillI Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA deza kI sabhI pramukha bhASAoM meM nibaddha hone ke kAraNa jaina sAhitya kI vizAlatA kA anumAna lagAnA sahaja kArya nahI hai usakA adhikAMza bhAga aprakAzita hai, anadekhA hai sAtha meM acacata bhI hai / jaba hama rAjasthAna ke graMthAlayoM ko dekhate haiM to unameM saikar3oM hajAro pANDulipiyoM ke darzana hote haiM / abhI taka to pacAsoM graMthAlaya aise bhI haiM jinakA sUcIkaraNa bhI nahIM ho pAyA hai isalie ina zAstra bhaNDAroM meM kitane amUlya graMtha bikhare par3e haiM isake bAre meM kauna kyA kaha sakatA hai ? isake atirikta jainAcAryo evaM vidvAnoM ne sabhI viSayoM para lekhanI calAI hai| unhoMne apane gambhIra jJAna ko apanI kRtiyoM meM ur3ela kara rakha diyA hai isalie jaina sAhitya kI gahanatA ke bAre meM 'neti neti' kahane ke atirikta aura kahA bhI kyA jA sakatA hai ? jaina dharma nivRtti pradhAna dharma hai / sarvathA niSparigrahI bane binA jIvana ar antima lakSya 'nirvANa' ko prApta hI kiyA jA sakatA hai / usakA darzana cintana, AcAra evaM vyavahAra sabhI mAnava mAtra ko tyAga kI dizA meM mor3ane vAle haiM isalie jo niSparigrahI banakara nirvANa prApta karatA hai athavA niSparigrahI jIvana meM pravRta hokara mokSa mArga kA pathika bana jAtA hai unakA jIvana stutya hai / unakA darzana, stavana, arcana Adi sabhI hamAre lie abhISTa hai / arahanta, siddha, AcArya, upAdhyAya evaM sAdhu ye paMcaparameSThI kahalAte haiM kyoMki ye sabhI nivRtiparaka jIvana apanA cuke haiM / jagata se unheM koI lenA denA nahIM hai / unameM bhI siddha parameSThI mokSa prApta kara cuke haiM, arhat parameSThI ko mokSa kI upalabdhi hone vAlI hai tathA AcArya, upAdhyAya evaM sAdhu mokSa mArga ke pathika bana cuke haiM ve apane vartamAna bhava se vApisa gRhasthI meM bAne vA nahIM haiN| unhoMne mokSa mArga apanA liyA hai isalie jo mokSa cale gae haiM, jo jAne vAle haiM aura jinhoMne yAtrA Arambha kara dI hai ve sabhI hamAre lie vandanIya haiM, pUjanIya haiM / gRhastha avasthA jinheM jainadharma meM zrAvaka kI saMjJA dI hai unake jIvana ke lie apane niyama haiM, vidhi hai tathA dizAnirdeza haiM ina saba kA uddezya jIvana ko zuddha, sAtvika evaM sarala banAnA hai| use mokSa patha kA pathika banAnA hai ( vi) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( vii ) aura anta meM jIvana kA carama lakSya nirvANa prApta karanA hai, isalie bhAvakoM ke lie pratidina kie jAne vAle chaha karmoM kA spaSTa vidhAna kiyA gayA hai / devapUjA, sAdhusevA, svAdhyAya, saMyama, tapa aura tyAga ina SaT karmoM ko pratidina karane ko Avazyaka mAnA gayA hai / ina SaT karmoM meM deva pUjA ko prathama sthAna prApta hai| pUjA kA uddezya Atma vikAsa kA karanA hai / AdhyAtmikatA ko pUrNatayA vikasita karanA hI pUjA kA phala mAnA jAtA hai / pUjA do taraha se kI jA sakatI hai| eka bhAvoM ke dvArA tathA dUsare dravya ko Alambana banAkara / prathama pUjA bhAva pUjA kahalAtI hai tathA dUsarI pUjA dravya pUjA ke nAma se jAnI jAtI hai / dravyoM ke upayoga kie binA mana hI mana pUjA karanA bhAva pUjA hai| isameM mana, vacana aura kAya tInoM kA jinendra kI bhakti meM tAdAtmya karanA hotA hai / dravya pUjA aSTadravya pUjA kahalAtI hai jisameM ATha dravyoM-jala, candana, akSata, puSpa, naivedya, dIpa, dhUpa evaM phala kA upayoga hotA hai / lekina dravyapUjA kA uddezya bhI nirvikAra dazA kI aura apane Apa ko saMjonA hai| donoM hI prakAra kI pUjAe~ anAdi hai / jaba se arihaMta siddha AcArya paramparA hai taba se zrAvaka paramparA hai to pUjA kI paramparA anAdi hai / usakA chora pAnA sambhava nahIM hai| tiloyapaNNattI Adi granthoM meM aSTadravya se pUjA karane kA varNana AtA hai| AcArya vIrasena ne SaT khaNDAgama kI dhavalA TIkA meM pUjAoM kA ullekha kiyA hai / AcArya rAmantabhadra ne pUjA karane ko zrAvaka kA mahAna kartavya batalAte hue use icchita phalamApaka sarva duHkha vinAzaka evaM kAmavAsanA dAhaka kahA hai| mahApaNDita AzAghara ne aSTadravyoM se pUjA karane kA spaSTa ullekha karate hue pratyeka dravya ke car3hAne kA phala bhI nirdiSTa kiyA hai / isI prakAra AcArya jinasena, amRta candra, somadeva, amitagati, paM. medhAvI, paM. rAjamalla bhaTTAraka, sakalakIrti evaM padmanandi sabhI ne pUjA ke mahattva para prakAza DAlate hue use zrAvaka ke Avazyaka karttavyoM meM ginAyA hai / svayaM mahApaMDita ToDaramala jI jinheM teraha paMtha AmnAya kA pramukha pracAraka mAnA jAtA hai, indradhvaja vidhAna ke Ayojana meM pramukha yogadAna dekara aSTadravya pUjA kI prAcInatama paramparA ko svIkArA hai / pUjA sAhitya jaina sAhitya kA pramukha aMga hai / yadyapi pUjA sAhitya dhArmika sAhitya ke antargata AtA hai lekina isa sAhitya meM bhI jainAcAryoM evaM kaviyoM ne ekadama nayA rUpa diyA hai aura isa sAhitya meM vo una sabhI tatvoM Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( viii ) kA samAveza kara diyA hai jo kisI kAvya purANa, itihAsa, saMgIta, chanda, basaMkAra evaM anya prakAra ke sAhitya meM milate haiN| kahane kA tAtparya hai ki jaina vidvAnoM ne una sabhI guNoM kA samAveza kara diyA hai jisase pUjA viSayaka sAhitya dhArmika sAhitya ke sAtha-sAtha laukika sAhitya bhI bana gayA hai / ___ yaha pUjA sAhitya prAkRta, apabhraMza, saMskRta, hindI Adi sabhI bhASAoM meM upalabdha hotA hai / jainAcAryoM kI yaha vizeSatA rahI hai ki unhoMne jo bhI jana bhASA hI usI meM apanI lekhanI tathA deza evaM samAja ko bhASA vizeSa ke kAraNa sAhitya se vaMcita nahIM kiyaa| rAjasthAna ke jainazAstra bhaNDAroM kI graMtha sUciyoM ke jo pAMca bhAga prakAzita hue hai unako hama dekheM to hameM deza kI sabhI bhASAoM meM nibaddha sAhitya kA sahaja hI patA cala sakatA hai / pUjA sAhitya kI saikar3oM pANDulipiyoM kA paricaya ina graMtha sUciyoM meM upalabdha hotA hai jinako dekhakara hamArA hRdaya gadgada ho uThatA hai aura ina pUjAoM ke nirmAtAoM ke prati hamArI sahaja zraddhA umar3a par3atI hai| jaina pUjA sAhitya kisI tIrthakara vizeSa aura caubIsa tIrthaMkaroM taka hI sImita nahIM rahA kintu vidvAnoM ne bIsoM viSayoM para pUjAe~ likhakara samAja meM pUjAoM ke prati sahaja AkarSaNa paidA kara diyA / pUjA sAhitya kA itihAsa abhI taka kramabaddha rUpa se nahIM likhA gyaa| yadyapi prAcIna AcAryoM ne pUjA ke mahatva ko svIkArA hai aura usame aSTadravya pUjA kA vidhAna kiyA hai lekina mahApaDita AzAdhara ke pazcAt jaina santoM kA pUjA sAhitya kI ora adhika dhyAna gayA aura akele bhaTTAraka sakalakIti paramparA ke bhaTTAraka zubhacandra ne saMskRta bhASA meM 25 se bhI adhika pUjAoM ko nibaddha karane kA eka nayA kIrtimAna sthApita kiyaa| inake pazcAt to pUjA sAhitya likhane ko vidvattA pANDitya evaM prabhAvanA kI kasauTI mAnA jAne lagA isIlie sAhityika ruci vAle adhikAMza bhaTTArakoM evaM vidvAnoM ne apanI lekhanI calAkara apane pANDitya kA paricaya diyaa| hindI meM pUjA sAhitya likhanA 17vIM zatAbdI se prArambha huaa| isa zatAbdI meM hone vAle rUpacandra kavi ne paMcakalyANaka pUjA kI racanA samApta kI aura hindI kaviyoM ke lie pUjA sAhitya likhane ke eka naye mArga ko janma diyA / isa zatAbdI meM aura bhI paviyoM ne choTI-choTI pUjAyeM likhI lekina 18vIM zatAbdI Ate-Ate hindI meM pUjAyeM likhane ko bhI pANDitya kI nizAnI samajhA jAne lagA yahI kAraNa hai ki isa zatAbdI ke do pramukha Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( ix ) kaviyoM bhUdharadAsa evaM dyAnatarAya donoM ne pUjA sAhitya ko bhI anya sAhitya ke samakakSa lAkara khar3A kara diyaa| ina donoM kaviyoM kI pUjAoM ne jaba lokapriyatA prApta kI tathA ghara-ghara meM unakA pracAra ho gayA to 16vIM evaM 20vIM zatAbdiyoM meM to hindI meM itanA adhika pUjA sAhitya likhA gayA ki usakI ginatI karanA kaThina hai / aise pUjA sAhitya nirmAtA kaviyoM meM DAlUrAma, Tekacandra, sevArAma mAha, rAmacandra, bakhtAvaralAla, nemicandra pATanI ke nAma vizeSataH ullekhanIya haiM / 20vIM zatAbdI meM prasiddha pUjAkaviyoM meM sadAsukhajI kAsalIvAla, svarUpacandra vilAlA, pannAlAla dUnIvAle, manaraMgalAla ke nAma vizeSataH ullekhanIya haiN| ina kaviyoM ne pUjA sAhitya ko itanA adhika lokapriya banAyA ki cAroM ora pUjA sAhitya hI dRSTigocara hone lagA / ar3hAI dvIpa pUjA, tIna loka pUjA, samava raNapUjA, cAritra zuddhi vidhAna pUjA, solahakAraNa pUjA, dazalakSaNapUjA, aSTAnhikA pUjA, paMcameru pUjA jaisI mahatvapUrNa evaM purANa sammata prajAoM ko chaMdobaddha karake samAja ko eka sUtra meM bA~dha diyA aura deza ke hindI bhASI evaM ahindI bhASI pradezo meM samAna rUpa se umI tanmayatA ke sAtha pUjAye kI jAne lgiiN| hajAroM vyaktiyoM ko to pUjA bolane ke lie hindI bhASA sIkhanI par3I aura Aja taka kI hindI pUjA kI yahI paramparA cala rahI hai| vartamAna zatAbdI me bhI pacAsoM vidvAnoM ne vibhinna prakAra kI pUjAeM nibaddha kI haiM unameM kucha pUjAyeM to bahuta hI lokapriya bana gaI haiM / pUjA sAhitya hamArI bhAvanAtmaka ekatA kA pratIka hai kyoMki deza ke vibhinna pradezoM meM ve samAna rUpa se par3hI evaM bolI jAtI haiN| AsAma, baMgAla, tamilanADu, karnATaka, mahArASTra meM pUjA karane vAloM ke lie hI hindI pUjAyeM haiM jo rAjasthAna, uttara pradeza, madhya pradeza evaM dehalI me upalabdha haiM / pUjA karane vAloM ke lie pradeza evaM bhASA kA koI avarodha nahIM hai / DaoN0 Aditya praefuser ne 'hindI jaina pUjA sAhitya kA AlocanAtmaka adhyayana' prastuta karake isa dizA meM eka nayA evaM khojapUrNa kArya kiyA hai / yaha unakA zodhaprabandha hai jisa para san 1978 I0 meM unheM AgarA vizvavidyAlaya se pI-eca0DI0 kI upAdhi prApta huI hai / DaoN0 Aditya ne hindI pUjAoM kA samyak adhyayana kiyA hai aura usake udbhava evaM vikAsa, jJAna, Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ =) bhakti, vidhi-vidhAna, bhAvapUjA, dravyapUjA, jaise pakSoM kA bahuta hI sundara vizleSaNa prastuta kiyA hai tathA pUjA sAhitya kI rasayojanA, prakRti-citraNa, alaMkArayojanA, chaMdoyojanA, pratIka yojanA, bhASA, manovijJAna, saMskRti, nagaravarNana, vezabhUSA, AbhUSaNa evaM saundarya prasAdhana, vAdyayaMtra jaise viSayoM kA jo varNana ina jaina pUjAoM meM milatA hai una sabakA savistAra adhyayana prastuta karake jainapUjA sAhitya ko kAvya kI dharAtala para lA biThAyA hai / DaoN0 Aditya pracaNDiyA ke anusAra jaina hindI pUjAeM sabhI dRSTiyoM se ullekhanIya haiN| ve dhArmika sAhitya ke sAtha-sAtha lobika varNana se bhI otauprota haiN| DaoN0 Aditya pracaNDiyA ne svIkArA hai ki pUjA kAvyoM meM yadyapi zAMta rasa kA paripAka huA hai lekina uname zobhA zRMgAra, utsAha-vIra evaM karuNa rasa ke abhidarzana hote haiM / jaina pUjA sAhitya kI bhASA AlaMkArika hotI hai / zabdAlaMkAra eva arthAlaMkAra dono se hI ve otaprota haiN| DaoN0 Aditya ne ina alaMkAroM se yukta padyoM kA savistAra varNana kiyA hai| chadazAstra kI dRSTi se bhI ina pUjAoM meM mahatvapUrNa sAmagrI upalabdha hotI hai / vAstava meM jaina kaviyoM ne ina pUjAoM meM vividha chandoM kA prayoga kiyA hai tathA use varNata: geya banA diyA hai / bhASAgata adhyayana ke lie hindI jaina pUjAeM kisI bhI zodhArthI ke lie mahatvapUrNa sAmagrI upalabdha karAtI haiN| pUjA sAhitya kI bhASA apane samaya kI samasta bhASAoM, vibhASAoM evaM boliyoM ke madhura sammizraNa se prabhAvI rahI hai| DaoN0 Aditya pracaNDiyA ne ina sabakA vistRta adhyayana prastuta kiyA hai jisase unakA yaha zodhaprabandha bahuta hI upayogI bana gayA hai| gata tIna zatAbdiyoM meM vibhinna kriyApadoM kI mAtrA kisa prakAra Age bar3hatI rahI isakA jaina pUjAyeM manovijJAna ke guNa se bhI karate samaya eka bhinna prakAra kA manousameM vibhinna avasthAoM ke bhAva bhara bhI unhoMne acchA adhyayana kiyA hai| bonaprota hai tathA pUjaka ko pUjA vaijJAnika prabhAva par3atA hai aura ve detI haiN| DaoN0 mAditya pracaNDiyA DaoN0 mahendra sAgara pracaNDiyA ke suputra haiN| DaoN0 mahendra sAgara jI samAja evaM sAhityika jagata meM apane cintana, manana evaM sejana ke lie khyAti prApta vidvAna haiM aura ve hI guNa DaoN0 jAvitya meM vara Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (xi) mAye haiN| DaoN0 Aditya dvArA hindI jana pUjA sAhitya kA jo naye AyAmoM ke bAdhAra para vistRta adhyayana prastuta kiyA gayA hai isake lie ve badhAI ke pAtra haiN| pUjA sAhitya ke prati aba taka jo nAma pAThaka kI dhAraNA rahI hai unase bhinna haTakara DaoN0 Aditya ne use nae paridhAnoM se alaMkRta kiyA hai / unakA yaha adhyayana stutya evaM prazaMsanIya hai tathA hindI jagata meM isakA surve svAgata hogA, aisI merI maMgalakAmanA hai / 1 apraila, 1986 467, amRtakalaza, barakatanagara kisAna mArga, ToMka phATaka jayapura (rAja0) DaoN0 0 kastUracanda kAsalIvAla Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI bAta jijJAsA manuSya kI svayaMbhU manovRtti hai| jJAnArjana kA mUlAdhAra yahI jijJAsA pravRtti hotI hai| manuSya ajita zAna kI abhivyakti bhArambha se karatA AyA hai| satyaM zivaM sundaraM se samanvita abhivyaJjanA sAhitya hai| jaina hindI kAvya meM prayukta kAvya rUpoM ko mUlatayA do vargoM meM vibhakta kara sakate haiM.bara aura mukta / baddha varga meM varNanAtmaka kAvyarUpoM meM pUjAkAvya rUpa kA sthAna apanI svataMtra upayogitA ke kAraNavaza surakSita hai| pUjA vastutaH eka bhaktyAtmaka loka kAvya rUpa hai / loka kaNTha se hotA huA yaha kAvya rUpa manISI sAhitya meM samAhata huA hai| saMskRta, prAkRta, apabhraMza se hotA humA yaha kAvya rUpa hindI meM avatarita huA hai / itanI mahatvapUrNa kAvyadhArA kA abhI taka vaijJAnika tathA saiddhAntika rUpa se adhyayana nahIM huA thaa| isI abhAva ne mujhe isa ora pravRtta hone ke lie prerita kiyaa| AgarA vizvavidyAlaya ne san 1978 I0 meM isa zodha prabandha para mujhe pI-eca DI0 kI upAdhi pradAna kI hai / AcArya hajArI prasAda dvivedI, DaoN0 satyendra, DaoN. rAmasiMha jI tomara, DaoN0 ambAprasAda jI 'sumana', DaoN0 zrIkRSNajI vASrNeya Adi vidvAnoM kI isa prabandha para pradatta AzaMsA mere zrama kA parihAra karatI hai| pUjya pitA zrI DaoN. mahendra sAgarajI pracaNDiyA kI satata preraNA protsAhana aura vidvatA ne mujhe isa azAta patha para agrasara hone kA sAhasa pradAna kiyA hai| unake isa RNatva se vimukta honA asambhava hai| baya ma. vidyAnivAsa jI mizra, kulapati, kAzI vidyApITha, vArANasI ke lie kyA kahUM jinakA snehAzISa mujhe anta taka milatA rahA hai| unheM dhanyavAda dekara apane sambandhoM kI abhinatA ko maiM kama nahI karanA cAhatA / DaoN. kasturacandra jI kAsalIvAla kA kina zabdoM meM smaraNa karU' jinhoMne prastuta prabandha kI bhUmikA livakara mujhe upakRta kiyA hai| zraddheya zrI jainendra jI kA to Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (xili ) maiM hRdaya se kRtajJa hU~ ki unhoMne isa grantha ko apane zubha vacanoM se samalaMkRta kiyA hai / DaoN0 esa0 sI0 guptA, zrI jagavIra kizora jaina, DaoN0 candravIra jaina ko kaise vismaraNa kiyA jA sakatA jinakI preraNA merA sambala rahI hai / mere anu zrI rAjIva pracaNDiyA, eDavokeTa ne isa grantha kI prUpha rIDiMga kA durUha dAvi bar3I saphalatA se nirvAha kiyA hai / priya saMjIva pracaNDiyA 'somendra', ema0 kAma0 ela0 elake aura kuvara paritoSa pracaNDiyA, ema0 kAma0 kA grantha kI pANDulipi vyavasthita karane kA parizrama prazaMsya hai| maiM ina traya anujoM ke bajjvala bhaviSya kI maMgala kAmanA karatA hU~ / sahadharmiNI zrImatI alakA mI, ema0 e0 (ya), risarca skaoNlara dhanyavAda kI adhikAriNI haiM jinhone mere isa kArya ko apane sahayoga se gati pradAna kI hai| ci0 manurAjA evaM dulArI kanupriyA kI bAla lIlAoM ne zodha kI nIrasatA meM sarasatA kA saMcAra kiyA hai / grantha ke mudraka zrI yogendra gosvAmI kI tatparatA ke lie AbhArI hU~ / bogo anta meM isa grantha ke praNayana meM parokSa-aparokSa jinase sahAyatA mujhe milI hai unake prati meM AbhAra vyakta karatA hU~ / zubham / 20 disambara, 1986 Aditya pracaNDiyA 'dIti' Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udbhava tathA vikAsa i jaina-dharma ke anusAra mati, zruta, avadhi, mana:paryaya aura kevala nAmaka mana ke pA~ca me vikhyAta haiM / inheM svArtha aura parArtha nAmaka do bhedoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| mati, avadhi, mana:paryaya aura kevala jJAna svArthasiddha haiM, jabaki parArthajJAna kevala eka hai aura vaha bhI bhuta / bhuta kA prayoga zAstra ke artha meM hotA hai| bhAratIya dharma-sAdhanA meM vaidika, bausa aura jaina dharma samAhita haiN| vaidika-zAstroM ko veda, bauddha-zAstroM ko piTaka tathA jainazAstroM ko Agama kahA jAtA hai / " yathA Agamayati hitAhitaM bodhayati iti AgamaH arthAt jo hita aura ahita kA jJAna karAte haiM, ve Agama haiN| zuddha-niSpApa AtmA meM Agama vidyA kA saMcAra hotA hai| isalie kevala jJAna prApta tIrthakaroM kI vANI ko hI bhAgama kahA gayA hai / Agama kA maulika abhiprAya prAcInatara prAgvaidika kAla se AtI huI vaitira dhArmika yA sAMskRtika paramparA se hai / " jainazAstroM kA vargIkaraNa cAra anuyogoM ke rUpa meM kiyA gayA hai', 1. prathamAnuyoga 2. karaNAnuyoga 3. caraNAnuyoga 4. dravyAnuyoga 1. dasaveM AliyaM, sampAdaka - muni nathamala jaina, vizvabhAratI, lADanU N, rAjasthAna, dvitIya saMskaraNa 1674 I0, bhUmikA lekhaka AcArya zrI tulasI, pRSTha 15 / 2. vaidika saMskRti ke tattva - DA0 maMgaladeva zAstrI, pRSTha 7; bhArata meM saMskRti evaM dharma- DA0 ema0 ela0 zarmA, rAmA pabliziMga hAusa, bar3auta (meraTha) prathama saMskaraNa 1966, pRSTha 83 / 3. ratnakaraNDa zrAvakAcAra - svAmI samantabhadrAcArya, vIra sevA maMdira, sastoM granthamAlA, dariyAgaMja, dillI, prathama saMskaraNa, vI0 ni0 saM0 2476, pRSTha 135 se 137 taka / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jina zAstroM meM mahApuruSoM ke paritra dvArA puSpa-pApa ke phala kA varNana hotA hai aura anta meM vItarAgatA ko hitakara nirUpita kiyA jAtA hai, na zAstroM ko prathamAnuyoga kahate haiN|' karaNAnuyoga ke zAstroM meM guNalyAna, mArNaNAsthAna Adi rUpa se jIva kA varNana hotA hai, isameM gaNita kA prAdhAnya hai, kyoMki gaNanA aura nAma kA yahA~ vyApaka varNana hotA hai| gRhastha bhora muniyoM ke mAdharaNa-niyamoM kA varNana caraNAnuyoga ke zAstroM meM hotA hai| inameM subhASita, nIti-zAstroM kI pati mukhya hai, jIvoM ko pApa se mukta kara dharma meM pravRtta karanA inakA mUla prayojana hai / inameM prAyaH myabahArabhaya kI mukhyatA se kayana kiyA jAtA hai| bAdyAcAra kA samasta vidhAna paramAnuyoga kA mUla vayaM viSaya hai|' pramyAnuyoga meM SaTdavya, saptatatva aura sva-parameva vijJAna kA varNana hotA hai| isa anuyoga kA prayojana 1. prathamAnuyogamAkhyAnaM caritaM purANamapi puNyaM / bodhisamAdhinidhAnaM bodhAti bodhaH samIcInaH / / -ratnakaraNDa zrAvakAcAra--svAmI samaMtabhadrAcArya, vIrasevA maMdira, sastI granthamAlA, dariyAgaMja, dehalI, prathama saMskaraNa, vIra nirvANa saM0 2476, zloka saMkhyA 43 / 2. lokAlokavibhakteyugaparivRtezcaturgatInAM ca / Adarzamitra tathA matirabati karaNAnuyogaM ca // -ratnakaraNDa zrAvakAcAra- svAmI samantabhadrAcArya, zloka saMkhyA 44 / 3. gRhamedhyanagArANaM cAritrotpativRddhirakSAGgam / caraNAnuyoga samayaM samyagjJAnaM vijAnAti // -ratnakaraNDa zrAvakAcAra-svAmI samantabhadra, vIrasevA maMdira, sastI. graMthamAlA, dariyAgaMja, dehalI, prathama saMskaraNa, vI. ni0 saM0 2476, zloka saMkhyA 45 / jIvA poggalakAyA dhammAdhammA ya kAla AyA / taccatthA idi maNidA NANA guNapajjaehiM saMjutA // niyamasAra, AcArya kudakuda, jIvaadhikAra, gAyA saMkhyA 6, zrI digambara. jaina svAdhyAya maMdira TrasTa, sonagar3ha (saurASTra), dvitIya AvRti vIra saM0 2462, pRSTha 22 / 5. jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSastattvam / -tattvArthasUtra, adhyAya 1, sUtra 4, umAsvAmi, zrI akhila vizva jaina mizana, alIgaja-eTA,san 1957, pRSTha 3 / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( @) vastusvarUpa kA saccA bhaDAna tathA svapara-meva-vijJAna utpanna kara vItarAgatA prApta karane kI preraNA denA hai / " caraNAnuyoga ke samAna vrajyAnuyoga meM buddhiyovara kathana hotA hai, parantu caraNAnuyoga meM bAhya kiyA kI mukhyatA rahatI hai aura dravyAnuyoga meM AtmA - pariNAmoM ko mukhyatA se kathana hotA hai| jainadharma ke anusAra to vaha paripATI hai ki pahale dravyAnuyogAnusAra samyagdRSTi ho, phira caraNAnuyogAnusAra vratAdi dhAraNakara vratI ho| pUjA-arcanA kA sambandha inhIM anuyogoM se hotA huA caraNAnuyoga ke zAstroM meM pallavita huA hai / prAvi tathA vaidika paramparA dvArA nirdiSTa sammArga para bhAratIya jana samAja Arambha se hI pravahamAna hai / drAvir3a saMskRti se calakara vrata - sAdhanA bhramaNa kahalAI aura vaidika paramparA ko saMjIvita karane vAlI paddhati vastutaH brAhmaNa / " apane ArAdhya ke zrI caraNoM meM bhakti-bhAvanA vyakta karane ke lie brAhmaNa zailI yajJa kA Ayojana karatI hai / " bhramaNa samAja meM pUjA kA vidhAna vyavasthita huA, jisameM puSpa kA kSepaNa ullekhanIya hai / " bhAratIya saMskRti meM bhramaNa saMskRti kA pramukha sthAna hai / jo saMyamapUrvaka zrama kare, use bhramaNa kahate haiM / " isa paramparA kI prAcInatA Rgveda meM dhamana zabda ke vyavahAra se bhI pramANita hai / bhramaNa-saMskRti ke darzana, siddhAnta, dharma 1. jIvA jIvasuttatve puNyApuNyaM ca bandha mokSau ca / dravyAnuyoga dIpaH zruta vidyAloka mAlanute // - ratnakaraNDa zrAvakAcAra, svAmI samantabhadra, zloka saMkhyA 46, vahI / 2. bhAratavANI, tRtIya jilda, prabaMdha saMpAdaka zrI vizvambharanAtha pAMDe / pRSTha 568 / 3. bRhata hindI koza sampA0 kAlikAprasAda Adi, jJAna maNDala limiTeDa, vArANasI - 1, tRtIya saMskaraNa saMvat 2020, pRSTha 1112 / 4. bhAratavANI, tRtIya jilda, prabandha sampAdaka zrI vizvambharanAtha pAMDe, lekhahindI jaina pUjAkAvya - DA0 mahendra sAgara pracaMDiyA dvArA uddhRta iNDo eziyana kalcara, DA0 sunIti kumAra cATurjyA, indirA gAndhI abhinandana samiti san 1975, pRSTha 568 / 5. dasaveAliyaM, sampAdaka muni nathamala, Amukha, jaina vizvabhAratI prakAzana, lADanU', dvitIya saMskaraNa 1974, pRSTha 17 / 6. tudilA atRdilAso adrayo'zramaNAazuSitA amRtyavaH / manAturA ajarA: zthAmaviSNavaH supIvaso atRSitA atRSNajaH // Rgveda, maNDala 10, sUtra saMkhyA 14, RcAsaMkhyA 11, sampAdaka zrIrAmazarmA AcArya, gAyatrI tapobhUmi, mathurA, prathama saMskaraNa 1960 I0 pU0 1695 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usake pravartakoM-tIrthakaroM tathA unakI paramparA kA mahattvapUrNa avasAna hai| bhAvitIyaMkara RSabhadeva se lekara antima arthAt caubIsaveM tIrthakara mahAvIra aura unake uttaravartI AcAryoM ne AdhyAtmika vidyA kA prasAra kiyA hai, jise upaniSad sAhitya meM parA-vidyA arthAt utkRSTa vidyA kahA gayA hai|' tIrthakara mahAvIra ke siddhAntoM aura vAmaya kA avadhAraNa evaM saMrakSaNa unake uttaravartI bamaNoM aura upAsakoM ne kiyA hai| tIrthakSetra, mandira, matiyAM graMthAgAra, smAraka Adi sAMskRtika vibhava unhIM ke aTUTa prayatnoM se Aja saMrakSita haiN| isa upalabdha sAmagrI kA zrutadharAcArya, sArasvatAcArya, prabuvAcArya aura paramparA poSakAcAryoM dvArA saMbaDhana hotA rahA hai| yahAM zrutadharAcAryo se tAtparya una AcAryoM se hai, jinhoMne siddhAnta-sAhitya, karmasAhitya tathA adhyAtma-sAhitya kI racanA kI hai / jainAgama meM aise AcAryo meM gaNadhara, dharasena, bhUtabali, yativRSabha, kuMda kuMka AcArya Adi ullekhanIya haiM / sArasvatAcArya kA saMketa una AcAryoM se hai, jinhoMne bhUta paramparA dvArA praNIta maulika sAhitya tathA TokA sAhitya dvArA dharma-siddhAMta kA pracAra-prasAra kiyA hai| ina AcAryoM meM svAmI samaMtabhadra, devanaMdi, pUjyapAda, nemIcaMdra siddhAntAcArya, joindu, amRtacandra sUri Adi ullekhanIya haiN| prabuddhAcArya se abhiprAya una AcAryoM se hai, jinhoMne apanI pratimA dvArA graMtha-praNayana ke sAtha vivRtiyAM tathA bhASya rakhe haiN| ina AcAryoM meM guNabhadra, prabhAcaMdra, hariSeNa, somadeva, padamacaMda Adi ullekhanIya haiN| paramparApoSakAcArya se bhabhiprAya una AcAryoM se haiM, jinhoMne digambara paramparA ko rakSA ke lie prAcIna AcAryoM dvArA nimita graMthoM ke AdhAra para apane nae praya rathe aura zAstrAgama paramparA ko akSuNNa banAye rakhA hai| isa zreNI meM AcArya sakalakIti, brahma jinakAsa, jJAnabhUSaNa, vidyAnaMda, yasakIti tathA mallibhUSaNa bhASi ullekhanIya haiN| 1. tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA-DA0 nemIcandra zAstrI, bhAga 1, akhila bhAratavarSIya digambara jaina vidvat pariSad, sAgara prathama saMskaraNa, san 1974, Amukha pRSTha 13 / 2. tIthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA-DA0 nemicandra zAstrI, bhAga 1, akhila bhAratavarSIya digambara jaina vidvatpariSad, sAgara, prathama saMskaraNa san 1974, Amukha pRSTha 18, 16 tayA 20 / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 5 ) evergyoga ke zAstroM meM bAhU yAcAra kA vidhAna vyaMjita hai| jinavANI kA tAtparya vItarAgatA hai / yaha paramadharma hai, jisakI anuyogoM meM paripuSTi huI | Atma-svarUpa meM ramaNa karanA vastutaH cAritra hai / moha, rAga, dveva se rahita AtmA kA pariNAma sAmya bhAva hai, jise prApta karanA cAritra kA mUloddezya hai / " erfer sAdhanA gRhastha se prArambha hotI haiM / vivekavAna virakta citta aNuvratI gRhastha ko zrAvaka kahA gayA hai / " jaina paramparA ke anusAra zrAvaka ko tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai', yathA 1. pAkSika 2. naiSThika 3. sAdhaka pAkSika zrAvaka deva-zAstra-guru kA stavana karatA hai, sAtha hI use ratnatraya kA pAlana kara sapta vyasanoM se virakta hokara aSTamUla 1. cArita khalu dhammo dhammo jo samottiNiddiTTho / mohakkhahavihINa pariNAmo appaNo hu samo // pravacanasAra - kuMdakudAcArya, prathama adhyAya, gAthAMka 7, zrI digambara jaina svAdhyAya mandira TrasTa, sonagar3ha, saurASTra, dvitIya saMskaraNa 1964, pRSTha 8 / 2. jainendra siddhAnta koza. -kSa0 jinendravarNI, bhAga 4, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, naI dillI, prathama saMskaraNa 1673, pRSTha 46 ! 3. bRhad jaina zabdArNava- mAsTara bihArIlAla jaina, bhAga 2, amarohA, mUlacandra kisanadAsa kApar3iyA, pustakAlaya, sUrata, pRSTha 625 / 4. 'samyagdarzana, samyagjJAna va samyakcAritra ina tIna guNoM ko ratnatraya kahate haiM / ' - jainendra siddhAnta koza -- kSullaka jinendra varNI, bhAga 3, bhAratIya jJAnapITha, naI dillI, prathama saMskaraNa san 1972, pRSTha 404 / 5. dyUtamAMsasurA vezyAkheTa caurya parAGganA / mahApApAni sapteti vyasanAni tyajedbudhaH // -- paMcavizatikA--AcAyaM padmanandi, adhikAra saMkhyA 1, zloka saMkhyA 16, jIvarAja granthamAlA, solApura, prathama saMskaraNa, san 1932 I0 / : Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ voM kA sthUla rUpa se anupAlana karanA caahie| jo gyAraha pratimA ko dhAraNa kara bAriza kA pAlana karatA hai, vaha vastutaH naiSThika pAvaka kahalAtA hai aura 1. (ma) madya mAsaM kSaudra paMcodumbaraphalAni yatnena / hiMsA vyuparatiH kAme ktavyAni prathamameva / / -puruSArthasinopAya, amRtacandra sUri, sainTrala jaina pabliziMga hAusa, ajitAzrama, lakhanaU, prathama saMskaraNa san 1933, zloka saMkhyA 61, pRSTha 34 / bar3a kA phala, pIpala kA phala, Umara, kaThUmara (gUlara) tathA pAkaraphala ye pA~ca udumbara phala kahalAte haiM / madhu, mAMsa, madirA ina sabhI kA tyAga aSTUmala guNa kahalAtA hai| bAlabodha pAThamAlA, bhAga 3, DA0 hukumacandra bhArilla, zrI ToDaramala smAraka bhavana, e-4, bApU nagara, jayapura-4, pRSTha 12-13 / 2. (a) saMyama aMza jagyo jahA~, bhoga aruci pariNAma / udai pratigyA ko bhayo, pratimA tAkA nAma // -sayamasAra nATaka, banArasIdAsa, caturdazaguNasthAnAdhikAra, chaMda saMkhyA 58, zrI dina svAdhyAya mandira TrasTa, sonagar3ha (saurASTra), prapama saMskaraNa vi0 saM0 2027, pRSTha 386 / (ba) darsana visuTakArI bAraha viratadhArI, sAmAikacArI parvoSadha vidhi vahai / sacita ko parahArI divA aparasa nArI, ATho jAma brahmacArI nirAraMbhI ha vai rahai / pApa parigraha chaMde pApa kIna zikSA maMDe, koU yAke mimita kara so vastu na ghai| aime desavata ke gharayA samakitI jIva, gyAraha pratimA tinheM bhagavaMta jI kahai // arthAt 1. samyagdarzana meM vizuddhi utpanna karane vAlI darzana pratimA arthAta kakSA yA zreNI hai / 2. bArahavatoM kA AcaraNa vrata pratimA hai| 3. sAmAyika kI pravRtti sAmAyika pratimA hai / 4. parva meM upavAsa-vidhi karanA proSadha pratimA hai / 5. sacita tyAga sacitavirata pratimA hai / 6. dina meM strI sparza kA tyAga divA maithuna vrata pratimA hai / 7. AThoM pahara strImAtra kA tyAga brahmacarya pratimA hai| 8. sarva bArambha kA tyAga nirArambha pratimA hai| 1. pApa ke kAraNabhUta parigraha kA tyAga parigraha tyAga pratimA hai / 10. pApa kI zikSA kA tyAga anumati tyAga pratimA hai / 11. apane banAe hue bhojanAdi kA tyAga uddezya vinimatimA hai| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisameM batapAlana kara manta meM samAdhimaraNa' ko pravRtti vidyamAna rahatI hai use sAdhaka bhAvaka kahA jAtA hai| saMsAra ke samasta prANI sukha cAhate haiM aura duHkha se bhayabhIta rahate haiN| kukhoM se bacane ke lie AtmA ko samajha kara usameM lIna honA saccA upAya karate haiN| munirAja apane puSTa puruSArtha dvArA mAtmA kA sukha vizeSa prApta kara lete haiM aura gRhastha apanI bhUmikAnusAra aMzataH sukha prApta kara pAte haiM / ukta mArga meM calane vAle samyak dRSTi dhAvaka ke AMzika zubarUpa nizcaya Avazyaka ke sAtha-sAtha zubha vikalpa bhI Ate haiM, unheM vyavahAra Avazyaka kahate haiN|' bhAvaka ke Avazyaka vyavahAra chaha prakAra ke batalAe gae haiM, yathA 1. sAmAyika 2. stavana 3. vaMdanA ____4. pratikramaNa 5. pratyAkhyAna 6. utsarga ye gyAraha pratimA deza vratadhArI samyagdRSTI jIvoM ko jinarAja ne kahI haiN| -samayasAra nATaka, banArasIdAsa, caturdazaguNasthAnAdhikAra, chaMda saMkhyA 57, zrI di0 jaina svAdhyAya maMdira TrasTa sonagar3ha (saurASTra), prapama saMskaraNa vi0 saM0 2027, pRSTha 385 / / 1. samyakkAya kaSAya lekhnaa-sllekhnaa| kAyasya bAhyasyAbhyantarANAM ca kaSAyANAM tatkAraNahApana krameNa samyaglekhanA sallekhanA / arthAt acche prakAra se kAya aura kaSAya kA lekhana karanA arthAt kRza karanA sallekhanA hai, samAdhi maraNa hai arthAt bAharI zarIra kA aura bhItarI kaSAyoM kA uttarottara kAya aura kaSAya ko puSTa karane vAle kAraNoM ko ghaTAte hue bhale prakAra se lekhana karanA arthAt kRza karanA sallekhanA hai| -sarvArthasiddhi, AcArya pUjyapAda, adhyAya 7, sUtra saM0 22, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa-5, prathama saMskaraNa 1955, pRSTha 363 / 2. vItarAga vijJAna pAThamAlA, bhAga 1, DaoN. hukumacandra bhArilla, zrI ToDaramala smAraka bhavana, e-4 bApU nagara, jayapura-4, dvitIya saMskaraNa 1970, pRSTha 17 / 3. (ma) sAmAyikaM stavaH prAja vaMdanA sapratikramA / pratyAkhyAnaM sanUtsargaH SoDAvAyaka moritama // bhAvakAcAra, AcArya amitamati, adhikAra saMkhyA., . zloka saMkhyA 26, saM0pa0 vazIdhara, jIvarAja mAlA, zolApura . prathama saMskaraNa vi0 saM0 1976 / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 isa prakAra zrAvaka arthAt sadgRhastha ke lie dAna, pUjA Adi mukhya kArya hai / inake abhAva meM koI bhI manuSya sadgRhastha nahIM bana pAtA / sunidharma meM dhyAna aura adhyayana karanA mukhya hai / inake binA munidharma kA pAlana karanA vyartha hai / " yAga, yajJa, Rtu, pUjA, saparyA, ijyA, adhvara, mala aura maha ye saba pUjAvidhi ke paryAyavAcI zabda haiN| nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se chaha prakAra kI pUjA kA vidhAna hai|" arahatAdi kA nAma uccAraNa karake vizuddha pradeza meM jo puSpa kSepaNa kie jAte haiM, vaha nAma pUjA kahalAtI hai / vastu vizeSa meM arahantAdi ke guNoM kA AropaNa karanA vastuta: sthApanA kahalAtI hai / yaha do prakAra se ullikhita hai, yathA 1. sadbhAva sthApanA 2. asadbhAva sthApanA 2. ) pichale pRSTha kA zeSa (ba) deva pUjA gurUpAstiH svAdhyAya saMyamastapaH / dAnaM cetigRhasthAnAM SaTkarmANi dine dine / - paMcaviMzatikA, AcArya padmanaMdi, adhikAra saMkhyA 6, zloka saMkhyA 7, jIvarAja graMthamAlA, zolApura, prathama saMskaraNa, san 1932 / 1. dANaM pUyAmukkhaM sAvayavammeNa sAvayA teNa viNA / jhaNajhaNaM mukkhaM jai dhamme taM viNA tahA sobi // --- rayaNasAra, kundakudAcArya, kundakunda bhAratI, zrI vIra - nirvANa grantha prakAzana samiti, indaura, vIra nirvANa saMvat 2500, gAthAMka 10, pRSTha 56 / yAgoyajJa: kRtuH pUjA saparyejyAdhvaromakhaH / maha ityapi paryAyavacanAnyarcanAvidheH || - mahApurANa, jinasenAcArya, sarga saMkhyA 67, zloka saMkhyA 193, bhAratIya jJAnapITha kAzI, prathama saMskaraNa san 1951 I0 / 3. NAma - TUvaNA davve - khite kAle viyANA bhAve ya / chavi pUyA bhaNiyA samAsao jiNavaridehi || -- zrAvakAcAra, AcArya vasunaMdi, gAthA saMkhyA 381, bhAratIya jJAnapITha kAzI, prathama saMskaraNa vi0 saM0 2007 / 4. uccAri UNa NAmaM arUhAINaM visuddha desammi / puSkANi jaM vivijjaMti vaSNiyA NAma pUyA sA // - - zrAvakAcAra, AcArya vasunaMdi, gAthAMka 382, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, prathama saMskaraNa, vi0 saM0 2007 / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (EUR) nAkAra vastu meM arahantAdi ke guNoM kA jo AropaNa kiyA jAtA hai, use sadbhAva sthApanA pUjA kahA jAtA hai aura akSata varATaka arthAt kaur3I yA kamalagaTTA Adi meM apanI buddhi se yaha amuka devatA hai, aisA saMkalpa karake uccAraNa karanA to yaha asadbhAva sthApanA pUjA kahalAtI hai / jalAdi dravya se pratimAdi dravya kI jo pUjA kI jAtI hai, use dravya pUjA kahate haiM / dravya pUjA sacita, acita tathA mizra meda se tIna prakAra kI kahI gaI hai| pratyakSa upasthita jinendra bhagavAna aura guru Adi kA yathAyogya pUjana karamA sacita pUjA kahalAtA hai| tIrthaMkara Adi ke zarIra kI aura phAgana Adi para lipibaddha zAstra kI jo pUjA kI jAtI hai, vaha acita pUjA hai aura jo dAnoM kI pUjA kI jAtI hai, vaha mizra pUjA kahalAtI hai| jinendra bhagavAna ko janma kalyANaka bhUmi, niSkramaNa kalyANaka bhUmi, kevala jJAnotpatti sthAna, tIthaMcihna sthAna aura nidhikA arthAt nirvANa bhUmiyoM meM pUrvokta prakAra se pUjA karanA vastutaH kSetrapUjA kahalAtI hai| jisa far tIrthaMkaroM ke paMcakalyANaka - garma, janma, tapa, jJAna tathA nirvANa-hue haiM, 1. sambhAvAsambhAvAduvihA ThavaNA jiNehi paNNattA | sAyAravaM tavatthummi jaM guNArovaNaM par3hamA // akkhaya - varADao vA amugo, esoti NiyavuddhIe / saMkappiUNa vayaNaM esA viiyA asavabhAvA // 2. - zrAvakAcAra - AcArya vasunaMdi, gAthAMka 383-384, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, prathama saMskaraNa, vi0 saM0 2007 / davveNa ya davvassa ya jApUjA jANa davvapUjA sA / davveNa gaMdha-salilAi punvabhaNieNa kAyadhvA // tivihA davve pUjA saccitA citamissabheeNa / paccakhajiNAINa sacita pUjA jahA joggaM // tesi ca sarIrANaM davbasudassavi acita pUjA sA // jA puNa doNha kIrai NAyavvA missa pUjA sA // - zrAvakAcAra, AcArya vasunaMdi, gAthAMka 448, 446, 450, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, prathama saMskaraNa vi0 saM0 2007 / 3. jiNa jammaNa - jikkhamaNe NANuppatIe tittha cinhesu / NisihIsu khetapUjA puva vihANeNa kAyavvA // --- zrAvakAcAra, AcArya vasunaMdi, gAyAMka 452, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, prathama saMskaraNa, vi0 saM0 2007 / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) errera kA abhiSeka kara naMdIzvara parva Adi parvo para jina mahimA karanA kAla pUjA kahalAtI hai / ' mana se arhantAdi ke guNoM kA citavana karanA bhAvapUjA kahalAtI hai| bhAvapUjA meM jo paramAtmA hai, vaha hI maiM hUM tathA jo svAnubhavagamya maiM hU~, vahI paramAtmA hai, isalie meM hI mere dvArA upAsanA kiyA jAne yogya haiM, dUsarA koI anya nhiiN| isa prakAra hI ArAjyaAries are ft vyavasthA hai / " Agama-zAstra paramparA ke AdhAra para pUjA kA pracalana zramaNa-saMskRti ke mArambha se hI rahA hai| zramaNa saMskRti sindhu, mizra, bebIlona tathA roma kI saMskRtiyoM se kahIM adhika prAcIna hai| bhAgavatakAra ne Adyamamu svAyambhuva ke prapautra nAbhi ke putra RSabha ko digambara bhramaNa aura UrdhvagAmI suniyoM ke 'dharma kA Adi pratiSThAtA mAnA hai| unake sau putroM meM se nau putra zramaNa suni bane / mohana jodar3o kI khudAI meM kucha aisI mohareM prApta huI haiM, jina para 1. gavbhAvayAra-jammA hiseya gikkhamaNa NANa- nivvANaM / jamhi diNe saMjAdaM jiNaNha vaNaM tahiNe kujjA | dIsaraTThavase tahA aNNesu uciya pavvesu / jaM kIrai jiNamahimA viSNeyA kAla pUjA sA // - zrAvakAcAra, AcArya vasunaMdi, gAthAMka 453, 455, vahA~ / bhAvapUjA manasA tadguNAnusmaraNaM / - bhagavatI ArAdhanA, AcArya amitagati, gAthA 47, paMkti saMkhyA 22; sakhArAmadosI, zolApura, prathama saM0, san 1935 I0, pRSThAMka 156 / 3. yaH parAtmA sa evAhaM yo'haM sa paramastataH / mahameva mayopAsyI nAnyaH kazciditi sthitiH // samAdhizataka, vIrasevA maMdira, dehalI, prathama saMskaraNa 1958 I0, zloka saMkhyA 31 / 4. bhArata meM saMskRti evaM dharma- DA0 ema0 ela0 zarmA, rAmA pabliziMga hAusa, bar3auta (meraTha), prathama saMskaraNa, 1666, pRSTha 77 / 5. navAbhavan mahAbhAgAH munayorthazaMsinaH / zramaNAH vAtarazanAH mAtma vidyAvizAradAH // - zrImadbhAgavata, maharSi vedavyAsa, ekAdaza skandha, madhyAya dvitIya, zloka bIsa, po0 gItA presa, gorakhapura, paMcama saMskaraNa saMvat 2006 pRSTha 669 / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 11 ) yoga mudrA meM kucha jaina mUrtiyAM aMkita hai| vahI para eka mohara aisI bhI milI hai, jisa para bhagavAna RSabhadeva kA citra bar3I mudrA arthAt kAmotsarva yogAsana meM citrita hai / kAyotsarga yogAsana kA ullekha buthama ke sambandha meM kiyA gayA hai| ye mUrtiyA~ pA~ca hajAra varSa purAnI haiN| isase prakaTa hotA hai ki sindhu ghATI ke nivAsI RSabhadeva ko bhI pUjA karate the aura usa samaya loka meM jainadharma bhI pracalita thA / ' phalaka 12 aura 118 AkRti 7 mArzala kRta mohanajodar3o kAyotsarga nAmaka yogAsana meM khar3e hue devatAoM ko sUcita karatI hai| yaha mudrA jaina yogiyoM kI tapazcaryA meM vizeSa rUpa se milatI hai, jaise mathurA saMgrahAlaya meM sthApita tIrthaMkara zrI RSabha devatA kI mUrti meM / RSabha kA artha hai baila, jo AdinAtha kA lakSaNa hai| muhara saMkhyA epha-jI0 eca0 phalaka vo para aMkita vevamUrti meM eka baila hI banA hai, sambhava hai ki yaha vana hI kA pUrva rUpa ho / yadi aisA ho to zaiva dharma kI taraha jaMnadharma kA mUla bhI tAmrayugIna sindhu sabhyatA taka calA jAtA hai / ' isa prakAra Aja se pA~ca hajAra varSa pUrva bhagavAna RSabhadevAdi kI pUjA - karane kA ullekha milatA hai| zramaNa saMskRti meM namaskAramaMtra anAdikAlIna - mAnA jAtA hai| isa maMtra meM paMca parameSThiyoM kI vaMdanA kI gaI hai| pUjA kA Adima rUpa Namo arthAt namana, namaskAra rUpa meM milatA hai / mer kukkura ne 'samayasAra' meM 'baMbitu' zabda dvArA siddhoM ko namaskAra kiyA hai|" namana aura baMdanAparaka pUjanIya bhAvanA ke lie kisI abhivyaMjanA rUpa 1. bhArata meM saMskRti evaM dharma, DA0 ema0 ela0 zarmA, rAmA pabliziMga hAusa, bar3auta (meraTha), prathama saMskaraNa 1666, pRSTha 16 / 2. hindU sabhyatA, DA0 rAdhAkumuda mukarjI, anuvAdaka - zrI vAsudevazaraNa agravAla, rAjakamala prakAzana, dillI-6, san 1955, pRSTha 23-24 / 3. vaMditu samyasiddhe dhuvamacalamaNovamaM gadi patte / vocchAmi samaya pAhuDa miNamosuda kevalI bhaNidaM // t' -samayasAra, AcArya kuMdakuMda, mAyAMka 1: kucakuMda bhAratI, 7 erAmapura roDa, dillI- 110 1 prathama AvRti, maI 1978, pRSTha 1 / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) kI AvazyakatA hotI hai| rUpa kisI vastu ke AkAra para nirbhara karatA hai / " binA AkAra yA rUpa grahaNa kie koI bhI abhivyakti na to ho sakatI hai aura na abhivyakti kI saMjJA hI pA sakatI hai| abhivyakti jisa rUpa meM sampanna hotI hai vaha rUpa kAlAntara meM kAvyarUpa bana jAtA hai| pUjA eka sazakta kAvyarUpa hai / -hindI kAvya meM prayukta kAvya rUpoM ko mUlata: do vargoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai, yathA 1. baca 2. mukta aari meM varNanAtmaka tathA prabandhAtmaka kAvyarUpa aura mukta varga meM saMkhyA, chaMda tathA vividha rUpa meM kAvyarUpa rakhe jA sakate haiN| jaina hindI etail meM prayukta chattIsa varNanAtmaka kAvya rUpoM meM pUjA kAvyarUpa kA sthAna surakSita hai| pUjA eka bhaktyAtmaka kAvyarUpa hai / isake prathama prayoga kA zreya jaina AcAryoM, muniyoM tathA kaviyoM ko prApta hai| saMskRta - prAkRta tathA apa - bhASA sAhitya se hotA huA yaha kAvyarUpa himdI meM avatarita huA |vishess varga aura sampradAya meM maukhika aura likhita paramparA meM pUjAkAvya rUpa surakSita rahA hai, phalasvarUpa bhAva-bhASA tathA kalAtmaka samRddhi ke hote hue. bhI yaha kAvyarUpa kAvyazAstra ke AcAryoM dvArA upekSita rahA hai| pUjAkAvya ke likhita rUpa kA vikAsAtmaka saMkSipta adhyayana nimna prakAra se kiyA jA sakatA hai| vivecya kAvyarUpa kA vyavasthita svarUpa pAMcavIM zatI meM upalabdha hotA hai / mAcArya pUjyapAda viracita 'jainAbhiSeka' nAmaka kAvya meM isa kAvya rUpa ke prathama darzana hote haiN| dazavIM zatI ke abhayanaMdi kRtaH yovadhAna tathA pUjAkalpa, AcArya indranaMvi kRta aMkurAropaNa, gyArahavA~ zatI ke AcArya malliSeNa viracita vajrapaMjara vidhAna, padmAvatI kalpaHbArahavIM zatI ke paM0 AzAdhara kRta jinayajJa kalpa, nitya mahoghota, terahavIM 1. hindI sAhitya koza, prathama bhAga, sampAdaka DA0 dhIrendra varmA Adi, jJAnamaNDala limiTeDa, banArasa, prathama saMskaraNa, saMvat 2015, pRSTha 8486 2. jaina kaviyoM ke hindI kAvya kA kAvyazAstrIya mUlyAMkana, AgarA vizva-vidyAlaya kI 1678 meM DI0 liT0 upAdhi ke lie svIkRta zodha prabandha DA0 mahendra sAgara pracaMDiyA, dvitIya adhyAya, pRSTha 11-12 / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ batI ke mAtA pamanAvi ta kulahuna pAnAca bi vA apamA nAmaka mahatvapUrNa kRtiyAM haiN| pandrahavIM satI ke bhAcArya zrutasAgara ta siba bakASTaka pUjA tavA zrutaskandha pUjA ullekhanIya pUjAkAvya hai| jaina-hindI-pUjA-kAvya kA mUlAdhAra AcArya pamaNi viracita upAsanAsmaka kRtiyoM meM vidyamAna hai| yahA~ yaha kAvyarUpa vyavasthita rUpa se aThArahavIM zatI meM upalabdha hotA hai / aThArahavIM zatI ke samarSa kavirmanIcI pAnatarAba viracita gyAraha pUjA kAvya prApta hai| unnIsavIM zatI meM aneka jana-hindI kaviyoM dvArA yaha samartha kAvya rUpa upAsanAtmaka abhivyaMjanA ke lie gRhIta huA hai| isa dRSTi se kaSivara rAmacandra kRta sattAIsa pUjAeM, kavivara vRndAvana kuta pAMca pUjA kATya, zrI manaraMgalAla kRta chabIsa pUNA-kAvyaphutiyoM, zrI bakhtAvararasna racita paccIsa pUjAeM, zrI kamalanayana tathA zrI mallajI kRta eka-eka pUjAkAya vibhinna bhArAya zaktiyoM para AdhArita race gaye haiN| bIsavIM zatI meM pUjAkAdhya pracura parimANa meM rakhA gayA hai| kavivara ravimala kRta tIsa caubIsI pUjA, zrI sevaka kRta tIna pUjAe~, zrI bhavilAla jU kRta sirapUjA, zrI jinezvaradAsa kRta tIna, zrI daulatarAma kRta do, zrI jolAla viracita tIna, zrI hemarAja kRta gurupUjA, zrI javAharalAla kRta vo, zrI AzArAma kRta zrI sonAgira siddha kSetrapUjA, zrI hIrAcandra kRta do, zrI mema jI racita akRtrima caityAlaya pUjA, zrI raghutata kRta do, bI vIpacandra kRta zrI bAhubalI pUjA, zrI pUraNamala kRta mI cAMdanapura mahAvIra svAmI pUjA, zrI bhagavAnabAsa kRta zrI tattvArtha sUtra pUjA, zrI munnAlAla kRta bhI khaNDagiri kSetra pUjA, zrI saccidAnaMda kRta zrI paMcaparameSThI pUjA, zrI yugalakizora jaina 'yugala' kRta devazAratra gurapUjA aura zrI rAjamala parvayA kRta zrI paMcaparameSThI pUjA adhika ullekhanIya haiN| pUjA eka samartha kAvyarUpa hai| yaha kAvyarUpa saMskRta, prAkRta tathA apanaza se hotA huA hindI meM avatarita huA hai| maThArahavIM zatI se pUrva saMskRta, prAkRta tathA apabhraMza bhASA meM praNIta pUjAkAvya kA prayoga bhaktyAtmaka samudAya aura samAja meM hotA rahA hai| aThArahavIM zatI se jana hindI kAvya meM yaha kAvyarUpa vyavasthita rUpa se racA gayA aura yaha paramparA bIsavIM zatI taka, mAja taka nirantara calatI A rahI hai| isa kAvyarUpa ke mAdhyama se jahA~ eka mora kalyANakArI dhAnika ami Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 14 ) nA huI hai jisameM dharma, jJAna tathA manasyAtmaka satya kA atizaya udghATana huA hai, vahIM dUsarI ora kAvyarUpa alaMkAra, chaMda, rasa, pratIka-yojanA, bhASA tathA zailI viSayaka sAhityika tatvoM kI bhI sazakta abhivyakti huI hai / zailI tAvika dRSTi se pUjAkAvya rUpa kA apanA nijI mahatva hai| mAhvAna, sthApanA, sanidhikarama, pUjana-aSTAvya dvArA aSTakamoM ke kSayArtha zubhasaMkalpapUrvaka agharyakSepaNa, paMca kalyANaka, jayamAlA tathA visarjana jaina pUjAkAvya ke zailI viSayaka ullekhanIya aMga haiM / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maina-hindI-pUjA-kAvya kI eka suvIrSa paramparA rahI hai| hindI ke madhya kAla se isa kAvya rUpa kA nirvAdha prayoga hindI meM huA hai| deva, sAla, guru ke atirikta vividha mukhI zAna-zaktiyoM para AdhRta jaina hindI-pUjA-kAvya racA gayA hai| vivecya kAmya meM jainadharma se sambandhita aneka upayogI tayoM evaM vicAroM ko saphala abhiyaMjanA huI hai| jaina-hindI-pUjA-kAvya jJAna kA eka gambhIra sAgara hai / usako gammoratA kA kinArA rAja-pATha se to pAyA jA sakatA hai, kintu bhAva ko gaharAI meM tala ko sparza karanA sugama tathA sarala nahIM hai| Upara-Upara taira jAnA eka bAta hai aura cintana kA gambhIra avagAhana kara antastala ko sparza karanA dUsarI bAta hai| mata dubakI para subakI lagAtA ho A rahA hai aura usakA yaha sAtatya krama Aja mo jArI hai| dharma kyA hai ? isa sambandha meM do maulika kintu bahupracalita vyAkhyAeM haiN| eka maharSi vedavyAsa ko-'dhAraNAdama:' arthAt jo dhAraNa kiyA karatA hai, uyAra karatA hai athavA jo dhAraNa karane yogya hai, use hI vastutaH dharma kahA jAtA hai| dUsarI vyAkhyA hai jaina paramparAnumokti- 'vatpusahAvo' dhammo arthAt vastu kA apanA svarUpa-svabhAva hI usakA dharma hai| ___ mAnava-jIvana ke vikAsa kA mUlAdhAra dharma hai| usase usakA parizodhana bhI hotA hai| saMsAra meM dharma-tatva ke atirikta anya koI tasva adhika pavitra nahIM hai| dharma aura sampradAya bonoM eka nahIM haiN| sampradAya dharma kA sola hai, dharma nahIM hai, para jaba bhI dharma ko vyAvahArika rUpa se rahanA hogA, taba vaha kisI na kisI sampradAya meM hI rhegaa| baivika, jaina aura baura ye tInoM dharma ke AdhArabhUta sampradAya vizeSa haiN| . Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAga-deSa ke vijetA ko jina kahate haiN| jina kI vANI meM vizvAsa rakhane vAlA hI jaina kahalAtA hai| jinendra kI vANI ko bana paramparA meM mAgama kahA gayA hai / Agama ke tatva-jJAna para AdhRta pUjA-kAvya kI racanA jaina hindI-pUjA-kAvya kA vyavasthita rUpa hameM aThArahavIM zatI se prApta hotA hai / aitihAsika krama se vivecya kAvya meM prayukta jJAna-rAzi kA adhyayanamanuzIlana karanA yahA~ mUla abhipreta rahA hai| jaina hindI pUjA-kAvya kA pramukha tathA prArambhika Alambana deva, zAstra tathA guru rUpa rahA hai| astu, yahA~ inhIM zaktiyoM ke mAdhyama se vivecya kAdhya meM prayukta mAna-sampadA kA vivecana kreNge| vivecya kAvya meM prayukta jJAna-tatvoM ke viSaya meM adhyayana karane se pUrva yaha Avazyaka hai ki pUjya, pUjA aura pUjaka ke uddezya viSayaka jJAna para saMkSepa meM carcA ho jAnI caahie| iSTadeva, zAstra aura guru kA guNa-stavana vastutaH pUjA kahalAtA hai| mithyAtva, rAga-dveSa Adi kA abhAva kara pUrNa jJAna tathA sukhI honA hI inTa hai| usakI prApti jise ho gaI vahI vastuta: iSTa-deva ho jAtA hai| ananta catuSTaya ke dhanI arahanta aura siddha bhagavAna hI iSTa deva hai aura ye ho parama pUjya haiN| zAstra to sacce deva kI vANI hotI hai aura isIlie usameM mithyAtva rAga-dveSa Adi kA abhAva rahatA hai / vaha sacce sukha kA mArgadarzaka hone se sarvathA pUjya hai| nagna-bigambara mAvaliMgI guru bhI usI patha ke pathika, vItarAgI santa hone se pUjya haiM / laukika dRSTi se vidyA-guru, mAtA-pitA Adi bhI yathAyogya AvaraNIya evaM sammAnanIya haiM, parantu unake rAga-dveSa Adi kA pUrNataH abhAva na hone se mokSamArga kI mahimA nahIM hai, astu unheM pUjya 1. "bhanekajanmATavIprApaNahetUn samastamoharAgadveSAdIn jayatIta jinaH / " arthAt aneka janma rUpa aTavI ko prApta karAne ke hetubhUta samasta moha rAgadveSAdika ko jo jIta letA hai, vaha jina hai| -niyamasAra, zrI kundakundAcArya, jIva adhikAra, TIkA zrI maganalAla jaina, zrI seThI digambara jaina granthamAlA banarjI sTrITa, bambaI-3, prathama saMskaraNa san 1960, pRSTha 4 / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 17 ) nahIM mAnA jA sakatA / aSTama se pUjanIya to vItarAga sarva zrIrAmo mArga ke freee zAstra tathA nagna-digambara bhAva-liMgI guha hI haiM jJAnI jIva laukika lAbha kI dRSTi se bhagavAna kI ArAdhanA nahIM karatA hai / usameM to sahaja hI bhagavAna ke prati bhakti kA bhAva utpanna hotA hai / jisa prakAra dhana cAhane vAle ko dhanavAna kI mahimA bAe binA nahIM rahatI, usI prakAra vItarAgatA ke sacce upAsaka arthAt mukti ke pathika ko muktAmAMoM ke prati bhakti kA bhAva AtA hI hai| zAno-mata sAMsArika sukha kI kAmanA nahIM karate, para zubha bhAva hone se unheM puSya-bandha avazya hotA hai aura puNyodaya ke nimitta se sAMsArika bhoga sAmagrI bhI unheM prApta hotI hai / para unakI dRSTi meM usakA koI mUlya nahIM / pUjA bhakti kA saccA lAbha to viSaya-kAya se sarvathA bacanA hai / isa prakAra jaina- hindI- pUjA-kAvya meM pUjya, pUjA aura pUjaka ke uddezya fears jJAna kA spaSTIkaraNa ho jAne se aba vivecya kAvya meM prayukta jJAnatatva ke viSaya meM vivecanA karanA asaMgata na hogA / " mithyAbhAvoM se icchAoM aura AkAMkSAoM kI utpati huA karatI hai / saMsAra ke samasta prANI inakI pUrti ke prayatna meM nirantara Akula vyAkula rahA karate haiN| inakI pUrti meM inheM sukha ko sambhAvanA huA karatI hai| pUjA kAvya meM saMsArI jIvana-yAtrA kA mUlAdhAra-aSTakarmoM kI carcA huI hai|" ye sabhI karma nimitta banakara AtmA ko tabanusAra vikAronmukha kiyA karate haiM / AtmA kA hita nirAkula sukha meM haiM para yaha jIva apane jJAna-svabhAvI AtmA ko bhUlakara moha-rAga-dveSa-rUpa vikArI bhAvoM ko karatA hai astu duHkhI huA karatA hai / karma ke udaya meM jaba yaha jIva moha-rAga-dveSa-rUpI vikArI bhAvarUpa hotA hai, unheM bhAvakarma kahate haiM aura una moha-rAga-dveSa-mAnoM kA nimitta pAkara 1. aSTakarama bana jAla, mukati mA~hi tuma sukha karI / kheU~ dhUpa rasAla, mama nikAla vana jAla se || - zrI bRhat siddhacaka pUjA bhASA, dyAnatarAya, jaina pUjA pATha saMgraha, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakatA 7, pRSTha 237 / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18 ) kArmA vA karmarUpa pariNamita hokara AtmA se sambaddha ho jAtI hai, unheM dravya karma kahate haiM / " janadarzana meM ATha prakAra ke karmoM kA ullekha huA hai| inheM do bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| yathA 1. ghAtiyA karma, 2. aghAtiyA karma / dhAtiyAkarma jIva ke anujIvI karmoM ko ghAta karane meM nimitta hote haiM, me vastutaH ghAtiyA karma kahalAte haiN| ye cAra prakAra ke hote haiM; yathA 2. jJAnAvaraNI - ve karma paramANu jinase AtmA ke jJAna svarUpa para AvaraNa ho jAtA hai arthAt AtmA ajJAnI dikhalAI detI hai, use jJAnAvaraNI karma kahate haiM / 2. darzanAvaraNI -- ve karma paramANu jo AtmA ke ananta-darzana para AvaraNa karate haiM, varzanAvaraNI karma kahalAte haiM / 3. mohanIya --- ve karma paramANu jo AtmA ke zAnta AnandasvarUpa ko vikRta karake usameM krodha, ahaMkAra Adi kaSAya tathA rAga-dveSa rUpa pariNati utpanna kara dete hai, mohanIya karma kahalAte haiM / 4. antarAya-ve karma paramANu jo jIva ke dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura zakti meM far utpanna karate haiM, antarAya karma kahalAte haiM / aghAtiyA karma ke anujIvI guNoM ke ghAta meM nimitta nahIM huA karate haiN| ye bhI cAra prakAra ke hote haiN| yathA 1 vedanIya-- jinake kAraNa prANoM ko sukha yA duHkha kA bodha hotA hai, vedanIya karma kahalAte haiM / 2. Ayu -- jIva apanI yogyatA se jaba nArakI, tiyaMca, manuSya yA deva zarIra meM rukA rahe taba jisa karma kA udaya ho use Ayukarma kahate hai / 1. vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga 1, paM0 hukumacanda bhArilla, zrI ToDaramala smAraka bhavana, e-4, bApU nagara, jayapura- 4, pRSTha 22 / 2. 'Adyo jJAna - darzanAvaraNa- vedanIya mohanIyAyurnAma gotrAntarAyAH / " -- tatvArtha sUtra, AcArya umAsvAti, adhyAya 8, sUtra 4, jaina saMskRti saMzodhana maMDala, hindU vizvavidyAlaya, banArasa-5, dvitIya saMskaraNa san 1652, pRSTha 284 / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. nAma-sirora meM bIba ho usa zarIrAdi kI racanA meM jisa karSa kA udaya ho jasamAma karma kahate haiN| 4. gotra-cora ko ucca yA nIca bAbarapa bAle kula meM utpA hone meM jisa karma kA udaya ho, use gotra karma kahate haiN|' aSTa-kamoM ke pUrNataH kSaya ho jAne para prANI mAvAgamana paraka bhava-yaka se mukti prApta karatA hai / dhAtiyA-adhAtiyA sabhI karma-kula ko tamAma karane ke lie pUjaka viveSya kAvya meM jinendra bhakti kA mAdhava detA hai| aThArahakoM zatI ke baina-hindI-pUjA-kAvya meM ina karmA kI kamazaH parcAI hai| dhI bRhat sidacaka pUjA kAvya meM kavivara cAnatarAya ne spaSTa liyA hai ki jisa prakAra mUrti ke Upara paTa galane se usakA rUpa parilakSita nahIM hotA usI prakAra jAnAvaraNI karma se jIva ajJAnI ho jAtA hai| mAnAvaraNI karma naSTa hone para kevala jJAna prakaTa hotA hai, yahA~ kevala jJAnadhArI siddha bhagavAna ko manasA, vAcA, karmaNA upAsanA karane kI saMstuti kI gaI hai|' jisa prakAra daravAna bhUpati ke darzana nahIM karane detA, usI prakAra darzanAdharaNIkarma zAnI ko dekhane meM bAdhA upasthita karatA hai| varzanAvaraNI karma kSaya hone para kevala darzana rUpa prakaTa hotA hai| darzanAvaraNI karma kSaya ke lie sikhopAsanA Avazyaka hai| karmavedanI karmodaya se sAtA-asAtA bebanAeM 1. abhraMza vAGamaya meM vyavahata pAribhASika zabdAvali, Aditya pracaMDiyA 'doti', mahAvIra prakAzana, alIgaMja, eTA, san 1977, pRSTha 3 / 2. mUrati Upara paTa karau, rUpa na jAne koya / jJAnAvaraNI karamate, jIva ajJAnI hoya // -zrI vRhat siddhacakra pUjA bhASA, dhAnatarAya, zrI jaina pUjApATha saMgraha, 62 nalinI seTha roDa, kalakattA-7 pRSTha 237 / 3. jJAnAvaraNI paMca hata, prakaTyo kevala jJAna dyAnata manavaca kAya sauM, namo siddha guNa khAna -zrI bahRt siddha cakrapUjA bhASA, dhAnatarAya, vahI pRSTha 237 / 4. jaise bhUpati daraza ko, hona na de daravAna / tese darazana AvaraNa, dekha na deI sujAna // --zrI bRhat siddhacakra pUjA bhASA, dhAnatarAya, vahI pRSTha 238 / 5. darazana AvaraNa, hata, kevala darzana rUpa / dyAnata siddha namoM sadA. amana-acala cidrapa // -zrI bRhat siddha pakrapUjA bhASA, dhAnatarAya, vahI pRSTha 238 / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 ) bhoganI hotI haiN|' siddhopAsanA se vedanIya karma kA nAza ho jAtA hai|' mohanIya karma ubapa se jIva kA samyavasva guNa pracchanna ho jAtA hai|' siddhabhagavAna kI pUjA karane se mohanIya karma nAza ho jAtA hai| Ayukarma svabhAvataH jIva ko pahuMgati meM sthira kara detA hai| bhagavAna sira meM Ayukarma kSaya karane kA gaNa vidyamAna hai| nAmakarma ke ukya sevetana ke nAnArUpa mukhara ho uThate haiN| gotra-karma ke utpanna hone se jIva ko UMca-nIca kula kI prAptihamA karatI hai| bhagavAna siDa ko zukha-bhAva se pUjA karane para gotra1. zahada milI asidhAra, sukha duHkha jIvana ko kareM / karma vedanIya sAra, sAtA-asAtA dete haiM / -~~-zrI bRhata siddha cakra pUjA bhASA, dhAnata rAya, zrI jana pUjA pATha saMgraha, 62 nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 238 / / 2. puNya-pApa doka DAra, karma vedanI vRkSa ke| siddha jalAvana hAra, dyAnata nirabAdhA karau / --zrI bRhat siddhacakrapUjA bhASA, dyAnatarAya, vahI pRSTha 236 / 3. jyoM madirA ke pAnate, sudha-budha sabai bhulAya / tyo mohanI-karma ude, jIva gahila ho jAya / / -~-zrI vRhat siddhacakra pUjA bhASA, dyAnatarAya, vahI pRSTha 236 / 4. aTThAIso moha kI, tuma nAzaka bhagavAna / aTala zuddha abagAhanA, namo siddha guNavAna / / - zrI bRhat siddhacakra pUjA bhASA, dhAnatarAya, vaho pRSTha 240 / 5 jaise nara ko pAMva, diyo kATha me pira rhe| tase Ayu svabhAva, jiya ko cahuMgati thiti kareM / --zrI bRhat siddhacakra pUjA bhASA, dyAnatarAya, vahI pRSTha 240 / 6. dyAnata cAroM Ayu ke, tuma nAzaka bhagavAna / aTala zuddha avagAhanA, namo siddha guNakhAna // -zro vRhat siddhacakra pUjA bhASA, dyAnatarAya, vahI pRSTha 241 / 7. citrakAra jame linne, nAnA citra anUpa / nAma-karma taise kare, cetana ke bahu-rUpa / / -~-zrI bRhat siddhacakra pUjA bhASA, ghAnatarAya, zrI jainapUjA pATha saMgraha, 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 241 / 8 jyoM kumhAra choTo bar3o, bhAMDo ghar3A janeya / gotra-karma tyo jIva ko, U~ca nIca kula deya / / - zrI bRhat siracakra pUjA bhASA, dyAnatarAya, bahI pRSTha 242 / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 21 ) karma kA nAza hotA hai / ' antarAya karmodaya se dAna, lAbha, vIrya Adi prasaMgoM meM bhI jIva inase prAyaH vihIna rahatA hai| upAsanA dvArA isa karma kA nAza sahaja meM ho jAtA hai / " isI prakAra karma-virata hone ke lie uttIsavIM zatI ke kavivara manaraMgalAla kRta zrI zItalanAtha pUjA meM tathA kavivara vRndAvanadAsa viracita zrI mahAvIra svAmI pUjA meM pUjopAsanA kA ullekha kiyA hai| bIsavIM zatI meM kavivara pUranamala dvArA racita zrI mahAvIra svAmI pUjA meM tathA kavivara munnAlAla kRta zrI khaNDagiri kSetrapUjA meM aSTakarma nAza karane kA ullela huA hai| 1. U~ca-nIca do gotra, nAza agurulaghu guNa bhae / dyAnata Atama jota, siddha zuddha bado sadA // - zrI bRhat siddhacakra pUjA bhASA, dyAnatarAya, bar3I pRSTha 242 / 2. bhUpa dilAbe dravya ko, bhaNDArI de nAhi / hona deya nahiM sampadA, antarAya jagamAhiM || mona, upabhoga, isa prakAra siddha - zrI bRhat siddhacakra pUjA bhASA, dyAnatarAya, vahI pRSTha 243 / 3. antarAya pAMcau hate, pragaTyo subala ananta / dyAnata siddha namIM sadA, jyoM pAU~ bhava anta // - zrI bRhat siddha pUjA bhASA, dyAnatarAya, zrI jaina pUjApATha saMgraha, 62, nalinI seTha roDa, kalakattA 7, pRSTha 243 // 4. je aSTa karma mahAna atibala gheri, mo cerA kiyo / tina kera nAza vicAra ke le, dhUpa prabhu DhiMga kSepiyo // - zrI zItalanAtha pUjA, manaraMgalAla, satyArtha yajJa, javAharagaMja, jabalapura, ma0pra0, caturtha saMskaraNa, san 1950, pRSTha 75 / 5. haricandana agara kUpara, cUra sugaMdha karA / tuma pada tara kheMbata bhUri, AThoM karma jarA // zrI mahAvIra svAmI pUjA, vRndAvana, rAjeza nityapUjA pATha saMgraha, rAjendra meTala babarsa, alIgar3ha, prathama saMskaraNa 1976, pRSTha 134 / 6. aSTa- karma ke dahana ko, pUjA racI vizAla / par3he suneM jo bhAva se chUTe jaga jaMjAla / / - zrI mahAvIra svAmI pUjA, pUranamala, zrI jaina pUjApATha saMgraha, 62, nalinI seTha roDa, kalakattA- 7 pRSTha 164 / 7. aSTa-karma kara naSTa mokSagAmI bhae / tinake pUjahu~ carana sakala maMgala Thae / - zrI khaNDagiri kSetrapUjA, munnAlAla, zrI jaina pUjA pATha saMgraha, 62; nalinI seTha roDa, kalakattA 7, pRSTha 155 / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 22 ) freekAvya meM aThArahavIM zatI se lekara bIsavIM zatI taka pUjaka aSTa karmoM ke kSaya hone kI carcA karatA hai / pUjAkAroM ko vizvAsa hai ki ina receit kA nAza pUjA ke dvArA sahaja hai / doSa kA artha hai avaguNa / jainadarzana ke anusAra asAtAvedanI karma ke tIvra tathA maMda udaya se citta meM vibhinna prakAra ke rAga utpanna hokara cAritra meM doSa utpanna kara dete hai|' ye aThAraha prakAra ke ullikhita haiN| yathA- datta ke udaya se bhUkha kA anubhava karanA / vedanIya ke udaya se pyAsa kA anubhava karanA / loka-paraloka maraNa-vedanA Adi kA bhaya / zubha-azubha do prakAra kA hai| dharmAdi meM rahanA 1. kSudhA 2. tRSA 3. bhaya 4. rAga 5. krodha 6. moha 7. cintA 8. roga mRtyu 10. pasInA 11. kheda 12. jarA 13. rati 14. Azcarya 15. nidrA 16. bandha -- - - - zubharAga hai| krodha kaSAya kA utpanna honA / RSi, yati, putrAdi se vAtsalya rakhanA / azubha vicAratA / zarIra meM pIr3A Adi utpanna honA / zarIra kA nAza honA / zrama se jalabinduoM kA prakaTa honA / jo vastu lAbha se kheda utpanna kare / zarIra kA jarjara honA / mana kI priya vastu meM pragAr3a prIti rati hai / kisI apUrva vastu meM vismaya honA / darzatraraNI ke udaya se jJAna jyoti kA aceta honA nidrA hai / cAroM gatiyoM meM bhramaNa kara manuSya gati meM zarIra ko prApta karanA / 1. ' doSAzca rAgAdayaH / ' samAdhi zataka, jainendra siddhAnta koza, bhAga 2, jinendravarNI, bhAratIya jJAnapITha, prathama saMskaraNa, saM0 2028, pRSThAMka 450 / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 23 ) 17. bhAkulatA-- cetana-acetana padArthoM se viyoga prApta karane para vitta meM ghbraanaa| 16. mada - aizvarya kI prApti se AtmA meM ahaMkAra honaa|' Agama kA abhivaktA jinendra-deva samasta doSoM rahita sarvajJa, vItarAga, AtmIka guNoM se vibhUSita hotA hai| vivecya-kAvya meM aAraha doSoM kA ullekha Arambha se hI huA hai| aThArahavIM zatI ke kavibara dyAnatarAya praNIta 'zrI devazAstra gurupUjA' meM aThAraha doSoM ko jItane ke uparAnta siddha-zakti ko prApta karane kA ullekha miltaahai|' unnIsavIM zatI ke kavivara zrI bakhtAvararatna praNIta 'zrI caviMzati jinapUjA' meM antaryAmI arahanta bhagavAna dvArA aThAraha doSoM ko jItane kI abhivyaMjanA huI hai| kavivara manaraMgalAla kRta 'zrI mallinAtha pUjA tathA kavirAmacandra 1. chuhataNha bhIruroso rAgo moho ciMtA jarArujAmiccU / svedaM khedaM mado rai vimhiyaNihA jnnuvvego|| ---niyamasAra, jIva adhikAra, kundakundAcArya, zrI seThI digambara jaina granthamAlA, dhanajI sTrITa, bambaI-3, 1960, pRSThAMka 12 / 2. Nissesadoma rahio kevala NANAi parama vibhava judo| so paramappA uccai tavivarIo Na paramappA / / -niyamasAra, jIva adhikAra, kundakundAcArya, zrI seThI digambara jaina granthamAlA, dhanajI sTroTa, bambaI-3, pRSTha 17 / "cau karmaki vesaTha prakRti nAzi / jote aSTAdaza doSa rAzi // " -zrI devazAstraguru pUjA, dyAnatarAya, zrI jainapUjA pATha saMgraha, 62; nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 20 / 4. vasu sahasa nAma ke dhArI, tAteM nita dhoka hamArI / jo doSa aThAraha nAmI, tuma nAze antaryAmI / / -zrI caturvizati jinapUjA, bakhtAvararatna, vIrapustaka bhaNDAra, manihAroM kA rAstA, jayapura, saM0 2018, pRSTha 3 / 5. jaya Anana cAri prasanna nmoN| baru doSa aThAraha zUnya namoM / / -zrI mallinAtha pUjA, manaraMgalAla, paM0 zikharacandra jaina, javAharagaMja, jabalapura, ma0pra0, caturtha saMskaraNa san 1950, pRSTha 136 / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 24 ) kRta 'zrIM kumbunAtha jinapUjA" meM aThAraha doSa rAhitya jIvanotkarSa kI abhivyaMjamA parilakSita hai| isI prakAra bIsavIM zatI meM kavivara saccidAnanda kRta 'zrIpaMcaparameSThIpUjA' meM, kavivara hIrAcandra kRta 'zrI catuviMzatitIrthaMkarasamuccayapUjA' meM', kavi zrI kuMjIlAla viracita 'zrI devazAstra gurupUjA' meM aThAraha doSoM kA ullekha huA hai / ' jaina hindI pUjA kAvya meM AtmA ke guNoM kA ghAta karane vAle ghAti karma-jJAnAvaraNI karma, darzanAvaraNI karma, antararAya karma tathA mohanIya karma haiM unakA niravazeSa rUpa se pradhvaMsa kara dene ke kAraNa jo niHzeSa doSa rahita haiM arthAt aThAraha mahA doSoM se mukta ho cuke haiM, aise paramAtmA arhat paramezvara haiM / 1. doSa aThAraha yAteM hoveM, kSudhA tRpati nA nita khAte / sada ghevara modaka pUjana lyAyo, haro vedanA dukha yAteM // - zrI kunthunAtha jinapUjA, kavi rAmacandra, nemIcandra, vAkalIvAla jaina grantha kAryAlaya, madanagaMja, kizanagar3ha, rAjasthAna, prathama saMskaraNa 1651, pRSTha 145 / 2. jayI aSTadaza doSa arhatadevA, kareM nitya zataindra caraNoM kI sevA / daraza jJAna sukha nata vIraja ke svAmI, nase ghAtiyA karma sarvajJa nAmI / - zrI paMcaparameSThI pUjA, saccidAnanda, nitya niyama vizeSa pUjana saMgraha, di0 jaina udAsIna Azrama, IsarI bAjAra, hajArI bAga, saM0 2487, pRSTha 34 / 3. ghAti catuSTaya nAzakara, kevala jJAna lahAya / doSa aThAraha TAra kara, arhat pada pragaTAya // - zrI catuviMzati tIrthaMkara samuccaya pUjA, kavivara hIrAcandra di0 jaina udAsIna Azrama, IsarI bAjAra, hajArI bAga, saM0 2487, pR074 | 4. yaha zAnti rUpa mudrA nainoM meM A samAI / arahana jinendra bhagavan tuma vizva vijayarAI || cAroM karama vinAze tresaTha prakRti nasAI / yaha doSa aThAraha ko jIte tumhIM jinarAI // -- zrI devazAstra gurupUjA, kuMjIlAla, vahI pRSTha 115 / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 25 ) pUrvaka aise hI guNadhara mahat-siDa-zakti kI ina doSoM ko taya karane ke lie pUjA karate haiN|' pUjya Asman meM ananta guNoM kA samuccaya hotA hai| vivecya kAvya meM pUjya meM ananta catuSTaya kA honA vyaMjita hai| anantacatuSTaya vastutaH yaugikazabda hai| yahA~ ananta zamda AtmA kA paryAya hai tathA catuSTaya kA artha hai cAra tatvoM kA samUha / janadarzana meM AtmA kA svabhAva anantacatuSTaya batAyA gayA hai / ananta varzana, ananta zAna, ananta vIrya tathA ananta sukha kA samma samIkaraNa vastutaH ananta catuSTaya kahalAtA hai| aSTakarmoM ke bandhana se mukta, nirUpameya, acala, kSobha rahita tathA jaMgama rUpa se vinimita, siyAlaya meM birAjamAna kAyotsarga pratimA nizcaya se siddha parameSThI ko hotA hai| jIva AtmA nija svabhAva dvArA cAra dhAtiyA- vanAvaraNIya mAnAvaraNIya, mohanIya tathA AntarAya-nAmaka karmoM ko kSaya kara anantacatuSTaya guNoM ko prApti kara anantAnanda kI anubhUti karatA hai|' jaina hindI pUjA kAvya meM ananta catuSTaya kA varNana aThArahavIM zatI se hI huA hai / kavivara bAnatarAya dvArA racita zrI devapUjA meM zAnI kA lakSaNa spaSTa 1. jaya doSa aThArA rahita deva, mujha dehu sadA tuma caraNa seTha / hU~ karU vinatI jori hAtha, bhava tArana tarana nihAri nAtha // -zrI mahAvIra jina pUjA, kavivara rAmacandra, nemIcandra vAkalIvAla jaina grantha kAryAlaya, madanagaMja, kizanagar3ha, rAjasthAna , san 1951, pRSTha 211 / daMsaNa aNaMta NANaM anaMta voriya aNaMta sukkhA ya / sAsaya sukkhaya dehA mukkA kammaTThabaMdhe hiM / / NiruvamamamalamakhohA NimmaviyA jaMgameNa rUveNa / siddhaTThANammi ThiyA dosarapaDimA dhuvA siddhA / / -bodha prAbhUta adhikAra, kunda-kunda prAbhUta saMgraha, AcArya kunda kunda, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura, san 1960, pRSTha 87 / 3. bala saukhya jJAna darzanAni catvAro'pi prakaTA guNA bhavati / naSTe dhAti catuSke lokA lokaM prakAzayati // --bhAva pAhuDa, aSTa pAhuDa, kunda-kundAcArya, pATanI digambara jaina pranyamAlA, mAroTha, rAjasthAna, pRSThAMka 264 / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) karate hue ananta catuSTaya kA prayoga kiyA gayA hai|' unnIsavIM zatI ke kavivara manaraMgalAla kRta 'zrI sumatinAtha pUjAkAvya' meM ananta catuSTaya dhArI deva ke svarUpa kA citraNa hamA hai| isI prakAra bIsavIM zatI ke kavi saccidAnanda dvArA racita zrI paMcaparameSThI pUjA' meM jIvanmukta ahaMta ke guNoM kI carcA meM ananta catuSTaya kA prayoga huA hai|' zrI campApura siddha kSetra pUjA meM kavivara bolatarAma dvArA ArAdhyadeva ke ananta catuSTaya kA varNana huA hai| ghAtiyA karmoM ke kSaya hone para kevala jJAna ke udaya hone kI sambhAvanA humA karatI hai / AcArya amRtacandra sUrI kevala jJAna kI carcA karate hue spaSTa kahate hai / jo kisI bAhya padArtha kI sahAyatA se rahita ho, Atma-svarUpa se utpanna ho, AvaraNa se rahita ho, krama rahita ho, ghAtiyA ko ke kSaya se utpanna humA ho tathA samasta padArthoM ko jAnane vAlA ho, vastutaH use kevala zAna kahate haiN| 1. eka jJAna kevala jinasvAmI / do Agama adhyAtama naamii| tIna kAla vidhi paragata jAnI / cAra ananta catuSTaya jJAnI / / -zrI devapUjA, dhAnatarAya, bRhajjinavANI sagraha, pRSTha 303 / 2. kari cAriya ghAtiya ghAta jaba, lahi naMta catuSTaya paTTa tabai / darzana arU jJAna susaukhya balaM, ina cArahu te tuva deva alaM // -zrI sumati nAtha jinapUjA, manaraMgalAla, paM0 zikhara candra zAstrI, javAhara gaja, jabalapura, ma0 pra0 caturtha saMskaraNa 1650, pRSTha 45 / 3. ananta catuSTaya ke dhanI, chiyAlIsa guNa yukt| namahu triyoga samhAra ke arhana jIvanmukta / -zrI paMcaparameSThI pUjA, saccidAnanda, nitya niyama vizeSa pUjana saMgraha, di. jaMna udAsIna Azrama, IsarI bAjAra, hajArIbAga, vIra saM0 2487, pRSTha 31 / 4. he ananta catuSTaya yukta svAma, pAyo saba sukhada sayoga ThAma // -zrI campApura siddha kSetra pUjA, daulatarAma, zrI jaina pUjApATha saMgraha, 62 nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 140 / 5. asahAyaM svarUpotpa nirAvaraNama kramam / ghAti karma kSayotpanna kevalaM sarvabhAvagam / / ~ tatvArthasAra, prathama adhikAra, zrI amRtacandrasUrI, zrI gaNezaprasAda varNI granthamAlA, DumarAva bAga, assI, vArANasI 5, prathama saMskaraNa san 1670, pRSTha 15 / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 27 ) siddha parameSThI sampUrNa dravyoM va unakI paryAyoM se bhare hue sampUrNa jagat ko 'tInoM kAloM meM jAnate haiM to bhI ve moha rahita hI rahate haiN| svayaM utpanna hue jJAna aura darzana se yu bhagavAn devaloka aura asuraloka ke sAtha manuSya loka kI anati, gati, cayana, upapAda, bandha, mokSa, Rddhi, sthiti, yuti, anubhAga, tarka, kala, mana, mAnasika, bhukta, kRta, pratisevita Adi karma, arahaH karma, saba lokoM, saba jIvoM aura saba bhAvoM ko samyak prakAra se yugapat jAnate haiM, dekhate haiM aura bihAra karate haiM / " jaina- hindI-pUjA - kAvya meM kevalajJAna zabda kI vizada vyAkhyA huI hai| kevala jJAna prApta kiye binA kisI bhI prANI ko mokSa prApta karanA sugama - sambhava nahIM hai / kavivara dyAnatarAya 'zrI bRhat siddhacak pUjA bhASA' nAmaka kAvya meM spaSTa karate haiM ki jJAnavaraNI karma ke pUrNataH kSaya ho jAne para hI kevalajJAna prakaTa ho pAtA hai / pUjaka kevala jJAnI siddha bhagavAna kI pUjA karatA hai / " mana, vacana, karma se unnIsavIM zatI ke kavivara bakhtAvararatna ne 'zrI vimalanAtha jinapUjA' nAmaka kAvya meM bhagavAna dvArA kevalajJAna prApta karane kI carcA kI hai / kevala jJAna prApta karane ke uparAnta hI bhagavAn kalyANakArI upadeza dete haiM phalasvarUpa aneka prANI kalyANa ko prApta hue haiN|" isI prakAra kavikRta 'zrI kunthunAtha jinapUjA' meM kevala jJAna prApta karane para hI prabhu dvArA janakalyANakArI upadeza die jAne kA ullekha hai| kavivara rAmacandrakRta 1. jainendra siddhAnta koza, bhAga 2, kSullaka jinendra varNI, bhAratIya jJAnapITha prakAzana. naI dillI, prathama saMskaraNa san 1971, pRSTha 147 / 2. jJAnAvaraNI paMca hat, prakaTyo kevala jJAna / guNakhAna // dyAta manavaca kAya soM, namoM siddha -zrI vRhata siddhacakra pUjA bhASA, dyAnatarAya, zrI jaina pUjA pATha saMgraha, 62 nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 237 / 3. pAyo kevala jJAna, dIno upadeza bhavya bahu tAre / zikhara sameda mahAnaM, pAI ziva siddha aSTa guNa dhAre // - zrI vimalanAtha jinapUjA bakhtAvararatna, vIra pustaka bhaNDAra, manihAroM kA rAstA, jayapura, saM0 2018, pRSTha 63 / 4 caita ujiyArI dutiyA ju haiM, jina supAyo kevala jJAna hai / sabhA dvAdaza meM vRSa bhASiyoM, bhavya jana suna ke rasa cAkhiyo || - zrI kunthunAtha jinapUjA, paMcakalyANaka bakhtAvara ratna, vIra pustaka bhaMDAra, manihAroM kA rAstA, jayapura, saM0 2018, pRSTha 114 / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 28 ) 'zrI ajitanAtha jinapUjA' meM prabhu dvArA poSa zuklA ekAdazI ko kevala jJAna prApta karane kA ullekha milatA hai / " 'zrI muni suvratanAtha jinapUjA' meM kavi ne 'kevala dharma' saMjJA meM kevala jJAna kA ullekha kiyA hai|' 'zrI mahAvIra jina pUSA meM kavi ne ghAtiyA karma cUra karane ke uparAnta bhagavAn dvArA jJAna prApta karane kI carcA kI hai|" Area zatI meM kavi kuMjIlAla dvArA praNIta 'zrI mahAvIra svAmI pujA' meM cAra ghAtiyA karma nAza kara vaizAkha zuklA dazamI ko prabhu ne kevala jJAna prApta kiyA, aisA ullikhita hai / kavi horAcandra kRta 'zrI caturviMzati tIrthakara samuccaya pUjA' meM prabhu dvArA cAra ghAtiyA karma naSTa kara kevala jJAna prApta karane kA ullekha huA hai / " kavivara sevaka dvArA praNIta 'zrI AdinAtha 1. pauha sukala ekAdasI, kevala jJAna upAya | kaho dharma pada juga jaje, mahAbhakti ura lAye // - zrI ajitanAtha jI kI pUjA, rAmacandra nemIcandra vAkalIvAla jaina grantha kAryAlaya, madanagaMja, kizanagar3ha, rAjasthAna, prathama saMskaraNa, san 1951, pRSTha 26 / 2. naumI vadi vaisAkha ho, hane ghAti dukhadAya / kayau dharma kevala bhae jajU caraNa gunagAya || - zrI muni suvrata nAtha jinapUjA, rAmacandra, nemIcandra bAkalIbAla jaina, grantha kAryAlaya, madanagaMja, kizanagar3ha, rAjasthAna, prathama saMskaraNa, san 1651, pRSTha 174 / 3. dasamI sita vaisAkha hI, ghAti karma caka cUra / kevala jJAna upAiyoM, jajU caraNa guNa bhUra // - zrI mahAvIra jinapUjA, rAmacandra nemIcandra vAkalIvAla jaina grantha kAryAlaya, madanagaMja, kizanagar3ha, rAjasthAna, prathama saMskaraNa, san 1651, pRSTha 206 / 4. vaizAkha sudI dazamI, dhyAnastha bakhAnI / cokarma nAzi nAthamae, kevala jJAnI // - zrI mahAvIra svAmI pUjA, kuMjIlAla, nitya niyama vizeSa pUjA saMgraha, di0 jaina udAsIma Azrama, IsarI bAjAra, hajArI bAga, vIra saMvat 2487, pRSTha 43 / 5. ghAti catuSTaya nAza kara, kevala jJAna lahAya / doSa aThAraha TAra kara, arhat pada pragaTAya // - zrI catuviMzati tIrthaMkara samuccaya pUjA, hIrAcandra, nitya niyama vizeSa pUjana saMgraha, di0 jaina udAsIna Azrama, IsarI vAjAra, hajArI bAga, vIra saM0 2487, pRSTha 74 / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) 'vinavUyA' meM phAlguNa kRSNA ekAdazI ko prabhu kevalajJAna se sampana hue likhita hai| kevala jJAnopalabdhi para indra dvArA pUjA-arjana kA umeda kavi dvArA huA hai|' 'zrI khaNDagiri kSetrapUjA' kAvya meM kavivara mulAbAla buddhara tapazcaraNa karane ke uparAnta kevala jJAna prApta karane kI carcA karate haiM, kevala jJAna prApti ke pazcAt indra dvArA prabhu-pUjA karane kA prasaMga kAvya ka saphalatApUrvaka vyaMjita kiyA gayA hai|" anya manuSyoM tathA kevaliyoM kI apekSA tIrthakaroM meM chiyAlIsa guNoM kA samAveza hotA hai / ina chiyAlIsa guNoM ko nimna vargoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai| yathA- 1. ananta catuSTaya 2. cautIsa atizaya 3. ATha prAtihArya ananta darzana, ananta jJAna, ananta vIrya tathA ananta sukha-viSayaka vivecana kiyA jA cukA hai| cauMtIsa atizayoM kA vivecana karanA apekSita hai / bhagavAna ke cauMtIsa atizayoM ko viSaya-bodha ke AdhAra para tIna bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai / yathA 1. janma ke daza atizaya / 2. 3. devakRta teraha atizaya / kevala jJAna ke gyAraha atizaya / 1. phAlguNa vadi ekAdazI, upajyoM kevala jJAna / indra Aya pUjA karI, maiM pUjoM iha thAna // - zrI AdinAtha jinapUjA, sevaka, zrI jaina pUjA pATha saMgraha, 62, nalinI seTha roDa kalakattA-7, pRSTha 67 / 2. isa vidhi tapa duddhara karanta joya, sau upaje kevala jJAna soya | saba indra Aja ati bhakti dhAra / pUjA kInI Ananda dhAra / - zrI khaNDagiri kSetrapUjA, munnAlAla, zrI jaina pUjApATha saMgraha, 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 158 / 3. bRhad jaina zabdArNava, bhAga 2, mAsTara bihArIlAla amarohA, mUlacandra feature kApar3iyA pustakAlaya, sUrata, saM0 2460, pRSTha 566 / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana ke vA matiyoM kA varNana 'tiloSapatti meM nimna prakAra se ullikSita hai| bacA 1. ra rhittaa| 2, nirmala shriirtaa| 3. bavaSamanArAca saMhanana arthAt unake zarIra kI harI, hadivyA. ke gor3a, jor3oM ko kola bana ke samAna buddha hotI hai| 4. samacaturana sarIra saMsthAna arthAt unake zarIra kA pratyeka aMga aura. upAMga ThIka AkAra meM suDaula hotA hai| 5. dUdha ke samAna dhavala rudhira / 6. anupama ruup| 7. napa campaka ke samAna uttama gandha ko dhAraNa krnaa| 8. 1008 uttama lakSaNoM kA dhAraNa / 9. ananta bl| 10. hita-mita evaM madhura bhASaNa / ' kevala jJAna ke gyAraha atizayoM kA krama nimna prakAra hai / yathA1. apane pAsa se cAroM dizAoM meM eka sau yojana tathA subhikSatA arthAt akAla kA abhAva / 2. AkArAgamana arthAt tIrthakara kevala jJAnI pRthvI se Upara adhara calate hai| 3. hiMsA kA abhAva / 4 bhojana kA abhAva, arthAt kevala jJAna ho jAne para unako na bhakha lagatI hai na ve bhojana karate haiM, ananta bala ke kAraNa unakA zarIra dRr3ha banA rahatA hai| 5. upasarga kA abhAva / 6. sabakI ora mukha karake sthita honA / 7. chAyA rahitatA arthAt unake zarIra kI chAyA nahIM par3atI hai| .. ninimeSa raasstti| 1. vidyAoM ko iishtaa| 1. tiloyapaNNatti, yativRSabhAcArya, adhikAra saMkhyA 4 gAthA saMkhyA 886 se 868, jIvarAja granpamAlA, zolApura, prathama saMskaraNa, vi. saM. 1666 / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 31 ) 10. sajIva hote hue bhI nasa aura romoM kA samAna rahanA arthAt unake na aura keza bar3A nahIM karate / 11. aThAraha mahAbhAvA tathA sAta sau zudrabhAvA yukta divya-dhvani arthAt kevala jJAna ho jAne para unako samasta prakAra kA pUrNa jJAna hotA hai, koI bhI vidyA, jJAna aparicita nahIM rahatA / devakRta teraha atizayoM kA krama nimna prakAra hai, yathA 1. tIrthakadoM ke mahAtmya se saMkhyAta yojanoM taka asamaya meM hI patraphUla aura phaloM kI vRddhi se saMyukta ho jAtA hai / 2. kaMTaka aura retI Adi ko dUra karatI huI sukhadAyaka vAyu calane lagatI hai / 3. jIva pUrva-baMra ko chor3akara maMtrI- bhAva se rahane lagate haiM / 4. utanI bhUmi darpaNa tala ke sadRza svaccha aura ratnamaya ho jAtI hai / 5. saudharma indra kI AjJA se megha kumAra deva sugandhita jala kI varSA karate haiM / 6. deva - vikriyA se phaloM ke bhAra se navIbhUta zAli aura jo Adi sasya kI racanA karate haiM / 7. saba jIvoM ko nitya Ananda utpanna hotA hai / 8. vAyu kumAra deva vikriyA se zItala pavana calatA hai / 9. kUpa aura tAlAba Adika nirmala jala se pUrNa ho jAte haiM / 10. AkAza ! ulkApAtAdi se rahita hokara nirmala ho jAtA hai / sampUrNa jIvoM ko roga Adika bAdhAeM nahIM hotI haiM / 11. 12. yakSendroM ke mastakoM para sthita aura kiraNoM se ujjvala aise cAra fter dharma cakroM ko dekhakara janoM ko Azcarya hotA hai / tIrthakaroM ke cAroM dizAoM meM chappana suvarNa kamala, eka pAdapITha aura fear evaM vividha prakAra ke pUjana dravya hote haiM / " 13. 1. niloyapaNNatti, yativRSabhAcArya, adhikAra saMkhyA 4, gAthA saMkhyA 8 se, jIvarAja granthamAla, zolApura prathama saMskaraNa, vi0 saM0 1666 / 2. tiloyapaNNatti, yati vRSabhAcArya adhikAra saMkhyA 4, gAthAMka 907 se 614. jIvarAja granthamAlA zolApura, pratama saMskaraNa vi0 saM0 1966 / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 32 ) prAtihArya zamya pAribhASika hai| janavarzana meM isakA abhiprAya hai vinya mahatvazAlI padArtha / bhagavAna ke ATha prAtihArya ullikhita haiN| yathA 1. azoka vRkSa / 2. tIna chtr| 3. ratnakhacita siMhAsana / 4. bhaktiyukta gaNoM dvArA veSThita rahanA arthAt mukha se visyavANI prakaTa honaa| 5. bundabhi naav| 6. puruss-vRsstti| 7. prbhaamnnddl| 8. causaTha cmryukttaa|' jaMna hindI pUjAkAvya meM kevala jJAnI toryakara-vandanA prasaMga meM unameM vidhamAna chiyAlIsa guNoM ko abhivyaMjanA huI hai| aThArahavIM zatI se lekara bIsavIM zatI taka pUjA-kAvya meM chiyAlIsa guNoM kI carcA huI hai| aThArahavIM zatI ke kavivara dhAnatarAya praNIta 'zrI devapUjA bhASA' ke jayamAla aMza meM jinendra meM chiyAlIsa guNoM kA ullekha kiyA gayA hai| unnIsavIM zatI ke kavivara basatAvara ratna viracita 'zrI dharmanAtha jinapUjA' meM jayamAla prasaMga meM toSaMkara ke guNoM meM chiyAlIsa guNoM kI carcA bar3e mahatva kI hai| pUjaka aise divyaguNadhArI jinendra kI upasthiti ko kalyANakArI mAnakara pUjA karatA hai|' 1. jaMbUdIva paNNatti saMgaho, adhikAra saMkhyA 13, gAthA saMkhyA 122-130 jaina saMskRti saMrakSaNa saMgha, zolApura, vi0 saM0 2014 / 2. guNa anaMta ko kahi sake chiyAlIsa jinarAya / pragaTa suguna ginatI kahUM, tuma hI hohu sahAya // --zrI devapUjA bhASA, dyAnatarAya, vRhata jinavANI saMgraha, paMcama adhyAya, sampAdaka-prakAzaka-pannAlAla vAkalIvAla, madanagaMja, kizanagar3ha, rAjasthAna san 1956, pRSTha 302 / guNa chAlisa tuma mAMhi virAje devajI, titAlisa gaNa Iza kara tuma seva jii| bhavya jIva nistArana ko tumane sahI, karo vihAra mahAna Arya dezana khii| -zrI dharmanAtha jinapUjA, bakhtAvaratna, vIrapustaka bhaNDAra, manihAroM kA rAstA, jayapura, saM0 2018. pRSTha 104 / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 33 ) "zrI zreyAMsanAtha jina pUjA' meM prabhu kA chiyAlIsa guNoM se samalaMkRta sammeda zikhara para apane pahu~cane kA prasaMga ullikhita hai / ' arent zatI ke saccidAnanda viracita 'zrI paMcaparameSThI pUjA' meM siddhajinezvara kI carcA kara unameM vidyamAna chiyAlIsa guNoM kA ullekha kiyA hai|" kavivara hIrAcandra dvArA racita 'zrI catuviMzati toyaMkara samuccaya pUjA' meM prabhu ke jJAna kalyANaka prasaMga meM chiyAlIsa guNoM kI carcA abhivyakta hai / " jaMnadarzana ke anusAra vyakti apane karmoM kA vinAza karake svayaM paramAtmA bana jAtA hai / usa paramAtmA ko do avasthAeM haiM 1. zarIra sahita jIvanmukta avasthA / 2. zarIra rahita deha-mukta avasthA / pahalI avasthA ko yahA~ arahanta aura dUsarI avasthA ko siddha kahA jAtA 1 arhanta bhI do prakAra ke hote haiM / yathA - 1. tIrthaMkara 2. sAmAnya vizeSa puSya sahita arhanta jinake ki kalyANaka mahotsava manAe jAte haiM, tIrthakara kahalAte haiM aura zeSa sarvasAmAnya arhanta kahalAte haiN| kevala jJAna arthAt sarvasva yukta hone ke kAraNa unheM kevalI bhI kahate haiN| ina sabhI zubhazaktiyoM ke chiyAlIsa guNoM kI carcA vivecya kAvya meM Adyanta huI hai| 1. isa chiyAlIsa guNa sahita Iza, viharata Ae sammeda zIza / tahA~ prakRti picAsI chIna kIna, ziva jAe virAje zarma lIna || - zrI zreyAMsanAtha jinapUjA, bakhtAvararatna, vIra pustaka bhaNDAra, manihAroM kA rAstA, jayapura, saM0 2018, pRSTha 81 / 2. ananta catuSTaya ke dhanI chiyAlIsa guNayukta / namahu~ triyoga samhAra ke ahaM na jIvanmukta // - zrI paMcaparameSThI pUjA, zrI saccidAnanda, nitya niyama vizeSa pUjana saMgraha, di0 jaina udAsIna Azrama, IsarI bAjAra, hajArI bAga, pRSTha 31 / 3. chiyAlIsa guNa prApta kara, sabhA judvAdaza mA~hi / bhavya jIva upadeza kara, pahuMcAye ziva ThA~hi // - zrI catuvizati tIrthaMkara samuccaya pUjA, hIrAcandra, nitya niyama vizeSa pUjana saMgraha, di0 jaina udAsIna Azrama, IsarI bAjAra, hajArI bAga, pRSTha 74 / 4. jainendra siddhAnta koza, bhAga 1, kSu0 jinendra vargoM, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, naI dillI, prathama saMskaraNa san 1670, pRSTha 140 / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivaSyakAvya meM mahanta ra chiyAlIsa guNoM ke uparAnta mahArAvi tamA matAvita kama se dharma ke lakSaNoM ko prAtatya abhivyaMjanA huI hai| vizva sabhI dharmoM meM dharma ke lakSaNoM ko parcA huI hai aura unheM sarvatra baza-bhAgoM meM ho vimata kiyA gayA hai| jaina dharma ke anusAra dharma ke baza-lakSaNoM ko nimna rUpa meM vibhAjita kiyA gayA hai| yahAM pratyeka lakSaNa se pUrva utsama zabda kA vyavahAra humA hai jisakA artha hai zreSTha marthAt bhAvoM kI ujjvltaa|' 1. uttama kSamA 2. uttama mArdava 3. uttama mArnaca 4. uttama soca 5. uttama satya 6. usama saMpana 8. usama tyAga 2. uttama Avinya 10. uttama brhmcry| kSamA - bhAvoM meM nirmalatA ke sAtha-sAtha sahana-zolatA kA honA vastutaH uttama kSamA kahalAtA hai| 1. kSamA mudavajute zaucaM sasatyaM saMyamastapaH / tyAgo'kiMcanatA brahma dharmo davidhaH smRtaH // -tatvArthasAra, SaSThAdhikAra, zrI amRtacandra sUri, zrI gaNeza prasAda varNI pranthamAlA, DumarAvabAga, assI, vArANasI-5, prathama saMskaraNa 1970, zlokAMka 13, pRSTha 163 / / 2. dazalakSaNadharmaH eka anucintana, kSu0 zItalasAgara, e0 ema0 DI0 jaina dharma pracAriNI saMsthA, avAgar3ha, u0 pra0, prathama saMskaraNa 1678, pRSTha 2 / 3. krodhotpatti nimittAnAmatyantaM sati saMbhave / Akroza tADanAdInAM kAluSyoparamaH kSamA / ---tattvArthasAra, SaSThAdhikAra, zrI amRtacandra sUri, zrIgaNeza prasAda varNI grandhamAlA, DumarAva bAga, assI, vArANasI-5, prathama saMskaraNa 1670, zlokAMka 14, pRSTha 164 / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnisaya sambandhana sahita hone vAle mAmA ke mA-komala parimAmoM ko uttama mArdava kahate haiN| mAna, pUjA, kula, jAti, bala, titapa, zarIra ina maNDa-madoM ke dvArA mAna kavAya kI pravRti utpanna hotI hai| isake amAva se AtmA meM namratA janma letI hai, yahI vastutaH mArdava bhAva kahalAtA hai|' mAnava-nizcaya samyagdarzana ke sAtha hone vAle madhya jIva ke RNa arthAt sarala pariNAmoM ko uttama Ajaba kahate haiM / mana, bacana mora kAma ina tIna yogoM kI saralatAkA honA arthAta mana se jisa bAta ko vicAra jAya yahI vacana se kahI jAve tathA pacana se kahI gaI bAta AcaraNa meM kAlI mAya yaha saba kucha vastutaH Arjava dharma kahalAtA hai| isa dhArmika lakSaNa meM mAyA nAmaka kaSApa kA pUrNataH abhAva ho jAtA hai| zauca-nizcaya samyagdarzana ke sAtha hone vAle mAtmA ke zudhi arthAt pavitra, nirmala, zuddha bhAvoM ko uttama soca kahate haiN| prANI tathA iniya sambandhI paribhoga aura upabhoga nAmaka caturmukho lomavRtti kA pUrNataH abhAva hone para zauca dharma kA prAdurbhAva hotA hai| satya-nizcaya samyagdarzana ke sAtha apane mAtmA ke sat arthAt zuddha, svAbhAvika evaM zAzvat bhAva ko dekha jAnakara usameM tallIna honA vastutaH 1. abhAvo yobhimAnasya pare: paribhave kRte / jAtyAdInAmanAvezAnmadAnAM mArdavaM hi tat / / --tatvArthasAra, SaSThAdhikAra, zlokAMka 15, zrImad amRtacandra sUri, zrI gaNeza prasAda varNI granthamAlA, DumarAva bAga, assI, vArANasI-5, prathama saskaraNa 1670, pRSTha 164 / 'vAGmanaH kAyayogAnAmavakratvaM tadArjavam / ' -tatvArthasAra, SaSThAdhikAra, zrI amRtacandra sUri, zrI gaNezaprasAda varNI granthamAlA, DumarAva bAga, assI, vArANasI-5, prathama saMskaraNa 1970, pRSTha 164 / paribhogopabhogatvaM jIvitendriyabhedataH / caturvidhasya lobhasya nivRttiH zaucamucyate // tatvArthasAra, SaSThAdhikAra, zrI amRtacandra sUri, zrI gaNeza prasAda varNI pranthamAlA, DumarAva bAga, assI, bArANasI-5, prathamasaMskaraNa 1670, zlokAMka 16, pRSTha 164 / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 36 ) utama satya kahalAtA hai / dharmavRddhi ke prayojana se jo nirvAdha vacana kahe jAte haiM vahI satya dharma hotA hai / " saMyama - nizcaya samyagdarzana ke sAtha apane AtmA ke zuddha svabhAva meM nirata honA, saMyata honA uttama saMyama kahalAtA hai / prANi aura indriya arthAt prANI -ghAta aura aindrika viSayoM se virakti-bhAvanA ko AtmasAta karanA hI saMyama hotA hai|" tapa - Atma svabhAva jJAna-darzana para zraddhA na rakha kara sva-para padArthoM ke zuddha jJAtA draSTA rahanA uttama tapa dharma hai / karmoM kA kSaya karane ke lie jo tapA jAye vaha vastutaH tapa kahalAtA hai / svapara upakAra ke lie satpAtra ko vAna abhaya, bhojana, auSadhi tathA jJAna dene kI bhAvanA se tyAga dharma prakAzita hotA hai / " AkiJcanya - nizcaya samvagdarzana ke sAtha yaha merA hai isa prakAra ke abhiprAya kA jo abhAva hai vaha vastuta: Akicagya dharma kahalAtA hai / " brahmacarya - nizcaya samyagdarzana ke sAtha brahma arthAt AtmasvabhAva meM TikanA 1. jJAna cAritra zikSAdI sa dharmaH sunigadyate / dharmopa haNArthaM yatsAdhu satyaM taducyate / / - tatvArtha sAra, SaSThAdhikAra, zrI amRtacandra sUri, zrI gaNezaprasAda varNI granthamAlA, DumarAva bAga, assI, vArANasI- 5, prathamasaMskaraNa 1670, lokAMka 17, pRSTha 165 / 2. indriyArtheSu vairAgyaM prANinAM badhavarjanam / samitI vartamAnasya munerbhavati saMyamaH // -- tatvArthasAra, SaSThAdhikAra zrIamRtacandra sUri, zrIgaNeza prasAda varNI granthamAlA, DumarAva bAga, assI, vArANasI-5, zloka saMkhyA 18, pRSTha 165 / 3. paraM karmakSayArtha yattapyate tapaH smRttam / tatvArthasAra, SaSThAdhikAra, zrI amRtacandra sUri, bahI, pRSTha 165 / 4. mamedamityupAteSu zarIrAdiSu keSucit / abhisandhi nivRttiryA tadAkiMcanyamucyate // ---tatvArthasAra, SaSThAdhikAra zrIamRtajanAsUri, zlokAMka 20 vahI, pRSTha 165 / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthira honA hI rahama bAvarya hai| isa dharma ke udaya hone para strI-Asana, smaraNa tathA sambadhita kathAvArtA kA prasaMga svataH samApta ho jAtA hai|' isa prakAra jaba taka ye dharma-lakSaNa AtmA meM vikasita nahIM ho jAte, taba taka AtmA Akulita arthAt duHkhI rahatI hai| jaina-hindI-pUnA-kAvya meM barAdharma kA vyavahAra pratyeka zatI meM racita pUjA racanAoM meM huA hai / aThArahavIM zatI ke kavivara dhAnatarAya viracita 'zrI devapUnA' ke jayamAla aMza meM vazalamaNa dharma ko bhavijanatArane kA mAdhyama abhivyakta kiyA gayA hai| isake atirikta kavivara ne ina dhArmika lakSaNoM ke mahatvako dhyAna meM rakhakara eka pUrA dazalakSaNa dharma-pUjA nAmaka kAvya ho raba galA hai| kaSi ne ina vaza dhamoM ke dvArA bahugati-janya bArUNa-puHkhoM se mukti prApta karane kA saMketa vyakta kiyA hai|' unnIsavIM zatI ke kavivara bakhatAbara ratna viracita 'zrI anantanApa jina pUnA' kI jayamAla meM dazadharma kA ullekha huA hai| isI prakAra bIsavIM zatI 1. strIsaMsaktasya zayayAderanubhUtAMganAsmRteH / tatkathAyAH zrutezca syAdbrahmacarya hi varjanAt // -tatvArthasAra, SaSThAdhikAra, zrIamRtacandra sUri, zrI gaNeza prasAda varNI grantha mAlA, DumarAvabAga, assI, vArANasI-5, zlokAMka 21, pRSTha 166 / 2. navatatvana ke bhAkhana hAre / daza lakSana soM bhavijana tAre / -zrI devapUjA, dyAnatarAya, bRhajjinavANI saMgraha, paMcama adhyAya, saMpAdakaprakAzaka-pannAlAla bAkalIvAla, madanagaJja, kizanagar3ha, rAjasthAna, san 1956, pRSTha 303, I 3, uttama kSamA, mArdava, Arjava bhAva haiN| satya soca saMyama tapa tyAga upAva haiN| AkiMcana brahmacarya dharma dazasAra haiN| cahuM gati duHkhateM kAr3hi muti karatAra haiM / / -zrI dazalakSaNa dharmapUjA, yAnatarAya, satyArtha yajJa, javAharagaMja, jabalapura, ma0pra0, caturSa saMskaraNa san 1950, pRSTha 220 / 4. dazadharma tameM saba bheda kahe, anuyoga sune bhava zarma lhe| -zrI anantanAtha jinapUjA, balyAvararatna, vIrapustakabhaMDAra, manihAroM kA rAstA, jayapura, saM0 2018, pRSTha 18 / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 38 ) ke kavivara horAcandra kRta 'zrI caturviMzati tIrthakara samunvaya pUjA' meM tIrthaMkara dharmanAtha ko daza lakSaNa dhArI kahA hai / " kavivara bhagavAnadAsa kRta 'bhI Heard pUjA meM kzadharma dvArA isa hasa-prANa kA tirajAnA ullikhita hai|" isa prakAra isa daza lakSaNa dharma kI upayogitA spaSTa ho jAtI hai / fader kAvya meM abhivyakta jJAna-sampadA meM samavazaraNa ko abhivyaMjanA vastutaH advitIya hai| samavazaraNa yaugika zabda hai / samavasthAnaM zaraNaM Azraya sthalaM samavazaraNam arthAt samyak prakAra se baiThe hue samasta prANiyoM kI Azraya sthalo / ahaMt bhagavAn ke upadeza dene kI sabhA kA nAma samavazaraNa kahalAtA hai, jahA~ baiThakara tiryaca, manuSya va deva puruSa va striyA~ saba unakI amRta vANI se karNa tRpta karate haiN| isakI racanA vizeSa prakAra se deva-gaNa kiyA karate haiN| isakI prathama sAta bhUmiyoM meM bar3I AkarSaka racanAe~, nATyazAlAe~, puNya-vATikAe~ vApiyA~, caityavRkSa Adi hote haiM / mithyA dRSTi abhavya jana adhikatara isakI zobhA dekhane meM ulajha jAte hai / atyanta bhAvuka va zraddhAlu vyakti hI aSTama bhUmi meM praveza kara sAkSAt bhagavAn ke darzana tathA unakI amRtavANI se netra, kAna tathA jIvana saphala karate haiM / ' samavazaraNa ke mAhAtmya viSayaka vivecana karate hue 'tilopapaNNati' nAmaka prAkRta mahAgrantha meM kahA gayA hai ki eka-eka samavazaraNa meM palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa vividha prakAra ke jIva jinadeva kI vandanA meM pravRta upakArI, dhArI / 1. dharmanAtha ho jaga ratnatraya dazalakSaNa zAntinAtha zAnti ke karatA, du:kha zokamaya Adika haratA // - zrI caturviMzatitIrthakara sammuccaya pUjA, hIrAcandra, nitya niyama vizeSa pUjana saMgraha, vi0 jaina udAsIna Azrama, IsarI bAjAra, hajArIbAga, vIra saM0 2487, pRSTha 76 / 2. ati mAnasarovara jhIla barA, karuNArasa pUrita nIra bharA / daza dharma bahe zubha haMsatarA, praNamAmi sUtra jinavAni varA // - zrI tatvArtha sUtrapUjA, bhagavAnadAsa, zrI jaina pUjApATha saMgraha, 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 412 / 3. jainendra sikAnta koza, bhAva 4, 30 jinendra varNI, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, naI dillI, prathama saMskaraNa 1973, pRSTha 330 1 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 39 ) hote hue sthita rahate haiN| koThoM ke kSetra se yadyapi jIvoM kA kSetraphala asaMkhyAta guNa hai, tathApi ve saba jIva jinadeva ke mAhAtmya se eka dUsare se aspRSTa rahate haiN| jina bhagavAn ke mAhAtmya se bAlaka prabhRti jIva praveza karate athavA nikalane meM antarmuhUrta kAla ke bhItara saMkhyAta yojana cale jAte haiN| isake atirikta vahA~ para jina bhagavAna ke mAhAtmya se AtaMka, roga, saraNa, utpatti, ra, kAmabAdhA tathA tRSNA aura kSudhA paraka pIr3Ae~ nahIM hotI haiM / " " samavazaraNa nAmaka dharma ahaMta bhagavAna ko kevalajJAna prApta hone para sabhA kI racanA devoM dvArA sampanna huA karatI hai| samavazaraNa kA vivecya kAvya meM aThArahavIM zatI se hI prayoga huA hai / kavi khAnatarAya kRta 'zrI bIsa tIrthaMkara pUjA' ke jayamAla aMza meM bhava-janoM ke uddhArArtha jinarAja ko samayazaraNa-sabhA suzobhita hai| unnIsavIM zatI ke kavivara vRndAvanadAsa biracita 'zrI candraprabha jinapUjA' ke jayamAla aMza meM pApa aura zoka-vimocanI dharmasabhA samavazaraNa kA vizad ullekha huA hai / " bIsavIM zatI ke kavi bhagavAna dAsa kRta 'zrI tatvArtha sUtra pUjA' meM samavazaraNa sabhA ke mAhAtmya viSayaka vizab 1. jiNavaMdaNApayaTTA pallA saMkhejjabhAga parimANA / caMTThati viviha jIvA ekkke samavasaraNesa / koTThANaM khetAdo jIvakkheta phalaM asaMkhaguNaM / hoNa aTTha tihu jiNamAhappeNa gacchati / saMkhejjajoyaNANi bAlappahUdI paveNiggaNe / aMtomuhutakAle jiNamAhappeNa gacchati / AtaMkaroga - maraNupatIo vera kAmabAdhAo / tavhAchaha pIDAo jiNamAheppapaNa havaMti / -tiloyapaNNati, yati vRSabhAcArya, adhikAra saMkhyA 4, gAthA saMkhyA kramazaH 626, 30, 31, 32, 33 jIvarAja granthamAlA, zolApura, prathama saMskaraNa vi0 saM0 1666 / 2. samavazaraNa zobhita jinarAjA, bhavajana tArana tarana jihAjA / samyak ratnatraya nidhi dAnI, lokAloka prakAzaka jJAnI / / --zrI bIsatIrthakara pUjA dyAnatarAya, rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra maiTala varksa, alIgar3ha, san 1676, pRSTha 60 / 3. lahi samavasaraNa racanA mahAna, jAke dekhata saba pApanhAna / jahaM tara azoka zobha utaMga, saba zokavano dUraM prasaMga || - zrI candraprabha jinapUjA, vRndAbanadAsa, jJAnapITha pUjAMjali, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, naI dillI, prathama saMskaraNa 1657, pRSTha 337 / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 40 ) vyAkhyA huI hai| zrI mahAvIra svAmI pUjA' meM kavivara kuMjI lAla ne prabhu dvArA kevalajJAna prApta hone para jana-kalyANakArI upadeza sabhA-samavazaraNa kI racanA kA ullekha kiyA hai| jana-hindI-pUjA-kAvya ke atirikta hindI kAvya meM samavazaraNa viSayaka ullekha kurlabha haiM / vivecya kAvya meM saptabhaMgo nAmaka upayogI kathana-zIlI kI mahatvapUrNa abhivyaMjanA huI hai| pramANa vAkya se athavA nayavAkya se eka hI vastu meM avirodha rUpa se jo sat-asat Adi dharma ko kalpanA kI jAtI hai, use saptamaMgI kahate haiN| kahane ke adhika se adhika sAta bhaMga arthAt tarIke ho sakate haiN| pratyeka vastu apane svadhya, svakSetra, svakAla va svabhAva kI apekSA se sat hai, vahI vastu paratavya, parakSetra, parakAla va parabhAva kI apekSA se asat hai| isa prakAra sat asat yA asti, nAsti do viparIta guNa pratyeka vastu meM bhinna-bhinna apekSAoM ke kAraNa hote haiN| asti va nAsti do pakSa hue| ina asti va nAsti donoM pakSoM ko eka sAtha le lene se tIsarA pakSa asti-nAsti humA / yadi koI vyakti bastu ke asti va nAsti donoM virodhI guNoM ko eka sAtha kahanA cAhe to nahIM kaha sakatA / isalie adhyaktavya cauthA bhaMga arthAt 1. vimala vimala vANI, zrIjinavara bakhAnI, suna bhae tatvajJAnI dhyAna-Atma pAyA hai / surapati manamAnI, suragaNa sukhadAnI, subhavya ura AnA, mithyAtva haTAyA hai / / samAhiM saba nIke, jIva samavazaraNa ke, nija-nija bhASA mAhi, atizaya dikhAnI hai| niraakSara-akSara ke, amarana soM zabda ke, zabda soM pada baneM, jina ju bakhAnI hai / --zrI tatvArthasUtra pUjA, bhagavAnadAsa, zrI jaina pUjApATha saMgraha, 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 411 / 2. baisAkha sudI dazamI, dhyAnastha bakhAnI, cokarma nAzi nAtha bhae, kevala jnyaanii| indrAdi samozarNa kI, racanA vahAM ThAnI, upadeza diyA vizva ko jagatAranI bAnI / / -~-zrI mahAvIra svAmI pUjA, kuMjIlAla, nitya niyama vizeSa pUjana saMgraha, di0 jaina udAsIna Azrama, IsarI bAjAra, hajArI bAga, pRSTha 43-44 / 3. jainendra sidAnta koza, bhAga 4, 90 jinendra varNI, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, naI dillI, prathama saMskaraNa 1673, pRSTha 315 / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 41 ) iMga huA / isa prakAra asti, nAsti, astinAsti va avyaktabhya bAra maMga nizcita hote haiN| pratyeka ke sAtha avyaktavya lagA dene se asti avyaktavya, nAsti avyaktavya, asti nAsti avyaktavya tIna aura maMtra ho jAte haiM / inheM vyavasthita rUpa se nimna rUpa meM rakha sakate haiM' yathA 1. syAt asti / syAt nAsti / syAd asti nAsti / syAr avyaktavya | 5. syAt asti avyaktavya / 6. syAt nAsti avyaktabya / 7. 2. 3. 4. syAt asti nAsti avyaktavya / kevala sAta maMga hI hote haiM isase adhika maMgoM kA prayoga karane se punarukti doSa hotA hai / " aThArahavIM zatI ke kavivara cAntarAya viracita 'zrI devapUjA' meM jinavANI ko saptamaMga zailI meM prakAzita kiyA gayA hai / ' 'zrI deva-zAstraguru pUjA' nAmaka kAvya meM kavi dyAnatarAya ne gaNadhara dvArA dvAdazAMga bANI ko 1. siya asthi Natthi ubhayaM bhavktavyaM puNo ya tatidayaM / davvaM khu satabhaMgaM AdesavaseNa saMbhavadi / - paMcAstikAya, gAthAMka 14, kundakunda prAbhUte saMgraha, AcArya kundakunda, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura, prathama saMskaraNa san 1960, pRSTha 21 / 2. apabhraMza vAGmaya meM vyavahRta pAribhASika zabdAvali, Aditya pracaMDiyA', ' 'dIti', mahAvIra prakAzana, alIgaMja, eTA, u0pra0, 1677, pRSTha 8-9 / 3. chahoM daraba guna para jaya bhAsI / paMca parAvartana parakAsI // sAta bhaMga bANI - parakAzaka / AThoM karma mahAripu nAzaka / zrI devapUjA, khAnatarAya, bRhada jinavANI saMgraha, sampAdaka - prakAzaka pannAlAla bAkalIvAla, madanagaMja, kizanagar3ha, rAjasthAna, san 1956, pRSTha 303 / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 42 ) saptamaMga sailI meM baMjita kiyA hai| unnIsavIM zatI ke kavivara basAvararala kRta 'zrI aranAtha jina pUjA' meM jinavANI kA saptarmaga zailI meM lirane kA ullekha huA hai| bIsauM zatI meM kavi hemarAja dvArA racita 'zrI gurUpUjA' kAvya kI jayamAla prasaMga meM mana meM jinavANI ko saptamama zailI meM smaraNa kiyA gayA, ullikhita hai|' isa prakAra jinavANI kA vaijJAnika vivecana saptamaMga zailI meM 'yakta kiyA gayA hai| kisI bhI satya kI abhivyakti ke lie saptabhaMga ke atirikta aura anya koI mAdhyama upalabdha nahIM hai| saptamaMga zailI ke viSaya meM jaina-hindIpUjA-kAvya meM prArambha se hI ullekha milatA hai| dainika jIvana meM baikharI kA vyApaka aura vaijJAnika sAdhana saptabhaMga ke atirikta aura anya dUsarA upalabdha nahIM hai| jaina-hindI-pUjA-kAvya meM ratnatraya kA prayoga huA hai / samyak ratnatraya ko moma mArga kahA gayA hai| ye ratna tIna prakAra ke hote hai / yathA 1. samyak varzana 2. samyak jJAna 3. samyak cAritra 1. so syAdvAdamaya sapta mNg| gaNadhara gUthe bAraha suaMga / / ---zrI devazAstra gurupUjA, dhAnatarAya, zrI jainapUjApATha saMgraha, 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 20 / 2. yojana sADe tIna ho, samavasaraNa raca deva / saptabhaMga vAgI khire suna-suna nara zaragheva / / -zrI aranAtha jinapUjA, bakhtAvararatna, bIra pustaka bhaNDAra, manihAroM kA rAstA, jayapura, saM0 2018, pRSTha 122 / 3. paMca mahAvrata duvara dhAreM, chahoM daraba jAneM suhitaM / sAta bhaMga vAnI mana lAveM, pAyeM pATha risa ucitaM / -zrI gurupUjA, hemarAja, bRhajinavANIsaMgraha, sampAdaka-prakAzaka pannAlAla bAkalIvAla, madanagaMja, kizanagar3ha, rAjasthAna, san 1956, pRSTha 312 / samyagdarzana zAna cAritrANi mokssmaargH| -tatvAryasUtra, prathama adhyAya, prathama zloka, bArya umAsvAmi, jaina saMskRti saMbodhaka maMDala, hindU vizvavidyAlaya, banArasa-5, dvitIya saMskaraNa 1952, pRSTha 97 / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 41 ) jIvAdi tatvArtho kA saccA bayAna hI samyagdarzana hai| isameM sacce betha, zAstra aura guru ke prati zraddhAna hotA hai / " jIvAdi sapta tatvoM kA saMzaya, viparyaya aura anavyavasAya se rahita jJAna hI samyagjJAna hai / " paraspara faea aneka koTi ko sparza karane vAle jJAna ko saMzaya kahate haiM / viparIta eka koTi ke nizcaya karane vAle jJAna ko viparyaya kahate haiM / 'yaha kyA hai ?' athavA 'kucha hai' kevala itanA aruci aura anirNaya pUrvaka jAnane ko anadhyavasAya kahate haiN|' AtmasvarUpa meM ramaNa karanA hI cAritra hai| moha-rAga-dveSa se rahita AtmA kA pariNAma sAmyabhAva hai aura sAmyabhAva kI prApti hI cAritra hai / isameM pA~ca vrata---ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya, aparigraha, pA~ca samiti - IrSyA, bhASA, eSaNA, AdAna-nikSepa, pratisthApana tathA tIna gupti-mano, vacana, kAya- kA saMyoga rahatA hai / " ratnatraya kA upayoga kevala aThArahavIM zatI ke kavivara dyAnatarAya dvArA racita pUjA - kAvyoM meM huA hai| yaha prayoga unnIsavIM aura bIsavIM zatI meM 1. zraddhAnaM paramArthAnAmAptAgamapatomRtAm / trimUDhApoDhamaSTAMgaM samyagdarzanamasmayam // - zrI ratnakaraNDa zrAvakAcAra, svAmI samantabhadrAcArya, vIra sevA maMdira, sastI granthamAlA, dariyAgaMja, prathama saMskaraNa, vi0 ni0 saM0 2476, pRSTha 4 2 paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kRtitva, DA0 hukamacandrabhArilla, paMDita ToDaramala smAraka TrasTa, e-4 bApUnagara, jayapura, prathama saMskaraNa 1673, pRSTha 151 / sadanekAntAtmakeSu tatveSu / ine ferfaresyavasAya viviktakamAtmarUpaM tat // 3. kartavyo vyavasAyaH -- puruSArtha - siddhayopAya, zrI amRtacandra sUri, bI seNTrala jaina pablisiMga hAusa, ajitAzrama, lakhanaU, yU0pI0, prathama saMskaraNa 1933, pRSTha 24 / 4. asuhAdo viNivitI suhe pavitI ya jANa cAritaM / mada samidiguttirUvaM javahAraNayAyu jiyamaNiyam || hama saMgraha : zrI nemIcandrAcArya, zrImad rAmacandra pana zAstra mAmA, amAsa, prathama saMskaraNa vi0saM0 2022, lokAMka 45, pRSTha 175 / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 44 ) nahIM huA hai| aThArahavIM zatI ke kavivara khAnatarAya dvArA racita 'zrIdevapUjA" meM ratnatraya kA saphala prayoga huA hai / isI kavi ne ratnatraya para AdhArita zrIdarzana pUjA, zrIjJAnapUjA evaM zrIcAritra pUjA kAvya ho rathe haiN| 'zrIdarzanapUjA' meM samyagdarzana sAra rUpa meM vyaMjita hai / " 'zrIjJAna-pUjA' meM samyagjJAna ko mohaher ke lie area foyA hai|' 'zrIcAritrapUjA' meM tIrthaMkara dvArA samyak cAritra ko sAra rUpa mAnakara grahaNa karane kI bAta kahI gaI hai| kavi ne 'zrI ratnatrayapUjA bhASA' meM darzana, jJAna aura cAritra ko mukti prAptyartharatnatraya kA ullekha kiyA hai|" unnIsavoM aura bIsavIM zatI meM racita jana hindI - pUjA kAvya meM samyak ratnatraya kA prayoga nahIM huA hai / siddha-pada pAne ke lie solaha-kAraNa- bhAvanAoM kA citavana Avazyaka hai| bhAvanA - puNya-pApa, rAga-virAga, saMsAra-mokSa kA kAraNa hai| kutsita bhAvanAoM kA tyAga kara uttama bhAvanAoM kA cintavana karanA zreyaskara hai / 1. mithyAtapana nivArana canda samAna ho / moha timira vArana ko kAraNa bhAnu ho / / kAma kaSAya miTAvana megha munIza ho / dhAnata samyakratnatraya gunaIza ho || - zrI devapUjA, yAnatarAya, bRhad jinavANI saMgraha, sampAdaka prakAzakapannAlAla bAkalIvAla, madana gaMja, kizanagar3ha, rAjasthAna, san 1656, pRSTha 305 / 2. nIra sugandha apAra, triSA hara mala chaya kareM / samyagdarzana sAra, ATha aMga pUjoM sadA // - zrI darzanapUjA, dyAnatarAya, rAjeza nityapUjApATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, alIgar3ha, san 1976, pRSTha 163 / 3. paMcabheda jAke prakaTa, jJeya prakAzana bhAna / moha tapana hara candramA, soI samyagjJAna || - zrI jJAnapUjA, dhAnatarAya, rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, vahI, pRSTha 165 / 4. viSaya roga auSadhi mahA, devakaSAya jaladhAra / tIrthaMkara jAkoM dhareM, samyak cAritrasAra // - zrI cAritra pUjA, dyAnatarAya, rAjeza nitya niyama pUjA, vahI, pRSTha 197 / 5. samyak darzana, jJAna, vrata ziva maga tInoM mayI / pAra utAraNa jAna, 'dyAnata' pUjoM vrata sahita // - zrI ratnatraya pUjAbhASA, khAnatarAya, rAjeza nitya niyama pUjA saMgraha rAjendra meTala varksa, alIgar3ha, 1976 pRSTha 112 / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 45 ) tatvAryavana meM solaha-bhAvanAoM kA ullekha nimna prakAra se huA hai|' 1. vana vidhi 2. vinaya sampannatA 3. zIla 4. pratoM kA aticAra rahita pAlana karanA 5. mAna meM satata upayoga 6. satata saMvega zakti ke anusAra tyAga 8. zakti ke anusAra tapa 6. sAdhu-samAdhi 10. vaiyAvatya karanA arthAt jaina santoM kI sevA-suzruSA karanA 11. arahansa-bhakti 12. AcArya-bhakti 13. bahubhuta-bhakti 14. pravacana-bhakti 15. mAvazyaka kriyAoM ko na chor3anA arthAt devapUjA, guru kI upAsanA, svAdhyAya, saMyama, tapa aura dAna krnaa| 16. mokSamArga ko prabhAvanA aura pravacana vAtsalya / aThArahavIM aura bIsavIM zatI meM racita pUjA-kAvya meM ye sabhI bhAvanAeM vyabahata haiM / unnIsavIM zatI meM racita pUjAoM meM ina bhAvanAoM kI abhivyakti nahIM huI hai| aThArahavIM zatI ke khAnatarAya kRta 'zrI devapUjA' meM pramAda nivAraNa kara solaha bhAvanAoM ke cintavana kA phala avikArI honA cacita hai| 1. darzana vizuddhivinaya sampannatA zIlavateSvanatIcAro'bhISaNa zAnopayoga saMvego zaktitastyAga tapaso sAdhu samAdhiyAvRtya karaNa marhadAcArya bahuzruta pracavana bhaktirAvazya kA parihANirmArga prabhAvanA pravacana vatsalatvamiti tIrthakaratvasya / - tattvArtha sUtra, adhyAya 6, sUtra saM0 24, umAsvAmi, zrI akhila vizvajana mizana, alIgaMja, eTA, 1957 pRSThAMka 88 / 2. pandraha-bheda pramAda nivArI / solaha bhAvana phala avikArI // -zrI devapUjA, bAnatarAya, bRhada binavANI saMgraha, sampAdaka-prakAzaka pannAlAla bAkalIvAla, madanagaMja, kizanagar3ha, (rAja.), san 1956, pRSTha 303 / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ila. mAmAhAtmA para mAsArita kavi dvArA solahakAraNa mAga citavana meM sIrthakara bananA hotA hai, jinako saharSa indrAdi pUjA kara pujyatAma ajita karate haiN| pUjAkAra kA vizvAsa hai ki jo bhakta apavA pUjaka darzana vidi kA citavana karatA hai use mAvAgamana se mukti mila jAtI hai| vinaya bhAvanA ke citavana karane se ziva-vanitA-saukhya upalabdha hotA hai| golabhAvanA ke dvArA dUsaroM kI ApadA-haraNa karane kA yaza prApta hotA hai| jJAnabhASamA ke cintavana karane se moharUpI aMdhakAra kA samApana ho jAtA hai| 1. solaha kAraNa bhAva tIrthaMkara je bhae / hara indra apAra meru pale gaye / pUjA kavi nija dhanya lakhyo bahu cAvasoM, hamahUM SoDaza kArana bhAveM bhAva soN|| -zrI solaha kAraNa bhAvanA pUjA, dyAnatarAya, rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTila baksa, alIgar3ha, san 1976, pRSTha 174 / 2. daraza vizuddhi dhare jo koI / tAko AvAgamana na hoI // -~-zrI solaha kAraNa pUjA, dhAnatarAya, rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, san 1976, pRSTha 174 / 3. vinaya mahA dhAre jo praanii| ziva vanitA kI sakhI bakhAnI // ~ zrI solaha kAraNa pUjA, yAnatarAya, rAjaza nityapUjApATha saMgraha, san 1976 pRSTha 176 / / 4. zIla sadAdiDa jo narapAleM / so aurana kI Apada ttaaleN| -zrI solahakAraNa pUjA, dhAnatarAya, rAjeza nitya pUjA pATha sgrh| pRSTha 176 // 5. jJAna abhyAsa kareM mnmaahiiN| jAke moha mahAtama nAhIM // -~zrI solahakAraNa pUjA, dhAnatarAya, rAjezanityapUjA pATha saMgraha, pRSTha 176 // Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 47 ) . saMga-bhAvanA kA manyAsa karane para / svarga-mukti ke parva sulabha ho jAte haiN| svAma-bhAvanA ati dAna dene se mana hapita sapA maga sambana jhotA hai tathA bhaviSya sukhI hotA hai| tapa-bhAvanA dvArA karmakSaya ho jAte haiN| sAdhu-samAdhi-bhAvanA kA citavana karane se mi-gaga ke bhogabhogane kA avasara sulabha hotA hai aura zivatva kI prApti hotI hai| vaiyA tya-bhAvanA ke cintavana dvArA sAMsArikatA se mukti milatI hai| arahansa-bhakti bhAvanA dvArA samasta kaSAyoM kA parihAra ho jAtA hai| AcArya-bhakti ke pariNAmasvarUpa nirmala AcAra dhAraNa karane kA suavasara 1. jo savegabhAva vistAra / suraga-mukati pada Apa nihAraM / / -zrI solahakAraNa pUjA, bAnatarAya, rAjeza nityapUjA pATha saMgraha, pRSTha 176 / 2. dAna deya mana haraSa vizeSe / iha bhava jasa, para-bhava sukha dekhe / -zrI solaha kAraNa pUjA, yAnatarAya, rAjeza nitya niyama pUjApATha sagraha, rAjendra meTila vasaM, alIgar3ha, 1676, pRSTha 176 / 3. jo tapa tape khipa abhilASA / cUrai karama zikhara gurU bhASA / / -zrI solaha kAraNa pUjA, dyAnatarAya, rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, alIgar3ha, 1676, puSTha 176 / 4. sAdhu-samAdhi sadA mana lAvai / tihUM jaga bhoga bhogi ziva jAvai / / ---zrI solaha kAraNa pUjA, dhAnatarAya, rAjeza nityapUjA pATha saMgraha, pRSTha 176 // 5. nizi-dina vayAvRtti kraiyaa| so nihace bhava nIra tiraMyA / / -zrI solaha kAraNa pUjA, dhAnatarAya, rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, pRSTha 176 / 6. jo arahanta-bhagati mana Ane / so jana viSaya kaSAya na jAne / / -zrI solahakAraNapUjA, dhAnatarAya, rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, pRSTha 177 / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 48 ) milatA hai / " bhuta bhakti ke mAdhyama se sampUrNa bhUta-sampadA upalabdha hotI hai| " pravacana-makti ke citavana dvArA paramAnanda kI prApti hotI hai / ' SaT Avazyaka bhAvanA ke cintavana karane se ratnatraya kA suphala yoga prApta hotA hai / " dharma-prabhAvanA karane para ziva-mArga kA samyaka paricaya ho jAtA hai|* vAtsalya bhAvanA ke cintavana dvArA toyaMkara pazvI prApta hotI hai / " after kA kahanA hai ki solaha bhAvanAoM kA vratapUrvaka zubha cintavana karane para indra-narendra dvArA samAdara tathA pUjaka ko antatogatvA ziva-pada kI 1. jo AcAraja bhagati kareM haiN| so niramala AcAra dhare haiM || - zrI solaha kAraNa pUjA, dyAnatarAya, rAjeza nitya pUjApATha saMgraha pRSTha 177 / 2. bahu zrutavata bhagati jo karaI / so nara sampUrana zruti dharaI // -zrI solaha kAraNa pUjA, dyAnatarAya, rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTala varksa, alIgar3ha, pRSTha 177 1 3. pravacana bhagati kare jo jJAtA / lahe zAna paramAnanda dAtA || zrI solaha kAraNa pUjA, dyAnatarAya, rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, pRSTha 176 / 4. SaT AvazyakakArya jo sAdhe / so hI ratnatraya ArAdhe || -- zrI solaha kAraNa pUjA, dhAnatarAya, rAjeza nityapUjApATha saMgraha, pRSTha 177 / 5. dharama prabhAva kare jo jJAnI / sina ziva mAraga rIti pichAnI || - zrI solaha kAraNa pUjA, yAnatarAya, rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, pRSTha 177 / 6. vatsala aMga sadA jo dhyAvaM / so tIrthaMkara padavI pArva // - zrI solaha kAraNa pUjA, pAnatarAya, rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, pRSTha 177 / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4 ) prApti hotI hai| isa prakAra ina solaha kAraNoM se jIpa tohAra bhAma-gotra karma ko bAMdhate haiN|' laukika jIvana kI saphalatA usake alaukika pakSa ko prabhAvita kiyA karatI hai| jIvana ko niSkaMTaka tathA saphala banAne ke lie vivecya kAvya meM 'samiti' kA prayoga huA hai| jaina darzana ke anusAra prANi-pIr3A ke parihAra ke lie samyak prakAra se pravRtti karanA samiti kahalAtA hai|' saMyama-zuddhi ke lie minendra bhagavAna ne pAMca prakAra ke samiti-bheda kie haiN| yayA (1) IryA samiti (2) bhASA samiti (3) eSaNA samiti (4) AdAna-nikSepaNa samiti (5) pratiSThApana samiti IryA samiti kI vyAkhyA karate hue niyamasAra' meM spaSTa kahA gayA hai ki jo zramaNa prAsuka mArga para dina meM cAra hAtha pramANa Age dekhakara apane kArya 1. ehI solaha bhAvanA, sahita dhare vrata joya / deva indra naravaMdya pada, dyAnata ziva pada hoya / / -zrI solaha kAraNa pUjA, dhAnatagaya, rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTala varsa, alIgaDha, pRSTha 177 / 2. mahAbandha pustaka saM0 1, prakaraNa saMkhyA 34-35, bhAratIya jJAnapITha prakAzana kAzI, prathama saskaraNa 1951, pRSThAMka 16 / 3. prANi pIDA parihArArtha samyagayana samitiH / - sarvArtha siddhi, devasenAcArya, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, prathama saskaraNa, 1655, pRSTha 7 // 4. iriyA-bhAsA-esaNa jA mA AdANa ceva Nikovo / sajama sohiNi mitekhati jiNA paca samidI o // -kudakuda prAbhUta saMgraha, kundakundAcArya, cAritra adhikAra, jana saskRti saMrakSaka saMtra, zolApura, prathara sa. 1660, pRSTAka 64 / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke lie prANiyoM ko pIr3A se bacAte hue gamana karatA hai, vastutaH I-samiti kahalAtI hai|' bhASA samiti-pazunya bacana arthAt bugala bora ke mukha se nikale hue babana, hAsya bacana, karkaza bacana, para-ninyA, Atma-prazaMsAtmaka vacanoM ko chor3akara apane aura dUsaroM ke hitalpa bacana bolanA vastutaH bhAvA-samiti kahalAtI hai| eSaNA samiti-kRta, kArita tathA anumodanA doSa se rahita prAtuka aura prazasta tathA anya ke dvArA pradatta bhojana ko samabhAva se grahaNa karanA vastutaH eSaNA samiti kahalAtI hai|' AdAna-nikSepaNa-samiti-pustaka, kamaNDalu Adi padArthoM ke uThAne-dharane meM sAvadhAnatA rUpa pariNAma ko AdAna-nikSepaNa samiti kahA hai| pratiSThApana samiti-chipe hue aura niSkaNTaka prAsaka bhUmi-sthAna meM mala-mUtra Adi kA tyAga karanA vastutaH pratiSThApana samiti kA lakSaNa hai| 1. pAsuga maggeNa divA avalogaMto jugappamANaMhi / gacchai purado samaNo iriyA samidI have tassa / / -niyama sAra, vyavahAra cAritra adhikAra, gAthAMka 61, kundakundAcArya, zrI seThI digambara jaina granthamAlA, dhana jI sTrITa, bambaI-3, prathama saMskaraNa 1660, pRSTha 118 / pesuNNa hAsa kakkasa paraNidappappasaMsiyaM vayaNaM / paricatA saparahiMda bhASA samidI vadaMtassa / / --niyamasAra, vyavahAra cAritra adhikAra, gAthAMka 62, kundakundAcArya, zrI seThI digambara jaina granthamAlA, dhanajI sTrITa, bambaI-3, prathama saskaraNa 1660, pRSTha 121 / kadakAridANu modaNarahidaM taha pAsugaM pasatyaM ca / diNNa pareNa bhataM samabhutI esaNA smidii| - niyamasAra, vyavahAra cAritra adhikAra, gAthAMka 63, kundakundAcArya zrI seTI digambara jaina granthamAlA, dhanajI sTrITa, bambaI-3, prathama saskaraNa 1660 pRSTha 123 / 4. pothai kamaMDalAiM gahaNa visaggesu pytprinnaamo| AdAvaNaNikkhevaNa samidI hoditti NihiTThA / / niyamasAra, vyavahAra cAritra adhikAra, gAthAka 64, vahI, pRSTha 126 / 5. pAsuga bhUmi padese gUDhe rahie paroparoheNa / uccArAdiccAgo paiTThA samidI have tassa / / -niyamasAra, vyavahAra cAritra adhikAra, gAthAMka 65, vahI, pRSTha 128 / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 51 ) isa prakAra paMca-samiti pUrvaka pravRttikartA ke asaMyama ke nimitta se Ane vAle karmoM kA aba arthAt praveza bandha nahIM hotA hai / " aorrnal aura ujhonoM zatI meM racita jaina-hindI-pUjA-kAvya meM samiti kA saphalatApUrvaka prayoga huA hai / aThArahavIM zatI ke kavivara dhAnatarAya kRta 'zrI cAritra pUjA' meM paMcasamiti kA vyavahAra huA hai|" unnosaboM zatI ke kavivara rAmacandra dvArA racita 'zrI puSpadanta jinapUjA' kAvya meM paMcasamiti kA prayoga ullikhita hai|' 'zrI ajitanAtha jinapUjA' kAvya ke jayamAla prasaMga meM paMcasamiti ke pAlaka prabhu jinendra deva ko vandanA vyakta huI hai|" bIsavIM zatI ke jaina- hindI- pUjA- kAvya meM samiti kA prayoga prAyaH nahIM milatA hai / Atmazuddhi tathA nirmala jIvanacaryA ke lie samiti kI bhA~ti kaSAya kA jJAnapUrvaka vyavahAra paramAvazyaka hai| jaina darzanAnusAra jo AtmA ke kSamA Adi guNoM kA ghAta kare, use kaSAya kahate haiN| kavAya bheda kI dRSTi se cAra prakAra kI kaSAya ullikhita hai| yathA - 1 ityaM pravartamAnasya na karmANyAsravanti hi / asaMyama nimittAni tato bhavati saMvaraH. // -- tatvArthasAra, SaSThAdhikAra, zrImad amRtacandra sUri, zrI gaNezaprasAda varNI granthamAlA, DumarAva bAga, assI, vArANasI 5, pra0 saM0 1670, pRSTha 163 / 2. paca samiti traya gupatiga hIjai / narabhava saphala karahu tana chIje // zrI cAritra pUjA, dyAnatarAya, rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTala varksa, alIgar3ha, prathama saMskaraNa 1976, pRSTha 166 / 3. tIna gupati vrata paMca mahApana samiti hI / dvAdaza tapa upadeza sudhAre santa hI // -zrI puSpadanta jinapUjA, rAmacandra jaina grantha kAryAlaya, madanagaMja, kizanagar3ha, saM0 1951, pRSTha 75 / 4. jaya paMca samiti pAlaka jinanda / traya gupti karana vasi dharama kanda // -zrI ajitanAtha jinapUjA, rAmacandra, pRSTha 28, vahI / 5. tattvasAra, dvitIyAdhikAra, zrImaMta amRtacandra sUrI, zrIgaNezacanda varNI granthamAlA, DumarAbabAga assI, vArANasI 5, prathama saMskaraNa 1670 I0 ; pRSThAMka. 32 / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 52 ) 1. kora 2. mAna 3. mAyA 4. loma mAtra aThArahavIM zatI ke kavivara khAnasarAya viracita 'zrI devapUjA' meM kavAya kA prayoga draSTavya hai|' bhaneka aise zAna-tatvoM kI abhivyakti vivecya kAvya meM draSTavya hai jimakA ullekha aThArahavIM zatI meM upalabdha nahIM hai| vikAsa kI dRSTi se ye sabhI tatva vizuddha jIvanotkarSa ke lie atyanta Avazyaka haiN| yahAM hama unakA kramazaH adhyayana kreNge| anupremA kA apara nAma bhAvanA hai| sudIrgha saMsAra se mukta hone ke lie jaina darzana meM dvAdaza- anuprekSAoM ke cintavana karane kI vyavasthA hai| AnanyavAyaka dvAdaza anuprekSAoM kA vibhAjana nimna rUpa se kiyA gayA hai|' yathA-- 1. adhruva 2. azaraNa 3. ekatva - 1. nAza pacIsa kaSAya karI hai| deza ghAti chabbIsa harI hai / -zrI devapUjA, dhAnatarAya, bRhad jinavANI saMgraha, sampAdaka, prakAzaka pannAlAla bAkalIvAla, madanagaja, kizanagaDha, rAjasthAna, san 1656, pRSTha 303 / NamiUNa samva siddha jhANattama khavida dIha saMsAre / dasa-dasa do do ya niNe dasa do aNapehaNaM vocche / / -kunda-kunda prAbhUta saMgraha, anuprekSA adhikAra, gAthAMka 1, kunda-kundAcArya, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura, prathama saMskaraNa 1660, pRSTha 136 / ardhavama saraNa megattamaNNa saMsAra logama sucitta / Asava-saMvara-Nijjara dhamma bohiM ca bitejyo / / kunda -kunda prAbhUta saMgraha, anuprekSA adhikAra, gAyAMka 2, kundakundAcArya jaina saMrakSaka saMgha, zolApura, prathama saMskaraNa, 1660, pRSTha 136 / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 53 ) 4. anya 5. saMsAra 6. loka 7. azucitA 8. mAnava 1. saMvara 10. nirjarA 11. dharma 12. bodhi adhruva-bhAvanA-dvAdaza anuprekSA nAmaka anya meM svAmI kAtikeya ne adhruva-bhAvanA ke viSaya meM carcA karate samaya kahA hai ki jo kucha utpanna huA hai, usakA niyama se vinAza hotA hai| pariNAmasvarUpa hone se kucha bhI zAzvata nahIM hai|' janma-maraNa sahita hai, yauvana-jarA sahita hai, lakSmI vinAza sahita hai, isa prakAra saba padArtha kSaNabhaMgura sunakara, mahAmoha ko chor3anA apekSita hai| viSayoM ke prati virakti-bhAvanA vastutaH uttama-sukha ko pradAyinI zakti hai| azaraNa bhAvanA-maraNa kAla Ane para tInoM lokoM meM maNi, maMtra, auSadhi, rakSaka, hAthI, ghor3e, ratha aura samasta vidhAeM jIvoM ko mRtyu se bacAne meM samartha nahIM haiM / ' AsmA hI janma, jarA, maraNa, roga aura mapa se 1. jaMki pi vi uppaNNaM tassa viNAso havei NiyameNa / pariNAma sarUveNa viNaya ki pi vi sAsayaM asthi / / jammaM maraNeNa samaM saMpajjai jubbaNa jarAsahiyaM / / lacchI viNAsa sahiyA isa savvaM bhaMguraM muNaha / -kArtikeyAnuprekSA, tatvasamuccaya, DA. hIrAlAla jaina, bhArata jaina mahAmaMDala, vardhA, prapama saM0 1952, gAyAMka 4, 5, pRSTha 26 / 2. pAUNa mahAmohaM visaye suNiUNa bhaMgure smbe| NivvisayaM kuNaha maNaM jeNa suhaM uttama lhr|| -kArtikeyAnuprekSA, tatvasamuccaya, DA.hIrAlAla jana , gAAMka 8, pRSTha 26, vhii| 3. maNi-maMtosaha-rakhA iya-ya-rahamo ya sayala vijnyaano| jIvANaM hi saraNa tiloe maraNa samabamhi / / kundakunda prAbhUta saMbaha, anuprekSA adhikAra, gAvAMka 8, kundakundAcArya jaina saMskRti saMrakSaka, saMgha, solApura, prathama saM0 1960, pRSTha 138 / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 54 ) mAtmA kI rakSA karatA hai isalie karmoM ke bandha udaya aura sattA se rahita zura mAtmA hI zaraNa hai|' ekatva bhAvanA-jIva akelA karma karatA hai, akelA hI suvIrSa saMsAra meM bhramaNa karatA hai, akelA hI janma letA hai, akelA hI maratA hai aura akelA hI apane kie hue karma kA phala bhogatA hai| jo samyagdarzana se bhraSTa arthAt rahita haiM, ve hI bhraSTa haiN| samyagdarzana se bhraSTa jIva ko mokSa nahIM hotA jo cAritra se bhraSTa haiM ve cAritra dhAraNa kara lene para mokSa prApta kara sakate haiM kintu jo samyagdarzana se bhraSTa hai ve mokSa nahIM prApta kara sakate / ' anyatva-bhAvanA-mAtA-pitA, sahodara dhAtA, putra, kalatra Adi parijanoM kA samUha jIva ke sAtha sambaddha nahIM hai, ye saba apane-apane kAryavaza hote haiM / yaha zarIra Adi jo bAhya dravya hai vaha saba mujhase bhinna hai| AtmajJAna darzana rUpa haiM, isa prakAra sadhI dhAvaka anyatva kA cintavana karatA hai| 1. jAi-jara-maraNa-roga-bhaya do rakhedi appaNo appA / tamhA AdA saraNa badhodaya sat kammavadiritto / / -kunda-kunda prAbhUta saMgraha, anuprekSA adhikAra, gAthAka 11, kundakundAcArya, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura, pra.sa. 1660, pRSTha 138 / ekko karedi kammaM ekko hiMDadi ya dIha saMsAre / ekko jAyadi maradi ya tassa phalaM bhujade ekko / / -- kunda-kunda prAbhRta saMgraha, anuprekSA adhikAra, gAyAMka 14, pRSTha 136, vhii| 3. dasaNabhaTThA bhaTThA daMsaNabhaTThassa gatthi NivvANaM / sijjhaMti cariyabhaTThA dasaNabhaTThA Na sijjhaMti // ---kunda-kunda prAbhRta saMgraha, anuprekSA adhikAra, gAthAMka 16, vahI / 4. mAdrA-pidara-sahodara-putta-kalatAdi bandhu sdoho| jIvasya Na saMbaMdho NiyakajjavaseNa vaTTati // ~-kunda-kuda prAbhUta saMgraha, anuprekSA adhikAra, gAthA 21, vhii| 5. aNNaM imaM sarIrAdigaM pi hojja bAhiraM davvaM / NANaM daMsaNa mAdA evaM citehi aNNattaM // -kunda-kunda prAbhUta saMgraha, anuprekSA adhikAra, gAyAMka 23, kundakundAcArya, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura, pra0 saM0 1960, pRSTha Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 55 ) saMsAra-bhAvanA-saMsAra kA artha hai bhttknaa| jIva eka zarIra ko tyAgakara dUsarA grahaNa karatA hai| isI prakAra nayA grahaNa kara punaH use tyAgatA hai| yaha praNa-syAga kA krama nirantara cala rahA hai| mithyAtva arthAt viparIta va ekAntAvika rUpa se vastu kA bayAna tathA kaSAya arthAt krodha, mAna, mAyA, lobha se yukta isa jIva kA aneka behoM arthAt yoniyoM meM bhaTakana hotA hai| vastutaH yahI saMsAra hai|' sAMsArika svarUpa ko samajhakara mohatyAga kara Atma-svabhAva meM dhyAna karanA saMsAra-bhaTakana se mukti prApta karanA hai| ___ lokabhAvanA-jIva Adi padArthoM ke samavAya ko loka kahate haiN| loka ke tIna bheda haiN| adholoka, madhyaloka aura Urdhva loka / ' azubha upayoga se naraka tathA tiryaca gati prApta hotI hai, zubha upayoga se devagati aura manuSya gati kA sukha prApta hotA hai, tathA zuddha upayoga se mukti kI prApti hotI hai| isa prakAra loka-bhAvanA kA vintavana karanA zreyaskara hai| ___ azuci bhAvanA-yaha zarIra asthiyoM se banA hai, mAMsa se lipaTA huA hai aura carma se DhakA huA hai tathA kITa-samUhoM se bharA hai ataH sadA gandA 1. ekkaM ca jati sarIra aNNaM giNhedi NavaNava jiivo| puNu puNu aNNa aNNa giNhadi mucedi bahuvAraM // eka ja saMsaraNa NANadehesu hadi jIvassa / so saMsAro bhaNNadi micchakasAyehiM jutassa / / --tatva samuccaya, adhyAya 7, gAthAMka 12, 13, DA. hIrAlAla jaina, bhArata jaina mahAmaNDala, vardhA, prathama saMskaraNa 1652, pRSTha 27 / iva saMsAraM jANiya mohaM savvAyareNa caiUNa / taM jhAyaha sasahAvaM saMsaraNaM jeNa NAseha / / -tatva samuccaya, adhyAya 7, gAthAMka 14, DA. hIrAlAla jaina, vahI, pRSTha 27 / jIvAdipayaTThANaM samavAo so Niruccae logo| tiviho havei logo ahamajhima uDDhabheeNa // --kunda-kunda prAbhUta saMgraha, anuprekSA adhikAra, gApAMka 36, kundakundAcArya, jainasaMskRti saMgha, zolApura, pra0 saM0 1960, pRSTha 144 / 4. asuheNa Niraya-tiriyaM suha ubajogeNa divijaNarasokkhaM / sukhaNa lahai siddhi evaM loyaM vicitijjo / -kunda-kunda prAbhUta saMgraha, anuprekSA adhikAra, bhASAMka 42, bahI, pRSTha 144 / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 56 ) rahatA hai / " deha se bhinna, karmoM se rahita aura ananta sukha kA bhaNDAra AtmA hI zreSTha hai| isa prakAra sadA usakA hI cintavana karanA zreyaskara haiM / * Alama - bhAvanA - ekAnta midhyAtva, vinaya midhyAtva, viparIta mithyAtva, saMzaya mithyAtva aura ajJAna nAmaka pAMca miyyAtvoM hiMsA, jhuMDa, corI, kuzIla aura parigraha nAmaka pA~ca prakAra kI avirati krodha, mAna, mAyA aura lobha nAmaka cAra kaSAyoM tathA tIna prakAra kA yoga-mana, vacana aura kAya Azraya ke kAraNa haiN|' karmoM ke Asrava rUpa kriyA se nahIM hotA / Alaba saMsAra meM bhaTakane kA kAraNa hai, jaba taka Asrava hai taba taka mokSa nahIM mila sakatA rokanA hI hitakara hai|" paramparA se bhI mokSa astu vaha nidya hai / phalasvarUpa Alava ko saMvara- bhAvanA - Alava kA nirodha saMvara hai / samyaktva ke cala malina aura agAr3ha doSoM ko chor3akara samyagdarzana rUpI dRr3ha kapAToM ke dvArA mithyAtva rUpa Alava dvAra ruka jAtA hai| nirdoSa samyaga darzana ke dhAraNa karane se Alava kA prathama mukhya dvAra mithyAtva banda ho jAtA hai aura usake dvArA 1. duggadhaM bIbhachaM kalima labharidaM aceyaNaM muttaM / asNappaDaNa sahAvaM dehaM idi citaye Nicca // - kundakunda prAbhRta saMgraha, anuprekSA adhikAra, gAthAMka 44, pRSTha 145, vaho / 2. dehAdo vadirito kamma virahio aNaMta suhaNilao / cokkho have appA idi Nivaca bhAvaNaM kujjA // - kundakunda prAbhUta saMgraha, anuprekSA adhikAra, gAthAMka 46, vahI, pRSTha 145 / 3. micchacaM aviramaNaM kasAya jogA yaAsavA hoti / paNa paNa cau-tiyabhedA, sammaM parikittidA samae // - kundakunda prAbhRta saMgraha, anuprekSA adhikAra, gAthAMka 47, kundakundAcArya, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura, 1960, pRSTha 145 / 4. pAraMpajAeNa du Asava kiriyAe Natthi NivvANaM / saMsAra gamaNa kAraNamidi NidaM Asavo jANa // - kundakunda prAbhRta saMgraha, anuprekSA adhikAra, gAyAMka 56. vahI / 5. ' mantrava nirodhaH saMvaraH, tatvAryasUtra, adhyAya 6, sUtra 1, umAsvAmI, akhila vizva jaina mizana, alIgaMja, eTA, 1657, pRSTha 120 / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 57 ) Ane vAle karma kamAte haiN| isa satya kA cinlavana vastutaH saMvara bhAvanA kahalAtI hai / " nirjarA- bhAvanA - baMdhe hue karmoM ke pradezoM ke kSaya hone ko hI nirjarA kahate haiN| jina kAraNoM se saMbara hotA hai unhIM se nirjarA bhI hotI hai / " nirjarA bhI do prakAra kI kahI gaI hai, yathA 1. udayakAla Ane para karmoM kA svayaM pakakara jhar3a jAnA / 9. tapa ke dvArA udapAvalI bAhaya karmoM ko balAt udaya meM lAkara 12 khirAnA / cAroM gati ke jIvoM ke pahalI nirjarA hotI hai aura vratI puruSoM ke dUsare krama kI nirjarA hotI hai / " dharma - bhAvanA - sarvajJa deva kA svarUpa jJAnamaya hai| sarvajJatA prApta karane ke sAdhanoM kA cintavana karanA bastutaH dharma-bhAvanA hai| muni aura gRhastha bheda se dharma kramazaH dazabheva kSamA, mArdava, Arjava, satya, zauca, saMyama, tapa, tyAga, AkiMcanya, brahmacarya tathA gyAraha bheva varzana, vrata, sAmAyika, proSadha, sacita tyAga, rAtribhukta vrata, brahmacarya, Arambha tyAga, parigraha tyAga, anumati tyAga aura uddiSTa tyAga kA mUlya samyagdarzana pUrvaka hone para hI nirbhara karatA hai / " isakA cintavana karanA zreyaskara hai| 1. cala - maliNamagADhaM ca vajjiya sammatadiDhakavADeNa / micchatA tavadAraNiroho hoditti jiNehi gidiTTha || - kundakunda prAbhuta saMgraha, anuprekSA adhikAra, gAthAMka 61, kundakundAcArya, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, molApura, 1960, pRSTha 148 // 2. baMdha padesa saggalaNaM NijjaraNaM idi jiNehi paNNattaM / jeNa have saMvaraNaM teNa du NijjaraNamiMdi jANa // - kundakunda prAbhRta saMgraha, anuprekSA adhikAra, gAmAMka 66, pRSTha 146, vahI / 3. sA puNa duvihA yA sakAlapakkA taveNa kayamANA / caduga diyANaM paDhamA vayajutANaM have bidiyA // --kunda - kunda prAbhuta saMgraha, anuprekSA adhikAra, gAthAMka 67, nahI / 4. eyArasa - sadabheyaM dhammaM sammata puvvayaM bhaNiyaM / sAgAraNagArANaM uttama suhasaMpajutahiM // - kundakunda prAbhuta saMgraha, anuprekSA adhikAra, gAvAMka 68, kundakundAcArya, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApura, pra0 saM0 1960, pRSTha 149 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 58 ) bodhi bhAvanA durlabha manuSyajanma pAkara mokSa prApta karane ke lie ratnatraya meM mAdara mAda rakhanA hI bodhi durlabha bhAvanA hai isa prakAra isa manuSya gati ko durlabha se bhI durlabha jAnakara aura usI prakAra darzana, jJAna tathA caritra ko bhI durlama se durlabha samajhakara varzana, jJAna, cAritra kA mAdarapUrvaka cintavana karanA apekSita hai|' ina dvAdaza anuprekSAoM ke cintavana kI upayogitA prAyaH asaMdigdha hai| svAmI kundakunda ke anusAra ina bhAvanAoM ke citavana karane se cintaka nirvANa ko prApta kara sakatA hai|' unnIsavIM zatI ke kavivara zrI vRndAvana viracita 'zrI candraprabha jina pUjA' kI jayamAla meM anuprekSA ke cintavana kA ullekha huA hai / ' 'zrI RSabhanAtha jina pUjA' kAvya meM kavivara bakhtAvararatna ne anuprekSA ke anucintavana se puNyarAzi prApta hone kI carcA kI hai| kavivara manaraMga lAla kRta 'zrI zreyAMsanAtha jina pUjA kI jayamAla meM dvAdaza-bhAvanA ke cintavana kA ullekha 1. iya savva dulaha dulahaM daMsaNa-NANa tahA carittaM ca / muNi UNa ya sasAre mahAyaraM kuNaha tiNhaM vi / / -~-tatva samuccaya, adhyAya 7. gAyAMka 43, DA. hIrAlAla jaina, bhArata jaina mahAmaNDala, vardhA, san 1652, pRSTha 26 / idi Nicchaya vavahAraM ja maNiyaM ku'da kuda muNiNAhe / jo bhAvai suddha maNo so pAvai paramaNivvANaM // --kuda-kunda prAbhUta saMgraha, anuprekSA adhikAra, gAthAMka 61, prathama saMskaraNa 1660, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura, pRSTha 153 / 3. lakhi kAraNa have jagate udAsa / cintyo anuprekSA sukha nivAsa / / -~-zrI candraprabhajinapUjA, vRndAvana, jJAnapITha pUjAMjali, bhAratIya jJAnapITha kAzI, prathama saMskaraNa, 1657, pRSTha 337 / 4. iha kArana lakha jaga te udAsa / bhAI anuprekSA puNya rAsa // -zrI RSabhanAtha jinapUjA, bakhtAvararatna, vIra pustaka bhaNDAra, manihAroM kA rAstA, jayapura, saM0 2018, pRSTha 13 / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 56 ) huA hai| kavivara rAmacandra praNIta 'zrImahAvIra jinapUjA' meM sAMsArikamaya se mukti pAne ke lie anuprekSA kA citavana Avazyaka citrita kiyA hai / atest zatI ke kavivara jinezvaradAsa kRta 'zrI neminAtha jinapUjA' meM bAraha bhAvanA kA ullekha huA hai / " kavivara yugala kizora jaina 'yugala' dvArA praNIta 'zrI deva zAstra-guru pUjA' meM sampUrNa bAraha bhAvanAoM kA pRthak-pRthak rUpa se citraNa huA hai / " isa prakAra AtmA meM vairAgya-bhAvanA utpanna karane ke lie dvAdazaanuprekSAoM kA citavana Avazyaka hai / vairAgyotpatti kAla meM bAraha bhAvanAoM kA citavana vyavahAra naya kI apekSA nizcaya naya pUrvaka karanA mokSa mArga ko prazasta karatA hai / dravya kI dRSTi se vicAra kiyA jAe to sArA jagata sthira pratIta hotA hai parantu paryAya dRSTi se koI bhI sthira nahIM haiM / vizva meM do hI zaraNa haiM / nizcaya se to nija zuddhAtmA hI zaraNa haiM aura vyavahAra naya se paMcaparameSThI / para-moha ke kAraNa yaha jIva anya padArthoM ko zaraNa mAnatA hai / nizcaya se para-padArthoM ke prati moha rAga-dveSa bhAva ho saMsAra ko janma detA hai / isalie jIva cAroM gatiyoM meM duHkha bhogatA hai| AtmA eka jJAna svabhAvI hI hai / karma ke nimitta ko apekSA kathana karane se aneka vikalpamaya bhI use kahA 1 1. dvAdaza bhAvana bhAI mahAna / adhruva ko Adika bheda jAna / / - zrI zreyAsanAtha jinapUjA, manaraMgalAla, satyArtha-yajJa, javAharagaMja, jabalapura, caturtha saMskaraNa saM0 1650, pRSTha 84 / 2. lakhi pUrava bhava anuprekSa cinta / bhayabhIta bhaye bhavate atyanta || - zrI mahAvIra jinapUjA, rAmacandra nemIcandra bAkalIvAla, jaina grantha kAryAlaya, madanagaMja, kizanagar3ha, prathama saMskaraNa 1951, pRSTha 210 / 3. vyAha samaya pazudIna nirakhikeM rAja tajo duHkha kUpa / bAraha bhAvanA bhAve nemi jI bhae digambara rUpa || zrI neminAtha jinapUjA, jinezvaradAsa, jainapUjA pATha saMgraha, 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 113 / 4. zrIdeva zAstra guru pUjA, yugala, jainapUjApATha saMgraha, 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 30-31 / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 60 ) inake nAza hone para mukti prApta hotI hai| pratyeka padArtha apanI-apanI sattA meM hI vikAsa kara rahA hai, koI kisI kA kartA hartA nahIM hai / jaba jIva aisA cintayana karatA hai to phira para se mamatva nahIM hotA hai / azuci bhAvanA se prerita hokara zarIra Asakti bhI nirarthaka pratIta ho uThatI hai / nizcaya dRSTi se dekhA jAya to AtmA kevala jJAnamaya haiM / vibhAva bhAvarUpa pariNAma to Alava bhAva haiM jo ki naSTa honA cAhie / fare se AmasvarUpa meM lIna ho jAnA hI saMdara hai / usakA kathana samiti, gupti aura saMyama rUpa se kiyA jAtA hai jise dhAraNa karane se pApoM kA zamana hotA hai / jJAnasvabhAvI AtmA hI saMvara maya hai| usake Azraya se ho pUrvopArjita karmoM kA nAza hotA hai aura yaha AtmA apane svabhAva ko prApta karatA hai / loka arthAt SaT bravya kA svarUpa vicAra karake apanI AtmA meM lIna honA cAhie / nizcaya aura vyavahAra ko acchI taraha jAnakara mithyAtva bhAvoM ko dUra karanA caahie| AtmA kA svabhAva jJAnamaya hai ataH vaha nizvaya se durlabha nahIM hai| saMsAra meM AtmajJAna ko 'durlabha' to vyavahAra naya se kahA gayA hai / AtmA kA svabhAva jJAnadarzana maya hai / kyA, kSamA Adi daza dharma aura ratnatraya saba isameM ho garbhita ho jAte haiM / vivecya kAvya meM ina bAraha bhAvanAoM kI vizada vyAkhyA huI hai / koI mI pUjaka yadi isa kAvya kA nitya supATha kare to uttarotara utkarSa ko prApta kara sakatA hai| saMsAra meM samasta prANI du:khI dikhalAI par3ate haiM / phalasvarUpa ve sabhI du:kha se bacane kA upAya bhI karate haiN| prayojanabhUta tatvoM kA jisa vastu kA jo svabhAva hai vaha tatva hai| jaina darzana meM tatva-bheda karate hue unheM nimna sAta bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai|" yathA 1. 'tad bhAvastatvamA' - sarvArthasiddhi, devasenAcArya, adhyAya saMkhyA 2, sUtrasaMkhyA 42, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, prathama saMskaraNa, san 1955, pRSTha 5 / 1. jIvA jIvAsrava baMdha saMvara nirjarA mokSastatvam / - tatvArtha sUtra, umAsvAmI, prathama adhyAya, sUtrAMka 4, akhila vizva jaina mizana, alIgaMja, eTA, san 1957, pRSTha 3 / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. zrIba-konA athavA mAnopayoga, vanopayoga se 'sahita ho base 2. majIva-jo cetanA athavA bAnopayoga aura darzanopayoga se rahita ho, use ajIba kahate haiN| 3. mAnava-AtmA meM navIna karmoM ke praveza ko bAbA kahate haiN| 4. bandha-AtmA ke pradezoM ke sApa karma paramANamoM kA nIra-kSIra ke samAna eka kSetrAvagAha rUpa hokara rahanA bandha hai| 5. saMbara-Alaba kA ruka jAnA saMbara kahalAtA hai| 6. nirjarA-pUrvabaddha karmoM kA eka beza kSaya honA nirjarA hai| 7. mokSa-samasta karmoM kA AtmA se sadA ke lie pathara ho jAnA mokSa kahalAtA hai| joba aura ajIba ye do mUla tatva haiM / inameM jIva upAdeya hai aura ajIva chor3ane yogya hai / jIva, ajIva kA grahaNa kyoM karatA hai, isakA kAraNa batalAne ke lie Astraba tatva kA kapana kiyA gayA hai / ajoya kA grahaNa karane se joSa kI kyA avasthA hotI hai yaha batalAne ke lie bandhatatva kA nirdeza hai| jIva ajIva kA sambandha kaise chor3a sakatA hai, yaha samajhane ke lie saMbara aura nirjara phA kathana hai aura ajIva kA sambandha chUTa jAne para jIva ko kyA avasthA hotI hai, yaha batalAne ke lie mokSa kA varNana kiyA gayA hai| sAta tatvoM meM jIva aura ajIva ye do mUla tatva haiM aura zeSa pA~ca tatva una do tatvoM ke saMyoga tathA viyoga se hone vAlI avasthA vizeSa hai|' vivecya kAvya meM itane upayogI tatvoM kA ullekha unnIsavIM aura bIsavIM zatI meM upalabdha hai| unnIsavIM zatI ke kavivara bakhtAvararatna dvArA praNIta 'zrI RSabhanAtha jinapUjA' kI jayamAlA meM sapta tatvoM kA prayoga huA 1. upAdeya tathA jIvo'jIvo heyatayoditaH / heyasyAsminnapAdAna hetatvenAsravaH smRtaH / / heyasyAdAna rUpeNa bandhaH sa parikItitaH / savaro nirjarA heyahAnahetutayodito / heya prahANa rUpeNa mokSo jIvasya darzitaH / / -tatvArtha sAra, prathama adhikAra, zrImadaamRtacandra sUri, zrIgaNeza prasAda vargI granthamAlA, imarAva bAga, assI, vArANasI-5, prathama saMskaraNa, san 1970, pRSTha 3 / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 62 ) hai / aThArahavIM zatI ke kavi bhagavAnadAsa kRta 'zrI tatvArtha sUtra pUnA' nAmaka kAvya meM saptatatvoM kI carcA huI hai / " viveSya pUjA kAvya meM paMcaparameSThI bhakti kA mahatvapUrNa sthAna hai / inake viSaya meM bhakti - sandarbha meM carcA huI hai| yahAM sAdhu-parameSThI ke cAritrika guNoM meM aTThAisa mUla guNoM kA adhyayana karanA abhIpsita hai| bIsavIM zatI meM racita pUjA kAvya meM aTThAisa mUla guNoM kA ullekha huA hai| pUjA-kAvya meM vyaMjita isa jJAna-sampadA ke viSaya meM vicAra karanA asaMgata na hogA / jo darzana aura jJAna se pUrNa mokSa ke mArgabhUta sadA zuddha cAritra ko prakaTa rUpa se sAdhate haiM ve vastutaH muni sAdhu-parameSThI haiM, unheM namaskAra kiyA gayA hai / " muni sAdhu parameSThI ke cAritrika guNoM meM aTThAisa mUla guNoM kA ullekhanIya sthAna hai | ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha ye pA~ca mahAvrata, IrSyA, bhASA, ebanA, AvanA nikSa paNa aura utsarga ye pAMca samitiyA~; sparzana, rasanA, prANa, cakSu, dhotra, ina paMca indriya-nigrahaH sAmAyika, stavana bandanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna, kAyotsarga ye SaT Avazyaka; pRthvI zayana, snAna na karanA, digambara rahanA, keza loca karanA, khar3e hokara bhojana karanA, 1. tAko varanata sura thakAya, so mope kimabarano sujAya / tahA~ sapta tatva parakAza sAra, ikalAkha pUrva kIno bihAra // -zrI RSabhanAtha jinapUjA, bakhtAvararatna, vIra pustaka bhaNDAra, manihAroM kA rAstA, jayapura, saM0 2018 pRSTha 14 / 2 SaT dravya ko jAneM kahayo jinarAja vAkya pramANa so / kiya tatva sAtoM kA kathana jina Apta-Agama mAnaso || tatvArtha sUtrahi zAstra so pUjo bhavika mana dhAri ke / lahi jJAna tatva vicAra bhavi ziva jA bhavodadhi pAra ke || - zrI tatvArtha sUtra pUjA, bhagavAnadAsa, 62, nalinI roDa, kalakattA -- 7 pRSTha 410 / 3. dasaNa NANa samaggaM magga mokkhassa jo ha cArita / sAdhayadi Nicca suddha sAhU sa muNI Namo tassa // - bRhadravyasaMgrahaH, zrI nemIcandrAcArya, tRtIya adhyAya, gAthA saMkhyA 54, zrI rAyacandra jaina zAstramAlA, agAsa, tRtIya saMskaraNa, san 1666, pRSTha 200 / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bata dhAvana na karanA tavA dina meM eka bAra bhojana karanA, ye sApa ke mAisa mUla naga haiN| inakA paripAlana muni cAritrya kA svabhAva hai| bosavIM zatAmbi ke kavivara zrI hemarAja viracita 'zrI gurupUjA' nAmaka kAya kI jayamAla-aMga meM sAdhu kI cAritrika caryA kA yazagAna karate hue kavi ne aThThAisa mUla guNoM kA ullekha kiyA hai| ina guNoM ke nitya cinsabana karane se kalyANa-mArga prazasta hotA hai|' vivecya jana hindI pUjA kAvya meM abhivyakta jJAna viSayaka sampadA kA anucitana karane se lagatA hai ki jIva athavA AtmA eka atyanta paroka padArtha haiM / saMsAra ke sabhI vArzanikoM ne ise taka se siddha karane kI ceSTA ko hai| svarga, naraka, mukti Adi ati parokSa padArthoM kA mAnanA bhI AtmA ke astitva para hI AdhArita hai / AtmA na ho to ina padArthoM ke mAnane kA koI prayojana nahIM hai yahI kAraNa hai ki jIva ke svatantra astitva kA niSedha karane vAlA cArvAka ina padArthoM ke astitva ko pUrNataH asvIkAra karatA hai| AtmA kA niSedha sAre zAna-kANDa aura kriyA-kANDa ke niSedha kA eka aghrAnta pramANa patra hai / pAralaukika jIvana se nirapekSa laukika jIvana ko samunnata aura sukhakara banAne ke liye bhI yadyapi jJAnAcAra aura kriyAcAra ko 1. ahisA dINi uttANi mahabvayANi paMca ya / samidIo tado paMca-paMca iMdiyaNigga ho| chanbheyAvAsa bhUsijjA aNhANatta cela dA / loyataM Thidi bhutti ca adaMta dhAvaNameva ya / / -kunda-kunda-prAbhUta saMgraha, bhakti adhikAra, kundakundAcArya janasaMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura, prathama saMskaraNa, sana 1660, gAthAMka 5 tathA 6, pRSThAMka 161 / 2. paccIsoM bhAvana nita bhAveM, chabbisa aMga-upaMga paDhe / sattAIsoM viSaya vinAzeM, aTThAIso guNa sUpaDhe // zIta samaya sara cohaTavAsI, grISamagiri zira joga dhara / varSA vRkSa tareM thira ThADhe, ATha karama hani siddha varaM / / -zrI gurupUjA, hemarAja, bRhad jinavANI saMgraha, paMcama adhyAya, sampAdakaprakAzaka-pannAlAla bAkalIvAla, madanagaja, kizanagar3ha, rAjasthAna, san 1656, pRSTha 313 / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 64 ) AvazyakatA to hai aura ise kisI na kisI rUpa meM cArvAka bhI svIkAra karatA hai to bhI paralokAbhita kiyAoM kA AtmAdi padArtho kA astitva nahIM mAnane vAloM ke mata meM koI mUlya nahIM hai / jaina darzana eka Astika darzana hai| vaha AtmA aura usase sambandhita svarga, naraka aura mukti Adi kA svatantra astitva svIkAratA hai / AtmA ke sambandha meM usake samanvayAtmaka vicAra hai| jaina darzana anekAntavAdI hai astu AtmA ko bhI vibhinna dRSTikoNoM se dekhatA hai| AtmA kA varNana karane ke liye jaina darzana meM nau vizeSatAeM vyakta kI haiN| yahA~ jena hindI pUjA-kAvya meM vyavahRta AtmA kI sabhI vizeSatAoM kA saMkSepa meM mUlyAMkana karanA asaMgata na hogA / jIba sadA jItA rahatA hai, vaha amara hai / usakA vAstavika prANa cetanA hai jo usakI taraha ho anAdi aura ananta hai / usake kucha vyAvahArika prANa bhI hote haiM jo vibhinna yoniyoM ke anusAra badalate rahate haiN| AtmA nAgA yoniyoM meM vibhinna zarIroM ko prApta karatA huA karmAnusAra apane vyAvahAfre prANoM ko badalatA rahatA hai kintu cetanA kI dRSTi se na vaha maratA hai aura na janma dhAraNa karatA hai / zarIra kI apekSA vaha bhautika hone para bhI AtmA kI apekSA vaha abhautika hai / jIva kI vyavahAra naya aura nizcaya kI apekSA kathaMcita bhautikatA aura kathaMcita abhautikatA mAnakara jainadarzana isa vizeSaNa ke dvArA cArvAka Adi ke sAtha samanvaya karane kI kSamatA rakhatA hai / yahI isake saptabhaMga-syAdvAda tatva kI vizeSatA hai / 1 AtmA kA dUsarA vizeSaNa upayogamaya hai / arthAt jJAna, darzanAtmaka hai| yaha naiyAyika aura vaizeSika darzanoM se samatA rakhatA hai / ye donoM darzana bhI AtmA ko jJAna kA AdhAra mAnate haiN| jaina darzana bhI AtmA ko AdhAra aura jJAna ko usakA Adheya mAnatA hai| anya dRSTi se AtmA ko jJAnAdhikaraNa kI apekSA jJAnAtmaka bhI mAnA gayA hai / AtmA aura jJAna jaba kisI bhI avasthA meM bhinna nahIM ho sakate taba use jJAna kA Azraya mAnane kA AdhAra kyA hai ? isa dRSTi se to AtmA jJAna kA AdhAra nahIM apitu upayogamaya arthAt jJAna darzanAtmaka hI hai / AtmA kA tIsarA vizeSaNa hai amUrta / cArvAka Adi jIva ko amUrta nahIM mAnate / jaMga darzana meM sparza, rUpa, rasa tathA gandha viSayaka paudgalika guNoM se Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 61 ) maMcita hone se AtmA ho amUrta mAnA gayA hai tathApi anAdikAla se kamoM se baMdhA huA hone se use mUrta bhI kahA jA sakatA hai| zuddha-svarUpa kI apekSA se vaha amUrta hai aura karmabandha rUpa paryAya ko apekSA se vaha mUrta mI hai / AtmA kA cauthA vizeSaNa haM karttA / sAMkhya darzana AtmA ko kartA nahIM mAnatA / vahA~ vaha mAtra bhoktA hai | kartRtva to kevala prakRti meM haiM kintu janadarzana meM AtmA vyavahAra naya se pudgala karmoM kA azuddha nizcaya naya se cetana karmoM arthAt rAga, dveSAdi kA aura zuddha nizcaya naya se apane jJAna, varzana Adi zuddha bhAvoM kA karttA hai / AtmA kA fear vizeSaNa hai bholA / boddha-darzana kSaNikavAdI hone ke kAraNa kartA aura bhoktA kA aikya mAnane kI sthiti meM nahIM hai| janadarzana ke anusAra AtmA sukha-duHkha rUpa pudgala karmoM kA vyavahAra naya se bhoktA hai aura nizcaya nava se vaha apane karmaphala kI apekSA cetana bhAvoM kA hI bhoktA hai / svadeha pariNAma AtmA kA chaThA vizeSaNa hai| isake artha haiM AtmA ko jitanA bar3A zarIra milatA hai usI ke anusAra usakA parimANa ho jAtA hai / naiyAyika, vaizeSika, mImAMsaka aura sAMkhya darzana AtmA ko vyApaka mAnate haiM / janadarzana meM vyavahAra naya ke anusAra AtmA ke pravezoM kA saMkoca aura vistAra hotA hai| nizcaya naya ke anusAra vaha lokAkAza kI taraha asaMkhyAta pradezI arthAt loka ke barAbara bar3A hai| isa prakAra isakA ina cAroM darzanoM ke sAtha samanvaya ho jAtA hai / saMsArasya AtmA kA sAtavA~ vizeSaNa hai / sadA- ziva darzana mAnyatA ke anusAra AtmA kabhI saMsArI nahIM hotA, karma-pariNAmoM se vaha achUtA sarvadA zuddha banA rahatA hai / jaMnadarzana ke vyavahAra naya kI apekSA se saMsArI jIva arthAt azuddha jIva subala dhyAna meM apane karmoM ko kSaya kara mukta hotA hai, nizcaya naya ko apekSA se vaha zuddha hai| saMvara- nirjarA paraka pUrNa AtmA kA AThavAM vizeSaNa hai siddha / yaha pAribhASika zabda hai, isakA artha hai jJAnAvaraNAvi ATha karmoM se rahita honA / AcArya maiTa aura cArvAka ke anusAra AtmA kA Adarza svarga hai| yahA~ mokSa kI kalpanA nahIM hai| cArvAka to jIva kI eer ko hI svIkAra nahIM karate / jaina darza Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 66 ) ke anusAra AtmA apane karmabandha kATakara siddha ho jAtA hai / abhavya jIva siddhatva ko prApta nahIM kara sakate / AtmA kA navama vizeSaNa hai- svabhAva se kardhvaM gmn| yaha bhI dArzanika zabda hai jisake artha haiM AtmA kA vAstavika svabhAva Urdhvagamana hai / yadi isake viparIta usakA gamana hotA hai to usakA kAraNa karma paripAka hai / karma-virata hone para mAtmA jahA~ taka dharmadravya upalabdha rahatA hai, urdhvagamana karatA hai| mAMDalika pratyakAra kI mAnyatA hai ki jIva satata gatizIla hai / isa prakAra vivecya kAvya meM jIva AtmA se sambandhita aneka aise jJAna tatvoM kA prayoga huA hai jinake vyavahAra se jIva uttarottara utkarSa prApta karatA hai| jIvana ke lie anivArya hai dharma kintu usakA rUpa ekAnta bAhyAcAra kabhI nahIM hai / AcAraH prathamo dharmaH arthAt AcAra hI sarvaprathama dharma hai / AcAra meM manuSya ke una kSemakara prayatnoM kI gaNanA hai jo antarmukha hoM / sadAcArI kA hRdaya ahaMkAra se rahita zuddha, samabhASI tathA sahAnubhUti, kSamA, zAnti Adi dhArmika tatvoM se sampanna rahatA hai / sadAcAra aura dharma meM koI bheda nahIM hai / sadAcAra se jIvana bhautikatA se haTakara AdhyAtmikatA kI ora agrasara hotA hai / sadAcAra svayaM ho AdhyAtmikatA hai / isase jIvana meM sphUrti aura caitanya jAtA hai / " 1. arhat pravacana, upodaghAta, sampAdaka paM0 cainasukhadAsa, nyAyatIrtha, Atmodaya granthamAlA, jayapura, prathama saMskaraNa, 1662, pRSTha 16 / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhakti bAbaka athavA sudhI sAmAjika arthAt sadgahastha kI dainika jIvanacaryA Avazyaka SaTkarmoM se anuprANita huA karatI hai|' ina SaTakoM meM deva-pUjA, guru-sevA, svAdhyAya, saMyama tathA tapa dhAvaka ke dainika Avazyaka kartavya meM devapUjA kA sthAna sarvopari hai| rAga pracura hone se gRhasthoM ke lie jinapUjA vastutaH pradhAna dharma hai| bhayA aura prema tasva ke samIkaraNa se bhakti kA janma hotA hai / akSA-bhakti evaM anurAga athavA janma-maraNa bhaya ke mizraNa se pUjA ko utpatti hotI hai|' jina, jinAgama, tapa tathA zruta meM pArAyaNa AcArya meM sadbhAta vizuddhi se sampanna anurAga vastutaH bhakti kahalAtA hai| pUjA ke antaraMga meM bhakti kI bhUmikA prAyaH mahatvapUrNa hai / jana-hindI-pUjAkAvya meM prayukta bhakti-bhAvanA para vicAra karane se pUrva jaina dharma kI bhaktibhAvanA viSayaka saMkSipta carcA karanA yahAM asamIcIna na hogaa| jaina dharma kA merudaNDa jJAna hai| jJAna prApta karane ke lie bhakti eka Avazyaka sAdhana hai / bhakti mana kI vaha nirmala vazA hai jisameM deva tatva kA 1. deva pUjA gurupAstiH svAdhyAyaH saMyamastapaH / dAnaM ceti gRhasthAnAM SaTkarmANi dine dine / --paMcaviMzatikA, padmanaMdi, 6/7, jIvarAja graMthamAlA, prathama saMskaraNa san 1962 / 2. jainendra siddhAnta koza, bhAga 3, kSullaka jinendra vargI, bhAratIya jJAna pITha, naI dillI, prathama saMskaraNa, vi0 saM0 2026, pRSTha 73 / 3. sAda zatAbdI smRti graMtha, jina pUjA kA mahattva, lekhaka zrI mohanalAla pArasAna, zrI jaina zvetAmbara paMcAyatI maMdira, sAI zatAndI mahotsava samiti, 136 kATana sTrITa, kalakattA 7, prathama saMskaraNa 1665 / pRSTha 53 / 4. jine jinAgame sUro tapaH zrutaparAyaNe / sadbhAva zudi sampanno'nurAgo bhakti rucyate / / jyazastilaka aura iMDiyana kalcara, pro. ke. ke. heNDIkI, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura, prathama saMskaraNa 1646, pRSTha 262 / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 68 ) mAdhurya mama ko apanI ora AkRSTa karatA hai / ' jaba anurAga strI vizeSa ke lie na rahakara, prema, rUpa aura tRpti kI samaSTi kisI divya tattva yA rAma ke lie ho jAye to vahI bhakti kI sarvotama manodazA hai| bhakti vastutaH anubhava-siddha sthiti kA apara nAma hai| bhakta meM jaba isa sthiti kA prAdurbhAva hotA hai taba usake jIvana, vicAra tathA AcAra paddhati meM prAyaH parivartana parilakSita ho uThate haiN|" jJAna prAptyarthaM pUjaka bhagavAna jinendra kI pUjA karatA hai| jaina bhakti meM zraddhA tatva kI bhUmikA ullekhanIya hai / jinendra bhagavAna meM zraddhA rakhane kA artha hai apanI AtmA meM anurAga utpanna karanA / yahI vastutaH siddhatva kI sthiti hai| isI ko dArzanika zabdAvali meM mokSa kahA gayA hai|" jaina- hindI- pUjA- kAvya meM rAga ko karmabandha kA pramukha kAraNa sthira kiyA gayA hai kintu jinendra bhakti meM anurAga rakhane kA Agraha usameM tAdAtmya sthira karanA hai / " jinendra aura AtmasvarUpa meM koI antara nahIM hai| bhakta jinendra bhakti meM mUlataH tanmaya ho jAnA cAhatA hai / jaina dharma meM sAdhuoM aura sudhI AvakoM kI nitya kI paryA-prayoga meM Ane vAlI bhakti bhAvanA ko vaza anumAnoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| yathA 1. hindI jaina kAvya meM vyavahRta dArzanika zabdAvali aura usakI artha vyaJjanA, ku0 aruNalatA jaina, pI-eca0 DI0 upAdhi hetu AgarA vizva vidyAlaya dvArA svIkRta zodhaprabandha, san 1977, pRSTha 543 / 2. kalyANa, bhakti aMka, varSa 32, aMka 1 janavarI 1658, gorakhapura, bhakti kA svAda, lekhaka DaoN0 vAsudeva zaraNa agravAla, pRSTha 144 / 3. hindI jaina kAvya meM vyavahRta darzanika zabdAvali aura usakI artha vyaJjanA, ku0 aruNalatA jaina, pI-eca0 DI0 upAdhi ke lie AgarA vizvavidyAlaya dvArA svIkRta zodhaprabandha; san 1977, pRSTha 543 / 4. hindI jaina kAvya meM vyavahRta dArzanika zabdAvali aura usakI artha vyaJjanA, ku0 aruNalatA jaina, pI-eca0 DI0 upAdhi ke lie AgarA vizvavidyAlaya dvArA svIkRta zodhaprabandha, san 1977, pRSTha 544 / 5. jaina bhakti kAvya kI pRSThabhUmi, DaoN0 prema sAgara jaina, bhAratIya jJAna pITha, naI dillI, prathama saMskaraNa 1653, pRSTha 64 / 6. jainendra siddhAnta koza, bhAga 3, kSu0 jinendra varNI, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, naI dillI, prathama saMskaraNa vi0 saM0 2026, pRSTha 208 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -siddha-bhakti bhUta-bhakti 3 cAritra bhakti -yogi-bhakti 5- AcArya - bhakti 6- paMca parameSThi bhakti - tIrthakara - bhakti 19 ( 6 ) 8 caitya -- bhakti E -- samAdhi - bhakti 10 - vIra - bhakti isake atirikta nirvANabhakti, naMdIzvara bhakti aura zAMti bhakti kA bhI ullekha milatA hai, jaina- hindI-pUjA kAvya meM ye sabhI bhaktiyAM prayukta haiM yahA~ kevala vIra bhakti kA ullekha nahIM hai / ina bhaktiyoM ke atirikta jaina kAvya meM navadhA bhakti kA bhI vivaraNa upalabdha hai| yaha sAdhu-janoM ke AhAra dAna ke samaya vyavahAra meM pracalita hai|' bhAratIya sabhI dhArmika mAnyatAoM meM brahma ke rUpa meM nirguNa aura saguNa nAmaka do prakAra kI bhaktyAtmaka sthitiyoM kA ullekha milatA hai| jaina bhakti meM nirAkAra AtmA aura vItarAga bhagavAna ke svarUpa meM jo tAdAtmya vidyamAna hai vaha anyatra prAyaH sulabha nahIM hai / sAmAnyata nirguNa aura saguna ke pArasparika khaNDanAtmaka ullekha milate haiM kintu jaina dharma meM siddha bhakti ke rUpa meM niSkala brahma evaM tIrthaMkara bhakti meM sakala brahma kA kevala vivecana hetu pRthaka ullekha avazya milatA hai anyathA donoM me samAnatA hai / jaina bhakti meM nirguNa aura saguNa bhakti kI koI pRthaka-pRthaka vyavasthA nahIM hai / " ATha karmoM se rahita aura ananta catuSTaya guNoM kA dhArI mokSa meM virAjamAna jIva vastutaH paramAtmA kahalAtA hai|* 1. jainendra siddhAnta koza, bhAga 3, kSullaka jinendravarcI bhAratIya jJAnapITha prakAzana, naI dillI, prathama saMskaraNa san 1972, pRSTha 210 / 2. jaina bhakti kAvya kI pRSThabhUmi, DaoN0 premasAgara jaina, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, naI dillI, prathama saMskaraNa san 1952, pRSTha 12 1 3 aSTa pAhuDa, kuMda kuzavArya, zrI pATanI di0 jaina graMthamAlA, mAroTha, prathama saMskaraNa san 1950, gAthAMka 150-151 / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 70 ) paramAtmA athavA siba prAyaH nirAkAra hote haiN| jaina hindI kAyya meM sarvaprasiddha kI mahimA kA pratipAdana parilakSita hai| bhakta athavA pUjaka kI mAnyatA hai ki unakI vaMdanA athavA bhakti se parama zuddhi tathA samyak jJAna prApta hotA hai| kevala jJAna prApta hone para amita AnaMda kI anubhUti huA karatI hai| jainadharma nivRtti mUlaka hai / yahA~ azubhopayoga, zubhopayoga tathA zukhopayoga mAmaka tIna zreNiyoM meM prANI kA puruSArtha vibhAjita kiyA gayA hai| para-padArtha ke prati mamatva-bhAva rakhate hue para ko kaSTa dene kA vicAra tajjanya vyavahAra kartA kA azubhopayoga kahalAtA hai| yaha jaghanya koTi kA karma hai| sAMsArika padArthoM ke prati mamatva rakhate hue para-prANiyoM ko kisI prakAra se hAni na pahuMcAnA vastutaH zumopayoga ke antargata AtA hai| kintu sAMsArika-pAryo ke prati pUrNataH anAsakta hophara sva-para kalyANArtha karma virata hone ke lie tapazcaraNa zola honA vastutaH zuddhopayoga kahalAtA hai| jaina bhakti meM bhakta ke sammukha nivRttibhUlaka zukhopayoga kA uccAdarza vidyamAna rahatA hai| vaha nirarthaka AvAgamana se mukti pAne ke lie arahantadeva ke divya guNoM kA cintavana karatA hai aura pUjApATha ke dvArA aSTa dravyoM se vasa-karmo ke ayArtha 1. saba iSTa abhISTa viziSTa hitU, utkRSTa variSTa gariSTa mitU / ziva tiSThata sarva sahAyaka ho, saba siddha namoM sukhadAyaka hoM / / "-zrI siddha pUjA, hIrAnaMda, jJAnapITha puSpAJjali, bhAratIya jJAnapITha, naI dillI, prathama saMskaraNa san 1936, pRSTha 121 / 2. 'yatra tu mohadveSAva prazastarAgazca tAzubha iti / ' --bahada naya cakra, zrI deva senAcArya mANikacandra graMthamAlA, bambaI, prathama saMskaraNa, vi0 sa0 1977, pRSTha 306 / 3. jo jANadi jiNide pecchadi side taheva aNaMgAre / jIvesu sANukapo uvaogo so mahotassa / / -bahad nayacakra, zrI devasenAcArya, mANikacandra graMthamAlA, bambaI, prathama saskaraNa vi0 saM0 1977, pRSTha 311 / 4. suviditapayasvasuto saMjama tava saMjudo vigdraago| samaNo sama suhadukyo bhaNido muDogaogotti // . --pravacanasAra, gAthA 14, zrI matkundakudAcArya, zrI sahajAnanda zAstramAlA 185-e, raNajItapurI, sadara, meraTha, san 1976, pRSTha 23 / --- - - Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubha saMkalpa karatA hai| isake dvArA kramazaH aSTadravya kA kSepaNa kara amukaamuka karma tyAgane kA saMkalpa kiyA jAtA hai| isa prakAra jaina-pUjA-kAvya meM bhakti kA abhiprAya bhagavAna se kisI prakAra kI sAMsArika manokAmanA pUrNa karane-karAne kI apekSA nahIM kI jaatii| yahAM pUjaka athavA bhakta apane mithyAtva kA sarvathA tyAga karane hetu prabhu ke samakSa zubha saMkalpazIla hotA hai| sAtha hI vaha prabhu-guNoM kA cintavana kara tapa banane kI bhAvanA kA . cAra cintavana karatA hai| uparyakita bhakti viSayaka carcA kA prayoga jaina hindI-pUjA-kAvya meM vividha pUjAoM ke saMdarbha meM huA hai| yahAM una sabhI prakAra kI bhaktiyoM kA kamazaH isa prakAra vivecana kareMge phalasvarUpa jaina-hindI-pUjA-kAvya meM prayukta bhakti kA svarUpa spaSTa ho ske| siddha bhakti siddha bhakti para vicAra karane se pUrva siddha bhakti ke viSaya meM vizleSaNa karanA asaMgata na hogaa| samyak darzana, samyak jJAna tathA samyak cAritra sahita aSTakarmakula se rahita, samyaktvAdi aSTaguNoM se saMyukta hai| naya, saMyama, cAritra, bhata, vartamAna tathA bhaviSyatakAla meM AtmasvabhAva meM sthita mokSa prApta hai, aise jIva vastutaH siddha kahalAte haiN| siddha niSkala nirAkAra hote haiN| unameM audArika, vaikriyika, AhAraka, tejasa aura phArmANa zArIrika 1. o3m hrIM zrI jinendrAya janma-jarA-mRtyu vinAzanAya jalaM nirbapAmIti svAhA / ' -zrI zAMtinAtha jinapUjA, vRndAvana, rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varsa, alIgar3ha, prathama saMskaraNa 1676, pRSTha 110 / 2. aThavihakammamukke aThThaguNaDhDhe aNovame siddha / aThThamapuDhaviNiviche NiLiyakajje ya baMdimo NicaM // . -siddha bhakti, gAthA 1, dazabhaktyAdi saMgraha, sampAdaka zrI siddhasena goyalIya, akhila vizva jaina mizana, salAla sAvara kAMThA, gujarAta, prathama saMskaraNa vIra nirvANa saM0 2481, pRSTha 113 / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 72 ) vyavasthA nahIM hotI hai| ve nirAkAra paramAtmA kahalAte haiM / " vicArapUrvaka dekheM to lagatA hai ki siddha sAkAra aura nirAkAra donoM hI haiN| sAkAra se abhiprAya ananta guNoM se yukta aura nirAkAra se tAtparya sparza, pandha, varNa aura rasa se rahita / jainadharma meM siddha ke ananta guNoM ko samyaktva, 1 1. (a) audArika zabda kA artha hai peTavAlA / baudArika zarIra tiyaMca evaM manuSya gati ke jIvoM ke huA karatA hai / - jainendra siddhAnta koza, bhAga 1, kSu0 jinendra varNI, bhAratIya jJAnapITha, naI dillI, prathama saMskaraNa vi0 saM0 2027, pRSTha 500 / (ba) vikrayA kA artha hai zarIra ke svAbhAvika AkAra ke atirikta vibhinna AkAra kA banAnA vaikriyaka kahalAtA hai / - tatvArtha sUtra, adhyAya 2, sUtra 46, umAsvAmi, akhila vizva jaina mizana prakAzana, alIgaMja, eTA, prathama saMskaraNa san 1657, pRSTha 32 / ( sa ) jisa zarIra meM pratikSaNa Agamana tathA nirgamana kI kriyA calatI rahatI hai vaha zarIra AhAraka kahalAtA hai / - jainendra siddhAMta koza, bhAga 1, kSu0 jinendra varNI, bhAratIya jJAnapITha, naI dillI, prathama saMskaraNa 2027, pRSTha 308 // (da) teja aura prabhA se utpanna hotA hai use tejasa zarIra kahate hai / -- rAjavArtika, adhyAya 2, sUtra 36, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, prathama saMskaraNa vi0 saM0 2008 / (ya) karmoM kA samudAya hI kAryANa zarIra hai| jIva ke pradezoM ke sAtha ba~dhe aSTa karmoM ke sUkSma pudgala skandhoM ke saMgraha kA nAma kArmANa zarIra hai| - jainendra siddhAnta koza, bhAga 2, kSu0 jinendra varNoM, bhAratIya jJAnapITha, naI dillI, prathama saMskaraNa 2008, pRSTha 75 / 2. jaina bhakti kAvya kI pRSThabhUmi, DaoN0 premasAgara jaina, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, prathama saMskaraNa 1663, pRSTha 67 / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 73 ) vasana, mAna, bIrya, samatA, avagAhana, magurulaghu aura madhyAvAdha nAmaka ina aSTabhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai|' siDa aura arahanta meM antara spaSTa karate hue anazAstroM meM spaSTa ullekha hai| ATha karma-kula kA nAza hone para sikha-patra prApta hotA hai jabaki cAra ghAtiyA karmoM kA bhaya karane se hI mahattva upalabdha ho jAtA hai|' arhanta saphala paramAtmA kahalAte haiN| ve zarIradhArI hote haiM jabaki siTa nirAkAra hote haiN| siddha arahantoM ke lie pUjya hote haiN| siDoM kI bhakti se parama zuddha samyamAna prApta hotA hai| sikhoM ko baMdanA karane vAlA unake ananta guNoM ko sahaja meM hI pA letA hai| unakI bhakti mAtra se hI bhakta unake pakSa ko sahaja meM prApta kara sakatA hai|' siDoM ko bhakti se samyak darzana, samyak zAna aura samyak cAritra rUpa tIna prakAra ke kalyANakArI rasna upalabdha hote haiN| jana-hindI-pUjA-kAvya meM siDa kI mahimA kA pratipAdana huA hai| unakI bandanA meM aneka kAvya race gae haiN| ina kAvyoM meM siDoM kI bhakti karane se parama zuddhi tathA samyaka jJAna kI prApti kA ullekha milatA hai| kevala mAna 1. saMmatta gANa dasaNa vIriyasuhumaM taheva avagahaNaM / agurulahumavvAbAhaM aTThaguNA hoti siddhANaM / -siddhamakti, gAthA 8, dazAbhaktyAdisaMgraha, sikha sena goyalIya, akhila vizva jaina mizana, salAla (sAbara mAMThA), gujarAta, pRSTa 114 / 2. jaina bhakti kAvya kI pRSThabhUmi, DaoN0 premasAgara jaina, bhAratIya mAnapITha kAzI, prathama saMskaraNa 1953, pRSTha 66 / / 3. kRtvA kAyotsarga caturaSTadoSavirahita suparizuddhama / atibhakti saMprayukto yo vaMdate sa laghu labhate paramasukham / -sibabhakti, dazabhaktyAdisaMgraha, sampA. zrI siddhasena jaina govalIya, akhila vizva jaina mizana, salAla, sAbarakAMThA, gujarAta, pRSTha 112 / 4. kAmeSu tripumukti saMgamajuSaH stutyAstriviSTapeste ralatraya maMbanAni bacatAM bhavyeSu rtnkraaH| -~~-yamastilaka aiDa iMDiyana kalbara, pro0 ke0 ke0 heNDIkI, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApura, prathama saMskaraNa 1646, pRSTha 311 / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 74 ) ke sAtha hI ananta sukha kI bhI upalabdhi hotI hai| bhakta athavA pUjaka siddha bhakti meM itanA tanmaya ho jAtA hai ki vaha unake guNoM kA gAna karatA huA svayaM unake nikaTa pahu~cane kI kAmanA kara uThatA hai / # zrati bhakti bhUta kA artha hai- sunA huA / guru ziSya paramparA se sunA huA samUcA jJAna jJAna kahalAtA hai| zAstroM meM zavita hone ke pazcAta bhI vaha zrutajJAna hI kahA jAtA rhaa| jainAcAryo ke anusAra ve samaprazAstra vastutaH bhuta kahalAte haiM jinameM bhagavAna ko divya-dhvani vyaMjita hai / " Agama vANI kA saMkalana hI bhuta kahalAtA hai / AtmA jJAnasvarUpa hai| zruta bhI eka prakAra se jJAna hai| zrutajJAna AtmajJAna meM sahAyaka hotA hai| zrutajJAna aura kevalajJAna meM padArtha viSaya kI dRSTi se koI antara nahIM hai| hA~ pratyakSa aura parokSa bheda se avazya antara parilakSita hai / AcArya somadeva zruta bhakti ko sAmAyika kahate hai| zruta bhakti kI upAsanA aSTadravya se karane kI svIkRti dI hai| sarasvatI kI bhakti se antaraMga meM vyApta ajJAnAndhakAra kA pUrNatayA visarjana hotA hai|* zruta ke 1. saba iSTa abhISTa viziSTa hitU / ut kiSTa variSTa gariSTa mitU / / ziva tiSThata sarva sahAyaka ho / saba siddha namoM sukha dAyaka hoM // / - zrI siddhapUjA, hIrAcanda, bhAratIya jJAnapITha puSpAjali, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, vArANasI prathama saskaraNa 1657, pRSTha 121 / 2. aise siddha mahAna, tina guNa mahimA agama hai / varanana ko bakhAna, tuccha buddhi bhavilAlajU // karatA kI yaha binatI suno siddha bhagavAna / mohi bulAlo Apa foga yahI araja ura Ana // zrI siddha pUjA, bhavilAlajU, rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila rksa, alIgar3ha. prathama saMskaraNa 1976, pRSTha 76 / 3. AptopajJamanullaMghyamadRSTeSTa - virodhakama / tatvopadezakRt sArva zAstra kA patha caTTanam / / - samIcIna dharmazAstra, AcArya samantabhadra, saM0 jugalakizora mukhtAra, vIra sevA maMdira, dillI, prathama saMskaraNa 1955, pRSTha 43 / 4. syAdvAda bhUdharabhavA munimAnanIyA deverananya zaraNaiH samupAsanIyA / svAntAzritAkhilakaMlakahara pravAhA vAgApagAstu mama bodha gajAvagAhA || - yazastilaka, AcArya somadeva, kAvyamAlA 70 bambaI, prathama saMskaraNa san 1601, pRSTha 401 / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 75 ) do bheda kie gae haiM---yathA- (1) dravyabhUta, (2) maavshrut| zAstroM ko avyabhUta meM parigaNita kiyA gayA hai| jaina dharma meM zAstra-pUjana ko avisa dravyapUjana kI koTi meM rakhA hai / ' bhagavAna jinendra ko mUrti ke samAna ho zAstroM ko bhI pratiSThA hone lagI aura tAraNa-paMtha ne to ahaMta kI mUrti ko na pUjakara zAstroM kI pUjA meM apane vizvAsa kI sthApanA kI hai|" mAvata ko jJAna kahate haiN| vaha zAstrIya adhyayana ke atirikta pratyakSa rUpI bhI hai| jinendra bhagavAna ke kahe gae gaNadharoM ke racita aMga aura aMga bAhya sahita tathA ananta padArthoM ko viSaya karane vAle zrutajJAna ko namaskAra 'kiyA gayA hai|" jaina - hindI- pUjA-kAvya meM sarasvatI pUjana kA atizaya mahattva hai / yaha tIrthakara kI dhvani hai jise gaNadharoM dvArA zravaNakara zabdAdhita kiyA gayA hai| isakI pUjA karane se janma-jarA tathA maraNa ko vyathA se mukti milA karatI hai| 1. tesi ca sarIrANaM davvasudassa vi acita pUjA sA / - vasunada zrAvakAcAra, AcArya vasunadi, sampAdaka paM0 hIrAlAla jaina, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, prathama saMskaraNa 1652, gAthA 450, pRSTha 130 / 2. jana bhakti kAvya kI pRSThabhUmi, DaoN0 prema sAgara jaina, bhAratIya jJAnapITha kAzI, prathama saMskaraNa 1953, pRSTha 81 / 3. zrutamapi jinavara vihitaM gaNadhararacitaM dvayaneka bhedastham / aGgAga bAhya bhAvita mananta viSaya namasyAmi // - zrutabhakti, gAthA 4, AcArya pUjyapAda, dazabhaktyAdi sagraha, akhila vizva jaina mizana, salAla, sAbarakAMThA, gujarAta, prathama saMskaraNa vI0 ni0 sa N0 2481, pRSTha 118 / 4. chIrodadhigaMgA vimala taraMgA, salila abhagA sukha saMgA / bhari kaMcana jhArI, dhAra nikArI, tRSA nivArI, hita caMgA // tIrthakara kI dhuni, gaNadhara ne sa uni, aMga race cuni, jJAna maI / so jinavara vAnI, ziva sa khadAnI, tribhuvana mAnI pUjya bhaI // janama jarA mRta chaya kareM, hara kuMnaya jar3arIti / bhavasAgara soM ne tiraM, pUjaM jinavaca prIti // - -zrI sarasvatI pUjA, yAnatarAya, rAjezanitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTala vaksa, alIgar3ha, prathama saMskaraNa 1975, pRSTha 375 / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 76 ) isa prakAra zrutabhakti kA phala spaSTa karate hue kavivara yogImbu ne spaSTa feer hai ki jo paramAtma prakAza nAmaka jinavANI kA nitya nAma lete haiM, unakA moha dUra ho jAtA hai aura antatogatvA ve tribhuvana ke sAtha bana jAte haiN|" jainadharma meM bhutajJAna kI arcanA, pUjA vandanA aura namaskAra karane se saba duHkhoM aura karmoM kA kSaya ho jAnA ullikhita haiN| itanA hI nahIM matabhakti ke dvArA vyakti ko bodhilAbha, sugati gamana, samAdhimaraNa tathA jinaguNa sampadA bhI upalabdha hotI hai|" sarasvatI pUjana ke phala kI carcA karate hue kahA gayA hai ki isase kevala jJAna kI upalabdhi hotI hai / phalasvarUpa anantadarzana aura ananta vIrya jaisI amogha zaktiyA~ prApta hotI haiN|' kavivara khAnatarAya ne zrutibhavita karate hue spaSTa kahA hai ki jisa vANI kI kRpA se loka-paraloka ko prabhutA prabhAvita huA karatI hai / una janabaMdha jinavANI ko nitya namaskAra karanA vastutaH zrutabhakti hai / 1 je paramappa - payAsayahaM aNudiNa NAuyati / tuTTai mohu tautti tahaM tihuyaNa NAha habati / - paramAtmaprakAza, yogIndu, sampAdaka - zrI AdinAtha neminAtha upAdhye, zrI madrAyacandra jaina granthamAlA, zrI paramazruta prabhAbaka maNDala, bambaI, prathama saMskaraNa 1637, pRSTha 342 / 2. sudatti kAussaggo kao tassa Aloceu agovaMgapaddaNNae pAhuDayapariyammasutapaDhamA Niogapuvvagaya cUliyA ceva suttatthathui dhammaka hAiya freenri aMdhemi, pUjesi, vaMdAmi, NamaMsAmi, dukkhakkhao, kammakkhao bohilAho, sagai gamaNa, samAhimaraNaM jiNaguNa saMpatti hou majjhaM / - zrutabhakti, AcArya kundakunda, dazabhaktyAdi saMgraha, siddhasena jaina goyalIya, akhila vizva jaina mizana, salAla, sAvara kAMThA, gujarAta, prathama saMskaraNa bI0 ni0 saM0 2481, pRSTha 136 / 3. evamabhiSTubato me jJAnAni samasta loka cakSUMSi / laghu bhavatAjjJAnaddhi jJAnaphalaM sauravyamakhyavanam // zrutabhakti, gAyA 30, dazabhaktyAdi saMgraha, siddhasena jaina goyalIya, akhila vizva jaina mizana, salAla, sAbarakAMThA, gujarAta, prathama saMskaraNa bI0 ni0 saM0 2481, pRSTha 137 / 4. oMkAra ghunisAra, dvAdazAMga bANI vimala / namo bhamita uradhAra, jJAna kareM jA vAnI ke jJAna te, sUjhe loka dhAnata jaga jayavaMta ho, sadA deta ho dhoka // jar3atA hare || Aloka / - zrI sarasvatI pUjA, jayamAlA, jJAnatarAya, rAjeza nitya pUjApATha saMgraharAjendra meTila vakrsa, alIgar3ha, prathama saMskaraNa 1976 I0, pRSTha 366 / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 77 ) hindI-jana-pUjA-kAvya meM jaina bhAgama ke anusAra bhUtabhakti kA pratipAdana pArita bhakti AcaraNa kA aparanAma cAritra hai| acchA aura burA viSayaka isake do ra kie gae haiN| cAritra bhakti meM zreSTha cAritra kA cintavana hotA hai| saMsAra-bandha ke kAraNoM ko dUra karane kI abhilASA karane vAle bhAnI puruSa ko ko nimitta mRta kiyA se virata ho jAte haiM, isI ko bastutaH sambaka cAritra kahate haiN| cAritra mazAnapUrvaka na ho ataH samyak vizeSaNa jor3A gayA hai| jo jAne so mAna aura jo bele so darzana tathA ina donoM ke samAyoga ko cAritra kahate haiN| jJAna vihIna kriyA karmakANDa kahalAtI hai| isIlie ise sambaka cAritra nahIM kahA jA sktaa| isake lie saccA bhAva apekSita hai arthAt ise Abhyantara cAritra bhI kahA gayA hai| cAritra bhakti ke samparma meM AcAra ke pAMca prameva jinavANI meM ullikhita hai yathA-(1) mAvAcAra, (2) varNanAcAra (3) tapAcAra (4) bIryAcAra (5) cAritrAcAra bAritraparaka mahimA varNana vastutaH cAritramakti kahalAtI hai| saMyama, yama aura dhyAnAdi se saMyukta cAritra bhakti kI mahimA akSitIya hai, isake abhAva meM muni-tapa bhI vyartha hai|' 1. saMsAra kAraNa nivRtti pratyApUrNasya jJAnavataH karmAdAna nimita kiyoparamaH samyak cAritram / -sarvArthasiddhi, bhAcArya pUjyapAda, bhAratIya jJAnapITha, kAmI, prathama saMska raNa, vi. saM. 2012, pRSTha 5 / 2. jaM jANai taM gANaM jaM picchaha taM padasaNaM bhaNiyaM / mANassa picchayassa ya samavaNNA hoi pAritaM / / -aSTapAra,bAcAryakudakuda, zrIpATanI di0 jaina graMpamAlA, mAroTha, mAravAr3a, gAthAMka 3 / / 3. jJAnaM durmaga deha maNDanamiva syAt svasya khedAvahaM / dhattaM sAdhu na tatphala-zriyamayaM samyaktvaratnAMkura // -yazastilaka, AcArya somadeva, yazastilaka eNDa impina kalcara, pro.ke. ke. haNDIkI, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura, prathama saMskaraNa 1946, pRSTha 306 / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 78 ) himdI jaina-pUjA-kAvya paramparA meM cAritra bhakti kA ullekha 'ratnatraya pUjA' meM upalabdha hai| bar3A aura jJAna pUrvaka cAritra, catugaMtiyoM meM vyApta forrUpI du:khAgni ko prazAnta karane ke lie sudhA-sarovarI ke samAna sukhada hotA hai / ' kavivara yAnatarAya kA kathana hai ki samyak cAritra pUjA meM cAritra bhakti kA sundara nirupaNa huA hai / kaSAya zAnti ke lie uttama cAritra - bhakti paramadhi hai| isI ko tIrthaMkara dhAraNa kara kalyANa ko prApta hote haiM / " samyak cAritra bhakti kI mahimA kA ullekha karate hue kavirmanISI chAnatarAya kA vizvAsa hai ki samyak cAritra rUpI ratana ko saMbhAlane se naraka - nigoda ke duHkhoM se prANa prApta hotA hai sAtha hI zubha karmayoga kI ghATikA para dharma kI nAva meM baiThakara zivapurI arthAt mokSa ko prApta kiyA jA sakatA hai / " yogabhakti aSTAMga yoga kA dhArI vastutaH yogI kahA jAtA hai|" yogI saMjJA gaNadharoM 1. cahugati phaNi viSaharana maNi, duHkha pAvaka jaladhAra / zivasukha sudhAsarovarI, samyaktrayI nihAra // -- - zrI ratnatraya pUjA bhASA, khAnatarAya, rAjezanityapUjApATha saMgraha, rAjendra meTala varksa, alIgar3ha, prathama saMskaraNa 1676, pRSTha 161 / 2. viSaya roga auSadhi mahA, deva kaSAya jaladhAra / tIrthaMkara jAko dhareM, samyak cAritasAra || - zrI samyak cAritra pUjA, yAnatarAya, zrI jaina pUjA pATha saMgraha, bhAgacanda pATanI, 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7 pRSTha 74 / 3. samyak cArita ratana sambhAlo, paMca pApa tajike vrata pAlo / paMcasamiti zrayagupati gahI jaM, narabhava saphala karahu tara chIjeM // chIjaM sadA tana ko jatana yaha, eka sayama pAliye / bahurUoyo naraka- nigoda-mAhIM, kaSAya-viSayani TAliye / zubha - karama-joga sughATa Ayo, pAra ho dina jAta hai / 'dyAnata' dharama kI nAva baiTho, zivapurI kuzalAta hai // - zrI samyakcAritrapUjA, bAnatarAya, zrI jaina pUjA pATha saMgraha, zrI bhAgacandra pATanI, 62 nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 75 / 4. yogodhyAna sAmagrI aSTAMgAni, vidhante yassa saH yogI / - jinasahasranAma, paM. AzAdhara, bhAratIya jJAnapITha kAzI, prathama saMskaraNa 1654, pRSTha 60 / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 76 ) ke lie janadharma meM prayukta hai / budhi-vidhArI hone se unameM saMsAra saMrakSaNa zakti vidyamAna rahatI hai phalasvarUpa unakI pUjA-arcA kiye jAne kA ullekha 'mahApurANa' meM upalabdha hai| jainadharma meM municaryA meM yogibhakti ke zubhavarzana sahaja meM kie jA sakate haiN| yogIjana janma, jarA ura-roga zoka Adi para yoga sAdhanA dvArA vijaya prApta karate haiN| rAga-dveSa ko zAnta kara zAnti sthApanArtha vana-sthaloM meM jAkara yoga sAdhanA karate haiN| hindI-jaina-pUjA-kAvya paramparA meM muniyoM, tIrthakaroM para AdhRta aneka pUjA-kRtiyoM meM upasarga jItane ke prasaMgoM meM yogibhakti ke sandarbha upalabdha hote haiN| 'muni viSNukumAra mahAmuni nAmaka pUjA' meM hue upasarga para vijaya varNana kA vizada vivecana huA hai / apanI yogi bhakti ke dvArA unhoMne muni ko AhAra sulabha karAyA tathA svayaM bhI AhAra grahaNa kiyA thaa| ina yogiyo kI pUjA karane para yogi-bhakti mukhara ho uThI hai| AcArya bhakti___ 'cara' dhAtu aGa upasarga tathA NAyata pratyaya ke yoga se AcArya rAmva ko niSpatti hotI hai| isa bhakti meM jJAna, saMyama, vItarAga priyatA tathA muni janoM ko karmakSayArtha zikSA-dIkSA dene kI sAmarthya vidyamAna 1. mahAyogin namastubhya mahAprajJa namo stute / namo mahAtmane tubhyaM namaH stote mahaddhaye // -mahApurANa, bhAga 1, jinasenAcArya, bhAratIya jJAnapITha kAzI, prathama saMskaraNa vi. saM. 2007, pRSTha 35 / 2. viSNu kumAra mahAmuni ko Rddhi bhaI / nAma vikrayA tAsa sakala Ananda ThaI / / so muni Ae hathanApura ke bIca meM / muni bacAe rakSA kara vana bIca meM / tahA~ bhayomAnanda sarva jIvana dhnoN| jimi cintAmaNi ratna eka pAyo mno|| saba pura jai jai kAra zabdaucarata bhe| muni ko deya AhAra Apa karate bhae / -zrI viSNukumAra mahAmuni pUjA, raghusuta, zrI jainapUjA pATha saMgraha, zrI bhAgacandra pATanI, 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 173 / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahatI hai|' AcArya pUjyapAla ne AcArya ko vyAkhyA karate hue kahA hai ki unameM svayaM yatoM kA mAcaraNa karane kI bhAvanA hotI hai aura dUsaroM ko prata sAdhanA ke lie preraNA dete haiN| prAcArya meM anurAga arthAt unake guNoM meM anurAga karanA vastutaH AcArya bhakti kahalAtI hai|' AcArya bhakti meM bhakta ke dvArA unheM upakaraNa zAna ke sAtha hI zubha bhAvanA pUrvaka unake pairoM kA pUjana kiyA jAtA hai| AcArya bhakti ke phala kA ullekha karate hue janadharma meM spaSTa kahA gayA hai ki mAcAryoM kI bhakti karane vAlA apane aSTakarmoM ko kSaya karake saMsAra-sAgara se pAra ho jAtA hai| jana-hindI pUjA-kAvya paramparA meM AcArya bhakti ke aneka prasaMga ullikhita haiN| bIsavIM zatI ke kavivara sudheza jana viracita 'zrI AcArya zAnti sAgara kA pUjana' nAmaka kAvyakRti meM isa bhakti ke abhidarzana hote haiN| kavi ke mAsma nivedana meM kitanA sAra abhivyajjita hai| Apane apane tapazcaraNa dvArA he AcAryabara sampUrNa rati manorathoM ko jIta liyA hai astu 1. jiNa bimbaNANamayaM saMjama sudaM sudIya rAya c| jaMdeDa dikkha sikkhA kammakkhaya kAraNe sadA / / -aSTapAhur3a, AcArya kunda kunda, gAthAMka 16, zrI pATanI di0 jana graMthamAlA, mAroTha, mAravAr3a, prathama saMskaraNa 1650 / 2. tatra AcAranti tasmAd vratAni iti AcAryaH / -sarvArthasidi. AcArya pUjyapAda, sampAdaka pa0 phUlacandra, siddhAnta zAstrI bhAratIya jJAnapITha, kAzI, prathamasaMskaraNa vi. saM. 2012, pRSTha 442 / 3. arhayadAcAryeSu bahu zruteSu pravacane ca bhAva vizuddhi yukto'nurAgo bhaktiH / -sarvArthasiddhi, AcArya pUjyapAda, paM0 phUlacandra siddhAnta zAstrI, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, prathama saMskaraNa vi. saM. 2012, pRSTha 336 / 4. pAda pUjanaM dAna sammAnAdi vidhAnaM manaH zuddhi yukto'nurAgazcArya bhakti rucyte| -~-tatvArya vRtti, AcArya zrutasAgara, sampAdaka paM0 mahendra kumAra, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, vi0 saM0 2005, prathama saMskaraNa, pRSTha 228-226 / guru bhakti saMjameNa ya taraMti saMsAra sAyaraM ghorN| chiti aTTakamma jammaNa maraNaM Na paavNti|| --AcArya bhakti, dazabhaktyAdi saMgraha, sikhasena jaina mokhalIya, akhila vizva jaina mizana, salAla, sAbarakAMThA, gujarAta, prathama saMskaraNa bI0ni0 saM0 2481, pRSTha 164 / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 1 ) samyaka jJAna prApta karane ke lie ApakI pUjA karatA hU~ / kavi kA vizvAsa hai ki use AcArya bhakti dvArA samyaka jJAna kI prApti ho sakegI / " paMcaparameSThi bhakti---arahanta, siddha, AcArya, upAdhyAya tathA sarva sAdhujanoM kA samIkaraNa vastutaH paMcaparameSThi kahA jAtA hai| sAdhu se arahanta taka uttarotara guNoM kI abhivRddhi ke kAraNa yaha krama ullikhita hai / yadyapi siddha STha haiM tathA unake dvArA lokopakAra kI sambhAvanA nahIM rahatI hai / astu arahanta kA krama prathama rakhA gayA hai / " yahAM saMkSepa meM ina guNadhAriyoM kI zakti svarUpa kI carcA karanA asaMgata na hogA arhanta --- ahaM pUjayAmi dhAtu se arhanta zabda kA gaThana huA hai| isake artha pUjyabhAva ke lie pUjAkAvya meM prayukta haiN| cAra ghAtiyA karmoM kA nAza kara ananta catuSTaya ko prApta kara jo kevala jJAno parama AtmA apane svarUpa meM sthira hai, vaha vastutaH jarA, vyAdhi, janma-maraNa caturgati virSagamana, puNyapApa ina doSoM ko utpanna karAne vAle karmoM kA zamana kara kevala jJAna prApta karanA bastutaH arhanta ke pramukha lakSaNa haiN|" arhanta ke do bheda kie gae haiM - yathA- (1) tIrthakara (2) sAmAnya / vise puNya sahita arhanta jinake kalyANaka mahotsava manAe jAte haiM aura 1. tumane par3ane dI na hRdaya para sukha bhogoM kI chAyA bhI / ataH tumhArI virati dekhakara ratipati pAsa na AyA bhI / / aura vikRti kA hetu na jaba bana sakI digambara kAyA bhI / to rati ne bhI mAna parAjaya tumheM ajeya batAyA hI // tathA vAsanA ne ho asaphala nija mukha mudrAmlAna kI / puSpoM se maiM pUjana karatA, do nidhi samyak jJAna kI // - zrI AcArya zAnti sAgara pUjana, sudheza jaina, sudheza sAhitya sadana, nAgauda, ma0 pra0, prathama saMskaraNa 1958, pRSTha 3 / 2. ananta catuSTaya ke dhanI chiyAlIsa guNayukta / nahu~ triyoga samhAra ke arhana jIvanmukta / / - zrI paMcaparameSThi pUjA, saccidAnaMda, nityaniyama vizeSa pUjana saMgraha, bra0 patAsI bAI, zrI di0 jaina udAsIna Azrama, IsarI bAjAra, hajArIbAga, prathama saMskaraNa vi0 saM0 2017, pRSTha 31 / 3. jarabAhi jammamaraNaM cau gae gamaNaM ca puNNa pAvaMca / hama do sakamme huDa NANa mayaM ca barahaMto // - aSTapAhuDa, kuMdakundAcArya, gAthAMka 30, zrI pATanI di0 jaina grantha mAlA, mAroTha, mAravAr3a, pRSTha 128 / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) jinake kalyANaka nahIM manAe jAte ve sAmAnya arhanta kahalAte haiM / ye sabhI sanatva yukta hote haiM ataH unheM kevalI kahA gayA hai|' sira-zarIra rahita arthAt deha mukta mahanta vastutaH siDa kahalAte haiN| AcArya-108 guNoM kA dhArI nirmanya digambara sAdhu jo anubhavI tathA jisameM anya sAdhuoM ko dIkSita karane kI sAmarthya hotI hai vastutaH bhAcArya kahalAte haiN| upAdhyAya-paMca parameNThiyoM meM upAdhyAya kA krama caturya hai| jIvana kA parama lakSya-mokSa prAptyarSa upAdhyAya ke saMrakSaNa meM jinavANI kA svAdhyAya karanA hotA hai| sAdhu-jina dIkSA meM pravajita prANI vastutaH sAdhu kahalAtA hai|' avadhi mAnI, manaH paryayamAnI aura kevala jJAniyoM ko sAdhu athavA muni kahate haiN|' manana mAtra bhAva svarUpa hone se muni hotA hai| 1. jainendra siddhAnta koza, bhAga 2, 90 jinendravarNI, bhAratIya jJAnapITha, dillI, prathama saMskaraNa saM0 2027, pRSThAMka 140 / / 2 apabhraMza vAimaya meM vyavahRta pAribhASika zabdAvali, Aditya pracaNDiyA dIti, mahAvIra prakAzana, alIgaMja (eTA) u0 pra0, 1677, pRSTha 6 / 3. hindI jaina kAvya meM vyavahRta dArzanika zabdAvali aura usakI arthavyaJjanA ku0 aruNalatA jaina, pI-eca. DI. upAdhi ke lie AgarA vizvavidyAlaya dvArA svIkRta zodhaprabandha, 1977, pRSTha 613 / 4. arUhA sidAyariyA ujmAyA sAha paMca prmetthii| te bihu ciTThahi Adhe tamhA AdA hume saraNaM // -mokSa pAhuDa, jainendra siddhAnta koza, bhAga 3, kSu0 jinendravarNI, bhAratIya jJAnapITha, naI dillI, pra0 saM0 2026, pRSThAMka 23 / 5. deta dharama upadeza nita ratnatraya guNavAna / paccIsa guNadhArI mahA upAdhyAya sukhakhAna / zrI paMcaparameSThI pUjA, saccidAnanda, nitya niyama vizeSa pUjana saMgraha, 70 patAsIbAI, di0 jaina udAsIna Azrama, IsarI bAjAra, hajArIbAga, prathama saMskaraNa 2487, pRSTha 32 / / 6. apabhraMza vAGmaya meM myavahRta pAribhASika zabdAvali, Aditya pracaNDiyA dIti, mahAvIra prakAzana, alIgaMja (eTA) u0 pra0, 1677, pRSTha 6 / mamana mAtra bhAva tayA muniH| -~-samaya sAra, AcAryakundakunda, prakAzaka-zrI kundakunda bhAratI, 7-e, rAjapura roDa, dillI-110006, prathama AvRti, maI 1978, pRSTha 112 / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra paMca parameSThI parama pada sukhAtmA hai| arahanta, sikha, bAcArya, upAdhyAya aura sAdhu merI AtmA meM hI prakaTa ho rahe haiM, mastu mAtmA hI mujhe zaraNa hai|' paMca parameSThI kI bhakti -ArAdhanA karane se AdhyAtmika, mAdhimItika aura Adi vika tInoM hI prakAra kI zaktiyoM kA zubha cintabana ho jAtA hai| inake dvArA moha kA mArga avaruddha ho jAtA hai| jaina hindI pUjA kAvya paramparA meM paMca parameSThi ke aneka pUjA-kAvya praNIta hue haiN| kavivara saccidAnaMda kRta pUjA meM pUjaka maMgala kAmanA karatA hai ki maiM parameSThi kI pUjAkara, apane karma-ari bala kA nAza kara sabUpa pada prApta kara pAU~ / jIvanmukta siddha, AcArya, upAdhyAya munirAja kI baMdanA kI gaI hai| phalasvarUpa sahaja svamAva kA vikAsa sambhava hai|' isa prakAra paMca parameSThi bhakti ke dvArA pUjaka ko karmoM kA nAza ratnatraya kI prApti tathA zubha gati kI prApti hotI hai| samAdhimaraNa ko prApta kara bhagavAna jinendra deva ke guNoM ko sampatti prApta karane kI sambhAvanA hotI hai| 1. arUhA siddhAyariyA ujjhAyA sAhu paMca parameTThI / te vihu ciTThahi Adhe tamhA AdA hume saraNa / / -aSTapAhuDa, AcArya kundakunda, gAthA 104, zrI pATanI di0 jaina granthamAlA, mAroTha, maarvaadd'| 2 stambhaM durgamana prati prayatato mohasya sammohanam / pApAtyaca namaskriyAkSara mayI sArAdhanA devatA / / -~~~-dharmadhyAnadIpaka, mAgIlAla hukumacanda pAMDyA, kalakattA, prathama saMskaraNa, pRSTha 2 / 3. jala phala AThoM dravya manohara ziva sukha kArana meM lAyA / aridala nAzaka tuva svarUpa lakha pada pUjUcita hulasAyA / jIvanmukta siddha AcAraja upAdhyAya munirAja nmuu| sahaja svabhAva vikAsa bhayo aba Apa Apa meM thApa rmuu|| -zrI paMcaparameSTi pUjA, saccidAnanda, nityaniyama vizeSa pUjana saMgraha, bra0 patAsIbAI, di. jaina udAsIna Azrama, IsarI bAjAra, hajArIbAga, pRSTha 34 / 4. dazabhaktyAdi saMgraha, siddhasena jaina goyalIya, akhila vizva jaina mizana, salAla, sAbarakAThA, gujarAta, prathama saMskaraNa vI0ni0 saM0 2481, pRSTha 166 / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 64 ) tIrtha karamakti - tIrtha kI sthApanA karane vAlA tIrthaMkara kahalAtA hai / ' saMsAra rUpI sAgara jisa nimitta se tirA jAtA hai use vastutaH tIrtha kahate haiN|" isa bhakti kI pramukha vizeSatA hai ki pUjaka meM laghutA, zaraNa tathA guNa kIrtana, nAma-kIrtana tathA dAsya bhAva kA honA Avazyaka hai / " tIrthakara garma, janma, tapa, jJAna, mokSa, nAmaka pA~ca mahA kalyANakoM se suzobhita haiM jo ATha mahA prAtihAryo sahita virAjamAna haiM, jo cauMtIsa vizeSa atizayoM se suzobhita haiM, jo devoM ke battIsa indroM ke maNimaya mukuTa lage hue mastakoM se pUjya haiM jinako samasta indra Akara namaskAra karate haiM, baladeva, vAsudeva, cakravartI, RSi, muni, yati, anagAra Adi saba jinakI sabhA meM Akara dharmopadeza sunate haiM aura jinake lie stuti kI jAtI hai aise zrI RSabhadeva se lekara zrI mahAvIra paryaMta caubIsoM mahApuruSa tIrthaGkara paramadeva kI ardhA, pUjA, bandanA kI jAtI hai| tIrthaMkara bhakti se buHkhoM kA nAza, karmoM kA nAza, ratnatraya kI prApti Adi kalyANakArI guNoM kI upalabdhi hotI hai / " tIrthaMkara bhakti para AdhRta pUjA kAvya kI eka sudIrgha paramparA rahI hai / pratyeka zatAbdi meM ina tIrthaMkaroM kI pUjAeM racI gaI haiM jinakA pArAyaNa jaina 1. jinasahasranAma, paM0 AzAdhara, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, kAzI, prathama saMskaraNa san 1654, pRSTha 78 / 2. tIryate saMsAra sAgaro yena tattIrtham / - jina sahasranAma, paM0 AzAdhara, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, kAzI, prathama saMskaraNa san 1954, pRSTha 78 / 3. jaina bhakti kAvya kI pRSThabhUmi, DaoN0 premasAgara jaina, bhAratIya jJAnapITha kAzI, prathama saMskaraNa san 1963, pRSTha 110-111 / 4. cauvIsa titthayara bhaktikAussaggo kao tassAloceuM / paMcamahA kallANa saMpaNA, aTThamahApADihera sahiyANaM, cautIsa atisayavisesa saMjutANaM, vattIsadebida maNimauDa matthayamahiyANaM, baladevavAsudeva cakka harisi muNi jara aNagArovagUDhANaM, thuisaya sahassaNilayANaM, usahAivIrapacchima maGgala mahApurisANaM NiccakAla aMcemi, pujjemi, vaMdAmi, NamaMsAmi, dukkhakkhao, satar bohilAho, sugaigamaNaM, samAhimaraNaM, jiNaguNa saMpatti hou majjhaM / - tIrthaGkara bhakti, dazabhaktyAdi saMgraha, siddhasena jaina goyalIya, akhila vizva jaina mizana, salAla, sAbarakAThA, gujarAta, prathama saMskaraNa, vIra nirvANa saMvata 2481, pRSTha 173-174 / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivAroM meM nitya niyama ke sAtha kiyA jAtA hai / aThArahavIM zatI meM kariyara grAmatarApa dvArA praNIta 'zrI bIsa tIrthakara pUjA' ullekhanIya kAvyakRti hai| isameM viveha-kSetra meM vidyamAna bIsa tIthaMkaroM kI bhakti bhavasAgara se mukta hone ke lie kI gaI hai|' unnIsavIM zatI meM caubIsa tIrthaMkaroM kI. aneka kaviyoM dvArA pUjAeM racI gaI haiN| bha0 RSabhadeva se lekara ma. mahAvIra taka racI gaI pUjAoM meM tIrthakara bhakti kA sundara pratipAdana huA hai / caubIsa tIpaMkaroM meM teisaveM tIrthaMkara bhagavAna pArzvanAtha viSayaka kavivara bakhtAvararatna kI pUjA racanA jana-samAja meM pracalita hai| isameM ma. pArvanAma ke guNagAna ke sAtha tIrthakara bhakti kA sundara citraNa huA hai| kavi ne pUjaka kI kAmanA vyakta karate hue spaSTa kahA ki tIyaMkara pAzrvanAtha kI bhakti karane se jIvana ke sAre kleza duHkha naSTa ho jAte haiM sAtha hI sAMsArika sukha sampatike sAtha ziva-mArga kI maMgala preraNA prApta hotI hai|' isI paramparA 1. indra phaNIndra narendra vaMdya, pada nirmaladhArI / zobhanIka saMsAra sAra guNa, haiM adhikArI / / kSIrodadhi sama nIra soM pUjoM taSA nivAra / sImandhara jina Adi de bIsa videha maMjhAra / / zrI jinarAja ho bhava, tAraNa taraNa jihAja ho| OM hIM sImandhara, jugamandhara, bAhu, subAhu, saMjAtaka, svayaMprabha, RSabhAnana, anantavIrya, sUraprabha, vizAla kIti, bajadhara, candrAnana, bhadrabAhu, bhujaMgama, Izvara, nemiprabha, vIrasena, mahAbhadra, devayazoDatayA, ajitavArya viMzati vidyamAma tIrthakarebhyo janma, mRtyu vinAzanAya jalaM nirvapAmIti svAhA / -~zrI bIsa tIrthakara jina pUjA, dhAnatarAya, nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varsa, alIgar3ha, prathama saMskaraNa 1676, pRSTha 56-57 / 2. diyo upadeza mahAhitakAra, subhavyana bovi sameda padhAra / suvarNa bhadra jahA~ kUTa prasiddha, varI zivanAri lahI vasurikha / jajU tuma carana duha kara jora, prabhu lakhiye aba hI mama ora / kahe bastAra rana banAra, jineza hame bhava pAra lagAya / / ----zrI pArvanAtha pUjA, bakhtAvararatna, rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meThala varksa, alIgar3ha, prathama saMskaraNa 1676, pRSTha 124 / 3. jo pUje manalAya bhavya pArasa prabhu nita ho| tAke duHkha saba jAya bhIta vyApaM nahiM kita hI / / sukha sampati adhikAya putra mitrAdika saare| anukrama soM ziva laheM ratana' ima kaheM pukAre / -zrI pArzvanAtha jina pUjA, baratAvararatna, rAjezanitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTila vasaM, alIgar3ha, prathama saMskaraNa 1976, pRSTha 124 // Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM kavivara padAvanavAsa viracita ma0 mahAvIra pUjA kA bhI atizaya vyavahAra pracalita hai| tIrthaMkara bhakti meM deva-rAjA-raMka sabhI koTi ke pUjaka bhakti bhAva se pUjA karate haiM aura bhavatApa ko naSTa kara atIndriya Ananda ko prApta karate haiN|' zAnti bhakti-AkulatA kA anta zAnti ko janma detA hai / parapadArthoM ke prati mamatva bhAva rakhane para azAnti kI utpatti huA karatI hai| vItarAga prabhu kA cintavana karane se vItarAga bhAva utpanna hotA hai phalasvarUpa citta ko nirAkulatA mukharita hotI hai / zAnti ko do bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai, yathA-1-kSaNika zAnti 2-- zAzvata zAnti / kSaNika athavA zAzvata zAnti prApta karane ke lie kI gaI bhakti vastutaH zAnti bhakti kahalAtI hai| jinendra deva kI bhakti karane se acintya mAhAtmya, atula tathA anupama sukhazAnti prApta hotI hai| tIrthakara zAnti ke pratIka haiN| unake guNoM kA cintavana karane se zAnti ko prApti hotI hai| pUjaka caubIsa tIrthakaroM se zAMti ke lie prArthanA karatA hai| itanA hI nahIM jaina dharma meM zAnti kAmanA kI 1. jaya trizalAnaMdana harikRta vaMdana, jagadAnandana candavara / bhavatApa nikandana tanamana vaMdana, rahita sapaMdana nayanadharaM / / - zrI mahAvIra svAmI pUjA, vRdAvana, rAjeza nitya pUjA pATha sagraha, rAjendra meTila varksa, alIgar3ha, pra0 saM0 1676, pRSTha 136 / avyAbAdhamacintya sAramatulaM tyaktopamaM zAzvataM / soravyaM tvaccaraNAraviMda yugalastutyaiva saMprApyate / / -zAnti bhakti, AcArya pUjyapAda, zloka 6, dazabhaktyAdi saMgraha, siddhasena jaina goyalIya, akhila vizva jaina mizana, malAla, sAvara kAMThA, gujarAta, pRSTha 177 / 3. ye'syacitA mukuTa kuMDalahAra ratnaH / zakrAdibhiH suragaNaH stuta pAdapadmAH / / te meM jinAH pravaravaMza jagatpradIpAH / tIrthakarAH satata zAMti karA bhavantu / / -zAntibhakti, AcArya pUjyapAda, zloka 13, dazabhaktyAdi saMgraha, siddhasena jaina goyalIya, akhila vizva jaina mizana, salAla, sAbarakAMThA, gujarAta, pRSTha 180-181 / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 87 ) udAratA vastutaH uslekhanIya hai| yahAM pUmaka dvArA caityAlaya tathA dharma-ramA, AcArya, upAdhyAya tathA sAdhu ke lie, rASTra ke lie, nagara ke lie tathA rASA ke lie zAnti-kAmanA kI gaI hai|' hindI ana-praNA-kAvya meM topakara ko mAdhyama mAnakara pUjaka zAnti bhakti ke marjana kI bAta karatA hai| vizeSakara zAntinAtha bhagavAna kI pUjA ke dvArA apUrva zAnti bhakti kI gaI hai| isa eSTi se kavivara vRndAvanavAsa viracita 'zrI zAntinAtha pUjA' ullekhanIya hai| pUjaka kavi mana, vacana aura kArya pUrvaka zAnti nAtha prabhu kI pUjA karatA hai aura kAmanA karatA hai ki usake janmagata pAtaka zAnta ho jAye tathA mana-vAMchita sukha prApta ho| itanA hI nahIM vaha antatogatvA zivapura kI satA prApta karane kI maMgala kAmanA karatA hai| zAnti sthApanA ke lie zAnti yaMtra kI pUjA kA bhI vidhAna hai|' zAnti bhakti ko AvazyakatA asaMdigdha hai / jAgatika jIvanacaryA ke lie bhI zAnti kI AvazyakatA apanA mahatvapUrNa sthAna rakhatI hai aura AdhyAtmika 1. saMpUjakAnAM pratipAlakAnA yatIndra sAmAnya tapodhanAnAma / dezasya rASTrasya purasya rAjJaH karotu zAMti bhagavAna jinendraH / / zAnti bhakti, AcArya pUjyapAda, zloka 14, dazabhaktyAdisa graha, siddhasena jaina goyalIya, akhila vizva jaina mizana, salAla, sAbara kAMThA gujarAta, pRSTha 181 / zAMtinAtha jinake pada paMkaja, jo bhavi pUjeM mana, vaca, kAya / janma-janma ke pAtaka tAke, tatachina taji ke jAya palAya // mana vAMchita so sakha pArvanara, bA~ce bhagati bhAva atilAya / tAte vRdAvana nita vande, jAteM zivapura rAja karAya / / / -zrI zAMtinAtha jinapUjA, dAvana dAsa, rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTala vaksa, alIgar3ha, pra0 sa0 1976, pRSTha 117 / 3. zrI jaina stotra saMdoha, bhAma 2, zrI sAgaracandra sUri, ahamadAbAda, prathama saMskaraNa 1636, zlokAMka 33 / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 55 ) utkarSa meM zAnti ko bhUmikA bar3e mahattva kI hai| astu zAnti bhakti meM sva-para kalyArthaM maMgala kAmanA kI gaI hai|' samAdhi bhakti - citta ke samAdhAna ko ho samAdhi kahate haiM / " savikalpaka aura nivikalpaka nAmaka do prakAra kI samAdhi hotI haiN| maMtra athavA paMca parameSThI ke guNoM para cina kA TikAnA savikalpaka samAdhi meM hotA hai / ' rafe bhagavAna siddha athavA nirAkAra zuddhAtmA meM citta kA kendrita karanA vastutaH nirvikalpaka samAdhi kA viSaya hai| samAdhidhAraNa kara mokSa prApta karttA se samAdhimaraNa kI yAcanA karanA vastutaH samAdhi bhakti kahalAtI hai / " samAdhi pUrvaka prANAnta karanA samAdhimaraNa kI saMjJA prApta karanA hotA hai / anta samaya meM citta ko paMcaparameSThI meM sthira karanA sarala nahIM hai taba citta ko stuti stotra pATha tathA samAdhi sthala ke prati AdarabhAva vyakta karane meM lIna 1. pUje jinheM mukuTa hAra - kirITa lAke, indrAdideva aru pUjya padAbja jAke / so zAMtinAtha varavaza jagatpradIpa / mere lie karahiM zAMti sadA anUpa // saMpUjakoM ko pratipAlakoM ko, yatIna ko au yatinAyakoM ko / rAjA prajA rASTra sudeza ko le, kIje sakhI hai jina zAMti ko de || ho sArI prajA ko sukha, balayuta ho dharmadhArI narezA / ho varSA samayapara tila bhara na rahe vyAdhiyo kA andezA || hova corI na jArI, susamaya varate ho na duSkAla bhArI / sAre hI deza dhAreM jinavara vRSa ko jo sadA saukhyakArI // ghAtikarma jinanAzakari, pAyo kevala rAja / zAMti karo saba jagata meM, vRSabhAdika jinarAja // - zAMtipATha rAjezanitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTila varksa alIgar3ha, prathama saMskaraNa 1676, pRSTha 203 / 2. dhanaMjaya nAmamAlA, dhanaMjaya, sampAdaka paM0 zambhUnAtha tripAThI, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, prathama saMskaraNa vi0 saM0 2006, pRSTha 105 / 3. paramAtma prakAza, yogIndu, dUhA 162, sampAdaka DaoN0 e0 ena0 upAdhye, paramazruta prabhAvaka maNDala, bambaI, prathama saMskaraNa san 1637 pRSTha 6 / 4. vahI, pRSTha 6 / 5. samIcIna dharmazAstra, AcArya samantabhadra, vIra sevA mandira, sarasAMvA, prathama saMskaraNa san 1955, pRSTha 163 / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanA hotA hai| yaha prakriyA vastutaH samAdhi bhakti kahalAtI hai| isa samAdhi bhakti meM ratnatraya ko nirupaNa karane vAle zuddha paramAtmA ke dhyAna svarUpa zuddha AtmA kI sadA arcA karatA hai, pUjA karatA hUM, baMdanA karatA hU~ aura namaskAra karatA huuN| phalasvarUpa dukha aura karma-kula kA kaTanA hogaa| ratnatraya ko prApta kara satgati prApta hogii| jaima-hindI-pUjA kAbya paramparA meM AcArya zrI zAMtisAgara viSayaka pUjA kAvyakRti meM kavivara sudheza ne usake jayamAla aMza meM samAdhibhakti kA sandara vivecana kiyA hai| pUjaka bhakta samAdhibhakti ke saMdarbha meM apane meM zakti arjana karane kI bAta karatA hai| nirvANa bhakti jaina Agama meM nirvANabhakti aura mokSa paraspara meM paryAya vAcI 1. jaina bhakti kAvya kI pRSThabhUmi, DaoN0 premasAgara jaina, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, prathama saMskaraNa 1663, pRSTha 121 / 2. rayaNattaya paruva paramappajjhANalakkhaNaM samAhi bhattIye NiccakAla aMcemi, pUjemi, vaMdAmi, NamasAmi, dukkhakkhayo, kammakkhao, bohilAho, sugaigamaNaM samAhi maraNa, jiNaguNa saMpati hou majjha / - samAdhibhakti, dazabhaktyAdi saMgraha, siddhasena jaina goyalIya, akhila vizva jaina mizana, salAla, sAbarakAMThA, gujarAta, prathama saMskaraNa vI0ni0 sa0 2481, pRSTha 188 / 3. hone nahI pAyA tumheM zaithilya kA abhyAsa / samatA sahita pUre kie chattIsa dina upavAsa // phira 'oum namaH siddhaH' kaha dI tyAga aMtimazvAsa / tuma dhanya hue, dhanya ve jo the tumhAre pAsa / / jo dhanya, bhAdava zukla-dvitIyA kA suprAtaH kAla ! he zAMtisAgara ! mai tumhArI gA rahA jayamAla / yo iginI samAdhi kI jina zAstra ke anukUla / hoMge avazya sAta bhava meM karma aba nirmUla / / tuma sI mujhe bhI zakti de taba padakamala kI dhUla // jisase bhavodadhi pAra kara pAU~ svayaM vaha phUla / / / AyA nahIM karate jahA~ para karma ke bhUcAla / he zAMti sAgara maiM tumhArI gA rahA jayamAla || --AcArya zAMti sAgara pUjana, sadheza jaina, sudheza sAhitya-sadana, nAgaura ma0pra0, prathama saMskaraNa 1658, pRSTha 7 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (..) mAne gae haiN|' samUce karma-kula bhaya hone para vastutaH moka-vazA prApta hotI hai| jaba sampUrNa karmoM kA bujhanA hotA hai tabhI nirvANa avasthA kahalAtI hai| jaina dharma ke anusAra jitane bhI nirvANa prApta kartA hai unakI bhakti vastutaH nirvANa bhakti kahalAtI hai| isa bhakti kA mAhAtmya saMsAra-sAgara se pAra karAne kI zakti-sAmarthya meM nihita hai| isIlie ise tIrtha bhI kahA gayA hai| caubIsa tIrthakara pAMca kSetroM se nirvANa ko prApta hue| Adha tIrthakara aSamanAva kailAza, bha0 vAsapUjya campApura, 0 neminAya girinAra, ma. mahAvIra pAvApura kSetra se nirvANa ko prApta hue aura zeSa sabhI tIrthaMkara zrI sammeda zikhara se mokSa ko gae astu ye sabhI nirvANa-kSetra baMdanIya haiN| jana-hindI-pUjA kAvya paramparA meM kavivara dyAnatarAya viracita nirvANa kSetra-pUjA kAvya meM caubIsa tIrthaMkaroM ke nirvANa sthaloM ko sikha bhUmi kahA 1. jaina bhakti kAvya kI pRSThabhUmi, DaoN. premasAgara jaina, bhAratIya jJAnapITha kAzI, prathama saMskaraNa san 1963, pRSTha 124 / 2. 'kRtsya karma vipramokSo mokssH|' -tattvAryasUtra, umAsvAmI, sampAdaka paM. kalAzacandra jaina, bhAratIya digambara jaina saMgha, caurAsI, mathurA, prathama saskaraNa vi0 saM0 2477, pRSTha 231 / 3. nirvAta sma nirvANa, sukhIbhUta ananta sukhaM prAptaH / -jina sahasranAma, paM0 AzAdhara, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, kAzI prathama saMskaraNa, san 1954, pRSTha 68 / 4. 'tIryate saMsAra-sAgaro yena tattIrtham' -sahasranAma, paM AzAdhara, sampAdaka paM0 hIrAlAla jaina, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, prathama saMskaraNa, vi0 saM0 2010 pRSTha 78 / achAvayami usaho capAye vAsupUjya jinnnnaaho| ujjate mijiNo pAvAe Nivvudo mhaaviiro|| vIsaM tu jiNavariMdA amarAsuravadidA dhudakilesA / sammede girisihare NivANagayA Namo tesi / / -nirvANa bhakti, AcArya kundakuda, dazabhaktyAdi saMgraha, paM0 siddhasena jaina goyalIya, salAla, sAvarakAMThA, gujarAta, prathama saMskaraNa vI0 ni0 saM0 2481, pRSTha 202 / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 61 ) gayA hai| usa bhUmi kI mana, vacana tathA kAya se pUjA nirvANa kSetra kI mahimA ko namaskAra kara nirvANa jAtA hai / isa bhakti ke karane se samasta pApoM kA sampatti kI prApti hotI hai / " caityabhakti cit dhAtu meM 'tya' pratyaya hone se caitya zabda kA gaThana huA hai / cit kA artha hai fear | citA para bane smRti cinhoM ko vaizya kahate haiN| jaina paramparA anAdikAla se caitya-vRkSoM ko pUjya mAnatI A rahI hai| tIrthakaroM ke samavazaraNa kI saMracanA meM caityavRkSoM kI mukhyataH racanA hotI rahI hai| saMtya zabda meM Alaya zabda - sandhi karane para caityAlaya zabda kI racanA huI / isa prakAra caityAlaya vastutaH do prakAra ke hote hai- yathA - 1. akRtrima caMtyAlaya, 2. kRtrima caityAlaya / ye caityAlaya cAroM prakAra ke devoM ke bhavana, prAsAdoMvimAnoM tathA sthala sthala para adholoka, madhyaloka tathA Urdhvaloka meM sthita karane kA niveza hai / " bhakti ko sampanna kiyA zamana hotA hai aura sukha 1 - parama pUjya caubIsa jiha~ jiha~ thAnaka ziva ge| siddhabhUmi niza dIsa, mana, vacatana pUjA karo || - zrI nirvANa kSetra pUjA, dyAnatarAya, jJAna pITha pUjAJjali, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, prathama saMskaraNa san 1957, pRSTha 367 / 2- bIso siddhabhUmi jA Upara, zikhara sammeda mahAgiri bhUpara / eka bAra bade jo koI, tAhi naraka- pazu gati nahi hoI // jo tIratha jAvai pApa miTAve, dhyAve gAve bhagati kareM / tAko jasa kahiye, saMpatti lahiye, giri ke guNa ko budha ucaraM // -zro nirvANa kSetra pUjA, dyAnatarAya, zrI jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, 62 nalinI seTha roDa, kalakattA 7, pRSTha 64 // 3 -- jaina bhakti kAvya kI pRSThabhUmi, DaoN0 premasAgara jaina, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, kAzI, saMskaraNa 1663, pRSTha 135 / 4- tiloyapaNNati, prathamabhAga, 3/36/37, yativRSabha, sampAdaka DaoN0 e0 ena0 upAdhye evaM DaoN0 hIrAlAla jaina, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura, prathama saMskaraNa, san 1943, pRSTha 37 / 5 - jaina bhakti kAvya kI pRSThabhUmi, DaoN0 premasAgara jaina, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, kAzI, prathama saMskaraNa 1663, pRSTha 137 / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12) hai| jyotiSka aura vyaMtara devoM ke asaMkhyAtA saMkhyAta caityAlaya sthita hai|' kRtrima caityAlaya manuSya kRta hai tathA ve manuSya loka meM vyavasthita haiN| tyavRkSa, caitya sadana, pratimA, vimba aura maMdiroM kI pUjA-arcA caityamakti kahalAtI hai| caityabhakti ke dvArA paraspara bairabhAva sauhArda-vizvAsa meM pariNata ho jAte haiN| basya bhakti kA mahAphala viSayaka ullekha jaina hindI pUjA kAvya meM kiyA gayA hai| dhana-dhAnya, sampatti, putra, pautrAdika sukhopalabdhi hotI hai, sAtha hI karma-nAzakara zivapura kA sukha bhI prApta hotA hai|' naMdIzvara bhakti___ madhyaloka meM AThavA dvIpa jambUdvIpa hai| yaha lavaNasAgara se ghirA humA hai|' isa dvIpa meM 16 vApiyAM, 4 aMjana giri, 16 vadhimukha aura 32 ratikara nAma ke kula 52 parvata haiN| pratyeka parvata para eka-eka caityAlaya hai|" 1-kRtyAkRtrimacArUcaMtyanilayAna nityaM trilokIgatAn / vande bhAvanavyantarAn dyutivAn svargAmarAvAsagAn / / -kRtrimacaMtyAlaya, jJAnapITha pUjAMjali, bhAratIya jJAnapITha kAzI, prathama saMskaraNa 1657, saM0 DaoN0 e0 ena0 upAdhye, pRSTha 124 / 2-jayati bhagavAnahemAmbhoja pracAra viz2ambhitA vamara mukuTacchAyodgIrNa prbhaapricumbito| kaluSa hRdayA mAnodabhAntAH paraspara vairiNa. / vigata kaluSAH pAdau yasya prapadyavizazvasuH / / -catya bhakti, AcArya pUjyapAda, dazabhaktyAdi saMgraha, paM0 siddhasena jaina goyalIya, akhila vizva jaina mizana, salAla, sAbarakAMThA, gujarAta, pRSTha 226 / / 3-tihU~ jaga bhItara zrI jinamandira, bane akIrtama ati sukhadAya / narasura khagakara vandanIka, je tinako bhavijana pATha karAya / / dhanadhAnyAdika saMpati tinake, putrapautra sukha hota bhalAya / cakrI sura khaga indra hoya ke, karamanAza zivapura sukha thAya // -zrI akRtrima caityAlaya pUjA, kavivara nema, jaina pUjA pATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, 62 nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 255 / 4- jambUdvIpa lavaNAdayaH zubhanAmAno dvIpasamudrAH / / -tattvArthasUtra, umAsvAmi, adhyAya 3, zloka 7, sampAdaka paM0 sukhalAla saMghavI, bhArata jaina mahAmaNDala vardhA, prathama saMskaraNa 1652, pRSTha 127 / 5-janendra siddhAMta koza, bhAga 2, kSa. jinendravarNI, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, naI dillI, prathama saMskaraNa 1971, pRSTha 503 / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( et ) pratyeka aSTAnhikA parva meM arthAt kArtika, phAlguna ASAr3ha mAsa ke antima ATha-ATha dinoM meM veSa loga usa dvIpa meM jAkara tathA manuSya loga apane maMdiroM va caityAlayoM meM usa dvIpa kI sthApanA karake khUba bhakti bhAva se ina bAvana thAlayoM kI pUjA karate haiN| yahI naMdIzvara bhakti kahalAtI hai / " naMdIzvara bhakti mAhAtmya ko carcA karate hue jaina dharma meM spaSTa likhA hai jo prAtaH, madhyAnha aura sandhyA tonoM ho kAla nandIzvara kI bhakti meM stotra pATha karatA hai, use mokSa kI prApti hotI hai / " hindI jaina pUjA kAvya paramparA meM nandIzvara dvIpa pUjA meM nandIzvara bhakti kA vizada vivecana huA hai / aSTakA parva sarva parvo meM zreSTha mAnA jAtA hai / isa anuSThAna para nambIzvara dvIpa kI sthApanA kara pUjA kI jAtI hai|' kavivara yAnatarAya ke anusAra kArtika, phAlguna tathA ASAr3ha mAsa ke antima ATha dinoM meM nandIzvara dvIpa kI pUjA kI jAtI hai / " pUjA kAvya meM nanvozvara bhakti 1 -- ASAr3ha kArtikAvye phAlguna mAse ca zuklapakSeSTamyAH / ArazyASTadineSu ca sodharma pramukha vivadhu patayo bhaktyA // teSu mahAmahamucitaM pracurAkSata gaMdhapuSpadhUpaM divyeH / sarveza pratimAnAma pratimAnAM prakurvate sarvahitam // - naMdIzvarabhakti, dazabhaktyAdi sagraha, zrI siddhasena goyalIya, akhila vizva jaina mizana, salAla, sAbarakAMThA, gujarAta, prathama saMskaraNa vI0 ni0 saM0 2481 pRSTha 206 / 2 -- saMdhyAsu tisRSunityaM paThedyadi stotrametaduttama yazasAm / sarvajJAnA sArva laghu labhate zrutadhareDitaM padamamitam // - naMdIzvara bhakti, AcArya pUjyapAda, daza bhaktyiAdisaMgraha, siddhasena jaina goyalIya, akhila vizva jaina mizana, salAla sAvara kAMThA, gujarAta vI0 ni0 sa0 2481, pRSTha 216 / 3 - saraba parva meM bar3o aThAI paraba hai / naMdIzvara sura jAhiM lie vasuMdaraba hai || hameM sakati so nAhi ihA~ kari thApanA / pUjoM jina gRha pratimA hai hita ApanA || - zrI naMdIzvara dvIpa pUjA, dyAnatarAya, jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacanda pATanI, 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 55 / 4 - kArtika phAguna sAr3hake, anta ATha dinamAhi / naMdIzvara surajAta haiM, hama pUjeM iha ThAhi || - zrI naMdIzvara dvIpa pUjA, yAnatarAya, jaina pUjA pATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, 62, nalinI seTha roDa, kalakattA--7, pRSTha 57 / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI mahimA sthira karate hue use zivasukha prApti kA pramukha AdhAra mAnA hai|' upayaMkita vivecana ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki jaina kaviyoM ne bhakti ke vibhinna svarUpoM kA pravartana kara sva-para kalyANa kI maMgala kAmanA kI hai| jaina dharma meM pUjA kI paramparA saMskRta-prAkRta se hokara hindI meM avatarita huI hai| aThArahavIM zatI se bIsavIM zatI taka pUjA-kAvya kI yaha sudIrgha paramparA hindI kAvya ko samRddha banAtI hai| mainadharma jJAna pradhAna hote hue bhI bhakti ko aMgIkAra karatA hai| yahAM ullekhanIya bAta yaha hai ki jJAna ko bhI bhakti kI gaI hai jJAna prAptyartha bhakta athavA pUjaka jinendra bhagavAna kI pUjA karatA hai| pUjA meM ArAdhya ke guNoM meM bavAna kA honA Avazyaka batAyA gayA hai| jaina darzana meM mUlataH guNoM kI pUjA kI gaI hai| para-padArthoM ke kArya-vyApAra ko prayogazAlA vastutaH saMsAra hai| yahA~ ina padArthoM ke prati rAga rakhane se karmabandha hone kI bAta kahI gaI hai| ullekhanIya bAta yaha hai ki jinendra bhakti meM anurAga rakhane se karmabandha kI chUTa hai| bhakta athavA pUjaka jinendra deva ke guNoM kA cintavana kara unhIM meM tanmaya ho jAtA hai phalasvarUpa usake bandha mukta hote hai, nae karma-bandha ke lie prAya: avakAza hI nahIM miltaa| jainAgama meM ullikhita bhaktiyoM ke sabhI svarUpoM kA prayoga hindIjaina-pUjA-kAvya meM parilakSita hai / devazAstra garU kI pUjA kA atizaya mahattva hai kyoMki isa pUjA meM adhikAMza rUpa meM bhakti-medoM kA samanvaya mukharita hai| nirguNa tathA saguNa brahma ke rUpa meM do prakAra kI bhakti sabhIdharmoM meM mAnI gaI hai kintu jainadharma meM inake pRthak astitva hote hue bhI inakA antaraMga eka hI batAyA gayA hai / nirAkAra AsmA meM aura vItarAga sAkAra bhagavAna meM samAnatA kA vidhAna eka mAtra jaina pUjA kI navIna ubhAvanA hai, yaha anyatra kahIM sambhava nahIM hai| siddhabhakti meM niSkala brahma tathA tIrthakara bhakti meM 1- nadIzvara jinadhAma, pratimA mahimA ko khai| dyAnata lIno nAma, yahe bhagati ziva sukhakareM / -zrI nadIzvara dvIpa pUjA, dhAnatarAya, jaina pUjA pATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 58 / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakala ma kA ullekha mavaraya hubhA hai tathApi donoM ke mUla meM koI bheda nahIM hai / bheraka tatva hai rAga aura yahAM donoM zaktiyAM bItarAga-guNa se sampanna hai siDa aura arahaMta deva bhakti paraka pUjAkAvya meM vyajita hai| pUjA ina zaktiyoM kI bhakti karane para parama zuddhi aura samyak jJAna ko prApta karatA hai| jainadharma ke anusAra kevala jJAna vastutaH ananta sukha kI prApti kA mUlAdhAra hai| tamakti mUlataH jinendravANI para AdhRta hai / jinavANI kA likhita rUpa janazAstra haiN| prasiddha pUjAkAvya praNetA grAnatarAya dvArA mata malataH do bhAgoM meM vibhakta kI gaI hai-prathamabhAva ta arthAt zAna aura dUsarI prakhyAta arthAt zabyAyita jinavANI / zAstra pUjA athavA zrutabhakti karane se pUmaka kI jar3atA kA visarjana hotA hai aura jJAnopalagdhi hotI hai / zAna hI mukti ke lie pramukha sopAna hai| guru bhakti meM AcArya, upAdhyAya aura sAdhuoM ko pUjA sammilita hai| muniyoM aura AcAryoM dvArA yogi-bhakti kA upayoga huA karatA hai| sallekhanA athavA mRtyu mahotsava samAdhibhakti kA ullekhanIya prayoga hai| anitya-bhAvanA ke marma ko jAnakara sAdhaka isa zarIra ko kSaNa bhaMguratA ko samajhakara use jJAnapUrvaka kramazaH tyAgatA hai| zarIra tyAga hI vastutaH sAMsArika mRtyu kahalAtI hai| mRtyu kA yaha mAMgalika prayoga nabhakti kI apanI ullekhanIya vizeSatA hai| isa bhakti ke dvArA jIvana ke samapra kASAyika karmakula zAnta ho jAte haiN| jainAcAryoM ne nirvANa bhakti kI maulika kintu mahatvapUrNa vyavasthA kI hai| isa bhakti meM tIrthaMkaroM ke paMcakalyANakoM-garma, janma, tapa, mAna, mokSa-kI stuti tathA nirvANa-sthaloM kI vaMdanA kI jAtI hai| nirvANa bhakti ke dvArA pUjaka athavA sAdhaka kA citta rAga se vimukha hokara vItarAga kI aura prazasta hotA hai| vItarAgatA mAne para hI mokSa dazA ko pAyA jA sakatA hai| caitya aura caMtyAlaya bhakti ke sAtha jaina bhakti meM naMdIzvara bhakti kA prayoga ullekhanIya tathA abhinava hai| isa bhakti ke dvArA vartamAna saMsAra kA svarUpa vistAra ko prApta karatA hai| madhya loka meM naMboravara dIpa kI sthiti Aja bhI bhogolika-vijJAna ke lie gaveSanA kA viSaya hai| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 66 " ina sabhI bhaktiyoM ke sAtha zAnti bhakti kA sthAna bar3e mahatva kA hai / jaina kaviyoM dvArA zAnti bhakti para AdhUta aneka pUjA-kAvya race gae haiN| tIrthakaroM kI dezanAeM sarvathA zAntimukhI haiM phira tIrthakara zAMtinAtha fare pUjA isa bhakti kA mukhyAdhAra hai / isa prakAra hindI jaMna pUjA kAvya meM zatI taka vivecya bhakti aura usake sabhI yahA~ ina sabhI pUjAoM ke mAdhyama se kareMge / kAlakrama se pUjAoM ke mAdhyama se bhaktibhAvanA kA vikAsAtmaka adhyayana- AtmA viSayaka sadguNoM meM anurAga-bhAva ko bhakti kahA gayA hai / " ina gaNoM kI vikAsAtmaka zra eSTha pariNati paMcaparameSThI apane guNotkarSa ke kAraNa pramukha upAsya zaktiyA~ haiM / arahanta aura siddha vastutaH deva kI koTi meM Ate haiM aura AcArya, upAdhyAya tathA sAdhu-guruoM ke krama meM Ate haiM / arahantaarit ko jinavANI kahA jAtA hai / " kAlAsara meM isI ko jinAgama athavA zAstra jo kI saMjJA dI gii| isa prakAra pUjA kA mukhya AdhAra-ArAdhya - devazAstra guru hai / inake prati anurAga karanA vastutaH bhakti ko janma detA hai / jaina dharma meM bhakti mAvanA ko mUlataH daza bhAgoM meM vibhAjita kiyA aThArahavIM zatI se lekara bIsava prabhedoM kA upayoga huA hai / aba bhakti - vikAsa sambandhI adhyayana 1. paMDita ToDaramala vyaktitva aura kRttitva, DaoN0 hukumacandra bhArilla, paM0 ToDaramala smAraka TrasTa, e-4, bApUnagara, jayapura, prathama saMskaraNa 1673, pRSTha 176 / 2. Namo arihaMtANaM Namo siddhANaM Namo AiriyANaM / Namo uvajjhAyANa Namo loe savva sAhUNaM || - maMgala maMtra NamokAra eka anucintana, DaoN0 nemIcandra zAstrI, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, durgAkuNDa, vArANasI- 5, prathama saMskaraNa 1667, pRSTha 1 / 3. jammumahaddahAo duvAlasagI mahAnaI bUr3hA / te gaNahara kula giriNo sadhe vaMdAmi bhAveNa // - cehayavaMdaNa mahAbhAsaM zrI zAntisUri, sampAdaka paM0 becaradAsa, zrI jaina AtmAnanda samA, bhAvanagara, prathama saMskaraNa, vi0 saM0 1977, pRSTha 1 / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 7 ) gayA hai / kAlAntara meM zAnti, nirvAna aura maMjezvarI ho gii| ina sabhI bhaktiyoM kA hindI jaina-pUjA kAvya meM upayoga huA hai / maiM hindI-pUjA kAvya mUlataH saMskRta-prAkRta bhASAoM se anumati rahA hai| Arambha meM bhAratIya jaina samudAya aura samAja meM inhI bAbI pATha karane kA pracalana rahA hai| Aja bhI aneka anuSThAnoM para 'saMskRta tayA prAkRta pUjAoM kA prayoga kiyA jAtA hai aura isase bhakti at an pariNati mAnI jAtI hai / pandrahavIM zatI se hindI mAvA meM AcAyo, 'suniya tathA manoviyoM dvArA aneka kAvya race gae haiN| aThArahavIM zatI meM hindI meM maktvAtmaka abhivyaJjanA ke lie pUjAkAvya rUpa ko gRhIta kiyA gayA / jaina Agama meM varNita bhakti bhAvanA aura usake vividha aMgo ko AdhAra mAnakara jaMna hindI kaviyoM dvArA prajota vividha pUjA kAvya kRtiyoM meM inakI vizava vyAkhyA huI hai| yahA~ vivecya kAvya meM jena bhakti ke vikAsAtmaka pakSa para saMkSa epa me anuzIlana kara, bhaktyAtmaka vikAsa meM ina kaviyoM yogavAna paraka adhyayana kareMge / jaina hindI kAvya-pUjA kA prArambha aThArahavIM zatI se ho jAtA hai / " isa zatAbdi ke sazakta pUjAkAvya praNetA kavivara khAnatarAya dvArA vividha viSayoM para aneka pUjA kAvya race gae haiN| inameM deva, zAstra aura guru viSayaka pUjA kAvya kA mahatvapUrNa sthAna hai / kyoMki isameM eka sAtha hI siddha-bhakti tIrthaGkara afia, tathA guru bhakti tathA bhakti kA samyak pratipAdana ho jAtA hai / 1 - vaMza bhaktyAdisaMgraha, siddhasena jaina goyalIya, akhila vizva jaina mizana, salAla, sAbarakAMThA, gujarAta, prathama saMskaraNa, vI0 ni0 saM0 2481, pRSTha 96 se 226 / 2- jaina kaviyoM ke hindI kAvya kA kAvyazAstrIya mUlyAGkana, DaoN0 mahendra sAgara pracaNDiyA, gAgarA vizvavidyAlaya dvArA 1975 meM svIkRta DI0 siM0 upAdhi ke lie zodha prabandha, pRSTha 44 / 1 3- zrI devazAstra guru pUjA, khAnatarAya, jJAnapITha pUjAMjali, bhAratIya jJAnapITha pANasI, prathama saMskaraNa 1957, pRSTha 106 / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhImA tamA bhI sarasvatI pUjA' viSayaka pRthaka-pRSaka pUnAeM rakho zrI naMdIzvara pUjA ke mAdhyama se naMdIzvara bhakti kA pratipAdana maa|' nirmANamati ke lie bhI nirvANa kSetra pUjA' kI bhI racanA huI hai| jainadharma ke anusAra viveha kSetra meM bIsa tIrthakara ko vidyamAnatA ullikhita hai| kavivara pAnatarAya dvArA ina tIrthaGkaroM kI bhaktiparaka pUjAkAvya kI racanA isake atirikta isa zatAdi meM racI gaI pUjAoM meM zrI siDaka pUjA, mI ratnApa pUjA, zrI paMcamerU pUjA, solahakAraNa pUjAe~ ullekhanIya hai| bhI siDaka pUjA meM siDa bhakti kA hI pratipAdana huA hai| samyak darzana, 1-zrI devapUjA, cAnatarAya, bRhajinavANI saMgraha, sampAdaka-paM0 pannAlAla bAkalIvAla, madanagaMja, kizanagar3ha, prathama saMskaraNa 1956, pRSTha 300 / 2-zrI sarasvatI pUjA, bAnatarAya, rAjezanitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila barksa, alIgar3ha, prathama saMskaraNa 1676, pRSTha 375 / 3-zrI naMdIzvara dvIpa pUjA, dhAnatarAya, zrI jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pAdanI, naM. 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 55 / 4-zrI nirvANa kSetra pUjA pATha, dhAnatarAya, satyArtha yajJa, sampAdaka prakAzaka paM0 zikharacandra jainazAstrI, javAhara gaMja jabalapura (ma0pra0), agasta 1950I0, pRSTha 236 / 5-janendra siddhAntakoza, bhAga 3, kSu0 jinendravarNI, bhAratIya jJAnapITha, naI dillI, prathama saMskaraNa 1672, pRSTha 551 / / -oum hrIM sImandhara, jugamandhara, bAhu-suvAha, saMjAtaka, svayaMprabha, RSabhAnana, anantavIrya, sUraprama, vizAlakIti, bajaghara, candrAnana, bhadravAha, bhujaMgama, Izvara, nemaprabha, vIraseNa, mahAbhadra, devayazo, ajitabIti vizati vidyamAna tIrthakarebhyo janma mRtyu vinAzanAya jalaM nirvapAmIti svAhA / -zrI bIsa tIrthakara pUjA, dhAnatarAya, dhArmika pUjApATha saMgraha, sampAdaka tapA saMkalayitA-10 zrI zItala sAgara jI mahArAja, bajAja kilA roDa, avAgar3ha (eTA) (u0pra0), zrI vIra ni0 saM0 2504, pRSTha 25 / 7-zrI bIsa tIrthakara pUjA, thAnatarAya, dhArmika pUjApATha saMgraha, sampAdaka tathA saMkalayitA-a. zrI zItala sAgara, bajAja philA roDa, bhavAnar3a (eTA) (u0 pra0), zrI vIra ni0 saM0 2504, pRSTha 25 / -zrI siddha cakra pUjA, hIrAnaMda, zAnapITha pUjAMjali, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, vArANasI, prathama saMskaraNa 1657 I0, pRSTha 116 / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( * ) sampajJAna aura samyak cAritra vastutaH ratnatraya kahalAte haiN| jainadharma ke manusAra yaha moThA kA mArga hai|' isameM darzana, ' zAna' aura cAritra citavana kara pUjA-pATha kiyA gayA hai| isa bhakti se mokSamArga prazasta hoto hai| zrI paMcamerUpUjA kA AdhAra videha kSetra ke madhyabhAga meM sthita sumerUparvata hai| yaha parvata tIrthaMkaroM ke abhiSeka kA Asana rUpa mAnA jAtA hai / " kavivara dyAnatarAya ne zrI paMcameha pUjA meM tIrthaGkaroM ke abhiSeka anuSThAna kA smaraNa kara bhakti kI hai phalasvarUpa dukhoM kA mocana aura sukha-sampati kA vimocana hotA hai / " 1. samyagdarzana jJAna cAritrANi mokSa mArgaH / - tattvArtha sUtra, prathama adhyAya, prathama zloka sUtra, AcArya umAsvAmI, sampAdaka paM0 sukhalAla saMghavI, bhArata jaina mahAmaMDala, vardhA, prathama saMskaraNa 1652, pRSTha 67 / 2. darzanamAtmavinizcitirAtma parijJAnamiSyate bodhaH / sthitirAtmani caritraM kuta etebhyo bhavati bandhaH // -- puruSArtha siddhayupAya, zrI amRta candrasUri dI senTrala jaina pabliziMga hAusa, ajitAzrama, lakhanaU, prathama saMskaraNa 1633, pRSTha 81 / 3. samyagjJAnaM punaH svArtha vyavasAyatamakaM viduH / matibutAvadhijJAnaM manaH paryaya kevalam // - tatvArthasAra, zrI amRta candrasUri, saMpAdaka paMDita pannAlAla sAhityA -cArya, zrI gaNeza prasAda varNI graMthamAlA, DumarAva bAga, asso, vArANasI5, prathama saMskaraNa san 1970, pRSThAMka 6-7 / 4. asuhAdo viNi vittI suhe pavittI ya jANa cAritaM / vada samidi guttirUvaM vavahAraNayAdu jiNabhaNiyam // - bRhad dravya saMgraha, zrI nemicandra siddhAntideva, zrIparamazruta prabhAvaka maMDala zrImadarAyacandra jaina zAstramAlA, agAsa, borIA, gujarAta, prathama saMskaraNa zrIvIra nirvANa saMvat 2462, pRSTha 175 / 5 - jainendra siddhAnta koza, bhAga 3, kSu0 jinendra varNI, bhAratIya jJAnapITha, naI dillI, prathama saMskaraNa 1972, pRSTha 464 / 6- tIrthaMkaroM ke nhavana jalateM bhaye tIratha zarmadA, sAtai pravanchana deta sura-mana paMcamerUna kI sadA / vo jaladhi DhAI dvIpa meM saba ganata mUla birAjahIM, pUja asI jinadhAma- pratimA hohi sukha dukha bhAjahIM // - zrI paMcamerupUjA, khAnatarAya, jJAnapITha pUjAMjali, bhAratIya jJAnapITha, vArANasI, prathama saMskaraNa, 1657, pRSTha 302 / - Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 100 ) isa zatAbdi meM racita 'bhI dazalakSaNadharma pUjA' ke dvArA kI sattA ko caritArtha karatA hai| dharma ke dasa lakSaNa dharma meM akAra kie gae haiM' bavA 1---sama kSamA 2-- uttama mArdava -uttama Arjava 4--uttama zauca 5--- satya - uttama saMyama --usa sama 8--usama tyAga -uttama AkiMcanya uttama brahmacarya 10 kavivara yAnatarAya ne isa pUjA ke mAdhyama se dharma ke ina tatvoM kara citavana karate hue bhakti karane kI saMstuti kI hai phalasvarUpa caturgatiyoM meM vyApya duHkhoM se mukti prApta kara mokSa ko prApta kiyA jA sakatA hai|" isI krama meM solaha kAraNa pUjA kA sthAna bar3e mahatva kA hai| pUjAkAra ne solaha bhAvanAoM kA jillavana karane se mokSa kA kAraNa batAyA hai 2 - uttamaH kSamA mAdaMvArjava zaucasatya saMyamatapastyAgAkiJcanya brahmacaryANi dharmaH / -tattvArtha sUtra, adhyAya navam, zloka saMkhyA 6, umAsvAmI, sampAdakapaM0 sukhalAla saMghavI, bhArata jaina maNDala vardhA, prayamasaMskaraNa 1952 I0, pRSTha 303 / 2 uttama kSimA mAradeva Arajaba bhAva haiM / satya koca saMyama tapa tyAga upAya hai || kicana brahmacarana dharama dazasAra haiM / gati-dukha teM kAmukati karatAra haiM / / -zrI valakSaNa dharma pUjA, dhAnatarAya, jJAnapITha pUjAMcami, bhAratIya jJAnapITha, vArANasI, prathama saMskaraNa 1957 I0, pRSTha 306 / 3 - darzana vizuddhivinayasampannatA zIlavrateSvanaticAro'bhIkSNaM jJAnopayoga saMvega zaktitatyAgataprasI saMgha sAdhu samAdhi vaiyAvRtyakaraNa madrAcArya bahubhutapravacanabhakti rAvazyakAparihANirmArga prabhAvanA pravacanavatsalatvamiti tIrthakRtvasya / , tatvArtha sUtra adhyAya SaSTha, teisa zloka saMkhyA, umAsvAmI, jaina saMskRti saMzodhana maNDala, hindU vizvavidyAlaya, banArasa-5, dvitIya saMskaraNa 1952, pRSTha 226 / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ { let ) -1-mavizuddhi 2 --- vinayasampannara, ticAra, 4 - amokNa jJAnopayoga, 5-saMvega, 6- zaktitatsvAga samAdhi mAtra marhatubhakti/ 10 ? 11 12- pravacana bhakti, 13- Avazyaka 14- sAvana 15 - zaktitarAma, 16 --pravacana vatsalatya ye ha vIra prakRti ke Abhava ke liye haiM arthAt inase tIrthaMkara hare jAtA hai| ina solaha bhAvanAoM meM se darzana vizuddhi kA honA atyanta sAvaraka anya sabhI bhAvanAyeM hoM athavA kama bhI hoM phira bhI tIrthakara prakRti kA ho sakatA hai / athavA kinhIM eka vo Adi bhAvanAoM ke sAtha sabhI bhAvanAyeM haiM tathA apAyavicaiva dharmadhyAna bhI vizeSa rUpa se tIrthakara prakRti bandha ke lie kAraNa mAnA gayA hai| yaha dhyAna tapobhAvanA meM hI manta ho jAtA hai|' 'solaha' zabda saMkhyA paraka hai| isameM 'kAraNa' zabda bhI sArthaka hai jisakA artha hai mokSa meM kAraNa / ina sabhI bhAvanAoM ke citavana se tIrthakara prakRti kA bandha hotA hai / arthAt saMsAra se mukta hokara siddha gati prApta karanA / efear khAnatararya kI dhAraNA hai ki jo bhI pUjaka athavA bhakta vrata solaha kAraNa pUjA karatA hai use ziva-pada kI prApti hotI hai / " isa prakAra jaina makti-bhAvanA ke pramukha upAdAnoM kI upayogitA maThAra. havI zatI ke pUjAkAroM dvArA apane kAvya meM saphalatApUrvaka abhivyakta huI hai| 1- samyagjJAna, hindI mAsika, solahakAraNa aMka, sampAdaka paMDita motIlAla sena zAstrI, di0 jaina triloka zodha saMsthAna, hastinApura (meraTha) varSa 5, aMka 2, 1678 I0, pRSTha 2 / 2 - tatvArtha sUtra, vivecana kartA paM0 sukhalAla saMghavI, jaina saMskRti saMzodhana maMDala, hindU fara fvidyAlaya, banArasa-5, dvitIya saMskaraNa 1652, pRSTha 220 / sahIha bhAvanA, sahita bare kata jo deva-indra na ca paya, yAnata ziva pada hoya // - zrI solaha kAraNa pUjA, ca. natarAyaH jJAnapITha pUjapani sAratIya vraNapITha, vArANasI, prathamasaMskaraNa 1957 60, pRSTha 201 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 102 ) isa bhakti bhAvanA kA zubha pariNAma duHkha se nivRtti aura siMtha pada meM pravRti utpana karanA hai| tIsavIM zatAbdi meM pUjA-kAvya rUpa ko avasthAtmaka abhivyaJjanA kelie apekSAkRta adhika apanAyA gayA hai / isa zatI meM aThArahavIM zatI meM praNIta 'pUjA meM abhivyakta bhakti surakSita rahI hai| vizeSatA yaha hai ki isa satI ke kaviyoM dvArA bIbIsa tIrthaMkara pUjA kA praNayana huA hai|' samaveta rUpa se water fried kI pUjA ke atirikta vaiyaktika rUpa se bhI pratyeka tIrthaMkara ke nAma para AdhRta aneka kaviyoM dvArA tIrthaMkara pUjAeM racI gaI haiM kinameM tIrthaMkara bhakti kA samyak vivecana huA hai / jaina bhakta samAja meM 'kara neminAtha, pArzvanAtha,' tathA mahAvIra' viSayaka pUjAoM kA pracalana sarvAdhika hai| jisa maMdira kI mUla pratimA jisa tIrthaMkara kI hotI hai, usa maMdira meM usI tIrthaMkara kI pUjA kA mAhAtmya bar3ha jAtA hai| nitya pUjA vidhAna ke lie caubIsa tIrthakara kI samaveta pUjA kA krama prAyaH apanAyA gayA hai / tIrthakaroM ke jIvana kI pramukha pA~ca ghaTanAe~ vastutaH kalyANaka kahalAtI haiN| garma, janma, tapa, jJAna aura mokSa ina pA~ca kalyANakoM para AvRta pUjA1- buSabha, ajita, saMbhava, abhinaMdana, sumati, padama, supArzva jinarAya / candra pahupa, zItala, zreyAMsa, nami, bAsu pUjya pUjita sura rAya // bimala ananta gharama jasa ujjvala, zAnti kuMthu bhara malli manAya / muni suvrata nami nemi pArzva prabhu, vartamAna pada puSpa car3hAya // -- zrI samuccaya caubosI jina pUjA, sevaka, bRhajinavANI saMgraha, madanagaMja, feetgar3ha, prathama saMskaraNa 1656, pRSTha 334 / .2 - zrI neminAthajina pUjA, manaraMgalAla, satyArthayajJa, sampAdaka va prakAzakapaMDita zikharacandra jaina zAstrI, javAharagaMja, jabalapura ( ma0pra0), 1650 I0, pRSTha 153 / 3- zrI pArzvanAtha jinapUjA, babtAvararatna, jJAnapITha pUjAMjasi, bhAratIya jJAnapITha, banArasa, prathama saMskaraNa 1957 I0, pRSTha 365 / 4- zrI mahAvIra svAmI pUjA, vRMdAvanadAsa, rAjezanitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, alIgar3ha, prathama saMskaraNa 1976 I0, pRSTha 112 / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAmyapraNayana isa zatAni kI abhinava dena mAnI jaaegii| emaesa kalyANaka para pUjA kA purA taMtra vyavahata hai arthAt sthApanA se lekara manAlA maura visarjana taka caubIsa tIrthaMkaroM ke pratyeka kalyANaka para mAta pUnA kA mana hamA hai| marma kalyANaka pUjA mAhAtmya kI parcA karate hue kavikA kapana hai ki usa pUjA ko paI, sune vaha vyakti ziva para ko avazya prApta kareNA'janma kalyANaka-kA malyAMkana karate hae pajAkArane likhA ki sarapati pramake janma para tANDava karate hai aura kSetra meM apAra hanimna manAne hai|'tp kalyANaka kI pUjA karate samaya kavi prama se prArthanA karatA hai ki bhApake guNoM kI vyAkhyA indra, dhaNendra tathA narendra bhI nahIM kara sake phira yaha sAmAnya kavi pUjaka kisa prakAra kara sakatA hai / mAnahIna samajhakara zivapura kA mArga prazasta kIjiye. isa baMza meM athavA pajaka kA pramaprati anugrahAtmaka saMketa parilakSita hotA hai| mAnakalyANaka pUjA meM tapattharaNArA dhAtiyA karmoM kA nAza kara prabhu dvArA jJAnArjana karanA huA hai phalasvarUpa zAna-prakAza se sArA loka Alokita ho uThA hai| mokSa kalyAnaka pUnA meM 1-dhI paMcakalyANaka pUjA, kamalanayana, hastalikhita grantha, jaina zodha bAdamI, alIgar3ha meM surkssit| 2-yaha vidhi garbha kalyANa kI pUjA karo vizAla / par3e sune je nAri-nara pAveM ziva dara hAla // ~zrI paMca kalyANaka pUjA, kamalanayana, hastalikhita paMca, jana goSa akAdamI, AgarA roDa, alIgar3ha meM surakSita / 3-taba surapati ati cAva soM, tAMDava nRtya kraan| jina mukha-candra viloki ke haraSyoM hiya na samAna / / --zrI paMcakalyANaka pUjA, kamalanabana, hastalikhita graMtha, jaina soga akAdamI, AgarA roDa alIgar3ha meM surakSita / 4-tuma guNamAla vizAla barani kavi ko kahai, indra dhanendra narendra pAra koU nA lhai| maiM yati hIna ayAna zAna bina jAnie, do zivapura thAna araja merI maanie| -~zrI paMcakalyANaka pUjA, kamalanayana, hastalikhita graMtha, janazodha kAravI, AgarA roDa, alIgar3ha meM surakSita / 5-ye tIrthakara sata mata tapa kari ghAtiyA / ghota cAri karama ripu rahe haiM aSAtiyA // tina ke nAzana kArana ubamavAna hai| prakaTyo kevala jJAna sumAna samAna hai / -zrI zAna kalyANaka pUjA, kamalanayana, hastalikhita pa, nasoca makAdamI, bAgarA roDa, alIgar3ha meM surakSita / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1 ) karatA hai ke sAMsArika sampadA to prApta hotI hI kalA zikSA kI bhI prApti hotI hai| sakAra aThArahavIM zatI meM tIrthakti kA vikAsAtmaka solI meM saMcita tIrthakara pUjAkAmya meM parilakSita hotA hai| jI svaka pUjAsa yuga kI abhinaya dena hai mastu isa ki kAma mI mubharahI hai sAdhAraNa jana-kula meM bhI tIrthakara bhakti kI mahilA sAsvacAra humA hai phalasvarUpa usameM samAcAra kI preraNA apanAI hai| tabAhI nahIM isI ke pUjA praNetAnoM ne sikha kSetroM arthAt mana pavitra sthAna para Apata pUnAeM rakhI haiM jinase tIrtharAva mukti ko prApta hue haiN| saTibhI kirinAra sivakSetra pUjA tathA zrI sammeda zikhara pUjA vizeSa -- - .gurumakti kA sampAdana zrI saptaSipujA ke mAdhyama se sampanna humA hai| kapipara manaraMgalAla viracita 'bhI saptarSi pUjA' isa dRSTi se mahatvapUrNa hai| kavivara malla dvArA kSamAvANI pUjA kA praNayana bhaktyAtmaka paramparA meM apanA vizeSa mahatva rakhatI hai / aThArahavIM zatI meM zrI mAlakSaNa dharmapUjA ke antargata mamA viSayaka avazya carcA huI thI kintu yahA~ kavi ne 'zrI sAmAvANI pUjA' meM sama, dharma kI mahimA kA pravartana kiyA hai| isase jIvana meM ralatraya ko madhya bhAvanA utpanna hotI hai jo mola-mArga meM sAdhaka haiN|' 1-pUjA jina caubIsa supUjya kalyANa kii| par3e sunai dai kAna surama zivadAna kii| suta-bArA dhana-dhAnya pAyasampatti bhlii| nAra-sura ke sukha bhosi kareM zivapura ralI / / -zrI mokSa kalyANaka pUjA, kamalanayana, hastalikhita graMtha, janazodha akAdamI, AgarA roDa, alIgar3ha meM surakSita / 2-zrI saptaRSi pUjA, manaraMgalAla, rAjema nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTila varsa, alIgar3ha, prathama saMskaraNa san 1976, pRSTha 140 / 3-aMga mA jinadharma tanoM dRDhamUla bakhAnoM / samyak ratana saMbhAla hRdaya meM nizcaya jAnoM / taja mithyA viSa-mUla aura citta nirmala tthaano| jina dharmI so prIta karo saba pAtaka maanoN|| ratanatraya gaha bhavika jana jima AzA sama baalie| nizcaya kara mArAdhanA karama rAsa ko jaalie| -bI kSamAvANI pUjA, kavimallajI, jJAnapITha pUjAMjali, bhAratIya bhAnapITha, kArANasI, prathama saMskaraNa 1957 60, pRSTha 403 // Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 105 ) isa prakAra aThArahavIM zatI meM praNIta pUjA kAvya meM bhakti bhAvanA kI ko sthApanA huI hai usakA vikAsa hameM 12 vIM zatI meM racita himdI jaina-yukA ma meM parilakSita hotA hai| isa zatAbdi meM pUjA ke aneka navIna bhAvAra mukhara ho uThe haiN| ina sabhI pUjAoM kA mantavya laukika umana aura reater adhyAtmika utkarSa kI sthApanA karanA hai / dUsarI vizeSatA yaha hai ki isa kAla ke kaviyoM dvArA vividha-sukhI bhakti ko AdhAra mUlaka zaktiyoM ke ataraMga kA sUkSma udghATana bhI huA hai / isa dRSTi se kayAmaka aura atizaya tathA siddhakSetra ko pUjAe~ ullekhanIya haiM ! jaina hindI pUjA kAvya dhArA kA uttarottara utkarSa huA hai| bIsavIM zatI maiM prastAvika bhakta bhAvanA kA poSaNa to huA hI hai sAtha hI aneka navIna tatvoM para bhI pUjAeM racI gaI haiN| unnIsavIM zatI kI bhA~ti siddha kSetroM para bhAta pUjA, zrI sammedAcala pUjA, zrI laNDagiri pUjA, zrI campApura pUjA, zrI pAvApura pUjA tathA zrI sonAgiri pUjA isa kAla kI abhinava kRtiyA~ haiM jinake dvArA tIrthaMkara bhakti kA poSaNa huA hai| zAstra bhakti ke mantAta isa kAla meM 'zrI tasvArtha sUtra pUjA' kavi ko sarvathA maulika ubhAvanA hai| kSetra bhakti ke antargata zrI sammeda zikhara pUjA kA bar3A mahatva hai| yaha kSetra hajArI bAga, pArasanAtha hila, IzarI meM sthita hai / " isa kSetra meM ajitanAtha, saMbhavanAtha, abhinavana nAtha, sumati nAtha, padmAma, supArzvanAtha, candraprabha, puSpavanta, zItalanAtha, zreyAMsanAtha, vimalanAtha, anaMtanAtha, dharmanAtha zAMtinAtha, kumyanAtha, aranAtha, mallinAtha, sunisuvratanAtha, naminAtha tathA pArzvanAtha nAmaka bIsa tIrthaMkara mukti ko prApta hue haiN|" tIrthakaroM ke sAtha anya vyAsI karor3a caurAsI lAkha paMtAlIsa hajAra sAta sau vidyAlIsa munijana siddha pada prApta kara mokSa prApta hue haiN|' yaha siddha kSetroM meM sabase bar3A -jaina tIrtha aura unakI yAtrA, zrI kAmatA prasAda jaina, bhAratIya digambara jaina pariSad dillI, prathama saMskaraNa 1962 I0, pRSTha 16 / 1 13- zrI sammebAcala pUjA, javAharalAla, bRhajinavANI saMgraha, sampAdaka- paMDita pannAlAla vAkalIvAla, madanagaMja, kizanagar3ha, prathama saMskaraNa 1656 I0, pRSTha 472 se 485 / 3 3- zrI sammedAcala pUjA, javAharalAsa, bRhajinavANI saMgraha, sampAdaka paMDita pannAlAla vAkalIvAla, madanagaMja, kizanagar3ha, prathama saMskaraNa 1656 I0 pRSTha 485 / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura mahatvapUrNa hai| isake darzana ko mahimA ananta hai|' bhI sambagiri pUjA meM sammAgiri kSetra kI bhakti kI gaI hai| yaha kSetra baMga-maMga ke pAsa kaliga deza vartamAna meM ur3IsA meM sthita hai| isa kSetra se rAjA dazaratha suta tathA paMca zataka muniyoM ne aSTa karma kSaya kara mokSa prApta kiyA thaa|' isa kSetra pUjA kI mahinA jAgatika mati pradAna karane ke mAya ho zivapara prApta karAne para nirbhara karatI hai| zrI pAvApura sikha kSetra pUjA meM pAvApura kSetra kI vaMdanA kI gaI hai| yaha kSetra Adhunika paTanA meM sthita hai| yahAM se caubIsaveM tIrthaMkara ma. mahAvIra nirvANa-pada ko prApta hue| isa kSetra kI baMdanA karane se dhana-dhAnyAdhika sukhada pakSAoM ko prApti to hotI hI hai sAtha 1-je nara parama subhAvana te pUjA kreN| harihali cakrI hoya rAjya SaTakhaMDa kreN| pheri hoMya dharaNendra indra padavI ghreN| nAnA vidhi sukha bhogi bahuri zivatiya vreN| -zrI sammedAcala pUjA, javAhara lAla, bahajinavANI saMgraha, sampAdaka-pa. pannAlAla vAkalIvAla, madanagaMja, kizanagar3ha, prathamasaMskaraNa 1956 I., pRSTha 486 / 2-jaina tIrtha aura unakI yAtrA, zrI kAmatA prasAda jaina, zrI digambara jaina pariSad prakAzana, dillI, tRtIya saMskaraNa 1662, pRSTha 103 / 3-dazaratha rAjA ke suta ati guNavAna jii| aura munIzvara paMca saMkar3A jAna jI / / ---zrI khaNDagiri kSetra pUjA, munnAlAla, jaina pUjA pATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 155 / / 4-zrI khaNDagiri udayagiri jo pUje kAla / putra-pautra sampati laheM pAvai ziva sukha hAla / -~-zrI khaNDagiri kSetra pUjA, munnA mAla, jaina pUjA pATha saMgraha, bhAgacandra pATanI 62, nalinI seTharoDa, kalakattA-7, pRSTha 158 / / 5-jaina tIrtha aura unakI yAtrA, zrI kAmatA prasAda jaina, di0 jaina pariSad prakAzana, dillI, pRSTha 40 / 6-jihiM pAvApura chita aghAti, hata sanmati jagadIza / bhae siddha zubhayAna so, jajonAtha nija zIza // -zrI pAvApura siddha kSetra pUjA, daulatarAma, jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacanda pATanI, 62, nalinIseTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 147 / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho ziva ke lie preraNA bhI milatI hai| isI paramparA meM zrI somAgiri pUkA bhI sonAgiri kSetra kI baMdanA karane ke lie preraNA detI hai| sonA. giri datiyA sTezana se pa.vaM relave sTezana para sthita hai| yahAM se pAMca karor3a se adhika muni mukta haie sAtha hI tIrthakara candra prabhu bhI nirvANa ko prApta (e| isa kSetra ko bandanAtmaka mahimA isa pUjA ke paThana tathA bhavana karane mAtra se prANI ko zivapura kA mArga prazasta hotA hai| sarasvatI pUjA-bhakti meM tattvArtha sUtra kI pUjA kA bar3A mahatva hai| tatvArya sUtra meM adhyAya hai, jinameM jaina dharma kA pUrNa tAtvika vivecana ko sUtrAtmaka zailI meM abhivyakta kiyA hai| isI maulika paramparA meM bata1-dhanya dhAnyAdika zarma indrapada lahe so zarma atIndrI bAya / ajara amara avinAzI zivathala varNI daula rahe zira nAya / / -zrI pAvApura siddha kSetra pUjA, daulatarAma, jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 146 / / 2-jaina tIrtha aura unakI yAtrA, zrI kAmatA prasAda jaina, pariSad prakAzana, dillI, tRtIya saMskaraNa san 1962, pRSTha 103 / .3-padamadraha ko nIra lyAya gaMgA se bharake / kanaka kaTorI mAhi hema thArana meM dharake // sonAgiri ke zIza bhUmi nirvANa suhaaii| paMca koDi arU arddha mukti pahace munirAI / candra prabhu jina Adi sakala jinavara pada puujo| svarga mukti phala pAya jAya avicala pada hjo|| -zrI sonAgiri siddha kSeSa pUjA, AzArAma, jana pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, 62, nalinIseTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 150 / 4-sonAgiri jayamAlikA, laghumati kaho banAya / par3he sune jo prIti se, so nara zivapura jAya / -zrI sonAgiri siddhakSetra pUjA, AzArAma, jaMna pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, 62, nalinI seTha roDa, kalakatsA-7, pRSTha 154 / / 5-tattvAyaMsUtra , umAsvAmI, bhArata jaina mahAmaNDala, vardhA, dvitIya saMskaraNa 1952 ii0| 6-padavya ko jAmeM kaho jinarAja vAkya pramANa soN| kiya tattva sAtoM kA kathana jina Apta Agama mAnasoM // tattvArtha sUtrahi zAstra so pUjo bhavika mana ghAri ke| lahi bhAna tattva vicAra bhavi ziva bA bhavodadhi pAra ke // -zrI tatvArthasUtra pUjA, bhagavAnadAsa, jaina pUjA pATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, 62, nalinIseTha. roDa, kalakattA-7, pRSTha 410 / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 100 ) Rug kA bhI LIN agrat para bhI pUjAoM kI racanA huI hai| isa i asala pUchA, ramata dvArA viracita bhI rakSA pUjA kA atizaya mahatva hai| zrI rakSAbandhana pUjA meM anaMtanAtha guNoM kA vistaer kara kevalajJAna prApti hone kI carcA kI gaI ture ke uparAnta ananvasUtra bA~dhane kI paripATI bhI hai / " isI ra zrI rakSA bandhana pUjA kA AdhAra muniyoM kI surakSA-kAvanA rahI hai| amenterrya Adi sAta sau muniyoM ne bhayaMkara upa ko sahana kara neteen kI kIti sthApita kI hai|" isa pUjA pATha se pUjaka ko kI prApti hotI hai / " sAdhu bhakti ke lie isa zatAbdi meM bhI bevazAstra guru pUjA ke ati zrI bAvalI pUjA kA praNayana apanA atizaya mahatva rakhatA hai / isa pUjA meM zrI bAhubalI ko ke guNoM kA ntivana kara mana kAma se sakti ko gaI hai| bhakti ke lie bhI ilisa tyAlaya pUjA, zaka kI racanA mUlyavAna hai / " 1 - jaya anaMtanAtha kari anaMtavIrya / hari ghAti karma dhari anaMtatrIyaM // upajAyo kevala jJAna bhAna / prabhu lakhe cacAra saba su jAna / / - zrI anaMtavata pUjA, sevaka, jana pUjA pATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 268 2 - zrI akampana muni vAdi saba sAta se / kara vihAra hasthanApura Ae sAta se / / tahAM bhayo upasarga bar3o du kAja jU / zAntabhAva se sahana kiyo munirAja jU // - zrI rakSAbandhana pUjA, raghusuta, rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTala varksa, alIgar3ha, prathama saMskaraNa, 1976 I0, pRSTha 362 / 3 - zrI rakSAbandhana pUjA, raghusuta, vahI, pRSTha 367 / 4- zrI bAhubalI pUjA, dIpacanda, nityaniyama vizeSa pUjA pATha saha sampAdaka va prakAzaka - 0 patAsIbAI jaina, IsarI bAjAra (hajArI bAga pRSTha 62 / * 4 - zrI matrima saMsthAlaya pUjA, nema, jaina pUjAmam saMgraha bhagavandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, 251 / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra -hindI-pUjA-kAvya ke dvArA jana bhakti kA pratipAdana humA hai tAmbikama se bampayana karane para yaha sahana meM spaSTa ho jAtA hai ki deva sAtha guru pUjA-kAvya kA prANatatva hai| yaha tasva pUjA paramparA meM mAhite mAta taka bahatA hai| isa dRSTi se vibhinna matAniyoM meM mAnA pUjAmoM ke mahA bhakti ke vividha pa sthira hue haiN| vivaSya kAya dvArA bhakti ke vividha moM kA vikAsAtmaka saMkSipta adhyayana kiyA gayA hai| pUjAkAvyadhArA meM kabirmanISo bAnatarAya, manaraMgalAla, rAmacano bAnapAsa kA sthAna bar3e mahattva kA hai| pUjAkAvyakAroM me hamhI kaviyoM dvArA sthApita mAvata kA anukaraNa kiyA hai| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhi-vidhAna bevapUjA, guru upAsanA, svAdhyAya, saMyama, tapa tathA dAna me SaT karma air are a free aryA ke Avazyaka aMga mAne gae haiM / " yahA~ pUjA tajjanya suphala free saMkSepa meM carcA kara pUjA-vidhi-vidhAna kA vivecana karanA hameM abhipreta hai / pUjya kA Adara karanA bastutaH pUjA hai| rAgadveSa vihIna vItarAma bastutaH Apta puruSa tathA pUjya hai| isa bhautikavAdI yuga meM vyakti lokaraMjanA ke kAryoM meM itane adhika prasita rahate haiM ki ve jina pUjana ke maMgala kArya ke lie samaya hI nahIM nikAla paate| mohanIya karmodaya' se jIvana meM itanI kuSThA vyApta rahatI hai ki kalyANamArga meM pravRta hI nahIM ho paate| jinendra pUjA yaha saMjIvanI rasAyana hai jo amaMgala meM bhI maMgala kA sUtrapAta kara detI hai / jIvana meM jAgarUkatA lA detI hai| vItarAga bhagavAna jinendra kI jaba pUjaka pUjA karatA hai taba vaha bhagavAna jinadeva ke gugoM kA citavana karatA huA unakA vAcana-kIrtana karatA hai| vaha jitanI dera pUjA karatA hai utanI hI dera botarAga bhagavAn ke saMsarga athavA prasaMga se azubha gatividhi ko zubha kiMvA prazasta mArga meM pariNata kara detA hai| yaha hai bhagavAna jinendra deva kI pUjA kA saphala / pUjA karane kA mukhya hetu Atmazuddhi hai| isalie yaha vidhi sampanna karate samaya unhIM kA Alambana liyA jAtA hai, jinhoMne Atmazuddhi karake yA to 1. devapUjA gurupAstiH svAdhyAyaH sayamastapaH / dAnaceti gRhasthAnAM SaTkarmANi dine dine || - paMcavizatakA, AcArya padmanadi, adhikAra saMkhyA 6, zloka 7, jIvarAja prathamAlA zolApura, prathama saMskaraNa 1632 / 2. ve karma paramANu jo AtmA ke zAnta Anada svarUpa ko vikRta karake, usameM krodha, ahaMkAra Adi kaSAya tathA rAga dveSa rUpa pariNati utpanna kara dete haiN| mohanIya karma kahalAte haiM / apabhraMza vAGmaya meM vyavahRta pAribhASika zabdAvali, Aditya pracaNDiyA 'dIti', mahAvIra prakAzana, alIgaMja (eTA), u0 pra0, 1977, pRSTha 3 / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSa prApta kara liyA hai yA jo arahanta avasthA ko prApta ho gae haiN| bhAcArSa, upAdhyAya aura sAdhu tathA jina-pratimA aura jina gANI ye bhI mAma dhi meM prayojaka hone se usake Alambana mAne gae haiN| yahAM yaha prazna hotA hai ki devapUjA Adi kArya binA rAga ke nahIM hote aura rAga saMsAra kA kAraNa hai, isalie pUjAkarma ko Atmazuddhi meM prayojaka kaise mAnA jA sakatA hai| samAdhAna yaha hai ki jaba tara sarAga avasthA hai taba taka jIva ke rAga kI utpatti hotI hI hai / yadi vaha laukika prayojana ko siddhi ke lie hotA hai to usase saMsAra kI vRddhi hotI hai kintu marahanta Adi svayaM rAga aura dveSa se rahita hote haiN| laukika prayojana se unakI pUjA kI bhI nahIM jAtI hai, isa lie unameM pUjA Adi ke nimitta se hone vAlA rAga mokSa mArga kA prayogaka hone se prazasta mAnA gayA hai| bhagavAna jinendra deva kI bhakti karane se pUrva saMcita sabhI kamoM kA kSaya hotA hai| AcArya ke prasAda se vidyA aura maMtra sikha hote haiN| ye saMsAra se tArane ke lie naukA ke samAna hai / arahanta, vItarAga-dharma, dvAdazAMga vANI, AcArya, upAdhyAya aura sAdha inameM jo anurAga karate haiM unakA vaha anurAga prazasta hotA hai / inake abhimukha hokara vinaya aura bhakti karane se saba arthoM kI siddhi hotI hai / isalie bhakti rAga pUrvaka mAnI gaI hai, kintu yaha nidAna nahIM hai kyoMki nivAna sakAma hotA hai aura bhakti niSkAma yahI vastutaH donoM meM antara hai| isa prakAra pUjA-karma kI upayogitA asaMdigdha hai| prazna hai pUjA karane kI vidhi kyA hai ? aba yahAM itane upayogI naityika karma ke vidhi-taMtra tathA vidhAna-vijJAna sambandhI saMkSepa meM vivecana kreNge| kisI bhI anuSThAna kA apanA vizeSa vidhAna hotA hai| jana pUjA-vidhAna kI bhI apanI vidhAna pati hai| yaha pUjA-prakRti ke anusAra hI anuprANita hamA karatI hai| banadarzana bhAva pradhAna hai| kisI bhI kArya sampAdana ke mUla meM bhAva aura usakI prakriyA viSayaka bhUmikA vastutaH mahatvapUrNa hotI hai| vAstavikatA yaha hai ki binA bhAvanA ke kisI kArya sampAvana kI sambhAvanA nahIM kI jA sktii| isI bAdhAra para pUjA karane se pUrva pUjA karane kA bhAva-saMkalpa sthira karanA paramAvazyaka hai| isIlie zaucAdi se nivRtta hokara bhakta apavA Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pujArI ko maMdira ke lie prasthAna karane se pUrva apane haraSa meM bina pUrNana kI zubha bhAva sthita karanA hotA hai| pUjana kA saMkalpa lekara mata dvArA tIna bAra 'mamIkAra maMtra kA uccAraNa kiyA jAtA hai aura taba usakA devAlaya mAnA Avazyaka hotA hai| jinamavira meM praveza karate ho punaH tIna bAra 'namokAra maMtra kA uccAraNa karanA Avazyaka hotA hai aura yadi ghara para snAna na kiyA ho to use maMdira sthita snAnAgAra meM jAkara zarIra-gukhi karanA apekSita hai| chane hue svaccha jala se snAna kara bhakta ko maMdira jI meM dhule hue pavitra vastroM ko dhAraNa kara sAmagrI kakSa meM praveza karanA cAhie / pUjA-vidhAna sAmAnya rUpa se do bhAgoM meM vibhAnita kiyA gayA hai, pamA (1) bhAvapUjA (2) dravyapUjA bhAvapUjA bhamaNa-sAdhujanoM athavA jAmavaMta zreSTha bAvaka dvArA hI sampanna kiyA jAnA hotA hai| sarAgI dhAvaka ke lie dravya pUjA karanA bhAvazyaka hotA hai / dravya-pUjA karane ke lie pUjaka ko sAmagrI saMjonI par3atI hai| sAmagrI taiyAra karane kI vidhi : ___ asat, phalAdi sAmagrI ko svaccha jala meM pakhAranA cAhie / kezara tathA caMdana ko ghisakara eka pAtra meM ekatra kara lenA cAhie / mAghe amat aura naveca (khopar3e kI Tukar3iyA~ yA zakale) ko kezara caMdana meM raMga lenA Avazyaka hai| yadi kezara kA abhAva ho to 'harasiMgAra' ke puSpa-parAga ko caMdana ke sAtha ghisa kara taiyAra karanA caahie| aSTadraSya kA svarUpa-- aSTa karmoM ko aya karane ke lie jina pUjana meM aSTa vyoM kA hI vidhAna hai| ina sabhI dravyoM ko eka bar3e thAla meM kramazaH vyavasthita karanA cAhie, yathA (1) jala -svaccha jala ko jalapAza meM bhara lenA caahie| (2) candana--svaccha jala meM candana kezara milAkara eka pAtra meM bhara vi . (3) asata-zveta pasAre hue pUrNa cAvaloM ko pAla meM rakhanA caahie| (4) puSpa -veta pahAre hue cAvaloM ko bandana bAra meM bakara amAt ko rakhanA hotA hai| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 113 (5) naibedya - girI kI piTe athavA Tukar3iyoM ko paareer athavA zuddha khAMDa meM pAga kara rakhanA caahie| (6) dIpagirI kI ci athavA dukar3iyoM ko kezara caMdana meM raMgakara athavA yadi sambhava ho to ghRta aura kapUra kA jalA huA dIpa rakhA jAtA hai / (7) dhUpa- caMdana cUrA tathA dhUpa dhUrA, kabhI-kabhI yadi caMdana cUrA paryApta na ho to akSata meM use hI milAkara vyavasthita kara liyA jAtA hai / (8) phala-bAdAma, loga, bar3I ilAyacI, kAlI mirca, kamala-ghaTaka, kavI Adi zuSka phaloM kA prakSAlana kara pAla meM rakhanA cAhie / mahArtha pAla ke bIca meM ina aSTa dravyoM kA mizraNa mahArtha kA rUpa grahaNa karatA hai / ina aSTa dravyoM ko thAla meM sajo kara unakA krama nimma phalaka ke anusAra honA cAhie mahArSa pUjana pAtroM kI saMkhyA pUjana meM kAma Ane vAle pAtroM ke prakAra aura saMkhyA nimna prakAra se Avazyaka hotI hai, yathA 1. thAla naga 2 2. taratarI naga 2 3. kalaza naga 2 ( choTe AkAra ke jala, caMdana ke lie) 4. cammaca naga 2 5. sthApanA pAtra ThonA-naga 1 6. jala-candana car3hAne kA pAtra naga 1 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. channA naga 5 (1 chamA sAmagrI ko apane ke lie, tIna prA prakSAlana lie tathA 1 mA vikAko bopara polI 6. kASTha kI caukiyAM mama 2, mAlabhArikhanemAkAra kI sAmAnya praverikA meM praveza karane kI vidhi benI, mahA~ prabhu-matimAeM pratiSThita hai, meM pUnama ko joza karate samaya tIna bAra-niHsahIH, niHsahIH, ni:sahI:, kA uccAraNa karanA cAhie / uccAraNa meM mUla bAta yaha hai ki yadi prama-verikA meM kisI bhI boni ke jIvanama-vyastara-deva mAri upAsanA pahale se upasthita hoM to unase vyarSa meM TakarAhaTa na ho jAye aura isa prayocAraNa ko sunakara svayaM baca jAveM tathA rAga-dveSa anya samA vyavadhAna ho jaaye| pUjana sAmagrI tathA upakaraNoM ko yathAsthAna para rakhane kesacAt pUcaka ko pratyeka vedI para prabhu bimba ke sammukha natamastaka ho kobAra maMtra par3hanA caahie| pratimA-abhiSeka abhiSeka (jala se nahalAnA) karane se pahile zveta svaccha tIna chammoM ko kramazaH eka channA prabhu caraNoM meM bichA denA caahiye| eka chamA se kalarA hone se pUrva pramu pratimA ko zuka prakSAlana kara lenA mAvazyaka hai| phalasa hokara pratimA rUpa-svarUpa kA prakSAlana karanA paramAvazyaka hai anta meM dUsare channe se pratimA kA paripochana karanA hotA hai tAki pratimA para kisI bhI baMza meM jala kaNa zeSa na rheN| isa prakAra ke zubha kAma ke karate samaya atyanta prasana mudrA meM nimna maMgala pATha karanA Avazyaka hai, pathApaMcamaMgala pATha paNavivi paMca paramaguru, guru jina shaasno| sakala sidi bAtAra tu vidhana vinaasno|| zAra aru guru bhautama sumati prkaashno| maMgala kara paja-saMdhahi pApa maano|' 1. paMcamaMgalapATha, kavivara rUpacaMda, sahItagraMtha-bAnapITha, pUjA prakAzaka bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNa roDa, banArasa-5, prathama saMskaraNa, 16.., pRSTha 64 / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garbha kalyANaka jAke garma kalyANaka, dhanapati mho| bhavadhimAna paramAna, suinA paasmo.|| ravi naba bAraha jojana, nae sahAvanI / kanaka rayaNa maNi maNita, maMdira ati bnii|' mati-ata-avadhi virAjita jima jaba janamiyo / tihaM loka bhayo chomita suragana bharamiyo / kalpavAsi-ghara ghaMTa anAhara ranjiyo / jotiSadhara harinAda, sahaja galaganiyo / tapa kalyANaka bhama jala rahita sarIra, sakA saba mana-rahina / chIra-carana para rudhira prathama AkRti sAhina / / prathamasAra saMhanana, sarUpa viraajhiiN| sahaja sugandha sulacchana maMrita chaanhiiN|' zAna kalyANaka terahaveM guNasthAna, saMyogi jinesuro| anaMta catuSTaya-maMDiya bhayo prmesuro|| samavasarana taba dhanapati bahuvidhi nirmyo| Agama mugati pramAna magana sala pari bhayo / nirvANa kalyANaka kevala dRSTi barAbara dekhyo maarito| bhavyani prati upadesyo, jimabara taariso|| 1. paMcamaMgala pATha, rUpacanda, jJAnapITa pUjAMjali, pRSTha 14-15 / 2. vahI, pRSTha 95-98 / 3. vahI, pRSTha 18.100 / 4. vahI, pRSTha 100.102 / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 115 ) bhavabhaya bhIta bhavikajana saraNe AiyA / ratnatraya - lacchana siva paMtha lagAiyA // ' thAla meM sthApanA - saMracanA - chanme se pUjA ke pAtroM ko sApha karanA caahie| sabase pahile sthApanApAtra ( DhonA) para svAstika cihna ( 5 ) candana athavA kezara se lagAnA cAhiye / jala candana car3hAne vAle kalaza pAtra para svAstika cihna lagAnA cAhiye / mahAghaM ko thAlikA ke atirikta dUsarI pAlikA ( rakebI) meM svAstika cihna lagAnA cAhiye tathA bar3e thAla meM kramazaH bIca meM tIna svAstika cihna deva, zAstra aura guru ke pratIkArya racanA cAhiye / bIca vAle svAstika bihana ke Upara tIna binduoM ko saMracanA samyak varzana, samyak jJAna aura samyak cAritrya ke lie karanI hotI hai / ate ke svAstika cihna ke cAroM ora daza binduoM kI racanA karanI cAhiye jo dikpAloM ke pratIka rUpa hote haiN| varzana, jJAna, cAritra binduoM ke Upara eka arddha candrikA kI racanA karanI cAhiye jo mokSa-sthalI kA pratIka hai| zAstra jI nAmaka svAstika cihna ke nIce eka svAstika cihna banAnA cAhiye jo bIsa tIrthakaroM kI pIThikA kA pratIka hai| isa svAstika cina aura deva svastikA ke madhya eka ardhacandrikA kI saMracanA honI cAhiye jo akRtrima caityAlayoM kI pratIka hai| deva svastikA aura mokSasthalI ke bIca meM eka arddhacandrikA banAnI cAhiye jo siddhAlaya ko pratIka hai / isI prakAra guru aura mokSa sthaloM ke madhya eka arddhacandrikA banAnI Avazyaka hai jo cobIsa tIrthaMkaroM ko pIThikA kA pratIka hai aura anta meM guru aura nIce bane svastika cihna ke bIca meM arddhacandrikA kI racanA Avazyaka hai jo pUjana karane vAlI vedI para virAjamAna prabhu sthalo kA pratIka hai / bar3e 1 paMcamaMgalapATha, kavivara rUpacaMda, sagRhIta graMtha-jJAnapITha pUjAMjali, prakAzakabhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, prathama saMskaraNa, 1657 I0, pRSTha 102-104 / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 117 ) bAla meM ina sthApanAoM ko bar3I sAvadhAnI se rakhanA karanI cAhiye ise suvidhAnusAra hama nimna phalaka meM nimna prakAra vyakta kara sakate haiM, yathA siddha sthalI Zhu 20 darzana jJAna cAritrya 50 b 10 mokSa sthalI 4 He akRtrima caityAlaya (2) 60 Dan 26 (zAstra) 10. caubIsa tIrthakara a ( bIsa tIrthaMkara pIThikA) (1) (guru) (5) (pUjA vAlI vedI para virAjamAna prabhu pIThikA) pujArI para candana- carcana - pUjA karane vAle bhaktapujArI ko apane zArIrika avayavoM para thAlikA meM svastika cihnoM kI saMracanA ke pazcAt candana kA carcana karanA cAhiye / sabase pahile kalAI sthala para candana dhAro, bhujAkendra para candana-bindu, karNaaafeet para camvana-bindu, kaNTha-pradeza para vambana-bindu, vakSa sthala para arat - bindu tathA nAbhi-pradeza meM candana-bindu kA lepana karanA cAhiye / yadi pujArI janeUdhArI hai to use janeU para bhI candana kA carcana karanA apekSita hai / anta meM pujArI apane lalATa para candrAkAra tilaka carcita karatA hai| pUjana kA samArambha prathamataH pujArI ko lagAsana meM sAvadhAnapUrvaka nau bAra NamokAra maMtra kA zuddha uccAraNa kara darzana, jJAna aura cAritra kI tIna bindu sthaliyoM para nau-nau puruSoM ko kramaza: isa prakAra car3hAnA cAhiye ki ve eka dUsare se sammilita na hone pAye / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinavapAThakA pravAcanasasvara vinayapATha kA pAcana karanA hotA hai, yathA baha vidhi jAge hoyake, prathama par3e ko paatth| dhanya jinezvara deva tuma nArI karma maatth|| mananta catuSTaya ke dhange, tumahI ho siratAja / muktidhU ke kaMta tuma, tIna bhuvana ke raaj||' madhyastha cihita svAstika para puSpoM ko bar3hAnA cAhie tathA isake pazcAt nimnATaka kA zuTa uccAraNa karanA cAhiye jaya jaya jaya / namostu namostu namostu / NamoarihantANaM, NamosivANaM, namo AiriyANaM, jamo uvamAyAgaM, jamo loe sambasAhaNaM // 'OM hrIM anAdi mUlamantrebhyo namaH' aisA kahakara puSpoM kA kSepaNa karanA cattArimaMgala-arihantA maMgala, sivA maMgalaM, sAhU maMgalaM kevalapaNato dhammomaMgalaM / cattArilogutamA-arihantAloguttamA, sijAloguttamA, sAhU logutamA, kevaliyanano dhmmologuttmo| tArisaraNaM pabajjAmi, arihante saraNaM pavagjAmi, sisaraNaM pavajAsi sAhU saraNaM pavajAmi / kevali panNata dhamma saraNaM pbnjaami|| oM namohaMta svAhA kahakara puSpAMjali kSepaNa karanA caahie|' apavitraH pavitro vA susthito duHsthito'pi vaa| dhyAyetpaMca-namaskAraM sarva-pApaH pramucyate // apavitraH pavitro vA sarvAvasthAM gato'pi vaa| yaH smaretparamAtmAnaM sabAhayAbhyantare shuciH|| - 1 rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTila varsa, harinagara, alIgar3ha, prapama saMskaraNa 1676, pRSTha 30-32 / banapUjApATha saMgraha, prakAzaka-mAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 11 / 3. rAveja nityapUjApATha saMgraha, prakAzaka rAjendra meTila pasaM, harinagara, balIgar3ha, prathama saMskaraNa 1976, pRSTha 33 / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 118 ) aparAjitamantro'yaM sarva-vighna vinAzanaH / ed prathamaM maMgalaM mataH // devo paMca-moyAro sabda-pAva-vyavAsako maMgalA ca sandesa paDalaM havAi maMgala |" arhamityakSaraM brahmavAcarka parameSThinaH / siddhacakrasya sadbIjaM sarvataH praNamAmyaham // karmASTaka - vinisupataM mokSa-lakSmI-niketanam / samyaktvAdiguNopetaM siddhacakraM namAmyaham || vinoSAH pralayaM yAnti zAkinI - bhUta- pannagAH / viSaM nirviSatAM yAti stUyamAne jinezvare // ' isake pazcAt candrAkAra bane sthApanA para kramazaH pahale kendra para nimna ardha car3hAnA cAhiye, yathA paMcakalyANaka kA artha -eng uvaka mhanatebula puSpakez varasudIpasudhUpaphalArthakaM / dhavalamaMgalazAMnaravAkule jinagRhe jinanAthamahaM yaje // OM hrIM bhagavAna ke garbha janma-tapa-jJAna-nirvANapaMcakalyANa kemyo ardhya : nirvapAmIti svAhA / " paMcaparameSThi kA artha uvakandhambana saMdalapuSyarkazca sudIpa dhUpapAlArdhakaiH I dhavala maMgalagAna ravAkule jinagRhe jina miSTamahaM yaje || OM hrIM bhI arahanta siddhAcAryopAdhyAya sarva sAdhusyo ardhya nirvapAmIti svaahaa|" 2. zaoNnapITha pUrNAjali, ayodhyAprasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha. durgAkuNDa roDa, banArasa-5, 1657 I0, pRSTha 27-26 / jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, maM0 62, nalinI seTha roDa, kalako 12 // jApATha saMgraha, 'mAvandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 12 / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 120 ) AM sahasranAma kA artha udaka candana taMbula puSpakaizca sudIpasudhUpa phalArthakaH / dhavala maMgalagAna ravAkule, jinagRhe jinanAtha mahaM yaje // OM hrIM zrI bhagavajjinasahasranAmebhyo'SyaM nirvapAmIti svAhA / " svastimaMgala vAcana zrI majjinendramabhidyajagattrayezaM, syAdvAvanAyakamananta catuSTayAI / zrImUla saMdhasudRzAM sukRtaM kahetu jainendra-yajJa - vidhireSa bhayAbhyadhAyi // " ( yaha madhya meM cinhita svAstika para puSpAMjali kSepaNa kiyA jAyagA ) jinendra svasti maMgala " zrI vRSabho naH svasti, svasti zrI ajita:, bhI sambhava: svasti, svasti zrI abhinandanaH // zrI sumatiH svasti, svasti zrI padmaprabhaH zrI supArzvaH svasti, svasti zrI candraprabhaH // bhI puSpavantaH svasti, svasti zrI zItalaH, zrI zreyAMsaH svasti, svasti zrI vAsupUjyaH / zrI vimala: svasti, svasti zrI anantaH bhI dharmaH svasti, svasti bhI zAntiH // zrI kuMbhuH svasti, svasti zrI aranAthaH, zrI malliH svasti, svasti bhI munisuvrataH / zrI namiH svasti, svasti zrI neminAthaH, zrI pArzva: svasni, svasti zrI va mAnaH // " 1 madhya cihnita svastika para puSpAMjali kA kSepaNa kIjiye / 1. rAjeza nityapUjApATha saMgraha, rAjendra maTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1976 60, pRSTha 34 / 2. svastimaMgala, rAjeza nityapUjApATha saMgraha, prakAzaka - rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1976 I0, prathama saMskaraNa, pRSTha 35-36 / 3. jaina pUjApATha saMgraha, prakAzaka- bhAgavandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 14 / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazadikpAloM ke ardha ( 11 ) frentprapAdbhutakebalaughAH sphuranmamaH paryayazuddhabodhAH / vidhyAvadhijJAnabalaprabodhAH svasti kriyAsuH paramarSayonaH // ( yahAM se pratyeka zloka ke anta meM puSpAMjali madhyastha cihi nata svastika ke cAroM mora kSepaNa karanA caahie|) kramaza: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 6, 6, 10. binduoM para kSapaNa karanA cAhiye / koSThastha dhAnyopamameka bIjaM saMbhinna saMdhI-padAnusArI / agvidhaM buddhi balaM dadhAnAH svasti kiyAsuH paramarSayonaH // saMsparzanaM saMbhavarNa ca dUrAdAsvAdana - prANa-vilokanAni / divyAnmatijJAnabalAdvahantaH svasti kimAsuH paramarSayo naH // ( madhyastha cihnita svastika para puSpAMjali kSepaNa kIjie ) devazAstragurU kI pUjana - deva-zAstra-gurupUjA kA vidhivata pUjana karanA cAhie / " TippaNI- yadi pujArI- bhakta ke pAsa samayAbhAva hai to pUrNa pUjana karane kI apekSA unake nimna ardhI ko bar3hAnA cAhiye ye ardha zloka tathA maMtra nimna prakAra haiM / (1) bIsa tIrtha kara ke ardha udaka caMdana taMDula puSpa kaizcarasudIpasudhUpa phalArthakaH / dhavala maMgala gAna ravAkule jinagRhe jinarAja mahaM yaje // OM hrIM zrI samaMdhara-yugmaMdhara- bAhu-subAhu-saMjAta-svayaMprabha-RvamAnana ananta vIryasUryaprabha vizAlakIrti-vajradhara- candrAnana-caMdra bAhu-mujaMgama-Izvara-memiprabhavIraveNa - mahAbhava-devayazo jitanoti vizatividyamAna tIrtha karebhyoadhaM nirvapAmIti svaahaa|* (nIce vAle svastika cihna para hI ardha car3hAnA cAhiye) 1. jaina pUjApATha sagraha, prakAzaka - bhAgacanda pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7 pRSTha 14 / 2. jaina pUjApATha saMgraha, bhAgabanda pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 15 / 3. dyAnatarAya, zrI devazAstra gurUpUjA, saMgRhIta graMtha, jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7 pRSTha 16-21 / 4 jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 36 / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12) (2) akRtrima tyAlayoM ke marSa hatyAkRtrima cAra-pAlpanisamAn nitvaM vilomAsAn / kI pAvana dhyaMtarAna pativarAn svAnarAmAsAn / samanvAgata-puSpa-nAma-parakA sahIpaH -- panIramubaMjAmi satataM duSkarmanAzAMtaye // 1 // OMhIM kuzimAruzimacatyAlaya sambadhi bina vivenyo mAta (parikA kI jora hitIyAMka banAkAra maMDita cinha para bar3hAye sA ki kalaka kamAMka 2 para likhA huA hai|) nau bAra mamokAra maMtra kA pAThakara puSpAMjali kSepaNa karanA caahie| sivapUjA arSa adhyAporavataM sabindusapara mahAsvaracita pUrita-vignatAmyunara tatsandhi-satyApitam antaH patra-taTeDavanAhatayataM hrIMkAra-saMveSThita devaM vyayAti yaH sa mukti-subhayo biim-knntthiiruH| 'gamA upayo matagaNaH saMga baraM candana, puSpodha vimalaM sapAtaca ramyaM para boSakam / pUrva gavataM svAmi vividha ghaLa phalaM lage, sivAnAM pugaparatAya vimala senotaraM vaaNchitm|' OMhI siTa bAdhipalape sira parameSThine marSa nirvapAnIsa mhaa| tIsare kama ke bane dhamhAkAra para bharSa kSepaNa karanA caahie| caubIsI tIrthakara pUjA vRkSama amita saMbhava mabhinaMdana, sumatipadamasupAsa jimraam| 1. jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI se roTa, kalakattA-7, pRSTha 36-38 / 2. bhAna pITha pUjAMjali, ayodhyA prasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya mAnapITha durgAkuNDa, roDa, banArasa, prathama saMskaraNa 1957 I0, pRSTha 3. vahI, pRSTha 75 / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ba pahapa zItala pAnI bhAsamaya pUSita turarAva // vimala manaMta dharma basa upala, zAtira masti gaay| muni mukta gami mi kA ra 'jala-phala nAThoM zucitAra, sAko kaaN| tumako arapoM mamatAra, bhaktari / cocItoM bhI zina, yahI para jabata harata avakaMda, pAbata mokAmanAhI // ' OM hrIM zrI vRSamAviSIrAntebhyo mahAsana nirNayAmIti svaahaa| (cauthe kramAMka para bane canAkAra para garva vAlA hai|) neminAya niyUnA bAisaveM tIrthakara zrI meninAva nipUjA karane kA hai|' yadi virAjamAna prama-vevikA para tIrthakara AdilAyArAmamAna hai to pujArI pratyeka tIrthakara kI pUjA karane kA ma ha / pati vahA~ para mahAvIra svAmI kI sthApanA hai to phira kI pUjA bAda meM nahIM karanI caahie| ina tIkaroM kI sthApanA MPAnA) meM hI kI jAtI hai kintu virAjamAna tIkara kI sthApanA manA nahIM kI jaatii| unakI sthApanA candrAkAra mAMka 5 para hI sammAna kI jAtI hai| bhI pAravanAtha pUjA-isake uparAnta 'zrI'pAmA vinAkAralI caahie| 1. jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM. 62, nalinI ke roga, kalakattA-7, pRSTha 80 / 2. jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM. 62, nalinI reTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 81 3. manaraMgalAla, zrI neminAtha pUSA, bhIMgIta saMsthAkA sampAdaka-paM0 zikharacandra jaina, javAharagaMka, basapura..., vasta 1950 I., pRSTha 153-156 / / 4. manaraMgalAla, zrI pArzvanAtha jina pUjA, vahI, pRSTha Awrter Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 124 ) zrI mahAvIrasvAmI pUjA - anta meM tIrthaMkara zrI mahAvIrasvAmI kI pUjA kI jAnI cAhie / ' zAMtipATha - maiM deva zrI arhanta pUjUM siddha pUjUM cAva soM, AcArya zrI uvajJAya pUjUM sAdhu pUjUM bhAva soN| arhanta-bhASita vena pUjUM dvAdazAMga race ganI, pUjUM digambara gurucarana ziva heta saba AzAhanI // / ' ke pazcAta mahArtha mokSa sthalI sthAna se Arambha kara pUrI parikramA taka samApta kara denA cAhie / aghaM bAra-bAra nahIM lenA cAhie / " zAMtinAtha mukha zazi unahArI / zIla- guNavrata-saMyamadhArI / lakhana eka sau ATha virAje / nirakhata nayana kamala dala lAje // paMcamaewafaa dhaarii| solama tIrthakara sukhakArI / indra naredra pUjya jina nAyaka / namo zAMtihita zAMti vidhAyaka // / for face pahucana ko brvaa| dudubhi AsanavANI sarasA / chatra camara pAmaMDala bhArI / ye tuva prAtihArya manahArI // zAMti jineza zAMti sukhadAI / jagatpUjyapUjoM zira nAI / parama zAMti hI hama sabako par3heM timheM puni cAra saMgha ko // pUjeM jinheM mukuTa hAra kirITa lAke / iMdrAdi deva aru pUjya padAja jAke // so zAMtinAtha varavaMza jagatpradIpa / mere lie kahiM zAMti sadA anUpa // saMpUjakoM ko pratipAlakoM ko yatIna ko aura yatinAyakoM ko / rAjA prajA rASTra sudeza ko le kIjaM sukhI hai jina zAMti ko de // ho sArI prajA ko sukha balayuta ho dharmadhArI narezA / hove varSA samaM pe tilabhara na rahe vyAdhiyoM kA aMdezA || ho corI na jArI susamaya barate ho na duSkAla bhArI / 1. manaraMgalAla, zrI mahAvIrasvAmIpUjA, saMgRhItagraMtha-satyArthayajJa, prakAzaka va sampAdaka -- paM0 zikhara candra jaina, javAharagaMja, jabalapura, ma0 pra0 agasta 1650 I0, pRS: 166-174 / 2. jJAnapITha pUjAMjali, ayodhyA prasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, 1657 I0 pRSTha 126 / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 125 ) sAre hI deza ghAreM jinavara vRSako jo sadA saukhyakArI // ' yahA~ taka pATha karane para puSpoM ko samApta kara lenA cAhie - yathA dhAtikarma jina nAza kari pAyo kevalarAja / zAMti karo saba jagata meM vRvabhAvika jinarAja || " taba jala aura candana ko uThAkara pAtra meM donoM kI dhAra milAkara tIna bAra meM samApta kara denA cAhie aura anta meM 1 zAstroM kA ho paThana sukhadA lAbha satsaMgatIkA / sabUtoM kA sujasa kahake doSa DhAkU sabhI kA || bolU pyAre vacana hita ke ApakA rUpa dhyAUM / to loM seUM caraNa jinake mokSa jo loM na pAUM // taba pakSa mere hiya meM mamahiya tere punIta caraNoM meM / saba loM lIna raho prabhu jaba loM pAyA na muktipada maiMne // akSara pada mAtrA se dUSita jo kucha kahA gayA mujhase / kSamA karo prabhu so saba karuNA kari puni chur3Aha bhava dukhase / / he jagabandhu jinezvara / pArka taba caraNa zaraNa balihArI / maraNa samAdhi sudurlabha karmoM kA kSaya subodha sukhakArI // par3hakara puSpa car3hAnA cAhie, tatpazcAta nau bAra NamokAra maMtra par3hanA cAhie / visarjana pATha bina jAne vA jAnake, rahI TUTa jo koya / tuva prasAda teM paramaguru, so saba pUraNa hoya // pUjanavidhi jAnoM nahIM, nahi jAnoM AhvAna | aura bisarjana hU nahIM, kSamA karahu bhagavAna | 4-2 1. jJAnapITha pUjAMjali, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, prathama saMskaraNa 1657 I0, pRSTha 127-128 / 2. vahI, pRSTha 125 / 3. vahI, pRSTha 128 / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahIna dhanahIna hU~, kimAhIna minadeva / jamA kara mujhebabarama ko sev|| mAne bobo hevANa, pUje bhakti prmaak| hai yA mAra kara, apane-apane paac||' am-m sAbita puSoM ko tIna bAra meM kula nau puSpa sthApanA pAtra meM pAnA caahie| bhI minabara kI mAzikA, sIja zoza bddh'aay| bhava-maba ke pAtaka kaTe, duHkha dUra ho jAya // tIna bAra mAvi benI cAhie aura una sabhI puSpoM ko dhUpa dAna meM bhasma kara nAhisamA smApanApAtra meM bane svAstika cihana ko jala se ne TREsAkara denA caahie| parimA-dI kI parikramA kama se kama tIna bAra avazya denA cAhie prA patitapAvana meM pAvana, parana mAbo sarana jii| po vijaya mApa, nihAra svAmI, me jAmana bharana ko|| tuma nA pichAyA mAna mAnyA, deva vividha prakAra jii| yA pudi setI nija na jAgyo, bhrama giNyo hitakAra jii||' parikamA samApta hone ke sAtha hI tIrthakara ko eka bAra namaskAra karake maMdira se bAhara honA caahie| 1. bana pUjApATha saMgraha, bhAgacanda pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA 7, pRSTha 61 / 2. jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacanda pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 61 3. pAvinavANI saMgraha, paM. pannAlAla bAkalIvAla, madanagaMja, kizanagar3ha, 195660, pRSTha 41-42 // Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' } vijJAnavivayaka carcA karane ke uparAnta yahIM unake svarUpa tathA abhiprAya sambandhI sakSepa meM vivecana karanA vahA~ + pUjanaM iti pUjA / pUjA zabda 'pUj' dhAtu se banA hai jisakA artha hai- artha karanA / jaina zAstroM meM sevA-satkAra ko vaiyAvRtya kahA hai tathA pUjA ko yAvRtya mAnA hai / devAdhideva caraNoM kI bambanA hI pUjA hai|" mainadharmAnusAra pUjA-vidhAna do rUpoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai', mapA- 1. bhAvapUjA 2. bravyapUjA mUla meM bhAvapUjA kA hI pracalana rahA hai / kAlAntara meM dravyarUpA kA pracalana huA hai / vyarUpA meM Arabhya ke sthApana kI parikalpanA kI jAtI hai aura usakI upAsanA bhI pramyarUpa meM huA karatI hai| mainadarzana kAna hai| samagra karma-kula ko yahA~ ATha bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| inhIM AdhAra para aSTadravyoM kI kalpanA sthira huI hai| jainadharma meM pUjA kI sAmagrI ko ardhyA kahA gayA hai| vastutaH pUjA-pa ke sammizraNa ko ardhya kahate haiN| jenetara loka meM ise prabhu ke lie bhoga lakhanA kahate haiM / bhogya sAmagrI kA prasAda rUpa meM sevana kiyA jAtA hai para bhivAnI meM isakA mina abhiprAya hai| jainapUjA meM ayaM nirmAlya hotA hai / vaha to janma jarAvi kamoM kA kSaya karake mokSa prApti ke lie zubha saMka 1. rAjendra abhidhAna koca, bhAga 4, pRSTha 1073 / 2. devAnideza barane paricaraNaM sarva duHkha nirharaNam / hi kAmadahini paricitumAdAhRto nityam // samIcIna dharmazAstra, sampA0 AcArya samantabhadra, vIrasevA maMdira, saMvat 2012, zloka saMkhyA 5/26, pRSTha 155 / 3 hindI kA jainapUjA kAvya, DA0 mahendrasAgara pracaDiyA, saMgrahIta graMthacAvAcI, tRtIya vilya, prakAzaka- eziyA pambiliMga hAusa va 120, pRSTha 56 mbUbArka, Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 125 ) kA pratIka hotA hai / ' ataeva adhye sarvathA akhAdya hotA hai / jana-hindI-pUjAkAvya meM isa kalpanA kA maulika rUpa surakSita hai / jainamakti meM pUjA kA vidhAna aSTa-dravyoM se kiyA gayA hai| pUjA-kAvya meM prayukta aSTa-dravya agrAMkita haiM, yathA--- 1. jala 2. candana 3. akSata 4. puSpa 5. naMbeca 6. vIpa 7. dhUpa 8. phala ina dravyoM kA kSepaNa alaga-alaga aSTa phaloM kI prApti ke lie zubha saMkalpa rUpa hai| yahA~ para inhIM aSTa dravyoM kA vivecana karanA hamArA mUlAbhipreta hai / jala - 'jAyate' iti 'ja', jIyate' iti 'ja' tathA 'lIyate' iti 'la' | ja kA artha 'janma', la kA artha 'lIna' / isa prakAra 'ja' tathA 'la' ke yoga se jala zabda niSpanna huA jisakA artha hai- janmamaraNa / laukika jagata meM 'jala' kA artha pAnI hai tathA aihika tRSA kI tRpti hetu vyavahuta hai| jaina darzana meM 'jala' kA artha mahatvapUrNa hai tathA usakA prayoga 1. vArdhArA rajasaH zamAya padayoH samyakprayuktArhataH sadgaMdhastanusorabhAya vibhavAcchedAya saMtyakSatA: / yaSTuH sragdivijasrajecaru rumAmyAmyAyadIpa sviSe dhUpo vizva gatsavAya phalamiSTArthAya vArghAya saH / arthAta arahaMta bhagavAna ke caraNakamaloM meM vidhipUrvaka car3hAI gaI jala kI dhArA pUjaka ke pApoM ke nAza karane ke lie uttama candana zarIra meM sugaMdhita ke lie akSata, vibhUti kI sthiratA ke lie puSpamAlA, naivedya lakSmI patitva ke lie, dIpakAnti ke lie tathA arghya anarghya pada kI prApti ke lie hotA hai / -- sAgAradharmAmRta, AzAkSara, prakAzaka- mUlacaMda kisanadAsa kApar3iyA, sUrata, prathama saMskaraNa bIra saM0 2441, zloka saMkhyA 30, pRSTha 101 / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (fre) - eka vizeSa abhiprAya ke lie kiyA jAtA hai| pUjA prasaMga meM janma, mRtyu ke vinAzArthaM prAsuka jala kA adhrya Avazyaka hai| jaina-hindI-pUjAsaMta jJAnI tathA janaMta zaktizAlI, jamma jarA mRtyu se pare, svayaM mukta tathA muktimArga ke nirdezaka mahAna paramAtmA ko apane AtmA para lage karmamala ko sAka karane ke lie pUjA meM jala kA upayoga kiyA jAtA hai / " jaina- hindI-pUjA-kAvya meM isa zabda kA prayoga isI artha vyaMjanA meM huA hai| aThArahavIM zatI ke pUjA kavi dhAnatarAya ne 'zrI devazAstrapuru pUjA' nAmaka racanA meM 'jala' zabda kA prayoga isI artha meM saphalatApUrvaka kiyA hai|" unnIsavIM zatI ke kavivara vRndAvana dvArA racita 'zrI vAsupUjya jitapUjA' nAmaka kRti meM jala zabda kA prayoga draSTavya hai / " bIsavIM zatI ke pUjAkAra rAjamala parvayA viracita 'zrI paMcaparameSThI 1. OM hrIM parama paramAtmane anantAnanta jJAna zaktaye janma jarA mRtyu nivAraNAya zrI majjinendrAya jalaM yajAmahe svAhA / - jinapUjA kA mahatva, zrI mohanalAla pArasAna, sArddhaM zatAbdi smRti graMtha, sArddha zatAbdI mahotsava samiti, 136, kATana sTrITa, kalakattA-7, san 1665, pRSTha 54 / 2. malina vastu hara leta saba, jala svabhAvamala chIna / jAsoM pUjoM paramapada, devazAstraguru tIna || OM hrIM devazAstragurubhyo janma jarAmRtyu vinAzanAya jalaM nirvapAmIti svAhA / -zrI devazAstraguru pUjA, yAnatarAma, saMgRhItagra tha rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTala varksa, harinagara, alIgar3ha, san 1976, pRSTha 40 / C 3. gaMgAjala bhari kanaka kumbha meM prAsuka gaMdha milAI / karama kalaMka vinAzana kArana, dhAra deta haravAI // OM hrIM zrI vAsupUjya jinendrAya janma jarA mRtyu vinAzanAya jalaM nirvapAmIti svAhA / - zrI vAsupUjya jinapUjA, vRMdAvana, saMgRhItagraMtha-jJAnapITha - pUjAMjali ruber prasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDaroDa, vArANasI, prathama saMskaraNa 1657 I0, pRSTha 346 / ? 5 S Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravana nAmaka kAya kRti meM 'mala zabda isI varSa kI sthApanA candana-divAlhAdhane' dhAtu se canvayati aha lAdayati iti sambanama / saphika jagata meM candana eka vRkSa hai jisakI lakar3I ke lepana kA prayoga aihika zItalatA ke lie kiyA jAtA hai / jainadarzana meM 'candana' zamba pratIkArSa hai| vaha sAMsArika tApa ko zItala karane ke artha meM prayukta hai|' baina-hindI pUjA meM sampUrNa moha rUpI aMdhakAra ko dUra karane ke lie parama zAnta vItarAga svabhAvayukta jinendra bhagavAna ko kezara-candana se pUjA kI jAtI hai| pariNAmasvarUpa hArdika kaThoratA, komalatA aura vinaya priyatA meM parivartita hokara prakaTa ho| aisI avasthA prApta hone para bhakta ke lie sammaparzana kA sanmArga prazasta ho skegaa|' jaina-hindI-pUjA-kAmya meM candana zabda kA prayoga ukta artha meM hamA hai| 1. maiM to anAdi se rogI hai, upacAra karAne AyA hai| tuma sama ujjvalatA pAne ko ujjvala jala bhara lAyA huuN| -zrI paMcaparameSThI pUjana, rAjamala pavaiyA, saMgRhItagraMtha-jJAnapITha pUjAMjali, ayodhyAprasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, prathama saMskaraNa 1666, pRSTha 127 / 2. sAgAra dharmAmRta, AzAdhara, prakAzaka-mUlacanda kizanadAsa kApar3iyA, sUrata, prathama saMskaraNa, vIra saM0 2441, zloka sa0 30-31, pRSTha 101-105 / 3. sakala moha tamina vinAzanaM, parama pItama bhAvayutaM jina vinaya kumkuma candana darzaneH sahaja tatva vikAza kRte'cNye| -jinapUjA kA mahatva, zrI mohanalAla pArasAna, zatAbdI smRti pratha, sAI zatAbdI mahotsava samiti, 136, kATana sTrITa, pAlakatA-7 an 1965, pRSTha 54 / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 131 ) 1 satI ke kavi bAnatarAya racita 'zrI nandIzvarasIpa pUnA' nAmaka svanA calana sama kA vyavahAra parilakSita hai|' unnIsavIM zatI ke pUjA kavi rAmacandra praNIta 'zrI anantanAtha jina pUjA' mAmaka pUjA kRti meM 'candana' zabda ullikhita hai| bIsauM zatI ke pUjA kAma ke racayitA sevaka ne 'candana' samba kA prayoga 'zrI mAvinAzina pUjA' mAnaka pUcA racanA meM isI abhiprAya se saphalatApUrvaka kiyA hai|' akSata-nakSataM asataM / akSat zabda akSaya pada arthAta mokSa padakA pratIka hai| agat kA zAbdika artha hai vaha tatva jisakI kSati na ho| mahAt kA kSepaNa kara bhakta akSaya pada kI prApti kara sakatA hai| jisa prakAra akSata yA cAvala meM utpAva-vyaya rUpa samApta ho jAtA 1. bhava tapa hara sItalavAsa, so caMdana naahii| prabhu yaha guna kI sAMca Ayo tuma ThAhI / / naMdIzvara zrIjinadhAma, bAvana puMja kro| vasu dina pratimA abhirAma, AnaMda bhAva dhro|| ___OM hrIM zrI naMdIzvaradvIpe pUrva pazcima uttara dakSiNa dizasambadhi eka aMjana giricAradadhi mukha ATha ratikarebhyo caMdana nirvapAmItisvAhA / - zrI naMdIzvaradvIpapUjA, dyAnatarAya, saMgRhItagraMtha-rAjeza ,nityapUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pR0 171 . 2. kuMkumAdi candanAdigaMdhazIta kArayA / saMbhavena antakena bhUritApa hArayA // OM hrIM zrI anaMtanAtha jinendrAya mohatApa vinAzanAya caMdana nirvapAmIti svaahaa| -zrI anaMtanAtha jinapUjA, rAmacandra , saMgrahIta graMpa-rAveza nityapUjApATha saMgraha, rAjendra meTila basa, harinagara, alIgar3ha, 1976, pRSTha- 104 / 3, malayAgiri caMdanadAha nikandana, kaMcana jhArI meM bhara lyAya / ' zrI jI ke gharaNa bar3hAvI bhavimana bhavatApa turata miTijAya / OM hrIM zrI mAdinApa jinendrAya saMsAratApavinAzanAya caMdana nirvapA. mIti svaahaa| --zrI vAdinAtha jinapUjA, sevaka, saMgRhIta maMca, ana pUjApATha saMgraha, bhAgacanda pATanI, naM0 62, nalinI seTha roga, kalakattA 7, pR 5 / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 12 ) haisI prakAra bIvAtmA bhI ratnatraya' kA pAlana karatAnA akSata vya kA zepaNa kara mAvAgamana se muktipA akSaya pada kI prApti kA zubha saMkalpa prAkRta praba "tiloyapannati meM mamata samma kA prayoga nahIM karake lapa kA prayoga kiyA hai tathA usI bhASA kA ammaca 'basavibhAvakAcAra' meM mamata zamba kA vyavahAra isI varSa vyaMjanA meM paMcita hai|' na hindI pUnA meM mAtmA ko pUrNa Ananda kA bihAra kendra banAne ke lie parama maMgala nAvayukta jinendra ke sAmane akSata se svastika banAkara bhavyakhana cAra patiyoM (manuSya, deva, tipaMca, narakagati) kA bodha karAte haiN| svastika ke para tIna binduoM se samyag zaMna bAna cAritra kA, Upara candra se sikha gitA kA tathA bindu se siDoM kA bodha karAte haiN| isa prakAra samyag parsana, mAna, cAritra hI bhavya jIva ko mokSa prApta karAte haiN| jaina vAmamaya memabata se pUjA karane vAle bhakta kA mokSa prApta ho jAne kA kathana prApta 1. ralatraya-samyagdarzana jJAna cAritrANi mokssmaargH| tatvAce sUtra, prathama adhyAya, prathama zloka, umAsvAmi / 2. tiloyapaNati 224, janendra siddhAnta koza, bhAga 3, jinendra varNI, bhAratIya jJAnapITha, 2026, pR0 78 / 3. sunaMdi zrAvakAcAra 321, janendra siddhAnta koza, bhAga 3, jinendra vI, bhAratIya jJAnapITha, 2026, pRSTha 78 / 4. sakala maMgala keli niketanaM, parama maMgala bhAva mayaM jinaM / bhavati bhampajanAiti darzayana padhatunApa puro'mata svastikaM // -binapUSA kA mahatva, zrI mohanalAla pArasAna, sAvaM zatAbdI smRtibaMdha prakAzaka-sAI zatAbdI mahotsava samiti, 136, kATana sTrITa, kalakattA-7 san 1965, pRSTha 55 / 5. basunadi bhAvakAcAra, 221, janendra sivAnta koza, bhAga 3, jinendra varNI, bhAratIya jJAnapITha, 2026, pRSTha / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 113 ) apabhraMza se hotA huA 'akSata' zabda apanA yahI artha sameTe hue hindI meM mI gRhIta hai| jaima- hindI-pUjA- kAvya meM 18 vIM zatI ke kavi bAga praNIta 'zrI jayacameva pUjA' nAmaka kRti meM akSata zabda ullekhanIya hai / " unnIsavIM zatI ke pUjAkAra manaraMgalAla biracita 'zrI neminAtha binapUrNA' nAmaka racanA meM akSata zabda kA prayoga hRSTavya hai|" bIsavIM zatI ke pUjAkAvya ke praNetA kuMjIlAla viracita 'zrI pArzvanAtha jinapUjA' nAmaka kRti meM akSata rAjya kA vyavahAra isI abhiprAya se huA hai / " puSpa - puSyati vikasita iha puSpaH / puSpa kAmadeva kA pratIka hai / loka meM isakA pracura prayoga dekhA jAtA hai| jaina kAvya meM puruSa pratIkArya hai / puSpa samagra aihika vAsanAoM ke visarjana kA pratIka hai| ma 1. amala akhaMDa sugandha samudAya, acchata soM pUjoM jinarAya / mahAsukha hoya, dekhe nAma parama sukha hoya // OM hrIM Adi sudarzana meru, vijayameru, acalamera, maMdirameru vidyamAlI merubhyo akSataM nirvapAmIti svAhA / zrI atha paMcamerU pUjA, dhAnatarAya, saMgrahIta granthasaMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, - - rAjeza nitya pUjApATha 1676, pRSTha 168 / 2. nahi khaMDa eko saba akhaMDita lyAya akSata pAvane / dizi vidizi jinakI mahaka kari mahake lage mana bhAvane / OM hrIM zrI neminAtha jinendrAya akSaya pada prAptaye akSataM nirvapAmIti svAhA / zrI neminAtha jina pUjA, manaraMgalAla, saMgrahIta grantha- jJAnapITha pUjAMjali, prakAzaka- bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, san 1957, pRSTha 366 / 3. akSata akhaMDita sugaMdhita banAyake, puMja lAyake / akSata pada pUjata hai mana meM hulasAyake hulasAyake || OM hrIM zrI pArzvanAtha jinendrAya akSaya pada prAptaye akSataM nirvapAmIti svAhA / zrI pArzvanAtha jinapUjA, kuM jilAla, saMgRhIta grantha - nitya niyama vizeSa pUjana saMgraha prakAzikA va sampAdikA ha0 patAsI bAI, navA (bihAra), bhAdrapada vIra, saM0 2487, pRSTha 36 / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 134 ), se pUjA karane vAlA kAmadeva sadRza dehavAlA hotA hai tathA isake kSepaNa meM sundara deha tathA puSpamAlA kI prApti kA ullekha milatA hai / " saMskRta, prAkRta vAGamaya meM puSpa zabda ke pratIkArya kI paramparA hin jaina kAvya meM bhI surakSita hai| yahAM puSpa kAmanAoM ke visarjana ke lie pUjAkAvya meM gRhIta hai| jaina - hindI-pUjA meM nirupita hai ki khile hue sundara sugandha yukta puSpoM se kevala jJAnI jinendra bhagavAna kI pUjA kara mana mandira ko prasannatA se khilA do / mata pavitra-nirmala bana jAne se jJAna cakSu khula jAyeMge va vizuddha cetana svabhAva prakaTa hogA jisase anubhava rUpI puSpoM se AtmA subAsita ho jAyegA / ", jaina - hindI-pUjA-kAvya meM 18vIM zatI ke pUjAkavi dyAnatarAya praNIta 'zrI cAritrapUjA' nAmaka racanA meM puSpa zabda isI ayaMdhyaMjanA meM vyavahRta hai|' unnIsavI zatoM ke pUjA- kavi bakhtAvararatna praNIta 'zrI pArzvanAtha 4. vasunaMdi zrAvakAcAra, 465, jainendra siddhAnta koza, bhAga 3, jinendra varNI, bhAratIya jJAnapITha, 2026, pRSTha 78 / 2. vikaca virmala zuddha manoramaH vizada cetana bhAva samudbhavaiH / supariNAma prasUna dhanairnavaH parama tatvamayaM hiyajAmyahaM // - jinapUjA kA mahatva, zrI mohanalAla pArasAna, sArddhaM zatAbdI smRti graMtha, prakAzaka -- sArddhaM zatAbdI mahotsava samiti, 136, kATana sTrITa, kalakattA-7, san 1965, pRSTha 55 / 3 puhupa suvAsa udAra, kheda haraM mana suci kareM / samyaka cAritasAra, terahavidha pUjoM sadA / OM hI trayodazavidhasamyakacAritrAya kAma bANa vidhvaMsanAya puSpaM nirvapAmIti svAhA / zrI ratnatrayapUjA dyAnatarAya, saMgRhIta graMtha - jainapUjApATha saMgraha, bhAga canda pATanI, 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7 pRSTha 74 1 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 135 A jimmulA' nAmaka pUjA kRti meM puSpa bhabya ukta artha meM prayukta hai " zatI ke pUjA racayitA hIrAcanya racita 'zrI catuviMzati tIrthakA pUjA meM puSpa zabda kA prayoga draSTavya hai / " naivedya - nizcayena bedya gRThThIyama kSudhA nivAraNAya / maila padArtha hai jo devatA para car3hAyA jAtA hai| kintu jaina bAhalaya meM vizeSa rUpa se pratIkArya rUpa meM pracalita hai| vahIM ArSa granthoM meM kAnti lekha, sampalatA ke lie yaha zabda vyavahRta hai| jaina-hindI-pUjA-kAvya meM kSudhAroga ko zAnta karane ke lie car3hAyA gayA miSThAnna vastutaH ne kahalAtA hai|" jaina- hindI- pUjA meM ullikhita hai ki samasta pudgala bhoga evaM saMgoSa se mukta hone ke lie apane sahaja AmatsvabhAva kA svAda lete rahane ke lie hai 1. kevar3A gulAba aura ketakI cunAyakeM / areef ke samIpa kAma ko nasAikeM // OM hrI zrI pArzvanAtha jinendrAya garbhajanmatapojJAna nirvANapaMcakalyANaka prAptAya puSpaM nirvapAmIti svAhA / - zrI pArzvanAtha jinapUjA, bakhtAvararatna, saMgrahIta graMtha - jJAnapITha pUjAMjali, prakAzaka- bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, 1657 I0 pU0 372 / 2. ca~pa camelI hai jUhI tAjA, lAyo prabhu tuma pUjana kAjA / bheMTa dharUM maiM tuma jinarAI / kAmabANa vidhvaMsa karAI // OM hrIM RSabhAdi mahAvIra paryanta catuvizati tIrthaMkarebhyo puSpaM nirvapAmIti svAhA / zrI catuvizati tIrthaMkara samuccayapUjA, hIrAcanda saMgrahIta nitya niyama vizeSa pUjana saMgraha, prakAzaka- bra0 patAsIbAI jaina, gayA (bihAra), pRSTha 72 / 3. sAgAra dharmAmRta, AzAdhara, prakAzaka- mUlacaMda kizanadAsa kApar3iyA, sUrata, prathama saMskaraNa, bIra saM0 2441, zlokAMka 30-31, pR0 101-105 / 4. vasunaMdi zrAvakAcAra, 486, jainendra siddhAnta koza, bhAga 1, jinendra varNI, bhAratIya jJAnapITha, 2026, pRSTha 76 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 1 ) rain ! hama sarasa bhojana Apake sAmane bar3hAte haiM phalasvarUpa hameM samasta viSaya vAsanAoM bhoga kI icchA se nivRti prApta ho / ' vedha zabda apane isI abhiprAya ko lekara jaina- hindI-pUjA-kAvya meM aThArahavIM zatI ke pUjAkavi dhyAnatarAya praNIta 'zrI jIsatIzaMkara pUjA' nAmaka paMcanA meM vyavahuta hai|" unnIsavIM zatI ke pUjAkavi bakhtAvaratna viracita 'zrI kuyunAtha jinapUjA' nAmaka kRti meM maibedya zabda parilakSita hai|' atestent ke pUjAkavi bolatarAma viracita 'bhI pAvApura siddha kSetra pUjA' mAnaka racanA meM nave zabda isI abhiprAya se vyavahRta hai| dIpa - bIpyate prakAzyate mohAndhakAraM vinazyati iti bopaH / bodha kA artha: loka meM 'diyA' prakAza kA upakaraNa vizeSa ke lie vyavahuta hai / 1. sakala pudgala saMga vivajrjjanaM, sahaja vetanabhAva vilAsakaM / sarasa bhojana navya nivedanAt parama nivRtti bhAva mahaM spRhe // - jina pUjA kA mahatva, mohanalAla pArasAna, sArddhaM zatAbdI smRti graMtha prakAzaka- sArddhaM zatAbdI mahotsava samiti, 136, kATana sTrITa, kalakattA-7 6. san 1665, pRSTha 55 / 2. kAma nAga viSadhAma nAza ko garuDa kaha ho / chuvA mahAdava jvAla tAsu ko megha lahe ho || OM hrIM vidyamAna vizatitIrthaMkarebhyaH kSa udhAroga vinAzanAya naivedya nirvapAmIti svAhA / - zrI bIsatIrtha karapUjA, bAntarAya, saMgRhIta graMtha-jJAnapITha pUjAMjali bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, 1957 I0, pRSTha 113 / 3. pakavAna sukIne turata navIne sitarasa bhIne miSTa mahA / tuma pada tala dhAre nevaja sAre kSa udhA nivAre zarma lahA // zrI kuMthunAtha jinapUjA, bakhtAvararatna, saMgRhIta - jJAnapITha pUjAMjali, prakAzaka, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, 1957 I0, pRSTha 543 / 4. naivedya pAvana chudhA miTAvana, sevya bhAvana yukta kiyA / rasa miSTa pUrita iSTa sUrita leyakara prabhu hita hiyA // OM hrIM zrI pAvApura siddhakSetra bhyo vIranAtha jinendrAya adhAroya vinAzanAya naivedya nirvapAmIti svAhA / " - zrI pAvApura siddhakSa etra pUjA, daulatarAma, saMgrahIta graMtha jaina pUjApATha 'saMgraha, prakAzaka- bhAgacandapATanI, naM0 62, malinI seTha roDa, kalakattA 7, pRSTha 147 / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *na-hindI pUmA kAma meM isa saba kA prayoga pratIkArya meM huA hai| mohA kAra ko mAta karane lie dIpa rUpI jAna kA artha bhAvAyaka hai| bhASi bIca mila yAtmabodha ke vikAsa ke lie jinamanira meM ghusa bIpaka malAye, palavala unake mana mabhira meM sadguNa (mahilA, saMyama, icchArodha, tara),sIbI kA prakAza phaila jaay|' pUjA meM bhAvAvaka sAmagrI meM mole (nArivala) keta-pAkala 'bIpa' kA pratIkArSa lekara dIpa zabda prayoga meM mAtA hai| aThArahavIM satI pUjAkAra pAnatarAya meM bhI nirvANakSetrapUjA' nAmaka pUjAti meM 'bIpa' zabda kA ukta artha ke lie vyavahAra kiyA hai|' unnIsavIM zatI ke pUmA racayitA mallagI racita 'bI samAvANI pUjA' mAmaka racanA meM 'bIpa' zamba isI abhiprAya se grahIta hai| bIsavIM zatI 1. bhavika nirmala bodha vikAzakaM, jinagRhe zubha dIpaka dIpanaM / suguNa rAga vizuddha samamvitaM, dadhatubhAva vikAzakRte janyaH / / -jinapUjA kA mahatva, zrI mohanalAla pArasAna, sAvaM satAbdI smRti paMca, prakAzaka-zrI jaina zvetAmbara paMcAyatI maMdira, 136, kATana sTrITa,. kalakattA-7, saMskaraNa 1965, pRSTha 55 / 2. sAgAra dharmAmRta, 30-31, AzAdhara, prakAzaka-mUlacanda kizanadAsa kApaTiyA, sUrata, prathama saMskaraNa, vIra saM0 2441. zlokAMka 30-31, pRSTha 101.105 / 3. dIpaka prakAza ujAsa ujjvala, timira setI nahi ddroN| saMzaya vimoha vibharama tamahara, jorakara vinatI kroN| OM hrIM zrI caturvizati tIrya kara nirvANa saMbhyo dhUpaM nipAmIti svaahaa| -zrI nirvANakSetra pUjA, dayAnatarAya; saMgrahIta prapa-zAnapITha pUjAMjali, prakAzaka-bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, 1957 10, pRSTha 366 / 4. hATakamaya dIpaka racI, vAti kapUra sudhAra / zodhita vRta kara pUjiye moha-timira niravAra / OM hrIM aSTAMga samyagdarzanAya aSTaviSasamyagjJAnAyatrayovA vidha sampada pArivAya ralayAya mohAndhakAra vinAyanAya dIpaM nivapAmoti svaahaa| -zrI kSamAvANI pUjA, mallajI, saMgrahIta praSa-mAnapITha pUjApali, bhAratIya jJAnapITha, durgAkumA roDa, banArasa, 195710, pRSTha 4.4 / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjAkAra bhabilAla kRta 'bhI sirapUSA bhAvA' nAmaka racanA meM '' zakha vyajita hai|' dhUpa-dhUpyate aSTa marmANAM vinAzobhavati anena atodhUmaH / dhUpa nAma pramoM se miSita eka anya vizeSa hai jo mAtra sugaMdhi ke lie apavA devapUjana ke lie jalAyA jAtA hai| janadarzana meM yaha sugandhita bramya 'dhUma' zaba pratIkSA hai tathA pUjA-prasaMga meM aSTa karmoM kA vinAzaka' mAnAM gayA hai| jana-hindI-pUjA meM azubha pApa ke saMga se bacane ke lie samasta karmarUpI (dhana) ko jalAne ke lie, praphullita havaya se jinendra bhagavAna kI sugandhita dhUpa pUjA kI jAtI hai tAki zudha saMbara rUpa Atmika zakti kA vikAsa ho jisase karmabandha ruka jaayeN| jaina-hindI-pUjA-kAvya meM aThArahavIM zatI ke pUjAkAra bAnatarAya praNIta bhI ratnatrayapUjA nAmaka racanA meM 'dhUpa' zabda kA ullekha milatA hai|' 1. dIpaka kI joti jagAya, sivana koM puujoN| kara bhArati sanmukha jAya nirbhaya pada pUjoM // OM hrIM NamosidANaM siddha parameSThina mohAndhakAra vinAzAya dIpaM nirvAmIti svaahaa| --zrI sivapUjAbhASA, bhavilAlajU, saMgrahItamanya-rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTila barksa, harinagara, alIgar3ha, san 1976 pRSTha 73 / :. sakala karma maheMdhana vAhana, vimala saMvara bhAva sudhUpanaM / azubha pudgala saMga vivajitaM, jinapateH purato'stu suhaSitaH // -~jinapUjA kA mahatva, zrI mohanalAla pArasAna, sArca zatAbdI smRti praya, prakAzaka-zrI jaina zvetAmbara paMcAyatI maMdira, 136, kATana sTrITa, kalakattA-7, san 1665, pRSTha 55 / / 36 dhUpa suvAsa vidhAra, caMdana agara kapUra kii| janama roga nikhAra, samyaka ratnatraya pUjaM / / OM hrI ahiMsA vratAya, satyavatAya, brahmacaryavratAya, aparigraha mahAvratApa manoguptaye, vacana guptaye, kAyaguptaye, IryA samiti, bhASA samiti, eSaNA . samiti, AdAna nikSepaNa samiti, pratiSThApana samiti, trayodazavidha samyak cAritrAya namaH dhUpaM nirvapAmIti svAhA / - zrI ratnatrayapUjA, dhAnatarAya, saMgrahIta pratha-rAjeza nityapUjANaTha saMgraha, rAjendra meTila vasa, harinagara, basImA, 1956, pRSTha 192 / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ test satI prathAkavi kamalanayana prayata bhIpaMcakalyANaka pUjya mAta meM bana byabahAra Tigocara hotA hai| bIsavI satI ke pUjA pitA jivAvAsa viracita 'bho nAmamapUjA' nAmaka racanA meM epa isI Azaya ke gRhIta hai| phala-kalaM mokSa prApayati iti phalam / phala kA laukika martha pari. nAma hai| na dharma meM phala zamda kA prayoga vizeSa marya meM hamA hai| pUjA prasaMga meM mokSa pada ko prApta karane ke lie ApaNa kiyA gayA dravya vastutaH phala, kahalAtA hai|' bana-hindI-pUnA meM kulavAI karma ke phala ko nAza karane ke lie mobA kA boSa dene vAle vItarAga pramo ke mArga sarasa, pake phala jAte hai phalasvarUpa mAla ko Atmasidi ma moma phala prApta ho| maina-hindI-pUjA-kAvya meM maThArahavIM zatI ke pUjA kavi dayAnatarApa ne 1. epI kRSNAgara kapUrale, arU daza vidhidhUpa samhAri ho| jinaNI ke Age khecate vasu karma hoya pari chAri ho|| -zrI paMcakalyANaka pUjApATha, kamalanayana, hastalikhita / 2. dazavidhi dhUpa hutAzana mAhIM kheya sugaMdha bdd'jhvii| baSTakarama ke nAza karana ko zrI jinAcaraNa cddh'aavo|| OM hrIM zrI candraprabhajinendrAya, aSTakarmadahanAya dhUpaM niyaMpAmIvi svAhA / -zrI candraprabhupUjA, jinezvarabAsa, saMgrahIta pa-jana pUjApATha saMgraha, prakAzaka-bhAgacanda pATanI, naM0 62, nalinI seTha roga, kanakanA-7, pRSTha 101 / 3. vasunaMdi zrAvakAcAra, 458, jainendra siddhAnta koga, bhAga 3, jinendravarNI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, 2026, pRSTha 76 / 4. kaTuka karma vipAka vinAzanaM sarasa pakvaphala baja DauMkanaM / bahati. momaphalasya prabhoH pura, kuruta siTi phalAya mahAjanA // -jimapUjA kA mahatva, zrI mohanalAla pArasAna, sAvaM satAmbI smRti paMca, prakAzaka-zrI jaina zvetAmbara paMcAyatI maMdira, 136, kAdana sTrITa, kalakattA-7, saMskaraNa 1965 I0, pRSTha 55 / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 14 ) phala zabda kA vyavahAra 'bhI solahakAraNa pUjA' nAmaka racanA meM kiyA hai / " arotest att ke pUjAkAra malla racita 'zrI kSamAvANI pUjA' nAmaka racanA meM phala zabda ukta abhiprAya se abhivyakta hai / " bIsavIM zatI ke pUjA praNetA yugala 'zrI devazAstra gurupUjA' nAmaka racanA meM vyaMjanA meM huA hai|" kizora 'yugala' dvArA viracita phala zabda kA prayoga isI artha uparya' kita vivecana se spaSTa hai ki jaina bhaktyAtmaka prasaMga meM pUjA kA mahatvapUrNa sthAna hai| dravyapUjA meM aSTadravyoM kA upayoga asaMdigdha hai| yahA~ ina sabhI dravyoM meM jisa artha abhiprAya ko vyakta kiyA gayA hai| hindI-jainapUjA-kAvya meM vaha vibhinna zatAbdiyoM ke racayitAoM dvArA saphalatApUrvaka vyavahRta hai| jaina- hindI-pUjA-kAvya mUla rUpa meM pravRtti se nivRtti kA saMdeza detA hai sAtha hI mata meM sanmArga para calane ke lie preraNA kA bhAva bharatA hai| 1. zrI phala Adi bahuta phala sArapUjoM jinavAMchita dAtAra / parama guru ho jaya jaya nAtha paramaguru ho / OM hrIM darzana vizuddhayAdiSoDakAraNebhyo mokSaphala prAptAyaH phalaM nirvapAmIti svAhA / - zrI solahakAraNa pUjA, dhAnatarAya, saMgRhItagra ca-rAjeza nityapUjApATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 176 / 2. kelA aMba anAra hI nArikela le dAkha / agradharo jina padatane, mokSa hoya jina bhAkha // OM hrIM aSTAMga samyagdarzanAya aSTavidhasamyagjJAnAya trayodazavidha samyak cAritrAya ratnatrayAya mokSaphala prAptaye phalaM nirvapAmIti svAhA / zrI kSamAvANI pUjA, mallajI, saMgRhItagrantha- jJAnapITha pUjAMjali, prakAzaka - ayodhyAprasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, 1957, pRSTha 404 / 3. jaga meM jisako nija kahatA maiM, vaha chor3a mujhe cala detA hai / maiM Akula vyAkula ho letA, vyAkula kA phala vyAkulatA hai // OM hrIM zrI devazAstragurubhyAya mokSaphala prAptaye phela nirvapAmIti svAhA zrI devazAstra gurupUjA, yugalakizora jaina 'yugala' saMgrahIta grantha - rAjeza nityapUjApATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara alIgar3ha, san 1976, pRSTha 46 // 1 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 141 ) pUjAkAvya meM upAsya-zaktiyA~ jaina dharma meM guNoM kI pUjA kI gaI hai| guNoM ke byAja se hI vyakti ko mI smaraNa kiyA gayA hai kyoMki kisI kArya kA kartA yahA~ parakIya zakti ko nahIM mAnA gayA hai| apane apane karmAnusAra pratyeka prANI svayaM kartA aura bhoktA hotA hai / guNoM kI dRSTi se jo guNadhArI zaktiyAM vivecya kAvya meM praya kta haiM yahA~ unake rUpa-svarUpa para saMkSepa meM carcA kareMge / deva ( zrI devapUjA bhAvA / ' divyati kyotatiH iti devaH / 'diva' dhAtu vaya ti dhAtu se 'artha' pratyaya earer deva zabda fropanna huA jisakA artha phor3A karanA hai athavA jaya kI icchA karanA athavA svargIya hai / " isa prakAra deva zabda kA artha vivya-dRSTi ko prApta karanA hai / jo divya bhAva se yukta ATha siddhiyoM sahita krIDA karate haiM, jinakA zarIra divyamAna hai, jo lokAloka ko pratyakSa jAnate haiM yaha sarva deva kahalAte haiN|" saccAdeva vahI hai jo vItarAgI, sarvajJa aura hitopadezI ho / jo kisI se da to rAga ho karatA hai aura na dveSa vahI vItarAgI kahalAtA hai / vItarAgI ke janma-maraNa nAdi 15 doSa nahIM hote, use bhUkha-pyAsa bhI nahIM lagatI, samajha lo usane samasta icchAoM para hI vijaya prApta karalI hai / 1. zrI devapUjAbhASA, dhAnatarAya, saMgrahIta grantha-- - bRhajinavANI saMgraha, prakAzaka va sampAdaka - paM0 pannAlAla bAkalIvAla, madanagaMja, kizanagar3ha, sitambara 1956, pRSTha 300 / 2. krIDati jado NibhyaM guNehiM mahaThahiM divvabhAvehiM / bhAsaMta divyakAyA tamhAte vaNiyAM devA // paMca saMgraha prAkRta | 1163, jainendra siddhAnta koza, bhAga 2, jinendra varNI, bhAratIya jJAnapITha, 2028, pRSThAMka 440 / 3. jo jAgadi pacyavacaM tipAlaguNapaJcaehi sujana | loyAloyaM sayalaM so savvaShane devo // kArtikeyAnuprakSA, svAmikumArAcArya, rAjacandra jaina zAstra mAlA, jAmAsa, 2016, gAthA saMkhyA 302, pRSTha 212 / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastutaH rAga-va (pakSapAta) rahita ho aura pUrNa jJAnI ho, vahIM sapA zAstra ( zrI devazAstra gurupUjA )2 zAs' dhAtu se 'kTrama' pratyaya karane para 'zAstra' zabda banatA hai jisakA artha pUjya anya hai| jinavANI jisameM samAhita ho use zAstra ko saMjJA se abhihita kiyA jAtA hai / 'zAstra' jinavANI kA gAvika rUpa hai, jo pratyakSa-parokSa pramANa se vAdhA rahita vastu svabhAvakA kvArtha bosa karAne bAlA, kumArga se haTAkara sarvaprANI mAtra kA hitakArI hotA hai / apanI isI guNa-parimA ke kAraNa pUjya hai| jaina dharma meM 'devazAstra-guru' ko ratna rUpa svIkAra kiyA gayA hai / zAstra bhaDAna hI samyak barmana mAnA gayA hai|' zAstra meM kathita devatva vidyamAna hai phalasvarUpa ratnatraya ko pUrNatA prApta hotI hai| mAptenochinna doSaNa, sarvanAgamedhimA / bhavitavyaM niyogena, nAnyathA hayAptatA bhavet / / ma tpipAsA jarAtaMka janmAntaka bhaya smayAH / na rAga dveSa mohAzya yasyApta. sa prakIrtyate / / -ralakaraNDa zrAvakAcAra, AcArya samantabhadra, prakAzaka-mANika candra digambara jaina graMthamAlA, hIrAbAga, bambaI, vi0 saM0 1982, chaMdAMka 5.6, pRSTha 4 / 2. zrI devazAstra gurupUjA, kuNilAla, saMgRhItamaya-nitya niyama vizeSa pUjana saMgraha, sampAdikA patAsIbAI, gayA (bihAra), bhAdrapadavIra saM. 2487, pR0 113 / 3. zraddhAnaM paramArthA nAmAptAgamata po mRtAma / trimUDhApor3hayaSTAMma samyaka darzanaM samayam / / - ratnakaraNDa zrAvakAcAra 4, jainendra sidAnta koza, bhAga 4, jinendra varNI, bhAratIya jJAnapITha, 2030, pRSThAMka 357 / 4. arahaMta siddhasAhU tidayaM jiNadhammavayaNa parimAhU jiNa nisayA izieNa vadevatA ditu meM bohi / -ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 116, 168, jainendra siddhAnta koSa, bhAga-2 jinendra varNI, bhAratIya jJAnapITha, 2030, pRSTha 433 / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maina bAgamaya meM zAstra ke kaI bheda-prameva kiye gaye hai1. kalpanAstra -visameM aparAdha ke anurUpa bama vidhAna kahA gayA ho| 2. nimita zAstra ___- isameM strI-puruSa ke lakSaNoM kA varNana kiyA gayA ho| 3. bAdhya zAstra jyotirmAna, chandaH zAstra, arthazAstra bAjya zAstra hai| 4. laukika zAstra - vyAkaraNa gnnitaadi| 5. vaidika zAstra - siddhAnta zAstra / 6. sAmayika zAstra - syAdvAda, nyAya zAstra / vastutaH deva kI vANI ko zAstra kahate haiN| vaha vItarAga hai mataH unakI vANI bhI vItarAgatA kI poSaka hotI hai| rAga ko dharma batAye vaha vItarAga vANI nahIM hai / vItarAga vANI kA AdhAra hai tattva-citana / ullekhanIya bAta yaha hai ki isameM kahIM bhI tatva kA virodha parilakSita nahIM hotaa| guru (dhI guru pUjA) "grahaNAti upavizati samyakadarzana, samyak darzana, samyaka jJAna, samyaka cAratra saH gRha / 'gaha' dhAtu se guru zamya banA hai| loka meM guru kA artha 'bar3A' hai| jainadarzana meM paMca parameSThiyoM yathA arhanta, sira, mAcArya, upAdhyAya 1. (a) strIpuruSa lakSaNaM nimitaM, jyotirjJAnaM, chandaH arthazAstra vaidyaM, laukika vaidika samayAzca bAdhya zAstrANa / -- bhagavatI ArAdhanA, 612812 / 7, jainendra sivAnta koza, bhAga 4, jinendra vargI, bhAratIya jJAnapITha, 2030, pRSThAMka 28 / (ba) vyAkaraNa gaNita laukika zAstra hai siddhAnta zAstra vaidika zAstra hai, syAdvAdanyAyazAstra va adhyAtmaka sAmAjika zAstra hai| - mUlAcAra bhASA, 144, jainendra siddhAnta koza, bhAga 4, jinendra varNI, bhAratIya jJAnapITha, 2030, pRSThAMka 28 / 2. Aptopatramanulladhya, mahaSTeSTa virodhakam / / tatvopadezakRta-sArva, zAstra kApatha-paTTanam / / -~~ ratnakaraNDazrAvakAcAra, bAbArya samantabhadra, prakAzaka- mANikacandra digambara jaina graMthamAlA, hIrAbAga, baMbaI, vi0 saM0 1682, chaMdAka, pRSTha / 3. zrI gurupUjA, hemarAja, saMgrahIta prapa-bahajinavANI saMgraha, sampA. prakAzaka-paM0 palAlAla bAkalIvAla, madanagaMja, kizanagar3ha, sitambara 1956, pRSTha 306 / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 144 ) tathA sAdhu meM se eka parameSThI vizeSa hotA hai / ye guru ratnatraya ke dhAraka jIvana-kalyANaka tathA pradarzaka hote haiN|" apane inhIM guNoM ke kAraNa bhaktyAtmaka prasaMgoM meM guru kI vaMdanA kI gaI hai| vastuta: nagna digambara sAdhu ko guru kahate haiM / guru sadA mamayAna, svAdhyAya meM lIna rahate haiN| sarvaprakAra ke Arambha-parigraha se sarvadA rahita hote haiN| viSaya-bhogoM kI lAlasA unameM lezamAtra bhI nahIM hotii| aise tapasvI sAdhuoM ko guru kahate haiM / " paMcaparameSThI (zrI paMca parameSThI pUjana)* paramazcAsohaSTI parameSThI / parameSThina zabda segrISu pratyaya lagAkara parameSThI zabda banA / paramevyomni civAkoze brahmapadeva tiSThatIti arthAt AkAza meM sthiti brahmapada padAdhiSThita brahma vizeSa | tIsa akSaroM se yukta paramaiSTa samAhAra samudAya hI parameSThI hai|" paramekiyoM ko namaskAra karane kI prathA hai| ise jaina sAhitya meM navakAra mantra 1. 'sussUsayA guruNaM samyak-darzanajJAna cAritra gurutayA mukha ityucayante AcAryopAdhyAya sAdhava' / - bhagavatI ArAdhanA / 300 | 511 / 13, jainendra siddhAnta koza, bhAga 2, jinendra varNI, bhAratIya jJAnapITha, 2028, pRSThAMka 251 / 2 paMcamahAvratakalikA mada macanaH krodhaH lobha bhaya vyakta / eya guruM riti bhavyate tasmAjjAnIhi upadezaM // jJAnasAgara / 5 / jainendra siddhAnta koza, bhAga 2, jinendravarNI, bhAratIya jJAnapITha, 2028, pRSThAMka 251 / 3. viSayAzAvazAtIto, nirAraMbhI uparigraha. / jJAnadhyAnatapo raktastapasvI sa prazasyate // --ratnakaraNDa zrAvakAcAra, AcArya samantabhadra, prakAzaka- mANika candra digambara jaina graMthamAlA, hIrAbAga, baMbaI, vi0 saM0 1982, chaMdAMka 10, pRSTha 8 / 4. zrI pacaparameSThI pUjana, rAjamala parvayA, saMgRhIta graMtha-jJAnapITha pUjAMjali, prakAzaka- bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa-1, saMskaraNa 1969 pRSTha 127 / 5. paNatIsa sola chappaNa caudugamegaM ca jabaha bhASaNu / parameThiTavAcayANaM aNNaM ca guruvaeseNa // - bRhadravya saMgraha, nemicandrAcArya, zrI madarAcandra jaina zAstra mAlA, AgAsa, 2022, zloka saMkhyA 49, pRSThAMka 187 / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko saMjJA pradAna kI gaI hai| parameSThI ke upadeza unakA cintabana mokSamArga kA pradAyaka hai|' janavarzana meM parameSThI pA~ca prakAra ke kahe gae haiM yathA 1. ahaMnta 2. siDa 3. AcArya 4. upAdhyAya 5. sAdhu arahaMta-'ahaM pUjayAmi' dhAtu meM arhanta zabda banatA hai / ahaM se 'artha' pratyaya karane para arhata zabda niSpanna huaa| arhanta pUjya artha meM vyavahata hai| jo gRha sthApanA tyAgakara munidharma aMgIkAra kara, nija svabhAva sAdhana dvArA cAra ghAti karmoM-jJAnAvaraNI, darzanAvaraNI, mohanIya tathA antarAyakA bhaya karake anaMta catuSTaya-anaMta darzana, ananta mAna, anansa sukha, ananta vIrya-rUpa virAjamAna huye ve vastutaH arahaMta haiN| 1. tihi khaNi cavaI jIvagho seThihauArAhau nirU parameThi / -jinadasa caritra, kavirAjasiMha, mAtAprasAda gupta, ema. e., DI. liTa. geMdolAla eDavokeTa, maMtrI, prabaMdhakAriNo kamaTI, mahAvIra jI, vI0 sa0 2475, chaMdAMka 52, pRSThAMka 23 / / 2. Namo arihatANaM, NamosiddhANa, Namo AiriyANaM / Namo uvamAyANaM, Namo loya savva sAhaNa // -SaT khaNDAgama / / 1,111 / 8, jainendra siddhAnta koza, bhAga 3, jinendra varNI, bhAratIya jJAnapITha, 2026, pRSThAMka 258 / 3. arahaMti NamokAraM arihA pUjA sarutmA loya / arihaMti vaMdaNa NamaMsaNANi arihati pUya savakAraM / arihanta sidhda gamaNa arahatA teNa ucceti / / -mUlAcAra / 505-562 / jainendra siddhAnta koza, bhAga 1, jinendra varNI, bhAratIya jJAnapITha, saMvat 2027, pRSThAMka 140 / 4. jaravAhi jamma maraNaM caugaegamaNaM ca puNNa pAvaMca / hatUNa do sakamme hau NANamayaM ca arhNtoN| -bodhapAhaDa, aSTapAiDa, kundakundAcArya, zrI pATanI digambara jaina grantha mAlA, sa.2476, pRSThAMka 128. zloka saMkhyA 30 / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 146 ) jaina darzana ke anusAra vyakti apane karmoM kA vinAza karake svayaM paramAhamA bana jAtA hai / usa paramAtmA kI ko koTiyA~ hotI haiN| yathA (1) zarIra sahita jIvanmukta avasthA - yaha avasthA arhate kI kahalAtI hai| (2) zarIra rahita beha mukta avasthA - yaha avasthA siddha kI kahalAtI hai / mahaMta bhI do prakAra ke hote haiM (1) toSaMkara -- vizeSa puSya sahita mahaMta jinake pA~ca kalyANaka - garma, janma, tapa, jJAna, mokSa-mahotsava manAe jAte haiM, tIyaMkara kahalAte haiM / (2) sAmAnya- inake kalyANaka nahIM manAe jAte haiM / ye sabhI sarvajJatva yukta hote haiM ataeba unheM kevalI bhI kahate haiM / jaina dharma meM arhanta zabda kA bar3A mahatva hai| siddhAvasthA kI yaha prathama zreNI hai / arhamsa sazarIra hote haiM isalie Arya khaNDa meM bihAra karate hue dharmopadeza karate haiN| to kara arahanta ke samavazaraNa hotA hai zeSa arahaMta ke gaMdhakuTI hotI hai / siddha- 'sigha' dhAtu se 'vatta' pratyaya karane para siddha zabda niSpanna hotA hai jisakA artha muktAtmA hai| jaina vAGmaya meM siddha aSTakarmo se mukta AtmA vizeSa hai| zukla dhyAna meM karmoM kA kSaya karake jo mukta hotA hai use siddha kahA gayA hai|" yaha AtmAloka ke UrdhvaM bhAga meM virAjamAna rahatI hai / " para bravyoM se sambandha TUTane para muktAvasthA kI siddhi hone se 1. jainendra siddhAnta koza, bhAga 1, jinendravarNI, bhAratIya jJAnapITha, sa0 2027, pRSThAMka 140 / 2. jhANe kammakakha karivi mukkau hoi anaMtu / jiNavara deva hU so jiviya pAmaNiu siddha mahetu // -- paramAtmaprakAza, yogIndradeva, rAjacandra jainazAstramAlA, banAsa, 2026, dohA 20, pRSThAMka 304 / 3. jaTukamma veho loyA loyassa jANabovaTThA / purisAyAro appAsiddho jhAeha loyasiharasyo / / - bRhadadravya saMgraha, nemicandrAcArya, rAjacandra jaina zAstramAyA, bAgADa, 40 2026, zloka saMkhyA 51, pRSThAMka 195 / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 147 ) siddha kahalAtA hai| siddha tInoM loka ke prANiyoM kA hita karane vAle kahe gae haiN|" vastutaH jo gRhastha avasthA kA tyAgakara muni dharma sAdhana dvArA bAra ghAti karmoM kA nAza hone para ananta catuSTaya prakaTa karake kucha samaya bAda madhAti karmoM ke nAza hone para samasta anya dravyoM kA sambandha chUTa jAne para pUrNa mukta ho gaye haiM, loka ke agrabhAga meM kiMcita nyUna puruSAkAra birAjamAna hogaye haiM, jinake dravya karma, bhAvakarma aura nokarma kA abhAva hone se samasta Atmika guNa prakaTa ho gaye haiM ve vastutaH siddha kahalAte haiM / AcArya - 'ar3a' upasarga 'cAra' dhAtu 'jayata' pratyay hone para AcArya na kI niSpatti huI hai| isakA prayoga adhikatara rahasya ke sAtha jJAnopadeza dene vAle vidvAnoM ke lie kiyA jAtA hai| AcArya meM chatIsa guNa vidyamAna hote haiN| vaha bAraha prakAra kA antaraMga tathA bahiraMga lapa, vazadharma, paMcAcAra, paTkarma tathA tIna guptiyoM kA AcaraNa karane vAle hote haiN|" mAcArya para muni saMgha kI vyavasthA tathA nae muniyoM ko dIkSA dilAne kA dAyitva bhI vidyamAna rahatA hai / " vastutaH jo samyagdarzana, samyak cAritra ko adhikatA se pradhAna pada prApta karake muni saMgha ke nAyaka hue haiM tathA jo mukhyata: nivikalpa svarUpAcaraNa meM hI magna rahate haiM, para kabhI-kabhI rAgAMza ke udaya se karuNA buddhi ho to dharma ke lobhI anya jIvoM ko dharmopadeza dete haiM, dIkSA lene vAle ko yogya jAnakara 1. aNNuvivadhuvi tihuyaNahaM sAsaya sukkhasahAu / tityu jisabalu vikAla jiya vivasaI labdha sahAu / -- paramAtma prakAza, yogIMdudeva, rAjacandra jaina zAstra mAlA, agAsa sa0 2029, dohA chaMdAMka 202, pRSThAMka 305 / 2. 'jJAna darzana cAritra tapo vIryAcAra yuktatvAtsaMbhAvita parama zuddhopayogabhUmikAnA cAryopAdhyAyasAdhutva viziSTAna zramaNAMzca praNamAmi / ' - pravacanasAra, tAtparya vRtti / 2, janendra siddhAnta koza, bhAga 4, jinendravarNI, bhAratIya jJAnapITha, saM0 2030, pRSThAMka 411 3. sadAcAra vihahU sadA AAyariyaM caraM / bAyAra mAyAravato nAriyoteja ummade || - mUlAcAra, gAyA saMkhyA 506, jainendrasiddhAnta koza, bhAga 1, jinendravarNI, bhAratIya jJAnapITha, sa0 2027, pRSThAMka 252 / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 148 ) garIkSA dete haiM, apane doSa prakaTa karane vAle ko prAyazcita vidhi se hara karate hai-aise pavitra mAcaraNa karane aura karAne vAle pUjya Atmana vastutaH mAcArya upAdhyAya--'upa' upasarga tathA 'adhi' upasarga meM 'I' dhAtu 'ghara' pratyaya ke yoga se upAdhyAya zabda niSpanna hai jisakA artha ratnatraya tathA dharmopadeza ko yogyatA rakhane vAlA hai| loka meM pracalita 'upAdhyAya' zabda jAti vizeSa kA bodha karatA hai kintu jainadharma meM isakA bhinna artha hai| ratnatraya sapA dharmopadeza kI pogyatA rakhane vAle muni ko bhAcArya dvArA para pradAna kiyA jAtA hai| upAdhyAya muni sagha meM karmopadeza dete hue bhI nirvikAra rahakara AtmadhyAnAdi kArya karate rahate haiN|' nazAstroM ke jJAtA hokara saMgha meM paThana-pAThana ke adhikArI hue haiM tathA jo sasasta zAstroM kA sAra AtmasvarUpa meM ekAgratA hai adhikatara to usameM lIna rahate haiM, kabhI-kabhI kaSAyAMza ke udaya se yadi upayoga vahA~ sthira na rahe to una zAstroM ko svayaM par3hate haiM aura dUsaroM ko par3hAte haiMupAdhyAya kahalAte haiN| ye mukhyataH dvAdazAMga arthAt jinavANI ke pAThI hote hai| sAdhu-sAtanoti parakAryam iti sAdhu arthAt sAdhanA karane vAlA sAdhu kahA jAtA hai| jaina vAGamaya meM jo samyagadarzana, jJAna se paripUrNa zurucAritrya ko sAdhate haiM, sarvajIvoM meM 'samabhAva ko prApta hoM' ke sAdhu kahalAte haiN|' 1. jo rayapattayajuttoNicca dhammovadesaNeNira do| soubajmAmoM appAjavivaravasaho Namo tassa / / grahadavavyasagraha, nemicandrAcArya, zrImadarAjacandra jaMna zAstramAlA, agAsa, sa. 2022, mAthA 53, pRSThAMka 166 / 2. NivANa sAdhae joge sadA jujati saadhvo| sabhA samvesu bhUdesa tamhA te saba sAdhayo / ' mUlAcA', 512 / jainendra siddhAnta koza, bhAga 4, jinendravarNI, bhAratIya jJAnapITha, sa0 2030, pRSThAMka 404 / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) aisA sAdhu virakAla se pravajita hotA hai|' sAdhu meM maTThAisa guNa honA mAvazyaka hai| vastuta: AcArya, upAdhyAya ko chor3akara anya samasta jo muni dharma ke dhAraka haiM mora Atma svabhAva ko cAhate hai bAhya 28 mUla guNoM ko marita pAlate haiM, samasta Arambha aura antaraMga bahiraMga parigraha se rahita hote haiM, savA zAnadhyAna meM lavalIna rahate haiM, sAMsArika prapaMcoM se sagA dUra rahate haiM, unheM sAdhu parameSThI kahate haiN| caityAlaya (zrI akRtrimacetyAlayapUjA)' 'cita' dhAtu meM 'tya' pratyaya hone para 'caitya' samma niSpanna humA, pratya' zabba meM 'mAlaya' zabda sandhi karane para 'caityAlaya' zamba bnaa| palpa kA barSa pratimA hai-Alaya sthAna ko kahate haiN| isa prakAra mahA~ pratimA virAjamAna hoM vaha caityAlaya kahalAtA hai| caityAlaya do prakAra se kahe gaye hai, yathA1. cira pravajitaH sAdhuH / - sarvArthasiddhi, 6 / 24 / 442110, jainendra siddhAnta koza, bhAga 4, jinendra varNI, bhAratIya jJAnapITha, sa0 2030, pRSThAMka 404 / 2. pAMca mahAvrata, pAMca samiti, pAMca indriyoM kA rodha, kezaloMca, SaT Avazyaka, acelakatva, asnAna, bhUmizayana, adaMtadhAvana, bar3e-bar3e bhojana, eka bAra AhAra ye vAstava meM zramaNoM ke aTThAIsa mUla guNa jinavara ne --pravacanacAra, kudakudAcArya, prakAzaka-- maMtrI zrI sahajAnaMda zAstramAlA, 185-e. raNajItapurI, sadara, meraTha, san 1976, zlokAMka 208-206, pRSTha 364 / 3. zrI akRtrima caityAlaya pUjA, nema, saMgRhIta maMtha-jana pUjApATha saMgraha, prakAzaka-bhAgacanda pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 251 / 4. zrImadbhagavat sarvavItarAga pratimAthiSThita caityagRhaM / -bodhapAhuDa TIkA / 876 / 13, jainendra sidAnta koza, bhAga 2 jinendravarNI, bhAratIya jJAnapITha, vi0 sa0 2028, pRSTha 302 / 5. kRtyAkRtrima-cAru caityanilayAna nityaM trilokIgatAn / baMde bhAvana-vyantaradya tivarAn banImarAvAsa gAna / / kRtrimAkRtrimajinacatya pUjAdhyaM / jJAnapITha pUjAMjali, bhAratIya jJAnapITha, san 1966, chaMdAMka 1, * pRSThAMka 5 / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 150 ) (1) akRtrima caityAlaya - ye caMsyAlaya cAroM prakAra ke devoM ke bhavana, prAsAdoM va vimAnoM tathA sthala-sthala para madhyaloka meM virAjamAna hai / (2) kRtrima caityAlaya -ye manuSyakRta haiM tathA manuSya loka meM nirmita kie gae haiN| akRtrima tyAlaya - caityAlaya pavitra sthAna haiN| yahA~ madhyaloka ke jIva nahIM pahu~ca sakate / kintu indrAdi deva yahA~ Akara ina saMsthAlayoM meM virAjamAna jina pratimA kA stavana karate haiN| ye caityAlaya naMdIzvaradvIpa meM haiN| ye sabhI sthAna tIrtha hai ataeva inakI vaMdanA kI gaI hai / zranaMdIzvaradvIpa kI pUjA ' tathA zrI akRtrima caityAlayoM kI pUjA nAmaka racanAyeM isI tIrtha bhAva kA pariNAma hai / AcArya kundakunda ne likhA hai ki- kailAsaparvata se RSabhanAtha, campApura se vAsupUjya, giranAra se neminAtha, pAvApura se mahAvIra tathA zeSa bosa tIrthaMkara sammedazikhara se mokSa gae haiM una sabhI ko namaskAra kiyA hai|" pUjAkAra ne siddhakSetra kI pUjA nAmaka kAvya racakara tIrtha kSetroM kI vaMdanA kI hai| bhI nirvANapUjA isI se sambandhita hai / " caubIsa tIrthaMkara (zrI caturviMzati tIrtha kara samuccaya pUjA ) * 4 tarati pApAvika yasmAta tat tIrtha / 'ti' dhAtu se uNAdi pratyaya 1. zrI naMdIzvaradvIpapUjA, yAnatarAya, saMgRhIta graMtha - rAjeza nityapUjApATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, san 1976, pRSTha 171 / 2. kailAse vRSabhasya, nivRti mahAvIrasya pAvApuraM - campAyAM vasupUjya tuma jinapateH sammeda zele haMtAma / zeSANAmapi caurjayanta zikhare nemIzvara sthArhatya nirvANAvanayaH prasiddha vibhavAH kurvantu teM maMgalam | - maMgalASTaka, jJAnapITha pUjAMjali, bhAratIya jJAnapITha, 1969 I0, chaMdAMka 6, pRSThAMka 5 / 3. zrI nirvANakSetra pUjA, khAnatarAya, saMgRhItabaMdha -- rAjeza nityapUjApATha sagraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1676 I0, pRSTha 373 / 4. hIrAcaMda, zrI catuvizati tIrthakara samuccayapUjA, saMgRhIta graMtha-nitya niyama vizeSapUjana saMgraha, sampA0 va prakAzikA -0 patAsIbAI jaina, gayA (bihAra), pRSTha 71 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karane para sAmanatA hai jisakA artha hai pApoM se taranA tathA hi' bArI 'kara' sammamA mayati karotIti karaH / isa prakAra tIrthasya kara: taukr| isa prakAra tIrthakara kA artha svayaM arthAt dUsaroM ko pAra karane vAlA hai| banadarzana meM saMsAra-sAgara ko svayaM pAra karane tathA karAne vAle mahApuskha ko tIrthakara kahA gayA hai| aisI AsmA tIrthakara nAma karma ke udaya tIrthakara hotI hai| tIbaMkara banane ke saMskAra SoDsa kAraka rUpa atyanta visara bhAvanAmoM hArA utpanna hote haiN| unake pAMca kalyANaka sampanna hote haiN|' jainadharma meM caubIsa tIrthaMkaroM kA ullekha hai|' manalikhita lekhanI meM pratyeka kA paricaya prastuta karanA hameM abhIpsita hai| (1) RSabhanAtha (zrI RSabhadevapUjA) bhagavAna RSabhanAya prathama tIrthakara haiM astu inheM AdinAtha bhI kahate haiN| inake pitA kA nAma nAbhirAya aura mAtA kA mAma madevI thaa| mApakA 1. 'tIrthakRtaH saMsArottaraNaheta bhUtvAttIrthamivatIrthamAgamaH / tskRtvtH| samAdhizataka / 2 / 222 / 24, jainendra siddhAnta koza, bhAga 2, jinendravarNI, bhAratIya jJAnapITha, sa0 2028, pRSThAMka 372 / / 2. jainendra siddhAnta koza, bhAga 2, jinendravarNI, bhAratIya jJAnapITha, sa. 2028, pRSThAMka 371 / 3 RSabha ajita saMbhava abhinaMdana, sumati padama supArzva jinarAya / canda puhupa zItala zreyAMsa jina, vAsupUjya pUjita surarAya / / vimala ananta dharma jasa ujjvala, zAMti kuSu ara malli manAya / muni suvrata nami nemi pArya prabhu, varddhamAna pada puSpa car3hAya / / -bAlabodha pAThamAlA, bhAga 1, paM0 ratanacanda bhArilla, prakAzakapaMDita ToDaramala smAraka TrasTa, e-4, bApU nagara, jayapura, zrutapaMcamI 29 maI, 1974, pRSTha 10 / 4. zrI RSabhadevapUjA, manaraMgalAla, saMgRhIta graMtha-satyArpayaza, prakAzaka * zikharacandra jaina zAstrI, javAharagaMja, jabalapura, ma.pra., caturva raNa, agasta 1950 I0, pRSTha 5 / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 152 ) janma ayodhyA nagarI meM huA thA / tIrthaMkara paramparA meM prabhu AdinAtha ke aMgUThe meM pratibimbita hone vAlA cinha 'vRSabha' thaa| Apake zarIra kA raMga hema varNa thA / (2) ajitanAtha (zrI ajitanAtha jinapUjA) ' tIrthaMkara krama meM ajita nAtha jo dUsare tIrthaMkara haiN| jitazatru aura mAtA kA nAma vijyaadevii| ApakA cinha pIta / janmasthAna sAketa / pitA kA nAma 'gaja' tathA varNa (3) sambhavanAtha (zrI sambhava nAthajinapUjA) bha0 sambhavanAtha jo tIsare krama ke tIrthakara haiN| Apake mAtA-pitA kA nAma kramazaH susenA aura jitAri hai / cinha hai azva / varNa hai pota aura janmasthAna hai zrAvastI / (4) abhinaMdananAtha (zrI abhinandananAtha pUjA ) " ate krama meM abhinaMdana nAtha kA nAma AtA hai| Apake pitA bhI saMvara aura mAtuzrI kA nAma siddhArthA / janmasthalI hai sAketapurI / suvarNa ke samAna varNa vAle vibhu abhinaMdana kA cinha bandara hai / (5) sumatinAtha (zrI sumatinAtha jinapUjA) far tIkara sumatinAtha jI haiN| pitA kA nAma hai meghaprama aura mAtuzrI haiM- maMgalA / janmasthala hai sAketa / cinha hai cakavA | 1. zrI ajitanAtha jinapUjA, bakhtAvararatna, sagRhIta graMtha- catuvizati jinapUjA saMgraha, prakAzaka - vIra pustaka bhaMDAra, manihAro kA rAstA, jayapura, pauSa saM0 2018, pRSTha 15 / 2. zrI saMbhavanAtha jinapUjA, rAmacandra, saMgRhIta graMtha - caturviMzati jinapUjA, saMgraha prakAzaka -- nemIcanda bAkalIvAla, jainagraMtha kAryAlaya, madanagaMja (kizanagaDha ) rAjasthAna, agasta 1651, pRSTha 30 / 3. zrI abhinaMdananAthapUjA, manaraMgalAla, saMgRhIta gratha - satyArthayajJa, prakAzaka --- paM0 zikharacandra jaina zAstrI, javAharagaMja, jabalapura, ma0 pra0, caturtha saMskaraNa, agasta 1650 I0, pRSTha 32 / 4. zrI sumatinAtha jinapUjA, bakhtAvararatna saMgRhIta graMtha - catuvizati jinapUjA saMgraha, vIra pustaka bhaMDAra, manihAroM kA rAstA, jayapura, pauSa saM0 2018 pRSTha 36 / ly Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( . 153 ) (6) padmaprabha ( zrI padmaprabha jinapUjA) ' kauzAmbI meM janme prabhu padmaprabha ke mAtA-pitA kA nAma kramazaH susImA tathA dharaNa hai| mUMga ke samAna rakta varNIya padmaprabha kA cinha 'kamala' hai / (7) supArzvanAtha (zrI supArzvanAtha jinapUjA ) * haritavarNIya supArzvanAtha kA janma vArANasI meM huA hai| mAtA kA nAma pRthivI aura pitA supratiSTha / ApakA cinha 'naMdyAvarta' (sAMgiyA) hai| (8) candraprabha ( zrI candraprabha jinapUjA) ' AThaveM krama meM candraprabha tIrthaMkara kA nAma AtA hai| camrapurI nagarI meM mAtA lakSmaNA aura pitA mahAsena ke ghara Apane janma liyA / kunda puSya ke samAna raMga vAle candraprabha kA cinha 'arddhacandra' hai / (6) puSpadaMta (zrI puSpadaMtapUjA) 4 terest nagarI meM janme prabhu puSpadaMta ke mAtA-pitA kA nAma hai kramazaH rAmA aura sugrIva / kundapuSpa sadRza ragavAle vibhu kA cinha 'magara' hai / suvidhinAtha ApakA dUsarA nAma hai| (10) zItalanAtha (zrI zItalanAtha jinapUjA) far itaetre jI ke pitA kA nAma dRDharatha aura mAtA kA nAma 1. zrI padmaprabha jinapUjA, vRndAvana saMgRhIta graMtha - rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, san 1976, pRSTha 82 / 2. zrI supArzvanAtha jinapUjA, bakhtAvararatna, sagRhIta pratha- catuvizati jinapUjA, saMgraha, vIra pustaka bhaNDAra, manihAroM kA rAstA, jayapura, pauSa saM0 2018, pRSTha 51 / 3. zrI candraprabha jinapUjA, vRndAvana, sagRhIta graMtha -- jJAnapITha pUjAMjali, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, prathama saMskaraNa 1957 I0, pRSTha 333 / 4. zrI puSpadaMta pUjA, manaraMgalAla, saMgRhIta graMtha - satyArthayajJa, paM0 zikharacandra jaina zAstrI, javAharagaMja, jabalapura, ma0 pra0, caturtha saMskaraNa, jagasta 150, pR0 68 / ww 5. zrI zItalanAtha jinapUjA, rAmacandra, saMgRhIta graMtha - catuvizati jinapUjA saMgraha nemIcanda bAkalIvAla, jaina graMtha kAryAlaya, madanagaMja (kizanagaMja ) rAjasthAna, agasta 1951, pRSTha 65 / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandA hai / Apane mahalapura meM janma liyaa| suvaraNIya zItalanAmA cinha (15) zreyAMsanAtha (zrI zreyAMsanAya jinapUjA) mArahaveM kama ke tIrthakara bheyAMsanAtha ne siMhapurI meM mAtA viSNudevI ke upara se janma liyaa| pItavarNIya apAMsamApa ke pitA kA nAma viSNu hai|maapkaa cinha gaMga' hai| (12) vAsupUjya (zrI vAsupUjya jinapUjA)2 tIrthakara paramparA meM bArahaveM tIrthakara vAsupUjya / bhApake pitA vasapUjya tathA mAtuzrI vijayA hai| janmasthala hai campAnagarI / maMgake samAna rakta varNIya vAsupUjya kA cinha "bhaisA hai| (13) vimalanAtha (zrI vimalanAtha pUjA)' terahaveM tIrtha kara vimalanApa ke pitA kRtavarmA hai aura mAtuzrI jyshyaamaa| janmasthAna hai-kampilanagarI / svarNa sadRzya potaraMgIya zarIra vAle vimalanAtha (14) anaMtanAtha (zrI anaMtanAtha pUjA) potaraMgIya anaMtanApa kA janma sthAna ayodhyApurI hai| Apake pitAzrI siMhasema aura mAtA kA nAma hai sarbayaNA / ApakA cinha 'sehI' hai| 1. zrI zreyAMsanAtha jimapUjA, rAmacandra, saMgRhIta graMtha--caturvidhati jinapUjA saMgraha nemIcanda bAkalIvAla, jaina graMtha kAryAlaya, madanagaMja (kizanagar3ha), rAjasthAna, agasta 1951, pRSTha 65 2. zrI vAsupUjya jinapUjA, vRndAvana, saMgrahIta graMtha - jJAnapITha pUjAali, ayodhyAprasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, prathama saMskaraNa 1957 I0, pRSTha 345 / 3. zrI vimalanAtha pUjA, manaraMgalAla, saMgRhIta aMgha-satyArthayaza, paM. zivaracandra jaina, zAstrI, javAharagaMja, jabalapura, ma0pra0, caturSa saMskaraNa, agasta 1950 I0, pRSTha 61 / 4. bhI anaMtanAvapUjA, manaraMgalAla, saMgRhIta pa-satyArSavA, paM. zikharabandra jaina, zAstrI, javAharagaMja, jabalapura, ma0pra0, caturtha saMskaraNa, agasta 1950I0, pRSTha 69 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 155 ) (15) dharmanAtha (zrI dharmanAtha jinapUjA) ' ranapura meM janme dharmanAtha ke mAtA-pitA kA nAma kramazaH suvatA aura bhAnu nareA hai| Apake tana kA raMga sone ke samAna thA / babU ApakA cinha hai / (16) zAMtinAtha (zrI zAMtinA pajimapUjA ) * zAntinAtha kA janmasthAna hai hastinApura / airA ApakI mAtubhI aura pitAbhI haiM vizvasena / pItavarNa ke zAMtinAtha kA cinha 'hariNa' hai / (17) kuMthunAtha (zrI kaMthunAtha jinapUjA) kuMpanAtha tIrthaMkara paramparA meM satrahaveM krama para haiN| Apake pitA kA nAma sUryasena aura mAtA kA nAma hai zrImatI devI / janmasthAna hai hastinApura / varNa hai svarNa / ApakA cinha 'bakarA' hai / (18) bharanAtha (zrI aranAtha jinapUjA) ' aThArahaveM krama ke tIrthaMkara aranAtha hai| Apake pitA hU~ sudarzana aura mAmI haiM mitrA / janmasthAna hai hastinApura / varNa hai pIta aura cinha hai 'matsya' / (16) mallinAtha (zrI mallinAthapUjA) 4 mallinAtha kA janmasthAna haiM mithlaapurii| Apake pitA hai phuruSa aura mAdhI prabhAvatI / varNa hai pIta / 'kalaza' ApakA cinha hai| 1. zrI dharmanAtha jinapUjA, rAmacandra, saMgRhIta graMtha -- catuvizati jina pUjA saMgraha, nemIcanda bAkalIvAla, jaina graMtha kAryAlaya, madanagaMja (kizanagar3ha) rAjasthAna, agasta 1651, pRSTha 130 / 2. zrI zAMtinAtha jinapUjA, vRndAvana, saMgRhIta graMtha - rAjeza nityapUjApATha saMgraha, rAjendra maiTila varksa, harinagara, alIgar3ha, san 1976, pRSTha 110 / 3. zrI kuMthunAtha jinapUjA, bakhtAvararatna, saMgRhIta graMtha - catuvizati jinapUjA saMgraha, vIra pustaka bhaMDAra, manihAroM kA rAstA, jayapura, poSa saM0 2018, pRSTha 111 / 4. zrI aranAthajinapUjA, rAmacandra, saMgRhItagrantha-caturviMzati jinapUjA saMgraha nemIcanda bAkalIvAla, jaina grantha kAryAlaya, madanagaMja (kisanagada) rAjasthAna, agasta 1951, pRSTha 154 / 5. zrI mallinAtha jinapUjA, rAmacandra, saMgRhIta graMtha-caturviMzati jimapUjA, saMgraha nemIcandra bAkalIvAla, jaina grantha kAryAlaya, madanagaMja (kizanagar3ha) rAjasthAna, agasta 1651, pRSTha 157 / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 156..) (20) munisuvrata (zrI munisuvratanAthapUjA)' sumitra ke suputra munisuvrata kA janma mAtA padamA ke ubara se rAjagRha nagarI meM huaa| ApakA varNa hai nIla aura cinha hai-'kachavA' / (21) naminAtha (zrI naminAthajanapUjA)2 haskIsaveM tIrthakara naminAtha ke pitA zrIvijayanarendra tathA mAtuzrI hai vmilaa| janmasthAna hai mithlaapurii| varNa hai suvarNa / 'nIlakamala' ApakA (22) neminAtha (zrI neminAtha jinapUjA)' tIrthakara paramparA meM bAisaveM tIrthakara neminAtha hai| Apake cacere bhAI haiM bhagavAna kRSNa / Apake pitAzrI kA nAma hai samudravijaya tathA mAtuzrI haiM shivdevii| janmasthAna hai zaurIpura / varNa hai nIla / 'zaMkha' ApakA cinha hai| (23) pAzrdhanAtha (zrI pArzvanAtha jinapUjA) teisaveM tIrthakara pArzvanAtha haiM / inake pitA kA nAma hai azvasena aura mAtuzrI haiM dAmAdevI / janmasthAna hai-vaaraannsii| varNa hai harita / cinha (24) mahAvIra (zrI mahAvIra jinapUjA) tIrthakara paramparA meM caubIsaveM aura antima tIrtha kara bhagavAna mahAvIra haiN| Apake pitA haiM zrI siddhArtha aura mAtuzrI kA nAma hai trizalA / janmasthAna 1. zrI munisuvratanAthapUjA, manaraMgalAla sagRhItagrantha- satyArthayajJa, pa0 zikhara candra jaina, zAstrI, javAharagaja, jabalapura, ma0pra0, catuthaM saMskaraNa, agasta 1650 I0, pRSTha 140 / 2. zrI naminAtha jinapUjA, rAmacandra, sagRhItagrantha-caturvizatijinapUjA, nemIcanda bAkalIvAla, jainagrantha kAryAlaya, madanagaja (kizanagaDha), rAja sthAna, agasta 1941, pR0 176 / 3. zrI neminAthajinapUjA, jinezvaradAsa, saMgRhIta grantha-jainapUjApATha sagraha, bhAgacandra pATanI, 62 nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 111 / 4. zrI pAzrvanAtha jinapUjA, kuMjilAla, saMgrahIta grantha-nitya niyama vizeSa pUjana saMgraha, ba0 patAsIbAI jaina, gayA (bihAra), pRSTha 35 / 5 zrI mahAvIra svAmI pUjA, saMgRhIta grantha-nemIcanda bAkalIvAla, jaina anya kAryAlaya, madanagaMja (kizanagar3ha) rAjasthAna, agasta 1951, pRSTha 204 / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 157 ) hai kumalapura / varNa hai pIta aura ApakA cinha hai 'siNh'| mahAvIra ke dUsare nAma barSamAna, sanmati, dhIra, ativIra haiN| bIsatIrthakara (zrI bosa tIrthakara pUjA bhASA)-videha deza meM bIsatoryakara haye haiM / apAMkita unakA saMkSipta paricaya praSTathya hai--- (1) somandhara- videha kSetra ke pujArIkaNI nagarI ke somandhara svAmI ke pitAzrI kA nAma hai bIhaMsa / (2) yugamandhara- Apake pitA kA nAma zrIvha hai| (3) bAhu- susImA nagarI ke bAhu mAtA vinayA kI kukSi se jnme| Apake pitA kA nAma sugrIva hai| hariNa ApakA cinha hai| 1. sImandhara sImandhara svAmI, jugamandhara jugamandhara nAmI / bAhu bAhu jina jaga janatAre, karama subAhu bAhubala dAre / / jAta sujAta su kevala jJAna, svayaM prabha prabhu svayaM pradhAnaM / RSabhAnana RSibhAnana doSa, anantavIraja koSaM / sorIprama sorIguNamAlaM, suguNa vizAla vizAla dayAlaM / vajUdhAra bhavagiri vajjara haiM, candrAnana candrAnana vara haiM / bhadrabAhu bhadrani ke karatA, zrI bhujaMga bhujaMgama hrtaa| Izvara sabake Izvara chAje, nemiprabhujasa nemi virAje / / vIrasena vIra jaga jAneM, mahAbhadra mahAbhadra bakhAne / namo jasodhara jasadharakArI, namoM ajita vIrata balakArI / --- zrI bIsatIrthakara pUjAbhASA, dhAnatarAya, saMgRhItagraMtha-rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTila varsa, harinagara, alIgar3ha, san 1976, pRSTha 56 / 2. sityavasayala cakkI saTThisayaM puhavareNa avareNa / bIsavI sayale khete sattarisayaM vara do| tIrthakara pRthak-pRthak eka-eka videha deza viSe eka-eka hoI saba utkRSTa pane kari eka sau sAThi hoi / bahuri jaghanya pane kari sItA sItodAkA dakSiNa uttara taTa viSe eka-eka hoI aise eka meru apekSA cyAri hohi / saba mili kari paMcameru ke videha apekSA kari bIsa hohai| --trilokasAra, gAthAsaMkhyA 681, prakAzaka-jaina sAhitya, bambaI, prathama saMskaraNa I0 1618, saMgRhIta graMtha- jainendra siddhAnta koza, bhAga 2, i. jinendravarNI, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, durgAkuNDa mArga, vArANasI-5, prathama saMskaraNa, san 1971, pRSTha 391 / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( e) mavadhyadeza avasthita subAhu kI mAtA kA nAma sunaMdA hai| . (5) saMbAta- malakApurI ke svAmI saMjAta ke pitApI kA kA nAma devasena hai| bhApakA cinha sUrya hai| (6) svayaMprama- maMgalA nagarI ke svayaMprabha kA bimha candramA hai| (7) RSamAnana- susImAnagarI meM sthita RSamAnana kI mAtubhI vIrasenA hai| (5) anantavIrya- ye videha kSetra ke AThaveM tIrthakara haiN| (e) riprama- sUrizrama kA cinha baila hai| (10) vizAlaprama- puparIkanI nagarI ke vizAlaprama ke mAtA-pitA kA nAma kramazaH vinayA aura vIrya hai| (11) bacadhara- ApakA cinha saMkha hai / Apake pitAmI pama rava aura mAtA sarasvatI haiN| (12) candrAnana- pugArIkaNI ke candrAnana kI mAtA kA nAma bayAvatI aura cinha hai-go| (13) candrabAhu- mAtA reNukA ke udara se janme candrabAha kA cinha kamala hai| (14) bhujaMgama- Apake pitA kA nAma mahAbala aura cinha canamA hai| (15) Izvara- susImAnagarI meM avasthita Izvara ke pitA kA nAma galasena aura mAtA kA nAma jvAlA hai| (16) nemiprama- ApakA cinha sUrya hai| (17) borasena- ApakI nagarI punarIkamI hai / bhUmipAla mApake pitA jI tathA bIsasenA ApakI mAtA jI kA (18) mahAbhA vijayA nagarI ke mahAmana pitA devarAja aura mAtA umA ke putra haiN| stavanati ke suputra devayaza kI mAtA kA nAma gaMgA hai| mApakI nagarI sutImA hai| (19) devayaza Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (159 ) (20) ajitavIrSa- kanaka mApake pitAbI kA nAma hai aura mApakA bAhubalI (zrI bAhubalIpUjA)-AditIrthakara RSabhadeva ke dvitIya putra kA nAma bAhubalI hai| bAhubalI kI mAtA kA nAma sunaMdA hai| tapAcaraNa karate huye mApane karma-kula maya kara kevala mAna ko prApta kiyaa| isa prakAra mApa mukta he| isa prakAra jaina-hindI-pUjAkAvya meM uparya kita pUjya zaktiyoM kA saMkSipta paricaya abhivyakta hai| 1. zrI bAhubalIpUjA, dIpacaMda, saMgrahIta graMtha-nitya niyama vizeSa pUjana saMgraha patAsIvAI jaina, gayA (bihAra), bhAvapada vIra saM0 2487 pRSTha 12 // Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhityika rasa-yojanA jaina-hindI-pUjA-kAvya meM rasa kI sthiti para vicAra karane se pUrva yahA~ ana kAya ko dhyAna meM rakhakara rasa-viSayaka saMvAntika carcA karanA Avazyaka hai| hindI-sAhitya meM rasa-viSayaka ko mAnyatAyeM pracalita rahI haiM, yathA 1. laukika AcAryoM ko dRSTi se 2. jaina AcAryoM kI dRSTi se / jaina AcAryoM kI rasa-viSayaka mAnyatA rahI hai- anubhava / anubhava hI rasa kA AdhAra hai| yaha antarmukhI pravRttiyoM para nirbhara karatA hai| AtmAnubhUti hone para hI rasamayatA kI sthiti utpanna huA karatI hai| vibhAva, anubhAva aura saMcArI bhAva jIva ke mAnasika, kAyika tathA vAcika vikAra haiM, ve vastutaH svabhAva nahIM hai / ina vikAroM se pRthaka hone para hI rasoM kI bAstavika sthiti utpanna huA karatI hai / AtmAnubhUti meM kaSAya-krodha, mAna, mAyA aura lobha-bAdhaka hai| krodha, mAna, mAyA aura loma nAmaka kaSAyoM se utpanna vikArI manobhAva rAgadveSa ke janaka hai jinake kAraNa citta kI zubhaazama viSayaka paristhitiyAM utpanna huA karatI haiN| AsmA ina kaSAyoM se kasI rahatI hai aura aisI sthiti meM vyakti ko AtmAnumati prAyaH nahIM ho pAtI / AtmA jaba yaha anubhava karatA hai ki parapadArtha sukha pradAna karate haiM aura avasthA vizeSa meM inhIM se dukha bhI hotA hai taba unake prati iSTa-aniSTa viSayaka bhAvanA rAga-dveSa kI mukhya rUpa se utpAdaka hai|' ina zubha-azubha pariNatiyoM ke vinAza hone para zuddha AtmAnubhUti se rasodreka hone lagatA hai| 'vatyu sahAvo dhammo' arthAt vastu kA svabhAva hI dharma hai| bastu kA prabhAva usakA vyaktitva hai jo astitva para nirbhara karatA hai| vastu ke prabhAvA1. mokSamArga prakAzaka, paM. ToDaramala, samtIgranthamAlA, vIrasevA maMdira, variyAgaMja, dillI, vI. sa. 2476, pRSTha 336 / / . . Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 191 ) bAsakti hone para vyakti ko sukha-duHkha kI anubhUti huA karatI hai| vAstavikatA yaha hai ki jaba hRdaya meM viveka yathArthajJAna kA udaya hotA hai taba prabhAva janya virasatA aura viSamatA kA pUrNataH visarjana ho jAtA hai aura isa prakAra nirantara AtmAnubhUti hone lagatI hai|' jaina AcAryoM ko rasoM kI parisaMkhyA meM kisI prakAra kA vivAda nahIM rahA / unhoMne paramparAgata navarasoM ko hI svIkRti dI hai| bAla kaviyoM kI bhAMti jaina AcAryoM ne zAntarasa ko rasarAja kahA hai| ina kaviyoM ko rasa aura unake sthAyI bhAvoM meM paramparAnumokti vyavasthA meM yatkiSita parivartana bhI karanA par3A hai jisakA mUlAdhAra AdhyAtmika vicAradhArA hI rahI hai|' 1. hindI-jana-sAhitya-parizIlana, (bhAga 1), zrI nemicandra jaina jyoti SAcArya, prakAzaka-bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roSa, banArasa, prathama saMskaraNa 1656 I0, pRSTha 225 / 2. prathama siMgAra vIra dUjo rasa, tIjo rasa karuNA sukhadAyaka / hAsya caturtha rUdra rasa paMcama, chaTThama rasa bIbhaccha vibhAyaka // saptamabhaya aTThamarasa adbhuta, navamau zAta rasani ko nAyaka / e nava rasa eI nava nATaka, jo jahaM magana soi tihi lAyaka / / --sarvavizuddhi dvAra, nATakasamayasAra, racayitA-kavivara banArasI dAsa, prakAzaka- zrI digambara jaina svAdhyAya madira TrasTa, sonagar3a ( saurASTra), prathama saMskaraNa vIra saMvat 2467, pRSTha 307 / 3. sobhA meM siMgAra base vIra puruSAratha meM, ___komala hie meM karanA rasa bkhaaniye| AnaMda meM hAsya rUDamaMDa meM virAje rudra, bIbhatsa tahA~ jahA~ pilAni mana bhAniye / / ciMtA meM bhayAnaka athAhatA meM adbhuta, mAyA kI yaruci tAma sAMta rasa mAniye / - eI navarasa bhavarUpa eI bhAvarUpa, iniko vilechina sudriSTi jAge jAniye / / -sarvavizuddhidvAra, nATaka samayasAra, racayitA-banArasIdAsa, prAmakazrI digambara jaina svAdhyAyamadira TrasTa, sonagar3ha (saurASTra ), aSama saMskaraNa vIra saMbada 2467, pRSTha 307-308 / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inakI vRSTi meM rasa aura unake sthAyI bhAvoM ko nimna phanaka meM ekasvasta kiyA jA sakatA hai, yathA sthAyIbhAva 1. zRMgAra 1. zomA 2. vIra 2. puruSArSa 3. karaNa 3. komalatA 4. hAsya 4. AnaMda 5. bhayAnaka 5. cintA 6. umastA 7. bIbhatsa 7. glAni 8. adbhuta 8. acAhatA 6. zAnta hai. mAyA kI avacitA manovaijJAnika dRSTikoNa se ina rasoM ko do bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai,' thA rAgakoTi meM rati, hAsa, utsAha aura vismaya nAmaka sthAyI bhAvoM ko sammilita kiyA gayA hai jinake dvArA kramazaH zRMgAra, hAsya, bIra aura madabhuta rasoM kA janma hotA hai| isI prakAra deSa koTi meM zoka, koSa, bhaya aura jAptA jinake dvArA kamazaH, karuNa rokha, bhayAnaka aura bIbhatsa rasoM kA nirUpaNa humA karatA hai| rAgoSonoM kA parimAna hone para vairAgya-nirveda bhAva kA janma hotA hai|yh ahaMbhAva kI samarasatA kI avasthA hai| isa avasthA meM svonmukha rUpa se pratibhAsita hone lagatI hai| zAntarasa ko veSamUlaka mAnane para Apatti ho sakatI hai kyoMki rasAnubhUti ke samaya vyakti rANa-va bihIna mAnA jAtA hai| isa rasa meM misikta prANI suna- cintAdi se vimukta ho jAtA hai ataH zAntako veSamUlaka bhAva 1. jaina kaSiyoM ke hindI kAvya kA kAvyazAstrIya mUlyAMkana, paMcama adhyAya, 0 mahendra sAgara pracaMDiyA, mAgarA vizvavidyAlaya vApI .sida upAdhi hetu svIkRta zodha prabandha, sana 1674, pRSTha 314 / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 163 ) vagata kahanA saMgata nahIM lagatA hai| zAnta rasa ke Azraya se mana kA nirveda, ke sukha aura vaibhava ke prati use udAsIna banA detA hai / vyakti paraloka sukha kI AkAMkSA se isa loka ke sukhoM se mu~ha mor3a letA hai / jagata ke prati yaha taTasthatA, udAsInatA aura viSaya-vaibhava kI upekSA yadi dveSa nahIM to rAma bhI nahIM, ise to vastutaH ina donoM ke bIca kI avasthA ho mAnanA hogA / ye dveSamUlaka pravRtiyA~ rAgamUlaka pravRtiyoM se sarvathA bhinna haiM / kisI bhI kRti meM ina donoM kA saMkara athavA milA-julA varNana doSa hI kahalAtA hai na ki guNa / " isa prakAra jaina AcAryoM ne ina rasoM ke antaraMga meM jina bhAvanAoM kI vyApakatA para bala diyA hai| vaha sva-para-kalyANa meM sarvA sahAyaka pramANita hotI hai| AtmA ko jJAna guNa se vibhUSita karane kA vicAra zrRMgAra, karma nirjarA kA udyama vIra, sabhI prANiyoM ko apane samAna samajhane ke lie karuNa, hRkya meM utsAha evaM sukha kI anubhUti ke lie hAsya, aSTakoM ko naSTa karanA raudra, zarIra ko azucitA kA cintavana bIbhatsa, janmamaraNa ke duHkha kA cintavana bhayAnaka, AtmA kI ananta zakti ko prApta kara vismaya karanA adbhuta tathA dRr3ha vaMrAgya dhAraNa kara AtmAnubhava meM lona hogA zAntarasa kahalAtA hai / uparyaMta vivecana ke AdhAra para yaha sahaja meM kahA jA sakatA hai ki zAntarasa meM sabhI rasoM kA samAhAra ho jAtA hai tathA vyaktizaH pratyeka rasa kA kSetra aura isakI virATatA asaMdigdha pramANita ho jAtI hai / ullikhita sthAyI bhAvoM meM raudra, adbhuta, vIbhatsa aura zAntarasa ke sthAyIbhAva to paramparAnumodita sthAyI bhAvoM meM paryApta sAmya rakhate haiM, kintu zeSa rasoM ke sthAyI bhAvoM kI udbhAvanA sarvathA navIna aura maulika hai / AcArya vizva nAtha ke anusAra avirUddha athavA virUddhabhAva jise pracchanna nahIM kiyA jA sake, vaha vastutaH AsvAda kA mUlabhUta bhAva hI sthAyIbhAva hai / " 1. hindI kAvyazAstra meM zRMgAra rasa vivecana, DA0 rAmalAla varmA, pRSTha 41-42 / 2. aftear viruddhA vA yaM tirodhAtumakSamAH / AsvAdAG kurakandosaau bhAvaH sthAyIti saMmataH // 4 // -sAhityadarpaNa, tRtIya pariccheda, AcArya vizvanAtha, prakAzaka- caukhambA saMskRta sIrIja Aphisa, vArANasI-1, tRtIya saMskaraNa, vi0 saM0 2023, zloka saMkhyA 174, pRSTha 181 / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 164 ) caina mAcAyoM kI sthAyI bhAvoM se sambandhita navIna udbhAvanA viSaya meM saMkSepa meM carcA karanA yahAM asaMgata nahIM hogA / zrRMgAra rasa kA sthAyI bhAva jaina AcAryoM ne paramparAgata sthAyIbhAva 'rati' ke sthAna para zobhA mAnA hai| zrRMgAra kA mUlataH artha zobhA hI hai / usameM arthagatagUr3hatA aura vyApakatA donoM hI hai| koI avirUddha yA virUddha bhAva use chipA nahIM sakatA / rati ko zrRMgAra kA sthAyI bhAva mAna lene meM sabase bar3I Apati to yaha hai ki eka hI viSaya bhoga sambandhI citra vibhinna vyaktiyoM-sAdhu, kAmuka evaM citrakAra yA kavi ke mana meM eka hI bhAva kI udbhAvanA nahIM karatA / isI prakAra hAsyarasa kA sthAyI bhAva paramparAnumodita 'hAsa' ke sthAna para AnaMda mAnA gayA hai| kisI vRtti ko par3hane yA sunane yA kisI dRzya ko dekhane para Ananda kI utpati meM hI hAsya rasa kI niSpatti samIcIna lagatI hai| haMsI kabhI-kabhI to duHkha yA khokSa kI avasthA meM bhI A jAtI hai| paramparAnumodita karuNa rasa kA sthAyI bhAva 'zoka' ke sthAna para komalatA mAnA hai / manovaijJAnika tathyoM ke anusAra bhI zoka meM antardvanda janya cintA kA mizraNa hai, zoka kA janma kisI prakAra kI hAni para nirbhara karatA hai phira usameM komalatA kahA~ sthAna pAtI hai| isa prakAra spaSTa hai ki karuNarasa kA sthAyI AdhAra komalatA, sahAnubhUti aura saralatA hai na ki zoka | vIra rasa kA sthAyIbhAva utsAha ke sthAna para puruSArtha mAnA hai / utsAha to kabhI viparIta kAraNa milane para ThaMDA bhI par3a sakatA hai, jabaki puruSArtha meM to Age bar3hane kI pravRtti ho antanihita hai / puruSArtha kA kSetra bhI 'utsAha' kI apekSA adhika vyApaka hai, usameM utsAha ke sAtha-sAtha lagana aura kriyAzIlatA bhI hai| utsAha meM jahA~ Aveza hai vahA~ vIratA meM gAmbhIrya, utsAha to raNavAdya bajAkara bhI utpanna kiyA jA sakatA hai, jabaki boratA Atmagata hotI hai / isI prakAra bhayAnaka rasa kA sthAyIbhAva bhI kavi ne 'bhaya' ke bajAya 'cintA' mAnA hai / cintA meM bhaya se adhika vyApakatA hai / cintA utpanna hone para hI bhaya utpanna hogA / bhaya ke mUla meM cintA hogI hI / pratyeka bhayAmaka dRzya sabhI ko bhayabhIta karate haiM, yaha sarvathA sambhava nahIM / hama bhayabhIta Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tamI hote haiM, jaba hameM yaha mAzaMkA ho ki usakA kAraNa hamase smbr|| jaba hama apane priya pAtra ko vipatti meM phaMsA dekhate haiM to hameM cintA hone lagatI hai ki aba kyA hogA ? paristhitiyAM jyoM jyoM bhayAnaka hotI jAtI haiM kyoM tyoM hama cintA meM DUbate jAte haiM aura dhIre-dhIre sthiti yahAM taka A jAtI hai ki hama bhaya se sihara uThate haiM / cintA kA kAraNa spaSTa hI pratyakSa yA parokSa rUpa se hama se sambaddha hone ke kAraNa hama bhayabhIta hote haiN| kahane kA maMtavya yaha hai ki cintA utpanna hone para hI bhaya kI bhAvanA sambhava hai| yaha sahaja meM kahA jA sakatA hai ki rasa viSayaka prAcIna prAcArya paramparA ke anusAra hI pUjA kavayitAoM ne pUjA praNayana meM kiyA hai| pUjAkAvya meM pradhAna rasa zAnta aura anya rasa aMgIya hai / aThArahavIM zatI se lekara bosavIM zatI taka race gae pUjA racanAoM meM rasodaka kI kyA sthiti rahI hai? aba yahAM usI nathya aura satya kA saMkSepa meM udghATana kreNge| jaina-hindI-pUjA-kAvya paramparA meM 'devazAstra guru nAmaka pUjA' kA sthAna mahatvapUrNa hai / ina sabhI upAsya zaktiyoM kI gaNa-garimA viSayaka abhivyaMjanA meM niveM va tajjanya zAntarasa kA udreka hamA hai| jaina pUjA kAvya meM rasa-niSpatti viSayaka yaha ullekhanIya bAta rahI hai ki isameM rasa kI sIdhI sthiti parilakSita nahIM hotI / Arambha meM sAMsArikabhakta apanI donaduHkhI avasthA se mukta hone ke lie prabhu kI vandanA karatA hai aura usakI bhakti bhASanA meM uttarottara pravRtti se nivRtti kI ora vikAsa-vikarSa parilakSita hone lagatA hai aura antatogatvA pUjA kAvya ke uttara pakSa meM yaha pUrNataH nivRttimukhI ho jAtA hai| daraasala vivecya kAmya meM yahIM para rasa kI sthiti apanA pUrNarUpa grahaNa kara pAtI hai / rasa kI yaha pUrNa visthA bastutaH zAnta rasamaya hotI hai| pUjA ke jayamAla aMza meM upAsya ke divyaguNoM kA utsAhapUrvaka jayagAna kiyA jAtA hai / Arambha meM isa saMgAyana meM rasa kI sthiti utsAhamayI manumUta ho uThatI hai| kintu kAlAntara meM yahI utsAhajanya manobhAvanA nira tajanya zAntarasa meM parivartita ho jAtI hai| aThArahavIM zatI meM deva-zAstra-gaha pUjA meM ArAdhya deva kI pratimA. bimba meM sukhada bhUgAra kA sundara citraNa parilakSita hai yaha saMyoga bhagAra Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarottara zAntarasa meM pariNata ho jAtA hai| isI pUjA ke jayamAlA maMga meM upAsya kA tuma-gAna karane meM bhakta athavA pUjaka kA mana utsAha tamjanyapurakArya aura vIrocita udAtta bhAvanA se AplAvita ho uThatA hai / anta meM yaha utsAha parama puruSArtha arthAt mokSa sukha kI sthiti kI anumobanA meM zAntarasa rUpa meM pariNata ho jAtA hai| upAsya deva ke janma kalyANaka para bhakta kA hRdaya ullAsa tathA 1. surapati uraga naranAtha tinakari vandanIka supadaprabhA / atizobhanIka subaraNa ujjala dekha chavi mohita sabhA // para nIra kSIra samudra ghaTa bhari agra tasu bahuvidhi ncuu| barahaMta zruta-siddhAnta guru-nirapatha nita pUjA racU / -zrI devazAstra gurupUjA,dyAnatarAya, saMgRhIta pratha-jJAnapITha pUjAMjali, prakAzaka-ayodhyA prasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, san 1957, pRSTha 107 / 2. bau karma kisaTha prakRti nAzi, jIte aSTAdaza doSarAzi / je parama sUguNa haiM anaMta dhIra, kahabata ke chayAlIsa gUNa gaMbhIra // zubha samavazaraNa zobhA apAra, zata indra namanakara sIsa dhAra / devAdhideva arahaMta deva, baMdo mana vaca tana kari suseva // jinakI dhuni have oMkAra rUpa, nira akSaramaya mahimA anUpa / daza-aSTa mahAbhASA sameta, ladhubhASA sAta zataka sucena / so syAvAdamaya saptabhaMga, gaNadhara gUthe bAraha su aMga / ravi zazi na hare so tama harAya, so zAstra namo bahu prItilyAya / / guru bAcAraja uvajhAya sAdha, tana nagana ratanaya nidhi agAdha / saMsAra-deha vairAga dhAra, niravAMchi tape zivapada nihAra // guNa chatisa paccisa ATha bIsa bhavatAranatarana jihAjaIsa / guru kI mahimA baranI na jAya, guru nAma japoM mana vacana kaay|| ___ kIje zakti pramAna zakti binA saradhA dhare / 'cAnata' saradhAvAna ajara amara pada bhogave / / -zrI devazAstra guruvA, dhAnatarAya, saMgRhIta graMya-jJAnapITha pujAMjali, prakAzaka -ayodhyAtrasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, san 1957, pRSTha 110-111 / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 197 ) vismayakArI bhAvanAmoM ke botaprota ho jAtA hai| pramu-prabhutA kA pita bana karatA vA usakA yaha manobhAva zAntarasa meM magna hotA unnIsavIM zatI meM tIrthakara mahAvIra svAmI pUjA ke 'apanAtA' baMga meM utsAha se yukta puzvArtha bhAva tannanya bora rasa kA unake humA hai / bantatogasthA prajaka ke harapa meM yaha vIra rasAtmaka anubhUti zAntarasa meM pariNata ho jAtI hai| 'bI RSamanAtha jinapUjA' meM pUjaka bhagavAna ke garma kalyANaka ke abasara para chappana kumAriyoM aura indrANI ke dvArA harSollAsa anuSThAna para bAnaba 1. solaha kAraNa bhAya tIrthakara je bhaye / haraSa indra apAra meru pe le gaye // pujA kari nija dhanya lakhyo baha cAva soN| hamahU Sor3aza kAraNa bhAveM bhAvasoM / / -zrI solahakAraNa pUjA, dhAnatarAya, saMgrahIta graMtha-jaina pUjA pATha saMgraha, prakAzaka-bhAgacandra pATanI, naM062, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 56 / 2. puni nAcata raMga umaMga bharI, tuma bhakti viSe pagaema dharI / mananaM ananaM zananaM jhananaM, suraleta tahA~ tananaM sananaM // ghanana ghananaM dhana ghaMTa baje, hamadaM damadaM miradaMga saje / gaganAMgana garbhagatA sugatA, tatatA tatatA atatA vitatA / / dhagatAM gatAM gati bAjata haiM, suratAla rasAla ju chAjata hai / sananaM sanama sananaM nabha meM, ika rUpa aneka judhAra bhrame / / kaI nAri subIna bajAvati hai, tumaro jasi ujvala gAvati haiN| karatAla viSe kara tAla dhareM, suratAla vizAla ju nAda kreN| ina Adi aneka uchAha bharI, sura bhakti kareM pramujI tumarI / . tuma hI jaga jIvana ke pitu ho, tuma hI bina kArana te hita ho / / -zrI mahAvIra svAmI pUjA, vRndAvana, saMgrahIta paMpa-rAjeza nitya pUSA pATha saMgraha prakAzaka-rAjendra meTila baksa, harinagara, alIgar3ha, 1976, pRSTha 137-138 / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 168 ) tajanya hAsya rasa kI niSpati huI hai|' isI prakAra 'zrI sumati nAtha jinapUjA' maiM kavi hRdaya harSAnubhUti kara uThatA hai / " 3 maThArahavIM janmIsavIM zatI kI bhA~ti bosavIM zatI meM praNIta pUjA* kAvya meM raso ke ko sthiti meM koI antara parilakSita nahIM hotA / pUjA kI sampUrNa bhAvanA niveM dajanya zAntarasa meM niSpanna hotI hai| isa zatI meM 'zrI mahAvIra svAmI jinapUjA' ke 'aSTa dravya agharya' prasaMga meM saMyoga zrRMgAra kA udra eka nivRtti mUlaka huA hai / " 1. taja ke sarvAratha siddha thAna, maru devyA mAtA kUkha Ana / taba devI chappana je kumAri, te AI ati AnaMda dhAri // te bahuvidha UMcA sevaThAna, indrANI dhyAvata harSamAna || meM kAma pradhAna - zrI RSabhanAtha jina pUjA, vakhtAvararatna, saMgRhItagraMtha - caturvijJati jinapUjA, prakAzaka -- bIra pustaka bhaMDAra, manihAro kA rAstA, jayapura pauSa0 saM0 2016, pRSTha 12 / 2. bAya ke zacI jinaMda goda meM liye tabai / jAna ke surendra dekha moda meM bhaye jaba // nAga meM savAra kInha svarNazaila pe gaye / nhauna ko uchAha ThAna harSa cita meM bhaye / / dekha rUpa Apako anaMga bInatI lahI / indra caMdra vRnda Ana zaraNa carNa kI gahI || -zrI sumatinAtha jinapUjA, saMgRhIta graMtha - caturviMzati jinapUjA, prakAzakavIra pustaka bhaMDAra, manihAroM kA rAstA, jayapura, pauSa saM0 2018, pRSTha 41-42 / 3. kSIrodadhi se bhari nIra kaMcana ke kalazA / tuma caraNani deta car3hAya AvAgamana nazA || cAMdanapura ke mahAvIra torI chavi pyArI / prabhu bhava AtApa nivAra tuma pada balihArI || ---zrI cAMdanagAMva mahAvIrasvAmI pUjA, pUraNamala, saMgrahIta graMtha jaina pUjApATha saMgraha, prakAzaka - bhAgacanda pATanI, naM0 62, nalinI seTha rohakalakattA-7, pRSTha 151 / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI devazAstra guNA' ke 'mayamAlA' aMza meM jIvana ko asthiratA ko vyakta karate hue upAsanA ke atirikta jovana-bama ko nissAratA vyakta kI hai| isa abhivyakti meM karuNarasa kA kahanA hai jo kAlAMtara meM niveMdarUpa meM pariNata ho jAtA hai|' . isa prakAra pUjAkAvya meM pUrNataH zAnsarasa kA paripAka huA hai| rasa kI isa pAkavikatA meM somA-zrRMgAra, utsAha-pora, tavA karaNa Adi rasoM ke abhivazaMna hote haiN| - - - bhavavana meM jImara ghUma cukA, kaNa-kaNa ko jI bhara dekhaa| mRga-sama muga-tRSNA ke pIche, mujhako na milI sukha kI rekhA // . mUThe jaga ke sapane sAre, jhUThI mana kI saba aashaayeN| taba-jIvana-yauvana asthira hai, maNa bhaMgurapala meM murajhAe / -zrI devazAstra gurupUjA, yugala kizora jaina 'yugala', saMgrahItagraMtha-jana pUjA pATha saMgraha, prakANaka-bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI TheTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 30 / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 178 ) vivecya pUjA-kAvya-kRtiyoM meM vyavahRta arthAlaMkAroM kI tAlikA (1) atizayokti (2) upamA (3) utprekSA (4) udAharaNa (6) vyatireka aba yahA~ vyavahata malaMkAroM kI sthiti kA isa prakAra adhyayana kareMge ki mAlaMkArika pratimA pUjA-kAvya ke kaviyoM ko sahaja meM prakaTa ho jAve / zabdAlaMkAra zamdAlaMkAroM meM sarvaprathama hama aprAsa para vicAra kareMge yathA-- anaprAsa kAvyAbhivyakti meM zabdAlaMkAra kA apanA mahattvapUrNa sthAna hai aura zabdAlaMkAra meM anuprAsa alaMkAra kA ullekhanIya mahatva hai| jana-hindI-pUjAkAvya meM vibhinna bhevoM ke sAtha anuprAsa alaMkAra aThArahavIM zatI se vyavahata hai| aThArahavIM zatI ke kavi dhAnatarAya viracita 'zrIbahata siddhacakra pUjAbhASA', 'zrI ratnatrayapUjA' aura 'zrImathapaMcameru pUjA' nAmaka pUjA racanAoM meM chekAnuprAsa aura 'zrI sarasvatI pUjA meM vatyanuprAsa kA 1. paramabrahma paramAtamA paramajoti paramIza / / -zrI bRhata siddha cakra pUjA bhASA, dyAnatarAya, saMgRhItagraMtha-jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7 pRSTha 236 / 2. ziva sukha sudhA sarovarI samyakatrayI nihAra / -zrI ratnatrayapUjA, dyAnatarAya, saMgRhItapatha, rAjeza nitya pUjApATha sagraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgaDha, 1976, pRSTha 11 / 3. surasa suvarNa sugadha suhAya, phalasoM pUjo zrI jinraay| zrI athapacamerU pUjA, dadyAnatarAya, saMgRhItarIya-rAjeza nityapUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1976, pRSTha 166 / 4. chIrodadhi gaMgA, vimala taraMgA, salila amaMgA, sukha sNmaa| -zrI sarasvatI pUjA, yAnatarAya, saMgRhItagraMtha-rAjeza nityapUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila barsa, harinagara, alIgar3ha, 1976, pRSTha 375 / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 176 ) tathA 'zrI athadevazAstraguru kI bhASA pUjA" meM atyAnuprAsa kA prayoga draSTavya hai / uatest zatI ke pUjAkAra bumbAvana anuprAsa vizeSajJa haiM unhoMne eka hI chaMda meM anuprAsa ke vibhinna bhedoM chekA, vRtya, antya - ko 'zrImahAvIra svAmI pUjA' nAmaka kRti meM vyaMjita kiyA hai / isa zatI kI 'zrIcandraprabhujinapUjA" 'zrIpaMcakalyANaka pUjA pATha4, 'zrI neminAthajinapUjA" nAmaka pUjAkRtiyoM meM chekAnuprAsa kA, 'zrIku thunAtha jinapUjA', 'zrI anaMtanAtha 1. prathama deva arahata suzruta siddhAnta jU / gurU niragrantha mahaMta sukatipura paMthajU // - zrI athadeva zAstra gurU kI bhASA pUjA, jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, na0 kalakattA-7, pRSTha 16 / dyAnatarAya, sagRhItagraMtha62, nalinI seTha roDa, 2. jhanana jhanana jhanana jhanana / suraleta tahA~ tananaM tananaM // -- -zrI mahAvIra svAmIpUjA, vRndAvana, sagRhIta graMtha rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 137 / 3. cAru carana Acarana, carana cita-harana cihna cara / - zrI candraprabha jinapUjA, vRndAvana, sagRhItagratha-jJAnapITha pUjAMjali, ayodhyAprasAda goyalIya, matrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, 1657, pRSTha 333 / 4. kamala kevarI kunda ketakI capA marUA sAra / - zrI paMcakalyANaka pUjApATha, kamalanayana, hastalikhita, jaina zodha akAdamI, alIgar3ha me surakSita / 5. kari cita cAtaka catura carcita jagata hU~ hita dhArike / - zrI neminAtha jinapUjA, manaraMgalAla, sagRhItagraMtha-jJAnapITha pUjAMjali, ayodhyAprasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, 1657, pRSTha 366 / 6. zrI phala sahakAra, lauMga anAraM, amala apAraM, saba ritake / - -zrI kumbunAtha jinapUjA, bastAvararatna, saMgrahIta graMtha, jJAnapITha pUjAMjali ayodhyAprasAda govalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa 1657, pRSTha 544 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ binapUnA' nAmaka pUnAoM meM vRtyanuprAsa kA vyavahAra ullekhanIya hai| ukaSTa pUjArapitA vRndAvana viracita 'zrI zAMtinAtha binapUjA" meM asyAnuprAsa aura 'zrIpavamAna jinapUnA" meM zrutyAnuprAsa kA prayoga parilakSita hai| bIsavIM zatI ke pUjAkaSi vinezvaravAsa kRta 'zrI candraprabha pUjA" meM, bolatarAma racita 'zrI pAvApura siddha kSetra pUjA aura nema praNIta 'zrI akRtrima cesyAlaya pUjA meM chekAnuprAsa ke abhivarzana hote haiN| isa zatI ke manya pUjA praNetA hIrAcaMda ne bRtyanuprAsa kA prayoga saphalatApUrvaka kiyA hai|' 1. dazAMga dhUpa dhUmrapandha bhagavanda dhAvahI / zrI anantanAtha jinapUjA, rAmacandra, saMgRhIta ya-rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varga, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 105 / 2. yaha vighna mUla-taha khaMDa khaMDa, cita cintita Ananda maMDa maMDa / -zrI zAMtinAtha jinapUjA, vRndAvana, saMgRhItagrantha-rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varsa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 3. zataka baNDamaca khaNDa, sakala sura sevata aaii| zrI padamaprabhu jinapUjA, vRndAvana saMgrahIta graMpa-rAjeza nitya pUjA pA saMgraha, rAjendra meTila varsa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 82 / 4 cArU carita cakorana ke cita porana candrakalA bhusuure| -zrI candraprabhu jina pUjA, jinezvaradAsa , saMgRhItagraMtha-jaMna pUjApATha saMgraha, bhAgacanA pATanI, naM. 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7 pRSTha 100 / 5. ajara amara avinAzI ziva bala varNI 'daula' rahe sira nAya / -zrI pAvApura siddha kSetra pUjA, daulatarAma, saMgRhItagrantha-jaina pUjA pATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7 pRSTha 146 / jaya amala anAdi ananta jAna, animita ju akIrtama acala pAna / ---zrI akRtrima caityAlaya pUjA, nema, saMgrahItamaya jaina pUjA pATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 253 / Aniya surasaMgA, salila suraMgA, karimana caMgA, bhari bhgaa| -zrI siddha cakra pUjA, hIrAcanda, maMgRhIta prapa-bRhajinavANI saMgraha, sampAdaka va racayitA-paM0 pannAlAla vAkalIvAla, madanagaMja, kizanagar3ha, sitambara 1956, pRSTha 328 / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 ) isa prakAra aThArahavIM zatI se lekara bauMsI zaso taka prajAtiyoM meM anuprAsa apane pramevoM-chekA, bRtya, zrutya aura anya ke sAtha vyavahata humA hai| vizeSa rUpa se pUjA kAvya meM chekAnuprAsa kI bahulatA dRSTagocara hotI hai| pUjAkAvya ke racayitAoM ke lie kAvyasRjana kA lakSya svAntaH sukhAya nahIM apitu samyaka barzana, zAna aura cAritrya viSayaka kalyANakArI bhAvanAoM ko janasAdhAraNa taka pahu~cAnA abhISTa rahA hai| yahI kAraNa hai ki pUjA kAvya ke racayitAoM ne tatkAlIna kAvyAbhivyakti ke pramukha prasAdhanoM ko gahIta kara abhISTa upalabdhi meM yatheSTa saphalatA ajita kI hai| isa dRSTi se unnIsavIM zatI meM giracita pUjAkAvya kRtiyoM meM anuprAsika abhivyakti ullekhanIya hai| punarukti prakAza__ kathana meM puSTatA utpanna karane ke lie kaviyoM dvArA punarukti prakAza alaMkAra kA vyavahAra huA hai / bhaktyAtmaka bhAvanAoM meM punarukti kathana se hI zobhA kI prApti huI hai / jaina-hindI-pUjA-kAzya meM punarUvita prakAza alaMkAra aThArahavI zatI ke kavi dayAnatarAya viracita 'zrI bIsa tIrthakara pUjA', 'zrI solaha kAraNa pUjA,' 'zrI nirvANa kSetrapUjA" aura 'zrI bRhata siddha cakra pUjA bhASA' nAmaka pUjAoM meM punarukti prakAza ke prayoga se adbhuta dhvanyAtmakatA aura layapriyatA kA saMcAra huA hai| 1 sImadhara sImadhara svAmI, jugamandhara jugamandhara nAmI / -zrI bIsa tIrSa kara pUjA, dayAnatarAya, saMgRhIta pratya-rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila basa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 56 / 2-parama gurU ho jaya jaya nAtha parama gurU ho| zrI golahakAraNa pUjA, vAnasarAya, saMgrahItAgya--rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgaDha, 1676, pRSTha 175 / 3-paramapUjya caubIsa, jihaM jihaM pAnaka ziva pye| zrI nirvAma kSetra pUjA, dabAnatarAya, sagRhIta anya, rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varsa, harinagara, alIgar3ha, 1976, pRSTha 373 / 4-pracalA pracalA ude kahAvaM, mArabahe mukhamaMga claa| -zrI bRhata sikha paka pUjA bhASA, pAnatarAma, saMgrahItaSa-banapUjA pATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, maM0 62, nalinI seTha roga, kalakattA-7, pRSTha 238 / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 182 ) unnIsavIM zatAgdi meM pUjA kATya ke kaviyoM ne punarukti prakAza alaMkAra kA vyavahAra kAvya meM bhAvotkarSa ke atirikta usameM svanyAtmakatA kA saphalatApUrvaka saMcAra kiyA hai| kavivara sAdhana kRta kAvya meM punarukti prakAza kA prayoga apekSA kRta adhika huA hai / laya aura dhvanyAtmakatA utpanna karane ke lie kavi ne isa alaMkAra ko gRhIta kiyA hai| bhAvotkarSa meM isa prakAra ke prayoga vastuta: ullekhanIya haiN| 'zrI mahAvIra svAmI pUjA meM kavi ne 'mananaM', 'sananaM' ityAdi zabdoM ko AvRtti meM punarukti prakAza alaMkAra ke abhinava prayoga meM darzana hote haiM / isake atirikta vRdAvana kI anya kRti 'zrI zAMtinAtha jinapUjA'2 meM, kamalanayana kI 'zrI paMcakalyANaka pUjApATha" meM, manaraMgalAla kI 'zrI zItalanAya jinapUjA' nAmaka pUjA racanAoM meM punarukti prakAza alaMkAra kA vyavahAra draSTavya hai / bIsavIM zatI ke kavi sevaka kI 'zrI AdinAtha jinapUjA,5 , daulata 1-sananaM sanana sananaM nabha me, eka rUpa aneka ju dhAra bhramai / -zrI mahAvIra svAmI pUjA, bRndAvana, saMgRhIta graya - rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra maiTila varksa, harinagara, alIgaDha, 1976, pRSTha 138 / 2. sevaka apanI nija Ana jAna, kahanA kari bhI bhaya bhAna bhAna / --zrI zAMtinAtha jinapUjA, vadAvana, sagrahIta matha-rAje nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra maiTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1986, pRSTha 116 / 3. jugapada nami nami jaya jaya ucAri / -~zrI paMcakalyANaka pUjA pATha, kamala nayana, hastalikhita / 4. dhanya tU dhanya tU dhanya tU maiM nahA / -~-zrI zItalanAtha jinapUjA, manaraMgalAla, saMgRhItagrantha-rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra maiTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1606, pRSTha 102 / jagamaga jagamaga hota dazoM dizi jyoti rahI maMdira meM chAya / zrI AdinAtha jinapUjA, sevaka, saMgRhIta pratha-jana pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM. 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7 pRSTha 140 / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 183 ) rAma ko 'zrI campApura siddha kSetrapUjA", kubilAla ko 'bho devamAstha guljA " aura yugala kizora 'yugala kI 'zrI devazAstra gurupUjA' nAmaka pUjA kAvya kRtiyoM meM punarukti prakAza alaMkAra ke abhidarzana isa prakAra yaha sahaja meM kahA jA sakatA hai ki ina jaina-hindI-pUjAkAvya ke racayitAoM ko punarukti prakAza alaMkAra ko gahIta karane meM vastutaH do tathyoM kI apekSA rahA, yathA (1) kAcyAbhivyakti meM adhika prabhAvanA utpanna karane kI dRSTi se / (2) kAvya meM saMgIta aura layapriyatA ke saphala saMcaraNa ke uddezya se isa alakAra kA pUjA kAvyoM meM vyavahAra huA hai| isa dRSTi se kavivara vyAnatarAya aura kavivara vRdAvana dvArA racita pUjA kAdhya kRtiyoM meM punarukti prakAza alaMkAra kA vyavahAra vastutaH ullekhanIya yamaka jana-hindI-pUjA kAvya meM yamaka alaMkAra kA vyavahAra unnIsavIM zatI / 1. molaha vasu ika ika SaTa ikeya, ika ika ika ima ina krama saheya / -zrI campApura siddha kSetra pUjA, daulatarAma, saMgRhItagraMtha-jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 140 / bhara bhara ke thAla car3hAU~ caraNana meM, merA kSudhA roga miTAle / zrIdevazAstra guru pUjA, kujilAla, saMgRhItagratha-nitya niyama vizeSa pUjana saMgraha, sampAdaka va prakAzaka-70 patAsI bAI jaina, IsarI bAjAra, (hajArI bAga), pRSTha 114 / 3. yuga-yuga se icchA mAgara meM, prabhu gote khAtA AyA huuN| -zrI devazAstra guru pUjA, yugala kizora 'yugala' saMgRhIta pratha-rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, prakAzaka-rAjendra maiTila varksa, hari nagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 48 / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i pa j vyavahAra kA koI vizeSa uddezya nahIM rahA hai| abhivyakti meM ina alaMkAroM ke sahaja prayoga se artha meM jo utkarSa utpanna huA hai, ina kaviyoM ko yahI iSTa rahA hai| vAstavikatA yaha hai ki pUjA kAvya meM alaMkAroM ke atizaya upayoga se aroorfroofkta ko bojhila nahIM hone diyA hai| yahA~ hama kathita pUjA- kAvyakRtiyoM meM arthAlaMkAroM kA akArAdi kama se isa prakAra adhyayana kareMge ki pratyeka alaMkAra ke rUpa-svarUpa kA samyak udghATana ho skeN| isa krama meM atizayokti alaMkAra kA sarvaprathama adhyayana kareMge / atizayokti- jaina - hindI -pUja. kAvya meM unnIsavIM zatI ke pUjAkAvya ke racayitA vRMdAvana ne 'zrIcandraprabhu jinapUjA' nAmaka pUjAkAvya kRti meM atizayoSita alaMkAra kA saphala prayoga kiyA hai| isa zatI ke anya kavi manaraMgalAla racita zrI anaMtanAtha jinapUjA' aura 'zrIneminAtha jinapUjA" nAmaka pUjA kAvya kRtiyoM meM atizayokti alaMkAra prayukta hai / 1. tAko varaNata nahi lahata pAra / to aMtaraMga ko kahe sAra / - zrI candraprabhu jinapUjA, vRndAvana, saMgRhIta grantha -- jJAnapITha pUjAMjali, ayodhyA prasAda goyalIya, mantrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa 1657, pRSTha 338 / 2. jaya jaya apAra pArA na bAra / gutha kafthahAre jihvA hajAra / - zrI anantanAtha jinapUjA, manaraMgalAla, saMgRhItagrantha- jJAnapITha pUjAMjali, ayodhyAprasAda goyalIya, mantrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, 1957 I0, pRSTha 356 / 3. tuma dekhata pApa-pahAra bile / tuma dekhata sajjana kaMja khile // - zrI neminAtha jinapUjA, manaraMgalAla, saMgRhItagrantha- jJAnapITha pUjAjali, ayodhyAprasAda goyalIya, mantrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, 1657 pRSTha 370 / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 187 ) bIsavIM zatI meM jinezvaradAsa kRta 'zrI bAhubalI svAmI pUjA' nAmaka Aurator kRti meM atizayokti alaMkAra vyavahRta hai / " isa prakAra jaina - hindI-pUjA- kAvya kRtiyoM meM unnIsavIM zatI ke kaviyoM dvArA atizayokti alaMkAra kA upavahAra sarvAdhika huA hai / upamA jaina- hindI- pUjA- kAvya meM upamAlaMkAra kA vyavahAra aThArahavIM zatI se huA hai| isa zatI ke pUjA praNetA dyAnatarAya dvArA praNIta 'zrI devazAstra gurupUjA bhASA' aura 'zrI nirmANa kSetrapUjA' nAmaka pUjAoM meM luptopamAlaMkAra ke abhivarzana hote haiN| isa zatI ko anya kRtiyA~ 'zrI bRhata siddha cakra pUjA bhASA'" ' zrIdevapUjA bhASA" meM pUrNopamAlakAra ke saphala prayoga vraSTavya haiM / 1. bAla samaM jina bAla candramA / zazi se adhika dhare dutisAra / - zrI bAhubalI svAmIpUjA, jinezvaradAsa, saMgRhIta grantha-- jaMna pUjA pATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa kalakattA- 7, pRSTha 171 / 2. dussaha bhayAnaka tAsu nAzana kosu garuDa samAna hai / -zrI devazAstra gurupUjA bhASA, dyAnatarAya, sagRhIta prantha-- rAjeza nitya pUjA pATha sagraha, rAjendra meTila varksa, hari nagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 42 / 3. motI samAna akhaDa taMdula, amala AnaMda dhari taroM / - - zrI nirvANakSetra pUjA, dyAnatarAya, saMgRhItagrantha - rAjeza nitya pUjApATha sapraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 373 / 4. susvara udaya kokilA vAnI, dusvara gardabha dhvani sama jAnI / - zrI bRhata siddhacakra pUjA bhASA, dyAnatarAya, saMgRhItagrantha jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 242 / 5 mithyAtavana nivArana candra samAna ho / - zrI devapajA bhASA, bAnatarAya, saMgRhItagraMtha - gRhajinavANI saMgraha, sampA0 va racayitA - paM0 pannAlAla vAkalIvAla, madanagaMja, kizanagar3ha, 1656, pRSTha 304 / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 180 ) shina zatI ke pUjAkAra 'bAvana' aura mallajI' ne luptopamAlaMkAra tathA rAmacandra' aura manaraMgalAla " ne pUrNopamAlaMkAra kA vyavahAra paramparAnumodita upamAnoM ke sAtha saphalatApUrvaka kiyA hai / basoM zatI meM zrI AdinAtha jinapUjA' aura 'zrI devazAstragurUpUjA' nAmaka pUjA kRtiyoM meM luptopamAlaMkAra tathA zrIneminAtha jina 1. zAMtinAtha jinake pada paMkaja, / jo bhavi pUje mana vaca kAya / - zrI zAMtinAtha jina pUjA, vRndAvana, saMgRhIta graMtha - rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila vakrsa, harinagara, alIgar3ha, 1976, pRSTha 117 / 2. zrI jina caraNa sarojakU / pUja harSa citacAva / - zrI kSamAvANI pUjA, mallajI, sagRhItagraMtha - jJAnapITha pUjAMjali, ayodhyA prasAda goyalIya, mantrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa 1657, pRSTha 403 / 3. akSata akhaDita matihi sundara joti zazi sama lIjie / - zrI sammeda zikhara pUjA, rAmacanda, saMgRhIta graMtha --jaina pUjApATha saMgraha bhAgacanda pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA 7, pRSTha 127 / 4. paya samAna ati nirmala, dIsata sohano / - zrI anantanAtha jinapUjA, manaraMgalAla, saMgRhItagraMtha - jJAnapITha, pUjAjali, ayodhyAprasAda goyalIya, mantrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, 1957, pRSTha 351 / 5. tRNavata Rddhi saba chor3ike, tapa dhArayo vana jAya / - zrI AdinAtha jinapUjA, sevaka, saMgRhIta graMtha jaina pUjA pATha saMgraha bhAgacandra pATanI, naM0 62, malino seTha pRSTha 27 / roDa, kalakalA-7, 6. mRga sabha mRga tRSNA ke pIche, mujhako na milI sukha ko rekhA / -zrI devazAstraguru pUjA, yugala nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra pRSTha 50 kizora 'yugala', saMgrahIta graMtha -- rAjeza meTila vamasaM. harinagara, alIgar3ha 1976,. Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (19) pUjA aura zrI campApura kSetra pUjA mAnaka pUjA banAnoM meM pra kAra ullikhita hai| isa prakAra jana-hinI-pUjA-kAmba meM vyabahata upamAnoM ke mAdhAra para maha niSkarSa kapa meM kahA jA sakatA hai ki apanI bhAvAbhivyakti meM utkarSa utpanna karane ke lie pUjA kaviyoM ne upamA alaMkAra kA saphalatApUrvaka vyavahAra kiyA hai| upamAlakAra ke vividha prayogoM-pUopamA, suptopamAmeM ina pUjAkaviyoM dvArA paramparAnumokti evaM navIna upamAnoM ke saphala prayoga draSTavya haiM / upamAlaMkAra kA sarvAdhika prayoga aThArahavIM zatI ke pUjAkAvya racayitA vyAnatarAya kI pUjA kRtiyoM meM nyabahuta hai / bhAva kI utkRSTatA ke atirikta bhAvAbhivyaMjanA meM kavivara dayAnatarAya ko peSTa saphalatA milI hai| utprekSA jana-hindI-pUjA-kAvya meM utyamA alaMkAra kA vyavahAra unnIsavIM zatI se parilakSita hai| isa zatI ke uskRSTa pUjA kAvya ke racayitA bAvana ne 'zrIcandragrama jinapUjA' nAmaka pUjAkAvya kRti meM basturabAlaMkAra ko yajita kiyA hai isa zatI ke anya kavivara manaraMgalAla kI pUjAkRti 1. candra kiraNa sama ujjvala lIje, mamata svaccha sarala guNa khAna / -zrI neminAtha jinapUjA, pinezvaradAsa, saMgrahIta aMba-jaMna pUjA pATha maMgraha, bhAgacandra pATanI, naM. 62, nalinI seTha roDa, kalakasA-7, pRSTha 111 / 2. maNi ti sama khaNDa vihIna taMdula lai niike| -zrI campApura siddha kSetra pUjA, daulatarAma, saMgrahAtapaMtha janapUjA pATha saMgraha, bhAgabandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 3. sita kara meM so paya-dhAra deta, mAno bAMdhata bhava-siMdhu-seta / -zrI candraprabha jinapUjA, dadAvana, saMgRhItaSa-jJAnapITha pUjAMjali, ayodhyAprasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa rora, banArasa, 1957 I0, pRSTha 337 / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 180 ) thI neminAtha jinapUjA meM vastutprekSA alaMkAra ke abhivasana hote bIsavIM zatI ke pUjAkAdhya ke kavi jinezvaravAsa praNIta 'zrI bAhubalI svAmI pUjA' nAmaka pUjAkRti meM vastutprekSAlakAra vyavahata hai| jana-hindI-pUjA-kAvya ke kaviyoM kI hindI-kAvya-kRtiyoM meM utkarSa utpanna karane ke uddazya se isakA prayoga huA hai yahA~ utprekSAgata vastu, hetu phala nAmaka prabhevoM kA koI pRthaka rUpa se vivecana karanA ina kaviyoM kA abhipreta nahIM rahA hai| unnIsavIM zatI ke pUjAkAvya ke kavi vRndAvana utprekSAoM ke dhanI haiN| asamaya prasaMgoM ko abhivyaMjanA meM kavi vRndAvana ko utprekSA karane kI apekSA huI hai| isa prakAra kI abhivyaMjanA meM kavi vadAvana ko pUrNa saphalatA prApta huI hai| udAharaNa jaina-hindI-pUjA-kAvya meM aThArahavIM zatI ke kavivara yAnatarAya pUjA viracita 'zrI dazalakSaNadharma" 'zrI bahat siddhacakra pUjAbhASA' nAmaka pUjA kAvya kRtiyoM meM udAharaNAlaMkAra ke apidarzana hote haiN| 1. mAtazivAharaSI mana meM janu Aja prasUti janI mahatArI / ___ --zrI neminAtha jinapUjA, manaragalAla, sagRhIta natha-jJAnapITha pUjAli, ayodhyAprasAda goyalIya, matrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, 1657, pRSTha 327 / 2. veDUra jamaNi parvata mAno nIla kulAcala mathira jAna / -zrI bAhubalI svAmI pUjA, jinezvaradAsa, sagRhIta natha, jainapUjA pATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, na0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 171 / 3. bahumataka saDahi masAna mAhIM, kAga jyoM coMce bhreN| -zrI daza lakSaNa dharmapUjA, dyAnatarAya, saMgRhItagratha-rAjeza nityapUjA pATha sagraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1976, STha 184 / jA pada mAMhi sarva pada chAje, jyo darpaNa pratibiMba virAje / -zrI bRhat siddhacakra pUjA bhASA, dyAnatarAya, saMgrahItagraMtha, jama pUjA pATha saMgraha, bhAgabandra pATanI, naM. 62, nalinI seTha roDa, kalakatA7, pRSTha 24 / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 191 ) atest zatI ke kavivara sevaka praNIta 'zrI AdinAtha jinapUjA' nAmaka pUjAkAvya kRti meM udAharaNa alaMkAra vyavahRta hai / " isa prakAra jaina- hindI- pUjA- kAvya meM udAharaNa alaMkAra kA sarvAdhika, prayoga aThArahavIM zatI ke kavi yAnatarAya kI pUjAkAvya kRtiyoM meM dRSTigocara hotA hai / --- jana- hindI-pUjA kAvya meM rUpaka alaMkAra apane niraMga rUpa meM prayukta hai / rUpaka meM gRhIta upamAnoM meM ina kaviyoM dvArA svataMtratA rakhI gaI hai| rUr3hivaca, rUr3himukta upamAnoM ke sAtha-sAtha aneka navIna upamAna bhI gRhIta haiM / yahA~ isa vRSTi se nimna rUpa meM adhyayana kiyA jA sakatA hai / ya aThArahavIM zatI meM viracita jana- hindI-pUjAoM meM moha, bhava tathA jJAna upameya ke lie kramaza : tama, sAgara' aura dIpa' nAmaka rUr3hibaddha upamAna rUpaka alaMkAra meM vyavaha ta hai / isI zatI meM samyak cAritra, mukti aura zIla upameya ke lie kramazaH 1. kaThina kaThina kara nIsaryo, jaise nisaraM jatI me tAra ho / - zrI AdinAtha jinapUjA, sevaka, sagRhItagratha - jainapUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, na0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 66 / 2. jJAnAbhyAsa kare mana mAhI, tAke moha mahAtama nAhI // - zrI solaha kAraNa pUjA, yAnatarAya, sagRhItayatha - rAjeza nitya, pUjApATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1676 pRSTha 176 / 3. bhavasAgara soM le tire, pUjeM jina vaca prIti / - zrI sarasvatI -- pUjA dyAnatarAya, saMgRhItagraMtha - rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTila vaksaM, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 375 / 4. tihi karmaghAtI jJAna dIpa prakAza joti prabhAvatI / - zrI atha devazAstra guru kI bhASA pUjA, dayAnatarAya, saMgrahIta paMthajaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62, malinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 18 / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 192 ) pAna', phara' aura mamI' nAmaka kavimukta upamAna rUpaka alaMkAra meM parilakSita hai| isake atirikta isa zatAbdi meM bhava, dharma tathA cetana upameya ke lie pramazaH pIjarA', nAva, aura jyoti nAmaka navIna upamAna rUpakAlaMkArAmatargata praSTavya haiN| unnIsavIM zatAgdi ke pUjA-kAmya kRtiyoM meM abhivyakti ke lie hadivaDa, rUr3himukta aura nabIna upamAnoM para AdhArita niraMga rUpakoM kA mUlyavAna sthAna hai| isa zatI ke utkRSTa pUjAkAra vRndAvana ne bhava aura - 1. samyakcAritra ratana samAlo, pAMca pApa taji ke drata paalo| -zrI cAritrapUjA, dyAnatarAya, sagRhIta graMtha, rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 166 / 2. nihavemukatiphala dehU mokoM, jora kara vinatI karoM / -zrI nirvANa kSetra pUjA, dayAnatarAya, saMgrahIta graMtha - rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varsa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pR0 374 / 3. sahuMzIla-lacchamI eva, chUToM phUlana so| -zrI nandIzvaradvIpa pUjA, yAnatarAya, saMgRhIta graMtha-rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 172 / 4. karai karama kI nirajarA, bhava pIjarA vinAzi / -zrI dazalakSaNa dharmapUjA, dhAnatarAya, sagRhItagraMtha-rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila vasaM, harinagara, alIgar3ha, 1976 pRSTha 186 / 5. cAnata dharama kI nAva baiTho, zivapurI kizalAta hai / -zrI ratnatraya pUjA, dyAnatarAya, saMgRhItapatha - rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1976, pRSTha 166 / 6. moha timira hama pAsa, tuma paM cetana jota hai| -zrI bahata siddha caka pUjA bhASA, dhAnatarAya, saMgRhIta graMtha-jainapUjA pATha saMgraha, prakAzaka-bhAgacandra pATanI, naM0 12, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 236 / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (163 ) moha upameva ke lie kamarA : sAgara' aura simira nAmaka upanAva kA prayona rUpaka alaMkAra meM saMdigdha rUpa se kiyA hai / kavivara mAlajI ta bI samAvANI pUnA' meM mukti upameya ke lie zrIphala nAmaka rUr3himukta upamAna ullikhita hai / mana mukti aura mana upameya ke lie kamaza : jAla', ramaNI aura sumeraparvatanAmaka navIna upamAna isa kAla ke pUjAkAvya meM vRSTigobara hote haiN| ___ saboM zatI kI pUjA-kAvya-kRtiyoM meM paramparAgata upamAnoM ke atirikta katipaya navIna upamAnoM ke sAtha niraMgarUpakAlaMkAra kA vyavahAra parilakSita hai| isa kAla ke pUjApraNetAoM ne bhava, moha aura bAna upameya ke 1. jaya zAntinAtha cidU parAja, bhavasAgara meM adabhuta jhaaj| -zrI zAMtinAtha jinapUjA, vRdAvana, saMgrahItagraMtha-rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTila barsa, harinagara, alIgar3ha, 1976, pRSTha 2. mama timira moha niravAra, yaha guna dhAtu ho| ... -zrI candrapramu jinapUjA, bandAvana, saMgRhItagraMtha-mAnapITha pUjAMjali, ayodhyA prasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roga, banArasa, 1957, pRSTha 334 / . 3. kaha malla saradhA karI, muktibophala hoya. -zrI' amAvANI pUjA mallajo, sagrahItagraMtha-jaunapIka prAMjali ayodhyA prasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, 1657, pRSTha 407 / 4. zrI kupadayAla jaga-rijAla.hana bhava-jAla yugmaal| .... -zrI punISa jinapUjA, basatAvararala, sahatiya-mAnapITha pUjAMjali, ayodhyAprasAda goyalIya. maMtrI bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, 1657, pRSTha 542 // 5. pAya jarI maramAdi nAdhikAra mukti ramani bhrtaar| . -zrI pave kalyANaka pUjApATha, kamalanayana, hastalikhita / 6. jaya tRSA paroSaha karata jera / kaha raba calata nahiM mana sumer|| -zrI saptabipUjI, manaramalAla, saMgrahItabaMdha-ropa nitya pUjA pATha saMgraha, gajendra meTila basa, harinagara, alIgar3ha, 1966, pRSTha Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra vyatireka masaMkAra kA vyavahAra unnIsavI satI pUjA-kAyoM kehImA / vyatireka alaMkAra kA vyavahAra kavi ne abarasa mAtA kI pala-parimA apavA saundayAbhivyakti ke lie prasiddha upamAnoM ko haoNna AhArAkara hI sampanna kiyA hai / isa prakAra kI abhivyakti meM ina kaviyoM ko AzAtIta saphalatA prApta huI hai| upayaMkita vivecana se yaha spaSTa hai ki jana-hindI-pUjA-kAvya meM kinakina alaMkAroM kA kisa vidhi prayoga huA hai / ina alaMkAroM ke prayoga dvArA ina kaSiyoM ko apane AcAryatva padarzana karane kA lakSya nahIM rahA hai| unheM mUlata : abhipreta rahA hai apanI bhaktyAtmaka bhAvanA ko sarala vidhi se amita karanA / isa vRSTi se ina kaviyoM ke dvArA alaMkAroM kA prayoga samasaphala hI mAnA jaayegaa| vividha alaMkAroM ke vyavahAra se kaviyoM kI mAyAtmaka-mAvanAko utkarSa prApta huA hai| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chandoyojanA chanda kAvya kI naisargika AvazyakatA hai| chanda aura bhAva kA pragAr3a sambandha hai| bhAva ko adhika saMpreSaNIya banAne kI zakti chanda meM nihita hai| chanda kayitA aura sAmAjika donoM ke lie atyanta mahatvapUrNa hai| chanda ko avatAraNA racayitA ke bhAvAvega ko saMyamita aura niyaMtrita karake usakA pariSkAra karatI hai so sAmAjika ke vyaktitva ko komala aura sasaMskRta banA kara maMgala kA sUtrapAta karatI hai / layAtmaka abhivyakti se pavi epha ko abhIpsita AnaMdopalabdhi hotI hai, to dUsaroM ko bhI layabada abhivyakti ke zravaNa, uccAraNa sathA artha-grahaNa se lokotara AnaMda kI prApti hotI hai| kAvyAbhivyakti meM bahamukhI upayogitAoM kA sAmaMjasya chanda prayoga para nirbhara karatA hai| hindI kAvya-dhArA meM rasAnusAra vividha prasaMgoM meM chandoM ke prayoga meM vaividhya ke darzana hote haiN| jahAM taka jaina-hindI-pUjA-kAvya meM prayukta chandoM ke adhyayana kA prazna hai yahA~ usa para saMkSepa meM vicAra karanA hamArA mUlAbhipreta rahA hai| jaina-hindI-pUjA-kAvya meM battI: chandoM kA vyavahAra huA hai| prayukta ina chandoM ko hama do bhAgoM meM vibhAjita kara sakate haiM, yathA 1. mAtrika chanda 2 Nika chanda pUjAkAvya meM mAtrika chandoM kI saMkhyA teIsa hai jise lakSaNa ke AdhAra para tIna bhAgoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai yapA 1. mAtrika sama chanda 2. mAtrika arva samachanda 3. mAtrika viSama chanda - 1. jaina-hindI-kAvya meM chandoyojanA, Aditya pracaNDiyA dauti, prakAzaka-jaina zodha akAdamI, AgarA roDa, alIgar3ha, prathamasaMskaraNa sana 1676, pRSTha 10 // Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 198 ) vivecya kAvya meM mAtrika samachandoM kI saMkhyA unnIsa hai, asama mAtrika chandoM kI saMkhyA kevala do hai tathA mAtrika viSama chandoM kI saMkhyA mAtra ko hai| jahA~ taka Nika vRtoM kA prazna hai samagra pUjA-kAvya meM unake prayoga kI saMkhyA mAtra nau hai / isa prakAra pUjA-kAvya ke praNetAoM ko vaNika vRtoM kI apekSA mAtrika chandoM kA prayoga adhika Anakalya rahA hai yahAM hama ina chandoM kA adhyayana mAtrA-vikAsa ko dRSTi se pahale mAtrika chandoM kA kareMge aura usake uparAnta akArAvi krama se varNika vRtoM ko apane vivecana kA viSaya bnaayeNge| mAtrika samachanda cobolA bobolA mAtrika samachanda kA eka bheda hai| hindI meM yaha chanda vIra tathA zrRMgAra rasodra ke ke lie ullikhita hai| jana-hinvI-pUjA-kAvya meM unnIsavIM zatI ke pUjAkAra vRndAvana ne 'prAkRta paiMgalama' ke lakSaNoM ke AdhAra para ghobolA chanda kA prayoga 'zrIcandraprabhu jina pUjA' nAmaka kRti meM zAMta rasa ke paripAka ke lie kiyA hai| aDilla mAtrika samachanda kA eka bheda aDilla chanda hai|' sAmAnyataH hindI meM vIrarasAtmaka abhivyakti ke lie aDilla chanda kA prayoga huA hai| jaina-hindI-pUjA-kAvya ke racayitAoM ne hindI kaviyoM kI nAI aDilla chanda ke niyamoM meM paryApta parirtana kiyA hai| aThArahavIM zatI ke kavivara 1. jagannAtha prasAda bhAnu', chandaH prabhAkara, prakAzikA-pUrNimA devI, dharmapatni sva0 bAbU jugala kizora, jagannAthapriMTiMga presa, vilAsapura, saMskaraNa 1660 I0, pRSTha 46 / / AThoM daraba milAya gAya guNa, jo bhavijana jina caMda jjeN| tAke bhava-bhava ke aghabhAjeM, muktisAra sukha tAhiM sjeN|| -zrIcandraprabhu jinapUjA, vRndAvana, saMgahItagraMtha-jJAnapITha pUjAMjali, prakAzaka, -ayodhyAprasAda goyalIya, maMtro, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, prathama saMskaraNa 1657 I0, pRSTha 338 / hindI sAhitya koza, prathama bhAga, sampA0 dhIrendra varmA Adi, prakAzakajJAnamaMDala limiTeDa, banArasa, saMskaraNa saMvat 2015. pRSTha 10 / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) pAnasarAya ne unIsavIM zatI ke kavivara rAmacandra aura basAvararatna' ne tathA bIsavIM zatI ke kavivara javAharalAla, AzArAma' hIrAcanda aura 1. prathama deva barahaMta suzruta siddhAMta juu| guru niragraMtha mahaMta mukatipura patha jU // tona ratana jaga mAMhi so ye bhvidhyaaiye| tinakI bhakti prasAda paramapada pAiye / / -zrI devazAstragurukIpUjAbhASA, dayAnatarAya, saMgRhItagrantha jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA 7, pRSTha 16 / 2. zrI sammedazikhara pUnA, rAmacandra, saMgrahIta ya-jana pUjA pATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 125 / 3. jo pUje manalAya bhavya pArasa prabhu nitahI, tAke duHkha saba jAya bhIta kyApai nahi kithii| mukha sampati adhikAya putra mitrAdika sAre, anukramasoM ziva lahe, 'ratana' imi kahe pukAre / / -~~-zrI pArvanAtha jina pUjA, bakhtAvararatna, saMgahItagraMtha-jJAnapITha pUjAMjali, prakAzaka ayodhyAprasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, saMska0 1657 I0, pRSTha 377 / 4. hai ujjvala vaha kSetra suati niramala shii| parama punIta suThaura mahAguNa kI mahI / / sakala siddhi dAtAra mahA ramaNIka hai| baMdo nija sukha heta acala pada deta hai| -~~ zrI sammeda zikhara pUjA, javAharalAla, saMgrahItagraMtha-bahajinavANI saMgraha, sampA0 va racayitA-pannAlAla vAkalIvAla, madanagaMja, kizanagar3ha, sitambara 1956, pRSTha 468 / 5. zrI sonAgiri siddhakSetra pUjA, AzArAma, saMgRhItagraMtha-jana pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, na0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 150 / 6. zrI siddhacakrapUjA, hIrAcaMda, saMgRhIta graMtha - vRhajinavANI saMgraha, sampA. va racayitA pannAlAla vAkalIvAla, madanagaMja, kizanagar3ha, sitambara 1656, pRSTha 328 / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 200 ) bImacanda' ne bhI isa chanda ko paryApta parivartana ke sAtha apanI pUjA kAvyakRtiyoM meM vyavahAra kiyA hai| ina sabhI pUjAracayitAoM ne isa eMva ko zAMtarasa ke paripAka meM prayoga kiyA hai / caupAI * caupAI mAtrika samachatva kA eka bheda hai / " apabhraMza meM paddhariyA chanda meM copAI kA Adima rUpa vidyamAna hai / " apabhraMza kI kar3abaka zailI jaba hindI meM avatarita huI to paddhariyA chaMda ke sthAna para caupAI chaMda gRhIta huA hai| caupAI chaMda sAmAnyata: varNanAtmaka hai ataH isa chaMda meM sabhI rasoM kA nirvAha sahaja rUpa meM ho jAtA hai / kathAkAvyoM meM isa chaMda kI lokapriyatA kA mukhya kAraNa yahI hai / jaina - hindI-pUjA - kAvya meM isa chaMtra ke darzana aThArahavIM zatI se hote haiM / aThArahavIM zatI ke kavivara dhAnatarAya ne 'zrI nirvANakSetra pUjA' nAmaka kRti meM isa chaMda kA vyavahAra saphalatApUrvaka kiyA hai| * 1. zrI bAhubali pUjA, dIpacanda, saMgRhItagraMtha - nitya niyama vizeSa pUjana sagraha, sampA0 va prakAzikA -0 patAsIbAI jaina, gayA (bihAra), saMvata 2487, pRSTha 62 / 2. hindI sAhitya koza, prathama bhAga, sampA0 dhIrendra varmA Adi, prakAzakajJAnamaNDala limiTeDa, banArasa, saMska0 saMvat 2015, pRSTha 290 / 3. apabhraMza ke mahAkAvya, apabhraMza bhASA aura sAhitya DA0 hIrAlAla, lekha prakAzita nAgarI pracAriNI patrikA, hindI jaina bhaktikAvya aura kavi, DA0 prema sAgara jI jaina, prakAzana bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, vArANasI-5, pRSTha 436 / 4. jaina sAhitya kI hindI sAhitya ko deva, DA0 rAmasiMha tomara, premI abhinadana gratha, prakAzaka- yazapAla jaina, maMtrI, premI abhinaMdana graMtha samiti, TIkamagar3ha ( sI0 AI0 ), saMska0 akTUbara 1946, pRSTha 468 / 5. namoM RSabhakailAsa pahAraM, neminAtha giranAra nihAraM / vAsupUjya caMpApura baMdI, sanmati pAvApura abhinado || dyAnatarAya, sagRhIta gratha - rAjeza nitya rAjendra maiTila varksa, harinagara, alIgar3ha, - zrI nirvANa kSetra pUjA, pUjA pATha saMgraha, prakAzaka sahakaraNa 1976, pRSTha 373 / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 201 ) uatest zatI meM rAmacandra', bastAvararatna', kamalanayana' aura mallajI * viracita pUjA kRtiyoM meM bhI yaha chaMda vyavahata hai / bIsavIM zatI rabimala, horAcaMda nema raghutana kUSa mAta zrIkAMtA Aiyo / dhanada deva Aya baraSA karI, hama jajeM dhana mAna vahI gharI // 1. zrI sammedazikhara pUjA, rAmacandra, gRhItagraMtha -jaina pUjApATha, saMgraha, prakAzaka - bhAgacandra pATanI, na0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 125 / 2. bhramara sAvana dazamI gAiyo, " - zrI kuMthunAtha jinapUjA, bakhtAvararatna, saMgRhItagraMtha pUjAMjali, prakAzaka -ayodhyAprasAda goyalIya, matrI, jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, saMskaraNa 1657 I0, pRSTha 544 : 3. zrI paMcakalyANaka pUjApATha, kamalanayana, hastalikhita | 5. khaNDadhAtu giri acala ju merA, jAna, dakSiNa tAsa bharata bahu gheru / tAme cobIsI traya Agata nAgata aru vartamAna || jJAnapITha bhAratIya 4. zrI kSamAvANI pUjA, mallajI, sagRhItagraMtha -- jJAnapITha pUjAMjali, durgAkuNDa roDa, banArasa, saMskaraNa 165 I0, pRSTha 402 / zrI tIsa cobIsI pUjA, ravimala, sagRhItagraMtha jaina pUjApATha saMgraha, prakAzaka - bhAgacandra pATanI, na062, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 247 / 7. zrI akRtrima caityAlaya pUjA, nema prakAzaka - bhAgacandra pATanI, naM0 62, pRSTha 251 : 6. zrI catuviMzati tIrthaMkara samuccaya pUjA, hIrAcaMda, saMgRhItagraMtha-mitya niyama vizeSa pUjana sagraha, sampA0 va prakAzikA bra0 patAsIbAI jaina, gayA ( bihAra ), pRSTha 71 / saMgRhItagraMtha jaina pUjA pATha saMgraha, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, * 8. zrI viSNu kumAra mahArAja pUjA, raghusuta, saMgRhItagraMtha - rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meDila varksa, harinagara, alIgar3ha, saMska0 1676, pRSTha 367 / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 202 ) dIpacaMda' aura munnAlAla' ne apanI pUjAkAvya kRtiyoM meM isa chanda kA prayoga kiyA hai / jaima- hindI- pUjA - kAvya meM caupAI kA sarvAdhika prayoga aThArahavIM zatI ke kavivara dayAnatarAya ne zAMtarasa ke paripAka ke lie kiyA hai| pari arfreera kA eka vizeSa bheda paddhari hai| apabhraMza ke rasasiddha kavi puSpavaMsa dvArA racita nakha-zikha varNana meM pari chaMda kA prayoga zrRMgAra rasAnubhUti ke lie vyavahuta hai / " hindI ke Arambha meM paddhari chaMda vIra rasAtmaka abhivyakti ke lie vyavahRta hai / bhaktikAla meM yahI chaMda bhaktyAtmaka prasaMga meM zAnta tathA zrRMgAra rasAnubhUti ke lie hindI kaviyoM dvArA prayukta huA hai / hindI ke jaMna kaviyoM ne isa chaMda kA vyavahAra adhikatara dhArmika abhivyakti meM kiyA hai jahA~ maktyAtmaka aura siddhAta viSayaka bAtoM kI carcA huI hai| aThArahavIM zatI ke kavivara vyAnatarAya ne 'zrI anya devazAstra guru kI bhASA pUjA' meM isa chaMda kA saphalatA pUrvaka vyavahAra kiyA hai / * 1. zrI bAhubali pUjA, dIpacaMda saMgraha, sampA0 va prakAzikA bra0 pRSTha 62 / saMgRhItagraMtha - nitya niyama vizeSa pUjA patAsIbAI jaina, gayA ( bihAra ) 2. zrI khaNDagirikSetra pUjA, munnAlAla, saMgRhItagraMtha jaina pUjA pATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 155 3. hindI sAhitya koza, prathama bhAga, sampA0-dhIrendra varmA Adi, prakAzakajJAnamaMDala limiTeDa banArasa, saMska0 saM0 2015, pRSTha 437 / 4. jaina- hindI-kAvya meM chandoyojanA, Aditya pracaNDiyA 'dIti', prakAzakajaina zodha akAdamI, AgarA roDa, alIgaDha, 1676, pRSTha 16 / 5. zubha samavazaraNa zobhA apAra, zata indra namata kara zIza dhAra / devAdhideva arahaMta deva, baMdI mana vaca tana kari sU seva / / - zrI athadevazAstra guru kI bhASA pUjA, dayAnatarAya, saMgRhItagraMtha rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, prakAzaka - rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, saMska0 1676, pRSTha 36 / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 203 ) unnIsavIM zatI ke kavivara vRMdAvana', mamaraMgalAla, rAmacandra', bakhtAvararatna' aura kamalanayana dvArA praNIta pUjA kAvya meM isa chanda kA prayoga huA hai| atest zartoM ke maktakavi daulatarAma, bhavilAlajU", javAharalAla", AzArAma, nema" aura pUraNamala" kI pUjA-racanAoM meM bhI yaha chaMda prayukta hai / 1. jaya candra jinendra dayAnidhAna, bhavakAnana-hAnana dava pramAna / jaya garabha-janama - maMgala dinaMda, bhavi jIva vikAzana zarma-kada || - - zrI candraprabha jinapUjA, vRMdAvana, sagRhItagratha-jJAnapITha pUjAMjali, prakAzaka - ayodhyAprasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, prathama saMskaraNa 1657 I0, pRSTha 336 / - zrI atha saptarSipUjA, manaraMgalAla, saMgRhIta graMtha - rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, prakAzaka - rAjendra meTila vaksaM, harinagara, alIgar3ha, saMskaraNa 176, pRSTha 140 / 3. - zrI giranAra siddha kSetrapUjA, rAmacandra, saMgRhItamaya jaina pUjA pATha saMgraha, prakAzaka- bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7 pRSTha 141 / 4. zrI pArzvanAtha jinapUjA, bakhtAvararatna, saMgRhIta graMtha - rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, gajendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 118 / 5. zrI paMcakalyANaka pUjA pATha, kamalanayana, hastalikhita / 6. zrI pAvApura siddhakSetra pUjA, daulatarAma sagRhItagraMtha jaina pUjApATha saMgraha, prakAzaka- bhAgacandra pATanI, naM062, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 147 / - zrI siddha pUjA bhASA, bhavilAlajU, saMgRhI graMtha - rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha saMskaraNa 1676, pRSTha 71 / 8. zrI sammeda zikhara pUjA, javAharalAla, saMgRhItagra pa- bRhajinavANI sagraha, samphA0 va racayitA sva0 paM0 pannAlAla vAkalovAla, madanagaMja, kizanagar3ha, sitambara 1956, pRSTha 468 / 9. zrI sonAgiri siddha kSetra pUjA, AzArAma saMgRhIta pratha jaina pUjApATha saMgraha, prakAzaka - bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 153 / 7. 10. zrI akRtrima caityAlayapUjA, nema saMgRhIta - jaina pUjApATha saMgraha, prakAzaka- bhAgacandra pATanI, naM. 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 251 / 11. zrI cAMdanapura mahAvIra svAmI pUjA, pUraNamala, saMgRhIta graMtha jaina pUjA pATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7 pRSTha 156 / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 204 } ullekhanIya bAta yaha hai ki jaina kaviyoM kI himbI-pUjA- kavya kRtiyoM meM praddhari chaMda zAMtarasa ke nirUpaNa meM hI vyavahRta hai| isa dRSTi se isa chan kA sarvAdhika prayoga 16 vIM zatI meM parilakSita hai / pAdAkulaka afts samanva kA eka bheva pAvAkulaka chanda hai / pAdAkulaka ko eka chaMda vizeSa ke rUpa meM apabhraMza ke sazakta mahAkavi svayaMbhU aura prAkRta-maMgalam - kAra ke dvArA pratiSThA prApta huI kintu cAra cokala vAle pAdAkulaka ke caraNa kI vyavasthA saMbhavata: sarvaprathama bhAnu ne sampanna kI hai / " jaina - hindI- pUjA-kAvya meM pAvAkulaka chaMda kA vyavahAra bIsavIM zatI ke afe waaraare racita 'zrI tatvArtha sUtrapUjA' nAmaka pUjAkAvyakRti meM zAntarasa ke paripAka ke lie parilakSita hai|' cAndrAyaNa erator mAtrika samacheda kA eka meva hai / jaMna hindI - pUjA kAvya meM aThArahavIM zatI ke kavivara vyAnatarAya ne 'zrI solahakAraNa pUjA' nAmaka pUjA racanA meM isa chaMda kA prayoga kiyA hai| * 1. hindI sAhitya koza, prathama bhAga, sampA0 dhIrendra varmA Adi, prakAzakajJAnamaNDala limiTeDa, banArasa, saMska0 savat 2015, pRSTha 448 / 2. sUra sAhitya kA chanda: zAstrIya adhyayana, DaoN0 gaurIzaMkara mizra 'dvijendra', parimala prakAzana, 194, sohabatiyA bAga, ilAhAbAda-6, agasta 1969 I0, pRSTha60-61 / 3. ati mAna sarovara jhIla kharA, karuNA rasa pUrita nIra bharA / vazadharma bahe zubha haMsa taga praNanAmi sUtra jinavANi bharA || - zrItatvArtha sUtrapUjA, bhagavAnadAsa, samRhItagraMtha, jaina pUjApATha saMgraha, prakAzaka- bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 410 / 4. hindI sAhitya koza, prathama bhAga, sampA0 dhIrendra varmA Adi, jJAnamaMDala limiTeDa, banArasa, saMskaraNa saM0 2015, pRSTha 257 / 5. solaha kAraNa bhAya, tIrtha kara je bhaye / haraSe indra apAra, meru pe le gaye / / pUjA kari nija dhanya, lakhyo bahu cAvasoM / hamahU SoDaza kArana, bhAveM bhAva soM // - zrI solaha kAraNa pUjA, dayAnatarAba, saMgRhItagraMtha, rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra maiTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1976, pRSTha 174 / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 205 ) unnIsavIM zatI ke kavivara manaraMgalAla' aura baktAvararatna' kI pUjAoM meM bhI cAndrAyaNa chaMda ke abhivarzana hote haiN| atnai zatI ke anya kavivara jinezvara kRta 'zrI neminAtha jinapUjA' nAmaka pUjA meM cAndrAyaNa chanda prayukta hai / " prema-pUjA - kAvya meM cAndrAyaNa chaMda maktyAtmaka abhivyakti ke lie vyavahata hai / avatAra avatAra chanda mAtrika samachanda hai / jana-hindI-pUjA-kAvya meM isa chaMda ke abhidarzana ummIsa zatI se hote haiM / kavivara vRMdAvana me apanI pUjA 1 zrI anaMtanAtha jinapUjA, manaraMgalAla saMgrahItama-jJAnapITha pUrNAjali, ayodhyA prasAda goyalIka, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, kRSNa roDa, banArasa, 1257, pRSTha 31 2 zrI kuMthunAtha jinapUjA, bakhtAvararatna, saMgrahIta graMtha-jJAnapIThaM pUtaMjali, ayodhyAprasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, kuNDa roDa, banArasa, 1257 pRSTha 141 / 3. vartamAna vinaya bharata ke jAniye / paMcakalyANaka mAni' gaye ziva thAniye // jo nara mana vaca kAya prabhu pUje sahI / so nara diva sukha pAva saha aSTama mahI / 4 zrI neminAtha jinapUjA, jinezvaradAsa, saMgRhItagraMtha jaina pUjA pATha saMgraha prakAzaka- bhAgacandra pATanI, naM0 12, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 114 / chandaH prabhAkara, jagannAtha prasA svacAyupari jayama 60, pRSTha 60 1 mAdharmani 160 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya kRtiyoM 'zrIcandraprabha jinapUjA" aura 'zrI mahAvIra svAmI pUjA meM avatAra chanda kA saphalatApUrvaka vyavahAra kiyA hai / bIsavIM zatI ke bhavilAlajU racita 'zrI siddha pUjA bhAvA' meM bhI yaha chara ullikhita hai|' jana-hindI-pUjA-kAvya meM avatAra chanda zAntarasa kI abhivyakti meM jyabahata hai| upamAna mAtrika sama chanda kA eka bheva upamAna chaMva hai / jaina-hindI-pUjA-kAvya meM bIsavIM zatI ke kavivara pUraNamala dvArA praNIta 'bhI cAMdanapura svAmI pUjA' nAmaka kRti meM upamAna chanda vyavahRta hai| isake 1. gaMgA hRda-niramala nIra, hATaka bhgbhraa| tuma carana jajoM varavIra, meTo janama jarA / / zrI caMdanApa duticanda, caranana caMda lage / mana vaca tanaH jajata amaMda, Atama joti jame / / -zrI candraprabhu jinapUjA, saMgRhItagraMtha-jJAnapITha pUjAjali, ayodhyAprasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, 1657 I0, pRSTha 333 / 2. zrI mahAvIra svAmI pUjA, dhandAvana, saMgRTotamatha-rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varsa, harinagara, alIgaDha, 1676, pRSTha 132 / 3. zrI siddha pUjA bhASA, bhavilAlajU, saMgRhIta aMdha-rAjeza nitya pUjApATha sagraha, rAjendra meTila vasaM, harinagara, alIgar3ha, saskaraNa 1676, pRSTha 71 / 4, chandaH prabhAkara, jagannAtha prasAda 'bhAnu', prakAzikA-pUrNimAdevI dharmapatni sva. bAbU jagalakizora, agannAtha priMTiMga presa, bilAsapura, saMskaraNa 1660 I0, pRSTha 56 / 5. kSIrodadhi, se bhari nIra, kaMcana ke klshaa| tuma caraNani deta car3hAya, AvAgamana nazA // cAMdanapura ke mahAvIra, torI chavi pyaarii| prabhu bhava mAtA nivAra, tuma pada blihaarii|| , -zrI pAvanapura svAmI. pUjA, pUraNamala, saMgrahItamanya-janapUjApATha saMgraha bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kasakatA-7, pRSTha 159 / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 207 ) atirikta kavivara mumnAlAla viracita 'zrIkhaNDa giri kSetra pUjA' nAmaka kAvya maiM bhI yaha chanda prayukta hai " jaina- hindI- pUjA - kAvya meM upamAna chanda kA prayoga zAMtarasa ke umra ke meM huA hai / hIraka hIraka mAtrika samacheda kA eka bheva hai| jaina- hindI-pUjA-kAvya meM unnIsavIM zatI ke kavivara bakhtAvara ratna ne 'zrI pArzvanAtha jinapUjA' nAmaka kRti meM hIraka chaMda kA vyavahAra zAMtarasa ke paripAka meM kiyA hai / " rolA rolA mAtrika samachaMda kA eka bheda hai| jaina- hindI-pUjA-kAvya meM ujhIsavIM zatI ke kavivara vRndAvana' aura manaraMgalAla tathA bIsavIM 1. zrI khaNDa girikSetra pUjA, munnAlAla, saMgRhItagratha jaina pUjA pATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM 62, nalinI saTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 155 / 2. hindI sAhitya koza, prathama bhAga, sampA0 dhIrendra varmA Adi, prakAzakajJAnamaNDala limiTeDa, banArasa, saMskaraNa saM0 2015, pRSTha 866 / 3. kSIra soma ke samAna abumAra lAine / hemapAtra dhArike su Apako caDhAiye || pArzvanAtha devaseva, ApakI karu sadA / dIjie nivAsa mokSa, bhUliye nahI kadA || - zrI pArzvanAtha jinapUjA, bakhtAvararatna, sagRhItagratha rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, saMska0 1676, pRSTha 118 / 4. hindI sAhitya kIza, prathama bhAga, sampA0 dhIrendra varmA Adi, prakAzakajJAnamaNDala limiTeDa, banArasa, saMska0 saMvat 2015, pRSTha 676 / 5. padamarAga manivarana dharana, tana taMga ar3hAI / zataka daNDa adha khaNDa, sakala sura sevana chAI // dharani tAsa vikhyAta, susImAjU ke naMdana / padama carana dhari rAga, suthApo iti kari baMdana // . -zrI padama prabhu jinapUjA, vRMdAvana, saMguhItagraMtha-rAjeza nityapUjA pATha saMgraha, rAjendra meTala varksa, harinagara, alIgar3ha, 1976, pRSTha 82 / 6. zrI atha saptaSa pUjA, manaraMgalAla saMgraha, rAjendra meTala baksaM, alIgar3ha, 1976, pRSTha 140 / saMgrahItagraMtha- rAjeza nitya pUjApATha Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 208 ) satI ke kavivara mAzArAma' ko pUmAnoM meM isa chaMda kA vyavahAra kAmarUpa kAmarUpa mAtrika samachara hai| jana-hindI-pUjA-kAvya meM unnIsavIM zatI ke kavivara manaraMgalAta kRtta 'zrI anaMtanAtha jinapUjA nAmaka pUjAkAvya meM kAmarUpa chaMha ke abhivarzana hote hai|' kavivara manaraMgalAla ne kAmarUpa chaMda kA vyavahAra bhaktyAtmaka abhivyakti meM zAntarasodreka ke lie kiyA hai| gItikA gItikA mAtrika samachaMda kA eka bheda hai| jaina-hindI-pUjA-kAvya meM bIsaboM satI ke kavivara javAharalAla kRta 'zrI sammedazikhara pUjA' nAmaka pUrNA-kAvya meM gautikI ke oNmavarzana hota hai / / 1. zrI sonAgire sisi kSetra pUjA, mAgArAma, saMgrahItagraMpa jainapUjA pATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, na0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 150 2. chandaH prabhAkara, jagannAtha prasAda 'bhAnu', prakAdhikA-pUNimAdevI dharmapali sva. bAda jugalakizora, jagannAtha priTiMga presa, bilAsapura, saMska. 1960 I0, pRSTha 65 // 3. zubha jeTha mahinA, badI dvAdaza ke dinA jinarAja / janmata bhayo sukha jagata ke par3hi, nAga sahita samAja / zacinApa bAya bhIya pUjA, janama dina ko kIna / maiM jata yugapada, bharapaM sau prabhu, karahu saMkaTa chIna / -zrI banatanApa jinapUjA, manaraMgalAla, saMgRhItagraMe jAnapITha pUjAMjali ayodhyAprasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya mAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, saMskaraNa 1957 10, pRSTha 354 / / 4. hindI sAhitya koza, prathama bhASa, sampA-dhIrendra varmA Adi, jJAna ____ mala limiTara, banArasa, saMskaraNa sarbat 2035, pRSTa 26 / sitambara 1, pRSTha Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (206 ) isa prakAra jana-hindI pUjA-kAvya meM zAMta rasa ko niSpatti ke lie gItikA chaMda ko apanAyA gayA hai| gItA mAtrika samachaMda kA eka bheda gItA chaMda hai| jaina-hindI-pUjA-kAvya meM aThArahavIM zatI ke prasiddha kavivara yAnatarAya ne 'zrI devazAstra guru kI pUnAbhASA' meM gItAchaMda kA prayoga kiyA hai| unnIsavIM zatI ke pUjAkAvya ke rasasida kavivara manaraMgalAla kI 'zrI anantanAtha jinapUjA" aura 'zrI zItalanAtha jinapUjA meM gItA chaMda vyavahata hai| isake atirikta isI zatI ke anya utkRSTa kavi bakhatAvararatna ko 'zrI pArzvanAtha jinapUjA" meM bhI gItA chaMda parilakSita hai| jaina-hindI-pUjA-kAvya meM bhaktyAtmaka prasaMga meM gItA chaMda ko gahIta kiyA gayA hai jisakA pariSkRta rUpa harigItikA jaisA hai| 1. chandaH prabhAkara, jagannAtha prasAda 'bhAnu', prakAzikA-pUrNimAdevI, dharma pali sva0 bAbU jugala kizora, jagannAtha priMTiMga presa, vilAsapura, saMska. 1660 I0, pRSTha 65 / 2. locana su rasanA brAna ura, utsAha ke karatAra haiN| mope na upamA jAya varaNI sakala phala guNasAra haiM / / so phala caDhAvata artha pUrana, parama amRta rasa scuu| arahata zruta siddhAnta gurU-niragraMtha nita pUjA rcuu|| -zrI devazAstra guru kI pUjAbhASA, dyAnatarAya, saMgrahIta graMtha jaina pUjA pATha saMgraha, prakAzaka-bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 16 / / 3. zrI anaMtanAtha jinapUjA, manaraMgalAla, saMgRhItagraMtha-jJAnapITha pUjAMjali, prakAzaka-ayodhyAprasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, saMska0 1657 I0, pRSTha 351 / 4. zrI zItalanAtha jinapUjA, manaraMgalAla, saMgRhIta pratha- rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1976, pRSTha 67 / 5. vara svarga prANata ko vihAya, sumAta vAmA suta bhaye / azvasena ke pArasa jinezvara, carana jinake sura naye // nava hAtha unnata tana virAje, uraga lacchana pada lseN| thApU tumheM jina Aya tiSThoM, karama mere saba naseM / / ---zrI pArzvanAtha jinapUjA, bakhtAvararatna, saMgRhItagraMtha- rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila vasaM, harinagara, alIgar3ha, 1976, pRSTha 118 / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 21.) saratI sarasI chaMda mAtrika samachaMdoM kA eka bheda hai|' jaina-hindI-pUnA-kAvya meM saraso chaMda kA vyavahAra unnIsavIM zatI ke kavivara vRMdAvana kI 'bI padmaprabhu binapUNA' nAmaka pUjAkAvya kRti meM huA hai| bIsavIM zatI ke kavivara hIrAcaMda kI 'zrI caturvizati tIrya kara samuccaya pUjA' nAmaka pUnA racanA meM isa chanda ke abhivarzana hote haiN|' sarasI chanda kA prayoga zAntarasa ke paripAka meM jaina pUjAoM meM ullikhita hai| sAra___sAra mAtrika sama chaMda kA eka bheda hai| jaina-hindI-pUjA-kAvya meM unnIsavIM zatI ke kavivara vadAvana kI 'zrI mahAvIra svAmI pUjA nAmaka' pUjA racanA meM isa chaMda kA vyavahAra huA hai| 1. hindI sAhitya koza, prathama bhAga, sampA0 dhIrendra varmA Adi, prakAzaka jJAnamaNDala limiTeDa, banArama, saMska0 sa0 2015, pRSTha 818 / 2. gaMgAjala ati prAsuka lIno saurabha sakala milAya / - mana baca tana traya dhAra deta ho, janama jarAmRta jAya / / -zrI padmaprabhu jinapUjA, vRdAvana, sa gRhIta pratha- rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varsa, hagnigara, alIgar3ha, saMska0 1976 pRSTha 82 / 3. aSTa dravya bhara thAla meM jI, lIno argha banAya / paMcamagatimohi dorje jI, pUjU aMga namAya // -zrI caturvizati tIrthakara samuccayapUjA, hIrAcanda, saMgRhItaya-nitya niyama vizeSa pUjana saMgraha, sampA. va prakAzikA-ba patAsIbAI jaina, ' (bihAra), pRSTha 73 / 4. hindI sAhitya koNa, prathama bhAga, sampa.. dhIrendra varmA Adi, prakAzaka zAnamaNDala limiTeDa, banArasa, saskaraNa saM0 2015, pRSTha 841 / 5. janama ceta sita terasa ke dina, kuNDalapura kn-vrnaa| suragiri suraguru pUja racAyo, maiM pUjoM bhava-haranA / / -zrI mahAvIra svAmI pUjA, vRndAvana, saMgrahItagrantha-rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra maiTila varksa, harinagara, alIgar3ha, saMskaraNa 1976, pRSTha 135 / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 211 ) bIsavIM satI ke hIrAcaMda ne 'zrI caturvizati tIrSa kara samunvaya pUjA' meM sAra chaMba kA prayoga saphalatApUrvaka kiyA hai / isake atirikta isa gAtI ke anya kavivara jinezvaradAsa kRta 'zrI neminAtha jinapUjA' aura 'bI bAhabali svAmI pUjA' nAmaka pUjAoM meM sAra chaMba kA prayoga humA hai| isa prakAra jaina-pUjAoM meM yaha chanda zAnta rasodreka ke lie prayukta hanA hai| harigItikA harigItikA mAtrika sama chanda kA eka bheda hai| jahA~ taka rasa-paripAka kA prazna hai yaha chanda hindI meM sabhI prakAra kI bhAvAnumatiyoM kI abhivyaMjanA ke anukUla rahatA hai| apanI madhyavisaMbita gati ke kAraNa isameM kathA kA sundara nikAha hotA hai| jaina-hindI-pUjA-kAdhya meM aThArahavIM zatI se isa chanda kA prayoga milatA 1. pAvana candana kadalI nandana, ghasi pyAlo bhara laayo| bhava mAtApa nivAraNa kAraNa, tuma DhiMga Ana bar3hAyo / -zrIcaturvizati tIrtha kara samuccaya pUjA, hIrAcanda, saMgRhItaba-nitya niyamavizeSa pUjana saMgraha, sampA0 va prakAzikA-ba. patAsIbAI jaina, gayA (bihAra), pRSTha 72 / 2. zrI neminAtha jinapUjA, jinezvaradAsa, saMgRhItanatha-janapUjA pATha saMgraha, prakAzaka-bhAgacandra pATanI, naM0 62 nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 111 / 3. zrI bAhubali svAmIpUjA, jinezvaradAsa, saMgRhItagraya-janapUjA pATha saMgraha, prakAzaka-bhAgacandra pATanI, naM. 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 166 / 4. hindI sAhitya koza, prathama bhAga, sampA0 dhIrendra varmA Adi, prakAzaka jJAnamaNDala limiTeDa, banArasa, saMska0 savat 2015, pRSTha 881 / 5. hindI kaviyoM kA chaMdazAstra ko yogadAna, sva. DA0 jAnakI nApa siMha _ 'manoja', vizvavidyAlaya hindI prakAzana, lakhanaU vizvavidyAlaya, sakhanaU, saska0 savat 2024 vi0, pRSTha 77 / 6. jaina hindI kAvya meM chandoyojanA, Aditya pracaMDiyA 'dIti', prakAzaka-caina modha akAdamI, AgarA roDa, alIgar3ha, 1976, pRSTha 32 / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 212 ) hai| isa zatI ke utkRSTa pUjAkavi vAnatarAya kI pUjA-kAvya-kRtiyoM meM harigItikA chaMda prayukta hai / " unnIsavIM zatI ke kavivara vRMdAvana', manaraMgalAla', bakhtAvararatna* aura kamalanayana kI pUjA racanAoM meM isa chaMda kA vyavahAra parilakSita hai / bIsavIM zatI ke kavi daulatarAma aura bhagavAnadAsa ko pUjAkRtiyoM meM harigItikA chaMda kA saphala prayoga huA hai / aThArahavIM zatI meM racita pUjAkAvya meM zAntarasa nirUpaNa ke lie yaha chaMda sarvAdhika vyavahRta hai / 1. zuci kSIra dadhi samanIra niramala, sasAra pAra utAra svAmI, jora saMmedagar3ha giranAra campA, pAvApura pUjo sadA cobIsa jina nirvANa bhUmi nivAsa ko / / kanaka jhArI meM bharoM / kara vinatI karoM / kailAsa ko / -zrI nirvANa kSetrapUjA, dayAnatarAya, saMgRhItagra tha rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, prakAzaka - rAjendra maiTila vaksa, harinagara, alIgar3ha, saMskaraNa 1976, pRSTha 373 / 2. zrI mahAvIra svAmIpUjA, vRndAvana, saMgRhIta'tha-jJAnapIThapUjAMjali, prakAzaka - ayodhyA prasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, saskaraNa 1657 I0, pRSTha 333 / 3. hai nagara bhaddila bhUpa drar3haratha, suSTu naMdA tA triyA | zotalanAtha suta tAke priyA // hema-varaNa zarIra hai / taji acuta divi abhirAma starkuvaMzI aMka zrI taru, dhanu nave unnata pUrvalakha ika, Aya subhaga parI rahe || - zrI zItalanAtha jinapUjA, manaraMgalAla, saMgRhIta graMtha-rAjeza nitya pUjA pATha sagraha, rAjendra maiTila varksa, harinagara, alIgar3ha, saMskaraNa 1976 pRSTha 67 / 4. zrI pArzvanAtha jinapUjA, saMgRhItagraMtha -jJAnapITha pUjAMjali, prakAzakaayodhyAprasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, saMskaraNa 1657 I0, pRSTha 271 / 5. zrI paMcakalyANaka pUjApATha, kamalanayana, hastalikhita / 6. zrI pAvApura siddhakSetra pUjA, daulatarAma, saMgRhItagraMtha jaina pUjA pATha saMgraha, prakAzaka- bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 147 / 7. zrI tatvArtha sUtra pUjA, bhagavAnadAsa, saMgRhItagraMtha-jaina pUjA pATha saMgraha, prakAzaka - bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 410 / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gApA chaMda mAtrika samachaMda hai|' gAyAchaMka prAkRta ke pramukha chaMca 'gAhA' kA hindI rUpAntara hai| jaina-hindI-pUjA-kAvya meM unnIsavIM zatI ke kavivara manaraMgalAla racita 'zrI zItalanAtha jinapUjA' nAmaka pUjA racanA meM gAthA chaMda kA prayoga bhaktyAtmaka prasaMga meM zAMtarasa ke paripAka ke lie pari. lakSita hai| durmila durmila mAtrika samachaMda hai / jaina-hindI-pUjA-kAvya meM unnIsavIM gAtI ke kavivara bakhtAvararatna ne 'zrI pArzvanAtha jinapUjA' nAmaka pUjA-kAmya kRti meM bhaktyAtmaka prasaMga meM zAMtarasa ke paripAka ke lie mila chaMda kA saphala vyavahAra kiyA hai| tribhaMgI yaha mAtrika samachaMda kA eka bheda hai / 6 hindI meM tribhaMgI chaMda zRMgAra, 1. hindI sAhitya koza, prathama bhAga, sampA0 dhIrendra varmA Adi, prakAzaka zAnamaNDala limiTeDa, banArasa, saMskaraNa saMdat 015, pRSTha 256 / 2. jaina-hindI-kAvya meM chandoyojanA, Aditya pracaNDiyA 'dIti', prakAzaka jaina zodha akAdamI, AgarA roDa, alIgaDha, 1976, pRSTa 33 / 3. caita vadI dina bAThe, garbhAvatAra leta bhaye svAmI / sura nara asurana jAnI, jajahu~ zItala prabhu nAmI / / -zrI zItalanAtha jinapUjA, manaragalAla, saMgrahIta graMtha-rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila vaksa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 140 / 4. chandaH prabhAkara, jagannAthaprasAda 'bhAnu', prakAzikA-pUrNimAdevI dharma-patni sva. bAbU jugala kizora, jagannAtha priMTiMga presa, vilAsapura, saMskaraNa 1960 I0, pRSTha 75 / 5. jaya pArasa devaM surakRta sevaM, vaMdata carna sunAgapatI / karuNA ke dhArI, para upagArI, ziva sukhakArI krmhtii|| ~ zrI pArzvanAtha jinapUjA, bakhtAvararatna, saMgrahItagraMtha-rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varma, harinagara, alIgar3ha, 1976, pRSTha 118 / chandaH prabhAkara, jagannAtha prasAda bhAnu, prakAzikA-pUNimAdevI, dharmapatnI sva0 bAbU jugalakizora, jagannAtha priMTiMga presa, vilAsapura, 1660, pRSTha 72 / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - vIra, aura zAMta rasoM ke paripAka ke lie vyavahRta hai| jaina hindI-pUNAkAvya meM maThArahavIM zatI se isa chaMda kA vyavahAra parilakSita hai| isa zatI ke sarAta pUjAkAvya ke racayitA bAnatarAya dvArA praNIta 'zrI sarasvatI pUjA' meM tribhaMgI chaMda prayukta hai| unnIsavIM zatI ke utkRSTa pUjAkAra vadAvana', manaraMgalAla', rAmacandra, bastAvararatna aura kamalanayana ne bhI tribhaMgI chanda kA prayoga apanI pUjAkAvya kRtiyoM meM kiyA hai| bIsauM zatI ke yugala kizora 'yugala', hor|cNd aura nema kaSiyoM dvArA bhI pUjA kAvya meM tribhaMgI chaMda vyavahata hai| 1. zrI sarasvatI pUjA, dyAnatarAya, saMgrahItagranya rAjeza nitya pUjA pATha sagraha. rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, saskaraNa san 1976, pRSTha 305 / 2. vara bAvana candana, kadalInaMdana, dhana AnaMdana, sahita ghaso / bhavatApa nikandana, airA naMdana, baMdi amaMdana, carana bso|| - zrI zAMtinAtha jinapUjA, vadAvana, saMgRhItagraMtha-rAjeza nityapUjA pATha saMgraha, prakAzaka rAjendra meTila varsa, harinagara, alIgar3ha saMskaraNa 1676, pRSTha 110 / 3. zrI anaMtanAtha jinapUjA, manaraMgalAla, saMgRhItagratha-jJAnapITha pUjAjali, ayodhyAprasAda goyalIya, matrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, saMskaraNa 1657 I0, pRSTha 351 / 4 zrI sammedazikhara pUjA, rAmacandra, saMgRhItagraMtha jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 125 / 5. zrI kuthunAtha jinapUjA, bakhtAvararatna saMgRhIta graMtha-~-jJAnapITha pUjAMjali, __ . ayodhyAprasAda goyaloya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITa, durgAkuNDa roDa, banArasa, saMskaraNa 1657, pRSTha 541 / / 6. zrI paMcakalyANaka pUjApATha, kamalanayana, hastalikhita / 7 thI devazAstra gurupUjA, yugalakizora 'yugala', saMgRhItamaya-jainapUjA pATha saMgraha, bhAgacanda pATanI, na0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 27 / zrI siddhacakra pUjA, hIrAcanda, saMgahItamaya-bahajinavANI saMgraha, sampA0 va racayitA sva. paMDita pannAlAla vAkalIvAla, madanagaMja, kizanagar3ha, sitambara 1656, pRSTha 328 / 9. zrI akRtrima caityAlaya pUjA, nema, saMgrahItamaya-jana pUjApATha saMgraha, prakAzaka-mAgacandra pATanI, na06, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 215 ) unIsavIM zatI ke kavivara vRMdAvana dvArA praNIta pUjAoM meM triSaMgI chaMda kA sarvAdhika prayoga huA hai jisameM zAntararU kA unake ullekhanIya hai / mAtrika a samachanda dohA mAtrika asama chaMdoM meM dohA kA bar3A mahatva hai|' aThArahavIM zatI se jaina- hindI-pUjA - kAvya-kRtiyoM meM isa chaMda ke vyavahAra kA zubhArambha huA hai| kavivara dhAnatarAya ne apanI pUjAkAvya kRti meM ise bhalIbhAMti apanAyA hai| ujhIsavIM zatI meM vRMdAvana' manaraMga, rAmacandra, akhtAvararatna', 1. hindI sAhitya koza, prathama bhAga, sampA0 dhIrendra varmA Adi, prakAzakajJAna maNDala limiTeDa, banArasa, saskaraNa savata 2015, pRSTha 342 / 2. zrI naMdIzvaradvIpa pUjA- aSTAnhikA pUjA dyAnatarAya, saMgRhItagraMtha - rAjeza nitya pUjApATha sagraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, saMskaraNa 176, pRSTha 171 / 3. dhanuSa DeDha sau tuMga tana, mahAsena nRpa naMda / mAtu lakSmana ura jaye, thApo cada-jinaMda || - zrI candraprabhu jinapUjA, vRMdAvana, sagRhItapraya jJAnapITha pUjAMjali, ayodhyA prasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, prathama sahakaraNa 1957 I0, pRSTha 333 / 4. zrI neminAtha jinapUjA, manaraMgalAla, saMgRhItagratha-jJAnapITha pUjAMjali, ayodhyAprasAda goyalIya. maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, prathama saMskaraNa 1657 I0, pRSTha 365 / 5. zrI sammeda zikhara pUjA, rAmacandra, saMgRhItagraMtha jJAnapITha pUjAMjali, bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 125 / 6. kekI kaMTha samAna chavi, vapu utaga nava hAtha / lakSaNa uraga nihArapaga, bandoM pArasanAtha - zrI pArzvanAtha jinapUjA, bastAvararatna, saguhIta gratha-jJAnapITha pUjAMjali ayodhyAprasAda goyalIya, matrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, prathama saMskaraNa 1657 I0, pRSTha 541 / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 216 ) kamalanayana' aura mahala jI kaviyoM ne apanI pUjA-kAsya-kRtiyoM meM isa chaMda kA vyavahAra saphalatA pUrvaka kiyA hai| bIsavIM zatI ke kavivara ravimala', sevaka , bhavilAlabU, mitrapavaravAsa', daulatarAma, jilAla, hemarAja, AzArAma, 1. garbha sthiti jinapUji kari bahuri sAradA mAya / tA pIche munirAja ke, caranakamala cita lAya // -~zrI paMcakalyANaka pUjA pATha, kamalanayana, hastalikhita / 2. zrI kSamAvANI pUjA, mallajI, maMgRhItagratha-jJAnapITha pUjAMjali, ayodhyA prasAda goyalIya, manI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, prathama saMskaraNa 1657 I0, pRSTha 402 / 3 zrI tosa caubIsI pUjA, ravimala, sagRhItagraya-jana-pUjA-pATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM062, nalinI seTha roDa, kalakattA-7 pRSTha 245 / 4. zrI AdinAtha jinapUjA, sevaka, saMgRhItagraMtha jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, na0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7 pRSTha 65 / 5. zrI siddhapUjA bhASA, bhavilAlajU, saMgRhIta graMtha-rAjeza nitya pUjApATha sAgraha, rAjendra meTila varma, harinagara, alIgar3ha, saskaraNa 1676, pRSTha 71 / 6. zrI neminAtha jinapUjA, jinezvaradAsa, saMgahIta graMtha-jana pUjApATha sagraha, bhAgacandra pATanI, naM. 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 111 / zrI campApura kSetra pUjA, daulatarAma, maMgRhItagraMtha-jaina pUjApATha sagraha, bhAgacandra pATanI, na0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 138 / 8. zrI devazAstra guru pUjA, kujilAla, saMgRhItagraMtha-nitya niyama vizeSa pUjana saMgraha, sampA0 prakAzikA 70 patAsIbAI jaina, gayA (bihAra), pRSTha 113 / 6. cahuM gati duHkha sAgara virSa, tArana tarana jihAja / ratanatraya nidhi nagana tana, dhanya mahA munirAja // -zrI gurupUjA, hemarAja, saMgRhItamaya-bRhajinavANI saMgraha, sampA0 va racayitA sva. pannAlAla vAkalIvAla, madanagaja, kizanagar3ha, sitambara 1656, pRSTha 306 / zrI sonAgiri siddha kSetra pUjA, AzArAma, saMgRhItagraMtha-janapUjA pATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa , kalakattA-7, pRSTha 150 / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 217 ) hIrAcaM', nema', raghusuta', bIpacaMda, pUraNamala', bhagavAnadAsa, aura munnAlAla' kaviyoM kI pUjA racanAoM meM isa chaMda ke abhivAna hote haiN| aThArahavIM zatI ke kavi bAnatarAya viracita pUjAkAvyoM meM vohA chaMda kA sarvAdhika prayoga parilakSita hai jisameM bhaktyAtmaka abhivyaMjanA meM zAMtarasa kA udreka huA hai| soraThA mAtrika asama chaMdoM kA eka bheda soraThA hai| apabhraMza ke AcAryakavi svayaMma tathA puSpadanta ne bhI soraThe chaMda ko apanAyA hai| hindI 1. zrI caturvizati tIrtha kara samuccaya pUjA, hIrAcanda, sagRhItagraMtha-nitya niyama vizeSa pUjana saMgraha, sampA0 va prakAzikA-ba patAsIvAI jaina, gayA (vihAra), pRSTha 71 / 2 zrI akRtrima caityAlaya, pUjA, nema, sagahIta atha-jana pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, na. 62. nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 251 / zrI viSNukumAra mahAmuni pUjA, raghusuta, saMgahItagrantha-rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, saskaraNa 1676, pRSTha 367 / 4. zrI bAhubali pUjA, dIpacanda, sagRhIta graMtha - nityaniyama vizeSa pUjana saMgraha sampA0 va prakAzikA-70 patAsIbAI jaina, gayA (bihAra), saMskaraNa 2487, pRSTha 113 / 5. zrI cAdanapura svAmI pUjA, pUraNamala, sagRhIta graMtha-jaina pUjApATha saMgraha bhAgacanda pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 156 / 6. zrI tatvArthasUtra pUjA, bhagavAnadAsa, saMgrahItagraMtha-jana pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA -7, pRSTha 410 / 7. zrI khaNDagiri kSetra pUjA, munnAlAla, saMgRhItagraMtha-jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa kalakattA-7, pRSTha 155 / 8. hindI sAhitya koza, prathama bhAga, sampA0 dhIrendra varmA Adi, jJAnamaNDala limiTeDa, banArasa, saMskaraNa saMvat 2015, pRSTha 863 / 6. sUra sAhitya kA chadazAstrIya adhyayana, DA0 zrI gaurIzaMkara mizra 'dvijendra', parimala prakAzana, 194, sohabatiyA bAya, ilAhAbAda-6, saMskaraNa 1666 IsavI, pRSTha 335 / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 218 ) meM yaha chaMda bohe kI bhAMti adhika lokapriya rahA hai| yaha sAmAnyataH dohe ke sAtha hI vyavahata hai| kathAtmaka prasaMgoM meM soraThA ke dvArA kathA ke nabIna sUtroM kA saMketa prApta huA karatA hai| jaina kaviyoM kI pUjA kAvya-kRtiyoM meM yaha chaMda aThArahavIM zatI se parilakSita hai / aThArahavIM zatI ke kavivara dyAnatarAya ko 'zrI ratnatrayapUjA' nAmaka kAvyakRti meM yaha chanda vyavahata hai|' unnIsavIM zatI ke kavivara manaraMgalAla', rAmacandra', kamalanayana aura mallajI ne apanI pUjAoM meM isa chaMda kA bhalIbhAMti prayoga kiyA hai| bIsavIM zatI ke bhavilAla aura horAcaMda kI pUjA racanAoM meM isa pada kA vyavahAra draSTavya hai| zAntarasa ke prakaraNa meM aThArahavIM zatI ke dhAnatarAya ne soraThA chaMda ko bahulatApUrvaka prayoga kiyA hai| 1. kSIrodadhi unahAra, ujjvala jala ati sohanA / janamaroga niravAra, samyak ratnatraya bhjuu| --zrI ratnatraya pUjA, dhAnatarAya, maMgRhItamatha-rAjeza nityapUjApATha saMgraha, rAjendra meTila varma, harinagara, alIgaDha, saMskaraNa 1966, pRSTha 161 / 2. zrI neminAtha jinapUjA, manaragalAla, sagrahIta gratha-jJAnapITha pUjAjali, prakAzaka ayodhyA prasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITa, durgAkuNDa roDa, banArasa, saskaraNa 1657 I0, pRSTa ::5 / / 3. zrI sammedazikhara pUjA, rAmacandra, saMgRhIta atha- jaina pUjApATha sagraha, bhAga candra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 125 / / 4. zrI paMcakalyANaka pUjA pATha, kamalanayana, hastalikhita / 5. zrI kSamAvANI pUjA, mallajI, saMgRhIta grantha-jJAnapITha pUjAMjali, ayodhyA prasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, saMskaraNa 1657 I0, pRSTha 402 / 6. zrI siddhapUjA bhASA, bhavilAlaja, saMgrahItamatha-rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra maiTila basa, alIgar3ha, saskaraNa 1676, pRSTha 71 / 7. zrI caturvizati tIrthakara samuccaya pUjA, hIrAcanda, saMgRhItagraMtha-nitya niyama vizeSa pUjana saMgraha, samyA va prakAzikA- patAsI bAI jaina, gayA (bihAra), saMskaraNa 2487, pRSTha 71 / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtrika viSama chaMda : kuNDaliyA ("Re') kuNDaliyA mAtrika viSama chaMda hai|' isa chaMda kA mUla udyama apabhraMza meM huA aura hindI meM isakA prayoga bhaktyAtmaka tathA vIrarasAtmaka kAyyAmivyakti meM huA hai| jaina - hindI-pUjA - kAvya meM yaha chaMda bIsavIM zatI ke kavivara ravimala kI 'zrI tIsa caubIsI pUjA' nAmaka pUjA-racanA meM vyavahRta hai / ' jaina - hindI-pUjA - kAvya meM kuNDaliyA chada zAMtarasa ke paripAka meM prayukta hai / chappaya yaha SaT cAraNoM vAlA eka mAtrika viSama chanda hai / " hindI meM bora, zRMgAra aura zAnta Adi rasoM meM chappaya chaMda kA vyavahAra huA hai / jaina - hindI- pUjA kAvya meM unnIsavIM zatI ke kavivara vRndAvana ne isa chaMda kA prayoga apanI pUjA kAvya kRti 'zrI candra prabhu jinapUjA meM kiyA hai / " 1. hindI sAhitya koza, prathama bhAga, sampA limiTeDa, banArasa, prathama saMskaraNa, saMvat dhIrendra varmA Adi, jJAnamaNDala 2015, pRSTha 216 / 2 dvIpa ar3hAI ke viSaM pAMca meru hitadAya / dakSiNa uttaratAsu ke, bharata airAvata bhAya // bharata airAvata bhAya, eka kSetra ke maaNhii| caubIsI hai tIna tIna dazahIM ke dazo kSetra ke tIsa, ardha leya kara jora, mAMhI // sAta sau bIsa jinezvara / jajoM 'ravimala' mana zuddha kara // - zrI tIsa caubIsI pUjA - ravimala, saMgRhItagraMtha jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seDa roDa, kalakattA-7, pRSTha 248 / 3. hindI sAhitya koza, prathama bhAga, sampA0 dhIrendra varmA Adi, jJAna- maNDala limiTeDa vanArasa, prathama saMskaraNa sa0 2015, pRSTha 262 / 4. zrI candraprabhu jinapUjA, bRndAvana, saMgRhItagra pa0 jJAnapITha pUjAMjali, ayodhyAprasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa saMskaraNa 1957 I0, pRSTha 333 / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 230 ) isa zatI ke anya kavi manaraMgalAla', rAmacandra" aura mallI' ne pada kA vyavahAra apanI pUjA kAvya-kRtiyoM meM saphalatApUrvaka kiyA hai / ana zatI ke pUjAkAra bhavilaglana kI 'zrI siddhapUjA bhASA' nAmaka pUjA racanA meM isa chava ke abhivarzana hote haiM / " unnIsavIM zatI ke jaina kaviyoM kI hindI-pUjAoM meM chappaya chaMda kAsarvAdhika prayoga zAMtarasa ke lie huA hai / varNika vRtta : anaMgazekhara samAna varNa vAle ause chanda kA eka bheda anaMgazekhara vRtta hai| " hindI meM utsAha, vIratA aura stuti Adi ke lie anaMgazekhara vRtta kA vyavahAra dRSTigocara hotA hai / 1. zrI atha saptarSi pUjA, manaraMgalAla, saMgRhItagratha rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra maiTila vaksaM, harinagara, alIgaDha, saMskaraNa 1676, pRSTha 140 / 2. zrI sammeda zikhara pUjA, rAmacandra, saMgRhItagratha jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI naM0 62, nalinI seTha roDa kalakattA-7 pRSTha 128 / 3. aMgakSamA jinadharma, tano dRr3ha-mUla bakhAno / samyaka ratana saMbhAla, hRdaya me nizcaya jAto // taja mithyA viSa mUla aura cita nirmala ThAno / jinadharmI so prIti karo, saba pAtaka mAno || ratnatraya gaha bhavika jana jina AzA sama cAliye / nizcayakara ArAdhanA, karama- rAsa ko jAliye || -zrI kSamAvANI pUjA, mahalajI, saMgRhIta gratha-jJAnapITha pUjAjali, ayodhyA prasAda goyalIya, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, saMskaraNa 1957 I0, pRSTha 402 / 4. zrI siddhapUjA bhASA, bhavilAlajU, saMgRhItagraMtha - rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra maiTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1606 I0, pRSTha 71 / 5. hindI sAhitya koza. prathama bhAga, sampA0 dhIrendra varmA Adi, jJAnamaNDala limiTeDa, banArasa, prathama saMskaraNa saMvat 2015, pRSTha 283 / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 24 ) jaina-hindI-pUjA -kAvya meM anaMnasevara vRtta kA vyabahAra bIsavIM zatI ke kavivara kujinAla dvArA bhaktyAtmaka prasaMga meM zAMtarasa ke parivAka ke lie kiyA hai|" kavitta muktaka daNDaka kA eka meda kavitta vRla hotA hai / " hindI meM vibhinna rasoM meM saphalatA pUrvaka prayukta hone parabhI zRMgAra aura vIra rasAtmaka kAvyAmivyakti ke lie yaha viziSTa vRtta hai / jaina - hindI-pUjA - kAvya meM unnIsavIM zatI ke kavivara rAmacandra ne kavita vRtta kA vyavahAra kiyA hai|" 9. aloka loka kI kathA vizeSa rUpa jAnate / tinehi 'ku jilAla' ghyAvate subuddhivAna hai / / anaMta jJAna bhUpa ve akhaNDa caNDa rUpa ve / anUpa haiM arUpa so jinendra vardhamAna hai || -zrI bhagavAna mahAvIra svAmI pUjA, ku jilAla, saMgRhItagraMtha - nitya niyama vizeSa pUjana saMgraha, sampA0 va prakAzikA - bra0 patAsIbAI jaina, gayA (bihAra), saMskaraNa 2487, pRSTha 46 / 2. hindI sAhitya koza, prathama bhAga, sampA0 dhIrendra barmA, jJAna maNDala limiTeDa, banArasa, saMskaraNa saM0 2015, pRSTha 283 / 3. zikhara sammeda jI ke bIsa ToMka saba jAna, tAsa mokSa gaye tAkI saMkhyA saba jAniye / asari koDA koDi paisaTha tA Upara, joDi chiyAlIsa araba tAkau dhyAna hiye Aniye / bArA se tihattara kor3i lAkha gyArA se vaiyAlisa, aura sAta se botIsa sahasa bakhAnie / saMkar3A hai sAta se sattara ete huye siddha, tinakU su. nitya pUja pApa karma hAniye || -dho sammeda zikhara pUjA, rAmacandra, saMgRhIta graMtha jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62. nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 137 / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 222 ) bauMsavIM zatI ke kavivara bhagavAnadAsa bArA racita 'zrI satyArthapUna pUSA' nAmaka pUjAkAvya kRti meM kavitta vRtta ke abhidarzana hote haiN|' jana-hindI-pUjA-kAyoM meM yaha vRtta zAntarasa ke unaka me saphalatApUrvaka huA hai| cAmara cAmara vaNika chandoM meM samavRta kA eka bheda hai| hindI meM yaha vRtta adhikAMzata: muDa-varNanoM meM vIrarasAtmaka abhivyakti meM vyavahata hai / jainahindI-pUjA-kAvya meM unnIsavIM zatI ke kavi basAvararatna ne cAmara vRtta ko zAntarasa ke prakaraNa meM prayukta kiyA hai|' toTaka vaNika chandoM meM samavRtta kA eka bheda toTaka vRtta hai / jaina-hindI-pUjA vimala vimala vANI zrI jinavara bakhAnI, suna bhaye tatva jJAnI dhyAna-Atma pAyA hai| surapati mana mAnI sura gaNa sukha dAnI, sumavya ura AnA, mithyAtva haTAyA hai / samajhahiM saba nIke, jIva samavazaraNa ke, nija nija bhASA mAMhi atizaya dikhAnI hai| niraakSara akSara ke, akSarana soM zabda ke zabda soM pada bane, jina ju bakhAnI hai / -zrI tattvArtha sUtra pUjA, bhagavAnadAsa, sagRhIta graMtha-jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, na0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 411 / 2. hindI sAhitya koza, prathama bhAga, sampA0 dhIrendra varmA Adi, jJAna maNDala limiTeDa, banArasa, prathama saMskaraNa, saMvat 2015, pRSTha 288 / 3. kevar3A gulAba aura ketakI cunaaykeN| dhAra carna ke samIpa kAma ko nasa ike / / pArzvanAya deva seva ApakI karU sadA / dIjie nivAsa mokSa bhUliye nahIM kadA / / -zrI pArzvanAtha jinapUjA, bakhtAvararatna, sagahItanayarAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, alIgar3ha, 1976, pRSTha 118 / 4. hindI sAhitya koza, prathama bhAga, sampA. dhIrendra varmA Adi, prakAzaka jJAna maNDala limiTeDa, banArasa, saMskaraNa 2015, pRSTha 330 / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 223 zAkya meM unhIsavI satI ke kavi dAvana ne 'dhI canAprabhujinapUjA" aura zrI mahAvIra svAmIpUjA nAmaka pUjA racanAmoM meM toTaka vRtta kA vyavahAra kiyA hai / isa zatI ke anya kavi manaraMgalAla kI pUjA kAvyakRti 'zrI neminAya jinapUjA' meM yaha vRtta ullikhita hai / ' bIsavIM zatI ke hIrAcanda kI pUjA-kAvya-kRti zrI siddhacaka pUjA' meM yaha vRta prayukta hai| jana-hindI-pUjA-kAvya ke kaviyoM ne bhaktyAtmaka prasaMgoM meM zAMtarasake lie isa vRtta kA upayoga kiyA hai / druta vilambata: baNika chandoM meM samavRtta kA eka bheda dutavilambita vRtta hai| jaina-hindI - - - - 1. kali paMcama caita suhAta alI, garabhAgama-maMgala modabhalI / hari harSita pUjata mAtu pitA, hama dhyAvata pAvata zarma sitA / / -zrI candraprabhu jinapUjA, vRdAvana, maMgRhIta pratha-jJAnapITha pUjAMjali, ayodhyA prasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, saskaraNa 1657 I0, pRSTha 335 / / 2. zrI mahAvIra svAmI pUjA, vadAvana saMgrahIta graMtha-rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, saskaraNa 1676, pRSTha 132 / 3. jaya nemi sadA guNa-vAsa namo, jaya puraha mo mana Aza namo / jaya dIna-hito mama dIna pano, kari dUri prabhu pada de apano // - zrI neminAtha jinapUjA, manaragalAla, saMgRhItagraMpa-jJAnapITha pUjAMjali, ayodhyA prasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, saMskaraNa 1957 I0, pRSTha 366 / 4. zrI siddha pakrayUjA, hIrAcanda, saMgRhIta aca-bahajinavANI saMgraha, sampA0 va racayitA-sva. paDita pannAlAla vAkalIvAla, madanagaMja, kizanagar3ha, sitambara 1656, pRSTha 328 / 5. hindI sAhitya koza, prathama bhAga, sampA0 dhIrendra varmA Adi, zAna maNDala limiTeDa, banArasa, saMskaraNa 2015, pRSTha 343 / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 224 ) pUjA - kAvya meM isa vRtta kA vyavahAra unnIsavIM zatI ke sazakta pUjA kavi vRMdAvana kI pUjA kAvyakRti 'zrI zAMtinAtha jinapUjA" evaM zrI 'padmaprabhu jinapUjA" meM parilakSita hai / atna zatI ke kavi bhagavAnadAsa viracita pUjA 'zrI tatvArtha sUtra pUjA' meM isa vRta ke abhidarzana hote haiM / ' jaina - hindI pUjA kAvya meM vratavilambita vRtta kA prayoga bhaktamAtmaka prasaMga meM huA hai / mattagayanda teisa varSo ke chanda vizeSa kA nAma mattagayanda vRnna hai| hindI meM yaha zrRMgAra, zAnta tathA karuNarasoM kI abhivyakti ke lie adhika pracalita rahA hai| jaina-hindI pUjA- kAvyoM meM isa vRtta kA vyabahAra unnIsavIM zatI 1. asita sAtaya bhAdava jAniye, garabha-maMgala tA dina mAniye / sacikiyo jananI-pada carcana, hama kare ita ye pada arcanaM / -- zrI zAntinAtha jinapUjA, vRndAvana, sagRhIta grantha- rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgaDha, 1976, pRSTha 112 / 2. zrI padmaprabhu jinapUjA, vRndAvana, saMgRhIta grantha rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTila va, harinagara, alIgar3ha, 1976, pRSTha 82 / 3. surasarI kara nIra su lAyake, kari su prAsu kumbha bharAya ke / jajana sUtrahi zAstrahiM ko karo, lahi sunatva jJAnahiM ziva varo / - zrI tatvArtha sUtra pUjA, bhAvAnadAsa, saMgRhIna graMtha -jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, na0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 410 / 4. hindI sAhitya koza, prathama bhAga, sampA0 dhIrendra varmA Adi, jJAna maNDala limiTeDa, banArasa, prathama saMskaraNa, savat 2015, pRSTha 823 / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 225 ) ke vRdAvana ko zAMtinAtha jinayajJA' aura zrI mahAvIra sa pUjA' nAmaka pUjA kAvya kRtiyoM meM parilakSita hai| isa zatI ke kavi samaraMga lAla', rAmacandra aura kamalanayana' kI pUjA racanAoM meM matababanda cUta ullikhita hai / atest mit ke ku jilAla ne 'zrI pArzvanAtha jinapUjA' nAmaka kAvya kRti meM isa vRta ko bhalIbhA~ti apanAyA hai / " zAMtarasa kI abhivyakti meM 16 vIM zatI ke kavi 'bAvana ko dU kAvyakRtiyoM meM pracuratA ke sAtha yaha vRta prayukta hai / motiyadAma atfarera affe chandoM meM samabUta kA eka bheda hai|" hindI kAvya meM 1. yA bhava kAnana meM caturAnana, pApa panAnana gheri hamerI / Atama jAna na mAna na ThAnana, vAnana ho na daI saTha merI // tA mada bhAmana Apahi ho yaha, chAna na Anana Amana TerI / Ana gahI zaranAgata ko, aba zrIpati jI pata rAkhahu merI // - zrI zAMtinAtha jinapUjA, vRndAvana, saMgRhIta grantha - rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra maiTila varksa, harinagara, alIgar3ha, saMskaraNa 1676, pRSTha 110 / 2. zrI mahAvIra svAmI pUjA, vRndAvana, saMgRhItagrantha - rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harimagara, alIgar3ha, 1976, pRSTha 132 / 3. zrI neminAtha jinapUjA, manaragalAla, saMgRhItagraMtha - jJAnapITha pUjAMjali, ayodhyAprasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa prathama saMskaraNa, 1657 I0, pRSTha 365 / 4. zrI girinAra siddhakSetra pUjA, rAmacandra, saMgRhItagraMtha --jaina pUjApAThasaMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 141 / 5. zrI paMcakalyANaka pUjApATha, kamalanayana, hastalikhita / 6. zrI pArzvanAtha jinapUjA, ku~ jilAla saMgrahIta graMtha - nitya niyama vizeSa pUjana saMgraha, sampA0 va prakAzikA - pra0 patAsIbAI jaina, gayA (bihAra), saMskaraNa 2487, pRSTha 40 / 7: hindI sAhitya koza, prathama bhAga, sampA0 dhIrendra varmA Adi jJAna maNDala limiTeDa, banArasa, saMskaraNa saMvat 2015, pRSTha 206 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 226 ) kAlI sati ke kAraNa aura rasAtmaka abhivyaMjanA ke lie yaha aparatA jana-hindI-jA-kAvya meM bIsavIM zatI ke kapi javAharalAla ko bhI sammezitarapUjA' nAmaka pUjA racanA meM motiyavAma vRta kA prayoga bhaktyA. sAmANijanA meM zAMtaraso ke lie hamA hai|' bANika chandoM meM samavRta kA eka meva pokhatA hai| maina-hindIpUjA-kAvya meM unnIsavIM zatI ke kavivara vRndAvana dvArA racita 'zrI zAMtimAva jinapUjA'- nAmaka pUjA racanA meM isa vRta kA zAnta rasa ke prakaraNa meM prayoga humA hai|' sambiNI magviNI varSika chandoM meM samavRta kA eka bheda hai / jaina-hindI-pUjA 1. TareM gati baMdata nakaM triyNc| kabahuM dukhako nahiM pA raMca / yahI ziva kI jaga meM hai dvAra / bare nara baMdI kahata 'javAra' -zrI sammeda zikhara pUjA, javAharalAla, saMgRhItagraMtha-bRha pinavANI saMgraha, sampA. va racayitA-50 pannAlAla vAkalIvAla, madanagaMja, kizanagar3ha, sitambara 1656, pRSTha 465 / 2. hindI sAhitya koza, prapama bhAga, sampA0 dhIrendra varmA Adi, jJAna maNDala limiTeDa, banArasa, saMskaraNa saM0 2015, pRSTha 614 / zAnti zAnti guna maMgtei sadA, jAhi dhyAvata supaMDite sadA / maiM tinheM bhagata maMDite sadA, pUjihoM kaluSa-khaDiteM sadA / / mokSa heta tuma hI dayAla ho, he jineza guna-rana-mAla ho| meM aba suguna dAma hI gharoM, vyAvate turita mukti tiiyvro|| --zrI zAMtinAtha jinapUjA, vRndAvana, saMgRhIta graMtha-rAjeza nitya pUjA .pATha saMgraha, rAjendra maiTila varsa, harinagara, alIgar3ha, saskaraNa 1976, pRSTha 114 / 4. hindI sAhitya koza, prathama bhAma, sampA. dhIrendra varmA mAvi, mAna maNDala limiTeDa, banArasa, saMskaraNa saM0 2015, pRSTha 872 / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 227 ) kAvya meM ummIsavIM zatI ke rasasiddha kavi manaraMgalAla ne apanI pUjAkAvya kRti 'zrI zItalanAtha jina pUjA' meM agviNI vRtta kA pracura prayoga kiyA hai / " pUjA kAvya ke jayamAla prasaMga meM isa vRtta ke saphala prayoga dvArA zAntarasa ko dhArA pravAhita ho uThI hai / vivecya kAvya meM ina vividha chaMdoM ke saphala prayoga se abhivyaMjanAsaumbarya layAtmakatA tathA dhvanyAtmakatA kA apUrva sAmaMjasya parilakSita hai pUjAkAvya meM chandoM ke upayoga vaividhya ke kAraNa Aja bhI bhakta-paramparA nitya upAsanAkAla meM vibhora tathA tanmaya hokara pUjAkAvya ko maukhika gAyA aura duharAyA jAtA hai / hindI kAvyAbhivyakti meM ina chaMdoM kA prayoga vibhinna saMbadhoM bhAva vyApAra kI abhivyaMjanA meM vividha rasanirUpaNa ke lie huA hai kintu jaina - hindI-pUjA - kAvyakAroM ne ina sabhI chaMdoM kA prayoga bhavatyAtmaka prasaMgoM meM zAMtarasa-nirUpaNa ke lie hI saphalatApUrvaka kiyA hai / 1. dropadI cIra bAr3ho tihArI sahI, deva jAnI saboM meM sulajjA rahI / kuSTha rAkho na zrI pAla ko jo mahA, afor se kAr3ha lInoM sitAbI tahA~ // - zrI sItalanAtha jinapUjA, manaraMgalAla, saMgRhItagraMtha - rAjeza mitya pUjApATha saMgraha, rAjendra maMTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 67 / } Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratIka-yojanA bhAvAbhivyakti meM saralatA, sarasatA tavA spaSTatA utpanna karane ke lie rasa siddha kavi prAyaH pratIka-yojanA kA prayoga karate haiN| vistAra kI vyavasthA meM pratIkoM kA sahayoga ullekhanIya hai kyoMki pratIka bhAva kI gahatA meM aura saMkSiptatA meM sahAyaka humA karate haiN| bana-hindI-pUjA kaviyoM ke samakSa kAvya-sRjana kA lakSya apane bhAvoM tabAbAsanika vicAroM ke pracAra prasAra kA pravartana karanA hI pradhAna rUpa se yA hai| dhArmika sAhitya kI bhAMti jaina-hindI-pUjA-kAvya meM prayukta pratIkoM ko hama nimna rUpoM meM vibhAjita kara sakate haiM (1) Atmabodhaka pratIka (2) zarIrabodhaka pratIka (3) vikAra aura duHsa vivecaka pratIka (4) guNa aura sarvasukha bodhaka pratIka mAdhyAtmika anucintana tathA tattva nirUpaNa karate samaya ina kaviyoM dvArA bhaneka aise pratIkoM kA bhI prayoga huA hai jinheM ukta vargIkaraNa meM prAyaH saMkhyAyita nahIM kiyA jA sktaa| yahAM hama jaina-hindI-pUjA-kAvya kRtiyoM meM byabahata pratIkoM kI sthiti kA adhyayana zatAbdi kama se kareMge tAki unake vikAsAtmaka rUpa kA sahaja meM udghATana ho ske| bhAvAnta maina-hindI-pUmA-kAvya meM analikhita ATha pratIkoM kA sAtatya prayogamA hai :pratIka pratIkArya janma-jarA-mRtyu-dhinAza ke apa meM saMsAratApa ke vinAza ke artha meM - - 1. hindI, jana sAhitya parizIlana, bhAga 2, DA0 nemI candra zAstrI, bhAratIya mAnapITha kAzo, prathama saMskaraNa, pRSTha 193 / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 219 ) akSaya para kI prApti ke varSa meM kAmabANa ke vidhvaMsa ke maI meM sudhAroga ke vinAza ke varSa meM mohAdhikAra ke vinAza ke artha meM aSTakarma ke vidhvaMsa ke artha meM mokSa kI prApti ke artha meM ina pratIkoM ke marca-vijJAna kA kAraNa rahA hai-dArzanika abhiprAya / jainadharma meM ATha karmoM kA kotaka cacita hai| inhIM aSTakarmoM ko pratIka rUpa meM pUjAkAvya kRtiyoM meM kaSiyoM dvArA gRhIta kiyA gayA hai| ___aThArahavIM zatI ke jaina-hindI-pUjA kaviyoM dvArA bhattyAtmaka maNivyakti ko sarala tathA sarasa banAne ke lie loka meM pracalita pratIkoM kA sakalatA pUrvaka prayoga humA hai / aThArahavIM zatI meM prayukta pratIkAtmaka zammAvali ko nimna phalaka dvArA prastuta kiyA jA sakatA hai, yathApratIka zabda pratIkArya koca aga ( saMsAra ) ke artha meM * moha, saMzaya, vidyama ke mameM 1. apabhraMza vADmaya meM vyavahRta pAribhASika zabdAvali, Aditya prapaNDiyA 'dIti', mahAvIra prakAzana, alIgaMja (eTA), prathama saMskaraNa 1677, pRSTha 3 / 2. jisa binA nahiM jinarAja sIjhe, tU rulyo jaga koSa me| -zrI dazalakSaNa dharmapUjA, dyAnatarAya, saMgRhIta graMtha-rAjeza nitya pUjA ___ saMgraha, rAjendra maiTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 182 / 3. dIpaka prakAza ujAsa ujjvala, timirasetI nahiM DaroM / saMzaya vimoha vibharama tama hara, jora kara vinatI karo / / -zrI nirvANa kSetra pUjA, dhAnatarAya, saMgRhItagraMtha-rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra maiTila vasaM, harinagara, alIgar3ha, 1976, pRSTha 374 / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 21. ) kAma ke artha meM pIcarA' bhava ke artha meM viSabela' viSayAmilASA ke artha meM zivapurI muktisthala ke artha meM unnIsavIM zatI meM vyavahata pratIka zamdAvaliH pratIka zabda pratIkArya sukha-gAmbhIrya ke artha meM kehari kAla ke artha meM kAma-nAga viSadhAma nAma ko garuDa kahe ho| chudhA mahAdava bAla tAsu ko meSa lahe ho / -zrI bIma tIrtha kara pUjA, dyAnatarAya, saMgRhItagraMtha-rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, alIgar3ha, 1676, pRSTha 56 / 2. kara karama kI nira jarA, bhava pIjarA vinAza / -zrI dazalakSaNa dharmapUjA, dyAnata rAya, saMgRhIta graMpa-rAjeza nitya pUjA saMgraha, rAjendra maiTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 166 / saMsAra meM viSabela nArI, taji gaye jogiishvraa| -zrI dazalakSaNa dharmapUjA, dyAnatarAya, saMgrahIta aMdha- rAjeza nitya pUjA saMbahaH rAjendra maiTila vasaM, harinagara ,alIgar3ha, 1646, pRSTha 178 / 4. pAnata dharma kI nAva baiTho, :zivapurI kuzalAta hai| -~-zrI cAritrapUjA, yAnatarAya, saMgrahItagraMtha-rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra maiTila varksa, harinagara, asImar3ha, 1676, pRSTha 166 / 5 paya caMdana nara tadula sumanA sUpa le / dIpa dhUpa phala argha mahApukha-kUpa le // -zrI anaMtanAtha jinapUjA, manaraMgalAla, sagRhIta graMtha-zAnapITha pUjAMjali, / prakAzaka-ayodhyAprasAda goyalIya, matrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, prathama saMskaraNa, pRSTha 351 / / 6. zrI matavIra hare bhavapIra, bhare sukhasIra anaakultaaii| kehari baMka arIkaradaka, naye hari-paMkati mauli suAI / / ~ zrI mahAvIra svAmI pUjA, bandAvana, saMgRhIta graMtha-rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra maiTila baksa, harinagara, alIgar3ha, 1976, pRSTha 132 / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 21 ) moha ke varSa meM cita cita mAyAvAla ke artha meM timira moha ke marSa meM navanIta mukti ke varSa meM zivapura molasthAna ke varSa meM 1. jaya bhavya hRdaya AnaMdakAra / jaya moha mahAgaja dalanahAra // -zrI paMca kalyANaka pUjApATha, kamalanayana, hastalikhita / zrIkari cita-cAtaka catura cacita / jajata hai hita dhArike // -zrI neminAtha jinapUjA, manaraMgalAla, saMgrahIta graMtha-mAnapITha pUjAMjali, ayodhyAprasAda goyalIya, maMtrI bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roga, banArasa, pRSTha 365 / 3. jina caMda carana gharacyo cahata / cita cakora naci racci ruci|| -zrI candraprabha jinapUjA vRndAvana, saMgRhIta graMtha-jJAnapITha pUjAMjali, ayodhyAprasAda goyalIya, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, pRSTha 333 / 4. jaya jayahiM sarvasundara dayAla / lakhi indra jAlavana jagatajAla // --zrI apa saptarSipUjA, manaraMgalAla, saMgahIta graMtha-vahI, pRSTha 392 5. timira moha nAzana ke kArana / jajoM carana guna dhAma || -zrI padama prabhu jinapUjA, vRndAvana, saMgrahIta graMtha-rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra maiTila vaksa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 82 / 6. 'vRndAvana' so catura nara, lahai muktiH navanIta / - zrI mahAvIra sAmI pUjA, vRndAvana, saMgRhIta aMtha-vahI pRSTha 132 / 7. tuma caraNa car3hAUM dAha nasAUM, zivapura pArka hita dhArI / -zrI bhunAtha jina pUjA, bakhtAvararasna, saMgRhIta aMdha-bhAnapITha pUrIjali, ayodhyAprasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durvApa roga, banArasa, pRSTha 54 / / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 22 / jinedradeva kI mAdhyAmika samA ke artha meN| bIsI zatI meM prayukta pratIka zabdAvaliH pratIka pratIkeya banavANa acUka lakSya kA pratIka manovAMchita phala prApti ke artha meM tama moha ke artha meM zivapura mona sthala kA pratIka kalpataka' 1. jaya jaya samabasarana dhndhaarii| jaya jaya vItarAga hitakArI // -zrI padma prabhujinapUjA, vRndAvana, saMgRhIta graMtha-rAjeza nitya pUjApATha, saMgraha, rAjendra maiTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 86 / 2. le bAhima arjuna bANa, sumana damana jhumke| - ~zrI pampApura siddha kSetra pUjA, daulatarAma, saMgrahIta graMtha jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATano, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 138 / kalpadama ke lama jAnatarA, ralatraya ke zubha puSTavarA / -zrI tasvArtha sUtra pUjA, bhagavAnadAsa, saMgRhIta graMtha-jaina pUjApATha saMgraha, vahI, pRSTha 412 / 4. moha mahAtama nAmaka prabhu ke , paraNAmbuja meM deta cddh'aay| -zrI neminAtha jinapUjA, jinezvaradAsa, saMgRhIta graMtha, vahI, pRSTha 112 / 5. vinatI RSabha jineza ko, jo par3hasI mana lAya / svargoM meM saMzaya nahI, nizcaya zivapura jAya // -~ii mAdinAtha jinapUjA, sevaka, saMgRhIta -jainapUjA pATha saMgraha bhAgadhana pATanI naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7 , pRSTha 11 / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavazaraNa' ( 233 ) jinendradeva kI AdhyAtmika samA kA pratIka AtmA kA pratIka haMsa uparya kisa vivecana se jaina- hindI- pUjA-kAvya meM vyavahRta pratIka yojanA kA zatAbdI kama se paricaya sahaja meM ho jAtA hai / aThArahavIM zatI ke pUjAkAvya meM pratIkAtmaka zabdAvali kA yatra tatra vyavahAra huA hai jinake prayoga se kAvyAbhivyakti meM utkarSa ke parivarzana hote haiM / unnIsavIM zatI meM biracita jaina hindI - pUjA-kAvya meM bahupracalita pratIka prayoga ullekhanIya hai jisase pUjAkAvya kA yatheccha pravartana parilakSita hotA hai / bIsavIM zatI meM pUjA kRtiyoM meM paramparAnumodita pratIkoM ke vyavahAra ke sAtha aneka navIna pratIkAtmaka zabdAvali ke darzana hote haiN| pratIkoM kA saphala prayoga isa kAla ke pUjA kaviyoM kI kAvyakalAtmaka kSamatA kA paricAyaka hai / 1. taba hI hari AzA zira car3hAya / raci samavazaraNa vara dhamada rAya || - zrI pAvApura siddha kSetra pUjA, daulatarAma, vahI, pRSTha 114 / 2. dazadharma bahe zubha haMsa tarA / praNamAmi sUtra jinavANi karA // - zrI tatvArtha sUtrapUjA, bhagavAnadAsa, vahI, pRSTha 412 / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya kA astitva bhAva-bhASA tathA abhivyakti para nirbhara karatA hai| uttama kAvya ke lie abhivyakti kA pramukha upakaraNa bhASA kA samyaka zAna honA Avazyaka hai / zabda aura usase utpanna hone vAle dhvani-vijJAna kA bodha jitanA bhI adhika hogA abhivyakti utanI hI sazakta aura saprANa hogii| sundara zabdayojanA saphala kAvyAbhivyakti ke lie Avazyaka upakaraNa hai / anupayukta zabdAvali se kAvya ko kamanIyatA khaMDita ho jAtI hai jabaki upayukta zabdoM kA prayoga uttama kAvya kA sRjana karate haiN| pUjA kaviyoM kI bhASA apane samaya kI samasta bhASAoM, vibhASAmo aura boliyoM ke madhura sammizraNa se prabhAvita rahI hai| pUjA racayitAoM ne apanI abhivyakti meM vyAkaraNika niyamoM aura sAhitya ke zuddha rUpa ko grahaNa karane kI apekSA usako praSaNIyatA ko adhika apanAyA hai| pUjAkAvya meM aneka hindhotara gamoM kA prayoga huA hai| tatsama zambAvali kI bhAMti pUjAkAvya kI bhASA meM samaya zabdoM kA pracara prayoga parilakSita hai| yahAM hama ina kaviyoM kI bhASA para saMkSepa meM adhyayana kareMge / yathAaThArahavIM zatI tabhava zamba ( prayukta ) saMskRta zabda pUjA pavita chaya kSaya dIpaka boti timara chayakAra' china saba ko china meM jIta' chorovadhi kSIrodhi chorovadhi gaMgA vimala taraMgA' 1. zrI solahakAraNa pUjA, dadyAnatarAya. sagRhIta aMdha-rAjeza nitya pUjA. saMgraha, rAjendra maiTila varsa, harinagara, balIyata, 1976, pRSTha 155 / 2. zrI bIsa tIrtha kara pUjA, yAmatarAya, saMgRhIta graMtha, rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra maiTila barsa, harinagara, malIgar3ha, 1976, pRSTha 56 / 3. zrI sarasvatI pUjA, yAnatarAma, saMgRhItagraMtha-rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra maiTisa vArsa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 375 / kSaNa Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ joti tisamA bijulI saradhA unnIsavIM zatAbdi tadbhava zabda ( prayukta) kAja china nevaja pusa mAnuSa ( 215 ) jyoti tRSNA vidyata bhavA saMskRtazabda kArya Na naivedya poSa manuSya prakAza joti prabhAvalI' tisamA bhAva ucha dhana bijurI upahAra' dayAnata sarakSAmana pare prajApaMkti nila para dekhana kAja Refer na visArI neveja nAnA parakAra " etafi geet mAnuSa gati kula moca 1. zrI devazAstra gurupUjA bhASA dayAnatarAya, saMgRhItagrantha -- jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, na0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 15 / 2. zrI dazalakSaNa dharmapUjA, dayAnatarAya saMgRhIta graMtha -- rAjeza nitya pUjApATha saMgRha, rAjendra maiTila vaksaM, harinagara, alIgar3ha, 1976, pRSTha 184 / 3. zrI dazalakSaNa dharmapUjA, yAnatarAya, saMgRhIta graMtha - rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra maiTala vanarsa, harinagara, alIgar3ha, 1976, pRSTha 183 / 4. zrI bIsa tIrtha kara pUjA, dyAnatarAya, sagRhIta graMtha - rAjeza nitya pUjApATha sagraha, rAjendra maiTila vaksaM, harinagara, alIgar3ha, 1976, pRSTha 60 / 5. zrI anantanAtha jinapUjA, manaraMgalAla, saMgRhIta grantha -- jJAnapITha pUjAMjali, ayodhyA prasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa 1657 I0, pRSTha 352 / zrI candraprabha jinapUjA, rAmacandra, saMgRhItagraMtha - rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra maMTila kksaM, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 60 / 7. zrI candraprabha jinapUjA, vRndAvana, saMgRhItagrantha- jJAnapITha pUjAMjali, retserrere areata, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, 1657, pRSTha 334 / 8. zrI zItalanAtha binapujA, manaraMgalAla samuhItamaMca rAjeza nittha pUjApATha sagraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 100 / 6. zrI candraprabha jinapUjA, rAmacandra, saMgIta graMtha- rAjeza mitya pUjApATha saMgraha, rAjendra maiTila varksa, harimagara, balIgar3ha, 1976, pRSTha 25 1 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FEEEEEE ( 16 ) bhaMgAra saba hI siMgAra zrota mAnaMda sota' hiravadhari bhAlhAda' bIsavIM zatItavamava zamba (prayukta) saMskRta zamba pUjA paMkti kArya mana vAMchita kAraja karo pUra nevaNa naMbaca kusamarU nevAra niyama mero mema nibhAiyo mAnuSa gati ke jaya Rti hirave hRdaya hirave mere 1. zrI kunthunAtha jinapUjA, bakhtAvararatna, saMgRhIta graMtha-jJAnapITha, pUjAMjali, ayodhyAprasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa pRSTha 546 / 2. zrI anaMtanAtha jinapUjA manaraMgalAla, saMgrahIta graMtha-jJAnapITha pUjAMjali, ayodhyAprasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, 1951, pRSTha 354 / 3. zrI kSamAvANI pUjA, mallajI, saMgrahIta graMtha-jJAnapITha pUjAMjali, ayodhyA prasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, 1957, pRSTha 404 / 4. zrI tIsa caubIsI pUjA, ravimala, saMgrahItagraMtha-jaMna pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 250 / 5. zrI kRtrima caityAlaya pUjA, nema, saMgRhIta graMtha-jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 251 / 6. zrI neminAtha jinapUjA, jinezvaradAsa, saMgRhIta prapa-jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 113 / 7. zrI candra prabhu pUjA, jinezvaradAsa, saMgahIta prapa-jana pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 104 / 8. zrI sivapUjA, hIrAcandra, saMgahIta andha- bahajinavANI saMgraha, sampAdaka va racayitA paM. pannAlAla vAkalIvAla, madanagaMja, kizanagar3ha, 1956, pRSTha 333 / 6. zrI canaprabhu pUjA, jinezvaradAsa, saMgrahIta ba-janapUjApATha sagraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 105 / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( sa0 ) pratyeka satI meM isI prakAra ke aura bhI aneka zabdoM kA prayoga havA hai jinakA mUla utsa saMskRta meM hai kintu ve ghisa ghisa kara apane prakRta svarUpa paryApta nimna ho gae haiN| pUjA-kAvya meM zuddha saMskRta ke zabdoM kA vyavahAra bhI ullekhanIya hai, yathAsaMskRta zabda pUjA pakti akSata amata anUpa nihAra' bhati ati dhaI taMdula taMbula dhavala sugaMdha yAvRtya mAvRtyakarayA SaT AvazyakAla jo sA pogza hamUha pogza kArana unnIsavoM zatAbi pada jammata raja adha pada aba 1 zrI cAritra pUjA, dyAnatarAya, saMgrahIta graMpa-rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra maiTila vaksa, harinagara, alIgar3ha, 1976, pRSTha 195 / 2. zrI solaha kAraNa pUjA, saMgrahIta pratha - rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra maiTila varksa, harinagara, bhalIgar3ha, 1676, pRSTha 177 / 3. zrI solaha kAraNa pUjA, dhAnatarAya, saMgrahIta pratha-rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra maiTila barsa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 175 / 4. zrI solahakAraNa pUjA, dyAnatarAya, sagRhIta maMca-rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra maiTila vasa', harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 176 / 5. zrI solahakAraNa pUjA, dayAnatarAya, saMgrahIta graMtha-rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra maiTila basa, harinagara, alIgar3ha, 1976, pRSTha 177 / 6. zrI solahakAraNa pUjA, dayAnatarAya, saMgRhIta maMca-rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra maiTima varksa, harinagara, malIgar3ha, 1976, pRSTha 174 / 7. zrI mahAvIra svAmI pUSA, bandAvana, saMgRhIta dha-rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra maiTila vasa, harinagara, alIgar3ha, .1976, pRSTha 134 / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Terrie ghusa paMcama hasta bIsavIM zatI ekAdaza jaya ( 238 ). pUjoM naSTama jina mIta' meM kima kaMhU gota sAra soM cakSu priya ati miSTa ho kali paMcama ceta* nita jor3a hasta ekAdaza kArtika bako pUjA racI * vAra traya gAyake 1. zrI candraprabhu jinapUjA, vRndAvana, saMgRhIta graMtha-jJAnapITha pUjAMjali, ayodhyAprasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, 1657, pRSTha 335 / 2. zrI sammedazikhara pUjA, rAmacandra, sagRhIta graMtha - jaima pUjA pATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62. nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 125 / 3. zrI atha saptarSi pUjA, manaraMgalAla, saMgRhIta graMtha --- rAjeza nitya pUjApATha sagraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 141 / 4. zrI sammeda zikhara pUjA, rAmacandra, sagRhIta graMtha- jaMna pUjApATha sagraha, bhAgacandra pATanI, naM0:2, nalinI seTha roDa, kalakatA - 7, pRSTha 127 / 5. zrI candraprabha jinapUjA, bRndAvana, saMgRhItagratha - jJAnapITha pUjAMjali, ayodhyAprasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, 1957, pRSTha 335 / 6. zrI aya saptarSi pUjA, manaraMgalAla, saMgrahIta graMtha - rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1976, pRSTha 143 | 7. zrI cAMdanapura mahAvIra svAmI pUjA, pUraNamala, saMgrahIta graMtha - jana pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 164 / 8. zrI tIsa caubIsI pUjA, ravimala, saMgRhItabaMdha-jaina pUjApATha saMgraha, bhAga candra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 245 / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 2 ). saMskRta zaba pUjA paMkti . . hatAzana dhari hutAzana dhUma' pUjAkaSiyoM dvArA prayukta arabI tathA phArasI zabdoM kI tAlikA satAnikama se iSTavya hai, yathAmagarahavIM zatI prayukta zana bhASA pUjA paMkti araba arabI jahAja arabI mavatAraNataraNa mahAba arabI punnI hukuma jagata para ho arabI azubha ude amAga hajarA rukha trasa kallA gharoM yaha araja sanI phArasI 1. zrI tatvArtha sUtra pUjA, bhagavAnadAsa, saMgRhItagrantha-jaina pUjA pATha __saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM. 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 410 / 2. zrI tatvArtha sUtra pUjA, bhagavAnadAsa, saMgRhItagrantha-jana pUjA pATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62 nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 3. zrI devapUjA bhASA, dhAnatarAya, saMgRhItagrantha-bRhajinavANo saMgraha. sampA0 va prakAzaka-paM0 pannAlAla vAkalovAla, madanagaMja, kizanagar3ha, 1956, pRSTha 300 / 4. bI bIsa tIrthakara pUjA, thAnatarAya, saMgrahItagrantha - rAjeza mitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTila basa, harinagara, alIgar3ha, 197, pRSTha 56 / 5. zrI bRhat sira cakra pUjA bhASA, cAmatagaya, sahIta grantha - jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62 nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 236 / 6. zrI bahada siddha cakra pUjA bhASA, khAnata rAya, saMgrahIta prantha - jana pUjA pATha saMgraha, bhAgacandra pATanI naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA 7, pRSTha 245 / 7. zrI valakSaNa dharmapUjA, cAmatarAya, saMgrahIta anya -rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTila bAse, harinagara, alIyada, 1676, pRSTha 102 / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unnIsavIM zatI maraNa roja sitAbI cUvI daravAje bIsavIM zatI araNa gAphila sUrata ( 700 )` arabI arabI arabI phArasI phArasI arabI arabI arabI yaha bharaja hamArI' balihArI jeyata roja roja ' sitAbI tahA~ iha khUbI kA para* daravAje bhUmi banI surU araja merI gAphila nidrA sUrata dekhI 1. zrI padamaprabhu jinapUjA, vRndAvana, saMgRhIta grantha - rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 89 / 2. zrI anantanAtha jinapUjA, manaraMgalAla, saMgrahIta grantha- jJAnapITha pUjajali, ayodhyA prasAda goyalIya, mantrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, 1957, pRSTha 357 / 3. zrI zItalanAtha jinapUjA, manaraMgalAla, saMgRhItagrantha - rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 102 / 4. zrI anantanAtha jinapUjA, manaraMgalAla, saMgRhIta grantha jJAnapITha pUjAjali ayodhyA prasAda goyalIya, mantrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, 1657, pRSTha 356 / - 5. zrI girinAra siddhakSa etra pUjA, manaraMgalAla, saMgRhItagrantha-jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA - 7, pRSTha 145 / 6. zrI bAhubali pUjA, dIpacandra, sagRhItagrantha - nitya niyama vizeSa pUjana sagraha, sampA0 ba0 patAsI bAI, gayA (bihAra), pRSTha 63 / 7. zrI devazAstraguru pUjA, yugala kizora 'yugala', saMguhIta grantha - rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara alIgar3ha, 1676, pRSTha 54 / 8. zrI cAMdanapura mahAvIra svAmI pUjA, pUraNamala, saMgRhIta grantha- - jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62, malinI seTha roDa, kalakattA- 7, pRSTha 163 / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 241 ) phArasI zAle gulajArI prayakta zabda bhASA pUjA paMkti hota khuzAle phArasI pyArI mulajArI' phArasI dhyAna haradama' paravAjoM phArasI baravAjoM para kalasA pUjA racanAoM meM 'Na' kAra ke sthAna para 'na' kAra kA prayoga parilakSita hotA hai, yathAaThArahavIM zatI prayukta zabda mala zabda pUjA paMkti karanA kaa / hama pe karanA hohi dazalakSana dazalakSaNa vazalamana ko sAdha sahe vAna-dharama bAna vANa 1. zrI devazAstra gurupajA, kuMjIlAla, saMgRhIta pratha-nitya niyama vizeSa pUjana saMgraha, ba0 patAsIbAI, gayA (bihAra), pRSTha 115 / 2. zrI siddhapUjA, hIrAcaMda, saMgRhIta graMtha-bRhajinavANI saMgraha, sammAna prakAzaka-50 pannAlAla vAkalIvAla, madanagaja, kizanagar3ha, 1656, pRSTha 326 / 3. zrI devazAstra gurupUjA, kujilAla, saMgrahIta pratha- nitya niyama vizeSa pUjana saMgraha, 70 patAsIbAI, gayA (bihAra), pRSTha 116 / 4. zrI sonAgiri siddha kSetra pUjA AzArAma, saMgrahItagraMtha-jana pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, na0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 153 / 5. zrI devapUjA bhASA, dayAnatarAya, saMgrahItagraMpa-bahajinavANIsaMgraha, paM0 pannAlAla vokalIvAla, madanagaMja, kizanagar3ha, 1956, pRSTha 3001 / 6. zrI cAritrapUjA, dayAnatarAya, saMgrahItagraMtha-rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 200 / 7. zrI dazalakSaNa dharmapUjA, dhAnatarAya, saMgRhItamaya-rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTila baksa, harimagara alIgar3ha, 1977, pRSTha 154 / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayukta zabda dAnI samajasarana unnIsavIM zatI indrAnI bhAna kalyAna kAmacAna manadhara torana Ana pAni ( 242 ) mUla zabda pANI samavazaraNa indrANI zrAvaNa kalyANa kAmavANa gaNadhara toraNa prANa pANi pUjA paMkti jinavara bAnI' zubha samavasarana zobhA indrAnojAya' bhavana subi mokSa kalyAna * kAmavAna niravA ganadhara asanidhara torana ghane sabake prAna ho jorijuga pAni " 1. zrI sarasvatI pUjA, dyAnatarAya saMgRhItagrantha- rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 375 / 2. zrI atha devazAstra gurupUjA bhASA, dyAnatarAya, saMgRhItagrantha- jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, na0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 20 / 3. zAMtinAtha jinapUjA, vRndAvana, saMgRhItagrantha- rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTija varksa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 115 / 4. zrI paMcakalvANaka pUjApATha, kamalanayana, hastalikhita / 5. zrI neminAtha jinapUjA, manaraMgalAla, saMgRhItagraMtha - jJAnapITha pUjAMjali, weisyAprasAda gopalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, 1957, pRSTha 368 / 6. zrI paMcakalyANaka pUjApATha, kamalanayana, hastalikhita | 7. zrI mahAvIra svAmI pUjA, vRndAvana, saMgRhItagraMtha --- rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTila baksaM harinagara, alIgar3ha, 1976, pRSTha 136 / ' 8. zrI paMcakalyANa pUjApATha, kamalanayana, hastalikhita / 6. zrI sammeda zikhara pUjA, rAmacandra, sagRhIta - jainapUjApATha saMgraha, arecandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 127 / 10. zrI paMcakalyANaka pUjApATha, kamalamayana, hastalikhita / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 243 ) prayukta zabda phalapati ramanI mUla zaba phaNapati ramaNI vANI sulakSaNA phanapati karata se pAyeM ziva ramanI pAnI jinamuna so' pAnI salamanA avatare . . kalyANa bIsavIM zatI kalyAna kArana darpana nivArana varSaNa nivAraNa pravINa Atama kalyAna meTana kArana varpana samAna. bhava AtApa nivArana pUjoM pravIna Gha 1. zrI paMcakalyANaka pUjApATha, kamala nayana, hastalikhita / 2. zrI sammeda zikhara pUjA, rAmacandra, saMgRhItagraMtha-jana pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa. kalakattA.7, pRSTha 136 / 3. zrI candraprabha jinapUjA, vRndAvana, saMgrahItamaya-jJAnapITha pUjAMjali, ayodhyAprasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, 1657, pRSTha 337 / 4. zrI candraprabha jinapUjA, rAmacandra, saMgRhItagrantha-rAjeza nityapUjA pATha saMgraha, rAjendra maiTila basa, harinagara, alIgaDha 1976, pRSTha / / 5. zrI candraprabhu pUjA, jinezvaradAsa, saMgRhItagrantha-pInayukA pATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM. 62, nalinI seTha roDa, kasattA-7, pRSTha 102 / 6. zrI AdinAtha jinapUjA, sevaka, sagRhItagrantha jainapUjA pATha saMgraha, bhAmacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 65 7. zrI bha0 mahAvIra svAmI pUjA, kujilAla. saMgrahItagrantha-nitya niyama vizeSa pUjana sagraha, bra0 patAsIbAI, gayA (bihAra), pRSTha 45 / 8. zrI candraprabhu pUjA, jinezvaradAsa, saMgRhIta grantha - jaina pUjA pATha saMgraha. bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa kalakattA-7, pRSTha 100, zrI tIsa caubIsI pUjA, ravimala, saMgrahItabanya-jaina pUjA pATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roga kalakattA-7, pRSTha 248, / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayukta zabda phAlguna bAna ( 244 ) mala zabda phAlguNa vANa pUjAkAvya meM arddha varNa ko pUrNa karake rakhA gayA hai, yathA aThArahavIM zatI aragha karama varava darazana dharama nirabhaya ardha karma pUjA paMkti phAlguna vadI' manavAna dravya darzana dharma nirbhaya yaha aragha kiyo nija heta' zubha karama* vasuvara hai samyag darazana khAnata dharama kI nAva " dyAnata karo nirabhaya parakAra prakAra dAna cAra parakAra 1. zrI candra prabhu pUjA, jinezvaradAsa, saMgRhItagrantha - jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 102 / saMgRhIta grantha-- nitya niyama vizeSa pUjA (bihAra), pRSTha 63 / 2. zrI bAhubali pUjA, dIpacanda saMgraha, bra0 patAsIbAI, gayA 4. zrI nandIzvara dvIpa pUjA, pUjA pATha saMgraha, rAjendra pRSTha 172 / 4. zrI cAritra pUjA, dyAnatarAya, saMgRhIta grantha - rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1976, pRSTha 168 / dyAnatarAya, saMgRhItagrantha- rAjeza nitya meTila vaksaM, harinagara, alIgar3ha, 1976, 5. zrI nandIzvara dvIpa pUjA, dyAnatarAya saMgRhItagrantha - rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 171 / 6. zrI cAritra pUjA, grAnatarAya, saMgRhIta grantha - rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1956, pRSTha 166 / 7 vahI, pRSTha 166 8. zrI nirvANa kSetra pUjA, bAnatarAya, saMgRhItagrantha- rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 374 | 6. zrI dazalakSaNa dharmapUjA, jJAnatarAya, saMgRhItagrantha - rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 183 / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 245 ) paramAtama paramAtma mukati mukti so paramAlamA upacA mukati para Apa nihAra harava vikhe haraSa arca . unnIsavIM zatI araya prISama dharama niramala parasUti mAraNa proma dharma nirmala prasUti mArga sambara aragha kInhoM . jaya zrISama Rtu parama dharama dhara niramala bar3hata parasUti geha joga mAraNa meM 1. zrI cAritra pUjA, dhAnatarAya, saMgRhItagrantha - rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1976, pRSTha 200 / 2. zrI solaha kAraNa pUjA, dhAnatarAya, rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 176 / 3. vhii| 4. zrI zItalanAthajinapUjA, manaragalAla, saMgrahIta grantha-jJAnapITha pUjAnjali, ayodhyA prasAda goyalIya, mantrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, 1657, pRSTha 341 / / 5. zrI athasaptarSi pUjA, manaraMgalAla, sagRhIta grantha-jJAnapITha pUjAMjali, ayodhyA prasAda goyalIya, mantrI, bhAratIyajJAnapITha, durgAvuNDa roDa, banArasa, 1657, pRSTha 366 / 6. zrI zItalanAtha jinapUjA, manaraMgalAla, saMgrahIta praya-jJAnapITha pUjAMjali, ___ ayodhyAprasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, 1657, pR. 343 / 7. zrI anaMtanAtha jinapUjA, manaragavAla, saMgrahIta graMtha-zAnapITha pUjAMjali, ayodhyAprasAda goyalIya, matrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, 1957, pR0 354 / 8. zrI paMcakalyANaka pUjApATha, kamalanayana, hastalikhita / 6. zrI anaMtanAtha jinapUjA, manaraMgalAla, saMgRhIta pa-jJAnapITha pUjAMjali, ayodhyAprasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa goDa, banArasa, 1957, pRSTha 355 / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arSa - mUla zabda pUjA paMkti miravaNa mRdaMga miravaMga sarja hema varaNa zarIra hai vidhana vina vidhana nazAvatu ho' sanmukha sanamukha Avata bIsavIM zatI-- araSa pUjoM aragha utAra gIyama grISma grISama giri zira jogadhara tatakAla karikeza loMca tatakAla tIkSaNa bhrama bhaMjana tIkSaNa samyaka ho nagana nagana tana 1. zrI mahAvIra svAmI pUjA, vRndAvana, saMgRhIta graMtha-rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra maTila vaksa, harinagara, alIgar3ha, 16.6, pRSTha 137 / 2. zrI zItalanAtha jinapUjA, manaraMgalAla, sagrahIta graMtha--jJAnapITha pUjAMjali, ayodhyAprasAda goyalIya, matrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, (657, pRSTha 336 / zrI candraprabhu jinapUjA, vRdAvana, sagRhIta atha-jJAnapITha pUjAMjali, ayodhyAprasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, 1957, pRSTha 335 / 4. zrI anaMtanAtha jina pUjA, manaraMgalAla, sagRhIta pratha-- jJAnapITha pUjAMjali, ayodhyAprasAda goyalIya, matrI bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, .1657, pRSTha 357 / .. zrI prakRtima caityAlaya pUjA, nema, saMgRhItagrantha- jaina pUjApATha saMgraha, bhAga candra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pR0 255 / 6. zrI guru pUjA, hemarAja, saMgrahIta graMtha- bRhajinavANI saMgraha, paM0 pannAlAla vAkalIvAla, madanagaMja, vizanagar3ha, 1956, pRSTha 313 / 7. zrI cAdamapura mahAvIra svAmIpUjA, pUraNamala, saMgRhIta pratha-jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 162 / 2. zrI siddhapUjA, hIrAcanda, saMgrahIta graMtha-- bahajinavANI saMgraha, paM0 pannAlAla bAkalIvAla, madanagaja, kizanagar3ha, pRSTha 332 / 6. zrI guru pUjA, hemarAja, saMgRhIta graMtha-bahajinavANI saMgraha, paM0 pannAlAsa bAkalIvAla, madanagaMja, kizanagar3ha, 1656, pRSTha 306 / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niramala padAratha parakAzaka mukati samaraNa gayA, yathA aThArahavIM zatI auguna dhuni ( 247 ) nirmala padArtha prakAzaka mukti samartha zaya parakAzaka sahI' mukati mazAra* samaratha banI sukama aguru laghu sUkSama vIrya mahA harava jaba pUjjata tana mana harava Ana" pUjA kRtiyoM meM 'ba' varNa kA kArya 'o' aura 'u' kI mAtrA se nikAlA sUkSma harSa zuci niramala mIra maMca' dharma padAratha jaga meM sAra avaguNa dhvani auguna ha tIrthaMkara kI dhuna 1. zrI AdinAtha jinapUjA, sevaka, sagRhItagraMtha jaina pUjApATha saMgraha, bhAgacandra pATanI naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 66 / 2. zrI viSNukumAra mahAmuni pUjA, raghusu, sagRhItagraMtha - rAjeza nisya pUjA pATha saMgraha, rAjendra maMTila, varksa, harinagara, alIgar3ha, 1976, pRSTha 370 / 3. zrI pAvApura siddha kSetra pUjA, daulatarAma, saMgRhIta graMtha jaina pUjA pATha saMgraha, bhAgacandrapATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 148 / - 4. zrI siddhapUjA, hIrAcanda, saMgRhIta graMtha- bRjinavANI saMgraha, paM0 pAlAma vAkalIvAla, madanagaMja, kizanagar3ha, 1956, pRSTha 333 / 5. zrI AdinAtha jinapUjA, sevaka, saMgRhIta graMtha - jana pUjApATha saMgraha, bhAga candra pATanI, na0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 66 6 zrI siddhapUjA, hIrAcanda saMgRhIta gra Mtha - bRhajinavANI saMgraha, paM0 pakhAlAla vAkalIvAla, madanagaMja, kizanagar3ha, 1656, pR0 331 / 7. zrI siddha pUjA bhASA, bhavilAlajU saMgRhItagrantha - rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 74 / 8. zrI nirvANa kSetra pUjA dyAnatarAya, saMgRhItagrantha- rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 373 / 6. zrI sarasvatI pUjA dyAnatarAya, saMgRhIta grantha-- rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1976, pRSTha 375 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 24 ) gyohAra subhASI vyavahAra svabhAvI svarga tapa saMgama vyohAra' sarala subhASI hoya suraga mukati para suraMga unnIsavIM savo auguNa dhuni naumI bIsavIM sadI avaguNa dhyAna navamI para ko auguNa dekha dhuni hota ghora naumI phAlguna mAsa auguna dhuni avaguNa dhvani augunahAra svAmI dundubhi kI dhvani bhArI 1. zrI cAritra pUjA, dhAnatarAya, saMgRhItagrantha-rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgaDha, 1676, pRSTha 168 / 2. zrI daza kSaNa dharma pUjA, dhAnatarAya, saMgRhItagrantha - rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTha 180 / 3. zrI solahakAraNa pUjA, dyAnatarAya, saMgRhIta grantha - rAjeza nitya pUjA pATha sagraha, rAjendra meTila varsa, harinagara, alIgaDha, 1676, pRSTha 176 / 4. zrI kSamAvANI pUjA, malla jI, saMgRhIta grantha-jAna pITha pUjAnjali, ayodhyAprasAda goyalIya, mantrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, 1657, pRSTha 405 / 5. zrI zAntinAtha jina pUjA, vRndAvana, sagRhItagrantha- rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila varsa, harinagara alIgar3ha, 16.6, pRSTha 6. zrI paMca kalyANaka pUjApATha, kamalanayana, hastalikhita / 7. zrI gurupUjA, hemarAma, saMgrahItagrantha-bRhajinavANI saMgraha, 10 pannAlAla bAkalIvAla, madanagaMja, kizanagar3ha, 1956, pRSTha 310 / zrI neminAtha jinapUjA, jinezvaradAsa, saMgRhItagrantha-jana pUjA pATha saMgraha, bhAgacandra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA 7, pRSTha 114 / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 246 ) mUla zabda pUjA paMkti mukati thAna prayukta zabda mUla zabda pUjA paMkti naumI navamI naumI vimA samozarana samavazarana mahimA samogarana kI svarga suraga mukti pada' pUjAkAvya meM bhASAvijJAna ke mukha sukha ke siddhAntAnusAra katipaya zabdoM meM vargoM kA lopa kara diyA gayA hai, yathAagarahavIM zatIprayukta zabda mala zabda pUjApaMkti thAna sthAna hAre thAna' piratA sthiratA adhAhare thiratA kare zruti stuti zruti pUrI unnIsavIM zatI prayukta zabda yAma sthAna thAvara sthAvara vasathAvara ko rakSA 1. zrI AdinAtha jinapUjA, sevaka, saMgRhItana tha-jaina pUjApATha saMgraha, bhAga candra pATanI, na0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7 ,pRSTha 67 / 2 zrI devazAstra gurupUjA, kujilAla, saMgahItapatha- nitya niyama vizeSa pUjana saMgraha, a0 patAsIbAI jaina, gayA (bihAra), pRSTha 115 / 3. zrI tIsa caubIsI pUjA, ravimala, saMgrahIta graMtha- jaina pUjApATha saMgraha, bhAga candra pATanI, na0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 250 / 4. zrI deva pUjAbhASA, dayAnasarAya, saMgRhItagraMtha-bRhajinavANI saMgraha, paM0 pannAlAla vAkalIvAla, madanagaja, kizanagar3ha, 1956, pRSTha 303 / 5. zrI cAritra pUjA, yAnatarAya, sagRhIta pratha- rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTila basa, harinagara, alIgar3ha, 1976, pRSTha 11 / 6 zrI bIsa tIrthakara pUjA, dayAnatarAya, saMgrahIta pratha-rAjeza mitya pUjApATha ____ saMgraha, rAjendra meTila basa, harinagara, alIgar3ha, 1676, pRSTa / 7. zrI candraprabhu jinapUjA, badAvana, saMgahIta graMtha-jJAnapITha pUjAMjali, ayodhyA prasAda goyalIya, maMtrI, bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, 1957, pRSTha 338 / 8. zrI aba saptarSi pUjA, manaraMgalAla, saMgrahIta graMtha-rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, rAjendra meTila varksa, harinagara, alIgar3ha, 1976, pRSTha 142 / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 250 ) bIsavIM zatI kAluSya antara kA kAnuSa nija pAna' anAja nAja kAja jiyavAna' avyaya jana-hindI-pUjA-kAvya kI bhASA meM nimnalikhita avyaya prayukta hai jo vAkya racanA meM vibhinna rUpa se kAma Ate haiN| avyayoM ko vibhinna vaiyAkaraNoM ne vibhinna zIrSakoM ke antargata rakhA hai| vivecya kAvya meM prayukta avyayoM ko nimnalikhita zIrSakoM meM rakhA jA sakatA hai (1) samayavAcaka avyaya (2) parimANavAcaka adhyaya (3) sthAnavAcaka avyaya (4) guNavAcaka adhyaya (5) praznavAcaka adhyaya (6) niSedhavAcaka avyaya (7) vismayavAcaka adhyaya () sAmAnya adhyaya samayavAcaka avyaya abazatAmdi kama 15-rAma na doSa mohi nahi mAvaM, ajara amara aba avala sahAya / (bhI bahatsita va pUjA bhASA, dhAnatarAya) 16-mAna gahI zaramAgata pho, aba aMpati jI pata rAkhahu mero| zrI zAntinAtha jina pUjA, vRMdAvana) 1. zrI devayAstra gurupUjA, yugala kizora' 'yugala', saMgahIta graMtha-rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, rAjendra meTila basa, harinAra, alIgar3ha, 1676, pRSTha 48 / 2. zrI tIsa caubIsI pUjA, ravimala, sagRhIta pratha-jana pUjA pATha saMgraha, bhAga candra pATanI, naM0 62, nalinI seTha roDa, kalakattA-7, pRSTha 246 / 3. zrI sonAgiri sikha kSetrapUjA, mAzArAma, saMgRhIta pratha-janapUjApAThasagraha, mAgacandra pATanI, naM062, nalinI seTharoDa, kalakastA-7, pRSTha 152 / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 251 ) 20--mana va tama soM zuddha kara, aba varaNoM jayamAla / ( bhI tIsa cobIsI pUjA, ravimala ) jaba 18- mithyA jurI urva aba Age, dharma madhura rasa mUla na Ave / ( zrI bRhatsiddha vakra pUjA bhASA, thAnatarAya) 16 - hAtha cAra jaba bhUmi nihAreM / 20 jaba cauthI kAla lagaM ju Aya / ( zrI kSamA vANI pUjA, mallajI) - 20 (zrI tIsa cobIsa pUjA, ravimala ) savA 18 -- khAnata siddha namoM sadA, amala acala ciDUpa / (zrI bRhat siddhacakra pUjAbhASA, dhAnasarAya) 16- zAnti zAnti guna-maMDite sadA, jAhi dhyAvate supaMDite sadA / ( zrI zAntinAtha jinpUjA, vRMdAvana) bAla brahmacArI jagatArI sadA virAga sarUpa / (zrI neminAtha jinapUjA, jinezvaradAsa) taba 1 16- paMcama aMga upadhAna batArtha pATha sahita taba bahu phala pAveM / (zrI kSamAvANI pUjA, mallajI) 20 - ataeva muke taba caraNoM meM, jaga ke mANika motI sAre / (zrI devazAstra gurupUjA, yugala kizora 'yugala') 16- jaya candra vaMdana rAjIva naina, kabahU~ vikathA bolata na baina / ( bhI saptaSa pUjA, manaraMgalAla ) 20 - kabahU~ itara nigoha meM mokU paTakata karata aceta ho / (zrI AdinAtha jinapUjA, sevaka ) pariNAma vAcaka avyaya -- bahuta 16- Avara te bahu Adara pAye, udaya anazvara te na suhAve / (zrI bRhatsaddhacakra pUjAbhAcA, bAnasarAya ) Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 bandana kara bahu Ananda pAma / ( 252 ) 20 -- sonAgiri ke zIza para bahuta jinAlaya jAna / (zrI sonAgiri siddhakSetra pUjA, AzArAma ) ( zrI giranAra siddha kSetrapUjA, rAmacandra ) ati 18- pummI baTa Rtu ke sukha bhoge, pApI mahAduHkho ati rove / ( zrI bRhat siddhacakra pUjAbhASA, khAnatarAya) 16-- ati dhavala akSata khaMDa-vajita, miSTha rAjana bhoga ke / (zrI saptarSi pUjA, manaraMgalAla ) 20- ati madhura lakhAvana, parama su pAvana. tRSA bujhAvana guNa bhArI / ( zrI akRtrima caityAlaya pUjA, nema ) www.shop alpa 18 -- bhinna bhinna kahUM AratI, alpa suguNa vistAra | (zrI devazAstra gurupUjA, khAnatarAya) 16- meM alpa buddhi jayamAla gAya, bhavi jIva zuddha lojyo banAya | (zrI giranAra siddha kSetra pUjA, rAmacandra ) 20-- maiM mati alpa ajJAna ho, kauna kare vistAra | (zrI AdinAtha jinapUjA, sevaka ) adhika 18. AThoM baraba saMvAra, bAnata adhika uchAhasoM / - 20. vaNi 'bola' sau pAya ho, sukhasampati adhikAya / sthAnavAcaka avyaya tahA~ 18. tetisa sAgara tahA~ rahe haiN| (zrI dazalakSaNa dharmapUjA, dyAnatarAya) (zrI campApura siddhacakra pUjA, daulatarAma ) (zrI bRhat siaas pUjA bhASA, khAnatarAya) ( bhI zAMtinAtha jinapUjA, vRndAvana) 16. sura leta tahA~ Ananda saMga / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 253 ) 20. tahA~ caubIsI tIna birAje Agata nAgata aru vartamAna | jahA~ 18. pAMcoM bhAva jahA~ nahi lahiye, nizcai antarAva so kahiye / (zrI bRhat siddha va pUjAbhASA, jJAnatarAya) 16. tita banyo jahA~ suragiri virATa / 20. jahA~ dharmanAma naha sune koya / (zrI tosa caubIsI pUjA, ravimala) ( zrI zAMtinAtha jinapUjA, vRndAvana) OM cA 18. UMcA jojana sahasa, chatIMsaM pAMDukavana sohaiM girisIsaM / (zrI tIsa coboso pUjA, ravimala ) 20. jaise nisara jantI meM tAra ho / 20. zyAma zarIra dhanuSa daza UMco zaMkha cinha panamAMhi / (zrI paMcameda pUjA, khAnatarAya) 20. teso hI airAvata rasAla / ( zrI neminAtha jinapUjA, jinezvaradAsa) guNavAcaka avyaya - jaisA 18. mukha kareM jaisA labaM taisA, kapaTa-prIti aMgArasI / (zrI dazalakSaNadharmapUjA, dyAnatarAya) ( zrI AdinAtha jinapUjA, sevaka ) taisA -- 18. taise varazana AvaraNa, dekha na deI sujAna - ( zrI bRhat siddhacakra pUjA bhASA, khAnatarAya) (zrI tIsa cobIsI pUjA, ravimala) aise - 16. aiso kSetra mahAna tihi, pUjoM mana baca kAya / ( zrI giranAra siddhakSetra pUjA, rAmacandra ) 20. aise akSata sau prabhu pUjoM jagajIvana mana mohe / ( bhI candraprabhu pUjA, jinezvara bAsa) Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavAcaka avyaya kauna 18. janma bera jiya taM duHkha pArtha, bAMdha mArakI kauna calAye / (zrI bRhat siddhacakrapUjAbhASA, bAnasarAba) 16. tara sura pada kI to kauna jAta, pUje anukramataM mukti jAta / (zrI sammedazikhara pUjA, rAmacandra ) 20. bhAmaMDala kI chavi kauna gAya / kyA 16. alpamatI meM kima kahU~ / ( 254 ) underpenda (zrI akRtrima caityAlaya pUjA, nema) kyoM 18. sahe kyoM nahi jIvarA / (zrI sammeda zikhara pUjA, rAmacandra ) 20. samrATa mahAbala senAnI, usa kSaNa ko TAla sakegA kyA ? (zrI devazAstra gurupUjA, yugala kizora jaina 'yugala') ( bhI vazalakSaNa dharmapUjA, dyAnatarAya) kaisA - 20. atyanta azuci jar3a kAyA se, isa cetana kA kaisA nAtA / (zrI devazAstra gurupUjA, yugalakizora jaina 'yugala') niSedha vAcaka avyaya - nAhIM - 18. suraMga naraka pazugati meM nAhIM / (zrI vazalakSaNa dharmapUjA, khAnatarAya) 16. japa tapa kara phaMsa bAMche nAhIM / (zrI kSamAvANI pUjA, mahalajI) 20. kahana jahAM tuma sabahI lakhi pAyo / (zrI candraprabhu pUjA, jinezvaravAsa ) naha 18. vayana naha kaheM lakhi hota samyaka dharaM / (zrI nandIzvara dvIpa pUjA, khAnatarAya) Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 255 ) 16. raMcaka nahi maTakata roma koya / (zrI saptapipUjA, manaraMgalAla) 20. munidharma tanoM nahi rahe leza / (zrI tIsa bobIsI pUjA, ravimala) 18. udyama ho na deta sarva jagamAhi bharayo hai| (bhI bIsa tIrthakara pUjA, dhAnatarAya) 19. para ko dekha gilAni na Ane / (zrI kSamAvANI pUjA, mallajI) 20. mujhako na milA sukha kSaNa bhara bhI, kaMcana kAmini-prasAvoM meM / (zrI bevazAstra gurupUjA, yugala kizora jana 'yugala') vismaya vAcaka avyaya aho16. namana karata caranana parata, aho garIba nivAja / (zrI saptarSi pUjA, manaraMgalAla) 20. usa saMsAra bhramaNate tAro aho jinezvara karuNAvAna / (zrI tIsa caubIsI pUjA, ravimala) sAmAnya avyaya 18. kevala barzanAbaraNa nivaar| (zrI bRhat sira cakra pUjAbhASA, bAnatarAya) 16. kebala sahi mavizvasara taare| (zrI mahAvIra svAmI pUjA, yAnatarAya) 20. kevala ravi-kiraNoM se jisakA sampUrNa prakAzita hai antara / (zrI devazAstra gurupUjA, yugala kizora jaina 'gugala') aura16. isa kAnahIM so bharata sImA, aura saba para pezavA / (bI ratnatraya pUjA, cAmatarAya) 16. kevar3A galAba aura ketakI nAike / (zrI pArvanAba binapUjA, bakhtAvararala) Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 256 ) 20. aura nizcita tere saDyA pram / arhanta avasthA paauuNgaa| (zrI devazAstra gurupUjA, yugala kizora jaina 'yugala') athavA16. kRSNAgara karapUra ho, athavA dazavidhi jAna / (dhI kSamAvANI pUjA, malla jI) 20. athavA vaha ziva ke niSkaMTaka, papa meM viSa-kaMTaka botA ho| (zrI devazAstra gurupUjA, yugalakizora jaina 'yugala') nAnA prakAra18. mevaja vividha prakAra, sudhA hare thiratA kreN| (zrI ratnatraya pUjA, thAnatarAya) 20. sahA madhya sabhAmaMDapa nihAra, tisako racanA nAnA prakAra / (zrI sonAgiri siddha kSetra pUjA, AzArAma) ataeva18. sahi zIla lakSmI eva, chuTU sUlana soN| (zrI mandIzvara dvIpa pUjA, cAnatarAya) 16. pazcima visa jAnU ToMka eva / / (zrI sammeda zikhara pUjA, rAmacandra) 20. ataeva prabho yaha nazvara dIpa, samarpaNa karane AyA hai| (zrI devazAstra gurupUjA, yugalakizora jaina 'yugala') binA18. pazu kI Ayu kare pazu kAyA, binA viveka sadA billaayaa| (zrI bahat sivacakra pUjAbhASA, cAnatarAya) bacana pUjAkAra dvArA zabdAnta meM 'na' varNa jor3akara bahuvacana vAcI zabdoM kA nirmANa humA haiaThArahavIM zatI karmana ('karma' kA bahuvacana), karmana kI presaTha prakRti, (zrI apadevazAstra gurupUjA, vyAnatarAya) porana ('cora' kA bahuvacana), corana ke pura na base, (zrI barAlakSaNa dharmapUjA, pAlatarAya) Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 257 ) atan ('ute' kA bahuvacana), dInana nistArana, (zrI devapUjA bhASA, vyAnatarAya) dovana ( doSa' kA bahuvacana), saba doSana mAMhI, (zrI deva pUjA bhASA, khAnatarAya) nayanana ('nayana' kA bahuvacana), nayanana sulakArI, (zrI bIsa tIrtha kara pUjA bhASA, yAnatarAya) paMcamerUna ('paMcameda' kA bahuvacana), paMcamedana kI sadA, (zrI bhathapaMcamera pUjA, khAnatarAya) phUlana ( 'phUla' kA bahubabana ), phUlana soM pUrjo jinarAya, ( zrI matha paMcamerapUjA, vyAnatarAma ) vivayani ( 'vijaya' kA bahuvacana ), kaSAya viSayani TAliye, ( zrI cAritra pUjA, vyAnatarAya ) siddhana ( 'siddha' kA bahuvacana), siddhana kI stuti ko kara jAne, ( zrI bRhat siddhacaka pUjAbhASA, vyAnatarAya ) sUlana ( 'zUla' kA bahuvacana), chUToM sUlama soM, ( zrI naMdIzvara dvIpapUjA, mANatarAya ) unnIsavIM zatI akSatAna ( 'akSata' kA bahuvacana), akSatAna lAike ( zrI pArzvanAtha jinapUjA, bakhtAvararatna ) kamalana ( 'kamala' kA bahuvacana), kamalana ke kla ( zrI paMcakalyANaka pUjApATha, kamalanayana ) guNana ( 'guNa' kA bahuvacana ), tuma guNana kI ( zrI anaMtanAtha jinapUjA, rAmacandra ) caranana ( 'carana' kA bahuvacana), caranana caMda lage, ( zrI candramama jinapUjA, baMdAbana ) namana ( 'nayana' kA bahuvacana), nayanana bihAri, ( zrI paMcakalyANaka pUjApATha, kamalanayana ) eferen ( 'vijana' kA bahuvacana), bhavicana deta, ( zrI paMcakalyANaka pUjApATha, kamalanayana ) Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhopana (bhoga' kA bahuvacana ), mama mopana varSa maye, . . (bhImAya jinapUjA, bakhtAvararala) maMdirana ('maMdira' kA bahuvacana ), pAMca maMkhrina bIca (zrI paMcakalyANaka pUjApATha, kamalanayana) munina ( 'muni' kA bahuvacana ), munina kI pUjA kaMka, (zrI athasaptapipUjA, manaraMgalAla ) rAmana ('rAjA' kA bahuvacana ), miSa rAjana bhoga, (zrI aba saptaSipUjA, manaraMgalAla ) siDana ( "siddha' kA bahuvacana ), jayasiDana ko, (zrI kaMcanAya jinapUjA bakhtAvararatna ) Rddhina (RSi' kA bahuvacana), aSTa Rdina koM, (zrI atha saptaSipUjA, manaraMgalAla ) bIsavIM zatImarina ( 'ari' kA bahuvacana ), karma marina ko jIta, (zrI caturvizati tIrthakara samuccayapUjA, horAcaMba) menana (kSetra' kA bahuvacana ), vaza kSetrana meM ikasAra hoya, (o tIsa caubIsI pUjA, ravimala ) guthana ( 'guNa' kA bahuvacana ), anante guNana, (bhI saNDagiri kSetrapUjA, munnAlAla) korana ( 'cakora' kA bahuvacana ), cAra carita cakorana ke, (zrI canAprabhu jinapUjA, jinezvaravAsa ) caraNana ( 'parama' kA bahuvacana ), dhacaraNana, (bhI baDagiri kSetrapUbA, munnAlAla) undhana ('amma' kA bahuvacana ), maMgala dravyana ko sukhAna, (yo sonAgiri sikhaleca pUjA, AzArAma) devana ('deva' kA bahuvacana ), devanaghara ghaMTA bAje, (bhI mahAvIra svAmI pUjA, jilAla ) bezana (deza kA bahababana ), saba dezana ke, (mI bAcanapura mahAvIra svAmI pUjA, pUraNamala ) gupana ( 'napa' yA bahuvacana ), pAvidhinupana pAna (zrI bAhubalI pUjA; bIpara) Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 256 ) bahuvacana), jaina munina kI ( zrI viSNukumAra mahAmuni pUjA, rasuta ) sumita ( i sUrama ('zUra' kA bahuvacana), zUrana meM siradAra, ( zrI neminAtha jinapUjA, jinezvaravAsa ) siddhana ( 'siddha' kA bahuvacana), far fear ko, ( zrI khaNDagiri kSetrapUjA, munnAlAla ) sarvanAma - pUjA sAhitya meM prayukta sarvanAmoM kA svarUpa prAyaH brajabhASA kA hai kintu katipaya sarvanAma zabdoM kA svarUpa Adhunika khar3I bolI kA bhI vyabahuta hai, yathA --- aThArahavIM zatI meM maiM ( saraba parva meM bar3o) (zrI naMdIzvaradvIpa pUjA, hama-nija, ( eka svarUpa prakAza nija ), ( bhI dhyAnatarAva ) solahakAraNa pUjA, dayAnatarAba ) tU-tA, (tAkoM caMhugati ke dukha nAhIM ), ( bhI solahakAraNa pUjA, vyAnatarAya ! tuma Apa, ( Apa tireM orana tiravAve ), ( zrI solahakAraNa pUjA, dayAnatarAya ) vaha saba ( tIna bheda vyohAra saba ), ( zrI cAritra pUjA, vyAnatarAya) be-jina ( ina bina mukta na hoya ), ( bhI cAritra pUjA, dayAnatarAya) be-ina ( ina bina mukta na hoya ), ( zrI cAritra pUjA, dayAnatarAya ) unnIsavIM zatI meM-mo, mere ( mo kAja sarasI ), ( zrI zItalanAtha jinapUjA, manaraMgalAla ), ( karama mere ), ( zrI pArzvanAtha jinapUjA, bakhtAvararatna ) hama-nija ( nija dhyAna biye lavalIna maye ), ( bhI candragrama vina pUjA, bRdAvana ) tU tA (sAno madhya ika kuNDajAna ), ( zrI vifranAra siddha kSetra pUjA, rAmacandra ) tuma-bApa (saraso Apa sauM), ( zrI zItalanAtha jinapUjA, manaraMgalAla ) Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 26.) ha-, saba (meTa karma mahAna ), (zrI zItalanAtha jina pUjA, manaraMgalAla), (saba zoka sano pUre prasaMga), (dhI banAma jinapUbA, -saMhA, tinhe (suraleta tahAM tananaM tananaM), (bhI mahApaurasvAmI pUjA, dAvana ), ( tinheM bhamata maMrite sadA ), (zrI zAMtinAva binapUjA, bAvana) -ina, yaha ( ina mAdi aneka uchAha bharI), (zrI mahAvIra svAmI pUjA, bAvana ), ( yaha mAvANI bhAratI par3e), (zrI kSamAvANI pUjA, mallajI) bIsavIM zatI meM-mo, mere, merI ( alpabuddhi mo jAna ke ) ( zrI tIsa cobIsI pUjA, ravimala ), ( mere na huye ye maiM inase ) (zrI devazAstra gurupUjA, yugala kizora jaina 'yugala' ), (pramu mUkha na merI zAMta huI), (zrI deva sAba gurupUjA, yugala kizora jaina 'gugala' ) hama-apane, nima, hamArA ( apane apane meM hotI hai), (zrI devazAstra guru pUjA, yugala kizora jaina 'yugala' ), ( nija antara kA pramu bheva kahUM) . (zrI devazAstra gurupUjA, yugala kizora jaina 'yugala' ), ( nija loka hamArA bAsA ho ) ( zrI devazAstra gurupUjA, yugala kizora jaina, 'yugala') tU-terA, tA, terI ( nita dhyAna dha prabhu terA), (bhI meminAtha jinapUjA vinezvaravAsa), (tA baravAje para dvArapAla), (bhI sonAgiri siramevapUjA, AzArAma), (terI antara lo) (bhI devazAstragurupUjA, yugala kizora jaina 'yugala') tuma-mApa ( Apa padhAro nikaTa ), (zrI devazAstra mulyUmA, jilAla) baha-saba, je ( saba kucha jar3a ko kosA hai), (zrI devagAstra gurupUnA, yugalakizora jana, 'yugala' ), (je zuddha saguNa avagAha pAya ), (bhI akRtrima basyAlaya pUjA, ravimala) be-tahAM (tahAM caubIsI tIna virAje ), (zrI tIsa caubIsI pUjA, rabimala ) -sa, yaha, yA, ina ( isa saMsAra bhramaNate ), (zrI tIsa caubIsI pUjA, ravimala), (yaha bacana hiye me), (bhI tIsa caubIsI pUjA, ravinala), Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 261) (yA vidhi pApoM kalyAna boya ) (mI tIsa caubIsI pUnA, ravimala), (mere mahabeye meM inase), (zrI devazAstra gurupUjA, yugala kizora jaina 'yugala' ) / kAraka aura vibhaktiyAM vivecya kAvya meM nIce likheM anusAra kAraka bihanoM mora vittiyoM ke prayoga milate haiM - phartAkAraka-(kriyA kA karane vAlA ) ne zatAgjiAma 18. tIrtha kara kI dhuni, gagadhara ne suni| (zrI sarasvatI pUjA, yAnatarAya) 16. janmAbhiSeka kiyo unne| (zrI neminApa jinapUjA, manaraMgalAla ) 20. samajhAyA meMne ujiyArA / (zrI devazAstra gurupUjA, yugala kizora jaina 'yugala' ) karmakAraka-(jisa para kriyA kA prabhAva par3e) ko 18. tAko jasa khiye| (zrI nirvAnakSatra pUjA, yAnatarAya ) 16. mAdhavI dvAdaza ko janme / (zrI zItalanAtha jinapUjA, manaraMgalAla) 20. kSaNabhara nija rasa ko pI cetana, mithyA mala ko dho detA hai| (zrI devazAstra gurupUjA, yugalakizora jaina 'yugala') karaNakAraka-(jisase kriyA kI jAya ) te, so, se, ke dvArA 18. zrI jinake parasAva te, sukhI rahe saba jiib| (zrI devazAstra guspUnA, yAnatarAya) 16. bo para par3Ave mana babana so nidhAra se bara hAla / (bI neminAtha jinapUjA, manaraMgalAla) 20. nevala rabi-kiraNoM se jisakA sampUrNa prakAzita hai antara / (zrI devazAstra rupUjA, yugala kizorana 'yumala,) sampradAyakAraka-(jisake lie kiyA kI bhAva) ko, ke lie Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 262 ) 18. saha bhayAnaka tAsu nAzana ko sunurUpa samAna hai| ( zrI devazAstra gurupUjA, dayAnatarAva ) 16. harivaMza sarojana ko ravi ho, balavanta mahanta tumI kavi ho / ( zrI mahAvIra svAmIpUjA, vRMdAvana ) 20. maiM bhUla svayaM ke vaibhava ko, para mamatA meM aTakAyA hU~ / ( zrI devazAstra gurupUjA, yugalakizora jaina 'mugala' ) apAdAna kAraka - ( kriyA jisake kAraNa alaga honA prakaTa kareM ababA 'kAraNa se' artha prastuta ho ) se, teM ( kAraNa se artha meM ) 18. tAteM tAre bar3I bhakti - naukA-jaga nAmI / ( zrI bIsa tIrtha kara pUjA, vyAnatarAya ) 18. sAgara se tire nahi bhava meM pare / ( zrI sammeda zikhara pUjA, rAmacandra ) 20. tuma to avikArI ho prabhuvara / jaga meM rahate jaga se nyAre / ( bhI devazAstra gurupUjA, yugala kizora jaina 'yugala' ) sambandha kAraka ( kiyA ke anya kArakoM ke sAtha sambandha prakaTa karane vAlA ) kA, kI, ke, rA, rI, re, nA, nI, ne 18. guru kI mahimA baranI na jAya / ( bhI devazAstra gurupUjA, dhyAnatarAya) 99. azvasena ke pArasa jinezvara, caraNa tinake sura saye / ( zrI pArzvanAtha jinapUjara asatAvararatna ) 20. yaha saba kucha lar3a ko krIr3A hai, maiM aba taka jAna nahIM pAyA / ( zrI devazAstra gurupUcA 'yugala' ) -- adhikaraNa kAraka - ( kiyA hone kA AdhAra sthAna va samaya ) meM, pe, para 18. sabako china meM jo jaMga ke meda haiN| ( zrI bIsa tIrtha kara pUjA, vyAnatarAya ) 16. jayazAntinAtha cihna parAba, bhavasAgara meM adbhuta jahAja / ( bhI zAntinAtha jinapUra, bAvana ) 20 saddarzana-bodha-caraNa-patha para, avirala jo bar3hate haiM munigaNa / ( zrI devazAstra gurupUjA, yugala kizora jaMna 'yugala' ) Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 295 ) sambodhanakAraka-(piyA ke lie jise sambodhita kiyA jAya) hai, 18. stama chimA gaho re bhAI, iha bhava nasa para bhava sukhdaaii| (zrI dazalamaNadharma pUjA, yAnatarAya) 16. tuma pAtara he sukhageha, bhramatama khobata ho| (zrI mahAvIra svAmI pUjA, dAvana) 20. he nirmala deva ! tumheM praNAma, he mAna bIpa mAgama ! praNAma / (zrI devazAstra gurubhUmA, 'yugala') kriyApada__ 'dhAtu mUla rUpa hai, jo kisI bhASA kI kiyA ke vibhinna rUpoM meM pAyA jAtA hai| jA cukA hai, jAtA hai, jAyegA ityAdi udAharaNoM meM jAnA' samAna tatva hai| dhAtu se kAla, puruSa aura lakAra se banane vAle rUpa kriyApada haiN| vivevya kAvya kI bhASA meM kiyApadoM kI sthiti spaSTa aura sarala hai| saMskRta ko sAdhyamAna (vikaraNa) kriyAo se banane vAlI kucha kriyAe~ zatAbdi krama se sodAharaNa nIce dI jA rahI haiM(1) dhyA (18 vIM zatI)-(1) ye bhavi dhyaaiye| (yAnasarAya, zrI devazAstra gurupUjA) (2) batsalaaMga sadA jo dhyaave| (vyAnatarAya, zrI solahakAraNa pUjA) (16 vIM zatI)-(1) bhavijana nita dhyaayeN| (bakhtAvararatna, bhI apa caNiyati samuccaya pUjA) (2) carana saMbhava jinake dhyaaiye| (balAvararasma, bhI sambhavanApa jinapUjA) (20 vo satI)-(1) sitamyAna dhyaay| (bolatarAma, zrI campApura siTa kSetra pUjA) (2) mahAnata dhyAyake, vyaayke| (kRSilAla, pI pArSanAva pUnA) Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 264 ) (3) bAla parama para dhyaayaa| (jilAla, zrI pArvanASa pUjA) (4) jo pUje dhyAve krm| (munnAlAla, zrI khaNDanirikSetra pUjA) (2) pUna (18 vIM zatI) (1) pUjoM tuma guNasAra / (vyAnatarAya, zrI devazAstra gurupUjA) (15 zatI) (1) sumati jinezvara puujte| (bastAvararatna, bhI sumatinAtha jinapUjA) (20 vIM zatI) (1) te sugandhakara puujiye| (AzArAma, zrI sonAgiri siddha kara pUjA) (3) kara (18 vIM zatI) (1) caMdana zItalatA kre| (vyAnasarAya, bhI devazAstra gurupUjA) (2) ukhama nAza kone| (vyAnatarAya, zrI devazAstra gussUjA) (1) koje zakti prmaan| (yAnatarAya, zrI devazAstra gurupUjA) (4) sabakI pUjA kr| (vyAmatarAya, bhI bIsa tIrthakara pUjA) (5) saba pratimA ko karoM praNAma / (yAnatarAya, bhI paMcamela pUjA) (6) parakAza karayo hai| (vyAnatarAya, bhI bIsa tIrtha kara pUjA) (7) sarava konoM nivaaraa| (vyAnatarANa, bI bIsa tIrtha kara pUjA) (15 vIM zatI)-(1) jaya ajitanAtha kIje sanAya / (balAvararatna, zrI caturvizati nimapUnA) (2) dhanapati ne konii| (bastAvararatma, bI manApa binapUbA) (3) rupA aisI kiijiye| (AtAparala, bI abhinaMdana nApa binA ) Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 2 ( 265 ) (4) zubha bihAra jina kiijiho| (bastAvararala, zrI vAsupUjya jinapUbA) (5) karo tuma vyAha / (bastAvararatna, zrI pArzvanAtha jinapUjA) (6) meM namana kh| (bakhtAvararatna, zrI RSamanApa jinapUjA) (7) su prakAza kre| (bastAvararatna: zrI RSabhanAtha jinapUjA) (20 vIM zatI) (1) vinatI tumasoM kaa|| (yugala kizora 'yugala', zrI devazAstra gurupUjA) (2) tina para pUjA kiijiye| (AzArAma, zrI sonAgiri siddhotra pUjA) (3) jJAna rUpI mAna se koMnA suzobhita / (pUraNamala, zrI cAMdana gAMva, mahAvIra svAmI pUjA) (4) kApAyika bhAva vinaSTa kiye| (mugala, zrI devazAstra gurupUjA) (5) sodha pavitra krii| (aulatarAma, zrI campApura siTa kSetrapUjA) (6) karatA abhimAna niraMtara ho| (yugala, zrI devazAstra gurupUjA) (7) dhyAna tumhAroM konau| (jinezvaravAsa, zrI cannaprabhu pUjA) (4) raca (18vIM zatI)- (1) nita pUjA rcuuN| (yAnatarApa, zrI devazAstra puruSamA) (16 vIM zatI)-(1) akSata puMja rcaaiye| (bakhtAvararatna, zrI sumatinAtha jinapUjA) (2) vahA~ pUja rcii| (bastAvararatna, zrI RSabhanAtha jinapUnA) (20 ko matI)-(1) jinavara pUla rvaaii| (jinezvaravAsa, bhI batrabhu pUjA) Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 256 ) (5) ghara (18 vIM zatI) - (1) prIti gharI hai| (dayAnatarAya, zrI bIsa tIrtha kara pUjA) (dayAnatarAya, zrI vedazAstra gurupUjA) (dayAnatarAya, zrI gaMdIzvara dvIpa pUjA) (2) puSpa caru dIpaka dharU / (3) AnaMva-bhAva dharoM / (12 vIM zatI) - (1) tuma bheMTa dharAU / (bastAvararasma, zrI candra prabhu jinapUjA) (2) dharI zivikA mijakaMdha manoga (vatAvararatna, zrI pArzvanAtha jinapUjA) (3) dharo tuma janma banArasa Ana / (tAraratna zrI supArzvanAtha jinapUjA) (20 vIM zatI) - (1) zrI jinavara Age dharavAya / (sevaka, zrI AdinAtha jinapUjA) (2) kanaka- rakAbI dhare / (daulatarAma, zrI pAvApura siddhakSetra pUjA) (3) maNimaya dIpa prajAla dharoM / (AzArAma, zrI sonAgiri siddha kSetra pUjA) (4) prema ura dharata hai| ( AzArAma, zrI sonAgiri siddhakSatra pUjA) (6) kaha (18 vIM zatI) (1) garur3a kahe ho / ( yAnatarAya, zrI bIsa tIrtha kara pUjA) (2) bhinna-bhinna kaDu AratI / (dayAnatarAya, zrI bIsa tIrtha kara pUjA) (3) vijaya aJcala maMdira kahA / (dhyAnatarAya, zrI paMcameru pUjA ) (18 vIM zatI) (1) bhaye padmAvati zeSa kahAye / (2) dharma sArA khaa| (bastAvararatna, zrI pArzvanAtha jinapUjA) (vaktAvararatna, zrI candraprabhu jinapUjA) Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 267 ) (3) kahata basatA para ratanavAsa / (bakhtAvararatna, zrI ajitanAtha jinapUjA) (20 vIM zatI)-11) zAyaka deva khaavo| (binezvaravAla, zrI bamapra pUjA) (2) anukUla kaheM pratikUla khai| (yugala, zrI devazAstra gurupUjA) (3) jisako nija kahatA meN| (yugala, zrI revazAstra gurupUjA) (7) balAna (18 vIM zatI) (1) mahAmana mahAbhadra bakhAne / (dayAnatarAya, zrI bIsa torya kara pUjA) (2) cAroM meru samAna bkhaanoN| (vyAnatarAya, zrI paMcameru pUjA) (16 vIM zatI) (1) tatva saMjJA bkhaanii| (bakhatAvararatna, zrI candraprama jinapUnA) (2) kahA~ loM blaane| (bakhtAvararatna, zrI zAMtinAtha jinapUbA) (20 vIM zatI) (1) tina jayamAla bkhaan| (rasuta, zrI viSNukumAra mahAmuni pUnA) (8) virAja (18 vIM zatI) (1) nemi prabhu jasa nemi viraaj| (dhyAnatarAya, zrI bIsa tIrSakara pUjA) (2) saba ganata-mUla viraajhiiN| (dhAnatarAya,dhI paMcameva pUnA) (16vIM pAtI) (1) nau hAtha unnata tana viraaj| (bakhtAvararatna, zrI pArzvanAtha jinapUjA) (2) tinako kUla virAjA hai| (bastAvararatna, zrI arahanAtha jinapUnA) (20 vIM zatI) (1) lokAnta virAja mana meM jaa| (yugala, bhI devazAstra gusthUbA) (e) (18 vIM zatI) (1) tAteM prabanchana det| (pAnatarAya, zrI paMcameva pUnA) Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 268 ) (2) para nirvaar| (cAnatarAya, bhI maMdIravara hIpapUjA) (19vIM zatI) (1) mokSa zrIphala baujiye| (bastAvararatna, zrI RSamanApa jinapUjA) (2) rAnA dhiyAMsa dono mhaar| (bakhatAbararatna, bhI RSabhanAba jimapUjA) (3) deta aba saMgha ko daan| (bastAvararatma, zrI ajitanAtha jinapUjA) (20 vIM zatI) (1) jaya lakSmI jina diijiye| (jinezvaravAsa, zrI candraprabha pUjA) (2) ye duSTa mahA du:kha deta ho| (yugala, zrI devazAstra gurupUjA) (10) zobha (18 vIM zatI) (1) bana sumanasa zobhe adhikaaii| (yAnatarAya, zrI paMcameha pUnA) (19 vI zatI) (1) vaz2a cinha zobhata / (bAtAvararasna, zrIdharmanAtha jimapUjA) (20 vIM zatI (1) prAcIna lekha zobhe mahAna / (munnAlAla, zrI nanhagiri siDanetra pUjA) (11) par3ha (18 boM zatI) (1) paMcameru ko mArato pdd'e| (cAnatarAya, zrI paMcamerU pUjA) (16 vo zatI) (1) par3he pATha cita laam|| (bastAvararatna, zrI munisuvratanAba jinapUjA) (20 vIM zatI) (1) jo guruveba par3hAI vidyA / (jinezvaradAsa, zrI bAhubalI svAmI pUjA) (2) par3hate jinamata mAnata pradhAna / (munnAlAla, zrIkhaNDagiri sirakSetra pUnA) (12) suna (18 vIM zatI) (1) sune jo koya / (jAnatarAya, zrI paMcameva pUnA) (2) nAlI suni manaseva na maano| (jAnatarAma, zrI barAlakala dharmapUjA) Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 266) (19ogatI) (9) binatI merI suniye| (khatAvararatna, zrI puSpadanta cinapUNA) (2) ina Adika meva suno| (bakhtAvararala, zrI anantanAtha jinapUjA) (3) pacana yoM sunaaye| (bastAvararatna, zrI neminApa jinapUjA) (20 vIM zatI) (1) mana kI bAdhA suno| __ (raghusuta, zrI viSNukumAra mahAmuni pUjA) (2) ravimala ko vinatI suno nAtha / - (ravimala, zrI tIsa caubIsI pUjA) (13) mila (18 vIM zatI) (1) jala kezara karapUra milaay| (yAnatarAya, zrI paMcamerupUjA) (16 vIM zatI) (1) jala phala dravya milaay| (bastAvararasma, zrI sumatinAtha jinapUjA) (2) bazagaMdha milaave| (bakhtAvararala, zrI kuMthunAtha jinapUjA) (20 vIM zatI) (1) mujhako na milI sukhako rekhaa| (yugala, zrI devazAstra gurupUjA) (2) kesara bhAvi kapUra mile malayAgiri candana / (AzArAma, zrI sonAgiri siddhakSetra pUjA) (14) saha (18vIM zatI) (1) sahe kyoM nahiM jIyarA / (yAnatarAya, zrI vazalakSaNa dharmapUjA) (16vIM zatI) (1) duHkha she| (bastAvararatma, zrI abhinaMdamanAtha jina pUjA) (20vIM zatI) (1) kula sahe atibhaarii| (vinezvaravAsa, pIcanapraNapUNA) (2) bAisa parIvaha vaha shnt| (gumAlAla, zrI sanmagiri kSetramA) Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivecya pUjA kAvya meM dezI viyAoM ke katipaya rUpa nimnalikhita pAye (1) jAma (18 vIM zatI) (1) cAnata phala jAneM prabhU / (cAnatarAya, zrI paMcamera pUjA) (2) bAnata sevaka jaanke| (cAnatarAya, zrI bIsa tIrtha kara pUjA) (3) bhUpara bhAsAla pahuM jaano| (jAnatarAya, zrI paMcameha pUjA) (16 vI zatI) (1) mukha dAsa apano jaanie| (bastAvararatna, zrI ajitanAtha jinapUjA) (2) cinha markaTa ko ura jaanke| (bakhtAvararatna, zrI abhinaMdananAtha binayUnA) (3) suvarNa nAma jaaniyo| (asatAvararatna, zrI puSpadanta jinapUjA) (4) mAta susomA jaano| (makhatAvararatna, zrIpadamaprabhu jinapUjA) (20 vIM zatI) (1) vartamAna jinarAya bharata ke jaaniye| (jinezvaravAsa, zrIcandra pramupUjA) (2) he cinha zera kA ThIka jAna / (pUraNamala, bhI cAMdanamAMva mahAvIra svAmI pUjA) (2) AnA (18 vIM zatI) (1) mAlI suni mana kheda na aano| (bAnasarAya, zrI bAlakSaNa dharmapUjA) (16vIM zatI) (2) sAsu mandha pe maligaNa aaveN| (bastAvararatna, zrI zItalanAtha jinapUjA) (20 vo zatI) (1) mithyA mala dhone AyA huuN| (yugala, zrI devazAstra, gurupUnA) (3) deza (18 vIM zatI) (1) vele nAtha parama sukha hoss|| (dhAnatarAya, zrI paMcameha pUjA) (16vIM zatI ) (1) adhi dekha para kii| (malAvararala, zrI aminamanAma jinapUjA) Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 25 (2) kati niyapati ko dekht| (bakhtAvararatna, zrI dharmanAtha jinapUNA) (3) rUpa dekho gunaasor| (bastAvararatna, zrI candraprabha jimapUjA) (20 vIM zatI) (1) darzana anUpa dekho jinAya / (munnAlAla, bhI pagiri kSetrapUjA) (2) kaNa-kaNa ko jI bhara-bhara dekhaa| (yugala, zrI devazAstra gurupUjA) (4) banAnA (18 vIM zatI) (1) manavAMchita bahu turata banAya / (bAnatarAya, zrI paMcamera pUjA) (16 vIM zatI) (1) samosarana ThATha sundara bnaayo| (bakhtAvararatna, zrI candraprabhu jinapUjA) (2) tinake zubha puMja bnaauu| __ (bakhatAvararatna, bhI puSpadaMta jinapUjA) (3) he jI vyaMjana turaMta bnaayo| (bakhatAvararatna zrI zreyAMsanAtha jinapUjA) (20 vIM zatI) (1) nijaguna kA arSa bnaauuNgaa| (yugala, zrI devazAstra gurupUjA) (2) nijabhavana anupama biyo bnaay| (pUraNamala, zrI cAMdana pAMca mahAvIra svAmI pUjA) (3) banavAI guphA unane aneka / (munnAlAla, bhI piri sihale pUjA) Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manovaijJAnika jaina dharma meM hI nahIM apitu sabhI bhAratIya dharmoM meM upAsanA-viSayaka svIkRti ke paridarzana hote hai| upAsanA ke vividhi-rUpoM meM pUjA kA mahatvapUrNa sthAna hai| pUjA ke svarUpa usake vidhi-vidhAna tathA uddezya-viSayaka vibhinnatAeM hote hue bhI yaha sarvamAnya satya hai ki saMsAra ke duHkhI prANI apane du:kha-saMpAta samApta karane ke lie pUjA ko eka Avazyaka bata-anuSThAna svIkArate haiN| saMsAra kA pratyeka prANI sukha cAhatA hai| abhaya kSadhA, auSadhi tathA mAna viSayaka suvidhAoM kA vaha prArambha se hI AkAMkSI rahA hai| Arambha meM ina Avazyaka suvidhAoM ke abhAva meM use duHkhAnubhUti huA karatI hai| duHkha kA sIdhA sambandha usakI mAnasika sthiti para nirbhara karatA hai / manonukUlatA meM use sukha aura pratikUlatA meM duHkhAnubhUti huA karatI hai / mAsthAbAdI prANI apanI isa duHkhada avasthA se mukti pAne ke lie sAmAnyataH paronmukhI ho jAtA hai| aisI sthiti meM vivaza hokara vaha parakIya-sattA ke sammukha apane ko samarpita kara usakI guNa-garimA gAne-buharAne lagatA hai| yahI vastutaH pUjA ko prArambhika tathA Avazyaka bhUmikA hotI hai| mana kI vividha sthitiyoM kA vijJAna vastutaH manovijJAna kahalAtA hai| yahAM hama hindI jaina pUjA-kAvya kA manovaijJAnika adhyayana kreNge| sukhAkAmI saMsArI jIva mamatA priya hotA hai| para-vastuoM ke Azraya mAna banAkara apane hI guNoM ke vikRta pariNamana meM pariNata hone ke kAraNa jagata ke prANI satata duHkhI humA karate haiM / du.kha kA kAraNa ajJAna hai| prANI kI anAdikAlIna bhUloM ko yahA~ saMkSepa meM isa prakAra vyakta kiyA jA sakatA hai| zarIra hai so meM isa prakAra ko mAnyatA yaha jIva anAdikAla se mAnatA mAyA hai zArIrika sukha-suvidhAoM meM mAsakti rakhakara baha nirantara pramAtmaka govana jI nahIM hai| zarIra kI utpatti se vaha jIva kA banma aura sarIra ke Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 273 ) viyoga se jIva kA are mAnatA hai arthAt jIva ko bIca mAnakara ajJAna kA poSaNa karatA hai| mithyAtva rAmAdi prakaTa dene vAle haiM tathApi unakA sevana karane meM sukha mAnatA hai / yaha avatA kI mUla hai| vaha zubha ko lAmavAdI tathA azubha ko aniSTa arthAt hAnikAraka mAnatA hai kintu sasyadRSTi se ve donoM aniSTa haiM vaha aisA nahIM mAnatA / samyadhAna sahita vairAgya jIva kA sukharUpa hai tathApi unheM vAka aura samajha meM bha Ae aisA svIkAratA hai / zubhAzubha icchAoM ko na roka kara indriya viSayoM kI icchA karatA rahatA hai| samyagdarzana pUrvaka hI pUrNa nirAkulatA mada hotI hai aura vahI saccA sukha hai, aisA na mAnakara yaha jIva bAhaya suvidhAoM meM sukha mAnatA hai / yaha jIva miyyAdarzana', mithyAjJAna' aura miyAcAritra' ke vazIbhUta hokara bAra gatiyoM meM paribhramaNa karake pratisamaya ananta duHkha bhoga rahA hai / jaba taka dehAdi se bhinna apane AtmA kI saccI pratIti tathA rAmAvi kA abhAva na kare taba taka sukha-zAkti aura AtmA kA uddhAra nahIM ho sakatA / Atmahita arthAt sukhI hone ke lie sacce deva guru aura zAstra kI teri pratoti, jovAdi sAta tattvoM kI yathArtha pratIti, svAda ke svarUpa kI aDA, nija zuddhAtmA ke pratibhAsa rUpa AtmA ko zraddhAdana bAra lakSaNoM ke avinAbhAva sahita zraddhA jaba taka jIva prakaTa na kare taba taka jIva kA uddhAra nahIM ho sakatA arthAt dharma kA prArambha bhI nahIM ho sakatA aura taba taka AtmA ko aMzamAtra bhI sukha prakaTa nahIM hotA / kubeva kuguru aura kuzAstra aura kudharma kI baDhA, pUjA sevA tathA vilaya karane kI jo-to pravRtti hai vaha apane midhyAtvAdi mahAna doSoM ko poSaNa dene vAlI hone se duHkhadAyaka hai, anantaH saMsAra-mana kA kAraNa hai| jo 1. mithyAdarzana karmaNa udadyAttatzarthAzraddhAna pariNAmo mithyAdarzanam / - jainendra siddhAnta koNa bhAga 3, pRSTha 311 / - Ho 2. Na muvAi vatsahAvaM anivarI jileksado mugai / taM iha michaNANaM vivarIyaM sammarUvaM tu // -jainendra siddhAMta koza, bhAga 2, pRSTha 263 / 3. bhagavadarhatparamezvaramArga pratikUlamArgAbhAsa tanmAcara fromrafts ca!''' abavA svAtma anuSThAna rUpavimukhatvamevasiSyA cAricaM / - jainendra siddhAnta koza, bhAga 2, 0 vinendra varNI, pRSTha 203 / 5.00 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 274 ) bIba usakA sevana karatA hai, use kartavya samAnatA hai, vaha durlabha manuSyajIvana ko naSTa karatA hai| agrahIta mithyAvarzana, micyAjJAna aura mithyAcAritra jIva ko anAdi kAla se hote haiM phira vaha manuSya hone ke pAcAt kuzAstra kA abhyAsa karake athavA kugurU kA upadeza svIkAra karake gRhIta mithyA zAna tathA miSyA bhaDA dhAraNa karatA hai tathA kumati kA anusaraNa karake mithyA kiyA karatA hai, vaha gRhIta mithyA cAritra hai / isalie jIva ko bhalI bhAMti sAvadhAna hokara gRhIta tathA agRhIta -donoM prakAra ke mithyAbhAva chor3ane yogya haiM aura unakA yathArtha nirNaya karake nizcaya samyagdarzana prakaTa karanA caahie| mithyA bhAvoM kA sevana karake, saMsAra meM bhaTaka karake, ananta janma dhAraNa karake ananta kAla gavAM viyA astu aba sAvadhAna hokara AtmoddhAra karanA caahie| jIva kA lakSaNa upayoga hai aura jJAnavarzana se vyApAra arthAt kArya ko hI upayoga kahate haiN| baitanya ke sAtha sambandha rakhane vAle jIva ke pariNAma ko upayoga kahate haiM aura upayoga ko hI zAna darzana bhI kahate haiM / yaha jAna, darzana saba jIvoM meM hatA hai aura jIva ke atirikta anya kisI draSya meM nahIM hotA, isalie yaha nIva kA lakSaNa hai / jIva upayoga kA svarUpa hai aura jAnane dekhane kapa ko upayoga kahA hai / jIva kA vaha upayoga zubha aura arAma ko rUpoM kA hotA hai| yadi upayoga zubha hotA hai to jIva ke puNya karma kA saMcaya hotA hai, aura yadi upayoga azubha hotA hai to pApa karma kA saMcaya hotA hai kintu zubhopayoga aura arAmopayoga kA abhAva hone para na puNya karma kA saMcaya hotA hai aura na pApa karma kA saMcaya hotaa| jo jinendra deva 1. 'upayogo lakSaNaM' - molazAstra, dvitIya adhyAya, zloka bATha, bRhajinavANI sagraha, pRSTha 206 / 2. appA uvamogappA upabhogo mANasaNaM bhnniyo| sobi suho asuho vA upayogo appano havadi / / -kunda-kunda prAbhUta saMgraha, sampA0 paM0 kailAzacandra zAstrI, jaina saMskRti saMrakSaNa saMgha, zolApura, prathama saMskaraNa 1960, pRSTha 31 / 3. ubamogo jadi hi muhI puNNaM jIvassa saMcayaM jAdi / anuhovA taba pArtha tesimabhAveja pymtyi| -kunda kunda prAbhUta saMgraha, vahI, pRSTha 32 / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke svarUpa ko jAnatA hai / vaha siDa parameSThI kA darzana karatA hai usI prakAra AcArya, upAdhyAya aura sAdhuoM ke svarUpa mAnatA, dekhatA hai tathA samasta prANiyoM meM kyAbhAva rakhatA hai, usa jIva ke zubha upayoga hotA hai|' jisakA upayoga viSaya aura kavAya meM atyadhika anurakta hai, mithyA zAstroM ko sunane meM, kuSmAna meM aura kusaMgati meM ramA huA hai, upa hai aura kumArga meM tatpara hai, usakA upayoga azubha hai| asama se zama kI aura pravRtta hone kA bhAva prANI kI pavitra ti kA ghotaka hai| aba isa AtmA meM apanA svarUpa aura jAgatika boSa hotA hai taba para- padArtha meM jinakI bhAvanA chor3akara vizuddha darzana-zAna svabhAva vAle nija mukha Atma tatva meM ruci karane lagatA hai / antarAsmA ko zAnti ke lie jo prayatna hotA hai vaha hai nirmala vizukha darzanazAna svabhAva meM pariNata parama AtmA kI dRSTi aura nija ko kalpanA se rahita nija sahaja svabhAva ko dRSTi / isI preraNA se prerita hokara zubharAgavaza ubhUta bhagavadbhakti meM antarAtmA kA pravAsa hotA hai / isake phalasvarUpa vyavahAra meM usa sadgRhastha kI deva-pUjA meM pravRtti hotI hai| deva kI sthiti pUjaka kA upAdeya lakSya hai| ataH vyavahAra se athavA upacAra se to pUjya-parameSThI bhagavAna kA prabhaya liyA jAtA hai aura nizcaya se nija sahaja-sikha-caitanya-prabhu kI dRSTi rUpa ho sahArA hotA hai| hameM satya-sahArA para gambhIratA pUrvaka vicAra karanA cAhie jisake lie vyavahAra aura prayojana pahicAnate hue devapUjA para gambhIra vRSTipAta karanA ucita hai| pUjA meM nizcaya rUpa bhAva arthAt AdhyAtmikatA kA rUpa kisa prakAra kA hotA hai, yaha jAnanA bhI Avazyaka hai| pUjana meM aise AcAra-vicAra kA honA Avazyaka hai jisase pUjya deva aura unako sthApita pratimA ko vivekapUrvaka dhyAna meM lAyA jA ske| yaha manovaijJAnika satya hai ki viSaya kaSAya 1. jo jANAdi jiNiMde pecchadi siddha taheva aNagAre / jIvesu sANukaMpo uvaogo so suho tassa // -kundakunda prAbhUta saMgraha, vahI, pRSTha 32 / 2. visaya kasAboM gADage dussudi duzcita dugotthtthiyudo| uggo ummaggaparo upamogo jassa so bsuho|| -kunda-kunda prAmRta saMgraha, vahI, pRSTha 32 / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 256) mora reka pUjana donoM kA eka sAla calanA samaya nahIM haiN| bhArAvya pUjana ke lie apane meM pAtratA kA udaya karanA bhI mAvazyaka hai / isalie pravakake AcAra maiM sabase pahile saptambasana' kA tyAga anivArya hai kyoMki isake binA cita kI caMcalatA zAnta nahIM ho sakatI / caMcala cita meM vItarAma aura vItarAgatA ke bhAvogya honA sambhava nhiiN| yaha manovaijJAnika satya hai ki jo vyakti pUjA karatA hai, antaraMga se pUjA kA bhAva misake hotA hai usake gubha-bhAva mandira meM pahuMcakara hI utpanna hoM yaha mAtra satya nahIM hai| vAstavikatA yaha hai ki usake antara meM pUjA sambandhI saMskAra to sAtatya vizuddhi ke kAraNa sarvadA vidyamAna rahate haiN| pUjaka jaba zArIrika kriyA se nivRtta hokara ghara se mandira jI ko prasthAna karatA hai taba usake pariNAmoM meM aura bhI adhika nirmalatA bar3hatI hai| bhAvagAmbhIrya, vacana meM samiti, calane meM sAvadhAno aura kyA ko eti hamA karatI hai| mArga meM balate samaya usakA manobhAva tanya kI utsukatA se mAplAvita ho jAtA hai| mArga meM viSaya kavAya kI bAta na baha jAnatA hai aura na karatA hI hai| yadi dharma sambandhI koI bAta karanA Avazyaka hotI to bhASA samiti pUrvaka vaha saMkSepa meM use samApta kara svayaM lakSyonmukha ho jAtA hai| jinAlaya meM praveza karate hI use niHsahiH, ni:sahiH, niHsahi, zamda kA uccAraNa karanA cAhie / isakA abhiprAya yaha hai ki deva pUjana meM rAma veSajanya kisI prakAra kA vyavadhAna athavA saMkaTa utpanna na ho| yadi pUjaka kA mana parakIya padArthoM ke prati AkRSTa hai to usakA cita botarAgamaya nahIM ho sakatA, astu, pUjya parameSThiyoM ke smaraNa aura namaskAra 1. azubha meM hAra zubha meM jIta yahai yUta karma, deha kI maganatAI, yaha mAMsa bhkhiyo| . moha kI mahala sauM ajAna yaha surApAna, kumati kI rIti gaNikA kI rasa cakhiyo / mirdaya ha prANa ghAta karabo maha zikAra, para-nArI saMgha para-buddhi ko prkhiyo| pyAra sauM parAI sauMja gahive kI cAha corI, eI sAtoM vyasana viDAri brahma labibI // --samayasAranATaka, banArasIdAsa, zrI digambara jaina svAdhyAma mandira TrasTa, sonagar3a (saurASTra), prathama skaraNa.bi.saM.2027, pRSTha 347 / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 270) pUrvaka kAyotsarga karane se mAlA kA AtmIya sambandha caitanya bhAgoM kI sannikaTatAkA sambandha prakaraNa rUpa meM ho jAtA hai aura bhagavAna kI pUjA kI bhUmikA saMcAra ho jAtI hai| yaha manAvamAnika satya hai ki pUjaka ke mana meM bahirSadA ke vyApAra sambandhI mamatA kA pUrNa utsarga hue binA usameM vAstavika pUjA kI kSamatA utpanna nahIM ho sktii| mataba bhagavAna meM pUrNataH tanmaya ho jAtA hai usa samaya bacana-pravRtti mI prAyaH saho jAtI hai| yadyapi yaha sthiti sAmAnya pUjaka ko kSaNika hI ho pAtI hai tathApi usakA puNya-bandha ho jAtA hai aura apUrva zAnti ko anubhUti huA karatI hai / pUjA meM antarbhakti ke sAtha bAhya maMtroM, dravya, vacana viSayaka mAlambana ko bhI sArthakatA hai kyoMki baccana ke binA nyAsa lokavyavahAra pravartana kA koI anya upAya bhI nahIM hai| gya aura bhAva meda se namaskAra bhI do prakAra kA hotA hai| hAtha-jora ziromati karanA vastutaH dravya namaskAra hai aura bAhya kisI bhI kiyA kie binA mAtra apane antarbhAva pUjya meM lagAnA vastutaH mAva namaskAra kahalAtA hai| bhAva namaskAra bhI do prakAra kA hotA hai, yathA 2. adaMta parameSThI ke guNa citavana pUrvaka sammAna karanA desa namaskAra hai jaba ki pUjya aura pUjaka meM caitanya svarUpa ko taba patA arthAt pUjya aura pUjaka meM ekatAnatA prakaTa ho jAtI hai use vastutaH advaita bhAva namaskAra kahate haiN| devazAstra guru kI pUjA zubha upayoga ke lie pramukha sAdhana hai| bhAvazyakatA yaha hai ki lakSya meM zuddha upayoga ho tabhI pUjA kI sArthakatA hai| pUjA meM bAhya-kriyA para utanA bala na dekara zuddha-mAvoM para pahuMcane kA lakSya honA sarvathA hitakArI hotA hai| isake lie mAdarUpa parameSThI kA dhyAna jAnA atyanta svAmASika hai phalasvarUpa unako ArAdhanA anivArya hai| jisa samaya parameSThI kA cintana-manana-pUjana aura anubhava hotA hai usa samaya to ati zubha pariNAmoM ke hone se pApa hotA hI nahIM, isake atirikta pUrva saMcita pApoM kI sthiti aura anumAga bhI nIma hokara malla rahamAnI hai| bhaviSya ke lie bhIpAkA mana aura bI sthiti pUrva savaya hone se bacAtA hai| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 278 ) isa prakAra pUjaka athavA bhakta pUjya-para-AtmAoM kA AbhaNa letA huA mI svalakSya meM ati sAvadhAna hotA hai| paramAtmA- AtmAoM kI sammAna vRti ke sAtha-sAtha apane svarUpa ko spaSTa karatA rahatA hai| yadi pUjaka ko Atma-svarUpa kA kadAcita bhI mAna nahIM hotA to use paramAtmA kA bhI pratimAsa nahIM ho pAtA kyoM ki paramAtmA kA svarUpa sva AtmA ke hI anurUpa hai taba afe AtmA ko na jAnA gayA to paramAtmA ko jAnanA kisa prakAra sambhava ho sakatA hai / astu vAstavika pUjaka Atma-jJAnI aura AtmapUjaka hai / aise hI pUjaka kI pUjA sArthaka hai arthAt vaha mokSa sAdhikA hai anyathA saba kriyAeM vyavahAra mAtra loka vyavahAra sAdhikA mAtra hai| loka meM pUjya, pUjA aura pUjana bhAva meM parAzrita bhAvanA spaSTataH mukharita hai| yahAM kisI bhI kArya kA kartA, dAtA parakIya zakti hai aura pUjaka usI kA Azraya lekara apane abhAva kI pUrti ke lie pUjA-arcA karatA hai / vaha svaccha tathA hArdika bhAvanA se paripUrNa lAvya-sAmagrI kA apane upAsya ke sammukha bhoga lagAtA hai aura anta meM svayaM usakA sevana kara kalyANakArI mAnatA hai| jana-pUjA meM isa prakAra kA koI vidhAna nahIM hai| yahA~ pUjaka sarvasiddha bhagavAna jo svayaM siddha ho cuke haiM, jo dhruva-svabhAva ko prApta paramAtmA haiM tathA apane hI sarva pravezoM meM svabhAva siddha paramAtmA haiM use pUjatA hai| yahA~ pUjaka apane ko hI apane Apa meM jo anAdi ananta ahetuka hai, zuddha azuddha paryAyoM se rahita haiM, cittasvabhAvamaya hai aise siddha paramAtmA kI pUjA karatA hai| tIrthaMkara kI vANI tathA jinavANI ko nija cAritra meM AtmasAt karane vAle sAdhu zreSThi kI pUjA karanA bastutaH deva zAstra aura guru kI pUjA hai|" yahA~ abhaya to karma mukta bhagavAna ko banAte haiM kintu unakA jo vikalpabanAyA, jJAna-bhagavAna ko hRdaya meM pratiSThita kiyA vastutaH usI kI pUjA 1. prathama deva arahanta suzruta siddhAnta jU guru nirgrantha mahanta mukati pura-paMtha jU / tIna ratana jaga mAMhi so ye jaga dhyAiye, tinakI bhakti prasAda parama-pada pAiye // pUjUM pada arahanta ke pUjoM gurupada sAra / pUja devI sarasvatI nita prati baSTa prakAra | -zrI devazAstragurupUjA, cAgatarAma, jJAnapITha pUjAMjali, pRSTha 106 / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 276 ) hotI hai / zaba artha aura mAnapUrvaka bhagavAna meM bAla-bhagavAna kI pUjA hone kA bhAga lenA aura mAya to karma-mukta sikha artha bhagavAna ko banAte haiN| vAstava meM aba bhagavAna kI kalpanA se bhI Age bar3hakara bhakta bAna-bhagavAna kI pUjA karatA hai| pUjA kA nizcaya naya kI dRSTi se yahI abhISTa rUpa hai tathApi bhakta kI mana:sthiti ke anusAra yaha kahA~ taka isake anurUpa apane ko prastuta kara pAtA hai upAsya ko pUrNa parakIya sattA svIkAra kara usake dvArA jAgatika upalabdhiyoM ke lie jo pUjaka pUjA karatA hai usakA sArA udyoga azubhopayoga ko janma detA hai| mAnapUrvaka jo utarottara svayaM meM jitanA tapa banAne kA udyoga karatA hai usakA utanA hI adhika zabhopayoga hotA hai| zubhopayoga puNyabandha kA kAraNa hotA hai| svayaM meM tapa guNoM kI sthApanA kara svayaM kI upAsanA kareM, apane hI samana karmakAluSya ko prakSAlana karane kA udyoga vastuta: zuddhopayoga kahalAtA hai|' isa prakAra pUjaka pUjA-vidhAna meM sabase pahile apane ArAdhya kI sthApanA karatA hai| pratyeka pujArI ArAdhya ke guNoM kA stavana kara tIna bAra 1. visayaka sAbogADho dussudi duncitdutttthgotttthijudo| uggo ummaggaparo upaoge jassa so asuho| -kunda-kunda prAbhUtasaMgraha, AcArya kundakundAcArya, prathamasaMskaraNa 1660, jaina saMskRti sarakSaka saMgha, solApura, pRSTha 32 / 2 jo jANAdi jiNide pecchadi siddha taheva maNagAre / jIvesu sANukaMpo upaogo so suho tassa // -kunda kunda-prAbhUta saMgraha. pRSTha 32 / 3. (ka) zuddhAtama anubhava jahA~, sumAcAra tahA~ nAhi / karama karama mAraga viSe,siva mArama sibmohi| -mokSAra, samayasAra nATaka, banArasIdAsa, bI dimambara jaina svAdhyAya maMdira TrasTa, sonagar3ha (saurASTra), pRSTha 233 / (kha) kammabandho hi NAma, suhA suha pariNAma hito jAya de| zuddha pariNAmeM hito tekhi doNaM pi jimmuulksko| -jainendra siddhAnta koSa, bhAga 1, pRSka 456 / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 20 ) bAra karatAnA sake savApita hone kI manokAmanA karatA hai| ekaekabocAra para yaha pUrNa mAvala kA zoSaNa karatA hai|' apane meM bhArAvya-sthApanA ke paramAt apane adhyakoM ke bhaya karane kA upakrama eka-eka madhya ke sAtha bhakta prabhu ke guNoM kA cintabana gAna kara sampanna karatA hai| basakA svabhAva to nirmala-zAnta tathA zItala hai thastu pUjaka apane samma kharA tathA mRtya vinAma ke lie ala ko bar3hAkara zubhasaMkalpa karatA hai| pUjA meM saMkalpita sAmagrI jainadharmAnusAra sarvathA nirmAlya rUpa arthAt tyAgane yogya hotI hai|' saMsAra-tApa ko zAnta karane ke lie pUjaka zItala svabhAvI candana kA mepaNa karatA hai| siha prabhu ke dvArA apane samapra tApa zAnta karane ke lie alaya para prApta karane ke lie pUjaka pUrNa amAt kA kSepaNa karatA hai| isa akSat meM tIna mugoM kA citavana kara pUjaka usakA saMkalpa pUrvaka kSepaNa - 1. (1) o3ma hrIM deva zAstra guru samUha ! atra avatAra batara saMvoSaT / (2) o3m hrIM deva zAstra guru samUha ! atra viNTha-tiSTha ThaH ThaH / (3) bo3m hrIM deva zAstra guru samUha ! aba mama sannihito bhava-bhava vaSaT / -zrI deva-zAstra-gurupUjA, dhAnatarAya, sAnapITha pUjAMjali, pRSTha 106 / 2. surapati uraga maranAtha tinakari bandanIka supada prabhA / ati zobhanIka subaraNa ujjvala dekha chavi mohita sabhA // baha mIra bIra samudra paTa bhari jaya tasu bahu-vidhi ncuu| bharahanta zruta siddhAnta guru-nirgandha nita pUjA rcuu|| malina bastu haraleta saba bala-svabhAva malachIna / jAsoM pUjoM paramapada deva mAsna guru tIna // -zrI devamAstha pUjA, pAnasarAba, mAnapITha pUjAMjali, pRSTha 107 / je vijaya-udara bajhAra prAnI, japata ati duvara bare / sima bAhita ra suvacana jinake parama zItalatA bhare // tasu bhramara lobhita ghANa pAvana sarasa candana ghisis| arahanta apa-sivAnta guru-nirgandha nita pUjA rcuu|| pandana bhItalatAkare, tapata bastu paravIna, pAsoM pUjoM paramapada, deva, bAmba, guru tIna / / -jI devazAstra gurumUNA, vAgatarAma, mAnapITha pUjAMjali, pRSTha 107 / Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 281 ) karatA hai / " vividha bhAMti parimala sumana meM bhramara kI kAmavRti ko vidhvaMsa karane kI zakti vimAna rahatI hai, usI prakAra deva-zAstra-guru meM kAmanAza kI mahimA vidyamAna hai, astu pUjaka unake guNoM kA saMgAna karatA huA kAma vidhvaMsa karane ke lie puSpa kA kSepaNa karatA hai|" kSudhA-roga zAnta karane ke lie bada-rasa vinirmita mekha kI apekSA hotI hai, usI prakAra pUjA kAvya meM sudhA roga ke zAzvata- zamanArtha deva-zAstra-guru ke vivya guNoM kA pUjaka dvArA cintavana karane kA vidhAna hai| aisA karane se bhakta kI dhAraNA hai ki vaha isa roga se mukta ho sakatA hai / " ajJAna-karma-bandha kA pramukha AdhAra hai| ajJAna timira samApta karane ke lie pUjaka sva-para- prakAzaka dIpaka kA kSepaNa karatA hai aura sAtha hI deva-zAstra 1. yaha bhava-samudra apAra tAraNa ke nimitta suvidhi ThaI / ati dRr3ha parama pAvana jabAratha bhaktivara naukA sahI // ujjvala akhaNDita sAli tandula puMja ghari traya guNajacU / arahanta zruta siddhAnta guru nirgrantha nita pUjA racUM // taMdula sAli sugaMdhi ati parama akhaMDita bIna / jAsoM pUjoM parama pada deva zAstra guru tIna || - zrI devazAstragurupUjA, khAnatarAya, jJAnapITha pUjAMjali, pRSTha 107 / je vinayavaMta subhabhya ura-ambuja prakAzana bhAnu haiM / je eka mukha cAritra bhASata trijaga mAhi pradhAna hai / / lahi kunda kamalAdika pahupa bhava-bhava kuvevana soM baccU / arahanta zruta-siddhAnta guru-nirvrantha nita pUjA racUM // fafas wife parimala sumana bhramara jAsa AdhIna 1 jAsoM pUjoM parama pada devazAstra guru tIna | B - zrI devazAstragurupUjA, khAnatarAya, jJAnapITha pUjAMjali, pRSTha 108 / 3. ati sabala mada kaMdarpa jAko zubhrA uraga amAna hai| dussaha bhavAnaka tAsu nAzana ko sugarur3a samAna hai / / uttama chahoM rasayukta tita naivedya kari ghRta meM pa arahanta bhUta-siddhAnta guru-nirgratha nita pUjA racUM // nAnA vidha saMyukta rasa, vyaMjana sarasa navIna jAsoM pUjauM parama pada, devazAstra guru tIna || --zrI devazAstragurupUjA, bAnavasya, jJAnapITha pUjAjani, pRSTha 108 / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 282 ) guru ke guNoM kA gAna kiyA jAtA hai / " karma-IMdhana ke klanArtha cambanAvi dhUpa padArtha ko agni meM kSepaNa kiyA karate haiM yahAM deva-zAstragRha ke guNoM kA cintana kara karmakSaya karane ke zubha saMkalpa pUjA-kartA dvArA kiyA jAtA hai| karma kSaya ho jAne para mokSa kI prApti huA karatI hai| upAsya ke guNoM kA gAna kara pUjaka phala ko zubhasaMkalpa ke sAtha kSepaNa karatA hai|" isa prakAra jala, candana, puSpa, naivedya, dIpa, dhUpa tathA phala nAmaka ATha dravyoM ko zubhasaMkalpa ke sAtha kSapaNa kara pUjA- kartA apane mana meM yaha bhAvanA mAtA hai ki devazAstra guru kI pUjA karane se janmabhara ke pAtakoM 1. je trijaga udyama nAza kIne mAha timira mahAbalI / tihi karmaghAtI jJAna dIpa prakAza joti prabhAvalI // iha bhA~ti dIpa prajAla kaMcana ke subhAjana meM khac / arahanta zruta-siddhAnta guru-nirgrantha nita pUjA racUM // sva para prakAzaka joti ati dIpaka tamakari hona / jAso pUjoM parama pada deva-zAstra-guru tIna || - zrI deva zAstra guru pUjA, dyAnatarAya, jJAnapITha pUjAMjali, pRSTha 106 2 jo karma - Idhana dahana agni samUha sama uddhata lase / vara dhUpa tAsu sugadhitAkari makala parimalatA hase || iha bhAMti dhUpa caDhAya nita bhava-jvalana mohi nahI pacU / arahanta zruta-siddhAnta guru-niragrantha nita pUjA racU // agnimAMhi parimala dahana, candanAdi guNalIna / jAsoM pUjauM parama pada deva zAstra guru tIna || -- zrI devazAstra guru pUjI, dhAnatarAya, jJAnapITha pUjAMjali, pRSTha 106 / 3. locana surasanA ghrAna ura utsAha ke mIpe na upamA jAya varaNI sakala phala mophala car3hAvata arthapUrana parama amRta rasa sac / arahaMta zruta-siddhAMta gurU - niragrantha nita pUjA racUM // je pradhAna phala phala virSa paMcakaraNa - rasa- lIna / jAsoM pUjoM parama pada deva zAstra guru tIna || karatAra haiM / guNasAra haiM | - zrI devazAstragurupUjA, bAnatarAya, jJAnapITha pUjAMjali, pRSTha 106 / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 283 ) ko samApta kiyA jA sakatA hai| phalasvarUpa yaha sotsAha basavidhi madhya kA kopaNa karatA hai|' aSTa karmoM ke saMkalpa karane ke pazcAta ArAdhya ke paMcakalyANakoM kA smaraNa kara tapa banane ko zubha kAmanA bhakta dvArA kI jAtI hai / isake uparAnta prabhu ke vyaktitva sathA kRtitva viSayaka samagra guNoM kI carcA, jayamAla nAmaka pUjAMsa meM pUjaka dvArA sampanna hotI hai|' anta meM ityAzIrvAda paripuSpAMjali apaga karane ke lie pUjaka samatsuka hotA hai| upayukta pUjAkAvya ke manovaijJAnika adhyayana se spaSTa hai ki loka meM pracalita jainetara pUjA aura anapUjAke svarUpa meM paryApta aura spaSTa antara hai| lokeSaNA ke vazIbhUta hokara sAmAnya pUjaka jainapUjA karane kI pAtratA prApta 1. jala parama ujjvala gaMdha akSat puSpa paru dIpaka ghii| vara dhupa nirmala phala vividha bahu janama ke pAtaka harU // iha bhAMti agharya caDhAya nitabhadikarata ziva-paMkati mc| arahaMta zrata-siddhAnta garu-nigrantha nita pUjA racU // vasu vidhi aSarya saMjoya ke ati uchAya manakIna / jAso pUjoM parama pada deva zAstra guru tIna // - zrI devazAstragurupUjA, dhAnatarAya, jJAnapITha pUjAMjali, pRSTha 110 / 2. paMcakalyANakoM kA svarUpa aura bhagavAna mahAvIra, zrI Aditya pracaMDiyA 'dIti', mahAvIra smArikA, aSama baNDa, san 1977, rAjasthAna jaina sabhA, jayapura, pRSTha 16 / 3. ganadhara azAnidhara cakradhara, haradhara gadAdhara baravadA / aru cApa ghara vidyAsudhara, trizUla dhara sevahi sadA // duHkha harana Ananda bharana, tArana-tarana carana rasAla haiN| sukumAla guNamani mAla unnata, bhAla kI jayamAla haiM / -- jayamAla, zrI baddhamAna jinapUjA, vRndAvanadAsa, jJAnapITha pUjAMjali, pRSTha 381 / zrI bIra-jinezA namitasurekhA, nAga- narezA bhagati bhraa| vandAvana dhyA viSana nazA, vAMkSita pAve shrmvraa|| o3m zrI vartamAna jinenAya mahArgha nirvapAmIti svAhA / zrI sanmati ke jugala pada, jo pUje dhari prIti / 'indAvana' so catura nara, maha mukti-mavanIta / / ityAzIrvAda, puSpAMjali kSipAmi / / -~zrI varSamAna jinapUjA, bandAvanavAsa, mAnapITha pUjAMjali, pRSTha 153 / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 204 ) nahIM kara pAtA / evaNAjanya upAsanA jaMna dharma meM vizvAlA ko koTi parigaNita kI gaI hUM isa prakAra jaina pUjAkAvya kA manovijJAna isa bAta para nirbhara karatA hai ki yahAM deva kA svarUpa kyA hai / pUjaka kA lakSya kyoM hai aura pUjA kA taMtra kaisA hai ? kyA, kyoM aura kaise sambandhI sabhI bAtoM ke samyaka samAdhAna ke lie jJAna vastutaH eka mahatvapUrNa tatva hai| jJAna ke fear fanta kI sthiti sAmAnyataH nirarthaka hI hai| isa prakAra jaina pUjA kA manovaijJAnika adhyayana ina sabhI bAtoM kI spaSTa sthiti kA puSTa pratipAvana karatA hai / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMskRtika saMsati sama sam upasarga ke sAtha saMskRta ko (i) 0 (ba) dhAtu se vinirmita hai jisakA artha hai saMskaraNa parimArjana, zodhana, pariSkaraNa arthAta eka aisA kiyA jo vyakti meM nirmalatA kA saMcAra kare / saMskRti samasta sIle hue vyabahAra athavA usa vyavahAra kA nAma hai jo sAmAjika paramparA se prApta hotA hai| saMskRti prAya: una gaNoM kA samudAya samajhI jAtI hai jo vyaktitva ko pariSkRta evaM samana banAte haiN| vastutaH dharma zAstrAnumodita AcAra aura lokAnamodita AcAra, vizvAsa tathA mAsthAeM Adi kI samaSTi saMskRti hai| gaNita kI bhASA meM saMskRti ko isa prakAra paribhASita kara sakate haiM- yathA AcAra+vicAra+tAlalya-saMskRti saMskRti mAnava vyaktitva ke vikAsa kI prakriyA hai| manuSya ke sundara sUkSma cintana kI abhivyakti hai| saMskRti manuSya kI vividha sAdhanAoM kI sarvottama pariNati hai| sRjanAtmaka anucintana kA nAma saMskRti hai / vaha mAnava jIvana ke sarvagrAhya Atmika jIvana rUpoM kI suSTi hai aura hai usakA upbhog|' saMskRti jiMdagI kA eka tarIkA hai aura yaha tarIkA sadiyoM se jamA hokara usa samAja meM chAyA rahatA hai jisameM hama janma lete haiM saMskRti vaha cIja mAnI jAtI hai jo hamAre sAre jIvana ko vyApe hue hai tathA jisakI racanA aura vikAsa meM aneka sadiyoM ke anubhavoM kA hAtha hai| manuSya ke pAsa indriyAM mana, buddhi aura mAmA itanI zaktiyAM haiN| pratyeka manuSya ke pAsa aizakSiyoM hai| mAnava kI pratyeka zakti saMdita ho sakatI hai| isa zaktisaMvardhana se aura saMskAra sampanatA se mAnava kA atimAma bananA yaha saMskRti 1. hindI sAhitya kola, prapama bhAga, DaoN. dhIrendra varmA Adi, pRSTha 801 / 2. azoka ke phUla, AcArya hajArI prasAda dvivedI, pRSTha 63 // 3. saMsAti kA dArzanika vivecana, DaoN. devarAja, pRSTha 30 / 4. saMskRti ke cAra adhyAya, pariziSTa ka, DaoN. rAmadhArI siMha dinakara, pRSTha 653 / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 286 ) kA dhyeya hai| isI ko jIva kA ziva, nara kA nArAyaNa aura buddha kA sukta honA kahate haiN|" dharma mAnava mAtra ke abhyukya aura niHzrayata kA sAdhana hai| saMskRti usa dharma kA kriyAtmaka rUpa hai| saMskRti zarIra aura mana kI zuddhi ke dvArA manuSya ko AdhyAtma meM pratiSThita karatI hai / " saMskRti mAnavatA kI pratiSThAbikA hai| yaha asatya se satya kI ora, andhakAra se jyoti kI ora, mRtyu se amaratva kI ora aura anaitikatA se naitikatA ko ora agrasara karatI hai / bhojana-pAna, AhAra-bihAra, vastrAbhUSaNa, kriyAkalApa Adi ko susaMskRta kara jIvanayApana karanA sAMskRtika preraNA kA pratiphala hai / mAnavatA apane Antarika bhAva tatvoM se hI nirmita hotI hai aura ina bhAva tatvoM kA vikAsa manuSya kI mUlabhUta ceSTAoM dvArA hotA hai / " saMskRti antakaraNa hai, sabhyatA zarIra hai| saMskRti apane ko sabhyatA dvArA vyakta karatI hai / saMskRti samya bauddhika unnati kA paryAyavAcI hai to sabhyatA naa mautika vikAsa kA samAnArthaka hai / saMskRti kA sambandha mUlyoM ke kSetra se hai to sabhyatA kA sambandha upayogitA ke kSa etra se / saMskRti vaha sA~cA hai jisameM samAja ke vicAra Dhalate haiN| vaha bindu hai jahA~ jIvana ko samasyAeM dekhI jAtI haiM / vastutaH vicAra, vyavahAra aura AsthAeM tasya haiN| saMskRti ke prANa saMskRti hai / jisa prakAra vaidika, bauddha aura jaina saMskRtiyoM kA samavAya bhAratIya bhAratIya saMskRti 'kabalo daNDa' (kadalI kANDa) ke sabuza hai| kele kA tanA eka nahIM hotA usakA nirmANa aneka patoM se hotA hai / parta para pataM car3he rahate haiM usI prakAra bhAratIya saMskRti bhI kaI saMskRtiyoM ke sammilana se vinirmita hai| jisa prakAra samasta nadI-nayoM kA jala samudra kI ora jAtA hai usI prakAra vibhinna mArgoM se calate hue manuSya eka hI gantabya 1. vaidika saMskRti ke mUlamaMtra, paM0 zrIpAda dAmodara sAtavalekara, sammelana patrikA, loka saMskRti aMka, pRSTha 41 / 2. sarvAtmadarzana, DaoN0 harabaMsalAla zarmA zAstrI, nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI, saMvat 2026, pRSTha 223 / 3. AdipurANa meM bhArata, DaoN0 nemicandra jaina, pRSTha 162 / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 287 ) (mona, nirvANa) kI ora agrasara hotA hai| yaha sahiSNutA evaM samanvaya bhAvanA bhAratIya saMskRti kI vizeSatA hai| vastutaH prANimAtra meM samabhAva bhAratIya saMskRti kA mUla hai| jana saMskRti bar3I prAcIna hai| DaoN0 sara rAdhAkRSNana kahate haiM-'jana paramparA RSabhadeva se apane dharma ko utpatti hone kA kathana karatI hai jo bahuta sI satAbdiyoM pUrva hue haiN|" DaoN0 kAmatA prasAda jaina prAda. aitihAsika kAla meM bhI jaina dharma kA pracAra evaM prasAra svIkArate haiN| jainadharma kA artha hai sipAhiyAnA dhrm| Akhira moha kI phauja ke sAmane A DaTane ke lie sipAhI kI jarUrata nahIM to kisakI ho sakatI hai|' jaina saMskRti ko mAnyatA hai ki AtmA svayaM karma karatI hai aura svayaM usakA phala bhogatI hai tathA svayaM saMsAra meM bhramaNa karatI hai aura bhavabhramaNa se bhI mukti prApta karatI hai svayaM karmakarotyAtmA svayaM taphalamaznute / svayaM bhramati saMsAre svayaM tasmAd vimucyate / / cittavatiyoM ke pariSkArArtha jaina saMskRti adhika sajaga hai| jaina saMskRti mAnava ke carama utthAna meM vizvAsa karatI hai aura vaha prANiyoM ke mAdhyama se pramANita karatI hai ki AtmA apane prayAsoM evaM sAdhanA se paramAtmA bana sakatI hai| aisI prAcInatama saMskRti vizvamaMtrI ko pracArikA hai evaM sampUrNa jagata ke kalyANa kI pUrNa bhAvanA ko lekara hI yaha Aja bhI jIvita hai| saMskRti ke pramukha do rUpa haiM - 1- loka saMskRti (pAma saMskRti) 2- loketara saMskRti (nAgarika saMskRti) loka saMskRti lokottara saMskRti ko AdhAra zilA hai / loka saMskRti prakRti kI goda meM palo huI banasthalI hai aura lokosara saMskRti nagara ke madhya athavA pArka meM nimitta udyAna hai / eka sahaja hai, naisagika hai aura akRtrima hai aura 1. Indian Philosophy Vol. I. P. 287. 2. "jaina dharma kI prAcInatA aura usakA prabhAva : nAmaka Alekha, zrImad rAjendra sUri smAraka graMtha, pRSTha 505 / 3. dharma aura saMskRti, zrI jamanAlAla jaina, pRSTha 40-42 / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28) lasa gita se pUra aura kRSimatA ke sahAre jIvita hai| na saMpati manaH vivarUpa meM loka saMskRti hai jisameM loka jIvana satata mubArita hai| jIvana ko gatividhi mAcAra-vicAra vizvAsa -bhAvanAeM, lokAcAra, anuSThAna Adi isa saMskRti meM usI prakAra samAe hue haiM jisa prakAra ghRta dUdha kI pratyeka meM saMcarita hotA hai| jaina-hindI-pUjA-mAnya mUlataH AdhyAtmika abhivyaJjanA pradhAna hai tathApi isake mAdhyama se tatkAlIna lokSika tasvoM ko bhI abhivyambanA huI hai| viSyakAbya meM prayukta nagara, vezabhUSA, saundarya prasAdhana tathA bAmapaMca ke atirikta mAnavetara prakRtiparaka puSpavarNana, phalavarNana, pasuvarNana tathA pakSI varNana ullekhanIya hai / yahA~ prayukta inhIM varNana vaividhya kA saMkSepa meM adhyayana kreNge| 1. jaina kathAoM kA sAMskRtika madhyayana, zrIcandra jaina, rozanalAla jaina eNDa saMsa, mainasukhadAsa mArga, jayapura-3, prathama saMskaraNa san 1971 I0, Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nagara - varNana jaina-hindI-pUjA-kAvya meM nagara tathA tIrtha varNana mI ullekhanIya haiN| jisa kSetra meM sIkara ke garma, janma, tapa tathA jJAna nAmaka kalyANakoM meM se eka athavA aneka kalyANaka hote haiM usa kSetra ko atizaya kSetra kahA jAtA hai aura jisa kSetra se jIva mukti athavA mokSa prApta karatA hai use siddhakSetra kI saMjJA dI gaI hai| pUjAkAvya meM atizaya aura siddha donoM hI kSetroM kA varNana huA hai| aba yahA~ nagara tathA tIrthasthaloM kI sthiti aura mAhAtmya vika vivecana akArAdi krama se kareMge / ayodhyA (zrI RSabhadevapUjA ) ' - yaha nagara uttarapradeza meM 26.48 uttarI akSAMza aura 82.14 pUrvI dezAntara para basA hai| ayodhyA maMniyoM kA Adi nagara aura Adi tIrtha hai|" yahIM para Adi tIrthaMkara RSabhadeva jI ke garbha va janma kalyANaka hue the| isa prakAra ayodhyA dharma-karma kA puSyamaya atizaya kSetra hai / kampilA (zrI vimalanAthajinapUjA) - kampilA jo kA prAcIna nAma kAmpilya hai / yaha atizaya kSetra uttara praveza ke pharrukhAbAda jile meM kAyamagaMja ke nikaTa avasthita hai| isa kSetra meM terahaveM tIrthaMkara bhagavAna vimalanAtha jI ke garma, janma, tapa aura jJAna kalyANaka hue the| isa prakAra yaha cAra kalyANakoM kA atizaya kSetra hai / kuNDalapura (zrI vaddhamAna jinapUjA) - yaha roDa, baDagAMva, paTanA meM sthita hai| yahAM caubIsaveM tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra kA janma huA thA / 1. zrI RSabhadevapUjA, mana raMgalAla, satyArthayajJa, pRSTha 10 / 2. jaina tIcaM bIra unakI yAtrA, DA0 kAmatAprasAda jaina, bhAratIya digambara jaina pariSada, pabliziMga hAusa, dehalI, tRtIya saMskaraNa pharavarI 1962, pRSTha 33 / 3. zrI vimalanAtha jinapUjA, manaraMgalAla, satyArthaza, pRSTha 11 / 4. zrI vartamAna jinapUjA, manaraMgalAla, satyArthamatra, pRSTha 166 / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (290) kozAmbI (zrI padmaprabhu jinapUjA)-pakosAjI se 4 mIla dUra kozAmbI nagara sthita hai| yahAM para padmaprabhu ke garma-janma-tapa aura jJAna nAmaka vAra kalyANaka hue the| saMDagiri-udayagiri (bhI khaNDagirikSetrapUjA)'-bhuvanezvara se pAMca mIla pazcima kI ora ukyagiri aura saMragiri nAmaka do pahAriyA~ hai| udayagiri pahAr3I kA prAcIna nAma 'kumArI parvata' hai| yahAM se aneka munijana mokSa ko prApta hue haiM astu yaha siddha kSetra hai| ina pahAr3iyoM ke madhya eka taMga ghATI hai yahAM patthara kATakara bahuta sI guphAyeM aura mandira banAye gaye haiM nahIM caubIsa tIrya karoM ko pratimAeM virAmAna haiM-aisA ullekha pUjAkAvya ke jayamAlA aMza meM praSTagya hai| girinAra (zrI girinAra siddhakSetra pUjA)-saurASTra pradeza meM 21 akSAMza mora 10.41 vezAntara para sthita 'girinAra' mahAna siddhakSetra hai / yahA~ bAisaveM tIrthaMkara zrI neminAtha jI ke tapa, mAna aura mokSa kalyANaka huye the| girinAra parvatarAja mahApavitra aura paramapUjya nirvANakSetra hai| girinAra ke nikaTa hI giri nagara basA hai jo adhunAtana samaya meM jUnAgar3ha ke nAma se jAmA jAtA hai, pUjAkAvya meM yaha gar3ha ullikhita hai| caMpApura (zrI campApurasiddhakSetra pUjA)-campApura kA arvAcIna 1. zrI padmaprabha jinapUjA, rAmacandra, vartamAnacaturviMzati jinapUjA, nemIcanda vAkalIvAla, jaina grantha kAryAlaya, madanagaMja (kizanagar3ha) rAjasthAna, agasta 1656, pRSTha 57 / 2. jaina tIrtha mora unakI yAtrA, DA0 kAmatAprasAda jaina, pRSTha 32 / 3. zrI khaNDagiri kSetrapUjA, munnAlAla, jainapUjA pATha saMgraha, pRSTha 158 / 4. jainatIrya aura unakI yAtrA, DA. kAmatAprasAda jaina, pRSTha 45-46 / 5. zrIkhaNDagirikSetrapUjA, munnAlAla, janapUjApAThasaMgraha, pRSTha 156-158 / 6. zrI girinAra siddhakSetrapUjA, rAmacandra, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 141 / 7. jaya sitakSetra tIratha mahAna, girinAri sugiri unnata babAna / tahaM jUnAgar3ha hai nagara sAra, saurASTra deza ke madhi vidhAra // -zrI girimAra siddhakSetra pUjA, rAmacandra, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 144 / 8. zrI campApura siddhakSetra pUjA, daulatarAma, bana pUjApATha saMgraha, pRSTha 136 / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 291 ) nAma nAthanagara hai yaha bihAra prAnta ke bhAgalapura ke samIpastha hai| yaha siddhakSetra huuN| bArahaveM tIrthaMkara vAsupUjya ke pAMcoM kalyANaka yahIM huye haiN|" pAvApura (zrI pAvApura siddhakSetra pUjA) - bihAra pradeza ke paTanA mahAnagara ke nikaTa siddhakSetra pAyApura hai| pAvApura aMtima tIrthakara vibhu mAna kA nirvANadhAma hai ataH yaha pavitra, pUjya, tIrthasthAna hai / banArasa (zrIpArzvanAtha jinapUjA ) ' - yaha nagara uttarapradeza meM 23.53 uttarI akSAMza aura 83.12 pUrvI dezAntara para gaMgA nadI ke taTa para sthita hai / banArasa kA prAcIna nAma vArANasI hai| sAtaveM tIrthaMkara zrI supArzvanAtha aura teisaveM tIrthaMkara zrI pArzvanAtha jI kA lokopakArI janma kalyANaka, isI sthala para huye haiM phalasvarUpa yaha atizaya kSetra haiM / sammeda zikhara (zrI sammedazikharapUjA ) " -- yaha pUrvI bhArata ke hajArI bAga jilA pArzvanAtha hila para sthita hai / sammeda zikhara vaha pAvana bhUmi hai, jahA~ ajitanAtha Adi bIsa tIrthakaroM aura agaNita RSi pugoM me tapa sAdhanA dvArA nirmANa para prApta kiyA hai| phalasvarUpa yaha siddhakSetra hai / sonAgiri (zrI sonAgiri siddhakSetra pUjA) - uttara pradeza meM jhAMsI ke free aftyA jile meM sonAgiri kSetra hai / yaha paryaMta choTA-sA kintu atyanta ramaNIka hai / yahA~ se gaMga-anaMga kumAra Adi sAr3he pAMca karor3a muniyoM ke sAtha mukti ko prApta hue haiN| zravaNabelagula (zrI bAhubalI pUjA) 7 - zravaNabelagola jainiyoM kA ati prAcIna aura manohara tIrtha hai ise utara bhAratavAsI 'jaMgabadrI' kahate haiN| yaha 'jaina kAzI' aura 'gommaTa tIrtha' nAmoM se bhI prasiddha rahA hai| yaha 1. jaina tIrtha aura unakI yAtrA, pRSTha 40 / 2. zrI pAvApura siddhakSetra pUjA, daulatarAma, jaMnapUjApATha saMgraha, pRSTha 147 / 3. zrI pArzvanAtha jinapUjA, bakhtAvararatna, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 118 / 4. zrI supArzvanAtha jinapUjA, manaraMgalAla, satyArtha yaza, pRSTha 54 / 5. zrI sammedazikhara pUjA, rAmacandra, jainapUjApATha saMgraha, pRSTha 125 / 6. zrI sonAgiri kSetrapUjA, AzArAma, jainapUjApAThasaMgraha, pRSTha 150 1 7. zrI bAhubali pUjA, jinezvaradAsa, jainapUjApAThasaMgraha, pRSTha 172 / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atizaya kSetra riyAsata maisUra ke zAsana jile meM ganarAyapaDhana naparaha mIla para hai| yahA~ para zrI bAhubalI svAmI kI 17 phITa U~cI vikkI paritoSa vizAlakAya pratimA hai| hastinApura (zrIviSNukumAranahAmunipUjA) - uttara pradeza meM meraTha ke mavAnA se vAisa mIla dUra hastinApura bhatizaya kSetra sthita hai| yaha tIrtha vaha sthAna hai jahA~ isa yuga ke mAvi meM dAnatIrtha kA avataraNa humA thaa| mAvi tIrthaMkara RSabha deva ko ikSurasa kA mAhAra dekara rAjA zreyAMsa ne dAna kI prathA calAI thii| isake uparAnta yahA~ zrI zAMtinAtha, kuMthunAtha aura arahanApa mAnaka tIna tIrthaMkaroM ke garma, janma, tapa, aura zAna kalyANaka hue the|' akampanAcAryAdi sAta sau muniyoM ne isa sthala para upasarga sahana kiye the| jana-hindI-pUjA-kAvya meM ullikhita nagara tathA tIrthoM ke prayoga kA AdhAra atizaya athavA siddha sampannatA ho rahI hai| Aja bhI ina sabhI kSetroM meM bane bhavya maMdiroM meM caubIsa tIthaMkaroM kI pratimAeM virAjamAna haiN| jinase prAcIna bhArata kA itihAsa, kalA tathA saMskRti samAviSTa hai| - - - - 1. jaina tIrtha mora unakI yAtrA, pRSTha 46 / 2. zrI viSNukumAra mahAmunipUjA, raghusuta, janapUjApAThasaMgraha, pRSTha 173 / 3. jaina tIrtha aura unakI yAtrA, pRSTha 27 / 4. zrI rakSAbandhanapUjA, raghusuta, rAjeza nitya pUjApATha saMbaha, pUcha 362 / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vezabhUSA, AbhUSaNa aura saundarya-prasAdhana pUjAkAvya meM aneka AbhUSaNoM evaM vividha vastroM kA prayoga humA hai| ina mAnUSaNoM meM adhikAMza isa prakAra ke haiM jo dhAtu nirmita haiM, kucha puSpAdi vinirmita haiM, yahA~ hama vastra, mAmaSaNa tathA saundarya prasAdhanoM kI saMkSepa meM carcA kreNge| dhvajA-patAkA yA jhaMDA ko dhvamA kahate haiN| senA, ratha, devatA mAvi kA cinhamata svarUpa bajA hai| jaina-hindI-pUjA-kAvya meM dhvajA kA prayoga cinha ke rUpa meM unnIsavIM zatAbdI ke pUjA kavi kamalanayana dvArA praNIta 'bhI paMcakalyANaka pUnA pATha' nAmaka pUjA meM huA hai|' laMgoTI-laMgoTI kamara para bA~dhane kA vastra vizeSa hai jisase upasva aura nitaMba pradeza AvRta rahA karate haiM / jaina-hindI-pUjA-kAvya meM agarahavIM zatI ke pUjAkAra pAnatarAya ne Akivanaya dharma kI vyAkhyA karate hue kahA hai ki jisa prakAra zarIra meM kAMsa sAlatI hai usI prakAra digambara muni ke lie maMgoTI kI cAha bho duHkha detI hai| vastroM kI bhAMti vivecya kAgya meM AbhUSaNoM kA ullekha milatA hai / aba yahAM prayukta mAbhUSaNoM kA akArAdi kama se adhyayana kreNge| ___ ArasI-yaha aMgUThe meM pahanane kA AbhUSaNa hai / isameM zIzA lagA rahatA hai| yaha nIce se khula bhI jAtI hai| isake andara mahilAyeM ina kA kAyA aura hoTha raMgane Adi kI sAmagrI rakhA karatI haiN| zIzA meM nAyikA apanA 1. puni dhvajA bhUmi pAMcaI pekhi / baranana sAkoM kachu karoM leSa / / laghu dauraSa dhvajA aneka bhAMti / dazacinha sahita somai supAMti // -zrI paMcakalyANaka pUjApATha, kamalanayana, hastalikhita / 2. uttama mAkicana guNa brAno, parigraha-cintA dukha hI maano| phAMsa tanakasI tana meM sAle, cAha lagoTI kI dukha bhAle / / -bI dazalakSaNa dharmapUjA, bAnavarAya, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 67 / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 294 ) bhaMgAra aura salagna vAtAvaraNa meM apane priyatama kA mukhamaMDala bhI dekha baina-hindI-prajA-kAvya meM agaravIM zatI ke pUjAkavi bAmatarAya dvArA praNIta 'zrI dazalakSaNa dharmapUjA' nAmaka pUjA meM ArasI AbhUSaNa nirmala varzana ke lie prayukta hai|' napura-paira kI aMguliyoM meM strIpayogI gahanA napura hai| ise dharU bhI kahate haiN| isa gahane ko pahana kara nRtya kiyA jAtA hai| 'kRSNa-vivANI' bhorA kA to yaha priya AbhUSaNa thaa| jaina-hindI-pUjA-kAvya meM unnIsavIM zatI ke kavi vAvana' aura bosavIM rAtI ke kavi javAharabAsa' ne pUjA-racanAoM meM nUpura kA prayoga kiyA hai| __ mukuTa-eka prasiddha zirobhUSaNa jo prAyaH rAjA Adi dhAraNa kiyA karate haiN| pUjA kAvya meM bIsavIM zatI ke pUjAkavi AzArAma ne 'zrIsonAgiri sivakSetra pUjA' nAmaka kRti meM hAra para hArapAla abhyarthanArtha kuTa lie khar3A hamA ullikhita hai| hAra-sonA-cAMdI yA motiyoM Adi kI mAlA jise kaMTha meM pahanA jAtA hai, hAra kahalAtA hai| - 1. kariye sarala tihu~ joga apane, dekha niramala paarsii| mukha kare jaisA lakhe tasA, kapaTa-prIti aNgaarsii| -zrI dazalakSaNa dharmapUjA, dhAnatarAya, jana pUjApATha saMgraha, pRSTha 64 / 2. dama dama dama dama bAjata mRdNg| mana nana nana nana nana nUpuraMga // -zrI zAMtinAjinapUjA, badAvana, rAjezanityapUjApAThasaMgraha, pRSTha 3. zrI athasamuccaya laghupUjA, javAharadAsa, bahajinavANIsaMgraha, pRSTha 4. jina maMdira kI vedI vizAla, daravAje tInoM bahu suDhAla / tA daravAje para dvArapAla, ne mukuTa khar3e aru hApamAla // -zrI sonAgiri siddhakSetra pUjA, AzArAma, jainapUjA pAThasaMgraha, pRSTha Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 295 ) vivadha kAvya meM vibhinna zatAniyoM meM bhinna saMsAnoM ke sAtha yaha ApaNa prayukta hai| unnIsavoM zatI ke pUjAkAra zAvana praNIta 'mocanam jinapUjA" nAmaka kRti meM hAra saMjJA ke sApa tathA 'zrI zAMtimAya jinapUvAra racanA meM guNoM ko ratnamAlA ke rUpa meM yaha AbhUSaNa prayukta hai| isa zatI ke anya kavi rAmacandra ne 'zrI candraprabhu jinapUjA" meM mAlA tathA 'zrI anaMtanAba jinapUjA meM kuMva hAra kA pUjA-prasaMga meM prayoga kiyA hai| isake atirikta kamalanayana racita 'zrI paMcakalyANaka pUjApATha' meM 'mAla' saMjJA meM hAra gahanA vyavahRta hai| 1. jina aMga seta sita camara DhAra / sita chatra zIza gala-gulaka hAra / / -zrI candraprabha jinapUjA, vadAvana, jJAnapITha pUjAMjali, pRSTha 337 / 2. mokSa hetu tuma hI dayAla ho| he jineza ! guna ratnamAla ho|| ~zrI zAMtinAthajinapUjA, badAvana, rAjenityapUjApAThasaMgraha, pRSTha 114 // 3. pUrana bhAyu ju dhAya, tabai mAlA murmaanii| Arati teM taji prANa, kusuma bhava pAya ajJAnI / -~-zrI candraprabhujinapUjA, rAmacandra, rAjanityapUjApAThasaMgraha, pRSTha 65 / sveta indu kunda hAra khaMDa nA akhitthii| durti khaMkAra puja dhAriye pavitahI // ~zrI anaMtanAthajinapUjA, rAmacandra, rAjezanityapUjApAThasaMgraha, pRSTha 105 / 5. gala kikina ho mAla badhIM suvizAla sarisa ravi ko kreN| zira sohe ho vAli calata gaja cAli maMdaryAta ko dhreN| ~zrI paMcakalyANaka pUjApATha, kamalanayana, hstnidhit| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : bIsavIM zatI ke pUjA-kavi sevaka,' AtArAma, mesa aura rasta bArA muramAnA, haSamAlA, maNimAlA aura AnaMda-mAlA nAmaka abhiprAya se mAnUSaNa kA vyavahAra hmaahai| bastra evaM AbhUSaNa kI mAI pUnAkAvya meM saundarya prasAdhana kA ullekha milatA hai / maba yahA~ hameM prayukta saundarya prasAdhanoM kA bakArAdi kama se madhyayana karanA abhIpsita hai| magara-yaha sugaMdhita padArtha hai jo dhUpa, dazAMga ityAdi meM par3atA hai| isI se agarabattI banatI hai| jaina-hindI-pUjA-kAvya meM aThArahavIM zatI ke pUjAkAra bAnatarAya viracita 'zrI paMcameva pUjA'", zrI solahakAraNa pUjA, zrI bAlavaNadharma pUmA aura zrI ratnatraya pUjA nAmaka pUjAoM meM agara kA vyavahAra pUjopakaraNa ke artha meM sugaMdhita vAtAvaraNa banAne ke lie huA hai| 1. prabhu iha bidhi kAla gamAyake, phira mAlA gaI murajhAya ho / -zrI AdinAtha jinapUjA, sevaka, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 68 / 2. jina maMdira kI vedI vizAla, daravAje tInoM bahu su DAla / . tA daravAje para dvArapAla, le mukuTa bar3e para hAtha mAla / -zrI sonAgirisivakSetrapUjA, AzArAma, jainapUjApAThasaMgraha, pRSTha - 3. SaTa tUpa chaja maNimAla pAya / ghaTa dhUna dhUma viga sarva chAya // -zrI akRtrima tyAlayapUjA, nema, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 255 / 4. muni dIna dayAlA saba dukha ttaalaa| AnaMda mAlA sukhkaarii|| -zrI viSNukumAramahAmunipUjA, raghusuta, rAmanityapUjApAThasaMgraha, pRSTha 271 / 5. beU agara bamala adhikAya / -zrI paMcameru pUjA, pAnatarAya, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 53 // 6. zrI solahakAraNa pUjA, pAnasarAya, anapUjApAThasaMgraha, pRSTha 60 / 7. zrI dazalakSaNa dharmapUjA, pAnatarAya, jena pUjApATha saMgraha, pRSTha 63 / 8 zrI ratnatrayapUjA, bAnatarAya, jaina pUjApATha saMbaha, pRSTha 70 / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 297 ) mosacI satI pUnA kapibAma ne sugaMdha hetu isa pArka kA prayoga 'zrI mahAvIra svAmI pUnA' meM kiyA hai|' isa zatI ke anya kavi rAmadhana pragIta 'povanAjinapUjA' nAmaka pUjA meM agara sudhi ke lie bosI gatI ke pUjA-kavayitA sevaka' evaM hemarAja ne sugaMdha ke lie magara kA prayoga kiyA hai| kuMkuma-yaha padArtha zarIra para lepa karane ke lie prayoga kiyA jAtA hai| isase zarIra kAMtimAna evaM suvAsita ho jAtA hai| pUjAkAvya meM unnIsavIM zatI pUjAkAra rAmacandra ne 'zrI anaMtanAtha jinapUjA' meM sugaMdha evaM Alepana ke lie hukuma kA prayoga kiyA hai| bIsavIM zatI ke pUjAkavi kuMjilAla praNIta 'zrI devazAstra gurupUjA' nAmaka racanA meM Alepana arSa meM 'kuMkuma' vyavahata hai| kapUra-sphaTika ke raMga-rUpa kA eka gaMdha dravya jo khulA rahane para prAyaH vivekhya kAvya meM aThArahavIM zatI ke kavivara cAnatarAya ne 'zrI paMcameva pUjA, zrI solahakAraNa pUjA, zrI vazalakSaNa dharmapUjA , zrI ratnatraya pUnA" 1. hari caMdana agara kapUra, cUra sugaMdha karA / -zrI mahAvIrasvAmI pUjA, vRdAvana, rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, pRSTha 134 / 2. zrI candraprabhu jinapUjA, rAmacaMdra, rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, pRSTha 62 / 3. zrI AdinApa jinapUjA, sevaka, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 66 / 4. zrI gurupUjA, hemarAja, gRhajinavANI saMgraha, pRSTha 311 / kuMkumAdi candanAdi gaMdha zIta kaaryaa| -zrI anaMtanAthajinapUjA, rAmacandra, rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, pRSTha 104 / 6. zrIdevazAstragurupUjA, kuMjilAla, nityaniyamavizeSapUjanasaMgraha, pRSTha 7. jama kejara kapUra milAya / ~zrI paMcamevapUjA, bAnatarApa, ana pUjApATha saMgraha, pRSTha 52 / 8. zrI solaha kAraNa pUjA, pAnatarAya, jana pUjApATha saMgraha, pRSTha 56 / 9. zrI dazalakSaNadharmapUmA, bAmasarAya, baina pUjApATha saMbaha pRSTha 63 / 10. zrI ralathapUjA, bAmavarAya, jaina pUjApATha saMgraha pRSTha 70 // Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 268 ) aura bhI sarasvatI pUjA" meM saurabha tathA adhya-sAmagrI ke rUpa bahuta hai| kapUra unnIsavIM zatI ke pUjAkAra vRMdAvana viracita 'zrI zAMtinAtha jinapUjA" meM tathA kavivara bAbara kI 'zrI pArzvanAtha jinapUjA" meM sugaMdha artha meM kapUra padArtha prayukta hai| bIsavIM zatI ke kavi ravimala ko 'zrI tIsa bobIsI pUjA' nAmaka kRti meM kapUra kA prayoga parilakSita hai / " kevar3A - yaha sugandhita dravya padArtha hai / isakI sugandha vizeSa prasiddha hai / jaina - hindI-pUjA-kAvya meM unnIsavIM zatI ke pUjA racayitA bakhtAvara ne 'zrI pArzvanAtha jinapUjA' nAmaka pUjA meM kevar3A pUjA sAmagrI ke lie prayoga kiyA hai / " bIsavIM zatI ke kavi bhagavAnadAsa viracita 'zrI tatvArtha sUtrapUjA' meM sugaMdha artha meM kevar3A prayukta hai| padArtha kezara -- kezara eka vizeSa phUla kA soMkA hai jo pIlApana liye lAla raMga kA aura saurabhayukta padArtha hai / pujAkAvya meM aThArahavIM zatI se kezara ke abhidarzana hote haiN| isa zatI ke kavivara khAnatarAya praNIta 'zrI paMcamerU pUjA, zrIdazalakSaNadharma pUjA", 3. vAtikA kapUra vAra moha-dhvAMta ko harU / - zrIpArzvanAtha jinapUjA, 373 / bakhtAvararatna, 1. zrI sarasvatI pUjA, khAnatarAya, rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, pRSTha 375 / 2. zrI zAMtinAtha jinapUjA, vRMdAvana, rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, pRSTha 112 / - zrI pArzvanAthajanapUjA, 372 / jJAnapIThapUjAMjali, pRSTha 4. surabhi juta caMdana lAyo, saMga kapUra ghasavAyo / - zrI tIsa caubIsI pUjA, ravimala, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 245 / 5. kevar3A gulAba aura ketakI cunAiye / bakhtAvararasna, jJAnapIThapUjAMjali, pRSTha 6. zrI tatvArtha sUtra pUjA, bhagavAnadAsa, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 410 / 7. jala kezara karapUra milAya, gaMdha soM pUjo zrI jinarAya / - zrI paMcamerupUjA, khAnatarAya, jaMna pUjApATha saMgraha, pRSTha 52 / 8. zrI dazalakSaNa dharmapUjA, dhAnatarAya, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 62 / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 296 ) bhI ratnatrayapUNA' aura 'zrI sarasvatI pUjA nAmaka pUnA racanAmoM meM kesara adhrya-sAmagrI ke lie prayukta hai| unnIsavIM zatI ke pUjA kavi badAvana ne 'zrI mahAvIrasvAmI pUjA' nAmaka pUjAkRti meM kezara kA vyavahAra zItalatA pradAna karane ke lie kiyA hai|' bosavIM zatI ke pUjApraNetA AzArAma aura daulatarAma dvArA pUjAkRtiyoM meM kamazaH bAha nikandana ke lie evaM tapana ke lie kezara kA prayoga draSTavya hai| ghanasAra-pUjAkAvya meM 'dhanasAra' kA prayoga sAmagrI sandarbha meM unnIsavIM zatI ke kavi kamalanayana praNIta 'zrI paMcakalyANaka pUjApATha' nAmaka racanA meM huA hai| bIsavIM zatI ke kavivara sevaka ne 'zrI anaMtavata pUjA' kRti meM dhanasAra kA prayoga sugandhita dravya ke lie kiyA hai| badana-vaMdana eka prasiddha vRkSa jisako lakar3I pragADa gandhayukta hotI hai| sAhitya meM candana kA prayoga alaMkAra, saundarya prasAdhana meM Alepana aura siMcana tathA nAma parigaNana ke uddezya se huA hai| vivecya kAvya meM aThArahavIM 1. zrI ratnatrayapUjA, thAnata rAya, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 70 / 2. zrI sarasvatI pUjA, dhAnatarAya, rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, pRSTha 385 / 3. malayAgiri caMdanasAra, kesara saMga ghasA / pramubhava AtApa nivAra pUjata hiya hulasA / / -zrI mahAvIra svAmI pUjA, vRdAvana, rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, pRSTha 133 / 4. kesara Adi kapUra mile malayAgiri candana / parimala adhikI sAsa aura saba dAha nikaMdana // -zrI sonAgirisiddhakSetrapUjA, AzArAma, jaina pUjApATha sagraha, pRSTha 1501 5. zrI campApura siddhakSetra pUjA, daulatarAma, jaina pUjApATha saMgraha, pRcha / 6. malayAgiri caMdana dhana kumakuma aru dhanasAra milAya / -zrI paMcakalyANaka pUjApATha, kamalanayama, hastalikhita / 7. candana agara dhanasAra Adi, sugandha dravya ghasAyake / -zrI anatavrata pUjA, sevaka, jana pUjApATha saMgraha, pRSTha 266 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 100 ) zatI ke kavi ne 'bhI bIsa tIrthakara pUjA", zrI solahakAraNa pumA, zrI bRhatsaddha cakapUjA' aura bhI sarasvatI pUjA' nAmaka pUjA racanAoM meM suvAsita karane aura tapana miTAne athavA zItalatA pradAna karane ke lie caMdana kA prayoga ullekhanIya hai / unnIsavIM zatAbdI ke kavi vRMdAvana, manaraMgalAla', rAmacandra, donterren", kamalanayana' aura kavi mallajI ne ukta Azaya ke sAtha candana kA paramparAnumodita prayoga kiyA hai| bIsavIM zatI ke pUjAkAroMravimala", sevaka", bhavilAlagU", jinezvara dAsa 4, daulatarAma ", kuM jilAla " 1. zrI bIsa tIrthaMkara pUjA, dyAnatarAya, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 33 / 2. zrI solahakAraNa pUjA, bAnatarAya, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 56 / 3. zrI bRhat siddhacakrapUjAbhASA, khAnatarAya, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 236 / 4. kapUra maMgAyA, caMdana AyA, kezara lAmA, raMgabharI / -- zrI sarasvatI pUjA, dyAnatarAya, rAjezanityapUjApATha saMgraha, pRSTha 375 / 5. malayAgira kapUra candana ghasi, kesara raMga milAya / - zrI padmaprabhujinapUjA, vRMdAvana, rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, pRSTha 82 / 6. zrI zItalanAtha jinapUjA, manaraMgalAla, rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, pRSTha 68 / 7. zrI giranAra siddhakSetra pUjA, rAmacandra, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 142 / 8. zrI kuMthunAtha jinapUjA, bastAvara ratna, jJAnapIThapUjAMjali, pRSTha 542 6. vAmana caMdana dAha nikaMdana aru kapUra milAbI / -zrI paMcakalyANaka pUjApATha, kamalanayana, hastalikhita / 10. zrI kSamAvANI pUjA, mallajI, jJAnapITha pUjAMjali, pRSTha 403 / 11. zrI tIsa cobIsI pUjA, ravimala, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 245 / 12. zrI anaMtavrata pUjA, sevaka, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 266 / 13. zrI siddhapUjA bhASA, bhavilAlaDU, rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, pRSTha 72 / 14. zrI bAhubalisvAmIpUjA, jinezvaradAsa, jainapUjApAThasaMgraha, pRSTha 169 / 15. zrI pAvApura siddha kSetrapUjA, dIsatarAma, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 147 / 16. zrI bhagavAna mahAvIra svAmI pUjA, ku jilAla, nitya niyama vizeSa pUjana saMgraha, pRSTha 41 | Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haidarAba, bhavAharalAla', mAsArAma', horA, nema, rakhata, ropa, pugalakizora 'yugala caMdana kA ullekha ukta mArAya ke sAtha kiyA hai| paNa varpaNArA sva-para vimba prativimbita humA karatA hai| jainahindI-pUnA-kAvya meM aThArahavIM zatI ke kavi thAnatarAya viracita 'zrIvAta sivayaka pUjA bhASA evaM 'zrI ratnatrayapUjA" nAmaka kRtiyoM meM isI hazya se varpana kA prayoga kiyA hai| unnIsavIM zatI ke pUnAkavi dadAvana ko pUjA racanA 'pocanaprabhu jinapUjA' meM varSaga ullikhita hai|" bIsavIM zatI ke kuMjIlAla ne 'zrI bhagavAna mahAvIra svAmI pUjA nAmaka pUjA meM varpaNa kA vyavahAra sAbasva mUlaka abhivyaMjanA ke lie kiyA hai| 1. zrI gurupUjA, hemarAja, bRhajinavANI saMgraha, pRSTha 310 / 2. payasoM ghasi malayAgiri caMdana lAiye / -zrI sammedAcala pUjA, javAharalAla, gRhajinavANI saMgrahapRSTha 470 / 3. zrI sonAgiri siddhakSetra pUjA, AzArAma, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 150 / 4. zrI catuvizati tIrthakara samuccayapUjA, hIrAcaMda, nityaniyama vizeSapUjana saMgraha pRSTha 72 / 5. zrI kRtrima caityAlaya pUjA, nema, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 251 / 6. zrI rakSAbaMdhana pUjA, raghusuta, rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, pRSTha 363 / 7. zrI bAhubalI pUjA, dIpacaMda, nityaniyamavizeSapUjanasaMgraha, pRSTha 63 / 8. zrI devamAstra gurupUjA, yugala kizora 'yugala', jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 27 / 6. pA pada mAMhi sarvapada chAje, jyoM darpaNa pratibiMba viraajeN| -zrI bRhada sivacakra pUjA bhASA, cAnatarAya, jana pUjApATha saMgraha, pRSTha 24 / 10. ye mATha bheda karama udhevaka, jAna vapana dekhnaa| -zrI ralAyapUjA, dhAnatarAya, jana pUjApATha saMgraha, pRSTha 73 / 11. zrI candraprabhu jinapUnA, vRMdAvana, jJAnapITha pUjAMjali pRSTha 338 / 12. zrI bhagavAna mahAvIra svAmI pUjA, jilAla, nitya niyama vizeSa pUjana saMgraha, pRSTha 45 / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 302 ) dhUpa--devatA ke AdhApaNa ke lie yA sugaMdha ke nimila jalAye gaye guggula Adi kA dhuMA ho dhUpa hai / guggula Adi gaMdha dravya ke pAMca meda haiM 1. niryAsa 2, cUrNa 4. kATha 5. kRtrima 3. gaMdha jaina- hindI- pUjA - kAvya meM dhUpa sugaMdha ke artha meM vyavahRta hai| aThArahavIM zatI ke kavivara khAnatarAya ne 'zrI bosa tIrthakara pUjA' nAmaka pUjA meM dhUpa kA ullekha kiyA hai|" unnIsavIM zatI ke kavi bakhtAvara ne 'zrI pArzvanAtha jinapUjA' meM dhUpa kA vyavahAra kiyA hai|" bIsavIM zatI ke pUjAkAra kujilAla viracita 'zrI pArzvanAtha jinapUjA' meM dhUpa vyavahRta hai / " zrRMgAra-prasAdhana ke atirikta aba hama yahA~ muni, nRpAvi dvArA vyavahRta Avazyaka upakaraNoM para carcA kareMge / kuMbha - mATI vinirmita ghar3A kuMbha kahalAtA hai| isakA upayoga jala bharane ke lie hotA hai / pUjA kAvya meM aThArahavIM zatI ke kavi dyAnatarAya viracita 'zrI bRhat siddhacakra pUjA bhASA' nAmaka kRti meM ghar3A saMjJA ke sAtha 1. bRhat hindI zabda koza, sampA0 kAlikAprasAda Adi, jJAnamaMDala limiTeDa, vArANasI, tRtIya saMskaraNa saMvat 2020, pRSTha 673 / dhUpa anupama khevateM duHkha jale niradhAra / - zrI bIsa tIrthakara pUjA, yAnatarAya, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 34 / dhUpa gaMdha leya ke su agni saMga jAriye / zrI pArzvanAthajinapUjA, baDhatAvararatna, rAjeza pRSTha 116 / nitya pUjApATha saMgraha, 4. dhUpa saMga agni mAMhi jAra kare kSAra hai, kSAra bAra hai / zrI pArzvanAtha jinapUjA, kuM jilAla, nitya niyama vizeSa pUjana saMgraha, pRSTha 37 / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maha upakaraNa prayukta hai|' unnIsavIM zatI ke kavi manaraMgalAla ne bhI zItalanA jinapUjA' meM, bAvana ne 'mI vAsapUjya jinapUjA" meM aura kamalanayana ne 'zrI paMcakalyANaka pUjApATha nAmaka racanAmoM meM isa upakaraNa kA vyavahAra kiyA hai| bIsavIM zatI ke kavi AzArAma ko 'zrI sonAgiri sivakSatra pUjA" meM, daulatarAma kI 'zrI campApura sikhasaMtra pUjA meM, bhagavAnadAsa kI 'dhI tatvArtha sUtrapUjA' meM kuMbha kA prayoga paramparAnumodita artha meM huA hai| kaTorA-kAMse Adi vinirmisa pyAle kA nAma hI kaTorA hai| vivecya kAmya meM aThArahavIM zatI ke kavivara vyAnatarAya ne 'zrI bRhat siTa bApUjA, meM isa upakaraNa kA ullekha kiyA hai| unnIsavI zatI ke kavivara manaraMgalAla 'zrI zItalanAtha jinapUjA meM 1. jyoM kumhAra choTo bar3o, bhAMr3oM ghar3A janeya / zrI bRhat siddhacakra pUjAbhASA, dyAnatarAya, jana pUjApATha sagraha, pRSTha 242 / 2. zrI zItalanAtha jinapUjA, manaraMgalAla, rAjeza nityapUjApATha saMgraha, pRSTha 67 / 3. zrI vAsupUjya jinapUjA, vRndAvana, jJAnapITha pUjAMjali, pRSTha 346 / 4. kanaka kubha bhari lyAya ke| zrI paMcakalyANaka pUjApATha, kamalanayana, hastalikhita / 5. dhUpa kumbha Age ghroN| zrI sonAgira kSetra pUjA, AzArAma, jainapUjA pATha saMgraha, pRSTha 152 : 6. zrI campApura sivakSetra pUjA daulatarAma, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 138 / 7. zrI tatvArthasUtra pUjA, bhagavAnadAsa, janapUjA pATha saMgraha, pRSTha 410 / 8. punnI kaMcana thAra kaTorA pApI ke kara pyAlA koraa| zrI bRhatsivacaka pUjA bhASA, yAnatarAya, jaina pUjApATha saMgraha, pa0 236 / 6. zrI zItalanAjanapUjA, manaraMgalAla, rAjesa nitya pUjApATha saMgraha, pRSTha 15 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 304 ) kaTorA aMDA ke sAtha tathA 'zrI saptarSi pUjA' meM kaTorA saMjJA ke sAthaupakaraNa kA prayoga kiyA hai| karapAtra - kara kahate haiM-hAtha aura pAtra ko bartana, isa prakAra hAtha hI jisake pAtra haiM, karapAtra hai / 'pANipAtroM digambara: ' ke anusAra vivambara cainamunijana kara-pAtra meM hI AhAra liyA karate haiN| pUjAkAvya meM unnIsavIM zatI ke kavi kamalanayana ne isa pAtra kA ullekha 'zrI paMcakalyANaka pUjA pATha' nAmaka racanA meM kiyA hai|" camara-- ise caMdara bhI kahate haiM tathA kisI-kisI sthAna para cAmara saMjJA se bhI yaha vyavahRta hai| yaha jisa ora se pakar3A jAtA hai 'mUTha' lagI hotI hai tathA dUsarI ora bAla lage hote haiN| isameM lage bAla prAyazaH zveta raMga ke hI hote haiN| yaha rAjA-mahArAjA sAdhu saMta yA dharmagrantha ke Upara lAyA jAtA hai / pUjAkAvya meM amara kA prayoga upakaraNa ke rUpa meM huA hai / unnIsavIMzatI ke pUjA racayitA vRMdAvana me 'zrI zAMtinAtha jinapUjA" evaM "zrIcandraprabha jina pUjA" nAmaka racanAoM meM camara kA prayoga lAne ke abhiprAya se kiyA hai / atest zatI ke kavivara nema', dolatarAma, jinezvaravAsa, pUraNamala aura munnAlAla me caMvara, bAmara aura camara saMjJAoM ke sAtha isa upakaraNa kA paramparAnumodita prayoga kiyA hai / 1. zrI saptarSipUjA, manaraMgalAla, jJAnapITha pUjAMjali, pRSTha 363 / 2. nIrasa bhojana laghu eka bAra / ThAr3e karapAtra kareM AhAra // zrI paMcakalyANaka pUjApATha, kamalanayana, hastalikhita | 3. sira camara amara DhArata apAra / zrI zAMtinAba jinapUjA, vRndAvana, rAjezannityapUjApATha saMgraha, pRSTha 115 / 4. zrI candraprabha jinapUjA, vRndAvana, jJAnapITha pUjAMjali, pRSTha 337 / 5. phuni caMvara Dharata causaTha lakhAya / zrI atrima caityAlaya pUjA, nema, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 255 / 6. zrI pAvApura siddhakSatra pUjA, daulatarAma, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 146 / zrI neminAtha jinapUjA, jinezvaradAsa, jaima pUjApATha saMgraha, pRSTha 114 / 8. zrI cAMdana yAMva mahAvIra svAmI pUjA, pUraNamala, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 164 / 7. 9. zrI khaNDagiri kSetrapUjA, munnAlAla, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 116 / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chatra-yaha rAmAnoM yA puspatiSi muniyoM ke Upara lagAyI jAne vAlI rAja-cinha rUpa chatarI hai| bhAvakala bArAtoM meM dUlhA ke Upara samate hue dekhane meM mAtA hai| pUjAkAgya meM pratiSna evaM maya sAmagrI kI mAMti chana ullikSita hai / aThArahavIM satI ke pUjAkavi dayAnatarAma meM bhI vRhat sibAyaka pUjA bhASA' meM chatra kA prayoga isI artha meM kiyA hai|' unnIsavIM zatI ke pUjAkAra bAvana', rAmacaMdra' aura kamalanayana ko pUjA racanAoM meM chatra upakaraNa ullikSita hai| posavIM satI ke pUjA praNetA nema', jinezvaradAsa aura pUraNamala kI pUmA racanAoM meM chatra kA vyavahAra paramparA ke anurUpa hI humA hai| sArI-pAnI parasane hAtha-muMha dhulAne Adi ke lie kAma meM lAyA jAne bAlA ToTIvAra baratana vastuta: 'zArI' kahalAtA hai| pUjAkAvya meM unnIsavoM zatI se bhArI upakaraNa kA prayoga isI artha meM milatA hai / isa zatI ke pUjAkavi rAmacandra aura kamalanayana ne kramazaH 'sArI ratana' 'rasna jar3ita kaMcana bhArI kA upayoga kAvya kRtiyoM meM bakhUbI kiyA hai| 1. punnI ke zira chatra pharAve, pApI zIza bojha le dhArya / -zrI bRhat siddhacakra pUjAbhASA, bAmasarAya, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 236 / 2. zrI candraprabhu jinapUjA, vaMdAvana , jJAnapITha pUjAMjali pRSTha 337 / 3. zrI giranAra sivakSetra pUjA, rAmacandra, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 148 / 4. chatra tIna rAje jina zIza / / -zrI paMcakalyANaka pUjApATha, kamalanayana, hastalikhita / 5. zrI akRSima caityAlayapUjA, nema, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 255 / 6. tIna chatra sira Upara rAje causaThi cAmara sAra / zrI neminAtha jinapUjA, jinezvaradAsa, jana pUjApATha saMgraha, pRSTha 114 / 7. koI chatra caMbara ke karata dAna / -zrI cAMdanagAMva mahAvIra svAmIpUjA, pUraNamala, jaina pUjApATha saMgraha pRSTha 164 5. sohana bhArI ratana jar3iye mAhi gaMgA jala bhro| zrI sammeda zikhara pUjA, rAmacandra, jainapUjApATha saMgraha, pRSTha 126 / 9. ratana jaDita kaMcanamaya bhArI surasari nIra bharAya / zrI paMcakalyANaka pUjApATha, kamalanayana, hastalikhita / Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIsavIM zatI ke kavi sevaka', baulatarAma' aura pUraNamala me tAro kA prayoga isI rUpa meM kiyA hai| bAla-kAse yA pItala kI bAlI kI zakla kA bar3A baratana vastutaH thAla kahalAtA hai| pUnAkAvya meM pAlI kA bhI prayoga huA hai| pUjAkAvya meM aThA. rahavIM zatI ke pUjAkavi dayAnatarAya ne 'zrI bRhat sivaka pUjAbhASA' meM kaMcana cAra kA prayoga kiyA hai| unnIsavIM zatI meM bAvana dvarA viracita 'zrI zAMtinAya jinapUnA" aura bhI padamapramajina pUjA nAmaka pUjAmoM meM kramazaH kaMcana-cArI, aura kanakapAra saMjJAoM ke sAtha yaha upakaraNa vyavahata hai| bIsavIM matI ke pUjAkAra nema viracita 'zrI akRtrima tyAlaya pUjA" meM kaMcana pAlI saMjJA meM, AzArAma praNIta' zrI sonAgiri siddhakSetra pUjA meM hemapArana saMjJA meM, sevaka racita 'zrI AdinAtha jinapUjA' meM cAra saMjJA 1. zrI vAdinAtha jinapUjA, sevaka, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 65 / 2. zrI pAvApura siddhakSetra pUjA, daulatarAma, jainapUjApATha saMgraha, pRSTha 147 / 3. nita pUjana karata tumhAra kara me le jhaarii| -zrI cAMdanagAMva mahAvIra svAmI pUjA, pUraNamala, janapUjApATha saMgraha, pRSTha 161 / 4. punnI kaMcana thAra kaTorA, pApI ke kara pyAlA korA / -zrI bRhadasiddhacakra pUjAbhASA, dyAnatarAya, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 236 / 5. zrI zAMtinAtha jinapUjA, vRdAvana, rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, pRSTha 6. kanaka thAra bhari laay| -zrI padamaprabhu jinapUjA, vRdAvana, rAjezanityapUjApAThasaMgraha, pRSTha 7. zrI akRtrima tyAlaya pUjA, nema, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 251 / 8. kanaka kaTorI mAhi hema thArana meM dhara ke / -zrI sonAgiri siddhakSetra pUjA, AzArAma, jainapUjApATha saMgraha, pRSTha 150 / 6. bAla bharAU kSa dhA nshaauuN| -zrI AdinAtha jinapUjA, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 66 / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM samA bhayavAnadAsa likhita 'dhI tatvAryasUtra pUjA" meM pAla saMmA meM yaha sakaraNa rallikhita hai| dhUpAyana-dhUpadravya ke khene vAle pAtra ko dhUpAyana kahate haiN| pUjAkAvya meM bIsavIM zatI ke pUjA praNetA raghusata ne 'zrI rakSAbaMdhanapUjA' meM isa pAtra kA ullekha kiyA hai| pyAlA-peya padArtha ke lie choTA bartana vizeSa / pUjA-kAvya meM aThArahavIM rAtI ke kavi yAnatarAya racita 'zrI bRhat sivayaka pUjAbhASA meM pyAlA kA prayoga isI artha meM huA hai|' bIsavIM zatI ke pUjA racayitA horAcanA ne zrI catupiyati tIrthakara samuccaya pUjA' meM pyAle kA vyavahAra kiyA hai| bhAmaNDala-bhAvAnAM maNDalama bhAmaNDalam / bhAmaNDala kA ayaM kiraNoM ko mekhalA hai / jainadharma meM bhAmaNDala arahanta ke mahimAmayI bihanoM meM se eka cihana hai / ye mahimAmayI ciha na-azoka vRkSa, siMhAsana, chatra, bhAmaMDala, vidhyadhvani, puSpavRSTi, causaTha camara DharanA tathA dubumI bajAnA-nAmaka prAtahArya kahalAte haiN| bIsavIM zatI meM pUjAkavi nema dvArA praNIta 'zrI akRtrima tyAlaya pUjA' nAmaka racanA meM bhAmaMDala kA prayoga isI martha meM huA hai| rakAbI- rakAnI ko taztarI kahate haiN| cInI miTTI athavA dhAtu banirmita pAtra rakAbI athavA tastarI kahalAtA hai| jaina-hindI-pUjA-kAvya meM 1. zrI tatvArtha sUtrapUjA, bhagavAnadAsa, jana pUjApATha saMgraha, pRSTha 364 / 2. dhUpa sugandha suvAsita lekara dhUpAyana meM kheU / -zrI rakSAbaMdhana pUjA, raghusuta, rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, pRSTha 364 / 3. pApI ke ghara pyAlA korA / -zrI bRhadasidacaka pUjAbhASA, dyAnatarAya, jaina pUjA pATha saMgraha, pRSTha 236 / 4. pAvana caMdana kadalI naMdana, dhasi pyAlo bhara lAyo / -zrI catuvizati tIrSakara samuccaya pUjA, hIrAcanda, nitya niyama vizeSa pUjana saMgraha, pRSTha 72 / / 5. bhAmaNDala kI chavi kona gAna / zrI kRtrima caityAlaya pUjA, nema, bana pUjApAThasaMgraha, pRSTha 255 / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 308 ) reat zatI ke pUjAkAra mema viracita 'zrI akRtrimacatyAlaya pUjA" meM evaM jinezvara praNIta 'zrI neminAtha jinapUjA" meM evaM bolatarAma likhita 'bhI pAvApura siddhakSetra pUjA" meM isa upakaraNa ke abhidarzana hote haiN| zivikA - DolI evaM pAlako ko zivikA kahate haiN| vivecya kAvya meM unnIsavIM zatI ke pUjA kavayitA vRMdAvana me 'zrI candraprabha jinapUjA" meM, Centerratna ne 'zrI pArzvanAtha jinapUjA" meM zivikA kA vyavahAra pAlakI artha meM kiyA hai bIsavIM zatI ke pUjA kavi daulatarAma ne 'zrI pAvApura siddhakSetra pUjA" nAmaka kRti meM zivikA kA prayoga paramparA ke anurUpa kiyA hai / siMhAsana- siMha mukhI Asana ko siMhAsana kahate haiN| rAjA, mahArAjA, pratiSThita evaM pUjyagaNa siMhAsana para AsIna hote haiN| jaMga-himbI-pUjA-kAvya maiM unnIsavIM zatI ke kavayitA kamalanayana viracita 'zrI paMcakalyANaka pUjApATha' meM sihAsana kA prayoga isI artha meM huA hai|" upaGkita adhyayana se spaSTa hai ki vivecya kAvya meM vividha vastroM, aneka AbhUSaNoM, saundarya-prasAdhanoM tathA nAnA upakaraNoM kA prayoga huA hai / jana-pUjA-kAvya meM upAsya devatA kA svarUpa vItarAgamaya hai astu yahAM vastroM ke dhAraNa karane kA koI prazna hI nahIM utthtaa| ve to digambara huA karate haiN| sAdhu ke antargata kSullaka-ailaka koTi ke sAdhuoM ke lie laMgoTI 1. dhari kanaka rakebI / - zrI akRtrima caityAlaya pUjA, nema, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 251 / 2. zrI neminAtha jinapUjA, jinezvaradAsa, jainapUjApATha saMgraha, pRSTha 112 / 3. zrI pAvApura siddha kSetrapUjA, daulatarAma, jaMna pUjApAThasaMgraha, pRSTha 147 / 4. zrI candraprabha jinapUjA, vRMdAvana, jJAnapIThapUjAMjali, pRSTha 337 / 5. gharI zivikA nijakaMtha manoga | --zrI pArzvanAtha jinapUjA, bakhtAvararatna, jJAnapITha pUjAMjali, pRSTha 376 / 6. zrI pAvApura siddhakSetra pUjA, daulatarAma, jainapUjApAThapUjAMjali pRSTha 146-1 7 hari siMhAsana kari thiti pravIna / taba mAtatAta abhiSeka kIna || - zrI paMcakalyANaka pUjApATha, kamalanayana, hastalikhita 1 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 306 ) dhAraNa karane kA vidhAna hai| isa prakAra vastra vivecana meM mAtra dhvajA aura laMgoTI kA ullekha hunA hai| matsyAsmaka abhivyaMjanA ke lie ArasI, nUpura, mukuTa tathA hAra nAmaka AbhUSaNoM kA saphalatApUrvaka prayoga huA hai| isI prakAra saundarya prasAdhanoM meM vAtAvaraNa ko sugaMdhita karane ke lie agara, dhanasAra, kumakuma bhAlepana ke lie kevar3A, kezava, caMdana adhyaM sAmagrI aura tApa-zAMta karane ke lie, varSaNa prativimba darzana ke lie prastuta kAvya meM vyavahRta haiN| kumbha, kaTorA, bhArI, camara, chatra, thAla , dhUpAyana, pyAlA, bhAmaMDala, rakAbI, zivikA, siMhAsana Adi upakaraNoM kA pUjA-vidhAna sandarbha meM mAvazyaka prayoga huA hai / isa prakAra vivecya kAvya meM eka ora jahAM ina vastuoM kA varNana huA hai vahIM dUsarI ora pUjA-vidhAna meM ina sabhI vastuoM ko upayogitA bhI pramANita huI hai| Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdya yaMtra jIvana meM sukha duHkha kI vRttiyAM anAdikAla se calI A rahI haiN| ina butiyoM kA vikAsa vibhinna sAdhanoM para AdhUta hai / vAdyayaMtra ina vRtiyoM ko uddIpta karane meM sahAyaka hue haiN| vastutaH abhivyakti ke prastutIkaraNa meM vAdyayaMtra mahatvapUrNa bAhya upakaraNa haiM / kAvyAbhivyakti meM hama Arambha se hI vAyoM kI mahattA se paricita hote Ae haiN| vAdaya-yaMtroM ne hamAre jIvana sAdhanA aura bhaktipakSa ko sadaiva bala pradAna kiyA hai / sthUla rUpa se vAdya yaMtroM ko hama cAra bhAgoM meM vibhakta kara sakate haiM, yathA 1. tAla vAya 2. tAra vAkya 3. khAla vAya 4. phUMka vAya jana- hindI-pUjAkAvya meM upayaMkita cAroM prakAra ke vAkya yaMtroM kA vyavahAra huA hai| pUjA-kAvya meM prayukta vAyoM kA akArAdi krama se varNana karanA hamArA mUlAbhipreta hai / karatAla karatAla eka tAla bAya hai / tAla vAdya use kahate haiM jisameM tAla dene kI kSamatA ho| ise 'mAdhA sAja' bhI kahate haiM / karatAla sAmUhika gAna ke avasara para prayoga meM lAyA jAtA hai| 'khar3atAla' isI se banA hai| yaha niratara eka hI laya kI tAla dene vAlA vAkya hai / isakA adhikatara prayoga sAdhu-santa prAya: adhika karate haiM / jaina- hindI- pUjA-kAvya meM unnIsavIM zatI ke kavivara vRMdAvana dvArA 'zrI mahAvIra svAmIpUjA' nAmaka pUjAkRti meM yaha vAkya prayukta hai|" 1. karatAla viSaM karatAla ghare / suratAla vizAla ju nAda kareM || - zrI mahAvIra svAmIpUjA, vRMdAvana, rAjezanitya pUjApAThasaMgraha pRSTha 138 / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 311 ) kalaza-bhakti meM nimagna bhakta kalaza para hAtha poTane lagatA hai| kalaza vastuta: tAla vAdaya hai| yaza abhivana ke lie kalaza kA prayoga jaina-pUjAkAmya meM haA hai| unnIsavIM zatI ko bhI zAMtinAya jinapUjA' nAmaka pUjAkRti meM kalaza kA prayoga draSTavya hai|' kaMsAla-kaMsAla tAla bAdaya hai| yaha kAMsA kA banA huA hotA hai, ise hAthoM se banAte haiN| jana-hindI-pUnA-kAdhya meM unnIsavIM zatI ke kavi kamalanayana ne kaMsAla vAvya kA vyayahAra kiyA hai| khaMjarI-khaMjarI khAla vAcya hai| khaMjarI yA khaMjar3I iphalI kI mAMti AkAra meM usase choTA eka vAvya hai| khaMjarI eka ora bakarI ke camar3e se mar3I hotI hai / bhikSa ka-jana isakA upayoga adhika karate haiN| caMga kI bhAMti ise bajAyA jAtA hai| jana-hindI-pUjA-kAvya meM unnIsavIM zatI meM khaMjarI vAdya 'zrI paMca. kalyANaka-pUjA-pATha' nAmaka kRti meM vyaMjita hai|' ghaMTA-ghaMTA tAla vAya hai| ghaMTA kAMse kA gola paTTa jise muMgarI yA hAya se pITakara pUjana meM aura samaya sUcanA ke lie bajAte haiN| kAMse kA laMgaravAra bAjA jo laMgara hilAne se bajatA hai, ghaMTA kahalAtA hai| isa kA prayoga prAyaH maMdiroM meM hotA hai| jaina-hindI-pUjA-kAvya meM ghaMTA kA pracura prayoga unnIsavIM zatI meM huA hai| kavivara bAvana dvArA viracita 'zrI zAMtinAtha jimapUjA" 'zrI mahAvIra 1. aba gha gha gha gha gha dhuni hota ghora / bha bha bha bha bha ma dha dha dha dha kalaza zora / / -~~-zrIzAMtinAjinapUjA, vRdAvana, rAjezanityapUjApAThasaMgraha, pRSTha 115 / candropaka cAmara ghaMTA torana ghane / pallari tAla kaMsAla karana upa saba bane / / -zrI paMcakalyANaka pUjApATha-kamalanayana, hastalikhita / 3. sAMgIta gIta gAveM sura gadhavaM tAla dehiM bhaarii| bIna mRdaMga muhacaMga khaMjarI bAta hai sukhakArI // -zrI paMcakalyANaka pUjApATha, kamalanayana, hastalikhita / 4, tana nana nana nana nana tanana tAna / dhana dhana nana ghaMTA karata dhvAna // -zrI zAMtinAtha jinapUSA, bAvana, rAjeganityapUjApAThasaMgraha, pRSTha Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 312 ) svAmI-pUjA", kamalanayana pragIta 'zrI paMca-kalyANaka-pUjA-pATha nAmaka pUjA racanAoM meM ghaMTA bAdya vyavahata hai| bIsavIM zatI ke kavi kaM jilAla' aura javAharadAsa dvArA pUjAkAvya meM ghaMTA nAmaka vAdyayaMtra kA prayoga ullekhanIya hai| baMga- caMga eka sAla bAdaya hai| yaha eka golAkAra tathA eka ora se mar3A humA vAcya hai jo holI ke avasara para bahutazaH bajAyA jAtA hai / isakA eka ora bakare kI khAla se mar3hA hotA hai| yaha rassI se mar3hA jAtA hai| lehI se Upara khAla cipakA dI jAtI hai| ise kaMdhe para rakhakara banAyA jAtA hai / ise dAhine hAtha se pakar3a kara usI se cimaTI mArate hai aura bAeM hAtha se bajAte haiM / isa bAya para dhamAle gIta prAyaH calate haiM / isa kA priya tAla 'kaharavA' hai| caMgar3I baMga se choTI hotI hai| caMga kA prayoga bhAratIya loka-jIvana meM pracura pracalita hai| bArahamAsoM meM vizeSa rUpa se phAlguNa aura cetra mAsoM meM isakA ullekha huA hai| jaina-hindI-pUjA-kAvya meM bIsavIM zatI meM yaha vAdya muhacaMga nAma se 1. dhananaM ghananaM dhana ghaMTa baje / dRmadaM dRmadaM miradaMga sje|| -zrI mahAvIrasvAmIpUjA, vRdAvana, rAjezanitya pUjApATha saMgraha, pRSTha 137 / 2. candropaka cAmara ghaMTA torana ghane / jhallari tAla kaMsAla karana upa saba bane / -zrI paMcakalyANaka pUjApATha, kamalanayana, hastalikhita / 3. devana ghara ghaMTA bAje, mAr3a zaMkhAdika gAje / indrAsana hU~ kampAye, pragaTe maharA- ---jA jI // sukhiyA atula baladhArI, janame jinarA ---jA jii|| --zrI bhagavAna mahAvIra svAmI pUjA, jilAla, nityaniyamavizeSa pUjana saMgraha, pRSTha 44 / 4. dama dama damatA baje mRdaMga / ghana ghana maMTa baje muhacaMga // -~zrIapasamuccayaladhapUjA, javAharavAsa, bRhajinavANIsaMgraha, pRSTha 466 / - Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 313 ) abhihita hai| isa zatI ke kavi AzArAma' aura javAharadAsa' kI jAtiyoM meM caMgavAda ke abhidarzana hote haiM / zaniyA - suniyA yA zunajhunA kATha aura dina kA banA huA tAlavAya hai jo hilAne se 'sunasuna' dhvani karatA hai, ise 'ise 'ghunaghunA' bhI kahate haiN| jaina- hindI-pUjA - kAvya meM isa vAdya kA vyavahAra bIsavIM zatI kI atha samuccaya- laghu-pUjA, racanA meM huA hai / " Dhola-Dhola vAkya hai / yaha eka lakar3I kA khola hotA hai jisake donoM pAvoM meM bakarI kA camar3A mar3hA hotA hai| ise rassI se kasA mI jAtA hai jisase isako AbAja meM AvazyakatAnusAra parivartana kiyA jA ske| isakI soft bar3I dUra taka jAtI hai / lokagIta gAte samaya svataMtra rUpa se bhI Dhola kA prayoga kiyA jAtA hai / lokanRtya meM isakA upayoga ullikhita hai / sAmUhika nRtya evaM janmotsava, vivAha tathA anya mAMgalika avasaroM para isakA prayoga prAyaH hotA hai| hindI bArahamAsA kAvya meM bhI holI prasaMga para Dhola vAkya kA varNana milatA hai / jaina- hindI-pUjA-kAvya meM aThArahavIM zatI ke pUjAkavi vyAnatarAya dvArA 1. tA yeI theI theI bAjata sitAra | mRdaMga bIna muhacaMga sAra // tinakI dhvani suni bhavi hota prema / jayakAra karata nAcata su ema || - zrI sonAgirisiddhakSetrapUjA, AzArAma, janapUjApATha saMgraha, pRSTha 154 / 2. hama hama hamatA baje mRdaMga / ghana ghana ghaMTa baje muhaSaMga || - zrI athasamuccayalaghupUjA, javAharadAsa, bRhajinavANI saMgraha, pRSTha 466 / 3. suna jhunajhunajhuna zuniyA zunaM / sara sara sara sara sAraMgI dhunaM // zrI aya samuccaya laghupUjA, javAharadAsa, buhajinavANI saMgraha, pRSTha 496 / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 314 ) viracita 'zrI dozvaradvIpa pUjA' nAmaka pUjAkRti meM Dhola vAya ullikhita hai|" tAla - saMgIta meM niyama mAtrAoM para hAthoM se tAlI bajAnA vastutaH tAla kahalAtA hai / isakA prayoga utsavoM meM strI-puruSa samavetarUpa se karate haiM / tAla vAkya meM ise sammilita kiyA jA sakatA hai / jaina- hindI-pUjA - kAvya meM unnIsavIM zatI ke kavi kamalanayana praNIta 'zrI paMcakalyANaka pUjApATha' nAmaka pUjAkAvya kRti meM tAla kA zAstrIya rUpa se prayoga huA hai|" tUra--tUra yA turahI phUMkakara bajAne kA eka patale mu~ha kA bAjA hotA hai jo dUsare sire kI ora kramazaH caur3A hotA jAtA hai| jaina- hindI-pUjA - kAvya meM unnIsavIM zatI ke kavi rAmacandra' aura bIsavIM rAjahIM / chAjahIM // / sahasa caurAsiyA eka dina Dhola sama gola Upara tale mauna bAvanna pratimA namo sukhakaraM // suMdaraM / - zrI naMdIzvaradvIpapUjA, yAnatarAya, rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, pRSTha 173 / 2. candropaka cAmara ghaMTA torana ghane / jhallari tAla kaMsAla karana upa saba bane || jina maMdira meM maMDapa zobhA kari sahI / dIpaka jyoti prakAzaka jaga maga hva rahI // 1. cAra dizi cAra aMjana girI - zrI paMcakalyANaka pUjApATha, kamalanayana, hastalikhita / 3. phira pitu ghara lAye jo naci tUra bajAye jI / lakhi jaMga namAyeM mAta pitA laye jo // tana hema mahA chavi jI, paMcAsa dhanU ravi jI / lAkha tIsa kahe kavi Ayu bhaI sabai jI || - zrI anaMtanAtha jinapUjA, rAmacandra, rAjezanityapUjApAThasaMgraha, pRSTha 105 / Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 315 ) zatI ke kavi javAharavAsa hArA pUjAkAmya meM isakA saphalatA pUrvaka prayoga hunA hai| mi-zubhi yA nagAr3A yA kA bAla bApa hai| yaha vAya eka ora se mar3hA hotA hai aura lakar3I kI coTa se bajAyA jAtA hai| pumi meM lakar3I dvArA bhayaMkara coreM par3A karatI haiN| naubata yA nagAr3A prAyaH eka se ho hote hai / zAdI-saMskAroM tathA nauTaMkI-nAcoM meM yaha adhika bajAyA jAtA hai| isI ko aparAtrI paryAya 'nagAr3I' kahalAtI hai| huMdubhi vAdya kA prayoga hindI-sAhitya meM bAdaloM kI garjana ke lie senApati ke atirikta anya aneka kaviyoM ne kiyA hai| bubhi ke prayoga kI paramparA bArahamAsA kAvya rUpa meM bhI parilakSita hai|' jana-hindI-pUjA-kAvya meM unnIsavIM zatI ke kavi bAvana praNIta bhI canaprama jina pUjA' nAmaka pUjAkRti meM iMdubhi mora nagAre rAma ullikhita hai|' - - 1. muralI bIna baje dhuni miSTa / paTahA tUra surAnvita puSTa / saba suragaNa thuti gAvata sAra / suragaNa nAcata bahuta pukAra / / --zrI apa samuccayalaghupUjA, javAharadAsa, bRhajinavANI saMgraha, pRSTha 466 / 2. hindI kA bArahamAsA sAhitya : usakA itihAsa tathA adhyayana, caturSa adhyAya, ge0 mahendrasAgara pracaMDiyA, pRSTha 338, pairAgrApha 427 / 3. duMdubhi nita bAjata madhura sAra / manu karata jIta ko hai nagAra // mira chatra phira aya bhaveta varNa / manu ratana tIna praya tApa harNa / / -zrI candraprabhu jinapUjA, vadAvana, mAnapITha pUjAMjali, pRSTha 338 / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 316 ) weat zatI meM jinezvaravAla' aura nema' ne apanI pUjA kAvya kRtiyoM meM hu'dubhi vAdya kA vyavahAra kiyA hai| nisAna - nizANa yA nisAna ko tambUrA aura cautArA bhI kahA jAtA / isameM cAra tAra hote haiM / yaha tAnapUrA athavA sitArA se milatA-julatA / yaha lakar3I kA banA hotA hai| bAeM hAtha se ise pakar3a kara bAeM hAtha se bajAyA jAtA hai| jogIjana isa para hI prAyaH bhajana gAte hai / yaha tAra bAya yaMtra hai| jaina- hindI- pUjA-kAvya meM unnIsavIM zatI ke kavi kamalanayana racita 'zrI paMcakalyANaka pUjApATha' nAmaka pUjAkRti meM nisAna bAkyayaMtra kA prayoga draSTavya hai / " nupura - ghuMgharU kA aparanAma hI nUpura hai| ise paira meM bAMdha kara nRtya kiyA jAtA hai| isakI dhvani madhura hotI hai| yaha tAra bAdhya hai / 'kRSNa-vibANI' mIrA kA to yaha priya vAkya hai / 1. jinake sanmukha ThADhe indra narendrajI / nabha meM dundubhi ko dhuni bhArI // varSe phUla sugandha apArI / jinake sammukha ThAr3he indra narendra jI // - zrI neminAtha jinapUjA, jinezvaradAsa, jaimapUjApATha saMgraha, pRSTha 114 / 2. bhAmaNDala kI chavi kauna gAya / phuni caMvara turata cosaThi lakhAya // jaya dundubhi rava adbhuta sunAya / jaya puSpa vRSTi gandhodakAya || - - zrI akRtrima caityAlayapUjA, nema, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 255 / 3. bAjana adhika bajAya gAya guNa sAra jU / bheri nisAna su jhAMjha jhanA jhanakAra jU / / vidhi saMkSepa kahI pUjA kI sAra jU / indradhvaja AAdika je bahu vistAra jU / / - zrI paMcakalyANaka pUjApATha, kamalanayana, hastalikhita | Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matavA jabAharalAla pragIta 'bho aba samunvaya pUnA" nAmaka pUjAhati meM ra puSpa dhavalatA guNa tathA prakRti varNana ke lie hamA hai| kadaMba-kaba sugandhita puSpa hai| jana-hindI pUSA-kAma meM salIlayoM zatI ke pUnAkAra rAmacandra ne 'zrI girinAra siroSa pUnA' mAnaka pUjA meM phardara puSpa kA prayoga Alambana rUpa meM sAmagrI ke lie kiyA hai| isI prakAra bIsavIM zatI meM bhI kara kA prayoga samunvaya bobIsI pUjA kAvya meM sAmagrI-vya ke lie hamA hai|' kurara-bIsavIM zatI ke pUjAkAvya meM 'kuraM' kA prayoga pUjA-apa ke lie huA hai| ketakI-eka puSpa kA nAma jisakA rasapAna bhramara cAva se kiyA karate haiN| ketakI campA kI bhAMti khilA karatI hai kintu virahiNI nAyikA ko yaha atIva duHkha detI hai| jana-janetara-hindI-sAhitya meM ketakI kA ullekha nimna rUpoM meM huA hai - (1) prakRti varNana ke lie| (2) nAyikA dvArA nAyaka ko AkarSita karane ke lie| (3) mAlaMkArika rUpa meM varNana karane ke lie| jaina-hindI-pUmA-kAvya meM unnIsavI zatI ke pUjA praNetA mamaraMgalAla viracita 'dhI atha saptarSi pUjA evaM 'zrI neminAya jinapUjA nAmaka praNA kRtiyoM meM isa puSpa kA ullekha milatA hai| isa zatI ke anya kavitAbAra 1. kuMda kamalAdika camelI gaMdhakara madhukara phireN| -zrI atha samuccayapUjA, javAharalAla, yaha jinavANI saMgraha, pR0467 / 2. zrI mirinAra siddhakSetra pUjA, rAmacandra, jana pUjApATha saMgraha, pRSTha 142 / 3. varakaMja kadaMba kuraMDa, sumana sugandha bhare / -zrI samuccaya caubIsI pUjA, sevaka, bRhajinavANIsaMgraha, pRSTha 335 / 4. vhii| 5. ketakI campA cAru maruvA, pune nijakara cAva ke| --zrI atha saptarSi pUjA, manaraMgalAla, rAjeza nisya pUjApATha saMgraha, 6. ketakI pampA cAru maruvA puSpa bhAva sutAva ke / -zrI neminAma jinapUjA, manaraMgalAla, mAnapIThapUjAMjali, pRSTha 366 / Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 326 ) rAnamArA zrI pArzvanAtha jinapUjA" nAmaka pUjA meM tathA kavi mallI viracita 'zrI mAvANI pUjA" nAmaka kRti meM ketako puSpa kA vyavahAra pUjA kI sAmagrI-dravya ke lie huA hai| bIsavIM zatI meM kavivara sevaka', bIpacaMda aura pUragana' ne ketakI puSpa kA prayoga sAmagrI ke saMdarbha meM kiyA hai| kevar3A-yaha puSpa 'bAla' rUpa meM hotA hai| isakI sugaMdha atyanta madhura aura zItala hotI hai| hindI kAvya meM prakRti varNana aura zRMgAra prasAdhana rUpa meM isakA prayoga huA hai| svakIyA nAyikA vividha puSpoM ke sAtha kevar3A puSpa kA hAra banAkara zRMgAra karatI hai| jaina hindI pUjA kAvya meM unnIsavIM zatI meM bakhtAvararatna dvArA kevar3A puSpa kA prayoga sAmagrI ke antargata huA hai| bIsavIM zatI meM kavivara sevaka, bhagavAnadAsa dvArA praNota kramazaH ananta vrata pUjA' tathA 'zrI tatvArtha sUtra pUjA nAmaka kAvya meM kevar3A kA prayoga sAmagrI saMdarbha meM huA hai| galAba- zveta aura aruNa varNa kA puSpa-vizeSa gulAba hotA hai| yaha prAyaH cetramAsa meM mukulita hotA hai / apane saundarya tathA zItala guNa ke lie 1. kevar3A gulAba aura ketakI cunaaiye| zrI pArzvanAtha jinapUjA, bakhtAvararatna, jJAnapITha pUjAMjali, pRSTha 372 / 2. zrI amAvANI pUjA, mallajI, jJAnapITha pUjAMjali, pRSTha 403 / 3. zrI AdinAtha jinapUjA, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 66 / 4. zrI bAhuvalI pUjA, nitya niyama vizeSa pUjA saMgraha, pRSTha 63 / 5. velara ketakI gulAba campA kmlluuN| -zrI cAMdana gAMva mahAvIra svAmI pUjA, jainapUjApAThasaMgraha, pRSTha 160 / 6. hindI kA bArahamAsA sAhitya usakA itihAsa tathA adhyayana, ge. mahendrasAgara pracaNDiyA, caturtha adhyAya, anuccheda 360, pRSTha 288 / 7. zrI pArzvanAtha jinapUjA, bakhtAvararatna, jJAnapIThapUjAMjali, pRSTha 372 / 8. zrI anantabrata pUjA, jainapUjApATha sagraha, pRSTha 266 / 6. sumana baila camelihi kevarA, jina sugaMdha dazoM diza vistArA / -~-zrI tatvArthasUtrapUjA, bhagavAnadAsa, janapUjApAThasaMgraha, pRSTha 41. / Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI sumatinAva vimapUmA" aura 'mI neminAra jina pUjA 'supriyA" nAmaka saMzA meM prayakta hai| mAma-Ama bhAratIya phala hai| yaha mAMgalika avasara para prathaka hotA hai| yahAM yaha unnIsavIM zatI ke kavi manaraMgalAla viracita 'zrI padamaprama jinapUjA zrI candrapramajinapUjA, 'mI vAsupUjyajinapUjA aura bhI barmamAyajinapUjA" nAmaka racanAoM meM kAmavallabhAvirasAla, Ama aura mAna saMjJAoM ke sAtha vyavahata hai| isa zatI ke anya kadhi bantApararatna praNIta 'zrI RSabhanAthajana pUjA aura mallajI likhita 'zrI kSamAvANI pravA" meM nAma aura aMba saMjJAoM ke sAtha yaha ullikhita hai| ___ bIsavIM zatI ke pUjA kabapitA munnAlAla", bhagavAnadAsa aura hIrAcanda" dvArA Ama phala kA prayoga arghya sAmagrI ke lie hamA hai| 1. zrI sumatinAtha jinapUjA, manaraMgalAla, satyArthayajJa, pRSTha 40 / 2. phala zukapriya nI Amra niMbU na phIke / -zrI neminAya jinapUjA, manaraMgalAla, satyArthayaza, pRSTha 146 / 3. paMDita zikharacandra jaina zAstrI ne satyArthayajJa graMtha ke pRSTha 40 para 'zrI 'sumatinAtha jinapUjA' kRti kI TippaNI meM zukapriyA ko amarUda kahA hai yadyapi bRhada hindI koza ke pRSTha 13:2.63 para zukapriyA kA varSa jaMbU, jAmuna ullikhita hai| 4. kAmavallabhAdi je phalodha miSTatA ghane / -zrI padmaprabhajinapUjA, manaraMgalAla, satyArthayajJa, pRSTha 48 / 5. zrI candraprabhajinapUjA, manaraMgalAla, satyArthayajJa, pRSTha 63 / 6. phala mAma nAraMgI kerA, bAdAma chuAra ghneraa| -zrI vAsupUjya jinapUjA, manaraMgalAla, satyArtha yajJa, pRSTha 87 / 7. zrI dharmanAtha jinapUjA, manaraMgalAla, satyArthayajJa, pRSTha 106 / 1. paM. zikharacandra jaina zAtrI ne satyArthayaza graMtha ke pRSTha 48 para 'zrI padama prabhajinapUjA' kRti kI TippaNI meM kAmavallabhAdi ko mAma kahA hai| 9. elA sukelA Ana dAhima keMtha ciramaTa liijiye| -zrI RSabhanAtha jinapUjA, bakhtAvararala, caturvigatijinapUjA, pR0 10 / 10. kelA aMba anAra hI, nArikela le dAkha / -zrI kSamAvANIpUjA, mallajI, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 257 / 11. zrI phala pistA su bAdAma, Ama nAraMgi dhruuN| -zrI baNDagiri kSetrapUjA, munnAlAla, janapUjA saMgraha, pRSTha 156 / 12. zrI tatvAryasUtrapUjA, bhagavAnadAsa, jana pUjApATha saMgraha, pRSTha 411 / zrI phala kemA bAma naraMgI, pakke phala saba taajaa| -bI caturiti tIrSa kara samuccaya pUjA, hIrAcanda, nitya niyama vizeSa pUrvara para pRSTha 73 / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ilAyacI-eka surakSita kala misa nepAla sAla kA mAvi ke kAma mAte haiN| ise elA bhI kahate haiN| yahA~ mausI satI ke prajAkAra manaraMgalAsa', batAvaratna' aura raNavana' ailA. lAyacI saMsAyoM ke sAyAsa pAla kA vyavahAra kiyA hai| bIsavIM zatI pI pica phumAra mahAmunipUjA' nAmaka pUnA rasamA meM sAyacI saMkA meM pahala prayukta hai| phelA-bhAratIya saMskRti meM mAma kI pati yaha kala bhI nAgalika mAnA jAtA hai / unnIsavIM zatI ke kavivara manaraMgalAla', sAvarala', samaya aura mallIvArA racita pUjAkAvya meM moSa, kabalI, kelA nAmaka saMmAboM 1. bahatu hindI koDa, pRSTha 224 / 2. jAtiphala elA phala me kelA, nArikelA bAdi bhane / -zrIsambhavanApajina pUjA, manaraMgalAla, satyApayaza, puSTha 26 / 3. zrI RSabhanApajinapUjA, bakhtAvararala, pavitati jinayUbA, bIra pustaka bhaNDAra, manihAroM kArAstA, jayapura, pauSa saM0 2010, pRSTha 1. / 4. zrIphala loMga badAma supArI, elA mAdi mNgaaye| zrI padmaprabhujinapUjA, rAmacandra, catuvizati jinapUjA, nemIcanda bAkalIvAla jaina, aMtha kAryAlaya, madanagaMja (kizanagar3ha) rAjasthAna, agasta 1950, pRSTha 55 5. loMga lAyacI zrIphalasAra, pUjoM zrI muni sukhadAtAra / zrI viSNu kumAra mahAmuni pUjA, raghusuna, jana pUjApATha saMgraha, pRSTha 174 / 6. [ka] moSa dantIja vAtazatra lyAya ke bane / -zrI padmaprabhujinapUjA, manaraMgamAla, satyArthayata, pRSTha 48 // [kha] mIThe rasAla kadalI phala nArikelA / -zrI bharahanApa jinapUjA, manaraMvalAla, satyArpayA, pRSTha 128 / 7. zrI RSamanAjinapUbA, bAbararala, caturvidhati jinapUjA, vIra pustaka bhaNDAra, manihAroM kA rAstA, apapura, pauSa saM0 2018, pRSTha 10 // 8. zrI sammevasivapUjA, rAmacandra jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 138 / 1. zrI kSamAvANI pUjI, mallavI, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 256 / 10. paM0 zikharacandra bana zAtrI bArA satyArpayA pRSTha 48 parako patra jinapUNA ti kI TippaNI meM moSakAvarSamA ullivita hai| Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM yaha pAra vyavahata hai| bIsavIM zatI ke sevaka' ora horA racita nAmoM meM bhI maha phala adhya-sAmagrI ke lie prayukta hai| kathA-eka phala vizeSa jimkA kapitya apara nAma hai|' unnIsavIM zatI ke manaraMgalAla viracita 'zrI dharmanAtha jinapUjA tathA bakhatAbararatna jIta 'mI RSamanAtha jinapUjA' nAmaka pUjAoM meM yaha phala kapittha, kaeNba saMjJAmoM ke sAtha prayukta hai| kharAja-bhAratIya kharIpha phasala kA phala vishess| unnIsavIM zatI ke vivecya kAvya meM manaraMgalAla dvArA isa phala kA vyavahAra mA hai| chahArA-khajUra kA eka bheda jo registAnI pradezoM meM hotA hai usakA sanA rUpa hI chuArA hai| pUjAkAvya meM aThArahavIM zatI se isa phala ke abhivarzana hote haiN| isa zatI ke kavi vyAnatarAya kRta 'zrI ratnatrayapUjA aura 'zrI sarasvatI pUjA" nAmaka pUjAoM meM yaha phala adhyaM sAmagrI ke lie vyabahata hai / unnIsavIM zatI ke kavi manaraMgalAladeg aura bIsavIM zatI ke 1. zrIphala aura badAma supArI, kelA bAdi chubArA lyAma / -zrI AdinApa jinapUjA, sevaka, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 66 / 2. zrI caturvizati tIrthakara samuccayapUjA, hIrAcanda, nitya niyama vizeSa pUjana sagraha, pRSTha 73 / 3. bRhat hindI koza, pRSTha 315 / 4. cirabhaTa Amra panasa dADima le dAkha kapittha vijoreN| -zrI dharmanAtha jinapUjA, satyArthayajJa, pRSTha 106 / 5. ailA sakelA Amra dADima katha cirabhaTa liijie| -zrI RSabhanAtha jinapUjA, bakhtAvararatna, caturvizatijinapUjA, pRSTha 6. kharabUja pistA devakusumA navama pugI pAvanI / -zrI neminAya jinapUjA, manaragalAla, satyArthavA, pR. 155 / 7. bRhat hindI koza, pRSTha 475 / 8. phala zobhA adhikAra, loMga chahAre jAyaphala / -zrI ralatrayapUjA, dyAnatarAya, jainapUjA pATha saMgraha, pRSTha 70 / 6. zrI sarasvatI pUjA, dayAnatarAya, rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, pRSTha 376 / 10. phala mAma nAraMgI kerA, bAdAma chahAra dhneraa|| zrI vAsupUjyajinapUjA, manaraMgalAla, satyArthayajJa, pRSTha 87 / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA horAbArA racita pUnA kAma meM chahArA phala kA prayoga pArva-sAmagrI ke lie bA hai| jAyakala-eka vizeSa phala jise jAtiphala bhI kahate haiN| pUjAkAvya meM mahArahavIM zatI ke bayAnatarAya viracita 'bho rasnAya pUjA tathA bannIsavI zatI ke manaraMgalAla dvArA bhI sambhavanApajinapUmA kAvya meM mAyakala kA prayoga huA hai| jAvitrI-sAvitrI jAyaphala janya hai vo vAI ke kAma AtI hai| bAMgulI aura devakusamA isake apara nAma haiN| pUjAkAvya meM yaha phala unnIsavIM zatI ke pUjA kavi manaraMgalAla viracita 'zrI puSpadantajinapUjA, bhI neminApa jina-pUjA' nAmaka kRtiyoM meM bAMgulI aura devakusamA saMsAnoM meM vyavahata hai| 1. zrIphala bora gArAma supArI, kelA bAdi chuhArA lyAya / ___zrI AdinAtha jinapUjA, jainapUjA pATha saMgraha, pRSTha 16 / 2. loMga chivArA bheMTa car3hAU~, moma milana ke kaajaa| -zrI caturvizati tIrthakara samubhavapUjA, hIrAcanda, nitya niyama vizeSa pUjana saMgraha, pRSTha 73 / 3. bahata hindI koza, puSTha 498-99 / 4. phala zobhA adhikAra, loMga chuhAre jAyaphala / -zrI ratnapayapUjA, bAnatarAya, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 70 / 5. jAtiphala elA phala le kelaa| -dhI sambhavanAtha jinapUjA, manaraMgalAla, satyArya yajJa, pRSTha 26 / 6. paMDita zikharacandra jaina zAstrI ne 'satyArpayajJa' ke pRSTha 70 para 'zrI puSpadaMta jinapUjA' kati kI TippaNI meM dasAMgulI ko gAvitrI kahA hai / 7. paMDita zikharacandra jaina zAstrI ne satyApayaza ke paSTha 155 para zrI neminApa jinapUcA kRti kI TippaNI meM devakusumA ke barSa jAvitrI 8. dazAMgunI dAsa gArAma yogaa| -zrI puSpadaMta jinapUNA, manaraMgalAla, satyArtha bama, pRSTha 70 / 6. bakhUna pistA deva kusumA navama pugI paanii| -zrI neminApa jinapUjA, manaraMgalAla, satyApana, pRSTha 155 / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 340 ) nAriyala - yaha dakSiNa bhArata kA pramukha phala hai| ise bhIkala', lAMbalI", nArikela' bhI kahate haiN| pUjAkAvya meM aThArahavIM zatI ke pUjA racayitA jJAnatarAya viracita 'bhI sarasvatIpUjA' nAmaka kRti meM yaha phala lokala saMjJA prayukta hai|" unnIsavIM zatI ke manaraMgalAla praNIta 'bhI sambhavanAca jinapUjA, zrI vimalanAthajinapUjA" nAmaka kRtiyoM meM yaha phala nArikela, lAMgalI saMjJAoM ke sAtha vyavahuta hai / isa zatI ke anya kavi rAmacandra, antarrala' aura mallajo' me zrophala, nArikela saMjJAoM meM isa phala kA prayoga kiyA hai / bIsavIM zatI meM sevaka", munnAlAla ", pUraNamala " 12 1. hindI kA bArahamAsA sAhitya : usakA itihAsa tathA adhyayana, DaoN0 mahendra sAgara pracaMDiyA, sana 1661, pRSTha 265 / 2. zrI paMDita zikhara candra jaina zAstrI dvArA satyArthayajJa ke pRSTha 13 para zrI vimalanAtha jinapUjA kRti kI TippaNI meM lAMgalI ko nAriyala kI sajJA dI gaI hai / 3. bRhat hindI koza, pRSTha 704 / 4. bAdAma chuhArA, loMga supAro, zrIphala bhArI lyAvata haiM / - zrI sarasvatI pUjA, dyAnatarAya, rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, pR35 376 // 5. zrI sambhavanAtha jinapUjA, manaraMgalAla, satyArthayajJa, pRSTha 26 / 6. le kramuka pistA lAMgalI aru vAkha bAdAme ghanI / - zrI vimalanAtha jinapUjA, manaraMgalAma, satyArthayajJa, pRSTha 63 / 7. bAdAma zrIphala cAra pUMjI, madhura manahara lyAyaye / - zrI sumatinAtha jinapUjA, rAmacandra, catuvizati jinapUjA, nemIcandra vAkalIvAla, jaina granya kAryAlaya, madanagaMja (kizanagar3ha) rAjasthAna, anes 1951, pRSTha 45 / 8. zrI RSabhanAtha jinapUjA, bakhtAvararatna, caturvizati jinapUjA, bIra pustaka bhahAra, manihAroM kA rAstA, jayapura, pauSa saM0 2018, pRSTha 10 / 9. kelA aMba anA rahI, nArikela le dAva / - zrI kSamAvANI pUjA, mallajI, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 257 / 10. zrI AdinAtha jinapUjA, sevaka, jana pUjApATha saMgraha, pRSTha 16 / 11. zrI khaNDagirikSetrapUjA, munnAlAla, jainapUjApAThasaMgraha, pRSTha 156 / 12. zrI cAMdanagAMva mahAvIra svAmIpUjA, pUraNamala, jainapUjApATha saMgraha, pRSTha 160 / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ! 245 ) ' aura sanadAsa dvArA racita madhu-sAmagrI ke lie huA hai| kAvya meM nAriyala kA prayoga nAraMgI-- yaha mamla jAti kA phala vizeSa hai| vivecya kAvya meM uttI zatI ke kavi manaraMgalAla racita 'bho meyAMsanAtha jinapUjA" mI bAsuM jimakA meM nAraMgI phala kA vyavahAra huA hai| bIsavIM zatI ke hIrAcaMda, munAlAla aura bhagavAnavAsa' pracIta pUjAoM meM mayaM sAmagrI ke lie nAraMgI phala kA prayoga huA hai / mI - nAraMgI ko bhAMti yaha bhI amla jAti kA phala hai| isa phala ko bijora", vAtazatru', nimbu bhI kahate haiN| unnIsavIM zatI ke manaraMgalAla racita 'zrI padmaprabhujinapUjA" zrI meyAMsanAthajinA" zrI dharmanAthajanapUjA bha 1. zrI viSNukumAra mahAmuni pUjA, raghusuta, jainapUjApATha saMgraha, pRSTha 174 | 2. *mukhadAkha badAma anAralA, naraMganIhi mAmahi zrIphalA / - - zrI tatvArthasUtra pUjA, bhagavAnadAsa, jainapUjApATha saMgraha, pRSTha 411 / 3. madhura madhura pAke Amra nimbU naraMgI / - zrI zreyAMsanAtha jinapUjA, manaraMgalAla, satyArthayaza, pRSTha 81 / 4. zrI vAsupUjya jinapUjA, manaraMgalAla, satyArthayajJa, pRSTha 87 / 5. zrI phala kelA bAma naraMgI, pakke phala saba tAjA / -zrI catuvizati tIrthaMkarasamuccayapUjA, hIrAcaMda, nityaniyama vizeSa pUjana saMgraha, pRSTha 73 / 6. zrI khaNDanirikSetrapUjA, musAlAla, jainapUjApATha saMgraha, 156 / 7. kramuka dAkha vadAma anAralA, naraMganIbrUhi nAmaha dhophalA / - zrI tatvArthasUtra pUjA, bhagavAnadAsa, jainapUjApATha saMgraha, pRSTha 419 / 8. bRhat hindI koza, pRSTha 673 / 6. paMDita zikharacaMda jainazAstrI ne satyArthayajJa ke pRSTha 48 para 'zrI' padmaprabhu jinapUjA' kRti kI TippaNI meM bAtazatru ko nIbU kI saMjJA dI hai / 10. mIca daMtabIja vAtazatra lyAma ke ghane / -- - zrI padamabhujinapUjA, manaraMgalAla, satyArthavajJa, pRSTha 48 | pRSTha 21 / 11. zrI zreyAMsanAthajinapUjA, manaraMgalAla, satyArtha 12. ciramaTa bAma panasa dAhisa se bAkha kapittha bicAreM / - zrI dharmanAtha jinapUjA, manaraMgalAla, satyA, pRSTha 101 / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 342 ) aura bhI neminAtha jinapUjA" nAmaka pUjAkRtiyoM meM monU phala bAlasabha, nimbu, fuari aura nIbU saMtAoM meM ullikhita hai| basoM zatI ke prabhAvi bhagavAnadAsa dvArA racita 'zrI tatvArtha sUtrapUjA' nAmaka racanA meM yaha phala vyabahuta hai / " panasa - yaha kASTha-phor3a janyaphala hai| ise kaTahala bhI kahate haiN|' yahA~ yaha unnIsavIM zatI ke manaraMgalAla viracita 'zrI dharmanAthajina pUjA" aura 'zrI va mAnajinapUjA" nAmaka pUjAoM meM vyavahRta hai / pistA - yaha eka pauSTika phala hai| isakA apara nAma hai nikocaka / unnIsavIM zatI ke manaraMgalAla viracita 'zrI sumatinAthajinapUjA", zrI supArzvanAtha jina pUjA" nAmaka pUjAoM meM nikocaka aura pistA saMjJAoM ke sAtha vyavahRta hai| isa zatI ke anya kavi rAmacaMdra praNIta 'zrI supArzvanAtha jinapUjA' tathA 'zrI sammedazikharapUjA"" nAmaka kRtiyoM meM pistA ke abhi 1. zrI neminAtha jinapUjA, manaraMgalAla, satyArthayajJa, pRSTha 146 / 2. kramuka dAkha badAma anAralA, naraMgIbrUhi mahi zrIphalA / - zrI tatvArtha sUtra pUjA, bhagavAnadAsa, jainapUjApATha saMgraha, pRSTha 411 / 3. bRhat hindI koza, pRSTha 771 / 4. zrI dharmanAthajinapUjA, manaraMgalAla, satyArthayaza, pRSTha 109 / 5. panasa dADima Amra pake bhaye / - zrI va mAnajinapUjA, manaraMgalAla, satyArthayaza pRSTha 165 / 6. paMDita zikhara caMdra jaina zAstrI ne satyAbaMyajJa ke pRSTha 40 para zrI sumatinAtha jinapUjA kI TippaNI me nikocaka ko pistA kahA hai| 7. nikocaka sugostanImarAya pAlikA bar3I / - zrI sumatinAtha jinapUjA, manaraMgalAla, satyArthamajJa, pRSTha 40 / 8. pistA subAdAma navIna here / - zrI supAzvanAtha jinapUjA, satyArthayajJa, pRSTha 56 / 9. bAdAma zrIphala loMga pistA, miSTa bArika lyAva hI / - zrI supArzvanAthajinapUjA, rAmacaMdra, catuvizati jinapUjA, nemIcaMda bAkalIvAla, jaina graMtha kAryAlaya, madanagaMja, kizanagar3ha, rAjasthAna, vavasta 1651, pRSTha 62 / 10. bAdAma zrIphala loMga pistA leya zuddha samhAla ho / --- -zrI sammedazikharapUjA, rAmacaMdra, jainapUjApATha saMgraha, pRSTha 120 / Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 343 ) ' darzana hote haiN| basoM zatI ke musAlAla' aura pUraNamala ne pistA phala kA prayoga bakhUbI kiyA hai| phUTa -- eka phala vizeSa jo kharIpha kI phasala meM utpanna hotA hai / ise ciragaTa bhI kahate haiN|' pujAkAvya meM unnIsavIM zatI ke kavi manaraMgalAla aura bastAvararatna" ne cirabhaTa saMjJA ke sAtha isa phala kA vyavahAra kiyA hai| bAdAma - yaha zuSka pauSTika phala hai / mahArahavIM zatI ke vAtAva viracita 'zrI sarasvatIpUjA' racanA meM bAdAma prayukta hai|" unnIsavIM zatI ke manaraMgalAla racita 'zrI supArzvanAthajina pUjA", 'zrI mallinAthajinapUjA " tathA rAmacaMdra praNIta 'zrI sumatinAthajinapUjA", zrI padmaprabhu jinapUjA" nAmaka pUjAmoM meM bAdAma vyavahRta hai| 1. zrIphala pistA su badAma, Ama nAraMgidhakhaM / - zrI baNDagirikSetra pUjA, munnAlAla, jainapUjApATha saMgraha, pRSTha 156 / 2. zrI cAMdana gAMva mahAvIrasvAmIpUjA, pUraNamala, jainapUjApAThasaMgraha, pRSTha 160 / 3. paMDita zikharacandra jaina zAstrI ne satyArthayajJa ke pRSTha 106 para "zrI dharmanAtha jinapUjA' kRti meM cirabhaTa phUTa ke artha meM ullekha kiyA hai / 4. zrI dharmanAthajinapUjA, manaraMgalAla, satyArthayajJa, pRSTha 109 / 5. elA sukelA Aja vADima kaeNtha cirabhaTa lIjiye / - zrI RSabhanAthajinapUjA, bakhtAvararatna, caturviMzatijinapUjA, vIra pustaka bhaMDAra, manihAroM kA rAstA, jayapura, pauSa saM0 2018, pRSTha 10 / 6. bAdAma chuhArI, loMga supArI, zrIphala bhArI lyAvata haiM / - zrI sarasvatIpUjA, yAnatarAya, rAjeza nityapUjApATha saMgraha, pRSTha 376 / 7. pistA su bAdAma navIna here, thArA marrAka kaladhauta kere / - - zrI supArzvanAthajinapUjA, manaraMgalAla, satyArthayaza, pRSTha 46 / 8. zrI mallinAthajanapUjA, manaraMgalAla, satyArthayajJa, pRSTha 136 / 9. bAdAma zrIphala cAru pugI, madhura manahara lyAye / - zrI sumatinAba jinapUjA, rAmacaMdra, catuvizati jinapUjA, nemIcaMda vAkalIvAla, pRSTha 46 10. zrI padmaprabhujinapUjA, rAmacaMdra, caturvigatijinapUjA, nemIcaMda bAkalIvAla, pRSTha 15 / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( w)' bIsIsImAvi sevaka', pumAla gaura para bhAvAnaphala kA prayoga manyAma ke antargata kiyA hai| * laoNpa-eka phala vizeSa / pUjAkAvya meM gavArIM zatI ke kavi cAmatarApa praNIta bhI saralIjA", mI ratnabhayapUjA' mAnaka pUjAmoM meM yaha phala, vyavahata hai / unIsavIM zatI ke pUjAkavi pamA viracita 'zrI padamapra jinapUNA", bI supAvanAvaviyUlA", zrI zItalanAninapUjA aura zrI sammedazivarapUjA nAmakAtiroM meM laoNga phala praSTavya hai| bIsI mAtI ke hIrAda", pUraNamala" aura rasuta me loga kA vyavahAra marya-sAmagrI ke lie kiyA hai| 1. zrIphala aura bAdAma supArI, kelA bAdi chahArA lyaay| -zrI mAdinAtha jinapUjA, sevaka, jainapUjApATha saMgraha, pRSTha 66 / 2. zrIphala pistA subadAma, bAma nAraMgi ghii|| -zrINagirikSetrapUjA, jainapUjApATha saMgraha, pRSTha 156 / 3. zrI pAMdana gAMva mahAvIrasvAmI pUjA, pUraNamala, janapUjApATha saMgraha 160 / 4. zrI sarasvatIpUjA, cAmatarAya, rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, pRSTha 376 / 5. phala zobhA adhikAra, loMga chuhAre jAyaphala / -zrI ratnatrayapUjA, janapUjApATha saMgraha, pRSTha 70 / 6. zrIphana loMga badAma supArI, elA bAdi maMgAbeM / -zrI padmaprabhujinapUjA, rAmacaMdra, pavizati jinapUjA, nemIcaMda vAkalI. bAla, pRSTha 55 / 7. zrI supAzrvanAthavinapUjA, rAmacaMdra, caturitijinapUjA, nemIcaMda ' vAkalIvAla, pRSTha 62 / 8. phala lehi uttama miSTa mohama, soMga zrIphala Adi hii| -zrI zItalanAtha jinapUjA, rAmacaMdra, caturvizati jimapUbA, nemIcaMda ' bAkalIvAla, pRSTha 68 / 6. bAdAma zrIphala loga pistA meya sukha smhaalhii| -zrI sammedazivarapUSA, rAmacaMdra, janapUjApATha saMgraha, pRSTha 120 / 10. loMba chivArA bheMTa car3hAU~, mokSa milana ke kaannaa| -zrI caturvizati tIrthakara samuccaya pUjA, hIrAcaMda, nitya niyama vizeSa pUjana saMgraha, pRSTha 71 / 11. zrI cAMdana gAMva mahAvIra svAmI pUjA, pUraNamala, janapUdhApAsaMgraha, pRSTha 160 / 12. loba mAvacI zrIkalasAra, pUjoM zrI muni sukhdaataar| . -zrI viSNakumAra mahAmuni pUjA, raghurata, banapUjApAThasaMgraha, pRSTha 174 / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * supArI-eka bhAratIya phala jise pugI, mI kahate hai| kAmya meM aThArahavIM pAtI ke bAnatarAya praNIta 'mI sarasvatIpUjA' maiM yaha pAla supArI saMvA meM vRSTigata hai|' unnIsavIM zatI - manaraMgalAla viracita 'mI meminAyajinapUjA', 'zrI havAdevapUjA" nAmaka pUjAmoM meM dhupI, anuka saMtrAoM meM yaha prayukta hai / isa zato ke anya kavi rAmacaMdra racita 'zrI sumatinAvajinapUjA, zrI padamaprajinapUnA meM puMgI, supArI saMsA meM isa phala kA vyavahAra huA hai| bIsavIM zatI ke kavi sevaka aura bhagavAnagasa ne supArI, anuka saMgAloM ke sAtha isa phala kA prayoga maya-sAmagrI ke lie kiyA hai| . , upayaMkita videzya kAvya meM iskIsa phaloM kA prayoga bama-sAmagrI ke lie huA hai| hArA, mAyaphala, nAriyala, bAthama, loga, supArI nAmaka 1. hindI kA bArahamAsA sAhitya : usakA itihAma tathA adhyayana, DaoN. mahendra sAgara pracaMDiyA, caturtha adhyAya, pRSTha 266 / 2. bRhat hindI kosa, pRSTha 324 / 3. bAdAma chuhArI, loMga supArI, zrIphalamArI lyAvata hai| -zrI sarasvatI pUjA, dhAnatarAya, rAjeza nityapUjApATha saMgraha, pRSTha 376 / 4. zrI neminApajinapUjA, manaragalAla, satyArpayaza, pRSTha 155 / 5. kramuka zrIphala suMdara lAya so| -zrI RSabhanApa binapUjA, manaraMgalAla, pRSTha 12 / 6. bAdAma zrIphala cAru pugI, madhura manahara lyaaye| -zrI sumatinAthajinapUjA, rAmacaMdra, caturvizati jinapUjA, nemIcaMda bAkalIvAla, pRSTha 48 / 7. zrIphala loMga bAvAma supArI, elA bAdi mNgaayeN| -zrI padmaprabhUjinapUjA, rAmacaMdra, caturvizati jinapUjA, nemIcaMda bAkalIvAla, pRSTha 55 / 8. zrIphala aura bAdAma supArI, kelA Adi chuhArA lyAya / -zrI AdinAnipUjA, sevaka, janapUjApATha saMgraha, pRSTha 66 / 9. kramuka dAva badAma anaarlaa| naraMganI bUhiM bAmahi zrIphalA // -bI tatvAsUnapUjA, bhagavAnadAsa, janapUjApATha graha pRSTha 411 / Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phalamAnI satI meM tAlIsavIM satI meM sanI kA kisa bolanI zatI meM kula teraha kanoM kA prayoga hamA hai jinakA nakArArikA nimna prakAra hai-aMgUra, anAra, mAma, nApI, kelA, chahArA, nAriyana nAraMgI, naujU, pistA, bArAma, mAna, supaarii| maThArahanI se bIsauM zatI taka nirantara pAhata hone vAle phaloM ko saMkhyA pAMca hai, yathA-phuhArA, nAriyala, bAbAma, loga tathA supaarii| ina sabhI phaloM ke vyavahAra se yaha sahaja meM kahA jA sakatA hai ki unnIsavIM satI ke kaviyoM ke cintana kA kSetra vyApaka rahA hai| unhoMne tatkAlIna prakRti kA pUkma nirIkSaNa kara apanI bhavasyAtmaka abhiyaMbanA meM taspIna pracalita phaloM ko gRhIta kiyA hai| - - - - Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 pazu-varNana pazu zabda ko vaijJAnika nahIM mAnA jA sakatA hai| bhAvAratna meM banAva ne isakA lakSaNa isa prakAra likhA hai- 'lobha ballAMgulavatvaM pazutvaM' loma aura lAMgula viziSTa jantu ko pazu kahate haiM / sthUla rUpa se samasta prANiyoM yA dehadhAriyoM ko do bhAgoM meM bA~TA jA sakatA -apakSa aura dUsarA sapakSa | apakSa sabhI pazu ke antargata diye gaye haiM aura sapakSa meM pakSI / isa dRSTi se meDhaka, machalI aura jhIgura bhI pazuoMoM meM rakhe gae haiN| prakRti meM mAnava ko apane alAvA anya prANiyoM se bhI paricita honA par3atA hai / pUjA - sAhitya meM vyavahRta pazuoM kI sthiti para yahA~ vicAra karanA hamArA mUloddezya hai uraga - yaha vivalA jIva hai| isake netra aura kAna eka hI kSetra pradeza meM hote haiM astu ise 'zubhavA' bhI kahA jAtA hai| isa jIva kA prayoga himdI sAhitya meM nimna rUpoM meM milatA hai : 1. nAga kathA ke rUpa meM 2. AlaMkArika prayoga ke rUpa meM 3. bala svabhAva kI abhivyakti ke lie 4. pUrvabhava ke rUpa meM 5. hiMsAtmaka vRti kI abhivyakti ke lie 6. prakRti prasaMga meM jaina- hindI- pUjAkAvya meM uraNa kA prayoga aThArahavIM zatI meM Darana', nAga 1. hindI kA bArahamAsA sAhitya : usakA itihAsa tathA adhyayana, DaoN0 mahendrasAgara pracaNDiyA, pRSTha 164 / 2. ati sabala mada kaMdarpa jAko, kSudhA - urama amAna hai / -zrI devazAstra gurupUjA, dhAnatarAya, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 15 / kAma-nAma viSadhAma, nAza ko garur3a kahe ho / -zrI bIsa tIrthakara pUjA, dhAnavarAya, jenapUjApATha saMgraha pRSTha 34 / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura bhaga' bAlaMkArika evaM prati prasaMga meM tathA unIsavIM meM nAga', uraNa, dhaniya, padmAvatI prAkRtika-prasaMga meM sahAyaka banakara aura bIsavIM satI meM vivadhara, nApa nAmaka saMbhAvoM ke sApa prAkRtika evaM mAlaMkArika ma meM vyavahata hai| UMTa-yaha mAravAhI para hai| marubhUmi meM yAtrA ke lie prAyaH upayopI para hai| isakI gardana apekSAkRta anya pazuoM se lambI mora bar3I hotI hai| hindI ke bArahamAsA sAhitya meM Ta kA varNana muhAvarA ke prayoga meM varNita hai| 1. bhadrabAha pani ke karatA, zrI mujaMga bhujaMgama bhrtaa| - zrI bIsa tIpaMkara pUjA, bAnatarAya, janapUjApATha saMgraha, pRSTha 15 / 2. bhayo taba kopa kahe kita pIra, jale taba nAga dikhAya sajoSa / -zrI pAravanAtha jinapUjA, bakhtAvararatna, rAjeza nityapUjA pATha saMgraha, pRSTha 122 / 3. jaya ajita gaye ziva hani karma, jaya pAvaM karo juga uraga sameM / -~zrI sammedazikharapUjA, rAmacaMdra, janapUjApATha saMgraha, pRSTha 136 / 4. tabai padmAvatI kaMtha dhaniMda, cale juga bAya tahAM jinacaMda / -zrI pArzvanAtha jinapUjA, bakhtAvararatna, rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, pRSTha 126 / 6. viSadhara bambI kari paranatala Upara bela car3hI anivaar| yugajaMgA kaTi kA ber3i kara pahuMcI bakSasthala prsaar|| -zrI bAhubalIsvAmI pUjA, jinezvaradAsa, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 172 / 7. re jyoM nAga gaeko dekhi| maje gaja jutya jusiMhahi pekhi // -zrI sammedAcalapUjA, javAharalAla, bRhajinavANI saMgraha, pRSTha 482 / 8. bRhada hindI koza, pRSTha 215) 6. hindI kA bArahamAsA sAhitya: usakA itihAsa tathA banAyama, ga. mahendra sApara pracaMriyA, pRSTha 2071 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIsavI satI ke na-hindI-pUjA-kAvya meM U~Ta kA prayoga mAravAhI rallikhita hai| gaja-yaha bhAratIya pazu hai / yaha pota aura kAle raMga kA pAyA mAtA hai| isake kAna maaura hI hote haiN| hindI kAvya meM isa para kA prayoga nimna rUpoM meM upalabdha hai 1. saMvedanazIla prANI ke rUpa meM 2. matavAlepana ke lie 3. pUrvabhava ke lie 4. mAlaMkArika rUpa meM 5. prakRti varNana ke rUpa meM 6. svapna saMvarma meM 7. putrajanma pratIka arSa meM 8. pramatta bAla ke lie jana-hinvI pUjA-kAvya meM aThArahavIM zatI se isa para kA prayoga draSTavya hai / kavivara bAnatarAya pramIta 'zrI bRhat siddha caka pUjA bhASA meM paja kA ullekha 'savArI ke lie milatA hai| unnIsavIM zatI meM isa pazu kA vyavahAra kavivara dhAvana, manaraMgalAla, 1. prabhu meM UMTa badala meMsA bhayo, jyA pe ladiyo bhAra apAra ho / -zrI vAdinAtha jinapUjA, sevaka, janapUjApATha saMgraha, pRSTha 1 / punnIgaja para car3ha cAmantA, pApI naMge paga dhaavntaa| punnI ke zira chatra phirAve, pApI zosale baaye| -zrI bAba sirakamAbhAvA, thAnatarAya, gapUjApATha saMsaha, pRSTha Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 35. ) rAmacA aura bAtAbararatna dvArA mazaH pa', airAvata', hastI' mora pArAja nAmaka saMkAoM ke sAtha prAkRtika varNana evaM savArI ke lie hamA hai| bosayoM zatI meM pUjA kavayitA munnAlAla aura javAharalAla dvArA hAvI tathA gana saMsAnoM ke sAtha kramazaH 'bhauSamagirikSetrapUjA evaM zrI sammevAcala pUrNA nAmaka kRtiyoM meM hAthI guphA tathA pura-prasaMga meM prayoga saphalatApUrvaka huA hai| gardabha-mama apanI sidhAI ke lie prasikha hai| lokajIvana meM isake svara-bhaMga kI prasiddhi kama mahatvapUrNa nahIM hai| jaina-hindI-pUjA-kAvya meM gardana kA myavahAra aThArahavIM zatI ke utkRSTa pUjA pitA bAnatarAya dvArA praNIta 1. gajapure gaja sAji saveM ta, giri jakheM itameM jaji hoM aveN| --zrI zAMtinApajinapUjA, vRdAvana, rAjeza nityapUjApATha saMgraha, pRSTha 2. airAvata sama ati krodhavAna, sanamukha Avata daMtI mahAna / -~-zrI anaMtanAtha jinapUjA, manaraMgalAla, jJAnapITha pUjAMgali, pRSTha 357 / 3. hastI ghoTaka baila, mahiSa asavArI dhaayo| -zrI candraprabhu pUjA, rAmacandra, rAjeza nitya pUjApATha saMgraha, pRSTha 65 / 4. car3he gajarAja kumArana saMga / sudevata gaMgatanI sutaraMga / / -zrI pArzvanAtha jinapUjA, bakhtAvararala, jJAnapITha pUjili, pRSTha 375 / 5. tinameM ika hAthI guphA jAna, prAcIna lekha zobhe mahAn / -zrI baNDagirikSetrapUjA, munnAlAla, janapUjApATha saMgraha, pRSTha 157 / 6. bhaje maja jutva jU siMhahi pekhi| pare jyoM nAga garur3a ko dekhi|| -zrI sammedAcala pUjA, javAharalAla, bahajinamAnI saMgraha, pRSTha 452 / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 151 ) 'zrI bRhat sA mAyA' nAmaka racanA meM varDasvara ke lie pari sati hai / " gAya - yaha upayogI tathA sAmAjika pazu-dhAna hai| yaha apanI upayogitA ke lie samAsa hai| hindI bAhamaya meM gAya kA prayoga mAlaMkArika tathA dugdha pradAna karane vAle pazuoM meM ullekhanIya hai / jaina - hindI-pUjA-kAvya meM unnIsavIM zatI se isa pazu kA prayoga milatA hai / isa zatI ke pUjA kavayitA manaraMgalAla dvArA praNIta 'zrI neminAtha jinapUjA' nAmaka kRti meM gAya ke ghRta ke lie isakA prayoga huA hai / " deaf zatI ke gorefa pUraNamala ne gAya kA prayoga kAmadhenu saMjJA ke rUpa meM 'zrI cAMdanapura gA~va mahAvIra svAmIpUjA' nAmaka pUjA racanA meM sarva prakAra kI evajAtRpti karane ke sAdhana ke lie kiyA hai / " ghor3A - vaha zakti-bodhaka pazu hai| isa pazu ke anya pazuoM ko bhauti sIMga nahIM hote / yaha kAlA, lAla, sapheda raMgoM meM prAya: pAyA jAtA hai / hindI kAvya meM bAla, zakti tathA dhana ke lie 'ghor3A' pazu kA prayoga parilakSita hai| jaMga-hindI- pUjA- kAvya meM ummIsavIM zatI ke isa pazu kA ullekha milatA hai| isa zatI ke pUjAkavi rAmacandra praNIta 'zrI candraprabhu pUjA' nAmaka pUjAkRti meM ghoTaka saMjJA kA prayoga savArI ke lie huA hai / " 1. susvara udaya kokilAvAnI, svara gardabha-dhvani samajAnI / --zrI bRhada siddhacakra pUjAbhASA, dhAnatarAya, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 242 / 2. pakAnnapUrita gAya ghRta soM, madhura mevA vAsitaM / -zrI neminAtha jimapUjA, manaraMgalAla, jJAnapITha pUjAMjali, pRSTha 366 / 3. jahA~ kAmadhenu nita nAya dugdha ju barasAve / tuma caraNani varalana hota mAkulatA jAye || - zrI cAMdana gAMda mahAvIra svAmI pUjA, pUraNamala, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 161 / 4. hastI coTaka bela, mahida savArI dhAyo / -zrI - rAmacandra, rAjeza nitya pUjApATha saMgraha pRSTha 15 / Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karA-bahIna paramulApekI para hai| jaina-handImAmAnya meM rA kA prayoga bIsavIM zato ke pUjAkAra sevaka praNIta 'mI bAdinA biyUbA' nammA pUjAkAmya meM bInatA ke lie humA hai| yaha banAke kama meM gallikhita hai|' bachar3A-'go-vatsa' vastutaH 'nA' kahalAtA hai| hindI kAvya meM isakA bhayoSa nimna abhiprAya meM upalabdha hai (2) ubakArane ke lie svapna saMdarbha meM (2) latA ke lie (3) kathA prasaMga meM (4) bhAra hone ke artha meM (5) pratIkAtmaka arSa meM (6) prakRti varNana ke rUpa meN| jaina-hindI-pUjA-kAvya meM bIsavIM zatI ke pUjA kavayitA sevaka viracita 'bho AdinAthajinapUjA' nAmaka pUjA racanA meM 'bachaDA pasa' manAtha pasa ke spa meM prayukta hai| mela-yaha kRSi pradhAna bhAratadeza kA upayogI pazu hai| isI ke balabUte para bhAratIya kRSi-karma nirbhara karatA hai| pUjAkAvya meM yaha bomA mAdane ke uhazya se prayukta hai| unnIsavIM zatI ke rAmacandra praNIta 'dhI cakhanA pakA' nAmaka kRti meM baila kA isI rUpa meM prayoga parilakSita hai|| . . mahiSa-boma-vAhana ke rUpa meM yaha pazu apanA mahatva pUrNa sthAna rakhatA hai| jana-hindI-pUjA-kAvya meM unnIsavIM zatI ke pUjA kapilavana vicita 1. hiraNA bakarA bAchar3A, pazudIna garIba anAtha ho| prabhu meM U~Ta balada bhaMsA bhayo, jyA pe ladiyo bhAra apAra ho / ~zrI AdinAjinapUjA, sevaka, janapUjApATha saMgraha, pRSTha 18 / 2. zrI AdinAtha jinapUjA, sevaka, pana pUjApATha saMgraha, puSa 18 3. koja puNNa basAya, bAla tapate sura baayo| hastI ghoTaka baila, mahiSa asavArI dhAyo / -zrI candraprabhUpUjA, rAmacandra, rAjeza nityapUjApATha -pRSTha 25 / Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 353 ) mazaH zrI vAsupUjya'mipUjA' tathAzrI candraprabhAjanapUjA' nAmaka mAnyoM meM yaha pasutIrthakara pagacihna ke lie tathA bojha-vAhaka ke lie prayukta hai| muMga-yaha banavArI pazu hai| bhRgavihIna aura gadhI ke rUpa meM yaha kI bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai| isakI A~kheM sugghara hotI haiN| isakI tvacA se baiThane kA asina banatA hai| hindI vADamaya meM isakA prayoga nimna rUpoM meM hamA.hai, yathA-- 1. prakRti varNana ke lie 2. AlaMkArika prayoga ke lie mukhyataH nayana ke upamAna ke lie 3. vastuvarNana ke lie-magatRSNA, mRgabhava, mamachAlA mAthi 4. virahiNI ko dazA ko uddIpta karane ke lie 5. tIyaMkara cinha rUpa meM 6. pUrvabhava ke rUpa meM 7. sahaja svabhAva ke rUpa meM 8. donatA ke lie jaina-hindI-pUjA-kAvya meM bIsavIM zatI ke utkRSTa pUjAkAra yugala kizora jaina 'yugala' racita 'zrI devazAstra gurupUjA' nAmaka pUjAracanA ke jayamAlA prasaMga meM maga kA vyavahAra tRSNA upamAna ke lie kiyA hai|' isa zatI ke anya pUjAkavi sevaka dvArA praNIta 'zrI AvinAya jimapujA' nAma pUjAkRti meM hiraNa saMjJA ke sAtha yaha pazu dInatA pradarzana ke lie 1. mahiSa-cihna pada lase manohara, lAla barana-tana smtaa-vaay| --zrI vAsupUjya jinapUjA, vRndAvana, jJAnapITha pUjAli, pRSTha 341 / kou puNya basAya, bAla tapate surdhaayo| hastI ghoTaka baila, mahiSa asavArI dhAyo / -zrIcandraprabhu pUjA, rAmacandra, rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, pRSTha 65 3. mRga sama mRgatRSNA ke pIche, mujhako na milI sukha kI rekhA / zrIdevazAstraguru pUjA, yugala kizora 'yugala'- jaina pUjApATha saMgraha pRSTha 30 / 4. hiraNA bakarA bAchar3A pazuvIna garIba asApa' ho| prabhu meM UMTa balada bhaisA bhayo, jyAM pe lediyo bhArapAra ho| -zrI AdinAtha jina pUjA, sevaka jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 244 ) siMha--yaha zakti aura sAhasa zaurya kA pazu hai| apanI vIratA aura sAhasa ke kAraNa yaha 'vana kA rAjA' kahalAtA hai| isakI aneka upajAtiyA~ hotI hai / kehari siMha, cItA, vyAghra parantu yahA~ 'siMha' koTi meM ho varNana kiyA gayA hai| hindI sAhitya meM isa pazu kA nimna prakAra se prayoga huA hai (1) prakRti varNana ke rUpa meM (2) tIrthakara cinha ke rUpa meM (3) AlaMkArika rUpa meM (4) pUrvabhava ke rUpa meM (5) svapna sambarbha meM (6) pratIka rUpa meM (7) hisaka rUpa meM jaina - hindI- pUjA-kAvya meM unnIsavIM zatI ke pUjAkavayitA vRmbAbana ne 'hari' saMjJA ke sAtha 'zrImahAvIrasvAmI pUjA' nAmaka racanA meM cihna ke lie prayoga kiyA hai|' basava zatI ke pUjA racayitA pUraNamala aura javAharalAla ne isa jIva kA ullekha kramazaH zera aura siMha nAmaka saMjJAoM ke sAtha 'zrI cAMdanagA~va mahAvIra svAmI pUjA" evaM "zrI sammeAcalapUjA" nAmaka racanAoM meM kramazaH tIrthakara paga-cinha tathA hAthI- mayaMka ke rUpa meM kiyA hai / 1. zrI masavIra haraM bhavapIra, maraM sukhasIra anAkulatAI / kehari aMka marIkaradaMka, naye haripaMkati maulisa AI // - - zrI mahAvIra svAmI pUjA, bRndAvana - rAjeza nitya pUjA pATha saMgraha, pRSTha 132 / 2. yahA~ Avaka jana ghaDu gaye jAya, kiye darzana kari mana baca kAya / hai cihna zera kA ThIka jAna, nizcaya haiM ye zrIvarddhamAna || - zrI danagAMva mahAvIra svAmIpUjA, pUraNamala, jainapUjApATha saMgraha, pRSTha 163 / 3. bhaje baja jutya ju siMhahi pevi / hare jyoM nAtha garur3a ko dekhi / -- zrI sammedAjalapUjA, javAharalAla, bRhajinavANI saMgraha, pRSTha 462 / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upakita vivecana ke AdhAra para yaha sahana meM kahA jA sakatA hai ki pUbAkAvya kI abhivyaMjanA meM pazuoM kI bhUmikA mahe mahatva kI hai| bAraha pazuoM kA vividha prasaMgoM meM nAnA abhiprAyoM ke lie prayoga ullekhanIya hai| ina pazuoM ke prayoga se pUnA kAmyAbhivyaMjanA meM artha pravAha ke atirikta pazu-vijJAna kA samyak maghATana humA hai| Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakSI - varNana pakSI hamezA se mAnava hRdaya meM bhAvoM kA umra ke karate Aye haiN| AcArya hajArIprasAda dvivedI kI zabdAvali - 'pakSI hamAre vinoda kA sAthI thA, rahasyAlApa kA dUta thA, bhaviSya ke zubhAzubha kA draSTA thA, viyoga kA sahArA thA, saMyoga kA yojaka thA, yuddha kA sandeza vAhaka thA aura jIvana kA aisA koI kSetra nahIM thA jahA~ vaha manuSya kA sAtha na detA ho / " jaina-hindIpUjA kAvya meM mAnavIya bhAvoM kI abhivyakti ke lie pakSiyoM kA upayoga huA hai| vivecya kAvya meM prayukta pakSiyoM kA adhyayana kara unakA mUlyAMkana karanA yahA~ hameM abhISTa rahA hai, yathA kAka- bhAratIya pakSI hai- kAka / yaha koyala kI bhAMti zyAma varNa kA hotA hai| dhADhapakSa meM isa pakSI kA sAmAjika mUlya bar3ha jAtA hai| bhAratIya zakuna - paramparA meM isake prAtaH bolane se kisI Agantuka - Agamana kI kalpanA kI jAtI hai| jaina-jainetara sAhitya meM kAka pakSI kA prayoga vibhinna rUpa se nimnAMkita lekhanI meM iSTavya hai 1. azobhanIya vANI ke lie 2. vikRta tatvoM (apAna) ke bhakSaka rUpa meM 3. AlaMkArika prayoga ke rUpa meM 4. azubha jIva ke rUpa meM 5. uciSTha ( jUThana para ruci rakhane vAlA jIva 6. naraka-varNana prasaMga meM jaina- hindI-pUjA-kAvya meM isa pakSI ke abhivarzana aThArahavIM zatI ke utkRSTa pUjAkAra yAnatarAya dvArA praNIta 'zrI vazalakSaNa dharmapUjA' kAvya meM hote haiM / kavi ne sAMsArika prANI kI kAma-vAsanA janya manovRtti kA citraNa karate hue spaSTa kiyA hai ki jisa prakAra azoca tana meM kAma ke vazIbhUta 1. bhArata ke pakSI, rAjezvara prasAda nArAyaNasiMha, pablikezansa DivIjana, sUcanA aura prasAraNa mantrAlaya, dillI, san 1958, pRSTha 30 / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmI rati-kIr3A kiyA karate haiM, usI kAma ko bolAbharakara kAka sukho hotA hai|' kokilA-paha. pakSI basantaRtu meM,jAna-maMjariyoM meM prasanna paMcama svara meM gAtA hai| isakI svara-sAdhA aura kalita kAkasI prsid..| sAhitya meM isakA sthAna anugNa hai| kokilA kA vyavahAra hindI vAGamaya meM sundara svara ke lie tathA jinavANI evaM mithyAvANI ke paraspara tulanAtmaka samvoM meM parilakSita hai| jena-hindI pUjA-kAvya meM kokilA kA ullekha aThArahavIM zatI meM milatA hai| isa kAla ke pUjA racayitA dyAnatarAya ne 'zrI bahatasivacaka pUjAmAyA' nAmaka kRti meM isa pakSI kA prayoga paramparAnumodita sundara svara ke lie kiyA hai|' garar3a-gavaDa cIla kI taraha eka pakSI hai| yaha nAga nAmaka kITa kA ghora zAyu hotA hai| bArahamAsA sAhitya meM gar3a priyatama ko upamAna ke lie lAyA gayA hai kyoMki virahiNI nAyikA ko mAga sambo visa rahA hai| gae rUpI pati dvArA hI vaha nirbhaya ho pAtI hai|' jaina-hindI-pUjA-kAvya meM aThArahavIM zatI * se gahA pakSI ke amitAna hote haiN| isa zatI ke kavayitA vyAnatakhya dvArA pramIta 'bhISazAstra gurupUjA' aura 'zrI bosatIcaMkara pUjA" nAmaka-pUjA, racanAoM meM gava kA 1. kUre tiyA ke azudhi tana me, kAmarogI rati kre| bahu mRtaka sar3ahiM masAna mAhI, kAka jyoM poce bhreN| -zrI dazalakAmApUjA, dayAnatarAya, pUjApATha saMgraha pRSTha 67 / 2. susvara udaya kokilA bAnI, susvara garda-bani sama paanii| -zrIbRhada siddhavakra pUjAbhASA, dayAnanasaya jainapUjApATha-saMgraha, pR. 242 3. hindI kA bArahamAsA sAhitya : usakA itihAsa tathA adhyayana, ga. mahendra sAgara pracaMDiyA, pRSTha 245 / 4. ati sabala mada kaMda jAko, kSudhA-uraga amAna hai| dussaha bhayAnaka tAsu nAzana ko sugana, samAna hai| -zrIdevazAstra gurupUjA, dayAnatarAya, jainapUjApATha saMgrahA..puSTha 16 / kAma-nAma viSadhAma, nAza ko gala kaheotra - zrIbIsatIrthakara bhUjA, pAlatarAya, pUjApATha saMgraha, puru.34 / Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 358 ) vyavahAra kramazaH sudhArUpI urama evaM kAmarUpI nAga ko samApta karane ke lie huA hai| atna zatI meM javAharalAla dvArA garur3a pakSI kA prayoga sAdRzya mUlaka paddhati meM huA hai| jisa prakAra siMha ko dekhakara hAthI bhayabhIta hotA hai usI prakAra gara pakSI ko dekhakara nAga bhayabhIta huA karatA hai|' cakora - yaha AkAra-prakAra meM bahuta kucha tItara nAmaka pakSI se samatA rakhatA hai / isakA svabhAva virodhAbhAsI hai| eka ora yaha zItala candramUyaSa kA premI hai to dUsarI ora jalate hue aMgAre kA bhI isI anokhI pravRtti ke kAraNa sAhitya meM isa pakSI ne pramukha sthAna prApta kiyA hai| loka meM yAtrA ke samaya cakora kA bolanA prAyaH zubha mAnA gayA hai| 1 jaina-arjana sAhitya meM cakora pakSI kA vyavahAra nimna rUpa meM draSTavya hai 1. AlaMkArika prayoga meM 2. punarjanma vizleSaNa sandarbha meM 3. ananya premI ke rUpa meM 4. prasanna svabhAva ke prasaMga meM 5. sothaMkara ke cinha rUpa meM jaina- hindI- pUjA-kAvya meM cakora pakSI umnIsavIM zatI se prayukta hai| isa zatI ke pUjA praNetA vRndAbana ne cita ke lie cakora kA vyavahAra 'zrI candraprabhajinapUjA' nAmaka racanA meM kiyA hai / " areat zatI ke utkRSTa pUjA racayitA minezvaradAsa biracita 'zrI neminAtha jinapUjA' nAmaka pUjAkRti meM cakora pakSI vyavahuta hai / " cAtaka - yaha eka bhAratIya pakSI hai / isake sambandha meM prasiddhi hai ki 1. Dare jyoM nAga garur3a ko dekhi / majegaja justha ju siMhahi pekhi || zrI sammedAcalapUjA, javAharalAla, bRha jinavANI saMgraha, pRSTha 482 / 2. jina canda- carana ghara cyo cahata, citakora naci raci ruci / zrI candramajinapUjA, bandAvana, jJAnapITha pUjAMjali, pRSTha 333 / 3. avijana sarasa cakora candramA, sukha sAgara bharapUra / svahita nizi dI bar3hAve jI, jinake guNa gAva~ sura narazeSajI / -zrIneminAthajinapUjA, jinezvaradAsa, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 113 / Bo Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha mAya svAti nAma kA bala pAtA hai| yaha gaura aura saura ko gamaalaga karane meM bhI pravINa hotA hai| hindI bAra maya meM cAtaka pakSI kA vyavahAra nimna sadanoM meM huA hai1. punarSamma vizleSaNa sambarma meM 2. AlaMkArika prayoga meM 3. prati varNana ke lie ana-hindI-pUjA-kAvya meM unnIsavIM zatI ke pUjA-kavi manaraMgalAla viracita 'mI neminAtha jinapUjA' nAmaka racanA meM cita ke lie pAtaka kA prayoga draSTavya hai|' camara-yadi koTa paraka pakSI hai| isakA varga kAlA hotA hai| isakI gunagunAhaTa prasiddha hai| pramara kA prayoga nimna rUpoM meM sAhitya meM humA hai 1. prema, bhakta ke rUpa meM 2. puNAmahI ke rUpa meM 3. bAlakArika rUpa meM 4. prakRtivarNana meM vivevyakASya meM yaha pakSI magarahavIM zatI se prayukta hai| kavivara yAnatarAya ne 'zrI devazAstrapura pUjA' nAmaka kRti meM isa pakSI kA sarvaprathama ullekha madhupAna ke lie kiyA hai| unnIsavIM zatI ke pUjAkAra bandAvana viracita 'bhI candraprabhajinapUjA' nAmaka rakhanA meM yaha pakSI mali saMjJA ke sAtha gandhayAna ke lie prayukta hai|' 1. zrI nemicanda jinendra ke caraNAravinda nihaarike| kari cita cAtaka catura carcita jajata hU~ hita dhArike / -zrI neminAthajinapUjA, manaraMgalAma, jJAnapITha pUjAMjali, pRSTha 365 / 2. vividha bhAMti parimala sumana, bhramara vAsa adhIna / jAsoM pUjoM paramapada, devazAstra mukhtIna // -zrIdevazAstra gurubhUbA, dyAnatarAma, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 1 // 3. sakhama ke sumana suraMga, baMdhita ali baaye| -mopalapramajinapUjA, vRndAvana, mamayIka pUrvAvadhi, puSa 335 // Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16.) isakI manyA pUjAmayikA mataraMgalAla evaM mAmalA Ama samara-paye, kA prayoga zamazaH bhaurA tathA mali saMjJAoM meM zumAra tamAsana ke lie bIsauM zatI meM bhramarapakSI kA ullekha madhukara nAmaka saMzA ke sAtha kavivara javAharalAla viracita 'zrI atha samunyapUjA' nAmaka pUjAti meM huA hai| hasa-bar3I-bar3I jhIloM meM rahane vAlA eka sapheva jalapakSI hai| kavi samaya ke anusAra yaha dUdha se pAnI alaga kara detA hai| adhikAra yaha mAnasarovara jhIla meM pAyA jAtA hai| hindI vAka maba meM haMsa kA upayoga nimna prakAra se upalabdha hai : 1. sarala svabhAva ke lie 2. pratIka rUpa meM 3. mAlaMkArika prayoga ke rUpa meM 4. prakRtivarNana prasaMga meM 5. sundara cAla ke lie jaina-hindI-pUjA-kAvya meM isa pakSI ke abhidarzana bosa zo ke pUjAracayitA bhagavAnadAsa viracita 'zrI tatvArtha sUtrapUjA' nAmaka kRti ke. 'jayamammA' prasaMga meM hote haiN| 1. vazagadha bhauMrA pujatA para, karata rakha sukhvaasinii| ---zrIneminApajinapUjA, manaraMgalAla, jJAnapITha pUjAMjali, pRSTha 3667 / 2. jAkI sugandha yakI aho, ali guMjate Ave ghne| -zrI sammeda zikhara pUjA, rAmacandra, jaina pUjApATha saMgraha, pRSTha 127 / 3. kunda kamalAdika camelI, gandhakara madhukara phireN| -zrI atha samuccayalaghupUjA, javAharalAla, bRhajinavANI saMgraha, pRSTha 487 / 4. vRhata hindI koNa, pRSTha 1603 / 5. daladharmabahe zubha haMsa rA, praNamAmisUtra jinavANi vraa| -zrI tatvArtha sUtramUjA, mahakAnAsa, jana pUjAsaTha saMbaha pATha,412 / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 361 ) upayaMkita vivecana se spaSTa hai ki jaina-hindI-pUjA-kAvya meM sAta pakSiyoM kA prayoga huA hai / ina pakSiyoM meM bhramara hI ekamAtra aisA pakSI hai jisakA vyavahAra apanI vividha saMjJAoM ke sAtha 18vIM zatI se lekara 20vIM zatI taka sAtatya huA hai / viveSya pUjAkAvya meM ina pakSiyoM kA prayoga dhArmika vizvAsabarddhana, laukika abhivyakti tathA bhAvAbhivyaMjanA meM prakRtivarNana prasaga meM saphalatApUrvaka huA hai| isa prakAra ke varNana vaividhya meM jana pUjAkaviyoM ko AdhyAtmikatA ke sAtha-sAtha lokaviSayaka jJAna bhI pramANita hotA hai / 1 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra pUjA-kAvyakAroM kA saMkSipta paricaya vivecyakAvya meM prayukta pUjAkAvya ke racayitAboM kA palAdi tathA akArAdi krama se saMkSipta paricaya nimna prakAra haiaThArahavIM zatI khAnatarAya-uttara pradeza ke AgarA nagara meM vi0 saM0 1733 meM pAnatarAya kA janma huA thA / Apa agravAla goyala gotra ke the / Apake pitA zrI kA mAma zyAmadAsa thA / Apake dharmaguru bihArI dAsa the| kavi ne pada, stotra, rUpaka tathA pUjA kAvyarUpoM meM kAvya-sRjana kiyA / Apake dvArA praNIta myAraha pUjAe~ prApta haiN| unnIsavIM satI kamalanayana- kamalanayana unnIsavIMzatI ke acche pUjAkavi hai| 'zrI paMcakalyANaka pUjA pATha' ApakI utkRSTa racanA hai| bakhtAvararatna-bakhtAvararatna dillIvAsI the| ApakA mUlanAma ratanalAla bakhtAvara hai / Apa agravAla jAti ke haiN| ApakA janma saMvat 1892 meM huA thA-yathA saMvat aSTAdaza zataka aura bAnave jAna / phAgunakArI saptamI, bhomavAra pahacAna / madhyadeza maNDala viSa, dillI zahara anUpa / bAdazAha akabara nasala namana kareM bahabhUpa / / manaraMgalAla-jAti ke pallIvAla kapi manaraMgalAla kannauja ke nivAsI the / Apake pitA kA nAma kannaujIlAla aura mAtA kA nAma thA devko| Apa unnIsavIM gato ke sazakta pUjAkavi haiN| nemicantikA, saptavyasana parita tathA pUjAkAvya Apako kAmyakRtiyAM prasiddha haiN| manaraMgalAla kI pUjAe~ jainasamAja meM sarvAdhika pracalita hai| mallajI-kavi mallajI kA racanAkAla unnIsavIM satI hai / 'bhI kSamAvANI pUjA' nAmaka pUjA zreSTha kati hai| Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " ( 163 ) rAmacandra - rAmacandra unnIsavIM zatI ke sazakta kavi haiN| Apake dvArA praNIta aneka pUjA kAvya prasiddha haiM / bumbAvana - goyala gotrIya agravAla kavi bRndAvana kA janma zAhAbAda jile ke bArA nAmaka grAma meM saM0 1842 me hubA thA / Apake pitA kA nAma dharma aura mAtA kA nAma sitAbI / ApakI patnI rukmiNI eka dharmaparAyaNa mahilA thIM / pravacanasAra, tIsa caubIsI tathA caubIsI pUjAkAvya, chanda zataka, vRndAvana vilAsa ( padasaMgraha) nAmaka ApakI kAvyakRtiyA~ ullikhita haiN| bApakI racanAoM meM bhakti kI U~cI bhAvanA, dhArmika sajagatA aura Atmanivedana vidyamAna hai / ateaunt AzArAma - AzArAma bIsavIM zatI ke kavi haiN| 'zrI sonAgiri siddhakSetra pUjA' nAmaka pUjA ApakI racanA hai / ku* jilAla - bIsavIM zatI ke ku jilAla utkRSTa pUjAkavi haiN| ApakI tIna pUjA kRtiyA~ - 'zrI devazAstragurupUjA', 'zrI mahAvIra svAmIpUjA' aura 'zrI pArzvanAtha jinapUjA' haiM / javAharalAla -- javAharalAla chatarapura ke nivAsI the / Apake pitA motIlAla aura kAkA hIrAlAla the / yathA pitA su motIlAla 'javAhara' ke kahe / kAkA hIrAlAla guNana pUre lahe // bIsavIM zatI ke pUjAkAra javAharalAla kI do pUjAyeM -- zrI sammedAcalapUjA, zrI laghusamuccaya pUjA- upalabdha haiM / jinezvara bAsa - jinezvaradAsa kI tIna pUjA racanAe~ - zrI neminAtha bina pUjA zrI bAhubalI svAmI pUjA aura zrI candraprabhu pUjA-prApta haiN| inakA racanA kAla bIsavIM zatI hai / pUraNamala -- pUraNamala bIsavIM zatI ke kavi haiM / Apa zamazAbAda grAma ke nivAsI haiM jaisA kavi svayaM svIkAratA hai - - pUraNamala pUjA racI bAra, ho bhUla leu sajjana sudhAra / merA hai waerere grAma, jayakAla karUM prabhu ko praNAma || bhagavAnadAsa zrI tatvArthasUtra pUjA nAmaka kRti ke racayitA bhagavAnadAsa atest zatI ke kavi haiM Apake pitA kA nAma kanhaiyAlAla hai jaisA ki kavi ne svayaM likhA hai--- Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (164 ) sasa kahavAlAla paramAma karA, bhagavAnadAsa jihi nAma ghs| bhavipalabU-bIsavIM zatI ke pUjA ravitA bhavilAlajU ne 'zrI siddha pUSA bhASA' mAmaka pUjAkRti kI racanA kI hai| munnAlAla-munnAlAla bIsavIM pAtI ke pUjA kavi haiN| 'zrIkhaNagiri sivozapUjA' nAmaka pUjA ApakI racanA hai| dIpacanda-bIsavIM satI ke pUjAkavi dIpacanda ne 'zrI bAhubalI pUjA' nAmaka kRti kI racanA kI hai| daulatarAma-daulatarAma bIsavIM zatI ke sazakta pUjAkavi hai| daulatarAma kI zrI pAvApura siddhakSetrapUjA aura zrI campApura siddhakSetra pUjA nAmaka nema-'zrI akRtrima caityAlaya pUjA' nAmaka kRti ke racayitA zrI nema bIsavIM zatI ke uskRSTa pUjA kavi haiN| yugala kizora jaina 'yugala-paMDita yugala jo koTA (rAjasthAna) ke nivAsI hai| adhyApana-kArya meM saMlagna haiM / mApakI 'zrI devazAstra gurupUjA' eka sazakta racanA hai| rasuta-raghusuta bIsavIM zatI ke uskRSTa pUjAkAra haiN| Apako do pUjA racanAyeM zrI rakSAbaMdhana pUjA, zrI viSNakumAra mahAmuni pUjA-upalabdha haiN| ravimala-bIsavIM zatI ke pUjAkAra ravimala ne 'zrI tIsa caubIsI pUjA' kI racanA kI hai| rAjamala pavaiyA-pavaiyA jI bhopAla, madhya pradeza meM rahate haiN| Apa eka acche kavi haiN| zrI paMcaparameSThI pUjA' bApakI zreSTha pUjA racanA hai| sammiAnava-sandhidAnaka bIsI zatI ke pUjA kavi haiM Apane 'zrI paMcaparameSThI pUjA' nAmaka pUjAkAvya kA praNayana kiyA hai| sevakAra -- sevaka bIsavIM zatI ke pUSA kavayitA haiN| bhApako tIna pUjA kRtiyAM-'zrI AdinAtha jinapUjA', zrI anaMtatrata pUjA aura zrI samuccA caubIsI pUjA'- upalabdha haiN| horA-bIsavIM zatI ke pUjA kavayitA hIrAcaMda kI pUjA kRtiyAM 'zrI siddhapUjA zrI caturvizati tIrthakara samucya pUjA' upalabdha haiN| hemarAja-hemarAja viracita 'zrI gurupUjA' nAmaka pUjAkRti skRSTa racanA hai| hemarAja bIsavIM zatI ke zreSTha kavi haiN| Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMjanazalAkA ayaM ajIva aNuvrata adAkAra aca aticAra atizaya tIrtha 'kSetra 'anaMtacatuSTaya anuprekSA pUjA - zabda-koza jaina mUrti kI pratiSThA, maMtranyAsa, nayanonmIlana, zvetAmbara vidhi aSTadravya-jala, caMdana, akSata, puSpa, naivedya, dIpa, dhUpa aura phala - kA samIkaraNa / samavet rUpa / jisameM sukha-duHkha anubhava karane kI zakti nahIM hai aura jo jJAnazUnya hai vaha ajIva kahalAtA hai / zrAvaka dazA meM pAMca pApoM kA sthUla rUpa - eka deza tyAga hotA hai, use aNuvrata kahate haiM / bhAvapUjA, bhAvanAparaka pUjana, jisameM sthApanA, prastAvanA, purAkarma Adi nahIM hote / yaha; sthApanA ke prathama caraNa meM yaha AtA hai / indriyoM kI asAvadhAnI se zIlavratoM meM kucha aMza - maMga ho jAne ko arthAt 'kucha dUSaNa laga jAne ko aticAra kahate haiM / terreince vizeSatA ko atizaya kahate haiM, ye mAtra tIrthakaroM meM hote haiM / tIrthakaroM ke garbha, janma, tapa, jJAna nAmaka cAra athavA eka yA do kalyANaka sampanna hone vAle kSetra ko tIrthakSetra kahate haiM / AtmA ke cAra guNoM- anaMtadarzana, anaMtajJAna, anaMtavIrya, anaMta sukha ke samanvita rUpa ko anaMta tuSTaya kahate haiM / saMsAra Adi kI asAratA kA cittavana karanA hI anuprekSA kahalAtA hai, ye bAraha prakAra ke prabhedoM meM vibhAjita hai nitya, azaraNa, saMsAra, ekatva, Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyoga anekAMta antarAya karma afees bhava ( 366 ) anyatva, azucitva, Asrava, saMvara, nirjarA, loka, bodhidurlabha, dharma / fararut meM varNita Agama jisameM bhUta va bhAvIkAla ke padArthoM kA nizcayAtmaka varNana kiyA gayA hai, anuyoga kahate haiN| isake cAra bheda haiM- (ka) prathamA - nuyoga (kha) karaNAnuyoga (ga) caraNAnuyoga (gha) dravyAnuyoga / yaha yaugika zabda hai--aneka + anta; anta kA artha hai - dharma, pratyeka vastu meM anaMtaguNa vidyamAna rahate haiM, vastujanya una sabhI guNoM ko dekhanA anekAMta kahalAtA hai / ve karma paramANu jo jIva ke dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura zakti ke vighna meM utpanna hote haiM, antarAya karma kahalAte haiM / bhagavAn kI pratimA kA jala Adi se snAna; isa taraha prApta jala ko 'gaMdhodaka' kahA jAtA hai, jise zrAvaka varga zraddhApUrvaka mastaka, netra aura grovA bhAga para lagAtA hai; abhiSeka kI taiyArI ko prastAvanA kahA jAtA hai; prakSAla; jinake ghAtiyA karma naSTa ho gae haiM una kevaliyoM ko 'snAtaka' kahA gayA hai / 'a' abhaya kA sUcaka hai, yaha varNamAlA kA ArambhI svara hai tathA sarvavyaJjanavyApI hai; 'r' agnibIja hai, jo mastaka meM pradIpta agni kI taraha vyApta hone kI kSamatA rakhatA hai, 'ha' varNamAlA ke anta meM Ane vAlA USma varNa hai, jo hRdayavartI hone ke kAraNa (()) bahumata / bhArata hai, yaha candrandu nAsikAgravartI hai aura sAre vaNoM ke mastaka para rahatA hai; "mahaM" kA samagra artha hai : 'arihanta rUpa sarvajJa paramAtmA', cAra jAtiyA karmoM kA nAza kara anaMta catuSTaya ko prApta karake jo kevala jJAnI parama AtmA hai jo apane svarUpa meM sthira hai, vaha arhanta hai / Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savAra . adhimAna bhAyeM, padhAra, virAjamAna hoM, avatarita hoN| bhAnarUpI padArthoM ko pralamA jAnane vAlA maryAdA mAhita jJAna avadhijJAna hai arthAt jo zAnadravya, kSetra, kAlabhAva ko maryAdA ke lie rUpI padArtha ko spaSTa va pratyakSa jAne vaha babadhizAna hai| bhATha bhAgoM vAmA, kATha chandoM kA samudAya, yaSA.. maMgalASTaka, mahAvIrASTaka dRSTASTaka, praadi| nizcaya se to samasta para-padArtho se dRSTi haTAkara apanI bAramA kI pakSA, jJAna aura lInatA hI mumukSu zrAvaka ke mUla guNa haiM para-vyavahAra se maba tyAma, mAMsa tyAga, madhu tyAga, bora pA~ca udumbara-bar3akA phama, pIpala kA phala amara, kaThUmara (gUlara) mora pAkara phala-phaloM ke tyAga ko maSTamUna guNa kahate haiN| jala, caMdana, akSata, puSpa, naivedya, dIpa, dhUpa, phala ye pATha dravya aSTAvya kahalAte haiM, inakA prayoga janapUjA-upAsanA meM kiyA jAtA hai| ATha phUla, aSTapuSpI pUjA ke kAma meM jAne vAle pATha phUma, pUjA kA yaha prakAra janoM meM pracalita nahIM hai| bATha karmoM meM tIsare kama vedanIya kA eka bheda basAtA karma hai isake udaya se saMsArI jIva du:kha kA anubhava karatA hai| ratnatrayadhArI jIva cAra bAtiyA ko kara naya karake anaMta catuSTaya prApta kara saMsAra ke bAvAmamana se chuTakArA pAkara akSaya pada kI prApti karatA hai; banavapada vaha pada vizeSa hai vahA~ bIva nirAkula, bAnaMdamaya, zuddha svabhAva kA pariNamana karatA hai tathA samyaktva, zAna-darzanAdika Atmika guNa pUrNata: apane svabhAva ko prApta karatA hai| bAramA ke vakSoM meM se AkiMcanya kA krama brahmacarya se pUrva bAtA hai, maha, parigraha aura ahaMkAroM ke abhAva meM dharma kAmakSaNa prakaTa hotA hai, isa paSTapuSpa basAtA Lmapaba Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama AcArya Arjava mAtmavizuddhi mAtaMvyAna afrat Ayuka bhAratI ArAdhanA balambana ( 360 ) dharma ke udaya hone para prANI para-padArthoM ke prati udAsIna tathA antarmukhI hokara pUrNataH AkiMcanya bana jAtA hai jo mokSa prApti meM parama sahAyaka hai / jinendravANI ko Agama kahA gayA hai, yaha mUlataH nirakSarI vANI meM nisRta huA kintu kAlAntara meM Agama sampadA ko AcAryoM dvArA zabdAbita kiyA gayA phalasvarUpa use AcArya paramparA se AgatamUla siddhAnta ko Agama kahA gayA hai| paMcaparameSThiyoM kA eka bheda hai AcArya / AcArya meM chatIsa guNa vidyamAna hote haiN| AcArya para muni saMgha kI vyavasthA tathA nae muniyoM kI dIkSA dilAne kA arfare bhI vidyamAna rahatA hai / AtmA ke damoM meM se tRtIya krama kA dharma AjaMva hai, svapadArtha kI svAnubhUti para Arjava dharma kA udaya hotA hai, mana vaca, karma se jo atyanta spaSTa, sarala svabhAvI hai, vahI prANI 'AjaMva' dharma kA pAlanakartA mAnA jaaegaa| AtmA kI karmamala se kramaza:, yA nitAnta mukti / bhaviSya kI duHkhada kalpanAoM meM mana kA nirantara vyAkula rahanA AsaMdhyAna kahalAtA hai : sAtvika AcaraNa karane vAlI strI-sAdhu ArthikA hai| jIva apanI yogyatA se jaba nArakI, tiyaMca, "manuSya yA deva zarIra meM rukA rahe taba jisa karma kA udaya ho use Ayu karma kahate haiM / nIrAjanA, bhagavAna kA guNAnuvAda karate hue unake sammukha prajvalita dIpa-saMgraha ko cakrAkAra ghumAnA / dhyAna, pUjA, sevA, zrRMgAra, jinavANI meM bhakti kA eka aMga vizeSa ArAdhanA hai jisakA artha hai mAtmA ke guNoM kA samyak citavana / sahArA, sAdhana, jisake Azraya meM mana cAroM ora se khicakara TikA raha sake / Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAsada mASTAhikApUjA AhAra ijyA iti AzIrvAda ( 369 ). karma ke udaya meM bhogoM kI jo rAga sahita pravRtti hotI hai vaha navIna karmoM ko bIMcatI hai arthAta zubhAzubha karmoM ke Ane kA dvAra hI Asaba kahalAtA hai| prativarSa bhASAr3a, kArtika aura phAsmuna ke zuklapakA meM aSTamI se pUrNimA taka manAye jAne vAle parva meM kI jAne vAlI pUjA, aSTAnhikA parva ko "maThAI" bhI kahate haiN| AmaMtraNa, pUjA ke nimisa kisI devatA-vahA~ jinendra bhagavAna ko pratIka rUpa bulaanaa| jaina munigaNa apane bhojana kA mana-caca-kAya zuddhi ke sAtha apuSTa padArtha kA jo khAdyAnna grahaNa karate haiM use AhAra kahate haiN| barhanta bhagavAna kI pUjA, mUrti, prtimaa| sarvabhUta maMgala kAmanA, ise pUjA ke anta meM puSpAMjali arpita karate hue kahA jAtA hai, digambaroM meM puSpAMjali rUpaM candana se-raMge akSata car3hAne kI rasma hai / eka pUjA-bheda jise aindra dhvaja-vidhAna bhI kahA jAtA hai| paramparAnusAra ise indra sampanna karatA hai| kisI bhI jaMtu ko kleza na ho isalie sAvadhAnI pUrvaka calanA hI IryA samiti hai| svayaM ko zaMkA, kAMkSA Adi doSoM se dUra karanA, ise samyaktva kI ArAdhanA bhI kahate haiN| jIba kI jJAna darzana athavA jAnane dekhane kI zakti kA vyApAra hI upayoga hai| paMcaparameSThI ke bheda vizeSa upAdhyAya hai| ratnatraya tathA dharmopadeza kI yogyatA rakhane vAle sAdhu ko upAdhyAya kahate haiN| dravyazrutAgama kA sAtavA aMga, jisameM zrAvaka-dharma kI vistRta vivecanA kI gaI hai| zukhAma bhAvanA kI kAraNarUpa-kI-gayI bahasenA, baaraadhnaa| indradhvaja IryAsamiti jyotana upayoga upAdhyAya upAsakAdhyayana upAsanA Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekendriya eSaNA om (8) om namaH karaNAnayoga (37. ) jisake eka sparzanendriya hI hotI hai aise jIva, pRthvIkAyika, apakAyika, agnikAyika, vAyukAyika aura banaspati kAyika jIva / eSaNA kA artha nimitta tapa vRddhi ke lie hI niyaMtrita icchA se bhojana grahaNa karanA hai| NamokAra maMtra ke prathamAkSaroM (ma+a+A+u+m) se banA praNavanAda, mokSada, samayasAra, jinezvara ko oMkAra rUpa kahA gayA hai| paMca parameSThiyoM (ahaMnta, siddha, AcArya, upAdhyAya, sAdhu) ko nmskaar| vItarAgatA ko poSaNa karane vAle kapana ko cAra vidhiyoM meM se eka vaNita vidhi karaNAnuyoga / jIva ke sAtha juDane vAlA pudgala skandha karma kahalAtA hai, viSaya ko dRSTi se inake ATha bheda kie gae haiMjJAnAvaraNI, darzanAvaraNI, mohanIya, antarAya, vedanIya, Ayu, nAma, gotr| cakravatiyoM dvArA kimicchaka dAnapUrvaka kI jAne vAlI bar3I pUjA, jisame jagat ke saba jIvoM kI AzAAkAMkSA pUrA karane kA prayatna hotA hai / tIrthaMkara ke garbha, janma, tapa, jJAna aura mokSa ke samaya hone vAle mahotsava hI kalyANaka hote haiM / rAga deSa kA hI apara nAma kaSAya hai, jo AtmA ko kase aryAda duHkha de, use hI kaSAya kahate haiM, kaSAya cAra haiM-krodha, mAna, mAyA, lobha / deva bandanA, jisa vAcanika, mAnasika, kAyika kriyA ke karane se jJAnAvaraNAdi ATha karmoM kA ucchazna vinAza hotA hai| kAyA kI ora upayoga na jAkara AtmA meM hI lInatA / zarIra se mamatA rahita hokara Atma sAkSAtkAra ke lie pratikSaNa taTastha rahanA hI kAyotsarga hai| bhaktiboja, AcAbIja / kalpada mapUjA kalyANaka kaSAya kRtikarma kAyagupti kAyotsarga Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalajJAna kroM kSamA gaMdha gaMdhodaka gaNadhara gati guNa gupti gurU mo. kAtiyA karma ( 371 ) kisI bAhya padArtha kI sahAyatA se rahita ho AtmasvarUpa se utpanna ho, AvaraNa se rahita ho, krama rahita ho, ghAtiyA karmoM ke kSaya se utpanna hunA ho tathA samasta padArthoM ko jAnane vAlA ho use kevala jJAna kahate haiM / aMkuza, gaja sAdhana | AtmA ke daza dharmoM meM se prathama dharma kA nAma kSamA hai, upasarga se utpanna krodha ko mAnyatA na denA hI kSamA kI pravRtti hai| roerari meM se dvitIya, jise caMdana bhI kahA jAtA hai / d. abhiSeka | samavazaraNa ke pradhAna AcArya kA nAma gaNadhara hai / jisake udaya se jIva dUsarI paryAya ( bhava) prApta karatA hai, tiyaMcagati, manuSyagati, devagati aura narakagati / dravya ke Azraya se usake sampUrNa bhAga meM tathA samasta padArthoM meM sadaiva rahe use guNa athavA zakti kahate haiM / saMsAra ke kAraNoM se AtmA kA gola karanA hI gupti hai arthAt mana, vaca, kAya kI pravRtti kA nirodha kara kevala jJAtA draSTA bhAva se samAdhi dhAraNa karane ko gupti kahA hai, isake tIna prakAra haiM- manogupti, vacanagupti, kAya gupti | samyakdarzana, samyakjJAna, samyakcAritra ina guNoM ke dvArA jo baDe hai unako gurU kahate haiM arthAt AcArya, upAdhyAya, sAdhu ye tIna parameSThI hI gurU hai| jIva ko ucca yA nIca AcaraNa vAle kula maiM utpanna hone meM jisa karma kA udaya ho use gotra karma kahate haiM / jo jItra ke anujIvI guNoM ko ghAta karane se nirmita hote haiM ve ghAtiyA karma kahalAte hai, ye cAra prakAra ke hote haiM - (1) jJAnAvaraNI, (2) darzanAvaraNI, (3) mohanIya, (4) mantarAya / Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pavizati caraNAnugoga cAriya citikarma caitya chahoMtavya japa ( 72 ) caubIsa (tiirthkr)| de0 gNdh| bhAvakoM kI AcAra-vicAra paramparA kA nirdezaka mAgama graMtha kA eka mArga karaNAnuyoga hai jisameM muni tathA zrAvaka caryA kA varNana hai| cAritra saMsAra kI kAraNabhUta bAhya va aMtaraMga kriyAjoM se nivRtta homA kahA hai| de0 kRtikarma ; kRtikarma ke puNyasaMcaya ke kAraNa rUpa hone se citikarma bhI kahA jAtA hai| mahatpratimA, jinabimba, jinAlaya, jinamandira / jIva, ajIva (pudagala), dharma, adharma, AkAza bhora kAla chaha dravya kahalAte haiN| jinendravAcaka/bIjAkSararUpa mantra Adi kA antarjalparUpa (bhItara anugujita) vAra-bAra uccAraNa / kisI jIva ko duHkha na ho isa taraha pravRtti karane kA khyAla, yatanA, upayoga, sAvadhAnI se kAma karane kI kriyaa| pUjA ke anta meM pUjA kI viSaya-vastu ko sAra rUpa meM prastuta karane vAlA gepa bhAga, jo prAyaH prAkRta, apabhraMza yA hindI me hotA hai, mUlapUjA saMskRta meM hotI hai (aba yaha paramparA TUTa gayI hai)| aSTadravyoM meM prathama dravya / iSTadeva kA mana hI mana smaraNa, yA kisI mantra kA mana hI mana ucaar| jisane apane karma-kaSAyoM ko jIta liyA ho vaha jina kahalAtA hai| vaha sthAna jahAM jina pratimA pratiSThita kI gayI ho| jisameM anubhava karane kI zakti ho, maMsArI aura mukta jAnane-dekhane apavA mAnadarzana zaktizAlI vastu ko yAtmA kahA jAtA hai, jo sadA bAne aura jAnane kapa pariSaNita ho use pIya apavA bAtmA kahate hai| jayaNA jayamAlA bala pApa jilaar' Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ misahI jinake anuyAyI jaina kahalAte haiM / sarvamitra, candramaNDala, nandapa, ekatraNa, samAsana, zUnyabIja, karuNA, makara, kRtAntakRta, "3: :" mAne para svAhA yA mahAmAtA ke artha meM prayukta / niHsahI, svAdhyAya bhUmi, nirvANabhUmi, pApa kiyAnoM ke tyAga kA saMkalpa, sAdhuoM ke rahane kA sthAna, digambaroM ke mandira meM praveza karate samaya zrAvaka "OM jaya jaya niHsahI niHsahI" kA uccAra karatA hai, jisakA paramparita artha hai 'maiM jAgatika parigraha ko niSita kara/chorakara isa pavitra sthAna meM praveza karatA hU~', zvetAmbaroM meM isakA prayoga tIna prasthAnabinduoM para hotA hai, pUjA ke lie ghara se nikalate samaya, mandira meM praveza karate samaya, pUjA bhArambha karate samaya; isakA eka rUpAntara Namo misIhIe', jisakA artha nirvANa bhUmiyoM ko namana hai, bhI pracalita hai, prAkRta meM isake rUpa hai NisIhIe (niSIdhikA); NisIhimA (naSedhikI)-svAdhyAyabhUmi, jahA~ svAdhyAya ke atirikta zeSa pravRttiyoM kA niSedha hai (svAdhyAya kA eka artha pUjA bhI hai); "nissahI/niHsahI" kA lokapracalita artha hai : maiM darzana pUjA ke nimita samasta pApa/parigraha ko chor3akara pA rahA huuN| tasva kA varSa vastu kA svabhAva hai, jIva, ajIba mAnaba, bandha, sabara, nirjarA, moma ye sapta tasva hai| karma bhaya ke lie sapA jAe vaha tapa hai arthAt ratnatraya kA mAvirbhAva karane ke lie iSTAniSTa indriya-viSayoM kI AkAMkSA ke virodha kA nAma rupa hai| brampapUjA, myAtmaka pUjA, aisI pUjA visameM aSTAmpa tiSTha ThahareM, kameM, roM (saM* sthaa)| tI kA parva hai pApoM se taranA apanA pApoM ko dUra karane kA sthAna bahI to kahalAtA hai| Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ toryakara tyAga daNDaka dravyapUjA darzana darzanAvaraNI darzanopayoga ( 374 ) saMsAra-sApara ko svayaM pAra karane tathA dUsaroM ko pAra karAne vAle mahApuruSa tIkara kahalAte haiN| apane AtmA ke zraddhAna, jJAna ke sAtha hone vAle svabhAva-pariNamana ko, jisameM vibhAva kA paripUrNa tyAga hai, tyAga kahate hai| niyama, sUtrAMza, sakalpa, paramparA, chandAMza, mana, vacana, kAya kI ekaagrtaa| aSTadravya-yukta pUjA; de tdaakaar| darzana kA abhiprAya pradAna AsthA, vizvAsa se hai, isa prakAra jo mokSa mArga dikhAye use darzana kahate haiM / ve karma paramANu jo AtmA ke anaMta darzana para AvaraNa karate hai, darzanAvaraNI karma kahalAte haiN| AkAra bheda na karake jAti guNa kriyA AkAra prakAra kI vizeSatA kie binA hI jo sva-para kA sattA mAtra sAmAnya grahaNa karanA hI darzanopayoga hai| jisase divyatA kI prApti hotI ho pApoM kA samUha naSTa hotA hai, prAcIna AcAryoM ne use dIkSA kahA hai, jinavANI me vaNita vibhinna liMga-kSullaka, ailaka, muni, majikA pada ke lie dIkSita honA athavA grahaNa karanA hI dIkSA kahalAtI hai| deva kA artha divya dRSTi ko prApta karanA hai, jo divya bhAva se yukta mATha sikhiyoM sahita krIr3A karate haiM, jinakA zarIra divyamAna hai, jo lokAloka ko pratyakSa jAnate haiM vahI sarva deva kahalAte haiN| Sadravya, navapadArtha ke upadeza kA ruci se sunakara dhAraNa karanA dezanAsabdhi hai| jinAlaya, maMdira, devAlaya / asAtA vedanI karma ke tIna tathA maMda udaya se bita meM vibhinna prakAra ke rAma utpanna hokara cAritra meM doSa utpanna kara dete haiN| dIkSA deva dezanAlabdhi derAsara doSa Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya dravyAnuyoga dvAdazAMga dharma dhyAna dhUpa F: naya navadeva navadhAbhakti nAmakarma ( 375 ) dravya vaha mUla vizuddha tasya hai jisameM guNa vidyamAna ho tathA jisakA pariNamana karane kA svabhAva haiM, dravya do prakAra se kahe gae haiM- jIvadravya, ajIva dravya / dravyAnuyoga me jIvAdi chaha dravyoM tathA sapta tattvAdi kA kathana kiyA gayA hai / arhanta kI vANI ko gaNadharadeva ne sUtroM meM gUMthA hai, vahI sUtra dvAdazAMga kahalAte haiM, dvAdazAMga bAraha haiMAcArAMga, sUtrakRtAMga, sthAnAMga, samavayAMga, vyAkhyA prazasti, jJAnadharmakathA aMga, upAsakAdhyayana aMtakRtadazAMga, anutaropapAdaka aMga, prazna vyAkaraNa nAma aMga, vipAka-sUtra, dRSTivAda nAma / dharma-vastu kA svabhAva, duHkha se mukti dilAne vAlA, nizcaya ratnatraya rUpa se mokSa mArga, jisase AtmA mokSa prApta karatA hai. ratnatraya arthAt samyagdarzana, jJAna, cAritra; dharma ke lakSaNa - ( 1 ) vastu kA svabhAva baha dharma (2) ahiMsA (3) uttamakSamAdi daza lakSaNa ( 4 ) nizcayaratnatraya | citta kI ekAgratA ko dhyAna kahate haiM / aSTa dravyoM meM sAtavAM dravya / dvi. bahuvacana "hameM "; ca. bahu. "hamAre lie"; Sa. bahu. "hamArA" / vastu ke ekAMzagrAhI jJAna kI yathArthatA ko prApta karAne meM samartha nIti ko naya kahate haiM / nau deva, arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya, sarvasAdhu, jinavANI, jinadharma, jina pratimA, jina maMdira / zrAvaka ko nau prakAra kI bhakti ko navadhAbhakti kahate haiM / jisa zarIra meM jo ho usa zarIrAdi kI racanA meM jisa karma kA udaya ho use nAma karma kahate haiM / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nigoda nirjarA nityamaha nirvapAmiiti nirvANa nirmAlya samyagdarzana, jJAna, caritra pI mokSa mArga meM baMdhana rUpa upasthita hone vAle bAhya-jayantara parigraha kA syAga karane vAle kevala sAmI sAdhu ko nigraMnya kahate haiN| jina jIvoM ke sAdhAraNa nAma karma kA udaya hotA hai unakA zarIra isa prakAra hotA hai ki ve anaMtAnaMta jIvoM ko nigoda kahate haiN| karmoM kI jIrNatA se nivRtti kA honA nirjarA hai| dainaMdinI pUjA, pratidina kA pUjA-kartavya / meMTa karatA hU~, apita karatA hU~, bar3hAtA hU~ (saM0 nirv/vp)| karma rUpI vANoM kA vinAza hI 'nirvANa' hai arthAt duHkha sukha, janma-maraNa se chuTakArA milanA hI 'nirvANa' hai| mamatva-mukta hokara mahAn AtmAoM ke sammukha kSepita/marpita ati nirmala dravya, svAmitva-visarjaka dravya / samApana, anta / bodArakAdi pAMca zarIra aura chaha paryAptiyoM ke yogya pudgala paramANu nau karma kahalAte haiN| bhAvAhana, saMsthApana, saMnidhIkaraNa, pUjana aura visarjana, pUjA ke pAMca upacAra / jo paramapada meM tiSThatA hai vaha parameSThI kahalAtA hai| barahaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya, sAdhu ye pAMca parameSThI hai| moha ke udaya se bhAvoM kA mamatvapUrNa pariNamana honA hI parigraha kahA gayA hai| ratnatraya mArga se vicalita na hone tathA karmoM kI nirjarA ke lie jo kSudhA, tRSNA, zIta, uSNa, bhagna, yAcanA, ati, alAbha, zamazakAdi, mAkroza roga, mala, tRNasparma, jJAna, adarzana, prasA, satkAra, nirvahaNa nokarma paMcopacAra parameSThI parigraha parISaha Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pudagala purA karma puSpa puSpAMjali pUjana pUjA ( 377 ) puraskAra, zayyA, caryA, badha bandha, nivadhA, strI ina bAisa upagoM ko sahana karanA hI parIvaha kahA gayA hai / calana-milana svabhAva hI pudgala hai, sparza, rasa, gaMdha tathA varNa ye pudgala ke lakSaNa kahe gae haiM, yaha jIva ko zarIra, indriyoM, vacana tathA zvAsocchavAsa pradAna karatA hai / pITha ke cAroM konoM para jala se bhare kalazoM ko sthApita karanA | aSTa dravyoM meM se cauthA dravya, caMdana cacita akSata bhI puSpa kI jagaha kAma meM Ate haiM / visarjana ke bAda puSpoM kI aMjali kA kSepaNa, digambaro meM puSpa ke sthAna para caMdana se raMge bAtoM kI aMjali arpita karane kI paramparA hai / de, pUjA, zrAvaka kA pA~cavA kartavya, barhaspratimA kA abhiSeka, usako dravya pUjA-arcA, stotra vAcana, gItanRtya Adi ke sAtha bhakti / pUjya puruSoM ke sammukha jAne para, yA unake abhAva meM unakI pratikRti ke sammukha unakI arcanA yA unakA guNa-smaraNa, isake cAra bheda haiM- sadArthana, caturmukha, kalpadrama, aSTAnhika anya rIti se isake chaha bheda haiM- 1. nAma pUjA arihaMtAdi kA nAma lekara dravya car3hanA; 2. sthApanA pUjA-AkAravAn vastuoM meM arihaMtAdi ke guNoM ko Aropita kara pUjA karanA, 3. dravyapUjA - arihaMtAdi kI mATha dravyoM se vidhivihita pUjA karanA, 4 kSetra - pUjA - jinendra bhagavAn kI jamma, niSkramaNa, kaivalya, tIrtha, nirvANa Adi bhUmiyoM kI pUjA karanA 5. kAlapUjA -- ukta dinoM meM pUjA karanA, navIMzvara parva yA anya parva- dinoM meM pUjA karanA, 6. mAva- pUjA - mana se arihaMtAdi ke guNoM kA anucintana karanA, nizcayapUjA-- pUjyapUcaka maiM bandara na rahe isa taraha pUjA karanA, isa svAnubhUti ke sAtha pUjA karanA ki 'jo paramAtmA hai, vahIM maiM hU~ / " Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 178 ) praNati pratimA pratiSThA prastAvanA prathamAnuyoga prAvihArya prArthanA prAsuka namaskAra, praNAma / mUrti, bimba, vigrh| prokSaNa, vedI para ahatpratimA ko vidhipUrvaka virAjamAna krnaa| abhiSeka kI prakriyA kA sUtrapAta prathamAnuyoga Agama kA eka prakAra hai isameM saMsAra kI vicitratA, pApa-puNya kA phala, mahanta puruSoM kI pravRtti ityAdi nirUpaNa kara jIvoM ko dharma meM lagAyA jAtA hai| prAtihArya arhanta ke mahimAmayI cinha vizeSa haiM, ye ATha prakAra se varNita hai-azoka vRkSa, siMhAsana, tInachatra, bhAmaNDala, divyadhvani, puSpavRSTi, causaTha camara DharanA, dundubhi bAje bajanA / vinayapUrvaka svapakSa-kathana, yAnI apanI bAta kahanA, bhakti / nirjantuka, jisameM se ekendriya jIva nikala gaye haiM, ve jala , vanaspati, mArga Adi / pratimA, mUrti, vigraha; yathA-jina bimba / upAdAna kAraNa, mUlavartI kAraNa / nirmalazAna-svarUpa AtmA meM ramaNa karanA brahmacarya hai| jinAlaya, devAlaya, derAsara, caityAlaya / manana karake jo jJAna utpanna hotA hai, use matijJAna kahate haiN| matimAna, atijJAna, avadhijJAna, manaHparyaya, kevalajJAna meM se eka jJAna mana: paryaya hai jo karma ke kSayopazama hone para hI prakaTa hotA hai| pUjA, isake anya paryAya zabda haiM-yAga, yajJa, Rtu, saparyA, ijyA, makha, adhvara / / bar3I pUjA; yathA indradhvajapUjA / antima bar3A marya, ise sampUrNa pUjA ke anta meM car3hAte haiN| bimba bIja brahmacarya mandira matijJAna manaHparyaya mahAmaha mahAmarya Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArdava mithyAdarzana muni mUrti mohanIya ( 37 ) hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla kora parigraha kA pUrNarUpeNa sarvathA tyAga karanA mahAvata hai| mAna kA abhAva hI mArdava hai| jIvAdi tattvoM kI viparIta prvaa| sAdhu parameSThI, samasta vyApAra se vimukta pAra prakAra kI ArAdhanA me sadA lIna nigraMpa mora nirmoha aise sarva sAdhu hote haiM, samasta bhAva liMgI muniyoM ko digambara dazA tathA sAdhu ke 28 mUla guNoM ke sAtha rahanA hotA hai| pratimA, bimba, vigrh| ve karma paramANu jo AtmA ke zAMta AnaMda svarUpa ko vikRta karake, usameM krodha, ahaMkAra Adi kaSAya tathA rAgadveSa rUpa pariNati utpanna kara dete haiM, mohanIya karma kahalAte haiN| adhyAtma-dRSTi se jIva kI paramocca avasthA, jo karma apanI sthitipUrNa karake baMdha dazA ko naSTa kara letA hai aura Atma guNoM ko nirmala kara metA hai use moma kahate haiN| vItarAga yA vItarAgatA ke prati prazasta rAgAnubhUti, jinendra prabhu kA zraddhApUrvaka guNa smaraNa; isakA sthAyIbhAva zAnti (nirveda) hai| upAsanA, sevA, pada-pAna, guNa-saMkIrtana, aisA padha jisameM bhagavadbhakti ho| ho, ho; saMskRta kI bhU dhAtu kA nAzArtha (loT) mAkSa bhakti bhajana bhavabhava bhAvapUjA de, batadAkAra, dravyoM kA upayoga kie binA mana-hImana pUjA krnaa| sampadarzana, samyagjJAna tathA samyacAritra kA samIkaraNa vastutaH ralatraya kahalAtA hai| isake citavana se vyakti mokSa prApta kara sakatA hai| ekAgratA, ballInatA, sAmya kI avasthA, smaadhi| saya Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAMtika deva ( 380) devoM ko eka prakAra vizeSa lokAMtika kahalAtA hai| yaha samyaka dRSTi hote haiM tathA vairAgya kalyANa ke samaya tIrghakara ko sambodhana karane meM tatpara bacana gupti vaSaTkAra vrata zrAvaka ke chaha AvazyakoM meM se eka; tIrthakara-pratimA ko namana karanA, mana, vacana, kAya kI nirmalatA ke sAtha khar3e hokara yA baThakara cAra bAra zironati aura bAraha bAra AvartapUrvaka jinendra kA guNa smaraNa | bolane kI icchA ko rokanA arthAt AtmA meM lontaa| AkarSaNa, zikhAboja, AvAhana ke nimitta isakA upayoga hotA hai| deboddezaka tyAga-rUpa pUjA, yA yjny| zubha karma karanA aura azubha karma ko chor3anA brata hai athavA hiMsA, asatya, caurI, maithuna aura parigraha ina pAMca pApoM se bhAva pUrvaka virakta hone ko vrata kahate haiM vrata samyadarzana hone ke pazcAt hote hai aura Azika vItarAgatA rUpa nizcaya vrata sahita vyavahAra vrata hote haiN| deha, bimba, mUrti, eka zarIra chor3akara dUsare zarIra ko prApta karane ke lie jIva kA gamana / anuSThAna, pUjA-vidhi, niyama / vinaya, prArthanA, guNAnuvAda / kRtikarma, utkRSTa vinaya prakaTa karane ke kAraNa hI kRtikarma ko vinaya karma bhI kahA gayA hai| de. kRtikrm| pUjA kA upasaMhAra, bhArata iSTa deva, yA devoM kI bhakti pUrvaka vidAI, jinabimba kI mUlapITha para sthaapnaa| saMkleza pariNAmoM kA naSTa ho jAnA hI vItarAga kahalAtA hai, moha ke naSTa ho jAne para unaSTa vigraha vidhAna vinatI vinayakarma visarjana vItarAga Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedanIyakarma vaivAvRtya mAntipATha moSadharma saMnidhAna bhAvanA se nirvikAra Atma-svarUpa kA prakaTa honA hI botarAga hai| jinake kAraNa prANI ko sukha yA duHkha kA boSa hotA hai vedanIya karma kahalAte haiN| muniyoM, sAdhunoM kI sevA karanA hI yAvRtya hai| sarvabhUta-hita kAmanA, isameM zAntinAtha bhagavAna kA guNAnuvAda hotA hai aura vizva meM sarvatra zAnti ho yaha kAmanA rahatI hai, ise pUjA ke upAnta-pa bolate haiN| zucitA AtmA kA svabhAva hai, yaha svabhAva hI zauca. dharma kahalAtA hai| yaha vahI jinendra haiM, yaha vahI sumeru hai, yaha vahI siMhAsana hai, yaha vahI garodadhi-jala hai, 'maiM sAkSAta indra hU~"-isa kalpanA ke sAtha jina pratimA ke sammukha/nikaTa hone ko saMvidhAna kahate haiN| ke. saMnidhApana / samyak prakAra se niyantraNa karanA hI saMyama hai| jIva ke rAgAdika azubha pariNAmoM ke abhAva se karma vargaNAoM ke mAnava kA rukanA saMbara kahalAtA hai| vazvam, jItane kA upAdAna, jaya-upakaraNa / ise sarvatobhadra pUjA bhI kahate haiM jise mahAmukuTabana rAjAoM dvArA sampanna kiyA jAtA hai| banekAMtamayI vastu kA kathana karane kI paddhati sthAvAra hai, syAdvAda (sApemavAda) meM kathana ke tarIke, DaMga, yA bhaMga jo sAta-syAd asti, syAdanAsti, sthAva. asti-nAsti, syAd abaktabya, syAd asti baktavya, syAdanAsti avyaktavya, syAd asti-nAsti bavyaktabya hote hai, saptabhaMga kahate hai| apane svabhAva va guNaparyAyoM meM sthira rahane ko samaya saMnidhikaraNa saMyama saMvara saMboSa sacaturmukha pUjA saptabhaMga Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (32) samiti samavazaraNa satya . sarvatobhadra stuti stotra sthApanA yatnAcAra pUrvaka pravRtti ko samiti kahate haiM, IryA, bhASA, eSaNA, AdAna nikSepaNa, utsarga ye pAMca bheda samiti ke haiN| kevalajJAna prApta hone para upadeza ne kI sabhA jo devoM dvArA racita hotI hai jisameM sabhI zreNiyoM ke prANI ekatra hote haiN| adhyAtma mArga meM sva va para mahilA kI pradhAnatA hone se Atma hita-mita vacana ko satya kahA jAtA hai| de. caturmukha, scctumukh| zabdroM dvArA guNoM kA sNkiirtm| stutiyoM kA samUha, pUjya puruSoM kA guNAnuvAda / bastu kA jJAnakara usI rUpa meM sthApita karanA sthApanA hai; jala-kalazoM ke madhyavartI sthAna meM rakhe siMhAsana para jinabimba sthApita karane kI kriyA, abhiSeka ke nimitta jina-vima ko virAjamAna karanA / pRthvI apa Adi kAya ke ekendriya jIva apane sthAna para sthita rahane ke kAraNa athavA sthAvara nAmakarma ke udaya se sthAvara kahalAte haiM, ye jIva sUkSma va bAhara donoM prakAra ke hote hue sarvaloka meM pAye jAte haiN| anekAMtamayI vastu kA kathana karane kI pati kA nAma syAdvAda hai| Atma aura loka-kalyANa ke lie catuvizati tIrthaMkaroM kA maMgala smaraNa; kSemakalyANa/AzIrvAca/puNya Adi kA sUcaka avyaya / saadhiyaa| puSpAMjali bar3hAte samaya svasti maMgala par3hanA, yathA-- 'zrI vRSabho : svasti svasti zrI ajitaH' Adi / svayaM bAramA ke lie adhyayana karanA svAdhyAya hai, sada vacanoM kA adhyayana isakA lakSya hai| sthAvara syAdvAda svasti svastika svastipATha svAdhyAya Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAhA sAdhu siddha siddhapUjA siddhakSetra sihAsana solahakAraNa solahasvapna ( 383 ) zAnti bIja, sarvadarzI, agni-patnI, nAda zabda meM agni sammilita hai- ( na = prANa, da agni), paramparA se mantra svAhAkAra se rahita hotA hai jisake anta meM svAhAkAra hotA hai vaha vidyA hai, devodana se havi (dravya) car3hAnA | jo samyak darzana, jJAna se paripUrNa zuddha cAritrya ko sAdhate haiM, sarvajIvoM meM samabhAva ko prApta ho ve sAdhu kahalAte haiM / jinhoMne cAra aghAtiyA karmoM kA naSTa kara mokSa pA liyA hai, siddha kahate haiM / siddha parameSThI kI pUjA, siddhacakra pUjA / pA~ca kalyANakoM meM se mokSa kalyANaka jisa sthala, kSetra meM sampanna hotA hai usa kSetra ko siddhakSetra kahate haiM / mUlapITha se lAkara jisa Asana para jinabimba ko sthApita virAjamAna kiyA jAtA hai / bhAvanA puNya-pApa, rAga-virAga saMsAra va mokSa kA kAraNa hai, jIva ko kutsita bhAvanAoM kA tyAga kara uttama bhAvanAoM kA citana karanA cAhie, jinavANI meM solaha bhAvanAoM kA ullekha hai, ina bhAvanAoM kA citana siddha phala kA kAraNa hai, ataH ina bhAvanAoM ko solaha kAraNa kahA gayA hai / solaha svapna jainadharma meM pratIkAtmaka zabda hai / yahA~ tIrthakara jIva garbha meM Ane para tIrthaMkara kI ma solaha prakAra ke svapna dekhatI haiM, ye svapna isa prakAra haiM- hAthI, bala, siMha, puSpamAlA, lakSmI, pUrNacandra, sUrya, yugala kalaza, yugala machalI, sarovara, samudra, siMhAsana, devavimAna, nAgendra bhavana, ratnarAzi, agni; yaha svapna mahatvapUrNa hai tathA jIva ke tIrthaMkara hone kI bhaviSya vANI karate haiM / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnAvaraNI aNupratI sambanTi ho jAyaka kahate haiN| lkssmiibiic| karma paramANa jinase bAtmAnasvarUpa para bAvaraNa ho jAtA hai arthAta bAlamAnI vidyalAI detA hai use zAmAbaranI karma khii| prANa, ajapA, haM-zvAsa lene ke samaya kI dhvani, sa:-zvAsa chor3ane ke samaya ko ni, ina donoM kA ayaM 'so aham' yA maham saH humA, pratyeka vyakti dina-rAta meM 21600 sAsa letA hai, yAnI ajapA jApa karatA hai| mAyA bIja, mantrarAja, hrIMkAra ko 24 tIrthakaroM kI zakti se samanvita mAnA jyA hai, samastA, zivA, sarvatomaya, saMvaimantramaya, sicApa, isIlie "oM hrI namaH" ko mantrAbhirAja kahA gayA hai, ise 'AtmabIja' bhI kahA gayA hai, bata: isakA upAMzu mApa karanA caahie| DOOOD Page #378 -------------------------------------------------------------------------- _