Book Title: Chitta Samadhi Jain Yog
Author(s): Tulsi Acharya, Mahapragna Acharya
Publisher: Jain Vishva Bharati
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003671/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jaina yoga vAcanApramukha AcArya tulasI sampAdaka DaoN0 nathamala TATiyA nidezaka yuvAcArya mahAprajJa jaina vizva bhAratI prakAzana 1986 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jaina yoga vAcanApramukha AcArya tulasI sampAdaka DaoN0 nathamala TATiyA nidezaka yuvAcArya mahAprajJa jaina vizva bhAratI prakAzana 1986 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : zrIcanda baiMgAnI, mantrI, jaina vizva bhAratI, lADanUM-341306 prakAzana varSa : san 1686 I0 mUlya : pacIsa rupaye mudraka : jaina vizva bhAratI mudraNAlaya, lADanUM (rAjasthAna) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO AzIrvacana sAdhanA kA prayojana hai-citta-samAdhi / citta kI do avasthAeM hotI haiMCo) samAhita aura asamAhita / rAga-dveSa yA priya-apriya saMvedana citta ko asamAhita kara detA hai / vItarAga-dazA kI anubhUti meM citta samAhita rahatA hai / jaina-yoga meM citta ko samAhita karane kI aneka paddhatiyAM nirdiSTa haiM / una paddhatiyoM kA vidhivat varNana karane vAle grantha kAla ke antarAla meM nimagna ho gae / 'samAdhi-zataka' aura 'kAyotsarga-zataka' jaise virala grantha bace hue haiM / Agama sUtroM meM dhyAna-paddhati ke prakIrNa bIja upalabdha haiM / jaina yoga ke snAtakottara adhyayana ke lie hamane AgamoM ke vikIrNa sthaloM kA cayana kara dvivarSIya pAThyakrama taiyAra kiyaa| prastuta pustaka meM vaha upalabdha hai / jaina yoga ke adhyetAoM ko isameM nayI dRSTi prApta hogI / thAmalA (udayapura) dinAMka : 16 janavarI, 1986 yuvAcArya mahAprajJa Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya jaina yoga se sambandhita kaI mahattvapUrNa grantha jaina vizva bhAratI dvArA prakAzita kie jA cuke haiM, parantu unakI racanA prekSA-dhyAna kI vyAkhyA ke rUpa meM kI gaI thii| lambe samaya se snAtakottara adhyayanArtha eka pratinidhi grantha kI AvazyakatA pratIta ho rahI thI jisameM eka hI sthAna para jijJAsuoM ko jaina sAdhanA viSayaka upAdeya sAmagrI upalabdha ho sake / isa dRSTi se paramazraddheya yuvAcArya zrI mahAprajJa ke nidezana meM pAThya-vastu kA cayana kiyA gayA, jise samaNI kusumaprajJA evaM suzrI niraMjanA dvArA zuddha rUpa meM likhavAyA gyaa| vahI sAmagrI "citta samAdhi : jaina yoga' nAmaka grantha ke rUpa meM isa saMsthA dvArA prakAza meM lAI jA rahI hai| isake prakAzana se jaina sAdhanA se sambandhita atyanta mahattva kI sAmagrI kA eka saMkalana tattva-jijJAsuoM ko sulabha hogA aura sAdhanA ke kaI nadaghATita AyAma prakAza meM aaeNge| isa grantha meM samAviSTa avataraNa zAstroM kI gaharAI se khoja nikAle gae haiM jo vidvAnoM ke lie mananIya tathya prastuta karate haiM / yahI isa prakAzana kA lakSya hai aura yahI isakI upalabdhi hai / ___ yaha saMkalana jJAna-pipAsu sAdhakoM ko sAdhanA ke siddhAMtAtmaka evaM prayogAtmaka svarUpa kI jhAMkI pradAna karane meM sakSama hogA, aisA hamArA sudRr3ha vizvAsa hai / lADanUM (rAjasthAna) dinAMka-1 mArca, 1986 zrIcaMda baiMgAnI maMtrI jaina vizva bhAratI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya "cittasamAdhi : jainayoga" meM eka aise pAThyakrama kA saMyojana kiyA gayA hai jisase jaina sAdhanA paddhati ke kaI mahattvapUrNa praznoM para prakAza prApta ho jAtA hai / jaina Agamika granthoM meM yoga viSayaka sAmagrI yatra-tatra prakIrNaka rUpa se prApta hotI hai| sAdhAraNa vidyArthI ke liye isa sAmagrI ko pahacAnanA duSkara hai| isalie prAthamika rUpa se yaha sAmagrI cayanita kI gaI hai| lagabhaga pratyeka pATha-saMgraha ke aMta meM vistRta TippaNa die gae haiM, jo kaI aspaSTa viSayoM ko spaSTa karate haiN| isa saMkalana meM kula 12 granthoM se pATha saMgRhIta kie gae haiM / jaina granthoM ke atirikta 'haThayoga pradIpikA' kA sampUrNa pATha mudrita kiyA gayA hai| AyAro se prekSAdhyAna, aparigraha, ahiMsA, dhyAnAsana, samAdhimaraNa Adi viSayoM para pATha saMkalita kie gae haiM tathA una para 63 TippaNa likhe gae haiN| prekSA-dhyAna eka navIna viSaya hai jisa ora vidvAnoM kA dhyAna vizeSa rUpa se AkRSTa huA hai| isa prasaMga meM eka pATha vizeSa mahattvapUrNa hai jo isa prakAra hai-'AyatacakkhU logavipassI logassa ahobhAgaM jANai, uDDhaM bhAgaM jANai, tiriyaM bhAgaM jANai, saMdhi viittA iha macciehiM, esa vIre pasaMsie je baddhe paDimoyae ! jahA aMto tahA bAhiM, jahA bAhiM tahA aMto, aMto aMto pUi dehaMtarANi pAsai puDho vi savaMtAI paMDie pddilehe|" isameM azuci bhAvanA ko batAte hue vairAgya-sAdhanA kA mArga spaSTa kiyA gayA hai| vairAgya kI vRddhi ke sAtha-sAtha AtmAnubhUti kA vikAsa hotA hai evaM sAdhaka kramazaH nirvANapatha para agrasara hotA hai| prAcIna bhAratIya sAdhanA kA yaha eka gaMbhIra sUtra hai / AcArAMga ke antargata dhutavAda kA eka vizeSa sthAna hai / prAcIna bauddha sAhitya meM bhI dhuta para vizeSa carcA pAyI jAtI hai / dhuta sAdhanA ko atyanta utkRSTa sthAna prApta thA, jisakA AcaraNa sAdhAraNa sAdhaka ke liye anivArya nahIM mAnA jAtA thA / samAdhimaraNa para saMkalita pATha bhI vizeSa mananIya haiN| ThANaM jainadarzana kA eka vizvakoSa hai| isase aneka pATha saMgRhIta kie gae haiN| cittasamAdhi kI dRSTi se 10 zIrSakoM meM ThANaM se pATha saMkalita hue haiN| asamAdhi ke prabhava-sthAna, samAdhi ke vighna, samAdhi ke mArga evaM samAdhi ke phaloM kI carcA dasa vibhAgoM meM kI gayI hai / ThANaM meM kaI bikhare hue viSayoM ko zIrSakoM ke mAdhyama se spaSTa kiyA gayA hai| udAharaNArtha-cittasamAdhi ke vighna ke antargata mUrchA, pramAda bhayasthAna, ajJAna, moha, rAga, kAmaguNa evaM Asrava se saMbaMdhita pATha ekatrita kie gae haiN| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI prakAra cittasamAdhi mArga se saMbaMdhita 14 zIrSaka cune gae haiM, jo isa prakAra haiMabhyutthAna, anuzAsana, darzana, dRSTi, jJAna, paMcajJAna, matijJAna, zarIra, vANI, mana, kSayaupazama, sukha, sattva evaM bala / isI prakAra indriyAtIta cetanA, munidharma, atIndriya jJAna Adi viSayoM para pATha saMkalita kie gae haiM / ___ThANaM kA yaha pAThyakrama viSayoM kI dRSTi se jijJAsuoM ke lie kAphI upayogI siddha hogaa| uparyukta AgamoM ke atirikta 'uttarajjhayaNANi' se bhI cAra adhyayana mudrita kie gae haiM, jo AdhyAtmika sAdhanA para maulika prakAza DAlate haiN| ina adhyayanoM meM 'sammatta-parakkame kA bhI samAveza kiyA gayA hai| isa adhyayana ko jaina sAdhanA mArga kA zreSTha patha-pradarzaka mAnA jA sakatA hai| pariziSTa meM mokkhapAhuDa, samayasAra, mano'nuzAsana tathA haThayogapradIpikA kA cayana kiyA gayA hai| ina para TippaNa nahIM likhe gae haiM / sUyagaDo, bhagavaI, praznavyAkaraNa tathA dazAzrutaskaMdha ke pATha bhI saMgRhIta haiM, jinapara TippaNa bhI likhe gae haiN| ___isa pAThyakrama ko aura adhika samRddha banAne kI yojanA hai| jaina sAdhanA paddhati ke viSaya meM siddhasena divAkara, jinabhadragaNI kSamAzramaNa, haribhadra, hemacandrAcArya, zubhacandra evaM yazovijayajI kA sAhitya upalabdha hai / prastuta pAThyakrama meM Agamika granthoM ke samAveza ke krama meM kucha vyatikrama huA hai / yaha sAmagrI vibhinna staroM meM saMgRhIta kI gayI thI, ataH kahIM-kahIM kramabaddhatA meM sAmaMjasya nahIM ho pAyA hai| pAThakavRnda isa saMgraha kA upayoga isa bAta ko dhyAna meM rakhakara hI kreNge| sAmagrI ke viSayoM meM kAphI vividhatA hai jo jaina sAhitya kI samRddhi kA dyotaka ___ yaha pAThyakrama paramazraddheya yuvAcAryazrI mahAprajJa ke nirdezana meM samaNI kusumaprajJA evaM suzrI niraMjanA jaina ne saMkalita kiyA hai / isa dizA meM yaha pahalA prayatna hai / jaina AgamoM meM dhyAna sAdhanA ke tattvoM ko ekatra karane kA zAyada yaha pahalA prayAsa hai / isakI apUrNatA ko dUra karane ke lie paripUraka pAThyakrama nirmANa kI hamArI yojanA hai / jaina sAdhanA kA sarvAMgINa adhyayana apekSita hai, jisakI pUrti aise hI pAThyakramoM se ho skegii| jaina vizva bhAratI, lADanUM dinAMka 14 navambara, 1985 mathamala TATiyA nidezaka Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. AyAro : apramAda, supta o * prekSA dhyAna 1, 0 samatvadarzana, pramAda aura jAgRta 20 kAma aura artha, brahmacarya 3, aparigraha 4, * satya, sukha-dukha, ahiMsA 5, 0 Asrava, saMvara, karmavAda 6, zarIra, jijIviSA, muni, AhAra 7, 0 asvAda, AjJA, AcArya, anuprekSA, dhutavAda, dhyAnAsana 8, 0 ekAkI sAdhanA, samAdhimaraNa & 0 sAmUhika sAdhanA, 0 TippaNa (1 se 63 taka ) 2. ThANaM : * citta-asamAdhi kA valaya 0 0 saMsAra cakra, kaSAya, krodha - utpatti 27, 0 saMjJA, AyuSya-baMdha ke kAraNa, pUrNajIvana aura akAlamRtyu 32 o anukramaNikA * citta-samAdhi ke vighna mUrcchA, pramAda, bhayasthAna, ajJAna, moha, roga, kAmaguNa, Asrava 34 * citta-samAdhi kA mArga 0 O 0 karma 30, O 26 - 111 26 paryupAsanA, abhyutthAna, anuzAsana 36, 0 darzana 37, dRSTi, jJAna, pAMca jJAna 38, matijJAna, zarIra 36 vANI, mana, kSaya-upazama, sukha, sattva, bala 40 0 indriyAtIta cetanA ke sUtra - 1 * ArAdhanA, praNidhAna, saMvara, indriya aura mana kA saMvara, saMyama 42, 0 nivRtti, gupti, dharma, daza-dharma, akiJcanatA 43 0 indriyAtIta cetanA ke sUtra - 2 * AhAra, Asana, supta - jAgRta 45, 0 pratikramaNa, pratisaMlInatA, prAyazcitta, vinaya, sevA 46, 0 svAdhyAya, dhyAna 47, 0 lezyA 45 1-25 M 33 35 41 44 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) 46 58 0 muni-dharma 0 svAkhyAta, priyadharma aura dRr3hadharma, veSa aura dharma, mahAvrata, duHkha-zayyA 50, 0 sukha-zayyA 51, 0 sahiSNutA kA Alambana 52, 0 manoratha, sAdhanA kA tAratamya 53, * pratimA, AtmavAn-anAtmavAn, zastra, kathA 54, * Atma-rakSaka, samAdhimaraNa, niryANamArga 55, 0 aMta- kriyA, chadmastha aura kevalI 56 . 0 atIndriya-jJAna . . 0 atIndriya-jJAna, kRza aura dRr3ha atIndriya-jJAna, cakSumAn 56, 0 avadhijJAna ruka jAtA hai 60, 0 dezataH sarvataH 61 0 labdhi aura Rddhi saMbhinnazrotolabdhi, tejolabdhi, vikriyA 64 0 gRhastha-dharma saMkalpa, AzvAsa, aNuvrata 66, 0 sAdhanA kA tAratamya 67 o AcArya 0 AcArya kI arhatA, AcArya, gaNa kI Rddhi, pAMca vyavahAra 66, 0 dizAbodha, duSpratikAra 70 0 TippaNa (1 se 70 taka) 3. uttarajjhayaNANi: 113-180 * cauvisaimaM ajjhayaNaM : pavayaNa-mAyA 0 egUNatIsaimaM ajjhayaNaM : sammatta-parakkame * tIsaimaM ajjhayaNaM : tavamaggagaI 124 0 battIsaimaM ajjhayaNaM : pamAyaTThANaM 127 0 TippaNa (1 se 70 taka) 134 4. pariziSTa : 1181-226 0 mokkhapAhuDa 0 samayasAra (prathama adhikAra) 186 0 haThayogapradIpikA 164 0 manonuzAsanam 223 5. sUyagaDo: 230-243 0 saMvara, dhyAna aura kAyotsarga, bhAvanA, anityAnuprekSA, Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 (6) samatA, ahiMsA 230, 0 AtmAnuzAsana, vIrya 231, * zarIra, nidrA 232 0 TippaNa (1 se 28 taka) 6. samavAo: 244-246 0 battIsa yoga-saMgraha 244 7. bhagavaI: 247-263 0 ATha AtmA, jIva ke madhya pradeza aura bandha, AtmA aura zarIra 247, 0 AtmA aura bhASA, AtmA aura mana 248, 0 saMjJA, kAmabhoga 246, 0 jarA aura zoka, vedanA aura nirjarA 250, 0 supta aura jAgRta, buddhi apaudgalika hai 251, 0 Atmazakti apodgalika hai, caMcalatA, kriyA aura akriyA 252, zailezI, sUryarazmi 253, 0 sAdhanA aura tejolezyA, caturdazapUrvI 254, 0 labdhi aura bhAvitAtmA 255, 0 kevalI 261, 0 tejolezyA 262 8. praznadhyAkaraNa : 264-272 0 ahiMsA 265, 0 satya 266, 0 asteya 267, 0 brahmacarya 268, 0 aparigraha 270 6. dazAzrutaskandha : 273-276 0 cittasamAdhi 273 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AyAro prekSA-dhyAna AyatacakkhU loga-vipassI logassa aho bhAgaM jANai, uDDhaM bhAgaM jANai, tiriyaM bhAgaM jANai / / 2/125 aNNahA NaM pAsae pariharejjA / ' 2/118 esa magge AriehiM paveie / 2/116 jahettha kusale NovaliMpijjAsi tti bemi / 2/120 je aNaNNadaMsI, se aNaNNArAme, je aNaNNArAme, se aNaN gadaMsI / 2/173 je imassa viggahassa ayaM khaNetti mannesI / / 5/21 jassime sadA ya rUvA ya gaMdhA ya rasA ya phAsA ya abhisamannAgayA bhavaMti, se prAyavaM nANavaM veyavaM dhammavaMbaMbhavaM / 3/4 tamhA tivijjo paramaMti NacvA, pAyaMkadaMsI Na kareti pAvaM / 3/33 aggaM ca mUlaM ca vigica dhIre / ' 3/34 esa maraNA pamuccai / 3/36 se hu diTThapahe mugI / 3,37 loyaMsI paramadaMsI vivittajIvI ubasaMte, samite sahite sayA jae kAlakhI prive| 3/38 Agati gatiM pariNAya, dohiM vi aMhiM pradispamANe / se Na chijjai Na bhijjai Na Dajmai, Na hammai kaMcaNaM savaloe / 3/58 avareNa pudhvaM Na saraMti ege, kimassatItaM ? kiM vAgamissaM ? bhAsaMti ege iha mANavA u, jamassatItaM prAgamissaM / 10 3/56 NAtItamaTThaNa ya prAgamissa, aLaM niyacchaMti tahAgayA u / vidhata-kappe eyANupassI, NijjhosaittA khavage mahesI / 11 3/60 kA araI ? ke ANaMde ? etthaMpi aggahe care / savva hAsaM pariccajja, AlINa-gutto parivvae / / 3/61 kimatthi uvAhI pAsagassa Na vijjai ? Natthi / -tti bemi / 3/87 etadevegesi mahabbhayaM bhavati, logavittaM ca NaM uvehAe / 12 5/32 ee saMge avijANato / 5/33 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5/50 se hue saMviddhapa muNI, aNNahA logamuvehamANe / 3 5 / viNi kaTTu, pariNAe / 6 / 68 tamhA saMgati pAsa 114 6 / 108 purisA ! prattANameva prabhiNigijbha, evaM dukkhA pamokkhasi / 15 3/64 virayaM bhikkhu rIyaMtaM, cirarAtosiyaM, aratI tattha kiM vidhArae ?16 6/70 saMdhemANe samuTThie / 17 6/71 aTTA vitA aduvA pamattA 4 / 14 je mahaM bahiNe / 5/112 uddeto pAsa tthi / 2/73 samatva darzana araiM uTTe se mehAvI 118 2 / 27 khasi mukke / 2 / 28 soccA vaI mehAvI, paMDiyANaM NisAmiyA / samiyA dhamme, Ariehi pavedite / 5 / 40 saMdhi samuppehamANassa egAyataNa - rayassa iha vippamukkassa, Natthi magge virayassa i bemi / 15/30 pramAda aura apramAda saMti-maraNaM saMpehAe, bheuradhammaM saMpehAe / 2 / 66 etthovara taM jhosamANe 'ayaM saMdhI' ti pradakkhu 120 5 / 20 riehiM pavedite / 5 / 22 esa magge uTTie No pamAyae / 5 / 23 evaM se appamAeNaM, vivegaM kiTTati veyavI / 5 / 74 saMdhi logassa jANittA 121 3 / 51 savvato pamattassa bhayaM savvato appamattassa natthi bhayaM / 3 / 75 kaTTu evaM vijANAM, bitiyA maMdassa bAlayA 5 / 11 supta jAgRta suttA muNI sayA, muNiNo sathA jAgaraMti / 22 3/1 loyasi jANa ahiyAya dukkhaM / 3 / 2 pAsiya Aure pANe appamatto parivvae 128 3 / 11 citta-samAdhi : jaina yoga prAraMbhajaM dukkhamiNaM tti NaccA / 3 / 13 uvehamANo sadda-rUvesu, aMjU, mArAbhisaMkI maraNA pamuccati / 3 / 15 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AyAro kAma aura artha kAmA duratikamA / 2/121 jIviyaM duSpavihaNaM / 2/122 kAmakAmI khalu purise / 2 / 123 se soyati jUrati tippati piDDati paritappati / 2 / 124 zrAyatacakkhU loga - vipassI logassa graho bhAgaM jANai, uDDhaM bhAgaM jANai, tiriyaM bhAgaM jANai 124 2 / 125 for parimANe 125 2 / 126 jahA aMta tahA bAhiM, jahA bAhi tahA to | 26 272/126 to to dehaMtarANi pAsati puDhovi savaMtAI 1272/130 paMDie paDilehAe / 2/131 se maimaM pariNAya, mAya hu lAlaM paccAsI / 2 / 132 mA tesu tiricchamappANamAvAtae / 2 / 133 kAkase khalu prayaM purise, bahumAI, kaDe mUDhe puNo taM karei lobhaM / 282 / 134 veraM vaDDheti prappaNI | 2/135 jamiNaM parikahijjai, imassa ceva paDivUhaNayAe / 12/136 amarAyai mahAsaDDhI | 30 2 / 137 pariNNAe kaMdati / 2/136 aNNA NaM pAsa pariharejjA | 32 2 / 118 lobhaM pralobheNa dugaMchamANe, laddhe kAme nAbhigAi / 2 / 36 viNaittu lobhaM nikkhamma, esa kamme jANati - pAsati / 2/37 kUrANi kammANi bAle pakuvvamANe, teNa dukkheNa mUDhe vippariyAsuvei / 5/6 brahmacarya se pabhUyasI pabhUyapariNNANe uvasaMte samie sahite sayA appANaM / 5/75 kimesa jaNo karissati ? 5 / 76 esa se paramArAmo, jAno logammi itthI 35 5/77 muNiNA hu etaM paveditaM, ubbA hijjamANe gAmadhammehiM / 5 / 78 avi NibbalAsa 136 5/76 avi zromoyariyaM kujjA 137 5/80 avi uDDhaThANaM ThAijjA 133 5/81 avi gAmANugAmaM dRijjejjA 139 5/82 3 jae daThThe vippaDivedeti Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 avi zrAhAraM vocchidejjA / 405/83 vi ca itthI maNaM 141 5 / 84 puvvaM daMDA pacchA phAsA, puvvaM phAsA pacchA daMDA / 5/85 iccete kalahAsaMgakarA bhavaMti / paDilehAe prAgamettA prANavejjA praNAsevaNAe tti bema | 5 / 86 se No kAhie No pAsaNie No saMpasArae No mamAe No kayakirie vaigutte jhappa saMDe parivajjae sadA pAvaM / 5 / 87 bhogAmeva praNusoyaMti / 2 / 76 AsaM ca chaMdaM ca vigiMca dhIre / 2 / 86 tumaM ceva taM sallamAhaTTu / 2 / 87 jeNa siyA teNa No siyA / 2 / 88 iNameva NAvabujjhaMti, je jaNA mohapAuDA | 2 / 86 thIbhi loe pavvahie / 2 / 60 satataM mUDhe dhammaM NAbhijANai / 2 / 93 udAhuvIre-- appamAdo mahAmohe / 2 / 14 alaM kusalassa pamANaM / 2 / 65 alaM te eehiM / 2 / 68 citta-samAdhi : jaina yoga aparigraha jIviyaM puDho piyaM ihamegesi mANavANaM, khetta-vatthu mamAyamANANaM / 2/57 prAtaM vittaM maNikuMDalaM saha hiraNNe, itthiyAtra parigijjha tattheva rattA / 2 / 58 ettha tavovA, damo vA, niyamo vA dissati / 2 / 56 saMpUrNa bAle jIvikAme lAlappamANe mRDhe vipariyAsuvei | 2 / 60 se tattha gaDhie ciTThai, bhoyaNAe / 2 / 66 to se egayA viparisi saMbhUyaM mahovagaraNaM bhavai / 2 / 67 pise egayA dAyAyA vibhayaMti, pradattahAro vA se avaharati, rAyANo vA se vilupati, sati vA se, viNassati vA se, agAradAheNa vA se Dajjhai / 2 / 68 iti se parassa aTThAe kUrAI kammAI bAle pakuvvamANe teNa dukkheNa mUDhe vippariyAsuvei 142 2 / 66 etadevegesi mahabbhayaM bhavati, logavittaM ca NaM uvehAe | 13 5 / 32 ee saMge pravijANato / 5 / 33 subuddhaM sUvaNIyaM ti NaccA, purisA ! paramacakkhU ! viparakkamA / 5 / 34 ete caiva baMbhaceraM ti bemi 144 5 / 35 cAvaMtI ke prAvaMtI loyaMsi zrapariggahAvaMtI, eesu ceva apariggahAvaMtI 5/36 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAyAro satya saccasi dhiti kuvvaha / 3/40 purisA ! saccameva samabhijANAhi / 3/65 etthovarae mehAvI savvaM pAva-kammaM jhoseti / 3/41 uvehamANo aNuvehamANaM bUyA 'uvehAhi samiyAe' / 5/67 sahie dukkhamattAai puTTho No jhaMjhAe / 3/66 saMsayaM parijANato, saMsAre pariNNAte bhavati, saMsayaM aparijANato, saMsAre apariNNAte bhavati / 5/6 sukha-duHkha jANittu dukkhaM pattayaM sAyaM / 5/24 puDho chaMdA iha mANavA, puDho dukkhaM paveditaM / 5/25 se avihiMsamANe aNavayamANe, puTTho phAse vippaNollae / 5/26 ahiMsA AvaMtI keAvaMtI loyaMsi aNAraMbhajIvI, etesu ceva maNAraMbhajIvI / 5/16 aho ya rAmro ya jayamANe, vIre sayA aagypnnnnaanne| pamatte bahiyA pAsa, appamatte sayA parakkamejjAsi / --tti bemi / 4/11 je pAsavA te parissavA, je parissavA te prAsavA, je aNAsavA te aparissavA, je aparissavA te aNAsavAee pae saMbujjhamANe, loyaM ca prANAe abhisameccA puDho paveiyaM / 4/12 AghAi NANI iha mANavANaM saMsArapaDivannANaM saMbujjhamANANaM viNNANapattANaM / 4/13 tumaMsi nAma sacceva jaM 'haMtavvaM' ti mannasi, tumaMsi nAma sacceva jaM 'ajjAveyavvaM' ti mannasi, tumaMsi nAma sacceva jaM 'paritAveyavvaM' ti mannasi, tumaMsi nAma sacceva jaM parighetavvaM' ti mannasi / tumaMsi nAma sacceva jaM 'uddaveyavvaM' ti mannasi / / 5 5/101 NijjhAittA paDile hittA patteyaM pariNivvANaM / 46 1/121 savvesiM pANANaM, savvesi bhUyANaM, savvesi jIvANaM, savvesi sattANaM assAyaM apariNivvANaM mahabbhayaM dukkhaM ti bemi / 47 1/122 tattha je te pAriyA, te evaM vayAsI-se duddiThaM ca bhe, dussuyaM ca bhe, dummayaM ca bhe, Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jaina yoga duviNNAyaM ca bhe, uDDhaM ahaM tiriyaM disAsu savvato duppaDile hiyaM ca bhe, jaNaM tubhe evamAikkhaha, evaM bhAsaha, evaM parUveha, evaM paNNaveha-''savve pANA savve bhUyA savve jIvA savve sattA haMtavvA, ajjAveyavvA, parighetavvA, pariyAveyavvA, uddaveyavvA / ettha vi jANaha Natthittha doso|' 4/22 vayaM puNa evamAikkhAmo, evaM bhAsAmo, evaM parUbemo, evaM paNNavemo-savve pANA savve bhUyA savve jIvA savve sattA Na haMtavvA, Na ajjAveyavvA, Na parighetavvA, Na pariyAveyavvA Na uhaveyavvA ettha vi jANaha Natthittha doso"| 4/23 AriyavayaNameyaM / 4/24 puvvaM nikAya samayaM patteyaM pucchissAmo-haMbho pAvAduyA ! kiM bhe sAyaM dukkhaM udAhu asAyaM ? 4/25 samiyA paDivanne yAvi evaM bUyA-savvesi pANANaM savvesiM bhUyANaM savvesi jIvANaM savvesiM sattANaM asAyaM apariNivvANaM mahabbhayaM dukkhaM / -ti bemi / 4/26 prAnava apariNNAya-kamme khalu ayaM purise jo imAno disApro vA aNu disAno vA aNusaMcarai, savvAno disAmo savvApro aNudisAno saheti, aNegarUvAro joNIao saMdhei, virUvarUve phAse ya paDisaMvedei / 48 1/8 tattha khalu bhagavayA pariNNA paveiyA / 1/6 imassa ceva jIviyassa, parivaMdaNa-mANaNa-pUyaNAe, jAI-maraNa-moyaNAe, dukkhapaDighAyaheuM / 49 1/10 saMvara eyAvaMti savvAvaMti logasi kamma-samAraMbhA parijANiyavvA bhavaMti 150 1/7 laddhA huratthA paDilehAe AgamittA ANavijjA praNAsevaNayAe / -tti bemi 5/12 karmavAda kammuNA uvAhI jAyai / 51 3/16 kammaM ca paDilehAe / 3/20 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AyAro pati kammaM pariNNAya, savvaso se Na hiMsati / saMjamati No pagabbhati / 5/51 zarIra je asattA pAvehiM kammehiM, udAhu te pAyaMkA phusaMti / iti udAhu vIre "te phAse puTTho hiyAsae" / 5/28 se puvvaM peyaM pacchA peyaM bheura-dhamma, viddhaMsaNa-dhamma, adhuvaM, aNitiyaM, asAsayaM, cayAvacaiyaM, vipariNAma-dhamma, pAsaha evaM rUvaM / 5/26 pAsaha ege rUvesu giddhe pariNijjamANe / 5/13 AhArovacayA dehA, parisaha-pabhaMgurA / 8/35 jijIviSA tato se egayA viparisiTTha saMbhUyaM mahovagaraNaM bhavati / 2/83 se pAsati phusiyamiva, kusagge paNunna NivatitaM vAteritaM / evaM bAlassa jIviyaM, maMdassa avijANo / 5/5 Natthi kAlassa NAgamo / 2/62 muni dharmavit paNNANehiM pariyANai loyaM, muNIti vacce, dhammaviutti aMjU / 3/5 prAtmavAn jJAnI pAvaTTasoe saMgamabhijANati / 3/6 sIprosiNaccAI se niggaMthe arai-rai-sahe pharusiyaM No vedeti / 53 3/7 jIvanacaryA prAvIlae pavIlae nippIlae jahittA puvasaMjogaM, hiccA uvasamaM / 4/40 tamhA avimaNe vIre sArae samie sahite sayA jae / 4/41 duraNucaro maggo vIrANaM aNiyaTTagAmINaM / 4/42 vigica masa-soNiyaM / 56 4/43 municaryA soccA vaI mehAvI, paMDiyANaM NisAmiyA / rAmiyAe dhamme, pAriehiM pavedite / 5/40 AhAra laddhaM pAhAre aNagAre mAyaM jANejjA, se jaheyaM bhagavayA paveiyaM / 2/113 pAsahege savvidiehiM parigilAyamANehiM / 57 8/36 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ g oe dayaM dayai 158 8 / 37 asvAda bhikkhU vA bhikkhuNI vA asaNaM vAmA hayA dAhiNaM hRNuyaM haNuyaM No saMcArejjA prAsAemANe, se praNAsAyamANe / 8/101 lAghaviyaM AgamamANe / 8 / 102 tave se abhisamannAgae bhavai / 8 / 103 jameyaM bhagavatA paveiyaM, tameva mabhijANiyA / 8 / 104 vA pANaM vA khAimaM vA sAimaM saMcArejjA AsAemANa, dAhiNA zrAjJA NANAe ege sovaTThANA, ANAe ege nisvadvANA / 5 / 107 etaM te mA hou / 5 / 108 eyaM kusalassa daMsaNaM / 5 / 106 taTThIe tammuktI tappurakkAre tassaNNI tannivesaNe / 5 / 110 AcArya zrabhisameccA savvato savvattAe, samattameva se bemi taM jahA, viharae paDipuNe, ciTThai samaMsi bhome / vasaMtarae sArakkhamANe se ciTThati soyamajjha gae 159 5 / 86 jahA se dIve saMdINe, evaM se dhamme prAyariya-padesie / 0 6 / 72 aNavakakhamANA praNativAemANA daiyA mehAviNo paMDiyA / 6 / 73 evaM tesi bhagavatra aNuTThANe jahA se diyA-poe 6 / 74 anuprekSA jutimassa aNe uvavAyaM cavaNaM ca NaccA 11 8 / 34 citta-samAdhi : jaina yoga dhyAnAsana vibhAti se mahAvIre, grAsaNatthe kukkue jhANaM / uDDhamahe tiriyaM ca pehamANe samAhimapaDiNNe / / 6/4/14 dhutavAda evaM tesi mahAvIrANaM cirarAI puvvAiM vAsANi rIyamANANaM daviyANaM pAsa hisi / 6 / 66 gayapaNNANA kisA bAhA bhavaMti, payaNue ya maMsasoNie / 6/67 vA zrAhAremANe No vA haNuyAo vAmaM Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AyAro sAmUhika sAdhanA saMbAhA bahave bhujjo-bhujjo duratikkamA ajANato apAsato / 5/65 eyaM te mA hou / 5/66 eyaM kusalassa daMsaNaM / 5/67 taddiTThIe tammottIe tappurakkAre tassaNNI tannivesaNe / 5/68 ihamegesi egacariyA bhavati-se bahukohe bahumANe bahumAe bahulohe bahurae bahunaDe bahusaDhe bahusaMkappe, pAsavasakkI paliucchanne, uTThiyavAyaM pavayamANe "mA me kei adakkhU" aNNANa-pamAya-doseNaM, sayayaM mUDhe dhamma NAbhijANai / 5/17 ekAkI sAdhanA moheNa gabbhaM maraNAti eti / 57 gAmANagAmaM dUijjamANassa dujjAta dupparakkataM bhavati aviyattasrA bhikkhunno|73 5/62 unnayamANe ya Nare, mahatA moheNa mujjhati / 5/64 samAdhimaraNa kAyassa vinovAe, esa saMgAmasIse viyaahie| se hu pAraMgame muNI, avi hammamANe phala gAvayaTThi, kAlovaNIte kaMkhejja kAlaM, jAva sarIrabheu / -tti bemi 6/112 jassa NaM bhikkhussa evaM bhavati---se gilAni ca khalu ahaM imammi samae imaM sarIragaM aNupuvveNa pariyahita !, se prANupuvveNaM grAhAraM saMvaTejjA, prANupubveNaM, pAhAraM saMvaTTettA, kasAe payaNue kiccA samAhiacce phalagAvayaTThI, uTThAya bhikkhU abhiNivvuDacce / 8/125 TippaNa--1 1. citta ko kAma-vAsanA se mukta karane kA pahalA pAlambana hai---loka darzana / (1) loka kA artha hai ---bhogya vastu yA viSaya / zarIra bhogya vastu hai| usake tIna bhAga haiM-- (1) adho bhAga-----nAbhi se nIce, (2) Urdhva bhAga-nAbhi se Upara, (3) tiryag bhAga---nAbhi-sthAna / prakArAntara se usake tIna bhAga ye haiM--- (1) adho bhAga--prAMkha kAgaDDhA, gale kA gaDDhA, mukha ke bIca kA bhAga / (2) Urdhva bhAga---ghuTanA, chAtI, lalATa, ubhare hue bhAga / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jaina yoga (3) tiryag bhAga-samatala bhAga / sAdhaka dekhe--zarIra ke adho bhAga meM srota hai, Urdhva bhAga meM srota haiM aura madhya bhAga meM srota hai-nAbhi hai| milAiye 5/117. zarIra ko samagra dRSTi se dekhane kI sAdhanA-paddhati bahuta mahattvapUrNa rahI hai / prastuta sUtra meM usI zarIra-vipazyanA kA nirdeza hai| ise samajhane ke lie "vizuddhimagga" chaTThA pariccheda paThanIya hai / (vizuddhimagga, bhAga 1, pR0 160-175) / 2. prastuta sUtra kI vyAkhyA kA dUsarA naya hai dIrghadarzI sAdhaka dekhatA hai-loka kA adho bhAga viSaya-vAsanA meM grAsakta hokara zoka Adi se pIr3ita hai| loka kA Urdhva bhAga bhI viSaya-vAsanA meM pAsakta hokara zoka Adi se pIr3ita the loka kA madhya bhAga bhI viSaya-vAsanA meM prAsakta hokara zoka Adi se pIr3ita the 3. prastuta sUtra kI vyAkhyA kA tIsarA naya yaha hai--- dIrthadarzI sAdhaka manuSya ke una bhAvoM ko jAnatA hai, jo adho gati ke hetu banate haiM; una bhAvoM ko jAnatA hai, jo Urdhva gati ke hetu banate haiM; una bhAvoM ko jAnatA hai, jo tiryag (madhya) gati ke hetu banate haiN| 4. isakI trATaka-paraka vyAkhyA bhI kI jA sakatI hai aAMkhoM ko visphArita aura animeSa kara unheM kisI eka bindu para sthira karanA trATaka hai| isakI sAdhanA siddha hone para Urdhva, madhya aura adhara ye tInoM loka jAne jA sakate haiN| ina tInoM lokoM ko jAnane ke lie ina tInoM para hI trATaka kiyA jA sakatA hai| bhagavAn mahAvIra UvaM loka, adho loka aura madhya loka meM dhyAna lagAkara samAdhistha ho jAte the (pAyAro, 6/4/) / isase dhyAna kI tIna paddhatiyAM phalita hotI haiM(1) aAkAza-darzana, (2) tiryag bhitti-darzana, (3) bhUgarbha darzana / AkAza-darzana ke samaya bhagavAna Urdhva loka meM vidyamAna tattvoM kA dhyAna karate the| tiryag bhiti darzana ke samaya ve madhya loka meM vidyamAna tattvoM kA dhyAna karate the| bhUbharga-darzana ke samaya ve adholoka meM vidyamAna tattvoM kA dhyAna karate the / dhyAnavicAra meM loka-cintana ko prAlaMbana batAyA gayA hai| Urdhva lokavartI vastuoM kA cintana utsAha kA pAlambana hai| adho lokavartI vastuoM kA cintana parAkrama kA Alambana hai / tiryag lokavartI vastuoM kA cintana ceSTA kA AlaMbana hai / loka-bhAvanA Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AyAro meM bhI tInoM lokoM kA cintana kiyA jAtA hai| (namaskAra svAdhyAya, pR0 246). TippaNa-2 __vastu kA aparibhoga aura paribhoga--ye do avasthAeM haiN| vastu kA aparibhoga eka nizcita sImA meM hI ho sakatA hai| jahAM jIvana hai, zarIra hai, vahAM vastu kA upabhoga-paribhoga karanA hI hotA hai| eka tattvadarzI manuSya bhI usakA upabhogaparibhoga karatA hai aura tattva ko nahIM jAnane vAlA bhii| kintu ina donoM ke uddezya, bhAvanA aura vidhi meM maulika antara hotA hai uddezya bhAvanA vidhi tattva ko nahIM jAnane vAlA paudgalika sukha prAsakta asaMyata tattvadarzI saMyata Atmika vikAsa anAsakta ke lie zarIra dhAraNa - TippaNa-3 bhagavAn mahAvIra kI sAdhanA kA maulika aAdhAra hai apramAda-niraMtara jAgarUka rhnaa| apramAda kA pahalA sUtra hai.---prAtma-darzana / bhagavAn ne kahA- prAtmA se AtmA ko dekho-saMpikkhie appagamappaeNaM (dazavakAlika cUlikA, 2/11) ananya darzana kA artha prAtma-darzana hai| jo AtmA ko dekhatA hai, vaha prAtmA meM ramaNa karatA hai; jo AtmA meM ramaNa karatA hai, vaha prAtmA ko dekhatA hai| darzana ke bAda ramaNa aura ramaNa ke bAda phira spaSTa darzana-yaha krama calatA rahatA hai| vAsanA aura kaSAya (krodha, abhimAna, mAyA, lobha) ye prAtmA se anya haiN| prAtmA ko dekhane vAlA anya meM ramaNa nahIM krtaa| AtmA ko jAnanA hI samyagjJAna hai| AtmA ko dekhanA hI samyagdarzana hai| AtmA meM ramaNa karanA hI samyagcAritra hai| yahI mukti kA mArga hai / apramAda kA dUsarA sUtra hai vartamAna meM jInA--kriyamANa kriyA se abhinna hokara jiinaa| vartamAna kriyA meM tanmaya hone vAlA anya kriyA ko nahIM dekhtaa| jo atIta kI smRti aura bhaviSya kI kalpanA meM khoyA rahatA hai, vaha vartamAna meM nahIM raha sktaa| jo vyakti eka kriyA karatA hai aura usakA mana dUsarI kriyA meM daur3atA hai, taba vaha vartamAna ke prati jAgarUka nahIM raha paataa| jAgarUka bhAva aura tAdAtmya meM yahI ghaTita hotA hai| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 TippaNa -4 sAmAnyataH bAhara pravAhita karane kA mahAvIra kI sAdhanA kA maulika svarUpa zrapramAda hai / zrapramatta rahane ke lie jo upAya batalAye gaye unameM zarIra kI triyA aura savedanA ko dekhanA mukhya upAya hai / jo sAdhaka vartamAna kSaNa meM zarIra meM ghaTita hone vAlI sukha-duHkha kI vedanA ko dekhatA hai, vartamAna kSaNa kA anveSaNa karatA hai, vaha apramatta ho jAtA hai / yaha zarIra darzana kI prakriyA antarmukha hone kI prakriyA hai / kI ora pravAhita hone vAlI caitanya kI dhArA ko antara kI ora prathama sAdhana sthUla zarIra hai| isa sthUla zarIra ke bhItara taijas aura karma - ye do sUkSma zarIra haiM / unake bhItara grAtmA haiM / sthUla zarIra kI kriyAoM aura saMvedanA ko dekhane kA abhyAsa karane vAlA kramaza: tejas aura karma zarIra ko dekhane laga jAtA hai / zarIra - darzana kA dRr3ha abhyAsa aura mana ke suzikSita hone para zarIra meM pravAhita hone vAlI caitanya kI dhArA kA sAkSAtkAra hone laga jAtA hai / jaise-jaise sAdhaka, sthUla se sUkSma kI ora Age bar3hatA hai, vaise-vaise usakA apramAda jAtA hai / citta-samAdhi : jaina yoga TippaNa - 5 cUrNi ke anusAra isa sUtra kA anuvAda isa prakAra hotA hai-jo puruSa ina - zabda, rUpa, gaMdha, rasa aura spazoM ko bhalI-bhAMti jAna letA hai unameM rAga-dveSa nahIM karatA, vaha Atmavit, jJAnavit, vedavit, dharmavit, aura brahmavit hotA hai / zabda, rUpa, rasa, gaMdha aura sparza kI Asakti AtmA kI upalabdhi meM bAdhaka banatI hai / inameM grAsakta manuSya granAtmavAn aura anAsakta AtmavAn kahalAtA hai / jise AtmA upalabdha hotI hai, use jJAna. zAstra, dharma aura AcAra -- saba kucha upalabdha ho jAtA hai / jo AtmA ko jAna letA hai, vaha jJAna, zAstra, dharma aura AcAra - saba kucha jAna letA hai / TippaNa - 6 tulanA -- "bhikSu ! yaha AzA karanI cAhie ki doSa meM bhaya mAnane vAlA, doSa meM bhaya dekhane vAlA sabhI doSoM se mukta ho jAegA / (aMguttaranikAya, bhA0 1, pR0 51 ) TippaNa- 7 kucha dArzanika pariNAmavAdI ( agravAdI) hote haiM / ve samasyA ke mUla ko nahIM pakar3ate / ubharI huI samasyA ko sulajhAne kA prayatna karate haiM / bhagavAn mahAvIra mUlavAdI the / ve pariNAma kI apekSA samasyA ke mUla para adhika dhyAna dete the / bhagavAn ke anusAra duHkha kI samasyA kA mUla-bIja moha hai / zeSa saba usake patra - puSpa haiM / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAyAro 13 TFTr mAhAtAta 40 yana TippaNa-8 bhagavAna mahAvIra ne dIkSA kI avadhi jIvanaparyanta btlaaii| jo vyakti sahI artha meM saMyama-dIkSA kI sAdhanA kara letA hai, usakA phira asaMyama-jIvana meM lauTanA saMbhava nahIM hotA; avadhi Aropita na bhAvika hai| TippaNa-8 yasya hastau ca pAdau ca, jihvAgnaM ca susaMyatam / indriyANi ca guptAni, rAjA tasya karoti kim ? jisakA hAtha, paira aura jihvAgra saMyata hotA hai aura indriyA~ vijita hotI haiM usakA rAjA kyA bigAr3egA ? TippaNa-10 va 11 ina kI vyAkhyA dArzanika aura sAdhanA donoM nayoM se kI gaI hai| dArzanika naya se vyAkhyA isa prakAra hai-- kucha dArzanika bhaviSya ke sAtha atIta kI smRti nahIM krte| ve atIta aura bhaviSya meM kArya-kAraNa-bhAva nahIM mAnate ki jIvana kA atIta kyA thA aura bhaviSya kyA hogaa| ___ kucha dArzanika kahate haiM- isa jIva kA jo atIta thA, vahI bhaviSya hogaa| tathAgata atIta aura AgAmI artha ko svIkAra nahIM karate / maharSi ina saba matoM kI anupazyanA (paryAlocanA) kara dhutAcAra ke prAsevana dvArA karma-zarIra kA zoSaNa kara use kSINa kara DAlatA hai| sAdhanA-naya kI vyAkhyA isa prakAra hai---- kucha sAdhaka atIta ke bhogoM kI smRti aura bhaviSya ke bhogoM kI abhilASA nahIM krte| kucha sAdhaka kahate haiM--pratIta bhoga se tRpta nahIM huA; isase anumAna kiyA jAtA hai ki bhaviSya bhI bhoga se tRpta nahIM hogaa| atIta ke bhogoM kI smRti aura bhaviSya ke bhogoM kI abhilASA se rAga, dveSa aura moha utpanna hote haiN| isalie tathAgata (vItarAgatA kI sAdhanA karane vAle) atIta aura bhaviSya ke artha ko nahIM dekhatA--rAga-dveSAtmaka citta-paryAya kA nirmANa nahIM krte| jisakA prAcAra rAga, dveSa aura moha ko zAnta karane vAlA hotA haiM vaha vighUtakalpa kahalAtA hai| vaha tathAgata vidhUta-kalpa eyANupassI hotA hai-- (1) etadanupazyI---vartamAna meM ghaTita hone vAle yathArtha ko dekhane vAlA / (2) ekAnupazyI-apanI prAtmA ko akelA dekhane vaalaa| (3) ejAnupazyI-dhutAcAra ke dvArA hone vAle prakampanoM yA parivartanoM ko dekhane vaalaa| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jaina yoga vaha rAga aura dvaSa se mukta rahakara karma-zarIra ko kSINa karatA hai / TippaNa--12 jaise sA~sArika manuSya ke mana meM parigraha kI surakSA kA bhaya banA rahatA hai, vaise hI vastu ke prati mUrchA rakhane vAle sAdhaka ke mana meM bhI surakSA kA bhaya banA rahatA hai / TippaNa -13 rUpa aura hiMsA meM Asakta manuSya mAnatA hai ki rUpa jIvana kA sAra tattva hai aura hiMsA saba samasyAoM kA samAdhAna hai| jisakI bhAva-dhArA badala jAtI hai.----rUpa aura hiMsA ke prati Asakti samApta ho jAtI hai, vaha mAnatA hai ki rUpa kSaNabhaMgura aura pariNAma-kAla meM duHkhada hai tathA hiMsA saba samasyAoM kA mUla hai| vizva meM jitanI samasyAeM haiM, jitane duHkha haiM, ve saba mulataH hiMsA se utpanna haiN| TippaNa-14 "saMga' zabda ke tIna artha kie jA sakate haiM--prAsakti, zabda Adi indriyaviSaya aura vighn| Asakti ko chor3ane kA upAya hai--Asakti ko dekhnaa| jo Asakti ko nahIM dekhatA, vaha use chor3a nahIM paataa| bhagavAn mahAvIra kI sAdhanA-paddhati meM jAnanA aura dekhanA apramAda hai, jAgarUkatA hai; isalie vaha parityAga kA mahattvapUrNa upAya hai / jaise-jaise jAnanA aura dekhanA puSTa hotA hai, vaise-vaise karma-saMskAra kSINa hotA hai| usake kSINa hone para Asakti apane Apa kSINa ho jAtI hai / TippaNa--15 AtmA zabda kA prayoga caitanya-piNDa, mana aura zarIra ke artha meM hotA hai / abhinigraha kA artha hai---samIpa jAkara pkdd'naa| jo vyakti mana ke samIpa jAkara use pakar3a letA hai, use jAna letA hai, vaha saba duHkhoM se mukta ho jAtA hai| nikaTatA se jAna lenA hI vAstava meM pakar3anA hai| niyaMtraNa karane se pratikriyA paidA hotI hai / usase nigraha nahIM hotaa| dharma ke kSetra meM yathArtha ko jAna lenA hI nigraha hai| TippaNa-16 manuSya kI indriyAM durbala, capala aura ucchRkhala hotI haiM tathA moha kI zakti aciMtya aura karma kI pariNati vicitra hotI hai| isalie ve jJAnI manuSya ko bhI patha se utpatha kI ora le jAtI haiM / TippaNa-17 sAdhaka viSayoM ko tyAgakara saMyama meM ramaNa karatA hai| sAdhanA kAla meM pramAda, kaSAya, Adi samaya-samaya para ubharate haiM aura use viSayAbhimukha banA dete haiN| kintu jAgarUka sAdhaka dharma kI dhArA ko mUla-srota (prAtmadarzana) se jor3akara prAtmAnubhava karatA rahatA hai| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAyAro TippaNa-18 saMyama meM rati aura asaMyama meM arati karane se caitanya aura Ananda kA vikAsa hotA hai| ___ saMyama meM arati aura asaMyama meM rati karane se usakA hAsa hotA hai; isalie sAdhaka ko yaha nirdeza diyA jAtA hai ki vaha saMyama se hone vAlI arati kA nivartana kre| TippaNa-16 janma, jarA, roga aura mRtyu-~ye cAra duHkha ke mArga haiN| virata ke lie ye mArga abaruddha ho jAte haiN| TippaNa-20 mahAvIra kI sAdhanA kA maulika svarUpa apramAda hai| apramatta rahane ke lie jo upAya batalAye gaye haiM, unameM zarIra kI kriyA aura saMvedanA ko dekhanA mukhya upAya hai| jo sAdhaka vartamAna kSaNa meM zarIra meM ghaTita hone vAlI sukha-duHkha kI vedanA ko dekhatA hai, vartamAna kSaNa kA anveSaNa karatA hai, vaha apramatta ho jAtA hai / / yaha zarIra-darzana kI prakriyA antarmukha hone kI prakriyA hai| sAmAnyataH bAhara kI ora pravAhita hone vAlI caitanya kI dhArA ko antara kI ora pravAhita karane kA prathama sAdhana sthUla-zarIra hai| isa sthUla-zarIra ke bhItara taijas aura karma-ye do sUkSmazarIra haiN| unake bhItara aAtmA hai| sthala-zarIra kI kriyAnoM aura saMvedanoM ko dekhane kA abhyAsa karane vAlA kramazaH taijasa aura karma-zarIra ko dekhane laga jAtA hai| zarIra-darzana kA dRr3ha abhyAsa aura mana ke suzikSita hone para zarIra meM pravAhita hone vAlI caitanya kI dhArA kA sAkSAtkAra hone laga jAtA hai| jaise-jaise sAdhaka sthUla se sUkSma darzana kI ora bar3hatA hai, vaise-va se usakA apramAda bar3hatA jAtA hai| TippaNa-21 caitanya AtmA kA svarUpa hai| usakA anubhava apramAda hai / caitanya kI vismRti hue binA pramAda nahIM ho sakatA / kArAgRha kI dIvAra meM hue chidra ko jAnakara baMdI ke lie pramAda karanA jaise zreya nahIM hotA, vaise hI moha ke kArAgRha kI dIvAra ke chidra ko jAnakara sAdhaka ke lie pramAda karanA zreya nahIM hai / TippaNa-22 manuSya tIna prakAra ke hote haiM : supta, supta-jAgRta, aura jaagRt| ye avasthAeM zarIra kI bhAMti caitanya meM bhI ghaTita hotI haiN| unakA prAdhAra caitanya-vikAsa kA tAratamya hai : Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jaina yoga caitanya vikAsa saMyama kA zunya bindu saMyama kA madhya bindu saMyama kA carama bindu supti supti-jAgRti jAgRti adhyAtma kI bhASA meM asaMyamI ajJAnI aura saMyamI jJAnI kahalAtA hai / TippaNa-23 svapna aura jAgaraNa sApekSa haiN| manuSya bAhara meM jAgatA hai, taba bhItara meM sotA hai| vaha bhItara meM jAgatA hai, taba bAhara meM sotA hai| bAhara meM jAgane vAlA caitanya ko vismRta kara detA hai, isalie vaha pramatta ho jAtA hai| pramAda kA artha hai---- vismRti / bhItara meM jAgane vAle ko caitanya kI smRti rahatI hai, isalie vaha apramatta rahatA hai| apramAda kA artha hai--smRti / smRti jAgarUkatA hai aura vismRti svapna TippaNa-24 dekhiye, TippaNa kramAMGka-1 TippaNa-25 citta ko kAma-vAsanA se mukta karane kA dUsarA pAlambana hai---anuparivartana ke siddhAMta ko smjhnaa| kAma ke prAsevana se usakI icchA zAMta nahIM hotii| kAmI bAra-bAra usa kAma ke pIche daur3atA hai| kAma akAma se zAnta hotA hai anuparivartana ke siddhAMta ko samajhane vAle vyakti meM kAma ke prati paravazatA kI anubhUti jAgRta hotI hai aura vaha eka dina usake pAza se mukta ho jAtA hai / TippaNa-26 - isakA vaikalpika anuvAda isa prakAra kiyA jA sakatA hai--sAdhaka jaisA antas meM vaisA bAhara meM, jaisA bAhara meM vaisA antas meM rhe| kucha dArzanika antas kI zuddhi para bala dete the aura kucha bAhara kI zuddhi para / bhagavAn ekAMgI dRSTikoNa ko svIkAra nahIM karate the| unhoMne donoM ko eka sAtha dekhA aura kahA--kevala antas kI zuddhi paryApta nahIM hai| bAharI vyavahAra bhI zuddha honA caahie| vaha antas kA pratiphala hai| kevala bAharI vyavahAra kA zuddha honA bhI paryApta nahIM hai / antas kI zuddhi ke binA vaha korA damana bana jAtA hai| isalie antas bhI zuddha honA caahie| antas aura bAhara donoM kI zuddhi hI dhArmika jIvana kI pUrNatA hai| citta ko kAmanA se mukta karane kA cauthA pAlambana hai-zarIra kI azucitA kA darzana / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAyAro 17 eka miTTI kA ghar3A azuci se bharA hai| vaha azuci jhara kara bAhara A rahI hai| vaha bhItara se apavitra hai aura bAhara se bhI apavitra ho rahA hai| yaha zarIra-ghaTa bhItara se azuci hai| isake nirantara jharate hue srotoM se bAharI bhAga bhI azuci ho jAtA hai / yahAM rudhira hai, yahAM mAMsa hai, yahAM meda hai, yahAM asthi hai, yahAM majjA hai, yahAM zukra hai / sAdhaka gaharAI meM paiThakara inheM dekhatA hai / dehAntara--antara kA artha hai--vivara / sAdhaka antaroM ko dekhatA hai| vaha peTa ke antara (nAbhi), kAna ke antara (cheda), dAeM hAtha aura pArzva ke antara tathA bAeM hAtha aura pArzva ke antara. roma-kapoM tathA anya antaroM ko dekhatA hai| isa antara-darzana aura vivara-darzana se use zarIra kA vAstavika rUpa jJAta ho jAtA hai| usakI kAmanA zAMta ho jAtI hai| ___ bauddha bhikSu bhI ina azubha nimittoM aura prAlaMbanoM kA prayoga karate the| dekheMvizuddhimagga, bhAga 1, pR0 164-165. TippaNa-27 dekhiye, TippaNa kramAGka-26 TippaNa-28 jo vyakti kiMkartavyatA (aba yaha karanA hai, aba yaha karanA hai, isa ciMtA) se pAkula hotA hai, vaha mUr3ha kahalAtA hai / mUr3ha vyakti sukha kA arthI hone para bhI duHkha pAtA hai| prAkulatAvaza zayanakAla meM zayana, snAna-kAla meM snAna aura bhojana-kAla meM bhojana nahIM kara pAtA souM sovaNakAle, majjaNakAle ya majji lolo| jemeuM ca varAmo, jemaNakAle na cAei // mUr3ha vyakti svapnila jIvana jItA hai| vaha kAlpanika samasyAoM meM itanA ulajha jAtA hai ki vAstavika samasyAoM kI ora dhyAna hI nahIM de paataa| eka bhikhArI thaa| usane eka dina bhaisa kI rakhavAlI kii| bhaiMsa ke mAlika ne prasanna ho use dUdha diyaa| usane dUdha ko jamA dahI banA liyaa| dahI ke pAtra ko sira para rakha kara calA / vaha calate-calate socane lagA-"ise mathakara ghI nikaaluuNgaa| use becakara vyApAra kruuNgaa| vyApAra meM paise kamAkara byAha kruuNgaa| phira lar3akA hogaa| phira maiM bhaisa lAUMgA / merI patnI bilaunI kregii| maiM use pAnI lAne ko khuuNgaa| vaha uThegI nahIM, taba maiM krodha meM prAkara er3I ke prahAra se bilaune ko phor3a ddaaluuNgaa| dahI Dhula jaaegaa|" vaha kalpanA meM itanA tanmaya ho gayA ki usane Dhule hue dahI ko sApha karane ke lie apane sira para se kapar3A khiiNcaa| sira para rakhA huA dahI-pAtra gira gyaa| usake svapnoM kI sRSTi vilIna ho gii| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jaina yoga TippaNa-26 ___ kAma aura bhUkha-ye donoM maulika manovRttiyAM haiN| manuSya inakI saMtuSTi ke lie dUsaroM para adhikAra karanA cAhatA hai / bhautikazAstra inakI saMtuSTi karane kA upAya batAtA hai / adhyAtma-zAstra inheM sahane kI zakti ke vikAsa kA upAya batalAtA hai / eka adhyAtma-zAstrI kI vANI meM usa upAya kA nirdeza isa prakAra milatA hai "ziznodarakRte pArtha ! pRthivIM jetumicchasi / jaya ziznodaraM pArtha ! tataste pRthivI jitA // " "rAjan ! kAma aura bhUkha kI saMtuSTi ke lie tuma pRthvI ko jItanA cAhate ho / tuma kAma aura bhUkha ko hI jIta lo| pRthvI apane Apa vijita ho jaaegii| bhagavAn ne kahA- "kAma aura bhUkha kI saMtuSTi ke lie dUsaroM para adhikAra karane vAlA baira-virodhoM kI zRMkhalA ko bar3hAtA hai / sabake sAtha maitrI cAhane vAlA aisA nahIM krtaa|" TippaNa-30 rAjagRha meM magadhasenA nAma kI gaNikA thii| vahAM dhana nAma kA sArthavAha paayaa| vaha bahuta bar3A dhanI thaa| usake rUpa, yauvana aura dhana se AkRSTa hokara magadhasenA usake pAsa gaI / vaha Aya aura vyaya kA lekhA karane meM tanmaya ho rahA thaa| usane magadhasenA ko dekhA taka nhiiN| usake ahaM ko coTa lagI / vaha bahuta udAsa ho gii| magadha-samrATa jarAsandha ne pUchA-tuma udAsa kyoM ho ? kisake pAsa baiThane para tuma para udAsI chA gaI ?" gaNikA ne kahA- 'amara ke pAsa baiThane se|" "amara kauna ?" samrATa ne puuchaa| gaNikA ne kahA- 'dhana saarthvaah| jise dhana kI hI cintA hai / use merI upasthiti kA bhI bodha nahIM huA, taba marane kA bodha kaise hotA hogA ?" yaha sahI hai ki arthalolupa vyakti mRtyu ko nahIM dekhatA aura jo mRtyu ko dekhatA hai, vaha arthalolupa nahIM ho sktaa| TippaNa-31 ___saMgraha-vRtti vAlA manuSya artha prApta na hone para AkAMkSA se krandana karatA hai aura usake naSTa hone para zoka se krandana karatA hai / TippaNa-32 _dekhiye, TippaNa kramAGka-2 TippaNa-33 alobha ko lobha se jItanA--yaha pratipakSa kA siddhAMta hai| zAMti se krodha, madutA Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyAro 16 se mAna aura RjutA se mAyA nirasta ho jAtI hai, vaise hI alobha nirasta ho jAtA hai / jaise AhAra-parityAga jvara vAle ke lie auSadhi hai, vaise hI lobha kA parityAga asaMtoSa kI auSadhi hai yathAhAraparityAgaH jvaratasyauSadhaM tthaa| lobhasyaivaM parityAgaH asaMtoSasya bheSajam // kucha puruSa lobha-sahita dIkSita hote haiM, kintu yadi ve alobha se lobha ko jItane kA prayatna karate haiM, to ve vastutaH sAdhaka hI hoNge| jo puruSa lobha-rahita hokara dIkSita hote haiM, ve dhyAna ke dvArA athavA bharata cakravartI kI bhAMti zIghra hI jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa se mukta hokara jJAtA aura draSTA bana jAte hai| TippaNa-34 dekhiye, TippaNa kramAMka-33 TippaNa-35 isakI tulanA AcArya kundakunda kI isa gAthA se hotI haitimiraharA jaI diThThI, jaNassa dIveNa Natthi kAdavvaM / tadha sokkhaM sayamAdA, visayA kiM tattha kuvvaMti / / jisakI dRSTi timira ko haraNa karane vAlI hai, use dIpa se kyA prayojana ? AtmA svayaM sukha hai. phira viSayoM se kyA prayojana ? TippaNa-36 ___ zakti yukta bhojana karane se zarIra zaktizAlI hotA hai| sazakta zarIra meM moha ko prabala hone kA avasara milatA hai| zaktihIna bhojana karane se zarIra kI zakti ghaTa jAtI hai| vaise zarIra meM moha bhI nirbala ho jAtA hai| isalie vAsanA ko zAMta karane kA pahalA upAya nirbala AhAra batalAyA gayA hai| TippaNa-37 ati AhAra karane vAle ko vAsanA adhika satAtI hai| kama khAnA vAsanA ko zAMta karatA hai| TippaNa-38 UrdhvasthAna rAta ko avazya karanA caahie| AvazyakatAnusAra dina meM bhI kiyA jA sakatA hai| AvazyakatA ke anusAra eka, do, tIna yA cAra prahara taka UrdhvasthAna karanA vAsanA-zamana kA asAdhAraNa upAya hai| "UrdhvasthAna" zabda bhagavatI sUtra (1/6) meM pAI huI uDDhajANU, ahosire "UrdhvajAnuH adhaHzirA" isa mudrA kA sUcaka hai / haThayoga pradIpikA meM bhI "UrdhvanAbhiradhastAluH" (3/76) aura "adhaH zirAzcordhva Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 citta-samAdhi : jaina yoga pAdaH" (3/82)-aise prayoga milate haiM / UrdhvasthAna mukhyataH sarvAMgAsana aura gauNarUpa meM zIrSAsana, vRkSAsana Adi kA sUcaka hai| ina AsanoM se vAsanA-kendra zAMta hote haiN| unake zAMta hone se vAsanA bhI zAMta hotI hai| TippaNa-36 sukhazIlatA kI sthiti meM vAsanA ubharatI hai| grAmAnugrAma vihAra zrama yA kaSTasahiSNutA kA abhyAsa hai / isalie yaha vAsanA-mukti kA sahaja upAya hai / grAmAnugrAma vihAra meM 'gamana yoga" sahaja hI sadha lAtA hai| grAmAnugrAma vihAra karane vAlA paricaya ke bandhana se bhI sahaja hI mukti pA letA TippaNa-40 vAsanA-zamana ke lie eka upavAsa se lekara dIrghakAlIna tapa athavA AhAra kA jIvana-paryanta-parityAga bhI vihita hai / TippaNa-41 vAsanA ko vAtAvaraNa uttejita karatA hai, kintu use sarvAdhika uttejanA detA hai--sNklp| isalie kAma ko saMkalpa se utpanna kahA jAtA hai / "kAma ! jAnAmi te mUlaM, sakalpAt kila jAyase / saMkalpaM na kariSyAmi, tena me na bhaviSyati // kAma ! maiM tumhAre mUla ko jAnatA huuN| tUM saMkalpa se utpanna hotA hai| maiM saMkalpa nahIM kruuNgaa| phalataH tU mere mana meM utpanna nahIM ho skegaa| 76 se 84 taka ke sUtroM meM vAsanA-zamana ke 7 upAya batalAe haiN| unameM tIna AhAra se saMbaMdhita tathA Urdhva-sthAna, zArIrika kriyA, grAmAnugrAma vihAra, zrama aura saMkalpa-tyAga mAnasika sthiratA se saMbaMdhita haiN| ye sabhI upAya haiM, kintu jisa vyakti ke lie jo anukUla par3e, usake lie vahI sarvAdhika abhyAsa karane yogya hai| cUrNikAra ke matAnusAra yaha moha-cikitsA abahuzruta ke liye hai| bahuzruta kI moha-cikitsA use svAdhyAya-adhyayana-adhyApana Adi meM saMlagna kara karanI cAhiye / TippaNa-42 Ama kA phala jaise Ama kahalAtA hai, vaise hI Ama kA bIja bhI prAma kahalAtA hai| isI prakAra pratikUla saMvedana jaise du:kha kahalAtA hai, vaise hI pratikUla saMvedana kA hetubhUta karma bhI duHkha kahalAtA hai| jo dArzanika kArya aura kAraNa ko pRthak-pRthak dekhate haiM, ve duHkha ke mUla ko samApta nahIM kara paate| phalataH vaha mUla bAra-bAra phalita Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AyAro hotA hai--manuSya ko mur3ha banAtA hai / TippaNa-43 jaise sAMsArika manuSya ke mana meM parigraha kI surakSA kA bhaya banA rahatA hai, vaise hI vastu ke prati mUrchA rakhane vAle sAdhaka ke mana meM bhI usakI surakSA kA bhaya banA rahatA TippaNa-44 brahmacarya ke tIna artha ho sakate haiM-basti-saMyama, gurukulavAsa aura prAcAra / zarIra bhI parigraha hai| jisakI zarIra meM Asakti hotI hai, vaha basti-saMyama nahIM kara sktaa| jisakI zarIra aura vastuoM meM Asakti hotI hai, vaha na gurukulavAsa (sAdhusaMgha) meM raha sakatA hai aura na ahiMsA Adi cAritra-dharma kA pAlana bhI kara sktaa| yahAM se tInoM artha ghaTita ho sakate haiN| phira bhI, tIsarA artha adhika saMbhAvita hai| TippaNa-45 bhagavAn mahAvIra prAtmatulAvAda ke prarUpaka the| prastuta sUtra meM prAtmA kI ekatA kA pratipAdana hai / isakA prayojana do bhinna AtmAoM kI anubhUti kI ekarUpatA siddha karanA hai / "jise tU hantavya mAnatA hai, vaha tU hI hai"- isakA tAtparya hai-dUsare ke dvArA pAhata hone para jaisI anubhUti tujhe hotI hai, vaise hI anubhUti use hotI hai, jise tU Ahata karatA hai| TippaNa-46 svAdya, sukha, abhaya zaura parinirvANa-ye sukha ke paryAyavAcI haiN| asvAdya, duHkha mahAbhaya aura aparinirvANa-ye duHkha ke paryAyavAcI haiM / saba prANiyoM ko zAMti priya hai aura azAMti apriya hai| jo puruSa isa zAzvata satya ko jAnatA-dekhatA hai, vahI ahiMsaka ho sakatA hai / TippaNa-47 dekhiye, TippaNa kramAGka-46 TippaNa-48 bhagavAn mahAvIra ke darzana kA saMkSipta sAra yaha hai-- kriyA (prAsrava) anusaMcaraNa kA aura prakriyA (saMvara) usake nirodha kA hetu hai / uttaravartI prAcAryoM ne isa tathya ko nimna zloka meM prakaTa kiyA hai prAsravo bhavahetuH syAt, saMvaro mokSakAraNam / itIyamArhatI dRSTiranyadasyA: prapaMcanam / / ___ Asrava saMsAra kA hetu hai aura saMvara mokSa kaa| mahAvIra kI mUla dRSTi itanI hI hai, zeSa saba usakA vistAra hai| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 TippaNa - 46 1. jIvana kI surakSA ke lie manuSya vividha prauSadhiyoM aura rasAyanoM kA sevana karatA hai / "jIvo jIvasya jIvanam " yaha mAnakara apane jIvana ke liye dUsare jIvoM kA vadha aura zoSaNa karatA hai / 2. prazaMsA, prasiddhi yA kIrti ke lie manuSya mallayuddha, tarAkI, parvatArohaNa pradi aneka pratiyogitAtmaka pravRttiyAM karatA karatA hai / 3. sammAna ke lie manuSya dhana kA arjana, bala kA saMgraha Adi pravRttiyAM karatA hai / 4. pUjA pAne ( pratidAna ) ke liye manuSya yuddha Adi vividha pravRttiyAM karatA hai / 5. janma : saMtAna kI prApti tathA apane bhAvI janma kI cintA se manuSya aneka prakAra kI pravRttiyAM karatA hai / 6. maraNa : vaira-pratizodha, pitR-piNDadAna Adi pravRttiyAM manuSya mRtyu ke paripArzva meM karatA hai / citta-samAdhi : jaina yoga 7. mukti mukti kI praraNA se manuSya aneka prakAra kI upAsanA Adi pravRttiyAM karatA hai | : TippaNa - 50 dekhiye TippaNa kramAGka - 48 TippaNa - 51 zarIra, zrAkRti, varNa, nAma, gotra, sukha-duHkha kA anubhava vividha yoniyoM meM janma - ye saba prAtmA ko vibhakta karate haiM isa vibhAjana kA hetu karma hai / karmabaddha AtmA nAnA prakAra ke vyavahAroM (vibhAjanoM) aura upAdhiyoM se yukta hotI hai / karmamukta AtmA ke na koI vyavahAra hotA hai aura na koI upAdhi / TippaNa - 52 zarIra anitya hai, taba muni ko AhAra kyoM karanA cAhie ? yaha prazna sahaja hI utpanna hotA hai / isake uttara meM sUtrakAra ne batAyA -karma-mukti ke lie zarIra dhAraNa Avazyaka hai aura zarIra dhAraNa ke lie prahAra Avazyaka hai / ataH AhAra kA niSedha nahIM kiyA jA sakatA hai / kintu prahAra karane meM ahiMsA kI anivAryatA batalAI gaI hai / TippaNa - 53 kaSTa hara vyakti ke jIvana meM AtA hai| vAle nirgrantha ke jIvana meM prAkRtika kaSTa adhika Ate haiM / ajJAnI manuSya kaSTa kA vedana karatA hai / jJAnI manuSya kaSTa ko jAnatA hai, usakA ahiMsA aura aparigraha kA jIvana jIne Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAyAro 23 vedana nahIM krtaa| vaha titikSA ko vikasita kara letA hai, isalie vaha apane jJAna ko kaSTa ke sAtha nahIM jodd'taa| TippaNa-54 muni jIvana kI sAdhanA ke lie do prAraMbhika anubaMdha haiM1. sambandha kA tyAga / 2. indriya aura mana kI upazAMti / isa sthiti ke prApta hone para vaha sAdhanA kI tIna bhUmikAoM se gujaratA hai / prathama bhUmikA pravajita hone se lekara adhyayana kAla taka kI hai| usameM vaha dhyAna kA alpa abhyAsa aura zruta-adhyayana ke lie Avazyaka tapa karatA hai| dUsarI bhUmikA ziSyoM ke adhyApana aura dharma ke pracAra-prasAra kI hai| isameM dhyAna kI prakRSTa sAdhanA aura kucha lambe upavAsa karatA hai| tIsarI bhUmikA zarIra-tyAga kI hai| jaba muni Atma-hita ke sAtha-sAtha saMghahita kara cukatA hai, taba vaha samAdhi-maraNa ke lie zarIra-tyAga kI taiyArI meM laga jAtA hai| usa samaya vaha dIrghakAlIna dhyAna aura dIrghakAlIna tapa (pAkSika, mAsika Adi) kI sAdhanA karatA hai| dhyAna va tapa kI sAdhanA ke aucitya aura kSamatA ke anupAta meM hI sthUla zarIra kI ApIDana, prapIDana pIra niSpIDana kA nirdeza diyA gayA hai| karma-zarIra kA pApIDana, prapIDana aura niSpIDana isI ke anurUpa hogaa| zarIra se cetanA ke bhedakaraNa kI bhI ye tIna bhUmikAeM haiN| TippaNa-55 bhagavAn mahAvIra ne jIvana-kAlIna saMyama kA vidhAna kiyA thaa| rucikara viSayoM ko chor3akara jIvana-paryanta unakI AkAMkSA na karanA bahuta kaThina mArga hai, isa para calanA sarala nahIM hai; ataH isako duranucara kahA hai| TippaNa-56 mAMsa aura rakta kA upacaya maithuna saMjJA utpanna hone kA eka kAraNa hai| isalie muni ko unakA upacaya nahIM karanA caahie| prazna hotA hai ki mAMsa aura rakta zarIra ke AdhArabhUta tattva haiM aura zarIra dharma kA AdhAra hai| phira unakA apacaya kyoM karanA cAhie ? unake apacaya kA artha atyanta alpatA nahIM hai, kintu upacaya ko kama karanA hai aura utanA kama karanA hai ki jitanA mAMsa aura rakta moha kI utpatti kA hetu na bne| sAra-rahita AhAra karane se rakta kA upacaya nahIM hotaa| usake binA kramazaH mAMsa, meda, asthi, majjA aura vIrya kA upacaya nahIM hotaa| isa prakAra sahaja hI prApI Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jaina yoga Dana kI sAdhanA ho jAtI hai| TippaNa---57 dekhiye, TippaNa kramAGka---52 TippaNa-58 dekhiye, TippaNa kramAGka-52 TippaNa--56 draha cAra prakAra ke hote haiM1. jisameM se srota nikalatA hai, kintu milatA nahIM / 2. jisameM srota milatA hai, nikalatA nhiiN| 3. jisameM se srota milatA bhI hai aura nikalatA bhI hai| 4. jisameM se na koI srota nikalatA hai aura na koI milatA hai| draha ke rUpaka dvArA prAcArya kA varNana kiyA gayA hai| prAcArya prAcAryocita guNoM se pratipUrNa, svabhAva kI bhUmikA meM sthita, upazAMta mohavAlA, saba jIvoM kA saMrakSaNa karatA huA, zrutajJAna rUpI srota ke madhya meM sthita hotA hai| zruta ko letA bhI hai aura detA bhI hai| TippaNa-60 dIva zabda kI "dvIpa" aura "dIpa" ina do rUpoM meM vyAkhyA kI jA sakatI hai| dIpa prakAza detA hai aura dvIpa AzvAsa / ye donoM do-do prakAra ke hote haiM / 1. saMdIna-kabhI jala se plAvita ho jAne vAlA aura kabhI punaH khAlI hone vAlA dvIpa / athavA bujha jAne vAlA dIpa / 2. prasaMdIna-jala se plAvita nahIM hone vAlA dviip| athavA sUrya, candra, ratna Adi kA sthAyI prakAza / dharma ke kSetra meM samyaktva AzvAsa-dvIpa hai| pratipAtI samyaktva saMdIna dvIpa aura apratipAtI samyaktva asaMdIna dvIpa hotA hai| jJAna prakAza-dIpa hai| zrutajJAna saMdIna dIpa aura Atma-jJAna asaMdIna dIpa hai| ___ dharma kA saMghAna karane vAle muni kI saMyama-rati asaMdIna dvIpa yA dIpa jaisI hotI hai| TippaNa-61 dekhiye, TippaNa kramAGka-52 TippaNa-62 bAdhAoM ko kaise sahana karanA cAhie, unake sahana karane yA na karane se kyA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAyAro 25 lAbha-alAbha hotA hai ? ina sArI sthitiyoM ko jAnane vAlA hI unako samAhita kara sakatA hai| TippaNa 63 ziSya ne pUchA, "bhante ! avyakta kauna hotA hai ?" prAcArya ne kahA, "kucha vyakti jJAna aura avasthA-donoM se avyakta hote haiN|" "kucha vyakti jJAna se avyakta aura avasthA se vyakta hote haiN|" "kucha vyakti jJAna se vyakta aura avasthA se avyakta hote haiN|" "kucha vyakti jJAna aura avasthA--donoM se vyakta hote haiM / solaha varSa kI avasthA se Upara kA vyakti avasthA se vyakta hotA hai aura naveM pUrva kI tIsarI AcAra-vastu taka ko jAnane vAlA jJAna se vyakta hotA hai / jo muni jJAna aura avasthA donoM se vyakta hotA hai, vaha prayojanavaza akelA vihAra kara sakatA hai| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta zrasamAdhi kA valaya 0 ThANaM 0 O kaSAya karma saMjJA 0 saMsAra-cakra Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAra-cakra __ caubdhihe saMsAre paNNatte, taM jahA--NeraiyasaMsAre, tirikkhajoNiyasaMsAre, maNussasaMsAre, devasaMsAre / 4/285 caunvihe bhave paNNatte, taM jahA--Neraiyabhave, tirikkhajoNiyabhave, maNussabhave, devabhave / 4/287 kaSAya cattAri kasAyA paNNattA, taM jahA-kohakasAe, mANakasAe, mAyAkasAe, lobhakasAe / 4/75 caupatiTThite' kohe paNNatte, taM jahA--pAtapatiTThite, parapatiTThite, tadubhayapatiTTite, aptittttite| 4/76 ___ caupatihite mANe paNNatte, taM jahA- AtapatiTTite, parapatiTThite, tadubhayapatihite, apatiTThite / 4/77 caupatiTThitA mAyA paNNatA, taM jahA--prAtapatiTThitA, parapatiTThitA, tadubhayapatiTThitA, apatiTThitA / 4/78 caupatiTThite lobhe paNNatte, taM jahA-prAtapatiTThite, parapatiTTite, tadubhayapatiTTite, apatiTThite / 4/76 cauhi ThANehiM kodhuppattI sitA, taM jahA--khettaM paDuccA, vatthu paDuccA, sarIraM paDuccA, uvahiM pdduccaa| 4/80 krodha-utpatti dasahi ThANehiM kodhuppattI siyA, taM jahAmaNuNNAiM me sadda-pharisa-rasa-rUva-gaMdhAiM avahariMsu / amaNuNNAI me sadda-pharisa-rasa-rUva-gaMdhAiM uvahariMsu / maNuNNAI me sadda-pharisa-rasa-rUva-gaMdhAiM avaharai / amaNuNNAiM me sadda-pharisa-rasa-rUva-gaMdhAi uvaharati / maNuNNAiM me sadda-pharisa-rasa-rUva gaMdhAI avaharissati / amaNuNNAI me sadda-pharisa-rasa-rUva-gaMdhAiM uvaharissati / maNuNNAI me sadda-pharisa-rasa-rUva-gaMdhAiM avahariMsu vA avaharai vA avaharissati vA / pramaNuNNAiM me sadda-pharisa-rasa-rUva-gaMdhAiM uvahariMsu vA uvaharati vA uvaharissati vaa| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jaina yoga maNA me saha-pharisa - rasa- rUva-gaMdhAI zravaharisu vA avaharati vA pravaharissati vA, uvaharisu vA uvaharati vA uvaharissati vA / 28 ahaM ca NaM Ayariya-uvajjhAyANaM sammaM vaTTAmi, mamaM ca NaM Ayariya-uvajjhAyA micchaM vippaDivaNNA / 10/7 cahi ThANehi mANuSpattI sitA, taM jahA - khettaM paDuccA, vatthaM paDuccA, sarIraM paDuccA, uvahiM paDuccA / 4 / 81 ThANehiM mAyuppattI sitA, taM jahA -- khettaM paDuccA, vatyuM paDuccA, sarIraM paDuccA, uvahiM paDuccA / 4/82 uhi ThANehiM lobhuppattI sitA, taM jahA - khettaM paDuccA, vatthaM paDuccA, sarIraM paDuccA, uvahiM paDuccA / 4 / 83 caubvihe kohe paNNatte, taM jahA - praNatANubaMdhI kohe, apaccakkhANakasAe kohe, paccakkhANAvaraNe kohe, saMjalaNe kohe / 4 / 84 cauvvihe mANe paNNatte, taM jahA - praNatANubaMdhI mANe, prapaccakkhANakasAe mANe, paccakkhANAvaraNe mANe, saMjalaNe mANe / 4 / 85 cauvvihA mAyA paNNattA, taM jahA - praNatANubaMdhI mAyA, apaccakkhANakasAyA mAyA, paccakkhANAvaraNA mAyA, saMjalaNA mAyA | 4 / 86 cavvihe lobhe paNNatte, taM jahA - praNaMtANubaMdhI lobhe, prapaccakkhANakasAe lobhe, paccakkhANAvaraNe lobhe, saMjalaNe lobhe / 4 / 87 uvi kohe paNNatte, taM jahA - zrAbhogaNivvattite, praNAbhogaNivvattite, uvasaMte, vasaMte / 4 / 88 vihe mANe paNNatte, taM jahA prabhogaNivvattite, praNAbhogaNivvattite, uvasaMte, bhaNuvasaMte / 4 / 86 cauvvihA mAyA paNNattA, taM jahA -- prabhogaNivvattitA, praNAbhoga NivvattitA, uvasaMtA, aNuvasaMtA / 4 / 60 cavvihe lobhe paNNatte, taM jahA prabhogaNivvattite, aNAbhogaNivvattite, uvasaMte, vasaMte / 4 / 1 cattAri rAIo paNNattAtra, taM jahA - pavvayarAI, puDhavirAI, vAluyarAI, udagarAI / evameva caubihe kohe paNNatte, taM jahA -- pavvayarAisamANe, puDhavirAisamANa, vAluyarAisamANe, udagarAisamANe / 1. pavvayarAisamANaM kohamaNuSpaviTThe jIve kAlaM karei, Neraiesu uvavajjati, 2. puDhavirAimamANaM kohamaNuppaviTTe jIve kAlaM karei, tirikkhajoNiesu uvavajjati, Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANaM 26 3. vAluyarAisamANaM kohamaNuppaviTTha jIve kAlaM karei, maNussesu uvavajjati, 4. udagarAisamANaM kohamaNuppaviDhe jIve kAlaM karei, devesu uvavajjati / 4/354 cattAri thaMbhA paNNattA, taM jahA-selathaMbhe aTThithaMbhe, dAruthaMbhe, tinnisltaathNbhe|| evAmeva cauvidhe mANe paNNatte, taM jahA--selathaM bhasamANe, aTTithaMbhasamANe, dAruthaMbhasamANe tiNisalatAtha bhasamANe / 1. selathaMbhasamANaM mANaM aNupaviTTha jIve kAlaM kareti, Neraiesu uvavajjati, 2. aTThithaMbhasamANaM mANaM aNupa viTTha jIve kAlaM kareti, tirikkhajoNiesu uvava jjati, 3. dAruthaMbhasamANaM mANaM aNupaviTTha jIve kAlaM kareti, maNussesu uvavajjati, 4. tiNisalatAthaMbhasamANaM mANaM aNupaviTTha jIve kAlaM kareti, devesu uvava jjati / 4/283 cattAri ketaNA paNNattA, taM jahA--vaMsImulaketaNae, meMDhavisANaketaNae, gomuttiketaNae, avalehaNiyaketaNae / evAmeva cauvidhA mAyA paNNattA, taM jahA--vaMsImUlaketaNAsamANA, meMDhavisANaketaNAsamANA, gomuttiketaNAsamANA, avlehnniyketnnaasmaannaa| 1. vaMsImUlaketaNAsamANaM mAyamaNupaviTTha jIve kAlaM kareti, Neraiesu uvavajjati, 2. meMDhavisANaketaNAsamANaM mAyamaNupaviTTha jIve kAlaM kareti, tirikkhajoNiesu uvavajjati, 3. gomuttiketaNAsamANaM mAyamaNupaviTTha jIve kAlaM kareti, maNussesu uvavajjati, 4. avalehaNiyaketaNAsamANaM mAyamaNupaviTTha jIve kAlaM kareti, devesu uvava jjati / 4/282 cattAri vatthA paNNattA, taM jahA--kimirAgaratte, kaddama rAgaratte, khaMjaNarAgaratta, hliddraagrtte| evAmeva cauvvidhe lobhe paNNatte, taM jahA--kimirAgarattavatthasamANe kaddama rAgarattavatthasamANe, khaMjaNarAgarattavatthasamANe, haliddarAgarattavatthasamANe / 1. kimirAgarattavatthasamANaM lobhamaNupaviTTha jIve kAlaM karei, Neraiesu uvavajjai, 2. kaddamarAgarattavatthasamANaM lobhamaNupaviTTha jIve kAlaM karei, tirikkhajoNiesu uvavajjai, 3. khaMjaNarAgarattavatthasamANaM lobhamaNupaviTTha jIve kAlaM karei, maNussesu, uvavajjai, 4. haliddarAgarattavatthasamANaM lobhamaNupaviTTha jIve kAlaM karei, devesu uvavajjai / 4/284 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jaina yoga cattAri udagA paNNattA, taM jahA -- kadda modae, khaMjaNodae vAlunodae, selodae evAmeva caubihe' bhAve paNNatte, taM jahA - kadda modagasamANe, khaMjaNodagasamANe, vAluodagasamANe, selodagasamANe / 30 1. kaddamodagasamANaM bhAvamaNupaviTTe jIve kAlaM karei, Neraiesu uvavajjati, 2. khaMjaNodagasa mANaM bhAvamaNupaviTTha jIve kAlaM karei, tirikkhajogiesu uvavajjati, 3. vAluprodagasa mANaM bhAvamaNupaviTTha jIve kAlaM karei, maNussesu uvavajjati, 4. selodagasamANaM bhAvamaNupaviTTe jIve kAlaM karei, devesu uvavajjati / 4 / 355 duviheko paNNatte, taM jahA - prAyapaiTThie ceva, parapaiTThie ceva / 2/406 vihemANe, duvihA mAyA, duvihe lobhe, duvihe pejje, duvihe dose, duvihe kalahe, dukhaNe, duvihe pesuNNe, duvihe paraparivAra, duvihe aratiratI, duvihe mAyAmose, duvihe micchAdaMsaNa salle paNNatte, taM jahA - prAyapaiTThie ceva, parapaiTThie ceva / 2/406 cattAri zrAvattA paNNattA, taM jahA - kharAvatte, uSNatAvatte, gUDhAvatte, prAmisAvatte / evAmeva cattAri kasAyA paNNattA, taM jahA--kharAvattasamANe kohe, uSNatAvattasamANe mANe, gUDhAvattasamANe mAyA, AmisAvattasamANe lobhe / kharAvattasamANaM kohaM praNupaviTTha jIve kAlaM kareti Neraiesu uvavajjati / uNNatAvattasamANaM mANaM aNupaviTThe jIve kAlaM kareti Neraiesu uvavajjati, gUDhAvattasamANaM mAyaM zraNupaviTTe jIve kAlaM kareti, isa uvavajjati / zramisAvattasamANaM lobhamaNupaviTTha jIve kAlaM kareti Neraiesu uvavajjati / 4/653 sahi ThANehi grahamaMtIti thaMbhijjA, taM jahA - jAtimaeNa vA, kulamaeNa vA, balamaNa vA, rUvamaeNa vA, tavamaeNa vA, sutamaeNa vA, lAbhamaeNa vA, issariyamaeNa vA, NAgavaNNA vA me pratiyaM havvamAgacchaMti, purisadhammAto vA me uttarie zrAhodhie NANadaMsaNe samupaNe / 10 / 12 karma jIvA NaM cauhi ThANehi TukammapagaDImro ciNisu taM jahA - koheNaM, mANeNaM, mAyA, lobheNaM / 4 / 63 cattAri NiggaMthA paNNattA, taM jahA 1. rAtiNie samaNe NiggaMthe mahAkamme, mahAkirie, praNAyAvI prasamite dhammassa praNArAdha bhavati / 2. rAtiNie samaNe NiggaMthe appakamme, appakirie, prAtAvI samie dhammassa ArAhae bhavati / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANaM 31 3. omarAtiNie samaNe NiggaMthe mahAkamme, mahAkirie aNAtAvI prasamite dhammassa praNArAhae bhavati / 4. zromarAtiNie samaNe NiggaMthe appakamme appakirie zratAvI samite dhammassa rAha bhavati / 4/426 cattAri NiggaMthI paNNattA, taM jahA 1. rAtiNiyA samaNI NiggaMthI mahAkammA mahAkiriyA praNAyAvI prasamitA dhammassa praNArAdhiyA bhavati / 2. rAtiNiyA samaNI NiggaMthI appakammA appakiriyA zrAtAvI samitA dhammassa rAhiyA bhavati / 3. zromarAtiNiyA samaNI NiggaMthI mahAkammA mahAkiriyA praNAyAvI samitA dhammassa praNArAdhiyA bhavati / 4. zromarAtiNiyA samaNI NiggaMthI appakamA zrappakiriyA zratAvI samitA dhammassa rAhiyA bhavati / 4/427 cattAri samaNovAsagA paNNattA, taM jahA -- 1. rAiNie samaNovAsae mahAkamme mahAkirie aNAyAvI zrasamite dhammassa aNArAdha bhavati / 2. rAiNie samaNovAsae appakamme appakirie AtAvI samie dhammassa zrArAhae bhavati / 3. zramarAiNie samaNovAsae mahAkamme mahAkirie aNAtAvI prasamite dhammassa aNArAhae bhavati / 4. zramarAiNie samaNovAsae appakamme zrappakirie zrAtAvI samite dhammassa Ahae bhavati / 4/428 cattAri samaNovAsiyAo paNNattAo, taM jahA - 1. rAiNiyA samaNovAsitA mahAkammA mahAkiriyA aNAyAvI samitA dhammassa NArAdhiyA bhavati / 2. rAiNiyA samaNovAsitA appakammA appakiriyA prAtAvI samitA dhammassa rAhiyA bhavati / 3. promarAiNiyA samaNovAsitA mahAkammA mahAkiriyA praNAyAvI samitA dhammassaNArAdhiyA bhavati / 4. zramarAiNiyA samaNovAsitA appakammA appakiriyA pratAvI samitA dhammassa zrArAhiyA bhavati / 4/426 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 saMjJA cattAri saNNA paNNattAzro, taM jahA - zrAhArasaNNA, bhayasaNNA, saNA pariggahasaNNA / 4 / 578 uhi ThANehiM AhArasaNNA samuppajjati, taM jahA -- zromakoTThatAe, chuhAveyaNijjassa kammassa udaeNaM, matIe, tadaTThovogeNaM / 4 / 576 uhi ThANehiM bhayasaNNA samuppajjati, taM jahA - hINasattatAe, bhayaveyaNijjassa kammassa udaeNaM, matIe, tadaTThovogeNaM / 4 / 580 citta-samAdhi : jaina yoga cauhi ThANehiM mehuNasaNNA samuppajjati, taM jahA -- citamaMsasoNiyayAe, mohaNijjassa kammassa udaeNaM, matIe, tadaTThovogeNaM / 4/581 cauhi ThANehiM pariggahasaNNA samuppajjati, taM jahA - pravimuttayAe, lobhaveyaNijassa kammassa udaeNaM, matIe, tadaTThovogeNaM / 4 / 582 dasa saNNAzro' paNNattAzro, taM jahA - prAhArasaNNA, bhayasaNNA, mehuNasaNNA, pariggahasaNNA, kohasaNNA, mANasaNNA, mAyAsaNNA, lobhasaNNA, logasaNNA, hasaNNA / 10/105 zrAyuSya-baMdha ke kAraNa cauhi ThANehiM jIvA NeraiyAuyattAe kammaM pakareMti, taM jahA - mahAraMbhatAe, mahApariggahayAe, paMcidiyavaheNaM, kuNimAhAreNaM / 4 / 628 hi ThANehiM jIvA tirikkha joNiya ( prAuya ? ) ttAe kammaM pagareMti taM jahAmAillAe, NiDillatAe, aliyavayaNeNaM, kUDatulakUDamANeNaM / 4 / 626 ThANehiM jIvA maNussAuyattAe kammaM pagareMti, taM jahA - pagatibhaddatAe, pagativiNIyayAe, sAkkosayAe, zramaccharitAe / 4 / 630 cauhi ThANehiM jIvA devAuyattAe kammaM pagareMti, taM jahA - 'sarAgasaMjameNaM, saMjamAsaMjameNaM, bAlatavokammeNaM, akAmaNijjarAe / 4 / 631 pUrNajIvana aura akAla-mRtyu hA pAleMti, taM jahA - devacceva, Neraiyacceva / 2/266 dohaM u-saMvaTTae paNNatte, taM jahA - maNussANaM ceva, paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM ceva // 2/267 sattavidhe" zrAubhede paNNatte, taM jahA - prajbhavasANa- Nimitte, grAhAre, veyaNA, parAghAte / phAse, ANApANU, sattavidhaM bhijjae AuM / 7 / 72 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi ke vighna 0 mUrchA 0 pramAda . bhayasthAna prajJAna * moha 0 roga 0 kAmaguNa 0 prAstrava Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 mUrcchA duvihA mucchA paNNattA, taM jahA - pejjavattiyA ceva, dosavattiyA ceva / 2/432 pejjavattiyA mucchA duvihA paNNattA, taM jahA - mAyA ceva, lobhe ceva / 2/433 dosavattiyA mucchA duvihA paNNattA, taM jahA- kohe ceva, mANe ceva / 2 / 434 pramAda citta-samAdhi : jaina yoga ajjoti ! samaNe bhagavaM mahAvIre gotamAdI samaNe NiggaMthe AmaMtettA evaM vayAsI -- kiM bhayA pANA ? samaNAuso ! gotamAdI samaNA NiggaMthA samaNaM bhagavaM mahAvIraM uvasaMkamaMti, uvasaMkamittA vaMdati NamaMsaMti, vaMdittA NamaMsittA evaM vayAsI - No khalu vayaM devANuppiyA ! eyamaTTha jANAmo vA pAsAmo vA / taM jadi NaM devANuppiyA ! eyama No gilAyaMti parikahittAe, tamicchAmo NaM devANuppiyANaM aMtie eyamaTTha jAttie / ajjoti ! samaNe bhagavaM mahAvIre gotamAdI samaNe NiggaMthe zrAmaMtettA evaM vayAsIdukkhabhayA pANA samaNAuso ! se NaM bhaMte ! dukkhe keNa kaDe ? jIveNaM kaDe pamAdeNaM / se NaM bhaMte ! dukkhe kahaM veijjati ? appamAeNaM / 3 / 336 chavihe pamAe paNNatte, taM jahA - majjapamAe, NiddapamAe, visayapamAe, kasAyapamAe, jUtapamAe, paDilehaNApamAe / 6/44 bhayasthAna satta bhaTThANA paNNattA, taM jahA -- ihalogabhae, paralogabhae, prAdANabhae, kamhAbhae, veyaNabhae, maraNabhae, asilogabhae / 7 / 27 prajJAna aNNA tividhe paNNatte, taM jahA- desaNNANe, savvaNNANe, bhAvaNNANe | 3 / 406 moha tivihe mohe paNNatte, taM jahA - " NANamohe, daMsaNamohe, carittamohe / 3 / 178 roga vaha ThANeha roguppattI siyA, taM jahA - 12 ccAsaNayAe, zrahitAsaNayAe, atiNiddAe, atijAgariteNaM, uccAraNiroheNaM, pAsavaNaNiroheNaM, addhANagamaNeNaM, bhoyaNapaDikUlatAe, iMdiyatthavikovaNayAe / 6 / 13 kAmaguNa paMca kAmaguNA paNNattA, ta jahA -- saddA, rUvA, gaMdhA, rasA, phAsA / 5/5 zrAsrava paMca zrAsavadArA paNNattA, taM jahA - micchattaM, aviratI, pamAdo, kasAyA, 5/106 jogA / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi kA mArga : paryupAsanA 0 abhyutthAna 0 anuzAsana 0 darzana 0 dRSTi * jJAna 0 pA~ca jJAna 0 mati jJAna zarIra 0 vANI 0 mana kSaya-upazama 0 sukha sattva bala Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jaina yoga paryupAsanA tahArUvaM NaM bhaMte ! samaNaM vA mAhaNaM vA pajjuvAsamANassa kiMphalA pajjuvAyaNA ? svnnphlaa| se NaM bhaMte ! savaNe kiMphale ? NANaphale / se NaM bhaMte ! NANe kiMphale ? viNNANaphale / se NaM bhaMte ! viNNANe kiMphale ? paccakkhANaphale / se NaM bhaMte ! paccakkhANe kiMphale ? saMjamaphale / se NaM bhaMte ! saMjame kiMphale ? aNaNhayaphale / se NaM bhaMte ! aNaNhae kiMphale ? tavaphale / se NaM bhaMte ! tave kiMphale ? vodANaphale / se NaM bhaMte ! vodANe kiMphale ? akiriyaphale / sA NaM bhaMte ! akiriyA kiMphalA ? NivvANaphalA / se NaM bhaMte ! NivvANe kiMphale? siddhigaigamaNa-pajjavasANa-phale samaNAuso ! abhyutthAna aTTahiM ThANehi samma4 ghaDitavvaM jatitavvaM parakkamitavvaM assi ca NaM aTTha No pamAetavvaM bhavati 1. asuyANaM dhammANaM sammaM suNaNattAe abbhuTTha tavvaM bhavati / 2. sutANaM dhammANaM ogiNhaNayAe uvadhAraNayAe abbhuTThatavvaM bhavati / 3. NavANaM kammANaM saMjameNamakaraNatAe abbhuDhe yavvaM bhavati / 4. porANANaM kammANaM tavasA vigicaNatAe visohaNatAe abbhuDhe tavvaM bhavati / 5. asaMgihIta parijaNassa saMgiNhaNatAe abbhuTThayavvaM bhavati / 6. sehaM pAyAragoyaraM gAhaNatAe abbhuDhe yanvaM bhavati / 8/111 7. gilANassa agilAe veyAvaccakaraNatAe abbhuTThayavvaM bhavati / 8. sAhammiyANamadhikaraNaMsi uppaNNaMsi tattha aNissitovassito apakkhagAhI majjhatthabhAvabhUte kaha Nu sAhammiyA appasaddA appajhaMjhA appatumaMtumA ? uvasAmaNatAe abbhuTThayavvaM bhavati / 8/111 anuzAsana cauhiM ThANehiM saMte guNe NAsejjA, taM jahA--koheNaM, paDiNiveseNaM, akayaNNuyAe, micchattAbhiNiveseNaM / 4/621 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANaM cauhiM ThANehiM asaMte guNe dIvejjA, taM jahA-abbhAsavattiyaM paracchaMdANuvattiya, kajjaheuM, katapaDikateti vA / 4/622 darzana to ThANA avyavasitassa ahitAe asubhAe akhamAe aNissesAe aNANugAmiyattAe bhavaMti taM jahA 1. se NaM muMDe bhavittA agArAmo aNagAriyaM pavvaie NiggaMthe pAvayaNe saMkite kaMkhite vitigicchite bhedasamAvaNNe kalusasamAvaNNe NiggaMthaM pAvayaNaM No saddahati No pattiyati No roeti, taM parissahA abhimuMjiya-abhimuMjiya abhibhavaMti, No se parissahe abhijujiya-abhimuMjiya abhibhavai / 2. se NaM muMDe bhavittA agArApro aNagAritaM pavvaie paMcahi mahavvaehiM saMkite kaMkhite vitigicchite bhedasamAvaNNe kalusasamAvaNNe paMca mahanvatAI No saddahati No pattiyati No roeti, taM parissahA abhimuMjiya-abhijuMjiya abhibhavaMti, No se parissahe abhimuMjiya-abhimuMjiya abhibhavati / 3. se NaM muMDe bhavittA agArApro aNagAriyaM pavvaie chahiM jIvaNikAehiM saMkite kaMkhite vitigicchite bhedasamAvaNNe kalusasamAvaNNe cha jIvaNikAe No saddahati No pattiyati No roeti, taM parissahA abhijuMjiya-abhimuMjiya abhibhavaMti, No se parissahe abhimuMjiya-abhimuMjiya abhibhavai / 15 3/523 to ThANA vavasiyassa hitAe subhAe khamAe NissesAe prANugAmiyattAe bhavaMti, taM jahA 1. se NaM muMDe bhavittA agArAmo aNagAriyaM pavvaie NiggaMthe pAvayaNe NissaMkite NikkaMkhite Nivvitigicchite No bhedasamAvaNNe No kalusasamAvaNNe NiggaMthaM pAvayaNaM saddahati pattiyati roeti, se parissahe abhimuMjiya-abhijuMjiya abhibhavati, No taM parissahA abhijuMjiya-abhimuMjiya abhibhavaMti / 2. se NaM muMDe bhavittA agArAmo aNagAriyaM pavvaie samANe paMcahiM mahavvaehiM NissaMkie NikkaMkhie Nivvitigicchite No bhedasamAvaNNe No kalusasamAvaNe paMca mahavvatAI saddahati pattiyati roeti, se parissahe abhimuMjiya-abhimuMjiya abhibhavai, No taM parissahA abhimuMjiya-abhijuMjiya abhibhvNti| 3. se NaM muMDe bhavittA agArAmo aNagAriyaM pavvaie chahiM jIvaNikAehiM NissaMkite nikkaMkhite Nivvitigicchite No bhedasamAvaNNe No kalusasamAvaNNe cha jIvaNikAe saddahati pattiyati roeti se parissahe abhimuMjiya-abhimuMjiya abhibhavaMti / No taM parissahA abhimuMjiya abhimuMjiya abhibhvNti| 3/524 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 dRSTi duvihe samma ceva / 2 / 80 ceva / 2 / 85 jJAna sagasamma duvihe paNNatte, taM jahA - paDivAi ceva, paDivAi ceva / 2 / 81 abhigamasamma duvihe paNNatte, taM jahA - paDivAi ceva, prapaDivAi ceva / 2 / 82 micchAdaMsaNe duvihe paNNatte, taM jahA - prabhiggahiyamicchAdaMsaNe ceva, aNabhiggahiyamicchAdaMsaNe ceva / 2 / 83 abhiggahiyamicchAdaMsaNe duvihe paNNatte, taM jahA -- sapajjavasite ceva, apajjavasite ceva / 2/84 bhihiyamicchAdaMsaNe duvihe paNNatte, taM jahA - sapajjavasite ceva, apajjavasite citta-samAdhi : jaina yoga daMsaNe paNNatte, taM jahA sammaddaMsaNe ceva, micchAdaMsaNe ceva / 2 / 76 duvihe paNNatta, taM jahA - NisaggasammadaMsaNe ceva, abhigamasammadaMsaNe vihe gANe paNNatte, taM jahA - paccakkhe ceva, parokkhe ceva / 2/86 paccakkhe NANe duvihe paNNatte, taM jahA - kevalaNANe ceva, NokevalaNANe ceva / 2 / 87 kevalaNA duvihe paNNatte, taM jahA - bhavatthakevalaNANe ceva, siddha kevalaNANe ceva / 2 / 88 NokevalaNANe duvihe paNNatte taM jahA - prohiNANe ceva, maNapajjavaNANe ceva / 2/e5 zrohiNANe duvihe paNNatte, taM jahA - bhavapaccaie ceva, khaprovasamie ceva / 2/66 javA duvihe paNNatte, taM jahA -- ujjumati ceva, viulamati ceva / 2 / 66 parokkhe NA duvihe paNNatte, taM jahA - AbhiNibohiyaNANe ceva, suyaNANe ceva / 2/100 bihiyA duvihe paNNatte, taM jahA " - suryANissie ceva, asUyaNissie ceva / 2/101 suyaNissie duvihe paNNatte, taM jahA " -- pratyoga he cetra, vaMjoga he ceva / 2/102 asuyaNissite duvihe paNNatte, taM jahA - pratthoggahe ceva / vaMjaNoggahe ceva 2 / 103 vipatte, taM jahA - aMgapaviTThe ceva, aMgabAhire ceva / 2 / 104 pAMca jJAna chavviA savvajIvA paNNattA, taM jahA - prabhiNibohiyaNANI, suyaNANI, prohiNANI maNapajjavaNANI, kevalaNANI, aNNANI / 6/11 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANaM matijJAna chavihA progahamatI paNNattA, taM jahA-khippamogiNhati, bahumogiNhati, bahuvidhamogiNhati, dhuvamogiNhati, aNissiyamogiNhati, asaMdiddhamogiNhati / 6/61 / chavihA IhAmatI paNNattA, taM jahA--khippamIhatI, bahumIhati, bahuvidhamIhati, dhuvamIhati, aNissiyamIhati, asaMdiddhamIhati / 6/62 chavidhA avAyamatI paNNattA, taM jahA-khippamaveti, bahumaveti, bahuvidhamaveti, ghuvamaveti, aNissiyamaveti, asaMdiddhamaveti / 6/63 chavidhA dhAraNa (matI ?) paNNattA, taM jahA-bahuM dhareti, bahuvihaM dhareti, porANaM ghareti, duddharaM dhareti, aNissitaM ghareti, asaMdiddhaM dhareti / 6/64 zarIra ege kAya-vAyAme / 1/21 ege kAya-vAyAme devAsura-maNuyANaM taMsi taMsi samayaMsi / 1/43 maNussANaM do3 sarIragA paNNattA, taM jahA--abhaMtarae ceva, bAhirae ceva / abhaMtarage kammae, aTThimaMsasoNiyohAruchirAbaddhe bAhirae porAlie / 2/160 paMca sarIragA paNNattA, taM jahA-porAlie, veumbie, pAhArae, teyae, kammae / 5/25 porAliyasarIre paMcavaNNe paMcarase paNNatte, taM jahA--kiNhe, NIle, lohite, hAlidde, sukkille / titte, kaDue, kasAe, aMbile, mahure / 5/26 ___ veuvviyasarIre paMcavaNNe paMcarase paNNatte, taM jahA--kiNhe, NIle, lohite, hAlidde, sukkille / titte, kaDue, kasAe, aMbile, mahure / 5/27 AhArayasarIre paMcavaNNe paMcarase paNNatte, taM jahA--kiNhe, NIle, lohite, hAlidde, sukkille / titte, kaDue, kasAe, aMbile, mahure / 5/28 teyayasarIre paMcavaNNe paMcarase paNNatte, taM jahA--kiNhe, NIle, lohite, hAlidde, sukkille / titte kaDue, kasAe, aMbile, mahure / 5/26 kammagasarIre paMcavaNNe paMcarase paNNatte, taM jahA-kiNhe, NIle, lohite, hAlidde, sukkille / titte, kaDue, kasAe, aMbile, mahure / 5/30 savvevi NaM bAdarabodiMgharA kalevarA paMcavaNNA paMcarasA dugaMdhA aTThaphAsA / 5/31 cattAri25 sarIragA jIvaphuDA paNNattA, taM jahA-veuvie, AhArae, teyae, kammae / 4/461 cattAri sarIragA kammummIsagA paNNattA, taM jahA--orAlie, veuvvie, AhArae, teyae / 4/462 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jaina yoga Nava-sota-parissavA boMdI paNNattA, taM jahA- do sottA, do NettA, do ghANA, muhaM, posae, pAU / 9/24 dhammaNaM caramANassa paMca NissAdvANA paNNattA, taM jahA -- chakkAyA, gaNe rAyA, gAhAvatI, sarIraM / 5 / 192 vANI 40 mana gAvaI / 1 /20 egA" vaI devAsuramaNuyANaM taMsi taMsi samayaMsi / 1 / 42 tivihe vayaNe paNNatte, taM jahA - tatrayaNe, tadaNNavayaNe, govayaNe / 3/355 tivihe zravayaNe paNNatte, taM jahA --- NotavyaNe, NotadaNNavayaNe avayaNe / 3/356 sattva gemaNe / 1 / 16 ege maNe devAsuramanuyANaM taMsi taMsi samayaMsi / 1 / 41 tivihe maNe paNNatte, taM jahA - tammaNe, tayaNNamaNe, NozramaNe / 3/357 tivihe zramaNe paNNatte, taM jahA - gotammaNe, NotayaNNamaNe, zramaNe / 3 / 358 kSaya-upazama dohi ThANehi AtA kevalipaNNattaM dhammaM labhejjA savaNayAe, taM jahA - khaeNa ceva, uvasameNa ceva / 2 / 403 dohi ThANehi zrAtA kevalaM bodhi bujbhejjA, kevalaM muMDe bhavittA pragArAma zraNagAriyaM pavvajjA, kevalaM baMbhaceravAsamAva sejjA, kevaleNaM saMjameNaM saMjamejjA, kevaleNaM saMvareNaM saMvarejjA, kevalamAbhiNibohiyaNANaM uppADejjA, kevalaM suyaNANaM uppADejjA, kevalaM prahiNANaM uppADejjA, kevalaM maNapajvaNANaM uppADejjA, taM jahA - khaeNa ceva, uvasameNa ceva / 2/404 sukha dasavidhe " sokkhe paNNatte, taM jahA Arogga dIhamAuM, aDDhejjaM kAma bhoga saMtose / pratthi suhabhoga kkhimmamevatatto praNAbAhe || 10 / 83 cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA - hirisatte, hirimaNasatte, calasatte, thirasatte / 4/486 bala dasavidhe bale paNNatte, taM jahA - sotidiyabale, cakkhidiyabale, ghANidiyabale, jibbhidiyabale, phAsiMdiyabale, NANabale, daMsaNabale, caritabale, tavabale, vIriyabale / 10/88 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyAtIta cetanA ke sUtra-1 0 aArAdhanA 0 praNidhAna 0 saMvara 0 indriya aura mana kA saMvara 0 saMyama 0 nivRtti 0 gupti * dharma 0 dasa-dharma 0 akiJcanatA Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jaina yoga ArAdhanA tivihA ArAhaNA paNNattA, taM jahA--NANArAhaNA, daMsaNArAhaNA, carittArAhaNA / 3/434 NANArAhaNA tivihA paNNattA, taM jahA--ukkosA, majjhimA, jahaNNA / 3/435 dasaNArAhaNA tivihA paNNattA, taM jahA ukkosA, majjhimA, jahaNNA / 3/436 carittArAhaNA tivihA paNNattA, taM jahA-ukkosA, majjhimA, jahaNNA / 3/437 tihiM ThANehiM saMpaNNe aNagAre aNAdIyaM aNavadaggaM dIhamaddhaM cAuraMta saMsArakaMtAraM vIIvaejjA, taM jahA-aNidANayAe, diTThisaMpaNNayAe, jogavAhiyAe / 3/88 praNidhAna tivihe paNihANe paNNatte, taM jahA--maNapaNihANe, vayapaNihANe, kAyapaNihANe / 3/66 tivihe suppaNihANe paNNate, taM jahA-maNasuppaNihANe, vayasuppaNihANe, kAyasuppaNihANe / 3/67 saMjayamaNussANaM va suppaNihANe paNNatte, taM jahA-maNasuppaNihANe, vayasuppaNihANe, kAyasuppaNihANe / 3/68 tivihe duppaNihANe paNNatte, taM jahA--maNaduppaNihANe, vayaduppaNihANe, kAyaduppaNihANe / 3/66 saMvara paMca saMvaradArA paNNattA, taM jahA-saMmattaM, viratI, apamAdo, akasAittaM, ajogittaM / 5/110 indriya aura mana kA saMvara chabihe saMvare paNNatte, taM jahA-sotidiyasaMvare, cakkhidiyasaMvare, dhANidiyasaMvare, jibhidiyasaMvare, phAsidiyasaMvare, NoiMdiyasaMvare / 6/15 saMyama cauvihe saMjame paNNatte, taM jahA-maNasaMjame, vaisaMjame, kAyasaMjame, uvagaraNasaMjame / 4/351 duvihe saMjame paNNatte, taM jahA--sarAgasaMjame ceva, vItarAgasaMjame ceva / 2/110 sarAgasaMjame duvihe paNNatte, taM jahA--suhumasaMparAyasarAgasaMjame ceva, bAdarasaMparAyasarAgasaMjame ceva / 2/111 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANaM vIya rAgasaMjame duvihe paNNatte, taM jahA--uvasaMtakasAyavIyarAgasaMjame ceva, khINakasAyavIya rAgasaMjame cava / 2/114 khINakasAyavIya rAgasaMjame duvihe paNNatte, taM jahA--chaumatthakhINakasAyavIyarAgasaMjame ceva, kevalikhINakasAyavIyarAgasaMjame ceva / 2/116 chaumatthakhINakasAyavIya rAgasaMjame duvihe paNNatte, taM jahA-sayaMbuddhachaumatthakhINakasAyavItarAgasaMjame ceva, buddhabohiyachaumatthakhINakasAyavItarAgasaMjame ceva / 2/117 ___kevalikhINakasAyavIya rAgasaMjame duvihe paNNatte, taM jahA--sajogikevalikhINakasAyavIyarAgasaMjame ceva, ajogikevalikhINakasAyavIyarAgasaMjame ceva 2/120 nivRtti tividhA vAvattI paNNattA, taM jahA-jANU, ajANU, vitigicchA / 3/508 gupti to" guttIgro paNNattAo, taM jahA-maNaguttI, vaiguttI, kAyaguttI / 3/21 dharma duvihe dhamme paNNatte taM jahA--suyadhamme ceva, carittadhamme ceva / 2/107 suyadhamme duvihe paNNatte, taM jahA--suttasuyadhamme ceva, atthasuyadhamme ceva / 2/108 carittadhamme duvihe paNNatte, taM jahA--pragAracarittadhamme ceva, aNagAracarittadhamme ceva / 1/106 dasa-dharma dasavidhe5 samaNadhamme paNNatte, taM jahA-khaMtI, muttI, ajjave, maddave, lAghave, sacce, saMjame, tave, ciyAe, baMbhaceravAse / 10/16 akiJcanatA ___ caumvihA akiMcaNatA paNNattA, taM jahA--maNaakiMcaNatA, vaiakiMcaNatA, kAyaakiMcaNatA, uvagaraNaakiMcaNatA / 4/353 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyAtIta cetanA ke sUtra-2 0 AhAra 0 prAsana 0 supta-jAgRta 0 pratikramaNa 0 pratisaMlInatA 0 prAyazcitta 0 vinaya 0 sevA 0 svAdhyAya 0 dhyAna 0 lezyA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANa zrAhAra chahi ThANehiM samaNe NiggaMthe AhAramAhAremANe NAtikkamati, taM jahA veNave yAvacce, IriyaTThAe ya saMjamaTThAe / taha pANavattiyAe, chaTTha puNa dharmAcitAe / 6/41 chaha ThANehi samaNe NiggaMthe prahAraM vocchidamANe NAtikkamati, taM jahAAtaMke uvasagge, titikkhaNe baMbhaceraguttIe / pANidayA-tavaheDaM, sarIravuccheyaNaTThAe / 6 / 42 paMca ThANAI samaNeNa bhagavatA mahAvIreNaM samaNANaM NiggaMthANaM NiccaM vaNNitAI NiccaM kittitAI Nicca buiyAI NiccaM pasatthAI NiccaM abbhaNuNNAtAI bhavaMti taM jahAarasAhAre, virasAhAre, aMtAhAre, paMtAhAre, lUhAhAre / 5 / 40 chavvihe** bhoyaNapariNAme paNNatte, taM jahA - maNuNNe, rasie, pINaNijje, bihaNijje, mayaNijje, dappaNijje / 6 / 106 zrAsana 45 paMca ThANAI samaNaM bhagavatA mahAvIreNaM samaNANaM NiggaMthANaM NiccaM vaNNitAI Nicca kittitAI NiccaM buiyAI Nicca pasatthAI Nicca prabbhaNuNNAtAI bhavaMti taM jahAThANAtie, ukkuprAsaNie, paDimaTThAI, vIrAsa lie, sajjie / 5 / 42 - paMca ThANAI samaNeNa bhagavatA mahAvIreNaM samaNANaM NiggaMthANaM NiccaM vaNNitAI Nicca kittitAI NiccaM buiyAiM NiccaM pasatthAi Nicca prabbhaNuNNAtAI bhavaMti taM jahA - daMDAtie, lagaMDasAI ", prAtAvae, avAuDae, kaMDUthae / 5 / 43 paMca NisijjA paNNattAtra, taM jahA -- ukkur3ayA, godohiyA, samapAyaputA, paliyaMkA, addhapaliyaMkA / 5/50 supta-jAgRta saMjayamaNussANaM suttANaM paMca jAgarA paNNattA, taM jahA - saddA, rUvA, gaMdhA, rasA, phAsA / 5/125 saMjatamaNussANaM jAgarANaM paMca suttA paNNattA, taM jahA - saddA, rUvA, gaMdhA, rasA, phAsA / 5 / 126 saMjaya maNussANaM suttANaM vA jAgarANaM vA paMca jAgarA paNNattA, taM jahA - saddA, rUvA, gaMdhA, rasA, phAsA / 5 / 127 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 citta-samAdhi : jaina yoga paMcahiM ThANehi sutta vibujjhajjA, taM jahA--saddeNaM, phAseNaM, bhoyaNapariNAmeNaM, NiddakkhaeNa, suviNadaMsaNeNaM / 5/164 pratikramaNa paMcavihe paDikkamaNe paNNatte, taM jahA--AsavadArapaDikkamaNe micchattapaDikkamaNe, kasAyapaDikkamaNe, jogapaDikkamaNe, bhAvapaDikkamaNe / 5/222 pratisaMlInatA paMca paDisaMlINA paNNattA, taM jahA--soidiyapaDisaMlINe, cakkhidiyapaDisalINe, ghANidiyapaDisalINe, jibhidiyapaDisaMlINe, phAsidiyapaDisaMlINe / 5/135 prAyazcitta ____ dasavidhe" pAyacchitte paNNatte, taM jahA-pAloyaNArihe, paDikkamaNArihe, tadubhayArihe, vivegArihe, viusaggArihe, tavArihe, cheyArihe, mUlarihe, aNavaTuppArihe, pAraMciyA. rihe / 10/73 vinaya sattavihe 2 viNae paNNatte, taM jahA--NANaviNae, daMsaNaviNae, carittaviNae, maNaviNae, vaiviNae, kAyaviNae, logovayAraviNae / 7/130 pasatthamaNaviNae sattavighe paNNatte, taM jahA--apAvae, asAvajje, akirie, Niruvakkese, aNaNhayakare, acchavikare, abhUtAbhisaMkaNe / 7/131 pasatthavaiviNae sattavidhe paNNatte, taM jahA--apAvae, asAvajje, akirie, Niruvakkese, aNaNhayakare, acchavikare, abhUtAbhisaMkaNe / 7/133 pasatthakAyaviNae sattavidhe paNNatte, taM jahA-pAuttaM gamaNaM, pAuttaM ThANaM, pAuttaM NisIyaNaM, Autta tuaTTaNaM, pAuttaM ullaMghaNaM, pAuttaM pallaMghaNaM, pAuttaM samvidiyajogajhuMjaNatA / 7/135 sevA __paMcahi ThANehi samaNe NiggaMthe mahANijjare mahApajjavasANe bhavati, taM jahAagilAe pAyariyaveyAvacca karemANe, agilAe uvajjhAyaveyAvaccaM karemANe, agilAe theraveyAvaccaM karemANe, agilAe tavassiveyAvaccaM karemANe, agilAe gilANaveyAvaccaM karemANe / 5/44 paMcahiM ThANehiM samaNe NiggaMthe mahANijjare mahApajjavasANe bhavati, taM jahAagilAe sehaveyAvaccaM karemANe, agilAe kulaveyAvaccaM karemANe, agilAe gaNaveyAvaccaM karemANe, agilAe saMghaveyAvaccaM karemANe, agilAe sAhammiyaveyAvaccaM karemANe / 5/45 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANaM 47 svAdhyAya paMcavihe sajjhAe paNNatte, ta jahA- vAyaNA, pucchaNA, pariyaTTaNA, aNuppehA, dhammakahA / 5/220 __ paMcahiM ThANehiM suttaM vAejjA, taM jahA-saMgahaTTayAe, uvaggahaTTayAe, NijjaraTTayAe, sutte vA me pajjavayAte bhavissati, suttassa vA avocchittiNayaTThayAe / 5/223 paMcahi ThANehiM suttaM sikkhejjA, taM jahA--NANaTThayAe, saNaTThayAe, carittaTTayAe, vuggaha vimoya NaTTayAe, ahatthe vA bhAve jaannissaamiitiktttt| 5/224 dhyAna ___ cattAri jhANA paNNattA, taM jahA- aTTe jhANe, rodde jhANe, dhamme jhANe, sukke jhANe / 4/60 4"aTTa jhANe cauvihe paNNatte, taM jahA1. amaNuNNa-saMpayoga-saMpautte, tassa vippayoga-sati-samaNNAgate yAvi bhavati, 2. maNuNNa-saMpayoga-saMpautte, tassa avippaproga-sati-samaNNAgate yAvi bhavati, 3. AtaMka-saMpayoga-saMpautte, tassa vippabhoga-sati samaNNAgate yAvi bhavati, 4. parijusita-kAma-bhoga-saMpayoga-saMpautte, tassa avippaproga-sati-samaNNAgate yAvi bhavati / 4/61 aTTassa NaM mANassa cattAri lakkhaNA paNNattA, taM jahA-kaMdaNatA, soyaNatA, tippaNatA, paridevaNatA / 4/62 rodde jhANe cauvihe paNNatte, taM jahA-hiMsANubaMdhi, mosANubaMdhi, teNANubaMdhi, sArakkhaNANubaMdhi 4/63 ruddassa NaM jhANassa cattAri lakkhaNA paNNattA, taM jahA--osaNNadose, bahudose, aNNANadose, AmaraNaMtadose / 4/64 / __dhamme jhANe caunvihe cauppaDoyAre paNNatte, taM jahA--prANAvijae, avAyavijae, vivAgavijae, saMTANavijae / 4/65 dhammassa NaM mANassa cattAri lakkhaNA paNNattA, taM jahA--prANAruI, NisaggaruI, suttaruI, progADharuI / 4/66 dhammassa NaM jhANassa cattAri AlaMbaNA paNNatA, taM jahA--vAyaNA, paDipucchaNA, pariyaTTaNA, annuppehaa| 4/67 dhammassa NaM jhANassa cattAri aNuppehApro paNNattAno, taM jahA--egANuppehA, aNiccANuppehA, asaraNANuppehA saMsArANuppehA / 4/68 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jaina yoga " sukke jhANe cauvvihe cauppaDomAre paNNatte, taM jahA - puhattavitakke saviyArI, gattavitakke aviyArI, suhumakirie zraNiyaTTI, samucchiNNa kirie appaDivAtI / 4 / 69 sukkassa NaM jhANassa cattAri lakkhaNA paNNattA, taM jahA - zravvahe, sammohe, vivege, viussage / 4 /70 - 48 sukkassa NaM jhANassa cattAri prAlaMbaNA paNNattA, taM jahA-khaMtI, muttI, prajjave, maddave / 4/71 sukkassa NaM jhANassa cattAri aNuppehAmro paNNattAo, taM jahA - zraNaMtavattiyANupehA, viSpariNAmA guppehA, prasubhANuppehA, grAvANuppehA / 4 /72 lezyA cha lesAo paNNattAo, taM jahA - kaNhalesA, nIlalesA, kAulesA teulesA, pamhalesA, sukkalesA / 6/47 massA to lesA saMkiliTThAmro paNNattAno, taM jahA - kaNhalesA, nIlalesA, kAulesA / 3/65 massA to lesA asaM kiliTThA paNNattAno, taM jahA - teulesA, pamhalesA, sukkalesA | 3/66 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muni dharma 0 svAkhyAta * priyadharma aura dRr3ha-dharma * veSa aura dharma * mahAvrata * duHkha - zayyA 0 sukha - zayyA 0 sahiSNutA kA zrAlaMbana 0 manoratha * sAdhanA kA tAratamya * pratimA 0 zrAtmavAn zranAtmavAn 0 zastra 0 kathA 0 zrAtmarakSaka * samAdhimaraNa 0 niryANa mArga * aMtakriyA * chadmastha aura kevalI Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // svAkhyAta tivihe bhagavatA dhamme paNNatte, taM jahA- supradhijjhite, sujjhAite, sutavassite / jayA sucijjhitaM bhavati tadA sujjhAitaM bhavati, jayA sujjhAitaM bhavati tadA sutavassitaM bhavati, se supradhijjhite sujjhAite sutavassite suyakkhAte 49 NaM bhagavatA ghamme paNNatte / 3 / 507 priyadharma aura dRDhadharma cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA - - piyadhamme NAmamege, No daDhadhamme, daDhadhamme NAma mege, No piyadhamme, ege piyadhammevi, daDhadhammevi ege, No piyadhamme, No daDhaghamme / 4/421 veSa aura dharma cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA --rUvaM NAmamege jahati No dhammaM, dhammaM NAmamege jahati No rUvaM, ege rUvaMpi jahati, dhammaMpi, ege No rUvaM jahati, dhammaM / 4/41e No mahAvrata citta-samAdhi : jaina yoga paMca mahavvayA paNNattA, taM jahA - savvAmro pANAtivAyAmro veramaNaM, savvAo musAvAyA veramaNaM, savvAmro adiNNAdANAmro veramaNaM, savvAzro mehuNA veramaNaM, savvA pariggahAmro veramaNaM / 5 / 1 duHkha - zayyA cattAri duhasejjA paNNattA, taM jahA 1. tattha khalu imA paDhamA duhasejjA -- se NaM muMDe bhavittA pragArAmro aNagAriyaM pavvaie NiggaMthe pAvaNe saMkite kaMkhite vitigicchite bheyasamAvaNNe kalusasamA - vaNNe NiggaMthaM pAvayaNaM No saddahati No pattiyati, No roeti, NiggaMthaM pAvayaNaM sahamANe apattiyamANe aroemANe maNaM uccAvayaM Niyacchati, viNighAta - mAvajjati paDhamA duhasejjA / 2. grahAvarA doccA duhasejjA --- se NaM muMDe bhavittA agArAmro praNagAriyaM pavvaie saNaM lAbheNaM No tussati, parassa lAbhamAsAeti pIheti pattheti prabhilasati, parassa lAbhamAsAemANe pIhemANe patthemANe abhilasamANe maNaM uccAvayaM Niyacchai viNighAta mAvajjati - doccA duhasejjA / 3. ahAvarA taccA duhasejjA - se NaM muMDe bhavittA agArAmro aNagAriyaM pavvaie Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANaM divve mANussae kAmabhoge AsAei poheti pattheti abhilasati, divve mANussae kAmabhoge AsAemANe pIhemANe patthemANe abhilasamANe maNaM uccAvayaM Niyacchati, viNighAtamAvajjati-taccA duhsejjaa| 4. prahAvarA ca utthA duhasejjA--se NaM muMDe bhavittA agArAmo aNagAriyaM pavvaie, tassa NaM evaM bhavati--jayA NaM ahamagAravAsamAvasAmi tadA NamahaM saMvAhaNaparimaddaNa-gAtabhaMga-gAtuccholaNAI labhAmi, jappabhiI ca NaM ahaM muMDe bhavittA agArAgro aNagAriyaM pavvaie tappabhiI ca NaM ahaM saMvAhaNa-parimaddaNa-gAtabhaMgagAtuccholaNAI No lbhaami| se NaM saMvAhaNaM-parimaddaNa-gAtabbhaMga-gAtuccholaNAI prAsAeti pIheti patyeti abhilasati, se NaM saMvAhaNa-parimaddaNagAtabbhaMga- gAtuccholaNAI AsAemANe pIhemANe patthemANe abhilasamANe maNaM uccAvayaM Niyacchati, viNighAta mAvajjati--cautthA duhsejjaa| 4/450 sukha-zayyA cattAri suhasejjApo paNNattAgro, taM jahA1. tattha khalu imA paDhamA suhasejjA--se NaM muMDe bhavittA agArApro aNagAriyaM pavvaie NiggaMthe pAvayaNe hissaMkite Nikhite Nivitigicchie No bhedasamAvaNNe No kalusasamAvaNNe NiggaMthaM pAvayaNaM saddahai pattiyai roeti. NiggaMthaM pAvayaNaM saddahamANe pattiyamANe roemANe No maNaM uccAvayaM Niyacchati, No viNighAtamAvajjati--paDhamA suhsejjaa| 2. ahAvarA donjA suhasejjA-se NaM muMDe bhavittA agArAmo aNagAriyaM pavvaie saeNaM lAbheNaM tussati parassa lAbhaM No AsAeti No pIheti No patthei No abhilasati, parassa lAbhamaNAsAemANe apIhemANe apatthemANe aNabhilasamANe No maNaM uccAvayaM Niyacchati, No viNighAtamAvajjati-doccA suhsejjaa| 3. ahAvarA taccA suhasejjA--se NaM muMDe bhavittA agArApo aNagAriyaM pavvaie divyamANussae kAmabhoge No prAsAeti No pIheti No pattheti No abhilasati, divvamANussae kAmabhoge aNAsAemANe apIhebhANe prapatthemANe aNabhilasamANe No maNaM uccAvayaM Niyacchati, No viNighAtamAvajjati-taccA suhasejjA / 4. ahAvarA cautthA suhasejjA-se NaM muMDe bhavittA agArApro aNagAriyaM pavvaie, tassa NaM evaM bhavati-jai tAva arahaMtA bhagavaMto haTThA arogA baliyA kallasarIrA aNNayarAiM aorAlAI kallANAI viulAI payatAI paggahitAI mahANubhAgAI kammakkhayakaraNAiM tavokammAiM paDivajjati, kimaMga puNa ahaM abbhokgamigrovakkamiyaM veyaNaM No sammaM sahAmi khamAmi titikSemi ahiyAsemi ? mamaM ca NaM abbhovagamitrovakkamiyaM (veyaNaM ?) sammamasahamANassa makkhamamANassa Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 citta-samAdhi : jaina yoga atitikhemANassa aNahiyAsemANassa kiM maNNe kajjati ? egaMtaso me pAve kamme kajjati / ___ mamaM ca NaM abbhovagamitro vakkamiyaM (veyaNaM ?) samma sahamANassa khamamANassa titikhemANassa ahiyAsemANassa kiM maNNe kajjati ? egaMtaso me NijjarA kajjati--cautthA suhasejjA / 4/451 sahiSNutA kA pAlambana paMcahi ThANehiM chaumatthe NaM udiNNe parissahovasagge samma sahejjA khamejjA titikkhejjA ahiyAsejjA, taM jahA 1. udiNNakamme khalu ayaM purise ummattagabhUte / teNa me esa purise akkosati vA avahasati vA NicchoDeti vA NibhaMcheti vA baMdheti vA ruMbhati vA chaviccheda kareti vA, pamAraM vA Neti, uddavei vA, vatthaM vA paDiggahaM vA kaMbalaM vA pAyapuMchaNamacchidati vA vicchidati vA bhiMdati vA avaharati vaa| 2. jakkhAiche khalu ayaM purise / teNa me esa purise akkosati vA avahasati vA NicchoDeti vA NibbhaMcheti vA baMdheti vA ruMbhati vA chavicchedaM kareti vA, pamAraM vA Neti, uddavei vA, vatthaM vA paDiggahaM vA kaMbala vA pAyapuMchaNamacchi dati vA vicchidati vA bhiMdati vA avaharati vA / 3. mamaM ca NaM tabbhavaveyaNijje kamme udiNNe bhavati / teNa me esa purise akkosati vA avahasati vA NicchoDeti vA NibhaMcheti vA baMdheti vA ruMbhati vA chavicchedaM kareti vA, pamAraM vA Neti, uddavei vA vatthaM vA paDiggahaM vA kaMbalaM vA pAyapuMchaNamacchidati vA vicchidati vA bhiMdati vA avaharati vA / 4. mamaM ca NaM sammamasahamANassa akhamamANassa atitikkhamANassa aNadhiyAsamANassa kiM maNNe kajjati ? egaMtaso me pAve kamme kajjati / 5. mamaM ca NaM samma sahamANassa khamamANassa titikkhamANassa ahiyAsemANassa ki maNNe kajjati ? egaMtaso me NijjarA kajjati / iccetehiM paMcahiM ThANehiM chaumatthe udiNNe parisahovasagge samma sahejjA khamejjA titikkhejjA ahiyAsejjA / 5/73 paMcahi ThANehiM kevalI udiNNe parisahovasagge sammaM sahejjA khamejjA titikkhejjA ahiyAsejjA, taM jahA 1. khittacitte khalu ayaM purise / teNa me esa purise akkosati vA avahasati vA NicchoDeti vA NibhaMcheti vA baMdheti vA ruMbhati vA chavicchedaM kareti vA, Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANaM 5 pamAraM vA Neti, uddavei vA, vatthaM vA paDiggahaM vA kaMbalaM vA pAyapuMchaNamacchi dati vA vicchidati vA bhiMdati vA avaharati vA / / 2. dittacitte khalu ayaM purise| teNa me esa purise akkosati vA avahasati vA NicchoDeti vA NibhaMcheti vA baMdheti vA rubhati vA chavicchedaM kareti vA, pamAraM vA Neti, uddavei vA, vatthaM vA paDiggahaM vA kaMbalaM vA pAyapuMchaNamacchi dati vA vicchidati vA bhiMdati vA avaharati vaa| 3. jakkhAiTTe khalu ayaM purise / teNa me esa purise akkosati vA avahasati vA NicchoDeti vA NibhaMcheti vA baMdheti vA ruMbhati vA chavicchedaM kareti vA, pamAraM vA Neti, uddavei vA vatthaM vA paDiggahaM vA kaMbalaM vA pAyapuMchaNamacchidati vA vicchidati vA bhiMdati vA avaharati vA / 4. mamaM ca NaM tabbhavaveyaNijje kamme udiNNe bhavati / teNa me esa purise akkosati vA avahasati vA NicchoDeti vA NibhaMcheti vA baMdheti vA ruMbhati vA chavicchedaM kareti vA, pamAraM vA Neti, uddavei vA, vatthaM vA paDiggahaM vA kaMbalaM vA pAyapuMchaNamacchidati vA vicchidati vA bhiMdati vA avaharati vA / 5. mamaM ca NaM samma sahamANaM khamamANaM titikkhamANaM ahiyAsemANaM pAsettA bahave aNNe chaumatthA samaNA NiggaMthA udiNNe-udiNNe parIsahovasagge evaM samma sahissaMti khamissaMti titikkhassaMti ahiyAsissati / iccetehiM paMcahi ThANehiM kevalI udiNNe parIsahovasagge samma sahejjA khamejjA titikkhejjA ahiyAsejjA / 5/74 manoratha tihiM ThANehiM samaNe NiggaMthe mahANijjare mahApajjavasANe bhavati, taM jahA1. kayA NaM ahaM appaM vA bahuyaM vA suyaM ahijjissAmi ? 2. kayA NaM ahaM ekallavihArapaDimaM uvasaMpajjittA NaM viharissAmi ? 3. kayA NaM ahaM apacchimamAraNaMtiyasalehaNA-jhUsaNA-jhUsite bhattapANapaDiyAi kkhite pAyovagate kAlaM praNabakaM khamANe viharissAmi ? evaM samaNasA savayasA sakAyasA pAgaDemANe samaNe niggaMthe mahANijjare mahApajjavasANe bhavati / 3/466 sAdhanA kA tAratamya cattAri NiggaMthA paNNatA, taM jahA1. rAtiNie samaNe NiggaMthe mahAkamme, mahAkirie aNAyAvI asamite dhammassa praNArAdhae bhavati, Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 citta-samAdhi : jaina yoga 2. rAtiNie samaNe NiggaMthe appakamme appakirie AtAvI samie ghammassa zrArAhae bhavati, 3. omarAtiNie samaNe NiggaMthe mahAkamme mahAkirie aNAtAvI prasamite dhammassa NArAha bhavati, 4. omarAtiNi samaNe NiggaMthe appakamme appakirie zrAtAvI samite dhammassa rAha bhavati / 4/426 pratimA - cattAri paDimA paNNattAtra, taM jahA - samAhipaDimA uvahANapaDimA vivegapaDimA viussaggapaDimA / 4 / 86 cattAri paDimAtra paNNattApro, taM jahA bhaddA, subhaddA, mahAbhaddA, savvatobhaddA | 4 / 67 cattAri paDimA paNNattApro, ta jahA -- khuDDiyAmoyapaDimA mahalliyAmoyapaDimA, javamajjhA, vairamajjhA | 4 / 18 garAtiyaM bhikkhupaDimaM sammaM zraNaNupAlemANassa aNagArassa ime tamro ThANA hitA subhAe prakhamAe aNisseyasAe praNANugAmiyattAe bhavaMti taM jahA - ummAyaM vAlabhijjA, dIhakAliyaM vA rogAtaMka pAuNejjA, kevalIpaNNattAo vA dhammAzrI bhaMsejjA / 3 / 388 erAti bhikkhupaDimaM sammaM praNupAlemANassa aNagArassa to ThANA hitAe subhAe khamAe NissesAe praNugAmiyattAe bhavati, taM jahA - prohiNA vA se samuppajjejjA, maNapajjavaNANe vA se samuppajjejjA, kevalaNANe vA se samuppajjejjA | 3/386 zrAtmavAn zranAtmavAn chaThANA aNattavapro ahitAe asubhAe zrakhamAe aNIsesAe aNANugAmiyattAe bhavaMti, taM jahA--pariyAe, pariyAle, sute, tave, lAbhe, pUyAsakkAre / 6/32 1 chANAttavato hitAe subhAe khamAe NIsesAe aNugAmiyattAe bhavaMti, taM jahA --- pariyAra, pariyAle, sute, tave, lAbhe, pUyAsakkAre / 6 / 33 zastra savidhe satthe paNNatte, taM jahA satthamaggI visaM loNaM, siNeho khAramaMbilaM / duppauttomo vAyA, kAmro bhAvo ya pravirati / 10 / 93 kathA 5 ca uvvihA kahA paNNattA, taM jahA - prakkhevaNI, vikkhevaNI, saMveyaNI, daNI / 4/246 Nivve. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANaM akkhevaNI kahA caubvihA paNNattA, taM jahA-prAyAraakkhevaNI, vavahAraprakkhevaNI, paNNa ttiprakkhevaNI, diTTivAtaprakkhevaNI / 4/247 vikkhevaNI kahA caumvihA paNNattA, taM jahA--sasamayaM kahei, sasamayaM kahittA parasamayaM kahei, parasamayaM kahettA sasamayaM ThAvaitA bhavati, sammAvayaM kahei, sammAvAyaM kahettA micchAvAyaM kaheI, micchAvAyaM kahettA sammAvAyaM ThAvaitA bhavati / 4/248 saMveyaNI kahA caunvihA paNNattA, taM jahA- ihalogasaMveyaNI, paralogasaMveyaNI, mAtasarIrasaMveyaNI, parasarIrasaMveyaNI / 4/246 NibvedaNI kahA cauvvihA paNNattA, taM jahA1. ihaloge ducciNNA kammA ihaloge duhaphalavivAgasaMjuttA bhavaMti, 2. ihaloge ducciNNA kammA paraloge duhaphalavivAgasaMjuttA bhavaMti, 3. paraloge ducciNNA kammA ihaloge duhaphalavivAgasaMjattA bhavaMti, 4. paraloge ducciNNA kammA paraloge duhaphalavivAgasaMjuttA bhavaMti / 1. ihaloge suciNNA kammA ihaloge suhaphala vivAgasaMjuttA bhavaMti, 2. ihaloge suciNNA kammA paraloge suhaphala vivAgasaMjuttA bhavaMti, 3. paraloge suciNNA kammA ihaloge suhaphalavivAgasaMjuttA bhavaMti, 4. paraloge suciNNA kammA paraloge suhaphalavivAgasaMjuttA bhavaMti / 4/250 mAtmarakSaka tamo prAya rakkhA paNNattA, taM jahA--dhammiyAe paDicoyaNAe paDicoettA bhavati tusiNIe vA siyA, udvittA vA prAtAe egNtmNtmvkkmejjaa| 3/348 samAdhimaraNa ___do maraNAi samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM samaNANaM NiggaMthANaM NiccaM vaNNiyAI NiccaM kittiyAi NiccaM buiyAi NiccaM pasatthAI NicaM abbhaNuNNAtAI bhavaMti, taM jahA--pAovagamaNe ceva, bhattapaccakkhANe ceva / 2/414 ___ pApovagamaNe duvihe paNNatte, taM jahA--NIhArime ceva, aNIhArime ceva / NiyamaM apaDikamme / 2/415 bhattapaccakkhANe duvihe paNNatte, taM jahA--NIhArime ceva, aNIhArime ceva / NiyamaM sapaDikamme / 2/416 niryANa-mArga paMcavidhe jIvassa5 NijjANamagge paNNatte, taM jahA--pAehiM, urUhi ureNaM, sireNaM, savvaMgehiM / pAehiM NijjAyamANe girayagAmI bhavati, urUhiM NijjAyamANe tiriyagAmI Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 citta-samAdhi : jaina yoga bhavati, ureNaM NijjAyamANe maNuyagAmI bhavati, sireNaM NijjAyamANe devagAmI bhavati, savvaMgehiM NijjAyamANe siddhigatipajjavasANe paNNatte / 5/214 aMtakriyA cattAri56 aMtakiriyAno paNNattAno, taM jahA1. tattha khalu imA paDhamA aMta kiriyA- appakammapaccAyAte yAvi bhavati / se Na muMDe bhavittA agArAso aNagAriyaM pavvaie saMjamabahule saMvarabahule samAhibahule lUhe tIraTThI uvahANavaM dukkhakkhave tvssii| tassa NaM No tahappagAre tave bhavati, No tahappagArA veyaNA bhavati / tahappagAre purisajjAte dIheNaM pariyAeNaM sijjhati bujjhati muccati pariNivvAti savvadukkhANamaMtaM karei, jahA-se bharahe rAyA cAuraMtacakkavaTTI-paDhamA aNtkiriyaa| 2. ahAvarA doccA aMtakiriyA-mahAkammapaccAyAte yAvi bhavati / se NaM muMDe bhavittA agArApro aNagAriyaM pavvaie saMjamabahule saMvarabahule samAhibahule lUhe tIraTThI uvahANavaM dukkhakkhave tvssii| tassa NaM tahappagAre tave bhavati, tahappagArA veyaNA bhavati / tahappagAre purisajAte NiruddhaNaM pariyAeNaM sijjhati bujjhati muccati pariNivvAti savvadukkhANamaMtaM kareti, jahA-se gayasUmAle aNagAre--doccA aMta kiriyaa| 3. ahAvarA taccA aMtakiriyA-mahAkammapaccAyAte yAvi bhavati / se NaM muMDe bhavittA agArApro aNagAriyaM pavvaie saMjamabahule saMvarabahule samAhibahule lUhe tIraTThI uvahANavaM dukkhakkhave tavassI / tassa NaM tahappagAre tave bhavati, tahappagArA veyaNA bhvti| tahappagAre purisajAte dIheNaM pariyAeNaM sijjhati bujjhati muccati pariNivvAti savvadukkhANamaMtaM kareti, jahA--se saNaMkumAre rAyA cAuraMtacakkavaTTI--taccA aMtakiriyA / 4. prahAvarA cautthA aMtakiriyA--appakammapaccAyAte yAvi bhavati / se NaM muMDe bhavittA agArAmro aNagAriyaM pavvaie saMjamabahule saMvarabahule samAhibahule lUhe tIraTThI uvahANavaM dukkhakkhave tvssii| tassa NaM No tahappagAre tave bhavati, No tahappagArA veyaNA bhavati / tahappagAre purisajAe NiruddhaNaM pariyAeNaM sijjhati bujjhati muccati pariNivvAti savvadukkhANamaMtaM kareti, jahA-sA marudevA bhagavatI-ca utthA aNtkiriyaa| 4/1 chadmastha aura kevalI sattahiM ThANehi chaumatthaM jANejjA, taM jahA--pANe aivAettA bhavati / musaM vaittA bhavati / adiNNaM AdittA bhavati / saddapharisarasarUvagaMdhe prAsAdettA bhavati pUyAsakkAraM aNuvhettA bhavati / imaM sAvajjati paNNavettA paDisevettA bhavati / No jahAvAdI tahAkArI yAvi bhavati / 7/28 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANaM ___ sattahiM ThANehiM kevalI jANejjA, taM jahA-No pANe aivAittA bhvti| No musaM vaittA bhavati / No adiNNaM zrAdittA bhavati / No saddapharisarasarUvagaMdhe prAsAdettA bhavati / No pUyAsakkAraM aNuvU hettA bhavati / imaM sAvajjati paNNavettA No paDisevettA bhavati / jahAvAdI tahAkArI yAvi bhavati / 7/26 satta ThANAI chaumatthe savvabhAveNaM Na yANati Na pAsati, taM jahA-dhammatthikAyaM, adhammatthikAyaM, pAgAsatthikAyaM, jIvaM asarIrapaDibaddhaM, paramANupoggalaM saiM, gaMdhaM / eyANi ceva uppaNNaNANaM daMsaNadhare arahA jiNe kevalI savvabhAveNaM jANati pAsati, taM jahA-dhammatthikAyaM, adhammatthikAyaM, AgAsatthikAyaM, jIvaM asarIrapaDibaddhaM, paramANupoggalaM, saI, gaMdha / 7/78 dasa ThANAI chaumatthe savvabhAveNaM Na jANati Na pAmati, taM jahA-dhammatthikAyaM, adhammatthikAyaM, jIvaM asarIrapADibaddhaM, paramANupoggalaM, saI, gaMdhaM, vAtaM, ayaM jiNe bhavissati vA Na vA bhavissati, ayaM savvadukkhANamaMtaM karessati vA Na vA karessati / etANi ceva uppaNNaNANadaMsaNadhare arahA jiNe kevalI savvabhAveNaM jANai pAsai-- dhammatthikAyaM, adhammatthikAyaM, pAgAsasthikAyaM, jIvaM asarIrapaDibaddhaM, paramANupoggalaM, sada, gaMdha, vAtaM, ayaM jiNe bhavissati vA Na vA bhavissati, ayaM savvadukkhANamaMtaM karessati vA Na vA karessati / 10/106 cha ThANAI chaumatthe savvabhAveNaM Na jANati Na pAsati, taM jahA-dhammatthikAyaM, adhammatthikAyaM, AyAsaM, jIvamasarIrapaDibaddhaM, paramANupoggalaM, sadaM / etANi ceva uppaNNaNANadaMsaNadhare arahA jiNe kevalI 5 savvabhAveNaM jANati pA sati, taM jahA-dhamma tthikAyaM, adhammatthikAyaM, prAyAsaM, jIvamasarIrapaDibaddhaM, paramANupoggalaM, saI / 6/4 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zratIndriya-jJAna 0 zratIndriya-jJAna * kRza aura dRr3ha pratIndriya-jJAna * cakSuSmAn * zravadhijJAna ruka jAtA hai 0 cakSu * dezataH sarvataH Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANaM atIndriya-jJAna cauhi ThANehi NiggaMthANa vA NiggaMthINa vA assi samayaMsi atisese NANadaMsaNe samuppajjiukAmevi Na samuppajjejjA, taM jahA 1. abhikkhaNaM-abhikkhaNaM ithikahaM bhattakahaM desakahaM rAyakahaM kahetA bhavati, 2.58vivegeNa viussaggeNaM No sammamappANaM bhAvitA bhavati, 3. puvvarattAvarattakAlasamayaMsi No dhammajAgariyaM jAgaraittA bhavati, 4. phAsuyassa esaNijjassa uMchassa sAmudANiyassa No samma gavesittA bhavati iccetehiM cauhiM ThANehiM NiggaMthANa vA NiggaMthINa vA assi samayaM si atisese NANadaMsaNe samuppajjiukAmevi No samuppajjejjA / 4/254 cauhiM ThANehiM NiggaMthANa vA NiggaMthINa vA (assi samayasi ?) atisese NANadaMsaNe samuppajji ukAme samuppajjejjA, taM jahA 1. itthikahaM bhaktakahaM desakahaM rAyakahaM No kahetA bhavati, 2. vivegeNa vi ussageNaM sammamappANaM bhAvettA bhavati, 3. puvvarattAvarattakAla samayaMsi dhammajAgariyaM jAgaraittA bhavati, 4. phAsuyassa esaNijjassa uchassa sAmudANiyassa samma gavesittA bhavati iccetehiM cauhiM ThANehiM NiggaMthANa vA NiggaMthINa vA (assi samayaMsi ?) pratisese NANadaMsaNe samuppajji ukAme samuppajjejjA / 4/255 kRza aura dRr3ha pratIndriya-jJAna cattAri purisajAyA paNattA, taM jahA--kise NAmamege kise, kise NAmamege daDhe, daDhe NAmamege kise, daDhe NAmamege daDhe / 4/251 cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA--kise NAmamege kisasarIre, kise NAmamege daDhasarIre, daDhe NAmamege kisasarIre, daDhe NAmamege daDhasarIre / 4/252 5cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA--kisasarIrassa NAmamegassa NANadaMsaNe samuppajjati, No daDhasarIrassa, daDhasarIrassa NAmamegassa gANadaMsaNe samuppajjati, No kisasarIrassa, egassakisasarI rassavi NANadaMsaNe samuppajjati, daDhasarIrassavi, egassa No kisasarIrassa NANadaMsaNe samuppajjati, No daDhasarIrassa / 4/253 cakSuSmAna tivihe cakkhU paNNatte, taM jahA-egavakkhU, bicakkhU, ticakkhU / chaumatthe NaM Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jaina yoga maNasa egacakkhU, deve bicakkhU, tahArUve samaNe vA mAhaNe vA uppaNNaNANadaMsaNadhare ticakkhutti vattavvaM siyaa| 3/466 avadhijJAna ruka jAtA hai ____ paMcahiM ThANehiM ohidasaNe samuppajjiukAmevi tappaDhamayAe khaMbhAejjA, taM jahA 1. appabhUtaM vA puDhavi pAsittA tappaDhamayAe khNbhaaejjaa| 2. kuMthurAsibhUtaM vA puDhavi pAsittA tappaDhamayAe khaMbhAejjA / 3. mahatimahAlayaM vA mahoragasarIraM pAsittA tappaDhamayAe khaMbhAejjA / 4. devaM vA mahiDDhiyaM mahajjuiyaM mahANubhAgaM mahAyasaM mahAbalaM mahAsokkhaM pAsittA tappaDhamayAe khNbhaaejjaa| 5. puresu vA porANAiM urAlAI mahatimahAlayAI mahANihANAiM pahINasAmiyAI pahINaseuyAiM pahINaguttAgArAiM ucchiNNasAmiyAI ucchiNNaseuyAI ucchiNNaguttAgArAiM jAiM imAiM gAmAgara-NagarakheDa-kabbaDa-maDaMba-doNamuhapaTTaNAsama-saMbAha-saNNivesesu siMghADaga-tiga-caukka-caccara-caummuha-mahApahapahesu Nagara-NiddhamaNesu susANa-suNNAgAra-girikaMdara-saMti-selovaTThAvaNa-bhavaNagihesu saMNikkhittAiM ciTThati, tAI vA pAsittA tappaDhamayAe khNbhaaejjaa| iccetehiM paMcahiM ThANehiM prohidaMsaNe samuppajjiukAme tappaDhamayAe khaMbhAejjA / paMcahiM ThANehiM kevalavaraNANadaMsaNe samuppajjiukAme tappaDhamayAe No khaMbhAejjA taM jahA 1. appabhUtaM vA puDhavi pAsittA tappaDhamayAe No khaMbhAejjA / 2. kuMthurAsibhUtaM vA puDhavi pAsittA tappaDhamayAe No khNbhaaejjaa| 3. mahatimahAlayaM vA mahoragasarIraM pAsittA tappaDhamayAe No khaMbhAejjA / 4. devaM vA mahiDDhiyaM mahajjuiyaM mahANubhAga mahAyasaM mahAbalaM mahAsokkhaM pAsittA tappaDhamayAe No khNbhaaejjaa| 5. puresu vA porANAiM urAlAI mahatimahAlayAI mahANihANAI pahINasAmiyAI / pahINase uyAiM pahINaguttAgArAiM ucchiNNasAmiyAiM ucchiNNaseuyAI ucchiNNaguttAgArAiM jAiM imAiM gAmAgara-NagarakheDa-kabbaDa-maDaMba-doNamuhapaTTaNAsama-saMbAha-saNNivesesu siMghADaga-tiga-ca ukka-caccara-caummuha-mahApahapahesu NagaraNiddhamaNesu susANa-suNNAgAra-girikaMdara-saMti-se lovaTThAvaNa-bhavaNagihesu saNNikkhittAI ciTTha ti, tAI vA pAsittA tappaDhamayAe No khaMbhA Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANaM ejjA / iccetehiM paMcahiM ThANehiM kevalavaraNANadaMsaNe samuppajjiukAme tappaDhamayAe No khaMbhAejjA / 5/22 dezataH sarvataH dohiM ThANehiM pAyA62 ahe nogaM jANai pAsai, taM jahA1. samohateNaM ceva appANeNaM AyA ahelogaM jANai pAsai, 2. asamohateNaM ceva appANeNaM AyA ahe logaM jANai pAsai / 1, 2. Ahohi samohatAsamohateNaM ceva appANeNaM AyA ahelogaM jANai pAsai / 2/163 dohiM ThANehiM pAyA tiriyalogaM jANai pAsai, taM jahA1. samohateNaM ceva appANeNaM AyA tiriyalogaM jANai pAsai, 2. asamohateNaM ceva appANeNaM pAyA tiriyaloga jANai pAsai, 1, 2. Ahohi samohatAsamohateNaM ceva appANeNaM pAyA tiriyalogaM jANai pAsai / 2/194 dohiM ThANehiM pAyA uDDhalogaM jANai pAsai, taM jahA-- 1. samohateNaM ceva appANeNaM AyA uDDha logaM jANai pAsai, 2. asamohateNaM ceva appANeNaM AyA uDDhalogaM jANai pAsai, 1, 2. Ahohi samohatAsamohateNaM ceva appANeNaM AyA uDDha nogaM jANai pAsai / 2/165 dohiM ThANehiM AyA kevalakappaM logaM jANai pAsai, taM jahA1. samohateNaM ceva appANeNaM AyA kevalakappaM logaM jANai pAsai, 2. asamohateNaM ceva appANeNaM pAyA kevalakappaM logaM jANai pAsai, 1, 2. pAhohi samohatAsamohateNaM ceva appANeNaM pAyA kevalakappaM logaM jANai pAsai / 2/166 dohiM ThANehiM pAyA ahelogaM jANai pAsai, taM jahA1. viuviteNaM ceva appANeNaM aAtA ahe logaM jANai pAsai, 2. aviuviteNaM ceva appANeNaM pAtA ahelogaM jANai pAsai, 1, 2. pAhohi viuvviyAviuviteNaM ceva appANeNaM AtA ahelogaM jANai pAsai / 2/167 dohiM ThANehi AtA tiriya logaM jANai pAsai, taM jahA Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 citta-samAdhi : jaina yoga 1. vivviteNaM ceva appANeNaM AtA tiriyalogaM jANai pAsai, 2. abiubviNaM caiva prappANeNa zrAtA tiriyaloga jANai pAsaI, 1, 2. prAhohi viubviyAviubviteNaM ceva appANeNaM AtA tiriyalogaM jANai pAsai | 2/198 dohi ThANehiM prAtA uDDhalogaM jANai pAsai, taM jahA 1. viuvviteNaM ceva appANeNaM AtA uDDhalogaM jANai pAsai, 2. aviubviNaM ceva appANeNaM AtA uDDhaloga jANai pAsai, 1, 2. hohi viubviyAviubviteNaM ceva appANeNaM zrAtA uDDhalogaM jANai pAsai / 2 / 196 dohi ThANehi AtA kevalakappaM logaM jANai pAsai, taM jahA1. viuvviteNaM ceva appANeNaM AtA kevalakappaM logaM jANai pAsai, 2. aviuvviteNaM ceva prappANeNaM AtA kevalakappaM logaM jANai pAsai, 1 2. prAhohi viubviyAviubviteNaM ceva appANeNa zrAtA kevalakappaM logaM jANai pAsa | 2/200 -- Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ labdhi aura Rddhi * saMbhinnazrotolabdhi 0 tejolabdhi 0 vikriyA Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EX citta-samAdhi : jaina yoga "saMbhinnazrotolabdhi dohi ThANehiM pAyA saddAiM suNeti, taM jahA-deseNavi AyA saddAiM suNeti, samveNavi pAyA saddAiM suNeti / 2/201 dohiM ThANehiM AyA rUvAiM pAsai, taM jahA--deseNavi AyA rUvAiM pAsai, savveNavi pAyA rUvAI pAsai / 2/202 dohiM ThANehiM pAyA gaMdhAI agghAti, taM jahA--deseNavi pAyA gaMdhAiM agghAti, savveNavi pAyA gaMdhAI agghAti / 2/2033 dohiM ThANehiM pAyA rasAiM prAsAdeti, taM jahA--deseNavi pAyA rasAiM AsAdeti, savveNavi AyA rasAiM prAsAdeti / 2/204 dohiM ThANehiM pAyA phAsAI paDisaMvedeti, taM jahA--deseNavi AyA phAsAiM paDisaMvedeti, savveNavi AyA phAsAiM paDisaMvedeti / 2/205 dohi ThANehiM pAyA probhAsati, taM jahA-deseNavi AyA aobhAsati, savveNavi prAyA probhAsati / 2/206 evaM pabhAsati, vikuvvati, pariyAreti, bhAsaM bhAsati, AhAreti, pariNAmeti, vedeti, Nijjareti / 2/207 tejolabdhi tihiM ThANehiM samaNe NiggaMthe saMkhittaviulateulesse bhavati, taM jahA-pAyAvaNatAe, khaMtikhamAe, apANageNaM tavokammeNaM / 3/386 vikriyA tivihA "vikuvvaNA paNNattA, taM jahA--bAhirae poggalae pariyAdittA-egA vikuvvaNA, bAhirae poggale apariyAdittA-egA vikuvvaNA, bAhirae poggale pariyAdittAvi apariyAdittAvi-egA vikussvnnaa| 3/4 tivihA vikubvaNA paNNattA, taM jahA-abhaMtarae poggale pariyAdittA-egA vikuvvaNA, abhaMtarae poggale apariyAdittA-egA vikuvvaNA, abbhaMtarae poggale pariyAdittAvi apariyAdittAvi-egA vikuvvaNA / 3/5 / tivihA vikumvaNA paNNattA, taM jahA--bAhirabbhaMtarae poggale pariyAdittA-egA vikuvvaNA, bAhirabhaMtarae poggale apariyAdittA--egA vikuvvaNA, bAhirabhaMtarae poggale pariyAdittAvi apariyAdittAvi-egA vikubvaNA / 3/6 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha-dharma 0 saMkalpa prAzvAsa * aNuvrata * sAdhanA kA tAratamya Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jaina yoga saMkalpa tihiM ThANehiM samaNovAsae mahANijjare mahApajjavasANa bhavati, taM jahA1. kayA NaM ahaM appaM vA bahuyaM vA pariggahaM paricaissAmi ? 2. kayA NaM ahaM muMDe bhavittA agArApro aNagAritaM pavvaissAmi ? 3. kayA NaM ahaM apacchimamAraNaMtiyasaMlehaNA-jhUsaNA-jhUsite bhattapANapaDiyAikkhite pAmovagate kAlaM aNavakaMkhamANe viharissAmi ? evaM samaNasA savayasA sakAyasA pAgaDemANe samaNovAsae mahANijjare mahApajjava sANe bhavati / 3/467 prAzvAsa bhAraNaM vahamANassa cattAri pAsAsA paNNattA, taM jahA1. jattha NaM aMsAno aMsaM sAharai, tatthavi ya se ege AsAse paNNatte, 2. jatthavi ya NaM uccAraM vA pAsavaNaM vA pariTThaveti, tatthavi ya se ege prAsAse paNNatte, 3. jatthavi ya NaM NAgakumArAvAsaMsi vA suvaNNakumArAvAsaMsi vA vAsaM uveti, tatthavi ya se ege prAsAse paNNatte 4. jatyavi ya NaM AvakahAe ciTThati, tatthavi ya se ege pAsAse paNNatte / evAmeva samaNovAsagassa cattAri pAsAsA paNNattA, taM jahA1. jatthavi ya NaM sIlavvata-guNavvata-veramaNaM-paccakkhANa-posahovavAsAiM paDivajjati, tatthavi ya se ege pAsAse paNNatte, 2. jatthavi ya NaM sAmAiyaM desAvagAsiyaM sammamaNupAlei, tatthavi ya se ege prAsAse paNNatte, 3. jatthavi ya NaM cAuddasaTThamuTThipuNNamAsiNIsu paDipuNNaM posahaM samma aNupAlei, tatthavi ya se ege AsAse paNNatte, 4. jatthavi ya NaM apacchimamAraNaMtiyasalehaNA-jhUsaNA-jhUsite bhattapANapaDiyAikkhite pAmovagate kAlamaNavakaMkhamANe viharati, tatthavi ya se ege prAsAse paNNatte / 4/362 praNuvrata paMcANudhvayA paNNattA, taM jahA-thUlAgro pANAivAyApro veramaNaM, thUlAmo musAvayApro Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANe veramaNaM, thUlAmo pradiNNAdANAmro veramaNaM, sadArasaMtose, icchAparimANe / 5 / 2 sAdhanA kA tAratamya 1. cattAri samaNovAsagA paNNattA, taM jahA - rAiNie samaNovAsae mahAkamme hAriNAyAvI prasamite ghammassa praNArAghae bhavati, 2. rAiNie samaNovAsae appakamme appakirie prAtAvI samie dhammassa prarAhae bhavati, 17 3. promarAiNie samaNovAsae mahAkamme mahAkirie aNAtAvI prasamite ghammassa aNArAhae bhavati, 4. marAiNie samaNovAsae appakamme prapyakirie prAtAvI samite dhammassa Ahae bhavati / 4/428 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya * prAcArya kI mahatA 0 prAcArya gaNa kI Rddhi * pAMca vyavahAra 0 dizAbodha * duSpratikAra Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANaM zrAcArya kI zrarhatA chaha ThANehi saMpaNe aNagAre prarihati gaNaM dhAritae, taM jahA - saDDhI purisajAte, sacce purisajAte, mehAvI purisajAte, bahussute purisajAte, sattimaM prappAdhikaraNe / 6 / 1 zrAcArya cattAri rukkhA paNNatA, taM jahA - sAle NAmamege sAlapariyAra, sAle NAmamege eraMDapariyAe, eraMDe NAmamege sAlapariyAe eraMDe NAmamege eraMDapariyAe / evAmeva cattAri prAyariyA paNNattA, taM jahA - sAne NAmamege sAlaparivAe, sAle NAmamege eraMDa - pariyAra, eraMDe NAmamege sAlapariyAra, eraMDe NAmamege eraMDapariyAe / 4 / 542 cattAri rukkhA paNNattA, taM jahA - sAle NAmamege sAlaparivAre, sAle NAmamege eraMDaparivAre, eraMDe NAmamege mAnaparivAre, eraMDe NAmamege eraMDaparivAre / evAmeva cattAri prAyariyA paNNattA, taM jahA - pAle NAmamege sAlaparivAre, sAle NAmamege eraMDaparivAre, eraMDe NAmamege sAlaparivAre, eraMDe NAmamege eraMDaparivAre / saMgrahaNI - gAhA 1. sAladumamajjhayAre, jaha sAleNAma hoi dumarAyA / iya suMdararie, suMdarasIse muNeyavve // 2. eraMDamajjhayAre, jaha sAle NAma hoi dumarAyA / suMdararie, maMgalasIse muNeyavve || 3. sAladumamajjhayAre, eraMDe NAma hoi dumarAyA / iya maMgulArie, suMdarasIse muNeyavve || 66 4. eraMDamajjhayAre, eraMDe NAma hoi dumarAyA / iya maMgulArie, maMgulasIse muNeyavve // 4 / 543 cattAri phalA paNNattA, taM jahA prAmalagamahure, muddiyAmahure, khIramahure, khaDamahure / evAmeva cattAri prAyariyA paNNattA, taM jahA - grAmalagamahuraphala samANe, muddiyA mahuraphalasamANe, khIramahuraphalasamANe, khaMDamahuraphalasamANe / 4/411 gaNa kI Rddhi gaNiDhI tivA paNNattA, taM jahA - NANiDDhI, daMsaNiDDhI, carittiDDhI | havAgaNaDDhI tivihA paNNattA, taM jahA - sacittA, pracittA mIsitA / 3/504 pAMca vyavahAra "paMcavihe vavahAre paNNatte, taM jahA grAgame, sute, grANA, dhAraNA, jIte / jahA se Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 citta-samAdhi : jaina yoga tattha prAgame siyA, prAgameNaM vavahAraM paTThavejjA / No se tattha prAgame siyA jahA se tattha sute siyA, suteNaM vavahAraM paTThavejjA / No se tattha sute miyA jahA se tattha prANA siyA, prANAe vavahAraM pttttvejjaa| No se tattha ANA siyA jahA se tattha dhAraNA siyA, dhAra. NAe vavahAraM paTTavejjA / No se tattha dhAraNA siyA jahA se tattha jIte siyA, jIteNaM vavahAraM ptttthvejjaa| iccetehiM paMcahiM vavahAraM paTThavejjA-AgameNaM suteNaM ANAe dhAraNAe jIteNaM / jadhA-jadhA se tattha prAgame sute ANA dhAraNA jIte tadhA-tadhA vavahAraM paTThavejjA / se kimAhu bhaMte ! AgamavaliyA samaNA NiggaMthA ? iccetaM paMcavidhaM vavahAraM jayA-jayA jahiM-jahiM tayA-tayA tahi-tahiM aNissitovassitaM sammaM vavaharamANe samaNe NiggaMthe ANAe ArAdhae bhavati / 5/124 dizAbodha do disAmro abhigijjha kappati NiggaMthANa vA NiggaMthINa vA pavvAvittae-pAINaM ceva, udINaM ceva / 2/167 "do disAmro abhigijjha kappati NigNaMthANa vA NiggaMthINa vA-muMDAvittae sikkhAvittae uvaTThAvittae saMbhuMjittae saMvAsittae sajjhAyamuddisittae sajjhAyaM samuddisittae sajjhAyamaNujANittae Aloittae paDikkamittae Nidittae garahittae viuTTittae visohittae prakaraNayAe abbhudvittae ahArihaM pAyacchittaM tavokamma paDivajjittae-pAINaM ceva, udINaM ceva / 2/168 do disAmro abhigijjha kappati NiggaMthANa vA NiggaMthINa vA apacchimamAraNaM tiyasaMlehaNA-jUsaNA-jUsiyANaM bhattANapaNiyAikkhitANaM pAyovagatANaM kAlaM aNakkaMkhamANANaM viharittae, taM jahA--pAINaM ceva, udINaM ceva / 2/166 duSpratikAra tiNhaM duppaDiyAraM samaNAuso ! taM jahA--ammApiuNo, bhaTTissa, dhammAyariyassa / 1. saMpAtovi ya NaM kei purise ammApiyaraM sayapAgasahassapAgehi tellehiM abbhaMgettA, surabhiNA gaMdhaTTaeNaM unnaTTittA, tihiM udagehiM majjAvettA, savvAlaMkAravibhUsiyaM karettA, maNuNNaM thAlIpAgasuddhaM aTThArasavaMjaNAulaM bhoyaNaM bhoyAvettA jAvajjIvaM piTThivaDeMsiyAe parivahejjA, teNAvi tassa ammApiussa duppaDiyAraM bhavai / ahe NaM se taM ammApiyaraM kevalipaNNatte dhamme prAghavaittA paNNavaittA parUvaittA ThAvaitA bhavati, teNAmeva tassa ammApiussa suppaDiyAraM bhavati samaNAuso ! 2. kei mahacce daridaM samukkasejjA / tae NaM se daridde samukkiThe samANe pacchA puraM caNaM viula bhogasamitisamaNNAgate yAvi vihrejjaa| tae NaM se mahacce aNNayA kayAi dariddIhUe samANe tassa daridassa aMtie havvamAgacchejjA / tae NaM se daridde tassa bhaTTissa savvassamavi dalayamANe teNAvi tassa duppaDiyAraM bhavati / ahe NaM se taM bhaTTi kevalipaNNate dhamme prAdhavaittA paNNavaittA parUva Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANaM itA ThAvaitA bhavati, teNAmeva tassa bhaTTissa suppaDiyAraM bhavati ( samaNAuso ! ? ) / 71 3. keti tahArUvassa samaNassa vA mAhaNassa vA aMtie egamavi prariyaM dhammiyaM suvayaNaM soccA Nisamma kAlamAse kAlaM kiccA aNNayaresu devaloesu devattAe uvavaNNe / tae gaM se deve taM dhammAyariyaM dubbhivakhAo vA desApro subhikkhaM desaM sAharejjA, kaMtArAno vA NikkatAraM karejjA, dIhakAlieNaM vA rogAtaMkeNaM abhibhUtaM samANaM vimoejjA, teNAvi tassa dhammAyariyassa duppaDiyAraM bhavati / grahe NaM se taM dhammAyariyaM kevalipaNNattAzro dhammAmro bhaTTha samANaM bhujjovi kevalipaNNatte dhamme AghavaittA paNNavaittA paruvaittA ThAvaitA bhavati, teNAmeva tassa ghammAyariyassa suppaDiyAraM bhavati ( samaNAuso ! ? ) / 3/87 TippaNa 1. krodha kI utpatti ke nimittoM ke viSaya meM vartamAna manovijJAna kI jAnakArI jitanI AkarSaka hai, utanI hI jJAnavardhaka hai / kucha prayogoM kA vivaraNa isa prakAra haivyakti jo kucha bhI karatA hai, vaha cetana athavA avacetana mastiSka ke nirdeza para hI hotA hai / sAdhAraNatayA hama jaba bhI mastiSka kI bAta karate haiM, hamArA tAtparya cetana mastiSka se hI hotA hai, tArkika buddhi se / para krodha aura hiMsA ke bIja isa cetana mastiSka se nIce kahIM aura gahare huA karate haiM / vaijJAnikoM kA kahanA hai ki cetana mastiSka-sairebiyana koraTeksa to mastiSka ke sabase Upara kI parata hai, jo manuSya ke vikAsa kI abhI hAla kI ghaTanA hai| isake bahuta nIce 'Adima mastiSka' hai-- hiMsA aura krodha kI janmabhUmi / aura vaijJAnikoM kA yaha kathana jAnavaroM para kiye gaye anekAneka parIkSaNoM kA pariNAma hai / mastiSka ke ve vizeSa bindu khoje jA cuke haiM, jahAM krodha kA janma hotA hai / isa dizA meM prayoga karane vAloM meM DAkTara josa ema0 prAra0 DelagADo agraNI haiM / unhoMne apane parIkSaNoM dvArA dUra zAMta baiThe bandaroM ko vidyutadhArA se unake una vizeSa binduoM ko chUkara lar3avAkara dikhalA diyA hai| sacamuca, yaha saba jAdU kA sA lagatA hai / kalpanA kIjiye -sAmane eka bar3e se piMjar3e meM eka bandara baiThA kelA khA rahA hai aura Apa bijalI kA baTana dabAte haiM--are yaha kyA, bandara to kelA chor3akara piMjar3e kI salAkhoM para jhapaTa par3A hai| dAMta kiTakiTA rahA hai| hA~, hiMsaka ho gayA hai / aura yaha prayoga DAkTara DelagADo ne mastiSka ke usa vizeSa bindu ko vidyutdhArA dvArA uttejita karake kiyA hai / yahI kyoM, unake sAMDa vAle prayoga ne to kamAla hI kara dikhAyA thA / krodhita sAMDa unakI ora jhapaTA aura una taka pahuMcane se pahale hI zAMta hokara ruka gayA / unhoMne vidyutadhArA se sAMDa kA krodha zAMta kara diyA thA / para AdamI jAnavara se kucha bhinna hotA hai / 'hama tabhI hiMsaka hote haiM, jaba hama Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 citta-samAdhi : jaina yoga hiMsaka honA cAhate haiM / ' kyoMki sAdhAraNa sthitiyoM meM hI hama apanI bhAvanAoM para niyaMtraNa rakhate haiN| para kucha logoM kA yaha niyaMtraNa kAphI kamajora hotA hai| prasiddha manovijJAnazAstrI DAkTara ivina tathA DAkTara mArka ke anusAra, 'aise vyaktiyoM ke mastiSka ke Adima hisse meM kucha vizeSa ghaTatA rahatA hai|' 2. prAbhoganirvatita- jo manuSya krodha ke vipAka Adi ko jAnatA huA krodha karatA hai, usakA krodha Abhoganirvatita kahalAtA hai| yaha sthAnAMga ke vRttikAra abhayadeva sUri kI vyAkhyA hai| prAcArya malaya giri ne isakI vyAkhyA bhinna prakAra se kI hai| unake anusAra-eka manuSya kisI dUsare manuSya ke aparAdha ko bhalIbhAMti jAna letA hai / unheM aparAdha mukta karane ke liye vaha socatA hai ki sAmane vAlA vyakti namratA-pUrvaka kahane se mAnane vAlA nahIM hai| use krodhapUrNa mudrA hI pATha par3hA sakatI hai| isa vicAra se vaha jAna-bUjhakara krodha karatA hai| isa prakAra kA krodha Abhoganivartita kahalAtA hai| prAcArya malayagiri kI vyAkhyA adhika spaSTa aura hRdayagrAhI hai| isakI vyAkhyA anya nayoM meM bhI kI jA sakatI hai| koI manuSya apane viSaya meM kisI dUsare ke dvArA kiye gae pratikala vyavahAra ko nahIM jAna letA taba taka use krodha nahIM paataa| usakI yathArthatA jAna lene para usake mana meM krodha ubhara AtA hai| yaha prAbhoganirvartita krodha hai -sthiti kA yathArtha bodha hone para niSpanna hone vAlA krodha hai| anAbhoganirvartita krodha--jo manuSya krodha ke vipAka Adi ko nahIM jAnatA huA krodha karatA hai, usakA krodha anAbhoganirvatita krodha kahalAtA hai| malayagiri ke anusAra--jo manuSya kisI vizeSa prayojana ke binA guNa-doSa ke vicAra se zUnya hokara prakRti kI paravazatA se krodha karatA hai, usakA krodha anAbhoganirvatita krodha kahalAtA hai| kabhI-kabhI aisA bhI ghaTita hotA hai ki koI manuSya sthiti kI yathArthatA ko nahIM jAnane ke kAraNa kruddha ho uThatA hai / kalpanA yA saMdeha janita krodha isI koTi ke hote haiN| kucha logoM ko apane vaibhava Adi kI pUrI jAnakArI nahIM hotii| phalataH ve ghamaMDa bhI nahIM krte| usakI vAstavika jAnakArI prApta hone para unameM abhimAna karane jaisA kucha nahIM hotA, phira bhI ve apanI tuccha saMpadA ko bahuta mAnate hue abhimAna karate rahate haiN| unheM vizva kI vipula saMpadA kA jJAna nahIM hotaa| ye donoM prakAra ke abhimAna kramazaH prAbhoganirvatita aura anAbhoganivartita hote haiN| 3. bauddha sAhitya meM patthara, pRthvI aura pAnI kI rekhA ke samAna manuSyoM kA varNana milatA hai| bhikSupro ! saMsAra meM tIna taraha ke AdamI haiM / kauna-sI tIna taraha ke ? patthara para khIMcI rekhA ke samAna prAdamI, pRthvI para khIMcI rekhA ke samAna prAdamI, Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANaM pAnI para khIMcI rekhA ke samAna aadmii| bhikSuo! patthara para khIMcI rekhA ke samAna AdamI kaisA hotA hai ? bhikSutro ! eka AdamI prAyaH krodhita hotA hai| usakA vaha krodha dIrghakAla taka rahatA hai, jaisebhikSuo ! patthara para khIMcI rekhA zIghra nahIM miTatI, na havA se na pAnI se, cirasthAyI hotI hai, isI prakAra bhikSupro ! yahA~ eka prAdamI prAyaH krodhita hotA hai| usakA vaha krodha dIrghakAla taka rahatA hai / bhikSupro ! aisA vyakti 'patthara para khIMcI rekhA ke samAna prAdamI' kahalAtA hai| bhikSugro ! pRthvI para khicI rekhA ke samAna AdamI kaisA hotA hai ? bhikSutro ! eka AdamI prAyaH krodhita hotA hai| usakA vaha krodha dIrghakAla taka nahIM rahatA, jaisebhikSupro ! pRthvI para khIMcI rekhA zIghra miTa jAtI hai| havA se yA pAnI se cirasthAyI nahIM hotii| isI prakAra bhikSutro ! yahA~ eka AdamI prAyaH krodhita hotA hai| usakA krodha dIrghakAla taka nahIM rhtaa| bhikSugro ! aisA vyakti pRthvI para khiMcI rekhA ke samAna AdamI' kahalAtA hai| bhikSuno ! pAnI para khiMcI rekhA ke samAna AdamI kaisA hotA hai ? bhikSutro ! koI-koI AdamI aisA hotA hai ki yadi kaDugrA bhI bolA jAya, kaThora bhI bolA jAya, apriya bhI bolA jAya to bhI vaha jur3A hI rahatA hai, milA hI rahatA hai, prasanna hI rahatA hai| jisa prakAra bhikSugro ! pAnI para khicI rekhA zIghra vilIna ho jAtI hai, cirasthAyI nahIM hotI, isI prakAra bhikSupro ! koI-koI prAdamI aisA hotA hai, jise yadi kaDuvA bhI bolA jAya, kaThora bhI bolA jAya, apriya bhI bolA jAya to bhI vaha jur3A hI rahatA hai, milA hI rahatA hai, prasanna hI rahatA hai / 4. anantAnubandhI kaSAya ke udayakAla meM samyak-darzana prApta nahIM hotA / apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udayakAla meM vrata kI yogyatA prApta nahIM hotii| pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udayakAla meM mahAvrata kI yogyatA prApta nahIM hotii| saMjvalana kaSAya ke udayakAla meM vItarAgatA upalabdha nahIM hotii| anantAnubandhI lobha kI kRmirAgarakta vastra se tulanA kI gaI hai| vRddha sampradAya ke anusAra kRmirAga kA artha isa prakAra hai| manuSya kA rakta lekara usameM kucha dUsarI vastueM milAkara eka bartana meM rakha diyA jAtA hai| kucha samaya bAda usameM kRmi utpanna ho jAte haiN| ve havA kI khoja meM ghUmate hue, chedoM se bAhara Akara lAra chor3ate haiM / unhIM (lAroM) ko kRmi-sUtra kahA jAtA hai / ve svabhAva se hI lAla hote haiN| dUsarA abhimata yaha hai-rudhira meM jo kRmi utpanna hote haiM, unheM vahIM masalakara kacare ko utAra diyA jAtA hai| usameM kucha dUsarI vastueM milA use raJjaka-rasa (kRmirAga) banA liyA jAtA hai| 5. prastuta sUtra meM bhAvoM kI liptatA-aliptatA tathA malinatA-nirmalatA kA Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 citta-samAdhi : jaina yoga tAratamya udaka ke dRSTAnta dvArA samajhAyA gayA hai| kardama ke cimaTane para use utAranA kaSTasAdhya hotA hai| khaMjana ko utAranA usase alpa kaSTasAdhya hotA hai| bAlukA lagane para jala ke sUkhate hI vaha saralatA se utara jAtA hai| zaila (prastarakhaMDa) kA lepa lagatA hI nhiiN| isI prakAra manuSya ke kucha bhAva kaSTasAdhya lepa utpanna karate haiM, kucha alpa kaSTasAdhya, kucha susAdhya aura kucha lepa utpanna nahIM krte|| kardamajala kI apekSA khaMjanajala alpa malina, khaMjanajala kI apekSA bAlukAjala nirmala aura bAlukAjala kI apekSA zailajala adhika nirmala hotA hai| isI prakAra manuSya ke bhAva bhI malinatara, malina, nirmala aura nirmalatara hote haiN| 6. isa sUtra meM sUtrakAra ne eka manovaijJAnika rahasya kA udghATana kiyA hai| eka samasyA dIrghakAla se upasthita hotI rahI hai ki krodha kA sambandha manuSya ke apane mastiSka se hI hai yA bAhya paristhitiyoM se bhI hai| vartamAna ke vaijJAnika bhI isa zodha meM lage huye haiN| unhoMne mastiSka ke ve bindu khoja nikAle haiM, jahA~ krodha kA janma hotA hai / DAkTara josa0 ema0 Ara0 DelagADo ne apane parIkSaNoM dvArA dUra zAnta baiThe baMdaroM ke vidyut-dhArA se una vizeSa binduoM ko chUkara lar3avA diyaa| yaha vidyut-dhArA ke dvArA mastiSka ke vizeSa bindu kI uttejanA se utpanna krodha hai| isI prakAra anya bAhyanimittoM se bhI mastiSka kA krodha-bindu uttejita hotA hai aura krodha utpanna ho jAtA hai| yaha para-pratiSThita krodha hai| Atma-pratiSThita krodha apane hI Antarika nimittoM se utpanna hotA hai| 7. prastuta prakaraNa meM saMjJA ke do artha kiye gaye haiM--prAbhoga (saMvegAtmaka-jJAna yA smRti) aura manovijJAna / saMjJA ke dasa prakAra nirdiSTa haiN| unameM prathama ATha prakAra saMvegAtmaka tathA aMtima do prakAra jJAnAtmaka haiN| inakI utpatti bAhya aura prAntarika uttejanA se hotI hai / AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha ina cAra saMjJAnoM kI utpatti ke cAra-cAra kAraNa caturtha sthAna meM nirdiSTa haiN| krodha, mAna, mAyA, lobha-ina cAra saMjJAoM kI utpatti ke kAraNa sthAnAMga (4/80-83) meM prApta hote haiN| proghasaMjJA-vRttikAra ne isakA artha--sAmAnya avabodha kriyA, darzanopayoga yA sAmAnya pravRtti kiyA hai / tattvArtha bhASyakAra ne jJAna ke do nimittoM kA nirdeza kiyA hai| indriya ke nimitta se hone vAlA jJAna aura anindriya ke nimitta se hone vAlA jJAna / sparza, rasa, gandha, rUpa aura zabda kA jJAna sparzana, rasana, ghrANa, cakSu aura zrotraindriya se hotA hai| yaha indriya-nimitta se hone vAlA jJAna hai / pranindriya ke nimitta se hone vAle jJAna ke do prakAra haiM-mAnasikajJAna aura proghajJAna / indriyajJAna vibhAgAtmaka hotA hai, jaise-nAka se gaMdha kA jJAna hotA hai, cakSu se rUpa kA jJAna hotA hai / proghajJAna nivibhAga hotA hai| vaha kisI indriya yA mana se nahIM hotaa| kintu vaha cetanA kI, indriya aura mana se pRthak, eka svataMtra kriyA hai / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANaM siddhasenagaNi ne aughajJAna ko eka udAharaNa ke dvArA spaSTa kiyA hai-ballI vRkSa Adi para AgehaNa karatI hai| usakA yaha prArohaNajJAna na sparzana indriya se hotA hai aura na mAnasika nimitta se hotA hai / vaha cetanA ke anAvaraNa kI eka svatantra kriyA hai| vartamAna ke vaijJAnika eka chaThI indriya kI kalpanA kara rahe haiN| usakI tulanA oghasaMjJA se kI jA sakatI hai / unakI kalpanA kA vivaraNa ina zabdoM meM hai sAmAnyatayA yaha mAnA jAtA hai ki hamAre pA~ca jJAnendriyAM haiM-aAMkha, kAna, nAka, tvacA aura jihvaa| vaijJAnika aba yaha mAnane lage haiM ki ina pA~ca jJAnendriyoM ke atirikta eka chaThI jJAnendriya bhI hai| isI chaThI indriya ko aMgrejI meM 'I-esa.pI, (eksTrAsensarI parsepzana) athavA atIndriya antaH karaNa kahate haiN| kaI vaijJAnika aisA mAnate haiM ki prakRti ne yaha indriya bAkI pAMcoM jJAnendriyoM se bhI pahale manuSya ko usake pUrvajoM ko tathA aneka pazu-pakSiyoM ko pradAna kI thii| manuSya meM to yaha zakti jaba taba hI prAkRtika rUpa meM pAI jAtI hai, kyoMki sabhyatA ke vikAsa ke sAtha-sAtha usane isakA 'abhyAsa' tyAga diyaa| aneka pazu-pakSiyoM meM yaha aba bhI dekhane meM AtI hai| udAharaNArtha 1. bhUkaMpa yA tUphAna Ane se pahale pazu-pakSI usakA AbhAsa pAkara apane biloM, ghosaloM yA anya surakSita sthAnoM meM pahuMca jAte haiM / 2. kaI machaliyAM dekha nahIM sakatIM, parantu sUkSma vidyut dhArAoM ke jarie pAnI meM upasthita rukAvaToM se bacakara saMcAra karatI haiN| Adhunika yuga meM Adima jAtiyoM ke manuSyoM meM bhI yaha chaThI indriya kAphI hada taka pAyI jAtI hai / udAharaNArtha 1. AsTreliyA ke AdivAsiyoM kA kahanA hai ki ve dhueM ke saMketa kA prayoga to kevala uddiSTa vyakti kA dhyAna khIMcane ke liye karate haiM aura isake bAda una donoM meM vicAroM kA AdAna-pradAna mAnasika rUpa se hI hotA hai / 2. amarIkI AdivAsiyoM meM to isa chaThI indriya ke liye eka viziSTa nAma kA prayoga hotA hai aura vaha hai 'zumpho' / lokasaMjJA-vRttikAra ne isakA artha-vizeSa avabodha kriyA, jJAnopayoga aura vizeSa pravRtti--kiyA hai| proghasaMjJA ke sandarbha meM isakA artha vibhAgAtmaka jJAna (indriyajJAna aura mAnasajJAna) kiyA jA sakatA hai / zIlAMkasUrI ne prAcArAMga vRtti meM lokasaMjJA kA artha laukika mAnyatA kiyA hai| kintu vaha mUlasparzI pratIta nahIM hotA / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jaina yoga prAcArAMga niyukti meM saMjJA ke caudaha prakAra milate haiM-1. AhArasaMjJA, 2. bhayasaMjJA, 3. parigrahasaMjJA, 4. maithunasaMjJA, 5. sukha-dukhasaMjJA, 6. mohasaMjJA, 7. vicikitsAsaMjJA, 8. krodhasaMjJA, 6. mAnasaMjJA, 10. mAyAsaMjJA, 11. lobhasaMjJA, 12. zokasaMjJA, 13. lokasaMjJA, 14. dhrmsNjnyaa| prastuta prasaMga meM kucha manovaijJAnika tathya bhI jJAtavya haiN| manovijJAna ne mAnasika pratikriyAoM ke do rUpa mAne haiM--bhAva (Feeling) aura saMvega (Emotion) bhAva sarala aura prAthamika mAnasika pratikriyA hai / saMvega jaTila pratikriyA hai / bhaya, krodha, prema, ullAsa, hrAsa, IrSyA Adi ko saMvega kahA jAtA hai| usakI utpatti manovaijJAnika paristhiti meM hotI hai aura vaha zArIrika aura mAnasika yaMtra ko prabhAvita karatA hai| saMvega ke kAraNa bAhya aura prAntarika parivartana hote haiN| bAhya parivartanoM meM ye tIna mukhya haiM-1. mukhAkRti abhivyaMjana, 2. svArAbhivyaMjana, 3. zArIrika-sthiti / prAntarika parivartana-1. zvAsa kI gati meM parivartana, 2. hRdaya kI gati meM parivartana, 3. raktacApa meM parivartana, 4. pAcanakriyA meM parivartana, 5. rakta meM rAsAyanika parivartana, 6. tvak pratikriyAoM tathA mAnasa-taraMgoM meM parivartana, 7. granthiyoM kI kriyAoM meM parivartana / manovijJAna ke anusAra saMvega kA udgama sthAna hAipothelemasa mAnA jAtA hai / yaha mastiSka ke madhya bhAga meM hotA hai / yahI saMvega kA saMcAlana aura niyantraNa karatA hai| yadi isako kATa diyA jAe to sAre saMvega naSTa ho jAte haiM / bhAva rAgAtmaka hotA hai| usake do prakAra haiM-sukhada aura duHkhada / usakI utpatti ke liye bAhya uttejanA Avazyaka nahIM hotii| 8. sarAgasaMyama-vyakti-bheda se do prakAra kA hotA hai sarAgasaMyama-kaSAyayukta muni kA saMyama / vItarAgasaMyama-upazAnta yA kSINakaSAya vAle muni kA sNym| vItarAgasaMyamI ke AyuSya kA baMdha nahIM hotaa| isIliye yahA~ sarAgasaMyama (sakaSAyacAritra) ko devAyu ke baMdha kA kAraNa batalAyA gayA hai / saMyamAsaMyama aAMzika rUpa se vrata svIkAra karane vAle gRhastha ke jIvana meM saMyama aura asaMyama donoM hote haiM, isaliye usakA saMyama saMyamAsaMyama kahalAtA hai| bAlatapa : karma-mithyAdRSTi kA tapazcaraNa / akAmanirjarA-nirjarA kI abhilASA ke binA karmanirbharaNa kA hetubhUta prAcaraNa / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANa 77 6. samuccayadRSTi se vicAra karane para prAyuSya ke do rUpa phalita hote haiMpUrNa-pAyu aura apUrNa-prAyu / deva aura nairayika--ye donoM pUrNa-prAyu vAle hote haiM / manuSya aura paMcendriya tiryaMca apUrNa-pAyu vAle bhI hote haiN| inameM asaMkhyeya varSa kI AyuSya vAle tiryaMca aura manuSya tathA uttama puruSa aura carama zarIrI manuSya pUrNa-pAyu vAle hI hote haiN| 10. SaTprAbhUta meM prAyuH kSaya ke kaI kAraNa mAne haiM-1. viSa kA sevana, 2, vedanA, 3. raktakSaya, 4. bhaya, 5. zastra, 6. bhUta, pizAca Adi se grasta, 7. saMkleza, 8. AhAra kA nirodha, 6. zvApocchavAsa kA nirova / inake atirikta--1. himaatyadhika ThaMDa, 2. agni, 3. jala, 4. U~ce parvata se giranA, 5. U~ce vRkSa se giranA, 6. rasoM yA vidhAoM kA avidhipUrvaka sevana / ye bhI apamRtyu ke kAraNa hote haiM / 11. prastuta sUtra meM moha ke tIna prakAra nirdiSTa haiM--jJAnamoha, dazanamoha, caaritrmoh| vRttikAra ne jJAnamoha kA artha jJAnAvaraNa kA udaya aura darzanamoha kA artha samyagdarzana kA mohodaya kiyA hai| donoM sthaloM meM bodhi aura buddha ke nirUpaNa ke pazcAt moha aura mUr3a kA nirUpaNa hai / isase pratIta hotA hai ki moha bodhi kA pratipakSa hai / yahA~ moha kA artha prAvaraNa nahIM, kintu doSa hai / ___ jJAnamoha hone para manuSya kA jJAna ayathArtha ho jAtA hai| dRSTimoha hone para usakA darzana bhrAnta ho jAtA hai| caritramoha hone para prAcAra mUr3hatA utpanna ho jAtI hai| cetanA meM moha yA mUr3hatA utpanna karane kA kArya jJAnAvaraNa nahIM, kintu moha karma karatA hai| 12. prastuta sUtra meM rogotpatti ke nau kAraNa batalAe haiN| unameM se kuchaeka kI vyAkhyA isa prakAra hai accAsaNayAe-vRttikAra ne isake do artha kiye haiM-1. atyAsana senirantara baiThe rahane se / isase mase prAdi roga utpanna hote haiN| 2. atyazana se--ati bhojana karane se / isase ajIrNa ho jAne ke kAraNa aneka roga utpanna ho sakate hai / ahiyAsaNayAe-vRttikAra ne isake tIna artha kiye haiM--1. ahitAsana se-- pASANa Adi ahitakara Asana para baiThane se aneka roga utpanna hote haiM, 2. ahita-azana se-ahitakara bhojana karane se, 3. adhyasana se--kie huye bhojana ke jIrNa na hone para punaH bhojana karane se-'ajIrNe bhujyate yatu tadadhyasanamucyate / ' indriyArtha-vikopana-isakA artha hai--kAmavikAra / kAmavikAra se unmAda Adi roga hI utpanna nahIM hote, kintu vaha vyakti ko mRtyu ke dvAra taka bhI pahuMcA detA hai / vRttikAra ne kAmavikAra ke dasa doSoM kA kramazaH ullekha kiyA hai-1. kAma ke Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jaina yoga prati abhilASA, 2. usako prApta karane kI cintA, 3. usakA satata smaraNa, 4. usakA utkIrtana, 5. udvega, 6. pralApa, 7. unmAda, 8. vyAdhi, 6. jar3atA, akarmaNyatA, 10. mRtyu / ye doSa eka ke bAda eka Ate rahate haiM / 13. kAma kA artha hai-abhilASA aura guNa kA artha hai-pudgala ke dharma / kAmaguNa ke do artha haiM 1. maithuna-icchA utpanna karane vAle pudgala / 2. icchA utpanna karane vAle pudgala / 14. prastuta sUtra meM prayukta kucha vizeSa zabdoM kA vimarza1. saMghaTanA-ceSTA-aprApta kI prApti / 2. prayatna--prApta kA saMrakSaNa / 3. parAkrama-zakti-kSaya hone para bhI vizeSa utsAha banAe rkhnaa| 4. AcAra-gocara 1. sAdhu ke prAcAra-gocara (viSaya) mahAvrata Adi / 2. prAcAra-jJAna Adi pAMca AcAra / gocara-bhikSAcaryA / 15. prastuta sUtra ke kucha viziSTa zabdoM ke artha isa prakAra haiNakssm-asNgttaa| anAnugAmikatA--azubha anubaMdha, azubha kI shRNkhlaa| zaMkita-dhyeya yA karttavya ke prati saMzayazIla / kAMkSita-dhyeya yA karttavya ke pratikUla siddhAntoM kI AkAMkSA karane vaalaa| vicikitsita-dhyeya yA kartavya se prApta honevAle phala ke prati saMdeha karane vaalaa| bhedasamApanna ---saMdehazIlatA ke kAraNa dhyeya yA kartavya ke prati jisakI niSThA khaMDita ho jAtI hai, vaha bhedasamApanna kahalAtA hai| ___ kaluzasamApanna-saMdehazIlatA ke kAraNa dhyeya yA karttavya ko asvIkAra kara detA hai, vaha kaluSasamApanna kahalAtA hai / 16. darzana kA sAmAnya artha hotA hai--dRSTi, dekhanA / usake paribhASika artha do hote haiM-sAmAnyagrAhIbodha aura tattvaruci / bodha do prakAra kA hotA hai---1. vizeSagrAhI, 2. saamaanygraahii| vizeSagrAhI ko jJAna aura sAmAnya grAhI ko darzana kahA jAtA hai| prastuta prakaraNa meM darzana zabda tattvaruci ke artha meM prayukta huA hai / darzana do prakAra kA hotA hai 1. samyagdarzana-vastu-satya ke prati yathArthazraddhA / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANaM 2. mithyAdarzana - vastu satya ke prati prayathArthazraddhA / utpatti kI dRSTi se samyakdarzana do prakAra kA hotA hai 1. nisargasamyakdarzana - zrAtmA kI sahaja nirmalatA se utpanna hone vAlA / 2. abhigamasamyakdarzana - zAstra - adhyayana athavA upadeza se utpanna hone vAlA / 76 ye donoM pratipAtI aura pratipAtI donoM prakAra ke hote haiM / mithyAdarzana bhI do prakAra kA hotA hai - 1. zrAbhigrahika - prAgrahayukta, 2. anAbhigrahika ---- sahaja / kucha vyakti AgrahI hote haiM / ve jisa bAta ko pakar3a lete haiM, use chor3anA nahIM caahte| kucha vyakti AgrahI nahIM hote, kintu ajJAna ke kAraNa kisI bhI bAta para vizvAsa kara lete haiM / prathama prakAra ke vyakti na kevala mithyAdarzana vAle hote haiM, kintu unameM yathArtha ke prati prAgraha bhI utpanna ho jAtA hai| unakI satyazodha kI dRSTi vilupta ho jAtI hai / ve jo mAnate haiM, usase bhinna satya ho sakatA hai, isa sambhAvanA ko ve svIkAra nahIM karate / dUsare prakAra ke vyaktiyoM meM sva. siddhAnta ke prati Agraha nahIM hotA, isaliye unameM satya - zodha kI dRSTi zIghra vikasita ho sakatI hai / Agraha aura ajJAna - ye donoM kAla-paripAka aura samucita nimittoM ke milane para dUra ho sakate haiM aura unake na milane para ve dUra nahIM hote, isIliye unheM saparyavasita zraura paryavasita donoM kahA gayA hai / nisargasamyagdarzana jaise sahaja hotA hai, vase anAbhigrahikamithyAdarzana bhI sahaja hI hotA hai / abhigamasamyagdarzana upadeza yA adhyayana se prApta hotA hai, vaise hI prAbhigrahikamithyAdarzana bhI upadeza yA adhyayana se prApta hotA hai / ina donoM meM svarUpa bheda hai, kintu utpanna hone kI prakriyA donoM kI eka hai / 17. pratyakSa-parokSa- indriya prAdi sAdhanoM kI sahAyatA ke binA jo jJAna kevala AtmamAtrApekSa hotA hai, vaha 'pratyakSa - jJAna' kahalAtA hai / avadhijJAna, manaH paryavajJAna zraura kevalajJAna - ye tIna pratyakSa jJAna haiM / indra aura mana kI sahAyatA se honevAlA jJAna parokSa hotA hai / mati, zruta-ye do jJAna parokSa haiM / svarUpa kI apekSA saba jJAna spaSTa hote haiM / pramANa ke spaSTa aura aspaSTa ye lakSaNa bAharI padArthoM kI apekSA se kie jAte haiM / bAhya padArthoM kA nizcaya karane ke liye jise dUsare jJAna kI apekSA nahIM hotI, vaha jJAna spaSTa kahalAtA hai aura jise jJAnAntara kI apekSA rahatI hai, vaha aspaSTa / parokSa pramANa meM dUsare jJAna kI AvazyakatA rahatI hai / jaise - smRtijJAna dhAraNa kI apekSA rakhatA hai, pratyabhijJAna anubhava Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 citta-samAdhi : jaina yoga aura smRti kI, tarka vyApti kI, anumAna hetu kI tathA Agama zabda aura saMketa Adi kI apekSA rakhatA hai, isalie vaha praspaSTa hai| dUsare zabdoM meM jisakA jJeya padArtha nirNaya kAla meM chipA huA rahatA hai, usa jJAna ko asaSTa yA parokSa kahate haiM / jaisesmRti kA biSaya smRtikartA ke sAmane nahIM rhtaa| pratyabhijJAna kA bhI 'vaha' itanA viSaya aspaSTa rahatA hai / tarka meM trikAlakalita sAdhya-sAdhana arthAt trikAlIna sarva dhUma aura agni pratyakSa nahIM rahate / anumAna kA viSaya agnimAn pradeza sAmane nahIM rhtaa| Agama ke viSaya meru Adi aspaSTa rahate haiM / __ avagraha prAdi ko prAtmamAtrApekSa na hone ke kAraNa jahA~ parokSa mAnA jAtA hai, vahA~ usake mati aura zruta--ye do bheda kie jAte haiM aura jahA~ loka-vyavahAra se avagraha Adi ko sAMvyavahArika pratyakSa kI koTi meM rakhA jAtA hai, vahA~ parokSa ke smRti Adi pAMca bheda kiye jAte haiM / 18. zruta-nizrita- jo viSaya pahale zruta zAstra ke dvArA jJAta ho, kiMtu vartamAna meM zruta kA Alambana liye binA hI use jAnanA zruta-nizrita Abhinibodhika jJAna hai, jaise kisI vyakti ne AyurvedazAstra kA adhyayana kara yaha jAnA ki triphalA se koSThabaddhatA dUra hotI hai| jaba kabhI vaha koSThabaddhatA se grasta hotA hai, taba use triphalA-sevana kI bAta sUjha jAtI hai| usakA yaha jJAna zruta-nizrita AbhinibodhikajJAna hai / azruta-nizrita-jo viSaya zruta ke dvArA nahIM, kintu apanI sahaja vilakSaNa-buddhi ke dvArA jAnA jAe, vaha azruta-nizrita prAbhinibodhikajJAna hai| naMdI meM jo jJAna kA vargIkaraNa hai, usake anusAra zruta-nizrita prAbhinibodhikajJAna ke 28 prakAra haiM tathA azruta-nizrita AbhinibodhikajJAna ke 4 prakAra haiM--protpattikI, vainayikI, kArmikI aura pAriNAmikI / 16. avagraha indriya se honevAle jJAna-krama meM pahalA aMga hai / anirdezya (jisakA nirdeza na kiyA jA sake) sAmAnya dharmAtmaka artha ke prathama grahaNa ko arthAvagraha kahA jAtA hai| artha zabda ke do artha haiM----dravya aura paryAya athavA sAmAnya aura vizeSa / arthAvagraha kA viSaya kisI bhI zabda ke dvArA kahA nahIM jA sktaa| isameM kevala 'vastu hai' kA jJAna hotA hai / isase vastu ke svarUpa, nAma, jAti, kriyA Adi kI zAbdika pratIti nahIM hotii| upakaraNa indriya ke dvArA indriya ke viSayabhUta dravyoM ke grahaNa ko vyaJjanAvagraha kahA jAtA hai / krama kI dRSTi se pahale vyaJjanAvagraha, phira arthAvagraha hotA hai / arthAvagraha sabhI indriyoM kA hotA hai jabaki vyaJjanAvagraha cAra indriyoM kA hotA hai| cakSu aura mana kA vyaJjanAvagraha nahIM hotaa| uttaravartI nyAya-granthoM meM vyaJjanAvagraha ke pazcAt arthAvagraha kA ullekha kiyA gayA hai| naMdI tathA prastuta sUtra se usakA vyutkrama milatA hai| yaha kisa dRSTi se kiyA gayA, isa viSaya meM vRttikAra ne carcA nahIM kI hai. phira bhI Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANaM vRtti se yaha phalita hotA hai ki arthAvagraha pratyakSa ko mukhya mAnakara sUtrakAra ne use prathama sthAna diyA hai| naMdI ke anusAra avagraha Adi kevala zruta-nizrita mati ke hI prakAra haiM / sthAnAMga ke anusAra avagraha donoM (zruta-nizrita aura azruta-nizrita) kA hotA hai / vRttikAra ne azruta-nizrita mati ke do prakAra batalAe haiM-1. zrotra Adi indriyoM se utpanna aura 2. prautpattikI Adi buddhi-catuSTaya / prathama prakAra meM arthAvagraha aura vyaJjanAvagraha donoM hote haiM / dUsare prakAra meM kevala arthAvagraha hotA hai, kyoMki vyaJjanAvagraha indriya-Azrita hotA hai| buddhi-catuSTaya mAnasa jJAna hai, isaliye vahA~ vyaJjanAvagraha nahIM hotaa| vyaJjanAvagraha kI isa adhyApakatA aura gauNatA ko dhyAna meM rakhakara sUtrakAra ne prAthamikatA arthAvagraha ko dI, aisI sambhAvanA kI jA sakatI hai| ____ arthAvagraha nirNayonmukha hotA hai, taba yaha pramANa mAnA jAtA hai aura jaba nirNayonmukha nahIM hotA taba vaha anadhyavasAya--anirNAyaka jJAna kahalAtA hai| arthAvagraha ke do bheda aura haiM-naizcayika aura vyAvahArika / naizcayika arthAvagraha kA kAlamAna eka samaya aura vyAvahArika-arthAvagraha kA kAlamAna antarmuhUrta mAnA gayA hai| arthAvagraha ke chaH prakAra hote haiM / 20. sAMvyAvahArika pratyakSa jJAna ke cAra prakAra haiM--pravagraha, IhA, avAya aura dhaarnnaa| prastuta cAra sUtroM (6/61-64) meM eka-eka ke chaha-chaha prakAra batalAe haiM, kintu unake pratipakSI vikalpoM kA ullekha nahIM hai / dhAraNA ke chaha prakAroM meM kSipra' aura 'dhruva' ke sthAna para 'purANa' aura 'durdhara' kA ullekha hai / tattvArthasUtra kI zvetAmbarIya bhASyAnusAriNI TIkA meM avagraha Adi ke bArahabAraha prakAra kiye gaye haiN| isa prakAra una cAroM ke 48 prakAra haiN| 1. kSipra-zIghratA se jAnanA / 2. bahu--aneka padArthoM ko eka-eka kara jaannaa| vyavahArabhASya ke anusAra isakA artha hai--pAMca, chaha athavA sAta sau granthoM (zlokoM) ko eka bAra meM hI grahaNa kara lenaa| 3. bahuvidha-aneka padArthoM ke aneka paryAyoM ko jaannaa| vyavahArabhASya ke anusAra isakA artha hai-praneka prakAra se avagrahaNa krnaa| jaise--svayaM kucha likha rahA hai; sAtha-sAtha dUsare dvArA kathita vacanoM kA avadhAraNa bhI kara rahA hai tathA vastuoM ko gina rahA hai aura sAtha-sAtha pravacana bhI kara rahA hai| ye sabhI pravRttiyAM eka sAtha cala rahI haiN| isakA dUsarA artha hai-aneka logoM dvArA uccArita tathA aneka vAdyoM dvArA vAdita aneka prakAra ke zabdoM ko bhinna-bhinna rUpa se grahaNa karanA / vartamAna meM saptasaMdhAna nAmaka avadhAna kiyA jAtA hai| usameM avadhAnakAra ke samakSa tIna vyakti tathA do vyakti donoM pAvoM meM aura do vyakti pIche khar3e hote haiN| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 citta-samAdhi : jaina yoga sAmane vAle tIna vyakti bhinna-bhinna cIjeM dikhAte haiM; eka pArzva vAlA eka zabda bolatA hai, dUsare pArzva vAlA tIna aMkoM kI eka saMkhyA kahatA hai; pIche khar3e do vyakti avadhAnakAra ke donoM hAthoM meM do vastuoMoM kA sparza karavAte haiM / ye sAtoM kriyAeM eka sAtha hotI haiM / 4. dhruva - sArvadika eka rUpa jAnanA / 5. anizrita - binA kisI hetu kI sahAyatA liye jAnanA / vyavahArabhASya meM isakA artha hai - jo na pustakoM meM likhA gayA hai aura jo na kahA gayA hai, usakA avagrahaNa karanA / 6. asaMdigdha -- nizcita rUpa se jAnanA / 21. kAyavyAyAma - jIva kI pravRtti ke tIna srota haiM-- mana, vacana aura kAya / ina tInoM ko eka zabda meM yoga kahA jAtA hai / zrAgama - sAhitya meM prAya: kAyayoga zabda kA prayoga kiyA gayA hai| bauddha sAhitya meM samyak vyAyAma zabda kA prayoga prApta hai / usa samaya meM sAmAnya pravRtti ke artha meM bhI vyAyAma zabda kA prayoga kiyA jAtA thA / Ayurveda ke granthoM meM vyAyAma zabda kA prayoga kAya kI eka vizeSa pravRtti ke artha meM rUr3ha hai / 22. zarIra - zarIra paudgalika hai / vaha jIva kI zakti ke yoga se kriyA karatA hai / usake pAMca prakAra haiM 1. zraudArika prasthicarmamaya zarIra / 2. vaikriya - vividha rUpa nirmANa meM samartha zarIra / 3. prahAraka -- yogazakti se prApta zarIra / 4. tejas --- tejomaya zarIra / 5. kArmaNa karmamaya zarIra / inheM saMcAlita karanevAlI jIva kI zakti ko kAyayoga kahA jAtA hai / eka kSaNa meM kAyayoga eka hI hotA / upayoga ( jJAna kA vyApAra ) eka kSaNa meM do nahIM ho sakate, kintu kAyA kI pravRtti eka kSaNa meM do ho sakatI haiM / yahA~ usakA niSedha nahIM hai / yahA~ eka kSaNa meM do kAyayogoM kA niSedha hai / kyoMki jisa jIva-zakti se zradArika- zarIra kA saMcAlana hotA hai, usI se vaikriya zarIra kA saMcAlana nahIM ho sakatA / usake liye kucha viziSTa zakti kI apekSA hotI hai / isa dRSTi se jaba eka kAyayoga sakriya hotA hai, taba dUsarA kAyayoga kriyAzIla nahIM ho sakatA / zArIrika dRSTi se jIva chaH prakAra ke hote haiM - pRthvIkAyika apakAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika aura trasakAyika / vikAsakrama ke AdhAra para ve pAMca prakAra ke hote haiM-- ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThoNaM ___indriya aura mana se honevAlA jJAna zarIra-racanA se sambandha rakhatA hai| jisa jIva meM indriya aura mAnasajJAna kI jitanI kSamatA hotI hai, usI ke AdhAra para unako zarIra-racanA hotI hai aura zarIra-racanA ke AdhAra para hI usa jJAna kI pravRtti hotI hai / prastuta pAlApaka meM zarIra-racanA aura indriya tathA mAnasajJAna ke vikAsa kA saMbaMdha pradarzita hai jIva bAhyazarIra (sthUla zarIra) indriya jJAna 1. ekendriya (pRthvI, apa Adi) praudArika sprshnjnyaan| 2. dvIndriya audArika (asthimAMsa zoNita- rasana, sparzanajJAna / yukta) 3. trIndriya audArika (asthimAMsa zoNita- ghrANa, rasana, yukta) sparzanajJAna / 4. caturindriya audArika (asthimAMsa zoNita- cakSu, ghrANa, rasana, yukta) sparzanajJAna / 5. paMcendriya (tiyaMca) praudArika (asthimAsa zoNita- zrotra, cakSu. prANa, snAyu zirAyuktta) rasana, sparzanajJAna / 6. paMcendriya (manuSya) audArika (asthimAMsa zoNita- zrotra, cakSu, ghrANa, snAyu zirAyukta) rasana, sparzanajJAna / 24. zarIra pA~ca prakAra ke haiM-- praudArika zarIra-sthUla pudgaloM se niSpanna, rasAdi dhAtumaya shriir| yaha manuSya aura tiryaJcoM ke hI hotA hai / vaikriya zarIra-vividha rUpa karane meM samartha shriir| yaha nai rayikoM tathA devoM ke hotA hai| vaikriya-labdhi se sampanna manuSyoM aura tiryaJvoM tathA vAyukAya ke bhI yaha hotA hai| pAhAraka zarIra-pAhAraka-labdhi se niSpanna zarIra / prAhAraka-labdhi se sampanna muni apanI saMdeha nivRtti ke lie apane prAtma-pradezoM se eka putale kA nirmANa karate haiM aura use sarvajJa ke pAsa bhejate haiM / vaha unake pAsa jAkara unase saMdeha kI nivRtti kara puna: muni ke zarIra meM praviSTa ho jAtA hai / yaha kriyA itanI zIghra aura adRzya hotI hai ki dUsaroM ko isakA patA bhI nahIM cala sktaa| isa kSamatA ko pAhArakalabdhi kahate haiN| taijasazarIra-jisase tejolabdhi (upaghAta yA anugraha kiyA jA sake-vaha Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jaina yoga kArya zakti) mile aura dIpti evaM pAcana ho, vaha zarIra / kArmaNazarIra-karma-samUha se niSpanna athavA karmavikAra ko kArmaNa zarIra kahate haiM / taijasa aura kArmaNazarIra sabhI jIvoM ke hote haiN| 25. zarIra pAMca haiM-audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa / bhinnabhinna apekSAoM se inake aneka vargIkaraNa hote haiM / sthUlatA aura sUkSmatA kI dRSTi se - sthUla sUkSma audArika, vaikriya, AhAraka taijasa, kArmaNa / kAraNa aura kArya kI dRSTi se kAraNa kArmaNa audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa / bhavabartI aura bhavAntaragAmI kI dRSTi se-- bhavavartI bhavAntaragAmI audArika, vaikriya. pAhAraka tejasa, kArmaNa sAhacarya aura asAhacarya kI dRSTi sesahacArI asahacArI vaikriya, AhAraka, tejasa, kArmaNa / audArika / audArika zarIra jIva ke cale jAne para bhI TikA rahatA hai aura viziSTa upAyoM se dIrghakAla taka TikA raha sakatA hai / zeSa cAra zarIra jIva se pRthaka hone para apanA astitva nahIM rakha pAte, tatkAla unakA paryAyAntara (rUpAntara) ho jAtA hai| 26. nizrAsthAna-nizrAsthAna kA artha hai-----mAlambana sthAna, upAkArakasthAna / muni ke lie pAMca nizrAsthAna haiN| unakI upayogitA ke kuchaeka saMketa vRttikAra ne die haiM, ve isa prakAra haiM 1. SaTkAya0 pRthvI kI nizrA-ThaharanA, baiThanA, sonA, mala-mUtra kA visarjana Adi / * pAnI kI nizrA-pariSeka, pAna, prakSAlana, Acamana Adi / 0 agni kI nizrA-prodana, vyaMjana, pAnaka, prAcAma Adi / * vAyu kI nizrA-acitta vAyu kA grahaNa, dRti, bhastrikA prAdi kA upayoga / 0 vanaspati kI nizrA--saMstAraka, pATa, phalaka, prauSava Adi / 0 trasa kI nizrA-carma, asthi, zRMga tathA gobara, gomUtra, dUdha Adi / 2. gaNa-guru ke parivAra ko gaNa kahA jAtA hai| gaNa meM rahane vAle ke vipula Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 ThANe nirjarA hotI hai vinaya kI prApti hotI hai, tathA niraMtara hone vAlI sAraNA vAraNA se doSa prApta nahIM hote / 3. rAjA-rAjA nivAsthAna isalie hai ki vaha duSToM kA nigraha kara sAdhuoM ko dharma-pAlana meM prAlaMbana detA hai / arAjakatA - dazA meM dharma kA pAlana durlabha ho jAtA hai / 4. gRhapati - vasati yA upAzraya denevAlA / sthAnadAna saMyama sAdhanA kA mahAn upakArI tattva hai / prAcIna zloka meM-- 'dhRtistena dattA matistena dattA, gatistena dattA sukhaM tena dattam / guNI mAgitebhyo varebhyo munibhyo mudA yena datto nivAsaH // ' jo muniko upAzraya detA hai, usane unako upAzraya dekara vastra, anna, pAna, zayana, prAsana Adi sabhI kucha de die / 5. zarIra -- kAlIdAsa ne kahA hai - zarIramAdyaM khalu dharma-sAdhanam / ' zarIra se dharma kA srAva hotA hai, jaise-parvata se pAnI kA zarIraM dharma- saMyuktaM, rakSaNIyaM prayatnataH / zarIrAcchravate dharmaH, parvatAt salilaM yathA // meM eka hI vacana hotA hai / jaina nyAya meM 'syAt' zabda 27. ekavacana - mAnasika jJAna kI bhAMti eka kSaNa eka kSaNa meM koI bhI prANI do bhASAeM nahIM bola sakatA / kA prayoga isI siddhAnta ke AdhAra para kiyA gayA / vastu anaMta dharmAtmaka hotI hai / eka kSaNa meM usake eka dharma kA hI pratipAdana kiyA jA sakatA hai / zeSa anaMta dharma pratipAdita rahate haiM / isakA tAtparya yaha hotA hai ki manuSya vastu ke eka paryAya kA pratipAdana kara sakatA hai, kintu samagra vastu kA pratipAdana nahIM kara sakatA / isa samasyA ko sulajhAne ke liye 'syAt' zabda kA sahArA liyA gayA hai| 'syAt' zabda isa bAta kA sUcaka hai ki pratipAdyamAna dharma ko mukhyatA dekara aura zeSa dharmoM kI upekSA kareM, tabhI vastu vAcya hotI hai / eka sAtha aneka dharmoM kI apekSA se vastu avaktavya ho jAtI hai / saptabhaMgI kA caturtha bhaMga isI AdhAra para banatA hai / 28. eka mana - eka kSaNa meM mAnasika jJAna eka hI hotA hai / yaha siddhAnta jaina- darzana ko zrAgama - kAla se hI mAnya rahA hai / naiyAyika-vaizeSika darzana meM bhI yaha siddhAnta sammata hai / isa siddhAnta ke samarthana meM donoM ke hetu bhI samAna haiM / jaina-darzana ke anusAra eka kSaNa meM do upayoga (jJAna-vyApAra ) eka sAtha nahIM hote, isaliye eka kSaNa meM mAnasika jJAna eka hI hotA hai| eka AdamI nadI meM khar3A hai, nIce se usake pairoM ko jala kI ThaMDaka kA saMvedana ho rahA hai aura Upara se sira ko ghUpa kI uSNatA kA saMvedana ho rahA hai / isa prakAra eka vyakti eka hI kSaNa meM zIta aura uSNa donoM sparzo Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 citta-samAdhi : jana yoga kA saMvedana karatA hai, kintu vastutaH yaha sahI nahIM hai / kSaNa aura mana kI sUkSmatA ke kAraNa aisA pratIta hotA hai ki vaha eka hI kSaNa meM zIta aura uSNa donoM sparzo kA saMvedana karatA hai, kintu vAstava meM aisA nahIM hai / jisa kSaNa meM zIta- sparza kA anubhava hotA hai, usa kSaNa meM mana zIta- sparza kI anubhUti meM hI vyApta rahatA hai, isaliye use uSNa-sparza kI anubhUti nahIM ho sakatI aura jisa kSaNa meM vaha uSNa-sparza kI anubhUti meM vyApta rahatA hai, usa kSaNa use zIta-sparza kI anubhUti nahIM ho sakatI / eka kSaNa meM do jJAnoM aura do anubhUtiyoM ke na hone kA kAraNa mana kI zakti kA sImita vikAsa honA hai / naiyAyika-vaizeSika darzana ke anusAra eka kSaNa eka hI jJAna aura eka hI kriyA hotI hai, isaliye mana eka hai / nyAyadarzana ke praNetA maharSi gautama tathA vaizeSika darzana ke praNetA maharSi kaNAda mana kI ekatA ke siddhAnta ke AdhAra para isa niSkarSa para pahuMce ki mana aNu hai / yadi mana aNu nahIM hotA, to pratikSaNa manuSya ko aneka jJAna hote| vaha aNu hai, isaliye vaha eka kSaNa meM hI indriya ke sAtha saMyoga sthApita kara sakatA hai / indriya ke sAtha usakA saMyoga hue binA jJAna hotA nahIM, isaliye vaha eka kSaNa meM eka hI jJAna kara sakatA hai / 26. AtmA kA svarUpa karma paramANutroM se AvRtta rahatA hai / unake upazama, kSayaupazama aura kSaya se vaha (Atma-svarUpa ) prakaTa hotA hai / kSaya aura upazama- ye donoM svatantra avasthAeM haiN| kSaya-upazama meM donoM kA mizraNa hai| isameM udayaprApta karma ke kSaya aura udayaprApta kA upazama- ye donoM hote haiM, isaliye kSaya-upazama kahalAtA hai / isa avasthA meM karma ke vipAka kI anubhUti nahIM hotI / 30. bauddha-paramparA meM teraha prakAra ke sukha-yugaloM kI parikalpanA kI gaI hai| una yugaloM meM eka ko adhama aura eka ko zreSTha mAnA hai / 1. gRhastha sukha, pravrajyA sukha / 2. kAmabhoga sukha, abhiniSkramaNa sukha / 3. laukika sukha, lokottara sukha / 4. sAsrava sukha, anAsrava sukha / 5. bhautika sukha, abhautika sukha / 6. zrArya sukha, anArya sukha / 7. zArIrika sukha, caitasika sukha / 8. prIti sukha, prIti sukha / 6. AsvAda sukha, upekSA sukha / samAdhi sukha, samAdhi sukha / 10. 11. prIti AlaMbana sukha, aprIti prAlaMbana sukha / 12. prAsvAda prAlaMbana sukha, upekSA grAlaMbana sukha / 13. rUpa zrAlaMbana sukha, arUpa AlaMbana sukha / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANaM 87 31. hrIsattva aura hImanaHsattva- ina donoM meM sattva kA aAdhAra loka-lAja hai / kucha loga aAntarika sattva ke vicalita hone para bhI lajjAvaza sattva ko banAe rakhate haiM, bhaya ko pradarzita nahIM karate / jo hrIsattva hotA hai, vaha lajjAvaza zarIra aura mana donoM meM bhaya ke lakSaNa pradarzita nahIM karatA / jo hrImana sattva hotA hai, vaha mana meM sattva ko banAe rakhatA hai, kintu usake zarIra meM bhaya ke lakSaNa--romAMca, kaMpana Adi prakaTa ho jAte haiN| 32. yogavAhitA-- yogavahana karane vAle muni kI caryA ko yogavAhitA kahA jAtA hai / yogavahana kA zabdAnupAtI artha hai-cittasamAdhi kI viziSTa sAdhanA / jaina paramparA meM yogavahana kI eka dUsarI paddhati bhI rahI hai| Agama-zruta ke adhyayanakAla meM yogavahana kiyA jAtA thaa| pratyeka pAgama tapasyApUrvaka par3hA jAtA thaa| Agama ke adhyetA muni ke liye vizeSa prakAra kI caryA nirdiSTa hotI thI, jaise 1. alpanidrA lenaa| 2. prathama do praharoM meM zruta aura artha kA bAra-bAra abhyAsa karanA / 3. adhyetavya graMtha ko chor3akara nayA graMtha nahIM pddh'naa| 4. pahale jo kucha sIkhA ho use nahIM bhulAnA / 5. hAsya, vikathA, kalaha Adi na krnaa| 6. dhIme-dhIme zabdoM meM bolanA, jora-jora se nahIM bolnaa| 7. kAma, krodha Adi kA nigraha krnaa| tapasyA kI vidhi pratyeka zAstra-graMtha ke liye nizcita thii| isakI jAnakArI ke liye vidhiprapA Adi grantha draSTavya haiM / - yaha yogavahana kI paddhati bhagavAn mahAvIra ke samaya meM pracalita nahIM thii| usa samaya ke ullekhoM meM aMgoM ke adhyayana kA ullekha prApta hotA hai, kintu yogavahana pUrvaka adhyayana kA ullekha nahIM miltaa| adhyayana ke sAtha yogavahana kI paramparA bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke uttarakAla meM sthApita huI pratIta hotI hai| yadi yogavAhitA kA artha zruta ke adhyayana ke sAtha kI jAnevAlI tapasyA yA viziSTacaryA ho to yaha uttarakAlIna saMkramaNa hai| aura, yadi isakA artha citta-samAdhi kI viziSTa sAdhanA ho to ise mahAvIrakAlIna mAnA jA sakatA hai| prasaMga kI dRSTi se donoM artha saMgata ho sakate haiM / 33. praNidhAna-praNidhAna kA artha hai--ekaagrtaa| vaha kevala mAnasika hI nahIM hotI, vAcika aura kAyika bhI hotI hai| ekAgratA kA upayoga sat aura asat donoM prakAra kA hotA hai / isI AdhAra para praNidhAna ke supraNidhAna aura duSpraNidhAnaye do bheda kiye gaye haiN| 34. gupti-gupti kA artha hai--rkssaa| mana, vacana aura kAya ke sAtha yoga hone para isakA artha hotA hai---mana, vacana aura kAya kI akuzala pravRttiyoM meM niyojana / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jaina yoga yaha artha samyak-pravRtti ko dhyAna meM rakhakara kiyA gayA pratIta hotA hai| asamyak kI nivRtti hue binA koI bhI pravRtti samyak nahIM banatI, isa dRSTi se samyakpravRtti meM gupti kA honA anivArya mAnA gayA hai| samyakapravRtti se nirapekSa hokara yadi gupti kA artha kiyA jAe to isakA artha hogA-nirodha / maharSi pataJjali ne likhA hai-cittavRtti nirodho yogaH (yoga darzana 1/1) / jaina-dRSTi se isakA samAnAntara sutra likhA jAe to vaha hogA 'cittavRtti nirodho guptiH| 35. pAMcave sthAna meM do sUtroM (34-35) meM dasa dharmoM kA ullekha milatA hai / vahA~ vRttikAra ne unakA artha isa prakAra kiyA hai 1. kSAMti-krodha nigrh| 2. mukti-lobhnigrh| 3. prArjava-mAyA nigrh| 4. maardv--maannigrh| 5. lAghava-upakaraNa kI alpatA; Rddhi, rasa aura sAta-ina tInoM gauravoM kA tyAga / 6. satya-kAya RjutA, bhAva-RjutA aura avisaMvAdanayoga-kathanI-karanI kI smaantaa| 7. saMyama-hiMsA Adi kI nivRtti / 8. tapa / 6. tyAga--apane sAMbhogika sAdhuoM ko bhakta prAdi kA dAna / 10. brahmacaryavAsa--kAmabhoga virati / vRttikAra ne dasa dharma kI eka dUsarI paramparA kA ullekha kiyA hai, jo tattvArthasUtrAnusArI hai / usake anusAra nAma aura krama meM antara hai- 1. uttama kSamA, 2. uttama mArdava, 3. uttama Arjava, 4. uttama zauca, 5. uttama satya, 6. uttama saMyama, 7. uttama tapa, 8. uttama tyAga. 6. uttama AkiMcanya, 10. uttama brahamacarya / tattvArthavArtika ke anusAra inakI vyAkhyA isa prakAra hai 1. kSamA-krodha ke nimitta milane para bhI kaluSa na honaa| zubha pari gAmoM se krodha Adi kI nivRtti / 2. mArdava-jAti, aizvarya, zruta, lAbha prAdi kA mada nahIM karanA, dUsare ke dvArA paribhava ke nimitta upasthita karane para bhI abhimAna nahIM karanA / 3. Arjava-mana, vacana aura kAyA kI Rjutaa| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANaM 4. zauca - lobha kI pratyanta nivRtti / lobha cAra prakAra kA hai-- zrArogyalobha, indriyalobha aura upabhogalobha / lobha ke tIna prakAra svadravya kA pratyAga, paradravya kA apaharaNa, dharohara kI har3apa / 5. satya / 6. saMyama -- prANIpIr3A kA parihAra aura indriya-bijaya / saMyama ke do prakAra haiMupekSAsaMyama- rAga-dveSAtmaka cittavRtti kA abhAva / apahRta saMyama - bhAvazuddhi, kAyazuddhi zrAdi / 8 7. tapa / 8. tyAga - sacitta tathA zracitta parigraha kI nivRtti / 6. zrAkiJcanya - zarIra Adi sabhI bAhya vastunoM me mamatva kA tyAga / 10. brahmacarya -- kAmottejaka vastuoM tathA dRzyoM kA varNana tathA guru kI AjJA kA pAlana / jIvanalobha, aura haiM zrAcArya kundakunda dvArA viracita 'dvAdazAnupekSA' ke antargata 'dharma-anuprekSA meM ina dasa gharmo kI vyAkhyAeM prApta haiM / ve uparyukta vyAkhyAoM se yatra-tatra bhinna haiM / ve isa prakAra haiM 1. kSamA -- krodhotpatti ke bAhya kAraNoM ke prApta hone para bhI krodha na karanA / 2. mArdava - kula, rUpa, jAti, buddhi, tapa, zruta aura zIla kA garva na karanA / 3. prArjava - kuTila bhAva ko chor3akara nirmala hRdaya se pravRtti karanA / 4. satya- - dUsaroM ko saMtApa denevAle vacanoM kA tyAgakara, sva aura para ke lie hitakArI vacana bolanA / 5. zauca - kAMkSAoM se nivRtta hokara vairAgya meM ramaNa karanA / 6. saMyama --- vrata tathA samitiyoM kA yathArtha pAlana, daNDa- tyAga tathA indriya-jaya / 7. tapa-viSayoM tathA kaSAyoM kA nigraha kara apanI AtmA ko dhyAna aura svAdhyAya se bhAvita karanA / 8. tyAga - Asakti ko chor3akara padArthoM ke prati vairAgya rakhanA / 9. kiJcanya - nissaMga hokara apane sukha-dukha ke bhAvoM kA nigraha kara nirdvandva rUpa se viharaNa karanA / saMyama kA prathama mahAvrata prANAtipAta virati meM, satya kA dUsare mahAvrata mRSAvAda virati meM, 10. brahmacarya - strI ke aMga-pratyaMgoM ko dekhate hue bhI unameM durbhAva na lAnA / zrAvazyakacUrNa ke anusAra ina dasoM dharmoM kA samavatAra mUlaguNa ( mahAvrata ) tathA uttaraguNoM meM hotA hai Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi: jana yoga akiMcanatA kA tIsare mahAvrata adatta virati meM, brahmacarya kA cauthe mahAvrata maithuna virati meM tathA zeSa dharmoM kA uttara guNoM meM samAveza hotA hai / 36. pariNAma-vRttikAra ne pariNAma ke cAra artha kiye haiM-1. paryAya, 2. svabhAva, 3. dharma, 4. vipAka / prastuta sUtra meM pariNAma zabda do arthoM meM prayukta huA hai-paryAya aura vipAka / prathama do vibhAga paryAya ke aura zeSa cAra vipAka ke udAharaNa haiN| 37. sthAnAyatika- sthAnAMga vRttikAra ne isake do saMskRta rUpa diye haiMsthAnAtida aura sthaanaatig| sthAna kA artha kAyotsarga hai / sthAnA tida aura sthAnAtiga--ina donoM kA artha hai--kAyotsarga karane vaalaa| jisa prAsana meM sIdhA khar3A honA hotA hai, usakA nAma sthAnAyatika hai / sthAna tIna prakAra ke hote haiM-urdhvasthAna, niSIdanasthAna aura zayanasthAna / sthAnAyatika urdhvasthAna kA sUcaka hai / pratimAsthAyI-vRttikAra ne pratimA kA artha kAyotsarga kI mudrA meM sthita rahanA kiyA hai / kahIM-kahIM pratimA kA artha kAyotsarga bhI prApta hotA hai / baiThI yA khar3I pratimA kI bhAMti sthiratA se baiThane yA khar3A rahane ko pratimA kahA gayA hai| yaha kAyakleza tapa kA eka prakAra hai / isameM upavAsa Adi kI apekSA kAyotsarga, prAsana va dhyAna kI pradhAnatA hotI hai| (pratimA kI jAnakArI ke liye dekheM---dazAzrutaskandha, dazA saat)| vIrAsanika-siMhAsana para baiThane se zarIra kI jo sthiti hotI hai, usI sthiti meM siMhAsana ke nikAla lene para sthita rahanA, vIrAsana hai| yaha kaThora Asana hai| isakI sAdhanA vIra manuSya hI kara sakatA hai| isalie isakA nAma 'vIrAsana' hai| vizeSa vivaraNa ke liye dekheM-uttarAdhyayana : eka samIkSAtmaka adhyayana, pR0 146-50 / naiSadhika-isakA artha hai-baiThane kI vidhi / 38. prAtApaka-prAtApanA kA artha hai-prayojana ke anurUpa sUrya kA pratApa lenA / praupapAtika ke vRttikAra ne AtApanA ke prAsana-bheda se aneka bheda pratipAdita kiye haiM / prAtApanA ke tIna prakAra haiM / 1. nipanna-sokara lI jAne vAlI--utkRSTa / 2. anipanna-baiThakara lI jAne vAlI--madhyama / 3. urdhvasthita-khar3e hokara lI jAne vAlI-jaghanya / nipanna AtApana ke tIna prakAra haiM--1. adhorukazAyitA, 2, pArzvazAyitA, 3, uttaanshaayitaa| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANaM anipanna AtApanA ke tIna prakAra haiM-1. godohikA, 2. utkaTukAsanatA, 3. pryngkaasntaa| urdhvasthAna AtApanA ke tIna prakAra haiM-1. hastizauMDikA, 2. ekapAdikA, 3. smpaadikaa| 36. pratikramaNa-pratikramaNa kA artha hai-azubha yoga meM cale jAne para punaH zubha yoga meM lauTa AnA / prastuta sUtra meM viSaya-bheda ke AdhAra para pratikramaNa ke pAMca prakAra kiye gaye haiN| 1. prAsravapratikramaNa--prANAtipAta prAdi prAsravoM se nivRtta honaa| isakA tAtparya hai--asaMyama se pratikramaNa karanA / 2. mithyAtvapratikramaNa --mithyAtva se punaH samyaktva meM lauTa pAnA / 3. kaSAyapratikramaNa-kaSAyoM se nivRtta honaa| 4. yoga pratikramaNa-mana, vacana aura kAyA kI azubha pravRtti se nivRtta honA, aprazasta yogoM se nivRtti / 5. bhAva pratikramaNa-isakA artha hai-mithyAtva Adi meM svayaM pravRtta na honA, dUsaroM ko pravRtta na karanA aura pravRtta hone vAle kA anumodana na karanA / vizeSa kI vivakSA karane para cAra vibhAga hote haiM-1. mithyAtva pratikramaNa, 2. asaMyamapratikramaNa 3. kaSAyapratikramaNa 4. yogapratikramaNa / aura usakI vivakSA na karane para una cAroM kA samAveza bhAva pratikramaNa meM ho jAtA hai| 40. pratisaMlInatA-pratisaMlInatA bAhya tapa kA chaThA prakAra hai| isakA artha hai-viSayoM se indriyoM ko saMhRta kara apane-apane golaka meM sthApita karanA tathA prApta viSayoM meM rAga-dveSa kA nigraha krnaa| uttarAdhyayana aura tattvArthasUtra meM pratisaMlInatA ke sthAna para viviktazayanAsana, viviktazayyA Adi bhI milate haiN| pratisalInatA ke cAra prakAra haiM--1. indriya pratisaMlInatA, 2. kaSAyapratisaMlInatA 3. yogapratisaMlInatA, 4. viviktazayanAsana sevana / prastuta sUtra meM indriya pratisaMlInatA ke pA~ca prakAroM kA ullekha hai| vizeSa vivaraNa ke lie dekheM-uttarAdhyayana : eka samIkSAtmaka adhyayana, pR0 162/63 / 41. prastuta sUtra meM dasa prakAra ke prAyazcitta nirdiSTa haiM / inakA nirdeza doSoM kI laghutA aura gurutA ke AdhAra para kiyA gayA hai| kaI doSa AlocanA prAyazcitta dvArA, kaI pratikramaNa prAyazcitta dvArA hai aura kaI pArAMcika prAyazcitta dvArA zuddha hote haiN| isI AdhAra para prAyazcittoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| prAcArya akalaMka ne batAyA hai ki jIva ke pariNAma asaMkhyeya loka jitane hote haiM, Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ha 2 citta-samAdhi : jaina yoga utane hI aparAdha hote haiM aura jitane aparAdha hone haiM, utane hI unake prAyazcitta hone cAhie, kintu aisA nahIM hai / prAyazcitta ke jo prakAra nirdiSTa haiM, ve vyavahAra naya kI dRSTi se piMDarUpa meM nirdiSTa haiM / digambara paramparAnusArI tattvArthasUtra tathA usakI vyAkhyA -- tattvArtha vArtika meM prAyazcitta ke nau hI prakAra nirdiSTa haiM - 1. AlocanA, 2 . pratikramaNa, 3. tadubhaya, 4. viveka, 5. vyutsarga, 6. tapa, 7. cheda, 8. parihAra, 6. upasthApanA / inameM dasaveM prAyazcitta- pArAMcika kA ullekha nahIM hai / mUla prAyazcitta ke sthAna para 'upasthApanA' kA ullekha hai / artha eka hI hai / tatvArtha vArtika meM 'anavasthApya' kA bhI ullekha nahIM hai, kintu usameM 'parihAra' nAmaka prAyazcitta kA ullekha hai, jo zvetAmbara paramparA meM prApta nahIM haiM / isakA artha hai-- pakSa, mAsa zrAdi kAla maryAdA ke anusAra prAyazcitta prApta muni ko saMgha se bAhara rakhanA / apakRSTa AcArya ke pAsa prAyazcitta grahaNa karanA anupasthApana hai aura tIna prAcAryoM taka, eka AcArya se anya AcArya ke pAsa prAyazcitta grahaNa karane ke liye bhejanA pArAMcika hai / tattvArthavArtika meM prAyazcitta prApti kA vivaraNa isa prakAra hai 1. vidyA aura dhyAna ke sAdhanoM ko grahaNa karane Adi meM vinaya ke binA pravRtti karanA doSa hai, usakA prAyazcitta hai AlocanA | 2. deza aura kAla ke niyama se avazya karaNIya vidhAnoM ko dharma - kathA Adi ke kAraNa bhUla jAne para punaH karane ke samaya pratikramaNa prAyazcitta / 3. bhaya, zIghratA, vismaraNa, ajJAna, azakti aura Apatti Adi kAraNoM se mahAvratoM meM praticAra laga jAnA ---isake liye cheda ke pahale ke chahoM prAyazcitta haiM / 4. zakti kA gopana na kara prayatna se parihAra karate hue kisI kAraNavaza aprAsuka ke svayaM grahaNa karane yA grahaNa karAne meM, vyakta prAsuka kA vismaraNa ho jAe aura grahaNa karane para usakA smaraNa ho jAe to punaH utsarga (viveka) karanA hI prAyazcitta hai / 5. duHsvapna, duzcintA, malotsarga, mUtra kA praticAra, mahAnadI aura mahAaTavI ko pAra karane meM vyutsarga prAyazcitta hai / 6. bAra-bAra pramAda, bahu dRSTa aparAdha, prAcArya zrAdi ke viruddha vartana karanA, samyagdarzana kI virAdhanA hone para kramaza: cheda, mUla anupasthApanA aura pArAMcika prAyazcitta diyA jAtA hai / prAyazcitta ke nimna nirdiSTa prayojana haiM - 1. pramAdajanita doSoM kA nirAkaraNa / 2. bhAvoM kI prasannatA / 3. zalya rahita honA / 4. avyavasthA kA nivAraNa / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANe 5. maryAdA kA pAlana / 6. saMyama kI dRr3hatA / 7. ArAdhanA / prAyazcitta eka prakAra kI cikitsA hai| cikitsA rogI ko kaSTa dene ke liye nahIM kI jAtI, kintu roga nivAraNa ke liye kI jAtI hai| isI prakAra prAyazcitta bhI rAga Adi aparAdhoM ke upazamana ke liye diyA jAtA hai| nizIthabhASyakAra ne tIrthaMkara kI dhanavaMtarI se, prAyazcitta prApta sAdhu kI rogI se, aparAdhoM kI rogoM se aura prAyazcitta kI auSadha se tulanA kI hai| 42. vinaya-vinaya kA eka artha hai-karmapudgaloM kA vinayana-vinAza karane vAlA prytn| isa paribhASA ke anusAra jJAna, darzana Adi ko vinaya kahA gayA hai, kyoMki unake dvArA karmapudgaloM kA vinayana hotA hai / vinaya kA dUsarA artha haibhakti-bahumAna Adi krnaa| isa paribhASA ke anusAra jJAna-vinaya kA artha haijJAna kI bhakti-bahumAna krnaa| tapasyA kA pUrNAMga evaM vyavasthita nirUpaNa aupapAtika meM milatA hai| 43. do sUtroM meM dasa prakAra ke vaiyAvRttya nirdiSTa haiN| vaiyAvRttya kA artha haisevA karanA, kArya meM pravRtta honaa| aglAnabhAva se kiyA jAne vAlA vaiyAvRttya mahAnirjarA-bahuta karmoM kA kSaya karane vAlA tathA mahAparyavasAna-janma-maraNa kA Atyantika uccheda karane vAlA hotA hai| aglAna bhAva kA artha hai- akhinnatA, bahumAna / dasa prakAra ye haiM1. prAcArya-ye pAMca prakAra ke hote haiM--pravrAjanAcArya, digAcArya, uddesanAcArya, samuddezanAcArya aura vAcanAcArya / 2. upAdhyAya--sUtra kI vAcanA dene vAlA / 3. sthavira-dharma meM sthira karane vAle / ye tIna prakAra ke hote hai jAtisthavira--jisakI Ayu 60 varSa se adhika hai| paryAyasthavirajisakA paryAyakAla 20 varSa yA adhika hai| jJAnasthavira-sthAnAMga tathA samavAyAMga kA dhAraka / 4. tapasvI--mAsakSapaNa Adi bar3I tapasyA karane vaalaa| 5. glAna-roga Adi se prasakta, khinna / 6. zaikSa-zikSA grahaNa karane vAlA, navadIkSita / 7. kula--eka prAcArya ke ziSyoM kA samudAya / 8. gaNa--kuloM kA samudAya / 6. saMgha--gaNoM kA samudAya / 10. sArmika-veSa aura mAnyatA meM samAnadharmA / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Y 44. dhyAna zabda kI vizada jAnakArI ke liye anusAra cetanA ke do prakAra haiM- -- cala aura sthira / cetanA ko dhyAna kahA jAtA hai / citta-samAdhi : jaina yoga dhyAna- zataka draSTavya haiM / usake cala cetanA ko cit aura sthira dhyAna ke vargIkaraNa meM prathama do dhyAna - Arta aura raudra upAdeya nahIM haiM / antima do dhyAna - dharmya aura zukla upAdeya haiM / Arta aura raudra dhyAna zabda kI samAnatA ke kAraNa hI yahA~ nirdiSTa haiM / 45-46. prastuta cAra sUtroM (4 / 61 se 64 taka ) meM Arta aura raudra-dhyAna ke svarUpa tathA unake lakSaNa nirdiSTa haiM / Artta dhyAna meM kAmAzaMsA aura bhogAzaMsA kI pradhAnatA hotI hai aura raudra-dhyAna meM krUratA kI pradhAnatA hotI hai / dhyAna- zataka meM raudradhyAna ke kucha lakSaNa bhinna prakAra se nirdiSTa haiM sthAnAMga utsannadoSa bahudoSa zrajJAnadoSa zrAmaraNAntadoSa dhyAna- zataka utsannadoSa bahu doSa nAnAvidhadoSa AmaraNadoSa inameM dUsare aura cauthe prakAra meM kevala zabda bheda hai / tIsarA prakAra sarvathA bhinna hai / nAnAvidhadoSa kA artha hai - camar3I ukher3ane, prAMkheM nikAlane Adi hiMsAtmaka kAryoM meM bAra-bAra pravRtta honA / hiMsAjanita nAnAvidha krUra karmoM meM pravRtta honA jJAnadoSa se bhI phalita hotA hai | prajJAna zabda isa tathya ko prakaTa karatA hai ki kucha loga hiMsA pratipAdaka zAstroM se prerita hokara dharma yA abhyudaya ke liye nAnAvidha krUra karmoM meM pravRtta hote haiM / 47-48. ina ATha sUtroM (4 / 65 se 72 taka ) meM dharmya aura zukla -dhyAna ke dhyeya, lakSaNa, Alambana aura anuprekSAeM nirdiSTa haiM / dharmyadhyAnadharmya dhyAna ke cAra dhyeya batalAe gae haiN| ye anya dhyeyoM ke saMgrAhaka yA sUcaka haiM | dhyeya ananta ho sakate haiM / dravya aura paryAya ananta haiM / jitane dravya aura paryAya haiM, utane hI dhyeya haiM / una ananta dhyeyoM kA ukta cAra prakAroM meM samIkaraNa kiyA gayA hai / prajJAvicaya prathama dhyeya hai / isameM pratyakSa jJAnI dvArA pratipAdita sabhI tattva dhyAtA ke liye dhyeya bana jAte haiM / dhyAna kA artha tattva kI vicAraNA nahIM hai / usakA artha hai tattva kA sAkSAtkAra | dharmyadhyAna karane vAlA zrAgama meM nirUpita tattvoM kA Alambana lekara unakA sAkSAtkAra karane kA prayatna karatA hai / dUsarA dhyeya hai apAyavicaya / isameM dravyoM ke saMyoga aura unase utpanna vikAra yA vaibhAvika paryAya dhyeya banate haiM / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANaM tIsarA dhyeya hai vipAkavicaya / isameM dravyoM ke kAla, saMyoga prAdi sAmagrIjanita paripAka, pariNAma yA phala dhyeya banate haiM / cauthA dhyeya hai saMsthAnavicaya | yaha AkRti-viSayaka prAlambana hai| isameM eka paramANu se lekara vizva ke prazeSa dravyoM ke saMsthAna dhyeya banate haiM / 65 ghadhyAna karane vAlA ukta dhyeyoM kA prAlambana lekara parokSa ko pratyakSa kI bhUmikA meM avatarita karane kA abhyAsa karatA hai / yaha adhyayana kA viSaya nahIM hai, kintu apane adhyavasAya kI nirmalatA se parokSa viSayoM ke darzana kI sAdhanA hai / jJAna kI dhyAna se pUrva dhyeya kA jJAna prApta karanA Avazyaka hotA hai / usa prakriyA meM cAra lakSaNoM aura AlambanoM kA nirdeza kiyA gayA hai / dhyAna kI yogyatA prApta karane ke lie citta kI nirmalatA Avazyaka hotI hai, ahaMkAra aura mamakAra kA visarjana Avazyaka hotA hai / isa sthiti kI prApti ke lie cAra anuprekSAtroM kA nirdeza kiyA gayA hai / ekatvabhAvanA kA abhyAsa karane vAlA ahaM ke pAza se mukta ho jAtA hai / anityabhAvanA kA abhyAsa karanevAlA mamakAra ke pAza se mukta ho jAtA hai / dharmya dhyAna kA zabdArtha - jo dharma se yukta hotA hai, use gharmya kahA jAtA hai / dharma kA eka artha hai AtmA kI nirmala pariNati moha zraura kSobharahita pariNAma / dharma kA dUsarA artha hai - samyagjJAna, samyagdarzana aura samyak cAritra | dharma kA tIsarA artha hai-vastu kA svabhAva / ina athavA ina jaise anya arthoM meM prayukta dharma ko dhyeya banAne vAlA dhyAna dharmyadhyAna kahalAtA hai / dharmyadhyAna ke adhikarI -- avirata, dezavirata, pramattasaMyati zraura apramattasaMyati- ina sabako dharmyadhyAna karane kI yogyatA prApta ho sakatI hai / zukladhyAna ke adhikArI - zukladhyAna ke cAra caraNa haiM / unameM prathama do caraNoM -- pRthaktva -savicArI aura ekatvavitarka- avicArI ke adhikArI zrutakevalI ( caturdazapUrvI) hote haiM / isa dhyAna meM sUkSma dravyoM aura paryAyoM kA zrAlambana liyA jAtA hai, isaliye sAmAnya zrutadhara ise prApta nahIM kara sakate / 1. pRthaktvavitarka - savicArI - jaba eka dravya ke aneka paryAyoM kA aneka dRSTiyoM-nayoM se cintana kiyA jAtA hai aura pUrva zruta kA Alambana liyA jAtA hai tathA jahAM zabda se artha meM aura artha se zabda meM evaM mana, vacana aura kAyA meM se eka-dUsare meM saMkramaNa nahIM kiyA jAtA, zukladhyAna kI usa sthiti ko pRthaktvavitarka - savicArI kahA jAtA hai / 2. ekatva vitarka - avicArI- - jaba eka dravya se kisI eka paryAya kA prabheda dRSTi se cintana kiyA jAtA hai aura pUrva zruta kA zrAlambana liyA jAtA hai tathA jahA~ Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jaina yoga zabda, artha evaM mana, vacana, kAyA meM se eka-dUsare meM saMkramaNa nahIM kiyA jAtA, zukladhyAna kI usa sthiti ko ekatvavitarka-avicArI kahA jAtA hai / 3. sUkSmakriya anivatti- jaba mana aura vANI ke yoga kA pUrNa nirodha ho jAtA hai aura kAyA ke yoga kA pUrNa nirodha nahIM hotA; zvAsocchvAsa jaisI sUkSma kriyA zeSa rahatI hai, usa avasthA ko sUkSmakriya kahA jAtA hai| isakA nivartana-hrAsa nahIM hotA, isaliye yaha anivRtti hai| 4. samucchinnakriya-apratipAti-jaba sUkSma-kriyA kA bhI nirodha ho jAtA hai, usa avasthA ko samucchinnakriya kahA jAtA hai / isakA patana nahIM hotA, isaliye yaha apratipAti hai| upAdhyAya yazovijayajI ne haribhadrasUrikRta yogabindu ke AdhAra para zukladhyAna ke prathama do caraNoM kI tulanA saMprajJAtasamAdhi se kI hai| saMprajJAtasamAdhi ke cAra prakAra haiM-vitarkAnugata, vicArAnugata, AnandAnugata aura asmitAnugata / unhoMne zukladhyAna ke zeSa do caraNoM kI tulanA asaMprajJAtasamAdhi se kI hai| __ prathama do caraNoM meM pAye huye vitarka aura vicAra zabda jaina, yogadarzana aura bauddhatInoM dhyAna-paddhatiyoM meM samAna rUpa se milate haiN| jaina sAhitya ke anusAra vitarka kA martha zrutajJAna aura vicAra kA artha saMkramaNa hai / vaha tIna prakAra kA hotA hai 1. arthavicAra-abhI eka zrutavacana dhyeya banA huA hai, use chor3ha paryAya ko dhyeya banA lenA / paryAya ko chor3a phira dravya ko dhyeya banA lenA artha kA saMkramaNa hai| 2. vyaJjanavicAra-abhI eka zrutavacana dhyeya banA huA hai, use chor3a dUsare zrutavacana ko dhyeya banA lenaa| kucha samaya bAda use chor3a kisI anya zrutavacana ko dhyeya banA lenA vyaJjana saMkramaNa hai| 3. yogavicAra-kAyayoga ko chor3akara manoyoga kA Alambana lenA. manoyoga ko chor3akara phira kAyayoga kA pAlambana lenA yoga saMkramaNa hai| yaha saMkramaNa zrama ko dUra karane tathA nae-nae paryAyoM ko prApta karane ke liye kiyA jAtA hai, jaise--hama loga mAnasika-dhyAna karate hue thaka jAte haiM, taba kAyika-dhyAna (kAyotsarga, zarIra kA zithilIkaraNa) prAraMbha kara dete haiM / use samApta kara phira mAnasika dhyAna prAraMbha kara dete haiM / paryAyoM ke sUkSmacintana se thakakara dravya kA Alambana lete haiM / isI prakAra zruta ke eka vacana se dhyAna ucaTa jAe taba dUsare vacana ko mAlambana banA lete haiN| naI upalabdhi ke lie aisA karate haiN| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANaM yogadarzana ke anusAra vitarka kA artha sthUlabhUtoM kA sAkSAtkAra aura vicAra kA artha sUkSmabhUtoM aura tanmAtrAoM kA sAkSAtkAra hai| bauddhadarzana ke panusAra vitarka kA artha Alambana meM sthira honA aura vikalpa kA artha usa (Alambana) meM ekarasa ho jaanaa| ina tInoM paramparAoM meM zabda-sAmya hone para bhI unake saMdarbha pRthak haiM / / AcArya akalaMka ne dhyAna ke parikarma (taiyArI) kA bahuta sundara varNana kiyA hai / unhoMne likhA hai- 'uttamazarIrasaMhanana hokara bhI parISahoM ke sahane kI kSamatA kA AtmavizvAsa hue binA dhyAna-sAdhanA nahIM ho sktii| parISahoM kI bAdhA sahakara hI dhyAna prAraMbha kiyA jA sakatA hai / parvata, guphA, vRkSa kI khoha, nadI, taTa, pula, zmazAna, jIrNaudyAna aura zUnyAgAra prAdi kisI sthAna meM vyAghra-siMha, mRga, pazu-pakSI, manuSya Adi ke agocara, nirjantu, samazItoSNa, ativAyurahita, varSA, Atapa Adi se rahita, tAtparya yaha hai ki saba tarapha se bAhya-prAbhyantara bAdhAoM se zUnya aura pavitra bhUmi para sukhapUrvaka palyaGkAsana meM baiThanA caahiye| usa samaya zarIra ko sama, Rju aura nizcala rakhanA caahiye| bAeM hAtha para dAhinA hAtha rakhakara na khule hue aura na banda, kintu kucha khule hue dAMtoM para dAMtoM ko rakhakara, kucha Upara kiye hue, sIdhI kamara aura gaMbhIra gardana kiye hue, prasanna mukha aura animiSa sthira saumyadRSTi hokara nidrA, Alasya, kAmarAga, rati, arati, zoka, hAsya, bhaya, dveSa, vicikitsA Adi ko chor3akara manda-manda zvAsocchvAsa lene vAlA sAdhu dhyAna kI taiyArI karatA hai| vaha nAbhi ke Upara hRdaya, mastaka yA aura kahIM abhyAsAnusAra cittavRtti ko sthira rakhane kA prayatna karatA hai| isa taraha ekAgracitta hokara, rAga, dveSa, moha kA upazama kara kuzalatA se zarIra-kriyAoM kA nigraha kara manda zvAsocchvAsa letA huaA nizcita lakSya aura kSamAzIla ho bAhyamAbhyantara dravya-paryAyoM kA dhyAna karatA huprA vitarka kI sAmarthya se yukta ho artha aura vyaJjana tathA mana, vacana, kAya kI pRthak-pRthak saMkrAnti karatA hai / phira zakti kI kamI se yoga se yogAntara aura vyaJjanAntara meM saMkramaNa karatA hai|" dharmyadhyAna kI vizeSa jAnakArI ke liye dekheM-'atIta kA anAvaraNa' (pR0 76-86) dhyAna kA prathama sopAna-dharmyadhyAna nAmaka lekha / 46. prastuta sUtra meM dharma ke tIna aMgoM-adhyayana, dhyAna aura tapasyA kA nirdeza hai / inameM paurvAparya kA saMbaMdha hai| adhyayana ke binA dhyAna aura dhyAna ke binA tapasyA nahIM ho sktii| pahale hama kisI bAta ko adhyayana ke dvArA jAnate haiM, phira usake prAzaya kA dhyAna karate haiM / ciMtana, manana aura anuprekSA karate haiN| phira usakA AcaraNa karate haiM / svAkhyAta' dharma kA yahI krama hai / bhagavAn mahAvIra ne isI krama kA pratipAdana kiyA thaa| dUsare sthAna meM dharma ke do prakAra batalAe gae haiM--zrutadharma aura cAritradharma / yahA~ nirdiSTa tIna prakAroM meM se su-adhIta aura su-dhyAta-zrutadharma ke prakAra haiM aura su-tapasthita caritra dharma kA prakAra hai| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jaina yoga 50. dharma kI priyatA aura dRr3hatA--ye donoM kramika vikAsa kI bhUmikAeM haiM / vyakti meM pahale priyatA utpanna hotI hai, phira dRr3hatA AtI hai| isa dRSTi se kucha puruSa priyadharmA hote haiM, dRr3hadharmA nahIM hote| yaha bhaMga-racanA samucita hai| kucha puruSa dRr3hadharmA hote haiM, priyadharmA nahIM hote| yaha dUsare bhaMga kI racanA saMgata nahIM lgtii| priyadharmA hue binA koI dRr3hadharmA kaise ho sakatA hai ? isa asaMgati kA uttara vyavahArabhASyakAra tathA usake AdhAra para sthAnAMga vRttikAra ne diyA hai-kucha puruSoM kI ghRti aura zakti durbala hotI hai, kintu dharma ke prati unakI prIti sahaja hotI hai| isa koTi ke puruSa dharma ke prati saralatA se anurakta ho jAte haiM, kintu usakA dRr3hatApUrvaka pAlana nahIM kara paate| ve ApadA ke samaya meM kSubdha hokara svIkRta dharmAcaraNa se vicalita ho jAte haiN| kucha puruSoM kI dhRti aura zakti prabala hotI hai, kintu unameM dharma ke prati prIti utpanna karanA bahuta kaThina hotA hai| isa koTi ke puruSa dharma ke prati saralatA se anurakta nahIM hote, kintu ve jisa dharmAcaraNa ko svIkAra kara lete haiM, jo pratijJA karate haiM. use aMta taka pAra pahuMcAte haiN| bar3I se bar3I kaThinAI Ane para bhI ve svIkRta dharma se vicalita nahIM hote| isa dRSTi se sUtrakAra ne dUsare bhaMga ke adhikArI puruSa ko dRr3hadharmA kahA hai / usameM priyadharmA kA pakSa gauNa hai, isalie sUtrakAra ne use asvIkRta kiyA hai| 51. mahAnirjarA-nirjarA nava sadbhAva padArthoM meM eka padArtha hai| isakA artha hai-baMdhe hue karmoM kA kSINa honA / karmoM kA vipula mAtra meM kSINa honA mahAnirjarA kahalAtA hai| mahAparyavasAna----isake do artha haiM--samAdhimaraNa aura apunarmaraNa / jisa vyakti ke mahAnirjarA hotI hai, vaha samAdhipUrNa maraNa ko prApta hotA hai| yadi sampUrNa karmoM kI nirjarA ho jAtI hai to vaha apunarmaraNa ko prApta hotA hai / janma-maraNa ke cakra se mukta ho jAtA hai| 52. prastuta sUtroM (6/32 se 33 taka) meM prAtmavAn aura anAtmavAn--ye donoM zabda vizeSa vimarzaNIya haiN| pratyeka prANI prAtmavAn hotA hai, kintu yahA~ AtmavAn vizeSa artha kA sUcaka hai / jisa vyakti ko prAtmA upalabdha ho gaI hai, ahaM visarjita ho gayA hai, vaha AtmavAn hai| sAdhanA kSetra meM do tattva mahattvapUrNa hote haiM-1. ahaM kA visarjana aura 2. mamakAra kA visarjana / jisa vyakti kA ahaM chUTa jAtA hai, usake liye jJAna, tapa, lAbha, pUjA-satkAra prAdi-Adi vikAsa ke hetu banate haiN| vaha AtmavAn vyakti ina sthitiyoM meM sama rahatA hai| anAtmavAn vyakti ahaM ko vijita nahIM kara paataa| use jaise-jaise lAbha yA pUjA-satkAra milatA rahatA hai, vaise-vaise usakA ahaM bar3hatA hai aura vaha kisI bhI sthiti kA Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANaM hai aMkana samyak nahIM kara paataa| ye sabhI sthitiyAM usake vikAsa meM bAdhaka banatI haiN| apane ahaM ke kAraNa vaha dUsaroM ko tuccha samajhane lagatA hai| 1. avasthA yA dIkSA-paryAya ke ahaM se usameM vinamratA kA abhAva ho jAtA hai| 2. parivAra ke ahaM se vaha dUsaroM ko hIna samajhane lagatA hai / 3. zruta ke ahaM se usameM jijJAsA kA abhAva ho jAtA hai / 4. tapa ke ahaM se usameM krodha kI mAtrA bar3hatI hai| 5. lAbha ke ahaM se usameM mamakAra bar3hatA hai / 6. pUjA-satkAra ke prahaM se usameM laukaSaNA bar3hatI hai| 53. zastra--vadha yA hiMsA ke sAdhana ko zastra kahA jAtA hai| vaha do prakAra kA hotA hai---dravya-zastra aura bhAva-zastra / prastuta sUtra meM donoM prakAra ke zastroM kA saMkalana hai / inameM prathama chaha dravya-zastra haiM, zeSa cAra bhAva-zastra haiM--prAMtarika zastra haiN| 54. prastuta AlApaka (sUtra 4/246 se 250 taka) meM kathA kA vizada varNana kiyA gayA hai| AkSepiNI Adi kathA-catuSTaya kI vyAkhyA dazakAlika-niryakti, mUlArAdhanA, dazavakAlika kI vyAkhyAnoM, sthAnAMgavRtti, dhavalA Adi aneka graMthoM meM milatI hai| dazavakAlika-niyukti aura mUlArAdhanA meM isa kathA-catuSTaya kI vyAkhyA samAna hai / sthAnAMga vRttikAra ne AkSepaNI kI vyAkhyA dazavakAlika-niyukti ke AdhAra para kI hai| yaha vRtti meM uddhata niyukti gAthA se spaSTa hotA hai| dhavalA meM isakI vyAkhyA bhinna prakAra se milatI hai| usake anusAra nAnA prakAra kI ekAMta dRSTiyoM aura dUsare samayoM kI nirAkaraNapUrvaka zuddhikara chaha dravyoM aura nava padArthoM kA prarUpaNa karane vAlI kathA ko AkSepaNI kahA jAtA hai| isameM kevala tattvavAda kI sthApanA pradhAna hai| __ prastuta AlApaka meM prAkSepaNI ke cAra prakAra nirdiSTa haiN| unase dazavakAlikaniyukti aura mUlArAdhanA kI vyAkhyA hI puSTa hotI hai| vikSepaNI kI vyAkhyA meM koI bhinnatA nahIM hai / sthAnAMga vRtti kAra ne saMvejanI (saMvedanI) kI jo vyAkhyA kI hai, vaha dazavakAlika-niyukti prAdi granthoM kI vyAkhyA se bhinna hai| unake anusAra isameM vaikriya-zuddhi tathA jJAna, darzana aura cAritra kI zuddhi kA kathana hotA hai| dhavalA ke anusAra isameM puNyaphala kA kathana hotA hai / yaha ukta artha se bhinna nahIM hai| nivedanI kI vyAkhyA meM koI bhinnatA lakSita nahIM hotii| dhavalAkAra ke anusAra isameM pApa kA kathana hotA hai| prastuta AlApaka meM nivedanI kathA ke ATha vikalpa kie gae haiN| unase yaha phalita hotA hai ki puNya aura pApa-donoM ke phaloM kA kathana karanA isa kathA kA viSaya hai / isase sthAnAMga vRtti kAra kRta saMve janI kI vyAkhyA kI prAmANikatA siddha hotI hai| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 citta-samAdhi : jaina yoga 55. niryANamArga-mRtyu ke samaya jIva-pradeza zarIra ke jina mArgoM se nirgamana karate haiM, unheM niryANamArga kahA jAtA hai| yahAM ullikhita pAMca niryANamArgoM tathA unake phaloM kA nirdeza kevala vyAvahArika pratIta hotA hai| 56. antakriyA-mRtyukAla meM manuSya kA sthUlazarIra chUTa jAtA hai| sUkSmazarIra--taijasa aura kArmaNa usake sAtha lage rahate haiN| kArmaNazarIra ke dvArA phira sthUlazarIra niSpanna ho jAtA hai| ataH sthUlazarIra ke chUTa jAne para bhI sUkSmazarIra kI sattA meM janma-maraNa kI paramparA kA anta nahIM hotaa| usakA anta sUkSmazarIra kA visarjana hone para hotA hai| jo vyakti karma-bandhana ko sarvathA kSINa kara detA hai, usake sUkSmazarIra chUTa jAte haiM / unake chUTa jAne kA artha hai-antakriyA yA janma-maraNa kI paramparA kA anta / isa avasthA meM prAtmA zarIra Adi se utpanna kriyAoM kA anta kara akriya ho jAtA hai| 57. sarvabhAvena-naMdIsUtra meM kevalajJAna aura zrutajJAna donoM kA viSaya samAna batalAyA gayA hai| donoM meM antara itanA sA hai ki kevalI pratyakSajJAna se jAnatA hai aura zrutajJAnI parokSa-jJAna se| kevanI dravya ko saba paryAyoM se jAnatA hai aura zrutakevalI kucha eka paryAyoM se jAnatA hai| jo 'sarvabhAvena' kisI eka vastu ko jAnatA hai, vaha saba kucha jAna letA hai| prAcArAMga meM isa siddhAnta kA pratipAdana isa prakAra humA 'je egaM jANai, se savvaM jANai / je savvaM jANai, se egaM jANai // isI Azaya kA eka zloka nyAyazAstra meM upalabdha hotA hai'eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH, sarve bhAvAH sarvathA tena dRSTAH / sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTAH, eko bhAvaH sarvathA tena dRSTaH // 58. prastuta sUtra meM kucha zabda vivecanIya haiMviveka-zarIra aura AtmA kA bheda-jJAna / vyutsarga-zarIra kA sthirIkaraNa, kaayotsrg-mudraa| uJcha-aneka gharoM se thor3A-thor3A liyA jAne vAlA bhakta-pAna / sAmudAnika --samudAna kA artha hai-bhikSA / usameM prApta hone vAle ko sAmudAnika kahA jAtA hai| 56. prastuta sUtra meM atizAyI jJAna-darzana kI upalabdhi kI yogyatA kA nirUpaNa kiyA gayA hai| usakI upalabdhi ke sahAyaka tattva do haiM-zArIrika dRr3hatA aura anaaskti| aura usake bAdhaka tattva bhI do haiM-zArIrika kRzatA zrIra Asakti / isI ke AdhAra para prastuta caturbhaGgI kI racanA kI gaI hai| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThoNa 101 sAdhAraNa niyama ke anusAra pratizAyI jJAna-darzana kI upalabdhi usI vyakti ko ho sakatI hai, jo dRr3ha zarIra aura dehAsakti se mukta hotA hai, kintu sAmagrI bheda se isameM parivartana ho jAtA hai, jaise-eka manuSya asvastha yA tapasvI hone ke kAraNa zarIra se kuza hai, kintu dehAsakta nahIM hai, isalie vaha pratizAyI jJAna darzana ko prApta ho jAtA hai / eka manuSya svastha hone ke kAraNa dRr3ha hai, kintu dehAsakta hai, isalie vaha pratizAyI jJAna-darzana ko prApta nahIM hotA / eka manuSya svastha hone ke kAraNa zarIra se dRDha hai aura dehAsakta bhI nahIM hai, isalie vaha pratizAyI jJAna-darzana ko prApta hotA hai / eka manuSya asvastha hone ke kAraNa zarIra se kRza hai, kintu dehAsakta hai, isalie vaha pratizAyI jJAna darzana ko prApta nahIM hotA / jisameM dehAzakti nahIM hotI, use pratizAyI jJAna-darzana prApta ho jAtA hai, bhale phira usakA zarIra kRza ho yA dRr3ha / jisameM dehAsakti hotI hai, use pratizAyI jJAna-darzana prApta nahIM hotA, bhale phira usakA zarIra kRza ho yA dRr3ha | isakI vyAkhyA dUsare naya se bhI kI jA sakatI hai| prathama vyAkhyA meM pratyeka bhaMga kA do-do vyaktiyoM se sambandha hai / isa vyAkhyA meM pratyeka bhaMga kA saMbaMdha eka vyakti kI do avasthAoM se hogA, jaise koI vyakti kRza zarIra hotA hai, taba usameM moha prabala nahIM hotA, dehAsakti dRr3ha nahI hotI, pramAda alpa hotA hai, kintu jaba vaha dRr3ha zarIra hotA hai, taba mAMsa upacita hone ke kAraNa usakA moha bar3ha jAtA hai, dehAsakti prabala ho jAtI hai aura pramAda bar3ha jAtA hai / isa koTi ke vyakti ke liye prathama bhaMga hai / koI vyakti dRr3ha zarIra hotA hai taba vaha apanI zArIrika aura mAnasika zaktiyoM kA dhyAna Adi sAdhanA pakSoM meM niyojana karatA hai, moha vilaya ke prati jAgarUka rahatA hai, kintu jaba vaha kRza zarIra ho jAtA hai, taba apanI zArIrika aura mAnasika zaktiyoM kA sAghanA pakSoM meM vaisA niyojana nahIM kara pAtA / isa koTi ke vyakti ke liye dUsare bhaMga kI racanA hai / prathama koTi ke vyakti ke zarIra ke kRza hone para manobala dRr3ha hotA hai aura zarIra ke dRr3ha hone para vaha kRza ho jAtA hai / dUsarI koTi ke vyakti kA manobala zarIra ke dRr3ha hone para dRr3ha hotA hai aura zarIra ke kuza hone para kRza ho jAtA hai | tIsarI koTi ke vyakti kA manobala dRr3ha hI rahatA hai, bhale phira usakA zarIra kRza ho yA dRr3ha | cauthI koTi ke vyakti kA manobala kRza hI hotA hai, bhale phira usakA zarIra kRza ho yA dRr3ha | 60. prastuta sUtra meM avadhi-darzana ke vicalita hone ke pAMca sthAnoM kA nirdeza hai / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 citta-samAdhi : jaina yoga vicalana kA mUla kAraNa hai-moha kI caturvidha pariNati-vismaya, dayA, lobha aura bhaya kA Akasmika prAdurbhAva / jo dRzya pahale nahIM dekhA thA, usako dekhate hI vyakti kA mana vismaya se bhara jAtA hai, jIvamaya pRthvI ko dekha vaha dayA se pUrNa ho jAtA hai tathA vipula dhana, aizvarya Adi dekhakara vaha lobha se prAkuna aura adRSTapUrva sarpo ko dekhakara vaha bhayAkrAnta ho jAtA hai / ata: vismaya, dayA, lobha aura bhaya bhI usake vicalana ke kAraNa banate haiN| isa sUtra ke kucha vizeSa zabdoM kI mImAMsA 1. pRthvI ko choTA sA-vRttikAra ne isake do prartha kiye haiM-1. thor3e jIvoM vAlI pRthvI aura 2. choTI pRthvI / avadhijJAna utpanna hone se pUrva sAdhaka ke mana meM kalpanA hotI hai ki pRthvI bar3I tathA bahuta jIvoM vAlI hai, para jaba vaha use prapanI kalpanA se viparIta pAtA hai, taba usakA avadhidarzana kSubdha ho jAtA hai / 1. zRMgATaka-tIna mArgoM kA madhya bhAga / isakA AkAra hogA> / 2. tirAhA--jahA~ tIna mArga milate hoM / isakA AkAra yaha hogaa| / cauka-cAra mArgoM kA madhya bhaag| catuSkoNa bhUbhAga / caurAhA-jahA~ cAra mArga milate hoN| isakA prAkAra + hogaa| bhinna-bhinna vyAkhyA granthoM meM isake aneka artha milate haiM -1. sImAcatuSka / 2. tripthbhedii| 3. bahutara rathyAtroM kA milana-sthAna / 4. cAra mArgoM kA samAgama / 5. chaha mArgoM kA samAgama / sthAnAMga vRttikAra ne isakA artha pATha-sthAnoM kA madhya kiyA hai / caturmukha-devakula Adi kA mArga / devakuloM ke cAroM ora daravAje hote haiM / mahApatha-rAjamArga / patha-sAmAnya mArga / nagara nirddha mana--nagara ke nAle / zA~tigRha-jahA~ rAjA Adi ke liye zAMtikarma - homa, yajJa Adi kiyA jAtA zailagRha-parvata ko kuredakara banAyA huprA makAna / upasthAnagRha-sabhAmaNDapa / bhavanagRha-kuTumbIjana (gharelU naukara) ke rahane kA makAna / bhavana aura gRha kA artha pRthak rUpa meM bhI kiyA jA sakatA hai| jisameM cAra zAlAeM hotI haiM, use bhavana aura jisameM kamare (apavaraka) hote haiM vaha gRha kahalAtA hai / 61. prastuta sUtra meM kevalajJAna-darzana ke vicalita na hone ke pA~ca sthAnoM kA nirdeza hai / avicalana ke hetu ye haiM-1. yathArtha vastudarzana, 2. mohanIya karma kI Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANaM 103 kSINatA, 3. bhaya, vismaya aura lobha kA prabhAva, 4. ati gNbhiirtaa| 62. adhovadhi-avadhijJAna ke 11 dvAra haiM-bheda, viSaya, saMsthAna, Abhyantara, bAhya, deza, sarva, vRddhi, hAni, pratipAti aura apratipAti / ina gyAraha dvAroM meM deza aura sarva do dvAra haiN| dezAvadhi kA artha hai--avadhijJAna dvArA prakAzita vastuoM ke ekadeza ko jAnanA / sarvAvadhi kA artha hai---avadhijJAna dvArA prakAzita vastuoM ke sarvadeza ko jaannaa| prajJApanA meM avadhijJAna ke ye do prakAra milate haiM--dezAvadhi aura sarvAvadhi / jayadhavalA meM avadhijJAna ke tIna bheda kie gaye haiM-dezAvadhi, paramAvadhi, sarvAvadhi / dezAvadhi se paramAvadhi aura paramAvadhi se sarvAvadhi kA viSaya vyApaka hotA hai| prAcArya akalaMka ke anusAra paramAvadhi kA sarvAvadhi meM antarbhAva hotA hai, ataH vaha sarvAvadhi kI tulanA meM dezAvadhi hI hai| isa prakAra avadhi ke mukhya bheda do hI haiM / adhovadhi dezAvadhi kA hI eka nAma hai| dezAvadhi, paramAvadhi va sarvAvadhi se adhovartI koTi kA hotA hai, isalie yahAM dezAvadhi ke lie adhovadhi kA prayoga kiyA gayA hai / adhovadhijJAna jise prApta hotA hai, use bhI adhovadhi kahA gayA hai| aghovadhi kA phalitArtha hotA hai, niyata kSetra ko jAnane vAlA avadhijJAnI / 63. vRttikAra ne kevalakalpa ke tIna artha kie haiM1. apanA kArya karane kI sAmarthya ke kAraNa paripUrNa / 2. kevalajJAna kI bhAMti paripUrNa / 3. sAmayikabhASA (Agamika-saMketa) ke anusAra kevalakalpa arthAt paripUrNa / prastuta prasaMga meM yaha batAyA gayA hai ki avovadhi puruSa sampUrNa loka ko jAnatAdekhatA hai| tattvArthavArtika meM bhI dezAvadhi kA kSetra jaghanyataH utsedhAMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTataH sampUrNa loka batalAyA gayA hai / 64. vRttikAra ne 'dezena zRNoti' aura 'sarveNa zaNoti' kI sAdhanA aura viSaya ke AdhAra para artha-yojanA kI hai| jisakA eka kAna upahata hotA hai, vaha dezena sunatA hai aura jisake donoM kAna svastha hote haiM, vaha sarveNa sunatA hai| zeSa indriyoM ke lie nimna yaMtra draSTavya hai-- dezena sarveNa eka bhAga se sparza karanA sampUrNa zarIra se sparza karanA rasana jIbha ke eka bhAga se cakhanA sampUrNa jIbha se cakhanA ghrANa eka nathune se sUMghanA donoM nathunoM se sUMghanA eka AMkha se dekhanA donoM prAMkhoM se dekhanA sparzana cakSu Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 citta-samAdhi : jaina yoga dezena aura sarveNa kA artha indriyoM kI niyatArtha grahaNa-zakti aura saMbhinnazrotola bdhi ke AdhAra para bhI kiyA jA sakatA hai| sAmAnyata: indriyoM kA kAma nizcita hotA hai| sunanA zrotrendriya kA kArya hai| dekhanA cakSu-indriya kA kArya hai / sUghanA ghrANa-indriya kA kArya hai| svAda lenA rasanendriya kA kArya hai aura sparza-jJAna karanA sparzanendriya kA kArya hai| jise saMbhinnazrotolabdhi prApta hotI hai, usake lie indriyoM kI arthagrahaNa kI pratiniyatatA nahIM rhtii| vaha eka indriya se saba indriyoM kA kArya kara sakatA hai-aAMkhoM se suna sakatA hai, kAna se dekha sakatA hai, sparza se suna sakatA hai, dekha sakatA hai, saMgha sakatA hai, eka indriya se pA~coM indriyoM kA kArya kara sakatA hai / aAvazyakacUrNikAra ne likhA hai ki--saMbhinnazrotolabdhi sampanna vyakti zarIra ke eka deza se pAMcoM indriyoM ke viSayoM ko grahaNa kara letA hai| unhoMne dUsare sthAna para yaha likhA hai ki saMbhinnazrotola bdhi saMpanna vyakti zarIra ke kisI bhI aMgopAMga se saba viSayoM ko grahaNa kara sakatA hai / viSaya kI dRSTi se dezena sunane kA artha hai-zravya zabdoM meM se apUrNa zabdoM ko sunanA aura sarveNa sunane kA artha hai-zravya zabdoM meM se saba zabdoM ko sunnaa| yahAM donoM artha ghaTita ho sakate haiM, phira bhI sUtra kA pratipAdya saMbhinnazrotolabdhi kI jAnakArI denA pratIta hotA hai| 65. vikriyA-vikriyA kA artha hai-vividha rUpoM kA nirmANa yA vividha prakAra kI kriyAoM kA sampAdana / vaha do prakAra kI hotI hai--bhavadhAraNIya (janma ke samaya honevAlI) aura uttarakAlIna / prastuta sUtra meM vikriyA ke tIna prakAra nirdiSTa haiM--1. paryAdAya, 2. aparyAdAya, 3. paryAdAya-aparyAdAya / bhavadhAraNIya zarIra se atirikta rUpoM kA nirmANa (uttarakAlIna-vikriyA) bAhyapudgaloM kA grahaNa kara kI jAtI hai, isaliye usakI saMjJA paryAdAya vikriyA hai| bhavadhAraNIya vikriyA bAhyapudgaloM ko grahaNa kiye binA hotI hai, isaliye usakI saMjJA aparyAdAya vikriyA hai| ___ bhavadhAraNIya zarIra kA kucha vizeSa saMskAra karane ke liye jo vikriyA kI jAtI hai, usameM bAhyapudgaloM kA grahaNa aura agrahaNa-donoM hote haiM, isaliye usakI saMjJA paryAdAya-aparyAdAya vikriyA hai| vattikAra ne vikriyA kA dUsarA artha kiyA hai--bhUSita krnaa| bAhyapudgala grAbharaNa Adi lekara zarIra ko vibhUSita karanA paryAdAya vikriyA hotI hai aura bAhyapudgaloM kA grahaNa na karake keza, nakha Adi ko saMvAranA aparyAdAya vikriyA kahalAtI Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANaM 105 bAhyapudgaloM ke binA giragiTa apane zarIra ko nAnA raMgamaya banA letA hai tathA sarpa phaNAvasthA meM apanI avasthA ko viziSTa rUpa de detA hai| 66. prastuta sUtra meM gaNa dhAraNa karanevAle vyakti ke liye chaha kasauTiyAM nirdiSTa zraddhA-azraddhAvAn puruSa maryAdAniSTha nahIM ho sktaa| jo svayaM maryAdAniSTha nahIM hotA, vaha dUsaroM ko maryAdA meM sthApita nahIM kara sktaa| isaliye gaNI kI prathama yogyatA 'zraddhA'-maryAdAoM ke prati vizvAsa hai| satya-isake do artha haiM--1. yathArthavacana, 2. pratijJA ke nirvAha meM samartha / yathArthabhASI puruSa hI yathArtha kA pratipAdana kara sakatA hai| jo kI huI pratijJA ke nirvAha meM samartha hotA hai, vahI dUsaroM meM vizvAsa utpanna kara sakatA hai| gaNI dUsaroM ke liye vizvasta honA cAhiye / isaliye usakI dUsarI yogyatA 'satya' hai| medhA-pAgama-sAhitya meM medhAvI ke do artha prApta hote haiM-1. maryAdAvAn, 2. zrutagrahaNa karane kI zakti se sampanna / jo vyakti svayaM maryAdAvAn hai, vahI dUsaroM ko maryAdA meM rakha sakatA hai aura vahI vyakti apane gaNa meM maryAdAnoM ko akSuNNa rakha sakatA hai / jo vyakti tIkSNa buddhi se sampanna hotA hai, vahI zrutagrahaNa karane meM samartha hotA hai| aisA vyakti hI dUsaroM se zrutagrahaNa kara apane ziSyoM ko usakA adhyApana karAne meM samartha ho sakatA hai| isa prakAra vaha svayaM aneka viSayoM kA jJAtA hokara apane gaNa meM ziSyoM ko bhI isI ora prerita kara sakatA hai| isalie usakI tIsarI yogyatA 'meghA' bahuzrutatA-jaina paramparA meM 'bahuzruta' vyakti kA bahuta samAdara rahA hai| use gaNa kA ekamAtra upaSTambha mAnA hai| uttarAdhyayana sUtra meM 'bahussuyapUmA' nAma kA gyArahavAM adhyayana hai| usameM bahuzruta kI mahimA batalAI gaI hai| uttaravartI vyAkhyA pranthoM meM bhI bahuzruta vyakti ke liye vizeSa niyama upalabdha hote haiN| prastuta sUtra kI vRtti meM batAyA gayA hai ki jo gaNanAyaka bahuzruta nahIM hotA, vaha gaNa kA anupakArI hotA hai| vaha apane ziSyoM kI jJAnasaMpadA kaise bar3hA sakatA hai? jo gaNa yA kula agItArtha (abahuzruta) kI nizrA meM rahatA hai, usakA vistAra nahIM hotaa| pragItArtha vyakti bAlavRddhAkulagaccha kA samyak pravartana nahIM kara paataa| isaliye usakI cauthI yogyatA 'bahuzrutatA' hai / zakti-gaNanAyaka ko zaktisaMpanna honA cAhiye / usakI zaktisaMpannatA ke cAra avayava haiM 1. zarIra se svastha va dRr3ha saMhanana vAlA honaa| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jana yoga 1 2. maMtra ke vidhi-vidhAnoM kA jJAtA tathA aneka maMtroM kI siddhiyoM se saMpanna / 3. taMtra kI siddhiyoM se sNpnn| 4. parivAra se saMpanna arthAt viziSTa ziSyasaMpadA se yukta; vividha viSayoM meM niSNAta ziSyoM se parivRta / isaliye usakI pAMcavI yogyatA 'zakti' hai / alpAdhikaraNatA- adhikaraNa kA artha hai- kalaha yA vigraha / jo puruSa svapakSa yA parapakSa ke sAtha kalaha karatA rahatA hai, usakA gaurava nahIM bddh'taa| jisake prati gurutva kI bhAvanA nahIM hotI, vaha gaNa ko lAbhAnvita nahIM kara sktaa| isaliye gaNI kI chaThI yogyatA 'akalaha' (prazAnta bhAva) hai| 67. prastuta sUtra ke dRSTAMta meM mAdhurya kI taratamatA batalAI gaI hai| prAMvalA ISat madhura, drAkSA bahumadhura, dugdha bahutara madhura aura zarkarA bahumata madhura hotI hai|| prAcAryoM ke upazama Adi prazAnta guNoM kI mAdhurya ke sAtha tulanA kI gaI hai| mAdhurya kI bhAMti upazama Adi meM bhI taratamatA hotI hai| kisI kA upazama (zAMti) ISat, kisI kA bahu, kisI kA bahutara aura kisI kA bahutama hotA hai / 68. pAMca vyavahAra- bhagavAn mahAvIra tathA uttaravartI prAcAryoM ne saMgha-vyavasthA kI dRSTi se eka prAcAra-saMhitA kA nirmANa kiyaa| usameM muni ke kartavya aura akartavya yA pravRtti aura nivRtti ke nirdeza haiN| usakI Agamika saMjJA 'vyavahAra' hai| jinase yaha vyavahAra saMcAlita hotA hai, ve vyakti bhI kArya-kAraNa kI abheda dRSTi se 'vyavahAra' kahalAte haiN| prastuta sUtra meM vyavahAra saMcAlana meM adhikRta vyaktiyoM kI jJAnAtmaka kSamatA ke aAdhAra para prAthamikatA batalAI gaI hai| vyavahAra saMcAlana meM pahalA sthAna prAgamapuruSa kA hai| usakI anupasthiti meM vyavahAra kA pravartana zrutapuruSa karatA hai| usakI anupasthiti meM AjJApuruSa, usakI anupasthiti meM dhAraNApuruSa aura usakI anupasthiti meM jItapuruSa karatA hai| 1. pAgama vyavahAra-isake do prakAra haiM--pratyakSa aura parokSa / pratyakSa ke tIna prakAra haiM- 1. avadhipratyakSa, 2, manaHparyavapratyakSa, 3. kevljnyaanprtykss| parokSa ke tIna prakAra haiM-1. caturdazapUrvadhara, 2. dazapUrvaghara, 3. naupUrvadhara / ziSya ne yahAM yaha prazna upasthita kiyA ki parokSajJAnI sAkSAt rUpa se zruta se vyavahAra karate haiM to bhalA ve Agama vyavahArI kaise kahe jA sakate haiM ? AcArya ne kahA-"jaise kevalajJAnI apane apratihata jJAnabala se padArthoM ko sarvarUpeNa jAnatA hai, vaise hI zrutajJAnI bhI zrutabala se jAna letA hai|" jisa prakAra pratyakSajJAnI bhI samAna aparAdha meM nyUna yA adhika prAyazcitta detA hai, 0 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANaM 107 vaise hI zrutajJAnI bhI pAlocaka ke rAga-dveSAtmaka adhyavasAyoM ko jAnakara unake anurUpa nyUna yA adhika prAyazcitta detA hai| ziSya ne punaH prazna kiyA-pratyakSajJAnI AlocanA karane vAle vyakti ke bhAvoM ko sAkSAt jAna lete haiM; kintu parokSajJAnI aisA nahIM kara sakate, ataH nyUnAdhika prAyazcitta dene kA unakA AdhAra kyA hai ? prAcArya ne kahA- "vatsa ! nAlikA se girane vAle pAnI ke dvArA samaya jAnA jAtA hai| vahA~ kA adhikArI vyakti samaya ko jAnakara, dUsaroM ko usakI avagati dene ke liye, samaya-samaya para zaMkha bajAtA hai / zaMkha ke zabda ko sunakara dUsare loga samaya kA jJAna kara lete haiM / isI prakAra zrutajJAnI bhI AlocanA tathA zuddhi karane vAle vyakti kI bhAvanAoM ko sunakara yathArtha sthiti kA jJAna kara lete haiN| phira usake anusAra use prAyazcitta dete haiN| yadi ve yaha jAna lete haiM ki amuka vyakti ne samyag rUpa se pAlocanA nahIM kI hai to ve use anyatra jAkara zodhi karane kI bAta kahate haiN| prAgama vyavahArI ke lakSaNa-prAcArya ke ATha prakAra kA saMpadA hotI haiprAcAra, zruta, zarIra, vacana, vAcanA, mati, prayogamati aura sNgrhprijnyaa| inake pratyeka ke cAra-cAra prakAra haiM / isa prakAra isake 32 prakAra haiN| cAra vinayapratipattiyAM haiM1. AcAra vinaya-AcAra viSayaka vinaya sikhaanaa| 2. zruta vinaya-sUtra aura artha kI vAcanA denaa| 3. vikSepaNA vinaya-jo dharma se dUra haiM, unheM dharma meM sthApita karanA; jo sthita haiM, unheM pravajita karanA; jo cyutadharmA haiM, unheM punaH dharmaniSTha banAnA aura unake liye hita-saMpAdana krnaa| - 4. doSa nirghAta vinaya-krodha-vinayana, doSa-vinayana tathA kAMkSA-vinayana ke liye prayatna krnaa| jo ina 36 guNoM meM kuzala, AcAra Adi AlocanArha ATha guNoM se yukta, aThAraha varNanIya sthAnoM kA jJAtA, dasa prakAra ke prAyazcittoM ko jAnane vAlA, AlocanA ke dasa doSoM kA vijJAtA, vrata SaTka aura kAya SaTka ko jAnane vAlA tathA jo jAti saMpanna Adi dasa guNoM se yukta hai--vaha AgamavyavahArI hotA hai| ziSya ne pUchA--'bhaMte ! vartamAna kAla meM isa bharatakSetra meM Agama-vyavahArI kA viccheda ho cukA hai| ataH yathArtha zuddhidAyaka na rahane ke kAraNa tathA doSoM kI yathArtha zuddhi na hone ke kAraNa vartamAna meM cAritra kI vizuddhi nahIM hai| na koI Aja mAsika yA pAkSika prAyazcitta hI detA hai aura na koI use grahaNa karatA hai| isaliye vartamAna meM tIrtha kevala jJAna-darzanamaya hai, cAritramaya nhiiN| kevalI kA vyavaccheda hone ke bAda thor3e samaya meM hI caudaha pUrvadharoM kA bhI vyavaccheda ho jAtA hai| ataH vizuddhi karAne Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jaina yoga vAloM ke abhAva meM cAritra kI vizuddhi nahIM rhtii| dUsarI bAta yaha hai ki kevalI, jina Adi aparAdha ke anusAra prAyazcitta dete the, nyUna yA adhika nhiiN| unake abhAva meM chedasUtradhara manacAhA prAyazcitta dete haiM, kabhI thor3A aura kabhI adhik| ataH vartamAna meM prAyazcitta dene vAle ke vyavaccheda ke sAtha-sAtha prAyazcitta kA bhI lopa ho gayA hai / prAcArya ne kahA-vatsa ! tU yaha nahIM jAnatA ki prAyazcittoM kA mUlavidhAna kahAM huA hai ? vartamAna meM prAyazcitta haiM yA nahIM ? pratyAkhyAnapravAda nAmaka nauveM pUrva kI tIsarI vastu meM samasta prAyazcittoM kA vidhAna hai| usa Akara-grantha se prAyazcittoM kA nirvRhaNa kara nizItha, bRhatkalpa aura vyavahAra-ina tIna sUtroM meM unakA samAveza kiyA gayA hai| Aja bhI vividha prakAra ke prAyazcittoM ko vahana karane vAle haiN| ve apane prAyazcittoM ko vizeSa prakAra ke upAyoM se vahana karate haiM, ataH unakA vahana karanA hameM dRggocara nahIM hotaa| Aja bhI tIrtha cAritra sahita haiM tathA unake niryApaka bhI haiN| 2. zruta-vyavahAra-jo bRhakalpa aura vyavahAra ko bahuta par3ha cukA hai aura unako sUtra tathA artha kI dRSTi se nipuNatA se jAnatA hai, vaha zruta-vyavahArI kahalAtA hai| yahAM zruta se bhASyakAra ne kevala ina do sUtroM kA nirdeza kiyA hai| prAcArya bhadrabAhu ne kula, gaNa, saMgha Adi meM karttavya-akartavya kA vyavahAra upasthita hone para dvAdazAMgI se kalpa aura vyavahAra-ina do sUtroM kA nirvRhaNa kiyA thaa| jo ina sUtroM kA avagAhana kara cukA hai aura inake nirdezAnusAra prAyazcittoM kA vidhAna karatA hai, vaha zrutavyavahArI kahalAtA hai| 3. mAjJA-vyavahAra-koI prAcArya bhakta pratyAkhyAna anazana meM vyApta hai| ve jIvanagata doSoM kI zuddhi ke liye antima AlocanA ke AkAMkSI haiN| ve socate haiMAlocanA dene vAle prAcArya dUrastha haiN| maiM azakta ho gayA hUM, ataH unake pAsa nahIM jA sakatA tathA ve prAcArya bhI yahA~ pAne meM asamartha haiM, ata: mujhe AjJA-vyavahAra kA prayoga karanA caahiye|' ve ziSya ko bulAkara una AcArya ke pAsa bhejate haiM aura kahate haiM'prArya ! maiM Apake pAsa zodhi karanA cAhatA huuN|' ziSya vahAM jAtA hai aura prAcArya ko yathokta bAta kahatA hai| prAcArya bhI vahA~ jAne meM apanI asamarthatA ko lakSita kara apane medhAyI ziSya ko vahA~ bhejane kI bAta socate haiM / taba ve apane gaNa meM jo ziSya AjJA-pariNAmakara, pravagrahaNa aura dhAraNA meM kSaya tathA sUtra aura artha meM mUr3ha na hone vAlA hotA hai, use vahA~ bhejate hue kahate haiM'vatsa ! tuma vahA~ AlocanA-mAkAMkSI prAcArya ke pAsa jAgo aura unakI mAlocanA ko sunakara yahA~ lauTa maano|' prAcArya dvArA preSita muni ke pAsa pAlocanAkAMkSI prAcArya sarala hRdaya se sArI mAlocanA karate haiM / Agantuka muni Alocaka prAcArya kI prItisevanA aura AlocanA Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANaM 106 kI kramaparipATI kA samyak avagrahaNa aura dhAraNA kara letA hai| ve kitane AgamoM ke jJAtA haiM ? unakI pravrajyA-paryAya tapasyA se bhAvita hai yA abhAvita ? unakI grahastha tathA vrataparyAya kitanI hai ? zArIrika bala kI sthiti kyA hai ? vaha kSetra kaisA hai ?--ye sArI bAteM zramaNa una prAcArya ko pUchatA hai| unake kathanAnusAra tathA svayaM ke pratyakSa darzana se unakA avadhAraNa kara vaha apane pradeza meM lauTa AtA hai| vaha apane prAcArya ke pAsa jAkara usI krama se nivedana karatA hai, jisa krama se usane sabhI tathyoM kA avadhAraNa kiyA thaa| ___ AcArya apane ziSya ke kathana ko avadhAna pUrvaka sunate haiM aura chedasUtroM (kalpa aura vyavahAra) meM nimagna ho jAte haiM / ve paurvAparya kA anusaMdhAna kara sUtragata niyamoM ke tAtparya kI samyak avagati karate haiN| usI ziSya ko bulAkara kahate haiM--jAyo, una prAcArya ko yaha prAyazcitta nivedita kara aaro| vaha ziSya vahA~ jAtA hai aura apane prAcArya dvArA kathita prAyazcitta unheM sunA detA hai / yaha prAjJAvyavahAra hai| vRttikAra ke anusAra prAjJAvyavahAra kA artha isa prakAra hai-do gItArtha prAcArya bhinna-bhinna dezoM meM hoM, ve kAraNavaza milane meM asamartha hoM, aisI sthiti meM kahIM prAyazcitta Adi ke viSaya meM eka-dUsare kA parAmarza apekSita ho, to ve apane ziSyoM ko gUr3hapadoM meM praSTavya viSaya ko nigRhita kara unake pAsa bheja dete haiN| ve gItArtha AcArya bhI isI ziSya ke sAtha gUr3hapadoM meM hI uttara preSita kara dete haiM / yaha prAjJAvyavahAra hai| 4. dhAraNA-vyavahAra--kisI gItArtha prAcArya ne kisI samaya kisI ziSya ke aparAdha kI zuddhi ke lie jo prAyazcitta diyA ho, use yAda rakhakara, vaisI hI paristhiti meM usI prAyazcitta-vidhi kA upayoga karanA dhAraNA-vyavahAra kahalAtA hai| athavara vaiyAvRtya Adi vizeSa pravRtti meM saMlagna tathA azeSa chedasUtra ko dhAraNA karane meM asamartha sAdhu ko kucha vizeSa-vizeSa pada uddhRta kara dhAraNA karavAne ko dhAraNA-vyavahAra kahA jAtA hai| uddhAraNA, vidhAraNA, saMdhAraNA aura saMpradhAraNA-~ye dhAraNA ke paryAyavAcI zabda haiN| 1. uddhAraNA--chedasUtroM se uddhRta arthapadoM ko nipuNatA se jaannaa| 2. vidhAraNA-viziSTa arthapadoM ko smRti meM dhAraNa krnaa| 3. saMdhAraNA-dhAraNa kiye hue arthapadoM ko AtmasAt karanA / 4. saMpradhAraNA-pUrNa rUpa se arthapadoM ko dhAraNa kara prAyazcitta kA vidhAna krnaa| ___ jo muni pravacana-yazasvI, anugrahavizArada, tapasvI, suzruta, bahuzruta, vinaya aura aucitya se yukta vANI vAlA hotA hai, vaha yadi pramAdavaza mUlaguNoM yA uttaraguNoM meM skhalanA kara detA hai, taba pUrvokta tIna vyavahAroM ke abhAva meM bhI, prAcArya chedasUtroM se arthapadoM ko dhAraNa kara use yathAyogya prAyazcitta dete haiN| vaha dravya, kSetra, kAla aura Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 citta-samAdhi : jaina yoga bhAva se chedasUtra ke artha kA samyag paryAlocana kara, prAgtana, dhIra, dAnta aura pralIna muniyoM dvArA kathita tathyoM ke AdhAra para prAyazcitta kA vidhAna karate haiN| yaha dhAraNA. vyavahAra kahalAtA hai| yaha bhI mAnA jAtA hai ki kisI ne kisI ko pAlocanA zuddhi karate hue dekhaa| usane yaha avadhAraNa kara liyA ki isa prakAra ke aparAdha ke lie yaha zodhi hotI hai / paristhiti utpanna hone para vaha usI prakAra kA prAyazcitta detA hai to vaha dhAraNAvyavahAra kahalAtA hai| ___ koI ziSya prAcArya kI vaiyAvRtya meM saMlagna hai yA gaNa meM pradhAna ziSya hai yA yAtrA ke avasara para prAcArya ke sAtha rahatA hai. vaha chedasUtroM ke paripUrNa artha ko dhAraNa karane meM asamartha hotA hai| taba AcArya usa para anugraha kara chedasUtroM ke kaI artha-pada use dhAraNa karavAte haiM / vaha chedasUtroM kA aMzataH dhAraka hotA hai / vaha bhI dhAraNA-vyavahAra kA saMcAlana kara sakatA hai| 5. jIta-vyavahAra-kisI samaya kisI aparAdha ke lie prAcAryoM ne eka prakAra kA prAyazcitta-vidhAna kiyA / dUsare samaya meM deza, kAla, dhRti, saMhanana, bala Adi dekha. kara usI aparAdha ke lie jo dUsare prakAra kA prAyazcitta-vidhAna kiyA jAtA hai, use jIta-vyavahAra kahate haiN| kisI prAcArya ke gaccha meM kisI kAraNavaza koI sUtrAtirikta prAyazcitta pravartita huprA aura vaha bahutoM dvArA, aneka bAra anuvartita huprA / usa prAyazcitta-vidhi ko 'jIta' kahA jAtA hai| ziSya ne yaha prazna upasthita kiyA ki caudahapurvI ke uccheda ke sAtha-sAtha Agama, zruta, AjJA aura dhAraNA--ye cAroM vyavahAra bhI vyavacchinna ho jAte haiM / kyA yaha sahI prAcArya ne kahA-'nahIM, yaha sahI nahIM hai| kevalI, manaHparyavajJAnI, avadhijJAnI, caudahapUrvI, dazapUrvI aura naupUrvI--ye saba AgamavyavahArI hote haiM, kalpa aura vyavahAra sUtradhara zrutavyavahArI hote haiM; jo chedasUtra ke arthadhara hote haiM, ve AjJA aura dhAraNA se vyavahAra karate haiN| Aja bhI chedasUtroM ke sUtra artha ko dhAraNa karane vAle haiM, ataH vyavahAra-catuSka kA vyavaccheda caudahapUrvI ke sAtha mAnanA yuktisaMgata nahIM hai|' jItavyavahAra do prakAra kA hotA hai--sAvadha jItavyavahAra aura niravadya jItavyavahAra / vastutaH niravadya jItavyavahAra se hI vyavaharaNa ho sakatA hai, sAvadya se nahIM / parantu kahIM-kahIM sAvadha jItavyavahAra kA prAzraya bhI liyA jAtA hai| jaise--koI muni aisA vyavahAra kara DAlatA hai ki jisase samuce zramaNa-saMgha kI avahelanA hotI hai aura logoM meM tiraskAra utpanna ho jAtA hai| aisI sthiti meM zAsana aura logoM meM usa aparAdha kI vizuddhi kI avagati karAne ke lie aparAdhI muni ko gadhe para car3hAkara sAre Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThANaM nagara meM ghumAte haiM, peTa ke bala reMgate hue nagara meM jAne ko kahate haiM, zarIra para rAkha lagAkara logoM ke bIca jAne ko prerita karate haiM, kArAgRha meM praviSTa karate haiM-ye saba sAvadya jItavyavahAra ke udAharaNa haiN| dasa prakAra ke prAyazcitta kA vyavaharaNa karanA niravadya jItavyavahAra hai| apavAda rUpa meM sAvadha jItavyavahAra kA bhI pAlambana liyA jAtA hai| jo zramaNa bAra-bAra doSa karatA hai, bahudoSI hai, sarvathA nirdaya hai tathA pravacana-nirapekSa hai, aise vyakti ke lie sAvadya jItavyavahAra ucita hotA hai| jo zramaNa vairAgyavAn, priyadharmA, apramatta aura pApabhIru hai, usake kahIM skhalita ho jAne para niravadya jItavyavahAra ucita hotA hai| jo jItavyavahAra pArzvastha, pramattasaMyata muniyoM dvArA prAcIrNa hai, bhale phira vaha aneka vyaktiyoM dvArA prAcIrNa kyoM na ho, vaha zuddhi karane vAlA nahIM hotA hai| vyavahAra sAdhu-saMgha kI vyavasthA kA prAdhAra-bindu rahA hai| isake mAdhyama se saMgha ko nirantara jAgarUka aura vizuddha rakhane kA prayatna kiyA jA rahA hai| isalie cAritra kI ArAdhanA meM isakA mahattvapUrNa sthAna hai / 69. prastuta sUtra meM kucha zabda vivecanIya haiN| ve ye haiM1. zikSA-isake do prakAra haiM---grahaNa zikSA aura Asevana zikSA / grahaNazikSA-sUtra aura artha kA grahaNa karanA / Asevana zikSA-pratilekhana prAdi kA prazikSaNa lenaa| 2. bhojanamaMDalI-prAcInakAla meM sAdhuoM ke lie sAta maMDaliyAM hotI thIM1. sUtramaMDalI, 2. arthamaMDalI, 3. bhojanamaMDalI, 4. kAlapratilekhana maMDalI, 5. pAvazyaka (pratikramaNa) maMDalI, 6. svAdhyAyamaMDalI, 7. saMstAraka mNddlii| 3. uddeza--yaha adhyayana tumheM par3hanA cAhie-guru ke isa nirdeza ko uddeza kahA jAtA hai| 4. samuddeza-ziSya bhalIbhAMti pATha par3hakara guru ke nivedita karatA hai| guru usa samaya use sthira, paricita karane kA nirdeza dete haiM / yaha nirdeza samuddeza kahalAtA hai / 5. anujJA-par3he hue pATha ke sthira paricita ho jAne para ziSya phira use guru ko nivedita karatA hai| isa parIkSA meM uttIrNa hone para use samyak prakAra se dhAraNa karane aura dUsaroM ko par3hAne kA nirdeza dete haiM / isa nirdeza ko anujJA kahA jAtA hai| 6. pAlocanA-guru ko apanI bhUla nivedana krnaa| 7. vyutivartana-praticAroM ke krama kA vicchedana krnaa| 70. sthAlIpAka-aTThAraha prakAra ke sthAlIpAka--zuddha vyaJjana / sthAlI kA artha hai --pakAne kI hNddiyaa| zabdakoSa meM isake paryAyavAcI zabda haiM--ukhA, piThara, kuMDa, caru, kumbhii| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauvisaimaM ajjhayaNaM / pavayaNa-mAyA 1. aTTha pavayaNamAyAno', samiI guttI taheva ya / paMceva ya samiIo, to guttIgro AhiyA // 2. iriyAbhAsesaNAdANe, uccAre samiI iya / maNaguttI vayaguttI, kAyaguttI ya aTThamA / 3. eyAyo aTTa samiIyo', samAseNa viyaahiyaa| duvAlasaMgaM jiNakkhAyaM, mAyaM jattha u pavayaNaM / / 4. prAlaMbaNeNa kAleNa, maggeNa jayaNAi ya / caukAraNaparisuddhaM, saMjae iriyaM rie / 5. tattha prAlaMbaNaM nANaM, dasaNaM caraNaM tahA / kAle ya divase vutte, magge uppahavajjie / 6. davvo khettano ceva, kAlo bhAvagro tahA / jayaNA cauvvihA vuttA, taM me kittayo suNa // 7. davvano cakkhusA pehe, jugamittaM ca khettayo / __kAlo jAva rIejjA, uvautte ya bhAvagro / 8. iMdiyatthe vivajjittA, sajjhAyaM ceva paMcahA / ___ tammuttI tappurakkAre, uvautte iriyaM rie / 6. kohe mANe ya moyAe, lobhe ya uvauttayA / hAse bhae moharie, vigahAsu taheva ca / 10. eyAiM aTTha ThANAiM parivajjittu saMjae / asAvajjaM miyaM kAle, bhAsaM bhAsejja pannavaM // 11. gavesaNAe gahaNe ya, paribhogesaNA ya jA / AhArovahisejjAe, ee tinni visohae / / 12. uggamuppAyaNaM paDhame, bIe sohejja esaNaM / paribhoyaMmi caukkaM, visohejja jayaM jaI / / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauvisaimaM ajjhayaNaM / pavayaNa-mAyA 1. aTU pavayaNamAyAno', samiI guttI taheva ya / paMceva ya samiIyo, tamo guttIgro AhiyA / / 2. iriyAbhAsesaNAdANe, uccAre samiI iya / maNaguttI vayaguttI, kAyaguttI ya aTThamA / / 3. eyAyo aTTa samiIyo', samAseNa viyaahiyaa| duvAlasaMgaM jiNakkhAyaM, mAyaM jattha upavayaNaM / / 4. pAlaMbaNeNa kAleNa, maggeNa jayaNAi ya / ___ caukAraNaparisuddhaM, saMjae iriyaM rie / 5. tattha prAlaMbaNaM nANaM, daMsaNaM caraNaM tahA / kAle ya divase vutte, magge uppahavajjie / 6. davvano khetto ceva, kAlo bhAvagro tahA / __ jayaNA cauvvihA vRttA, taM me kittayo suNa // 7. davvano cakkhusA pehe, jagamittaM ca khettayo / kAlo jAva rIejjA, uvautte ya bhAvo / 8. iMdiyatthe vivajjittA, sajjhAyaM ceva paMcahA / tammuttI tappurakkAre, uvautte iriyaM rie / 6. kohe mANe ya moyAe, lobhe ya uvauttayA / hAse bhae moharie, vigahAsu taheva ca // 10. eyAiM aTTha ThANAiM parivajjittu saMjae / __ asAvajaM miyaM kAle, bhAsaM bhAsejja pannavaM // 11. gavesaNAe gahaNe ya, paribhogesaNA ya jA / pAhArovahisejjAe, ee tinni visohae / 12. uggamuppAyaNaM paDhame, bIe sohejja esaNaM / paribhoyaMmi caukka, visohejja jayaM jaI / / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 citta-samAdhi : jaina yoga 13. aohovahovaggahiyaM', bhaMDagaM duvihaM muNI / gihaMto nikkhivaMto ya, pauMjejja imaM vihiM / / 14. cakkhusA paDilehittA, pamajjejja jayaM jaI / pAie nikkhivejjA vA duhamovi samie sayA / / 15. uccAraM pAsavaNaM, khelaM siMghANajalliyaM / AhAraM uvahiM dehaM, annaM vAvi tahAvihaM / 16. aNAvAyamasaMloe, aNAvAe ceva hoi sNloe| AvAyamasaloe, AvAe ceya saMloe / / 17. aNAvAyamasaMloe, parassa'NuvaghAie / same ajjhasire yAvi, acirakAlakayaMmi ya / / 18. vitthipaNe dUramogADhe, nAsanne bilavajjie / tasapANabIyarahie, uccArAINi vosire / / 16. eyAyo paMca samiIyo, samAseNa viyAhiyA / etto ya to guttIgro, vocchAmi aNupuvvaso / / 20. saccA taheva mosA ya, saccAmosA taheva ya / cautthI asaccamosA, maNaguttI cau vivahA / / 21. saMrambhasamArambhe, prArambhe ya taheva ya / - maNaM pavattamANaM tu, niyattejja jayaM jaI / / 22. saccA taheva mosA ya, saccAmosA taheva ya / cautthI asaccamosA, vaiguttI cauvvihA // 23. saMrambhasamArambhe, prArambhe ya taheva ya / vayaM pavattamANaM tu, niyattejja jayaM jaI / / 24. ThANe nisIyaNe ceva, taheva ya tuyaTTaNe / ullaMghaNapallaMghaNe, iMdiyANa ya juMjaNe // 25. saMrambhasamArambhe, prArambhammi taheva ya / ___ kAyaM pavattamANaM tu, niyattejja jayaM jaI / / 26. eyAyo paMca samiIyo, caraNassa ya pavattaNe / guttI niyattaNe vuttA, asubhatthesu savvaso / 27. eyA pavayaNamAyA, je samma Ayare muNI / se khippaM savvasaMsArA, vippamuccai paMDie / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ egUNatIsaimaM jjhayaNaM : sammattaparakkame sU0 1 - suyaM me usaM ! tegaM bhagavayA evamakkhAyaM - iha khalu sammattaparakkame nAma prajjhayaNe samaNeNa bhagavayA mahAvIreNaM kAsaveNaM paveie jaM samma sahittA pattiyAittA royaittA phAsaittA pAlaittA tIraittA kiTTaittA sohaittA prAhaittA prANAe aNupAlaittA bahave jIvA sijyaMti bujjhati muccati parinivvAyaMti samvadukkhANamaMta kareMti / tassa NaM prayamaTThe evamAhijjai taM jahA -- saMvege 1 nivvee 2 dhammasaddhA 3 gurusAhammiya sussUsaNayA 4 AloyaNayA 5 niMdaNayA 6 garahaNayA 7 sAmAie 8 cauvvIsatthae vaMdae 10 pakkimaNe 11 kAussagge 12 paccakkhANe 13 thavathuimaMgale 14 kAlapaDilehaNayA 15 pAyacchittakaraNe 16 khamAvaNyA 17 sajjhAe 18 vAyaNayA 16 paDipucchaNayA 20 pariyaTTaNayA 21 praNuppehA 22 dhammakahA 23 suyassa prArAhaNayA 24 egagga maNasaMnivesaNayA 25 saMjame 26 tave 27 vodANe 28 suhasAe 26 appaDibaddhayA 30 vivattasayaNAsaNa sevaNayA 31 viNiyaTTaNayA 32 saMbhogapaccakkhANe 33 uvahipaccakkhANe 34 prahArapaccakkhANe 35 kasAyapaccakkhANe 36 jogapaccakkhANe 37 sarIrapaccakkhANe 38 sahAyapaccakkhANe 36 bhatapaccakkhANe 40 sambhAvapaccakkhANe 41 paDivayA 42 veyAvacce 43 savvaguNasaMpaNNayA 44 vIyarAgayA 45 khaMtI 46 muttI 47 ajjave 48 maddave 49 bhAvasacce 50 karaNasacce 51 jogasacce 52 maNaguttayA 53 vayaguttayA 54 kAyaguttayA 55 maNasamAdhAraNayA 56 vayasamAdhAraNayA 57 kA samAdhAraNayA 58 nANasaMpannayA 56 daMsaNasaMpannayA 60 caritasaMpannayA 61 soiMdiyaniggahe 62 cakviMdiyaniggahe 63 ghANidiyaniggahe 64 jibbhiMdiyaniga 65 phAsiMdiyaniggahe 66 ko vijae 67 mANavijae 68 mAyAvijae 66 lohavijae 70 pejjadosamicchAdaMsaNavijae 71 selesI 72 kammayA 73 / sU0 2 - saMvegeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? saMvegeNaM" aNuttaraM dhammasadvaM jagayai / praNutarAe dhammasaddhAe saMvegaM havvamAgacchai / praNatANubaMdhiko hamANamAyAlobhe khavei / kammaM na baMdhai / tappaccaiyaM ca NaM micchattavisohi kAUNa daMsaNArAie bhavai / daMsaNavisohIe ya NaM visuddhA pratyegaie teNeva bhavaggahaNeNaM sijjhai / sohIe ya NaM visuddhA taccaM Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 citta-samAdhi : jana yoga puNo bhavaggahaNaM nAikkamai // sU0 3-nivveeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? nivveeNaM divvamANusatericchiesu kAmabhogesu nivveyaM havvamAgacchai / savvavisaesu virajjai savvavisaesu virajjamANe prAraMbhapariccAyaM karei / AraMbhapariccAyaM karemANe saMsAramaggaM vocchiMdai siddhimagge paDivanne ya bhavai / sU0 4-dhammasaddhAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? dhammasaddhAe NaM sAyAsokkhesu rajjamANe virajjai / agAradhammaM ca NaM cayai aNagAre NaM jIve sArIramANasANaM dukkhANaM cheyaNabheyaNasaMjogAINaM voccheyaM karei abvAbAhaM ca suhaM nivvattai / / sU0 5-gurusAhammiyasussUsaNayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? gurusAhammiyasussUsaNayAe NaM viNayapaDivatti jnnyi| viNayapaDivanne ya NaM jIve aNaccAsAyaNasIle neraiyatirikkhajoNiyamaNussadevadoggaIgro nirNbhi| vaNNasaMjalaNabhattibahumANayAe maNussadevasogga Iyo nibaMdhai siddhi soggaiM ca visohei / pasatthAI ca NaM viNayamUlAI savvakajjAiM sAhei / anne ya bahave jIve viNaittA bhvi|| sU06-AloyaNAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? AloyaNAe NaM mAyAniyANamicchAdasaNasallANaM mokkhamaggavigghANaM aNaMtasaMsAravaddhaNANaM uddharaNaM krei| ujjubhAvaM ca jaNayai / ujjubhAvapaDivanne ya NaM jIve amAI itthIveyanapuMsagaveyaM ca na baMdhai / puvvaddhaM ca nijjarei / sU0 7-niMdaNayAe NaM bhaMte ! jIve ki jaNayai ? niMdaNayAe NaM pacchANutAvaM jaNayai / pacchANutAveNaM virajjamANe karaNaguNase DhiM pddivjji| karaNaguNaseDhiM paDivanne ya NaM praNagAre mohaNijja kamma ugghaaei|| sU0 8-garahaNayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? garahaNayAe NaM apurakkAraM" jaNayai / apurakkAragae NaM jIve appasatthehito jogehiMto niyattei pasatthajogapaDivanne ya NaM aNagAre aNaMtaghAipajjave khavei / sU0 6--sAmAieNaM bhaMte! jIve kiM jaNayai ? sAmAieNaM sAvajjajogaviraiM jnnyi|| sU0 10-cauvvIsatthaeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? cauvvIsatthaeNaM daMsaNavisohiM jaNayai / / sU0 11-vaMdaNaeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? vandaNaeNaM nIyA goyaM kammaM khavei / uccAgoyaM nibaMdhai / sohaggaM ca NaM Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarajjhayaNANi appaDihayaM prANAphalaM nivatei dAhiNabhAvaM ca NaM jaNayai // sU0 12-paDikkamaNeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? paDikkamaNeNaM vayachiddAI pihei / pihiyavayachidde puNa jIve niruddhAsave asabalacarite aTThasu pavayaNamAyAsu uva utte apuhatte suppaNihiyae viharai / sU0 13--kAussaggeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? kAussaggeNaM tIyapaDappannaM pAyacchitaM visohei / visuddhapAyacchitte ya jove niyahiya aohariya bhArotra bhAravahe pasatthajjhANovagae suhaMsuheNaM viharai // sU0 14--paccakkhANeNaM bhaMte ! jIve ki jaNayai ? paccakkhANeNaM pAsavadArAiM nirumbhai // sU0 15-thavathuimaMgaleNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? thavathaimaMgaleNaM nANadasaNacarittabohilAbhaM jnnyi| nANadaMsaNacarittabohilAbhasapanne ya NaM jAve aMtakiriyaM kappavimANovavattigaM ArAhaNaM ArAhei / / sU0 16-kAlapaDilehaNayAe NaM bhaMte ! jIve ki jaNayai ? kAlapaDilehaNayAe" NaM nANAvaraNijja kamma khavei / sU0 17-pAyacchittakaraNeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? pAyacchittakaraNeNaM pAvakammavisohiM jaNayai niraiyAre yAvi bhavai / sammaM ca NaM pAyacchittaM paDivajjamANe maggaM ca maggaphalaM ca visohei aAyAraM ca AyAraphalaM ca pArAhei // sU0 18-khamAvaNayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? khamAvaNayAe NaM palhAyaNabhAvaM jgyi| palhAyaNabhAvamuvagae ya savvapANabhUyajovasattesu mittiibhaavmuppaaei| mitIbhAvamuvagae yAvi jIve bhAvavisohi kAUNa nibbhae bhvi|| sU0 16---sajjhAeNa bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? sajjhAeNa" nANAvaraNijja kammaM khavei / sU0 20-vAthaNAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? vAyaNAe NaM nijjaraM jaNayai / suyassa ya praNAsAyaNAe vtttte| suyassa aNAsAyaNAe vaTTamANe titthadhamma avlNbii| titthadhamma avalaMbamANe mahAnijjare mahApajjavasANe bhvi|| sU0 21--paDipucchaNayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 citta-samAdhi : jaina yoga ___paDipucchaNayAe NaM suttatthatadubhayAiM visohei| kaMkhAmohaNijjaM kamma vocchidai / / 22-pariyaTTaNAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? pariyaTTaNAe NaM vaMjagAI jaNayai vaMjaNaladdhi' ca uppAei / sU0 23-aNuppehAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? aNuppehAe NaM AuyavajjAgo sattakammappa gaDIyo dhaNiyabaMdhaNabaddhAmo siDhilabaMdhaNabaddhAno paka rei / dAhakA laTThiiyAgrA hassakAlaTThiyAro pkrei| tivvANubhAvApro maMdANubhAvApro pkrei| bahupaesaggAgro appapaesaggAo pakarei / pAuyaM ca NaM kammaM siya baMdhai siya no baMdhai / asAyAveyaNijjaM ca NaM kammaM no bhujjo bhujjA uvacigAi agAiyaM ca NaM aNavadaggaM dIhamaddhaM cAurataM saMsArakaMtAraM khippAmeva voivayai / / sU0 24-dhammakahAe NaM bhaMte ! jove ki jaNayai ? dhammakahAe NaM nijjaraM jnnyi| dhammakahAe NaM pavayaNaM pbhaavei| pavayaNapabhAve Na jove prAga misassa bhaddattAe kamma nibNdhi|| sU0 25---suyassa pArAhaNayAe NaM bhaMte! jIve kiM jaNayai? suyassa pArAhaNayAeNaM annANaM khavei na ya saMkilissai / / sU0 26 ---egaggamaNasaMnivesaNayAe NaM bhaMte! jIve kiM jaNayai ? egaggamaNasanivesaNayAe NaM cittaniroha karei / / sU0 27---saMjameNaM bhaMte! jIve ki jaNayai? saMjameNaM aNaNhayattaM jaNayai // sU0 28-taveNaM bhaMte! jIve ki jaNayai? taveNaM vodANaM jnnyi|| sU0 26---vodANeNaM bhaMte! jIve kiM jaNayai? vodANeNaM akiriyaM jnnyi| akiriyAe bhavittA to pacchA sijjhai bujjhai muccai parinivbAei savvadukkhANamaMtaM karei // sU0 30-suhasAeNaM bhaMte! jIve ki jaNayai ? suhasAeNaM aNussuyattaM jaNayai / aNussuyAe NaM jIve aNukaMpae aNubbhaDe vigayasoge carittamohaNijjaM kamma khavei / / sU0 31--appaDibaddhayAe NaM bhaMte! jIve ki jaNayai ? __ appaDibaddhayAe" NaM nissaMgattaM jaNayai / nissaMgatteNaM jIve ege egaggacitte diyA ya rAyo ya asajjamANe appaDivaddhe yAvi viharai / sU0 32-vivittasayaNAsaNayAe NaM bhaMte! jIve ki jaNayai ? Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarajjhayaNANi 116 vivittasayaNAsaNayAe Na carittagutti jnnyi| carittagutte ya NaM jIve vivittAhAre daDacaritte egaMtarae mokkhabhAvapaDivanne aTThavihakammagaNThi nijjarei // sU0 33---viNiyaTTaNayAe NaM bhaMte ! jIve ki jaNayai ? viNiyaTTaNayAe NaM pAvakammANaM akaraNayAe abbhuDhei / puvvabaddhANa ya nijjaraNayAe taM niyattei to pacchA cAurataM saMsArakaMtAraM vIivayai // sU0 34-saMbhogapaccakkhANeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? saMbhogapaccakkhANeNaM AlaMbaNAI khvei| nirAlaMbaNassa ya prAyayaviyA jogA bhavaMti / saeNaM lAbheNaM saMtussai paralAbhaM no aAsAei no takkei no pIhei no patthei no abhilasai / paralAbhaM praNAsAyamANe atakkemANe apIhemANe apatthemANe aNabhilasamANe duccaM suhasejjaM uvasaMpajjittANaM viharai // sU0 35-uvahipaccakkhANeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? uvahipaccakkhANeNaM apalimaMthaM jaNayai / niruvahie NaM jIve nikkaMkhe uvahimaMtareNa ya na saMkilissaI // sU0 36-AhArapaccakkhANeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? AhArapaccakkhANeNaM jIviyAsaMsappayogaM vocchiMdai / jIviyAsaMsappayogaM vocchiM dittA jIve pAhAramaMtareNaM na saMkilissai / sU0 37-kasAyapaccakkhANeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? kasAyapaccakkhANeNaM" vIyarAgabhAvaM jnnyi| vIyarAgabhAvapaDivanne vi ya NaM jIve samasuhadukkhe bhavai / sU0 38-jogapaccakkhANeNaM bhaMte ! jIve ki jaNayai ? jogapaccakkhANeNaM ajogattaM jnnyi| ajogI NaM jIve navaM kammaM na baMdhai puvvabaddhaM nijjarei / sU0 36-sarIrapaccakkhANeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? sarIrapaccakkhANaNaM siddhAisayaguNattaNaM nivvttei| siddhAisayaguNasaMpanne ya NaM jIve logaggamuvagae paramasuhI bhavai / / sU0 40-sahAyapaccakkhANeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? sahAyapaccakkhANeNaM33 egIbhAva jnnyi| egIbhAvabhUe vi ya NaM jIve egaggaM bhAvemANe appasadde appajhaMjhe appakalahe appakasAe appatumaMtume saMjamabahule saMvarabahule samAhie yAvi bhavai / sU0 41- bhattapaccakkhANeNaM bhaMte ! jIve ki jaNayai ? 0 01 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 citta-samAdhi : jaina yoga bhattapaccakkhANeNaM aNegAiM bhavasayAiM nirubhai / sU0 42-sabbhAvapaccavakhANeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? sabbhAvapaccavakhANeNaM aniyaTi jaNayai / aniyaTTipaDivanne ya aNagAre cattAri kevalikammase khavei taM jahA veyaNijjaM AuyaM nAmaM goyaM / to pacchA sijjhai, bujjhai, muccai, parinivvAei savvadukkhANamaMtaM krei|| sU0 43-paDirUvayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? paDirUvayAe NaM lAghaviyaM jaNayai / lahubhUe NaM jIve appamatte pAgaDaliMge pasaliMge visuddhasammatte sattasamiisamatte savvapANabhUyajIvasattesu vIsasaNijjarUve appaDilehe jiiMdie viulatavasamiisamannAgae yAvi bhavai / / sU0 44- veyAvacceNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? veyAvacceNaM titthayaranAmagottaM kammaM nibNdhii| sU0 45-savvaguNasaMpannayAe NaM bhaMte ! jIve ki jaNayai ? savvaguNasaMpannayAe" NaM apuNarAvatti jaNayai / apuNarAvatti pattae ya NaM jIve sArIramANasANaM dukkhANaM no bhAgI bhavai / / sU0 46-vIyarAgayAe NaM bhaMte ! jIve ki jaNayai ? vIyarAgayAeNaM nehANubaMdhaNANi taNhANubaMdhaNANi ya vocchidai maNunnesu saddapharisarasarUvagaMdhesu ceva virajjai / / sU0 47-khaMtIe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? khaMtIe NaM parIsahe jinni|| sU0 48--muttIe NaM bhaMte ! jIve ki jaNayai ? muttIe NaM akiMcaNaM jnnyi| akiMcaNe ya jIve atthalolANaM apatthaNijjo bhvi|| sU0 46-ajjavayAe NaM bhaMte ! jIve ki jaNayai ? ajjavayAe NaM kAujjuyayaM bhAvujjuyayaM bhAsujjuyayaM avisaMvAyaNaM jnnyi| avisaMvAyaNasaMpannayAe NaM jIve dhammassa pArAhae bhavai / sU0 50-maddavayAe NaM bhaMte ! jIve ki jaNayai ! maddavayAe NaM aNussiyattaM jaNayai / aNussiyatte NaM jIve miumaddavasaMpanne aTTha mayaTThANAI niTThavei / / sU0 51-bhAvasacceNaM bhaMte ! jIve ki jaNayai ? bhAvasacceNa bhAvavisohiM jaNayai / bhAvavisohIe vaTTamANe jIve arahaMtapannattassa dhammassa pArAhaNayAe abbhtthuui| arahanta pannattassa dhamassa ArAhaNayAe abbhuTTittA paralogadhammassa ArAhae havai // Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarajjhayaNANi 121 sU0 52-karaNasacceNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? karaNasacceNaM karaNasatti jaNayai / karaNasacce vaTTamANe jIve jahAvAI tahAkArI yAvi bhavai // sU0 53-jogasacceNaM bhaMte ! jIve ki jaNayai ? jogasacceNaM jogaM visohei // sU0 54-maNaguttayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? maNaguttayAe NaM jIve egaggaM jaNayai / egaggacitte NaM jIve maNagutte saMjamArAhae bhavai / sU0 55-- vayaguttayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? vayaguttayAe NaM nivviyAraM jnnyi| nivviyAreNaM jIve vaigutte ajjhappajogajjhANagutte yAvi bhvi|| sU0 56-kAyaguttayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? kAyaguttayAe NaM saMvaraM jaNayai saMvareNaM kAyagutte puNo pAvAsavaniroha krei|| sU0 57-maNasamAhAraNayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? maNasamAhAraNayAe NaM egaggaM jaNayai egaggaM jaNaittA nANapajjave jnnyi| nANapajjave jaNaittA sammattaM visohei micchattaM ca nijjrei|| sU0 58-vayasamAhAraNayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jayaNai ? vayasamAhAraNayAe NaM vayasAhAraNadaMsaNapajjave visohei / vayasAhAraNadaMsaNapajjave visohettA sulahabohiyattaM nivvattei dullahabohiyattaM nijjarei / sU0 56-kAyasamAhAraNayAe NaM bhaMte ! jIve ki jaNayai ? kAyasamAhAraNayAe NaM carittapajjave visohei| carittapajjave visohettA ahakkhAyacarittaM visohei| ahakkhAyacarittaM visohettA cattAri kevalikammase khavei / to pacchA sijjhai bujjhai muccai parinivvAei savvadukkhANamaMtaM sU0 60-nANasaMpannayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? krei|| nANasaMpannayAe" NaM jIve savvabhAvAhigamaM jaNayai / nANasaMpanne NaM jIve cAurate saMsArakaMtAre na vinnssi| jahA sUI sasuttA, paDiyA vi na viNassai / tahA jIve sasutte, saMsAre na viNassai / / nANaviNayatavacarittajoge saMpAuNai sasamayaparasamaya saMghAyaNijje bhvi|| sU0 61-dasaNasaMpannayAe NaM bhaMte ! jIve ki jaNayai ? Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 citta-samAdhi : jaina yoga dasaNasaMpannayAe NaM bhavamicchattacheyaNaM karei paraM na vijjhAyai / aNuttareNaM nANadaMsaNeNaM appANaM saMjoemANe sammaM bhAvemANe viharai / / sU0 62--carittasaMpannayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? carittasaMpannayAe" NaM selesIbhAva jnnyi| selesiM paDivanne ya aNagAre cattAri kevalikammase khvei| to pacchA sibhai bujjhai muccai parinivvAei savvadukkhANamaMtaM karei // sU0 63--soiMdiyaniggaheNaM bhaMte ! jIve ki jaNayai ? soiMdiyaniggaheNaM maNunnAmaNunnesu saddesu rAgadosaniggahaM jaNayai tappaccaiyaM kammaM na baMdhai puvvabaddhaM ca nijjrei|| sU0 64-cavikhadiyaniggaheNaM bhaMte ! jIve ki jaNayai ? cakkhidiyaniggaheNaM maNunnAmaNunnesu rUvesu rAgadosaniggahaM jaNayai tappaccaiyaM kammaM na baMdhai puvvabaddhaM ca nijjrei|| sU0 65-ghANidiyaniggaheNaM bhaMte ! jAve kiM jaNayai ? ghANidiyaniggaheNaM maNu nnAmaNunnesu gaMdhesu rAgadosaniggahaM jaNayai tappaccaiyaM kammaM na baMdhai puvvabaddhaM ca nijjarei / / sU066-jibhidiyaniggaheNaM bhaMte ! jIve ki jaNayai ? jibhidiyaniggaheNaM maNunnAmaNunnesu rasesu rAgadosaniggahaM jaNayai tappaccaiyaM kammaM na baMdhai puvvabaddhaM ca nijjarei / / sU0 67-phAsidiyaniggaheNaM bhaMte ! jIve ki jaNayai ? phAsidiyaniggaheNaM maNunnAmaNunnesu phAsesu rAgadosaniggahaM jaNayai tappaccaiyaM kammaM na baMdhai puvvabaddhaM ca nijja rei / / sU0 68-kohavijaeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? kohavijaeNaM khaMti jaNayai kohaveyaNijjaM kammaM na baMdhai puvvabaddhaM ca nijjarei // sU0 66-mANavijaeNaM bhaMte ! jIve ki jaNayai ? mANavijaeNaM maddavaM jaNayai mANaveyaNijja kammaM na baMdhai puvvabaddhaM ca nijjarei // sU0 70-mAyAvijaeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? __ mAyAvijaeNaM ujjubhAvaM jaNayai mAyAveyaNijja kammaM na baMdhai puvvabaddhaM ca nijjarei // sU0 71-lobhavijaeNaM bhaMte ! jIva kiM jaNayai ? Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarabhayANi 123 lobhavijaeNaM saMtosIbhAvaM jaNayai lobhaveyaNijjaM kammaM na baMdhai puvvabaddhaM ca nijjarei // sU0 72 - pejjadosa micchAdaMsaNavijaeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? pejjadosa micchAdaMsaNa vijaeNaM" nANadaMsaNacaritArAhaNayAe prabhuTThei | vihassa kammassa kammagaMThivimoyaNayAe tappaDhamayAe jahANupuvvi aTThavIsavihaM mohaNijjaM kammaM ugvAei paMcavihaM nANAvara NijjaM navavihaM daMsaNAvara - NijjaM paMcavihaM antarAyaM ee tinni vikammaMse jugavaM khavei / tamro pacchA aNuttaraM praNataM kasiNaM paDipuNNaM nirAvaraNaM vitimiraM visuddhaM logAlogappabhAvagaM kevalavaranANadaMsaNaM samuppADei / jAva sajogI bhavai tAva ya iriyAvahiyaM kammaM baMdha suhapharisaM dusamayaThiiyaM / taM paDhamasamae baddhaM biiyasamae veiyaM taiyasamae nijjiNNaM taM baddhaM puTThe udIriyaM veiyaM nijjiNNaM seyAle ya prakammaM cAvi bhavai / sU0 73" - ahAuyaM pAlaittA antomuhuttaddhAvasesAue joganirohaM karemANe suhumakiriyaM appaDivAi sukkajjhANaM jhAyamANe tappaDhamayAe maNajogaM niru bhai 2ttA vaijoga nirubhai 2 ttA ANApANunirohaM karei 2 tAIsi paMcarahassakkharuccAraddhAe ya NaM aNagAre samucchinna kiriyaM aniyaTTi sukkajjhANaM jhiyAyamANe veyaNijjaM prAuyaM nAmaM gottaM ca ee cattAri vi kammaMse jugavaM khavei / sU0 745 - to prorAliyakammAI ca savvAhiM vippajahaNAhiM vippajahitA ujjuseDhipatte aphusa mANagaI uDDhaM egasamaeNaM praviggaNaM tattha gaMtA sAgArovautte sijjhai bujjhai muccai parinivvAei savvadukkhANamaMta karei / esa khalu sammattaparakkramassa prajjhayaNassa aTThe samaNeNaM bhagavayA mahAvIvipannavie parUvie daMsie uvadaM sie || Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. jahA khavei viro / NAsavo // pAvagaM kammaM, rAgadosasamajjiyaM / tavasA bhikkhU, tamegaggamaNo suNa // 2. pANavaha musAvAyA, pradattamehuNapariggahA rAIbhoyaNa viro, jIvo bhavai 3. paMcasamizra tigutto, kasA jiiMdi / gAravo ya nissallo, jIvo hoi praNAsavo || tu vivaccAse, rAmaddosasamajjiyaM / jahA khavayai bhikkhU, taM me egamaNo suNa // 5. jahA mahAtalAyasya, sanniruddhe jalAgame / 4 eesa 6. evaM usciNAe tavaNAe, kameNaM sosaNA bhave // pAvakammanirAsave / tavasA nijjarijjai // bAhirabbhaMta ro" tahA / evamabbhaMtaro tavo // 8. saNa mUNoyariyA, bhikkhAyariyA ya rasapariccAyo / Sarafaso saMloNayA ya, bajjho tavo hoi // 6. ittiriyA " maraNakAle, duvihA aNasaNA bhave / ittiriyA sAvakakhA, niravakakhA biijjiyA || 10. jo so ittariyatavo, so samAseNa chavviho / seDhitavo payaratavo, ghaNoya taha hoi vaggo ya // 11. tatto ya vagavaggo u, paMcamo chaTTo paiNNatavo / maNaicchiyacittattho", nAyavvo hoi ittarizro // tIsaimaM ajjhayaNaM : tavamaggagaI u tu saMjaya sAva, bhavakoDIsaMciyaM kammaM, 7. so tavo duviho vRtto, bAhiro chavviho vutto, 12. jo sA aNasaNA maraNe, duvihA sA viyAhiyA / saviyAraviyArA, kAya ciTTha paI bhave // 13. grahavA saparikammA, aparikammA ya grAhiyA / nIhArimaNIhArI, prahAraccheo ya dosu vi" // Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarajjhayaNANi 14. promoyariyaM51 paMcahA, samAseNa viyAhiyaM / davvaro khettakAleNaM, bhAveNaM pajjavehi ya // 15. jo jassa u AhAro, tatto promaM tu jo kare / jahanneNegasitthAI, evaM davveNa U bhave // 16. gAme nagare taha rAyahANinigame ya Agare pallI / kheDe kbbdddonnmuhpttttnnmddNbsNbaahe| 17. prAsamapae vihAre, sannivese samAyaghose ya / thaliseNAkkhaMdhAre, satthe saMvaTTakoTTe y|| 18. vADesu va racchAsu va gharesu vA evamittiyaM khettaM / ____ kappai u evamAI, evaM khetteNa U bhave / / 16. peDA ya addhapeDA, gomuttipayaMgavohiyA ceva / saMbukkAvaTTA''yayagaMtu, paccAgayA chaTThA // 20. divasassa porusoNaM, cauNhaM pi u jattiyo bhave kAlo / evaM caramANo khalu, kAlomANaM muNeyavvo // 21. ahavA taiyAe porisIe, UNAi ghaasmesNto| caubhAgUNAe vA, evaM kAleNa U bhave // 22. itthI vA puriso vA, alaMkiyo vA'NalaMkigro vA vi / ___ annayaravayattho vA, annayareNaM va vattheNaM // 23. anneNa viseseNaM, vaNNeNaM bhAvamaNamuyaMte u / ____evaM caramANo khalu, bhAvomANaM muNeyavvo // 24. davve khette kAle, bhAvammi ya prAhiyA u je bhAvA / eehi promacaraNo, pajjavacarapo bhave bhikkhU / 25. aTThavihagoyaraggaM tu, tahA satteva esaNA / __ abhiggahA ya je anne, bhikkhaayriymaahiyaa"| 26. khIradahisappimAI, paNIyaM pANabhoyaNaM / parivajjaNaM rasANaM tu, bhaNiyaM rsvivjjnnN"| 27. ThANA vIrAsaNAIyA, jIvassa u suhAvahA / uggA jahA dharijjaMti, kAyakilesaM5 tamAhiyaM / 28. egaMtamaNAvAe, itthopasuvivajjie / sayaNAsaNasevaNayA, vivittasayaNAsaNaM56 // 26. eso bAhiragatavo, samAseNa viyAhiyo / abhiMtaraM tavaM etto, vacchAmi annpuvvso|| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jana yoga 30. pAyacchittaM viNo, veyAvaccaM taheva sajjhAyo / ___jhANaM ca viussaggo, eso abhitaro tavo / 31. AloyaNArihAIyaM, pAyacchittaM tu dasavihaM / je bhikkhU vahaI sammaM, pAyacchittaM tamAhiyaM // 32. abbhuTThANaM aMjalikaraNaM, tahevAsaNadAyaNaM / gurubhattibhAvasussUsA, viNo esa viyaahiyo| 33. pAyariyamAiyammi ya, veyAvaccammi dasavihe / __ AsevaNaM jahAthAma, veyAvaccaM tamAhiyaM // 34. vAyaNA pucchaNA ceva, taheva pariyaTTaNA / aNuppehA dhammakahA, sajjhAyo paMcahA bhave // 35. aTTaruddANi vajjittA, jhAejjA susamAhie / dhammasukkAiM jhANAI, jhANaM taM tu buhA vae" // 36. sayaNAsaNaThANe vA, je u bhikkhU na vAvare / kAyassa viussaggo, chaTTho so prikittio|| 37. eyaM tavaM tu duvihaM, je samma Ayare muNI / se khippaM savvasaMsArA, vippamuccai paMDie // Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ battIsaimaM ajjhayaNaM : pamAyaTThANaM 1. accaMtakAlassa samUlagassa", savvassa dukkhassa u jo pmokkho| taM bhAsapo me paDipuNNacittA, suNeha egaggahiyaM hiyatthaM // 2. nANassa savvassa pagAsaNAe, annANamohassa vivajjaNAe / rAgassa dosassa ya saMkhaeNaM, egaMtasokkhaM samuvei mokkhaM // 3. tassesa maggo guruviddha-sevA, vivajjaNA bAlajaNassa dUrA / sajjhAyaegaMtanisevaNA ya, suttatthasaMcitaNayA dhiI y|| 4. AhAramicche miyamesaNijjaM, sahAyamicche niuNatthabuddhi / nikeyamicchejja vivegajoggaM, samAhikAme samaNe tavassI // 5. na vA labhejjA niuNaM sahAyaM, guNAhiyaM vA guNo samaM vA / ekko vi pAvAi vivajjayaMto, viharejja kAmesu asjjmaanno|| 6. jahA ya aNDappabhavA balAgA, aNDaM balAgappabhavaM jahA ya / emeva mohAyayaNaM khu taNhaM, mohaM ca taNhAyayaNaM vayaMti // 7. rAgo ya doso vi ya kammabIyaM, kammaM ca mohappabhavaM vayaMti / kammaM ca jAImaraNassa mUlaM, dukkhaM ca jAImaraNaM vayaMti / / 8. dukkhaM hayaM jassa na hoi moho, moho ho jassa na hoi taNhA / taNhA hayA jassa na hoi loho, loho ho jassa na kiNcnnaaii|| 6. rAgaM ca dosaM ca taheva mohaM, uddhattukAmeNa samUlajAlaM / je je uvAyA paDivajjiyavvA, te kittaissAmi ahANupuvi // 10. rasA pagAmaM na niseviyavvA, pAyaM rasA dittikarA narANaM / dittaM ca kAmA samabhiddavaMti, dumaM jahA sAuphalaM va pkkhii"|| 11. jahA davaggI pauriMdhaNe vaNe, samAruno novasamaM uvei / evidiyaggI vi pagAmabhoiNo, na baMbhayArissa hiyAya kassaI // 12. vivittasejjAsaNajaMtiyANaM, aomAsaNANaM damiiMdiyANaM / na rAgasattU dharisei cittaM, parAino vAhirivosahehiM / / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 13. jahA birAlAvasahassa mUle, na mUsagANaM vasahI pasatthA / emeva itthInilayassa majbhe, na baMbhayArissa khamo nivAso || 14. na rUvalAvaNNavilAsahAsaM, na jaMpiyaM iMgiyapehiyaM vA / itthINa cittaMsi nivesaittA, daThThe vavasse samaNe tavassI || 15. zradaMsaNaM ceva zrapatthaNaM ca zracitaNaM ceva akittaNaM ca / itthIjaNassAriyabhANajoggaM, hiyaM sayA baMbhavae rayANaM // 27. rUvANugAsA gae ya jIve, cittehi te paritAvei bAle, " 16. kAmaM tu devIhi vibhUsiyAhiM, na cAiyA khobhaiuM tiguttA / tahA vi egaMtahiyaM ti naccA, vivittavAso muNiNaM pattho / 17. mokkhAbhikaMkhissa vi mANavarasa, saMsArabhIrussa Thiyassa dhamme / neyArisaM uttaramatthi loe, jahitthizro bAlamaNoharAmro // 18. ee ya saMge samaikkamittA, suhuttarA ceva bhavaMti sesA / jahA mahAsAgaramuttarittA, naI bhave avi gaMgAsamANA // 16. kAmANugiddhippabhavaM khu dukkhaM savvassa logassa sadevagassa / jaM kAiyaM mANasiyaM ca kiMci, tassa'ntagaM gacchai vIyarAgo // 20. jahA ya kiMpAgaphalA maNoramA, raseNa vaNNeNa ya bhujjamANA / te khuDDae jIviya paccamANA, evamA kAmaguNA vivAge // 21. je iMdiyANaM visayA maNunnA, na tesu bhAvaM nisire kayAi / na yA maNunne maNaM pi kujjA, samAhikAme samaNe tavassI | 22. cakkhussa rUvaM gahaNaM vayaMti, taM rAgaheuM tu maNunnamAhu | taM do maNunnamAhu, samo ya jo tesu sa vIyarAgo // 23. rUbassa cakkhuM gahaNaM vayaMti cakkhussa rUvaM gahaNaM vayaMti / rAgassa he samaNunnamAhu, dosassa heuM maNunnamAhu || 24. rUvesu jo giddhamuvei tivvaM, kAliyaM pAvara se viNAsaM / Aloyalole samuvei maccuM // taMsi kkhaNe se u uvei dukkhaM / kiMci rUvaM avarajjhaI se / rAgAure se jaha vA payaMge, 25. je yAvi dosaM samuvei tivvaM, dudaMtadoseNa saeNa jaMtU, na 26. egaMtaratte ruiraMsi rUve, atAlise se kuNaI paprosaM / dukkhassa saMpIlamuvei bAle, na lippaI teNa muNI virAgo / / carAcare hiMsai 'NegarUve / pIlei grattaTThagurU kiliTThe // uppAyane rakkhaNasanniyoge / 28. rUvANuvAeNa pariggaheNa, va vipro ya kahi suhaM se ? saMbhogakAle ya pratittilAbhe // citta-samAdhi : jaina yoga Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarajjhayaNANi 126 26. rUve atitte ya pariggahe ya, sattovasatto na uvei tuDhei / atuTTidoseNa duhI parassa, lobhAvile prAyayaI pradattaM / / 30. taNhAbhibhUyassa adattahAriNo, rUve atittassa pariggahe ya / mAyAmusaM vaDDai lobhadosA, tatthA'vi duvakhA na vimuccaI se / 31. mosassa pacchA ya purattho ya, pogakAle ya duhI duraMte / evaM adattANi samAyayaMto, rUve atitto duhino annisso|| 32. rUvANarattassa narassa evaM, katto suhaM hojja kayAi kiMci? / tatthovabhoge vi kilesaduvakha, nivvattaI jassa kaeNa dukkhaM / / 33. emeva rUvammi go parosaM, uvei dukkhohaparaMparAyo / paTThacitto ya ciNAi kamma, jaM se puNo hoi duhaM vivAge // 34. rUve viratto maNo visogo, eeNa dukkhohaparaMpareNa / na lippae bhavamajhe vi saMto, jaleNa vA pokkhariNIpalAsaM // 35. soyassa sadaM gahaNaM vayaMti, taM rAgaheuM tu maNunnamAhu / taM dosaheuM amaNunnamAhu, samo ya jo tesu sa vIyarAgo / 36. sahassa soyaM gahaNaM vayaMti, soyassa sadaM gahaNaM vayaMti / rAgassa heuM samaNunnamAhu, dosassa heuM amnnunnmaahu|| 37. saddesu jo giddhimuvei tivvaM, akAliyaM pAvai se viNAsaM / rAgAure hariNamige" va muddhe, sadde atitte samuvei maccu // 38. je yAvi dosaM samuvei tivvaM, taMsi kkhaNe se u uvei dukkhaM / __ duiMtadoseNa saeNa jaMtU, na kiMci saI avarajjhaI se / / 36. egataratte ruiraMsi sadde, atAlise se kuNaI parosaM / dukkhassa saMpIlamuvei bAle, na lippaI teNa muNI virAgo / 40. saddANugAsANugae ya jIve, carAcare hiMsai 'NegarUve / cittehi te pariyAvei vAle, pIlei attagurU kiliTTha // 41. sahANuvAeNa pariggaheNa, uppAyaNe rkkhnnsnniyoge| vae viproge ya kahiM suhaM se ? saMbhogakAle ya atittilAbhe / / 42. sadde atitte ya pariggahe ya, sattovasatto na uvei tuDhei / __ atuTThidoseNa duhI parassa, lobhAvile aAyayaI adatta / 43. taNhAbhibhUyassa adattahAriNo sadde atittassa pariggahe ya / mAyAmusaM vaDDhai lobhadosA, tatthAvi dukkhA na vimuccaI se / / 44. mosassa pacchA ya puyattharo ya, parogakAle ya duhI durNte| evaM adattANi samAyayaMto, sadde atitto duhino annisso|| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 citta-samAdhi : jaina yoga 45. sadANurattassa narassa evaM, katto suhaM hojja kayAi kiMci ? / tatthovabhoge vi kilesadukkhaM nivvattaI jassa kaeNa duvakhaM / / 46. emeva saddammi garo parosaM, uvei dukkhohprNpraayo| paduThThacitto ya ciNAi kamma, jaM se puNo hoi duhaM vivAge / / 47. sadde viratto maNuno visogo, eeNa dukkhohaparaMpareNa / ___na lippae bhavamajhe vi saMto, jaleNa vA pokkhariNIpalAsaM / / 48. ghANassa gaMdhaM gahaNaM vayaMti, taM rAgaheuM tu maNunnamAhu / taM dosaheuM amaNunnamAhu, samo ya jo tesu sa viiyraago|| 46. gaMdhassa ghANaM gahaNaM vayaMti, ghANassa gaMdhaM gahaNaM vyNti| rAgassa heuM samaNunnamAhu, dosassa heuM amaNunnamAhu / / 50. gaMdhesu jo giddhimuvei tivvaM, akAliyaM pAvai se viNAsaM / rAgAure aosahigaMdhagiddhe, sappe bilAmo viva nikkhamaMte / / 51. je yAvi dosaM samuvei tivvaM, taMsi kkhaNe se u uvei dukkhaM / duiMtadoseNa saeNa jaMtU, na kiMci gaMdhaM avarajjhaI se / / 52. egataratte ruiraMsi gaMdhe, pratAlise se kuNaI parosaM / ___ dukkhassa saMpIlamuvei bAle, na lippaI teNa muNI viraago|| 53. gaMdhANugAsANugae ya jIve, carAcare hiMsai 'NegarUve / cittehi te paritAvei bAle, pIlei attagurU kiliTTha / 54. gaMdhANuvAeNa pariggaheNa, uppAyaNe rkkhnnsnniyoge| vae viproge ya kahiM suhaM se ? saMbhogakAle ya atittilAbhe / / 55. gaMdhe atitte ya pariggahe ya, sattovasatto na uvei tutttthi| atuTThidoseNa duhI parassa, lobhAvile prAyayaI adattaM / / 56. taNhAbhibhUyassa adattahAriNo, gaMdhe atittassa pariggahe ya / mAyAmusaM vaDDhai lobhadosA, tatthAvi dukkhA na vimuccaI se / / 57. mosassa pacchA ya puratthayo ya, payogakAle ya duhI durNte| evaM adattANi samAyayaMto, gaMdhe atitto duhino annisso|| 58. gaMdhANurattassa narassa evaM, katto suhaM hojja kayAi kiMci ? / tatthovabhoge vi kilesadukkhaM, nivvattaI jassa kaeNa dukkhaM / 56. emeva gaMdhammi go parosaM, uvei dukkhohaparaMparAyo / paduTThacitto ya ciNAi kamma, jaM se puNo hoi duhaM vivAge / 60. gaMdhe viratto maNupro visogo, eeNa dukkhohaparaMpareNa / na lippaI bhavamajhe vi saMto, jaleNa vA pokkhariNIpalAsaM // Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarajjhayaNANi 131 61. jihAe rasaM gahaNaM vayaMti, taM rAgaheuM tu maNunnamAhu / taM dosahuuM amaNunnamAhu, samo ya jo tesu sa vIyarAgo / / 62. rasassa jibbhaM gahaNaM vayaMti, jibbhAe rasaM gahaNaM vayaMti / rAgassa heuM samagunnamAhu, dosassa heuM amaNunnamAhu / / 63. rasesu jo giddhimuvei tivva, akAliyaM pAvai se viNAsaM / rAgAure baDisavibhinnakAe, macche jahA Amisabhogagiddhe / / 64. je yAvi dosaM samuvei tivvaM, taMsi kkhaNe se u uvei dukkhaM / duiMtadoseNa saeNa jaMtU, rasaM na kiMci avarajjhaI se / / 65. egataratte ruire rasammi, atAlise se kuNaI parosaM / duskhassa saMpIlamuvei bAle, na lippaI teNa muNo viraago|| 66. rasANugAsANugae ya jove, carAcare hiMsai 'NegarUve / cittehi te paritAvei bAle, pIlei attagurU kiliThTha // 67. rasANuvAeNa pariggaheNa, uppAyaNe rkkhnnsnniroge| ___ vae viyoge ya kahiM suhaM se ? saMbhogakAle ya atittilAbhe / / 68. rase atitta ya pariggahe ya, sattovasatto na uvei tuhi / atuThThidoseNa duhI parassa, lobhAvile pAyayaI adtt| 66. taNhAbhibhUyassa adattahAriNo, rase atittassa pariggahe ya / mAyAmusaM vaDDhai lobhadosA, tatyAvi dukkhA na vimuccaI se // 70. mosassa pacchA ya puratthayo ya, paprogakAle ya duhI duraMte / evaM adattANi samAyayaMto, rase atitto duhino aNisso / 71. rasANarattassa narassa evaM, katto suhaM hojja kayAi kiMci ? / tatthovabhoge vi kilesadukkhaM, nivvattaI jassa kae Na dukkhaM ? / / 72. emeva rasammi gayo pagrosaM, uvei dukkhohaparaMparAyo / paduTThacitto ya ciNAi kamma, jaM se puNo hoi duhaM vivAge // 73. rase viratto maNupro visogo, eeNa dukkhohaparaMpareNa / __ na lippaI bhavamajha vi saMto, jalega vA pokhariNopalAsaM / / 74. kAyassa phAsaM gahagaM vayaMti, taM rAgaheuM tu maNunnamAhu / taM dosaheuM gramaNunnamAhu, samo ya jo tesu sa voyraago| 75. phAsassa kAyaM gahaNaM vayaMti, kAyassa phAsaM gahaNaM vayaMti / rAgassa heuM samaNunnamAhu, dosassa heuM amaNunnamAhu / 76. phAsesu jo giddhimuvei tivvaM, akAliyaM pAvai se viNAsaM / rAgAure sIyajalAvasanne, gAhaggahIe mahise va 'ranne / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 citta-samAdhi : jana yoga 77. je yAvi dosaM samuvei tivvaM, taMsi kkhaNe se u uvei dukkhaM / duiMtadoseNa saeNa jaMtU, na kiMci phAsaM avarajjhaI se / / 78. egaMtarate ruiraMsi phAse, pratAlise se kuNaI posaM / dukkhassa saMpIlamuvei bAle, na lippaI teNa muNI viraago|| 76. phAsANugAsANugae ya jIve, carAcare hiMsai 'NegarUve / cittehi te paritAvei bAle, pIlei attagurU kiliTTha / 80. phAsANuvAeNa pariggaheNa, uppAyaNe rkkhnnsnniyoge| vae vinoge ya kahiM suhaM se ? saMbhogakAle ya atittilAbhe / / 81. phAse atitta ya pariggahe ya, sattovasatto na uvei tuddh'i| atuTTidoseNa duhI parassa, lobhAvile AyayaI adatta // 82. taNhAbhibhUyassa adattahAriNo, phAse atittassa pariggahe ya / mAyAmusaM vaDDhai lobhadosA, tatthAvi dukkhA na vimuccaI se // 83. mosassa pacchA ya puratthayo ya, payogakAle ya duhI durate / evaM adattANi samAyayaMto, phAse atitto duhino aNisso / 84. phAsANurattassa narassa evaM, katto suhaM hojja kayAi kiMci / tatthovabhoge vi kilesa dukkhaM, nivvattaI jassa kaeNa dukkhaM / / 85. emeva phAsammi gamo parosaM, uvei dukkhohprNpraayo| paduddacitto ya ciNAi kamma, jaM se puNo hoi duhaM vivaage| 86. phAse viratto maNupro visogo, eeNa dukkhohaparaMpareNa / ___ na lippaI bhavamajjhe vi saMto, jaleNa vA pokkhariNIpalAsaM // 87. maNassa bhAvaM gahaNaM vayaMti, taM rAgaheuM tu maNannamAha / taM dosaheuM amaNunnamAhu, samo ya jo tesu sa vIyarAgo / / 88. bhAvassa maNaM gahaNaM vayaMti, maNassa bhAvaM gahaNaM vayaMti / rAgassa heuM samaNunnamAhu, dosassa heuM amaNunnamAhu / / 86. bhAvesu jo giddhimuvei tivvaM, akAliyaM pAvai se viNAsaM / rAgAure kAmaguNesu giddhe, kareNumaggAvahie va naage| 10. je yAvi dosaM samuvei tivvaM, taMsi kkhaNe se u uvei dukkhaM / duiMtadoseNa saeNa jaMtU, na kiMci bhAvaM avarajjhaI se / 61. egataratte ruiraMsi bhAve, atAlise se kuNaI parosaM / dukkhassa saMpIlamuvei bAle, na lippaI teNa muNI viraago| 62. bhAvANagAsANugae ya jIve, carAcare hiMsai 'NegarUve / cittehi te paritAvei bAle, pIlei attaTThagurU kiliTThe / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarajjhayaNANi 133 63. bhAvANuvAeNa pariggaheNa, uppAyaNe rakkhaNasanniyoge / vae viproge ya kahi suhaM se? saMbhogakAle ya atittilAbhe // 14. bhAve atitte ya pariggahe ya, sattovasatto na uvei tuddhiM / atuTThidoseNa duho parassa, lobhAvile AyayaI adattaM // 65. taNhAbhibhUyassa pradattahAriNo, bhAve atittassa pariggahe ya / mAyAmusaM vaDDai lobhadosA, tatthAvi dukkhA na vimuccaI se // 16. mosassa pacchA ya purattharo ya, payogakAle ya duhI duraMte / evaM adattANi samAyayaMtA, bhAve atito duhino aNisso // 67. bhAvANurattassa narassa evaM, katto suhaM hojja kayAi kiMci ? / tatthovabhoge vi kilesadukkhaM, nivvattaI jassa kaeNa dukkhaM / / 18. emeva bhAvammi gayo parosaM, uvei dukkhohaparaMparAyo / paTThacitto ya ciNAi kamma, jaM se puNA hoi duhaM vivaage|| 66. bhAve viratto maNupro visogo, eeNa dukkhohaparaMpareNa / na lippaI bhavamajhe vi saMto, jaleNa vA pokkhariNIpalAsaM // 100. evidiyatthA ya maNassa atthA, dukkhassa heuM maNayassa rAgiNo / te ceva thovaM pi kayAi dukhaM, na voyarAgassa kareMti kiMci // 101. na kAmabhogA samayaM uti, na yAvi bhogA vigaI uti / je tappagrosI ya pariggahI ya, so tesu mohA vigaI uvei // 102. kohaM ca mANaM ca taheva mAyaM, lohaM duguMchaM araiM raiM ca / hAsaM bhayaM sogapumitthiveyaM, napuMsaveyaM vivihe ya bhAve / / 103. AvajjaI evamaNegarUve, evaMvihe kAmaguNesu satto / anne ya eyappabhave visese, kAruNNadINe hirime vaisse / / 104. kappaM na icchijja sahAyaliccha, pacchANutAveya tavappabhAvaM / evaM viyAre amiyappayAre, pAvajjaI iMdiyacoravasse / / 105. tapo se jAyaMti panoyaNAiM, nimajjiuM mohamahaNNavammi / suhesiNo dukkhaviNoyaNaTThA, tappaccayaM ujjamae ya rAgI // 106. virajjamANassa ya iMdiyatthA, saddAiyA tAvaiyappagArA / na tassa savve vi maNunnayaM vA, nivvattayaMtI amaNunnayaM vA / / 107. evaM sasaMkappavikappaNAsuM, saMjAyaI samaya-muvaTTiyassa / atthe ya saMkappayo tano se, pahIyae kAmaguNesu taNhA // 108. sa vIyarAgo kayasavvakicco, khavei nANAvaraNaM khaNaNaM / taheva jaM dasaNamAvarei, jaM cantarAyaM pakarei kamma / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 106. sa to jANai pAsae ya, amohaNe hoi niraMtarAe / aNAsave jhANasamAhijutte, prAukkhae mokkhamuvei suddhe || 110. so tassa savvassa duhassa mukko, jaM bAhaI sayayaM jaMtumeyaM / farat sattho, to hoi praccaMta suhI kayattho // 111. aNAikAlappabhavassa eso, savvassa dukkhassa mokkhamaggo / viyAhiyo jaM samuvicca sattA, kameNa praccaMtasuhI bhavaMti // citta-samAdhi : jaina yoga TippaNa 1 zraTTa pavayaNamAyAzro pAMca samitiyoM aura tIna guptiyoM- ina prAThoM meM sArA pravacana samA jAtA hai, isalie inheM 'pravacana-mAtA' kahA jAtA hai / ina prAThoM se pravacana kA prasava hotA hai, isalie inheM 'pravacana - mAtA' kahA jAtA hai| pahale meM samAne kA artha hai aura dUsare mA~ kA | 2 samizra isameM samitiyAM prATha batalAI gaI haiN| prazna hotA hai ki samitiyAM pAMca hI haiM to yahAM ATha kA kathana kyoM ? TIkAkAra ne isakA samAdhAna karate hue kahA hai ki 'guptiyAM' kevala nivRttyAtmaka hI nahIM hotIM, kintu pravRttyAtmaka bhI hotI haiM, isI apekSA se unheM samiti kahA gayA hai / jo samita hotA hai vaha niyamataH gupta hotA hai aura jo gupta hotA hai vaha samita hotA bhI hai aura nahIM bhI / 3 jugamittaM 'yuga' kA artha hai zarIra yA gAr3I kA jumrA / calate samaya sAdhu kI dRSTi yuga-mAtra honI cAhie, arthAt zarIra yA gAr3I ke jue jitanI lambI honI cAhie / jumrA jaise prAraMbha meM saMkar3A aura Age se vistRta hotA hai vaise hI sAdhu kI dRSTi honI cAhiye / yuga-mAtra kA dUsarA artha hai - 'cAra hAtha pramANa' / isakA tAtparya hai ki muni cAra hAtha pramANa bhUmi ko dekhatA huprA cale / vizuddhi-mArga meM bhI bhikSu ko yugamAtradarzI kahA gayA hai / isalie lolupa svabhAva ko tyAga, prAMkheM nIcI kie, yugamAtradarzI cAra hAtha taka dekhane vAlA ho / dhIra ( bhikSu) saMsAra meM icchAnurUpa vicarane kA icchuka sapadAnacArI bane | kahIM-kahIM 'yuga' ke sthAna para 'kukkuTa ke ur3Ana kI dUrI jitanI bhUmi para dRSTi DAlakara calane kI bAta milatI hai| isa prakAra calane vAle bhikSu 'kaukkeTika' kahalAte the / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarajjhayaNANi 135 4 paribhoyaMmi caukkaM isa caraNa meM yaha batAyA gayA hai ki muni paribhoga-eSaNA meM cAra vastuoMpiMDa, zayyA-vasati, vastra aura pAtra kA vizodhana kre| dazavakAlika (6/47) meM akalpanIya piMDa Adi cAroM ko lene kA niSedha kiyA gayA hai / prakArAntara se catuSka ke dvArA saMyojanA Adi doSoM kA grahaNa kiyA gayA hai| yadyapi bhojana ke saMyojanA, apramANa, aMgAra, dhUma, kAraNa Adi pAMca doSa haiM, phira bhI zAntyAcArya ne aMgAra aura dhUma donoM ko eka-koTika mAna yahAM inakI saMkhyA cAra mAnI hai| 5 mohovahovaggahiyaM bhaNDagaM aohovahovaggahiyaM upadhi do prakAra kI hotI hai- 1. progha-upadhi aura 2. praupagrahika-upadhi / jo sthAyI rUpa se apane pAsa rakhA jAtA hai use 'aogha-upadhi' aura jo vizeSa kAraNavaza rakhA jAtA hai use 'praupagrahika-upadhi' kahA jAtA hai / jina-kalpika muniyoM ke bAraha, sthavira-kalpika muniyoM ke caudaha aura sAdhviyoM ke paccIsa aogha-upadhi hote haiM / isase adhika upadhi rakhe jAte haiM, ve saba praupagrahika hote haiN| ____ 'bhaNDagaM' kA artha 'upakaraNa' hai| prodhaniyukti ke anusAra upadhi, upagraha, saMgraha, pragraha, avagraha, bhaNDaka, upakaraNa aura karaNa--ye saba paryAyavAcI haiN| 6 zloka 16 se 18 ____ ina zlokoM meM pariSThAna-vidhi kA samucita nirdeza huA hai| muni kahAM aura kaise pariSThAna kare, isakI vidhi batalAte hue kahA hai ki-gAMva aura udyAnoM se dUravartI sthAnoM meM, kucha samaya pUrva dagdha sthAnoM meM mala Adi kA visarjana kare, kyoMki svalpakAla pUrva ke dagdha-sthAna hI sarvathA acitta hote haiN| jo cirakAla dagdha hote haiM, vahAM pRthvIkAya Adi ke jIva punaH utpanna ho jAte haiN| pandraha karmAdAnoM meM 'dava-dAha' eka prakAra hai / isake do bheda haiM- 1. vyasana se--arthAt phala kI apekSA kie binA hI vanoM ko agni se jalA DAlanA / 2. puNya buddhi se--arthAt koI vyakti marate samaya yaha kaha kara mare ki mere marane ke bAda itane dharma-dIpotsava avazya karanA / aisI sthiti meM bhI vana Adi jalAye jAte the| athavA dhAnya Adi kI samRddhi ke lie khetoM meM uge hue tRNa Adi jalAye jAte the / uparyukta pravRttiyAM usa samaya pracalita thIM, ata: muniyoM ko dagdha-sthAna mila jAte the| 7 saMvegeNaM...nivveeNaM samyag darzana ke pAMca lakSaNoM meM saMvega dUsarA aura nirveda tIsarA hai| saMvega kA artha hai 'mokSa kI abhilASA' aura nirveda kA artha hai-saMsAra-tyAga kI bhAvanA yA kAma-bhogoM ke prati udAsIna-bhAva / zrutasAgara sUri ne nirveda ke tIna artha kiye haiM-1. saMsAra-vairAgya, 2. zarIra vairAgya aura 3. bhoga-vairAgya / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jaina yoga prastuta do sUtroM meM kahA gayA hai ki saMvega se dharma zraddhA utpanna hotI hai aura nirveda se viSaya virakti / ina pariNAmoM ke anusAra saMvega aura nirveda kI ukta paribhASAeM samIcIna haiM / kaI prAcArya saMvega kA artha 'bhava- vairAgya' aura nirveda kA artha 'mokSAbhilASA' bhI karate haiM / kintu isa prakaraNa se ve phalita nahIM hote / 136 visuddhimagga dIpikA ke anusAra jo manobhAva uttama vIrya vAlI zrAtmA ko vega ke sAtha kuzalAbhimukha karatA hai, vaha saMvega kahalAtA hai / isakA abhiprAya bhI mokSAbhilASA se bhinna nahIM hai / saMvega aura dharma zraddhA kA kArya-kAraNa-bhAva hai / mokSa kI abhilASA hotI hai taba dharma meM ruci utpanna hotI hai aura jaba dharma meM ruci utpanna ho jAtI hai taba mokSa kI abhilASA viziSTatara ho jAtI hai / jaba saMvega viziSTatara hotA hai taba anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha kSINa ho jAte haiM, darzana vizuddha ho jAtA hai / jisakA darzana vizuddha ho jAtA hai, usake karma kA bandha nahIM hotA / vaha usI janma meM yA tIsare janma meM avazya hI mukta ho jAtA hai / 'kammaM na baMdhaI' isa para zAntyAcArya ne likhA hai ki azubha karma kA bandha nahIM hotA / samyagdRSTi ke prazubhakarma kA baMdha nahIM hotA, aisA nahIM kahA jA sakatA / azubha yoga kI pravRtti chaThe guNasthAna taka ho sakatI hai aura kaSAyajanita azubha karma kA bandha dasaveM guNasthAna taka hotA hai / isaliye ise isa rUpa meM samajhanA cAhiye ki jisakA darzana vizuddha ho jAtA hai, anantAnubandhI catuSka sarvathA kSINa ho jAtA hai, usake naye sire se mithyA darzana ke karma - paramANutroM kA bandha nahIM hotA / vaha usI janma meM yA tIsare janma meM avazya hI mukta ho jAtA hai| isakA sambandha darzana kI utkRSTa ArAdhanA se hai / jaghanya aura madhyama ArAdhanA vAle adhika janmoM taka saMsAra meM raha sakate haiM, kintu utkRSTa zrArAdhanA vAle tIsare janma kA pratikramaNa nahIM karate / yaha tathya bhagavatI ( 8 / 10) se bhI samarthita hai / gautama ne pUchA- 'bhagavan ! utkRSTa darzanI kitane janma meM siddha hotA hai ?" bhagavAn ne kahA - "gautama ! vaha usI janma meM hI siddha ho jAtA hai aura yadi usa janma meM na ho to tIsare janma meM avazya ho jAtA hai / ' jaina sAdhanA-paddhati kA pahalA sUtra hai-- mithyAtva - visarjana yA darzana- vizuddhi | darzana kI vizuddhi kA hetu saMvega hai, jo naisargika bhI hotA hai aura zradhigamika bhI / sAdhanA kA dUsarA sUtra hai - pravRtti-visarjana yA Arambha parityAga / usakA hetu nirveda hai / jaba taka nirveda nahIM hotA, taba taka viSaya virakti nahIM hotI aura usake binA Arambha kA parityAga nahIM hotA / dazavaikAlika niyukti meM bhikSu ke sataraha liGga batAe gae haiM. vahA~ saMvega aura nirveda ko prathama sthAna diyA gayA hai / 8 vaNNa saMjalaNabhattibahumANayAe varNa, saMjvalana, bhakti aura bahumAna - ye cAroM vinaya pratipatti ke aMga haiN| varNa Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarajjhayaNANi 137 kA artha hai-zlAghA / kIti, varNa, zabda aura zloka ye cAroM paryAya-zabda haiN| inameM kucha artha-bheda bhI hai| saMjvalana kA artha hai-guNa-prakAzana / bhakti kA artha hai-hAtha-jor3anA, guru ke Ane para khar3A honA, prAsana denA aadi| bahumAna kA artha hai--aAntarika anurAga / 6 mAyAniyANamicchAdasaNasallANaM jo mAnasika vRttiyAM aura adhyavasAya zalya (antavraNa) kI taraha klezakara hote haiM, unheM 'zalya' kahA jAtA hai / ve tIna haiM--1. mAyA, 2. nidAna-tapa ke phala kI AkAMkSA karanA, bhoga kI prArthanA karanA aura 3. mithyA-darzana--mithyA-dRSTikoNa / ye tInoM mokSa-mArga ke vidhna aura ananta saMsAra ke hetu haiM / sthAnAMga (10/733) meM kahA gayA hai--AlocanA vahI vyakti kara sakatA hai, jo mAyAvI nahIM hotaa| 10 karaNaguNaseDiM saMkSepa meM 'karaNa-seDhi' kA artha hai...-'ksspk-shrenni'| moha-vilaya kI do prakriyAeM haiN| jisameM moha kA upazama hote-hote vaha sarvathA upazAnta ho jAtA hai, use 'upazamazreNi' kahA jAtA hai| jisameM moha kSINa hote-hote pUrNa kSINa ho jAtA hai, use 'kSapakazreNi' kahA jAtA hai| upazama-zreNi se moha kA sarvathA udghAta nahIM hotA, isaliye yahA~ kSapaka-zreNi hI prApta hai| karaNa kA artha 'pariNAma' hai / kSapaka-zreNi kA prAraMbha AThaveM guNasthAna se hotA hai| vahA~ pariNAma-dhArA vaisI zuddha hotI hai, jaisI pahale kabhI nahIM hotii| isIliye AThaveM guNasthAna ko 'apUrva-karaNa' kahA jAtA hai| apUrva-karaNa se jo guNa-zreNi prApta hotI hai, use karaNa-guNa-Ni kahA jAtA hai| yaha jaba prApta hotI hai taba mohanIya-karma ke paramANuoM kI sthiti alpa ho jAtI hai aura unakA vipAka manda ho jAtA hai| isa prakAra mohanIya-karma nirvIrya bana jAtA hai / 11 apurakkAraM yahA~ 'apurakkAra-apuraskAra' kA artha 'anAdara' yA 'avajJA' hai| yaha vyakti guNavAn hai, kabhI bhUla nahIM karatA--isa sthiti kA nAma puraskAra hai| apane pramAdAcaraNa ko dUsaroM ke sAmane prastuta karane vAlA isase viparIta sthiti ko prApta hotA hai, vahI apuraskAra hai / 12 praNantaghAipajjave AtmA ke cAra guNa ananta haiM--1. jJAna, 2. darzana, 3. vItarAgatA, 4. vIrya / inake AvAraka paramANunoM ko jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa, sammohaka paramANugoM ko moha tathA vighAtaka paramANuoM ko antarAya-karma kahA jAtA hai| unakI ananta pariNatiyoM se prAtmA ke ananta guNa AvRtta, sammohita aura pratihata hote haiN| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jaina yoga 13 kAussaggeNaM samAcArI-adhyayana meM kAyotsarga ko 'sarva-duHkha vimocaka' kahA gayA hai| zAntyAcArya ne kAyotsarga kA artha-'pAgamokta nIti ke anusAra zarIra ko tyAga denA' kiyA hai| kriyA-visarjana aura mamatva-visarjana-ye donoM prAgamokta nIti ke aMga haiM / 14 cavathui ___sAmAnyata: 'stuti' aura 'stava' ina donoM kA artha bhakti aura bahumAnapUrNa zraddhAJjali arpita karanA hai| kintu sAhitya-zAstra kI vizeSa paramparA ke anusAra eka, do yA tIna zloka vAlI zraddhAJjali ko 'stuti' aura tIna se adhika zloka vAlI zraddhAJjali ko 'stava' kahA jAtA hai| kucha loga sAta zloka taka zraddhAJjali ko bhI stuti mAnate haiN| 15 kAlapaDilehaNayAe zramaNa kI dinacaryA meM kAla-maryAdA kA bahuta bar3A sthAna rahA hai / dazavakAlika meM kahA gayA hai-'vaha saba kAma ThIka samaya para kre|' yahI bAta sUtrakRtAMga meM kahI gaI hai / vyavahAra meM batAyA gayA hai-asvAdhyAya meM svAdhyAya na kiyA jAye / kAla-jJAna ke prAcIna sAdhanoM meM dik-pratilekhana aura 'nakSatra-avalokana' bhI pramukha the| muni svAdhyAya se pUrva kAla kI pratilekhanA karate the| jinheM nakSatra-vidyA kA kuzala jJAna hotA thA, ve isa kArya ke lie niyukta hote the / yAMtrika ghar3iyoM ke prabhAva meM isa kArya ko bahuta mahattva diyA jAtA thaa| 16 maggaM zAntyAcArya ne mArga ke tIna artha kiye haiM--1. samyaktva, 2. samyaktva evaM jJAna paura 3. mukti-maarg| mArga-phala kA artha 'jJAna' kiyA gayA hai / uttarAdhyayana meM jJAna, darzana, cAritra aura tapa---ina cAroM ko 'mArga' kahA gayA hai / prAyazcitta ke prakaraNa meM mArga kA artha samyaktva madhika upayukta hai / prAyazcitta tapasyA-maya hotA hai, isaliye tapa usakA pariNAma nahIM ho sktaa| cAritra (prAcAra-zuddhi) isI sUtra meM pAge pratipAdita hai / zeSa jJAna aura darzana (samyaktva) do rahate haiM / unameM darzana 'mArga' hai aura usakI vizuddhi se jJAna vizuddha hotA hai, isaliye vaha 'mArga-phala' hai| prAcArya vaTTakera ne zraddhAna (darzana) ko prAyazcitta kA eka prakAra mAnA hai| vRttikAra vasunandi ne usake do artha kiye haiM--1. tattvaruci kA pariNAma aura 2. kroSa prAdi kA prityaag| sUtrakAra kA prAzaya yaha hai ki prAyazcitta se darzana kI viziSTa vizuddhi hotI hai| isalie jJAna aura darzana ko prAyazcitta bhI mAnA jA sakatA hai aura pariNAma bhii| 17 khamAvaNayAe satya kI prApti usI vyakti ko hotI hai, jo abhaya hotA hai| bhaya ke hetu haiM Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarajjhayaNANi rAga aura dveSa / unase vaira-virodha bar3hatA hai| vaira-virova hone para prAtmA kI sahaja prasannatA naSTa ho jAtI hai / saba jIvoM ke sAtha maitrI-bhAva nahIM rahatA / mana bhaya se bhara jAtA hai / isa prakAra vyakti satya se dUra ho jAtA hai| jo satya ko pAnA cAhatA hai, usake mana meM rAga-dveSa kI gAMTha tIvra nahIM hotii| vaha sabake sAtha maitrI-bhAva rakhatA hai / usakI prAtmA sahaja prasannatA se paripUrNa hotI hai| usase pramAdavaza koI anucita vyavahAra ho jAtA hai to vaha turanta usake lie anutApa prakaTa kara detA hai.--kSamA mAMga letA hai| jisa vyakti meM apanI bhUla ke lie anutApa vyakta karane kI kSamatA hotI hai, usI meM sahaja prasannatA, maitrI aura abhaya-ye sabhI vikasita hote haiN| 18 sajjhAeNa svAdhyAya ke pAMca prakAra haiM1. vAcanA-adhyApana karanA / 2. pratipRcchA-ajJAta-viSaya ko jAnakArI yA jJAta-viSaya kI jAnakArI ke lie prazna krnaa| 3. parivartanA-paricita-viSaya ko sthira rakhane ke lie bAra-bAra doharAnA / 4. anuprekSA-paricita aura sthira viSaya para ciMtana karanA / 5. dharmakathA--sthirIkRta aura ciMtita-viSaya kA upadeza karanA / 16 titthadhamma avalambai zAntyAcArya ne tIrtha ke do prarya kiye haiM-1. gaNadhara aura 2. pravacana / bhagavatI meM caturvidha saMgha ko 'tIrtha' kahA gayA hai / gautama ne pUchA-"bhaMte ! tIrtha ko tIrtha kahA jAtA hai yA tIrthaGkara ko tIrtha kahA jAtA hai ? bhagavAn ne kahA- "gautama ! arhat tIrtha nahIM hote, ve tIrthaGkara hote haiM / caturvarNa zramaNa-saMgha-sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikAnoM kA saMgha tIrtha kahalAtA hai| prAvazyaka niyukti meM pravacana kA eka nAma tIrtha hai| isa prakAra tIrtha ke tIna artha hue / inake AdhAra para tIrtha-dharma ke tIna artha hote haiM 1, gaNadhara kA dharma-zAstra-paramparA ko avicchinna rkhnaa| 2. pravacana kA dharma-svAdhyAya karanA / 3. zramaNa-saMgha kA dharma / 20 kaMkhAmohaNijjaM kamma zAntyAcArya ne kAGkSA-mohanIya kA artha 'pranAbhigrahika-mithyAtva' kiyA hai| abhayadeva sUri ke anusAra isakA artha hai --mithyAtva mohanIya / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140. satya kI vyAkhyA karane vAle aneka mithyA dRSTikoNoM kI ora jhuka jAtA hai| nIya-karma hotA hai / vizeSa - bhagavatI, 1/3 / 21 vaMjaNaddhi citta-samAdhi : jana yoga matavAda haiM / unake jAla meM phaMsakara manuSya isa jhukAva kA mukhya kAraNa kAGkSA-moha - eka vyaMjana ke AdhAra para zeSa vyaMjanoM ko prApta karane vAlI kSamatA kA nAma 'vyaJjana - labdhi' hai / 22 egaggamaNasaM tivesaNayAe isa sUtra meM ekAgra mana kI sthApanA ( mana ko eka agra - Alambana para sthita karane ) kA pariNAma 'citta nirodha' batalAyA gayA hai / mana gupti se ekAgratA prApta hotI hai / isase mana kI tIna avasthAeM phalita hotI haiM - 1. gupti, 2. ekAgratA, 3. nirodha / mana ko caMcala banAne vAle hetuproM se use bacAnA, surakSita rakhanA -- gupti kahalAtI hai / dhyeya-viSayaka jJAna kI ekatAnatA 'ekAgratA' kahalAtI hai / mana kI vikalpazUnyatA ko 'nirodha' kahA jAtA hai / maharSi pataJjali ne citta ke cAra pariNAma batalAe haiM - 1. vyutthAna, 2 . samAdhiprAraMbha, 3. ekAgratA aura 4. nirodha / yahAM ekAgratA aura nirodha tulanIya haiM / 23 saMjameNaM (sUtra 27 se 26 ) sthAnAMga meM upAsanA ke dasa phala batAe gae haiM / unameM se saMyama aura anAsrava, tapa aura vyavadAna tathA prakriyA aura siddhi kA kArya-kAraNa-mAlA ke rUpa meM ullekha hai / bauddha darzana meM bAIsa indriyAM mAnI gaI haiM / unameM zraddhA, vIrya, smRti, samAdhi aura prajJA - ina pAMca indriyoM tathA prajJAtamAjJAsyAmIndriya, AjJendriya aura zrAjJAtAvIndriya- ina tIna antima indriyoM se vizuddhi kA lAbha hotA hai isaliye inheM vyavadAna kA hetu mAnA gayA hai| zraddhA, vIrya, smRti, samAdhi aura prajJA ke bala se kleza kA viSkambhana aura Arya mArga kA AvAhana hotA hai / antima tIna indriya-anAsrava haiM / nirvANAdi ke uttarottara pratilambha meM inakA Adhipatya hai / vyavadAna kA artha 'karma-kSaya' yA 'vizuddhi' hai / yahA~ nirjarA ke sthAna meM isakA prayoga huA hai / 24 suhasAeNaM utsukatA, nirdayatA, uddhata - manobhAva, zoka aura caritra vikAra - ina sabakA mUla sukha kI prAkAGkSA hai / use chor3akara koI bhI vyakti anutsuka, dayAlu, upazAnta, azoka aura pavitra AcaraNa vAlA ho sakatA hai / utsukatA Adi sukha kI prAkAGkSA ke pariNAma haiM / ve kAraNa ke rahate parityakta nahIM hote / Avazyaka yaha hai ki kAraNa ke tyAga kA prayatna kiyA jAe, pariNAma apane zrApa vyakta ho jAeMge / 25 zrapaDibaddhayAe saMga aura prasaMga - ye do zabda samAja aura vyakti ke sUcaka haiM / adhyAtma kI Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarajbhayaNANi 141 / bhASA meM samudAya-jIvI vaha hotA hai, jisakA mana saMgamakA ( zranekatA meM lipta ) hotA hai aura vyakti jIvI yA akelA vaha hotA hai, jisakA mana prasaMga hotA hai - kisI bhI vastu yA vyakti meM lipta nahIM hotA / isI tathya ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki prasaMga mana vAlA samudAya meM rahakara bhI akelA rahatA hai aura saMga- lipta mana vAlA akele meM rahakara bhI samudAya meM rahatA hai kahA jAtA hai ki citta caMcala hai, aneka gra hai / vaha kisI eka agra (lakSya) para nahIM TikatA / kintu isa mAnyatA meM thor3A parivartana karane kI AvazyakatA hai / citta apane Apa meM caMcala yA anekAgra nahIM hai / use hama aneka viSayoM meM bAMdha dete hai taba vaha saMga lipta bana jAtA hai aura yaha saMgaliptatA ho usakI anekAgratA kA mUla hai / anAsakta mana kabhI caMcala nahIM hotA aura prAsakti ke rahate hue kabhI use ekAgra nahIM kiyA jA sakatA / niSkarSa kI bhASA meM kahA jA sakatA hai ki jitanI prAsakti, utanI anekAgratA / jitanI anAsakti, utanI ekAgratA | pUrNa anAsakti, mana kA astitva samApta / 26 vivittasayaNAsaNa bAhya-tapa kA chaThA prakAra vivikta zayanAsana hai / tIsaveM hai-- ekAnta, AvAgamana - rahita aura strI-pazu-varjita sthAna meM vivikta zayanAsana hai / bauddha sAhitya meM vivikta sthAna ke nau 1. araNya, 2. vRkSamUla, 3. parvata, 4. kandarA, 5. giri-guhA, prastha, 8. abhyavakAza, 6. palAla - puJja / ekAnta zayanAsana karane vAle kA mana Atma-lIna ho jAtA hai / isaliye ise 'saMlInatA' bhI kahA jAtA hai / bauddha piTakoM meM ekAntavAsa ke lie 'prati saMlayana' bhI prayukta hotA hai / zrapapAtika meM vivikta - zayanAsana ke liye 'pratisaMlInatA' kA prayoga huA hai| isa prakAra prAcIna sAhitya meM ekAnta sthAna yA kAmottejaka indriya-viSayoM se varjita sthAna ke liye vivi-zayanAsana-saMlInatA, prati-saMlayana aura prati saMlInatA - ye zabda prayukta hote rahe haiM / adhyayana meM batAyA gayA zayanAsana karane kA nAma prakAra batalAe gae haiM-- 6. zmazAna, 7. vana 27 vijayaTTaNayAe pravRtti aura nivRtti - - ye do sApekSa zabda haiM / pravartana kA artha hai - 'karanA' aura nivartana kA artha hai - ' karane se dUra honA' / jo nahIM karatA -- mana, vacana aura kAyA kI pravRtti nahIM karatA, vahI vyakti pApa karma nahIM karane ke liye tatpara hotA hai / jahA~ pApakarma kA kAraNa nahIM hotA, vahA~ pUrva-arjita karma svayaM kSINa ho jAte haiM / bandhana prasrava ke sAtha hI TikatA hai / saMvara hote hI vaha TUTa jAtA hai / isIliye pUrNa saMvara aura pUrNa nirjarA- ye donoM sahavartI hote haiM / 28 saMbhoga paccakkhANeNaM zramaNa-saMgha meM sAmAnya prathA maNDalI - bhojana ( saha - bhojana ) kI rahI hai / kintu sAdhanA kA agrima lakSya hai-- prAtma-nirbharatA / muni prArambhika dazA meM sAmudAyika jIvana Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 citta-samAdhi : jaina yoga meM rahe aura dUsaroM kA pAlaMbana bhI prApta kre| phira bhI use isa bAta kI vismRti nahIM honI cAhiye ki usakA agrima lakSya svAvalambana hai / sthAnAMga meM isa jIvikAsambandhI svAvalambana ko 'sukha-zayyA' kahA hai / usakA saMketa isI sUtra meM prApta hai| cAra sukha-zayyAoM meM yaha dUsarI sukha-zayyA hai / usakA svarUpa isa prakAra hai--koI vyakti muNDa hokara agAra se anagAratva meM pravajita hokara apane lAbha se saMtuSTa hotA hai, dUsare ke lAbha kA AsvAda nahIM karatA, spRhA nahIM karatA, prArthanA nahIM karatA, abhilASA nahIM karatA, vaha dUsare ke lAbha kA prAsvAda nahIM karatA huA, spRhA nahIM karatA huA, prArthanA nahIM karatA huprA, abhilASA nahIM karatA huA, mana meM samatA ko dhAraNa karatA huA dharma meM sthira ho jAtA hai / 26 uvahipaccakkhANeNaM muni ke lie vastra prAdi upAdhi rakhane kA vidhAna kiyA gayA hai| kiMtu vikAsakrama kI dRSTi me upadhi-parityAga ko adhika mahattva diyA gayA hai / upaSi rakhane meM do bAdhAmoM kI saMbhAvanA hai-1. parimantha aura 2. sNklesh| upadhi-pratyAkhyAna se ye donoM saMbhAvanAeM samApta ho jAtI haiN| parimantha-upadhi kI pratilekhanA se jo svAdhyAyadhyAna kI hAni hotI hai, vaha upadhi ke parityAga se samApta ho jAtI hai / saMklezajo upadhi kA pratyAkhyAna karatA hai usake mana meM 'merA vastra purAnA ho gayA hai, phaTa gayA hai, sUI mAMga kara lAUM, use sAMdhUM'-aisA koI saMkleza nahIM hotA / pasaMkleza kA yaha rUpa prAcArAMga meM pratipAdita hai / mUlArAdhanA meM ise 'parikarma-varjana' kahA hai| 30 prAhArapaccakkhANeNaM ___ AhAra-pratyAkhyAna ke do artha ho sakate haiM--1. jIvana-paryanta anazana aura 2. nizcita avadhi-paryanta anazana / __ zAntyAcArya ne AhAra-pratyAkhyAna kA artha 'maneSaNIya (ayogya) bhakta-pAna kA parityAga' kiyA hai| kintu isake pariNAmoM ko dekhate hue isakA artha aura adhika vyApaka ho sakatA hai| pAhAra-pratyAkhyAna ke do pariNAma haiM-1. jIvana kI AkAGkSA kA viccheda aura 2. AhAra ke binA saMkleza prApta na honA-bAdhA kA anubhava na krnaa| ye pariNAma prAhAra-tyAga kI sAdhanA se hI prApya haiN| eSaNIya AhAra nahIM milane para usakA jo pratyAkhyAna kiyA jAtA hai, usameM bhI prAtmA kA svataMtra-bhAva hai / kintu vaha yogya AhAra kI aprApti se hone vAlA tapa hai / mamatva-hAni tathA zarIra aura prAtmA ke bheda-jJAna ko vikasita karane ke liye jo AhAra-pratyAkhyAna kiyA jAtA hai, vaha yogya AhAra kI prApti kI sthiti meM kiyA jAne vAlA tapa hai| usase jIvana ke prati nirmamatva aura pAhAra ke abhAva meM saMkleza rahita manobhAva-ye donoM sahaja hI sagha jAte haiM / isaliye pAhAra-pratyAkhyAna kA mukhya artha 'sAdhanA ke vizeSa dRSTikoNa se Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarajbhayaNANi 143 tapa karanA' honA cAhiye / 31 kasAyapaccakkhANeNaM prAtmA vijAtIya raMga meM raMgI huI hotI hai, usI kA nAma 'kaSAya' hai| kaSAya ke pratyAkhyAna kA artha hai 'prAtmA se vijAtIya raMga kA dhula jAnA' / AtmA kI kaSAyamukta sthiti kA nAma hai 'vItarAgatA' / kaSAya aura viSamatA-inheM paryAyavAcI kahA jA sakatA hai / kaSAya se viSamatA utpanna hotI hai, isakI apekSA yaha kahanA adhika ucita hai ki kaSAya aura viSamatA donoM sAtha-sAtha utpanna hote haiM / isI prakAra bItarAgatA aura samatA bhI eka sAtha utpanna hotI haiM / sukha-duHkha Adi bAharI sthitiyoM meM prAtmA kI jo viSama anubhUti hotI hai, usakA hetu kaSAya hai| usake dUra hote hI AtmA meM bAhya-sthiti viSamatA utpanna nahIM krtii| isa sthiti ko 'vItarAgatA' yA 'prAtmA kI bAhya vAtAvaraNa se mukti' kahA jA sakatA hai / 32 sUtra (38-36) ina sUtroM meM 'ayogi-dazA' aura 'mukta-dazA' kA nirUpaNa hai| pahale pravRtti-mukti (yoga-pratyAkhyAna) hotI hai phira zarIra-mukti (shriir-prtyaakhyaan)| yahA~ 'yoga' zabda samAdhi kA vAcaka nahIM kintu mana, vacana aura kAyA kI pravRtti kA vAcaka hai| mukta hone ke krama meM pahale ayogi-dazA prApta hotI hai| usase naye karmoM kA bandha samApta ho jAtA hai--pUrNa saMvara ho jAtA hai aura pUrva-saMcita karma kSINa ho jAte haiN| karma ke abhAva meM AtmA zarIra-mukta ho jAtI hai aura zarIra-mukta prAtmA meM atizaya guNoM kA vikAsa ho jAtA hai| vaha sarvathA avarNa, agandha, arasa aura asparza ho jAtI hai-arUpI sattA meM avasthita ho jAtI hai| aguru-laghu, sthira-avagAhanA aura avyAbAgha (sahaja sukha)-ye guNa prakaTa ho jAte haiN| ananta-jJAna, ananta-darzana, anantazuddhi aura ananta-vIrya-ye pahale hI prApta ho cuke hote haiN| pravRtti aura zarIra ke bandhana se baMdhI huI AtmA itastataH bhramaNa karatI hai| kintu una bandhanoM se mukta hone para vaha Urdhva-loka ke antima chora para pahuMca kara avasthita ho jAtI hai, phira usake pAsa gati kA mAdhyama nahIM hotaa| 33 sahAyapaccakkhANeNaM ____ jo sAdhu 'gaNa' yA 'saMgha' meM dIkSita hote haiM, unake liye dUsare sAdhuoM se sahayoga lenA varjita nahIM hai| sahAya-pratyAkhyAna kA jo vidhAna hai, vaha eka vizeSa sAdhanA hai| use svIkAra karane ke pIche do prakAra kA mAnasa ho sakatA hai| eka vaha jo apane parAkrama se hI apanI jIvana caryA kA nirvAha karanA cAhatA hai, dUsare sahAyaka kA sahArA lenA nahIM cAhatA-parAvalambI honA nahIM caahtaa| dUsarA vaha jo sAmudAyika jIvana ke jhaMjhAvAtoM meM apanI samAdhi ko surakSita nahIM paataa| sAmudAyika-jIvana meM kalaha, krodha Adi kaSAya aura tumaMtuma thor3A sA aparAdha hone para 'tUne pahale hI aisA kiyA Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 citta-samAdhi : jaina yoga thA, tU sadA aisA hI karatA hai', isa prakAra bAra-bAra TokanA-ye ho jAte haiN| sAdhu ko aisA nahIM karanA cAhiye, phira bhI pramAdavaza ve aisA kara lete haiN| isa sthiti meM mAnasika-asamAdhi utpanna ho jAtI hai| jo muni saMgha meM rahate hue bhI svAvalambI ho jAtA hai, kisI bhI kArya ke liye dUsaroM para nirbhara nahIM hotA, vaha samudAya meM rahate huye bhI akele kA jIvana jItA hai| use kalaha, krodha Adi kaSAya aura tumaMtuma Adi se sahaja hI mukti mila jAtI hai| isase saMyama aura saMvara bar3hatA jAtA hai| mAnasikasamAdhi abhaMga ho jAtI hai| sAmudAyika-jIvana meM rahate hue bhI akelA rahane kI sAdhanA bahuta bar3I sAdhanA hai| 34 bhattapaccakkhANaNaM bhakta-pratyAkhyAna aAmaraNa-anazana kA eka prakAra hai| isakA pariNAma janmaparamparA kA alpIkaraNa hai| isakA hetu grAhAra-tyAga kA dRr3ha-adhyavasAya hai| deha kA AdhAra pAhAra aura AhAra-viSayaka prAsakti hai / AhAra kI prAsakti aura AhAradonoM ke tyAga se kevala sthUla deha kA hI nahIM, apitu sUkSma deha kA bhI bandhana zithila ho jAtA hai / phalata: sahaja hI janma-maraNa kI paramparA alpa ho jAtI hai / 35 sabbhAvapaccakkhANeNaM sadbhAva-pratyAkhyAna kA artha 'paramArtha rUpa se honevAlA pratyAkhyAna' hai| isa avasthA ko pUrNa saMvara yA zailezI, jo caudahaveM guNasthAna meM ayogI kevalI ke hotI hai, kahA jAtA hai| isase pUrvavartI saba pratyAkhyAna isaliye apUrNa hote haiM ki unameM aura pratyAkhyAna karane kI AvazyakatA zeSa rahatI hai| isa bhUmikA meM paripUrNa pratyAkhyAna hotA hai / usameM phira kisI pratyAkhyAna kI apekSA nahIM rhtii| isIliye ise 'pAramArthikapratyAkhyAna' kahA gayA hai| isa bhUmikA ko prApta prAtmA phira se prAsrava, pravRtti yA bandhana kI bhUmikA meM praveza nahIM hotA, isaliye isake pariNAma ko 'anivRtti' kahA gayA hai| 'anivRtti' arthAt nisa sthiti se nivartana nahIM hotA-lauTanA nahIM pdd'taa| yaha zukla-dhyAna kA caturtha caraNa hai| isa anivRtti dhyAna kI dazA meM kevalI ke jo cAra aghAtyakarma vidyamAna rahate haiM, ve kSINa ho jAte haiM-yaha 'cattAri kevali-kammaMse khaveI' kA bhAvArtha hai| kevalikammase' zabda kA prayoga isa sUtra ke atirikta aTThAnaveM aura ikasaThaveM sUtra meM bhI huprA hai| 'kammase' zabda ikahattaraveM aura bahattarakheM sUtra meM prayukta huaA hai| 'kammase' meM jo 'aMsa' zabda hai, usakA artha karma-grantha kI paribhASA ke anusAra 'sat'-vidyamAna hai| 36 paDirUva zAntyAcArya ke anusAra pratirUpa' vaha hotA hai, jisakA veza sthavira-kalpika muni ke sarIkhA ho aura pratirUpatA' kA artha hai----'adhika upakaraNoM kA tyaag'| isa sUtra meM apramatta, prakaTa-liGga, prazasta-liGga, vizuddha-samyaktva, samApta-sattva-samiti, sarva prANa Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarajjhayaNANi 145 bhUta-jIva-sattvoM meM vizvasanIya rUpa, apratilekha, jitendriya aura vipula tapaH samitisamanvAgata-ye mahattvapUrNa pada haiN| batAyA gayA hai ki pratirUpatA kA pariNAma lAghava hai / jo laghubhUta hotA hai, vaha apramatta Adi ho jAtA hai| zAntyAcArya ke anusAra pratyeka zabda kA artha isa prakAra hai apramatta-pramAda ke hetuoM kA parihAra karane vaalaa| prakaTa-liGga- sthavira-kalpika muni ke rUpa meM samajhA jAne vaalaa| prazasta-liGga- jIva-rakSA ke hetubhUta rajoharaNa Adi ko dhAraNa karane vaalaa| vizuddha-samyaktva- samyaktva kI vizuddhi karane vaalaa| samApta sattva-samiti- sattva (parAkrama) aura samiti ko prApta karane vaalaa| sarva-prANa-bhUta-jIva-sattvoM meM vizvasanIya rUpa--kisI ko bhI pIr3A nahIM dene ke kAraNa sabakA vizvAsa prApta karane vaalaa| apratilekha-upakaraNoM kI alpatA ke kAraNa alpa pratilekhana vaalaa| jitendriya- indriyoM ko vaza meM rakhane vaalaa| vipula tapaH samiti-samanvAgata--vipulatapa aura samitiyoM kA sarvatra prayoga karane vaalaa| pratirUpatA ke pariNAmoM ko dekhate hue 'pratirUpa' kA artha sthavira-kalpika ke sadRza vezavAlA aura 'pratirUpatA' kA artha 'adhika upakaraNoM kA tyAga' sahI nahIM lgtaa| mUlArAdhanA meM acelatva ko jina-pratirUpa' kahA hai| 'jina' arthAt tIrthaGkara acela hote haiN| 'jina' ke samAna rUpa (liGga) dhAraNa karane vAle ko jina-pratirUpa' kahA jAtA hai| pravacanasAroddhAra ke anusAra gaccha meM rahate hue bhI jina-kalpika jaise prAcAra kA pAlana karane vAlA 'jina-kalpika-pratirUpa' kahalAtA hai / yahA~ bhI pratirUpa kA artha yahI'jina ke samAna veza vAlA' yAnI jina-kalpika honA cAhiye / apramatta prAdi sAre vizeSaNoM para vicAra kiyA jAe to yahI artha saMgata lagatA hai / malArAdhanA meM acelakatA ke jo guNa balalAe haiM, ve isa sUtra ke apramatta Adi vizeSaNoM ke bahuta nikaTa haiMuttarAdhyayana mUlArAdhanA 1. pratirUpatA kA phala-lAghava acelakatA kA eka guNa-lAghava 2. apramatta viSaya aura deha sukhoM meM anAdara 3. prakaTa- liGga nagnatA-prApta 4. prazasta-liGga prazasta- liGga 5. vizuddha-samyaktva rAgAdi doSa-pariharaNa 6. samApta-sattva-samiti vIryAcAra 7. sarva prANa-bhUta-jIva-sattvoM meM vizva- vizvAsakArI rUpa sanIya rUpa Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jaina yoga 8. apratilekha apratilekhana 6. jitendriya sarva-samita-karaNa (indriya) 10. vipulatapaH samiti-samanvAgata parISaha-sahana ukta tulanA se pratirUpatA kA artha 'acelatA' hI pramANita hotA hai| acela ko sacela kI apekSA bahuta apramatta rahanA hotA hai| usake pAsa vikAra ko chipAne kA koI sAdhana nahIM hotA / jo acela hotA hai, usakA liGga sahaja hI prakaTa hotA hai| acela usI ko honA cAhiye, jisakA liGga prazasta ho-vikRta Adi na ho| acela vyakti kA samyaktva-deha aura AtmA kA bheda-jJAna-vizuddha hotA hai / samApta-sattva-samitiacela sattva prApta hotA hai arthAt abhaya hotA hai / isakI tulanA mUlArAdhanA (2/83) ke 'gata-bhayatva' zabda se bhI ho sakatI hai| samiti kA artha 'vividha prakAra ke Asana karane vAlA' ho sakatA hai| acela kI nirvikAratA prazasta hotI hai, isaliye vaha sabakA vizvAsapAtra hotA hai| apratilekhana acelatA kA sahaja pariNAma hai| acelatA se jitendriya hone kI prabala preraNA milatI hai / acela honA eka prakAra kA tapa hai / nagnatA zIta, uSNa, daMza, mazaka--ye parISaha sacela kI apekSA acela ko adhika sahane hote haiM; isaliye usake vipula tapa hotA hai| isa prakAra sAre padoM meM eka zRMkhalA hai| usase acelatA ke sAtha unakI kar3I jur3a jAtI hai| sthAnAMga meM pA~ca kAraNoM-1. apratilekhana, 2. prazasta-lAghava, 3. vaizvAsika-rUpa, 4. tapa-upakaraNa-saMlInatA aura 5. mahAn indriya-nigraha se acelaka ko prazasta kahA hai| ye pAMcoM kAraNa pratirUpatA ke pariNAmoM meM Aye huye haiN| ataH pratirUpatA kA artha 'macelakatA' karane meM bahuta bar3A AdhAra prApta hotA / 37. savvaguNasapannayAe prAtma-mukti ke liye jJAna, darzana aura cAritra--ye tIna guNa prayojanIya hote haiM / jaba taka nirAvaraNa jJAna, pUrNa darzana (kSAyika samyaktva) aura pUrNa caritra (sarvasaMvara) kI prApti nahIM hotI, taba taka sarvaguNa-sampannatA upalabdha nahIM hotii| isakA abhiprAya yaha hai ki kore jJAna, darzana yA cAritra kI pUrNatA se mukti nahIM hotii| kintu jaba tInoM paripUrNa hote haiM, tabhI yaha hotI hai| punarAvartana, zArIrika aura mAnasika duHkha-ye saba guNa vikalatA ke pariNAma haiM / sarva-guNa-sampannatA hone para ye nahIM hote| 38. vIyarAgayAeNaM - 'vItarAga' sneha aura tRSNA kI baMdhana-paramparA kA viccheda kara detA hai| putra prAdi meM jo prIti hotI hai, use sneha aura dhana Adi ke prati jo lAlasA hotI hai, use 'tRSNA' kahA jAtA hai / sneha aura tRSNA kI paramparA uttarottara bar3hatI rahatI hai, isaliye inake baMdhana ko anubandha kahA gayA hai / 36. khantIe zAntyAcArya ne zAnti kA artha 'krodha-vijaya' kiyA hai / isa artha ke anusAra yahA~ Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarajjhayaNANi 247 unhIM parISahoM para vijaya pAne kI sthiti prApta hai, jo krodha-vijaya se saMbaMdhita hai| krodhI manuSya gAlI, vadha Adi ko nahIM saha sktaa| krodha para vijaya pAne vAlA unheM saha letA hai / zAnti kA artha yadi 'sahiSNutA' kiyA jAe to parISaha-vijaya kA artha vyApaka ho jAtA hai / sahiSNutA se sabhI parISahoM para vijaya pAI jA sakatI hai| kevala gAlI aura vadha para hI nhiiN| 40. ajjavayAe mAyA aura asatya tathA RjutA aura satya kA paraspara gaharA sambandha hai / isa sUtra meM RjutA ke cAra pariNAma batalAe gaye haiM-1. kAyA kI RjutA, 2. bhAva kI RjutA, 3. bhASA kI RjutA, 4. avisaMvAdana / RjutA kA pariNAma RjutA kaise ho sakatA hai / sahaja hI yaha prazna hotA hai| usakA samAdhAna sthAnAMga ke eka sUtra meM milatA hai / vahAM kahA gayA hai -satya ke cAra prakAra hote haiM-1. kAyA kI RjutA, 2. bhASA kI RjutA, 3. bhAva kI RjutA, 4. avisaMvAdana yog| kAyA kI RjutA-yathArtha-artha kI pratIti karAne vAlI kAyA kI pravRtti / veSaparivartana, aMga-vikAra Adi kA prakaraNa / bhASA kI RjutA-yathArtha-artha kI pratIti karAne vAlI vANI kI pravRtti / upahAsa Adi ke nimitta vANI meM vikAra na lAnA / bhAva kI RjutA--jaisA mAnasika cintana ho vaisA hI prakAzita karanA / avisaMvAdana yoga-kisI kArya kA saMkalpa kara use krnaa| dUsaroM ko na tthgnaa| isa sUtra ke AdhAra para kahA jA sakatA hai ki RjutA kA pariNAma satya hai / 41. bhAvasacceNaM bhAva-satya kA artha antarAtmA kI saccAI hai| satya aura zuddhi meM kArya-kAraNabhAva hai / bhAva kI saccAI se bhAva kI vizuddhi hotI hai| bAvanave sUtra meM yoga-satya kA ullekha hai usakA eka prakAra manaH-satya hai| sahaja hI bhAva aura mana kA bheda samajhane kI jijJAsA hotI hai| indriya se sUkSma mana aura mana se sUkSma bhAva (prAtmA kA prAntarika adhyavasAya) hotA hai| mana ke pariNAma ko bhI bhAva kahA jAtA hai, kintu prakaraNa ke anusAra yahA~ isakA artha antara-AtmA hI saMgata hai| karaNa-satya kA sambandha bhI yoga-satya se hai| karane kA artha hai-~mana, vacana aura kAyA kI prvRtti| phira bhI karane kI vizeSa sthiti ko lakSyakara use yoga-satya se pRthak batalAyA gayA hai| karaNa-satya kA artha hai-vihita kArya ko samyak prakAra se aura tanmaya hokara karanA / yoga-satya kA artha hai-mana, vacana aura kAyA ko avitatha sthiti meM rkhnaa| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 citta-samAdhi : jaina yoga . ina tInoM sUtroM (51-53) meM vizeSa carcanIya pada 'paralogadhammassa pArAhae' aura 'karaNasatti' haiN| paraloka-dharma kI ArAdhanA kA artha yaha hai ki bhAva-satya se AgAmI janma meM bhI dharma kI prApti sulabha hotI hai / karaNa-zakti kA artha hai-vaisA kArya karane kA sAmarthya, jisakA pahale kabhI adhyavasAya yA prayatna bhI na kiyA gayA ho / karaNa-satyatA aura karaNa-zakti ke abhAva meM hI kathanI aura karanI meM antara hotA hai| una donoM ke vikasita hone para manuSya 'yathAvAdI tathAkArI' bana jAtA hai| 42. sUtra 54-56 ina tIna sUtroM meM gupti ke pariNAmoM kA nirUpaNa hai / guptiyAM tIna haiM--mana-gupti, vacana-gupti aura kAya-gupti / ____ jo samita hotA hai, vaha niyamataH gupta hotA hai aura jo gupta hotA hai vaha samita ho bhI sakatA hai aura nahIM bhii| akuzala mana kA nirodha karane vAlA manogupta hI hotA hai aura kuzala mana kI pravRtti karane vAlA manogupta bhI hotA hai aura samita bhii| isI prakAra akuzala vacana aura kAyA kA nirodha karane vAlA vaco-gupta aura kAya-gupta hI hotA hai tathA kuzala vacana aura kAyA kI pravRtti karane vAlA vacana-gupta aura kAya-gupta bhI hotA hai aura samita bhii| akuzala mana kA nirodha aura kuzala mana kI pravRtti kA pariNAma ekAgratA hai / ekAgratA meM citta kA nirodha nahIM hotA, kintu usakI pravRtti aneka pAlambanoM se haTakara eka pAlambana para Tika jAtI hai / jaba ekAgratA kA abhyAsa pUrNa paripakva ho jAtA hai, taba citta kA nirodha hotA hai| akuzala vacana ke nirodha aura kuzala vacana kI pravRtti kA pariNAma nirvikAravikathA se mukta honA hai| 'nimviyAra' kA 3 rtha yadi nirvicAra kiyA jAe to vacanagupti kA artha mauna karanA cahiye / bolane kI icchA se vicAra uttejita hote haiM aura mauna se vicAra zUnyatA prApta hotI hai aura Atma-lInatA bar3hatI hai / ___ kAya-gupti kA pariNAma saMvara batalAyA gayA hai| yahAM prakaraNa ke anusAra saMvara kA artha 'akuzala kAyika pravRtti se samutpanna Asrava kA nirodha' honA caahiye| jaba akuzala prAsrava kA saMvaraNa hotA hai taba hiMsA Adi pApAsrava niruddha hone laga jAte haiN| pravRtti kA mukhya kendra kAyA hai| isaliye Asrava aura saMvara kA bhI usake sAtha gaharA saMbaMdha hai| jinabhadragaNi ke anusAra mukhya yoga eka hI hai| vaha hai kAya-yoga / vacana yoga aura manoyoga ke yogya-pudgaloM kA grahaNa kAya-yoga se hI hotA hai| usake sthira hone para sahaja hI saMvara ho jAtA hai| kAyA kI caMcalatA yA prAsravAbhimukhatA ke binA vacanavyApAra aura mana kI caMcalatA svayaM samApta ho jAtI hai / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarajjhayaNANi 146 - + - - ta 43. sUtra 57-56 ina tIna sUtroM meM samAdhAraNA kA nirUpaNa hai| samAdhAraNA kA artha hai-samyag vyavasthApana yA samyaga-niyojana / usake tIna prakAra hai-1. manaH samAdhAraNatA--mana kA vyavasthApana yA niyojana, 2. vavaH samAdhAraNatA--vacana kA svAdhyAya meM vyavasthApana yA niyojana aura 3. kAya-samAdhAraNatA-kAyA kA cAritra kI ArAdhanA meM vyavasthApana yA niyojana / mana ko jJAna meM lIna karane se ekAgratA utpanna hotI hai| usase jJAnaparyava (jJAna ke sUkSma-sUkSmatara rUpa) udita hote haiN| una jJAna-paryavoM ke udaya se samyag dRSTikoNa prApta hotA hai aura mithyA dRSTikoNa samApta hotA hai / vacana ko svAdhyAya (zabdopAsanA) meM lagAne se prajJApanIya darzana paryava vizuddha banate haiM, anyathA nirUpaNa nahIM ho paataa| darzana kI vizuddhi jJAna-paryavoM ke udaya se ho jAtI hai| isIliye yahAM vAkasAdhAraNa arthAt vacana ke dvArA pratipAdanIya-darzana-paryavoM kI vizuddhi hI abhipreta hai| vAk-sAdhAraNa darzana-paryavoM kI vizuddhi se sulabha-bovitA prApta aura durlabha-bodhitA kSINa hotI hai| ___ kAyA ko saMyama kI vividha pravRttiyoM (cAritropAsanA) meM lagAne se cAritra ke paryava vizuddha hote haiN| unakI vizuddhi hote-hote vItarAga-cAritra prApta hotA hai aura anta meM mukti / 44. sUtra 60-62 pUrvavartI tIna sUtroM meM jJAna-darzana aura cAritra ke paryavoM kI zuddhi kI samAdhAraNA kA pariNAma batalAyA gayA hai aura ina tIna sUtroM meM jJAna, darzana aura cAritra sampanna hone kA pariNAma batalAyA gayA hai / jJAna-sampannatA-yahAM jJAna kA artha 'zruta (zAstrIya) jJAna' hai| zruta-jJAna se saba bhAvoM kA adhigama (jJAna) hotA hai / isakA samarthana naMdI se bhI hotA hai| __ 'saMghAyaNijje'--jo zruta-jJAna-sampanna hotA hai, usake pAsa sva-samaya aura parasamaya ke vidvAn vyakti prAte haiM aura usase prazna pUchakara apane saMzaya ucchinna karate haiN| isI dRSTi se zruta-jJAnI ko 'saMghAtanIya'-jana-milana kA kendra kahA gayA hai / _ zailezI-zailezI zabda zilA aura zIla ina do rUpoM se vyutpanna hotA hai| 1. 'zilA' se zaila aura 'zaila+Iza' se zaileza hotA hai| zaileza arthAt meru-parvata / zaileza kI bhAMti atyanna sthira avasthA ko zailezI kahA jAtA hai / 'selesI' kA eka saMskRta rUpa zailarSi kiyA gayA hai / jo RSi zaila kI taraha susthira hotA hai, vaha zailarSi kahalAtA hai| 2. 'zIla' kA artha samAdhAna hai / jisa vyakti ko pUrNa samAdhAna mila jAtA haipUrNa saMvara kI upalabdhi ho jAtI, vaha 'zIla kA Iza' hotA hai / 'zIla+Iza' = Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 citta-samAdhi : jana yoga zIleza / zIleza kI avasthA ko zailezI kahA jAtA hai| 45. sUtra 72 isa sUtra ke anusAra jJAna, darzana aura cAritra kI virAdhanA rAga-dveSa aura mithyA-darzana se hotI hai| ina para vijaya prApta karane se jJAna, darzana aura cAritra kI ArAdhanA svayaM prApta ho jAtI hai / jo vyakti jJAna, darzana aura cAritra kI ArAdhanA karatA hai, vaha ATha karmoM meM jo karma-granthi ghAti-karma kA samudaya hai, use tor3a DAlatA hai| vaha sarvaprathama mohanIya-karma kI aTThAIsa prakRtiyoM ko kSINa karatA hai / kSINa karane kA krama isa prakAra hai-vaha sarvaprathama anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha ke bahula bhAga ko antarmuhUrta meM eka sAtha kSINa karatA hai aura usake anantaveM bhAga ko mithyAtva ke pudgaloM meM prakSipta kara detA hai| phira una prakSipta pudgaloM ke sAtha mithyAtva ke bahula bhAga ko kSINa karatA hai aura usake aMza ko samyag-mithyAtva meM prakSipta kara detA hai| phira una prakSipta pudgaloM ke sAtha samyak-mithyAtva ko kSINa karatA hai| isI prakAra samyag-mithyAtva ke aMza sahita samyaktva-moha ke pudgaloM ko kSINa karatA hai / tatpazcAt samyaktva-moha ke avaziSTa pudgaloM sahita apratyAkhyAna aura pratyAkhyAna catuSka (krodha, mAna, mAyA, lobha) ko kSINa karanA zuru kara detA hai / usake kSaya-kAla meM vaha do gati (naraka gati aura tiryaMca gati), do AnupUrvI (narakAnupUrvI aura tiryaMcAnupUrvI), jAti-catuSka (ekendriya, dvIndriya, trIndriya aura caturindriya) pAtapa, udyota, sthAvara nAma, sUkSma nAma, sAdhAraNa, aparyApta, nidrA-nidrA, pracalA-pracalA aura styAnaddhi ko kSINa karatA hai| phira inake avazeSa ko napuMsaka-veda meM prakSipta kara use kSINa karatA hai| usake avazeSa ko strIveda meM prakSipta kara use kSINa karatA hai| usake avaziSTa aMza ko hAsyAdi-SaTka (hAsya, rati, arati, bhaya, zoka aura jugupsA) meM prakSipta kara use kSINa karatA hai| mohanIya-karma ko kSINa karane vAlA yadi vaha puruSa hotA hai to puruSa-bheda ke do khaMDoM ko aura yadi strI yA napuMsaka hotA hai to vaha apaneapane veda ke do-do khaMDoM ko hAsyAdi SaTka ke avaziSTa aMza sahita kSINa karatA hai / phira veda ke tRtIya khaMDa sahita saMjvalana krodha ko kSINa karatA hai| isI prakAra pUrvAMza sahita saMjvalana mAna, mAyA aura lobha ko kSINa karatA hai| saMjvalana lobha ke phira saMkhyeya khaMDa kiye jAte haiN| unameM se pratyeka khaMDa ko ekaeka antarmuhurta meM kSINa kiyA jAtA hai| usakA kSaya hote-hote unameM se jo carama khaMDa bacatA hai usake phira asaMkhya sUkSma khaMDa hote haiN| unameM se pratyeka khaMDa ko eka-eka samaya meM kSINa kiyA jAtA hai| unakA carama khaMDa bhI phira asaMkhya sUkSma khaMDoM kI racanA karatA hai| unameM se pratyeka khaMDa ko eka-eka samaya meM kSINa kiyA jAtA hai| isa prakAra mohanIya-karma sarvathA kSINa ho jAtA hai / usake kSINa hone para yathAkhyAta yA vItarAga-cAritra kI prApti hotI hai| vaha antarmuhUrta taka rahatA hai| usake antima do samaya jaba zeSa hote haiM, taba pahale samaya meM nidrA, pracalA, deva-gati, prAnupUrvI, vaikriya-zarIra, vajra-RSabha ko chor3akara zeSa saba saMhanana, saMsthAna, tIrthaGkara-nAma karma aura pAhAraka-nAma karma kSINa Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarajjhayaNANi 151 hote haiN| carama samaya meM jo kSINa hotA hai vaha sUtra meM pratipAdita hai, jaise-paMcavigha, jJAnAvaraNIya, nava-vidha darzanAvaraNIya aura paMcavidha antarAya-ye sAre eka hI sAtha kSINa hote haiM / isa prakAra cAroM ghAti-karmoM ke kSINa hote hI nirAvaraNa jJAna--kevalajJAna aura kevala darzana kA udaya ho jAtA hai| kevalI hone ke pazcAt bhavopagrAhI (jIvana dhAraNa ke hetubhUta) karma zeSa rahate haiM, taba taka vaha isa saMsAra meM rahatA hai| isakI kAla maryAdA jaghanyataH antarmuhurta aura utkRSTataH deza-Una (nau varSa kama) karor3a pUrva kI hai| isa avadhi meM kevalI jaba taka sayogI (mana, vacana aura kAyA kI pravRtti yukta) rahatA hai, taba taka usake Ipithikakarma kA bandha hotA hai / usakI sthiti do samaya kI hotI hai| usakA bandha gAr3ha nahIM hotA--nidhatta aura nikAcita avasthAeM nahIM hotiiN| isIliye use 'baddha aura spRSTa' kahA hai| jisa prakAra ghar3A AkAza se spRSTa hotA hai, usI prakAra Ipithika karma kevalI kI AtmA se baddha-spRSTa hotA hai| jisa prakAra cikanI bhitti para pheMkI huI dhUli usase spaSTa mAtra hotI hai isI prakAra IryApathika karma kevalI kI AtmA se baddha-spaSTa hotI hai, usI prakAra IryApathika-karma ke valI kI prAtmA se spRSTa mAtra hotA hai / prathama samaya meM vaha baddha-spRSTa hotA hai aura dUsare samaya meM vaha udIrita-udaya-prApta aura vedita-anubhava prApta hotA hai| tIsare samaya meM vaha nirjIrNa ho jAtA hai aura cauthe samaya meM vaha akarma bana jAtA hai--phira usa jIva ke karmarUpa meM pariNata nahIM hotaa| 46. sUtra 73-74 ___ kevalI kA jIvana-kAla jaba antarmuhUrta mAtra zeSa rahatA hai, taba vaha yoga-nirodha (mana, vacana aura kAyA kI pravRtti kA pUrNa nirodha) karatA hai| usakI prakriyA isa prakAra hai -zukla-dhyAna ke tRtIya caraNa (sUkSma-kriya-apratipAti) meM vartatA huA vaha sarvaprathama manoyoga kA nirodha karatA hai| pratisamaya mana ke pudgala aura vyApAra kA nirodha karate karate asaMkhya samayoM meM usakA pUrNa nirodha kara pAtA hai| phira vacana-yoga kA nirodha karatA hai| prati samaya vacana ke pudgala aura vyApAra kA nirodha karate-karate asaMkhya samayoM meM usakA pUrNa nirodha kara pAtA hai| phira ucchvAsa-nizvAsa kA nirodha karatA hai| prati samaya kAya-yoga ke pudgala aura vyApAra kA nirodha karatekarate asaMkhya samayoM meM usakA pUrNa (ucchvAsa-nizvAsa sahita) nirodha kara pAtA hai / propapAtika meM ucchvAsa-nizvAsa-nirodha ke sthAna para kAya-yoga ke nirodha kA ullekha hai| mukta honevAlA jIva zarIra kI avagAhanA kA tIsarA bhAga jo polA hotA hai, use pUrita kara detA hai aura prAtmA kI zeSa do bhAga jitanI avagAhanA raha jAtI hai / yaha kriyA kAya-yoga-nirodha ke antarAla meM hI niSpanna hotI hai| yoga-nirodha hote hI ayogI yA zailezI avasthA prApta ho jAtI hai / use 'ayogI guNasthAna' bhI kahA jAtA hai| na vilamba se aura na zIghratA se, kintu madhyama bhAva se pA~ca hrasva-akSaroM (a, i, u, R, lu) kA uccAraNa karane meM jitanA samaya lagatA hai, Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 citta-samAdhi : jaina yoga utane samaya taka ayogI avasthA rahatI hai / usa avasthA meM zukla-dhyAna kA caturtha-caraNa -- 'samucchinna-kriya-ani vRtti' nAmaka dhyAna hotA hai| vahAM bhavopagrAhI-karma eka sAtha kSINa ho jAte haiM / usI samaya audArika, tejasa aura kArmaNa zarIra ko sarvathA chor3akara Urdhva-lokAnta taka calA jAtA hai / ___ gati do prakAra kI hotI hai--1. Rju aura 2. vkr| mukta-jIva kA Urdhva-gamana Rju zreNI (Rju AkAza pradeza kI paMkti) se hotA hai, isalie usakI gati Rju hotI hai / vaha eka kSaNa meM hI saMpanna ho jAtI hai| gati ke pA~ca bheda batalAe gae haiM-1. prayoga gati, 2. tata gati, 3. bandhanachedana gati, 4. upapAta gati aura 5. vihAyo gati / vihAyo-gati 17 prakAra kI hotI hai / usake prathama do prakAra haiM- 1. spRzad gati aura 2. ara pezad gati / eka paramANu pudgala dUsare paramANu pudgaloM va skandhoM kA sparza karate hue gati karatA hai, usa gati ko spRzad gati kahA jAtA hai| eka paramANu dUsare paramANu pudgaloM va skandhoM kA parza karate hue gati karatA hai, usa gati ko 'aspRzad gati' kahA jAtA hai / mukta-jIva aspRzad gati se Upara jAtA hai / zantyiAcArya ke anusAra aspRzad gati kA artha yaha nahIM hai ki vaha aAkAza-pradezoM kA sparza nahIM karatA, kintu usakA artha yaha hai ki vaha mukta jitane aAkAza-pradezo meM avagAr3ha hotA hai, utane hI aAkAza-pradezoM kA marza karatA hai / unase atirikta pradezoM kA nahIM, isalie use 'ara pRzad-gati' kahA gayA hai| abhayadevasUri ke anusAra mukta-jIva antarAlavartI aAkAza-pradezoM kA sparza kie binA hI Upara calA jAtA hai / yadi antarAlavartI aAkAza-pradezoM kA sparza karatA huA baha Upara jAe to eka samaya meM vaha vahAM pahuMca hI nahIM sktaa| isake AdhAra para aspRzad gati kA artha hogA--'antarAlavartI AkAza-pradezoM kA sparza kie binA mokSa taka pahuMcane vaalaa|' pAvazyaka caNi ke anusAra aspRzad gati kA artha yaha hogA ki mukta-jIva dUsare samaya kA sparza nahIM karatA, vaha eka samaya meM hI mokSa sthAna taka pahuMca jAtA hai / kintu 'ega samaeNaM aviggaheNaM' pATha kI upasthiti meM yaha artha yahAM abhipreta nahIM hai| ___ zAntyAcArya aura abhayadevasUri dvArA kRta artha isa prakAra hai --1. mukta-jIva svAvagAr3ha AkAza-pradezoM se atirikta pradezoM kA sparza nahIM karatA huA gati karatA hai aura 2. antarAlavartI prAkAza-pradezoM kA sparza kie binA hI gati karatA hai / ye donoM hI artha ghaTita ho sakate haiM / upayoga do prakAra kA hotA hai-1. sAkAra aura 2. anAkAra / jIva sAkAraupayoga arthAt jJAna kI dhArA meM hI mukta hotA hai| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarajmayaNANi 153 47. bAhirabbhantaro svarUpa aura sAmagrI ke AdhAra para tapa ko do bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai1. bAhya aura 2. prAbhyantara / bAhya-tapa-anazana mAdi-nimna kAraNoM se bAhya-tapa kahalAte haiM : 1. inameM bAharI dravyoM kI apekSA hotI hai---prazana Adi dravyoM kA tyAga hotA 2. ve sarva-sAdhAraNa ke dvArA tapasyA ke rUpa meM svIkRta hote haiM / 3. unakA pratyakSa prabhAva zarIra para adhika hotA hai| 4. ve mukti ke bahiraMga kAraNa hote haiM / mUlArAdhanA ke anusAra jisake AcaraNa se mana duSkRta ke prati pravRtta na ho, prAMtarika-tapa ke prati zraddhA utpanna ho aura pUrvagRhIta yogoM (-svAdhyAya Adi yogoM yA vrata-vizeSoM) kI hAni na ho, vaha bAhya-tapa hotA hai| prAbhyantara-tapa-prAyazcitta mAdi-nimna kAraNoM se aise kahalAte haiM : 1. inameM bAharI dravyoM kI apekSA nahIM hotii| 2. ve viziSTa vyaktiyoM ke dvArA hI tapa-rUpa meM svIkRta hote haiM / 3. unakA pratyakSa prabhAva antaHkaraNa meM hotA hai / 4. ve mukti ke antaraMga kAraNa hote haiM / maharSi pataJjali ne bhI yoga ke aMgoM ko antaraMga aura bahiraMga-ina do bhAgoM meM vibhakta kiyA hai| dhAraNA, dhyAna aura samAdhi-ye pUrvavartI yama Adi pA~ca sAdhanoM kI apekSA antaraMga haiN| nirbIja-yoga kI apekSA ve bahiraMga bhI haiN| isakA phalitArtha yaha hai ki yama Adi pAMca aMga bahiraMga haiM aura dhAraNA Adi tIna aMga antaraMga aura bahiraMga donoM haiM / nirbIja-yoga kevala antaraMga hai| bAhya-tapa ke chaha prakAra haiM- 1. anazana, 2. avamaudarya, 3. vRtti-saMkSepa, 4. rasaparityAga, 5. kAya-kleza aura 6. vivikta-zayyA / bAhya-tapa ke pariNAma 1. sukha kI bhAvanA svayaM parivyakta ho jAtI hai| 2. zarIra kRza ho jAtA hai| 3. prAtmA saMvega meM sthApita hotI hai / 4. indriya-damana hotA hai| 5. samAdhi-yoga kA sparza hotA hai| 6. vIrya-zakti kA upayoga hotA hai / 7. jIvana kI tRSNA vicchinna hotI hai| ka. saMkleza-rahita duHkha bhAvanA (kaSTa sahiSNutA) kA abhyAsa hotA hai| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 citta-samAdhi : jaina yoga 6. deha, rasa aura sukha kA pratibaMdha nahIM rhtaa| 10. kaSAya kA nigraha hotA hai / 11. viSaya-bhogoM ke prati anAdara (udAsIna bhAva) utpanna hotA hai / 12. samAdhi-maraNa kA sthira abhyAsa hotA hai| 13. prAtma-damana hotA hai| mAhAra prAdi kA anurAga kSINa hotA hai / 14. AhAra-nirAzatA-pAhAra kI abhilASA ke tyAga kA abhyAsa hotA hai| 15. agRddhi bar3hatI hai| 16. lAbha aura alAbha meM sama rahane kA abhyAsa sadhatA hai| 17. brahmacarya siddha hotA hai| 18. nidrA-vijaya hotI hai| 16. dhyAna kI dRr3hatA prApta hotI hai| 20. vimukti (viziSTa tyAga) kA vikAsa hotA hai / 21. darpa kA nAza hotA hai| 22. svAdhyAya-yoga kI nivighnatA prApta hotI hai / 23. sukha-du:kha meM sama rahane kI sthiti banatI hai| 24. prAtmA, kula, gaNa, zAsana-sabakI prabhAvanA hotI hai / 25. pAlasya tyakta hotA hai| 26. karma-mala kA vizodhana hotA hai| 27. dUsaroM kA saMvega utpanna hotA hai / 28. mithyA-dRSTiyoM meM bhI saumyabhAva utpanna hotA hai / 26. mukti-mArga kA prakAzana hotA hai / 30. tIrthaGkara kI prAjJA kI ArAdhanA hotI hai| 31. deha-lAghava prApta hotA hai / 32. zarIra-sneha kA zoSaNa hotA hai| 33. rAga Adi kA upazama hotA hai / 34. pAhAra kI parimitatA hone se nIrogatA bar3hatI hai / 35. saMtoSa bar3hatA hai| bAhya-tapa ke prayojana (1) anazana ke prayojana : (ka) saMyama-prApti, (kha) rAga-nAza, (ga) karma-malavizodhana, (gha) saddhyAna kI prApti aura (Ga) zAstrAbhyAsa / (2) avamaudarya ke prayojana : (ka) saMyama meM sAvadhAnI baratanA, (kha) vAta, pitta, zleSma Adi doSoM kA upazamana aura (ga) jJAna, dhyAna Adi kI siddhi / (3) vRtti-saMkSepa ke prayojana : (ka) bhojana-sambandhI prAzA para aMkuza aura (kha) bhojana-sambandhI saMkalpa-vikalpa aura cintA kA niyaMtraNa / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarajjhayaNANi (4) rasa-parityAga ke prayojana : (ka) indriya-nigraha, (kha) nidrA-vijaya paura (ga) svAdhyAya, dhyAna kI siddhi / (5) vivikta-zayyA ke prayojana : (ka) bAdhAtroM se mukti, (kha) brahmacarya-siddhi aura (ga) svAdhyAya, dhyAna kI siddhi| (6) kAya-kleza ke prayojana : (ka) zArIrika kaSTa-sahiSNutA kA sthira abhyAsa, (kha) zArIrika sukha kI vAJchA se mukti aura (ga) jaina-dharma kI prbhaavnaa| ___ Abhyantara tapa ke chaha prakAra haiM-1. prAyazcitta, 2. vinaya, 3. vaiyAvRttya, 4. svAdhyAya, 5. dhyAna aura 6. vyutsarga / prAbhyantara tapa ke pariNAma bhAva-zuddhi, caMcalatA kA prabhAva, zalya-mukti, dhArmika-dRr3hatA Adi prAyazcitta ke pariNAma haiN| jJAna-lAbha, AcAra-vizuddhi, samyak-ArAdhanA Adi vinaya ke pariNAma haiM / citta-samAdhi kA lAbha, glAni kA prabhAva, pravacana-vAtsalya Adi vaiyAvRttya ke pariNAma haiN| prajJA kA atizaya, adhyavasAya kI prazastatA, utkRSTa saMvega kA udaya. pravacana kI pravicchinnatA, aticAra-vizuddhi, saMdeha-nAza, mithyAvAdiyoM ke bhaya kA abhAva mAdi svAdhyAya ke pariNAma haiN| kaSAya se utpanna IrSyA, viSAda, zoka Adi mAnasika du:khoM se bAdhita na honA / sardI, garmI, bhUkha, pyAsa Adi zarIra ko prabhAvita karane vAle kaSToM se bAdhita na honA, dhyAna ke pariNAma haiN| nirmamatva, nirbhayatA, jIvana ke prati anAsakti, doSoM kA uccheda, mokSa-mArga meM tatparatA Adi vyutsarga ke pariNAma haiN| 48. ittiriyA propapAtika (sUtra 16) meM itvarika ke caudaha prakAra batalAye gaye haiM 1 caturtha-bhakta -upavAsa / 2 SaSTa-bhakta -2 dina kA upavAsa / 3 aSTama-bhakta -3 dina kA upavAsa / 4 dazama-bhakta -4 dina kA upavAsa / 5 dvAdaza-bhakta -5 dina kA upavAsa / 6 caturdaza-bhakta -6 dina kA upavAsa / 7 SoDaza-bhakta -7 dina kA upavAsa / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 * ardhamAsika-bhakta 6 mAsika-bhakta 10 dvaimAsika - bhakta 11 traimAsika-bhakta 12 caturmAsika-bhakta 13 paMcamAsika - bhakta 14 chaha mAsika-bhakta itvarika tapa kama se kama eka dina aura adhika se adhika 6 mAsa kA hotA hai / prastuta prakaraNa meM itvarika-tapa chaha prakAra kA batalAyA gayA hai - 1. zreNi tapa, 2. pratara tapa, 3. ghana tapa, 4. varga tapa, 5. varga-varga tapa aura 6. prakIrNa tapa / krama prakAra zreNi tapa - upavAsa se lekara chaha mAsa taka kramapUrvaka jo tapa kiyA jAtA hai, use zreNi-tapa kahA jAtA hai / isakI aneka avAntara zreNiyAM hotI haiM / jaise--upavAsa, belA--yaha do padoM kA zreNi tapa hai / upavAsa, belA, telA, colA - yaha cAra padoM kA zreNi tapa hai / 1 2 3 - 15 dina kA upavAsa / - 1 mAsa kA upavAsa / -2 mAsa kA upavAsa / -3 mAsa kA upavAsa / -4 mAsa kA upavAsa / -- 5 mAsa kA upavAsa / -6 mAsa kA upavAsa / 2. pratara tapa - eka zreNi-tapa ko jitane krama prakAroM se kiyA jA sakatA hai, una saba krama prakAroM ko milAne se pratara-tapa hotA hai / udAharaNasvarUpa upavAsa, belA, telA maura caulA -- ina cAra padoM kI zreNi leM / isake nimnalikhita cAra krama prakAra banate haiM-- - 1 upavAsa belA telA caulA citta-samAdhi : jaina yoga 2 belA telA caulA upavAsa 3 telA caulA upavAsa belA yaha pratara-tapa hai / isameM kula padoM kI saMkhyA 19 haiM / isa taraha yaha tapa zreNi ko zreNi-padoM se guNA karane se banatA hai / caulA upavAsa belA telA 3. ghana tapa-- jitane padoM kI zreNi hai, pratara ko utane padoM se guNA karane se ghana tapa banatA hai / yahA~ cAra padoM kI zreNi hai / ataH uparyukta pratara tapa ko cAra se guNA karane se arthAt use cAra bAra karane se ghana tapa hotA hai / ghana tapa ke 64 pada banate haiM / 4. varga tapa -- dhana ko ghana se guNA karane para varga tapa banatA hai arthAt ghana tapa ko 64 bAra guNA karane se varga tapa banatA hai / isake 64 x 64 == 4066 pada banate haiM / 5. varga- varga tapa-varga ko varga se guNA karane para varga-varga tapa banatA hai arthAt Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarajjhayaNANi varga tapa ko 4066 bAra karane se varga-varga tapa banatA hai| isake 4066 x 4066= 16777216 pada banate haiN| 6. prakIrNa tapa-yaha pada zreNi Adi nizcita padoM kI racanA binA hI apanI zakti ke anusAra kiyA jAtA hai / yaha aneka prakAra kA hai| ___ zAntyAcArya ne namaskAra-saMhitA Adi tathA yavamadhya, vajramadhya, candra-pratibhA Adi tapoM ko prakIrNa tapa ke antargata mAnA hai| 46. maNaicchiyacittatyo TIkAkAra ne isakA artha 'manovAJchita vicitra prakAra kA phala dene vAlA' kiyA hai| phala-prApti ke liye tapa nahIM karanA cAhiye, TIkAkAra kA artha isa mAnyatA kA virodhI nahIM hai| 'maNaicchiyacittatyo' yaha vAkya tapa ke gauNa phala kA sUcaka hai| Agama-sAhitya meM isa prakAra ke aneka ullekha milate haiN| isakA artha 'mana icchita vicitra prakAra se kiyA jAne vAlA tapa' bhI ho sakatA hai / 50. zloka 12-13 ina do zlokoM meM maraNa-kAla-bhAvI anazana kA nirUpaNa hai| propapAtika meM usake do prakAra nirdiSTa haiM-1. pAdopagamana aura 2. bhakta-pratyAkhyAna / pAdopagamana niyamataH apratikarma hai aura usake do prakAra haiM-vyAghAta, niyAghAta / bhakta-pratyAkhyAna niyamata: sapratikarma hai, usake bhI do prakAra haiM--vyAghAta, nirvyAghAta / samavAyAMga meM isa anazana ke tIna prakAra nirdiSTa haiM--1. bhakta-pratyAkhyAna, 2. iMginI aura 3. pAdopagamana / prastuta adhyayana meM maraNa-kAla bhAvI anazana ke prakAroM (bhakta pratyAkhyAna Adi) kA ullekha nahIM hai / kevala unakA sAta vidhAnoM se vicAra kiyA gayA hai| 1. savicAra-halana-calana sahita / 2. saparikarma-zuzrUSA yA saMlekhanA-sahita / 3. nirhAri-upAzraya se bAhara girI kaMdarA Adi ekAnta sthAnoM meM kiyA jAne vaalaa| 4. avicAra -sthiratA yukta / 5. aparikarma-zuzrUSA yA saMlekhanA-rahita / 6. anirhAri-upAzraya meM kiyA jAne vaalaa| 7. praahaarcched| bhakta-pratyAkhyAna meM jala-vajita trividha AhAra kA bhI pratyAkhyAna kiyA jAtA hai Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 citta-samAdhi : jaina yoga aura caturvidha AhAra kA bhii| iMginI aura pAdopagamana ina donoM meM caturvidha pAhAra kA parityAga kiyA jAtA hai| bhakta-pratyAkhyAna anazana karane vAlA apanI icchA ke anusAra prA-jA sakatA hai / iMginI anazana karane vAlA niyata pradeza meM idhara-udhara A-jA sakatA hai, kintu usase bAhara nahIM jA sakatA hai / pAdopagamana anazana karane vAlA vRkSa ke samAna nizceSTa hokara leTA rahatA hai yA jisa Asana meM anazana prArambha karatA hai, usI prAsana meM sthira rahatA hai-halana-calana nahIM krtaa| bhakta-pratyAkhyAna anazana karane vAlA svayaM bhI apanI zuzrUSA karatA hai aura dUsaroM se bhI karavAtA hai / iMginI anazana karane vAlA dUsaroM se zuzrUSA nahIM karavAtA, kintu svayaM apanI zuzrUSA kara sakatA hai| pAdopagamana anazana karane vAlA apane zarIra kI zuzrUSA na svayaM karatA hai aura na kisI dUsare se karavAtA hai| ___ zAntyAcArya ne nirhAri aura anirhAri-ye donoM pAdopagamana ke prakAra batalAe haiM / kintu sthAnAMga meM ye do prakAra bhakta-pratyAkhyAna ke bhI kiye gae haiM / digambara prAcArya zivakoTi aura anazana 1. bhakta-pratyAkhyAna unake anusAra bhakta-pratyAkhyAna anazana ke do prakAra haiM-1. savicAra aura 2. avicaar| jo utsAha-balayukta hai, jisakI mRtyu tatkAla hone vAlI nahIM hai, usa muni ke bhakta-pratyAkhyAna ko 'savicAra-bhakta-pratyAkhyAna' kahA jAtA hai| ___ mRtyu kI Akasmika saMbhAvanA hone para jo bhakta-pratyAkhyAna kiyA jAtA hai, use 'avicAra-bhakta-pratyAkhyAna' kahA jAtA hai| usake tIna prakAra haiM-1. niruddha : jo roga aura AtaMka se pIr3ita ho, jisakA jaMghAbala kSINa ho aura jo dUsare gaNa meM jAne meM asamartha ho, usa muni ke bhakta-pratyAkhyAna ko 'niruddha avicAra bhakta-pratyAkhyAna' kahA jAtA hai| jaba taka usameM bala-vIrya hotA hai, taba taka apanA kAma svayaM karatA hai aura jaba vaha asamartha ho jAtA hai, taba dUsare muni usakI paricaryA karate haiN| jaMghAbala kSINa hone para anya gaNa meM jAne meM asamartha hone ke kAraNa jo muni apane gaNa meM hI niruddha rahatA hai, usake bhakta-pratyAkhyAna ko 'anirhAri' bhI kahA jAtA hai| isameM aniyata vihAra mAdi kI vidhi nahIM hotI, isaliye use 'pravicAra' kahA jAtA hai / niruddha do prakAra kA hotA hai-1. jana-jJAta aura 2. jana-ajAta / 2. niruddhatara : mRtyu kA tAtkAlika kAraNa (sarpa-daMza, agni prAdi) upasthita hone para tatkAla bhakta-pratyAkhyAna kiyA jAtA hai, usakA nAma niruddhatara hai / bala-vIrya kI tatkAla hAni hone para vaha para-gaNa meM jAne meM atyanta asamartha hotA hai, isaliye usakA manazana 'niruddhatara' kahalAtA hai / yaha anirhAri hotA hai / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarajjhayaNANi 156 3. paramaniruddha : sarpa-daMza Adi kAraNoM se jaba vANI ruka jAtI hai, usa sthiti ke bhakta-pratyAkhyAna ko 'paramaniruddha' kahA jAtA hai / 2. iMginI isa anazana kI adhikAMza vidhi bhakta.pratyAkhyAna ke samAna hotI hai / kevala itanA vizeSa hotA hai ki iMginI anazana karane vAlA dUsare muniyoM se sevA nahIM letA, apn| kAma svayaM karatA hai / upasarga hone para bhI niSprati-karma hotA hai-pratikAra rahita sahatA 3. prAyopagamana isameM tRNasaMstara (ghAsa kA bichaunA) nahIM kiyA jAtA, svayaM paricaryA karanA bhI vajita hotA hai, yaha sarvathA aparikarma hotA hai / bhakta-pratyAkhyAna meM zArIrika paricaryA svayaM kI jAtI hai, dUsaroM se karAI bhI jAtI hai| iMginI meM vaha svayaM kI jAtI hai, dUsaroM se nahIM karAI jAtI / prAyopagamana meM vaha na svayaM kI jAtI hai aura na dUsaroM se karAI jAtI hai / prAyopagamana anazana karane vAlA zarIra ko itanA kRza kara letA hai ki usake malamUtra Adi hote hI nahIM / vaha anazana karate samaya jahAM apanA zarIra TikA detA hai, vahIM sthira-bhAva se TikAe rahatA hai| isa prakAra vaha niSprati-karma hotA hai| vaha acala hotA hai, aniharhAra hotA hai| dUsarA koI vyakti use uThAkara kisI dUsare sthAna meM DAla detA to para-kRta cAlana kI apekSA vaha nihari bhI ho jAtA hai| zvetAmbara aura digambara-paramparA meM anazana ke tInoM prakAra aura aneka nAma samAna haiM / 'pAmoagamaNa' kA saMskRta rUpa zvetAmbara prAcAryoM ne pAdapopagamana' kiyA hai, vahAM digambara AcAryoM ne 'prAyopagamana' / artha kI dRSTi se 'pAdapopagamana' adhika upayukta hai, kintu chAyA kI dRSTi se 'prAyopagamana' honA caahie| mahAbhArata meM anazanakartA ke artha meM 'prAyopaviSTa' zabda kA prayoga milatA hai| kazmIra meM anazana ke prabandha ke lie eka padAdhikArI niyukta thA, jo 'prAyopaveza' kahalAtA thaa| savicAra aura avicAra, nirhAri aura anihAri-inakA artha donoM paramparAoM meM bhinna haizvetAmbara digambara 1. savicAra-gamanAgamana-sahita arha, liMga Adi vikalpa-sahita / 2. avicAra--gamanAgamana-rahita arha, liMga Adi vikalpa-rahita / 3. nirdAri--upAzraya ke eka deza meM, sva-gaNa kA tyAga kara para gaNa meM jA jisase mRtyu ke pazcAt zarIra kA sake, vaha / nirharaNa kiyA jAe-bAhara le jAyA jaae| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 4. anihari giri-guphA Adi meM jisase mRtyu ke pazcAt nirharaNa karanA Avazyaka na ho / citta-samAdhi : jana yoga sva-gaNa kA tyAga kara para-gaNa meM na jA sake, vaha prAyopagamana ke varNana meM prAcArya zivakoTi ne anihari aura nihAra kA artha 'acala' aura 'cala' bhI kiyA hai / mUlArAdhnA ke bhakta pratyAkhyAna ke niruddhatara aura paramaniruddha kI tulanA zraupapAtika ke pAdopagamana aura bhakta pratyAkhyAna ke eka prakAra - vyAghAta sahita se hotI hai / vyAghAta- sahita kA zrartha hai- siMha, dAvAnala zrAdi kA vyAghAta utpanna hone para kiyA jAne vAlA anazana / papAtika ke anusAra pAdapopagamana aura bhakta - pratyAkhyAna donoM anazanoM ke dodo prakAra hote haiM - 1. vyAghAta - sahita aura 2. vyAghAta - rahita / inase yaha phalita hotA hai ki anazana vyAghAta utpanna hone para bhI kiyA jAtA hai aura vyAghAta na hone para bhI kiyA jAtA hai / sUtrakRtAMga ke anusAra zArIrika bAghA utpanna hone yA na hone para bhI anazana kiyA jAtA hai / anazana kA hetu zarIra ke prati nirmamatva hai / jaba taka zarIra - mamatva hotA hai, taba taka manuSya mRtyu se bhayabhIta rahatA hai aura jaba vaha zarIra - mamatva se mukta hotA hai, taba mRtyu ke bhaya se bhI mukta ho jAtA hai / anazana ko deha-nirmamatva yA abhaya kI sAdhanA kA viziSTa prakAra kahA jA sakatA hai / mRtyu anazana kA uddezya nahIM, kintu usakA gauNa pariNAma hai / usakA mukhya pariNAma hai---Atma-lInatA / mUlArAdhanA meM anazana ke adhikArI kA varNana hai / isake adhikArI ve hote haiM1. jo duzcikitsya vyAdhi (saMyama ko chor3e binA jisakA pratikAra karanA saMbhava na ho ) se pIr3ita ho / 2. jo zrAmaNya-yoga kI hAni karanevAlI jarA se abhibhUta ho / 3. jo deva, manuSya yA tiryaJca sambandhI upasargoM se upadruta ho / 4. jisake cAritra - vinAza ke liye anukUla upasarga kiye jA rahe hoM / 5. duSkAla meM jise zuddha bhikSA na mile / 6. jo gahana aTavI meM digmUr3ha ho jAe prora mArga hAtha na lage / jisake cakSu zrIra zrotra durbala tathA jaMghAbala kSINa ho jAe aura jo vihAra karane meM samartha na ho / 7. ukta va anya ina jaise kAraNa upasthita hone para vyakti anazana kA adhikArI hotA hai / jisa muni kA cAritra niraticAra pala rahA ho, saMlekhanA karAne vAle prAcArya ( nirNAyaka AcArya) bhaviSya meM sulabha hoM, durbhikSa kA bhaya na ho, baisI sthiti meM vaha Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarajjhayaNANi anazana kA anadhikArI hai / viziSTa sthiti utpanna hue binA jo anazana kare to samajhanA cAhiye ki vaha caritra se khinna hai| saMlekhanA prAcArAMga meM batAyA gayA hai ki jaba muni ko yaha anubhava ho ki isa zarIra ko dhAraNa karane meM maiM glAna ho rahA hUM, taba vaha krama se pAhAra kA saMkoca kare saMlekhanA kare.--prAhAra saMkoca ke dvArA zarIra ko kRza kare / saMlekhanA ke kAla saMlekhanA ke tIna kAla haiM----1. jaghanya --chaha mAsa kA kAla, 2. madhyama-eka varSa kA kAla aura 3. utkRSTa -12 varSa kA kAla / utkRSTa saMlekhanA ke kAla meM prathama cAra varSoM meM dUdha, ghI Adi vikRtiyoM kA tyAga athavA prAcAmla kiyA jAtA hai / sUtra meM prathama cAra varSoM meM vicitra tapa karane kA ullekha nahIM hai / kintu zAntyAcArya ne nizItha cUNi ke AdhAra para isakA artha yaha kiyA gayA hai ki saMlekhanA karane vAlA vicitra tapa ke pAraNa meM vikRtiyoM kA parityAga kare / pravacanasAroddhAra meM bhI yahI krama hai| prathama cAra varSoM meM vicitra tapa kiyA jAtA hai aura usake pAraNa meM yatheSTa bhojana kiyA jAtA hai / dUsare cAra varSoM meM vicitra tapa kiyA jAtA hai, kintu pAraNa meM vikRti kA parityAga kiyA jAtA hai| mAge kA krama samAna uttarAdhyayana (36/251-255) ke anusAra isa saMlekhanA kA krama isa prakAra prathama cAra varSa-vikRti parityAga athavA AcAmla / dvitIya cAra varSa-vicitra tapa---upavAsa, belA, telA prAdi aura pAraNa meM yatheSTa bhojana / nauveM aura dasaveM varSa-ekAntara upavAsa aura pAraNa meM prAcAmla / gyArahaveM varSa kI prathama chamAhI-upavAsa yA belaa| gyArahaveM varSa kI dvitIya chamAhI-vikRSTa tapa-telA, caulA Adi tapa / samUce gyArahaveM varSa meM pAraNa ke dina-prAcAmla / prathama chamAhI meM prAcAmla ke dina UnodarI kI jAtI hai aura dUsarI chamAhI meM usa dina peTabhara bhojana kiyA jAtA bArahaveM varSa meM-koTi-sahita prAcAmla arthAt nirantara prAcAmla athavA prathama dina prAcAmla, dUsare dina koI dUsarA tapa aura tIsare dina phira AcAmla / bAraha varSa ke anta meM-arddha-mAsika yA mAsika anazana, bhakta-parijJA prAdi / nizItha-cUNi ke anusAra bArahaveM varSa meM kramazaH prAhAra kI isa prakAra kamI kI jAtI Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 citta-samAdhi : jaina yoga hai jisase prahAra aura zrAyu eka sAtha hI samApta hoN| usa varSa ke antima cAra mahInoM meM muMha meM tela bharakara rakhA jAtA hai / mukhayaMtra visaMvAdI na ho- namaskAra maMtra zrAdi kA uccAraNa karane meM asamartha na ho, yaha usakA prayojana hai / saMlekhanA kA artha hai - chIlanA kRza karanA | zarIra ko kRza karanA -- yaha dravya (bAhya) saMlekhanA hai / kaSAya ko kRza karanA - vaha bhAva saMlekhanA hai / prAcArya zivakoTi ne chaha prakAra ke bAhya tapa ko bAhya-saMlekhanA kA sAdhana mAnA hai / saMlekhanA kA dUsarA krama eka dina upavAsa aura dUsare dina vRtti parisaMkhyAna tapa hai / bAraha bhikSu pratimAoM ko bhI saMlekhanA kA sAdhana mAnA hai / zarIra saMlekhanA ke ina aneka vikalpoM meM prAcAmla tapa utkRSTa sAdhana hai / saMlekhanA karane vAlA belA, telA, caulA, paMcaulA prAdi tapa karake pAraNa meM mita aura halkA prahAra karatA hai / bhakta-parijJA kA utkRSTa kAla 12 varSa kA hai / usakA krama isa prakAra hai 1. prathama cAra varSoM meM vicitra arthAt aniyata kAya - klezoM ke dvArA zarIra kRza kiyA jAtA hai / 2. dUsare cAra varSoM meM vikRtiyoM kA parityAga kara zarIra ko sukhAyA jAtA hai / nauveM aura dasaveM varSa meM prAcAmla aura vikRti-varjana kiyA jAtA hai / 3. 4. gyArahaveM varSa meM kevala prAcAmla kiyA jAtA hai / 5. bArahaveM varSa kI prathama chamAhI meM pravikRSTa tapa-upavAsa, belA Adi kiyA jAtA hai / 6. bArahaveM varSa kI dUsarI chamAhI meM vikRSTa tapa-telA, caulA zrAdi kiyA jAtA hai| donoM paramparAoM meM saMlekhanA ke viSaya meM thor3A krama-bheda hai, kintu yaha vicAraNIya nahIM hai / AcArya zivakoTi ke zabdoM meM saMlekhanA ke liye vahI tapa yA usakA krama aMgIkAra karanA cAhiye jo dravya, kSetra, kAla aura zarIra dhAtu ke anukUla ho / jisa prakAra zarIra kA kramaza: saMlekhanA ( tanUkaraNa ho) vahI prakAra aMgIkaraNIya hai / ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM upasarga, durbhikSa, bur3hApA aura asAdhya roga utpanna hone para dharma kI ArAdhanA ke liye zarIra tyAgane ko 'saMlekhanA' kahA gayA hai / 51. zromoyariya yaha bAhya tapa kA dUsarA prakAra hai / isakA artha hai 'jisa vyakti kI jitanI zrAhAra-mAtrA hai, usase kama khAnA / ' yahA~ isake pA~ca prakAra kiye gaye haiM- 1. dravya kI dRSTi se zravamaudarya, 2. kSetra kI dRSTi se pravamaudarya, 3. kAla kI dRSTi se avabhaudarya, 4. bhAva kI dRSTi se avamaudarya aura 5 paryava kI dRSTi se zravamaudarya | zrapapAtika meM isakA vibhAjana bhinna prakAra se hai - 1. dravyataH pravamaudarya aura 2. bhAvataH avamaudarya | dravyataH maudarya ke do prakAra haiM- 1. upakaraNa avamaudarya aura 2 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarajjhayaNANi bhakta-pAna avamaudarya / bhaktapAta avamaudarya ke aneka prakAra haiM-1. pATha grAsa khAne vAlA alpAhArI hotA hai, 2. bAraha grAsa khAne vAlA apArddha avamaudarya hotA hai, 3. solaha grAsa khAne vAlA arddha avamaudarya hotA hai, 4. caubIsa grAsa khAne vAlA pauna avamaudarya hotA hai aura 5. ikatIsa grAsa khAne vAlA kiMcit avamaudarya hotA hai / ___ yaha kalpanA bhojana kI pUrNa mAtrA ke AdhAra para kI gaI hai / puruSa ke AhAra kI pUrNa mAtrA battIsa grAsa aura strI ke pUrNa AhAra kI mAtrA aTThAIsa grAsa hai| grAsa kA parimANa murgI ke aNDe athavA hajAra cAvala jitanA batalAyA gayA hai / isakA tAtparya yaha hai ki jitanI bhUkha ho, usase eka kavala taka kama khAnA bhI avamaudarya hai| krodha, mAna, mAyA, lobha, kalaha Adi ko kama karanA bhAvataH avamaudarya hai / nidrA-vijaya, samAdhi, svAdhyAya, parama-saMyama aura indriya-vijaya-ye avamaudarya ke phala haiN| 52. zloka 16 gAme-jo guNoM ko grasita kare athavA jahA~ 18 prakAra ke kara lagate hoM, vaha 'grAma' kahalAtA hai / grAma kA artha 'samUha' hai| jahA~-jahA~ jana samUha rahatA thA, usakA nAma grAma ho gyaa| ___ nagare-jahA~ kisI prakAra kA kara na lagatA ho, use 'nagara' kahA jAtA hai| arthazAstra meM rAjadhAnI ke liye 'nagara' yA 'durga' aura sAdhAraNa kasboM ke liye 'grAma' zabda prayukta huaA hai| kintu prastuta zloka meM rAjadhAnI kA prayoga bhI humA hai / isase jAna par3atA hai ki nagara bar3I bastiyoM kA nAma hai, bhale phira ve rAjadhAnI hoM yA na hoN| nigame--vyApAriyoM kA gAMva; vaha bastI jahA~ vyApArI rahate haiM / Agare-khAna kA samIpavartI gAMva / pallI-bIhar3a sthAna meM hone vAlI bastI, coroM kA gAMva / 53. bhikkhAyariyaM ___ yaha bAhya-tapa kA tIsarA prakAra hai / isakA dUsarA nAma 'vRtti-saMkSetra' yA vRttiparisaMkhyAna' hai / aSTa prakAra ke gocarAgoM, sAta eSaNAoM tathA anya vividha prakAra ke abhigrahoM ke dvArA bhikSA-vRtti ko saMkSipta kiyA jAtA hai| gocarAgra ke ATha prakAra 1. peTA---peTA kI bhAMti catuSkoNa ghUmate hue (bIca ke gharoM ko chor3a cAroM dizAoM meM samaNi sthita gharoM meM jAte hue) 'mujhe bhikSA mile to lUM anyathA nahIMisa saMkalpa se bhikSA karane kA nAma peTA hai / 2. arddha peTA-arddha-peTA kI bhAMti dvikoNa ghUmate hue (do dizAtroM meM sthita gRhazreNi meM jAte hue) 'mujhe bhikSA mile to lU, anyathA nahIM-isa saMkalpa se bhikSA karane kA nAma arddha peTA hai| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jana yoga 3. go- mUtrikA - go - mUtrikA kI taraha balakhAte hue (bAeM pArzva ke ghara se dAeM pArzva ke ghara meM aura dAeM pArzva ke ghara meM jAte hue ) 'mujhe bhikSA mile to lUM, anyathA nahIM - ' isa saMkalpa se bhikSA karane kA nAma gomUtrikA hai / 164 4. pataMga-vIthikA - pataMga jaise praniyata krama se ur3atA hai, vaise aniyata krama se ( eka ghara se bhikSA le phira kaI ghara chor3a phira kisI ghara meM ) mujhe bhikSA mile to lUM anyathA nahIM - isa prakAra saMkalpa se bhikSA karane kA nAma pataMga-vIthikA hai / 5. zaMbUkAvartA-zaMkha ke prAvartto kI taraha bhikSATana karane ko zaMbUkAvartA kahA jAtA hai / isake do prakAra haiM- - 1. Abhyantara zaMbUkAvartA, 2. bAhya zaMbUkAvartA / (ka) zaMkha ke nAbhi kSetra se prArambha ho bAhara Ane vAle Avarta kI bhAMti gAMva ke bhItarI bhAga se bhikSATana karate hue bAharI bhAga meM Ane ko 'Abhyantara - zaMbUkAvartA ' kahA jAtA hai / (kha) bAhara se bhItara jAne vAle zaMkha ke prAvartta kI bhAMti gAMva ke bAharI bhAga se bhikSATana karate hue bhItarI bhAga meM Ane ko 'bAhya zaMbUkAvartA' kahA jAtA hai / sthAnAMga vRtti ke anusAra (ka) bAhya zaMbUkAvartA kI vyAkhyA hai aura (kha) zrAbhyantara zaMbUkAvartA kI vyAkhyA hai / kintu ina donoM vyAkhyAnoM kI apekSA paMcAzakavRtti kI vyAkhyA adhika hRdayasparzI hai / usake anusAra dakSiNAvarta zaMkha kI bhAMti dAMI ora pravartta karate hue bhikSA mile to lUM nahIM to nahIM isa saMkalpa se bhikSA karane kA nAma Abhyantara zaMbUkAvartA hai / isI prakAra vAmAvarta zaMkha kI bhAMti bAMI ora pravRtta karate hue bhikSA mile to lUM nahIM to nahIM - isa saMkalpa se bhikSA karane kA nAma bAhya zaMbUkAvartA hai / 6. zrAyataM gatvA pratyAgatA - sIdhI sarala galI ke antima ghara taka jAkara vApisa Ate hue bhikSA lene kA nAma prAyataM gatvA pratyAgatA hai / unnIsavIM gAthA meM ye chaha prakAra nirdiSTa haiM aura prastuta zloka meM gocarAya ke ATha prakAroM kA ullekha hai / ve prAyataM gatvA pratyAgatA se pRthak mAnane para tathA zaMbUkAvartA ke ukta donoM prakAroM ko pRthak-pRthak mAnane para banate haiM / mUlArAdhanA meM gocarAya ke chaha prakAra haiM - 1. gatvA pratyAgatA, 2. Rju-vIthi 3. go- mUtrikA, 4. pelaviyA 5. zaMbUkAvartA aura 6. pataMgavIthi / jisa mArga se bhikSA lene jAeM usI mArga se lauTate samaya bhikSA mile to vaha sakatA hai anyathA nahIM - yaha gatvA pratyAgatA kA artha hai / pravacanasAroddhAra ke anusAra galI kI eka paMkti meM bhikSA karatA huA jAtA hai| aura lauTate samaya dUsarI paMkti se bhikSA karatA hai / sarala mArga se jAte samaya yadi bhikSA mile to le sakatA hai, anyathA nahIM yaha Rju-vIthikA artha hai / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarajjhayaNANi pravacanasAroddhAra ke anusAra Rja-mArga se bhikSATana karate hue jAtA hai, vApasa pAte samaya bhikSA nahIM krtaa| ina gocarAna kI pratimAnoM se UnodarI hotI hai, isaliye inheM 'kSetrataH avamaudarya' bhI kahA gayA hai| sAta eSaNAeM 1. saMsRSTA-khAdya vastu se lipta hAtha yA pAtra se dene para bhikSA lenaa| 2. asaMsRSTA-bhojana-jAta se pralipta hAtha yA pAtra se dene para bhikSA lenA / 3. uddhRtA-apane prayojana ke lie rAMdhane ke pAtra se dUsare pAtra meM nikAlA huA pAhAra lenaa| 4. alpalepA-pralpalepa vAlI arthAt canA, ciur3A Adi rUkhI vastu lenaa| 5. avagRhItA-khAne ke lie thAlI meM parosA huA AhAra lenaa| 6. pragRhItA-parosane ke liye kar3achI yA cammaca se nikAlA huaA AhAra lenaa| 7. ujjhita varmA-jo bhojana amanojJa hone ke kAraNa parityAga karane yogya ho, use lenaa| mUlArAdhanA meM vRtti-saMkSepa ke prakAra bhinna rUpa se prApta hote haiM1. saMsRSTa-zAka, kulmASa Adi dhAnyoM se saMsRSTa AhAra / 2. phalihA-madhya meM prodana aura usake cAroM ora zAka rakhA ho, aisA aahaar| 3. parikhA-madhya meM anna aura usake cAroM ora vyaMjana rakhA ho, vaisA aahaar| 4. puSpopahita-vyaMjanoM ke madhya meM puSpoM ke samAna anna kI racanA kiyA huA pAhAra / 5. zuddhagopahita-niSpAva Adi ghAnya se amizrita zAka, vyaJjana prAdi / 6. lepakRta-hAtha ke cipakane vAlA AhAra / 7. alepakRta--hAtha ke na cipakane vAlA pAhAra / 8. pAnaka--drAkSA prAdi se zodhita pAnaka-cAhe vaha siktha-sahita ho yA siktha-rahita / amuka dravya amuka kSetra meM, amuka kAna meM va amuka avasthA meM mile to lUM anyathA nahIM-isa prakAra aneka abhigrahoM ke dvArA vRtti kA saMkSepa kiyA jAtA hai| 54. rasavibajjaNaM rasa-vivarjana yA rasa-parityAga, bAhya-tapa kA caturtha prakAra hai / mUlArAdhanA meM vRtti-parisaMkhyA caturtha aura rasa-parityAga tRtIya prakAra hai / uttarAdhyayana meM rasa-vivarjana kA artha hai-(1) dUdha, dahI, ghI Adi kA tyAga Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jaina yoga aura (2) praNIta (snigdha) pAna-bhojana kA tyAga / propapAtika meM isakA vistAra milatA hai| vahAM isake nimna prakAra haiM1. nirvikRti-vikRti kA tyAga / 2. praNIta rasa-parityAga-snigdha va gariSTha pAhAra kA tyAga / 3. AcAmAmla-amla-rasa mizrita bhAta prAdi kA pAhAra / 4. AyAma-siktha-bhojana ---prosAmaNa se mizrita anna kA AhAra / 5. arasa AhAra--hIMga grAdi se asaMskRta AhAra / 6. virasa AhAra-purAne dhAnya kA pAhAra / 7. antya AhAra-valla prAdi tuccha dhAnya kA AhAra / 8. prAntya pAhAra-ThaNDA pAhAra / 8. rUkSa AhAra-rUkhA AhAra / isa tapa kA prayojana hai 'svAda vijy'| isIliye rasa-parityAga karane vAlA vikRti, sarasa va svAdu bhojana nahIM khAtA / vikRtiyAM nau haiM - dUdha, dahI, navanIta, ghRta, tela, gur3a, madhu, madya aura mAMsa / isameM madhu, madya, mAMsa aura navanIta-ye cAra mahAvikRti yAM haiN| jina vastuoM se jIbha aura mana vikRta hote haiM --svAda lolupa yA viSaya-lolupa banate haiM, unheM vikRti' kahA jAtA hai| paMDita pAzAdharajI ne isake cAra prakAra batalAe 1. gorasa vikRti ---dUdha, dahI, ghRta aura makkhana prAdi / 2. ikSu-rasa vikRti---gur3a, cInI Adi / 3. phala-rasa vikRti - aMgUra, grAma prAdi phanoM kA rasa / 4. dhAnya-rasa vikRti-taila, mAMDa Adi / svAdiSTa bhojana ko bhI vikRti kahA jAtA hai| isaliye rasa-parityAga karane vAlA zAka, vyaJjana, namaka Adi kA bhI varjana karatA hai / mUlArAdhanA ke anusAra dUdha, dahI, ghRta, taila aura gur3a - inameM se kisI eka kA athavA ina patra kA parityAga karanA 'rasa-parityAga' hai| 'avagAhima vikRti' (miThAI) pUr3e, para zAka, dAla, namaka Adi kA tyAga bhI rasa-parityAga hai / rasa-parityAga karane vAle muni ke liye nimna prakAra ke bhojana kA vidhAna hai1. arasa-pAhAra--svAda-rahita bhojana / 2. anyavelAkRta-ThaMDA bhojana / 3. zuddhaudana-zAka Adi se rahita korA bhAta / 4. rUkhA bhojana-ghRta-rahita bhojana / 5. prAcAmAmla-amla-rasa-sahita bhojana / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarajjhayaNANi 6. AyAmaudana-jisameM thor3A jala aura adhika anna-bhAga ho, aisA AhAra athavA osAmaNa-sahita bhAta / 7. vikaraudana-bahuta pakA huA bhAta athavA garma-jala milA huA bhAta / jo rasa-parityAga karatA hai, usake tIna bAte phalita hotI haiM--1. saMtoSa kI bhAvanA, 2. brahmacarya kI ArAdhanA, 3. vairAgya / 55. zloka 27 _ 'kAya-kleza' bAhya-tapa kA pAMcavAM prakAra hai| prastuta adhyayana meM kAya-kleza kA artha 'vIrAsana Adi kaThora prAsana karanA' kiyA hai| sthAnAMga meM kAya-kleza ke sAta prakAra nirdiSTa haiM-- 1. sthAna-kAyotsarga, 2. UkaDU prAsana, 3. pratimA prAsana, 4. vIrAsana, 5. niSadyA, 6. daNDAyata prAsana aura 7. lgnndd-shynaasn| inakI sUcanA 'vIrAsaNAIyA' isa vAkyAMza meM hai| praupapAtika meM kAya-kleza ke dasa prakAra batalAe gae haiM--1. sthAna kAyotsarga, 2. UkaDU prAsana, 3. pratimA zrAsana, 4. vIrAsana, 5. niSadyA, 6. AtApanA, 7. vastratyAga, 8. akaNDUyana-khAja na karanA, 6. aniSThIvana----thUkane kA tyAga aura 10. sarva gAtra parikarma vibhUSA kA varjana--deha parikarma kI upekssaa| prAcArya vasunandi ke anusAra prAcAmla, nirvikRti, ekasthAna, upavAsa, belA Adi ke dvArA zarIra ko kRza karanA 'kAya-kleza' hai / yaha vyAkhyA ukta vyAkhyAoM se bhinna hai| vaise to upavAsa prAdi karane meM kAyA ko kleza hotA hai, kintu bhojana se sambandhita---anazana, UnodarI, vRtti-saMkSepa aura rasaparityAga--cAroM bAhya-tapoM se kAya-kleza kA lakSaNa bhinna honA caahiye| isa dRSTi se kAya-kleza kI vyAkhyA upavAsa-pradhAna na hokara anAsakti-pradhAna honI cAhiye / zarIra ke prati nirmamatva-bhAva rakhanA tathA use prApta karane ke liye prAsana Adi sAdhanA, usako saMvArane se udAsIna rahanA ---yaha kAya-kleza kA mUlasparzI artha honA cAhiye / kAyakleza svayaM icchAnusAra kiyA jAtA hai aura parISaha samAgata kaSTa hai| zrutasAgara gaNi ke anusAra grISma Rtu meM dhUpa meM, zIta Rtu meM khule sthAna meM aura varSA Rtu meM vRkSa ke nIce sonA, nAnA prakAra kI pratimAeM aura prAsana karanA 'kAya-kleza' mUlArAdhanA meM 'kAya-kleza' ke pAMca vibhAga kiye gaye haiM(1) gamana yoga (ka) anusUrya gamana---kar3I dhUpa meM pUrva se pazcima kI ora jaanaa| (kha) pratisUrya gamana-pazcima se pUrva kI ora jaanaa| (ga) Urdhva sUrya gamana - madhyAhna sUrya meM gamana karanA / (gha) tiryaksUrya gamana--sUrya tirachA ho taba gamana karanA / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jaina yoga (Ga) udbhramaka gamana - avasthita grAma se bhikSA ke liye dUsare gAMva meM jAnA / (ca) pratyAgamana - - dUsare gAMva jAkara punaH avasthita gAMva meM lauTa zrAnA / (2) sthAna yoga zvetAmbara sAhitya meM 'ThANAiya' pATha milatA hai aura kahIM-kahIM 'ThANAyata' / 'ThANAyata' kI apekSA 'ThANAiya' adhika arthasUcaka hai / 168 zrIpapAtika meM bhI tapa ke prakaraNa meM 'ThANAiya' hai / mUlArAdhanA ko dekhane se sahaja hI yaha prApta hotA hai ki Adi zabda sthAna ke prakAroM kA saMgrAhaka hai / usake anusAra sthAna yA UrdhvasthAna ke sAta prakAra haiM (ka) sAdhAraNa stambha yA bhitti kA sahArA lekara khar3e honA / (kha) savicAra - pUrvAvasthita sthAna se dUsare sthAna meM jAkara prahara divasa prAdi taka khar3e rahanA / (ga) saniruddha -- sva. sthAna meM khar3e rahanA / (gha) vyutsarga-- kAyotsarga karanA / (Da) samapAda - pairoM ko saTA kara khar3e rahanA / (ca) ekapAda - eka paira se khar3e rahanA / (cha) gRddhoDDIna - zrAkAza meM ur3ate samaya gIdha jaise apane paMkha phailAtA hai, vaise apanI bAhoM ko phailAkara khar3e rahanA / (3) zrAsana yoga (ka) paryaMka -- donoM jaMghAoM ke adhobhAga ko donoM pairoM para TikAkara baiThanA / (kha) niSadyA - vizeSa prakAra se baiThanA / (ga) samapAda - jaMghA aura kaTi bhAga ko samAna kara baiThanA / (gha) godohikA - gAya ko duhate samaya jisa Asana meM baiThate haiM, usa zrAsana meM baiThanA / (Ga) utkaTikA - UkaDU baiThanA - er3I aura putoM ko UMcA rakhakara baiThanA / (ca) makaramukha - magara ke muMha ke samAna pAMvoM kI prAkRti banAkara baiThanA / (cha) hastiguMDi - hAthI kI sUMDa kI bhAMti eka paira ko phailAkara baiThanA / (ja) go-niSadyA - donoM jaMghAoM ko sikor3akara gAya kI taraha baThanA / (jha) ardhaparyaMka --- eka jaMghA ke adhobhAga ko eka paira para TikAkara baiThanA / (Ja) vIrAsana -- donoM jaMghAtroM ko antara se phailAkara baiThanA / (Ta) daNDAyata -- daNDa kI taraha pairoM ko phailAkara baiThanA / (4) zayana yoga ( ka ) UdhvaMzayana - UMcA hokara sonA / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarajjhayaNANi (kha) lagaDaM zayana-cakra kASTha kI bhAMti er3iyoM aura zira ko bhUmi se saTAkara zeSa zarIra ko Upara uThA kara sonA athavA pITha ko bhUmi se saTAkara zeSa zarIra ko uThAkara sonaa| (ga) uttAna zayana .. sIdhA lettnaa| (gha) avamastaka zayana-auMdhA leTanA / (Ga) eka pArzva zayana-dAIM yA bAIM karavaTa lenaa| (ca) mRtaka zayana---zavAsana / (5) aparikarma yoga (ka) abhrAvakAza zayana-khule AkAza meM sonA / (kha) aniSThIvana --nahIM thUkanA / (ga) akaNDUyana-nahIM khujlaanaa| (gha) tRNa-phalaka-zilA-bhUmi-zayyA-ghAsa, kATha ke phalaka, zilA aura bhUmi para sonaa| (Ga) keza-loca-bAloM ko hAtha se noMcanA / (ca) abhyutthAna-rAta meM jaagnaa| (cha) prasnAna-snAna nahIM karanA / (ja) adanta-dhAvana--dAtauna nahIM karanA / (jha) zIta-uSNa, AtApanA, garmI aura dhUpa sahana krnaa| 56. zloka 28 isa zloka meM chaThe bAhya-tapa kI paribhASA kI gaI hai| AThaveM zloka meM bAhya-tapa kA chaThA prakAra 'saMlInatA' batalAyA gayA hai aura isa zloka meM usakA nAma "vivikta-zayanAsana' hai| bhagavatI meM (25/7/802) chaThA prakAra pratisaMlInatA' hai| tAtparya sUtra (6-16) meM vivikta zayanAsana bAhya-tapa kA pAMcavAM prakAra hai / malArAdhanA (3/208) meM vivikta-zayyA bAhya-tapa kA chaThA prakAra hai| isa prakAra kucha granthoM meM saMlInatA yA pratisaMlInatA aura kucha granthoM meM vivikta-zayyAsana yA vivikta-zayyA kA prayoga milatA hai| kintu propapAtika ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki mUla zabda 'pratisaMlInatA' hai| vivikta-zayanAsana' usI kA eka avAntara bheda hai| pratisaMlInatA cAra prakAra kI hotI hai--1. indriya-pratisaMlInatA, 2. kaSAya-pratisaMlInatA, 3. yoga-pratisaMlInatA aura 4. vivikta-zayanAsana-sevana / . prastuta adhyayana meM saMlInatA kI paribhASA kevala vivikta-zayanAsana ke rUpa meM kI gaI, yaha Azcarya kA viSaya hai| ho sakatA hai sUtrakAra isI ko mahattva denA cAhate tattvArtha sUtra Adi uttaravartI-granthoM meM isI kA anusaraNa huA hai| mUlArASanA ke anusAra zabda, rasa, gandha aura sparza ke dvArA citta-vikSepa nahIM hotA, svAdhyAya aura Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 citta-samAdhi : jaina yoga dhyAna meM vyAghAta nahIM hotA, vaha 'vivikta-zayyA' hai| jahA~ strI-puruSa aura napuMsaka na hoM, vaha vivikta-zayyA hai| bhale hI phira usake dvAra khule hoM yA banda, usakA prAMgaNa sama ho yA viSama. vaha gAMva ke bAhya-bhAga meM ho yA madhya bhAga meM, zIta ho yA uussnn| vivikta-zayyA ke kucha prakAra ye haiM- zunya-gRha, giri-guphA, vRkSa-mUla, AgantukaprAgAra (vizrAma-gRha), deva-kula, akRtrima-zilA-gRha aura kUTa gRha / vivikta-zayyA meM rahane se itane doSoM se sahaja hI bacAva ho jAtA hai--1. kalaha, 2. bola (zabda bahulatA), 3. maMjhA (saMkleza), 4. vyAmoha. 5. sAMkarya (asaMyamiyoM ke sAtha mizraNa), 6. mamatva aura 7. dhyAna tathA svAdhyAya kA vyAghAta / 57. zloka 31 prAyazcitta prAbhyAntara-tapa kA pahalA prakAra hai| usake dasa prakAra haiM1. pAlocanA-yogya-guru ke samakSa apane doSoM kA nivedana karanA / 2. pratikramaNa-yogya-kiye huye pApoM se nivRtta hone ke liye 'mithyA me duSkRtam' 'mere saba pApa niSphala hoM'---aisA kahanA, kAyotsarga karanA tathA bhaviSya meM pApa-kAryoM se dUra rahane ke liye sAvadhAna rahanA / 3. tadubhaya-yogya--pApa se nivRtta hone ke liye AlocanA, pratikramaNa-donoM krnaa| 4. viveka-yogya-aAe hue azuddha-pAhAra Adi kA utsarga karanA / 5. vyutsarga-yogya---caubIsa tIrthaGkaroM kI stuti ke sAtha kAyotsarga krnaa| 6. tapa-yogya-upavAsa, belA prAdi krnaa| 7. cheda-yogya-pApa-nivRtti ke liye saMyama-kAla ko chedakara kama kara denaa| 8. mUla-yogya--punaH vratoM meM Aropita karanA-naI dIkSA denaa| 6. anavasthApanA-yogya tapasyApUrvaka naI dIkSA denaa| 10. pArAMcika-yogya-bhartsanA evaM avahelanA pUrvaka naI dIkSA denaa| tattvArtha sUtra (6/22) meM prAyazcitta ke 6 prakAra hI batalAe gae haiN| pArA~cika kA ullekha nahIM hai| 58. zloka 32 vinaya mAbhyantara-tapa kA dUsarA prakAra hai| prastuta zloka meM usake prakAroM kA nirdeza nahIM hai| sthAnAMga (7/585), bhagavatI (25/7/802), aura bhopapAtika (sUtra 20) meM vinaya ke 7 prakAra batalAe gae haiM 1. jJAna-vinaya-jJAna ke prati bhakti, bahumAna Adi krnaa| 2. darzana-vinaya-guru kI zuzrUSA karanA, pAzAtanA na karanA / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarajjhayaNANi 171 3. cAritra-vinaya-cAritra kA yathArtha prarUpaNa aura pranuSThAna karanA / 4. mano-vinaya-akuzala-mana kA nirodha aura kuzala kI pravRtti / 5. vacana-vinaya-akuzala-vacana kA nirodha aura kuzala kI pravRtti / 6. kAya-vinaya-akuzala-kAya kA nirodha aura kuzala kI pravRtti / 7. lokopacAra-vinaya-loka-vyavahAra ke anusAra vinaya karanA / tattvArtha-satra (6/23) meM vinaya ke prakAra cAra hI batalAe gae haiM-1. jJAnavinaya, 2. darzana-vinaya, 3. cAritra-vinaya aura 4. upacAra-vinaya / 56. zloka 33 vaiyAvRttya prAbhyantara tapa kA tIsarA prakAra hai| sthAnAMga (10/71) ke AdhAra para usake dasa prakAra haiM-1. prAcArya kA vaiyAvRttya, 2. upAdhyAya kA vaiyAvRttya, 3. sthavira kA vaiyAvRttya, 4. tapasvI kA vaiyAvRttya, 5. glAna kA vaiyAvRttya, 6. zaikSa (nava dIkSita) kA vaiyAvRttya, 7. kula kA vaiyAvRttya, 8. gaNa kA vaiyAvRttya, 6. saMgha kA vaiyAvRtttha, 10. sArmika kA vaiyAvRttya / bhagavatI (25/7/802) aura aupapAtika (sUtra 20) ke vargIkaraNa kA krama uparyukta krama se kucha bhinna hai / vaha isa prakAra hai-1. prAcArya kA vaiyAvRttya, 2. upAdhyAya kA vaiyAvRttya, 3. zaikSa kA vaiyAvRttya, 4. glAna kA vaiyAvRttya, 5. tapasvI kA vaiyAvRttya, 6. sArmika kA vaiyAvRttya, 7. sthavira kA vaiyAvRtya, 8. kula kA vaiyAvRttya, 6. gaNa kA vaiyAvRttya aura 10. saMgha kA vaiyAvRttya / tattvArtha sUtra (6/24) meM ye kucha parivartana ke sAtha milate haiM--1. prAcArya kA vaiyAvRttya, 2. upAdhyAya kA vaiyAvRttya, 3. tapasvI kA vaiyAvRttya, 4. zaikSa kA yAvRttya, 5. glAna kA vaiyAvRttya, 6. gaNa kA vaiyAvRttya (gaNa-zruta-sthaviroM kI paramparA kA saMsthAna), 7. kula kA vaiyAvRttya (eka prAcArya kA sAdhu-samudAya 'gaccha' kahalAtA hai / eka-jAtIya aneka gacchoM ko 'kula' kahA gayA hai), 8. saMgha kA vaiyAvRttya (saMgha arthAt sAdhu-sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA), 6. sAdhu kA vaiyAvRttya aura 10. samanojJa kA vaiyAvRttya (samAna samAcArI vAle tathA eka maNDalI meM bhojana karane vAle sAdhu 'samanojJa' kahalAte haiN)| ___ isa vargIkaraNa meM sthavira aura sArmika-ye do prakAra nahIM haiM, unake sthAna para sAghu aura samanojJa-ye do prakAra haiN| gaNa aura kula kI bhAMti saMgha kA artha bhI sAdhuparaka hI honA cAhiye / ye dasoM prakAra kevala sAdhu-samUha ke vividha padoM yA rUpoM se sambaddha haiN| 60. zloka 34 svAdhyAya prAbhyantara tapa kA cauthA prakAra hai| usake pAMca bheda haiM-1. vAcanA, 2. pracchanA, 3. parivartanA, 4. anuprekSA aura 5. dharmakathA / tasvAtha sUtra (9/25) meM inakA krama aura nAma bhI bhinna hai-1. vAcanA, 2. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 citta-samAdhi : jaina yoga pracchanA, 3. anuprekSA, 4. AmnAya aura 5. dharmopadeza / inameM parivartanA ke sthAna meM 'prAmnAya' hai / AmnAya kA artha hai 'zuddha uccAraNa pUrvaka bAra-bAra pATha karanA / ' parivartanA yA AmnAya ko anuprekSA se pahale rakhanA ucita lagatA hai| svAdhyAya ke prakAroM meM eka krama hai -prAcArya ziSyoM ko par3hAte haiM, yaha vAcanA hai / par3hate samaya yA par3hane ke bAda ziSya ke mana meM jo jijJAsAeM utpanna hotI haiM, unheM vaha prAcArya ke sAmane prastuta karatA hai, yaha pracchanA hai / prAcArya se prApta zruta ko yAda rakhane ke liye vaha bAra-bAra usakA pATha karatA hai, yaha parivartanA hai / paricita zruta kA marma samajhane ke liye vaha usakA paryA locana karatA hai, yaha anuprekSA hai / paThita, paricita aura paryAlocita zruta kA vaha upadeza karatA hai, yaha dharma kathA hai| isa krama meM parivartanA kA sthAna anuprekSA se pahale prApta hotA hai / siddhasena gaNi ke anusAra anuprekSA kA artha hai-'grantha aura artha kA mAnasika abhyAsa krnaa|' isameM varNoM kA uccAraNa nahIM hotA aura pAmnAya meM vargoM kA uccAraNa hotA hai, yahI ina donoM kA antara hai| anuprekSA ke ukta artha ke anusAra use mAmnAya se pUrva rakhanA bhI anucita nahIM hai / AmnAya, ghoSavizuddha, parivartana, guNana aura rUpAdAna--ye AmnAya yA parivartanA ke paryAyavAcI zabda haiN| arthopadeza, vyAkhyAna, anuyoga-varNana, dharmopadeza--ye dharmopadeza yA dharmakathA ke paryAyavAcI zabda haiN| 61. zloka 35 ___ dhyAna pAmyantara-tapa kA pAMcavAM prakAra hai| tattvArtha-sUtra ke anusAra vyutsarga pAMcavAM aura dhyAna chaThA prakAra hai / dhyAna se pUrva vyutsarga kiyA jAtA hai, isa dRSTi se yaha krama ucita hai aura vyutsarga dhyAna ke binA bhI kiyA jAtA hai / usakA svataMtra mahattva bhI hai, isaliye use dhyAna ke bAda bhI rakhA jA sakatA hai| dhyAna ko paribhASA cetanA kI do avasthAeM hotI haiM-1. cala aura 2. sthira / cala cetanA ko 'citta' kahA jAtA hai / usake tIna prakAra haiM--- 1. bhAvanA--bhAvya viSaya para citta ko bAra-bAra lagAnA / 2. anuprekSA.-dhyAna se virata hone para bhI usase prabhAvita mAnasika ceSTA / 3. cintA-sAmAnya mAnasika cintA / sthira cetanA ko 'dhyAna' kahA jAtA hai| jaise aparispaMdamAna agni-jvAlA 'zikhA' kahalAtI hai, vaise hI aparispandamAna jJAna 'dhyAna' kahalAtA hai| ekAgra-cintana ko bhI dhyAna kahA jAtA hai| citta aneka vastuoM yA viSayoM meM Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarajjhayaNANi 173 pravRtta hotA rahatA hai, use anya vastuproM yA viSayoM se nivRtta kara eka vastu yA viSaya meM pravRtta karanA bhI dhyAna hai| mana, vacana aura kAyA kI sthiratA ko bhI dhyAna kahA jAtA hai / isI vyutpatti ke AdhAra para dhyAna ke tIna prakAra hote haiM 1. mAnasika-dhyAna-mana kI nizcalatA-mano-gupti / 2. vAcika-dhyAna-mauna--vacana-gupti / 3. kAyika-dhyAna--kAyA kI sthiratA-kAya-gupti / chadmastha vyakti ke ekAgra-cintanAtmaka-dhyAna hotA hai aura pravRtti-nirodhAtmakadhyAna kevalI ke hotA hai| chadmastha ke pravRtti-nirodhAtmaka-dhyAna kevalI jitanA viziSTa bhale hI na ho, kiMtu aMzataH hotA hI hai| dhyAna ke prakAra ekAgra-cintana ko 'dhyAna' kahA jAtA hai / isa vyuttatti ke AdhAra para usake cAra prakAra hote haiM-1. prAta, 2. raudra, 3. dharmya aura 4. zukla / 1. prArta-dhyAna-cetanA kI parati yA vedanAmapa ekAgra-pariNati ko 'AtaMdhyAna' kahA jAtA hai / usake cAra prakAra haiM (ka) koI puruSa amanojJa saMyoga se saMyukta hone para usa (amanojJa viSaya) ke viyoga kA cintana karatA hai--yaha pahalA prakAra hai / (kha) koI puruSa manojJa saMyoga se saMyukta hai, vaha usa (manojJa-viSaya) ke viyoga na hone kA cintana karatA hai-yaha dUsarA prakAra hai / (ga) koI puruSa aAtaMka (sadyAvAtI roga) ke saMyoga se saMyukta hone para usa (aAtaMka) ke viyoga kA cintana karatA hai--yaha tIsarA prakAra hai / / (gha) koI puruSa prItikara kAma-bhoga ke saMyoga se saMyukta hai, vaha usa (kAmabhoga) ke viyoga na hone kA cintana karatA hai-yaha cauthA prakAra hai / prAta dhyAna ke cAra lakSaNa haiM--1. prAkrandana karanA, 2. zoka karanA, 3. AMsU bahAnA, 4. vilApa karanA / 2. raudra-dhyAna-cetanA kI krUratAmaya ekAgra-parigati ko 'raudra-dhyAna' kahA jAtA hai| usake cAra prakAra haiM (ka) hiMsAnubandhI-jisameM himA kA anubandha -hiMsA meM satata pravartana ho / (kha) mRSAnubandhI-jisameM mRSA kA anubandha -mRSA meM satata pravartana ho| (ga) stenAnubandhI-jisameM corI kA anubandha --corI meM satata pravartana ho / (gha) sarakSaNAnubandhI-jisameM viSaya ke sAdhanoM ke saMrakSaNa kA anubandha-viSaya Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 ke sAdhanoM ke saMrakSaNa meM satata pravartana ho / raudra-dhyAna ke cAra lakSaNa hai (ka) anuparata doSa - - prAya: hiMsA prAdi se uparata na honA / (kha) bahu-doSa - hiMsA Adi kI vividha pravRttiyoM meM saMlagna rahanA / (ga) ajJAna - doSa - ajJAnavaza hiMsA Adi meM pravRtta honA / (gha) AmaraNAnta-doSa -- maraNAnta taka hiMsA Adi karane kA anutApa na honA / ye donoM dhyAna pApAsrava ke hetu haiM, isaliye inheM 'aprazasta dhyAna' kahA jAtA hai / ina donoM ko ekAgratA kI dRSTi se dhyAna kI koTi meM rakhA gayA hai, kintu sAdhanA kI dRSTi se prArtta aura raudra pariNatimaya ekAgratA vighna hI hai / citta-samAdhi : jaina yoga mokSa ke hetubhUta dhyAna do hI haiM - 1. dharmya aura 2 zukla / inase Asrava kA nirodha hotA hai, isaliye inheM 'prazasta dhyAna' kahA jAtA hai / 3. dharmya - dhyAna vastu-dharma yA satya kI gaveSaNA meM pariNata cetanA kI ekAgratA ko 'dharmya - dhyAna' kahA jAtA hai| isake cAra prakAra haiM (ka) AjJA-vicaya--pravacana ke nirNaya meM saMlagna citta / (kha) apAya - vicaya doSoM ke nirNaya meM saMlagna citta / (ga) vipAka - vicaya -- karma-phaloM ke nirNaya meM saMlagna citta / (gha) saMsthAna- vicaya vividha padArthoM ke AkRti nirNaya meM saMlagna citta / dharmya dhyAna ke cAra lakSaNa haiM (ka) prAjJA - ruci --pravacana meM zraddhA honA / (kha) nisarga - ruci - sahaja hI satya meM zraddhA honA / (ga) sUtra - ruci -sUtra- paThana ke dvArA zraddhA utpanna honA / (gha) pravagAr3ha - ruci - vistAra se satya kI upalabdhi honA / dharmya dhyAna ke cAra Alambana haiM (ka) vAcanA-par3hAnA / (kha) pratipracchanA - zaMkA nivAraNa ke liye prazna karanA / (ga) parivartanA - punarAvartana karanA / (gha) anuprekSA - prartha kA cintana karanA / dharmya - dhyAna kI cAra anuprekSAeM haiM (ka) ekatva - anuprekSA -- prakelepana kA cintana karanA / (kha) pranitya-granuprekSA -- padArthoM kI pranityatA kA cintana karanA / (ga) prazaraNa - pranuprekSA - prazaraNa- dazA kA cintana karanA / (gha) saMsAra anuprekSA - saMsAra - paribhramaNa kA cintana karanA / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAyaNANi (4) zukla-dhyAna-cetanA kI sahaja (upadhi-rahita) pariNati ko 'zukla-dhyAna' kahA jAtA hai| usake cAra prakAra haiM (ka) pRthktv-vitrk-svicaarii| (kha) ektv-vitrk-avicaarii| (ga) sUkSma-kriya-anivRtti aura (gha) samucchinna-kriya-apratipAti / dhyAna ke viSaya dravya aura usake paryAya haiN| dhyAna do prakAra kA hotA hai1. sAlambana aura 2. nirAlambana / dhyAna meM sAmagrI kA parivartana bhI hotA hai aura nahIM bhI hotA / vaha do dRSTiyoM se hotA hai--bheda dRSTi se aura abheda-dRSTi se / jaba eka dravya ke aneka paryAyoM kA aneka dRSTiyoM-nayoM se cintana kiyA jAtA hai aura pUrva-zruta kA Alambana liyA jAtA hai tathA zabda se artha meM aura artha se zabda meM evaM mana, vacana aura kAyA meM se eka dUsare meM saMkramaNa kiyA jAtA hai, zukla-dhyAna kI usa sthiti ko 'pRthaktva-vitarka-savicArI' kahA jAtA hai| jaba eka dravya yA kisI eka paryAya kA abheda-dRSTi se cintana kiyA jAtA hai aura pUrva-zruta kA pAlambana liyA jAtA hai tathA jahAM zabda, artha, evaM mana, vacana aura kAyA meM se eka dUsare meM saMkramaNa kiyA jAtA hai, zukla-dhyAna kI usa sthiti ko 'ekatva-vitarkaavicArI' kahA jAtA hai| ___ jaba mana aura vANI ke yoga kA pUrNa nirodha ho jAtA hai aura kAyA ke yoga kA pUrNa nirodha nahIM hotA-zvAsocchvAsa jaisI sUkSma-kriyA zeSa rahatI hai, usa avasthA ko 'sUkSma-kriya' kahA jAtA hai| isakA nivartana (hrAsa) nahIM hotA, isalie yaha anivRtti jaba sUkSma-kriyA kA bhI nirodha ho jAtA hai, usa avasthA ko 'samucchinna-kriya' kahA jAtA hai| isakA patana nahIM hotA, isalie yaha apratipAti hai| zukla-dhyAna ke cAra lakSaNa (ka) avyatha-kSobha kA abhAva / (kha) asammoha-sUkSma-padArtha-viSayaka mUr3hatA kA abhAva / (ga) viveka-zarIra aura prAtmA ke bheda kA jJAna / (gha) vyutsarga-zarIra aura upadhi meM anAsakta-bhAva / zukla-dhyAna ke cAra mAlambana (ka) kSAnti-kSamA, (kha) mukti-nirlobhatA, (ga) mArdava-mRdutA, (gha) aarjv-srltaa| zukla-dhyAna kI cAra anuprekSAeM (ka) anantavRttitA-anuprekSA-saMsAra-paramparA kA cintana krnaa| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 citta-samAdhi : jana yoga (kha) vipariNAma-anuprekSA-----vastuoM ke vividha pariNAmoM kA cintana krnaa| (ga) azubha-anuprekSA-padArthoM kI azubhatA kA cintana krnaa| (gha) apAya-anuprekSA-doSoM kA cintana krnaa| 62. zloka 36 ___vyutsarga prAbhyantara-tapa kA chaThA prakAra hai| bhagavatI (25/7/802) aura propapAtika (sUtra 20) ke anusAra vyutsarga do prakAra kA hotA hai 1. dravya-vyutsarga aura 2. bhAva-vyutsarga / dravya-vyutsarga ke cAra prakAra ...... zArIrika caMcalatA kA visarjana / .-viziSTa sAdhanA ke liye gaNa kA visarjana / (ga) upadhi-vyutma...vastra prAdi upakaraNoM kA visarjana / (gha) bhakta-pAna-vyutsarga- bhojana aura jala kA visarjana / bhAva-vyutsarga ke tIna prakAra (ka) kaSAya-vyutsarga-krodha Adi kA visarjana / (kha) saMsAra vyutsarga --paribhramaNa kA visarjana / (ga) karma-vyutsarga-karma-pudgaloM kA visarjana / prastuta zloka meM kevala kAya-vyutsarga kI paribhASA kI gaI hai| isakA dUsarA nAma 'kAyotsarga' hai / kAyotsarga kA artha hai 'kAyA kA utsrg-tyaag'|| prazna hotA hai ki prAyu pUrNa hone se pahale kAyA kA utsarga kaise ho sakatA hai ? yaha sahI hai ki jaba taka Ayu zeSa rahatI hai, taba taka kAyA kA utsarga----tyAga nahIM kiyA jA sktaa| kintu yaha kAyA azuci hai, anitya hai, doSapUrNa hai, asAra hai, duHkha-hetu hai, isameM mamatva rakhanA duHkha kA mUla hai--isa bodha se bheda-jJAna prApta hotA hai| jise bheda-jJAna prApta hotA hai, vaha socatA hai ki yaha zarIra merA nahIM hai, maiM isakA nahIM huuN| maiM bhinna haM, zarIra bhinna hai| isa prakAra kA saMkalpa karane se zarIra ke prati Adara ghaTa jAtA hai| isa sthiti kA nAma hai 'kaayotsrg'| eka ghara meM rahane para bhI pati dvArA anAdata patnI parityaktA' kahalAtI hai| jisa vastu ke prati jisa vyakti ke hRdaya meM anAdara-bhAva hotA hai, vaha usake liye parityakta hotI hai| jaba kAyA meM mamatva nahIM rahatA, pAdarabhAva nahIM rahatA, taba kAyA parityakta ho jAtI hai| kAyotsarga-vidhi jo kAyotsarga karanA cAhe, vaha kAyA se nispRha hokara khaMbhe kI bhAMti sIdhA khar3A ho jaae| donoM bAMhoM ko ghuTanoM kI ora phailA de, prazasta-dhyAna meM nimagna ho jAe kAyA ko na akar3A kara khar3A ho aura na jhukAkara bhii| parISaha aura upasargoM ko sahana kre| jIva-jantu-rahita ekAnta sthAna meM khar3A rahe aura kAyotsarga mukti ke liye kare / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarajbhayaNANi kAyotsarga kA mukhya uddezya hai prAtmA kA kAyA se viyojn| kAyA ke sAtha prAtmA kA jo saMyoga hai, usakA mUla hai prvRtti| jo inakA visaMyoga cAhatA hai arthAta AtmA ke sAnnidhya meM rahanA cAhatA hai, vaha sthAna, mauna aura dhyAna ke dvArA 'sva' kA vyutsagaM karatA hai| sthAna-kAyA kI pravRtti kA sthirIkaraNa-kAya-gupti / mauna-vANI kI pravRtti kA sthirIkaraNa-vAk-gupti / dhyAna--mana kI pravRtti kA ekAgrIkaraNa-mano-gupti / kAyotsarga meM zvAsocchvAsa jaisI sUkSma pravRtti hotI hai, zeSa pravRtti kA nirodha kiyA jAtA hai| kAyotsarga cAra prakAra kA hotA hai (1) utthita-utthita--jo khar3A-khar3A kAyotsarga karatA hai aura dharmya yA zukladhyAna meM lIna hotA hai, vaha kAyA se bhI unnata hotA hai aura dhyAna se bhI unnata hotA hai, isalie usake kAyotsarga ko 'utthita-utthita' kahA jAtA hai / (2) utthita-upaviSTa-jo khar3A-khar3A kAyotsarga karatA hai, kintu prArta yA raudra dhyAna se avanata hotA hai, isaliye usake dhyAna ko 'utthita-upaviSTa' kahA jAtA hai| (3) upaviSTa-utthita-jo baiThakara kAyotsarga karatA hai aura dharmya yA zukla-dhyAna meM lIna hotA hai, vaha kAyA se baiThA huA hotA hai aura dhyAna se khar3A hotA hai, isalie usake kAyotsarga ko 'upaviSTa-utthita' kahA jAtA hai| (4) upaviSTa-upaviSTa-jo baiThakara kAyotsarga karatA hai aura Arta yA raudradhyAna meM lIna hotA hai, vaha kAyA aura dhyAna donoM se baiThA huA hotA hai, isaliye usake kAyotsarga ko 'upaviSTa-upaviSTa' kahA jAtA hai / inameM prathama aura tRtIya aMgIkaraNIya haiM aura zeSa do tyAjya haiN| prAcArya hemacandra ke anusAra kAyotsarga khar3e, baiThe aura sote-ina tInoM avasthAmoM meM kiyA jA sakatA hai| isa bhASA meM 'kAyotsarga' aura 'sthAna' donoM eka bana jAte haiN| prayojana kI dRSTi se kAyotsarga ke do prakAra haiM 1. ceSTA kAyotsarga--aticAra zuddhi ke liye jo kiyA jAtA hai / 2. abhinava-kAyotsarga-vizeSa vizuddhi yA prApta kaSTa ko sahane ke liye jo kiyA jAtA hai| ceSTA-kAyotsarga kA kAla ucchavAsa para AdhRta hai| vibhinna prayojanoM se vaha ATha, paccIsa, sattAIsa, tIna sau, pA~ca sau aura eka hajAra pATha ucchvAsa taka kiyA jAtA Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 citta-samAdhi : jaina yoga abhinava kAyotsarga kA kAla jaghanyataH antarmuhurta aura utkRSTataH eka varSa kA bAhubali ne eka varSa kA kAyotsarga kiyA thaa| praticAra-zuddhi ke liye kiye jAne vAle kAyotsarga ke aneka vikalpa hote haiM1. devsik-kaayotsrg| 2. raatrik-kaayotsrg| 3. paakssik-kaayotsrg| 4. cAturmAsika-kAyotsarga / 3. sAmvatsarika-kAyotsarga / kAyotsarga Avazyaka kA pAMcavAM aMga hai| ye ukta kAyotsarga pratikramaNa ke sAtha kiye jAte haiM / ina (kAyotsarga) se caturvizastava kA dhyAna kiyA jAtA hai| usake sAta zloka aura aTThAIsa caraNa haiM / eka ucchvAsa meM eka caraNa kA dhyAna kiyA jAtA hai| kAyotsarga-kAla meM sAtaveM zloka ke prathama caraNa 'candesu nimmalayarA' taka dhyAna kiyA jAtA hai / isa prakAra eka 'caturvizastava' kA dhyAna paccIsa ucchvAsoM meM sampanna hotA hai| pravacanasAroddhAra aura vijayodayA ke anusAra inake dhyeya-parimANa aura kAla-mAna isa prakAra haiM pravacanasAroddhAra caturvizastava zloka caraNa ucchvAsa 1. devasika 2. rAtrika 12-1/2 50 3. pAkSika 300 4. cAturmAsika 125 500 5. sAmvatsarika 252 1008 1008 vijayodayA caturvizastava zloka __ caraNa ucchvAsa 1. devasika 25 100 100 2. rAtrika 12-1/2 50 3. pAkSika 12 75 30. 4. cAturmAsika 16 100 400 400 5. sAmvatsarika 125 500 500 pramitagati-zrAvakAcAra ke anusAra devasika kAyotsarga meM 108 tathA rAtrika kAyotsarga meM 54 ucchvAsa taka dhyAna kiyA jAtA hai aura anya kAyotsarga meM 27 ucchvAsa taka / 27 ucchvAsoM meM namaskAra-maMtra kI nau AvRttiyAM kI jAtI haiM / arthAt tIna ucchvAsoM meM eka namaskAra-maMtra para dhyAna kiyA jAtA hai, saMbhava hai prathama do-do bAkya eka-eka ucchvAsa meM aura pAMcavAM vAkya eka ucchvAsa meN| athavA 'eso 25 75 . . 50 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAyaNANi 176 paMca NamokkAro' sahita nau padoM kI tIna prAvRttiyAM bhI ho sakatI haiM--pratyeka pada kI eka-eka ucchavAsa meM AvRtti hone se sattAIsa ucchvAsa hote haiM / amitagati ne eka dina-rAta ke kAyotsarga kI sArI saMkhyA aTThAIsa mAnI hai| jaise-(1) svAdhyAya kAla meM-12, (2) vandanAkAla meM-6, (3) pratikramaNa kAla meM-8, (4) yogabhakti-kAla meM-2=28 / pAMca mahAvratoM ke atikramaNoM ke lie 108 ucchvAsa kA kAyotsarga karanA cAhie / kAyotsarga karate samaya yadi ucchvAsoM kI saMkhyA vismRta ho jAe athavA mana vicalita ho jAe to ATha ucchvAsa kA atirikta kAyotsarga karanA cAhie / kAyotsarga ke doSa pravacanasAroddhAra meM 16, yogazAstra meM 21, aura vijayodayA meM 16 batalAe 63. praccantakAlassa samUlagassa ___'praccantakAlassa'--anAdikAlIna / anta kA artha hai 'chora' / vastu ke do chora hote haiM--prArambha aura samApti / yahAM prArambha kSaNa kA grahaNa kiyA gayA hai| isakA zabdArya hai-jisakA prArambha na ho vaisA kAla arthAt anAdi-kAla / _ 'samUlagassa' -mUla-sahita / duHkha kA mUla kaSAya aura avirati hai / isIlie use 'samUlaka' arthAt kaSAya-avirati-mUlaka kahA gayA hai| 64. guruviddha guru kA artha hai 'zAstra ko yathAvat batAne vAlA' / vRddha tIna prakAra ke hote haiM1. zruta-vRddha, 2. paryAya-vRddha aura 3. vayo-vRddha / 65. zloka 10 isa zloka meM batAyA gayA hai ki brahmacArI ko ghI, dUdha, dahI Adi rasoM kA atimAtrA meM sevana nahIM karanA caahie| yahAM rasa-sevana kA Atyantika niSedha nahIM hai, kintu atimAtrA meM unake sevana kA niSedha hai / jaina-pAgama bhojana ke sambandha meM brahmacArI ko jo nirdeza dete haiM, unameM do ye haiM (3) vaha rasoM ko atimAtrA meM na khAe aura (2) vaha rasoM ko bAra-bAra yA pratidina na khaae| isakA phalita yaha hai ki vaha vAyu Adi ke kSobha kA, nivAraNa karane ke lie rasoM kA sevana kara sakatA hai| akAraNa unakA sevana nahIM kara sktaa| eka muni ne apane praznakartA ko yahI batAyA thA-'maiM ati prAhAra nahIM karatA hUM, atisnigdha pAhAra se viSaya uddIpta hote haiM, isalie unakA bhI sevana nahIM karatA hUM / saMyamI-jIvana kI yAtrA calAne ke lie khAtA hUM, vaha bhI atimAtrA meM nahIM khaataa|' dUSa prAdi kA sarvathA sevana na karane se zarIra zuSka ho jAtA hai, bala ghaTatA hai Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 citta-samAdhi : jaina yoga aura jJAna, dhyAna yA svAdhyAya kI yatheSTa pravRtti nahIM ho sakatI / unakA pratidina va atimAtrA meM sevana karane se viSaya kI vRddhi hotI hai, isaliye prAcArya ko cAhiye ki vaha apane ziSyoM ko kabhI snigdha aura kabhI rUkhA AhAra de / 66. mige 'mRga' zabda ke aneka artha haiM--pazu, mRgazIrSa nakSatra, hAthI kI eka jAti, kuraMga Adi / yahAM mRga kA artha 'pazu' hai / 67. sasaMkappa-vikappaNAsuM 'saMkalpa'meM kalpa zabda kA artha 'adhyavasAya' hai aura 'vikalpa' meM kalpa zabda kA artha 'chedana' hai / kalpa zabda ke aneka artha haiM--sAmarthya, varNana, chedana, karaNa, praupamya paura adhivAsa / 68. samayaM samatA kA artha hai-'madhyastha bhAva' athavA 'aisI avasthA jisameM adhyavasAyoM kI tulyatA rahatI ho'| sAtha-sAtha isake do artha aura haiM-'samaka'--eka sAtha, 'samaya'-siddhAnta / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa moklapAhuDa * samayasAra ( prathama - pradhikAra ) o o o haThayogapradIpikA manonuzAsana Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokkhapAhuDa 1. NANabhayaM appANaM uvaladdhaM jeNa jhaDiyakammeNa / ___ caiUNa ya paradavvaM Namo Namo tassa devassa // 2. NamiUNa ya taM devaM aNaMtavaraNANadaMsaNaM suddhaM / vocchaM paramappANaM paramapayaM paramajoINaM / / 3. jaM jANiUNa joI jo attho joiUNa aNavarayaM / avvAbAhamaNaMtaM aNovamaM lahai NivvANaM // 4. tipayAro so appA paramaMtarabAhiro hu dehINaM / tattha paro jhAijjai aMtovAeNa caivi bahirappA // 5. akkhANi bAhirappA aMtaraappA hu appasaMkappo / kammakalaMka - vimukko paramappA bhaNNae devo // 6. malarahiro kalacatto aNidino kevalo visuddhappA / parameTThI paramajiNo sivakaro sAso siddho // 7. prAruhavi antarappA bahirappA chaMdiUNa tiviheNa / ___jhAijjai paramappA uvaiTeM jiNavariMdehi / / 8. bahiratthe phuriyamaNo iMdiyadAreNa nniysruuvcuno| _NiyadehaM appANaM ajjhavasadi muuddhditttthiigro|| 6. NiyadehasaricchaM picchiUNa paraviggahaM payatteNa / acceyaNaM pi gahiyaM jhAijjai paramabhAveNa // 10. saparajjhavasAeNaM dehesu ya avididatthamappANaM / suyadArAIvisae maNuyANaM vaDDae moho / 11. micchANANesu ro micchAbhAveNa bhAviyo saMto / mohodaeNa puNaravi aMga saM maNNae maNupro / 12. jo dehe Niravekkho NiiMdo Nimmamo nniraarNbho| AdasahAve suro joI so lahai NivvANaM / 13. paradavvaro bajjhadi viro muccei vivihakammehiM / eso jiNauvadeso samAsado baMdhamukkhassa // Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokkhapAhuDa 14. sahavvaro savaNo sammAiTThI havei NiyameNa / sammattapariNado uNa khavei duTThaTThakammAI / / 15. jo puNa paradavvaro micchAdiTThI havei so sAhU / micchattapariNado puNa bajjhadi duTThaTThakammehiM / 16. paradavvAdo duggaI savvAdo ha suggaI hoi / iya NAUNa sadavve kuNaha raI virai iyarammi / / 17. prAdasahAvAdaNNaM saccittAcittamissiyaM havadi / taM paradavvaM bhaNiyaM avitatthaM savvadarisohiM / duTThaTThakammarahiyaM praNovamaM NANaviggahaM NiccaM / suddhaM jiNe hiM kahiyaM appANaM havadi saddavvaM // 16. je jhAyaMti sadavvaM paradavvaparammuhA du sucaritA / te jiNavarANa magro aNu laggA lahahiM NivvANaM // 20. jiNavaramaeNa joI jhANe jhAei suddhamappANaM / jeNa lahai NivvANaM Na lahai kiM teNa suraloyaM / / 21. jo jAi joyaNasayaM diyaheNekkeNa levi gurubhAraM / so kiM kosaddhaM pi hu Na sakkae jAu bhuvaNayale // 22. jo koDie Na jippai suhaDo saMgAmaehiM savvehiM / so kiM jippai ikki NareNa saMgAmae suhddo|| 23. saggaM taveNa savvo vi pAvae tahiM vi jhANajoeNa / jo pAvai so pAvai paraloe sAsayaM sokkhaM / / 24. aisohaNajoeNaM suddhaM hemaM havei jaha taha ya / kAlAIladdhIe appA paramappo havadi / / 25. vara vayatavehi saggo mA dukkhaM hou Nirai iyarehiM / chAyAtavaTThiyANaM paDivAlaMtANa gurubheyaM / / 26. jo icchai NissariduM saMsAramahaNNavAu rudAyo / kammidhaNANa DahaNaM so jhAyai appayaM suddhaM / / , savve kasAya motaM gAravamayarAyadosavAmohaM / loyavavahAra - virado appA jhAeha jhANattho / / 28. micchataM aNNANaM pAvaM puNNaM caevi tiviheNa / moNavvaeNa joI joyattho joyae appA / / 26. jaM mayA dissade rUvaM taM Na jANAdi savvahA / ___ jANagaM dissade Neva tamhA jaMpemi keNa hN|| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 citta-samAdhi : jana yoga 30. savvAsavaNiroheNa kamma khavadi saMcidaM / joyattho jANae joI jiNadeveNa bhAsiyaM / 31. jo sutto vavahAre so joI jaggae sakajjammi / jo jaggadi vavahAre so sutto appaNo kajje / 32. iya jANiUNa joI vavahAraM cayai savvahA savvaM / jhAyai paramappANaM jaha bhaNiyaM jiNavariMdehiM / / 33. paMca mahavvayajutto paMcasu samidIsu tIsu guttIsu / rayaNattayasaMjutto jhANajjhayaNaM sayA kuNaha / / 34. rayaNattayamArAhaM jovo pArAhapro muNeyavvo / ArAhaNAvihANaM tassa phalaM kevalaM NANaM / / siddho suddho aAdA savvaNahU savvaloyadarisI y| so jiNavarehiM bhaNiyo jANa tumaM kevalaM NANaM // 36. rayaNatayaM pi joI aArAhai jo hu . jiNavarabhaeNa / so jhAyadi appANaM pariharai paraM Na saMdeho // 37. jaM jANai taM NANaM jaM picchai taM ca daMsaNaM NeyaM / taM cArittaM bhaNiyaM parihAro puNNapAvANaM / 38. taccaruI sammattaM taccaggahaNaM ca havai saNNANaM / cArittaM parihAro parUviyaM jiNavariMdehiM // 36. daMsaNasuddho suddho daMsaNasuddho lahei NivvANaM / daMsaNavihINapuriso Na lahai taM icchiyaM lAhaM / / 40. iya uvaesaM sAraM jaramaraNaharaM khu maNNae jaM tu| taM sammattaM bhaNiyaM samaNANaM sAvayANaM pi|| 41. jIvAjIvavihattI joI jANei jiNavaramaeNaM / taM saNNANaM bhaNiyaM aviyatthaM savvadarasIhiM / jaM jANiUNa joI parihAraM kuNai puNNapAvANaM / taM cArittaM bhaNiyaM aviyappa kammarahiehiM / / 43. jo rayaNattayajutto kuNai tavaM saMjado sasattIe / so pAvai paramapayaM jhAyaMto appayaM suddhaM / / 44. tihi tiNNi dharavi NiccaM tiya rahiro taha tieNa priyriyo| dodosa vippamukko paramappA jhAyae joii|| 45. mayamAyakoha-rahino loheNa vivajjiyo ya jo jIvo / NimmalasahAvajutto so pAvai uttamaM sokkhaM / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 mokkhapAhuDa 46. visayakasAyehi judo ruddo prmppbhaavrhiymnno| so Na lahai siddhisuhaM jiNamuddaparammuho jiivo|| 47. jiNamudaM siddhisuhaM havei NiyameNa jiNavaruddiTheM / siviNe vi Na ruccai puNa jIvA acchaMti bhavagahaNe // 48. paramappaya jhAyaMto joI muccei maladaloheNa / NAdiyadi NavaM kammaM NiThThi jiNavariMdehi // 46. hoUNa diDhacaritto diDhasammatteNa bhaaviymiiyo| jhAyaMto appANaM paramapayaM pAvae joii| 50. caraNaM havai sadhammo dhammo so havai appasamabhAvo / so rAgarosarahino jIvassa aNaNNapariNAmo / 51. jaha phalihamaNi visuddho paradavvajudo havei aNNaM so / taha rAgAdivijutto jIvo havadi hu aNaNNaviho / / 52. devagurummi ya bhatto sAhammiyasaMjadesu aNuratto / sammattamubvahaMto mANarao hodi joI so|| 53. uggataveNaNNANI jaM kamma khavadi bhavahi bahuehiM / taM pANI tihi gutto khavei aMtomuhutteNa // 54. suhajoeNa subhAvaM paradavve kuNai rAgado sAhU / so teNa du aNNANI gANI etto du vivarIyo / 55. pAsavahedU ya tahA bhAvaM mokkhassa kAraNaM havadi / so teNa du aNNANI pAdasahAvA du vivriidu|| 56. jo kammajAdamaino sahAvaNANassa khaMDadUsayaro / so teNa du aNNANI jiNasAsaNadUsago bhnnido|| 57. NANaM carittahINaM daMsaNahINaM tavehiM saMjuttaM / aNNesu bhAvarahiyaM liMgaggahaNeNa kiM sokkhaM // 58. acceyaNaM pi cedA jo maNNai so havei aNNANI / so puNa NANI bhaNiyo jo maNNai ceyaNe cedA // 56. tavarahiyaM jaM NANaM NANavijutto tavo vi akayattho / tamhA NANataveNaM saMjutto lahai NivvANaM / 60. dhavasiddhI titthayaro cauNANajudo kareitavayaraNaM / __NAUNa dhuvaM kujjA tavayaraNaM NANajutto vi // 61. bAhiraliMgeNa judo abhaMtaraliMgarahiyapariyammo / ___so sagacarittabhaTTho mokkhapahaviNAsago sAhU // Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 citta-samAdhi : jena yoga 62. suheNa bhAvidaM NANaM duhe jAde viNassadi / tamhA jahAbalaM joI appA dukkhehi bhAvae / 63. aAhArAsaNaNiddAjayaM ca kAUNa jiNavaramaeNa / jhAyavbo NiyaappA NAUNaM gurupasAeNa / / 64. appA carittavaMto daMsaNaNANeNa saMjudo appA / so jhAyavvo NiccaM NAUNaM gurupasAeNa // 65. dukkhe Najjai appA appA NAUNa bhAvaNA dukkhaM / bhAviyasahAvapuriso visayesu viraccae dukkhaM / / 66. tAma Na Najjai appA visaesu Naro pavaTTae jAma / visae virattacitto joI jANei appANaM / / 67. appA NAUNa NarA keI sabbhovabhAvapabbhaTTA / hiMDaMti cAuraMga visaesu vimohiyA mUDhA / / 68. je puNa visayavirattA appA NAUNa bhAvaNAsahiyA / chaMDaMti cAuraMgaM tavaguNajuttA Na saMdeho / / 66. paramANupamANaM vA paradavve radi havedi mohAdo / so mUDho aNNANI prAdasahAvassa vivarIyo / 70. appA jhAyaMtANaM daMsaNasuddhINa diDhacarittANaM / hodi dhuvaM NivvANaM visaesu virattacittANaM / / 71. jeNa rAgo pare davve saMsArassa hi kAraNaM / teNAvi joiNo NiccaM kujjA appe sabhAvaNaM / / 72. jiMdAe ya pasaMsAe dukkhe ya suhaesu ya / sattUNaM ceva baMdhUNaM cAritta smbhaavdo|| 73. cariyAvariyA vadasamidivajjiyA suddhabhAvapabbhaTTA / keI jaMpaMti NarA Na hu kAlo jhANajoyassa / / 74. sammattaNANarahiyo abhavvajIvo hu mokkhaparimukko / saMsArasuhe surado Na hu kAlo bhaNai jhANassa / / 75. paMcasu mahavvadesu ya paMcasu samidIsu tIsu guttIsu / jo mUDho aNNANI Na hu kAlo bhaNai jhANassa / / 76. bharahe dussamakAle dhammajjhANaM havei sAhussa / taM appasahAvaThide Na hu maNNai so vi aNNANI // 77. ajja vi tirayaNasuddhA appA jhAevi lahahiM iMdattaM / ___ loyaMtiyadevattaM tattha cunA Nivvudi jaMti / / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 mokkhapAhuDa 78. je pAvamohiyamaI liMgaM ghettaNa jiNavariMdANaM / pAvaM kuNaMti pAvA te cattA mokkhamaggammi / / 76. je paMcacelasattA gaMthaggAhI ya jAyaNAsIlA / prAdhAkammammi rayA te cattA mokkhamaggammi / 80. NiggaMthamohamukkA vAvIsaparIsahA jiyakasAyA / pAvAraMbhavimukkA te gahiyA mokkhamaggammi / 81. uddhaddhamajjhaloye keI majjhaM Na ahayamegAgI / iya bhAvaNAe joI pAvaMti hu sAsayaM sokkhaM / 82. devagurUNaM bhattA NivveyaparaMparA vicititA / jhANarayA sucarittA te gahiyA mokkhamaggammi / 83. NicchayaNayassa evaM appA appammi appaNe surado / so hodi hu sucaritto joI so lahai Ni vvANaM / / 84. purisAyAro appA joI varaNANadaMsaNasamaggo / jo jhAyadi so joI pAvaharo havadi NiiMdo / / 85. evaM jiNehi kahiyaM savaNANaM sAvayANa puNa suNasu / saMsAraviNAsayaraM siddhiyaraM kAraNaM paramaM / 86. gahiUNa ya sammattaM suNimmalaM suragirIva NikkaMpaM / taM jhANe jhAijjai sAvaya dukkhakkhayaTThAe / 87. sammattaM jo jhAyai sammAiTThI havei so jIvo / sammattapariNado uNa khavehi duTThaTThakammANi / / 88. kiM bahuNA bhaNieNaM je siddhA NaravarA gae kAle / sijjhihahi je vi bhaviyA taM jANaha sammamAhappaM / / 86. te dhaNNA sukayatthA te sUrA te vi paMDiyA maNuyA / sammatta siddhiyaraM siviNe vi Na mailiyaM jehiM / / 60. hiMsArahie dhamme aTThArahadosavajjie deve / NiggaMthe pavvayaNe saddahaNaM hoi sammatta / / 61. jahajAyarUvarUvaM susaMjayaM savvasaMgaparicatta / liMgaM Na parAvekkhaM jo maNNai tassa sammatta / 62. kucchiyadevaM dhamma kucchiliMgaM ca vaMdae jo du / lajjAbhayagAravado micchAdiTTho have so hu|| 63. saparAvekkhaM liMgaM rAI devaM asaMjayaM vande / maNNai micchAdiTThI Na hu maNNai suddhasammatto / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 citta-samAdhi : jaina yoga 64. sammAiTThI sAvaya dhamma jiNadevadesiyaM kuNadi / vivarIyaM kuvvaMto micchAdiTThI muNeyavvo // 65. micchAdiTThI jo so saMsAre saMsarei suharahiyo / jammajaramaraNapaure dukkhasahassAule jiivo|| 66. samma guNa miccha doso maNeNa paribhAviUNa taM kuNasu / jaM te maNassa ruccai kiM bahuNA palavieNaM tu|| 67. bAhirasaMgavimukko Na vi mukko micchabhAva NiggaMtho / kiM tassa ThANamauNaM Na vi jANadi appasamabhAvaM / / 18. mUlaguNaM chittaNa ya bAhirakammaM karei jo sAha / so lahai siddhisuhaM jiNaliMgavirAhago NiyadaM // 66. kiM kAhidi bahikammaM kiM kAhidi bahuvihaM ca khavaNaM tu| kiM kAhidi AdAvaM AdasahAvassa vivriido|| 100. jadi paDhadi bahu sudANi ya ja di kAhidi bahuvihaM ca cArittaM / taM bAlasudaM caraNaM havei appassa vivarIdaM // 101. veraggaparo sAhU paradavvaparammuho ya jo hodi / saMsArasuhaviratto sagasuddhasuhesu annurtto|| 103. guNagaNavihUsiyaMgo heyopAdeyaNicchido sAhU / jhANajjhayaNe surado so pAvai uttamaM ThANaM / / 103. NaviehiM jaM NavijjaijhAijjai jhAiehi aNavarayaM / thuvvaMtehiM thuNijjai dehatthaM kiM pi taM muNaha // 104. aruhA siddhAyariyA ujjhAyA sAhu paMca parameTThI / te vi hu ciTThahi Ade tamhA prAdA hu me saraNaM / / 105. sammattaM saNNANaM saccAritaM hi sattavaM ceva / cauro ciTThahi Ade tamhA prAdA hu me saraNaM / / 106. evaM jiNapaNNattaM mokkhassa ya pAhuDaM subhattIe / jo paDhai suNai bhAvai so pAvai sAsayaM sokkhaM / / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra prathama-adhikAra 1. vaMditu savvasiddhe dhuvamacalamaNovamaM gaI patte / vocchAmi samayapAhuDamiNamo suya kevalIbhaNiyaM / / 2. jovo carittadaMsaNaNANa TThiu taM hi sasamayaM jANa / puggalakammapadesaTThiyaM ca taM jANa parasamayaM // 3. eyattaNicchayagamo samagro savvattha sundaro loe / baMdhakahA eyatte teNa visaMvAdiNI hoi|| 4. sudaparicidANubhUdA savvassa vi kaambhogbNdhkhaa| __ eyattassuvalaMbho Navari Na sulaho vihattassa / / 5. taM eyattavihattaM dAehaM appaNo savihaveNa / jadi dAejja pamANaM cukkijja chalaM Na ghetavvaM // 6. Navi hodi appamatto Na pamatto jANo du jo bhAvo / ____ evaM bhaNaMti suddhaM NApro jo so u so ceva / / 7. vavahAreNuvadissai NANissa carittadaMsaNaM NANaM / Navi NANaM Na carittaM Na daMsaNaM jANago suddho / 8. jaha Navi sakkamaNajjo aNajjabhAsaM viNA u gAheuM / taha vavahAreNa viNA paramatthuvaesaNamasakkaM / / 9. jo hi sueNahigacchai appANamiNaM tu kevalaM suddhaM / taM suyakevalimisiNo bhaNaMti loyappaIvayarA / / 10. jo suyaNANaM savvaM jANai suyakevali tamAhu jiNA / NANaM appA savvaM jamhA suyakevalI tamhA / / 11. vavahAro'bhUyattho bhUyattho desido du suddhaNayo / bhUyatthamassido khalu sammAiTThI havai jIvo / / 12. suddho suddhAdeso NAyanvo paramabhAvadarisIhiM / vavahAradesidA puNa je du aparame TThidA bhAve / 13. bhUyattheNAbhigadA jIvAjovA ya puNNapAvaM ca / pAsavasaMvaraNijjarabaMdho mokkho ya sammattaM / / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 14. ja passadi appANaM prabaddhapuTThe praNaNNayaM NiyadaM / pravisesamasaMttaM taM suddhaNayaM viyANIhi || 15. jo passadi appANaM prabaddhapuTThe praNaSNamavisesaM / apadesasantamajbhaM passadi jiNasAsaNaM savvaM // 16. daMsaNaNANacaritANi sevidavvANi sAhuNA NiccaM / tANi puNa jANatiNi vi appANaM ceva Nicchayado || 17. jaha NAma ko vipuriso rAyANaM jANiUNa saddahadi / to taM praNucaradi puNo pratthatthI pro payatteNa // 18. evaM hi jIvarAyA NAdavvo taha ya sadavvo / aNucaridavvo ya puNo so ceva du mokkhakAmeNa // 16. kamme Nokammamhi ya grahamidi grahakaM ca kamma NokammaM / jA esA khalu buddhI appaDibuddho havadi tAva || 20. ahamedaM edamahaM ahameda samhi pratthi mama edaM / aNNaM jaM paradavvaM saccittAcittamissaM vA // 21. Asi mama puvvamedaM edassa ahaM pi zrAsi puvvaM hi / hohidi puNo mamedaM edassa ahaM pi hossAmi || 22. eyattu prasaMbhUdaM prAdaviyappaM karedi saMmUDho / bhUdatthaM jANato Na karedi du taM asaMmUDho || 23. aNNANamohidamadI majjhamiNaM bhaNadi puggalaM davvaM / baddhamabaddha ca tahA jIvo bahubhAvasaMjutto // 24. savvaNhuNAdiTTho jIvo uvaprogalakkhaNo NiccaM / kaha so puggaladavvIbhUdo jaM bhaNasi majjhamiNaM // 25. jadi so puggaladavvIbhUdo jovattamAgadaM idaraM / to satto vattuM je majjhamiNaM puggalaM davvaM / / 26. jadi jIvo Na sarIraM titthayarAyariyasaMzudI ceva / savvAvi havadi micchA teNa du yAdA havadi deho || 27. vavahAraNayo bhAsadi jIvo deho ya havadi khalu ikko / du Nicchayassa jIvo deho ya kadAvi ekaTTho // 28. iNamaNNaM jIvAdo dehaM puggalamayaM thuNittu muNI / maNadi hu saMyudo vaMdido mae kevalI bhayavaM // 26. taM Nicchaye Na jujjadi Na sarIraguNA hi hoMti kevaliNo / kevaliguNo thuNadi jo so tacca kevaliM thuNadi // citta-samAdhi : jaina yoga Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra 30. Nayarammi vaNNide jaha Na vi raNNo vaNNaNA kadA hodi / dehaguNe yuvvaMte kevaliguNA thadA hoMti / 31. jo indiye jiNittA NANasahAvAdhi 35. jaha NAma kovi puriso muNadi pradaM / taM khalu jididiyaM te bhAMti je NicchidA sAhU || 32. jo mAhaM tu jiNittA NANasahAvAdhiyaM muNai pradaM / taM jidamohaM sAhu paramaduviyANayAviti // 33. jidamohassadu jaiyA khINo moho havijja sAhussa / taiyA hu khINamoho bhaNNadi so NicchayavidUhiM // 34. savve bhAve jamhA paccakkha / I pareti NAdUNaM / tamhA paccakkhANaM gANaM NiyamA muNeyavvaM // paradavvamiti jANiduM cayadi / taha savve parabhAve NAUNa vimuJcade NANI // 36. Natthi mama ko vi moho bujjhadi uvayoga eva zrahamikko / taM mohaNimmamattaM samayasya viyANayA viMti / 37. Natthi mama dhammaprAdI bujjhadi uvayoga eva zrahamikko / taM dhammaNimmamattaM samayassa viyANayA viti // 38. grahamikko khalu suddho daMsaNaNANamaisro sadAruvI / vi pratthi majbha kiMci vi eNaM paramANu mittaMpi // 36. appANamayANaMtA mUr3hA du parappavAdiNo keI / jIvaM prabhavasANaM kammaM ca tahA parUviti // 40. avare ajbhavasANesu tivvamaMdANubhAgagaM jIvaM / maNNaMti tahA avare NokammaM cAvi jIvo tti // 41. kammassudayaM jIvaM avare kammANubhAyamicchati / tivvattaNamaMdattaNaguNeha jo so havadi jIvo // 42. jIvo kammaM uhayaM doNi vi khalu kei jIvamicchati / avare saMjogeNa du kammANaM jIvamicchati // 43. evaMvihA bahuvihA paramappANaM vadaMti dummehA | paramaTTavAI NicchayavAihiM NiddiTThA // savve bhAvA puggaladavvapariNAmaNippaNNA / kevalijiNehi bhaNiyA kaha te jIvo ti vuccati // 45. aTThavihaM piya kammaM savvaM puggalamayaM jiNAviti / jassa phalaM taM vaccai dukkhaM ti vipaccamANassa || Na 44. ee 161 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48. 192 46. vavahArassa darIsaNamuvaeso vaNNido jiNavarehiM / jIvA ede savve ajjhavasANAdapro bhAvA || 47. rAyA hu Niggado tti ya eso balasamudayassa Adeso | vavahAreNa du uccadi tattheko Niggado rAyA // yavavahAro ajbhavasANAdipraNNabhAvANaM / jIvo tti kado sutte tattheko Nicchido jIvo // 46. arasamarUvamagaMdha avvattaM emeva citta-samAdhi : jaina yoga cedaNAguNamasaM / liMgaggahaNaM jIvamaNi ThANaM || jANa 50. 52. jIvassa Natthi vaNNo Na vi gaMdho Na vi raso Na vi ya phAso / Na vi rUvaM Na sarIraM Na vi saMThANaM Na saMhaNaNaM // 51. jIvassa Natthi rAgo Na vi doso Neva vijjade moho / No paccayA Na kammaM NokammaM cAvi se Natthi / / jIvassa Natthi vaggo Na vaggaNA Neva phaDDhayA keI / No ajjhappaTThANA Neva ya aNubhAyaThANANi // 53. jIvassa Natthi keI joyadvANA Na baMdhaThANA vA / Neva ya udaTThANA Na maggaNaTThANayA keI // 54. No ThidibaMdhadvANA jIvassa Na saMkilesaThANA vA / Neva visohiTThANA po saMjamala dviThANA vA || 55. Neva ya jIvadvANA Na guNaTThANA ya pratthi jIvassa / jeNa du ede savve puggaladavvassa pariNAmA || 56. vavahAreNa du ede jIvassa havaMti vaNNamAdIyA / guNAta bhAvA Na du keI NicchayaNayassa || 57. eehi ya sambandho jaheva khIrodayaM muNedavvo / Naya huMti tassa tANi du uvaprogaguNAdhigo jamhA || 58. paMthe mussaMtaM parisadUNa logA bhaNati vavahArI / mussadi eso paMtho Na ya paMtho mussade koI // 56. taha jIve kammANaM NokammANaM ca passiduM jIvassa esa vaNNo jiNehi vavahArado vaNNaM / 60. gaMdharasaphAsarUvA ho utto // saMThANa mAiyA je ya / NicchayadaNhU vavadisaMti // saMsAratthANa hoMti vaNNAdI / Natthi hu ya vaNNAda keI // savve vavahArassa 61. tattha bhave jIvANaM saMsAramukkA Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra 62. jIvo ceva hi ede savve bhAvA tti maNNase jadi hi / jIvassAjIvassa ya Natthi viseso du de koI // 63. graha saMsAratthANaM jIvANaM tujjha hoMti vaNNAdI / tamhA saMsAratthA jIvA rUvittamAvaNNA // 64. evaM puggaladavvaM jIvo tahalakkhaNeNa mUDhamadi / NivvANamuvagado vi ya jIvattaM puggalo patto // paMca indiyA jIvA / NAmakammassa // karaNabhUdAhiM / bhaNNade jIvo || 65. ekkaM ca doNi tiSNi ya cattAriya vAdarapajjattidarA paDI 66. edAhi ya NivvattA jIvadvANAu paDIhi puggalamaihiM tAhi kaha 67. pajjattApajjattA je suhumA bAdarA ya je ceva / jIvasaNNA sutte vavahArado uttA // dehassa 68. mohaNakammassudayA du vaNNiyA je ime guNaTThANA / te kaha havaMti jIvA je NiccamacedaNA uttA // 163 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAraMbhika vandanAdi 1. zrI AdinAthAya namo'stu tasmai yenopadiSTA haThayogavidyA | vibhrAjate pronnatarAjayogamA roDhumicchoradhirohiNIva || zrIgurunAthaM svAtmArAmeNa yoginA / vidyopadizyate // rAjayogAya 2. praNamya kevalaM bhrAMtyA pradIpikAM 4. haThavidyAM svAtmArAmo'thavA 5. zrIprAdinAtha 3. haThayogapradIpikA prathama upadeza cauraMgImInagorakSa 7. kAnerI kapAlI 8. allAmaH 6. ityAdayo khaMDayitvA bahumatadhvAM dhatte svAtmArAmaH hi 6. maMthAno bhairavo yogI siddhirbuddhazca kaMthaDiH / koraMTakaH surAnaMda: siddhipAdazca carpaTiH // nityanAtho niraMjanaH / kAkacaMDIzravarAhvayaH / colI ca TiTiNiH / kApAlikastathA // prabhudevazca ghoDA bhAnuko nAradevazca khaMDa: mahAsiddhA matsyeMdra gorakSAdyA vijAnate / yogI jAnIte matprasAdataH // matsyeMdra pUjyapAdazca biMdunAthazca 10. prazeSatApataptAnAM virUpAkSa rAjayogamajAnatAm / kRpAkaraH // kAladaMDa brahmAMDe azeSayogayuktAnAmAdhAra 11. haThavidyA paraM gopyA bhavedvIryavatI guptA zAbarAnaMdabhairavAH / vilezayAH // haThayogaprabhAvataH / vicaraMti te // samAzrayamaTho kamaTho haThaH / haThaH / / yoginA siddhimicchatA / nirvIryA tu prakAzitA / / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haThayogapradIpikA yogyadeza evaM kuTI nirmANa 12. surAjye dhArmike deze subhikSe nirupadrave / dhanuH pramANaparyaMtaM zilAgnijalavajite / ekAMte __maThikAmadhye sthAtavyaM haThayoginA / / 13. alpadvAramaraMdhragarta vivara nAtyuccanIcAyataM / / / samyaggomayasAMdra liptamamalaM niHzeSajaMtUjjhitam / / bAhya maMDapavetakaparuciraM __prAkArasaveSTitaM / proktaMyogamaThasyalakSaNamidaM siddhairhaThAbhyAsibhiH // 14. evaMvidhe maThe sthitvA sarvaciMtAvivajitaH / gurUpadiSTamArgeNa yogameva samabhyaset // 15. atyAhAraH prayAsazca prajalpo niyamagrahaH // janasaGgazca laulyaM ca SaDbhiryogo vinazyati // 16. utsAhAtsAhasAddhairyAttatvajJAnAcca nizcayAt / janasaMgaparityAgAtSabhiryogaH prasiddhayati // yama-niyama varNana 17. ahiMsA satyamasteyaM brahmacarya kSamA tiH / dayArjavaM mitAhAraH zaucaM caiva yamA daza // 18. tapaH santoSa AstikyaM dAnamIzvarapUjanam / siddhAntavAkyazravaNaM harImatI ca tapo hutam / niyamA daza saMproktA yogazAstra vizAradaiH / / 16. haThasya prathamAGgatvAdAsanaM pUrvamucyate / kuryAttadAsanaM sthairyamArogyaM cAMgalAghavam / / prAsanAdi kathana 20. vasiSThAdyaizca munibhirmatsyendrAdyaizca yogibhiH / maGgokRtAnyAsanAni kathyante kAnicinmayA // svastika prAsana 21. jAnUrvoraMtare samyakkRtvA pAdatale ubhe / ___RjukAyaH samAsInaH svastikaM tatpracakSate // gomukha mAsana 22. savye dakSiNagulpha tu pRSThapArzva niyojayet / dakSiNe'pi tathA savyaM gomukhaM gomukhAkRti H // Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jana yoga vIrAsana 23. eka pAdaM tathaikasminvinyaseduruNi sthitam / itarasmistathA coru vIrAsanamitIritam // kUrmAsana 24. gudaM niruddhaya gulphAbhyAM vyutkrameNa samAhitaH / ___ kUrmAsanaM bhavedetaditi yogavido viduH // kukkuTAsana 25. padmAsanaM tu saMsthApya jAnoraMtare karau / nivezya bhUmau saMsthApya vyomasthaM kukkuTAsanam // uttAna kUrmAsana 26. kukkuTAsanabaMdhastho dobhyAM saMbadhya kandharAm / ___ bhavetkarmavaduttAna etaduttAnakUrmakam // dhanurAsana 27. pAdAMguSThau tu pANibhyAM gRhItvA zravaNAvadhi / dhanurAkarSaNaM kuryAddhanurAsanamucyate // matsyendrAsana 28. vAmorumUlArpitadakSapAda jAno bahirveSTitavAmapAdam / pragRhya tiSThetparivartitAGgaH zrImatsyanAthoditamAsanaM syAt // 26. matsyeMdrapIThaM jaTharapradIpti pracaMDarugmaMDalakhaMDanAstram / ___ abhyAsataH kuMDalinIprabodhaM caMdrasthiratvaM ca dadAti puMsAm / / pazcimatAna prAsana 30. prasArya pAdau bhuvi daMDarUpau dobhyAM padAgradvitayaM gRhItvA / jAnUparinyastalalATadezo vasedidaM pazcimatAnamAhuH / / 31. iti pazcimatAnamAsanAyaM pavanaM pazcimavAhinaM karoti / udayaM jaTharAnalasya kuryAdudare kAryamarogatAM ca puMsAm / mAyUrAsana 32. dharAmavaSTabhya karadvayena tatkUparasthApitanAbhipArzva: / uccAsano daMDavadutthitaH syAnmAyUrametatpravadaMti pITham // 33. harati sakalarogAnAzu gulmodarAdI nabhibhavati ca doSAnAsanaM zrImayUram / bahu kadazanabhuktaM bhasma kuyadizeSaM janayati jaTharAgni jArayetkAlakUTam // Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haThayogapradIpikA zavAsana 34. uttAnaM zavAsanaM 35. caturazItyAsanAni tebhyazcatuSka mAdAya zavavadbhUmau zrAMtiharaM sarvazreSTha cAra zrAsana 36. siddhaM padmaM tathA sihaM zreSThaM tatrApi ca sukhe mukhyaM sarvAsaneSvekaM 41. caturazItipITheSu dvAsaptatisahasrANAM 42. AtmadhyAyI siddhAsana 37. yonisthAnaka maMtrimUlaghaTitaM kRtvA dRDhaM pAdamathaikameva hRdaye kRtvA hanuM sthANuH saMyamitendriyo'caladRzA pazyed tanmokSakapATa-bhedajanakaM siddhAsanaM vinyasya savyaM gulphaM gulphAMtaraM ca nikSipya siddhAsanamidaM 36. etatsiddhAsanaM muktAsanaM 38. meAdupari 40. yameSviva 43. kimanyairbahubhiH 44. utpadyate zivena prAhuranye vadantye ke prANAnile sAvadhAne zayanaM tacchavAsanam / cittavizrAMtikArakam / / kathitAni ca / bravImyaham // sArabhUtaM mitAhArI sadA siddhAsanAbhyAsAdyogI bhadraM ceti tiSThetsiddhAsane mitAhAramahaMsAM tathaikasminneva dRDhe siddhe baMdhatrayamanAyAsAt siddhameva nADInAM 45. nAsanaM siddhasadRzaM na na khecarIsamA mudrA vajrAsanaM prAhurguptAsanaM niyameSviva / siddhAH siddhAsanaM viduH // nirAyAsAtsvayamevonmanI catuSTayam / sadA // vinyasenmendre susthiram / dhruvoraMtaraM procyate // pIThaiH siddhe siddhAsane sati / baddhe kevala kuMbhake // siddhAsane thopari / bhavet / / viduH / pare // yAvaddvAdazavatsaram / niSpattimApnuyAt // sadAbhyaset / malazodhanam / / kalA / sati svayamevopajAyate // kuMbha: kevalopamaH / na nAdasadRzo layaH // 167 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 citta-samAdhi : jaina yoga padmAsana 46. vAmorUpari dakSiNaM ca caraNaM saMsthApya vAmaM tathA / dakSorUpari pazcimena vidhinA dhRtvA karAbhyAM dRDham // aMguSThau hRdaye nidhAya cibukaM nAsAgramAlokaye detadvayAdhivinAzakAri yaminAM padmAsanaM procyate // 47. uttAno caraNau kRtvA UrusaMsthau prayatnataH / Urumadhye tathottAnau pANI kRtvA tato dRzau / 48. nAsAgre vinyasedrAjadaMtamUle tu jihvayA / uttaMbhya cibukaM vakSasyutthApya pavanaM zanaiH / 46. idaM padmAsanaM proktaM sarvavyAdhivinAzanam / durlabhaM yena kenApi dhImatA labhyate bhuvi / 50. kRtvA saMpuTitau karau dRDhataraM baddhvA tu padmAsanaM gADhaM vakSasi sannidhAya cibukaM dhyAyaMzca taccetasi / vAramvAramapAnamUrdhvamanilaM protsArayanpUritaM nyaMcanprANamupaiti bodhamatulaM zakti-prabhAvAnnaraH // 51. padmAsane sthito yogI nADIdvAreNa pUritam / mArutaM dhArayedyastu sa mukto nAtra saMzayaH // siMhAsana 52. gulphau ca vaSaNasyAdhaH sIvanyAH pArzvayoH kSipet / dakSiNe savyagulpha tu dakSagulpha tu savyake / / 53. hastau tu jAnvoH saMsthApya svAMgulI: saMprasArya ca / vyAttavakro nirIkSeta nAsAgraM susamAhitaH / / 54. siMhAsanaM bhavedetatpUjitaM yogipuGgavaiH / bandhatritayasaMdhAnaM kurute cAsanottamam // bhadrAsana 55. gulphau ca vRSaNasyAdha: sIvanyAH pArzvayoH kSipet / savyagulpha tathA savye dakSagulpha tu dakSiNe // 56. pArzvapAdau ca pANibhyAM dRDhaM baddhvA sunizcalam / bhadrAsanaM bhavedetatsarvavyAdhi vinAzanam // 57. gorakSAsanamityAhuridaM vai siddhayoginaH / evamAsanabaMdheSu ___ yogIMdro vigatazramaH / / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haThayogapradIpikA 58. abhyasennADikAzuddhi mudrAdipavanakriyAm / AsanaM kuMbhaka citraM mudrAkhyaM karaNaM tathA / / 56. atha nAdAnusaMdhAna- mabhyAsAnukramo haThe / brahmacArI mitAhArI tyAgI yogaparAyaNaH / / abdAdUvaM bhavetsiddho nAtrakAryA vicAraNA / 60. susnigdhamadharAhArazcaturthAMza vivajitaH / bhujyate zivasaMprItyai mitAhAraH sa ucyate // 61. kaTvamlatIkSNa- lavaNoSNa- harIta- zAkasauvIratailatila sarSapamadyamatsyAn / prAjAdimAMsadadhitakrakulattha kolapiNyAkahiMgu lshunaadympthymaahu|| 62. bhojanama hitaM vidyAtpunarasyoSNIkRtaM rUkSam / atilavaNamamlayuktaM kadazanazAkotkaTaM vaya'm / / 63. vahnistrIpathisevAnAmAdau varjanamAcaret // yogiyoM ko pathyAhAra 64. godhUmazAliyavaSASTika zobhanAnnaMkSIrAjyakhaNDanavanIta sitAmadhani / zaMThI- paTolaka- phalAdika- paMcazAkamudgAdi divyamudakaM ca yamIMdrapathyam / 65. puSTaM sumadhuraM snigdhaM gavyaM dhAtuprapoSaNam / manobhilaSitaM yogyaM yogI bhojanamAcaret // 66. yuvA vRddho'ti vRddho vA vyAdhito durbalo'pi vA / abhyAsAtsiddhimApnoti sarvayogeSvataMdritaH / / 67. kriyA yuktasya siddhiH syAdakriyasya kathaM bhavet / na zAstrapAThamAtreNa yogasiddhiH prajAyate // 68. na deSadhAraNaM siddheH kAraNaM na ca tatkathA / kriyaiva kAraNaM siddheH satyametanna saMzayaH / / 66. pIThAni kumbhakAzcitrA divyAni karaNAni ca / sarvANyapi haThAbhyAse rAjayogaphalAvadhi / / dvitIya upadeza prANAyAma 1. athAsane dRr3he yogI vazI hitamitAzanaH / gurUpadiSTamArgeNa prANAyAmAnsamabhyaset // Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 citta-samAdhi : jaina yoga 2. cale vAte calaM cittaM nizcale nizcalaM bhavet / ___yogI sthANutvamApnoti tato vAyuM nirodhayet / / 3. yAvadvAyuH sthito dehe tAvajjIvanamucyate / ___ maraNaM tasya niSkrAMtistato vAyuM nirodhayet / / malazodhana kI mahattA 4. malAkulAsu nADISa mAruto naiva madhyagaH / ___kathaM syAdunmanIbhAvaH kArya siddhiH kathaM bhavet // 5. zuddhimeti yadA sarvaM nADIcakra malAkulam / tadaiva jAyate yogI prANasaMgrahaNe kSamaH / / 6. prANAyAmaM tataH kuryAnnityaM sAttvikayA dhiyA / yathA suSumnAnADIsthA malA: zuddhi prayAMti ca // 7. baddhapadmAsano yogI prANaM caMdreNa pUrayet / dhArayitvA yathAzaktiH bhUyaH sUryeNa recayet / / 8. prANaM sUryeNa cAkRSya pUrayedudaraM zanaiH / vidhivatstaMbhakaM kRtvA punazcaMdraNa recayet / hai. yena tyajettena pItvA dhArayedatirodhataH / recayecca tato'nyena zanaireva na vegataH / / prANAyAma kA avAntara phala 10. prANaM cediDayA pibenniyamitaM bhUyo'nyayA recayet pItvA piMgalayA samIraNamatho baddhvA tyajedvAmayA / sUryAcaMdramasoranena vidhinAbhyAsaM sadA tanvatAM, zuddhA nADigaNA bhavaMti yaminAM maastryaaduurdhvtH|| 11. prAtamadhyaMdine sAyamardharAtre ca kuMbhakAn / zanairazItiparyaMtaM caturvAraM samabhyaset / 12. kanIyasi bhavetsvedaH kaMpo bhavati madhyame / uttame sthAnamApnoti tato vAyuM nibandhayet / / 13. jalena zramajAtena gAtramardanamAcaret / dRr3hatA laghutA caiva tena gAtrasya jAyate // 14. abhyAsakAle prathame zastaM kSIrAjyabhojanam / tato'bhyAse dRr3hIbhUte na tAdRG niyamagrahaH / / 15. yathA siMho gajo vyAghro bhavedvazyaH zanaiH zanaiH / tathaiva sevito vAyuranyathA haMti sAdhakam / / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haThayogapradIpikA 201 yuktAyukta prANAyAma phala 16. prANAyAmAdiyuktena sarvarogakSayo bhavet / AyuktAbhyAsayogena sarvarogasamudbhavaH // 17. hikkA zvAsazca kAsazca ziraH karNAkSivedanAH / bhavaMti vividhA rogAH pavanasya prakopataH / / 18. yuktaM yuktaM tyajedvAyu yuktaM yuktaM ca pUrayet / yuktaM yuktaM ca vadhnIyAdevaM siddhimavApnuyAt / / 16. yadA tu nADIzuddhiH syAttathA cihnAni bAhyataH / kAyasya kRzatA kAMtistadA jAyeta nizcitam / / 20. yatheSTadhAraNaM vAyoranalasya pradIpanam / nAdAbhivyaktirArogyaM jAyate nADizodhanAt / / 21. medaH zleSmAdhikaH pUrvaM SaTkarmANi samAcareta / anyastu nAcarettAni doSANAM samabhAvataH / / 22. dhautirba stistathA netistrATakaM naulikaM tathA / kapAlabhAtizcaitAni SaT karmANi pracakSate // 23. karmaSaTakamidaM gopyaM ghaTazodhanakArakam / vicitraguNasaMdhAyi pUjyate / yogipuMgavaiH / / dhauti-karma 24. caturaMgulavistAraM hastapaMcadazAyatam / gurUpadiSTamArgeNa siktaM vastraM zanairgraset // punaH pratyAhareccaitaduditaM dhauti karma tat // 25. kAsazvAsaplIhakuSThaM kapharogAzca viMzatiH / dhautikarmaprabhAvena pratyAMtyeva na saMzayaH // basti karma 26. nAbhidaghnajale pAyau tyastanAlotkaTAsanaH / AdhArAkuJcanaM kuryAtkSAlanaM vastikarma tat / / 27. gulmaplIhodaraM cApi vAtapittakaphodbhavAH / bastikarmaprabhAvena kSIyate sakalAmayAH // 28. dhAtvidriyAMtaHkaraNaprasAdaM dadyAcca kAMti dahanapradIptim / azeSadoSopacayaM nihanyAdabhyasyamAnaM jalavastikarma // Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 citta-samAdhi : jaina yoga neti karma 26. sUtraM vitasti susnigdhaM nAsAnAle pravezayet / mukhAnnirgamayeccaiSA netiH siddhainigadyate // 30. kapAlazodhinI caiva divyadRSTipradAyinI / jajAtarogaughaM netirAzu lihaMti ca // trATaka karma 31. nirIkSennizcaladazA sUkSmalakSya samAhitaH / azrusaMpAtaparyantamAcAryaistrATakaM smRtam / / 32. mocanaM netrarogANAM taMdrAdInAM kapATakam / __ yatnatastrATakaM gopyaM yathA hATakapeTam // nauli karma 33. amaMdAvartavegeNa savyApasavyataH / natAMso bhrAmayedeSA nauli: siddhaiH pracakSyate / 34. maMdAgnisaMdIpanapAcanAdisaMdhApikAnaMdakarI sadaiva / azeSadoSAmayazoSaNI ca haThakriyA mauliriyaM ca nauliH // kapAlabhAti karma 35. bhastrAvallohakArasya recapUrau sasaMbhramau / kapAlabhAtivikhyAtA kphdossvishossnnii|| 36. SaTkarmatrirgatasthaulyakapha- doSa- malAdikaH / prANAyAmaM tataH kuryAdanAyAsena siddhayati / / 37. prANAyAmaireva sarve prazuSyaMti malA iti / AcAryANAM tu keSAMcidanyatkarma na saMmatam // gajakaraNI 38. udaragatapadArthamudvamaMti pavanamapAnamudIrya kaMThanAle / kramaparicaya vazyanADivakrA gajakaraNIti nigadyate haThajJaiH // 36. brahmAdayo'pi tridazAH pavanAbhyAsatatparAH / abhUvannataka bhayAttasmAtpavanamabhyaset // 40. yAvadbaddho maruddehe yAvaccittaM nirAkulam / ___yAvaddaSTibhraMvormadhye tAvatkAlabhayaM kutaH // suSumnA meM sukhapUrvaka vAyu praveza 41. vidhivatprANasaMyAmairnADIcake vizodhite / suSumnAvadanaM bhittvA sukhA dvizati mArutaH / / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haThayogapradIpikA 203 42. mArute madhyasaMcAre manaH sthairya prajAyate / yo manaH susthirIbhAvaH saivAvasthA manonmanI // 43. tatsiddhaye vidhAnajJAzcitrAnkurvanti kuMbhakAn / vicitra- kuMbhakAbhyAsAdvicitrAM siddhimApnuyAt // kuMbhaka ke bheda 44. sUryabhedanamujjAyI sItkArI zItalI tathA / bhastrikA bhrAmarI mUrchA plAvinItyaSTakumbhakAH / / 45. pUrakAMte tu kartavyo baMdho jAlaMdharAmidhaH / kuMbhakAMte recakAdau kartavyastUDDiyAnakaH // 46. adhastAtkuMcanenAzu kaMThasaMkocane kRte / madhye pazcimatAnena syAtprANo brahmanADigaH / 47. apAnamUrdhvamutthApya prANaM kaMThAdadho nayet / yogI jarAvimuktaH sanSoDazAbdavayo bhavet // sUryabhedana kumbhaka 48. Asane sukhade yogI baddhvA caivAsanaM tataH / dakSanADyA samAkRSya bahiHsthaM pavanaM zanaiH // 46. prAkezAdAnakhAnAcca nirodhAvadhi kuMbhayet / tataH zanaiH savyanADyA recayetpavanaM zanaiH / / 50. kapAlazodhanaM vAtadoSaghnaM kRmidoSahRt / punaridaM kAryaM sUryabhedamuttamam / / ujjAyI kumbhaka 51. mukhaM saMyamya nADIbhyAmAkRSya pavanaM zanaiH / yathA lagati kaMThAttu hRdayAvadhi sasvanam // 52. pUrvavatkaM bhayetprANaM recayediDayA tataH / zleSma- doSaharaM kaMThe dehAnalavivardhanam // 52. nADIjalodarAdhAtugatadoSa vinAzanam / gacchatA tiSThatA kAryamujjAyyAkhyaM tu kuMbhakam // sItkArI kumbhaka 54. sItkAM kuryAttathA vakre ghrANenaiva vija bhikAm / __ evamabhyAsayogena kAmadevo dvitIyakaH // 55. yoginIcakrasAmAnya saSTisaMhArakArakaH / na kSudhA na tRSA nidrA naivAlasyaM prajAyate // punaH Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 citta-samAdhi : jaina yoga 56. bhavetsattvaM ca dehasya sarvopadravajitaH / anena vidhinA satyaM yogIMdro bhUmimaNDale // zItalI kumbhaka 57. jihvayA vAyumAkRSya pUrvavatkuMbhasAdhanam / zanakairghANaraMdhrAbhyAM recayetpavanaM sudhIH / / 58. gulmaplIhAdikAnogAvaraM pittaM kSudhAM taSAm / viSANi zItalI nAma kuMbhikeyaM nihaMti hi / / bhastrikA kumbhaka 56. Urvorupari saMsthApya zume pAdatale ubhe / padmAsanaM bhavedetatsarvapApapraNAzanam / / 60. samyakpadmAsanaM baddhvA samagrIvodaraM sudhIH / mukhaM saMyamya yatnena prANaM ghrANena recayet // 61. yathA lagati hatkaMThe kapAlAvadhi sasvanam / vegena pUrayeccApi hRtpadmAvadhi mArutam / / 62. punavirecayettadratpUrayecca punaH punaH / yathaiva lohakAreNa bhastrA vegena cAlyate // 63. tathaiva svazarIrasthaM cAlayetpavanaM dhiyA / yadA zramo bhaveddehe tadA sUryeNa pUrayet / / 64. yathodaraM bhavetpUrNamanilena tathA lagha / dhArayennAsikAM madhyAtarjanIbhyAM vinA dRr3ham // 65. vidhivatkumbhakaM kRtvA recayediDayAnilam / / vAtapittazleSmaharaM zarIrAgnivivardhanam / / 66. kuMDalIbodhaka kSipraM pavanaM sukhadaM hitam / brahmanADImukhe saMsthakaphAdyargalanAzanam / / 67. samyaggAtrasamudbhUtaM granthitrayavibhedakam / vizeSaNaiva kartavyaM bhastrAkhyaM kumbhakaM tvidam // bhrAmarI kuMbhaka 68. vegAdghoSaM pUrakaM bhRGganAdaM recakaM maMdamaMdam / ___ yogIMdrANAmevasabhyAsayogAccitte jAtA kAcidAnaMdalIlA // mUrchA kuMbhaka 66. pUrakAMte gADhataraM vaddhvA jAlaMdharaM zanaiH / recayenmUrcchanAkhyeyaM manomUrchA sukhprdaa|| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haThayogapradIpikA 205 plAvanI kuMbhaka 70. antaH pravartitodAra- mArutApUritodaraH / payasyagAdhe'pi sukhAtplavate padmapattavat / / prANAyAma ke bheda 71. prANAyAmastridhA prokto recapUrakakumbhakaiH / sahitaH kevalazceti kumbhako dvividho mataH // 72. yAvatkevalasiddhiH syAtsahitaM tAvadabhyaset / recakaM pUrakaM muktvA sukhaM yadvAyudhAraNam / / 73. prANAyAmo'yamityuktaH saH vai kevalakumbhakaH / kumbhake kevale siddhe recapUrakajite / / 74. na tasya durla kiMcitriSu lokeSu vidyate / zaktaH kevalakumbhena yatheSTaM vAyudhAraNAt / / 75. rAjayogapadaM cApi labhate nAtra saMzayaH / kuMbhakAtkuMDalIbodhaH kuMDalIbodhato bhavet / / 76. anargalA suSumnA ca haThasiddhazca jAyate / haThaM vinA rAjayogaM rAjayogaM binA haThaH / / na sidhyati tato yugmamAniSpatteH samabhyaset / / 77. kuMbhakaprANarodhAMte kuryAccittaM nirAzrayam / evamabhyAsayogena rAjayogapadaM vrajet / / 78. vapuH kRzatvaM vadane prasannatA, nAdasphuTatvaM nayane sunirmale / arogatA biMdujayA'gnidopanaM, nADovizuddhirhaThayogalakSaNam / / / tRtIya upadeza kuMDalI bodha 1. sazailavanadhAtrINAM yathAdhAro'hinAyakaH / sarveSAM yogataMtrANAM tathAdhAro hi kuMDalo // 2. suptA guruprasAdena yadA jAgati kuNDalI / tadA sarvANi padmAni bhiyaMte granthayo'pi ca // suSumnA ke paryAya 3. prANasya zanyapadavI tathA rAjapathAyate / tadA cittaM nirAlaMbaM tadA kAlasya vaMcanam // Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 citta-samAdhi : jaina yoga 4. suSumnA zUnyapadavI brahmaradhaM mahApathaH / zmazAna zAMbhavI madhyamArgazcetyekavAcakAH / / 5. tasmAtsarvaprayatnena prabodhayitumIzrIm / brahmadvAramukhe suptAM mudrAbhyAsaM samAcaret / / 6. mahAmudrA mahAbaMdho mahAvedhazca khecarI / uDyAnaM mUlabaMdhazca baMdho jAlaM dharAbhidhaH // 7. karaNI viparItAkhyA vADholo zakticAlanam / idaM hi mudrAdazakaM jarAmaraNanAzanam // 8. AdinAthoditaM divyamaSTaizvaryapradAyakam / vallabhaM sarvasiddhAnAM durlabhaM marutAmapi // 6. gopanIyaM prayatnena yathA ratnakaraMDakam / kasyacinnaiva vaktavyaM kulastrIsurataM yathA // mahAmudrA 10. pAdamUlena vAmena yoni saMpIDya dakSiNam / prasAritaM padaM kRtvA dharAbhyAM dhArayedraDham / / 11. kaMThe baMdhaM samAropya dhArayedvAyumUlataH / ___ yathA daMDahataH so daMDAkAraH prajAyate / / 12. RjvIbhUtA tathA zaktiH kuNDalI sahasA bhavet / tadA sA maraNAvasthA jAyate dvipuTAzrayA / / 13. tataH zanaiH zanaireva recayennaiva vegataH / mahAmudrAM ca tenaiva vandati vibudhottamAH / / 14. iyaM khalu mahAmudrA mahAsiddhaiH pradarzitA / mahAklezAdayo doSAH kSIyaMte maraNAdayaH / __ mahAmudrAM ca tenaiva vadaMti vibudhotamAH // 15. candrAMge tu samabhyasya sUryAMge punarabhyaset / yAvattullA bhavetsaMkhyA tato mudrAM visarjayet / / 16. na hi pathyamapathyaM vA rasAH sarve'pi nIrasAH / api bhaktaM viSaM ghoraM pIyUSamapi jIryati // 17. kSayakuSThagudAvarta- gulmAjIrNa- purogamAH / tasya doSAH kSayaM yAMti mahA mudrAM tu yo'bhyaset // 18. kathiteyaM mahAmudrA mahAsiddhikarA nRNAm / gopAnIyA prayatnena na deyA yasya kasyacit // Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haThayogapradIpikA mahAbandha 16. pASNi vAmasya pAdasya vAmorupari saMsthApya 20. pUrayitvA niSpIDya tato vAyuM vAyumAkuMcya yathAzakti savyAMge tu samabhyasya dakSAMge 21. dhArayitvA 22. matamatra tu 23. ayaM ayaM khalu 24. kAlapAzamahAbaMdhavimocana triveNI saGgama 25. rUpalAvaNyasaMpannA mahAmudrAmahAbandho rAjadaMtastha jihvAyA tu sarvanADInAmUrdhvaM mahAbaMdha mahAvedha yogI 26. mahAbaMdhasthito vAyUnAM gatimAvRtya 27. samahastayugo vahnivRddhikaraM 31. aSTadhA keSAMcitkaMThabaMdha bandhaH zasto yathA puNyasaMbhArasaMghAi samyakzikSAvatAmevaM khecarI mudrA 32. kapAlakuhare bhravoraMtargatA yonisthAne niyojayet / dakSiNaM caraNaM tathA // hRdaye cabukaM dRr3ham / manomadhye niyojayet // recayedanilaM dhatte kedAraM mahAguhya caiva kriyate caiva bhUmau dvayamatikramya vAyuH sphurati vAyuM 28. somasUryAgnisaMbaMdho mRtAvasthA samutpannA tato 26. mahAbegho'yamabhyAsAnmahAsiddhivalIpalitavepaghnaH 30. etattrayaM strI puruSaM niSphalau kRtvA nibhRtaM sphicau jAyate jihvA dRSTirmudrA sevyate gatinirodhakaH / mahAsiddhipradAyakaH / vicakSaNaH / prApayenmanaH // zanaiH / punarabhyaset // vivarjayet / bhavediti // pUrakamekadhIH / kaMThamudrayA // satADayecchanaiH // madhyagaH // praviSTA bhavati vinA / vedhavarjito // cAmRtAya vai / virecayet // jarAmRtyuvinAzanam / NimAdiguNapradam || dine / sadA || prathama sAdhanama // yAme yAme dine pApaughabhiduraM svalpaM pradAyakaH / sAdhakottamaiH // viparItagA / khecarI // 207 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 citta-samAdhi : jaina yoga 33. chedanacAlanadohaiH kalAM krameNa vardhayettAvata / sA yAvadbhUmadhyaM spRzati tadA khecarI siddhiH / 34. snuhIpatra nibhaM zastraM sutIkSNaM snigdhanirmalam // samAdAya tatastena romamAtraM samucchinet // 35. tataH saiMdhavapathyAbhyAM cUrNitAbhyAM pragharSayet / punaH saptadine prApte romamAtraM samucchinet // 36. evaM krameNa SaNmAsaM nityaM yuktaH samAcaret / SaNmAsAdrasanAmUlazilAbaMdhaH praNazyati / / 37. kalAM parAGa mukhIM kRtvA tripathe pariyojayet / sA bhavetkhecarI mudrA vyomacakraM taducyate / 38. rasanAmUrdhvagAM kRtvA kSaNArdhamapi tiSThati / viSaivimucyate yogo vyAdhimRtyujarAdibhiH / / 36. na rogo maraNaM taMdrA na nidrA na kSudhA tRSA / na ca mUrchA bhavettasya yo mudrAM vetti khecarIm / / 40. pIDyate na sa rogeNa lipyate na ca karmaNA / bAdhyate na sa kAlena yo mudrAM vetti khecarIm / 41. cittaM carati khe yasmAjjihvA carati khe gatA / tenaiSA khecarI nAma mudrA siddhairnirUpitA // 42. khecaryAM mudritaM yena vivaraM laMbikova'taH / na tasya kSarate biMdu: kAminyAH zleSitasya ca / / 43. calito'pi yadA binduH saMprApto yonimaMDalam / brajatyUcaM hRtaH zaktyA nibaddho yonimudrayA // 44. UrdhvajihvaH sthiro bhUtvA somapAnaM karoti yaH / mAsAna na saMdeho mRtyu jayati yogavit / 45. nityaM somakalApUrNa zarIraM yasya yoginaH / takSakeNApi daSTasya viSaM tasya na sarpati // 46. indhanAni yathA vahnistailavatti ca dIpakaH / tathA somakalApUrNa dehI dehaM na muMcati / / 47. gomAMsa bhakSayennityaM pibedamaravAruNIm / kulInaM tamahaM manye cetare kulaghAtakAH / / 48. gAzabdenoditA jihvA tatpravezo hi tAluni / gomAMsabhakSaNaM tatta mahApAtakanAzanam // Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 haThayogapradIpikA 46. jihvApravezasaMbhUtavahninotpAditaH khalu / candrAtsravati yaH sAraH sa syAdamaravAruNI / / 50. cumbaMtI yadi laMbikAgramanizaM jihvArasaspaMdinI sakSArA kaTukAmladugdhasadRzI madhvAjyatulyA tathA / vyAdhInAM haraNaM jarAMtakaraNaM zastrAgamodIraNaM tasya syAdamaratvamaSTaguNitaM siddhAMganAkarSaNam // 51. mUrdhnaH SoDazapatrapadmagalitaM prANAdavAptaM haThA dUsyio rasanAM niyamya vivare zakti parAM ciMtayan / utkallolakalAjalaM ca vimalaM dhArAmayaM yaH pibe nniAdhiH sa mRNAlakomalavapuryogI ciraM jIvati / / 52. yatprAleyaM prahitasuSiraM merumUrSAMtarasthaM tasmistattvaM pravadati sudhIstanmukhaM nimnagAnAm / candrAtsAraH savati vapuSastena mRtyunarANAM tadbadhnIyAtsukaraNamatho nAnyathA kAryasiddhiH / / 53. suSiraM jJAnajanaka paMcasrotaHsamanvitam / tiSThate khecarI mudrA tasmiJzUnye niraMjane / / 54. ekaM saSTimayaM bIjamekA mudrA ca khecarI / ____eko devo nirAlaMba ekAvasthA manonmanI / / uDDIyAna bandha 55. baddho yena suSumnAyAM prANastUDDIyate yataH / tasmAduDDIyanAkhyo'yaM yogibhiH samudAhRtaH // 56. uDDInaM kurute yasmAdavizrAMtaM mahAkhagaH / uDDIyAnaM tadaiva syAttatra baMdho'bhidhIyate / / 57. udare pazcimaM tAnaM nAbherUz2a ca kArayet / uDDIyAno hyasau baMdho mRtyumAtaGgakesarI / 58. uDDIyAnaM tu sahajaM guruNA kathitaM sadA / abhyasetsatataM yastu vRddho'pi taruNAyate / 56. nAbherUlamadhazcApi tAnaM kuryAtprayatnataH / SaNmAsamabhyasenmRtyu jayatyeva na saMzayaH // 60. sarveSAmeva bandhAnAmuttamo hya DDiyAnakaH / uDDiyAne dRDhe baMdhe muktiH svAbhAvikI bhavet // Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 citta-samAdhi : jaina yo mUlabandha 61. pANibhAgena saMpIDya yonimAkuMcayedgudam / apAnamUrdhvamAkRSya mUlabandho'bhidhIyate / / 62. adhogatimapAnaM vA UrdhvagaM kurute balAt / AkuMcanena taM prAhurmUlabandhaM hi yoginaH / / 63. gudaM pArSyA tu saMpIDya vAyumAkaMcayebalAt / vAraM vAraM yathA covaM samAyAti samIraNaH / / 64. prANApAnau nAdabiMdU mUlabaMdhena caikatAm / gatvA yogasya saMsiddhi yacchato nAtra saMzayaH / / 65. apAnaprANayoraikyaM kSayo mUtrapurISayoH / yuvA bhavati vRddho'pi satataM mUlabaMdhanAt / / 66. apAne Urdhvage jAte prayAte vahnimaMDalam / tadA'nalazikhA dIrghA jAyate vaayunaa''htaa| 67. tato yAto vahna yapAnau prANamuSNasvarUpakam / / tenAtyaMtapradIptastu jvalano dehajastathA // 68. tena kuMDalinI suptA saMtaptA saMprabudhyate / daMDAhatA bhujaGgIva nizvasya RjutAM vrajet / 66. bilaM praviSTeva tato brahmanADyantaraM vrajet / tasmAnnityaM mUlabandhaH kartavyo yogibhiH sadA // jAlandhara bandha 70. kaMThamAkucya hRdaye sthApayeccibukaM dRDham / baMdho jAlaMdharAkhyo'yaM jarAmRtyuvinAzakaH / / 71. badhnAti hi zirAjAlamadhogAmi nabhojalam / tato jAlandharo baMdhaH kaMThaduHkhaughanAzanaH / / 72. jAlaMdhare kRte baMdhe kaMThasaMkocalakSaNe / na pIyUSaM patatyagnau na ca vAyuH prakupyati / 73. kaMThasaMkocanenaiva dve nADyau staMbhayedRDham / madhyacakramidaM jJeyaM SoDazAdhArabandhanam // 74. mUlasthAnaM samAkucya uDDiyAnaM tu kArayet / iDAM ca piMgalAM baddhvA vAhayetpazcime pathi / / 75. anenaiva vidhAnena prayAti pavanAlayam / tato na jAyate mRtyurjarArogAdikaM tathA / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eopriat fier 76. bandhatrayamidaM sarveSAM haThataMtrANAM 77. yatkiMcitsravate tatsarvaM grasate 78. tatrAsti karaNaM divyaM gurUpadezo viparItakaraNI mudrA 76. UrdhvaM karaNI vajrolI mudrA zazI / labhyate // jaTharAgnivirvArdhanI / ca // 80. nityamabhyAsayuktasya AhAro bahulastasya 81. alpAhAro yadi bhavedagnirdahati tatkSaNAt / adhaH zirAzcordhvapAdaH kSaNaM syAtprathame 82. kSaNAcca kiMcidadhikamabhyasecca dine valitaM palitaM caiva SaNmAsordhvaM na yAmamAtraM tu yo nityamabhyasetsa tu dine / dine / dRzyate // kAlajit // 87. nArIbhage zreSThaM mahAsiddhaizca sAdhanaM yogino candrAdamRtaM sUryastena piMDo sUryasya mukhavaMcanam / jJeyaM na tu zAstrArthakoTibhiH // 86. yatnataH zastanAlena zanaiH zanaiH 83. svecchayA vartamAno'pi yogoktainiyamairvinA / vajroli yo vijAnAti sa yogI siddhibhAjanam // 84. tatra vastudvayaM vakSye durlabhaM yasya kasyacit / kSIraM caikaM dvitAyaM tu nArI ca vazavartinI // 85. mehanena zanaiH samyagUrdhvAkuMcanamabhyaset / puruSo'pyathavA nArI vajrolIsiddhimApnuyAt // vajrakaMdare / prakurvIta vAyusaMcArakAraNAt / / patadvidumabhyAsenordhvamAharet / vidumUrdhvamAkRSya rakSayet // calitaM ca nijaM 88. evaM nAbheradhastAlorUrdhvaM bhAnuradhaH viparItAkhyA guruvAkyena sevitam / viduH // divyarUpiNa / jarAyutaH // saMpAdyaH sAdhakasya phUtkAraM saMrakSayebiMdu mRtyuM jayati yogavit / maraNaM bindupAtena jIvanaM bindudhAraNAt // 8. sugandho yogino dehe jAyate yAva biMdu: sthiro bindudhAraNAt / kutaH // dehe tAvatkAlabhayaM 211 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 citta-samAdhi : jaina yoga 60. cittAyattaM nRNAM zukraM zukrAyattaM ca jIvitam / tasmAcchukaM manazcaiva rakSaNIyaM prayatnataH / / 61. RtumatyA rajo'pyevaM bIjaM biMdaM ca rakSayet / meDha NAkarSayedUvaM samyagabhyAsayogavit / / 62. sahajolizcAmarolirvajrolyA bheda ekataH / jale subhasma nikSipya dagdhagomayasaMbhavam // 63. vajrolImaithunAdUrdhvaM strIpuMsoH svAMgalepanam / aAsa'nayoH sukhenaiva muktavyApArayoH kSaNAt // 64. sahajoliriyaM proktA zraddheyA yogibhiH sadA / ayaM zubhakaro yogo bhogayukto'pi muktidaH / / 65. ayaM yogaH puNyavatAM dhIrANAM tattvadarzinAm / nirmatsarANAM sidhyeta na tu matsarazAlinAm / amarolI mudrA 66. pittolbaNatvAtprathamAMbudhArAM vihAya niHsAratayAMtyadhArA / niSevyate zotalamadhyadhArA kApAlike khNddmte'mrolii| 67. amarI yaH pibennityaM nasyaM kurvandinedine / vajrolImabhyasetsamyagamarolIti kathyate // 18. abhyAsAnniHsRtAM cAMdroM vibhUtyA saha mizrayet / dhArayeduttamAMgeSu divyadRSTi: prajAyate // mArI kI vajrolI ke sAdhana 66. paMso bindaM samAkuMcya samyagabhyAsapATavAt / yadi nArI rajo rakSedvajrolyA sApi yoginI // 100. tasyAH kiMcidrajo nAzaM na gacchati na saMzayaH / tasyAH zarIre nAdazca biMdutAmeva gacchati // 101. sa biMdustadrajazcaiva ekIbhUya svadehagau / vajrolyabhyAsayogena sarvasiddhi prycchtH| 102. rakSedAkuMcanAdUvaM yA rajaH sA hi yoginI / - atItAnAgataM vetti khecarI ca bhaved dhruvam / / 103. dehasiddhiM ca labhate vajrolyabhyAsayogataH / ayaM puNyakaro yogI bhoge bhukte'pi muktidaH / / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haThayogapradIpikA kuMDalinI ke paryAya 104. kuTilAMgI kuMDalinI bhujaGgI zaktirIzvarI / kuMDalyaru dhatI caite zabdAH paryAyavAcakAH / / 105. udghATayekapATaM tu yathA kaMcikayA haThAt / kuMDalinyA tathA yogI mokSadvAraM vibhedayet / / 106. yena mArgeNa gaMtavyaM brahmasthAnaM nirAmayam / mukhenAcchAdya tavAraM prasuptA paramezvarI // 107. kadovaM kuNDalo zaktiH suptA mokSAya yoginAm / bandhanAya ca mUDhAnAM yastAM vetti sa yogavit / / 108. kuNDalI kuTilAkArA sarpavatparikIrtitA / sA zaktizcAlitA yena sa mukto nAtra saMzayaH // 106. gaGgAyamunayormadhye bAlaraMDA tapasvinIm / balAtkAreNa gRhNIyAttadviSNoH paramaM padam / / 110. iDA bhagavatI gaGgA piMgalA yamunA nadI / ___ iDApiMgalayormadhye bAlaraMDA ca kuNDalI / zakticAlana mudrA 111 pucche pragRhya bhujagI suptAmubodhayecca tAm / nidrAM vihAya sA zaktirU+muttiSThate haThAt / / 112. avasthitA caiva phaNAvatI sA, prAtazca sAya praharArdhamAtram / prapUrya sUryAtparidhAnayuktyA pragRhya nityaM paricAlanIyA // 113. UrdhvaM vitastimAtraM tu vistAraM caturaMgulam / mRdulaM dhavalaM proktaM veSTitAMbaralakSaNam // 114. sati vajrAsane pAdo karAbhyA dhArayeddaDham / gulphadezasamIpe ca kaMdaM tatra prapIDayet / / 115. vajrAsane sthito yogI cAlayitvA ca kuMDalIm / kuryAdanaMtaraM bhastrAM kuNDalImAzu bodhayet / / 116. bhAnorAkuMcana kuryAtkaMDalIM cAlayettataH / mRtyuvakragatasyApi tasya mRtyubhayaM kutaH // 117. muhUrtadvayaparyantaM nirbhayaM cAlanAdasau UrdhvamAkRSyate kiMcitsuSumnAyAM samudgatA // 118. tena kuMDalinI tasyAH suSumnAyAM mukhaM dhruvam / jahAti tasmAtprANo'yaM suSumnAM vrajati svataH // Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 116. tasmAtsaMcAlayennityaM tasyAH saMcAlanenaiva yogI 120 yena saMcAlitA zakti: sa kimatra bahu kAlaM 121. brahmacaryaratasyaiva maMDalAdRzyate 122. kuNDalIM evamabhyasato nityaM 123. dvAsaptatisahasrANAM kutaH 124. iyaM tu 125. abhyAse tu prAsanaprANasaMyAmamudrAbhiH 128. iti ekaikA sadguru prazaMsA samAdhi varNana prakSAlanopAyaH madhyamA nADI 126. rAjayogaM vinA pRthvI rAjayogaM vinA mudrA 127. mArutasya vidhi sarvaM itaratra na kartavyA nityaM siddhi: cAlayitvA tu bhastrAM 1. namaH niraMjanapadaM 2. prathedAnIM mRtyughnaM rudrANI vA yadA mudrA bhadrAM hitamitAzinaH / kuMDalyabhyAsayoginaH // kuryAdvizeSataH / yamano yamabhIH kutaH // nADInAM malazodhane / ca mudrA daza proktA tAsu yaminAM yogI sukhasuptAmaru MdhatIm / rogaiH pramucyate // siddhibhAjanam / jayati lIlayA // vinidrANAM mano dhRtvA 126. upadezaM hi mudrANAM yo datte sa eva zrIguru: svAmI sAkSAdIzvara 130. tasya vAkyaparo bhUtvA mudrAbhyAse praNimAdiguNaiH sArdhaM labhate caturtha upadeza zivAya gurave yAti nityaM samAdhinA / prayacchati // siddhiM rAjayogaM vinA nizA / vicitrApi na zobhate // manoyuktaM samabhyaset / vRtrmaNi // AdinAthena zaMbhunA / mahAsiddhipradAyinI // pravakSyAmi sukhopAyaM kuMDalyabhyasanAdRte // dRDhAbhyAsena yoginAm / saralA bhavet // citta-samAdhi : jaina yoga yatra sAMpradAyikam / eva saH / nAdavidukalAtmane / parAyaNaH // samAdhikramamuttamam / brahmAnandakaraM param // samAhitaH / kAlavaMcanam / / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haThayogapradIpikA 215 3. rAjayogaH samAdhizca unmanI ca manonmanI / __ amaratvaM layastattvaM zUnyAzUnyaM paraM padam / / 4. amanaskaM tathAdvaitaM nirAlaMbaM niraJjanam / jIvanmuktizca sahajA turyA cetyekavAcakAH / / 5. sAlile saindhavaM yadvatsAmyaM bhajati yogataH / tathAtmamanasokyaM samAdhirabhidhIyate // 6. yadA saMkSIyate prANo mAnasaM ca pralIyate / __tadA samarasatvaM ca samAdhirabhidhIyate // 7. tatsamaM ca dvayoraikyaM jIvAtmaparamAtmanoH / pranaSTasarvasaGkalpaH samAdhiH so'bhidhIyate // 8. rAjayogasya mAhAtmyaM ko vA jAnAti tattvataH / jJAnaM muktiH sthitiH siddhirguruvAkyena labhyate / 6. durlabho viSayatyAgo durlabhaM tattvadarzanam / durlabhA sahajAvasthA sadguroH karuNAM vinA // 10. vividharAsanaiH kuvicitraH karaNairapi / prabuddhAyAM mahAzaktau prANaH zUnye pralIyate // 11. utpannazaktibodhasya tyaktaniHzeSakarmaNaH / yogina: sahajAvasthA svayameva prajAyate / / 12. suSamnAvAhini prANe zUnye vizati mAnase / - tadA sarvANi karmANi nirmalayati yogavit / / 13. amarAya namastubhyaM so'pi kAlastvayA jitaH / patitaM vadane yasya jagadetaccarAcaram / / 14. citte samatvamApanne vAyau vrajati madhyame / tadAmarolI vajrolI sahajolI prajAyate / 15. jJAnaM kuto manasi saMbhavatIha tAvat prANo'pi jIvati mano mriyate na yAvat / prANo mano dvayamidaM vilayaM nayedyo mokSaM sa gacchati naro na kathaMcidanyaH // jIvanmukti kA lakSaNa 16. jJAtvA suSumnAsadbhedaM kRtvA vAyuM ca madhyagam / sthitvA sadaiva susthAne brahmaraMdhre nirodhayet // Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 citta-samAdhi : jaina yoga prANalaya se kAlajaya 17. sUryAcaMdramasau dhattaH kAlaM rAtridivAtmakam / bhoktrI suSumnA kAlasya guhyametadudAhRtam / / 18. dvAsaptatisahasrANi nADIdvArANi paJjare / suSumnA zAMbhavI zaktiH zeSAstveva nirarthakAH / / 16. vAyuH paricito yasmAdagninA saha kuMDalIm / bodhayitvA suSumnAyAM pravizedanirodhataH / / 20. suSamnAvAhini prANe siddhayatyeva manonmanI / anyathA tvitarAbhyAsA: prayAsAyaiva yoginAm / / 21. pavano badhyate yena manastenaiva vadhyate / manazca badhyate yena pavanastena badhyate / 22. hetudvayaM tu cittasya vAsanA ca samIraNaH / ___tayovinaSTa ekasmistau dvAvapi vinazyataH / / 23. mano yatra vilIyeta pavanastatra lIyate / pavano lIyate yatra manastatra vilIyate / / 24. dugdhAMvatsamilitAvubhau tau tulyakriyau mAnasamArutau hi / yatomaruttatra manaH pravRttiryato manastatra marutpravRttiH / / 25. tatraikanAzAdaparasya nAza ekapravRtteraparapravatiH / adhvastayozceMdriyavargavRttiH pradhvastayormokSapadasyasiddhiH / / 26. rasasya manasazcaiva caJcalatvaM svabhAvataH / raso baddho mano baddhaM kiM na siddhayati bhUtale // 27. mUcchito harate vyAdhInmato jIvayati svayam / baddhaH khecaratAM dhatte raso vAyuzca pArvati / / 28. manaHsthairye sthiro vAyustato biMduH sthiro bhavet / biMdusthairyAtsadA sattvaM piMDasthairya prajAyate / / 26. indriyANAM mano nAtho manonAthastu mArutaH / mArutasya layo nAthaH sa layo nAdamAzritaH / / 30. so'yamevAstu mokSAkhyo mAstu bApu matAMtare / manaHprANalaye kazcidAnandaH saMpravartate / / 31. pranaSTazvAsanizvAsaH pradhvastaviSayagrahaH / / nizceSTo nirvikArazca layo jayati yoginAm / / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haThayogapradIpikA 217 32. ucchinnasarvasaGkalpo niHzeSAzeSaceSTitaH / svAvagamyo layaH ko'pi jAyate vAgagocaraH / / 33. yatra daSTirlayastatra bhUteMdriyasanAtanI / __sA zaktiIvabhUtAnAM ve alakSye layaM gate // 34. layo laya iti prAhuH kIdRzaM layalakSaNam / apunarvAsanotthAnAllayo / viSayavismRtiH // zAmbhavI mudrA NAni sAmAnyagaNikA iva / ekaiva zAMbhavI mudrA guptA kulavadhUriva // 36. aMtarlakSyaM bahirda STinimeSonmeSavajitA / eSA sA zAMbhavI mudrA vedazAstreSu gopitA // 37. antarlakSyavilInacittapavano yogI yadA vartate dRSTyA nizcalatArayA bahiradhaH pazyannapazyannapi / mudreyaM khalu zAMbhavI bhavati sA labdhA prasAdAdguroH / zUnyAzUnyavilakSaNaM sphurati tattattvaM paraM zAMbhavam / / 38. zrIzAMbhavyAzca khecaryA avasthAdhAmabhedataH / bhaveccittalayAnaMda: zUnye citsukharUpiNi / / unmanI mudrA 39. tAre jyotiSi saMyojya kiMcidunnamayeddhvau / pUrvayogaM mano yuMjannunmanIkArakaH kSaNAt / / 40. kecidAgamajAlena kecinnigamasaMkulaiH / kecittarkeNa muhyati naiva jAti tArakam / / 41. ardhonmIlitalocanaH sthiramanA nAsAgradattekSaNa zcaMdrArkAvapi lInatAmupanayanniSpaMdabhAvena yaH / jyotIrUpamazeSabIjamakhilaM dedIpyamAnaM paraM tattvaM tatpadameti vastu paramaM vAcyaM kimatrAdhikam // 42. divA na pUjayelliMgaM rAtrau caiva na pUjayet / sarvadA pUjayelliMgaM divArAtrinirodhataH / / khecarI mudrA kA sthairya 43. savyadakSiNanADistho madhye carati mArutaH / __ tiSThate khecarI mudrA tasminsthAne na saMzayaH // Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 citta-samAdhi : jaina yoga 44. iDApiMgalayormadhye zUnyaM caivAnilaM graset / tiSThate khecarI mudrA tatra satyaM punaH punaH // 45. sUryAcandramasormadhye nirAlaMbAMtaraM punaH / saMsthitA vyomacakre yA sA mudrA nAma khecarI / 46. somadyatroditA dhArA sAkSAtsA zivavallabhA / pUrayedatulAM divyAM suSumnAM pazcime mukhe // 47. purastAccaiva pUryaMta nizcitA khecarI bhavet / abhyastA khecarI mudrApyunmanI saMprajAyate // 48. bhravormadhye zivasthAnaM manastatra vilIyate / jJAtavyaM tatpadaM turyaM tatra kAlo na vidyate / abhyasetkhecarI tAvadyAvatsyAdyoganidritaH / saMprAptayoganidrasya kAlo nAsti kadAcana // 50. nirAlaMbaM manaH kRtvA na kiMcidapi ciMtayet / sa bAhyAbhyaMtare vyomni ghaTavattiSThati dhruvam / / 51. bAhyavAyuryathA lInastathA madhye na saMzayaH / svasthAne sthiratAmeti pavano manasA saha / 52. evamabhyasamAnasya vAyumArge divAnizam / abhyAsAjjIryate vAyurmanastatraiva lIyate // 53. amRtaiH plAvayedehamApAdatalamastakam / siddhayatyeva mahAkAyo mahAbalaparAkramaH / / 54. zaktimadhye manaH kRtvA zaktiM mAnasamadhyagAm / manasA mana Alokya dhArayetparamaM padam / / 55. khamadhye kuru cAtmAnamAtmamadhye ca khaM kuru / sarvaM ca khamayaM kRtvA na kiMcidapi cintayet / / 56. antaHzUnyo bahiHzUnyaH zUnyaH kumbha ivAMbare / antaHpUrNo bahiHpUrNaH pUrNaH kumbha ivArNave // 57. bAhyaciMtA na kartavyA tathaivAMtaraciMtanam / savAcatAM parityajya na kiMcidapi ciMtayet / / 58. saGkalpamAtrakalanaiva jagatsamagraM / saGkalpamAtrakalanaiva manovilAsaH / saGkalpamAtramatimutsRja nirvikalpa mAzritya nizcayamavApnuhi rAma zAntim / / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haThayogapradIpikA 56. karpUramanale yadvatsaiMdhava salile yathA / tathA saMdhIyamAnaM ca manastattva vilIyate // 60. jJeyaM sarvaM pratItaM ca jJAnaM ca mana ucyate / jJAnaM jJeyaM samaM naSTaM nAnyaH paMthA dvitIyakaH // 61. manodRzyamidaM yatkiMcitsacarAcaram / naivopalabhyate || manaso sarvaM hyunmanIbhAvAdvaitaM 62. jJeyavastuparityAgAdvilayaM manaso 63. evaM yAti mAnasam / vilaye jAte kaivalyamavaziSyate // nAnAvidhopAyAH samyaksvAnubhavAnvitAH / kathitAH pUrvAcAryairmahAtmabhiH // kuNDalinyai sudhAyai candrajanmane | manonmanyai namastubhyaM mahAzaktyai cidAtmane // mUDhAnAmapi proktaM gorakSanAthena saMmatam / nAdopAsanamucyate // 66. zrI AdinAthena sapAdakoTilayaprakArAH kathitA jayaMti / nAdAnusaMdhAnakamekameva manyAmahe mukhyatamaM layAnAm // saMdhAya zAMbhavIm / nAdamaMtaHsthamekadhIH // nirodhanaM kAryam / zrUyate nAdaH / / ca / paricayo'pi syAdavasthAcatuSTayam // samAdhimArgA: 64. suSumna 65. azakyatattvabodhAnAM nAva 67. muktAsane sthito yogI mudrAM zRNuyAddakSiNe karNe 68. zravaNapuTanayanayugala ghrANamukhAnAM zuddhasuSumnA raNau sphuTamamala: 66. Arambhazca ghaTazcaiva tathA niSpatti: sarvayogeSu 70. brahmagrantherbhavedbhedo vicitra: 71. divyadehazca saMpUrNa hRdayaH 72. dvitIyAyAM dRDhAsano hyAnandaH FaNako dehe'nAhataH 73. viSNugranthestato pratizUnye tejasvI zUnya ghaTIkRtya bhavedyogI vimardazca Arambho zUnyasaMbhavaH / zrUyate dhvaniH // divyagaMdhastvarogavAn / yogavAnbhavet // vAyurbhavati madhyagaH / jJAnI devasamastadA || bhedAtparamAnaMdasUcakaH / bhavet / / bherIzabdastathA 216 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 citta-samAdhi : jaina yoga 74. tRtIyAyAM tu vijJeyo vihAyomardaladhvaniH / mahAzUnyaM tadA yAti sarvasiddhisamAzrayam // 75. cittAnaMdaM tadA jitvA sahajAnaMdasaMbhavaH / doSaduHkhajarAvyAdhi kSudhAnidrAvijitaH // 76. rudragranthi yadA bhitvA zarvapIThagato'nilaH / niSpattau vaiSNavaH zabdaH kvaNadvINAkvaNo bhavet / / 77. ekIbhUtaM tadA cittaM rAjayogAbhidhAnakam / sRSTisaMhArakartAsau yogIzvarasamo bhavet // 78. astu vA mAstu vA muktiratraivAkhaMDitaM sukham / layodbhavamidaM saukhyaM rAjayogAdavApyate // 76. rAjayogamajAnaMtaH kevalaM haThakarmiNaH / etAnabhyAsino manye prayAsaphalavajitAn / / 80. unmanyavAptaye zIghraM bhrUdhyAnaM mama saMmatam / rAjayogapadaM prApta sukhopAyo'lpacetasAm / / sadyaH pratyayasaMdhAyI jAyate nAdajo layaH / / 81. nAdAnusaMdhAnasamAdhibhAjAM, yogIzvarANAM hRdi vardhamAnam / AnaMdamekaM vacasAmagamyaM, jAnAti taM zrIgurunAtha ekH|| 82. kau~ pidhAya hastAbhyAM yaM zRNoti dhvani muniH / tatra cittaM sthirIkuryAdyAvasthirapadaM vrajet / 83. abhyasyamAno nAdo'yaM bAhyamAvaNate dhvanim / pakSAdvikSepamakhilaM jitvA yogI sukhI bhavet / / 84. zrayate prathamAbhyAse nAdo nAnAvidho mahAn / tato'bhyAse vardhamAne zrUyate sUkSmasUkSmakaH / / 85. Adau jaladhijImUtabherIjharbharasaMbhavAH / madhye mardalazaMkhotthA ghaNTAkAhalajAstathA / aMte tu kiMkiNIvaMzavINAbhramaraniHsvanAH / iti nAnAvidhA nAdAH zrUyaMte dehamadhyagAH // mahati zrUyamANe'pi meghabheryAdike dhvanau / tatra sUkSmAtsUkSmataraM nAdameva parAmRzet / / 88. ghanamutsRjya vA sUkSme sUkSmamutsajya vA ghane / ramamANamapi kSiptaM mano nAnyatra cAlayet / / 86. yatra kutrApi vA nAde lagati prathama manaH / tatraiva susthirIbhUya tena sAdhaM vilIyate // Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 haThayogapradIpikA 60. makaraMdaM pibanbhRGgo gaMdhaM nApekSate yathA / nAdAsaktaM tathA cittaM viSayAnna hi kAMkSate / / 61. manomattagajendrasya viSayodyAnacAriNaH / niyantraNe samartho'yaM ninaadnishitaaNkushH|| mana kA cApalya-nAza 62. baddhaM tu nAdabaMdhena manaH saMtyaktacApalama / prayAti sutarAM sthairya chinnapakSaH khago yathA // 63. sarvacitAM parityajya sAvadhAnena cetasA / nAda evAnusaMdheyo yogasAmrAjyamicchatA // 14. nAdoMtaraGgasAraGgabaMdhane vAgarAyate / antaraGgakuraGgasya vadhe vyAdhAyate'pi ca // 65. antaraGgasya yamino vAjinaH parighAyate / nAdopAstirato nityamavadhAryA hi yoginA / / 16. baddhaM vimuktacAMcalyaM nAdagaMdhakajAraNAt / __manaH pAradamApnoti nirAlaMbAkhyakheTanam / / 17. nAdazravaNata: kSipramaMtaraGgabhujaGgamaH / vismRtya sarvamekAnaH kutracinna hi dhAvati // 18. kASThe pravartito vahniH kASThena saha zAmyati / nAde pravartitaM cittaM nAdena saha lIyate // 66. ghaMTAdinAdasaktastabdhAMtaHkaraNa hariNasya / praharaNamapi sukaraM zarasaMdhAnapravINazcet // vyApaka prAtmA kA parama pada 100. anAhatasya zabdasya dhvanirya upalabhyate / dhvanerantargataM jJeyaM jJeyasyAMtargataM manaH / manastatra layaM yAti tadviSNoH paramaM padam / / 101. tAvadAkAzasaGkalpo yAvacchabdaH pravartate / niHzabdaM tatparaM brahma paramAtmeti gIyate // 102. yatkiMcinnAdarUpeNa zrUyate zaktireva sA / yastattvAMto nirAkAraH sa eva paramezvaraH // 103. sarve haThalayopAyA rAjayogasya siddhaye / rAjayogasamArUr3haH puruSaH kAlavaMcakaH / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 citta-samAdhi : jaina yoga 104. tattvaM bIjaM haThaH kSetramaudAsInyaM jalaM tribhiH / unmanI kalpalatikA sadya eva pravartate / / 105. sadA nAdAnusaMdhAnAtkSIyante pApasaMcayAH / niraJjane vilIyete nizcitaM cittamArutau / / unmanI avasthA meM ceSTA-rahitatA 106. zaMkhadundubhinAdaM ca na zRNoti kadAcana / kASThavajjAyate deha unmanyAvasthayA dhruvam / / 107. sarvAvasthAvinirmuktaH sarvaciMtAvivajitaH / mRtavattiSThate yogI sa mukto nAtra saMzayaH / / 108. khAdyate na ca kAlena bAdhyate na ca karmaNA / sAdhyate na sa kenApi yogI yuktaH samAdhinA // 106. na gaMdhaM na rasaM rUpaM na ca sparza na niHsvanam / nAtmAnaM na paraM vetti yogI yuktaH samAdhinA // 110. cittaM na suptaM no jAgratsmRtivismRtivijitam / na cAstameti nodeti yasyAsau mukta eva saH / / 111. na vijAnAti zItoSNaM na duHkhaM na sukhaM tathA / na mAnaM nApamAnaM ca yogI yuktaH samAdhinA / / 112. svastho jAgradavasthAyAM suptavadyo'vatiSThate / niHzvAsocchvAsahInazca nizcitaM mukta eva saH / / yogI ko sarvathA avadhyatA 113. avadhyaH sarvazastrANAmazakyaH sarvadehinAm / agrAhyo maMtrayaMtrANAM yogI yuktaH samAdhinA / / 114. yAvannaiva pravizati caranmAruto madhyamArge yAvadvidurna bhavati dRDhaprANavAtaprabaMdhAt / yAvaddhayAne sahajasadRzaM jAyate naiva tattvaM tAvajjJAnaM vadati tadidaM daMbhamithyApralApaH / / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manonuzAsanam pahalA prakaraNa 1. atha manonuzAsanam // 2. indriyasApekSaM sarvArthagrAhi traikAlikaM saMjJAnaM manaH / / 3. sparzana-rasana-ghrANa-cakSuH-zrotrANi indriyANi // 4. AtmamAtrApekSaM atIndriyam // 5. cetanAvad dravyaM AtmA / 6. jJAnadarzana- sahajAnanda-satya-vIryANi tatsvarUpam / / 7. paramANusamudayaistadAvaraNavikaraNe / / 8. tatsaMsargA'saMsargAbhyAM AtmA dvividhaH // 6. baddho muktazca // 10. svarUpopalabdhirmakti / 11. mano-vAk-kAya-pAnApAna-indriya-AhArANAM nirodho yogaH // 12. saMvaro guptinirodho nivRtti iti paryAyAH / / 13. zodhanaM c| 14. samitiH satpravRttivizuddhi iti paryAyAH / / 15. pUrvaM zodhanaM, tato nirodhaH / / / 16. hita-mita-sAtvikAharaNaM AhArazuddhiH // 17. svaviSayAn prati samyagyoga indriyazuddhiH / / 18. pratisaMlInatA ca / 16. prANAyAma-samadIrghazvAsa-kAyotsarge AnApAnazuddhiH / / 20. kAyotsargAdyAsana-bandha-vyAyAma-prANAyAmaiH kaayshuddhiH|| 21. nissaMgatvena ca / 22. pralambanAdAbhyAsena vAkzuddhiH / / 23. satyaparatvena ca / 24. daDhasaMkalpaikAgrasannidezanAbhyAM manaH zuddhiH // 25. mithyAdRSTiraviratiH pramAdaH kaSAyo yogazca paramANaskandhAkarSaNahetavaH / / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 citta-samAdhi : jaina yoga 26. samyagdRSTiviratirapramAdo'kaSAyo'yogazca tadvikarSaNahetavaH / / 27. indriyAnindriyAtIndriyANi aAtmano liMgam / / dUsarA prakaraNa 1. mUDha-vikSipta-yAtAyAta-zliSTa-sulIna-niruddhabhedAd manaH SoDhA / 2. dRSTicaritramoha-parivyAptaM mUDham / / 3. anarhametad yogAya / / 4. itastato vicaraNazIlaM vikSiptam / / 5. kadAcidantaH kadAcid bahivihAri yAtAyAtam / / 6. prArambhikAbhyAsakAriNe dvayamidama // 7. vikalpapUrvakaM bAhya vastuno grahaNAd alpasthairya alpAnandaJca // 8. sthiraM zliSTam / / 6. susthiraM sulInam // 10. dvayamidaM saMjAtAbhyAsasya yoginaH / / 11. bAhya vastuna agrahaNAd dRr3hasthairya mahAnandaJca // 12. manogatadhyeyamevAsya viSayaH / / 13. nirAlambanaM kevalamAtmapariNataM niruddham // 14. idaM vItarAgasya / 15. sahajAnandaprAdurbhAvaH // 16. jJAna-vairAgyAbhyAM tannirodhaH / / 17. zraddhAprakarSaNa / 18. zithilIkaraNena // 16. saMkalpanirodhena / 20. dhyAnena ca // 21. gurUpadeza-prayatnabAhulyAbhyAM tadupalabdhiH / / tIsarA prakaraNa 1. ekAgre manaH sannivezanaM yoganirodho vA dhyAnam // 2. UnodarikA-rasaparityAgopavAsa-sthAna-mauna-pratisaMlInatA-svAdhyAya bhAvanA-vyUtsargAstata sAmagyama / / 3. alpAhAra UnodarikA / 4. dugdhAdirasAnAM pariharaNaM rasaparityAgaH / / 5. azanatyAga upavAsaH // 6. zarIrasya sthiratvApAdanaM sthAnam / / 7. Urdhva-niSIdana-zayanabhedAt tridhA / / 8. samapAda-ekapAda gadhroDDIna-kAyotsargAdIni UrdhvasthAnam // Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manonuzAsanam 6. godohikA - utkaTuka-samapAdaputA-goniSadhikA hastizuNDikA-padmavIra - sukha-kukkuTa - siddha- bhadra-vajra - matsyendra- pazcimottAna mahAmudrA saMprasAraNa-bhUnamana-kandapIDanAdIni niSIdanasthAnam // 10. daNDAyata prAkubjikA - uttAna pravamastaka ekapArzva UrdhvazayanalakuTa - matsya - pavanamukta bhujaMga- dhanurAdIni zayanasthAnam // 11. sarvAMga - zIrSAdIni viparIta kriyApAdakAni // - 12. vAcAM saMvaraNaM maunam // 13. indriya- kaSAyanigraho viviktavAsazca pratisaMlInatA // 14. indriyANAM viSaya-pracAranirodho viSaya prApteSu prartheSu rAga-dveSanigrahazca indriya pratisaMlInatA // 15. krodhAdInAM udaya nirodhasteSAmudayaprAptAnAM ca viphalokaraNaM kaSAyapratisaMlInatA // 16. aikAgryopaghAtaka-tattva - rahiteSu sthAneSu nivasanaM viviktavAsaH / / 17. AtmAnaM pratyanuprekSA svAdhyAyaH // 18. cetovizuddhaye mohakSayAya sthairyApAdanAya viziSTasaMskArAdhAnaM - bhAvanA // 16. anitya - prazaraNa-bhava - ekatva - pranyatva - azauca - zrAzrava-saMvara- nirjarAdharma- lokasaMsthAna-bodhidurlabhatAH // 20. maitrI - pramoda - kAruNya - madhyasthatAzca / / 21. upazamAdidRDhabhAvanayA krodhAdInAM jayaH // 22. zarIra- gaNa - upadhi-bhaktapAna kaSAyANAM visarjanaM vyutsargaH // 23. dhyAnAya zarIra - vyutsargaH // 24. viziSTa sAdhanAyai gaNa - vyutsargaH // 25. lAghavAya upadhi-vyutsargaH // 26. mamatvahAnaye bhedajJAnAya ca bhaktapAna - vyutsargaH // 27. sahajAnandalabdhaye kaSAya - vyutsargaH / / cauthA prakaraNa 225 3. mumukSuH saMvRtazca // 4. sthirAzayatvamasya // 1. svarUpamadhijigamiSurvyAtA // 2. prArogyavAn dRDhasaMhanano vinIto'kRtaka laho rasApratibaddho'pramatto' nalasazca // 5. ISadavanatakAyo nimIlitanayano gupta sarvendriyagrAmaH supraNihitagAtraH pralambitabhujadaNDaH suzliSTacaraNaH pUrvottarAbhimukho dhyAyet // Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 citta-samAdhi : jaina yoga 6. padmAsanAdiSu niSaNNo vA // 7. grAmAgAra-zUnyagRha-zmazAna-guhopavana-parvata-tarumUla-pulinAni dhyAna sthlaani|| 8. bhUpITha-zilAkASThapaTTAnyupavezanasthAnAni / / hai. sAlambana-nirAlambanabhedAd dhyAnaM dvidhA / 10. piNDastha-padastha-rUpastha rUpAtItabhedAdAdyaM caturdhA / / 11. zArIrAlambi piNDastham // 12. ziro-bhrU-tAlu-mukha-nayana-zravaNa-nAsagra-hRdaya-nAbhyAdi zArIrA lambanAni // 13. dhAraNAlambanaM ca // 14. prekSA vA // 15. dhyeye cittasya sthirabandho dhAraNA // 16. pArthivI-AgneyI-mArutI-vAruNIti caturdhA / / 17. svAdhArabhUtAnAM sthAnAnAM bRhadAkArasya vaizadyasya ca vimarzaH / / 18. tatrasthasya nijAtmanaH sarvasAmodbhAvanaM pArthivI // 16. nAbhikamalasya prajvalanena ashessdossdaahcintnmaagneyii|| 20. dagdhamalApanayanAya cintanaM mArutI / / 21. mahAmeghena tadbhasmaprakSAlanAya cintanaM vAruNI / / 22. zrautAlambi padastham // 23. saMsthAnAlambi rUpastham / / 24. sarvamalApagatajyotirmayAtmAlambi rUpAtItam / / 25. tanmayatvamevAsya svAdhyAyAd vailakSaNyam / / 26. nirvicAraM nirAlambanam / / 27. zuddhacaitanyAnubhavaH samAdhiH // 28. vikalpazUnyatvena cittasya samAdhAnaM vA / / 26. saMtulanaM vA / / 30. rAgadveSAbhAve cittasyasamatvaM saMtulanam // 31. samatva-vinaya-zruta-tapazcAritrabhedAt sa pnycdhaa|| 32. rAgadveSa-vikalpazUnyatvAt, mAna-vikalpazUnyatvAt, cittasthairyAnu bhavAt, bhedavijJAnAnubhavAd, samatvAdIni samAdhipadavAcyAni // 33. kRSNAdidravyasAcivyAdAtmapariNAmo lezyA / 34. kRSNa-nIla-kApota-tejaH-padma-zuklA // pAMcavAM prakaraNa 1. prANApAna-samAnodAna vyAnAH paMca vAyavaH // 2. nAsAgra-hRdaya-nAbhiH-pAdAMguSThAnta gocaro nIlavarNaH prANaH / / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 227 manonuzAsanam 3. pRSTha-pRSThAnta-pANigaH zyAmavarNa : apAnaH / / 4. sarvasandhi-hRdaya-nAbhigaH zvetavarNaH samAnaH / / 5. hRdaya-kaNTha-tAlu-zirontarago raktavarNa udAnaH / / 6. sarvatvagvRttiko meghadhanustulyavarNo vyAnaH // 7. nAsAdiSu svasvasthAneSu recaka-pUraka-kumbhakaistajjayaH / / 8. maiM maiM vai rauM lauM taddhyAnabIjAni // 6. jaTharAgniprAbalyaM vAyujayaH zarIralAghavaJca prANasya labdhayaH / / 10. vraNarohaNa-asthisandhAna-agniprAbalya-malamUtrAlpatA vyAdhijayaH apAnasamAnayoH // 11. paMkakaNTakabAdhA'bhAva udAnasya / 12. tApa pIr3A'bhAva ArogitvaJca vyAnasya / / 13. candranADyA vAyumAkRSya pAdAGga SThAntaM tannayanaM kramazaH punarunnayanaM punarnayanaJca manaH sthairyAya // 14. pAdAGa guSThato liGgaparyantaM vAyudhAraNena zIghragatirbalaprAptizca / / 15. nAbhau taddhAraNena jvarAdinAzaH / / 16. jaThare taddhAraNena kAyazuddhiH // 17. hRdaye taddhAraNena jJAnopalabdhiH / 18. kUrmanADyAM taddhAraNena rogajarAvinAzaH / / 16. kaNThakUpasya nimnabhAge sthitA kuNDalisarpAkArA nADI krmnaaddii|| 20. kaNThakUpe taddhAraNena kSut tRSAjayaH / / 21. jihvAgre taddhAraNena rasajJAnam / / 22. nAsAgre taddhAraNena gandhajJAnam / / 23. cakSaSostaddhAraNena rUpajJAnam // 24. kapAle taddhAraNena krodhopazamaH / / 25. brahmarandhre taddhAraNena adRzyadarzanam // 26. AsthAbandho dorghakAlAsevanaM nairantayaM karmavilayazcAtra hetuH / / 27. manonuzAsanAd atIndriyopalabdhiH // chaThA prakaraNa 1. sarvathA hiMsA'nRtasteyAbrahmaparigrahebhyo viratirmahAvratam / 2. sarvabhUteSu saMyama ahiMsA // 3. kAyavAGa manasAmRjutvamavisaMvAditvaJca satyam / / 4. paroparodhAkaraNamasteyam / / 5. vastIndriyamanasAmupazamau brahmacaryam / 6. bAhya manaso'nivezanamaparigrahaH // 7. Aloke bhojanaM pAnaJca / / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 citta-samAdhi : jaina yoga 8. bhUmi prativIkSamANo gacchet // 6. pratilekhana-pramArjanapUrvakamupakaraNAnAmAdAnanikSepaM kuryAt // 10. krodha-lobha-bhaya-hAsyAni varjayed anuvicintya AcakSIt / / 11. avagrahAnujJAM paripAlayet // 12. brahmacarya-ghAtisaMsargendriyaprayogaM vivarjayet // 13. priyApriyayorna rajyed na dviSyAd na ca dehamadhyAsIt / / 14. sthUlahiMsA'nRtasteyA'brahmaparigrahaviratiraNuvratam // 15. kSamA-mArdava-pArjava-zauca-satya-saMyama-tapastyAga-prAkiMcanya-brahma caryANi zramaNadharmaH // 16. krodha-nigrahaH kSamA / 17. hInAnAmaparibhavanaM mArdavam / / 18. mAyA-nirodha Arjavam // 16. zaucamalubdhatA // 20. satyam // 21. hiMsAdipravRtteruparamaNaM saMyamaH // 22. karma-nirjaraNahetu pauruSaM tapaH // 23. saMvibhAgakaraNaM tyAgaH / / 24. svadehe niHsaMgatA AkiMcanyam / / 25. brahmacaryam // 26. zayanakAle satsaMkalpakaraNam / / 27. te ca-jyotirmayo'haM Anandamayo'haM svastho'haM nirvikAro'haM vIya vAnahaM-ityAdayaH // 28. nidrAmokSe japo dhyAnaJca // 26. parAniSTacintanena manovighAtaH / / 30. prAtmaupamyacintayA manovikAsaH / / sAtavAM prakaraNa 1. tapaH-sattva-sUtra-ekatva-balabhedAt paMcadhA bhAvanA pratimAM jinakalpaM vA pratipadyamAnasya / 2. tapasA kSudhAjayaH / / 3. SaNmAsaM yAvanna bAdhate kSudhayA / 4. sattvabhAvanayA bhayaM nidrAJca parAjayate / / 5. upAzraya-tabahiH - catuSka-zUnyagRha-zmazAneSviti sthAna-bhedAt paMcadhA // 6. rAtrau-supteSu sarvasAdhuSu bhaya-nidrAjayArthamupAzraya eva kAyotsargakaraNaM prathamA / / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manonuzAsanam 226 7. kvacidupAzrayAd bahistAt kAyotsargakaraNaM dvitIyA / 8. catuSka-zUnyagRha-zmazAneSu kAyotsargakaraNaM parAH // 6. sUtrabhAvanayA kAlajJAnam // 10. sUtraparAvartanAnusAreNa ucchvAsa-prANAdayaH sarve kAlabhedA avagatAH syustathA sUtraparicayaH / / 11. ekatvabhAvanayA dehopakaraNAdibhyo bhinnamAtmAnaM bhAvayan bhavati nirabhiSvaGgaH // 12. balabhAvanayA parISahANAM jayaH / / 13. balaM zArIraM mAnasaJca / / 14. tatra mAnasaM tathA parivadhitaM yathA parISahairupasargezca notpadyet bAdhA // 15. yathAzakti caitAH pareSAmapi / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUyagaDo saMvara tiuti u mehAvI jANaM logaMsi pAvagaM / tuTuMti pAvakammANI' NavaM kammamakuvvao // 1 / 15 / 6 akuvvao NavaM Na tthi 'kammaM NAma vijANato / NaccANa se mahAvIre' 'je Na jAI Na mijjati" // 1 / 157 dhyAna aura kAyotsarga jhANajogaM "samAhaTa kAyaM vosejja savvaso / titikkhaM paramaM NaccA AmokkhAe parivvaejjAsi / / 1 / 8 / 27 bhAvanA bhAvaNAjogasuddhappA jale NAvA va AhiyA / NAvA va tIrasaMpaNNA savvadukkhA tiuTTati // 1 / 15 / 5 anityAnuprekSA "DaharA buDDhA ya pAsahA gabbhatthA vi cayaMti mANavA / seNe jaha vaTTayaM hare evaM AukhayaMmi tuTTaI // 1 / 2 / 2 'devA gaMdhavvarakkhasA asurA bhUmicarA sirIsavA / rAyA NaraseTThimAhaNA ThANA te vi cayaMti dukkhiyA // 1 / 2 / 5 'kAmehi ya saMthavehi ya kammasahA kAleNa jNtvo|| tAle jaha baMdhaNaccue evaM Aukhayammi tuTTaI // 1 // 2 // 6 samatA uvaNIyatarassa tAiNo" bhayamANassa vivikkamAsaNaM / sAmAiyamAhu tassa jaM jo appANa bhae Na daMsae // 1 / 2 / 36 "savvaM jagaM tU samayANupehI piyamappiyaM kassai No krejjaa| 1 / 10 / 7 ke prathama do caraNa ahiMsA puDhavIjIvA puDho sattAra AujIvA tahAgaNI / vAujIvA puDho sattA taNa rukkhA sabIyagA // 1 / 11 / 7 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUyagaDo ahAvare tasA pANA evaM chakkAya AhiyA / ittAva eva jIvakAe NAvare vijjatI kae // 1 / 118 savvAhi aNajuttI hi " maimaM paDile hiyA / savve akaMtadukkhA ya ato savve ahiMsayA ||1|11|e eyaM khu NANiNo sAraM jaM Na hiMsati kaMcaNaM / 'ahiMsA-samayaM 14 ceva etAvataM vijANiyA ||1 / 11 / 10 'uDDha ahe' tiriyaM ca je kei tasthAvarA / savvattha virati kujjA saMti" pabhU" dose NirA kiccA Na virujbhejja maNasA vayasA caiva kAyasA ceva 231 NivvANamAhiyaM // 1 / 11 / 11 keNai / aMtasa / / 1 / 11 / 12 AtmAnuzAsana DahareNa vuDDheNa'NusAsite tu rAtiNieNA'vi samavvaNaM / sammaM tayaM thirato NAbhigaccha NijjaMtae vAvi apArae se // 1 / 14 / 7 viu samayANu siTThe " DahareNa vuDDheNa'NusAsite tu / abhuTThitA ghaDadAsie vA agAriNaM vA samayANu siTThe // 1 / 148 Na tesu kujbha" Na ya pavvajjA Na yAvi kiMcI pharusaM vadejjA / tahA karissaM ti pa DissuNejjA seyaM khumeyaM Na pamAda kujjA || 1 | 146 varNasi mUDhassa jahA amUDhA " maggANusAsaMti hitaM payANaM / teNA vi majbhaM iNameva seyaM jaM me budhA samma'NusAsayati / / 11 / 14 / 10 aha teNa mUDheNa amUDhagassa kAyavva pUyA savisesajuttA / " etovamaM tattha udAhu vIre aNugamma atthaM uvaNei sammaM // 11 / 14 / 11 tAjA aMdhakArasi rAo 'maggaM Na" jANAti apassamANe / se suriyassA abbhuggameNaM maggaM viyANAti paga sitaMsi || 11 | 14 / 12 evaM tu sehe vi aTThadhamme dhammaM Na jANAti abujjhamANe / se kovie * jiNavaNeNa pacchA sUrodae pAsai cakkhuNeva / / 11 / 14 / 13 vIrya duhA veya suyakkhAyaM vIriyaM* ti pavuccaI | 26 kiSNu vIrasvIritaM? keNa vIro ti vaccati ? // 1 / 8 / 1 kammameva pavedeMti akammaM vA vi suvvayA / etehi dohi ThANehiM jehiM dIsaMti macciyA " || 1 | 8 |2 mAyaM kammamA haMsu appamAyaM tahAvaraM / tabhAvadesao vA vi bAlaM paMDiyameva vA // 1 / 8 / 3 je yA buddhA mahAbhAgA vIrA 'sammattadaMsiNo / asuddhaM tesi parakkaMtaM saphalaM hoi savvaso" / / 1 / 8 / 23 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 zarIra nidrA je u buddhA mahAbhAgA vIrA sammattadaMsiNo / suddhaM tesi parakkataM aphalaM hoi NiddaM ca bhikkhU na pamAya kujjA divasato NaNiddAyati ratti pi dohi nidrA hi paramaM vizrAmaNam / sutaM / tahA // 1 / 15 / 16 giTTitaTThA va devA va uttarI tti me sutaM ca metamegesi amaNussesu No aMtaM kareMti dukkhANaM ihamegesi AhitaM / AghAtaM puNa egesiM dullabhe'yaM samussae / / 11 / 15 / 17 ito viddhasamANassa puNo saMbohi dullabhA / dullabhAo tahaccAo je dhammaTTha viyAgare // / 11 / 15 / 18 1 / 14 / 6 citta-samAdhi : jaina yoga savvaso " // 1824 TippaNiyAM (sUyagaDo) 1. ( sU0 1 / 15 / 6 ) tuti pAvakammANi - vRttikAra ke anusAra isakA artha hai - jisa muni ne apane AsravadvAroM ko Dhaka diyA hai, jo vikRSTa tapa karane meM saMlagna hai, usake pUrvasaMcita karma TUTa jAte haiM aura jo nae karma nahIM karatA, usake saMpUrNa karma naSTa ho jAte haiM / 2. ( sU0 1115/7 ) kammaM NAma vijANato - cUrNikAra ke anusAra isakA artha hai- jo karma aura karmanirjaraNa ke upAyoM ko jAnatA hai / isakA vAstavika artha hai ki jo vyakti karma kA baMdha nahIM hotA / 3. ( sU0 1 / 15/7 ) vRttikAra ne isake aneka artha kie haiM 1. nAma kA artha hai 'namana' arthAt jo karma ke nAma-nirjaraNa ko jAnatA hai / 2. jo karma aura nAma ko jAnatA hai arthAt jo karma ke avAntara bhedoM - prakRti sthiti, anubhAga aura pradeza ko samyag jAnatA hai / 3. 'nAma' zabda kA prayoga - saMbhAvanA ke artha meM hai / karma kA vijJAtA yA draSTA hai, usake naye mahAvIre - isakA artha hai- mahAvIryavAn, mahAn parAkramazAlI - karmoM ko naSTa karane meM samartha hai / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUyagaDo 4. ( sU0 1157 ) jeNa jAI Na mijjatI - isa caraNa kA artha hai jo na janma letA hai aura na maratA hai arthAt jo janma maraNa kI paramparA se sarvathA chUTa jAtA hai / vRttikAra ne isakA eka vaikalpika artha bhI kiyA hai-vaha prANI sadA ke lie mukta ho jAtA hai / phira usake lie 'yaha nAraka hai, yaha tiryaJcayonika hai' isa prakAra kA vyapadeza nahIM hotA, isa prakAra kA bheda nahIM hotA / 5. ( sU0 1 / 8 / 27) bhANajogaM - bhAvanAyoga, dhyAnayoga, tapoyoga Adi aneka prakAra ke yoga haiM / dhyAna ke dvArA honevAlI yoga-pravRtti dhyAnayoga hai / citta kA eka dhArAvAhI honA ekAgratA hai aura usakA vikalpazUnya ho jAnA nirodha hai / ekAgratA aura nirodha -- ye donoM dhyAna haiM / dhyAna tIna prakAra kA hai mAnasika dhyAna, vAcika dhyAna aura kAyika dhyAnaise dhyAnayoga kahA jAtA hai / 233 kArya vosejja - isakA artha hai - dehAsakti aura daihika pravRtti kA visarjana karanA / cUrNikAra ne kAya - vyutsarga kA artha kAyA kI sAra-saMbhAla na karanA, usake nirvAha ke liye AhAra Adi kI pravRtti bhI na karanA, usakI saphAI na karanA, Adi kiyA hai / AmokkhAe-AmokSa ke do artha haiM 1. jaba taka mokSa prApta na ho taba taka / chUTe taba taka / 2. jaba taka zarIra na isakA tAtparya yaha hai ki jaba taka manuSya janma-maraNa karatA huA, samasta karmoM kA nAzakara, karma - bandhana se chUTakara mokSa nahIM pA letA taba taka vaha saMyama kA anupAlana kare / athavA, jIvana paryanta arthAt jaba taka usakA zarIra na chUTa jAe taba taka vaha saMyama kA pAlana kare / parivvajjAsi-parivrajana kA sAmAnya artha hai- viharaNa karanA / isakA Aga - mika artha hai - saMyama kI sAdhanA karanA, yahI artha saMgata hai | 6. ( sU0 1 / 15 / 5 ) bhAvaNA joga suddhappA - jina ceSTAoM va saMkalpoM ke dvArA mAnasika vicAroM ko bhAvita yA vAsita kiyA jAtA hai, unheM 'bhAvanA' kahA jAtA hai| bhAvanAeM asaMkhya haiM / phira bhI unake aneka vargIkaraNa prApta haiM-pAMca mahAvrata kI paccIsa bhAvanAeM, anitya Adi bAraha bhAvanAeM, maitrI, pramoda, kAruNya, mAdhyastha Adi cAra bhAvanAeM Adi-Adi / bhAvanAoM kA mahattva batalAte hue yogazAstra 4 / 122 meM kahA hai"AtmAnaM bhAvayannAbhirbhAvanAbhirmahAmatiH / truTitAmapi saMdhate, vizuddhadhyAnasantatim // " Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 citta-samAdhi : jaina yoga jo sAdhaka bhAvanAoM se apanI AtmA ko bhAvita karatA hai, vaha vicchinna vizuddha dhyAna ke krama ko punaH sAdha letA hai / vizeSa vivaraNa ke liye dekheM-1. 'uttarAdhyayana : eka samIkSAtmaka adhyayana', pRSTha 137-142, 2. 'uttarajjhayaNANi', bhAga 2 pR0 267-268 / cUrNikAra ne bhAvanA aura yoga ko bhinna-bhinna mAnakara, jisakI AtmA bhAvanA aura yoga se vizuddha hai use 'bhAvanAyogazuddhAtmA' mAnA hai / athavA bhAvanA aura yoga meM jisakI AtmA vizuddha hai-vaha bhAvanA yoga zaddhAtmA hai| vRttikAra ne ise eka zabda mAnakara vyAkhyA kI hai| jainayoga kI aneka zAkhAeM haiM :-darzanayoga, jJAnayoga, caritrayoga, tapoyoga, svAdhyAyayoga, dhyAnayoga, bhAvanAyoga, sthAnayoga, gamana yoga aura AtApanAyoga / jale NAvA va AhiyA-jaise jala meM calatI huI yA ThaharI huI naukA nahIM DUbatI, vaise hI jisakI AtmA bhAvanAyoga se vizuddha hai, vaha bhI saMsAra meM nahIM dduubtaa| vaha saMsAra meM rahatA huA bhI saMsAra meM lipta nahIM hotA, naukA kI taraha jala se Upara rahatA hai| NAvA va...."tiudRti-naukA meM nAvika hai, anukUla pavana baha rahA hai, kisI bhI prakAra kI bAdhA nahIM hai, vaha naukA sahajatA se tIra ko prApta kara letI hai| vaise hI vizuddha caritravAlA yaha jIvarUpI pota, Agama rUpI karNadhAra se adhiSThita hokara tapa rUpI pavana se prerita hotA huA, sarva duHkhAtmaka saMsAra se pAra calA jAtA hai aura samasta dvandvoM se rahita mokSa rUpI tIra ko pA letA hai| 7. (sU0 1 / 2 / 2) jAganA durlabha hai--yahI prastuta zloka kA hArda hai / jo vartamAna kSaNa meM jAgRta nahIM hotA, samaya kI pratIkSA meM rahatA hai, vaha jAga nahIM pAtA / koI bhI vyakti yuvA hokara punaH zizu nahIM hotA aura vRddha hokara punaH yuvA nahIM hotA / zaizava aura yauvana kI jo rAtriyAM bIta jAtI haiM ve phira lauTakara nahIM AtIM / jIvana ko bar3hAyA nahIM jA sakatA, isaliye jAgRti ke liye vartamAna kSaNa hI sabase upayukta hai / jo manuSya bhaviSya meM jAgRta hone kI bAta socate haiM, ve apane Apako Atma-pravaMcanA meM DAla dete haiN| 8. (sU0 11215) manuSya apane moha ke kAraNa anitya ko nitya mAnakara usameM Asakta ho jAtA hai| usakI Asakti jAgRti meM bAdhA banatI hai / anityatA kA bodha usa bAdhA ke vyUha ko tor3atA hai| deva aura manuSya ke bhoga anitya haiM / unakA jIvana hI anitya hai taba unake bhoga nitya kaise ho sakate haiM ? isa satya kA bodha ho jAne para manuSya jAgRti ke liye prayatnazIla ho jAtA hai / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUyagaDo C. ( sU0 1 / 26 ) saMkalpa se kAma aura bAta se saMstava ( gAr3ha paricaya ) utpanna hotA hai / usase karma kA baMdha hotA hai / manuSya jaba maratA hai taba kAmanAeM aura paricita bhoga usake sAtha nahIM jAte / vaha unake dvArA arjita karma - bandhanoM ke sAtha paraloka meM jAtA hai / svabhAvataH yA kisI nimitta se mRtyu ke Ane para manuSya kA jIvana-sUtra TUTa jAtA hai / kAma aura paricita bhoga sAmagrI yahAM raha jAtI hai aura vaha kahIM anyatra calA jAtA hai / saMyoga kA anta viyoga meM aura jIvana kA anta mRtyu meM hotA haiM, isaliye manuSya ko jAgaraNa kI dizA meM pramatta nahIM honA cAhiye / 10. ( sU0 12139 ) tAiNo- trAtA tIna prakAra ke hote haiM 1. Atma- trAtA - jinakalpika muni / -- 2. para trAtA - --arhat / 3. ubhaya trAtA - gacchavAsI muni / AsaNaM - cUrNikAra ne isakA artha- Asana, pITha, phalaka Adi kiyA hai aura isake dvArA upAzraya kA bhI grahaNa kiyA hai / vRttikAra ne isakA artha-- vasati kiyA hai / 11. ( sU0 111017 ) prathama do caraNoM kA pratipAdya hai- madhyastha hI saMpUrNa samAdhiyukta hotA hai / cUhoM ko mArakara billI kA poSaNa karane vAlA eka kA priya karatA hai to dUsare kA apriya karatA hai / yaha priya aura apriya saMpAdana kA prasaMga samAdhi kA vighna hai, isaliye samatA anuprekSI priya aura apriya ke jhaMjhaTa meM na jAe / 235 12. (sU0 111117 ) sva puDho sattA - jinameM pRthak-pRthak sattva-AtmA ho unheM pRthak sattva kahA jAtA hai / pratyeka AtmA kA astitva svataMtra hotA hai / jaina darzana ke anusAra pRthvI, jala, agni aura vAyu- ye sabhI pRthak sattva hote haiM, inakI avagAhanA bahuta sUkSma hotI hai / aMgula ke asaMkhyeya bhAga mAtra meM aneka jIva samA jAte haiM / saba jIvoM kA taMtra astitva hotA hai / vanaspatikAya ke do bheda haiM- sAdhAraNa vanaspati aura pratyeka vanaspati / sAdhAraNa vanaspati apRthak sattvavAlI hotI hai / usameM eka zarIra meM ananta jIvoM kA Azraya hotA hai / pratyeka vanaspati pRthak sattva vAlI hotI hai / usameM pratyeka jIva kA zarIra bhinna-bhinna hotA haiM / zabda vizeSa vivaraNa ke liye dekheM - dasaveAliyaM ( pR0 125,126 ) vRttikAra ke anusAra prastuta zloka ke tIsare caraNa meM 'prayukta 'puDho sattA' vanaspati ke do bheda - sAdhAraNa aura asAdhAraNa ( pratyeka ) batalAne ke liye hai / sAdhAraNa vanaspati apRthak sattva vAlI hotI hai / jo sUkSma vanaspati hai, vaha saba Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 citta-samAdhi : jaina yoga 'sAdhAraNa' hI hotI hai / aura jo bAdara vanaspati hai, usake do bheda hote haiM--sAdhAraNa aura asAdhAraNa / cUrNikAra ne bhI 'puDho sattA' kA artha pratyeka zarIra---svataMtra zarIra kiyA hai| kintu vanaspati ke viSaya meM ve mauna haiM / __sabIyagA-isakA artha hai-bIja paryanta / isake cUNikAra agastyasiMha sthavira tathA jinadAsamahattara ne isa zabda ke dvArA vanaspati ke dasa bhedoM kA grahaNa kiyA hai| vanaspati ke dasa bheda ye haiM-mUla, kaMda, skaMdha, tvacA, zAkhA, pravAla, patra, puSpa, phala aura bIja / mUla kI aMtima pariNati bIja meM hotI hai| prastuta zloka ke 'sabIyagA' zabda kI TIkA karate hue TIkAkAra zIlAMkasUri ne isa zabda ke dvArA kevala anAja kA grahaNa kiyA hai / 13. (sU0 11119 anujuttIhiM--anuyukti kA artha hai--anurUpa yukti arthAt samyak hetu / vRttikAra ne isake do artha kiye haiM-anukUla sAdhana, yuktisaMgata yukti / prastuta zloka kA pratipAdya hai ki matimAn puruSa chaha jIvanikAyoM ke jIvatva kI saMsiddhi unake anukUla yuktiyoM se kare / sabhI jIvoM kI saMsiddhi eka hI hetu se nahIM ho sktii| unake liye bhinna-bhinna uktiyAM hotI haiM / vizeSAvazyaka bhASya, gAthA 17531758 kI svopajJavRtti meM ina yuktiyoM kA sundara samAveza hai-vRttikAra ne ina yuktiyoM kA saMkSipta vivaraNa diyA hai 1. pRthvI sajIva hai, kyoMki pRthvIrUpa pravAla, namaka, patthara Adi padArtha apane samAna jAtIya aMkura se utpanna karate haiM, jaise arza kA vikAra aMkura / / 2. pAnI sajIva hai kyoMki bhUmi ko khodane para vaha vAstavika rUpa se upalabdha hotA hai, jaise-dardura / antarikSa se svAbhAvika rUpa se giratA hai, jaise--matsya / 3. agni sajIva hai, kyoMki anukUla AhAra (IMdhana) kI vRddhi se vaha bar3hatI hai, jaise-bAlaka AhAra milane para bar3hatA hai| 4. vAyu sajIva hai kyoMki binA kisI kI preraNA ke vaha niyamataH tirachI gati karatA hai / jaise-gAya / 5. vanaspati sajIva hai, kyoMki usameM utpatti, vinAza, roga, vRddhatva Adi hote haiM / cikitsA se vaha svastha hotI hai / usake vraNa bharate haiN| usameM AhAra kI icchA hotI hai, dohada bhI hotA hai| kucha vanaspatiyAM sparza se saMkucita hotI haiM, kucha rAta meM sotI haiM aura dina meM jAgatI haiM, kucha dUsare ke Azraya se upasarpaNa karatI haiN| 14. (sU0 1 / 11 / 10) ahiMsA-samayaM--isakI vyAkhyA meM cUrNikAra aura vRttikAra kA matabheda hai| cUrNikAra ne isakI vyAkhyA isa prakAra kI hai-ahiMsA hI samatA hai / jaise mujhe Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUyagaDo 237 duHkha priya nahIM hai vaise hI dUsare jIvoM ko bhI duHkha priya nahIM hai--athavA mujhe pIr3ita karane se mujhe duHkha hotA hai vaise hI dUsare jIvoM ko pIr3ita karane se unheM duHkha hotA hai / isaliye ahiMsA samatA hai yA samatA hI ahiMsA hai| vRttikAra ne 'samaya' kA artha Agama kiyA hai| unake anusAra 'ahiMsA-samayaM' kA artha hai-ahiMsA pradhAna Agama athavA upadeza / vastutaH prastuta zloka kA pratipAdya yaha hai ki par3hane kA sAra hai-hiMsA se nivRtta honA / sabake sAtha samAna bartAva karanA, yahI samatA hai, yahI ahiMsA hai| 15. (sU0 1111111) saMti -prANAtipAta kI nivRtti svayaM ke liye tathA dUsare prANiyoM ke lie zAMti kA kAraNa banatI hai, isaliye vaha zAMti hai| jo prANAtipAta se nivRtta haiM, unase koI nahIM DaratA aura na ve janmAntara meM bhI kisI se Darate haiM / nivvANa-prANAtipAta kI nivRtti nirmANa kA pradhAna hetu hai| isaliye vahI nivRtti hai athavA jo virata hai vahI zAntirUpa aura nirvRttirUpa hai| 16. (sU0 1 / 11 / 12) pabhU-cUNikAra ne prabhU ke tIna artha kiye haiM1. jitendriya 2. AtmA 3. mokSamArga kI anupAlanA meM samartha / vRttikAra ne isake do artha kiye haiM1. jitendriya 2. saMyama ke AvAraka karmoM ko tor3akara mokSamArga kA pAlana karane meM samartha / dose-cUrNikAra ne krodha Adi ko doSa mAnA hai aura vRttikAra ne pAMca AzravadvAroM-mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ko doSa mAnA hai| prakaraNa ke anusAra 'doSa' kA artha dveSa pratIta hotA hai| manuSya dveSa ke kAraNa dUsaroM ke sAtha virodha karatA hai / isIlie batalAyA gayA hai ki dveSa kA nirAkaraNa kara kisI ke sAtha virodha na kare / NirAkiccA-isakA artha hai-pITha pIche / 17. (suu0114|7) DahareNa vuDDheNa-Dahara kA artha hai choTA aura vuDDheNa kA artha hai buuddh'aa| prastuta prasaMga meM dIkSA-paryAya aura avasthA kI dRSTi se choTe-bar3e kA ullekha kiyA gayA hai| cUrNikAra aura vRttikAra ne 'Dahara' ke sAtha janma-paryAya aura dIkSA-paryAya ko jor3A hai| cUrNikAra ne vRddha ke sAtha avasthA kA aura vRttikAra ne avasthA aura zruta-donoM kA saMbaMdha jor3A hai| vRttikAra kA kathana hai ki koI muni pramAda kA AcaraNa karatA hai Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 citta-samAdhi : jaina yoga taba dIkSA - paryAya yA avasthA meM choTe muni dvArA sAvadhAna kiye jAne para yA avasthA meM bar3e tathA zruta meM viziSTa muni ke dvArA kahe jAne para usako anyathA na mAneM / rAtiNiNa - rAtnika kA zAbdika artha haiM - dIkSA - paryAya meM bar3A / cUrNikAra ne AcArya, dIkSA - paryAya meM jyeSTha tathA pravartaka, gaNI, gaNadhara, gaNAvacchedaka aura sthavira ko 'rAtnika' zabda ke antargata ginAyA hai / vRttikAra ne dIkSA - paryAya meM jyeSTha tathA zruta meM viziSTa muni ko 'rAtnika' mAnA hai / dekheM - dasaveAliyaM, 6 / samavvaeNa- dIkSA-paryAya athavA avasthA meM samAna / isakA saMskRta rUpa 'samavratena' aura artha sahadIkSita kiyA hai / thirao - isakA artha hai --pramAda ke prati sAvadhAna kiye jAne para pramAda ko punaH na doharAnA / NijjaMtae -- nIyamAna kA artha hai -- le jAyA jAtA huA / jAtA huA, anuzAsita kiyA koI use kahatA hai-bhAI ! muhUrtamAtra ke liye avalaMbana koI vyakti nadI kI dhArA meM bahatA jA rahA hai / tuma vega se bahate hue isa kATha kA yA vRkSa kI zAkhA kA lo| tuma pAnI meM DUbane se bacakara pAra pA jAoge / aisA kahane para vaha usa para kupita hotA hai / aura vaisA nahIM karatA / vaha vyakti nadI meM DUba maratA hai, kabhI usa pAra nahIM jA pAtA / isI prakAra pramAdAcaraNa karane vAle muni ko AcArya bAra-bAra sAvadhAna karate haiM aura use mokSamArga kI ora agrasara karane kA prayatna karate haiM / kintu vaha kaSAya ke vazIbhUta hokara unake upadeza ko svIkAra nahIM karatA / athavA anya muniyoM dvArA sAvadhAna kiye jAne para vaha ahaM se paripUrNa hokara socatA hai- ye choTe aura alpazruta muni bhI mujhe sAvadhAna kara rahe haiM - aisA vyakti kabhI saMsAra kA pAra nahIM pA sakatA / 18. ( sU0 1 / 148 ) viNaM samayA siTThe -- vyutthita kA artha hai - saMyama ke pratikUla AcaraNa karane vAlA / vyutthAna citta kI caMcala avasthA hai / pAtaMjala yogadarzana meM vyutthAna saMskAra nirodha saMskAra kA pratipakSI hai / vyutthAna dharma kI pradhAnatA vAlA vyutthita vyakti saMyama se vicalita ho jAtA hai, isaliye usakI saMjJA vyutthita hai / vaha svatIrthika bhI ho sakatA hai aura paratIrthika bhI / koI muni pramAda kA AcaraNa karatA hai / vaha IryAsamiti kA samyag zodhana na karatA huA tvarita gati se cala rahA hai / taba vyutthita vyakti use kahatA hai - " mune ! aisA calanA tumhAre liye yogya nahIM hai, kyoMki tumhAre AgamoM meM yaha pratipAdita hai ki Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUyagaDo 136 muni yuga-pramANa bhUmi ko dekhatA huA dhIre-dhIre cle|" isa prakAra vyutthita ke dvArA Agama-pramANa purassara anuzAsita hone para samatA meM rahanA muni kA sAmAyika dharma hai| abbhuTTitAe ghaDadAsie-abhyutthita kA artha hai--tatpara honaa| prakaraNavaza abhyutthita kA artha 'duHzIla ke AcaraNa meM tatpara' kiyA gayA hai| ghaTadAsI kA artha hai-- pAnI lAne vAlI dAsI / tAtparya hai ki ghaTadAsI ke dvArA bhI pramAdAcaraNa ke prati sAvadhAna kiye jAne para samatA meM rahanA muni kA sAmAyika dharma hai / ghaTadAsI ke viSaya meM yaha kathana hai to bhalA alpazIla vAle vyakti ke dvArA kahane para to asvIkAra karane kI bAta hI nahIM honI cAhiye / / vaha ghaTadAsI sarpiNI kI bhAMti phuphakAra karatI huI muni ko sAvadhAna karate hue kahe-'are ! kyA tuma aisA kara sakate ho ?' athavA atyanta patita dAsadAsI bhI sAvadhAna kare to muni aisA na kahe-'tuma bhale hI saca kaha rahI ho, parantu mujhe kahane vAlI tuma kauna ho?' agAriNaM vA samayANusiche-agArI arthAt ghara-gRhasthI, cAhe phira vaha strI, puruSa yA napuMsaka ho / prastuta prasaMga meM 'samaya' kA artha hai-sAmAjika zAstra / gRhasthoM ke sAre anuSThAna sAmAjika zAstra ke dvArA anuzAsita hote haiN| pramAdAcaraNa karane vAle muni ko gRhastha kahatA hai-'mune ! gRhastha ke liye bhI aisA AcaraNa karanA vihita nahIM hai aura Apa aisA AcaraNa kara rahe haiM ?' 16. (sU0 11146) kujjhe-dUsare ke dvArA durvacana kahane para vaha muni soce___ AkruSTena matimatA, tattvArthavicAraNe matiH kAryA / yadi satyaM kaH kopaH, syAdanRtaM kiM nu kopena ? koI vyakti AkruSTa ho taba vaha usake Akroza karane ke kAraNoM ko khoje / yadi Akroza karane kA kAraNa upasthita hai to usa para krodha kyoM kiyA jAe ? yadi Akroza vyartha hI ho rahA hai to usase kyA ? usa para krodha kyoM kiyA jAe / pavvahejjA-isakA artha hai----lakar3I, patthara yA IMTa Adi se mAranA, coTa phuNcaanaa| tahA karissaM......"seyaM khu meyaM-anuzAsana kiye jAne para kopa karanA, vyathita honA aura paruSa vacana bolanA varjita hai / anuzAsana ke uttara meM do vAkyoM kA prayoga honA cAhiye--1. tahA karissaM, 2. seyaM khu meyaM / cUrNikAra ke anusAra 'tathA kariSyAmi'-vaisA karUMgA-yaha svapakSa meM 'micchAmi dukkaDaM' ke samAna tathA para-pakSa vAloM ke liye 'yaha mere liye zreya hai'--yaha kahanA ucita hai / vRttikAra ne svapakSa yA parapakSa kA vibhAjana nahIM kiyA hai| Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 citta-samAdhi : jaina yoga 20. (sU0 1114 / 10) amUDhA- isakA artha hai-sahI mArga kA jAnakAra / vaha pathadarzaka jo sahI-sahI jAnatA hai ki kauna-sA mArga kisa ora jAtA hai / maggANusAsaMti-yahAM do padoM--magga + aNusAsaMti meM saMdhi huI hai / isakA artha hai ki pathadarzaka usa digmUr3ha pathika ko sahI mArga dikhAtA hai| vaha kahatA hai-tuma isa mArga se calo, apane gantavya taka pahuMca jAoge / yaha mArga tumhAre liye hitakara aura kSemakara hai / isa mArga meM phaloM se lade vRkSa tathA sthAna-sthAna para jala ke sarovara haiN| isa mArga para calate hue tumheM bhUkha-pyAsa se pIr3ita nahIM honA pdd'egaa| samma'NasAsayaMti--yahAM do padoM-samma+aNusAsayaMti meM saMdhi huI hai / cUrNikAra ne samyak kA artha Rju aura anuzAsanA kA artha-mArgopadezanA kiyA hai / 21. (sU0 1114 / 11) etovamaM ....."uvaNei samma- gantavya sthAna prApta kara lene para digmUr3ha vyakti apane mArgadarzaka kI kucha vizeSa pUjA karatA hai, usakA sammAna karatA hai phira cAhe pathadarzaka cANDAla, pulinda, ganda, gopAla Adi hI kyoM na ho aura svayaM unase viziSTa jAti yA balopeta bhI kyoM na ho / vaha yaha socatA hai-isa pathadarzaka ne mujhe durga Adi durlaghya sthAnoM tathA hiMsra pazuoM ke bhaya se bacAkara nirvighna rUpa se gantavya taka pahuMcAyA hai / mujhe isake prati vizeSa kRtajJa honA cAhiye / isane jo merI sahAyatA kI hai, usase bhI adhika maiM ise kucha dUM-aisA socakara vaha usa mArgadarzaka ko vastra, anna, pAna tathA anya bhogya-sAmagrI svayaM detA hai| yaha eka dRSTAMta hai| dharma ke kSetra meM bhI sAdhaka ke liye apane mArgadarzaka ke prati vizeSa pUjA kA vyavahAra karaNIya hai| apane AcArya ko AhAra Adi lAkara denA dravya pUjA hai / unakI bhakti aura guNAnuvAda karanA bhAvapUjA hai| prastuta zlokagata artha ko bhalIbhAMti samajhakara muni usako apane para ghaTita kare / vaha yaha soce--guru ne apane sad upadezoM ke dvArA mujhe mithyAtva rUpI vana se tathA janma-maraNa Adi aneka upadrava-bahula avasthAoM se bacAyA hai| ye mere parama upakArI haiM / mujhe inake prati bahuta kRtajJa rahanA cAhiye / abhyutthAna Adi vinaya pradarzita kara mujhe inakI pUjA karanI cAhiye / muni cAhe cakravartI hI kyoM na rahA ho aura AcArya yadi tuccha jAti ke bhI hoM, to bhI muni kA kartavya hai ki vaha AcArya ke prati pUrNa kRtajJa rhe| digmUr3ha muni ko satpatha para lAne vAle AcArya usake paramabandhu hote haiM / cUrNikAra ne do padya uddhRta kiye haiM jo vyakti jalate hue ghara meM soe hue vyakti ko jagAtA hai, vaha usakA paramabandhu hotA hai| koI ajJAnI vyakti viSa-mizrita bhojana karatA hai aura jJAnI use viSa ko batA Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUyagaDo 241 detA hai, vaha usakA paramabandhu hotA hai| 22. (sU0 1 / 14 / 12) ___ maggaM Na"""""eka aTavI hai / vaha gaDDoM, pattharoM, kandarAoM tathA vRkSoM se durgama hai / aisI aTavI se pratidina Ane-jAne ke kAraNa koI vyakti usakI pagaDaMDiyoM se paricita ho jAtA hai / kintu vaha bhI usa aTavI meM andhakAra ke kAraNa pUrva paricita pagaDaMDiyoM ko bhI nahIM dekha paataa| 23. (sU0 1 / 14 / 13) kovie---kovida kA artha hai-jJAnI / jo grahaNa-zikSA meM nipuNa hotA hai, vaha jAna letA hai ki use kaisA AcaraNa karanA cAhiye aura kaisA AcaraNa nahIM karanA cAhiye / jo vyakti sarvajJapraNIta AgamoM ke anusAra vartana karane meM nipuNa hotA hai, vaha kovida kahalAtA hai| 24. (sU0 11) vIriyaM-vIrya kA artha hai--zakti, bl| usake tIna prakAra haiM-sacitta vIrya, acitta vIrya aura mizra vIrya / sacitta vIrya tIna prakAra kA hai 1. manuSyoM kA- arhat, cakravartI, baladeva Adi kA vIrya / 2. pazuoM kA hAthI, ghor3A, siMha, vyAghra, varAha, aSTApada Adi kA vIrya / jaise--bher3iyA uchalakara bher3a ko mAra DAlatA hai vaise hI aSTApada uchalakara hAthI ko mAra DAlatA hai| yaha aSTApada kI zakti hai| 3. nirjIva padArthoM kA-jaise gozIrSacandana kA lepa grISmakAla meM dAha kA nAza karatA hai aura zItakAla meM zIta kA nAza karatA hai / jaise--ratnakaMbala zItakAla meM garama aura grISma meM ThaNDA hotA hai| acitta vIrya :--AhAra, snigdha padArtha, bhakSya aura bhojya padArthoM kI zakti ko acitta vIrya kahA jAtA hai / isI prakAra kavaca Adi AvaraNoM kA tathA anyAnya zastroM kI zakti bhI acitta vIrya kahalAtI hai / AhAra meM kAma Ane vAle padArthoM kI zakti bhinna-bhinna hotI hai / jaise ghevara prANoM ko uttejita karane vAlA, hRdaya ko prasanna karane vAlA aura kapha kA nAzaka hotA hai| isI prakAra auSadhiyoM kI bhI apanI-apanI zakti hotI hai / zalya ko nikAlane, ghAva bharane, viSa ke prabhAva ko dUra karane, buddhi ko vRddhigata karane-ye bhinna-bhinna auSadhiyoM kI zaktiyAM haiN| kucha viSaghAtI dravya aise hote haiM jinako sUMghane mAtra se viSa nikala jAtA hai| kucha aise hote haiM jinakA lepa karane se viSa dUra hotA hai / kucha ke AsvAdamAtra se viSa naSTa ho jAtA hai / eka dravya aisA hotA hai jisako khA lene para eka mahIne taka bhUkha nahIM lagatI, zakti kI hAni bhI nahIM hotii| ___kucha dravyoM ke mizraNa se banI huI bAtI pAnI se bhI jala uThatI hai| kazmIra Adi pradezoM meM loga kAMjI se dIyA jalAte haiN| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jaina yoga isa prakAra vibhinna dravyoM meM cAmatkArika zaktiyAM hotI haiM / unakA vivaraNa prastuta karane vAlA graMtha hai - yoniprAbhRta / yaha dravya - vIrya kA kucha vivaraNa hai / isI prakAra kSetra aura kAla vIrya bhI hotA | kSetravIrya jaise devaguru Adi kSetroM meM utpanna hone vAle sabhI dravya viziSTa zakti sampanna hote haiM / kAla kI bhI ananta zakti hotI hai / Ayurveda graMthoM meM kAla ke prabhAva se hone vAlI guNavRddhi kA spaSTa ullekha hai-- varSA Rtu meM namaka, zarada Rtu meM pAnI, hemanta meM gAya kA dUdha, zizira meM AMvale kA rasa, vasanta meM ghI aura grISma meM gur3a --ye amRtatulya ho jAte haiM / bhAvavIrya - isake tIna prakAra haiM- aurasya bala, indriya bala aura adhyAtma 242 bala / 25. ( sU0 11812) karmavIrya-karma aura kriyA- donoM paryAyavAcI zabda haiM / Agama meM karma ke aneka paryAyavAcI zabda milate haiM - utthAna, karma, bala, vIrya / isakA dUsarA artha hai - karmoM ke udaya se niSpanna zakti ko karmavIrya kahA jAtA hai / yaha bAlavIrya hai / akarmavIryavIryAntarAya karma ke kSaya se utpanna sahanazakti ko akarma vIrya kahA jAtA hai / isameM karma-baMdha nahIM hotA aura na yaha karmabandha meM hetubhUta hI hotA hai / yaha paMDitavIrya hai / suvvayA - cUrNikAra ne 'suvrata' kA artha tIrthaMkara kiyA hai / 26. ( sU0 11813) pamA kammamA haMsu - karmavIrya ko pramAda aura akarmavIrya ko apramAda kahA gayA hai | yaha kathana kAraNa meM kArya kA upacAra kara kiyA gayA hai / tabbhAvadesao- - isakA artha hai - tadbhAva kI apekSA se / 'bhAva' kA artha hai-hone se aura Adeza kA artha hai-kathana, upadeza / arthAt ina donoM caraNoM kA artha hogA - karmavIrya ke tadbhAva kI apekSA se manuSya bAla aura akarmavIrya ke tadbhAva kI apekSA se manuSya paMDita kahalAtA hai / abhavya prANiyoM kA bAlavIrya anAdi - aparyavasita hotA hai aura bhavya prANiyoM kA bAlavIrya anAdi saparyavasita aura sAdi - saparyavasita- donoM prakAra kA hotA hai / paMDita vIrya sAdi saparyavasita hI hotA hai / 27-28. ( sU0 1 / 8 / 23, 24 ) sAdhanA ke kSetra meM do prakAra ke puruSa hote haiM 1. abuddha aura asamyaktvadarzI / 2. buddha aura samyaktvadarzI / ye donoM hI vIra hote haiM / abuddha puruSa sakarmavIrya meM vartamAna hote haiM aura buddha Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUyagaDo 243 puruSa akarmavIrya meM vartamAna hote haiM / ye donoM hI parAkrama karate haiM / abuddha puruSa sakarmavIrya se bhAvita hokara parAkrama karate haiM, isaliye unakA parAkrama azuddha aura saphalakarmabaMdhayukta hotA hai / buddha puruSa akarmavIrya se bhAvita hokara parAkrama karate haiM, isaliye unakA parAkrama zuddha aura aphalakarmabaMdhamukta hotA hai / ye donoM zloka sakarmavIrya aura akarmavIrya ke upasaMhAra-vAkya haiN| inameM yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki parAkrama pratyeka manuSya karatA hai / abuddha yA ajJAnI manuSya bhI karatA hai tathA buddha yA jJAnI manuSya bhI karatA hai| parAkrama apane meM parAkrama-mAtra hai / usameM koI antara nahIM hotaa| antara DAlane vAle do tattva haiM-jJAna aura dRSTi / ajJAna aura asamyakdRSTi se bhAvita manuSya kA parAkrama azuddha aura saphala hotA hai / azaddha kA artha hai ki vaha zalya.gaurava. kaSAya Adi doSoM se yakta hotA hai aura saphala kA artha hai ki vaha zalya Adi doSoM se mukta hone ke kAraNa karmabaMdha kA hetu bhI banatA hai / jJAna aura samyakdRSTi se bhAvita manuSya kA parAkrama zuddha aura aphala hotA hai / zuddha kA artha hai ki vaha zalya, gaurava, kaSAya Adi doSoM se mukta hotA hai aura aphala kA artha hai ki vaha zalya Adi doSoM se mukta hone ke kAraNa saMyamamaya hotA hai| saMyama kA phala hai-anAsrava-karma baMdha na honaa| asamyaktvadarzI ke parAkrama ko azuddha aura saphala kahane kA tAtparya zalya Adi doSoM se yukta parAkrama kI, sAdhanA kI dRSTi se avAMchanIyatA pradarzita karanA hai| prastuta sUtra ke dUsare adhyayana meM isakA samarthana sUtra milatA hai"jai vi ya NigiNe kise care, jai viya bhuMjiya maasmNtso| je ii mAyAdi mijjaI, AgantA abbhaadnnNtso||" yadyapi koI bhikSu nagna rahatA hai, deha ko kRza karatA hai aura mAsa-mAsa ke anta meM eka bAra khAtA hai, phira bhI mAyA Adi se paripUrNa hone ke kAraNa vaha ananta bAra janma-maraNa karatA hai| cUNi ke AdhAra para ina donoM zlokoM kA pratipAdya yaha hai-abuddha aura asamyaktvadarzI kA parAkrama kaSAya Adi doSoM se yukta hone ke kAraNa azuddha hotA hai| buddha aura samyaktvadarzI kA parAkrama kaSAya Adi doSoM se mukta hone ke kAraNa zuddha hotA hai / samIkSAtmaka dRSTi se yaha kahanA ucita hogA ki ihalaukika aura pAralaukika sukhoM kI AkAMkSA tathA pUjA zlAghA ke liye kiyA jAne vAlA parAkrama sAdhanA kI dRSTi se avAMchanIya hai aura kevala nirjarA ke liye kiyA jAne vAlA parAkrama vAMchanIya hai| asamyaktvadarzI nirjarA ke liye kucha bhI nahIM karatA aura samyaktvadarzI saba kucha nirjarA ke liye hI karatA hai, yaha isakA pratipAdya nahIM hai / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAo battIsaM jogasaMgahA paNNattA, taM jahA AloyaNA niravalAve, AvaIsu daDhadhammayA / aNissiovahANe ya, sikkhA nippaDikammayA / / 1 // aNNAtatA alobhe ya, titikkhA ajjave sutI / sammadiTTI samAhI ya, AyAre viNaovae / / 2 / / dhiImaI ya saMvege, paNihI suvihi saMvare / attadosovasaMhAre, savva kAmavirattayA // 3 // paccakkhANe viussagge, appamAde lavAlave / jhANasaMvarajoge ya, udae mAraNaMtie // 4 // saMgANaM ca pariNNA, pAyacchittakaraNetti ya / ArAhaNA ya maraNaMte, battIsaM jogasaMgahA / / 5 / / sama0 32 / 1 battIsa yoga-saMgraha jaina paramparA meM 'yoga' zabda mana, vacana aura kAyA kI pravRtti ke lie prayukta hotA hai / prastuta prasaMga meM 'yoga' zabda samAdhi kA vAcaka hai| yahAM jina battIsa yogoM kA saMgrahaNa kiyA hai, ve saba samAdhi ke kAraNabhUta haiN| ise hama 'samAdhi sUtra' bhI kaha sakate haiN| uttarAdhyayana ke unatIsaveM adhyayana meM ina meM se aneka sUtroM kA ullekha hai, jaise-saMvega, anuprekSA, AlocanA, titikSA, Arjava, yoga-pratyAkhyAna, saMvara, vyutsarga, apramAda, alobha Adi sUtra arthabodha tathA tAtparya kI dRSTi se avazya draSTavya haiM / battIsa yoga-saMgraha ye haiM1. AlocanA-apane pramAda kA nivedana krnaa| 2. nirapalApa-Alocita pramAda kA aprakaTIkaraNa / / 3. ApatkAla meM dRr3hadharmatA--kisI bhI prakAra kI Apatti meM dRr3hadharmI bane rhnaa| 4. anizritopadhAna-dUsaroM kI sahAyatA lie binA tapaH karma karanA / 5. zikSA-sUtrArtha kA paThana-pAThana tathA kriyA kA AcaraNa / 6. niSpratikatA-zarIra kI sAra-saMbhAla yA cikitsA kA varjana / 7. ajJAtatA-ajJAta rUpa meM tapa karanA, usakA pradarzana yA prakhyApana nahIM krnaa| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAo 245 8. alobha-nirlobhatA kA abhyAsa karanA / 6. titikSA-kaSTa-sahiSNutA, parISahoM para vijaya pAne kA abhyAsa karanA / 10. aarjv-srltaa| 11. zuci-pavitratA, satya, saMyama Adi kA AcaraNa / 12. samyagdRSTi-samyagdarzana kI zuddhi / 13. samAdhi-citta-svAsthya / 14. AcAra----AcAra kA samyak prakAra se pAlana karanA, usameM mAyA na krnaa| 15. vinayopaga-vinamra honA, abhimAna na karanA / 16. dhRtimati-dhairyayukta buddhi, adInatA / 17. saMvega-saMsAra-vairAgya athavA mokSa kI abhilASA / 18. praNidhi-adhyavasAya kI ekAgratA / vRttikAra ne isakA artha 'mAyAzalya' kiyA hai aura usakA AcaraNa na karane kA nirdeza diyA hai / AvazyakavRtti meM bhI 'paNihI' kA artha mAyA kiyA hai aura use na karane kI bAta kahI hai / kintu dazavaikAlika (8 / 1) ke 'AyArapaNihiM laddha'-isa vAkya ke saMdarbha meM 'paNihi'-praNidhAna kA artha citta kI nirmalatA yA samAdhi honA cAhie / avadhAna, samAdhAna aura praNidhAna-ye tInoM samAdhi ke paryAyavAcI zabda haiN| rAga-dveSa mukta bhAva meM citta ko ekAgra karane kA abhyAsa praNidhi hai / isake do bheda hote haiM-duSpraNidhi aura supraNidhi / yahAM supraNidhi vivakSita hai / 16. suvidhi-sad anuSThAna / 20. saMvara-AsravoM kA nirodha / 21. AtmadoSopasaMhAra-apane doSoM kA upasaMharaNa / 22. sarvakAmaviraktatA-samasta viSayoM se vimukhatA / 23. pratyAkhyAna-mUlaguNa viSayaka tyAga / 24. pratyAkhyAna-uttaraguNa viSayaka tyAga / 25. vyutsarga-zarIra, bhaktapAna, upadhi tathA kaSAya kA visarjana / 26. apramAda-pramAda kA varjana / 27. lavAlava-sAmAcArI ke pAlana meM satata jAgarUka rahanA / 'lava' zabda kAlavAcI hai / isakA artha hai-kSaNa / 'lavAlava' arthAt pratikSaNa apramAda kI sAdhanA karanA / yathAlaMdaka muni niraMtara apramAda kI sAdhanA karate haiM / ve kSaNabhara ke lie bhI pramAda nahIM karate aura yadi kabhI pramAda A jAtA hai to usakA tatkAla prAyazcitta kara lete haiN| 28. dhyAna saMvara yoga-mahAprANa dhyAna kI sAdhanA karanA / Avazyaka niyukti meM 'jhANasaMvara yoga' kA artha 'sUkSma dhyAna' kiyA hai / avacUrNi Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 citta-samAdhi : jaina yoga kAra ne isako samajhAne ke lie eka ghaTanA kA ullekha kiyA hai - siMbavardhanapura meM muDafor ( muNDikAmuka ) nAma kA rAjA rAjya karatA thA / AcArya puNyabhUti ne use zrAvaka banAyA / unakA bahuzruta gItArtha ziSya puSyamitra khinna hokara kahIM anyatra viharaNa karane lagA / samIpa Ane vAle ziSya agItArtha the / AcArya ne eka bAra puSyamitra ko bulA bhejA aura sArI jAnakArI de 'sUkSma dhyAna' kI sAdhanA meM saMlagna ho gae / ve eka kamare ke bhItara nizceSTa avasthA meM mRtavat leTe hue the / puSyamitra dvAra para baiThA rahatA thA / kamare meM praveza niSiddha thA / eka bAra eka ziSya ne chipakara kamare ke bhItara jhAMkA aura usane dekhA ki AcArya bhUmi para nizceSTa par3e haiM / usane anya sAdharmika sAdhuoM se kahA - AcArya divaMgata ho gae haiM / yaha saMvAda rAjA taka jA phuNcaa| vaha AcArya kA parama zraddhAlu zrAvaka thA / usane vahAM Akara pUchatAcha kii| puSyamitra ne sArI bAta batAte hue kahA ki AcArya dhyAna-saMlagna haiM, mRta nahIM / kisI ne bhI usakI bAta para vizvAsa nahIM kiyA / aneka ziSyoM ne kahA - 'puSyamitra sarva - lakSaNa - sampanna AcArya kI deha se vetAla ko sAdha rahA hai / sabako yaha bAta yathArtha lagI / AcArya kI mRta deha ko zmazAna le jAne ke lie zivikA taiyAra kI gaI / puSyamitra kamare ke bhItara gayA aura AcArya ke dvArA pUrva saMketita aMguSTha ko dabAyA / AcArya saceta hue aura bole - 'Arya ! tumane mere dhyAna meM vyAghAta kyoM DAlA ?' usane ziSyoM dvArA pracArita bAta unheM kaha sunAI / 26. mAraNAMtika udaya - mAraNAMtika vedanA kA udaya hone para bhI kSubdha na honA, zAMta aura prasanna rahanA / 30. saMga- parijJA -- Asakti kA tyAga / 31. prAyazcittakaraNa-doSa - vizuddhi kA anuSThAna karanA / 32. mAraNAMtika ArAdhanA - mRtyukAla meM ArAdhanA karanA / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI ATha AtmA kativihA NaM bhaMte ! AyA paNNattA ? goyamA ! aTThavihA AyA paNNattA, taM jahA-daviyAyA, kasAyAyA, jogAyA, uvaogAyA, nANAyA, daMsaNAyA, carittAyA, viiriyaayaa| bhagavaI 121200 jIva ke madhya pradeza aura baMdha se kiM taM payogabaMdhe ? payogabaMdhe tivihe paNNatte, taM jahA-aNAdIe vA apajjavasie, sAdIe vA apajjavasie, sAdIe vA sapajjavasie / tattha NaM je se aNAdIe apajjavasie se NaM aTThaNhaM jIvamajhapaesANaM, tattha vi NaM tiNhaM-tiNhaM aNAdIe apajjavasie, sesANaM sAdIe / tattha NaM je se sAdIe apajjavasie se NaM siddhANaM / tattha NaM je se sAdIe sapajjavasie se NaM cauvihe paNNatte, taM jahAAlAvaNabaMdhe, alliyAvaNabaMdhe, sarIrabaMdhe, sarIrappayogabaMdhe / 8 / 354 kati NaM bhaMte ! jIvatthikAyassa majjhapadesA paNNattA ? goyamA ! aTTha jIvatthikAyassa majjhapadesA pnnnnttaa| 25 / 243 ee NaM bhaMte ! aTTha jIvatthikAyassa majjhapadesA katisu AgAsapadesesu ogAhaMti ? goyamA ! jahaNNeNaM ekkaMsi vA dohiM vA tIhiM vA cahi vA paMcahiM vA chaTTi vA, ukkoseNaM aTThasu, no ceva NaM sattasu / 25 / 244 AtmA aura zarIra AyA bhaMte ! kAye ? aNNe kAye / goyamA ! AyA vi kAye, aNNe vi kAye / rUviM bhaMte ! kAye ? arUvi kAye ? goyamA ! rUvi pi kAye, arUvi pi kAye / sacitte bhaMte ! kAye ? acitte kAye ? goyamA ! sacitte vi kAye, acitte vi kAye / jIve bhaMte ! kAye ? ajIve kAye ? goyamA ! jIve vi kAye, ajIve vi kAye / jIvANaM bhaMte ! kAye ? ajIvANaM kAye ? goyamA ! jIvANa vi kAye, ajIvANa vi kAye / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 citta-samAdhi : jaina yoga puvi bhaMte ! kAye ? kAyijjamANe kAye ? kAyasamayavItikkate kAye ? goyamA ! puvi pi kAye, kAyijjamANe vi kAye, kAyasamayavItikkate vi kAye / puvi bhaMte ! kAye bhijjati ? kAyijjamANe kAye bhijjati? kAyasamayavItikkate kAye bhijjati ? goyamA ! puvi pi kAye bhijjati, kAyijjamANe vi kAye bhijjati, kAyasamayavItikkate vi kAye bhijjati / 13 / 128 kativihe NaM bhaMte ! kAye paNNatte ? goyamA ! sattavihe kAye paNNatte, taM jahA-orAlie, orAliyamIsae, ve uvvie, veuvviyamIsae, AhArae, AhAragamIsae, kammae / 131126 AtmA aura bhASA rAyagihe jAva evaM vayAsI-AyA bhaMte ! bhAsA ? aNNA bhAsA ? goyamA ! no AyA bhAsA, aNNA bhAsA / rUvi bhaMte ! bhAsA ? arUvi bhAsA ? goyamA ! rUvi bhAsA, no arUvi bhAsA / sacittA bhaMte ! bhAsA? acittA bhAsA ? goyamA ! no sacittA bhAsA, acittA bhAsA / jIvA bhaMte ! bhAsA ? ajIvA bhAsA ? goyamA ! no jIvA bhAsA, ajIvA bhAsA / jIvANaM bhaMte ! bhAsA ? ajIvANaM bhAsA ? goyamA ! jIvANaM bhAsA, no ajIvANaM bhAsA / puvvi bhaMte ! bhAsA ? bhAsijjamANI bhAsA ? bhAsAsamayavItikkatA bhAsA ? goyamA ! no puvi bhAsA, bhAsijjamANI bhAsA, no bhAsAsamayavItikkaMtA bhAsA / vi bhaMte ! bhAsA bhijjati ? bhAsijjamANI bhAsA bhijjati ? bhAsAsamayavItikkatA bhAsA bhijjati ? goyamA ! no puvi bhAsA bhijjati, bhAsijjamANI bhAsA bhijjati, no bhAsAsamayavItikkatA bhAsA bhijjati / 13 / 124 AtmA aura mana AyA bhaMte ! maNe ? aNNe maNe ? goyamA ! no AyA maNe, aNNe maNe / rUvi bhaMte ! maNe ? arUvi maNe ? goyamA ! rUvi maNe, no arUvi maNe / sacitte bhaMte ! maNe ? acitte maNe ? goyamA ! no sacitte maNe acitte maNe / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI jIve bhaMte ! maNe ? ajIve maNe ? goyamA ! no jIve maNe, ajIve maNe | jIvANaM bhaMte ! maNe ? ajIvANaM maNe ? goyamA ! jIvANaM maNe, to ajIvANaM maNe / puvvi bhaMte ! maNe ? maNijjamANe maNe ? maNasamayavItikkaMte maNe ? goyamA ! nopuvvi maNe, maNijjamANe maNe, no maNasamayavItikkaMte maNe / puvvi bhaMte! maNe bhijjati, maNijjamANe maNe bhijjati, maNasamayavI tikkaMte maNe bhijjati ? goyamA ! to puvvi maNe bhijjati, maNijjamANe maNe bhijjati, no maNasamayavItikkaMte maNe bhijjati / 13 / 126 saMjJA kati NaM bhaMte ! saNNAo paNNattAo ? gomA ! dasa saNNAo paNNattAo, taM ahA - AhArasaNNA, bhayasaNNA, mehuNasaNNA, pariggahasaNNA, kohasaNNA, mANasaNNA, mAyAsaNNA, logasaNNA, ohasaNNA / 7 / 161 kAmabhoga rUvI bhaMte ! kAmA ? arUvI kAmA ? goyamA ! rUvI kAmA, no arUvI kAmA / sacittA bhaMte ! kAmA ? acittA kAmA ? goyamA ! sacittA vi kAmA, acittA vikAmA // jIvA bhaMte ! kAmA ? ajIvA kAmA ? 246 goyamA ! jIvA vi kAmA, ajIvA vikAmA // jIvANaM bhaMte ! kAmA ? ajIvANaM kAmA ? goyamA ! jIvaNaM kAmA, no ajIvANaM kAmA // kativihANaM bhaMte ! kAmA paNNattA ? gomA ! duvihA kAmA paNNattA, taM jahA - saddAya rUvAya // rUvI bhaMte ! bhogA ? arUvI bhogA ? goyamA ! rUvI bhogA, to arUvI bhogA || sacittA bhaMte ! bhogA ? acittA bhogA ? goyamA ! sacittA vi bhogA, acittA vi bhogA || jIvA bhaMte ! bhogA ? ajIvA bhogA ? goyamA ! jIvA vi bhogA, ajIvA vi bhogA // jIvANaM bhaMte ! bhogA ? ajIvANaM bhogA ? goyamA ! jIvANaM bhogA, no ajIvANaM bhogA || 7 / 127 7 / 128 7 / 126 7 / 130 7 / 131 7 / 132 7 / 133 7 / 134 7/135 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 citta-samAdhi : jaina yoga kativihA NaM bhaMte ! bhogA paNNattA ? goyamA ! tivihA bhogA paNNattA, taM jahA-gaMdhA, rasA, phAsA // 7 // 136 kativihA NaM bhaMte ! kAmabhogA paNNattA ? goyamA ! paMcavihA kAma-bhogA paNNattA, taM jahA-saddA, rUvA, gaMdhA, rasA, phAsA // 71137 jIvA NaM bhaMte ! ki kAmI ? bhogI ? goyamA ! jIvA kAmI vi, bhogI vi / / 7 / 138 se keNaTheNaM bhaMte ! evaM vuccai-jIvA kAmI vi ? bhogI vi? goyamA ! soiMdiya-kkhidiyAiM paDucca kAmI, ghANidiya-jibhidiya-phAsidiyAI paDucca bhogii| se teNaDheNaM goyamA ! evaM vuccai-jIvA kAmI vi, bhogI vi / / 7 / 136 jarA aura zoka rAyagihe jAva evaM vayAsI-jIvANaM bhaMte ! ki jarA ? soge ? goyamA ! jIvANaM jarA vi, soge vi / / 16 / 28 se keNaTheNaM bhaMte ! evaM vuccai~-jIvANaM jarA vi, soge vi ? goyamA ! je NaM jIvA sArIraM vedaNaM vedeti tesi NaM jIvANaM jarA, je NaM jIvA mANasaM vedaNaM vedeti tesi NaM jIvANaM soge / se teNaTheNaM goyamA ! evaM vuccai-jIvANaM jarA vi, soge vi| 16 / 26 vedanA aura nirjarA se nUNaM bhaMte ! je mahAvedaNe se mahAnijjare ? je mahAnijjare se mahAvedaNe ? mahAvedaNassa ya appavedaNassa ya se see je pasatthanijjarAe ? haMtA goyamA ! je mahAvedaNe se mahAnijjare, je mahAnijjare se mahAvedaNe, mahAvedaNassa ya appavedaNassa ya se see je pasathanijjarAe / chaTTha-sattamAsu NaM bhaMte ! puDhavIsu neraiyA mahAvedaNA ? haMtA mahAvedaNA // te NaM bhaMte ! samaNehito niggaMthehito mahAnijjaratarA ? goyamA ! no iNaThe samaDheM // 63 se keNaM khAi aTheNaM bhaMte / evaM vuccai-je mahAvedaNe se mahAnijjare ? je mahAnijjare se mahAvedaNe ? mahAvedaNassa ya appavedaNassa ya se see je pasatthanijjarAe ? goyamA ! se jahAnAmae duve vatthA siyA--ege vatthe kaddamarAgaratte, ege vatthe khaMjaNarAgaratte / eesi NaM goyamA ! doNhaM vatthANaM kayare vatthe duddhoyatarAe ceva, duvAmatarAe ceva, duparikA tarAe ceva; kayare vA vatthe suddhoyatarAe ceva, suvAmatarAe ceva, suparikammatarAe ceva; je vA se vatthe kaddamarAgarate ? je vA se vatthe khaMjaNarAgarate ? bhagavaM ! tattha NaM je se kaddamarAgarate, se NaM vatthe duddhoyatarAe ceva, duvAmatarAe ceva, dupparikammatarAe ceva, evA meva goyamA ! neraiyANaM pAvAI kammAiM gADhIkayAiM, Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 251 cikkaNIkAI, siliTThIkayAI, khilIbhUtAiM bhavaMti / saMpagADhaM pi ya NaM te vedaNaM vedemANA no mahAnijjarA, no mahApajjavasANA bhavaMti / se jahA vA kei purise ahigaraNa AuDemANe mahayA - mahayA saddeNaM, mahayA - mahayA ghoseNaM, mahayA - mahayA paraMparAghAeNaM no saMcAei tIse ahigaraNIe kei ahAbAyare poggale parisADittae, evAmeva goyamA ! neraiyANaM pAvAI kammAI gADhIkayAI, cikkaNIkayAI, siliTIkayAI, khilIbhUtAiM bhavaMti / saMpagADhaM pi ya NaM te vedaNaM vedemANA no mahAnijjarA, no mahApajjavasANA bhavaMti / bhagavaM ! tattha je se khaMjaNarAgaratte, se NaM vatthe suddhoyatarAe ceva, suvAmatarAe ceva, suparikammatarAe ceva, evAmeva goyamA ! samaNANaM niggaMthANaM ahAbAyarAI kammAI siDhilIkayAI, niTTiyAI kayAI viSpariNAmiyAI khippAmeva vidvatthAI bhavaMti / jAvatiyaM tAvatiyaM piNaM te vedaNaM vedemANA mahAnijjarA, mahApajjavasANA bhavaMti / se jahAnAmae kei purise sukkaM taNahatthayaM jAyateyaMsi pavikhavejjA, se nUNaM gomA ! se mukke taNahatthae jAyateyaMsi pakkhitte samANe khippAmeva masamasAvijjati ? haMtA masamasAvijjati / vAmeva goyamA ! samaNANaM niggaMthANaM ahAbAyarAI kammAI, siDhilIkayAI, niTThiyA kathA, vipariNAmiyAI khippAmeva vidvatthAiM bhavaMti / jAvatiyaM tAvatiyaM piNaM te vedaNaM vedemANA mahAnijjarA, mahApajjavasANA bhavaMti / tattaMsi ayakavallaMsi udagabiMdu pakkhivejjA se nRNaM goyamA ! kavallaMsi pakkhitte samANe khippAmeva vidvaMsamAgacchai ? haMtA viddhasamAgacchai / evAmeva goyamA ! samaNANaM niggaMthANaM mahAbAyarAI kammAI, siDhilIkayAI, niTTiyAI kayAI, vippariNAmiyAI khippAmeva viddhatthAI bhavaMti / jAvatiyaM tAvatiyaM piNaM te vedaNaM vedemANA mahAnijjarA, mahApajjavasANA bhavaMti / se teNaTTheNaM je mahAveda se mahAnijjare, je mahAnijjare se mahAvedaNe, mahAvedaNassa ya appavedaNassa ya se see je satyanijjarAe // 6 / 4 supta aura jAgRta se jahAnAmae kei purise se udagabiMdu tattaMsi aya jIvA NaM bhaMte! ki suttA ? jAgarA ? suttajAgarA ? gomA ! jIvA suttA vi, jAgarA vi, suttajAgarA vi // baddha apaudgalika hai aha bhaMte ! uppattiyA, veNaiyA, kammayA, pAriNAmiyA - esa NaM kativaNNA java katiphAsA paNNattA ? goyamA ! avaNNA, agaMdhA, arasA, aphAsA paNNattA // 16 / 78 12/10.6 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 citta-samAdhi : jaina yoga ___ aha bhaMte ! oggahe, IhA, avAe, dhAraNA-esa NaM kativaNNA jAva katiphAsA paNNattA ? goyamA ! avaNNA, agaMdhA, arasA, aphAsA paNNattA / / 12 / 110 Atmazakti apaudgalika hai ___ aha bhaMte ! uTTANe, kamme, bale, vIrie, purisakkAra-parakkame-esa NaM kativaNNe jAva katiphAse paNNatte ? goyamA ! avaNe, agaMdhe, arase, aphAse paNNatte / / 12 / 111 caMcalatA kativihA NaM bhaMte ? calaNA paNNattA ? goyamA ! tivihA calaNA paNNattA, taM jahA-sarIracalaNA, iMdiyacalaNA, jogclnnaa|| 17 / 43 sarIracalaNA NaM bhaMte ! kativihA paNNattA? goyamA ! paMcavihA paNNattA, taM jahA-orAliyasarIracalaNA jAva kammagasarIracalaNA // 17 / 44 iMdiyacalaNA NaM bhaMte ! kativihA paNNattA ? goyamA ! paMcavihA paNNattA, taM jahA-soiMdiya calaNA jAva phAsidiyacalaNA // 1745 jogacalaNA NaM bhaMte ! kativihA paNNattA ? goyamA ! tivihA paNNattA, taM jahA-maNajogacalaNA, vaijogacalaNA, kAyajogacalaNA / / 17146 kiyA aura akriyA tae NaM se tAmalI bAlatavassI bahupaDipuNNAI saTuiM vAsasahassAiM pariyAgaM pAuNittA, domAsiyAe saMlehaNAe attANaM jhUsittA, savIsaM bhattasayaM aNasaNAe chedittA kAlakAse kAlaM kiccA IsANe kappe IsANavaDeMsae vimANe uvAvAyasabhAe devasayaNijjaMsi devadUsaMtarie aMgulassa asaMkhejjaibhAgamettIe ogAhaNAe IsANadeviMdavirahiyakAlasamayaMsi IsANadevidattAe uvavaNNe // 3 / 43 tae NaM se IsANe deviMde devarAyA ahuNovavaNNe paMcavihAe pajjattIe pajjattibhAvaM gacchai, (taM jahA-AhArapajjattIe jAva bhaasaa-mnnpjjttiie)| 3 / 44 tae NaM te balicaMcArAyahANivattha vvayA bahave asurakumArA devA ya devIo ya tAmaliM bAlatavamsi kAlagataM jANittA, IsANe ya kappe devidattAe uvavaNNaM pAsittA AsuruttA ruTThA kuviyA caMDikkiyA misimisemANA balicaMcAe rAyahANIe majhamajheNaM niggacchaMti, niggacchittA tAe ukkiTThAe jAva jeNeva bhArahe vAse jeNeva tAmalittI nayarI jeNeva tAmalissa bAlatavassissa sarIrae teNeva uvAgacchaMti, vAme pAe saMbeNa baMdhaMti Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 253 tikkhutto muhe niThuhaMti, tAmalittIe nagarIe siMghADaga-tiga-caukka-caccara-caummuhamahApaha-pahesu 'AkaDDa-vikaDDi' karemANA, mahayA-mahayA saddeNaM ugrosemANA evaM vayAsIkesa NaM bho ! se tAmalI bAlatavassI rAyaMgahiya liMge pANAmAe pavvajjAe pacvaie ? kesa NaM se IsANe kappe IsANe devide devarAyA ?-ti kaTu tAmalissa bAlatavassissa sarIrayaM hIlaMti nidaMti khisaMti garahaMti avamaNNaMti tajjati tAleMti parivahati pavvaheMti, AkaDvavikaDDi kareMti, hIletA nidittA khisitA, garahittA avamaNettA tjjett| tAletA parivahettA pavvahettA AkaDDa-vikaDDi karettA egate eDaMti, eDitA jAmeva disi pAunbhUyA tAmeva disi paDigayA / 3 / 45 tae NaM te IsANakappavAsI bahave vemANiyA devA ya devIo ya balicaMcArAyahANivatthavvaehiM bahUhiM asurakumArehiM devehiM devIhi ya tAmalissa bAlata vassissa sarIrayaM hIlijjamANaM nidijjamANaM khisijja mANaM garahijjamANaM avamaNNijjamANaM tajjijjamANaM tAlejjamANaM parivahijjamANaM AkaDDa-vikaDDi kIramANaM pAsaMti, pAsittA AsuruttA jAva misimisemANA jeNeva IsANe devide devarAdhA teNeva uvAgacchaMti, uvAgacchittA karayalapariggahiyaM dasanahaM sirasAvattaM matthae aMjali kaTu jaeNaM vijaeNaM vaddhAveMti, vaddhAvettA evaM vayAsI-evaM khalu devANuppiyA ! balicaMcArAyahANivatthavvayA bahave asurakumArA devA ya devIo ya devANuppie kAlagae jANittA IsANe ya kappe iMdattAe uvavaNNe pAsettA AsuruttA jAva egate eDeMti, eDetA jAmeva disi pAunbhUyA tAmeva disi paDigayA / 3 / 46 zailezI selesiM paDivannae NaM bhaMte ! aNagAre sayA samiyaM eyati veyati calati phaMdai ghaTTai khubbhai udIrai taM taM bhAvaM pariNamati ? no iNaThe samaThe, NaNNatthegeNaM parappayogeNaM / / 17 / 37 sUryarazmi teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM bhagavaM goyame aciruggayaM bAlasUriyaM jAsumaNAkusumapuMjappakAsaM lohitagaM pAsai, pAsittA jAyasaDDhe jAva samuppannakouhalle jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva uvAgaccha i, uvAgacchittA samaNaM bhagavaM mahAvIraM tikkhutto AyAhiNapayAhiNaM karei, karettA vaMdai namasai, vaMdittA namaMsittA NaccAsaNNe NAtidUre sussUsamANe namaMsamANe abhimuhe viNaeNaM paMjaliyaDe pajjuvAsamANe evaM vayAsI-kimidaM bhaMte ! sUrie ? kimidaM bhaMte ! sUriyassa aTThe ? / goyamA ! subhe sUrie, subhe sUriyassa aTThe / / 14 / 132 kimida bhaMte ! sUrie ? kimida bhaMte ! sUriyassa pabhA ? godhamA ! subhe sUrie, subhA sUriyassa pabhA // 141133 kimidaM bhaMte ! sUrie ? kimidaM bhaMte ! sUriyassa chAyA ? goyamA ! subhe sUrie, subhA sUriyassa chAyA / / 14 / 134 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 citta-samAdhi : jaina yoga kimidaM bhaMte ! sUrie ? kimidaM bhaMte ! sUriyassa lessA ? goyamA ! subhe sUrie, subhA sUriyassa lessA / / 14 / 135 sAdhanA aura tejolezyA je ime bhaMte ! ajjattAe samaNA niggaMthA viharaMti, te NaM kassa teyalessaM vIIvayaMti ? goyamA ! mAsapariyAe samaNe niggaMthe vANamaMtarANaM devANaM teyalessaM vIivayai / dumAsapariyAe samaNe niggaMthe asuriMdavajjiyANaM bhavaNavAsINaM devANaM teyalessaM vIIvayai / evaM eeNaM abhilAveNaMtimAsapariyAe samaNe niggaMthe asurakumArANaM devANaM teyalessaM viiiivyi| caummAsapariyAe samaNe niggaMthe gahagaNa-nakkhatta-tArArUvANaM jotisiyANaM devANaM teyalessaM viiiivyi| paMcamAsapariyAe samaNe niggaMthe cadima-sUriyANaM jotisiMdANaM jotisarAINaM teyalessaM viiiivyi| chammAsapariyAe samaNe niggaMthe sohammIsANANaM devANaM teyalessaM vIIvayai / sattamAsapariyAe samaNe niggaMthe saNaMkumAra-mAhiMdANaM devANaM teyalessaM vIIvayai / aTThamAsapariyAe samaNe niggaMthe baMbhaloga-laMtagANaM devANaM teyalessaM vIIvayai / navamAsapariyAe samaNe niggaMthe mahAsukka-sahassArANaM devANaM teyalessaM vIIvayai / dasamAsapariyAe samaNe niggaMthe ANaya-pANaya-AraNaccuyANaM devANaM teyalessaM vIIvayai / ekkArasamAsapariyAe samaNe niggaMthe gevejjagANaM devANaM teyalessaM vIIvayai / bArasamAsapariyAe samaNe niggaMthe aNuttarovavAiyANaM devANaM teyalessaM vIIvayai / teNa paraM sukke sukkAbhijAe bhavittA tao pacchA sijjhati bujjhati muccati parinivvAyati savvadukkhANaM aMtaM kareti // 14 / 136 caturdazapUrvI pabhU NaM bhaMte ! codasapuvvI ghaDAo ghaDasahassaM, paDAo paDasahassaM, kaDAo kaDasahassaM, rahAo rahasahassaM, chattAo chattasahassaM, daMDAo daMDasahassaM abhinivvade'ttA uvadaMsettae ? haMtA pabhU // 5 / 112 se keNaTheNaM pabhU coddasapuvI jAva uvadaMsettae ? goyamA ! coddasapuvvissa NaM aNaMtAI davAiM ukkAriyAbheeNaM bhijjamANAI laddhAI pattAiM abhisamaNNAgayAiM bhavati / se teNaTheNaM goyamA ! evaM buccai-pabhU NaM coddasapuvvI ghaDAo ghaDasahassaM, paDAo paDasahassaM, kaDAo kaDasahassaM, rahAo rahasahassaM, chattAo chattasahassaM, daMDAo daMDasahassaM abhinivvade'ttA uvadaMsettae / 5 / 113 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 255 labdhi aura bhAvitAtmA rAyagihe jAva evaM vayAsI-se jahAnAmae kei purise keyAghaDiyaM gahAya gacchejjA, evAmeva aNagAre vi bhAviyappA keyAghaDiyAkiccahatthagaeNaM appANeNaM uDDhe vehAsaM uppaejjA // 13 / 146 haMtA uppaejjA aNagAre NaM bhaMte ! bhAviyappA kevatiyAiM pabhU keyAghaDiyAkiccahatthagayAI rUvAI viuvvittae ? goyamA ! se jahAnAmae juvati juvANe hattheNaM hatthe geNhejjA, cakkassa vA nAbhI aragAuttA siyA, evAmeva aNagAre vi bhAviappA veuvviyasamugghAeNaM sabhohaNNa i jAva pabhU NaM goyamA ! aNagAre NaM bhAviappA kevalakappaM jaMbuddIvaM dIvaM bahUhiM itthirUvehi AiNNaM vitikiNNaM uvatthaDaM saMthaDaM phuDaM avagADhAvagADhaM karettae / esa NaM goyamA ! aNagArassa bhAviappaNo ayameyArUve visae, visayamette buie, no ceva NaM saMpattIe viuvvisu vA viuvvati vA viuvvissati vA / / 13 / 150 se jahAnAmae kei purise hiraNNapelaM gahAya gacchejjA, evAmeva aNagAre vi bhAviyappA hiraNNapelahatthakiccagaeNaM appANeNaM uDDhaM vehAsaM uppaejjA ? sesaM taM ceva evaM suvaNNapelaM, evaM rayaNapelaM, vairapelaM, vatthapelaM, AbharaNapelaM evaM viyalakaDaM, suMbakaDaM, cammakaDaM, kaMbalakaDaM, evaM ayabhAraM, taMbabhAraM, tauyabhAraM, sIsagabhAraM, hiraNNabhAraM, suvaNNabhAraM, vairabhAraM / / se jahAnAmae vaggulI siyA, do vi pAe ullaMbiyA-ullaMbiyA uDDhaMpAdA ahosirA ciTThajjA, evAmeva aNagAre vi bhAviappA vaggulIkiccagaeNaM appANeNaM uDDhaM vehAsaM uppaejjA ? evaM jaNovaiyavattavA bhANiyavvA jAva viuvvissati vA // 13 / 152 se jahAnAmae jaloyA siyA, udagaMsi kAyaM uvvi hiyA-uvihiyA gacchejjA, evAmeva aNagAre, sesaM jahA vaggulIe / 13 / 153 se jahAnAmae bIyaMvIyagasauNe siyA, do vi pAe samaturaMgemANe-samaturaMgemANe gacchejjA, evAmeva aNagAre, sesaM taM ceva / / 13 / 154 se jahAnAmae pakkhivirAlae siyA, rukkhAo rukkhaM DevemANe-DevemANe gacchejjA, evAmeva aNagAre, sesaM taM ceva // 13 / 155 se jahAnAmae jIvaMjIvagasa uNe siyA, do vi pAe samaturaMgemANe-samaturaMgemANe gacchejjA, evAmeva aNagAre, sesaM taM ceva / / 13 / 156 se jahAnAbhAe haMse siyA, tIrAo tIraM abhiramamANe-abhiramamANe gacchejjA, evAmeva aNagAre vi bhAviappA haMsakicca gaeNaM appANeNaM, taM ceva / / 13 / 157 se jahAnAmae samuddavAyasae siyA, vIIo vIiM DevemANe-DevemANe gacchejjA, evAmeva 13 / 151 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 citta-samAdhi : jaina yoga aNagAre, taheva / / 13 / 158 se jahAnAmae kei purise cakkaM gahAya gacchejjA, evAmeva aNagAre vi bhAviappA cakkahatthakiccagaeNaM appANeNaM, sesaM jahA keyAghaDiyAe / evaM chattaM, evaM cammaM / / 13 / 156 se jahAnAmae kei purise rayaNaM gahAya gacchejjA, evaM ceva / evaM vairaM, veruliyaM jAva riTTha / evaM uppalahatthagaM, evaM paumahatthagaM, kumudahatthagaM, naliNahatthagaM, subhagahatthagaM, sugaMdhiyahatthagaM, poMDarIyahatthagaM, mahApoDarIyahatthagaM, sayapattahatthagaM, se jahAnAmae kei purise sahassapattagaM gahAya gacchejjA, evaM ceva / / 13 / 160 ___ se jahAnAmae kei purise bhisaM avadAliya-avaddAliya gacchejjA, evAmeva aNagAre vi bhisakiccagaeNaM appANeNaM taM ceva / / 13 / 161 se jahAnAmae muNAliyA siyA, udagaMsi kAyaM ummajjiyA-ummajjiyA ciThejjA, evAmeva, sesaM jahA vaggulIe / 13 / 162 se jahAnAmae vaNasaMDe siyA-kiNhe kiNhobhAse jAva mahAmehanikurababhUe pAsAdIe darisaNijje abhirUve paDirUve, evAmeva aNagAre vi bhAviappA vaNasaMDakiccagaeNaM appANeNaM uDDhaM vehAsaM uppaejjA ? sesaM taM ceva // 13 / 163 je jahAnAmae pukkharaNI siyA-caukkoNA, samatIrA, aNupuvva sujAyavappagaMbhIrasIyalajalA jAva sadunnaiyamahurasaraNAdiyA pAsAdIyA darisaNijjA abhirUvA paDirUvA, evAmeva aNagAre vi bhAviappA pokkha raNIkiccagaeNaM appANaNaM uDva vehAsaM uppaejjA? haMtA uppaejjA // 13 / 164 aNagAre NaM bhaMte ! bhAviappA kevatiyAiM pabhU pokkharaNIkiccagayAiM rUvAI viuvvittae ? sesaM taM ceva jAva viuvvissati vA / / 13 / 165 se bhaMte ! ki mAyI viuvvati ? amAyI viuvvati ? goyamA ! mAyI viuvvati, no amAyI viuvvati / mAyI NaM tassa ThANassa aNAloiya paDikkate kAlaM karei, natthi tassa aaraahnn| / amAthI NaM tassa ThANassa AloiyapaDikkate kAlaM karei, atthi tassa aaraahnnaa| 13 / 166 rAyagihe jAva evaM vayAsI--aNagAre NaM bhaMte ! bhAviyappA asidhAraM vA khuradhAraM vA ogAhejjA? haMtA ogAhejjA / / se NaM tattha chijjejja vA bhijjejja vA ? no iNaThe smtthe| no khalu tattha satthaM kamai // 18 / 161 aNa gAre Na bhaMte ! bhAviyappA agaNikAyassa majhamajheNaM vIivaejjA ? haMtA vIivaejjA // se NaM bhaMte / tattha jhiyAejjA // goyamA ! no iNaDhe samaThe / no khalu tattha satthaM kamai / / 18 / 162 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 257 aNagAre NaM bhaMte ! bhAviyappA pukkhalasaMvaTTagassa mahAmehassa majjhamajjheNaM vIivaejjA ? haMtA ! vIivaejjA / / se NaM bhaMte ! tattha ulle siyA ? goyamA ! no iNaThe samaDheM / no khalu tattha satthaM kamai / / 18 / 163 aNagAre NaM bhaMte ! bhAviyappA gaMgAe mahANadIe paDisoyaM havvamAgacchejjA ? haMtA havvamAgacchejjA / / se NaM bhaMte ! Nattha viNihAyamAvajjejjA ? goyamA ! no iNaThe samaThe / no khalu tattha satthaM kamai / / 18 / 164 aNagAre NaM bhaMte ! bhAviyappA udagAvattaM vA udagabiduM vA ogAhejjA ? haMtA ogAhejjA // se NaM bhaMte ! tattha pariyAvajjejjA ? goyamA ! no iNaThe samaThe / no khalu tattha satthaM kamai / / 181165 aNagAre NaM bhaMte ! bhAviappA devaM veubviyasamugghAeNaM samohayaM jANarUveNaM jAmANaM jANai-pAsa i ? goyamA ! (1) atthegaie devaM pAsai, no jANaM pAsai / (2) atthegaie jANaM pAsai, no devaM pAsai / (3) atyegaie devaM pi pAsai, jANaM pi pAsai / (4) atthegaie no devaM pAsai, no jANaM pAsai / 3 / 154 ___aNagAre NaM bhaMte ! bhAviappA devi veuvviyasamugghAeNaM samohayaM jANarUveNaM jAmANi jANai-pAsai ? goyamA ! (1) atthegaie devi pAsai, no jANaM pAsai / (2) atthegaie jANaM pAsai, no devi pAsai / (3) atthegaie devi pi pAsai, jANaM pi pAsai / (4) atthegaie no devi pAsai, no jANaM pAsai / / 3 / 155 aNa nAre NaM bhaMte ! bhAviappA devaM bhadevIaM veuvviyasamugdhAeNaM samohayaM jANarUveNaM jAmANaM jANai-pAsai ? goyamA ! (1) atthegaie devaM sadevIaM pAsai, no jANaM pAsai / (2) atthegaie jANaM pAsai, no devaM sadevIaM paas| (3) atthegaie devaM sadevIaM pi pAsai, jANaM pi pAsai / (4) atthegaie no devaM tadevIaM pAsai, no jANaM pAsai // 3 // 156 aNagAre NaM bhaMte ! bhAviappA rukkhassa ki aMto pAsai ? bAhiM pAsai ? goyamA ! (1) atthegaie rukkhassa aMto pAsai, no bAhiM paasi| (2) atthegaie rukkhassa bAhiM pAsai, no aMto pAsai / (3) atthegaie rukkhassa aMto pi pAsai, bAhiM pi pAsai / 4. atthegaie rakkhassa no aMgo pAsai, no bAhiM paasi| 3 / 157 aNagAre NaM bhaMte ! bhAviappA rukkhassa ki mUlaM pAsai ? kaMdaM pAsai ? __ goyamA ! (1) atthegaie rakkhasna mUlaM pAsa, no kadaM pAsai / (2) atthegaie rukkhassa kaMdaM pAsai, no mUlaM pAsai / (3) atthegaie rukkhassa mUlaM pi pAsai, kaMda pi Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 citta-samAdhi : jaina yoga pAsai / (4) atthegaie rukkhassa no mUlaM pAsai, no kaMdaM pAsai / 33158 mUlaM pAsai ? khaMdhaM pAsai ? caubhaMgo // 3 / 156 evaM mUleNaM (jAva ?) bIjaM saMjoeyavvaM / / 3 / 160 evaM kaMdeNaM vi samaM saMjoeyavvaM jAva bIyaM // 3 / 161 evaM jAva puppheNa samaM bIyaM saMjoeyavvaM / / 3 / 162 aNagAre NaM bhaMte ! bhAviappA rukkhassa kiM phalaM pAsaDa ? bIyaM pAsai ? cubhNgo|| 36163 aNagAre NaM bhaMte ! bhAviappA bAhirae poggale apariyAittA pabhU vebhAraM pavvayaM ullaMghettae vA ? pallaMghettae vA ? goyamA ! no iNaThe samaThe / / 3 / 186 aNagAre NaM bhaMte ! bhAviappA bAhirae poggale pariyAittA pabhU vebhAraM pavvayaM ullaMghettae vA ? pallaMghettae vA ? haMtA pabhU // 3 / 187 aNagAre NaM bhaMte ! bhAviappA bAhirae poggale apariyAittA jAvaiyAiM rAyagihe nagare rUvAMi, evaiyAI vikumvittA vebhAraM pavvayaM aMto aNuppavisittA pabhU samaM vA visamaM karettae ? visamaM vA samaM karettae ? goyamA ! No iNaThe samaThe // 3 / 188 aNagAre NaM bhaMte ! bhAvi appA bAhirae poggale pariyAittA jAvaiyAI rAyagihe nagare rUvAiM, evaiyAiM vikuvvittA vebhAraM pavvayaM aMto aNuppavisittA pabhU samaM vA visamaM karettae ? visamaM vA samaM karettae ? haMtA pabhU // 3 / 186 se bhaMte ! ki mAI vikuvvai ? amAI vikumvai ? goyamA ! mAI vikuvvai, no amAI vikuvvai / 3 / 160 se keNa?NaM bhaMte ! evaM vuccai-mAI vikuvvai, no amAI vikuvvai ? goyamA ! mAI NaM paNIyaM pANa-bhoyaNaM bhoccA-bhoccA vAmeti / tassa NaM teNaM paNIeNaM pANabhoyaNeNaM aTThi-addhimijA bahalIbhavaMti, payaNue maMsa-soNie bhavati / je vi ya se ahAbAyarA poggalA te vi ya pariNamaMti, taM jahA-soiMdiyattAe cakkhidiyattAe pANidiyattAe rasidiyattAe phAsiM diyattAe, aTThi-aTTimija-kesa-maMsu-roma-nahattAe, sukkattAe, sonniyttaae| amAI NaM lUhaM pANa-bhoyaNaM bhoccA-bhoccA No vAmei / tassa NaM teNaM laheNaM pANabhoyaNeNaM advi-aTThimijA payaNUbhavaMti, bahale maMsa-soNie / je vi ya se ahAbAyarA poggalA te vi ya se pariNamaMti, taM jahA-uccArattAe pAsavaNattAe khelattAe siMghANatAe vaMtattAe pittattAe pUyattAe soNiyattAe / se teNa?NaM bhaMte / evaM vuccai---mAI vikuvvai, no amAI vikuvvai / / 31161 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 256 mAI NaM tassa ThANassa aNAloiyapaDikkate kAlaM karei, natthi tassa ArAhaNA / amAI NaM tassa ThANassa Aloiya-paDikkate kAlaM karei, atthi tassa ArAhaNa // 3 // 162 aNagAre NaM bhaMte ! bhAviappA bAhirae poggale apariyAittA pabhU egaM mahaM itthIrUvaM vA jAva saMdamANiyarUvaM vA viuvittae ? no iNaThe samaThe / / 3 / 164 aNagAre NaM bhaMte ! bhAviappA bAhirae poggale pariyAittA pabhU egaM mahaM itthIrUvaM vA jAva saMdamANiyarUvaM vA viuvittae ? haMtA pabhU / / 3 / 165 aNagAre NaM bhaMte ! bhAviappA kevaiAiM pabhU itthirUvAiM viuvittae ? goyamA! se jahAnAmae-juvaI juvANe hattheNaM hatthaMsi geNhejjA, cakkassa vA nAbhI aragAuttA siyA, evAmeva aNagAre vi bhAviappA veuvviyasasamugghAeNaM samohaNNai jAva pabhU NaM goyamA ! aNagAre NaM bhAviappA kevalakappaM jaMbuddIvaM dIvaM bahUhiM itthirUvehiM AiNNaM vitikiNNaM uvatthaDaM saMthaDaM phuDaM avagADhAvagADhaM karettae / esa NaM goyamA ! aNagArassa bhAviappaNo ayameyArUve visae, visayamette buie, No ceva NaM saMpattIe viuvvisu vA, viuvvati vA, viuvvissati vA / evaM parivADIe neyavvaM jAva saMdamANiyA // 3 / 166 se jahAnAmae kei purise asicammapAyaM gahAya gacchejjA, evAmeva aNagAre vi bhAviappA asicammapAyahatthakiccagaeNaM appANeNaM uDDhaM vehAsaM uppaejjA ? haMtA uppejjaa| 3 // 167 aNagAre NaM bhaMte ! bhAviappA kevaiyAiM pabhU asicamma (pAya ? )hatthakiccagayAiM khvAiM viuvittae? ___ goyamA ! se jahAnAmae-juvaI juvANe hattheNaM hatthe geNhejjA, taM ceva jAva viuvvisu vA, viuvvati vA, viuvvissati vA // 3 / 168 se jahAnAmae kei purise egaopaDAgaM kAuM gacchejjA, evAmeva aNagAre vi bhAviappA egaopaDAgAhatthakiccagaeNaM appANeNaM uDDa vehAsaM uppaejjA ? haMtA uppaejjA // 3 / 166 aNagAre NaM bhaMte ! bhAviappA kevaiyAiM pabhU egaopaDAgAhatthakiccagayAI rUvAI vikuvittae ? evaM ceva jAva vikuvvisu vA, vikuvvati vA, vikuvvissati vA // 3 / 200 evaM duhaopaDAgaM pi| 3 / 201 se jahAnAmae kei purise egaojaNNovaitaM kAuM gacchejjA, evAmeva aNagAre vi bhAviappA egaojaNNovaitakiccagaeNaM appANeNaM uDDa vehAsaM uppaejjA ? haMtA uppaejjA // 3 / 202 aNagAre NaM bhaMte ! bhAviappA kevaiyAI pabhU egaojaNNovaitakiccagayAiM rUvAI Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 citta-samAdhi : jaina yoga vikuvittae ? taM ceva jAva vikuvisu vA, vikuvvati vA, vikuvvissa ti vA / / 3 / 203 evaM duhaojaNNovaiyaM pi // 3 / 204 se jahAnAmae kei purise egaopalhatyiyaM kAuM ciTThajjA, evAmeva aNagAre vi bhAviappA egaopalhatthiya kiccagaeNaM appANeNaM uDDa vehAsaM uppaejjA ? taM ceva jAva vikuvvisu vA, vikuvvati vA, vikuvvissati vA / 3 / 205 evaM duhaopalhatthiyaM pi / / 3 / 206 se jahAnAmae kei purise egaopaliyaMka kAuM ciTThajjA, evAmeva aNagAre vi bhAviyappA egaopaliyaMkakiccagaeNaM appANeNaM uDDa vehAsaM uppaejjA ? taM ceva jAva vikuvvisu vA, vikuvvati vA, vikubbissati vA / / 3 / 207 evaM duhaopaliyaMkaM pi / 3 / 208 aNagAre NaM bhaMte ! bhAviappA bAhirae poggale apariyAittA pabhU ega mahaM AsarUvaM vA hatthirUvaM vA sIharUvaM vA viggharUvaM vA vigarUvaM vA dIviyarUvaM vA accharUvaM vA taraccharUvaM vA parAsara rUvaM vA abhijujittae ? no iNaThe samaThe / / 3 / 206 aNagAre NaM bhaMte ! bhAviappA bAhirie poggale pariyAittA pabhU ega mahaM AsarUvaM vA hatthirUvaM vA sIharUvaM vA vaggharUvaM vA vigarUvaM vA dIviya rUvaM vA accharUvaM vA taraccharUvaM vA parAsararUvaM vA abhijujittae ? haMtA pabhU // 3 / 210 aNagAre NaM bhaMte ! bhAviappA (pabhU ?) egaM mahaM AsarUvaM vA abhijujittA aNegAI joyaNAI gamittae ? haMtA pabhU // 3 / 211 se bhaMte ! kiM AiDDIe gacchai ? pariDDIe gacchai ? goyamA ! AiDDIe gacchai, no pariDDIe gacchai / / 3 / 212 se bhaMte ! ki AyakammuNA gacchai ? parakammuNA gacchai ? goyamA ! AyakammuNA gacchai, no parakammuNA gacchai / / 3 / 213 se bhaMte ! ki AyappayogeNaM gacchai ? parappayogeNaM gacchai ? goyamA ! AyappayogeNaM gacchada no parappayogeNaM gaccha5 / / 3 / 214 se bhaMte ! ki UsiodayaM gacchai ? patodayaM gacchai ? goyamA ! UsiodayaM pi gacchai, patodayaM pi gacchaDa / 3 / 215 se NaM bhaMte ! kiM aNagAre ? Ase ? goyamA ! aNagAre NaM se, no khalu se Ase / / 3 / 216 evaM jAva parAsararUvaM vA / / 3 / 217 se bhaMte ! ki mAyI vikuvvai ? amAyI vikuvvai ? Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 261 31218 goyamA ! mAyI vikuvvAi, no amAyI vikubvai // mAyI NaM bhaMte ! tassa ThANassa aNAloiyapaDikkate kAlaM karei, kahiM uvavajjai ? gomA ! aNNayaresu Abhiyogiesu devalo gesu devattAe uvavajjai // 3 / 216 amAyI NaM bhaMte ! tassa ThANassa Aloiya-paDikkate kAlaM karer3a, kahi uvavajjai ? gomA ! aNNayasu aNAbhiyogiesu devaloesu devattAe uvavajjai // 3 / 220 kevalI kevalI NaM bhaMte! asti samayaMsi jesu AgAsapadesesu hatthaM vA pAyaM vA bAhaM vA UruM vA osAhittANaM ciTThati, pabhU NaM kevalI seyakAlaMsi vi tesu ceva AgAsapadesesu hatthaM vA pAyaM vA bAhaM vA UruM vA ogAhittANaM ciTThittae ? goyamA ! No tiNaTThe samaTThe // 5 / 110 se keNaTTheNaM bhaMte ! evaM vaccai - kevalI NaM assi samayaMsi jesu AgAsapadesesu hatthaM vA pAyaM vA bAhaM vA UruM vA ogAhittANaM ciTThati, No NaM pabhU kevalI seyakAlaMsi vi tesu ceva AgAsapadesesu hatthaM vA pAyaM vA bAhaM vA UruM vA ogAhittANaM NaM ciTThittae ? goyamA ! kevalissa NaM vIriya-sajoga-saddavvayAe calAI uvakaraNAI bhavaMti | calovakaraNaTTayAe ya NaM kevalI assi samayaMsi jesu AgAsapadesesu hatthaM vA pAyaM vA bAhaM vA UruM vA ogAhittA NaM ciTThati, No NaM pabhu kevalI seyakAlaMsi vi tesu ceva AgAsapadesesu hatthaM vA pAyaM vA bAhaM vA UruM vA ogAhittANaM ciTTittae / se teNaTTheNaM goyamA ! evaM vuccaii - kevalI NaM assi samayaMsi jesu AgAsapadesesu hatthaM vA pAyaM vA bAhaM vA UruM gAhittANaM ciTThati No NaM pabhU kevalI seyakAlaMsi vi tesu ceva AgAsapadesesu hatthaM vA pAyaM vA bAhaM vA UruM vA ogAhittA NaM ciTTittae || 5 / 111 kevalI NaM bhaMte ! AyANehi jANai - pAsai ? goyamA ! No tiTThe samaTThe // 5 / 108 se keNaTTheNaM bhaMte ! evaM vuccai - kevalI NaM AyANehiM, Na jANai, Na pAsai ? goyamA ! kevalI NaM puratthime NaM miyaM pi jANai, amiyaM pi jANai / evaM dAhiNe NaM, paccatthime NaM, uttare NaM, uDDa, ahe miyaM pi jANai, amiyaM pi jANai / savvaM jANai kevalI, savvaM pAsai kevalI / savvao jANai kevalI, savvao pAsai kevalI / savvakAlaM jANai kevalI, savvakAlaM pAsai kevalI / savvabhAve jANai kevalI, savvabhAve pAsai kevalI / aNate nA kevalimsa, aNate daMsaNe kevalissa / nivvuDe nANe kevalissa nivvuDe daMsaNe kevalissa / se teNaTuNaM goyamA ! evaM vuccai - kevalI NaM AyANehiM Na jANai, Na pAsai || 5 / 106 kevalI NaM bhaMte ! bhAsejja vA ? vAgarejja vA ? haMtA bhAsejja vA, vAgarejja vA // 14) 142 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-samAdhi : jaina yoga jahA NaM bhaMte! kevalI bhAsejja vA vAgarejja vA, tahA NaM siddhe vi bhAsejja vA vAgarejja vA ? 262 no iNaTThe samaTThe / / 14 / 143 se keNaTThe NaM bhaMte ! evaM buccai - - jahA NaM kevalI bhAsejja vA vAgarejja vA no tahA NaM siddhe bhAsejja vA vAgarejja vA ? gomA ! kevalI NaM sauTThANe sakamme sabale savIrie sapurisakkAra - parakkame, siddhe aTTA me abale avIrie apurisakkAra - parakkame / se teNaTTeNaM goyamA ! evaM vuccai - jahA NaM kevalI bhAsejja vA vAgarejja vA no tahA NaM siddhe bhAsejja vA vAgarejja 14 / 144 vA // kevalI NaM bhaMte ! ummisejja vA ? nimmisejja vA ? haMtA ! ummisejja vA nimmisejja vA // 14 / 145 jahA NaM bhaMte ! kevalI ummisejja vA nimmisejja vA, tahA NaM siddhe vi ummisejja vA nimmisejja vA ? no iTThe sama / evaM ceva / evaM AuMTejja vA pasArejja vA, evaM ThANaM vA sejjaM vA nisIhiyaM vA ceejjA | 14 / 146 tejolezyA atthi NaM bhaMte ! accittA vi poggalA obhAsaMti ? ujjAveMti ? taveMti ? bhAseMti ? haMtA atthi // 7 226 kayare NaM bhaMte ! te accittA vi poggalA obhAsaMti ? ujjAveMti ? taveMti ? pabhAseMti ? kAlodAI ! kuddhassa aNagArassa teya lessA nisaTTA samANI dUraM gatA dUraM nipatati, desaM gatA desaM nipatati, jahi-jahiM ca NaM sA nipatati tahiM tahiM ca NaM te acittA vi poggalA obhAsaMti, ujjAveMti, taveMti, pabhAseMti / eteNaM kAlodAI ! te acittA vi poggalA obhAsaMti, ujjAveMti, taveMti, pabhAseMti // 7 / 230 tae NaM ahaM goyamA ! gosAleNaM maMkhaliputteNaM saddhi jeNeva kummaggA me nagare teNeva uvAgacchAmi / tae NaM tassa kummaggAmassa nagarassa bahiyA vesiyAyaNe nAmaM bAlatavassI chaTThachaTTaNaM aNikkhitteNaM tavokammeNaM uDDa bAhAo pagijjhiya-pagijjhiya sUrAbhimu AyAvaNabhUmIe AyAvemANe viharai / AiccateyataviyAo ya se chappadIo savvao samaMtA abhinissarvati pANa-bhUya jIva sattadayaTTayAe ca NaM paDiyAo-paDiyAo 'tattheva - tattheva ' bhujjo - bhujjo paccorubhe // 15/60 taNaM se gosAle maMkhaliputte vesiyAyaNaM bAlatavassi pAsai, pAsittA mamaM aMtiyAo saniyaM-saNiyaM paccosakkai, paccosa vikattA, jeNeva vesiyAyaNe bAlatavassI teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA vesiyAyaNaM bAlatavassi evaM vayAsI - kiM bhavaM muNI ? muNie ? Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavaI 263 udAhu jUyAsejjAyarae ? 15 / 61 tae NaM se vesiyAyaNe bAlatavassI gosAlassa maMkhaliputtassa eyama8 no ADhAti, no pariyANati, tusiNIe saMciTThai / / 15 / 62 tae NaM se gosAle maMkhaliputte vesiyAyaNaM bAlatavassi doccaM pi taccaM pi evaM vayAsI-kiM bhavaM muNI ? muNie ? udAhu jUyAsejjAyarAe ? 15 / 63 tae NaM se vesiyAyaNe bAlatavassI gosAleNaM maMkhaliputteNaM doccaM pi taccaM pi evaM vutte samANe Asurutte ruTTha kuvie caMDikkie misimisemANe AyAvaNabhUmIo paccorubhai, paccorubhittA teyAsamugghAeNaM samohaNNai, samohaNittA sattaTThapayAI paccosakkai, paccosakkittA gosAlassa maMliputtassa vahAe sarIragaMsi teyaM nisirai / / 15 // 64 tae NaM ahaM goyamA ! gosAlassa maMkhaliputtassa aNukaMpaNaTThayAe vesiyAyaNassa bAlatavassissa usiNateyapaDisAharaNaTTayAe ettha NaM aMtarA sIyaliyaM teyalessaM nisirAmi, jAe sA mamaM sIyaliyAe teyalessAe vesiyAyaNassa bAlatavassissa usiNA teyalessA paDihayA // 15 / 65 tae NaM se vesiyAyaNe bAlatavassI mamaM sIyaliyAe teyalessAe sAusiNaM teyalessaM paDihayaM jANittA gosAlassa maMkhaliputtassa sarIragassa kiMci AbAhaM vA vAbAhaM vA chavicchedaM vA akIramANaM pAsittA sAusiNaM teyalessaM paDisAharai, paDisAharittA mamaM evaM vayAsI-se gatameyaM bhagavaM! gata-gatameyaM bhagavaM ! 15 // 66 tae NaM se gosAle maMkhaliputte mamaM aMtiyAo eyama8 soccA nisamma bhIe tatthe tasie uvvigge saMjAyabhae mamaM vaMdai-namaMsai, vaMdittA namaMsittA evaM vayAsI-kahaNNaM bhaMte ! saMkhittaviulateyalesse bhavati ? 15166 tae NaM ahaM goyamA ! gosAlaM maMkhaliputtaM evaM vayAsI-jeNaM gosAlA ! egAe saNahAe kummAsapiDiyAe egeNa ya viyaDAsaeNaM chaTheMchaTheNaM aNi kkhitteNaM tavokammeNaM uDDe bAhAo pagijjhiya-pagijjhiya sUrAbhimuhe AyAvaNabhUmIe AyAvemANe vihri| se NaM aMto chaNhaM mAsANaM saMkhittaviulateyalesse bhavai / / 1570 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNa 25 bhAvanA ahiMsA satya asteya brahmacarya aparigraha Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna vyAkaraNa ahiMsA tassa imA paMca bhAvaNAo paDhamassa vayassa hoMti paannaativaayvermnnprikssnntttthyaae|| pra0 6 / 16 paDhama-ThANagamaNaguNajogajujaNa-jugaMtaranivAtiyAe diTThIe iriyavvaM kIDa-payaMga-tasathAvara-dayAvareNa niccaM puppha-phala-taya-pavAla-kada-mUla-dagamaTTiya-bIja-hariya parivajjaeNa smm| evaM khu savvapANA na hIliyavvA, na nidiyavvA, na garahiyavyA, na hiMsiyavvA, na chidiyavvA, na bhidiyavvA, na vaheyavvA, na bhayaM dukkhaM ca kiMci labbhA pAveuM je / ___ evaM iriyAsamitijogeNa bhAvito bhavati aMtarappA asabalamasaMkiliTTha-nivvaNacarittabhAvaNAe ahiMsae saMjae susAhU / / pra0 6.17 bitiyaM ca-maNeNa pAvaeNaM pAvagaM ahammiya dAruNaM nissaMsa vaha-baMdha-parikilesabahalaM bhaya-maraNa-parikilesasaMkiliTuM na kayAvi maNeNa pAvaeNa pAvagaM kiMci vi jhAyava / evaM maNasamitijogeNa bhAvito bhavati aMtarappA, asa balamasaMkiliTTa-nivvaNacarittabhAvaNAe ahiMsae saMjae susAhU // pra0 6 / 18 tatiyaM ca-vatIte pAviyAte pAvagaM na kiMci vi bhAsiyavvaM / evaM vatisamiti jogeNa bhAvito bhavati aMtarappA, asabalamasaMkiliTTha-nivvaNa carittabhAvaNAe ahiMsao saMjao susAhU / / pr06|16 cautthaM---AhAraesaNAe suddhaM uMchaM gavesiyavvaM aNNAe 'agaDhie aduThe' adINe avimaNe akaluNe avisAdI aparitaMtajogI jayaNa-ghaDaNa-karaNa-cariya-viNaya-guNajogasaMpautte bhikkhU bhikkhesaNAe jutte samudANeUNa bhikkhacariyaM uMchaM ghettUNa Agate gurujaNassa pAsaM, gamaNAgamaNAticAra-paDikkamaNa-paDikkate, AloyaNa-dAyaNaM ca dAUNa gurujaNassa jahovaesaM niraiyAraM ca appamatto puNaravi aNesaNAe payato paDikkamittA pasaMtaAsINa-suhanisaNe, muhuttamettaM ca jhANa-suhajoga-nANa-sajjhAya-goviyamaNe dhammamaNe avimaNe suhamaNe aviggahamaNe samAhimaNe saddhAsaMveganijjaramaNe pavayaNavacchallabhAviyamaNe uTheUNa ya pahaTTatuThe jhr|inniyN nimaMtaittA ya sAhave bhAvao ya, viiNNe ya gurujaNeNaM, upaviThe saMpamajjiUNa sasosaM kAyaM tahA karatalaM, amucchie agiddhe agaDhie agarahie aNajjhovavaNNe aNAile aluddhe aNattaTThite asurasuraM acavacavaM aduyamavilaMbiyaM aparisADi AloyabhAyaNe jayaM payatteNaM vavagaya saMjogamaNigAlaM ca vigayadhUma akkhovaMjaNavaNANulevaNabhUyaM saMjamajAyAmAyAnimittaM saMjayabhAravahaNaTThayAe bhujejjA pANadhAraNaTThayAe Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 citta-samAdhi : jaina yoga saMjae NaM samiyaM / evaM AhArasamitijogeNaM bhAvio bhavati aMtarappA, asabalamasaMkiliTTha-nivvaNacarittabhAvaNAe ahiMsae saMjae susAhU // pra0 6 / 20 paMcamagaM-pITha-phalaga-sijjA-saMthAraga-vattha-patta-kaMbala-daMDaga-rayaharaNa-colapaTTaga-muhapottiga-pAyapuMchaNAdI / eyaMpi saMjamassa uvabUhaNaTThayAe vAtAtava-daMsamasaga-sIya-parirakkhaNaTThayAe uvagaraNaM rAgadosarahiyaM pariharitavvaM saMjateNaM NiccaM paDilehaNa-papphoDaNa-pamajjaNAe aho ya rAo ya appamatteNa hoi samayaM nivikhaviyavvaM ca gihiyavvaM ca bhAyaNa-bhaMDovahiuvagaraNa / evaM AyANabhaMDanikkhevaNAsamitijogeNa bhAvio bhavati aMtarappA, asabalamasaMki-liTTha-nivvaNa-carittabhAvaNAe ahiMsae saMjate susAhU // pra0 7121 satya tassa imA paMca bhAvaNAo bitiyassa vayassa aliyavayaNa-veramaNa-pariekkhaNaTTayAe / pra0 7.16 paDhamaM--soUNaM saMvaraTeM paramaTheM, suThTha jANiUNa na vegiyaM na turiyaM na cavalaM na kaDuyaM na pharusaM na sAhasaM na ya parassa pIlAkaraM sAvajjaM, saccaM ca hiyaM ca miyaM ca 'gAhakaM ca' suddhaM saMgayamakAhalaM ca samikkhitaM saMjateNa kAlammi ya vattavvaM / evaM aNuvIisamitijogeNa bhAvio bhavati aMtarappA, saMjaya-kara-caraNa-nayaNa-vayaNo sUro saccajjavasaMpaNNo / pr07|17 bitiyaM-koho Na seviyvvo| kuddho caM Dikkio maNUso aliyaM bhaNejja, pisuNaM bhaNejja, pharusaM bhaNejja, aliyaM pisuNaM pharusaM bhaNejja / kalaha karejja, veraM karejja, vikaha karejja, kalahaM veraM vikaha karejja / saccaM haNejja, sIla haNejja, viNayaM haNejja, saccaM sIlaM viNayaM haNejja / veso bhavejja, vatthaM bhavejja, gammo bhavejja, veso vatthu gammo bhavejja / eyaM aNNaM ca evamAdiyaM bhaNejja kohaggi-saMpalitto, tamhA koho na seviyvvo| evaM khaMtIe bhAvio bhavati aMtarappA, saMjaya-kara-caraNa-nayaNa-vayaNo sUro saccajjavasaMpaNNo // pra0 7.18 tatiya-lobho na seviyavvo / luddho lolo bhaNejja aliyaM khettassa va vatthussa va kateNa / luddho lolo bhaNejja aliyaM kittIe va lobhassa va kaeNa / luddho lolo bhaNejja aliyaM iDDIe va sokkhassa va kaeNa / luddho lolo bhaNejja aliyaM bhattassa va pANassa va kaeNa / luddho lolo bhaNejja aliyaM pIDhassa va phalagassa va kaeNa / lUDo lolo bhaNejja aliyaM sejjAe va saMthArakassa va kaeNa / luto lolo bhaNejja aliyaM vatthassa va pattassa va kenn| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNa 267 luddho lolo bhaNejja aliyaM kaMbalassa va pAyapuMchaNassa va kaeNa / luddho lolo bhaNejja aliyaM sIsassa va sissiNIe va kaeNa / aNNesu ya evamAdiesu bahusu kAraNasatesu luddho lolo bhaNejja aliyaM, tamhA lobho na seviyvo| evaM muttIe bhAvio bhavati aMtarappA, saMjaya-kara-caraNa-nayaNa-vayaNo sUro saccajjavasaMpaNNo / / pra0 7116 ___ cautthaM-na bhAiyavvaM / bhItaM khu bhayA aiMti lahuyaM, bhIto abitijjao maNUso, bhIto bhUtehiM va ghepejjA, bhIto aNNaM pi hu bhesejjA, bhIto tava-saMjamaM pi hu muejjA, bhIto ya bharaM na nittharejjA, sappurisaniseviyaM ca maggaM bhIto na samattho aNucariuM / tamhA na bhAiyavvaM bhayassa vA vAhissa vA rogassa vA jarAe vA maccussa vA aNNassa ca evmaadiyss| evaM dhejjeNa bhAvio bhavati aMtarappA, saMjaya-kara-caraNa-nayaNa-vayaNo sUro saccajjavasaMpaNNo / / pra0 7 / 20 paMcamaka-hAsaM na seviyavvaM / aliyAI asaMtakAI jaMpaMti haasittaa| paraparibhavakAraNaM ca hAsaM, pariparivAyappiyaM ca hAsaM, parapIlAkAragaM ca hAsaM, bhedavimuttikArakaM ca hAsaM, aNNoNNajaNiyaM ca hojja hAsaM, aNNoNNagamaNaM ca hojja mammaM, aNNoNNagamaNaM ca hojja kamma, kaMdappAbhiogagamaNaM ca hojja hAsaM, AsuriyaM kivvisattaM ca jaNejja hAsaM, tamhA hAsaM na seviyavvaM / ____ evaM moNeNa bhAvio bhavai aMtarappA, saMjaya-kara-caraNa-nayaNa-vayaNo sUro saccajjavasaMpaNNo / pra0 7 / 21 asteya tassa imA paMca bhAvaNA tatiyassa vatassa hoMti prdvvhrnnvermnn-prirkkhnn?yaae|| pra0 818 paDhamaM-devakula-sabha-ppavA-Avasaha-rukkhamUla-ArAma-kaMdarA-Agara-giriguha-'kammaMtaujjANa'-jANasAla-kuvitasAla-maMDava-suNNaghara-susANa-leNa-AvaNe, aNNaMmi ya evamAdiyaMmi dagamaTTiya-bIja-harita-tasapANa-asaMsatte ahAkaDe phAsue vivitte pasatthe uvassae hoi vihariyavvaM / AhAkamma-bahule ya je se Asitta-saMmajjiositta-sohiya-chAyaNa-dumaNa-liMpaNa-aNuliMpaNa-jalaNa-bhaMDacAlaNa aMto bahiM ca asaMjamo jattha vaTTatI, saMjayANa aTThA 'vajjeyavve hu uvassae' se tArisae suttapaDikuThe / evaM vivittavAsavasahisamitijogeNa bhAvito bhavati aMtarappA, niccaM ahikaraNakaraNa-kArAvaNa-pAvakammavirate dattANuNNAya oggaharuI / / pra0 8 bitiyaM-ArAmujjANa-kANaNa-vaNappadesabhAge jaM kiMci ikkaDaM va kaDhiNagaM va jaMtugaM va 'parA-merA'-kucca-kusa-Dabbha-palAla-mUyaga-vallaya-puSpa-phala-taya-ppavAla-kaMda-mUla-taNa-kaTU Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 citta-samAdhi : jaina yoga sakkarAiM geNhai sejjovahissa aTThA, na kappae oggahe adiNNaMmi geNhiuM je| haNihaNi oggahaM aNuNNaviya geNhiyavvaM / evaM oggahasamitijogeNa bhAvito bhavati aMtarappA, niccaM ahikaraNa-karaNakArAvaNa-pAvakammavirate dattA guNNAya oggaharuI / / pra08/10 tatiyaM---pIDha-phalaga-sejjA-saMthAragaTTayAe rukkhA na chidiyavvA, na ya chedaNeNa bheyaNeNa ya sejjA kAreyavvA / jasseva uvassae vasejja sejjaM tattheva gavesejjA, na ya visamaM samaM karejjA, na nivAya-pavAya-ussukattaM, na DaMsamasagesu khubhiyavvaM, aggI dhUmo ya na kAyavvo / evaM saMjamabahule saMvarabahule saMvuDabahule samaHhibahule dhIre kAeNa phAsayaMte sayayaM ajjhappajjhANajutte samie ege carejja dhamma / ____ evaM sejjAsamitijogeNa bhAvito bhavati aMtarappA, niccaM ahikaraNa-karaNakArAvaNa-pAvakammavirate dattANuNNAya oggaharuI // pra0 8 / 11 cautthaM---sAhAraNapiMDapAtalAbhe bhottavvaM saMjaeNa samiyaM, na sAyasUyAhikaM, na khaddhaM, na veiyaM, na turiyaM, na cavalaM, na sAhasaM, na ya parassa pIlAkaraM sAvajja, taha bhottavvaM jaha se tatiyavayaM na sIdati / / sAhAraNapiMDavAyalAbhe suhumaM 'adinnnnaadaannvy-niym-vermnnN'| evaM sAhAraNapiMDavAyalAbhe samiti jogeNa bhAvito bhavati aMtarappA, niccaM ahikaraNakaraNa-kArAvaNa-pAvakammavirate dattA guNNAya-oggaharutI / / pra0 8 / 12 paMcamagaM----sAhammiesu viNao paujiyavyo, uvakAraNa-pAraNAsu viNao pauMjiyavvo, vAyaNa-pariyaTTaNAsu viNao pauMjiyavvo, dANa-gahaNa-pucchaNAsu viNao pauMjiyavvo, nikkhamaNa-pavesaNAsu viNAo pauMjiyavvo, aNNesu ya evamAiesu bahusu kAraNasaesu viNao puNjiyvvo| viNao vi tavo tavo vi dhammo, tamhA viNao pauMjiyavvo gurUsu sAhasa tavassIsu ya / evaM viNaeNa bhAvio bhavati aMtarappA, NiccaM ahikaraNa-karaNa-kArAvaNa-pAvakammavirate dattANuNNAya-oggaharuI / / pra0 8 / 13 brahmacarya tassa imA paMca bhAvaNAo cautthavayassa hoti abaMbhaceraveramaNa-parirakkhaNaTTayAe / pr06|6 paDhama-sayaNAsaNa-gharavAraaMgaNa-AgAsa-gavakkha-sAla-abhiloyaNa-pacchavatthUka-pasAhaNakaNhANikAvakAsA, avakAsA je ya vesiyANaM, acchaMti ya jattha ithikAo abhikkhaNaM moha-dosa-rati-rAgavaDDaNIo, kahiti ya kahAo bahuvihAo, te hu vajja NijjA / itthisaMsatta-saMkiliTThA, aNNe vi ya evamAdI avakAsA te hu vajja NijjA jattha maNovinbhamo 'vA bhaMgo vA' bhaMsaNAvA aDheM rudaM ca hojja jhANaM taM taM vajjejja vajjabhIru aNAyataNaM aNtpNtvaasii| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNa 266 evamasaMsattavAsavasahIsamitijogeNa bhAvito bhavati aMtarappA, AratamaNavirayagAmadhamme jiteMdie baMbhaceragutte // pra0 67 bitiyaM-nArIjaNassa majjhe na kaheyavvA kahA-vicittA vibboya-vilAsa-saMpauttA hAsa-siMgAra-loiyakaha vva mohajaNaNI, na AvAha-vivAha-varakahA, itthINaM vA subhagadubbhaga-kahA, causaTuiM ca mahilA guNA, na vaNNa-desa-jAti-kula-rUva-nAma-nevattha-parijaNakahavva itthiyANaM, aNNA vi ya evamAdiyAo kahAo siMgArakaluNAo tava-saMjamabaMbhacera-dhAtovaghAtiyAo aNucaramANeNa baMbhaceraM na kaheyavvA na suNeyavvA, na citeyavvA / evaM itthIkahaviratisamitijogeNa bhAvitA bhavati aMtarappA, AratamaNavirayagAmadhamme jiteMdie baMbhaceragutte // pra068 tatiyaM-nArINa-hasiya-bhaNiya-ceTThiya-vippekkhiya-gai-vilAsa-kIliyaM, vibboiyanaTTa-gIta-vAiya-sarIrasaMThANa-vaNNa-kara-caraNa-nayaNa-lAvaNNa-rUva-jovaNNa-payohara-adhara-vatthaalaMkAra-bhUsaNANi ya, gujjhokAsiyAI, aNNANi ya evamAdiyAiM tava-saMjama-baMbhaceraghAtovaghAtiyAiM aNucaramANeNa baMbhaceraM na cakkhusA na maNasA na vayasA pattheyavvAiM paavkmmaaiN| evaM itthIrUvaviratisamitijogeNa bhAvito bhavati aMtarappA, AratamaNavirayagAmadhamme jiteMdie baMbhaceragutte / / pra069 cautthaM-puvvaraya-puvvakIliya-puvvasaggaMtha-gaMtha-saMthuyA je te AvAha-vivAha-collakesu ya tithisu jaNNesu ussavesu ya siMgArAgAra-cAruvesAhiM itthIhiM hAva-bhAva-palaliya-vikkhevavilAsa-sAliNIhiM aNukUlapemmikAhiM saddhi aNubhUyA sayaNa-saMpaogA, udusuha-varakusumasurabhicaMdaNa-sugaMdhivara-vAsa-dhUva-suhapharisa-vattha-bhUsaNaguNovaveyA, ramaNijjAojja-gejjapauranaDa-naTTaka- jalla-malla-muTThika-velaMbaga-kahaga-pavaga-lAsaga-Aikkhaga-laMkha-maMkha-tUNaillatuMbavINiya-tAlAyara-pakaraNANi ya bahUNi mahurasara-gIta sussarAI, aNNANi ya evamAiyAI tava-saMjama-baMbhacera-ghAtovaghAtiyAI aNucaramANeNa baMbhaceraM na tAI samaNeNa labbhA daTTha na kaheuM navi sumariuM je| evaM puvvarayapuvvakIliyaviratisamitijogeNa bhAvito bhavati aMtarappA, ArayamaNaviratagAmadhamme jiiMdie baMbhaceragutte // pra0 6 / 10 paMcamagaM-AhArapaNIya-niddhabhoyaNa-vivajjae saMjate susAhU vavagayakhIra-dahi-sappinavanIya-tella-gula-khaMDa-macchaMDika- mahu- majja- maMsa- khajjaka- vigati- paricatta kayAhAre na dappaNaM na bahuso na nitikaM na sAyasUpAhikaM na khalu, tahA bhottavvaM jaha se jAyAmAtA ya bhavati, na ya bhavati vibbhamo bhaMsaNA ya dhammassa / / __ evaM paNIyAhAraviratisamitijogeNa bhAvito bhavati aMtarappA, ArayamaNa-viratagAmadhamme jiiMdie baMbhaceragutte / / pra0 6 / 11 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 citta-samAdhi : jaina yoga aparigraha tassa imA paMcabhAvaNAo carimassa vayassa hoti pariggahaveramaNa-rakkhaNaTTayAe / pra0 10113 paDhama-soiMdieNa soccA saddAiM maNuNNa-bhaddagAiM, kiM te ? varamuraya-muiMga-paNava-dadura-kacchabhi-vINA-vipaMcI vallayi-vaddhIsaka-sughosa - naMdisUsaraparivAdiNI-vaMsa-tUNakapavvaka-taMtI-tala-tAla-tuDiyanigghosa-gIya vAiyAI, naDa-naTTakajalla-malla-muTThika-laMbaka-kahaka-pavaka-lAsaga-Aikkhaka-laMkha-maMkha-tUNailla - tuMbavINiyatAlAyara-pakaraNANi ya, bahUNi mahurasara-gIta sussa rAI, kaMcI-mehalA-kalAva-pataraka-paherakapAyajAlaga-ghaMTiya-khikhiNi-rayaNorujAlaya-chuddiya-neura-calaNamAliya-kaNaganiyala- jAlagabhUsaNasaddANi, lIlacaMkammamANANudIriyAI, taruNIjaNahasiya-bhaNiya-kalaribhita-maMjulAI, guNavayaNANi ya bahUNi maharajaNabhAsiyAI, aNNesu ya evamAdiesu saddesu maNuNNa-bhaddaesu na tesu samaNeNa sajjiyavvaM na rajjiyavvaM na gibhiyavvaM na mujjhiyavvaM na viNigghAyaM AvajjiyavvaM na lubhiyavvaM na tusiyavvaM na hasiyavvaM na saiM ca maI ca tattha kujjA / pUNaravi soiMdieNa soccA sahAI amaNUNNa-pAvakAI, kiM te ? akkosa-pharusa-khisaNa-avamANaNa-tajjaNa-nibbhaMchaNa-dittavayaNa- tAsaNa - ukkUjiya-raDiya-kaMdiya-nigghuTa-rasiya-kaluNavilaviviyAI, aNNesu ya evamAdiesa saddesu amaNuNNa-pAvaesU na tesu samaNeNa rUsiyavvaM na hIliyavvaM na nidiyavvaM na khisiyavvaM na chidiyavvaM na bhidiyavvaM na vaheyavvaM na duguMchAvattiyA va labbhA uppAeu / evaM sotidiyabhAvaNA bhAvito bhavati aMtarappA, maNuNNA'maNuNNa-subbhi-dubbhirAgadosa-paNihiyappA sAhU maNa-vayaNa-kAyagutte saMvuDe paNihitidie carejja dhammaM // pra0 10 / 14 bitiyaM-cakkhuiMdieNa pAsiya rUvANi maNuNNAI bhaddakAI, sacittA'cittamIsakAiMkaDhe potthe ya cittakamme leppakamme sele ya daMtakamme ya, paMcahi vaNNehi aNegasaMThANa-saMThiyAI, gaMthima-veDhima-pUrima-saMghAtimANi ya mallAiM bahuvihANi ya ahiyaM nayaNa-maNasuhakarAI, vaNasaMDe pavvate ya gAmAgaranagarANi ya khuddiya-pukkharaNi-vAvI-dIhiya-guMjAliyasarasarapaMtiya-sAgara-bilapaMtiya-khAtiya-nadi - sara-talAga- vappiNI-phulluppala-pauma-parimaMDiyAbhirAme, aNega sauNagaNa-mihuNa vicarie, varamaMDava-vivihabhavaNa-toraNa-cetiya-devakulasabha-ppavAhasaha-sukayasayaNAsaNa-sIya-raha-sagaDa-jANa-jugga-saMdaNa-naranArigaNe ya somapaDirUvadarisaNijje, alaMkiyavibhUsie, puvakayatavappabhAvasohaggasaMpautte, naDa-nagajalla-malla-muTThiya-velaMbaga-kahaka-pavaga - lAsaga - Aikkhaga-laMkha-maMkha-tUNailla-tuMbavINiyatAlAyara-pakaraNANi ya bahUNi sukaraNANi, aNNesu ya evamAdiesu rUvesu maNuNNa-bhaddaesu na tesu samaNeNa sajjiyavvaM na rajjiyavvaM na gijhiyavvaM na mujjhiyavvaM na viNigghAyaM AvajjiyavvaM na lubhiyavvaM na tusiya vvaM na hasiyavvaM na saiM ca maiM ca tattha kujjA / puNaravi cakkhidieNa pAsiya ruvAiM amaNuNNa-pAvakAiM, kiM te?-- gaMDi-koDhika-kuNi-udari kacchulla-pailla-kujja-paMgula-vAmaNa-aMdhillaga-egacakkhu Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNa 271 viNihaya-sappisallaga-vAhirogapIliyaM, vigayANi ya mayakakalevarANi, sakimiNakuhiyaM ca davvarAsiM, aNNesu ya evamAdiesu amaNuNNa-pAvatesu na tesu samaNeNa rUsiyavvaM na hIliyavvaM na nidiyavvaM na khisiyavvaM na chidiyavvaM na bhidiyavvaM na vaheyavvaM na duguMchAvattiyA va labbhA uppaate| evaM cakkhidiyabhAvaNA bhAvito bhavati aMtarappA, maNuNNA'maNuNNa-subbhi-dubbhirAgadosa-paNihiyappA sAhU maNa-vayaNa-kAyagutte saMvuDe paNihitidie carejja dhammaM // pra0 10 // 15 tatiyaM-dhANidieNa agdhAiya gaMdhAti maNuNNa bhaddagAI, kiM te ? jalaya-thalaya-sarasapupphaphalapANabhoyaNa-koTTha-tagara-patta-coya - damaNaka-maruya-elA-rasapikkamaMsi-gosIsa-sarasacaMdaNa-kappUra-lavaMga-agaru-kuMkuma-kakkola-usIra-seyacaMdaNa - sugaMdhasAraMgajuttivaradhUvavAse uuya-piDima-NihArima-gaMdhiesu, aNNesu ya evamAdiesu gaMdhesu maNuNNa-bhaddaesu na tesu samaNeNa sajjiyavvaM na rajjiyavvaM na gijjhiyavvaM na mujjhiyavvaM na viNigghAyaM AvajjiyavvaM na lubhiyavvaM na tusiyavvaM na hasiyavvaM na sati ca maI ca tattha kujjA / puNaravi ghANidieNa agghAiya gaMdhANi amaNuNNa-pAvakAiM ki te ? ahimaDa-assamaDa-hatthimaDa-gomaDa-viga-suNaga-siyAla-maNuya- majjAra-sIha-dIviya - mayakuhiyaviNaTThakiviNa- bahudurabhi-gaMdhesu, aNNesu ya evamAdiesu gaMdhesu amaNuNNa pAvaesu na tesu samaNeNa rUsiyavvaM na hIliyavvaM na nidiyavvaM na khisiyavvaM na chidiyavvaM na bhidiyavvaM na vaheyavvaM na duguchA-vattiyA va labbhA uppAeu / evaM ghANidiyabhAvaNAbhAvito bhavati aMtarappA, maNuNNA'maNuNNasubbhi-dubbhi-rAgadosa-paNihiyappA sAhU maNa-bayaNa-kAyagutte saMvuDe paNihiiMdie carejja dhamma / pra0 10 / 16 cautthaM--jibhidieNa sAiya rasANi u maNuNNa-bhaddakAiM, ki te? --- uggAhima-vivihapANa-bhoyaNa-gulakaya-khaMDakaya-tellaghayakaya-bhakkhesu bahuvihesu lavaNarasasaMjuttesu mahumaMsa-bahuppagAramajjiya-niTThANaga - dAliyaMba-sehaMba-duddha-dahi- saraya - majjavaravAruNI - sIhu-kAvisAyaNaka-sAkaTThArasa-bahuppagAresu bhoyaNesu ya maNuNNavaNNa-gaMdha-rasaphAsa-bahudavva-saMbhitesu, aNNesu ya evamAdiesu rasesu maNuNNa bhaddaesu na tesu samaNeNa sajjiyavvaM na rajjiyavvaM na gijjhiyavvaM na mujjhiyavvaM na viNigghAyaM AvajjiyavvaM na lubhiyavvaM na tusiyavvaM na hasiyavvaM na saiM ca maiM ca tattha kujjaa| puNaravi jibhidieNa sAiya rasAti amaNuNNa-pAvagAI, kiM te ? arasa-virasa-sIya-lukkha-Nijjappa-pANa-bhoyaNAI dosINa-vAvaNNa-kuhiya-pUiya-amaguNNa-viNaTTha-pasUya-bahudubbhigaMdhiyAiM titta-kaDuya-kasAya-aMbila-rasa-liMDanIrasAI, aNNesu ya evamAiesu rasesu amaNaNNa-pAvaesu na tesu samaNeNa rUsiyavvaM na hIliyavvaM na nidiyavvaM na khisiyavvaM na chidiyavvaM na bhidiyavvaM na vaheyavvaM na duguMchAvattiyA na labbhA uppAeuM / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 citta-samAdhi : jaina yoga evaM jibhidiyabhAvaNAbhAvito bhavati aMtarappA, maNuNNA'maNuNNa-subbhi-dunbhi-rAgadosa-paNihiyappA sAhU maNa-vayaNa-kAyagutte saMvuDe paNihitidie carejja dhammaM // pr.10|17 paMcamagaM-phAsidieNa phAsiya phAsAiM maNuNNa-bhaddakAiM, kiM te ? dagamaMDava-hAra-seya-caMdaNa-sIyalavimalajala-vivihakusumasatthara-osIra-muttiya-muNAladosiNA pehuNaukkhevaga-tAliyaMTa-bIyaNaga-jaNiyasuhasIyale ya pavaNe gimhakAle, suhaphAsANi ya bahUNi sayaNANi AsaNANi ya, pAuraNaguNe ya sisirakAle aMgAra-patAvaNA ya Ayavaniddha-mauya-sIya-usiNa-lahuyA ya je udusuhaphAsA aMgasuha-nivvuikarA te, aNNesu ya evamAdiesu phAsesu maNuNNa bhaddaesu na tesu samaNeNa sajjiyavvaM na rajjiyavvaM na gijjhiyavvaM na mUjhiyavvaM na viNigghAyaM AvajjiyavvaM na lubhiyavvaM na ajjhovavajjiyavvaM na tusiyavvaM na hasiyanvaM na satiM ca matiM ca tattha kujjA / puNaravi phAsidieNa phAsiya phAsAti amaNuNNa-pAvakAI, kiM te? - aNegabaMdha-vaha-tAlaNaMkaNa-atibhArArohaNae, aMgabhaMjaNa-sUInakhappavesa-gAya-pacchaNaNalakkhArasa-khAratella-kalakalatausIsaka-kAlalohasiMcaNa - haDibaMdhaNa- rajju-nigala - saMkalahatthaMDaya-kuMbhipAka-dahaNa-sIhapucchaNa-ubbaMdhaNa - mUlabheya-gayacalaNamalaNa- karacaraNakaNNanAsoTTasIsacheyaNa - jibbhaMchaNa-vasaNanayaNahiyayaMta-daMtabhaMjaNa-jottalayakasappahAra-pAdapaNhijANupattharanivAya - pIlaNa - kavikacchu-agaNi-vicchuyaDakka-vAyAtavadaMsamasakanivAte, 'duTuNisejjA dunisIhiyA' kakkhaDaguru-sIya-usiNa-lukkhesu bahuvihesu, aNNesu ya evamAiesuphAsesu amaNuNNa-pAvakesu na tesu samaNeNa rUsiyavvaM na hIliyavvaM na nidiyavvaM na garahiyavvaM na khisiyavvaM na chidiyavvaM na bhidiyavvaM na vaheyavvaM na duguMchAvattiyaM ca labbhA uppAeuM / evaM phAsidiyabhAvaNA bhAvito bhavati aMtarappA, maNuNNAmaNuNNa-subbhi-dubbhi-rAgadosa-paNihiyappA sAhU maNa-vayaNa-kAyagutte saMvuDe paNihiti die carejja dhammaM / / pra0 10 // 18 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazAzrutaskaMdha citta samAdhi 1. suyaM me AusaM ! teNa bhagavayA evamakkhAyaM-iha khalu therehiM bhagavaMtehiM dasa 'cittasamAhiThANAiM pnnnnttaaii| dazA0 5 / 1 2. katarAI khalu tAI therehiM bhagavaMtehiM dasa cittasamAhiThANAiM paNNattAiM ? d05|2 imAI khalu therehiM bhagavaMtehiM dasa cittasamAhiThANAI paNNattAI, taM jhaa-5|3 / teNa kAleNaM teNa samaeNaM vANiyaggAme nagare hotthaa| etthaM nagaravaNNao bhaanniyvvo| 5 / 4 tassa NaM vANiyaggAmassa nagarassa bahiyA uttarapuratthime disIbhAge dUtipalAsAe nAmaM ceie hotthA / ceiyavaNNao bhANiyavyo / 55 jitasattU rAyA NaM dhAriNI devii| evaM savvaM samosaraNaM bhANitavvaM jAva puDhavIsilApaTTae, sAmI samosaDhe, parisA niggayA, dhammo kahio, parisA pddigyaa| // 6 ___ajjo ! iti samaNe bhagavaM mahAvIre samaNA niggaMthA ya niggaMthIo ya AmaMttetA evaM vayAsI-iha khalu ajjo ! niggaMthANa vA niggaMthINa vA iriyAsamitANaM bhAsAsamitANaM esaNAsa mitANaM AyANabhaMDamattanikkhevaNAsamitANaM uccArapAsavaNakhelasiMghANajallapAridvAvaNitAsamitANaM maNasamitANaM vayasamitANaM kAyasamitANaM maNaguttANaM vayaguttANaM kAyaguttANaM guttidiyANaM guttabaMbhayArINaM AyaTThINaM AyahitANaM AyajogINaM AyaparakkamANaM pakkhiyaposahiesu samAdhipattANaM jhiyAyamANANaM imAI dasa cittasamAhiTThANAI asamuppannapuvvAiM samuppajjijjA, taM jahA--1. dhammaciMtA vA se asamuppannapuvA samuppajjejjA savvaM dhamma jANittae / 2. saNNiNANe vA se asamuppannaputve samuppajjejjA ahaM sarAmi / 3. sumiNadaMsaNe vA se asamuppannapuvve samuppajjejjA ahAtaccaM sumiNaM pAsittae / 4. devadaMsaNe vA se asamuppannapuvve samuppajjejjA divvaM devaDhi divvaM devajuiM divvaM devANubhAvaM pAsittae / 5. ohinANe vA se asamuppannapuvve samuppajjejjA ohiNA loyaM jANittae / 6. ohidasaNe vA se asamuppannapuvve samuppajjejjA ohiNA loyaM pAsittae / 6. ohidaMsaNe vA se asamuppannapuvve samuppajjejjA ohiNA loyaM pAsittae / 7. maNapajjavanANe vA se asamuppannapuvve samuppajjejjA aMto maNussakhette aDDAtijjesu dIvasamuddesu saNNINaM paMcediyANaM pajjattagANaM maNogate bhAve jANittae / 8. kevalanANe vA se asamuppannapuvve samuppajjejjA 'kevalakappaM loyAloyaM' jaannitte| 6. kevaladasaNe vA se asamuppannapuvve samuppajjejjA 'kevalakappaloyAloyaM' pAsittae / 10. 'kevalimaraNe vA se asamuppannapuvve samuppajjejjA' savvadukkhapahINAe / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 citta-samAdhi : jaina yoga 1. oyaM cittaM samAdAya, jhANaM samaNupassati / dhamme Thio avimaNo, nivvANama bhigacchai / 2. Na imaM cittaM samAdAe, bhujjo loyaMsi jAyati / appaNo uttamaM ThANaM, saNNInANeNa jANai / / 3. ahAtaccaM tu suviNaM, khippaM pAsai saMvuDe / . savvaM ca ohaM taratI, dukkhado ya vimuccai / / 4. paMtAi bhayamANassa, vivittaM sayaNAsaNaM / ___ appAhArassa daMtassa, devA daMseMti tAviNo / 5. savvakAmavirattassa, khamato bhayabheravaM / tao se todhI bhavati, saMjatassa tavassiNo / 6. tavasA avahaTTalesassa, daMsaNaM parisujjhati / uDDamahetiriyaM ca, savvaM samaNupassati / / 7. susamAhaDalesassa, avitakkassa bhikkhuNo / __ savvao vippamukkassa, AyA jANati pajjave / / 8. jadA se NANAvaraNaM, savvaM hoti khayaM gayaM / tadA logamalogaM ca, jiNo jANati kevalI // . 6. jadA se daMsaNAvaraNaM, savvaM hoi khayaM gayaM / tadA logamaloga ca, jiNo pAsai kevalI / / 10. paDimAe visuddhAe, mohaNijje khayaM gate / asesaM logamalogaM ca, pAsaMti susamAhiyA / / 11. jahA matthae sUIe, hatAe hammatI tale / evaM kammANi hammaMti, mohaNijje khayaM gate / / 12. seNAvatimmi Nihate, jadhA seNA pnnsstii| evaM kammA paNassaMti, mohaNijje khayaM gate / / 13. dhUmahINe jadhA aggI, khIyatAse niridhaNe / evaM kammANi khIyaMti, mohaNijje khayaM gate / / 14. sukkamUle jadhA rukkhe, siccamANe Na rohati / ___evaM kammA na rohaMti, mohaNijje khayaM gate / 15. jadhA daDDANa bIyANa, na jAyaMti puNaMkusa / kammabIesu daDDhesu, na jAyaMti bhavaMkurA / / 16. ciccA orAliyaM boMdi, nAmagottaM ca kevalI / AuyaM veyaNijja ca, cchittA bhavati nIrao / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazAzrutaskaMdha 275 17. evaM abhisamAgamma, cittamAdAya Auso / seNisodhimuvAgamma, Attasodhimuvehai.----tti bemi / / cittasamAdhisthAna-samAdhi zabda ke aneka artha haiN| dazavaikAlika ke vRttikAra haribhadrasUrI ne isake tIna artha kie haiM-hita, sukha aura svAsthya / agastyasiMha sthavira ne dazavakAlika cUrNi meM samAdhi kA artha guNoM kA sthirIkaraNa yA sthApana kiyA hai| citta kI samAdhi kA artha hai-mana kI samAdhi, mana kA samAdhAna, mana kI prazAntatA / sthAna zabda ke do artha haiM.-Azraya athavA bheda / / prastuta AlApaka meM citta-samAdhi ke dasa sthAna nirdiSTa kie haiN| unameM kucheka bahuta spaSTa haiM / jo aspaSTa haiM unakI vyAkhyA isa prakAra hai 1. dharmacintA-samavAyAMga ke vRttikAra ne isa pada ke tIna artha kie haiM 1. padArthoM ke svabhAva kI anuprekSA / 2. sarvajJabhASita dharma hI pradhAna hai, isa prakAra kA cintana krnaa| 3. dharma ke jJAna kA kAraNabhUta cintana / asamuppaNNapuvvA-jo anAdi-atIta kAla meM kabhI utpanna nahIM huI, vaisI dharmacintA ke utpanna hone para arddhapudgala parAvarta kAla kI sImA meM usa vyakti kA mokSa avazyaMbhAvI ho jAtA hai / aisI dharmacintA se vyakti kA mana samAhita ho jAtA hai aura vaha jIva Adi ke yathArtha svarUpa ko jAnakara, parihIyakarma kA parihAra kara apanA kalyANa sAdha letA hai / 2. svapna darzana-isakA sAmAnya artha hai-nIMda meM vibhinna prakAra ke saMvedana karanA / vahI svapna-darzana citta-samAdhi kA hetu banatA hai jo yathArthagrAhI hotA hai, jo kalyANa-prapti kA sUcaka hotA hai / jaise bhagavAna mahAvIra ko asthikagrAma meM svapnadarzana huA thaa| bhagavAn vahAM zUlapANiyakSa ke mandira meM rahe / zUlapANiyakSa ne bhagavAn ko rAtri ke cAroM prahara (kucha samaya taka) taka kaSTa die / rAtri kI antima belA meM bhagavAn ko kucha nIMda AI / taba unhoMne dasa svapna dekhe| ve dasoM svapna yathArtha the aura bhAvI kalyANa ke sUcaka the| isI prakAra jisa vyakti ko yathArtha svapna-darzana hotA hai vaha bhAvI kalyANa kI rekhAeM jAnakara citta-samAdhi ko prApta ho jAtA hai / 3. saMjJIjJAna-~-prastuta prakaraNa meM isakA artha hai---jAtismRti, pUrvajanmajJAna / saMjJAoM ke aneka vargIkaraNa haiM / unameM eka vargIkaraNa ke anusAra saMjJAeM tIna haiM ... 1. hetuvaadopdeshikii| 2. dRSTivAda-samyak dRSTi / 3. diirghkaalikii| ye tInoM jJAnAtmaka haiM / ye kramazaH vikalendriya jIvoM ke, samyagdRSTi vAle jIvoM ke tathA samanaska jIvoM ke hotI haiN| vRttikAra kA abhiprAya hai ki prastuta prakaraNa meM dIrghakAlikI saMjJA hI grAhya hai / vaha jisake hotI hai vaha samanaska hotA hai, usakA jJAna Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 citta-samAdhi : jaina yoga saMjJIjJAna kahalAtA hai / yaha sAmAnya jJAna kA vAcaka hai, parantu sUtra kI saMgati ke lie saMjJIjJAna ko jAtismRti jJAna hI mAnanA hogA / jAtismRti se pUrvabhavoM kA jJAna hone para vyakti meM saMvega kI vRddhi ho sakatI hai aura usase use citta-samAdhi prApta hotI hai| 4. deva darzana-yaha bhI samAdhi kA kAraNa banatA hai| deva amuka-amuka sAdhaka ke guNoM se AkRSTa hokara use darzana dete haiM, usake sAmane prakaTa hote haiN| ve apanI divya devaRddhi-mukhya deva parivAra Adi ko, divya devadyuti-viziSTa zarIra tathA AbhUSaNoM Adi kI dIpti ko tathA divya devAnubhAva-utkRSTa vaikriya Adi karane ke sAmarthya ko usa sAdhaka ko dikhAne ke lie pragaTa hote haiN| una devoM kI Rddhi, dyuti aura anubhAva ko dekhakara sAdhaka ke mana meM AgamoM ke prati dRr3ha zraddhA paidA hotI hai aura dharma ke prati bahumAna-Antarika anurAga utpanna hotA hai| isase citta ko samAdhAna prApta hotA hai / 5-6-7. isI prakAra viziSTa avadhijJAna, avadhidarzana aura manaHparyavajJAna utpanna hone para usakA citta samAhita aura zAMta ho jAtA hai| vikalpa naSTa ho jAte haiN| 8. kevalajJAna-yaha samAdhi kA hI eka bheda hai| isalie ise samAdhi kA hetubhUta mAnA hai / yahAM kevalI ke citta kA artha hai-caitanya / kevalajJAna indriya aura mAnasika jJAna se atIta hotA hai / vaha nirapekSa jJAna hai / vaha caitanya kA saMpUrNa jAgaraNa hai / vahI citta-samAdhi hai| yahAM kArya meM kAraNa kA upacAra kara kevalajJAna ko cittasamAdhi kA hetu mAnA hai| 6. kevala-darzana / 10. kevalimaraNa-yaha sarvottama samAdhi kA sthAna hai / kevalimaraNa marane vAlA siddha, buddha, mukta aura parinirvRta ho jAtA hai / dazAzrutaskaMdha (dazA 5) meM dasa citta-samAdhi sthAnoM kA ullekha hai| vahAM saMjJIjAtismaraNa dUsarA aura svapna-darzana tIsarA cittasamAdhi-sthAna hai / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Private & Personal use only