________________
२८२
सहजानन्दशास्त्रमालाया
S
e arliestatuswwwdnnarxxcww
प्रथ के प्रारणा । इत्यावेदपति--
इंदियपाणो य तथा बलपाणो तह य ग्राउपाणो य । प्राणप्पाणष्पाणो जीवाणं होति पागा ते ॥ १४६ ॥ इन्द्रिय बल आयु तथा, श्वासोच्छवास युत प्रारण चारों ये ।।
संसारी जीवोंके, होते हैं जीवते जिनसे ॥ १४६ ।। इन्द्रियप्राणश्च तथा बलप्राणस्तथा चायुःप्राणश्च । आनपानप्राणो जीवानां भवन्ति प्राणातौ ।। १४६ ॥
स्पर्शनरसनवारगचक्षुः श्रोत्रपञ्चकमिन्द्रियप्राणाः, कायवालमनस्त्रयं बलप्राणाः, भवधा
नामसंज-इंदिययाण य तधा बलपाण तह य आउपाण य आणप्पाणपण जीव पाण ते। धातु संज्ञ-हो सत्तायां । प्रातिपदिक- इन्द्रियप्राण च तथा बलप्राण तथा च आयुःप्राण च आनपानप्राण जीव प्राण तत् । मूलधातु भू सत्तायां । उभयपदविवरण-इंदिया तो इन्द्रियप्राण: बलपाणो व लप्राणः आउपाणो आयुःप्राण: आणप्पाणापाणो आनपानप्राण:-प्रथमा एकवचन । य च तथा तथा तह तथा--अव्यय । चतुष्काभिसंबद्धता व्यवहारजीवत्वका हेतु है । (७) व्यवहार जीवत्वके हेतुवोंका व व्यवहार. जीवत्वका अभाव होनेसे प्रकट निश्चयजीवत्व हो प्रभुता है ।
सिद्धान्त-(१) कर्मोपाधि विपाकवश जीव सविकार हो रहा है । (२) स्वरूपदृष्टिसे निविकार शुद्ध परिगमन होता है ।
दृष्टि-१- उपाधिसापेक्ष अशुद्ध द्रव्याथिकनय (२४)। २- शुद्धभावनापेक्ष शुद्ध द्रव्याथिकनय, उपाध्यभावापेक्ष शुद्ध द्रव्याथिकनय (२४ब, २४अ)।
प्रयोग-व्यवहारजोवत्वहेतुवोंसे व व्यवहारजीवत्वसे सदाके लिये विविक्त होनेके लिये. परसंयोग व परभावको न निरखकर केवल सहज परमात्मतत्त्वकी उपासना करना ॥१४५।।
प्रब प्राण कौनसे है, यह बतलाते हैं--- [इन्द्रियप्रारण: च] इन्द्रियप्राण [तथा बल. प्रारणः] तथा बलप्राण, [तथा च प्रायुःप्रारणः] तथा प्रायप्राण [च] और [आनपानप्राणः] श्वासोच्छ्वास प्राण; [ते] ये [जीवानां ] जीवोंके [प्राणाः] प्राण [भवन्ति] हैं।
तात्पर्य-संसारी जीवोंके इन्द्रियबल प्राय व श्वासोच्छ्वास ये चार प्राण होते हैं।
टोकार्थ----स्पर्शन, रसना, प्राण, चक्षु और श्रोत्र-----ये पाँच इन्द्रिय प्राण हैं | काय, वचन, भौर मन-ये तीन बलप्राण हैं । भव धारणका निमित्त पायप्राण है । नीचे और ऊपर जाना जिसका स्वरूप है ऐसी वायु (श्वास) श्वासोच्छ्वास प्रारा है।
प्रसंगविवरण – अनन्तरपूर्व माथामें चार प्रकारोंके प्राणों की अभिसम्बद्धताको व्यवहारजीवत्वका हेतु बताया गया था। अब इस गाथामें उन प्राणोंका निर्देश किया गया है ।
AALMAME