________________
।
२४२
सहजानन्दशास्त्रमालाया अथ जीवस्य स्वपरद्रध्यप्रवृत्तिनिवृत्तिसिद्धये स्वपरविभागं दर्शयति
भणिदा पुढविप्पमुहा जीवणिकायाध थावरा य तसा । अण्णा ते जीवादो जीवो वि य तेहिंदो अण्णो ॥१८२॥ क्षित्यादि जीवकायें, बस थावर रूप जो कहे षड्विध ।
अन्य वे जीवसे हैं, उन सबसे अन्य है आत्मा ॥ १८२ ॥ भणिताः पुथिवीपमुखा जीवनिकाया अथ स्थाबरारन वसाः । अन्ये ते जीवाज्जीवोऽपि च तेभ्योऽन्यः ११८२1
___ य एते पृथिवीप्रभृतयः षड्जीवनिकायास्त्रसस्थावरभेदेनाभ्युपगम्यन्ते ते खल्बचेतनत्वा. दन्ये जीवात्. जीवोऽपि च चेतनत्वादन्यस्तेभ्यः । अत्र षड़जीवनिकाया प्रात्मनः परद्रव्यमेक एवात्मा स्वद्रव्यम् ॥१८२।।
नामसंज-णिद पुष्पिमुह जीवणिकाय अध थावर य तस अपण त जीव वि य त अष्ण । धातुसंझ--भण कथने । प्रातिपदिक-णित पूथिवीप्रमुख जीवनिकाय अथ स्थावर च स अन्य सत् जीव अपि तत् अन्य । मूलधातु--भण शब्दार्थः । उसयपदविवरण--भणिदा भणिता:-प्रथमा बहुवचन कृदन्त क्रिया । बिप्पमुहा पुथिवीप्रमुखाः जीवणिकाया जीवनिकायाः थावरा स्थावराः तसा असा: अपपहा अन्ये ते-प्रथमा बहुवचन । जीवादो जीवात्-पंचमी एक० । जीवो जीयः-प्रथमा एक 1 वि अपि अघ अथ य
-अव्यय । तेहिदो तेभ्यः-पंचमी बहुवचन । अण्णो अन्यः प्र० एक०। निरुक्ति-पृथयति इति प्रथिवा. स्थानशीला: इति स्थावरा: रूढी, अस्यन्ति इति त्रसा: रूढी । समास-पूथिवी प्रमुखा येषां ते पृथिवी. • प्रमुखाः जीवानां निकायाः इति जीवनिकाया:१६१८२।।।
टोकार्थ—जो ये पृथ्वी इत्यादि छह जीवनिकाय प्रसस्थावर भेदके साथ माने जाते हैं, वे वास्तव में अचेतनपना होनेके कारण जोबसे अन्य हैं, और जीव भी चेतनपना होनेके कारण उनसे अन्य है । यहाँ षट् जीवनिकाय प्रात्मासे भिन्न द्रव्य है, अात्मा एक ही स्वद्रव्य है, यह निश्चित हुआ।
प्रसंगविवरण----अनन्तरपूर्व गाथामें स्वद्रव्यप्रवृत्त परिणामको दुःखक्षयका कारणरूप व परद्रव्यप्रवृत्तपरिणामको संसारदुःखका कारणभूत बताया गया था । अब इस गाथामें स्वद्रव्यनिवृत्ति व परद्रव्य निवृत्तिकी सिद्धिके लिये स्व व परका विभाग दिखाया गया है।
तथ्यप्रकाश-१- जीव तो परमार्थसे प्रखण्ड चित्स्वल्पमात्र है । २- अस स्थावरके भेदरूप पृथ्वी, जल, अग्नि आदि छह जीवनिकाय इनमें अचेतनपना होनेके कारण परमार्थ जीवसे अन्य हैं । ३- जीव भी चेतनपना होनेके कारण उन छह कायोंसे अन्य है । ४. यह जीवनिकाय प्रात्मासे भिन्न हैं, परद्रव्य हैं । ५- एक यह स्वकीय प्रात्मा ही स्वद्रव्य है। ६-स स्थावर नामकर्मके उदयसे उत्पन्न होनेके कारण ये छह काय अचेतन हैं ! ४-प्रखण्ड
TEST