Book Title: Prashamrati Prakaranam
Author(s): Rajkumar Jain
Publisher: Paramshrut Prabhavak Mandal
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022105/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIrAyacandra jainazAstramAlA-21 prazana vijayatatarAma zrImadumAsvAtiviracitam prazamaratiprakaraNam zrIharibhadrasUrikRtaTIkAGkitam / sampAdaka:-pro. rAjakumAra jaina saahityaacaary| Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaH siddhebhyaH zrIrAyacandrajainazAstramAlA zrImadumAsvAtiviracita prshmrtiprkrnn| . sampAdakapaM0 rAjakumArajI sAhityAcA prophesara jainakAleja, bar3auta (meraTha). prakAzaka zrIparamazrutaprabhAvaka maMDala jauharI bAjAra-bambaI. zrIvIranirvANa saM. 2476 1 prathamAvRtti 1250 vikrama saMvat 2007 IsvI san 1950 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakazeTha maNIlAla, reSAzaMkara jagajIvana jauharI, oNnarerI vyavasthApaka-zrIparamazrutaprabhAvaka maMDala, caukasI cembara, khAgakuvA jauharI bAjAra, bambaI naM. 2 mudrakaraghunAtha dIpAjI desAI, ' nyU bhArata priMTiMga presa, .6 kelevAr3I, bambaI naM. 4 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamaratiprakaraNakI vissy-suucii| 9 29 viSaya pRSThAMka viSaya pRSThAMka saMskRtaTIkAkArakA maMgalAcaraNa 3-tRtIya adhikAra-rAgAdi- kArikA 24-33 mUlagranthakartAkA bandhanake ATha bheda 26 bhASATIkAkArakA 4-caturtha adhikAra-ATha karma- kArikA 34-38 granthakArakI grantha banAnekI pratijJA sarvajJa-zAsanameM pravezake adhikArI uttarakarmabaMdhake bheda 26 bandhake kAraNoMkA varNana 1-prathama adhikAra-pIThabandha- kArikA 15 lezyAkA svarUpa tathA usake bheda granthakArakI laghutA AtmAke sAtha karmabandha ho jAnepara kyA hotA hai ? 31 mahAmati AcAryone jo zAstra race haiM tadanusAra mohAndha jIva bhale burekA vicAra na kara sukhakA hI grantha banAnekI pratijJA prayatna karatA hai, para duHkhakA kAraNa hotA hai 32 bhakti aura premavaza vairAgya utpanna karanevAlI racanA banAnekA kathana 5-paMcama adhikAra-paMcendriya viSayasajanoMkA svabhAva kArikA 39-79 vairAgyamArgakI pagaDaMDI vidvAnoMko kaise sammata pA~coM indriyoMke pA~ca viSaya aura usake dRSTAnta hogI! isa zaMkAkA dRSTAnta sahita samAdhAna 11 karNendriyake vazIbhUta hiraNake nAzakA dRSTAnna pUrvAcAryoMke race aneka grantha haiM, phira nayA grantha ghrANendriyake vazIbhUta bhaureMke nAzakA dRSTAnta kyoM banAte ho? isakA samAdhAna, maMtrake jihvAindrIke vazIbhUta mInake nAzakA dRSTAnta dRSTAnta sahita sparzanendriyake vazIbhUta hAthIke nAzakA dRSTAnta vairAgyabhAvanAko dRr3ha karanekA upadeza 14 pA~coM indrIke vazIbhUta asaMyamI jIvakI dazA bairAgyake paryAyavAcI zabda aisA koI viSaya nahIM jisake bAra bAra sevana 16 karanese tRpti hotI ho dveSake , , 16 aniSTa viSaya bhI iSTa lagane lagatA hai, iSTa viSaya kina kina kAmoMke karanese AtmA rAga-dveSake vazI. bhI aniSTa bhUta hotA haiM ? 17/ jIva prayojanake anusAra indriya-vyApAra karatA hai 2-dvitIya adhikAra-kaSAya- kArikA 16-23 | asthira premavAle viSaya vAstavameM na iSTa hote haiM kaSAyavAn AtmAkI kyA dazA hotI hai ? 19 na aniSTa 38 saba anarthoM kA kahanA zakya nahIM, moTe moTe rAgI dveSI jIvake isaloga aura paralokameM kisI anarthoM ko batalA denese bhavyajIvoMkI rakSA hogI 20 jIvoM kI rakSA hogI20 guNakI saMbhAvanA nahIM 39 krodhakaSAyakA varNana karmabandha honeke sivAya anya guNa na honekA kAraNa 39 mAna , , 22/ AramAke pradezoMse karmapudgala kaise cipaTate haiM ? 39 mAyA , " 23 rAga-dveSa pramukha karmabandhake samI kAraNoMkA upasaMhAra 40 kaSAyoMke mUla do pada, mamakAra ahaMkArakA varNana 25, rAga-dveSase utpanna saMsAra-cakra tor3anekA upAya rAgake , " Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlA [viSaya-sUcI viSaya pRSThAMka viSaya pRSThAMka manuSya-paryAyakI durlabhatA __ 45 deza, kula, zarIra, jJAna, Ayu, bala, bhoga, vibhU" "bhI niIndra nahIM hai, hita kyA hai? 46 ' tikI vizamatA dekhakara saMsArameM kaise rati aneka guNoMke honepara bhI puruSoMkA vinaya hI pradhAna hotI hai ? bhUSaNa hai vairAgyake nimitta zAstrake sabhI AraMbha gurUke AdhIna haiM, jo apanA zubha pariNAmoMke sthitike lie rAga-dveSakA tyAga hita cAhatA hai, use gurUkI sevAmeM tatpara aura indriyoMko zAnta karanekA prayatna karanA rahanA cAhie cAhie gurU upadeza dete hoM to apaneko puNyavAn samajhe 7-saptama adhikAra-AcAra-kArikA 102-145 ki gurUkA mujhapara itanA anugraha hai 49 viSaya aniSTa kyoM haiM ? 72 hitakArI upadezake dvArA ziSyoMkA upakAra karane- viSaya-bhogase manuSyako thor3A bahuta sukha hotA hai| vAle bhAcAryakA ziSyako kyA pratyupakAra ataH viSaya upakAraka haiM, isakA uttara karanA cAhie ? dUsarA udAharaNa paramparAse vinayakA phala mokSa hai saMsAra-bhramaNase bhayabhIta bhavyajanoMko AcArakA avinayI manuSyoMko kyA phala bhoganA par3atA hai ? 52 | anuzIlana kara usakI rakSA karanA cAhie . 75 usI saMkaTakA khulAsA 52 | AcArake 5 bhedoMkA saMkSipta varNana isI bAtake samarthanameM dRSTAnta | AcArAMgake prathama zrutaskaMdhoM 9 adhyayana haiM, 6-SaSTha adhikAra-AThamada- kArikA 80-101 unake AdhArase AcArake 9 bhedoMkA dRSTAntako dASTAntameM ghaTAnA saMkSipta varNana saMsAra-bhramaNa karate jIvakI koI jAti sarvadA nahIM dvitIya zrutaskandhakI prathama cUlikAke adhikAroMkA varNana sapta saptakI dvitIya cUlikAke adhikAroMkA varNana 79 isI bAtakI spaSTatA jisa sAdhukA mana AcArameM rama jAtA hai, usa sAdhuko kulamadako dUra karanekA upadeza kabhI bhI muktikI bAdhaka bAteM utpanna nahIM hotI 81 rUpamadako balake madako viSaya-sukhakI abhilASA karanA vyartha hai " " lAbhake madako 8-aSTama adhikAra--bhAvanA- kArikA 149-166 buddhike madako , " prazama-sukha prAptikA upAya kisIko priya honekA mada na karanA cAhie sarAgI iSTaviyoga aniSTa yogase duHkhI hotA hai, zrutakA mada na karanA cAhie vItarAgIko vaha duHkha chUtA bhI nahIM zrutamada karanevAle sthUlabhadra munikI kathA TippaNImeM 66 | viSaya-sukhase prazamajanya sukhakI utkRSTatA jAtimadase unmatta huA manuSya isalokameM prazama-sukhakA punaH khulAsA pizAcakI taraha duHkhI hotA hai| | lokakI cintA chor3akara sAdhu apanA bharaNa-poSaNa mAnakaSAyI bhI duHkhI hotA hai| kaise karegA ? isa zaMkAkA samAdhAna para-nindA kyoM chor3anA cAhie? loka-vArtA rakhane meM dUsarA kAraNa karmodayake kAraNa hI nIca vagairaha jAtiyoMmeM janma ,, kalyANakArIpanA hotA hai ___69' doSa aura guNakI zikSA lokase hI lenI cAhie 91 76 78 rahatI 63 8 68 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 viSaya-sUcI] prazamaratiprakaraNa viSaya pRSThAMka | viSaya pRSThAMka sAdhuko grahaNa karane yogya kyA hai ? aura chor3ane samyakjJAnakI prAptikI durlabhatA 112 yogya kyA hai ? 92 , darzana , , 112 isIkA spaSTa vivecana 92 , cAritra " , 113 bhojanake bAremeM , 93 9-navama adhikAra-dharma- kArikA 167-181 kAlAdikI apekSAse grahaNa kiyA bhojana ajIrNa kSamA, mArdava, Arjava Adi daza dharmoMkA saMkSipta Adi roga paidA nahIM karatA svarUpa 115 bhojana, pAtra vagairaha grahaNa karanevAlA sAdhu apari- kSamAdharmakA varNana grahI kaise ho sakatA hai ? isakA samAdhAna mAdevadharma ,, 116 usI niSparihatAkA spaSTa kathana Arjavadharma ,, 117 zaucadharma , 118 doSoMse bhare hue lokameM rahakara aura usake sAtha saMyamadharma , 118 sambandha rakhakara sAdhu doSoMse lisa kyoM tyAgadharma , 119 nahIM hotA? isa zaMkAkA samAdhAna satyadharma , 119 dUsarA dRSTAnta tapadharma , 120 nirgranthakA svarUpa Abhyantaratapa, 121 kalpya (grAhya ) aura akalpya (agrAhya )kA svarUpa 98 brahmacaryadharma ,, 123 isI bAtakI spaSTatA - 99 AkiJcanyadharma , 123 vastue~ kaba kalpya hotI haiM ? aura kaba akalpya ? 100 dharmakA phala 124 anekAntavAdake anusAra kalpya akalpyakI vidhi jisa rItise vairAgyameM sthiratA ho, vaisA yatna karanA cAhie 125 batalAkara mana, vacana, kAya yogako vazameM karanekA saMkSipta kathana 2010-dazama adhikAra-dharma-kathA-kA0182-188 indriyoMke vaza karanekA vivecana cAra prakArakI dharma-kathA AkSepaNI, vikSepaNI, anitya azaraNa Adi 12 bhAvanAoMkA saMkSipta saMvedanI aura nivedanI kathAkA svarUpa 126 - varNana | cAra prakArakI vikathA-caurakathA, strIkathA, AtmakathA anityabhAvanAkA svarUpa 104 aura dezakathAko tyAganA cAhie 127 azaraNaM " " 104 vizuddha dhyAnakA kathana 128 ekatva " 129 " 105 | zAstra zabdakI vyutpatti anyatva , 106 zAstrakA svarUpa azucitva, 106 sarvajJadevake vacana 131 saMsAra 11-ekAdaza adhikAra --jIvAdi navatattvaAsrava " 108 kArikA 189-193 108 anya zAstroMmeM sAta padArtha batalAye haiN| isameM lokabhAvanA , 110 9 kyoM kahe ? svAkhyAta, jIvoMke bheda 132 durlabhabodhi , 111 ' saMsArIjIvoMke bheda 130 107 saMvara nirjarA " , 109 132 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlA [viSaya-sUcI 16. 172 viSaya pRSThAMka | viSaya pRSThAMka 12-dvAdaza adhikAra-upayoga-kArikA 194-195 samyagdarzana, jJAna, aura cAritra tInoM milakara mokSake jIvakA lakSaNa 134 sAdhana haiM yA eka eka! isa zaMkAkA samAdhAna 162 ATha aura cAra bhedoMkA vastRta kathana 134 samyaktva vagairahakA ArAdhana kisa prakAra karanA 13-trayodaza adhikAra-bhAva-kArikA 196-197 / cAhie ? jIvoMke bhAvoMkA varNana , vistArase varNana 164 135 aupazamakAdi bhedoMkA varNana 135 | 16-SoDaza adhikAra-zIlake aMga-ka0 243-245 dravyAtmA, kaSAyAtmA, yogAtmA Adi ATha mArgaNAe~ 137 prazamaguNI sAdhu hI zIlake sampUrNa aMgoMkI sAdhanA dravyAtmA AdikA svarUpa 138 karatA hai 169 samasta vastue~ satU aura asat jAnanI cAhie 140 zIlake aThAraha hajAra aMga aura unakI utpattike , utpAda vagairahakA svarUpa 143 upAya 14-caturdaza adhikAra-SaD dravya-kA0 197-227 17 -saptadaza adhikAra-dhyAna-kArikA 246-269 ajIvadravyoMkA varNana 145 dharmadhyAnake 4 bhedoMkA varNana 170 pudgaladravyake sambandhameM AjJAvicaya apAya vicayakA svarUpa audayika Adi bhAvoM meM dharma Adi ajIva dravyoMke , vipAkavicaya saMsthAnavicayakA svarUpa 173 kaunasA bhAva hotA hai| 146 | paramparAse dharmadhyAnakA phala 173 lokasvarUpakA varNana 147 18-aSTAdaza adhikAra-kSapakazreNI-kA0 270-271 lokake tIna bhAgoMkA varNana 148 sAdhu ghAtikarmake kSayake ekadezase utpanna honevAlA adholokakA varNana aneka RddhiyoMse yukta AThavA~ apUrvakaraNa kyA AkAza lokapramANa hai yA sarvatra hai ? guNasthAna prApta karatA hai kauna kauna dravya eka haiM kauna aneka ? munike aneka durlabha RddhiyA~ prApta hotI haiM, dravyoM kA kArya 151 para vaha usameM mamatva nahIM rakhatA 176 pudgaladravyakA upakAra 152 muniyoMke jo RddhiyA~ prApta hotI haiM, vaha saba Rddhi / kAla aura jIvadravyakA upakAra yoMse utkRSTa hotI haiM 176 puNya aura pApa padArtha varNana muniyoMko prApta RddhiyoMke sAmane indra ahamindroMko Asrava saMvara nirUpaNa - prApta RddhiyA~ tuccha haiM 177 nirjarA bandha aura mokSa nirUpaNa 155 vighna karanevAle krodhAdi kaSAyoMkA jetA muni samyagdarzanakA svarUpa RddhiyoMpara vijaya prApta kara yathAkhyAtasamyagdarzanake bheda cAritrako prApta karatA hai| samyagjJAnake bheda 18 mohanIyakarmake unmUlanakI prakriyA 178 samyagjJAna aura mithyAjJAnameM bheda 59 mohanIyakarmakI 28 prakRtiyoMkA nAza honepara muni 15-paMcadaza adhikAra-cAritra-kA0 228-242 vItarAga ho jAtA hai 179 samyakcAritrakA pratipAdana 160 kSapakazreNI avasthAkA varNana " ke bhedoMkA , - 161 | isI bAtakI spaSTatA 149 150 153 154 117 182 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThAMka 183 viSaya-sUcI] prazamaratiprakaraNa viSaya pRSThAMka viSaya mohanIyakarmake kSaya honepara zeSa karmokA kSaya zarIrakA baMdhana AThoM karmokA kSaya karake muktajIva avazya ho jAtA hai manuSyalokameM nahIM ThaharatA, ThaharanekA na koI kevalajJAnakI prAptikA aura vizeSa varNana 184 kAraNa hai, na Azraya aura na vyApAra 201 19-ekonarSizati adhikAra-samadayAta- muktajIva yahA~ nahIM ThaharatA hai, to na Thaharo kintu use Uspara hI jAnA cAhie, aisA niyama kArikA 272-276 kisa kAraNase hai ? isa zaMkAkA samAdhAna 202 samudavAtakI vidhi-samudrAtameM kisa samaya kauna yadi muktijIvake kriyA bhI nahIM hai, to Urdhvagamana yoga hotA hai ? kaise karatA hai? isa zaMkAkA samAdhAna 203 20-viMzati adhikAra yoganirodha-kA0 277-282 muktajIvake anupama sukhakI siddhikA varNana 204 yoganirodha karanekI rIti 190 22-dvAviMzati adhikAra-antaphala- kA0296.313 yoganirodha sambandhI zaMkAoMkA samAdhAna gRhasthakI caryAkA varNana 207 manoyogake bAda yoganirodha karatA hai, usakA pA~ca aNuvrata, tIna guNavata, cAra zikSAvrata Adi nirUpaNa zrAvakoMke vratoMkA varNana 211 yoganirodha honepara kevalIbhagavAnakI avasthAkA graMthakartA pravacanakA mAhAtmya batalAte hue kahate haiM, varNana jo kucha maiMne isa graMthameM Adise antataka vyuparatakriyAnivartidhyAnake samaya vaha zailezI kahA hai, vaha saba pravacanameM vidyamAna hai, avasthAko prApta karate haiM apanI buddhise kalpita nahIM kahA hai 213 195 mUlagranthakArakI laghutA 21-ekaviMzati adhikAra-mokSagamana-vidhAna " kAmanA 215 kArikA 283-285 antya maMgala 215 kevalI aMtima samayameM asaMkhyAta karmadalikoMko TIkAkArakI prazasti 216 khapAte haiM, isa taraha vedanIya, Ayu, nAma aura TIkA bananekA samaya 216 gotrakarmoke samUhako eka sAtha naSTa kara pariziSTa197 1 avacUri 217 siddhapadakA varNana 198 2 prazamaratiprakaraNakI kArikAoMkI anukramaNikA 229 kucha vAdI mokSako kevala abhAva svarUpa hI mAnate 3 saMskRtaTIkAmeM uddhRta padyoMkI anukramaNikA 232 haiM, unakA nirAkaraNa 200 4 vizeSa zabda-sUcI 214. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakakA nivedn| SIN zrImadumAsvAtikA suprasiddha graMtha 'sabhASyatattvArthAdhigamasUtra' (mokSazAstra) rA.caM. jainazAstramAlA bahuta pahale prakaTa kara cukI hai, aba unakI yaha dUsarI sundara racanA prazamaratiprakaraNake prakAzita karanekA saubhAgya prApta huA hai| __isa graMthakI bhI digambara zvetAmbara donoM sampradAyoMmeM mAnyatA hai / isakA ullekha dhavalATIkAmeM zrIvIrasenAcAryane kiyA hai| isa graMthapara do saMskRta TIkAyeM zvetAmbarAcAryokRta abhItaka mudrita huI haiM / isameM prAcIna TIkA zrIharibhadrasUrikI hai, jo isameM mudrita hai / yaha TIkA jainadharmaprasArakasabhA bhAvanagarase vIra saM0 2436 meM mudrita huI thI, jo aba aprApya hai / dUsarI TIkA devacaMda lAlabhAI pustakoddhAra phaMDase 10 varSa pahale chapI hai, jo prApya hai| lagabhaga 5 / 6 varSa pahale isa graMthakA anuvAda syAdvAda mahAvidyAlaya kAzIke pradhAnAdhyApaka paM0 kailAzacandrajI zAstrIne zurU kiyA thA, para paM0 jIko avakAza na honese sAhityAcArya paM0 rAjakumArajI zAstrIne pUrA kiyaa| paM0 jIne mudrita prati aura 4-5 hastalikhita pratiyoMke AdhArase mUla aura saMskRtaTIkAkA saMzodhana sampAdana bar3e parizramase kiyA hai, bhASATIkA bhI bahuta sundara aura sarala likhI hai| isalie donoM vidvAnoMko jitanA dhanyavAda diyA jAve thor3A hai| prophesara rAjakumArajI isa granthakI eka vistRta prastAvanA likha rahe haiM, granthako zIghra prakAzameM lAnekI dRSTise vaha isa granthake sAtha nahIM dI jA sakI hai| mahattvapUrNa prastAvanA pUrNa hote hI use pRthak prakAzita karake pAThakoMke maiMgAnepara meja dI jaaygii| jainadharmaprasAraka sabhAke sAhityasevI maMtrI sva0 zeTha ku~varajI ANaMdajI aura devacaMda lAlabhAI pustakoddhAra phaMDake TrasTI zA0 jIvanacandajI sAkaracandrajI jauharIne aprApya mudrita pratiyA~ denekI kRpA kI, isalie inheM bhI dhanyavAda hai| rAyacaMdrajainazAstramAlAmeM 2-3 naye graMthoM kA prakAzana ho rahA hai, jo agale varSataka prakaTa hoNge| jauharI bAjAra rakSAbandhana saM.2007 nivedaka -maNIlAla jauharI Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo vItarAgAya rAyacandrajainazAstramAlAyAM zrImadumAsvAtiviracitaM prazamaratiprakaraNam zrIharibhadrasUriviracitaTIkAGkitaM hindIbhASAnuvAdasahitaJca / TIkAkArasya maGgalAcaraNam 'prazamasthena yeneyaM kRtA vairaagypddhtiH| tasmai vAcakamukhyAya namo bhUtArthabhASiNe // 1 // prazamaratiprakaraNArambhe maGgalAbhidhAnaM vivakSitaprakaraNArthasyApratyUhena parisamAptyarthamityAhakArikA-nAbheyAdyAH siddhaarthraajsuunucrmaashcrmdehaaH| paJcanavadaza ca dazavidhadharmavidhivido jayanti jinAH // 1 // saMskRta TIkA-nAbhiH kulakaraH / nAbherapatyaM nAbheyaH RSabhanAmA AdidevaH, sa Adyo yeSAM tIrthakRtAM te nAbheyAdyAH / siddhArtho rAjA, tasya sUnuHrvardhamAnAkhyaH, sa caramaH pazcimo yeSAM te siddhaarthraajsuunucrmaaH| caramaH pazcimo deho yeSAM te caramadehAH / tataH paraM saMsRterabhAvAdanyazarIragrahaNAsaMbhavaH, karmAbhAvAt paJcendriyAdiprANadazakAbhAvaH, tadabhAvAcca zarIrAbhAvaH, tataH sAMsArikasukhAtItA ekAntikAtyantikAnatizayA nirAvAdhasvAdhInamuktisukhabhAjaH saMvRttA ityarthaH / kiyantaste punaH ? iti saMkhyAM nirUpayati-'paJcanavadaza ca ' iti, kRtadvandvasamAsAH caturvizatiH' ityarthaH / anye tu paJcAdiSu triSvapi padeSu prathamAbahuvacanaM vidadhati / 'ca' samuccaye / ' sarve ca te zAstAro bhavyasattvAnAmupadeSTAro dharmasya dazavidhasya kSamAdebrahmacaryAvasAnasya ' ityAha-'dazavidhadharmavidhividaH' iti / vidhiH prakAraH kSamAdistaM vidantIti / sa copariSTAvakSyate- sevyaH zAntiArdava ' ityAdinA / viditvA ca kevalajJAnenopadizanti 1 prazamasthitena p0| ra pazcimo varddhamAnAkhyo-pa0 pshcimaakhyo-mu0|3 tevyaM p0| 4 viditvA ke-mu0| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ maGgalAcaraNam mumukSubhyaH sattvebhyaH ta evaMvidhA jayanti sarvAn anyatIrthakRto'bhibhUya ta eva jayanti nAnye / yathAha AcArya siddhasenaH" anye'pi mohavijayAya nipIDya kakSAmabhyutthitAstvayi virUDhasamAnamAnAH / aprApya te tava gatiM kRpaNAvasAnAstvAmeva vIra zaraNaM yyurudvhntH||1||" ke punaste nAbheyAdyAH siddhArtharAjasUnucaramAH ? ityAha-'jinAH ' iti / rAgadveSajetAro jinAH / rAgadveSau vakSyamANau mohanIyakarmaprakRterbhadau, tadgrahaNAcca sakalamohaprakRtibhedagrahaNam, tajaye ca jJAnadarzanAvaraNAntarAyANi kSayamupayAntIti / ato ghAtikarmacatuSTayakSayAt kevalajJAnabhAskarAvirbhAvaH / ato rAgadveSagrahaNaM suucnmaatrmiti||1|| bhASATIkAkArakA maGgalAcaraNa sUriH zrImadumAsvAtI, rAjatAM me cidambare / sanmAgadarzikA yasya, mumukSUNAM saduktayaH // dohA-maGgalamaya maGgalakarana, maGgala-siddhi-nidhAna / mere mana-mandira baso, umAsvAti bhgvaan|| isa prazamarati nAmake prakaraNake prAraMbhameM isakI nirvighna samAptike lie pranthakAra maGgalAcaraNa karate haiM: - arthanAbhirAyake putra zrIvRSabhadevako Adi lekara rAjA siddhArthake putra zrIvardhamAnasvAmI paryanta daza prakAra dharmakI vidhika jAnanevAle caramazarIrI caubIsa jinadeva jayavanta haiN| bhAvArtha-zrIvRSabhadeva isa yugake prathama tIrthakara haiM aura zrIvardhamAnasvAmI antima tIrthakara haiN| sabhI tIrthakara caramazarIrI hote haiN| tIrthaMkarake bhavake bAda unake saMsArakA. anta honeke kAraNa ve anya zarIra dhAraNa nahIM krte| tathA karmoMkA abhAva honese indriya aura prANa bhI unake nahIM rahate / ataH unake naye zarIrakA abhAva ho jAtA hai| aura zarIrakA abhAva ho jAnase sAMsArika sukhase mukta hokara ekAntika, Atyantika, niratizaya aura bAdhArahita muktike sukhakA anubhavana karate haiM / ve tIrthakara 5+9 +10=24 haiN| ve sabhI kSamA, mArdava, Arjava Adi daza dharmoMko jAnakara mokSake icchuka bhavya jIvoMko unakA upadeza dete haiM, ataH ve dharmakI dasa vidhiyoMke jJAtA kahe jAte haiN| tathA rAga aura dveSake jItanevAle honeke kAraNa ve sabhI jina kahalAte haiN| rAga aura dveSa mohanIya karmake bheda haiN| unake grahaNase mohanIyake saba bhedoMkA grahaNa samajhanA caahie| aura mohanIyako jIta lenepara jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAyakarma naSTa ho jAte haiN| ataH cAra ghAtikamauke kSaya ho jAnese kevalajJAnarUpI sUrya prakaTa ho jAtA hai| isa prakArake ve tIrthakara anya matoMke tIrthaMkaroMko parAsta karake jayavanta hote haiN| kyoMki anya tIrthaMkaroMmeM ye saba guNa nahIM pAye jaate| jaisA ki AcArya siddhasenane kahA hai: " bhagavan ! anya deva Apake utkarSako sahana na karake moha-vijayake lie taiyAra hue; parantu ve 1 dvA0 2 kA0 10 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 2] prazamaratiprakaraNam mohako nahIM jIta ske| unheM ApakA pada prApta nahIM ho skaa| unakA prayatna niSphala gayA aura antameM ve ApakI hI saphala zaraNameM aagye|" _bharatakSetrasaMbhUtatIrthakRccaturviMzataH prakaraNakAro namasyAM vidhAya saMmprati samastakarmabhUmivartino jinAdIn praNidhitsurAha bharatakSetrameM utpanna hue caubIsa tIrthakaroMko namaskAra karake aba samasta karmabhUmike tIrthakara Adiko namaskAra karanekI icchAse granthakAra kahate haiM: jinasiddhAcAryopAdhyAyAna praNipatya sarvasAdhUMzca / prazamaratisthairyArthaM vakSye jinazAsanAt kiJcit // 2 // __TIkA-pUrvoktalakSaNA jinAH, tIrthakRtaH sAmAnyakevalino vaa| siddhAstu niSThitasakalaprayojanAH sarkala karmavinirmokSAllokazikharAdhyAsinaH svAdhInasukhAH sAdyaparyavasAnAH / paJcavidhAcArasthAstadupadezadAnAdAcAryAH paramArSapravacanArthanirUpaNe nipunnaaH| upetya upagamya yato'dhIyante ziSyAH iti upAdhyAyAH sakaladoSarahitasUtrasaMpradAH / atra dvandvasamAsastAn / jJAnadarzanacAritralakSaNAbhiH pauruSeyIbhiH zaktibhirmokSaM sAdhayantIti sAdhavaH / sarvagrahaNAdye'yaMnye pratipannAH samastasAvadyayogaviratilakSaNaM sAmAyikaM te'pi praNipAtArhA iti darzayati / athavA sarvazabdaH sarvAnavApekSate madhyavartitvAt / 'sarvAn jinAn sarvAn siddhAn, sarvAnAcAryAn, sarvAnupAdhyAyAna, sarvasAdhUMzca praNipatya ' iti prtyekmbhismbndhH| evamiSTadevatoddezenAbhihitaH praNipAtaH / tadanantaramArAdupakAritvAdAcAryAdInapi praNamya anvarthasaMjJAyuktaprakaraNakriyAM pratijAnIte, prativiziSTaprayojanaM ca darzayati kArikArdaina-'prazamaratisthairyArtham ' iti| " artha-arihanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sarvasAdhuoMko namaskAra karake 'prazamarati' arthAt vairAgyameM prItiko dRr3ha karaneke lie jinazAsanake AdhArapara kucha khuuNgaa| bhAvArtha-jinakA lakSaNa pahale kaha Aye haiM / tIrthaMkaroMko athavA sAmAnya kevaliyoMko jina kahate haiN| jinake sabhI prayojana pUre ho cuke haiM, arthAt jo kRtakRtya haiM / jinheM kucha karanA bAkI nahIM hai| tathA samasta karmoMse mukta ho jAnase jo lokake agra bhAgameM virAjamAna haiM, jinakA sukha svAdhIna hai aura jo sAdi hote hue bhI antarahita haiM, ve siddha haiN| jo darzanAcAra, jJAnAcAra, vIryAcAra, cAritrAcAra aura tapAcAra ina pA~ca AcAroMkA svayaM AcaraNa karate haiM aura dUsaroMko unakA upadeza dete haiM, ve AcArya haiM / ye paramArthake lie lAbhakArI zAstrake artha karanemeM nipuNa hote haiM, arthAt jinAgamake jJAtA aura kuzala vyAkhyAtA hote haiN| jinake samIpameM jAkara ziSyavarga sakala doSoMse rahita sUtra-granthoM kA adhyayana karatA hai, ve 1 sAmprataM mu0| 2 srvk-mu0| 3-za bhAvAdvA p0| 4 paarmrsspr-10| 5 sUtrapradAH pr| 6-opydypr-mu0| 5 sarvopAdhyAyAn mu0 / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [pIThabandhaH upAdhyAya haiN| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrarUpI apanI zaktike dvArA jo mokSakI sAdhanA karate haiM, ve sarvasAdhu haiN| sAdhuke pahale 'sarva' vizeSaNa lagAnese granthakArakA abhiprAya yaha hai ki jinhoMne Aja hI samasta pApamayI pravRttiyoMke tyAgarUpa sAmAyika saMyamako dhAraNa kiyA hai, ve bhI namaskAra kiye jAneke yogya haiM / athavA sarva zabda madhyameM honeke kAraNa pA~coMke sAtha lagAyA jAtA hai| arthAt saba' tIrthaMkaroMko, saba siddhoMko, saba AcAryoMko, saba upAdhyAyoMko aura saba sAdhuoMko namaskAra karake ityaadi| isa prakAra iSTa devatAke upadezase arahanta aura siddhoMko tathA nikaTa upakArI honeke kAraNa AcArya vagairahako bhI namaskAra karake kArikAke 'prazamaratisthairyArtham' ityAdi uttarArddhase granthake nAmakI sArthakatA tathA prayojanako batalAte hue pranthakAra grantha banAnekI pratijJA karate haiN| ___ araktadviSTatA prazamo vairAgyAmiti / vakSyati upari 'mAdhyasthyaM vairAgyam' ityatra / tatra vairAgyalakSaNe prazame ratiH zaktiH prItiH tasyAM sthairya nizcalatA prazamaratisthairyam / arthazabdaH prayojanavacanaH / 'prazamaratI kathaM nAma sthiro samakSarbhavyaHsyAt ' ityato vakSye prakaraNam / tacca jinazAsanAdeva vakSyAmi, anyatra prazamAbhAvAt / yataH sarvAzravanirodhaikarasaM hi jainaM zAsanam / na cAnyadevaMvidhamasti / prazamakAri pravacanaM zAsana dvAdazAGgamAcArAdidRSTivAdaparyantam, tacca ratnAkaravadanekAzcaryanidhAnam, tasmAt kiJcid manAk vakSye / samastAbhidhAne yadyapi zakti. rnAsti, tathApi grahaNadhAraNAvadhAraNaparidurbalAnAM bhavyAnAM svalpo'pi prazamAmRtabinduhRdayeSu pAtito mahAntamupakAraM prasUte upakartuzca bhavyopakAraH svaparahitaprativiziSTaphaladAyI jAyata iti tadAha-'vakSye jinazAsanAt kiJcit ' // 2 // rAga aura dveSake abhAvako prazama kahate haiN| isIkA nAma vairAgya hai, jaisA ki granthakAra 'mAdhyasthyaM vairAgyam' ityAdi kArikAse Age btlaaveNge| usa vairAgya rUpa prazamameM jo rati arthAt prIti, usameM jo nizcalatA arthAt vairAgyameM prItikA sthira rahanA so 'prazamaratisthairyam ' hai| tathA 'artha' se abhiprAya prayojanakA hai| jisase granthakArakA abhiprAya yaha hai ki 'prazamarati' meM vairAgyake prema meM-mumukSu bhavya jIva kisa prakAra sthira hoM, isI prayojanase maiM isa granthako kahU~gA / tathA jo kucha kahU~gA vaha jinazAsanake AdhArase hI kahU~gA; kyoMki anya dharmoM meM prazamakA abhAva hai| jinazAsanakA yadi koI eka rasa hai to vaha saba prakArake AsravoMkA rokanA hI hai| kintu anya matoMmeM yaha bAta nahIM hai| AcArAGgase lekara dRSTivAdaparyanta samasta dvAdazAGgarUpa pravacana prazama-vairAgyako karanevAlA hai tathA ratnAkara-samudrakI taraha aneka acarajabharI bAtoMkA Akara-khAni hai / usase lekara kucha 1 sarvanamaskAreSvatratanasarvalokazabdAvantadIpakatvAdadhyAhartavyau sakalakSetragatatrikAlagocarAIdAdidevatApraNamanArtham / " [pA~coM parameSThiyoMko namaskAra karanemeM isa NamokAra maMtrameM jo 'sarva' aura 'loka' pada haiM, ve antadIpaka haiN| ataH sampUrNa kSetra meM rahanevAle trikAlavI arihanta Adi devatAoMko namaskAra karaneke lie unheM pratyeka namaskArAtmaka padake sAtha jor3a lenA cAhie / ] dhavalA TIkA, prathamakhaNDa, pR0 saM052 2krnnaavikrnnaa-p0| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 3] prazamaratiprakaraNam kahU~gA / yadyapi samasta dvAdazAGgake kathana karanekI zakti mujhameM nahIM hai, tathApi grahaNa, dhAraNa aura arthakA nizcaya karanemeM bhI jIva anyanta durbala haiM / arthAt jo samasta athako na to grahaNa kara sakate haiM, ne apanI smRtimeM rakha sakate haiM, aura na unakA artha hI samajha sakate haiM, una jIvoMke hRdayoMmeM girAI gaI prazamarUpI amRtakI do-cAra bUMdeM bhI mahAn upakAra karatI haiM aura upakAra karanevAlekA yaha upakAra apane aura dUsaroMke hitake lie vizeSa phaladAyaka hotA hai / ataH granthakAra kahate haiM ki jinazAsanase lekara kucha khuuNgaa| 'vakSye' ityuktam / abahuzrutAnAM tu sakaSTastatra praveza iti AryAdvayenAhaalpajJAniyoMkA jinazAsanameM praveza karanA kaThina hai, yaha bAta do kArikAoMse kahate haiM: yadyapyanantagamaparyayArthahetunayazabdaratnADhyam / sarvajJazAsanapuraM praveSTumabahuzrutaiduHkham // 3 // TIkA-samastAbhidhAnamazakyaM yadyapi bahuzrutenAsmadvidhena sarvajJazAsanapurapravezA. bhAvAdeva / taddhi paramadurga duravagAham anantagamaparyAyArthatvAt / tathA coktam-- 'aNaMtagamapajjavaM suttam' iti / artho hi anantairgamaiH paryAyaizca yasya sarvajJazAsanapurasya tadanantagamaparyAyArtham / gamAH syAdasti syAnnAstIti sapta vikalpAH / paryAyAstu prakRtavastvapekSAH sUtrapadasyaikasyArthA bahavaH / hetuH kAraNamAtram, anvayavyatirekavAn vaa| anekarUpajJeyAlambanA adhyavasAyavizeSA naigamasaMgrahAdayo nayAH hastidarzane'ndhAnAmadhyavasAyavat uttarottarasUkSmadarzanAt / zabdaprAbhRtAbhihitalakSaNAH sAdhuzabdAH prAkRtAH saMskRtAzca / zabdaprAbhRtaM ca pUrvAntaHpAti, yata idaM prAkRtavyAkaraNaM saMskRtavyAkaraNaM cAkRSTam / anantagamaparyAyArthahetunaya zabdA eva ratnAni vyAkhyAturgirAM maNDanAni bhUSaNAni, ebhirADhyaM Rddhimat / ADhayazabdaHprabhUtavacanaH / anantazabdovA sarvatrAbhisambadhyate-arthasyAnantyAddhetavo neyAH zabdAzcAnantAH / tathA ADhyazabda AkulavacanaH, tairADhyam 'AkulaM gahanam ' iti / tadevaMvidhaM sarvajJazAsanapuraM praveSTum-antarnipatya jJAtum , abahuzrutaiH-anadhigatasakalapUrvAthaiH, duHkham-azakyameva, 'vartate' iti zeSaH, praveSTumityarthaH // 3 // artha-yadyapi ananta bhaGga, paryAya, artha, hetu, naya aura zabdarUpI ratnoMse bharapUra sarvajJa-zAsana rUpa nagarameM alpajJAniyoMkA praveza karanA duSkara hai / ___ bhAvArtha-jinazAsana eka nagarake samAna hai| jaise durga vagairahake kAraNa nagarameM praveza karanA kaThina hotA hai, vaise hI ananta bhaGga, paryAya vagairahase bharapUra honeke kAraNa mere jaise alpa jJAnI usa jinazAsana nagarameM praveza nahIM kara sakate / vastu kathaJcit hai, kathaJcit nahIM haiM, ityAdi sAta bhaGgoMko gama kahate haiN| eka vastumeM kAla-kramase honevAlI hAlatoMko paryAya kahate hai / jaise miTTIkI paryAya ghar3A vagairaha / zabdoMke 1 nAsti vAkyamidaM pa0 prtau| 2 paryAyArtha p0| 3 durg-dur-mu0| 4 paryayozca muH| 5 paryayArtham mu0| 6 paryayAstu mu0 / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ prathamo'dhikAraH bhAvako artha kahate haiM / kAraNake athavA sAdhyake sAtha jisakI vyApti ho use hetu kahate haiN| jisa prakAra andhe manuSyoM ko hAthI ke eka eka aGgakA jJAna hotA hai, usI prakAra aneka dharmAtmaka vastuke eka eka dharmako lekara jo jJAnavizeSa hote haiM, unheM naya kahate haiM / unake bheda naigama, saMgraha vagairaha haiM / inakA viSaya uttarottara sUkSma hotA hai| caudaha pUrvoke antargata zabdaprAbhRtameM jinakA lakSaNa kahA gayA hai, una saMskRta aura prAkRtake zuddha zabdoMko zabda kahate haiM / zabdaprAbhRtake AdhArapara hI saMskRta aura prAkRtake vyAkaraNa bane haiM / ananta zabda pratyekake sAtha lagAnA cAhie / isa taraha sarvajJadevakA zAsana ananta bhaGgoMse, ananta paryAyoMse, ananta arthoMse, ananta hetuoMse, ananta nayoMse aura ananta zabdoM se bar3A gahana ho gayA hai / usameM jo bahuzruta nahIM hai, jinhoMne aGga - pUrvarUpa sakala zAstroM nahIM kiyA hai, unakA praveza pAnA azakya hI hai / ' yadyapi ' iti apekSamANa idamAha tathApi - zrutabuddhivibhavaparihINakastathApyahamazaktimavicintya / dramaka ivAvayavoJchakamanveSTuM tatpravezepsuH // 4 // " yadyapi azakyapravezaM sarvajJazAsanapuramasmadvidhena tathApi zrutabuddhivibhavaparihINo'pi adhigatasakala pUrvArthavibhavastena parihInaH parityaktaH, tathA buddhivibhavaparihINakazcabuddhervibhavaH koSThabuddhitvaM bIjabuddhitvaM padAnusAritvamityAdi / aham' iti AtmAnaM nirdizati prakaraNakAraH / aMzaktimAtmagatAmavicintya anapekSya anAdRtyAtmano' sAmarthya so'haM samudyataH kartu damaka iva / dramako niHsvo raGkaH / sa hi devatAbalisikthAnyapyucityoccityaM viprakIrNAni poSamAtmanaH karoti - lUnakedArika iva brIhikaNAn bhuvi nipatitAn uccitya zarIrasthitiM vidhatte / teSAM viprakIrNAnAM saMcayanamuJchameva uJchakam / evamahamapi pUrvapuruSasiMhairmahAmatibhirAkRSyamANe pravacanArthe'nekazo yadavayavajAtamAkarSatAM zaTitaM kiJcit tadanveSTuM gaveSayituM sarvajJazAsanapuraM praveSTumicchAmi / parizaTitAvayavoccayanamAtrakeNa sarvajJazAsanapurapravezamAptumicchAmItyarthaH / AryAdvaya upanayo yathA - yadvad ratnADhyapuramantaHpraveSTumavibhavaiH sakaSTaM tadvat sarvajJazAsanamavaboddhuM sakaSTaM vartata ityarthaH // 4 // artha - zAstrAbhyAsa aura buddhikI sampadAse bilakula hIna honepara bhI maiM apanI asamarthatAko na vicAra kara, jaise koI raGka manuSya dhAnyake karNoko bInaneke lie nagarameM praveza karanA cAhatA hai, vaise hI pravacana ke kaNoM ko khojane ke lie maiM sarvajJa- zAsanarUpI nagarameM praveza karanA cAhatA hU~ / bhAvArtha -- maiMne na to samasta zAstroMkA hI pUrA pUrA abhyAsa kiyA hai, aura na merI buddhi hI alaukika hai| ataH mere pAsa na to zAstrakI sampadA hai aura na koSThabuddhi, bIjabuddhi, padAnusArI 1 yaddhapItyArabhya 'asmadvidhena' paryantaH pATho nAsti mu0 pratau / 2 zrutavibhava - pa0 / 3 - nucAri - pa0 / 4 ahamaza--pa0 / 5--myapyucitya vi - pa0 / 6' AryAdvayasya yatyArasya ' vartate ityarthaH ' paryantaH pATho nAsti pa pratau / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 4-5-6] prazamaratiprakaraNam vagairaha buddhikI hI sampadA hai| phira bhI jisa prakAra koI dIna-hIna manuSya devatAko car3hAye gaye prasAdake idhara-udhara par3e hue kaNoMko bIna-bIna kara apanA peTa bharatA hai, yA khetoMke kATa lie jAnepara jamInameM gire hue dhAnyake kaNoM (silA)se apanA nirvAha karatA hai, usI prakAra maiM bhI-pUrvazreSTha puruSoMne apanI buddhise aneka bAra pravacanake jisa arthakA AloDana kiyA hai aura aisA karate samaya pravacanake arthake jo kucha kaNa idhara-udhara chiTaka gaye haiM unheM khojaneke lie sarvajJa-zAsanarUpI nagarameM praveza karanA cAhatA huuN| arthAt jinazAsanake andara ghusakara usake rahasyoMko nikAlanA merI zaktike bAharakI bAta hai; kintu dUsaroMne usameM ghusakara jo kucha socA hai, unakI khojake phalasvarUpa par3e hue kucha jJAnake kaNa zAyada mujhe bhI mila jAveM, isI lie maiM jinazAsanameM praveza karanA cAhatA huuN| sArAMza yaha hai ki jinazAsanako samajhanA bar3A kaThina hai| tAmevoJchavRtitAmAtmano darzayati kArikAdvayenado kArikAoMse apanI usI pUrva vRttiko darzAte haiM: bahubhirjinavacanArNavapAragataiH kavivRSairmahAmatibhiH / pUrvamanekAH prathitAH prshmjnnshaastrpddhtyH||5|| TIkA-'jinavacanamarNava iva, paargmnaashkytvaanmndmtibhiH| mahAmatibhistu buddhivibhavaprAptaiH sugamapAraH' iti darzayati / jinavacanArNavapAragatairbahubhirmahAmatibhizcaturdazapUrvavidbhiH zAstrapratibaddhakAvyakaraNanipuNaiH satkavibhiH zabdArthadoSarahitakAvyakAribhiH kavivRSaiH kavipradhAnamattaH pUrva prathamatarameva anekAH bayaH prazamajananazAstrapaddhatayaH prathitAH prakAzitAH / prazamo vairAgyam, sa janyate yena zAstreNa tat prazamajananazAstram, tasya paddhatayo racanA 'vairAgyavIthayaH' ityarthaH / taimahAmatibhiryA viracitAH zAstrapaddhatayaH // 5 // " artha-jina vacanarUpa samudrake pArako prApta hue mahAmati kavivaroMne pahale vairAgyako utpanna karanevAle aneka zAstra race haiN| bhAvArtha-jinabhagavAnke vacana samudra ke samAna haiM; kyoMki mandabuddhivAle jIva unakA pAra nahIM pA sakate / para buddhikI sampadAse yukta mahAmati puruSa use sugamatAse pAra kara sakate haiM / yahI bAta darzAte hue zAstrakAra kahate haiM ki mujhase pahale caudaha pUrvake jAnanevAle aura zAstrake viSayako lekara kAvya banAnemeM nipuNa aneka zreSTha kaviyoMne vairAgyako utpanna karanevAle zAstroMkI racanA kI hai| dvitIyakArikA vakti-dUsarI kArikAko kahate haiM:tAbhyo visRtAH zrutavAkpulAkikAH pravacanAzritAH kAzcit / pAramparyAdutseSikAH kRpaNakena saMhRtya // 6 // Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [prathamo'dhikAraH TIkA-tAbhyo visRtA vinirgatAH zrutagranthAnusAriNyo vAcaH pradhAnArthapratibaddhAH yA viplu(gru) Sa iva pulAkikAH pulazrIrUpA nissArA yAH zaTitAH prdhaanaarthaaH| pravacanAnusAriNyo dvaadshaanggaarthaanugtaaH| tatrApi kAzcideva na sarvAH sNbhaavitaaH| pAramparyAdutseSikA iti gaNadharaziSyaizcaturdazAdipUrvadharairekAdazAGgavidbhizca pravacanAbhyavahAraM' kurvadbhirutseSikAH parizATIprAyAH kRtAH, kRpaNakena raGkena iva' saMhRtya saMpIDya // 6 // - artha-unase nikale hue zrutavacanarUpa kucha kaNa dvAdazAGgake arthake anusAra haiN| paramparAse ve bahuta thor3e raha gaye haiM; parantu maiMne unheM raGkake samAna ekatrita kiyA hai| bhAvArtha-una mahAmati AcAryoMne jo zAstra race haiM, unameM se jo zAstra-vacanarUpI kaNa nikale haiM, una kaNoMmeMse kucha jinazAsanake anusAra haiM; kyoMki unhIM zAstroMkI kucha bAtoMko lekara mithyAdRSTiyoMne bhI apane Agama banA DAle haiM / ataH unase nikale hue sabhI vacana-kaNa jinazAsanake anusArI nahIM haiN| gaNadharoMkI ziSya-praziSya-paramparAse una vacana-kaNoMko jaba pravacanakA rUpa milA to ve aura bhI saMkSipta ho gaye / garIba raGkake samAna unhIM kaNoMko ekatra karake maiMne yaha zAstra racA hai| 'ki kRtam ' ityAha-kyA kiyA ? so kahate haiM tadbhaktibalArpitayA mayApyavimalAlpayA svmtishktyaa| prazameSTatayA'nusRtA virAgamArgakapadikeyam // 7 // TIkA-yaistAH zrutavAkpulAkikA visRtA muktAsteSu bhAktaH prItisevA tAsu, vA zrutavAkpulAkikAsu bhaktistAvanmAtreNaiva paritoSAt , tadbhaktebalaM sAmarthya tena tadbhaktibalena arpitA upanItA svamatizaktiH vizeSAttadbhaktireva balAtprotsAhayati me svamatizaktiM janayati vA, tayA tadbhaktibalArpitayA svamatizaktayA, mayA'pi taduktyanusAreNa prthitaa| punaH tasyA eva vizeSaNam, 'pravimalAlpayA' iti / jJAnAvaraNakarmakaluSitatvAdavimalA, alpA stokA / yatazcaturdazapUrvadharA api SaTsthAnapatitA bhavanti kiM punarasmadAdayaH ? kaH punarayaM niyogo'vazyatayA prakaraNaM kartavyam ? ityaah-prshmesstttyaa| iSTasya bhAva iSTatA, prazamasyeSTatA prazameSTatA prazamavallabhatA, tayA hetubhUtayA, virAgamArga eva ekapadaM yasyA virAgapathaM sthAnam Azrayo yasyAH seyaM virAgamArgakapadikA kRteti // 7 // __ artha-zrutavacana rUpa dhAnyake kaNoMmeM merI jo bhakti hai, usa bhaktike sAmarthyase mujhe jo avimala-malasahita aura thor3I buddhi prApta huI hai, apanI usI buddhi-zaktike dvArA vairAgyake premavaza maiMne vairAgya-mArgakI pagaDaMDIrUpa yaha racanA kI hai| 1prvcnaavyvhaa-b| 2 nAsti padamidaM pa0 prtau| 3 iva ca sN-b0| 4 prItiH sevA mu0| 5 nAsti padadvayamidaM pa0 pratau / vishessyaatt-mu0| 6 ekaM padaM mu0| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 7-8] prazamaratiprakaraNam bhAvArtha-mujhe jo kucha buddhi prApta huI hai vaha, jinase zrutavacanarUpa dhAnyake kaNa nikale haiM, unameM athavA zrutavacanarUpa dhAnyake kaNoMmeM merI jo bhakti-zraddhA hai, usIkA prasAda hai| tathA jJAnAvaraNase kaluSita honeke kAraNa merI buddhi nirmala bhI nahIM hai aura thor3I bhI hai / jaba caudaha pUrvake pAThiyoMkA jJAna bhI SaTsthAnapatita hAni-vRddhiko lie hue hotA hai, taba hamAre jaise prANiyoMke jJAnakI kathA hI kyA hai ? zaGkA-kyA yaha koI niyoga hai ki grantha avazya banAnA hI caahie| samAdhAna-mujhe vairAgya bahuta priya hai / ataH buddhi aura zakti alpa honepara bhI usI premavaza maiMne vairAgyako utpanna karanevAlI yaha choTIsI racanA kI hai| nanu ca ucchiSTAH zrutavAkpulAkikAH parigRhya yA racitA, kathaM sA satAM sammatA bhaviSyatItyAha dUsaroMke dvArA chor3e gaye jinavANIke kaNoMko lekara kI gaI racanA sajjanoMko kaise mAnya hogI ? isa AzaMkAkA samAdhAna karate haiM: yadyapyavagItArthA na vA kaThoraprakRSTabhAvArthA / sadbhistathApi mayyanukampaikarasairanugrAhyA // 8 // ____TIkA-avagIto'nAdRtaH paribhUto'rtho yasyAHsA avagItArthA ydypi| kathaM punaravagItA. thatvamAzaGkate? yato na vA kaThoraprakRSTabhAvArthA / vA zabdo'vadhAraNArthaH / naiva kaThora AkSepaparihAraparizuddhaH prakRSTo vAcakaiH zabdaiH pratipAdyaH 'nAtaH paramanyo'rtho'sti' iti sakalakArakakalApasAdhyaH prakarSabhAvApanno'rtho naiva yasyAm / sadbhiH tathApi sujanai'rguNadoSavidbhiH mayyanukampaikarasairanugrAhyA / 'mayi ' iti utseSikAmAtrasaMghaTTanazIle kRpaNake dramakabhUte' nukampAhe / anukampaiva eko rasaH svabhAvo yeSAM sajanAnAM taiH anukampaikarasaiH / iyamanugrahItavyA, ' anugrahAho' ityarthaH / santo hi karuNApAtramavalokyAvazyaMtayA'nugrahaM kurvantIti // 8 // - artha yadyapi isameM jo kucha kahA gayA hai, vaha Adarake yogya nahIM hai aura na usakA bhAva hI gaMbhIra aura U~ce darjekA hai, tathApi dayAlu sajjanoMko mujhapara anugraha karanA caahie| bhAvArtha-isa granthameM na to tarka-vitarka uThAkara zaGkAsamAdhAnapUrvaka AkSepoMkA parihAra hI kiyA gayA hai, aura na isameM jo artha kahA gayA hai vaha itane utkRSTa bhAvako liye hue hai, ki yaha kahA jA sake ki isameM kahe hue arthase bAkI koI artha kahaneke lie nahIM hai| isalie kahA huA artha Adarake yogya nahIM hai| phira bhI maiM cAvalake kaNoMko bInanevAle raGka manuSyake samAna dayAkA pAtra hU~, aura sajjanoMkA svabhAva dayA karanekA hI hotA hai, ataH ve mujhapara kRpA karake merI isa racanApara bhI avazya hI kRpA kreNge| .: ayameva svabhAvaH sajanAnAm ' iti darzayannAhasajjanoMkA yahI svabhAva hai, yaha batalAte haiM:1 na ca k-mu0| 2pra0 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [prathamo'dhikAraH kotra nimittaM vakSyati nisargamatisunipuNo'pi vA hyanyat / doSamaline'pi santo yad guNasAragrahaNadakSAH // 9 // TIkA-nisargaH svbhaavH| svAbhAvikI matiH sahajA niHkRtrimaa| sA kila, amoghA bhvti| tayA matyA suSTu nipuNo'pi kuzalo'pi kaH khalu atra satAM saujanye nimittaM kAraNamanyad vakSyati svabhAvARte ? na khalu mAlatIpuSpANAmAdheyaH surabhigandhaH kenApi ? svabhAvajatvAt / hi zabdo yasmAdarthe / yasmAt sunipuNo'pi svabhAvamantareNa nAnyannimittaM varNayituM samarthaH, tasmAt 'svabhAva evAyaM satAM paraguNotkIrtanaM doSAbhidhAne ca mUkatvam ' iti pazcArddhana darzayati-doSamaline'pi doSayukte'pi parakIyavacasi guNAn sArabhUtAn gRhante santaH paraguNagrahaNanipuNAH // 9 // ___ artha-svAbhAvika buddhise kuzala manuSya bhI isameM dUsarA kyA kAraNa batalAvegA ki sajjana puruSa doSayukta vastumeMse bhI sArabhUta guNoMko hI grahaNa karanemeM nipuNa hote haiN| bhAvArtha-svAbhAvika buddhi akRtrima honeke kAraNa avyartha hotI hai| arthAt svAbhAvika buddhise jo bAta jAnI jAtI hai vaha bilkula ThIka hotI hai / aisI buddhivAlA manuSya bhI sajjanoMkI sajjanatAmeM svabhAvake sivAya dUsarA kyA kAraNa batalA sakatA hai ! mAlatIke phUloMmeM jo sugandha hotI hai, usakA bhI svabhAvake sivAya dasarA kyA kAraNa ho sakatA hai ? yataH buddhimAnase buddhimAn AdamI bhI isameM svabhAvake sivAya dUsarA kAraNa nahIM batalA sakatA, ataH dUsaroMke guNoMko kahanA aura doSoMko na kahanA yaha sajjanoMkA svabhAva hai / isI bAtako kArikAke uttarArddhase granthakAra kahate haiM, ki sajjana puruSa dUsaroMke guNa-grahaNa karanemeM nipuNa hote haiM, ataH ve dUsaroM ke doSayukta vacanameM bhI sArabhUta guNoMko hI grahaNa karate haiN| 1 jAnAmyevAhaM pUrvapuruSotseSikAH pulAkikAH samuccitya raciteyaM virAgamArgapadikA, ato na sammatA viduSAm , tathApi maiM jAnatA hU~ ki pUrvAcAryoMkI bacI-khucI bAtoMko lekara maiMne vairAgya-mArgakI yaha pagaDaMDI taiyAra kI hai, ataH yaha vidvAnoMko sammata nahIM ho sktii| phira bhI sadbhiH suparigRhItaM yat kiJcidapi prakAzatAM yAti / malino'pi yathA hariNaH prakAzate pUrNacandrasthaH // 10 // TIkA--santaH sujnaastaiH|suprigRhiitm AdareNa prtipnnm| yatkiJcidapi doSavadapi niHsAramapi vaa| prakAzatAM yAti, loke prathate, "viduSAM sujanAnAM sammatametat' iti parigRhItaguNena prakhyAtimeti vidvatsamAjeSu / taddarzayati 'malino'pi' ityaadinaa| candramaNDalamadhyavartI 1 gRhyanti 50, gRhNate mu0| 2 nAsti padadvayamidaM pa0 prtau| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 9-10-11] prazamaratiprakaraNam kuraGgaH kRSNimAnamapi vibhrane prakAzate zobhate pUrNacandrasthaH / AzrayaguNo hi ayaM yanmalinos pi hariNo bhrAjate / evaM yadeva sadbhiH parigRhyate nissAramapi tatsadAzrayAdeva bhrAjata iti // 10 // artha- - sajjana jisa vastuko Adara ke sAtha grahaNa kara lete haiM, vaha niHsAra honepara bhI prakAzameM A jAtI hai / jisa prakAra pUrNamAsIke candramAke bimbake bIca rahanevAlA hirana kAlA honepara bhI prakAzamAna hotA hai / bhAvArtha- yaha AzrayakA hI guNa hai ki candramAmeM rahanevAlA kAlA hirana bhI sundara mAlUma detA hai| isI prakAra sajjana puruSa jisa vastuko svIkAra kara lete haiM, vaha niHsAra honepara bhI sajjanoMkA Azraya pAkara sundara lagane lagatI hai / tathA'nyadapi muSminneva sujanavyatikare prakaraNakAra udAharatisajjanoMke isI vyatikarake sambandhameM granthakAra dUsarA udAharaNa dete haiM: 11 bAlasya yathA vacanaM kAhalamapi zobhate pitRsakAze / tadvatsajjanamadhye pralapitamapi siddhimupayAti // 11 // TIkA - bAlaH zizuH anabhivyaktavarNavacanaH / tasya vacanaM kAhalam Rju skhaladakSaragadgadam, pituH samIpe virAjate paritoSajanakatvAt kautukamAdhatte, punaH punazca tadevAnubadhnAti pitA / 'tadvat' iti bAlakAhalavacanavat sajjanAnAM madhye pralapitam - asambaddham api prasiddhiM prakhyAtimupayAtIti // 11 // 4 artha - jisa prakAra bAlakakI aspaSTa bolI bhI mAtA-pitAke pAsameM pyArI lagatI hai, usI prakAra sajjanoMke bIca meM bakavAda bhI prasiddhi pA jAtA hai ! bhAvArtha- jaba bAlaka bolanA zurU karatA hai, to usakI tutalAtI huI sIdhI gadgad vANI mAtA-pitAko bar3I mIThI aura pyArI lagatI hai / isI prakAra sajjanoMke bIca jo kucha kahA jAve vaha asambhava aura vyarthakara hI pralApa kyoM na ho, guNa-sampanna sajjanoMko acchA hI mAlUma hotA hai, aura isase use khyAti hI milatI hai / sArAMza yaha hai ki sajjanoMkA Azraya pAkara merI asambaddha racanA bhI prasiddha ho jAvegI / atrAhe paraH - - yadi pUrvamanekAH prathitAH prazamajananazAstrapaddhatayo mahAmatibhiH tatko - yaM prazamaratiprakaraNakaraNe punarAdaraH ? tA evAbhyasyanIyAH prazamakAMkSiNA / ucyate to koI kahatA hai - jaba mahAmati AcAryoMne vairAgyako utpanna karanevAle aneka zAstra race haiM, isa ' prazamaratiprakaraNa' ko banAnemeM ApakA itanA Adara kyoM hai ? vairAgyake icchuka sajjanoMko unhIM pUrva zAstroMkA abhyAsa karanA cAhie / isakA samAdhAna kahate haiM: 1 bimbaM pra - 40 / 2 asminneva pa0 / 3 prakaraNakAramudA - mu0 / 4 tadvacanaM kA - 0 / 5 nAsti vAkyamidaM pa0 pratau / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 " rAyacandrajainazAstramAlAyAm ye tIrthakRtpraNItA bhAvAstadanantaraizca parikathitAH / teSAM bahuzo 'pyanukIrtanaM bhavati puSTikarameva // 12 // TIkA-prAgarthatastIrthakaraiH praNItAH / tadanantarA gaNadharAH sAkSAcchiSyA bhagavatAm, taizva sUtrapratibandhena parikathitAH / bhUyastadanantairargaNadhara ziSyaistacchiSyaizca pAramparyeNAkhyAtAH / bhAvAH ' iti jIvAdayaH padArthA lakSaNavidhAnAnuyogadvAraprakrameNa prarUpitAH / teSAM bhAvAnAm, bahuzaH anekazaH, pazcAt kIrtanam anukIrtanaM manovAkkAyairbandhamokSaprakriyAnugrahaNatayA puSTikarameva bhavati / puSTirupacayo jJAnadarzanacAritrANAm / tadupacayAcca karmanirjaraNam, tato mokSa iti nAsti kazciddoSaH // 12 // [ prathamo'dhikAraH artha -- tIrthaMkaroMne jina padArthoMko batalAyA hai aura unake pazcAt gaNadhara vagairahane jinakA vivecana kiyA hai, unakA bAra bAra kathana karanA bhI unakI puSTi hI karatA hai / bhAvArtha --pahale tIrthaMkaroMne jIvAdika padArthoMkA artharUpase kathana kiyA / usake pazcAt unake sAkSAt ziSya gaNadharoMne unheM sUtrarUpameM kahA / usake pazcAt gaNadharoMke ziSyoMne tathA unake ziSyoM ke bhI ziSyoMne paramparAse lakSaNa anuyogadvAra vagairahake kramase unakA kathana kiyaa| una padArthoM kA mana, vacana aura kAyake dvArA aneka bAra kathana karanA, bandha aura mokSakI prakriyAkA anugrAhaka honese puSTikA hI karanevAlA hai / arthAt yadi una padArthoMkA manameM cintana kiyA jAya, vacanase unakA kathana kiyA jAve, aura kAyase unakA AcaraNa kiyA jAve to samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritrakI vRddhi hI hotI hai, aura unakI vRddhi honese karmoMkI nirjarA hotI hai, aura karmoMkI nirjarA honese mokSa hotA hai / ataH pUrvAcAryoMke dvArA vairAgyake aneka zAstroMke race jAnepara bhI isa 'prazamarati ' ko banAne meM koI doSa nahIM hai / 'punaruktadoSo'pi na Dhaukate, prakArAntareNa vairAgyabhyAsAdArogyArthino bhaiSajopa - yogavat' ityAha tathA isameM punarukta doSa bhI nahIM hai; kyoMki Arogyake icchuka manuSyako oSadhike sevanakI taraha isameM prakArAntarase vairAgyake abhyAsa karanekA hI kathana kiyA hai| yahI bAta kahate haiM: 6 yadvadupayuktapUrvamapi bheSajaM sevyate'rtinAzAya / tadvad rAgArttiharaM bahuzo'pyanuyojyamarthapadam // 13 // TIkA--labdhapratyayamupayuktamauSadhaM prathamaM punaHpunastadevopayuJjate / tadupayogAcca abhyasataH pratidinaM vyAdherupazamaprakarSavizeSasamAsAdanaM dRSTam / vyAdhikRtaM duHkham artiH - vedanA / 'upayuktapUrvamapi ' ityanena labdhapratyayatvamAcaSTe / tadvat tathA / rAgArtiharam - rAgagrahaNaM dveSAdIn 1 nAsti padamidaM pa0 pratau / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 12-13-14-15] prazamaratiprakaraNam pizunayati / rAgadveSopAttakarmodayaprasUtAyAstIvAdivedanArterapahArakAri punaH punarabhyasyamAnamapyaduSTamava arthapradhAnaM padamadoSam, anuyojyam anuyojanIyaM vAkprapaJcenAnekaza iti // 13 // artha-jisa prakAra pahale sevana kI huI bhI auSadhako pIr3A dUra karaneke lie phirase sevana karate haiM, usI prakAra rAgase utpanna huI pIDAko dUra karanevAle uparyukta padoMkA bhI aneka bAra prayoga karanA caahie| bhAvArtha-jisa auSadhapara vizvAsa ho jAtA hai, dubArA bhI usIkA sevana kiyA jAtA hai| usakA sevana karanese pratidina rogakI adhika adhika zAnti dekhI jAtI hai / usI taraha rAga-dveSase bA~dhe hue karmoMke udayase honevAlI Antarika pIr3A jina sAravAn vacanoMse dUra hotI hai, unakA bAra-bAra bhI doharAnA lAbhadAyaka hI hai| tathA yadvadviSaghAtArtha mantrapade na punaruktadoSo'sti / tadvad rAgaviSaghnaM punaruktamaduSTamarthapadam // 14 // TIkA-vRzcikAdidaSTAnAmapamArjanaM kurvanto mantravAdinaH tadviSajanitavedanAvighAtaM vidhitsantaH punaH punastAnyeva mantrapadAni Avartayanti / dRSTazca pratikSaNaM viSavighAtaH / tadvad rAgaviSaghnaM vairAgyAgnisandhukSaNapravaNamanekazo'bhyasyamAnaM rAgadveSaviSavighAtitvAt na punaruktadoSamAsajatIti // 14 // - artha-jisa prakAra viSako dUra karaneke lie mantrakA bAra-bAra uccAraNa karanemeM punarukta doSa nahIM hai, usI prakAra rAgarUpI viSako ghAtanevAle doSarahita arthapadakA bAra-bAra kathana karanemeM bhI punarukta doSa nahIM hai| ma bhAvArtha-jina logoMko sA~pa vichU Adi kATa lete haiM, unakA viSa utAraneke lie mantravAdI loga bAra bAra mantrake unhIM padoMko doharAte haiM, aura jaise-jaise ve mantrako doharAte jAte haiM, viSa utaratA jAtA hai, ataH doharAnA vyartha nahIM hai / isI prakAra rAgarUpI viSako jalAneko vairAgyarUpI agniko prajvalita karanemeM samartha vacanoMke bAra-bAra abhyAsa karanemeM bhI punarukta doSa nahIM hai / kyoMki unakA nirantara cintana Adi karanese rAga-dveSakA ghAta hotA hai| tathA paramapyudAharati asminnevArtheisI bAtake samarthana meM eka aura bhI udAharaNa dete haiM: vRtyarthaM karma yathA tadeva lokaH punaH punaH kurute / evaM virAgavArtAheturapi punaH punazcintyaH // 15 // 1 nAsti padamidaM pa0 pratau / 2 vairAgyAmikSaNamaneka-pa0 / 3 raagdvessvissaa--mu0| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ prathamo'dhikAraH TIkA-vartanaM vRttiH-AtmanaH kuTumbasya vA poSaNam / tadartha kRSyAdikaM karma karoti lokaH samucitadhanadhAnyo'pi prativarSa mahatI sampadamicchan prakarSavatIm / evaM virAgavArtA-vRttirasyAM vidyata iti vArtA, vairAgyavRttiH vairAgye vartanam / tasyAM virAgavArtAyAM yo hetuH kAraNaM sa punaH punazcintyaH abhyasanIyaH / sa ca hetuH vairAgyaprakhyApakAni zAstrANi / yAni Alocya Alocya pratikSaNaM parityajya rAgAdIn vairAgyamevAlambata iti // 15 // artha-jisa prakAra AjIvikAke lie loga bAra-bAra usI dhaMdheko karate haiM, isI prakAra vairAgyake kAraNakA bhI bAra-bAra cintana karanA caahie| bhAvArtha-dhana-dhAnyase bharapUra honepara bhI loga jisa prakAra prativarSa khUba dhanI bananekI icchAse apane athavA apane kuTumbake poSaNake lie bAra-bAra khetI vagairahakA rojagAra karate haiM / isI.. prakAra jisa kAraNase vairAgyameM pravRtti ho, usakA bAra-bAra abhyAsa karanA caahie| vaha kAraNa vairAgyakA kathana karanevAle zAstra hI haiM, jinakI AlocanA kara karake pratisamaya rAgAdikako chor3akara vairAgyakA hI sahArA liyA jAtA hai| 'tacca vairAgyamavicchedena yathA na truTyatyantarAla eva tathA'nuSTheyam ' ityAha- . ___vaha vairAgya barAbara banA rahe, bIcameM hI na chUTa jAve, aisA prayatna karanA cAhie / yahI bAta pranyakAra batalAte haiM: dRr3hatAmupaiti vairAgyabhAvanA yena yena bhAvena / tasmiMstasmin kAryaH kAyamanovAgbhirabhyAsaH // 16 // TIkA-vairAgyavAsanA pratidinaM yena yena bhAvena janmajarAmaraNazarIrAyuttarakAraNAlocanAdinA na vicchidyate, dRDhatAmevopaiti, tatra tatra abhyAsaH kAryaH kAyamanovAgbhiH / athavA 'yena yena bhAvena ' iti manaHpariNAmena atyartha 'nirvedasaMvegarUpeNa bhAvyamAnena dRDhIbhavati vairAgyaM tatra vidheyo'bhyAsa iti // 16 // artha-jisa jisa bhAvase vairAgyabhAvanA dRr3hatAko prApta hotI hai, mana, vacana, aura kAyase usa usameM abhyAsa karanA caahie| bhAvArtha-janma, bur3hApA, maraNa aura zarIra Adi uttara kAraNoMkI AlocanA karanA ityAdi jisa jisa bhAvase vairAgyabhAvanA pratidina majabUta hotI jAtI hai, manase, vacanase, aura kAyase usa usa bhAvakA abhyAsa karanA cAhie / athavA manake jisa nirveda aura saMvega pariNAmakI bhAvanA karanese vairAgya dRr3ha hotA hai, usakA abhyAsa karanA caahie| sukhAvabodhagrantharacanArthaM vairAgyavAcinaH paryAyazabdAnAcaSTepranthakI racanA sukhapUrvaka samajhameM Aneke lie vairAgyake arthavAcI paryAya zabdoMko kahate haiM:1 nivedarUpeNa p0| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamaratiprakaraNam mAdhyasthyaM vairAgyaM virAgatA zAntirupazamaH prazamaH / doSakSayaH kaSAyavijayaMzca vairAgyaparyAyAH // 17 // kArikA 16-17-18 ] TIkA-arAgadveSavRttirmadhyasthaH, tasya bhAvaH karma vA mAdhyasthyam / vigatarAgadveSatA vairAgyam / vigatarAgo virAgaH, tadbhAvo virAgatA / zamaH zAntiH - teSAmeva rAgAdInAmanudayAdyavasthA / vairAgyasya sAmIpyena zama upazamaH / prakRSTaH zamo rAgAdInAmeva prazamaH / dUSayantIti doSAH apUrvakarmopAdAnena jIvaM kaluSayanti ta eva rAgAdayaH, teSAM kSaya:Atyantika ucchedaH / kaNyante'smin jIvA iti kaSaH saMsAraH, tasya, AyA upAdAnakAraNAni iti kaSAyAH, teSAM vijayaH - - abhibhavo nirAkaraNam / evamete sarva eva vairAgyaparyAyAH kathitAH // 17 // artha - mAdhyasthya, vairAgya, virAgatA, zAnti, upazama, prazama, doSa-kSaya aura kaSAya-vijaya-ye saba vairAgya nAmAntara haiM / bhAvArtha - jisakI pravRtti rAga aura dveSase rahita hotI hai, use madhyastha kahate haiM aura usake bhAva athavA kAryako mAdhyasthya kahate haiM / rAga aura dveSake cale jAnako vairAgya kahate haiM / rAgarahitakobarAga kahate haiM, aura virAgake bhAvako virAgatA kahate haiM / zama zAntiko kahate haiM, arthAt unhIM rAgAdikakA udaya vagairaha na honA kSaya hai / vairAgyako samIpatAmeM jo zAnti hotI hai, use upazama kahate haiM / rAgAdikake hI uskRSTa zamako upazama kahate haiM / naye naye karmoMko lAkara jo jIvako dUSita arthAt kaluSita karate haiM, unheM doSa kahate haiM / ve doSa rAgAdika hI haiM / unakA bilkula naSTa ho jAnA, doSa-kSaya hai / jisameM jIva karSe use ' kaS " arthAt saMsAra kahate haiM, aura saMsArake upAdAnakAraNoMko kaSAya kahate haiM / unakA jItanA kaSAya-vijaya hai / ye sabhI vairAgyake nAmAntara haiM / vigato rAgazca virAgaH / kaH punarayaM rAgo nAma ? tamapi paryAyadvAreNAcaSTe - rAmarahitako virAga kahate haiM / ataH rAgako samajhAneke lie granthakAra usake bhI nAmAntara kahate haiM: icchA mUrcchA kAmaH sneho gArdhyaM mamatvamabhinandaH / aforesatara rAgaparyAyavacanAni // 18 // TIkA - icchA - prItiH, ramaNIyeSu yoSidAdiSu AtmapariNAmaH / mUrcchA bAhyavastubhiH saha ekIbhavanAdhyavasAyalakSaNaH pariNAmaH / kAmaH prArthanAvizeSa iSTasya vastunaH / snehaH prativiziSTapremAdilakSaNaH / gRddhatA gArdhyam - abhikAMkSA'prAptavastuviSayA / 'mamedaMvastu, 1 tasyAya upA-- ba0, AyA - ni iti pa0 / 2 lakSaNaparimANaH mu0 / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [prathamo'dhikAraH ahamasya svAmI' iti cittapariNAmo mamatvam / iSTavastuprAptau paritoSo'bhinandaH / abhilaSaNamabhilASaH-iSTaprAptyartha manorathaH / evamebhiH paryAyazabdairyo'rtho'bhidhIyate sa rAgaH // 18 // artha-icchA, mUrchA, kAma, sneha, gArthya, mamatva, abhinanda, abhilASa ityAdi aneka rAgake paryAyavAcI nAma haiN| bhAvArtha--sundara strI AdimeM jo prIti hotI hai, use icchA kahate haiM / bAhya vastuoMke sAtha ekameka hone rUpa jo pariNAma hotA hai, use mUrchA kahate haiM / iSTa vastukI abhilASAko kAma kahate haiN| viziSTa prema vagairahako sneha kahate haiM / aprApta vastuko icchA karaneko gArya kahate haiN| yaha vastu merI hai, isakA maiM svAmI hU~, aise manake bhAvako mamatva kahate haiM / iSTa vastuke milanepara jo santoSa hotA hai, use abhinanda kahate haiM / iSTa vastukI prAptike lie jo manoratha hai, use abhilASA kahate haiM / ye saba. zabda rAgake hI paryAyAntara haiN| 'doSakSayo vairAgyam' ityuktam / tatra paryAyakathanena doSa nirUpayatidoSa-kSayako vairAgya kahA hai| ataH doSake paryAya nAma kahate haiM : IrSyA roSo doSo dveSaH parivAdamatsarAsUyAH / vairapracaNDanAdyA naike dveSasya paryAyAH // 19 // TIkA-'paravibhavAdidarzanAccittapariNAmo jAyate viyujyatAmeSa etena vibhavena, mamaivAstu vibhavo'nyasya mA bhUt / iti IrSyA / tathA saubhAgyarUpa-lokapriyatvAdiviSayaroSaH krodhaH / dUSayatIti dossH| aprItilakSaNo dveSaH paradoSotkIrtanaM parivAdaH / mAM chodayati chadmayati saddharmAt iti matsaraH / asUyA tu akssmaa| parasparavadhAdijanitakopasamutthaM vairam / prakRSTaM caNDanaM pracaNDanaM prakopaH zAntasyApi kopAgneH saMdhukSaNam / evamAdyA vahavo'nye'pi dvesspryaayaaH|| 19 // artha-IrSyA, roSa, doSa, dveSa, parivAda, matsara, asUyA, vaira aura pracaNDana ityAdi aneka dveSake paryAya nAma haiN| bhAvArtha-dUsarekI sampatti vagairahako dekhakara manameM aisA bhAva hotA hai ki isakI yaha sampatti naSTa ho jAve, mere pAsa hI sampatti rahe, anya kisIke bhI pAsa sampatti na rahe, isa bhAvako IrSyA kahate haiN| dUsarekA saubhAgya, rUpa, aura lokapriyatA Adiko dekhakara jo krodha utpanna hotA hai, use roSa kahate haiM / jo dUSita kare vaha doSa hai / prItike na honeko dveSa kahate haiM / dUsareke doSoMko kahanA parivAda hai| jo apaneko sacce dharmase alaga kare, vaha matsara hai / dUsaroMke guNoMko na saha sakanA asUyA hai| ApasameM mAra-pITa honese utpanna hue krodhase jo bhAva paidA hotA hai, vaha vaira hai / atyanta tIvra gusseko arthAt zAnta huI kopAniko bhI bhar3akAnA pracaNDana hai / ityAdi anya bhI aneka dveSake nAmAntara haiN| 1 viSayabAdhyo roSaH mu0| 2 sArayati p0| 3 sadharmAt pa0 / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 19-20-21-22-23 ] prazamaratiprakaraNam 'kAH punaH kriyAH kurvannayamAtmA rAgadveSavazago bhavati ? ' iti kArikAtrayeNa kulakamAhakina kina kAmoMke karanese yaha AtmA rAga aura dveSake adhIna ho jAtA hai, tIna kArikAoM se yaha batalAte haiM:-- rAgadveSaparigato mithyAtvopahatakaluSayA dRSTayA / paJcAzravamalabahulArtareMraudra tIvrAbhisandhAnaH // 20 // kAryAkAryavinizcayasaMklezavizuddhilakSaNairmUDhaH / AhAra bhayaparigrahamaithuna saMjJAkaligrastaH // 21 // kliSTASTakarmabandhanabaddha nikAcitagururgatizateSu / janmamaraNairajasraM bahuvidhaparivartanAbhrAntaH // 22 // duHkhamaharUnirantaragurubhArAkrAntakarSitaH karuNaH / viSayasukhAnugatatRSaH kaSAyavaktavyatAmeti // 23 // 3 pra0 C TIkA - paryAyadvAreNoktau rAgadveSau tAbhyAM parigataH - tAdRzapariNAmayuktaH / mithyAtvaM tattvArthAzraddhAnam, abhigRhItA anabhigRhIta - sandehabhedAt trividham | abhigRhItaM trayANAM triSaSTyadhikAnAM pAkhaNDizatAnAm / anabhigRhItam apratipannadevatApAkhaNDarUpam / sandigdham ekasyApyakSarasya padasya vA'pyarocanAnmithyAdarzanam / tenopahatatvAt kaluSA dRSTiH buddhiH ' malinA ' ityarthaH / tayA itthaMbhUtayA dRzA buddhyA kAraNabhUtayA / paJcAzravAH paJcendriyANi prANAtipAtAdIni vA / Azravanti - Adadate karma iti AzravAH / paJcAzravopAttakarmaNaiva malabahula upacitakarmarAziH / Arta caturdhA / amanojJaviSayasaMmprayoge sati tadviyogakatAno manonirodho dhyAnam / tathA'sadvedanAyAH / tathA manojJaviSayasaMmprayoge tadaviprayogakatAnazcittanirodhaH tRtIyamArtam / cakravartyAdInAmRddhidarzanAt ' mamApyamuSya tapasaH phalamevaMvidhameva syAdanyajanmani ' iti cittanirodhazcaturthamArta nidAnakaraNamAtramiti / Rtamiti duHkhaM saMklezaH, tatra bhavamArtamiti / rudraH krUro nRzaMsaH, tasyaida raudram / tadapi caturdhA / tatra prathamaM hiMsAnubandhi : anenAnena ca upAyena galakUTapAzayantrAdinA prANino vyApAdyA iti / tatraikatAno manonirodho raudraM dhyAnam / dvitIyamanRtAnubandhi-yena yena upAyena paro vaJcyate kUTasAkSidAnAdinA tatraikatAnaM mano raudram / tRtIyaM steyAnubandhi - yena yena prakAreNa parasvamAdIyate ghughurukakartarikAchedakakhotrakhananAdinA tatraikatAnaM mano raudram / dhanadhAnyAdiviSayasaMrakSaNaikatAnaM mano divAniza turIyaM raudram / abhisandhAnamabhisandhiH abhiprAyaH / sa ca ArtaraudradhyAnapreciaH prakRSTo'bhisandhiH / paJcAzravamalabahulazcAsau ArtaraudratIvrAbhisandhAnazceti // 20 // 1 vizodhila mu0 | 2 karukSAtra-kha 17 mu0 / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm dvitIyo'dhikAraH, kaSAyAH kArya jIvarakSAdikam / akArya jIvabadhAdikam / tayovinizcayo nirNayaH sa tthaa| saMklezaH kAluNyam / vizuddhiH nairmalyam / tayoH kliSTacittatAnimalacittatArUpayorlakSaNAni parijJAnAni / tathA tAni ceti samAsaH / taiH karaNabhUtairmUDhaH-mugdhaH / tathA AhAramayaparigraha maithunasaMjJAH prsiddhruupaaH| tA eva kalayaH kalahAH kalihetutvAt / tairgrastaH-AghrAta iti // 21 // gatizateSu vahvISu gatiSu punaH punarAvRtyA bhramaNAt , kliSTamaSTAbhiH karmabhirbandhanaM tena . baddhaH, baddhanikAcitatvAt guruH, janmajarAmaraNAni tairajasraM punaH punaH, bahuvidhaparivartanamanekA kAram, ato bhrAntaH parivartanena // 22 // duHkhasahasramiti / bAhulyapratipAdanArtha sahasragrahaNam / duHkhasahasrANyeva nirantarANiavyavachinnAni / nArakatiryaGmanuSyAmarabhaveSu gururbhAraH, tenAkrAntatvAt-avaSTabdhatvAt , kArSita kRzatAM nIto 'dubarlatAM gataH' iti yAvat / karuNAspadatvAt krunnH| tRSyatIti tRSaH pipaasitH| viSayAH zabdAdayaH, tajanitaM sukhaM viSayasukhamAtadanugataH tatrAsaktaH / viSayasukhAnugatazcAsau tRSazceti viSayasukhAnugatatRSaH / upajAtaviSayasukho'pi punastRSyati 'viziSTataramabhilaSati' ityarthaH / evaMvidho jIvaH kaSAyANAM krodhAdInAM vaktavyatAmeti-krodhI, mAnI, mAyAvI, lobhavAMzceti / ulakSaNaH kaSAyazabdaH / kaSAyavektavyaH krodhAdibhirityarthaH // 23 // ___artha-jo rAga aura dveSase yukta hai, jisakI buddhi mithyAtvase grasta honeke kAraNa malina hai aura malina buddhike kAraNa pA~ca indriyoM athavA hiMsAdi pA~ca pApoMke dvArA honevAle karmoMke Agamanase jisakI AtmAmeM khUba karmamala ikaTThA hogayA hai, jisake mArtadhyAna aura raudradhyAna rUpa tIvra pariNAma hote haiN| bhAvArtha-rAga aura dveSake nAmAntara pahale batalA Aye haiM / jo unase yukta hai, vahI rAga aura dveSake adhIna hotA hai / tattvArthaka zraddhAna na karaneko mithyAtva kahate haiM / vaha tIna prakArakA haigRhIta, agRhIta aura sandeha / tInasau vesaTha pAkhaNDimata gRhIta mithyAtva haiM; kyoMki dUsaroMke upadeza vagairahase loga unheM grahaNa karate haiN| kisI pAkhaNDI devatAko upadezapUrvaka grahaNa na karanA, arthAt janmase hI usameM abhiruci honA agRhIta mithyAtva hai / zrutajJAnake eka bhI akSara athavA padameM ruci na honese sandigdha mithyAtva hotA hai / jisake mithyAtva hotA hai, usakI buddhi malina ho jAtI hai, aura buddhike malina ho jAnese vaha pA~coM indriyoM ke viSayoMmeM Asakta ho jAtA hai / athavA hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla, aura parigraha ina pA~coM pApoMko karatA hai / isase usake karmoMkA Asrava hotA hai, aura karmoMke Asrava honese usakI AtmAmeM karma-malakI rAzi ikaTThI ho jAtI hai| aisA jIva bhI rAga aura dUSake adhIna hotA hai| tathA ArtadhyAna cAra prakArakA hai:-apriya vastuke sambandha ho jAnepara usake dUra karaneke lie jo rAta-dina cintAkA kAraNa hai, vaha pahalA ArtadhyAna hai / koI roga ho jAnepara usake dUra karaneke lie 1 sa eva saM-pa0, sa eva ca saM-ba0 / 2 padamidaM pa0 prato nAsti / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 24 ] prazamaratiprakaraNam 19 rAta-dina cintA karate rahanA, dUsarA ArttadhyAna hai / iSTa vastuke vichoha ho jAnepara usakI punaH prApti ke lie cintA karanA tIsarA ArttadhyAna hai / cakavarttI Adi kI sampattiko dekhakara mujhe bhI isa tapakA phala paralokameM isI rUpameM mile, aisA socate rahanA nidAna nAmakA cauthA ArttadhyAna hai / Rta duHkha athavA saMklezako kahate haiM, usase jo dhyAna hotA hai, vaha ArttadhyAna hai / krUra athavA nirdayako rudra kahate haiM, usakA jo dhyAna hotA hai, vaha raudradhyAna hai / vaha bhI cAra prakArakA hai : - pahalA hiMsAnubandhi hai, arthAt hiMsA meM Ananda mAnanA / jhUThI gavAhI denA vagairaha amuka amuka upAyase dUsare Thage jAte haiM, ityAdi upAya socane meM manakA tanmaya honA dUsarA asatyAnanda raudradhyAna hai| kaiMcI, phAvar3A, vagairaha jina jina upAyoMse dUsaroM kA dhana harA jA sakatA hai, una upAyoMke cintanameM manakA ekAgra honA steyAnubaMdhi nAmakA tIsarA ArtadhyAna hai / dhana-dhAnya Adi parigrahake saMrakSaNameM rAta-dina manakA lagA rahanA viSayAnandi nAmakA cauthA raudradhyAna hai| ina donoM durdhyAnoMmeM AtmAke bhASa bar3e tIvra hote haiM, aura jinake vaise bhAva hote haiM, vaha rAga aura dveSake adhIna hotA hai // 20 // artha- jo kArya aura akAryakA nizcaya karanemeM mUr3ha hai, saMkleza aura vizuddhike svarUpako nahIM samajhatA, AhAra-bhaya-parigraha aura maithuna saMjJArUpI kalahameM jo pha~sA huA hai| bhAvArtha - jIvakI rakSA Adi kArya haiM aura jIvakI hiMsA vagairaha akArya haiM / kaluSita pariNAmoM ke honeko kAluSya kahate haiM, aura nirmala bhAvoMke honeko vizuddhi kahate haiM / inako jo nahIM samajhatA tathA AhAra vagairaha kI cAha meM pha~sA huA hai, vaha rAgAdikake AdhIna hai // 21 // artha- jo ATha prakArake kliSTa karmoMke nikAcitabandhase bhArI ho rahA hai, tathA saikar3oM gatiyoMmeM bAra-bAra janma lene aura maraneke kAraNa aneka prakAra ke paribhramaNake cakkara meM par3A huA hai // 22 // artha -- sarvadA hajAroM duHkhoM ke guru bhArase AkrAnta honeke kAraNa jo durbala ho rahA hai, dayAkA pAtra hai, viSaya- sukhameM Asakta hokara unakI aura cAinA karatA hai, vaha jIva kaSAyavAlA kahA jAtA hai / bhAvArtha-duHkhakI adhikatA batalAneke lie 'hajAroM duHkha ' kaha diyA hai / arthAt narakAdika gatiyoMmeM barAbara duHkha sahate-sahate jisakI AtmA duHkhoMke bhArase daba gaI hai, isI lie jo dayA karane ke yogya hai, tathA jo viSaya sukhameM itanA Asakta hai ki viSaya-sukhake milane para bhI usakI icchA zAnta honeke bajAya aura bar3hatI hai / jo jIva isa prakArake hote haiM, ve rAga aura dveSake adhIna hote haiM / rAga aura dveSakA hI nAma kaSAya hai / ataH ve kaSAyavAle arthAt krodhI, mAnI, mAyAvI aura lobhI kahe jAte haiM // 23 // * ' sa punaH kaSAyavaktavyatAM gatvA kimavApnoti ? ' ityAha aba kaSAyavAn AtmAkI kyA dazA hotI hai, yaha batalAte haiM: sa krodhamAna mAyA lobhairatidurjayaiH parAmRSTaH / prApnoti yAnamarthAn kastAnuddeSTumapi zaktaH // 24 // Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ dvitIyo'dhikAraH, kaSAyAH TIkA-- sa khalu evaMvidhaH samupajAtakaSAyapariNAmaH krodhAdibhiH parAmRSTaH / atIva durjayairiti / nAlpasattvairjetuM zakyAH kaSAyA iti durjayAH, taiH parAsRSTaH paribhUtaH 'kaSAyavazaMgataH ' ityarthaH / prApnoti yAnanarthAn- ApadvizeSAn vadhabandhAdIn / kastAnanarthAn vacanamAtreNApi vyAravyAtuM samarthaH ? anarthabhUyasi saMsAre kiyato'narthAn tAn nAmagrAhaM pratipAdayituM zakyeran iti / 20 artha- - atyanta durjaya krodha, mAna, mAyA aura lobha kaSAyoMke AdhIna huA jIva jina jina kaSToM ko uThAtA hai, unheM kahane ke lie bhI kauna samartha hai ? bhAvArtha - kamajora prANI kaSAyoMko nahIM jIta sakate, ataH unheM durjaya kahA hai| jo ina durjaya kaSAyoM ke caMgula meM pha~sa jAtA hai, usakI kuzala nahIM hai / vaha jina jina kaSToMko bhogatA hai, unheM koI kaha bhI nahIM sakatA / ThIka bhI hai, jaba saMsAra anarthoMkA ghara hai, to unameM se kitane anarthoke nAma leka ginAyA jA sakatA hai ? " yadyapi sakalAnarthAnAkhyAtumazakyaM tathApi sthUlatara katipayAnathAkhyAnamapAyebhyo bhavyAMzchoTayatyeva ' ityAha yadyapi saba anarthoMko kahanA zakya nahIM hai, tathApi kucha moTe-moTe anarthoMko batalA denese bhavya jIvoMkI unase rakSA ho sakegI, ataH unheM kahate haiM: krodhAt prItivinAzaM mAnAd vinayopaghAtamApnoti / zAThyAtpratyayahAniH sarvaguNavinAzanaM lobhAt // 25 // TIkA - krodhanaM krodhaH - AtmanaH pariNAmo mohkrmodyjnitH| tasmAdevaMvidhAt pariNAmAdihalo eva prItivyavacchedo bhavatIti priyatamairapi sAkam, vyavacchinnAyAJca prItAvanirvRtirAtmanaH / mAno garvastambhaH ' ahameva jJAnI dAtA zUraH ' ityAdika AtmapariNAmaH / tasmAd vinayopaghAtamApnoti / vinayamUlazca dharmaH / devagurusAdhuvRddheSu yathAyogyaM vinayaH kAryaH / sa ca upajAtagarvapariNAmasya vihanyate vicchidyate iti doSaH / zAThya pariNAmo mAyA / tasmAt pratyayahAniH pratyayo lokavyavahAraprasiddhyA kvacit puruSe satyavAditvaM nyAsakapratyarpaNaJca ityAdi / taddhAniH -asatyabhASaNe zAThyapariNAmAt nyAsakApahnavazceti / tRSNA lobhapariNAma AtmanaH / tasmAcca sarvaguNavinAzabhAg bhavati / sarve ca te guNAzca kSamAmArdavAdayaH, tAn lobhAbhibhUtaH samUlakASaM kaSati / 'Apnoti' iti madhyavartinA kriyApadena sarvatrAbhisambandhaH // 25 // artha - krodhase prItikA nAza hotA hai, mAnase vinayakA ghAta hotA hai, mAyAcArase vizvAsa jAtA rahatA hai, aura lobhase sabhI guNa naSTa ho jAte haiM / 9 zakyam mu0 / 2 -yahAniM cu. I Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 25-26-27 ] prazamaratiprakaraNam 21 bhAvArtha -- mohakarmake udayase utpanna hue AtmAke krodha karanerUpa pariNAmako krodha kahate haiM / krodha karanese isI lokameM apane atyanta priya janoM ke sAtha bhI premakA nAtA TUTa jAnese AtmAko bahuta duHkha hotA hai / maiM hI jJAnI hU~, maiM hI dAnI hU~. hI zUravIra hU~, ityAdi rUpa Atma-pariNAmako ghamaMDa yA mAna kahate haiM / mAna karanese vinaya nahIM rahatI, aura dharmakA mULa vinaya hI hai / deva, guru, sAdhu, aura vRddha janoMkI yathAyogya vinaya karanI cAhie / kintu jaba mAnakA udaya hotA hai, to vaha vinaya naSTa ho jAtI hai / amuka manuSya saca bolatA hai, aura usake pAsa jo kucha dharohara rakkho use vaha lauTA detA hai, loka-vyavahArake anusAra isa tarahakI bAtoMko pratyaya arthAt vizvAsa kahate haiM / jhUTha bolane se aura dharoharako har3apa jAnese vaha vizvAsa uTha jAtA hai| tathA tRSNAko lobha kahate haiM / lobha karanese kSamA mArdava Adi sabhI guNa naSTa ho jAte haiM / samprati ekaikasya krodhAdeH vyasanopAyaM darzayannAha - aba krodhAdika pratyeka kaSAyako duHkha denevAlI batalAte haiM : : krodhaH paritApakaraH sarvasyodvegakArakaH krodhaH / vairAnuSaGgajanakaH krodhaH krodhaH sugatihantA // 26 // TIkA - paritApo hi dAhajvarAbhibhUtasyaiva krodhinaH paridahanam - asvasthatA / udvego bhayam / sarvasyeti nArakatiryaG-manuSyadevAkhyasyAtmano bhayamutpAdayati / kutazcinnimittAdutpanno vadhabandhanIbhighAtAdisantAno vairam / tasya anuSaGga :- anubandhaH anvayaH, taM janayati - utpAdayati / krodhaH sugatiH - mokSaH, tAM hanti / muktatyaprApaNasAmarthyAd 'hanti' ityucyate / krodhA - viSTAzca subhUmaparazurAmAdayaH zrUyante durgatigAminaH pAramarSe pravacane / tasmAdihaparaloka- ' yorapAyakArI krodha iti yuktaH parihartum // 26 // artha - krodha paritApako karatA hai / krodhase sabhIko Dara lagatA hai / krodha vairako paidA karatA hai aura krodha sugatikA ghAtaka hai / bhAvArtha - dAhajvarase pIr3ita manuSya ke samAna krodhIkI antarAtmA krodhase sarvadA jalA karatI hai / krodhIse sabhI gatiyoM ke jIva bhaya khAte haiM / krodhameM Akara kisIne kisIkA vadha kara diyA, yA use jelakhAne meM bhijavA diyA to usa vairakI paramparA pIr3hI darapIr3hI taka calatI rahatI hai| krodha sugati arthAt mokSakA bhI ghAtaka hai; kyoMki krodhI manuSyakI mukti nahIM hotI / zAstroM meM sunA jAtA hai ki bhUma aura parazurAma vagairahako krodhake kAraNa durgatimeM jAnA par3A hai / krodha isa loka aura paraloka donoMmeM hAnikAraka hai / ataH use chor3anA hI yogya hai / zrutazIlavinayasaMdUSaNasya dharmArthakAmavighnasya / mAnasya ko'vakAzaM muhUrtamapi paNDito dadyAt // 27 // 1 vyAsenopAyAn ba0 / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [dvitIyo'dhikAraH, kaSAyAH ttiikaa-shrutm-aagmH| zIlaM ca sarvajJapraNItAgamAnusAri kriyaanusstthaanm| ubhayamapyetad garyo bhRzaM dUSayati-zrutavAnapyayamevaM garvitaH, 'zrutena tu mAnatyAgaH kAryaH' iti zrUyate, ayaM tu tenaiva matto mAnI jaatH| nanveSaM zrutavato dUSaNaM kRtaM bhavati, na zrutasya ? ucyate-zrutamapi dUSitaM bhavati, zrutakAryAkaraNAt / jJAnena hi mado nirmathyate, na cAsau nirmathita iti zrutameva dUSitaM bhavati / abhedo vA jJAnajJAninoriti na doSaH / evaM zIlamapi vAcyam / vinayarahitatvo :zIla evAyamiti / dharmArthakAmAnAM vighnakArI maanH| dharmasya vinayamUlatvAd dharmavighnakArI mAnaH / tadanuSThAnazUnyatvAdarthopAdAnasyApi prtyuuhkaarii| yato rAjAdayaH sevakasyApi vinayata eva arthena saha yojanaM kurvanti, netarasya / kAmasyApi samprAptirvinayasampannasyaiva bhavati / kulayoSitAM vezyAnAM ca cittAnurodhalakSaNayA ceSTayA kAmI sukhabhAg bhavatIti / evaMvidhasya garvasyAvakAzaM-DhaukanamAtmani kSaNamAtramapi matimAn ko dadyAt iti ? 'naiva kazcid guNa doSajJo dadyAt' ityarthaH // 27 // artha-zruta, zIla, aura vinayake dUSaNarUpa tathA dharma, artha aura kAmake vighnarUpa mAnako kauna buddhimAna eka muhUrtake lie bhI sthAna degA ? bhAvArtha-Agamako zruta kahate haiM / aura sarvajJapraNIta Agamake anusAra AcaraNa karaneko zIla kahate haiM / garva ina donoMko hI dUSita kara detA hai| zAstra jJAnIko ghamaMDa karate dekhakara loga kahate haiM-- 'yaha zAstra-jJAnI honepara bhI garva karatA hai / zAstra par3hakara to mAnako chor3anA caahie| aisA sunA jAtA hai| parantu yaha to usIse abhimAnI bana gayA hai| zaGkA-yaha to zrutavAnkA dUSaNa hai na ki zrutakA ? samAdhAna-apanA kAma na karanepara zrutako bhI doSa lagatA hai| jJAnase mada dUra hotA hai, kintu yahA~ vaha dUra nahIM huA, ataH isase zrutako doSa lagatA hai| __athavA jJAna aura jJAnImeM abheda hotA hai, ataH koI doSa nahIM hai| isI taraha zIlake bAremeM bhI jAna lenA cAhie / arthAt yadi koI zIlavAn bhI mAna karatA hai, to saba yahI kahate haiM, ki vinayI na honese yaha duHzIla hI hai / tathA mAna, dharma, artha aura kAmameM vighna karatA hai| dharmakA mUla vinaya hai, ataH mAna dharmameM vighna karatA hai| arthakA upAdAna kAraNa dharma hai, aura mAnI dharmake zUnya hotA hai, ataH mAna arthameM bhI vighna karanevAlA hai| kyoMki rAjA vagairaha sevakakI vinayase hI prasanna hokara use dhana dete haiM / kAmakI prApti bhI vinayIko hI hotI hai / kulastriyoM aura vezyAoMke manake anukUla AcaraNa karanese kAmIko sukha bhoganeko milatA hai / isa prakArake garvako apane andara eka kSaNake lie bhI kauna buddhimAn sthAna degA ? arthAt hAni-lAbhako samajhanevAlA koI bhI sthAna nahIM degaa| mAyAzIlaH puruSo yadyapi na karoti kiJcidaparAdham / sarpa ivAvizvAsyo bhavati tathApyAtmadoSahataH // 28 // 1 nAsti padamidaM ba0 pratau / 2 cittaanurodhjl-p0| .. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 28-29] .. prazamaratiprakaraNam TIkA-mAyA zAThyamanArjavam / tacchIlaH tatsvabhAva aatmaa| yadyapi na kiJcidapyaparAdhaM karoti mAyAjanitam / saMbhAvitasya mAyAvitvena puurvdRssttdossH| samprati tu viratastahoSAt / tathApyAtmIyenaiva doSeNopahato bhavati, bhujaGgavadavizvAsyaH / uddhRtadaMSTro'pi bhujaGgo dUrAt parihiyate lokeneti / zukAdayo mAyAphalabhAjaH zrUyanta eveti // 28 // ___artha yadyapi mAyAcArI manuSya kucha aparAdha nahIM karatA, tathApi apane doSase upahata-pIr3ita huA, sarpakI taraha kisIkA vizvAsapAtra nahIM hotaa| bhAvArtha jo manuSya pahale mAyAcArI rahA hai, bAdako yadi vaha mAyAcArako chor3a bhI de, to bhI usakI pahalI Adatako smaraNa karake koI usakA vizvAsa nahIM karatA hai / vaha apane doSase hI mArA jAtA hai, jisa prakAra sA~pakA dA~ta tor3a diye jAnepara bhI loga usase dUra hI rahate haiN| sarvavinAzAzrayiNaH sarvavyasanaikarAjamArgasya / lobhasya ko mukhagataH kSaNamapi duHkhAntaramupeyAt // 29 // * TIkA-sarveSAM vinAzAnAmapAyAnAmAyazrayo lobhaiH sthAnam / upannAzcaurapAradArikavarasantAnAdayaH sarve vinAzAzcauryAdinimittAH / sarvavinAzAzrayaNazIlaH sarvavinAzAzrayI / sarvANi vyasanAni strIdyUtamadyapAnAkheTakavacanadaNDapAruNyArthadUSaNAkhyAni hitAd vyaMsayanti puruSamiti vyasanAni / teSAmeSa lobhakaSAya eko rAjamArgaH / sarvANi vyasanAni lobhAbhibhUtaM yogyamAzrayamAsAdya vizrAmyanti / rAjamArgo hi dvijAdibhizcANDAlAdibhizca sarvaiH kSudyate yathA, tathA lobha eva rAjamArgaH sarvavyasanaiH kssudyte| evaMvidhasya lobhasya mukhagata-gocarIbhUtaH lobhapariNAmabhAk kaH khalu duHkhAntaraM sukha-duHkhAdanyat sukham upeyAt-upagacchet iti ? pratItinyAyAd grAhyaM sukhameveti / 'naiva kadAcitsukhaM mApnuyAt ' ityarthaH // 29 // artha-lobha saba vinAzoMkA AdhAra hai, aura saba vyasanoMkA eka rAja-mArga hai / lobhake mukhameM gayA huA kauna manuSya kSaNa bharake lie bhI sukha pA sakatA hai ? bhAvArtha-saba prakArake vaira-virodha aura corI vagairaha vinAzoMkA ghara lobha hI hai| strI, juvA, zarAba pInA, zikAra, vacana aura daNDakI kaThoratA, aura arthadUSaNa ye saba vyasana haiM / jo puruSako usake hitase dUra karate haiM, unheM vyasana kahate haiM / lobha kaSAya una vyasanoMkA eka rAja-mArga hai / lobhIko pAkara sabhI vyasana usameM apanA Asana jamAkara baiTha jAte haiM / jisa prakAra rAja-mArgase brAhmaNa, kSatriya, vaizya tathA cANDAla vagairaha bhI be-rokaToka A-jA sakate haiM, usI prakAra lobharUpI rAja-mArga sabhI vyasanoM ke lie khulA rahatA hai| aise lobhake mukhameM gayA lobhI manuSya dukhaHke sivAya aura kyA bhoga sakatA hai ? arthAt use kSaNabharake lie bhI sukha nahIM milatA hai| 1 nAsti padamidaM ba0 pratau / 2 lobhasthAnam mu0 / 3 saveM vighnaacii-b0| 4 rAjamArgabhUto hip0| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 rAyacandrajainazAstramAlAyAm dvitIyo'dhikAraH, kaSAyAH samprati bahudoSakaSAyArthamupasaMharanAhaaba bahuta doSoMse yukta kaSAyake varNanakA upasaMhAra karate haiM: evaM krodho mAno mAyA lobhazca duHkhahetutvAt / sattvAnAM bhavasaMsAradurgamArgapraNetAraH // 30 // TIkA-sarva evaite kaSAyAH tIvrasya prakarSaprAptasya narakagatyAdiSu duHkhasya hetavaH janakAH kAraNabhUtA iti / keSAM duHkhahetavaH ? sattvAnAM praanninaam| duHkhahetutvAcca bhavasaMsAradurgamArgapraNetAro bhavanti / bhavo narakAdijanma, tadeva saMsAraH punaH punargamanAgamanAd durgaHviSamo bhayAnakaH, tasya yo mArgaH panthAH, tasya praNetAraH pratakA nAyakA dezakAH / kA punarasau mArgaH 1 hiMsAnRtAdyAcaraNalakSaNaH // 30 // artha-isa prakAra duHkhoMke kAraNa honese krodha, mAna, mAyA, aura lobha prANiyoMke cAragatirUpI bhayAnaka saMsArake mArgake pravartaka haiN| bhAvArtha-ye sabhI kaSAyeM narakAdika gatiyoMmeM prANiyoMko tIvra duHkhake denevAlI honeke kAraNa bhayAnaka saMsArake mArgako dikhalAnevAlI haiM / Azaya yaha hai ki hiMsA, jhUTha vagairaha pApoMkA karanA saMsArakA mArga hai, aura kaSAyake vazIbhUta prANI ina pApoMko karatA hai / ataH kaSAya saMsArako bar3hAnevAlI haiN| eSAmeva kaSAyANAmAdyavikalpadvayapradarzanArthamAhainhIM kaSAyoMke do bheda batalAte haiM: mamakArAhaGkArAveSAM mUlaM padadvayaM bhavati / rAgadveSAvityapi tasyaivAnyastu paryAyaH // 31 // TIkA-mamakAro mamatvam 'mamedaM mamedam' iti, mAyAlobhakaSAyayohaNam / ahaGkAro garvaH, sa ca abhimAnakrodhalakSaNaH / mAyAmapi dravyopAdAnAya vaNijaH kurvanti krayavikrayAdiSu, ato mamakArAntaHpAtinyeva / krodho hi abhimAnAdeva kriyate-'kimityayaM mAmAkozatIti Ahanti vA jaghanyaH san' iti / ato'haGkAra eva / "eSAm ' iti krodhAdInAM mUlaM bIjametadeva padadvayaM 'mamakAro'haGkAraH iti ca / tathA ca rAgadveSAvapi bIjabhUtau krodhAdInAM dRSTavyau / tasyaiva padadvayasyAparaH paryAyo mamakAraH-rAgaH, ahaGkAraH-dveSaH // 31 // ___ artha-ina kaSAyoMke mUla do pada haiM-eka mamakAra aura dUsarA ahaMkAra / rAga aura dveSa mI unhIke nAmAntara haiN| bhAvArtha-'yaha merA hai, isa prakArake mamatvako mamakAra kahate haiN| isameM mAyA aura lobha kaSAyakA grahaNa hotA hai / garvako ahaMkAra kahate haiN| yaha mAna kaSAya aura krodha kaSAyakA lakSaNa hai| 1 mamedamiti mu0| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 31-32-33] prazamaratiprakaraNam 25 dhana kamAneke lie baniye loga lena-denameM mAyAcAra bhI karate haiM, ataH mAyA mamakArake hI antargata hai| krodha bhI usI bhAvase hI kiyA jAtA hai| yaha mAmUlI bhAdamI hokara bhI mujhapara kyoM cillAtA hai ! athavA mujhe kyoM mAratA hai ?, yaha ahaMkAra hI hai| ataH ina krodhAdi kaSAyoMke mUla arthAta bIjake do hI pada haiM / tathA rAga aura dveSa bho krodhAdike bIja jAnane caahie| ye donoM unhIM do padoMke nAmAntara haiN| mamakArakA nAma rAga hai, aura ahaMkArakA nAma dveSa hai| athaiSAM krodhAdInAM caturNA kaSAyANAM ko rAgaH, ko vA dveSastadityAhaina krodhAdi kaSAyoMmeM rAga aura dveSakA vibhAga karate haiM: mAyA lobhakaSAyazcetyetadrAgasaMjJitaM dvandvam / krodho mAnazca punadveSa iti samAsanirdiSTaH // 32 // TIkA-uktalakSaNau mAyAlobhau / tAveva dvandvaM mithunam / rAgasaMzitaM rAganAmakam / krodhamAnau coktalakSaNau / ecadapi dvandvaM dvayaM 'dveSa' iti nirdizyate saMkSepataH // 32 // artha-saMkSepameM mAyA aura lobha kaSAyake yugalakA nAma rAga hai, aura krodha tathA mAna kaSAyake yugalakA nAma dveSa hai| bhAvArtha-mAyA aura lobhako rAga kahate haiM, aura mAna tathA krodhako dveSa kahate haiN| tau punarmamakArAhaGkArau rAgadveSau vA kiM kevalAveva jJAnAvaraNIyAdikarmabandhe paryAptI athAnyamapi kazcit sakhAyamapekSete ? ityAha zaGkA-ve mamakAra aura ahaMkAra athavA rAga aura dveSa akele hI jJAnAvaraNAdika karmoMkA bandha karAnemeM samartha haiM yA kisI dUsarekI sahAyatA lete haiM ? granthakAra isakA uttara dete haiM : mithyAdRSTayaviramaNapramAdayogAstayorbalaM dRSTam / tadupagRhItAvaSTavidhakarmabandhasya hetU tau // 33 // TIkA-mithyAdarzanaM mithyaavRssttiH| tatpUrvamuktaM tattvArthAzraddhAnalakSaNam / aviramaNamaviratiH- anivRttiH pApAzayAt / viSayendriyanidrAvikathAkhyaH caturvidhaH prmaadH| manovAkAyAravyA yogaaH| etAMzcaturaH sahAyAnapekSete mamakArAhaGkArau rAgadveSau vA karmaNi bndhitvye| 'tayoH' ityetAveva smbdhyete| 'balam ' iti upakArakatvam / upakArakA mithyAdarzanAdayaH tayo raagdvessyoH| taizcopagrahItAvetau mithyAdarzanAdibhI rAgadveSau aSTaprakArasya karmabandhasya hetutvaM pratipadyate iti // 33 // - artha-mithyAtva, avirati, pramAda aura yoga ye rAga aura dveSakI senA haiM / usakI sahAyatAse ve donoM ATha prakArake karmabandhake kAraNa hote haiN| bhAvArtha-mithyAtvakA lakSaNa 'tattvArthakA zraddhAna na karanA' pahale batalA Aye haiN| pApa-kAryoM se virati na honeko avirati kahate haiN| viSaya, indriya, nidrA aura vikathA ye pramAdake bheda haiN| manoyoga, 1 kicit p0| 4pra. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [tRtIyo'dhikAraH, rAgAdayaH bacanayoga, aura kAyayoga-ye tIna yoga haiM / karmabandhameM mamakAra aura ahaMkAra athavA rAga aura dveSa ina cAra sahAyakoMkI apekSA karate haiN| unakI sahAyatA pAkara hI ve donoM ATha prakArake karmabandhameM hetu hote haiN| aSTavidhaM bandhamAdarzayannAhabandhanake ATha bheda kahate haiM: sajjJAnadarzanAvaraNavedyamohAyuSAM tathA naamnH| gotrAntarAyayozceti karmabandhoSTadhA maulaH // 34 // TIkA-sa khalu taddhetukaH karmabandho jJAnAvaraNIyAdibhedena aSTadhA bhavati / 'jJAnAvaraNa darzanAvaraNaM vedyaM mohanIyamAyurnAma gotramantarAyam ' iti aSTau muulbhedaaH| kSayopazamanaM sAyikaM ca jJAnamAtriyate yena karmaNA tajjJAnAvaraNam / cakSurdarzanAdhAviyate yena karmaNA tad darzanAvaraNam / nidrAdipaJcakaJca, tadapi hi darzanamAvRNotyeva / vedyaM sukhAnubhavalakSaNaM duHdukhAnubhavalakSalaJca / ' muhyati anena jIvaH' iti moho'nntaanubndhyaadiH| yasya karmaNaH prasAdAt 'jIvati' ityucyate, prANAn dhArayati, tadAyuH / nAmyante prApyante yena gatijAtyAdisthAnAni tamAma / viziSTakulajAtyazvaryAdiprApaNasamarthamuccairgotram / tadviparItaM nIcairgotram / dAnalAbhAdivighnakAri ca antraaymiti| 'maulaH' iti mUle bhavo maulaH karmabandhaH // 34 // artha-mUla karmabandhake ATha bheda haiM:-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, moha, Ayu, nAma, gotra aura antarAya / bhAvArtha-ukta kAraNoMse honevAlA karmabandha jJAnAvaraNa Adike bhedase ATha prakArakA hotA hai / jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya-ye ATha mUla bheda haiM / jo karma kSAyopazamika aura kSAyikajJAnako DhA~katA hai, vaha jJAnAvaraNa hai| jo karma cakSudarzana vagairahako DhA~katA hai, vaha darzanAvaraNa hai / pA~coM nidrAe~ bhI darzanAvaraNake hI bheda haiM; kyoMki ve bhI darzanako DhA~katI haiN| sukha aura duHkhakA anubhava jo karma karAtA hai, vaha vedanIya hai / jisa karmase jIva mohA jAtA hai, vaha moha hai| usake bheda anantAnubandhI Adi haiM / jisa karmake udayase jIva jItA hai, arthAt prANoMko dhAraNa karatA hai, vaha Ayu hai / jisa karmake udayase gati jAti vagairahakI prApti hotI hai, vaha nAma hai / jisa karmake udayase viziSTa jAti tathA aizvarya Adi prApta hotA hai, vaha ucca gotra hai| usase ulTA nIca gotra hai / jo karma dAna, lAbha vagairahameM vighna DAlatA hai, vaha antarAya hai| ___yatheSa maulo'STavidhaH athottaraH katividhaH 1 ityAhaaba uttara karmabandhake bheda kahate haiM: Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 34-35] prazamaratiprakaraNam paJca nava vyaSTAviMzatikazcatuHSaTrasaptaguNabhedaH / dvipaJcabheda iti saptanavatibhedAstathottarataH // 35 // TIkA-jJAnAvaraNasyottaraprakRtibhedAH paJca mtijnyaanaavrnnaadyH| darzanAvaraNasyottaraprakRtayo nava cakSurdarzanAvaraNAdicatuSTayaM nidrAdipaJcakaJca / vedanIyaM dvividhaM sadvedyamasadvedyazca / mohottaraprakRtayo'STAviMzatiH-samyaktvaM mithyAtvaM samyagmithyAtvam, anantAnubAndhanazcatvAraH krodhAdayaH, apratyAkhyAnAvaraNAzcatvAraH, pratyAkhyAnAvaraNAzcatvAraH, saMjvalanAzcatvAraH, hAsyaM ratiraratiH bhayaM zoko jugupsA strIvedaH punapuMsakavedazceti / AyuSazcatastra uttaraprakRtayaHnArakAyuH, tiryagAyuH, manuSyAyuH, devAyuriti / SaT saptaguNA dvicatvAriMzad bhavanti / ato nAmakarmaNa uttaraprakRtayo dvicatvAriMzad, bhavanti / pratipadapAThAtuM zrUyante / tadyathA-gatinAma, jAtinAma, zarIranAma, aGgopAGganAma, nirmANanAma, bandhananAma, saMsthAnanAma, saMghAtanAma, saMhanananAma, sparzanAma, rasanAma, varNanAma, gandhanAma, AnupUrvInAma, agurulaghunAma, upaghAtanAma, parAghAtanAma, AtapanAma, udyotanAma, uchAsanAma, vihAyogatinAma, pratyekazarIranAma, sAdhAraNazarIranAma, trasanAma, sthAvaranAma, zubhanAma, azubhanAma, subhaganAma, durbhaganAma, susvaranAma, duHsvaranAma, sUkSmanAma, vAdaranAma, paryAptanAma, aparyAptanAma, sthiranAma, asthiranAma, Adeya. nAma, anAdeyanAma, yazonAma, ayazonAma, tIrthakaranAma ceti / gotrasyottaraprakRtidvayam / uccairgotraM nIcairgotraJca / antarAyottaraprakRtayaH paJca-dAnAntarAyam, lAbhAntarAyam, bhogAntarayam, upabhogAntarAyam, vIryAntarAyaJceti / evameSAmaSTAnAmapi karmaNAmuttaraprakRtayaH saptanavatirbhavantIti / nAmakarmaNaH punaHzcaturvidhA gatiH ityAdi nAmabhedena saptaSaSThiruttaraprakRtayo bhavanti / zeSANAM paJcapaJcAzat / etadubhayamekIkRtaM dvAviMzatyutaraM prakRtizataM bhavati / tatrApi viMzatyuttaraprakRtizatasya bandhaH, samyagmithyAtvayornAsti bandhaH / mithyAtvadalikameva vizuddhaM sat samyaktvamucyate, samyagmithyAtvamapi dalavizuddhaM mithyAtvamevocyata iti // 35 // __ artha-pA~ca, nau, do, aTThAIsa, cAra, bayAlIsa, do aura pA~ca isa prakAra uttarakarmabandhake 97 meda hote haiN| bhAvArtha--jJAnAvaraNakI uttaraprakRtiyA~ pA~ca haiM:-pratijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, manaHparyayajJAnAvaraNa aura kevalajJAnAvaraNa / __darzanAvaraNakI uttaraprakRtiyA~ nau haiM:-cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa aura kevaladarzanAvaraNa tathA nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalApracalA aura styAnagRddhi / mohakI uttaraprakRtiyA~ aTThAIsa haiM:-samyaktva, mithyAtva aura samyamithyAtva, anantAnubandhIkrodhAdi cAra, apratyAkhyAnAvaraNa cAra, pratyAkhyAnAvaraNa cAra, saMjvalana cAra, hAsya, rati, arati, bhaya, zoka, jugupsA, puMveda, strIveda aura napuMsakaveda / 1 nidrApaJcakaM ca mu0 / 2 jugupsA ca, vedaH strIpuMnapuMsakavedazceti mu0| 3 pratipadapAThe'nuzyante b0| dr0vi050| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 rAyacandrajanazaustramAlAyAm [caturtho'dhikAraH, aSTavidhaM karmaH AyukI uttaraprakRtiyA~ cAra haiM--nArakAyu, tiryazcAyu, manuSyAyu aura devAyu / chahako sAtase guNA karanepara bayAlIsa hote haiM / ataH nAmakarmakI uttaraprakRtiyA~ bayAlIsa hotI haiM:-gati, jAti, zarIra, aGgopAGga, nirmANa, bandhana, saMsthAna, saMghAta, saMhanana, sparza, rasa, gandha, varNa, bAnupUrvI, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, AtApa, udyota, ucchAsa, vihAyogati, pratyekazarIra, sAdhAraNazarIra, trasa, sthAvara, zubha, azubha, subhaga, durbhaga, sukhara, duHsvara, sUkSma, vAdara, paryApti, aparyApti, sthira, asthira, Adeya, anAdeya, yaza, ayaza aura tIrthakara nAma / gotrakI uttaraprakRtiyA~ do haiM:-uccagotra aura nIcagotra / antarAyakI uttaraprakRtiyA~ pA~ca haiM:-dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya,, aura viiryaantraay| isa prakAra ina AThoM karmokI uttaraprakRtiyA~ sattAnaveM hotI haiM / nAmakarmakI uttaraprakRtiyoM ke medoMko milAnese, jaise gatike cAra bheda haiM, nAmakarmakI uttaraprakRtiyA~ 67 hotI haiN| aura zeSa karmoMkI uttaraprakRtiyA~ pacapana hotI haiN| donoMko milAnese 122 uttaraprakRtiyA~ hotI haiN| unameMse bhI bandha 120 hI prakRtiyoMkA hotA hai / samyaktva aura mithyAtvake dalika hI vizuddha honepara samyak va kahe jAte haiM, tathA usI mithyAvake vizuddha daloMko samyagmithyAtva kahate haiN| prakRtiriyamanekavidhA sthityanubhAgapradezatastasyAH / tIvro mando madhya iti bhavati bandhodayavizeSaH // 36 // __TIkA-evamiyaM prakRtiranekavidhA ' dvAviMzatyuttarazatabhedA' ityarthaH / tasyAzca prakRteH sthityanubhAgapradezabandhebhyaH sthitibandhAnubhAgabandhapradezabandhAH tebhyaH prakRtibandhavizeSo bhavati, tIvaH mandaH madhya iti vA / udayavizeSo'pi tIvrAdibhedaH prakRtInAM bhavati / tIvrAzayastadA. zrayeSu vartamAnastIvaM prakRtibandhaM karoti, mandAzayo mandam, madhyAzayo madhyamiti / bandhavizeSAccodaya iti / tatra sthitibandho jJAnadarzanAvaraNavedyAntarAyANAM triMzatsAgaropamakoTIkoTya utkRssttH| mohasya sthitibandha utkRSTaH saptatisAgaropamakoTIkoTyaH / nAmagotrayoH sthitibandho viMzatisAgaropamakoTIkoTyaH / prakRSTaH sthitibandha AyuSaH trayastriMzatsAgaropamAni / vedanIyasya jaghanyA bandhasthitidazamuhUrtA / nAmagotrayoraSTau muhUrtA / shesskrmnnaammuhuurtsthitiH| anubhAgabandho vipAkAkhyaH karmaNaH zubhasyAzubhasya vA bandhakAla eva rasavizeSa nirvartayati / tasyAnubhavanaM vipAkaH / sa yathA nAmakamaNaH gatyodisthAneSu vipcymaano'nubhuuyte| pradezabandhastu, ekasminnAtmapradeze jJAnAvaraNapudgalA anantAH, tathA zeSakarmaNAmapIti // 36 // 1 nAmakarmaNi mu0 / 2 gatyAdiSu sthAneSu mu0| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 kArikA 36-37] prazamaratiprakaraNam artha-isa prakRtike aneka bheda haiN| tathA sthiti, anubhAga aura pradezakI apekSAse usake bandha aura udayake tIvra, manda aura madhyama bheda hote haiN| bhAvArtha-pUrvokta prakArase uttaraprakRtiyoMke eka sau bAIsa meda hote haiN| sthitibandha, anubhAgabandha aura pradezabandhakI apekSAse vaha prakRtibandha tIvra, manda athavA madhyama bheda hotA hai, tathA usakA udaya bhI tIvra, manda athavA madhyama hotA hai / tIvra pariNAmoMse tIvra prakRtibandha hotA hai, aura madhyama pariNAmoMse madhyama prakRtibandha hotA hai / bandhameM vizeSatA honese udayameM bhI hotI hai, Azaya yaha hai ki jaba prakRtikI utkRSTa sthiti hotI hai, taba usakA anubhava aura pradezabandha bhI utkRSTa hote haiM, aura usase usa utkRSTa sthitimeM bandha aura udaya-donoM tIvra hote haiN| isI prakAra jaba prakRtikI sthiti jaghanya hotI haiM, to anubhava aura pradeza bhI jaghanya hote haiM, aura usase sthitikA bandha-udaya manda hotA hai / isI taraha madhyamameM jAnanA caahie| jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya aura antarAyakA utkRSTa sthitibandha tIsa kor3Akor3I sAgara pramANa hotA hai| mohakA utkRSTa sthitibandha sattara kor3Akor3I sAgara pramANa hotA hai| nAma aura gotrakA utkRSTa sthitibandha bIsa kor3Akor3I sAgara pramANa hotA hai / vedanIyakA jaghanya sthitibandha vAraha muhUrta hotA hai / nAma aura gotrakA jaghanya sthitibandha ATha muhUrta hotA hai| zeSa karmoMkA antarmuhUrta sthitibandha hotA hai / vipAkako anubhAgabandha kahate haiM / zubha athavA azubharkamakA jaba bandha hotA hai, usI samaya usameM rasa vizeSa bhI par3atA hai| usa rasa vizeSake anubhavako vipAka kahate haiM / jaba gati vagairaha sthAnoMmeM karmakA udaya AtA hai, taba vaha vipAka apane apane nAmake anusAra hotA hai| karmadalikoMke samUhako pradezabandha kahate haiN| jisa prakAra eka Atma-pradezameM ananta dalika rahate haiN| tathA anyakarmoke bhI ananta dalika rahate haiN| bandhake kAraNa kahate haiM: tatra pradezabandho yogAttadanubhavanaM kaSAyavazAt / sthitipAkavizeSastasya bhavati lezyAvizeSeNa // 37 // TIkA-tatra teSu caturSu bandhabhedeSu pradezabandhastAvat yogAt manovAkkAyalakSaNAd bhavati- AtmapradezeSu jJAnAvaraNAdipudgalopacayo jAyate' ityarthaH / tasya pradezabaddhasya karmaNo'nubhavanaM kaSAyavazAda 'vipAkaH' ityrthH| sthitivizeSaH pAkavizeSazca tasya lezyAvizeSajanito bhavati 'utkRSTaH madhyamaH jaghanyaH' ityarthaH // 37 // artha-yogameM pradezabandha hotA hai, kaSAyase anubhAgabandha hotA hai, aura lezyAkI vizeSatAse sthiti aura vipAkameM vizeSatA AtI hai| bhAvArtha-bandhake cAra bhedoMmeM se pradezabandha yogase hotA hai / arthAt manoyoga, vacanayoga, aura kAyayogake kAraNa AtmAke pradezoMmeM jJAnAvaraNAdi karmapudgaloMkA saMcaya hotA hai, aura kaSAya Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [caturtho'dhikAraH, aSTavidhaM karma ke kAraNa una ba~dhe hue karmokA anubhavana arthAt vipAka hotA hai, tathA jisa prakArakI lezyA hotI hai, usI prakArakA utkRSTa, madhyama, aura jaghanya sthitibandha hotA hai, aura usI prakArakI usameM rasa-zakti par3atI hai| tatra 'lezyA' iti kaH padArthaH ? kati vA bhavanti lezyAH ityAhalezyAkA svarUpa tathA usake bheda batalAte haiM: tAHkRSNanIlakApotataijasIpadmazuklanAmAnaH / zleSa iva varNabandhasya karmabandhasthitividhAtryaH // 38 // TIkA-SaT lezyA:-manasaH prinnaambhedaaH| sa ca pariNAmastIvo'dhyavasAyo'zubho - jambUphalabubhukSuSaTapuruSadRSTAntAdisAdhyaH / apare tvAhuH- 'yogapariNAmo leshyaa| yasmAt kAyavAgvyApAro'pi manaHpariNAmApekSastIvra evAzubho bhvti| azubhazubhakarmadravyasadRzAH svAntaHpariNAmA jAyante prANinAM varNakAzceti / kAH (ke) ? haritAlahiMgulikAdayaH, teSAM kuDyAdau citrakarmANa sthairyamApAdayati zleSo varNAnAM bandhe dRDhIkaraNam / evametA lezyAH krmbndhsthitividhaatryH| tIvrapariNAmAH sthiti karmaNAmatidIrghA vidadhati duHkhabahulAM kRSNanIla kApotAravyA nikAcanAvasthApanena / taijasIpadmazuklanAmAnaH zubhasya karmabandhasyAnuphaladAH zubhabahulAmeva karmasthitiM vidadhati mahatI vizuddhAM vizuddhatarA vizuddhatamAzca uttarottarA bhavantIti // 38 // artha-kRSNa, nIla, kApota, taijasa, padma aura zukla-ye lezyAke chaha bheda haiM / jisa prakAra saresase raMga pakkA aura sthAyI ho jAtA hai, usI prakAra ye lezyAe~ bhI karmabandhakI sthitiko dRr3ha karanevAlI hotI haiN| bhAvArtha-lezyAoMke chaha bheda haiN| pariNAmavizeSako lezyA kahate haiM / jAmuna khAneke icchuka puruSoMke dRSTAntako lekara una puruSoM ke apane apane jaise tIvra, manda, yA madhyama pariNAma the, vaisI hI unakI lezyA jAnanI cAhie / anya AcAryoM kA mata hai ki yogapariNAmako hI lezyA kahate haiN| kyoMki zarIra aura vacanakA vyApAra manake pariNAmakI apekSAse hI tIvra hotA hai, aura tIvra honese azubha hotA hai| Azaya yaha hai ki lezyA manameM honevAle bhAvoMkI dazAkA nAma hai| kintu anya AcArya kAyika aura vAcanika kriyAko bhI lezyA kahate haiN| unakA kahanA hai ki manuSya jaba kucha karatA hai, yA bolatA hai, taba bhI usake karane yA bolanemeM manake bhAvoMkI hI mulyatA rahatI hai| manameM yadi krodha hotA hai, to usakI zArIrika-kriyA aura vAcanika-kriyAmeM barAbara usakA asara pAyA jAtA hai / ataH yoga 1SaT lezyAnAM medAH / sa ca pariNAmApekSaH tI-mu02 pariNAmApekSastI-ba0 / 3 hiNgulkaap0| 4 mahatAM vizuddhA vi* mu0| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 38-39-40 ] prazamaratiprakaraNam 31 pariNAmako lezyoM kahate haiM / jisa prakAra dIvAra bagairahapara citroMko sthAyI banAneke lie raMgoMmeM saresa DAla dete haiM, saresase raMga pakkA aura sthAyI ho jAtA hai / isI prakAra ye lezyAe~ karmabandhakI sthitiko dRr3ha karatI haiM / arthAt kRSNa, nIla, aura kApota lezyArUpa tIvra pariNAmoMse karmokI sthiti ati dIrgha aura duHkha denevAlI hotI hai / tathA taijasa, padma aura zukla lezyAse zubha karmoM kI sthiti adhika aura zubha phala denevAlI hotI hai / ye tInoM kezyAe~ uttarottara vizuddha, vizuddhatara aura vizuddhatama hotI haiM / 1 'tasmin punaH karmaNi baddhe AtmasAtkRte kiM bhavati ? ' ityAhaAtmA ke sAtha karmoMkA bandha hojAnepara kyA hotA hai ? yaha batalAte hai: karmodayAd bhavagatirbhavagatimUlA zarIranirvRttiH / dehAdindriyaviSayA viSayanimitte ca sukhaduHkhe // 39 // TIkA - udite vipAkaprApte tasmin karmANi bhavo narakAdigatayaH tatrotpattau bhavagatau satyAM narakAdizarIrAnivRttiH / bhavagatiH mUlaM bIjaM yasyAH sA bhavagatimUlA zarIranirvRttiH / deha nirvRtteca sparzanAdandriyanivRttiH / tataH sparzanAdiviSayagrahaNazaktiH / tatazceSTa viSayanimitta: sukhAnubhavaH, aniSTaviSayanimittazca duHkhAnubhavaH // 39 // artha - karmake udayase jIvako narakAdika gatiyoMmeM jAnA par3atA hai / narakAdika gatiyoM meM jAne se zarIra banatA hai| zarIrameM indriyA~ hotI haiM / indriyoMmeM viSayako grahaNa karanekI zakti hotI hai aura viSayoMke grahaNa karanese sukha-duHkha hote haiM / bhAvArtha- bA~dhA huA karma jaba udayameM AtA hai, to vaha jIvako narakAdika gatiyoMmeM le jAtA hai / vahA~ zarIra banatA hai| zarIra meM indriyA~ hotI haiM, aura unameM viSayoMko grahaNa karane kI zakti hotI hai / iSTa viSayake bhogase sukha aura aniSTa viSayake bhogase duHkha hotA hai / " 9 atra ca svabhAvAdeva sarvaH prANI sukhamabhilaSati duHkhAcodvijate / mohAndho guNadoSAnavicArya sukhasAdhanAya yatamAno yAM yAM kriyAmArabhate sA sA'sya duHkhaheturbhavati iti darzayati isa saMsArameM svabhAvase hI sabhI prANI sukha cAhate haiM, aura duHkhase Darate haiN| mohase andhA huA jIva bhale burekA vicAra na karake sukhakI prAptike lie jo jo kAma karatA hai, vaha usake duHkhake hI kAraNa hote haiM / isI bAtako granthakAra nimna kArikAse batalAte haiM: duHkhadviT sukhalipsumahAndhatvAdadRSTaguNadoSaH / yAM yAM karoti ceSTAM tayA tayA duHkhamAdatte ||40|| TIkA -- duHkhaM dveSTIti duHkhadviT / sukhaM lipsate tacchIlazca sukhalipsuH / moho'STAviM zatibhedaH, tenAndho na guNaM doSaM vA pazyati / ceSTA kAyikI vAcikI mAnasI vA kriyA / 1- kaSAya se raMgI huI yoga-pravRttiko lezyA kahate haiM / 2 dehanivRttizca mu0 / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [paJcamo'dhikAraH, paJcendriyaviSayAH tena yAzI yA kriyate kriyA tayA tayA duHkhmaadtte-duHkhmnubhvti| kamaiva vA duHkham , kAraNe kAyopacArAt / tadAdatta-'duHkhakAraNaM karma bannAti' ityarthaH // 40 // artha-duHkhakA bairI aura mukhakA cAhanevAlA prANI bhale-burekA vicAra na karatA huA, mohase andhA hokara jo jo kAma karatA hai, usase duHkhako hI bhogatA hai| bhAvArtha-sukha pAnekI icchAse vinA vicAre mohameM par3akara prANI jo kucha manase, vacanase, aura kAyase ceSTA karatA hai, vaha ceSTA karmabandhakA kAraNa hai, aura karmabandha duHkhakA kAraNa honese duHkharUpa hai| ataH kAraNameM kAryakA upacAra karake 'ceSTAse duHkhakA anubhava karatA hai' aisA kaha diyA hai| vaise to usa ceSTAse karmabandha karatA hai, aura karmabandha se duHkha bhogatA hai| tatra paJcasu indriyArtheSu ekaikaviSayapravRttAvapi pratyapAyAn paJcabhidRSTAntairdarzayati pA~coM indriyoMke pA~ca viSaya haiN| unameM se eka eka viSayameM bhI pravRtti karanepara jo ApadAe~. AtI haiM, unheM pA~ca dRSTAntoMse batalAte haiM: kalaribhitamadhuragAndharvatUryayoSivibhUSaNaravAdyaiH / zrotrAvabaddhahRdayo hariNa iva vinAzamupayAti // 41 // TIkA-kalA asmin vidyanta iti kalaM mAtrAyuktaM grAmarAgaratyiA yuktam / ribhitaM madhuraM zrotrasukham / gaandhrvvishessnnaanyetaani| tUrya vAdinavizeSaH, tasya dhvniH| yoSitAM vibhaSaNAni nUpurarasanAkiMkiNikAdidhvanitAni, teSAM ravaH zabdaH / evamAdibhirmanohAribhiH zabdaiH / zrotrendriyAvabaddhahRdayaH-zrotre zrotrendriyaviSaye'vabaddhaM hRdayaM yena sa zrotrAvabaddhahRdayaH / kurako vinAzamAnu prApnoti gocryaakhettke| tadvadaparo'pi pramAdIti // 41 // artha-gAyakake manohara aura madhura saMgIta, vAdha tathA striyoMke AbhUSaNoMke zabda vagairahase jisakA hRdaya zrotrendriyake viSayameM Asakta hai, vaha hiranakI taraha vinAzako prApta hotA hai| bhAvArtha-jisameM kalA hai use kala kahate haiN| utAra-car3hAva tathA grAma-rAgakI rItise yukta kAnoMko sukha denevAlA gAyakoMkA saMgIta, bAjoMkI madhura dhvani, aura striyoMke vichue, karadhanI, ghugharU Adi AbhUSaNoMkA zabda-isa prakArake manohArI zabdoMko sunakara jisakA mana karNendriyake viSayameM phaMsa jAtA hai, vaha usI prakAra apanA sarvanAza karatA hai, jisa prakAra zikArIke saMgItakI dhvanimeM Asakta hokara hirana apanA sarvanAza kara baiThatA hai| gativibhramegitAkArahAsyalIlAkaTAkSavikSiptaH / rUpAvezitacakSuH zalabha iva vipadyate vivazaH // 42 // TIkA-gatervibhramaH-mahaNaprakAraH / savikArA gatiH ' ityrthH| iGgitaM nirIkSitaM snigdhayA dRSTayA'valokanam / aakaarH-tnmukhorusnniveshvishessH| hAsyaM savilAsaM 'salIlaM 1 tAdRzA mu0| 2 padamidaM dIrghasamastaM nAsti mu. prtau| 3 iti mu0 / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 41-42-43-44 ] prazamaratiprakaraNam hasitam ' ityarthaH / kaTAkSaH-apAGgasAnnivezitadRSTiH sAmarSA / ebhirvizeSaNaiH vikSiptaH prerito vanitArUpAdau nivezitacakSuH zalabha iva vipadyate vinazyati / zalabho hi dIpazikhAvalokanAkSipto'bhimukhaH patitaH tatraiva bhasmasAd bhavatIti // 42 // artha-madamAtI gati, premabharI citavana, mukha, jA~gha vagairaha avayava, madabharI ha~sI tathA kaTAkSase pAgala huA manuSya strIke rUpapara Asakta hokara pataGgakI taraha vipattikA zikAra banatA hai| bhAvArtha-jisa prakAra pataGga dIpa-zikhApara mugdha hokara usImeM jalakara rAkha ho jAtA hai, usI prakAra manuSya bhI strIkI premabharI ceSTAoM aura usake rUpapara mugdha hokara apanA saba kucha ga~vA baiThate haiN| snaanaanggraagvrtikvrnnkdhuupaadhivaaspttvaasaiH| gandhabhramitamanasko madhukara iva nAzamupayAti // 43 // TIkA-katipayasurabhidravyasamAhAraH snAnam / aGgarAgaH-candanakuMkumAdivilepanam / dhUpadravyakRtA vaitireva vartikA / (saiva dhUpo vartikAdhUpa evAsau sNjaayte|) saiva dahyamAnA dhUpAyate / varNakAH kRssnnaadyH| adhivAso mAlatIkusumAdibhiH / paTavAso gandhadravyacUrNaH / ebhiH snAnAdibhirgandhaiH bhramitam- AkSiptaM mano yasyAsau gandhabhramitamanaskaH / madhukaraH zilImukha iva vinAzaM prApnoti / surabhiNA padmagandhena AkRSTazcaJcarIkastanmadhyavartigandhamAjighrannastamite savitari saMkucayatyapi naline nAzamupayAti / niruddhatvAcca tatraiva parAsutAM labhata iti| ___ artha-snAna, aGgarAga, dhUpavattI, sugandhita lepa, adhivAsa aura paTavAsakI sugandhase pAgala huA manuSya bhauMreke samAna mRtyuko prApta hotA hai / ___ bhAvArtha-isameM kucha sugandhita dravyoMko ginAyA gayA hai / candana, kezara vagairahakA lepa kara*neko aGgarAga kahate haiM / dhUpakI banAI gaI vattIko dhUpavattI kahate haiN| use jaba jalAte haiM taba vaha dhUpakI hI taraha sugandha detI hai| kisI cIjako mAlatI vagairahake phUloMkI sugandhase suvAsita karaneko adhivAsa kahate haiM / kapar3oMko suvAsita karaneke lie taiyAra kiye gaye sugandhita cUrNako paTavAsa kahate haiN| inakI sugandhase jinakA mana caMcala ho uThatA hai, vaha bhaurekI taraha nAzako prApta ho jAtA hai| jisa prakAra bhauMrA kamalakI sugandhase AkRSTa hokara usake bhItara baiThakara usakI gandha liyA karatA hai / jaba sUrya DUba jAtA hai, to kamala banda ho jAtA hai / kamalake banda hote hI vaha usake andara baMda ho jAtA hai / aura usake banda honese vaha vahIM mara jAtA hai| miSTAnnapAnamAMsodanAdimadhurarasaviSayagRddhAtmA / galayantrapAzabaddho mIna iva vinAzamupayAti // 44 // 1 sannivezitA dR-mu0| 2 vartiH saiva dhUpo b0| . . 5pra0 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [paJcamo'dhikAraH, pazcendriyaviSayAH TIkA-miSTamatyantasvAdu sarvadoSarahitaM bhakSabhojyaM vividham / pAnakodi macaM prasannAdi vA pAnam / mAMsaM chA~gahariNazvakarabhazazalAvakAdInAm / zAlyodanAdi ca / madhuro rasaH khaNDazarkarAdi ca / sa eva viSayo rsnaayaaH| tasmin gRddhaH sakta AtmA yasya / lohAMkuzako gleH| yantrANi jAlAdi-marmANi siMhavyAghradvIpimUSikAdivyApAdanahetoH kriynte| tantumayAH pAzAH tittiralAvakamayUrAdivyApattaye nikssipynte| athavA yantramAnAyaH sa eva pAzaH tena baddho vazIkRto mInaH pRthuromA mRtyumukhamAvizati // 44 // artha-mIThA svAdiSTa bhojana, madirA athavA koI anya madhura peya, mAMsa, sugandhita cAvaloMkA bhAta tathA khA~Da-zakkara vagairaha, rasanA indriyake viSayoM meM jisakI AtmA Asakta hai, vaha loheke yaMtra athavA jAlameM phaMse hue mInake samAna nAzako prApta ho jAtA hai / bhAvArtha-loheke bane hue yantrako gala-yantra kahate haiM, aura usase zera vyAghra, cUhe vagairaha pakar3e jAte haiN| dhAgoMkA banA pAza hotA hai / yaha tItara, lAvA, mora vagairaha pakSiyoM ke pakar3aneke kAma AtA hai| jisa prakAra dhIvara loheke kA~Teko jalameM DAlatA hai aura usameM lage hue mAMsake khAneke lobhameM Akara machalI mRtyuke mukhameM calI jAtI hai, usI prakAra rasanA indriyake viSayoMke lobhameM par3akara yaha prANI mI vipattimeM pha~sa jAtA hai / shynaasnsNvaahnsurtsnaanaanulepnaasktH| sparzavyAkulitamatirgajendra iva badhyate mUDhaH // 45 // TIkA-zayanaM svapramANA zayyA tulyopadhAnakapracchAdanapaTasanAthA / Asanamapi AsaMdakAdi vyapagatopadravaM mRduvadhrdupaTTAdiyutam / saMvAhanam-aGga-mardanam / surataM komalagAtrayaSTeH priyAyAH cumbanAliGganAdi / snAnAnulepane pUrvokte / teSu sakto-vyasanI / zayyAdisaMsparzena priyAGgasparzena ca vyAkulitamatiH-mohitabuddhiH gajendra iva gaNikAkariNIbhiH karAgraiH saMsparzamAnaH-vIjyamAnazca satkusumaiH pallavaiH kozcit sUpa ? kAzcit dantakANDena prerayan, kAzcidaokRtvA, kAzcit pRSThato vidhAya, pArzvatazcAnyAM svacchandacArI krIDacanekavidhA(kathA) vAri" (rI) paaramadhyamAnItaH, tatazcAdhoraNenAdhirUr3hastIkSNAGkazAgragrAhagrastamastakaH paravazo'nekaprakAraM duHkhamanubhavatIti // 45 // artha-bichAvana, takiyA vagairahase susajjita zayyA, komala Asana, aMgamardana, saMbhoga, snAna aura anulepanameM Asakta huA manuSya, priyAke zarIrake AliGganase pAgala hue mUrkha hAthIke samAna bandhako prApta hotA hai| bhakSamannaM bho-pa0 / 2 paankaadikm-b0|3 chaaghthrinn-p0| 4 shuukrshsh-p0| 5 galoyantrANi A0 / 6 chAgAdigAtrANi A0 / 7 snAyuma-pa0 m0|8prmaannaa zayyA mu0, AtmapramANA bha. aa0| 9 nAsti padamidaM bha. A0 pustkyo| 10-vidhAvA-mu0 11 vArI bha. aa0| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 45-46] prazamaratiprakaraNam bhAvArtha-hAthIko pakar3aneke lie aneka hathiniyA~ chor3I jAtI haiM / ve use apanI sUMr3oMse chUtI haiM, phaloM aura pattoMse bharI TahaniyoMko sUMDameM dabAkara usake Upara DhoratI haiN| unake sparzase mohita huA hAthI kisI hathinIko sparza karatA hai, kisIko dA~toMse dhakkA detA hai| kisIko Age karatA hai, kisIko pIche karatA hai, aura kisIko apanI bagalameM karatA hai / isa prakAra krIr3A karate hue usa hAthIko ve hathiniyA~ hAthI pakar3aneke sthAnapara le jAtI haiM, vahA~ usake pakar3e jAnepara hAthIvAn usapara savAra ho jAtA hai aura usake mastakameM aGkuza gAgar3Akara use vazameM kara letA hai / isI prakAra sparza indriyake pherameM par3akara manuSyako bhI bahuta duHkha sahanA par3atA hai| ' itthamekendriyaviSayagRddhAnAmapAyadvAramAtramuktam ' iti upasaMharati___ isa prakAra eka eka indriyake viSayoMmeM Asakta hue jIvoMke duHkhoMkA saMketamAtra karake usakA upasaMhAra karate haiM:-- evamanake doSAH praNaSTaziSTeSTadRSTiceSTAnAm / durniyamitendriyANAM bhavanti bAdhAkarA bahuzaH // 46 // TIkA-evam-uktaprakAreNa pratyakSapramANasamAdhagamya ekaiko doSaH pradarzitaH / tadAreNa ca paraloke'pyanivRttaviSayasaGgAnAM bahavo doSA nArakatiryagyonibhavAdiSu bhavanti / keSAmete doSAH ? praNaSTaziSTeSTadRSTiceSTAnAm / ziSTA vivekinaH paralokapathaprarUpaNAnuSThAnanipuNAH, teSAmiSTA dRSTiceSTA / dRSTiH sanmArgopadezi jJAnam / ceSTA kriyAnuSThAnam / ubhayAvete ziSTeSTadRSTiceSTe praNaSTa yeSAM te praNaSTaziSTeSTadRSTiceSTAH, teSAm / durniyamitendriyANAm-doSeSu na niyamaM grAhitAni indriyANi yai :-zrotrAdiviSayavyasanAni doSAH-teSAM durniyamitendriyAmAm / bAdhAkarAH pIDAkarAH zArIramAnasAzarmakAriNo'nekazaH saMsArodadhau parivartanamAcaratAmiti // 46 // " artha-jinake ziSTa janoMke yogya jJAna aura cAritra nahIM haiM tathA jinakI indriyA~ bhI vazameM nahIM haiM, unameM isa prakArake pIr3A pahu~cAnevAle prAyaH aneka vyasana pAye jAte haiM / ___ bhAvArtha-isa prakAra ukta rItise indriyoM ke viSayoMmeM Asakta karanekI eka eka burAI batalAI hai, jo pratyakSagocara hai / jo samajhadAra manuSya paralokake upayogI mArgakA kathana aura AcaraNa karanemeM nipuNa hote haiM unheM ziSTa kahate haiN| unheM sanmArgakA upadeza karanA aura svayaM usakA AcaraNa karanA priya hotA hai / jo aise nahIM haiM aura viSayoMke saMgase virata nahIM hue haiM, unheM unake kAraNa naraka, tiryazca Adi yoniyoMmeM aneka zArIrika aura mAnasika pIr3Ae~ bhoganI par3atI haiN| api caite kuraGgAdayo vinAzabhAjaH saMvRttA ekaikvissyaasktaaH| yaH punaH paJcasvapi indriyArtheSu saktaH sa kila yajIvati tadeva citram ' iti upasaMharannAha 1 itymevendriy-mu0| 2 samprAptA mu0 / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [paJcamo'dhikAraH, paJcendriyaviSayAH tathA ye hirana vagairaha eka eka indriyake viSayameM Asakta hokara vinAzako prApta hote haiM, kintu jo pA~coM hI indriyoMke viSayoMmeM Asakta hokara bhI jItA hai, usakA jInA acarajakI hI bAta hai| upasaMhAra karate hue isI bAtako kahate haiM: ekaikaviSayasaMgAd rAgadveSAturA vinASTAste / kiM punaraniyatAtmA jIvaH paJcendriyavazAtaH // 47 // TIkA-zabdAdyekaikaviSayasaMgAd rAgadveSavazagatatvAdAturAste kuraGgAdayo vinAzaM gtaaH| mAndhAbhibhUtApathyAzyAturavat / ' kiM punaraniyatAtmA ? ' iti / nAtmA niyamaM grAhitaH -na nivAritaH zabdAdiviSayeSu prItimanubannan paJcAnAmindriyANAM vazavartI / ata eva ArtaHaprAptAna viSayAnabhilaSan prAptAMzcAviyogatazcintayannati // 47 // ___ artha-jaba rAga aura dveSase pIr3ita ve hirana vagairaha eka eka viSayake sambandhase vinAzako prApta hue taba pA~coM indriyoMkI parAdhInatAse pIr3ita asaMyamI jIvakA kahanA hI kyA hai ? bhAvArtha-mandAgnise pIr3ita apathyasevI bImArakI taraha, rAga aura dveSase pIr3ita ukta hirana vagairaha jantu zabdAdika eka eka viSayake saMsargase mRtyuke mukhameM cale jAte haiM, taba jo zabdAdika viSayoMmeM prIti karanese apanI AtmAko nahIM rokatA hai tathA pA~coM indriyoMkI viSaya-tRSNAse pIr3ita hokara aprApta viSayoMkI icchA karatA hai, aura prApta viSayoMke vichoha na honekI cintA karatA hai, usakA to kahanA hI kyA hai ? . 'na ca kazcicchabdAdiviSayaH samasti yo'bhyasyamAnaH sarvathA tRptiM kariSyati' ityetad pradarzayannAha aba yaha batalAte haiM ki aisA koI viSaya nahIM hai, jisake bAra-bAra sevana karanese sarvathA tRpti hotI ho yaha batalAte haiM ki aisA koI na hi so'stIndriyaviSayo yenAbhyastena nityatRSitAni / tRptiM prApnuyurakSANyanakamArgapralInAni // 48 // TIkA naivAsti indriyaviSayaH sa zabdAdiH, yenAbhyastena-punaH punarAsevyamAnena, nityatRSitAni-nityameva sAbhilASANi sapipAsAni tRptiM prApnuyuH akSANi-indriyANi, anekasmin mArge zabdAdAvanekabhede prakarSaNa lInAni tanmayatAM gatAni tadAsaktAni, punaH punarAkAMkSantyeva svaviSayAn // 48 // ____artha-indriyakA aisA koI viSaya nahIM hai, jisake bAra-bAra sevana karanese sarvadAkI pyAsI aura aneka viSayoMmeM Asakta indriyoMkI tRpti ho sakatI ho| 1 viSayeSu samasteSu abhya-bha0 A0 / 2 nityaM tR-bha. A0 / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 47-48-49-50] prazamaratiprakaraNam .. bhAvArtha-ye indriyA~ apane apane viSayoMmeM ekarasa nahIM haiN| apane viSayoMko bhogate hue bhI inakI viSayoMkI cAha banI hI rahatI hai| _ 'api ca, etAni indriyANi svaviSayeSu naikarasAni, yasmAdiSTamapyaniSTamaniSTamapISTaM manyate ' iti darzayannAha ___ aba yaha batalAte haiM ki iSTa viSaya bhI aniSTa lagane lagatA hai, aura aniSTa viSaya bhI iSTa lagane lagatA hai: kazcicchubho'pi viSayaH pariNAmavazAtpunarbhavatyazubhaH / kazcidazubho'pi bhUtvA kAlena punaH zubhIbhavati // 49 // TIkA- iSTo'pi kazcidviSayo veNuvINAgAyanAdInAM yathA dhvaniH, bubhukSArtasya pipAsitasya vA rAgapariNAmavazAt prAgiSTaH pazcAt dveSapariNAmAdaniSTa Apadyate / sa eva punarazubhaH kAlAntareNa rAgapariNAmAdiSTo jAyata iti / anavasthitapremANIndriyANi iti / atastajanitaM sukhamanityamiti // 49 // __ artha-pariNAmoMke vazase koI iSTa bhI viSaya aniSTa ho jAtA hai, aura koI aniSTa bhI hokara kAlAntarameM punaH iSTa ho jAtA hai / bhAvArtha-bA~surI, gAyana AdikI dhvani pahale mIThI lagatI hai, vAdako bhUkha athavA pyAsase pIr3ita honepara vahI madhura dhvani karNakaTu lagane lagatI hai / sArAMza yaha hai ki indriyoMkA prema asthira hai, ataH unase honevAlA sukha bhI anissa hai| 'tasmAt prayojanApekSANi vyApAryante jIvena ' ityAhaataH jIva prayojanake anusAra indriyoMkA vyApAra karatA hai, yaha batalAte haiM: kAraNavazena yadyat prayojanaM jAyate yathA yatra / tena tathA taM viSayaM zubhamazubhaM vA prakalpayati // 50 // TIkA-rAgAdhmAtamAnaso gItadhvanimArNayiSuH zrotraM vyApArayati / evamabhISTarUpAlulokayiSayA cakSuApArayati / evaM zeSendriyaviSayeSvapi prayojanavazAd vyApArayati ghrANAdIni / tena prayojanena tathA tathA utpanena taM viSayaM zabdAdikamiSTatayA'niSTatayA vA rAgadveSavazAt parikalpayati / artha-kAraNake vazase jahA~ jaisA jo jo prayojana hotA hai, usa prayojanake anusAra vaisA hI usa viSayako iSTa athavA aniSTa kalpanA kara letA hai| 1 ekaH kshcidraag-mu0| 2-mAvikarNayiSuH bha0 aa0| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [paJcamo'dhikAraH, paJcendriyaviSayAH bhAvArtha-saMgItakI dhvaniko sunanekA icchuka koI manuSya manako rAgase bharakara apane kAnoMko udhara lagAtA hai / jaba abhISTa rUpako dekhanekI icchA hotI hai to udhara A~kheM pheratA hai| isI prakAra zeSa indriyA~ bhI prayojanake vazase ghrANa Adi indriyoMkA vyApAra karatI haiN| isa taraha jaisA jaisA prayojana hotA hai, usake anusAra usa viSayameM loga iSTa athavA aniSTakI kalpanA kara lete haiN| anyeSAM yo viSayaH svAbhiprAyeNa bhavati puSTikaraH / svamativikalpAbhiratAstameva bhUyo dviSantyanye // 51 // TIkA-vivakSitapuruSAdhe'nye, teSAM yo viSayaH zabdAdiH, svAbhiprAyeNa ulvaNarAgANAM svamanaHpariNAmavazAt paritoSamAdhatte / apare tu svamatikkilpAbhiratAH prabaladveSavazAt svamanovikalpazilpaghaTanayA tameva viSayaM punaraniSTatayA dviSanti / / 51 // artha-kinhIMko apane abhiprAyake anusAra jo viSaya acchA lagatA hai, usI viSayase dUsare loga apane abhiprAyake anusAra dveSa karate haiN| bhAvArtha-saMsArameM aisA nahIM hai ki jo viSaya eka manuSyako acchA lagatA hai, dUsareko bhI vaha acchA laganA cAhie aura jo ekako burA lagatA hai, dUsareko bhI vaha burA laganA cAhie, vAstavameM viSayakI acchAI-burAI manuSyake prayojanake Upara nirbhara hai / yadi manuSyakA kisI padArthase kucha prayojana siddha hotA hai to vaha usa padArthase rAga karatA hai, aura dUsarekA yadi usase kucha artha siddha nahIM hotA hai to vahI padArtha use arucikara ho jAtA hai| 'evamanavasthitepramANo viSayAH paramArthato na vA'priyAH' iti darzayabAhaisa prakAra asthira premavAle viSaya vAstavameM na iSTa hote haiM aura na aniSTa, yaha batalAte haiM: tAnevArthAn dviSatastAnevArthAna pralIyamAnasya / nizcayato'syAniSTaM na vidyate kizcidiSTaM vA // 52 // TIkA-tAneva iSTAn zabdAdIn dviSato viSayabhujastAneva ca dveSyAnanupralIyamAnasya tanmayatAM gacchataH samupajAtarAgasya, nizcayataH-paramArthato naikAntenaivAsya saMbhavati kiJcidiSTamaniSTaM vA // 52 // artha-yaha jIva unhIM viSayoMse dveSa karatA hai aura unhIM viSayoMse rAga karatA hai / ataH nizcayase isakA na koI iSTa hai aura na koI aniSTa hai| bhAvArtha-manuSya jina viSayoMse rAga karatA hai, unhIMse dveSa bhI karatA hai, isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki ye viSaya iSTa athavA aniSTa nahIM haiM / manuSya hI apanI rAgadveSamayI paraNatike kAraNa apane prayojanake anusAra unameM iSTa athavA aniSTa buddhi rakhate haiM / yadi yaha viSaya hI iSTa athavA aniSTa hote to jo viSaya eka manuSyako iSTa hotA, vaha sabhIko iSTa hI honA cAhie aura jo ekako Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 51-52-53-54 ] prazamaratiprakaraNam aniSTa hotA vaha sabhIko aniSTa hI honA caahie| parantu lokameM aisA nahIM dekhA jAtA / eka padArthameM bhI do manuSya apane apane prayojanake anusAra iSTa aura aniSTakI kalpanA kiyA karate haiN| 'ihalokaparalokayozca karmabandhAd Rte na kazcidapi guNaH saMbhAvyate rAgiNo veSiko vA' iti darzayannAha-- aba 'rAgI aura dveSI jIvake isa loka aura paralokameM karmabandhake sivAya anya kisI guNakI saMbhAvanA nahIM kI jA sakatI,' yaha kahate haiM: rAgadveSopahatasya kevalaM karmabandha evaasy| nAnyaH svalpo'pi guNo'sti yaH paratreha ca zreyAn // 53 // TIkA-rAgadveSAbhyAmupahatamAnasasya vibhAvyate nAparaH zreyAn guNaH paraloke kazcidihaloke vA vidyata iti // 53 // artha-rAma aura dveSase yukta jIvake kevala karmabandha hI hotA hai / isake sivAya koI thor3A bhI guNa aisA nahIM hotA, jo isa loka aura paralokameM kalyANakArI ho| __ bhAvArtha-rAgI aura dveSI manuSya apanI rAga-dveSamayI paraNatike kAraNa nirantara karmabandha hI kiyA karatA hai / karmabandhake kAraNa usakA saMsAra-vAsa halkA nahIM ho pAtA, aura vaha sadaiva sAMsArika kaSToM kA hI sAmanA kiyA karatA hai| isa rAga-dveSapUrNa pariNatise usakA tanika bhI kalyANa nahIM hotaa| 'kathaM pumaH karmabandhAdanyo guNo nAsti ? ' iti vibhAvayannAhakarmabandha honeke sivAya anya guNa na honekA kAraNa batalAte haiM: yasminnindriyaviSaye zubhamazubhaM vA nivezayati bhAvam / rakto vA dviSTo vA sa bandhaheturbhavati tasya // 54 // TIkA-zabdAdike viSaye bhAva-cittapariNAma zubhamiSTaM rAgayuto nivezayati / azubhaM vA'niSTaM bhAvaM dveSayutaH sthApayati / sa sa bhAvastasyAtmano jJAnAvaraNAdikarmaNo'STavidhasya bndhheturbhvti| 'sakaSAyatvAjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAn Adattesa bandhaH' iti vacanAt // 54 // artha-jisa indriyake viSayameM iSTa athavA aniSTa bhAvako karatA hai, rAga athavA dveSase yukta honeke kAraNa usakA vaha bhAva bandhakA hI hetu hotA hai| bhAvArtha-tattvArthasUtrameM kahA hai ki-'jIva kaSAyase yukta honeke kAraNa karmoMke yogya pudgaloMko grahaNa karatA hai, isIko bandha kahate haiN|' ataH jaba jIva kisI indriyake viSayameM rAga athavA dveSa karatA hai to usake karmabandhake sivAya ora kyA ho sakatA hai ? kathaM punarAtmapradezeSu karmapudgalA laganti ?' ityAha...: bAtmAke pradezoMse karmapudgala kisa prakAra cipaTate haiM / yaha batalAte haiM: Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [paJcamo'dhikAraH, paJcendriyaviSayAH snehAbhyaktazarIrasya reNunA zliSyate yathA gAtram / rAgadveSAklinnasya karmabandho bhavatyevaM // 55 // TIkA-tailAdinA snehenAbhyaktavapuSo yathA rajaHkaNAH zliSyanti nAtisUkSmasthUlAH, tathA rAgadveSapariNAmasnehArdrasya jJAnAvaraNAdivargaNAyogyAH karmapudgalAH pradezeSu Atmano lagantItyarthaH // 55 // ___ artha-jisa prakAra jisake zarIrapara telakI mAlizakI gaI hai, usake zarIrapara dhUlike kaNa Akara cipaTa jAte haiM, vaise hI rAga aura dveSase bhIgI huI AtmAke karmabandha hotA hai| bhAvArtha-AsmAke yoga-pariNAmase karma Ate haiM, yaha pahale batalA Aye haiM / aura Aye, hue karma jIke rAga aura dveSarUpa bhAvoMkA nimitta pAkara AtmAse usI taraha cipaTa jAte haiM, jaise havAse ur3akara AnevAle dhUla-kaNa cikanAIkA nimitta pAkara zarIrase cipaTa jAte haiN| samprati rAgadveSapradhAnAn karmabandhahetUn samastAneva upasaMharannAhaaba rAga-dveSa,pramukha karmabandhake sabhI kAraNoMko batalAte hue upasaMhAra karate haiM:___ evaM rAgadveSau moho mithyAtvamaviratizcaiva / ebhiH pramAdayogAnugaiH samAdIyate karma // 56 // ___TIkA-uktalakSaNau rAgadveSau / mohaH-mohanIyam / mithyAtvaM tattvAthAzraddhAnalakSaNam / aviratiH-anivRttiH karmAzravebhyaH / ebhiH rAgAdibhirvikathAdipramAdapaJcakasahitairmanovAkAyayogAnugataiH karma AdIyate-gRhyate, 'svapradezeSu AtmanA vidhIyate' ityarthaH / tatazca ghaTIyantranyAyena rAgAdInAM karmabandhahetutvaM karmaNo'pi rAgAdipariNAmaH // 56 // __ artha-isa prakAra pramAda aura yogase sahita rAga, dveSa, moha, mithyAtva aura aviratise yaha jIva karmoko grahaNa karatA hai / bhAvArtha-rAga vagairahakA lakSaNa pahale kaha Aye haiN| vikathAdi pA~ca pramAdoM aura manoyoga tathA kAyayogase sahita rAgAdikake dvArA jIva karmabandha karatA hai| rAgAdika aura karmabandhakA parasparameM nimittanaimittika sambandha hai / rAgAdikase karmabandha hotA hai aura karmabandhase rAgAdika pariNAma hote haiN| ataH karmamayaH saMsAraH saMsAranimittakaM punarduHkham / tasmAdrAgadveSAdayastu bhavasaMtatermUlam // 57 // TIkA--karmavikAro nArakatvaM tiryaktvaM manuSyatvaM devatvam / nArakAdirUpasaMsArakAraNaM duHkhaM zArIraM mAnasaM vA / na hi anArako narake duHkhamanubhavati evamitaratrApi / tasmAd rAgadveSAdayaH paJcakarmabandhahetavo nArakAdibhavasantataH bhavaparamparAyAH mUlaM vAjaM pratiSTheti // 57 // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 kArikA 55-56-57-58-59-60-61] prazamaratiprakaraNam artha-yaha saMsAra karmamaya hai aura saMsArake nimittase duHkha hotA hai / isalie rAga-dveSa vagairaha saMsArakI paramparAke mUla haiN| ___ bhAvArtha-yaha saMsAra cAra gatirUpa hai aura cAroM gatiyA~ kamauke udayase hI hotI haiN| gatiyoMmeM jAnese zArIrika aura mAnasika duHkha hotA hai| usase rAga-dveSa hote haiM / rAga-dveSa Adise punaH gati hotI hai / gatimeM sukha-duHkha hotA hai, usase rAga-dveSa hote haiM / isa prakAra rAga-dveSa vagairaha saMsArakI 'kaH punarasya rAgadveSAdijanitasya saMsAracakrasya bhaGgopAyaH ? ' ityAhaaba rAga-dveSase utpanna hue saMsAra-cakrake tor3anekA upAya batalAte haiM : etadoSamahAsaMcayajAlaM zakyamapramattena / prazamasthitena ghanamapyudveSTayituM niravazeSam // 58 // TIkA-doSANAM rAgAdveSAdInAM tajjanitakarmaNAJca mahAsaJcayaH-upacayaH / doSamahAsaJcaya eva jAlam / jAlamiva jAlam / yathA mInamakarAdInAmAdAyakaM jAlaM jIvanApahAri, tadvadetadapi janmAntareSu satvAnAmanekaduHkhasaMkaTAvatAraNe pratyalaM jIvitApahAri ceti / tadetacchakyamapramattena udveSTayituM-vinAzayitum / pramAdaH kaSAyanidrAdiH, tadrahitena, prazamasthiteneti, prazamArpitamanasA prazamaikarasena, dhanaM gahanam, etat jAlaM niravazeSamAmUlAduddhartumiti // 58 // artha-jo apramAdI hai aura vairAgyameM sthita hai, vaha isa rAgAdi doSoMke mahAn saMcayarUpa ghane jAlako pUrI tarahase naSTa karanemeM samartha hai| bhAvArtha-jisa prakAra magara macchako pakar3aneke lie banAyA huA jAla jIva-ghAtaka hotA hai, vaise hI rAga-dveSa vagairaha tathA unase saMcita karmoMkA yaha jAla bhI janmAntaroMmeM prANiyoMko aneka duHkhapUrNa saMkaToMmeM DAlanevAlA hai / jo kaSAya-nidrA vagairaha pramAdoMse rahita hai tathA jisakA mana vairAgyake rasameM DUbA huA hai, vahI isa ghane karma-jAlako chinna-bhinna kara sakatA hai| asya tu mUlanivandhaM jJAtvA tacchedanAdyamaparasya / darzanacAritratapaHsvAdhyAyadhyAnayuktasya // 59 // prANavadhAnRtabhASaNaparadhanamaithunamamatvaviratasya / navakoTayugamazuddhoJchamAtrayAtrAdhikArasya // 60 // jinabhASitArthasadbhAvabhAvino viditalokatattvasya / aSTAdazazIlAGgasahasradhAraNe kRtapratijJasya // 61 // pra06 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [paJcamo'dhikAraH, paJcendriyaviSayAH pariNAmamapUrvamupAgatasya zubhabhAvanAdhyavasitasya / anyo'nyamuttarottaravizeSamabhipazyataH samaye // 62 // vairAgyamArgasaMsthitasya saMsAravAsacakitasya / svahitArthAbhiratamateH zubheyamutpadyate cintA // 63 // TIkA-paJcabhiH kArikAbhiH kulakam / asya mahAdoSasaJcayajAlasya mUlanibandhaM maulaM kAraNaM vijJAya / tacchedane udyamaH-utsAhaH paro yasya 'mayaitanmahAjAlaM chetavyam ' / darzanaM tattvArthazraddhAnalakSaNam / cAritraM sAmAyikAdi / tapokhdazabhedamanazanAdi / svAdhyAyaH paJcaprakAro vAcanApRcchanAdiH / dhyAnamekAgracintAnirodhalakSaNaM dharmya zuklaM ca / dharmAdanapeta dharmyam , AjJApAyavipAkasaMsthAnavicayabhedAccaturvidham / zuklamapyatyantavizuddhAzayasyapRthaktvaikatvavitarkasUkSmakriyApratipAtivyuparatakriyAlakSaNaM caturdA / ebhiH samyagdarzanAdipariNAmairyuktasya // 59 // tathA pramattayogAt prANavyaparopaNaM prANavadhaH / anRtabhASaNaM sadbhutaninhavaH 'nAstyAtmA' iti, asaddhRtodbhAvanaM 'sarvagata AtmA' iti, viparItakaTukasAvadyAdivacanaM ca / gAmazvaM bhASamANasya viparItam / kaTukaM paruSamAkrozAdi / sAvadhavacanam 'anena mArgeNa mRgapazuyUthaMgatam ' iti lubdhakAyAcaSTe / cauryabuddhyA parasvamAtmasAtkaroti paradhanaharaNam / maithunaM dvayoogaH sacittayoH sacittAcittayorvA / mithunasya bhAvo maithunaM strIpunapuMsakavedodayAdAsevanam / mamatvalakSaNaH parigrahaH 'mamedaM svam ' ahamasya svAmI iti / ' mUrchA parigrahaH (tattvArthasUtra 12 sU0 a0 7) iti vacanAt / ebhyaH prANivadhAdibhyo viratasya / nizibhojanaM tu parigrahalakSaNenAdattAdAnalakSaNenAntarbhAvitam / evaM mUlaguNAnabhidhAya uttaraguNAnabhidhitsurAha ____ koTiH-aMzam, yathA SaTkoTistambhaH SaDabhiH 'SaDaMzaH' ityarthaH / 'na svayaM hanti, nAnyena ghAtayati, nantamanyaM nAnumodate, ' etAstisraH koTayaH / tathA 'na svayaM pacati, na pAcayati, pacyamAnaM nAnumodate,' ityetA api tistraH koTayaH / tathA 'na svayaM krINAti, na krApayAti, krINAnamanyamapi nAnumodate ' ityetAzcAnyAstistraH / ekatra samAhRtA nava koTayaH punarimA dvidhA bhidyante-avizuddhakorTeyo vizuddhakoTayazca / AdyAH SarDavizuddhakoTayaH pAzcAtyAstisro bhavanti vizuddhakoTayaH / udgamaH-anveSaNam, yathA 'uggamaM sea pucchijjA' ityaadi| tena zuddha mudgamazuddham / uJchamiva uJcham , lUnakedArapatitavrIhikaNAdhuccayanamuncha na kasyAcit kRSIvalAdeH piiddaakaari| tathA akRtAkAritAsaMkalpitAnanumatamanisRSTaM kalpanIyamAdIyamAnaM 1-sya pRthaktvaikatvavitarka svicaarsuukssm-p0|-syaapRthktvaiktvvitrkmvicaarN sUkSmA-pha0 b0| 2 vAntarbhAvitam-mu0 / 3 nnti-mu0| 4 avishuddhkotti:-mu0| 5 vishuddhkottishc-muH| 6 SaDavizuddha kottiH-mu.| 7 vishuddhkotti:-mu0| 8 nisRssttN-mu.| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 62-63] prazamaratiprakaraNam 43 na kaMcana satvamapahanti / uJchameva uJchamAtram, tena tAdRzA yAtrAyAmadhikAro yasya sa uJchamAtrayAtrAdhikAraH / yAtrA tu ahorAtrAbhyantare vihitakriyAnuSThAnam, tatrAdhikRtasya 'niyuktasya' ityrthH|| 6 // jinISito'rtha utpAdavyayadhrauvyayukto jIvAdiH saptavidhaH / sa gaNadharaiH sUtreNa suucitH| tasyArthasyasadbhAvaM bhAvayati tcchiilsy| evametat-tadyathA bhagavadbhiruktaM gaNadharaidadhe tathaivAyam, nAnyathA' iti jinabhASitArthasadbhAvabhAvinaH / viditam-avagataM lokatattvaM yenAsau viditalokatattvaH / jIvAjIvAdhArakSetraM lokaH, tasya tattvaM paramArthaH-nAstyatra vAlAgrapramANo'pi pradezo yatra trasatvena sthAvaratvena vA notpanno mRto vA yathAsaMbhavam / athavA adhomukhamallakAkRtiH, madhye sthAlAkAraH upari mallakasamudgAkAro nArakatiryagmAnuSa devAdhivAso janmajarAmaraNopadravabahulaH / aSTAdazAGgazIlAGgasahasradhAraNe kRtapratijJasya-aSTAdazazIlAGgasahasrANi upari vakSyamANAni 'dharmAdbhumyAdIndriya' ityasyAM kArikAyAm / 'aSTAdazazIlAGgasahasrANi dhArayitavyAni yAvajjIvaM mayA ' iti ArUDhapratijJasya // 61 // vizuddhiprakarSayogAdapUrvaH pariNAma ucyate manasaH, tamanuprAptasya / zubhabhAvanAdhyavasitasya / adhyavasitamadhyavasAyaH / zubhabhAvanAH-paJcAnAM mahAvratAnAM paJcaviMzatirbhAvanAH paripaThitAH, anityatvAdiko vA vakSyamANA dvAdaza bhAvanAH, tadadhyavasAyasya / samaye-siddhAnte / anyonyam-parasparam / 'dvayorvizeSayAreyamuttaraH pradhAnam , amuSmAdapyayaM vizeSaH pradhAnataraH' ityAdivizeSamatizayaM pazyato bhAvanAmayena jJAneneti // 62 // vairAgyapathaprasthitasya / samyagdarzanAditrayaM vairAgyamArgaH / saMsAravAsaccakitasya ' trastasya ' ityrthH| svahitam-aikAntikAdiguNayuktaM muktisukham, tdevaarthH| svahitArthe Abhimuravyena ratA baddhA prItirmatiryasya tasyaivaMprakArasya zubheyamutpadyate cintA / 'iyam' iti vakSyamANA, nirjarAhetutvAt zubhA, jAyate cintaa| atra kulakaparisamAptiH // 63 // * artha-isa doSa-jAlake mUla kAraNako jAnakara jo usako chedanemeM yukta hai, samyagdarzana, samyakcAritra, tapa, svAdhyAya aura dhyAnase yukta hai, hiMsA, jhUTha, corI, maithuna aura mamatvase virakta hai, navakoTi aura udgamase zuddha alpa AhAra mAtrase apanA nirvAha karatA hai, jinabhagavAnke dvArA kahe gaye jIvAdi tattvoMke astitvako mAnatA hai, lokake svarUpako jAnatA hai, zIlake aTThAraha hajAra bhedoMkA pAlana karanekI pratijJA le cukA hai, apUrva pariNAmavAlA hai, zubha bhAvanAoMmeM nizcala hai, Agamake viSayameM parasparameM jo uttarottara vizeSatA hai, use jAnatA hai, vairAgyake mArgameM sthita hai, saMsArake nivAsase bhayabhIta hai, aura apane hita-mokSameM lavalIna hai, usIko Age kahI gaI zubha cintA utpanna hotI hai| bhAvArtha-pahalI kArikAmeM jo doSoMkA jAla batalAyA gayA hai, usake mUla kAraNako jAnakara jo usake chedanemeM utsAha karatA hai ki 'mujhe yaha mahAjAla chinna-bhinna karanA cAhie' tathA jisameM Upara kahI anya bAteM pAI jAtI haiM, usako hI Age kahI gaI zubha cintA utpanna hotI hai / . 1 tacchIlazva-mu. / 2 aSTAdazazIlAGgasahasradhAriNaH-mu. / 3 zuddhapra-mu0 / 4.mnst-mu0| 5 anityatvAvikA vkssy-mu0| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [paJcamo'dhikAraH, paJcendriyaviSayAH ___ tattvArthakA zraddhAna karaneko samyagdarzana kahate haiM / sAmAyika vagairahako cAritra kahate haiM / tapake anazana vagairaha bAraha bheda haiN| svAdhyAyake vAcanA pRcchanA vagairaha pA~ca bheda haiN| kisI vastumeM manake ekAgra karaneko dhyAna kahate haiM / dharmya aura zukla zubha dhyAna haiM / dharmaviSayaka ekAgra cintanako dharmyadhyAna kahate haiN| usake cAra bheda haiM:-ajJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya aura saMsthAnavicaya / anantavizuddha pariNAmI jIvake zukladhyAna hotA hai / usake cAra bheda haiM:-pRthaktvavitarka, ekatvavitarka, sUkSmakriyApratipAti aura vyaparatakriyAnivRtti / pramAdake yogase kisIke ghAta karaneko hiMsA kahate hai / asatyavacana aneka prakArakA hotA hai:-1 satko asat kahanA, jaise, AtmA nahIM hai / 2 asatko sat kahanA, jaise-AtmA vyApaka hai / 3 viparIta vacana, jaise, gAyako ghor3A kahanA / 4 kaDuve vacana bolanA / 5 sAvadha vacana--isa mArgameM, hiranoMkA jhuNDa gayA hai, aisA zikArIko batalA denA / hiMsAke kAraNa honese kaTuka sAvadha vacana bhI asatya hI kahe jAte haiM / curAnekI buddhise parake dhanako haranA corI hai / strIveda, puveda aura napuMsaka vedake udayase ramaNa karaneko maithuna kahate haiN| yaha merI vastu hai,' 'maiM isakA svAmI hU~' isa tarahake mamatvako parigraha kahate haiM, kyoMki tattvArthasUtrameM mamatvako hI parigraha kahA hai| parigraha athavA corIke lakSaNameM rAtribhojanakA antarbhAva kara liyA gayA hai| kyoMki rAtribhojana ati lAlasAkA sUcaka hai / isa prakAra mUlaguNoMko kahakara uttaraguNoMko kahate haiM: ___ na svayaM mAratA hai, na dUsarese maravAtA hai aura na dUsareko mAratA huA dekhakara usakI anumodanA karatA hai| ye tIna koTiyA~ haiN| tathA, na svayaM pakAtA hai, na dUsarese pakavAtA hai aura na kisIko pakAtA huA dekhakara usakI anumodanA karatA hai| ye bho tIna koTiyA~ haiM / tathA, na svayaM kharIdatA hai, na dUsarese kharIdavAtA hai aura na dUsareko kharIdate hue dekhakara usakI anumodanA karatA hai / ye bhI tIna koTiyA~ haiM / isa prakAra milakara ye nau koTiyA~ hotI haiM / ye do prakArakI hotI haiM:eka avizuddha koTi aura dUsarI vizuddha koTi / AdikI chaha koTiyA~ avizuddha koTiyA~ haiM aura antakI tIna vizuddha koTiyA~ haiN| AhArake khojaneko udgama kahate haiM / jo AhAra usase zuddha hotA hai vaha udgamazuddha hai| kATe gaye khatameM par3e hue dhAnyake kaNoMke cuganeko uJcha kahate haiM / jisa prakAra uJcha kisI kisAna vagairahako kaSTadAyaka nahIM hotA, vaise hI jo AhAra na svayaM banavAyA gayA hai, na gRhItAke saMkalpase banAyA gayA hai aura na usakI usameM anumati hI hai, usa AhArako lenese kisI prANIke ghAtakA bhaya nahIM rahatA / isa prakArake AhArase jIvana-yAtrA karanemeM jisakA adhikAra hai, arthAt jinabhagavAnne utpAda, vyaya aura dhrauvyase yukta jIvAdi sAta padArthoMkA kathana kiyA hai / aura gaNadharadevane una padArthoMko dvAdazAMgarUpameM saMkalita kiyA hai / jaisA bhagavAnne kahA hai aura gaNadharoMne avadhAraNa kiyA hai-'jIvAdi sAta tattva vaise hI haiM, anyathA nahIM haiN| isa prakArase jo unakA sadbhAva mAnatA hai| jahA~para jIva aura ajIva dravya rahate haiM, use loka kahate haiM / usake tattvako arthAt isa lokameM bAlakI nokake barAvara bhI aisA koI sthAna nahIM hai, jahA~ trasa aura sthAvararUpase yaha jIva Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 64 ] prazamaratiprakaraNam utpanna huA aura marA na ho / athavA nIcA mukha kiye hue mallakake AkAra adholoka hai| thAlIke AkAra madhyaloka hai / Upara mukha kiye hue mallakake AkAra Urdhvaloka hai / isa lokameM nAraka, tiryaJca manuSya aura deva basate haiM, tathA janma, maraNa, bur3hApA Adi upadravoMse yaha vyApta hai / lokake isa tattvako jo jAnatA hai / zIlake aTThAraha hajAra bhedoMko Age kaheMge / jisane unake dhAraNa karanekI pratijJA kI hai| zuddhikA prakarSa honese jisake pariNAma apUrva haiM / pA~ca mahAvratoMkI paccIsa bhAvanAe~ batalAI gaI haiM / athavA Age anityatva Adi bAraha bhAvanAoMkA kathana kareMge / una bhAvanAoMkA jo cintana karatA rahatA hai / tathA AgamameM varNita amuka bAta pradhAna hai aura amuka bAta usase bhI pradhAna hai, ityAdi vizeSako jo jAnatA hai / samyagdarzana, samyagjJAna, aura samyagcAritrarUpa vairAgyake mArgameM sthita hai / saMsArama rahanese DaratA hai / apane hita-mokSa-sukhameM hI jo mukhyatAse prIti karatA hai, usake hI Age kahI jAnevAlI zubha cintA hotI hai / nirjarAkA kAraNa honese isa cintAko zubha kahA hai| tAmeva cintAM spaSTayanAhausI cintAko spaSTa karate haiM : bhavakoTIbhirasulabhaM mAnuSyaM prApya kaH pramAdo me / na ca gatamAyurbhUyaH pratyetyapi devarAjasya // 64 // TIkA-koTizabda sNkhyaavaacii| sa ca anantasaMkhyAyAH suckH| bhavA nArakatiryagdevAkhyAH, teSAM bahIbhiH koTibhiH anantAbhiratItAbhirapi na sulabhaM durlabhameva, manuSyasya bhAvo mAnuSyam, 'manuSyajanma' ityarthaH / tadevaMvidhamatiduHprApaM prApya ko'yaM mama pramAdo'vabudhyamAnasyaivamainanuSThAnam / pramAdo jJAnAdiSu muktisaadhnessu| kadAcididamAzaGketa 'mama manuSyatvamevAstu sarvadA sundaramakSINam ' iti / tacca na, yataH 'na ca gatamAyuH' ityAdi / pratikSaNamudayaprApta vaidhamAnamanubhUyate, anubhavAcca parigalati / na ca kSINaM punarAvartate, saudharmAdhipaterapi zakrasya na pratyAgacchati kiM punarnarasyeti // 64 // artha-karor3oM bhavoMmeM durlabha manuSya paryAyako prApta karake mujhe yaha pramAda kyoM ? devarAja indrakI bhI botI huI Ayu punaH lauTakara nahIM aatii| bhAvArtha-yahA~ koTi zabda saMkhyAkA vAcaka hai / aura vaha anantakA sUcaka hai / arthAt ananta bhava bItanepara bhI manuSyakA bhava milanA bar3A hI durlabha hai / isa prakArake durlabha manuSya-janmako pAkara mokSake sAdhana jJAna vagairahameM mujhe pramAda nahIM karanA cAhie / zAyada koI yaha soce ki manuSyaparyAya sarvadA banI rahegI; kintu aisA socanA ThIka nahIM hai; kyoMki pratisamaya udayameM AnevAlI Ayu apanA phala dekara kSINa hotI jAtI hai, aura kSINa huI Ayu to saudharmasvargake indrakI bhI lauTakara nahIM AtI-manuSya kI to bAta hI kyA hai ! 1 koTizabdaH su0 / 2 nrkti-mu0|3-mnusstthaanm mu0 4 vedyamAnamanubhAvAca parigalati mu0| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [paJcamo'dhikAraH, pazcendriyaviSayA na ca nirdvandvaM manuSyajanma, yasmAt-- aura manuSya-janma nirdvandva bhI nahIM hai; kyoMki ArogyAyurbalasamudayAzcalA vIryamaniyataM dharme / tallabdhvA hitakArye mayodyamaH sarvathA kAryaH // 65 // TIkA-nIrujatvamArogyam taccalam 'anityam ' ityrthH| nIrujo'pi rogAn labhante sanatkumArAdivat / Ayurapi zukravindorAdhA nAt prabhRti garbhakaumArayauvanasthavirAvasthAsu pratikSaNaM kSayayuktam , adhyavasAnAdibhizca prakAraiH saptabhirbhedamupaiti / balaM prANaH / utsAho vIryAntarAyakSayopazamajaH sAmarthyavizeSaH / sa ca balavato dRSTaH, punastasyaiva durbalAvasthAyAM na saMbhavatIti anitya eva / samudayA iti dhanadhAnyAdinicayAH kssnnbhnggraaH| vIryaJca utsAhaH / 5 parISahajayAdau tadaniyataM vinazvaram / dharme kSAntyAdike tallabdhvA-prApya, hitakArye-hitaM jJAnAdi, tadeva kAryam, tatra / mayA utsAhaH sarvathA sarvaprakAramavizrAntyA kArya iti // 65 // artha-Arogya, Ayu, bala aura lakSmI ye sabhI caJcala haiM / dharmameM utsAhakI sthiratA nahIM hai| inheM prApta karake mujhe saba prakArase hitakArI kAryameM prayatna karanA caahie| bhAvArtha-nIrogatA sarvadA nahIM rahatI / nIroga manuSya bhI sanatkumAra cakravartI kI taraha rogI ho jAte haiM / Ayu bhI garbha, bAla, javAnI aura bur3hApemeM pratikSaNa naSTa hotI rahatI hai / vIryAntarAyake kSayopazamase honevAlA bala bhI balavAnmeM hI dekhA jAtA hai / vahI jaba durbala ho jAtA hai, taba bala nahIM rahatA / ataH bala bhI anitya hai / dhana-dhAnya Adi lakSmI bhI kSaNabhaGgara hai / paraSihake jItane vagairahameM manuSyakA jo utsAha rahatA hai, vaha bhI sarvadA nahIM rhtaa| ata: inheM prApta karake jJAnAbhyAsa vagairaha kAryoMmeM mujhe saba prakArase prayatna karanA caahie| 'kiM punastaddhitam ' ? ityAha-- hita kyA hai ? yaha batalAte haiM :zAstrAgamAdRte na hitamasti na ca zAstramasti vinayamRte / tasmAcchAstrAgamalipsunA vinItena bhavitavyam // 66 // TIkA-zAstralakSaNamupariSTAd vakSyate 'zAnti' ityAdau / zAsanAt-upadezadAnAt trANAcca zAstram / bhagavato mukhapaGkajAdarthanirgamaH, gaNadharAsyakamalebhyaH sUtranirgamaH / ubhayacaitada zAstrazabdavAcyam / zAstramevAgamaH zAstrAgamaH. gaNadharaprabhatyAcAryaparamparayA Agata iti AgamaH / zAstrAgamAite zAstrAgamAdvinA nAparaM hitamasti / na ca zAstralAbho bhavatyevinItasya, AcAryAdizuzrUSayA vinItena zAstraM prApyate / tasmAcchAstrAgamalAbhamicchatA zAstrAgamalipsunA vinItena bhavitavyamiti // 66 // 1 shukrvinduraa--mu0| 2 kssymuktmdhy--mu0| 3 samudAyAzcalA iti dhn--mu0| 4 tatra mu. prato nAsti / 5-tyavinayasya muka Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 kArikA 65-66-67 ] prazamaratiprakaraNam arthazAstra ke jJAnake vinA hita nahIM ho sakatA, aura vinayake vinA zAstrakA jJAna nahIM ho sktaa| isalie jo zAstrake jJAnakA icchuka ho use vinayI honA caahie| ___ bhAvArtha-zAstrakA lakSaNa Age kaheMge / jo sanmArgakA upadeza detA hai aura durgatise bacAtA hai vaha zAstra hai / bhagavAnke mukha-kamalase nikalA huA artha aura gaNadharadevake mukha-kamalase nikale hue sUtra-ye donoM hI zAstra zabdase kahe jAte haiM / zAstrako hI Agama kahate haiM; kyoMki gaNadhara vagairaha AcArya-paramparAse vaha AtA hai| zAstrAgamake vinA koI hita nahIM ho sakatA, aura zAstrakA lAbha vinayake vinA nahIM ho sakatA / AcArya Adi kI sevAse hI vinayIko zAstrakI prApti hotI hai| isalie jo zAstrAgamakA lAbha cAhatA hai, use vinayI honA caahie| ____'satsvapi ' anekeSu guNeSu puMsAM vinaya eva bhUSaNaM param, 'nAnvayarUpasaubhAgyAdIni' iti darzayannAha aneka guNoMke honepara bhI puruSoMkA vinaya hI pradhAna bhUSaNa hai| vaMza, rUpa, saubhAgya vagairaha bhUSaNa nahIM haiM, yahI batalAte haiM: kularUpavacanayauvanadhanamitraizvaryasampadapi puMsAm / vinayaprazamavihInA na zobhate nirjaleva nadI // 67 // TIkA-viziSTAnvayaH kulaM kSatriyAdi / rUpaM zarIrAvayavAnAM lakSaNAnvitaH sannivezavizeSaH / vacanaM madhuraM priyabhASitvavAgmitvAdi / yauvanaM yUno bhaavH| yuvAtra mandarUpo'pi zobhate prAyo yauvanaguNAdeva / dhanaM hiraNyasuvarNamaNimuktApravAladigomahiNyajAvikAdi / mitraM snehavAn puruSo vizrambhasthAnam / aizvaryamIzvarasya bhAvaH prabhutvam / sampacchandaH pratyekamabhisambandhanIyaH--kulasampad, rUpasampad ityAdi / sampat prakarSavizeSaH / aiSA'pi kulAdisampad na bhrAjate puruSANAM vinayaprazamavihInatvAt / vinayaH abhyutthAnAsanapradAnAalipragrahAdirupacArAkhyaH / prazamo maadhysthymaudaasiinym| AbhyAM rahitA na zobhate nirjaleva nadI / yathA sarijalazUnyA haMsasArasakrauJcacakravAkakulairAsevyamAnA na bhrAjate atidIrghagartamAtramaramaNIyamudvejakameva bhavatIti / evaM vinayarahitaH pumAniti // 67 // ____ artha-puruSoMkI kula, rUpa, vacana, yauvana, dhana, mitra aura aizvarya sampadA bhI vinaya aura vairAgyase rahita ho to nirjala nadIkI taraha zobhita nahIM hotii| .. bhAvArtha-kSatriya vagairaha viziSTa vaMzoMko kula kahate haiM / zarIrake aGga-upAGgoMkI zubha lakSaNa sahita racanA-vizeSako rUpa kahate haiM / mIThA, pyArA bolanA vacana kahalAtA hai / yauvana javAnIko kahate 1 saubhAgyAdIti drsh-mu0| 2 gomahiSyA ( dhyau) vATikAdi vA mu. 3-mIzvarabhAvaH muH| 4 vinayaprazamAbhyAmityartha / 5 te naatidiirghgrtaamaatrr-m0| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [paJcamo'dhikAraH, paJcendriyaviSayAH haiN| javAna AdamI, surUpa na honepara bhI javAnIke kAraNa prAyaH sundara lagatA hai| cA~dI, sonA, maNi, muktA, mUMgA vagairaha tathA gAya, bhaiMsa, bagIce Adi ko dhana kahate haiM / snehI aura vizvAsI puruSa mitra kahalAtA hai / mAlikIko aizvarya kahate haiM / sampadA zabdakA sambandha harekake sAtha lagAnA caahie| jaise kulasampadA, rUpasampadA vagairaha / uThanA, baiThaneke lie Asana denA, hAtha jor3anA, vagairaha vinaya kahalAtI hai / mAdhyasthatA-udAsInatAko prazama kahate haiM / jisa prasAra haMsa, sArasa, cakavA vagairahake jhuNDoMse ghirI huI bhI nadI yadi nirjala ho to sundara nahIM lagatI, kevala eka lambA gar3hAsA dikhalAI par3aneke kAraNa bhayAnaka lagatI hai, vaise hI anya sampadAoMse bharA-pUrA honepara bhI manuSya yadi vinayI na ho to vaha sundara nahIM lgtaa| na tathA sumahAdhyairapi vastrAbharaNairalato bhAti / zrutazIlamUlanikaSo vinItavinayo yathA bhAti // 68 // TIkA-na tathA zobhate sumahAya'vastrAbharaNabhUSitaH puruSaH yathA zrutazalibhUSitaH / zrutamAgamaH, zIlaM mUlottaraguNabhedaM caraNam , tayonikaSaH parIkSAsthAnam / yadi vinItastatastasya tacchrutam , yadi ca vinItastataH zIlam ; anyathA mUryo duHzIla eva ca syAt / suvarNaparIkSA pASANakaH 'nikaSaH' iti pratItam / tadvat zrutazIlaparIkSAvinayanikaSe kartavye vizeSaNa nItaH prApito vinayo yenAsau 'vinItavinayaH' iti // 68 // ___artha--atyanta bahumUlya vastra aura AbhUSaNoMse bhUSita manuSya bhI vaisA sundara nahIM lagatA, jaisA zruta aura zIlakI mUla kasauTIrUpa vinayI manuSya sundara lagatA hai| bhAvArtha-zruta zAstrako kahate haiM aura zIla AcArako kahate haiN| yadi manuSya vinIta hai, to usakA zruta zruta hai aura zIla zIla hai| anyathA use mUrkha aura duHzIla hI samajhanA caahie| jo zruta aura zIlake, parIkSA karaneke lie kasauTIke samAna hai, tathA vinayase bhUSita, vaha sabase sundara hai| api caaura bhI gurvAyattA yasmAcchAstrArambhA bhavanti sarve'pi / tasmAd gurvArAdhanapareNa hitakAMkSiNA bhAvyam // 69 // TIkA-gRNanti pratipAdayanti zAstrArthamiti gurvH| tadAyattAH shaastraarmbhyH| sUtrapAThapravRttirarthazravaNapravRttizca gurvAyattAH kAlagrahaNasvAdhyAyapreSaNoddezasamuddezAnujJAparikarAH 'zAstrArambhAH sarve'pi ityucyante / tasmAt 'gurvArAdhanapareNa ' iti / gurorArAdhanam 1shiilshrutbhuu-mu0| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 68-69-70 ] prazamaratiprakaraNam 49 'aharnizaM pAdasevA, samyak kriyAnuSThAm, nRjalamallakaDhaukanam , daNDakagrahaNam, tatpravRttau gamanaM nirvicAram, tadabhihitAnuSThAnam, ityAdyArAdhanam-abhimukhIkaraNam / tatpareNeti / tadupayuktena bhavitavyamiti // 69 // ___ artha-yataH zAstrake sabhI AraMbha guruke AdhIna haiM, ataH jo apanA hita cAhatA hai, use gurukI sevAmeM tatpara honA caahie| bhAvArtha-jo zAstrake arthakA kathana karate haiM, unheM guru kahate haiN| sUtroMke par3hane aura unake arthako sunanemeM pravRtta honA, kAla-grahaNa, svAdhyAya Adi zAstrake Arambha kahe jAte haiN| ye sabhI AraMbha gurukI kRpApara nirbhara haiM / ataH rAta-dina gurukI pAda-sevAke lie taiyAra rahanA cAhie / jaisA ve kaheM, vaisA karanA caahie| unake upakaraNa vagairaha rakhane uThAnemeM tatpara rahanA cAhie / gurau copadizati 'puNyavAnahamiti, ya evamanugrAhyo gurUNAm, bahumantavya eva na dhikkAryaH' __ aba yaha batalAte haiM ki jaba guru upadeza dete hoM to usa samaya aisA vicAre ki maiM bar3A puNyavAn hU~ jo mujhapara gurukA itanA anugraha hai| aisA vicAranA cAhie dhanyasyopari nipatatyahitasamAcaraNadharmanirvApI / guruvadanamalayanisRto vacanasarasacandanasparzaH // 70 // TIkA-dhanaM jJAnAdi tallabdhA dhanyaH punyavAn / tasyopari nipatati 'vacanasarasacandanasparzaH ' iti vakSyati kIhagasauvacanasarasa candanasparzaH ? ahitasamAcaraNadharmanirvApI / ahitam-utsUtram, samAcaraNam-kriyAnuSThAnam, ahitasamAcaraNameva dharmaH-tApavizeSaH, taM nirvApayati-apanayati nirasyati tacchIlazceti / 'guruvadanamalayanisRtaH' iti / guroH-AcAryAdervadanaM mukham, tadeva malayaparvataH, tasmAnisRto nirgtH| vacanameva sarasacandanaM snehopavRMhitahitopadezargabham , tadeva vadanam, tasya sparzaH zIto dharmApanayanasamarthaH / malaye tu sarasaM candanamArdramabhinavacchinnam , tasya sparzo dharmApahArI bhavati sutarAm / athavA rasazcandanasparzaH / raso dravatA 'candanapaGkaH sapAnIyaH' ityarthaH // 70 // __ artha-zAstra viruddha AcaraNarUpI tApako dUra karanevAlA guru mahArAjake mukharUpa malaya parvatase karanevAle vacanarUpI sarasa candanakA sparza virale hI puNyavAnko prApta hotA hai| - bhAvArtha-jisa prakAra sarasa candanako lagAnese jIvakI dAha miTa jAtI hai, vaise hI guru mahArAjake sneha yukta hitakArI vacanoMko sunakara bhavyajanoMkA ahitarUpI saMtApa miTa jAtA hai| guru mahArAjakA upadeza sunakara ve zAstra viruddha AcaraNako chor3akara zAstravihita AcaraNa karane lagate haiN| gurukI yaha anukampA virale hI puNyazAlI jIvoMko prApta hotI hai| ' rasazcandanasparzaH' aisA bhI pATha hai| 1srsc-mu0| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [paJcamo'dhikAraH, paJcendriyaviSayAH evaM ca hitopadezenAnugRhNataH ziSyAn AcAryasya kaH pratyupakAraH ziSyeNa vidheyaH' ityAha isa prakAra hitakAraka upadezake dvArA ziSyoMkA upakAra karanevAle AcAryakA ziSyako jo pratyupakAra karanA cAhie, vaha batalAte hai : duSpatikArau mAtApitarau svAmI guruzca loke'smin / tatra gururihAmutra ca suduSkatarapratIkAra H // 71 // TIkA-duHkhaprApyaH pratIkaro duSkara iti vA duSpratIkAraH / mAtApitarau tAvad dussprtiikaarau| mAtA tu jAtamAtrasyaivAbhyaGgasnAnastanakSIradAnamUtrAzucikSAlanAdinopakAreNa vRddhimupanayati, kalpavArtAdyAhArapradAnenopakAravatI, adRSTapUrvasyA kRtopakArasya vA'patyasya dussprtiikaaraa| nahi tasyAH pratyupakAraH zakyate kartum / pitA'pi hitopadazadAnena zikSAgrAhaNene bhaktaparidhAnaprAvaraNAdinopagraheNa anugRhNAno duSpratIkAraH / svAmI rAjAdi tyAnAM jaladAnAkarAdinA kRtvA bhvtyupkaarkH| bhRtyAstu na tathA prtyupkaarsmrthaa| prANavyayamahArNa yadyapi zriyamAnayanti svAmino bhRtyAstathApi pUrvamakRtopakArANAmeva bhRtyAnAmupakArakaH svAmI, bhRtyAstu kRtopakArAH prtyupkurvnti| guruH-aacaaryaadiH| sa ca duSpratikAraH sanmArgopadezadAyitvAt, zAstrArthapradAnAt, saMsArasAgarottAraNahetutvAt / ihAmutra ca-ihaloke sudurlabhataraH pratIkAro yasya guroriti su durlabhataraH pratIkAra iti // 71 // artha-isa lokameM mAtA pitA svAmI aura gurukA pratyupakAra karanA bar3A kaThina hai / usameM gurukA pratyupakAra to isa lokameM bhI atyanta duSkara hai, aura paralokameM bhI atyanta kaThina hai / bhAvArtha-mAtA-pitAkA pratyupakAra bar3A duSkara hai| mAtA to bacce ke janma lete hI telakI mAliza karanA, dUdha pilAnA, mUtra vagairaha gandagIko dhonA Adi upakArake dvArA usakA pAlana-poSaNa karatI hai / jisa bacceko pahale usane kabhI dekhA bhI nahIM thA aura jisane usakA koI upakAra bhI nahIM kiyA hai, use vaha dUdha pilAkara aura Arogyavardhaka AhAra dekara usakA upakAra karatI hai| ataH mAtAke upakArakA badalA cukAnA bar3A kaThina hai / pitA bhI hitakAraka upadeza detA hai / par3hAtAlikhAtA hai, bhojana-vastra vagairahase lAlana-pAlana karatA hai| ataH usake upakArakA badalA cukAnA bhI kaThina hai / svAmI rAjA vagairaha anna-jala dekara sevakoMkA upakAra karate haiN| sevaka usa upakArakA badalA nahIM cukA sakatA / yadyapi sevaka apane prANa dekara svAmIkI lakSmIko bar3hAtA hai, tathApi svAmI pahalepahala koI upakAra kiye binA hI sevakoMkA upakAra karate haiM, kintu sevaka svAmIkA upakAra pAkara hI usakA upakAra karate haiM / ataH unake upakArakA badalA cukAnA bhI kaThina hai / kintu guru to sanmArgakA upadeza dete haiM, zAstroMkA artha batalAte haiM aura saMsAra-samudrase pAra lagAte haiM / ataH unake upakArakA badalA cukAnA to na isa janmameM hI zakya hai aura na agale janma meM hI zakya hai| 1 kalpa (sya) vaa-mu0| 2-Nena sNrkssaanninaatkt-p0| 3 kRtvetyupkaark:-mu0| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 71-72-73 ] prazamaratiprakaraNam samprati vinayasya pAramparyeNa paryantavarti mokSAkhyaM phalaM darzayannAhaaba yaha batalAte haiM ki paramparAse vinayakA phala mokSa hai : vinayaphalaM zuzrUSA guruzuzrUSAphalaM zrutajJAnam / jJAnasya phalaM virativiratiphalaM cAzravanirodhaH // 72 // TIkA-vinayasya phalaM shushruussaa-shrotumicchaa| yadAcArya upadizati tat samyaka zuzrUSate, zrutvA ca anutiSThati / guroH sakAzAdAkarNya kiM phalamihAvApyate ? ata Aha-guruzuzrUSAyAH phalaM zrutajJAnam-' AgamajJAnalAbhaH' ityarthaH / jJAnasya kiM phalam ? viratiH-Azrava dvArebhyo nivRttiH / virateH phalamAzravadvArasthaganam / viratau satyAmAzravadvArANi sthagitAni bhavanti / tatazcAzravadvArasthaganAt saMvaro jaayte| phalabhUtaH saMvRtAtmA bhavati, apUrvakarmapraveza nirodhaH // 72 // artha-vinayakA phala sunanekI icchA hai / guruke sunanekA phala zrutajJAnakI prApti hai / jJAnakA phala virati hai, aura viratikA phala AsravakA rukanA-saMvara hai| bhAvArtha-AcArya jo upadeza dete haiM, use bhale prakAra sunatA hai aura sunakara usakA pAlana karatA hai / yaha vinayakA phala hai / guruke mukhase zAstra-zravaNa karanese AgamoMkA jJAna hotA hai| yaha guruse sunanekA phala hai| zAstra-jJAnake honepara una kAmoMkA karanA chor3a detA hai, jinake karanese karmoMkA Asrava hotA hai / yaha jJAnakA phala hai| una kAmoMse virata honepara Asravake dvAra banda ho jAte haiN| ataH Asravake dvAroMke banda ho jAnese saMvara hotA hai / ataH viratikA phala naye karmoMke Asravako rokanA hai| saMvaraphalaM tapobalamatha tapaso nirjarAphalaM dRSTam / tasmAt kriyAnivRttiH kriyAnivRtterayogitvam // 73 // TIkA-saMvarasya phalaM tapo'nuSThAnaM prAktanakarmakSapaNArtham / tapasi balaM tapobalam-tapasi kartavye shktivishessH| tapasastu nirjarAphalaM krmprishaattnm| tasmAt karmApagamAt kriyA nivartate, saiva phalaM nirjraayaaH| kriyAnivRtterniruddhayogaHsyAt ayogitvAt // 73 // artha-saMvarakA phala tapasyA karanekI zaktikA honA hai / tapakA phala nirjarA dekhA gayA hai| saMcita karmokI nirjarA honese nivRtti hotI hai, aura kriyAkI nivRttise mana, vacana aura kAyakI pravRtti rUpa yoga ruka jAtA hai| bhAvArtha-vinayakA sAdhAraNa hI phala nahIM hai / pahalI kArikAmeM kahe gaye kramake anusAra vinayase saMvarakI prApti hotI hai, aura saMvarase tapaHzakti bar3hatI hai, tapa nirjarAkA kAraNa hai, aura nirjarAkI kriyAse chuTakArA milatA hai, tathA kriyA-nivRttise mana, vacana, kAyarUpa yogoMkA nirodha hotA hai / isa prakAra eka vinayaguNake dvArA yoganirodha taka dekhA jAtA hai| " Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [paJcamo'dhikAraH, paJcendriyaviSayAH yoganirodhAdbhavasantatikSayaH santatikSayAnmokSaH / tasmAt kalyANAnAM sarveSAM bhAjanaM vinayaH // 74 // TIkA-yoganirodhasya phalaM janmajarAmaraNaprabandhalakSaNAyA narakAdibhavasantaterAtyantikaH kSayaH / janmAdisantatikSayAca mokSAvAptiH / aikAntikAtyantikAdiguNayuktaM svAtmanyavasthAnaM mokssH| tasmAt pAramparyadvAreNa sarvakalyANAnAM bhAjanam-Azrayo vinayaH / sarvakalyANarUpo mokssH| athavA guruzrUSAdikalyANaM yAvadayogitvaM bhavasantatikSayazca, sarvANyetAni kalyANAni, aiSAM phalaM mokSa iti| artha-yogoMke rukanese narakAdirUpa bhavoMkI paramparAkA nAza ho jAtA hai| bhava-paramparAke nAza ho jAnese mokSakI prApti hotI hai| ataH vinaya saba kalyANoMkA mUla hai / bhAvArtha-vinayakA phala yoga-nirodha hI nahIM hai| yoga-nirodhase naraka, tiryaJca, manuSya aura devarUpa bhavoMkI kar3I naSTa ho jAtI hai, aura isa bhava-paramparAke nAzase avinazvara mokSakI prApti ho jAtI hai / isa taraha vinayakA mahAn phala hai / isa guNake kAraNa paramparAse mokSataka prApta ho jAtA hai, aura yaha jIva sadAke lie saMsArake ananta duHkhoMse chUTa jAtA hai| 'ye punaravinItAsteSAM kaH phalavipAkaH ? ' ityAhaaba avinayI manuSyoMko jo kucha phala bhoganA par3atA hai, use batalAte haiM :vinayavyapetamanaso guruvidvatsAdhuparibhavanazIlAH / truTimAtraviSayasaMgAdajarAmaravanirudvignAH // 75 // TIkA-uktalakSaNo vinayaH / tasmAd vyapetaM vigataM mano yeSAM vinayavyapetamanasaH / gurUNAm-AcAryAdInAm / vidvAnsaH-anye'pi caturdazapUrvAdyarthajJAH / jJAnAdisAdhanatrayeNa mokSamabhilaSantaH sAdhayantaH sAdhavaH / yeSAM paribhavaH-anAdaro vaMdanAbhyutthAnAdipratipatterakaraNam , tadeva ca zIlaM svabhAvo yeSAm / truTiranantaparamANusaMhatilakSaNo'lpakaH savitRkiraNa prakAzita / vAtAyanAdiSu bhraman dRzyate / tanmAtro viSayasaGgasvalpako nissAraH zabdAdiviSayeSu yaH saGgastasmAdAsakteH prtyvaaymaagaaminmcetyntH| ajraamrvnirudvignaaH| jarA ca marazca jarAmarau, avidyamAnau jarAmarau yasyAsau ajarAmaraH, tadvannirudvinAH-nirbhayAH muktA eva ajarAmarAH sarvasaGganirmuktAH, tadvadAtmAnaM manyate 'nAhaM jarAM prApsyAmi na ca maraNam, svalpakaviSayasukhAsaktatvAt ' iti // 75 // artha-jo avinayI haiM, ve guruoM, vidvAnoM aura sAdhuoMkA anAdara karate haiM aura truTireNu ke barAbara viSayoMmeM Asakta hokara ajara-amara muktAtmAke samAna nirbhaya ho jAte haiN| bhAvArtha-jinake manameM vinayakA leza mo nahIM rahatA hai, ve AcAryoMkA, caudaha pUrva vagairaha ke pAThI vidvAnoMkA aura sAdhuoMkA anAdara karanemeM svabhAvase pravRtta rahate haiM / jharokhoMke dvArA Ane Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 74-75-76 ] prazamaratiprakaraNam vAlI sUrya-kiraNoMke prakAzameM jo dhUlake kaNa dikhAI par3ate haiM, unheM truTireNu kahate haiM / usake barAbara ati tuccha viSayoMko bhI pAkara ve unhIMmeM Asakta ho jAte haiM / aura apaneko ajara-amara mAnakara AgAmI saMkaTakA bhaya nahIM krte| etadeva pratyavAyAdidarzayiSayA spaSTataramabhidhatteaba usI saMkaTakA khulAsA karate haiM : kecit sAtaddhirasAtigauravAt sAmpratekSiNaH puruSAH / mohAtsamudravAyasavadAmiSaparA vinazyanti // 76 // TIkA kecidevAviditaparamArthAH / sAtaM sukhaM sadbadanIyam / RddhirvibhavaH kanakarajatapadmarAgendranIlamarakatAdimaNisampat gomahiSyajAvikakarituragarathAdisaMpacca / rasAH tiktakaTukakaSAyAmlamadhuralavaNAkhyAH / eteSu sAtAdiSu gauravam-AdaraH sukhArthaH, sampadarthaH iSTarasAbhyavahArArthazcAdaraH / atIva suSThu gauravam / atigauravAddhetoHsAmpratameva vartamAnakAlamevekSante nAgAminam / ta evaMvidhAH puruSAH mohAt-ajJAnAt mohakarmodayAdvA samudravAyasavadAmiSaparA vinazyanti mRtakarikalevarApAnapraviSTamAMsAsvAdanagRddhakAkavat / jaladhimadhyamadhyAsyamAne kalevare vinirgatya tenaivApAnamArgeNa sakalaM digmaNDalamavalokya vizrAntisthAnamapazyan nilIyamAnazca payasi nidhanamupagataH / ' AmiSaparAH' iti rasagauravasyaiva pratyavAyabahulatAM darzayAmAsa prkrnnkaarH| na tathA sAtar3igaurave bahupratyapAye yathA rasagauravam, madyamAMsakuNapAdiSu pravRttiH prANavadhamantareNa dussampAdyA // 76 // artha-kucha avinayI manuSya sukha, Rddhi aura rasameM atyanta Adara rakhaneke kAraNa kevala vartamAna kAlako hI dekhate haiM / aura mohake vazIbhUta hokara mAMsake lobhI samudrI kauvekI taraha nAza ko prApta hote haiN| " bhAvArtha jo paramArthako nahIM jAnate ve sAMsArika sukha, sampatti aura iSTa rasakA svAda lenemeM hI magna rahate haiM aura unhIMkI prAptikA prayatna kiyA karate haiM / ataH ve kevala vartamAnako hI dekhate haiM, AgekA vicAra nahIM karate / aise manuSya ajJAnake vazIbhUta hokara mare hue hAthIke zarIrameM gudA-mArgase ghusakara mAMsa khAnemeM Asakta kauvekI taraha nAzako prApta hote haiM / jaise eka kauvA mAMsa khAneke lie hAthoke peTameM ghusa gyaa| jorakI varSAke kAraNa hAthI bahakara samudrameM jA phuNcaa| vecArA kauvA hAthIkI gudAse nikalakara sthAna pAneke lie. idhara-udhara ur3A aura koI sthAna na pAkara punaH usI hAthIke peTameM jA ghusA, aura isa taraha antameM pAnImeM DUbakara mara gyaa| isI prakAra viSaya-sukhake lAlacI manuSya bhI saMsAra-samudrameM DUba jAte haiM / 'mAMsake svAdakA lobhI' (AmiSaparA) vizeSaNa lagAnese granthakArane rasanendriyake viSayakI Asaktiko adhika burA batalAyA hai / kyoMki hiMsA kiye vinA madya, mAMsa vagairahakI pravRtti nahIM hotii| 1. svAdagR-pha0 v0| 2-madhyAsya-pa0 / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [paJcamo'dhikAraH, paJcendriyaviSayAH te jAtyahetudRSTAntasiddhamaviruddhamajaramabhayakaram / sarvajJavArasAyanamupanItaM nAbhinandanti // 77 // TIkA-ta evaM sukharddhirasagauraveSu saktAH / jAtyA hetvHsvaabhaavikaastthyaaH| utpattiH sthitiya'yazca yadasti / tadutpadyate'vatiSTate vinazyati ca, tasmAd utpattimatvAt, sthitimatvAd vinaSTatvAzca sarve padArthA nityAzcAnityAzca iti saptabhaGgImanto bhvnti| dRSTAntAzcAGgalyAdayaH / yathA ekasminneva kAle'GgalI mUrtatvenAvAsthitA, vakratvena vinaSTA, RjutvenotpannA utpAdasthitivyayavatI, tathA AtmAdayaH sarve padArthA, jAtyahetubhidRSTAntaizca siddhaM pratiSThitamavyAhatamaviruddha miti / na khalu nityAnityayorvirodho'sti dravyathitayA nityatvamanvayaM samaGgIkRtya ghaTakapAlazakalAdiSu sarvatroviziSTAt 'mRd' iti pratyayaH / paryAyAstu ghaTakapAlAdayaH paryAya yAGgIkaraNAt tairanityatvam / bhinnanimittatvAcca na sahAnavasthAnalakSaNo virodho'sti / tasmAdaviruddham / sarvajJavAgrasAyanam-sarvajJavAg dvAdazAGgapravacanaM tadeva rasAyanam / yathA rasAyanamupayujyamAnaM nIrajaM vapuH karoti valIpalitavarjitam, tathA bhavadvacanamapyupayujyamAnaM vidhinA sakalarujApahAri bhavati janmamaraNaprapaJca nirAsazceti / avidyamAnA jarA yatra tdjrm| vigatazarIratvAdbhayamapi maraNAdikamata eva tatra nAsti / jarAmaraNAbhAvatvAd 'ajarabhayakaram' ityuktam / upanItaM DhaukitamarpitaM vA nAbhinandanti-na parituSTAstadupayogaM kurvanti // 77 // ___ artha-ve svAbhAvika hetuoM aura dRSTAntoMse siddha virodha rahita ajara aura abhayakArI sarvajJadevake vacanarUpI rasAyanako pAkara bhI usakA Adara nahIM karate haiN| bhAvArtha jo kucha sat hai vaha utpanna hotA hai, ThaharatA hai aura naSTa hotA hai / ata: utpatti, sthiti aura vinAzase yukta honeke kAraNa sabhI padArtha nitya bhI hote haiM aura anitya bhI hote haiN| jisa pukAra mur3I huI aGgalAko phailAnepara eka hI samayameM usameM tInoM dharma pAye jAte haiN| aGgalI rUpase vaha avasthita rahatI hai, TedepanakI apekSAse vaha naSTa hotI hai, aura sIdhApanakI apekSAse vaha utpanna hotI hai| kyoMki Ter3hIse sIdhI karanepara Ter3hApana calA jAtA hai aura sIdhApana A jAtA hai| isI prakAra AtmA Adika sabhI padArtha svAbhAvika hetuoM aura dRSTAntoMse saptabhaMgImaya siddha haiN| tathA yaha virodha rahita bhI hai; kyoMki nityatA aura anityatAmeM koI virodha nahIM hai| dravyakI apekSAse nitya mAnakara hI ghaTa, kapAla vagairahako miTTo kahA jAtA hai| aura paryAyArthikanayako mAnanepara ve ghaTa-kapAla vagairaha anitya haiM / ataH nityatAkA nimitta bhinna hai aura anityatAkA nimitta bhinna / isalie donoM dharma eka jagaha raha sakate haiM aura donoMmeM koI virodha nahIM hai / ataH nirdoSa hetuoM aura dRSTAntoMse siddha tathA virodha rahita sarvajJabhagavAnkA dvAdazAGgarUpa pravacana rasAyanake samAna hai| jaise rasAyanake sevanase zarIra jhurriyoM aura sapheda bAloMse rahita hokara nIroga hojAtA hai, usI prakAra 1. vinAzitvAca iti pratibhAti / 2 drvyaarthityaa-p0|3-mnvyaaNshmnggo-p0|4-ghttpttkpaalaadissuph000|5-traavinssttomRditi-p0|6 ytyaa-p0| 7 mupbhujy--ph0b| 8-rAsazce-pha0 b0|9-ntoti-ph Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 77-78-79-80 ] prazamaratiprakaraNam vidhipUrvaka jinabhagavAnke vacanoMkA AcaraNa karanese janma-maraNarUpI prapaJca naSTa ho jAtA hai / isI lie jinabhagavAnke vacanako ajara-amara aura abhayakArI kahA hai / ukta rItise jo sAMsArika sukha, Rddhi aura rasameM Asakta rahate haiM, ve usa rasAyanake milanepara bhI prasanna cittase usakA sevana nahIM karate haiN| enamevArtha dRSTAntena samarthayatiisI bAtake samarthanameM dRSTAnta dete haiM / yadvat kAzcit kSIraM madhuzarkarayA susaMskRtaM hRdyam / pittArditendriyatvAdvitathamatirmanyate kaTukam // 78 // TIkA-'kazcid ' iti pittabahulaH prakupitapittadhAtuH / kSIraM gomahiNyAdInAM svabhAvenaiva svAdu kiM punamadhuzarkarayAyutam / susaMskRtamiti sukkathitaM nirupahatabhAjanastham / hRdyaM hRdayeSTam / pittaurditendriyatvAditi-pitenArdito vyAptaH pittodayenAkulIkRtAntaHkaraNo vitathamatiH-viparItabuddhiH manyate'vagacchati 'kaTukam ' iti madhuramapi saditi // 78 // artha-indriyoM ke pittase pIr3ita hone ke kAraNa viparIta buddhi huA koI manuSya madhu aura, zakkarase yukta uttama rItise taiyAra kiye gaye dUdhako kaDDuvA samajhatA hai| . samprati dRSTAntena dArTAntikamartha samIkurvannAha-- dRSTAntako dArTAntameM ghaTAte haiM tadvannizcayamadhuramanukampayA sadbhirabhihitaM pathyam / tathyamavamanyamAnA rAgadveSodayodvRttAH // 79 // jaatikulruupbllaabhbuddhivaallbhykshrutmdaandhaaH| klIbAH paratra ceha ca hitamapyarthaM na pazyanti // 80 // ___TIkA-yadyapi suduHsaha parISahendriyanirodhasaMpAtAdAdaukaTukaM tathApi nizcayaM paryantakAle madhuram-anekakalyANayogAd ramaNIyam / anukampayA sadbhiH- atizayaprAptairgaNadharairabhihitaM bhavyasatvAnAmanugrahAya pa~thyam / tathyaM ca sphuTamavisaMvAdi / tadavamanyamAnA anAdriyamANA nirAkaraNabuddhyA rAgadveSodayenovattAH svacchandacAriNo na hitopadezazrAviNa iti // 79 // evamuddhattAH kimAcarantItyAha jAtiH maatrnvyH| kulaM pitrnvyH| rUpaM shriiraavyvsnniveshvishessH| balaM zArIraM svajanabalaM drvyblnyceti| lAbho ythaapraarthitpraaptiH| buddhizcaturvidhA autpttikyaadiH| 1-dhuraza-pha0, b0| 2-yA susaM-pa0 / 3 tArditatvA-pa., v.| 4 duHsaha-pa0 / 5-sNpaadvaadaaph0| 6 dukha pha0 7-thyaM ca sphu-ph0| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [SaSTho'dhikAraH, aSTau madasthAnAni vAllabhya lokasya priyapiNDakatvam / zrutamAgamaH zAstraparijJAnam / etadeva jAtyAdizrutAntaM madRhetutvAt mado garvaH, tenaandhaaH| yathAndhAzcakSurvikalA na kiJcitprekSaNIyaM pazyanti, tathA jAtyAdigarvASTakAndhA hitAhitavicAraNArarahitAH klIbA viSayagRddhAdramakA ivAtRptAH / tanmAtraparitoSAdiha paralokahitaM na pazyantinakurvanti ceti // 8 // ___ artha-vaise hI pariNAmameM madhura aura gaNadharAdikake dvArA dayA-buddhise kahe gaye hitakAraka satyako nirAdara karanevAle, rAga aura dveSake udayase svacchandacArI hote haiN| ___ jAti, kula, rUpa, bala, lAbha, buddhi, lokapriyatA aura zAstrajJAnake madase andhe hue viSayalolupI manuSya isa loka aura paralokameM hitakAraka vastuko bhI nahIM dekhate haiM / bhAvArtha-yadyapi gaNadhara vagairahane bhavyajIvoMke kalyANake lie jo satya aura hitakArakara upadeza diyA hai, vaha asahya parISaha aura indriyoMko rokane vagairahake kAraNa prAraMbhameM dukha denevAlA lagatA hai; kintu antameM usakA phala mIThA hI hotA hai| parantu svacchandacArI manuSya usakI ora dhyAna nahIM detaa| jisa prakAra andhe manuSya dekhane yogya vastu bhI nahIM dekha sakate haiM vaise hI jAti vagairahake madase andhe hue viSaya-lolupI manuSya bhI hita aura ahitakA vicAra nahIM karate haiN| 'saMsAre paribhramatAM sattvAnAM svakarmodayAt kadAcid brAhmaNajAtiH, kadAciccANDAlajAtiH, kadAcit kSatriyAdijAtayaH, na nityaikaiva jAtibhavati ' iti darzayannAha saMsArameM bhramaNa karate hue jIvoMko apane apane karmake udayase kabhI brAhmaNa jAti, kabhI cANDAlakI jAti aura kabhI kSatriya vagairahakI jAti hotI hai / koI jAti sarvadA nahIM rhtii| yahI kahate haiM : jJAtvA bhavaparivarte jAtInAM koTizatasahasreSu / hInottamamadhyatvaM ko jAtimadaM budhaH kuryAt // 81 // TIkA-bhavo nArakAdijanma, tasya parivartaH paribhramaNam-nArako bhUtvA tiryagyonau manuSyajAtau vA jAyate svakarmavazAt , bhuuyshcaikdvitrictuHpnycendriyjaataavutpdyte| tatra ekendriyANAM svasthAne zarkarAbAlakAdibhedA bahavaH / evamaplejovAyavanaspatInAmapi yAvannyazca yonayastAvantyeva jAtizatasahasraNi / tathA devAnAmapIti / ataeva caturazItiyonilakSaH saMsAraH / sa cotpadyamAno hInottamamadhyameSu kuleSu janma labhate / evaMvidhamasamaasaM vA saMsAra mavagamya jJAtvA ko nAma vidvAn jAtimadamAlambet // 81 // artha saMsArameM paribhramaNa karate hue lAkhoM-karor3oM jAtiyoMmeM jaghanya, uttama aura madhyamapane ko jAnakara kauna buddhimAn jAtikA mada karegA ? Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 81-82-83 ] prazamaratiprakaraNam bhAvArtha-yaha jIva nArakI hokara tiryaJcayoni athavA manuSyayonimeM janma letA hai / punaH ekendriya, doindriya, teindriya cauindriya aura paJcendriya jAtimeM utpanna hotA hai| usameM bhI ekendriyoM meM pRthivIkAyake zarkarA, vAlukA vagairaha bahutase bheda haiM / isI prakAra jala, agni, vAyu aura vanaspatikI bhI jitanI yoniyA~ haiM, utanI hI lAkha jAtiyA~ haiM / devagatimeM bhI aisA hI jAnanA cAhie / isI lie saMsArako caurAsI lAkha yoniyoMvAlA kahA gayA hai / usa saMsArameM utpanna huA jIva jaghanya, madhyama aura uttama kuloMmeM janma letA hai| saMsArakI isa viDambanAko jAnakara kauna vidvAn jAtikA mada kara sakatA hai? etadeva sphuTataramAcaSTeisI bAtako aura bhI spaSTatAse kahate haiM : naikAn jAtivizeSAnindriyanirvRttipUrvakAn sattvAH / karmavazAd gacchantyatra kasya kA zAzvatA jaatiH||82|| TIkA-jAtivizeSAnanekasaMkhyAn, indriyanirvRttipUrvakAn indriyanirvRttiH pUrva kAraNaM yeSAM jAtivizeSANAm / ekasminnindriye sparzanAkhye nivRtte ekendriyajAtiH / sparzanarasanato dvIndriyajAtiH / sparzanarasanaghrANanivRttau trIndriyajAtiH / sparzanarasanaghrANacakSunivRtau ca caturindriyajAtiH / sparzanarasanaghrANacakSuHzrotranivRttI pnycendriyjaatiH| svakarmavazAd gacchanti, atra kasya kA zAzvatA jAtiH ? tasmAnna yukto jAtimadaH // 82 // artha-karmake vazase prANI indriyoMkI racanAse honevAlI aneka jAtiyoMmeM janma letA hai / yahA~ kisakI kauna jAti sthAyI hai ? / bhAvArtha-jAti-bhedakA kAraNa indriyoMkI racanA hai / eka sparzana indriyake honepara ekeyi jAti hai / sparzana aura rasanAke honepara doindriya jAti hotI hai / sparzana, rasanA aura prANake honepara teindriya jAti hotI hai / sparzana, rasanA, ghrANa aura cakSuke honepara cauindriya jAti hai| sparzana, rasanA, ghANa, cakSu aura zrotrake honepara paJcendriya jAti hotI hai / ina jAtiyoMmeM jIva apane apane karmake anusAra janma letA hai / yahA~ kisIkI koI jAti hamezA nahIM rahatI / ataH jAtikA mada karanA ThIka nahIM hai| kulamadavyudAsArthamAhaaba kulake madako dUra karaneke lie upadeza dete haiM: rUpabalazrutimatizIlavibhavaparivarjitAMstathA dRSTA / vipulakulotpannAnapi nanu kulamAnaH parityAjyaH // 83 // pra08 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [SaSTho'dhikAraH, aSTau madasthAnAni TIkA-pitraMnvayaH kulam / tacca vistIrNa lokakhyAtam / tatra cotpanno rUpaparihINakaH puruSo yoSitA virUpA yasyAvayAvA huNddvaamnaadyH| balaM zArIram tena parihINaH sarvasya paribhUtaH / zrutena parihIno'tyantamUrkhaH nikRSTo mAtRkAmapi jAnAti / matiH-buddhiH, sA'pi hitAhitaprAptiparihArakSamA nAstItyetayA parihINakaH / zIlaM sadAcAratA dyUtaparadArA'nRtabhASaNataskaratvaniSThuratvAdiparityAgalakSaNam / vibhavo dhanadhAnyakanakarajatAdisampat / vipuleSu kuleSUtpannAnapi jIvAn viruupaadikaanvloky| nanu niyamenaiva kulamAno garvaH parihartavyaH grbhaavkaashaabhaavaadev|83|| artha-loka-prasiddha kulameM utpanna hue manuSyoM ko bhI rUpa, bala, zAstra jJAna, buddhi, sadAcAra aura sampattise zUnya dekhakara kulakA mada nizcaya hI chor3aneke yogya hai| bhAvArtha-bar3e bhArI kulameM janma lenepara bhI strI athavA puruSa yadi kurUpa huA, nirbala huA, atyanta mUrkha huA, hita aura ahitakA vicAra karanekI buddhi na huI, juvArI, parastrIgAmI ( para puruSagAmI ), asatyavAdI aura cora huA, pAsameM dhana-dhAnya sampadA na huI, to sabhI usakA tiraskAra karate haiM / ataH kulakA mada niyamase nahIM karanA cAhie / kyoMki usameM garvake lie koI sthAna nahIM hai| api caaura bhI yasyAzuddhaM zIlaM prayojanaM tasya kiM kulamadena / svaguNAMbhyalaGkRtasya hi kiM zIlavataH kulamadena // 84 // TIkA-zIlameva yasyopahatamasadAcArAnuSThAnAt tasye tyAjya eva kulamadaH prayojanAbhAvAt / zuddhe tu zIle bhavatu nAma garvaH, duHzIlasya hi garvo dauHzIlameva saMrvaddhayati / svaguNA rUpabalazrutabuddhivibhavAdayo yasya santi saH tairevAlaGkataH ataH zIlavato'pi na kiMcit kulamadena / iti pariphalguH kulamadaH, iti parihAryaH // 84 // artha-jisakA zIla dUSita hai, usakA kulake mada karanese kyA prayojana hai ? aura jo zIlavAn hai, vaha apane guNoMse hI bhUSita hai / use bhI kulakA mada karanese kyA prayojana hai ? bhAvArtha-zIlake zuddha honepara garva karanA ThIka bhI hai, duHzIla manuSyakA garva to duHzIlatA ko hI bar3hAtA hai| kintu jo rUpa, bala, zruta, buddhi, sampatti vagairahase bhUSita hote hue zIlavAn hai, use bhI kulakA mada karanA zobhA nahIM detA; kyoMki usake guNa hI mada karaneke lie paryApta haiM / use kulakA mada karanase kyA lAbha ? 'rUpamado'pi na kAryaH' iti darzayatirUpakA bhI mada na karanA cAhie, yaha batalAte haiM : 1-piturnvyH-p0| 2-vA huDAkunjavAma-pha0, b0| 3-nnaalngk-mu0| 4-syAnyAyya evp0| 5-vrddh-p0| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 84-85-86] prazamaratiprakaraNam kaH zukrazoNitasamudbhavasya satataM cayApacayikasya / rogajarApAzrayiNo madAvakAzo'sti rUpasya // 85 // TIkA-zukraM pitrA nisRSTaM vIryam / zoNitaM mAturyonau sphuTitasphoTakazrutam / etasmAdvayAt samudbhavasya zarIrasya / bIjavindorAdhAnAtprabhRti kalalAburdamAMsapezyAdyAkAreNopacayaM gacchan garbhaH zirogrIvAbAhaHsthalodarAdibhAvena varddhate, rasahAriNyA ca jananyabhyavahRtAhArarasopayogAt sampUrNAGgAvayavo navame mAsi dazame vA mAturudarAnirgacchati / tato'pi stanakSIrapItakAbhyavarAt kumArayauvanamadhyamasthavirAvasthAbhiH zarIraM cayApacayayuktam / pathyeSTAhArapariNaterupacayo vRddhiH; apathyAMniSTAnapAnopayogAdapacayo hAniH / tau cayApacayo yasya taccayApacayikam / nirujasya vA upacayaH, mAndyAdibhirapacayaH / rogoM jvarAtIsArakAsazvAsAdayaH / jarA pUrvAvasthAtyAgenottarAvasthAvaskandanaM yAvadatyantasthavirAvastheti / rogajarayorapAzrayi sthAnaM zArIrakamAzrayaH / evaJca zukrAdisaMparkaniSpanne dehe ko madavakAzaH kiM garvabIja rUpasyeti ? // 85 // artha-yaha rUpa raja aura vIryase utpanna hotA hai / sadaiva ghaTatA-bar3hatA rahatA hai / roga aura jarAkA ghara hai| usameM mada karanekA kyA sthAna hai ? bhAvArtha-pitAke vIrya aura mAtAke rajase zarIra banatA hai| zukrAdhAnase lekara kalala, arbuda mA~sapezI vagairaha AkAra dhAraNa karatA huA garbha, sira, gardana, hAtha, chAtI, udara vagairaha rUpase bar3hatA hai, aura mAtAke dvArA khAye gaye bhojanake rasase aGga upAGga pUre bana jAnepara nauveM athavA dasaveM mAhameM mAtAke udarase bAhara AtA hai| usake bAda bhI mAtAke stanoMkA dUdha pIkara kumAra, yauvana, praur3ha aura vRddha avasthAko dhAraNa karatA hai| ataH zarIra hAni aura vRddhise yukta hai / pathya aura rucikara bhojanake milanese puSTa hotA hai aura apathya tathA arucikara bhojanake milanepara durbala ho jAtA hai / athavA nIroga dazAmeM puSTa hotA hai aura mandAgni vagairaha honese durbala ho jAtA hai / jvara, atosAra, khA~sI, zvAsa vagairaha rogoMkA tathA bur3hApekA ghara hai / aise zarIrameM kauna aisI bAta hai, jisase isake rUpakA garva kiyA jAve? nitya parizIlanIye tvagmAMsAcchAdite kaluSapUrNe / nizcayavinAzadharmiNi rUpe madakAraNaM kiM syAt // 86 // TIkA-nityamiti sarvadA, parizIlanIyaM saMskartavyam / yasmAnnavabhiH 'zrotodvAraiH sadaivAntargataM malaM dUSikAsiMghAnaniSThayUtalAlAretomUtrapurISasvedAdhudvamati zarIrakam / tadapanayana 1-bIjam-pa0 / 2-sphoTakacyutam mu0| 3-vaza-pa0 / 4-bAhu hasta pAda perAdi ! bhAvina varddhate p0| 5-rapItakAbhyavahA-pha0, b0| 6-dhysth-p0| -sthAbhAvi sh-p0| 8-dhyAnmiSTAnna-pha0, b0| 9-rogo pa0 / 10-sAdiH pa0 / 11-evaM zu-pha0, ba0. / 12-zrotradvA-pha0 ba0 / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [SaSTho'dhikAraH, aSTau madasthAnAni saMmArjanAdi pratikSaNamayamAcarati, anirviNNo rUpavAn / tvacA carmaNAsRja'vatA mAMsena cAcchAdite sthagite / kaluSaM mUtrapurISarudhiramedomajA'sthisnAyuprabhRti, tena pUrNa vyApte / vinAzadharmo yasyAsti tadvinAzadhermi / nizcayena-avazyaMtayA abhyaGgodvartanasnAnAnulepanaprativiziSTAnnapAnalAlitamapi vinazyati paryante, kRmyAdipuo vA bhasmarAzirvA zuSkacarmAsthikalevaraprAyaM vA bhavati / evaMvidhe ca rUpe kiM punarbhavet madakAraNaM yena mAdyanti nirvivekA rUpabhAjaH // 86 // artha-yaha nitya hI saMskAra karane yogya hai / carma aura mA~sase DhakA huA hai / malase bharA hai aura niyamase naSTa honevAlA hai / aise rUpameM madakA kyA kAraNa hai ? bhAvArtha-zarIrameM nau maladvAra haiM / unase sadA DhIDa, nAka, thUka, lAra, vIrya, mUtra, viSThA, paseva .. vagairaha mala bahA karatA hai / rUpavAn rAgI manuSya harasamaya usakI saphAIkA dhyAna rakhatA hai| carma aura rakta mA~sase yaha DhakA huA hai / kintu usake andara mUtra, viSThA, khUna, carbI, majjA, haDDI, naseM vagairaha gandI cIjeM bharI huI haiM / tela, ubaTanA, snAna, lepa aura acche-acche khAna-pAnase isakA lAlanapAlana karanepara bhI yaha prAyaH naSTa hotA hai / antameM yaha yA to kIr3oMkA Dhera bana jAtA hai yA rAkhakA Dhera bana jAtA hai, athavA haDDI aura camar3A mAtra raha jAtA hai / aise rUpameM mada karanekA kyA kAraNa hai ? jisase nAsamajha rUpavAle usakA mada karate haiM / balakA mada nahIM karanA cAhie : balasamudito'pi yasmAnnaraH kSaNena vibalatvamupayAti / balahIno'pi ca balavAn saMskAravazAt punarbhavati // 87 // TIkA-balena zArIreNa samuditaH sampanno balavAnapi yasmAt kSaNena-svalpenaiva kAlena atitIvrajvara vizUcikAvedanAtaHsan vigatabalo bhavati / balahIno'pi durbalaH sannapi dhRtimAn praNItarasA bhyavahArasaMskAravazAdAzveva balasampannau bhavati jaayte| saMskAroM vAsanA karmavipAkaH, tadvazAt 'vIryAntarAyakSayopazamavizeSAt ' ityarthaH // 87 // artha-yata: balavAn manuSya bhI kSaNabharameM balahIna ho jAtA hai aura balahIna bhI puSTikara bhojana vagairahake sevanase athavA vIryAntarAyakarmake kSayopazamase balavAn ho jAtA hai| bhAvArtha-manuSyako apano balakA bhI mada nahIM karanA caahie| kyoMki yaha bala jisakA 'manuSya garva karatA hai, koI sthAyI vastu nahIM hai / acchese acchA balavAn bhI prabala roga Adike nimittase kSaNabharameM balahIna dekhA jAtA hai aura balahIna manuSya bhI vIryAntarAyake kSayopazama aura balaprada sAdhanoMse balazAlI dekhA jAtA hai / ataH bala bhI garva karanekI vastu nahIM hai / 1-rktenetyrthH| 2-miNi-pha0 b0| 3-smAdirA-pha0 b0| 4-zukra-pha0 b0| 5-nonaro b-mu0| 6-rovAkarma-pha0 b0| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 87-88-89] prazamaratiprakaraNam tasmAdaniyatabhAvaM balasya samyagvibhAbya buddhibalAt / mRtyubale cA'balatAM madaM na kuryAdvalenApi // 88 // TIkA-aniyato bhAvaH sattA yasya, kadAcidbhavati kadAcinna bhavati ' iti balam uktena nyAyena iti samyaga vibhAvya vijJAya yathAvat / ' kathaM punarabhAvo balasya ? ' ityAha'buddhigamyametat ' iti pratipAdayati / mRtyubale copatiSThamAne na zarIrabalaM na svajanabalaM na dravyabalaM kramate pratikriyAyai / ato madaM na kuryAt samyagvibhAvitatvAdasamartho balenApi // 8 // artha-ataH buddhikI zakti ke dvArA balakI asthiratAko bhalIbhA~ti jAnakara tathA mautake sAmane zArIrika balakI nirbalatAko dekhakara balakA mada nahIM karanA caahie| bhAvArtha-bala sarvadA nahIM banA rahatA, yaha bAta harekakI buddhi meM samA sakatI hai / aura mauta sAmane Anepara to sabhI bala vekAra hojAte haiM / ataH balakA mada nahIM karanA caahie| lAbhakA mada nahIM karanA cAhie : udayopazamanimittau lAbhAlAbhAvanityako matvA / nAlAbhe vaiklavyaM na ca lAbhe vismayaH kaaryH||89|| TIkA-lAbhAntarAyakarmaNaH kSayopazamAllAbho bhavati bhktpaanvstrpaatrprtishrypiitthphlkaadeH| lAbhAntarAyakarmodayAcca na labhate kiJcidapi / ato nAsti nityo lAbhaH, naapylaabhH| nityAnityau ca lAbhAlAbhau vijJAya nAlAbhe vaiklavyaM dInatA kAryA, naoNtilAbhe sati vismayo garva : kaaryH| yadi labhyate tato dharmasAdhanaM zarIrakarmAdyaM dazavidhacakravAlasAmAcArI samAcaraNasamartha bhaviSyati / na cellabdhaM tathApyadInacetasaH sAdhornirjarAbhAktvaM bhaviSyati / karmodayakSayozamajanitaH khalvayaMbhAvo na svato lAbhAlAbhalakSaNa iti // 89 // artha-lAbhAntarAyakarmake kSayopazamase lAbha hotA hai aura lAbhAntarAyakarmake udayase kucha bhI lAbha nahIM hotA / ataH lAma bhI nitya nahIM hai aura alAbha bhI nitya nahIM hai / aisA jAnakara alAmameM dInatA nahIM karanI cAhie aura lAbhake honepara garva nahIM karanA caahie| bhAvArtha-yadi sAdhuko AhArAdikakA lAbha huA to vaha dharma-sAdhanake AdhArabhUta zarIra vagairahakA pAlana karatA hai aura yadi lAbha na huA to bhI dInatA rahita . cittavAle sAdhuke karmoMkI nirjarA hotI hai / ataH lAbha aura alAbhako karmake kSayopazama aura udayakA phala jAnakara donoMmeM samabhAva rakhanA caahie| 1-vA'ba-pa0 pha0 ba0 / 2-vopa-10 b0| 3-kAdiH-pha0 |-kaadi b0| 4-na ni-p0| 5-nApi laa-p0| 6-lmte-ph0| 7-kamArtha-pha0. ya0, mu0| 8-samA-pha0, b0| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [SaSTho'dhikAraH, aSTau madasthAnAni parazaktyabhiprasAdAtmakena kiJcidupabhogayogyena / vipulenApi yativRSA lAbhena madaM na gacchanti // 90 // TIkA-paro dAtA gRhasthAdiH, tasya dAnAntarAyakSayopazamajanitA zaktiH, svazaktya. nurUpaM dadAti / abhiprasAdAtmakenetiH-dAturyadyabhiprasannaM ceto bhavati sAdhuM prati, 'muktisAdhanaM pravRtto'yaM tapasvI niHsaGgaH samArambhAdiSu, pAtrabhUto'smai dattaM bahuphalaM bhvti| evaM lAbhaH paraprasAdAtmakaH / sarvamapi tadannAdi kiJcidevopabhogAntaraM sAdhayati, na punarAjIvitAvadhestRpti karoti / evaM vastrAderapi anityatvAt kiJcidupabhogayogyatvam / evaMvidhana lAbhena yativRSA yatipradhAnabhUtAH vipulena vistIrNena bahunA na manAgapi madamudvahanti // 90 // artha-dAtAkI zakti aura prasannatAke anurUpa prApta hue kucha upabhogake yogya bar3e bhArI lAbhase bhI munIzvaroMko mada nahIM hotA hai / bhAvArtha-dAnAntarAyake kSayopazamase dAtAmeM dAna denekI zakti prakaTa hotI hai / dAtA apanI usI zaktike anusAra dAna detA hai / tathA yadi dAtAkA citta sAdhuke prati prasanna hotA hai ki yaha sAdhu muktikI sAdhanAmeM lagA huA hai, tapasvI hai, bhArambha aura parigrahase rahita hai, satpAtra hai, ise dAna denese bar3A puNya hogA, to dAtA use apanI zaktike anusAra dAna detA hai| ataH lAbha dAtAkI zakti aura prasannatApara bhI nirbhara hai / tathA dAnameM prApta huA anna vagairaha kucha hI samayake lie zarIrakI tRpti karatA hai / ataH aise lAbhase, bhale hI vaha bar3A bhArI ho, zreSTha muni kabhI madako prApta nahIM hote| buddhikA mada karanA yogya nahIM hai : grahaNodrAhaNanavakRtivicAraNArthAvadhAraNAyeSu / buddhayaGgavidhivikalpeSvanantaparyAyavRddheSu // 91 // pUrvapuruSasiMhAnAM vijJAnAtizayasAgarAnantyam / zrutvA sAmpratapuruSAH kathaM svabuddhyA madaM yAnti // 92 // TIkA-apUrvasUtrArthayorgrahaNasamarthA buddhi , gRhItaM sUtramartho vA udgAhyaH-anyasmai pratipAIMH subuddhivizeSeNa / navakRtiriti-navam-abhinavaM svayameva prakaraNAdhyopanibandhanAdi karoti / vicAraNA nAma sUkSmeSu AtmakarmabandhamokSAdiSu yuktyanusAriNI jijJAsA / AMcAryopAdhyAyAdivacanaMvinirgatasya zabdArthasya sakRdeva grahaNaM na dvistriA / evamAyeSu' iti Adi 1-yogayo-pa0 / 2-payogayo-pa0 / 3-na kiM bahunA pha0, b0| 4-buddhigR-ba0 / 5-tasUtrasamartho ph0| 6-taM suutrsmrtho-b0| 7-pAdyasu-pa, pha ba0, mu0| 8-pUrvaka b0|9-arthaavdhaarnnmaacaaryaadivcnvinigtsy zabdArthasya sakRdeva grahaNaM na dvitrivArocAraNAdiprayAsaH-avaH / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 90-91-92-93 ] prazamaratiprakaraNam zabdAd dhAraNA parigrahyate / buddharaGgAni zuzrUSApratipraznagrahaNAdIni, teSAM vidhiH-vidhAna mAgamena pratipAdanam , tasya vidherviklpaastessu| kiyatsu ? anantaiH paryAyairvRddheSu / kSayopazamajA buddhivikalpAH parasparamanantaiH paryAyairvRddhAH asarvaparyAyasarvadravyaviSayatvAd matizrutayoH, samastarUpidravyanibandhanatvAccAvadheH tadanantabhAgavartirUpidravyanibandhanavAcca manaHparyAyabuddheH / ityevaM buddhayaGgavidhivikalpeSu anantaparyAyavRddheSu satsu // 91 // pUrvapuruSA gaNadharaprabhRtayazcaturdazapUrvadharAdayo yAvadekAdazAGgavidavasAnAH / siMhA iva siMhA iva siMhAH, zauryeNopamAnam / parISahakAyendriyaoNraGganihananAt pUrvapuruSasiMhAH / vijJAnAtizayo vijJAnaprakarSaH, sa eva sAgaraH samudro vistIrNatvAt / anantasya bhAva AnantyaM 'bahutvam ' ityarthaH / kSayopazamajajJAnasya prakarSApakarSavatvAdanantA vijJAnAtizayasAgarAH 'bahavaH' ityarthaH / athavA jJAte sarvazrutagranthe vaikriyatejolezyAkAzagamanasaMbhinnazrotrAdayo'tizayA bahuprakArAH, ta eva sAgarAH ekasyApyatizayasya duravagAhatvAt / tadetat pUrvapuruSasiMhAnAM zrutvA sAmpratapuruSA duHSamAMzavartinaH kathaM kena prakAreNa svalpayA khadhiSaNayA mAdhantIti // 92 // artha-grahaNa, ugrAhaNa, navIna racanA karanA, vicAraNA tathA arthako avadhAraNa karanA vagairaha aura buddhike aGgoMkA AgamameM jo vidhAna hai, usake ananta paryAyoMkI vRddhiko lie hue bhedoMmeM pUrva mahApuruSa sAgarake samAna mahAn jJAnakI anantatAko sunakara Aja-kalake puruSa apanI buddhikA garva kaise karate haiM ? bhAvArtha-apUrva sUtroM aura unake arthako grahaNa karanemeM, dUsaroMko samajhAnemeM, navIna prakaraNa vagairaha racanemeM, sUkSma padArthoMkA vicAra karanemeM, AcArya vagairahake mukhase nikale hue arthakA eka bArameM hI avadhAraNa karane vagairahameM hamAre pUrvaja bar3e dakSa the / tathA zAstroMmeM buddhike 'sunanekI icchA' vagairaha jo aGga batalAye haiM unake bheda matijJAna Adi haiM, jo parasparameM ananta paryAyoMkI vRddhiko lie hue haiN| kyoMki mati aura zruta saba dravyoMko viSaya karate haiM / avadhi samasta rUpI dravyako jAnatA hai, aura manaHparyaya usake anantaveM bhAga rUpI dravyako jAnatA hai / isa prakAra parasparameM ananta paryAyoMkI vRddhiko lie hue jo buddhike bheda haiM, ve bhI hamAre una caudaha pUrvake pAThIse lekara gyAraha aGgake jJAtA . pUrvajoMmeM pAye jAte the / isa prakAra unakA jJAna sAgarake samAna gaMbhIra aura ananta thaa| unake isa jJAnAtizayako sunakara Aja-kalake kSudra buddhivAle manuSyoMko apane jJAnakA garva nahIM karanA caahie| kisIke priya honekA mada mI nahIM karanA cAhie : dramakairiva cATukarmakamupakAranimittakaM parajanasya / kRtvA yadvAllabhyakamavApyate ko madastena // 93 // 1-sarva paryAyAH sarva-pha0, b0| 2-zadazapU-pa0 / 3-kssaaykur-b0| 4-pratiha-ba0,-Gga p0,-jaanaanih-mu0| 5-puurv-p0| 6-duHss-maanuv-p0| 7-na kAraNena sv-p0| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [SaSTho'dhikAraH, aSTau madasthAnAni TIkA-rakhairiva cATuzabdena samAnArthazcaTuzabdo'pi vidyate / bahulavacanAdvA ukAraH pratyayo bhavati / caTukamaiva caTukarmakam / 'anuvRttiH tatprayojanAnuSThAnaM tadguNaprazaMsA viSTarAdidAnam ' ityevaM kurvANo lokasya vallabho bhavati / AcAryAdInAmAmoditamabhyutthAnAdi kriyamANaM caTukarma na doSamAvahati / upakAro nimittaM yasya caTukarmaNaH tadupakAranimittakam / upakAro'nena prAg mama kRtaH, kariSyate vA'tazcaTukarma karoti / 'parajanasya ' iti gRhasthAdisUcanam / taccaTukarma kRtvA yadavApyate vAlabhyakaM ko madasteneti-zvevAvalehanAdidAyinaH puraH sthitvA zravaNapucchacAlanAdi kRtopakArasya yadvAllabhyakamavApnoti ki tatra citramiti // 93 // artha-upakArake nimitta dIna manuSyoMke samAna dUsare logoMkI cApalUsI karake jo unakA prema prApta kiyA jAtA hai, usakA kyA mada ? bhAvArtha-isane merA upakAra kiyA hai, athavA Age karegA, yaha socakara manuSya bhikhAri-6 yoMkI taraha dUsaroMkI cApalUsI karatA hai| usake pIche-pIche lagA rahatA hai, usakA kAma karatA hai, usakI bar3AI karatA hai, aura use baiThaneko Asana detA hai / jisa prakAra kuttA roTIkA Tukar3A DAlanevAleke Age khar3A hokara apane kAna aura pUcha hilAtA hai / isa tarahake kAmoMse dUsaroMkA jo prema prApta hotA hai, usameM koI acaraja nahIM hai / ataH usakA mada karanA vekAra hai| garvaM paraprasAdAtmakena vAllabhyakena yaH kuryAt / tadvAllabhyakavigame zokasamudayaH parAmRzati // 94 // TIkA-garvaH-abhimAnaH bahujanavallabho'ham ' iti paraprasAdena janitaH / paro hi caTukrarmakAriNaH parituSTAH kazcit prasAdaM karoti vastrAnapAnAdikam / tAvanmAtreNa ca garvito bhavati / taM caTukarmakAriNaM vAlabhyakavigame-vigate-vallabhatve dveSyatve jAte, zokasamudayaH parAmRzati chupati-tathAnuvartito'yamekapada eva niHsneho jAtaH / yAvanti caTukarmANi kRtAni tAvanta eva zokAH zokasamudayastena spRzyate / zokazcittapIDAvizeSaH // 94 // __ artha-dUsaroMke anugrahase prApta hue premakA jo manuSya garva karatA hai, usa premake naSTa ho jAnepara use bar3A bhArI raMja hotA hai / bhAvArtha-cApalUsI karanevAlese prasanna hokara dUsare manuSya usapara anugraha karate haiM, use anna-vastra dete haiM / utane hI se vaha garva karatA hai ki maiM bahutase manuSyoMko priya huuN| kintu jaba premakA sthAna dveSa le letA hai taba usane jitanI ho khuzAmada kI thI, utanA hI use raMja bhI uThAnA par3atA hai ki itanI khuzAmada karanepara bhI amuka manuSya ekadama hI duzmana bana gyaa| zrutakA mada nahIM karanA cAhie :mASatuSopAravyAnaM zrutaparyAyaprarUpaNAM caiva / zrutvAti vismayakaraM vikaraNaM sthUlabhadramuneH // 95 // 1-vartino-pa0, pha0 b0| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 94-95-96] prazamaratiprakaraNam samparkodyamasulabhaM caraNakaraNasAdhakaM zrutajJAnam / labdhvA sarvamadaharaM tenaiva madaH kathaM kAryaH // 96 // TIkA-svalpenApi zrutena bhAvato gRhItena jaDamatinA'pi nirvANaM sAdhyate / sa hyasamartho bahumAgamamadhyetuM karaNajaDatvAt meghAdhAraNAvirahAcca / tasyaivaMvidhasya gurubhiranukampayA padadvayamarpitam 'mA rUsa' 'mA tUsa' iti rAgadveSanigrahagarbham / tasya tad ghoSayataH karaNavaikalyAdanyathA sthirIbhUtam 'mASatuSa' iti / zrUyate ca tasya nirvANAvAptiH / tasmAd 'badhItaM mayA'rthazca parijJAyate ' iti niSkAraNo garvaH / zrutaparyAyaprarUpaNA caivam-zrutamAgamaH, tasya paryAyA bhedAH--kazcidekArthavyAkhyAkArI, kazcidarthadvayabhASI, tathA'paro bahvAkhyAyI ekasyaiva sUtrasyoti zrutaparyAyaJcAkarNya / ativismayakarazca vikaraNaM baikriyasiMharUpanirmANa sthUlabhadramaharSAmiAryikANAM darzanAya, AgamAbhiyogajanita labdhivikaraNaM zrutasampradAyavicchedaM ca tasya zrutvA ko nAmaihikApAyItyA'pi zrutamadaM kuryAt // 95 // AgamaharbahuzrutairAcAryAdibhiH saha samparkaH-saMsargaH, udyama-utsAho'dhyetavyArthazravaNe ca / samparkodyamAbhyAM sulabham-anAyAsena prApyam / caraNaM mUlaguNAH, karaNamuttaraguNAH, teSAM sAdhakam-niSpAdakam / zrutajJAnaM labdhvA-samAsAdya, sarveSAM jAtyAdimadAnAmapanayanakAri bhUyastenaiva kathaM madamAdadhIta Atmani ? na hi viSApahAri prayujyamAnamagadaM viSavRddhiM karotIti // 96 // artha-mASatuSa munike kathAnakako sunakara, zrutajJAnake bhedoM kI prarUpaNAko sunakara aura sthUlabhadra munikI atyanta Azcaryajanaka vikriyAko sunakara kauna manuSya zrutakA mada karegA ? bahuzruta AcAryoMke saMsargase aura apane utsAhase anAyAsa prApta honevAle, mUlaguNa aura uttaraguNoMke sAdhaka tathA saba madoMko haranevAle zAstra-jJAnako prApta karake usakA mada kaise kiyA jA sakatA hai ? bhAvArtha-bhAvapUrvaka grahaNa kiye hue thor3ese bhI zrutase jar3abuddhi manuSyako bhI nirvANa prApta ho sakatA hai / mASatuSa muni jar3abuddhi honeke kAraNa bahuta Age par3hane meM asamartha the / unapara dayA karake gurU mahArAjane unheM do pada sikhalA diye--'mA rUsa' aura 'mA tUma' arthAt rAga mata karo aura dveSa mata kro| una padoMkA uccAraNa karate karate unheM 'mASatuSa' yAda raha gyaa| itane mAtrase hI unheM nirvANakI prApti sunI jAtI hai| ataH 'maiMne bahuta par3hA hai, aura maiM arthako saba jAnatA hU~' aisA garva karanA niHsAra hai / tathA Agama-jJAnake bahutase bheda haiN| koI eka arthakI vyAkhyA karatA hai aura koI do arthakI vyAkhyA karatA hai / tathA koI usa eka hI sUtrake aneka artha karatA hai| 1-tt.........p0| 2-prijnyaatH-p0| 3-jAmikArthi-pa0 / 4-kopAyabhrAntyA--pha0 b0| 5--tavyArtha--pha0 b0| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [SaSTho'dhikAraH, aSTau madasthAnAni tathA zrutajJAna to sabhI madoMko dUra karanevAlA hai / zrutajJAnako pAkara mada karane laganA kahA~taka ucita hai ? viSako dUra karaneke lie dI gaI oSadhi viSako bar3hAtI nahIM hai| ___ sthUlabhadra maharSiko viziSTa zrutAbhyAsase vikriyA Rddhi prApta huI aura usake garvameM Akara unhoMne darzanArtha AI huI ArthikAoMko bhayabhItakara zruta-sampradAyakA viccheda kiyaa| ' ataH kauna vyakti hogA jo isa ghaTanAko sunakara zrutakA mada kare ? eteSu madasthAneSu nizcaye na ca guNo'sti kazcidapi / kevalamunmAdaH svahRdayasya saMsAravRddhizca // 97 // 1. pATalIputrameM ekatra hue 'mahAvIra-saMgha' kI prArthanApara jinatulya bhadrabAhusvAmI pUrvazrutakI 26 vAcanA deneke lie taiyAra ho gaye, paraMtu ve isa zartapara taiyAra hue ki kAyotsarga pUrNa karaneke pazcAt, bhojanake samayameM, aura makAnase bAhara Ane-jAne ke samaya meM hI vAcanA de sakeMge / nidAna 500 sAdhu-vidyArthI evaM 1000 unake paricAraka sAdhu bhadrabAhuke nikaTa dRSTivAdake adhyayana nimitta pahu~ce / parantu bAcanAsamayake anukUla na honese anya sAdhu to bhadrabAhuke nikaTate cala diye| unameM se kevala sthUlabhadra hI raha gaye aura unhoMne saMlagnatApUrvaka adhyayana karate hue sAMgopAGga dazapUrva sIkha lie| eka dina sthUlabhadra ekAntameM gyArahaveM pUrvakA adhyayana kara rahe the| isI avasarapara unakI sAta bahineM bhadrabAhusvAmI ke darzanArtha aaii| unhoMne vahA~ sthUlabhadra ko na dekhakara unake nivAsa sthala ke sambandhameM prazna kiyaa| bhadrabAhune unheM unakA ThikAnA batalA diyaa| sAdhviyA~ sthUlabhadra ke darzanArtha pahu~cI; parantu unhoMne apanI zrata-zaktikA paricaya karAnekI dRSTise siMhakA rUpa dhAraNa kara liyaa| sAdhviyoM Dara gaI aura bhadrabAhusvAmI ke nikaTa jAkara kahane lagIM-kSamA-zramaNa ! vahA~ sthUlabhadra nahIM hai, balki eka siMha hai / bhadrabAhune batAyA ki sthUlabhadra hI siMhakA rUpa banAye hai| sAdhviyA~ punaH sthUlabhadrakA darzanakara kRtArtha huii| isake bAda sthUlabhadra bhadrabAhuke pAsa vAcanA lene pahu~ce / bhadrabAhuko naMdake maMtrI zakaTArakA putra, ucca kulotpanna, saMyamI, sthUlabhadra dvArA isa prakAra zrutajJAnakA durupayoga dekhakara bar3A kheda aura Azcarya haa| vAcanA deneke nivedanapara bhadrabAha sthUlabhadrase kahane lage--" he anagAra / jo tumane paDhA hai. vahI bahata haiM, aba tumheM par3hanekI koI jarUrata nhiiN|" sthUlabhadrane aura gacchIya sAdhuoMne vAcanA deneke lie bahuta anunaya-vinaya kI, para bhadrabAhu kahane lage-"zramaNo; dina-dina samaya nAjuka AtA jA rahA hai, manuSyoM kI mAnasika zaktiyoMkA pratikSaNa -hAsa hotA jA rahA hai, unakI samatA aura gaMbhIratA :naSTa hotI jA rahI hai| isa avasthAmeM zeSa pUrvokA pracAra karane meM maiM kuzala nahIM dekhtaa|" sthUlabhadra agrima vAcanAke lie atyAgraha karane lage / ataH bhadrabAhune zeSa cAra pUrvoko batalAnA to svIkAra kara liyA, parantu sthUlabhadrako una pUrvoko dUsaroM ko par3hAnekI AjJA nahIM dI / isa prakAra sthUlabhadrake zrutAbhimAnake kAraNa unake sAtha hI cAra pUrvokA nAza huaa| dekho vIra-nirvANa sambat aura jainakAlagaNanA pR. saM. 94--98 / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 97-98 ] prazamaratiprakaraNam TIkA-jAtyAdiSvaSTasu madasthAneSu eteSu nizcaye paramArthavicAraNAyAM paryavasAne vA na khalu kazcid guNo dRzyate ehika AmuSmiko vA / yadi nAma jAtiviziSTA tataH kiM syAt ? hInA cettato'pi kim ? kevalamunmAdaH svahRdayasya-yadi paramunmAda unmattatA grahAviSTasyeva yatkiJcana pralApitvaM svahRdayasyeti / svacittapariNAmAdetAni madasthAnAni bhavanti / se ca hRdayapariNAmo bahivartinyA vaakkaaycessttyaa'vgmyte| tatazca saMsAravRddhiH-janmajarAmaraNaprabandhaH saMsAraH, tasya vRddhiH-tahI/karaNamiti // 97 // artha-vAstavameM ina madoMke karanemeM koI bhI lAbha nahIM hai / yaha kevala apane hRdayakA unmAda hai aura usase saMsArakI vRddhi hI hai| bhAvArtha-isa prakAra jJAna, pUjA, kula, jAti, bala, Rddhi, tapa aura zarIra-inameMse eka bhI aisI vastu nahIM hai, jisake madase manuSyakA kucha vizeSa lAbha ho| inake madameM manuSya sadaiva unmatta banA rahatA hai aura Atma-kharUpako bhUlakara ananta saMsArakA bandha kiyA karatA hai| isalie garva kisI prakArakA bhI acchA aura zreyaskara nahIM hai| jAtyAdimadonmattaH pizAcavad bhavati duHkhitazceha / jAtyAdihInatAM parabhave ca niHsaMzayaM labhate // 98 // TIkA-jAtyAdinA'STaprakAreNa madenonmato hRtpUrakabhakSaNapittodayAd vyAkulIkRtAntaHkaraNapuruSavat pizAcavadvA bhavati duHkhitazceha / kazcicchacipizAcakohakaH janAkIrNa dezamutsRjya samudramadhyavartinaM dvIpamanupraviSTaH / tatra caiko vaNire vibhinnapotaH prathamataraM gataH / tatra cekSuvATAH prabhUtAH / tadrasapAnAt kevalAt guDazakalAnIva gudamukhena visRSTAni / purISapariNAmAntarANi tAni tathA'valokya sa coktapizAcakazcakhAda svAdUni / taptazcAste prati. divasam / dRSTazca kAlAntareNa hiNDamAno vaNik / tatazcodvignastasmAdapi sthAnAnnirgato'nya dvIpa gtH| tatrApi valgulyAdidUSitAni phalAni bhuktavAn / evaM yatra yatra yAti tatra tatra duHkhabhAk / evaMvidhazca parabhave'pi hInajAtyAditvenotpadyate iti na yukto jAtimadaH // 98 // __ artha-jAti vagairahake madase unmatta huA manuSya isa lokameM pizAcakI taraha duHkhI hotA hai| tathA parabhavameM niyamase nIca jAti vagairahako prApta hotaa| bhAvArtha-eka brAhmaNapara pavitratAkA bhUta savAra ho gyaa| pavitra rahanekI icchAse vaha manuSyoMkI bastIko chor3akara samudrake bIcameM sthita eka dvIpameM jAkara rahane lgaa| kisI vyApArIkA jahAja samudrameM DUba gayA thaa| bahatA huA vaha vyApArI pahale-pahala usa dvIpameM jA lagA / vahA~ Ikha khUba hotI thii| kevala usakA rasa pInese vyApArIko gur3akI pir3iyAkI taraha TaTTI hone lgii| usa 1-nnaamaadestaa--10| 2-svh-b0| 3-nnaambhi--ph0p0| 4-taddIdhaka-pha0, diirghk-p0| 5-puurbh-p0| 6-yaadyaaku-p0| 7-kRtakaraNa-pa0 b0| 8-crkottttkaa:-mu0| 9-bhinn-ph.b.| 10-nAnirgato'nyaM dvIpaM ttraa-b0|11-baanev yatra-pha0 b0| 12-digvevotpadyate-pa0 / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [SaSTho'dhikAraH, aSTau madasthAnAni brAhmaNane ina pir3iyoMko cakhA aura svAdiSTa laganepara pratidina unhIMko khAkara tRpta rahane lgaa| eka dina usakI dRSTi ghUmate hue vyApArIpara par3a gaI / ataH use bar3A udvega huA aura vaha usa sthAnako bhI chor3akara dUsare dvIpameM calA gyaa| vahA~para bhI dUSita phaloMko khAtA / isa taraha jahA~ jahA~ gayA, vahA~ vahA~ use duHkha bhoganA par3A / isI prakAra jisa puruSapara garvakA bhUta savAra hotA hai, use bhI isa loka aura paralokameM duHkha bhoganA par3atA hai| sarvamadasthAnAnAM mUloddhAtArthinA sadA ytinaa| AtmaguNairutkarSaH paraparivAdazva saMtyAjya : 99 // TIkA-tasmAt sarveSAM jAtyAdimadasthAnAnAmaSTAnAmapi yanmUlaM bIjaM garvAkhyaM, taduddhAto. vinAzaH, tadarthanA-mAnakaSAyavijayArthinA, sadA sarvakAlaM, yatinA mokSasAdhanapravRttena prayatna vatA, AtmaguNairjAtyAdibhiH utkarSoM garvaH pareSAJca parivAdaH-avarNabhASaNaM paribhavaH parityajanIya iti // 99 // artha-ataH satra madoMke mUla mAnakaSAyako nAza karaneke icchuka muniko sarvadA apane guNoMkI prazaMsA aura dUsaroMkI nindAko chor3a denA caahie| bhAvArtha-mAnakaSAya hI saba madoMkA mUla hai / jo sadhu use ukhAr3a pheMkanA cAhatA hai, use na to apanI prazaMsA karanI cAhie aura na dUsaroMkI nindA karanI caahie| 'kasmAt punaH paraparivAdastyojyate' ityAha / para-nindA kyoM chor3anA cAhie, yaha batalAte haiM : paraparibhavaparivAdAtmotkarSAcca badhyate karma / nIcairgotraM pratibhayamaneka bhavakoTidurmocam // 10 // TIkA-parasya paribhavaH-nyakkAraH 'kimanena jAtyAdihInena' iti / parivAdastu avarNabhASaNam-evaJcaivaM cA'yamakaraNIyaM kroti| AtmanazcotkarSAt-jAtyAdibhirutkRSTatAkhyApanAd badhyate-samAdIyate karma nIcairgotrAkhyam / yatra yatrotpadyate, tetra tatra hInajAtiSu mlecchadAsacANDAlAdiSu tadanubhavati / tatazca karmamayatvAt saMsArasya tatkRtaM saMsAraparibhramaNaM jnmjraamrnnprbndhm| pratibhayamiti-bhayAbhimukhaM sarvatra bhItiyuktam / athavA pratibhavam 'bhave bhave' ityrthH| bhavAnAM janmanAM kottiH| anekA cAsau bhavakoTizca anekbhvkottiH| bhavakATyAnekayA durmocaM durmokSaM 'nAnubhavituM zakyam ' ityrthH| 'nAmagotrayoviMzatikoTikoTyaH sthitiH' iti vacanAt // 100 // 1-Na paribhA-pa0 / 2-styjyte-p0| 3-" parAtma nindAprazaMse sadasadguNocchAdanodbhAvane ca cIcargotrasya" / tattvArtha0 8 a0 sUtra-24 / 4-bhavama-pa0, b0| 5-te tatra hii-p0|6-kottiiko-p0| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 99-100-101-102] prazamaratiprakaraNam artha-dUsaroMke tiraskAra aura nindAse tathA apanI prazaMsAse bhava-bhavameM nIcagotrakarmakA bandha hotA hai, jo bhavoMkIaneka paramparAoMmeM bhI nahIM bhogA jA sktaa| bhAvArtha-nIcagotrakarmakI utkRSTa sthiti bosa kor3Akor3o sAgara-pramANa batalAI gaI hai| ataH eka bhavakA bA~dhA huA karma aneka bhavoMmeM bhI nahIM bhogA jA sakatA / aisI dazAmeM bhava-bhavameM bA~dhe hue karmakA bhoga to karor3oM bhavoMmeM bhI honA azakya hai| 'karmodayavazAcca hInAdijAtiSu janma bhavati nAkasmAt ' iti darzayatikarmodayake kAraNa hI nIca vagairaha jAtiyoMmeM janma hotA hai, yaha batalAte haiM : karmodayanirvRttaM hInottamamadhyamaM manuSyANAm / tadvidhameva tirazyAM yonivizeSAntaravibhaktam // 101 // ___TIkA-karmazabdena gotramevAbhisambadhyate / hInaM nIcairgotrakarmodayAt , uttamamuccairgotrakarmodayAt , madhyamaM vytimishrkrmodyaat| manuSyANAM tirazcAM ca trividhamapi bhavati tadvidhameva tirazcAm ' iti vacanAt / 'jaghanyottamamadhyamam' ityarthaH / 'yonivizeSAntaravibhaktam / iti-tiryagyonivibhedena manuSyayonibhedena ca vibhaktaM kRtavibhAgam / vizeSAstu tirazcAmekadvi. tricatuHpaJcendriyAkhyAH, manuSyANAM sammurchanagarbhajAtivizeSAH / antrshbdo'nyttvprtipaadnaarthH| iti kArikAzetaM vivRtam // 101 // artha-manuSyoMmeM nIcapanA, uccapanA aura madhyamapanA karmake udayase hotA hai| tiryaJcoMmeM bhI usI taraha jAnanA cAhie / antara kevala itanA hai ki donoMmeM yonike bhedase bheda pAyA jAtA hai| bhAvArtha-yahA~para 'karma' zabdase gotrakarma liyA jAtA hai| nIcagotrakarmake udayase nIcapana hotA hai, ucca gotrakarmake udayase uccapana hotA hai aura donoM karmoMke udayake melase madhyapana hotA hai| manuSya aura tiryaJcoMmeM ye tInoM hI 'pana' pAye jAte hai / isameM tiryaJcayoni aura manuSyayonike bhedase bheda hai| tiryaJcoMke bheda ekendriya, doindriya, teindriya, cauindriya aura paJcandriya haiM, aura manuSyoM ke saMmUrcchanajanmavAle, garbhajanmavAle Adi bheda haiN| ____ evamuktena nyAyena hInAdijanmapratipattiH karmodayajaniteti mahadvairAgyakAraNam , tathedamaparaM vairAgyasya nimittamAkhyAti ___isa prakAra ukta rItise nIca vagairaha janmoMko karmokA phala jAnakara mahAn vairAgya utpanna hotA hai| aba vairAgyakA anya bhI nimitta batalAte haiM :--- dezakuladehavijJAnAyurbalabhogabhUtivaiSamyam / dRSTA kathamiha viduSAM bhavasaMsAre ratirbhavati // 102 // 1-sammUrchina-pha0, b0| 2-pratIyate'nenaikasyA AryAyAH prakSiptatvam / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [SaSTho'dhikAraH, aSTau madasthAnAni TIkA-dezo magadhAGgakaliGgAdirAryaH, zakayavanakirAtAdiranAryaH / kulamikSvAkuharivaMzAdikam , aparaM mlecchadAsacANDAlAdikulam / sallakSaNAvayavasannivezavizeSo dehaH, aparaH kubjahuNDasannivezAdiH / vijJAnaM viziSTo bodho jIvAdipadArthaviSayaH, aparaH prakRSTAjJAnaparigataH kiccijajJaH / dIrgheNAyuSA yathAkAlavibhAgavartinA yuktaH, aparastu garbhakaumArayauvanAvasthAdiSu aniytaayuH| balaM zArIrAdi, tena sampanno vIryavAn, aparo durbalaH svazarIrakapi kathaJcida dhArayati / bhogavAnanekeSTazabdAdisampadupabhogasamarthaH, aparo bhogarahitassato'pi ca bhogAnasamartho bhoktum / hiraNyasuvarNadhanadhAnyAdivibhUtyA yukta ekaH, aparo dAridyAbhibhUto jaradagI khaNDanivasanaH eSAM dezAdInAM samRddhiparyantAnAM vaiSamyaM viSamatAM vilokya karmodayajanitAm , kathaM kena prakAreNa, viduSAM buddhimatAM narakAdibhavasaMsAre ratiH prItirbhavati ? iti karmodayanimittaM zubhAzubhalakSaNaM dezAdi vijJAya udvegaH sNsaaraatkaaryH| tasmAd dharmAnuSThAnAdara eva zreyAn iti / / 102 // ___ artha-daza, kula, zarIra, jJAna, Ayu, bala, bhoga aura vibhUtikI viSamatA dekhakara vidvAnoMko isa narakAdirUpa saMsArameM kaise rati hotI hai ? bhAvArtha-koI magadha, aGga, kaliGga vagairaha Arya dezameM janma letA hai / koI zaka, yavana, kirAta vagairaha anArya dezameM janma letA hai| koI ikSvAku, harivaMza Adi ucca kuloMmeM janma letA hai| koI bhikhAriyoM vagairahake nIca kulameM janmate haiN| kisIkA zarIra zubha lakSaNa aura zubha avayavoMse yukta hai, aura kisIkA zarIra kubjaka, huMDaka vagairaha saMsthAnavAlA hai / kisIko jIvAdi padArthoM kA viziSTa jJAna hai , aura koI bilakula ajJAnI hai| kisIkI Ayu khUba lambI aura apane samayapara pakanevAlI hotI hai, aura koI garbhAvasthAmeM, athavA kumArAvasthAmeM athavA bhara javAnImeM hI mara jAtA hai / koI bar3A balI hai aura koI bilakula nirbala hai, koI aneka bhogoMko bhoganemeM samartha hai aura kisIke zakti hote hue bhI yA to bhoganeko bhoga nahIM haiM yA bhoga-sAmagrI hote hue bhI bhoganekI zakti nahIM hai| eka sonA-cA~dI, dhana-dhAnya vagairaha vibhUtise yukta hai to dUsarA garIbomeM dina kATatA hai / isa viSamatAko dekhakara vidvAn manuSya saMsArase kaise prIti kara sakatA hai ? unheM to saMsArase vairAgya hI karanA cAhie / ataH dharma-kAryameM citta lagAnA hI hitakara hai| tathA'paraM vairAgyanimittamAdarzayannAhavairAgyake aura bhI nimitta batalAte hai : aparigaNitaguNadoSaH svaparobhayabAdhako bhavati yasmAt / paJcedriyabalavibalo rAgadveSodayanibaddhaH // 103 // TIkA-guNAzca doSAzca guNadoSAH, aparigaNito anAdRtA guNadoSAMzca yenAsau aparigaNitaguNadoSaH / prekSApUrvakArI guNAn doSAMzca vicArya guNeSu pravartate, doSAn pariharati / yazcAnAlocitaguNadoSaH sa khalu svaparobhayabAdhako bhavati / svamAtmAnaM bAdyate'paraJca bAdhate / 1-jaradantIkha-pha0, b0| 2-tAzca anA-pa0 / 3-SA yenA-pa0 / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 103-104-105 ] prazamaratiprakaraNam doSapravRttAvAtmAnaM bAdhate, 'yathA'yaM pravRttastathA'hamapi pravartayAmi' iti paramapi bAdhate / paJcendriyabalena vibalo vigatabalaH / 'paJcendriyabalena mahatA'bhibhUtatvAdunmArgayAyinA'nyena balena mArge pratipAdayitumazakyaH' iti vibalaH / rAgadveSodayena nibaddho niyamitaH 'rAgadveSapariNataH ' ityarthaH // 103 // yasmAdanAlocitaguNadoSa evaMvidho bhavati artha-yataH pA~coM indriyoM ke balake Age nirbala huA aura rAga tathA dveSake udayase jakar3A huA manuSya guNa aura dveSakA vicAra nahIM karatA aura apaneko, dUsaroMko tathA donoMko kaSTa detA hai / bhAvArtha-soca-vicAra kara kAma karanevAlA manuSya guNa aura doSakA vicAra karake guNoMmeM pravRtti karatA hai aura doSoMko chor3a detA hai / jo guNa-doSakA vicAra nahIM karatA, vaha doSoMmeM pravRtta hokara apaneko kaSTa detA hai / tathA usakI dekhA-dekhI dUsare loga bhI doSoMmeM pravRtta hote haiM / ataH vaha dUsaroMko bhI pIr3AkA kAraNa hotA hai / tathA pA~coM indriyoMke jAlameM vaha aisA phaMsa jAtA hai ki prayatna karanepara bhI use sumArgapara lAnA kaThina hotA hai| tasmAd rAgadvepatyAge paJcendriyaprazamane ca / zubha pariNAmAvasthitihetoryanena ghaTitavyam // 104 // TIkA-yasmAdevaM tasmAd yathA rAgadveSayorAtyantikastyAgo bhavati tathA'nuSTheyam / paJcendriyabalaM yathA prazAmyati-novRttazaktibhavati tathA zubhaipariNAmAvasthitihetoryatnena ghaTitavyam / zubha eva pariNAmo yathA dezakulavijJAnAdiSvApyate, zubha pariNAmAvasthAne yo hetuH, tasya hetoH prayatnenAvAptiryathA syAt tathA ceSTitavyamiti // 104 // ___ artha-ataH zubha pariNAmoMkI sthitike lie rAga aura dveSako tyAganemeM tathA pA~coM indriyoMko zAnta karanemeM prayatna karanA caahie| bhAvArtha-yataH guNa-doSakA vicAra na karanevAle manuSyameM ukta durAiyA~ pAI jAtI haiN| ataH aisA prayatna karanA cAhie, jisase rAga aura dveSakA sarvathA abhAva ho tathA pA~coM indriyoMkI zakti zAnta ho| aura usake lie zubha bhAvoMko prApta karane tathA unheM banAye rakhanekA prayatna karanA caahie| tatkathamaniSTaviSayAbhikAGgiNA bhoginA viyogo vai / suvyAkulahRdayenApi nizcayenAgamaH kAryaH // 105 // 1-te pazcendriyalena mahatA-pha0 b0| 2-kyaadti| 3-la: vigatavalo rAga-pha00 4-glb-b0| 5.-raapyte-p0|6-sthaansy yo-p0|7-vybhityaah-ph0 b0| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm saptamo'dhikAraH, AcAraH TIkA--'tatkathaM ceSTitavyam ' ityAha-aniSTA viSayA vakSyamANena nyAyena, tAn AkAGkati abhilapati tena aniSTa viSayAbhikAGkiNA, bhoginA bhogAsaktena, 'kathamAtyantiko viyogaH syAdebhiH saha ' iti / vaizabdaH pAdapUraNe / suSThanyAkulahRdayenApi bAda vyagrahRdayenApi satA / nizcayena yathAvad vijJAya etAniha pastra cApAyabahulAn zabdAdiviSayAn / AgamaH kAryaH-Agamo bhagavadarhatsarvajJapraNIto'bhyAsitavyaH kAryaH / tatazcaiSAmAtyantikaH svAtmani pralayo bhavatyanenAbhyupApeneti // 105 // __artha-(prazna)-aniSTa viSayoMkI icchA karanevAle bhogAsakta manuSyase ina viSayoMkA viyoga kaise ho sakatA hai ? (uttara)- hRdayake atyanta vyAkula honepara bhI ina viSayoM ko jAnakara AgamakA abhyAsa karanA cAhie) bhAvArtha-pahale yaha prazna kiyA gayA hai ki jaba manuSya bhogoMmeM Asakta hai aura rAta-dina bhogoMkI vAJchA karatA rahatA hai to vaha una viSayoMkA tyAga kaise kara sakatA hai ? bAdameM usakA uttara diyA gayA hai ki bhogoM ke lie hRdayake Akulita honepara bhI pahale use bhogoMkI asaliyatako jAnanA cAhie, ki ye viSaya isaloka aura paralokameM duHkhadAyI haiM / usake bAda bhagavAn antidevake dvArA upadiSTa AgamakA abhyAsa karanA cAhie / isa upAyase una viSayoMkI icchA bilakula naSTa ho jAtI hai / 'kathaM punaraniSTA viSayAH' ityAhaviSaya aniSTa kyoM haiM ? yaha batalAte haiM : AdAvatyamyudayA madhye shrRnggaarhaasydiiptrsaaH| nikaSe viSayA bIbhatsakaruNalajjAbhayaprAyAH // 106 // TIkA-Adau prathamaM kutUhalAdutsukatayA atyabhyudayAn utsavabhUtAn manyate / utsava AgamiSyatIti bhavatyAnandazcetasi prathamam / madhye viSayaprAptau satyAM zRGgAraveSAbharaNakuca. kaNThAzleSamukhacumbanakararuhakSataprahAraparihAsapraNayakopAdimatvAd diiptrsaaH| nikaSe' itiviziSTasaMyogottarakAlaM viSayAH sparzAdayaH pratibhAnti bIbhatsAH nirvasanatvAt prakaTa gudavarAGgavikRtadarzanAt / karuNAstu bahuvilApavisvarakvaNanazravaNAt karuNAzrayatvAdanukampApAtratvAt / parisamAptaprayojanoM ca tvaritataramAdatte trapAvatI nivasanAdi vibheti ca gurujanAdAzaGkate 'mAM maivaMvidhAmadrAkSIt kazcit ' iti / evamete viSayA bIbhatsakaruNalajAbhayAyAsabahulAH paryante / madhye'pyuditatIvramohavedanAH Arambhetu kutUhalautsukyabhAvAna jAtucitsvAsthyamApAdayantIti tyAjyAH // 106 // artha-ye viSaya prArambhameM utsavakI taraha haiM / madhyameM zrRGgAra aura hAsyase rasako uddIpta karate haiN| aura antameM bIbhatsa. karuNA, lajjA aura bhaya vagairahako karate haiN| 1-pUraNa:-pha0 b0| 2-cakarmamukha-pha0 b0| 3-krnkhksst-ph010| 4-kRtid-mu0| 5-nAcca-pha0 b0|6-bhe'ti ku-pha0 b0| 7-vAH na-pha0 b0| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 kArikA 106-107-108 ] prazamaratiprakaraNam bhAvArtha-prArambhameM yaha manuSya kutUhalase ina viSayoMko utsavoMkI taraha mAnatA hai / arthAt jaise kisI utsavakI sUcanA milanepara usase Ananda hotA hai vaisA hI Ananda viSayoMkI prApti honese pahale hotA hai / viSayoMke prApta honepara zrRMGgAra, veSa, alaGkAra, hAsya, prema-kopa aura saMbhogake antameM khule hue kAmAGgoMko dekhakara bar3I glAni hotI hai / navodAke cItkArako smaraNa karake usapara dayA AtI hai / eka dUsareko nagna dekhakara lajjA hotI hai / usa avasthAmeM gurujanoMke dekha lenepara bhaya lagA rahatA hai / isa prakAra antameM ye viSaya glAni, karuNA, lajjA aura bhaya vagairahako utpanna karate haiN| madhyameM mohakI tIvra vedanAko utpanna karate haiM aura ArambhameM kutUhala aura utsukatA paidA karate haiN| ye kabhI bhI manuSyako svastha nahIM hone dete| ataH chor3aneke yogya haiM / 'nanu ca upabhujyamAnaH sukhalezenopabhoktAramanugRhNanto viSayA' ityadhikAre paThati viSaya-bhogase manuSyako yor3A-bahuta mukha bhI hotA hai, ataH viSaya upakAraka haiM, isakA uttara dete haiM :-- yadyapi niSevyamANA manasaH parituSTikArakA viSayA / kiMpAkaphalAdanavadbhavanti pazcAdatidurantAH // 107 // TIkA-niSevyamANA upabhujyamAnAH kSaNamAtraM yadyapi manoharSa janayanti tathApi pazcAd vipAkakAle ApAtaramaNIyA api santaH kiMpAkaphalabhakSaNopamAH kiMpAkataruphalAni hi rasanAgreNaulihyamAnAni svAdUni surabhINi ca pariNatikAle parAsutayA yojayanti / ato durantAH 'duHkhAntA' ityarthaH // 107 // artha--yadyapi sevana karate samaya viSaya manako mukhakara lagate haiM, tathApi kiMpAka vRkSake phalake bhakSaNake samAna antameM dukhaHdAyI hote haiM / bhAvArtha-kiMpAka vRkSake phala khAnemeM bar3e khAdiSTa aura sugandhita hote haiM; kintu peTameM pahu~cate hI jaharakA kAma karate haiM / viSayoMko mI aisA hI jAnanA caahie| tathA'paraM nirdezanamAhadUsarA udAharaNa dete haiM :-- yadvacchAkASTAdazamannaM bahubhakSyapeyavat svAdu / viSasaMyuktaM bhuktaM vipAkakAle vinAzayati // 108 // TIkA-zAkaM tImanamaSTAdazaM yasya tad zAkASTAdazamannam / bahubhakSyaM modakAMdi, peyaM pAnakavizeSaH sIdhuprasannAdi vA, tatpeyaM yatrAstyanne tatpeyavadannam / svAdu-madhurAdirasayuktaM viSavyatimizraM bhuktam, vipAkakAle pariNatisamaye yathA vinAzayati // 108 // 1-hRto pha0, b0| 2-ityAdhikAre 50-pha0, ba0 / 3-preNoliya-pha0 b0| 4-zayinnAi-pha0, b0|5-modkaamlsaarkaadi, p0|6-disNyuktN, pha, b0| 7-maye vi-pha0, b0| pra010 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - rAyacandrajainazAstramAlAyAm saptamo'dhikAraH, AcAraH tadvadupacArasaMbhRtaramyakarAgarasasevitA viSayAH / bhavazataparamparAsvapi duHkhavipAkAnubandhakarAH // 109 // TIkA-dAntikamartha dRSTAntena samIkaroti tadvat ' iti / upacAraH-cATukarma vinaya. pratipattiH, tenopacAreNa saMbhRtaM bahukRtaM ramyakaM ramaNIyatvamatizayaprItihetutvam, rAgaH snehavizeSaH, tasya rasa-atizayaH, upacArasaMbhRtaramyakairAgarasena sevitA upabhuktA viSayAH zabdAdayaH / sakRnmaraNakAritvAd viSAnnadRSTAntaM dUrIkaroti pazcArddhana-bhavazatAnAM paramparAH paddhatayaH santatayaH tAsu duHkhena vipAkena anubandhakaraNazIlA duHkhAvicchedakAriNa iti // 109 // artha-jisa prakAra aTThAraha prakArake zAka aura bahutase khAne yogya aura pIne yogya svAdiSTa vastuoMse yukta svAdiSTa bhojana yadi viSailA ho to usake khAnese antameM mRtyu hotI hai / usI prakAra khuzAmada aura vinaya vagairahase bar3hI huI ramaNIyatA aura atyanta rAgase bhoge hue viSaya saikar3oM bhavoMkI paramparAmeM bhI duHkha-bhogakI paramparAko karanevAle hote haiN| bhAvArtha-viSaya-bhoga susvAdu viSaile bhojana ke samAna antameM duHkhadAyI hotA hai / viSaile bhojanake khAnese to eka hI bAra mRtyu hotI hai| kintu viSayoM ke sevanase bhava-bhavameM kaSTa uThAnA par3atA hai| api pazyatAM samakSaM niyatamaniyataM pade pade maraNam / yeSAM viSayeSu ratirbhavati na tAn mAnuSAn gaNayet // 110 // TIkA-pazyatAmapi samakSa pratyakSeNa pramANena maraNaM niyatakAlamaniyatakAlaJca / devanArakANAM niyatakAlameva / aniyatakAlaM manuSyANAM tirazcAM ca / pade pade sthAne sthAne nArakAdijanmani AryAnAryAdibhede gomahiSyajAvikAdibhede ca / athavA ' niyatam ' iti sarvakAlameva, aniyataM manuSyatirazcAmAyuH sampratitanAnAm / evamavagatAnityAyuH svarUpANAmapi yeSAM viSayeSu ratiH zaktirbhavati na tAn mAnuSAn gaNayet kuzalaH / tiyaJca eva hi te nirbuddhikatvAditi // 110 // artha-jagaha-jagaha niyata aura aniyata maraNako pratyakSa dekhate bhI jinakI viSayoMmeM Asakti hai, unheM manuSyoMmeM nahIM ginanA caahie| ____ bhAvArtha-maraNa do tarahakA hotA hai-eka niyata kAla aura dUsarA aniyata kAla / deva aura nArakoMkA maraNa niyata kAlameM hI hotA hai; kyoMki unakI akAla mRtyu nahIM hotii| tathA aniyata kAla maraNa manuSya gati aura tiryaJca gatimeM hotA hai| sabhI gatiyoMmeM mRtyu pratyakSa hai / saMsArameM aisA koI bhI sthAna nahIM hai, jahA~ mRtyu na hotI ho / athavA dUsarA artha aisA bhI kara sakate haiM ki maraNa 1-raso viSaya upa-pa0 / 2-myakAH rAga-pa0 / 3-vA 10 / 4-tyatAnAmapi yeSAM, pha0, ba0, / 5-ryazveva hi, ph.b.| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 109.110-111-112 ] prazamaratiprakaraNam sarvadA hI aniyata hai; kyoMki Ayu pratyeka samayameM kSaya ho rahI hai| aura yaha bAta hama apane sAmaneke manuSyoM aura tIrthaJcoMmeM pratyakSa dekhate haiM / to bhI Ayuko anitya jAnakara bhI jo viSayoMmeM phaMse hue haiM; unheM manuSya nahIM samajhanA cAhie / nAsamajha honeke kAraNa ve pazu hI haiN| viSayapariNAmaniyamo mno'nukuulvissyessvnuprekssyH| . dviguNo'pi ca nityamanugraho'navadyazca saMcintyaH // 111 // TIkA-mano'nukUlA ye viSayA iSTAH zabdAdayasteSAM viSayANAM pariNAmo'nuprekSyaH-cintanIya AlocanIyaH / iSTapariNAmAH santo'niSTapariNAmA bhavanti, aniSTapariNAmAzcAbhISTapariNAmA bhavanti, nAvasthitaH kazcit pariNAmo'sti / evaJcAnavasthitapariNAmaviSayaviratau satyAmanugraho dviguNo'navadyazca saMcintyaH / anugrahaH-guNayogaH, sa ca dviguNaH / bahuguNa eva dviguNaM uktaH, dvishbdsyoplkssnntvaat| anavadyazcAsau pApabandhAbhAvAt itynuprekssyH||11|| artha-manake anukUla viSayoMmeM viSayoM ke pariNAmake niyamakA bArambAra cintana karanA cAhie aura sarvadA nirdoSa tathA bahuguNayukta lAbhakA vicAra karanA cAhie / bhAvArtha-manako priya laganevAle viSayoMke bhAvI pariNAmakA vicAra karanA cAhie / arthAt acche laganevAle viSaya kAlAntarameM bure lagate haiM, aura bure laganevAle viSaya kAlAntarameM acche lagane lagate haiM / unakA koI pariNAma sarvadA nahIM rhtaa| ataH asthira pariNAmavAle viSayoMse virakti honepara AtmAkA bar3A bhArI doSa rahita kalyANa hotA hai / kyoMki viSayoMse virakti honepara pApakarmako bandha nahIM hotA / ataH usa lAbhakA sarvadA vicAra karate rahanA caahie| iti guNadoSaviparyAsadarzanAdviSayamUrchito hyaatmaa| bhavaparivartanabhIrubhirAcAramavekSya parirakSyaH // 12 // TIkA-iti itthaM guNAn doSarUpeNa yaH pazyati doSAMzca guNarUpeNa prekSate, viparyAsadarzanAd vaiparItyaM buddhayate / viSayeSu zabdAdiSu mUrchitaH-tanmayatAM gato ya aatmaa| bhavaH saMsAraH, tatra parivartanaM narakAdiSu janmamaraNaprabandhaH, tasmAd vibhyadbhiH AcAramavekSya prathamAGgArthamanucintya parirakSyaH paripAlanIya iti // 112 // . artha-isa prakAra guNa aura doSameM viparIta darzana honese yaha AtmA viSayoMmeM Asakta ho rahA hai| saMsAra-bhramaNase DaranevAle bhavya janoMko AcArakA anuzIlana karake usakI rakSA karanI caahie| bhAvArtha-yaha AtmA guNoMko doSarUpase dekhatA hai aura doSoMko guNarUpase dekhatA hai / isa viparIta darzanase viSayoMko sukhadAyI samajhakara yaha unameM lIna ho rahA hai / jo bhavyajIva narakAdi gatiyoMmeM bhramaNa karanese Darate haiM, unheM AcArAGgake arthakA abhyAsa karake apanI AtmAkI rakSA karanI caahie| 1-guNa eva u-pha0 b0| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 rAyacandrajainazAstramAlAyAm sa cAcArArthaH paJcaprakAra: ' iti darzayati samAsenausa AcArake pA~ca bheda haiM / saMkSepameM unheM batalAte haiM : -- [ saptamo'dhikAraH, AcAraH samyaktvajJAnacAritratapovIryAtmako jinaiH proktaH / paJcavidho'yaM vidhivat sAdhvAcAraH samanugamyaH / / 113 // TIkA - tatra tattvArthazraddhAnalakSaNaH samyaktvAcAraH / tadupagRhIto matyAdijJAnapaJcakAcAraH / aSTavidhakarmacayariktIkaraNAccaritrAcAraH / tayordvAdazabhedamanazanAdi tapa AcAraH / vIryamAtmazaktivaryAcAraH / evameva paJcaprakAra AcAraH prathamAGgArthaH tIrthakRdbhirarthato'bhihitaH, tacchiSyaizca sUtrIkRtaH, vidhivat samanugamyaH vijJeyaH / kaH punarvidhiH ? sUtragrahaNavidhistAvada STamayogAdiH, arthagrahaNavidhiranuyogaprasthApanAdiH / sAdhUnAmAcAraH sAdhvAcAraH - ahorAtrA. bhyantare'nuSTheyaH kriyAkalApa iti // 113 // artha - jina bhagavAnne samyaktva, jJAna, cAritra, tapa aura vIryarUpase samyaktvake pA~ca bheda kahe haiN| sAdhuoM ke isa AcArako vidhivat jAnanA cAhie / bhAvArtha-tattvArthakA zraddhAna karanA samyaktvAcAra hai / samyaktvAcArase yukta pA~ca jJAna jJAnAcAra 1 haiN| ATha prakArake karmoM ko naSTa karanevAlA cAritrAcAra hai / anazana vagairaha ke bhedase bAraha prakArakA tapa tapAcAra hai| AtmAkI zakti vIryAcAra hai / isa prakAra tIrthaGkaradevane AcArAGgameM pA~ca AcAroMkA artharUpase kathana kiyA hai / unake ziSya gaNadharadevoMne use sUtrarUpameM nibaddha kiyA hai / sAdhuoM ke isa AcArako dina-rAtameM kI jAnevAlI kriyAoM ko vidhipUrvaka jAnanA cAhie / vibhaktasyApyAcArasya paJcadhA navabrahmacaryAtmakehyAdhyayanArthAdhikAradvoraNa punarlezodezato'rthamAcaSTe samAsena isa prakAra AcArAGgake AdhArapara AcAra ke sAmAnyase pA~ca bheda kahe haiM / usa AcArAGgake prathama zrutaskandhameM nau adhyayana haiM / ataH aba unake AdhArapara AcArake nau bheda saMkSepase kahate haiM :SaDjIva kAyayatanAlaukikasantAna gauravatyAgaH / zItoSNAdiparISahavijayaH samyaktvamavikampam // 114 // saMsArAdudvegaH kSapaNopAyaca karmaNAM nipuNaH / vaiyAvRtyodyogaH tapovidhiyoSitAM tyAgaH // 115 // TIkA-- zAstraparijJAyAM SaD jIvanikAyAH pRthivyaptejovAyuvanaspatitrasAkhyAH / tatrAdau jIvAstitvapratipAdanaM sAmAnyena, tataH pRthivyAdikAyasvarUpavyAvarNanam / tadvadhAt saMsArahetuH 1- NAcca cA-pha., ba. / 2 - kasyAdhya- pha0, va. / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 113-114-115] prazamaratiprakaraNam / krmbndhH| tadvadhaviratizca manovAkkAyaiH kRtakAritAnumatiparihArAd iti / SaTsu jIvanikAyeSu thatanA prayatnastadrakSaNe jJAnapUrvako vyApAra iti / lokavijaye laukiksntaangaurvtyaagH-| laukikasantAno mAtRpitranvayaH zeSAzca svajanasambandhinaH patnI putrAdayaH, teSu gauravam-AdaraH snehAsaktiH, tattyAgaH / tathA krodhamAnamAyAlobhakaSAyavijayo vidheyo balavatA kSamAdinA balena / zItoSNIyAdhyayane zItoSNAdiparISahavijayaH-kSutpipAsAdiparISehadvAviMzatarvijayaHabhibhavaH / tatra strIsatkAraparISahI bhAvataH zItau vizatiruSNAH shessaaH| samyaktvAdhyayane zaGkAdizalyazuddhaM tattvArthazraddhAnalakSaNaM samyagdarzanamavikampyaM dRDhaM nizcitaM varNyate // 114 // lokasArAdhyayane-'lokasAra ' iti anvarthanAma AdipadenAvaMtiriti / tatra saMsArAdudvegaH hiMsAdipravRtto na muniH, tadviratomunirakiJcanaH kAmabhogeSUdvigno'nekadoSadarzanAt / dharmajJAna saMyamanirvANAkhyaM lokasAramavekSyamANaH sasahAyo mArgamevAparityajan sAramevAsAdayati lokasyeti / dhUtAdhyayane svajanamitrakalatraputrAdinirapekSatA, tadvidhUnanaM tatparityAgaH, karmaNAJca jJAnAvaraNAdInAM vidhUnanopAyaH, zrutajJAnAnusArikriyAnuSThAnaM zarIropakaraNatyAgazceti / mahAparijJAyAM mUlottaraguNAn parijJAya yathAvadavetya mantratantrAkAzagatilandhipaMjIvanam / pratyAkhyAna parijJAyAJca pratyAkhyAkartavyAni vyAvRttena sadA jJAnadarzanacaraNeSUdyuktena bhavitavyamiti tadAhavaiyAvRtyodyogaH / vimokSayatanAdhyAyane zrAvakANAM dezavimokSaH sAdhUnAM sarvavimokSaH kSINakarmaNAM muktAnAmAtmano'pi svajanitaireva karmabhirbaddhasya sakalakarmAza-viyogo mokSaH saprapaJco bhaktapratyAkhyAneMginIpAdapopagamanamaraNaiH saha varNyate / tapovidhiH prAdhAnyad gRhItaH / upadhAnazrute ___ bhagavatA zrIvarddhamAnasvAminA svAnuSThitatapovyAvarNanaM yoSityAgo brahmacaryAdilakSaNaM kRtam / evamAcAro navAdhyAyanAtmako'rthato vibhaktaH // 115 // artha-chaha jIvakAyoMkI rakSA karanA, kuTumbI janoMmeM mamatvakA tyAga, zIta-uSNa vagairaha parISaTThoMko jItanA, nizcala samyaktva, saMsArase ghabarAhaTa, karmoke kSaya karanekA kuzala upAya, vaiyAvRtyameM tatparatA, tapakI vidhi aura striyoMkA tyAga-ye AcArake nau bheda haiN| bhAvArtha-zAstraparijJA nAmake pahale adhyayana meM prArambhameM sAmAnyase jIvake astitvakA kathana kiyA hai / usake bAdameM pRthivIkAya, apkAya, tejakAya, vAyukAya, vanaspatikAya aura trasakAyakA varNana kiyA hai| unakA ghAta karanese saMsArakA kAraNa-karmabandha hotA hai| ataH mana, vacana, kAya aura kRta, kArita, anumodanAse unake vadhakA tyAga karake unakI rakSAkA prayatna karanA caahie| lokavijaya nAmake dUsare adhyayanameM mAtRvaMza, pitRvaMza aura patnI-putra vagairahameM Asaktike tyAgakA kathana hai / tathA 1-ssddjiivkaary-p.| 2-pahANAM dvaa-mu0| 3-rya nA-mu0 / 4-mo naika-pha0, b0| 5-jnyaansN-p0| 6-yo'maarg-mu0| 7-meva parityajya mu0-mevoparityajya pha0, b0| 8-sAramAsApha0, b0| 9-nAM ca dhUna-pha0, 0 / 10-landhera-pha0 b0| 11-khyAya parihartavyA-mu0-khyAya krt-c| 12-bhiryadyasya, pha0, b0| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [saptamo'dhikAraH, AcAra kSamA vagairahake dvArA krodha, mAna, mAyA aura lobha kaSAyako jItanekA vidhAna hai / zItoSNa nAmake tIsare adhyayanameM bhUkha-pyAsa, garmI-sardI vagairaha bAIsa parISahoMke jItanekA kathana hai| samyaktva nAmake cauthe adhyayanameM zaMkA Adi doSoMse rahita tatvArthakA zraddhAnarUpa nizcala samyagdarzanakA varNana hai / lokasAra nAmaka pA~caveM adhyayanameM saMsArase udvegakA kathana hai| kyoMki jo hiMsA vagairahameM lagA huA hai, vaha muni nahIM hai / kintu jo hiMsA vagairahameM aneka doSa dekhakara unase virakta ho jAtA hai tathA kAma bhogase virakta aura aparigrahI hotA hai, vaha muni hai / lokasArako dekhanevAlA muni kumArga chor3akara lokake sArako grahaNa karatA hai / dhUta nAmake chaThe adhyayanameM kuTumbI, mitra, strI, putra vagairahase nirapekSa rahanekA, unake parityAgakA, jJAnAvaraNAdika karmoMke kSaya karaneke upAyakA, zrutajJAnake anusAra AcaraNa karane kA aura zarIra tathA upakaraNoMke tyAganekA varNana hai / mahAparijJA nAmake sAtaveM adhyayanameM mUla aura uttaraguNoMko bhalIbhA~ti jAnakara mantra tantra tathA AkAzagAmI Rddhike prayoga na karanekA vidhAna hai / aura pratyAkhyAnaparijJAmeM tyAgane yogya vastuoMkA tyAga karake virakta hokara jJAna, darzana aura caritrameM sadA tatpara rahanekA vidhAna hai| ise hI vaiyAvRtyameM tatpara kahA jAtA hai| vimokSayatanA nAmake AThaveM adhyayanameM zrAvakoMke ekadeza mokSakA aura sAdhuoMke sarvadeza mokSakA varNana hai / arthAt zrAvakoMke ekadezase karmoMkA kSaya hotA hai / ataH unakA ekadezase mokSa kahA jAtA hai aura muniyoMke samasta karma chUTa jAte haiM / ataH unakA sarvadezase mokSa kahA jAtA hai / karmoMse mukta hone hI kA nAma mokSa hai / bhaktapratyAkhyAna, iMginI aura pAdapopagamana maraNake sAtha mokSakA vistArase varNana kiyA gayA haiM / pradhAna honese taponidhikA grahaNa kiyA hai / upadhAnazruta nAmaka nauveM avyayanameM bhagavAn vardhamAnasvAmIke tapakA varNana hai aura striyoMke tyAgarUpa brahmacaryakA vidhAna hai / isa prakAra nau adhyayanoMke AdhArapara AcArake nau bheda kiye gaye haiN| samprati AcArogreSu adhyayananavakAdhAkRSTeSu vistaraciteSvadhikArI varNyante aba acAraGgake nau adhyayanoMse lekara vistArapUrvaka race gaye dvitIya zrutaskandhakI prathama cUlikAke adhikAroMkA varNana haiM: vidhinA bhaikSyagrahaNaM strIpazupaNDakavivarjitA shyyaa| I bhASAmbarabhAjanaiSaNAgrahAH zuddhAH // 116 // TIkA-piNDaiSaNAdhyayane udgamotpAdanaiSaNAdoSavarjito bhikSAsamUho graahyH| zayyA pratizrayaH, tatra strIpazupaNDakavivarjite sthAne sthAtavyam 'mUlottaraguNazuddhA zayyA grAhyA' IryAdhyayane bhikSAcaMkramaNAdikriyApravRttaH zanai zanaiH purastAd yugamAtraniruddhadRSTiH sthAvarANi jaGgamAni ca satvAni parikSan vrjtiiti| bhASAjAtAdhyayane vAkyamAtmaparAvirodhyAlocya 1-samyajJAnI muniyoMkI sevAmeM tatpara rahanA mI jJAna aura cAritrameM hI tatpara rahanA hai, kyoMki ve jJAnAdikake sAdhana haiM / 2-rAGgeSu mu0| 3-mnnyte-10| 4-bhikSaNaM pr-p.| 5-kssaagraa-p0| 6-zanaiH pu-ph.b..| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 116-117] prazamaratiprakaraNam vAcyamiti / vastraiSaNAdhyayane malottaraguNazuddhaM lakSaNayuktaM vAsaH samAdeyamalpaparikarmAdi / pAtraiSaNAyAmapi codmAdivizuddhapAtragrahaNamalonvAdi yathoktamAdeyam / avagrahapratimAdhyayane' vagraho devendrarAjagRhapatizayyAtarasAdharmikANAM paJcoM / sarvathA sarvataH parimito'vagraho yAcyo yatra bhAjanakSAlana pravaNapurIpotsargasvAdhyAyasthAnayukto'vagraho yogyaH / iti prathamacUlA sapAdhyayanaparimANeyam // 116 // artha-vidhipUrvaka bhikSAgrahaNa, strI, pazu, aura paNDaka (napuMsaka )se rahita zayyA, IryAzuddhi, bhASAzuddhi, vastra bhUSaNa zuddhi, aura avagrahazuddhi, ye prathama cUlikAke sAta adhyayanoMke nAma haiN| bhAvArtha-piNDaiSaNA nAmake adhyayanameM udgama, utpAdana aura eSaNA doSase rahita bhikSA grahaNa karanekA vidhAna hai / dUsare zayyaiSaNA nAmaka adhyayanameM strI, pazu aura paNDaka (napuMsaka ) se rahita sthAnameM ThaharanekA vidhAna hai| IryAdhyayanameM kahA hai ki jaba sAdhu bhikSA lene vagairahake lie gamana karatA hai to Age eka yugamAtra (cAra hAtha) pRthivIko dekhakara, trasa aura sthAvara jIvoM kI rakSA karatA huA dhIre-dhIre gamana karatA hai| bhASA adhyayanameM apane aura dUsaroMke aviruddha socakara bolanekA vidhAna hai / vastraiSaNA nAmake adhyayana meM mUlaguNa aura uttaraguNoMkI zuddhatAke anurUpa aise vastra lene kA vidhAna hai, jisameM kama Arambha ho| pAtraiSaNA nAmake adhyayanameM bhI udgAmAdi doSoMse rahita pAtra lenekA kathana hai| avagraha milkiyatako kahate haiN| usake pA~ca bheda haiM, lokake madhyameM sumeru parvatake nIce sthita ATha madhya pradezoMse lekara AdhA dakSiNa mAga devendrakI milkiyata hai / bharata vagairaha kSetra cakravartI rAjAkI milkiyata hai / gA~va, kasa (kheta), udyAna, pahAr3a, guphA vagairaha usa sthAnake mAlika jAgIradArakI milkiyata hai / jisa gRhasthake gharameM ThaharanA ho usa gRhasthake ghara vagairaha usa gRhasthakI milkiyata hai / aura jisa sthAnameM samAnadharmI anya sAdhu vagairaha Thahare hoM, vaha sthAna una sAdhuoMkI milkiyata hai / ina mAlikoMse Thaharaneke lie paricita sthAnakI yAcanA karanA caahie| vaha sthAna itanA ho ki usameM bartana dhone, mala-mUtra tyAgane aura svAdhyAya vagairaha karane kI suvidhAyeM hoN| samprati dvitIyacUlAsaptAdhyayanAni saptakAbhidhAnAna, tatrAdhikArAHaba sapta saptakI dvitIya cUlikAke adhikAroMko kahate hai: sthAnaniSadyAvyutsargazabdarUpakriyAH praanyonyaaH| paJcamahAvratadAbyaM vimuktatA sarvasaGkebhyaH 117 // TIkA-prathamAdhyayane sthAna kAyotsargAkhyaM varNyate / dvitIyAdhyayane niSadhAsthAna nivirzanAkhyamAkhyAyate / tRtIyAdhyayane uccAraprasravaNatyAgayogyapradezaprarUpaNa vyutsargasthAnamuktam / caturthAdhyayane zabdAkArapariNatadravyagrahaNe sati rAgadveSatyAgaH / paJcamAdhyayane 1-lAbakudi p0| 2-dhA srvtH50| 3-zravaNa-phA, ba.-stravaNa. mu0| 4-deviMda rAya uggaha, gihavaha sAgariya, saahmmii|| 316 // AcA., 2 zruta0,1 cuu0| 5-traaryaadhi-4006-nivesh-p0| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [saptamo'dhikAraH, AcAraH nAnAvidharUpadarzanena rAgadveSaparityAgaH kaaryH| sarvatra kriyAzabdenAbhisambandhaH- sthAnakriyA niSadyAkriyA' ityAdi / SaSThe parakriyAniSedhaH-prayatnavatastapasi pravRttasya niSpratikarmazarIrasya paro yadupakaroti saMskaroti tadayuktam / saptamAdhyayane'nyonyakriyA parasparakriyA sA'pi niSpratikarmavapuSo na yujyata iti / tRtIyacUlA bhAvanA / tatrAprazastabhAvanAM vihAya prazastabhAvanAdarzanajJAnacaraNatapovairAgyAdikA bhAvyA ekaikamahAvatabhAvanAzca paJca paJcamahAvratadADhAthamiti / 'vimuktatA sarvasaGgebhyaH' iti caturthacUlikAyAM vimuktAdhyayane karmaNo vimuktirazeSato dezato vApi cintyate-yAvantaH kecit saGgAstebhyo vimuktiriti / nizIthAdhyayanaM paJcamI cUlA, catasRSu cUlAsu yo'ticArastadvizuddhyarthaM prAyazcittadAnaM tatreti // 117 / / ____ artha-sthAnakriyA, niSadyAkriyA, vyutsargakriyA, zabda kriyA, rUpakriyA, parakriyA, pA~ca mahAvatoMmeM dRr3hatA aura samasta parigrahakA tyAga-ye nau adhyayanoM ke nAma haiN| bhAvArtha-pahale adhyayanameM kAyotsargake yogya sthAnakA varNana hai / dUsare adhyayanameM svAdhyAya karaneke yogya sthAnakA varNana hai| tIsare adhyayanameM mala-mUtrake tyAgane yogya sthAnakA varNana hai| cauthe adhyayanameM sunAI par3anevAle zabdoMmeM rAga aura dveSake tyAganekA varNana hai / pA~caveM adhyayanameM dikhalAI par3anevAle aneka prakArake rUpoMmeM rAga aura dveSake tyAganekA varNana hai / chaThe adhyayanameM parakriyAkA niSedha kiyA hai / arthAt tapasyAmeM lage hue sAdhuko gRhastha vagairahake dvArA kI gaI sevA-zuzrUSAkI icchA karanA yukta nahIM hai / sAtaveM adhyayana meM sAdhuoMke lie parasparameM eka dUsarekI paricaryA karaneko ayukta kahA hai / dvitIya cUlikAmeM ye sAta adhyayana haiN| tIsarI cUlikAkA nAma bhAvanA hai| sAdhuko azubha bhAvanAoM ko chor3akara darzana, jJAna, cAritra, tapa vagairahakI zubha bhAvanAe~ bhAnI cAhie / eka eka mahAvratakI pA~ca pA~ca bhAvanAe~ hotI haiN| unake bhAnese pA~ca mahAvrata dRr3ha hote haiM / cauthI cUlikA vimuktAdhyayanameM ekadeza athavA sarvadezase karmoMse mukta honekA vicAra kiyA gaya hai / arthAt jo kucha parigraha hai, usase mukta honekA usameM varNana hai / pA~cavIM cUlikAkA nAma nizIthAdhyayana hai / usameM cAra cUlikAoMmeM jo atIcAra laga jAte haiM unakI vizuddhike lie prAyazcitta denekA varNana hai| sAdhvAcAraH khalvayamaSTAdazapadasahasraparipaThitaH / samyaganupAlyamAno rAgAdIna mUlato hanti // 118 // TIkA-evameSaH sAdhUnAmAcAraH-khaluzabdo 'vadhAraNe-navabrahmacaryAtmakaH suptiGantapadagaNanayA'STAdazapadasahasrAtmakaH paripaThitaH / yatra cArthopalabdhistatpadamiti / samyagayathoktena vidhinA grahaNadhAraNAnuSThAnavyAkhyAbhiranupAlyamAnaH-abhyasyamAno rAgadveSamohAn samUlakA kaSatIti / ayazcAparo guNaH prApyate // 118 // 1-yAbhisa, ph0| 2-syAni-pha0, ba0, / 3-caiyaavRtyaadi-10| 4-vyA, p0| 5-yane pa-pha., b0| 6-kevalI paryanta sAdhu-samudAya ekadezase karmamukta kahalAte haiM / siddhaparameSThI sarva karmamukta haiN| 7-nAM smaa-phb0| 8-bdo vAkyAlaGkArArtho nv-10| 9-cryaadhybnaatm-p| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 118-119-120 ] prazamaratiprakaraNam artha-isa prakAra aThAraha hajAra padoMke dvArA kahe gaye sAdhuoMke bhAcArake vidhipUrvaka pAlana karanese rAgAdikakA mUlase nAza ho jAtA hai| bhAvArtha-jo sAdhu zIlo aThAraha hajAra bhedoMkA vidhivat pAlana karatA hai aura inameM tanika bhI doSa nahIM lagane detA, usakA rAga jar3ase naSTa ho jAtA hai / AcArAdhyayanoktArthabhAvanAcaraNaguptahRdayasya / na tadasti kAlavivaraM yatra kacanAbhibhavanaM syAt // 119 // TIkA-AcArAdhyayanam-AcArAgamaH, tatrokto yo'rthastatra bhAvanA vAsanAbhyAsaH SaDjIvanikAyayatanAdikA tadAcaraNena ca guptahRdayasya mUlottaraguNairguptamanaskesya tadanuSThAnavyagrasya 'kiM bhavati ' ityAha-na tadastaii kAlavivaraM kAlachidraM vacana kvacit / yatra chidre'bhi bhUyate kaSAyapramAdavikathAdibhiranAcAribhiriti // 119 // artha-AcArAMgake adhyayanoMmeM jo AcAra kahA gayA hai, usake bhAvanApUrvaka AcaraNase jisakA hRdaya surakSita hai, kAlakA aisA eka bhI kSaNa nahIM hai, jisameM rAgAdika use dabA skeN| bhAvArtha-jo AcArAMgameM kahe gaye AcAroMkA hRdayase pAlana karatA hai, vaha kabhI bhI rAgAdikake vazIbhUta nahIM hotaa| 'tAM AcArArthavyagrasya na kA~cidvimatirmuktiparipanthinI sAdhorbhavati' ityAha-- aba yaha batalAte haiM ki jisakA mana AcArameM rama jAtA hai, usa sAdhuko kabhI bhI muktikI bAdhaka kubuddhi utpanna nahIM hotI: paizAcikamAkhyAnaM zrutvA gopAyanaM ca kulvdhvaaH| saMyamayogairAtmA nirantaraM vyApUtaH kaaryH|| 120 // , TIkA kenacida vaNijA mantrabalena pizAcako vshiikRtH| pizAcakenoktam'mamAjJAdAnamanavarataM kAryam / yadaivAdezaM na labhe tadaivAhaM bhavantaM vinAzayAmi' iti| pratipannazca vaNijA, AjJA ca dttaa| grahakaraNadhanadhAnyAnayanakanakarajatAdivibhUtiriSTA yathecchaM vaNijaH sampAditA pizAcakena / punazcAjJA mAgitA / vaNijA'bhihitam-'dIrghatamaM vaMzamAnIya gRhAGgaNe nikhAya ArohaNamavarohaNaJca kurvIthAstAvadyAvadanyasyAjJAdAnasyAvakAzo bhavati' iti / na cAsti chidraM kiJcid vaNijo yatrAbhibhavaH syAditi / sAdhorapyahorAtrAbhyantarAnuSTheyAsu kriyAsu vartamAnasya nAsti chidraM visrotasAgamanamiti / aparA kulavadhU rUpalAvaNyavatI kenacid viTena dRSTA, prArthitA paribhogam, pratipannazca tyaa| 1- gu-10|2-sktd-ph.b0|3-sti kaalchidrN-p0| 4-draM yatra-pha0 b0|5-bhuuyte-ph.b.| 6-thA cArtha-pha0, b0| 7-kadAci-pha0, b0| 8-cena pha0, b0| 9-hitop.| pra. 11 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm saptamo'dhikAraH, AcAraH zvazvA zvasrA cavijJAya tadabhiprAyaM sarvatra gRhavyApAre niyuktA / prAtareva gRhapramArjanagomukhakaraNabhANDaprakSAlanAdhizrayaNarandhanapariveSaNabhAjanamArjanopalepanakhaNDanavaTainapAdaprakSAlanAbhyaGganAnekakAryavyagrA kRcchreNa nidrAmAsAdayati / tasyAH sudUrAdeva viTaprArthanA kathA vyapetA / sAdhorapyAcAra-vyagrasya vismaratyevAnyA viSayAdikatheti / ataH saMyamayogairAtmau nirantaraM vyApRtaH kAryaH-saMyamaH saptadazabhedaH, tadviSayA yogavyApArAH, tairAtmA vyApRto vyagraH kArya iti // 120 // ____ artha-pizAcakI kathA aura kula-vadhUke rakSaNako sunakara AtmAko sarvathA saMyamake pAlana karanemeM lagAye rahanA caahie| bhAvArtha-kisI baniyene maMtra-balase eka pizAcako vazameM kara liyaa| pizAcane kahA-mukke sadA koI na koI kAma karanekI AjJA dete rahanA cAhie / jabhI mujhe AjJA nahIM milegI, tabhI maiM Apako mAra DAlUMgA / baniyene yaha bAta mAna lI, aura use ghara taiyAra karane, usameM dhana-dhAnya lAkara rakhane tathA sonA-cA~dI vagairahase bharapUra karane kI AjJA dii| pizAcane usakA pAlana kiyA aura phira AjJA mA~gI / baniye ne kahA-eka khUba lambA bA~sa lAkara use gharake A~ganameM gAr3ha do aura jabataka maiM dUsarI AjJA na dU~ tabataka usapara car3ho aura utro| aisA karanese pizAcako koI aisA avasara nahIM mila sakA, ki vaha baniyeke prANa le sake / isI prakAra jo sAdhu dina-rAtake andara AcaraNa karaneke yogya kriyAoMke pAlanameM tatpara rahatA hai, vaha kabhI bhI pramAda vagairahake vazIbhUta nahIM hotaa| dUsarI kathA eka kula-vadhUkI hai / kisI durAcArIkI dRSTi eka lAvaNyavatI sundarIpara pdd'ii| usane usase saMbhogakI prArthanA kI / vadhUne use svIkAra kara liyaa| usakI sAsako jaba yaha bAta mAlUma huI to usane bahUko gharake kAma-dhAmameM lagA diyaa| vecArI bahU subaha uThate hI gharameM jhADU detI thI, usake bAda gAyoMko sAnI karatI thI, usake bAda bartana malatI-dhotI thI, phira rasoI banAtI thii| jaba gharake saba loga bhojana kara lete the to phira bartana malatI thii| ghara lIpatI thI, dhAnya vagairaha kUTatI thI, hAtha-paira dhotI thI, sAsako tela lagAtI thI / ityAdi aneka kAmoM meM dina-rAta lagI rahatI thii| rAtako sonekA samaya bhI kaThinatAse mila pAtA thaa| isa prakAra gharake kAmameM pha~sa jAne ke kAraNa vaha usa durAcArI manuSyakI bAta hI bhUla gaI / isI prakAra jo sAdhu apane AcArake pAlanameM dina-rAta lagA rahatA hai, use viSaya vagairahakI kathA bhUla hI jAtI hai / ataH AtmAko sadaiva saMyamake vyApArameM lagAye rakhanA caahie| 'itthaM vihitakriyAnuSThAnavyagra aihikeSu bhogakAraNeSu bhAvayedanityatAm ' ityAha isa prakAra jo sAdhu zAstravihita krigaoMke pAlanameM tatpara rahatA hai, use isa loka sambandhI bhogake kAraNoMmeM anityatAkA vicAra karanA cAhie, yaha kahate haiM : 1-sNbhaaj-p0| 2-chaMTana paa-mu0| 3-tmA vyaa-ph00| 4-vyaavRto-10| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 121-122 ] prazamaratiprakaraNam kSaNavipariNAmadharmA mAnAmRddhisamudayAH sarve / sarve ca zokajanakAH saMyogA viprayogAntAH 121 // TIkA-kSaNena viprinnaamdhrmaaH| vizabdaH kutsAyAm / kutsitaH pariNAmadharmaH :-svataH prItikAriNaH santo'prItikAriNaH pariNativizeSa jAyante, svalpenaiva kAlenAnyasvabhAvA bhvnti| maraNadharmANo mAH, teSAmRddhisamudayo vibhUtisamudayA dhanadhAnyahiraNyasuvarNAdayaH sarve dakSiNottaramadhurAMdvayanivAsivaNigdvayavibhUtisamudayavat anyathAtvaJca pratipannAH zokahetavo niyame na syuH / saMyogAH putrapatnIprabhRtayo viprayogAntA eva bhavanti / na khalu kazcitsaMyogo'styAtyantikaH / iti bhAvayatobhalASasteSu na bhavatIti // 121 // artha-manuSyoM kI sabhI sampadA kSaNabharameM badalanevAlI hai / aura sabhI saMyoga antameM viyogavAle honeke kAraNa zokako paidA karate haiN| bhAvArtha-manuSya svabhAvase hI mRtyukA AhAra hai / usakI dhana-dhAnya sampadA bhI kSaNabharameM hI havA ho jAtI hai / jo vastue~ use Aja pyArI lagatI haiM, ve hI kala burI lagane lagatI haiM / patnI, putra vagairahakA sambandha bhI antameM viyogake lie hI hotA hai / koI sambandha sarvadA nahIM rahatA / ataH usase raMja hI hotA hai / aisA vicAra karate rahanese unameM abhilASA nahIM hotI hai / 'tasmAna kiJcid viSayasukhAbhilASeNa ' iti darzayannAhaataH viSaya-sukhakI abhilASA karanA vyartha hai, yaha batalAte haiM : bhogasukhaiH kimanityairbhayabahulaiH kAMkSitaiH parAyattaiH / nityamabhayamAtmasthaM prazamasukhaM tatra yatitavyam // 122 // TIkA-bhujyanta iti bhogAH zabdAdayaH, tajAnitAni sukhAni bhogasukhAni / tAni coktana nyaayenaanityaani| 'kim' iti kssepe| 'na kiJcidebhiH' itybhipraayH| bhAvayan cauradAyAdAgnibhUpatibhyo nitymevaashngkte| bhogasukhakAraNeSu RddhisamudayeSu bhayavahuleSu prbhuutbhyessu| 'kAMkSitaiH' iti-abhilaassitaiH| 'parAyattaiH' iti-shbdaadivissyaayttaiH| manohAriSu zabdAdiSu satsu sukhamupajAyate bhogavatAmiti / tasmAtteSu abhilASamahAya nityam-Atyantikam , abhayam-avidyamAnabhItikam, Atmastham-AtmAyattaM na parAyattaM prazamasukhaM madhyasthasyAraktadviSTasyopazAntakaSAyasya yattadevaMvidham / tatraiva prayatnaH kArya iti // 122 // ____artha-anitya, bhayase paripUrNa, aura parAdhIna bhogoMke sukhoMkI vA~chAse kyA lAbha ! samatArUpI sukha nitya hai, bhayase rahita hai aura apanI AtmAke adhIna hai / ataH usameM hI prayatna karanA caahie| 1-tpri-10|2-nnaamo dhrmH50|3-mstt:-b0|-mH svbhaavprii-p0|4-ssaa jaa-b0|5-yaadhnph0|6-mi-10|6-bt dakSiNettaramathurAkhyAnakaM anya-pha0, b0|7-vRddhi-ph0108-bhuutessu-ph0,10|| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [aSTamo'dhikAraH, bhAvanA bhAvArtha-bhogoMse utpanna honevAlA sukha anitya hotA hai, rAta-dina coroMkA, kuTumbiyoMkA, AgakA aura rAjAkA bhaya lagA rahatA hai / tathA zabdAdika viSayoMke prApta honepara sukha hotA hai, anyathA nahIM hotA / ataH usakI vAMchA na karake rAga aura dveSake tyAgase utpanna honevAle samatArUpI sukhako prApta karane kA prayatna karanA cAhie / yaha sukha nitya hai| isameM kisI prakArakA bhaya nahIM hai aura na yaha parake adhIna hai| 'taca sulabhameva ' iti darzatativaha sukha sulabha hai, yaha batalAte haiM : yAvatsvaviSayalipsorakSasamUhasya ceSTayate tuSTau / tAvattasyaiva jaye varataramazaThaM kRto yatnaH // 123 // TIkA-akSasamUhasya-indriyagrAmasya, svaviSayalipsoH zabdAdiviSayAbhilASiNaH zabdAdIn svaviSayAn labdhumicchataH, tuSTau priye kartavye, yAvacceSTayate prayAsaH kriyte| tAvattasyaiva jaye-akSasamUhasyAbhibhave nigrahe niyamane, varataraM zobhanataraM, bahuguNamazaThaM mAyArahitamRjunA citana yatnaH kRtaH / 'varataramazaTham' iti kriyAvizeSaNam / yatra tat kriyate tad varataramazaThaJceti / itazca prazamasukhaM sulabham // 123 // ___ artha-apane viSayoMkI icchuka indriyoMkI saMtuSTi ke lie jitanA prayatna kiyA jAtA hai, unake jItanemeM chala-kapaTa rahita utanA hI prayatna karanA zreSTha hai / bhAvArtha-indriyA~ sadA hI apane viSayoMko cAhatI haiN| unheM saMtuSTa karane ke lie manuSya jitanA prayatna karatA hai, utanA prayatna yadi sarala cittase indriyoMke damana karanemeM kiyA jAye to usase prazama sukhakI prApti sahaja hI meM ho sakatI hai / tathAyatsarvaviSayakADodbhavaM sukhaM prApyate sarAgeNa / tadanantakoTiguNitaM mudhaiva labhate vigatarAgaH // 124 // TIkA-yatsukhaM sakalaviSayasAmagyAmAkAGkitAyAm , uddhRtam-upajAtam , sarAgeNa rAgavatA bhUyAsAyAsena prApyate / tadeva sukhamanantAbhiH koTibhirguNitam abhyastaM mudhaiva vinA mUlyena vinA cAyAsena vigatarAgaH prazamasukhamavApnotIti // 124 // artha-rAgI manuSya saba viSayoMkI prAptise utpanna hue jisa sukhako prApta karatA hai, vItarAgI manuSya usase ananta koTigune sukhako sahaja hI meM prApta kara letA hai| bhAvArtha-rAgI manuSyako sAMsArika sukha pAneke lie duniyAbharake viSayoMkI icchA rahatI hai| unakI prAptike lie dina-rAta parizrama karatA hai, taba kahI thor3AsA sukha milatA hai, kintu vItarAgI Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 123-124-125-126 ] prazamaratiprakaraNam 85 manuSya samasta cintAoMse mukta honeke kAraNa usase anantaguNe sukhako vinA parizrama kiye hI prApta kara letA hai / kyoMki Atmika sukhake lie kisI para-padArthakI AvazyakatA nahIM hotI hai / aura bhI : iSTaviyogApriyasaMprayogakAGkSAsamudbhavaM duHkham / prApnoti tatsarAgo na saMspRzati tadvigatarAgaH // 125 // TIkA - iSTasya zabdAdeH putrAdeva hiraNyasuvarNAdervA viyoge, aniSTasya cApriyasya vA saMyoge iSTe tAvadaviprayogAkAGkSA aniSTe ca viprayogA, tasyAH kAGkSAyAH samudbhUtam-utpannaM yadduHkhaM sarAgo viSayasukhAbhilASI yat prApnoti tadduHkhaM vigatarAgo na saMspRzati - nAsAdayati / 'vigatarAgeNa madhyasthena tanna prApyate ' ityarthaH // 125 // artha - iSTakA viyoga, aniSTakA saMyoga, iSTake viyoga na honekI icchA, aura aniSTake saMyoga na honekI icchAse honevAlA jo duHkha sarAgIko uThAnA par3atA hai, vItarAgIko vaha duHkha chUtA bhI nahIM hai / bhAvArtha - iSTa putra vagairahakA viyoga ho jAnepara tathA aniSTa- apriya vastukA saMyoga ho jAnepara sarAgIko bar3A duHkha hotA hai tathA rAta-dina vaha yahI cAhatA rahatA hai, kisI iSTa vastukA usake viyoga na ho aura aniSTakA saMyoga na ho| kintu vItarAgI iSTa aura aniSTameM samabuddhi hotI / ataH use iSTa-viyoga aura aniSTa - saMyoga se honevAlA duHkha kabhI nahIM hotA 1 2 prazamitavedakaSAyasya hAsyaratyaratizokaMnibhRtasya / bhayakutsAnirabhibhavasya yatsukhaM tatkuto'nyeSAm // 126 // TIkA - prazamitA prazamaM nItA vedakaSAyA yena / vedAH strI punnapuMsakAkhyAH / kRSAyAH krodhAdayaH / vedodayAtYmAnabhilaSati striyam, strI ca pumAMsam tadubhayaM napuMsakaH / tardumayAcca [ tadubhayasya cAtrA-] aprAptau duHkham / prazamitavedasya tanna bhavati / krodhAdyagnyAdIpito'pi duHkhabhAgeva jAyate / zamitakaSAyasyatu tadabhAvaH / hAsya harSAdbhavatiH ratiH prItirviSayeSu saktiH / aratirUdvegaH / zoko mAnasaM duHkhamiSTaviyogAdau / eteSu hAsyAdiSu mohabhedeSu nibhRtaH svasthaH / satyapi hAsyakAraNe nAsti hAsyaM na ratirnAratiH / satsvapi tatkAraNeSu anityatA bhAvanA, tatazca zoko'pi nAstyeva / bhayamihalokIMdi saptavidham / kutsA jugupsA nindA | sApya nityatAbhAvanAta evanirjitA / bhayamapi sAvaSTambhameva bhavaikAraNApagamAdvA vijayate / evaM bhayakutsAbhyAmanabhibhUtasya yatsukhaM prazAntacetasaH tatkRto'nyeSAM rAgiNAmiti // 126 // 1 - nivRttasya - pha0 / 2- punarnAbhi- pha0, ba0 / 3- tadudayAccaH - pa0 / 4-kAdAnAdi pa0, ba0 / 5- 'bhaya' ityapi suSThu pratibhAti / 6-myAmudbhUtarUpa - pha0, ba0 |-bhyaamudbhuunsy nirabhibhavasya mu0 / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [aSTamo'dhikAraH, bhAvanA ___ artha-jisane veda aura kaSAyoMko zAnta kara diyA hai, hAsya, rati, arati aura zokameM jo svastha rahatA hai, tathA bhaya aura nindAse jo parAbhUta nahIM hotA, use jo mukha hotA hai, vaha sukha dUsaroM ko kaise prApta ho sakatA hai ? bhAvArtha-vedake udayase puruSa strIkI abhilASA karatA hai, strI puruSakI abhilASA karatI hai aura napuMsaka donoMkI abhilASA karatA hai / unake na milanepara duHkhI hotA hai / kintu jisakA veda zAnta ho jAtA hai, use vaha duHkha nahIM hotaa| isI prakAra krodharUpI AgameM jalatA huA prANI bhI duHkhI hI hotA hai / kintu jisakI kaSAya zAnta ho jAtI hai, use vaha duHkha nahIM hotaa| isI taraha hAsya vagairahako bhI duHkhakA kAraNa jAnanA cAhie / ha~sIke kAraNa upasthita honepara bhI jo hAsya nahIM karatA, prItike kAraNa upasthita honepara bhI kisIse prIti nahIM karatA, udvegake kAraNa upasthita honepara bhI udvigna nahIM hotA aura zokake kAraNa upasthita honepara bhI zoka nahIM karatA / jise na* kisI prakArakA bhaya satAtA hai aura na jo nindAke vazameM hotA hai, usa samadarzI manuSyako jo sukha hotA hai, vaha sukha rAgI janoMko kaise prApta ho sakatA hai ? / punaH prazamasukhasyaivotkarSa viSayasukhAnidarzayannAhaHphira bhI viSaya-sukhase prazamajanya sukhako utkRSTa batalAte haiM : samyagdRSTi nI dhyAnatapobalayuto'pyanupazAntaH / taM labhate na guNaM yaM prazamaguNamupAzrito labhate // 127 // TIkA-zaGkAdidoSarahitaH samyagdarzanasampannaH, yathAsaMbhavaM ca matyAdijJAnena yuktaH, zubhadhyAnabalena ca yukto'pi kevalamanupazAntaH-azAmitavedakaSAyo'nupazAntaH tadgaNaM na labhate na cAnoti prazamagukhamupAzrito yaM guNaM labhate jJAnacaritropacayalakSaNaM nirutsukatvaguNaM ca / na cAnupazAntaH taM guNamavAnotIti / tasmAt prazamasukhAyaiva yatitavyamiti // 127 // artha-samyagdRSTi, jJAnI aura dhyAna tathA tapobala se yukta sAdhu bhI yadi azAnta na ho to usa guNako prApta nahIM kara sakatA, jo guNa prazama guNase yukta sAdhuko prApta hotA hai| bhAvArtha-koI sAdhu zaMkA Adi doSoMse rahita sabhyagdarzana, yathAyogya mati vagairaha jJAna, aura dhyAnase yukta ho aura bar3A bhArI tapasvI bhI ho; kintu yadi usake kAma krodhAdika zAnta nahIM hue haiM to use utkRSTa jJAna, utkRSTa cAritra vagairaha una guNoMkI prApti nahIM ho sakatI, jo guNa kAma krodhAdike jItanevAle sAdhuko sahaja hImeM prApta ho jAte haiN| ataH prazama mukhakI prAptike lie hI prayatna karanA caahie| bhUyo'pi prazamasukhotkarSakhyApanAyAhaHphira bhI prazama sukhakI utkRSTatA batalAte haiM : Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 127-128 ] prazamaratiprakaraNam naivAsti rAjarAjasya tatsukhaM naiva devarAjasya / yatsukhamihaiva sAdhorlokavyApArarahitasya // 128 // TIkA-rAjarAjaH-cakravartI vAsudevAdirvA / pUrva sakalabharatakSetrAdhipatiH, uttro'rdhbhrtaadhiptiH| manuSyajanmasukhasya prkrssvrtinaavetau| cakravartyarddhacakravartinorapi nAsti tAdRzaM sukhaM yAdRzaM prazamasthitasyeti / taddhi cakravAdisukhaM zabdAdisamRddhijanitam, tasya cAnityatvaM prAka pratipAditam / na caikAntena sukhahetutvaM zabdAdInAM viprinntidhrmtvaat| devendrasya sukhaM prakRSTaM syAditi, tadapi coparitanendrasukhaprakarSadarzanAttadAkAriNaH cyuticintanAcca duHkhavyatikIrNameva / athavA devarAjaH sarvadevottamatvAdanuttaravimAnavAsI tasyApi, yatsukhaM tadapi sthitikSayaM manuSyoSidudaragartanimajjanaM ca duHkhamanucintayatastasyApi na tAdRk sukhamasti duHkhalezAMkalaGkitaM yadihaiva sukhaM sAdhormanuSyajanmani prazamasthitasya vinivRttasakalAGkasyAtmahitagaveSiNo viziSTa jJAnasamanvitasya lokvyaapaarhitsy| lokavyApAraH kRNyAdipravRttikAmabhogasAdhanopAditsA / evaMvidhena vyApAreNa rahitasya prazamasukha eva vyavasthApitacetovRtteryatsukhaM na tad rAjarAje na devarAje iti // 128 // artha-sAMsArika jhaMjhaToMse rahita sAdhuko isI janmameM jo sukha milatA hai, vaha sukha na to cakravartI aura ardhacakroko hI sulabha hai aura na devarAja indrako hI sulabha hai| bhAvArtha-cakravartI athavA vasudeva vagairaha ardhacakrI rAjAoM ke rAjA kahe jAte haiN| cakravatI samasta bharatakSetrakA svAmI hotA hai / ye donoM hI pada manuSya paryAyameM sabase U~ce hote haiM / kintu inheM bhI vaha mukha nahIM hotA jo virakta sAdhuko hotA hai| kyoMki cakravartI vagairahakA sukha sAMsArika viSayoM aura vaibhavase utpanna hotA hai, ataH vaha anitya hai / yaha bAta pahale batalA Aye haiM ki viSaya sarvathA sukhake denevAle nahIM haiM, kyoM ve sthAyI nahIM hote haiN| deva-paryAyameM indrakA pada sabase utkRSTa hai; kintu indrako bhI apanese Uparake indroMko dekhakara usakI lAlasA satAtI rahatI hai aura maraNakAla samIpa AjAnepara vahA~se cyuta honekI cintA satAne lagatI hai| ataH unakA mukha utkRSTa honepara bhI duHkhase milA huA hai / athavA sarva devoMmeM uttama honeke kAraNa anuttaravAsI devoMko devarAja kaha sakate haiN| devAyuke vinAza aura manuSya yonimeM punaH janma leneke duHkhake vicAra karanepara unakA sukha bhI duHkhase milA huA hI pratIta ho jAtA hai| ataH vairAgyameM magna samasta icchAoMse rahita Atma-hitako khojanevAle viziSTa jJAnI aura sAMsArika pravRttiyoMse dUra rahanevAle sAdhuko isI jammameM jo sukha hai, vaha mukha na to rAjAoMke rAjAko prApta hai aura na devoM ke rAjAko prApta hai| 1-cakravartinorapi-pha0, ba0 / vaasudevckrvrtinorpi-mu0| 2-zaka-pha0, b0| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [aSTamo'dhikAraH, bhAvanAM prazamasukhameva punaH spaSTayatiprazama sukhakA punaH khulAsA karate haiM: saMtyajya lokcintaamaatmprijnyaancintne'bhirtH| jitaroSalobhamadanaH sukhamAste nirbaraH sAdhu H // 129 // TIkA-lokaH svajanaH parijanazca, tadviSayA cintA dAridyadaurbhAgyAdilakSaNA, akRtapuNyAnAJca paraloke durgatiprAptilakSaNA, tA, parityajya vihAya, AtmanaHparijJAnam-anAdau saMsAre'yamAtmA zArIrANi mAnasAni duHgvAnyanubhavanna tRptaHkAmabhogasukheSu kathamapi manuSyajanmAsAditavAn bodhiJca, tadadhunA yathA saMsAre bahuduHsaMkaTe na bhramati tathA prayatnaH kAryoM mayA' iti AtmaparijJAnacintana evAbhirataH parakAryavimukhaH / jitAH paribhUtA roSalobhamadanAdayo yena* roSagrahaNAd dveSaH, lobhagrahaNAdrAgaH, madanagrahaNAt puruSavedAdiH / etajayAca sukhamAste-svasthastiSThatyupadravarahitaH / jvaro rogavizeSaH, tena grastaH paritApaziziralakSaNena ratimavindana duHkhamAste / sa evaMvidho nirgato'peto jvaro yasmAt sa nivaraH / jvara iva jvaro roSalobhamadanAkhyaH / mokSasAdhanAbhyudyataH sAdhuriti / 129 // artha-svajana aura parajanakI cintAko chor3akara AtmAke jJAnake cintanameM lavalIna huA aura rAga dveSa aura kAmako jItanevAlA, ataeva nIroga huA sAdhu AnandapUrvaka rahatA hai| bhAvArtha-apane kuTumbiyoM aura dUsare logoMko loka kahate haiM / unakI daridratA, abhAgApanA, puNya na karanepara paralokameM durgatikI prApti, ityAdi bAtoMkA vicAra karanA loka-cintA hai| sAdhu isa cintAse dUra rahatA hai / tathA sarvadA yaha vicAra karatA rahatA hai ki-' isa saMsArameM zArIrika aura mAnasika duHkhoMko bhogate hue aura kAma bhogase kabhI tRpta na hote hue isa AtmAne kisI taraha yaha manuSya-janma aura jJAna prApta kiyA hai / ataH aba mujhe aisA prayatna karanA cAhie jisase duHkhoMse bhare hue isa saMsArameM punaH bhramaNa na karanA pdd'e| tathA rAga-dveSa aura kAmako jIta leneke kAraNa vaha sAdhu rogarahita ho jAtA hai, kyoMki rAgAdika jvarAdika rogoMke samAna hI duHkhadAyI haiM / ataH saMsArake logoMkI cintA chor3akara AtmAkA cintana karanevAlA vItarAgI sAdhu sukhapUrvaka nizcinta rahatA hai| ___'saMtyajya lokacintAm' ityuktam / tatkathaM parityaktalokacintasya bharaNapoSaNAdivatirAtmanaH syAt ? ' ityAha ____Upara lokakI cintA chor3anekA nirdeza kiyA hai| ataH lokakI cintA chor3akara sAdhu apanA bharaNa-poSaNa kaise karegA ? isakA samAdhAna karate haiN| yA ceha lokavArtA zarIravArtA tapasvinAM yA ca / saddharmacaraNavArtAnimittakaM tavayamapISTam // 130 // 1-nirjaraH pa0, ph0| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 129-130-131 ] prazamaratiprakaraNam TIkA-vartanaM vRttiH bharaNapoSaNAdikA vRttirevaMprakArA yasyAMvidyate sA vArtA kRSi. pazupAlyavANijyAdiH lokasya vArtA, tasyAM cintanametAvadeva lokavArtAyAmupasthite bhikSAkAle sthAyamevopasAdhite'zanAdiSu hiNDamAno'kRtAkAritAnanumatamazanAdi yallabhyate lokavArtA / yatastaccharIravArtAyAH kAraNaM bhavati, sAdhUnAM zarIravRtteH zarIrasthitenimittaM bhavati tapasvinAm, tatra peyaM lokavArtA yA ca tapasvinAM zarIrasaMdhAraNavArtA. etadvArtAdvayamapi saddharmacaraNavArtA nimittakamiSTam / saddharmo dazalakSaNakaH kSamAdiH / caraNaM mUlottaraguNakalApaH / saddharmacaraNavRttiH saddharmacaraNavArtA / saddharmacaraNavRtteranantaraM kAraNaM zarIrasaMdhAraNam, zarIrasaMdhAraNavRttezca lokavArtAkAraNam / pAramparyeNa saddharmacaraNavArtAyA lokavArtA kAraNamiti // 130 // artha-jo loka-vArtA aura zarIra-vArtA sAdhuoMke samIcIna dharma aura cAritrakI pravRttimeM kAraNa hai, ve donoM iSTa haiN| bhAvArtha-vArtA' zabdake do artha hote haiM--eka jIvikA aura dUsarA bAta / khetI pazu-pAlana vyApAra vagairaha loka-vArtA kahe jAte haiM / bhikSAke yogya kAlameM zarIrakI sthiti ke lie bhojana vagairahake nimitta bhramaNa karatA huA sAdhu kRta, kArita, aura anumodanAse rahita bhojana vagairaha prApta karatA hai, vaha loka-vArtA hai / yaha loka-vArtA sa dhuoMke zarIrakI sthitikA kAraNa hotI hai / aura ye donoM hI vArtAe~ uttama kSamAdirUpa dharma aura mUlaguNa tathA, uttaramUlaguNarUpa cAritrakI pravRttio kAraNa hotI haiM; kyoMki bhojanake vinA zarIra nahIM raha sakatA aura zarIrakI sthitike vinA dharmAcaraNa nahIM raha sakatA / ata: dharmAcaraNameM zarIra-sthiti kAraNa hai aura zarIrakI sthitikA kAraNa loka-vArtA hai / ataH paramparAse loka-vArtA bhI dharmAcaraNakI pravRttimeM kAraNa hai| isalie ye donoM hI iSTa haiN| kintu itanA dhyAna rakhanA cAhie ki zarIrako cintA utanI hI paryApta hai jitanI dharmAcaraNake lie Avazyaka ho aura bhojanakI vArtA bhI utanI hI paryApta hai, jitanI zarIrako banAye rakhane ke lie Avazyaka ho / api ca lokavAnveiSaNe prayojanamidamaparamloka-vArtAko rakhane meM eka dUsarA kAraNa bhI batalAte haiM : lokaH khalvAdhAraH sarveSAM bramacAriNAM yasmAt / tasmAlokaviruddhaM dharmaviruddhaJca saMtyAjam // 131 // TIkA-lokaH janapadaH / khalu zabdo'vadhAraNe / loka evadhArAH sarveSAM brahmacAriNAM yasmAt-brahma saMyamaH saptadazabhedaH, tadyogAt saMyaminasteSAM sarveSAmiti gacchavAsinAM gaccha. nirgatAnAzca / tasmAd loke yadviruddhaM jAtamRtakasRtakasamUhanirAkRtAdigRheSu bhikSAdigrahaNamabhojyeSu ca parihAryam / tathA cAnyairapyuktamuktam 1-revaMvidhA evaM prakArA-pha0, b0| 2-mucite-pha0, b0|3-ylmte-p0| 4-rcaar-ph0| saadhaar--ph.| 5-dharma caa-10| pra012 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAkhamAlAyAm [aSTamo'dhikAraH, bhAvanA 'je jahiM duguMchiyo khalu pamvAvaNavasahi bhattapANesu / jiNavayaNe paDikuTThA vajeje tahA payatteNa // 1 // ' yacca lokaikadeze'viruddhaM madhumAMsalasunavIjAnantakAyAdi dharmasAdhanaviruddhamane tadapi parihAryamiti // 131 // artha-yataH loka sabhI saMyamiyoMkA AdhAra hai / ataH lokaviruddha aura dharmaviruddha kAryoMko chor3a denA caahie| bhAvArtha-sabhI saMyamI lokameM hI nivAsa karate hai / ataH jo kAma lokaviruddha haiM, jaisejanma maraNake sUtakavAle aura jAti bahiSkRta vagairaha gharoMmeM bhikSA lenA, na karanA cAhie / tathA jo kArya dharmaviruddha haiM, jaise madirA, mAMsa, lahasuna, aura anantakAya vanaspatikA bhakSaNa vagairaha, unheM bhI, na karanA caahie| * ' itazca lokavAnveiSaNe zreyohetuH' iti darzayatiava loka-vArtAko kalyANakArI batalAte haiM: deho nAsAdhanako lokAdhInAni sAdhanAnyasya / saddharmAnuparodhAttasmAlloko'bhigamanIyaH // 132 // TIkA-zarIramAcaM khalu dharmasAdhanam / tasya ca dehasyAhAropadhizayyAH sAdhanam, sAdhanarahitasya dehasyAsaMbhava eva / tAni cAsya sAdhanAni lokAdhInAni lokAyattAni bhavanti / ataH kim ? saddharmAnuparodhAt-saddharmasya kSamAderavirodhAt , loko'bhigamanIyaH-'lokavArtAnveSaNamevamartha karaNIyam ' iti // 132 // artha-sAdhanake vinA zarIra nahIM raha sktaa| aura usake sAdhana lokake AdhIna haiN| ataH samIcIna dharmake aviruddha lokakA anusaraNa karanA caahie| bhAvArtha-dharma-sAdhanakA pradhAna zarIra hai / aura zarIrake sAdhana bhojana vagairahake vinA zarIrakA TikanA asaMbhava hI hai| kintu ve sabhI sAdhana lokake AdhIna haiM / ataH loka-vArtA karanI cAhie; kintu itanA dhyAna rakhanA cAhie ki vaha loka-vArtA dharmake viruddha na ho| 'para evopadeSTA bhavati guNadoSayoH' ityAhadoSa aura guNakI zikSA lokase hI lenI cAhie, yaha batalAte haiM: doSeNAnupakArI bhavati paro yena yena vidveSTi / svayamapi taddoSapadaM sadA prayatnena parihAryam // 133 // 1-chidAkha-pha0, b0| 2-bajeyavvA p-p| 3-ze viru-pha0, b0| 4-vidviSTaH-10, pha0, b0| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 132-133-134 ] prazamaratiprakaraNam TIkA-yena yenAbhyasyamAnena karmaNA paro loko vidveSTi-krudhyati, bhavati cAnupakArI, pratyutApakAre pravartate / svayamapi-AtmanApi taddoSapadaM parihAryamapramattena satA anyaH kurvan parasya dRSTaH kiJcidapriyakAraNam , tadavekSya svayamapi taddoSasthAnaM parihAryam anenAsyApriyaM bhavati' iti sakalapramAdarahitena parityajanIyamiti // 133 // ___ artha-jisa jisa doSase dUsare loga anupakArI ho jAte haiM; dveSa karane lagate haiM, usa doSa sthAnako svayaM bhI sadA prayatnapUrvaka chor3a denA cAhie / bhAvArtha-jina kAmoMke karanese dUsare loga krodhita ho jAte haiM aura apakArataka karanepara utArU ho jAte haiM, vinA kisI pramAdake una kAmoMko turanta chor3a denA cAhie / arthAtU sAdhune yadi kisI AdamIko koI aisA apriya kArya karate dekhA, jisase loga usake duzmana ho gaye to usa kAryako burAIkA ghara jAnakara sAdhuko usase bacanA caahie| 'yathaitatpariharaNIyaM tathaitadapi ' ityAhatathApiNDaiSaNAniruktaH kAyAkalpyasya yo vidhiH sUtre / grahaNopabhoganiyatasya tena naivAmayabhayaM syAt // 134 // TIkA-piNDaiSaNAdhyayane niruktaH-nizcayenAbhihitaH udgamotpAdanaiSaNAdoSarahito yo vidhiH kalpanIyAkalpanIyaH-grAhyatyAjyalakSaNaH, sUtre-pAramarSe Agame / grahaNe niyataH parimito grAhyo yathojjhanIyadoSo na bhavati, upabhoge ca niyataH dvAtriMzataH kavalAnAM nyUnAnAmevAbhyavahAraH kAryaH / tathApyAre'pyuktam addhamasaNassa savvaMjanassa kujjA davassa do bhaae| vAyapaviyAraNaTThA chanbhAgaM UNayaM kujjA // 1 // itthaJca grahaNopabhoganiyatasya kalpanIyasya tena vidhinA'bhyavahriyamANasya na jAtucid Amayabhayam-ajIrNajanitavyAdhibhayaM bhavet / evaM ca mAndyAdi-doSAdhikaraNaparihAraH dhAsu ca kriyAsu pravRtteraparihANiH / tasmAdakalpyaparihAreNAparimitAniyata bhogatyAgena ca bhuAnasya na kiJcidduSyatIti // 134 // ___ artha-paramAgamameM piNDaiSaNA nAmake adhyayanameM grahaNa karane yogya aura tyAgane yogya rUpa jo vidhi batalAI hai, usI vidhise jo sAdhu parimitakA grahaNa aura parimitakA upabhoga karatA hai, use kabhI rogakA bhaya nahIM rhtaa| -vartate-pha0, ba0 / 2-tadapekSa-pha0, b-| tdpekssy-mu0| 3-thedamapi-pa0 / 4-kalpAkaspanapha., ba0 / kalpAkalpasva-pa0 kalpyAkalpyazca mu.|5-niymH-ph0, b0|6-tthaacaayaa-p.| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [aSTamo'dhikAraH, bhAvamA mAvArtha-paramAgamake eka adhyayanameM mikSAkI vidhi batalAI hai| isI meM vaha adhyayanakAlapiNDaiSaNA adhyayana hai / usameM batalAyA hai ki sAdhuke grahaNa karane yogya kyA hai ! aura chor3ane yogya kyA hai ? usake anusAra yadi sAdhu parimita bhojanako hI grahaNa kare, jisase use jUThana chor3anekA pApa na uThAnA par3e tathA parimita arthAt battIsa prAsase kama hI bhojana kare, to use ajIrNa mandAgni vagairaha roga nahIM ho sakate aura dhArmika kriyAoMmeM hAni honekI saMbhAvanA nahIM rhtii| ataH apari. mitakA tyAga karake bhojana karanevAle sAdhuko koI doSa nahIM lgtaa| etadeva spaSTayannAhausIko spaSTa karate haiM : vraNalepAkSopAGgavadasaGgayogabharamAtrayAtrArtham / pannaga ivAbhyavaharedAhAraM putrapalavacca // 135 // TIkA-vraNalepavat , akSopAGgavacca' iti dRssttaantdvym|vrnnlepstaavaanev deyo yAvatA pUyAdinirharaNasaMrohaNe bhavataH / ato'timAtrayA'kiJcitkarameva lepadAnam / akSasya upAGga:abhyaanam , tacca navanItAdi tAvanmAtrameva dIyate yAvatA zakaTaM bhAramudvahati anAyAsena / na cAstIti kRtvA prakAmaM navanItAderabhyaanasya dAnam . niSphalatvAt / evaM sAdhunA'pi kSudravraNa saMrohaNAyAhAralepapradAnamasaGgayogabharamAtrayAtrArtha kAryama / saGgaH snehaH, yogAH mnovaakaayaa| yogeSu zarIrAdiSu lAvaNyamRjAdyAzayaparihAro'saGgaH / ato'saGgayogaH-yogeSvasaMgaH' ityarthaH / yogAnAM bharaH-kriyAnuSThAnam / yAvatA kriyAsamartha zarIrAdi bhavati tAvanmAtramevAbhyavaharati, nAtiriktam / yAtrA dazavidhacakravAlasamAcArisvAdhyAyabhikSAcaMkramaNAdikA ca yAtrA, tadartham / yathAha-- 'taM pi Na rUvarasatthaM bhuMjatANaM na ceva dappatthaM / dhammadhurAvahaNattha arakkhopaMgo va jattatthaM // 1 // ' bhojanaiSaNAmadhikRtyAha-pannaga ivAbhyavaharedAhAram / ' sohi bhakSyamazitvA na carvaNamAcarati grasta evai gilatyeva tathA sAdhurapi bhuAno na carvaNaM karoti / tathA cArSasUtram-- _ 'no vAmAu haNuAu dAhiNaM haNuyaM saMkamaNA dAhiNAu vAma ' ityaadi| putrapalavacca-palaM mAMsam, 'putramAMsam ' ityarthaH / putrazaro'patyavacanaH / cilAtaputravyApAditaduhitamAMsAsvAdanavaditi / ayamabhiprAyaH-pituoturvA bhakSayatastanmAsaM na tatrAsti rasagAryam, zarIrarakSaNArthameva kevalaM tAbhyAmAsvAditaM na rasArtha dArtha vA mAMsopayogaH kRtH| tathA sAdhunA'pi raseSvagRddhena dadivarjitana yathAlabdha-meSaNIyam-bhoktavyamiti // 135 / / 1-karaM le-p0| 2-vgnigl-p0| 3-saMdhAreiNo-pa0 / 4-putrapalaM mAMsa-pha0, pa0 / 5-saadn-p0| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 135-136] prazamaratiprakaraNam _ artha-zarIrAdiko niHspRhatA, saMyamakA nirvAha aura yAtrAke lie ghAvake lepakI taraha, gAr3Ike pahiyeke A~ganakI taraha, aura putrake mAMsakI taraha sA~pakI nAI bhojana karanA caahie| bhAvArtha-ghAvapara utanA hI lepa lagAnA cAhie, jitanese usakA mabAda dUra ho sake aura ghAva bhara ske| usase adhika lepa lagAnA bekAra hai| pahiyeko auMgate samaya utanA hI tela denA cAhie, jitanese gAr3I saralatAke sAtha bojhA Dho ske| adhika tela denA bekAra hai| isI prakAra sAdhu bhI bhUkharUpI ghAvako pUgneke lie AhArarUpI lepako utanA hI letA hai, jitanese zarIrAdikameM lAvaNya aura saphAI vagairahakA bhAva utpanna na ho aura zarIrAdika nitya-kriyAoMke karanemeM-svAdhyAya, bhikSATana vagairaha tathA gamanA-gamana karanemeM samartha banA rhe| tathA sA~pa jaise apane AhArako caTa nigala jAtA hai-cabA-cabA kara nahIM khAtA, vaise hI sAdhu bhI cabA-cabA kara nahIM khAtA / tathA jisa prakAra cilAtI putrake dvArA mArI gaI putrIkA mA~sa usake pitA vagairahane kevala apane zarIrakI rakSAke lie hI khAyA thA, usa mA~sake svAdameM unakI koI Asakti nahIM thI, vaise hI sAdhuko bhI svAdameM Asakta na hokara rUkhA-sUkhA-jaisA mila jAye, khA lenA caahie| punarabhyavahArameva vizinaSTiphira bhI bhojanake hI vAremeM kahate haiM : guNavadamUrchitamanasA tadviparItamapi cApraduSTena / dArUpamadhRtinA bhavati kalpyamAsvAdyamAsvAdyam // 136 // TIkA-guNavat-iSTarasagandham / mUrchitaM prIta rAgayutaM ceto yasya sa mUrchitamanAH / na mUhitamanA amUrchitamanAH, tena amUrchitamanasA bhakSyamAsvAdyaM bhojyamiti / tadviparItamiti amanojJamaniSTarasagandham / tadapi apraduSTane adviSTena dveSarahitena ityarthaH / yAtrAsAdhanamAtramAlambanIkRtya yatkizcideSaNIyamaraktadviSTena cittenAbhyavaharet / dArUpamA dhRtiysyaavikaarinnii| kASThaM hi vANyAdibhistakSyamANaM na dveSaM bhajate, nApi candanapuSpAdibhiH pUjyamAnaM rAgamuddahati / yathA tadacetanaM rAgadveSarahitaM tadvatsAdhu nApi satyapi cetanAvatva iSTAniSTe'nnapAnalAbhe sati bhoktavyam araktadviSTena kalpanIyamAsvAyaMbhakSaNIyam / punaH 'AsvAdyam' iti 'bhokta. vyam' ityarthaH // 136 // artha-lakar3Ike samAna dhairyazAlI sAdhu grahaNa karaneke yogya svAdiSTa bhojanako rAga rahita manase aura svAda rahita bhojanako bhI dveSa rahita manase yadi letA hai to vaha bhojanake yogya bhojana hotA hai| -ti bha-pha0, b0| 2-mAgha-pha0, b0|3-yutN ca mano ysy-mu0| 4-nAdviSTanetyartha:pha0, b0|5-dhurpi-ph0,-b0| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ aSTamo'dhikAraH, bhAvanA bhAvArtha - lakar3I ko yadi vasUlAse chIlo to vaha dveSa nahIM karatI, aura yadi puSpa candana vagairaha se usakI pUjA karo to vaha rAga nahIM krtii| usI prakAra sAdhu sacetana honepara bhI iSTa aura aniSTa anna-pAna meM rAga-dveSa nahIM karatA / isa taraha rAga aura dveSa rahita manase kiyA huA bhojana hI sAdhukA upayukta bhojana hotA hai / 'tacca bhojanaM kAlAdyapekSamabhyavahniyamANaM nAjIrNAdidoSakAri bhavati' iti darzayatikAlAdika kI apekSAse grahaNa kiyA huA bhojana, ajIrNa vagairaha rogoMko utpanna nahIM karatA, yaha batalAte haiM -- 94 kAlaM kSetraM mAtrAM svAtmyaM dravyagurulAghavaM svabalam / jJAtvA yo'bhyavahAryaM bhuke kiM bheSajaistasya // 137 // TIkA - bhoktrA kAlospekSaNIyaH grISmavarSAzizirabhedaH / grISme vahupAnakaM pAtavyamataH svalpataraM bhuGkte yena bhaktaM pAnaM nA'klezenaiva jIryate / tathA varSAsu sAdhAraNaM bhaktaM pAnaM ca yathodaraSaDbhAga Uno bhavati tathA bhuGkte / zizire bahulameva bhuGkte svalpataramudakamApibati / tathA kSetraM sApekSyam, rUkSaM snigdhaM ziziraM ca tridhA kSetram / tatra kSe surASTrAdau bahubhaktabhojI bhavati / snigdhe jalavahulaviSaye mAtrabhAmyavahAraM karoti yathA sujaraM bhavati / tathA zizira kSetre zItabahule kazmIrAdau annaparipAkaH sukho bhavati yathA tathA'bhyahartavyam / mAtrA nijAnibalApekSA / pramANayukto'pyAhAraH kasyacinna kSamate, ataH tAdRzI mAtrA kartavyA yA sujarA bhavati / ' svAtmya' iti svabhAvaH / kasyacidatyantasnigdha evAhAraH sukhaM pariNamate, kasyacidrakSaH, kasyacinmadhyaH / viruddhadravyasamparko'pi kasyacit sukhAvahaH, kasyacidasukhakaraH, svAtmyasyAnekaprakAratvAt / dravyaM mAhiSaM dadhi kSIraM vA guru, laghu tu gavyaM dadhi payo vA / evamanyeSAmapi dravyANAM gauravaM lAghavaM ca gkhaNDakhAdyadadhyodanAdInAM vijJAya svabalaM ca vAtaprakopAdi vyAdhidUSitamadUSitaM ca jJAtvA yo'bhyavahAryamannAdi bhuGkte ' kiM bheSajaistasya' iti na kiJcidauSadhaistasya prayojanam / 'anavakAzAni hi tatra bheSajAni ' ityarthaH // 137 // artha - kAla, kSetra, mAtrA, svabhAva, dravyakA bhArIpanA aura halkApanA tathA apanI zaktiko jAnakara jo bhojana karatA hai, use oSadhise kyA prayojana hai ? bhAvArtha - bhoktAko garmI, sardI, aura varSA - kAlakA dhyAna rakhakara bhojana karanA cAhie / garmI meM pAnI adhika pInA cAhie aura bhojana kama honA caahie| jisase bhojana saralatA se hajama ho ske| varSA Rtu meM sAdhAraNa khAna-pAna itanA karanA cAhie, jitane se peTakA chaThA bhAga khAlI raha saka 1 sardI meM ThaMDa adhika par3atI hai, ataH pAnI kama pInA caahie| tathA bhoktAko rukhe cikane aura ThaMDe pradezakA dhyAna rakhakara bhojana karanA caahie| cikane jalapradhAna pradezameM parimita bhojana karanA caahie| 1- sAtmyaM-pha0, ba0 / 2-bahu bahutaraM cAttameva - ba0 / 3- trasA - ba0 / 4- trakSetre su-ba0 / 5bahuvi-ba0 / 6-yo vA khaNDa- pha0, ba0 / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 137-138 ] prazamaratiprakaraNam soraTha ( kAThiyAvAr3a) vagairaha rUkhe pradezameM peTakA chaThA bhAga khAlI rakhakara bhojana karanA cAhie / zItapradhAna kAzmIra vagairahameM itanA bhojana karanA cAhie ki vaha sukhapUrvaka hajama ho sake / tathA bhojanakI mAtrAkA bhI dhyAna rakhanA jarUrI hai, parimita AhAra bhI kisI kisIko hajama nahIM hotA / ataH AhArakI mAtrA itanI honI cAhie, jisakA saralatAse pAcana ho sake / tathA bhojana grahaNa karate samaya apane svabhAvakA bhI dhyAna rakhanA cAhie / kisIko atyanta cikkaNa bhojana hI anukUla par3atA hai, aura kisIko sUkhA bhojana anukUla par3atA hai tathA kisIko na adhika cikkaNa aura na adhika sUkhA bhojana anukUla par3atA hai / viruddha vastuoM kA saMyoga bhI kisIko anukUla par3atA hai aura kisIko pratikUla par3atA hai / maiMsa kA ghI-dUdha bhArI hotA hai aura gaukA ghI-dUdha halkA hotA hai / ataH bhojanake samaya bhojanake bhArIpana aura halkepanakA bhI dhyAna rakhanA cAhie tathA apanI zakti vagairahakA bhI dhyAna rakhanA cAhie ki mujhe vAta vagairahakI koI vyAdhi to nahIM hai| ukta saba bAtoMkA dhyAna rakhakara jo bhojana karatA hai, use kabhI oSadhi lanekI AvazyakatA nahIM par3atI; kyoMki vaha kabhI bImAra nahIM pdd'taa| nanu ca piNDapratizrayavastrapAtrAdi parigRhNan kathamakiJcanaH syAtsAdhuraparigraho bhavet ? ityAha zaMkA-bhojana, Azraya, vastra, pAtra vagairaha grahaNa karanevAle sAdhuko aparigrahI kaise kahA jA sakatA hai ? isakA samAdhAna karate haiM: piNDaH zayyAvastraiSaNAdi pAtraiSaNAdi yaccAnyat / kalpyAkalpyaM saddharmadeharakSAnimittoktam // 138 // TIkA-piNDaH ' iti AhArazcaturvidho'zanIyAdiH / zayyA pratizrayaH / vastraM pAtrabandhacolapaTTakamukhavastrikAdi / AdigrahaNAt vastragrahaNe yo vidhiruktaH sa sarvaH parigRhyate / *pAtragrahaNAt pratigrahakamAtrakagrahaNam / ihApyAdigrahaNAt pAtraiSaNAvidhau yo vidhiruktaH tasthApi grahaNam / ' yaccAnyat ' iti aupagrahikaM daNDakAdi saMgRhItaM kalpanIyaM tAvadutsargataH saddharmarakSAnimittoktam / dehaH zarIram , saddharmo dazalakSaNakaH kssmaadiH| zarIrarakSaNe sati saddharmarakSaNaM, tanmUlatvAddharmAnuSThAnasya / zarIrakaM hi saMyamAnuSThAnArtha poSyate kSamAdedharmasyAdhArastaditi / kalpanIyasya cAlAbhe laghutaradoSAsevanaM prAgvadAdhAkarmagrahaNam / evaM zayyAvastrapAtradaNDakAdiSvapi yojyam / sarve ca viSayAH sApavAdA maithunavaya'm / evaM saddharmarakSArthaM deharakSaNArtha ca sarvamuktam / na cAsau parigrahaH tatrAmUchitatvAt / 'mUrchA parigrahaH ' iti lakSaNAditi // 138 // artha-AhAra, zayyA, vidhipUrvaka vastra aura pAtra-eSaNA tathA anya jo grahaNa karane yogya aura grahaNa na karane yogyakA vidhAna kiyA hai, vaha saba sabhIcIna dharma aura zarIrako rakSAke nimittase kahA hai / 1-nu pi-pha0, ba0, / 2-mapi ki-pha0, ba0, 13-zanAdi-pha0, b0| 4-ktaH samarthaH-10, pha0, b0|5-nnaat pAtraM pratigrahakaM grh-p0|6-kd-p0,| 7-din-p0|8-rmsy rakSArtha c-ph0,0| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [aSTamo'dhikAraH, bhAvanA bhAvArtha-'Adi' padase vastra aura pAtra grahaNa karanemeM jo vidhi batalAI gaI hai, usa vidhikA grahaNa kiyA gayA hai / ' yaccAnyad ' padase daNDakA grahaNa kiyA hai ) ina saba vastuoM kA grahaNa dharma aura zarIrakI rakSAke nimittase kiyA jAtA hai| zarIrakI rakSA honepara hI dharmakI rakSA ho sakatI hai, kyoMki dharmAnuSThAnakA bhUla zarIra hai| saMyamake pAlana karaneke lie hI zarIrakA poSaNa kiyA jAtA hai| isI lie yadyapi utsargarUpase grahaNa karane yogya vastuke grahaNakA hI vidhAna hai, tathApi yadi apavAdarUpase grahaNa karane yogya vastukA lAbha na ho to alpadoSase yukta vastuke grahaNa karanekA vidhAna kiyA hai / maithunake sivAya anya sabhI viSayoMmeM apavAda hai| isa prakAra dharmakI rakSAke lie hI yaha saba kahA hai| kintu yaha parigraha nahIM kahA jA sakatA; kyoMki sAdhuko unameM mamatva nahIM rahatA aura mamatvako hI parigraha kahate haiM / evamuktA niSparigrahatA, saiva ca spaSTA punaH kriyateusI niSparigrahatAko phira bhI spaSTa karate haiM : kalpyAkalpyavidhijJaH saMvignasahAyako vinItAtmA / doSamaline'pi loke praviharati muninirupalepaH // 139 // TIkA-kalpanIyaM klpym-udgmaadishuddhmaahaaropdhishyyaadi| udgamAdiduSTaMvA'kalpanIyam / tasya vidhiH-vidhAnam-'kalpanIyena zarIradhAraNaM kuryAt , asati akalpanIyenApya satA kArya yatnavatA prAvacanena mArgeNa ityeSa vidhiH|' taM jAnAtIti klpyaaklpyvidhijnyH| saMvigna sahAyakaH saMvignAH saMsAra bhIravo jJAnakriyA yuktAH evaM vidhAH sahAyA yasya saMvignasahAyakaH / asahAyaH susahAyo vA / vinItAtmeti-vizeSeNa nIta AtmA jJAnadarzanacAritropacAravinayavazyatAM sa viniitaatmaa| evaMvidhaH sAdhuH doSamaline'pi loke mUcrchAmaline pi mnussylaake| rAgadveSau vA doSaH, tAbhyAmayaM malino dUSitaH sarvo lokaH / evaMvidhalokamadhyavartyapi prakarSeNa vividhamanekaprakAraM rajo harati praviharati muniH nirupalepaH-rAgadveSAbhyAmaspRSTaH, sarvadhanavinAzakAriNA vA lobhena mUrchAlakSaNenAgrasto nirupalepa iti / karmAbanan pUrvabaddhamokSaNAya pravartata iti / / 139 // artha-jo kalpanIya aura akalpanIyakI vidhiko jAnatA hai, saMsArase bhayabhIta saMyamI jana jisake sahAyaka haiM, aura jisane apanI AtmAko jJAna, darzana, cAritra aura upacAra vinayase yukta kara liyA hai, vaha sAdhu rAga-dveSase dUSita lokameM bhI rAga-dveSase achUtA raha kara vihAra karatA hai| bhAvArtha-udgamAdise zuddha AhArAdikako kalpanIya kahate haiM / aura udgamAdi doSoMse yukta AhArAdikako akalpanIya kahate haiM / kalpanIya vastuoMse zarIrakI rakSA karanI caahie| yadi kalpanIya na mileM to akalpanIyase bhI rakSaNa kiyA jA sakatA hai, ityAdi vidhi hai / jo sAdhu isa vidhiko jAnatA hai, saMsArabhIra saMyamI logoMkI goSTImeM rahatA hai tathA vinayI hai, vaha doSoMse bhare hue isa lokameM bhI doSa 1-muktena nyAyena ni-pa0 / 2-ca punaH spaSTIkriyate pa0 / 3-diviza,-pa0 / 4-kdhaa-ph0,0| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 139-140-141] prazamaratiprakaraNam rahita hokara vicaratA hai / usake navIna karma-bandha nahIM hotA tathA pahale ba~dhe hue karmoMkI nirjarA hotI hai; kyoMki vaha nirupalepa hai aura pravRtti karane kI vidhiko jAnatA hai / 'kathaM punardoSavallokAntaHpAtI tatkRtasaMsargo doSairna lipyate ? ' doSoM se bhare hue lokameM rahakara aura usake sAtha sambandha rakhakara mI sAdhu doSoMse lipta kyoM nahIM hotA ? isakA samAdhAna karate haiN| :-- ' ityAha yadvatpaGkAdhAramapi paGkajaM nopalipyate tena / dharmopakaraNadhRtavapurapi sAdhuralepakastadvat // 140 // , TIkA- ' yadvait' iti dRSTAntopanyAse / yathA paGkAdhAraM paGkamadhyAdutpannaM paGkamadhye sthitaM vA paGkajaM nalinaM / nopalipyate na spRzyate krdmen| dharmopakaraNadhRtavapurapi sAdhuralepakaHdharmArthamupakaraNaM dharmopakaraNaM rajoharaNamukhavastrikA colapaTTakakalpAdikaM tena dhRtavapurapi kRtazarIrasaMrakSo'pi svavyatiriktajIvakAyakRtasaMrakSaNazca sAdhuralepaka eva 'lobhadoSeNa na spRzyate zuddhA zayatvAt amUrchitatvAt' ityarthaH // 140 // artha - jisa prakAra kIca ise utpanna honepara tathA kIcar3a ke madhya meM rahanepara bhI kamala kIca - ise lipta nahIM hotA, vaise hI dharmake upakaraNoMse zarIrako dhAraNa karanevAlA sAdhu bhI doSoMse lipta nahIM hotA / bhAvArtha - kamalako paGkhaja kahate haiM; kyoMki vaha paGka- kIcar3a se utpanna hotA hai / parantu jisa prakAra kIcar3a meM paidA honepara kamalako kIcar3a nahIM chUtA, usI prakAra anna-vastra vagairaha se zarIrakA rakSaNa karate hue bhI sAdhuko sAMsArika doSa nahIM chUtA; kyoMki usakA Azaya nirdoSa hai / use kisI bhI vastuse mamatva nahIM hai| tathAsparo'pi dRSTAntaH - dUsarA dRSTAnta dete haiM : pra0 13 yadvatturagaH satsvapyAbharaNavibhUSaNeSvanabhisaktaH / tadvadupagrahavAnapi na saMgamupayAti nirgranthaH // 141 // TIkA -- yathA turagaH satsvapi vibhUSaNeSu bAlavyajanAdiSvazvamaNDanakeSu vA'nabhisaktaHamUcchitaH akRtagAddharthaH, na tena parigraheNAsau parigrahavAn / tadvaditi - dRSTAntena samIkaroti dAntikamartham / tadvadupagrahavAnapi - dharmAyopakaraNamupagrahaH, tadvAnapi 'dharmopakaraNayukto'pi ' ityarthaH / na saMgaM snehaM mUrcchAmupayAti / ata eva ca bAhyagranthAbhAvAdabhyantaralobhAdigranthAbhAvAcca nirgrantha iti / nirgato grantho nirgranthaH // 141 // 1-t dR-pa0 / 2- tattacharI - pha0, ba0 / 3-8mpa - pha0, ba0 / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [aSTamo'dhikAraH, bhAvanA artha:-jaise ghor3A apane yogya gahanoMse vibhUSita honepara bhI unase moha nahIM krtaa| usI prakAra nirgrantha parigrahase yukta hone para bhI usase moha nahIM krtaa| bhAvArtha-yadyapi nimrantha sAdhu dhArmika upakaraNoMko rakhate haiM, phira bhI unameM mamatva na honese unheM parigrahI nahIM mAnA jA sakatA / jisa prakAra ghor3e ko bhA~ti bhA~tike alaGkAroMse alaGkRta karanepara bhI vaha unase moha nahIM karatA hai, usI prakAra nirgrantha sAdhu bhI dharmopakaraNoMse moha nahIM rakhatA hai / isalie yaha parigraha usake saMsAra-bandhakA kAraNa nahIM hai / 'kaH punarayaM granthaH ? ' ityAhanirgranthakA svarUpa batalAte haiM : granthaH karmASTavidhaM mithyAtvAviratiduSTayogAzca / tajayahetorazaThaM saMyatate yaH sa nirgranthaH 142 // TIkA-graMthyate veSTayate vadhyate yena sa granthaH / tacca aSTaprakAraM karma jJAnAvaraNAdyantarAyaparyavasAnam / mithyAtvAviratiduSTayogAzca / mithyAtvaM tattvArthAzraddhAnam / aviratiH ani vRttiH prANAtipAtAdibhyaH / duSTayogA mnovaakkaayaaH| mithyAtvAdayazcASTavidhasya karmaNo hetava iti granthazabdavAcyAH / teSAM karmamithyAtvAdInAM jaye'bhibhave nirAkaraNe yatate mAyAdi. zalyarahitastajayahetoH 'tAn jeSyAmi' iti azaThaM samyagAgamoktena vidhinA sa nirgrantha iti / etena mUlasaMdhAdidigambarAHpratyuktAH // 142 // artha-ATha prakArake karma, mithyAtva, avirati, aura azubha yoga ye saba prantha haiM / unheM jItane ke lie jo kapaTa rahita hokara vidhipUrvaka prayatna karatA hai, vahI nimrantha hai| ___ bhAvArtha-jisake dvArA prANI bA~dhA jAtA hai, use anya kahate haiM / isI lie jJAnAvaraNAdika karma tathA unake kAraNa mithyAtva vagairahako prantha kahate haiM / jisane vAhya parigrahakA tyAga kara diyA hai aura ina antaraGgaparigrahoMko jItaneke lie jo yatnazIla hai, vahI nimrantha hai| 'kiM punaH kalpyamakalpyazca ?' ityAhakalpya aura akalpyakA svarUpa batalAte haiM: yajjJAnazIlatapasAmupagrahaM nigrahaM ca doSANAm / kalpayati nizcaye yattatkalpyamakalpyamavazeSam / / 143 // . TIkA-'yat' iti yasmAt jJAnaM zrutamAgamaH, zIlaM mUlottaraguNAH, tapo'nazAnAdidvAdazabhedam, upagraham-upodvalanaM saMvarddhanam, nigrahaM ca doSANAm-doSAH kSutpipAsAdayaH zItoSNAdayo vA rAgadveSaprabhRtayo vA, teSAM nigrahaM nivAraNa kroti| kalpayati samarthamupagrahanigraha 1-yasmAyena graMthyate veSTayate sa granthaH-pha0 ba0 / 2-SAM mi-pha0 b0| 3-ti samya-pha0 ba0 / 4-nirAkaraNa-pha0, b| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phArikA 142-143-144-145 ] prazamaratiprakaraNam yorbhavati / yadvavastu, AhAropadhizayyAdi / nizcaye vyavahAre vaa| utsargo nizcayo vidhiH, apavAdo vyavahAro vidhiH / tatkalpyam / yasmAnizcaye vyavahAre jJAnAdInAmupagrahakAri doSANAM ca nigrahakAri yadvastu tat kalpanIyamavaziSTamiti // 143 / / ___ artha-yataH jo vastu jJAna, zIla, aura tapako bar3hAtI hai aura doSoM ko dUra karatI hai vaha nizcayase kalpya hai aura bAkI saba akalpya hai / bhAvArtha-vyavahArameM jo AhArAdi vastu zrujJAna, mUlaguNa, uttaraguNa aura tapako bar3hAtI ho, bhUkha-pyAsa athavA rAga-dveSa vagairaha doSoM ko dUra karatI ho, vahI sAdhuke grahaNa karane yogya hai| kintu jisake sevanase dharmArAdhanameM pramAda ho aura kAma-krovAdikA vikAra utpanna hote hoM, vaha agrAhya hai| enamevArtha spaSTayatiusI bAtako hI spaSTa karate haiM: yatpunarupaghAtakaraM samyaktvajJAnazIlayogAnAm / tatkalpyamapyakalpyaM pravacanakutsAkaraM yacca // 144 // TIkA-upaghAto vinAzaH, taM karoti yadvastu AhArAdi grahyamANaM pratyutopahanti samyagdarzanam, samyagjJAnamAgamAravyam, zIlaM mUlaguNI uttaraguNAzva, yogA manovAkkAyAkhyAH aharnizAbhyantarAnuSTheyA vA vyApArA yogAH / tadupaghAtakAritvAt kalpyamapi sadakalpyameva dRSTavyam / pravavanakutsAkaraM yacca-yacca pravacanakutsAkara kutsAM nindA gahIM karoti yattatsarvamakalpanIyaM mAMsamadyAdi abhojyAdi kuleSu bhaktapAnAdigrahaNaM sarvameva pravacanakutsAkAri bhavatyakalpyamiti // 144 // artha- jo vastu samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura dina-rAtameM kI jAnevAlI kriyAoMko naSTa karatI hai, tathA jisase jina-zAsanakI nindA hotI hai, vaha vastu kalpya honepara bhI akalpya hai| bhAvArtha-jipta vastuse samyagdarzana, samyagjJAna evaM samyakcAritrameM bAdhA upasthita hotI hai, dainika samIcIna kriyAoMko kSati pahu~catI hai aura jisake upayogase jainendra-zAsana kalaGkita hotA hai, vaha vastu akalpya hI mAnI jAnI caahie| kiJcicchuddhaM kalpyamakalpyaM syAtsyAdakalpyamapi kalpyam / piNDaH zayyA vastraM pAtraM vA bheSajAdyaM vA // 145 // 1-etme-p0| 2-guNottara-pha0, p0| 3-karaM nindA gardA tAM karoti ytsrv-ph| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ aSTamo'dhikAraH, bhAvanA TIkA - kiJcidAhArAdi unmAdizuddhamapi kalpyamakalpyameva syAt ghRtakSIradadhiguDAdi vikArahetutvAdanarthApatteH parihAryam / tathA akalpyamapi kalpyam - tadeva kSIraghRtAdivAtavikAriNAM kalpyaM jAyate / piNDa iti AhArazcaturvidhaH zayyA pratizrayaH, vastraM pAtraM caM bheSajAdyaM vA / auSadhamapi vyAdhyArtAnAM mizraM saMcetanaM vA kalpanIyameva nIrogavapuSastvakalpya - miti // 145 // 100 artha - bhojana, zayyA, vastra, pAtra athavA auSadha vagairaha koI vastu zuddha ataeva kalpya honepara bhI akalpya ho jAtI hai aura akalpya honepara bhI kalpya ho jAtI hai / bhAvArtha- AhAra vagairaha udgamAdi doSoMse zuddha honepara bhI akalppa ho jAte haiN| jaise ghI, dUdha, dahI, gur3a vagairaha vikArako utpanna karate haiM / ataH kalpya honepara bhI tyAgane yogya haiN| tathA akalpya bhI kalpya ho jAtA hai| jaise vahI ghI dUdha vagairaha adhikArI manuSyoM ke lie kalpya hote haiM / isI prakAra auSadha bhI rogiyoM ke lie kalpya bhI hai / aura svastha manuSyoM ke lie akalpya hai / 1 6 kadA kalpyaM kadA vAskalpyam' iti vibhajate -- ukta vastue~ kaba kalpya hotI haiM aura kaba akalpya hotI haiM, yaha batalAte haiM deza kA puruSamavasthAmupaghAtazuddhapariNA~mAn / prasamIkSya bhavati kalyaM naikAntAtkalpyate kalpyam // 146 // TIkA - dezaM prApya kiJcidakalpyamapi kalpyaM bhavati / kAlo durbhikSAdiH, tatrApyevam / puruSo rAjAdiH, pratrajitaH, tadarthamakalpyamapi kalpyam / avasthA mAMdhAdikA, tatrApi vaidyo - padezAdakalpyamapi kalpyam / upaghAtaH saMsaktadoSaH, tacca matkuNAdi-saMsaktamagrAhyamakalpyam. tadeva cAnyAlAbhe yatnAtpratyavekSya grAhyaM kalpyamiti / zuddhapariNAMmAniti - zuddhapariNAmaM cetasaH / sarvatra kRchau ? gRhNato'kalpyamapi kalpyaM bhavatIti / etadeva darzayati pazcArddhena prasamIkSya samyagAlocya kalpanIyaM gRhNato naikAntAtkalpyate kalpyamiti na khalu ekAntenaiva kalpyate jAyate kalpyam / athavA naikAntenaiva kalpyate'kalpyam akalpyamekAntenaiva na kalpyate / na kalpyanIyamakalpyAmiti / yasmAd dezakAlAdyapekSayA kalpyamakalpyaM bhavati, akalpyamapi kalpanIyamiti / artha - deza, kAla, kSetra, puruSa, avasthA, upaghAta aura zuddha pariNAmoMkA vicAra karake vastu kalpya hotI hai / koI vastu sarvathA kalpya nahIM hotI / bhAvArtha- kisI dezameM akalpya vastu bhI karupya hotI hai| jisa prakAra jisa dezake loga sAdhujanoM ke AhArAdikakI vidhise paricita nahIM haiM, vahA~ akalpya AhAra bhI kalpya hai / durbhikSa 1- divizu pa0 ! 2--trA - pha0 ba0 / 3. cetanaM - pa0 / 4 - hapyamapi vibhajyate - pha0, ba0 / 5-laM kSetraM pu-ba0 / 6 - mupayoga - pha0, ba0 / 7- NAmaM pa0 / 8-sakSukAdi-pa, pha0 / makukAdi - ba0 ma0 / 9-yatnapravekSyaM grA-pa0 / 10 - NAmamiti - pa0 / 11 - nAma ce - pha0 | 12 - kriyA gRhAte - ba0, mu0 / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 146-147-148 ] prazamaratiprakaraNam Adike samayameM bhI akalpya kalpya ho jAtA hai / rAjagharAne vagairahake kisI bar3e puruSane dIkSA lI ho to usake lie akarapya bhI kalpya hotA hai / bImArI AdimeM vaidyake kahanese akalpya bhI kalpya hotA jIvase saMyukta vastu, akalpya hai; kintu yadi dUsarI vastu na mile to acchI taraha dekha-bhAlakara vahI karapya ho jAtI hai / tathA zuddha bhAvoMke honepara bhI akarappa karapya ho jAtA hai / ataH koI vastu na sarvathA kalpya hI hotI hai aura na sarvathA akalpya hI / deza, kAla vagairahakI apekSAse karapya akalpya ho jAtA hai aura akalpya bhI kalpya ho jAtA hai| evamanaikAntikaM kalpyAkalpyavidhi nirUpya yogatrayaniyamanAyAha saMkSepataH isa prakAra anekAntavAdake anusAra kalpya aura akalpyakI vidhiko batalAkara mana, vacana aura kAya yogako vazameM karaneke lie saMkSepameM kathana karate haiM: tacintyaM tadbhASyaM tatkAryaM bhavati sarvathA ytinaa| nAtmaparobhayabAdhakamiha yatparatazca sarvAddham // 147 // TIkA-manasA tadeva cintyam--AlocyamAtaraudradhyAnadvayavyudAsena yannAtmanaH parasyobhayasya bAdhakaM bhavati / vAcA'pi tadeva bhApyaM bhASaNIyaM yannAtmAdInAM bAdhakaM bhavati srvthaa| yatinA kAyenApi dhAvanavalganAdikriyAtyAgena tadeva kArya kartavyaM yannAtmAdInAM bAdhaka bhavati / sarvArddhamiti-addhA kAlaH, 'sarvakAlam' ityrthH| vartamAne'nAgate c| tatrApi vartamAnA vyAvahArikaH parigrAhyaH, anAgatazca sarva eva / ato manovAkkAyaiH samyagvyApArAH kAryAstathA yathA svalpo'pi karmabandho na jAyate iti // 147 / / artha-muniko saba prakArase vahI vicAranA cAhie, vahI bolanA cAhie aura vahI karanA cAhie, jo isa loka aura paralokameM sarvadA na apaneko dukhadAyI ho, na dUsaroMko dukhadAyI ho aura na ubhaya ko dukhadAyI ho| - bhAvArtha-ArtadhyAna aura raudradhyAnako chor3akara manase vahI vicAranA cAhie jo apaneko, dUsaroMko, aura donoMko kabhI bhI bAdhaka na ho| vANIse bhI aisI hI bAta bolanI cAhie jo apaneko aura dUsaroMko kabhI bhI kaSTa denevAlI na ho| tathA zarIrase bhI vahI ceSTA karanI cAhie jo apaneko aura dUsaroMko kabhI bhI kaSTa denevAlI na ho| sArAMza yaha hai ki mana, vacana aura kAyase isa rItise kAma lenA cAhie ki usase thor3AsA bhI karma-bandha na ho| samprati indriyaniyamamAcaSTe-- aba indriyoMko vazameM karaneke lie kahate haiM : sarvArtheSvindriyasaMgateSu vairAgyamArga vidheSu / parisaMkhyAnaM kArya kArya paramicchatA niyatam // 148 // 1-valAnAdi-pa0, pha0, 50 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ aSTamo'dhikAraH, bhAvanA TIkA - sarve ca te'rthAzca zabdarUpagandharasasparzAH / indriyaiH saMgatAH - indriyANAM gocaratAM gatAsteSu / vairAgyamArgavighneSu vairAgyamArgaH samyagjJAnakriyAH, tadvighneSu-tadantarAyakAriSu / zabdAdiviSayeSu / parisaMkhyAnaM kAryam - itvarAnetAn zabdAdIn vijJAya nisArAnAyatAvahitAn parisaMkhyAya pratyAkhyAya gocaravartino'pi rAgadveSavarjanadvAreNa 'jJAnaparijJayA pratyAkhyAnaparijJayA ca' ityubhAbhyAM prakArAbhyAM parisaMkhyAnaM kAryamityarthaH / kasmAtpunaH saMkhyAyante gocaramAgatA viSayAH zabdAdayaH ? ityAha- kAryaM paramicchatA niyatam ' / kArya sakalakarmakSayalakSaNo mokSaH / prakRSTaM param / dharmArthakAmamokSANAM mokSAkhyameva kArya paraM kAryam / kAmasya duHkhAtmakatvAt duHkhahetutvAt tatsAdhanavyabhicArAt / arthasyArjanarakSaNakSaya saGgahiMsAdidoSadarzanAt anarthAnubandhitvAcca nRsuraizvaryANAM kSayAtizayuktatvAt / abhyudayalakSaNasya dharmasyArtha kAmaphalatvAt duSTatA / sarvatra cAtyantikaikAntikasukhasvabhAvatvAta paraM kAryaM mokSaH / tamicchatA / niyataM 'zAzvatam' ityarthaH / taccecchatA paraM kAryaM viSayasukheSu nispRheNa bhavitavyam // 148 // 102 artha - utkRSTa kArya mokSake abhilASI muniko vairAgyake mArgameM vighna karanevAle indriya sambandhI samasta viSayoM meM sarvadA niyama karanA cAhie / bhAvArtha - zabda, rUpa, gandha, rasa aura sparzaye pA~coM indriyoMke viSaya haiM / ye sabhI viSaya vairAgya ke mArga - samyagjJAna aura samyak cAritrameM bAdhA DAlate haiM / ataH inako vinAzI, sArarahita aura uttarakAlameM ahitakAraka jAnakara tyAganA cAhie / dharma, artha, kAma aura mokSameMse mokSa hI utkRSTa puruSArtha hai; kyoMki kAma puruSArtha to duHkhakA kAraNa honese duHkha svarUpa hI hai / artha puruSArthameM artha kamAne, rakSA karane aura nAza hone vagairaha meM aneka doSa pAye jAte haiM / vaha anarthakA kAraNa hai / manuSya tathA devoMkA bhI aizvarya naSTa ho jAtA hai / ataH klezakA kAraNa hai / puNyAnubandhI dharma puruSArthakA phala artha aura kAma hai | ataH sarvathA avinAza aura sukha svarUpa hone ke kAraNa mokSa hI parama puruSArtha hai 1 jo muni usa parama puruSArthako prApta karanA cAhatA hai, use ukta viSaya-sukhameM niHspRha vAMchArahita honA cAhie / 'nispRhatA caanitytvaadibhaavn| yattA' ityAha niHspRhatA, anityAdi bAraha bhAvanAoMke adhIna hai| ataH granthakAra bAraha bhAvanAoM ke cintana karane kA upadeza dete haiM: bhAvayitavyamanityatvamazaraNatvaM tathaikatAnyatve / azucitvaM saMsAraH karmAzravasaMvaravidhizca / / 149 // 1 - tyatAdi-ba 0 |-yatA bhA-pha0 |-tyaadi mA mu0 / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamaratiprakaraNam nirjaraNa lokavistara dharma svAravyAtatattvacintAzca / bodheH sudurlabhatvaM ca bhAvanA dvAdaza vizuddhAH // 150 // TIkA - bhAvayitavyam - aharnizaM cintanIyamabhyasarnAyam / kiM tat ? anityatvam - sarvasthAnAnyazAzvatAni, saMsAre nAsti kiJcinnityamiti / tathA'zaraNatvam - janmajarAmaraNAbhibhUtasya nAsti kacidapi zaraNam / tathA ekatvabhAvanA - eka evAham' ityAdikA / tathA. 'nyatvabhAvanI1- anya evAhaM svajanakebhyo dhanadhAnyahiraNyasuvarNAdeH zarIrakAcceti / tathAs. zucitvabhAvanA - Adyuttara kAraNAzucitvAdikA / tathA saMsArabhAvanA - ' mAtA bhUtvA duhitA bhAryA svAmI dAso zatrurbhavati' ityAdikA / tathA karmAzravabhAvanA - AzravadvArANi vivRtAni karmAzravantIti bhAvayettasmAt sthaganIyAnIti / tathA saMvaravidhiH- AzravadvAra nirodhaH sthaganam / niruddheSvAzravadvAreSu karmAgamanirodhaH kRto bhavati / tathA nijarabhAvanA niruddheSvAmnyavadvAreSu pUrvopAttasya karmaNaH tapasA kSayo bhavatIti tathA lokavistara bhAvanAm ' UrddhAdhastiyalokeSu bhrAntamanAdau saMsAre sarvatra vistRtaM jAtaJca' iti cintayet / svAkhyAtadharmacintana 'kSamAdi dazalakSaNako dharmaH zobhana AkhyAto nirdoSaH bhavya sattvAnugrahAya ' iti bhAvayet / bodhezca durlabhatA bhAvanIyA - manuSya janmakarmabhUmyAryadezakulakalpatAyurupalabdhau satyAmapi samya. ktvajJAnAcaraNAni bodhiH, tasya durlabhatvamaharnizaM bhAvayet / evametA dvAdaza bhAvanA satatamanuprekSyAH / / 149-190 / / kArikA 149-150 ] 103 artha - anityatva, azaraNatva, ekatva, anyatva, azucitva, saMsAra, karmoMke AsravakI vidhi, saMvarakI vidhi, nirjarA, lokavistara, acchI tarahase kahA gayA dharma aura jJAnakI durlabhatA ye bAraha bhAvanAe~ haiM / inakA cintana karanA cAhie / bhAvArtha- sabhI vastue~ anitya haiM, saMsArameM kucha bhI nitya nahIM hai / isa prakArake cintana kaneko anityabhAvanA kahate haiM / janma, jarA aura mRtyuse ghire hue prANIko kahIM bhI zaraNa nahIM hai, aisA cintana karane ko azaraNatva bhAvanA kahate haiN| maiM akelA hI hU~ ityAdi vicAraneko ekatvabhAvanA kahate haiM / apane kuTumbiyoM, dhana-dhAnya, sonA-cA~dI vagairaha tathA zarIra Adi se maiM bhinna hU~ - aisA vicAraneko anyatvabhAvanA kahate / zarIrake Adi kAraNa raja-vIrya tathA uttara kAraNa majjAdi dhAtue~ apavitra haiM / ataH zarIra bhI apavitratAkA ghara hai - aisA cintana karaneko azucitvabhAvanA kahate haiM / saMsAra meM mAtA, kabhI lar3akI aura patnI ho jAtI hai aura patnI, mAtA tathA bahina ho jAtI hai / aura svAmI dAsa tathA zatrutaka bana jAtA hai, isa prakAra saMsAra - svarUpake cintanako saMsArabhAvanA kahate haiM / Asrava ke dvAroM ke khule rahane para karma Ate haiM / ataH unheM banda karanA cAhie - aisA vicAra karane ko karmAsravabhAvanA kahate haiM / tathA Asravake rokaneko saMvara kahate haiN| Asrava ke dvAroMke banda ho jAne para karmoMkA AnA ruka jAtA hai, aisA vicAraneko saMvarabhAvanA kahate haiN| asake dvAroMke banda hojAnepara tapake I 1- nA tvanya pa0 / 2-ti vibhA pha0, ba0, 3- zaMtama pa0 / 4- svacatramRtaM jaH pa0 / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [aSTamo'dhikAraH, bhAvanA dvArA pahale bA~dhe hue karmoMkA kSaya hotA hai, aisA cintana karaneko nirjarAbhAvanA kahate haiM / yaha jIva anAdikAlase Urdhva loka, adho loka aura madhya lokameM bhramaNa karatA hai, ityAdi lokake svarUpake vicAraneko lokavistArabhAvanA kahate haiM / bhavya jIvoMke kalyANake lie uttama kSamAdi dazalakSaNarUpa dharma acchA kahA hai, aisA cintana karanA-dharma-svAkhyAtabhAvanA hai / manuSya janma, karmabhUmi, Aryadeza, kula, nirogatA aura Ayuke pAnepara bhI samyagjJAnakA pAnA durlabha hai, aisA vicAranako bodhidurlabha. bhAvanA kahate haiM / isa prakAra ina bAraha bhAvanAoMkA rAta-dina cintana karanA caahie| samprati ekaikayA kArikayA bhAvanAmekaikAM kthyti| tatra prathamo bhAvanA'nityArakhyA, tadarzayannAha ___ aba eka eka kArikAse eka eka bhAvanAko kahate haiM / unameM se pahale anityabhAvanAko kahate haiM : iSTajanasaMprayogaddhiviSayasukhasampadastathArogyam / dehazca yauvanaM jIvitaJca sarvANyanityAni / / 151 // TIkA-iSTena janena saha saMyogo'nityaH / RddhiviSayasukhasampadaH-RddhiH sampada vibhUtiH, sApyanityA / viSayAH zabdAdayaH, tajanitA sukhasampadanityA / ArogyaM nIrogatA, tadapyanityam, dehaH zarIrakumAhArasnAnapAnAcchAdanAnugRhItam, etadapyanityam / yauvanamapi katipayadivasaramaNIyam, jIvitamapyakANDabhaguram / evam etatsarvamanityam' iti bhAva yato na kacit snehaH samupajAyate / nissaGgazca mokSacintAyAmeva vyApriyata iti // 151 // artha-iSTa janakA saMyoga, Rddhi, viSaya-sukha, sampadA, Arogya, zarIra, yauvana aura jIvana-ye sabhI anitya haiN| bhAvArtha-priya janoMkA sambandha anitya hai / dhana-sampadA bhI anitya hai / viSaya aura unase honevAlA sukha bhI anitya hai / nIrogatA bhI anitya hai / khAna-pAna, snAna aura vastrase rakSita zarIra bhI anitya hai / javAnI bhI cAra dinakI cA~danI hai / jIvana bhI asamayameM hI naSTa ho jAnevAlA hai| isa prakAra ina sabakI anityatAkA vicAra karate rahanese kisIse rAga utpanna nahIM hotA / ataH rAgarahita prANI mokSakI cintAmeM hI lagA rahatA hai / azaraNabhAvanAmadhikRtyAhaazaraNabhAvanAko kahate haiM : janmajarAmaraNabhayairabhidrute vyAdhivedanAgraste / jinavaravacanAdanyatra nAsti zaraNaM kacilloke / / 152 // 1-ma bhaa-10|2-sNpryogoN-p0|3-etts-p0| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 151-152-153 ] prazamaratiprakaraNam 105 TIkA - janma - utpattiH, jarA vayohAniH, maraNaM prANaparityAgaH, ebhyo bhayAni taiH / abhidute - abhibhUte / vyAdhayo jvarAtIsArahRdrogAdayaH, vedanAH zarIrajA manobhavAzcaH / vyAdhivedanAgraste vyAdhivedanAbhigRhIte, loke prANisamUhe / jinavarA jinapradhAnAH 'tIrthaMkarAH' ityarthaH / teSAM vacanaM vAgyogastatpratipAdito'rthaH / tamAdAya kSAyopazamikabhAvavartibhirgaNadharairdvandhaM dvAdazAGgaM pravacanam / tanmuktvA anyatra nAsti zaraNaM trANamiti // 152 // artha - janma, jarA aura maraNake bhayase vyApta tathA roga aura kaSToMse bhare hue isa bhagavAn jinendradevake vacanoMke sivAya anya kucha bhI zaraNa nahIM hai / saMsAra meM bhAvArtha - saMsAra ke sabhI prANiyoM ke Upara jIvana-maraNa aura bur3hApekA bhaya sabhI ke pIche roga aura kaSTa lage hue haiM / ataH jinabhagavAn ke divya upadezako sunakara jo dvAdazAGga zrutakI racanA kI hai, usa zrutake sivAya anya kucha bhI yahA~ zaraNa nahIM hai / ekatvabhAvanAmadhikRtyAha eka bhAvanAko kahate haiM : ekasya janmamaraNe gatayazca zubhAzubhA bhavAvateM / tasmAdAkAlikahitamekenaivAtmanA kAryam // 153 // savAra haiM / gaNadhara devoM ne TIkA - ' ekasya ' iti asahAyasya janma ca maraNaJca / na khalvasya jAyamAnasya mriyamANasya vA kazcit sahAyo'sti / gatayo nArakAdyAH / maraNottarakAlaM narakAdigatiSu svakRta karmaphalamanubhavato nAsti kazcitparaH / zubhA devamanuSyatiryagyonayaH, narakagatizubhA / bhavo janma, bhava eva AvartaH saMsArArNavaH / yatra pradeze bhrAmyadAste jalaM tatraiva ca AvartaH / jIvasyApi tatra tatra janmamaraNe samanubhavato bhavAvartaH / tasmAd AkAlikamakAlahInam / hitamakenaivAtmanA kAryam - hitaM saMyamAnuSThAnaM tatprApyo vA mokSo'tyantahitam, ekena asahAyenAtmanA kartavyamiti // 153 // artha- saMsArarUpI bha~varameM par3A huA yaha jIva akelA hI janma letA hai, akelA hI maratA hai / aura akelA hI zubha aura azubha gatiyoMmeM jAtA hai / ataH akele hI ko apanA sthAyI hita karanA cAhie / bhAvArtha - samudra meM jisa jisa sthAnapara cakkara khAkara pAnI nIceko jAtA hai, use Avarta bha~vara kahate haiM / saMsAra - samudra meM bhI jIva jahA~ jahA~ janma letA yA maratA hai, vaha bhava- Avarta kahA jAtA hai| usa bhavarUpI AvartameM jIva akelA hI janma letA hai, aura akelA hI maratA hai / janma lete aura marate samaya usakA koI bhI sahAyI nahIM hai / maraneke bAda narakAdi gatiyoMmeM apane kiye hue karmoM ke 1-NatyAgaH-pa0 / 2-NaM paritrA- pa0 / 3-rNave - pa0, ba0 / 4- mbadastAdhajala - pha0, ba0 / pra0 14 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [aSTamo'dhikAraH, bhAvanA phalako bhI akelA hI bhogatA hai / jIvakA hita saMyamakA pAlana karanA athavA usake dvArA prApta honevAlA mokSa hI hai, jo kabhI bhI nAza ko prApta nahIM hotaa| ataH jaba yaha jIva akelA hI kaSTa bhogatA hai to use akele hI apanA hita-sAdhana bhI karanA caahie| anyatvabhAvanAmadhikRtyAhaanyatvabhAvanAko kahate haiM: anyo'haM svajanAtparijanAca vibhavAccharIrakAceti / yasya niyatA matiriyaM na bAdhate taM hi zokakaliH // 154 // TIkA-svojanaH svajano mAtApitrAdiH ptniiputraadishc| asmAdahamanyo vibhinna pRthakarmA / parijano dAsadAsIprabhRtiH / asmAcca parijanAdanya evAham / vibhavoM dhanadhAnyAdiH kanakarajatavastrAdi / asmAdanyo'ham / zarIrakamupabhogAdhiSThAnam, tasmAdapyatyantabhinna evAham / itthaM yasyeyaM buddhirniyatA naktaMdinamAlocikA, na bAdhate taM na pIDayati / hi zabdo yasmAdarthe / yattadornityAbhisambandhAt / yasmAdevaM bhAvayanna bAdhyate zokakalinA, tasmAdanyatara ( danyatva ) bhAvanA kAryoM // 154 // ___ artha-maiM apane kuTumbiyoM, naukara-cAkaroM, dhana-dhAnya sampadA aura zarIrase vibhinna huuN| jisakI isa prakArakI nizcita mati hai use zokarUpI kalikAla kaSTa nahIM detaa| bhAvArtha-jisakI buddhimeM rAta-dina yahI vicAra banA rahatA hai ki maiM mAtA, pitA, patnI, putra vagairaha kuTumbiyoMse bhinna hU~, dAsI-dAsa vagairaha parijanoMse bhinna hU~, dhana-dhAnya, sonA-cA~dI, vastra vagairaha vibhavase bhinna hU~, bhoga-upayogake Azraya isa zarIrase bhI bhinna hU~, use kabhI bhI zoka nahIM satAtA / ataH anyatvabhAvanA karanI caahie| azucitvabhAvanAmadhikRtyAhaazucitvabhAvanAko kahate hai: azucikaraNasAmarthyAdAdyuttarakAraNAzucitvAca / dehasyAzucibhAvaH sthAne sthAne bhavati cintyaH // 155 // TIkA-zucino'pi dravyasyAzucitvakaraNamasti sAmarthya zaktidehasya / karpUracandanAgarukuMkumAdi dravyaM dehasaMparkAdazucyeva jAyate / tasmAdazucikaraNasAmarthyAdehasyAzucitvamanucintanIyam / yathAha "etAvadetadazuci nAnyat kiJcinna vidyate / yathA kAyaH kaileraGgaM yadvA tenaiva dUSitam // " 1-vadhyate-ba0 / 2-azucitva bhAvanA kAryA-phaba0 / 3-agrkrpuu-ph0| 4-kAle-pha0 b0| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 154-125-156] prazamaratiprakaraNam AdhuttarakAraNazucitvAca / AdikAraNaM zukrazoNitam / uttarakAraNaM jananyAbhAvahRtasya ( bhyavahRtasya ) AhArasya rasaharaNyopanItasya rasasyAsvAdanamatyantAzuci / evamAyuttarakAraNayorazucitvAdazucirdeha iti pratikSaNamanucintanIyam / sthAne sthAne iti ziraHkapAlAdyavayaveSu caraNAnteSu tvagAcchAditAsRgmAMsamedomajAsthisnAyujAlasantAnabandheSu na kvacicchacigandho'stItyazucigandha eva vijRbhate iti // 155 // ___ artha-isa zarIrameM pavitra padArthoM ko bhI apavitra kara denekI zakti hai, isake AdikAraNa tathA uttarakAraNa bhI apavitra haiM / ataH pratyeka sthAnapara usakI apavitratAkA vicAra karanA caahie| bhAvArtha-kapUra, candana, aguru, kesara vagairaha mugandhita dravya zarIrameM lagAnese durgandhita ho jAte haiM / tathA zarIrakA AdikAraNa raja aura vIrya hai; kyoMki prAraMbhameM unhIMke milanese zarIra bananA zurU hotA hai| bAdako mAtA jo bhojana karatI hai, usa bhojanakA jo rasa hareNImeM AtA hai usase zarIra banatA hai| ataH zarIrakA Arambhika kAraNa bhI gandA hai, aura uttarakAraNa bhI gandA hai| aura unake gande honese zarIra bhI gandA hai / ina kAraNoMse sirase lekara pairataka zarIrake pratyeka aGgameM azucitva-gandagIkA vicAra karanA cAhie / arthAtU yaha socanA cAhie ki yaha zarIra cAmase mar3hA huA hai| isake andara khUna, mA~sa, carbI, majA, aura haDDiyA~ bharI huI haiM; jo nasoMke jAlase veSTita haiN| isameM kahIM mI zucipanA nahIM hai / ataH azucipanA hI bar3hatA rahatA hai| saMsArabhAvanAmadhikRtyAhasaMsArabhAvanAko kahate haiM: mAtA bhUtvA duhitA bhaginI bhAryA ca bhavati saMsAre / vrajati sutaH pitRtAM bhrAtRtAM punaH zatrutAM caiva // 156 // - TIkA-saMsAre paribhramatAM sattvAnAM mAtA bhUtvA bhUyaH saiva ca duhitA bhavati, saiva ca punarbhAryA / saiva ca saMmRtau parivartamAnA jAmirapi bhavati / tathA putro bhUtvA pitA bhavati / sa eva sutaH punItRtvamAyAti / sa eva ca punaH sapatno bhavatItyevamAjavaMjavIbhAve prAye saMsAre sarvasattvAH pitRtvena mAtRtvena putratvena zatrutvena cetyAdinA sambandhena kRtasambandhA babhUvuriti // 156 // artha-saMsArameM jIva mAtA hokara putrI, bahina aura patnI ho jAtA hai, tathA putra hokara pitA bhrAtA aura zatru taka ho jAtA hai| bhAvArtha-saMsArameM paribhramaNa karatA huA jIva mAtA hokara putrI ho jAtA hai, putrI hokara bahina ho jAtA hai aura bahina hokara putrI ho jAtA hai| tathA putrI hokara pitA ho jAtA hai, pitA hokara 1-eka hI bhavameM aThArahanAtekI kathA prasiddha hai jo svAmikArtikeyAnuprekSAkI TIkAmeM dI gaI hai| yaha graMtha zrIzubhacandrakRta saMskRtaTIkA aura naI hindITIkA sahita isI zAstramAlAmeM chapa rahA hai| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [aSTamo'dhikAraH, bhAvanA bhAI ho jAtA hai aura bhAI hokara zatru ho jAtA hai / isa prakAra isa saMsArameM sabhI prANI mAtA, pitA, putra, zatru ityAdi ho cuke haiN| ataH ekase rAga aura dUsarese dveSa karanA vyartha hai| athAsravabhAvanAmadhikRtyAha-- AsravabhAvanAko kahate haiM: mithyAdRSTiravirataH pramAdavAna yaH kssaaydnnddruciH|| tasya tathAsravakarmaNi yateta tannigrahe tasmAt // 157 // TIkA-mithyAdarzanAdayaH karmaNa AzravAH / tattvArthAzraddhAnalakSaNo mithyAdRSTiH / , mithyAdarzanodayAcca karmabandhaH / avirataH samyagdRSTirapi yo na virataH kutazcidapi prANAti: pAtadoSAdasAvapi karmAsraveSu vartate / samyagdRSTivirato'pi yaH so'pi kmaashrvtyaadtte| pramAdazca nidrAviSayakaSAyavikaTavikathAkhyaH paJcadhA / anena pramAdena yuktaH karma badhnAti / kaSAyapramAdo garIyAniti bhedenopaadaanm| daNDastridhA manovAkkAyAkhyaH / manasAtaraudrAdhyavasAyaH karmAsravati / vAcA'pi hiMsakaparuSAditayA karma badhnAti / kAyenApi dhAvanavalganAplavanAdirUpeNa krmaadiiyte| daNDayantIti dnnddaaH| mana eva daNDayatyAtmAnam / evamitarAvapi / tasyAsravahetoH karmaNi kriyAyAM yateta yatnaM kurvIta / teSAmAsravANAM nigraho nirAsastasmAdyatnAditi / vivRtAnyAsravadvArANi yathA na saMbhavanti tathA yateta // 157 // artha-jo prANI mithyAdRSTi avirata aura pramAdI hai tathA kaSAya aura yogameM ruci rakhatA hai, usake karmoMkA Asrava hotA hai / ataH unake rokanekA prayatna karanA caahie| bhAvArtha-mithyAdarzana vagairaha karmoMke AsravameM kAraNa haiN| mithyAdRSTi jIvake mithyAdarzanakA udaya hotA hai, ataH usake karmabandha hotA hai / samyagdRSTi hokara bhI jo hiMsA vagairaha pApoMse virata nahIM hotA hai usake bho karmoMkA Asrava hotA hai| samyagdRSTi aura virata hokara bhI jo pramAdI hai, usake bhI kA~kA Asrava hotA hai| pramAdake pA~ca bheda haiM:-nidrA, viSaya, kaSAya, vikaTa aura vikathA / jo ina pramAdoMse yukta hotA hai, usake karmabandha hotA hai / yadyapi pramAdameM hI kaSAyakA antarbhAva hojAtA hai tathApi kaSAya balavAn hai, ataH usakA alagase grahaNa kiyA hai| - daNDake tIna bheda haiM :-mana, vacana aura kAya / Arta aura raudra pariNAmavAlA jIva manase karmabandha karatA hai, hiMsaka aura kaThora vANI bolakara vacanase karmabandha karatA hai aura daur3a, uchala-kUda vagairaha karake kAyase karmabandha karatA hai / jo daNDa dete haiM unheM daNDa kahate haiM / mana AtmAko daNDa detA hai, ataH vaha manodaNDa kahA jAtA hai / isI prakAra vacana aura kAya-daNDameM bhI samajha lenA cAhie / ye saba Asravake dvAra kahe jAte hai; kyoMki inake dvArA karma Ate haiM / ata: Asravake dvAra khule na raheM aisA prayatna karanA caahie| saMvarabhAvanAmadhikRtyAhasaMvarabhAvanAko kahate hai: Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamaratiprakaraNam yA puNyapApayoragrahaNe vAkkAyamAnasI vRttiH / susamAhito hitaH saMvaro varadadezitazcintyaH || 158 // TIkA - puNyaMkarma sAtAdi / pApaM jJAnAvaraNAdi / tayoH puNyapApathoragrahaNe'nupAdAne' / vAkkAyamAnasI vRttiryA vyApAra ityarthaH / agrahaNaM ca saMvRtAstravadvArasya bhavati, na punaH puNyamAdatte na pApam / susamAhitaH suSThu samAhitaH AtmanyAropitaH, hitazca AyatyAM tadAyatte ca saMvara AsravanirodhalakSaNaH / varadAstIrthakRtaH / IpsitArthapradAnAdvaradAH / mokSArthazvepsitaH / sa cintanIyo bhAvanIya ityarthaH // 158 // kArikA 157 - 158-159] 109 artha- - mana, vacana aura kAyake jisa vyApArase na to puNyakarmakA Asrava hotA hai aura na pApa karmakA Asrava hotA hai, AtmAmeM acchI taraha se dhAraNa kiye gaye usa vyApArako tIrthaMkara bhagavAn ke dvArA upadiSTa hitakAraka saMvara kahate haiM / usakA cintana karanA cAhie / bhAvArtha - karmoM ke Asava ke rokane ko saMvara kahate haiM / vaha saMvara hI jIvakA bar3A hitakArI hai / icchita varako denevAle tIrthaMkaroMne usakA upadeza diyA hai / usakI bhAvanA karanI cAhie / 1 nijarAbhAvanAmadhikRtyAha - nirjarAbhAvanAko kahate haiM: yadvadvizeSaNAdupacito'pi yatnena jIryate doSaH / tadvatkarmopacitaM nirjarayati saMvRtastapasA // 159 // TIkA-kathaM punaH saMvRtAtmanaH karmanirjaraNamiti darzayati-niruddheSvAstravadvAreSu saMvRtAtmano'pUrva karmapravezo nAsti, pUrvopAttasya ca karmaNaH pratikSaNaM kSayastapasyato bhavati / thopacitasyAjIrNasya AmavidagdhaviSTabdharasazeSalakSaNasya AhAranirodhe sati vizoSaNAdyaH pratidivasaM kSayo bhavati prayatnena doSANAmAmAdInAm tadvatkarmApi jJAnAvaraNAdi citaM saMsRtau bhramatA caturthakASTamadazamadvAdazAdibhistapovizeSainarasIkaroti / nIrasIkRtaM ca niranubhAvyaM niSpIDitakusuMbhavat parizaTatyAtma pradezebhya iti // 159 // artha-jaise bar3hA huA bhI vikAra prayatna karanese laMghanase naSTa hojAtA hai, vaise hI saMvarase yukta manuSya ikaTThe hue karmako tapasyAse kSINa kara DAlatA hai / bhAvArtha-saMvarase yukta manuSya kisa prakAra kamAkI nirjarA karatA hai yaha batalAte haiN| Asravake dvAroM ke banda hojAnepara naye karmoMkA to praveza hI nahIM hotA / aura pahale bA~dhe hue karma tapasyAse pratikSaNa naSTa hote rahate haiM / jisa prakAra bar3hA huA bhI ajIrNa khAnA banda karake laMghana karanese pratidina kSaya hotA hai, usI prakAra saMsAra meM bhramaNa karate hue jIvane jo jJAnAvaraNAdi karma bA~dha rakhe haiM, caturthaka, 1- pAdAnena - pha0 ba0 2 - vizeSeNAyA - pha0 ba0 / 3- doSAntamAdI nAma-pha0 ba0 / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ aSTamo'dhikAraH, bhAvanA aSTama, dazama, dvAdaza Adi tapoMke dvArA ve nIrasa hojAte haiM / aura nIrasa hojAne se binA phala diye hI ve karma masale gaye kusuMbhake phUlakI taraha AtmAse jhar3a jAte haiM / lokabhAvanAmadhikRtyAhalokabhAvanAko kahate haiM: lokasyAdhastiryaktvaM cintayedurdhvamapi ca bAhalyam / sarvatra janmamaraNe rUpidravyopayogAMzca // 160 // TIkA - jIvAjIvAdhArakSetraM lokaH, tasyAdhastiryagUrdhvaJca cintyet| bAhalyaM vistaram / adhaH saptarajjupramANo vistIrNatayA lokaH / tiryag rajjupramANaH / UdhvaM brahmaloke pacarajjupramANaH / paryante rajjupramANa iti / adhaH (ca) zabdAdUrdhvAdha caturdazarajjupramANaH / sarvatra loke janmamaraNe samanubhUte vyApakamadhikaraNam / nAsti tilatuSapramito'pi lokAkAzadezo yatra na jAtaM na mRtaM vA mayeti / rUpidravyopayogAMzceti rUpINi yAni dravyANi paramANuprabhRtInyanantAnantaskandhaparyavasAnAni teSAM ya upayogaH paribhogo manovAkkAyAhArocchrAsanizvAsAdirUpeNa sarveSAM kRto'nAdau saMparyaTatA, cAsmi na tRpta ityanukSaNamanucintayediti // 160 // artha - nIce, tirache aura Upara lokake vistArakA vicAra karanA cAhie tathA yaha bhI vicAra karanA cAhie ki loka meM sarvatra hI maiM janmA aura marA hU~ aura sabhI rUpI dravyoM kA maiMne upabhoga kiyA hai| bhAvArtha-jIvoM aura ajIvoMke AdhArabhUta kSetrako loka kahate haiN| usake tIna bhAga haiMadholoka, madhyaloka yA tiryagloka aura Urdhvaloka / adholokakA vistAra sAta rAjU hai / tiryaglokakA eka rAjU hai aura UrdhvalokakA vistAra brahmaloka ke samIpameM pA~ca rAjU hai aura antameM eka rAjU hai / 'ca' zabda se adholokase lekara Urdhvaloka taka sampUrNa lokakI U~cAI caudaha rAjU hai / sabhI lokameM maiMne janma tathA maraNakA anubhava kiyA hai| lokAkAzameM tila barAbara bhI koI aisA sthAna nahIM hai, jahA~ maiMne janma na liyA ho aura maiM marA na hoU~ / paramANuse lekara anantAnantapradezI skandha taka jitane pudgala dravya haiM, kAlase bhramaNa karate hue maiMne mana, vacana, kAya, AhAra aura zvAsa ucchAsa vagairaha ke dvArA una sabhIko bhoga DAlA hai, to bhI merI tRpti nahIM huI hai| isa prakAra pratisamaya vicAra karate rahanA cAhie / svAkhyAtadharmabhAvanAmadhikRtyAha svAkhyAtadharmabhAvanAko kahate haiM : dharmo'yaM svAkhyAto jagaddhitArthe jinairjitArigaNaiH / yesa ratAste saMsArasAgaraM lIlayottIrNAH // 161 // 1- yatrara- 50 : Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 160-161-162 ] prazamaratiprakaraNam TIkA-zrutadharmazcAritradharmazca suSTu nirdoSamAkhyAtaH / kimarthamAravyAta ityAhajagaddhitArtham , jagacchabdena prANino'bhidhitsitA jagadbhayaH prANibhyo hitametaditi / prati. viziSTaM prayojanamuddizyAkhyAtaH / jinaistIrthakRdbhiH / arayaH krodhAdiparISahakarmAkhyAH / jito'bhibhUto nirAkRto'rigaNo yaiste jitAriMgaNAH / itthaMlakSaNe ca dharma AgamarUpe kSamAdilakSaNe ca / ye ratAH saktAste saMsArasAgaraM lIlayA anAyAsena sukhaparamparayA / uttIrNAH paraM paarmuptaaH| mokSa prAptA ityarthaH // 161 // ___ artha-karmarUpI zatruoMke jetA tIrthaMkaroMne saMsArake kalyANake lie isa AgamarUpa aura uttamakSamAdi lakSaNa dharmakA nirdoSa kathana kiyA hai| isameM jo anurakta hue, unhoMne saMsArarUpI samUdrako anAyAsa hI pAra kara liyaa| ___ bhAvArtha-dharmake mArga-para calanase hI manuSya Atma-kalyANa kara sakatA hai / jabataka vaha dharmake rAste para nahIM calatA, usakA anAdi saMsAra-paribhramaNake cakrase chuTakArA nahIM ho sktaa| karma zatruoMpara vijaya prApta karanevAle jinendrabhagavAnne isa dharmake do rUpa batalAye haiN| pahalA AgamarUpa hai aura dUsarA uttama kSamAdi dazalakSaNarUpa hai / AgamarUpa dharmase manuSya stra aura parakA bodha karatA hai aura apanI avirAma sAdhanAse saMsAra-cakrase mukti-lAbha karatA hai| uttama kSamAdirUpa dharmakA lAbha bhI prANiyoMko isI prakAra saMsAra-sAgarase pAra utAratA hai| durlabhabodhitvabhAvanAmadhikRtyAhadurlabhabodhibhAvanAko kahate haiM : mAnuSyakarmabhUmyAryadezakulakalpatAyurupalabdhau / zraddhAkathakazravaNeSu satsvapi sudurlabhA bodhiH // 162 // TIkA prAk tAvanmAnuSajanmaiva durlabhaM colakAdidRSTAntadazakena vibhAvanIyam / sati ca mAnuSajanmani karmabhUmiH sudurlabhA / karmabhUmirapi yatra tIrthakRta utpadyante saddharmadezanApravaNAH parinirvANaM prApnuvanti bhanyAH, paJca bharatAni, paJcairAvatAni videhAzva paJcaiva / mAnuSatve karmabhUmau ca satyAm Aryo dezo magadho vaMgakaliMgAdivA durlbhH| satsveteSu triSu, kulamanvayavizuddhidurlabhA / ikSvAkuharivaMzAdi kulam / eteSvapi kulaparyanteSu kalpatA nIrogatA durlbhaa| eteSu ca kalpatAnteSu avApteSu dIrghamAyurdurlabham / AyuSkAnteSu ca samAsAditeSu zraddhAdharma jijJAsA durlabhA / satyAmapi jijJAsAyAM kathakaH saddharmasyAkhyAtA durlabhaH / satyapi kathake zravaNamAkarNanaM prastAvAbhAvAd durlabham , anekagRhakAryavyagratvAd AlasyamohAvajJAmadapramAdakRpaNatvabhayazokAjJAnakutUhalAdibhizca zravaNaM prati na pravRttirbhavati / satsvapyeteSu zravaNaparyanteSu 1-kalpanA-pha0 ba0! 2-kalpanAnteSu,-pha0 b0| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ aSTamo'dhikAraH, bhAvanA prApteSvapi sudurlabhA bodhirbhavati / bodhiH samyagdarzanasamyagjJAnalAbhaH / tatsamyaktvaM zaGkAdizalyarahitaM sudurlabhaM bhavatItyarthaH // 162 // artha - manuSya janma, karmabhUmi, Aryadeza, kula, nIrogatA, aura Ayuke prApta honepara tathA zraddhA, sadguru aura zAstra - zravaNa ke honepara bhI samyagjJAnakA prApta honA bar3A kaThina hai / bhAvArtha - sabase pahale manuSya janmakA pAnA hI durlabha hai / yadi manuSya janma mila bhI gayA to karmabhUmikA manuSya honA durlabha hai / pA~ca bharata, pA~ca airAvata aura pA~ca videha, ye pandraha karmabhUmiyA~ haiM / inameM hI tIrthaMkara janma lete haiM aura sacce dharmakA upadeza karate haiM, tathA yahIMse bhavyajIva mokSa prApta karate haiN| manuSya janma aura karmabhUmi ke prApta honepara bhI magadha, ( bihAra ) baMga, (baMgAla) kaliMga (ur3IsA) vagairaha Arya dezoMkA milanA durlabha hai| ina tInoMke milane para bhI ikSvAku - harivaMza jaise zuddha kuloM kA milanA durlabha hai| ina sabake milane para bhI nIroga zarIrakA pAnA durlabha hai / nIrogatA ke pAnepara bhI dIrgha AyukA pAnA durlabha hai / dIrgha Ayu paryanta saba bAtoMke mila jAnepara bhI dharmako jAnane kI icchAkA honA durlabha hai / dharmako jAnane kI icchAke honepara bhI sacce dharmakA upadeSTA milanA durlabha hai / upadeSTA ke milane para bhI usakA upadeza sunanA durlabha hai / kyoMki gharake kAma-dhandhoMmeM vyagra rahaneke 'kAraNa tathA Alasya, moha, anAdara, ghamaMDa, pramAda, kaMjUsI, Dara, raMja, ajJAna, aura khela tamAzeke kAraNa dharma-zravaNakI ora ruci hI nahIM hotI / manuSya janmase lekara zravaNaparyanta saba bAtoMke prApta honepara bhI samyagdarzana aura samyagjJAna kA prApta honA bar3A durlabha hai / tAM durlabhAM bhavazatairlabdhvA'pyatidurlabhA punarviratiH / mohAdrAgAtkApathavilokanAgauravavazAcca // 163 / / TIkA - tAM durlabhAM samyagdarzanAdikAM bodhimavApya / bhUyo'pi durlabhA viratiH sarvaviratirdezaviratizca / kiM punaH kAraNaM samyaktvalAbhe sati viratidurlabhetyAha- moho'jJAnam / moha idaM kRtvA idaM cAnuSThAya tataH pravrajiSyAmIti, zrAvakadharmaM vA pratipatsye na sarvatyAgaM karttuM zaknomityetadajJAnam / nedamavagacchatyakANDabhaGgaramiMda jIvitaM sahasaiva dhvaMsate nAma, prastAva pratIkSata iti / rAgAdvA na labhate viratim / patnIputrAdiSu, anuraktahRdayo na zaknoti tyaktuM gRhavAsaratim / kutsitAH panthAnaH kApathAH, tairvilokanaM cittabhramaH / kaH punaratra panthAH saMsArAduttAraNe kSama iti kApathajanitabhrAntidarzanAdapi bhraMzamavApnoti / dUratara eva cAritralAbhaH / gauravavazAcceti gauravamAdaraH, zaktiH RddhirasasukheSu / RddhirvibhUtirmahatI dravyasampat tAM hAtuM na zaknoti lobhakaSAyAnugatacetAH / raseSvabhISTeSu tiktAdiSu zaktirAdaro gauravaM taM zaknoti hAtuM rasanendriyavazIkaraNAt / sukhagauravaM yathartuvyapekSaM pravAtanivAta sAdhAraNa zayyAsu zayanAhAramiSTacandanAdivilepanaM gandhadhUpamAlyAdi sevana miSTastrI paribhogazca tadapratyalaH parihartum / ato bodhilAbhe satyapi sarvaviratirdurlabhetyuktam // 163 // 1- pratIta pha0 / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 163-164 ] prazamaratiprakaraNam artha-saikar3oM bhavoMmeM usa durlabha samyagjJAnako prApta karake bhI ajJAnase, rAgase, kumArgake dekha lenese aura sAMsArika sukhake adhIna honese cAritrakA prApta karanA atyanta durlabha hai| bhAvArtha-saikar3oM bhava dhAraNa karaneke bAda yadi kisI taraha samyagjJAnakA lAma ho bhI gayA to dezacAritra aura sakalacAritrakA pAnA bar3A kaThina haiM, kyoMki manuSyake pIche moha vagairaha lage hue haiN| mohake vazIbhUta huA manuSya socatA hai ki amuka amuka kAma karake dIkSA luuNgaa| athavA zrAvakake vrata luuNgaa| kyoMki maiM sakala tyAga nahIM kara sakatA huuN| mohake udayase vaha yaha nahIM jAnatA hai ki yaha jIvana kSaNabhaMgura hai, yaha acAnaka hI naSTa hojAtA hai aura yaha kisIkI pratIkSA nahIM karatA hai| tathA rAgake kAraNa bhI cAritra dhAraNa nahIM kara pAtA; kyoMki patnI-putra vagairahameM anurakta honeke kAraNa vaha ghara nahIM chor3a sktaa| isake sivAya aneka kumArgIke mohajAlameM par3akara bhI vaha sumArgako grahaNa nahIM kara pAtA / isalie bhI cAritrakA lAbha use nahIM ho pAtA / tathA lobha kaSAyake vazameM hokara vaha dhanasampadAko chor3anemeM hicakatA hai / rasanA indriyake vazameM honeke kAraNa iSTa rasoMko nahIM chor3a sktaa| sukhameM Asakta honeke kAraNa Rtuke anukUla AhAra-vihAra, zayyA, candana vagairahakA lepa, dhUpa, mAlA, strI vagairahako chor3anemeM asamartha hotA hai / ataH samyagjJAnakA lAbha honepara bhI sakalacAritrakA pAnA durlabha hai| tatprApya viratiratnaM virAgamArgavijayo duradhigamyaH / indriyakaSAyagauravaparISahasapatnavidhureNa // 164 // TIkA-sakalaM viratiratnaM prApya yaduktaM pUrva durlabhaM tadavApya sarvaviratiratnam / virAgamArgavijayo duradhigamyaH / virAgasya mArgo rAgaprahANamArgaH yathoktalakSaNaH, zAstre " hiMsAdiSvihAmutra cApAyAvadyadarzanam", " duHkhameva vA" ityAdi / evaMlakSaNakasya virAgamArgasya vijayaH paricayo'bhyasanam / adhigamyate prApyate'dhigamyaH, duHkhenAdhigamyo duHnApya ityarthaH / kasmAt punaduHkhenAdhigamyata ityAha-indriyANi paripanthAni virAgamArgasya vighnakaraNAni / kaSAyAH krodhAdayaH, sapatnAH zatravaH paripanthinaH / gauravamuktalakSaNaM tridhA-RddhirasasAtAravyam / kSutpipAsAdayaH pariSahAH, te cAnanyatulyAH sptnaaH| ebhirindriyAdibhiH sapatnairvidhuro visaMsthula AkulIkRtaH na vairAgyamArgamabhyasituM samartho bhavati / indriyAdisapatnavidhureNa na zakyate virAgamArgavijayaH kartumiti // 164 // artha-usa sakalacAritrarUpa ratnako prApta karake, indriya, kaSAya, viSaya-sukhameM AdarabhAva aura parISaharUpa zatruoMke dvArA vyAkula hue manuSyake lie vairAgya-mArgako jItanA atyanta kaThina hai| bhAvArtha-indriyA~, krodhAdi kaSAya, dhana-sampadA, rasa aura sukhameM AdarabhAva aura bhUkha-pyAsa kI bAdhA, ye sabhI vairAgya mArgake zatru haiM / sakalacAritra dhAraNa karake bhI jo inheM nahIM jIta sakA, vaha vairAgya-mArgakA abhyAsa nahIM kara sakatA / ataH vairAgyakA mArga sakalacAritrase bhI duSkara hai| 1-smpnn-b0|2- kAraNAni-pha0pa0! Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 rAyacandrajanazAstramAlAyAm [aSTamo'dhikAraH, bhAvanA tasmAtparISahendiyagauravagaNanAyakAn kaSAyaripUn / zAntibalamArdavArjavasantoSaiH sAdhayeddhIraH // 165 // TIkA-yasmAdete ripavo balinaH kaSAyagaNanAyakAH / tasmAt kaSAyAneva pUrva nAyakAnindriyAdInAM vijayeta / jiteSu ca nAyakeSu hataM sainyamanAyakamindriyAdIni / gaNazabdaH pratyekamabhisaMbadhyate, indriyagaNasya, parISahagaNasya, gauravagaNasya ca nAyakAH pravartakA netaarH| tAn kaSAyAn vairiNaH kSAntibalamArdavArjavasantoSairyathAsaMravyaM saadhyeddhiirH| balazabdaH pratyekamAbhisaMbadhyate, kSAntibalena mArdavabalena Arjavabalena santoSabalena caturaGgabalenAmunA balena sAdhayet utthitAn virAgamArgAddhIraH sAtvika ityarthaH / yathAsaMkhyaM krodhAdayo ripavaH kSAntyadibailaiH sAdhyA bhavanti // 165 // artha-ataH dhIra manuSyako parISaha, indriya aura gaurava ( viSaya sukhameM Adara bhAva)ke samUhake nAyaka kaSAyarUpI zatruoMko kSamA, mArdava, Arjava aura santoSarUpI balake dvArA jItanA caahie| bhAvArtha-yataH ye zatru balavAn haiM aura unakA pradhAna netA kaSAya hai, ataH pahale kaSAyoMko hI jItanA cAhie / kyoMki senApatike parAjita honepara vinA nAyakakI senA svayaM hI parAjita ho jAtI hai / gaNa zabdako pratyekake sAtha lagAnA cAhie / arthAt indriyagaNa, parISahagaNa, aura gauravagaNake netA kaSAyarUpI zatruoMko kramazaH kSamAbala, mArdavabala, Arjavabala aura santoSarUpI caturaGga senAse vazameM karanA cAhie / arthAt krodha kaSAyako kSamAbalase, mAna kaSAyako mArdavabalase, mAyA kaSAyako Arjavabalase aura lobha kaSAyako saMtoSabalase jItanA caahie| saMcintya kaSAyANAmudayanimittamupazAntihetuM ca / trikaraNazuddhamapi tayoH parihArAsevane kArye // 166 // ___TIkA-kaSAyANAmudayanimittamAlocya krodhAdInAmanekanimittena ayaM krodhAdi kaSAyo jAyata iti upazAntihetuM ca saMcintya anena kriyamANenAyamupazAmyati kaSAyaH prazamaM gacchati / atastayorudayanimittaprazamahetvoryathAsaMkhyaM parihAra AsevanaM ca kAryam / parihAro'pi kAryaH kAyavAgmanobhiH kRtakAritAnumatibhizcodaya-nimittasya, upshaantihetuu| nAmapi kRtakAritAnumatibhiH kaSAyAdibhizcAsevanaM trikaraNazuddhaM kAryamiti rAgadveSamohAnAM nivAraNArtham / / 166 // artha-kaSAyoMke udayake nimittako aura upazamake nimittako acchI tarahase vicArakara mana, vacana aura kAyakI zuddhise una donoM kA kramazaH tyAga aura sevana karanA caahie| bhAvArtha-yaha vicAranA cAhie ki kisa nimittase krodha vagairaha utpanna hote haiM aura kisa nimittase unakI zAnti hotI hai ? donoMkA vicAra karake mana, vacana, kAya aura kRta, kArita, anumo 1-parihAro sevane kAryaH b.|2-mti......raagdvessmohaanaaN ph.| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 165-166-167-168 ] prazamaratiprakaraNam danAse utpAttake nimittoMko tyAganA cAhie aura zAntike nimittoMkA pAlana karanA cAhie / arthAt jina jina kAraNoMse kaSAya utpanna hotI ho, una una kAraNoMse dUra rahanA cAhie aura jina jina kAraNoMse kaSAya zAnta hotI ho, una una kAraNoMkA abhyAsa karanA caahie| sevyaH zAntirmAdavamArjavazauce ca saMyamatyAgau / satyatapobrahmAkiJcanyAnItyeSa dharmavidhiH // 167 TIkA-sevyo'nuSTheyo dazavidho dhrmH| tAn dazabhedAn nAmagrAhamAcaSTe / zAntiH 'kSamUl' sahane, kSamitavyAH AkrozaprahArAdayaH / mArdavaM mAnavijayastadvattApanodaH / ArjavaM RjutA ythaacritaakhyaayitaa| zucibhAvaH zaucam / alobhatA vigatatRSNatvam / saMyamaH paJcAsravAdiviramaNaM pRthivIkAyasaMyamAdirvA saptadazabhedaH / vadhabandhanAdityAgaH prAsukaiSaNIyaM vA sAdhubhyo bhaktapAnavastrapAtrAdidAnaM yatireva dadAti sa ca tyAgaH / satyaM sadbhayo hitaM satyam / taccApi saMvAdanAdi caturvidham / tapo dvAdazabhedamanazanAdikam / brahma abrahmaNo nivRttimaithunnivRttirityrthH| akiJcanasya bhAva AkiJcanyaM niSparigrahatA / dharmopakaraNAhate nAnyat kiJcana parigrAhyam / eSa dharmasya vidhirbhada ityarthaH // 167 // artha-kSamA, mArdava, Arjava, zauca, saMyama, tyAga, satya, tapa, brahmacarya, aura AkiJcanyadharmake ye dasa bheda haiM / inakA sevana karanA caahie| ___ bhAvArtha-dharmake dasa bhedoMkA pAlana karanA cAhie / una dasa bhedoMko batalAte haiN| zAntabhAvase gAlI-galauja aura mAra vagairahake sahaneko kSamA kahate haiN| mAna kaSAyake jItaneko mArdava kahate haiM / saralatAko Arjava kahate haiM, arthAt jaisA karanA vaisA hI kahanA Arjava hai| pavitratAko zauca kahate haiM, arthAt lobha na karanA-tRSNAkA na honA-zauca hai / Asravake kAraNa hiMsA vagairaha pA~ca pApoMse viskta honA athavA pRthivIkAya vagairahameM saMyama karanA saMyama hai| vRdha, bandhana vagairahakA tyAganA athavA sAdhuoMko prAmuka bhikSA denA tyAga hai| hitakara vacana bolanA satya hai / anazana Adiko tapa kahate haiM / maithunase nivRtta honeko brahmacarya kahate haiN| parigrahake abhAvako arthAt dharmake upakaraNoMke sivAya anya kucha bhI parigrahake na rakhaneko AkiJcanya kahate haiN| kSAntaH prAdhAnyaM pradazaryannAhakSamAdharmako pradhAnatA batalAte haiM: dharmasya dayA mUlaM na cAkSamAvAn dayAM samAdatte / tasmAdyaH zAntiparaH sa sAdhayatyuttamaM dharmam // 168 // TIkA-yo'yaM dazaprakAro dharmastasya dharmasya dayA mUlam / dayA prANinAM rakSA'hiMse. tyarthaH / sA mUlaM pratiSThA, dharmasyAhiMsAdilakSaNatvAt / prANiprANarakSaNArthazvAzeSa Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [navamo'dhikAraH, dharmaH vratopadezaH / na cAkSamAvAn dayAM samAdatte / avidyamAnakSAntirakSamaH, nAsau dayAM samAdatte, na saMgRhNAtIti / krodhAviSTo hi na kazcidapekSate cetanamacetanaM kA aihikamAmuSmikaM vA pratyavAyam, tasmAdyaH kSamApradhAnaH kSAntyA vA prakRSTaH sa sAdhayatyArAdhayati / dazalakSaNamuttamaM dharmamiti // 168 // artha-dharmakA mUla dayA hai; kintu jo kSamAzIla nahIM hai vaha dayAko dhAraNa nahIM kara sakatA / ataH jo kSamA dharmameM tatpara hai, vahI uttama dharmako sAdhana karatA hai| ___ bhAvArtha-dharmake jo dasa bheda batalAye gaye haiM, unakA mUla dayA hai| kyoMki dayA AhaMsAko kahate haiM aura dharmakA lakSaNa AhiMsA hI hai| jitane vrata batalAye gaye haiM ve saba prANiyoM ke prANoM kI rakSA karaneke lie hI batalAye gaye haiN| kintu jo kSamAzIla nahIM hai, vaha prANiyoMpara dayA nahIM kara sakatA; kyoMki krodhI manuSyako cetana-acetana athavA isaloka-paralokakA koI dhyAna nahIM rahatA / ataH jo kSamAdharmake pAlana karanemeM sadA tatpara rahatA hai vahIM dazalakSaNa dharmakA pAlana kara sakatA hai| mArdavamadhikRtyAhamArdavadharmako kahate haiM:vinayAyattAzca guNAH sarve vinayazca mArdavAyattaH / yasmin mArdavamakhilaM sa sarvaguNabhAktvamAnoti // 169 // TIkA-vinayo jJAnadarzanacAritropacArAkhyaH / tadAyattA gunnaaH| sa ca vinayo mArdavAyattaH / mArdavaM ca mAnavijayaH / garve nirAkRta upacAravinayo'bhyutthAnAalipragrahAdikaH zakyaH kartum / yatra ca puruSe mArdavamakhilaM jAtyAdimadASTakanirAkAri sa sarvaguNabhAg bhavati / jJAnadarzanacAritrasAdhyAH sarve guNAstatra saMbhavantIti / tasmAnmAnaM nirAkRtya mArdavamAsevanIyam // 169 // ___ artha-saba guNa vinayake AdhIna haiM aura vinaya mArdavadharmake AdhIna hai| jisameM pUrNa mArdavadharma hai vaha saba guNoMko prApta karatA hai| bhAvArtha-samyagjJAna samyagdarzana aura samyakcAritrake prati mana, vacana aura kAyase jo AdarabhAva pragaTa kiyA jAtA hai, use vinaya kahate haiN| saba guNoMkA mUla vinayaguNa hai| yaha vinayaguNa usIko prApta hotA hai, jo mAnako jIta letA hai, kyoMki garvase dUra ho jAnepara hI dUsaroMke lie uThakara khar3A ho jAnA, aura hAtha jor3anA vagairaha kAma kiye jA sakate haiN| aura jisa manuSyameM AThoM madoMko dUra karanevAlA mArdavadharma vAsa karane lagatA hai, vaha manuSya sarvaguNasampanna hotA hai-sabhI guNa Akara usameM basa jAte haiM / ataH mAnako dUra karake mArdavakA sevana karanA caahie| 1-prasAdaH b0| 2-guNAH sarve mUlottarAkhyAH ba0 / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 kArikA 169-170-171] prazamaratiprakaraNam mAyAmadhikRtyAhaArjavadharmako kahate haiM : nAnArjavo vizudhyati na dharmamArAdhayatyazuddhAtmA / dharmAdRte na mokSo mokSAtparaM sukhaM nAnyat // 170 // TIkA-mAyA zAThyaM kauTilyam, tatpratipakSamArjavaM RjutA yathAceSTitaM tathAkhyAti, na kiJcidapar3hate / yastu tathA na karoti, sa khalvanArjavaH, tasya ca zucirnAsti / tasmAdyathAkhyAtAparAdhapratipannaprAyazcittasya zuddhirjAyate / tadviparItasya na jAtucicchuddhiH / na cAzu. ddhAtmA dharmamArAdhayati kSamAdikam / na cAmuM dharmamantareNa mokSAvAptiH / na ca mokSAvAptimantareNaikAntikAtyantikAdisukhalAbha iti / tasmAdRjunA bhavitavyamAlocanAdAviti // 170 / / ___ artha-Arjavake vinA zuddhi nahIM hotI / azuddha AtmA dharmakA ArAdhana nahIM kara sktaa| dharmake vinA mokSakI prApti nahIM hotI aura mokSase bar3hakara dUsarA koI sukha nahIM hai / bhAvArtha-kuTilatAko mAyA kahate haiM / usakA pratipakSI Arjava hai / Arjava saralatAko kahate haiM / arthAt jaisA kiyA vaisA kaha denA aura guruse kucha bhI na chipAnA Arjavadharma hai / jo aisA nahIM karatA, usakI zuddhi nahIM hotI / ataH jo apane kiye hueko jaisAkA taisA guruse kaha detA hai aura guru jo prAyazcitta dete haiM, usakA pAlana karatA hai, usakI zuddhi hotI hai| kintu jo kiye hue aparAdhako chipA jAtA hai, usakI zuddhi kabhI bhI nahIM hotii| aisA kapaTI AtmA kSamA vagairaha dharmakA bhI ThIka Thoka pAlana nahIM kara sakatA aura unake pAlana kiye vinA mokSakI prApti nahIM ho sktii| tathA mokSa prApta kiye vinA avinazvara sukhakI prApti nahIM ho sktii| ataH sAdhuko AlocanA Adi karate samaya sadA sarala rahanA caahie| zaucamadhikRtyAhazaucadharmako kahate haiM : yadravyopakaraNabhaktapAnadehAdhikArakaM zaucam / tadbhavati bhAvazaucAnuparodhAyalataH kAryam // 171 // TIkA-dvividhaM zaucaM dravyabhAvabhedAt / tatra dravya zaucyaM bAhyadravyam / bAhyadravyaM ca sacetanamacetanaM vA zaikSAdi, " aTThArasa purisesu vIsaM itthIsu dasa napuMsesu / pavvAvaNA aNarihA aNahA puNa itthiyA ceva // " ityAdi sadoSatvAttyAjyam / upakaraNamupakAri jJAnAdI nAm / taccodgamAdizuddhaM zuci bhavati, anyathA'zucIti / tathA bhaktapAnamapyudgamAdidoSarahitaM zuci, anyathA'zucIti / dehazaucaM tu purISAdhutsargapUrvakaM nirlepa nirgandhaM ceti etAni prayojanAnyadhikRtya yatpravRttaM tadadhikArakaM tadbhavati tatkArya karttavyaM bhavatIti / bhAva zaucasyAnu Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ navamo'dhikAraH, dharmaH parodhAdabAdhanAt / yatnata iti prayatnataH parIkSya sacetanamitaradvA upakaraNAdi malaprakSAlanAdiSvapi pravacanoktena vidhinA'nuSTheyam / bhAvazaucaM tu nirlobhatA / lobhakaSAyAnuraJjito duHprakSAla iti, tatprakSAlanaM ca paramArthato bhAvazaucamiti // 171 // artha-dravya upakaraNa khAna-pAna aura zarIrako lekara jo zauca kiyA jAtA hai, use prayatnase isa prakAra karanA cAhie ki usase bhAva-zaucameM bAdhA na ho| bhAvArtha-zauca do tarahakA hotA hai-eka dravyazauca aura dUsarA bhAvazauca / dravyazauca bAhya dravyako lekara kiyA jAtA hai| jitanA bhI cetana athavA acetana bAhya dravya hai, use sadoSa jAna tyAga denA cAhie / jJAnAdikameM jo sahAyaka ho, use upakaraNa kahate haiN| jo upakaraNa udgama Adi doSoMse zuddha hotA hai, vaha pavitra hotA hai| jo vaisA nahIM hotA hai, vaha apavitra hai / khAna-pAna bhI jo udgama Adi doSoMse rahita hotA hai vaha pavitra hotA hai aura jo vaisA nahIM hotA vaha apavitra hai| mala-mUtrakA tyAga karane ke bAda lepa aura gandhase rahita deha pavitra hai / ye saba dravya zauca haiM / ina saba dravya zaucoMko isa prakAra karanA cAhie ki bhAvazaucameM koI bAdhA na Ave / arthAt upakaraNako khUba dekha-bhAla karake hI lenA cAhie aura mala-zuddhimeM bhI zAstrameM upadiSTa vidhike anusAra hI pravRtti karanI caahie| nirlobhatAko bhAvazauca kahate haiM / jisakA AtmA lobha kaSAyase raMgA huA hai, usakI zuddhi honA kaThina hai / aura lobhakA tyAga hI yathArthameM bhAvazauca hai / saMyamamadhikRtyAhasaMyamadharmako batalAte hai:-- paJcAsravAdviramaNaM paJcendriyanigrahazca kaSAyajayaH / daNDatrayaviratizceti saMyamaH saptadazabhedaH // 172 // TIkA-samyaguparamaH pApasthAnebhyaH saMyamaH saptadaza prakAra:-paJcAsravAH prANAtipAtamRSA. bhASaNAdattAdAnamaithunaparigrahAH karmAdAnaheta-vastebhyo viramaNaM viratikaraNaM saMyamaH / paJcendriyANi sparzanAdIni teSAM nigraho niyamanaM nirodhH| zabdAdiSu gocaraprApteSvaraktadviSTatA mAdhyasthyam / kaSaH saMsAraH, kaSyate yatra jIvaH svakRtaiH karmabhiH kadarthyate pIDyate tasyAyAH prAptihetavaH krodhAdayazcatvArasteSAM jayo'bhibhavaudayanirodhaH, uditAnAM vA viphalatApAdanam / daNDA mnovaakyaayaakhyaaH| abhidrohAbhi mAneAdilakSaNo manodaNDaH / hiMsraparuSAnRtAdilakSaNo vAgdaNDaH / dhAvanavalganaplavanAdi--rUpaH kAyadaNDaH / ebhyo viratinivRttiH / evameSa saMyamaH saptadazabhedo bhavati / ArSe tvanyena krameNAyamevArtho nibaddhaH / pRthipyaptejovAyuvanaspatidvitricatuHpaJcendriyeSu saMyamaH / tathA pustakAdyaparigrahaH ajIvakAyasaMyamaH / prekSAprekSApramArjanApariSThApanasaMyamaH manovAkkAya saMyama iti // 172 // Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 172-173 ] prazamaratiprakaraNaM 119 artha - Avake kAraNa pA~ca pApoMse virakta honA, pA~coM indriyoMkA damana karanA, cAra kaSAyoM ko jItanA aura mana, vacana, aura kAyakI pravRttiko rokanA - isa prakAra saMyama ke satraha bheda hai / bhAvArtha - hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha - ye pA~ca pApa karmoM ke Asatra ke kAraNa haiM / inakA tyAga karanA cAhie / sparzana vagairaha pA~ca indriyoMko vazameM karanA cAhie / jo zabda Adi kAnameM par3eM unheM sunakara rAga-dveSa nahIM karanA caahie| jahA~para jIva apane dvArA kiye hue karmoMse satAyA jAtA hai, use kaSa arthAt saMsAra kahate haiM / usa saMsArakI prApti ke kAraNa krodha vagairaha kaSAya kahe jAte haiM / unheM jItanA cAhie, arthAt unake udayako rokanA cAhie / aura jo udayameM A rahe haiM, unheM bekAra kara denA cAhie / daNDake tIna bheda haiM- manodaNDa, vacanadaNDa aura kAyadaNDa / abhidroha abhimAna aura IrSA vagaraiko manodaNDa kahate haiN| hiMsaka, kaThora aura asatya vacanako vacanadaNDa kahate haiM / daur3anA kUdanA phA~danA vagairahako kAyadaNDa kahate haiM / inako nahIM karanA caahie| ye saba saMyamake bheda haiN| AgamameM inheM dUsarI tarahase ginAyA hai / pRthvI, jala, agni, vAyu, vanaspati aura doindriya; teindriya, cauindriya aura paMcendriyakI rakSA karanA saMyama hai / pustaka vagairaha na rakhanA ajIvakAya saMyama hai / tyAgamadhikRtyAha tyAgadharmako kahate haiM: -- bAndhavadhanendriyasukhatyAgAttyaktabhayavigrahaH sAdhuH / tyaktAtmA nirgranthastyaktAhaMkAramamakAraH || 173 || TIkA - bAndhavAH svajanakAH, dhanaM hiraNyasuvarNAdi, indriyANi sparzanAdIni, tadvisukham / eSAM tyAgAdindriyasambandhI sukhatyAgaH / prApteSu viSayeSu sparzAdiSu mAdhyasthyam | tyaktabhayavigrahaH sAdhuH, bhayamihaparalokAdAnAdi saptavidham, vigrahaH zarIraM tasya tyAgo niSpratikarmazarIratA, kalahaH dvandvAdirvA vigrahaH / vyaktAtmA asaMyamapariNAmalakSaNa AtmA / aSTavidhagranthavijayapravRtto nirgranthaH / tyaktAhaMkAramamakAra iti araktadviSTa ityartha // 173 // artha - kuTumba, dhana aura indriya sambandhI sukhako tyAga denese jisane bhaya aura kalahako tyAga diyA hai tathA ahaMkAra aura mamakArako tyAga diyA hai, usa tyAgamUrti sAdhuko nirgrantha kahate haiM / bhAvArtha - kuTumba, dhana, indriya-sukha, bhaya, kalaha athavA zarIra, rAga, dveSa Adi parigrahake tyAganeko tyAga kahate haiM / satyamadhikRtyAha-- satyako kahate haiM: Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [navamo'dhikAraH, dharmaH avisaMvAdanayogaH kAyamanovAgajihmatA caiva / satyaM caturvidhaM taca jinavaramate'sti nAnyatra // 174 // TIkA-visaMvAdanamanyathAsthitasyAnyathA bhASaNam, gAmazvam azvaM vA gAmiti bhASate / pizuno vA'nyathA cAnyathA ca vyudgrAhya prIticchedanaM karoti visaMvAdayati / visaMvAdanena yogaH sambandhaH, na visaMvAdanayogo'visaMvAdanayogaH / satyaM yathA dRzyamAnavastu-- bhASaNam / kAyenAjihmatA jihmaH kuTilo malImasaH, kAyenAnyaveSadhAritayA pratArayati, na jihmo'jihmaH dvitIyaH satyabhedaH / manasA vA'jihmatA satyam , manasA prAgAlocya bhASate vA, prAyo na tAhagAlocayati jihmena yena paraH pratAryate, eSa tRtIyo bhedH| vAgajihmatA ca satyam jihmA vAk sadbhutanihnavA, asaddhRtodbhAvanaM kaTukaparuSasAvadyAdi ceti caturtho bhedH| etacca jainendra eva mate, nAnyatra satyamiti // 14 // artha-jaisA dekhanA vaisA kahanA, kAya, mana aura vacanakI akuTilatA, ye satyake cAra bheda haiM / yaha saba dharma jinendradevake matameM hI kahA gayA hai| anya matoMmeM nahIM kahA gyaa| bhAvArtha-anya vastuko anyarUpameM kahanA, jaise gAyako ghor3A kahanA aura ghor3ako gAya kahanA visaMvAdana hai / athavA cugalakhora AdamI jhUThI bAteM banAkara kisIkI prItiko naSTa karatA hai, use bhI visaMvAdana kahate haiN| isa prakArake visaMvAdanako na karanA aura jaisI bAta ho vaisI kahanA, yaha satyakA pahalA bheda hai| jihma kuTilako kahate haiM, kuTila AdamI jhUThA veSa banAkara zarIrase dUsaroMko ThagatA hai / aisA na karanA satyakA dUsarA bheda hai| manameM kuTilatAkA na honA bhI satya hai / saccA AdamI pahale manameM vicAra karatA hai| vaha aisI bAteM nahIM socatA, jisase dUsaroMko ThagA jaaske| yaha satyakA tIsarA bheda he| vacanameM kuTilatAkA na honA bhI satya hai| saccI bAtako chipAnA, jhUThI bAtako prakaTa karanA, tathA kaDuvA, kaThora aura sAvadha vacana bolanA asatya hai / aisA na karanA satya hai| yaha satyakA cauthA bheda hai| satyake ye cAra bheda jinazAsanameM hI kahe gaye haiM, kyoMki anya matoMmeM kaThora Adi vacanoMko asatya nahIM kahA gayA hai| tapaH sampratyucyatetapako kahate haiM: anazanamUnodaratA vRtteH saMkSepaNaM rstyaagH| kAyaklezaH saMlInateti bAhyaM tapaH proktam // 175 // TIkA-tatrAnazanaM caturthabhaktAdi SaNmAsAntam, tathA'paraM bhaktapratyAkhyAnam , iGginImaraNam , pAdopagamanamiti / UnodaratA dvAtriMzataH kavalebhyo yathAzakti nUnayatyAhAraM yAvadaSTakavalAhAra iti / vRttirvartanaM bhikSA tasyAH saMkSepaNaM parimitagrahaNaM dattibhirbhikSAbhizca / rasatyAgaH, rasAH kSIradadhinavanItaghRtaguDAdiprabhRtayo vikRtayastAsAM tyAgaH / kAyaklezaH Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 174-175-176 ] prazamaratiprakaraNam 121 kAyotsargotkaTukAsanAtApanAdiH / saMlIna Agamopadezena, tadbhAvaH saMlInatA indriyanoindriyabhedAt vidhA / indriyaiH saMlInaH saMhatendriyavyApAraH kUrmavat , yathA'GgAni svAtmanyAhArayati kUrmaH tadvAdIndrayANi AtmanyAhRtya tiSThati sAdhU rAgadveSahetubhyaH zabdAdibhyo nivartya vyavasthApitendriyaH indriyasaMlInaH / noindriyaM manaH krodhAdayazca / AtaraudradhyAnarahita manasi noindriyasaMlInaH / krodhAdInAmudayanirodhaH udayaprAptAnAM ca vaiphalyApAdanaM noindriyasaMlInatA / SoDhA vibhaktaM bAhyaM tapaH parokSalakSyatvAbAhyamucyate // 175 // ___ artha-anazana, UnodaratA, vRttisaMkSepa, rasatyAga, kAyakleza aura salInatA-ye bAhyatapa kahe gaye haiN| bhAvArtha-eka upavAsa lekara chaha upavAsataka khAna-pAnakA tyAganA anazana hai / tathA bhaktapratyAkhyAna, iMginImaraNa aura pAdapopagamanameM jo jIvanaparyanta khAna-pAnakA tyAga kiyA jAtA hai, vaha bhI anazanatapa hai / vattIsa kaurase yathAzakti kama AhAra karanA Unodara hai / bhikSAko parimita karaneke lie ghara vagairahakA parimANa karanA ki Aja maiM itane gharoMse mikSA grahaNa karU~gA, vRttisaMkSepa hai / dUdha, dahI, ghI, gur3a vagairaha rasoMke tyAgako rasatyAga kahate haiM / kAyotsarga, utkaTukAsana, AtApana vagairahake dvArA zarIrako kleza deneko kAyakleza kahate haiM / saMlInatAke do bheda haiM-indriyasaMlInatA aura noindriyasaMlInatA, jisa prakAra kachuA apane aGgoMko saMkoca letA hai, usI prakAra sAdhu rAga-dveSake kAraNa zabda vagairahase apanI indriyoMko saMkoca letA hai / ise indriyasalInatA kahate haiM / ArtadhyAna, raudradhyAnakA na honA, krodha vagairahako utpanna na hone denA aura yadi utpanna ho jAve to use viphala kara denA noindriyasaMlInatA hai / bAhyatapake ye chai bheda haiM / ye chahoM tapa dUsaroMke dvArA dekhe jAte haiM, isalie unheM bAhyatapa kahate haiN| AbhyantarataponirUpaNAyAhaAbhyantaratapakA nirUpaNa karate haiM:prAyazcittadhyAne vaiyaavRtyvinyaavthotsrgH| svAdhyAya iti tapaH SaTprakAramabhyantaraM bhavati // 176 // TIkA-prAyo bAhulyen cittavizodhanaM prAyazcittamAlocanAdi kRtAtIcAramalaprakSAlanArtham / ekAgracittanirodho dhyAnamAmuhUtAt / tatrAtaraudre vyudasanIye / Arta caturvidham amanojJaviSayasaMprayoge tadviprayogArtha cittanirodhaH / zirorogAdivedanAyAzca viprayogArtho manonirodhaH / manojJaviSayasamprayoge tadaviprayogArtho manonirodhaH / candanozIrAdijanitasukhavedanAyAzcAviprayogArthazcittanirodhaH ArtadhyAnam / raudraM hiMsAnubandhi, mRSAnubandhi, steyAnubandhi, viSayasaMrakSaM ceti / etyostyaagstpH| dharmya zuklaM ca dhyAnamanuSTheyam / dharmAdanapetaM dharmya caturvidham-AjJAvijayamapAyavijayaM vipAkavijayaM saMsthAnavijayaM ceti / pra. 16 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 rAyacandrajenazAstramAlAyAm [navamo'dhikAraH, dharmaH zuk zoko duHkhaM zArIraM mAnasaM ceti tallunAti vicchedayatIti zuklam / pRSodarAdipAThAcca saMskAraH / taccaturvidham-pRthaktvavitarka savicAram , ekatvavitarkamavicAram, sUkSmakriyama pratipAti, vyuparatakriyamanuvartanam / vyApRtabhAvo vaiyAvRtyam , AcAryopAdhyAyAdInAM bhakta pAnavastrapAtrAdinA dazAnAmupagraha, zarIrazuzrUSA ceti / vinIyate yenASTavidhaM karma sa vinayaH jJAnadarzanacAritropacArabhedaH / tatropacAravinayo vinayAheSu abhyutthAnamAsadAnAJjalipragrahaH daNDakagrahaNacaraNaprakSAlanamardanAdi / vyutsargo'tiriktopakaraNasaMsaktabhaktapAnAderujjhanam / abhyantarasya ca mithyAdarzanakaSAyAderapAkaraNam / svAdhyAyaH paJcadhA-vAcanA, pRcchanA, anuprekSA, AmnAyaH, dhrmopdeshshc| tatra vAcanA AlApakadAnam, saMjAtasandehapRcchanaMpRcchanA, anuprekSA manasA parivartanamAgamasya, AmnAya AtmAnuyogakathanam , dharmopadeza AkSepaNI vikSepaNI saMvedanI nivedanI ceti kathA dhrmopdeshH| evamamyantaramapi SoDhA tapaH // 176 // ___ artha-prAyazcitta, dhyAna, vaiyAvRtya, vinaya, utsarga aura svAdhyAya isa prakAra Abhyantaratapa chaha prakArakA hotA hai| bhAvArtha-kiye hue doSoMko dUra karaneke lie jo AlocanA Adi kI jAtI hai / use prAyazcitta kahate haiM / antarmuhUrta ke lie eka viSayameM manake lagAneko dhyAna kahate haiN| usake cAra bheda haiM--Arta, raudra, dharma aura zukla / ArtadhyAnake bhI cAra bheda haiM-(1) apriya vastukA sambandha honepara usake viyogake lie cintA karanA, (2) siradarda vagarehakI pIDAko dUra karaneke lie cintA karanA, (3) priya vastukA viyoga honepara usake saMyogake lie cintA karanA aura (4) candana khasa vagairahake lagAnese utpanna hue sukhakA viyoga na honeke lie cintA krnaa| raudradhyAnake bhI cAra bheda haiM--(1) hiMsAmeM Ananda anubhava karanA, (2) jhUTha bolanemeM Ananda anubhava karanA, (3) corI karanemeM Ananda anubhava karanA aura ( 4 ) parigraha-saMcayameM Ananda anubhava karanA / ye donoM hI dhyAna chor3aneke yogya haiM aura dharmya tathA zukladhyAna karaneke yogya haiN| dharmayukta dhyAnako dharmadhyAna kahate haiN| usake bhI cAra bheda haiM--AjJAvicaya, apAyavicaya vipAkavicaya aura saMsthAnavicaya / / ___jo dhyAna zArIrika aura mAnasikaduHkhakA chedana karatA hai, use zukladhyAna kahate haiM, usake bhI cAra bheda haiM :-(1) pRthaktvavitarkavicAra ( 2 ) ekatvavitarkaavicAra, (3) sUkSmakriyApratipAti, aura ( 4 ) vyuparatakriyAnivRtti / AcArya, upAdhyAya, tapasvI, zaikSa, gaNa, kula, saMgha, rogI, sAdhu aura manojJa ina dasa prakArake sAdhuoMkI sevA-zusUSA karaneko vaiyAvRtya kahate haiM / jJAna, darzana, cAritra aura upacArake bhedase vinayake 1-tattvArthasUtra AdimeM isake sthAnapara nidAna nAmakA bheda kiyA hai| nidAnakA artha hotA hai-AgAmI sukha prApti ke lie cintA krnaa| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 177-178 ] - prazamaratiprakaraNam 123 cAra bheda haiM / vinaya karaneke yogya AdaraNIya puruSoMko dekhakara uThanA, unheM baiThanake lie Asana denA, unake Age hAtha jor3anA, unake upakaraNa lenA, paira dhonA, aGga dabAnA vagairaha upacAravinaya hai / zeSa tInoM spaSTa haiM / adhika upakaraNa, bhakta-pAna vagairahake tyAganeko bAhyavyutsarga kahate haiM / aura mithyAdarzana Adike tyAganeko abhyantaravyutsarga kahate haiN| svAdhyAyake pA~ca bheda haiM-vAcanA, pRcchanA, anuprekSA, AmnAya aura dharmopadeza / zabda tathA arthake pAThako vAcanA kahate haiM / sandeha dUra karaneke lie pUchaneko pRcchanA kahate haiM / Agamake arthakA manameM cintana karaneko anuprekSA kahate haiN| pAThake zuddhatApUrvaka uccAraNa karaneko AmnAya kahate haiN| AkSepaNI, vikSepaNI, saMvedanI, aura nirvedanIkathAke karaneko dharmopadeza kahate haiM / isa prakAra Abhyantaratapake bhI chaha bheda hote haiN| samprati brahmacaryapratipAdanAyAhaaba brahmacaryako kahate haiM:divyAtkAmaratisukhAtrividhaM trividhena viratiriti navakam / audArikAdapi tathA tadbrahmASTAdazavikalpam // 177 // TIkA-divyaM bhavanapativyantarajyotiSkavimAnavAsidevyaH, tAbhyo viratistrividhaM trividhaneti / manasA na karoti na kArayati, nAnumanyate / evaM vAcA kAyena ceti te navabhedAH / audArikaM mAnuSyatiryastrISu / tatra manovAkkAyaiH kRtakAritAnumatibhizca viratiriti navakam / tadetadbrahmASTAdazabhedaM bhavati // 177 // artha-devatA sambandhI tathA audArikazarIra sambandhI kAmabhogase nau nau prakArase virata honese brahmacarya ke aThAraha bheda hote haiM / . bhAvArtha-bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka aura vaimAnika deviyoMke bhoga-sukhase mana, vacana, kAya aura kRta, kArita, anumodanApUrvaka virata honese nau bheda hote haiM / isa prakAra brahmacaryake aThAraha bheda haiN| AkiJcanyamadhikRvyAhaAkiJcanyadharmako kahate haiM: adhyAtmavido mUchoM parigrahaM varNayanti nishcytH| tasyAdvairAgyepsorAkiJcanyaM paro dharmaH // 178 // TIkA-adhyAtmazabdenAtmanyeva vyApAraH, "kathamayamAtmA badhyate kathaM vA mucyata iti" tadadhyAtmavidaH / te viditaparamparAH parigrahaM mUrchAlakSaNaM varNayanti / mUrchA gAya'm / nizcayanayAbhiprAyeNAtmanaH prativiziSTaH pariNAmaH parigrahazabdavAcyaH / yasmAdevalakSaNakaH parigrahastasmAdvairAgyamicchatA AkiJcanyaM paro dharmaH, na kvacinmUcrchA kartavyeti yAvat // 178 // Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [navamo'dhikAraH, dharmaH artha-adhyAtmajJAnI nizcayase mamatvako parigraha kahate haiN| ataH jo vairAgyakA icchuka hai, usakA Akizcanya paramadharma hai| ___ bhAvArtha-jo yaha jAnate haiM ki 'AtmA kaise ba~dhatA hai aura kaise chUTatA hai / ' una AtmajJAniyoMko adhyAtmajJAnI kahate haiM / adhyAtmajJAnI nizcayanayase AtmAke mohapariNAmako hI parigraha kahate haiN| kyoMki usake honese hI manuSya bAma parigrahake saMcayameM pravRtta hotA hai / ataH jo vairAgyake abhilASI haiM, unheM zarIrAdikase bhI mamatva nahIM karanA cAhie / yahI Akizcanyadharma hai| dharmAnuSThAne phalaM darzayatidharmakA phala batalAte haiM: dazavidhadharmAnuSThAyinaH sadA rAgadveSamohAnAm / dRDharUDhaghanAnAmapi bhavatyupazamo'lpakAlena // 179 // TIkA-dazaprakAraH kSamAdidharmaH, tdnusstthaayinstdaasevinH| sadaivAnavaratam / rAgadveSa / mohAnAmupazamo bhavati / ete ca saMsArabhramaNasya mUlaM dRDhaM rUDhaM ghanAzca suSTha dRDhaM rUDhA jAtA ghanA bahulAH prabhUtakarmAzAH / athavA yathAsaMkhyaM dRDho rAgaH, rUDho dveSaH, dhano mohaH / evaM vidhAnAmapi khalpainava kAlena bhavatyupazamaH kSayo vA // 179 // artha-jo dasa prakArake dharmakA sadA pAlana karate haiM / unake cirakAlase saMcita durbhadha rAga, dveSa aura mohakA thor3e hI samayameM upazama ho jAtA hai / bhAvArtha-saMsArake mUlakAraNa rAga, dveSa aura moha haiM / cirakAlase saMcita hote-hote ve AtmAmeM sthirase ho jAte haiM, aura unakA bhedana karanA bar3A kaThina hotA hai| kintu jo ukta dasa dharmokA sadA sevana karate haiM, unake durbhedya rAga-dveSa aura moha kSaNabharameM hI zAnta ho jAte haiN| tathA mamakArAhaMkAratyAgAdatidurjayoddhataprabalAn / hanti parISahagauravakaSAyadaNDendriyavyUhAn // 180 // TIkA-mamakAro mAyA, lobhazca / ahaMkAro mAnaH krodhazca / tayomarmakArAMhaMkArayostyAgaH / kiM bhavatItyAha-atidurjayoddhataprabalAn atIva durjayAnuddhatAMzca sAvaSTambhAn prakRSTabalAMzca / hanti vinAzayati / parISahagauravakazAyadaNDendriyavyUhAn parISahAH kSutpipAsAdayaH, gauravaM gRddhayAdiH, kaSAyAH krodhAdayaH, daNDA manovAkkAyAkhyAH, indriyANi, eSAM vyUhAH samUhAH cakravyUhagaruDavyUhAdivad vyUhA grAhyAH / tAn hanti vijayate' bhibhavatItyarthaH // 18 // 1-Ni-sparzanAdIni, ph0p0| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 179-180-181 ] prazamaratiprakaraNam 125 artha-ahaMkAra aura mamakArake tyAgase atyanta durjaya, uddhata aura balazAlI parISaha, gaurava, kaSAya, yoga aura indriyoM ke samUhako naSTa kara DAlatA hai / bhAvArtha-mAyA aura lobhako mamakAra kahate haiM aura mAna aura krodhako ahaMkAra kahate haiN| jo dasa dharmoMkA pAlana karatA hai, usake mamakAra aura ahaMkAra chUTa jAte haiM / aura unake chUTanese vaha AtmAke prabala zatru parISaha vagairahake byUhako bhedanemeM samartha hotA hai / yathA vairAgyamArge sthairya bhavati tathA ca yatata ityAhajisa rItise vairAgyamArgameM sthiratA hotI hai, vaisA yatna karatA hai, yaha kahate haiM : pravacanabhaktiH zrutasampadudyamo vyatikaraca saMvignaH / vairAgyamArgasadbhAvabhAvadhIsthairyajanakAni // 181 // TIkA-procyante yena jIvAyastatpravacanam, tatra bhaktiH sevA tadanudhyAnaparatA, saMghabhaTTArako vA pravacanaM pravaktIti / zrutasampadi udyama utsAhaH, zrutamAgamastasya sampad upacayaH apUrvamapUrvamadhIte pravacanam / vyatikarazca saMvinaiH, saMvinAH saMsArabhIravastaiH saha samparko yathoktakriyAnuSThAyibhirvyatikaraH saMsargaH / ebhirvairAgyamArgasthairya bhvti| na kevalaM vairAgyamArgasthairyam, sadbhAvabhAvayorbuddhistasyAzca bhavati sthairyam / sadbhAvA jIvAdayaH / ete ca yathA bhagavadbhiruktAstatheti sthirIbhavati buddhiH / bhAvaH kSayopazamajaM darzanAdi bhagavatsu vA tIrthakRtsu sAdhuSu " ete vandanIyAH pUjanIyAH" iti evaMvidhAyA dhiyaH sthairya janayantyetAnItyarthaH // 181 // artha-pravacanameM bhakti, zAstra-sampattimeM utsAha aura saMsArase bhItajanoMkA samparka vairAgyamArgameM jIvAdika padArthoMmeM aura kSayopazamAdika bhAvoMmeM buddhiko sthira karate haiM / ra bhAvArtha-zAstrako pravacana kahate haiN| kyoMki usake dvArA jIvAdi padArthoMkA kathana kiyA jAtA hai / athavA parama bhaTTAraka arhantadevako pravacana kahate haiM kyoMki ve pravacanakA upadeza karate haiM, unameM bhakti rakhanese naye-naye zAstroMkA adhyayana karake apane zAstra-jJAnako khUba bar3hAnese aura saMsArase virakta sAdhujanoMke samparkameM rahanese mana vairAgya-mArgameM dRr3ha hotA hai / jIvAdika tattvoMmeM Astikyabuddhi hotI hai aura kSayopazamAdijanya samyagdarzanAdi bhAvoMkI prApti hotI hai / arthAt bhaktipUrvaka zAstrAbhyAsa karane aura sAdhujanoMkI saMgati karanese vairAgya-mArgameM mana sthira ho jAtA hai / tIrthaMkaroMke dvArA kahe gaye padArthoM meM yaha bhAva dRr3ha ho jAtA hai, ki tatva vaise hI haiM, jaise ki bhagavAnne kahe haiM, tathA tIrthakaroMmeM pUjya buddhi bhI aura adhika dRr3ha ho jAtI hai| ___ eteSveva dhIsthairyamicchatA caturvidhA dharmakathA'myasanIyetyAha inhIMmeM buddhiko sthira rakhaneke lie cAra prakArakI dharma-kathAke abhyAsa karanekA nirdeza karate haiM :-- Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 rAyacandrajanazAstramAlAyAm [dazamo'dhikAraH, dharmakathA AkSepaNI vikSepaNI vimArgabAdhanasamarthavinyAsA / zrotRjanazrotramanaHprasAdajananI yathA jananI // 182 // caturvidhA dharmakathAprastuteti taccheSamAha :-- cAra prakArakI kathAke zeSAMzako batalAte haiM :-- saMvedanI ca nirvedanI ca dhAM kathAM sadA kuryAt / strImaktacaurajanapadakathAzca duuraatprityaajyaaH|| 183 // TIkA-AkSipatyAvarjayatyabhimukhIkaroti yA sA AkSepaNI kathA zRGgArAdiprAyA / vikSipati bhogAbhilASAdyA kAmabhogeSu vaimukhyamApAdayati sA vikssepnnii| vimArgaH samyagdarzanAditrayaviparItaHsugatAdipradarzitastasya bAdhanaM doSavatvakhyApanam / vimArgabAdhane samarthaH zakto vinyAso racanA yasyAH sA vimArgabAdhanasamarthavinyAsA / zRNotIti zrotA jano lokaH zrotRjanastasya zrotraM manazca tayoH prasAdo harSoM janyate yayA sA shrotRjnshrotrmnHprsaadjnnii| yathA jananI mAtA hitakAriNI sadupadezadAyinI svApatyAnAM zrotramanasI prasAdayati paritoSayati, tathaiSApIti smbndhH|| 182 // TIkA-samyagvedyate bhayaM grAhyate zrotA yayA sA saMvedinI kathA / narakagatAvuSNA vedanAH zItAzca, na cAstyakSinimeSamAtramapi tasyA vedanAyA vicchedaH / tatra tAdRzIM vedanA. manubhavatAM jaghanyena dasavarSasahasrANyutkarSaNa trayastriMzatsAgaropamANIti / tiyagyonAvapi zItoSNakSutRSAtigurubhArasaMtApajaM duHkhaM vAhanatADanadamanacchedanAdi ceti / mAnuSeSvapi kANakhaavAmanajaDavadhirAndhakubjavikRtAkRtitvAni jvarakuSTAzoSakAsAtisArahRdrogavedanAzca / tathA priyaviprayogApriyasamprayogepsitAlAbhadAridyadaurmanasyavadhabandhanAbhiyogAdiduHkhAnubhavaH / deveSu cotkarSavizeSadarzanAdAtmanazcataddhAneduHkhAnubhavaH / tathA balavatA devenAbhiyogAdanye'lpapuNyAH karivRSabhAzvamayUrAdirUpANi kAritAH santo vAhyante pratisevyante ca / tathA cyavanakAle AyuSiSaNmAsAvazeSe upapattisthAnAni vIbhatsAni vikRtAkRtInyavadhinAlokya mahadazama bhjnte| atazcaturvidhAdapi saMsArAdudvijate mokSArthameva ca ghaTata iti / nirvedaM nIyate yayA kAmabhogeSu sA nivedanI / itvarAH kAmabhogA na tRptimAdhAtumAtmanaH pRtyalAH / sadA klinnazca strIvraNo durgandhirazuciratyantajugupsitastatra cAratirityevaM pAmana iva kaMDUparigatakaNDUyaM mohodayAtsukhamiti manyate, ato nirviNNaH parityajya kAmabhogAn niHsaGgaH siddhivadhvArAdhane pravartata iti| evametAM saMvedanIM nirvadanIM ca dhA kathAM sadA kuryAt, dharmAdanapetAmityarthaH / stryAdikathAzca dUrAt parityAjyAH / tatra strIkathA, rUpayauvanalAvaNyaveSabhASAcamaNAni yoSitAM varNayati yayA sA strIkathA, bhaktamAhArastatkathA, odanavyaJjanakhaNDakhAdyAdipariniSThitAntA bhaktakathA / caurA malimlucA amunA prakAreNa khAtrANi khananti, iSTakAzca gAlayanti, tAlakAnyuddhATayantIti caura Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 182-183] prazamaratiprakaraNam 127 kathA / janapadakathA " setujAni RtujAni vA sasyAnyasmin janapade jAyante, asminnatiprabhUto gavAM rasaH, zAlimudgagodhUmAdi votpadyate'tra nAnyatreti' janapadakathA / evametA manasApi nAlocyAH kimuta vAceti durAt prihaaryaaH|| 183 // ___ artha-unmArgakA uccheda karanemeM samartha racanAvAlI, aura zrotAjanoMke kAnoM aura manako mAtAkI taraha Ananda denevAlI AkSepaNI, vikSepaNI, saMvedanI aura nidanI dharmakathA sadaiva karanI cAhie / tathA strIkathA, AtmakathA, caurakathA aura dezakathAko dUrase hI chor3a denA caahie| bhAvArtha-jo kathA jIvoMko dharmakI ora abhimukha karatI hai, use AkSepaNI kahate haiM / jo kathA jIvoMko kAmabhogase vimukha karatI hai, use vikSepaNI kahate haiM / jo kathA jIvoMko saMsArase bhayabhIta karatI hai, use saMvedanI kahate haiM / jaise narakagatimeM sardI aura garmIkA bar3A kaSTa hai| eka kSaNake lie bhI usa kaSTase chuTakArA nahIM hotA / kamase kama dasa hajAra varSataka aura adhikase adhika tetIsa sAgara. taka vahA~ yaha kaSTa bhoganA par3atA hai / tiryaJcagatimeM bhI sardI, garmI, bhUkha pyAsa aura atibhArake duHkhake sAtha hI sAtha savArImeM jutanA, DaMDe vagairahase pITA jAnA, nAsikA vagairahakA chedA jAnA AdikA duHkha bhoganA par3atA hai / manuSyagatimeM bhI kAnA, laMgar3A, vaunA, nAsamajha, baharA, andhA, kubar3A aura kurUpa honeke sivAya jvara, kor3a, yakSmA, khA~sI, dasta tathA hRdayake rogoMkA kaSTa bhI uThAnA par3atA hai / tathA priyajanakA viyoga, apriyajanakA saMyoga, icchita vastukA na milanA, garIbI, abhAgApana, manakI khedakhinnatA aura vadha-bandhana vagairahake aneka duHkhoMko bhI bhoganA par3atA hai / devagatimeM anya devoMkA utkarSa aura apanA apakarSa dekhakara duHkha hotA hai, tathA balavAn devakI AjJAse anya alpa puNyavAle devatA hAthI, baila, ghor3A, aura mayUra vagairahakA rUpa dhAraNa karake savArIke kAmameM lAye jAte haiN| tathA jaba svargase cyuta honemeM chaha mAha bAkI raha jAte haiM, to avadhijJAnase apane gande aura bhadde janma-sthAnako jAnakara ve bar3e duHkhI hote haiM / isa prakArakI saMvedanIkathAse yaha jIva caturgatirUpa saMsArase Darakara mokSameM lagatA hai| jo kathA kAmabhogase vairAgya utpanna karAtI hai, use nivedanI kahate haiN| jaise kAmabhoga kSaNika haiM, ve AtmAkI tRpti karagemeM samartha nahIM haiN| strIkI yoni sadA gIlI, durgandhita, apavitra aura atyanta glAnikI utpanna karanevAlI hotI hai| usameM rati karanevAlA manuSya mohake udayase usI taraha sukha mAnatA hai, jaise khAjakA rogI khAjako khujAnemeM sukha mAnatA hai| ataH virakta huA manuSya kAmabhogoMko chor3akara mukti-lakSmIkI ArAdhanA karatA hai / isa prakAra ina dharmayukta cAroM kathAoMko karanA cAhie, kyoMki ye kathAe~ kumArgakA nAza karanemeM samartha hotI haiM, aura jisa prakAra mAtA hitakara upadeza dekara apanI santAnake kAna aura manako prasanna karatI haiM, usI prakAra ye kathAe~ bhI sunanevAloMke kAna aura manako Anandita karatI haiM / ataH ina kathAoMko sadA karanA cAhie / aura strokathA, bhaktakathA, caurakathA, aura dezakathAko dUrase hI chor3anA cAhie / striyoMke rUpa, yauvana, lAvaNya, veSa, bhUSA tathA cAla-DhAlakI carcA karaneko strIkathA kahate haiM / bhAta, dAla, zAka, khAMDa, khAjA vagairaha bhojanakI carcA karaneko bhaktakathA kahate haiM / cora amuka prakArase gar3e khodate hai, IMTeM galAte haiM, gA~The chedate haiM, tAle kholate haiM, dUsaroMko Thagate haiM ityAdi carcA Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm dazamo'dhikAraH, dharmakathA karanako caurakathA kahate haiM / amuka dezameM saba tarahakA dhAnya paidA hotA hai, amuka dezameM dUdha bahutAyatase hotA hai, athavA cAvala, mUMga, gehU~ vagairaha utpanna hotA hai, dUsarI jagaha ye cIjeM paidA nahIM hotI haiM isa prakArakI carcAko janapadakathA kahate haiM / ina kathAoMko manameM bhI nahIM socanA cAhie, vacanase kahanekI to bAta hI kyA hai ! // 182-183 // api caaura bhI : yAvatparaguNadoSaparikIrtane vyApRtaM mano bhavati / tAvadvaraM vizuddhe dhyAne vyagraM manaH kartum // 184 // TIkA-yAvaditi kAlaparimANam / yAvantaM kAlaM parasya guNAn doSAMzca parikIrtaya tyuddhATayati tatpravaNavyApAro bhavati / paradoSoddhaTTane vyApArayati vyagraM manaH karoti, paizUnyAt karmabandhakAri / tAvaditi tAvantaM kAlaM varaM zobhanataraM nirjarAlAbhAt / vizuddha dhyAne nirmale zukle / vyApRtamakSaNikaM manaH kRtamiti / nanu ca paraguNotkIrtanaM na nindyam ? ucyate adhyAtmacintApannasya na tenApi kiJcitprayojanam // 184 // - artha-jitane samayataka mana dUsaroMke guNa aura doSoM ke kathanameM lagA rahatA hai, utane samayataka use vizuddha dhyAnameM lagAnA zreSTha hai| bhAvArtha-dUsaroMke guNoM aura doSoMke prakaTa karanemeM manake lage rahanese karmabandha hotA hai / ataH isakI apekSA nirmala dhyAnameM mana lagAnA uttama hai, kyoMki usase karmoMkI nirjarA hotI hai| zaGkA-dUsareke guNoMko prakaTa karanA to burA kAma nahIM hai ! samAdhAna-adhyAtmacintanameM lage hue sAdhuko usase bhI kyA prayojana hai / ataH dUsaroM ke guNa-doSoMkI AlocanAmeM manako na lagAkara vizuddha dhyAnameM hI use lagAnA caahie| vizuddhadhyAnapradarzanAyAhavizuddhadhyAnako kahate haiM : zAstrAdhyayane cAdhyApane ca saMcintane tathAtmani ca / dharmakathane ca satataM yatnaH sarvAtmanA kAryaH // 185 // TIkA-ziSyante'nenonmArgaprasthitA iti shaastrm| zAstIti zAstram, kartRvyApAravivakSAyAm / tasyAdhyayanamapUrvagrahaNaM pUrvagRhItAnucintanaM vAcanAdAnamityAdi, adhyApanagrahaNAt / saMcintane saMcintya pazcAdoSAdivizuddhamadhyApati / paryAlocate cAtmani "kimadya mayA kRtaM zAstroktaM kiM vA no kRtmiti|" dazavidhadharmAkhyAne ca satataM yatnaH sarvAtmanA manovAkkAyaiH kaaryH|| 185 // Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 184-185-186-187] prazamaratiprakaraNam 129 artha-zAstrake par3hanemeM, par3hAnemeM, AtmacintanameM aura dharmopadezameM sadA mana, vacana, aura kAyase yatna karanA caahie| bhAvArtha-naye-naye zAstroMkA svAdhyAya karanA cAhie / pahale par3he hue zAstroMkA vicAra karanA cAhie aura vicAra karake dUsaroMko par3hAnA cAhie / tathA pratidina yaha socanA cAhie ki 'Aja maiMne zAstravihita karma kiye haiM yA nahIM ? ' isake sivAya daza prakArake pUrvokta kathana karanemeM bhI manako lagAnA caahie| ye sabhI kArya vizuddha dhyAnameM garmita haiN| zAstrazabda vyutpattyarthamAhazAstra-zabdakI vyutpatti karate haiM: zAsviti vAgvidhividbhirdhAtuH paaptthyte'nushissttyrthH| traGiti ca pAlanArthe vinizcitaH sarvazabdavidAm // 186 // TIkA-zAsu anuziSTAviti / vAgvidhividazcaturdazapUrvadharAH / pApaThyata iti anuzAsane'tyarthaM paThyata ityarthaH / anekArthA dhAtava ityanyasminnapyarthe vRttirastIti tadarzayatianuziSTayartha iti / trai pAlane / vinizcito vizeSeNa niyataH / sarvazabdavidAM prAkRtasaMskRtazabdaprAbhRtajJAnAM vinizcita ityarthaH // 186 // ____ artha-caudaha pUrvaka dhArI ' zAs' dhAtuko 'anuzAsana ' arthameM par3hate haiM / aura ' traiG' dhAtuko sabhI zabdavettA 'pAlana' arthameM nizcita karate haiM / bhAvArtha-zAstra zabda do dhAtuoMse banA hai| unameMse 'zAs' dhAtukA artha 'anuzAsana' hai aura ' traiG' dhAtukA artha 'pAlana ' hai / ukta dhAtuoMkA yaha artha hamArA racA nahIM hai, kintu caudaha ke dhArI aura saMskRta prAkRta Adi zabdoMke jJAtA ina arthoko na kevala mAnate haiM; kintu ye artha unhIke batalAye hue aura nizcaya kiye hue haiM / yasmAdrAgadveSoddhatacittAn samanuzAsti saddharme / saMtrAyate ca duHkhAcchAstramiti nirucyate sadbhiH // 187 // TIkA-zAstranirvacanadvAreNa zabdaM saMskArayati / rAgadveSAbhyAmuddhatamulavaNaM cittaM yeSAM tatra rAgadveSoddhatacittAn samyaganuzAsti / saddharme kSamAdidazalakSaNe saddharmaviSayamanuzAsanaM karoti / saMtrAyate ca duHkhAt zArIrAmAnasAccati parirakSati ysmaattsmaacchaastrmbhidhiiyte| sadbhiryathAnyAyavAdibhirnizcayenocyate nirucyata ityarthaH // 187 // 1-kArayati, b0| pra017 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [dazamo'dhikAraH, dharmakathA artha-yataH rAga aura dveSasejinake citta vyApta haiM, unako samIcIna dharmameM anuzAsita karatA hai aura duHkhase bacAtA hai, isalie sajjana use zAstra kahate haiM / bhAvArtha-Upara 'zAs' dhAtukA artha anuzAsana aura 'traiG ! dhAtukA artha rakSaNa batalAyA hai / inhIM donoM dhAtuoMse zAstra zabda banA hai / ataH jo rAgI aura dveSI manuSyoMko uttama kSamAdirUpa dazalakSaNadharmakI zikSA detA hai, aura narakAdi gatiyoM ke zArIrika aura mAnasika duHkhoMse unheM bacAtA hai, use zAstra kahate haiM / nyAyakai anusAra bolanevAloMne zAstrakA yahI artha nizcita kiyA hai| zAsanasAmarthena tu saMtrANabalena cAnavadyena / yuktaM yattacchAstraM tacaitatsarvavidvacanam // 188 // TIkA-zAsanasAmarthyenAnuzAsanasamamidaM dvAdazAGgaM pravacanamatastena zAsanasAmarthyena saMsArasvabhAvamanuvadatA tadviparItaM ca mokSamArga darzayatA nirAvAcaM parirakSatA ca zaraNAgatAna prANino'navadyopAyena, kazcit parirakSatyanyAnupananna tathedaM zAsanaM kasyacidupaghAtakaM yuktamidaM pratibaddham / yataH zAstramuktenArthadvayena taccaitacchAstraM sarvavidaH sarvajJasya vacanamanvarthadvAreNa kSINAzeSarAgadveSamohasya nAnyasyeti // 188 // ___ artha-jo nirdoSa zAsanazakti aura rakSaNake balase yukta hotA hai, use zAstra kahate haiN| aisA zAstra sarvajJakA vacana hI ho sakatA hai| ___ bhAvArtha-dvAdazAGgarUpa pravacana lokakA anuzAsana karanemeM samartha hai; tathA saMsArakA svabhAva batalAkara aura usase viparIta mokSake mArgako darzAkara zaraNameM Aye hue prANiyoMkI nirdoSa upAyase rakSA karanemeM samartha hai / jisa prakAra rAjA dUsaroMkA vadha karake kisI ekakI rakSA karatA hai, usI prakAra yaha zAstra kisIkA ghAtaka nahIM hai / ataH zAstra ukta donoM bAtoMse yukta hotA hai, ata: vaha vItarAga, vItadveSa aura vItamoha bhagavAn sarvajJadevakA vacana hI ho sakatA hai| kyoMki unhIMke vacanoMmeM jagatko nirdoSa zikSaNa denekI aura nirdoSa rItise usase rakSaNa karanekI anupama sAmarthya hai| tadeva sarvajJavacanamuddezato darzayannAhaaba unhIM sarvajJadevake vacanoMko batalAte haiM : jIvAjIvAH puNyaM pApAkhavasaMvarAH snirjrnnaaH| bandhA mokSazcaite samyak cintyA navapadArthAH // 189 // Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 188-189] prazamaratiprakaraNam 131 TIkA-jIvA iti saMbhavantaH prANabhAja uktaaH| te ca dravyabhAvabhedena prANA dviprkaaraaH| tatra dravyaprANAH "paJcendriyANi trividhaM balaM ca ucchAsaniHzvAsabalaM tathAyuriti / " bhAvaprANAstu jnyaandrshnopyogaakhyaaH| ebhiH prANairajIviSurjIvanti jIviSyanti ceti jIvAH / tadviparItAstvajIvAH / puNyaM sAtAdidvAcatvAriMzatkarmaprakRtayaH / pApaM vyadhikAzIti karmabhedAnAm / AsravaH kAyavAgmanobhiH karmayoga AtmanaH / eSAmevAzravANAM nirodhaH saMvaraH / saha nirjaraNena snirjrnnaaH| niruddheSvAsravadvAreSu guptisamitidharmAnuprekSAparISahajayacaraNayuktasya tapo'nuSThAnAt karma nirjaraNaM bhavatIti / mithyAdarzanAdayo bandhahetavaH / tadyogAt sakaSAyaH sannAtmA karmaNoyogyAn dalAnAdatte sa bandhaH / bandhahetvabhAvanirjarAmyAM kRtsnakarmakSayo mokssH| itthamete samyak cintyAH samyagAlAcyA anyasmai pratipAdyA nava padArthAH / nanu ca zAstre saptAbhihitAH, kathamatra naveti ? ucyate-zAstre puNyapApayorbandhagrahaNenaiva grahaNAt sapta saMkhyA / iha tu bhedenApAdAnaM puNyapApaprakRtivibhAgapratipAdanArthamiti // 189 // artha-jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarI, bandha aura mokSa-ina nau padArthoMkA acchI taraha cintana karanA cAhie / bhAvArtha-jo apane apane yogya prANoMko dhAraNa karate haiM, unheM jIva kahate haiM / ve prANa do prakAra ke hote haiM--eka dravyaprANa aura dUsare bhAvaprANa / pA~ca indriyA~, tIna bala, zvAsocchAsa aura Ayu-ye dasa dravyaprANa haiM / tathA jJAnopayoga aura darzanopayoga, bhAvaprANa haiM / ina prANoMse jo jiye the, jIte haiM, aura jIveMge, unheM jIva kahate haiN| unase viparIta ajIva hote haiM / sAtAvedanIya vagairaha 42 karmaprakRtiyoMko puNya kahate haiM / asAtAbedanIya Adi 82 karmaprakRtiyoMko pApa kahate haiN| manoyoga, vacanayoga, aura kAyayogase AtmAmeM karmoMke Aneko Asrava kahate haiM / Asravake rokaneko saMvara kahate haiM / Asravake dvAroMke roke jAnepara gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya aura vAritrase yukta sAdhuke tapa karanese jo karma jhar3ate haiM vaha nirjarA hai / bandhake kAraNa mithyAdarzana vagairahake nimittase kaSAya sahita AtmA jo karmoke yogya pudgaloMko grahaNa karatA hai, use bandha kahate haiM / bandhake kAraNoMke abhAva aura nirjarAke nimittase AtmAse samasta karmoMke kSaya ho jAneko mokSa kahate haiM / isa prakAra ina nau padArthoMkA acchI taraha manana karanA cAhie aura dUsaroMko upadeza denA caahie| zaGkA-anya zAstroMmeM to sAta padArtha batalAye haiM / yahA~ nau kyoM kahe haiM ? samAdhAna-anya zAstroMmeM puNya aura pApakA antarbhAva bandhameM kara liyA gayA hai / ataH vahA~ sAta hI ginAye haiN| yahA~ puNya karmoM aura pApa karmoMkA bheda batalAneke lie unakA pRthak grahaNa kiyA hai| jIvabhedapratipAdanAyAhajIvoMke bheda batalAte haiM : Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 rAyacandrajanazAstramAlAyAm [ ekAdazA'dhikAraH, jIvAdinavatattvAni jIvA muktAH saMsAriNazca sNsaarinnstvnekvidhaaH| lakSaNato vijJeyA dvitricatuHpaJcaSaDbhedAH // 190 // TIkA-dviprakArA jiivaaH| muktAH sakalakarmakSayamAja ekruupaaH| saMsAriNastvanekavidhAzcaturgatipravRttA ye te cAnekabhedAH-nArakAstiryaJco manuSyA devaaH| punA ratnaprabhApRthivInArakA ityaadibhedaaH| tiryaJco'pyekadvitrituHpaJcendriyabhedAH / punarekendriyAH pRthivyAdibhedAH / dvIndriyAH zaMkhazuktikAdayaH / trIndriyAH pipIlikAdayaH / caturindriyA makSikAbhramarapataGgAdayaH / paJcendriyA gomahiSyajAvikAdayo garbhavyutkrAntAdayaH saMmUrcchajAzca / manuSyA AryamlecchAdibhedAH garbhajAH saMmUrcchajAzceti / devA bhavanapativyantarajyotiSkavaimAnikAH / bhavanapatayo dshaasuraadyH| vyantarAH kinnarAdayo'STabhedAH jyotiSkA paJcaprakArAH suuryaadyH| vaimAnikA saudharmavAsyAdaya iti // 190 // | ___ artha-jIva do prakArake hote haiM-muktajIva aura saMsArIjIva / saMsArIjIva do, tiin| cAra, pA~ca aura chaha bhedarUpa aneka prakArake hote haiM / unheM apane-apane cinhoMse jAna lenA caahie| bhAvArtha-jIva do prakArake hote haiM / unameMse muktajIva samasta karmoMse mukta honeke kAraNa saba ekase hI hote haiM / kintu saMsArIjIva aneka prakArake hote haiN| sabase pahale cAra gatiyoMkI apekSAse cAra bheda haiM--nArakI, tiryaJca, manuSya aura deva / phira ratnaprabhA pRthivI vagairahakI apekSAse nArakiyoMke aneka bheda haiN| tiryaJcoMke ekendriya, doindriya, teindriya, cauindriya, paJcendriya Adi meda haiM / ekendriyoMke pRthivI Adi bheda haiN| doindriyoM ke zaMkha-sIpa vagairaha bheda haiM / teindriyoM ke cIMTI Adi bheda haiN| cauiMdriyoMke makkhI, bhoMrA, pataGga vagairaha bheda haiM / paJcandriyake gAya, bhaiMsa, bakarA, meMr3hA vagairaha tathA garbhaja aura samUrchana vagairaha bheda haiM / manuSyoMke Arya, mleccha, garbhaja, saMmUrcchana Adi meda haiM / deva, bhavanapati, vyantara, jyotiSka aura vaimAnika hote haiM / bhavanavAsiyoMke asurakumAra vagairaha dasa bheda haiN| vyantaroM ke kinnara vagairaha ATha bheda haiM / jyotiSakoMke sUrya vagairaha pA~ca bheda haiM / aura vaimAnikoMke saudharmavAsI vagairaha bheda haiN| prakaraNakArastvanekavidhatvamanyathA darzayatigranthakAra saMsArIjIvoMke do-tIna vagairaha bhedoMko kahate haiM:dvividhAzcarAcarAkhyAstrividhAH strIpuMnapuMsakA jnyeyaaH| nArakatiryagmAnuSadevAzcaturvidhAH proktAH // 191 // TIkA-carA jaMgamAstejovAyudvIndriyAdayaH acarAH sthAvarAH pRthivyAdayaH / trividhAH striyaH pumAMso napuMsakAH / nArakAdibhedena caturvidhAH / zAsane'bhihitAH // 191 / / 1-dhA lakSaNato vijJayA; b.| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 190-191-192-193] prazamaratiprakaraNam 133 artha-saMsArIjIva cara aura acarake bhedase do prakArake aura strI, puruSa aura napuMsakake bhedase tIna prakArake jAnane caahie| tathA nArakI, tiryaJca, manuSya aura devake bhedase cAra prakArake kahe gaye haiN| bhAvArtha-tejakAya, vAyukAya dvIndriya vagairaha jaMgama prANiyoMko cara kahate haiM / pRthivIkAya vagairaha sthAvara prANiyoMko acara kahate haiM / saMsArIjIvake ye do bheda haiM / tathA strI vagairahakI apekSAse tIna bheda haiM aura nArakI vagairahakI apekSAse cAra bheda haiN| paJcavidhAstvakadvitricatuHpanendriyAca nirdiSTAH / kSityambuvahnipavanataravastrasAzca SaD bhedAH // 192 // TIkA-paJcaprakArA ekadvitricatuHpaJcendriyAH kathitAH / bhUmijalavahnivAyuvanaspatidvIndriyAdayazceti SaD bhedAH // 192 / / artha-ekendriya, doindriya, teindriya, cauindriya aura paJcendriya-ye pA~ca bheda kahe haiM / aura pRthivI, jala, agni, vAyu, vanaspati aura trasa-ye chaha bheda kahe haiM / bhAvArtha-saMsArIjIvake ekendriya vagairahakI apekSAse pA~ca bheda hai| aura pRthivI vagairaha chaha kAyoMkI apekSAse chaha bheda haiN| evamanekavidhAnAmekaiko vidhiranantaparyAyaH / proktaHsthityavagAhajJAnadarzanAdiparyAyaiH // 193 // TIkA-evamuktena nyAyenAnekavidhAnAmanekabhedAnAmekaiko vidhimUlabhedo'nanta. paryAyo'nantabhedaH kathitaH / kena kAraNena sthitito'vagAhato jJAnato darzanatazca / sthititastAvadanantaparyAyaH / anAdau saMsAre'nantAH sthitipryaayaaH| avagAhato'pyasaMkhyeyapradezAvagAhe hInAdhikasamapradezabhedenAvagAho'pi vahuprakAraH / tathA jJAnato'pyanantaparyAyatA darzanatazca / yathoktam- " aNaMtA NANapajavA, aNaMtA dsnnpjvaa|" ekaiko nArakAdibhedo yathAsaMbhavamanantaparyAyo bhavati // 193 // artha-isa prakAra aneka bhedoMmeMse eka-eka mUlabhedake sthiti, avagAha, jJAna, darzana vagairaha paryAyoMkI apekSAse ananta bheda kahe haiN| bhAvArtha-ukta prakArake saMsArIjIvoMke aneka bheda haiN| una aneka bhedoMmeMse bhI eka-eka bhedake sthiti vagairahakI apekSAse ananta bheda haiN| sthiti eka antarmuhUrtase lekara tetIsa sAgara taka hotI Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ekAdazA'dhikAraH, jIvAdinavatattvAni hai / ataH sthitikI apekSA ananta bheda haiM / eka jIvakI avagAhanA lokake asaMkhyAtaveM bhAgake barAbara hai / zarIrake choTe-bar3e honeke kAraNa pradezoMkI hInatA aura adhikatA honese avagAhanAkI apekSA bhI bahutase bheda hote haiM / tathA jJAna aura darzanako apekSAse bhI ananta bheda hote haiM, kyoMki sUkSma nigodiyA labdhyaparyAptakake jJAnase lekara kevalajJAnaparyanta jJAnake ananta bheda haiM / isa prakAra eka eka nArakAdi bhedake saMbhava ananta bheda hote haiN| jIvalakSaNAmadhitsayAhajIvakA lakSaNa kahate haiM: sAmAnyaM khalu lakSaNamupayogo bhavati sarvajIvAnAm / sAkAro'nAkArazca so'STabhedazcaturdhA tu // 194 // TIkA-sAmAnyalakSaNaM sarvajIvAnAmupayogazcetanA jJAnadarzanavyApAraH / khalu zabdo' vaghAraNe / upayoga eva sAmAnyalakSaNam / sarvajIvAnAmiti / tamupayogaM vispaSTayati-- sAkAropayogaH AkAro vikalpaH sahAkAreNa sAkAraH savikalpo jJAnanyApAraH / anAkAro darzanopayogaH / sAmAnyagrahaNaM nirvikalpamityarthaH / jJAnopayogo'STabhedaH-matizrutAvadhimanaHparyAyakevalamatyajJAnazrutAjJAnavibhaMgajJAnAkhyaH / darzanopayogazcaturdhA-cakSuracakSuravadhikevaladarzanAkhyaH // 194 // artha-saba jIvoMkA sAmAnya lakSaNa upayoga hI hai / vaha do prakArakA hotA hai--sAkAra aura anAkAra / sAkAraupayogake ATha bheda haiM, aura anAkAraupayogake cAra bheda haiM / bhAvArtha-jAnane-dekhane rUpa caitanya-vyApArako upayoga kahate haiN| yaha upayoga hI saba jIvoMkA sAmAnya lakSaNa hai| usake do bheda haiM--sAkAraupayoga aura anAkAraupayoga / 'yaha ghaTa hai' isa prakArake vikalpako AkAra kahate haiM aura savikalpaka jJAna-vyApArako sAkAropayoga kahate haiM / tathA nirvikalpaka darzana-vyApArako anAkAraupayoga kahate haiM / jJAnopayogake ATha bheda haiM / matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna, kevalajJAna, matyajJAna, zrutAjJAna aura vibhaMgajJAna / darzanopayogake cAra bheda haiM:-cakSurdarzana, acakSurdarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana / tAnASTau bhedAMzcaturazca vistarataH kathayatiuna ATha aura cAra bhedoMko vistArase kahate haiM: jJAnA'jJAne paJcatrivikalpe so'STadhA tu sAkAraH / cakSuracakSuravadhikevaladagviSayastvanAkAraH // 195 / / 1- AkAro'yaM vikalpaH syAt / ' Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 194 195-196-197] prazamaratiprakaraNam 135 TIkA-yathAsaMkhyaM paJcavikalpaM matyAdijJAnam, trivikalpakamajJAnaM mtyjnyaanaadi| eSo'STaprakAra upayogaH sAkAraH / tuzabdo'vadhAraNe / aSTavidha eveti / cakSurdarzanAdisAmAnyopayogazcatudhaiveti // 195 // ___ artha-pA~ca prakArakA jJAna aura tIna prakArakA ajJAna isa prakAra ATha prakArakA upayoga sAkAra hotA hai / aura cakSurdarzana, acakSurdarzana, avadhidarzana, kevaladarzanakA viSaya anAkAra hotA hai| jIvasyaivamupayogalakSaNasya sataH pariNativizeSAn bhAvAn darzayannAhaisa prakAra jIvakA lakSaNa upayoga hai / aba usake bhAvoMko batalAte haiM:bhAvA bhavanti jIvasyaudayikaH pAriNAmikazcaiva / aupazamikaH kSayotthaH kSayopazamajazva paJcaite // 196 // TIkA-paJcete jIvasya bhAvAH pariNativizeSAH krmodyopshmkssyopshmkssynivRttaaH| audAyakaH, pAriNAmikaH, aupazamikaH, kSAyikaH kSAyopazAmakazca paJceti // 196 // " artha--jIvake audayika, pAriNAmika, aupazabhika, kSAyika aura kSAyopazabhika-ye pA~ca bhAva hote haiN| bhAvArtha-jIvakI pariNati vizeSako bhAva kahate haiM / ve pA~ca prakArake hote haiM, aura karmoMke udaya, upazama, kSayopazama aura kSaya vagairahase utpanna hote haiN| eSAmevaupazamikAdibhedAnAM krameNa bhedAnacaSTeina aupazamikAdi bhAvoMke bheda kramazaH kahate haiM : te caikeviMzatitridvinavASTAdazavidhAzca vijnyeyaaH| SaSThazca sAnnipAtika ityanyaH paJcadazabhedaH // 197 // TakiA--karmodaye bhavaH karmodayanivRtto vA audayikaH sa ekaviMzatibhedaH / gatiArakAdikA caturvidhA, kaSAyAH krodhAdayaJcaturdhA, liGgaM strIpunapuMsakAravyaM vidhA, mithyAdarzanamazraddhAlakSaNamekaprakAram , ajJAnamekavidham , asaMyatatvamekaprakAram , asiddhatvamekavidhaM, lezyAH SaTprakArAH / ete gatyAdayaH sarve karmodayAt prAdurbhavanti / anAdipAriNAmiko bhAvastrividhaH jIvatvaM bhavyatvamabhavyatvaM ceti / naite karmodayAdyapekSante / karmopazamanivRttaaupazamikaH, samyaktvaM cAritraM ca dvividhaH / kSayotthaH karmakSayAjjAtaH kSAyikaH / sa nava 1-tvekvi-b| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ekAdazA'dhikAraH, jIvAdinavatattvAni bhedaH kevalajJAnam, kevaladarzanam dAnalabdhiH, lAbhalabdhiH, bhogalabdhiH, upabhogalabdhiH vIryalabdhiH, samyaktvaM cAritraMceti / kSayopazamajaH, kSAyopazamikaH / so'STAdazabhedaH-- matyAdijJAnaM caturvidham , ajJAnaM matyajJAnAdi trividham , darzanaM cakSurdarzanAdi trividham , dAnAdilabdhayaH paJca, samyaktvaM, cAritraM, saMyamAsaMyamazcati / SaSThazca sAnnipAtika iti sannipAtaH saMyogaH / sannipAtaH prayojanamasyeti sAnnipAtikaH saMyogajo bhAvaH / tatra paJcAnAMbhAvAnAmaudayikaupazamikazAyikakSAyopazamikapAriNAmikAnAM dvikAdisaMyogena SaDvizatirvikalpA bhavanti / tatra virodhitvAdekAdaza tyAjyAH / zeSAH paJcadazAvirodhinaH saMbhavanti / teSAmavirodhAnAM paJcadazAnAM grahaNaM kRtaM prakaraNakAraNeti / te cAmI vijJavAH / anyaH SaTkavikalpaH sAnipAtika ityarthaH // 197 // artha-ve audayika Adi bhAva ikkIsa, tIna, do, nau aura aThAraha prakArake jAnane caahie| tathA chaTThA sAnnipAtika nAmakA eka anya bhAva bhI hai / usake pandraha bheda haiN| bhAvArtha-karmoMke udayase jo bhAva hotA hai use audayika kahate haiM / usake ikkIsa bheda hai :-naraka Adi cAra gatiyA~, krodha vagairaha cAra kaSAya, strI, puruSa aura napuMsaka liGga, eka mithyA. darzana, eka ajJAna, eka asaMyata, eka asiddhatva aura chaha lezyA / ye sabhI bhAvakarmake udayase hote haiN| pAriNAmikabhAva anAdi haiN| usake tIna bheda haiM-jIvatva, bhavyatva aura abhavyatva / ye bhAva karmoMkI apekSAse nahIM hote haiN| karmoke upakSamase jo bhAva hotA hai, use aupazamika kahate haiM / usake do bheda hai--samyaktva aura cAritra / karmoke kSayase jo bhAva hotA hai, use kSAyika kahate haiN| usake nau bheda haiM--kevalajJAna kevaladarzana, dAnalabdhi, lAbhalabdhi, bhogalabdhi, upabhogalabdhi, vIryalabdhi, samyaktva aura cAritra / karmoM ke kSayopazamase jo bhAva hotA hai, use kSayopazamika kahate haiM / usake aThAraha bheda hai:-cAra prakArakA matyAdijJAna, tIna prakArakA ajJAna, tIna prakArakA cakSurdarzana Adi darzana, pA~ca dAnAdi labdhiyA~, samyaktva, cAritra aura saMyamAsaMyama / ina pA~ca bhAvoMke sivAya eka chaTThA bhAva aura bhI hai, jise sAnipAtikamAva kahate haiM / sAnnipAta saMyogako kahate haiM / pA~coM bhAvoMke saMyogase jo bhAva hote haiM unheM sAnnipAtikabhAva kahate haiM / arthAt sAnnipAtika koI svatantra bhAva nahIM hai; kintu saMyogaja bhAva hai / usake chabbIsa bheda hote haiM:-do saMyogI dasa, tIna saMyogI dasa, cAra saMyogI pA~ca, aura pA~ca saMyogI eka / inameMse virodhI honese gyAraha bhAva chor3ane yogya haiN| zeSa pandraha bhAva avirodhI haiM / granthakArane avirodhI pandraha bhAvoMkA hI grahaNa kiyA hai| ebhirbhAvaiH sthAnaM gatimindriyasampadaH sukhaM duHkham / saMprApnotItyAtmA so'STavikalpaH samAsena // 198 // Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 198-199] prazamaratiprakaraNam 137 TIkA-ebhiraudayikAdibhirbhAvaiH sthAna prApnotItyAtmA / sthAnamiti sthIyate yatra saMsAre tatsthAnaM sAmAnyenAvizeSitaM prApnoti / yata uktam " savvATTANAI asAsayAI iha ceva devaloea / asurasuranArayANa (narAiNaM ) siddhivisesA suhAI ca // 1 // " gatiM nArakAdInAM ca gatiM prApnoti bhAvaireva / nanu ca gatisthAnayornAsti vizeSaH ? ucyate-narakagatAveva jaghanyamadhyamotkRSTAni sthAnAni bahUni santIti tatpratipAdanArtha sthAnagrahaNaM pRthagiti / indriyANi sparzanAdIni / eSAM sampatsamagratA'vikalatAvA'tazcendriyasampadaH prApnotItyAtmA / athavA indriyANi ca sampadazvavibhUtaya ityarthaH / tathA sukhaM duHkhaM audayika. bhAvavazAdavAnoti / atati gacchati tAMstAn sthAnAdivizeSAn prakarSaNAmotItyAtmA / sa cASTabhedaH saMkSepato'nugantavyaH // 198 // ___ artha-ina bhAvoMse AtmA sthAna, gati, indriya sampatti sukha aura duHkhako prApta karatA hai| saMkSepase usake ATha bheda haiN| bhAvArtha-ina audayika Adi bhAvoMse AtmA sthAnako prApta karatA hai / saMsArameM jahA~ AtmA ThaharatA hai, use sthAna kahate haiM / vaha sthAna karmoke udayase hI prApta hotA hai / mAvoMse hI gati prApta hotI hai| zaGkA--gati aura sthAnameM to koI antara nahIM hai ? samAdhAna-narakAdika gatiyoMmeM hI jaghanya, madhyama aura utkRSTa bahutase sthAna haiN| unheM batalAnake lie sthAnakA pRthak grahaNa kiyA hai / indriyoMkI sampUrNatAko indriya-sampat kahate haiM / athavA indriyA~ aura sampatti aisA artha bhI kara sakate haiM / indriya-sampat bhI bhAvoMse hI prApta hotI hai / tathA sukha-duHkha bhI audayikabhAvake kAraNa hI prApta hote haiN| saMkSepameM usa AtmAke ATha bheda haiN| tAnaSTau vikalpAnabhidhAtukAma Ahauna ATha bhedoMko batalAte haiM: dravyaM kaSAyayogAdupayogo jJAnadarzane ceti / cAritraM vIryaM cetyaSTavidhA mArgaNA tasya // 199 // TIkA-dravyAtmA, kaSAyAtmA, yogAtmA, upayogAtmA, jJAnAtmA, darzanAtmA, caritrAtmA, vIryAtmA, ceti aSTavidhA'STaprakArA mArgaNA gaveSaNA parIkSA tasyAtmanaH kAryeti // 199 // ____ artha-dravyAtmA, kaSAyAtmA, yogAtmA, upayogAtmA, jJAnAtmA, darzanAtmA, cAritrAtmA aura vIryAtmA-ye AtmAkI ATha mArgaNAe~ haiN| 1-zrIharibhadrasUrikI TIkA sthAnakA artha-sthiti-Ayu kiyA hai / pR0 39 / 2-caiva-pa0 / pra018 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ekAdazo'dhikAraH, jIvAdinavatattvAni bhAvArtha-mArgaNA khojane athavA parIkSA karaneko kahate haiM / dravya Adi ATha prakAroMse AtmAkI khojakI jAtI hai| sampratyeSAM dravyAdyAtmanAM svarUpavivakSayAhaaba ina dravyAtmA AdikA svarUpa kahate haiM:jIvAjIvAnAM dravyAtmA sakaSAyiNAM kssaayaatmaa| yogaH sayoginAM punarupayogaH sarvajIvAnAm // 20 // TIkA-jIvatvamanAdipAriNAmiko bhaavH| jIvazca dravyamanvayI sarvatra pariNAmaparyAya nusyUtaM dravyati tAMstAn paryAyAnAmoti nArakAdIn / sarvatrAvicchedena vartate / ekaM dravyaM dravyAtmA sarvatrAnveti yasmAditi / evamajIvAnAmapi yo'nvayyaMzaH pudgalAnAM sa drvyaatmaa| dharmAdInAM tu parapratyayA utpAdAdipariNAmAstatrApyanvayI dravyAtmeti / kaSAyAH krodhAdayaste santi yeSAM te kaSAyaNasteSAM kazayiNAmAtmA kaSAyaiH sahaikatvApatteH kaSAyAtmetmucyate / yogA manovAkAyalakSaNAstadekatvapariNata AtmA yaH sa khalu yogAtmA sayogAnAmiti / upayogo jJAnadarzanavyApAro zeyavizeSastatpariNata AtmA upayogAtmeti sarvajIvaviSayaH / sarvagrahaNamuktaparigrahArtham // 200 // artha-jIva aura ajIvoMke dravyAtmA hotI hai / sakaSAya jIvoMke kaSAyAtmA hotI hai| sayogiyoMke yogAtmA hotI hai aura saba jIvoM ke upayogAtmA hotI hai / bhAvArtha-jIvasva anAdi pArimANikamAva hai / aura jIva anvayI dravya haiM; kyoMki vaha saba paryAyoMmeM anusyUta rahatA hai| jo nArakAdika paryAyoMko prApta karatA hai, use dravya kahate haiM / jIva bhI apanI saba paryAyoMmeM rahatA hai, ata: vaha dravya hai / dravyako hI dravyAtmA kahate haiN| kyoMki vaha apanI samasta dazAoMmeM anvita rahatA hai| isI prakAra ajIva pudgala, dharma vagairahameM jo anvayI aMza hotA hai use dravyAtmA kahate haiN| isa taraha jIva, ajIva dravyoMke dravyAtmA hotI hai / sArAMza yaha hai ki cetana aura acetana chahoM dravyoMmeM jo sthitirUpa aMza hai, jo ki dravyakI pratyeka paryAyameM kAyama rahatA hai, use yahA~ 'AtmA' zabdase kahA gayA hai / kyoMki saba dravya apane usa aMzako kabhI nahIM chor3ate haiM / jisa prakAra soneke abhUSaNoMmeM suvarNatva sthAyI aMza hai, ataH vaha suvarNakI AtmA kahA jAtA hai, usI prakAra saba dravyoMkA apanA apanA sthAyI aMza unakI dravyAtmA jAnanA cAhie / kaSAyase yukta jIvoMko sakaSAya kahate haiM aura unakI AtmAko sakaSAyAtmA kahate haiN| kyoMki unakI AtmA kaSAyake sAtha hilI-milI hotI hai / mana, vacana, kAyarUpa yogase yukta AtmAko yogAtmA kahate haiM / vaha yogAtmA sayogiyoMke. hotI hai / jAnane-dekhanerUpa vyApArako upayoga kahate haiM / usase yukta AtmAko upayogAtmA kahate haiN| yaha upayogAtmA sabhI jIvoMke hotI hai| kyoMki jIvakA lakSaNa upayoga hI hai| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 kArikA 200-201-202] prazamaratiprakaraNam jJAnaM samyagdRSTerdarzanamatha bhavati sarvajIvAnAm / cAritraM viratAnAM tu sarvasaMsAriNAM vIryam // 201 // TIkA-samyagdarzanasampannasyAtmanastattvArthazraddhAnapariNAmabhAjo yo jJAnapariNAmaH sa jJAnAtmA / darzanAtmA caturdarzanAdipariNatasyAtmanastadekatApatterdarzanAtmA / sarvajIvaviSayaprANAtipAtAdipApasthAnebhyo viratasya tadAkArapariNatasya cAritrAtmA / vIrya zaktizceSTA / tena vIryeNa sarve saMsAriNo vIryAtmAna ucyante / / 201 // artha-samyagdRSTIke jJAnAtmA hotI hai / saba jIvoMke darzanAtmA hotI hai / vratiyoMke cAritrAtmA hotI hai aura saba saMsAriyoMke vIryAtmA hotI hai| bhAvArtha-samyagdarzanase yukta AtmAkA jo jJAnarUpa pariNAma tattvArthake zraddhAnase yukta hotA hai, use jJAnAtmA kahate haiM / ataH samyagdRSTIkI AtmA jJAnAtmA hotI hai / cakSu, acakSu vagairaha darzanoMse yukta AtmAko darzanAtmA kahate haiM / yaha AtmA sabhI jIvoMke hotI hai| kyoMki sabhI jIvoMmeM darzana pAyA jAtA hai / jIvahiMsA vagairaha pApake sthAnoMse virakta sAdhuke cAritrAtmA hotI hai / vIrya zaktiko kahate haiM / zakti sabhI jIvoMmeM pAI jAtI hai / ataH saba saMsArI jIvoMke vIryAtmA hotI hai| ___ evamete'STau Atmano vikalpAH pratipAditAstatra dravyAtmAnamAzaGkate-ajIvaviSayA tmeti jJAnadarzanopayogasvabhAvazcetanaH pratItaH, kathaM pudgalAdiSvAtmazabdapravRttirityucyate isa prakAra pAtmAke ye ATha bheda batalAye haiN| unameM se dravyAtmAke bAremeM yaha zaGkA hotI hai, ki AtmA cetana hai aura vaha jJAnadarzanarUpa upayogamayI hai / ataH jo jIvake sAtha ajIvake bhI dravyAtmA vatalAI gaI hai, vaha ThIka nahIM hai; kyoMki ajIva pudgalAdikako AtmA zabdase kaise kahA jA sakatA hai ? isakA uttara dete haiM: dravyAtmetyupacAraH sarvadravyeSu, nayavizeSeNa / AtmAdezAdAtmA bhavatyanAtmA parAdezAt // 202 // TIkA-upacAro vyavahAraH shbdnibndhnH| sa ca zabdo nimittamAzritya pratItaH / tacca nimittamubhayatra tulyam / sa yathaiva cetano bhavati tathA'cetano'pi anvayI pudgalAMzos tatIti bhvtyaatmshbdvaacyH| sarvadravyaviSayazcaiSa nyAya iti / nayavizeSeNetyAha-sAmAnyagrAhiNA nayabhedena sarvatrAtmazabdapravRttiH / atha so'pyAtmA dravyakSetrAdivivakSayAsti na sarvathA / tatra svarUpeNAdiSTo vivakSita AtmAsti, pararUpeNAdiSTo nAsti / yathaiva svAstitvAdastItyucyate, tathA paranAstitvAnnAstItyucyate / svAvagAhakSetrAdiSTastenaiva paryAyeNAsti, 1-ptit:-b0| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ekAdazo'dhikAraH, jIvAdinavatattvAni nAnyena / evaM kAlAtmA vartamAnatayAdiSTo'sti, atItAnAgatatayA naasti| audayikAdInAmanyatamena bhAvenAdiSTo'sti, zeSa bhAvena nAsti // 202 // __artha-naya vizeSase saba dravyoMmeM ' dravyAtmA ' aisA vyavahAra hotA hai / AtmAkI apekSAse AtmA hai aura parakI apekSAse anAtmA hai| bhAvArtha-zAbdika vyavahArako upacAra kahate hai vaha upacAra kisI nimittako lekara kiyA jAtA hai| vaha nimitta jIva aura ajIva-donoMmeM hI samAna hai, kyoMki jo anvayarUpase saba paryAyoMmeM gamana karatA hai, use AtmA kahate haiM / ataH jisa prakAra cetanadravya apanI paryAyoMmeM anvayI hai, usI prakAra pudralAdikadravya bhI apanI payAyoMmeM anvayI haiM / ata: unheM bhI AtmA zabdase kahA jAtA hai| isalie sAmAnyagrAhI nayake dvArA saba dravyoMmeM AtmA zabdakA vyavahAra hotA hai| vaha AtmA bhI apane dravya, kSetra vagairahakI apekSAse hI hai, sarvathA nahIM hai / arthAt jaba usa AtmAko usIke svarUpase vivakSita kiyA jAtA hai, taba vaha hai aura jaba use pararUpase vivakSita kiyA jAtA hai, to vaha nahIM hai / jisa prakAra apane astitvako apekSAse vaha 'sat ' kahI jAtI hai, usI prakAra dUsareke astitvakI apekSAse vaha 'asat ' kahI jAtI hai| sArAMza yaha hai ki hareka vastu apane svarUpase hI hai, aura para svarUpase nahIM hai / jaise ghaTa apane svarUpase hai, aura paTa apane svarUpase hai kintu na ghaTameM paTakA svarUpa pAyA jAtA hai aura na paTameM ghaTakA svarUpa pAyA jAtA hai / ataH ghaTa, paTaM svarUpase nahIM hai aura paTa ghaTa svarUpase nahIM hai / isI prakAra saMsArakI sabhI vastue~ apane apane svarUpase 'sat ' haiM aura apanake sivA zeSa saba svarUpoMse 'asat ' haiM, isI prakAra AtmA apane kSetrakI apakSAse hai aura para-kSetrakI apekSAse nahIM hai / vartamAnakAla bhI apekSAse hai, atIta, anAgata kAlakI apekSAse nahIM hai / tathA audayika Adi bhAvoM se kisI eka vivakSita bhAvakI apekSA hai aura avivAkSita anya bhAvoMkI apekSA nahIM hai / sArAMza yaha hai ki pratyeka vastu apane dravya, apane kSetra, apane kAla aura apane bhAvakI apekSAse hI sat hotI hai aura paradravya, parakSetra, parakAla, aura parabhAvakI apekSAse asat hotI hai / svadravya aura paradravyakA udAharaNa Upara diyA jA cukA hai| vahI ghaTa jisa kSetrameM vartamAna hai, usI kSetrakI apakSAse sat hai, anya kSetrakI apekSAse sat nahIM hai / yadi aisA naM mAnA jAvegA to yA to ghaTa vyApaka ho jAvegA yA usakA bilakula abhAva hI ho jaaygaa| tathA ghaTa jisa kAlameM hai, usI kAlakI apekSAse sat hai, anya kAlakI apekSAse asat hai / yadi aisA na mAnA jAyagA to yA to ghaTa nitya ho jAvegA yA usakA abhAva ho jaayegaa| isI taraha ghaTa apane vivAkSita bhAvako hI apekSA hai, avivakSita parabhAvakI apekSA nahIM hai| yadi aisA na mAnA jAyagA to sampUrNa vyavasthA bhaMga ho jaavegii| isa prakAra samasta vastue~ sat aura asat jAnanI caahie| evaM saMyogAlpabahutvA kazaH sa parimRgyaH / jIvasyaitatsarvaM svatattvamiha lakSaNairdRSTam // 203 // Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 203-204] . prazamaratiprakaraNam 141 TIkA-saMyogastAvadyena yena saMyuktastena tena rUpeNAtmAsti, yenAsaMyuktastena naasti| nArakA narakagatisaMyogenaiva vidyante, na devagatisaMyogeneti / alpatvena bahutvena coddiSTaH syAdasti syAnAsti / alpatve manuSyAH, devA asaMkhyeyAH / tatrAsaMkhyeyatvenaiva tiryaJco'nantasaMkhyAH / tena tiryak saMkhyAtmanA manuSyo nAstIti manuSyemyastiyazco'nantAH / tena kAraNena saMkhyAtmanA nAsti manuSya ityAdyanA (dinA ) lpabahutvAdicintA kAryA / AdigraNAnAmAdyanuyayogadvArabhedenAstitvanAstitve bhAvayitavye / anekaza ityanekena bhedana nirdezasvAmityAdinApi AtmA parimRgyaH parIkSaNIyaH / evaM ca jIvasya svatattvaM sarvameva lakSaNaidRSTam / lakSyate yena yenAtmA dezAdinA tallakSaNaM bahuprakAram / tairlakSaNeISTamupalabdhamanekabhedamityarthaH // 203 // artha-isa prakAra saMyoga, alpabahutva vagairahake dvArA aneka prakArase AtmAkA vicAra karanA cAhie / yahA~ jIvakA yaha saba svarUpa lakSaNoMke dvArA upalabdha hotA hai| bhAvArtha-dravya, kSetra, kAla, bhAvakI taraha saMyoga, alpabahutva vagairahakI apekSAse bhI AtmAkA vicAra karanA cAhie / yathA AtmA jisa jisase saMyukta hai, usakI apekSAse hai aura jisa jisase saMyukta nahIM hai, usakI apekSAse nahIM hai / jaise nArakI narakagatike saMyogakI apekSAse hI haiM devagatike saMyogakI apekSAse nahIM haiM / isI prakAra AtmA alpatva aura bahutvakI apekSAse bhI sat aura asat hai| jaise manuSya thor3e haiN| deva unase asaMkhyAta gune haiM aura tiryaJca ananta haiM / ataH tiryazcoMkI saMkhyAkI apekSA manuSya nahIM haiM; kyoMki manuSyoMse tiryaJca ananta haiM aura apanI saMkhyAkI apekSA manuSya haiM / Adi zabdase nAma Adi anuyogadvAroMkI apekSAse bhI sat aura asatkA vicAra karanA cAhie / tathA nirdeza svAmitva vagairahakI apekSAse bhI AtmAkA vicAra karanA cAhie / isa prakAra vicAra karanese AtmAke svarUpakI pratIti hotI hai / utpAdavigamanityatvalakSaNaM yattadasti sarvamapi / sadasadvA bhavatItyanyathApitAnarpitavizeSAt // 204 // ThIkA-utpattirutpAdaH / vigamo vinAzaH / nityatvaM dhrauvyam / sarvamevotpAdavyayadhauvyalakSaNaM sadbhavatyaMgulivat / yathA mUtatvenAMgulikhasthitA dhruvA, Rjutvena vinaSTA. vakratvenotpanneti / evaM yadutpAdAditrayavattadasti sarvam / yannAsti tadutpAdAditrayavadaSi na bhavati / kharaviSANAdivat / ato vikalpadvayamuktam-syAdasti, syAnAstIti / sadasadvA bhavatIti tRtIyavikalpaH syAdasti ca nAsti ceti / anyathAptiAnarpitarpitavizeSAditi catvAro 1-nAma, sthApanA, dravya, bhAva Adike dvaaraa| 2-nirdeza, svAmitva, sAdhana, adhikaraNa, sthiti, tathA, vidhAna, AdikI apekssaate| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ekAdazo'dhikAraH, jIvAdinavatattvAni vikalpAH sUcitAH-syAdavaktavyaH, syAdasti cAvaktavyazca, syAnnAsti cAvaktanyazca, syAdasti ca nAsti cAvaktavyazceti / tatrAsti ca nAsti ceti ekasya ghaTAdevyasya dezo grIbAdiH sadbhAvaparyAyeNAdiSTo grIvatvena, aparazca dezastathaiva vastuno'sadbhAvaparyAyairAdiSTo vRttabughnatvena paragataparyAyeNa vA tadvastu asti ca nAsti ceti bhAvanA kAryA / syAdavaktavya iti sakala mevAkhaNDitaM tadvastu arthAntarabhUtaiH paTAdibhiH paryAyainijaizcordhvakuNDaloSTAyatavRttagrIvAdibhiryuH gapadabhinnakAle samAdiSTaM nAstIti vaktuM na zakyate, na cAstIti vaktuM pAryate / yugapadAdeza dvayaprAptau vacanavizeSAtItattvAdevAvaktavyamiti / asti cAvaktavyazceti paJcamo vikalpaH / tasyaiva ghaTAdervastunaH eko dezaH sadbhAvaparyAyairAdiSTo'paro dezaH svaparyAyaiH paraparyAyaizca yugapadAdiSTa stadrvyamasti cAvaktavyaM ca / paSTho vikalpo nAsti cAvaktavyazca tasyaiva ghaTAdevyasya ekadezaH paraparyAyairAdiSTaH, aparadezaH svaparyAthaiH paraparyAyaizca yugapadAdiSTaH, tadravyaM nAsti cAvaktava ca bhavati / atha saptamo vikalpaH tadeva ghaTAdidravyamekasmin deze svaparyAyairAdiSTam , anyatra deze paraparyAyairAdiSTam , aparatra deze svaparyAyaiH paraparyAyaizca yugapadAdiSTam , asti ca nAsti cAvaktavyaM ceti / evamayaM saptaprakAro vacanavikalpaH / atra ca sazlAdezAstrayAHsyAdasti, syAnAsti, syAdavaktavyaH / zeSAzcatvAro vikalAdezAH syAdasti ca nAsti, ca krameNa bhAvanA, syAdasti cAvaktavyazca, syAnAsti cAvaktavyazca, syAdasti ca nAsti cAvaktavyazceti / ato'nyathA cAnyathArpitaM vizeSitamupanItam , anarpitamavizeSitamanupanItaM cetyetasmAdvizeSAt saptavikalpaM bhavatIti // 204 // artha-jo utpAda, vyaya aura dhrauvya lakSaNase yukta hai, vaha saba sat hai / aura jo usase viparIta hai, vaha asat hai / isa prakAra arpita aura anarpitake bhedase vastu sat aura asat hotI hai| bhAvArtha-utpattiko utpAda kahate haiM / vinAzako vigama athavA vyaya kahate haiM / aura nityatAko ghauvya kahate haiM / jisameM utpAda, vyaya aura dhrauvya pAyA jAtA hai, vaha saba sat hotA hai / jaise kisIne apanI sIdhI aMgulIko mor3a liyaa| to sIdhIse Ter3I honepara bhI aMgulI aMgulI hI rahI, ataH vaha dhrauvya hai / tathA sIdhApana naSTa hokara TeDApana AgayA / ataH sIdhepanakA nAza ho gayA aura Ter3epanakI utpatti ho gaI / isa prakArase jo utpAda, vyaya aura dhrauvyase yukta hotA hai, vaha saba sat hai aura jisameM utpAda, vyaya aura dhrauvya nahIM hote haiM, vaha asat hai / jaise gadheke sIMga / isase granthakArane 'syAt hai' aura 'syAt nahIM, hai' ina do vikalpoMko kahA hai| 'sadasad ' se 'syAt hai aura syAt nahIM hai' yaha tIsarA vikalpa batalAyA hai| aura 'anyathApitAnarpitavizeSa ' se zeSa cAra vikalpa sUcita kiye haiM / ve cAra vikalpa isa prakAra hai :-'syAt avaktavya hai', 'syAt hai aura avaktavya hai', 'syAt nahIM hai aura avaktavya hai', syAt hai, syAt nahIM hai aura avaktavya hai| pahalA aura dUsarA bhaGga Upara spaSTa kara diyA gayA hai| tIsarA bhaGga isa prakAra hai :-kisI eka ghaTa vagairaha padArthakA gardana vagairaha bhI gardana vagairahakI apekSAse sat hai aura usIke anya bhAgoM kI apekSAse asat hai / arthAt gardanakA bhAga gardanarUpa hI hai, na anya bhAga gardanarUpa haiM aura na Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 205 ] prazamaratiprakaraNam 143 gardanakA bhAga anya bhAgarUpa hI hai / athavA yaha bhI kaha sakate haiM ki ghaTa ghaTarUpase sat hai aura paTarUpase asat hai / ataH ghaTa 'syAt hai aura syAt nahIM hai' kahA jAtA hai| inhIM donoM dharmoko yadi eka sAtha kahanekI vitrakSA ho to cauthA 'syAt avaktavya' bhaGga hotA hai / jaise yadi usI ghaTako paTAdi vagairaha paraparyAyoMse aura apanI U~cA, golAkAra vagairaha paryAyoMse eka sAtha kahA jAye to na to use asat hI kahA jA sakatA hai aura na satkI kahA jA sakatA hai / isa taraha eka sAtha donoM dharmokI vivakSA hone para vacanake agocara honese vastu 'syAt avaktavya' kahI jAtI hai / usI ghaTako jaba apanI paryAyoMse tathA eka sAtha apanI aura parakI paryAyoMse vivakSita kiyA jAtA hai to vaha ghaTa 'syAt sat aura avaktavya' kahA jAtA hai / usI ghaTako jaba paraparyAyoMkI apekSAse aura eka sAtha apanI tathA paraparyAyoMkI apekSAse vivakSita kiyA jAtA hai to vaha ghaTa ' syAt asat aura avaktavya' kahA jAtA hai / vahI ghaTa jaba kramazaH aura eka sAtha apanI aura parakI paryAyoMse vivakSita kiyA jAtA hai, to use 'syAt sat aura asat aura avaktavya' kahA jAtA hai / isa prakAra vacanake ye sAta prakAra haiM / inameM syAt sat , syAt asat , aura syAt avaktavya ye tIna bhaGga sakalAdeza haiM aura zeSa cAra bhaGga vikalAdeza haiN| vastuke jisa dharmakI vivakSA hotI hai, use arpita yA pradhAna kahate haiN| aura jisa dharmakI vivakSA nahIM hotI, use anarpita yA gauNa kahate haiM / isa gauNatA aura mukhyatAke bhedase ukta sAta vikalpa hote haiM / inheM hI saptabhaGgI naya kahate haiM / utpAdAditrayabhAvanAyAhautpAda vagairahakA svarUpa kahate haiM: yo'rtho yasminnAbhUt sAmpratakAle ca dRzyate tatra / tenotpAdastasya vigamastu tasmAdviparyAsaH // 205 // * TIkA--ghaTArtho mRtpiNDe nAsti nAbhUdityarthaH / sa ca mRtpiNDazcakrakAropaNAdinA parikarmavidhinA vartamAnakAle pariniSpanna upalabhyate ghaTo'yamutpanna iti / tenAkAraNotpAdaH stasya ghaTasyeti / vigamastu vinAzastasmAdutpAdAdviparyAso viparItaH / piNDo vinaSTo nopalabhyate na dRzyata iti // 205 // artha-jisameM jo artha nahIM thA; kintu vartamAnameM dekhA jAtA hai / usakI usa arthase utpatti hotI hai aura vinAza usase viparIta hai| bhAvArtha-miTTIke piNDameM ghaTa padArtha nahIM thA; kintu usa miTTIke piNDako kumhArake cAkapara rakhakara jaba ghumAyA jAtA hai to vaha ghar3ekI zakalameM badala jAtA hai / isa prakAra miTTIke piNDakI 1-saptamaGgIkA vistRta vivecana ' isakI bhUmikA aura saptabhaMgItaraMgiNI' meM dekhie / 2-viparyAste mu0 prato naasti| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ekAdazo'dhikAraH, jIvAdinavatattvAni usa ghaTarUpase utpatti hotI hai / ise hI ghaTakA utpAda kahate haiM / ghaTa utpanna honeke bAda vaha miTTIkA piNDa phira dikhalAI nahIM par3atA vaha naSTa ho jAtA hai| yahI vinAza hai| jainadharmameM utpAda aura vinAza tarAjUke do palar3oMkI ucAI-nicAIkI taraha sahabhAvI haiM / jisa prakAra tarAjUkA yadi eka palar3A nIcA hotA hai, to dUsarA palar3A avazya hI U~cA hotA hai, isI prakAra jisa samaya miTTIke piNDakA vinAza hotA hai, usI samaya ghaTakA utpAda hotA hai aura jisa samaya ghaTakA utpAda hotA hai, usI samaya mRtpiNDakA vinAza hotA hai / jainadarzanameM na to vinAza tucchAbhAvarUpa hai aura na vastukI kisI pahalI paryAya kA vinAza hue vinA dUsarI paryAyakI utpatti hotI hai / sAmpratakAle cAnAgate ca yo yasya bhavati smbndhii| tenAvigamastasyeti sa nityastena bhAvena // 206 // TIkA-vartamakAle'nAgate bhaviSyati ca kAle / ca zabdAdatItakAle / yaH padArtho mRdAdisvarUpaM na jahAti; vartamAnaghaTaparyAyasambandhI mRnmRditi trikAlaviSayaH piNDaghaTakapAlAvasthAsu na naSTo na vigataH, sa tena bhAvena mRdAdinA dhruvo bhavati nityaH / evaM yadasti tatsarvamutpAdavyayadhrauvyarUpam / naca dhrauvyamantareNotpAdavinAzayornirjIvayoH saMbhavaH / kaciduH tpadyate ca vastu dhrauvyanAzavadeva / vinazyadapi dhrauvyotpAdApekSam / dhruvamutpAdavinAzApekSama vinAzApekSamavinAza ( vinA) bhAvitvAt parasparamutpAdAdInAmiti // 206 // artha-vastukA jo kharUpa vartamAna, atIta aura anAgata kAlameM rahatA hai, usa svarUpase usa vastukA naSTa na honA-yahI usa svarUpase nityatA hai| bhAvArtha-miTTI atIta piNDa avasthAoMmeM hai, vartamAna ghaTa avasthAmeM hai aura AgAmI kapAla avasthAmeM barAbara vartamAna rahatI hai / tInoM hI avasthAoMmeM miTTIkA nAza nahIM hotaa| kevala usakI AkRtiyA~ badala jAtI haiM / ataH miTTI miTTIrUpase nitya hai| __isa prakAra samasta vastue~ utpAda, vyaya aura prauvyarUpa haiM / na koI sarvathA dhruva hI haiM aura na koI sarvathA utpAda-vyaya rUpa hI hai / ghauvyake vinA utpAda, vyaya nahIM ho sakate, jaise ki miTTIke vinA na piNDa avasthAkA nAza ho sakatA hai aura na ghaTakI utpatti ho sakatI hai / yadi koI vastu utpanna hotI hai to nauvya aura vinAzakI apekSAse hI utpanna hotI hai, jisa prakAra ghaTakA utpAda miTTIkI dhruvatA aura piNDake vinAzake vinA saMbhava nahIM hai / yadi koI vastu naSTa hotI hai to ghauvya aura utpAdakI apekSAse hI naSTa hotI hai, jaise piNDakA nAza miTTIkI dhruvatA aura ghaTake utpAdakI apekSA rakhatA hai| jo utpAdavinAzazIla hai, vahI dhruva hai / sarvathA dhruva koI vastu nahIM hai / ata: ye tInoM hI parasparameM avinAbhAvI haiM / 1-atItakAlAdayaH praa-phb0| 2-paMcAstikAya aura paMcAdhyAyImeM utpAda-vinAzakA vistRta svarUpa dekheN| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 206-207-208] prazamaratiprakaraNam 145 ajIvAnadhikRtyAhaajIva dravyoMkA varNana karate haiM: dharmAdharmAkAzAni pudgalAH kAla eva cAjIvAH / pudgalavarjamarUpaM tu rUpiNaH pudgalAH proktAH // 207 // TIkA-dharmadravyam , adharmadravyam , AkAzadravyam , pudgaladravyam , kAladravyamiti pazcAjIvadravyANi / tatra teSu paJcasu pudgaladravyaM rUparasagandhasparzavat / zeSaM dravyacatuSTayamarUpaM rUpAdivarjitamityarthaH / rUpiNa ityantra gandharasasparzAH sarvadA rUpAvinAbhAvina iti paramANAvapi sambhavantIti darzitaM bhavati // 207 // artha-dharmadravya, adharmadravya, AkAzadravya, kAladravya aura pudgaladravya-ye pA~ca ajIva dravya haiM / pudgala ke sivAya zeSa cAroM dravya arUpI haiM aura pudgaladravya rUpI kahe gaye haiM / bhAvArtha-ajIva dravya pA~ca haiM / unameM se kevala eka pudgaladravya rUpI hai / usameM rUpa, rasa, gandha aura sparza-ye cAroM guNa pAye jAte haiM / ye cAroM guNa parasparameM avinAbhAvI haiM / isalie rUpI honese una cAroMkA grahaNa hotA hai / ata: jitane bhI paramANu haiM, una sabameM cAroM hI guNa pAye jAte haiM / isalie ve rUpI kahe jAte haiN| parantu zeSa dravyoMmeM rUpAdi guNa nahIM pAye jAte, isalie ve arUpI athavA amUrtIka kahalAte haiM / skandhAstupudgaladravyake sambandhameM kucha aura bhI kahate haiM: dvayAdipradezavanto yAvadanantapradezakAH skandhAH / paramANurapradezo varNAdiguNeSu bhajanIyaH // 208 // TIkA-dvayAdipradezabhAjaH skandhAH saMghAtAH ekadvayaNukaprabhRtayaH / dvayoraNvostrayANAM vetyAdiprArabdhAH yAvadanantapradezAH sarve skndhaaH| paramANustu na skandhazabdAbhidheyo'pradezatvAt / na hi tasya dravyapradezAH santyanye / svayamevAsau prdeshH| prakRSTo dezo'vayavaH pradezaH / na tata. paramanyaH sUkSmatamo'sti pudgalaH / dravyapradezo varNarasagandhasparzaguNeSu bhajanIyaH sevanIyaH / pradezatvena sannihitasya varNAdayo'vayavAstairavayavaiH sapradeza evAsau dravyAvayairapradeza iti / yathoktaM zAstre-"kAraNameva tadantyaM sUkSmo nityazca bhavati paramANuH / eka rasagandhavoM dvisparzaH kAryaliGgazca" // 1 // iti| 1-pradezika : sk-b.| pra. 19 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [caturdazo'dhikAraH, SaDdavyANi artha-do Adi pradezIse lekara anantapradezI taka skandha hote haiM / paramANuke pradeza nahIM hote / rUpa vagairaha guNoMkI apekSAse paramANukA vibhAga kara lenA caahie| bhAvArtha-do Adi pradezavAle pudgaloMko skandha kahate haiM / skandha nAma saMghAtakA hai / aneka paramANuoMke saMghAta arthAt sambandha vizeSako skandha kahate haiM / jisa prakAra do paramANuoMke melase dvayaNuka nAmakA skandha aura tIna paramANuoMke melase trayaNuka nAmakA skandha hotA hai, isI taraha ananta paramANuoMke melase anantapradezI skandha hotA hai / ataH paramANuke sivAya zeSa jitane padaladravya haiM, jinameM ekase adhika paramANu pAye jAte haiM, ve saba skandha kahalAte haiN| kevala paramANu skndh| nahIM kahA jAtA; kyoMki vaha apradezI hai / akhaNDa eka dravya honase usake anya pradeza nahIM hote| vaha svayaM ekapradeza hai / pudgalake sabase choTe avayavako pradeza kahate haiM / paramANuse sUkSma koI dUsarA pudgala nahIM hotA / ataH paramANu bahupradezI na hone ke kAraNa apradezI hai / para apradezI paramANumeM bhI rUpa, rasa, gandha aura sparza guNa pAye jAte haiM / isalie guNoMkI apekSAse bhI paramANu sapradezI hI hai kevala dravyarUpa avayavoMke na hone ke kAraNa bhI vaha apradezI hai / zAstrameM kahA hai: 'vaha paramANu kAraNa hai; kyoMki usIse samasta skandha utpanna hote haiM / vaha antya aura sUkSma hai; kyoMki usase bhI choTA dravya nahIM hotA / vaha nitya hai; kyoMki usakA kabhI nAza nahIM hotA tayA usameM eka rasa. eka gandha, eka rUpa aura do sparza (snigdha rUpameM se koI eka aura zIta-uSNameMse koI eka ) hote haiM tathA usake kAryoMse hI use jAnA jAtA hai; kyoMki sUkSma honeke kAraNa vaha svayaM dikhalAI nahIM detaa| kasmin punarbhAve audayikAdau dharmAdInyajIvadravyANi vartanta ityAhaaudayika Adi bhAvoMmeM dharma Adi ajIva dravyoMke kaunasA bhAva hotA hai, yaha batalAte haiM:-- bhAve dharmAdharmAmbarakAlAH pariNAmike jnyeyaaH| udayapariNAmirUpaM tu sarvabhAvAnugA jIvAH // 209 // TIkA-anAdipAriNAmikabhAve dharmAdharmAkAzakAladravyANi catvAri vartante jIva bhanyatvAdivat / yathA cAnAdiH saMsArastathA dharmAdidravyapariNAmo'pIti / na jAtuciddharmAdidravyarahita asIllokaH / pudgaladravyaM punaraudayike bhAve bhavati pAriNAmike c| paramANuH paramANuriti anAdipAriNAmiko bhAvaH / AdimatpAriNAmikastu vyaNukAdirabhendradhanurAdizca / varNarasAdipAriNAmikastu paramANUnAM skandhAnAM caudayiko bhAvaH vyaNukAdisaMhatipariNAmazceti // 209 // artha-dharma, adharma, AkAza aura kAladravyake pAriNAmikabhAva jAnanA cAhie / pudgala. dravyake audayika aura pAriNAmikabhAva hote haiM / tathA jIvoMke to sabhI bhAva hote haiM / bhAvArtha-jisa prakAra jIvake bhavyatva vagairaha bhAva pAriNAmika hote haiM, usI prakAra dharma, adharma, AkAza aura kAladravyoMke bhI pAriNAmikabhAva hI hotA hai; kyoMki jaise saMsAra anAdi hai, Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 209-210] prazamaratiprakaraNam 147 vaise hI dharmAdi dravya bhI anAdi haiM / loka kabhI bhI dharmAdi dravyoMse rahita nahIM thaa| pudgaladravyake audayika aura pAriNAmikabhAva hote haiM / pudgalakA paramANurUpa pariNAma to anAdi hai aura dvayaNuka bAdala, indradhanuSa vagairaha pariNAma sAdi hai / paramANuoM aura skandhoMmeM jo rUpa-rasa vagairaha pariNAma pAye jAte haiM tathA paramANuoMke milanese jo dvathaNuka vagairaha pariNAma banate haiM, ve audayika haiN| sArAMza yaha hai ki anAdi pariNAmako pAriNAmikabhAvameM aura sAdi pariNAmako audayikabhAvameM samajhanA caahie| rUpa, rasAdi pariNAma yadyapi anAdi haiM; / parantu unameM jo hAni-vRddhi hotI rahatI hai| vaha sAdi hai / jIvAH punaH sarvabhAveSu aupazamikAdiSu vartanta iti pUrvamevabhAvitam / athako'yaM loka ityAzaGkate, kiM dravyAntaramutAnyat kiMcidityAha __ aba yaha batalAte haiM ki yaha loka kyA vastu hai ? kyA yaha bhI koI dravya hai yA aura aura kucha hai ? jIvake aupazamika vagairaha pA~coM hI bhAva hote haiM, yaha pahale batalA cuke haiN| jIvAjIvA dravyamiti SaDidhaM bhavati lokapuruSo'yam / vaizAkhasthAnasthaH puruSa iva kaTisthakarayugmaH // 210 // TIkA- jIvA ajIvA dharmAdharmAkAzapudgalAH kAlazca SaD dravyANi / lokapuruSaH puruSa iva lokapuruSaH prativiziSTasthAnatvAt / atra jIvAdInAM dravyANAmAdhArabhUtaM yatkSetra tallokazabdAmidheyaM lokapuruSa ityuktam / tatra nibandhanamAha-vaizAkhasthAna iti / vaizAkhaM dhAnuSkasyasthAnakam / UrdhvamavasthitaH puruSo vikSiptajaGgAdvayaH kaTyAM vyavasthApitAkuJcitahastadvayo yathA tallokapuruSa iti // 210 // . artha-isa prakAra jIva aura ajIvake bhedase chaha dravya hote haiM / yahI loka-puruSa hai / donoM hAthoMko kamarake donoM ora kUloMpara rakhakara, paira phailAkara khar3e hue puruSake samAna usakA AdhAra hai| bhAvArtha-chahoM dravyoMke samUhako loka kahate haiM / arthAt jitane kSetrameM chahoM dravya rahate haiM, utane kSetrako loka kahate haiM / vaha loka-puruSake AkAra hai / ataH use yahA~ loka-puruSake nAmase kahA hai / donoM jA~ghoMko phailAkara aura donoM hAthoM ko kamarake donoM bAjuoMpara rakhakara khar3e hue manuSyake samAna lokakA AkAra jAnanA cAhie / yathA 1-pNcaastikaay| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [caturdazo'dhikAraH, SaDvyANi tadeva vaizAkhasthAnakaM darzayatiusIko spaSTa karate haiM:-- tatrAdhomukhamallakasaMsthAnaM varNayantyadholokam / sthAlamiva tiryaglokamUrdhvamatha mallakasamudgam / / 211 // TIkA-tatra tasmin loke adholokavibhAgaH adhomukhamallakAkAraH upari saMkSiptamadho vizAlaM vardhamAnakamadhomukhaM bhavati / rajatasthAlAkAraM tiryaglokaM varNayanti / tiyaglokAdUrdhva mallakasaMpuTAkAramUrdhvalokaM varNayanti / mallakasamudgazca ekaM vardhamAnakamUrdhvamukhamaparaM zarAvamadhomukhaM tasyoparIti / etat pratipAdayati kAkA / loko'dhaH saptarajjupramANo vistareNa / tirkagloko rajjupramANaH / zarAvasaMpuTamadhye paJcarajjupramANa uparyekarajjupramANa iti // 211 // artha--usa lokameM adholokako nIce mukha kiye hue sakoreke AkAra batalAte haiM, madhyalokako thAlIke AkAra batalAte haiM aura Urdhvaloka nIce-Upara rakkhe hue do sakoroMke AkAra batalAte haiM / bhAvArtha-lokake tIna bhAga haiM--adhologa, tiryagloka yA madhyaloka aura Urdhva lokakA AkAra nIcA mukha karake rakkhe hue sakoreke jaisA hai / sakoreko ulaTakara rakha denese usake nIcekA bhAga caur3A aura UparakA bhAga sakarA hotA hai / vaise hI, adholokake talakA vistAra sAta rAjU hai aura UparakA vistAra eka rAjU hai / tiryagloka thAlIke AkAra gola hai| usakA vistAra eka rAjU hai| tiryaglokake Upara do sakoroMke AkArakA Uloka hai| arthAt eka sakorako UparakI ora mu~ha karake rakho aura dUsareko usake Upara nIcako mukha karake rakho, to unake AkArake samAna UlokakA AkAra jAnanA caahie| usake madhyakA vistAra pA~ca rAjU hai aura UparakA vistAra eka rAjU hai / evamadhastiryagUz2a ca vibhakte loke ko vibhAgaH katividha iti darzayatiisa prakAra lokake tIna vibhAga batalAkara aba pratyeka vibhAgake bheda batalAte haiM: saptavidho'dholokastiryagloko bhavatyanekavidhaH / paJcadazavidhAnaH punarUrvalokaH samAsena // 212 // TIkA-samAseneti saMkSepeNa / ratnaprabhAdibhedena mahAtamaHprabhAntena saptadhA'dholokaH / tiryagloko'nekaprakAro jambUdvIpAdibhedena lavaNasamudrAdibhedena ca / asaMkhyeyA dvIpa samudrA iti / jyotiSkabhedA api tiryagloka eva / Urdhvalokazca paJcadazabhedaH / dazakalpA: saudharmAdayaH AnataprANatakAvekakalpaH, ekendrasvAmitvAt / AraNAcyutau ca / evaM daza kalpAH / 1-kAkA ba0 / 2- paJcadazavidhAna ' ityArabhya ' saptadhA'dholokaH' itiparyantaH pAThaH ba. pratau nAsti / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 211-212-213] prazamaratiprakaraNam graiveyakANi trINi', adhomadhyamoparitanabhedena / paJca mahAvimAnAni caturdazo bhedaH / ISatprA. gbhArAkhyaH paJcadazo bheda iti // 212 // ____ artha-adholokake sAta bheda haiM, tiryaglokake aneka bheda haiM aura Ulokake saMkSepase pandraha bheda haiN| bhAvArtha-ratnaprabhA, zarkarAprabhA, vAlukAprabhA, paGkaprabhA, dhUmaprabhA, tama:prabhA aura mahAtamaHprabhA pRthivIke bhedase adholokake sAta vibhAga haiM / tiryaglokameM jambUdvIpa aura lavaNasamudrako Adi lekara asaMkhpAta dvIpa aura samudra haiM / ataH tiryaglokake bhI aneka vibhAga haiN| tathA jyotiSka jAtike deva bhI tiryaglokameM hI nivAsa karate haiM / Urdhvalokake pandraha bheda haiM / saudharma vagairaha bAraha svargoMmeMse Anata aura prANata tathA AraNa aura acyuta svargoM meM eka eka indra honeke kAraNa dasa bheda hote haiM / svargause Upara nau graiveyaka haiM / unake tIna bheda haiM-adha graiveyaka, madhyama aveyaka aura uparitana aveyaka / pA~ca anuttara vimAnoMkA eka bheda hai aura ISatprAgbhAra, jise siddhazilA bhI kahate haiM, nAmakA eka bheda hai| isa prakAra Urdhvalokake 10+3+1+1=15 bheda hote haiN| athAkAzaM kiM lokamAtramevAhosvit sarvatretyAhaaba kyA AkAza lokapramANa hI hai yA sarvatra vyApta hai ? yaha batalAte haiM lokAlokavyApakamAkAzaM martyalokikaH kAlaH / lokavyApi catuSTayamavazeSaM tvekajIvo vA // 213 // TIkA-vyApakamiti lokAlokasvarUpamucyate lokasvarUpamalokasvarUpaM ca / jIvAjIvAdhArakSetraM lokastataH paramaloka iti / yatrAkAze jIvAjIvAdipadArthapaJcakaM tallokAkAzam, yaMtrAbhAvo jIvAdInAM tadalokAkAzamiti jIvAdyAdhArakRto bhedo'nyathA ekamevAkAzam / martyalokikaH kAlaH / martyaloko manuSyalokaH-ardhatRtIyA dvIpAH samudradvayaM ca mAnuSottaramahIdhareNa parikSiptaH / tAvatyeva kSetre vartamAnAdilakSaNaH kAlo na parataH / lokavyApicatuSTayamavazeSaM dharmAdharmajIvapudgalAkhyam / sarvatra lokAkAze dharmAdhauM / sUkSmazarIrAzca jantavaH sarva loka eva / pudgalAzca paramANuprabhRtayaH sarvaloka iti / eko'pi vA jIvaH sakalalokAkAzavyApI kevalisamudrAtakAla eva bhavatIti // 213 // artha-AkAza loka aura alokameM vyApaka hai / kAlakA vyavahAra manuSyalokameM hI hotA hai / bAkIke cAra dravya lokavyApI haiM / eka jIva bhI lokavyApI hotA hai| 1-nAsti padamidaM pha. pustake / 2-haribhadrasUrikI vRtti meM 12 kalpoMke 13 meda, navagraiveyakakA eka bheda, pA~ca anuttaroM kA eka bheda aura siddha zilAkA eka bheda, isa prakAra pandraha bheda ginAye haiN| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [caturdazo'dhikAraH, SaDvvyANi bhAvArtha-AkAzadravya lokasvarUpa bhI hai aura alokasvarUpa bhI hai / jIvoM aura ajIvoMke AdhArabhUta kSetrako loka kahate haiM / usase pare aloka hai / jitane AkAzameM jIva aura ajIva vagairaha pA~coM dravya pAye jAte haiM, use lokAkAza kahate haiM aura jahA~ jIva AdikA bilakula abhAva hai, use alokAkAza kahate haiM / isa prakAra jIvAdika dravyoMke rahane aura na rahanese AkAzake do vibhAga ho gaye haiM / anyathA AkAza eka aura akhaNDa hI hai| mAnuSottara parvatase ghire hue aDhAI dvIpa aura do samudroMko manuSyaloka kahate haiM / utane hI kSetrameM bhUta, bhaviSyat aura vartamAna rUpa kAlakA vyavahAra hotA hai / kyoMki vyavahArakAla jyotiSkadevoM ke bhramaNase hotA hai aura unakA bhramaNa kevala manuSyalokameM hI hotA hai / bAkIke dharma, adharma, jIva aura pudgaladravya lokavyApI haiN| dharma aura adharmadravya samasta lokAkAzameM vyApta haiM ; sUkSma zarIravAle jIva bhI samasta lokameM pAye jAte haiN| paramANu vagairaha pudgaladravya bhI sampUrNa lokameM rahate haiM / eka jIva bhI kevalisamudghAtake samaya sampUrNa lokAkAroM vyApta ho jAtA hai| kimekaM dravyaM kiM cAnekadravyamityAhaaba ina dravyoMmeM kauna kauna dravya eka haiM ? aura kauna aneka haiM ! yaha batalAte haiM: dharmAdharmAkAzAnyekaikamataH paraM trikamanantam / kAlaM vinAstikAyA jIvamRte cA'pyakatRRNi // 214 // TIkA-dharmadravyamadharmadravyamAkAzadravyaM ca trINyapyekaidravyANi ekamekaM dravyaM dharmaH, adharmAkAzAvapi tathaiva vyomadravyaM tu lokAlokasvarUpamekameveti pratipattavyam / jIvadravyamanantasaMkhyam / tathA pudgaladravyaM kAladravyamapyanantasamayamatItAnAgatAdibhedeneti / athAyamasti kAyazabdaH kiM sarvadravyaviSayaH ? netyAha-kAlAdvinA'stikAyAH / kAlastu naastikaayH| na pracayo'sti samAyAnAm / vartamAnastveka eva samayaH sa nAstikAyaH / anyatra pracayo'sti / asaMkhyeyapradezo jIvaH / tathA dharmAdharmAvapi / vyomAnatapradezaM pudgaladravyaM ca / jIvAhate dravyANi dharmAdAni kartRtvaparyAyazUnyAni / jIvastu kartA zubhAzubhAnAM karmaNAmiti // 214 // artha-dharma, adharma aura AkAza dravya eka eka haiM / bAkIke tIna dravya ananta haiM / kAlake vinA zeSa dravya astikAya haiM aura jIvake vinA zeSa dravya astikAya haiM aura jIvake vinA zeSa dravya akartA haiN| bhAvArtha-dharmadravya eka hai, adharma dravya eka hai aura loka tathA alokarUpa AkAza dravya bhI eka hI haiM - jIvadravya ananta hai / pudgaladravya ananta haiM tathA kAladravya bhI atIta, anAgata vagairaha ke bhedase ananta samayavAlA hai / ina chahoM dravyoMmeMse kAlake vinA zeSa pA~coM' dravya astikAya kahe jAte hai / kAladravya astikAya nahIM hai / kyoMki usake samayoMkA pracaya nahIM hotaa| vartamAnakAlakA pramANa ekasamaya hai / ataH yaha astikAya nahIM hai| kintu zeSa dravyoM ke pradezoMkA pracaya hotA hai; kyoMki ve bahupradezI haiM / jIva dharma aura adharmadravya asaMkhyAtapradazI hai / AkAza Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 214-215] prazamaratiprakaraNam 151 anantapradezI hai aura pudgala bhI anantapradezI hotA hai / ataH ve pA~coM astikAya kahe jAte haiN| jIvake sivAya zeSa dharmAdi dravya kartRtvaparyAyase rahita haiN| kyoMki zubha aura azubha karmoMkA kartA kevala jIvadravya hI hotA hai| karmAdIni dravyANi kAryamiti nirdizanAhadravyoMkA kArya batalAte haiM: dharmo gatisthitimatAM dravyANAM gatyupagrahavidhAtA / sthityupakRccAdharmo'vakAzadAnopakRdgaganam // 215 // TIkA-dharmadravyaM gatimatAM dravyANAM svayameva gatipariNatAnAmupagrahe vartate jIvapudgalA nAm, na punaragacchajjIvadravyaM pudgaladravyaM vA balAnnayati dharmaH / kiMtu svayameva gatipariNatamupagRhyate dharmadravyeNa / matsyasya gacchato jaladravyamivopagrAhakam / yathA vA vyomadravya svayameva dravyasyAvagAhamAnasya kAraNaM bhavati, na punaranavagAhamAnaM balAdavagADhaM kArayati / yathA ca kRSIbalAnAM kRNyArambhaM svayameva kartumudyatAnAmapekSAkAraNaM varSa bhavati, na ca tAnakurvataH kRSI. balAn balAt kRSi kArayati varSA / yathA vA garjitadhvanisamAkarNanAd balAkAnAM garmAdhAnaprasavau bhavataH, na ca tAmaprasavatI balAdgarjitazabdaH prasAdayati / yathA vA puruSaH pratibodhanimittaM pApAdviramati, na cAviramantaM pumAMsa balAtpratibodho viramayatIti / evaM gatipariNAma bhAjAM pudgalajIvAnAmapekSAkAraNaM dharmadravyam / tathA sthitimatAM dravyANAM sthiterapekSAkAraNama. dharmadravyaM svayameva tiSThatAm, na cAtiSThadravyaM balAdadharmaH sthApayati / evaM sthitimatAM dravyANA sthityupakArI bhavatyadharmaH / gaganaM tu jIvaSudgalAnAmavagAhamAnAnAmavakAzadAnena vyApriyate // 115 // artha-dharmadravya calate hue dravyoMke calane meM sahAyatA karatA hai / adharmadravya Thahare hue dravyoMke Thaharane meM sahAyaka hai aura AkAzadravya sabhI dravyoMko avakAza detA hai / ___ bhAvArtha-dharmadravya svayaM hI calate hue jIva aura pudgaloMko calanemeM sahAyatA karatA hai| kintu na calate hue jIvadravya aura pudgaladravyako jabardastI nahIM calAtA hai / jisa prakAra jala machalIke calanemeM sahAyaka hai, jisa prakAra AkAzadravya svayaM hI avakAzake icchuka dravyako avakAza. dAna karatA hai-balapUrvaka kisIko avakAza nahIM karatA, jisa prakAra svayaM hI khetImeM lage hue kisAnoMko varSA sahAyaka hotI hai--kintu khetI na karanevAle kisAnoMko balapUrvaka khetImeM nahIM lagAtI hai, jisa prakAra meghakI garjanAko sunakara mAdA bagulAoMke garbhAdhAna athavA prasava hotA haikintu yadi bagulA svayaM hI prasava na kare to meghakI garjanA use barapUrvaka prasava nahIM karAtI, athavA jisa prakAra dharmopadezake nimittase manuSya pApakA tyAga kara detA hai kintu yadi puruSa pApase virakta na ho to 1-" saMti jado teNede asthIti bhaNaMti jiNavarA jahmA / kAyA hava bahudesA tamA kAyA ya asthikAyA ya // 25||"-bRhdrysNgrh / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [caturdazo'dhikAraH, SaDvvyANi dharmopadeza use balapUrvaka tyAga nahIM kraataa| usI prakAra calate hue jIva aura pudgaloMko dharmadravya calane meM sahAyatA karatA hai| tathA svayaM hI Thahare hue dravyoMko adharmadravya Thaharane meM sahAyatA karatA hai| kintu Thahare hue dravyako balapUrvaka nahIM ThaharAtA hai / AkAzadravya avagAhake icchuka jIva aura pudgaloMko avakAza-dAna karatA hai / sArAMza yaha hai ki tInoM hI dravya apane apane kAryoMke prati udAsIna kAraNa haiM; preraka kAraNa nahIM haiN| pudgaladravyaM' kamuprakAraM vidhatta ityAhapudgaladravyakA upakAra kahate haiM: sparzarasagandhavarNAH zabdo bandhazca sUkSmatA sthaulyam / saMsthAnaM bhedatamazchAyodyotAtapazceti // 216 // karmazarIramanovAgviceSTitocchrAsaduHkhasukhadAH syuH / jIvitamaraNopagrahakarAzca saMsAriNaH skandhAH // 217 // TIkA-sparzAdayaH pudgaladravyasyopakArAH / tathA zabdapariNAmaH pudgalAnAmevopakAraH / bandhanaM bandhaH karmapudgalAnAmAtmapradezAnAM ca kSIrodakavat ekalolIbhAvaH pudgaladravyasyopakAraH / sUkSmatApariNAmaH pudgalAnAmupakAro'nantapradezAnAM skandhAnAm / tathA sthaulyapariNAmo'bhrendradhanurAdInAm , saMsthAnaM caturasrAdi pudgalopakAraH / bhedaHkhaNDarUpaM so'pi pudgalapariNAmaH / tamo'ndhakAraH pariNAmaH pudaladravyANAmevopakAraH / chAyApi pudgalapariNAmaH / udyotazcandratArakA dInAM pudgalapariNAmaH / Atapo dinakArAdInAM pudgalapariNAmaH / / 216 // karma jJAnAvaraNAdi punalopakAraH / zarIramaudArikAdi pudgalapariNAmaH / manovAkAyAH pudgalapariNAmaH / viceSTitaM kriyA pudgalapariNAmaH / ucchAsaH prANApAnau pudgalapariNAmaH / duHkhaM sukhaM ceti pudgalajanitameva / jIvitopagrahakarAH kSIraghRtAdipudgalAH, maraNopagrahakarA viSagarAdipudgalAH, sarve'pyete pudgalAnAmupakArAH / saMsArijIvaviSayAH skandharUpeNapariNatAnAM na paramANurUpeNati // 217 // artha--sparza, rasa, gandha, varNa, zabda, bandha, sUkSmatA, sthUlatA, AkAra, khaNDa, andhakAra, chAyA, candramA AdikA prakAza, tathA ghAma, saMsArIjIvoMke jJAnAvaraNAdi karma, zarIra, mana, vacana, kriyA, zvAsa ucchvAsa, sukha aura duHkha tathA jIvana aura maraNameM sahAyaka skandha-yaha saba pudgalakA upakAra hai| 1- pudgaladravyam ' hatyAramya ' chAyodyotAtapazceti ' iti sampUrNa kArikAparyantaH pATho ba0 pustake nAsti / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 216-217-218] prazamarAtaprakaraNam bhAvArtha-ATha prakArakA sparza, pA~ca prakArakA rasa, do prakArakI gandha aura pA~ca prakArakA rUpa--ye saba pudgalake guNa honese pudgalakA hI upakAra samajhanA caahie| zabda bhI pudgalakI hI paryAya hai| paramANukA paramANuke sAtha athavA karmapudgaloMkA AtmAke pradezoMke sAtha jo dUdhapAnIkI taraha bandha hotA hai, vaha bhI pudgalakA hI upakAra hai / anantAnantapradezI skandhoMkA bhI adRzya honA, aura bAdala, indradhanuSa AdikA sthUla honA bhI pudgalakA bhI upakAra hai / tikona vagairaha AkAra, ghar3e Adike Tukar3e, andhakAra, chAyA cA~danIkA prakAza, sUryakA prakAza ye saba pudgalake hI kArya haiM / tathA jina skandhoMse saMsArI jIvoMke karma, zarIra, mana, vacana, zvAsa, ucchAsa vagairaha banate haiM, jinake sevanase unheM sukha aura duHkhakA anubhava hotA hai aura jo unake jIvanameM sahAyaka haiM--jaise dUdha, ghI Adi aura jo unakI mRtyumeM kAraNa haiM, jaise-viSa vagairaha-ve saba pudgalake hI kArya jAnanA caahie| kAlakRtopakAradarzanAyAhakAla aura jIva dravyakA upakAra batalAte haiM: pariNAmavartanAvidhiH parAparatvaguNalakSaNaH kAlaH / samyaktvajJAnacAritravIryazikSAguNA jIvAH // 218 // TIkA-pariNAmAstAvadvardhate'Gkuro hIyate vA'pakSIyate vinazyatItyAdikaH kAlajanita upakAraH / varttaneti-vartata idaM kAlApekSametadabhidhAnaM prayuJjante vidvAnsaH / vartanAyAH vidhiH prakAra uktena nyAyena / paratvamaparatvaM ca kAlakRtam / paJcAzadvarSAtpaJcaviMzativarSo'paraH, paJcaviMzativarSAtpaJcAzadvarSaHparaH / evaM pariNAmAdiguNalakSaNaH kAlaH pariNAmAdibhiryathoktairlakSyataityarthaH / atha jIvAH kenopakAreNopakurvate ? samyaktavAdyutpAdanena / tatra tattvArthazraddhAnalakSaNaM samyakvamuktvamutpAdayanti / jJAnaM shrutaadydhigmynti| cAritraM kriyAnuSThAnamupadizayanti / vIrya zakti vizeSaM drshynti| zikSA lipyakSarAdisaMvijJAnaM jnynti| ete jIvakriyA (kRtA) upkaaraaH||218|| ___artha-pariNAma, vartanAparatva aura aparatva guNa kAladravyake haiM / aura samyaktva, jJAna, cAritra, vIrya aura zikSA jIva dravyake guNa haiN| ___ bhAvArtha-aMkurakA phUTanA, usakA bar3hanA athavA ghaTanA, ityAdi pariNAma kAla dravyakA upakAra hai| 'amuka vastu hai ' ityAdi byavahArako vartanA kahate haiN| yaha vartanA bhI kAlakA hI upakAra hai; kyoMki kAlake nimittase hI--'hai' Adi vyavahAra hotA hai / pacAsa varSake AdamIkI apekSAse paccIsa varSakA yuvaka Upara--choTA kahalAtA hai / aura pacIsa varSake yuvakakI apekSAse pacAsa varSakA AdamI para-bar3A kahalAtA hai / yaha choTA-bar3A vyavahAra bhI kAla dravyakA hI kArya hai| ina 1-" vaNNarasagaMdhaphAsA vijjate poggalasya suhumaado| puDhavIpariyaMtassa ya saddoM so poggalo cinto||" 2-varSoM'paraH mu.| --zrIkundakundAcAryakRta pravacanasAra 240 / pra020 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [caturdazo'dhikAraH, navapadArthAH guNoM-kAryoMse kAla dravyako jAnA jAtA hai / tathA sabhyaktva vagairaha jIvake guNa haiM; kyoMki jIva tattvArthazraddhAnarUpa samyaktvako utpanna karate haiM, zAstroM ko par3hate, cAritrakA pAlana tathA upadeza karate haiM, zaktikA pradarzana karate haiM, lipi, akSara vagairahakA jJAna kahate haiN| ye saba jIvake guNa-upakAra jAnane caahie| evaM jIvAjIvAnabhidhAya prapaJcena puNyApuNyapadArthadvayamabhidhitsurAhaisa prakAra jIva aura ajIva padArthako kaha kara vistArase puNya aura pApa padArthako kahate haiM: pudgalakarma' zubhaM yattatpuNyamiti jinazAsane dRSTam / yadazubhamatha tatpApamiti bhavati sarvajJanirdiSTam // 219 // TIkA-dvicatvAriMzatprakRtayaH zubhAH puNyAbhidhAnAH / dUyadhikAzItiraprazastaprakRtInAM pApAbhidhAnA evamAhuH sarvajJA iti AgamagrAhyaH padArtho'yamiti pratipAdayati // 219 // artha-jo pudgala karma zubha haiM, vaha puNya hai, aisA jinazAsanameM dekhA gayA hai| tathA jo azubha hai, vaha pApa hai, aisA sarvajJa bhagavAnne kahA hai| .. bhAvArtha-sarvajJadeva karmoMkI 42 zubha prakRtiyoMkoM puNya aura 82 azubha prakRtiyoMko pApa kahate haiM / sarvajJakA nirdeza karanese granthakArakA abhiprAya yaha hai ki puNya-pApa padArtha AgamakA viSaya hai| aura jinazAsanameM usakA vistArase varNana pAyA jAtA hai / AsravasaMvarau nirUpayatiAsrava aura saMvarakA nirUpaNa karate haiM : yogaH zuddhaH puNyAsravastu pApasya tadviparyAsaH / vAkAyamanoguptinirAsravaH saMvarastUktaH // 220 // TIkA-yogoM manovAkAyAravyaH sa khalvAgamapUrvako vyApAraH svecchAkRtaHsa pApasyAsravaiti / sarveSAmevAsravANAM nirodho guptisamitipuraHsaro niyamitamanovAkAyakriyasya saMvaro bhavati sthagitAsravadvArasyetyarthaH / / 220 // ... artha-zuddha yogase puNya karmakA Asrava hotA hai aura azuddha yogase pApa karmakA Asrava hotA hai / vacana gupti, kAyagupti aura manoguptipUrvaka Asravake rukaneko saMvara kahate haiM / isakA nirUpaNa pahale kiyA jA cukA hai| 1-nAsti padamidaM ba0 pustke| 2-nAstvatra padadvayamida ba0 pustake / 3-asmAt pUrva 'AsravasaMvarau nirUpayati' ityAtmakaH pATha upalamyate ba0 pustke| .. Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 219-220-221] prazamaratiprakaraNam 155 bhAvArtha-AgamameM vihita vidhi ke anusAra jo mana, vacana aura kAyakI pravRtti hotI hai, usase puNya karmakA Asrava hotA hai| aura svecchApUrvaka pravRtti karanese pApa karmakA Asrava hotA hai| gupti samitikA pAlana karate hue sarva mana, vacana aura kAryakI kriyAko niyamita karanese jo samasta AsravoMkA nirodha hotA hai, use saMvara kahate haiN| nirjaraNabandhamokSapratipAdanAyAhanirjarA, bandha aura mokSako kahate haiM: saMvRtatapaupadhAnaM tu nirjarA karmasantatibandhaH / bandhaviyogo mokSastviti saMkSepAnava padArthAH // 221 // TIkA-evaM saMvRtAsravadvArasya tapasi yathAzakti ghaTamAnasyApUrvakarmapravezanirodhe sati pUrvArjitakarmaNastapasA kSayaH / nirjarA nirjaraNam / upadhAnamivodhAnaM zirodharAyAH sukhaheturyathA tathA tapo'pi jIvasya sukhahetutvAdupadhAnamucyate / karmasantativandhaH / karmaNAM jJAnAvaraNAdInAM santatiravicchedo bandhaH karmata eva karmopAdAnamAtmana ityarthaH / kAsyena bandhaviyogo mokSaH / dvAviMzatyuttare'pi prakRtizate niHzeSataH kSINe mokSo bhavati / ityuktAH saMkSepato nava padArthAH // 221 // ___ artha-saMvarase mukta jIvake tapa-upadhAnako nirjarA kahate haiM / karmoMkI santAnako bandha kahate haiM / aura bandhake abhAvako mokSa kahate haiM / isa prakAra saMkSepase nau padArya haiN| bhAvArtha-Asravake dvAroMko banda karake zaktike anusAra tapasyA karanese navIna karmoMke Agamanake ruka jAnepara pahale bA~dhe hue karmoMkA tapase jo kSaya hotA hai, use nirjarA kahate haiN| upadhAna takiyeko kahate haiM / jisa prakAra takiyA sirake lie sukha kA kAraNa hotA hai, usI prakAra tapa bhI jIvake sukhakA kAraNa hai / tapa karanese sukhakI prApti hotI hai / ataH tapako upadhAna kahA hai, jhaoNnAvaraNa Adi kauke nAza na honeko-unakI paramparAke barAbara calate rahaneko bandha kahate haiM; kyoMki karmoMse hI AtmAke karmabandha hote haiM / arthAt pahale ba~dhe hue karma hI navIna karmoMke bandhameM kAraNa hote haiN| isIse karmoMkI santAnako bandhakA kAraNa honese bandha kahA hai / bandhake vilakula abhAva ho jAneko mokSa kahate haiM, kyoMki 122 prakRtiyoM ke bilakula kSINa ho jAnepara mokSa hotA hai| isa prakAra saMkSepase ye nau padArtha haiN| samyagdarzanasvarUpanirUpaNArthamAha samyagdarzanakA svarUpa kahate haiM: eteSvadhyavasAyo yo'rtheSu, vinizcayena tattvamiti / samyagdarzanametaca tannisargAdadhigamAdvA // 222 // 1-metatta, ph0| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [caturdazo'dhikAraH, samyagdarzanajJAne TIkA-eteSu jIvAdipadArtheSu yo'dhyavasAyo vinizcayena paramArthena, na dAkSiNyAnuvRttyA, tattattvamiti satyaM tathyaM tadbhatamityarthaH / etadevaM prakAraM samyagdarzanam / tattu dvihetukaM nisargAdadhigamAvati / niHsargaH svabhAvaH saMsAre paribhramato jIvasyAnAbhogapUrvakaM karma kSapayato granthisthAnaprAptasyApUrvakaraNalAbhAd granthi vidArayataH zubhAdhyavasAyasya vibhinnagrantheranivRttikaraNaprAptau zubhapariNAmasya sa nisargataH svabhAvAdeva tattvArthazraddhAnalakSaNaM samyagdarzana mutpadyate / bhagavatpratimAdarzanAt sAdhudarzanAdvA zubhapariNAmo nisargaH svabhAvazcaikArthAH / kadAcid granthau bhinne ziSyamANasyAgamopadezAdAkarNayataH zRNvato'dhigamasamyagdarzanamutpadyate // 222 // artha-ina jIvAdi padArthoMmeM paramArthase 'ye tattva haiM / aisA jo adhyavasAya-pariNAma hotA hai, use samyagdarzana kahate haiN| vaha samyagdarzana svabhAvase athavA paropadezase hotA hai| ___ bhAvArtha-ukta jIvAdi padArthoma paramAryase, na ki dUsaroMke Agrahase, satyatAkI jo pratIti hotI hai--ki yahI tattva haiM, yahI tattva haiM, yahI satya hai, yahI vAstavika hai, use samyagdarzana kahate haiM / usa samyagdarzanake do hetu haiM--eka nisarga aura dUsarA adhigama / nisarga svabhAvako kahate haiM / saMsArameM bhramaNa karatA huA jIva kAlalabdhike prApta honepara vinA bhoge ho karmoMkA kSapaNa karatA hai| aura mithyAtvarUpI pranthisthAnako prApta karake apUrvakaraNa nAmake pariNAmoMke dvArA granthiko bhedatA hai / zubha pariNAmoMke dvArA mithyAtva-pranthikA bheda karaneke vAda anivRttikaraNa nAmake pariNAmoMko prApta karatA hai| taba usake svabhAvase hI tattvArthazraddhAnarUpa samyagdarzana utpanna hotA hai / isa prakAra jinandradavekI pratimAke darzanase athavA sAdhuoMke darzanase pUrvokta rItise jo samyaktva prakaTa hotA hai, vaha nisarga samyagdarzana hai / tathA granthi-bheda honepara guru mahArAjake upadeza sunanese jo samyaktva hotA hai, vaha adhigama samyagdarzana hai / sArAMza yaha hai ki samyagdarzanakI utpattike do kAraNa haiM--eka antaraGga aura dUsarA bAhya / antaraGga kAraNa donoM hI samyagdarzanameM samAna haiM; kyoMki donoM hI prakArake samyagdarzanoM kI utpattike lie mithyAtvarUpI granthikA chedA jAnA Avazyaka hai aura usake chedake lie adhApravRtti karaNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa nAmake pariNAmoMkA honA jarUrI hai / ataH Antarika prakriyA to donoMmeM samAna hai| kevala bAhya kAraNoMmeM antara hai / nisarga samyagdarzanameM jina-pratimA, sAdhu vagairahakA darzana vAhya kAraNa hotA hai| unake darzana mAtrase hI zubha bhAvoMkI dhArA bahane lagatI hai / kintu adhigama samyaktvameM parakA upadeza bAhya kAraNa hotA hai / donoMmeM kevala itanA hI antara hai| etadeva darzayatiisI bAtako kahate haiM :zikSAgamopadezazravaNAnyekArthakAnyAdhigamasya / ekArthaH pariNAmo bhavati nisargaH svabhAvazca // 223 // 1-vidArata ph0| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 kArikA 222-223-224 ] prazamaratiprakaraNam TIkA-uktArthA kArikeyam // 223 // artha-zikSA, Agama, upadezazravaNa-ye adhigamake samAnArthaka haiM / aura pariNAma, nisarga aura svabhAva-ye tInoM ekArthaka haiN| bhAvArtha-jisa prakAra jainadharmake abhyAsase, Agamake par3hanese, aura upadezake sunanese jo samyaktva utpanna hotA hai, vaha adhigama hai, usI prakAra parake upadezake vinA svabhAvase hI jo samyaktva hotA hai, vaha nisarga hai| etatsamyagdarzanamanadhigamaviparyayau tu mithyAtvam / jJAnamatha paJcabhedaM tat pratyakSaM parokSaM ca // 224 // TIkA-etadviprakAraM samyagdarzanamAdhigamika naisargikaM ca / etadviparItaM mithyAtvamanadhigamalakSaNaM tattvArthAzraddhAnam / atattvabuddhiriti viparyayaH / jJAnaM matyAdibhedena paJcadhA / tat samAsato dvidhA-pratyakSaM parokSaM ca / tatra pratyakSamavadhimanaHparyAyakevalAkhyamakSasyAtmanaH sAkSAdindriyanirapekSaM kSayopazamajaM kSayotthaM ca / matizrute parokSamindriyAnindriyanimittamindriyadvArakaM na punarAtmanaH sAkSAdbhUmAdagnijJAnavat / indriyamanojJAnAvaraNakSayopazamajanyaM parokSamiti // 224 // artha-yaha samyagdarzana hai| aura tattvArthakA zraddhAna na karanA athavA viparIta zraddhAna karanA mithyAtva hai| jJAnake pA~ca bheda haiM / vaha pratyakSa aura parokSa hotA hai| bhAvArtha-isa prakAra samyagdarzana do prakArakA hotA hai-adhigamaja aura nisargaja / isase ulTA mithyAtva hai / tattvArthakA zraddhAna na karanA adhigama mithyAtva hai / aura tattvameM atattvabuddhikA honA viparyaya mithyAtva hai / isa prakAra samyagdarzanakA kathana karake samyagjJAnakA kathana karate haiM / jJAnake pA~ca deM haiM--mati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevala / yaha saMkSepase do prakArakA hotA hai-pratyakSa aura parokSa / avadhi, manaHparyaya aura kevala pratyakSa haiM; kyoMki ye jJAna indriyoMkI sahAyatA na lekara kevala AtmAse hI utpanna hote haiM / inameMse avadhi aura manaHparyaya kSAyopazamika haiM aura kevalajJAna kSAyika hai| mati aura zruta parokSa haiM; kyoMki ve indriya aura manakI sahAyatAse utpanna hote haiM / jaise, dhUmase agnikA jJAna karane meM dhUma sahAyaka hotA hai| vaise hI ye jJAna bhI indriya aura manakI sahAyatAse padArthoMko jAnate haiM / ataH jo jJAna indriyAvaraNa aura anindriyAvaraNa karmake kSayopazamase hotA hai, vaha parokSa hai / tatra parokSaM dvividhaM zrutamAbhinivodhikaM ca vijJeyam / pratyakSaM cAvadhimanaHparyAyau kevalaM ceti // 225 // TIkA-zrutamAgamo'tIndriyaviSayo yathArthapariccheditvAt pramANam / Abhinibodhika matiriti tulyArtho / sA ca mAnasI matirAvagrahAdyA / tataH paraH dvibahudvAdazavidhaM zrutaM Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [caturdazo'dhikAraH, samyagjJAnam bhavati / pratyakSaM punaravadhyAditrayam / mithyAdarzanaparigrahAnmatiznutAvadhayo viparyayazcAjJAnamapi bhavatIti // 225 // artha-unameMse parokSake do bheda jAnane cAhie-eka zruta aura dUsarA Aminibodhika / tathA avadhi, mana:paryaya aura kevalajJAnako pratyakSa jAnanA cAhie / bhAvArtha-Agamika jJAnako zruta kahate haiM / Abhinibodhika aura matikA eka hI artha hai / pahale arthAvagraha AdirUpa matijJAna hotA hai / usake bAda aneka prakArakA zrutajJAna hotA hai / avadhi vagairaha tIna jJAna pratyakSa haiN| mithyAtvake sAtha rahanese mati, zruta aura avadhijJAna mithyAjJAna bhI hote haiN| arthAt ye tInoM jJAna sacce bhI hote haiM aura mithyA bhI hote haiM / yadi samyaktvake sAtha hoM to sace hote haiM aura yadi mithyAtvake sAtha hoM to mithyA hote haiN| eSAmuttarabhedaviSayAdibhirbhavati' vistarAdhigamaH / aikAdInyekasmina bhAjyAni vAcaturthya iti // 226 // TIkA-eSAM matyAdijJAnAnAmuttarabhedaviSayAdibhirmavati vistarAdhigamaH / tatre ndriyAnindriyabhedAdvividhaM matijJAnam / avagrahAdibhedAccaturvidham / vahAdibhedAdanekadhA / zrutamapyaGgabAhyAGgapraviSTabhedAdvedhA / aGgabAhyamanekaprakAram / AvazyakAdyaGgapraviSTamapyAcArAdi dvAdazavidham / tatra parokSamasarvadravyaviSayam / avadhirjaghanyamadhyamotkRSTAdibhedenAnekadhA ruupidrvynibndhnH| manaHparyAyajJAnamaSi RjuvipulamatyAdibhedamavadhijJAnaviSayIkRtadravyAnantabhAga nibandhanaM vizuddhataraM ceti / evaM vistarAdhigamaH / AdigrahaNAt kSetrakAlavibhAgo'pi dRSTavyaH / athaitAni paJca jJAnAnyekasminnAtmani yugayat kiyanti bhavantItyAha-ekAdInItyAdi / eka matijJAnaM jaghanyataH zrutajJAnamakSarAtmakaM sarvatra nai saMbhavatItyevamuktamekaM matijJAnamiti / anyathA bhAvazrutaM sarvajIvAnAmAgame'bhihitam / tathA kadAcinmatizrute dve bhavataH / kadAcitrINa matizrutAvadhijJAnAni / kadAcinmatizrutAvadhimanaHparyayajJAnAnIti / na jAtucit paJcApi yugapat saMbhavantIti // 226 // ___artha-ina jJAnoM ke uttarabheda aura viSaya vagairahase inakA vistArase jJAna hotA hai / eka jIva meM ekase lekara cAra jJAna taka vibhAga karanA caahie| bhAvArtha-bheda-prameda aura viSaya Adise jJAnoMko khUba vistArake sAtha jAnA jA sakatA hai / jaise indriya aura anindriyake bhedase matijJAna do prakArakA hai / avagraha, IhA, avAya aura dhAraNAke bhedase cAra prakArakA hai / ye cAroM jJAna, pA~coM indriyA~ aura manase utpanna hote haiM / ataH matijJAna 44624 prakArakA hai / bahu, bahuvidha, kSipra, aniHsRna, anukta, dhruva, eka, ekavidha, cira, niHsRta, ukta aura 1-dibhirvistarAdhigamo bhvti-b0| 2-'ekAdInyekasmin ' ityArabhya 'vistarAdhigamo mavati' iti paryantaH pATha-ba0 pustake nAsti / 3-nAstIdaM-ba0 pustake / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 225-226-227] prazamaratiprakaraNam 159 dhruva-ina cAra prakArake padArthoM ke avagrahAdi cAroM jJAna hote haiM aura unameM se pratyeka jJAna pA~coM indriyoM aura manase utpanna hotA hai / ataH matijJAna 12 x 44 6 = 288 prakArakA hai / tathA avagrahake do bheda haiM / eka arthAvagraha aura dUsarA vyaJjanAvagraha / vyaJjanAvagraha cakSu aura manake sivA zeSa cAroM hI indriyoM se hotA hai aura bAraha hI prakArake padArthoMkA hotA hai / ataH usake 124 4 = 48 bheda hote haiM / pUrvokta 288 bhedoMmeM 48 bhedoMko milAnese matijJAna 336 prakArakA hotA hai| zrutajJAna bhI aMgabAhya aura aMgapraviSTake bhedase do prakArakA hai| aMgabAhya zrutake aneka bheda haiN| aMgapraviSTa zrutake AcArAGga, sUtrakRtAMga Adi bAraha bheda haiN| ye donoM parokSajJAna samasta dravyoMkI kucha paryAyoMkA jAnate haiM / avadhijJAnake jaghanya, madhyama, utkRSTa Adi aneka bheda haiN| tathA vaha rUpI dravyoMko hI jAnatA hai / manaHparyayajJAnake-Rjumati, vipulamati vagairaha bheda haiN| vaha avadhijJAnake viSayIbhUta rUpI dravyake anantaveM bhAgako jAnatA hai / ataH usakI apekSAse vizuddhatara hai / kevalajJAna samasta dravyoMkI samasta paryAyoMko jAnatA hai / isa prakAra bhedoM aura viSayakI apekSAse jJAnoMkA vistArase bodha hotA hai / 'Adi' padase kSetra aura kAlakI apekSAse bhI vibhAga kara lenA caahie| ina pA~coM jJAnoM se eka jIvake ekase lekara cAra jJAna taka ho sakate haiM / eka jJAna matijJAna hotA hai / akSarAtmaka zrutajJAna saba jIvoMke nahIM hotaa| ataH akelA matijJAna batalAyA hai| kabhI mati aura zruta donoM hote haiM / kabhI mati, zruta aura avadhi tIna jJAna hote haiM / kabhI mati, zruta avadhi aura manaHparyaya ye cAra jJAna hote haiM / kintu eka sAtha pA~coM jJAna kabhI nahIM hote|' samyagjJAnamithyAjJAnayoH kiMkRto bheda ityAhasamyagjJAna aura mithyAjJAnameM bheda honekA kAraNa batalAte haiM:samyagdRSTAnaM samyagjJAnamiti niyamataH siddham / AdyatrayamajJAnamapi bhavati mithyAtvasaMyuktam // 227 // TIkA-samyagdRSTistattvArthazraddhAnalakSaNasamyagdarzanasampannaH zaGkAdizalyarahitastasya yajjJAnaM tatsamyagjJAnam / yathAvasthitapadArthapariccheditvAt niyamenevAvyabhicAri siddham / AyatrayamajJAnamapi / mithyAdarzanayogAt matizrutAvadhayaH sadasadavizeSaparijJAnAdhaicchAto vA'sadupalabdherunmattavat / jJAnaphalAbhAvAcca mithyAdRSTerajJAnameva // 227 // artha-samyagdRSTikA jJAna samyagjJAna hotA hai, yaha niyamase siddha hai / Adike tIna mati, zruta, aura avadhi, mithyAtvase saMyukta hone para mithyAjJAna bhI hote haiM / 1-ekaM tAvat kevalajJAnaM na tena sahAnyAni kSayopazamikAni yugapadavatiSThante / dve matizrute / trINi matizrutAvadhijJAnAni, matizrutabhanaHparthayajJAnAni vA, catvAri matizrutAvadhimanaHparyayajJAnAni / na paJca santi, kevalasvAsahAyatvAt |-shriipuujy pAdakRta-sarvArthasiddhi, prathama adhyAya sUtra / 30 / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [paMcadazo'dhikAraH, cAritram ___ bhAvArtha-tattvArthake zraddhAnarUpa samyagdarzanase yukta aura zaGkAdi doSoMse rahita samyagdRSTikA jo jhAna hotA hai, use samyagjJAna kahate haiM; kyoMki vaha vastuke svarUpako jaisA kA taisA jAnatA hai / yaha bAta niyamase avyabhicArI hai / arthAt samyagdRSTika jJAnake samyagjJAna hone meM kabhI koI bAdhA nahIM dekhI gaI aura na kabhI samyagdRSTike sivA kisI anyakA jJAna samyagjJAna hI dekhA gayA hai / Adike tIna jJAna-mati, zruta, aura avadhi mithyAjJAna bhI hote haiM / arthAt ye tInoM jJAna mithyAdRSTike bhI hote haiM / ataH ve mithyAjJAna bhI kahe jAte haiN| kyoMki mithyAdarzanake sambandhase ye tInoM jJAna sat aura asatmeM bheda na kara sakaneke kAraNa unmatta manuSyakI taraha apanI icchAse sat ko asat kaha dete haiM aura asat ko sat kaha dete haiM / yadi kabhI satko sat aura asatko asat bhI kaha deM to bhI unheM prAmANika nahIM mAnA jA sakatA / jisa prakAra zarAbI manuSya zarAbake nazemeM stroko mAtA aura mAtAko strI kahatA hai / kadAcit mAtAko mAtA aura strI ko strI bhI kaha detA hai; kintu isase use hozameM nahIM mAnA jA sktaa| isI prakAra mithyAdRSTi jIva bhI AtmajJAnase vimukha honeke kAraNa saMsArake padArthoM meM mithyAbuddha rakhatA hai jo apane nahIM haiM unheM apanA samajhatA hai| unameM kisIse rAga aura kisIse dveSa karatA hai / ataH usakA jJAna ajJAna yA mithyAjhAna kahA jAtA hai / isa prakAra samyaktva aura mithyAtvake kAraNa jJAna, samyagjJAna aura mithyAjJAna hotA hai| samyagdarzanasamyagjJAne nirUpya cAritrapratipAdanArthamAhasamyagdarzana aura samyagjJAnakA nirUpaNa karake samyakcAritrakA pratipAdana karate haiM : sAmAyikamityAdyaM chedopasthApanaM dvitIyaM tu // parihAravizuddhikaM sUkSmasamparAyaM yathAkhyAtam // 228 // TIkA-araktadviSTaH samastasya Ayo lAbha upacayo jJAnAdeH samAyaH, saH prayojanamasyeti sAmAyikam / prathamapazcimatIrthaGkarayoritvaraM sAmAyikam / madhyamatIrthaGkarANAM yAvajjIvikam / pUrvaparyAyacchedAduttaraparyAyotthApanaM chedopasthApanam / prathamapazcimatIrthakarayoreva tIrthe / parihAravizuddhikaM parihAreNa AcAmlavarjitAhAraparihAreNa tatparityAgena vizuddhiH karma yatra tat parihAravizuddhikam / adhItanavamapUrvatRtIyAcAravastUnAM sAdhUnAM gacchavinirgatAnAM pArihArikakalpasthitatvena tridhA sthitAnAM grISmaziziravarSAsu caturthAdidvAdazAntabhaktabhojinAmAcAmlenaiva parihArikANAM ca pratidinAcAmlabhojanAM kalpasthitasya ca ekaikasya vargasya pANmAsAvadhitapo'nuSThAnaM parihAravizuddhikamucyate / tathA sUkSmasamparAyaM samparAyaH kaSAyoyasya sUkSmo lobhAravyastatsUkSmasamparAya dazamaguNasthAnavartinazcAritraM bhavati / yathAkhyAtaM tUpazAntakaSAyasya kSINakaSAyasya caikAdaze dvAdaze ca guNasthAne vartamAnasya bhavati / yathA bhagavadbhirAkhyAtaM yena prakAreNa kathita kathaM vAravyAtamakaSAyasya cAritramityevamAravyAtam // 228 // 1-kaamaamtuprihaarikaannaaNc-b0| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 228-229 / prazamaratiprakaraNam ityetat paJcavidhaM cAritraM mokSasAdhanaM pravaram / anekAMnuyoganayapramANamArgaH samanugamyam // 229 // TIkA-paJcavidhaM sAmAyikAdiyathAkhyAtaparyantamaSTavidhakarmacayariktIkaraNAccaritram / mokSasAdhanaM samyagjJAnapUrvakaM kriyAnuSThAnam / pravaraM pradhAnam / anekAnuyogadvAramArgeNa, anekena ca nayamArgeNa naigamAdinA, tathA pramANamArgeNa pratyakSaparokSagocareNa / samanugamyaM samadhigamyaM jJeyamityarthaH // 229 // ___ artha-pahalA sAmAyika, dUsarA chedopasthApanA, tIsarA parihAravizuddhi, cauthA sUkSmasamparAya aura pA~cavA~ yathAkhyAta ye cAritrake pA~ca bheda haiM / yaha cAritra mokSakA pradhAna kAraNa haiM / aneka anuyogadvAroMse, nayoMse aura pramANoMse use acchI taraha jAnanA caahie| bhAvArtha-rAga aura dveSase rahita paripAmako sama kahate hai, usakI prAptiko 'samAya' kahate haiM / ' samAya ' arthAt sAmyabhAvakI prApti hI jisakA prayojana hai, use sAmAyika kahate haiN| pahale aura antima tIrthakarako sAmAyikacAritra kucha samaya taka rahatA hai aura madhyake tIrthaGkaroMke jIvanaparyanta rahatA hai| pUrva paryAyakA cheda karake uttara paryAyake dhAraNa karaneko chedopasthApanacAritra kahate haiN| yaha cAritra pahale aura antima tIrthakarake tIrthameM hI hotA hai| Azaya yaha hai ki dIkSA dhAraNa karate samaya sAmAyikasaMyama hI, dhAraNa kiyA jAtA hai| bAdameM usameM dUSaNa laganepara chedopasthApanacAritra dhAraNa karanA hotA hai / yaha dUSaNa pahale aura antima tIrthaMkaroMke samayameM hI lagatA hai| ataH unake tIrthameM pA~coM cAritroMkI pravRtti rahatI hai| kintu madhyake bAIsa tIrthaMkaroMke tIrthameM sAmAyikameM dUSaNa laganekA prasaGga upasthita nahIM hotA / ataH unake tIrthameM cAra hI saMyamoMkI pravRtti rahatI hai| AcAmlake sivA zeSa AhAra bhI tyAga kara denese AtmAmeM jo vizuddhi utpanna hotI hai, use parihAravizuddhicAritra kahate hai| nauveM pUrvako tIsarI AcAra vastuke pAThI jo sAdhu gacchase nikalakara pArihArika kalpameM sthita hote haiM aura grISma, zizira tathA varSA RtumeM ekase lekara pA~cataka upavAsa karate haiM / arthAt grISma RtumeM jaghanyase eka, madhyama do aura utkRSTa tIna upavAsa, zizira RtumeM jaghanyase do, madhyama tIna aura utkRSTase cAra upavAsa tathA varSA RtumeM jaghanyase tIna, madhyamase cAra aura utkRSTase pA~ca upavAsa karate haiN| pAraNAke dina AcAmla bhojana karate haiN| samparAyakaSAyako kahate haiM / jisake sUkSma lobhakaSAya bAkI raha jAtI hai, usa dazama guNasthAnavI jIvake sUkSmasamparAyacAritra hotA haiM / gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAnavartI upazAntakaSAya aura kSINakaSAya munike yathAkhyAtacAritra hotA hai / bhagavAnne jisa prakArase kahA hai usI prakArase pUrNa cAritrako yathAkhyAtacAritra kahate haiN| yaha cAritra akaSAyoMke hotA haiN| isa prakAra cAritrake pA~ca bheda haiM / yaha cAritra ATha prakArake karmoMke samUiko naSTa kara DAlatA hai, ataH mokSake 1-anekairnuyog-b0| pra021 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [paMcadazo'dhikAraH, cAritram prati pradhAna kAraNa hai / aneka anuyogoMse, aneka nayoMse tathA pratyakSa parokSa pramANoMse isa cAritrako acchI taraha jAnanA cAhie // 228-229 // ... samyagdarzanaM samyagjJAnaM samyakcAritraM ca kiM samuditameva sAdhanamAhozcidekaikamapItyAzaGkayAha samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra tInoM milakara hI mokSake sAdhana haiM athavA eka eka sAdhana hai ! yaha AzaGkA karate haiM: samyaktvajJAnacAritrasampadaH sAdhanAni mokSasya / '. tAsvekatarA'bhAve'pi mokSamArgo'pyasiddhikaraH // 230 // TIkA-samuditameva tritayamAvakalaM mokSasAdhanam / ekatarA'bhAve'pyasAdhanamiti / etAH samyaktvAdisampadAH / parasparApekSA eva mAkSaM sAdhayanti, triphalAvyapadezavat / ekatarA'bhAve tu sAdhanAbhAvaH, na mAkSaM sAdhayantItyarthaH // 230 // ___ artha-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrarUpI sampadA mokSakA sAdhana hai| unameMse ekake bhI abhAvameM mokSamArgakI siddhi nahIM hotii| ___bhAvArtha-ye tInoM milakara hI mokSake sAdhana haiM / ekake bhI abhAvameM mokSake sAdhana nahIM ho sakate / jisa prakAra haraM, baher3A aura A~valAke melase hI triphalA nAmaka auSadha taiyAra hotI hai, tabhI vaha rogoMkA unmUlana karatI hai| usI prakAra ye tInoM hI parasparameM eka dUsarekI apekSA rakhakara hI mokSakA sAdhana karate haiM / inameMse yadi eka bhI na ho to saMsArarUpI rogoMse mukti nahIM mila sktii| pUrvadvayasampadyapi teSAM bhajanIyamuttaraM bhavati / pUrvadvayalAbhaH punaruttaralAbhe bhavati siddhaH // 231 / / TIkA-samyagdarzanasamyagjJAnayoH satorapi cAritrasampat kadAcid bhavati, kudAcinneti bhajanIyamuttaraM cAritramityarthaH / yadA punazcaraNaM labdhaM tadA pUrvadvayalAbho niyamenaiva / nahi samyagdarzanasamyagjJAnAbhyAM vinA caraNasaMbhavaH, tatpUrvakatvAccAritrasya / tasmAccaraNalAbhA vinAbhUte samyaktvasamyagjJAne // 231 // . ___ artha-unameMse pahaleke do-samyagdarzana aura samyagjJAnake honepara bhI cAritra bhajanIya hai--kabhI hotA hai aura kabhI nahIM hotaa| kintu uttara-cAritrake honepara pahaleka donoM-samyagdarzana aura samyagjJAnakA lAbha siddha hI hai| .. 1-triphalavya-pha. b0| 2-'samyagdarzanasamyagjJAnayoH' ityArabhya 'niyamenaiva' itiparyantaH pAThaH-pha0 pustake nAsti / parantu 'samyaktvajJAnacAritrasampadaH' ityAdipUrvakArikAvyAkhyAnantaramavazyamulikhito'yaM truTitaH pAThastatra | Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 230.231-232-333] prazamaratiprakaraNam / bhAvArtha-samyagdarzana aura samyagjJAnake prApta honepara bhI kisIke cAritra hotA hai aura kisIke nahIM hotA / jisa prakAra caturtha guNasthAnameM samyagdarzana aura samyagjJAnake honepara bhI cAritra nahIM hotA; kintu chaThe Adi guNasthAnoMmeM hotA hai| parantu jisake cAritra hotA hai, usake samyagdarzana aura samyagjJAna niyamase hote haiN| kyoMki unake vinA cAritra ho hI nahIM sktaa| samyagdarzana aura samyagjJAnake honepara hI cAritra hotA hai / ataH cAritrakI prApti una donoMkI avinAbhAvI hai| kathaM punaH samyaktvAdisAdhanamArAdhyamavikalamanuSTeyamityAhasamyaktva vagairahakA ArAdhAna kisa prakAra karanA cAhie ? yaha batalAte haiM: dharmAvazyakayogeSu bhAvitAtmA pramAdaparivarjI / samyaktvajJAnacAritrANAmArAdhako bhavati // 232 // TIkA-dharme dazavidhe kSamAdike AvazyakeSu / tAni cAvazyakAni pratikramaNAlocanasvAdhyAyapratyupekSaNapramArjananirgamapravezAdInyavazyakaraNIyAni teSu / bhAvitAtmA zrAddhaH samastapramAdaparihArI samyaktvAdisAdhanAnAmArAdhako bhavati parisamApayitA bhavatItyarthaH // 232 // arthaH-kSamA Adi dharmoM meM aura AvazyakakriyAoMmeM zraddhAzIla tathA pramAda na karanevAlA AtmA samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrakA ArAdhaka hotA hai| bhAvArthaH-jo daza prakArake dharmoM meM aura pratikramaNa, Alocana, svAdhyAya, pratyupekSaNa, pramArjana aura AnA-jAnA vagairaha AvazyakakriyAoMmeM zraddhA rakhatA hai tathA Alasya nahIM karatA hai, vaha samyagdarzana bAdikI AsadhanA kara sakatA hai| ArAdhanAzca teSAM tisrastu jaghanyamadhyamotkRSTAH / janmabhiraSTavyekaiH sidhyantyArAdhakAstAsAm // 233 / / TIkA-teSAM samyaktvAdInAmArAdhanAstisro jaghanyamadhyamotkRSTAdibhedena saMbhavanti / tatra jaghanyASTabhirjanmabhirdevamanuSyeSUpajAtasya bhavati, aSTAbhisteSAM bhavarantaM yAti siddhiM prApnotItyarthaH / madhyamA tvArAdhanA janmatrayeNa manuSyajanmapUrSikA / utkRSTA tvArAdhanA ekenaiva bhavena marudevyA iva bhavati / evamArAdhakAstAnyArAdhayantIti // 233 // artha-una samyaktva vagairahakI jaghanya, madhyama aura utkRSTake bhedase tIna prakArakI ArAdhanA hotI hai / aura unake ArAdhaka ATha tIna aura eka janmameM mokSako prApta karate haiN| bhAvArthaH-unakI ArAdhanA tIna prakArakI hotI hai-jaghanya madhyama aura utkRSTa / jaghanya ArAdhanAke ArAdhaka jIva ATha bhavameM mokSako prApta karate haiN| madhyama ArAdhanAke tIna bhavameM mokSa prApta karate haiM, aura utkRSTa ArAdhanAke ArAdhaka jIva usI bhavase mokSa-lAbha karate haiN| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [paMcadazo'dhikAraH, cAritram tAsAmArAdhanatatpareNa teSveva bhavati yatitavyam / yatinA tatparajinabhaktyupagrahasamAdhikaraNena / / 234 // TIkA-tAsAM samyaktvajJAnacAritrasampadAm ArAdhanatatpareNa tatraiva vyagreNa / teSveva samyaktvAdiSu yatitavyaM bhavati / yatinA sAdhunA / tatparajinabhaktyupagraha samAdhikaraNena tatpara iti sattvAdipareNa jinabhaktau samudyatena bhagavatAmarhatAM yathAkAlaM vandanaguNotkIrtanapareNa upagraho bhagavadvimbapratiSThAphalakathanAdi / athavA sAdhUnAmupagraho vastrapAtrabhaktapAnAdi samAdhyutpAdanena ca sAdhUnArAdhayati prayatnameva kurvaniti // 234 // ___artha-jo sAdhu una samyaktva, jJAna aura cAritrakI ArAdhanAmeM tatpara hai| una samyaktvAdikameM tatpara sAdhuoMkI aura jinabhagavAnkI bhakti, upagraha aura samAdhike dvArA unameM hI prakAna karanA caahie| bhAvArtha-jo sAdhu samyagjJAna aura samyak cAritrakI ArAdhanAmeM tatpara hai, use unhIMmeM yatna karate rahanA caahie| aura usake lie use samyaktvAdimeM tatpara anya sAdhuoMkI tathA jinendradevakI vandana stuti vagairaha karanI cAhie / jinavimba-pratiSThA vagairahakA mahAn phala batalAte rahanA cAhie, sAdhuoMkI sevA zuzrUSA karate rahanA cAhiye, tathA samAdhimeM tatpara rahanA cAhie / Azaya yaha hai ki samyaktva, jJAna tathA cAritrake ArAdhakako samyaktva, jJAna aura cAritrake ArAdhakakI bhI hara tarahase ArAdhanA karate rahanA caahie| tameva yatnaM prapaJcena darzayativistArase usI yatnakA varNana karate haiM: svaguNAbhyAsaratamateH paravRttAntAndhamUkabadhirasya / madamadanamohamatsararoSaviSAdairadhRSyasya // 235 // prazamAvyAbAdhasukhAbhikAMkSiNaH susthitasya saddharme / tasya kimaupamyaM syAt sadevamanuje'pi loke'smin // 236 // TIkA svaguNaH samyaktvajJAnacaraNAkhyAH sAdhuguNAsteSvabhyAsa AvRtyanuSThAnaM tatra ratA saktA matiryasyAsau svaguNAbhyAsaratamatiH / sa hi paravRttAnte paravArtAyAM paraceSTite'ndhaH, na pazyati paradoSAn guNAn vA / svaguNeSveva samyaktvAdiSu vyagratvAt / na ca paradoSAn guNAn vA uddaTTayati / mUka iva taduTTine / na vA'nyena paraguNadoSAnuddhATyamAnAn vadhira iva zRNotIti / mado garvaH / madanaH kaamH| moho hAsyaratyAdiH / matsarazcittastha eva kopo na bahiH prakaTaH / no kroSTAramAhantAraM vA pratibhinatti / roSastu raktanayanAkrozatADanAdivahiliGga / viSAdaH svajanAdivyApattAvupakaraNAdinA sevA / ebhirmadAdibhiraghRSyasyAnabhibhUtasya // 235 // Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 234-235-236-237] prazamaratiprakaraNam prazamasukhAbhikAMkSiNaH avyAbAdhamokSasukhakAMkSiNazca / saddharme mUlottaralakSaNe / susthitasya nizcalasya / tasyaivaMvidhasya sAdhoH konopamAnaM kriyeta / asmin loke sdevmaanusse| nAstyeva deveSu mAnuSeSu vA prazamasukhatulyaM sukham, dUrata eva mokSasukhamiti // 236 // __ artha-jisakI mati apane guNoMke abhyAsameM lagI huI hai, jo dUsaroMkI bAtoMmeM andhA, gUMgA aura bahirA hai, jo garva, kAma, moha, matsara, roSe, aura viSAdaise abhibhUta nahIM hotA, jo prazama-sukha aura bAdhA rahita mokSake sukhakA icchuka hai aura apane dharmameM dRr3ha hai, deva aura manuSyoMse yukta isa lokameM usa puruSakI upamA kisase dI jA sakatI hai ? bhAvArtha-jo apane samyaktva, jJAna aura cAritra-guNoMke pAlanameM sadA lavalIna rahatA hai, dUsaroMke doSoM athavA guNoMko nahIM dekhatA, apane hI guNoM ke ArAdhanameM vyagra rahatA hai, dUsaroMke doSoM athavA guNoMko nahIM kahatA hai, yadi dUsarA koI kahatA ho to udhara kAna nahIM detA, garva, kAma aura moha Adike vazameM nahIM hotA, kevala prazama-sukha aura mokSa-mukhakI abhilASA karatA hai, aura apane dharmameM sthira rahatA hai, aise sAdhukI upamA kisase dI jAve ? isa lokameM jo deva aura manuSya rahate haiM, unameMse koI bhI usakI barAbarI nahIM kara sktaa| api ca aura bhIsvargasukhAni parokSANyatyantaparokSameva mokSasukham / pratyakSaM prazamasukhaM na paravazaM na vyayaprAptam // 237 // TIkA-svargo mokSazca parAkSaM tatra yatsukhaM tadvayamapi parokSamAgamagamyam / mokSa. sukhamatyantaparokSameva / atyantamiti sutarAM parokSam / svargasukhasya kenacillezena kiMcidiha amAnaM syAt, na tu mokSasukhasyeti / ato'tyantaparokSam / sarvapramANajyeSThena pratyakSeNa svAtmavartinA paricchidyamAnaM prazamasukhaM na ca parAdhInaM svAyattameva / nApi vyayaprAptam / svAdhInatvA. dev| yatastanna vyeti na vigcchti| vaiSayikaM tu sukhaM paravazaM viSayAdhInaM viSayAbhAve tu na bhavatIti // 237 // ___ artha-svargake sukha parokSa haiM, aura mokSakA sukha to atyanta parokSa hai / eka prazama-sukha pratyakSa hai / na vaha parAdhIna hai aura na vinAzI / bhAvArtha-svarga aura mokSa-donoM hI parokSa haiM ataH vahA~ jo sukha hotA hai, vaha bhI parokSa hai , use kevala zAstrase jAna sakate haiM / svargake sukhakA to thor3A-bahuta AbhAsa bhI ho sakatA hai; kyoMki 1-jo krodha dila hI dilameM rahatA hai, bAhara prakaTa nahIM hotA, use matsara kahate haiN| 2-jisameM koSase A~kheM lAla-lAla ho jAtI haiM, gAlI bakatA hai, mArapITa karatA hai, use roSa kahate haiN| 3-apane priyajanoM 1 vipatti dekhakara khinna honeko viSAda kahate haiN| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [paMcadazo'dhikAraH, cAritram vahaoNpara bhI vaiSayika hI sukha hai; kintu mokSakA sukha to atyanta parokSa hai / usa sukhakA to hama saMsArI janoMko AbhAsa bhI nahIM ho sakatA / parantu prazama sukhakA anubhava to hama apanI AtmAmeM hI kara sakate haiM / tathA vaha sukha na to parAdhIna hai aura na vinAzIka hai / vaiSayika-sukha niyamataH parAdhIna hai; kyoMki vaha viSayoM kI prApti honepara hotA hai aura viSayoM ke abhAvameM nahIM hotaa| nirjitamadamadanAnAM vAkkAyamanovikArarahitAnAm / vinivRttaparAzAnAmihaiva mokSaH suvihitAnAm // 238 // TIkA-nyakkRtagarvakAmAnAM svasthIbhUtacetasAM zAntAnAM vAgAdivikArarahitAnAm / vAgvikAro hiMsraparuSAnRtAdiH / kAyavikAro dhAvanavalganAdiH / manovikAro'bhidrohAbhi mAneAdiH / ebhirvirahitAnAm / vinivRttA paraviSayA AzA yeSAM te vinivRttaparAzAH / parasmAdidaM labhyaM dhanadhAnyarajatAdi kevalaM tu prkRtbhikssaamaatropjiivinH| so'pi yadi labhyate pravacanoktena vidhinA tataH sAdhu jJAnacAritropakAritvAt / na labhyate cettataH zuddhAzayasya nirjaraiveti / evaMvidhAnAM yatInomihava mokssH| mokSasukhamupamAnamupameyaM prazamasukhamiti // 238 // artha-vacana, kAya aura manake vikArase rahita garva aura kAmake jItanevAle parakI AzA na karanevAle, zAstravihita vidhike pAlaka sAdhuoMko yahIM mokSa hai| ___ bhAvArtha-jinhoMne garva aura kAmako jIta liyA hai, jinakA citta svastha hai, jo zAnta haiM vacanake vikAra-kaThoratA, asatyatA, hiMsakatA vagairahase, zarIrake vikAra-daur3anA phA~danA vagairahase, aura manake vikAra-abhidroha abhimAna IrSA vagairahase jo rahita haiM, dUsaroMse prApta honevAle dhana-dhAnya sonA, cA~dI vagairahakI raMcamAtra bhI icchA na karake jo kevala bhikSAse prApta honevAle annapAnase apanA jIvana nirvAha karate haiM-vaha bhI yadi zAstravihita vidhike anusAra milatA hai to ThIka hai anyathA jo alAbhako hI parama nirjarAkA kAraNa mAnakara usameM hI saMtoSa karate haiM, aura apane pariNAmoMko zuddha rakhate haiM, aise munIzvaroM ko isI lokameM mokSa hai / arthAt prazama-sukhako mokSa-sukhaka hI tulya samajhanA caahie| zabdodiviSayapariNAmamanityaM duHkhameva ca jJAtvA / jJAtvA ca rAgadveSAtmakAni duHkhAni saMsAre // 239 // svazarIre'pi na rajyati zatrAvapi na pradoSamupayAti / rogajarAmaraNabhayairavyathito yaH sa nityasukhI // 240 // TIkAH-zabdAdayo viSayA zabdarUparasagandhasparzAsteSAM pariNAma iSTAniSTatA zabdAdiviSayapariNAmAcca yatsukhaM tadanityam / viSayasannidhauH bhavati, tadabhAve ca na bhvtiityaanitym| 1-nAsti padamidaM-pha0 pustake / 2-nAstIyaM sampUrNA kArikA-pha0 pustake kevalaM byAkhyaivAsyAstatra / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 kArikA 238-239-240-241] prazamaratiprakaraNam api ca duHkhamevedaM vaiSayikaM sukhaM pAmanapuruSakaNDUtisukhavat / duHkhamevAyaM sukhAbhimAno'lpacetasAm / evaM vijJAya jJAtvA ca / rAgadveSAtmakAni rAgadveSapariNatijAtAni rAgadveSAnuviddhAni duHkhAni saMsAre karotIdam // 239 // nijazarike'pi na rajyati rAgaM na karoti snehamityarthaH / zatrAvapi na pradoSa pradeSa karoti / rogo jvraadiH| jarA vayohAniH / prANanAzo maraNam / bhayamihalokAdi sptprkaarm| api zabdazcArthe / ebhizca na vyathitaH saMpatadbhirapi na bAdhitaH / ebhyo na bhIto yaH sa nityameva sukhI nityasukhIti // 240 // artha-jo zabda Adi viSayoM ke pariNAmako anitya aura duHkharUpa jAnakara tathA saMsArake duHkhoMko rAga aura dveSase honevAle jAnakara apane zarIrameM bhI rAga nahIM karatA aura zatruse bhI dveSa nahIM karatA, roga, bur3hApA, mRtyu aura bhayase apIr3ita vaha manuSya sarvadA sukhI hai / bhAvArtha-zabda, rUpa, rasa, gandha, aura sparza-ye pA~coM indriyoM ke viSaya hai / inameM jo iSTa athavA aniSTa buddhi hotI hai, yahI unakA pariNAma hai, vaha pariNAma anitya hai; kyoMki jo viSaya Aja sakhakara lagate haiM, kala vahI daHkhadAyI lagane lagate haiN| isIlie una viSayoMke sambandhase jo sukha hotA hai, vaha bhI anitya hai, viSayoMke honepara hotA hai, unake abhAvameM nahIM hotA / tathA yai vaiSayika. suva vAstavameM duHkha hI hai / jisa prakAra khAjakA rogI khAjake khujalAnemeM sukha mAnatA hai, usI prakAra ajJAnI prANI viSaya-sevanameM sukhakA abhimAna karate haiM / tathA viSayoM kA anubhavana karanese rAga aura dveSa avazya utpanna hote haiM / jo viSaya priya lagate haiM, unase rAga hotA hai aura jo apriya lagate haiM, unase dveSa hotA hai / ye rAga aura dveSa hI saMsArake duHkhoMke mUlakAraNa haiN| aisA jAnakara jo apane zarIrase bhI rAga nahIM karatA hai aura zatruse bhI dveSa nahIM karatA hai tathA jo roga, bur3hApA, mRtyu aura bhayase DaratA nahIM--yadi ye upasthita bhI ho jAye to khedakhinna nahIM hotA, vaha manuSya sarvadA sukhI rahatA hai| dharmadhyAnAbhiratastridaNDaviratastriguptiguptAtmA / sukhamAste nirdvandvo jitendriyaparISahakaSAyaH // 241 // TIkA-dharmAdanapetaM dharmya dhyAnamAjJAvicayAdi, tatrAbhiratastatparastatra saktaH / manovAkAyAkhyAiNDatrayAdvirataH / anAgamako manovAkkAyavyApAro daNDaH / tisro guptayastAbhiguptAtmA / maunI niravadyabhASI / vAkA ( kRtakA ) yotsargaH pravacanoktavidhinA gAmI vA dharmadhyAyI nisaddhArtaraudrAdhyavasAyaH sukhamAste nirAbAdhamazeSakriyAnuSThAnaM kurvan / nirdvandvo nirgatasakalopadravaH ekAkI niSkalaho vA bitAnAndiyANi vaze sthApitAni / parISahAH samyaka sahyante / kaSAyANAmudayo nisaddha udito vA viphalIkRtaH / sa evaMvidhaH sukhamAste // 241 // 1-nAsti sampUrNa vAkyamidaM-pha0 ba0 pustakayoH / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [paMcadazo'dhikAraH, cAritram artha-dharmadhyAnameM lavalIna, tIna daNDoMse virakta, tIna guptiyoMse surakSita, indriya parISaha aura kaSAyakA jetA kalaha rahita sAdhu sukhapUrvaka rahatA hai| ___ bhAvArtha-dharmayukta dhyAnako dharmadhyAna kahate haiM jo usameM lagA rahatA hai, mana, vacana aura kAyake Agama-viruddha vyApArako daNDa kahate haiM, jo ina daNDoMkA tyAgI hai, tIna guptiyoMkA pAlana karatA hai arthAt sarvadA mauna dhAraNa karatA hai, vizeSa AvazyakatA par3ane para yadi bolatA hai, to hita-mita vacana hI bolatA hai, kAya-vyApAra nahIM karatA, AgamameM kahI gaI vidhike anusAra kevala dharmakA hI cintana karatA hai, Arta aura raudra dhyAnoMmeM kabhI bhI manako nahIM lagAtA, lar3AI jhagar3oMse dUra rahatA hai, indriyoMko apane vazameM rakhatA hai, parISahoMko acchI tarahase sahatA hai, kaSAyoMke udayako yA to roka detA hai yA use vyarthakara detA hai, aisA sAdhu sacce sukhako bhogatA hai| viSayasukhanirabhilASaH prazamaguNagaNAbhyalataH sAdhuH / dyotayati yathA sarvANyAdityaH sarvatejAMsi // 242 // .. TIkA-zabdAdijanite viSayasukhe nirgatAmilApo nirgatecchaH / prazamaguNA ye svAdhyAyasantoSAdayasteSAM gaNaH samUhastenAlaGkato vibhUSitaH / sAdhurbhAskara iva / dyotayati abhibhavati tArakAdiprabhAM svaprabhayA tirobhAvya svateja eva prakAzayati sarvANItyazeSANi tejAMsyabhibhavatItyarthaH / tadvat sAdhuruktaguNayuktaH sarvatejAMsi devamanuSyAdInAmAbhibhUya prakAzate svatejaseti // 242 // artha-viSaya-sukhakI abhilASAse rahita aura prazama guNoM ke samUhase suzobhita sAdhu sUryake samAna saba tejoMko abhibhUta karake prakAzamAna hotA hai / bhAvArtha-zabda Adise utpanna honevAle viSaya-sukhakI jise cAha nahIM hai aura svasantoSa tathA prazamaguNoMke samUhase jo vibhUSita hai, vaha sAdhu sUryake samAna camakatA hai / jisa prakAra sUrya apanI prabhAse tAroM AdikI prabhAko abhibhUta karake apane tejako prakAzita karatA hai, usI prakAra uttaraguNoMse yukta sAdhu sabhI deva aura manuSyoMko abhibhUta karake apane guNoMse svayaM hI prakAzita hotA hai| samyagdRSTiAnI virtitpoblyuto'pynupshaantH| . taM na labhate guNaM yat prazamasukhamupAzrito labhate // 243 // TIkA-samyagdarzanasampannaH samyagjJAnasampannazca / viratitapobalayuto'pi viratya malottaraguNena yukto'pi, tapobalena ca smpnnH| anupazAntaH krodhAdikaSAyodayatvAlabdhaprazamaH / taM guNaM na labhate kaSAyodaye vartamAnaH / yaM guNaM prazamaguNamAzritaH prApnoti / prazamasthasya hi prAgvarNitA eva guNAH / tasmAdupazAntakaSAyeNa bhavitavyamiti // 243 // 1-yaha kArikA-ha vR ye nahIM hai| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 242-242-244-245 ] prazamaratiprakaraNaM 169 artha -- samyagdRSTI, samyagjJAnI aura vrata tathA tapake balase yukta hote hue bhI jo upazAnta nahIM hai, vaha usa guNako prApta nahIM kara sakatA, jisa guNako prazama-sukhameM sthita sAdhu prApta karatA hai / bhAvArtha - samyagdarzana, samyagjJAna, samyak cAritra aura tapobalase sampanna hote hue bhI jisa sAdhukI krodhAdi kaSAya zAnta nahIM huI hai, vaha sAdhu usa guNako prApta nahIM kara sakatA jo guNa prazama, bhAvavAle sAdhuko prApta rahatA hai / prazamameM sthita sAdhuke guNa pahale batalA Aye haiM / ataH kaSAyoM ko zAnta karanA cAhie / tathA zIlAGgAnAmavikalAnAmevaMvidha eva niSpAdako bhavatIti darzayatiprazama guNavAlA sAdhu hI zIlake sampUrNa aGgoM kI sAdhanA karatA hai, yaha batalAte haiM: samyagdRSTirjJAnI viratitapodhyAnabhAvanAyogaiH / zIlAGgasahastrASTAdazakamayatnena sAdhayati // 244 // TIkA - samyagdarzanasamyagjJAnasampanno' viratyA mUlottaraguNasvarUpayA / tapasA cAnazanAdinA / dhyAnena ca dharmAdinA / bhAvanAbhizcAnityAdikAbhiryogaizca prazastairmano vAkkAyavyApAraiH / zIlAGgasahasrANAmaSTAdazakamaSTAdazazAlIGgasahasrANItyarthaH / ayatnenAyAsena lIlayaiva / sAdhayati svIkarotIti / artha -- samyagdRSTI aura jJAnI vrata, tapa, dhyAna, bhAvanA aura yogake dvArA zIlake aThAraha hajAra aGgoMko vinA yatnake hI sAdhatA hai / bhAvArtha - jo samyagdarzana aura samyagjJAna se yukta hai vaha mUlaguNa aura uttaraguNarUpa vrata, anazana vagairaha tapa, dharmAdi dhyAna, anityAdi bhAvanA, aura mana, vacana, kAyake prazasta vyApAra ke dvArA zIla aThAraha hajAra bhedoMko vinA kisI parizramake dhAraNa kara letA hai / kAni punastAni aSTAdazazIlAGgasahasrANIti kena copAyenAbhigamyAnItyAhazIla aThAraha hajAra aGgoM aura unakI utpattike upAyako batalAte haiM: dharmAdbhUmyAdIndriyasaMjJAbhyaH karaNatazca yogAcca / zIlAGgasahastrANAmaSTAdazakasya niSpattiH // 245 // TIkA - kSamAdidazalakSaNako dharmaH prathamapaMktau racanIyaH / tasyA apyadho dvitIyapaMktau bhUmyambutejovAyuvanaspatidvIndriya trIndriyacatuHpaJcendriyA ajIvakAyazca vinyasanIyaH / tasyA apyadhastRtIyapaMktau zrotracakSurbhrANarasanasparzanAni lekhyAni / tasyA apyadhazcaturthapaMktI AhArabhayaparigrahamaithunasaMjJA racanIyAH / paJcamapaMktAvadhastasyA na karoti na kArayati na kurvantamanyaM 1 - jJAnavisampanno vi-ba0 / pra0 22 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [SoDadazo'dhikAraH, zIlAGgAni nAnumodayati, etatrayaM sthApyam / tasyApyadhaH SaSThapaMktau manasA vAcA kAyeneti trayaM viracanIyam / tatra vikalpAnayane uccAraNam / kSamayAnvitaH pRthvIkAyasamArambhaM saMvRtazrautrendriyadvAraH AhArasaMjJAviprayukto na karoti manasA / evaM pRthvIkAyamaparityajan daza vikalpAn labhate / evamapyakAyasamArambhAdiSvapi dazasu daza vikalpA labhyante / te daza dazakAH zatam / etacchataM zrAtrendriyamamuJcatA labdham / evaM cakSurAdibhirapi zataM zataM labhyate / jAtAni paJca zatAni / etAnyAhArasaMjJAmamuJcatA labdhAni / tathA bhayamaithunaparigrahasaMjJAdibhirapi pratyekaM paJca paJca zatAni labhyante / jAtaM sahastradvayam / etat sahasradvayaM na karomItyamuJcatA labdham / evamitarAbhyAmapi dve dve sahasra labdhe / tatazca SaT sahastrANi jAtAni / etAni ca manasA labdhAni / vAcApi SaT sahastrANi / kAyenApi SaDeva sahastrANIti / evameSAM zIlAGgAnAM zIlakAraNAnAmaSTAdazasahastrANi niSpAdyante // 245 // artha-dharma, pRthvIkAya vagairaha, indriyA~, saMjJA, kRta, kArita, anumodanA, aura mana, vacana, kAyaka melase zIlake aThAraha hajAra aGgoMkI utpatti hotI hai| bhAvArtha-pahalI paMktimeM kSamA Adi dasa dharmoko rakhanA caahie| usake nIce dUsarI paMktimeM pRthvI, ala, agni, vAyu, vanaspati, doindriya, teindriya, cauindriya, paMcendriya aura ajIvakAyako rakhanA caahie| usake nIce tIsarI paMktimeM zrotra, cakSu, ghrANa, rasanA aura sparzana indriyoMko rakhanA cAhie / usake nIce cauthI paMktimeM AhAra, bhaya, maithuna aura parigrahasaMjJAko rakhanA caahie| usake nIce pA~cavIM paMktimeM 'na karatA hai', 'na karAtA hai| aura na 'dUsaroMko karatA huA dekhakara usakI anumodanA karatA hai - ina tInoMkI sthApanA karanI caahie| usake nIce chaThI paMktimeM mana, vacana aura kAyako rakhanA cAhie / inako milAkara bhedoMkA uccAraNa isa prakAra karanA cAhie-kSamA dharmase yukta pRthvIkAyake AraMbhako. zrotrendriyake dvArako banda karake, AhArasaMjJAse rahita, manase nahIM karatA hai, / isa prakAra pRthvIkAya aura usake nIceke saba vikalpoMko dasoM dharmoM ke sAtha lagAnese dasa bheda hote haiN| isI prakAra jalakAya, agnikAya vagairaha dUsarI paMktike dasoM vikalpoMke dasa dasa meda jAna lene cAhie / saba milAkara sau bheda hue| ina sau bhedoMmeM zrotrendriya sammilita hai| kyoMki kAyake badalate rahanepara bhI nIceke saba vikalpa pratyekake sAtha jyoMke tyoM rahate haiM / ataH zrotrendriyake sthAna meM cakSundriyako rakhanase usake bhI isI prakAra sau bheda hote haiN| isI prakAra zeSa indriyoM ke bhI jAnane caahie| isa prakAra pA~coM indriyoM ke pA~casau bheda hote haiN| ina pA~casI bhedoMmeMse pratyakeke sAtha AhArasaMjJA lagI huI hai; kyoMki dharma, kAya aura iMdriyoMke parivartana honepara bhI abhI saMjJA AdikA parivartana nahIM huA hai / ataH AhArasaMjJAkI hI taraha bhaya, maithuna aura parigrahasaMjJAke bhI pA~casau pA~casau bheda hue| saba milAkara do hajAra bheda hue| ina do hajAra bhedoMmeM pratyekake sAtha nahIM karatA hai ' vikalpa lagA huA hai; kyoMki abhI saMjJAse nIce ke vikalpoMmeM parivartana nahIM huaa| ataH zeSa do vikalpoMke bhI do do hajAra bheda hote haiN| tInoMke milAkara chaha hajAra bheda hote haiM, ina chaha hajAra bhedoM se pratyakake sAtha mana sammilita hai, vacana Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 246.247] prazamaratiprakaraNam 171 aura kAya abhI bAkI haiM / ataH unake bhI chaha chaha hajAra bheda hote haiM / isa prakAra tInoMke milAkara zIlake aThAraha hajAra bheda banate haiN| zIlArNavasya pAraM gatvA saMvinasugamapArasya / dharmadhyAnamupagato vairAgyaM prApnuyAyogyam // 246 // TIkA-zIlaM mUlottaraguNAH / zIlamarNava iva duruttaratvAd anekAtizayaninAdhAvA / pAraM gatvA sampUrNamavApya / kathaM punaH kena vA pAraM gamyate ? saMvigrasugamapArasyeti-saMvinAH saMsArabhIravaH sukhenaiva sakalazIlaprApiNo' bhavanti / labdhvA ca sampUrNazIlaM dharmadhyAnaM prAptAH / vairAgyaM prApnuyAyogyamiti / tatkAlAvasthAyAmucitaM prakRSTavairAgyamityarthaH // 246 // artha-saMsArase bhayabhIta sAdhujanoMke dvArA saralatAse pAra karaneke yogya, zIlarUpI samudrake pArako prApta karake jo dharmadhyAnameM tatpara hote hai, unheM yogya vairAgyakI prApti hotI hai| bhAvArtha-yaha zIla samudrake samAna hai| jisa prakAra samudrakA pAra pAnA kaThina hotA hai aura usake andara aneka bahumUlya ratna bhare hote haiM, usI prakAra zIlake bheda-prabhedoMkA pAra pAnA mI' kaThina hai aura usake aMdara bhI aneka guNa-ratna bhare hue haiM / jo sAdhujana saMsArase bhayabhIta haiM, ve usa zIla-sAgarako saralatAse pAra kara sakate haiM / ataH use pAra karaneke lie saMsArabhIra honA caahie| aura jo use pAra karake arthAt zIlake aThAraha hajAra bhedoMko dhAraNa karake dharmadhyAnameM apane manako lagAtA hai, use usa avasthAke yogya utkRSTa vairAgyakI prApti hotI hai| yahI usakA phala hai| tacca dharmadhyAnaM caturbhedamAcakSANa AhadharmadhyAnake cAra bheda kahate haiM: AjJAvicayamapAyavicayaM ca saM dhyAnayogamupasRtya / tasmAdvipAkavicayamupayAti saMsthAnavicayaM ca // 247 // TIkA-AjJAvicayamapAyavicayaM vipAkavicayaM saMsthAnavicayaM ca / sa khalu catuHprakAraM dharmadhyAnaM zIlArNavapAragAmI / AdyadhyAnadvayamupAzritya samprApya tatastRtIyaM vipAkavicayamupayAti / tatasturIyaM saMsthAnavicayamabhyeti // 247 // artha-zIla-samudrakA pAragAmI sAdhu AjJAvicaya aura apAyavicaya nAmake dhyAnayogako prApta karake vipAkavicaya aura saMsthAnaviSaya nAmake dharmadhyAnoMko prApta karatA hai| bhAvArtha-dharmadhyAnake cAra bheda haiM--AjJAviSaya, apAyavicaya, vipAkavicaya aura saMsthAna. 1-sakalaprApiNo-bha0-50 / 2 syogmup-b0| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [saptadazo'dhikAraH, dhyAnAni vicaya / jo zola-samudrake pArako prApta kara letA hai, vaha ina cAroM dhyAnoMmeMse pahale aura dUsare dhyAnako prApta karake taba tIsare aura cauthe dharmadhyAnako prApta karatA hai / tatrAjJAvicAyApAyavicayayoH svarUpanirUpaNAyAha AptavacanaM pravacanaM cAjJAvicayastadarthanirNayanam / AsravavikathAgauravaparISahAyeSvapAyastu // 248 // TIkA-AptaH kSINAzeSarAgadveSamohastasya vacanaM vacanamalIkAdizaMkAdirahitaM dvAdazAGgamAgamaH / tasyAH khalvAjJAyAH sarvajJadattAyA vicayo gaveSaNaM guNavattvena nirdoSatvena ca / tasyArthapravacanasya nirNayanaM vinizcayaH / sarvAnavadvAranirodhaikarasatvAdgaNayuktam / na kavi doSo'stIti / AjJAvicayo'bhyAsaH sUtrArthaviSayaH / AsravaH kAyavAgmanAMsi / vikathA strIbhaktacaurajanapadaviSayAH / gauravamRddhisAtarasAkhyaM tridhA / parISahAH kSutpipAsAdayaH / AdigrahaNAdaguptitvamasamititvaM ca / eteSu vartamAnasya jantorapAyabahutvaM nArakatiryaktvadeva. mAnuSajanmasu prAyeNa pratyavAyAH saMbhavanti bhUyAMsa iti pazcArddhana nirupitamapAyavicayam // 248 // artha-Aptake vacanako pravacana kahate haiN| usake arthakA nirUpaNa karanA, AjJAvicaya nAmaka dharmadhyAna hai / aura Asrava vikathA, gaurava, parISaha vagairahameM anarthakA cintana karanA apAyavicaya nAmakA dharmadhyAna hai| bhAvArtha-jisake samasta rAga, dveSa, aura moha kSINa hogaye haiM, use Apta kahate haiM aura usake vacanako pravacana kahate haiM, arthAt asatyatA aura zaMkA Adi doSoMse rahita dvAdazAMga Agamako pravacana kahate haiM / usake arthakA nirNaya AjJAvicaya nAmakA dharmadhyAna hai / athavA pravacanake rUpameM sarvajJadevane jo AjJA dI hai, usakI guNazAlitA aura nirdoSatAkA vicAra karanA AjJAvicaya hai| sArAMza yaha hai ki dvAdazAMga vANIke arthaka abhyAsa karanako AjJAvicaya kahate haiN| __ mana, vacana aura kAyake vyApArako Asrava kahate haiM / strI, bhojana, cora aura dezakI bAteM karanA vikathA hai / aizvarya, sukha aura rasako gaurava kahate haiM / bhUkha-pyAsa AdikI bAdhAko parISaha kahate haiN| Adi padase gupti aura samitikA abhAva lenA caahie| jo jIva inameM par3atA hai| use aneka kaSTa uThAne par3ate haiM / naraka, tiryaJca, manuSya aura devagatimeM use prAyaH karake bahuta duHkha bhoganA par3atA hai| isa prakAra Asrava AdikI burAiyoMkA cintana karanA-apAyavicayadharmadhyAna hai| tRtIyacaturthabhedayornirUpaNAyAha- .. tIsare aura cauthe bhedakA svarUpa kahate haiM:1-svarUpaNAyAha ph0| 2-prvcnmliikaadir-ph0| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 248-249-250 ] prazamaratiprakaraNam azubhazubhakarmapAkAnucintanArtho vipAkavicayaH syAt / dravyakSetrAkRtyanugamanaM saMsthAnavicayastu // 249 // TIkA-azubhaM zumaM ca karma dvayoHko'dyo (TyoH) vartate, tasya pAko bipAko'nubhavo rasa ityarthaH / tasyAnucintanaM prayojanamazubhanAM karmAzAnAmayaM vipAkaH zubhAnAM cAyamiti / saMsArabhAjAM jIvAnAM tadanveSaNaM vipAkavicayaH / dravyakSetrAkRtyanugamavAn dharmo dravyamadharmazca to lokapariNAmau tayoH saMsthAnaM lokAkAzasyaiva / 'tatrAdhomukhamallaka' ityAdAvuktam / pudgaladravyamanekAkAramacittamahAskandhazca sarvalokAkAraH / jIvo'pyanekAkAraH zarIrAdibhedena yAvallokAkAraH samuddhAtakAle / kAlo'pi yadA kriyAmAtraM dravyaparyAyastadA dravyakAra eva / yadA tu svatantraM kAladravyaM tadaikasamayA'rdhatRtIyadvIpasamudrAkRtirityekasaMsthAnavicayaH // 249 // ___artha-azubha aura zubha karmoMke rasakA vicAra karanA-vipAkavicaya nAmake dharmadhyAnakA artha hai / aura dravya tathA kSetrake AkArakA cintana karanA saMsthAnavicaya nAmakA dharmadhyAna hai / bhAvArtha-karma do prakArake haiM-eka zubha aura dUsarA azubha / donoM hI prakArake karmoM ke anubhavakA vicAra karanA ki azubha karmoMkA yaha phala hotA hai aura zubha karmoMkA yaha phala hotA hai, ise vipAkavicaya kahate haiM / jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ye chaha dravya haiM / Urdhvaloka, madhyaloka aura adholoka-ye tIna kSetra haiN| inake AkArakA cintana karanA saMsthAnavicaya hai / jaise, dharma aura adharma dravya lokake barAbara haiN| unakA saMsthAna lokAkArake hI samAna hai| lokakA bhAkAra pahale batalA Aye haiN| pudgaladravyake aneka AkAra haiM / acetana mahAskandha sampUrNa lokake AkAra hai / jIva bhI zarIra Adike bhedase aneka AkAravAlA hai| kevalI samudghAtake samaya vaha lokake AkAra ho jAtA hai / kAladravya bhI jaba dravyakI paryAyarUpase liyA jAtA hai to dravyake hI AkAra hotA hai aura jaba svatantra dravyarUpase liyA jAtA hai to ar3hAI dvIpa, aura do samudravartI eka samayarUpa hai / isa prakArakA vicAra saMsthAnavicaya hai| samprati pAramparyeNa dharmadhyAnasya viziSTaphaladarzanAyAha-- aba paramparAse dharmadhyAnakA vizeSa phala batalAte haiM:jinavaravacanaguNagaNaM saM cintayato vadhAdyapAyAMzca / karmavipAkAna vividhAna saMsthAnavidhInanekAMzca // 250 // TIkA-jinAnAM varAstIrthakarAsteSAM vacanaM tasya guNoM ahiMsakatvAdayasteSAM gaNa. samhastam / saMcintayataHsamyagAlocayataH AjJAguNAn / vadhAdyapAyAMzca dvitIyabhede tu cintayato vadhabandhanAbhiyogAsamAdhiprabhRtIn / tRtIyabhedenaca karmaNo vipAkAn vividhAn zubhAnazubhAMzca / caturthabhede saMsthAnavidhIn saMsthAnaprakArAn bahUniti // 250 // 1-nAstIyaM sampUrNa kArikA-ba0 pustake kevalaM vyAkhyaivAsyAstatra / 2-dravyakSetrAnugamanaM ph0| 3-guNA' ityArabhya teSAm iti paryantaH pAThaH nAsti-pha0 ba0 pustkyoH| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ aSTAdazodhikAraH, kSapakazreNI kiM bhavatItyAha nityodvimasyaivaM kSamA pradhAnasya nirabhimAnasya / dhutamAyAkalimalanirmalasya jitasarvatRSNasya || 251 // TIkA - nityamityaharnizamudvigno bhItaH saMsArAt / evamuktena prakAreNa / kSamApradhAnasya kSamAmUlatvAddharmasya tatpradhAnatvam / nirgatAbhimAnasya garvarahitasyeti / dhutamAyAkalimalanirmalasya dhuto vikSipto mAyaiva kalimalaH kalmaSaM pApaM tatkSapayataH jitasya ( sarva ) lobhakaSA yasya / / 251 / / tulyAraNyakulAkulaviviktabandhujanazatru vargasya / samavAsIcandana kalpana pradehAdidehasya || 252 // TIkA-tulyamaraNyaM kulAkulazca janapadaH sadRzaH svAtmakAryavyagatvAt / yAdRgaraNyaM tAdRg janAkulamapi / viviktabandhujanazatru vargasya bandhujanaH svajanaloka: zatruvargo ripusamUhastau viviktau yasya pRthagbhUtAtmanaH sakAzAt / yathA bandhuvargastathA zatruvargaH, mattonya eva bandhuvargaH zatruvargazca viviktaH, tatra tulyacittavRttiH / yathA svajanavargastathA zatruvargo'pIti / tathA samastulyoH yo vAsyA takSNoti yazca candanAdinopalimpati / kalpanaM takSaNam, pradeha upalepanaM candanAdibhiH / tatra samavAsI candana kalpanapradeho ( hAdiryasyaivaMvidhodeho ) yasya sa evamuktaH // 252 // AtmArAmasya sataH samatRNamaNimuktaloSThakanakasya / svAdhyAyadhyAnaparAyaNasya dRDhamapramattasya // 253 // TIkA - AtmanyevAramati prItiM karoti svakArya eva vyApriyate, na bahiH prItiM badhnAti / samaM tulyaM tRNaM darbhAdi maNayazca padmarAgAdayaH loSThaM kAJcanaM ca muktaM yena nAbhilaSitamyathA loSThaH mRtpiNDo nAbhilaSyate evaM kanakamapi / etaduktaM bhavati na mRtpiNDastRSNAspadaM tathA kanakamapi yasya sa muktaloSTakAJcanaH / muktaM parityaktam / svAdhyAyo vAcanAdipaJcaprakAraH / dhyAnaM dharmAditatparAyaNastadvayagrastadupayogaH / dRDhaM bADhaM suSThu / apramattasya sakalapramAdaparihAriNaH // 253 // adhyavasAyavizuddheH pramattayogairvizuddhayamAnasya / cAritrazuddhimagnyamavApya lezyAvizuddhiM ca / / 254 // 1 - nAstyasyAH kArikAyA vyAkhyA - pha0 pustake | Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 251-252-253-254-255 ] prazamaratiprakaraNam 175 ____TIkA-adhyavasAyavizuddhirmanaHpariNAmasya nirmalatA / tasyAzcAdhyavasAyavizuddhehetubhUtAyAH / pramattayogairvizuddhayamAnasya pramattasya ye vyApArA manovAkkAyaviSayAstaviMzodhanazI lasya vizuddhayamAnasyeti / tatazcacAritrazuddhimagrayAM pradhAnabhUtAmavApya lezyAvizuddhiM ca taijasIpadmazuklalezyAnAmanyatamalezyAyAH prakRSTAM vizuddhiM samApyeti // 254 // etAH sarvAH pUrvakAlAH saMpratyuttarakriyAnirdezArthamAha tasyApUrva karaNamatha ghAtikarmakSayaikadezottham / zuddhipravekavibhavavadupajAtaM jAtabhadrasya // 255 // TIkA-yadetaduktametadante'pUrvakaraNamupajAtamaprAptapUrva ghAtikarmANi jJAnAvaraNadarzanAvaraNamohanIyAntarAyAkhyAni teSAmekadezakSayaH / kasyacit srvkssyH| tasmAdudbhutabhAvibhUtam / zuddhipravekAH zuddhiprakarAsteSAM vibhavaH prAcurya te yatra vidyante tatra zuddhipravekavibhavavataH / bhadraM kalyANaM zuddhiprakArAstasyAmavasthAyAmupajAyante viydgmnvaikriyaannimaadikaaH| jAtaM bhadraM kalyANamasyeti / tasya jAtabhadrasya // 255 // artha-jinendra bhagavAnke vacanameM jo guNa haiM, unake samUhakA, hiMsA Adi anarthoMkA, karmoMke vipAkakA, aura aneka prakArakI AkRtiyoMkA vicAra karanevAle, saMsArase sarvadA bhayabhIta, kSamAzIla, garvarahita, mAyArUpI kAlimAko dho DAlanese nirmala, saba tRSNAoMke jetA, vana aura nagarameM, mitravarga aura zatruvargameM samabuddhi, zarIrako vasUlese cIrane meM aura candanase lipta karanemeM samAna, apanI AtmAmeM hI ramate hue, tRNa aura maNiko samAna samajhanevAle, loSThakI taraha suvarNake bhI tyAgI, svAdhyAya aura dhyAna meM tatpara, pramAdase bilakula nirlipta, pariNAmoMke vizuddha honeke kAraNa yogoMse vizuddha, pradhAna cAritrakI vizuddhi aura lezyA-vizuddhiko prApta, kalyANamUrti, sAdhuke ghAtikarmake kSayake ekadezase utpanna honevAlA aura aneka RddhiyoMke vaibhavase yukta apUrvakaraNa nAmakA AThavA~ guNasthAna prApta hotA hai| bhAvArtha:-jo dharmadhyAnake pahale bhedameM, tIrthaMkaroMke vacanarUpa AgamoMmeM ahiMsA vagairaha jo aneka guNa haiM, unakA cintana karatA hai, dUsare bhedameM hiMsA, asamAdhi Adi jo pApa haiM-unakA vicAra karatA haiM, tIsare bhedameM karmoke zubhAzubha phalakA vicAra karatA hai aura caturtha bhedameM dravyoMke aura kSetrake pUrvokta aneka AkAroMkA vicAra karatA hai, tathA ina dharmadhyAnoMko karake jo rAta-dina saMsArase DaratA haiM rahatA hai, dasa dhoke mUla kSamAdharmakA pAlana karatA hai, garvase rahita hai, jisane mAyAcArarUpI kAlimAko dho DAlA hai, jise lobha chU bhI nahIM gayA hai, jo vana aura nagarameM, zatru aura mitrameM, candanake lepa aura vasUlAke prahAroMmeM tRNa aura maNimeM tathA Dhele aura sonemeM samAna bhAva rakhatA hai| arthAt jisake lie jaisA hI vana hai vaisA hI nagara hai, jo zatru aura mitra-donoMko hI apanese bhinna jAnakara samAna bhAvase dekhatA hai, usake zarIrako jo vasUlese cIratA hai tathA jo usapara candanakA lepa karatA hai, una Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [aSTAdazo'dhikAraH, kSapakazreNI donoM meM hI jo samabhAva rakhatA hai, jisakI dRSTimeM ghAsake tinake aura bahumUlya maNi samAna haiM, jo miTTIke DhelekI taraha sonekI bhI icchA nahIM karatA, jo apanI AtmAmeM hI lIna rahatA hai-bAhya padArthoMse jisakA koI sambandha nahIM hai, svAdhyAya aura dhyAnameM tatpara rahatA hai, samasta pramAdoMko pAsameM nahIM phaTakane detA, pariNAmoM ke nirmala honeke kAraNa jisake mana, vacana aura kAyakA vyApAra uttarottara vizuddha hotA jAtA hai, jisakA cAritra vizuddha hai, lezyA vizuddha hai, vaha kalyANamUrti sAdhu apUrvakaraNa nAmaka AThaveM guNasthAnako prApta karatA hai / isa guNasthAnameM apUrva arthAt jo kabhI prApta nahIM hue-aise karaNa arthAt pariNAma hote haiM, isalie ise apUrvakaraNa kahate haiN| yaha apUrvakaraNa ghAtikarmoke ekadezake kSaya honepara prApta hotA hai / isake prApta honese aneka RddhiyoMkI prApti hotI hai / sArAMza yaha hai kidharmadhyAnoMko karanese sAdhuko aneka guNoMkI prApti honeke sAtha hI sAtha una guNoM kI prApti hotI hai, jo guNa use apUrvakaraNa nAmaka AThaveM guNasthAnako prApta karAne meM samartha hote haiM // 250-251-252-253-254-255 // sAtaddhiraseSvaguruH samprApya vibhUtimasulabhAmanyaiH / saktaH prazamaratisukhe na bhajati tasyAM muniH saMgam // 256 // TIkA-mAte Rddhau rase ca agurukRtaadrH| samprANya vibhUtimAkAzagamanAdikAm / anyairasulabhAmaprAptAm / tAharucAritraisakto'bhirataHprazamaratisukhe / na bhajati na karoti / tasyAM vibhUtau muniH saMgaM snehaM nopajIvati landhIrityarthaH // 256 // artha-sAta Rddhi aura rasameM Adara na rakhanevAlA muni, dUsaroMko prApta na ho sakanevAlI Rddhiko prApta karake vairAgyake premase utpanna honevAle sukhameM Asakta hotA huA usa Rddhise mamatva nahIM karatA hai| bhAvArtha-dharmadhyAnake karanese muniko aneka RddhiyoMkI prApti hotI hai / kintu vaha muni sAMsArika-sukha, Rddhi aura rasanendriyake viSayameM AdarabhAva nahIM rakhatA aura rAta-dina vairAgyajanya sukhameM hI nimagna rahatA hai / ataH una durlabha RddhiyoMko pAkara bhI use unase jarA bhI moha nahIM hotA hai| sarvatizAyinAM yatInAmRddhirbhavati paramAtizayaprAptatvAditi darzayatimuniyoMko jo RddhiyA~ prApta hotI haiM vaha saba RddhiyoMse utkRSTa hotI haiM, yaha batalAte haiM: yA sarvasuravaraddhivismayanIyApi sAnagAraddheH / nAti sahasrabhAgaM koTi zatasahasraguNitAmapi // 257 // TIkA-sarvasurANAM ye barAH kalpAdhipataya indrAH zakrAdayaH kalpAtItAzca / teSAmRddhivibhUtiryA sA vismayakAriNI bhavati prANinAma / ato vismayanIyApi satI sA vibhUtiranagAraH sAdhujanasamRddhenApati sahasrabhAgam / koTizatasahasraguNitApi sA suravaradi koTilakSaguNitApi nAti / sahastrAMzenApyanagAraddherna tulyatAmetItyarthaH // 257 // Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 256.257-258-259 ) prazamaratiprakaraNam 177 artha-samasta devatAoM meM pradhAna indra AdikI jo Rddhi hotI hai vaha AzcaryakArI hotI hai| kintu yadi usa AzcaryakAriNI Rddhiko eka lAkha koTise guNA kiyA jAve to bhI vaha Rddhi muniko prApta huI Rddhike eka hajAraveM bhAgake barAbara bhI nahIM hotii| bhAvArtha-saMsArake prANiyoMkI dRSTimeM devoMke adhipati indroM tathA kalpAtIta ahamindroMkI vibhUti bar3I AzcaryakAriNI hotI hai| use sunakara unheM Azcarya hotA hai| parantu munijanoMko jo RddhiyA~ prApta hotI haiM, unake sAmane ve RddhiyA~ ekadama tuccha haiN| . tajjayamavApya jitavighnaripubhavazatasahasraduSpApam / cAritramathAkhyAtaM samprAptastIrthakRttulyam // 258 // TIkA-tasyA jayastajjayastamavApya / tajjayaM vibhUteranupajIvanam / utpannAnAmapi labdhInAM sAdhavo na paribhogAn vidadhate / jitA nirAkRtA vighnapradhAnA ripavaH kaSAyAH krodhAdayo bhavazatasahasrairjanmalakSAbhirapi duSprApaM durlabhaM cAritramAravyAtaM yathAkhyAtamevAravyAtaM samprAptastIrthakRttulyam, yathA tIrthakarastatsthAnaM tathA'sAvapi bhavatIti viziSTenopamA kriyate // 258 // artha-vighna karanevAle krodhAdi kaSAyoMkA jetA muni, una RddhiyoMpara vijaya prApta karake lAkhoM bhavoMmeM bhI durlabha yathAkhyAtacAritrako tIthakarake samAna prApta karatA hai / bhAvArtha-RddhayoM ke prApta honepara bhI sAdhu jana unakA upabhoga nahIM karate haiN| ataH RddhiyoMkA upabhoga na karanA hI unapara vijaya prApta karanA hai / tathA yathAkhyAtacAritrakI prAptimeM krodhAdi kaSAya bAdhaka hai / jo sAdhu una kaSAyoMko jItakara prApta huI RddhiyoMpara bhI vijaya prApta karatA hai. use tIrthaMkaroM ke samAna cAritrakI prApti hotI hai| arthAt jisa prakAra tIrthakara yayAkhyAtacAritrako prApta karate haiM, usI prakAra vaha bhI yathAkhyAtacAritrako prApta karatA hai| yaha yathAkhyAtacAritra lAkhoM bhavoMmeM bhI durlabha hai| isake vinA tIrthaMkaroMke bhI mokSakI prApti nahIM ho sakatI / isIse usakA mahattva batalAneke lie tIrthakarakI upamA dI hai| zukladhyAnAdyadvayamavApya karmASTakapraNetAram / saMsAramUlabIjaM mUlAdunmUlayati moham // 259 // 1-" mohanIyasya nikhazeSasyopazamAt kSayAcca AtmasvabhAvasthApekSAlakSaNaM yathAkhyAtacAritramityA khyaayte| pUrvacAritrAnuSThAyibhirAkhyAtaM na tatprAsaM prAGmohakSayopazamAbhyAmityathAkhyAtam / atha zabdasthAnantarArthavatitvAniravazeSamohakSayopazamAnantaramAvirbhavatItyarthaH / tathA''khyAtamiti vA yathAtmasvabhAvo'vasthitastathaivAkhyAtatvAt / iti zabdaH parisamAptau dRSTavyaH / tato yathAkhyAtacAritrAt sakalakarmakSayaparisamAptirbhavatIti jJApyate / " -zrIpUjyapAdakRta-sarvArthasiddhikA adhyAya 9, sUtra 18 kI vyAkhyA pra023 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 ___rAyacandrajainazAstramAlAyAm [aSTAdazo'dhikAraH, kSapakazreNI TIkA-zukladhyAnasyAdyadvayamavApya pRthaktvavitarkasavicAramekatvavitarkamavicAraM c| kiM karoti ? mohamunmUlayati / kIdRzaM moham ? karmASTakasya praNetAraM nAyakam / saMsAratarormUlamAdyaM prathama bIjam / samUlakASaM kaSatyunmUlayatIti // 259 // ____ artha-Adike do zukladhyAnoMko prApta karake AThoM karmoM ke nAyaka, saMsArake kAraga mohanIya. karmako jar3ase ukhAr3a pheMkatA hai| bhAvArtha-AThoM karmoMmeM mohanIyakarma hI pradhAna hai / vahI saMsArarUpI vRkSakA bIja hai / muni pRthaktvavitarkasavicAra aura ekatvavitarkaavicAra nAmaka zukladhyAnake balase usa mohanIyakarmako jar3ase naSTa kara DAlatA hai| atha kena prakAreNa mohonmUlanamityAhamohanIyakarmake unmUlana karanekI prakriyA batalAte haiM:- pUrva karotyanantAnubandhinAmnAM kSayaM kaSAyANAm / mithyAtvamohagahanaM kSapayati samyaktvamithyAtvam // 260 // TIkA-anantAnubandhinaH krodhamAnamAyAlobhAstAn prathamaM kSapayati / kIdRzaM tat ! mohagahanaM moho gahano ghano yasmin mithyAtve tanmohagahanam / tataH samyagmithyAtvaM kSapayati // 260 // ___ artha-sabase pahale anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha nAmakI kaSAyoMkA kSaya karatA hai| usake bAda bhayaMkara mithyAtva mohakA kSaya karatA hai aura isake pazcAt samyaktva-mithyAtvakA kSaya karatA hai| bhAvArtha-mohanIyakarmake do mUla bheda haiM-darzanamohanIya aura cAritramohanIya / darzanamohanIyake tIna bheda haiM aura cAritramohanIyake paccIsa / inameMse darzanamohanIyakarma prabala hai aura isake tIna bhedoMmeM bhI mithyAtvakarma balavAna hai / usake rahanese hI mohanIyakarma prabala rahatA hai| mohanIyakarmake ina aTThAIsa bhedoMmeMse sabase pahale anantAnubandhI kaSAyoMkA nAza karatA hai / usake bAda kramazaH mithyAtva aura samyamithyAtvakA nAza karatA hai| samyaktvamohanIyaM kSayayatyaSTAvataH kaSAyAMzca / kSapayati tato napuMsakavedaM strIvedamatha tasmAt // 261 // TIkA-tataH samyaktvaM kSapayati / tato'pratyAkhyAnacatuSkaM pratyAkhyAnAvaraNakaSAyacatuSkaM ca kSapayati / tato napuMsakavedam / pazcAt strIvedaM puruSaH kSapaka zreNimArohan / yadA strI samArohati tadA strIvedaM pazcAt kSapayati / atha napuMsaka Arohati tato napuMsakavedaM pazcAt kSapayati // 261 // Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 260 261-262-263 ] prazamaratiprakaraNam 179 artha - usake bAda samyaktvakA kSapaNa karatA hai / usake bAda ATha kaSAyoM kA kSapaNa karatA hai / usake bAda napuMsaka vedakA nAza karatA hai / usake bAda strIvedakA nAza karatA haiM / 1 bhAvArtha - mithyAtva aura samyag mithyAtvakA kSapaNa karaneke pazcAt kramazaH samyaktva apratyA khyAna krodha, mAna, mAyA, lobha pratyAkhyAna krodha, mAna, mAyA, lobha, napuMsaka veda aura strIveda bhI kSapaNa karatA hai / itanA vizeSa hai ki yadi strIvedI kSapakazreNI car3hatA hai to strIvedakA kSapaNa bAdameM karatA hai| aura yadi napuMsakavedI kSapakazreNI car3hatA hai to napuMsakavedakA kSapaNa bAdameM karatA hai / arthAt puruSavedI kramase napuMsakaveda, strIveda aura puruSavedakA kSapaNa karatA hai / strIvedI kramase napuMsakaveda, puMveda aura vedakA kSapaNa karatA hai tathA napuMsakavedI kramase strIveda, puMveda aura napuMsakavedakA kSapaNa karatA hai / hAsyAdi tathA SaTkaM kSapayati tasmAcca puruSavedamapi / saMjvalanAnapi hatvA prApnotyatha vItarAgatvam // 262 // TIkA - hAsyaM ratiraratirbhayaM zoko jugupsA ceti SaTkam / tataH puruSavedaM kSapayati / saMjvalanAnapi kSapayitvA vItarAgatvamavApnoti / unmUlite'STAviMzatividhe mohe vItarAgo bhavatIti // 262 // 1 artha -- usake bAda hAsya, rati, arati, bhaya, zoka aura jugupsAkA kSaya karatA hai / usake vAda puruSa kA kSaya karatA hai / usake bAda saMjvalana krodha, mAna, mAyA aura lobhako naSTa karake vItarAgatAko prApta karatA hai / bhAvArtha- - ukta kramase mohanIyakarmakI 28 prakRtiyoM ke naSTa honepara muni vItarAga ho jAtA hai / sarvodvAtitamoho nihataklezo yathA hi sarvajJaH / bhAtyanupalakSyarA huMzonmuktaH pUrNacandra iva // 263 // TIkA - sarvaH sakala udghAtito dhvasto moho yena sa sarvodvAtitamohaH / nihatAH klezA yenAsau tathoktaH / klezayantIti klezAH krodhAdaya eva durdamatvAt pRthagupAttAH / yathA hi sarvajJo hutpanna kevalajJAno bhavati / sa tu kSapitasakalamohaH sarvajJavadbhAti zobhate / anupalakSyarAzonmuktaH anupalakSyo rAhvaMzo mukhAdivibhAgastena muktaH pUrNacandra iva / atisaMkSepeNoktA kSapakazreNI prakaraNakAreNa, pradarzanamAtratvAt / adhunA vizeSeNocyate-anantAnubandhinAzcaturaH kaSAyAn yugapat kSapayati / teSAmanantabhAgaM zeSaM mithyAtve prakSipya mithyAtvaM kSapayati / mithyAtvAderapi zeSaM samyagmithyAtve prakSipya samyagmithyAtvaM kSapayati / taccheSaM samyaktve prakSipya samyaktvamapi kSapayati / yadi ca baddhAyuSkastataH kSINasamake tatraiva avatiSThati noparyArohati / abaddhAyuSkastu avizrAntyA avicchedena sakalAM zreNimadhyArohati / tato'STau kaSAyAn kSapayati / sarvatra ca sAvazeSe pUrvake purastAllagati / aSTAnAM ca kaSAyANAM saMkhyeyabhAgaM kSapayan Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 rAyacandra candra jainazAstramAlAyAm [ aSTAdazA'dhikAraH, kSapakazreNI vimadhyabhAge nAmakarmaNa imA: prakRtIstrayodaza kSapayati-narakatiryaggatI dve, ekadvitricaturi ndriyajAtayazcatastraH, narakatiryaggatyAnupUrvyaM dve, aprazastavihAyogatiH, sthAvara sUkSmAparyAptakasAdhAraNazarIranAmAni catvAri / darzanAvaraNIyakarmaNazca tisraH prakRtIH kSapayatImA:-nidrAnidrApracalApracalAstyAnadvaryAravyAH / tato yadavazeSamaSTAnAM tat kSapayati kaSAyANAmapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNAnAm / tato napuMsakavedaM strIvedaM ca / tato hAsyaratyaratibhayazokajugupsAH kSayaM nayati / tataH puruSavedaM tridhA kRtvA yugapadbhAgadvayaM kSapayitvA tRtIyabhAgaM saMjvalanakrodhe prakSipya krodhamapi tridhA kRtvA yugapadbhAgadvayaM kSapayitvA tRtIyabhAgaM saMjvalanamAne prakSipya, saMjvalanamanamapi tridhA kRtvA yugapadbhAgadvayaM kSapayitvA tRtIyabhAgaM ( saMjvalanamAyAyAM tAM ca tridhA kRtvA bhAgadvayaM yugapatkSapayitvA tRtIyaM ) saMjvalanalobhe prakSipya, tridhA kRtvA yugapadbhAgadvayaM kSapayitvA pazcAttRtIyabhAgaM saMkhyeyAni khaMDAni karoti / tAni kSapayan bAdarANi khaMDAni bAdarasamparAya ucyate / tatra ca yaccaramaM saMkhyeyatamaM khaNDaM tadasaMkhyeyAni khaNDAni karoti / tAni krameNa kSapayan sUkSmasamparAya ucyate / teSvapi niHzeSataH kSapiteSu nirgrantho bhavati / mohasAgarAduttIrNaH / tIrtvA ca mohamahAsamudraM mUhUrtamAtraM vizrAmyati / agAdha samudrottIrNalabdhagAdhapuruSavat / vizrAmya ca samayadvaye zeSe muhUrttasya / tatra tayordvayoH samayayoH prathame samaye nidrAM pracalAM ca darzanAvaraNaprakRtI dve kSapayati / caramasamaye jJAnAvaraNaM paJcaprakAram, darzanAvaraNaM caturvidham, antarAyaM paJcavidhaM yugapat kSapayitvA kevalajJAnaM prApnoti / evaM dvAviMzatyuttarazatamadhye SaSThyA prakRtibhiH kSapitAbhiH kevalalAbho bhavati // 263 // artha- - samasta mohako naSTa karake aura klezoM ko dUra karake muni sarvajJakI taraha na dikhAI denevAle rAhu bhAgase chUTe hue pUrNa candrake samAna suzobhita hotA hai / bhAvArtha - jisa prakAra sarvajJa jJAnAvaraNAdi karmoMse mukta honepara kevalajJAnase bhAsamAna hotA hai, usI prakAra moha aura klezoMse mukta huA muni rAhuke grahaNase chUTe hue pUrNimAke candramAke samAna suzobhita hotA hai / yadyapi mohameM klezoMkA bhI antarbhAva ho jAtA hai; kyoMki kaSAyoMko hI kleza kahate haiM, tathApi unakA damana duSkara honese yahA~ unako pRthak grahaNa kiyA hai / granthakArane ati saMkSepase kSapakazreNIkA kathana kiyA hai| use kucha vistAra se kahate haiM / anantAnubandhIkI cAroM kaSAyoMkA ekasAtha kSapaNa karatA hai| unake bace hue ananta bhAgako mithyAtvameM milAkara mithyAtvakA kSapaNa karatA hai| mithyAtvakA bhI zeSa bhAga samyagnidhyAtvameM milAkara samyagmithyAtvakA kSapaNa karatA hai| usakA bhI zeSa bhAga samyaktvameM milAkara samyaktvakA bhI kSapaNa karatA hai / yadi kSapaNa karanevAlA bhavya jIva AgAmI bhavakI Ayu bA~dha cukatA hai to ukta sAta prakRtiyoM kA kSapaNa karake ruka jAtA hai; Upara nahIM car3hatA hai / kintu yadi vaha avaddhAyuSka hotA hai arthAt AgAmI bhavakI Ayu nahIM bA~dhatA to binA ruke samasta kSapakazreNIpara car3ha jAtA hai / ataH sAta prakRtiyoMkA kSapaNa karaneke bAda ATha kaSAyoM kA kSapaNa karatA hai / saba jagaha zeSa bhAgako AgekI prakRtimeM miTAtA jAtA hai / AThoM kaSAyoM ke saMkhyAtaveM bhAgakA kSapaNa karake madhya meM nAmakarmakI ina teraha prakRtiyoMkA kSapaNa karatA hai Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 263 ] . prazamaratiprakaraNam 181 narakagati, tiryazcagati, ekendriya, dvIndriya, teindriya aura caturindriya jAti, narakagatyAnupUrvI, tiryaggatyAnupUrvI, aprazastavihAyogati, sthAvara, sUkSma, aparyAptaka aura sAdhAraNazarIra / tathA darzanAvaraNakarmakI nidrA-nidrA, pracalA-pracalA aura styAnardhi-ina tIna prakRtiyoMkA kSapaNa karatA hai| usake bAda apratyAravyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNakI ATha kaSAyoMkA jo bhAga avaziSTa rahatA hai, usakA kSapaNa karatA hai / usake bAda napuMsakaveda aura strIvedakA kSapaNa karatA hai| usake bAda hAsya, rati, arati, bhaya zoka aura jugupsAkA kSaya karatA hai| usake bAda puruSavedake tIna bhAga karake do bhAgoMkA ekasAtha kSapaNa karatA hai aura tIsare bhAgako saMjvalana mAnameM milA detA haiN| phira krodhake bhI tIna bhAga karake do bhAgoMkA ekasAtha kSapaNa karatA hai aura tIsare bhAgako saMjvalana mAnameM milA detA hai / phira saMjvalana mAnake bhI tIna bhAga karake do bhAgoMkA ekasAtha kSapaNa karatA hai / aura tIsare bhAgako saMjvalana mAyAmeM milA detA hai| phira saMjvalana mAyAke bhI tIna bhAga karake do bhAgoMkA ekasAtha kSapaNa karatA hai, aura tIsare bhAgako saMjvalana lobhameM milA detA hai / phira saMjvalana lobhake bhI tIna bhAga karake do bhAgoMkA ekasAtha kSapaNa karatA hai / usake bAda eka bhAgake saMkhyAta khaNDa karatA hai| sthUla khaNDoMkA kSapaNa karatA huA muni vAdarasAmparAvya (navama guNasthAnavartI) sthUla kaSAyavAlA kahA jAtA hai| unamase jo antima saMkhyAtavA~ khaNDa avazeSa rahatA hai, usake bhI asaMkhyAta khaNDa karatA hai / una sUkSma khaNDoMko kramase kSapaNa karatA huA kSapaka sUkSmasAmparAya-sUkSma kaSAyavAlA (dazama guNasthAnavartI) kahA jAtA hai / una sUkSma khaNDoMkA bhI pUrI tarahase kSapaNa karanepara nirgrantha (vArahaveM guNasthAnavartI) hotA hai / yaha nimrantha moharUpI mahAsamudrako pAra kara letA hai / aura pAra karake eka mRhUrta taka usI taraha vizrAma karatA hai, jisa prakAra agAdha samudrako pAra karake koI manuSya vizrAma karatA hai / isa prakAra vizrAma karaneke pazcAt jaba muhUrtameM do samaya zeSa raha jAte haiM, to una do samayoMmeMse pahale samayameM darzanAvaraNakI nidrA aura pracalA prakRtikA kSapaNa karatA hai aura antima samayameM jJAnAvaraNakI pA~ca, darzanAvaraNakI cAra, aura antarAyakI pA~ca prakRtiyoMkA ekasAtha kSapaNa karake kevalajJAnako prApta karatA hai| isa prakAra ekasaubAIsa prakRtiyoMmeMse sATha prakRtiyoM kA kSapaNa karane para kevalajJAnakI prApti hotI hai| 1-" apara:-asaMyatasaMyatAsaMyatApramattasaMyatAguNasthAneSu kasmizcit sapta prakRtIH kSayamupanIya kSAyikasamyagdRSTibhUtvA cAritramohamupazamayitumupakramate / tato'dhaHpravRttakaraNamapUrvakaraNama nibRttikaraNaM ca kRtvA upazamazreNimAruhyApUrvakaraNopazamakaguNasthAnavyapadezamanubhUya tatrAbhinavazubhAmisedhitan kRtapApakarmaprakRtisthityanubhAgaH vivatizubhakarmAnubhavaH, anivRttivAdarasAmparAyopazamakaguNasthAnamadhiruhya napuMsakavedastrIvedanoSAyaSaTka'vedApratyA. khyAnapratyAkhyAnakrodhadvayamAyAdvayalobhadvayakrodhamAnasaMjvalanasaMzikAH prakRtIH krameNopazamayya tataH sUkSmasAmparAyaprathamasamaye mAyAsaMjvalane copazamaM gate sarvamohaprakRtyupazamAt upazAntakavAyavyapadezabhAg bhavati / AyuSaH kSayAt mriyate / athavA punarapi kaSAyAnudIrayan pratinivartate / sa eva cAnyo vA vizuddhadhyavasAyAnuvaratotsAhaH pUrvavat kSAyikasamyakadRSTibhUtvA karmavizuddhayA mahatyA vizuddha yan kSAkazreNImanumadya taireva karaNastribhiH pUrvavadapUrvakaraNakSapakatAmAzliSya tata Urdhva kaSAyASTakaM kSayaM kRtvA napuMsaka vedaM nAzamApAdya strIvedamUnmIlya nokaSAyaSaTke puMvede prakSipya kSapayitvA puMvedaM krodhasaMjvalane, krodhasaMjvalanaM mAnasaMjvalane, mAnasaMjvalanaM mAyAsaMghalane, mAyAsaMcalanaM ca lobhasaMjvalane saMkramaNakrameNa vAdarakRSTivibhAgena vilayamugnIya, anivRttivAdarasAmparA kSapakabhAvamavApya, lobha. saMjvalanaM tanUkRtya sUkSmasAparAyakSapakabhAvamanubhUya, niravazeSa mohanIyaM nirmUlakA kaSayitvA kSINakaSAyatAmadhiruSa Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [aSTAdazo'dhikAraH, kSapakazreNI tasyAM ca kSapakaraNyAM vartamAnasya kAvasthA jAyata ityAhakSapakazreNIkI avasthAkA varNana karate haiM: sarvendhanaikarAzIkRtasandIto hyanantaguNatejaH / dhyAnAnalastapaHprazamasaMvarahavirviddhabala; // 264 // ___TIkA-sarvandhanAnAM pujIkRtAnAmekarAzIkRtaH sandIpta indhanarAzidattAgnirlAgitAgniryathA dahati, evamanantaguNatejA jJA (dhyA) nAnalaH / tapo dvAdazabhedam / prazamaH kaSAyajayaH, saMvara AsravanirodhaH tapaHprazamasaMvarA eva havighRtaM tatprakSepAt vizeSeNa vRddhaM balaM zaktiryasya jJA (dhyA ) nAnalasyeti // 264 // sa khalu jJA ( dhyA) nAnalaH kiM karotItyAha kSapakazreNimupagataH sa samarthaH sarvakarmiNAM karma / kSapayitumeko yadi karmasaMkramaH syAt parakRtasya // 265 // TIkA-kSapakazreNimanuprAptaH paridahan karmANi jJA ( dhyA) nAnalaH sa samarthaH zaktaH / sarvakarmiNAM sarveSAM saMsAriNAM karmavatAM karmamAjAM yat karma / teSu vyavasthitaM puokRtaM tat kSapayitumeko'sahAyaH / yadi karmaNA parakRtasya tasya tasmin kSapakazreNisthe saMkramaH syAt sat nAsti / tasmAt sAmarthyamAtramidaM tasya varNyate jJA (dhyA ) nAnalasya // 265 // ___artha--saba IMdhanakA eka Dherakara usameM Aga lagAnepara jaise vaha jalatA hai, usI taraha prajvalita anantaguNe tejavAlI tapa, vairAgya aura saMvararUpI ghIke DAlanese khUba balazAlI kSapakazreNImeM prApta huI dhyAnarUpI agni, yadi anya jIvoMke karmoMkA bhI usameM saMkramaNa ho sakatA ho to vaha akelI hI saba jIvoMke kauke kSapaNa karanemeM samartha hai| . bhAvArtha-kSapakazreNImeM tapa, vairAgya aura saMvarake bar3hanese dhyAnarUpI agni itanI prabala ho jAtI hai ki yadi usameM samasta saMsArI jIvoMke karmoMko DAla diyA jAve to ve saba jalakara bhasma ho sakate haiM / kintu apane dhyAnase apane hI karmoMkA kSapaNa kiyA jA sakatA hai, ataH yahA~para kevala isakI zaktiko batalAyA hai // 264 265 // avatAritamohanIyabhAraH upAntame samaye nidrApracale prala yamugnIya, paJcAnAM jJAnAvaraNAnAM caturNA darzanAvaraNAna paJcAnAmantarAyANAM cAntasamaye samurAgabhya tadanantaraM jJAnadarzanasvabhAvaM kevalaparyAyamataryavibhUtivizeSaM niHsapanabhavApya nirupalepaH kamalamivAmalaH sAkSAtrikAlasarvadravyaparyAyasvabhAvajJaH sarvatrApratihatadarzanaH avApta niravazeSapuruSArthaH jaladharanirodhakAlAtItasvakiraNakalApasaumthadarzanastArakAdhipatiriva malitamUrtiH kevallI bhavati / " -zrIbhaTTAkalaMkadevakRta tatvArtharAjavArtikakA dazavA~ adhyAya, sUtra 1 kI vyAkhyA, pR. saM. 360,-361 / kAzI-saMskaraNa, vIra saM. 2441 san 1915 I0 / 1- tasmAt ' ityArabhya ' jJAnAnalasya ' itiparyantaH pAlo nAsti-gha0 pustake / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 264-265-266-267 ] prazamaratiprakaraNam etadeva spaSTayannAhaisI bAtako spaSTa karate haiM: parakRtakarmaNi yasmAna kAmati saMkramo vibhAgo vaa| tasmAt sattvAnAM karma yasya yattena tadvadyam // 266 // TIkA-pareNakRtaM karma tasmin parakRtakarmaNi viSaye / yasmAnAsti saMkramaiH / anyena yatkarma ( kRtamastIti ) tadanyatra nai kAmati na saMkrAntirbhavati / sarvasya karmaNaH saMkramo mA bhUdekasya bhaviSyatIti netyAha-vibhAgo vA / nApyekadezo vibhAgaH saMkrAmatItyarthaH, kRtanAzAkRtAbhyAgamaprasaMgAt / tasmAt sattvAnAM prANinAM yasya yatkarma prANinastenaiva tadvedyamanubhavanIya. miti / athavA na kAmati na kramate, na bhavati saMkrAntiriti // 266 // artha-yataH dUsareke dvArA kiye hue karmameM na saMkrama hotA hai aura na vibhAga hotA hai / ataH prANiyoM se jo prANI jisa karmako karatA hai use vahI bhogatA hai| bhAvArtha-dUsareke dvArA kiyA duA karma na to sabakA saba hI anyake karmoM meM jAkara mila sakatA hai aura na usakA koI bhAga hI anyake karmoMmeM jAkara mila sakatA hai| yadi aisA ho to kRtanAza aura akRtAbhyAgamakA prasaMga upasthita hogA / arthAt yadi anyakA kiyA huA karma anyako bhoganA par3e to jisane karma kiyA hai, usake karmakA to nAza ho jAvegA aura jisane karma nahIM kiyA hai, use akRtakarmakI prApti ho jaavegii| aura aisA honese to vahI laukika kahAvata caritArtha hogI ki " kare koI aura bhare koI / " ataH jo karatA hai vahI bhogatA bhI hai| mohanIyakarmakSayAccheSakarmakSayo'vazyaM bhAvIti darzayatiaba yaha batalAte haiM ki mohanIyakarmake kSaya honepara zeSa karmokA kSaya avazya ho jAtA hai: mastakasUcivinAzAttAlasya yathA dhruvo bhavati nAzaH / tadvaktarmavinAzo hi mohanIyakSaye nityam // 267 // TIkA--tAlataroH zirasi sUciryA prarohati / tadvinAze ca tAlataroravazyaMbhAvI dhruvo nAzaH / tadva-tathA zeSakarmaNAM vinAzaH kSayo'STAvizatividhamohanIyakSaye dhruvo nitya ityarthaH // 267 // 1-'etadeva' ityAramya 'saMkramo vibhAgovA' itiparyantaH pAThaH-ba0 pustake naasti| .2-saMkrAntiH -b0| 3-ca-pha0,-40,i. Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [aSTAdazo'dhikAraH, kSapakazreNI ___artha-jisa prakAra tAr3a vRkSake sirapara jo sUcI-zAkhAbhAra UgatA hai, usake nAzase tAr3a vRkSakA nAza avazya ho jAtA hai, usI prakAra moi nIyakarmake nAzase zeSa karmoMkA nAza avaztha ho jAtA hai| chadmasthavItarAgaH kAlaM so'ntarmuhUrtamatha bhUtvA / yugapadvividhAvaraNAntarAyakarmakSayamavApya // 268 // TIkA-chadma cAvaraNaM tatra sthitaH chadmasthaH, vItarAgazca kSapitakaSAyatvAt / antamuharta ghaTikAdvayAmyantarakAlaM vItarAgo bhUtvA / yugapat samakameva / vividhaM jJAnAvaraNaM matijJAnAdibhedaM, darzanAvaraNaM caturvidham / vividhamityanekarUpam / tathAntarAyaM dAnAntarAyAdiprakAram / itthaM karmakSayamavApya // 268 // kiM prAptavAnityAha zAzvatamanantamanatizayamanupamamanuttaraM niravazeSam / sampUrNamapratihataM samprAptaH kevalajJAnam // 269 // TIkA--zAzvataM labdhAtmalAbhaM sarvakAlabhAvitvameve bhAvayati-anantamaparyavasAnam / avidyamAnAtizayaM mahAtizayam, na tataH paramatizayo'sti, na tat kenacidatizayyata ityarthaH / avidyamAnopamamanupam, tatsadRzasyA~bhAvAt / avidyamAnamuttaraM jJAnaM yasya tadanuttaram / nirava zeSamAtmanaH svarUpaM sampUrNam, sakalajJeyagrAhitvAt / avidyamAnamapratighAtamapratihataM sarvataH pRthvI. samudrAdAvapi na pratihanyate samprAptaH prAptavAnevaMvidhaM kevalajJAnam // 269 // artha-usake bAda antarmuhUrta kAlataka chamastha vItarAga rahakara vaha muni ekasAtha jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, aura antarAyakarmakA kSaya karake nitya, ananta, niratizaya, anupama, anuttara, niravazeSa, sampUrNa aura apratihata kevalajJAnako prApta karatA hai| bhAvArtha-bArahaveM guNasthAnakA nAma chamasthavItarAga hai / chadma AvaraNako kahate haiM / bArahaveM guNasthAnake jIvoMke jJAnAdike guNoMpara AvaraNa rahatA hai / ataH unheM chamastha kahate haiN| aura kaSAyoMke kSaya ho jAnepara bArahaveM guNasthAnakI prApti hotI hai / ataH use vItarAga kahate haiM / isalie bArahaveM guNasthAnavI muni chanmasthavItarAga kahe jAte haiM, bArahaveM guNasthAnameM Aneke bAda muni eka antarmuharta kAlataka Thaharakara jJAnAvaraNako pA~ca, darzanAvaraNakI cAra, aura antarAyakI pA~ca prakRtiyoMkA ekasAtha kSaya karatA haiM / inakA kSaya karate hI use kevalajJAnakI prApti ho jAtI hai / vaha kevalajJAna sadA rahatA hai, usakA kabhI anta nahIM hotA, usase bar3hakara koI atizaya nahIM hai / usake samAna dUsarI koI 1-nAstIdaM padaM-pha0 pustke| 2-bhAvi tmev-b0| 3-ttsdRshsthaanysyaabhaavaatuu-b0|| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 268-269-270-271 ] prazamaratiprakaraNam 185 vastu bhI nahIM hai, jisase usakI upamA dI jA sake, usase bhI ukRSTa koI anya jJAna nahIM hai, vaha AtmA kA svarUpa hai, saphala padArthoMko jAnatA hai, aura parvata, pRthvI, samudrAdikameM bhI usakA pratighAta nahIM hotA / usakI gati beroka hai / / 268-269 // kotsrnyAllokAloke vyatItasAmpratabhaviSyataH kAlAn / dravyaguNaparyAyANAM jJAtA dRSTA ca sarvArthaiH // 270 // TIkA - loke'loke ca kRtsnavastugrAhitvAt kRsnaM sakalaM tadbhAvaH kArtsya tasmAt kAtsnyat sakalavastupariccheditvAt / vyatIto'tikrAntaH / sAmprato vartamAnaH / bhaviSyannAgAmI / etAn kAlAn dravyaguNaparyAyANAM dravyANAM guNAnAM paryAyANAM ca sambandhinaH kAlAnutpattisthitivinAzAkhyAnna dravyAdivyatiriktakAlo'stItyamuM pakSamAzritya jJAnaparijJAnazIlaH darzanazIlazca / tatra kAlo loka eva kiyatyapi anyatra nAsti / sarvAthairiti sarvaprakAraiH jJAtA dRSTA ca / yatra tu nAsti kAladravyaM tatra dravyaguNaparyAyAMNAmeva jJAtA dRSTA ca sarvAkArairiti / athavA loke ca ye dravyaguNaparyAyAsteSAM vyatItasAmpratabhaviSyataH kAlAn kArtsnyena jJAtA dRSTA ca sarvAkArairiti // 270 // artha - loka aura alokameM saba vastuoM ko jAnaneke kAraNa kevalajJAnI bhI bhUta, vartamAna aura bhaviSyat kAlake dravya, guNa aura paryAyoMko saba prakArase jAnatA hai aura dekhatA hai / kSINacatuH karmAzo vedyAyurnAmagotravedayitA / viharati muhUrtakAlaM dezonAM pUrvakoTiM vA // 279 // TIkA:- kSINAzcaturNAM karmaNAmaMzA bhAgA yasya sa kSINacatuH karmAzaH kSapitamohajJAnanAntarAyakarmacatuSTayaH / vedanIyAyuSkanAmagotravedayiteti vedanIyAdInAM caturNAM bhavadhAraNI. yAnAM karmaNAmanubhavitA / viharati paryaTati / muhUrttakAlaM ghaTikAdvayaM labdha kevalajJAnaH san viharati bhavyasatvAn pratibodhayan / athavA dezonAM pUrvakoTi viharati / dezo 'STau varSANi / tadUnAm / pUrvakoTyAyuko yaH puruSaH so'STAsu varSeSvatIteSu pravrajitaH / pratipannacAritrasya ca kevalaM kevalajJAnamudapAdIti // 271 // artha - cAroM ghAtikarmoM kA nAza karake vedanIya, Ayu, nAma aura gotrakA anubhava karatA huA kevalajJAnI eka muhUrttataka athavA kucha kama eka pUrvakoTi kAlataka vihAra karatA hai / bhAvArtha - - jaba vaha moha, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAyakarmakA kSaya kara detA hai to usake zarIra ko banAye rakhane meM kAraNa cAra aghAtikarma zeSa raha jAte haiM / una cAroM karmoMkA anubhava 1- isa kArikA ' kRtsne ' pATha ThIka mAlUma detA hai / kRtsne ba0 / 2- vedanI AyuSka - ba0 / vedanA Ayu- pha0 / pra0 24 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ d rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ ekonaviMzAdhikAraH, samuddhAMta karatA huA kevalajJAnI jaghanyameM do ghar3Itaka aura utkRSTase ATha varSa kama eka pUrvakoTikAlataka bhavyajIvoM ko dharmopadeza karatA huA vihAra karatA hai / karmabhUmija manuSyakI utkRSTa Ayu eka pUrvakoTi varSakI hotI hai aura vaha kamase kama ATha varSakI avasthA honepara dIkSA letA hai aura dIkSA lete hI use kevalajJAna utpanna ho jAtA hai / aisI avasthAmeM vaha ATha varSa kama eka pUrvakoTitaka vihAra karatA hai / tenAbhinnaM caramabhavAyudurbhedamanapavartitvAt / tadupagrahaM ca vedyaM tattulye nAmagotre ca // 272 // TIkA - tenAyuSA abhinnaM sadRzamityartha / carame bhave pazcime bhave AyuHparyantajanmani durbhedamityamedyameva adhyavasAyanimittAdibhiH saptabhiH kAraNaiH kasmAdanapavartitvAt caramabhavAyuSo'pavartanaM nAsti / tatazca tasyAyuSo yat pramANaM yAvatI sthitistAvasthitikAni vedyanAmagotrANi tairabhinnaM sadRzamAyuriti / athavA na tenAyuSA sahAbhannaM vedyAditrayasadRzameve - tyarthaH / tena cAyuSA upagRhItaM vedyaM nAmagotre ca satyAyuSi teSAM saMbhavAditi // 272 // artha - antima bhavakI Ayu abhedya hotI hai; kyoMki usakA apavartana nahIM hotA / aura usa Ayuse upagRhIta vedanIyakarma bhI usIke samAna abhedha hotA hai / aura nAma tathA gotrakarma bhI usIke samAna abhedya hote haiM / bhAvArtha - caramazarIrIkI AyukA ghAta nahIM ho sakatA; kyoMki caramazarIrI anapavartyAyuSka hote haiM / arthAt viSa zastrAdikase unakA akAlameM maraNa nahIM ho sakatA / tathA AyukarmakI jitanI sthiti hotI hai, vedanIya, nAma aura gotrakarmakI bhI utanI sthiti hotI hai| ataH ve tInoM karma bhI karmake samAna hI hote haiN| kyoMki AyukarmakI sthitipara hI unakI sthiti avalambita hai Ayukarmase upakRta haiN| Ayukarmake sadbhAvameM hI vedanIya Adi karma Thahara sakate haiM / / ataH yasya punaH kevalinaH karma bhavatyAyuSo'tiriktataram / sa samudghAtaM bhagavAnatha gacchati tat samIkartum // 273 // TIkA - yasya kevalanizcaramAyuSkAt / karmavedyanAmagotrAkhyam / atiriktamadhikaM bhavati / sa kevalI vedyAditrayamAyuSA saha samIkarttuM tattulyatAmetuM samuddhAtaM yAti / gatvA ca yAvatpramANamAyustAvatpramANAni vedyanAmagotrANi vidadhAti / samyagutkRSTaM hananaM gamanaM samudghAtaH / nAtaH paraM gamanamasti / lokAdvahirgamanAbhAvAt // 273 // artha - kintu jisa kevalIke vedanIyAdika karma Ayukarmase adhika sthitike hote haiM, vaha bhagavAn kevala unako barAbara karane ke lie samuddhAta karate haiN| 1 - yahA~ kucha adhika AThavarSa samajhane cAhie / 2-manupa-pha0 / 2 - sahAbhinnaM - ba0 / 4 - 6. vR. ke antara hai / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 272-273-274 ] prazamaratiprakaraNam 187 bhAvArtha-jinakavalIke AyukarmakI sthiti kama hotI hai aura zeSa tInoM karmoMkI sthitiadhika hotI hai to vaha vedanIyAdi karmoMkI sthitiko AyukarmakI sthitike barAvara karaneke lie samuddhAta karate haiN| utkRSTa gamanako samuddhAta kahate haiM / isameM AtmAke pradeza zarIrake bAhara phailakara samasta lokAkAzameM vyApta ho jAte haiM / ataH yaha utkRSTa gamana kahalAtA hai| isase bhI utkRSTa anya koI gamana nahIM hotA, kyoMki lokase bAhara AtmAkA gamana nahIM hotaa| tasya cAyaM vidhirucyatesamuddhAtakI vidhi batalAte haiN| daNDaM prathame samaye kapATamatha cottare tathA samaye / manthAnamatha tRtIye lokavyApI caturthe tu // 274 // TIkA-svazarIrapramANadaNDabAhulyenordhvamadhazcAtmapradezAn vikSipatyAlokAntAt / tatra prathame samaye daNDam / dvitIyasamaye tu kapATIkaroti dakSiNottarato vistArayatyAlokAntAt / evaM tRtIyasamaye tadeva kapATa manthAnaM karoti pUrvottarayovistArayatyAlokAntAt / evaM caturthasamaye manthAnAntarANi pUrayitvA caturthe tu lokavyApI bhavati / evamAtmapradezeSu nirAvaraNena vIryeNa viraliteSu karma vedyAditrayamAyuSA samaM karoti / AyuSkaM tu nApavartate / anapavartitvAdevetyuktam / AtmapradezavistAraNAcca tavadyAdikarma atiriktaM kSayaM gacchadAyuSA saha samIkaroti // 274 // artha-prathama samayameM daNDa, dUsare samayamai kapATa, tIsare samayameM maMthAnI, aura cauthe samayameM lokavyApI hotA hai| . bhAvArtha-pahale samayameM apane zarIrake barAbara moTe daNDake AkAra Upara aura nIce lokake antataka AtmAke pradezoMko vistAratA hai| dUsare samayameM unheM kapATake AkAra karatA hai arthAt dakSiNauttara dizAmeM lokake antataka phailAtA hai / tIsare samayameM usa kapATako mathAnIke AkAra karatA hai, arthAt pUrva-pazcima dizAmeM lokake antataka phailAtA haiN| tathA cauthe samayameM manyAnIke jo antarAla khAlI raha jAtA haiM, unheM pUrakara lokavyApI ho jAtA hai| isa prakAra apane nirAvaraNa anantavIryake dvArA AtmAke pradezoMkA phailAnepara vedanIya Adi tIna karmoMko Ayukarmake barAvara karatA hai kintu AyukarmakA apavartana nahIM krtaa| kyoMki caramazarIrIkI AyukA ghAta nahIM ho sakatA / ataH AtmAke pradezoMko phailAnese atirikta karmoMkA kSayahokara vedanIya, nAma aura gotrakarma bhI Ayukarmake barAvara hI ho jAte haiM / isa sambandhameM gIle vastrakA dRSTAnta diyA jAtA hai / jisa prakAra gIle vastrako ikaTThA karake 1-tatra prathamasamaye tu daNDaM kapATIkaroti-ba, / 2-samaye tu daNDa kapA-pha, / 3-catvAryapi pha, b| 4-tadvadyAdi karmasu-pha0 ba0 ||5-naastiidN-b0 pustake / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ekonaviMzAdhikAraH, samuddhAta yadi eka jagaha rakha diyA jAve to use sUkhanemeM bahuta samaya lagatA hai, kintu yadi use phailA diyA jAve to vaha jaldI hI sUkha jAtA hai, usI prakAra saMkucita dazAmeM jo karmaraja AtmAse pRthak honemeM adhika samaya letI hai, vahI samuddhAta dazAmeM AtmAke pradezoMke phailAye jAnepara kama samayameM pRthak honeke yogya ho jAtI hai| saMharati pazcametvantarANi manthAnamatha punaH SaSThe / saptamake tu kapATaM saMharati tatoSTame daNDam // 275 // TIkA-evaM caturbhiH samayailauka krameNa vyApya catubhireva samayairviparItaM saMharati paJcame samaye manthAnAntarANyupasaMharati / SaSThe samaye manthAnaM saMharati / saptame samaye kapATam / aSTame samaye daNDamupasaMhRtya zarIrastha eva bhavati // 275 // ___artha-pA~caveM samayameM antarAlake pradezoMko saMkocatA hai / chaTe samayameM manthAnako saMkocatA hai / sAtaveM samayameM kapATako saMkocatA hai aura AThaveM samayameM daNDako saMkocatA hai / ___ bhAvArtha-isa prakAra ukta rItise cAra samayameM kramase lokako vyApta karake cAra hI samayameM usase viparIta kramase pradezoMkA upasaMhAra karatA hai| arthAt pA~caveM samayameM maMthAnIke antarAloMmeM jo Atma-pradeza haiM; unakA saMkoca karatA hai / aura isa prakAra lokavyApIse punaH mathAnIke AkAra karatA hai| cha? samayameM pUrva-pazcimake pradezoMkA saMhAra karake maMthAnIse punaH kapATake AkAra karatA hai / aura sAtaveM samayameM uttara-dakSiNake pradezoMkA saMhAra karake kapATase daNDake AkAra karatA hai / aura AThaveM samayameM daNDakA bhI upasaMhAra karake pahalekI taraha apane zarIrameM hI sthita ho jAtA hai / isa prakAra cAra samayameM daNDa, kapATa, maMthAnI aura lokavyApI tathA cAra samayameM maMthAnI, kapATa daNDa aura apane zarIrameM sthita hotA hai / isa prakAra kevalI-samuddhAtameM ATha samaya lagate haiN| atha kasmin samaye ko yogaH samudghAtakAle bhavatItyAhasamuddhAtameM kisa samaya kauna yoga hotA hai ? yaha batalAte haiM: audArikaprayoktA prathamASTamasamayayorasAviSTaH / mizraudArikayoktA saptamaSaSThadvitIyeSu // 276 // prathame'STame ca samaye audArika eva yogo bhavati zarIrasthatvAt / kapATopasaMharaNe saptamaH / manthasaMharaNe SaSThaH / kapATakaraNe dvitIyaH / eteSa triSvapi samayeSu kArmaNavyatimizra audArika yogo bhvti| "kArmaNa zarIrayogI caturthaka paJcame tRtIye ca / samayatraye'pi 1-cturev-ph.| 2-ahArika pr-ph.| 3-adArika ev-ph.| 4-kArikeyaM mudritakArikA saMkhyAkrame naasti| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 275-276-277] prazamaratiprakaraNam tasmin bhavatyanAhArako niyamAt // 1 // manthAntarapUraNasamayazcaturthaH / manthAntasaMharaNasamayaH paJcamaH / manthAnakaraNasamayastRtIyaH / samayatraye'pyasmin kArmaNazarIrayogaH / tatra ca niyamenaiva jIvo bhavatyanAhArakaH // 276 // artha-pahale aura AThaveM samayameM kevalIke audArikakAyayoga hotA hai / aura sAtaveM, chaThe tathA dUsare samayameM audArikamizrayoga hotA hai / bhAvArtha-pahale aura AThaveM samayameM audArikayoga hI hotA hai / kyoMki usa samaya kevalI apane zarIrameM hI sthira hote haiN| kapATakA upasaMhAra sAtaveM samayameM hotA hai / maMthAnIkA upasaMhAra cha? samayameM hotA hai aura kapATakA AkAra dvitIya samayameM hotA hai / ina tInoM samayoMmeM audArikamizrakAyayoga rahatA hai| kA0 277 ke antargata kArikAkA vyAkhyAna: artha- cauthe, pA~caveM aura tIsare samayameM kevalI kArmANakAyayogavAle hote hai / ina tInoM samayoMmeM ve niyamase anAhAraka hote haiM / bhAvArtha-cauthe samayameM maMthAnIke antarAloMko bharA jAtA hai, arthAt lokavyApI hotA hai| pA~caveM samayameM maMthAnIke antarAloMkA upasaMhAra karatA hai aura tIsare samayameM maMthAnIke AkAra hotA hai| ina tInoM hI samayoMmeM kArmANakAyayoga hotA hai aura usameM jIva niyamase anAhAraka hotA hai / sa samuddhAtanivRtto'tha manovAkAyayogavAna bhagavAn / yatiyogyayogayoktA yoganirodhaM munirupaiti // 277 // TIkA-sa khalu kevalI samIkRtacatuSkarmA / tataH samuddhAtAnivRttaH / tadanantaraM manovAkAyayogI bhagavAn yogatrayavartIti / atha manoyogaH kevalina kuta ityucyate-yadi nAmAnuttaroM manasA tatrastha eva pRcchet , anyo vA devo manuSyo vA, tato bhagavAn manodravyANyAdAtha manaHpayAptikaraNena tatpraznavyAkaraNe karoti satyamanoyogena asatyAmRSAmanoyogenai vyAka roti / tathA vAkAyayogo'pi bhagavataH satyaH asatyAmRSArUpo vA / kAyayogastvaudArikA. digamanAdikriyAsAdhanaH / yatiyogyayogayoktAnenaitat pratipAditam / tasyAmavasthAyAM sa yatiH kevalI yogyamucitaM yogaM satyarUpamasatyamRSArUpaM vA yuGkte // 277 // artha-mana, vacana aura kAya yogavAle vaha kevalIbhagavAn samuddhAtase nivRtta hokara muniyoM ke yogya yogako karate hue yogakA nirodha karate haiN| 1 yoge pr-ph0|2-traamro ma:-ba0 / 3.-gena vA vyaa-phb0|4-tetyne-ph0 b0| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ekonaviMzAdhikAraH, samuddhAta bhAvArtha-vaha kevalI cAroM karmoko barAvara karake samudbhAtase nivRtta ho jAte haiM / usake bAda unake pahalakI taraha tInoM yoga ho jAte haiN| zaGkA-kevalIke manoyoga kisa prakAra hai ? uttara-yadi koI anuttaravAsI athavA koI anya deva yA manuSya apane sthAnapara hI apane manameM prazna kare to kevalIbhagavAn usake manodravyoMko jAnakara satyamanoyoga athavA anubhayamanoyogake dvArA una praznoMkA uttara dete haiN| tathA vacanayoga bhI bhagavAnke satya athavA anubhayarUpa hai| calane phiranemeM sahAyaka audArika Adi kAyayoga to unake hote hI haiM / kevalI avasthAmeM ve yatijanoMke yogya satyarUpa athavA anubhayarUpa yogako karate haiN| usake bAda jaba caudahaveM guNasthAnameM jAneke abhimukha hote haiM, to yogakA nirodha karate haiN| samprati tAn yogAnniroddhumicchannamunA prakAreNa niruNaddhiaba yoga-nirodha karanekI rIti batalAte haiM / paJcendriyo'tha saMjJI yaH paryApto jaghanyayogI syAt / niruNaddhi manoyogaM tato'pyasaMkhyAtaguNahInam // 278 // TIkA-sayogasya siddhirnAstIti yogo'vazyaM niroddhavyaH / tatra prathamaM manoyogamApekSepakaM niruNaddhi / manaHparyAptyAkhyaM karaNaM zarIrapratibaddhaM yena manodravyagrahaNaM karoti / 1-bhavatu kevalina: sadhyamanoyogasya sattvaM tatra vastuyAthAtmyAvagateH sattvAt / nAsatyamoSabhanoyogasya sattvaM tatra saMzayAnadhyavasAyayorabhAvAditi na, saMzayAnadhyavasAyanibandhanavacanahetumanaso'pyasatyamoSamanastvamastIti tatra tasya sattvAvirodhAt / kimiti kevalino vacana saMzayAnadhyavasAyajanakamiti cet ; svArthAnantyAcchorAvaraNakSayopazamAtizayAbhAvAt / tIrthakaravacanamanakSaratvAd dhvanirUpaM tata eva tadekam ekatvAnna tasya dvaividhyaM ghaTata iti cenna, tatra sthAdityAdi asatyamoSavacanasavatastasya ghaneranakSaratvAsiddheH / sAkSaratve ca pratiniyatakabhASAtmakameva tadvacanaM nAzeSamASArUpaM bhavediti cenna, kramaviziSTavarNAtmakabhUya:paMktikadambakasya pratiprANipravRttasya dhvanerazeSabhASArUtvAvirodhAt / tathA ca kathaM tasya dhvanitva bhiti cenna, etadbhASArUpameveti nirdeSTumazakyatvataH tasya dhvanitva siddhH| atIndriyajJAnatvAnna kevalino mana iti cenna, dravyamanasaH satvAt / bhavatu dravyamanasaH sattvaM na tatkAryamiti cedbhavata tatkAryasya kSAyopazamikajJAnasyAbhAvaH, api tu tadutpAdane prayatno'styeva tasya pratibandhakatvAbhAvAt / tenAtmano yogaH mnoyogH| vidyamAno'pi tadutpAdane prayatnaH kimiti svakArya na vidRdhyAditi cenna / tatsahakArikAraNakSayopazamAbhAvAt / asato manasaH kathaM vacanadvitayasamutpattiriti cenna, upacAratastayostataH samutpattividhAnAt / -zrIpuSpadanta bhUtibali mUlasUtrakAra aura SaDkhaMDAgamakI zrIvIrasenAcAryakRta dhabalATIkAkA 1-1-50veM sUtrakI vyaakhyaa| pra0 mA0 pRSTha 283-284 / 2-maapekssikN-ph| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 278 ] prazamaratiprakaraNam 202 tadviyojanArthamanantavIryaH san manoviSayaM nirundhan niruNaddhi / pUrva paJceMdriyasya saMjJinaH manaH paryAptikaraNayuktasya prathamasamayaparyAptakasya jaghanyayogasya manodravyavargaNAsthAnAni niruNaddhi svAtmani / tato'pi grahaNahAnyA asaMkhyeyaguNAnyavasthAnAni niruNaddhi / pazcAdamanako bhavati manaHparyAptirahita ityarthaH // 278 // artha- jo paJcendriya, sainI, paryAptaka aura jaghanya yogavAlA hotA hai, vaha usase bhI asaMkhyAtaguNe hIna manoyogako rokatA hai| bhAvArtha-yoga sahita jIvakI mukti nahIM hotI, ataH yogako avazya hI rokanA cAhie / unameM se pahale ApekSika yogakA nirodha karatA hai / manaHparyApti nAmakA eka karaNa zarIra se saMbaddha hai, jisake dvArA jIva manodravyavargaNAoMko grahaNa karatA hai / ata: usa manaHparyApti ke viyoga karane ke lie ananta zaktikA dhAraka jIva manake viSayako rokatA / use rokane ke lie vaha pahale manaHparyAptikaraNase yukta paJcendriya saMjJIjIvake paryAptaka honeke prathama samayameM jaghanya manoyoga utane manodravyavargaNAke sthAnoMko apanI AtmAmeM rokatA hai| usake bAda pratisamaya usake asaMkhyAtaguNe hIna sthAnoMko rokatA hai| isake pazcAt jaba samasta sthAna ruka jAte haiM to amanaska arthAt manaHparyAptise rahita hotA hai| sArAMza yaha hai ki kevalI tInoM yogoM meM se pahale manoyogako rokate haiM / jina pudgala* banatA hai, unheM manodravyavargaNA kahate haiM / aura manodravyavargaNAke grahaNa karanese yogya zaktike vyApArako manoyoga kahate haiM / ataH kevalI dhIre dhIre manoyogakA nirodha karake amanaska ho jAte haiN| zaGkA - kevalI jinake satyamanoyogakA sadbhAva rahA Ave / kyoMki vahA~para vastuke yathArthajJAnakA sadbhAva pAyA jAtA hai / parantu unake asatyamRSAmanoyogakA sadbhAva saMbhava nahIM hai / kyoMki yahA~ para saMzaya aura anadhyavasAyarUpa jJAnakA abhAva hai ? samAdhAna- nahIM | kyoMki saMzaya aura anadhyavasAya ke kAraNarUpa vacanakA kAraNa mana honese usameM bhI anubhayarUpa dharma raha sakatA hai / ataH sayogIjinameM anumaya manoyogakA sadbhAva svIkAra kara lene meM koI virodha nahIM AtA haiM / zaGkA - kevalIke vacana saMzaya aura anadhyavasAyako paidA karate haiM, isakA kyA tAtparya hai ? samAdhAna - kevalI ke jJAnake viSayabhUta padArtha ananta honese aura zrotAke AvaraNa karmakA kSayopazama atizaya rahita honese kevalIke vacanoMke nimisase saMzaya aura anadhyavasAyakI utpatti ho sakatI hai / zaGkA - tIrthakarake vacana anakSararUpa honeke kAraNa dhvanirUpa haiM aura isalie ve ekarUpa haiM / aura ekarUpa honeke kAraNa ve satya aura anubhaya isa prakAra do prakArake nahIM ho sakate haiM ? Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandra jainazAstramAlAyAm [ viMzAdhikAraH, yoganirodhaH samAdhAna - nahIM / kyoMki kevalIke vacanameM ' syAt ' ityAdi rUpase anubhayarUpa vacanakA sadbhAva pAyA jAtA hai / isalie kevalIkI dhvani anakSarAtmaka hai yaha bAta asiddha hai / 192 zaGkA -- kevalakI dhvaniko sAkSara mAna lenepara unake vacana pratiniyata eka bhASArUpa hoMge, azeSabhASArUpa nahIM ho sakeMge ? samAdhAna -- nahIM / kyoMki krama viziSTa, varNAtmaka, aneka paMktiyoMke samuccayarUpa aura sarva zrotAoMmeM pravRtta honevAlI aisI kevalIkI dhvani sampUrNa bhASArUpa hotI hai, aisA mAna lene meM koI virodha nahIM AtA hai / -jaba ki vaha aneka bhASArUpa haiM to use dhvanirUpa kaise mAnA jA sakatA hai ? zaGkA samAdhAna -- nahIM / kyoMki kevalIke vacana isI bhASArUpa hI haiM, aisA nirdeza nahIM kiyA jA sakatA hai / isalie unake vacana dhvanirUpa haiM yaha bAta siddha ho jAtI hai / zaGkA - kevalI ke atIndriyajJAna hotA hai, isalie unake mana nahIM pAyA jAtA hai ? samAdhAna -- nhiiN| kyoMki unake dravyamanakA sadbhAva pAyA jAtA hai / zaGkA - kevalIke dravyamanakA sadbhAva rahA Ave, parantu vahA~ para usakA kArya nahIM pAyA jAtA hai ? samAdhAna - dravya manake kAryarUpa upayogAtyaka kSAyopazamikajJAnakA abhAva bhale hI rahA A; parantu dravyamanake utpanna karanemeM prayatna to pAyA jAtA hai / kyoMki dravyamanakI vargaNAoMke lAne ke lie honevAle prayatna meM koI pratibandhaka kAraNa nahIM pAyA jAtA hai / isalie yaha siddha huA ki usa manake nimittase jo AtmAkA parispandarUpa prayatna hotA hai use manoyoga kahate haiM / bhI zaGkA - kevalI ke dravyamanako utpanna karanemeM prayatna vidyamAna rahate hue kyoM nahIM karatA hai ? vaha apane kAryako samAdhAna- nahIM | kyoMki kevalIke mAnasikajJAna ke sahakArI kAraNarUpa kSayopazamakA abhAva hai, isalie unake manonimittaka jJAna nahIM hotA haiM / zaGkA - jaba kevalIke yathArthameM arthAt kSAyopazamikamana nahIM pAyA jAtA hai to usase satya aura anubhaya-- ina do prakArake vacanoM kI utpatti kaise ho sakatI hai ? samAdhAna- nhiiN| kyoMki upacArase manake dvArA una donoM prakArake vacanoMkI utpattikA vidhAna kiyA gayA hai / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 279 / prazamaratiprakaraNam 103 tato vAgyogaM niruNaddhi / tannirUpaNAyAhamanoyogake bAda vAgyogakA nirodha karatA hai / ataH usakA nirUpaNa karate haiM: dvIndriyasAdhAraNayorvAgucchAsAvadho jayati yadvat / panakasya kAyayogaM jaghanyaparyAptakasyAdhaH // 279 // TIkA-dvIndriyasya prathamasamayaparyAptakasya vAkparyAptisaraNaM yattad vighaTayati / tasya jaghanyavAgyogo yaH sAdhAraNajIvasya ca prathamasamayaparyAptakasya yaducchrAsaniHzvAsaparyAptikaraNaM tAbhyAM vAgucchAsau adhaH kRtvA tAvanniruNayasaMkhyeyaguNahAnyA, yAvat samastavAgyogo niruddha ucchAsaniHzvAsaparyAptikaraNaM ca / tadvaditi yathA mano niruNaddhi tadvadvAgucchAsAvapi niruNaddhItyarthaH / tatra manovAcorniruddhayoH kAyayoganirodhaM karoti / panaka ullijIvastasya prathamasamayaparyAptakasya yaH kAyayogo jadhanyastato'pyadho'saMkhyeyaguNahAnyA nirAvaraNavIryatvAt sakalaM kAyayogaM niruNaddhi // 279 // artha-dvIndriyajIvake jo vacanayoga hotA hai aura sAdhAraNavanaspatijIvake jo zvAso. chAsa hotA hai manoyogakI hI taraha usase asaMkhyAtaguNe hIna vacanayoga aura zvAsocchrAsakA nirodha karate karate samasta vacanayoga aura zvAsocchvAsakA nirodha karatA hai| usake bAda jaghanyaparyAptaka panaka jIvake jo kAyayoga hotA hai, usase asaMkhyAtaguNe hIna kAyayogakA nirodha karate-karate samasta kAyayogakA nirodha karatA hai| bhAvArtha-jisa prakAra manoyogakA nirodha karatA hai, usI prakAra vacanayoga aura zvAsocchvAsakA bhI nirodha karatA hai / arthAt dvIndriya paryApta kajIvake prathama samayameM jo jaghanya vacanayoga hotA hai aura paryAptaka sAdhAraNajIvake prathama samayameM jo zvAsocchvAsa hotA hai, usase asaMkhyAtaguNe hIna asaMkhyAta guNe vacanayoga aura zvAsocchvAsako pratisamaya tabataka rokatA hai jabataka samasta vacanayoga aura zvAsocchvAsa paryAptikaraNakA nirodha nahIM ho jAtA / manoyoga aura vacanayogake rukanepara kAyayogakA nirodha karatA hai / paryApta panaka illijIvake prathama samayameM jo jaghanya kAyayoga hotA hai, usase bhI asaMkhyAtaguNe hIna kAyayogakA pratisamaya nirodha karatA hai / isa prakAra nirodha karate-karate sakala kAyayogakA nirodha karatA hai| kAyayoganirodhakAle cakAyayogake nirodhake samaya jo kucha hotA hai, use batalAte haiM: 1-smstaavaa-b0| pra025 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [viMzo'dhikAraH, yoganirodhaH sUkSmakriyamapratipAti kAyayogopayogato dhyAtvA / vigatakriyamamanivartitvamuttaraM dhyAyati pareNa // 280 // TIkA-dhyAnaM sUkSmakiyamapratipAti sUkSmakAyayogasthita eva dhyAyati / tadeva zailezI tribhAgahInamAtmapradezarAziH karoti / kimarthamiti vedyAni zarIre nirvatitAni mukhazravaNanAsikAdicchidrANi tatparipUraNArtha ghanIkaroti, AtmAnaM tribhAgahInAvagAhasaMsthAnapariNAhaM karotItyarthaH / tatazcaturthazukladhyAnabhedaM pareNa dhyaayti| vigatakriyamanivartidhyAnaM niruddhayogo vyuparatasakalakriyamanivartidhyAnamuttaradhyAnaM (dhyAyan ) caramakarmAzaM kSapayati // 28 // artha--kAyayogakA nirodha karate hue hI sUkSmakriyaapratipAti nAmakA tIsarA zukladhyAna hotA hai, usa dhyAnake anantara vigatakriya nAmaka dhyAna hotA hai / isa dhyAnake pazcAt anya koI dhyAna nahIM hotA, ataH yaha anuttara hai| bhAvArtha-jisa samaya kevalI sUkSmayogameM sthita hote haiM, usI samaya unake sUkSmakriyaapratipAti nAmakA tIsarA zukladhyAna hotA hai / aura usI samaya ve zailezI karate haiM / usa samaya unake Atma-pradezoMkI avagAhanA zarIrakI avagAhanAse eka tihAI hIna ho jAtI hai / kyoMki zarIrameM mukha, nAka, kAna vagairahameM jo chidra haiM, ve pUrita ho jAte hai aura unake pura jAnese AtmAke pradeza ghanIbhUta ho jAte haiM / ataH AtmAke pradezoMkI avagAhanA mUlazarIrakI avagAhanAse tribhAgahIna raha jAtI hai / usake pazcAt sakalayogakA nirodha honepara vyuparatasakalakriya nAmaka cauthA zukladhyAna hotA hai| isa dhyAnake dvArA ve avaziSTa karmaprakRtiyoMko kSaya kara dete haiM / caramabhave saMsthAnaM yAdRgyasyocchrayapramANaM ca / tasmAtribhAgahInAvagAhasaMsthAnapariNAhaH // 281 // TIkA-ukta evArtho'syAH kArikAyAH, punastathApyucyate / caramabhave pazcimajanmani / saMsthAnamAkAraH yAdRg yasya siddhimupajigamiSoH saMsthAnaM zarIrocchrAya eva pramANam / tasya tribhAgahAnyA saMsthAnapariNAhaM karoti // 281 // ___ artha-antima bhavameM jisa kevalIkA jitanA AkAra aura jitanI u~cAI hotI hai, usase usake zarIrakA AkAra aura U~cAI eka tihAI kama ho jAtI hai| bhAvArtha-isa kArikAkA artha yadyapi pahale kaha Aye haiM tathApi spaSTatAke lie punaH kahate haiN| jisa mumukSukA antima bhavameM jaisA AkAra hotA hai aura jitanI u~cAI hotI hai usase usakI ucAI tathA AkAra eka tihAI kama ho jAtA hai / arthAt usakI avagAhanA do tihAI bAkI raha jAtI hai| 1-muttaraM dhyAnaM-pha0 b0| 2-SaSTha karma-grantha, pR. 264,-zrIjinabhadrakSamAzramaNakRta vizeSAvazyakabhASya, gA. 3681 / 3-Avazyakaniyukti gAthA 974 / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 280-281-282-283 ] prazamaratiprakaraNam Azaya yaha hai ki jIvakA pramANa apane zarIrake barAbara hotA hai / jaisA aura jitanA zarIrakA AkAra hotA hai vaisA aura utanA hI AkAra jIvake pradezoMkA hotA hai| ataH kevalIke Atma-pradeza bhI zarIrake AkAra aura utane pramANa hote haiM, kintu zarIrake nAka, kAna, mu~ha, udara vagairahameM bahutasA bhAga khAlI rahatA hai, una khAlI bhAgoMmeM jIvake pradeza nahIM hote / parantu zailezI ho jAnepara dhyAna-balase ve khAlI bhAga Atma-pradezoMse pUrita ho jAte haiN| aura una bhAgoMke pUrita ho jAnese AtmAke pradeza ghanIbhUta ho jAte haiM / aura isa prakAra ghanIbhUta ho jAnese zarIrakI avagAhanAse Atma-pradezoMkI avagAhanA ekatihAI bhAga kama ho jAtI hai| atha sa bhagavAn kIdRgavastho niruddheSu yogeSu bhavatItyAhayoganirodha honepara kevalIbhagavAnkI jo avasthA hotI hai, use batalAte haiM : so'tha manovAgucchAsakAyayogakriyArthavinivRttaH / aparimitanirjarAtmA saMsAramahArNavottIrNaH // 282 // TIkA-sa bhagavAn kevalI vAkkAyamAnAsocchAsayogakriyArthavinivRtto niruddhasakala. kriyaH / aparimitanirjara AtmA yasya bahukarmakSapaNayuktaH saMsAramahArNavAduttIrNa eva // 282 // artha-yoganirodhake anantara manoyoga, vacanayoga, kAyayoga, aura zvAsocchAsakI kriyAse nivRtta hokara vaha kevalIbhagavAn karmoMkI aparimita nirjarA karate haiM, aura saMsArarUpI samudrase pAra ho jAte haiN| bhAvArtha-yogakA nirodha hojAnepara navIna bandhakA to sarvathA abhAva hI ho jAtA haiM aura vacI huI zeSa 85 prakRtiyoMko bhI eka antarmuhUrtameM kSapaNa kara DAlatA hai| ataH use saMsAra-samudrase pAra huA hI samajhanA caahie| sa vyuparatakriyAnivartidhyAnakAlezai lezyavasthA yAtItyAha aba vyuparatakriyAnivartidhyAnake samaya vaha zailezI avasthAko prApta karatA hai, yaha batalAte hai: ISadmasvAkSarapaJcakodriNamAtratulyakAlIyom / saMyamavIryAptabalaH zailezImeti gatalezyaH // 283 // 1-vRttaH niruddhsklkriyH-b0| 2-kaaliiyaayaam-b0| 3-mbmaavii-b0|| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ekaviMzAdhikAraH, mokSagamanavidhAnam TIkA-ISanmanAg hasvAnAmakSarANAM 'kakhagaghaGa' ityeSAmuccAraNAkAla udgiraNamuccAraNaM tattulyakAlIyAM tAvatpramANAM zailezImeti / saMyamenAnuttareNa vIryeNa ca prAptabalaH zailezImeti vigatalezyaH / zaileza iva meruriva niSprakampo yasyAmavasthAyAM bhavati, sA'vasthA zailezIti strIliGgazabdaH pRSodarAdipAThAt saMskriyate / zailAnAmIzatayA zailAnAmIzvarI sA zailezyavastheti / vigatA lezyA bhAvAkhyA yasya sa vigtleshyH| dravyalezyAbhAvAdbhAvalezyAnAmasaMbhavaH / / 283 // ___ artha-saMyama aura vIryake dvArA balako prApta karake, lezyA rahita hue vaha kevalIbhagavAn zailezI avasthAko prApta karate haiM / kucha hrasva pA~ca akSaroMke uccAraNa karane meM jitanA samaya lagatA hai, utanA hI kAla isa zailezI avasthAkA hai| bhAvArtha-caudahaveM guNasthAnameM hI zailezI avasthA prApta hotI hai / zailoM-pahAr3oMkA IzasvAmI honeke kAraNa sumeruko zaileza kahate haiN| sumerukI taraha nizcalatA jisa avasthAmeM prApta hotI hai; use zailezI avasthA kahate haiM / samasta yogoMke nirodha, utkRSTa saMvarakI prApti aura lezyAkA abhAva ho jAneke kAraNa yaha avasthA caudahaveM guNasthAnameM hI prApta hotI hai / aura ' ka kha ga gha Ga ' athavA 'a i u R la' ina pA~ca hasva akSaroMke uccAraNa karanemeM jitanA kAla lagatA hai, utanA hI usakA kALa hotA hai| pUrvaracitaM ca tasyAM samayazreNyAmatha prakRtizeSam / samaye samaye kSapayatyasaMkhyaguNamuttarottarataH // 284 // TIkA-prathamameva samudghAtakAle racitaM vyavasthApitaM samayazreNyAM samayapattauM / prakRtizeSa pravedyanAmagotrAyuSAM yadavaziSTamAste tat prakRtizeSam / pratisamayaM kSapayantasaMkhyeya. guNamuttareNottareSu samayeSu // 284 // . artha-pUrvaracita avaziSTa karmaprakRtiyoMko zailezI avasthAke samayoMkI paMktimeM pratyeka samayameM uttarottara asaMkhyAtaguNI asaMkhyAtaguNI khapAtA hai| bhAvArtha-samudghAtake samaya vedanIya, nAma, gotra aura AyukarmakA jo bhAga zeSa raha gayA thA, usa bhAgako zailezI kAlake samayoMmeM khapAtA hai / aura pratyeka samayameM uttarottara asaMkhyAtaguNe asaMkhyAtaguNe dalikoMko khapAtA hai / arthAt prathama samayameM jitane dalika khapAtA hai, dUsare samayameM unase asaMkhyAtaguNe dalikoMko khapAtA hai / isI prakAra Ageke samayoMmeM bhI asaMkhyAtaguNe dalikoMko khapAtA hai| 1- zailezImeti ' ityArabhya (prAsabalaH) iti paryantaH pAThoH vAradvayaM likhitaH-pha0 pratI / 2-dUsarI TIkAmeM sevarakI sAmarthyase balako prApta karake-aisA artha kiyA hai| 3-puurvaarcitN-ph0| 4-nAsti padamidaM-pha0 pustke| 5-prkRtoshessN-ph0| 6-masti ph.| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamaratiprakaraNam carame sayame saMkhyAtItAn vinihanti caramakamAMzAn / kSapayati yugapat kRtsnaM vedyAyurnAmagotragaNam // 285 // kArikA 284-285-286-287 ] TIkA - pazcimasamaye'saMkhyeyAn vinihanti zAdayati / caramA ye karmAzAMH karmabhAgAstAn yugapat kSapayati / ta eva karmAzA viziSyante vedyAyurnAmagotragaNamiti / eSAM karmaNAM ast iti tasmin kRtsne kSapitA vedyAdigaNe caramakarmAzA kSapitA eva bhavantIti // 285 // artha - antima samayameM bAkI bace hue asaMkhyAta karmada likoM ko khapAtA hai / aura isa prakAra samasta vedanIya, Ayu, nAma aura gotrakarmoM ke samUhako ekasAtha naSTa kara DAlatA hai / 197 bhAvArtha -- pratisamaya asaMkhyAtaguNe asaMkhyAtaguNe karmadalikoM ko khapAte- khapAte jaba antima samaya meM pahu~catA hai to cAroM aghAtikamakI teraha prakRtiyoM ke jo asaMkhyAtaguNe karmadalika avaziSTa raha jAte haiM, una sabako ekasAtha khapA DAlatA hai / unake ekasAtha kSaya karate hI aghAtikarmoM kA samUla nAza ho jAtA hai| tatazca - usake pazcAt-- sarvagatiyogyasaMsAramUlakaraNAni sarvabhAvIni / audaariktejskaarmnnaani sarvAtmanA tyaktvA // 286 // . TIkA - sarvA gatayo narakatiryag mAnuSyadevAkhyAstAsAM yogyAni saMsAramUlakaraNAni asAraparibhramaNapratiSThAni nimittAnItyarthaH / audArikAdIni na khalvaudArikAdibhirvinA sarvagatayaH prApyante / sarvabhAvIni sarvatra bhavanti narakAdigatiSu zarIrANi audArikaM taijasaM kArmaNa ca kvacid vaikriyataijasakArmaNAni / sarvAtmanA tyaktvA sarveSAmAtmA audArikAdInAM yat svarUpaM tena sarveNa svarUpeNa tyaktvA || 286 // dehatrayanirmuktaH prApyarjuzreNivItimasparzAm / samayenaikenAvigraheNa gatvordhvamapratighaH // 287 // TIkA - siddhyatastu niyamenaiva dehatrayamaudArikataijasakArmaNAkhyaM bhavati / tena niravazeSeNa mukto nirmukto virahitaH / RjuzreNivItiM RjvA zreNyA vItiM gatim / prApya / 1- siddhistu-pha0 ba0 / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ ekaviMzAdhikAraH, mokSagamanavidhAnam kIdRzImasparzAmavidyamAnaspazAm / sakalakarmakSayasamayAdanyaM samayaM na spRzati, nApi svAvagAhapradezAt pradezAntaraM spRzatItyasparzetyucyate / ekena samayenAsAvavigraheNAvakragatyA gatvocaM lokAntamapratigho'pratihatagatiH / punaravigrahagrahaNaM samayavizeSaNam / na hyekasmin samaye vigrahaH saMbhavatIti // 287 // sa punargatvA kAvatiSThata ityAhasiddhikSetre vimale janmajarAmaraNaroganirmuktaH / lokAgragataH sidhyati sAkAraNopayogena // 288 // TIkA-kAtsnyena karmanAzaH siddhistasyAH kSetramAkAzam / yatrAvagAhaH siddhasyA tacceSatprAgbhArApRthivyupalakSitaM tasyAH pRthivyA uparitanatalAdyaduparitanaM yojanaM, tasya yadupari. tanaM gavyUtam / tasyApi gavyUtasyoparitano yaH SaDbhAgastrINi dhanuHzatAni trayastriMzadadhikAni dhanuSazca vibhaag| eSa ganyUtasya ssdbhaagH| tAvatpramANamAkAza siddhikSetramucyate / yatrAvagAhante siddhA iti| vimala iti vivikta malapaTalavarjite / janmajarAmaraNena rogaizca jvarAdibhivirahitaH / lokAgragataH / sa eva gavyUtaSaDbhAgo lokAgram , taM prAptaH sidhyati / pUrvocitagatisaMskArabhAve sati siddha ucyate / tatrastha sAkAraNopayogena jJAnopayogena vartamAnaH siddhyati na darzanopayoga iti| yasmAllandhayaH sarvAH sAkAropayuktasvaiya bhvntiityaagmH||288|| artha-saba gatiyoMke yogya, saMsArake mUlakAraNa aura saba jagaha honevAle audArika, vaikriyika aura kArmaNazarIrako sarvathA tyAga kara, tInoM zarIroMse mukta huA jIva, sparza rahita RjuzreNIgatiko prApta karake vigraha rahita ekasamayameM vinA kisI bAdhAke Upara jAkara logake agra bhAgako prApta karake janma, jarA, maraNa aura rogase mukta hotA huA vimala siddhikSetrameM sAkAra upayogase siddhipadako prApta hotA hai| bhAvArtha-audArika, taijasa aura kArmaNazarIra, naraka, tiryazca, manuSya aura deva nAmakI sabhI gatiyoMke yogya haiN| inake vinA saba gatiyoMkI prApti nahIM ho sakatI / kyoMki manuSya aura tirthaJca hI marakara saba gatiyoMmeM janma le sakate haiN| aura unake hI ukta tInoM zarIra hote haiM / ataH ye tInoM zarIra hI saba gatiyoMke yogya haiM / tathA saMsArake mUlakAraNa bhI yahI haiN| kyoMki yadi jIvake sAtha zarIra na lage hoM to use saMsArameM bhramaNa karanA hI nahIM par3a sakatA / tathA ye sabhI gatiyoMmeM pAye jAte haiN| tejasa aura kArmaNa to sabhI saMsArIjIvoMke hote haiM / manuSya aura tirthaJcagatimeM unake sAtha audArikazarIra hotA hai aura deva tathA narakagatimeM unake sAtha vaikriyazarIra hotA hai / ina zarIroMko vilkula tyAga karake 1-smye'vgrh-b0| 2-'gataH' nAsti-ba0 pustake / 3-lokAgrata: lo-b0| 4-'sarvasya 'tatvArthasUtra a0 2 sU0 43 / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 288289-290 ] prazamaratiprakaraNam audArika, taijasa aura kArmaNazarIrase mukta huA jIva Urdhvagamana karatA hai| yaha Urdhvagamana RjuzreNigatise hotA hai / jisa sthAnapara jIva karma-bandhanase mukta hotA hai, vahA~se lekara lokake anta bhAgataka AkAzake pradezoMkI jo sIdhI paMkti hotI hai, usIke anusAra morahita sIdhA gamana karatA hai / aura binA kisI rukAvaTake ekasamayameM hI lokake agrabhAgako prApta ho jAtA hai / isI lie isa gatiko sparza rahita kahA hai / kyoMki jisa samayameM Urdhvagamana karatA hai, usI samayameM apane gantavya-sthAnataka pahu~ca jAtA hai, samayAntarakA sparza nahIM karatA hai / tathA jisa pradeza-paMktimeM gamana karatA hai, usase anya pradeza paMktikA sparza nahIM karatA hai / usImeM gamana karatA huA lokake agra bhAgataka calA jAtA hai / vahA~ siddhikSetra hai| pUrI tarahase karmoMke nAza ho jAneko siddhi kahate haiM aura usake kSetrako siddhikSetra kahate haiN| siddhajIva isI siddhikSetrameM rahate haiN| lokake agra bhAgameM ISat prAgbhAra nAmakI eka pRthivI hai / vahI siddhabhUmi hai| usase eka yojana Upara jAnepara lokakA anta hotA hai / yaha pRthvI Urdhvamukha chatrake AkAra hai / isakI lambAI aura caur3AI 45 lAkha yojana hai tathA bAhulya madhyameM ATha yojana hai aura donoM ora ghaTate-ghaTate antameM aMgulake asaMkhyAtaveM bhAga hai / isa pRthvIke Uparase talase lekara lokAntataka jo eka yojana pramANa kSetra hai, usa kSetrameM bhI jo sabase UparakA eka . kosa kSetra hai, usa eka kosa kSetrameM bhI usakA jo UparakA chaTThA bhAga hai, jisakA pramANa 3333 dhanuSa hai, apane pramANa AkAzako hI sidvikSatra kahate haiM / janma, jarA, maraNa aura rogase mukta hue siddhajIva mala rahita isa siddhikSetrameM hI jAkara Thaharate haiM, tathA jJAnopayogameM vartamAna rahate hue bhI isa . siddhasthAnako prApta hote haiM, darzanopayogameM vartamAna rahate hue nhiiN| kyoMki AgamameM kahate haiM ki sAkAropayogIko hI samasta labdhiyA~ prApta hotI haiN| sAdikamanantamanupamamavyAbA~dhasukhamuttamaM prAptaH / kevalasamyaktvajJAnadarzanAtmA bhavati muktaH // 289 // TIkA-sahAdinA sAdikaM siddhatvaparyAyavat / anantamaparyavasAnam / avidyamAnopamaunamanupam / avidyamAnavyAbAdhamanyAbAdham / rogAntakAdidvandvarahitam / evaMvidhaM sukhaM prAptaH / kevalaM kSAyikaM samyaktvam / kevalaM jJAnam / kevalaM darzanam / kevalamityasahAyaM samyaktvaM pudgalarahitam / etAnyAtmA yasya svabhAvaH sa evaMrUpastatra mukta iti // 289 // artha-sAdi, ananta, anupama aura avyAbAdha uttama sukhako prApta hote hue kevala samyaktva kevalajJAna, kevaladarzana svarUpI AtmA mukta hotA hai| __ bhAvArtha-muktajIvako jo sukha prApta hotA hai, vaha siddhatvaparyAyakI taraha hI sAdi aura ananta hai / arthAt jisa prakAra siddhatvaparyAya Adisahita aura antarahita hai| eka bAra isa sukhake prApta 1- avigrahA jIvasya'-tatvArthasUtra a0 2 mU0 28 / 2-' eka smyaavigrhaa|' tatva yNtra02muu030| zrIjinabhadrakSamAzramaNakRta bi. ze. bhA. gA. 37.7 / 3-vi. ze. bhA. gA. 3520, zrIbhadrabAhasvAmikRta Ava0ni0 960 se|| 4-A. ni., gA. 971 / 5-Rmika upayogadyavAdiyoM ke matase, kyoMki zvetAmbara kramika upayogadvayavAdI haiN| zrIbhadrabAhusvAmikRta A. ni. gA. 979 / 6-mvvbodh-ph0| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ekaviMzAdhikAraH, mokSagamanavidhAnam honepara phira kamI usakA nAza nahIM hotaa| tathA vaha sukha anupama hai; kyoMki saMsArakA koI bhI sukha usake samAna nahIM hai / tathA vaha bAdhA rahita bhI hai kyoMki use prApta karake roga vagairahakA bhaya nahIM rahatA / mukta jIva aise uttama sukhako prApta karake kSAyikasamyaktva, kevalajJAna aura kevala darzanarUpa svabhAvase yukta hote haiM / Azaya yaha hai ki mukta avasthAmeM Atmika guNoMkA abhAva nahIM ho jAtA / kintu sukha, jJAna, darzana, samyaktva Adi svAbhAvika guNa apanI carama sImAko prApta hokara sadaiva prakAzamAna rahate haiN| keSAaidabhAvamAtraM mokSastannirAkaraNAyAhakucha vAdI mokSako kevala abhAvasvarUpa hI mAnate haiM, unake nirAkaraNa ke lie kahate haiM: muktaH sannAbhAvaH svAlakSaNyAta svato'rthasiddhezca / bhAvAntarasaMkrAntaH sarvajJAjJopadezAcca // 290 // TIkA-aSTAbhiH karmabhirmukta AtmA cetanAsvabhAvo jJAnadarzanopayogalakSaNaH / tasya sarvAtmanA niranvayo nAza iti duHsAdhyam , pariNAmitvAt pradIpazikhAvat / te hi pradIpapudgalAH kajalAdhAkAreNa prAduHSanti, punazca pariNAmAntareNa jAyanta iti pratyakSapramANasamadhigamyAH / niranvayanAze ca jainendrAt pratihetudRSTAntAnAmasaMbhava eva / ataHpariNAmitvAtjIvo jJAnadarzanopayogAtmA, na punarabhAvaH / svalakSaNamupayogastadbhAvaH svAlakSaNyaM tasmAt svAlakSaNyAt / na jAtucidupayogAtmasvatattvaM jahAti jIvaH / svata eva cArthAH (rthaH) siddhAH (dvH)| jJAnadarzanopayogasvabhAvatvamAtmano na kutazvinnimittAdutpannaH / svata evAsAvanaditAdRzo'rthaH / yadyapi prAcyoparata upayogAntaramudeti, tathApyupayogasAmAnyAnna bhidyte|jnyaansvbhaavtvaat| tathA bhAvAntarasaMkrAtaH, bhAvo hi bhAvAntaratvena saMkrAmati, na sarvathocchidyate dravyakSetrakAlabhAvApekSaH, ito grAmAntaragatapuruSAdivat / itazca nAbhAvo muktaH / sarvajJAjJopadezAt vItarAgAH sarvajJAstatpraNItAgama AjJA / tadupadezAt siddhAtmA jJAnadarzanasvabhAvo'stIti vyavasthimiti // 290 // artha-muktajIva abhAvarUpa nahIM hai, kyoMki jIvakA lakSaNa upayoga hai tathA arthokI siddhI svataH hI huA karatI hai| aura bhAva hI bhAvAntararUpa hote haiM / sarvajJadvArA kahe gaye AgamameM aisA hI kahA hai| bhAvArtha-AThoM karmoMse mukta AtmA caitanyasvarUpa hai| jJAnopayoga aura darzanopayoga usakA lakSaNa hai / usa AtmAkA niranvaya nAza duHsAdhya hai / kyoMki vaha dIpakakI zikhAkI taraha pariNAmI hai| dIpakakI zikhA kAjala Adi rUpase pariNamana karatI hai| usake bAda usa kAjalakA bhI korDa dasarA pariNamana dekhA jAtA hai / yaha bAta pratyakSa siddha hai / vastukA niranvaya vinAza mAnanepara usakI siddhike lie hetu aura dRSTAntakA milanA asaMbhava hI hai / ataH pariNAmI honeke kAraNa jIvakA svarUpa jJAnopayoga 1-truTito'yamaMzaH pha. prtau| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 290 291 ] prazamaratiprakaraNam 201 aura darzanopayoga hI hai / abhAva nahIM hai| kyoMki jIva kabhI bhI apane upayoganayI svabhAvako nahIM chor3atA / tathA padArtha svataH hI siddha hote haiM, ataH AtmAkA jJAnopayoga aura darzanopayoga svabhAva kisI parake nimittase utpanna nahIM hotA; kintu yaha anAdikAlase hI svataH siddha hai| yadyapi upayogase upayogAntara hotA rahatA hai; kintu upayoga sAmAnyakA nAza kabhI nahIM hotaa| kyoMki vaha jJAnasvabhAva hai| yadyapi eka bhAvakA bhAvAntararUpase pariNamana hotA hai, parantu usakA sarvathA nAza nahIM hotaa| jisa prakAra koI puruSa eka gA~vase dUsare gA~vameM calA jAtA hai to usa puruSakA sarvathA abhAva nahIM hotaa| usI prakAra jIvake mukta honepara bhI usakA abhAva nahIM ho jAtA / isake sivAya vItarAga sarvajJake dvArA pratipAdita AgamameM bhI muktAtmAko jJAna darzanasvabhAva kahA hai| ataH muktAvasthAmeM jIva sarvathA abhAva. rUpa siddha nahIM hotaa| tyaktvA zarIrabandhanamihaiva karmASTakakSayaM kRtvaa| na sa tiSThatyanibandhAdanAzrayAdaprayogAca // 291 // TIkA-ihaiva manuSyaloke kasmAnna tiSThati ? ucyate-zarIrameva bandhanaM tanihAya kathaM punarAtyantikazarIratyAgaH ? karmASTakakSayakaraNAdatyantaviyogaH zarIrakasya / na cAsAvihaiva tiSThati, anibandhanatvAt / na hi tasyeha kiJcinibandhanamAsane kAraNamasti / zarIrAdinibandhanamihAvasthAne bhavati / tacca samastameva dhvastam / anAzrayatvAnmuktasyAtyantalaghorAzrayaH sarvasya lokAgrArIkharaM bhavati / pralepASTakaliptAmbutumbakasyeva jalamadhyakSiptasyASTAsu zINeSulepeSu jalasyoparyavAsthAnamAzrayo nAdhaH, tathA muktasyApyatropadhno nAstItyata iha nAvatiSThata iti / tathA'prayogAt aprayogo vyApAra Atmanastasya ca tAdRzI nAsti kriyA, yayAvasthAnaM kalpayiSyate / ato'prayogAcca na sa tiSThatyatreti // 291 // artha-zarIrarUpI bandhanako tyAga kara aura AThoM karmokA kSaya karake muktajIva manuSyalokameM nahIM ThaharatA; kyoMki yahA~ ThaharanekA na to koI kAraNa hai, na Azraya hai aura na koI vyApAra hai / bhAvArtha-yaha zaGkA ho sakatI hai, mukta honepara jIva yahA~ hI kyoM nahIM ThaharatA ? ataH usakA samAdhAna karate haiM / AThoM karmoMkA samUla nAza kara denese zarIrarUpI bandhanakA bhI atyanta viyoga ho jAtA hai / isa bandhanakA viyoga honepara jIva manuSya-lokameM nahIM ThaharatA; kyoMki usake yahA~ ThaharanekA koI kAraNa nahIM rahatA / zarIra Adi bandhanoMke honese hI jIva yahA~ ThaharatA hai; kintu aba to ve naSTa hI ho cuke / dUsare yahA~ usake Thaharaneke yogya Azraya bhI nahIM hai| kyoMki mukajIva atyanta halake ho jAte haiM / ataH unakA Azraya lokakA agra bhAga ho hotA hai / jisa prakAra ATha lepoMse lipta tUMbIko yadi jalake bIcameM pheka diyA jAye to una bAThoM lepoMke ghula jAnepara tUMbI jalake Upara A ThaharatI hai / nIce nahIM tthhrtii| usI prakAra mukta jIvako bhI yahA~ rokanevAlA koI pratibandhaka nahIM rahatA, ataH vaha pra026 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 rAyacandrajenazAstramAlAyAm [ekaviMzAdhikAraH, zivagamanam yahA~ nahIM ThaharatA / tathA muktajIva koI aisI kriyA bhI nahIM karatA, jisake kAraNa usake yahA~ ThaharanekI kalpanA kI jA sake / ataH vaha yahA~ nahIM ThaharatA hai| evaM tardhvimeva tena gantavyaM nAnyatreti kuto niyama ityAha zaGkA-yadi muktajIva yahA~ nahIM ThaharatA hai to na Thaharo; kintu use Upara hI jAnA cAhie, anyatra nahIM, aisA niyama kisa kAraNase hai ? nAdho gauravavigamAdazakya (dasaMga ) bhAvAca gacchati vimuktaH / lokAntAdapi na paraM plavaka ivopagrahAbhAvAt // 292 // TIkA-yato gurudravyamadho gacchad dRSTaM poSANAdi, tasya gauravaM nAstyapetakarmatvAta / azakyabhAvAcca azakyo'nupapannaH khalvayaM bhAvo yat sarvakarmAvanirmukto'tyantalaghuradho gamiSyatIti / na ca lokAntAt parato gacchati, upagrahakAridharmadravyAbhAvAt / plavakastArakastadvat yAnapAtravat matsyAdivadvA / sthaleSu gamanazakterabhAvAt / / 292 // artha-muktajIva nIce nahIM jAtA hai, kyoMki usameM gauravakA abhAva hai aura aisA honA kisI prakAra zakya bhI nahIM hai / jahAja AdikI taraha lokAntase Age bhI nahIM jAtA hai; kyoMki vahA~ sahAyaka dharmadravyakA abhAva hai| bhAvArtha-pASANa vagairaha bhArI-bharakama padArtha nIce jAte hue dekhe jAte haiM / kintu muktajIvameM bhArIpana nahIM hai / kyoMki vaha karmoke mArase mukta ho cukA hai| phira yaha bAta kisI prakAra sambhava nahIM hai ki samasta karmoMse mukta huA atyanta laghu jIva nIce jAve / ataH nIce nahIM hai / isalie Urdhvagamana hI yukta hai / para Upara bhI lokake antase Age nahIM jAtA hai; kyoMki gamanameM sahAyaka dharmadravya lokake antataka hI pAyA jAtA hai| Age usakA abhAva hai| ata: jisa prakAra jahAja yA machalI vahIMtaka jA sakate haiM jahA~taka unakA sahAyaka pAnI hotA hai, usI prakAra muktajIva bhI vahItaka jAte haiM jahA~taka sahAyaka dharmadravya vartamAna hai| yogaprayogayozvAbhAvAttiryagna tasya gatirasti / siddhasyordhvaM muktasyAlokAntAd gatirbhavati / / 293 // __TIkA-yogA manovAkkAyalakSaNAstadabhAvAt / prayoga AtmanaH kriyA tadabhAvAcca / tiryagdikSu prAcyAdikAsu / na tasya gatisaMbhavaH / tasmAdadhastiryagvA gaterasaMbhavAt / ihaiva cAvasthAne nAsti kiJcitkAraNamato gacchatyUrdhvameva siddhaH / sA cordhvagatirAlokAntAdeva bhavati, na parataH, upagrahAbhAvAdityuktaM ca // 293 // -dasaGga bhaavaac-ph00| 2-pgrhobhaa-b0| 3-yo gu-ph0b0| 4-dRSTamupalAdi-pha0 0ya Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 292-293-294 ] prazamaratiprakaraNam 203 ...artha---yoga aura kriyAkA abhAva honese vaha tirachA bhI gamana nahIM karatA hai / ataH mukta siddhajIvakI gati Upara sIdhI lokake antataka hotI hai / bhAvArtha-muktajIvake na to manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga hI hai aura na kriyA hI hai / ataH pUrva Adi dizAoMse usakI gati sambhava nahIM hai| kyoMki usake tirthaggamanameM yoga aura kriyA hI kAraNa hai aura usake inakA sarvathA abhAva hai| isa prakAra vaha na nIce jA sakatA hai aura na tirache jA sakatA hai / isake atirikta yahA~ ThaharanekA bhI koI kAraNa nahIM hai / ataH siddhajIva Uparako hI jAtA hai / kintu Upara bhI vaha lokake antataka hI jAtA hai, Age nahIM jAtA; kyoMki gamanameM sahAyaka dharmadravya lokAntase Age nahIM rhtaa| yaha pahale kaha cuke haiN| athordhvagatistasya niSkriyasya sataH kathaM bhavatItyAzaGkayAhazaGkA-yadi muktajIvake kriyA bhI nahIM hai to vaha Urdhvagamana kaise karatA hai ! isakA uttara dete haiM: pUrvaprayogasiddherbandhacchedAdasaMgabhAvAca // gatipariNAmAca tathA siddhasyocaM gatiH siddhA // 294 // TIkA-pUrvaprayogastRtIye zukladhyAne sUkSmakriyApratipAtinivartamAnena dehatribhAgahAnividhAnakAle yaH saMskAra AhitaH / kriyAyAstena pUrvaprayogeNa siddherbandhacchedAt asaMgabhAvAccai tasya gamanaM sidhyati / ataH pUrvaprayogasiddherdolAgamanavat pUrvasaMskArAdbhavati / tathA bandhanacchedAderaNDabIjakulikAvat karmabandhanatroTanAdUrdhva gatiH siddhA bhavati muktAtmanaH / asaMgabhAvAt / gatalepAlAbukavat payasi plavate / saMgo lepastadabhAvAdasaMgatvAt / tathA gatipariNAmAca dIpazikhAvat / nahi dIpasya jAtucicchikhA'gne,jvAlA nimittAbhAve sati tiryagadho vA vrajati / tasmAdUrdhvameva gacchati muktAtmeti / / 294 // .. artha-pUrva prayogase siddhi honeke kAraNa, karmabandhakA cheda ho jAneke kAraNa, niSparigraha honeke kAraNa, tathA Upara jAnekA svabhAva honeke kAraNa siddhajIvakI Urdhvagati siddha hai / bhAvArtha-jisa prakAra kumhAra pahale daNDake sahArese cakrako ghumAtA hai aura isake pazcAt daNDake haTA lenepara bhI cakra ghUmatA hI rahatA hai / usI prakAra sUkSmakriyaapratipAti nAmake tIsare zukladhyAnake samayameM Atma-pradezoMkI avagAhanAko eka tihAI hIna karate hue jIvameM kriyAkA jo saMskAra raha jAtA hai, usI saMskArake vazase vaha vAdako Urdhvagamana karatA hai / 1-sapUrva-ba0 / 2-tRtiiyshu-b0| 3- bandhanchedAdasaGgabhAvAcca, truTito'yamaMzaH-pha0 ba0 pustakayoH / .... . Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 rAyacandrajainazAstramAlAyAm . [ ekaviMzAdhikAraH, zivagamanam tathA jisa prakAra eraNDaphalake phaTate hI usake bIja ciTakakara UparakI ora jAte haiM, usI prakAra karma-bandhanake TUTanepara muktAtmA Uparako jAtA hai| tathA jaise miTTI bhAdike lepake bhArase mukta hote hI tuMbI jalake andarase turanta Upara A jAtI hai, vaise hI samasta saMga-parigrahase mukta huA jIva Uparako jAtA hai / aura jisa prakAra dIpakakI zikhA vAyu vagairahake nimitta na milanepara svabhAvase UparakI hI ora jAtI hai, usI prakAra muktAtmA bhI Uparako hI jAtA hai / anupamaM tatra sukhamastIti kathamavagamyata ityAhamuktajIvake anupama sukhakI siddhi karate haiM: dahemanovRttibhyAM bhavataH zarIramAnase duHkhe / tadabhAvAttadabhAve siddhaM siddhasya siddhisukham // 295 // TIkAH-dehaH zarIraM manazca tayorvRttivarttanaM sadbhAva Atmani saMzleSastatra zarIrasaMzleSA. ccharIraM duHkhamupajAyate / manaHsambandhAcca mAnasaM duHkhamiSTaviyogAdau / tasyaca zarIramanasorabhAve sati tatkRtasya duHkhasyAbhAvaH / duHkhAbhAve ca siddhaM svAbhAvikaM pratiSThitamavyAhataM siddhisukhamiti // 295 // artha-zarIra aura manake sambandhase zArIrika aura mAnasika duHkha hotA hai / tathA zarIra aura manakA abhAva honese vaha duHkha nahIM hotA, ataH siddhajIvake siddhikA sukha siddha hI hai / bhAvArtha-zArIrika duHkhakA kAraNa zarIra hai aura mAnasika duHkhakA kAraNa mana hai| kintu mukta jIvake na zarIra hI hotA hai aura na mana hI / ata: duHkhake ina donoM kAraNoMke na honese siddhajIvakA donoM prakArake duHkha nahIM hote / duHkhake na honese svAbhAvika mukha siddha hI hai| kyoMki AtmAke sukha guNakA vikAra hI duHkha hai / ataH vikArake dUra ho jAnepara sukha-guNa svAbhAvikarUpameM vartamAna rahatA hai / tathA sukha aura duHkha parasparameM virodhI haiM-ekake abhAvameM dUsarA avazya rahatA hai / donoMkA abhAva kisI bhI sacetanameM nahIM ho sktaa| ataH mukta jIvake duHkhoMse mukta hojAnepara svAbhAvika sukha rahatA hai| yastu yatirghaTamAnaH samyaktvajJAnazIlasampannaH / vIyarmAnagRhamAnaH zaktyanurUpaprayatnena // 296 // TIkA-yatistapasvI sAdhurghaTamAnazceSTamAnaH pravacanoktasamastakriyAnuSThAyI / samyaktvena zaMkAdizalyarahitena / samyagjJAnena zrutAdinA / zIlena ca mUlottaraguNarUpeNa smpnnH| 1- mAnase, nAsti-pha0 prtau| 2- saMzleSastatrazarIra-' truTito'yamaMzaH-pha0 prato / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 295-296297-298 ] prazamaratiprakaraNam 205 zaktivIrya sAmarthyaM tadanigUhamAno'pahnavamakurvan svazaktyanurUpeNa prayatnena ceSTate' / aharnizamanuTheyAsu kriyAsu zATyarahitaH // 296 // saMhananAyubalakAlavIryasampatsamAdhivaikalyAt / karmAtigauravAdvA svArthamakRtvAparamamota // 297 // TIkA-saMhananaM vajrarSabhanArAcAdi / AyuH svalpam / balahAnirvA durbalazarIratvAdasAmarthyasya hetuH / kAlo duHSamAdiH / vIrya samyag nAsti pracuravIryatvAbhAvaH / sampaddhanAdiH / samAdhiH svasthatA cittasyAvyagratA sApi nAsti / eSAM saMhananAdInAM vaikalyAhikalatvAt / karmaNAM cAtigauravAt jJAnAvaraNAdInAmatigauravaM nikAcanAvasthAprAptiH / svArthaH sakalakarma kSayaH / tamakRtvA mriyate uparamayetIti tapasvI // 297 // saudharmAdiSvanyatamakeSu sarvArthasiddhicarameSu / . sa bhavati devo vaimAniko maharddhidyutivapuSkaH // 298 // . TIkA-samyagdRSTivaimAnikeSvevotpadyate saudharmAdiSu kalpeSu, dvAdazasu, navasu ca graiveyakeSu, paJcasu sarvArthasiddhivimAneSu svargaprayatnavyavasthiteSu devaH saMjAyate vaimAnikAnyatamasthAne vimAnavAsItyarthaH / mahatI Rddhidyutirvapuzca yasya sa maharddhiAtivapuSkaH / RddhiH parivArAdikA / dyutiH zarIracchAyA vapuH zarIraM tadapi mahattvaM (nApacaritaM ) kiM tvahInam / samacaturastraM saMsthAnaM vaikriyamuttarottarasaMsthAnaprAptau ca sthitiH prabhAvaH / sukhAdibhiH prakRSTaM prakRSTataraM prakRSTatamaM ca saMbhavatIti // 298 / / * artha-jo sAdhu samyagdarzana, samyagjJAna aura samyukcAritrase yukta hokA hai, aura apanI zaktiko nahIM chipAtA huA apane sAmarthyake anusAra saMyamake pAlana meM prayatnazIla rahatA hai tathA saMhanana, bhAyu, bala, kAla, zakti-sampadA aura dhyAnakI kamIke kAraNa evaM karmoMke ati nivir3a honeke kAraNa svArtha-sakalakarma-kSayako kiye binA hI maraNako prApta hotA hai, vaha sAdhu saudharmasvargase lekara sarvArthasiddhi paryanta vi.sI eka vimAnameM AdaraNIya, Rddhi, kAnti aura zarIrakA dhAraka vaimAnikadeva hotA hai| bhAvArtha-jo sAdhu pravacanameM kahI gaI samasta kriyAoMko bar3e prayatnase apanI zaktiko na chipAkara karatA hai, rAta-dina unake pAlanameM salagna rahatA hai tathA zaMkAdi doSoMse rahita samyaktvase, samyagjJAnase, mUlaguNa aura uttaraguNarUpa cAritrakA pAlana karatA hai; parantu vajravRSabhanArAcaAdi uttama saMhananake na honese, alpAyu honese, zarIrameM bala na honese, paMcama Adi kAlake honese, 1- ceSTate' ityArabhya zAThayarahitaH iti paryantaH pAThaH-pha0 pratI nAsti / 2-nAsti padadvayamidaM -ba0 pustke| 3-sa tpsvii-ph0-b| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ dvAviMzAdhikAraH, antaphalAbhidhAnam vIryakI kabhIke kAraNa, cittakI sthiratA na honese, tathA karmoMkA nikAcitabandha honeke kAraNa sakala karmokA kSaya kiye vinA hI vaha mara jAtA hai, vaha sAdhu saudharmasvargameM, bAraha kalpoMmeM, navagrevayaka tathA pA~ca anuttaravimAnoMmeM se kisI ekameM janma letA hai aura isa prakAra vaha vaimAnikadevomeM hI utpanna hotA hai tathA vaha bar3I bhArI Rddhi, kAnti aura samacaturasrasaMsthAnase yukta uttama veSa zarIrakA dhAraka hotA hai / sArAMza yaha hai ki jina sAdhuoMko mukti prAptike samasta sAdhana sulabha rahate haiM, ve mokSa prApta karate haiM, kintu jinheM isa kAraNa-sAmagrIkI prApti nahIM hotI ve marakara prabhAvazAlI maharddhika deva hote haiM // 296, 297, 298 / / tatra suralokasaukhyaM ciramanubhUya sthitikSayAttasmAt / punarapi manuSyaloke guNavatsu manuSyasaMgheSu // 299 // TIkA-tatreti saudharmAdau suraloke saukhyamanumUya ciraM sthitibhedAduparyuparIti / tataH sthitikssyaadaayussH| tasmAt suralokAnmanuSyalokamAgatya guNavatsu manuSyeSu viziSTAnvayeSu jAtikulAcArasampanneSu saMghepviti bahupuruSakeSu // 229 // janma samavApya kulabandhuvibhavarUpabalabuddhisampannaH / zraddhAsamyaktvajJAnasaMvaratapobalasamagraH // 300 // TIkA-samavApya janmalAbhaM janma / bandhuH svajanalokaH / kulaM pituranvayaH / vibhavo dravyasampat / rUpaM viziSTazarIrAvayavasannivezaH / balaM varyisampat / buddhirautpattikyAdiH / ebhibandhukulAdibhiH sampannaH sambandhaH / zraddhA bhagavadahatsu prItiratizayavatI, dakSiNIyeSu ca yatiSu zraddhA paritoSaH / samyaktvaM tattvArthazraddhAnalakSaNam / jJAnaM matyAdijJAnaM yathAsaMbhavam / saMvara AsravanirodhalakSaNastapobalaM tapasi dvAdazavidhe utsAho'nuSThAnaM ca / ebhiH samagraH sampUrNaH saMyukto veti // 300 // artha-vahA~ bahuta kAlataka suralokake mukhako bhogakara, AyukA kSaya honepara vahA~se phira bhI manuSyalokameM Akara guNavAn manuSya parivArameM janma hotA hai / aura kula, bandhu, sampatti, rUpa, bala, aura buddhise yukta hotA hai tathA zraddhA, samyaktva, jJAna, saMvara aura tapobalase pUrNa hotA hai| bhAvArtha-vaha sAdhu vaimAnikadevomeM janma lekara bahuta kAlataka devalokaka sukhoMko bhogatA hai / jaba Ayu pUrI ho jAtI hai to vahA~se cyuta hokara phira bhI manuSya-lokameM AtA hai aura jAti kula aura AcArase yukta ucca manuSya parivArameM janma letA hai / vahA~ bhI use acchA kula milatA hai, khUba bandhu-bAndhava milate haiM, dhana, saundarya, zakti, aura buddhi prApta hotI hai / bhagavAn arhantadevameM usakI 1-padamidaM va. pustake nAsti / 2-padamidaM ba. pustake nAsti / 3-sampUrNa se-c.| ..... Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 299-300 301-302 ] prazamaratiprakaraNam 207 bar3o bhArI prIti hotI hai / samyagdarzana, samyagjJAna aura Asrava nirodharUpa saMvarase vaha yukta hotA hai, evaM bAraha prakArake tapoMke AcaraNameM use bar3A-bhArI utsAha rahatA hai| pUrvoktabhAvanAbhi vitAntarAtmA vidhuutsNsaarH| setsyati tataHparaM vA svargAntaritastribhavabhAvAt // 301 // TIkA-pUrvoktA dvAdaza bhAvanA yA anityAdikAH / etAbhirbhAvito vAsito'ntarAtmA jJAnadarzanopayogasvabhAvo vidhUtastyakto vikSiptaH saMsAro yena narakAdigatibhedaH sa vidhUtasaMsAraH / uttIrNaprAyaH saMsArasAgarAt svalpazeSabhava ityarthaH / setsyati siddhiM prApsyati / evaMvidhakriyAnuSThAtAyAM, tataHparaM prakarSataH svargAntaritastribhavabhAvAt samprati manuSya uktAntarakriyAnuSThAyI, tato devastasmAt pracyutaH punamanuSyaH saMsetsyatIti / trIn bhavAnanumUya trINi janmAni labdhvetyarthaH // 301 // __ artha-pahale kahI gaI bAraha bhAvanAoMse usakI antarAtmA suvAsita hotA hai aura vaha saMsArakA nAza karanevAlA hotA hai tathA usake bAda madhyameM svargameM janma lekara tIsare bhavameM muktiko prApta karatA hai| bhAvArtha-usakI AtmA pahale kahI huI bAraha bhAvanAoMke rasameM DUbI rahatI hai tathA pahale manuSya janmameM jo bAraha bhAvanAoMkA cintana kiyA thA, usakA saMskAra bhI barAvara banA rahatA hai| aise sAdhuko saMsAra-samudrase pAra huA hI samajhanA cAhie / kyoMki usake bhava bahuta hI kama zeSa raha jAte haiM / kevala tIna hI bhava dhAraNa karake vaha mukta hotA hai / arthAt vartamAnakA eka manuSya-bhava to vaha bhoga hI rahA hai, usake bAda deva hotA hai aura vahA~se cyuta hokara punaH manuSya-bhava dhAraNa karake mokSa calA jAtA hai| evaM yatezcaryAmabhidhAya gRhAzramiNaM pratyAhaisa prakAra muni-caryAko batalAkara guhasthakI caryA batalAte haiM: yazceha jinavaramate gRhAzramI nizcitaH suviditArthaH / darzanazIlavatabhAvanAbhirabhiraJjitamanaskaH // 302 // TIkA-iha manuSyaloke yo gRhAzramI janma labdhvA gRhastha eva tIrthakaravacana suviditArthaH samyakazritaH satyaM bhagavadbhiruktam / etadeva saMsArAduttArakaM pravacanam / darzanaM -puurvoktdvaa-b0|2evN vidhakriyAnuSThA-pha0 3-padamidaM nAsti-pha.-ba0 pustkyoH|-4 janma-ba0 5-duttAraka pr-ph0| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ dvAviMzAdhikAraH, antaphalAbhidhAnam tattvArthazraddhAnam / zIlamuttaraguNAH / vratagrahaNAdaNuvratAni / anityAdikA dvAdaza bhAvanAH / evaM darzanAdimirAbhirazcitaM vAsitaM mano yasya sa bhavati abhiraJjitamanaskaH // 302 // sthUlabadhAnRtacauryaparastrIratyarativarjitaH satatam / digvatamiha dezAvakAzikamanarthaviratiM ca // 303 // TIkA--sthUlAt prANAtpAtAdviratiH prathamamaNuvratam / sthUlA vAdarA prANino ye tebhyo viratisteSAmavadhaH / na sUkSmebhyo viratiH pRthivyAdikAyamyo virtiH| athavA saMkalpajaH sthuulstsmaadvirtiH| saMkalpaM hRdi vyavasthApya vyApAdayAmIti sthUlaprANAtipAtasmAdviratiH prathamamaNuvratam / na punarAraMbhajAdviratiriti / sthUlamanRtaM yannirodhalakSaNapUrvakamAdityamaNDalAdhirohaNe satyanyathAvRttamanyathA bhASate, tasmAdvirati na parihAsAdibhASaNAta / cauryamadattasyAdAnaM sthUlam, yasminnapaTTale cauryamitihavyapadizyate, tatsthUlam, tasmAdviratiH / paradAranivRtivratasya tu paraparigRhItastrIparihAraH, na tu vezyAparihAraH / ratyaratibhyAM varjistyaktaH / satataM sarvadA ratirviSayeSu prItiH, aratirudvego vrataparipAlanAdikiyAsvitiH vAstvAdiSvicchA / tasyAzca parimANaM vratametAvanti vAstUni kSetrANi hiraNyasuvarNametAvat tathA dhanaM dhAnyaM kaTAhAdi copaskarajAtaM sarva parimitaM dhAmiti / parimANAduparyupari sthUlaM tasmAdviratiraNuvratam / sAkSAdanupAlyamayi zeSaM vratagrahaNAdAkSiptaM dRSTavyam / rAtribhojanaviratizca yathAzaktIti / digvrataM catasRSu dikSu urdhvamadhazca gamanaparimANametAvad gantavyaM na parata iti parato gmnaadvirtiH| caturmAsyAdiSu sa gRhNati / tathA dezAvakAzikaM vrataM pratidivasamadhye etAvatI maryAdA mama gamanasyati tasyaiva sakRdagRhItasya digvratasya deze'vakAzaM kalpayati dezAvakAzikaM vratam / anarthadaNDavirativrataM prayojanAbhAvo'narthaH vinA prayojanenAtmAnaM daNDayati agnizastrAdipradAnAdinA'nekabhedena tasmAdvirativratam // 303 // sAmAyikaM ca kRtvA pauSadhamupabhogapArimANyaM ca / nyAyAgataM ca kalpyaM vidhinA pAtreSu viniyojyam // 304 // TIkA-sAmAyika pratikramaNam / athavA caityAyatanasAdhusannidhau vA yAvadAste tAvat sAmAyikaM karoti-" karomi bhadanta sAmAyikam sAdA yoga pratyAkhyAmi, yAvanniyamaM bhagavadarhadvimbasAdhUna vA paryupAse dvividhaM trividhenetyAha / " tathA pauSadhavataM kRtvA 1-drshnaamir-b0| 2-zikAma-pha0 b0| 3-tRtiivr-b0| 4-etAvapi vA-pha / 5-yathAzaktIti' ityArabhya sa gRhNAti' itiparyantaH pAThaH-ba. pratau nAsti / 6-nAsti padamidaM-pha. pustke| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 kArikA 303-304-305-306) prazamaratiprakaraNam pauSadha AhArAdistasya vAraNaM nivAraNaM pratiSedhaH pauSadhaH / sa cAhArazarIrasatkArabrahmacaryAvyApArabhedena caturvidhaH / aSTamIpaurNamAsyAdiSu kriyate / upabhogaparimANavratamupabhogaH puSpadhUpasnAnAMgarAgAdiH / paribhogo vastrazayanAdiH / sa ca dvedhA-bhojanataH karmatazca / bhojanato'zanapAnakhAdyasvAdharUpaH mAMsamadyAnantakAyamadhvAdiviSayaH / karmataH paJcadazabhedaH, aMgArakaraNavanazakaTabhATakAdilakSaNaH / adhikAdviratimAsAdezca upabhogaparibhogaparimANatvataH (vratam ) / tathA'nyo'tithisaMvibhAgaH / sa ca pauSadhapAraNakAle nyAyAgatasyAgarhitavyA~pAreNopAttasya taMdulaghRtAderupasAdhitasya kalpanIyasya sAdhUddezenAkRtasya / vidhineti yAvanivRttaH pAkaHsarvasya satsArapUrvaka sAdhUnAM pAtreSu dAnaM viniyogaH / pAtragrahaNAt sAdhumyo grahamAgatamyo deyam , na svabhAjaneSu kRtvA nItvA sAdhuvasatau deyamiti / yacca sAdhubhyo na dattaM pAraNakAle tannAbhyavaharati svayamiti // 304 // caityAyatanaprasthApanAni kRtvA ca zaktitaH prayataH / pUjAzca gandhamAlyAdhivAsadhUpapradIpAdyA // 305 // TIkA-caityaM citayaH pratimA ityekArthaH / teSAmAyatanamAzrayazcaityakulAni / prakraSTAni sthApanAni prsthaapnaani| mahatyA vibhUtyA vAdinanRtyatAlAnucArasvajanaparivArAdikayA prasthApano pratiSTheti tAni kRtvA zaktitaH prayatnavAn yathA yathA pravacanobhovanaM bhavati tathA kRtveti / pUjAH saparyAH / gandho vishissttdrvysmbndhii| mAlyaM puSpam / adhivAsaH paTavAsAdiH / dhUpaH surabhidravyasaMyogaja : / pradIpaH pradIpadAnam / AdigrahaNAdupalepanasaMmArjanakhaNDasphuTita saMskaraNacitrakarmANi ceti // 305 // prazamaratinityatRSito jingurustsaadhuvndnaabhirtH| saMlekhanAM ca kAle yogenArAdhya suvizuddhAm // 306 // TIkA-prazamaH kaSAyAdijayastatra ratiH prItistasyAM prazamarato nityameva tRSitaH sAbhilASaH-" kadA sAdhutvamavApya kaSAyarighu jeNyAmIti / " jinAnAM tIrthakRtAM gurUNAmA cAryopAdhyAyAdInAM, sAdhujanasya sAdhulokasya ca vandane namaskaraNe pratikSaNamabhirataH / mAraNAntikasaMlekhanAkAle pratyAsanne jiivitcchede| dravyato bhAvatazca saMlikhya zarIraM kaSAyAdIMzca / yogeneti dhyAnenArAdhyAmimukhIkRtya dharmeNAjJAvicayAdinA suSThu vADhaM vizuddhAM nirmalA jIvita 1-rshriires-ph0| 2-gpribhogpri-b0| 3-prishynaadiH-b0| 4-to'shnkhaady-ph0| 5-parimANa-ba0 / primaannaannuvrtm-ph0| 6-gaarnnaa-ph.,b0| 7-tvyvhaarenno-ph0b0| 8-vasati -ph0b0| 9-sthaapnN-ph0|10-maarnnaantikaa ca sNlekhnaa-b.| pra027 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [dvAviMzAdhikAraH, antaphalAbhidhAnam maraNAzaMsAdidoSarahitAM kRtveti sambandhya / evaM gRhe sthito dvAdazavidhaM zrAvakadharmamanupAlya paJcANuvratAni, trIni guNavratAni dikparimANamupabhogaparibhogaparimANamanarthadaNDaviratizca / zikSAvratAni catvAri sAmAyikaM dezAvakAzikaM pauSadhopavAso'tithisaMvibhAgazceti dvAdazaprakAramapyanupAlya saMlekhanAM cArAdhya // 306 // prAptaH kalpeSvindratvaM vA sAmAnikatvamanyadvA / sthAnamudAraM tatrAnubhUya cai sukhaM tadanurUpam // 307 // TIkA-kalpAH saudharmAdayasteSvindratvamadhipatitvamavApya / kadAcidvA sAmAnikatvamindratulyatvam / indratvarahitAstu sAmAnikA bhavanti zeSaM sthityAdi tulym| anyadvA sthAnamudAraM viziSTaM sAmAnyadevatvaM prApya vaimAnikeSu / tatra ca devajanmasukhaM sthAnAnurUpamanubhUvai jaghanyadhyamotkRSTam // 307 // naralokametya sarvaguNasampadaM durlabhAM punarlabdhvA / zuddhaH sa siddhimeSyati bhavASTakAbhyantare niyamAt // 308 // TIkA-sthitikSayAttataH pracyuto manuSyaloke samAgatya guNavatsu manuSyeSu AryadezAdiSu jAtikulavibhavarUpasaubhAgyadikAM saMpadaM samyaktvAdiguNasaMpadaM ca labdhvA / zuddhaH sakalakarmakalaGkanirmuktaH! sa evaM sukhaparaMparayoM siddhimeSyati / aSTAnAM bhavAnAmarvAgabhyantare niyamenaiveti / tasmAdAdaravatA gRhasthadharmo'pyanupAlyaH, paryante ca sAdhudharma iti / / 308 // artha-(302-308 ) isa lokameM jo zrAvaka haiM, vaha tIrthaMkarake vacanoMmeM vizvAsa karake tattvArthako acchI taraha jAnakara samyagdarzana, zIla, vrata aura bhAvanAoMse apane manako suvAsita karake sadAke lie sthUla hiMsA, sthUla jhUTha, sthUla corI, parastrI, rAga aura dveSako tyAga karake usake pazcAt digvata, dezAvakAzikavata, anarthadaNDavrata, sAmAyika, proSadha aura bhogopabhogaparimANako karake nyAyapUrvaka upArjita annAdi dravyako pAtroMmeM vidhipUrvaka dekara zaktike anusAra prayatnapUrvaka caityAlayoMkI pratiSThA karake gandha, mAlA, adhivAsa, dhUpa, dIpaka vagairahase pUjA karake sarvadA prazamaratikA icchuka tathA tIrthaGkara AcArya, upAdhyAya aura sAdhujanoMko namaskAra karanemeM tatpara hotA huA maraNakAla Anepara dhyAnake dvArA suvizuddha sallekhanAkA ArAdhana karake saudharmAdika kalpoMmeM indrapada, sAmAnikapada, athavA anya kisI mahAn padako prApta karatA hai / aura vahA~ usa sthAnake anurUpa mukhako bhogakara, manuSyalokameM Akara durlabha samasta guNa-sampadAko prApta karake ATha bhavoMke andara zuddha hokara niyamase siddhiko prApta karatA hai| 1-daNDo vi-b.| 2-padamidaM pha. pustake nAsti / 3-nnsmpde-b.| 4-paarNpryaa-ph.| 5-' mokSaM prApyasyati' ityadhikaH paatthH|-b. pustake / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 307-308] prazamaratiprakaraNam 211 bhAvArtha-isa manuSyalokameM jo gRhastha hai, vaha tattvArthako acchI taraha jAnakara jinendrabhagavAnke vacanoMmeM nizcaya karatA hai ki bhagavAnkA kathana satya hai, unake dvArA upadiSTa pravacana hI saMsArase pAra lagAnevAlA haiN| isa prakAra nizcaya karake samyagdarzana, aNuvrata, zIlavrata, aura anityatva Adi bhAvanAoMse apane manako suvAsita karatA hai / ve vrata aura zIla nimna prakAra haiM: sthUla hiMsAkA tyAga pahalA aNuvrata hai / jo prANI vAdara hote haiM, zrAvaka unakI hiMsA nahIM karatA / kintu jo pRthvIkAya vagairaha sUkSma jIva hote haiM, unakI hiMsAkA use tyAga nahIM hotaa| athavA hiMsA do prakArakI hotI hai:-eka saMkalpI aura dUsarI AraMbhI / 'maiM ise mArU~gA'-aisA hRdayameM saMkalpa karake jo kisI bhI prANIkA vadha kiyA jAtA hai, vaha saMkalpIhiMsA hai| aura AraMbha karanese jo hiMsA hotI haiM, vaha AraMbhIhiMsA hai / zrAvaka saMkalpIhiMsAkA tyAga karatA hai, AraMbhIkA nahIM; kyoMki AraMbha kiye vinA usakA jIvana-vyApAra nahIM cala sakatA / ataH sthUla arthAt saMkalpIhiMsAkA tyAga pahalA aNuvrata hai / sthUla jhUThakA tyAga dUsarA aNuvrata hai / jo vastu jaisI hai, use vaisI na batalAkara anyathA batalAnA asatya hai / kintu ha~sI dillagImeM jo anyathA bhASaNa kiyA jAtA hai, zrAvaka usakA tyAga nahIM karatA hai / vinA dI huI vastuke grahaNa karaneko corI kahate haiM / jisake grahaNa karanese manuSya cora kahA jAtA hai, vaha sthUla corI hai / zrAvaka aisI corIkA tyAga karatA hai| yaha tIsarA aNuvrata hai / cauthe aNuvratake do prakAra hai:-eka svadArasantoSa aura dUsarA paradAranivRtti / svadArasantoSavratIke lie parastrIsevana aura vezyAgamana-donoM hI sthUla haiM, ataH vaha donoMkA tyAga karatA hai| kintu paradAranivRttikA pAlaka parastrIgamanakA to tyAga karatA haiM; para vezyAgamanakA tyAga nahIM karatA; kyoMki vezyA kisIkI parigRhIta strI nahIM hai / sarvadA viSayoMmeM prIti karanekA aura vratapAlana Adi kriyAoMmeM dveSa karanekA tyAga karanA pA~cavA~ aNuvrata hai| isa vratako icchAparimANa bhI kahate haiM / arthAt kheta, makAna vagairahakI icchAkA parimANa karanA ki itane makAna-kheta, itanA sonA-cA~dI, itanA dhana-dhAnya vagairaha rakhanekA maiM niyama karatA hU~-yaha icchAparimANa nAmakA pA~cavA~ aNuvrata hai| athAzakti rAtribhojanavratakA bhI pAlana karanA caahie| ye pA~ca aNuvrata haiM / saptazIla nimna prakAra haiM: cAroM dizAoMmeM tathA Upara-nIce jAnekA parimANa karanA ki maiM amuka dizAoMmeM amuka sthAnataka hI jAU~gA-usase Age nahIM jAU~gA; yaha pahalA digvata hai / digbatake dvArA parimita dezameM pratidina jo gamanA-gamanakI maryAdakI jAtI hai, ki Aja maiM amuka amuka sthAnataka jAU~gA, use dezAvakAzikavrata kahate haiN| vinA prayojana mana, vacana, kAyakI pravRtti karaneko anarthadaNDa kahate haiN| isake aneka bheda haiM aura usake tyAgako anarthadaNDavrata kahate haiN| pratikramaNako athavA mana, vacana, kAyase sAvadya pravRtti tyAga karaneko sAmAyika kahate haiM / caityAlayameM athavA sAdhuoMke nikaTameM jabataka baiThatA hai tabataka sAmAyika karanekI pratijJA karatA hai ki he bhagavan ; maiM sAmAyika karatA hU~, amuka amuka samayataka sAvadyayogakA tyAga karatA hU~ athavA amuka amuka samayataka bhagavAn arhantadevake 1 "Asamayamukti muktaM paJcAghAnAmazeSamAvena / sarvatra ca sAmayikAH sAmayikaM nAma zaMsanti // " -zrIsvAmisamantabhadrAcAryakRta-ratnakaraNDazrAvakAcAra // 97 // Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [dvAviMzAdhikAraH, antaphalAbhidhAnam vimbakI aura sAdhuoMko upAsanA karatA hU~ / aSTamI-paurNamAsI Adike dina AhArAdiko pauSadha kahate haiM / usake cAra bheda haiM / AhArakA tyAga, zarIrake saMskArakA tyAga, brahmacarya dhAraNa aura pApayukta vyApArakA tyAga / puSpa, dhUpa, snAna, aGgarAga vagairaha jina vastuoMko eka bAra hI bhoga sakate haiM, unheM upabhoga kahate haiM aura vastra, zayyA Adi jo vastue~ bAra-bAra bhogane meM AtI haiM, unheM paribhoga kahate haiM / unake pariNAma karaneko bhogopabhogaparimANavrata kahate haiN| vaha parimANa do prakArase hotA haieka bhojanakI apekSAse aura dUsarA kAryakI apekSAse / bhojana, pAna, khAdya, svAdya AdikA parimANa karanA aura madya, mAMsa, madhu anantakAya vagairahakA tyAganA bhojanakI apekSAse parimANa karanA hai tathA Aga, vana, gAr3I-bhAr3A Adi pandraha prakArake kharakarmose AjIvikA tyAga karanA karmakI apekSAse parimANa karanA hai| sAtavA~ brata atithisaMvibhAga hai / pauSadhakI pAraNAke samayameM nyAyapUrvaka anindanIya vyApArake dvArA upArjita dravyase kharIde gaye zuddha cAvala, ghI vagairaha dravyoMse sAdhuke uddezyase na banAye gaye bhojanameM se ghara Aye hue sAdhuoMko vidhipUrvaka jo dAna diyA jAtA hai, use atithisaMvibhAgavata kahate haiM / pAtragrahaNase yaha spaSTa hai ki gharapara padhAre hue sAdhuoMko hI AhAradAna denA caahie| apane vartanoMmeM sAdhuoMkI vasatikAoMmeM le jAkara nahIM denA caahie| atithisaMvibhAgavatI zrAvaka jo vastu sAdhuoMko nahIM detA, pAraNAke samaya vahaM vastu svayaM bhI nahIM khAtA / isa prakAra zrAvaka ina pA~ca aNuvratoM aura sAta zIloMkA pAlana karatA hai / tathA apanI zaktike anusAra gAje-bAje, svajana-parivArake bar3e bhArI samArohake sAtha jisase pravacanakI prabhAvanA ho, usa DhaMgase caityAlayoMkI pratiSThA karatA hai aura dIpa-dhUpa, mAlA vagairahase jinabhagavAnkI pUjana karatA hai / usakI sadaiva yahI abhilASA rahatI hai ki kaba sAdhu banakara kaSAyarUpI zatruoMko jiituuN| isake sivAya vaha tIrthaGkara bhagavAn, AcArya, upAdhyAya vagairaha guru aura sAdhujanoMko namaskAra karanemeM sadaiva saMlagna rahatA hai / jaba maraNakAla AtA hai to zarIra aura kaSAya Adiko kRza karake AjJAvicaya Adi dhyAnake dvArA jIne-maranekI icchA Adi doSoMse rahita zuddha sallekhanApUrvaka maraNa karatA hai| isa prakAra gRhastha pA~ca aNuvrata, tIna guNavata, cAra zikSAvrata--ina bAraha prakArake zrAvakadharmakA pAlana karake tathA antameM sallekhanAkA ArAdhana karake devalokameM yA to indrapadako prApta karatA hai yA indrake hI samAna sAmAnika padako prApta karatA hai yA kisI anya prabhAvazAlI vaimAnikadevakA pada prApta karatA hai / yahA~para apane padake anurUpa jaghanya, madhyama athavA utkRSTa sukhako bhogatA hai / Ayuke kSaya honepara vahA~se cayakara vaha manuSyalokameM janma letA hai / yahA~para bhI use jAti, kula, vaibhava, rUpa, saubhAgya Adi sampadA sabhyaktva Adi prazasta guNa prApta hote haiN| isa prakAra sukhakI 1. "vratayet kharakarmAtra malAn paJcadaza tyajet / vRtti vanAgnyanasphoTabhATakaiyantrapIDanam // 22 // nilAJchanAsatIpoSau sara:zoSaM davapradAm / viSalAkSAdantakezarasavANijyamaGgiruka / / 22 // iti kecinna taccAru loke sAvadyakarmaNAm / agaNyatvAt praNeyaM vA tadapyatijaDAna prati // 23 // -paMDita pravara AzAgharakRta-sAgAradharmAmRta 5 vA~. a. Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 309-310 ] prazamaratiprakaraNam 213 paramparAkA bhoga karate hue vaha gRhastha ATha bhavoMke andara hI niyamase mokSako prApta karatA hai / ataH prAraMbhI gRhastha-dharmakA bhI pAlana karanA cAhie aura antameM sAdhu-dharmakA pAlana karanA caahie| ityevaM prazamarateH phalamiha svargApavargayozca zubham / samprApyate'nagArairagAribhizcottaraguNADhyaiH // 309 // TIkA-itizabdaH prkrnnprismaaptiprdrshnaarthH| evamiti varNitena nyaayen| iheti manuSyeSveva vAhulyena svargaphalam / tirthaggatau ca keSAMcit svargAvAptirnAnyatra / apvrgphlm| punarmanuSyeSveva / zubhamiti vaiSayikasvAbhAvikabhedAdubhayamApa phalaM zubhamiti / tadeva tadapavargAravyaM phalaM prApyate'nagArai : saadhubhiH| agAribhizca svargaphalaM praapyte| apavargaphalaM tu, pAra. mparyeNAvApyate gRhAzramibhiriti / kIdRzairanaMgArairagAribhirvA uttaraguNADhyai : pradhAnaguNayuktairmUlottaraguNasampanairADhayaniravadyAzeSasaMyamAnuSThAyibhiriti // 309 // artha-isa prakAra manuSyoMmeM uttaraguNoMse sampanna muni aura gRhastha prazamarAtike dvArA svarga aura mokSake zubha phalako prApta karate haiM / yahA~ ' iti ' zabda isa prakaraNakI samAptikA sUcaka hai / tathA 'iha ' padase manuSyoMkA grahaNa karanA cAhie, kyoMki svarga-phalakI prApti adhikatayA manuSyoMko hI hotI hai| tiryaggatimeM bhI svarga-phalakI prApti hotI hai; parantu bahuta kama / tathA mokSa-phala to manuSyagatimeM hI prApta hotA hai| yahA~ donoM prakArake phaloMkA grahaNa kiyA gayA hai-eka vaiSayika aura dUsarA svAbhAvika / vaiSayika-phalakI dRSTisa svarga pradhAna hai aura svAbhAvika phala kI dRSTise mokSa pradhAna hai| mokSa-phalako nirdoSa saMyamake anuSThAtA saMyamI jana hI prApta karate haiM. aura gRhastha jana svarga-phalako prApta karate haiM tathA paramparAse mokSa-phalako prApta karate haiN| prazama-vairAgyameM, rati-prIti honeke kAraNa hI yaha saba phala-prApti hotI hai / ataH vairAgyameM manako lagAnA caahie| ukto yo'rthaH prakaraNaprAraMbhAt prabhRti sa sarva eva pravacane, na mayA svamanISikayA kiJcit kalpitamatra, pravacanasya ca mahAnubhAvatvamanayAryayA darzayati pravacanakA mAhAtmya batalAte hue pranthakAra kahate haiM ki isa prakaraNameM Adise lekara antataka jo kucha kahA hai, vaha saba pravacanameM vidyamAna hai-apanI buddhise kalpita nahIM hai: jinazAsanArNavAdAkRSTAM dharmakathikAmimAM zrutvA / ratnAkarAdiva jaratkapardikAmuddhRtAM bhaktyA // 310 // TIkA-jinazAsanamarNava iva jinazAsanArNavaH / bahutvAdanekAzcaryanidhAnaM ca / upamAnopameyabhAvaH / tasmAjinazAsanasAgarAnikRSTAmAkSiptAM jinazAsanodadhau nihatAnA 1' kIdRzaiH' ityAramya 'niravadyAzeSasaMyamAnuSThAyibhiH ' iti paryantaH pAThaH ba* pustake nAsti / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [dvAviMzAdhikAraH, antaphalAbhidhAnam nupAdAya labdhvA dharmakathA kthitaa| na tu vistaarnnoditaa| saMkSiptAAmimAmAkarNya zrutvAvadhArya ratnAkarAdiva jaratkapardikAmityAtmana auddhatyaM pariharati / ratnAkarAdanekaratnanidheH / tasmAdyathA jaratkapardikA mRjAvatI zobhanA bhavati, jaratkapardikA tu paripelavA niHsArA ca mayAlpamatinA, tadvAdiyaM jaratkapardikAsthAnIyA AkRSTA / tAM jaratkapardikAvaduddhRtAM bhagavatsu sAdhuSu bhaktiryA prItistayA preritenAkRSTAmiti / AkRSTeti prazamaratiH sambadhyate, uddhRteti kapardikA saMbaddhayate iti // 310 // nissArApyaSA prazamaratiH sadbhirguNadoSajJairdoSAnutsRjya guNalavA grAhyAH / sarvAtmanA ca satataM prazamasukhAyaiva yatitavyam // 311 // . TIkA-santaH sAdhavastairguNadoSajJairguNAMzca doSAMzca avagacchanti ye te guNadoSajJAstaiH sadbhina doSAnutsRjya zabdacchando'rthAdikAn parityajya guNalavA grAhyAH / lavagrahaNAdalpaguNatvaM darzayati / kiyato guNAn vaktuM zaknotyasmadAdiH / sarvAtmanA sarvaprayatnena / satataM sadaiva / vaiSayikasukhanirabhilASeNa prazamasukhArthameva zrutvA prayatitavyamiti // 311 // artha-ratnoMke Akara samudrase nikAlI gaI jIrNa kaur3IkI taraha jinazAsanarUpI samudrase bhaktipUrvaka lI gaI isa dharmakathAko sunakara guNa aura doSake jJAtA sajjanoMko doSoMko chor3akara guNake aMzoMko grahaNa karanA cAhie / aura sarvadA saba prakArake prazama-sukhakI prAptike lie hI prayatna karanA caahie| bhAvArtha-jinazAsana samudrakI taraha gaMbhIra aura aneka AzcaryoMkI khAna hai / usa jinazAsanarUpI samudra meM par3e hue arthoMko lekara yahA~ saMkSepameM dharmakathA-prazamaratiko batAyA hai / samudrako ratnAkara bhI kahate haiN| kyoMki usameM ratna bhI pAye jAte haiM tathA zaMkha, sIpa, kaur3I jaisI tuccha vastue~ bhI pAI jAtI haiM / ataH granthakAra apane auddhatyako dUra karaneke lie kahate haiM ki jinazAsanarUpI ratnAkarase nikAlI gaI honepara bhI yaha dharmakathA ratnake samAna mUlyavAnU nahIM hai; kintu kisI ghisI-ghisAI tuccha kaur3IkI taraha niHsAra hai / phira bhI maiMne bhaktivaza isakA uddhAra kiyA hai / ataH niHsAra honepara bhI ise sunakara guNa aura doSoMke pArakhI sajanoMko isameM jo doSa hoM unheM chor3a denA caahie| aura jo guNake lava hoM unheM grahaNa kara lenA cAhie / lava, isalie ki hamAre jaise alpamatijana sampUrNa guNoMkA kathana kara hI kaise sakate haiM ? kintu una guNa-lavoMko grahaNa karake viSaya-sukhakI abhilASAko chor3akara nirantara saba prakAra prazama-sukhakI prAptike lie hI ceSTA karate rahanA cAhie / sArAMza yaha hai ki saMsArako prazama-sukhakI ora AkRSTa karaneke uddezyase hI yaha prakaraNa banAyA gayA hai aura isameM yahI eka guNa-lava hai| use grahaNa karake usa ora laganA cAhie / itanA honese hI granthakAra apane zramako saphala samajhate haiN| 1-prsukhaarthmev-b| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 kArikA 311-312-313] prazamaratiprakaraNam yaccAsamaMjasamiha chandaHzabdasamayArthato mayAbhihitam / putraparAdhavattanmarSayitavyaM budhaiH sarvam // 312 // TIkA-asamaasamaghaTamAnam / yadiha prazamaratau / kenAkAraNAsamaasam ? chandasA zabdazAstreNa pravacanaprasiddhasyArthasyAnyathAprarUpaNena / putrAparAdhat tat marSayitavyam / yathA putrasya zizoraparAdhaM pitAmRSyati kSamate, tathA pravacanavRddhaH sarvamazeSa kSantavyamiti // 312 // ___ artha-isa prazamaratimeM maiMne chandaH-zAstra, zabda-zAstra aura Agamake arthase asaMgata jo kucha kahA ho, use vidvAnoMko putrake aparAdhakI taraha kSamA karanA cAhie / bhAvArtha-granthakAra kahate haiM ki yadi isa prakaraNameM maiMne chanda-zAstrake pratikUla koI racanA kI ho yA vyAkaraNa-zAstrake pratikUla kucha likhA ho athavA pravacana meM prasiddha kisI arthakA anyathA prarUpaNa kiyA ho to jisa prakAra pitA apane putrake aparAdhako kSamAkara detA hai, usI prakAra pravacanake jJAtA vRddhajanako bhI apane baccekA aparAdha samajhakara mujhe kSamA karanA caahie| sarvasukhamUlabIjaM sarvArthavinizcayaprakAzakaram / sarvaguNasiddhisAdhanadhanamarhacchAsanaM jayati // 313 // TIkA-sarvameva sukhaM sarvasukhaM duHkhalezAkalaGkitaM muktisukham tasya mUlamAdhaM prathama jIjamarhacchAsanam / athavA vaiSayikANAM sukhAnAM muktisukhasya ca sarveSAM sukhAnAM mUlabIjaM jinazAnam / sarve ca te'rthAzca sarvArthAH paJcAstitikAyAH sasamayAH sarveSu sarvArtheSu yo nizcayaH paricchedaH / evaM saMsArasthitighaTanA muktimArgazceti taM prakAzayati pratipAdayati jainameva zAsanam / sarve ca te guNAzca sarvaguNAH / sarvaguNAnAM siddhiniSpattiH sarvaguNasiddhiH / sAdhyate yena dhanena tacca dhanamidameva pravacanam / ataH sarvaguNasiddhisAdhanadhanamarhacchAsana dravyaparyAyanayaprapaJcAtmakamanyazAsananyagbhAvena jayati // 313 // artha-samasta sukhoMkA mUlabIja aura sakala arthoMke nirNayako prakaTa karanevAlA, saba guNoMkI siddhi karaneke lie dhanakI taraha sAdhana svarUpa jinazAsana jayavanta rahatA hai| 1-sadbhirbudhaiHsapha, b.| 2-muktasya ca pha. b.| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [dvAviMzAdhikAraH, prazastiH / bhAvArtha-jinazAsana ihalaukika tathA pAralaukika samasta sukhoMkA tathA duHkhake lezase bhI rahita mukti-sukhakA mUlabIja hai, usake vinA sukhakA leza bhI prApta nahIM ho sakatA / paMcAstikAya Adi saMsArake samasta padArthoMkA tathA saMsArake svarUpa aura muktike mArgakA pratipAdana bhI jinazAsana hI karatA hai / atha ca jisa dhanase samasta sukhoMkI prApti kI jA sakatI hai, vaha dhana bhI jinazAsana hI hai / dravya, paryAya aura nayakA vivecana karanevAlA vaha jinazAsana anya zAsanoMse svatantra aura adbhutarUpameM upasthita hokara sadaiva jayazIla rahatA hai / TIkAkArasya prazastiH zrIharibhadrAcArya racitaM prazamarativivaraNaM kizcit / paribhAvya vRddhaTIkAH sukhabodhArtha samAsena // 1 // aNahilapATakanagare zrImajayasiMhadeva nRparAjye / vANavasurudra (1985) saMkhye vikramato vatsare vrajati // 2 // zrIdhavalabhAMDazAlikaputrayazonAganAyakavitIrNe / sadupAzraye sthitaistaiH samArthataM zodhitaM ceti // 3 // artha-prazamaratiprakaraNakA yaha saMkSipta vivaraNa (TIkA ) zrIharibhadrAcAryane pUrvAcAryoMkI TIkAoMkA manana karake isa dRSTi se likhA hai ki jisake pAThaka isase marmako saralatAse samajha skeN| unhoMne isakI racanA jayasiMhadevake rAjyake antargata aNahilapATakanagarameM vi0 saM0 1185 meM zrIdhavala bhAMDazAlikake putra yazonAga nAyakake dvArA arpita kiye gaye upAzrayameM kI aura vahIMpara isakA saMzodhana bhI kiyaa| // iti prazamaratiTIkA // Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa -indian 1-avcuuriH| avacUNIM-u~ namaH / zrIprazamarateH-zAstrasya pIThabandhaH kaSAyarAMgAdimaraNArthAH / aSTau ca madasthAnAnyAcAro bhAvanA dhrmH|| 1 // tadanukathA jIvIMdyA upayogo movAH ( vaH ) SaDavighaM Trevyam / caraNa zIlAMgAni ca dhyAna zreNi sdghaataaH||2|| yoganirodhaH kramazaH zivagaimanavidhAnamantaphalamasyAHdvAviMzatyadhikArA mukhyA iha dharmakathikAyAm // 3 // zrIumAsvAtivAcakaH paJcazataprakaraNapraNetA prazamaratiprakaraNaM prarUpayannAdau maMgalamAhanAme0 caramo dehaH kAyazcaramadA vA caramabhavadAyinI IhA yeSAm // 1 // mahAvidehAdibhavAn / 'caH' smuccye| jinAgamAt kiJcidanyat prshmrtiprkrnnmiyrthH||2|| anantAni bahUni akSANi vA gamA mArgAH sadRzapAThAzca / paryAyAH kriyAdhyavasAyarUpA bhedAH kramaparivartinazca ghaTAdizabdAnAM kuTAdinAmAntarANi vA / arthAH zabdAnAmabhidheyAni dravyagaNitAdayazca dharmAstikAyAdayo vaa| hetavo'pUrvArtho garjanopAyAH anyathA'nupapattilakSaNAzca / nayA: prAptArtharakSaNopAyA gmaadyH| shbdaashcitrbhaassaadyH| saMskRtaprAkRtAdayazca / ratnAni AmISadhyAdayazca // 3 // zrutamAgamo buddhirotpattyAdikA (rautpAtikyAdikA) matista eva vibhavo dhanaM tena parihINakaH / atrayavAnAmarthaprAdhAnyAnAmuJchako mIlanaM gaveSayituM srvshpurprveshmicchuH||4|| caturdazapUrvavidbhiH yA iti saMbandho yojyaH / prathitAH prkaashitaaH||5||-vinirgtaaH zrutagranthAnusAriNyo vAco vipuSa isa parizA TipAyAH AgamavacanaprAdhAnyAvayavabhUtAH kRpaNeneva saMpaNDya utseSikAH prishaattitaaH||6|| zrutavAkpulAkikAbahumAnasAmarthyaukitayA kaluSa-. tucchayA prazamaspRhakatvenAnusatA kRtA virAgamAgotpAdikA vigagapathaH padaM sthAnaM yasyA vA // 7 // avagIto'nAdaraNIyo'yoM yasyAH sAzana vA niSedhe gaMbhIrapradhAnabhAvArthA aMgIkartavyA // 8 // atra satAM saujanya viSaye kAraNa satsvabhAvAdanyat ko'pi ki vakSyati api tu neti / vA tsmaadrthe| hiH yasmAdarthe / nisargaH svabhAvatayA saSTha nipUNo'pi iti bhaNati kaH tenAmatsariNA svabhAvena kRtA // 9 // prakAzatAM prakaTatAM / kRSNimAnamapi vibhrat zobhate niHsAraM yatkiMcit // 10 // kAhalamapi avyaktAkSaraM asaMbaddhaM pralapitamapi anarthakavacanamapi prakhyAtim // 11 // gaNadharAdibhisteSAM jJAnAdInAM bhAvAnAM pazcAtkIrtanamanukIrtanam // 12 // pUrvasevitamapi punaH punaH sevyate anuyojanIyaM vAkyabandhena // 13 // arthAbhidha vi padaM zAstram // 14 // AjIvanAkRte karma kRSyAdi hetuH kAraNaM abhyasanIyaH // 15 // bAhyavastubhiH rU hai kIbhAvenAdhyavasAyaH iSTaprAptau toSaH // 18 // mithyAtvopahatayA kaluSayA dRSTayA viparItayA yuktaH mala upacitakarmarAziH paJcAzravamalabahulazca abhisandhAnaM tIvra dhyavasAyaH // 20 // vinirNayaH saMklezaH kAluSyaM vizuddhinairmalyaM tayorlakSaNaM parijJAnaM / saMjJA eva kalayaH // 21 // bandhanaM spaSTaM bandhamAtraM davaraka baddhasUcIkalApavat bhmAtasUcInAM parasparasaMlulitamiva nikAcitaM kuTTitascIkalApavat nirantaraM bahuvidhagholaddhAnta: 22 // karSito vilikhitaH kRyoM dIna: anugata AsaktanavanavAbhilASaH krodhI mAnItyAdikathanIyatAm // 23 // vaktumapi zaktaH AstAM parihartum / / 24 // ApnotIti sarveSvapi padeSu yojyam // 25 // AtmIyenaiva doSeNopahatoM bhavati // 28 // sarveSAmapAyAnAM sthAnasya dhUtAdisarvavyasanarAjamArgasya sarvasaMcaraNapathasya grAsIbhUtaH kSaNamapi stokakAlamapi AstAM prabhUtakAlaM duHkhAdanyat sukhamupagacchediti pratItiH // 29 // bhave narakAdau saMsaraNa tatra durgamAgoM viSamAdhvA tasya praNetAro nAyakA AdezakA ete kaSAyAH kAraNabhUtatvAt // 30 // mamakArAhaMkArayo rAgadveSAvaparaparyAyaH padadvayasyaparyAye balamAntaram // 31 // dvandvaM yugalaM, samAsa, saMkSepaH // 32 // mithyAdarzanaM tattvAzraddhAnankSaNaM, pramAdo madyAdiH, yogAH satyAdayaH, tanmithyAtvAviratipramAdAdi pra.28 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 prazamaratiprakaraNam [33-74 yutI rAgadveSau // 33 // mUlaprakRtisaMvandhIH // 34 // tasyAH prakRterbandhodayayorvizeSo'vinAzenAvasthitiHsthiti: anubhAgo rasaH pradezo dalasaMcayaH // 36 // teSu bandhabhedeSu caturyu pradezabandho yogAnmanovAkAyavyApArAt tasya pradezasthasya karmaNaH // 37 // varNakAnAM bandho hRDhIkaraNaM tasmin zleSa iva // 38 // na gatirbhavagatimUla bIjaM yasyA indriyaviSayA nivRttiH // 39 // duHkhakAraNaM karma tayA tayA Adatte // 40 // kalAstyasminniti kalaM grAmarAgarItyA yuktaM, ribhitaM gholanAsAraM, yoSidvibhUSaNa nUpurAdi, zrotrendriye'vabaddhaM hRdayaM yena // 41 / / savikArA gatiH nayanotthaM nirIkSitaM dehasannivezaH preritaH // 42 // snAnamaGgaprakSAlanaM cUrNa vartitrAnulepinI vatInAM samUho vArtikaM candanAdibhiH snAnAdibhirgandhabhramitamAkSiptaM mano'syeti sH|| 43 // khaMDazarkarAdiH sa eva viSayo rasanAyAstasminnAsakta AtmA yasya / galo lohamayo'Gkuzo yaMtraM jAlaM pAzo vAlAdimayaH tittirAdigrahaNahetustaibaddho vazIkRtaH // 44 // AsanaM masUrakAdi, saMbAdhanaM vizrAmaNA, surataM maithunAsevA, anulepanaM kuMkumAdi, priyAya dhruvanAdiH mohitamatiH // 45 // sparzaH ziSTA vivekinaH paralokapathanipuNAsteSAmiSTAH dRSTiceSTAH / dRSTiH sanmArgopadezanaM ceSTAH kriyAH doSeSvaniyama grAhitAnIndriyANi yaiH // 46 // indriyayogyo viSayo bhAvaH yenAkSANIndriyANi tRptiM prApnuvanti anekasminmArga prakarSeNa lInAni // 48 // viSayo rUpAdiHpariNAmavazAt mRtakalevarAdivazAdazubhaH syAt kacavarAdiH azubho'pi varyaH syAdhdhUgnAdinA // 49 // kAraNavazena nimitta sAmarthyena yat yat prayojanamarthoM jAyate, yathA yena prakAreNa syAttathA tenaiva prakAreNa tamartha zubhamazubha cintayati, yathA zatrughraM viSaM pitRghnaM ca / / 50 // zabdAdiH svarocanena paritoSamAdhatte, svamatyA vikalpo dviSAdipariNAmajanitavikalpanaM tatrAbhiratA AsaktAH // 51 // kadAcidveSavazataH samupajAtarAgasya kadAcidrAgavazAt nizcayataH paramArthatastadrAgadveSakAraNameva // 52 // rAgadveSakRtapratighAtasya // 53 // indriyavyApAre zabdAdipravartane bhavyamabhavyaM vA karoti pariNAma rAgayutaH dveSayutaH sa Atmano bhAvaH karmabandhasya tasya tasya nimittaM Atmano jIvasya bhavati // 54 // moho'jJAnaM, tattvArthAzraddhAnaM mithyAtvaM, Azravebhyo'nivRttiraviratiH rAgAdibhirvikathAdipramAdamanaHprabhRtiyogayutaiH // 56 // eteSAM doSANAM saMcayasya jAlamitra jAlaM duHkhahetutvAt AmUlAduddhartumapramattena zakyam // 58 // rAgadveSa dijAlasya mUlakAraNaM jIvasyeti zeSaH // 59 // navakoTayo 3 hanana 3 pacana 3 krayaNAnAM svayaM karaNakAraNAnumatibhiH trirUpAstAbhirudgamAdibhizca zuddhaM yaduJchamAtraM bhaikSyaM tena yAtrAdhikArAt saMyamayAtrA tayA nirvAho yasya zuddhatamAhAropadhipAtragrahaNatatparasyeti bhAvArthaH // 60 // sarvajJabhASitajIvAdipadArthaparamArthasvarUpabhAvanAzIlasya jIvAjIvAdhAra bhUtalokAvagatasvarUpasya vakSyamANASTAdazasahasrazIlAGgavAraNakRtapratijJasya // 61 // darzanamohanIyakarmakSayopazamena darzanazuddhirUpamanuprAptasya dharmAdhyavasAye adhyavasAyasya anyonyaM svadarzanaparadarzanApekSayottarottaravizeSaM pazyato jinAgame // 62 // trastasya svahitAyeM AtmapathyamokSaprayojane Abhimukhyana ratA baddhA prItirmatiryasya // 63 // anantasaMkhyAyAH sUcakA bhavakoTayaH // 64 // samudayA dhndhaanyaadinicyaaH| dharme kSAntyAdike tadArogyAdi labdhvA prApya hitakArye zAstrAdhyayanAdau // 65 // zAstramiha laukikaM / athavA zAstraNAmAgamo gamanaM tallAbhamicchatA // 66 // kulamugrAdi, vacanaM mAdhuryAdiguNamat , zeSANi pratItAni, saMpacchabdaH pratyekaM yojyate // 67 // AgamavratamUla nirNaya prati nikaSaH kaSapaTTasamAnaH priikssaasthaanmityrthH| vi vizeSeNa nItaH prApto vinayo vena sa tathA // 68 // hitakAMkSiNA mokSAbhilASiNA ziSyeNa // 69 // apathyasamAcaraNaM tadeva dharmastadapanodakartA gurumukhamalayAcalodtacandanarasasparzaH // 70 // zuzrUSA zrotumicchA padAcArya upadizati tatsamyak zroti kriyayopayoga ca nayati // 72 // tapaso'nazanAdevalaM sAmarthya saMvaraphalaM nirjarA karmaparisATiH // 73 // yoganirodhaH zailezIprAptirUpaH ato vinayaeva kaaryH|| 74 // Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75-100] pariziSTa-1 avacUriH 219 .. vinayAdyapetaM vigataM mano yeSAM te / truTimAtramaNumAtraprAyaM viSayaH zabdAdistatsaMgAdajarAmaravat siddhavanirudvimA nirbhayAH // aihikasukhamAninaH rasalAMpaTayaM sAtaM sukha Rddhivibhavo rasA madhuratvAdayaH, eteSu gauravaM rasalAMgTathaM tasmAddhetorvartamAnasukhadarzinaH atIvAnukalaviSayopabhogaparA: // 76 // jAtyA avitathA hetavo dRSTAntAzcaritakalitodAharaNAni taiH prasiddhaM, ajaramaparAparapradAne'pyakSINaM upanItaM dIyamAnaM tenaiva bahumanyate rasAyanamapi aviruddhaM nityAnityayorekatra vastuni sahAvasthAne'pi virodharahitatvaM na kasyApi bhayaM karotItyabhayakaraM kSudropadravanAzi // 77 // prakupitapittadhAtutvAdviparItabuddhissasya kSIraM kaTukaM bhavati // 78 // yadapi suduHsahapariSahe ndrayanirodhasaMbhavatsaMtApAdAdau vaTuka tathApi nizcayaM paryantakAle madhuramanekakalyANayogAdramaNIyaM bhavyasattvAnugrahAya gaNadharAdibhirabhihita pathyaM hitaM / udavRttAH svacchandacAriNaH // 79 // jAtirmAtrAnvayaH, kulaM pitRmamudbhavaM, rUpaM pratItaM, balaM zArIra: prANaH, lAbhaH prArthitArthaprAptiH, buddhirautpattikyAdiH, vAllabhyakaM priyatvaM, zrutamAgamaH klIvA asatvAH // 80 // bhavabhramaNe jJAtvA ko nAma vidvAn jAtimadamAlavet // 81 // anekAn jAtivizeSAn janmotpAdAn indriyanirvRttirindriyaniSpattiH pUrvakAraNaM yeSAm // 82 // zIlamAcAraH, zeSANi pratItAni, nanu niyameneva // 83 // rUpabalazrutabuddhivibhavAdayo guNAstairalaMkRtasya suzIlasya kulamadena prayojanaM kArya na vidyate // 84 // cayo vRddhirapacayo hAnistau yasya / rogajarApAzrayiNo rogajarAdhArasya evaM zukrAdisaMparkaniSpanne dehe koM madAvakAzo'sti ? api tu nAstyeva // 85 // sarvadA saMskartavye carmaNyasRjA'vatA sthagite / kaluvaM mUtrapurIparudhiramedomajjasnAyuprabhRti tena vyApte / nizcayena vinAzadharmoM yasyAsti // 86 // atitIvrajvarazUlavisUcikAdivedanAtaH san taruNabalo'pi kSaNena vigatabalatvamupaiti / susaMskArAtpraNItAhArAbhyavahArAdasAyanadevatArAdhanasAmarthyAdvIryAntarAyakarmakSayopazamAdveti // 87 // aniyatoM bhAvaH sattA yasya kadAcidbhavati kadAcinna bhavati vijJAya maraNabaLe prApte zarIrabalaM draviNa balaM ca na kramate pratikriyAyai // 88 // kSayopazamAlAbho bhavati, lAbhAntarAyakarmodayAca na labhate kiMcit , nityAnityo dInatAgavA // 89 // paro dAtA gRhasthAdistasya dAnAntarAyakSayoMpazamotthA zaktiH svazaktyanurUpaM dadAti / dAturyadi cetaHprasannatA bhavati, sAdhu prati guNAnurAgaH upayogaH vasvAhArAdinA // 9 // grahaNaM bahUnAmapi pRthak pRthagvadatAmapi pRthak pRthak zandopalabdhiH , ugrAhaNaM saMskRtagadyapadyazabdArthAbhidhAnaM, parasmai iti zeSaH, navakRtayo'bhinavaM svayamevaprakaraNAdhyanAdikaM karoti, vicAraNA sUimeSu padAryadhvAtmakarmabandhamokSAdiSu yuktyanusAriNIjijJAsAdi, arthAvadhAraNamAcAryAdivacanavinirgatasya zabdArthasya sakradeva grahaNaM, na dvitrivAroccAraNAdiprayAsaH, AdizabdAddhAraNA parigRhyate / buddheraMgAni zuzrUSAdIni teSAM vidhividhAnaM Agamana pratipAdanaM tasya vidhervikalpAsteSu kiyatsu anantaH paryAyavRddhAste kSayopazamajanitabuddhi vizeSAH parasparama . nantaH paryAyavaddhAH sarvadravyaviSayatvAnmatizrutayorityevaM buddhathaMgavikalpeSvananta medairvRddheSu satsu // 91 // pUrvapuruSA gaNadharaprabhRtayazcaturdazapUrvadharAdayo yAvadekAdazAMgavidavasAnAH, siMhA iva siMhAH, parISahakaSAyakuraMgapratihananAt teSAM vijJAnAtizayaHvijJAnaprakarSaH sa eva sAgaraH samudro vistIrNabahutvAt , anantasya bhAva AMnantyaM zrutvA vibhAvya mAMpratA vaartmaanikaaH|| 92 // kutsitaM priyaM bhASaNaM caTukarma, upakAro nimittaM yasya caTukarmaNaH nimittaM mAtA pitRsaMbandhAdikaM kRtvA / / 93 // parajanaprasannatAjanitena tena spRzyate // 94 // zrutaparyAyA medA anantaguNAdayo' saMkhyabhavaparicchedAH uparyupari pazyataH sarve daridramiti viditvA vikaraNaM vikriyAM kRtazeSazrutadAnaniSedhamiti zeSaH vaikriyasiMharUpanirmANaM // 95 // saMpakaizca saMsarga AcAryAdibahuzrutaiH saha udyamazca protsAhaH mUlaguNA uttaraguNAsteSA niSpAdakaM zrutazAnaM labdhvA // 96 // " jJAnaM madadarpaharaM, mAdyati yastena tasya ko vaidyaH / amRtaM yasya viSAyati tasya cikitsA kathaM kriyte"||97|| jAtyAdimadamattaH zucipizAcAbhidhAnadvija iva duHkhabhAgbhavati // 98 // jAtyAdInAM bIja (dibIja ) vinAyodyatena AtmotkarSaH paradUSaNodghoSaNaM ca // 99 // paratiraskAraH, bhave bhave, koTirAnantyasUcakaH // 10 // Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 prazamaratiprakaraNam [101-129 karmazabdena gotrameva tadnameva yonivizeSAzcaturazItilakSAH tadantaraH kRtavibhAgam // 11 // dezAdInAM samRddhiparyantAnAM viSamatAM vilokya bhavasaMsaraNe // 102 // anAhataguNadoSa evaMvidho jIvaH paJcandriyANAM nijanijaviSayagAddhartha tena vibalo gatazubhapariNAmaH rAgadveSodabaniyaMtritaH // 103 // ghaTitavyaM ceSTitavyam // 104 // tatkathaM ceSTitavyamityAha-aniSTayiSavAbhikAMkSiNA bhoganA bhogAsaktena saha viyogo viSayANAM kathaM syAt / vai iti prazne / Agamo'bhyasanIyaH / ativADhaM vyagrahRdayenApi yathAvadvijJAyaitAnapAyabahalAnAgamoDa bhyasanIyaH // 105 // autsukyakArakAH prakaTolbaNasneharAgAH nikaSa prAnte bIbhatsAdibhirbuhulAH // 106 / / duHkhAntAH // 107 // zAko'STAdazo yatra tImanaM modakAmlakarasAdi pariNatisamaye // 108 // upacArazcATukarmavinayapratipattiH zayanAdiH saMbhRnapiMDitaramya kAni ratikarANi avicchedakAriNaH // 109 // devanArakANAM niyatakAlaM, aniyatakAlaM manuSyatira zvAm // 110 // iSTapariNAmAH santo'niSTapariNAmAH, aniSTapariNAmAH snto'bhiissttprinnaamaaH| AlocanIyaH sarvakSetra vasthAbhAvitvAt / evaM cAnavasthitapariNAmaviSayavirato anugraho guNayogataH, upalakSaNatvAdbahuguNaH, cittaprasannatA // 111 / / ityaM guNAn doSarUpeNa doSAMzca guNarUpeNa yaH pazyati guNadoSa viparItopalabdhiH prathamAMgaM vilokya prirkssyH|| 112 // vidhinA visheyH|| 113 // zastrarijJA nAma AdyadhyayanArtha saMkSepeNAha-mAtApitrAdiH gauravANAM RdyAdInAM SaDjIvakAyayatanA pathame'dhyayane gauravaH tyAgo dvitIye dvAviMzatipariSahavijayastRtIye dRDhasamyaktvaM catutheM // 114 // saMsArodvegaH paJcame, karmanirjarogayaH SaSThe, vaiyAvRttyodyamaH saptame, tapoMvidhiraSTame, yoSitAM tyAgaH strIparihAro navame // 115 // aMbaraM vastraM, bhAjanaM pAtrakAdi tayoreSaNA tathAvagrahA devendrAdeH ete kIdRzAH zuddhAH zuddhimantaH // 116 // sthAnaM kAyotsargarUpaM, niSadyA svAdhyAyabhUmiH, tyAgaH zabdarUpayorarAgaH kriyAzabdaH sarvatra parakriyA niSedhaH, prayatnatastapasyato niHpratikarmaNaH paro yadupakaroti saMskaroti tadayuktaM, anyo'nyakriyA sApi niSpratikarmavapuSo na yujyate // 117 // sAdhvAcAra: pUrvoktAdhyayanakathitasvarUpaH khalu nizcayena ayaM pratyakSaH // 118 // bhAvanA vAsanAbhyAsaH SaDjIvanikAyayatanAdikA tadAcaraNena ca guptahRdayasya ca mUlottagguNairguptamanaskatadanuSThAnavyagrasya / kiM bhavatItyAha-na tadasti kAlavivaraM yatra kAlacchidre'mibhUyate pramAdakaSAyavikathAdibhiH // 119 // svalpakAlenaiva vipariNAmadharmAH kutsitapariNAmadharmA anyathAbhavanasvabhAvAH, mAM maraNadharmiNo manuSyAsteSAM RddhisamudayA dhanadhAnyahiraNyasvarNA devibhUtisamUhA anityAH saMyogAH putrapatnIprabhRtisaMbandhAH viSayogAvasAnAH zokotpAdakA bhavanti, tato na kiMcidviSayAbhilASeNa // 121 / / bhogajanitasukhaiH kSaNavinazvaraiH prabhUmItibhRtaiH kAMkSitairabhiraSitaiH zabdAdiviSayAdhInaH kina kiMcitprayojanamebhiH / tasmAtteSvabhilASamasahAya nityamAtyantikaM, abhayamavidyamAnabhItika, AtmasthaM svAyattaM prazamasukha madhyasthasyAraktadviSTasyopazAntakaSAyastha yacchama tadevaMvidhaM tatrodyato bhava // 122 // indrayagrAmasya zabdAdiviSayasya landhumicchataH piye kartavye yAvatprayAsaH kriyate tAvattasyaivAkSasamUhasya nigrahe varataraM bahuguNaM Rjucittena udyamaH kRtaH // 123 / / sarAgeNa mohayuktena viSayAbhilASataH prApyaM sukhaM tasmAdanantakoTiguNitaM mUlyaM vinA'nAyAsena vItarAgaH prazamasukhamApnoti / / 124 // iSTasthA (STA) viyogakAMkSAniSTaviprayogakAMkSotpannaM duHkhaM sarAgaH prApnoti, na vItarAgaH / / 125 // eteSu hAsyAdi medeSu nibhRtaH svasthastasya yatsukhaM, tadrAgiNAM kutaH // 126 // evaMguNayukto'pa kebalamanupazAnto'zamitaviSayakaSAyaH taM guNaM nirutsukatvaM ratnatrayyupacayarUpaM nApnoti // 127 // 1 nA puruSaH cakravartivAsudevAdistasya mahendrasya ca tAdRzaM sukhaM nAsti yAdRzaM prazamasthitasya // 128 // svajanaparajanaviSayaM cintAM dAridyadhanADhyadaurbhAgyasaubhAgvAdirUpAM vihAya / AtmaparizAnamanAdau saMsAre parimramannayamAtmA sukhaduHkhAnyanubhavannapi na tRptaH, so'dhunA kathamebhistRpto bhavettadadhunA yathA saMsAre bahasaMkaTe'yaM na bhramati tathA prayatno mayA kArya ityAtmajJAnacintana evAbhirataH parakAryavimukho jitamadanAdisarvadoSaH sukhamAste svastha upadravarahitastiSThati / nirjaraH nirgatA'petA z2arA hAniHsAca prastAvAtprazamAmRtasya yasyAso nirjaraH // 129 / / 1nirjara iti vA kRSivANijyAdicintanaM Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130-150] pariziSTa-1 avacUriH 221 lokavArtA dharmanirvAhapRcchA , zarIranirvAhacintanaM zobhanakSAntyAdisaddharmacaraNavArtAH etadyayama mISTaM lokavAtAtaccharIravArtAyAH kAraNam // 130 // AdhAra Azrayo vartata iti zeSaH dharmacAriNAM saMyaminAM loke jAtamRtasUtakanirAkRtagRhagamanAdi madhumAsAdi ca dharmaviruddham // 131 // dehaH zarIraM naiva annapAnavasanAdibhirvinA yAyituM zakyaH tAnyannapAnavasanAdisAdhanAni saddharmasya kssmaadervirodhaaddhrmviruddhtyaagenaanuvrtniiyH||132|| doSeNAnusakArI bhavati pratyutApakAreNa pravartane paro lokaH krudhyati AtmanA / / 133 // piMDaiSaNAdhyayanamaNito nizcayena kalpyo grahyo'kalpyaH parihAryaH Agame AdAnAsevanayoniyatavRtteH tena vidhigRhItAhAreNa // 134 // vraNe gaMDe lepaH akSasya dhurA saivorAMgaM ambavahare dityatrApi yojyaM asaMgA manovAkAyeSvasaMgAH sAdhAsteSAM yogya: kriyAnuSThAnaM teSAM maraH saMghAta:, sa eva tanmAtra, tasya yAtrA nirvAhastadartha dharmAnuSThAna nihArtha mityrthH| pannago yathA carvaNavarjitameva gilati evaM sAdhurapi cilAtiputramAritadhanazreSThisunAmAMsAsvAdakapitRputrAdivadvA, yathA taiH zarIrasya dhAraNArthameva tatkRtaM tathA sAdhurapi // 135 // viziSTatarAsvAdaM agRddhacittena sAdhuneti prakrama: tadviparItamavidyamAnAsvAdamapi dveSarahitena vRko yathA sarasaM virasaM vA na vilokayati, tadvatsAdhunApi dArUpamadhRtinA dArutulyasamAdhinA AsvAdya vastu svAdya kriyA // 136 // kAlamuSNakAlAdi sigdhetarAdi ca kSetraM sumikSAdikaM ca / mAtrAmalyAdirUpa sAtmyaM yadyasyopabhuktaM pariNatimeti dravyANAM ghRtaguDAdInAM gurutvaM laghutvaM / yadvA yena dravyeNopabhuktena guNAnAM gauravaM zeSANAM lAghavaM cAtmanaH syAt / bhojyaM vastu // 137 // anyadaupagrahikaM daMDakAdi utsargataH kalpyaM kalpanIyaM, apavAdato gADhAlaMbanena akalpyamapi grAhyaM ghutaradoSAsevana saddharmadeharakSAnimittaM kAraNaM tenoktam // 138 // kalpyAkalpyazuddhAzuddhavidhijJaH, saMvinA jJAnakriyAyuktAH sahAyA yasya svabhAvavinItaH dUSaNadUSite'pi rAgAdirahitaH // 139 // dharmopakaraNena vastragatrAdinA dhRtaM vapurasya alepako lobhena na spRzyate // 140 // akRtagAdyaH dharmopakaraNayukto'pi na snehamupagacchati nigraMtho vakSyamANaparigraharahita iti // 141 // grantho'STavidhaM karma samyaktvAdviparItaM prANAtipAtAdibhyo'nivRttiH azubhamanovAkAyA. azaTaM mAyArahitaM samyagudyacchati // 142 // saMvardhanamupaSTaMbhaM vA vyavahAre vyApArarUpe, jJAnAdInAmuggrahakAri, doSANAM nigrahakAri, yadvastu tannizcaye kalpanIyaM, nAva ziSTam // 143 // yadvastu annapAnAdi, darzanajJAnAcArAhorAtrAbhyantarAnuSTheSavyApArANAM vinAzakAri, yacca pravacanakutsAkAri madyamAMsakandamUlAbhojyagRhabhikSAgrahaNAdi sarva kalpyamapyakalpyam // 144 // kalpyAkarupyatvaM zuddhavastuSvapyaniyataM, puruSAdyapekSayeti zeSaH, yathA vikArabhAjAM mapi kSIrAdi niSidhyate. netareSAM, nIrujAM bheSajaM tadanyeSAM kalpyate'zuddhamapi // 145 // dezo'mAdhuparicitakSetra, kAlo durbhikSAdiH, puruSaH pravrajitarAjAdiH, avasthA mAndyAdikA, eteSAmaye'kalpyamapi kalpyaM, upayogazuddhipariNAmAn naivaikAntena kalpyate kalpyaM naivekAntena na kalpyate'kalpyam // 146 // yatinA sAdhunA tadeva cintanIyaM bhASaNIyaM kAyena kartavyaM, yadAtmanaH pareSAM ubhayeSAM bAdhakaM na bhavati. atItAdisarvakAle // 147 // sarveSu zabdAdisarvendriyArtheSu zrotrAdIndriyagaNasya gocaratAM prApteSu vairAgyamArgaH sajjJAna kriyAsevanaM tasminnantarAyakAriSu parisaMkhyAnamitvaratvaniHsAravAhitakAriparijJAnaM kArya dhyeyam / kena paraM kAmArthadharmeSu pradhAna niyataM zAzvataM kArya mokSaprAptilakSaNamicchatA'bhilASiNA // 148 // bhAvayitavyamaharnizaM cintanIyamabhyasanIyaM kiM tadanityatvaM, saMsAre sarvasthAnAnAmazAzvatatvaM / azaraNatvaM janmajarAmaraNAbhibhUtasya nAsti kiMciccharaNaM / ekatvameka evaaii| abhyatvaM svajanadhana dehAdikebhyo'nya evAhaM / azucitvamAdyuttarakAraNAzucitAmayasya zarIrasyAzucibhAvAdazucitvaM / saMhAra iti mAtA bhUtvA bhaginItyAdibhavabhAvanA | AzravadvArANi vivRtAni karmAzravaHApravadvArarapidhAnaM saMvaraH // 149 // karmaNAM kSapaNopAyo niraNaM, lokAyAmAdilokavistaraH zobhano'yaM dharmastattvata: paramArthatazcintA dharmasvAkhyAtatattvacintA: bodheH sudurlabhatvaM ceti prakaTam // 150 // Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 prazamaratiprakaraNam [151-174 - iSTajanasaMprayogazca RddhisaMpaJca viSayasukhasaMpacca saMpacchabdaH pratyekaM yojyaH // 151 // abhidrute'bhibhUte // 152 // AkAlikahitaM sadA mAvizubhAcaraNaM, ekenaivAtmanA'sahAyena svasyArthe // 153 // svajanAt pitrAdeH, parijanAdAsAdeH, vibhavAtkanakAdeH, zarIrAdehAca, tebhyo bhinno'haM, pRthakkamaNi yaspaniyatA naktaM denamAlocikA, hiryasmAt , zokakaliH kalikAlasvarUpam // 154 // karpUrAdInAM vapuHsaMparkAdazucikaraNasAmathyAt / zukrazoNitAdyAdyakAraNAnAmanapAnAyuttarakAraNAnAmazucitvAt // 155 // sasArabhAvanAmAha-duhitA sutA // 156 // sa samyagdRSTiApi na virataH prANAtipAtAt so'pi, pramAdavAn / manodaMDAH 4 vAgdaMDA: 4 kAyadaMDA: 4 / tadevaM paJcadazaprakAradaMDaruciH tatazcAyamarthaH pramAdavAn yo jIvastasya yathete bhedA bahavastathAzravakarmANi AzrayasthAnAni bhavantIti / AzravavidhiraktastasminnAzravakarmaNi viSaye teSAM medAnAM nigrahe yata // 157 / / anupAdAne vRttiApAraH / pAThAntare guptirgopanaM / AtmanyAropitaMhitaH / varadaistIrthakarAdibhiH // 158 // vizoSaNAlaMghanAt / upacito'pi puSTo'pi / doSo'jIrNAtmakaH / tatkarmopacitaM bandhAdibhiH niruddhAzravadvAro jIvaH saMvRtaH // 159 // sarvatra yatra na jAtaM na mRtaM mayeti / paramANuprabhRtInyanantAnantaskandhaparyavasAnAni dravyANi / teSAM manovAkAyAdi. bhirupayogAH / na ca testRpta iti cintayet // 160 // suSTu nidoSaH khyAtaH kSamAdilakSamadharme sukhaparaMparayA // 161 // kalpatA niirogtaa| AyurdIrghAyuSkaM / zraddhA dharmajijJAsA / kathakazvAcAryaH / zravaNaM cAkarNanaM / eteSu navasu uttarottaradurlabheSu satsvapi / bodhiH saddharmasyAkhyAna / samyagdarzanaM samyaglAbho bhavati // 162 // avApya ajJAnAt gaga t patnIputrAdyAsakteH kApathavilokanAt kupathadarzanAt ekaikanayAnusArijinapraNItAgamavacanaikadezasvayuktinirapecavicAra. NAdbahavo nihavA jajJire gauravavazAt // 163 // rAgaprahANamArgo duHkhenAdhigamyaH indriyAdisaMpannaH vairivilena virAgamArgaprAptau vijayastena prApto bhavati, yena sarvaviratiravApnoti // 164 // gaNazabdaH pratyekamamitavadhyate, netAraH tAn kaSAyAn pUrva hataM sainyamanAyakamiti nyAyAt / / 165 / / saMcintyAlocya udayanimittaM prAdurbhAvakAraNaM upazAntetaH kAraNaM ca kaSAyANAmudayanimittaM parihAyamupazAntiheturAsevanIyaH, kathaM trikaraNazuddhaM kAyavAGmanonidoSa, apirabhyuccaye / / iti bhaavnaadhikaarH|| 166 // zaucaM saMyama prati nilepatA adattAdAnAparigraho vA / caH smuccye| saMyamaH sasadazabhedaH / tyAgo dravyabhAvagranthatyajanam // 167 // kSamApradhAnaH // 168 // gurvabhyutthAnAdyadhInA guNA jJAnAdayaH / yasmin puruSe // 169 // yathAceSTitaM tathAruvAti / tasya ca zuddhirnAsti // 170 // dravyaM sacetanAdi zaikSAdi sacetanAdi-"aThArasa purisesu vIrsa itthIsu dasa napuMsesu / pavvAvaNAaNa rihA aNahA puNa ithiA ceva tti (ahavA viglNgruuvaaiNti)||1||" upakaroti jJAnAdInAM tadapyudgamAdizuddhaM zuci / tathA bhaktapAnAdi tadudgamAdidoSarahitaM zuci / anyadazuci / dehazuci purISAdyutsargapUrvakaM nilepaM nirgandhaM dehamadhikRtya pravRttaM / bhAvazaucaM nirlobhatAvidhAyi kArya kartavyam // 171 // 1 strInapuMsakaM vAzrityaiSa punarniSedhastadatyaMtapratiSedhAya / AzravAH prANAtipAtAdayaH karmAdAnahetavastebhyo viratIkaraNaM, paJcandriyANi sparzanAdIni teSAM nirodhaH / kaSAyAH krodhaadyshctvaarstessaamudynirodhH| daMDA manovAkAyAkhyAH, abhidrohAbhimAneAdikaraNaM : daMDaH, hiMsapuruSAnRtAdibhASaNaM vAgdaMDA, ghAvanavalaganaplavanAdirUpaH kaaydNddH| ebhyo nivRttireva sNymH| saptadaza bhedA bhavanti // 172 // bAndhavAH svajanAH, dhanaM hiraNyAdi, paJcendriyaviSayasukhaM, eteSAM tyAgAt / bhayabhihalokAdi saptavidhaM, vigrahaH zarIraM pratikarmaNA tyAgAtsAdhurmuniH tyaktAtmA parihRtAsaMyamapariNAmaH aSTavidhagranthavijayapravRttaH parihatAbhimAnamamatvabhAvo'raktadviSTastyAgI // 173 // na visaMvAdanaM yathAdRzyavastubhASaNaM tena yogaH saMbandhaH vividhana yogena ajihmatA'kauTilyaM, kAyanAnyaveSadhAritayA vipratArayati, manasA'satyaM prAgAlocya bhASate karoti vA vacanena sadbhutanivAsadbhUtodbhAvanaM kaTukasAvadyAdibhASaNaM / etatsarihArAccaturvidha satyaM jinendravacane na tvanyatra // 17 // sana catarthabhaktAdi SaNmAsAntaM tpH| tathA bhaktapratyAkhyAnegitamaraNapAdapoggamanAdi / UnodaratA dvAtriMzatkavalebhyo yathAzakti yadAhAramUnayati / vRttirvartanaM bhikSA tasyAH saMkSepaNaM dattimirbhikSAbhizca parimitagrahaNaM / rasatyAgaH Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175-196] pariziSTa-1avadhariH 223 kSIradadhyAdivikRtInAM yathAzaktiparihAraH / kAyaklezaH kAyotsargotkaTukAsanAtApanAdiH / saMlInaH siddhAntopadezena indriyanoindriyamedena tadbhASastattA / indriyasalInaH saMhatendriyavyApAraH kUrmavat / noindriyasaMlIno niHkaSAyamAtaraudrarahitaM mano dharan paropalakSyaM bAhya tapaH proktaM jinaadibhiH|| 175 // prAyazcittamAlocanAdidazavidhamatIcAramaLaprakSAlanArtha / ekAgracittanirodho dhyAnaM / tatrAtaraudre vyudasanIye, dhArya jhukle dve dhyAtavye | vyApRto bhAvo vaiyAvRttaM AcAryAdInAM dazAnAM maktapAnavastrAdibhirupagrahaH zarIrazuzrUSA ceti / vinIyate yenASTavidhaM karma sa vinayo jJAnadarzanacAritropacArabhedAt / vyutsarge'tiriktopakaraNabhaktapAnAderujjhanaM / svAdhyAyo vAcanAdiH paJcavidhaH / abhyantarasya mithyAdarzanakaSAyAderapAkaraNAttapo'pi // 176 / / divyaM bhavanezavyantarajyotiSkavimAnavAsidevInAM saMbandhi tasmAt manovAkAyaiH kRtakAritAnumatibhiH viratirnavamedA, audArikaM manuSyatiryakUsevandhi, tatrApi manovAkAyaH kRtakAritAnumatibhizca viratinavakaM, tadevaM brahmASTAdazamedaM bhavati // 177 // Atmanyeva vyApAro'dhyAtma kathamayamAtmA badhyate kathaM vA mucyata iti tadvidantItyadhyAtmavidaste mUchoM gArtha nizcayanayAbhiprAyeNAtmanaH prativiziSTapariNAmastAM parigrahazabdavAcyatayA kathayanti / yasmAdevaM tasmAdvairAgyamicchatA AkiMcanyaM paroM dharmaH na kiMcinmameti vigatamUrchayA stheyam // 178 // dazaprakArakSamAdidharmasyAnuSThAyinastadAsevinaH sadaivAnavarataM zivopAyasevina: dRDhAnAM vajrabhedAnAM rUdAnAM cirakAlAvasthitiprAptasyairyANAM ghanAnAM bahalAnAM evaMvidhAnAmapi // 179 // mAyA lobhazca mAnaH krodhazca uddhRtAH sAvaSTaMbhAH prabalAH prakRSTasAmarthyAH vinAzayati sAdhuriti yogaH // 180 // vyatikaraH saMrakaH, viraktatA pUrvamaharSisamAcIrNa kriyAkalApaparatA, sadbhAvA jIvAdayaH, etAni dhamasyeya. janakAni // 181 // AkSipyante dharma pratyabhimukhAH prANino yayA sA AkSepaNIM / vikSipyante parAparadevAdidoSakathanena preryante prANino yatra sA vikSepaNI / vimArgA jainamArgAdanye ekAntamatAvalaMbinasteSAM bAdhane samarthA padaracanA yasyAH sA / zrotA cAso janazca tasya zrotramanasostayoH prasAdajananI yathA jananI mAtA // 182 // sambagvivecyate narakAdiduHkhemyo bhayaM grAhyate yayA sA saMvejanI / nirvedaM kAmabhogemyo yayA sA evametAm // 183 // yAvatkAlaM, adhyAtmacintApannasya, na tenApi paradoSaguNakIrtanavyApAreNa kiMcitprayojanaM, tAvatkAlaM vyagraM vyApRtam // 184 // AcArAdizrutapAThe'pareSAM pAThane cAdya mayA kiM kRtamityAdi svAtmani saMcintane // 185 // zAsUk anuziSTau iti vAgvidhividbhizcaturdazapUrvadharaiH / vizeSeNa niyato nirnniitH| daiG G pAlanAyeM / sarvazabdavidAM saMskRtaprAkRtAdizabda. vijJAnAm // 186 // rAga dveSavyAptacittAn zikSayati viparItamazubha mA kuru anavarataM zubhamaviparItaM kuru ityaadinaa| taSA saMtrAyate rakSati sadAcAre / sthitAniti zeSaH / kuto narakAdiduHkhAt // 187 // zAsanasya zikSaNasya sAmarthya baliSThatAnena saMtrANasya pAlanasya balena ca ubhayena sahitaM yattanchAstramucyate siddhAntaH saMsArabhAvamanuvadatAM mokSaM darzayatAM sarvavidAmetadvacanam // 188 // bandhaH karmoMgadAnaM, mokSaH karmAbhAvaH // 189 // etAni vivarISustAvajjIvAnAha-asaMkhyeyapradezAtmakA: sakalopayogabhAjaH muktAH siddhAH / saMsAriNo bhavasthAH lakSaNatazcihata ekendriyAdayo jJAtavyA iti lakSaNato'sAdhAraNasvarUpataH // 190 // evamanekaprakArANAmekako vidhirekaiko bhedo'nantakAlavartitvAdanantaparyAyaH, anantAH paryAyA dharmA yasya, antarmuhUrtAdArabhyaikaikasamayavRddhayA trayastriMzatsAgarogmANi yAvat sthitayaH, aMgulAsaMkhyeyabhAgAdArabhya yAvatsamastalokAvagAhaH, jJAnaM vastuvizeSAvabodho darzanaM vastusAmAnyAvabodhaH, paryAyAstAratamyakRtavizeSAH // 193 // upayogazcetanAjJAnadarzanavyApAraH, sAkAro vikalparUpo jJAnopayogaH, tadviparIto darzanopayogaH dvyssttcturbhedH|| 194 // jJAnaM matyAdi matizrutAvadhayo mithyAsvodayoparaktasvabhAvA ajJAnatAM yAnti // 195 // audayikaH, sa ca jIvopAttakarmaNAmudayo devanArakAdiparyAyakArI, pAriNAmiko jIvabhavyAbhavyatvAdirUpastrikAlatadatirUpaH, upazamaH karmANAM vipAkapradezadvayarUpodayAbhAvastena nivRtta aupazamikaH samyaktvacAritrarUpaH, samyaktvajJAnacAritrAdirUpaH kSayotthaH // 196 // gatirnarakAdiH 4 / kaSAyAH krodhAdayaH 4 / liMgaM strInapuMsakaM 3 / mithyAtvaM / ajJAnaM, asaMyatatvaM, asiddhatvaM, zyAH 6, ete karmodayAdA Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 prazabharatiprakaraNam [197-220 vibhavanti / pAriNAmikaupazamiko pUrvoktatrividhadvividhau bhavataH, krameNa karmodayanirapekSasApekSau ca / karmakSayAjAta: zAyikaH sa navavidhaH samyaktvacAritrakevalajJAnakevaladarzanadAnAdipaJcalabdhimedataH / kSAyopazamiko'STAdazavidhaH, matyAdijJAnacatukamajJAnatrika cakSurAdidarzanatrika dAnAdipaJcalabdhayaH samyaktvaM cAritraM dezaviratizceti / SaSThazca sAnnipAtikaH pUrvoktabhAvanAM dvikAdisaMyogama: sa ca paJcadazabhedo grAhyaH anya ekAdazabhedarUpasyAjyo virodhitvAt // 197 // ebhiraudayikA dibhirbhAvaiH, AtmA jIvaH, sthAnaM, gatiH, indriyANi, saMpadaH, sukhaM, duHkha, etAni saMprApnoti / sthIyate yatra saMsAre jaghanyAdisthitiH sthAnamAtmanaH sa cAtmA samAtenASTavikalpaH jAnA // 198 // dravyAtmA, kaSAyAtmA, yogAtmA, upayogAtmA, jJAnAtmA, darzanAtmA, cAritrAtmA, vIryAtmA, mArgaNA parIkSA ceti // 199 // sAMpratameSAM svarUpaM pratipAdayati-jIvAnAmekAkSAdInAM sarvatra jIvatvAnvayAt , ajIvAnAM dharmAstikAyAdInAmajIvasyAnvayyaMzAt dravyAtmA syAditi 11 kaSAyAH santi yeSAM te kaSAyiNaH samohAsteSAM sakaSAyiNAM kaSAyaiH sahaikatvApatteH kaSAyAtmA 2 / yogA manovAkAyanyApArAstadekatvapariNata AtmA sa yogAtmA sayogAnAM syAt 3 / upayogo jJAnadarzanavyApAro zeSaviSayastatpariNata upayogAtmA sarvajIvAnAM na tvajIvAnAm 4 // 20 // . samyagdarzanasaMpannasya tattvArthazraddhAnabhAjo yo jJAnapariNAmaH sa jJAnAtmA 5 / cakSurAdidarzanapariNatAnAM darzanAtmA sarvajIvAnAM bhavati 6 / prANAtipAtAdipApasthAnebhyo viratAnAM tadAkArapariNatAnAM cAritrAtmA 7 / vIrya zaktiH pravartanaM tadbhAjAM sarveSAM saMsAriNAM vIryAtmA 8 // 201 // ete'STau vikalpAH pratipAditAstatra dravyAtmAnamAzaMkate-Atmeti jJAnadarzanasvabhAvazcetanaH pratItaH, so'jIvaviSayapudgalAdiSu kathamAtmazabdaprabRttirityatrocyane-upa. cAro vyavahAraH sa cAtatItya tmA bhavati, vyutpattitaH zabdavAcyaH, sarvadravyaviSayazcaiSa nyAya iti nabavizeSeNa sAmAnyagrAhiNA nayena, svarUpAt pararUpAt // 202 // saMyogo rUpaM anekena bhedena nirdezaH parIkSaNIyaH, svatakhaM sahaja svarUpaM, dRSTamupalabdhaM, lakSaNazcinharanekabhedaM samastamAtmanaH // 203 / / cittaM ceyaNa sannA vinnANaM dhAraNA ya baddhi ya / IhA maI vikA jIvassa u lakhkhaNA ee||1|| utpattivipattisthiratAlakSaNaM yatsarvamapi tadasti aMgalIvata / evaM yannAsti tadutpAdAditrayavanna bhavati kharazrRMgavat / arpitaM vizeSitaM jinapravacanamutpannaM / anarpita. mavizeSitaM prAkRtajanapraNItaM, atItaM saptavikalpavacanam // 204 // kuzUlAdyavayavAvasthAyAM ghaTAdyabhAvaH / ghaTo'yamutpanna iti tenAkAreNa tasya ghaTasya // 205 // cazabdAdatIte yasya padArthasya tena padAryana // 206 // paJcAjIvadravyANi rUparasagandhasparzavanti // 207 // na hi dravyapradezAH santi, anye ca varNAdayaH, kiMtu tameva pradeza varNAdipudgalAH sannihitAH syuH // 208 // anAdipAriNAmikaM pudgaladravyaM sarvabhAveSu auSazamikAdiSu vartante / / 209 // vivRtapAdasthAnasthito vivRtapAdabhrAmyamANanarAkAra iti 210 tatra loke / avAGmukhazarAvAkAramadholokaM urvalokaM zarAvasaMpuTAkAram // 211 // jabRdvIpAdibhedena vaimAnika devalokAH 10, graiveyakAH 3, anuttarAH 1, siddhi: 15 // 212 // avazeSa samastalokAsaMkhyeyabhAgAdikaM / eko jIvaH pRthivyAdiko vyAnoti / vAzabdAssamastalokaM / kevalI samudghAtagaH kevalI // 213 // dharmAstikAyAdayastrayo'pyasaMkhyeyapradezAH / jIvadravyamanantasamayaM kartaparyAyazUnyAni // 214 // gatinimittaM sthityupakArI // 215 // sUkSmatA pariNAmaH skandhAnAmeva tatsadbhAvena te indriyagrAhyAH sAkSAt, bhedo dvayAdiskaMdhAnAM pRthagbhavanaM / sparzAdayaH pudraladravyasyopakArAH / zabdapariNAmaH padaladravyANAmupakAraH karmapudgalAnAM bandhaH kSIranIravat , indradhanurAdiH // 216 // viceSTitAni vividhavyApArokSepaNAkuMcanAdaya upagrahaH saubhAgyAdRSyIkaraNAdiH jIvitadaM kSIraghunAdi maraNadaM, viSAstrAdi, saMsAri jIvaviSayAH // 217 / / pariNamanaM pariNAmaH / yathA vardhate'Gkuro hIyate vA ityAdikAlajanita upakAraH / idaM vartaH idaM na vartate vartanAyAH, paratvamaparatvaM kAlakRtaM / paJcAzadvarSAtpaJcaviMzativarSo'paraH, paJcavarSAddazavarSaH paraH / zikSA lipyAdigrahaNAsevanAdi // 218 // dvicatvAriMzatprakRtayaH puNyaM, dvayazItiH pApam / / 219 // AgamapUrvI manokAkkAyavyApAraH tasya yogasva viparItatA guptigopanaM sthagitAtravadvAraH // 220 // saMvRtAtmanastapasA Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221-257 ] pariziSTa-1 avacUriH 225 pUrvArjitasya karmaNaH kSayaH / upadhAnaM yogodvahanAdi tena navyakarmapravezAbhAvaH || 221 // jIvAdiSu nizvayena pariNAmaH sadbhUtamiti // 222 // zikSA jinoditakriyAphalApAbhyAsaH punaH punaH // 223 // etadviprakAraM vistarAdhigamo vistaraparicchedaH viparItArthagrAhI pratyayo viparyayaH, samAsato dvedhA // 224 // AbhinibodhikaM matijJAnam // 225 // 1 jJAnAnAM krameNASTAviMzaticaturdazaSadvibhedA uttarAH / viSayo gocaro matizrutayoH sAmAnyataH sarvadravyeSusarvaparyAyeSu / avadhirUpiSu / manaHparyAyaM manogatadravyeSu / kevalaM tu sarvadravya sarva paryAyeSu / AdizabdAtkSetra kADhA. diparigrahaH / ekasmin vIve yugapadekAdIni kriyanti bhAjyAni bhajanIyAni / catvAri yAvatkevalAvAvAtAvaparajJAnAbhAvaH // 226 // matizrutAvadhayaH // 227 // samo rAgadveSavikalastasya Ayo lAbhastatra bhavaM sAmAyikaM / prAktanaparyAyaccheda uttaraparyAya sthApanaM / pariharaNaM parihArastena vizuddhaM / sUkSmo'tyantakiTTIkRtaH saMparAyo lobhakaSAyaH sUkSmasaMparAyaguNasthAnavartinaH akaSAyaM yathAkhyAtam // 228 // anekairbahuprakAraH anuyogaiH kiM katividhaM kasyetyAdibhiH pramANaiH pratyakSAdibhiH samanugamyaM jJeyam // 229 // ekatarasyAH samyagdarzanAdisaMpadaH abhAve'pi / apiH pUraNe / mokSamArgoMspi muktiprApako'pi na siddhikaraH triphalAvyapadezavat // 230 // cAritradarzanajJAnalAbhe, cAritralAbhe // 231 // dharmo dazavidhaH AvazyakAni pratikramaNAlocanAdIni // 232 // samyaktvAdInAM jaghanyAdyArAghanAnAm // 233 // samyakstrAdisaMpadAM talareNa vyagreNa / teSveva samyakttrAdiSu / tatpareSu sAdhuSu jineSu bhaktirAntarA prItiH / upagrahastaducitAnnapAnazayanAsanAdipradAnarUpaH samAdhiH svAsthyaM svaparayoH eteSAM karaNena // 234 // yatnameva prapaJcayati - guNAnAM jJAnAdInAM paratasipu adhRSyasyAgharSaNIyasya / matsarazcittastha eva kopaH // 235 // prazama eva nirAbAdhasukhaM sadAcAre ratasya sAdhoriti / tasya kiM sAdharmyaM surAsuranaraloke'smin // 236 // na kenApi vyayaM prApitaM bAdhitam // 237 // vinivRttA parasminnAzA yeSAm // 238 // zabdAdInAM viSayANAM pariNAmamanyathAbhavanarUpaM duHkhahetumeva ca saMpradhArya saMsAre duHkhAnyeva rAgadveSAtmakAni // 239 // pradoSaM pradveSaM avyathito'pIDitaH // 240 // maunI niravadyabhASI, ekAkI niSkalaho vA, vaze sthApitAni, parISadAH samyak sahyante, kaSAyANAmudayo niruddhaH // 249 // zabdAdisaMge niHspRhaH, prazamaguNAH svAdhyAyAdayaH teSAM samUhastena vibhUSito'bhibhavati devamanuSyAdInAM ca // 242 // biratiH pApaviramaNaM, dhyAnaM dharmadhyAnAdi bhAvanA anityAtyAdyAH yogA AvazyakAdivyApArAH sukhena // 544 // dharmAt " khaMtIyamajja 10 " / bhUmyAdijIvA nava ajIvA 10 / karaNakAraNAnumatitrayam / manovacanakAya trayam // 245 // saMdhAra bhI sukhaprApyapArasya prAptaH viraktAyA ( ktatAyA ) dUrAnuyAyinaM tatkAlAvasthAyAmucitaM prakRSTam // 246 // dharmadhyAnasya medacatuSTayamAha-saMbuddhi saMparkamApya // 247 // bItarAgavacanaM cAjJAyAH sarvajJadattAyAH gaveSaNaM tasyA arthanizvayaH / ebhirhetubhire laukiko'pAyaH pAralaukiko narakatiryaggatibhramaNarUpo dharmArthinA cintyate so'pAyavicayaH // 248 // azubhakarmaNAM dvayazItividhAnAM, zubha. karmaNAM dvicatvAriMzadbhedAnAM vipAko rasaH kaTukamadhuratvAdistasyAnucintanArthaH, dravyANAM SaNNAM kSetramUrdhvAdhastiryagbhedaM teSAmAkArAnucintanamanugamanaM cintanam || 249 || nityodvignasya saMsAropari nityamudvegaM kurvataH jitakopAIMkArasya, kalimalaM pApaM jitasarvalobhasya || 251 // viviktau pRthagbhUtau bandhujanazatruvargoM yasya, samastulyo vAsIcandanAbhyAM kalpanapradehAdiH cchedanAnulepanAdiH yasya sa tathaivaMvidho deho yasya // 252 // kRtAtmabhirateH svakArya eva vyApriyate, na bahiH prItiM vidadhAti dRDhamapramattasya // 253 // cittanairmalyAt pramAdadaMDa yogairvizuyamAnasya vimucyamAnasya agnyAM pradhAnabhUtAm // 254 // prAktanakarmakSayakaraNadakSaM, athAnantaraM ghAtikarmaNAM caturNAM kSayaikadezo'samastakSayastadutthaM, Rddhaya AmarSaiSadhyAdayaH, pravekA avadhijJAnAdivizeSAH, vibhavAstRNAgrAdapi kanakavRSTikartRtvAdayaH te vidyante yatra tattathA, jAtaM bhadraM kalyANamasya tasya // 255 // sukhavibhUtirasAmRtakalpAhAreSu agurugauravarahitaH akRtAdara ityarthaH / labdhimAkAzagamanAdikAM duSvApAM kApuruSaiH, tasyAmAmarSauSadhyAdivibhUtau prAptAyAmapi // 256 // sarvamukharddhizcaturvidhendravibhUtiH // 257 // tajjayaM pra0 29 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 prazamaratiprakaraNam [258-283 tapo'nuSThAnajanyAtulyavibhUtibandhAbhibhavaM, yathA tIrthakaratatsthAnakaM prAptastathA'sAvapi bhavati // 258 // pRthaktvavitarkasavicAraM 1 ekatvavitarkamavicAraM 2 karmASTakamadhye svAminam // 259 // atha kSapakazreNimArohana mohamunmUlayan prathamaM anantAnubandhinAM yAvajjIvAvasthAyikaSAyANAM, tato mithyAtvamoha eva gahana, tato'pi mizraM samyaktvaM ca mithyAtvaM ca samyagmithyAtvaM, etAvatA mizram // 260 // samyaktvaM kSAyopazamikapuJjarUpaM, tato dvitIya // 261 // hAsyaratItyAdi unmUlane' (lite) STAviMzatividhe'pi mohe vItarAgo bhavati // 262 // sakala udghAtito dhvasto moho yena saH, anupalakSyo nAdyApi svaviSayAM pratItimutpAdayituM pratyalaH, yathA rAhuNA pUrNacandro mukto'pi kiyantaM kAlamanupalakSyo bhavati, tathA kSImamoha iti // 263 // yathA jvAlitAgniH kASThAdi., evaM dhyaanaagniH| anantaguNa tejo yasya / tapo'nazanAdi / ta eva havighRtam // 264 // anuprAptaH parigataH, jIvAnAM sarveSAM karmamAjAM dahet , yadi saMkramaH syAt // 265 // saMkramaH sAmastyena karmapravezaH, atha vibhAga ekadezo'pi nAkAmati // 266 // ziraudgatAyA nAzAkSayAt vRkSasya dhruvo nizcayena bhavati // 267 // kSapitakaSAyatvAt , antarmuhartakAlaM yAvadbhUtvA sthitvA, yugapadekakAlaM jJAnAvaraNa 5 darzanAvaraNa 4 antarAyANAM 5 kSayamApya // 268 // zAzvatamanavaratabhavanazIlatvAt , anantaM kSayAbhAvAt , kenApi tasyAtizayitumazakyatvAt , anupamamapagatomAnatvAt anuttaramavidyamAnottaratvAt niravazeSaM paripUrNatvenotpatteH, saMpUrNa sakalajJeyagrAhitvAt , apratihataM sadApi pratighAtakAbhAvAt // 269 // kAralyararipUrNe lokAloke kRtsnavastu pariccheditvAt , guNaparyAyavadrvyaM, sahabhAvino guNAH, kramabhAvinaH paryAyAH sarvArtha sarvaprakAraH / / 270 // kSINaghAtikarmacatuSkaH bhavopagrAhikarmacatuSkaH veditA jaghanyena ghaTikAdvayam // 271 // tenAyuSA'bhinnaM sadRzaM kSIrodakavat saMsthitacaramabhava yogyamAyuH kevalinA durbhedamanapavartanIyatvAt, tathA vedanIyaM karma, tadupagrahaM tenAyuSopagRhyate upaSTabhyate tadupagrahamanapavartanIyatvAt, AyuHkarmaNA saha vedyatvAt // 272 // adhikataram // 273 // daMDamUrdhvAdhazcaturdazarajjvAtmakaM bAhalyataH zarIramAnaM kapATaM pUrvAparalokAntavyApinaM samastaniSkUTavyApanAllokavyApI // 274 // antarANi niSkUTagatajIvapradezAn // 275 // audArikazarIrayApakaH prathamASTamasamayayodaMDakaraNasaMhAralakSaNayoH kathito'sau kevalI // 276 // sa kevalI karaNatrayazuddhayogavAn ucitaM satyaM yatiyogyaM yogaM vyApAra yukta pravartayati, saMyogo mokSaM na gacchatIti yoganirodhamupaiti prApnoti // 277 // tatra prathamaM manoyogaM manaHparyAptijanitavyApAraM zarIrapratibaddhaM manodravyagrAhakaM, tadviyojanArtha paJcendriyasya saMjJino manaHparyAptyA prathamasamayaparyAptakasya yaH sarvajaghanyamanoyogo manovargaNAgrahaNazakteApAraH tasmAtsvAtmani asaMkhyeyaguNahAnyA pratisamayaM nirundhan sakalaM niruNaddhi, manaHparyAptyA rahito bhavati // 278 // dvIndriyaH kapardikAdijIvaH sAdhAraNaH sUkSmanigodAdistayoH krameNa vAkUparyAptikAyaparyAptibhyAM prathabhasamayaparyAptakayorjaghanyayogI krameNa vAgucchAsarUpau tAbhyAmasaMkhyeyaguNahInau niruNaddhi / sUkSmakAyayoganirodhe tu panaka ullijIvastasmAdadho'saMkhyaguNahInaH paryAptidvayarahito bhavati // 279 // sUkSmakAyayoganirodhakAle tRtIyazukladhyAnI bhavati iti nirUpayannAhasUkSmakriyamapratipAtikaM dhyAyati / tadaiva ca zailezIM karoti svadehavibhAgahInAtmapradezAghanIbhavati, tataH pareNa zeSakAlena niruddhasakalayogaH vyuparatasakala kriyamanivRtti dhyAnaM dhyAyan caramakarmAzaM kSapayati // 280 // caramabhave'ntimamanuSyajanmani, saMsthAnaM dehocchAyapramANaM, yasya siddhimupajigamiSoH tasmAtribhAgahInaM tRtIyAMzena nyUnaM, saMsthAnAvagAhanAparimANaM karoti // 281 // sa bhagavAn kevalI, tasyAM zailezyavasthAyAM, manovAgucchAsakAyayogakriyArthavinivRttaH niruddhasakalayogakriyaH, aparimitanirjaraH bahukarmakSapaNayukta AtmA yasya saH, saMsAramahAsamudrAduttIrNaH pAraprApta eva tiSThati // 282 // ISat hasvAnAM manAg hsvAkSarANAM paJcako 'aiuRla.' rUpaH tasyogoNe proccAraNaM tAvanmAtrAyAM parimANatastattulyakAlIyAM zailezI eti gacchati saMyamavIryAptabalaH sarvasaMvaravIryeNa prAptabalA, vigatA'gatA lezyA bhAvarUpA yasya sH|| 283 // pUrvaracitaM prathamameva samudaghAtAvasare'vasthApitaM prakRtizeSa Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284-306] pariziSTa-1 avacUriH 227 gotravedyAyuSo yadavaziSTamAste, tatprakRtizeSa saMyamazreNyAM antarmuhUrtagatasamayapramANAyAM saMsthApya, samaye samaye kSapayan, asaMkhyAtaguNamuttarottareSu samayeSu // 284 // caramakauzAnuttaraprakRtIH trayodazasaMkhyAH vinihatyApanIya yugapadekakAlam // 285 // sarvagatiyogyasaMsAramUlahetUni, sarvatra bhavanazIlAni, audArikAdizarIrANAM yatsvarUpaM lena sarveNa rahitaH // 286 // avakrazreNigati, avidyamAnasparzA, avakragatyA apratihatagatiH / / 287 // jJAnopayogena vartamAna: tataH paramupayogadvayaM siddhAnAmiti // 288 // sAdikaM yasmin siddho'jani tamAdiM kRtvA, anantaM punaH kSayAbhAvAt , vyAvAdhArahita, kevalAnyadvitIyAni kSAyikAni, muktaH kRtsnakarmakSayAt // 289 // muktaH san jIvo'bhAvo'sadrUpaH skhalakSaNasya jJAnadarzanAderbhAvAt , svato'rthasiddheH, yadyapi chAdmasthikopayogAtkevalyopayogAntaramudeti, tathApyupayogasAmyAnna bhidyate jJAnasvabhAvatvAt , bhAvAntarasaMkrAnteH jalasthitalavaNasya rUpato'darzane'pi rasata upalabdhivat // 290 // ihaiva saMsAre sa na tiSThati, anibandhAt manujAMdibhavakAraNAnAmatyantalayAt , anAzrayAt muktasya hi manujabhavo'nAzrayaH, kiM tu siddhireva, saMsAravyApArAbhAvAt zarIrAdikAraNAbhAvAca // 291 // adho na yAti gurutvAbhAvAt / azakyo'yaM bhAvo yatkarmamukto'dho yati / lokAntAdapi parato na yAti muktaH, upagrahakAridharmadravyAbhAvAt / plavakastArakaH yAnapAtraM yathA sthale na yAti upagrahAbhAvAt // 292 // yogo manaHprabhRtikaH, prayoga AtmanaH kriyA, tayorabhAvAna tiryaggatirAsti / tathA siddhasya muktasyordhvameva gatirbhavati kiyadyAvadAlokAntam // 293 // kuMbhakAraprabhrAmitacakrasya tadyApArAbhAve'pi bhramaNavat, eraMDaphalavat , alAbukt, paramahaMsavat , jvalanadhUmavat , tRtIye zukladhyAne sUkSmakriyayA prayogeNa || 294 // ghaTamAnaH pravacanoktasakala kriyAsu prayatnena ceSTate'harnizaM kriyAsu // 296 // viirysNptsaahssmRddhiH| eteSAM saMhananAdInAM vaikalyAt / karmaNAM nikaacnaavsthaapraaptiH| karmakSayamakRtvA'vidhAya uparamaM vinAzameti gacchati // 297 // navasu aveyakeSu / 'aI maha pUjAyAM' iti ghAtormahAnti pUjyAni RddhiAtivapUMSi yasya // 298 // viziSTAnvayeSu bahupuruSeSu guNavatsu sambaktvAdiguNayuteSu // 299 // utpattimAtmalAmaM prApya / kulamugrAdi / bandhuH pitraadivNshH| vibhavo dhanAdiH / rUpaM sundarA kArAdi samatAsvabhAvaM / balaM prANaM / buddhirautpattikyAdikA |taabhiH saMpannaH // 30 // bhAvito'ntarAtmA mano yasya sH| tataH paraM manuSyalokAt svargAntaritaH // 301 // iha manuSyaloke jinAgame manuSyaH zrAvakaH nizcayena kRtanizcayaH / atizayajJAtAbhidheyaH, darzanaM samyaktvaM zIlamuttaraguNAH, vratAni prANAtipAtAdinivRttirUpANuvratAni, bhAvanA anityabhAvanAdikA dvAdaza, ebhI raMjitaM vAsitaM mano yasya sH||302|| thUlA bAdarAH prANinaH tebhyo viratisteSAmavadhaH, na pRthivyAdisthAvarebhyaH / kanyA diviSayamanRtamanyathAbhASaNaM / bRhaccorya yasmin hRte caura iti vyapadizyate / paraparigRhItastrIgamanaM rativiSayAdiSu prItiH, arativratAdiSadvegaH, tAbhyAM sadA varjitaH / digvataM SaTsu dikSu garmanaparimANa dezAvakAzikaM pratidinagamanAdermaryAdAkaraNaM / anarthadaMDaH zarIrAdInAM prayojanaM vinA pApopadezAdiH // 303 / / sAmAyikaM dvividhaM trividhena yogena sAvadyayogapratyAkhyAnaM pratikramaNaM ca / pauSadhaM sattvAhArazarIrasatkArabrahmacaryAcyApArarUpacaturvidho'STamyAdiSu vizeSeNa taM karoti / upabhogo'nnapAnapuSpadhUpasnAnAMgarAgAdiH / paribhogo vastrAlaMkArAMganAzayanAsanasadanAdistayoH parimANaM, yatra vrate kRtvA vidhAya nyAyAgatamagarhitavyavahAreNopAttaM sAdhUnAM deyavastu kalpyaM sAdhUnAmanuddizya kRtaM / vidhineti niSpannapAkaH sarvo'pi satkArapUrvakam // 304 // caityAni jinabiMbAni, AyatanAni teSAmevAgArANi, prasthApanA teSAmeva prakRSTamahAvibhUtyA vAditragItanRtyatAlAnucarasvajanaparivArAdikayA pratiSThA / etAni kRtvA vidhAya zaktitaH svasAmarthyAnusAreNa pravacanaprodbhAvanA syAttathA pUjA saparyA // 305 // prazame kaSAyAdijaye ratiH prItistasyAM nityaM sadAkAlaM tRSitaH sAbhilASaH / jine'hatsu, guruvAcAryAdiSu, sattAdhuSu, vandanAbhirato namaskaraNena prItaH / kALe svAyuzchedAsanne / saMlekhanAM kaSAyAdyalpIkRtatapaH kriyaaN| yogena zubhadhyAnena suvizuddhAmArAdhyAbhimukhIkRtya // 306 // prApto labdhaM kalpeSu adhipatitvaM vA sAmAni Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 prazamaratiprakaraNam [ 307-313 katvamanyadvA sAmAnyadevatvaM vimAnavAsaviziSTamavApya tatra sthAnAnurUpaM sukham // 307 // AryadezajAtikulavibhavarUpasaubhagyAdikAM samyaktvAdiguNasaMpadaM ca // 308 // manuSyeSu // 309 // kavirAtmana auddhatyaM pariharati-dharmakathikAM dvividhadharmapratipAdikAM imAM prazamaratiM ratnAkarAdiva jIrNakapardikAmiva 'prazamaprItyA // 310 // sarvAtma prakAraiH satatamanavarataM, yatnaH kaaryH||311|| iha prazamaratiprakaraNe'samaMjasamasaMgataM, chando racanAvizeSaH, zabdaH saMskRtAdibhedaminnaH, samayaH siddhAntaH, tasyArtho'bhidheyaM marSayitavyaM kSantanyam // 312 // aihikAmuSmikasukhamUlakAraNaM sarvabhAvAnAM vinizcayo nirNayastasya prakaTanakaraM kSAntyAdisarvaguNa siddhisAdhane ghanamiva jayamanubhavati // 313 // Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa kArikAMka pRSThAMka 97-66 222-155 198-136 193-133 46-35 56-40 30-24 203-140 226-158 276-188 2-prazamaratiprakaraNakI kArikAoMkI anukrmnnikaa| kArikAMka pRSThAMka eteSu madasyAneSu adhyavasAyavizuddhaiH 254--174 etepaSvadhyavasAyo yo'theSu adhyAtmavido mUchI 178-123 emirbhAvaiH sthAnaM anazanamUnodaratA 175-120 evamanekavidhAnAmekaiko anyeSAM yo viSayaH ___51-38 evamaneke doSAH anyo'haM svajanAccarijanAtpa 154-106 evaM rAgadveSau moho aparigaNitaguNadoSaH 103-70 evaM krodho mAno api pazyatAM samakSaM 11.-74 evaM saMyogAlpabahutvAthai avisevAdanayogaH 174-120 eSAmuttarabhedaviSayA azucikaraNasAmarthyA 155-106 au azubhazubhakarmapAkAnu 249-173 audArikaprayoktA / asya tu mUlanivandhaM A karmamayaH saMsAra: AcArAbhyayanoktArtha 119-81 karmazarIramanovAgviAtmArAmasya sataH 253-174 karmodayanivRttaM AdAvatyabhyudayA madhye 106-72 karmodayAd bhavagatirbhava AsavacanaM pravacanaM 248-172 kalarimitamadhuragAndharva ArAdhanAzca teSAM 233-163 kalpyAkalpyAvidhijJaH ArogyAyurbalasamudayAzcalA 65--46 kazcicchubho'pi viSayaH AkSepaNIvikSepaNI 182-126 kAAllokAloke AjJAviSayamapAyavicayaM 247-171 kAraNavazena yadyat kAryAkAryavinizcaya icchA mUrchA kAmaH 18-15 kAlaM kSetra mAtrAM iti guNadoSaviparyAsa 112-75 kiJcinchudaM kalpyamakalpyaM ityetat paJcavidha 229-161 kliSTASTakarmabandhana ityevaM prazamarateH phalamiha 309-213 kularUpavacanayauvanadhana iSTajanasaMprayogadi 151-104 kecit sAtarddhirasAti iSTaviyogApriyasaMprayoga 125-85 ko'tra nimittaM vakSyati krodhAt prItivinAzaM ISadmasvAkSarapaJcako 283-195 krodhaH paritApakaraH IrSyA roSo doSo 19-16 kaHzukrazoNitasamudbhavasya 217-152 41-32 139-96 49--37 270-185 21-17 137--94 145-99 22-17 67-47 76-53 25-20 26-21 85-59 utpAda vigamanityatva udayopazamanimittI ekasya janmamaraNe ekaikaviSayasaMgAd 204-141 gaNavadamUrchitamanasA 89-61 gativibhrameGgitAkAra gave paraprasAdAtmakena 153-105 gurvAyattA yasmAcchAstrA 47-36 granthaH karmASTavidha grahaNodrAhaNanavakRti 224-157 58-41 caramabhave saMsthAna 136-93 42-32 94-64 69-48 142-98 91-62 281-194 etatsamyagdarzanaetaddoSamahAsaMcayajAlaM Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 prazamaratiprakaraNam ja kArikAMka pRSThAMka 191-132 279-193 40-31 23-17 71-50 102-69 146-100 295-204 287-197 132-90 133-90 carame samaye saMkhyAtItAn caityAyatanaprasthApanAni chAsyavItarAgaH kAlaM janmajarAmaraNabhayeraM janma samavApya kulabandhu jAtikularUpavalalAbha jAtyAdimadonmattaH jinabhASitArthasadbhAva jinavaravacanaguNagaNaM jinazAsanArNavAdakRSTAM jinasiddhAcAryopAdhyAn jIvAjIvA dravyamiti jIvAjIvAnAM dravyAtmA jIvAjIvAH puNyaM jIvA muktAH saMsAriNazca tacintyaM tadbhASyaMta tajjayamavApya jitavighna tatkathamaniSTAviSayAbhi tatprApya viratiratnaM tadbhaktibalArpitayA tadvadupacArasaMbhRtaramyaka tadvannizcayamadhuramanukampayA tasmAtparISahendriya tasmAdaniyatibhAvaM tasmAd rAgadveSatyAge tasyApUrva karaNamatha tatra parokSa dvividha tatra pradezabandho tatra suralokasaukhyaM tatrAdhomukhamallaka tA:kRSNanIlakApota tAM durlabhA bhavazatairlabdhvA tAnevArthAn dviSatastAne tAmyo visRtA zrutavAk tAsAmArAdhanatatpareNa tulyAraNyakulAkula te caikaviMzatitridvina te jAtyahetudRSTAnta venAminnaM caramabhavAyu tyaktvA zarIrabandhana kArikAMka pRSThAMka 285-197 dvividhAzcarAcarAkhyA 205-209 dvIndriyasAdhAraNayo 268-184 duHkha dviT sukhalipsu 152-104 duHkhasahasranirantara 300-206 duSpratikArI mAtApitarau 80-55 dezakuladehavijJAnAyu 98-67 dezaM kAlaM puruSamavasthA 61-41 dehamanovRttibhyAM bhavataH 250-173 dehatrayanirmuktaH prApya 310-213 deho nAsAdhanako 2-3 doSeNAnupakArI 21.--147 dRr3hatAmupaiti vairAgya 200-138 dramakairiva cATukarmakamu189-130 dravyAtmetyupacAra 190--132 dravyaM kaSAyayogAdupa147-101 dvayAdipradezavanto 258-177 dhanyaspopari nipatatya 105-71 dharmadhyAnAbhiratastri 164 --113 dharmasya dayA mUlaM na 7-8 dharmAdbhUmyAdIndriya 109-74 dharmAdharmAkAzAni 79-55 rmAdharmAkAzAnyekai 165 -114 dharmAvazyakayogeSu 88-61 dharmoM gatisthitimatAM 104-71 dharmo'yaM svAkhyAto 255-175 na tathA sumahAdhyairapi 225-157 na hi sostIndriyaviSayo 37-29 naralokametya sarvaguNasampadaM299-206 nAdho gauravavigamAdazakyaM 211-148 nAnArjavo vizudhyatina 38-30 nAmeyAdyAH siddhArtha 163-112 nityaparizIlanIye __52-38 nityodvignasyaivaM kSamA 6-7 nirjaraNalokavistara 234-164 nirjitamadamadanAnAM 252-174 naikAn jAtivizeSA 197-135 naivAsti rAjarAjasya 77-54 paJca nava dvayaSTAviMzati 272-186 paJcavidhAstvekadvitricatuH 291-201 paJcAsravAdviramaNaM paJcendriyo'tha saMjJI yaH 274--187 parakRtakarmaNi yasmAna 179-124 paraparibhavaparivAdAtmo 177-123 pariNAmapUrvamupAgatasya 202-139 199-137 208-145 70-49 241-167 168-115 245-169 207-145 214-150dha 232-163 215-151 161-110 68-44 48-39 308-211 292-207 170-118 na . 86-50 251-174 150-103 238-166 82-57 128-87 35-27 192-133 172-118. 278-190 266-183 100-68 62-42 daNDaM prathame samaye dazavidhadharmAnuSThAyinaH divyA kAmaratisukhA Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAMka pRSThAMka 143-98 144-99 141-97 140-97 159-109 124-84 171-117 107-73 8-9 108-73 13-12 pariNAmavartanAvidhiH parizaktAbhiprasAdAt piNDaH zayyAbastraiSaNAdi piNDaiSaNAniruktaH pudgalakarma zubha-yattat pUrvaracitaM ca tasyAM pUrva karotyanantAnubandhi pUrvadvayasampadyapi teSAM pUrvapuruSasiMhAnAM vijJAnA pUrvaprayogasiddharbandha pUrvoktabhAvanAmi paizAcikamAkhyAnaM prakRtiriyamanekavidhA pravacanabhaktiH zrutasampad prazamitavedakaSAyasya prazamaratinityatRSito prazamAvyAvAdhasukhA prANavadha nRtabhASaNa prAptaH kalpeSvindratvaM prAyazcittadhyAne vaiyAvRtya balasamudito'pi yasmAnnaraH bahumirjinavacanArNava bAndhavadhanendriyasukha bAlasya yathA vacanaM bhavakoTIbhirasulabhaM bhAvayitavyamanityama bhASA bhavanti jIvasyau bhAve dharmAdharmAmbarakAlA bhrogamukhaiH kimanityai bamakArahaMkAratyAgA mamakArAhaGkArAveSAM mastaphamUci vinAzAntA mAtA bhUtvA duhitAbhaginI madhyasthyaM vairAgyaM virAgatA, mAnuSyakarmabhUmyArya mAyA lobhakaSAya mAyAzIlaH puruSo mASatuSopAkhyAnaM mithyAdRSTayaviramaNa mithyAdRSTiravirata: miSTAnnapAnamAMsodanApi muktaH sannAbhAvaH pariziSTa 2-kArikAnukramaNikA kArikAMka pRSThAMka 218-153 yajjJAnazIlatapasA 90-62 yatpunarupaghAtakara 138-95 yadatturagaH satsvapyAbharaNa 134-91 yadvatpaGkAdhAramati 219-154 yadvadvizeSaNAdupacito'pi 284-196 yatsarvaviSayakAGkSodbhavaM 260-178 yadravyopakaraNamaktapAna 231-162 yadyapi niSevyamANA manasaH 92-62 yadyapyavagItArthA na vA 294-203 yadyapyanantagamaparyayArtha 301-207 yadvacchAkASTAdazamannaM 120-81 yadvadupayuktapUrvamapi 36-28 yadvadviSaghAtArtha mantrapade 181-125 yadvat kazcitkSIraM 126--85 yasminnindriyaviSaye 306-209 yazceha jinavaramase 236-164 yastu yatighaMTamAnaH 60-41 yasmAdrAyadveSoddhatacittAn 307-210 yasya punaH kevalinaH 176-121 yasyAzuddhaM zIlaM 87-60 yA ceha lIkavArtA 5-7 yA puNyapApayoragrahaNe 173-119 yAvatparaguNadoSaparikIrtane 11-11 yAvatsvaviSayalipso 64-45 yA sarvasuravaraddhivismaya 149-102 ye tIrthakRtpraNItA 196-135 yoganirodhAdbhavasantatikSayaH 209-146 yogaprayogayozcA 122-83 yogaH zuddhaH puNyAtravastu 180-124 yo'rthoM yasminnAbhUt 31-24 rAgadveSopahatasya kevala 267-183 rAgadveSaparigato 156-107 rUpabalazrutimatizIla 17-15 lokasyAdhastiyaktvaM 162-111 lokAlokavyApaka 32-25 lokaH khalvAdhAra: 28-22 vidhinA bhakSyagrahaNaM 95-64 vinayaphalaM zuzrUSA 33-25 vinayavyapetamanaso 157108 vinayAyattAzca guNAH sarve 44-33 viSayapariNAmaniyamo 290-200 viSayamukha nirabhilASaH vairAgyamArgasaMsthitasya 312---215 vRtyartha karma yathA tadeva 78-55 54-39 302-207 296-204 187-129 / 273-186 84-58 130-88 158-109 184-128 123-84 257-176 12-12 74-52 293-202 220-154 205-143 ___53-39 20-17 83-57 160-110 213--149 131--89 196-78 72-51 75-52 169-196 111--75 242-168 63--42 15-13 yaccAsamaMjasamiha Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 vraNa lepAkSopAGgavadaGga zayanAsana saMvAhana zabdAdiviSaya pariNAma zAzvatamanantamanatizaya zAstrAgamAdRte na hitamasti zAstrAdhyayane cAdhyAya ne zAsana sAmarthena tu zAsviti vAgvidhividbhirghAtuH zikSAgamopadeza zravaNA zIlArNavasya pAraMgatvA zukladhyAnAdyadvayamavApya zrutabuddhivibhavaparihINaka zrutazIla vinaya saMdUSaNasya SaDjIva kAyayatanA krodhamAna mAnA sajjJAnadarzanAvaraNa sadbhirguNadoSajJairdoSAnu sadbhiH suparigRhItaM yat saptavidho'dholoka samyaktvajJAnacAritra samyaktvamohanIyaM samyaktvajJAnacAritra samyagdRSTijJanI virati samyagdRSTejJInaM samya'jJAna samyagdRSTijJAMnI dhyAna tapo samyagdRSTijJInI virati samyakadyamamulabha sarvagatayogya saMsAra sarvamadasthAnAnAM sarva vinAzAzrayiNaH sarvendhananaika rAzIkRta sarva sukhamUla bIjaM sarvArtheSvindriya saMgateSu sarvoddhatitamoho sa samRddhAtanivRtto'tha sAta risepaSvaguruH sAdikamanantamanupama sAdhvAcAraH khalvayamaSTA za Sa sa prazamaratiprakaraNam etAvadetadatzuci kAraNameva tadantyaM kArmaNa zarIrabogI jahiM dugachiyA taM paNa rUvarasatyaM nirlAJchanAsatIpoSau - (TippaNI) kArikAMka pRSThAMka 135 - 92 45 - 34 239--166 269 - 184 66-46 185 - 128 188 - 130 186 - 129 223 - 156 246 - 171 259 - 177 4-6 27 - 21 114-76 24 - 19 34 - 26 321-214 10 - 10 252 - 148 113 - 76 261 - 178 230 - 162 243 - 168 227 - 159 127 - 86. 244 - 169 96 - 65 296 - 197 99 - 68 29 - 23 264 - 182 313 - 215 148 - 101 263-179 277 - 189 156 - 176 289 - 199 118 - 80 pariziSTa 3 saMskRta TIkA meM 155 - 106 208 - 145 276 - 188 132 - 90 135 - 92 212 sAmAnyaM khalu lakSaNa mAmAyikamityAdyaM sAmAyikaM ca kRtvA sAmpratakALe cAnAgate siddhikSetre vimale sUkSmakriyamapratipAti sevyaH kSAntimArdava so'tha manovAgucchrAsa saudharmAdiSvanyatamakeSu saMcintya kaSAyANAmudayasaMtyajya loka cintA saMvaraphalaM tapobalamatha saMvedanIM ca nirvedanIM ca saMvRtatapa upadhAnaM tu saMsArAdudvegaH kSaNo saMhananAyurbala kALa vIrya saMdarati pazcametvantarANi svaguNAmyAsaratamateH svargasukhAni parokSANya sthAna niSadyAnyutsarga sthUlavaghAnRtacaurya snAnAGgarAgavartika snehAbhyaktazarIrasya sparzarasagandhavarNAH svazarIre'pi na rajyati hAsyAdi tathA SaTakaM kSapaka zreNimupagataH kSaNavipariNAmadharmA kSINacatuH karmAzo jJAtvA bhavaparivarte jJAnA'jJAne Jcatrivikalpe jJAnaM samyagdRSTerdarzanamatha aTThArasa purisesu anaMtA NANapajavA addhamasaNassa saMjanasya anye'pi mohavijayAya nipIDya Asamayamukti muktaM - ( TippaNI iti kecinna tacca ru - ( TippaNI ) ha kSa uddhRta padyoMkI anukramaNikA / pramattayogAt prANavyapa bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM mUrchA parigraha : vaNNarasa gaMdhaphAsA - (TippaNI) vratayet kharakamaMtra - (TippaNI) savvaTTANAI asAsayAI saMti jado teNede - (TippaNI) kArikAMka pRSThAMka 194 - 132 228 - 168 304-200 206 - 144 288 - 198 280 - 194 167 - 115 282 - 195 298 - 205 166 - 114 129-88 73-51 183--126 221 - 1551 114--76 297 - 205 275 - 188 235 - 164 237 - 165 11779 303 -- 208 43 - 33 55-40 216- 152 240--166 262 - 179 235 - 182 121-83 271 - 185 81-56 195 - 134 201 - 139 171-117 193--133 134 - 91 1-2 211 212 59-63-42 189 - 131 59 - 63 - 43 153 212 198 - 137 151 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIrAyacandrajainazAstramAlA nivedana-svargavAsI tattvajJAnI zatAvadhAnI kavivara uddeza hai / graMtha chapAkara kamAI karaneka rAyacanda jIke smArakameM yaha graMthamAlA unake sthApita zA0mA0 kA nahIM hai| hamArA yaha uddeva kiye hue paramazrutaprabhAvakamaMDala ke tatvAvadhAna ho sakatA hai, jaba pAThaka adhikase adhi 50 varSase nikala rahI hai, isameM zrImatkundakundAcArya, athavA zAstramAlAke graMtha kharIdakara jaina zrIumAsvAmI, zrIsiddhasena divAkara, zrIamRtacandrasUri, zrIzubhacandrAcArya, zrInemicandra siddhAntacakra- kAmameM hamArI madada kareM, kyoMki tattvajJa vartI, zrIyogIndudeva, zrIvimaladAsa, zrIhemacandrasUri,bar3hakara dUsarA koI prabhAvanAkA puNyakArya nahIM hai| zrImalliSeNa sUra Adi AcAryoM ke atizaya upayogI zrIkundakundasvAmIke sabhI graMtha aura svAmikArtikeyAgraMtha susampAdita hokara mUla, saMskRta TIkAe~ aura sarala nuprekSA, tattvArthasAra, AsamImAMsA Adi kaI granthoMkA hindITIkA sahita nikAle gae haiN| sarvasAdhAraNameM sulabha susampAdana ho rahA hai aura kaI chapa rahe haiM, jo smyaanusaar| mUlyameM tattvajJAnapUrNa granthoMkA pracAra karanA isakA mukhya nikleNge| sabhI graMtha sundara majabUta jildoMse maMDita haiN| prakAzita granthoMkI sUcI. 1 puruSArthasiddhadhupAya-mUla aura hindITIkA 15 puSpamAlA mokSamAlA aura bhAvanAbodha zrAvaka-dharmakA vistRta varNana hai / 2) po0) zrImadrAjacandrakRta, 108 sundara zikSAprada pATha 2 paMcAstikAya-aprApya hai| haiN| zA) po0) 3 jJAnArNava-zrIzubhacandrAcAryakRta mUla aura 16 upadezachAyA aura Atmasiddhisva0paM0 pannAlAlajI bAkalIvAlakRta hindI zrImadrAjacandrakRta, aprApya TIkA, yoga-graMtha 6) po0||) 17 yogasAra-aprApya 4 saptabhaMgItaraMgiNI-mUla aura hindITIkA 18 YOGINDU, HIS PARAMATMAPRA aprApya KASA AND OTHER WORKS 5 bRhadvya saMgraha-aprApya 19 zrImadarAjacandra-zrImadarAjacandrajIke patroM 6 gommaTasAra karmakAMDa-zrInemicandrakRta mUla aura racanAoMkA apUrva saMgraha, adhyAtmakA apUrva gAthAyeM ora sva. paM0 manoharalAlajIkRta aura vizAla graMtha hai| ma. gAMdhIjIkI prastAhindITIkA, siddhAnta-graMtha / 3) po0) vanA hai / pRSThasaMkhyA 950 svadezI kAgajapara kalApUrNa sundara chapAI huI hai| mUlya sirpha 10)po01) 7 gommaTasAra jIvakAMDa-zrInebhicandrakRta 20 nyAyAvatAra-zrIsiddha sena divAkarakRta mUla mUla gAthAyeM aura paM0 khUbacandrajIkRta bhA0TI03)1) zloka, aura paM0 vijayamUrti epa0 e0, jaina8labdhisAra-hindITIkA sahita, aprApya darzanAcAryakRta bhA0 TI0, nyAyakA prAcIna 9 pravacanasAra-aprApya hai, punaH chpegaa| graMtha, pRSThasaMkhyA isI AkArake 144 / nayA 10 paramAtmaprakAza aura yogasAra-mUla chapA hai| 5) po0) apabhraMza dohe, saMskRtaTIkA, hindITIkA, 21 prazamaratiprakaraNa-zrIumAsvAtikRta mUla zloka, aMgrejI prastAvanA aura usake hindIsAra sahita, zrIharibhadrasUrikRta saM0 TI0, sAhityAcArya paM0 adhyAtma viSayakA sundara grNth|6) po0 // -) rAjakumArajI zAstrIkRta sarala vistRta hindITIkA 11 samayasAra-zrIkundakunda svAmIkRta, aprApya sahita, vairAgyakA sundara graMtha hai| 6)po017) hai / punaH sampAdana saMzodhana ho rahA hai, gujarAtI graMtha jaldI chapegA 1zrImadrAjacandra-aprApya hai| 12 dravyAnuyogatarkaNA-aprApya hai 2 bhAvanAbodha--aprApya hai| 13 syAdvAdamaMjarI-zrImalliSeNasUrikRta mUla saM0 noTa-graMtha vI0pI0 se na bheje jaayeNge| graMthoMkA TI0, DaoN050 jagadIzacandra ema0e0kRta hinda- mUlya po0 ke dAma aura rajiSTIke cAra Ane pezagI TIkA sahita, nyAyakA mahattvapUrNa grNth|6) po0 // -) Anepara bukapoSTa rajiSTrIse bheje jaayeNge| 14 sabhASyatattvArthAdhigamasUtra mokSazAstra- milane kA patA:-paramazrutaprabhAvaka maMDala zrIumAsvAtikRta mUlasUtra saMskRtaTIkA, paM0 khUba (rAyacandrajainazAstramAlA ) candrajI siddhAntazAstrIkRta hindITIkA 3) po0 ||)cauksiicembr Thi0 khArAkuvA, jauharIbAjAra bambaI naM. 2