Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ MARATom HALFVITal ||jain kaviyoM kA itihAsa ra 720 5.A. yA prAcIna hindI jaina kvi| - lekhakavidyAratna paM0 mUlacandra jaina 'vatsala' sAhitya shaastrii| vdAudwids. mUlya pATha Ane / HAmhd
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka mUlacandra 'vatsala' sAhitya zAstrI, maMtrI-jaina sAhitya-sammelana, damoha, sI0 pI0 w prathamAvRtti kArtika vIra nirvANa saMvat 2464 * mudraka bAlagovinda gupta, proprAiTara, zubhacintaka presa, jabalapura /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prstaavnaa| saMsAra meM kisI prakAra kI pragati utpanna karane ke lie sAhitya pramukha kAraNa hotA hai aura kisI bhI yuga kA nirmANa karane meM sAhitya kA avyakta rUpa se pradhAna hAtha rahatA hai| saMsAra, meM java java jaisA yuga parivartana huA hai usakI mUla meM vaisI pragati kA sAhitya avazya rahA hai| sAhitya vaha uccatama kalA hai jo saMsAra kI samasta kalAoM meM ziromaNi sthAna rakhatI hai| jIvana ko kisI bhI rUpa meM DhAlane ke lie sAhitya eka mahAna sAMce kA kArya karatA hai| sAhitya ke hathaur3e se hI jIvana suDaula banatA hai aura sAhitya ke dvArA hI AtmA kI AvAja saMsAra ke pratyeka kone meM pahu~catI hai| jaina sAhitya ne pratyeka yuga meM apane pavitra aura vizAla aMgoM dvArA saMsAra ko bhAratIya gaurava ke darzana karAye haiN| prANI mAtra ko sukha zAnti aura kartavya ke patha para Akapita kiyA hai aura asaMkhya prANiyoM ko kalyANa patha kA pathika banAyA hai| samayAnukUla sAhitya ke nirmANa meM jaina vidvAnoM ne apanI gauravazAlinI pratibhA aura vidvatA kA pUrNa paricaya diyA hai| ___ saMskRta sAhitya ke nirmANa meM to jainAcAryoM ne vairAgya zAnti, aura tatva nirNaya para jo kucha bhI likhA hai vaha advitIya hai kintu hindI sAhitya ke nirmANa meM bhI jaina vidvAna
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ kisI bhI bhAratIya kavi se pIche nahIM rahe haiM unhoMne kAvya dvArA apanI jisa pavitra pratibhA kA paricaya diyA hai vaha atyanta gauravamaya hai| hindI kA jaina sAhitya atyanta vizAla aura mahatvazAlI hai, bhApA vijJAna kI dRSTi se to usameM kucha aisI vizepatAe~ haiM jo jainetara sAhitya meM nahIM hai| hindI kI utpatti jisa prAkRta yA mAgadhI bhApA se mAnI jAtI hai usakA sabase adhika paricaya jaina vidvAnoM ko rahA hai| aura yadi yaha kahA jAya ki prAkRta aura mAgadhI zurU se aba taka jainoM kI hI saMpatti rahI hai to kucha atyukti na hogii| prAkRta ke bAda aura hindI banane ke pahile jo eka apabhraMza bhASA raha cukI hai usa para bhI jainoM kA vizeSa adhikAra rahA hai| isa bhASA ke abhI kaI grantha upalabdha hue haiM aura saba jaina vidvAnoM ke banAe hue haiM aisI dazA meM spaSTa hai ki - hindI kI utpatti aura krama vikAsa kA jJAna prApta karane ke lie hindI kA jaina sAhitya atyanta upayogI hai| . hindI ke jaina sAhitya ne apane samaya ke itihAsa para bhI bahuta. prakAza DAlA hai kavivara banArasIdAsa jI kA Atma carita apane samaya kI aneka aitihAsika bAtoM se bharA huA hai musalamAnI rAjya kI a~dhA-dhundhI kA usameM jItA jAgatA citra hai anya kaI aitihAsika grantha bhI jaina kaviyoM ke dvArA likhe gae haiN| hindI jaina sAhitya atyanta mahatvazAlI hone para bhI bhArata ke vidvAnoM kA lakSya usa para nahIM gayA isake kaI pradhAna kAraNa haiN|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ usakA prathama kAraNa to jainiyoM kA apane graMthoM kA chipAe rakhanA hai| anya dharmiyoM dvArA jaina graMthoM ko naSTa kara dene ke prAtakA ne jainoM ke hRdayoM ko atyanta bhayabhIta banA diyA thA aura paristhiti ke parivartita ho jAne para bhI hradayoM meM jamI huI pUrva AzaMkA se ve apane granthoM ko bAhara nahIM nikAla sake aura na sarva sAdhAraNa ke sanmukha pahu~cA ske| jaba se deza meM chApe kA pracAra huA taba se jaina samAja ko bhaya huA ki kahI hamAre grantha bhI na chapane lage aura unna jI jAna se unheM na chapane dene kA prayatna kiyA idhara kucha navIna vidvAnAM para nayA prakAza par3A aura unhoMne jaina granthoM ke chapAne kA prayana kiyA jisake phala svarUpa jaina graMtha chapane lage aisI dazA meM java ki svayaM janoM ko hI jaina sAhitya sugamatA se milane kA upAya nahIM thA tava sarva sAdhAraNa ke nikaTa to vaha prakaTa hI kaise ho sakatA thaa| dUsarA kAraNa jaina dharma ke prati sarva sAdhAraNa kA upekSA bhAva tathA vidvapa hai! aneka vidvAna bhI nAstika aura veda virodhI Adi samajhakara jaina sAhitya ke prati aruci yA virakti kA bhAva rakhate haiM aura adhikAMza vidvAnoM ko to yaha bhI mAlUma nahIM ki hindI meM jaina dharma kA sAhitya bhI hai aura vaha kucha mahatva rakhatA hai| aisI dazA meM jaina sAhitya aprakaTa rahA aura loga usase anabhijJa rhe| jaina samAja ke vidvAnoM kI aruci yA upekSA dRSTi bhI hindI jaina sAhitya ke aprakaTa rahane meM kAraNa hai| ucazreNo' ke aMgrejI zikSA pAe hue logoM kI to isa ora ruci hI nahIM hai| unheM to isa bAta kA vizvAsa hI nahIM ki hindI meM bhI unake socane aura vicArane kI koI cIja mila sakatI hai| zepa rahe
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtajJa sajjana so unakI dRSTi meM becArI hindI bhASA kI aukAta hI kyA hai ve apanI saMskRta kI dhuna meM hI masta rahate haiN| hindI ke jaina sAhitya kI prakRti zAMti rasa hai| jaina kaviyoM ke pratyeka grantha meM isI rasa kI pradhAnatA hai| unhoMne sAhitya ke uccatama lakSya ko sthira rakkhA hai bhArata ke anya pratizata ninyAnave kaki kevala zRMgAra kI racanA karane meM hI vyasta rahe haiM kavivara tulasIdAsa, kabIradAsa, nAnaka, bhUpaNa Adi kucha kavi hI aise hue haiM jinhoMne bhakti, adhyAtma aura vIratA ke darzana karAe hai inake atirikta hindI ke prAyaH sabhI kaviyoM ne zRMgAra aura vilAsa kI madirA se hI apane kAvya rasa ko puSTa kiyA hai| isake pariNAma svarUpa bhArata apane kartavyoM aura Adarza caritroM ko bhUlane lagA aura unameM se zakti aura aoja naSTa hone lgaa| rAjAoM tathA jamIdAroM ke Azrita rahane vAle zrRMgArI aura khuzAmadI kaviyoM ne unheM kAminI kaTAkSoM se bAhara nahIM nikalane diyA hai| vAstava meM bhArata ke patana meM aise vilAsI kaviyoM ne adhika sahAyatA pahu~cAI hai aura janatA ke manobala naSTa karane meM unakI zrRMgArI kavitA ne jahara kA kAma kiyA hai| sAhitya kA pradhAna lakSya janatA meM saccaritratA, saMyama, kartavyazIlatA aura vIratva kI vRddhi karanA hai kAvya ke rasa dvArA unake aAtma bala ko puSTa vanAnA aura unheM pavitra Adarza kI ora le jAnA hai| saMsAra ko devatva aura mukti kI ora le jAnA hI kAvya kA sarva zreSTha guNa hai| AnaMda aura vinoda to usakA gauNa sAdhana hai|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 5 ) jaina kaviyoM ne zRMgAra aura vilAsa rasa se puSTa kie jAne vAle sAhityaka yuga meM bhI usase apane ko sarvadhA vimukha rakkhA hai yaha unakI pUrva jitendriyatA aura saccaritratA kA paricAyaka hai ye kevala zRMgAra kAvya se udAsIna hI nahIM the kintu usake kaTTara virodhI rahe haiM / kavivara banArasIdAsa, bhaiyA bhagavatIdAsa aura bhUdharadAsajI ne apane kAvyoM meM zRMgArarasa aura zRMgArI kaviyoM kI kAphI niMdA kI hai| jaina kaviyoM ne mAnava kartavya aura Atma nirNaya meM hI apanI kAvya kalA ko pradarzita kiyA hai| unakA lakSya mAnavoM kI carama unnati kI ora hI rahA hai| ve pavitra lokoddhAra ke uddezya ko lekara hI sAhitya saMsAra meM avatIrNa hue haiN| aura unhoMne usa dizA meM pUrNa saphalatA prApta kI hai| Atma paricaya aura mAnava kartavya ke citroM ko unhoMne bar3I kuzalatA ke sAtha citrita kiyA hai| bhakti vairAgya, upadeza, tatva nirUpaNa vipayaka jaina kaviyoM kI kavitAeM eka se eka bar3hakara haiM / vairAgya aura saMsAra ke nityatA para jaisI uttama racanAeM jaina kaviyoM kI haiM vaisI racanA karane meM bahuta kama kavi samartha hue hai| hindI jaina sAhitya meM cAra prakAra kA sAhitya prApta hotA hai / 1 tAtvika graMtha, 2 pada, bhajana prArthanAe~, 3 purANa caritra, 4 kathAdi, pUjA pATha | * jainiyoM ke prathama zreNI ke kavivara banArasIdAsa; bhagavatIdAsa, bhUdharadAsa, Adi kaviyoM ne prAyaH AdhyAtmika tathA
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 6 ) Atma nirNaya ke gaMbhIra viSayoM para hI racanA kI hai| ina racanAoM meM unhoMne pUrNa saphalatA prApta kI hai / kavivara dyAnatarAya, daulatarAma, bhAgacanda, budhajana Adi kavi dUsarI zreNI ke kavi hue haiN| Apane adhikatara pada, bhajana aura vinatiyoM kI hI racanA kI hai| Apake padoM meM AdhyAtmikatA, bhakti aura upadezoM kA gaharA raGga hai / bhASA aura bhAva donoM dRSTiyoM se Apake pada mahatvazAlI haiM / inake atirikta sahastroM jaina kaviyoM ne purANa, caritra, pUjA-pATha pada, aura bhajanoM kI racanA kI hai jo sAhityaka dRSTi se itanI adhika mahatvazAlI nahIM hai jitanI Adarza aura bhakti ke rUpa meM hai. 1. ucca zreNI ke kaviyoM kA kSetra adhyAtmika rahA hai / isalie. sAdhAraNa janatA. unake kAvya ke mahatva taka nahIM pahu~ca skii| yadi ina kaviyoM ne caritra yA kathA graMthoM kI racanA kI hotI. yA bhakti rasa meM bar3e hote to Aja inakA sAhitya sAre saMsAra meM ucca mAna pAtA; kintu unhoMne jo kucha bhI likhA hai vaha atyanta gaurava kI vastu hai / use bhAratIya sAhitya se alaga nahIM kiyA jA sakatA hai / Aja hamArA bahu-vistRta hindI jaina kAvya bhaMDAra chinnabhinna par3A huA hai / yadi usakI khoja kI jAya to usameM se hameM aise aneka kAvya ratnoM kI prApti ho sakatI hai jisase hindI sAhitya ke itihAsa meM navInatA kI vRddhi ho sakatI haiM / . " usI vizAla hindI jaina sAhitya ke do mahAna kaviyoM kA thor3A paricaya isa pustaka dvArA karAyA jA rahA hai /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsAra ko sukha zAnti dene vAle puNya carita do tatvajJa. kaviyoM kA yaha puNyamaya sandeza hai| pAThakoM ko isameM khojane para bhI azlIla zrRMgAra kI gaMdha nahIM milegI aura na kAminiyoM ke vicitra citroM kA citraNa ho isa meM hogaa| vilAsa vAsanAtroM ko uddIpta karanevAlI kalpanAe~ aura rAga raGga meM DuvAne vAle alaMkAroM kA isameM sarvathA abhAva hogaa| isameM pratyeka sthAna para saMyama, saJcaritratA aura AtmanirNaya kA pavitra tIrtha prApta hogaa| kavivara banArasIdAsa jI kA jIvana likhane meM hame zrImAn paM0 nAthUrAma jI premI dvArA saMpAdita banArasI vilAsa se kAphI sahAyatA prApta huI hai| kahIM kahIM to hameM unake uddharaNoM ko jyoM kA tyoM rakhanA par3A hai| isake liye hama premI jI ke atyanta kRtajJa haiN| hamArI icchA kaviyoM kI vistRta samAlocanAM aura unakI kavitAoM kI tulanAtmaka dRSTi se vivecanA karane kI thii| kintu pustaka ko zIghra prakAzita karane tathA samayAbhAva ke kAraNa aisA karane meM hama samartha na ho ske| yadi avasara milA to agale saMskaraNa meM ina do vipayoM kI vistRta rUpa se carcA kI jaaygii| pAThakoM se nivedana hai ki ve jaina kaviyoM ke isa nandana nikuMja meM ekavAra avazya hI vicaraNa . kareM aura unake pavitra... kAvya rasa kA AsvAdana kreN| / " .. ... sAhitya-sevaka sAhitya ratnAlaya, / malacandra vatsala "damoha vIra nirvANa 2464 . sAhitya zAstrA
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi kavivara banArasIdAsa kavi aura usakA mahatva " ve puNyAtmA rasa siddha kavIzvara jayavanta hai jinake yaza rUpI zarIra ko kabhI jarA maraNa bhaya nahIM lagatA "" 66 ve mahAtmA puruSa dhanya haiM aura unhIM kA yaza saMsAra meM sthira hai jinhoMne uttama kAvyoM kI racanA kI hai " saMsAra meM kavitA ho aisI vastu hai jisase saMsAra kA kalyANa hotA hai aura deza tathA samAja kA gaurava sthira rahatA 1 kAvya prANiyoM ke mana para apanA jAdU kA sA asara DAlatA haiM / duHkha se vyAkula hue mAnavoM ko dhairya ba~dhAtA hai, kartavya se gire hue manuSya ko karma kA pATha par3hAtA hai aura nirAza manuSya ke manameM AzA kI taraMge bhara detA hai kAvya jIvana kA eka sukhada sAthI hai / AtmA ko U~cA uThAnevAlA pavitra maMtra hai lokopakAra kA pradhAna sAdhana hai / kavi saMsAra kI eka mahAn vibhUti hai usakI amUlya caiva usakA satkAvya hai / usakA satkAvya bhaMDAra niraMtara akSaya rahatA hai. vaha kabhI naSTa nahIM hotA / kavi ko apanI kavitA
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ www prAcIna hindI jaina kavi wormireme mornima dvArA 'jo yaza prApta hotA hai vaha rAjA aura mahArAjAoM ko apanA sArA vaibhava luTA dene para bhI nahIM miltaa| yadyapi hamane apane mahAna kaviyoM ke yaza vaibhava ko bhulA diyA hai kintu jaba taka saMsAra meM unakA kAvya rahegA tava taka unakA yaza ajara amara rhegaa| __ mahA kavi banArasIdAsa jI hindI bhApA ke pratibhAzAlI kavi the unakA kavitA para asAdhAraNa adhikAra thA unakI kAvya kalA hindI ke kAvya kSetra meM eka nirAlI hI chaTA lie hue hai| unake pratyeka pada meM unakI nijI chApa hai| unake pAsa zabdoM kA amara bhaMDAra thAM kavitA ke kSetra meM unhoMne.bar3I svataMtratA se kArya kiyA hai aura aise rUkSa viSaya para kAvya kI dhArA bahAI hai jise anya kaviyoM ne 'marusthala ' samajhakara chor3a diyA thaa|. ., unakA kAvya nirmala cAMdanI ke samAna prANiyoM ke hRdaya meM alaukika zItalatA utpanna kara, pApa vikAroM ko zAMta karatA huA akSaya-sukhAmRta kI sRSTi karatA hai| kavivara ne apanI jIvana kathA svayaM likhI. hai Aja se 30 varSa pUrva ve apane 55 varSa ke anubhava kA nicor3a apane likhe hue artha kathAnaka meM surakSita rakha gae haiN| yaha jIvanacarita bhArata ke jIvana caritoM ke itihAsa meM eka apUrva kRti hai| - yadyapi aura bhI anekoM kaviyoM ne apane jIvanacaritra likhe haiM parantu unameM aneka asaMbhava tathA asatya ghaTanAoM kA aisA samAveza kiyA hai ki unapara vizvAsa hI nahIM kiyA jA saMkatA aura na usase unake jIvana aura caritra kA vAstavika 1. patA. hI lagatA hai unake jIvana. tathA AcaraNa se sarva
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa sAdhAraNa ko jo zikSA prApta honA cAhie vaha prApta nahIM hotI astu ce vizvasta tathA pUrNa caritra nahIM kahe jA skte| . kavi ziromaNi banArasIdAsa jI hI eka aise kavi the jinhoMne apane jIvana kI ghaTanAoM kA yathArtha varNana kiyA hai| aura apane guNa doSoM ko samAna rUpa se samAlocanA kI hai apane patana aura utthAna ke citraNa karane meM unhoMne pUrNa satya se kArya liyA hai| unakI jIvana' ghaTanAoM tathA spaSTa samAlocanA se pratyeka par3hane vAlA vyakti zikSA grahaNa kara sakatA hai tathA apane dopoM ko dUra karane ke lie use zakti aura sAhasa prApta hotA hai| apane doSoM kI spaSTa samAlocanA karanA sAMdhAraNa vyakti kA kArya nahIM hai usake lie mahAna vyaktitva aura pracaMDa Atmabala kI AvazyaktA hai| kavivara ne apane doSoM kA spaSTa / citraNa karake apane alaukika sAhasa kA paricaya diyA hai| caMza paricaya jina pahirI jina janmapuri-nAma mudrikA chApa / so banArasI nija kathA, kahai ApasoM Apa / / * madhya bhArata meM rohatakapura nAmaka eka prasiddha nagara 5 usake nikaTa hI viholI nAma kA eka sundara grAma thA usameM rAjapUta kSatriya rahate the| eka samaya eka jaina tapasvI. vihAra karate hue vahA~ aae| unakA AcaraNa bar3A pavitra thaa| unake . upadeza meM eka vicitra AkarSaNa thaa| unake ahiMsAmaI udAra jaina dharma ke upadeza ko sunakara grAma ke sabhI rAjapUtoM ne jaina dharma kI dIkSA dhAraNa krlii|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi pahirI mAlA maMtra kI, poyo kula shriimaal| . thApyo gota viholiyA, vIholI rakhapAla // kavivara vanArasIdAsajI kA janma isI prasiddha zrImAlavaMza. meM huA thaa| Apake pitAmaha zrI mUladAsajI humAyUM vAdazAha ke umarAva ke jAgIradAra the| vaha naravara nagara meM zAhI modI the vahA~ unakI bar3I pratiSThA thii| zrI mUladAsajI ke kharagasena nAmaka eka putra thaa| vAlaka kharagasena gyAraha varSa kA hone pAyA thA ki durbhAgya se ekamAtra putra aura patnI ko rotA chor3akara mUladAsajI svargavAsa kara ge| vecAre mAtA putra donoM nirAdhAra ho gae-asamaya meM hI pati ke isa viyoga se nirAdhAra avalA kA hRdaya vyAkula ho gyaa| isI samaya mug2ala saradAra ne mUladAsajI kI mRtyu ho jAne para unakI sArI saMpatti chIna lI / ava to usa para dohare duHkha kA pahAr3a TUTa pdd'aa| usakA aba koI sahArA nahIM rahA thA usakA dhairya naSTa ho gyaa| anta meM nirAzrita hokara vaha apane pitA ke yahA~ jaunapura AgaI pitAne use aAvAsana dekara Adara sahita apane yahA~ rakkhA / __.. kharagasenajI vAlakapana se hI vicArazIla, catura aura vacana-kalA meM kuzala the| ve 14 varSa kI alpa Ayu se hI vyApAra kI ora apanA mana lagAne lge| aura apanI kalA kuzalatA se AgarA Adi sthAnoM meM jAkara dravya saMgraha karane lge| dhIre 2 apane purupArtha se ve vipula saMpatti ke adhikArI ho gae / yahI udAra carita aura parama sAhasI lA0 kharagasenajI hamAre carita nAyaka kavivara vanArasIdAsajI ke pitA the| .
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsaM janma kathA lA0 kharagasenajI kA vivAha eka ucca kulIna kanyA se huA thA / pati patnI meM paraspara bar3A sneha thA donoM sukha pUrvaka apanA gRhastha jIvana vyatIta karate the / unheM kisI prakAra kI cintA nahIM thI / hA~ kevala eka bAta kA abhAva thA abhI unake koI saMtAna nahIM huI thI / eka samaya lA0 kharagasenajI putra prApti kI icchA se rohatakapurI kI satI kI yAtrA karane gae paraMtu durbhAgya se mArga meM unakA sArA dhana coroM ne lUTa liyA / ve bar3I kaThinAI se vArisa lauTakara Ae kavivara ne isako bar3e acche DhaMga se varNana kiyA hai / gae hute mAMgana ko pUta, yaha phala dInoM satI aUta, pragaTa rUpa dekheM saba soga, taU na mAneM mUrakha loga / tIna varSa kI mahAna AkAMkSA ke bAda saMvat 1643 meM kharagasenajI ke yahA~ putra ratna utpanna huaa| mAtA-pitA kA hRdaya AnaMda rasa se sArAvora ho gayA / putra kA nAma vikramAjIta rakkhA gayA / . saMvat solaha sau tAla, mAgha mAsa sita pakSa rasAla ekAdazI vAra ravinanda, nakhata rohiNI vRSa ko canda rohina tritiya carana anusAra, kharagasena ghara suta avatAra dInoM nAma vikramAjIta, gAvahiM kAmina maMgala gIta /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi vAlaka kI Ayu jisa samaya 7 mAha kI thI usI samaya lA0 kharagasenajI zrIpArzvanAthajI ke darzana ke lie vanArasa gae aura putra ko bhagavAna ke caraNa meM DAla kara unhoMne prArthanA kii| ciraMjIvi kIje yaha bAla, tuma zaraNAgati ke rakhapAla / isa bAlaka para kIje dayA, aba yaha dAsa tumhArA bhayA / usa samaya maMdira ke pujArI mahodaya vahIM khar3e the| unhoMne kapaTa jAla racanA AraMbha kiyaa| ve turaMta hI maunadhAraNa karake pavana sAdhane kA bahAnA karake baiTha gae aura kucha samaya bAda DhoMga khatama karake vole-pArzvanAthajo ke yakSa ne pratyakSa hokara mujhase yaha kahA hai, ki ApakA yaha bAlaka avazya hI dIrghAyu hogaa| paraMtu isake lie Apako isakA nAma parivartana karanA pdd'egaa| jo prabhu pArzvajanma kA gAMva, so dIje bAlaka kA nAca / to bAlaka cirajIvI hoya, yaha kaha lopa bhayo surasoya / kharagasenajo pujAro ke kapaTa jAla meM phaMsa gae aura unhoMne putra kA nAma vanArasIdAsa rakha diyaa| yahI bAlaka vanArasIdAsajo isa jIvana caritra ke nAyaka kavivara vanArasIdAsa the| __ vanArasIdAsajI apane pitA ke ekamAtra putra the isalie unakA pAlana-poSaNa bar3e pyAra sahita huaa| jaba ve 7 varSa ke hue tava unakA vidyAdhyayana prAraMbha huaa| usa samaya vahAM pAMDe rUpacandajI nAmaka eka vidvAn rahate the| ve adhyAtma ke jJAtA aura prasiddha kavi the| Apake dvArA racA huA paMca kalyANaka pATha var3A hI hRdayagrAhI aura sundara kAvya hai| inhIM ke pAsa vAlaka , vanArasIdAsajI ne par3hanA prAraMbha kiyaa|
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa cAlaka banArasIdAsa kI buddhi bar3I tIna thii|. 2-3 varSa meM hI unhoMne kaI pustakoM kA adhyayana karake acchA jJAna prApta kara liyaa| unhoMne daza varSa kI Ayutaka dhyAna pUrvaka adhyayana kiyA / usa samaya mugaloM ke pratApa kA sitArA camaka rahA thA unake atyAcAroM ke bhaya se pIr3ita hokara gRhasthoM ko apane bAlaka bAlikAoM kA vivAha choTI hI Ayu meM karanA par3atA thA isalie 10 varSa kI Ayu meM hI ApakA vivAha kara diyA gyaa.| vivAha ke pazcAt kucha samaya taka ApakA adhyayana baMda rhaa| 14 varSa kI Ayu meM Apane paM0 devIdAsajI ke nikaTa phira se par3hanA prAraMbha kiyA isa samaya unakA kArya ekamAtra par3hanA hI thaa.| unhoMne nimnalikhita granthoM kA adhyayana kiyA thaa| par3hI nAma mAlA zata doya, aura anekAratha avaloya jyotiSa alaMkAra laghu koka, khaMDa sphuTa zata cAra zloka yuvAvasthA aura patana yuvAvasthA jIvana meM eka hI bAra AtI hai use pAkara saMyamita rahanA Ter3hI khIra hai| nadI ke prabala pUra meM pairoM ko sthira rakha sakanA kisI virale manuSya kA hI kArya hai|| banArasIdAsajI aba javAna ho gae the ve yauvana ke vega ko nahIM sa~bhAla ske| unake pAsa saMpati thii| ve svataMtra the aura apane pitA ke ikalaute putra the| yaha sabhI sAmagrI unake vigar3ane ke lie paryApta thii| basa kyA thA ve madonmatta ho ge| unake sira para izka bAjI kA nazA car3ha gyaa|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi unakI khyAja kI mAnya bhakti se ma unase itanA ke pAsa rahakara taji kula kAna loka kI lAja / bhayo banArasi Asikha vAja / jisa samaya banArasIdAsa anaMga raMga meM masta the usI samaya jaunapura meM bhAnucandra yati nAmaka eka mahAtmA Ae the ve zvetA~vara saMpradAya ke prasiddha sAdhu the| sadAcArI aura vidvAna the unakI khyAti sunakara kavi vanArasIdAsajI unake darzana ko ge| yati mahArAja kI saumya mudrA dekha aura unakA pavitra upadeza sunakara kavivara kA hRdaya bhakti se bhara gayA ve nitya-prati unake pAsa jAne lge| dhIre-dhIre kavivara kA unase itanA sneha bar3ha gayA ki ve dina bhara unhIM kI sevA meM rahane lge| unake pAsa rahakara unhoMne paMca sadhi, sAmAyika, pratikramaNa, chanda, zAstra, zrutavodha, koSa aura sphuTa zloka Adi viSaya kaMThastha kara lie aura sadAcAra kI pratijJA bhI lelii| itanA saba kucha hone para bhI unake kAma kA nazA kama na huA unakI yahI hAlata rahI kabahUM Ai zabda ura dharai, . kavahaM jAi AsikhI karai, pothI eka banAI naI, mita hajAra dohA, copAI, tAmeM navarasa racanA likhI, pai vizeSa varanana AsikhI, kai par3hanA kai AsikhI, magana duhU rasa mAMhi / khAna pAna kI sudhi nahIM rojagAra kachu nAhiM // .
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa __ isa samaya kavivara kI jIvana naukA kavitA aura vilAsitA ke bhramara meM par3I huI thii| jisakA jhokA teja hotA thA ve usI ora vaha jAte the| kavivara ko kavitA karane kI ruci 14 varSa se hI ho gaI thii| isa samaya ve navarasa pUrita sundara kavitA karane lage the| isa samaya Apane lagabhaga eka hajAra padyoM kI racanA kI jo navarasoM se yukta hone para adhikAzataH zrRMgAra rasa se hI paripUrNa thii| zRMgAra varNana meM hI Apa usa samaya apanI lekhanI ko sArthaka kiyA karate the| isa samaya Apake aneka mitra bana. gae the| svArthI mitroM ko aura kyA cAhie thaa| rAta dina akhAr3A jur3A rhtaa| kavitA kA daura calatA, prazaMsA ke pula ba~dhate aura ha~sI kA phabbArA chuutttaa| basa ApakA yahI nityaprati kA kArya thaa| mAtA pitA samajhAte the, gurujana upadeza dete the kintu kamalapatra para par3e hue jala vindu ke samAna unake mana para upadeza kA jala nahIM ThaharatA thaa| yauvana ke vega meM bar3hane vAle vilAsitA ke jharane kA rukanA kaThina ho gayA thaa| ve saba upadezoM ko eka kAna se sunate aura dUsare kAna se nikAla dete| anta meM vilAsitA meM ve itane masta ho gae ki par3hanA, likhanA aura ghara. kA kArya karanA bhI unhoMne chor3a diyaa| jahA~ kAmadeva kA rAjya hotA hai vahA~ vicAra zakti nahIM rahatI, sabuddhi bhAga jAtI hai aura aneka anartha apanA aDDA 'jamA lete haiN| kAma grasta manuSya veSadhArI sAdhu, phakIroM aura yaMtramaMtroM dvArA dhana lAbha aura kArya siddhi kI adhika icchA rakhate
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi haiN| vilAsI vanArasIdAsajI bhI aise hI maMtravAdI sAdhuoM ke bhakta ho ge| eka samaya jaunapura meM eka sanyAsI devatA aae| ye mahAtmA apane ko cAMdI kA sonA vanA dene meM siddhahasta vatalAkara aneka bhole logoM para apanA jAdU calAne lge| kavivara vanArasIdAsajI inake phaMde meM phaMsa gae, lage sanyAsIjI kI sevA krne| sanyAsIjI ne inheM aneka prakAra kI pralobhanAoM ke jAla meM phaMsAnA prAraMbha kiyA aura cAMdI kA sonA vanAne vAle maMtra vatalAne kA mAyA jAla vichAkara khUba dravya ThaganA prArambha kiyaa| aMta meM hajAroM rupayA kharca karake zrI vanArasIdAsajI ne sanyAsIjI se vaha maMtra sIkha liyA aura usakA japa karanA prAraMbha kiyA jisa samaya vanArasIdAsa japa karane meM lage hue the usI samaya maukA pAkara sanyAsIjI kahIM bhAga gye| maMtra japate japate eka varSa meM pUrNa ho gyaa| Aja vanArasIdAsajI ke harSa kA ThikAnA na thA ve apane pAsa kuvera kI saMpatti Ane kI kalpanA meM manna ho rahe the lekina unheM eka phUTI kaur3I bhI nahIM milii| tava kahIM ApakI A~kheM khulI aura Apako ina vanAvaTI sAdhuoM kI dhUrtatA kA patA lgaa| ava ve aise maMtravAdI camatkArI sAdhu-santoM se sadA hI dUra rahane lge| Apa veSadhArI mahantoM se sadaiva saceta rahate the kintu eka bAra phira eka jogI mahArAja kA prabhAva Apa para par3a hI gyaa| yaha jogI mahArAja apane ko sadA ziva kA bhakta kahate the inhoMne kavivara ko eka zaMkha tathA kucha pUjana ke upakaraNa dekara kahA-yaha sadAziva kI mUrti hai isakI pUjA se mahA pApI bhI zIghra hI ziva ko prApta karatA hai tere sAre pApa isakI pUjA ke prabhAva se naSTa ho jAyeMge aura tU mahA maMgala ko. prApta hogaa|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa basa kyA thA Apa usake prabhAva meM A gae aura usakA dravya dvArA khUba satkAra karake sadA ziva kI pUjA karane lge| ziva ziva kA eka sau ATha bAra japa bhI hone lgaa| pUjana aura japa meM ApakI itanI zRddhA ho gaI ki usake binA kie ApakA bhojana bhI nahIM hotA thaa| kavivara ne apane jIvanacaritra meM usa samaya ke sadAziva kI pUjana ko utprekSA aura AkSepAlaMkAra meM isa prakAra kahA hai zaMkha rUpa ziva deva, mahA zaMkha caanaarsii| .doU mile aveva, sAhina sevaka eka se|| 'parivartana 'saMvat 1662 ke kArtika mAsa meM bAdazAha akavara kI AgarA meM mRtyu hogii| kavivara banArasIdAsajI akavara kI dharma rakSA tathA hindU prema para atyaMta mugdha the| unakA hRdaya vidIrNa ho gayA ve usa samaya makAna ke jIne para baiThe hue the mRtyu saMvAda sunate hI unakA komala hRdaya vidIrNa ho gayA ve mUrchita hokara nIce gira par3e unakA sira phaTa gayA aura rakta kI dhArA bahane lgii| mAtA pitA daur3eM aae| upacAra kiyA ve saceta hue aura kucha dinoM ke upacAra ke pazcAt acche ho ge| - banArasIdAsajI aba taka sadAziva kA pUjana nityaprati kiyA karate the eka dina ekAnta meM baiThe baiThe ve socane lge| ... jaba maiM girayo parayo murajhAya / taba ziva kachu nahiM karI sahAya / .
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi isa vicAra ne unake jIvana meM kAyA palaTa kara diyA ziva pUjA para se unakA vizvAsa haTa gayA aura sadAziva kA pUjana sadA ke lie samApta ho gyaa| unakA hRdaya jJAna ke prakAza meM vicaraNa karane lagA ve komala zAnta rasa ke srota meM DUbane lge| sadvicAra kI lahareM kSaNakSaNa meM unake mAnasa sarovara meM umar3ane lagIM unakA mana vilAsa ke baMdhana se nikalane kA prayatna karane lgaa| aMta meM sadvicAroM kI pUrNa vijaya huii| madana deva kA zASana samApta hogyaa| ava kavivara banArasIdAsajI ke pAsa zrRMgAra ko sthAna nahIM thaa| ___ saMdhyA kA suhAvanA samaya thaa| banArasIdAsajI apanI mitra-maMDalI ke sAtha gomatI nadI ke pula para baiThe hue vAyu sevana kara rahe the, saritA kI tarala taraGgoM ke sAtha mana kI daur3a kI tulanA karate hue ve vicAroM meM magna ho rahe the| bagala meM eka sundara pustaka thii| mitragaNa cupacApa nadI kI zobhA dekha rahe the| kavivara anAyAsa hI apane manahI mana meM bar3a-var3Ane lage 'jo eka bAra bhI mithyA bolatA hai vaha durgati kA pAtra banatA hai aisA mahAtmAoM kA kathana hai| oha ! maiMne to jhUTha kA eka purANa hI vanA DAlA striyoM ke kapola kalpita nakha-zikha tathA hAva-bhAva vibhrama vilAsoM kI mithyA racanA kara DAlI. merI kyA dazA hogii| maiMne yaha kArya acchA nahIM kiyaa| maiM to aba pApa kA bhAgI ho hI cukA hUM parantu ise par3hakara loga pApa ke bhAgI kyoM hoN| ina vicAroM ne kavi ke hRdaya ko DagamagA diyA ve Age aura kucha na vicAra ske| kisI kI sammati kI pratIkSA kie binA hI unhoMne gomatI ke usa athAha aura bhISaNa pravAda meM rasika janoM kA jIvana svarUpa, svanirmita zRMgAra isa pUrita mahAgraMtha ko DAla
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa 13. mmmmmmmmmm...... .. ... ... ...... ...~~~~~~~~~ ~ ~ diyA / graMtha ke patra alaga 2 hokara bahane lge| mitragaNa hAya 2 karane lage parantu aba kyA hotA thA gomatI kI goda meM se pustaka chIna lene kA kisakA sAhasa thaa| mana mArakara saba apane 2 ghara cale aae| kavivara bhI apane ghara aae| Aja unake hRdaya meM . eka adbhuta prasannatA thI mAno unake mana para se eka bar3A bojha utara gayA thaa| apanI amUlya nidhi ko isa prakAra eka dama hI tuccha samajhakara pheMka denA aura tatkAla hI virakta ho jAnA rasika ziromaNi banArasIdAsajI kA sAdhAraNa tyAga nahIM thA yaha unakI ucca AtmA kI vizepa dhvani thI, unakI mahAnatA kI yaha thor3I sI jhA~kI thii| isake andara Atma tyAga kA mahAna paricaya thaa| - isa ghaTanA se unakI avasthA meM Azcaryajanaka parivartana ho gayA ava unhoMne eka navIna dizA kI ora kadama bddh'aayaa| tisa dina soM vAnArasI, karI dharma kI cAha / tajI AsikhI phAsikhI, pakarI kulakI rAha / kavivara kA jIvana aba navIna sAMce meM hI Dhala gayA thaa| mitra maMDalI ke sAtha galI kUcoM meM bhramaNa karane vAle vanArasI aba vizeSa bhakti aura zraddhA yukta hokara aSTa dravya se bhagavAn kI pUjA karane lage the| jina darzana ke binA aba Apa bhojana pAna grahaNa nahIM karate the| vrata, niyama, saMyama svAdhyAya meM magna rahane lage the aura sacce hRdaya se sabhI kriyAeM karate the| / taba apajasI vanArasI, aba jasa bhayo vikhyaat.|,
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 prAcIna hindI jaina kavi wwwww Amawwwwwww zuSka adhyaatmvaad| - Agare meM usa samaya arthamallajI nAmaka eka sajjana rahate the Apa adhyAtma rasa ke bar3e rasika the| ve kavivara ke nikaTa Akara unakI kavitAoM ko sunA karate the kavivara kI. vilakSaNa kAvya zakti dekhakara ve bar3e prasanna hote the| ve cAhate theM ki kavivara adhAtmika vipaya kI ora AeM aura adhyAtma viSaya para kavitA kreN| eka samaya unhoMne kavivara ke lie nATaka samayasAra nAmaka graMtha adhyayana ke lie diyaa| kavivara kI buddhi isa parama adhyAtmika graMtha ko par3hakara daMga raha gaI unhoMne usa graMtha kA kaI vAra adhyayana kiyA paraMtu ve usake vAstavika rahasya ko prApta nahIM kara sake ve zuSka AdhyAtmavAda meM gote lagAne lge| vAhya kriyAoM ko unhoMne bilakula tilAMjali dedii| japa,. sAmAyika, pratikramaNa Adi sabhI kArya ve eka dama chor3a baitthe| ve ina sabhI kriyAoM ko kevala mAtra DhoMga samajhane lage unake / vicAra yahA~ taka parivartita hue ki ve bhagavAna ko car3hAyA huA naivedya bhI khAne lge| isa samaya unake tIna sAthI aura bhI ho ge| ve bhI kavivara ke samAna hI AcaraNa karane lge| yaha cAroM.ekAnta meM baiThakara kevala adhyAtma kI carcA karane meM hI apanA.kAlakSepa karate / vyavahAra, dharma, varNa jAti Adi kI . khilliyAM ur3AnA hI. inakI carcA kA mukhya dhyeya thaa| inakI usa samaya yahI dazA thii| nagana hohiM cAroM janeM, phirahi koTharI mA~hiM / kahahiM bhaye munirAja hama, kachu parigraha nAhi /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa HINAARI - cAroM nagna hokara koTharI meM phirate aura apane Apako muni siddha karate isa avasthA meM Apa kaI mAsa taka rahe eka samaya saubhAgya se Apako pAMDe rUpacaMdajI kA satsaMga prApta ho gayA unake sahayoga se Apane gomaTTasAra Adi siddhAMta ke ucca graMthoM kA adhyayana kiyA aura jJAna tathA kriyA kA vidhAna bhalI bhA~ti smjhaa| isake par3hane se unake hRdaya kapATa khula ge| aura AcaraNoM tathA jJAna donoM kI mahattA mAnane lge| sad AcaraNoM aura dhArmika kriyAoM ke lie. unake hRdaya meM punaH sthAna prApta ho gayA AdhyAtmikatA ke sAtha hI ve kriyAoM kA bhI pAlana karane lage aura apanI pichalI avasthAoM para unhoMne kheda pragaTa kiyaa| unnati ke vyApAra kAya dekara do bIsa pannA, kA kapaDA tathA vyApAra kArya hRdaya parivartana hote hI unakA dhyAna udyoga aura Arthika unnati kI ora gyaa| unhoMne vyApAra kI ora dhyAna AkarSita. kiyA ve vyApAra kArya meM kuzala nahIM the| pitA jI ne unheM vyApAra saMbaMdhI kucha zikSAeM dekara do hIre kI aMgUThie~, cauvIsa mANika, cautIsa maNi, nau nIlama, bIsa pannA, cAra gAMTha phuTakara cunnI, 2 mana ghI, do kuppe tela, do sau rupaye kA kapar3A tathA kucha nakada rupaye. dekara vyApAra ke lie AgarA jAne kI AjJA dii| - banArasIdAsa jI yaha sava sAmAna lekara AgarA phuNce| AgarA Akara unhoMne ghI, tela aura kapar3A ghecA parantu usameM unheM kucha bhI. lAbha nahIM huA usakI veca kA samasta rupayA' huMDI. dvArA ghara bhejakara unhoMne javAharAta becane kA udyoga kiyaa|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. prAcIna hindI jaina kavi unhoMne kaI sthAnoM para jAkara javAharAta dikhalAe parantu kahIM para bhI unakI ThIka vyavasthA nahIM ho sakI anta meM ve kisI bhI prakAra mAla ko becane ke lie apane sthAna se nizcita vicAra karake cala diye| unhoMne eka sthAna para kucha javAharAta bA~dha liye the; jaba ve unheM dikhAne baiThe taba unheM mAlUma huA ki ve kahIM khisaka kara gira gae haiN| unhoMne eka kapar3e meM kucha mANika bAMdhakara rahane ke sthAna para kahIM rakha diye the unheM kapar3e sameta cUhe na mAlUma kahA~ le ge| eka jar3AU mudrikA unako asAvadhAnI se na mAlUma kahA~ gira gii| ina sabhI ApattiyoM se unakA hRdaya kaMpita ho gyaa| unhoMne do jar3AU pahuMcI eka seTha jI ko becI thI ve usakA rupayA lene gae to unheM jJAta huA ki usa seTha kA Aja divAlA nikala gayA hai| isase unake hRdaya para bar3I kaThora Thesa lagI ve hatAza aura kartavya-vimUr3ha ho ge| prathama udyoga meM hI acAnaka aneka ApattiyoM ke AkramaNa se ve apane dhairya ko sthira nahIM rakha ske| unakA svAsthya kharAba ho gayA aura svAsthya lAbha kI icchA se ve kucha samaya ke lie vahIM vizrAma karane lge| saba kucha kho jAne ke pazcAt 7 mAha taka ve Agare hI rhe| isa samaya unheM kevala mAtra vyApAra kI hI cintA thii| Agare meM usa samaya eka amarasI nAmaka vaizya vyApArI rahate the unhoMne banArasIdAsa jI ke udAra caritra aura saccaritratA ko dekhakara 500) dekara apane putra ke sAtha sAjhe meM vyApAra karA diyA / donoM sAjhI mANika, maNi motI Adi kharIdane aura becane lge| isa prakAra unhoMne do varSa taka kaThina parizrama se kArya kiyaa| kintu anta meM hisAba karane para 200) rupaye kA lAbha nikalA. aura itanA hI unake khAne pIne ke kharca meM samApta ho gyaa|. .
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa nikasI thothI sAgara mathA, bhaI hIMga vAle kI kathA; lekhA kiyA rUkha tala baiThi, pU~jI gaI lAbha meM paiThi / 17 isa kArya meM kucha lAbha huA na dekhakara unhoMne ise chor3a diyA aura eka narottamadAsa nAmaka vyakti ke sAtha khairAbAdI kapar3e kA vyApAra kiyA usameM Apane kAfI udyoga kiyA; parantu anta meM hisAva kiyA to mUla aura vyAja dene ke bAda 4) ghATe meM rhe| kintu udyogazIla banArasIdAsa jI vyApAra se ghabar3Ae nahIM kucha dina ke bAda hI donoM mitroM ne paTanA Adi sthAnoM para vyApAra ke lie gamana kiyA aura cha: sAta mAha taka pUrNa parizrama ke sAtha udyoga kiyA kintu usameM bhI Apako kucha bhI lAbha nahIM huA taba anta meM unhoMne sAjhe kA vyApAra chor3akara prathak dUkAna kii| chaH varSa kI kaThinAiyoM ko sahana karane aura ghATA para ghATA sahane ke pazcAt unake bhAgya kA sitArA camakA | vyApAra meM unheM kAphI lAbha hone lagA aura kucha samaya meM hI unhoMne acchA dravya saMcaya kara liyA aba ve Ananda sahita. Aga meM hI rahane lage / vyApArika kaThinAie~. usa samaya rela Adi ke na hone se vyApAra kArya gAr3iyoM tathA paidala yAtrA dvArA hI hotA thaa| pulisa tathA rAjya kA ucita prabaMdha na hone ke kAraNa vyApAriyoM ko aneka kaThinAiyoM kA sAmhanA 2
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi karanA par3atA thA / kavivara ko bhI vyApAra ke samaya aneka yAtanAeM sahanA par3I thIM / 18 vvvvv eka bAra Apa jaunapura se gAr3iyoM meM mAla lekara AgarA jA rahe the anAyAsa hI mArga meM bhISaNa jala kI varSA hone lagI / samasta mArga pAnI aura kIcaraNa se bhara gayA, rAtri kA samaya ho gayA thA mIloM taka kahIM Thaharane ko sthAna nahIM thaa| bar3I kaThinatA se Age calane para eka jhopar3I dikhalAI dI gAr3iyoM ko eka sthAna para chor3akara usameM sthAna pAne kI icchA se ve jhopar3I ke nikaTa gae / jhopar3I kI dayAlu mahilAne unheM usameM khar3e ho lene kA AzvAsana diyA kintu usakA niSThura pati vA~sa lekara daur3A aura inheM koTharI ke bAhira nikAla diyaa| kavivara kahate haiM / phirata phirata phAvA bhaye, baiThana kahai na koya | tala kIca sauM paga bhare, Upara barasata toya // aMdhakAra rajanI vipaiM, hima ritu agahana mAsa / nAri eka baiThana ko, puruSa uThyo lai bAMsa || aMta meM varSA meM bhIgate phirate eka caukIdAra kI jhopar3I ke nikaTa pahu~ce usase apanI vipatti kI kahAnI kaha sunAI / caukIdAra kA hRdaya pivala gayA aura usane rAtribhara rahane ke lie jarA-sA sthAna batalA diyaa| caukI meM jagaha itanI thI ki sonA to dUra rahA cAra AdamI baiTha bhI nahIM sakate the / inhoMne apane baiThane kA prabaMdha kiyA hI thA ki isI samaya acAnaka ghor3e para savAra huA eka sainika A pahu~cA / usane DA~Ta upaTakara ina sava ko jhopar3I se alaga kara diyaa| becAre usa ghanaghora barasAta meM vAhira nikalane ko hI the ki itane meM usa niSThura sainika ko dayA
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 kavivara vanArasIdAsa ... .. anurn rrrrrrrrrrrr A gaI usane cAra pAI ke nIce par3a rahane kA hukma diyaa| taba TATa para nIce vecAre banArasIdAsa aura unake sAthI soe aura usake Upara cArapAI para navAbajAde sainika paira phailAkara soe| __ eka samaya Apa apane sAthiyoM ke sAtha vyApAra ke lie jA rahe the| acAnaka jaMgala meM bhUla gae aura DAkuoM ke hAtha meM par3a gae / DAkuoM kA usa samaya bar3A AtaMka thA ve vyApAriyoM ke sAtha bar3I nRzaMsatA kA vyApAra karate the| kavivara ko isa vipatti ke samaya eka yukti sUjha gaI unhoMne usa samaya bar3e dhairya pUrvaka buddhimAnI se kArya kiyaa| DAkuoM ke caudharI ke nikaTa jAkara unhoMne 2-3 zloka bolakara use AzIrvAda diyA / DAkuoM ne inheM brAhmaNa samajhakara bar3e sammAna ke sAtha rakkhA / rAtri meM inhoMne sUta ke janeU baTakara pahana lie aura miTTI ke tripuMDa lagAkara apanA brAhmaNa vepa banA liyaa| saverA hote hI DAkuoM ne inako praNAma kiyA aura dAna-dakSiNA dekara bar3e Adara se inheM vidA kiyA, ye AzIrvAda dete hue grAma ko ravAnA hue| eka DAkU inake sAtha grAma taka gyaa| isa prakAra yukti ke bala se ye luTane se baca ge| aisI 2 aneka ApattiyoM ke bIca meM se Apako aneka cAra gujaranA par3A thA kintu Apane ApattiyoM kA bar3e sAhasa se sAmhanA kiyA aura apanI dRr3hatA kA pUrNa paricaya diyA / patnI sukha / kavivara kA prathama vivAha 10 varSa kI alpa Ayu meM khairAbAda nivAsI seTha kalyANamalajI kI saubhAgyavatI kanyA ke sAtha huA thaa| ApakI patnI bar3I suzIlA, saMtoSI aura
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi pati bhakti thI / pati kI sAdhAraNa sthiti hone para AbhUparaNa Adi ke abhAva meM ho kevalamAtra pati ko sukhI dekhakara hI unheM sukha thA / vaha saccI arddhAMginI thii| pati ko dukhita dekhakara unakA hRdaya duHkha se kAtara ho uThatA thA pati ke kaSTa ko zakti bhara naSTa karanA ve apanA kartavya samajhatI thIM aura jaba taka ve unakI ciMtA aura dukha ko dUra huA nahIM dekhatIM taba taka unheM saMtoSa nahIM hotA thA / 20 eka samaya aneka sthAnoM para bhramaNa karate hue aneka prakAra ke kaSToM ko sahate hue bhI jaba kavivara ko kucha bhI lAbha nahIM huA yahA~ taka ki pitA kI dI huI sArI saMpati ve ga~vA baiThe taba ghUmate hue ve apane zvasurAlaya kI ora nikala par3e / vasura ne dekhate hI unakA prema aura sammAna sahita svAgata kiyA / rAtri kA samaya huA patnI ne adhika samaya ke bichur3e hue pati ko prApta kiyaa| adhika samaya ke viyoga ke pazcAt kA daMpati kA yaha milana atyaMta AnaMdaprada thA / kucha samaya taka to eka dUsare ko dekhakara yugala daMpati citra likhita se raha ge| donoM meM se kisI kA bhI sAhasa Age bar3hane kA na huA / aMta meM patnI ne pati ke caraNoM para girakara mUka svara se unakA AhvAna kiyaa| pati kA hRdaya avirala prema dhArA se paripUrNa ho gayA / patnI ko hRdaya se lagAkara prema dRSTi se avalokana kara use saMtoSita kiyaa| isake pazcAt donoM kA paraspara vArtAlApa huaa| itane samaya meM bItI huI sukha dukha kI aneka bAteM huI / kavivara apanI priyatamA para apanI vyApArika asaphalatAeM pragaTa nahIM hone denA cAhate the astu ve laMbI caur3I bAteM banAkara apanI vyApAra saMbaMdhI saphalatA kA varNana karane lage kintu . "
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa 21 unakI bhAvabhaMgI aura mukha mudrA ne unakA sahayoga nahIM diyA aMta meM asalI ghAta prakaTa ho gaI banAvaTa kA paradA sthira nahIM raha sakA kavivara ne sarala bhAva se apane kaSTa aura asaphalatA kI sArI kathA sunAdI / patitratA patnI ne unheM dhairya dete hue kahA / samaya pAya ke dukha bhayo, samaya pAya sukha hoya / honahAra so hra rahe, pApa puNya phala hoya | patnI ke isa prema bhare azvAsana se kavivara ko bar3I saMtuSTi huI ve apane saMpUrNa kaSToM ko bhUla gae isI samaya patnI ne pati ke karakamala meM 20) lAkara apanI tuccha bheMTa samarpita karate hue bar3I namratA se kahA / yaha maiM jori dhare the dAma | Aye Aja tumhAre kAma // sAhiba cinta na kIje koya / 'purupa jiyai to saba kucha hoya' / / patnI ke muMha se nikalA huA aMtima pada kitanA hRdayagrAhI hai aisI suzIlA patnI kisI virale hI bhAgyavAna ko prApta hotI hai / usa vandanIya strI kI tRpti itane meM hI nahIM huI / usane dUsare dina ekAnta pAkara apanI mAtA kI goda meM sira rakha diyA aura phUTa phUTakara rone lagI / vaha pati kI Arthika zrAvasthA ke zoka se vyathita apane hRdaya ko mAtA ke sAmhane rakhate hue bolI jananI ! merI lajjA va tere hAtha hai| yadi tU sahAyatA na karegI to prANapati na mAlUma kyA kara baiTheMge / ve itane
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi lajjAzIla hai. ki apane viSaya meM kisI prakAra kI yAcanA karanA to dUra rahA parantu ve eka zabda bhI nahIM kaheMge / isa samaya unakA mana sthira ho rahA hai yadi tU kucha Arthika sahAyatA de to ve kucha vyavasAya karane lageM / dhanya patitrate ! putrI ke hRdaya ke duHkha kA anubhava kara mAtA ne AzvAsana dete hue kahA:beTI ! nirAza mata ho, mere pAsa ye 200) haiM ye maiM tujhe detI hU~ isase ve gare jAkara vyApAra kara sakeMge / dhanya jananI ! 22 d rAtri ko daMpati kA punaH samAgama huA patiparAyaNA sAdhvI ne kokila kaMTha se prema bhare zabdoM meM pati se prArthanA kI / 'nAtha ! Apa eka bAra phira udyoga kIjie abakI bAra Apa avazya hI saphala hoNge| maiM do sau rupayA aura bhI Apako devI hU~ Apa inheM le jAie aura vyApAra meM lagAie ! ' kavivara apanI puNyavatI patnI kI isa apUrva bhakti ko dekhakara vimugdha ho ge| unase kucha bhI nahIM kahA gayA / kintu apanI isa pati prAraNA patnI ke sukha ko ve adhika samaya taka nahIM dekha sake / eka samaya jaba ve vyApAra kArya meM videza kI yAtrA kara rahe the usI samaya eka vyakti ne unakI isa suzIlA patnI ke nidhana kA saMvAda unheM sunAyA / isa bajrAghAta se unake zoka kA ThikAnA na rahA bharane kI taraha unake netroM se sUtroM kI dhArA bahane lgiiN| apanI suyogya sahadharmiNI ke laukika guNoM aura bhakti bhAvoM ke smaraNa se unake hRdaya kI vicitra hI dazA ho gii| unakA hRdaya phaTane lagA ve vilApa karate hue kaha uThe / hAya ! jisane mujhe saMtopita karane ke lie apane jIvana kI kiMcit bhI cintA nahIM kI anta samaya meM usakA darzana bhI na kara sakA / usase prema bharI eka bAta bhI na kara .
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa sakA usake pipAsita natroM ko mere ye lAlAyita netra na dekha sake satI sAlI meM tumhArI bhakti kA kucha bhI badalA na de sakA mujhe kSamA krnaa| prathama patnI ke nidhana ke pazcAta kavivara ke aura bhI do vivAha hue parantu ve apanI isa udAra-hRdayA patnI ke guNoM ko vismRNa nahIM kara skeN| mitra lAbha yo tI sarasatA aura udAratA ke kAraNa kavivara ko kabhI mitroM ke sneha kI kamI nahIM rahI parantu saMpUrNa mitra maMDalI meM ApakI zrI narottamadAsa jI se atyaMta gAr3hI mitratA thii| eka kSaNa kA viyoga bhI eka dUsaraM ko asahya ho uThatA thaa| koI mA bhI kArya parampara kI sammati ke binA nahIM hotA thaa| kara meM dhairya baMdhAnaM vAlA, vyApAra meM pUrNa sahayoga dene vAlA aura pratyeka prakAra kI sahAyatA dene vAlA yaha ApakA eka dUsarA ho hRdaya thA / apane isa mitra ke vipaya meM kavivara ne likhA hai| navapada dhyAna, guNavAna bhagavaMta jI ko / karata sujAna dina jJAna jagi mAniye // roma roma abhirAma, dharmalIna AThoM yAma / rUpa dhana-dhAma, kAma mUrati vakhAniye // tana ko na abhimAna, sAta kheta deta dAna / mahimA na jAke jasa ko vitAna tAniye // mahimA nidhAna prAna prItama ' vanArasI' ko| cahu~ pada Adi accharana nAma jAniye //
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 prAcIna hindI jaina kavi asamaya meM hI apane isa mitra ke paraloka gamana se kavivara ke hRdaya ko bar3A dhakkA lagA jise ve jIvana bhara nahIM bhulA sake / jaunapura kA navAva cInI kilIcakhAM bhI ApakA sarala hRdaya mitra thA / kilIcakhAM bar3A buddhimAna, parAkramI aura dAnI thA / vaha vAdazAha kI ora se 'cAra hajArI mIra' kahalAtA thA / java vaha jaunapura kA navAva vanakara AyA thA taba usane kavivara kI kavitva zakti kI prazaMsA sunI thii| usane unheM sammAna pUrvaka bulAyA aura var3e Adara se vastrAdi dekara unheM santopita kiyA / alpa kAla meM hI navAva aura kavivara meM gaharI mitratA ho gaI usane kavivara ke pAsa nAma mAlA, zrutavodha, chanda koSa, Adi aneka granthoM kA abhyAsa kiyA / saMvat 1672 meM cInI kilIcakhAM kA zarIrapAta ho gayA / kavivara ko apane isa mitra kI mRtyu se bar3A zoka huA / putroM kA viyoga kavivara ke tIna vivAha hue tInoM patniyoM se Apake 9 bAlaka hue kintu sabhI bAlaka janma samaya kA kSaNika harpa dekara aMta meM viyoga ke samudra meM Duvote cale gae / aMtima vAlaka 9 varSa kA ho gayA thA kavivara ne isakA pAlana poSaNa bar3I surakSA ke sAtha kiyA thaa| bAlaka var3A honahAra thA alpa Saya meM usakI vAkya nipuNatA vidyA kuzalatA aura rUpa mAdhurI ko dekhakara loga usakI bar3I sarAhanA karate the; kintu durdaivakAla ko kavivara ke jIvana ko sukhamaya banAnA bhISTa nahIM thA vaha to unheM dukha ke avasaroM ko pradAnakara unake
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa 25 ommmmmmmmmmmmmm hRdaya kI kaThora parIkSA karane ko tulA thaa| saMvat 96 meM kavivara ke natroM kA tArA ukta pyArA eka mAtra putra bhI pitA ke hRdaya para ghanAghAta karatA huA calA gyaa| abakI bAra kavivara kA hRdaya Tukar3e Tukar3e ho gayA unheM yaha saMsAra bhayAnaka pratIta hone lgaa| unakaM hRdaya se bhayAnaka duHkha ke udgAra nikala pr| nI bAlaka hue mue, rahe nAri nara doya / jyoM taruvara patajhAra ha, rahe TUTha se doya // ve apane mana ko sAntvanA dete hue vicAra karane lge| tatva dRSTi jo dekhie, satyAratha kI bhAMti / jyoM jAko parigraha ghaTa, tyoM tAko upazAMti / / saMsAra ke kaSToM se trasita hue hRdaya ko zAMti pradAna karane ke lie isake atarikta unake pAsa koI upAya nahIM thaa| ve duHkha ke samaya meM adhyAtmikatA kI hI zaraNa lete the vahIM unheM saMtopa bhI prApta hotA thaa| usa samaya kI paristhiti usa samaya rAjya kI kaisI vyavasthA thI, hAkima loga prajA para kisa prakAra manamAnI karate the isakA thor3A sA citraNa kavivara ne apane jIvana caritra meM kiyA hai| saMvata 1654 meM jaunapura meM kulIcakhAM nAmaka eka hAkima niyukta huA thA usane nagara ke saMpUrNa jauhariyoM ko pakar3a bulAyA aura unase eka bar3e bhArI hIre kI yAcanA kii| durbhAgya se unake
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 prAcIna hindI jaina kavi pAsa utanA bar3A. hIrA nahIM thA isalie ve na de sake ava kyA thA hAkima kA krodha ubala par3A usane saba jauhariyoM ko jela meM DAla diyA itane para bhI usakA krodha zAnta na huA taba usane una savaMko kor3oM se piTavAkara chor3a diyaa| eka samaya AgAnUra vanArasa aura jaunapura kA hAkima banakara AyA / vaha bar3A krUra thA usane prajA para bar3I krUratA kA vyavahAra kiyaa| kavivara kahate haiM AgA nUra banArasI, aura jaunapura bIca / kiyo udaMgala bahuta nara, mAre kara adhamIca / / haka nAhaka pakare sakala, jar3iyA koThIvAla / hu~DovAla sarApha nara, aru jauharI dalAla // koI mAre korarA, koI veDI pAya / koI rAkhe bhAravasI, sabako deya sajAya // rAjyagaddI parivartita hone ke samaya janatA meM kitanA bhaya aura AtaGga chA jAtA thA isakA thor3AsA varNana sunie / saMvat 1662 meM bAdazAha akabara kA svargavAsa ho gyaa| ava kyA thA rAjya meM cAroM ora bhayAnaka kolAhala maca gyaa| logoM ko apane netroM ke sammukha vipatti muMha phAr3akara khar3I dikhane lgii| saba apanI apanI jamA pUMjI kI rakSA meM satarka ho ge| ghara ghara dara dara diye kapATa / haTavAnI nahiM baiThe hATa / /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa 27 MOVINE Namnamo haMDavAI gAr3I kahu~ aura, nakada mAla nirabharamI Thaura / bhale vastra aru bhUpaNa bhale, te saba gAr3he dharatI tale // ghara gharasavani visAhe zastra, logana pahire moTe vastra | ThAr3oM kaMvala athavA khesa, nArina pahire moTe vesa | U~ca nIca kou nahiM pahicAna, dhanI daridrI bhaye samAna / cori dhAr3ha dIse kahu~ nAhiM, yohI apabhaya loga DarAhiM || daza vAraha dina meM bAdazAha jahA~gIra ke gaddI para baiThane se sarvatra zAMti ho gii| dhanI logoM ke vastra aura AbhUpaNa camakane lage aura daridrI phaTe vastra pahanakara bhIkha mA~gane lage / plega kA prakopa saMvata 1673 ke phAguna mAsa meM zrAgare meM usa roga kI utpati huI jo Aja sAre bhAratavarSa ko apanA ghara banAe hue hai jisakA nAma sunakara svastha mAnava kA hRdaya bhI bhaya se kA~pa uThatA hai aura jisakI nirdaya dAr3hoM ne lakSAvadhi prajA ko apanA grAsa banA liyA hai| jisakA ilAja karane meM DAkTara loga asamartha ho jAte hai hakIma javAba de dete haiM aura vaidya vagale bhoMkate haiN| jise aMgrejI meM plega aura hindI meM marI kahate haiM. kavivara ne usakA varNana isa prakAra kiyA hai| isahI samaya Iti visatarI, parI Agare pahilI marI / jahA~ tahA~ saba bhAge loga, paragaTa bhayA gAMTha kA roga | nikasai gAMTha marai china mAMhi, kAhU kI basAya kachu nAhiM / cUhe mareM vaidya mara jA~hi, bhaya sauM loga anna nahiM khAMhi //
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi wwwwwM sastA pana bAdazAha akabara ke samaya meM bhAratavarSa meM kitanA sastApana thA isakA paricaya kavivara ne apanI eka ghaTanA meM diyA hai| eka samaya kavivara vyApAra ke lie Agare Aye the kintu unake sabhI javAharAta mArga meM gira jAne ke kAraNa pAsa meM eka phUTI kaur3I bhI nahIM bcii| dravya ke abhAva ke kAraNa unhoMne bAjAra jAnA bhI chor3a diyaa| ve eka dharmazAlA meM Thahare hue the| unhoMne apane manako bahalAne ke lie mRgAvatI kI kathA par3hanA prArambha kii| kathA sunane ke lie kaI zrotAgaNa Ane lge| unameM eka kacaur3IvAlA bhI thaa| Apa usake yahA~ se pratidina donoM samaya kacaur3iyA~ udhAra lekara khAne lge| Apane sAta mAha taka donoM samaya pUrI kacaur3I khAI / anta meM kacaur3I vAle kA hisAba kiyA gyaa| hisAba karane para donoM samaya ke bhojana kA sAta mAha kA kula 14) caudaha rupaye kA jor3a huaa| Agare jaise zahara meM donoM samaya kI pUrI kacaur3iyoM ke bhojana kA kharca kevala do rupayA mAsika thAnA vaha kaisA sastA samaya thA Aja kala to do rupaye meM eka AdamI kA savere kA cAya pAna bhI pUrA nahIM hotaa| vidyA kI dazA. . . - usa samaya janatA meM vidyA par3hane ke prati atyanta upekSA thii| vidyA par3hanA brAhmaNa aura bhAToM kA hI kartavya samajhA jAtA hai| isake viSaya meM kavivara ne eka ghaTanA kA citraNa kiyA hai|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ annan pamp kavivara banArasIdAsa AAVAJ kavivara ko vidyA par3hane tathA kAvya racanA kI ora atyanta prema thA / isa prema meM ve vyApAra Adi kAryoM se bilakula hI vimukha ho gae the| usa samaya unake pitA unheM nimna prakAra kahakara samajhAte the / bahuta par3heM vAmana aru bhATa, vaNika putra to baiTheM hATa / bahuta par3heM so mAMge bhIkha, mAnahu pUta bar3oM kI sIkha // usa samaya ke manuSyoM kI Ayu 29 usa samaya ke manuSyoM kI Ayu kA anumAna kitanA thA isakA varNana unhoMne apane caritra meM kiyA hai / unhoMne apane 55 varSa kA jIvana vRtAnta likhate hue arddhakathAnaka ko samApta kiyA hai / arddha kathAnaka samApta karate samaya Apa apanI Ayu ke sambandha meM nimna prakAra likhate hai: varasa paMcAvana e kahe, varasa paMcAvana aura / vAkI mAnupa Ayu meM, yaha utakiSTI daura // varasa eka sau daza adhika - paramita mAnupa Aya / saulaha se aTThAnave, samaya bIca yaha bhAva // saMvat 1658 meM manuSya kI Ayu kA bhAva eka sau daza varSa kA thA /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 prAcIna hindI jaina kavi sneha aura vizvAsapAtratA ___ usa samaya janatA meM paraspara atyanta snehabhAva rahatA thA vizvAsapAtratA to pratyeka gRha meM nivAsa karatI thii| aparicita vyakti kI bhI sahAyatA karanA usa samaya ke nAgarika apanA kartavya samajhate the| eka bAra jaunapura ke hAkima kulIcakhAM ne nagara ke sabhI jauhariyoM ko atyanta kaSTa diyA usake krUra vyavahAra se dukhita hokara sabhI jauhariyoM ne jaunapura kA parityAga kara diyaa| kavivara ke pitA kharagasaina jI ne bhI jaunapura tyAga kara pazcima kI ora prayANa kiyA ve zAhajAdapura ke nikaTa hI pahu~ce the ki mUsalAdhAra pAnI barasane lagA, vijalI tar3akane lagI aura ghora andhakAra chA gayA unheM apane kuTumba tathA vipula sampatti kI rakSA asambhava pratIta hone lgii| unakA hRdaya isa vipatti se vyAkula ho gayA thaa| usa nagara meM eka karamacaMda nAmaka mAhura vaizya rahate the| vaha kharagasaina jI se paricita the| unheM kisI prakAra kharagasaina jI kI vipatti kA patA laga gyaa| ve usI samaya unake nikaTa pAe aura apane gRha le jAkara bar3e Agraha se apanA dhana dhAnya se pUrNa sArA gRha sauMpa diyA aura Apa anya dUsare gRha meM rahane lgaa| usa samaya kA varNana kavivara isa prakAra karate haiM: dhana barasai pAvasa samai, jina dInoM nija bhauna / tAkI mahimA kI kathA, muMha soM varaMne kauna // * java taka jaunapura meM kulIcakhAM kA zAsana rahA taba taka ukta vaizya mahodaya ne unako apane gRha kA svAmI banAkara bar3e
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara vanArasIdAsa 31 prema aura Agraha se rakkhA usake vyavahAra ko dekhakara kavivara ne kahA hai| vaha dukha diyo navAba kulIca / yaha sukha zAhajAdapura vIca / / eka samaya vyApAra meM itanI hAni huI ki kavivara ke pAsa kucha bhI dravya nahIM rhaa| taba Apa eka kacaur3I vAle ke yahA~ udhAra kacaur3I khAne lge| kacaur3I vAle ke yahA~ kaI dina taka udhAra khAte hue eka dina Apane bar3e saMkocapUrvaka kahA tuma udhAra kInhoM bahuta, Age aba jina dehu / mere pAsa kachU nahIM, dAma kahA~ sauM lehu / / kacaur3I vAlA bhalA AdamI thA vaha vizvAsa ke mahatva ko samajhatA thA / kavivara ke vyavahAra se use jJAta ho gayA thA ki yaha avizvasta purupa nahIM hai| usane kahA-Apa kucha cintA na kIjie ApakI jaba taka icchA ho Apa binA saMkoca ke udhAra lete jaaie| mere dravya kI kucha bhI cintA na kIjie aura ApakI icchA jahA~ rahane ko ho vahA~ rahie merA dravya vasUla ho jAyagA Apane usake yahA~ sAta mAha taka udhAra bhojana kiyA parantu usane kabhI kisI prakAra kA avizvAsa prakaTa nahIM kiyaa| eka dina mRgAvatI kI kathA sunane tAvI tArAcaMdajI nAma ke eka sajjana aae| yaha dUra ke rizte meM banArasIdAsa jI ke zvasura hote the unhoMne banArasIdAsa jI ko pahicAna liyA aura sneha ke sAtha ekAnta meM le jAkara prArthanA kI, ki kala Apa mere ghara ko avazya hI pavitra kiijie| ve saberehI unheM sAtha le jAne ke
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 prAcIna hindI jaina kavi lie A gae / kavivara inake sAtha sAtha cala diye / idhara zvasura mahodaya apane eka naukara ko AjJA de gae ki tU isa makAna kA bhAr3A cukAkara inakA sAmAna apane ghara le AnA / naukara ne AjJA kA pAlana kiyA / bhojana ke bAda banArasIdAsa jI ko yaha ghaTanA jJAta huI taba zvasura mahodaya ne hAtha jor3akara kahA ki Apako duHkhI nahIM honA cAhie yaha ghara ApakA hI hai| Apake prasannatA pUrvaka yahA~ rahane se mujhe atyanta harSa hogaa| unake anurodha ko kavivara kA lajjAzIla hRdaya na TAla sakA / zvasura mahodaya ne unheM do mAha taka bar3e prema aura Adara ke sAtha rakkhA / arddha kathAnaka kA upasaMhAra apane arddha kathAnaka grantha meM kavivara ne 55 varSa kI jIvana ghaTanAe~ aMkita kI haiM isa 55 varSa ke jIvana meM ve aneka ghaTanA cakroM meM grasta rahe haiN| unakA jIvana kaSTa, yAtanAoM aura cintAoM kA sthAna hI banA rahA hai gArhastha jIvana meM unheM aisA avasara bahuta hI thor3A milA hai jisameM ve sukhI rahe hoM / kintu kavivara ne sabhI kaSToM aura yAtanAoM ko bar3I nirbhIkatA aura sAhasa ke sAtha sahana kiyA hai| itane samaya meM unakA hRdaya aneka vikalpoM aura mAnasika nirvalatAoM se yuddha hI karatA rahA hai kintu anta meM unhoMne apane mana para vijaya prApta kI aura apane mAnavIya kartavyoM meM unhoMne AzAtIta saphalatA prApta kI hai / unapara vAsanAoM kA AkramaNa huA unhoMne kavivara para apanA pUrNa prabhAva DAlA aura kucha samaya ke lie ve unake prabhAva meM A ge| kintu ve apane Apako eka dama bhUla nahIM gae / AtmA kI AvAja ko unhoMne bilakula bhulA nahIM diyA aura *
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa 33 anta meM unhoMne apanI Atma zakti ko saMbhAlA aura usake cala se vAsanAoM para vijaya prApta kii| ___unake jIvana meM eka samaya aisA bhI AyA jaba ve vyavahAra tathA dharma kriyAoM ko vilakula bhulA baiThe kintu unheM mithyA haTha nahIM thaa| patA par3a jAne para apanI bhUla ko svIkAra karane aura una bhUloM kA prAyazcita lene meM unheM saMkoca nahIM hotA thaa| unakA hRdaya sarala aura udAra thA isIse AdhyAtmikatA tathA nizcayavAda ke kSetra meM pahuMcane para yadyapi kucha samaya ko prathama Aveza ke kAraNa ve vyavahAra se zUnya ho gae the parantu pUrNa manana aura adhyayana ke pazcAt unhoMne usakI sattA aura AvazyakatA ko svIkAra kara liyaa| ve punaH sabhI dharmAcaraNoM ko karane lge| arddha kathAnaka meM unhoMne apane 55 varSa kA jIvana vRtAMta likhA hai| isake pazcAt unakA jIvana kisa prakAra vyatIta huA isakA paricaya abhI taka prApta nahIM huA hai saMbhavataH kavivara ne apanA aMtima jIvana bhI likhA hogA kintu vaha abhI taka anupalabdha hI hai| unakA aMtima jIvana saMbhavataH sukha aura zAMti pUrNa vyatIta huA hogaa| kyoMki una para se sAMsArika AkulatAoM kA bojha kama ho jAne se unakA lakSya AdhyAtmikatA kI ora adhika ho gayA thaa| . . anya ghaTanAeM tathA kiMbaMdatiyAM ___ kavivara ke jIvana se saMbaMdha rakhane vAlI aneka ghaTanAeM atyaMta prasiddha haiN| yadyapi ina ghaTanAoM kA ullekha kavivara ne
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi apane jIvana caritra meM nahIM kiyA haiM kintu yaha ghaTanAe~ itanI prasiddha haiM ki inake binA ApakA jIvana caritra adhUrA sA hI raha jAtA hai / 34 www isameM kucha ghaTanAeM aisI haiM jina para sarva sAdhAraNa janatA ko vizvAsa nahIM hogA kintu kavivara kI mahatvatA aura unakI mahAn Atma zakti ko dekhate hue unheM mithyA nahIM kahA jA sakatA / kavivara kI kAvya pratibhA ke kAraNa pratiSThita vyaktiyoM tathA ucca zreNI ke rAjya karmacAriyoM meM unakA vizeSa samAdara thA / unake guNoM aura sahayatA ke kAraNa sabhA meM unakA beroka Toka praveza thaa| kintu kavivara ko kisI bhI rAjya sattA athavA pratiSThita mitroM ke dvArA kisI Arthika lAbha prApta karane kI icchA nahIM huI / yahI kAraNa thA ki unakA sarvatra ho vizeSa samAdara hotA thA / nIce unake kucha vizeSa guNa tathA unake dvArA ghaTita huI kucha jana zrutiyoM kA varNana kiyA jAtA hai / gosvAmI tulasIdAsajI kA satsaMga hindI bhASA kSetra meM gosvAmI tulasIdAsajI kA nAma bar3I zraddhA aura Adara ke sAtha liyA jAtA hai unakI banAI rAmAyaNa kA bhArata meM asAdhAraNa pracAra hai / vAstava meM tulasIdAsajI bhArata ke hindI bhASA ke sarvazreSTha kavi haiM gosvAmIjI vanArasIdAsajI ke samakAlIna the| jisa samaya tulasIdAsajI kA zarIrapAta huA usa samaya kavivara kI Ayu 37 varSa kI thI / .
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa AN ANAAAAAAAA -- gosvAmI jI eka saccaritra mahAtmA the aura banAsIdAsajI satsaMga ke premI the / unhoMne kaI bAra tulasIdAsajI se milakara unake satsaMga kA lAbha utthaayaa| eka bAra banArasIdAsajI ke kAvya kI prazaMsA sunakara tulasIdAsajI unase milane AgarA ye unake sAtha kaI cele bhI the / kavivara se milakara unheM bar3A harSa huA / jAte samaya unhoMne apanI banAI rAmAyaNa kI 1 prati banArasIdAsa ko bheMTa svarUpa dI / 1 35 banArasIdAsajI ne bhI pArzvanAtha svAmI kI stuti kI do tIna kavitAe~ gosvAmI jI ko bheMTa svarUpa pradAna kii| kaI varSa pazcAt haar kI gosvAmI jI se phira bheMTa huI tulasIdAsa jI ne rAmAyaNa ke kAvya saundarya ke sambandha meM banArasIdAsa jI se pUchA, jisake uttara meM kavivara ne eka kavitA usI samaya racakara sunAI: virAjai rAmAyaNa ghaTa mA~hi / maramI hoya marama so jAnai mUrakha mAne nAhiM || zratama rAma jJAna guna lachamana sItA sumati sameta / zubhopayoga vAnara dala maMDita vara viveka raNa-kheta || dhyAna dhanuSa TaMkAra zora suni gaI viSayAditi bhAga / bhaI bhasma mithyAmati laMkA uThI dhAraNA zrAga // jare ajJAna bhAva rAkSasa kula lare nikAMkSita sUra | jUjhe rAga dveSa senApati saMzayagar3ha cakacUra // vilakhata kumbhakaraNa bhava vibhrama pulakita mana darayAva / cakita udAra vIra mahirAvaNa, setubaMdha sama bhAva // mUrchita mandodarI durAzA sajaga carana hanumAna / ghaTI caturgati paraNati senA, chuTe kSapaka guNa vAna // .
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi nirakhi sakati guna cakra-sudarzana udaya vibhIpaNa dIna / phira kabaMdha mahI rAvaNa kI prANa bhAva zira hIna // iha vidhi sakala sAdhu ghaTa aMtara hoya sahaja saMgrAma / yaha vivahAra dRSTi rAmAyaNa kevala nizcaya rAma || ___ banArasIdAsa jI kI isa AdhyAtmika racanA se tulasIdAsa jI prasanna hokara bole aApakI racanA mujhe bahuta priya lagI hai| maiM usake badale meM kyA sunAU~ ? usa dina ApakI pArzvanAtha stuti par3hakara maiMne bhI eka pArzvanAtha stotra banAyA thA use ApakA bheMTa karatA huuN| yaha kahate hue unhoMne "bhakti viradAvalI" nAmaka eka sundara kavitA kavivara jI ko pradAna kii| kavivara jI ko usase bahuta santopa huA aura bahuta dinoM taka samaya samaya para donoM kI bheMTa hotI rhii| satya kI parIkSA jaina dharma ke pUrNa zRddhAnI hone para bhI Apake hRdaya meM aMdhazRddhA ko kicit bhI sthAna nahIM thA Apa vinA ThIka taraha se parIkSA kiye kisI para bhI vizvAsa nahIM karate the| ____eka samaya Agare meM bAvA zItaladAsajI Aye the unakI zAMtitA aura kSamA kI aneka carcAeM nagara meM phaila giiN| kavivara unakI parIkSA ke liye pahu~ca gaye aura eka sthAna para baiThakara unakA upadeza sunane lge| jaba upadeza samApta huA taba Apa bole-mahAzaya ! ApakA nAma kyA hai ? bAbAjI bole-mujhe zItaladAsa kahA karate haiN| bAteM karane ke kucha dera bAda phira pUchA-kRpAnidhAna ! maiM bhUla gayA, ApakA nAma / uttara milA
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara vanArasIdAsa zItaladAsa / eka-do bAteM karane ke pIche Apa phira pUcha baiThe mahAzaya ! kSamA kIjiye, maiM phira bhUla gyaa| ApakA nAma / isa taraha javataka Apa vahA~ baiThe rahe phira phira nAma pUchate rhe| phira vahA~ se uThakara ghara ko calane lage taba lauTakara phira pUchane lge| mahArAja! kyA karU, ApakA nAma phira bhUla gayA vatalA diijiye| ava taka to bAbA jI zAnti ke sAtha uttara dete rahe / aba kI bAra gusse se phUTa par3e, mujhalAkara vole- abe vevakUpha ! daza bAra to kaha diyA ki zItaladAsa ! zItaladAsa! zItaladAsa ! phira kyoM khopar3I khAe jAtA hai| basa kyA thA, parIkSA ho cukI, mahArAja phela ho gaye kavivara yaha kahate hue cala diye ki mahArAja! ApakA yathArtha nAma jvAlAprasAda hone yogya hai| isI prakAra eka samaya do nagna muni Agare meM Aye / ve mandira ke dAlAna meM eka jharokhe meM baiThe the, bhaktajanoM kI bhIr3a lagI thii| kavivara bharokhe ke pAsa bagIce meM unake sAmhane khar3e hokara unakI parIkSA karane lge| jaba kisI muni kI dRSTi unapara AtI taba ve a~gulI dikhAkara unheM cir3hAte / muniyoM ne yaha lIlA dekhakara usa ora se muha phera liyA parantu kavivara ne aMgulI maTakAnA banda na kiyA / munirAja kI kSamA kUcakara gaI. ve apane bhaktajanoM se vole, dekho! bAga meM koI kUkara Udhama macA rahA hai| yaha sunate hI kavivara raphU-cakkara ho gye| logoM ne bAga meM jAkara dekhA to vahA~ koI nahIM thA kevala vanArasIdAsa A rahe the. unhoMne vApisa lauTakara kahA, mahArAja! vahA~ to phUkara zUkara koI na thA hamAre yahA~ ke pratiSThita paMDita. banArasIdAsa jI. the| yaha sunakara muniyoM ko bahuta cintA huI ki koI vidvAn parIkSaka thaa| casa vaha do cAra dina rahakara hI vahA~ se cale gye|
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 prAcIna hindI jaina kavi wrow...more kavivara kI dRr3hatA kavivara vanArasIdAsajI apane vicAroM meM pUrNa dRr3ha the unameM svAbhimAna aura Atmagaurava kI mAtrA pUrNa rUpa meM thI vicArapUrvaka jisa siddhAnta ko ve gRhaNa kara lete the kisI bhaya athavA pralobhana dvArA usase vicalita honA atyanta kaThina thA apanI pratijJA pAlana meM ve sAhasI aura hada the| kahate haiM eka samaya bAdazAha jahA~gIra ke daravAra meM eka javAna musalamAna ne Akara kahA- hujUra ! vAdazAha salAmata ! gajava kI vAtahai ki ApakI saltanata meM hI aise vidrohI maujUda haiM jo Apako salAma nahIM krte| vAdazAha ne pUchA-aisA kauna AdamI hai jo jahA~gIra kI hukUmata ko nahIM. maantaa| usa manuSya ne vanArasIdAsajI kA nAma liyA vanArasIdAsajI sammAna pUrvaka daravAra meM bulAye gaye vaha nirbhIkatA pUrvaka apane sthAna para baiTha gye| Aja saMpUrNa sabhAsadoM kI dRSTi unhIM kI ora lagI huI thii| bAdazAha ne unase salAma karane ke liye kahA taba unhoMne var3e sAhasa ke sAtha usI samaya nimna likhita padya banAkara sunAyAH jagata ke mAnI jIva hai rahyo gumAnI aiso / Azrava asura dukha dAnI mahAbhIma hai / / tAko paritApa khaMDive ko paragaTa bhyo| dharma ko dharaiyA karma roga ko hakIma hai /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa jAke parabhAva Age bhAge para bhAva saba / nAgara navala sukha sAgara kI sIma hai | saMvara ko rUpa dhareM sAdhai ziva rAha aiso / jJAnI bAdazAha tAko merI tasalIma hai || 39 unakI nirbhIkatA aura tatakAlIna kAvya racanA se bAdazAha bahuta prasanna huye aura unakA bahuta satkAra kiyA / zAhajahA~ vAdazAha ke darabAra meM kavivara banArasIdAsajI ne bar3I pratiSThA prApta kI thii| bAdazAha kI kRpA ke kAraNa unheM pratidina darabAra meM upasthita honA par3atA thA aura mahala meM jAkara prAya: niraMtara zataraMja khelanA par3atI thI kavivara zataraMja ke bar3e khilAr3I the / bAdazAha inake atirikta kisI anya ke sAtha zataraMja khelanA pasaMda nahIM karate the / bAdazAha jisa samaya daure para nikalate the usa samaya bhI ve kavivara ko sAtha meM rakhate the taba aneka rAjA aura navAba eka sAdhAraNa vaNika ko bAdazAha kI barAbarI baiThA dekha khUba cir3hate the| usa samaya kavivara ne eka durdhara pratijJA dhAraNa kI thI ki maiM jinendradeva ke sivAya kisI ke Age mastaka nahIM jhukAUMgA / bAdazAha ne yaha bAta sunii| ve kavivara kI zraddhA ko jAnate the kintu unakI zraddhA ke isa pariNAma kA unheM dhyAna nahIM thA unhoMne kavivara kI pratijJA kI parIkSA karane kI eka yukti socI ve eka aise sthAna para baiThe jisakA dvAra bahuta choTA thA / aura jisameM vinA sira nIcA kie koI praveza nahIM kara sakatA thA / kavivara bulAye gae / vaha dvAra para Ate hI bAdazAha kI cAlAkI samajha gae aura zIghra hI dvAra meM pahale paira DAlakara praveza kara gae / isa kriyA se unheM mastaka na jhukAnA par3A / *
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 prAcIna hindI jaina kavi bAdazAha isa buddhimAnI se prasanna hue aura ha~sakara bole, kavirAja! kyA cAhate ho, kavivara ne tIna bAra vacana baddha kara kahA jahAMpanAha ! Aja ke pazcAt phira kabhI daravAra meM smaraNa na kiyA jAUM yahI merI yAcanA hai isa vicitra yAcanA se bAdazAha staMbhita raha ge| vaha dukhita aura udAsa hokara bole kavivara! Apane acchA nahIM kiyaa| itanA kahakara vaha mahala meM cale gae aura kaI dina taka darabAra meM nahIM aae| kavivara apane Atma dhyAna meM lavalIna rahane lge| dayAlutA . kavivara bar3e dayAzIla the kisI ke duHkha ko dekhakara ve zIghra hI dukhita ho jAte the, aura usake duHkha dUra karane kA pUrNa prayatna karate the| eka samaya ve sar3aka para zuSka bhUmi dekhakara mUtra tyAgakara rahe the| usI samaya eka nae sipAhI ne Akara unheM pakar3a liyA aura do cAra capata jar3a die, kavivara ne cUM taka nahIM kiyaa| dUsare dina kisI kArya ke lie bAdazAha ne use bulAyA / daivayoga se kavivara banArasIdAsa usa samaya bAdazAha ke nikaTa baiThe the unheM dekhakara becAre sipAhI ke prANa sUkha gae, sipAhI kArya karake calA gyaa| taba kavivara ne bAdazAha se kahAHhuz2ara! yaha sipAhI bar3A ImAnadAra hai| aura garIba hai yadi . isakA kucha vetana bar3hA diyA jAya, to becAre kI gujara hone lagegI, bAdazAha ne turaMta hI usakI vetana vRddhikara dii| isa
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara vanArasIdAsa 41 ghaTanA se sipAhI cakita ho gyaa| usakA hRdaya 'dhanya, dhanya' kahane lgaa| usa dina se vaha nitya prAtaHkAla unake dvAra para jAkara namaskAra karatA, taba kahIM apanI naukarI para jaataa| jIvana samApti ardha kathAnaka likhane ke pazcAt kavivara kitane samaya jIvita rahe isakA kucha nizcaya nahIM ho sakA hai| kavivara kA dohotsarga avidita hai parantu mRtyu kAla kI yaha kiMvandatI atyaMta prasiddha hai / jisa samaya kavivara mRtyu zaiyyA para par3e the usa samaya unakA kaMTha avaruddha ho gayA thA, roga kI tIvratA ke kAraNa ve bola nahIM sakate the aura isalie apane anta samaya kA nizcayakara dhyAna meM magna ho rahe the| unakI mauna magnatA ko dekhakara mUrkha loga kahane lage ki inake prANa mAyA aura kuTumbiyoM meM aTaka rahe haiN| usako kavivara sahana nahIM kara sake aura izAre se paTTI aura lekhanI ma~gAkara do chanda gar3hakara likha die| jJAna kutakA hAtha, mAri ari mohanA / pragaTyo rUpa svarUpa, anaMta sumohanA // jAparajai ko anta, satyakara mAnanA / banArasIdAsa., phera nahiM . .AvanA //
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi wwwna hama baiThe apane mauna soN| dina daza ke mahimAna jagatajana, boli vigAra kauna soN|| gae vilAya bharama ke bAdara, paramAstha pada pauna soM / aba ataMra gati bhaI hamArI, parace rAdhArona sauM / / . pragaTI sudhA pAna kI mahimA, mana nahiM lAge vauna soN| china na suhAya aura rasa phoke, ruci sAhiba ke launa soN|| rahe apAya pAya sukha saMpati, ko nikasai nija bhauna soN| sahaja bhAva sadguru kI saMgati, surajhe AvAgauna soM / / guNa doSa __ jIvana-caritra ke anta meM nAyaka ke guNa doSoM kI AlocanA karane kI prathA hai| nAyaka guNa ke doSoM kA varNana karane meM bar3I kaThinatA hotI hai kintu kavivara ne isa kaThinatA ko svayaM hala kara diyA hai| unhoMne ardha-kathAnaka ko pUrNa karate samaya apane guNa doSoM kA svayaM varNana kiyA hai| aba banArasI ke kahoM, vartamAna guNa dopa / vidyamAna pura Agare, sukhasoM rahai sajoSa // - guNa kathana bhASA kavita adhyAtama mAhi, paMDita aura dUsaro nAhi / kSamAvaMta saMtoSI bhalA, bhalI kavita par3have kI kalA / / padai. prAkRta saMskRta * zuddha, vividhi-dezabhASA-prativuddha / jAnai zabda. artha ko bheda, ThAne nahIM jagata ko kheda //
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa rina . A. V . . AneKHABAR miThabolA savahI soM prIti, jaina dharma kI dir3ha paratIti / sahanazIla, nahiM kahai kutrola, suthira citta nahiM DAMvADola // kahai savani sauM hita upadeza, hiradai suSTa duSTa nahiM leza / pararamaNI ko tyAgI soya, kuvyasana aura na ThAna koya / / hRdaya zuddha samakita kI Teka, ityAdika guna aura aneka / alpa japAya kahe guna joya, nahiM utkRSTa na nirmala hoya // doSa kathana krodha mAna mAyA jala rekha, pai lakSmI ko moha vizekha / pote hAsya karmadA udA, ghara soM huA na cAhai judA // karai na japa tapa saMjama rIta, nahIM dAna pUjA soM prIta / thore lAbha harSa bahu dharai, alpa hAni bahu cintA karai / mukha avadha bhASata na lajAya, sIkhai bhaMDakalA manalAya / bhApai akatha kathA cirataMta, ThAnai nRtya pAya ekanta // anadekhI anasunI banAya, kukathA kahai sabhA meM Aya / hoya nimagna hAsya rasa pAya, mRpAvAda vina rahyo na jAya // akasmAta bhaya vyApai ghanI, aisI dazA Aya kara bnii| upasaMhAra kabahuM doSa kabahuguna joya, jAko hRdaya suparagaTa hoya / yaha banArasI jI kI bAta, kahI thUla jo hutI vikhyAta / /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi AAAAAAAAAAAA upasaMhAra ____ kavivara banArasIdAsa jI kA jIvana sAMsArika kaThinAiyoM aura paristhitiyoM se yuddha karate 2 hI vyatIta huA hai| unakA hRdaya udAra aura vizAla hone ke kAraNa unhoMne pratyeka pratikUla paristhiti kA mukAbalA kiyA aura usameM se saMtoSa aura zAMti nikAlane kA prayatna kiyA hai| ve karmazIla aura utsAhI rahe haiN| _ kahIM kahIM ve nIce girate hue bahuta sa~bhale haiM aise avasara unheM kaI bAra prApta hue haiM jaba ve dizA bhUla gae kintu unhoMne zIghra hI. mArga prApta kara liyA aura usa para ve nirbhIkatA se cala par3e haiN| yuvakagaNa jisa samaya pralobhanoM ke tUphAna meM phaMsa jAte haiM. taba phira usase nikalanA unheM bahuta hI kaThina ho jAtA hai| kavivara para pralobhanoM kA AkramaNa huA aura ve unake dvArA ThagAe gae kintu ve vIratA ke sAtha zIghra hI usameM se nikala bhAge / yuvakoM ke lie unakI yaha vijaya smaraNIya hai| unheM kavivara ke isa Adarza ko grahaNa karanA caahie| zuSkaAdhyAtmavAda ke raMga meM bhI unakA jIvana raMgA gayA hai parantu vaha raMga aisA nahIM thA jo chUTa hI na ske| vartamAna kA adhikAMza yuvaka tathA zikSita samAja bhI isI taraha nire adhyAtmavAda ko grahaNa kara letA hai aura AcaraNa tathA kriyAoM kI majAka ur3AyA karatA hai| kintu. kavivara ne siddhAnta kA acchI taraha se manana kiyA aura unhoMne kriyA aura jJAna donoM ke rahasya ko samajhA / unhoMne isa
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa satya siddhAnta ko svIkAra kiyA ki kevala korI kriyAe~ ADavara haiM aura kevala jJAnamAtra hI vAda vivAda kA viSaya hai kintu jIvana sudhAra ke lie donoM ke saMyoga kI AvazyakatA hai aura anta meM unhoMne donoM ko grahaNa kiyaa| hamArA kartavya hai ki hama bhI kisI bhI siddhAnta kA bhalI prakAra manana kareM usakI taha meM praveza karane kA prayatna kareM aura taba use grahaNa kareM isake bAda bhI yadi hameM usakI asatyatA pratIta ho to hama use parivartita karane meM kisI prakAra kA saMkoca na kreN| kavivara ke jIvana caritra ko samApta karate hue hama bhAvanA karate haiM ki hamArI samAja meM punaH aise utkRSTa kaviyoM kA janma ho aura ve apane amara kAvya dvArA saMsAra ko jIvana pradAna kreN| kavivara banArasIdAsa kA kAvya prema kavivara ko jIvana se hI kAvyaprema thaa| yauvana kI unmattatA ke samaya zrRMgAra rasakI racanAoM se lekara anta samaya taka ve anupama AdhyAtmika rasa kI taraMgoM meM DUbe rahe haiN| . unameM svAbhAvika kAvya pratibhA thI unakA hRdaya sarasatA aura sahRdayatA se paripUrNa thaa| kAvya ko unhoMne apanA jIvana sAthI banAyA thaa| pratikUla athavA anukUla paristhitiyoM meM kAvya chAyA ke samAna unake sAtha rahA hai| duHkha aura vipadAoM ke samaya kAvya ke dvArA unheM sahAnubhUti aura sAntvanA prApta huI hai vilAsa ke samaya vaha unakI vAsanAoM kA uddIpaka rahA hai| patnI tathA putra ke dAruNa viyoga ke samaya vaha vedAnta ke rUpa meM prakaTa huA hai aura anta meM Atma paricaya aura AdhyAtmikatA meM vilIna ho gayA hai| kavi kI bhAvanAe~ jisa ora Akarpita huI haiM kAvya kI dhArA usI ora svataMtra rUpa se pravAhita huI hai|
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 prAcIna hindI jaina kavi -- - ---- ---- wwwranaamanawwww ---wo- vuAK kavi ke mAnasa meM kAvya kA svAbhAvika udgama thA unheM usake lie kisI taraha ke prayAsa karane kI AvazyakatA nahIM par3I thii| kabhI 2 bhAvAveza meM vaha vizeSa rUpa se chalaka uThA thA anyathA vaha niraMtara hI svAbhAvika gati se laharAtA huA calA hai| kavivara ke kAvya meM unake vicAroM aura anubhavoM kA Asava hai unakA kAvya prema, Atmika-tRpti aura Atma-saMtoSa ke lie hI thA kisI prakAra ke svArtha sAdhana kI kalupita kAmanA usameM nahIM thii| unhoMne kisI vyakti ko prasanna karane ke lie athavA prazaMsA ke lie kAvya kI racanA nahIM kI thii| kAvya ke dvArA unheM kisI prakAra ke yaza athavA vaibhava' kI bhI AkAMkSA nahIM thii| yadi ve cAhate to apanI kAvya-kalA ke dvArA bAdazAhoM tathA rAjAoM ko prasannakara vaibhavazAlI banakara kisI sammAna pUrNa pada para pratiSThita ho sakate the kintu unhoMne aisA nahIM caahaa| isIlie unakA kAvya sarvathA nirdoSa, pavitra aura ucca bhAvanAoM se pUrNa rahA hai| ve kAvya meM svayaM tanmaya ho gae haiM Atma anubhUti meM gahare DUbakara unhoMne saMtoSa aura tRpti kI sAdhanA kI hai unakA carama lakSya kevala Atma anubhava aura loka sevA bhAva rahA hai yahI kAraNa hai ki unake kAvya meM AtmoddhAra aura Atma paricaya kI spaSTa jhAMkI dRSTigata hotI hai| aneka gAhasthika kaThinAiyoM ke samaya bhI ve apane kAvya prema kA moha nahIM tyAga sake aura vipatti ke samaya bhI kAvya ke sAtha vinoda karanA ve nahIM bhUle haiN| yadyapi yauvana ke unmatta prasaGga meM unakA mana vAsanAoM aura zrRMgAra kI upAsanA kI ora AkarSita huA thA aura usa
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa amruinnrmmarware...... ........ RAAAAAAAAAL samaya unhoMne navarasa pUrita zrRMgAra graMtha kI vizeSa rUpa se racanA kii| unakI yaha racanA mitroM ke hRdaya ko AkarSita karanevAlI thI usameM alaMkAra aura rasoM kI anUThI chaTA avazya hogI kintu adhika samaya taka Apake mana para usakA prabhAva nahIM raha sakA aura usapara viveka kI chApa par3ate hI vaha gomatI ke garta meM vilIna kara diyA gyaa| usameM kavivara kI kAvya pratibhA kA camatkAra avazya hogA kintu vaha sadaiva ke lie naSTa ho jAne ke kAraNa usake saMbandha meM kucha nahIM kahA jA sakatA / pravuddha hone ke pazcAt kavivara ne Atma anubhUti maya apanI jisa kAvya pratibhA ko pravAhita kiyA hai vaha unakI eka amUlya saMpatti hai| AdhyAtmika jaise zuSka vipaya ko kavi kI pratibhA ne sarasa aura sarva grAhya banA diyA hai usake pratyeka padya meM kavi kI lekhanI kA adbhuta camatkAra bharA huA hai| kavivara banArasIdAsajI kI racanAeM kavivara banArasIdAsajI dvArA nirmANa kie hue nATaka samayasAra, banArasI vilAsa, nAmamAlA aura arddhakathAnaka ye cAra grantha prasiddha haiN| ye cAroM graMtha unakI kAvya racanA ke zreSTha pramANa haiN| isake atirikta banArasIdAsajI ne zRMgAra rasa para bhI eka bar3A sundara graMtha likhA thA parantu vicAroM meM parivartana ho jAne ke kAraNa Apane use gomatI nadI kI vizAla dhArA meM bheMTa kara diyA thaa|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 prAcIna hindI jaina kavi NuuN w wwwwwwwwwwwwwwwww nATaka samayasAra yaha grantha bhASA sAhitya ke gagana maMDapa kA niSkalaMka candramA hai isakI racanA meM kavivara ne apanI jisa apUrva kAvya zakti kA paricaya diyA hai use bhASA sAhitya ke adhyAtma kI carama sImA kaheM to atyukti na hogii| isa grantha kI saMpUrNa racanA apUrva AdhyAtmikatA se otaprota hai isake par3hane vAle ko usake dvArA nirmala Atma zAMti kI prApta hotI hai aura ve nirAkula sukha ke nandana nikuMja meM vicaraNa karane lagate haiM aura AtmA kI khoja meM idhara udhara bhaTakane vAloM ko isase zrAtma darzana hotA hai| kavivara kI Atma anubhUti ke sundara citroM kA yaha eka advitIya alabama hI hai| isakA pratyeka citra anUThA aura eka dUsare se bar3hakara hai| catura citrakAra ne isameM isa taraha kA raGga bharA hai jo kabhI phIkA nahIM par3atA na. kabhI utaratA hai aura jisake raGga meM raGga jAne para phira dUsarA raGga nahIM cddh'taa| nATaka samayasAra ke mUlakA bhagavat kuMdakuMdAcArya haiM yaha mUlagraMtha prAkRta bhASA meM hai usapara parama bhaTTAraka zrI madamRtacandrAcArya ne saMskRta TIkA tathA kalazoM kI racanA kI hai aura paMDita rAyamallajI ne isakI bhApA bAlabodhinI TIkA kI hai| yadyapi kavivara ne inhIM tInoM ke Azraya se isa apUrva paMdyAnuvAda kI racanA kI hai parantu apanI sundara kalpanAoM * zavda mAdhuryatA aura utkRSTa bhAvanAoM se vibhUSitakara usaparaM
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa L... in in the maulikatA kA raGga car3hA diyA hai isameM unhoMne apanI praur3ha kAvya pratibhA kA pUrva abhinaya pradarzita kiyA hai / pratyeka zabda meM prabhAva aura navInatA hai bhASA meM kahIM bhI jarA sI bhI zithilatA nahIM Ane pAI hai| mAno kavi kA hRdaya sarasa zabdoM kA kopa hI thA / zabdoM kA cunAva aura usakI yojanA itane sundara rUpa se kI hai ki chanda ko par3hate samaya pUrvaprahlAda aura Ananda kI prApti hotI hai / pratyeka padya meM anuprAsa kI sundara chaTA hai jisase vipaya meM eka navIna jIvana sA A gayA hai anUThI ukti upamAoM aura dhvani kA manohara saMyojana hai pratyeka upamA navIna bhAvodyotaka aura hRdaya grAhI hai uktiyoM ke samAveza ne to canIya viSaya ko darpaNa kI samAna spaSTa kara diyA hai| nATaka samayasAra ke kucha padyoM ko yahA~ uddhata kiyA jA rahA hai / grantha kI saMpUrNa racanA zra eSTa kAvya ke guNoM se zrota prota hai jisa padya ko dekhate haiM jI cAhatA hai usI ko uddhRta karaleM parantu itanA sthAna nahIM hai isalie yahA~ thor3e se chandoM ko uddhRta kara kavivara kI manohara kAvya racanA kA paricaya karAyA jAtA hai jina pAThakoM kI icchA adhika balavatI ho unheM ukta grantha kA pAThakara kavivara ke apUrva kAvyarasa kA pAna karanA cAhie / ' nATaka samayasAra meM 310 dohA soraThA, do sai tetAlIsa savaiyA ikatIsA, 86 caupAI 60 savaiyA teIsA bIsa chappaya aThAraha kavitta 7 aDilla aura cAra kunDalie haiM saba milakara sAta sattAisa chanda haiM / yaha grantha saM0 1693 ke Azvina mAsa zukla pakSa trayodazI ravivAra ke dina zAhajahA~ bAdazAda ke zApanakAla meM Agare meM samApta huA hai / 4 .
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50. prAcIna hindI jaina kavi. nATaka samayasAra maMgalAcaraNa prathana maMgalAcaraNa kA yaha padya bar3A hI sarala aura sundara hai isameM kevala zabdoM kI hI sundaratA nahIM hai kintu bhAvoM ko manohara chaTAM aura bhagavAna pArzvanAtha ke utkRSTha guNoM kA sundara vizleSaNa hai / apane iSTa ke vAstavika guNoM kA bar3A hI spaSTa varNana hai / karama bharama jaga timira harana khaga, uraNa lakhana pana ziva maga darasi / nirakhata nayana bhavika jala varasata, harapata amita bhavika jana sarasi // sadana kadana jita parama dharama hita, sumarata bhagata bhagata sava Darasi / sajala jaladatana mukuTa sapataphana, kamaTha dalana jina namata vanarasi // jo sAre jaga meM phaile hue karmoM ke bhramajAla aMdhakAra kA mada bhaMjana karane ke lie pratApI sUrya ke samAna haiM / mokSa paMtha ko dikhalAne vAle haiM aura jinake caraNa sarpa ke cihna se cihnita haiM / jinake zyAma zarIra ko dekhate hI bhaktajanoM ke netroM se Ananda zuoM kI varSA hotI hai aura hRdaya sarovara laharAne lagatA hai / .
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara vanArasIdAsa winni minimaammmmmmmmmmmmm jo duSTa madana mada ko cakanAcUra karane vAle haiM, mahAna hitakara dharma kA saMdeza sunAne vAle haiM aura jinakA smaraNa karate hI bhaktoM ke sAre bhaya Darakara bhAga jAte haiM una jala se pUrNa zyAma meghoM jaise zarIra vAle aura sarpa kA phana hI jinakA. mukuTa hai aise kamaTha daitya ke upasargo para vijaya pAne vAle zrI pArzvanAtha bhagavAna ko maiM banArasIdAsa namaskAra karatA huuN| iSTa prArthanA isa padya meM kavivara ne apane iSTadeva ke prabhAva kA bar3e sundara zralaMkArika DhaMga se varNana kiyA hai| zabda atyanta madhura aura ukkie~ bahuta hI sarasa haiN| jinhake vacana ura dhArata yugala nAga, bhaye dharaNendra padmAvatI palaka meN| jinhake nAma mahimA so kudhAtu kanaka karai, pArasa pAkhAna nAmI bhayo hai khalaka meM / jinhakI janamapurI nAma ke prabhAva hama, - Apanau svarUpalakhyo bhAna soM bhalaka meN|. teI prabhu pArasa mahArasa ke dAtA ava, . . . . . . . dIje mohi sAtA ga-lIlA kI lalaka meM / / . jinake vacanoM ko hRdaya meM dhAraNa karate hI nAga aura . nAganI kA jor3A eka kSaNa meM hI dharaNendra aura padmAvatI ke uttama deva pada ko prApta huaa| - lohe jaisI kudhAtu ko sonA banA dene vAlA pArasa patthara jinake nAma ke prabhAva se hI saMsAra meM prasiddha huA hai| ..
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kaviH jinakI janma nagarI vanArasI ke nAma ke prabhAva se hI maiMne apane Atma svarUpa kI sUrya ke prakAza kI taraha nirIkSaNa kiyA hai| __ ve mahA Ananda rasa ke dene vAle prabhu pAzvanAtha mujhe kSaNa mAtra meM hI sukha zAMti pradAna kreN| kavivara kI kitanI sundara sujha hai| pArasa patthara jo saMsAra meM itanA prasiddha huA hai usameM bhagavAn pArasanAtha ke nAma kA hI prabhAva hai| aMtima pada 'draga lIlA kI lalaka meM bar3A hI sundara aura sarasa hai| . samadRSTI kI prazaMsA . sajjana sama-dRSTI kI prazaMsA karate hue kavivara kahate haiN| . bheda vijJAna jagyo jinake ghaTa zItalacitta bhayo jima caMdana / keli kareM ziva mAraga meM jaga mAMhi jinezvara kelaghunaMdana // satya svarUpa sadA jinha ke pragaTyoM avadAta mithyAta nikNdn| zAMta dazA tinakI pahicAna karai kara jori vanArasI baMdana / / jinake mana maMdira meM Atma-vijJAna kA prakAza jAgRta huA hai aura jinakA hRdaya candana ke samAna zItala ho gayA hai| jo mokSa-mahala ke mArga meM krIr3A karate haiM aura jo saMsAra meMjinendra deva ke laghu putra arthAt yuvarAja ke samAna haiN| asatya (mithyA zRddhAna) kA naSTa karane vAle 'satya-svarUpa' se jinakI : AtmA prakAzamAna huI hai aise samadRSTI bhavya AtmAoM kI zAMti dazA ko dekhakara maiM vanArasodAsa hAtha jor3akara praNAma karatA huuN|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa kavivara kA hRdaya kitanA vizAla aura udAra hai unheM kisI pakSa kA moha nahIM hai unakA upAsya vahI hai jisake hRdaya meM Atma vijJAna kI taraMgeM laharAtI haiM / kavivara kI 'jinezvara ke laghu naMdana ' ukti bar3I hI sarasa aura gaMbhIra hai / zabdoM kI saralatA aura bhAvoM kI gaMbhIratA prazaMsanIya hai / ::m dRSTI kA varNana aba jarA pakSapAtI mithyAdRSTI ke hRdaya kA bhI nirIkSaNa kIjie / dharama na jAnata vakhAnata bharama rUpa, * Thaura Thaura ThAnata lar3AI bhUlyo abhimAna meM na pA~va dhare hirade meM karanI vicAre firai DA~vADola so karama ke kalolani meM, hAeN rahI avasthA jyU N bhUlyA kaise pAtakI // jAkI chAtI tAtI kArI kuTila kuvAtI bhArI, aiso brahmaghAtI hai mithyAtI mahApAtakI / pakSapAta kI 1 dharanI meM, utpAta kI / jo dharma ko bilakula hI nahIM jAnatA kintu janatA ko dhokhe meM DAlane ke lie mithyA bhrama rUpa varNana karatA hai aura hara jagaha pakSapAta kI lar3AI lar3AtA rahatA hai / jo ghamaMDa ke naze meM masta hokara kabhI jamIna para paira nahIM rakhatA aura apane hRdaya meM hamezA utpAta kI hI bAta socA karatA hai / karma taraMgoM meM par3akara jisakA mana tUphAna meM par3e hue patte kI taraha idhara udhara DolatA hai| jisakI chAtI pApa kI Aga se tapa rahI haiM aisA mahA duSTa
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi kuTila, apanI AtmA kA ghAta karanevAlA mithyAnTI mahA pAtakI hai| isameM pAtakI zabda kA sundara prAsa milAyA gayA hai| kavi kI asamarthatA kavivara apanI asamarthatA kina zabdoM dvArA prakaTa karate haiM isakA bhI thor3A namUnA dekha liijie| jaise koU mUrakha mahA-samudra tarive ko, sujAni so udyata bhayo hai taji nAvarI / jaise.giri Upara virakha phala torive ko, vAmana purupa koU umage utAvaro / / jaise jala kuMDa meM nirakhi zazi pratikvi, tAke gahive ko kara nIco karai TAvaro / taise maiM alapa buddhi nATaka AraMbha kIno, gunI mohI ha~seMge kaheMge koU bAvarI // jisa taraha koI manuSyaM nAva ko chor3akara hAthoM se mahA sAgara ko pAra karane kA prayatna karatA hai, koI baunA puruSa pahAr3a para ke vRkSa ke phala tor3ane ke lie bar3e utsAha se daur3atA hai: aura koI vAlaka jala ke kuNDa meM par3e hue candramA ke prativimva ko pakar3ane ke lie nIce ko hAtha bar3hAtA hai usI taraha maiM bhI. thor3IsI vuddhi rakhane para.nATaka kI racanA karanA Arambha. karatA hU~ ise dekhakara guNavAna puruSa mero avazya hI. ha~sI kareMge aura. kaheMge ki yaha koI pAgala hai|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa MAHARAN sone vAlA ajJAnI ajJAnI AtmA kisa taraha nIMda kI khumArI le rahA hai aura bhrama ke svapna meM kisa taraha bhUlA huA hai isakA alaMkAra maya varNana sunie| kAyA citrasArI meM karama para jaMka bhArI, mAyA kI savArI seja cAdara kalapanA / zaina kare cetana acetanatA nIMda lie, ___ moha kI marora yahai locana ko DhapanA / / udai vala jora yahai zvAsa ko zavada ghora, vipai sukhakArI jAkI daura yahai sapanA / aisI mUr3ha dazA meM magana rahe tihu~ kAla, dhAve bhrama-jAla meM na pAve rUpa apanA / / kAyA kI citra zAlA meM karma kA palaMga bichAyA gayA hai usa para mAyA kI seja sajAkara mithyA kalpanA kA cAdara DAlA gayA hai| usapara acetanA kI nIMda meM cetana sotA hai| moha kI maror3a netroM kA baMda karanA hai| kaMma ke udaya kA bala hI zvAsa kA ghora zabda hai aura viSaya sukha kI daura hI svapna hai| isa taraha tInoM kAla meM ajJAna kI nidrA meM magna rahakara yaha AtmA bhrama jAla meM hI daur3atA hai kabhI apane svarUpa ko nahIM pAtA hai| ajJAnI manuSya kI dazA saMsAra ke ajJAnI abhimAnI manuSyoM kI durdazA kA kavivara ne bar3A sundara citra khIMcA hai| jayA hai| usapara na karanA hai| kI daura hI khA meM magna rahakara
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi rUpa kI na jhAMka hie karama ko DAMka piye, jJAna dabi rahyo miragAMka jaise dhana meM / locana kI DhAMka sona mAneM sadguru hAMka, Dole mUda raMka so nizaMka tihU~pana meM // TaMka eka mAMsa kI DalI sI tAmeM tIna phAMka, tInako so AMka likhirakhyo kahU~ tanameM / tAsoM kahe nAMka tAke rAkhane ko kare kAMka, lAMka so khar3aga gAMdhi vA~ka dhare mana meM // 'hRdaya meM Atma rUpa kI jhalaka nahIM hai, karma kA tIkSNa . jahara piye hue hai, jJAna kA prakAza isa taraha dabA huA hai jaise vAdaloM meM sUrya daba jAtA hai| viveka ke netra vanda ho rahe haiM jisase sadguru kI pukAra ko nahIM sunatA / apanI Atma zakti / khokara yaha ajJAnI prANI tInoM kAla meM bhikhArI kI taraha niDara. hokara DolatA hai| mAMsa ke eka Tukar3e meM tIna phAMke banI huI haiM mAno kisI ne zarIra meM tIna kA aMka likha rakkhA hai usako nAka kahatA hai / aura usake rakhane ke lie aneka taraha ke chala kapaTa karatA hai| aura kamara se talavAra bAMdhakara mana meM ghamaMDa rakhatA hai| ajJAnI kI avasthAeM isameM kavivara ajJAnI kI dazA aura jJAna kI mahimA kA varNana sundara upamAoM dvArA kahate haiM Apa ise sunie aura Apako jo pasaMda ho use grahaNa kIjie !
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa aamananAMAAHIRAL ...MARHAR Kanhavan kA~ca bAdhai zirasoM sumaNi pA~dhe pAyani so. jAne na gavAra kaisA maNi kesA kA~ca hai| thoMhI mUDha jhUTha meM magana jhUTha hI ko daure, . jhUTha bAta mAne pai na jAne kahA sA~ca hai| maNi ko parakhi jAne jauharI jagata mAhIM, sAMca kI samajha jJAna-locana kI jAMca hai| jahAM ko juvAsI so to tahA~ ko marama jAne, jApe jaiso svAMga tApe taise rUpa nAca hai / / mUrkha manuSya kA~ca ko zira se bA~dhatA hai aura hIre ko pairoM meM DAlatA hai vaha nahIM jAnatA kI maNi kyA hai aura kAMca kyA hai| usI taraha ajJAnI AtmA mithyA bAsanAoM meM hI magna rahatA hai usoko pakar3ane ke lie daur3atA hai, usIko apanA. mAnatA hai vaha nahIM jAnatA ki satya kahA~ hai| saMsAra meM jisa taraha jauharI hore kI parakha jAnatA hai usI taraha jJAna netra hI satya kI jA~ca karate haiM ajJAnI nhiiN| jo jahA~ kA rahane vAlA hai vaha vahA~ kA hI bheda jAnatA hai| jisakA jaisA svAMga hotA hai vaha usI taraha nAcatA hai| ajJAnI ajJAna meM hI mana rahatA hai aura jJAnI jJAna ke prakAza meM nirIkSaNa karatA hai| jJAna kI vijaya ava jarA karmoM ke dvAra rUpa bahAdura zrAzrava yoddhA ke ghamaMDa ko cUra karane vAle jJAna kI vIratA ko dekhie /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi je je jagavAsI jIva thAvara jaMgama rUpa, te te nija basa kari rAkhe cala torika / mahA abhimAnI aiso Azrava agAdha jodhA, ropi raNa-thaMbha ThADo bhayo mUcha mori kai // Ayo tihi thAnaka acAnaka parama dhAma, jJAna nAma subhaTa savAyo vala phori kai / Azrava pachArayo raNa thaMbha tor3a DArayo, tAhi nirakhi vanArasI namata kara jori kai // jisane saMsAra ke sabhI, thAvara aura jaMgama jIvoM kA dhamaMDa cakanAcUra karake unheM apane AdhIna banA rakkhA hai| aisA mahAna abhimAnI Azrava (karmoM ke Ane kA daravAjA) rUpa pracaMDa vIra raNa thaMbha ropa kara aura mUcha maror3a kara khar3A huaa| usI samaya usa sthAna para Atma jJAna nAmaka vIra sainika apanA savAyA bala bar3hAkara AyA / ___ usane Azrava ko pachAr3a diyA aura raNa thaMbha tor3a DAlAuse dekhakara kavivara banArasIdAsa hAtha jor3akara namaskAra karate haiN| jJAna ke Ane para Atma dazA, jJAna ke prakAza meM Ate hI jJAnI AtmA kI kaisI dazA ho jAtI hai usake hRdaya meM kina vicAroM kI taraMgeM laharAne lagatI haiM isakA hRdayagrAhI varNana sunie /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara vanArasIdAsa AM........Annaam-0. hiradai hamAre mahAmoha kI vikalatAI, tAteM hama karunA na kInI jiivghaatkii| Apa pApa kIne aurani ko upadeza dIne, hutI anumodanA hamAre yAhI bAta kii| mana, vaca, kAyA meM magana hakamAyo karma, dhAye bhramajAla meM kahAe hama pAtakI / jJAna ke udaya teM hamArI dazA aisI bhaI, jaise bhAnu bhAsata avasthA hota prAta kI / zrAtma jJAna ke abhAva meM hamArA hRdaya mahAmoha kI vikalatA se cekala thA isIlie hamane kisI prANI ke ghAta karane meM kabhI jarA bhI karuNA nahIM kii| khuda pApa kie, dUsaroM ko pApa karane kA upadeza diyA aura hamAre hRdaya meM pApa karane vAloM kI anumodanA karane kI bhAvanA rhii| mana, vacana aura kAyA ke khoTe prayatnoM meM magnahokara hamane khoTe karmoM ko kamAyA aura bhramajAla kI ora hI daur3akara pApa kamAkara hama pApI kahalAe / agha jJAna kA udaya hone se hamArI hAlata aisI ho gaI hai jaise sUrya ke udaya hone para sabere ko hotI hai| sUrya kA prakAza hone para aMdhakAra naSTa ho jAtA hai usI taraha mere hRdaya kA moha aMdhakAra ava dUra ho gyaa| jJAnI kI avasthA jJAno AtmA sabhI kriyAoM ko karate hue bhI kisa taraha niSkalaMka rahatA hai isakA aneka upamAoM dvArA bar3e hI manohara DhaMga se varNana kiyA gayA hai|
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi wwwwwwwaunuwan jaise nizi vAsara kamala rahe paMka hI meM, paMkaja kahAvai pai na vAke Dhiga paMka hai| jaise maMtravAdI vipadhara sau gahAve gAta, maMtra kI zakati vAke vinA vipa DaMka hai / / jaise jIma gahe cikanAI rahe rUkhe aMga, pAnI meM kanaka jaise kAI se aTaka hai| taise jJAnavAna nAnA bhAMti karatUta ThAne, kiriyA rauM bhinna mAne yAtai niSkalaMka hai / / kamala rAta dina paMka (kocar3a) meM hI rahatA aura paMkaja kahalAtA hai parantu vaha kIcar3a se sadA hI alaga rahatA hai| . maMtravAdI sarpa ko apanA zarIra pakar3AtA hai parantu maMtra kI zakti se vipa ke rahate hue bhI sarpa kA DaMka nirvipa rahatA hai| jIbha cikanAI ko grahaNa karatI hai parantu. vaha sadA hI rUkhI rahatI hai pAnI meM par3A huA sonA kAI se alaga rahatA hai| . isI taraha jJAnI manuSya saMsAra meM aneka kriyAoM ko karate hue bhI apane ko sabhI kriyAoM se bhinna mAnatA hai| una kriyAoM meM magna nahIM hotA isalie sadaiva hI niSkalaMka rahatA hai| jJAnavAna kA hRdaya Atma jJAnI manuSya kI dazA kaisI hotI hai usakI bhAvanA kyA rahatI hai isakA varNana suniye| " jinakI subuddhi cimaTA sI guNa cUnave ko, __kukathA ke sunve ko doU kAna mar3he haiN|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara vanArasIdAsa RAMAnnounnar jinhake sarala citta komala vacana boleM, saumya dRSTi lie Dole moma kaise gar3he haiN| jinake sakati jAgI alakhi arAdhivekoM, parama samAdhi sAdhive ko mana par3he haiN| teI paramArthI punIta nara AThoM yAma, ___rAma rasa gADhave ko yaha pATha par3he haiM // jinako sadbuddhi guNoM ko pakar3ane ke lie cimaTI ke samAna hai aura khoTI kathAoM ko sunane ke lie jinake donoM kAna mar3he hue haiN| jinakA citta sarala hai jo komala vacana bolate haiM moma ke citra kI taraha jo samatA dRSTi dhAraNa kie rahate haiN| jinake hRdaya meM AtmA ke ArAdhane kI zakti paidA huI hai aura Atma samAdhi sAdhane ke lie jinakA mana bar3hA huA hai vahI pavitra, paramArthI, Atma jJAnI manuSya AThoM pahara Atma-rasa ke svAda ko pAte haiM aura Atma-jJAna kA hI pATha par3hate rahate haiN| jJAnI yoddha * AtmA ke pratApa kA varNana karate hue kavivara usakI tulanA eka bahAdura yoddhA se karate haiN| isameM kavi ne sabhI dIrgha akSaroM kA prayoga kiyaa| rANA ko so vANA lIne ApA sAdhe thAnA cIne, dAnA aMgI nAnA raMgI khAnA jaMgI jodhA hai| mAyA velI jetI tetI reteM meM dhAretI setI,
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi ommmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmin mmmmm ___ phaMdA hI ko kaMdA khode khetI ko so jodhA haiM / vAdhA setI hAMtA jore, rAdhA setI tAMtA jore, __vAMdI setI nAMtA jore cAMdI ko so sodhA hai| jAne jAhI tAhI nIke mAne rAhI pAhI pIke, ThAne bAteM DAhI aiso dhArA-cAhI vodhA hai| jJAnI AtmA mahArANA jaisA bAnA sajAe hue hai| vaha Atma rAjya kI sAdhanA karatA hai aura apane rAjya ko pahacAnatA hai vizAla jJAna aGgoM vAlA aneka nayoM ko jAnane vAlA vaha bar3A bahAdura yoddhA hai| . jahA~ jahA~ mAyA kI bela phailI huI hai use khoda DAlatA hai aura khetI ke kisAna kI taraha karmoM ke phaMdoM kI jar3a ko ukhAr3a ke, pheMka detA hai| vaha vAdhAoM se yuddha karatA hai, sumati rAdhikA se sneha jor3atA hai kubuddhi dAsI se sambandha tor3atA hai aura svarNakAra kI taraha apanA Atma zodhana karatA hai| apane Atma-rAjya ko prApta kara usako nizcaya se apanA jAnatA hai aura pUrNa Atma vizvAsa rakhatA hai| .. zreSTha kriyAoM ko karane vAlA aisA vaha dhArA-pravAhI Atma jJAnI hai| . . . . . . jJAna kahA~ hai? ___ jJAna kahA~ rahatA hai isakA kavivara varNana karate haiMbheSa meM na jJAna nahiM jJAna guru-vartana meM, . jaMtra maMtra taMtra meM na jJAna kI kahAnI hai|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa grantha meM na jJAna nahIM jJAna kavi cAturI meM, vAtani meM jJAna nahIM jJAna kahA bAnI tAtai bheSa gurutA kavitta grantha maMtra bAta, intai atIta jJAna cetanA nizAnI hai / jJAna hI meM jJAna nahIM jJAna aura Thaura kahIM, jAke ghaTa jJAna sohI jJAna ko nidAnI hai / 63 1 are bhAI ! na to aneka taraha ke bheSoM meM jJAna hai na gurupaneM meM jJAna hai, aura na yaMtra, maMtra taMtra meM hI jJAna kI kathA hai / granthoM meM bhI jJAna nahIM hai, na kAvya kI caturatA meM jJAna hai aura na bAtoM meM hI kahIM jJAna rakkhA hai / bhepa, gurutA, yaMtra, maMtra, grantha aura kAvyakalA se alaga jJAna ko to cetanA hI nizAnI hai / jJAna meM bhI jJAna nahIM hai aura na jJAna kisI dUsarI jagaha hai jisake ghaTa meM Atma jJAna hai basa vahI jJAna kA svAmI hai / kavivara ne nizcaya naya hI apekSA se Atma jJAna kA varNana kiyA hai / vAstava meM jJAna to apane AtmA meM hI hai use saccA Atma zRddhAnI svayaM hI prApta karatA hai / : jJAnI vizvanAtha Atma jJAnI hI vizvanAtha hai / kaise hai / sunie / bheda: jJAna ArA soM duphArA kare jJAnI 'jIva, Atama karama dhArA bhinna bhinna carace | ''
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi anubhau .abhyAsa lahe parama dharama gahe, . . . karama bharama kA khajAnA kholi kharacai / / yoM hI mokSa maga dhAvai kevala nikaTa Ave, pUraNa samAdhi jahA~ parama ko paracai / bhayo niradora yAhi karano na kachu aura, : aiso vizvanAtha tAhi banArasI arace // Atma jJAnI bheda jJAna (Atma rahasya ) ke Are se cIrakara AtmA aura karma donoM kI dhArAoM ko alaga alaga karatA hai / AtmA ke anubhava kA abhyAsa karake zreSTha Atma dharma ko grahaNa karatA hai aura karmoM ke bhrama kA khajAnA kholakara use luTA detA hai| isa taraha mokSa ke rAste para calatA hai jisase pUrNa jJAna kA prakAza pAsa AtA hai| phira pUrNa samAdhi meM magna hokara zuddhAtmA ko prApta karatA hai taba saMsAra ke AvAgamana se: rahita hokara kRta-kRtya ho jAtA hai aise tIna loka ke svAmI jJAnI vizvanAtha ko banArasIdAsa pUjA karate haiN| vizvanAtha kA kitanA manorama varNana kiyA hai aura usakI prApti kA vivecana kitanA AkarSaka aura hRdaya grAhI hai| jJAna, kriyA kI ekatA akelA jJAna paMgu hai aura akelI kriyA aMdhI hai. donoM mukti ke sAdhaka kaise hote haiM so sunie| yathA aMdha ke kaMdha para, car3he paMgu nara koya / yAke haga vAke caraNa, hoya pathika mila doya //
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa jahA~ jJAna kriyA mile, tahA~ mokSa maga soya / vaha jAne pada ko marasa, vaha pada meM thira hoya || jisa taraha lagar3A, netra hIna manuSya ke kaMdhe para car3hakara apane netra aura aMdhe ke pairoM kI sahAyatA se donoM niHzaMka rUpa se mArga ke pathika bana jAte haiN| usI taraha jahA~ jJAna aura AcaraNa donoM mila jAte haiM vahA~ mokSa ke mArga para calanA hotA hai / jJAna Atma rahasya ko jAnatA hai aura kriyA usameM sthira jAtI hai taba mukti prApta ho jAtI hai / saMsAra kI saMpatti kaisI hai ? 65 saMsAra kA vaibhava kaisA hai aura saMsArI jIva usa para kisa taraha mugdha ho rahe haiM isake varNana meM kavivara ne bar3I manohara uktiyoM kA prayoga kiyA hai / jAsU tU kahata yaha saMpadA hamArI so to, sAdhuni ye. DArI aise jaise nAka sinakI / jA tU kahata hama punya joga pAI so to, naraka kI sAI hai car3hAI Der3ha dina kI // cerA mAMhi parayo tU vicAre sukha AMkhina ko, mA~khina ke cUTata miThAI jaise bhinakI / aite para hoi na udAsI jagavAsI jIva, 2 jaga meM asAtA hai na sAtA eka chinakI // *
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi he bhAI! jisako tU kahatA hai ki yaha merI saMpatti hai / use sAdhuoM ne isa taraha pheMka dI hai jaise nAka ko chinaka dete haiN| jise tU kahatA hai ki maiMne bar3e puNya ke yoga se pAI hai vaha to narka ko le jAne vAlI kevala ar3hAI dina kI hI hai / 66 isake ghere meM par3A huA ise dekha dekhakara tU apanI A~kheM ThaMDI karake apane ko sukhI mAnatA hai aura usake lie isa taraha daur3atA hai jaise ki miThATa ke chiTakate hI makkhiyA~ bhinakatI haiN| yaha terI bar3I mUrkhatA hai / he bhAI! isa saMsAra meM duHkha hI duHkha hai eka kSaNa ke liye bhI kahIM zAnti kA ThikAnA nahIM hai itane para bhI saMsAra ke rahane vAle prANI isase udAsa nahIM hote yaha bar3e Azcarya kI bAta haiM / saMsArI prANI kaise haiM saMsArI jIva kaise haiM unakI sthiti kaisI hai isakA kavivara ne var3A hI sundara citra khIMcA hai| jagata meM DoleM jagavAsI nara rUpa ghara, preta kaise dIpa kIMdho reta kaise dhUhe haiM / dIse paTa bhUSaNa ArDavara so nIke phira, phIke china mAMhi sAMjha aMvara jyoM hai // " moha ke anala dage mAyA kI manIsoM page, DAma ki anIsoM lage Usa kaise phUhe haiM / dharama kI bUjhi nAMhi urajhe bharama mAMhi, nAci nAci mari jAMhi marI kaise cUhe hai ||
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ APA kavivara banArasIdAsa 67 saMsArI prANI manuSya kA rUpa dhAraNakara saMsAra meM Dolate haiN| ve caraNa meM bujha jAne vAle preta ke die aura reta ke TIle haiN| vastrAbhUSaNa ke ADaMbara se ve sundara dikhate haiM parantu eka kSA meM hI phIke par3a jAne vAle saMdhyA ke bAdaloM hI kI taraha kSaNabhaMgura haiN| moha kI Aga se dage hue mAyA ke aha~kAra meM phaMse hue DAbha kI anI ke Upara par3e hue zrosa jaise bindu haiM / jinako dharma kI kucha paravAha nahIM hai aura jo bhrama meM hI ulajhe hue haiM ve marI jaise cUhoM kI taraha saMsAra meM nAca nAcakara mRtyu ko prApta ho jAyeMge / zarIra kA svarUpa Upara se sundara dikhane vAle zarIra ke sacce svarUpa kA digdarzana kIjie 1 Thaura Thaura rakati ke kuNDa kesani ke jhuNDa, hAr3ani soM bharI jaise tharI hai curela kI / thore se dhakkA lage aise phaTa jAya mAnoM, kAgada kI pUrI kIdho cAdara hai caila kI // sUce bhrama vAni ThAni mUDhanisoM pahicAni, kare sukha hAni aru khAni vadaphaila kI / aisI deha yAhI ke saneha yAkI saMgati soM, ho rahI hamArI dazA kolhU kaise baila kI // -
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 prAcIna hindI jaina kavi jagaha jagaha rakta ke kuMDa haiN| usapara bAloM ke jhuMDa khar3e huye haiN| hAr3oM se bharA huA yaha deha cuDai na ke sthAna kI taraha bhayAnaka hai| thor3AsA dhakkA lagate hI isa taraha phaTa jAtI hai / mAnoM kAgaja kI pUr3I athavA jIrNa kapar3e kI cAdara hI ho| yaha deha bhrama kI bAteM hI sujhAtI hai, mUkhoM se prema karAkara sukha ko naSTa karAtI hai aura kukarmoM ko bhaMDAra hai isake sneha aura saMgati se hamArI hAlata kolhU ke vaila kI taraha ho rahI hai| kolhU ke vaila kI dazA kolhU ke vaila bane hue saMsArI manuSyoM kI durdazA kA citra dekhie| pATI bA~dhI locani so saku~ce dabocani soM, kocanI ke socasoM nivede kheda tnko| . dhAibohI dhaMdhA aru kaMdhA mAhi lagyo jota, .. ___ bAra bAra Arata hai kAyara ha mana ko // * bhUkha sahe pyAsa sahe durjana ko trAsa sahai, thiratA na gahe na usAsa lahe chinako / parAdhIna ghUme jaise kolhU ko kamero baila, . taiso hI svabhAva bhaiyA jaga vAsI janako / / A~khoM meM paTTI baMdhI huI hai| davAva ke kAraNa sabhI aMga saMkucita ho rahe haiM, koMcanI ke soca se jisakA mana sadaiva hI khedita rahatA hai|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa - --- --- rAtri dina calanA hI jisakA kAma hai jisake kaMdhoM para jIta lagA huA hai aura jo kAyara mana hokara vAra vAra hI pAra kI takalIpha sahana karatA hai| bhUgya pyAsa aura duSTa janoM ke bAsa ko sahatA huA eka kSaNa ke lie bhI kabhI sA~sa nahIM le pAtA aura na sthiratA pAtA hai| isa taraha jaise kolhU kA kamAU vaila parAdhona ghUmatA hai usI taraha yaha saMsArI prANI bhI karmoM ke kolhU se baMdhe hue baila kI taraha dhUmate rahate haiN| aparAdhI kauna hai jAke ghaTa samatA nahIM, mamatA magana sadIya / ramatA rAma na jAnahI, so aparAdhI jIva // jisake hRdaya meM samatA nahIM hai jo mamatva meM hI sadA pha~sA huA hai aura apane Atma rAma ko nahIM jAnatA vaha jIva mahA aparAdhI hai| Atma jJAnI kI ekatA rAma rasika aru rAma rasa, kahana sunana ko doi / jaba samAdhi paragaTa bhaI, taba duvidhA nahiM koI // . Atma rasa aura Atma rasika kahane sunane ko to do haiM parantu jisa samaya samAdhi pragaTa hotI hai usa samaya donoM meM koI duvidhA nahIM rahatI donoM eka hI ho jAte haiN|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi - ~ - . saMsAra meM kyA zreSTha hai saMsArI manuSya jina padArthoM ko zreSTha mAnatA hai unake aMtaraMga meM kyA rahasya bharA huA hai isakA varNana kavivara kitanA sundara karate haiN| hAMsI meM vipAda base vidyA meM vivAda vase, kAyA meM maraNa guru vartana meM hInatA / zuci meM gilAni vase prApatI meM hAni base, jaya meM hAri sundara dazA meM chavi chInatA / / roga base bhoga meM saMyoga meM viyoga vase, gaNa meM garaba base sevA mAMhi dInatA / aura jaga rIti jetI garmita asAtA setI, sAtA kI sahelI hai akelI udAsInatA // ha~sI meM viSAda (kheda ) vidyA meM vivAda, kAyA meM maraNa aura bar3I-bar3I bAtoM meM hInatA chupI rahatI hai| zuddhi meM glAni, lAbha meM hAni, jaya meM hAra aura sundaratA meM kurUpatA kI bhayaMkara kalpanAeM bharI rahatI haiN| __ bhoga meM roga, saMyoga meM viyoga, guNa meM ghamaMDa aura sevA meM dInatA kI bhAvanA samAI rahatI hai| isI taraha saMsAra kI ora jitanI sAtA pUrNa sAmagrie~ haiM ve sabhI asAtA rasa se sanI huI haiN| saccI zAnti kI sahelI to kevala udAsInatA hI hai / aura saMsAra meM vahI sarva zreSTha hai|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atma jAgRti kavivara banArasIdAsa AtmA ko sambodhita karate hue kavivara kahate haiMcetana jI tuma jAgi vilokahu, lAgi rahe kahAM mAyA ke tAMI // Aye kahIsoM kahIM tuma kahIM tuma jAhuge, 71 mAyA rahegI jahA~ ke tahAMI // mAyA tumhArI na jAti na pA~ti na, vaMza kI veli na aMza kI jhAMI // dAsI kiye vina lAtani mArata, aisI anIti na kIje gusAMI // 5 // 1 he cetana jI tuma jAgo aura dekho / are ! isa mAyA ke pIche kyoM laga rahe ho / tuma na mAlUma kahA~ se Ae ho aura kahA~ jAoge parantu yaha mAyA na tumhAre sAtha AI hai aura na jAyagI / yaha to jahA~ kI tahA~ hI rahegI / bhAI ! yaha mAyA na to tumhArI jAti pAMti kI hainatumhAre vaMza kI vela hai aura na tumhAre aMza kI isameM kucha jhalaka hI hai / ise dAsI banAkara na rakhane se yaha tumheM lAtoM se pITatI hai / he cetana svAmI aisI anIti kyoM sahana karate haiM / isa mAyA kI gulAmI ko chor3a do|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 prAcIna hindI jaina kavi AtmA kI lIlAeM . karmoM kI saMgati se cetana (AtmA) kyA 2 lIlAe~ karatA hai isakA sundara varNana suniye:eka meM aneka hai aneka hI meM eka hai so, eka na aneka kachu kahyo na paratu hai| karatA akaratA hai bhogatA abhogatA hai, upaje na upajata mare na marata hai| bolata vicArata na bole na vicArai kachu, mekha ko na bhAjana pai mekha ko dharata hai| aiso prabhu cetana acetana kI saMgati soM, ulaTa palaTa naTa bAjI sI karata hai| nizcaya rUpa se eka hone para bhI jo vyavahAra meM aneka rUpa hai aura aneka hone para bhI eka rUpa hai parantu vAstava meM eka rUpa hai athavA aneka rUpa hai yaha kucha nahIM kahA jA sktaa| kartA bhI hai aura akartA bhI hai| karmaphala kA bhoganevAlA bhI hai aura nizcaya se na kucha karatA hai na bhogatA hai| vyavahAra se paidA hotA aura maratA hai kintu nizcaya se na to paidA hotA hai na maratA hI hai| vyavahAra rUpa se bolatA vicAratA hai parantu vAstava meM na to kucha bolatA hai na vicAratA hai / bheSa kA dhAraka na hone para bhI aneka bheSoM ko dhAraNa karatA hai| isa taraha cetana prabhu acetana kI saMgati se ulaTa-palaTa kara. naTavAjI-sI karatA hai|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa ARMAAAAAAA.... . ANNOURNAL eka AtmA kI anekatA / AtmA meM karma ke saMbaMdha se kisa prakAra aneka taraha ke bhAva utpanna hote haiM isakA tulanAtmaka varNana sunie| jaise mahImaMDala meM nadI ko pravAha eka, tAhI meM aneka bhAMti nIra kI darani hai| pAthara ke jora tahAM dhArakI marora hota, kAMkara kI khAni tahA~ jhAgakI jharani hai| pauna kI jhakora tahA~ caMcala taraMga uThe, bhUmi kI nicAni tahA~ bhauMra kI parani hai| taiso eka AtmA anaMta rasa pudgala, doha ke saMyoga meM vibhAvakI bharani hai|| jisa taraha pRthvI para nadI kA pravAha to eka hI parantu usameM aneka taraha se pAnI kA bahAva hotA hai| jahA~ pattharoM kA jora hotA hai vahA~ dhAra meM maror3a hotI hai, jahA~ kaMkar3a hote haiM vahA~ bhAga par3ate haiM, jahA~ havA kA jora par3atA hai vahA~ caMcala taraMge uThatI haiM aura jahA~ jamIna nIcI hotI hai vahA~ bhauMra par3atA hai| isI taraha eka AtmA meM pudgala ke anaMta rasoM ke kAraNa aneka prakAra ke vibhAva utpanna hote haiN| Izvara kahA~ hai Izvara kI prApti ke liye saMsArI manuSya idhara udhara bhaTakate rahate haiM unake liye kavivara Izvara kA sthAna batalAte haiN| var3A sundara varNana hai|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 prAcIna hindI jaina kavi Avve marrrrrrrrrron. keI udAsa rahe prabhu kArana, keI kahIM uThi jA~hi kahIM ke / . keI praNAma kare dhar3a mUrati, keI pahAra car3he car3hi chIke / keI kaheM AsamAna ke Upari, kei kaheM prabhu heTha jamI ke / mero dhanI nahIM dUra dizAMtara, mohi meM hai mohi sUjhata nIke / / koI Izvara ke pAne ke liye saMsAra se udAsIna hokara rahate haiN| koI kahIM idhara udhara jaMgaloM meM ghUmate haiN| koI mUrti banAkara praNAma karate haiM aura koI pahAr3a kI coTiyoM para car3hate haiN| koI kahate haiM ki Izvara AkAza ke Upara hai aura koI kahate haiM ki pAtAla loka meM hai kintu merA svAmI to kahIM dUra deza videza meM nahIM hai vaha to mere andara hI hai mujhe vaha acchI . taraha se dikhatA hai| mana kI daur3a mana kI kyA hI vicitra daur3a hai vaha kisa taraha se chalAMgeM mAratA hai isake varNana meM kavivara ne bar3I saphalatA prApta kI hai| china meM pravINa china hI meM mAyA soM malIna, chinaka meM dIna china mAMhi jaiso zaka hai| lie daura dhUpa china china meM ananta rUpa, kolAhala ThAnata mathAnI ko so takra hai // naTa koso thAra kIMdho hAra hai rahA~Ta kaiso, nadI ko so bhauMra ki kumhAra kaiso cakra hai| aiso mana bhrAmaka suthira Aja kaise hoya, 'Adi hI ko caMcala anAdi hI ko vakra hai|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa __ mana eka kSaNa meM jJAnavAna aura kSaNa bhara meM hI mAyA se malina ho jAtA hai| vaha kSaNa bhara meM hI kabhI to dIna aura kabhI kSaNa bhara meM hI indra jaisA vaibhavazAlI bana jAtA hai| eka kSaNa meM hI ananta rUpa dhAraNa karatA hai| aura kSaNa bhara meM hI sAre saMsAra meM cakkara lagA AtA hai mathAnI ke dahI kI taraha sadA hI uchalatA rahatA hai| naTa kI thAlI, raheMTa kI ghaDiyeM, nadI ke bhauMra aura kumhAra ke cakra kI taraha yaha mana niraMtara hI bhaTakatA rahatA hai yaha Aja sthira kaise ho sakatA hai yaha to prArambha se hI caMcala aura anAdi kAla kA hI kuTila hai| caudaha ratnoM kI kalpanA Apa kyA caudaha ranoM ko prApta karanA cAhate haiN| acchA tava prApta kIjie vaha kahA~ hai isakA varNana sunie| lakSmI subuddhi, anubhUti kaustubha maNi, vairAgya kalpavRkSa zaMkha suvacana hai| airAvata udyama, pratIti raMbhA udai vipa, kAmadhenu nirjarA sudhA pramoda dhana hai / dhyAna cApa prema rIti madirA viveka vaidya, zuca bhAva candramA turaMga rUpa mana hai / caudaha ratana ye pragaTa hoMya jahA~ tahA~, jJAna ke udyota ghaTa siMdhu ko mathana hai|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 prAcIna hindI jaina kavi subuddhi lakSmI hai, Atma anubhava kaustubha maNi, vairAgya kalpavRkSa aura zubha upadeza hI zaMkha hai| udyama airAvata hAthI, Atma pratIti raMbhA, karmodaya vipa, nirjarA kAmadhenu aura Atma AnaMda hI amRta hai| ___ dhyAna dhanuSa, Atma prema madirA, viveka vaidya, zuddha bhAva candramA aura mana caMcala ghor3A hai| isa taraha hRdaya ke mathana se jJAna kA prakAza hone para ye caudaha ratna prakaTa hote haiN| sapta vyasanoM kA saccA svarUpa kavivara dvArA kiyA huA sapta vyasanoM kA sundara adhyAtmika vivecana sunie aura unake tyAgane kA prayatna kiijie| azubha meM hAra zubha jIti yaha chUta karma, . deha kI bhaganatAI yahai mAMsa bhakhiyo / moha kI gahala soM ajAna yahai surApAna, kumatI kI rIti gaNikA ko rasa cakhivo // nirdaya ha prANa ghAta karavo yahai sikAra, paranArI saMga para buddhi ko parakhiyo / pyAra soM parAI sauMja gahive kI cAha corI, eI sAtoM vyasana viDAre brahma lakhiyo /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa AIKANAAAA n nnnnnnnnnnnnnnn vuANum..sn... ARARI azubha meM hAra aura zubha karma ke udaya hone para jIta mAnanA yahI jutrA hai| zarIra meM magna rahanA yahI mAMsa bhakSaNa hai| moha ke naze meM masta hokara ajJAna rahanA hI zarAba kA pInA hai aura kumati ke raNa meM manna rahanA hI vezyA sevana hai| nirdaya hokara AtmaghAta karanA hI zikAra hai| para buddhi ko grahaNa karanA para nArI secana hai aura para vastu kAma, krodha Adi ke grahaNa karane kI icchA karanA hI corI hai| inhIM sapta vyasanoM kA tyAga karane se hI AtmA kI pahacAna hotI hai| kumati kubajA kA svarUpa kubuddhi kI karatUtoM kA varNana karate hue kavivara use kisa prakAra kubajA siddha karate haiM ise sunie| kuTilA kurUpa aGga lagI hai parAe saMga, apano pramANa kari ApahI cikAI hai| gahai gati aMdha kI sI, sakati kamaMdha kI sI, . caMdhako car3hAva karai dhaMdha hI meM dhAI hai| rAMDa kI sI rIta lie mAMDa kI sI matavArI, sAMDa jyoM svachaMda Dole bhAMDa kI sI jAI hai| ghara kA na jAne bheda kare parAdhIna kheda, . . yAteM duravuddhI dAsI kubajA kahAI hai // kurUpiNI, kumati, kuTilA parAye (zarIra ke) saMga hI lagI huI hai aura apane dvArA khoTI buddhi ko rakhane vAlI khuda Pho
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 prAcIna hindI jaina kavi v HHANN hI dUsaroM ke hAtha bikI hai| vaha aMdhe manuSya kI taraha calatI hai aura kAmAMdha purupa jaisI usakI zakti hai / karma baMdha ko bar3hAtI hai aura saMsAra ke jhUThe dhaMdhoM kI ora daur3ane vAlI hai| vaha vezyA sI svacchanda phiratI hai aura bhAMDa kI putrI kI taraha lajjA hIna hai| isa taraha AtmA kA bheda na jAnane vAlI, dUsaroM (karma) ke AdhIna rahakara kheda karane vAlI kumati dAsI kuvajA kahalAtI hai| kubuddhi kA pariNAma kubuddhi ke vaza meM huA manuSya kisa taraha kI kriyAyeM karatA hai isakA manohara citra dekhie / kAyA se vicAre prIti, mAyA hI meM hAri jIti, lie haTha rIti jaise hArila kI lakarI / cuMgula ke jora jaise goha gahi rahe bhUmi, tyoMhIM pA~ya gAr3e pai na chAr3e Teka pakarI // moha kI marora soM bharama ko na Thora pAve, dhAve cahu~ ora jyoM bar3hAve jAla makarI / aise duravuddhi bhUlI mAyA jharokhe jhUlI, phUlI. phirai mamatA jaMjIrana soM jakarI / / kAyA se hI prIti karatA hai aura mAyA ke jAne Ane meM hI hAra jIta samajhatA hai / mithyA haTha ko hI pakar3e rahatA hai .
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ mann^^^^^A kavivara vanArasIdAsa 79 jisa taraha hArila pakSI lakar3I ko davAe rahatA hai aura jisa taraha cuMgula ke jora se goha bhUmi ko pakar3e rahatI hai usI taraha apanI haTha ko nahIM chor3atA / moha kI maror3a se jise bhrama kA patA nahIM lagatA aura jisa taraha makar3I jAla ko bar3hAtI hai usI taraha sAre saMsAra meM daur3a lagAtA phiratA hai / isa taraha mamatA kI jaMjIroM se jakar3I huI mAyA ke jharokhoM meM bhUlI huI dubuddhi phUlI huI phiratI hai / sumati rAdhikA karate haiM / sumati rAdhikA kA varNana kavivara kitane manohara DhaMga se rUpa kI rasIlI bhrama kulapa kI kIlI, zIla sudhA ke samudra jhIli sIli sukhadAI hai / prAcI jJAna bhAna kI ajAcI hai nidAna kI, surAcI niravAcI Thaura sAMcI ThakurAI hai / dhAma kI khabaradAra rAma kI ramanahAra, 1 rAdhA rasa paMthani meM granthani meM gAI hai / saMtana kI mAnI niravAnI rUpa kI nisAnI, yAteM sadba uddhi rAnI rAdhikA kahAI hai / sumati rAnI rUpa ke rasa se bharI huI bhrama tAle ko kholane kI cAbI, zIla rUpI sudhA ke samudra ke kuMDa kI sIla ke samAna sukha dene vA
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi wwimmamiwudwuuuwaom vaha jJAna sUrya ko utpanna karane ke liye pUrva dizA hai| sAMsArika sukhoM kI yAcanA na karane vAlI Atma-sthala meM ramane vAlI saccI vibhUti hai| __ Atma-dhana kI rakSA karane vAlI AtmA meM magna hone cAlI jise rasa ke paMtha meM aura graMthoM meM rAdhikA mAnA gayA hai aisI saMtoM kI mAnI huI mukti pradAna karane vAlI zobhA kI nizAnI rAdhikA sumati rAnI hai| navarasoM ke pAtra navarasoM ke pAtroM kI sundara vyAkhyA karate hue kavivara kahate haiN| . zobhA meM zrRMgAra base vIra puruSAratha meM, komala hiye meM karuNA rasa bakhAniye / AnaMda meM hAsya runDa munDa meM virAje rudra, . vIbhatsa tahAM jahAM gilAni mana aaniye| ciMtA meM bhayAnaka athAhatA meM adbhuta, bhAyA kI aruci tAmeM zAMta rasa mAniye / * yeI nava rasa bhava rUpa yeI bhAva rUpa, inako vilakSaNa sudRSTi jageM jAniye / zobhA meM zRGgAra rasa, purupArtha meM vIra rasa, aura komala . hRdaya meM karuNA rasa nivAsa karatA hai| Ananda meM hAsya, runDa munDoM meM raudra, aura glAni meM , vIbhatsa rasa rahatA haiN|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara vanArasIdAsa NAGAMAnironm cintA meM bhayAnaka, athAha padArtha meM adbhuta, aura mAyA kI aruci meM zAnti rasa ramatA hai| yahI nava rasa bhAva rUpa haiM aura yahI bhava rUpa arthAt saMsAra ke kAraNa haiN| Atma jJAna jagane para inakI vilakSaNatA jAnI jAtI hai| nava rasa kalpanA Atma jJAna ke dvArA nava rasoM meM utpanna huI vilakSaNatA kA varNana kavi kI manohara kalpanA dvArA sunie| guNa vicAra zRMgAra, pIra udyama udAra rukha / karuNA rasa sama rIti, hAsya hirade ucchAha sukha / aSTa karama dala malana, rudra varate tihi thAnaka / tana vilakSa vIbhatsa, dvaMda dukha dazA bhayAnaka / adbhuta anaMta vala citavana, zAMta sahaja vairAgyadhruva / navarasa vilAsa parakAza taba,java subodhaghaTa pragaTa huc|| AtmA ke sundara guNoM kA vicAra karanA zRMgAra rasa, AtmA ke udAra guNoM kI prApti ke lie prayatna karanA vIra rasa, aura samabhAva ho karuNA rasa hai| __ Atma sukha kI taraMge umar3anA hAsya rasa, aSTa karmoM ko pachAr3anA raudra rasa aura zarIra ko vilakSaNa dazA kA nirIkSaNa vIbhatsa rasa hai|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi mmmmumA saMsAra kI kaSTa dazA kA nirIkSaNa bhayAnaka rasa, AtmA ke anaMta vala kA cintana adbhuta rasa aura svAbhAvika nizcala vairAgya zAMta rasa hai| ___isa prakAra nava rasa ke vilAsa kA prakAza tabhI hotA hai jaba hRdaya meM Atma-bodha prakaTa hotA hai| mUrti kI mahimA mUrti ke dvArA Atma siddhi kI prApti vatalAte hue kavivara usakI upayogitA ko kisa prakAra siddha karate haiN| jAke mukha darasa soM bhagati ke nainani koM, thiratA kI vAniH bar3he caMcalatA vinasI / mudrA dekheM kevalI kI mudrA yAda Ave jahA~, jAke Age indra kI vibhUti dIptai tinasI / / jAko jasa japata. prakAza jage hirade meM, soI zuddha mati dhare hati jo malina sii| kahata banArasI sumahimA pragaTa jAkI, sohai jinakI suchavi vidyamAna jina sI / / jinake muMha kA darzana karane se bhakta ke netroM meM sthiratA bar3hatI hai aura caMcalatA naSTa ho jAtI hai| . jinakI mudrA ko dekhakara pUrNa jJAnI sarvajJa kI mudrA kA smaraNa hotA hai aura jinake samozaraNa kI vibhUti ke sAmhane indra kI vibhUti bhI tinake ke samAna jAna par3atI hai|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara vanArasIdAsa MAMAAAAAAAAns wwimrnmmm jinake yaza kA varNana karane se hRdaya meM prakAza kI kiraNeM jagatI haiM aura malina buddhi zuddha ho jAtI hai| banArasIdAsajI kahate haiM vaha sundara mUrti unhIM jinendra deva kI AkRti hai jinakI mahimA saMsAra meM prasiddha hai| durjana kA mana durjana manuSyoM kA hRdaya kaisA hotA hai isako kavivara ne bar3e hI AkarSaka DhaMga se batalAyA hai| sarala ko saTha kahai vakatA ko dhITha kahai, vinai karai tAsoM kahai dhana ko adhIna hai| kSamI ko nivala kahai damI ko adatti kahai, ___ madhura vacana bole tAsoM kahai dIna hai / dharamI ko daMbhI nisaprehI ko gumAnI kahe, tRpaNA ghaTAve tAsoM kahe bhAgyahIna haiN| jahA~ sAdhu guNa dekhe tinakoM lagAve dopa, aiso kachu durjana ko hirado malIna hai // sarala aura sIdhe manuSya ko mUrkha kahatA hai, bolane vAle ko dhRSTha aura jo vinaya karatA ho use dhanahIna samajhatA hai| - kSamAvAna purupa ko kamajora, jo apanI indriyoM ko vaza meM rakhatA ho use lobhI aura jo madhura vacana bolatA ho 'use dIna kahatA hai|
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi dharma karane vAle ko DhoMgI, jo saMsAra se koI matalaba na na rakhatA ho use ghamaMDI aura jo apanI cAha ko kama karatA ho use bhAgyahIna batalAtA hai / 84 jahA~ kahIM sAdhuoM ke guNa dekhatA hai vahA~ hI dopoM ko lagAtA hai / isa taraha durjana manuSyoM kA hRdaya malina hI hotA hai / jaina darzana kI vizeSatA MAR jaina darzana kI kyA mAnyatA hai usameM anya darzanoM kI apekSA kyA vizeSatA hai isakA yukti pUrNa varNana sunie / veda pAThI brahma mAne nizcaya svarUpa gahe, mImAMsaka karma mAne udai meM rahata hai / bauddhamatI buddha mAne sUkSma svabhAva sAdhe, zivamati ziva rUpa kAla ko kahata hai / nyAya grantha ke paDhaiyyA thApe karatAra rUpa, udyama udIri ura AnaMda lahata pAMcoM darazani teto pope eka eka aGga, jainI jina paMthi saravaMganai gahata haiM / veda pAThI brahma mAnakara nizcaya svarUpa ko hI grahaNa karate. haiM mImAMsaka karma rUpa mAnakara usake udaya meM manna rahate haiM bauddhamatI buddha mAnakara sUkSma svabhAva kI hI sAdhanA karate zivamatI pralaya rUpa hI ziva kahate haiM aura nyAya prantha ke par3hane vAle kartA rUpa sthApita karate haiM aura puruSArtha ko heya mAnakara
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara vanArasIdAsa hRdaya meM Ananda pAte haiM isa taraha ye pAMcoM darzana eka eka aGga kA hI popaNa karate haiM kintu sarva aGgoM kA grahaNa karane vAlA jaina darzana sarva rUpa mAnatA hai| kukavi niMdA mithyA kalpanA karane vAle kavi kI ora lakSya karate hue kavi kyA kahate haiM ise jarA dhyAna dekara sunie ? mAMsa kI garaMthi kuca kaMcana kalaza kahaiM, kahai mukha caMda jo zlepamA ko ghara hai| hAr3a ko daza na pAMhi hIrA motI kahaiM tAhi, mAsa ke adhara oTha kahai viMvA phala haiN| hAr3a daMDa bhujA kahaiM kola nAla kAma judhA, hAr3a hI ke thaMbhA jaMghA kaha raMbhA taru hai| yoMhi jhUThI jugati banA aura kahA kavi, yete para kahaiM hameM zAradA ko vara hai| aneka kavigaNa mAMsa kI gAMTha ko kaMcana kalazoM kI upamA dete haiN| jo kapha aura thUka kA bhaMDAra hai usa mukha ko candra kahate haiN| hAr3a ke Tukar3e dAMtoM ko hIrA aura motI batalAte haiM aura mAMsa ke adharoM ko anAra phala kaha dete haiN| hAr3a ke daMDa kI bhujA ko kamala nAla aura kAma kI dhvajA kahate haiM, jo hAr3a ke thaMbha hai aisI jaMghAoM ko kele kA thaMbha kahate haiM isa taraha jhUThI-jhUThI kalpanAeM karate haiM aura kavi kahalAte haiM itane para kahate haiM ki hameM zAradA kA vara prApta huA hai|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi P A .. ...- - - -. banArasI vilAsa banArasI vilAsa kavivara kI aneka kavitAoM kA saMgraha hai isake saMgraha-kartA AgarA nivAsI paM0 jagajIvana jI haiN| Apa kavivara kI kavitA ke bar3e premI the| saM0 1771 meM Apane bar3e parizrama se isa kAvya graMtha kA saMgraha kiyA hai| __banArasI vilAsa meM dhArmika, nIti vairAgya, bhakti, upadeza tathA adhyAtma saMbaMdhI kula 60 kavitAoM kA saMgraha hai| sabhI kavitAeM sarasa bhAva-pUrNa aura hRdayagrAhI haiN| adhyAtma gIta, varavai, pahelI, zAMtinAtha stuti, adhyAtma hiMDola, adhyAtma malhAra Adi kavitAe~ atyaMta madhura aura hRdayagrAhI haiM / ina kavitAoM meM sarasa aura anUThI kalpanAoM aura upamAoM kA anupama prayoga hai / adhyAtma jaise viSaya ko itanA sarasa aura hRdaya Akarpaka vanA denA kavi kI mahAna pratibhA kA phala hai| navaratna, gorakha ke vAkya, phuTakara dohe Adi kavitAoM meM rAjyanIti tathA samAjanIti kA acchA vivecana kiyA hai| mokSa peDI paMjAvI bhApA meM eka sundara upadezamaya racanA hai isameM bar3e manorama DhaMga se Atma paricaya diyA hai| ziva mahimA, bhavasindhu caturdazI Adi racanAeM sarasa kalpanAoM tathA manorama bhAvoM se paripUrNa hai| . ___anya sabhI kavitAeM tathA pada dhArmika aura upadezapUrNa hone ke sAtha-sAtha kAvya kI anUThI kalA se alaMkRta hai unameM pada pada para kavi ke udAra aura kavitvapUrNa hRdaya kA paricaya milatA hai| pAThakoM ke paricaya ke lie hama vanArasI vilAsa kI kucha kavitAoM ke thor3e 2 padya yahA~ uddhata karate haiN| pAThaka dekheMge ki unameM kitanI sundaratA aura kavitva hai|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaviSara vanArasIdAsa banArasI vilAsa jina sahastranAma kavivara ne isa kAvya meM 103 padyoM dvArA jinendra deva kI / 1008 nAma se stuti kI hai racanA zabdAlaMkAra maya atyanta manohara hai| alakha, amUrati, arasa, akheda, zracala, zravAdhita, amara, aveda / zramala, anAdi, adIna, akSobha, anAtaka, aja, agama, alobha // xx jJAnagamya, adhyAtamagamya, ___ ramAvirAma, ramApati ramya / akatha, akaratA, ajara, ajIta, avapu, anAkula, vipayAtIta // cinmUrati, cetA, cidvilAsa, cUr3AmaDi, cinmaya, candrahAsa / cAritradhAma, cit, camatkAra, caranAtama rUpI, cidAkAra / / vismayadhArI, vizvanAtha baMdha vimocana buddhinAtha vodhamaya, vishvesh| . cannavat, . vivudheza //
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 prAcIna hindI jaina kavi isameM sarasvatI jinavANI kI bar3I manohara DhaMga se upAsanA kI gaI hai pratyeka upamA sarasa 1 jinAdeza jAtA jinendrA vikhyAtA, vizuddhA pravuddhA namo loka mAtA / durAcAra durnaya harA zaMkarAnI, namo devi nAgezvarI jaina vAnI // sudhA dharma saMsAdhanI dharmazAlA, sudhAtApa nirmAzAnI meghamAlA / mahA-moha vidhvaMsinI mokSadAnI, namo devi vAgezvarI jaina vAnI // zrakhe vRkSa zAkhA, vyatItAbhilASA, kathA saMskRtA prAkRtA deza bhASA / cidAnanda bhUpAla kI rAjadhAnI, namo devi vAgezvarI jaina vAnI // yaha pArzvanAtha svAmI kI sundara stuti hai isake mUla kartA zrAcArya kumudacandra hai kavivara ne isakA bar3A sundara anuvAda kiyA hai isameM kula 32 chaMda haiM / parama jyoti, paramAtmA, parama jJAna paravIna / vandoM lIna // paramAnandamaya, ghaTa ghaTa antara nirbhaya karana parama paradhAna, bhava samudra jala tAraNa yAna / ziva maMdira aghaharaNa aninda, bandahu pAsa caraNa aravinda || X X
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa samAna / upajI tuma hiya udadhi taiM, vANI sudhA jihiM pIvata bhavijana lahahiM, ajara amara pada thAna || x X X siMhAsana giri meru sama, prabhudhuni garajata zyAma sutana ghana rUpa lakha, nAcata bhavijana sUktimuktAvalI zrImAn somaprabhAcArya ne sUkti muktAvalI nAmaka suMdara kAvya kI racanA kI hai kavivara ne usakA anuvAda kitanA sarasa thora sarala kiyA hai isake kucha chaMda yahA~ uddhRta kie jAte haiM / kavitta jyoM mati hIna viveka vinA nara, 89 ghora / mora // mUrkha manuSya zrapane janma ko kisa taraha khotA hai isakI upamAeM dekhie | sAji mataGgaja IMdhana Dhovai / zaTha, paga dhovai / * kaMcana bhAjana dhUla bhare mUr3ha sudhArasa soM vAhita kAga ur3Avana DAra mahA maNi kAraNa, murakha rovai / tyoM yaha durlabha deha vanArasa, pAya ajAna akAratha khobai 1 artha -- jaise koI vivekahIna mUrkha manuSya hAthI ko sajA - kara usa para IMdhana DhotA hai, sone ke bartana meM dhUla bharatA hai, amRta se paira dhotA hai, kaue ke ur3Ane ko ratna pheMka kara rotA hai,
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi usI taraha isa durlabha deha ko pAkara Atma uddhAra ke binA mUrkha manuSya vyartha hI khotA hai| hiMsA karane se kabhI bhI puNya nahIM miltaa| isakA eka chaMda sunie| jo pazcina ravi ugai, tirai pApAna jala, jo ulaTai bhuvi loka, hoya zItala zranala jo sumeha Diga mige, siddha ke hoya mala tavahU~ hiMsA karata, na upaje puNya phala artha-sUrya pazcima meM Ugane lage, jala meM patthara tairane lage, agni zItala ho jAe, sumeru parvata hilane lage, aura siddhoM ke karma mala ho jAya, to bhI hiMsA karane se puNya phala prApta nahIM ho sktaa| zIla kI mahimA kaisI hai, isakA manorama varNana pdie| kula kalaMka dalamalahi, pApa mala paGka pakhArahi dAruNa saMkaTa harahi, jagata mahimA vistArahi suragamukati padaracahi.sukRtasaMcahi karuNArasi suragana vaMdahi carana, zIla guNa kahata banArasi artha-kula kalaMka ko kATa DAlatA hai, pApa maila ko sApha karatA hai, ghora saMkaToM ko dUra karatA hai, saMsAra meM yaza phailAtA hai, svarga mukti pada ko detA hai, puNya aura karuNA rasa ko bar3hAtA hai tathA devatAoM dvArA pUjA jAtA hai| banArasIdAsajI kahate haiM isa zIla kI aisI mahimA hai|.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara vanArasIdAsa 91 .....AAAAAAAAAAP. AAAAAAna-AAAAAAAAAAAAAAAAAAAA mattagayaMda * isa chanda meM kavivara lakSmI lIlA ko kisa sundara DhaMga se batalAte haiN| nIca kI ora Dharai saritA jima, ghUma bar3hAvata nIMda kI nAI / caMcalA va pragaTe capalA jima, aMdha karai jima dhUma kI jhAMI / teja kara tisanA dava jyoM mada, jyoM mada popita mUr3ha ke tAI / ye karatUti karai kamalA jaga, Dolata jyoM kuTalA vina sAMI / artha-nadI kI taraha nIca kI tarapha DhalatI hai, nIMda kI taraha behozI bar3hAtI hai, vijalI kI taraha caMcala hai, dhueM kI taraha aMdhA banA detI hai| tRSNA agni ko usI taraha bar3hAtI hai, jaise-zarAva mastI ko bar3hAtI hai, lakSmI saMsAra meM ye sava kArya karatI hai, aura vezyA kI taraha DolatI phiratI hai| ghanAkSarI lakSmI aisA kyoM karatI hai usakI sundara uktieM dekhie / nIca hI kI ora ko umaMga cale kamalA so pitA siMdhu salila svabhAva yAhi diyo hai| rahe na suthira hai sakaMTaka carana yAko . . vasI kaMja mAhi kaMja kaiso pada kiyo hai...
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi Ha........APANNARAAMAI Humavad jAko mile hita soM aceta kara DArai tAhi vipa kI vahina tAteM vipa kaiso hiyo hai| aisI ThagahArI jina dharama ke paMtha DArI / karakai sukRti tina yAko phala liyo hai / / ___ artha-lakSmI nIca kI ora hI prema se umaMga kara calatI hai isameM usakA koI aparAdha nahIM, isake pitA samudra ne hI isako yaha svabhAva diyA hai| isake paira kahIM bhI sthira nahIM rahate kamala meM rahane vAlI hone se kamala jaise paira mile haiN| jisase milatI hai use vehoza kara DAlatI hai, vipa kI bahina hone ke kAraNa vipa jaisA hI isakA hRdaya hai| aisI ThaginI lakSmI ko jinhoMne dharma ke mArga meM DAla dI hai, unhoMne hI isake pAne kA phala liyA hai| kavitta sajjana puruSoM kA AbhUSaNa kyA hai ? vaMdana vinaya mukuTa sira Upara, suguru vacana kuMDala juga kAna / aMtara zatru vijaya bhuja maNDala, sukatamAla ura guna amalAna / tyAga sahaja kara kaTaka virAjata, zobhita satya vacana mukha pAna / bhUpaNa tajahiM taU tana maMDita, yAta saMta . puruSa paradhAna / artha-vinaya kA mukuTa sira para hai, guru ke vacana kuMDala kAnoM meM haiN| kAma krodha zatru para vijaya kA bAjUbaMda bAjuoM kA bhUpaNa hai| uttama guNa motiyoM kI mAlA hRdaya para hai| tyAga
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara vanArasIdAsa bhAva ke kar3e hAthoM meM virAjate haiM / satya pAna se mukha suzobhita ho rahA hai / isa taraha patthara ke gahanoM ke binA hI santa purupoM kA zarIra guNa ke AbhUpaNoM se suzobhita hotA hai| adhyAtma gIta (rAga gaurI) isameM kavivara ne AtmA ko nAyaka banAyA hai sumati usakI patnI hai sumati AtmA ke prema meM kitanI tanmaya hai| aura vaha use kitanI sundara upamAoM se saMbodhita karatI hai isakA ghar3A hI AkarSaka varNana kiyA hai| isameM kula 31 chanda haiM / pratyeka chanda atyaMta sundara aura hRdayagrAhI hai / upamAeM maulika, nirdopa aura anUThI haiN| merA mana kA pyArA jo mile, mega sahaja sanehI jo mile| avadhi ajodhyA prAtama rAma, sItA sumati kara paraNAma || upajyo kaMta milana ko cAya, samatA sakhIsauMkahai isa bhAva / maiM cirahina piya ke prAdhIna, yoM tar3aphoM jyoM jala vina mIna // pAhira dekhU to piya dUra, ghaTa dekhe ghaTa meM bharapUra / hohu~ magana maiM darasana pAya, jyoM dariyA meM bUnda samAya / piya ko miloM apanapo khoya, zrolA gala pANI jyoM hoya / piya more ghaTa, maiM piya mAhi, jala taraMga jyoM dvividhA nAhi / piya mo karatA maiM karatUti, piya jJAnI meM jJAna vibhUti / / piya sukha sAgara maisukha sIva, piya ziva maMdira meM ziva nIca / piya brahmA maiM sarasvati nAma, piya mAdhava mo kamalA nAma /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 prAcIna hindI jaina kavi potenti piya zaMkara maiM devi bhavAni, piya jinavara maiM kevala vAni / piya bhogI maiM bhukti vizeSa, pitha jogI maiM mudrA mepa || jahA~ piya sAdhaka tahA~ maiM siddha, jaha~ piya ThAkura tahA~ maiM riddha / jahA~ piya rAjA tahA~ maiM nIti, jahA~ piya joddhA tahA~ maiM jIti // piya guNa grAhaka maiM guNa pAMti, piya bahu nAyaka maiM bahu bhAMti / jaha~ piya taha maiM piya ke saMga, jyoM zazi hari maiM jyoti abhaMga // kahai vyavahAra banArasi nAva, cetana sumati sahI ika ThAMva 1. arthaH-- jo kahIM mere mana kA pyArA mila jAve, merA svAbhAvika premI mujhe prApta ho jAve / vadha rUpI ayodhyA nagarI meM zrAtma rAma rahate haiM unako sumati sItA praNAma karatI hai| hRdaya meM pati ke milane kI lAlasA utpanna hone para sumati apanI samatA sakho se isa prakAra kahane lagI / maiM virahina piyA ke vaza meM huuN| unake binA maiM isa taraha tar3apha rahI hU~ jaise jala ke binA machalI tar3apatI hai / he sakhI! agara maiM bAhira dekhatI hUM to merA pati bahuta dUra dikhatA hai aura yadi ghaTa ke andara dekhatI hU~ to vaha usI meM samAyA huA hai / usakA darzana pAte hI maiM isa taraha unhIM meM bhagna ho jAUMgI, jaise samudra meM bUnda samA jAtI hai / maiM apane Ape ko khokara piyA se isa taraha milUMgI jaise olA galakara pAnI ho jAtA hai / merA pati mere hRdaya meM hai aura maiM pati ke hRdaya meM
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa 95 rxmmmmmmmmmm. ..... usI taraha samAI huI hU~ jisa taraha jala aura usakI taraMga meM koI bheda nahIM rhtaa| __merA pati kartA hai aura maiM kriyA huuN| pati jJAnI hai aura maiM jJAna vibhUti huuN| . pati sukha kA samudra hai aura maiM sukha sAgara kI sImA huuN| pati ziva maMdira hai aura maiM usakI nIva huuN| pati brahmA hai aura merA nAma sarasvatI hai, pati pati viSNu hai aura maiM lakSmI huuN| - . pati zaMkara hai aura maiM bhavAnI devI huuN| pati jinendra deva hai aura maiM jinavANI huuN| pati bhogI hai aura maiM bhukti huuN| pati yogI hai aura maiM usakA bhepa huuN| pati jahA~ para sAdhaka hai vahA~ maiM siddhi huuN| jahA~ pati svAmI hai vahA~ maiM riddhi rUpa meM virAjamAna hU~ jahA~ pati rAjA hai vahA~ maiM nIti hU~ aura jahA~ pati yoddhA hai vahA~ maiM jIta huuN| pati guNa grAhaka hai aura maiM guNa kA samUha hU~ pati bahutoM kA nAyaka hai aura maiM bahuta prakAra huuN| jahA~ merA pati hai vahA~ maiM usI taraha usake saMga hUM jisa taraha sUrya aura candramA meM jyoti samAI huI hai| banArasIdAsa jI kahate haiM ki kevala kahane sunane ke lie hI cetana aura sumati ke do nAma haiM parantu vAstava meM vaha donoM eka hI haiN|
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 prAcIna hindI jaina kavi wrnima navaratla kavitta isameM 9 chandoM meM nIti zAstra kA rahasya bar3I sundaratA se bhara diyA hai varNana sajIva aura sarasa hai| vimala citta kari mitta, zastra chala vala vaza kijaya / prabhu sevA vaza kariya, lobhavantaha dhana dijaya / / yuvati prema vaza kariya, sAdhu Adara vaza zrAniya / mahArAja guNa kathana, bandhu sama-rasa sanamAniya / / guru namana zISa rasasoM rasika, vidyA vala budhi mana hariya / mUrakha vinoda vikathA vacana, zubha svabhAva jaga vaza kriy|| zuddha mana se mitra, chala se zatru, sevA se svAmI, dhana se lobhI, prema se patnI, Adara se sAdhu, guNa kathana se rAjA, apane pana se kuTumbI, vinaya se guru, rasikatA se rasika, vidyA se buddhimAna, vAtoM se mUrkha, aura sarala svabhAva se saMsAra ko vaza meM karanA caahie| isa chanda meM mAlI kA udAharaNa dekara rAjya nIti kA bar3A sundara digdarzana karAyA hai| zithila mUla dir3ha karai, phUla cUTa jala siiNce| Uradha DAra navAya, bhUmi gata Uradha khiiNcai|| jo malIna murajhAhiM, Teka de tinahiM sudhArai / kUr3A kaMTaka galita patra, bAhira cuna DArai // laghu vRddhi karai bhede jugala, vADi sa~vArai phala cakhai / mAjI samAna jo nRpa catura, so vilalai saMpati akhe|| jisa taraha mAlI hilatI huI jar3a ko majabUta karatA hai| phUla cunatA hai aura jala sIMcatA hai| U~cI DAla ko nIce
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa 97 jhukAtA hai aura jamIna para par3I huI DAla ko U~ce uThAtA hai| jo malina hokara murajhAte haiM unheM sahArA dekara unakA sudhAra karatA hai / kUr3A kA~Te aura sar3e pattoM ko cunakara vAhira pheMkatA hai choToM ko bar3hAtA hai do ko alaga alaga karatA hai, bAr3ha ko saMbhAlatA hai| aura phala cakhatA hai| usI taraha catura rAjA bhI prajA rUpI bAga kI mAlI kI taraha rakSA karatA huA sukha saMpatti ko bhogatA hai| nIce likhe chaMda meM mUrkha puruSoM kA citra dekhie / jJAnavaMta haTha gahai, nidhana parivAra bddh'aavai| vidhavA karai . gumAna, dhanI sevaka dvai dhaavai|| vRddha na samajhe dharma, nAri bhartA apamAna / paMDita kriyA vihIna, rAya durvaddhi pramAnai // kulavaMtapuruSakulavidhitajai, baMdhu na mAne baMdhu hita / sanyAsadhAra dhana saMgrahai, te jaga meM mUrakha vidita // jo jJAnavAna haTha karatA hai, nirdhana parivAra bar3hAtA hai vidhavA ghamaMDa karatI hai, dhanI hokara naukara kI taraha daur3atA hai, vRddha hokara dharma nahIM samajhatA hai| jo strI apane pati kA apamAna karatI hai, jo vidvAn yogya kriyAoM ko nahIM karatA hai| jo rAjA kubuddhi ko dhAraNa karatA hai, kulIna puruSa kula kI rIti ko chor3atA hai, jo bhAI, bhAI ke hita ko nahIM samajhatA aura joM sanyAsa dhAraNakara dhana saMgraha karatA hai caha saMsAra meM mahA mUrkha hai|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi wwwwwwwwwwwwwwwwanaNAAM varadai kavivara ne sundara varavai chandoM meM pUrvI bhASA meM yaha bar3I hI sarasa kavitA kI hai| isameM sumati apane pati cetana ko kyA hI manorama upadeza detI hai| bAlama tuhU~ tana, citavana gAgari phUTi / a~carA gau . phaharAya sarama gailUTi // 1 // piU sudhi zrAvata vana me paisiDa peli / chAr3au rAja DagariyA bhayaka akeli // 2 // kAya nagariyA bhItara cetana bhuup| karama lepa lipaTA vala jyoti svarUpa // 3 // cetana tuhu jani sovaha nIMda aghor| cAra cora ghara mUMsahi saravasa tora // 4 // cetana bhayaU acetana saMgata pAya / cakamaka meM AgI dekhI nahiM jAya // 5 // cetana tuhi lapaTAya prema rasa phA~da / jasa rAkhata ghana topi vimala nizi cA~da // 6 // cetana yaha bhavasAgara dharama jihAja / tihi car3ha baiTho chADi loka kI lAja // 7 // pyAre cetana! terI ora dekhate hI parAepana kI gagarI phUTa gaI dubidhA kA aMcala haTa gayA aura merI sArI hI lajjA chUTa gii| ___pyAre cetana kI sudhi Ate hI usakI khoja karane ke lie rAjya kI galI chor3akara akelI hI vana meM ghusa pdd'ii|
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara vanArasIdAsa 99 wwwwwwwww.v------ ... ... ... ...... .... ..........mornnnnnnnninm kAyA nagarI ke bhItara merA pyArA cetana rAjA rahatA hai| vaha anaMta bala vAlA aura jyoti svarUpa hai usake Upara karma kA lepa car3hA huA hai| he pyAre cetana ! tU moha kI nIda meM behoza hokara mata so are sAvadhAna ho| dekha! ye (krodha, mAna, mAyA, lobha) cAra cora terA sArA mAla khajAnA lUTe lie jAte haiN| pyAre cetana! tU acetana (jar3a zarIra ) kI saMgati se jar3a rUpa bana gayA hai aura jisa taraha cakamaka meM Aga nahIM dikhatI usI taraha se tujhe AtmarUpa nahIM dikhtaa| he cetana! tU jar3a zarIra ke prema rasa ke phaMde meM isa taraha pha~sa gayA hai jisa taraha vAdala candramA kI sundara kiraNoM ko chipA letA hai| he pyAre cetana! duniyAM kI jhUThI lajjA ko chor3akara dharma jahAja para car3hakara tU saMsAra samudra se pAra ho / jJAna paccIsI isameM 25 dohe haiM pratyeka dohA Atma jJAna kI taMrageM bharane cAlA hai| eka choTe se dohe meM jJAna kA mahAna rahasya bhara diyA hai| pratyeka upamA sarasa aura hRdaya ko Akarpita karane vAlI hai| AtmA ko mIThI mIThI thapakI dekara caitanya kiyA gayA hai| jyoM kAhU vipadhara usai, ruci soM nIma cavAya / tyoM tuma mamatA meM mar3he, magana vipaya sukha pAya // jyoM sachidra naukA car3he, bUr3haI aMdha adekha /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 prAcIna hindI jaina kavi .......... niaNAMRADIAN tyoM tuma bhava jala meM pare, vina viveka dhara bhekha // jaise jvara ke jora soM, bhojana kI ruci jAya / taise kukarama ke udai, dharma vacana na suhAi // jaise pavana bhakora teM, jala meM uThe taraMga / tyoM manasA caMcala bhaI, parigaha ke para saMga // __he bhAI! jisa taraha sarpa ke kATane para manuSya kar3avI nIma ko prema se cavAtA hai usI taraha tuma bhI mamatA ke jahara se vyAkula hue viSaya meM magna hokara sukha mAnate ho| jisa taraha cheda vAlI nAva para car3hane vAlA aMdhA AdamI avazya bIca dhAra meM DUbatA hai usI taraha tuma bhI viveka hIna hokara aneka bheSa rakhakara bhava samudra meM par3e ho| jisa taraha jvara ke vega se bhojana kI ruci calI jAtI hai usI taraha khoTe karma ke udaya se dharma vacana acche nahIM lagate haiN| jisa taraha havA ke jhoke se jala meM taraMga uThatI hai usI taraha dhana daulata Adi parigraha kI prIti se mana caMcala ho jAtA hai| adhyAtma battIsI isameM 32 dohe haiM pratyeka dohe meM AtmA ke svarUpa kA bar3I sundara uktiyoM se digdarzana karAyA hai| jyoM suvAla phala phUla meM, dahI dUdha meM dhIva, ___ pAvaka kATha paSANa meM, tyoM zarIra meM jIva / cetana pudgala yoM mile, jyoM tila meM khali tela,
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa 101 prakaTa eka se dokhie, yaha anAdi ko khela // vaha vAke rasa meM rameM, vaha vAsoM lapaTAya, cumbaka kara loha ko, loha lagai tiha dhAya / karmacakra kI nIMda soM, mRpA svama kI daura, jJAna cakra kI Dharani meM, sajaga bhAMti sava Thaura // jisa taraha phala phUla meM sugandhi hai, dahI dUdha meM ghI hai aura kATha tathA pApANa meM agni samAI huI hai usI taraha zarIra meM jIva basA huA hai| cetana aura pudgala (zarIra ) isa taraha se mile hue haiM jaise tila meM khalI aura tela hai / parantu vaha anAdi kAla se eka se dikhate haiM / cetana pudgala ke rasa meM ramatA hai aura pudgala cetana se lipaTatI hai jisa taraha cumbaka patthara lohe ko khIMcatA hai aura lohA daur3akara usase cipaTatA hai| karma cakra kI nIMda meM par3akara jhUThe svapnoM kI ora daur3atA hai parantu jisa samaya jJAna cakra phiratA hai usa samaya saba jagaha sacetanatA chA jAtI hai / nava durgA vidhAna isameM 9 chandoM meM sumati kI nava durgAoM meM kalpanAoM kalpanA kI hai / kalpanA bar3I hI manohara hai / isakA eka chaMda dekhie / yaha dhyAna ani pragaTa bhaye jvAlAmukhI, yaha caMDI moha mahiSAsura nidaraNI /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi yahai aSTabhujI aSTa karma kI zakati bhaMjai, yaha kAla bhaMjanI ulaMdhai kAla krnnii|| yaha kAma nAzinI kamikSA kali meM kahAve, yaha bhava bhedanI bhavAnI zaMbhu ghrnii| yahai rAma ramaNI sahaja rUpa sItA satI, yahai devI sumati aneka bhAMti vrnii|| dhyAna agni ke pragaTa hone para yahI jvAlA mukhI hai aura moha mahipAsura ko jItane vAlI yahI caMDI hai|| aSTa karmoM kI zakti ko naSTa karane vAlI aSTa bhujI yahI , hai aura kAla ko jItane vAlI yahI kAla bhaMjanI hai| kAma ko jItane vAlI hai isalie yaha kalikAla meM kamakSA kahalAtI hai aura bhava ko bhedane vAlI yahI bhavAnI hai| AtmarAma meM svAbhAvika rUpa se ramanevAlI yahI sItA hai| isa taraha isa sumati devI kA aneka taraha se varNana kiyA gayA hai| karma chattIsI isameM karma kI prakRtiyoM kA varNana 36 chaMdoM meM kiyA gayA hai aura aMta meM vatalAyA hai ki zubha-azubha karma donoM hI vaMdhana haiM / upamAeM bahuta sarasa haiN| koU gireM pahAr3a car3ha, koU bUr3he kUpa, maraNa duhU ko eka so kahibe ke kai ruup| mAtA duhu~ kI vedanI, pitA duhU~ ko moha, duhu~veDI so vaMdhi rahe, kahavata kaMcana loha //
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa 103 AAI WW jAke jita jaisI dazA, tAkI taisI dRSTi. paMDita bhava khaMDita karai, mUr3ha bar3hAveM sRSTi / cAhe koI pahAr3a para car3hakara mare aura cAhe koI kue meM DUbakara mare donoM kI mRtyu eka sI hai kevala kahane ke lie usake bheda haiM / zubha-azubha donoM kI mAtA vedanI hai aura moha donoM kA pitA hai| donoM hI ber3iyoM se ba~dhe hue haiM eka sone kI ber3I kahalAtI hai aura dUsarI lohe kI / jisakI jahA~ jaisI hAlata hai usakI vahA~ vaisI hI dRSTi hai / paMDita zubha-azubha donoM kA tyAgakara saMsAra ko naSTa karatA hai aura mUrkha donoM meM magna hokara saMsAra ko bar3hAtA hai / adhyAtma hiMDolanA caitanya AtmA svAbhAvika sukha ke hiMDole para Atma guNoM ke sAtha krIr3A karatA hai isakA hRdayagrAhI aura sarasa varNana kavi ne bar3e yAkarSaka DhaMga se kiyA hai / sahaja hiMDanA harakha hiloDanA, bhUlata cetana rAva | jaha~ dharma karma saMjoga upajata, rasa svabhAva vibhAva // . jaha~ sumana rUpa anUpa mandira, suruci bhUmi suraMga / taha~ jJAna darzana khaMbha avicala, carana zrADa abhaMga // maruvA suguna parajAya vicarana, bhauMra vimala viveka / vyavahAra nizcaya naya sudaMDI, sumati paTalI eka // udyama udaya mili dehiM bhoTA, zubha azubha kallola / paTa kIla jahA~ paT dravya nirNaya, abhaya zraMga Dola //
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 prAcIna hindI jaina kavi - - saMvega saMvara nikaTa sevaka, virata vIre deta / AnaMda kaMda suchaMda sAhiba, sukha samAdhi sameta // dhAranA samatA kSamA karuNA, cAra sakhi cahu~ ora / nirjarA doU catura dAsI, karahiM khidamata jora // jaha~ vinaya mili sAtoM suhAgina, karata dhuni jhnkaar| guru vacana rAga siddhAnta dhurapada, tAla aratha vicAra // zRdahana sAMcI megha mAlA, dAma garjata chor| upadeza vA ati manohara, bhavika cAtaka zora // anubhUti dAmani damaka dIsai, zIla zIta smiir| tapa bheda tapata ucheda paragaTa bhAva raMgata cIra // iha bhAMti sahaja hiMDola mUlata, karata jJAna vilAsa / kara jora bhagati vizepa, vidhi soM nama banArasidAsa // __harpa ke hiMDole para cetana rAjA sahaja rUpa se jhUlate haiM jahA~ dharma aura karma ke saMyoga se svabhAva aura vibhAva rUpa rasa paidA hotA hai mana ke anupama mahala meM suruci rUpI sundara bhUmi hai usameM jJAna aura darzana ke acala khaMbhe aura caritra kI majabUta rassI lagI hai| . vahA~ guNa aura paryAya kI sugandhita vAyu rahatI hai aura nirmala viveka bhauMrA guMjAra karatA hai| vyavahAra aura nizcaya naya kI daMDI lagI hai, sumati kI paTalI vichI hai| aura usameM chaha dravya kI chaha kIleM lagI haiN| karmoM kA udaya aura purupArtha donoM milakara jhoMTA dete haiM jisameM zubha aura azubha kI kiloleM uThatI haiM / saMvega aura saMvara donoM sevaka sevA karate haiM aura vrata vIr3e dete haiM / jisa para Ananda svarUpa cetana apane Atma sukha kI samAdhi meM nizcala virAjamAna haiN| .
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ AAAAAAA kavivara vanArasIdAsa dhAraNA, samatA, kSamA aura karuNA ye cAroM sakhieM cAroM ora khar3I haiM, sakAma, akAma, nirjarA rUpI dAsieM sevA kara rahI haiM / jahA~ para sAtoM naya rUpI suhAginI mahilAoM ko madhura dhvani bhaMkAra ho rahI hai / guru vacana kA sundara rAga alApA jA rahA hai tathA siddhAnta rUpI dhurapada aura artha vicAra rUpI lAla kA saMcAra ho rahA hai / satya zRddhAna rUpI meghamAlA bar3e jora se garajatI hai upadeza kI varSA hotI hai aura bhavya cAtaka zora macAte haiN| Atma anubhava rUpI bijalI jora se camakatI hai aura zIla rUpI zItala vAyu bahatI hai / tapasyA ke jora se karmoM kA jAla bhaMga hotA hai aura Atma zakti pragaTa hotI hai| isa taraha harpa sahita zuddha bhAva ke hiMDole para Atma bhAvanA kA sundara vastra dhAraNa kie hue svAbhAvika rUpa se jhUlatA huA cetana Atma jJAna kA vikAsa rahatA hai / usa zuddha caitanya ko banArasIdAsa vidhi sahita bhakti pUrvaka hAtha jor3akara namaskAra karate haiM / mokSa pair3I isameM paMjAbI bhASA meM bar3A sundara upadeza diyA hai| sarasa hai / 105 mukti kI sIr3hI prApta karane kA pratyeka upamA manohara aura ai jina vacana suhAvane, suna catura chyallA / isa buke budha lahalahai, nahiM rahai mayallA jisadI giradA peMca soM, hiradA jisanA saMso timira soM, sUjhe 1 // jhalamallA // 2 // kalamallA /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 prAcIna hindI jaina kaMvi khanai jinhAdI bhUmina, kujJAna kudaralA / sahaja tinhAdA vahaja soM, cita rahai dudallA // 3 // jinhAM citta itavAra soM, guru vacana na jhallA / jinhAM Age kathana yoM, jyoM kodoM dallA // 4 // varase pAhana bhummi meM, nahiM hoya chllaa| voye vIja na uppajai, jala jAya vahallA // 5 // hai vanavAsI te tajA, ghara vAra muhallA / appA para na pichANiyAM, saba jhUThI gallA // 6 // jyoM rudhirAdI puTTa sAM, paTa dIse lllaa| rudhirAnalahi pakhalie, nahIM hoya ujallA // 7 // kiNa tU jakarA sAMkalA, kiNa pakar3A pllaa| bhida makarA jyoM uramiyA, ura Apa ugallA // 8 // jo jIraNa hai bhara par3e, jo hoya navallA / jo murajhAvai sukkaba, phullA aru phallA // 6 // jo pAnI meM baha cale, pAvaka meM jallA / so sava nAnA rUpa hai nihacai pudgallA // 10 // khiNa rove khiNa meM ha~sai, jauM mada mtvllaa| ___tyoM duhu~vAdI mauja soM, vehoza sa~bhallA // 11 // Ikasa vIca vinoda hai ika meM khala bhallA / lamaSThI sajana karai, duhu~ so hala bhallA // 12 // jJAna divAkara uggiyo, mati kiraNa prvllaa| dvai zata khaMDa vihaMDiyA, bhrama timara paTallA // 13 // yaha satguru dI dezanA, kara zrAzrava dI vAr3i / laddhI paiDi mokhadI, karama kapATa ughADi // 14 // he catura cetana ! yaha suhAvane jina vacana suna / inako samajhane se subuddhi jagatI hai aura malinatA naSTa ho jAtI hai / / 1 //
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa 107 jisakA hRdaya bhrama ke kIcar3a se malina hai aura saMzaya ke timira roga se jise jhalamalA dikhatA hai jisake hRdaya rUpI bhUmi meM kujJAna kA kudAla calatA rahatA hai| usakA mana sadA hI idhara udhara DolatA rahatA hai / / 2-3 // jo zRddhA pUrvaka guru ke bacanoM ko nahIM sunate haiM unake Age yaha kathana usI prakAra hai jisa taraha kodoM kA dalanA // 4 // jisa taraha Usara jamIna meM barasA jala aura patthara para boyA bIja vyartha hI hotA hai usI taraha azRddhAnI ko upadeza denA vyartha hai // 5 // tUne banavAsI banakara makAna aura kuTumba chor3a diyA parantu yadi tujhe apane aura parAye kA jJAna nahIM huA to yaha saba tyAga jhUThA hai // 6 // jisa taraha khUna se raMgA huA lAla kapar3A khUna se dhone para sApha nahIM hotA hai usI taraha mamatvabhAva se saMsAra nahIM chUTatA // 7 // are! tujhe moha kI sAMkala meM kisane jakar3A hai / bhAI terA pallA kisane pakar3A hai| kisI ne bhI nhiiN| jisa taraha makar3I apane mu~ha se tAra nikAlakara khuda hI pha~satI hai usI taraha tU khuda hI saMsAra kI vastuoM se moha karake unameM pha~sA hai||8|| jo jIrNa hokara gira par3atA hai jo phira nayA janma dhAraNa karatA hai jo murajhAtA hai jo sUkhatA aura jo phUlatA phalatA hai| jo pAnI meM vahatA hai aura Aga meM jalatA hai vaha saba taraha taraha ke rUpa rakhane vAlA pudgala hai AtmA to na janma letA hai na maratA hai / / 9-10 //
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi ajJAnI manuSya matavAle kI taraha zubha karma ke udaya se kSaNa meM ha~satA hai aura azubha karma ke udaya se kSaNa meM rone lagatA hai vaha puNya pApa kI zarAba meM hamezA behoza rahakara Ananda mAtA hai // 11 // 108 vaha eka meM vinoda aura eka meM khedita hotA hai parantu samadRSTI sajjana donoM se mukta rahate haiM // 12 // guru kA upadeza sunane se Atma jJAna jAgRta huA / jJAna ke pragaTa hone para, subuddhi rUpI teja kiraNoM ke prabhAva se, bhrama aMdhakAra ke paTala ke saikar3oM Tukar3e ho gae // 13 // sataguru kA yaha upadeza sunakara Azrava ko roka karake karma ke kivAr3oM ko kholakara mokSa kI sIr3I prApta kI // 14 // ziva paccIsI isameM AtmA ko ziva rUpa mAnakara usakI ziva ke guNoM se tulanA kI hai / varNana bar3A hI sundara hai / jIva aura ziva aura na koI, soI jIva vastu ziva soI / karai jIva jaba ziva kI pUjA, nAma bheda soM hoya na dUjA // tana maMDapa manasA jaha~ vedI, zratama magna zrAtma rasa bhedI / samarasa jala abhiSeka karAvai, upazama rasa candana ghasi lAvai // sumati gauri arddhaga vakhAnI, sura saritA karuNA rasa vANI / zakti vibhUti zraMga chavi chAjai, tIna gupati tirazUla virAjai // brahma samAdhi dhyAna graha sAjai, tahA~ anAhata DamarU vAjai saMjama jaTA sahaja sukha bhogI, nihacai rUpaM digambara jogI // aSTa karma soM bhir3e akelA, mahA rudra kahie tihi belA / moha haraNa hara nAma kahIje, ziva svarUpa ziva sAdhana kIje // /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara vanArasIdAsa MARAvvvwww.. AAAAAAssnesssanawaneAnMAHARARRhnahAnAnan nam jIva aura ziva koI alaga-alaga padArtha nahIM hai jo jIva hai vahI ziva hai / jisa samaya jIva ziva kI pUjA karatA hai usa samaya vaha apanI hI pUjA karatA hai| zarIra maMDapa meM vicAra kI vedI para zrAtma rasa meM AtmA magna hai vaha apane ApakA samatA rasa se abhipeka karatA hai aura upazama rasa kA candana lagAtA hai / sumati pArvatI usake ardhAGga meM rahatI hai, karuNA rasa maI vANI hI gaMgA hai, ananta zakti rUpI vibhUti usakI zobhA bar3hAtI hai aura tIna gupti, hI usakA trizUla hai| _ brahma samAdhi se usakA dhyAna rUpI graha saja rahA hai aura vahA~ para anAhata DamarU bajatA hai| __ saMyama hI jisakI jaTAe~ hai vaha svAbhAvika sukha kA bhoga karane vAlA nizcaya rUpa se digambara yogI hai| jisa samaya vaha akelA hI aSTa karmoM se bhir3atA hai usa samaya mahArudra kahalAtA hai| moha kA haraNa karatA hai, isalie hara kahalAtA hai vaha ho ziva svarUpa hai| aise caitanya AtmA ziva kI hI sadA sAdhanA karanA caahie| bhavasindhu caturdazI isameM saMsAra ko samudra kI upamA dekara usakA manohara DhaMga se varNana kiyA hai aura phira usase pAra hone kA sarala aura anubhUta upAya batalAyA hai| upamAe~ bahuta hI sarasa aura sarala hai|
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi karma samudra vibhAva jala, viSaya vaDavAnala tRSNA pracala, mamatA bharama bhaMvara tAmeM phire, mana jahAja gire phira vUr3he tirai, udaya pavana jaba cetana mAlima jagai lakhe vipAka DArai samatA zRGkhalA, thakai bha~vara kI dizi parakhe guNa jaMtra soM, phere zakati dharai sAtha ziva dIpa mukha, vAdatrAna zubha dhyAna // 110 kaSAya dhuni wwwww wwww taraMga | sarvaMga // cahu~ ora / ke jora // najUma / ghUma // sukhAna / karma rUpI mahAsamudra hai usameM ( krodha, mAna, mAyA, lobha) vibhAva rUpI jala bharA hai vipaya vAsanAoM kI taraMgeM uThatI haiM tRSNA rUpI prabala bar3avA agni hai aura cAroM ora mamatA rUpI garjanA ho rahI hai| usameM bhrama kA bha~vara par3atA hai jisameM mana rUpI jahAja cAroM ora ghUmatA hai, karma ke udaya rUpI pavana ke jora se vaha kabhI giratA hai kabhI DagamagAtA hai kabhI DUbatA hai aura kabhI tairatA hai / jisa samaya caitanya AtmA jAgRta hotA hai usa samaya vaha karmoM ke rasa rUpI najUma ko dekhatA hai / aura samatA rUpI sAMkala DAlatA hai jisase bha~vara kA cakkara ruka jAtA hai / Atma guNa rUpI yaMtra se dizAoM kA jJAna karatA hai aura zakti ke patavAra ko calAtA / zubha dhyAna rUpI mallAha ke dvArA ziva dvIpa kI ora muMha karake calatA hai aura mukti ko prApta karatA hai / jJAnavAvanI isameM 52 padya haiM pratyeka padya bhASA praur3hatA aura upamAtra se vibhUSita hai| isameM jJAna ko mahimA kA manohara varNana
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara vanArasIdAsa 111 kiyA hai / isa padya meM kavivara jaina-zAsana kI mahatvatA kA varNana karate haiMuda bhayo bhAnu koU paMthI uThyo paMtha kAja, kaI nena teja thoro dIpa phara caahie| phoU koTI dhvaja nRpa chatra chA~ha pura taja, tAhi hausa bhaI jAya grAma vAsa rhie|| maMgala pracaMDa taja kAha aisI icchA bhaI, eka khara nija asavArI kAja chie| vAnArasIdAsa jina vacana prakAza suna, aura vaina sunyo cAhe tAsoM aisI kahie // jo prakAzamAna jina pacanoM ko sunakara anya ke upadeza sunane kI icchA rakhatA hai usakI icchA isI prakAra hai jaise prabhAta hone para mArga calanavAlA koI pathika yaha kahatA ho ki sUrya kA prakAza ghor3A hai gume to dIpaka cAhie aura koI karor3apati rAjA chatra kI chAyA aura nagara kA nivAsa sthAna tyAgakara, gA~va meM rahane kI icchA karatA ho tathA tejavAna hAthI kI savArI tyAgakara koI manupya gadhe para bar3hane kI cAha rakhatA ho| bhavasamudra kA tAraka Atma-jJAna hai tU usI kI khoja kr| kIna kAja sugadha karata vadha dIna pazu, jAgI na agama jyoti kaiso jaza kari hai| phona kAja saritA samudra sara jala Dohai, zrAtama amala Dohayo ajahU~ na Dari hai| kAhe pariNAma saMkleza rUpa kare jIva, puNya pApa bheda kie kahu~ na udhari hai| pAnArasIdAsa nija ukata amRta rasa soI zAna sunai tu anaMta bhava tari hai|
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 prAcIna hindI jaina kavi he mUrkha! tU kisalie dIna pazuoM kA vadha karatA hai yadi hRdaya meM jJAna kI jyoti jAgRta nahIM huI to tU kyA yajJa karegA! samudra aura saritAoM ko jala kisalie DholatA hai yadi tUne nirmala pAtmajala meM krIr3A nahIM kI to vyartha jala Dolane se kyA zAnti prApta karegA! he bhAI! puNya aura pApa ke udaya hone para tU apane pariNAmoM ko kyoM saMlaza rUpa karatA hai ina donoM kA tyAga kie vinA terA kabhI uddhAra nahIM ho sakatA hai| vanArasIdAsa kahate haiM tU Atma jJAna amRta rasa kA pAna kara usIse ananta saMsAra se tara skegaa| mokSa calive ko paMtha bhRle paMtha pathika jyoM, paMtha vala hIna tAhi sukha ratha saarisii| sahaja samAdhi joga sAdhive ko raMga bhUmi, parama agamapada par3hive ko pArasI // bhava siMdhu tAritre ko zavada dharai hai pota, jJAna ghATa pAye zruta laMgara le bhaarsii| samakita nainani ko thAke naina aMjana se, prAtamA nihArive ko ArasI banArasI // jo pathika mokSa kA mArga bhUle hue haiM aura jinameM mArga para calane kI sAmarthya nahIM hai unake lie sukhakara ratha ke samAna hai| Atma samAdhi kA sAdhana karane ke lie raMgabhUmi hai aura mahA agamya adhyAtma pATha par3hane ke lie jo pArasI vidhA ke . samAna hai|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa unna 113 jo saMsAra samudra se tarane ke lie 'zabda' rUpI patavAra dhAraNa kiye hue hai aura zAstra kA laMgara lekara jJAna ke ghATa para utAra detA hai / zraddhA ke thake hue netroM ko jo aMjana ke samAna hai aura jo AtmA ke dekhane ko ArasI hai aisA vaha Atmavodha hai / chatra dhAra vaiThe ghane logani kI bhIra bhAra, dIsata svarUpa susanehinI sI nArI hai / senA cAri sAji ke virAne deza dor3I pherI, phera sAra kareM mAno causara pasArI hai // kahata vanArasI bajAya dhauMsA bAra bAra, rAga rasa rAjyo dina cAra hI kI vArI hai / khulyo na khajAno na khajAnacI ko khoja pAyo, rAja khasi jAyago khajAne vina vArI hai / rAjya chatra dhAraNa kara mahAna rAjya sabhA meM baiThe hue bar3e kAntivAna dikhate haiM, jinakI atyanta snehavatI patnI hai aura jinhoMne caturaMginI senA sajakara dUsare dezoM meM vijaya kI dundubhi bajAdI hai| cAroM konoM meM ghUmakara jinhoMne mAno caupar3a hI bichA dI hai vaha Ananda rasa kA nagAr3A bajAkara rAga raGga meM magna ho rahA hai kintu yaha saba kevala cAra dina ke lie hI hai / are ! yadi Atma-vaibhava ke khajAne ko nahIM khola pAyA aura na jJAna khajAMcI kA patA hI lagA sakA to yaha rAjya to cAra dina meM hI chIna liyA jAyagA phira vinA Atma dhana ke khajAne ke saMsAra meM unakI durgati hogI /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi NA mmmmmmmm Atma jJAnI kI rIti Rtu varasAta nadI nAle sara jora car3he, nAhiM marajAda sAgara ke phaila kii| nIra ke pravAha tRNa kATha vRnda vahe jAta, citrA vela Ai cadai nAhIM kahU gailakI / vAnArasIdAsa aise paMcana ke para paMca, raMcaka na saMka zrAvai vIra buddhi chaila kii| kucha na anIta na kyoM prIti para guNa setI, aisI rIti viparIti adhyAtama zaila kii| varSA Rtu meM nadI nAle aura tAlAba bar3I tejI se car3hate haiM parantu sAgara kabhI apanI sImA kA ullaMghana nahIM krtaa| ___jala ke tez2a pravAha meM tRNa aura kATha kA samUha bahatA jAtA hai parantu citrA vela usake sAtha milakara kabhI bhI galI-galI meM kahIM nahIM phiratI hai| isI taraha pAMcoM indriyoM ke prapaMca meM par3akara AtmajJAnI. vIra vilAsI kI buddhi meM thor3IsI bhI vikRti nahIM paatii| vaha na to kucha anIti karatA hai aura na paraguNoM ( kAmakrodha, mAyA, lobha ) se prIti rakhatA hai isa taraha adhyAtma zikhara para car3hane vAle jJAnI kI rIti viparIta hI hotI hai| binA anubhava ke likhanA par3hanA saba vekAra hai| likhata par3hata ThAma ThAma loka lakSa koTi aiso pATha par3he kachU jJAnahU na var3hie / mithyAmatI paci paciM zAstra ke samUha par3he, __ para na vikAsa bhayo . bhava dadhi kdie|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa dIpaka saMjoya dIno canu hIna tAke kara, vikaTa pahAra vA pai kavahUM na car3hiA , . vAnArasI dAsa so to jJAna ke prakAza bhaye, likhyo kahA par3he kachU lakhyo hai so par3hie / jagaha-jagaha lAkhoM aura karor3oM loga likhate par3hate haiM isa taraha kA pATha par3hane se kucha jJAna nahIM bar3hane kA / asat pakSa vAle bar3e parizrama se zAstroM ko par3hate haiM parantu usase na to Atma vikAsa hotA hai na saMsAra samudra se taranA hotA hai| aMdhe ke hAtha meM dIpaka dene se kyA vaha U~ce pahAr3a para car3ha sakatA hai| jJAna kA prakAza hone para he bhAI ! likhA huA kyA par3hatA hai yadi kucha anubhava kiyA ho to pddh'| kitanI manohara yukti hai| pahelI yaha eka AdhyAtmika pahelI hai isameM kula 12 chanda haiM isakA artha bar3A gambhIra, bhApA manorama aura kalpanA anUThI hai ise Apa par3hie aura kavi kI manohara kalpanA kA Ananda liijie| kumati sumati doU braja vanitA, doU ko kanta avaacii| 'yaha ajAna pati marama na jAne, vaha bharatA soM rAcI // 2 // vaha subuddhi prApA paripUrana, zrApA para pahicAne / lakha lAlana kI cAla capalatA, sauta sAla ura zrAnai // 2 // karai vilAsa hAsa kautUhala, agaNita saMga shelii| kAhU samaya pAya sakhiyana sauM, kahai punIta paMhelI // 3 //
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 prAcIna hindI jaina kavi www. enakAAAAAAAAAMAAJ more prAMgana viravA ulayo, vinA pavana bhkulaaii| U~ci DAla var3a pAta saghanavAM, chA~ha sauta ke jAI // // volI sakhI bAta maiM samubhI, kahUM artha aba jo hai| tere ghara antara ghaTa nAyaka, adbhuta ghiravA sohai / / / / U~co DAla cetanA uddhata, var3e pAta. guNa bhaarii| mamatA vAta gAta nahiM para se, chakani chA~ha chatanArI // 6 // udaya svabhAva pAya pada caMcala, tAta ita uta ddole|| kavahUM ghara kabahUM ghara bAhira, sahaja sarUpa kalole // 7 // kavahUM nija saMpati AkarSe, kabahUM parasai maayaa| jaba tana ko tyonAra kara taba, parai sauni para chAyA | tore hie DAha yoM zrAvai, hauM kulIna vaha cerii| kahai sakhI suna dIna dayAlI, yahai hiyAlI terI // 6 // ____ kumati aura sumati donoM Atmavraja kI banitAe~ haiM, donoM kA pati caitanya hai / kumati pati ke rahasya ko nahIM jAnatI hai aura sumati usI ke prema meM magna rahatI hai| Atma jJAna se paripUrNa sumati, apane aura parAye ko jAnatI hai| jaba kabhI kumati ke vaza meM hokara usakA pati caitanya capalatA kI cAla calatA hai taba usake hRdaya meM bhArI Thesa lagatI hai| ____ sumati apanI saheliyoM ke saMga khela, ha~sI aura krIDA karatI hai eka dina maukA pAkara vaha eka pahelI kahatI hai| he sakhiyo! mere AMgana meM eka per3a lahalahA rahA hai usakI U~cI DAlieM tathA lambe aura ghane patte haiN| vaha binA havA ke laharAtA hai parantu usakI chAyA sauta ke ghara jAtI hai ! .
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa 117 .ARA-aneshARNAARAAR taba eka sakhI bolI, he rAnI! maiM samajhI, suna isakA artha kahatI huuN| tere hRdaya ghara meM caitanya rUpI eka adbhuta vRkSa zobhita ho rahA hai| prakAzamAna cetanA hI usakI U~cI DAleM haiM aura guNa hI usake ghane aura lambe patte haiN| usako mamatArUpI havA nahIM chU pAtI, prema magnatA ho cAroM ora phailane vAlI usakI chAyA hai| karma ke udaya se caMcala hokara vaha idhara-udhara DolatA hai aura kabhI vaha apane ghara aura kabhI vAhira sahaja rUpa se krIr3A karatA hai| kabhI vaha apanI Atma sampatti kI ora AkarSita hotA hai aura kabhI mAyA kA AliMgana karatA hai jisa samaya vaha apane manovikAroM ko phailAtA hai usa samaya kumati para usakI chAyA par3atI hai| tava tere hRdaya meM yaha DAha paidA hotI hai ki maiM kulIna hU~ aura kumati dAsI hai usake yahA~ chAyA kyoM jAtI hai / he donoM para dayA karanevAlI sakhI! yahI tere hRdaya kI pIr3A hai| adhyAtma phAga isameM 25 chandoM dvArA Atma phAga kA varNana kiyA gayA hai| AtmA nAyaka karmoM kI holI jalAtA hai, aura dharma ko phAga khelatA hai| adhyAtama vina kyoM pAie ho, parama puruSa ko rUpa / . aghaTa aMga ghaTa mili rahyo ho, mahimA agama arUpa / / mAyA rajanI laghu bhaI ho, samarasa dina zazi jIta / moha paMka kI thiti ghaTI ho, saMzaya zizira vytiitH||.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 prAcIna hindI jaina kavi zubha dala pallaca lahalahe ho, Ayo sahaja vasaMta / * sumati kokilA gahagahI ho, mana madhu kara surati zragni jvAlA jagI ho, zraSTa karma vana alakha amUrati AtmA ho, khele parama jyoti paragaTa bhaI ho, lagI ATha kATha sava jala bujhe ho, gaI dharma mayamaMta // jAMla / dhamAla || holikA zrAga / tatAI bhAga // adhyAtma (Atma-jJAna ) ke vinA Izvara kA rUpa kisa prakAra prApta ho sakatA hai| jisakI mahimA agamya aura anUThI hai jo agocara hone para bhI ghaTa ke andara samAyA huA hai / mAyA rAtri laghu ho gaI samatArasa rUpI sUrya kI vijaya huI vaha bar3hane lagA | moha kIcar3a kI sthiti kama ho gaI aura saMzaya rUpI zizira kAla samApta ho gayA / zubha bhAva dalarUpI pallava laharAne lage aura sahaja Ananda rUpI vasaMta kA Agamana huA / sumati kokila bolane lagI aura manarUpI bhauMrA madonmatta ho uThA / AtmamagnatArUpI agni jvAlA prajvalita huI jisane karma vana ko jalA DAlA / amUrti aura agocara AtmAdharma rUpI phAga khelane lagA / AtmadhyAna ke vala se parama jyoti pragaTa huI, aSTa karma rUpI kASTa kI holI meM Aga lagI aura vaha jalakara zAnta ho gaI usakI jalana naSTa ho gaI aura AtmA apane zuddha zAnta rasa raGga meM magna hokara zivasundarI se phAga khelane lagA /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa 119 an.......... zAMtinAtha stuti zrI zAMtinAtha tIrthaMkara karmoM ko naSTakara ziva sundarI se milane mokSapurI ko jA rahe haiM usI samaya ziva rAnI mokSa nagara meM baiThI huI apanI zAMti sakhI se bAtacIta kara rahI hai usakA sarasa vArtAlApa sunie| sahi erI! dina aAja suhAyA mujha bhAyA zrAyA nahiM ghare / sahi erI! mana udadhi anaMdA, sukha-kandA candA deha dhare / / candA jivAM merA ballama sohe, naina cakorahi sukkha krai| jaga jyoti suhAI, kIrati chAI, bahu dukha timara vitAna hrai|| sahu kAla vinAnI amRta vAnI, aru mRga kA lAMchana kahie / zrI zAMti jineza vanArasi ko prabhu, Aja milA merI sahie / sahi erI! tU parama sayAnI, sura jJAnI rAnI rAja kiyaa| sahi erI! tU ati sukumArI, vara nyArI pyArI prANa priyA // prANa priyA lakhi rUpa acaMbhA, rati raMbhA mana lAja rhii| kala dhauta kuraMga kaula kari kesariye sari tohi na hohiM kahIM / / anurAga suhAga bhAga guna aAgari, nAgari punyahiM lahie / miliM yA tujha kanta narottama ko prabhu, dhanya sayAnI sahie / sakhI. Aja kA dina bar3A manohara hai mere hRdaya ko harane vAlA ava taka ghara nahIM aayaa| he sakhI, mere hRdaya samudra ko AnaMda dene vAlA vaha sukha kA bhaMDAra candramA ke samAna zarIra ko dhAraNa karane vAlA hai| candramA ke samAna merA pati mere netra cakoroM ko sukha dene vAlA hai| saMsAra meM usakI suhAvanI jyoti kI bar3AI chAI huI hai aura vaha dukha aMdhakAra ke samUha ko naSTa karane vAlA hai|
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 prAcIna hindI jaina kavi usakI mRta vAnI sadaiva hI khiratI hai aura usake caraNoM meM mRga kA cinha hai| he sakhI merA bar3A saubhAgya hai vaha mere svAmI zAMtinAtha jinendra mujhe Aja mila ge| he sakhI! tU bar3o catura, svara kA jJAna-rakhane vAlI, rAjA kI priya patnI mahArAnI hai| he sakhI! tU atyaMta sukumArI pati ke hRdaya ko haranevAlI prANapriyA hai| tere manohara rUpa ko dekhakara Azcarya se cakita hokara, rati aura raMbhA apane hRdaya meM lajita ho rahI haiN| suvarNa, mRga, kamala, hAthI aura siMha tere aMgoM kI sundaratA kI samatA nahIM kara skte| he navelI, pati kA anurAga, suhAga, saubhAgya aura guNoM kA bhaMDAra yaha saba bar3e puNya se milatA hai| jo tujhe prApta huA hai| uttama mAnavoM kA prabhu, terA pati Aja tujhe prApta ho gyaa| he catura sakhI tU dhanya hai| stuti karata amara nara madhupa jasu, vacana sudhArasa pAna / vandahu zAnti jineza vara, vadana nizeza samAna // gajapura avatAra zAnti kumAraM ziva dAtAraM sukha kaarN| nirupama AkAraM, rucirAcAra, jagadAdhAraM jita mAraM // vara rUpa amAnaM aritama bhAnaM, nirupama jJAnaM, gata mAnaM / guNa nikara sthAnaM, mukti vitAnaM, loka nidAnaM, sadhyAnaM // hIra himAlaya haMsa, kunda zaradabhra nizAkara / kIrti kAnti vistAra, sAra guNa gaNa .rtnaakr||
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ AnAna kavivara banArasIdAsa 121 worm. .......... . . . . . . .. ... dukRti saMtati ghAma, kAma vidveSa vidaars| mAna mataMgaja siMha, moha taru dalana suvAraNa // zrI zAMti deva jaya jita madana, vAnArasi vandata caraNa / bhava tAra hAri himakara vadana, zAMtideva jaya jita karaNa / devatA loga jisake vacana rUpI amRta rasa kA pAna karate haiM jisakA zarIra candramA ke samAna hai usa zAntinAtha jinendra kI maiM vandanA karatA huuN| ___ gajapura meM janma lenevAle zAntikumAra, mukti denevAle, sukha karane vAle, anupama rUpa aura pAcaraNa vAle jagata ke AdhAra, zrIra. kAmadeva ke jItane vAle haiN| va anupama rUpa ke dhAraka, zatru andhakAra ko sUrya ke samAna, upamA rahita jJAna ke dhArI, abhimAna se rahita, guNoM ke samudra, mukti ke caMdove aura saMsAra ko naSTa karane vAle mere zubha dhyAna ke sAdhana haiN| jinakI kIrti hIrA, himAlaya, haMsa, kundakalI, zaradakAla ke bAdala aura candramA ke samAna ujjvala aura mahAna hai| jo uttama guNoM ke samudra haiM jo pApa kI saMtati ko naSTa karane ko pracaMDa dhUpa hai, kAma aura rAga dvApa ko jItane vAle haiM, ghamaMDa hAthI ke lie siMha aura moha vRkSa ko naSTa karane ke lie jo tIkSNa kRpANa haiN| una madana vijayI zAntinAtha svAmI ke caraNoM ko maiM banArasIdAsa, 'namaskAra karatA hU~ saMsAra tApa ko harane vAle himakara ke samAna he zAntideva ApakI jaya ho| Apa mujhe indriyoM para vijaya pradAna kiijie|
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 prAcIna hindI jaina kavi solaha tithiisameM 16 chandoM meM kavivara ne solaha tithiyoM kI bar3I sundara kalpanA kI hai anuprAsoM kA sarasa prayoga kiyA hai| parivA prathama kalA ghaTa jAgI, parama pratIti rItirasa pAgI, prati pada parama prIti upajAvai, vahai pratipadA nAma kahAvai / pUrana pUraNa brahma vilAsI, pUraNa guNa pUraNa paragAsI, pUraNa prabhutA pUraNa mAsI, kahai vanArasi guNa gaNa rAsI // phuTakara dohe ina 41 dohoM meM nIti tatvajJAna aura upadeza bharA huA hai pratyeka dohA sarasa aura sarala hai| eka rUpa hindU turuka, dUjI dazA na koya / mana kI dvividhA mAnakara, bhaye eka soM doya // isa mAyA ke kAraNa, jera kaTAvahi sIsa / te sUrakha kyoM kara sake, hari bhaktana kI rIsa // jo maMhata hai jJAna vina, phireM phulAe gAla / Apa matta aurana kareM, so kali mAMhi kalAla // jo aAzA ke dAsa te, puruSa jagata ke dAsa / zrAzA dAsI jAsakI, jagata dAsa hai tAsa // gorakhanAtha ke vacana isameM 7 chanda haiM pratyeka chanda anUThe jJAna rahasya se bharA huA hai, bhAva bahuta hI sarala hai| jo ghara tyAga kahAvai jogI, gharavAsI ko kahai subhogii| antara bhAva na parakhai koI, gorakha vole mUrakha soii||
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa 123 par3ha graMthahi jo jJAna vakhAne, pavana sAdha paramAratha maaneN| paramatatva kehohiMnamaramI, kaha gorakha so mahA adhrmii|| sumati devI ke eka sau ATha nAma isameM sumati ke eka sau ATha nAmoM kA varNana 9 chaMdoM meM kiyA hai kavitA alaMkAra pUrNa hai| siddhA, saMjamavatI, syAvAdinI, viniitaa| nirdoSA, nIrajA, nirmalA, jagata atItA // sumati, suvuddhi, sudhI, subodhanidhi, sutA, puniitaa| zivadAyinI, zItalA, rAdhikA, maNi ajItA // kalyANI, kamalA, kuzali, bhava bhaMjanI bhavAni / lIlAvatI, manoramA, zrAMnadI, sukhakhAni // SaTa darzana isameM 8 chanda haiM isameM sabhI darzanoM kA sundara saMkSipta varNana hai| * vedAnta deva brahma, advaita jaga, guru vairAgI bheSa / veda graMtha, nizcaya dharama, mata vedAnta vizepa // jaina devatIrthakara, guru yatI, Agama kevali vaina / dharma anaMta bhayAtmaka, jo jAnai ko jaina // navasenA vidhAna isameM 12 chanda haiN| senA, senAmukha, anIkanI; akSohiNI Adi senA bhedoM kA varNana hai|
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 prAcIna hindI jaina kavi an-AAAAAAA anIkanI matta mataGga sAta aru vIsa, pavana vega ratha sattAIsa / anuga eka sau paitisa ThIka, haya ikyAsI sahita anIka / / phuTakara kavitta isameM 22 kavitta haiM isameM vidyAoM ke nAma tathA graha jyotipa Adi sabhI viSayoM kA varNana hai| vidyAoM ke nAma chappaya chanda brahma jJAna, cAturIvAna, vidyA haya vAhana / parama dharama upadeza, vAhubala jala avagAhana // siddha rasAyana karana, sAdhi saptama sura gAvana / vara sAMgIta pramAna, nRtya vAjina vajAvana // vyAkaraNa pATha mukha veda dhuni, jyotiSa cakra vicAra cita / vaidyaka vidhAna paravInatA, iti vidyA daza cAra mita / / . navaratnoM ke svAmI mukatA ko svAmI canda, mUMgAnAtha mahInanda, gomedaka rAjA rAhu, lIlApatI zanI hai| ketu . lahasunI, sura puSparAja deva guru, __pannA ko adhipa budha, zukra hIrAdhanI hai| yAhI krama kIje ghera, dakSiNAvarata phera, mANika sumera vIca prabhu dinamanI hai| zrAThoM dala ATha ora, karaNikA madhya Thaura, kola kaise rUpa nau grahI anUpa banI hai||
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara vanArasIdAsa 125 pada he bhAI ! Izvara kI prApti isa taraha ho sakatI hai| suna aura smjh| aise yoM prabhu pAie. suna paMDita praanii| jyoM mathi mAkhana kAr3hiye, dadhi meli mathAnI // jyoM rasa lIna rasAyanI, rasa rIti araadhai|| tyoM ghaTa meM paramArathI, paramAratha sAdhai // zrApa lakhe jaba zrApa ko, duvidhA para mette| sAhiva sevaka eka se, tava ko kihiM bheMTa he jJAnI paMDita ! Izvara kI prApti isa taraha hotI hai jaise dahI meM mathAnI DAlakara usako mathakara makkhana nikAlA jAtA hai| jaise rasa meM magna huyA rasAyanI rasa kI ArAdhanA karatA huA rasAyana ko pAtA hai| usI taraha Izvara ko prApta karanevAlA bhavya jIva apane ghaTa meM apanI hI sAdhanA karatA hai| aura jisa samaya Apa meM apane ApakA nirIkSaNa karatA hai usI samaya vaha khuda hI Izvara bana jAtA hai| mana kI duvidhA naSTa ho jAtI hai aura sAhiva aura sevaka eka ho jAte hai taba kauna kisakI bheMTa kreN| he mUrkha ! Izvara kI prApti isa taraha nahIM hotI hai| are! tU kahA~ bhaTaka rahA hai|
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 prAcIna hindI jaina kavi - ~ ommomorrormmmmmwwwanmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmon aise kyoM prabhu pAie, suna mUrakha praanii| jaise nirakha marIcikA, mRga mAnata paanii|| mATI bhUmi pahAra kI, tuhi saMpatti sUjhai / pragaTa pahelI moha kI, tU taU na vUjhai // jyoM mRga nAbhi suvAsasoM, DhUr3hata vana daure| . tyoM tujha meM terA dhanI, tU khojata aura // he mUrkha prANI ! isa taraha Izvara kI prApti kaise ho sakatI hai| jaise mRga mAyA marIcikA ko dekhakara pAnI samajhatA hai| aura usake lie daur3atA hai usI taraha pahAr3a kI maTTI tujhe saMpatti sI mAlUma par3atI hai| are! isa moha kI pahelI ko tU nahIM jAnatA hai| jisa taraha kastUriyA mRga apanI nAbhi meM kastUrI rakhatA hai aura use DhUr3hane ke lie jaMgala meM daur3atA hai usI taraha terA svAmI tujhameM hI chipA hai parantu he mUrkha ! tU use kahIM aura jagaha hI khojatA phiratA hai / tujhe vaha kahA~ milegaa| adhyAtma pada AtmA ke mUla nakSatra meM jJAna putra kA janma huA hai usakI karAmAta dekhie| ___mUlana beTA jAyo re sAdho, mUlana0 jAne khoja0 kuTumba sava khAyo sAdho0 mUlana0 . janmata mAtA mamatA khAI, moha lobha doi bhaaii| kAma krodha doi kAkA khAe, khAI tRpanA dAI / / pApI pApa parosI khAyo, azubha karma doI mAsA / mAna nagara ko rAjA khAyo, phaila paro saba gAmA..
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa 127 duramati dAdI vikathA dAdo, mukha dekhata hI suutro| maMgalAcAra vadhAe bAje, jaba yo vAlaka ho / nAma dharyo cAlaka ko sUdho, rUpa varana kachu naahiiN| nAma dharate pAMDe khAe, kahata banArasi bhAI // nAmamAlA yaha choTAsA eka kopa grantha hai| mahAkavi dhanaMjaya ne saMskRta meM nAmamAlA kopa kI racanA kI hai yaha usI kA sundara anuvAda hai| anuvAda sundara hai vAlakoM tathA anya sAdhAraNa sAhitya premiyoM ke kaMTha karane yogya hai| Age isake kucha udAharaNa diye jAte haiM / AkAza ke nAma khaM vihAya aMvara gagana, aMtarIkSa jagadhAma / vyoma viyata nabha meghapatha, ye prakAza ke nAma // kAla ke nAma yama kRtAMta aMtaka tridaza, zrAvartI mRtathAna / prANa haraNa, zrAdita tanaya, kAla nAma paravAna // buddhi ke nAma pustaka dhipanA semupI, dhI medhA mati buddhi / surati manIpA cetanA, Azaya aMza vizuddhi / / vidvAn ke nAma nipuNa vilakSaNa, vivudha budha, vidyAdhara vidvAn / paTupravINa paMDita catura, sudhIsujana.matimAna //
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 prAcIna hindI jaina kavi -------.www.wwwwwwwwwwww kalAvaMta, kovida kuzala, sumana dakSa dhImaMta / jJAtA, sajjana, vRhmavida, tajJa guNIjana saMta // asatya ke nAma ajAratha mithyA, mRSA, vRthA asatya alIka / mudhAmogha niHphala vitatha, anucita, asata aThIka // zuddha jIva dravya ke nAma parama-puruSa paramesara parama-jyoti, parabrahma pUraNa parama paradhAna hai| anAdi anaMta avigata avinAzI aja, nirakuMda mukata mukaMda amalAna hai| nirAvAdha nigama niraMjana, niravikAra, nirAkAra saMsAra siromaNi sujAna hai| sarava darasi, saravajJa siddha svAmI ziva, dhanI nAtha Iza jagadIza bhagavAna hai| jIva dravya ke nAma cidAnaMda cetana alakha jIva samaisAra, buddhirUpa avudhra azuddha upayogI hai| cidrapa svayaMbhU cinamUrati dharamavaMta, . prANavaMta prANI jaMtu bhUta vRSa bhogI hai| guNadhArI, kalAdhArI bheSadhArI,vidyAdhArI, " aMgadhArI saMgadhArI, yogadhArI jogI hai| cinmaya akhaMDa haMsa akSara AtamarAma, karama ko karatAra parama viyogI hai
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ WWW. Mum-~ kavivara banArasIdAsa 129 wronmmmmmmmmmmmmmm . . .satya ke nAma... " samyak satya amogha sata niHsaMdeha vinadhAra / ThIka yathA tatha ucita tatha, mithyA prAdiprakAra // arddha kathAnaka isameM kavivara ne apane 55 varSa kI choTI sukha dukha kI bAtoM kA bar3e acche DhaMga se varNana kiyA hai| yaha graMtha unheM jaina sAhitya ke hI nahIM hindI sAhitya ke bahuta hI U~ce sthAna para ArUr3ha karA detA hai| isake dvArA ve hindI sAhitya meM eka apUrva kArya karake balalA gae haiM ki bhAratavAsI Aja se tIna sau varSa pahale bhI itihAsa aura jIvana carita kA mahatva samajhate the aura unakA likhanA bhI jAnatethe hindI meM hI kyoM sAre bhAratIya sAhitya meM yahI eka Atma carita hai jo Adhunika samaya ke Atma caritoM kI paddhati para likhA gayA hai hindI bhASA bhApiyoM ko isa graMtha kA abhimAna honA caahie| yaha graMtha bar3I zIghratA se likhA gayA hai isI se anya kavitAoM kI taraha isameM yamaka anuprAsa Adi para dhyAna nahIM diyA gayA hai kevala bItI huI bAtoM kA hI varNana karanA isakA mukhya uddezya rahA hai phira bhI isameM kahIM 2 bar3e hI manohara tathA svAbhAvika padya hai|| isameM saba milAkara 673 caupAI tathA dohe haiN| kavivara ke jIvana caritra meM isake aneka padya yatra tatra uddhRta kie gae haiM isalie isakA paricaya alaga se nahIM diyA gayA hai| ke jIvana caritra meM isakA ki pApA damA kAnuna kie gae haiM
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaiyA bhagavatIdAsa usa samaya kI kAvya pragati usa samaya zrRMgAra rasa kI dhArA avAdhita rUpa se baha rahI thI vilAsa kI madirA pilAkara kavi loga apane ko kRtakRtya samajhate the| ve kAminI ke aGgoM se burI taraha ulajhe hue the unhoMne kaTi, kuca, kezoM aura kaTAkSoM meM hI apanI kalpanA zakti ko samApta kara diyA thaa| pAtivrata aura brahmacarya kA majAka ur3Ane meM hI ve apanI kavitA kI saphalatA samajhate the aura " iha pAra pativrata tAkhai dharo" ke gIta gAne meM hI unheM AnaMda AtA thaa| koI kavi navIna daMpati kI prema lIlAoM, mAna, apamAna aura A~kha micaunI meM hI vicaraNa karatA thA to koI kuzala kavi kulaTAoM ke kuTila kaTAkSoM, hAvabhAva, vilAsoM aura noka jhoka meM hI masta thaa| koI vilAsI kavi, parapati para Asakta huI kAminiyoM ke saMketa sthAnoM ke varNana meM aura koI virahI, virahiNiyoM ke karuNa rudana, Akradana aura vilApa meM hI apanI kalpanAeM samApta kara rahA thaa| koI saMyogiyoM ke 'lapaTAne raheM paTa tAne raheM' ke piSTa poSaNa meM hI apanI kavitA kI saphalatA samajhatA thaa| devatva aura amaratva kI bhAvanAeM samApta ho cukI thIM, mukti aura jIvana zakti kI yAcanA ke sthAna para kutsitatA. ne apanA sAmrAjya sthApita kara rakkhA thaa|
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaiyA bhagavatIdAsa 131 , unakI dRSTi meM to mukti ke atirikta aura hI koI durlabha padArtha samAyA huA thaa| kavivara deva jI usa durlabha padArtha kI tArIpha karate haiM Apa kahate haiM 'joga hU teM kaThina saMjoga paranArI ko' paranArI ke saMyoga ko Apa yoga se bhI adhika durlabha batalAte haiM ApakI dRSTi meM patnIvrata aura sacaritratA kA to koI mUlya hI nahIM thaa| usa samaya ke bhakta kaviyoM ne bhI zrIkRSNa aura rAdhikA ke pavitra bhaktimArga kA Azraya lekara unakI zrITa meM apanI manamAnI vAsanAmaya kalpanAoM ko uddIpta kiyA thaa| vAsanAoM aura zRMgAra meM ve itane grasta ho gaye the ki apane upAsya devatA ko guMDA aura laMpaTa banAne meM bhI unhoMne kisI prakAra kA saMkoca nahIM kiyaa| eka sthAna para bhaktavara nevAja kavi vraja vanitAoM ko nIti kI zikSA dete hue kahate haiN| 'bAvarI jo pai kalaGka lagyo to nisaGka hai kAhe na aGka lagAvati' kalaGka dhone kA kavivara ne yaha bar3A acchA upAya batalAyA hai| rasakhAna sarIkhe bhakta kavi bhI isa anUThI bhakti lIlA se nahIM bace haiM Apa kA kyA hI sundara pazcAtApa hai 'mo pachitAvo yahai ju sakhI ki kalaGka lagyo para aGka na lAgI / kRSNajI kI lIlA kA varNana karate hue eka sthAna para Apa kahate haiM 'gAla gulAla lagAi, lagAi kai aGka rijhAi vidA kara diinii'| isa taraha bhArata kI mahAn AtmAoM ke sAtha bhaddA majAka kiyA gayA aura unake pavitra caritra ko vAsanAoM ke nAma citroM .se sajAkara sarca sAdhAraNa janatA ke sAmhane rakhakara unheM dhoke . meM DAlA gayA aura apanI viSaya vAsanAoM kI pUrti kI gii|
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi isa bhakti mArga ke andara paranArI sevana aura madirA pAna kI bhAvanAoM ko pracaMDa kiyA gayA aura bhAratIya prajA meM napusaMkatA ke bIja boye gae / 932 anada aise samaya meM kucha kavigaNa hI apane kAvya ke Adarza ko surakSita rakha sake haiM / jaina kavi to kutsita zRMgAra varNana se bilakula achUte hI rahe haiN| yaha saba jaina dharma kI suzikSA kA hI pariNAma hai ki jaina kaviyoM ne apanI kavitA ko kisI prakAra bhI kalaMkita nahIM hone diyaa| unhoMne nIti, caritra aura saMyama ko sarasa phulavAr3I lgaaii| ve adhyAtma kuMja meM samAdhi ke rasa meM manna rahe aura Atma tatva meM unhoMne apanI lau lagAI / unhoMne apanI kavitA meM amaratA kA saMgIta alApA aura ve janatA ke patha nidarzaka bane / unakA kAvya saMsAra kA guru banA dhanya hai unakA kavitva aura dhanya hai unakI abhilASA / jIvana rekhAeM AgarA mugala sAmrAjya kA aitihAsika sthAna rahA hai adhikAMza jaina kaviyoM ko janma dene kA suyaza bhI Agare ko hI prApta huA hai / kavivara bhUdharadAsa, Adi kaviyoM ne bhI isI sthAna para janma lekara kAvya kI sarasa dhArA sarasAI hai / kavivara bhagavatIdAsajI kA janma bhI isI zrAgare meM huA thaa| ApakI janma tithi kyA thI isakA nizcita patA abhI taka nahIM lagA hai Apane apanI racanAoM ko prazasti meM
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaiyA bhagavatIdAsa 133 paricaya nahIM diyA hai| ApakI kavitAoM meM vikrama saMvata 1731 ke 1755 taka kA ullekha milatA hai| isase jJAta hotA hai ki ApakA janma satrahavIM zatAbdI ke prAraMbha hI meM huyA hogaa| isake prathama kI athavA Age kI ApakI koI bhI kavitA abhI taka nahIM milI hai| Apake pitA lAlajI sAhu Agare ke prasiddha vyApArI the Apa aosavAla vaizya the kaTAriyA ApakA gotra thaa| jaivadharma ke zRddhAnI hone para bhI Apake vicAra udAra the ApakA hRdaya vizAla thA pakSapAta kI bU Apa meM tanika bhI nahIM thii| bhaiyA bhagavatIdAsajI apane pitA ke AjJAkArI suputra the| vyApAra meM kuzala hone para bhI ApakI vizeSa ruci kAvya kI ora pravAhita huii| Apane hindI aura saMskRta bhApA kA acchA abhyAsa karane ke pazcAt sAhityaka graMthoM kA bhI bhale prakAra adhyayana kiyA thaa| saMskRta aura hindI ke jJAtA hone ke atirikta Apa phArasI, gujarAtI, mAravAr3I, ba~galA Adi bhApAoM para bhI acchA adhikAra rakhate the kucha kavitAeM to Apane kevala gujarAtI tathA phArasI meM hI kI hai| ApakA svabhAva var3A sarala thA aura sAdagI to ApakI jIvana sahacarI hI thii| kavitA se Apako hArdika sneha thA Apa jo kucha bhI racanA karate the usameM apane ko pUrNa vallIna kara lete the suruci kA Apa pUrA dhyAna rakhate the| ApakI kavitA kA pratyeka padya hRdayagrAhI aura vodha prada hai usakA par3hane vAlA usameM se kucha na kucha apane kalyANa
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 prAcIna hindI jaina kavi AAAAAAMAN kI vastu prApta kara letA hai use mArga bhrama nahIM hotA aura na vaha patha-bhraSTa hotA hai kintu apanA icchita sarala aura sukhada mArga prApta kara letA hai| - kavivara kI kavitA meM use zAMti kA ramya chAyA sthala prApta hotA hai vahA~ kucha samaya virama kara vaha zAMti kA anubhava karatA hai aura zakti prApta kara Age bar3hane ke lie samartha hotA hai| pavitra hRdaya kavi kezavadAsajI hindI ke prasiddha zRMgArI kavi ho gae haiM vRddhAvasthA meM bhI ApakI zRMgAra lAlasA kama nahIM huI thii| keza sapheda ho jAne para bhI ApakA hRdaya vilAsa kAlimA se kAlA hI banA thaa| vRddhAvasthA ke kAraNa Apa apanI vAsanAoM kI pUrti karane meM azakya ho gae the, yuvatI bAlAeM sapheda kezoM ko dekhakara Apake nikaTa nahIM AtI thIM isase ApakA hRdaya atyaMta kaSTa pAtA thA Apa isa kaSTa ko sahana nahIM kara sakate the Apane kaSTa kA varNana nimna padya dvArA kiyA hai:kezava kezani asikarI, jaisI zrari na kraay| candra vadana mRga locanI; vAvA kahi muri jAya // isase ApakI zRGgAra priyatA kA pUrNa paricaya milatA hai| Apane rasikoM kA hRdaya saMtuSTa karane ke lie rasika priyA nAmaka eka graMtha banAyA hai jisameM nArI ke nakha zikha taka sabhI aGgoM kI aneka taraha ke alaMkAroM aura upamAoM dvArA jI bharake prazaMsA kI hai| bhaiyA bhagavatIdAsajI ko usakI eka prati prApta huI thIbhaiyAjI to Adarza vAdI kavi the unheM jhUThI tathA kutsita prazaMsA
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaiyA bhagavatIdAsa 135 nuarAnm kava pasanda AtI Apane usakI pRSTha para nimna kavitta likhakara use vApisa lauTA dii| bar3I nIti laghu nIti karata hai, vAya sarata vadavoya bhrii| phor3A adi phunagunI maMDita, sakala deha manu roga drii|| zoNita hAr3a mAMsa maya mUrata, tApara rIjhata gharI ghrii| aisI nAri nirakha kara kezava! 'rasika priyA tuma kahA karI? kezava ! tumane rasika priyA kyA kI ? tuma bhrama meM bhUla gae / tuma moha sAgara meM kitane nIce gira gae ho| kitanI asat kalpanAeM karake tumane apane AtmA ko ThagA hai| aneka bhole bhAle yuvakoM ke hRdayoM meM kutsita bhAvanAoM ko protsAhita kiyA hai / aura jhUThI prazaMsA karake kavitA devI ko kalaMkita kara DAlA hai| ___ unakI kavitA meM kitanI satyatA thii| saMsAra kI mAyA meM phaMse hue ajJAnI mAnavoM ko nAriyoM ke aGgoM kI azlIla DhaMga se citraNa karake usameM pha~sAne vAle kaviyoM ke prati unakA kaisA uttama upadeza thaa| kitanI dayA thI unake hRdaya meM una zRMgArI kaviyoM ke prati ! hAya ! kezava ! rasika priyA tuma kahA karI! kyA nAriyoM ke aMgoM para dRSTi gar3Ae rahanA hI kavi karma haiM kyA unake kaTAkSoM aura hAvabhAva vilAsoM meM magna rahanA hI kavi dharma hai tumane jisakI prazaMsA karane meM apane amUlya mAnava janma ke bahumUlya samaya ko naSTa kara diyA thor3A usakA aMtartama to dekho! nahIM nahIM kavi kameM mahAna hai| usake Upara janatA ke uddhAra kA kaThina bhAra hai kavitA kevala mauja kI vastu
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136' prAcIna hindI jaina kavi ANAMRAPAavhanum nahIM hai| usapara deza aura samAja ke utthAna kA kaThina uttaradAyitva hai| yaha thA kavivara bhagavatIdAsajI kI kavitA kA Adarza aura unakI apUrva pavitratA kA eka udAharaNa / unakA lakSya nArI niMdA kI ora nahIM thA kintu Adarza patha se bhraSTa hue kavi ko. upadeza denA hI unakA uddezya thaa| nArI ko vaha pavitratA aura mahAnatA kA pratinidha samajhate the| use vaha kevala vilAsa kI vastu nahIM mAnate the kintu java koI usa pavitra vastu ko vilAsa kI hI sAmagrI banAkara usake gauravamaya pavitra zarIra kI kevala vAsanA bhoga aura vilAsa ke sAtha hI tulanA karatA hai tava unakA pavitra hRdaya coTa khAtA hai tava ve usakI bhartsanA karate hue usakA nagna citra sAmhane rakha dete haiN| isI prakAra vAvA sundaradAsajI ne jo ki vedAnta vipaya ke acche kavi the rasika priyA kI vahuta niMdA kI hai| kavitva zakti bhaiyA bhagavatIdAsajI una zreSTha kaviyoM meM se haiM jinhoMne apane kAvya kI dhArA vairAgya, vedAnta nIti aura bhakti kSetra meM vahAI hai| Apake kAvya meM saMsAra kI mRga tRSNA meM par3e hue pathikoM ke lie Atma jJAna aura zAti kA sundara bharanA prApta hotA hai vipaya vAsanA ke dala dala meM phaMse hue yuvakoM ke lie kartavya mArga aura nItijJAna kI sundara zikSA milatI hai|
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaiyA bhagavatIdAsa .......................................... . . . . ........ ... ....... ... .. vAstava meM sat kAvya vahI hai jo bhUle hue pathikoM ko satmArga para lagAde, tar3apate hue ko sAntvanA pradAna kare aura jIvana sudhAra ke mArga ko prazasta cnaade| Apake kAvya meM yaha sabhI guNa pada pada para prApta hote haiN| Apane apanI kavitA kI racanA kevala janatA ko anuraMjita karane athavA rAjA mahArAjAoM ko rijhAne ke lie nahIM kI hai aura na Apako kisI prakAra ke puraSkAra kA hI lobha thA Apane loka kalyANa aura AtmoddhAra ke lie kAvya kA Adarza rakkhA hai ApakA kAvya pradarzaka pradIpa hai usase Atma prakAza kI ujjvala kiraNeM prakAzita hotI haiN| Apa vyavahAra jJAna ke acche jJAtA the sarva sAdhAraNa ke hRdaya ko parakhe hue the aura janatA ko kisa prakAra upadeza denA yaha Apa khUba jAnate the| . ApakI kavitA alaMkAra aura prasAda guNa se pUrNa hai| janatA kI ruci aura saralatA kA Apane kAvya meM pUrNa dhyAna rakkhA hai bhApA praur3ha aura zabda kopa se bharI huI hai| urdU aura gujarAtI ke zabdoM kA Apane kahIM kahIM bahuta hI sundara prayoga kiyA hai| saralatA ApakI kavitA kA jIvana hai aura thor3e zabdoM meM artha kA bhaMDAra bhara denA yaha Apake kAvya kI khUbI hai| sarasatA aura sundaratA ke sAtha AtmajJAna kA Apane itanA manohara saMbaMdha jor3A hai ki vaha mAnavoM ke hRdayoM ko apanI ora Akarpita kie binA nahIM rhtaa| ApakI racanAoM kA sundara saMgraha graMtha brahma vilAsa hai isameM Apake dvArA racita 67 kavitAoM kA saMgraha hai| isameM.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 prAcIna hindI jaina kavi koI 2 racanAeM itanI bar3I haiM ki ve eka eka svataMtra graMtha ke samAna ho gaI haiN| sabhI kavitAe~ kAvya kI tamAma rItiyoM aura zabdAlaMkAra tathA arthAlaMkAra se pUrNa haiN| anuprAsa aura yamaka kI jhankAra bhI ApakI kavitAoM meM yatheTa hai| Apane antalApikA, vahiApikA aura citra vaddha kAvya kI bhI racanA kI hai| ApakI paramAtma zataka nAmaka kavitA camatkRta bhAvoM aura alaMkAroM se pUrNa hai antApikAeM aura vahiApikAeM bhI atyaMta manoraMjaka hai| yahA~ brahma vilAsa ko kucha racanAoM kA thor3A sA paricaya karAyA jAtA hai pAThaka dekheMge unameM kitanI sarasatA, kavitva aura upadeza hai| hamArI bhAvanA hai ki Apa jaise adhyAtmika kaviyoM kA bhArata meM punaH mAna ho aura Atma jJAna kI manohara tAna se bhArata phira eka bAra gUMja utthe| brahma vilAsa puNya paccIsikA isameM paccIsa sundara kavitta haiM jisameM pugaya kA phala aura usake karane kA Adeza diyA gayA hai| maMgalA caraNa isa padya dvArA kavivara apane iSTa kI zakti kA paricaya karAte haiM isameM bar3A sundara zabdAnuprApta hai|
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaiyA bhagavatIdAsa 139 moha karma jiMha harayo, karayoM rAgAdika naTita / - dveSa savai pariharayo, jAgi krodhahiM kiya miTita // mAna mUr3hatA hariya, dariya mAyA dukha dAyina / - lobha lahara gati gariya, khariya pragaTI ju rasAyina // kevala pada avalaMvi huzrA, bhava samudra tArana tarana / trykaalcrnvNdtbhvik,jyjinNdtuhpyshrn|| jinhoMne balavAna moha ko jIta liyA hai, rAga dvapa kA nAza kara diyA hai, krodha ko pachAr3a DAlA hai, ghamaMDa aura mUr3hatA kA mAna mardana kara diyA hai, dukha kI dene vAlI mAyA ko maror3a DAlA hai, lobha lahara kI cAla ko roka diyA hai, jinheM AtmajJAna rUpI rasAyana prApta huI hai aura jo pUrNa jJAna ko prApta kara saMsAra sAgara se pAra hokara dUsaroM ko pAra utArate haiM una jinendra devakI bhagavatIdAsa vaMdanA karate haiN| aura caraNa zaraNa kI yAcanA karate haiN| . . kavivara ne satya zraddhAnI samadRSTi kI prazaMsA kitane manohara DhaMga se kI hai usakI madhuratA kA thor3A sA zrAnanda zrApa bhI lIjie / svarUpa rijhavAre se, suguNa matavAre se, sudhA ke sudhAre se, suprANi dayAvaMta haiM ! suvuddhi ke athAha se, suriddha pAtazAha se, sumana ke sanAha se, mahA bar3e mahaMta haiM / sudhyAna ke dharaiyA se, sujJAna ke karaiyA se, suprANa parakhaiyA se, zakatI anaMta haiN| savai saMgha nAyaka se, savai vola lAyaka se, savai sukha dAyaka se, samyaka ke saMta haiN|
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140. prAcIna hindI jaina kavi ~rnmom jo apane Apa para hI mohita haiM, Atma guNoM meM masta haiM, Atma sudhA ke samudra haiM aura prANiyoM para karuNA rakhane vAle haiN| jo athAha buddhi vAle haiM, Atma vaibhava ke bAdazAha haiM, apane mana ke mAlika haiM aura bar3e mahanta haiM / jo zubha dhyAna ke rakhane vAle haiM, zubha jJAna ke karane vAle haiM aura Atma zakti ke parakhane vAle, anaMta zakti ke dhAraka haiM, aise sarva saMgha ke nAyaka uttama upamAoM ke dhAraka sabako sukha dene vAle satya ke zraddhAnI saMta purupa hote haiN| kavivara puNya pApa kI mahattA kA varNana kisa DhaMga se karate haiN| grISama meM dhUpa parai tAmeM bhUmi bhArI arai, phUlata hai Aka puni ati hI umahi ke| varSA Rtu megha bharai tAmeM vRkSa koI pharai, . jarata javAsA agha zrApuhI te Dahi kai|| Rtu ko na doSa koU puNya pApa phalai doU, jaise jaise kie pUrva taise rahai sahi ke| keI jIva sukhI hohiM keI jIva dukhI hohiM, dekhahu tamAso bhaiyA nyAre naiku rahi kai|| garmI meM teja dhUpa par3atI hai usase samasta bhUtala jalatA hai| parantu Aka vRkSa bar3I umaMga ke sAtha phUlatA hai| varSA Rtu meM megha barasatA hai jisase cAroM ora hariyAlI ho jAtI hai anekoM vRkSa phalate phUlate haiM paraMtu javAse kA per3a apane Apa hI jalakara gira par3atA hai| he bhaaii| isameM Rtu kA koI doSa nahIM hai yaha puNya pApa kA phala hai jisane jaise karma kie haiM usI taraha use sahanA par3ate haiN| koI jIva puNya ke kAraNa sukhI hote haiM aura koI pApa ke savaba se dukhI hote haiN| he bhAI, tU puNya aura pApa donoM se alaga raha kara saMsAra kA tamAzA dekh|
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaiyA bhagavatIdAsa 141 puNya ke dvArA prApta huI saMsAra ke vaibhava ko dekhakara zrabhimAna mata kara ! dekha yaha vaibhava kaisA 1 dhUmana ke dhaurahara dekha kahA garva karai, hI // ye to china mAhi jAMhi pauna parasata hI / saMdhyA ke samAna raMga dekhata hI hoya bha~ga, dIpaka pataMga jaise kAla garasata supane meM bhUpa jaise indra dhanu rUpa jaise, prosa bU~da dhUpa jaise durai darasata hI / esoI bharama sava karmajAla vargaNA ko, tAmeM mUr3ha magna hoya mare tarasata hI // are bhAI / ina dhueM ke makAnoM ko dekhakara kyA ghamaMDa karatA hai ye to havA ke lagate ho eka kSaNa meM hI naSTa ho jAyege / saMdhyA ke raGga ke samAna dekhate hI dekhate chinna bhinna ho jAyage aura dIpaka para ur3ate hue pataMga jaise kAla ke mu~ha meM cale jA~yage / ye saba svapna kA rAjya, indra dhanupa aura osa kI bU~da kI taraha kSaNa bhara meM hI naSTa ho jAne vAle haiN| yaha bar3e 2 rAjya mahala dhana, daulata, yauvana aura viSaya bhoga saba karmoM kA bhrama jAla hai yaha saba anitya aura kSaNika hai / mUr3ha manuSya isameM magna hokara isI ke lie tarasate 2 mara jAte haiN| zata aSTottarI isa kAvya meM eka sau ATha sundara padya haiM / pratyeka padya zikSA aura nIti se bharA huA hai| isameM kavivara ne Atma jJAna kI zikSA bar3e manohara DhaMga se dI hai| bar3I sarasa aura hRdayagrAhI racanA hai| dekhiye sumati rAnI caitanya ko kisa prakAra samajhA rahI hai /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 prAcIna hindI jaina kavi ikavAta kahU~ zivanAyaka jI, tuma lAyaka Thaura kahA~ bhaTake / yaha kauna vicakSana rIti gahI, binu dekhahi akSana sauM aTake / ajahUM guNa mAno tozIkha kahUM, tuma kholata amAna paTai ghaTake / cina sUrati zrApa virAjata ho, tina sUrata dekhe sudhA gaTake // he mona ke pati caitanya ! tumako eka vAta kahatI hUMkyA yaha sthAna tumhAre rahane lAyaka hai are! tuma kahA~ bhaTaka rahe ho| . are! yaha tumane kyA anokhI rIti pakar3I hai, vinA dekhe parakhe hI indriyoM se aTaka gaye ho|| agara tuma ava bhI merA guNa mAnate ho to tuma se eka bhalAI kI vAta kahatI hUM? are! tuma apane ghaTa ke paTa kyoM nahIM kholte| tuma khuda apane Apa prakAzamAna caitanya virAjamAna ho usa apanI sundara rUpa sudhA kA pAna kyoM nahIM krte| caitanya rAjA kisa prakAra behoza hotA hai| kAyA sI su nagarI meM cidAnaMda rAja kare, mAyA sI ju rAnI pai magana bahu bhayo haiN| moha so hai phaujadAra krodha so hai kotavAra, - lobha so vajIra. jahA~ luTive ko rahayo hai // udai ko ju kAjI mAne, mAna ko zradala jAne, kAma senA kA navIsa AI vAko kahayo hai| aisI rAjadhAnI meM apane guNa bhUli rahayo, . sudhi jaba bhAI tatrai jJAna prAya gahayo hai // zarIra nagara meM caitanya rAjA rAja. karatA hai vaha mAyA nAmaka rAnI para bahuta hI Azakta ho rahA hai|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ umornanan rahA thA jaba usa rAjya kA sukhA kA digdarzana kara rahe ho / bhaiyA bhagavatIdAsa 143 Minummmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm moha usakA senApati hai krodha kotavAla hai aura lobha maMtrI hai jo use sadA se hI lUTa rahA hai| karma kA udaya rUpI kAjI hai mAna usakA ardalI banA hai kAmadeva usakA munzI banakara rahatA hai| isa taraha kI rAjadhAnI meM rahakara vaha apane guNoM ko bhUla rahA thA jaba use apanA dhyAna AyA taba usane jJAna ko grahaNa kiyA aura Atma rAjya kA sukha bhogane lgaa| sumati rAnI caitanya kI ajJAnatA kA digdarzana karAtI huI use saMbodhita karatI huI kahatI hai ki he caitanya rAjA tuma kahA~ jA rahe ho| jJAna prAna tere tAhi nere to na jAnata ho, zrAna prAna mAni bhAna rUpa mAna rahe ho| zrAtama ke vaMza ko na aMza kahUM khulyo kIje, puggala ke vaMza setI lAgi lahalahe ho| puggala ke hAre hAra puggala kI jIte jIta, puggala kI prIti saMga kaise vaha vahe ho| lAgata ho dhAya dhAya, lAge na kaLU upAya, suno cidAnaMda rAya kauna paMtha gahe ho| tU apane bhItara apane jJAna rUpI prANoM ko nahIM dekhatA aura dUsare indriya aura zarIra rUna guNoM ko apanA mAnakara usI meM magna ho rahA hai| AtmA ke vaMza kA zakti rUpa jo aMza hai use to tU prakAzita nahIM karatA hai aura pudgala (zarIra) ke vaMza se lipaTakara khuza ho rahA hai| tU zarIra ke hArane para hAra aura aura jItane para jIta samajhatA hai are bhAI caitanya ! isI taraha pudgala kI prIti ke sAtha kaise vahA jAtA hai|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 prAcIna hindI jaina kavi dina rAta saMsAra ke dhaMdhe meM hI behoza rahatA hai parantu kucha prayatna saphala nahIM hotaa| he caitanya rAjA! tumane yaha kaunasA mArga grahaNa kiyA hai| dekhiye isa padya meM vaha caitanya ko kisa prakAra phaTakAra rahI hai| kauna tuma ? kahA~ Ae ? kaune vairAye tumahiM, kAke rasa rAce kachu sudha hU dharatu ho| kauna hai ye karma jinheM eka meka mAni rahe, ajahUM na lAge hAtha bhAMvari bharatu. ho| ghe dina citAro jahA~ pIte haiM anAdi kAla, kaise kaise saMkaTa saha hU visaratu ho| tuma to sayAne pai sayAna yaha kauna kInhoM, tIna loka nAtha hai ke dIna se phiratu ho / tuma kauna ho ? kahA~ se Aye hoM! tumheM kisane bahakA rakkhA hai aura tuma kisake rasa meM masta ho rahe ho isa bAta kA bhI tuma kucha khayAla rakhate ho| , ye karma kauna haiM jinheM tuma apane se eka meka mAna rahe ho ye tumhAre hAtha to ava taka bhI nahIM Ae parantu tuma inake phaMde meM par3akara saMsAra meM cakkara lagA rahe ho| una dinoM kI yAda karo jahA~ anAdi kAla taka kaise 2 saMkaToM ko sahana kiyA hai kyA zrAja tuma unheM bhUla rahe ho| tuma to bar3e catura hoM parantu yaha tumane kaunasI caturAI kI hai.jo tIna loka ke nAtha hokara bhI bhikhArI kI taraha phirate ho| zrAma rahasya meM masta hone ke lie kaisA pralobhana diyA jA rahA hai|
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaiyA bhagavatIdAsa 145 mmiwwww.nonwww.mmmmmmmmm rememmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm kahA~ kahA~ kauna saMga, lAge hI phirata lAla, zrAvo kyoM na zrAja tuma jJAna ke mahala meN| naikahu viloki dekho, aMtara sudRSTi setI, kaisI kaisI nIkI nAri khar3I hai Tahala meN|| ekana tai eka banI sundara surUpa dhanI, upamA na jAya ganI vAma kI cahala meN| aisI vidhi pAya kahUM bhUli I na pAya dIje, eto kahyo mAna lIje vInatI sahala meM | he lAla! tuma kisa kisa ke sAtha kahA~ kahA~ lage phirate ho Aja tuma jJAna ke mahala meM kyoM nahIM Ate 1 tuma apane hRdaya tala meM jarA jJAna dRSTi ko kholakara to dekho! dayA, kSamA samatA zAMti Adi kaisI kaisI sundara ramaNie~ tumhArI sevA meM khar3I huI haiN| eka se eka sundara aura manohara rUpa vAlI haiM jinakI tulanA saMsAra kI koI bhI vAlAeM nahIM kara sktii| isa taraha ke manorama sAdhana prApta kara tuma bhUlakara bhI kahIM pA~va mata rakhie yaha merI sAdhAraNa sI prArthanA Apa sahaja meM hI svIkAra kara lIjie! - acchA aba sumati rAnI kA sikhApana bhI suna liijie| suno jo sayAne nAhu dekho neku ToTA lAhu, kauna vicasAhu jAhi aile lIjiyatu hai| daza dhausa vipai sukha tarako kaho keto dukha, pari ke naraka mukha kauloM sIjiyatu hai|| '70
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 prAcIna hindI jaina kavi keto kAla 'vIta gayo, ajahU na chora layo, kahUM tohi kahA bhayo aiso rIjhayatu hai| zrApuhI vicAra dekho kahive ko kauna lekho,. .zrAvata parekho tAteM kahayo kIjiyatu hai // he mere samajhadAra svAmI ! suno| tuma kucha apane naphe ToTe kI tarapha bhI dekhate ho| yaha kaunasA vyApAra tumane isa taraha apane hAtha meM liyA hai| daza dina kA to yaha vipaya sukha hai parantu isakA kitanA duHkha hai dekho! isake badale meM narka meM par3akara kavataka jalanA par3atA hai| ___isa vipaya sukha meM masta hue kitanA kAla vIta cukA parantu ava taka hoza nahIM AyA are yaha kyA ho gayA hai koI kisI para isa taraha bhI rIjhatA hai| ApahI vicAra dekhie| isameM mere kahane kI kyA bAta hai| Apako isa taraha dekhakara mere dila meM coTa lagatI hai isIlie maiM Apase kaha rahI huuN| aba cetanyarAjA aura sumati rAnI kA manoraMjaka sunie aura Ananda lIjie! suno rAya cidAnaMda, kaho ju subuddhi rAnI, kahai kahA vera vera naiku tohi lAja hai| . kaisI lAja ? kaho kahA~ hama kachu jAnata na, ____ hameM ihAM iMdrini ko viSai sukha rAja hai|| aremUr3ha ! vipai sukha saiye tU anaMtI vera, __ ajahUM aghAyenAhiM kAmI. ziratAja hai| mAnupa janama pAya, prAraja sukheta aAya, jo na cetai haMsarAya tero hI akAja hai||
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaiyA bhagavatIdAsa suviddha-he caitanya rAjA suno| caitanya he subuddhi rAnI! kaho kyA kahatI ho| subuddhi-he rAjA! maiM bAra bAra kyA kahUM tumheM jarA bhI zarma nahIM aatii| . caitanya-subuddhi-lajjA kaisI ? maiM kucha nahIM jaantaa| maiM to yahA~ indriyoM ke vipaya sukha rAjya meM magna ho rahA huuN| subuddhi / are mUrkha ! tUne anaMta vAra vipaya sukhoM kA sevana kiyA paraMtu tujhe Aja taka tRpti nahIM tU bar3A kAmI hai| tUne manuSya janma aura AryakSetra ko pAyA hai| isa uttama janma ko pAkara bhI tU sAvadhAna nahIM hogA aura Atma kalyANa nahIM karegA to he caitanya terA hI bigAr3a hogaa| merA kyA jAtA hai| sumati rAnI ke upadeza se zrAtmajJAna hone para caitanya apanI zakti kA vicAra karatA huzrA kahatA haijaiso vItarAga deva kahayo hai svarUpa siddha, taiso hI svarUpa merA yAmeM phera nAhIM hai| zraSTa karma bhAva kI upAdhi mo maiM kahUM nA~hi, aSTa guNa mere so to sadA mohi pAMhI haiN| jJAyaka svabhAva mero tihUM kAla mere pAsa, guNa jo anaMta teU sadA mohi mAhi hai| aiso hai svarUpa mero tihuM kAla suddha rUpa, jJAna dRSTi dekhate . na dUjI parachAMhI hai| jaisA vItarAga deva ne merA siddha ke samAna svarUpa batalAyA hai vaisA hI merA svarUpa hai isameM thor3A sA bhI aMtara nahIM hai| mere andara aSTa karmoM ke bhAva kI upAdhi kahIM bhI nahIM hai mere sukha, jJAna, zakti rUpa aSTa guNa sadA hI mere pAsa haiN|
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 prAcIna hindI jaina kavi wwww merA jJAyaka (saMsAra ko jAnane vAlA) svabhAva bhUta, bhaviSyata vartamAna tInoM kAloM meM mere pAsa hai aura jo mujhameM anaMta guNa haiM ve bhI hamezA mere andara rahate haiN| tInoM kAloM meM merA aisA zuddha rUpa, svarUpa hai| jJAna dRSTi se dekhane para usameM kisI dUsare kI chAyA bhI nahIM hai| khUba par3hA adhyayana kiyA parantu binA zrAtma rahasya ke pahicAne usakA kyA pariNAma hotA hai isakA varNana sunie / jo pai cAroM veda par3he raci paci rIjha rIjha, paMDita kI kalA meM pravIna tU kahAyo hai| dharama vyohAra graMtha tAhU ke aneka bheda, . tAke par3he nipuNa prasiddha tohi gAyo hai // zrAtama ke tatva ko nimitta kahUM raMca pAyo, toloM tohi graMthani meM aise ke batAyo hai| jaise rasa vyaMjani meM karachI phirai sadIca, mUr3hatA subhAva soM na svAda kachu pAyo hai // tUne bar3e parizrama aura prema ke sAtha cAroM vedoM kI par3ha liyA aura paMDita kI kalA meM tU catura kahalAne lgaa| vyavahAra dharma graMthoM ke aneka bheda haiM unako bhI par3hakara tU saMsAra meM atyaMta nipuNa aura prasiddha ho gyaa| kintu jaba taka tUne Atma tatva ke rahasya jAnane kA kucha bhI jJAna prApta nahIM kiyA hai tava taka tujhe graMthoM meM isI taraha jar3a batalAyA hai jaise kalachI hamezA aneka rasoM ke bhojanoM meM par3atI hai parantu apane jar3atA svabhAva ke kAraNa vaha kucha bhI svAda nahIM pAtI hai|
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaiyA bhagavatIdAsa 149 phArasI kI kavitA kA eka padya mAna yAra merA kahA dila kI cazama khola, sAhiva najadIka hai jisako phcaaniye| nAhaka phirahu nAMhi gAphila jahAna vIca, zukana goza jinakA bhalI bhAMti jAniye // pAvaka jyoM basatA hai aranI pakhAna mAMhi, tIsa rosa cidAnaMda isa hI meM maanie,| paMja se ganIma terI una sAtha lage haiM, khilAphaha se jAni tU Apa saccA paaniye|| he mitra ! merA kahanA mAna dila kI AkheM khola! dekha tere pAsa hI terA prabhu hai usako pahacAna / behoza hokara vyartha hI saMsAra meM mata ghUma / zrI jinendra ke upadeza ko acchI taraha se samajha / jisa taraha lakar3I aura patthara meM agni samAI huI hai usI taraha tere andara hI zuddha AnaMda maya caitanya basA huA hai| pA~coM indriyoM ke vipaya rUpI zatru terI Ayu ke sAtha lage hue haiM inheM apane pAsa se haTAkara tU apane atmA ko ThIka varaha . se phcaan| gujarAtI kavitA kA eka paya uhilyA jIvar3A hU~ tanai zaM kahU~, valI valI zrAja tU viSaya viSa seve| viSayana phala achaviSaya thakI pADavA, lAbha nI dRSTi meM kAM na veve //
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 prAcIna hindI jaina kavi hajI zaM sokha lagI nathI kAM tane, naraka mAM duHkha kahive ko na rvai| zrAvyo eka lo jAya paNa eka tU, eTalA mATe ko eTalaM khevai // he behoza jIva ! maiM tujhase kyA kahU~ Aja tU phira vArabAra viSaya vipa kA sevana karatA hai| are! viSayoM ke phaloM ko cakhakara tU aba taka tRpta nahIM huA tU apane lAbha kI tarapha kyoM naz2ara nahIM daur3AtA hai| ___ kyA tujhe aba taka zikSA nahIM lagI kyA tujhase narakoM kA dukha kahanA aba bhI vAkI raha gayA hai| are bhAI ! tU akelA AyA hai aura akelA hI jAyagA tU ina saba saMsArI saMbandhiyoM ke lie kyoM itanA pApa kamA rahA hai| anyoktiyAMhe caitanya haMsa ! tuma kisa taraha phaMde meM phaMsa gae ho| ha~sA ha~sa ha~sa Apa tujha, pUrva sa~vAre phNd| tihiM kudAva meM vaMdhi rahe, kaise hohu suchaMda // kaise hohu suchaMda, caMda jisa rAhu graasai| . timira hoya bala jora, kiraNa kI prabhutA naasai|| svapara bheda bhAsai na deha jar3a, lakhi taji sNsaa| ___ tuma guNa pUrana parama, sahaja avalokahu hNsaa|| . he caitanya ha~sa, tumane apane lie svayaMhI ha~sa ha~sakara . . phaMdA banAyA hai Aja tuma usI phaMde meM phaMse hue ho aba tuma svataMtra kaise ho sakate ho|
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaiyA bhagavatIdAsa 151 jisa taraha candramA ko, rAhu grasa letA hai athavA jaba aMdhakAra kA bala bar3ha jAtA hai taba vaha kiraNoM kI prakAza zakti ko naSTa kara detA hai usI taraha tuma para bhI karma kA phaMdA par3a jAne ke kAraNa tumheM apanA parAyA kucha bhI nahIM suujhtaa| he caitanya ! aba tuma saMzaya ko chor3akara apane Apa ko dekho| yaha zarIra jar3a hai aura tuma saMpUrNa guNoM se bhare hue zuddha caitanya AtmA ho| he tote ! tUne zrAma ke dhokhe meM par3akara semara kA vRkSa seyA isameM isameM tujhe kyA svAda milA / sUvA sayAnapa saba gaI, seyo semara vRccha / Aye dhokhe zrAma ke, yApai pUraNa iccha / yApai pUraNa iccha, vRccha ko bheda na jaanyo| rahe viSaya lapaTAya, mugdhamati bharama bhulaanyo| phala mA~hi nikale tUla, svAda puna kaLU na huutraa| yahai jagata kI rIti dekhi, semara sama sUvA // he tote ! terI sArI hoziyArI calI gii| tUne semara ke vRkSa kI sevA kii| Ama ke dhokhe meM Akara tUne apanI saMpUrNa icchAeM usIse saphala karanA cAhI haiN| are! tUne vRkSa kA bheda na jAnA / viSaya sukha meM pha~sakara he mUrkha! tU bhrama meM bhUla gyaa| dhokhe meM phaMsa gyaa| aMta meM phaloM meM se ruI nikalI aura kucha bhI rasa nahIM milaa| he caitanya rUpI tote isa saMsAra kI rIti bhI semara ke vRkSa kI taraha hai use tU dekha aura smjh| isameM tume kucha bhI. rasa nahIM mila sktaa|
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 prAcIna hindI jaina kavi AANAM binA tatva jJAna ke kisI prakAra bhI mukti prApta nahIM ho sakatI isakA sarasa varNana sunie| zuddhi teM mIna piyeM paya cAlaka, __ rAsabha aMga vibhUti lagAye / rAma kahe zuka, dhyAna gahe baka, __ bher3a tirai puni mUnDa mur3Aye // vastra vinA pazu vyoma calai khaga, vyAla tirai nita pauna ke khAye / yeto sabai jar3a rIti vicakSana, mokSa nahIM vina tatva ke pAye // yadi jala zuddhi se hI mukti prApta ho jAtI tava to machalie~ kava kI mukta prApta kara letI isI tahara dUdha pIkara bAlaka bhI mukta ho jaate| yadi bhasma lagAne se hI Izvara mila jAtA tava gadhA to sadA hI bhasma meM loTatA rahatA hai| yadi khAlI rAma 2 raTane se hI pAra ho jAte tava to totA pahale hI pAra pahuMca jAtA aura yadi dhyAna se hI siddha ho jAtI tava bagulA to siddha kavakA vana jaataa| yadi sira ghuTAne se ziva milatI taba bher3a to prativarSa hI apanA sArA zarIra ghuTAtI haiM aura yadi vastra rahita digaMvara rahane se hI koI Izvara bana jAtA hotA tava pazu to hamezA hI nagna rahate haiN| yadi AkAza meM calane se nirvANa hotA taba to sabhI pakSI nirvANa prApta kara cuke hote| . isI taraha yadi havA pIne se Izvaratva mila jAtA tava sarpa to Izvara hI bana gayA hotaa|
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaiyA bhagavatIdAsa 153 he bhAI! ye sava bAteM aura bhepa to kore jar3a haiM vinA zrAtma jJAna ke kevala inase ho mukti nahIM mila sakatI haiN| sacce bramhacArI kA svarUpa-- paMcana so bhinna rahaiM kaMcana jyoM kAI taje, raMca na malIna hoya jAkI gati nyArI hai| phaMcana ke kula jyoM svAbhAva kIca chuvai nAhi, basai jala mAMhi paina UrddhatA visArI hai| aMjana ke aMza jAke vaMza meM na kaha dIkhe, zuddhatA svabhAva siddha rUpa sukhakArI hai| zAna ke samUha Atma dhyAna meM virAji rahyo, zAna dRSTi dekho 'bhaiyA' aiso brahmacArI hai| ___ kIcar3a meM par3e hue sone kI taraha jo pAMcoM indriyoM ke bhoga vilAsoM se sadA hI alaga rahatA hai thor3A bhI malina nahIM hotA aisI jisakI nirAlI cAla hai| jisa taraha sone ke kula kA svabhAva hai ki vaha kIcar3a meM rahane para bhI use nahIM chUtA aura kamala jala meM rahane para bhI hamezA jala se Upara hI rahatA hai usI taraha jisake andara karma rUpI aMjana kahIM bhI nahIM dikhatA aura jo apane sukhamaya zuddha siddha svabhAva ko kabhI nahIM chor3atA hai| aisA jJAna aura dhyAna meM magna rahane vAlA caitanya hI 'jJAna dRSTi' se sacA brahmacArI hai| sArA saMsAra rAga raMga meM masta ho rahA hai, kucha kahane sunane kI bAta nahIM rahI, yahA~ kauna kisakI sunatA hai|
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 prAcIna hindI jaina kavi kou to kare kilola bhAminI so rImirIjhi, vAhI soM saneha karai kAma raMga aMga meN| kou to lahai anaMda lakSa koTi jori jori, lakSa lakSa mAna kara lacchi kI taraMga meN| kou mahA zUra vIra koTika gumAna karai, mo samAna dUsaro na dekho koU jaMga meN| kaheM kahA 'bhaiyA' kachu kahive kI bAta nAhi, saba jaga dekhiyatu rAga rasa raMga meN| koI to kAminI ke prema meM masta hokara kAma ke raMga meM DUbA huA usI ke sAtha kiloleM kara rahA hai| koI lAkhoM rupaye jor3akara usIkA Ananda le rahe haiM aura lakSmI kI taraGgoM meM DUbe hue lAkhoM taraha kA ghamaMDa kara rahe haiN| ___koI bar3e zUravIra karor3oM taraha kA gumAna karate hue kaha rahe haiM ki jaMga ke maidAna meM merI barAvara bahAdura koI dUsarA nahIM hai| aisI hAlata meM he bhAI! kisI se kyA kahanA koI kahane kI bAta hI nahIM hai sArA saMsAra rasa raGga ke rAga meM pha~sA huA hai| paMcendriya sasvAda yaha pAcoM indriyoM kA bar3A sundara samvAda hai / sAdhu mahArAja udyAna meM baiThe hue dharma upadeza de rahe the| eka samaya upadeza meM unhoMne kahA-ye pAMcoM indriyAM bar3I duSTa haiM inakA jitanA hI popaNa kiyA jAve ye utanA hI duHkha detI haiN| taba eka vidyAdhara indriyoM kA pakSa lete hue bolA-mahArAja indrie~ duSTa kaisI haiN| .
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaiyA bhagavAdAsa 155 mARA inakI bAta suniye ye jIva ko kitanA sukha detI haiN| tava indriAeM apana apana guNoM kA yagAna karatI hai, varNana bar3A sundara hai| _bhASA bahuta sarala tathA artha subodha hai yaha kAvya 152 dohoM meM samApta huA hai ? ipha dina eka udyAna meM, beTe zrI munirAja / dharma dezanA deta haiM, bhava jIvana ke kAja / / calI vAta vyAkhyAna meM, pAMcoM indriya duSTa / tyA tyA ye duHkha deta hai, jyoM jyoM kIje puSTa / / vidyAdhara bola tahA~, kara indriga ko pakSa / svAmI hama kyoM duSTa haiM, dekho yAta pratyakSa / / saba na pahile nAka apanA guNa varNana karatI hai isakA manoraMjana vyAkhyAna munie ? nAka phahai prabhu maiM bar3o, aura na par3I kahAya / nAya rahe pata loka meM, nAka gae pata jAya // prathama vadana para dekhie, nAka navala AkAra / saMdara mahA suhAvanI, mohita loka apAra // sukha vilarsa saMsAra kA, so saba mujha parasAda / nAnA vRkSa sugaMdhi ko, nAka kara bhAsvAda // nAka kI isa ghar3AI ko sunakara kAna kyA kahatA hai ise bhI dhyAna dekara sunie ?.. phAna kahai re nAka suna, tU kahA karai gumAna / .. jo cAkara bhAge cale, to nahiM bhUpa samAna // * nAka surani pAnI bhare, vahe zlepama apAra / gaMdhani kari pUrita rahai, lAja nahIM ga~vAra // .
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 prAcIna hindI jaina kavi terI chIMka sunai jite, karai na uttama kAja / mUdai tuha durgadha meM, taU na Avai lAja // vRSabha U~ nArI nirakha, aura jIva jaga mAhiM / jita tita to ko chediye, toU lajAno nAhiM // kAnana kuMDala jhalakatA, maNi muktA phala sAra / jagamaga jagamaga hai rahai, dekhai sava saMsAra // sAtoM sura ko gAivo, adbhuta sukhamaya svAda / ina kAnana kara parakhie, mIThe mIThe nAda // kAnana sarabhara ko karai, kAna bar3e siradAra / chahoM dravya ke guNa sune, jAnai savada vicAra // kAna jaba apanI prazaMsA ke pula bA~dha cukA taba A~kha ghavar3A uThI vaha bar3I tejI ke sAtha sa~bhala kara kyA kahatI hai isa para dhyAna diijie| . A~kha kahai re kAna tU, isyo karai aha~kAra / mailani kara muMdyo rahai, lAjai nahIM lagAra // bhalI burI sunato rahai, torai turata saneha / to sama duSTa na dUsaro, dhArI aisI deha / / pahile tuma ko vedhie, nara nArI ke kAna / tohU nahIM lajAta hai, bahuri dharai abhimAna // kAnanaM kI vAta sunI, sA~cI jhUThI hoya / A~khana dekhI bAta jo, tAmeM phera na koya // ina A~khana ta dekhie, tIrthakara ko rUpa / A~khana tai lakhie savai, nAnA raGga anUpa // A~kha apanI karAmAta kaha cukI aba jIbha kI bArI AI vaha bhar3akakara kyA volatI hai isakA bhI thor3A anubhava kiijie|
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaiyA bhagavatIdAsa 157 jIbha kahai re A~khi tU, kAhe garva karAya / kAjala kara jo ragie, toha nAhiM lajAya // kAyara jyoM DaratI rahai, dhIraja nahIM lgaar| pAta bAta meM roya de. bole garva apAra // jahAM tahA~ lAgata phirai, dekha salono rUpa / tere hI parasAda te, dukha pAvai cidrp|| jIbha kahai mota savai, jIvata hai sNsaar| paTa rasa bhaMjo svAda le, pAlo saba parivAra // movina A~kha na khula sake, kAna sunai nahiM cain| nAka na bAsa ko, movina kahIM na caina / durajana se sajana kare, volata mIThe bola / aisI kalA na aura pai, kauna A~kha kiMhatola // jIbha java apanA bhApaNa samApta kara cukI taba zarIra sa~bhala kara kyA kahatA hai yaha bhI dhyAna dene yogya hai / pharsa kahai rI jIbha tU, eto garva karata / tujha se hI jhUTho kahaiM, to hU nahIM lajaMta // kahai vacana pharkasa bure, upajai mahA kaleza / tere hI parasAda te, bhir3a-bhir3a marai nareza // jhUThe granthani. tU par3he, de jhUTho upadeza / tere hI rasa kAja jaga, saMkaTa sahai hameza // EN nAka, kAna, nainA, suno, jIbha rahA garvAya / saba koU zira nAyake, lAgata mere pAya // jhUThI jhUThI saba kahai, sAMcI kahai na koya / bina kAyA se tapa tapai, mukti kahA~ soM hoya //
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 prAcIna hindI jaina kavi Nirvanvannu mana maharAja aba taka chipe baiThe the| jaba pA~coM indrie~ apanI apanI saphAI peza kara cukIM tava Apa apane ko sa~bhAla na sake / Apa bar3I gaMbhIratA ke sAtha vole / mana bolyo tiha~ Thaura, are pharasa saMsAra meM / tU , bhUrakha sira maura, kahA garva bhUTho karai / ika aMgula paramAna, roga chAnaveM bhara rahai / kahA karai abhimAna, to sama mUrakha kauna hai // mana rAjA mana cakrapati, mana sava ko saradAra / mana so bar3o na dUsaro, dekho iha 'sNsaar|| mana indrina ko bhUpa hai, indriya mana ke dAsa / jJAna,dhyAna, suvicAra saba, mana ta hota prakAza // - pA~coM indrie~ aura mana jaba apanI apanI mahimA varNana kara cuke taba muni maharAja kyA phaisalA dete haiM isako par3hakara samajhie / tavaM bole munirAya yoM, mana kyoM garva karata / terI kRpA kaTAkSa se, manuja narka upajaMta // indriya tau vaiThI rahai, tU daure nizadIza / china china vA~dhai karma ko, dekhata hai jagadIza // bhoro parayo rasa nAka ke re, kamala mudita bhaye raina / ketakI. 'kA~Tana bA~dhiyo..re, kahU~ na pAyo caina / * kAnanAkI saMgati kiye re, mRga mArayo vana mA~hi / ahipakara yo rasa kAna kere, kitahu~, chUTyo nA~hi //
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ AAAA bhaiyA bhagavatIdAsa dhAya zrakhani rUpa nihAri kere, dIpa parata hai dekha pragaTa pataMga ko re, khovata apano kAya // rasanArasa macha mAriyo re, durjana kara vizvAsa / yAtai jagata vigUciyo re, sahrai naraka dukhavAsa // pharasahi te gaja basaparacore, ba~dhyo sA~kala tAna / bhUkha pyAsa saba dukha saha re, kiMhavidha kahahiM bakhAna // mana rAjA kahie bar3o re, indrina saradAra | ATha pahara prerita rahe re, upajai kaI vikAra // indrina taiM mana mAriye re, joriye zrAtama mA~hi / toriye nA~to rAga soM re, phoriyedala zivajA~hi // nikaTa jJAna haga dekhateM, vikaTa carmahaga hoya / cikaTa kaTai java rAga kI, pragaTa cidAnanda hoya // ko FEMENINAM kupaMtha supaMtha pacIsikA kupaMtha kyA hai aura supaMtha kyA hai ise 25 chandoM dvArA ghatalAyA hai / deva aura grantha kI parIkSA kie binA zrAtma jJAna se rahita jJAnI saMtya ko nahIM pA sakate / deha ke pavitra kie zrAtamA pavitra hoya, aise mUr3ha bhUla rahe mithyA ke bharama meM / kula ke pracAra ko vicAre soI jAne dharma, 159. kaMdamUla khAye puNya pApa ke karama meM // mUr3a ke mur3Aye gati deha ke dAye gati, zatana ke khAye gatimAnata dharama meM / zastra ke dharaiyA deva zAstra ko na jAne bhetra, aise haiM aveva aru mAnata parama meM // , .
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 prAcIna hindI jaina kavi mUrkha prANI ! deha ko jala se pavitra kara ke AtmA kA pavitra honA mAnate haiM vaha mithyA bhrama meM hI bhUle hue haiN| kula ke prAcAra vicAra ko hI dharma jAnate haiM aura pApa karma ke udaya se kanda mUla khAkara hI puNya samajhate haiN| vaha sira ke dhuTAne se, deha ke jalAne se aura rAtri ko khAne se hI jIva kI mukti honA mAnate haiN| asatya ke hathiyAra ko rakhane vAle ve mUrkha ! deva aura zAstra ke rahasya ko nahIM jAnate haiM aile avivekI hokara bhI apane ko Atma jJAnI mAnate haiM ve satya kA rahasya kaise jAna sakate haiN| jJAnI zrAtma mukti kaise prApta karatA hai isakA zabdAlaMkAra pUrNa varNana sunie| kaTAka karma tori ke chaTAka gAMTha chora ke, paTAka pApa mora ke taTAka dai mRpA gii| caTAka cinha jAnike, jhaTAka hIya zrAna ke, naTAki nRtya bhAna ke khaTAki nai kharI ThaI / / ghaTA ke ghora fArike taTAka baMdha TAra ke, zraTA ke rAma dhAraka raTAka rAma kI jaI / gaTAka zuddha pAna ko haTAki zrAna zrAna ko, . ghaTAki zrApa thAna ko saTAka zyo vadhU laI // karmoM ke jAla ko kaTAka se tor3akara bhaTa paTa moha kI gAMTha kholakara pApa ke bhAra ko paTakakara asatya ko phaurana hI haTA diyaa| caTapaTa hI AtmA ko jAnakara aTapaTa hI hRdaya meM dhAraNa kara saMsAra nATaka ke nRtya ko bhaMgakara turaMta hI zuddhAtmanaya kI patAkA khar3I kara dii|
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaiyA bhagavatIdAsa me ajJAna kI ghora ghaTA ko phAr3akara, tar3Aka se hI baMdhana ko kATakara hRdaya meM zuddha caitanya ko dhAraNa kara usI kI raTa lagAne lgaa| zuddha Atma amRta kA pAnakara, para padArthoM ko haTAkara apane sthAna meM magna hokara saTAka se ziva ramaNI ko prApta kara liyaa| saMsAra meM aneka prakAra ke bheSa dhAraNa kara bahuta se loga bhaTakate phirate haiM ve sacce sAdhu nahIM haiM isakA alaMkArika varNana dekhie / koU phireM kanaphaTA, koU zIpa dharai jaTA, phoU lie bhasma ghaTA bhUle bhaTakata haiN| phoU taja jAhiM aTA, koU dherai cerI caTA, koU par3he paTA koU dhUma gaTakata haiN| koU tana lie laTA, koU mahA dIsai kaTA, phoU tara taTA koU rasA laTakata haiN| bhrama bhAva te na haTA, hiye kAma nahIM ghaTA, . vipa sukha raTA sAtha hAtha paTakata haiN| koI kAnoM ko phAr3akara phirate haiM koI zirapara jaTA rakhAte haiM aura koI bhasma ramAe hue Atma jJAna se bhUle hue bhaTakate haiN| - koI makAna chor3akara jaMgaloM meM jAte haiM, koI celA celI mUr3ate haiM koI auMdhe par3e rahate haiM aura koI dhue ko gaTakate haiN| ___ koI zarIra ko sukhAte haiM, koI masta par3e haiM koI vRkSa ke nIce Asana jamAe hue haiM aura koI jaTAoM se laTaka rahe haiN|
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi hRdaya se mithyA bhrama kA bhAva nahIM haTA hai aura na kAmadeva kI icchA hI kama huI hai viSaya sukha ke sAtha rahakara usI kI raTana lagAe hue ve saba vyartha hI hAtha paTakate haiM / 162 brahmAjI kI sRSTiko cora curA le gae haiM ve usakI cAroM ora khoja kara rahe haiM / karanA savana ke karama ko kulAla jima, jAke upajAye jIva jagata meM je bhaye / sura tirajaMca nara nArakI sakala jantu, racyo bramhars aa rUpa ke naye naye // tAsoM vaira karave ko pragaTo kahA~ soM cAya, aise mahAvalI jiMha khAtara meM na laye / dRr3he cahu~ ora nAhiM pAvai kahUM tAko Thaura, brahmA jU kI sRSTiko curAya cora le gaye // kumhAra kI taraha sabhI prANiyoM ke karma kI racanA karane vAlA aura jisake paidA kie hI saMsAra meM jIva hue haiN| deva, tiryaMca manuSya, nArakI Adi sabhI jIvoM ko aneka taraha ke nae nae rUpa dekara jisane brahmAMDa ko banAyA hai / usase dveSa rakhane vAlA, aura apane Age kisI ko bhI na samajhane vAlA mahAbalI kahA~ se paidA ho gayA / cAroM ora dRr3hate haiM parantu kahIM bhI patA nahIM lagatA brahmA jI kI sRSTi ko cora curA le gae ? suddhi ko kisa prakAra sundara zikSA dI jA rahI hai / cetana kI deharI, na kIje yAsoM neharI, ye cauguna kI geharI parama dukha bharI hai / yAhI ke saneha rI na Avai karma cheharI, supAveM duHkha teharI je yAkI prIti karI hai / J
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaiyA bhagavatIdAsa 163 mom ........ ..............womenwwwwwwwwwwwm anAdi lagI jeharI ju dekhata hI kheharI, tU yAmeM kahA leharI kurogana kI darI hai| kAma gaja keharI, surAga dveSa ke harI, tU tAmeM uga deharI jo mithyA mati darI hai| yaha zarIra jar3a hai, avaguNoM kA bhaMDAra hai mahAna duHkhoM se bharA huA hai tU isase sneha mata kara / . isase sneha karane se karma kA kabhI aMta nahIM AtA ve bar3A duHkha pAte haiM jo isase prIti rakhate haiN| ____ yaha rogoM kA ghara tere sAtha anAdi se lagA huA hai yaha dekhane ke lie khAka kA putalA hai isase kyA lAbha legii| he subuddhi jo kAmadeva hAthI ke lie siMha ke samAna haiM, jinhoMne rAga deza ko naSTa kara diyA hai aura jo mithyA buddhi kA dalana karane vAle haiM unhIM meM tU apanI dRSTi lgaa| rAjA ke parajA sava ceTA beTI ke samAna, yaha to pratyakSa vAta loka meM kahAna hai| zrApa jagadIsa avatAra dharayo dharanI pai, kuMjani meM kela karI jAko nAma kAnha hai // paramezvara kara para vadhU soM anAcAra, kahate na Avai lAja aiso hI purAna hai| aho mahArAja yaha kauna kAja mata kIno, jagata ke Dovive ko jhUTho saradhAna hai| yaha kahAvata saMsAra meM atyaMta prasiddha hai ki rAjA ko sArI prajA putra aura putrI ke samAna hotI hai| paramezvara hokara para nAriyoM ke sAtha anAcAra karate haiM yaha kahate lajjA nahIM AtI aisI ho bAtoM se purAna bharA hai|
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 prAcIna hindI jaina kavi . Izvara nirNaya paccIsI ___ inameM 25 chandoM dvArA batalAyA hai ki Izvara kauna hai aura vaha kaisA hai anta meM matoM ke pakSapAta kA digdarzana ghar3e sundara zabdoM meM karAyA hai| eka mata vAle kaheM anya mata vAre saba, mere matavAre para vAre mata sAre haiN| eka paMca tatva vAre eka eka tatva vAre, eka bhrama mata vAre eka eka nyAre haiN| jaise matavAre ke taise mata vAre vaka, tAsoM matavAre taka vinA mata vAre haiN| zAnti rasa cAre kaheM mata ko nivAre rahe, teI prAna pyAre raheM aura sava vAre haiN| eka mata vAle kahate haiM aura saba matavAle haiM mere mata vAloM para saba mata nyochAvara haiM paMca tatva, eka tatva, bhrama mata ye sava nyAre 2 mata haiM aura jaise matavAle (madonmatta,) vakate haiM usI taraha ye sava mata vAle bhI bakate haiN| zAMti rasa ke cakhane vAle mata ke pakSa ko rokate haiM vahI jJAnI haiM aura saMsAra ke pyAre haiM vAkI to sava (bAre ) AjJAnI haiN| jo yajJa meM hiMsA Adi ke dvArA Izvara ko prasanna karanA cAhate haiM usake viSaya meM kavivara kyA kahate haiM, ise sunie / hiMsA ke karaiyA jopai jaihaiM suraloka madhya, narka mAMhi kaho vudha kauna jIva jaaveNge| laika hAtha zastra jeI chedata parAye prAna, te nahIM pizAca kaho aura ko khaaveNge|
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 165 MAARAMMAA.AARA-- bhaiyA bhagavatIdAsa re. .... . .nrn. . . .................mar mmmm. aise duSTa pApI je saMtApI para jIvana ke, te to sukha sampati soM kese ke aghaayeNge| aho jJAnavaMta saMta taMta ke vicAra dekho, vauvai je vaMcUla te to zrAma kaise khaaveNge| bhAI ? hiMsA karanevAle, agara svarga jA~yage to narka meM kauna jAyagA / talavAra se jo niraparAdhI ke prANoM ko chedate haiM, vaha pizAca nahIM to kauna haiM ? jo dUsaroM ko kaSTa dete haiM, ve sukha saMpati se kaise tRpta hoNge| jJAnI bhAI ? soco jo vaMcUla botA hai vaha Ama kaise khaayegaa| kitanA sarasa aura vyaMga maya upadeza hai| paramArtha pada paMkti isameM kavivara ke 25 AdhyAtmika pada haiM pratyeka pada kalpanA pUrNa sundara aura sarasa hai| eka paradezI kA pada dekhie| ___ kahA paradezI ko ptiyaaro| mana mAne tava calai paMtha ko, sA~jha ginai na skaaro| savai kuTumba chAMDa itahI puni, tyAga calai tana pyaaro|| dUra dizAvara calata ApahI, kou na rokana haaro| koU prIti karo kina koTika, aMta hoyago nyaaro|| dhana soM rAci dharama soM bhUlata, jhUlata moha mjhaaro| ihiM vidhi kAla anaMta gamAyo, pAyo nahiM bhava paaro|| sA~ce mukhasoM vimukha hota hai, bhrama madirA mtvaaro| cetahu ceta sunahu re bhaiyA ApahI zrApa sNbhaaro||
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi isa paradezI zarIra kA kyA vizvAsa ? jaba mana meM AI tava cala diyA na sAMjha ginatA haiM na sveraa| dUra deza ko khuda hI cala detA hai koI rokane vAlA nahIM isase koI kitanA hI prema kare Akhira yaha alaga ho jAtA hai| dhana meM masta hokara dharma ko bhUlatA hai aura moha meM jhUlatA hai sacce sukha ko chor3akara bhrama kI zarAba pIkara matavAlA huyA anaMta kAla se ghUma rahA hai| bhAI ? cetana tU ceta apane Apako sa~bhAla / isa paradezI kA kyA vizvAsa ? ___ghaTa meM hI paramAtmA hai / sunie| yA ghaTa meM paramAtmA cinmUrati bhaiyA / tAhi viloki sudRSTi so paMDita parakhaiyA / jJAna svarUpa sudhAmayI, bhava sindhu traiyaa| tihU~ loka meM pragaTa hai, jAkI ThakuraiyA // zrApa tarai tAreM parahiM, jaise jala naiyA / kevala zuddha svabhAva hai, samajhe smjheyaa|| deva vahai guru hai vahai, ziva vaha vliyaa| tribhuvana mukuTa vaha sadA, ceto citavaiyA | bhAI paramAtmA ko kahAM khojate ho zuddha caSTi se dekho vaha isa ghaTa meM hI haiN| he paMDita! usakI parakha kro| vaha jJAna amRta maI saMsAra se pAra hokara nAva kI taraha dUsaroM ko bhI pAra karane vAlA hai| tIna loka meM usakI vAdazAhata hai| zuddha svabhAva maya hai usako samajhadAra hI samajha sakate haiN| vahI deva, guru mona kA vAsI aura tribhuvana kA mukuTa hai| he cetana ceto, apane ko prkho|
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaiyA bhagavatIdAsa 167 mana batIsI isameM mana kI caMcalatA kA 32 chandoM meM bar3A sundara varNana hai / mana ke vaza kie vinA kucha bhI nahIM hotA eka chanda meM isakA manohara varNana dekhie / / kahA mur3Ae mUha se kahA maTukA | kahA nahAe gaMga nadI ke taTTakA // kahA vacana ke suna kathA ke paTTakA / jo vasa nAhIM tohi paserI aTukA // yadi terA 8 paserI kA mana vaza meM nahIM hai to he bhAI ? maTha meM rahane, sira ghuTAne, gaMgA meM nahAne aura kathA pATha ke par3hane se' kyA hotA hai ? kitane sIdhe aura sarala zabda hai / cetana karma caritra : caitanya rAjA mithyA nIMda meM kumati ke sAtha sotA thA / acAnaka sumati devI vahA~ AtI hai vaha kahatI hai he rAjA ! tU gaphalata meM kyoM par3A huA hai tere pIche karma cora lage hue haiM tU sAvadhAna ho / vaha use samajhAtI hai ki tU ina coroM se chuTakArA pAne ke lie apane svarUpa kA dhyAna kr| yaha hAla dekhakara kumati nArAja hokara apane pitA moha ke pAsa jAkara zikAyata karatI hai moha caitanya se yuddha karatA hai aura hArakara bhAga jAtA hai| isakA sundara varNana kavi ne 296 chandoM meM kiyA hai kavitA sarala aura subodha hai ? sobata mahata mithyAta meM, cahu~ gati zayyA pAya / ghItI. mithyA nIMda taha, suruci rahI ThaharAya //
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 prAcIna hindI jaina kavi subuddhi kahatI hai taba subuddhi volI catura, suna ho kaMta sujAna / yaha tere saMga ri lage, mahA subhaTa calavAna // kaha subuddhi ika sIkha suna, jo tU mAnai kaMta / kaito dhyAya svarUpa nija, kai bhaja zrI bhagavaMta // mauna / suni ke sIkha subuddhi kI, cetana pakarI va kumati nArAja hokara kahatI hai uThI kubuddhi risAyakai, yaha kula kSayanI kauna // maiM veTI hUM moha kI, vyAhI cetana rAya / kaho nAri yaha kauna hai, rAkhI kahA~ chipAya // vaha apane pitA moha ke pAsa jAtI hai aura caitanya ko zikAyata karatI hai moha nArAja hokara apane kAma kumAra dUta ko bhejatA hai / 7 tava bhejo ika kAma kumAra, jo saba dUtana meM kA saradAra / kai to pAMya para tuma Aya, kai larive ko rahahu sajAya // caitanya uttara detA hai ! kara va savArI vega, maiM bhI bAMdhI tuma para tega / caitanya kA uttara sunakara moha rAjA car3hAI karatA hai / www suna ke rAjA moha, kInI kaTakI jIva pai 1 aho subhaTa saja hoya, ghero jAya gaMvAra ko // saja saja saba hI zUra, apanI apanI phauja le / Ae moha hajUra, prabhu digdarzana kIjie // rAga dveSa do bar3e vajIra, mahA subhaTa dala thaMbhana vIra / donoM senApati AThoM karmoM kI phauja sajAkara cala die /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaiyA bhagavatIdAsa 169 .axn.......... dai ghoMsA saba car3he jahA~ cetana vsai| Aye pura ke pAsa na, Age ko pha~sai // phauja ke Ane para jJAna caitanya se kahatA hai| tavahiM zAna niHzaMka hai, vole prabhu sana vena / cAkara ekahi bhejie, gaha lAve saba saina / kahA vicAro moha, jisa Upara tuma car3hata ho| bheja sevaka soha, jo jIvata lAvai pkdd'| he pyAre cetana suno, tuma se mere nAtha / kahA vicAro kUra vaha, gahi DAroM ika hAtha // caitanya uttara detA hai| sUrana kI nahiM rIti, ari pAe ghara meM rhai| ke hAra ke jIti, jaisI hai taisI vanai // tava jJAna apane viveka, kSamA Adi guNoM kI phauja lekara car3hAI karatA hai| jJAna gaMbhIra dala- bIra saMga le caDhyo, eka teM eka sava sarasa suuraa| koTi aru saMkhina ' na pAra koU ganai, jJAna ke bheda dala savala puuraa|| car3hata sava vIra mana dhIra asavAra hai, dekha ari dalana ko mAna bhNje| pekha jayavaMta jina caMda sabahI kahai, Aja para dalani ko sahI gNjai|| . vajahiM raNa tUre, dalavala pUre, cetana guNa gAvaMta / sUrA tana jaggo, koUna bhaggo, ari dala pai dhAvaMta //
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 prAcIna hindI jaina kavi dAnoM senAoM meM ghora yuddha hotA hai aura anta meM caitanya kI vijaya hotI hai / isakA varNana kavivara ne bar3A sundara kiyA hai| sUra valavaMta mada matta mahA moha ke, nikasi saba sena Age ju aaye| mAri ghamasAna mahA juddha vahu kruddha kari, eka te eka sAtoM svaaye|| vIra suviveka ne dhanupa le dhyAna kA, ___ mAri ke subhaTa sAtoM giraaye| kumaka jo jJAna kI saina sava saMga dhasI, mohi ke subhaTa sUrdA svaaye|| raNasiMge vajahiM koU na bhajjahiM, karahiM - mahAH . doU . juddha / ita jIva haMkArahi, nija para vArahiM,. karaha~ arina ko ruddha / uta moha calAve 'sava dala dhAve, cetana ekaro Aja / ihi vidhi doU dala, kala nAhIM pala, kareM yuddha / raNa saaj|| moha kI phauja soM nAla gole caleM, . * Aya caitanya ke dalahi laageN| ATha mala dopa samyakta ke je kahe, __. tehi avrata meM moha daageN| jIva kI phauja soM pravala gole caleM, . ___ moha ke dalani ko Aya maareN| antara virAga. ke bhAva bahu bhAvatA, - . tAhi pratibhAsa moha dhIra nahiM . dhaareN|
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 bhaiyA bhagavatIdAsa aSTama gajani ke halake haMkAri de, moha ke subhaTa sava dha~sata sUre | eka meM eka jodhA mahA bhir3ata haiM, afafe balavaMta madamaMta paratIta ke, jIva kI phauja meM satya bahu dhasata mAte / zrAte // gajani ke puJja mAri ke moha kI phauja ko palaka meM, karata zramasAna mada matta mAra gAr3hI macai, subhaTa koU nA cacai, ghAva cina khAye duhuM dalana maaNhii| eka taiM eka yodhA duhu~ dalana meM, kahate kachU upamA canata nAMhI // 1. moha sarAga bhAva ke vAna, mArahi kheca jIva ko tAna / nija vANa jIva vItarAgahi mArahi dhanupa moha rudra varachI gaha cetana sanmukha ghAta haMsa dayAlu bhAva kI nijahiM cacAya karai para dhyAya, ihi ThAya // leya, jItyo cetana' bhayo vAjahiM zubha vAje pUre // kare | DhAla, kAla // Teka / cetana lai yamaMghara mAri harI vairina lekara kSAyika cakra pradhAna, vairani mAri karahiM ghamasAna // anaMda, sukha kaMda / suciveka, kI 4 171
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 prAcIna hindI jaina kavi harike cetana moha ko, sUdhe ziva pura jaay| nirAkAra nirmala bhayo, tribhuvana mukuTa kahAya // paramAtma zataka isameM eka sau chandoM dvArA AtmA ko saMbodhita karate hue paramAtmA ke svarUpa kA bar3A sundara digdarzana karAyA hai| pratyeka chanda alaMkAra maya sarasa aura manohara hai| pore hohu sujAna, pIre kAre hai rahe / pIre tuma vina jJAna, pIre sudhA subuddhi kh| (pIre) ai piya sujAna vano (pIre) pIle (kAre) kyoM ho rahe ho| vinA jJAna ke tuma (pIre) pIr3e jA rahe ho ava subuddhi rUpI amRta ko (pIre) piyo| maiM na kAma jItyo valI, maiM nakAma rasalIna / maiM na kAma apano kiyo, maiMna kAma AdhIna // maiM valavAna kAma ko na jIta sakA maiM 'nakAma' vyartha vipayA zakta hI rhaa| maiMne apanA kAma nahIM kiyA, aura (maina kAma) kAmadeva ke AdhIna hI banA rhaa| tArI pI tuma bhUlakara, tA rItana rasa lIna / tArI khojahu jJAna kI, tArI pati para lIna // he piya! tuma moha rUpI tAr3I kA nazA pIkara usI kI rIti meM lavalIna ho rahe ho / he pravINa ! jJAna kI 'tAlI' khojo jisameM tumhArI (pati) lAja rahe / jainI jAne jaina nai, jina jina jAnI jaina / je je jainI jaina jana, jAnai nija nija naina //
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaiyA bhagavatIdAsa jainI jaina zAstrokta nayoM ko jAnatA hai aura (jina) jinhoMne una nayoM ko (jina) nahIM jAnA unakI (jaina) jaya nahIM hotI / isalie (je je) jo jo (jaina jana) jina dharma ke dAsa jainI haiM ve apanI apanI (nija nija) (naina) nayoM ko avazya hI jAnaiM / veda bhAva sava tyAga kara, veda brahma ko rUpa / veda mA~hi saba khoja hai, jo vede cidra Upa // 173 strI, puruSa, napusaMka veda ke bhAva tyAga kara, AtmA kA svarUpa (veda) (jAna) zAstroM meM saba kA patA hai yadi tU AtmA ko jAnanA hai to saba kucha jAnatA hai nahIM to kucha nahIM ? tIna praznoM kA eka uttara / vItarAga kInhoM kahA ? ko candA kI saina 1 dhAma dvAra ko rahata hai, 'tAre' suna sikha vaina | vItarAga ne kyA kiyA 'tAre' candramA kI sainA kauna hai (tAre) daravAje para kauna rahatA hai 'vAle' | tIna praznoM kA eka hI uttara sunie / jina pUjeM te haiM kise, kiMha tai jaga meM mAna / paMca mahAvrata je dhareM, 'dhana' vole guru jJAna // jinhoMne jina kI pUjA kI ve dhanya haiM, dhana se jaga meM mAna hotA hai jo paMca mahAvrata dhAraNa karate haiM unako gurU jana dhanya kahate haiM / cAra mAhiM jolo phire, dharai cAra soM prIti / tolauM cAra lakhe nahIM, cAra khUTa yaha rIti // jaba taka cAra kaSAya (krodha, mAna, mAyA, lobha) se prIti tar as cAroM gati meM phiratA hai aura tabhI taka (sukha, jJAna,
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 prAcIna hindI jaina kavi w wwLAM bala, vIrya) ina cAroM ko nahIM dekha sakatA yaha cAroM khUTa kI rIti hai ? * je lAge daza vIsa so, te teraha pNcaas| . ., solaha bAsaTha kIjie, chA~r3a cAra ko bAsa // jo daza+bIsa tIsa, tRSnA se lage hue haiM vaha teraha+ pacAsatresaTha haiM arthAta mUrkha hai isalie solaha +bAsaTha aThahattara ATha karmoM ko hatakara taro aura cAra gati kA bAsa chor3a do, isameM saMkhyA zabdoM se zleSa artha gRhaNa kara kavi ne apanA cAtuya dikhalAyA hai| .. bAlApana, gokula base, yauvana manamatha rAja / vRndAvana para rasa race, dvAre kuvajA kAja // . .. -kRSNa jo bAlApana meM gokula rahe, yauvana meM mathurA aura phira kuvajA ke rasa meM magna hokara vRndAbana rahe / isI taraha he jIva ! tU bAlApana meM indriyoM ke kula kI keli meM rahA jabAnI meM kAmadeva ke vaza meM rahA phira vRndAvana jo kuTumba samUha usameM nivAsa kiyA aura anta meM kubajA kumati ke kArya meM phaMsA rahA ? / jetana kI saMgati kie, cetana hota ajAna / te tana so mamatA dharai, Apuno kauna sayAna // jisa tana kI saMgati karane se, cetana ajJAna banatA hai| usa tana se mamatA rakhane meM kyA hozayArI hai| anitya paMcaviMzatikA isameM saMsAra kI anityatA kA 25 kAvyoM meM bar3A sundara varNana kiyA hai pratyeka padya sarasa aura manana.karane yogya hai| /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaiyA bhagavatIdAsa 105 zayana karata hai rayanaM ko, koTi dhvaja aru rNk| supane meM doU eka se, varateM sadA nizaMka // rAta ko karor3apati aura bhikhArI donoM sote haiN| vaha donoM svapna meM eka se haiM aura nizaMka hokara kiyAeM karate haiN| moha apane jAla meM phaMsAkara jIvoM ko kisa taraha nacAtA hai isakA varNana sunie| naTapura nAma nagara ika suMdara, tAmeM nRtya hoMhi cahu~ ora / nAyaka moha nacAvata sabako, lyAvata svAMga naye nita ora // ucharata girata phirata phirakA dai, karata nRtya nAnA vidhi ghor| ihi vidhi jagata jIva sava nAcata, rAcata nAhiM tahA~ sukizora / / karmana ke vaza jIva hai, jaha~ khecata taha~ jAya / jyohi nacAvai tyoM nacai, dekhyo / tribhuvana rAya // saMsAra rUpI eka sundara nagara hai usameM cAroM ora nRtya ho rahA hai vahA~ moha nAyaka sabako. nacAtA hai| sabhI prANI nitya prati naye naye svAMga rakhakara Ate haiM aura uchalate girate idhara udhara ghUmate hue aneka taraha kA nRtya karate haiN| moha rAjA jisa taraha se hI nacAtA hai ve saba jIva usI taraha nacate haiM parantu jo AtmajJAnI AtmA hai vaha usa nRtya dekhane meM mana nahIM hotaa| . isa taraha :karma ke vaza meM par3A huA jIva -jahA~ vaha khIMcate haiM, vahIM jAtA hai aura tIna loka kA rAjA.-hokara yaha caitanya usI taraha nAcatA hai jisa taraha karma ise nacAte haiN| __ bhAI ! isa saMsAra ke nivAsI-banakara kyoM vephrika baiThe ho tumheM kucha apane calane kI cintA hai| .
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 prAcIna hindI jaina kavi wwwwwwwwwwwww thAnI hai ke mAnI tuma thiratAM vizepa ihAM, __ calave kI ciMtA kaLU hai ki tohi naahiNne| dharI kI khavara nAhiM sAmau sau varapa kIje, kauna paravInatA vicAra dekho kAhine // jorata ho laccha bahu pApa kara raina dina, soM to parataccha pAya calavo uvaahine| prAtama ke kAja vina raja sama rAja sukha, suno mahArAja kara kAna kina dAhine / isa saMsAra ke mUla nivAsI hokara tumane yahA~ rahane meM hI nizcala sthiratA mAna lI hai are bhAI tumheM calane kI bhI kucha cintA hai yA nhiiN| ___eka ghar3I kI to khavara nahIM hai aura sAmAna sau varSa kA kara rahA hai kucha vicAra kara to dekho isameM kyA' caturatA hai rAta dina pApa karake lAkhoM rupayA jor3ate ho parantu yaha vAta pratyakSa dikhatI hai ki anta meM naMge paira hI jAnA par3atA hai| he bhAI! Atma uddhAra ke vinA yaha rAjya sukha bhI dhUla ke samAna hai| he caitanya mahArAja ! kAnoM ko idhara karake yaha vAta kyoM nahIM sunate ho| ___ yaha duniyA~ sarAya haiM isameM kitane dina rahanA hai| yadi tUne zrAtma jJAna prApta nahIM kiyA to saba karanI bekAra hai| jagata calA cala dekhie, kou sAMjha koU bhor| lAda lAda kRta karma ko, na jAnoM kinha ora // nara deha pAye kahA paMDita kahAe kahA, tIratha ke nhAye kahA tira to na jaihai re| lacchi ke kamAye kahA accha ke adhAe kahA, chatra ke dharAye kahA chInatA na aihai re||
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ AAAAAAV bhaiyA bhagavatIdAsa keza ke mur3Ae kahA bheSa ke banAe kahA, jovana ke Ae kahA jarA hU na khaihai re / bhramako vilAsa kahA durjana meM vAsa kahA, zrAtama prakAza cina pIche pachita hai re || yaha duniyA~ musAphirakhAnA hai| apane apane kie karmoM ko lekara koI savere aura koI zAma ko na mAlUma kahA~ cale jAyeMge / 177 mAnava zarIra ke pA lene para paMDita kahalAkara tIrtha snAna karake kyA tU saMsAra samudra se tara jAyagA / lakSmI ke kamA lene aura indriyoM ko tRpta karane tathA chatra ko dhAraNa karane se hI kyA tere zarIra ko kSINatA na AyegI kyA yauvana ke Ane ke bAda bur3hAvA na AyagA / zira ke ghuTAne aura bhepa ke banAne se kyA hotA hai aura isa bhrama ke vilAsa durjana zarIra meM rahane se hI kyA huA / yadi tU Atma prakAza na pA sakA to he bhAI! aMta meM tujhe pachatAnA hI par3egA | puNya pApa jaga mUla pacIsikA isameM puNya aura pAna kI mahimA kA varNana 25 chandoM meM kiyA hai aura aMta meM donoM ko tyAgakara Atmahita karane kA upadeza diyA hai / eka padya kA namUnA dekhie / dhAge mada mAte gaja pIche phoja rahI saja, dekheM ari jAya bhaja vasai vana vana meM / aise vala jAke saMga rUpa to vanyo anaMga, camU caturaMga loga kahai dhana dhana maiM // . 12 .
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 prAcIna hindI jaina kavi W puNya java khasi jAya parayo parayo vilalAya, peTa hUM na bharayo jAya pApa udai tnmeN| aisI aisI bhAMti kI avasthA kaI dharai jIva, jagata ke vAsI lakha ha~sI Avai mana meM // mada bhare hAthI Age 2 cala rahe haiM aura pIche balavAn phauja sajI huI hai jise dekhate hI zatru Dara kara jaMgaloM jaMgaloM ghUma rahe haiN| aisI zakti jisake sAtha hai aura jisakA rUpa kAmadeva ke samAna sundara hai jisako caturaMgI sainA ko dekhakara loga dhanya dhanya kahate haiN| usa mahA zaktizAlI purupa kA puNya jisa samaya kSINa ho jAtA hai taba vaha jamIna para par3A huA tar3apatA rahatA hai aura peTa bhI muzkila se bharA jAtA hai| saMsAra meM puNya pApa ke udaya se isa taraha kI aneka avasthAeM badalane vAle ina prANiyoM ko dekha kara Atma jJAnI ko mana meM bar3I ha~sI AtI hai| jina dharma pacIsikA isameM jaina dharma ke mahAtmya kA varNana 25 chandoM meM varNana kiyA hai| jaina dharma kI sundara zikSA sunie| suna mere mIta tU nicita hai ke kahA baiTho, tere pIche kAma zatru lAge ati jora haiN| china china jJAna nidhi leta ati chIna terI, DArata a~dherI bhaiyA kie jAta bhora haiN| jAgavo to jAga ava kahata pukAra tohi, jJAna naina khola dekha pAsa tere cora haiN| phora ke zakata nija cora ko marora bAMdhi, tose balavAna Age cora baiMka ko raheM /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaiyA bhagavatIdAsa 179 mere mitra! tU bephikra hokara kyA baiThA hai dekha tere pIche balavAna kAma cora lagA hai vaha terI jJAna daulata chIne letA hai are a~dherA DAlakara saba kucha svAhA kie jAtA hai| bhAI jaag| guru pukArate haiM jJAna kI AkheM khola dekha tere pAsa cora haiM ? are valavAna AtmA apanI tAkata dikhalA tere jaise balavAna ke Age cora hokara kauna raha sakatA hai? kaisA uttejaka prabodhana haiM kaisI krAMti maI bhAvanA hai| jaina dharma ke kalmANa kArI upadeza kA digdarzana kiijie| A~kha dekhai rUpa jahAM daur3e tUhI lAgai tahA~, sune jahA~ kAna tahA~ tuhI sunai bAta hai| jIbha rasa svAda dharai tAko tU vicAra kare, nAka sUMghe vAta tahA~ tUhI viramAta hai| pharsa kI ju pATha jAti tahA~ kaho kauna bhAMti, jahA~ tahA~ tero nAMva pragaTa vikhyAta hai| yAhI deha devala meM kevali svarUpa deva, taka kara seva mana kahA~ daur3o jAta hai // A~kha jo kucha bhI rUpa dekhatI hai kAna jo kucha bhI bAta sunate haiM jIbha jo kucha bhI rasa ko cakhatI hai nAka jo kucha bhI gaMdha sUMghatI hai aura zarIra jo kucha bhI AThataraha kA sparza letA hai yaha saba terI hI karAmAta hai| he AtmA! isa zarIra maMdira meM tU deva rUpa meM baiThA hai / mana! tU usI aAtma deva kI sevA kyoM nahIM karatA, kahA~ daur3A jAtA hai| ___ jo mithyA devoM kI sevA karate haiM ve kaise pAra ho sakate haiN| isakA nippana varNana sunie /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna hindI jaina kavi rAgI pI dekha deva tAkI nita kara, seva aiso hai aveva tAko kaise pApa khpno| rAga roga krIr3A saMga vipai kI uThe taraMga, tAhI meM abhaMga raina dina kara jpno|| prArati au raudra dhyAna doU kie bhAgevAna, ____ete pai cahai kalyAna deke dRSTi ddhpno| are mithyAcArI tai vigArI mati gati doU, ___hAtha lai kulhArI pA~ya mArata hai apano // he avivekI ! tU rAga dvApa se bhare hue devoM kI hamezA sevA karatA hai to terA pApa kaise kaTa sakatA hai| rAga ke roga meM vipaya kI taraMga uThatI hai aura tU usakI abhaMga jApa japatA hai| tUne Arta aura raudra dhyAna ko apanA netA banAyA hai aura A~kha vaMda kara apanA kalyANa cAhatA hai| , are mithyAcArI! tUne apanI mati aura gati donoM , vigAr3a DAlI tU hAtha meM kulhAr3I lekara apane paira meM mAratA hai| jina dharma kI mahattA kA varNana sunie / pakSapAta se nahIM nippattatA sahita / dhanya dhanya jina dharma, jAsu meM dayA ubhayavidhi / dhanya dhanya jinadharma, jAsu mahiM lakhai Apa nidhi // dhanya dhanya jina dharma, paMtha ziva ko darasAvai / dhanya dhanya jina dharma, jahAM kevala padapAvai // punidhanyadhanya jinadharmayaha, sukha anaMta jahA~ paaie| bhaiyA trikAla nija ghaTa vipai, zuddha dRSTi dhara dhyaaie|| jainadharma dhanya hai| jisameM do taraha (Atma rakSA aura aura prANI rakSA) kI dayA vatalAI hai|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ bheyA bhagavatIdAsa 181 jainadharma dhanya hai, jisameM pratyeka prANI apanI Atma saMpatti ko dekha letA hai| jainadharma dhanya hai, jo mukti kA mArga dikhalAtA hai| jainadharma dhanya hai, jisake dvArA joba kaivalya pada prApta karatA hai / jainadharma dhanya hai, jisase anaMta sukha prApta kiyA jAtA hai| bhaiyA agavatIdAsa kahate haiM he bhAI ! aise jainadharma ko zuddha dRSTi se apane hRdaya meM tInoM kAla dhAraNa kara aura usI kA dhyAna kr| vAIsa pariSaha-- jaina muni vAIsa prakAra kI paripaheM sahana karate haiM usakA varNana kavivara ne 25 chandoM meM bar3A sundara kiyA hai| kSudhA paripahabhUkha kI jvAlA kitanI karAla hotI hai usako sAdhu mahArAja kaise apane vaza meM karate haiM isakA jovita varNana sunie| jagata ke jIva jiMha jera jIta rAkhe aru, jAke jora zrAge sava jorAvara hAre haiN| mArata marore nahiM chore rAjA raMka kahUM, . . . A~khina a~dherI jvara sava de pachAre haiN| dAvA kI sI jvAlA jo jarAya DArai chAtI chavi, . devani ko lAgai pazu paMchI ko vicAre haiN| aisI sudhA jora bhaiyA kahata kahA~ lau ora, tAhi jIta munirAja dhyAna thira dhAre haiM / / .
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 prAcIna hindI jaina Rvi jisane saMsAra ke sabhI prANiyoM ko jItakara apane vaza meM kara liyA hai jisake pratApa ke sAmhane bar3e 2 vahAdura hAra gae haiN| jisa samaya yaha apane cakkara meM jIvoM ko ghumAtI hai usa samaya rAjA ho yA bhikhArI kisI ko nahIM chodd'tii| usa samaya A~khoM ke sAmhane a~dherA-sA chA jAtA hai aura jvara-sA car3ha jAtA hai| __Aga kI jvAlA ke samAna kaleje ko jalA DAlatI hai| jo devatAoM ko bhI nahIM chodd'tii| becAre pazu pakSI to kyA cIz2a haiM isa vikarAla kSudhA ke jora kI kahAnI kahate hue usakA anta nahIM AtA usa kSudhA ke jora ko jItakara jaina sAdhu Atma dhyAna meM nizcala magna rahate haiN| zIta paripahamAha ke mahIne meM nadI ke kinAre khar3e hue jaina sAdhu zIta kI takalIpha ko kisa taraha sahana karate haiM / zIta kI sahAya pAya pAnI jahA~ jama jAya, parata tupAra Aya hare vRkSa mAr3he haiN| mahA kArI nizA mAMhi ghora ghana garajAhiM, capalA hUM camakAhi tahA~ haga gAr3he haiN| pauna kI jhakora calai pAthara haiM tehUM hile, * orana ke Dhera lage tAmeM dhyAna vAr3he haiN| kahAM lau vakhAna karoM hemAcala kI samAna, __ tahA~ munirAya pA~ya jora dRr3ha ThAr3he haiN| bhayaMkara zIta ke kAraNa jahA~ pAnI varpha kI taraha jama jAtA hai, pAlA par3ane se hare vRkSa patachar3a ho gae haiN|
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaiyA bhagavatIdAsa 183 bhayAnaka kAlI rAtri hai, megha bar3e jora se garaja rahe haiM, cAroM aora bijalI kar3aka rahI hai| teja ThaMDI havA ke jhoMko se patthara bhI hila uThate haiM, oloM ke Dhera ke Dhera lage hue haiN| aisI bhayAnaka dazA meM jaina muni himAlaya parvata ke samAna pairoM ko sthirakara dhyAna meM magna khar3e hue haiM aura zIta kI paripaha ko sahana karate haiN| uSNa pariSaha. jyeSTha ke mahIne meM kaisI vikarAla garmI par3atI hai usakA kaSTa jaina sAdhu kisa taraha sahana karate haiN| grISama kI Rtu mAMhi jala thala sUkha jAhi, parata pracaMDa dhUpa Agi sI varata hai| dAvA kI sI jvAla mAla bahata vayAra ati, lAgata lapaTa koU dhIra na dharata hai| dharatI tapata mAnoM tavAsI tapAya rAkhI, vaDavA anala sama zaila jo jarata hai| tAke zRGga zilA para jora juga pAMva dhAra, karata tapasyA muni karama harata haiN| garamI ke mausama meM sabhI jalAzaya sUkha jAte haiM isa taraha pracaMDa dhUpa par3atI hai mAno Aga hI jalatI hai| pralaya kI jvAlA kI lapaToM kI taraha garma havA calatI hai jisakI lapaTa lagate hI kisI kA dhairya sthira nahIM raha . sktaa| dharatI tave kI taraha tapa jAtI hai| pahAr3a bar3avAnala kI taraha jalatA hai| aise kaThina samaya meM pahAr3a kI coTI kI zilA para
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 prAcIna hindI jaina kavi mmmmmmmmmmmmmrowom donoM pairoM ko sthira rakhakara jaina muni tapasyA karate haiM aura karmoM . ke jAla ko naSTa karate haiN| phuTakara kavitA isameM 33 chandoM meM aneka vipayoM para bar3I sundara kavitA kI hai| eka siyAra manuSya ke mRtaka zarIra ke pAsa khar3A hai eka zvAna Akara usako kyA upadeza de rahA so sunie / zIza garva nahiM namyo, kAna nahiM sunai vaina sata / naina na nirakhe sAdhu, vaina tai kahe na zivapati // karate dAna na dIna, hRdaya kachu dayA na kiinii| peTa bharayo kara pApa, pITha. para tiya nahiM diinii|| carana cale nahiM tIrtha kaha, tiha zarIra kahA kiijie| imi kaha zyAla re zvAna yaha, niMda nikRSTa na liijie| zvAna kahatA hai:--jisakA sira ghamaMDa se mukA nahIM, kAnoM se satya vacana nahIM sunA, AkhoM se sAdhuoM ke darzana nahIM kie, mu~ha se bhagavAna kA nAma nahIM liyA, hAtha se dAna nahIM diyA, hRdaya se kucha dayA na kI, pApa karake peTa bharA, para strI ko pITha nahIM dI, aura jisake paira tIrtha yAtrA ke lie nahIM cale usa zarIra kA kyA karegA, aise adhama aura niMdita zarIra ko he siyAra ! tU mata gRhaNa kr| yaha kevala zabdoM kA prADambara nahIM hai isake andara bar3A rahasya bharA hai, suniye| arina ke ThaTTa daha * vaTTa kara DAre jina, karama . subhahana ke paTTana ujAre haiN|
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaiyA bhagavatIdAsa 185 narka tiryaca caTa paTTa de baiTha rahe,.. vipai cora jhaTa jhaTTa pakara pachAre haiN| bhI vana kaTAya DAre aTTha madaM duTu mAre, madana ke deza jAre krodha hu~ saMhAre haiN| car3hata samyakta sUra car3hata pratApa pUra, sukha ke samUha bhUra siddha se nihAre haiN| jisane vairiyoM ke jhuMDa ko jalAkara khAka kara diyA, karma subhaToM ke nagara ko ujAr3a DAlA, narka aura tithaMca gati ke kivAr3a baMda kara die, vipaya coroM ko jaldI 2 pakar3akara pachAr3a diyA hai, saMsAra jaMgala ko kATakara duSTa ATha karmoM ko mAra DAlA, kAmadeva kA deza jalA diyA, aura krodha ko pachAr3a diyA, aise samyakta (satya zraddhA, jJAna, caritra) zUravIra ke car3hate hI AtmA ke pratApa kA pUra aura sukha kA samUha bar3ha gayA usane apane siddha svarUpa kA darzana kara liyaa| bahilApikA chappaya chanda isameM 9 praznoM kA eka hI uttara bar3e manohara DhaMga se diyA hai| kahA sarasuti ke kaMdha, kaho china bhaMgura ko hai| ___ 'kAnana ko kahA nAma, bahuta soM kahiyata jo hai // bhUpati ke saMga kahA, sAdhu rAjai kiha thAnaka / - lacchiyavirathI kahAM, kahA resama sama cAnaka || zreyAMsa rAya kInho kahA, so kIje bhavi sukha prdaa| saba artha aMta yaha taMta 'suna, vItarAga sevahu sadA // '
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 prAcIna hindI jaina kavi ina sava praznoM kA uttara 'suna vItarAga sevahu sadA' se nikalatA hai| isake tIsare aura dUsare akSara se vIna, cauthe aura dUsare se tana, pAMcaveM dUsare se rAna, chaTaveM dUsare se gana, sAtaveM dUsare se saina, AThaveM dUsare se vana, navameM dUsare se hona, dasaveM dUsare se sana aura gyAraveM dUsare se dAna vanakara saba praznoM ke uttara nikalate haiN| antalApikA (chappaya ) kaho dharma kava kare, sadAcita meM kyA dhriye| prabhu prati kIje kahA, dAna ko kahA ucariye // azrava so kima jIta, paMca pada ko kima ghie| guru zikSA kima rahe, indra jinako kahA kahie // sava praznaveda uttara kahata, nija svarUpa mana meM dhro| bhaiyA suvicakSana bhavika jana, 'sadA dayA pUjA kro|' sadA, dayA, pUjA, karo, isa pada ke cAra zabdoM meM pahile cAra praznoM kA uttara milatA hai| sadA, dayA, pUjA, karo, anta ke cAra praznoM kA uttara inhIM cAra zabdoM ko ulaTe par3hane se nikalatA hai| (roka, jApu, yAda, dAsa,) antApikA (chappaya) maMdira banavAo, mUrti, lAva, sainA siMgArahu, avuvAna ? vAsara pramANa ? pahu~cI nagadhArahu / mizrI maMgavA ? kumuda lAva, sarasI tana pikkhahu, taula lehu, data lacchi dehu, muni mudrA pikkhahu / sava artha bheda bhaiyA kahata, divya dRSTi dekhahu kharI, zrAkRtrimapratimAnirakhata,su, 'kriinghriinbhriindhrii|'
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaiyA bhagavatIdAsa * 187 Mian Sooy VinwaaA prathama dvitIya tRtIya prazna ke uttara ' karI na ' zabda ke tIna artha se nikalate haiM (1 kar3I nahIM hai, 2 banavAI nahIM hai, 3 hAthI nahIM hai ) dUsare pAda ke cauthe pA~cave chaThaveM prazna ke uttara ' gharI na ' zabda ke tIna artha nikalate haiM (1 ghar3A nahIM, 2 ghar3I nahIM, 3 banI nahIM) tRtIya pAda ke tIna praznoM kA uttara 'bharI na' se nikalate haiM (1 bharI nahIM gaI, 2 bharI nahIM, 3 jala se nahIM bharI ) caturtha pAda ke praznoM kA uttara 'dharI na' ke tIna artha se nikalatA hai / (1 paMserI nahIM, 2 rakkhI nahIM, 3 dhAraNa nahIM kI ) ? sIna
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ Lod prAcIna hindI jaina kavi dohA Apa Apa thapa jApa japa, tapa tapa khapa vapa pApa // kApa kopa ripa lopa jipa, dipa dipa trapa Tapa TApa // 9 // hAravaddhacitram 45 Pin 5 [] Apa A ngan jA pa ja G 0 ta pa* kha 0 5 va 5 15: S kA B pA Ti pa ko pata Weng Pin Jie [ Ta pa TA 0 Hao Kai Dian Shan ka B 17 di ripa lo 0 "
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaiyA bhagavatIdAsa 189 AruuuNAV citrabaddha kavitA kavivara ne bahutasI citrabaddha kavitA kI hai jisake citra yahA~ die jAte haiN| dohA parama dharama avadhAri tU, para saMgati kara dUra // jyoM pragaTai paramAtamA, sukha saMpati rahai pUra // 7 // dhanuSabaddhacitram 44AON A) . ra dhAri tU dU - - - ra jyoM praga hai para ma dha ra ma a va Ool
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratavarSIya jaina-sAhitya sammelana damoha, sI0 pI0 'jJAna samAna na zrAna jagata meM sukha kA kAraNa [kavivara daulatatarAma ] saMsAra meM jJAna ke samAna sukha denevAlA koI padArtha nahIM hai| vaha jJAna jinavANI athavA jaina-sAhitya ke dvArAhI milatA hai| zrI jinendradeva kI vANI hI jaina-sAhitya hai aura vaha tIrthaMkara ke samAna hI mahAna pUjya hai| vartamAna meM jinavANI ke uddhAra kI atyanta AvazyakatA dekhakara usakA uddhAra karane aura jainavANI kA sAre saMsAra meM pracAra karane ke uddezya se hI bhAratavIya-jaina-sAhitya sammelana sthApita kiyA gayA hai| sarva prakAra ke pakSapAta se rahita hokara jinavANI kA pracAra karanA aura jaina dharma ko saMsAra ke kone kone meM pahu~cA denA hI isakA lakSya hai| isake nimna likhita mukhya kArya haiM / 1. prAcIna jaina bhaMDAroM kI sUcI taiyAra krnaa| 2. prAcIna aprApta jaina graMthoM kI khoja krnaa| 3. prAkRta tathA saMskRta ke upayogI graMthoM kA saMzodhana tathA sarala bhApA meM anuvAda krnaa| 4. prAcIna jaina AcAryoM tathA lekhakoM kA itihAsa taiyAra karanA aura unake likhe upayogI sAhitya kA prakAzana krnaa|
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 jaina tathA ajainoM ko jaina dharma kA saralatA se vodha karAne ___ vAlI pustakoM kI racanA karanA / 6. jaina pAThazAlAoM ke lie sarala, subodha, sAhityika tathA dharmika pAThya-pustakoM kI racanA krnaa| kAryakArI mNddl| sabhApatiH-pro0 hIrAlAla jaina, ema. e., amarAvatI / upasabhApatiH-vairisTara jamanAprasAda, sava-jaja, kaTanI, sI. pI. / pradhAna maMtrI-paM0 ajitaprasAda, ema0e0, cIph-jaja, jAvarA sTeTa / maMtrI:-paM0 mUlacandra 'vatsala' sAhitya zAstrI, damoha sI0 pii0| upa maMtrI:-paM0 bhuvanendra 'vizva, zAstrI, jvlpur| kopAdhyakSaH-seTha gulAvacanda jaina, jamIdAra, damoha, sI0 pii0| maMtrI graMthasUcI vibhAga:-paM0 mahendrakumAra, nyAyAcArya, bnaars| sbhaasd| paM0 jugala kizora, mukhtyAra, sarasAvA / paM0 kailAzacandra, zAstrI, vanArasa / paM0 cainasukhadAsa, nyAyatIrtha, jayapura / paM0 ajita kumAra, zAstrI, mulatAna / paM0 ke. bhujavali, zAstrI, nyAyAcArya, aaraa| paM0 vaMzIdhara nyAya tIrtha, vyAkaraNAcArya, viinaa| paM0 pannAlAla, kAvya tortha, sAhityAcArya, saagr| paM0 kAmatAprasAda jaina, saMpAdaka 'vIra, alIgaMja / paM0 hIrAlAla, nyAyatIrtha, sAhitya-ratna, dehlii| / lA0 ayodhyAprasAda, goyalIya, dehlii|
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinavANI ke uddhAra aura usake pracAra kA kaThina bhAra "jaina sAhitya sammelana" ne apane Upara liyA hai| isakI tana, mana, dhana se sahAyatA karanA jaina samAja kA dharma hai / isameM sahAyatA dene se yaza aura puNya ke sAtha-sAtha jainavANI ke uddhAra kA mahAn puNya lAbha hogA / sahAyaka pada: saMrakSakaH -- ekabAra eka sau rupayA denevAle sajjana saMrakSaka hoNge| unheM sammelana dvArA prakAzita sabhI grantha jIvana bhara mufta mileMge / mukhya sahAyaka: - eka bAra 25) rupayA denevAle sajjana hoNge| unheM 5 varSa taka sabhI grantha muphta mileMge 1 grAhaka :- prati varSa 3) vArSika denevAle sajjana hoMge unheM eka varSa taka sabhI grantha muphta mileMge / meM jo sajjana kisI grantha ke uddhAra karane meM athavA prakAzana kucha sahAyatA deMge unakA nAma usa grantha meM prakAzita kiyA jAyagA tathA jo sajjana kisI eka grantha kA pUrNa prakAzana karAyeMge unakA nAma tathA citra usa grantha meM prakAzita kiyA jAyagA / nimna likhita sajjanoM ne jaina sAhitya sammelana ke sahAyaka bana kara isa pustaka ke prakAzana meM sahAyatA pahu~cAI hai isake lie - dhanyavAda ke pAtra haiM / 100) zrImAn seTha ghAsIlAla mUlacandrajI, kannar3a / seTha bha~varalAlajI rAghogar3ha | " seTha zivaprasAdajI malaiyA, sAgara / seTha damarUlAla dulIcandajI; goTegA~va / 30) 25) by 25). 123 "} "
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25) zrImAn savAI siMghaI nAthUrAmajI mAlagujAra, nrsihpur| 25) , siMghaI rAmabharose svadezacandrajI, goTegA~va / 22), seTha motIlAla kanhaiyAlAlajI, knndd'| , seTha zrIkRSNadAsajI, auragAvAda / caudharI kanhaiyAlAla hukamacaMdajI, sAgara / seTha kuMjIlAlajI kaTharayA, pchaar| 10) , seTha ganapatalAlajI gurahA, dUkAna pachAra / 10), seTha lAlacandajI mANikacandajI pahAr3e, nAMdagA~va / 10) , siMghaI udayacaMdajI daravArolAlajI, goTegA~va / 10) zrImatI candravAIjI, suputrI seTha ghAsIrAmajI, khNddvaa| 10) zrImAn lA0 jaMvUprasAdajI raIsa, naanautaa| 10) " siMghaI kanhaiyAlAla giradhArIlAlajI, kaTanI / 310), seTha kacaradAsa cunnIlAlajI raIsa, vAkalIvAla bilDiMga, auraMgAvAda / siMghaI kundanalAlajI, sAgara / . caudharI mulAmacandajI, gottegaaNv| seTha jIvanalAlajI sarApha, gaaddrvaadd'aa| 5) , seTha ghAsIrAma cunnIlAlajI, ttimrnii| 5), seTha hIrAlAla sitAvacandajI, khaMDavA / mkhy khy - ke phUla vAlI rakamoM meM ghAsIlAla bhUlacandrajI kannar3a se 10) tathA seTha kacaradAsajI cunnIlAlajI auraMgAbAda se 10) haidarAvAdI prApta hue haiM / zeSa dravya abhI prApta nahIM huA hai| bhavadIya mUlacandra 'vatsala' maMtrI-jaina sAhitya sammelana, damoha sI. pI.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
_