Book Title: Siddhahemchandra Shabdanushasan Gujarati Vivaran Adhyay 01 04
Author(s): Hemchandracharya, Prashamprabhvijay
Publisher: Syadwad Prakashan
View full book text
________________
૧.૪.૭.
પc
શંકા - સૂત્રોકત એક જ સર્વાઃ પદને ઉભયનું વિશેષણ શી રીતે બનાવી શકાય?
સમાધાન - તંત્રથી(૧) અર્થાત્ ઉપરોકત બે અર્થનો બોધ કરાવવાની ઇચ્છાથી એક જ સરે પદનું સૂત્રમાં એક જ વાર ઉચ્ચારણ કરવાથી અથવા સૂત્રોક્ત સર્વારે પદસ્થળે એકશેષવૃત્તિની વિવક્ષા કરીને ‘સર્વારે સર્વઃ સ્માતો' આમ સૂત્રમાં સર્વ પદની આવૃત્તિ) કરવા દ્વારા અમે એક જ સર્વ પદને ઊભયનું વિશેષણ બનાવશું. આવૃત્તિમાંના પ્રથમ સર્વ પદથી અન્વર્થ સંજ્ઞાનું ગ્રહણ થશે અને બીજા રોડ પરથી સર્વાદિ ગણપાઠનું ગ્રહણ થશે.
આમ સૂત્રમાં ગ્રહણ કરેલા સર્વ પદસ્થળે સંબંધાર્થક ષષ્ઠી વિભકિત કરેલી હોવાથી સર્વપદાર્થોના વાચક બનતા સર્વાદિ ગણપાઠાન્તર્વર્તાનામો સંબંધી જ સેકસિ પ્રત્યયોના આ આદેશ પ્રાપ્ત થતા હોવાથી...
(a) પ્રિયા: સર્વે યસ્ય સં = પ્રિયસર્વઃ, તઐ = પ્રિયસર્જાય (b) સર્વાન્ તાન્તાય = તિરાય (c) દો મો મચ = ત્ય:, ત = સિવાય (d) 2: મને કહ્યુ = :, તઐ = ન્યાય (e) બિયા: પૂર્વે ચર્ચા સ = પ્રવપૂર્વઃ, ત = પ્રિયપૂર્વાચા
આ સર્વસ્થળે ઉપસર્જનીભૂત સર્વ, મરી અને પૂર્વ શબ્દો સર્વ પદાર્થોના વાચક બનતા તેમને લાગેલ છેકસિ પ્રત્યયો સર્વપદાર્થોના વાચક સર્વાદિ ગણવર્તી નામો સંબંધીન ગણાવાથી તેમનો આ આદેશ ન થયો.
શંકા - વ્યિો ભૂતપૂર્વ = ગાલ્યપૂર્વ, તમે = ૩ચિપૂર્વાય આમ 'મયૂરધ્વંસ રૂ.૨.૨૨૬' સૂત્રથી તપુરુષ સમાસ પામેલા પૂર્વ શબ્દ સ્થળે સર્વાદિ પૂર્વ શબ્દ હોવાથી તેને લાગેલા કે પ્રત્યયનો આ રાત્રથી સને આદેશ કેમ ન થયો?
સમાધાન - પૂર્વઆદિ શબ્દો દિશા, દેશ, કાળ અને સ્વભાવની અપેક્ષાએ વ્યવસ્થા જણાતી હોય ત્યારે સર્વાદિ ગણાય છે. ત્યપૂર્વ સ્થળે વ્યવસ્થા જણાતી ન હોવાથી ત્યાંનો પૂર્વ શબ્દ સર્વાદિ ન ગણાતા ને આદેશ ન થયો.
શંકા - માલ્યપૂર્વ સમાસનો વિગ્રહ માલ્યો ભૂતપૂર્વ થાય છે. તેનો અર્થ ભૂતકાળમાં આઢય (શ્રીમંત) હતો, વર્તમાનકાળમાં નથી આમ થાય તો અહીં કાળની અપેક્ષા વ્યવસ્થા જણાતી હોવાથી પૂર્વ શબ્દ સર્વાદિ ગણાતા ને આદેશ થવો જોઇએ.
સમાધાન - તમારી વાત સાચી છે. પણ ગાઢચપૂર્વીય સ્થળે પૂર્વ શબ્દવા પૂર્વકાળ (ભૂતકાળપદાર્થ) માઢય શબ્દવા શ્રીમંતાઇ પદાર્થનું વિશેષણ બને છે. તેથી પૂર્વ શબ્દ તપૂર્વીય સ્થળની જેમ ઉપસર્જન (A) અર્થક્ય૭યા સકુર્થીમિત્ર તત્ર (વ્યા..પણ ૨..ર૭ વા૦૬ ૩ોત) (B) રાદિ નામાશ્રિત કાર્યોને કરતા દરેક સૂત્રમાં અન્તર્થસંજ્ઞા અને ગણપાઠના ગ્રહણાર્થે અનુવર્તમાન સવરિ
શબ્દની આવૃત્તિ ધશે.
