Book Title: Siddhahemchandra Shabdanushasan Gujarati Vivaran Adhyay 01 04
Author(s): Hemchandracharya, Prashamprabhvijay
Publisher: Syadwad Prakashan
View full book text
________________
૨.૪.૬૩
૨૫૩ થવાથી પ્રિયયિક શબ્દ નિષ્પન્ન થવા દ્વારા તૃતીયા એકવચનમાં પ્રિયજન પ્રયોગ સિદ્ધ થવો જોઇએ. પરંતુ “સમીક્ષત્તિ-ઇમ-સંશ-રાપર્વ-1/-નર્નિલિંદાનિત્યનિન્યાયાનુસારે પ્રસ્તુતમાં સમાસાન્તવિધિ અનિત્ય બનતી હોવાથી જૂના અભાવે આ સૂત્રની પ્રવૃત્તિ થવાથી પ્રિયત્Mા પ્રયોગ સિદ્ધ થાય છે. આ જ રીતે પ્રિયા પ્રયોગસ્થળે પણ ઉપરોકત ન્યાયથી ‘ગડા ૭.રૂ.૮૦' સૂત્રથી થતા આગમની અનિત્યતા જાણવી.
(5) શંકા - હસવા શટેન અને પૂના રક્ષT આ બહુવ્રીહિસમાસ પૂર્વકના પ્રયોગસ્થળે અસ્થિ અને સવિથ શબ્દો અનુક્રમે શવાદ અને રૂક્ષ પદાર્થના અંગવાચી છે. તેથી બહુવ્રીહિને અંતે ‘સવચ્ચ: સ્વા ૭.રૂ.૧ર૬' સૂત્રથી દસમાસાન્ત થવો જોઇએ. તો કેમ નથી કરતા?
સમાધાનઃ- વૈયાકરણોની પરિભાષા મુજબ જે વસ્તુ પ્રાણિસ્થા (પ્રાથંગ) હોય તેને સ્વીકહેવાય. હસવા શોન પ્રયોગસ્થળે શટ પ્રાણી ન હોવાથી તેનો અંગવાચી 0િ શબ્દ વાવાચીન કહેવાય. તેથી
વચ્ચ: સ્વી ૭.રૂ.૧ર૬' સૂત્રમાં અપેક્ષિત અંગવાચિતા રૂપ નિમિત્તની પરિપૂર્તિ ન થવાથી ઢસવના શલાદેન પ્રયોગસ્થળે અમે ટ સમાસાત્ત નથી કરતા.
શંકા - યૂનાWા સુખ પ્રયોગસ્થળે ! શબ્દ પ્રાણીવાચી છે. તેથી તેના સ્વાંગવાચી ગણશબ્દપૂર્વકના બહુવ્રીહિસમાસના અંતે તો સમાસાન્ત કરશો ને?
સમાધાન - વ્યાકરણશાસ્ત્રમાં (B)બે-ઇન્દ્રિયથી લઈને પંચેન્દ્રિય સુધીના જ જીવોનું પ્રાણી રૂપે ગ્રહણ કર્યું છે. તેથી એકેન્દ્રિય ઇમુ પદાર્થનો વાચક રુક્ષ શબ્દ પ્રાણીવાચી ન હોવાથી તેનો અંગવાચી Hિ શબ્દ સ્વા વાચીન હોવાથી તપૂર્વકના બહુવ્રીહિસમાસને અંતે સચ્ચા : સ્વી ૭..૧ર૬' સૂત્રથી ટ સમાસાના ન થઇ શકે.
(6) શંકા :- ધ સિક્રાન્તા = તિધિ અવસ્થામાં કયાં સૂત્રથી સ્ત્રીલિંગનો ડી પ્રત્યય લગાડી મતિવખ્યા પ્રયોગ સિદ્ધ કરશો?
સમાધાન - ‘તોવર્થાત્ ૨.૪.રૂર' સૂત્રથી કી પ્રત્યય લગાડી સિદ્ધ કરશું.
શંકા - અતિથિ નામને ‘ફૂતોવ7 ૨.૪.રૂર' સૂત્રથી જો કો પ્રત્યય લગાડશો તો ગતિપિ + + ટા અવસ્થામાં તિવધિ ના અંત્ય ર્ અને રા પ્રત્યયની વચ્ચે ડી પ્રત્યયનું વ્યવધાન થવાથી તે રૂનો આ સૂત્રથી મન આદેશ નહીં થઈ શકે. (A) अविकारोऽद्रवं मूर्तं प्राणिस्थं स्वाङ्गमुच्यते। च्युतञ्च प्राणिनस्तत्तनिभं च प्रतिमादिषु।। । (B) आयुरुच्छ्वासबलेन्द्रियाणि प्राणाः, ते येषां सन्ति ते प्राणिनः, ते चेह (= व्याकरणशास्त्रे) 'प्राण्यौषधिवृक्षेभ्योऽवयवे च
૬.૩.૩૨' ત પ્રાણપ્રહાનન્તર વૃક્ષોધપ્રહાલ્ લીનિયા સ્ત્રી ૩ષ્યન્તો (૨.૪.૨૮ પૃ.ચા.)
