Book Title: Siddhahemchandra Shabdanushasan Gujarati Vivaran Adhyay 01 04
Author(s): Hemchandracharya, Prashamprabhvijay
Publisher: Syadwad Prakashan
View full book text
________________
૩૩૮
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન સમાધાન - તમારી વાત સાચી છે. પણ મનડુદી શબ્દનો જોરારિ ગણપાઠમાં ડી પ્રત્યયાન્ત રૂપે નિપાત કર્યો છે. અર્થાત્ રહિ ગણપાઠમાં ર, શત્ન વિગેરે બીજા બધા શબ્દો ને પ્રત્યય ન લાગ્યો હોય તેવા દર્શાવ્યા છે અને પછી તેમને રવિગ્યો૨.૪ ૨૬' સૂત્રથી પ્રત્યય લાગે છે. જ્યારે મનડુ શબ્દ તો જોરારિ ગણપાઠમાં જ ડીપ્રત્યયાન્તરૂપે દર્શાવી દીધો છે. આમ ત્યાં મનડુદી શબ્દનું ડી પ્રત્યયાન્ત રૂપે નિપાતન કર્યું હોવાથી તેના બળે આ સૂત્રથી તેના ૩ નો આદેશ નહીં થઈ શકે અને આ રીતે જ વા: શેષે ૨.૪.૮૨' આ ઉત્તરસૂત્રથી તેના ૩નો વા આદેશ પણ નહીં થઇ શકે.
(ii) ગતિ ત્વ:
અતિ તુન્ + fસ કરોડનદુ.૪.૮૨ - अतिचत्वर् + सि
“ફર્ષ0૨.૪.૪પ' अतिचत्वर् * પાજો. ૧.રૂ.ધરૂ - ગતિવિ:!
(iv) જે પ્રિયત્વ:
प्रियचतुर् + सि प्रियचत्वर् + सि प्रियचत्वर् જે પ્રવરત્વ !
શંકા - અહીં તુન્ શબ્દના સમાસ અવસ્થાવાળા જ પ્રયોગો કેમ દર્શાવ્યા છે?
સમાધાન - કેવળ વતુર્શબ્દના પ્રયોગો બહુવચનમાં જ ચાલે, તેથી તેને આ સૂત્રમાં નિમિત્તરૂપે અપેક્ષિત સંબોધન એકવચનનો રિ પ્રત્યય ન લાગી શકતા આ સૂત્રથી તેના ૩ નો વ આદેશ ન થઈ શકે અને જો તેનો પૂર્વપદાર્થપ્રધાન મતિ તુન્ આમ તપુરૂષસમાસ તેમજ અન્ય પદાર્થપ્રધાન પ્રિય તુન્ આ પ્રમાણે બહુવીહિસમાસ કરવામાં આવે તો તેમાં તુન્ શબ્દ ગૌણ પડી જવાથી પ્રધાન પૂર્વપદાર્થ કે અન્ય પદાર્થની એકત્વસંખ્યાની વિવક્ષામાં તિવાર્ અને પ્રિતુન્ શબ્દોથી પરમાં આ સૂત્રમાં નિમિત્ત રૂપે અપેક્ષિત સંબોધન એકવચનનો સિ પ્રત્યય લાગી શકતો હોવાથી આ સૂત્રથી અતિવાસ્ અને પ્રિય તુન્ ગત વતુર્ ના ૩નો વ આદેશ થઈ શકે છે. તેથી અહીં ચતુ શબ્દના સમાસ અવસ્થાવાળા જ પ્રયોગો દર્શાવ્યા છે.
શંકા - ‘વિરોષM-સર્વારિ-સંä વહુન્નીને રૂ.૨.૨૫૦' સૂત્રાનુસારે બહુવ્રીહિસમાસમાં સંખ્યાવાચી શબ્દનો પૂર્વપદરૂપે નિપાત થાય. તેથી પ્રિય તુ ને બદલે વતુfસામાસિકશબ્દ સિદ્ધ થવો જોઈએ ને?
સમાધાન - પ્રિય શબ્દ સિવાયના બીજા કોઈ શબ્દની સાથે ચતુર્ શબ્દનો બહુવ્રીહિસમાસ કરવાનો હોય તો બરાબર છે કે વિશેષ-સર્વા૦િ રૂ.૨.૨૫૦' સૂત્રથી સમાસ અવસ્થામાં સંખ્યાવાચી વતુર્ શબ્દનો પૂર્વપદ રૂપે નિપાત થાય. પણ બહુવ્રીહિસમાસમાં પ્રિય શબ્દનો પૂર્વાદરૂપે નિપાત થાય તે માટે પ્રિય: રૂ.૨.૨૫૭'આ અપવાદસૂત્ર (A) (a) વતુ: તિવ્રાન્તઃ = તિવતુKI (b) પ્રિયા: પવાર: પચ સ = પ્રિયાI
