Siddhahemchandra Shabdanushasan Gujarati Vivaran Adhyay 01 04

Author(s): Hemchandracharya, Prashamprabhvijay
Publisher: Syadwad Prakashan

Page 149

શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન
૯૨
હોવાથી ‘અન∞ ૨.૧.રૂદ્દ’ સૂત્રથી વ નો જ્ઞ આદેશ ન થઇ શકે. પરંતુ પ્રસ્તુત ‘સર્વોવેર્ડસ્૦ ૬.૪.૮' સૂત્ર કરતા ‘અન∞ ૨.૬.રૂદ્દ’ સૂત્ર પર છે, તેથી વા + યે અવસ્થામાં ‘અન∞ ૨.૬.રૂદ્દ’ સૂત્રથી પૂર્વે મૈં આદેશ થાય, પછી આ સૂત્રથી હસ્યું આદેશ થતો હોવાથી અત્યે પ્રયોગ સિદ્ધ થઇ શકે છે.
(2) ‘તીય કિાર્યે વા ૧.૪.૨૪' સૂત્રથી તીય પ્રત્યયાન્ત નામોને વિકલ્પે સર્વાદિત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે. તેથી તૌય પ્રત્યયાન્ત દ્વિતીય નામ જ્યારે સર્વાદિ ગણાશે ત્યારે આ સૂત્રથી દ્વિતીયસ્ય અને જ્યારે સર્વાદિ નહીં ગણાય ત્યારે દ્વિતીયાયે પ્રયોગ થશે. બન્ને પ્રયોગની સાધનિકા ‘તીયં હિત્હાર્યે વા ૧.૪.૪' સૂત્રના વિવરણમાં જોઇ લેવી.
(3) આ સૂત્રની પ્રવૃત્યર્થે આવ્ પ્રત્યયાન્ત નામ સર્વાદિ હોવું જરૂરી છે. તેથી સર્વા નામ ચિત્(A) સ્થળે સર્વા નામ સંજ્ઞામાં વર્તવાથી સર્વાદિ ન ગણાતા તેને કેઃ પ્રત્યય લાગતા ‘આપે હિતાં ૧.૪.૭' સૂત્રથી ૐ નો યે આદેશ થતા આ સૂત્રથી તેનો સ્ પૂર્વકનો ઇસ્યૂ આદેશ નહીં થાય. તેથી સર્વા + યૈ = સર્જાયે પ્રયોગ થશે.
(4) આ સૂત્રથી આક્ પ્રત્યયાન્ત સર્વાદિ નામો સંબંધી જ ડિપ્ પ્રત્યયોના યે આદિ આદેશો સ્પૂર્વકના થાય છે. તેથી પ્રિયસર્વા અને ક્ષિળપૂř(B) બહુવ્રીહિસમાસ સ્થળે સર્વાદિ સર્વા અને ક્ષિળા કે પૂર્વા નામો પ્રધાન અન્યપદાર્થના વિશેષણ હોવાથી તેમજ અતિસર્વા તત્પુરૂષસમાસ સ્થળે સર્વાદિ સર્વા નામ અતિક્રાન્તાર્થક પ્રધાન અતિ પદની વિશેષણતાને પામેલું હોવાથી સર્વત્ર સર્વાદિ નામો ગૌણ બની જતાં ત્યાં ‘૧.૪.૭’ સૂત્રનાં વિવરણમાં દર્શાવ્યા મુજબ સર્વાભિધાયકત્વાત્મક(C) સર્વાદિ શબ્દની અન્વર્થ સંજ્ઞા ન ઘટવાથી આ નામો સર્વાદિ ન ગણાય. તેથી ત્રણે સ્થળે કે પ્રત્યય લાગતા ‘આપો હિતાં ૧.૪.૨૭' સૂત્રથી થયેલો તેનો યે આદેશ આ સૂત્રથી હસ્ પૂર્વકનો ન થવાથી પ્રિયસર્વાયે, ક્ષિપૂર્વીય અને અતિસર્વાયે પ્રયોગ થાય છે. રક્ષિળપૂર્વાયા:, ક્ષિપૂર્વાયાઃ અને ક્ષિળપૂર્વાયામ્ પ્રયોગસ્થળે પણ રક્ષિળપૂર્વીય પ્રમાણે સમજી લેવું.
અહીંયાદ રાખવું કે પ્રિયસર્વાયે બહુવ્રીહિસમાસસ્થળે સર્વા નામને વિશેષમાં સર્વા૦િ રૂ.૧.૦' સૂત્રથી પૂર્વપદ રૂપે નિપાતની પ્રાપ્તિ છે. છતાં ‘પ્રિયઃ૦ રૂ.૨.૫૭' સૂત્રથી પ્રિય પદનો પૂર્વપદ રૂપે નિપાત થયો છે. (A) આ દૃષ્ટાંત નથી પણ સર્વા શબ્દ સંજ્ઞામાં વર્તી રહ્યો છે તે દર્શાવવા માટે છે.
(B) પ્રિયસર્વા
-
=
-
* ‘પાર્થ ચાને૦ રૂ.૨.૨૨' → પ્રિયાઃ સર્વા યસ્યા: મા = પ્રિયસર્વા (ago)| રક્ષિળપૂર્વ * ‘વિશો રુચાન્તરાને રૂ.૨.૨૫’→ રક્ષિળસ્યાશ્ચ પૂર્વસ્વાશ્ચ વિશોર્યવન્તરાનું સા = રક્ષિળપૂર્વા (વિદ્વદુo)| अतिसर्वा * ‘પ્રાત્યવપત્તિ૦ રૂ.૧.૪૭' → સર્વા: અતિશત્તા = અતિસર્વા (પ્રાવિતત્॰)| (C) ‘સર્વમાવીયતે વૃદ્ઘતેઽમિષયત્વેન યેન = સર્વાઃિ' આ સર્વાદિ શબ્દની અન્વર્થ સંજ્ઞા છે. બહુવ્રીહિ કે અત્યર્થપ્રધાન તત્પુરુષ સમાસસ્થળે સમાસના ઘટકીભૂત સર્વાદિ નામો નિયત વિશેષ્યના વિશેષણ બની જવાથી તેઓ અન્ય વિશેષ્યોની વિશેષણતાને પામી શકતા નથી. વિશેષણ જે વિશેષ્યની સાથે જોડાય તે વિશેષ્યથી વાચ્ય પદાર્થનું વાચક બનતું હોવાથી ઉક્ત સ્થળે સર્વાભિધાયકત્વાર્થક સર્વાદિ શબ્દની વ્યુત્પત્તિ (અન્વર્થ સંજ્ઞા) ધટતી નથી.
=
--