Book Title: Siddhahemchandra Shabdanushasan Gujarati Vivaran Adhyay 01 04
Author(s): Hemchandracharya, Prashamprabhvijay
Publisher: Syadwad Prakashan
View full book text
________________
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ૨૨૬
કેટલાક વ્યાકરણકારો ઉપરોકત સ્થળે “ક્ષત્રિપાતનક્ષito' ન્યાયને નિત્ય ગણી મતિનર નો ગતિનર આદેશ નથી સ્વીકારતા.
(8) શંકા - સૂત્રમાં અમ: પદસ્થળે મમ્અંશ ન દર્શાવવો જોઇએ. કેમકે તેને ન દર્શાવતા જો આ સૂત્રમાં મમ્ પ્રત્યયનું આદેશી રૂપે ગ્રહણ ન થાય તો પણ યુ + મમ્ (દ્ધિ.એ.વ.) વિગેરે અવસ્થામાં સમાનામો ૨.૪.૪૬' સૂત્રથી મ પ્રત્યયના મ નો લોપ થવાથી બ્રવૃત્તિમાં દર્શાવેલા કુન્દુ પર વિગેરે સઘળાય દ્વિતીયા એકવચનના પ્રયોગો સિદ્ધ થઈ જાય છે.
સમાધાન - તમારી વાત સાચી છે. પરંતુ જો ચમ: પદમાંથી મમ્ અંશને કાઢી દઈએ તો આ સૂત્રથી પશ્વતોડાવે ૨.૪.૧૮' સૂત્રમાં આદેશી રૂપે અપેક્ષિત અન્ પ્રત્યાયની અનુવૃત્તિ ન જઈ શકે. તે અનુવૃત્તિ જઈ શકે એ માટે આ સૂત્રમાં ચમ: પદસ્થળે કમ્ અંશનું ગ્રહણ કર્યું છે. “પષ્યતોડાવે છે.૪.૫૮' સૂત્રમાં મમ્ પ્રત્યયની અનુવૃત્તિના ફળ રૂપે મચત્ પ વિગેરે પ્રયોગ સિદ્ધ થાય છે.
શંકા - ‘પડ્યૂતોડવા ૨.૪.૧૮' સૂત્રમાં જો અપ્રત્યય આદેશી રૂપે અપેક્ષિત હોય તો તે સૂત્રમાં જ મમ્ શબ્દ દર્શાવવો જોઈએ. શા માટે આ સૂત્રથી ત્યાં કમ્ ની અનવૃત્તિ લઈ જવી પડે?
સમાધાન - જો તે સૂત્રમાં મમ્ શબ્દ દર્શાવીએ તો તે સૂત્ર પષ્યતોચાનેતરાડમશ ઃ' આમ વધારાના શબ્દવાળું ગૌરવપૂર્ણ બનાવવું પડે છે. જ્યારે આ સૂત્રમાં અંશનું ગ્રહણ કરીએ તો આકે “પક્વતો ૨.૪.૧૮' એકેય સૂત્રમાં જ શબ્દ મૂકવો નથી પડતો. આમ માત્રાલાઘવાર્થે આ સૂત્રમાં આ અંશનું ગ્રહણ કરી પક્વતો ૨.૪.૧૮' સૂત્રમાં મની અનુવૃત્તિ લઈ જવામાં આવે છે પાછા
પર્વતોડવેરનેતરી ા ૪.૧૮
बृ.व.-नपुंसकानामन्यादीनां सर्वाद्यन्तर्वतिनां पञ्चपरिमाणानां सम्बन्धिनोः स्यमोः स्थाने द इत्ययमादेशो भवति, एकतरशब्दं वर्जयित्वा, अकार उच्चारणार्थः। अन्यत् तिष्ठति, अन्यत् पश्य ; एवम्-अन्यतरत्, इतरत् ; कतरत् तिष्ठति, कतरत् पश्य ; एवम्-यतरत्, ततरत् ; कतमत् तिष्ठति, कतमत् पश्य ; एवम्-यतमत्, ततमत्, एकतमत् ; हे अन्यत्!, हे अन्यतरत्!, हे इतरत्!, हे कतरत्!, हे कतमत्!, हे एकतमत्!। अनेकतरस्येति किम्? एकतरं तिष्ठति, एकतरं पश्य। पञ्चत इति किम् ? नेमं तिष्ठति, नेमं पश्य। नपुंसकस्येत्येव? अन्यः पुरुषः, अन्या स्त्री। अन्यादिसम्बन्धिनोः स्यमोर्ग्रहणादिह न भवति-प्रियान्यम्, अत्यन्यं कुलम्। इह तु भवति-परमान्यत् तिष्ठति, परमान्यत् पश्य, अनन्यत् ।।५८।।
