Siddhahemchandra Shabdanushasan Gujarati Vivaran Adhyay 01 04

Author(s): Hemchandracharya, Prashamprabhvijay
Publisher: Syadwad Prakashan

Page 284

૬.૪.૧૮
સૂત્રાર્થ :
સૂત્રસમાસ :
૨૨૭
(ડતર પ્રત્યયાન્ત) તર શબ્દને છોડીને નપુંસકલિંગ એવા સર્વાદિગણ અંતર્વર્તી પાંચ સંખ્યા પ્રમાણવાળા અન્યાવિ ગણમાં વર્તતા (અન્ય, અન્યતર, રૂતર, ઉતર પ્રત્યયાન્ત અને તમ પ્રત્યયાન્ત) નામો સંબંધી સિ અને અમ્ પ્રત્યયોના સ્થાને ર્ આદેશ થાય છે.
અન્ય આર્વિસ્વ (શળસ્ય) F = અન્યવિ: (વહુ.)। તસ્ય =
ન વિદ્યતે તર: (શબ્દ:) યસ્મિન્ (અન્યવિાળે) સ = અનેતર: (બહુ.)। તસ્ય =
અન્યાવેઃ ।
(1) સૂત્રસ્થ પન્વતઃ પદસ્થળે * ‘પન્વત્ વશવ્૦ ૬.૪.૨૭ ' → પશ્વન્ + ૩ત્, * 'હિત્યન્ય૦ ૨.૧.૪' → પડ્યું + ૐત્ = પળ્વત્ શબ્દ છે અને તે સૂત્રવર્તી ષષ્ઠ ચન્ત અન્યાવેઃ પદનું સમાનાધિકરણ વિશેષણ છે, માટે તેનો સૂત્રમાં પશ્ચતઃ આમ ષષ્ઠયન્ત પ્રયોગ કર્યો છે એ જ રીતે સૂત્રસ્થ અને તરસ્ય પદ અને પૂર્વસૂત્રાનુવૃત્ત નપુંસT પદ પણ અન્યાયેઃ પદનું સમાનાધિકરણ વિશેષણ છે, માટે તેમનો અનુક્રમે સૂત્રમાં અને બુ.વૃત્તિમાં ૫ષ્ઠ યન્ત પ્રયોગ કર્યો છે. જ્યારે સૂત્રસ્થ અન્યાયેઃ પદ આ સૂત્રમાં પૂર્વસૂત્રથી અનુવૃત્ત સ્યમઃ પદનું વ્યધિકરણ વિશેષણ છે. આથી બૃ.વૃત્તિમાં ઉપર મુજબ સૂત્રાર્થ દર્શાવ્યો છે.
(2) શંકા :- બૃ.વૃત્તિમાં અાવિનામ્ પદનું સર્વાદ્યન્તવૃતિનામ્ વિશેષણ કેમ દર્શાવ્યું છે ?
સમાધાનઃ- વ્યાકરણશાસ્ત્રમાં ક્યાંય અન્યાવિ ગણ જુદો દર્શાવ્યો નથી. તેથી કોઇને મૂંઝવણ થાય કે “આ ઞાતિ ગણ આવ્યો ક્યાંથી ?’' તો તે મૂંઝવણના નિવારણ માટે બુ.વૃત્તિમાં અન્યાવીનામ્ પદનું સર્વાદ્યન્તવૃતિનામ્ વિશેષણ દર્શાવ્યું છે. જેથી ‘અન્યાવિ ગણ સર્વાદિગણાન્તર્વર્તી એક પેટા ગણ છે' આમ સ્થળની ખબર પડે.
(4) દૃષ્ટાંત –
: અનેતરસ્યા
(3) આ સૂત્રથી ત્તિ-અમ્ પ્રત્યયોના સ્થાને વ્યંજનાન્ત ર્ આદેશ થાય છે, તેના સૂચક ૬ઃ પદસ્થળે જે ઞ દર્શાવ્યો છે તે માત્ર ઉચ્ચારણાર્થે છે.
(i) અન્વત્ તિષ્ઠતિ (ii) અન્યત્ પશ્ય
अन्य + सि
- ‘પશ્ચતો ૧.૪.૮' → અન્ય + ટ્ * ‘અયોપે૦ ૧.રૂ.૫૦' → અન્વત્ તિતિા
(iii) તે અન્યત્!
અન્ય+ત્તિ (સં.એ.વ.)
अन्य + अम
અન્ય + ટ્ | ‘પન્વતો૦ ૨.૪.૮' → અન્ય + ' અન્યત્ પશ્યા * ‘વિરાભે વા .રૂ.૧૨' → જે અન્યત્!।