________________
सुदशिनी टीका ५० २ सू० २ सत्यस्वरूपनिरूपणम् सत्यम् - यथा गिरिगतवणार्दहनेऽपि घटगत - जलस्य गलनेऽपि गिरिदद्यते घटो गलतीति व्यवहारो भवति ॥७॥ भारसत्यम्-यस्मिन् वस्तुनि यस्य धर्मस्याधिक्यम् , तदपेक्षया सत्यम्भावसत्यम् , यथा व्यवहार-पञ्चवर्णसभवेऽपि
क. सुरभुको हरित इत्यादि।।८॥ योगमत्यम् योगेन-वस्तुसयोगेन सत्य-योगसत्यम् यथा-उत्रयोगाच्छनी दण्डयोगाद् दण्डीति ।। ९॥ औपम्यसत्यम्-उपमा सत्यम्-यथा-चन्द्रयन्मुखम् , समुद्रमत्तटाग इत्यादि ॥ १० ॥ इति । तथा 'चोदकहते हैं जैसे मध्यमा की अपेक्षा अनामिका अगुली को हस्वकहना और कनिष्ठिका अगुली की अपेक्षा दीर्घ कहना ६ । नैगम आदि नयो की प्रधानता से जो वचन घोला जाता है उसे व्यवहार मत्य कहते हैं, जैसे पर्वत के ऊपर की घास आदि के जलने पर ऐमा कहना कि पर्वतजल रहा है, घटसे जल के निकलने पर ऐसा करना कि घडा गल रहा है, यह सब व्यवहार सत्य है, क्यों कि व्यवहार में ऐसे वचनों को सत्य माना गया, है ७। जिस वस्तु में जिस धर्म की अधिकता हो उसको लेकर जो वचन कहा जाय वह भावसत्य है, जैसे पाचो वर्णो की सभवता होने पर भी धगले को शुक्ल करना, तोते को हरा कहना । वस्तु के सयोग से जो वचन बोला जाता है वह योगसत्य है, जैसे छत्ता के सबध से पुम्प को स्त्री कन्ना, दण्ड के सबध से दण्डी कहना ९। दुसरे प्रसिद्ध सदृश पदार्थ को उपमा कहते है, इसके आश्रय से जो वचन बोला जाता है वह उपमासत्य है, जैसे चन्द्र के समान मुख, समुद्र के समान तडाग होता है, ऐसा वचन कहना। (चोदस पुव्वीहिं અનામિકા આંગળીને નાની કહેવી અને ટચલી આંગળીની અપેક્ષાએ તેને મોટી કહેવી (૭) નગમ આદિ નાની પ્રધાનતાથી જે વચન બોલવામાં આવે છે તે વચનને વ્યવહાર સત્ય કહે છે જેમ કે પર્વત ઉપરના ઘાસ આદિને આગ લાગે તે પર્વત સળગી રહ્યો છે તેમ કહેવુ, ઘડામાથી પાછું પડતું હોય તો ઘડે ટપકે છે તેમ <હેવું, એ બધા વ્યવહાર સત્ય ઉદાહરણ છે, કારણ કે વ્યવહારમાં એવા વચનને સત્ય માનવામાં આવે છે (૮) જે વસ્તુમાં જે ધર્મની વિશેષતા હોય તેને લઈને જે વચન કહેવાય તે ભાવ સત્ય છે જેમ કે પાચ વર્ણોની સભવિતતા હોવા છતા પણ બગલાને સફેદ કહેવા, પિપટને લીલા કહેવા તે ભાવ સત્ય છે (૯) વસ્તુના સાગથી જે વચન બેલાય છે તે
ગાસત્ય છે જેમકે સ્ત્રીના સ બ ધથી પુરુષને છત્રી તહેવું, દડના સબધથી દડી કહેવુ (૧૦) બીજા પ્રસિદ્ધ સદશ પદાર્થને ઉપમા કહે છે, તેને આશ્રય લઈને જે વચન બોલાય છે તે ઉપમા સત્ય છે જેમ કે ચન્દ્રમાના સમાન મુખ, समुद्रनायु ताप होय, मेवा क्यन उवा ते ५मा सत्य छ " चोइस
