Book Title: Gujarati Sahitya Kosh Part 01
Author(s): Jayant Kothari, Jayant Gadit, Chandrakant Sheth, Raman Soni
Publisher: Gujrati Sahitya Parishad
View full book text
________________
ઉદયહર્ષ - ૨[ઈ. ૧૭મી સદી પૂર્વાધ : તપગચ્છના જૈન સાધુ. કૃષ્ણના પૂર્વાવતારનું આ કથાનક એમની નિષ્ફરતા દર્શાવવા માટે વિવેકહર્ષના શિષ્ય. ગુરુ વિવેકહર્ષની સાથે જહાંગીર બાદશાહને ગોપીના ઉપાલંભ રૂપે મુકાયેલું છે અને ઈશ્વરની વંચકવૃત્તિને પણ મળ્યા હતા તેથી જીવનકાળ ઈ. ૧૭મી સદી પૂર્વાર્ધ ગણી શકાય. પ્રકટ કરે છે - ૧ કડવામાં વિવિધ અવતારોમાં ઈકવરે દાખવેલી એમને નામે સિદ્ધસેનસૂરિની મૂળ સંસ્કૃત રચના ‘કલ્યાણમંદિર-સ્તોત્ર છલવૃત્તિ પણ આલેખાયેલી છે. મુખ્યત્વે ગોપીઓના ઉદ્ગારો રૂપે ઉપર ૬૨૭ ગ્રંથાગૃનો બાલાવબોધ (લે.ઈ.૧૬૬૮) મળે છે. ચાલતા આ કાવ્યમાં ગોપીઓની કૃષ્ણવિયોગની વ્યાકુળતા, એમણે સંદર્ભ : ૧, જૈસા ઇતિહાસ; ] ૨, મુપુગૃહસૂચી. હિયા. કૃષ્ણને આપેલા ઉપાલંભો અને એમના ચિત્તમાં ઊભરાઈ ઊઠતાં
મિલનનાં સ્મરણો વગેરે વિવિધ ઉમિતંતુઓ રસપ્રદ રીતે આલેઉદયહર્ષશિષ્યઈ. ૧૪૮૮માં હયાત : તપગચ્છના જૈન સાધુ. ખાયાં છે. ૧-૨ પંક્તિઓમાં જ કોઈ દૃશ્યને કે કોઈ ભાવસ્થિતિને લક્ષમીસાગરસૂરિની પરંપરામાં સુમતિસાધુસૂરિના શિષ્ય ઉદયહર્ષના અસરકારક રીતે નિરૂપી આપવામાં કવિની સર્જકતા દેખાય છે. શિષ્ય. ૩૯૩ કડીના ‘શ્રીપાલ-રાસ(૨.ઈ.૧૪૮૮)ના કર્તા.
રિ.સી.] સંદર્ભ : જેહાપ્રોસ્ટા.
મિ.જો]
ઉદ્ધવદાસ-૧) ઓધવદાસઇ.૧૬મી સદી) : આખ્યાનકાર, ભાલણના ઉદયાણંદ-ઉદયાનંદ(સૂરિ)[
] : જૈન સાધુ. ૧૮ પુત્ર. પાટણના મોઢ બ્રાહ્મણ. કડીના ‘શત્રુંજયસંખ્યાસંઘપતિઉદ્ધાર/શત્રુંજયસંઘપતિસંખ્યા-ધવલ'- ભાલણનો સમય ઈ.૧૫મી સદી ઉત્તરાર્ધ કે ઈ.૧૬મી સદી (લે.સં.૧૭મી સદી અનુ.)ના કર્તા.
પૂર્વાર્ધ મનાય છે. એને આધારે આ કવિને ઈ. ૧૬મી સદીમાં સંદર્ભ : ૧, પ્રાચીન ગુજરાતી સાહિત્યમાં સમાજજીવન, બાબુ- થયેલા ગણી શકાય. લોલ મ. શાહ, ઈ.૧૯૭૮; ૨. મુપુગૃહસૂચી. હિયા.]
વાલ્મીકિ રામાયણના કથાનકને અનુસરતા અને પદબંધનું
વૈવિધ્ય દર્શાવતા એમના ‘રામાયણ’(મુ.)ના કાંડવાર અને કડવાઉદ : જુઓ ચંદ્ર(ઈ.૧૬૭૬માં હયાત).
બદ્ધ અનુવાદમાં ‘સુંદરકાંડ’ સુધીના બધા કાંડ ‘ભાલણસુત ઉદ્ધવદાસ
નામ દર્શાવે છે. એમાં કયાંય રચનાવર્ષ દર્શાવેલું નથી. પણ એ ઉદેરામ
]: તારણીમાતાનો તથા રાધિકાજીનો પછીના ‘યુદ્ધકાંડને અંતે ઈ.૧૬૩૧ રચનાવર્ષ અને “મધુસૂદન” એમ ૨ ગરબા, બાળલીલા' તથા કેટલાંક પદોના કર્તા. જુઓ ઉદો. કવિનામ મળે છે. આ મધુસૂદનનું વતન કણપુર અને મોસાળ સંદર્ભ : ગૂહાયાદી.
રિ.ર.દ.) પાટણ હતું તેથી ભીમજી વ્યાસ પાસેથી કથા સાંભળી એમણે
પદબંધ રામાયણ રચ્યું -- એવી વીગતો પણ એમાં મળે છે. પરંતુ ઉદો : આ નામે કેટલાંક પદો નોંધાયેલાં મળે છે, તેના કર્તા કદાચ કડવાંની પ સંખ્યા, કાવ્યની શૈલી ને એનો રચનાબંધ તથા કવિની ઉદેરામ પણ હોય.
સંસ્કૃતની જાણકારી – એવાં કેટલાંક આંતરબાહ્ય સામ્યોને લીધે આ સંદર્ભ : ગૂહાયાદી.
રિ.ર.દ.]. “યુદ્ધકાંડ પણ ઉદ્ધવનો જ હોવાનો અને મધુસૂદને પોતાનું નામ
અને રચનાવર્ષ એમાં ઉમેરી દીધાં હોવાનો મત વધુ પ્રવર્તે છે. ઉદો(કલિ) - ૧ : જુઓ પાáચંદ્રશિષ્ય ઉદયચન્દ્ર.
શૈકીની રીતે જુદા પડી જતા છેલ્લા ‘ઉત્તરકાંડમાં રામજન કુંવર
નું નામ છે, એથી તેમાં ઉદ્ધવદાસનું કર્તુત્વ માની શકાય તેમ નથી. ઉદ્ધવઓધવ : ઉદ્ધવન નામે પદો – જે હિદી હોવાની પણ આ ‘રામાયણ'ની હસ્તપ્રતો નહીં મળતી હોવાથી “કવિચરિત’ તો એના શકયતા છે – તથા ઓધવને નામે કૃષ્ણગોપીવાલાવિષયક ‘ગોપીવિરહ’ કર્તુત્વને જ શંકાસ્પદ લેખે છે. નોંધાયેલ મળે છે. આ ઉદ્ધવ કે ઓધવ કોણ છે તે નિશ્ચિત થઈ આ ઉપરાંત, કેટલીક મૌલિક શ્લેષરચનાઓ ધરાવતા, વગભગ શકતું નથી.
૪૨૫ કડીના ‘બભૂવાહન-આખ્યાન (અંશત: મુ.)ની રચના પણ આ ઓધવ નામના સં. ૧૮મી સદીના પુષ્ટિમાર્ગીય કવિ નોંધાયા છે. કવિએ કરી છે. આ કૃતિની આરંભની પંક્તિઓને આધારે એવો તે ઉપર્યુક્ત ઉદ્ધવ ઓધવથી જુદા છે કે કેમ તે પણ નિશ્ચિત થઈ તર્ક થયો છે કે ઉદ્ધવદાસે આખા મહાભારતની કે અશ્વમેધપર્વની શકે તેમ નથી.
રચના કરી હશે એનો આ આખ્યાન એકમાત્ર બચવા પામેલો સંદર્ભ : ૧. ગુજૂહકીકત; ૨. પુગુસાહિત્યકારો; ૩. પ્રાકૃતિઓ; ભાગ હશે. [] ૪. ફૉહનામાવલિ.
ર.સો] કૃતિ : ૧. (ભાલણસુત ઉદ્ધવકૃત) રામાયણ, સં. હરગોવિદ
દાસ કાંટાવાળા, નાથાશંકર શાસ્ત્રી, ઈ.૧૮૯૩ (સં.); | ૨. “ઉદ્ધવગીતા' |ર.ઈ.૧૮૨૪રાં.૧૮૮૦, શ્રાવણ વદ ૮, બુધવાર). પ્રાચીન કાવ્ય મંજરી, સં. જેઠાલાલ ત્રિવેદી, ઈ. ૧૯૬૫.
સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના સાધુકવિ મુક્તાનંદની આ કૃતિ(મુ.) ૧૦૮ સંદર્ભ : ૧. ભાલણ, ઉદ્ધવ અને ભીમ, રામલાલ ચુ. મોદી, કડવાં અને ૨૭ પદોમાં ભાગવતના દશમસ્કંધમાંના ઉદ્ધવગોપી- ઈ.૧૯૪૧; ૨. કવિચરિત : ૧ -- ૨; [C] ૩. સ્વાધ્યાય, જાન્યુ. પ્રસંગનું વિસ્તારથી આલેખન કરે છે તથા આ પ્રસંગને વર્ણવતાં ૧૯૭૭ – “ઉદ્ધવ રામાયણમાં યુદ્ધકાંડનું કર્તુત્વ', દેવદત્ત જોશી; [] અન્ય કાવ્યોથી, એમાં ગૂંથાયેલાં ૨૩ કડવાં અને ૬ પદોમાં ૪. ન્હાયાદી. વિસ્તરતા સીતાત્યાગના વૃત્તાંતને કારણે, જુદી તરી આવે છે.
રિસો.] ૩૪ : ગુજરાતી સાહિત્યકોશ
ઉદયહર્ષ-૨ : ઉદ્ધવદાસ–૧
Jain Education Interational
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
