Book Title: Gujarati Sahitya Kosh Part 01
Author(s): Jayant Kothari, Jayant Gadit, Chandrakant Sheth, Raman Soni
Publisher: Gujrati Sahitya Parishad
View full book text
________________
ઊંડું અધ્યયન કર્યું છે. એમની કેટલીક કૃતિઓની સુંદર મરોડદાર અને બારીક અભ્યાસ દર્શાવે છે. ધર્મસાગર-ત્રીસબોલખંડન ત્રિશઅક્ષરોમાં સ્વલિખિત પ્રત મળે છે તે તેમની પંડિત તરીકેની ચીવટ ઉત્સુત્રનિરાકરણ-કુમતિમતખંડન’ ગદ્યમાં કે પદ્યમાં હોવાનું નિશ્ચિત થતું અને ચોકસાઈને પણ આભારી હોય. કવિની ગુજરાતી કતિઓની નથી તે ઉપરાંત કવિએ તપગચ્છના ધર્મસાગરના ‘ઉત્સુત્રખંડનના પદાવલિમાં તેમની સંસ્કૃત ભાષાની સજજતાએ પ્રભાવ પાડેલો છે. પ્રત્યુત્તર રૂપે સંસ્કૃતમાં ‘ઉત્સુત્રોન્ધાટન-કુલક’ (.ઈ.૧૬૦૯) એ કવિની કૃતિઓમાં જોવા મળતું અપાર દેશીવૈવિધ્ય એમની સંગીતના કૃતિ રચી હતી તેનું આ ગુજરાતી નામાંતર થયું હોય એવી શક્યતા જ્ઞાનની શાખ પૂરે છે.
પણ નકારી ન શકાય. કવિની કથાત્મક કૃતિઓમાં એમ્બરબાદશાહ અને જિનચંદ્રસૂરિ- કવિની પ્રકીર્ણ રચનાઓમાં ઈ.૧૫૮૮માં થયેલી યાત્રાને વર્ણના મેળાપમાં નિમિત્તરૂપ થયેલા બિકાનેર રાજ્યના મંત્રી કર્મચંદ્રનો વતી ૩૨ કડીની ‘શત્રુંજયચૈત્યપરિપાટી', ૩૨ કડીનું “ચારમંગલ તથા તેમના પૂર્વજોનો વીગતપ્રચુર ઇતિહાસ આપતો ૨૨૯ કડીનો -ગીત (ર.ઈ.૧૬૦૪), ‘શત્રુંજયયાત્રા-સ્તવન' (ર.ઈ.૧૬૦૭/સં. દેશીબદ્ધ કર્મચંદ્રવંશાવલિ-પ્રબંધ' (૨.ઈ.૧૫૯૯)સં.૧૮૫૫, મહા ૧૬૬૩, ફાગણ સુદ ૧૩), ૩૧ કડીની ખરતરગચ્છગુર્નાવલી/ગવદ ૧૦; મુ) કવિના ગુરુ જ્યસોમની સંસ્કૃત કૃતિ પરથી રચાયેલી પટ્ટીવલી’ (મુ) ‘ચોવીસજિન-તવન, જિનચંદ્રસૂરિ, જિનસિહસૂરિ છે અને ઐતિહાસિક માહિતીની દૃષ્ટિએ નોંધપાત્ર છે. કવિની અને જિનરાજસૂરિ વિશેનાં કેટલાંક ગીતો તથા અન્ય સ્તવનો રાસાત્મક કતિઓમાં “ધુનાશાલિભદ્ર-ચોપાઇમાર ઈ. ૧૮૧૮.સ. વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. આમાંની કેટલીક રચનાઓ હિંદીમાં પણ છે. ૧૬૭૪, કારતક સુદ ૧૫ કે માગશર – ૧૦,મુ.)સૌથી વધારે મહત્ત્વ- ગદ્યમાં આ કવિએ “જ્યતિહુઆણ-સ્તોત્ર', 'બૃહસંગ્રહણી', ની છે. મુખ્યત્વે દેશીબદ્ધ ૬૧ ઢાળ અને ૧૨૨૬ કડીની આ ‘નમોજુણમ્, “કલ્પસૂત્ર', આદિ-સ્તવન’ અને ‘પ્રણિપાતવરદંડક કૃતિ જિનકીર્તિસૂરિવિરચિત ‘દાનકલ્પદ્ર મ” તથા જ્ઞાનસાગરગણિ એ કૃતિઓ પર બાલાવબોધ, ‘ભક્તામર” પર રબો તથા “તપોલધુવિરચિત “ધ કમાર-ચરિત્રને આધારે રચાયેલી છે પણ “દાનક૫. વિચરસાર” રચ્યા હોવાની માહિતી મળે છે. દમને મુકાબલે એ ઘણો સંક્ષેપ બતાવે છે તેમ જ કેટલાંક વર્ણનો, સંસ્કૃતમાં ઉપર નિર્દેશેલી કૃતિઓ ઉપરાંત નેમિ-ગીત', “દમયંતીવર્ણવિન્યાસાદિનું ચાતુર્ય, અલકારરચનાની પ્રૌઢિ, સંસ્કત ઉપરાંત કથા/નલ-ચં', 'રઘુવંશ', ‘વૈરાગ્ય-શતક' જેવી કાવ્યકૃતિઓ પર હિંદી-રાજસ્થાની-ફારસી પદાવલિ તથા તળપદાં કહેવતો-રૂઢિપ્રયોગોથી તેમ જ ‘સંબોધસપ્તતિકા', ‘લઘુઅજિતશાંતિ-સ્તવ', જયસોમકૃત સમૃદ્ધ બાની એ બધામાં કવિનું ઉત્તમ કવિત્વ પ્રગટ કરે છે. જૈન સંસ્કૃત ‘કર્મચંદ્રમંત્રીવંશ-પ્રબંધ' જેવી જૈન ધર્મની કૃતિઓ નલકથાને અનુસરતો, મુખ્યત્વે દેશીબદ્ધ ૧૬ ઢાળ અને ૩૫૩ ઉપર ટીકા કે વૃત્તિ રચેલી છે. તેમણે ‘વિચારરત્નસંગ્રહલેખન’ કડીનો ‘નલદવદંતી-પ્રબંધ' (૨.ઈ.૧૪૦૯સં.૧૯૬૫, આસો વદ ૬. તથા ‘સલ્વત્થશબ્દાર્થસમુચ્ચય' નામની સ્વતંત્ર કૃતિઓ પણ સોમવાર; મુ.) થોડાંક હૃદ્ય પ્રસંગચિત્રો સાથે બહુધા સીધું કથાકથન રચેલો છે. કરે છે અને ધનાશાલિભદ્ર-ચોપાઈ’નાં જેવાં જ શૈલીલક્ષણો કૃતિ : ૧. ધન્ના-શાલિભદ્ર ચોપાઈ, સં. રમણલાલ ચી. શાહ, પ્રગટ કરે છે.
- ઈ.૧૯૮૩ (.); ૨. નલદવદંતી પ્રબંધ, સં. રમણલાલ ચી. કવિની અન્ય રાકૃતિઓ આ પ્રમાણે છે: ૧૭૩ કડીની “કય- શાહ, ઈ.૧૯૮૦(સં.); ] ૩. ઐકાસંગ્રહ; ૪. ઐરાસંગ્રહ:૩ વન્ના-ચૌપાઈ/સંધિ' (૨.ઈ.૧૫૯૮/સં.૧૬૫૪, અસાડ વદ ૮), (રૂ.); ૫. જેએકાએચય+સે.). *અંજનાસુંદરી-પ્રબંધ' (૨.ઈ.૧૬૦૬/સં.૧૬૬૨, ચૈત્ર સુદ ૧૩, બુધ- સંદર્ભ : ૧. જેસાઇતિહાસ; ૨. યુજિનચંદ્રસૂરિ; ] ૩. વાર), ૨૬૮ કડીની “ઋષિદત્તા-ચોપાઈ” (૨.ઈ.૧૬૦૭/સં.૧૮૬૩. જેનૂકવિઓ:૧, ૩(૧); ૪. હેજીજ્ઞાસૂચિ:૧.
ભા.વૈ.] ચૈત્ર સુદ ૯, રવિવાર), ૧૦૯ કડીની ‘ગુણસુંદરીપુણ્યપાલ-ચોપાઈ' (ર.ઈ.૧૬૦૯), ૧૦૯ કડીની ‘જબૂ-રાસ” (૨.ઈ.૧૬૧૪/સં.૧૮૭૦. ગુણવિમલ ઈિ.૧૬૩૯ સુધીમાં : તપગચ્છના જૈન સાધુ. શ્રાવણ સુદ ૧૦, શુક્રવાર), ૧૭૦ કડીની ‘મૂલદેવકુમાર-ચોપાઈ' હીરવિજયસૂરિની પરંપરામાં પંડિત વિનયવિમલના શિષ્ય. ૨૭ કડીના (૨.ઈ.૧૬૧૭/સં.૧૬૭૩, જેઠ સુદ ૧૩, મંગળ,શુક્રવાર), ૨૪૨ કડીની
“(દિલ્હીમંડન)વીરજિનપૂજાવિધિ-સ્તવન’ (લે.ઈ.૧૬૩૯; મુ.)ના કર્તા.
(દિલામડ) ‘કલાવતી-ચોપાઈ” (૨.ઈ.૧૬૧૭/સં.૧૬૭૩, શ્રાવણ સુદ ૯, શનિવાર),
કૃતિ : પ્રાસ્તરત્નસંગ્રહ:૨. અગડદત્ત-રાસ” તથા “દુમુહપ્રત્યેકબુદ્ધ-ચોપાઈ'. શ્રાવિકા જીવીએ
સંદર્ભ : ૧. મુપુન્હસૂચી, ૨. હજૈજ્ઞાસૂચિ:૧. ચિ.શે. ઈ.૧૫૯માં ગુણવિનય પાસે બાર વ્રત લીધાં તેનું વર્ણન કરતી બારવ્રત જોડી/રાસ’ ગુણવિનયની જ કૃતિ છે એમ નિશ્ચિતપણે કહેવું ચણા
ગુણશેખર [.
]: જૈન સાધુ. ૫ કડીની ‘અમરમુશ્કેલ છે.
સાગરસૂરિ-ભાસ'ના કર્તા. ૨૪૭ કડીની “જીવસ્વરૂપ-ચોપાઈ' (ર.ઈ.૧૬૦૮/૧૬૧૧) તથા
સંદર્ભ : હજૈજ્ઞાસુચિ:૧.
[.ત્રિ.] અન્ય મતોનું ખંડન કરતી ૧૩૦૦ ગ્રંથાગની “પ્રશ્નોત્તરમાલિકાપાશ્વચંદ્રમત(દલન)-ચોપાઈ' (ર.ઈ.૧૬૧૭), “અંચલમતસ્વરૂપવર્ણન’
ગુણસમુદ્રસૂરિ) [ઈ.૧૫૩૮ સુધીમાં] : જૈન સાધુ. ૧૩ કડીના (ર.ઈ.૧૬૧૮(સં.૧૬૭૪, મહા સુદ ૬, બુધવાર), ‘લુંપકમતતમો
પાર્શ્વનાથ-સ્તવન’લ.ઈ.૧૫૩૮)ના કર્તા. એમને પૌર્ણમિકદિનક્ર-ચોપાઈ” (૨.ઈ.૧૬૧૯/મં.૧૬૭૫, શ્રાવણ વદ ૬, શુક્રવાર).
ગચ્છના ગુણસાગરસૂરિના શિષ્ય તરીકે ઓળખાવવામાં આવ્યા છે અને ૩૮૨ કડીની તપાએકાવનબોલ-ચોપાઈ (ર.ઈ.૧૬૨૦) એ
પણ એને માટે કશો આધાર નથી. કૃતિઓ કવિનો જૈનધર્મવિષયક સઘળા આચાર-વિચારોનો ઊંડો
સંદર્ભ : મુપુગૃહસૂચી.
[2.ત્રિ.] ગુણવિષય : ગુણસમુદ્રસૂરિ)
ગુજરાતી સાહિત્યકોશ : ૮૯ ગુ.સા.-૧૨
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
