Book Title: Gujarati Sahitya Kosh Part 01
Author(s): Jayant Kothari, Jayant Gadit, Chandrakant Sheth, Raman Soni
Publisher: Gujrati Sahitya Parishad
View full book text
________________
નની અને દુ:ખવેળાના પરિણામે તથા વાત નામ
તત્કાળ ‘હું ધોઈ
દીકરી ઉપરની અગાઉના જેવી પઘકંડિકાઓ પ્રેમાનંદ પણ મામેરું'માં પ્રેમાનંદની પોલો એપૂર્વ લાઘવયુકત છે, દૃઢબવ યોજે છે. ઊકળતા પાણીમાં સવણ ઉમેરવાનો પ્રસંગ, મામેરા રચના, ઘરેલુ સરળ રહ્યોત બાની, સમકાલીન ગુજરાતી માટે વીગતે યાદી, ભગવાનનું દોશી રૂપે આગમન, સ્ત્રીઓનું સમાજની લાશ ભાતીગળ છબી, રીસરખ ગૌરવમંગ પર તેમ જ તેમને મળેલાં વસ્ત્ર-આભૂષણોનું રમતિયાળ નામસંકીર્તન, સાંસારિક કટોકટીમાં પસાર થતા (પાર ઊરતા નહીં, કેવળ અરે, છેક છેલે નાણંદની દીકરી નાનબાઈ માટે આકાશમાંથી નિર્મમપણે સહેજ પસાર થતા), સો વચ્ચે ઉભા રહીને શંખ પડેલું વસ્ત્ર-એ બધું અગાઉ કરતાં વધુ સજીવ, આખી કૃતિ શું કતાં નરસિહની બ્રહ્મખુમારીની આભા-કવિ પ્રેમાનંદની આ સાથે સપ્રમાણતાથી સમરસ બનેલું જોવા મળે છે.
ખરેખર ‘મનમુદાભરી રચના છે તેની પપદે સાક્ષી પૂરે છે. ભાભીએ કઠણ વચન કહ્યું અને મહેતા વનમાં ગયા, ના'
કિ.જો. કરી અને શ્રીકૃષ્ણગોપીનાં રાસનાં દર્શન પામ્યાં તેની કુલ ગોવિંદ કૃતિને અંતે કરે છે, તો વિશ્વનાથે ‘મોસાળાચરિત્ર’નાં ‘મારુઢીલોની ચોપાઈ” (ર.ઈ. ૧૫૬૧/સં. ૧૬૧૭, વેશા ખ સુદ ૩, ૨૩ કડવાં પૂર્વે ૧૭ કડવાં વિસ્તૃત નરસિહચરિત્રનાં આપ્યાં ગુરુવાર : કુશલલાભ–૧ની દુહા-ચોપાઇની આશરે ૪૦૦ કડી છે. પ્રેમાનંદે આરંભમાં ૨ કડવાંમાં નરસિંહને તપસ્યાના પરિણામે તથા ‘વાત' નામક ગદ્યમાં રચાયેલી આ કૃતિ(મુ.) રાજસ્થાનના થયેલા અખંડ રાસનાં દર્શનની અને દુ:ખવેળાએ સંભારવાથી એક અત્યંત લોકપ્રિય કથાનકને આલેખે છે. તત્કાળ ‘હું ધાઈ આવીશ’ એવાં કૃષ્ણનાં વચનની કથા ટુંકમાં રાજકુમાર ઢોલા સાથે જેનું લગ્ન થયું છે તે મારુવણી નાની આપી કાવ્યની ભૂમિકા રચી છે. પૂર્વાર્ધ વડસાસુએ કરાવેલી હોવાથી તેને સાસરે મોકલવામાં આવતા નથી. દરમ્યાન ઢોલો મામેરા માટેની ગંજાવર યાદી પછી કુંવરબાઈના ‘વેશીએ ડાટ
માલવણી નામની બીજી કન્યાને પરણે છે. સમય જતાં યવનમાં વાળ્યો ૨” એવા સાતમા કડવાના આકંદ સુધી ચાલે છે, અને આવેલી મારવણી ઢીલો માટે ઝૂરે છે, પણ માલવણી તને ઢોલા ઉત્તરાર્ધ તે પછી એ જ કડવામાં આવતા નરસિહના આતંકન સુધી પહોંચવા દેતી નથી. છેવટે ઢોલાને સંદેશો મળતાં તે રહિત સરળ સહજ ઉદ્ગાર ‘ડોશીએ સારું કીધું રે'થી આરંભાય માવણીના નગરમાં જઈ તેને મળે છે. પાછા આવતાં મારવણીને છે. “પિતાજી, તમે ગામ પધારો, હાં રહૈ ઇજજત જશે સાપ કરડે છે પણ કોઇ યોગા અને સજીવન કરે છે, કોલા, ૩. મહેતાજી કહે : “મારી પુત્રી, રહેજે તું વિશ્વાસે રે–ડોશીએ મારુવણી અને માલવણીના સુખપૂર્વક સહજીવન સાથે કૃતિના સારું કીધું રે.” શ્રદ્ધા, આસ્થા, પ્રતીતિ એવા ભારેખમ શબ્દને અંત આવે છે. બદલે કવિ સાદો ‘વિશ્વાસ’ શબ્દ વારંવાર (આખી કૃતિમાં રાજસ્થાનનાં વિરહપ્રેમની અત્યંત ઉત્કટ અને તાજગીભર્યા અગિયાર વાર) યોજે છે. વિશ્વાસના મૂલ્યને નરસિહના અને ઉદગારી સમા ઢોલી–મારુના દુહા ખૂબ જાણીતા છે. આ કવિએ ઈજજત (લોક-નામના)ના મુલ્યને કુંવરબાઈના માધ્યમ દ્વારા પોતાના દુહોમાં આ પ્રચલિત સાહિત્યનો લાભ ઉઠાવ્યો છે તેથી ઉઠાવ આપવામાં આવ્યો છે અને “વિશ્વાસ હૃદયમાં’ આણી આ કૃતિનો એ સૌથી વધુ કાવ્યમય ભાગ છે. દુહા “ઘણા કુંવરબાઈ કસોટીમાં પસાર થાય છે તેમ તેમ એ જ છે કે પુરાણા” અને ચોપાઇબંધ પોતાનું હોવાનો ઉલ્લેખ કવિ ઇજજત પણ જળવાવાની હોય તો વિશ્વાસ દ્વારા જળવાય છે પાને કર્યો છે. ટેકણરૂપ દુહા પછી ચોપાઇમાં થોડું વીગતે પ્રસંગઅને પ્રભુમાં વિશ્વાસ રાખનારનો ઉપહાસ કરનારાં – નાગરી વર્ણન અને ‘વાતમાં સંવાદ ઇત્યાદિ દ્વારા કથાવિસ્તાર એ નાત, ખાસ તો સાસરિયાં – પોતે ઉપહસનીય બની રહે છે. યાદીમાં જાતની રચનાબંધ કવિએ સ્વીકાર્યો છે. આ કારણે દુહા-ચોપાઇની “એ લખ્યાથી અધિક કરશો તો તમારા ઘરની લાજ, વહુ” તથા “વાતની સામગ્રી થોડી સમાન પણ ચાલે છે. ‘વાત'ની એમ વડસાસુ બોલેલાં. પણ પછી કુંવરબાઈનો કહેવાનો વારો ચારણી કથનશૈલી, એમાં વણાતું રાજદરબારી વસ્તુ અને એનું આવે છે : “જે લખ્યા થકી આશા હોય ઘણી. તે માગી લો ભાઈ રસીથી પ્રબળ રાજસ્થાની ભાષાસ્વરૂપ કુશલલાભના કવ વિશે પહેરામણી.”
શંકા જગાવે એવું છે. વાત’ પણ એણે પરંપરામાંથી સંકલિત કૃતિના આરંભની ૪ લીટીમાં બે વાર ‘મામેરું મહેતા તણું' એ કરેલ હોય એમ બને. કુશલલાભે ઢોલામારુની લોકકથાને ધાર્મિક રીતે એનો ઉલ્લેખ છે, પણ આપણી વાફમય પરંપરામાં એને રંગ આપ્યો નથી એ ખાસ નોંધપાત્ર છે. 'કુંવરબાઈનું મામેરું” એવી સંજ્ઞા મળી દેખાય છે તે સાર્થક છે, આ કૃતિ જાદવ રાઉલ હરિરાજ (રાજ્યકાળ ઈ. ૧૫૬૨-ઈ. એ અર્થમાં કે કૃતિને રસથી ભરી દેવામાં મહા સુદ છઠ ને ૧૫૭૮)ના આનંદ માટે પોતે રચી હોવાનો નિર્દેશ કર્યો છે. દંતકથા શનિવારના મધ્યાહનથી સાતમ ને રવિવારની સાંજ સુધીની એવી છે કે હરિરાજે યુવરાજ હતા ત્યારે અને તે પછી પણ કુંવરબાઈની કરુણ મથામણો–મૂંઝવણો (જે ‘સાધુ બાપને દુ:ખ દેવાને ઢોલામારુના પ્રાચીન દુહાઓનો ઉપયોગ કરી જુદાજુદા કવિઓ મારે સીમંત શિાને આવ્યું” એ ઉદ્ગારમાં કરણની પરાકોટીએ પાસે વાર્તા બનાવડાવેલી અને અકબર પાસે એ વાર્તાઓ રજૂ પહોંચે છે)નો ફાળો સૌથી વધુ છે. નરસિહનું ચરિત્ર નિર્લેપ કરેલી. આ હકીકતનું સમર્થન કરતી આ વિષયની અન્ય રચનાઓની (દાદર દોશી વિદાય થયા પછી નાનબાઈના પ્રસંગ વખતે તે પ્રતો ઉપલબ્ધ થયેલી છે. કહી છૂટે છે, “એક તાંતણા તુંથી ન મળે') અને અક્ષણ આ કૃતિની રચનાસંવત ૧૬૧૫ તેમ જ ૧૬૧૬ પણ મહિમાવાળું ઊપસે છે.
કેટલીક હસ્તપ્રતોમાં મળે છે અને ‘સત્તોત્તર’ ‘સત્યોત્તર’ જેવા
૩૧૨ : ગુજરાતી સાહિત્યકોશ
મારૂકોલાની ચોપાઇ
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.nelibrary.org
