Gujarati Sahitya Kosh Part 01

Author(s): Jayant Kothari, Jayant Gadit, Chandrakant Sheth, Raman Soni
Publisher: Gujrati Sahitya Parishad

Page 358

6. હંલામાં થી (લે. ), 6 હિન્દી અને અરબી-ફારસી શબ્દોવાળું ભાષાપત પણ નોંધપાત્ર પ્રેમાનંદની કુંવરબાઈને મુકાબલે ઓછાબોલી અને વધારે શાલીન છે. તેમનાં ઘણાં પદો લોકપ્રિય થયેલાં છે. છે. હાસ્યમાં પ્રેમાનંદ જેટલી શકિત કવિ અહીં બતાવતા નથી, તો પદો ઉપરાંત આ કવિની, જ્ઞાનબોધ ને ભકિતપ્રેમની અન્ય પણ નરસિહની હેલનું ચિત્રને નાગસ્ત્રીઓએ મામેરાના નિમંત્રણ રચનાઓ પણ મળે છે. એમાં ગરબી પ્રકારના ઢાળમાં રચાયેલી વખતે કંઈક હસીમજાકનો ખેલ જોવા મળશે એની ખુશાલીમાં પ્રેમલક્ષણા ભકિતની કૃતિ ‘બારમાસી (મુ) સિવાયની કૃતિઓ બતાવેલી ઉતાવળ એ આલેખનમાં કવિએ હાસ્યની કેટલીક શકિત મહદંશે હિંદીની કહી શકાય એવી છે. ચોપાઈ ને ભુજંગીમાં જરૂર બતાવી છે. જિગા] રચાયેલી 24 કડીની ‘ગુરુમહિમા', દશાશ્વરી છંદમાં રચાયેલી 43 કડીની જ્ઞાનચર્ચાની કૃતિ “ચિંતામણિ” (મુ.) અને જ્ઞાનબોધના 8 મોહન/મોહન(મુનિ)/મોહનવિજ્ય [ ]: જૈન સાધુ. કુંડળિયા(મુ.) આવી ગુજરાતીમિશ્ર હિંદી કૃતિઓ છે. મોહનને નામે હિન્દી-ગુજરાતી-મિશ્ર ભાષામાં 162 દુહામાં રચાયેલી કતિ : 1. ગુહિલાણી (સં.); 2. દુર્લભ ભજનસંગ્રહ, ગોવિદ- “પષ્ટિશતકના દોહા/ષષ્ટિશતક ભાષા-દુહા’ (લે. ઈ. 1875), 5 ભાઈ રા. ધામેલિયા, ઈ. 19583, ભાણલીલામૃત (+સં); 4. કડીનું “અજિતનાથ-સ્તવન'(મુ.), 6 કડીનું. ‘શાંતિનાથજિન-સ્તવન યોગદાન્ત ભજનભંડાર, પ્ર. પ્રેમવંશ ગોવિંદજીભાઈ 5., ઈ. (મુ.), 26 કડીની રુકિમણીની સઝાયર(મુ.), 7 કડીની જંબુ૧૯૭૬ (ચોથી આ.) (સં.); 5. રવિ, ભાણ અને મોરારસાહેબની સ્વામી વિષયક ‘ગહૂલી (મુ), મોહનમુનિને નામે 27 કડીની ‘બંધક વાણી, સં. નાનાલાલ પ્રા. વ્યાસ, ઈ. 1950; 6. રવિભાણ સંપ્ર- ઋષિ-સઝાય’ (લે, ઈ. 1842; મુ) અને મોહનવિજયને નામે તે દાયની વાણી, પ્ર. મંછારામ મોતી, સં. 1989, 7. સોસંવાણી(સં.). કડીની ‘વિજયકામાસૂરિ-સઝાયર(મુ.), 4 કડીની ‘વિમલાચલ-વસંત સંદર્ભ : 1. ગુસંતો; 2. ગુસામધ્ય; 3. ગુસારસ્વતો; 4. (લ. સં. ૧૯મું શતક અનુ.)-એ કૃતિઓ મળે છે, પણ તે કયા ગુહિદન. ર.સી.] મોહન/મોહન(મુનિ)/મોહનવિજય છે તે નિશ્ચિતપણે કહી શકાય તેમ નથી. મોહક/મોલ્લા/મોહનઈ. ૧૬૦૬માં હયાત]: જૈન સાધુ, જીવષિગણિની નાનજી સાધુને નામે મુકાયેલું 5 કડીનું ‘ઋષભજિન-સ્તવન શિષ્ય. “પપાતિક-સૂત્ર-બાલાવબોધ' (ર.ઈ. ૧૬૦૬/સં. 1662, મોહન(નિ) અથવા નારાયણની કૃતિ જણાય છે. જુઓ નારાયણ. બીજો ચૈત્ર વદ 11), 32 કડીના ‘લોકનાલિકા દ્વાત્રિશિકા-પ્રકરણ” | કૃતિ : ૧.ઐસમાલા : 1; 2. ગહૂલી સંગ્રહનામા : 1, પ્ર. ખીમજી ઉપરના બાલાવબોધ (લે. સં. ૧૮મું શતક અનુ.)ના કર્તા. જેન ભી. માણેક, ઈ. 1891; 3. જિનગુણપદાવલી, પ્ર. જૈન ગુર્જર કવિઓ : ૩'માં મોહન(માહ)ને નામે નોંધાયેલ અનુયોગ શ્રેયસ્કર મંડળ, ઈ. 1925, 4, જિમપ્રકાશ; 5. સ્તિસંગ્રહ; દ્વારસૂત્ર' પરના બાલાવબોધન કર્તા પણ આ કવિ લાગે છે. 6. જૈરસંગ્રહ; 7. જૈસસંગ્રહ(ન); 8. મોસસંગ્રહ, 9. સજઝાયસંદર્ભ : 1. જૈનૂકવિઓ : 3(2); 2. મુપુગૃહસૂચી, 3. હેજે- માલા (શ્રા) : 1; 10. સજઝાયમાળા (5); 11. સસન્મિત્ર (ઝ). જ્ઞાસૂચિ : 1. [કા.શા.] સંદર્ભ: 1. જૈનૂકવિઓ : 3(2); 2. મુપુગૃહસૂચી; 3. લીંહ‘મોસાળા-ચરિત્ર’ રિ. ઈ. ૧૬૫ર/સં. 1708, ચૈત્ર વદ 13. સૂચી; 4. હેજેજ્ઞાસૂચિ : 1. (કા.શા] શનિવાર] : ચોપાઈ, દુહા અને સવૈયાની દેશીઓમાં રચાયેલું 18. મોહન (માહન–૧ : જુઓ મોહક/મોહા. 21 કડવાંનું વિશ્વનાથ જાનીનું આ આખ્યાન(મુ.) નરસિહજીવનના મામેરાના પ્રસંગ પર આધારિત છે. પ્રેમાનંદ પૂર્વ મામેરા- મોહન-૨ [ઈ. ૧૬૧૩માં હયાત : અવટંકે ભટ્ટ. રામકબીર સંપ્રવિષયક રચાયેલી કૃતિઓમાં કથાપ્રસંગને વિશેષ રૂપે બરોબર ખીલવી દાયના સંતકવિ. સંત પદ્મનાભના ચરિત્રનો ઇતિહાસ આપતું કડવાંબંધવાળી કદાચ આ પહેલી કૃતિ છે. નરસિહની રથનું વર્ણન, 28 કડવાંનું ‘પદ્મનાભ-ચરિત્ર' (ર.ઈ. ૧૬૧૩/સ. 1669, કારતક સાસરિયાં ને નાગરસ્ત્રીઓની હાંસી, કુંવરબાઈની ચિંતા, નરસિહની સુદ 15, ગુરુવાર; મુ) અને ‘પદમવાડીનું વર્ણન' (2. ઈ. 1614) ઈશ્વરશ્રદ્ધા, સમોવણ માટે ભગવાને વરસાવેલો વરસાદ, પહેરા- સં. 1600, માગશર સુદ 5, રવિવાર; મુ.)-એ કૃતિઓના કર્તા. માણીની યાદીમાં લખાવાયેલા 2 પથ્થર વગેરે મહત્ત્વનો પ્રસંગ- કતિ : જીવણવાણી, અસો-કારતક 2033-34- ભગવાન બીજ એકસાથે આ કૃતિમાં મળે છે, જેને પછી પ્રેમાનંદે પોતાના પદ્મનાભ ચરિત્ર', 'પદમવાડીનું વર્ણન’, સં. ભકત જગમોહનભાઈ મામેરૂમાં વધારે રસિક રીતે ખીલવ્યાં. જો કે ઘણી જગ્યાએ કથાનાં શામળભાઈ. રસબિંદુઓને ખીલવવામાં કે પાત્રમનની લાગણીને નિરૂપવામાં સંદર્ભ : રામકબીર સંપ્રદાય, કાન્તિકુમાર ભટ્ટ, ઈ. 1982. કવિ પ્રેમાનંદની બરોબરી કરે છે અને કયારેક પ્રેમાનંદથી પણ [કી.જો] વધારે અસરકારક બને છે. નરસિહજીવનના આ પ્રસંગમાં રહેલા ચમત્કારના અંશોને ગૌણ મોહન(જનમોહન)-૩ [ઈ. 1782 સુધીમાં : “સ્નેહલીલા' (લે. ઇ. કરી નરસિંહના વ્યક્તિત્વમાં રહેલાં કૃષ્ણસમર્પણભાવને વધારે ઉપ- ૧૭૮૨)ના કર્તા. સાવી કવિએ એને ભકિતરસની કૃતિ બનાવી છે. એક તરફ ભકતની સંદર્ભ: 1. ગૂહાયાદી; 2. ફૉહનામાવલિ. [શ્રત્રિ] શ્રદ્ધા, અને બીજી તરફ શ્વસુરગૃહના સંબંધીઓનો અને સમસ્ત નાગર જ્ઞાતિનો ઉપહાસ એ બેની વચ્ચે મુકાયેલી કુંવરબાઈ મોહન-જમોહનવિજ્ય [ઈ. ૧૭મી સદીના ઉત્તરાર્ધ–ઈ. ૧૮મી ગુજરાતી સાહિત્યકોશ : 329 મોહક/મોહા/મોહન : મોહન-જમોહનવિજ્ય ગુ. સા.-૪૨