Book Title: Gujarati Sahitya Kosh Part 01
Author(s): Jayant Kothari, Jayant Gadit, Chandrakant Sheth, Raman Soni
Publisher: Gujrati Sahitya Parishad
View full book text
________________
કૃતિ: ૧. ઐશૈકાસંગ્રહ;[] ૨. જૈન યુગ, આસો ૧૯૮૪- સંસ્કૃત અને પ્રાકૃતમાં સમયસુંદરે વિપુલ સર્જન કર્યું છે. તેના પરથી ‘સમયપ્રમોદકૃત જિનચંદ્રસૂરિ નિર્વાણકાવ્ય', મોહનલાલ દ. દેશાઈ તેમના કવિત્વશકિત, પાંડિત્ય અને સંગીતજ્ઞાનનો પરિચય થાય છે.
ગુજરાતમાં તેમણે અનેક રાસકૃતિઓ રચી છે, જેમાં જૈનધર્મની સંદર્ભ: ૧. કથામંજૂષાશ્રેણિ, ‘આરામશોભા-રાસ', સં. જયંત પરંપરામાં પ્રચલિત કથાઓ પર આધારિત રાસાઓનું પ્રમાણ સૌથી કોઠારી અને કીર્તિદા જોશી, ઈ. ૧૯૮૩; ૨. ગુસારસ્વતો; ૩. મોટું છે. ૨ ખંડ, ૨૧ ઢાળ ને પ૩૫ કડીનો એમનો પહેલો રચાયેલ યુજિનચંદ્રસૂરિ; L] ૪. જૈનૂકવિઓ: ૩(૨). [પા.માં.] “સાંબ પ્રદ્યુમ્ન-રાસ/પ્રબંધ/ચોપાઈ'(૨. ઇ.૧૬૦૩/સં.૧૬૫૯, આસો
સુદ ૧૦) જૈન આગમોમાંની સાંબપ્રદ્યુમ્નની કથાને વિકસાવીને સમયમાણિક [ઈ. ૧૬૬૬માં હયાત] : ખરતરગચ્છની સાગરચંદ્ર
લખાય છે. કૃષ્ણના ૨ પુત્રો સાંબ અને પ્રદ્યુમ્નનાં સ્નેહ અને શાખાના જૈન સાધુ. ‘મસ્યોદર-ચોપાઈ' (ર.ઇ.૧૬૬૬)ના કર્તા.
સાહસપરાક્રમની કથા આલેખી કવિએ એમાં કર્મપુનર્જન્મનો સંદર્ભ : જેન્કવિઓ: ૩(૨).
પા.મા•] મહિમા ગાય છે. ‘ઉત્તરાધ્યયન-સૂત્રને આધારે રચાયેલા ૪ ખંડ, સમયરંગ (ઈ. ૧૫૬૯માં હયાત]: ખરતરગચ્છના જૈન સાધુ. જિન- ૪૪ ઢાળ ને ૮૪૦ કડીના અવાંતરકથાઓ ને લાબાં વર્ણનોથી પ્રસ્તારી ચંદ્રસૂરિની પરંપરામાં ગુણશેખરના શિષ્ય. નવરંગ (ઈ. ૧૫૬૯માં બનેલા ચારપ્રયંક-બુધ-રાસ/ચોપાઈ' (ર.ઇ. ૧૬૦૯/સ. ૧૬૬૫, જેઠ હયાત)ના ગુરુભાઇ. ૫ ઢાલ અને ૨૧૩ કડીના “ગોડી પાર્શ્વનાથ- સુદ ૧૫- મુ.)માં નમિ, કરકંડુ, દ્વિમુખ અને નિમ્નઈ એ ચારે ‘પ્રત્યેક સ્તવન(મુ)ના કર્તા.
બુદ્ધી કેવી રીતે બન્યા એની કથા છે. ૬ ખંડ, ૩૯ ઢાળ ને ૯૩૧ કૃતિ : આરત્નસાર.
કડીનો ‘નલદવદંતી-રાસ-કથા,ચોપાઈ' (ર.ઇ.૧૬૧૭/સં. ૧૬૭૩, સંદર્ભ : ૧. યુજિનચંદ્રસૂરિ; ] ૨. આલિસ્ટઑઇ : ૨, ૩.
વસંતમાસ- મુ.) કવિનો વિશેષ ધ્યાનાર્હ રાસ છે. ‘પાંડવચરિત્ર' જૈહાપ્રોસ્ટા;૪. રાહસૂચી : ૧; ૫. હેજેજ્ઞાસૂચિ: ૧. [પા.માં.]
અને “મિચરિત્રને અનુસરતી આ કૃતિમાં નલ-દવદંતીના ૩ ભવની
કથા છે. નળના ડાબા જમણા હાથ વચ્ચે થયેલા સંવાદ દ્વારા વ્યકત સમયરાજ (ઉપાધ્યાય) [ઈ. ૧૬૦૬માં હયાત]: ખરતરગચ્છના જૈન થયેલો નળનો દિધાભાવ, નળ અને કબરના ઘુ તપ્રસંગનું વર્ણન કે સાધુ. જિનચંદ્રસૂરિની પરંપરામાં જિનસિહસૂરિના શિષ્ય. સમય- શંગાર, અદભૂત ને શાંતના નિરૂપણમાં કવિની શકિત દેખાય છે. સંદરના વિદ્યાગુરુ. ૭૪ કડીની 'જિનધર્મમંજરી/ધર્મમંજરી-ચતુપદિકા’ વિવિધ પ્રાદેશિક ભાષાના શબ્દોના સંસ્કાર તથા પોતાના સમયમાં (ર.ઈ.૧૬૦૬/સં. ૧૬૬૨, મહા સુદ ૧૦), ૨૨ કડીની “ચતુવિ શતિ પ્રચલિત કહેવતો અને લોકોકિતઓને વણી લેવાની કવિની ટેવથી તીર્થંકરનામ સ્વ-સ્વપત્તિ નગરી પ્રમુખ સપ્તપ્રકાર', ૪૪ કડીની એમની ભાષા અહીં અને અન્ય રાસાઓમાં અસરકારક બને છે. ૩ શ્રાવક-ચોપાઈ', ૧૪ કડાના શત્રુજવ-ઋષભ-સ્તવન, પયુષણ- ખંડ, ૩૮ ઢાળ ને ૭૪૪ કડીની મૃગાવતીચરિત્ર-ચોપાઈ/રાસ/વ્યાખ્યાન પદ્ધતિ' તથા સંસ્કૃતમાં “અવચૂરી” અને કેટલાંક સ્તવનો ખ્યાન' (ર.ઈ.૧૯૧૨: મ.) કવિની બીજી મહત્વની કતિ છે. એ કૃતિઓના કર્તા.
જેનોમાં પ્રચલિત મૃગાવતીના ચરિત્ર પર આધારિત આ રાસમાં સંદર્ભ ૧ ગુસારસ્વતો; ૨ યુજિનચંદ્રસૂરી;] ૩. જેમૂકવિઓ: મગાવતીજીવનના મુખ્ય કથાપ્રસંગો વચ્ચે કેટલીક અવાંતરકથાઓ ૧, ૩ (૧); ૪. મુપુગૂહ-સૂચી; ૫ હજીજ્ઞાસૂચિ: ૧, પા.માં.] ગુંથી કવિએ એને કામ પર શીલના વિજયની કથા બનાવી છે. મુગાસમયસુંદર(કવિયણ-૧ (ઈ. ૧૫૬૬માં હયાત] : ‘સ્થૂલિભદ્ર-રાસ',
. વતી-સૌંદર્યવર્ણન કે મૃગાવતીના વિરહાલાપમાં કવિની શકિત ખીલી (ર.ઈ.૧૫૬૬/સં. ૧૬૨૨, કારતક/માગશર-૫, બુધવાર)ના કર્તા.
' ઊઠી છે. પરંતુ કવિની સૌથી મોટી ને ઉત્તમ રચના તો ૯ ખંડ, ૬૩ સંદર્ભ: જૈનૂકવિઓ: ૩(૧).
ઢાળ ને ૩૭૦૦ કડીની સીતારામ-ચોપાઈ-(મુ.) છે. “સિયાચરિઉ ને જિ.ગા..
‘પઉમચરિય’ને આધારે રચાયેલા આ રાસમાં કવિ જૈન પરંપરામાં સમયસુંદર-૨ [ઈ. ૧૬મી સદી ઉત્તરાર્ધ-અવ. ઈ. ૧૬૪૬/સં. પ્રચલિત રામકથાને અનુસર્યા છે. એટલે સીતાલગ્નનો પ્રસંગ, ૧૭૦૨, ચૈત્ર સુદ ૧૩]: ખરતરગચ્છના જૈન સાધુ. જિનચંદ્રશિષ્ય સીતાની રામે ત્યાગ કર્યા પછી વજજંઘ રાજાએ સીતાને આપેલો સકલચંદ્રના શિષ્ય. મારવાડમાં આવેલા સાચોરના પ્રાગ્વાટ આકાય, લક્ષ્મણનું મૃત્યુ વગેરે ઠીકઠીક પ્રસંગોના નિરૂપણમાં તેઓ વણિક. પિતા રૂપસિહ. માતા લીલાદેવી. ઈ. ૧૫૯૩માં વાચકપદ વાલ્મીકિ રામાયણથી જુદા પડે છે. જૈનધર્મનો પ્રભાવ બતાવતી હોવા અને સંભવત: ઈ. ૧૬૧૫-૧૬માં ઉપાધ્યાયપદ. મહિમરાજ (જિન- છતાં વિવિધ રસોનું નિરૂપણ, પ્રવાહી કથાકથન ને ભાષાસામર્થ્યથી સિહસૂરિ) અને સમયરાજ એમના વિદ્યાગુરુઓ હતા. ઈ. ૧૫૮૨માં કૃતિ અસરકારક બની છે. “ત્રિષષ્ટિશલાકા-પુરુષચરિત્ર'ના પરિશિષ્ટપર્વ જિનચંદ્રસૂરિ અકબર બાદશાહને મળવા લાહોર ગયા ત્યારે તેમની પર આધારિત ૧૦ ઢાળ ને ૨૨૫ કડીનો ‘વલ્કલચીરી-રાસ/ચોપાઈસાથે ગયેલા અન્ય સાધુઓમાં સમયસુંદર પણ હતા અને તે વખતે (ર.ઇ.૧૬૨૫; મુ.)માં જંગલમાં મોટો થયેલો ને જીવનથી બિનઅનુતેમણે પોતાની સંસ્કૃત કૃતિ અષ્ટલક્ષી થી અકબરને પ્રસન્ન કર્યા ભવી એવો વલચીરી કેવા અનુભવોમાંથી પસાર થઈ પોતાના હતા. સંસ્કૃત, પ્રાકૃત તથા અપભ્રંશના તેઓ સારા અભ્યાસી હતા. ભાઈ પાસે પહોંચે છે એની કથા મુખ્ય છે. એમાં આલેખાયેલું વકલતથા વિહાર નિમિત્તે ગુજરાત, મારવાડ અને સિધના વ્યાપક પ્રવાસો ચીરીનું મુગ્ધ વ્યકિતત્વ ગમે એવું છે. ૨ ખંડ, ૨૦ ઢાળ ને ૪૮ દરમ્યાન ગુજરાતી, મારવાડી, સિંધી, હિંદી ને પંજાબી ભાષાઓ પર કડીની ‘થાવચ્ચસુતરિષિચોપાઈ” (ર. ઈ. ૧૬૩૫)સં. ૧૬૯૧, કારતક પણ પ્રભુત્વ મેળવ્યું હતું. તેઓ સંગીતા પણ હતા. ગુજરાતી, વદ ૩; મુ) જૈન આગમોમાંના “જ્ઞાતાધર્મકથા” પરથી લીધી છે. જ૮ : ગુજરાતી સાહિત્યકોશ
સમયમાણિકય : સમયસુંદર-૨
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
