Gujarati Sahitya Kosh Part 01

Author(s): Jayant Kothari, Jayant Gadit, Chandrakant Sheth, Raman Soni
Publisher: Gujrati Sahitya Parishad

Page 470

આવતી કાવ્યનો અંત પણ વિલક્ષણ છે. એટલે કાવ્યને અપાયેલું હશે, એ અવતાર થતાં શાં શાં પરિવર્તનો થશે–એ સઘળી વગતોનું શીર્ષક લિપિકારે આપ્યું હોય કે કવિએ આપ્યું હોય.
નિરૂપણ કરતા ૧૩ કડીના ‘આગમ(મુ.)ના કર્તા. ભવું હરિ ને અમરુવિના શૃંગારશતક જેવું કાવ્ય રચવાનો કવિનો એ સિવાય કળિયુગનું વર્ણન કરતાં ઉત્તર દિશામાંથી આવનાર પ્રયાસ હોય એમ લાગે છે. એ રીતે ગુજરાતીમાં આ પ્રકારનું કાવ્ય સાયબાના સ્વરૂપ ને તેના સૈન્યને વર્ણવતાં ‘આગમ” કે પરમતત્ત્વની રચવાનો કવિનો પહેલો પ્રયાસ કહી શકાય. કાવ્યના શીર્ષક પરથી અનન્યતાને બતાવતાં ને તેને ઓળખવાનો બોધ કરતાં ભજનો (મુ.) સૂચવાય છે તેમ સ્ત્રીપુરુષ વચ્ચેની શૃંગારક્રીડાને આલેખવી એ પ્રાપ્ત થાય છે. તેમના રચયિતા પણ આ કવિ હોવાની સંભાવના છે. કવિનું લક્ષ્ય છે, પરંતુ કવિ પ્રકૃતિમાં બદલાતી વિવિધ ઋતુઓ કૃતિ: ૧. અભમાલા; ૨. આપણી લોકસંસ્કૃતિ, જયમલ્લ સાથે શૃંગારકીડાને એવી રીતે સાંકળે છે કે ત્રનુપરિવર્તનની સાથે પરમાર, ઈ. ૧૯૫૭; ૩. ખોજાવૃત્તાંત, સચેદીના નાનજીઆણી, ઈ. કામક્રીડાના રૂપમાં પણ પરિવર્તન થતું બતાવે છે. પ્રારંભની ૩૮ ૧૯૧૮ (બીજી આ.); ૪. દુર્લભ ભજનસંગ્રહ, પ્ર. ગોવિંદભાઈ રા. કડીઓમાં નાયિકાના રૂપ ને શણગારનું વર્ણન, નાયિકાનો વિરહભાવ ધામેલિયા, ઈ. ૧૯૫૮; ૫. બૃહત્ સંતસમાજ ભજનાવળી, પુરુષોઅને પ્રિયતમને જોઈ કામઘેલી બનતી નાયિકાને આલેખી કવિએ રામદાસ ગી. શાહ, ઈ.૧૯૫૦ (છઠ્ઠી આ.); ૬. સતવાણી. [..] કામોત્કર્ટ નાયિકાનું ચિત્ર દોર્યું છે. ૩૯થી ૬૧ કડી સુધીના વસંત- શીકરણ(વાચક) : આ નામે ૮ કડીની ‘ગૌતમસ્વામી-સઝાય/દશમાવર્ણનમાં ઉદ્દીપક વસંત, સ્ત્રીપુરુષની શૃંગારકેલિ અને પ્રવાસે ગયેલા
ધ્યાયની સઝાય/સમવસરણની સઝાય'(મુ.) મળે છે. આ કર્તા શ્રીપથિકની વ્યાકુળતા આલેખાય છે. અહીં સુધીના કવિએ કરેલા પ્રાણ છે ?' તે નિશ્ચિત થઈ શકે તેમ નથી. આલેખનમાં પરંપરાનો પ્રભાવ સારી પેઠે વરતાય છે. પરંતુ ૬૨મી
કૃતિ : ૧. જિભપ્રકાશ; ૨. દસ્તસંગ્રહ ૩. મોસસંગ્રહ. કડીથી શરૂ થયેલા ગીષ્મવર્ણનથી આલેખન વધારે વાસ્તવિક ને
સંદર્ભ: મુપુગૃહસૂચી.
[કી.જો.] જીવંત બનવા માંડે છે. ગીષ્મવર્ણનમાં ‘સઇણિલાક અગ્નસઇ પુઢણાં, જેવાં સ્વભાવોકિતચિત્રો દોરાય છે. અગાસી, ચાંદની, રાત્રિની શ્રીકરણ-૧ (ઈ. ૧૫૧૮ સુધીમાં) : શ્રાવક કવિ. ગોવિંદના પુત્ર. શીતળતા ને ઝીણાં વસ્ત્રો-કામભાવ જાગવા માટેની અનુકુળ સ્થિતિ! ૮ કડીની ‘શગુંજ્ય-ભાસ’ (લે. ઈ. ૧૫૧૮) અને ૪ કડીની ‘શીલ૭૦થી ૮૨ કડી સુધીના વર્ષોવર્ણનમાં ‘દિસિ ચડઈ ચિહું ચંચલ ગીત(મુ)ના કર્તા. આભલાં” ને “અવનિ નીલનુણાંકરસંકુલા' જેવાં સ્વભાવોકિતચિત્રો કૃતિ: સંબોધિ, એપ્રિલ-જાન્યુ. ૧૯૭૯-૮૦-'શ્રાવક કવિઓની દોરાય છે. પછી બહાર જળની ધારાઓ, વખતોવખત વીજપ્રકાશથી કેટલીક અપ્રન્ટ ગુજરાતી રચનાઓ, સં. ભોગંલાલ જ. સાંડેસરા. આલોકિત થઈ ઊઠતાં ગોખ ને જાળિયાં ને વ્યાપી વળતો ઘોર અંધ- સંદર્ભ: મુપુન્હસૂચી.
[કી.જો] કાર, એ વાતાવરણની વચ્ચે શુંગાર અને વિરહની ભૂમિકા રચાય શાદન ઈિ. ૧૫૦૭માં હયાત]: અંચલગચ્છના શાક કવિ, વિવેકછે. ૮૩થી ૮૮ કડી સુધીના શરદવર્ણનમાં વચ્ચે શુંગાર અને વિરહની રત્નસરિના દિ
અને વિરહની રત્નસૂરિના શિષ્ય. ૧૦૮ કડીના “મહાવીર-વિવાહલ' (ર.ઈ.૧૫૦૭)ભૂમિકા રચાય છે. “દિસિ દસઇ હિય હૂઇ મોકલી” કહી સ્વાતિ
ના કર્તા. નક્ષત્રમાં વરસનું જળ કયાંક કોઈક સીપમાં મોતી જન્માવશેની વાત
[ી.જો.] શૃંગારસમાધિની સુખદ પરિણતિનો સંકેત કરે છે. ૮૯થી ૯૩ કડી
શ્રીદેવ-૧ [ઈ. ૧૯૯૩માં હયાત]: જૈન સાધુ. જ્ઞાનચંદના શિષ્ય. સુધીના હેમંતવર્ણનમાં હેમંતમાં ખીલેલી પ્રકૃતિ, સુશોભિત વસ્ત્રો
૮ કડીની હિન્દી પ્રધાન ગુજરાતીમાં રચાયેલી “રહનેમિ-સઝાયર(મ), ને સ્વાદિષ્ટ ભોજનની વચ્ચે કામસુખ ભોગવાય છે. ૯૪થી ૧૦૫ કડી સુધી ચાલતાં શિશિરવર્ણનમાં ‘તાપિઉં ભાવઈ તાઢી લેલાં
શિખ્ય કલ્યાણની સહાયથી રચાયેલી ‘યાવચામુનિ-સંધિ' (ર.ઈ.૧૬૯૩/ સીઆલઈ' જેવી ઠંડી ઋતુમાં કવિ વિશેષ પ્રગલભ બની ‘ભુજ
સં. ૧૭૪૯, માગશર સુદ ૭), ૧૩ ઢાળની ‘સાધુવાંદન', ૨૭૬,
કડીની ‘ ભવિવાહ-ધવલ', ‘નાગી-ચોપાઈ’, ‘ધનાઅણસાર-સઝાય ભુજિઈ મુખિસ્યઉ મુખિ સંમિલઈ’ ‘ઉરઉરઈ ઉદરોદરિ પીડી',
તથા અન્ય કેટલીક સઝાયોના કર્તા. ‘સુરતુ આસનિ દંપતિ મંડીઈં' એ શબ્દોથી કામભોગની અવસ્થા વર્ણવે છે. રવાનુકારી શબ્દો, કોમળ વ્યંજનો અને પ્રાસાનુપ્રાસ
કૃતિ : રત્નસાર : ૨, પ્ર. હીરજી હંસરાજ, ઈ. ૧૮૬૭.
સંદર્ભ: ૧. પ્રાકારૂપરંપરા; યુકત કોમળ પદાવલિ પણ શુંગારભાવને ઘણાં પોષક બને છે.
] ૨. જૈનૂકવિઓ: ૩(૨); ૩. _ જેહાપ્રોસ્ટા; ૪. મુપુગૃહસૂચી.
કિ.જો] કૃતિ: ભારતીયવિદ્યા, તૃતીય ભાગ, સં. ૨૦૦૦-૨૦૦૧– શૃંગારશત’, સં. જિનવિજ્યમુનિ.
જિ.ગા] શ્રીદેવ-૨ [ઈ. ૧૭૧૬માં હયાત] : જ્ઞાનમાર્ગી કવિ. પાટણના શ્રવણ(સરવણ)-૧ [ઈ. ૧૬૦૧માં હયાત] : પાઊઁચંદ્રગચ્છના જૈન
વતની. ૪૮૪ કડીની ‘હસ્તામલક, નરબોધ' (ર.ઈ.૧૭૧૬), ‘પંચીસાધુ. ‘ઋષિદત્તા-રાસ' (ર.ઈ.૧૬૦૧/સં.૧૬૫૭, પોષ સુદ ૫)ના કર્તા.
કરણ', માતરનો ગરબો'ના કર્તા. તેમણે કબીરનાં પદોના અનુવાદ સંદર્ભ: ૧. ગુસારસ્વતો; ૨. મરાસસાહિત્ય;]૩. જૈનૂકવિઓ: ૫
1
[કી.જો] ૩(૧).
સંદર્ભ : ૧.ગુજૂહકીકત; ૨. ગુસાઇતિહાસ: ૨, ૩. ગુસામધ્ય;
૪. પ્રાકકૃતિઓ; L] ૫. સાહિત્ય, ઑક્ટો. ૧૯૧૬-જૂનાં કાવ્યોની શ્રવણ-૨ [
]: માર્ગીપંથના કવિ. નલંકી અવતાર થોડી હકીકત,’ છગનલાલ વિ. રાવળ; ] ૫. ડિકૅટલૉગબીજે. કયારે થશે, તેનું સ્વાગત કોણ કેવી રીતે કરશે, તેના સાગરીતો કોણ
[કી.જો.] પ્રવ(સરવણ)-૧ : શ્રીદેવ-૨
ગુજરાતી સાહિત્યકોશ : ૪૧ ગુ. સા.-૫૬