Book Title: Gujarati Sahitya Kosh Part 01
Author(s): Jayant Kothari, Jayant Gadit, Chandrakant Sheth, Raman Soni
Publisher: Gujrati Sahitya Parishad
View full book text
________________
રણયજ્ઞ” પછી ચાયો લાગે છે. આ પ્રમાણને આધારે કવિનો છે, તો પણ કવિની કથાગૂંથણીની ને નિરૂપણની શક્તિ એમાં અછતી જીવનકાળ ઈ. ૧૭મી સદીના ઉત્તરાર્ધ હોવાનું કહી શકાય. રહેતી નથી. ૫૧ કડવાંના “અભિમન્યુ-આખ્યાન-(ર.ઈ.૧૬૭૧/સં.
કવિની કૃતિઓને અંતે મળતી વીગતોને આધારે કવિના જીવન ૧૭૨૭, શ્રાવણ સુદ ૨)માં પ્રારંભનાં ૧૩ કડવાંમાં અભિમન્યુના વિશે આટલી માહિતી તારવી શકાય છે: પિતાનું નામ કૃષ્ણરામ. અહિલોચન અસુર તરીકેની પૂર્વભવની કથા આલેખી કૃષણના અવટંક ભટ્ટ, જ્ઞાતિએ મેવાડા ચોવીસા (ચતુર્વિશી) બ્રાહ્મણ. વતન અભિમન્યુ પ્રત્યેના વેરનો તંતુ અનેક પ્રસંગોથી બહેલાવીને રજૂ વડોદરા. ઉદરનિમિત્તે આખ્યાનોની રચના અને આખ્યાનો રજૂ કરવા થયો છે. પછી ૨૪ કડવાંમાં અભિમન્યુના ગર્ભપ્રવેશથી લગ્ન સુધીનો માટે સુરત, નંદરબાર કે નંદાવતી અને બુરહાનપુર સુધી પ્રવાસ. ભાગ ગુજરાતી વ્યવહારોને આલેખતો, પાત્રોને ગુજરાતી માનસથી નંદરબારના દેસાઈ શંકરદાસ કવિની રચનાના ખાસ કદરદાન હોવાની રંગતો કંઈક પ્રસ્તારવાળો છે. અંતિમ ૧૪ કડવાંમાં વીર, રદ્ર ને સંભાવના છે. કવિ કૃષ્ણ અને રામ બંનેના ભક્ત હોવાની શક્યતા બીભત્સના મિશ્રાણવાળું યુદ્ધવર્ણન છે. વેશધારી વૃદ્ધ શુક્રાચાર્યનું છે, અને જીવનનાં પાછળનાં વર્ષોમાં ઉદરનિમિત્તે કાવ્યરચના કરવાને સ્વભાવોક્તિયુકત વર્ણન અને શુક્રાચાર્યશી કૃષ્ણ અને અહિલોચન બદલે સ્વેચ્છાસર્જન, ઇષ્ટદેવોવિષયક ગાન તરફ વળ્યા હોય. વચ્ચેના સંવાદની નાટયાત્મકતા કૃતિના આસ્વાદ્ય અંશો છે. ૨૮ ‘પ્રાચીન કાવ્યસૈમાસિક’ અને ‘પ્રાચીન કાવ્યમાળામાં હર- કડલાન
કડવાંના ભગવાનની ભકતવત્સલતાનો મહિમા કરતા અદ્ભુત ગોવિંદદાસ કાંટાવાળાએ કવિના જીવન વિશે વહેતી કરેલી અવનવી રસવાળા ‘ચંદ્રહાસાખ્યાન(૨. ઈ. ૧૬૭૧/સં. ૧૭૨૭, જેઠ સુદ વાતો – ૧. ગુજરાતી ભાષાની પ્રતિષ્ઠા ઉચ્ચ કક્ષાએ પહોંચે ત્યાં ૭, સોમવાર)માં ૧૧, ૭, ૧૦ એ રીતે થયેલું કડવાંનું વિભાજન સુધી પાઘડી ન પહેરવાનો કવિએ કરેલો સંક૯૫; ૨. સંસ્કૃત-ફારસી
નાયકના ત્રણ વાર થયેલા રક્ષણની ચમત્કૃતિઓવાળું હોઈ રસમય આદિ ભાષાઓની કવિતાથી સરસાઈ કરે તેવી રચના કરવા પર કે
નીવડે છે. વિષયા સૂતેલા ચંદ્રહાસને જોઈ આગળ વધે છે એ પ્રસંગ૧૦૦ શિષ્ય-શિષ્યાઓના મંડળની કવિએ કરેલી સ્થાપના, ૩. કવિએ
નિરૂપણમાં આજની સિનેમાની પદ્ધતિની યાદ અપાવે એ રીતે આખ્યાનો ઉપરાંત નાટકોની કરેલી રચના તથા ૪. કવિને અને
જાણે કે કેમેરાથી એક પછી એક ક્ષણનું દૃશ્ય કવિ ઝડપે છે. ત્યાં તેમના પુત્ર વલ્લભને કવિ શામળ સાથે થયેલો ઝઘડો – બધી જ ગતિશીલ ચિત્રો શબ્દબદ્ધ કરવાની કવિની ફાવટ નજરે તરી આવે આજે નિરાધાર સાબિત થઈ ચૂકી છે.
છે. વીર અને અદ્ભુત રસવાળા ૩૫ કડવાંના ‘મદાલસા-આખ્યાન’ નર્મદે જાતતપાસ પરથી કવિના જીવન વિશે મેળવેલી હકીકતો પણ રિ. ઈ. ૧૬૭૨/સ. ૧૭૨૮, ચૈત્ર વદ ૫, રવિવાર)ના પ્રાર શ્રાદ્ધ ય લાગતી નથી.
૨૧ કડવાંમાં ત્રતુધ્વજ તાલકેતુ દાનવની હત્યા કરી મદાલસા સાથે અસંદિગ્ધ રીતે કવિની જ ગણાતી હોય એવી કૃતિઓમાં પાંડવોની
લગ્ન કરે છે તેની ક્યા અને બાકીનાં કડવાંમાં તાલકેતુનો ભાઈ ભાંજગડ' સિવાયની કવિની બધી કૃતિઓ મુદ્રિત રૂપે ઉપલબ્ધ છે.
પાતાલકેતુ કેવી યુક્તિથી મદાલસાને આત્મહત્યા કરવા માટે પ્રેરે નરસિંહમાં પદમાળા રૂપે શરૂ થયેલો આખ્યાનકાવ્યપ્રકાર ભાલણ,.
છે અને પછી ઋતુધ્વજ મૃત્યુ પામેલી મદાલસાને ચંદ્ર અને ચૂડામણિ નાકર આદિના હાથે વિક્સી સ્થિર થતો ગયો અને પ્રેમાનંદમાં
નાગની સહાયથી કેવી રીતે સજીવન કરે છે એની કથા છે. આ કૃતિ પરાકાષ્ટાએ પહોંચ્યો. પ્રેમાનંદને પ્રજામાં લોકપ્રિય થયેલી સમૃદ્ધ
તથા ભગવાને વામનરૂપ લઈ બલિરાજાના બળને હર્યું એ પ્રસંગને આખ્યાનપરંપરાનો પૂરેપૂરો લાભ મળ્યો. અગાઉની રચનાઓમાંથી
આલેખતું “વામન-ચરિત્રકથા’ ઝાઝી રસાવહ ન બનતી કવિની ઉક્તિઓ, અલંકારો, ધ્રુવપંક્તિઓ, દૃષ્ટાંત, પ્રસંગ, આખું કડવું
મધ્યમકોટિની રચનાઓ છે. ઓખા-અનિરુદ્ધના પ્રેમ અને પરિણયની થોડા ફેરફારથી તેઓ અપનાવે છે. માણભટ્ટો દ્વારા રજૂ થતી
કથા આલેખતું પ્રેમશૌર્ય અંકિત ૨૯ કડવાંનું ‘ઓખાહરણ' (સંભકથાઓ અંગે આવા અપહરણનો છોછ હોય એમ લાગતું નથી. વતઃ ૨. ઈ. ૧૬૬૭) કવિનું પ્રારંભકાળનું આખ્યાન એમાં મળતા નવા રચનાકારને હાથે એવા ઉછીના અંશોનું શું થાય છે એ રચનાસમય પરથી કહી શકાય, પરંતુ એમાં થયેલું શૃંગાર અને વીરનું કલાદૃષ્ટિએ તો મહત્ત્વનું છે. પ્રેમાનંદ આખ્યાનપરંપરાના વારસામાંથી નિરૂપણ કરૂં
નિરૂપણ ઉત્કૃષ્ટ છે. કવિનાં આખ્યાનોમાં વખતોવખત આવતાં યુદ્ધજે કથાબીજો કે નાની વીગતો પણ સ્વીકારે છે તે એમના પ્રતિભા
વર્ણનોમાં આ આખ્યાનમાં થયેલું યુદ્ધવર્ણન ઉત્તમ છે. એમાં જોવા સંસ્પર્શે જીવંત થઈ જાય છે.
મળતી શૈલીની પ્રઢિ, એકાદ પંક્તિમાં સુરેખ ચિત્ર આંકી દેવાની એમનાં આખ્યાનોનું વસ્તુ રામાયણ, મહાભારત, ભાગવત કે બે
વિની શક્તિ આ કૃતિને છેક આરંભકાળની ન લેખવાના વલણને સૈકા પૂર્વે થઈ ગયેલા નરસિહ મહેતાના જીવનમાંથી લીધેલું છે, તે ઉત્પાદિત નથી. મૂળ સંસ્કૃત કથાનકોનો પણ એમને પરિચય છે. પરંતુ આખી કાવ્યકૃતિ દૃઢબંધથી દીપતી હોય એ તો જોવા મળે વર્ણનોની સમૃદ્ધિ અને એમની સરળ ભાષામાં પણ ઝળક્યા કરતી છે કવિનાં “હૂંડી,’ ‘મામેરું, ‘સુદામાચરિત્ર’ અને ‘નળાખ્યાન’ એ સંસ્કૃતની શ્રી એ પંડિત છે – મોટા કવિને હોવી જોઈએ એટલી ૪ આખ્યાનોમાં. સીધા લક્ષ્ય પ્રતિ આગળ વધવાનો કવિના કથાજાણકારી ધરાવનારા છે – તેની ચાડી ખાય છે. પણ પ્રેમાનંદની નિરૂપણનો ગુણ આ આખ્યાનોમાં પૂરેપૂરો ખીલી ઊઠ્યો છે. આ કૃતિરચનાઓ સૌથી જુદી તરી આવે છે તે તો એ રસૈકલક્ષી છે તેને ઓમાં થોડી લીટીઓ પણ વધારાની નથી. એમાં નરસિંહના જીવનમાં કારણે. એમનું રસૈક્લક્ષી કવિકર્મ પ્રતીત થાય છે કથાકથનકૌશલ, બનેલા હૂંડીના પ્રસંગને વર્ણવતું ૭ કડવાં. (ડી” (૨. ઈ. મનુષ્યસ્વભાવનિરૂપણ અને બાની દ્રારા.
૧૬૭૭) રત્નસમાણી કૃતિ છે. આરંભમાં નિરૂપાયેલી નરસિહ મહેતાની કવિનાં પ્રારંભકાળનાં આખ્યાનોનો બંધ કંઈક શિથિલ ને પ્રસ્તારી નિ:સ્વતા અને એમની નકાળજા વણજની ખુમારી અંતભાગમાં
પ્રેમાનંદ-૨
ગુજરાતી સાહિત્યકોશ: ૨૬૧
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
