Book Title: Gujarati Sahitya Kosh Part 01
Author(s): Jayant Kothari, Jayant Gadit, Chandrakant Sheth, Raman Soni
Publisher: Gujrati Sahitya Parishad
View full book text
________________
નિરૂપણ કરે છે. એમાં ભાગવત, હરિવંશ, પદ્મપુરાણ, મહાભારત, મજમુદાર, ઈ. ૧૯૪૯ - ‘અખાના સમકાલીન અજ્ઞાત કૃષ્ણજીનાં ગર્ગ સંહિતા તથા નારદપુરાણનો, કવચિત્ ફેરફાર સાથે, આધાર પદો', સં. મંજુલાલ મજમુદાર (+સં.). લેવામાં આવ્યો છે અને તેને કારણે ધ્યાન ખેંચે તેવું પ્રસંગોનું સંદર્ભ : ૧. અસંપરંપરા, ૨. ગુસાઇતિહાસ:૨; [] ૩. વૈવિધ્ય આવ્યું છે.
ગૂહાયાદી.
[ચ.શે.] કથાપ્રસંગોના આધ્યાત્મિક અર્થઘટનમાં કવિની વિશેષતા જણાય છે. કૃષ્ણ-જસોદા જેવાં કેટલાંક પાત્રોને અધ્યાત્મરૂપકમાં ઘટાવ્યાં છે. કૃષ્ણદાસીકૃષ્ણદાસ : કૃષ્ણદાસને નામે ઘણી કૃતિઓ નોંધાયેલી ને કૃષ્ણ વલોણું તાણે છે તે પ્રસંગમાં સમુદ્રમંથનનો પ્રસંગ વણી છે તે કયા કૃષ્ણદાસની છે તે નિશ્ચિત થઈ શકે તેમ નથી. તેમાંથી લીધો છે. વર્ષ અને શરદવર્ણન જેવાં પ્રકૃતિવર્ણનોમાં પણ કવિએ પૂર્વછાયા, ચોપાઈની ૧૨૦ કડીની ‘કર્મકથા/કર્મવિપાક’ (લે.ઈ. અધ્યાત્મક્ષેત્રનાં ઉપમાનો યોજ્યાં છે. બીજી બાજુથી મધ્યકાલીન ૧૭૮૧; મુ.)માં અર્જુન અને કૃષ્ણના સંવાદ રૂપે જુદીજુદી કાવ્યપરંપરામાં જોવા મળતું દૈવી પાત્રોનું માનવીકરણ તથા સ્થિતિઓના કારણરૂપ કર્મોનું વર્ણન થયેલું છે. દુહા, ચોપાઈ અને સામાજિક વહેમોનું નિરૂપણ પણ અહીં જોવા મળે છે. ક્વચિત્ છપ્પાનો વિનિયોગ કરતી ૨૦૫૬ કડીની ‘ગુલબંકાવલીની
કૃતિમાં રાજસૂયયજ્ઞના પ્રસંગે પ્રગટ થતું કૃષણનું વિનમ્ર વ્યક્તિત્વ વાર્તા” લે.ઈ.૧૮૦૯; મુ)માં બંકાવલીના બગીચાનું ફૂલ હૃદયસ્પર્શી બને છે. તે ઉપરાંત કૃષણનો સ્વાભાવિક બાલભાવ, મેળવનાર રાજકુમારની મૂળ ફારસી પરાક્રમકથા કોઈક આડકથા વેરભાવે બ્રહ્મમય બનતા કંસનો અજંપો, કંસપેર્યા કૃષ્ણને મળવા સાથે રસાળ રીતે રજૂ થયેલી છે. ચોપાઈબંધની ૫૫ કડીની ‘હુંડી જતા ને મનોમંથન અનુભવતા અમૂરનો ભક્તિભાવ ને એવા બીજા (લે.ઈ.૧૬૫૭; મુ., ૧૦૭ કડીનું ચોપાઈબંધનું ‘મામેરું મોસાળું ઘણા મનોભાવોનાં ચિત્રો પણ આસ્વાદ્ય છે. કમળ પર અફૂરને (લે. ઈ. ૧૬૭૨; મુ) અને સવૈયાની દેશીની ૫૩ કડીની ‘શ્રીકૃષ્ણની થતા કૃષ્ણદર્શનમાં અભુતરસ, કંસ પાછળ રાણીઓએ કરેલા હમચી,રુકિમણીવિવાહ’ (લે.ઈ.૧૬૭૨; મુ.) - આ ૩ કૃતિઓ વિલાપમાં કરુણરસ, દ્વારિકાલીલાના જુદાજુદા પ્રસંગોમાં શૃંગાર- આરંભની સ્તુતિમાં ‘દામોદર’ નામના ઉલ્લેખથી તેમ જ સમય, રસ, યજ્ઞકુંડમાંથી યજ્ઞપુરુષ નીકળે છે તે પ્રસંગમાં ભયાનક રસ – શૈલી વગેરેની દૃષ્ટિએ કોઈ એક જ કૃષ્ણદાસની હોય એમ લાગે એમ વિવિધ રસો નિરૂપવાની કવિએ તક લીધી છે તે નોંધપાત્ર છે. છે. એમાંથી “હૂંડી’ અને ‘મામેરું' પ્રેમાનંદ પૂર્વેની આ વિષયની
વ્યક્તિ, સ્થળ અને પ્રકૃતિનાં વર્ણનો કવિએ પ્રાસાદિકતાથી રસપ્રદ કૃતિઓ તરીકે ધ્યાન ખેંચે છે. હુંડી’નું ‘પ્રબંધ’ નામક ૫ કડવાં કર્યા છે. વર્ષાનું સૌમ્ય અને રૌદ્ર સ્વરૂપ એકસરખી નિષ્ઠાથી વર્ણવ્યું અને ૨૦૦ પંક્તિઓમાં કોઈએ વિસ્તારેલું રૂપ (મુ.) પણ મળે છે. છે. જરાસંધ-કૃષ્ણ-યુદ્ધવર્ણનમાં કવિએ શબ્દની નાદશક્તિ પાસેથી “અંબરીષ-આખ્યાન’ (લે.ઈ.૧૭૭૨ આસપાસ), ૩૭૮ કડીનું કામ લીધું છે.
‘સુધન્વા-આખ્યાન (લે.ઈ.૧૮૧૧), ૮૨ કડીનું ‘કાળીનાગનું કૃતિ ઉપમાકોશ જેવી છે. ‘મથુરાલીલા'માં કૃષણને અનાદિ વૃક્ષ આખ્યાન' (મુ.), ૨૦૦ ગ્રંથાગની ‘રાસક્રીડા” (લે. ઈ.૧૭૫૮), તરીકે વર્ણવ્યા છે તે એક સુંદર પૂર્ણરૂપક છે તો દ્વારિકાલીલામાં કૃષ્ણની રાવરાવલીલા’ (લે.ઈ.૧૮૨૩ લગભગ), ૨૭ કડીની કૃષ્ણ-સત્યભામાં વચ્ચેના સંવાદમાં ‘વસંત’, ‘ચકધારી, “ધરણીધર’ ‘સીતાજીની કામળી’ (લે.ઈ.૧૮૩૬), 'પાંડવી-ગીતા' (ર.ઈ. ૧૮૧૨), વગેરે શબ્દો ઉપરના શ્લેષ ચમત્કૃતિભર્યા છે. દિ.જો.] ચંદ્રાવળા રૂપે ‘રામાયણ અને પદો (કેટલાંક કૃષ્ણસ્તુતિનાં અને
અન્ય મુ.) – એ કૃષ્ણદાસને નામે નોંધાયેલી અન્ય કૃતિઓ છે. આ કૃષણજી [ઈ.૧૮૫૦ સુધીમાં] : ભૂલથી અખાના સમકાલીન સિવાય કૃષ્ણદાસને નામે “અર્જુન-ગીતા” પણ નોંધાયેલ છે પરંતુ ગણાવાયેલા જ્ઞાનમાર્ગી કવિ. એમનાં પદો (લે. ઈ. ૧૮૫૦) જે ત્યાં કર્તાનામ વિશે પ્રશ્નાર્થ મુકાયેલો છે. ૯૦ આસપાસ હોવાનું જણાવાયું છે તેમાંથી ચાલીસેક પદો કૃષ્ણદાસને નામે નોંધાયેલી પણ “કૃષ્ણોદાસ’ એવી નામછાપ મુદ્રિત મળે છે. આ પદોમાં ૨ સાત-વારની કૃતિઓ છે તે ઉપ- ધરાવતી ‘રુકિમણીવિવાહ’ (લે.ઈ.૧૭૭૪)માં નામછાપવાળો ભાગ રાંત ગરબો, ધોળ, આરતી વગેરે પ્રકારો પણ જોવા મળે છે. હિંદી ભાષામાં છે તેથી એના કર્તા ગુજરાતી કવિ હોવાની બધાં પદો અધ્યાત્મજ્ઞાનનો વિષય કરીને ચાલે છે જેમાં કવિની સંભાવના જણાતી નથી. દાર્શનિક ભૂમિકા નિર્ગુણવાદની જણાય છે. જો કે, કવિએ શૃંગારની કૃતિ : ૧. ગુલબંકાવલી, પૂ. બાપુ હરશેઠ દેવલેકર તથા બાપુ પરિભાષાનો પણ ઉપયોગ કર્યો છે. કવિની વાણીમાં તાજગી છે સદાશિવ હેગષ્ટ, ઈ.૧૮૪૭;] ૨, નકાદોહન; ૩. નરસૈ મહેતાનું અને કવચિત્ અલંકારોનો નોંધપાત્ર વિનિયોગ પણ છે. “હું આખ્યાન, સં. હીરાલાલ ત્રિ. પારેખ, ઈ.૧૯૨૩ (+સં.); ૪. ખરે, તું ખરો, હું વિના તું નહીં”, “અનુભવીને એટલું આનંદમાં બુકાદોહન : ૮; ] ૫. બુદ્ધિપ્રકાશ, જાન્યુ. ફેબ્રુ. અને માર્ચ, રહેવું ૨” વગેરે કેટલાંક પદોની કાવ્યાત્મક અભિવ્યક્તિ વધારે ૧૯૨૨ - અનુક્રમે “હૂંડી’, ‘મામેરું', ‘રુકિમણીવિવાહ'. ધ્યાન ખેંચે છે. ‘સંતોની વાણી'માં કૃષ્ણજીનાં પદો હરિકૃષ્ણને સંદર્ભ : ૧. કવિચરિત:૧-૨; ૨. કાશીસુત શેઘજી એક નામે મુકવામાં આવ્યાં છે તે માટે કશો આધાર જણાતો નથી. અધ્યયન, બહેચરભાઈ ૨. પટેલ, ઈ. ૧૯૭૪; ૩. પાંગુહરતજુઓ લાલદાસશિષ્ય હરિકૃષ્ણ.
લેખો; [] ૪. સ્વાધ્યાય, નવે. ૧૯૭૭ -- 'મધ્યકાલીન ગુજરાતી કતિ : ૧. પદસંગ્રહ પ્રભાકર, પૂ. સ્વામી પ્રેમપુરીજી, ઈ. સાહિત્યમાં જૈનેતર રામકથા', દેવદત્ત જોશી, ] ૫. ગૂહાયાદી; ૧૮૮૫ (સુધારેલી બીજી આ.); ૨. સંતોની વાણી, સં. ભગવાનજી ૬. ફૉહનામાવલિ. મહારાજ, ઈ.૧૯૨૦; ૩. સાહિત્યકાર અખો, સં. મંજુલાલ
ચિ.શે.] ૬૬ : ગુજરાતી સાહિત્યકોશ
કૃષ્ણજી : કૃષ્ણદાસ
છે
કિમણીથી એના
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
