Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
THE FREE INDOLOGICAL
COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC
FAIR USE DECLARATION
This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website.
Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility.
If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately.
-The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
ડૉ. ત્રિભુવનદાસ લહેરચંદ શાહ ટ્રસ્ટ સ્થાપિત સંસ્કૃતિ રક્ષક સસ્તું સાહિત્ય મંડળ પ્રથમ શ્રેણી-પુષ્પ દશમુ
વિશ્વાહારક શ્રી મહાવીર
ભાગ ૨
સસ્તું
साहित्य कार्याल
त्रिभुवनदास ट्रस्ट स्थापित
: લેખક : મફતલાલ સઘવી
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવૃત્તિ ૧લી
માર્ચ ૧૯૪૯
મૂલ્ય ૩ રૂપિયા
પ્રત ૧૬૨૫
સર્વ હક્ક પ્રકાશકોને સ્વાધીન છે.
સેલ એજન્ટસ :– 'સંસ્કૃતિ રક્ષક સસ્તુ સાહિત્ય કાર્યાલય
મહાજન ગલી-વડોદરા
મુદ્રકઃ સુણસ્થાન: મણિલાલ પ્રભાશંકર વ્યાસ શ્રી લક્ષ્મી ઇલેકટ્રીક કિં. પ્રેસ મોદીખાના રેડ-વડોદરા • તા. ૨૦–૮–૪૦,
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
- અનુક્રમણિકા
પાનું
•
૭૦
19
•
૧૨૬ !
ખંડ ત્રીજો પ્રકરણ ૧ યુ વૃથા ઉપદેશ • " ૨ આર્કકુમાર '.
નદિષણની દીક્ષા , ઉપદેશ અને દીક્ષા .. !
ઉપદેશ પ્રથા , જુ વિહાર અને પ્રકાશવર્ષણ
શાલિભદ–ધન્યકુમાર
' અન્ય દીક્ષાઓ • * , જશું રાજગૃહી .. •
છે, ૫ મું વહેતાં જીવન-તેજ . » ૬ હું આર્યાવર્તની અમરવેલ
શિવરાજર્ષિ .. શાલમહાશાલની દીક્ષા રાજા દશાર્ણભદ્ર ભારતનું ભાવિ ... રાજા ગાંગલિની દીક્ષા અષ્ટાપદે • • કાળનું સ્વરૂપ
૧૫૧
૧૮૮
•
૨૩૪
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ
ર
પ્રકરણ ૭ મુ અણુમેલ ત ... ... ... ર૩૭, ૮ મું શ્રી મહાવીર સંવત અને નિર્વાણુ સંવત નિર્ણય ૨૬૫
૯ મું નિર્વાણભૂમિ નિર્ણ; ચંપાપુરીનું સ્થાન ? ૩૧૩ - ૧૦ મું સમકાલિન ભકત–રાજાઓ ... ... ૩૩૧ -
પ્રભુ મહાવીરે વહાવેલી જ્ઞાનગંગા ... ૩૩૭ જ્ઞાનની વિશિષ્ટતા .. અહિંસાને અર્થ . આત્મા વડ કે શરીર? પ્રગતિ કોને કહેવાય ..
2૪૫ સંસારના મૂલ્ય
૩૪૬ દીક્ષાની જરૂર ... "
૨૪૯ જીવન નિયમે ...
૩૫૧ વિજય-પરાજય ' . પ્રકરણ ૧૧ મું જૈનદર્શનની વિશિષ્ટતા-સ્વાદાદ
૩૫૮ શ્રી મહાવીર જીવન પ્રતિભા - ૩૬૧
-
- ૩૪૨
૩૫૫
છે
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
ભાગ રજે
' ખંડ ત્રીજો વિશ્વોદ્ધારકને પ્રકાશ
પ્રકરણ પહેલું
વૃથા ઉપદેશ મહાવીરને દિવ્ય દર્શન લાધતાં એક પળ કાજે સૃષ્ટિમાં આનદ સૂર રેલાયો. તે સૂરનો તેજભીને તીવ્ર શબ્દ ઈન્દ્રના અંતરે સ્પર્યા. તે વિચારમાં પડયો. જ્ઞાનબળે તેણે જોયું, તો વીરના દિવ્ય દશનનો ખ્યાલ આવ્યા. તે રાજી થયા. વીર જે સ્થળે હતા તે સ્થળે આવ્યો. ત્યાં આવીને તેણે એક આસન તૈયાર કર્યું. તે પર બેસીને વિશ્વનાયક શ્રી મહાવીર ભવ્ય જીને ધર્મને બેધ આપવા લાગ્યા. તેમના તે બોધને પ્રકાશ તે સભામાં આવેલા કેઈ પણ જીવને ન જગવી શકો કેમકે તે સર્વે દેવો હતા તેમાં કોઈ મનુષ્ય નહોતું. આ પ્રમાણે પ્રથમ ઉપદેશ તેમને વૃથા ગ.' મહામાનવને બોલ વૃયા નીવડે તે તો કાળની નવાઈ જ ગણુય!
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
મધ્યમ અપાયા પૂતિ મંગલ પ્રયાણ-ઉપદેશ વૃથા જતાં કેવળ જ્ઞાની શ્રી વીર બીજે જવા તૈયાર થયા. સૂર્ય ડૂબી ગયા હતા. અજવાળી રાતને ચન્દ્રમાં આકાશમાં ચળકતો હતો. મધ્યમ અપાપા પુરીને રસ્તે શ્રી મહાવીર ચાલવા માંડયા જાંભક ગામથી અપાપા બાર યોજન થાય બાર બાર ગોજન એટલે અડતાળીસ નાઉ. એક રાતના રબાર કલાકમાં અડતાળીસ ગાઉની સફર પૂરી કરીને શ્રી મહાવીર મહાજ્ઞાની મધ્યમ અપાપાની પવિત્ર ભૂમિમાં પધાર્યા. ત્યાંના મહાસેન નામે ઉદ્યાનમાં તેમણે વાસ કર્યો
તે સમયે આપાપામાં સામીલ નામે એક ધનાઢય બ્રાહ્મણને ત્યાં યજ્ઞ વિધિની ધામધૂમ થઇ રહી હતી. યજ્ઞવિધિમાં ભાગ લેવા સારૂ તેણે અગ્યાર વિચક્ષણ પંડિતોને પિતાને ઘેર આમંચ્યા હતા. તે પંડિતે ચાર વેદના પારગામી હતા. તર્ક અને ન્યાયનો તખ્તો અભ્યાસ ઊંડે હતા. વેદમાં ફરમાવેલ સિદ્ધાન્તો પ્રમાણે તેઓ વર્તતા હતા. તે અગીયારે પંડિતાનાં નામ, ગામ ને જ્ઞાતિ નીચે પ્રમાણે છે –
–અગ્નિભૂતિ ને વાયુભૂતિ આ ત્રણ ભાઈઓ હતા. વસુભૂતિ તેમના પિતા, પૃથ્વી તેમની માતા, ગૌતમ તેમનું ગોત્ર. મગધ દેશમાં આવેલા ગાબર ગામના તેઓ વાસી. વ્યક્તિ અને સુધર્મ ઘનુમિત્ર વ્યક્તિના પિતા. ઘસ્મિલ ‘સુધર્માના પિતા. પહેલાની માતા વાર બીજાની ભકિલા. કલ્લાક તેમનું ગામ. મંદિક ધનદેવ તેના
(૧) આ પ્રમાણે અત્યારનું માપ છે. પરંતુ તે વખતે જુદુ પણ હાય વળી જુદા જુદા પ્રદેશમાં જુદું જુદું માપ હોય છે જેમ કે, ગાઉ માઈલ વીધું . ઈનાં માપ ભિન્નભિન્ન છે.
(૨) હવે કલ્પાતીત થયા હેઇને રાત્રિના વિહારનો તેમને બાદ , ન ગણાય, સામાન્ય–કલ્પીને તો રાત્રિને વિહાર જ ન કલ્પે.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૃથા ઉપદેશ
પિતા, વિજયાદેવી માતા, મૌર્ય ગામનો તે વાસી, મૌર્યપુત્ર; ધનદેવની પત્ની વિજયા સાથે પરણેલા મૌર્યને તે પુત્ર. મૌર્યગામને તે રહેવાસી અકપિત, વિમલાપુરીના દેવનામાં બ્રાહ્મણને તે પુત્ર, જયંતિ તેની માતા. અચલબ્રાતા કેશમનગરીના વાસી, વસુ બ્રાહ્મણને તે પુત્ર, માતાનું નામ નંદા. તૈતર્ય વસ્ત્ર દેશમાં આવેલ સિક ગામમાં રહેતા દત્ત નામે બ્રાહ્મણનો તે પુત્ર, કરુણા તેની માતાનું નામ પ્રભાસ બલ તેના પિતા અતિભદ્ર માતા; રાજગૃહીને તે વાસી. ઉક્ત અગ્યારેય વિદ્વાન બ્રાહ્મણોની સાથે અનેક વિદ્વાન શિષ્ય હતા.
ઉપદેશ – આ તરફ મહાસન ઉદ્યાનમાં શ્રી. વીરના ઉપદેશની તૈયારીઓ થઈ રહી હતી. સમવસરણની ( વ્યાખ્યાન પીઠ અને તેનો મંડ૫) રચના પૂરી થતાં, કેવળ જ્ઞાનમય શ્રી મહાવીરે પૂર્વના દ્વારથી પ્રવેશ કર્યો, બત્રીસ ધનુષ્ય ઉ ચા રત્નનાં પ્રતિઈદ જેવા ચૈત્ય વૃક્ષને ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી, “તીર્થંચ નમઃ” એમ કહી, અર્થમાં ગોઠવાયેલા રત્નમય સિહાસન ઉપર પૂર્વ દિશાએ સુખ રાખીને બેઠા. તે સમયે તેમની મુખકાન્તિ સેંકડો સૂર્ય-ચન્દ્રના પ્રકાશથી વધુ નિર્મળ જણાતી હતી અને ભાવ અતલ હતા. દષ્ટિ કાળગ્યાપી હતી. સમવસરણને ચાર મુખ્ય દ્વાર હતા. પૂર્વ દ્વારે શ્રી, મહાવીર બેઠા અને ત્રણ ઠારે તેમના આત્મ પ્રકાશની જ બનેલી તેમની ત્રણ પ્રતિ મૂર્તિઓ બેઠી. ચાર દ્વારે એક શ્રી અદ્ધાવીર શોભવા લાગ્યા. તેમનું વ્યાખ્યાન સાંભળવાને દેવ માનવ પશુ અને પક્ષી તમામ પ્રકારના છે ત્યાં હાજર થયા હતા. સહુ પ્રાણ શ્રી વીરનું વ્યાખ્યાન પિત પોતાની ભાષામાં સમજી શકતું. કારણ કે તે વ્યાખ્યાનનું મૂળ નેહ હતું અને સ્નેહ સદા કાળને માટે સર્વ
(૧) મનુષ્યના પોતાના એક હાથની આંગળીના છેડાથી આખા હાથના ખભા સુધીનું જે અંતર તેને એક ધનુષ્ય કહેવાય છે.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
£
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
વ્યાપી જ રહે છે. વ્યાખ્યાન મ`ડપમાં આવતા જીવે એકમેક પ્રત્યેના àઝેરને વીસરી જતા, વાધ તે ગાય એક સાથે બેસીને સ્નેહામૃતનું પાન કરતા. કારણ કે વ્યાખ્યાન પીઠ ઉપર બેઠેલા આત્માનું એટલું અધુ તેજ હતુ કે, તેમને જોતા જ ભલભલાનાં ગવ ગળી જતા. તે સભામાં આજની માફક પરા ઊડતા કે ગાળાગાળી ને થતી. કારણુ કે ત્યાં તે નિર્માળ આત્મ કવિતાના મૂર જ લાતા, સર્વ સ્પો શબ્દો જ ઉચ્ચારાતા,
શ્રી મહાવીર વ્યાખ્યાનપીઠે બિરાજ્યા. સભાનેા ઉપર અમીભીના આખા ફેરવીને વાણીના પાંત્રીસગુણેયુક્ત ઉપદેશ-ધારા વહાવી.
૪
૧ વાણીના પાંત્રીસ ગુણઃ— ૧ ) સારવત્વઃ-સ મૃતાદિ લક્ષણ યુક્ત, (૨) ગૌä:શબ્દમાં ઉચ્ચપણું, ( ૩ ) =વચારપરીતતા:ગામડાના રહેનાર પુરૂષ સમાન અસ’સ્કારી વન વાપર્યા વિના. (૪) મેથમીર્ઘોષટ્યું:-મેલની સમાન ગંભીર શબ્દ ( ૫ ) પ્રાંતના૬વિચિતાઃ-પ્રતિધ્વનિ સહિત ( ૬ ) રક્ષાસ્ત્વઃ–વચનની સરળતા(છ) રૂપનીતરાપત્યઃ—માલકાશાદિરાગ સયુક્ત ( ૮ ) મદ્દાર્થતા-અત્યંત મેટા જેમાં અભિય કહેવા યેાગ્ય અથ છે. ( ૯ ) સાદ્દતત્ત્વઃપૂર્વાપર વિàાધ રહિત. (૧૦)રિત્નુંઃ—અભિમાન સિદ્ધાન્ત ઉકત ચ ંતા, એટલે કે વકતાના કહેવાના આશયની શિષ્ટતા. ( ૧૧ ) સંશયાનામસમવઃ- જેના કથનમાં ભ્રાતાને લેથ પણ સભવ થતા નથી. ( ૧૨ ) નિરાæતાડન્યોત્તરઃ જેના કયનમા પારકાના ક્રૂષ્ણુતા સૌંપૂ અભાવ, ( ૧૩ ) હૃËમાઃ-સાંભળતાં હૃદય બાપર ધૃતરી જાય તેવું. ( ૧૪ ) નિયઃ ચાાંક્ષતાઅરસપરસ વાયાનું સાપેક્ષપલું, ( ૧૫ ) પ્રસ્તાવિય—દેશકાળને અનુકૂળ. ---( ૧૬ ) તત્ત્વનિષ્ઠતાઃ—વિવિક્ષિત વસ્તુના સ્વરૂપને અનુસરવાપણું, એટલે કહેવાનુ હાય તેજ ઉદ્દેરાનુ લક્ષ્ય, ( ૧૭ ) અઝીમંત્રનૃતત્વઃસુસબ ધને વિસ્તાર અથવા અસબંધ અધિકારને વિસ્તાર નહિ
૧
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૃથા ઉપદેશ
વાણીના આ પાંત્રીસ ગુણો કેવળજ્ઞાન સાંપડયા બાદ સંભવે છે. વાણીના ગુણને વચનાતિશય કહેવાય. તીર્થકર થનારને જે ચોત્રીસ અતિશયો ( Wonderful merits) સાંપડે છે, તેમાં અપેક્ષાએ નીચેના ચાર અતિશયો પણ હોય છે. એક તે વચનાતિશય એટલે પાંત્રીસ ગુણયુકત તેમની વાણી હોય. જે ગુણ ઉપર વર્ણવ્યા છે. પછી એક છે તે પ્રથમ ગણવા જેવો છે તે બીજે જ્ઞાનાતિશય. એટલે કેવળજ્ઞાન તથા કેવળદર્શન કરી ભૂત, ભવિષ્ય વર્તમાન કાળમાં જે સામાન્ય તે. (૧૮) વગચ્છાર્નિવતા –આત્મત્કર્ષ તથા પરનિંદાના દૂષણ રહિત. (૧૯) માસિગા-પ્રતિપાદ્ય વસ્તુની ભૂમિકાને અનુસરવા "રૂપ. (૨૦) તિનિધમપુર –ઘી–ગળની જેમ સુખાકારી. (૨૧) કરતા-કહેલા ગુણેની યોગ્યતા પ્રાપ્ત થઈ છે, લાવા. (૨૨) 'અર્મિતિ –જેમાં પારકા મર્મ ઉઘડયાં હોય નહિ. (૨૩) – જેમાં અભિધેય વસ્તુનું તુચ્છાણ નહિ. (૨૪) વર્ષથતિવદ્ધત:ધર્મ તેમજ અર્થ સ યુકત. (૨૫) રવિ -કારક, કાલ વચન તેમજ વિંગાદિના વિપથ રહિત (૨૬) વિશ્વવિદ્યુતવકતાના મનમાં ભ્રાંતિ વિક્ષે પાદિ દોષ નહાવા. (૨૭) ત્રિવં:સાંભળનારને જેમાં નિરંતર આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન થયા કરે. (૨૮) -સતā –અતિશય ઉત્સુકતા રહિતા બેસવું તે. (૨૯) નિતિવિ-વિતા –અતિવિલંબ રહિત. (૩૦) નાતિવૈશ્વિક–વર્ણન કરવા યોગ્ય અનેક વસ્તુ સ્વરૂપના આશ્રય યુક્ત. (૩૧) ગતિવિશેષતા:
બીજાના વચનની અપેક્ષાએ વિશેષપણું જેમાં સ્થપાયેલ છે. ( ૩૨ ‘સત્યપ્રધાનતા સત્યને પ્રધાન નિયમ સાચવીને. (૩૩) વવવિવિતા-વર્ણપદ, વાકય વગેરે છું પાડીને સમજી શકાય તે રીતે. (૩૪) વાળુછ –વિવિક્ષિત અર્થની સમ્યક પ્રકારે જ્યાં સુધી સિદ્ધિ ન થાય ત્યાં સુધી અગ્યછિન વચનનું પ્રમેયપણું – ૩૫)
વિત્વ-વકતા તથા શ્રોતાને શ્રમરહિતપણું.
-વર્ણપદ
હિત અર્થનીનનું પ્રમેયપણું
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
, વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર મોહના નેહીઓ છે. નેહભીના અંતરે સુખ દુઃખનાં ચિત્રો ન હોય, ત્યાં તો સનાતન વિશ્વપ્રેમનું સંગીત ગૂંજતું હેય. જ્યારે તમારા અંતેરમાં સત્તા તે લક્ષ્મીના ગાયનો – જ્યાં કરે છે.
પણ ચેતે ! ચેતન છે તો ચેતા, અજ્ઞાન-નિદ્રામાં સમય ન બગાડે. માનવજીવન મળ્યું છે, તે તે વડે આગામી જીવનના ઘડતરની તેયારી કરે. વર્ષાની વાદળી જેવું યૌવન કાલ વરસીને વહી જશે. પણ જો ઈન્દ્રિયો ખડકાળ જમીન જેવી હશે, જે તેને આત્માને ભેજ નહિ લાગ્યો હોય તો તે સૂકી ને સૂકી રહેશે. અને તેના આશ્રયે જીવતા, તમે મળેલા માનવ જીવન વડે પણ જીવનને શરમાવતાં કાર્યો કરશે. ઇન્દ્રિયોને સ્વભાવ છે અગ્નિ જેવો. ગમે તેટલું તેને આપે, બધું સ્વાહા. પાછી ભૂખીને ભૂખી, ઇન્દ્રિય ભૂખ મટે નહિ, ત્યાં સુધી સાચું સુખ શું છે તે સમજાય નહિ. ચળવિચળ ઇન્દ્રિયને ઠેકાણે લાવવા તમારા શરીરમાં આત્માને મોટે મણે તમારી લગામ આત્માના હાથમાં આપ. પછી જુઓ શું પરિણામ આવે છે? આત્માનો અવાજ પડતાં જ ઈદ્રિયો સીધી થશે, મન સ્થિર બનશે, બુદ્ધિ સારગ્રહી થશે. પણ જ્યાં સુધી તમે શરીરમાં આત્માને નાતે ગણે છે અને ઇન્દ્રિયોને મોટી ગણે છે ત્યાં સુધી તમે પિતે ઈન્દ્રિયોના બંધનમાંથી મુક્તિ નહિ મેળવી શકે | મુક્ત થવું હોય તો મુક્તિમંદિરના મહાપ્રકાશ આત્માની આંગળી ઝાલે તે તમને સાચવીને, સાચા રાહે દોરી જશે ને તમારું કલ્યાણ થશે.'
આત્મતેજનું આકર્ષણ –અપાપામાં સેમીય બ્રાહ્મણને ત્યાં યક્રિયા થતી હતી, ને અહીં મહાસેન ઉદ્યાનમાં આત્મપ્રકાશ વર્ષ
તે સમલે આદરેલું યજ્ઞકાર્ય મહાન હતું. દેશદેશના મહાજનોને તેણે પોતાને ત્યાં આમંચ્યા હતા. તેમજ તેના યજ્ઞની ઊડતી વાત સ'ભળીને ઘણા તેને ત્યાં આવવા તૈયાર થયા હતા, યા વથા સમયે
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૃથા ઉપદેશ
ચાલુ થયો. ઇન્દ્રભૂતિ ગૌતમ પ્રધાનપદે હતા. યજ્ઞમાં હોમાતા થિીની અનલમિત્ર આરેગ્યપ્રદ શિખાઓ ઊંચે ઊંચે જણવા લાગી જવાળાના તાપે આકર્ષાઇને અનેક જીવ ત્યાં આવવા તૈયાર થયા.
જે જે જીવો અપાપાના પ્રવેશદ્વારમાં પગ મુકતાં, તે તે જીવો યજ્ઞક્રિયામાં ભાગ લેવાના બદલે સીધા મહાસન ઉદ્યાન તરફ જવા લાગ્યા. થોડીવારમાં મહાસન ઉદ્યાન માનવ પ્રાણીઓ વડે ઉભરાવા લાગ્યું. સેમીલન યજ્ઞમંડપ સૂનો જણાવા લાગ્યા, આકશમાર્ગે વિહરતા અનેક શક્તિસંપન્ન માનવ દેવોને અપાપા પ્રતિ આવતા જોઈને સોમીલને શરૂમાં ગર્વ થતો, પણ જ્યારે તે સર્વે યજ્ઞમાં નહિ આવવાને બદલે શ્રી મહાવીરના આત્માને પ્રકાશ પીવા જતા તેને જેમાં આવ્યા ત્યારે તેનું વદન પ્લાન થઈ ગયું. અત્યાર સુધી તે એમબાનતો હતો કે જગતમાં યજ્ઞથી વિશેષ પવિત્ર અને કલ્યાણદાયી બીજી એકેય કાર્ય નથી. તેની તે માન્યતા પર પાણી ફરી વળ્યાં. ઇન્દ્રભૂતિ ગૌતમે આ વાત જાણી. તેને અચંબે થયા. પિતાના કરતાં જ્ઞાનમાં ચઢી આતે બીજે માનવી દુનિયામાં ન હોવાનું તે માનતા હિતો. છતાં પોતાને ત્યજીને, માણસે બીજી દિશામાં ચાલતા આત્મ યામાં ભાગ લેવા જતા તેણે જોયા ત્યારે તે વિમાસણમાં પડી ગયો, વાયુભૂતિ–અગ્નિભૂતિના જાણવામાં આ વાત આવી. મહાસમર્થ -વડીલ બધુની વિમાસણ નિવારવા તેઓ મહાસન ઉદ્યાનમાં બેઠેલા મહા માનવ સાથે ચર્ચા કરીને તેને હરાવવા માટે જવાને તૈયાર થયા પણ ઈદ્રભૂતિ ગૌતમે તેમને વાર્યા અને પોતે જ તે મહા માનવી સાથે * આત્મા સબંધી ચર્ચા કરવા જવા તૈયાર થયે..
બહારના રંગઢંગ કરતાં આત્માનાં તેજ નિરાળો છે. સોમીલે યજ્ઞ મંડપની સજાવટમાં ઘણુંજ કુશળતા દર્શાવી હતી. ઉપરાતમાં
તે પોતે ધનાઢય હતો. સંબંધીઓ પણ સારા ધરાવતા હતા. દેશે- દેશમાં તેણે આમંત્રણે પણ પાડવેલાં છતાં ત્યા આવવા નીકળેલા
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર વિશેષાત્મક વસ્તુ છે તેનું તથા ઉત્પાદ, વ્યય, ધ્રૌવ્યયુકત ત્રિકાલસબંધી જે સત વસ્તુઓનું જાણવું તેનું નામ જ્ઞાનાતિશય. ત્રીજો અપાયાપગમાતિશય, એટલે ઉપદ્રવ નિવારક કેવળીને ઉપદ્રવ નડે. નહિ. એ પૂજાતિશય જેથી તીર્થકર ત્રણલેકના પૂજનીય બને. દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્રની સાર્વત્રિક વૃદ્ધિમાંથી અતિશયતા જન્મ લે છે. જેને જોઇને જગતના અન્ય છે આશ્ચર્યમાં ગરક થાય છે. પણ, ખરી રીતે તેમાં આશ્ચર્ય પામવા જેવું કશું જ નથી, કારણ કે સાચા માર્ગે ચાલનાર આદર્શવાદી આતમા વખત વીતતાં પિતાને રાહ, મેળવી શકે, પર્ણ સંસારમાં રચ્યાપચ્યા રહેનારા છ આત્માના. વિચારની તક મેળવ્યા વિના તેનાં સુખ ચાહે તે તો કઈ રીતે બને. આત્માના અચળ વિભવ કાજે લક્ષ્મીના સત્તા ક્ષણભંગુર મેહની પાછળ ખર્ચાતી શારીરિક, માનસિક અને બૌદ્ધિક શકિતઓને ઘેડે ઘણે સદુપયોગ આત્મહિતાર્થે થાય તો જરૂર આત્માન અજબગજબ સુખ સાંપડે, જે જોતાં આજનું સુવિકસિત વિજ્ઞાન પણ હેબતાઈ જાય. પણ તે અર્થે પુરુષાર્થ કરનાર, ભવ્ય આત્માઓt જણાતા નથી.
હે ભવ્યાત્માઓ! સંસાર-સાગરના અફાટ જળમાં ઊઠતા. સુખઃખરૂપી તરંગોની મધ્યમા ચઇને પસાર થતી તમારી જીવનનિયાનું લક્ષ્ય પંથસૂચક દીવાદાંડીરૂપ ધર્મદીપની દિશામાં રાખજે, અન્યથા માર્ગમાં આવતા માન–હાદિ ખડકે સાથે અથડાઈને, નષ્ટપ્રાય બની જશે. ખાતા, પીતાં, ઊઠતાં, સૂત, જામત, વાતો કરતાં, ધ કરતાં તમારી આંતરદષ્ટિ ત્યાં ઠેરવીને તમારા બધા, જીવનકાર્યો કરજે, જ્યાં તમારે જવાની ઈચ્છા હોય. જીવનની પ્રત્યેક કિયા આદરતી પળે, તમારા અંતરમાં જે ભાવનું પુષ્પ વિકસતું હ, તે જ ભાવપુષ્પની પરાગ તમે સુંઘી શકશે.
ઇન્દ્રિયો ચપળ છે, મન તેથી એ ચપળ છે. એ જયાં લઈ જાય,
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૃયા ઉપદેશ
ત્યાં પગલાં ભરતાં પહેલાં વિચાર કરજો કે, “જયાં જઈ રહ્યો છું ત્યાંથી શું મેળવી શકીશ. ત્યાં જવામાં મને સાચે જે લાભ છે, મારે ત્યાં જઈને શું કરવાનું છે?” જીવન અવધે ટૂંકી છે. એ ટુંકી અવધમાં પણ એવાં સત્કાર્યો કરે કે એવી ટૂંકી અવધી જવાનો વારોજ ન આવે. એ શી વર્ષની એક જીદગી માટે તમે જે જે હિસાઅસત્ય ચેરી-અનાચાર વગેરે કરો છો, તેથી શું તમે તેટલા વર્ષ પૂરતા સુખમાં રહી શકે છે ? ના, તો પછી એ બધું કોના માટે ?
જે કરે તે ભોગવે ! એ સિદ્ધાત જાણતા છતાં તમે કુટુમ્બ પરિવાર કાજે નીતિ ને ધર્મની બાંધી–પાળા તેડીને જે પગલાં ભરે ? છે તે પગલાં તમને તમારાજ ભાવિ જીવનને અસ્પૃદયને દાબવામાં ઉપયોગી થશે. એમ ન માનશે કે, કરેલાં કુક સમય જતાં ભૂંસાઈ જાય છે. વાણિયાના ચોપડે લખ્યા આંક સાચા ગણાય છે, તો આતો અવકાશના અણુએ અણુએ કેશયલાં કર્મ લેખો ! તે કઈ રીતે નાબૂદ થાય, એટલું જરૂર કે સંસારીને સંસાર ધર્મ નભાવ પડે અને તે પૂરતી હીલચાલમાં થતો દેવ વહાર પડે. પણ તમારામાં એવું છે જ કયાં? જે સુખી હોય છે, તે પિતે વિશેષ સુખની કા૫નિક આશામાં ન કરવાનું કરી બેસે છે, દુઃખી હિમ્મત ખાઈને અશ્ર સારતે જણાય છે. બેય વસ્તુ ખેતી છે. જે માનવી સુખદુખની અસ્થિર વાદળાની છાપથી નિજના અંતરને રંગે છે, તેને માટે સુખદુઃખ ભયંકર નીવડે છે સુખદુઃખને જાઆવ કરનારાં સ્વજન જેવા પ્રમાણવા જોઈએ. એટલે કે જા આવ કરનારું જેટલું આ સંસારમાં છે, તેની સાથે સંબંધ રાખવો, પણ તે જતાં ગભરાવું નહિ, આવતાં હરખાવું નહિ કારણ કે શરીર છતાં આત્મા નથી જ જો, અને શરીરને સમય થતાં જવુ જ પડે
સાચે નેહી વિશ્વપ્રલયને પણ સ્નેહભીની આંખે જોઈ શકે છે. સાચો નેહજ જુદી વસ્તુ છે. તમે સંસારીઓ સ્નેહના નહિ, માયા ને
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર માણસે જ ગામમાં દાખલ થતાંની સાથે યજ્ઞની દિશામાં વળવાને બદલે શ્રી મહાવીરના મુખારવિ દે હસતા આત્મ તેજમાં લીન બનીને ત્યજ ખેંચાઈ જતાં. સરળ આત્મભાવ સમીપે ગમે તેટલી બનાવટ કે બાહ્ય આકર્ષકતા નથી જ ટકી શકતી.
ચલચિત્રની ઘણીજ કલામયતા અને રંગભરી ભભક છતાં, મંદિરની શાંત છાયામાં જે આત્માનંદ અનુભવી શકાય છે, તેના એકસમા ભાગની શાંતિ પણ ત્યાં નથી જડતી. તેનું કારણ કે આત્માં. જ્યારે એના સાહજિક સ્વભાવ મુજબ પ્રકાશ કિરણો વેરતો થાય, ત્યારે અન્ય જડ સ્વભાવના માનને તે ભીંજવી શકે, અને તેઓ તે દિશામા નમતા થાય.
યજ્ઞના મુખ્ય વિદ્વાન ઇન્દ્રભૂતિમાં જે આત્મા હતું, તેજ આત્મા મહાસમર્થ અને કેવળજ્ઞાની મહાવીરને હતો પરંતુ ઇન્દ્રભૂતિને આત્મા એટલા દરજજે વિકાસન્હોતો પામે, જેટલા દરજે શ્રીમહાવીરને આત્મા વિકસી ચૂક્યો હતે. ટુંકાણમાં શ્રી મહાવીર સ્વામી સર્વજ્ઞ થયા હતા જ્યારે ઇન્દ્રભૂતિ આત્મજ્ઞની ભૂમિકાએ પણ ન્હોતા પહેચ્યા.
ઇન્દ્રભૂતિની શંકાનું સમાધાનઃ– જ્ઞકાર્ય, અગ્નિભૂતિ અને વાયુભુતિને સેપી ઇન્દ્રભૂતિ ગૌતમે પોતાના પાંચસો શિષ્યો સહિત મહાસન ઉવાન તરફ રવાના થશે. રસ્તે ચાલતા તેના મનમાં અનેક તર્કવિત ઊઠવા લાગ્યા. મારાથી વધુ જ્ઞાની આ તે વળી કોણ હશે? મારે તેને દંભ ખૂલે પાડવો જ જોઈએ. તે પિતાને સર્વા' કહેવડાવી જગતના જીવોને ઊંધે રાહે દોરે છે. અંતર તરગે ઝૂલતા ઇન્દ્રભૂતિ સમવસરણના પ્રયમ ધારે આવી ઊભો. તેને જોતાં જ સર્વજ્ઞ શ્રી મહાવીર ઉપદેશધારા અટકાવીને બોલ્યા, “હે. ગૌતમગોત્રી ઇન્દ્રભૂતિ ? તમે કુરાળ છો ને ?
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
યા ઉપદેશ
૧૧
નામ સાંભળતાં છન્દ્રભૂતિ ગૌતમ વિચારમાં પડયા, આ મારૂં નામ જાણે ! વળી તેને થયુ કે, હું જગપ્રસિદ્ધ મહાજ્ઞાની, મારૂં નાશ કાશ્મ ન જાણે ? જે રીતે મારૂ નામ તાણ્યું છે, તેજ રીતે જો આ ભવ્ય પુરુષ, મારા અંતરમાં રહેલા સશયન છેદશે તા હું મને ખરા સનું માનીશ. ઇન્દ્રભૂતિના મનમાં જેવા આ વિચાર સ્ફૂર્યો કે તરતજ તેની મિ શ્રી મહાવીરના અતરમા પડી. ઈન્દ્રિભૂતિ ગૌતમ પેાતાને સ`શયને ખુલાસા માગે તે પહેલા મહાજ્ઞાની મહાવીરે તે અગે તેમને પ્રશ્ન કર્યો, “ હે અન્દ્રભૂતિ, તમારા મનમાં જીવ વિષેતે! સંશય છે, પણ હે ગૌતમ ! જીવ છે; પણુ રૂપી તે ચિત્, ચૈતન્ય, વિજ્ઞાન અને સંજ્ઞા વગેરે લક્ષણેથી જાણી રાય છે. જીવ સ બધી વેદના વાકયના અર્થ તમે બરાબર સમજી શકયા નથી અને તેથીજ તમારા મનમાં તે સશય રહી ગયા છે. વેનુ પદ નીચે પ્રમાણે,
ટા
विज्ञानघन एवैतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय तान्येवानुविनश्यति न પ્રેત્યસંજ્ઞાતીતિ. ”
f
•
ગમના
“ વેદની ઉકત શ્રુતિને અય તમે એમ કરે છે કે, ગમનની ચેષ્ટાવાળા આત્મા, પૃથ્વી, અપ, તેજ, વાયુ અને આકાશ માંથી-પ્રોંગમાં મશ્કતની પેઠે-ઉત્પન્ન થઇને, પાછે તેઆમાંજ લય પામી જાય છે; એવી રીતે પચભૂતથી લિપ્ત આત્માને તમે ' પુનર્જન્મ રહિત મામા છે. પણુ હે ઇન્દ્રભૂતિ ! એ અર્થયુકત નથી, તેના વાસ્તવિક અર્થ નીચે પ્રમાણે થાય છે;~~
r
C
'
વિજ્ઞાન એટલે જ્ઞાન, આત્મા ચિન્મય હેાવાથી તે વિજ્ઞાનધર · “ પણ કહેવાય. એવા વિજ્ઞાનધન ' અને ઉપયેગાત્મક આત્મા ભૂતા ચકી ઉત્પન્ન ચાય છે. શ્રુત જતાં તે ભૂલાય છે પણુ અન્ય ભૂતાની અપેક્ષાએ તે ડાયજ છે. અને નવા આકારમાં પા। દેખા દે છે, તેથી રીને તેને પ્રેતસ'ના હાતી નથી. '
3
•
'
'
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વદારક શ્રી મહાવીર
આત્મા જ્ઞાનમય છે, જે જીવ ન હોય તે પુય પાપનું પાત્ર કેણુ? અને પછી તમે આ યજ્ઞ-દાન કરાવો છે તેનો અર્થ છે? દૂધમાં જેમ ઘી, તલમાં તેલ, કાષ્ટ્રમાં અગ્નિ, પુષ્પમાં પરાગ, ચન્દ્રકાન્તમા અમૃત, તેમ આ શરીરમાં આત્મા છે. હે ઇન્દ્રભૂતિ! જ્ઞાનથી અનુભવાત સિદ્ધ છે.*
“હે આયુષ્યમાન ! કેવળજ્ઞાનથી હું આત્માને જોઈ શકું છું. તેમજ તમે “અહં' શબ્દ વડે આત્માને છત કરે છે. આત્મા ન હોવાનો તમારો સંશયજ સાબિત કરે છે કે આત્મા છે. અન્યથા તમને આત્મા વિષેનો સંશય થાયજ કઈ રીતે ? જે વસ્તુ દુનિયામાં મોજુદ હેય નહિ, તે વસ્તુના હેવા ન હોવાપણાને માનવીને ખ્યાલ જ કયાંથી
આવે ? તમારા દેહમાં આત્મા છે, તે બીજાના દેહમાં પણ છે. હર્ષ, - શેક, સંતાપ, સુખદુઃખ, વગેરે વિજ્ઞાનનો ઉપયોગ સર્વ દેહમાં
જણાય છે. આત્મા કુથુ જેવડે થઈને હાથી જેવડો પણ થાય છે. દેવ
થઈને તિર્યંચ પણ થાય છે. તેથી ચિંતવી ન શકાય તે તે અચિંત્ય, - શકિતવાન, સમર્થ, કર્તા, ભક્તા, જ્ઞાતા, અને કર્મથી ભિન્ન ભિન્ન
સ્વરૂપવાળે છે. આત્મા વિના લાગણીઓનો જન્મ સંભવેજ નહિ. જે નેહ આ સૃષ્ટિમાં ઠેરઠેર છવાએલો છે અને જેના આધાર વડે માનવ ટકી શકે છે તે સ્નેહ આ આત્માનું જ સૂમ તેજ છે. કદાચ - તમને તે નહિ વંચાત હોય, પણ નેહભીની સર્વસ્પર્શી આંખે તેને સારી રીતે સમજી શકે છે.”
આત્માના અસ્તિત્વ વિષેનું શ્રી મહાવીરનું જ્ઞાન અને ઇન્દ્રભૂતિ --આશ્ચર્ય પામ્યા. પોતે કરેલા વેદના અર્થની ભૂલ, શ્રી વીરે જે રીતે -સુધારીને સમજાવી તે રીતે તેમના અંતરમાં ઊતરી ગઈ. શ્રી મહાવીર
પ્રત્યે તેમને બેહદ માન પેદા થયું. એ જમાનાના પંડિતો આજની - માફક ખેટે ઘમંડ નહાતા ધરાવતા. જ્યાં તેમને તેમનાથી ચઢીઆતો - આત્મા મળતા, ત્યાં તેમનું મસ્તક ઢળી જતું. જયારે આજે તે અપ
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૃથા ઉપદેશ
૧૩
જ્ઞાનીઓ પણ પિતાને મહા અભ્યાસી કહેવડાવે છે, અને કોઈ સારા
અભ્યાસી સાથે ચર્ચામાં ઊતરવાને પ્રસંગ પડે અને તેમાં જે - પિતાની હાર થતી જણાય તે મારામારીના હલકટ પ્રસંગો ઊભા કરે છે. આજનો કાળજ વિચિત્ર છે. આજની દુનિયાને રાહજ આત્માની ઉલ્ટી દિશામાં જતો જણાય છે. આજે કાઈનેય આત્માની અમૃતભીની વાતોની પડી નથી, સર્વને જોઈએ છે ઉજળા ટકા !
પ્રથમ ગણધર – ઈન્દ્રભૂતિ ગૌતમે આત્માને સમજતા થયા. પરમજ્ઞાની શ્રી મહાવીરે સમજાવેલ આત્મધર્મ પ્રતિ તેમને અચલ વિશ્વાસ ઉપજો. પિતાને સાચો રાહ દશવનારા પરમ તેજ દીપકનું ' શરણે રવીકારવા તે તૈયાર થયા શ્રી વીરે તેમના મનની વાત જાણ. લાયક ગણીને તેમને શિષ્ય પદ આપવાની “હા” ભણું. શરીરભાવ છોડી ગૌતમ સાધક બન્યા. શ્રી મહાવીરના તે પ્રથમ શિષ્ય. તેમને . ગણધર કહેવાય છે. જે
બીજા ગણધર–ગૌતમ સાધુ બન્યા. તેમના ભાઈ અગ્નિભૂતિ ” ગૌતમને કાને આ વાત પડી. તેઓ વિચારમાં પડયા. પિતાના શિષ્ય. સમુદાય સાથે તેઓ મહાસન ઉદ્યાન તરફ ચાલ્યા. સન્મુખ આવતા તે અગ્નિભૂતિ ગૌતમને શ્રી મહાવીરે કુશળ સમાચાર પૂછયા આસપાસ શાતિને સમભાવ જગવતા શ્રી વીરને જોતા જ અગ્નિભૂતિ નરમ થયા. અગ્નિભૂતિ શાસ્ત્રના અભ્યાસી હતા. છતાં તેમના સ્ત્રમાં એક વાતને સંદેહ હતો. અને તે એ કે, “કર્મ છે કે નહિ? ” વેદની. મતિના નીચેના વાક્યનો અર્થ બરાબર નહિ સમજાત અગ્નિભૂતિના અંતરમાં કર્મને સંશય રહી ગયેલો.
“ પુરુષ હું ગ્નિ સર્વે મૂi માર્ચ રૂચાહે ” | હે અનિભૂતિ ! આ પદને તમે એ અર્થ કરો છો કે, “જે ” અતીત કાળમાં થયેલું છે, તથા ભાવિમાં જે થવાનું છે, તે સઘળું.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
૧૪
વિશ્વોહારક શ્રી મહાવીર
‘ઘુવ’. આત્મા જ છે, એમાં એવકાર ટમ, ઈશ્વર સાર્દિકના નિષેધ માટે છે. 'િ વાયના અલકાર માટે છે આવા અ`થી જે મનુષ્ય, દેવ, તિય, પર્વત, પૃથ્વી આદિ વતુએ દેખાય છે, તે સઘળુ આત્મા જ છે, એમ સમજીને તમે કા નિષેધ કરે છે! તે અ ખરાખર નથી. કેમકે વેદના તે પદે। પુરુષનાં ગુજ્જુઞાન છે. વેદ વાકવના ત્રણ પ્રકાર છે. ક્રેટલાંક વિધિ વાચે, ફ્રુટલાંક અનુવાદ સૂચવનારાં અને કેટલાંક વાકયા સ્તુતિરૂપ છે. જે વાક્રયના પઠનથી તમને ક'ના સ ંદેહ ઉત્પન્ન થયા છે, તે વાકય વિષ્ણુના મહિમાથે ચેાજાયલું છે. નિ તા ' पुण्यं पुण्येन कर्मणाः पापं पापेन कर्मणा આદિ વેદવાકયે નિરથ ક થાય,
>
જે કમ જેવું કાંઈ આ દુનિયામાં ન ઢાય, તે! એક દુઃખી, ખીન્ને સુખી, એક દેખતા, ખીજો અંધ, એક પુત્રવાન, ખીન્ને પુત્રહીન, તેનું કારણ શું ? તમે પેતે જ અત્યારે જે ખાસ હાલતમાં બધાયલા છે, અને અમુક સમય પછી તમારી તે હાલત ભુલાશે તેનુ પ્રયાજન શું ? આત્માની સાથે ક'ના સંબધ અનાદિ કાળથી છે એટલે કે શુભાશુભના બોંધ આત્માની આડે આવે છે. અને મન બુદ્ધિ કે ઇન્દ્રિયાના પેામાંથી જન્મે છે, તેર્માનું ધણું ખરૂ ક`રૂપ ખનીને આત્માના સાહજિક વિકાસની આડે વાદળરૂપે પયરાઇ જાય છે. • દુનિયામાં જે ક્રાઇ કર્મીને ન માને તે મનવી, માનવીને ખાઇ જતાં પણ વિચાર ન કરે. કર્રના વિચારે જ માનવી નીતિના કે ધમ ના આછા અંધનેને એ સ્વીકાર કરે છે. પાપની દિશામાં ડગલુ` ભરતાં માનવી જે ખ’ચકાટ અનુભવે છે તેનું કારણ જ ક્રમ છે. પાપકમ થી ક'પતા ધર્માત્મા સંસારને વહેલા તરે તે કર્માંના તત્ત્વને ન પ્રમાણનારા ચેાર્યોસીના ચક્કરમાં ફર્યાં કરે.
ગ્નિભૂતિ ગૌતમને સ શય ટળી ગયા, શ્રી મહાવીરના - તે અંજાઇ ગયા. પરમપદદાયી ભાગવતી દીક્ષા કાજે તેએ તૈયાર
નામે
{
They
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૃથા ઉપદેશ થયા. તેમના શિષ્યો તેમને અનુસરે તેવા જ હતા. વેદધર્મના પારગામી, બ્રાહ્મણ કુળમાં ઉપનેલા, પૂરભવમાં હાલતા અગ્નિભૂતિ ગૌતમે પિતાના કરતાં વધારે સમર્થ આત્માની ચરણરજમાં શિર સૂકાવ્યું. નમ્રતા એ જ્ઞાનને મહા ગુણ છે. * અધૂરા છલકે, ભર્યો ગભર રહે.” દીક્ષા સમયે અગ્નિભૂતિની વય છેતાળીસની હતી દશ વર્ષ પર્યત સાધુ જીવન ગાળ્યું, પછી કેવળજ્ઞાની ચયા અને કુલ બાસઠમા વર્ષે સિદ્ધિપદને પામ્યા.
આજના વિજ્ઞાનવાદના જમાનામાં સર્વ અભ્યાસી ગણાતા માનવોને સૌથી મોટો સ શય કર્મને જ છે. પણ તે સંશયના નિવાર રણનો ઉપાય તદ્દન સરળ છે હું એમ પૂછું છું કે, કમ નથી તે
માનવીને અચાનક જ અમુક ખાસ સંગમાં મૂકાવું પડે છે કઈ - રીતે? અમુક શારીરિક બ ધારણપૂર્વક જ તેને વિકાસ થાય છે કઈ રીતે ? આ દુનિયામાં એક માણસના શરીરના બંધારણને બંધ બેસતું એવું જ બીજું શરીર મળતું શા માટે નથી ? એક ગાંધીજી કે જવાહરને મળતા બીજા શરીરે શા માટે નહિ? કારણ સહેલું છે. પૂર્વ જન્મમાં છે જે પ્રકારના કર્મોનું વાદળ નિજની આસપાસ ઉપજાવ્યું હોય, તેજ પ્રકારનું શારીરિક બંધારણ તેને નવા જન્મે સપડે. આ વાતનો અસ્વીકાર ગમે તેવા પંડિત કે વિજ્ઞાન નરેશથી પણ થઈ શકે તેમ નથી. કર્મનો વિરોધ આત્માના અનર્યમાં જ નીવડે છે. '
ગણધર ત્રીજા –ઇન્દ્રભૂતિ અને અગ્નિભૂતિ બનેએ શ્રી વીરનું -શરણું સ્વીકાર્યું. દીક્ષા લીધી. વાયુભૂતિ ગૌતમે આ વાત જાણી
એટલે તેઓ પણ શ્રી વીર પાસે ગયા. જીવ અને શરીર વિષે -પોતાના મનને સ ય ત્યાં રજુ કર્યો. પરમજ્ઞાની મહાવીરે તે સંશય ટાળી વાયુભૂતિના મનનું સમાધાન કર્યું વાયુભૂતિએ પણ પિતાના શિષ્યો સહિત દીક્ષા અંગીકાર કરી.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર બીજા આઠ ગણધર -વ્યક્તાદિ બીજા આઠ પંડિતો પણ નિજનિજની શંકાના સમાધાનાથે મહાસન ઉદ્યાનમાં આવ્યા. સેમીલનું યજ્ઞકાર્ય ત્યાં જ અટકી પડયું. શ્રી મહાવીરે પ્રત્યેકની શંકા ટાળી. - વ્યકત પંડિતના મનમાં, “જગત શૂન્ય હોવાની શંકા હતી. જે શ કા આજે ય ઘણાના મનમાં ઘર કરીને બેઠી છે. આત્માનો અપેક્ષાએ કનક, કામિનીનું સૂચવાતું અનિત્યપણું પંચભૂતના નિષેધને નથી જ આવકારતું. જો જગત મિથ્યા હેય તો તેમાં ગામ, નગર, જંગલ-અરય, સાગર, સરિતા વિગેરેના ભેદનો અર્થ ? પંચ- - ભૂતાના અનસ્તિત્વનો સંશય છેટે છે.
મૌર્ય પુત્રની શક- દેવતાઓની દુનિયા છે કે નહિ પળને માટે માને કે દેવતાઓની દુનિયા નથી, પરંતુ સંસારીજીને સપડતા ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના વૈભવે જોતાં સમજાય છે કે, દુનિયામાં ગરીબ તવંગર છે તો તવંગરની તેવી બીજી દુનિયા કેમ ન હોય ?
મડિક પંડિતના મનમાં હતું કે, જીવને બંધ, નિર્જરા અને મેક્ષ છે કે નહિ ? આત્માને બંધ અને મેક્ષ થાય છે એ વાત સર્વ વિદિત છે. મિથ્યાત્વ, અવિરતી, કષાય અને યોગ એ કર્મબંધના મુખ્ય હેતુઓ છે. તેના સેવનથી જીવો જે કર્મને બંધ કરે તે બંધ કહેવાય છે. જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રનું આરાધાન, કર્મ નિર્જરા (વિયોગ) ના હેતુઓ છે. તેના પાલનથી પ્રાણુઓ કર્મથી રહિત થાય છે. અને તેને મેક્ષ કહે છે. બંધ અને નિર્જરા પરસ્પરના પૂરક છે જેવી રીતે . સુખ–દુખ, દિવસ-રાત. બંધ હોય ત્યાં મુક્તિ હોય જ.
અચલવ્યાતા છઠ્ઠી પંડિન-તેમને શા હતી કે, “પુણ્ય પાપ છે કે નહિ ?” પુણ્યપાપ વિષે રજકા ધરવી તે નાજુક વાત ગણાય. શાસ્ત્રના "પ્રચંડ અભ્યાસીઓને આવી ટાંકાઓ થાય તેનું કારણ છે. કારણ કેતેઓ શાસ્ત્રાભ્યાસ વડે સર્વ સત્યનો નિચોડ કાઢવા મથતા હોય છે. એટલે તેમને આવી કેઈક બાબતમાં શંકા થઈ આવે.
વિ કહેવા
તેના પાલન. આરધાન,
ક
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૃથા ઉપદેશ
૧૭*
શયન સમ્રાટ એલીન આજે પુણ્ય-પાપના દ્વન્દને ભૂલવા ને ભુલાવવા તૈયાર થયો છે. તેના સામ્રાજ્યમાં સર્વને સરખા દરજજે જીવવાની તેણે ફરમાન કાઢયાં છે. તે ફરમાનોના અમલ પાછળ તે કરડી નજર રાખે છે. મને આ બધું સ્વપ જેવું જણાય છે. ગમે તેમ કરો, કર્મને પ્રેર્યો માનવી, કર્મોની ગતિ પ્રમાણે જ વર્તવાને છે. કાયદાથી ડરતો માનવી, શરીરથી ગુન્હ ને કરે, પણ તેના માનસિક ગુન્હા બદલ જવાબદાર કોણ ?
એક રાજાએ પિતાના નગરમાં પધારેલા એક મહાત્માને પૂછયું કે, સ્વામીજી, અમારા નગરની પ્રખ્યાત ગણિકા રતિનો ઉદ્ધાર થાય તે માર્ગ બતાવે. સ્વામીજી શિર પંપાળતા બોલ્યા, “રાજન જે તારા નગરની તે ગણિકા ફકત એક જ રાત માટે નૈષ્ઠિક બ્રહ્મ રચર્યનું પાલન કરે, તે તરત જ તેને ઉદ્ધાર થાય.' રાજાએ આ વાત રતિને કરી. જે પ્રમાણે વર્તવાને તેણે તેને કડક હુકમ કર્યો. તેના ભવનને બારણે ચેકીદાર ગોઠવ્યા. રાત પડી. રતિને મળવા આવતા માણસને ચોકીદારોએ કાઢી મૂક્યા. રતિ એકલી મકાનમાં બેસીને વિચારવા લાગી. મારે રતિધર્મ આજે બરબાદ થશે- અંતરમાં ઘોળાતી ઝેરી ભાવનાએ તેને બુદ્ધિ સુજાડી. તે રાતે તેણે નિજના માનસદેશે સેંકડો પરિચિત માનવોને ચીતર્યા અને પિતાનો ધર્મ પૂરો કર્યો.
રશિયન સમ્રાટ ભલે એમના માન પ્રતિ કડક રહે, કડક ફરમાન કાઢે પણ તેથી તે તેમના મનને સમ્રાટ નહિજ બની શકે, બને એક દિવસ આવશે કે જ્યારે આપણે રશિયાના સમાનવાદની પુસ્તકૅની ચિતા ખડકાતી જઈશું અને તેના પ્રકાશમાં રશિયન નરનારીમાં દીપાવલીના પ્રકાશનો અનુભવ કરશું. એટલે કે મુશ્યપાપનો આદર ધર્મ પ્રમાણે છે. સુખ-દુઃખનું આદિ નિદાન કર્મ છે, યોજનાઓ ઘડવાથી કે ભાષણ કરવાથી પ્રજાઓને સાચાં સુખ ન જ
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર મળે. પુણપાપનો મર્મ સમજવાથી જ જગત 'પ્રજાઓમાં એક દિવસ જરૂર સાચો સ ષ ફેલાશે.
સુધમપંડિતઃ-તેમને શંકા હતી કે આ જીવ જે આ ભવમાં છે, તે જ પરભવમાં થાય છે, એટલે કે મનુષ્યને માનવજન્મ મળે, પશુને પશુ તરીકે જન્મવું પડે. ઘણા અંગ્રેજ વિદ્વાને પણ આ વાતને ટેકો આપે છે. શરીરનાં બાહ્ય લક્ષણોનું કારણ પોતાના ગત જન્મના તે તે પ્રકારના ભાવો છે અને આત્મા તો એને એ જ હોય છે સમજો કે આ ભવે આપણને માનવ અવતાર મળ્યો છે. હવે આ માનવ અવતાર દરમ્યાન જો આપણા ભા, ક્રિયાઓ ઇત્યાદિમાંથી આપણી માનવતા ઝરે તે આગામી એ આપણે મહામાનવને ચોગ્ય શરીર અને સુવિકસિત આત્મા પામીએ. પણ જો આ ભવે આપણે, અહિંસા, સત્ય, બ્રહ્મચર્ય, નમ્રતા, ઔદાર્યતા આદિ ઉચ્ચ ગુણોને ભૂલી જઈ તેથી ઉલટી રીતે ચાલીએ તો આપણે પોતે આગામી ભવે તે રીતનું કલેવર પામીએ; આ ભવે બહુ ક્રેધિપૂર્વક જીવ્યા હોઈએ તો સપનુ, કામીજીવનને માટે રતિનું. પણ માનવીને માનવ જન્મ અને પશુને પાન મળવાને એકાંત નિયમ નથી.
અપિત પંડિતની શંકા – નારકીના છ નજરે દેખાતા નથી, તેથી નારકી નથી.' આ શંકાના મૂળમાં ઘણું રહસ્ય સમાયેલું છે. નારી એટલે નીચલી ભૂમિકા દુઃખીમાં દુઃખી જીવન તે જેને જોવા માટે સુખમાં રંગાયેલી સંસારી આંખો કામ ન આવે, નારકીના છે જેવી સ્થિતિમાં આજે આ સંસારમાં ઘણું જીવો દિવસ પસાર કરે છે. તેને જોવાની કે તેમની સ્થિતિનું સાચું રહસ્ય સમજવાની આપ
ને પડી નથી, તે પછી જે જીવો ભયંકર પ્રકારની યાતનાઓ વચ્ચે જતન અધે પૂરી કરે છે, તેમને આપણે જોઈ શકીએ જ કઈ રીતે ? અધમમાં અધમ રીતે જીદગી ગૂજારતા સંસારી ને મરીને જ્યાં જવું પડે છે તે નરક જ ગણુ. એ એ સંસારમાં રહીને જે
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૃથા ઉપદેશ,
તાપ સળગાવ્યો હોય, તેથી શતગણું તાપમાં તેમને જીવવું જ પડે. કર્મ ફળના ધોરણે નારકી પ્રમાણરૂપ છે અને નારકી હોય તો ત્યાં જીવ પણ હોય જ.
દશમા મેતાર્થ પંડિત –તેમના મનમાં સંશય હતો કે, ભવાંતરમાં પ્રાપ્ત થવા રૂપ પરલોક નથી; મતલબ કે પુનર્ભવ નથી. તે સમયના પંડિતની એકે એક શાસ્ત્રીય શંકા આજના સુધરેલા માનવસમાજની આંતરિક વિચારણાને સંપૂર્ણ રીતે મળતી આવે છે. જે તે સમયના પંડિતાના સશય હતા, તે જ આજના પ ડિતની સંશય છે. તે પંડિતોના સંશય તે શાસ્ત્રાર્થ વડે ટળ્યા. તે જ -શાસ્ત્રાર્થના અભ્યાસ કરવાની આજના વિદ્વાનોને નમ્ર અરજ છે.
પુનર્ભવની બાબતમાં જીવની સ્થિતિ સર્વભૂતથી જુદી જ છે. બધા ભૂતો (પંચ-મહાભૂત) એકત્ર થાય, તો પણ તેમાથી ચેતના ઉત્પન્ન થતી નથી, જે જીને ધર્મ છે. ચેતના સ્ત્રો ની ચેતના પંચમહાભૂતથી જૂદી છે. એ ચેતના લક્ષણવાળો જીવ આયુષ્ય પૂરું થયા બાદ પરલોકમાં જાય છે, જે પુનર્ભવ ન હોય તો આ ભરમાં જે શુભાશુભ કાર્ય કર્મો કરવામાં આવે છે તેનું ફળ કેણુ ભગવશે? જે પરભવ ન હોય અને શુભાશુભ કર્મનું ફળ ભોગવવાનું પણ ન હેય, તે પછી સારા કર્મો કરવાની અને નઠારા કર્મો જવાની વિચારણું જ શું કરવા જોઈએ ? પછી તો દરેકે પોતાના મનસ્વી તરંગ પ્રમાણે વર્તવું એમજ નક્કી થાય. પરંતુ જગતમાં શુભાશુભ કર્મોના ફળ ભોગવતા જીવ જોવામાં આવે છે, તે જે કર્મફળ ભોગવે છે, તે કાંઈ આ ભવમાં કરેલાં કર્મોનું પરિણામ હોય છે તેમ નથી, માટે જ પુનર્ભવ છે, પરક છે. આ લેકનું દર્શન, ધરલેક હેવાની એક સાબિતી છે.
અગ્યારમા પ્રભાસપંડિત –પ્રભાસપંડિતને સંદેહ હતો કે, - નિર્વાણ (મુક્તિ–મેક્ષ) છે કે નહિ !' નિર્વાણ એટલે અનિધ્ય
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
વિશ્વોદ્ધાર શ્રી મહાવીર સ્નેહના વિશ્વવ્યાપી અદિલનમાં ઝીલાવું. નિર્વાણની ભૂમિકા આત્માની અંતિમ ભૂમિકા છે. દરેકને પિતાનું અંતિમ લક્ષ્યબિંદુ હોય. આપણા શરીરમાં જે આત્મપ્રકાશ રહે છે, તે અવશ્ય નિર્વા
પદને પામવાને, પણ કયારે ? જયારે આપણામાં આત્મદષ્ટિ ખીલશે, આપણી આંખો પરમ આપણને ઓળખતી થશે, આપણામાં અવરને પીછાનતી થશે. મુક્તિને મંગલતમ મંદિરમાં હાલવાને ઉત્સુક થવા માટે સંસારના વૈભવ કડવા બને, જેને સંસારસુખ કડવા વખ જેવા લાગે, તેને સમજવું કે, મુક્તિ સમીપ જઈ રહ્યા છીએ. સ સારમાં મસ્ત રહેનારને સૂક્ષ્મ આનદની અણુમેલ પળ ઘણું જ મોડી આવે છે.
સંઘ સ્થાપના –અગ્યાર બ્રાહ્મણ પંડિતો જન–સાધુ બન્યશ્રી વીરના આત્મતેજમાં તેમના પાંડિત્ય ઓગળી ગયાં.
મહાસન ઉદ્યાનમાં પરમ તેજસ્વી શ્રી મહાવીર નિર્મળ જ્ઞાન ગગા વહાવી રહ્યા છે. તેની શિતલ લહરીમાં સહુ જીવો ઊંડી શાતિ માણે છે. વ્યાખ્યાનપીઠની બન્ને બાજુએ ગણધરો બેઠા છે. શ્રી મહાવીર ચતુર્વિધ સંઘ સ્થાપવાનો વિચાર કરે છે. સાચા સાધુ, સાધવી,
શ્રાવક અને શ્રાવિકા એ ચાર મળે એટલે શ્રી સંધ કહેવાય. ત્યાં - ગૌતમાદિ સાધુ હતા. શ્રાવક શ્રાવિકા ધર્મની કક્ષાએ ઘણું ઉચ્ચ. - છો તૈયાર હતા. ખેટ હતી સાધવીની. તે ખોટને પૂરવા ચંદનબાળા હાજર થઈ.ચ દનબાળાના જીવનને આછો પરિચય પાછલા પ્રકરણમાં અપાઈ ગયો છે. તે શ્રી વીરના કેવળજ્ઞાનની રાહ જોતી દિવસો વ્યતીત કરતી હતી. જેવી તેને કેવળજ્ઞાનની ખબર પહેચી તેવી તરત જ તે મહાસે ઉધાનમાં ઉપદેશ ધારા વહાવતા શ્રી મહાવીરની * પવિત્ર છાયામાં આવીને ઊભી રહી. શ્રી મહાવીરે તેને પરમ પવિત્ર ! ભાગવતી દીક્ષા આપી. હજારો નરનારીઓને શ્રાવકને ઉચિત વ્રત આપીને શ્રાવકપણામાં સ્થાપિત કર્યા.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૃથા ઉપદેશ
૨૧
એવી રીતે ચતુર્વિધ સંઘથી પવિત્ર એવા ધર્મતીર્થ ની સ્થાપના કરી ગૌતામાદિ અગ્યાર પંડિતને ગણધર પદે સ્થાપી, ઉત્પાદ ધ્યેય અને ધૃવાત્મક ત્રિપદી કહી સંભળાવી. તે ત્રિપદી વડે તેમણે દ્વાદશાંગીની રચના કરી. સાધવીઓમાં સંયમના ઉપગની ઘટનાને માટે ચંદનાને પ્રવત્તિની પદે સ્થાપિત કરી.
શ્રી સંઘનું મહાભ્ય–સંઘ એ પચીસમું તીર્થ ગણાય છે. -વીસ તીર્થો તે ૨૪ તીર્થકરોએ સ્થાપ્યાં છે, અને તેમની ગેરહાજરી- ના કપરા સમયે પ્રત્યેક સાધુ સાધવી, શ્રાવક અને શ્રાવિકાને આ - સંઘતીર્થની આજ્ઞાનુસાર વર્તવાનું હોય છે.
સંઘના ચાર અંગ–સાધુ, સાધવી-શ્રાવક શ્રાવિકા, સાધુને ધર્મ પંચ મહાવ્રતના પાલન કરીને જગતના જીવને ધર્મને બેધ આપ, દુનિયામાં સાર વરતુ શું છે તે સમજાવવી. ચોમાસાના ચાર મહિના સિવાયના આઠ મહિનામાં ઠેર ઠેર વિહાર કર. એક સ્થળે વધુ સમય ન રોકાવું. જે સંધના હિતની વાત હોય તો વિચારપૂર્વક ક સ્થિરતા કરવી નહિતર નહિ, સાધુ મહારાજ એ સંઘનું મુખ્ય અંગ
છે. તેમની વતશિથિલતાની સંધ ઉપર માઠી અસર થાય. એકલા વિહાર કરવાની સાધુને શ્રી વીરે મના કરી છે. એકલા વિહરવાથી પરિણામે આત્માનું અહિત થાય છે. સાધુ એટલે આત્મસાધના કાજે મેદાને પડેલા તેજસ્વી સુભટ. આત્માના હિતની દિશામાં કામ કરતા - તેને જગતની ગમે તેવી જાળો ન રાખી શકે. તેનું એકજ બેવ હોય,
અને તે સ્વપરના આત્મહિતમાં ઊભા રહેવું. શાસનની ઉન્નતિના પ્રત્યેક કાર્યમાં તે મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે. શાસ્ત્રકાર મહારાજાએ ફરમાવેલ સિદ્ધાંતથી લેશ પણ આછો પાછા પગ તેનાથી ન ભરાય. :માસાના ચાર મહિના તે એક રથળે સ્થિર રહે અને ભવ્ય જીવોને : - ધર્મને સદ્ધ આપે. ગુરુ હોય તે શિષ્યોને શાસ્ત્રાર્થ સમજાવે,શિષ્ય - હોય તે ગુરુમહારાજનો વિનય વૈયાવચ્ચ કરે. સાધુ અને રાત્રીના
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર ધર્મમાં કાંઈ ખાસ ફેર નથી. જે ધર્મના આશ્રયે સાધુઓ આત્માને સાથે તે જ રીતે સાવ સાધી શકે. પછી આવે શ્રાવક અને શ્રાવિકા; તેમને માટે ધર્મના બ ધનો છે જ સમ્યકત્વ મૂલ બારવ્રતના પાલનથી શ્રાવકધર્મનું પાલન થાય. આ વ્રતના પાલન વડે માગનુસારીના પાત્રીસ ગુણોનું પાલન કરવું પડે. તે પાલન કરનાર જ સમ્યફ ત્વમૂલ બારવ્રતનું પાલન કરવા સમર્થ થાય.
માર્ગાનુસારીના પાત્રીસ ગુણે-માર્ગનુસારી એટલે સાચા માર્ગને અનુસરવા યોજાયેલ નિયમો. આ માર્ગને અનુસરતો માનવી સંસારમાં રહેવાની સાથે પોતાના આત્માનું હિત પણ કરી શકે.
(૧) ન્યાય સંપન્નવિભવ, એટલે કે સાચા વીતરાગ ધર્મને અનુસરતે જીવ ગમે તે સંગમા, ગમે તેટલા ઓછાથી ચલાવે, પણું ન્યાયના માર્ગે મળેલું જ લે.
(ર) શિષ્ટાચાર, માર્ગે મળતા કે આંગણે આવતા શત્રુ-મિત્ર પ્રત્યે એગ્ય આચારપૂર્વક વર્તે.
(૩) સરખા ધર્માચરણવાળા સાથે વિવાહ સંબંધ બાંધવો. જે વિજાતિય પ્રજા સાથે ધર્મસંબંધ ચોજાય, તો જાતે દહાડે સંસ્કારની સુરક્ષિતને શંકાભરી બને.
(૪) પાપથી ડરવું; એટલે અનીતિના બધા રસ્તા છોડી દેવા. જે કાથી આત્માનો સાહજિક પ્રકાશ રોધાય તે અપક ન કરવાં.
(૫) દેશાચાર પ્રમાણે વર્તવું; જે દેશમાં રહેતા હોઈએ તે દેશના આચારને જીવનની બાહ્ય ક્રિયાઓમાં સ્થાન આપવું.
(૬) કેઈના અવર્ણવાદ બોલવા નહિએકબીજાની ગેરહાજરીમાં એકબીજાની સામે સાચું ખોટું ન બેસવું. જેનાથી સંસારી- આમ ખટપટ વધે તેવી રીતનો વર્તાવ બંધ કરો.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૃથા ઉપદેશ
(૭) બહુ પેસવા નીકળવાના રસ્તાવાળા ઘરમાં વસવું નહિ, કારણ કે તેનાથી બે મોટા અહિતને સંભવ છે, ઘરમા અનીતિ ફેલાય યા તે ચોર ચોરી કરી જાય.
(૮) અશુદ્ધ સ્થાનકવાળા ઘરમાં રહેવું નહિ. તેવા ઘરમાં રહેવાથી આપણું દૈનિક શુદ્ધ ક્રિયાઓનું પરિણામ ઝંખવાઈ જાય.
(૯) અતિગુપ્ત સ્થાનમાં રહેવું નહિ. જેમકે ભેંયરામાં, સાતમે માળે. આવા સ્થાનકોમાં રહેવાનું પુણ્ય બળવાન હોય તો ભલે તેને કઈ ન થાય, પણ આજ કાલ જે ખૂન કે અનાચાર ફેલાય છે તે આવા સ્થળેથી.
(૧૦) અતિ પ્રગટ સ્થાનમાં પણ રહેવું નહિ. આવા સ્થાનકે રહેવાથી ઘરની મર્યાદા બરાબર જળવાય નહિ.
(૧૧) ગુણ પુરૂષોને સંગ કરો. સારાની સોબતમાં સારું જ મળે. ફૂલની સેબતે દોરાને જેમ પૂજ્ય પ્રતિમાને કંઠે ચઢવા મળે છે તેમ.
(૧૨) માતાપિતાની આજ્ઞામાં રહેવું. વડીલેની આજ્ઞામાં રહેવાથી આપણું સરસ રીતનું ઘડતર થાય, વિવેક સદગુણ ખીલે તેમજ જાતે દિવસે માતાપિતાના જતાં જ્યારે કુટુંબની જવાબદારી આવે ત્યારે તે સંભાળવાને આપણે પૂરા લાયક બન્યા હોઈએ.
(૧૩) જ્યાં સ્વરાજાનો અથવા પરરાજાને ભય હોય ત્યાં રહેવું નહિ. એટલે અમૂલ્ય જીવનને અકારણ જોખમમાં ન ઉતારવું, કારણસર ગમે તે જોખમ વહેરવું એ જરૂરી છે પણ અકારણનું બધું નકામું છે.
(૧૪) આવકના પ્રમાણમાં ખર્ચ કરવું. જેટલી માસિક આવક હોય, તેને ખ્યાલમાં રાખીને ખર્ચ કરવો કે જેથી ભવિષ્યમાં મૂંઝાવાનો વખત ન આવે અને આવતા ખર્ચા નીકળે જાય.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર (૧૫) ધન મુજબ વસ્ત્ર પહેરવાં, આજે આ સિદ્ધા-તની કેદનેય પડી હોય તેમ જણાતું નથી. શ્રીમંતો ફાટેલાં વસ્ત્રો પહેરે છે, ગરીબ રોજ દિવાળી ઉજવે છે. શાસ્ત્રકારે વસ્ત્રપરિધાન કરવામાં જે મહત્તા લેખી છે, તેને આજ કોઈ અપનાવતું નથી. પણ મોભાસરના કપડાથી માનવીને સમાજમાં દર જ રહે છે.
(૧૬) શાસ્ત્રશ્રવણ કરવામાં ચિત્ત રાખવું. ધર્મના પવિત્ર સૂત્રો સાંભળવામાં રાજને અમુક સમય વ્યતીત ચવો જોઈએ. લક્ષ્મી પાછળ રાતદિવસ ન ગણનારા ગુણીજન જે તેમને અમુક સમય લક્ષ્મીને ભૂલી જઈ, આત્માની અવિચળ લક્ષ્મીના ગુણગાનમાં ગાળશે તે ભાવિમાં તેમનું બધી વાતે ભલું જ થશે.
(૧૭) અજીર્ણ થતાં આહાર કરવો નહિ. વૈદકના નિયમ પ્રમાણે માનવીએ ભૂખ હોય તે કરતાં બે-ચાર કેળિયા ઊણા ખાઈને ચળું કરવું જોઈએ. તેમ કરવાથી ખાધેલા ખોરાકને હલનચલનમાં સગવડ મળે છે અને તરત પચી જાય છે અને લોહીના રૂપમાં બદલાય છે. સારી જણાતી વસ્તુ હદ ઉપરાંત ન ખાવી જોઈએ; તેમજ ન ભાવતી વસ્તુ જોઈને ભૂખ્યા ન રહેવું જોઈએ.' " (૧૮) અકાળે ભેજન કરવું નહિ. આજે સમયસર ભોજન કરનારા ભવ્ય જીવોજ ગણત્રીના મળશે. સાંજે ઘેરથી ભૂખ્યા રહીને, હોટેલમાં જઈને જમવું ગમે છે, પણ ઘરની નિયમસર રઈ નથી ગમતી. અકાળનું ભોજન આયુષ્યને ટૂંકાવે છે.
(૧૯) ધર્મ, અર્થ અને કામ એ ત્રણ વર્ગ સાધવા. સંસારીને માટે આ ત્રણ અર્થ જ સાધ્ય લેખાય છે, ત્રણેયની સાધના પાછળ પિતાનો સમય નકકી કરનારને મૂંઝાવાને વાર નથી આવતા.
(૨૦) અતિથિ, સાધુ અને દીન-ગરીબ, દુઃખી-માણસની યથાગ્ય ભકિત કરવી. સેવાના ધર્મની કેટલી વિશદ છણાવટ છે આ
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૃથા ઉપદેશ
૨૫
નિયમમા, સમાજના દુખીમ દુઃખીથી સાડીને, સુખીમાં સુખી માણ- સની ભકિત-સેવાને કેટલો સરળ સિદ્ધાન્ત છે આ અતિથિસેવા,
આર્યધર્મનું ( માત્મ ધર્મનું ગૌરવ છે. આંગણે આવેલા શત્રુ કે મિત્રની સેવા કરવામા આર્યોએ કદી મેઢું છૂપાવ્યું નથી. આજે પણ ગામડામાં આ સિદ્ધાન્તનું પાલન થાય છે. શહેરના વાતાવરણુમાં ઉછરતા માનવો આ સિદ્ધાન્તની ઉપેક્ષા કરે છે, અને તેનું મૂળ કારણ તેમનું રંક માનસ કે શિક્ષણ હોવા કરતાં રાજ્યકર્તાએ બિછાવેલી રાજનીતિ છે * (૨૧) સર્વજ્ઞ ભગવ તના કહેલા ધર્મ ઉપર રાગ ધરવો. એટલે કે -શાસ્ત્રવચનને પ્રમાણભૂત લેખવાં. 'ધર્મ પ્રત્યે અનુરાગ ધરો. આ પ્રમાણે વર્તવાથી જીવનમાં સુખ, શાંતિ અને સંયમન સુસંગ ચાય છે.
(૨૨) ગુણના પક્ષપાતી થવું. જ્યાં જ્યાં ગુણ જણાય, ત્યાં ત્યાં ડગલાં ભરવાં અને તેને સ્વીકાર કરવો. બગલાની એકાગ્રતા કે પતંગની કુરબાનીમાંથી પણ સાર ગ્રહણ કરવો. ગમે તેના દેવ જેવા કરતાં, જડતા ગુણોના અધિકારી થવું, કારણુંકે માનવી માત્રમાં દોષ હોય છે. દેષ રહિત કેવળ પરમાત્મા છે. છતાં સંસારમાં સાચું જીવન વ્યતીત કરવા માટે, જ્યાંથી મળે ત્યાંથી ફૂલ વીણી વીણીને તેની માળા, બનાવી અંતરમાં ધારણ કરવી જોઈએ. કર્યું છે કે, “મળે તો કચરામથી પણ તેનું લઈ લેવુ'
(ર૩) દેશકાળની વિરૂદ્ધ ચર્યાને ત્યાગ કરવોઃ જે દેશમાં અને જે કાળમાં જે વસ્તુ જે ચવી અનુપયુક્ત ગણાતી હોય, એને ત્યાગ કરે. આ રીતે વર્તવાથી રાજનીતિના ભોગ બનવાનો પ્રસંગ નથી આવતું અને આપણું જીવન રૂપી ધમાલમાંથી ઉગરી જાય છે. સુધરેલા ગણાતા માનની દેશ કાળની વિરૂદ્ધ ચયથી આજે આર્ય સંસ્કૃતિને લેપ થઈ રહ્યો છે.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર માર્ગે જતાં આપણને એક અંધ માનવી મળે, તે માનવીને જોતાં જ ખરી રીતે આપણું દિલ દવવું જોઈએ. આપણામાં કરૂણારસ પ્રગટવો જોઈએ; કારણકે દયા-સ્નેહ એવો અજબ ગુણ છે, કે જે પરમાં આપણને નિરખે છે, આપણામાં પરને નિહાળે છે.
(૩૨) આર્ય નર-નારીની આકૃતિ-સ્વભાવ વિગેરે શાન્ત હાય, ગંભીર હેય, ક્રુરતા રહિત હેય. ગાંભીર્ય અને શાંતિ જીવનની - ગુપ્ત શકિતઓને ખીલવે.
' (૩૩) પાપકાર કરવામાં–બીજાનું ભલું કરવામાં પુરૂષાથી બનવું–એમાં પાછા ન પડવું. પિતાનું ભૂડું થતું કેઈનેય ગમતું નથી. પણ જ્યારે પરનું ભંડેય જોયું ન જાય ત્યારે જ ખરો આર્યધર્મ (આત્મધર્મ ) જાળ ગણાય. આજે પરોપકાર જેવી વાત જ નથી રહી દરેકના દિલ રંક થતાં જાય છે હાઈસ્કુલ કે કોલેજમાં ભણતા આજના વિદ્યાર્થી, વિદ્યાર્થીનીઓએ પરોપકારનો જે અર્થ ટ્રકાવ્યો છે તે જોતાં તે હસવું જ આવે છે. એકબીજાને જરૂર હોયને
કાગળ કે પેન્સીલ આપે, તો પણ સામેથી “આભાર” ( thanks ) - ને વરસાદ વરસે. એકબીજાની ફરજ બજાવે ત્યાં વળી આભાર કેવો?
(૩૪) અંતરંગ-અંતરના છ શત્રુઓ-ક્રોધ, માન, માયા, • લેભ, હર્ષ અને કામ–એને ત્યાગ કરવામાં–એનું દમન કરવામાં
એને પાતળા કરવામાં હમેશા તત્પર રહેવું. આ છ અવગુણે માનવ પ્રાણીના મહાન શત્રુઓ છે. જે એમને આધીન થાય છે, તેને તો
સત્યાનાશ જ નીકળી જાય છે. આ મહાન શત્રુઓ ઉપર વિજય - મેળવવાને સરળ રસ્તે ઈન્દ્રિયે, મન અને બુદ્ધિને સમતલ
કરવામાં છે. જે એક એક ઈન્દ્રિયના મૂળ હાર નીચે આત્મવેલી વવાય - તો ઇન્દ્રિયન બાશ સ્વભાવ બદલવા માટે, અને આત્માના ગુણધર્મો
પ્રગટવા માંડે પણ જયાં સુધી શરીરમાં આત્મા કરતાં ઈન્દ્ર–મન
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૃથા ઉપદેશ
૨૯
વિગેરેને વધારે મહત્ત્વ અપાય છે, ત્યાં સુધી ઉક્ત અવગુણાનું બળ ઢીલુ નથી જ પડતું.
( ૩૫ ) આય, ઇન્દ્રિયાને આધીન બનાવવા પ્રયત્ન કરે. સર્વ દુ:ખનું મૂળ મૂળ ઇન્દ્રિયવિકાર સમજીને ન્દ્રિયાના વિષયે તે આધીન બનાવે.
ઉકત પાંત્રીસેય ગુણેની પુષ્પમાળા જેને કરે મ્હેકતી હાય, તેને શ્રાવક (આ) કહેવાય. ઉકત પાંત્રીસ ગુણામાં આખુ ́ જીવનશાસ્ત્ર સમાયલુ છે. તેમાં નીતિના, ધના, રાજ્યના, સમાજના, વિજ્ઞાનના વંદના, તમામ ગુણધર્માનું સૂક્ષ્મ વર્ણન છે. આ ગુણને આવકારતા માનવી સસારને કોઈ પણ રીતે ભારરૂપ ન નીવડે, પણ તે એવુ જીવે કે તેથી વિશ્વના પ્રાણી માત્રને એછે ત્તો સાભ થાય. જૈન ધર્માંના પ્રત્યેક ફરમાનમાં વિશ્વના પ્રાણી માત્રના હિતના ખ્યાલ ઝરાયલે છે. તેણે જે-જે ચ્યુ' છે, તે સઘળું તેને માનનારાના જ લાભની ગણત્રીએ નહિં પણ વિશ્વના જીવમાત્રના હિતની ઉચ્ચ” અને નિ`ળ ગણત્રીએ. જૈનધમ વિશ્વની નજીકના નજીક ધમ છે, જે નર ` નારીને વિશ્વની સમીપમાં જ જીવન વ્યતીત કરવું હેાય, એટલે . પેાતાના જીવન વડે વિશ્વના જીવમાત્રતે સુખશાતિને પયગામ પાવવા - હાય, તે નર-નારી જૈનધર્માંના ઉદાત્ત નીતિ નીયમેકના પાલન વડે - તે પ્રમાણે જીવી શકે છે.
શ્રાવકના જે ગુણધર્મો હાય, તેમાંના ઘણાખરા શ્રાવિકાને લાગુ પડે. ઉકત પાંત્રીસ નિયમેા પાળવાને શ્રાવક જ્યારે શક્તિમાન થાય, ત્યાર ખાદ તેને ખારવ્રતની પ્રતિજ્ઞા લેવી પડે. એટલે કે જીવનને ઉજળુ અને વ્યવસ્થિત મનાવતા ખાર નિયમે અ’ગીકાર કરવા પડે.
(૧) સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત વિરમવ્રત ક્રાઇ પણ નિરપરાધી, ત્રસ જીવની હિંસા ન કરવી તે. હિંસાના મુખ્ય એ પ્રકાર. સ્થૂલ અને સૂક્ષ્મ. સ્કુલ હિ`સા એટલે નજરે દેખાતા કે દેખત−નજરે ચઢે એવા.
"
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
(૨૪) વ્રતધારી અને જ્ઞાનવૃદ્ધ પુરૂષાની સેવા કરનાર ચવું પૂજક બનવુ :—વ્રતધારીઓની સેવાથી વ્રતના ઉદય આવે છે, અને નાનીએની સેવાથી જ્ઞાન પ્રાપ્તિ થાય છે. પૂજક–નમ્ર થવામાં નવસે ગુજી રહેલા છે, જ્યારે પૂજ્ય થવામાં સામાન્ય માણસને માટે ધણુ બ નુકસાન સમાયલું છે.
૨૬
(૨૫) પેાજી કરવાને યેાગ્ય એવાં માતા, પિતા, ભાઈ, વ્હેન, સ્ત્રી, પુત્ર-પરિવારનું પાષણ કરવુ. એમને કષ્ટ ન પડે એવા ખ્યાલ રાખવા, કન્થપાલન એ ખાસ ધમ છે. વળી આદર્શની ધૂનમાં ફના ચુત, અને અન્યને ફના કરતા, મદ માનસના માનવાતે આ નિયમથી ઘણા ફાયદા થાય એમ છે. જવાબદારી એ ધમ જ એવા છે કે, જે તેને સ્વીકાર કરે, તે ઘડાઈને તૈયાર થઇ જાય અને પછી સ'સારની ગમે તેવા પ્રકારની ભયંકર યાતનાએ! સામે પણ અણુનઃ શિરે હસતે। રહે. આવા પ્રસંગે આદાવાદી આપલાત સિવાય અન્ય માર્ગે નથી વળી. શકતા.
(૨૬) કાઇપણ કાર્ય બહુ દી વિચાર કરીને કરવું':ી દર્શી પુરૂષ સાહસ ન કરે. સાહસ માનવીને સંસારના સીધા ચીલા પરથી માજીમાં ગબડાવી દે. નાના—મેટા ક્રાઇ પણ કાર્યના પ્રાર્’ભમાં, તેના લાભાલાભને સૂક્ષ્મ વિચાર માનવીના જીવનમા પશ્ચાતાપુની લડીને નથી પ્રવેશવા દેતે. ક્રાર્ય પણ કાં શરૂ કરતા પહેલાં, તેના ભૂતકાળના સ્વરૂપને! તથા ભાવિમાં ઉપજનારા સ્વરૂપના પુરા ખ્યાલ રાખવા જોષ્ટએ. દી ષ્ટિને કારણેજ પરદેશીએ અહીં ફાગ્યે જાય છે અને આપણે પાછા પડીએ છીએ.
(૨૭) સાચે। આય` (શ્રાવક) વસ્તુ, વસ્તુ, કૃત્ય, અકૃત્ય, સાર, અસાર વિગેરેને સંપૂર્ણ વિચાર કરનાર હેાય—એને જાણુનાર હાય, આજે આપણા જીવનમાં આ લક્ષણુના કેટલા અશ છે.? તાત્કાલિ લાભને પ્રસંગે આપણુને કૃત્યાકૃત્યના વિચારજ કર્યા સ્ફુરે છે ?
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૃથા ઉપદેશ ,
(૨૮) પરના ગુણો અને ઉપકારને ભૂલવા ન જોઈએ. જે માણસ પોતાના ઉપર કરેલા ઉપકારોને ભૂલી જાય છે તે કૃતધ કહેવાય છે આ સંસારમાં એકને બીજાની જરૂર પડે જ અને તે પ્રસંગે એક બીજાએ હાજર થવું જોઈએ; આવશ્યક સહાય કરવી જોઈએ, પણ તે સહાય ઉપકારને ભૂલી જ તે સારા માણસનું લક્ષણ નથી. તેમ થવાથી સંસારમાં રમતી સ્નેહની ભાવનાને ફટકો પહોંચે છે અને માનવી ગુલામ બને છે.
(૨૯) દુનિયામાં જે પ્રમાણિક–પ્રતિષ્ઠિત મનુષ્યો હોય છે, તે લોક કહેવાય છે. એવા લોકોમાં પોતાના વિવેક, વિનયાદિ ગુણો વડે કરીને વલ્લભ થવું. એટલે વિવેક વડે પ્રતિષ્ઠિત જનસમાજમાં નામ, સ્થાપવું. વિવેક ગુણ ઘણો મોટો છે વિવેકને આત્માનું નયન પણ કહેવાય. વિવેકઝરણું અંતરે પ્રગટ થતાં, માનવીની અનેક કાર્ય - શકિતઓને વેગ મળે છે, અને તેથી સંસારને લાભ થાય છે.
(૩૦) લજાયુક્ત રહેવું. અર્થાત–દાક્ષિણ્ય–શરમ–મયદા એ અવશ્ય રાખવાં. જ્યારે આજના સુધારાના પવનમાં લજાને છેડેજખસી ગયો છે. અને નિર્લજતાનું દર્શન થાય છે. ખરી રીતે જીવનમાં લજજાને સ્થાન હોવું ઘટે, લજજા એ નાના-મોટા વચ્ચેનો વિવેક ' છે. લજજા એટલે “કેવળ લાજ કાઢવી' એમ નહિ; પણ નાના
મોટા પ્રત્યેના વિવેક ધર્મને જાળવવો અને સ્ત્રીઓએ વિશેષ ,, લજ્જાયુકત રહેવું. લજજ સ્ત્રી જીવનને અણમોલ અલંકાર છે. નુકસાનની અપેક્ષાએ લજજાથી લાભ વિશેષ છે. ચોવીસેય કલાક ખુલ્લે મેઢ ફરતી સ્ત્રી, અને ચારેક કલાક લજ્જામાં રમતી સ્ત્રીના સુખભાવ અવલેતાં જ, લજજાને મર્મ સમજાઈ જશે. ' (૩૧) દયાળું રહેવુ? ગમે તેવા દુઃખીને જોઇને દિલમાં દયા, ઉત્પન્ન ન થાય, તો એ મનુષ્યનું હદય ન કહેવાય. અને દયા : વિના ધર્મને યોગ્ય પણ ન બનાય. દયા નેહનું અંગ છે. ધારો કે ;
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિદ્ધારક શ્રી મહાવીર જીવોની હિંસા. અને સૂમ હિંસા એટલે આંખે ન દેખાય એવા જીવોની હિંસા સંસારમાં રહેનાર સૂક્ષ્મ હિંસાથી ન બચી શકે, એટલે તેના માટે સ્થૂલ હિસાથી વિરમવાનું શાસ્ત્રકારે ફરમાવ્યું છે. પ્રાણાતિપાત એટલે કેઈ પણ જીવને પ્રાણથી રહિત કરે; વિરમણ એટલે વિરમવું અને વ્રત એટલે નિયમ એટલે સ્થૂલ હિંસાથી દૂર થવાનો નિયમ કર.
(૨) સ્થૂલ મૃષાવાદ વિરમણવ્રત –કન્યા સંબંધી જૂઠું ન બોલવું, અર્થત નાની હોય તે મોટી કહેવી, મોટી હોય તે નાની કહેવી - વગેરે.
ગાય, ભેંસ આદિ જાનવર સબંધી જૂ હું નહિ બલવું નાનીને ટી ને મોટીને નાની, દૂધ ન દેતી હોય તેને દૂધ આપે છે એમ કહેવું વિગેરે.
ભૂમિ, ખાતર, મકાન સંબંધી જઠું ન બોલવું કેઈની જમીન હેય તે ઈની કહી દેવી વિગેરે.
કેઈ મનુષ્ય કોઈ પણ ચીજ અનામત યા તો ગીરવી મૂકી હોય તેને હજમ કરી જવી અત જે શરતથી આપી હોય. તે શરતે પાછી ન આપવી.
કોર્ટમાં અથવા કઈ પણ ઠેકાણે જૂઠી સાક્ષી આપવો. આ બધા - જૂઠાના પ્રકાર છે. તે પ્રત્યેક પ્રકારમાંથી નિર્દોષ જ છૂટનાર સ્કૂલ
સત્યનો આદર કરનાર કહેવાય. આજે સત્યની આછી ફેરમ પણ સુંધવા મળતી નથી. વેપારમાં કેવળ અનીતિ ચાલે છે અને બીજા તેવા ક્ષેત્રમાં પણ તેજ પ્રમાણે ચાલે છે. કઈ પણ વસ્તુને પોતાની કરવા માટે બોલાતું અસત્ય, આત્માના પ્રકાશને ઢાંકે છે.
(૩) સ્થૂલ અદત્તાદાન વિરમણવ્રત-અદત્તાદાન એટલે વગર આપે લેવું. ગાંઠ છોડીને ચીજ લઈ જવી. ગજવું કાતરીને અંદરની
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૃથા ઉપદેશ મતા લેવી, ઘરમાં ખાતર પાડવું, તાળું તેડીને ચોરી કરવી, રસ્તામાં આવતા-જતાને લૂંટવા. કેઈની પડેલી ચીજ ઉપાડી પોતાની પાસે ૨ાખી લેવી આ બધા અદત્તાદાનના પ્રકાર છે. સાચો શ્રાવક ઉપરનું એકે અકૃત્ય ન કરે અર્થાત જેનાથી આત્મા ચોરાય એવી ચોરીના ક્ષેત્રમાં ડગલું ન ભરે.
(૪) સ્થૂલ મૈથુન વિરમણવ્રત – પોતાની વિવાહિતા સ્ત્રીને છોડીને સંસારની સમરત સધવા, વિધવા, અવિવાહિત યા વેશ્યા આદિ --સાથે કાયાથી વિષય સેવનને ત્યાગ. આવી રીતે સ્ત્રીઓને માટે પરપુરુષને ભોગ, આ પ્રમાણે વર્તવાથી ચોથું વ્રત પાળી શકાય
આ વ્રતની ઉપેક્ષા માનવીના જીવનની કણમાં કરૂણ હાલત કરી મૂકે છે, ચારિત્ર્યહીન માનવી આ સંસાર પાટલે પશુથી પણ હલકટ -જીવન ગુજારે છે :
સ સારીએ પણ શક્ય હોય ત્યાં સુધી, બીજ, પચમી, અષ્ટમી, એકાદશી, ચતુર્દશી, પૂર્ણિમા, અમાવાસ્યા તથા પર્વના અન્ય કલ્યા- શુકારી દિવસોમા બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરવું જોઈએ. ભોગના રોગથી જેટલી ઘડી માટે દૂર રહેવાય તેટલું સારૂ સમજીને વર્તવું જોઈએ.
(૫) સ્થૂલ પરિગ્રહ પરિમાણુવતઃ–“ધન, ધાન્ય, ખેતર, ઘર જાનવર, આભૂષણ, રોકડ આદિ સમસ્ત મિલકત કુલ રૂા.........સુધીની રાખીશ અને તેનાથી વધારે થશે તે બધીય ધર્મકાર્યમાં વાપરી નાખીશ.” આ પ્રમાણેનું જે શ્રાવક વ્રત ઉચ્ચરે તેને સ્થૂલ પરિગ્રહ પરિમાણવ્રત ઉચ્ચર્યું ગણાય, આ વ્રતના પાલનથી માનવીના અસંતોષી અને અધેર્યમય જીવનમાં સતિષ અને ધર્યની સરવાણીઓ ફૂટવી શરૂ થાય છે. કારણ કે વ્રત ગ્રહણ ર્યા બાદ પ્રતિપળે તે એજ) --ધૂનમાં રમતો હોય કે, “ મારી પાસે કયારે આટલી મૂડી થાય અને હું
તેમાંથી મોટો ભાગ ધર્મ કાર્યમાં ખચી નાખુ.” આ ભાવના કેવળ લક્ષ્મીસંચયી ક્ષુદ્ર ભાવના કરતાં ઉચ્ચ અને રાજસી છે. કેવળ સંચ
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
વિકાહારક શ્રી મહાવીર યના ઇરાદાથી મેળવાતી લક્ષ્મી અનીતિને માર્ગેથી પણ આવે; જ્યારે કેવળ શુભાશયની ગણત્રીએ જ એકઠી કરાતી લક્ષ્મી અનીતિને અવળા રસ્તે નજ સ્વીકારે..
• પરિગ્રહ પરિમાણ વ્રતની ઓથે ત્યાગની પ્રચંડ શક્તિ પણ છૂપાયેલી છે.
(૬) દિશિપરિમાણવ્રત –દિશાઓમાં અમુક નક્કી કરેલા અંતરથી વધારે દૂર ન જવું તે અંગેનું જે વ્રત તે આ છઠું વ્રત છે. ધર્મકાર્યને માટે ગમે ત્યાં જા-આવ કરી શકાય, પણ અંગત સ્વાર્થને. માટે નક્કી કરેલા અંતરથી એક ડગલું પણ આગળ ન જવાયજેમકે પૂર્વ દિશામાં કલકત્તાથી આગળ ન જવાનું વ્રત લીધું હોય, તો પછી રંગુનમાં ધોળે દિવસે રૂપિયા લૂંટાતા હોય, તો પણું વ્રતભંગ થઈને ત્યાં ન જ જવાય. ટપાલ વ્યવહાર ગમે ત્યાને રાખી શકાય. તે
(૭) ભોગપભોગ વિરમણ વ્રત–ભેગ અને ઉપભેગમાંથી વિરમવા માટે, તે તે પ્રકારની વસ્તુઓના ઉપયોગને સંયમ , રાખે .
જે ચીજ એકજ વખત કામમાં આવે તે ભાગ છે જેમકે ભજન વિલેપન પુપ વગેરે.
જે ચીજ અનેકવાર કામમાં આવે તે ઉપભોગ છે. જેમકે વસ્ત્ર, અલંકાર, સ્ત્રી આદિ. આવી રીતે ભેગ અને ઉપભોગમાં આવતી. વસ્તુઓનું પરિણામ કરવું.
આ વ્રતનું પાલન માટે રોજ સવાર-સાંજ ચૌદ નિયમ ધારવા. જોઈએ. અને કામમાં આવવા વાળી ચીજોને નિયમ કરવો જોઈએ.
ચૌદ નિયમ–(૧) સચિત્ત-માટી, મીઠું વગેરે....શેરથી વધારે ન ખપે, પાણી પીવું, સ્નાન કરવું તથા અન્ય કામ માટે...ડેલ અથવા તો....ઘડાથી વધારે ન ખપે. અગ્નિ-ચૂલા–સગડી...
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૃથા ઉપદેશ
થી વધારે ન ખપે. વાયુ, પંખા, હિંડોળા..........થી વધારે ન ખપે. વનસ્પતિ, લીલી વનસ્પતિ ...થી વધારે ન ખપે.
(૨) દ્રવ્ય –ખાવા પીવાના પદાર્થ....વધારે ન ખપે.
() વિગય –માંસ, દારૂ, મધ, માખણ આ ચાર મહા વિકૃતિકારક વસ્તુઓનો ત્યાગ. ઘી, તેલ, દૂધ, દહીં, ગોળ, તળેલી ચીજ, આ છમાંથી જ ખપે. બાકીને ત્યાગ.
(૪) વાણુહ–અર્થાત બૂટ-સ્લીપર, મોજાની જોડ, ચંપલ ખપે અથવા કુલ જોડી એકી સાથે લખી દેવી.
| (૫) સંબોધઃ–પાન, સોપારી, ઈલાયચી આદિ મુખવાસની ચીજો ખપે.
(૬) વસ્ત્ર - ખપે. (૭) કુસુમ-ફૂલ, તેલ, અત્તર....ખપે. (૮) વાહન–ગાડી, ઘેડા, ટીંબા, વહાણ, એલેન ખપે,
(૯) શયન –શયા તથા જુદા જુદા સ્થાનમાં બેસતા જે આસને ઉપયોગમાં આવે તે, બધા થઈને......ખપે,
(૧૦) ષિલેપતા–ચંદન, તેલ, અત્તર, સાબુ -શેર ખપે.
(૧૧) બ્રહ્મચર્ય –-પરસ્ત્રી (સ્ત્રીને માટે પરપુરુષ) ને ત્યાગ. સ્વી (સ્વપતિ)ના માટે ધારી લેવું.
(૧૨) દિશિ –શરીરથી–ગાઉથી આગળ ન જવું.
(૧૩) સ્નાનથી વધારે વખત ન કરવું. હાથપગ શુદ્ધિની જયણા. અથવા કઈ લેાકાચારનું કારણ આવી પડે
તે જયણ. - ' (૧૪) ત–ભજન –ભોજન-શેર ખપે, પાણશેર ખપે,
દૂધ, શરબત. શેર અપે. આ ઉપરાંત તરવાર-શસ્ત્ર-ઓજાર
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
ܐ
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
૩૪
ખપે. મસી–ખડીઆ કલમ...ખપે. હેલ્ડર, પેન્સીલ ખપે, કૃષી, જમીન–વીધા, ગીચાની જયણા.
આ ચૌદ નિયમે પહેલી નજરે રશૂલ જાય, પણ તેના પાલનની અંતરે સૂક્ષ્મ ઉદ્દેશે। તરી રહ્યા છે. ચૌદ નિયમેકમાં ધારવાની તમામ વસ્તુએ આ દુનિયામાં મેાજુદ છે. આપણે મન ફાવે તે રીતે તેને ઉપચેાઞ કરી શકીએ. કદાચ ક્રાને લાગે કે આવી વસ્તુઓના વપરાશના નિયમ કરવાથી શે। લાભ ? સરિતાના અથાગ જળમાં એક ડૂબકી મારી તે। શું સરિતાનું જળ ઘટી ગયું ? ક્રૂ વગર ધાંયે ગમે તે વરતુ વાપરવાથી દોષ લાગે ?
1
મુદ્દો સરળ છે, હેતુ સૂક્ષ્મ છે. આ વિશ્વમાં પંચ મહાભૂત છે. તે મહાભૂતા ચૈતન્ય-પ્રવાહના મળે ગતિમાન થાય છે. દરેક ભૂત નિષ નિજના ગુણધર્મોં વડે વિશ્વના જીવીને પેષે છે. પૃથ્વી-કાઠિન્ય સમપે, અપ-જળકાયનું મુળ જગવે. તેજ તેજસ્વી સ્ફુલ્લિંગાને પ્રેરે, વાયુ ગતિમયતાને સાનુકૂળ બને; અનલ-અન્નાદિને પચાવે. ઉક્ત પચ મહાભૂત! પ્રત્યેક પ્રાણીયારી અને શરીરધારીના જીવનધર્મી સાથે સકળાયલા હાય. ધારે। ૐ આપણે નદીના નિર્માંળ જળમાં નાહવાને પડયા, માખી નદીના પાણીને એથી આપણા શરીરને સ્પર્શ થાય, આખી નદી આપણા સ્નાનમાં ઉપયાગમાં આવી ગણાય અને તેજ પ્રમાણે જળકાયના વેને અવહેલના પહેાંચે. હવે જો આપણે નદીમાંથી એક ડાલ પાણી બહાર કાઢીને રનાન કરવા બેસીએ, તે તે ડેાલમાં આવતા પાણી પૂરતા દ્વેષ લાગે. ચૌદેય નિયમે આવા સૂક્ષ્મ વિચારથી સભર છે. આપણે ફરવા ગયા. રરતામાં હોટલ આવી, ત્યાં સમધીએ મળ્યા, તેમણે ા લેવાના આગ્રહ કર્યો, હવે જો આપણે દિવસમાં અમુક કપ ાથી વધારે નિર્ક લેવાને નિયમ ઢાય તે, આપણને તે ૭૫ પીવા પૂરતાજ દોષ લાગે, નહિતર વિશ્વના પરમાણુ પરમાણુએ પ્રસરતા મ્હાના સર્જનના દે। આપણુને લાગે, ટારણુ : આાપણે ચ્હાના વિશાળ
'
}
?
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૃથા ઉપદેશ
૩૫
સાગરના સફરી છીએ. ચહાના દરિયાની અંદર ઊભા રહીને તે પીનારા છીએ નિયમ વડે જે મુક્તિ મળે છે, તે વગર નિયમે નજ મળે, નિયમ વિના વપરાતી વસ્તુ, વિશ્વમાં વર્તતા નિજના ગુણવગુણમાં તેના -વાપરનારને લપેટે જ.
સવારના પહોરમાં ઊઠીને જ આખા દિવસમાં વાપરવાની, વર્તુએના ઉક્ત ચૌદ નિયમ ધારણ કરવાથી, મન, વિવની અંદર આવેલી વસ્તુઓમાંથી મુકત થાય અને ધારેલી વસ્તુઓના એક નાના વર્તુળસાંજ ફરતું થાય, પણ ત્યાં તેને ફરવું ન ગમે; કારણ કે તે તો તેને મળનારી વસ્તુઓ જ છે. એટલે તે હતાશ થાય અને તે દહાડે નિયમના બળથી “મન માર્યું જાય. નિયમધારીને આખરી વિજય થાય. કેવળ આધ્યાત્મિક દષ્ટિ ઉપરાંત, નિયમ પ્રમાણે વર્તવાથી શારીરિક અને આર્થિક લાભ પણ ઘણું છે. જેના દર્શને જે-જે નિયમે - ઘડયા છે, તેમને એક પણ એક પક્ષી નથી. તેની રચના ધણી સૂક્ષ્મ છે. જેના દર્શન સંસારીને પણ બને તે હમેશા ઉકાળેલું પાણી પીવાનું કહે છે. કારણ–તેથી લેહીનું બંધારણ સક્ષમ અને ટકાઉ ચાય, તેમજ ગમે તેવા ભય કર ચેપી રોગના હુમલા સામે ટકી શકાય. ' શરીરવિજ્ઞાન અને અધ્યાત્મ ઉભયની વચ્ચે પુલ સ્વરૂપે ઊભતું જૈનદર્શન વિશ્વનું કલ્યાણ-પ્રકરણ છે. જેને પઢવાથી–સાંભળવાથી કે અનુસરવાથી જીવમાત્રનું કલ્યાણ થાય છે.]
(૮) અનર્થ દડ વિરમણ વ્રત–જેનાથી નિરર્થક પાપ લાગે એવું કાર્ય ન કરવું. જ્યાં હિંસાનું કાર્ય થતું હોય ત્યાં જોવા ન જવું. બને ત્યાં સુધી નાટક-ચેટક, પાડાઓની લડાઈ, તેતરની લડાઈ આદિ જેવા ન જવું. કોઈ જીવને હિંસા થાય એવું હથિયાર બીજાને ન આપવું.
(૯) સામાયિક વ્રત–સામાયિક એટલે એકાસને અડતાળસ મિનિટ સુધી બેસવું. બેસવું એમ નહિ, પણ બેસીને વિશ્વના જીવની સાથે નેહ બંધિવા, સમભાવ, સુમર્દષ્ટિ કેળવવી. સામાચિક વ્રતને નિયમ આત્માને બેલતો કરે છે.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
-
-
(૧૦) દેસાવગાસિક વ્રત –એક સાથે દશ સામાયિક થાય એટલે તે દેસાવનસિક વ્રત કહેવાય. ચૌદ નિયમ ધારવા તેનેય દેસાવમાસિક કહેવાય છે.
(૧૧) પૌષધ વ્રત-પૌષધ બને તે આઠ પ્રહરી કરવ, નહિતર ચાર પ્રહરી, પૌષધ એટલે ઘરના આર સમારંભના ભાર ત્યજી, ઉપાશ્રયની પવિત્ર ભૂમિ જ ગુરૂ મહારાજ સમીપે અથવા તેમની છબિ સમિપે ચાર પ્રહર સુધી સાધુ અવસ્થામાં ટકવાનો નિયમ. પૌષધ કરનારે ઉપવાસ નહિ તો આયંબિલ કે એકાસણુ સહિત પૌષધ કરવો જોઈએ. પૌષધ સાધુ જીવનમાં પ્રવેશવાનું પ્રથમઠાર છે.
(૧૨) અતિથિસંવિભાગવ્રત–મુનિ મહારાજને ગોચરી વહરાવીને ભોજન કરવું, તેનું નામ અતિથિસંવિભાગ. મુનિરાજને ચોમ નહોય તો કઈ સાધમ બન્ધને જમાડીને જમવું. આવા અતિથિસંવિભાગ વર્ષ માં.......કરવા.
સાચો અર્થ (શ્રાવક) આર્યા (શ્રાવિકા) નીચેની વસ્તુ ન જ વાપરે.
બાવાસ અભટ્સ-એટલે નહિ ખાવા યોગ્ય બાવીસ વરતુઓ તેનાં નામો (૧) વડના ફળ (૨) પીપળાના ફળ (૩) પીળખણનાં ફળ (૪) કઠબરના કુળ (૫) ગુલરના કળ (૬) મદિર (૭) માંસ (૮) મધુ (૯) માખણ (૧૦) બરફ (૧૧) નિશા (૧૨) કરા (૧૩) માટી(સચિત) (૧૪) રાત્રિભેજન (૧૫) બહુબીજવાળા ફળ (૧૬) સંધાન (બાળઅથાણુ (૧૭) વિદળ-દહીંની સાથે કઠોળ મેળવવું (૧૮) રીંગણું ૧૯) તુચ્છ ફળ (ખાવાનું થોડું ફેંકવાનું વધારે) (ર૦) અજાયું ફળ (૨૧) ચલિત રસ. (૨૨) બત્રીસ અનંતકાય.
બત્રીસ અનન્તકાય પણ શ્રાવક-શ્રાવિકાને ન ખપે.
(૧) સૂરણકન્દ (૨) વજકન્દ (૩) લીલી હળદર (૪) સિતાવરી (૫) લીલો નરઘુર (૬) આદુ (૭) વરિયાળી ક૬ (૮) કુંવારી-કુવા
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૃથા ઉપદેશ
રપાઠું (૯) શેર (૧૦) લીલી ગળો (૧૧) લસણ (૧૨) વાંસકારેલાં (૧૩) ગાજર (૧૪) લુણિયાની ભાજી (૧૫) લોઢિયાની ભાજી (૧૬) ગિરિકર્ણિકા (૧૭) પાંદડાંની કુપળે (૧૮) ખરચુઆ (૧૯) ગી (૨૦) લીલી મેચ (ર૧) લોનું સુખબાળા (૨૨) બિલહુડા (૨૩) અમૃતવેલા (૨૪) કાંદા-મૂળા (૨૫) છત્ર–રાપ-બિલાડીનાં ટીપા (૨૬) વિદલનાં અંકુર (ર૭) બથુઆની ભાજી (૨૮) બાલ (ર૯) પાલક (૩૦) કુળી આમલી. (૩૧) આલુકન્દ-બટાટા. (૩ર) પિંડાલુ.
પંદર પ્રકારનાં નીચેનાં કર્મોમાંથી જેટલાં બને એટલાનો શ્રાવકે (બ) ત્યાગ કરવો જરૂરી છે. ઈગાલ કર્મ–ચૂને, ઈટ, નળિયાં આદિ પકાવવાનું કર્મ શ્રાવકને . ઉચિત નથી. વનર્મ–જંગલોને કપાવવાનું કાર્ય પણ જેનને ન શોભે. સાડી કર્મ-ગાડી, હળ વિગેરેનો વ્યાપાર પણ ન કરવો જોઈએ. ભાડાકર્મ -ગાડી, ઘડા વિગેરે ભાડેથી ફરવા દેવામાં અનેક કર્મ
બંધને જાય. ફેડીકર્મ –ખાણ ખોદાવવી, સુરંગે તોડાવવી એ પણ આત્મધર્મીને
ન શોભે. . દંત વાણિજો હાથી દાંત વિગેરેનો વ્યાપાર ન કરવો જોઈએ.. લકખવાણિજ્ય –લાખ તથા ગુદને વ્યાપાર પણ ન ચલાવવો જોઈએ. રસવાણિજયઃ–ઘી-ગોળ-તેલ આદિના વ્યાપારથી દૂર રહેવું જોઈએ. વિષપાણિજય—અફીણુ, સમલ આદિ ઝેરી ચીજોને વ્યાપાર ત્ય
• જોઇએ. કેશવાણિજ્ય-પશુ પક્ષીના કેશ, પીંછા ઊન આદિને વ્યાપાર પણ
ન કરવા જોઈએ યંત્રપીવાણુ–મિલ, જીન, સંચા, વટી ગાદિને હિંસાત્મક છે
ન જ કર .
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮ -
• વિશ્વો દ્વારા શ્રી મહાવીર નિલ છન કર્મ–બળદ-ઘોડા આદિને નિલંછન કરવાનો વાતકી,
વ્યાપાર જન ન જ કરે. દવ:–જંગલમાં અગ્નિદાહ દે. આ કાર્ય સાચા શ્રાવકનું છે જ નહિ શેલણકર્મ-તળાવ-સાવર આદિનું પાણી સૂકાવવું. શ્રાવકને આ
ધ ન છાજે. બસતી પિષણ-રમત-ગમત માટે કૂતરા, બિલાડા, પોપટ આદિનું.
પાળવું જનને અણછાજતું ગણાય. ભક્ષ્યાભર્યાનું પ્રજન:––ભક્ષ્યાભઢ્યને જે ઝીણો વિચાર જૈન શાસ્ત્રમાં નજરે પડે છે તેની પાછળ ઘણા હેતુઓ રહેલા છે તે હેતુઓ શારીરિક વિજ્ઞાન સાથે ગાઢ સંબંધ ધરાવે છે. જનની શારીરિકશક્તિ સુંદર રીતે જળવાઈ રહે, તેથી કેવળ જૈન દર્શનને નહિ, પરતુ વિશ્વ સાથે ગાઢ સંપર્ક ધરાવતા પ્રત્યેક જીવને લાભ છે, જૈનનું જીવન તેની માલિકીનું હેવા કરતાં, આખા વિશ્વના તે ઉપર હકક છે. જેનનું જીવન પવિત્ર અને સંસ્કારમય રહે, તેથી વિશ્વને જ લાભ છે. તે લાભ અન્ય દર્શનીય માનવેના જીવનની અપેક્ષાએ અનેક ગણો છે. જનના અધ્યાત્મમય પવિત્ર સંસ્કારને જીવંત રાખવાની ગણત્રીએ જ જૈન શાસ્ત્રકારોએ તેને માટે ઘણું વસ્તુઓને ત્યાગ જરૂરી ફરમાવેલ છે તેમાં જીવહિંસા પ્રધાનપણે હાવા કરતાં, વિશ્વસ્નેહ પ્રથમ છે. વિશ્વની અમૂલ્ય સંસ્કાર લક્ષ્મી તે જેન. જે તેના સંસ્કાર સદા નિર્મળ અને સુદઢ રહે તો વિશ્વની પ્રજાઓના જીવનને તેથી લાભ થાય અને જન જે મન ફાવે તે રીતે તે તે વિશ્વનું જળવાતું સંસ્કારબળ તૂટી પડે. સંસ્કારની શુદ્ધિ અને ટકાવને માટે જેને જેમ બને તેમ ઉચ્ચ પ્રકારનું જીવન જીવવું જોઈએ અને તેવા
જીવનને માટે આવશ્યક નીતિનિયમે તેણે પાળવા જ જોઈએ. [, આજના અભ્યાસી વિવેચકો આ બાબતમાં એમ દલીલ કરી શકે
, " ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારની વનસ્પતિના ત્યાગથી સંસ્કારની નિર્મળતા.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૃયા ઉપદેશ
કઈ રીતે ખીલતી હશે!” ઊગતી તે તે પ્રકારની ત્યાજ્ય વનસ્પતિઓની સીધી અસર ઉપયોગ કરનાર માનવીના ચારિત્ર અને સંસ્કારને સુદઢ કરવાને બદલે, તેની ઇન્દ્રિઓ અને માનસને ઉત્તેજિત કરે છે જેને પરિણામે વિશ્વની સુખ શાંતિને બાધા પહોંચે. જેમ કે રીગણું રીંગણ જે અનુકૂળ હવામાન અને સંયોગો વચ્ચે પેદા થાય છે, તે હવામાન અને સગો તેને ઉપયોગ કરનાર માનવીને અસર કરે અને તે અસર માનવ સ્વભાવસાં સૂક્ષમ પણ વિકતિજ પેદા કરે. કેવળ શરીરશાસ્ત્રને અનુસરીને મન ફાવે તે વસ્તુનો ઉપયોગ કરવા જતાં, આત્માને વિસારી દઈ શરીરને જ અમર કરવાની વાત જ થાય અને આત્માને ભૂલાવી દેવા માટે જ વીટામીન (પોષક તત્તવો) ની
જનાઓ ઘડાઈ જાય છે, આજે એમ કહેવાય છે કે, ઘઉંનાં લેટમાં ફલાણુ વીટામીન છે તે ખાવાથી શરીરના ફલા ભાગને પુષ્ટિ મળે, કાલે એમ કેમ નહિ કહેવાય કે માસમાં કે ઈંડામાં ફલાણું વિટામીન છે અને તે ખાવાથી શરીરના અમુક અગત્યના ભાગને લાભ થાય છે ? તો શું શરીરની ખાતર આપણે આત્માના ધર્મને પણ ભૂલી જઈશુ? એટલા માટે વિશ્વના કલ્યાણના હિતેચ્છુ માત્ર શાસ્ત્રના ફરમાનથી જરા પણ આ પાછો પગ ન મૂકતાં, તેની ચાલે ચાલે ચાલવું જોઈએ, તેમાં તેનું અને જીવ માત્રનું ભલું છે.
અમુક પ્રકારના કર્મો–વ્યાપારના ત્યાગના ફરમાનની પાછળ પણ આવા જ સૂમ હેતુઓ છુપાયેલા છે. શ્રાવકને માટે હિંસામય ધધા નકામા ગણાય. અને તેજ ધધા બીજી કેમ સ્વીકારે તો વ્યાજબી ગણાય. કારણ કે શ્રાવક દુનિયાને દીવ છે, અંધારૂ પીને પણ અન્યને પ્રકાશ પાવાની તેની નીતિ હોવી જોઈએ. પ્રકાશવર્ષા કર્મ સિવાય સઘળું તેને માટે ત્યાજ્ય હોવું જોઈએ.
જયારે આજના નિયમન (Control) ના કપરા કાળમા તેથી વિપરીત જ જણાય છે. જે ધંધે ઘરમાં લક્ષ્મીનાં પૂર વળતા હોય તે
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારષ્ટ શ્રી મહાવીર.
૪૦
ધંધા આજે શ્રાવક સેાનાને ગણે છે અને તે તદ્ન ખાટું છે. જો તેના જેવા મેાભાદાર અને ધર્માંશ્રીમંત જીવ, લક્ષ્મીના ચપળ પ્રકાશમાં અંજાને ડગી જશે, તે! દુનિયાની અન્ય પ્રજાએની શી દશા ચñ ? માનવી માત્રે પેાતાના મામા પ્રમાણે વવુંજોએ. અને તેમાં જ તેની મહત્તા ગણાય. વિશ્વને ટકાવતા ધ સ્થંભના પાયાતૂધ્ધ શ્રાવક જે સ`સારની ક્ષશુભ ગુર સ`પત્તિએ સાથે ખે‘ચાશે તે। તેવું અને તેના આશ્રયે ટકતા આત્માનું અહિત જ થશે.
આજે નિયમન ( Control ) યુગ છે, વસ્તુએ જોઇતા પ્રમાણમાં મળતી નથી. તે મેતવવા માટે કાળા બજાર ( Black-markets ) આપવા પડે છે વિગેરે વાત તદ્ન સાચી છે. પણ શાસ્ત્રકારે ફરમાવેલ નિયમેા પ્રમાણે જીવન વહેનારને માટે આવા પ્રસગે આવે તેમજ નથી. નથી તેને કાળા જાર્ નડે એમ અને નથી મેધવારી નડે એમ. પણ કયારે નડે છે કે જ્યારે શ્રાવક પેતે લૂંટાતી અઢળક લક્ષ્મી તરફ હાય પ્રસારે છે ત્યારે જ.
સાધુ સાધ્વી શ્રાવક અને શ્રાવિકાના બનેલા શ્રી સંધનું મળ:~~ એક જમાના હતા કે જ્યારે દરેક શહેર ગામ અને ગામડામાં જન નગરશે જ જોવા મળતા. અરે ! આખા હિંદના જૈન સંધના નગર-શેઠને પદે પણ જેત જ આવતા. નગરશે એટલે તે નગરના રાજા. ધર્મ' સમાજ કે ગમે તેના ઝધડ તે પતાવે. તેના મેલ એટલે રાનને એલ.મુર્શિદાબાદમાં રહેતા તે વખતના નગરશેઠને મળવા માટે ગવાર તે ત્યાં જતા. કોઇ સ્થળે જમવારમાં પશુ નગરશેઠની હાજરી આવશ્યક લેખાતી. આથી લાભ એ થતા કે ધરના ઝા!– રગઢ) પરમાંજ પતી જતા અને ત્રીજા પાસે વાંદર ન્યાય" માટે જવું ન પડતુ પશુ જ્યારથી પરદેશીએએ આ ભૂમિમાં પગ મૂકયે ત્યારથી મા ર્થાિત પક્ષટાતી આવી છે. આજે શ્રી સુધનું બળ વેરસુઝેરણ થઈ
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૃથા ઉપદેશ
-
૪૧
ગયું છે. ધાર્મિક મિલ્કતો પણ સરકારી ખાતાંઓની નજરમાં લખાઈ ચૂકી છે, ઠેકઠેકાણે થતા ધાર્મિક ઝવડા શમાવનારું કાઈ રહ્યું નથી સાધુ, સાધવી, શ્રાવક કે શ્રાવિકા એય ને આજે આત્માની અમૃતરંગી કવિતાના બોલની જરૂર જણાતી નથી. દરેકને ખાદ્ય ઉપાધિ અને ખટપટામાં જ રસ પડે છે. મંદિરોમાં અને ઉપાશ્રયમાં પણ જમાનાના સુધારાને પવન વાઈ રહ્યો છે. શ્રી. સંઘના જીવનમાંથી કુદરતી બળે ઘટતી જાય છે અને કૃત્રિમ દાખલ થતાં જાય છે. આ બધું નિવારવાનો એક જ ઉપાય રહ્યો છે. દરેકે ધર્મપ્રેમી બનવાને. ધર્મ પ્રત્યેના સંપૂર્ણ મમત્વ વિના, તેના અભ્યદય કે પતન એકેય તરફ કોઈની નજર નહિ મંડાય અને શ્રી સંઘના બળને હાનિ પહોંચી જશે.
ધર્મચક્રવર્તી શ્રી મહાવીરે આ રીતે શ્રી સઘની સ્થાપના કરી. (ષટખંડ ધરાને જીતે તે પ્રદેશચક્રવતી, ષડરિપુઓને જીતે તે ધર્મચાવતી ) મધ્યમ આપાપાના મહાન ઉજ્ઞાનથી વિહાર કરીને શ્રો મહાવીરસ્વામી આગળ વિહાર આદરે છે. તે વિહારને વર્ણવતાં પહેલાં તેમના છદ્મસ્થપણુને વિહારની ટૂંકી સમાલોચના જરૂરી છે. સમાલોચના વિહારક્રમ નીચે મુજબ છે. છઘસ્થપણાના વિહાર –
સૂચના - માગસર સુ. ૧૦
ત્રીજા પ્રહરે દીક્ષા કુમારગ્રામ
પ્રથમ દિવસ કુમરગ્રામ
ગાપ ઉપસર્ગ 'કલાગ અનિવેશ
નાલંદાપાસે કલાક
પ્રથમ પાછું મેરાન
ગામ ક્ષત્રિયકુંડ
જ્ઞાતખંડવન *
(મારા).
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
૪૨
સૂચના ચોમાસું પહેલું (વર્ધમાન) (દાદરનદી) સનિશ
(સોનભદ્રા) ચંડકૌશિક ઉપસર્ગ નદી (શ્વેતાંબી) સુદંરૂપીડા
ગામ : દુઈજજત આશ્રમ
અસ્થિકગ્રામ વેગવતી નદી મેરાગ દક્ષિણવાચાલ સ્વર્ણવાલુકા કનકખલ રૌયવાલુકા સેય વિયા સુરભિપુર ગંગાનદી યૂણાગ નાલંદાપાડા રાજગૃહી કુલામાં સુવર્ણખલ બ્રાહ્મણગ્રામ ચંપા કાલાય પત્તાલમ કુમારા ચરાગ પૃષચ ૫t યંગલા સાવથી
ચોમાસું બીજું ગોશાળ મળ્યો , સનિશ
ચોમાસું ત્રીજુ સંનિવેશ (પત્તકાલય) (કુમારક સ).
'
ચોમાસું ચોથું
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૃયા ઉપદેશ
૪૨
હાલેદૃગ ન ગલા આવતા ચારામ કલંબુકા લાઠદેશ પુર્ણકલશ ભદિયા તંબાય કુપીઆ વિશાલા. સાલી સીષ
ભઅિનગર • આલ ભિકા
કે ડામ
(રાઢ) અનાર્ય અનાર્ય ગામ ચેમાસું પાંચમું (તામ્રલિપિ)
(બિસાડપટ્ટી) (લેકાવધિજ્ઞાન) ચોમાસું છઠું ચેમામું સાતમું
મણું
જિતશત્રુ રાજા (પ્રયાગ)
લેહગલા પુરિમતાલ ઉણાગ ગોભૂમિ રાજગૃહી લાઢ દેશ
ચોમાસું આઠમું (અનાર્થભૂમિ ચેમાસું નવમું)
'
વજભૂમિ શુદ્ધભૂમિ સિદ્ધાર્થ પુરુ
કુર્મગ્રામ (ઉનાળો–લેશ્યાઓઝ
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
xx
ગામ
વૈશાલી
ગડકી નદી
વાણિજયગ્રામ
શ્રાવસ્તિ
સાનુટ્ટિ દઢભૂમિ
પેઢાલ ગામ ને તેન}
વાલુકા
સુભાના
સુòત્તા
સય
સ્તિથી
તાસથી
માસથી
તાસલી
સિદ્ધા પુર
વ્રજગામ
મગામ
આ બિ
શ્રાવ્યસ્ત
કૌશી
વાણુારસી
રાજગૃહી મિશિલા
વિશ્વોહાર શ્રી મહાવીર
સૂચના
'ખ રાજા
નાવથી ઊતર્યો
ચામાસુ દશમ પ્રતિમાવર્ધન ( અનાર્ય દેશ )
સ અમને! ઉપસઞ રૂ
(વેરાથી પાસે ! ) ગાકુળ
સુગમ ગયા પિાસે
( ફ્રાસમ ગામ )
{ બનારસ )
1
( સીતામઢી જંકસન
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
નૃા ઉપદેશ
'
વિશાલા
સસુમારપુર ભેાગપુર ' નદિગ્રામ
મેઢિય ગામ કૌશાંબી
બાકુલાદાન
( ગુજરાતી પેાષ વદ એકમથી જેઠ સુદ અગ્યારસ સુધી )
'
સુમ ગલા
પાલગ
પા
ભિય ગામ
મેઢિય ગામ
છમ્માણી મધ્યમા અપાયો
જભિય ગામ
(ખિસાડ) ૧૧મું ચામાસુ ચસાત્પાત
ઋજુવાલુકા નદી
ચાલવૃક્ષ નીચે
જભિય ગામ
ભૂખ્યામ અપાયા
-
ચામાચુ' બારમ
કાનમાં ખીલા
ઉત્તરકાંઠે
વૈ. સુ ૧૦ ધ્રુવળ જ્ઞાન
સમવસરણ
વેસ ૧૧
શ્રી વીરના છાસ્થાવસ્યાના સાઢાખાર વર્ષ લગભગના મા વિહારમ છે.
શ્વેતાઓ અહી શ્રી મહાવીર એ વખત આવે છે. એક અસ્થિગ્રામ, સાનભદ્રા, નકખલ, શ્વેતામ્બી થઇ રાજગૃહ (વર્ષ-૨}. મીજી આાલ'ભિકાથી શ્વેતામ્બી, શ્રાવસ્તિ કાશી થઈ રાજગૃહ – ( વર્ષ ૧૧ ) પહેલી વાર પ્રદેશી વિગેરે શ્રી વીરનું સ્વાગત કરે છે. લાઢ( રાઢ ) રાજમહલ, માંકુરા, મૌદનાપુર, ખરદ્વાન યુગલી' વચ્ચેના પ્રદેશ.
t
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર કલ્યાણવિજય મહારાજ કહે છે કે, રાઢ તે પશ્ચિમ બંગાલ છે. તામ્રલિપ્તિ તે બંગાળની રાજધાની–બંદર હતું. ઉત્તર બંગાળની રાજધાની પંડબહણિઓ હતું (તેજ પૂર્ણકલશ હશે.)
ભદિનગર ગયાની દક્ષિણે ૩ર માઈલ ભદ્દિલપુર હતું.
સ્વ. શ્રીયુત દયાલજી ભણસાળા લખે છે કે-દક્ષિણ બંગાળમાં તામ્રલિણિ તે તામલક બંદર છે, કદલી સમાગમ તે કાલા ઘાટ ગામ છે, અને કુટક પાસે તસલી છે, કલિગની રાજધાની તે ઘવલી છે, તથા હતિશીર્ષ તે હાથીગુફા છે.
હસ્તિર્ષિ તે હસ્તિનાપુર નહિં પણ હાથીગુફા હશે.
ધર્મચટ્ટીના અતિશ–કેવળજ્ઞાન ઉપન્યા બાદ ધર્મચક્રીને - જે અગિયાર અતિશયો (Wonderful merits) ઉત્પન્ન થાય છે તે
શ્રી મહાવીરને પણ ઉપન થયા હતા-વિહાર સમયે તે દેશના સમયે તે અતિશયે તેમની આસપાસ હાજર રહે છે.
(૧) ધર્મચક્રવર્તીના સમવસરણની ભૂમિ, માત્ર ચાર ગાઉના વિસ્તારવાળી હોય છે, તે પણ તેટલી ભૂમિમાં કરડે દેવતાઓ, - મનુષ્યો અને નિયાનો સમાવેશ થાય છે અને પરસ્પર સંકોચ વિના અને સુખથી બેસી શકે છે.
(૨) ઈન્દ્રિયો ઉપરના સર્વ પ્રકારના પ્રભુત્વને કારણેબેલાતી * પ્રભુ-ભગવંતની દેશના, વાણના પાછળ વર્ણવેલા પાત્રીસ ગુણેથી યુક્ત હોય. તેની અર્ધમાગધી ભાષા, દેવતાઓ, મનુષ્યો અને તિર્યએને પોતપોતાની ભાષામાં સમજાવાથી ધર્મનો અવાજ કરનારી હોય છે તથા તે વાણી એક એજનના સમવસરણમાં રહેલા સર્વ પ્રાણીઓને એક રીતે સંભળાય.
(૩) આત્મ તિર્મય તીર્થપતિના મતકની પાછળ બાર સૂર્યબિનની કાન્તિથી પણ અધિક તેજસ્વી અને મનુષ્યોને મનોહર લાગે
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૃથા ઉપદેશ
૪૦
તેવું ભામંડળ હોય છે. તીર્થપતિના આત્મતેજને અન્ય માનવપ્રાણું ન સહન કરી શકે એટલા માટે આ ભામંડળ ઉપસ્થિત થાય છે અને તેમાં તીર્થેશ્વરની આત્મજ્યતિ સંક્રાન્ત ચવાથી માનવ–પ્રાણી તેમના મંગલ દર્શનનો લાભ ઉઠાવી શકે છે.
(૪) આત્મવિભૂતિમય તીર્થપિતા જે જે સ્થળે વિહાર કરે, તે તે સ્થળની સર્વ દિશાઓમાં સો-સો ગાઉ સુધી અને ઊંચે પચાસ ગાઉ–એમ પાંચસે ગાઉ સુધીના સઘળા વિસ્તારમાંથી ગ-શોક નાબૂદ થાય છે અને નવા થતા નથી. નિર્મળ જળ વરસવાથી રોગશેક મટે છે, તે પછી આત્માના નિર્મળ પ્રકાશ–વર્ષણથી રોગ-શેક નાબૂદ થાય જ.
(૫) ઉપર જણાવ્યા મુજબ વિસ્તારમાં વસતા પ્રાણીઓ, વિશ્વનેહીના નેહકાવ્યની પ્રતિભાથી–સ્વપરના ભેદ ભૂલીને એક ચાય છે.
(૬) તેટલાક વિસ્તારમાં ઘાસ વિગેરે નાશ કરનારા તીડે-સૂડા, અને ઉંદર વિગેરે ઉત્પન્ન થતા નથી.
(૭) તેટલી જ ભૂમિમાં મરકી આદિ ઉપદ્રવ તથા અકાલ મૃત્યુ થતાં નથી. || (૮) તેટલાજ પ્રદેશમાં અતિવૃષ્ટિ થતી નથી.
(૯) તેટલા વિસ્તારમાં અનાવૃષ્ટિને ચોગ પણ બનતા નથી.
(૧૦) ટલી ભૂમિમાં દુષ્કાળ પડતો નથી. , -, (૧૧) તેટલા વિસ્તારમાંથી સંગ્રામને ભય નાબૂદ થાય છે.
ષટખડ ધરણીને ધણી જ્યારે પોતાના તેઝરતા ચક્ર સાથે -પૃથ્વી ઉપર પગ માંડે છે અને આગળ વધે છે, ત્યારે સૌ માનવ–
પ્રાણુઓ તેના બોલમાં “પ્રભુ' ને સાંભળે છે અને તેના શબ્દ - પ્રમાણે જ વતે છે, તે પછી જે ષડરિપુઓના પ્રદેશોને જીતી લે છે,
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮.
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
અને આત્મ પ્રકાશ પામીને ધમચક્રવર્તી તે છે, તેના પ્રકાશની અવગણના કાઈ કઇ રીતે કરી શકે છે. કુદરત આજ્ઞામાં વર્તે છે. પછી પૂવુ જ શું?
` તે પુરૂષની
એમણીસ અતિશયે દેવતાએક તરફથી ચાય છે.
(૧) ધર્માંચક્રવતી' જે સ્થળે વિહરે ત્યાં આકાશર્મા દેદીપ્યમાન ધર્મ ચક્ર કરે ( ભાગળ ચાલે )
(૨) આકારામાં બન્ને બાજુએ શ્વેત ચામરા ચાલે.
(૩) પાદપીઠ સહિત રચેલુ નિર્દેળ સ્ફટિક મણિનું' સિંહાસન ચાલે.
(૪) ન્મનક પ્રાન્ત ત્રણુ છત્ર ઝૂલે.
(૫) રત્નમય ધ્વજ આગળ ચાલે, તેને ઇન્દ્રધ્વજ *હેવાય છે. આ પાંચ અતિશયે। જ્યાં જ્યાં જગદ્ગુરૂ વિહાર કરે, ત્યાં આકાશમાં ચાલ્યા કરે અને જયાં મેસે ત્યાં યથા ચેગ્ય સ્થાને ગેહવાઇ જાય. ધમ ચક્ર અને ધર્મધ્વજ આગળના ભાગમાં રહે, પાપી, પગ તળે રહે, સિંહાસને શ્રી તીપિતા આરૂઢ થાય, ચામરે એ ખાજી વીંઝાય ને છત્રો મતદે શાંત-છાયા પ્રસારે.
(૬) તીર્થાં કર પગ મૂકે ત્યાં સુવર્ણ ના એ કમળે! હાય, ચાલે ત્યારે આવી રીતનાં નવ કુમળા ગોઠવાઈ જાય છે અને વારાકરતી નિર્મળ જ્ઞાનસિન્ધુના સ્પર્શે તે પામાં પવિત્ર થાય છે.
(૭) તીપિતા દેશના દે, તે સ્થળે દેવતાઓ સમવસરણુની રચના કરે. સમવસરણની રચનાં ણુ, સુવણૅ અને રૂપાના અલૌકિક-કલામય ત્રણુ ગઢની બનેલી હોય છે. તેમાં પ્રથમ મણુિતા ગઢ, તે વૈજ્ઞાનિક દેવતાએ મનાવે છે; ખીજો સુવણુના, તે જ્યાતિષી દેવતાએ બનાવે, અને ત્રીજો જે રૂપાને! તે ભૂવનપતિ દેવતાએ મનાવે.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
વૃથા ઉપદેશ
(૮) તીર્થકર જ્યારે સમવસરણમાં સિંહાસને બિરાજે, ત્યારે તેમનું મુખારવિંદ ચારે દિશામાં ચળકતું દેખાય. પિતિ પૂર્વમાં મુખ સ્થાપીને બેસે, બાકીની ત્રણ ક્રિયાઓ તેમનાજ જેવી અલૌષ્ઠિ માનવ પ્રતિમાથી ઝળઝલ અને ચારે દિશામાં બેઠેલા મૌતાઓને શ્રદ્ધા ઉપજે કે અમને સ્વયં તીર્થપતિ જ દેશના સંભળાવે છે.
(૯) જયાં જ્યાં ભગવંત (મન, બુદ્ધિ ને ઈદ્રિના સ્વામી પ્રભુ ભગવન) સ્થિતિ કરે, તે તે દેવતાઓ અશકતરુની રચના કરે. ઋષભસ્વામીથી આરંભીને શ્રી પ્રાર્થનાથ સ્વામી સુધીના તીર્થકરો ઉપર તેમના પિતાના શરીરના પ્રમાણથી બરિ ગણો ઊંચે રચવામાં આવતો હતો, પણ શ્રી વીરપ્રભુના ઉપર બત્રીસ ધનુષ્ય ઊંચે ચવામાં આવતો.
(૧૦) જિનેશ્વર (જિન-ઈશ્વર. જિન એટલે અંતરંગ શત્રુઓને તેણે જીતી લીધા છે તે જા અને તેને જે ઇશ્વર તે જિનેશ્વર.)
જ્યાં વિહાર કરે, ત્યાં રસ્તામાં આવતા વર્ષે નમીને તેમને વન્દના વ.
(૧૧) વિહાર કરે ત્યાં કાંટાઓ અમુખ થાય, કાંટાની અણીઓ નીચી નમી જાય.
(૧૨) વિચરે ત્યાં આકાશમાં દેવદુંદુભિ વાગ્યા કરે.
(૧૩) વિહાર કરે ત્યાં સંવર્તક જાતિને વાયુ એક એક જન પ્રમાણુ પૃથ્વીને શુદ્ધ કરે, અને સુગંધી શિતળ તેમજ મંદમંદ ગતિ ધારે. '
(૧૪) જગદગુરૂ' જ્યાં જ્યાં વિહરે, ત્યાં ત્યાંના પક્ષીઓ ( એરપોપટ આદિ) તેમને પ્રદક્ષિણા ફરે.
(૧૫) જે સ્થળે જિનરાજ બેસે, ત્યાં મેવકુમાર દેવે વનસારાદિ યુક્ત ગંદકની વૃષ્ટિ કરે ને ધૂળને દાબીને સરખી કરી દે ,
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર (૧૬) સમવસરણની તે ભૂમિમાં ચંપક વિગેરે પાંચ રંગના પુષ્પોની ઢીંચણ સુધી વૃષ્ટિ થાય, પ્રભુના અતિશયથી તે પુષ્પ ઉપર ચાલવાથી તેને કાંઈ બાધા કે પીડા થતી નથી. ,
(૧૭) તીર્થકરના મરતકના દેશ, દાઢી, સુછ તથા હાથપગના નખ વૃદ્ધિ પામતા નથી.
(૮) તીર્થેશ્વરની સમીપે સર્વદા ઓછામાં ઓછા એક કરોડ ભુવનપતિ વિગેરે ચાર નિકાયકા દેવા રહે. (૧૯) જિનેશ્વરે જે સ્થળે વિહરે, ત્યાં બધી ઋતુઓ અનુકૂળ વતે.
અતિશયોનું આ લંબાણ વિવેચન આજના વિજ્ઞાન પ્રિય અભ્યાસીઓને પહેલી નજરે કદાચ કડવું લાગે તો નવાઈ નહિ. પણ મેં જે લખ્યું છે, તે તદ્દન સત્ય અને પક્ષપાતરહિત છે.
એક વ્યકિત ધારે તો કેટલી શક્તિ સંપ્રાપ્ત કરી શકે? શ્રી મહાવીર માનવ હતા, આપણે પણ માનવી છીએ. તેમણે જે આત્મતેજ અવલોકયું તે આજે આપણે માટે અશકય નથી, પણ આપણે નજર જ બહારના ઉપભોગ પ્રતિ દોડે છે. આપણને અંદરના અરૂપી તેજસિબ્ધ ઉપર પૂરો ભરોસે નથી.
આજે એક શ્રીમતની આસપાસ હાજી “હાજી' હા ભણનારા કેટલા માણસો હોય છે ? નથી તેમને ખ્યાલ રહેતો કુળનો કે નથી રહે ધર્મનો, તેઓ તો ફક્ત ધનની લાલચે કે લાગવગની નજરે શ્રીમંતોના પાસા સેવે છે. -
શ્રીમંતની લક્ષ્મી (ચંચળ) જ્યારે અનેકને આકર્ષી શકે છે, અને અનેક સુખસગવડ આણી શકે છે, ત્યારે ધર્મ શ્રીમંતની વાત જ શી?
શ્રી મહાવીર, એક વ્યક્તિ, તેમણે વ્યક્તિ ખીલવ્યું, આત્મવીર્ય ફેરવ્યું. તેઓ વિશ્વવન્ય બન્યા. અણુ અણને છબતે તેમનો
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
વા ઉપદેશ
૫૧
આત્મસ્નેહ સૃષ્ટિના જે ચેતનમાં વ્યાપી ગયેા તેથીજ તેઓ જ્યાં જયાં જતા, ત્યાં ત્યાં સધળું અનુકૂળ જણાતું,
તીથ કરને કુલ ચાત્રીશ. અતિશય, તેમાના ચાર આગળ વધ્યું વેલ છે. બાકીના ત્રીસ વÖવી દીધા,
-
સામાન્ય કૅવળી અને તીય કરઃ જેતે કેવળજ્ઞાન ઉપજે તે તીય કર ન જ કહેવાય, પશુ જે કેવળજ્ઞાની તી'ની સ્થાપના કરે તેને જ તીય કર કહેવાય. જો કે સામાન્ય દેવળી અને તીકર નામક ના ૠચે બનેલા તી કરની આત્મિક જ્યેાતિ સરખી હાય છે છતાં તી કરની ખાલઋદ્ધિ વિશેષ હાય છે, જે અતિશયે તી પતિને હાય
છે, તે દેવળોને નથી હોતા.
આ કાળમાં ક્રેવળજ્ઞાન અને સામાન્ય કેવળાના અભાવ છે; તેમજ મન:પર્યવ જ્ઞાનતા શુ અભાવ છે. અધિજ્ઞાનને અભાવ નથી. છતાં અવધિજ્ઞાનીએ થયેલા હાય એમ જાણુવામાં નથી. ફક્ત મતિ અને શ્રુત એ એ જ્ઞાનજ વિદ્યમાન છે. તેમાં પણ ચૌદ પૂ`ધર સપૂછ્યુ શ્રુત જ્ઞાનીઓના અભાવ છે. જાતિસ્મરણુજ્ઞાન એ મતિજ્ઞાનનેા ભેદ છે. છતાં જાતિસ્મરણુજ્ઞાન આ દુઃશ્યમ કાળમાં કવચિત ક્રાઈન થતું હૈય તે તેને નિષેધ નહિ,
દુ:ખમ કાળ છે. આત્મધર્મ ભૂલાઇ રહ્યો છે,
t
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ બીજું આદ્રકુમાર
ભગવાન મહાવીરના આધ્યાત્મિક જીવન સાથે સંકળાયેલા છે? કાળના રાજવીઓને આછો પરિચય જરૂરી હોવાથી, પ્રસગાનુસાર તેનું નિરુપણ અસ્થાને નહિ જ ગણાય.
શ્રી મહાવીર પ્રભુ મધ્યમાં અપાપાથી વિહરતા રાજગૃહ નગર આવ્યા. રાજગૃહનો રાજા શ્રેણિક, અભય તેને કુમાર અને સામ્રારંજ્યને મહામંત્રી. અભયકુમારને આદ્રકુમાર નામે એક નેહી મિત્રઆદ્રનગર તેનું વતન. આદ્રદેશ કે આદ્રનગર કયાં આવેલ છે તે સ બંધમાં જન સંશોધકોએ અભ્યાસમાં ઉતરવાની જરૂર જ નથી.. કેટલાક પ્રસંગોપાત જરૂર પડતાં એઠનને આદ્રનગર તરીકે ઓળનાખ્યું. પરંતુ એમનની ખીલવણું તો છે સ. પૂર્વે ૨૪ ના રોમન. વિજય પછી થઈ છે, ને ઇ. સ. પૂર્વે છઠ્ઠી સદીમાં તો એ માછી માનાં ઝૂપડ સિવાય કાંઈ જ નહોતું. ઉચ્ચાર ગણત્રીએ પણ એડન શબ્દ આદ્રને સમતિર નથી, એટલે આદ્રનગર માટે અન્યત્રત નજર દોડાવવી રહી.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
' આકુમાર '
- પશ્ચિમ એશિયામાં આવેલો મેસેમિયા દેશ અતિ પ્રાચીન કાળમી ઉત્તર, મધ્ય ને દક્ષિણ એમ ત્રણ ભાગમાં વહેચાયેલું હતું. . ઉત્તર વિભાગ પોતાના પાટનગર અસુરના નામ પરથી એસીરિ- ચાના નામે ઓળખાતું. મધ્ય ભાગની પ્રાચીન રાજધાની કીર્થ • હતી, પણ હયુરાબીના સમયમાં (ઈ. સ. પૂર્વે ૨૧૨૩ થી ૨૦૦૧) બેલોનની વિશેષ ખીલવણી થતા મધ્ય ભાગનું પાટનગર બેબીલેન બન્યું ને સમય જતાં મધ્ય વિભાગ પણ બેબીલોનના નામે ઓળખાવા લાગ્યો. સાગરકાંઠે આવેલા દક્ષિણ ભાગનું પ્રાચીન પાટ-નગર અદ્ય (Erdiu) બંદર હતું પણ તે ધીમે ધીમે પુરાવા માંડતા - રાજધાની ઉરમાં ફેરવાણી. . |
જન સાહિત્યમાં વર્ણવાયેલ આદ્રનગર આ એર્વનગર હોવાને પૂરત સંભવ છે. પ્રાચીન કાળમાં જાહેરજલાલી ભોગવતાં નગરમાં આદ્રને સમાંતર બીજું એક પણ નગર નથી.
* એર્વ બંદરની જાહેજવાલી ઇ.સ. પૂર્વ પ૦૦૦ માં શરૂ થાય છે. || - જલપ્રલય પૂર્વેનાં જગતના ચાર મુખ્ય બદામનું એ એક હતું , - સાગર કાંઠે યુક્રેટીસ નદીના મુખ પર વસેલું હોઇ તેને દેખાવ બેટ સમે લાગતો. હિંદ સાથે એ બંદરને સીધા જળમાર્ગને સંબંધ હો.
ધીમે ધીમે નદીના કાપને લીધે પુરાવા લાગ્યું ને તેનું મહત્વ ન્યૂટવા લાગ્યું. આજે એ નગરના ખંડિયેરો ઉરથી બાર માઈલ દક્ષિણ પશ્ચિમે પથરાયેલા પડયા છે, બસરાથી ઇરાક દોડતી રેલવે ખંડિયેરોની -તેર માઈલ પૂર્વેથી પ્રસાર થાય છે.
ઈ. સ. પૂર્વે ૬૦૪ માં બેબીલોનની ગાદીએ જગમશહૂર સમ્રાટ -નેચતેઝાર બિરાજો. તેના પિતા નેપશારે તેને વિશાળ રાજ્યને વારસો સોયો હતો, પણ નેબુચન્દનેઝારને ભવ્ય સામ્રાજ સર્જાવવું હતું. પિતાની હયાતિ દરમ્યાન (ઈ. સ. પૂર્વે ૬૦૫માં તેણે એસીરિયાને હરાવીને તે પ્રદેશ તે બેબીનમાં ભેળવી જ દીધા હતા
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
હવે તે દિવિચે નીકળ્યો. તેને હરાવીને તેણે એશિયામાંથી યુરોપ
અને આફ્રિકાનો પગ કાઢયો. ને પછી બેબીલોનની નબળી દશામાં * જેણે જેણે તેને નુકસાન પહોંચાડયું હતું તે બધાં રાજ્યને તેણે જીતવા માંડયા. ટાયરના બળવાને પણ તેણે સખત હાથે દાબી દીધા. તે એ રીતે તે પશ્ચિમ એશિયાને યશરવી સમ્રાટ બની રહ્યો. * બેબીલેનમાં તેણે અનેક દેવમદિર બંધાવ્યાં. નગરના રક્ષણ માટે તેણે બંધાવેલી ભવ્ય દિવાલ જોઈ પરદેશી મુસાફર મુગ્ધ બની ગયેલા. ચીનની જે દિવાલ પર આજનું જગત અચંબે વષવી રહ્યું છે તે નેબુચન્દનેઝારની એ દિવાલના આધારે બંધાવેલી છે. બેબીલ- - નમાં તેણે એવા રવર્ગીય મહેલ બંધાવેલા કે પછીના યુગે મેહ પામી એમને ઝુલતા બાગો (Hanging gardens)ની ઉપમા આપેલી. તેણે પિતાના નિવાસ માટે ઈ.સ. પૂર્વે પ૬૧ માં બંધાવેલ અદ્વિતીય મહેલ
અવશ્ય લેખાયો છે. ઇ. સ. પૂર્વે ૩૨૬ માં હિંદથી પાછા ફરેલ સિકંદરે એ મહેલ પર મુગ્ધ બની ત્યાં જ પોતાનો વાસો રાખ્યો. ત્યાં તે દિવસે સુધી રહેલ અને એ જ મહેલમાં તેનું ખૂન થયેલું.
નેબુચન્દનેઝાર સમરત મેસોપોટેમિયા સમ્રાટ હાઈને સ્વાભાવિક રીતે જ તે ઐનો સ્વામી હતો.
તે ભગવાન મહાવીર અને મગધપતિ શ્રેણિકને સમકાલિક. અપતિ છે,
ઉત્તરાવસ્થામાં નેબુચનેઝાર કર્યો ધર્મ પાળતો હતો તેને હજી નિર્ણય થયો નથી. કેમકે, સાયરસના શિલાલેખથી એ તો પુરવાર થયું છે કે, બેધ્યાનમાં વંશપરંપરાગત ચાલી આવતી મડુંકની પૂજા અને બલીદાન આપવાની પ્રથા તેણે બંધ કરી હતી. તેમજ બાઈબલના. જૂના કરારમાં નેબુચક્રનેઝારની રાજકીય પ્રભુતાનો સ્વીકાર થયા છતાં તેને અને તેના વારસાને ભયંકર નારિતક તરીકે ઓળખાવવામાં, આવેલ છે. શરૂઆતમાં મકના તેણે બંધાવેલા ભવ્ય મંદિરથી એ
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઈકુમારે તે નિશ્ચિત છે કે પૂર્વાવસ્થામાં તે મડુંકનો પૂજારી હતો; પણ ઉત્તરાવસ્થામાં પુત્રની દીક્ષા પછી તેણે જિન ધર્મ' રવીકારેલ હોવાને વિશેષ સંભવ છે. - ઉત્તર વયમાં તેણે બેબીલેનમાં નવ ફૂટ ઊંચી અને નવ ફૂટ પહોળી એક સુવર્ણની પ્રતિમા બનાવરાવેલી. તેજ અરસામાં તેણે બંધાવરાયેલા પિતાના મુખ્ય પૂજન-મંદિરમાં એક મૂર્તિની સમીપ સાપનું અને બીજીની સમીપ સિંહનું બિંબ હતું. આ વસ્તુસ્થિતિ નેબુચન્દનેઝારે જૈન ધર્મ અપનાવ્યો હોય એ દલીલમાં ટેકારૂપ બનવા સાથે .સિંહે તે શ્રી મહાવીરનું અને સર્પ તે શ્રી પાર્શ્વનાથનું ઓળખ લંછન હૈઇને આવાં ચિતોના કર્તાને આ બે મહાન જૈન ધર્મ પ્રવર્તકેના સમય પર કે તે ઉપરના ભક્તિદર્શન સાથે સંબંધ ધરાવતો ગણી શકાય કે કેમ તે માટે જૈન સંશાધાના અભ્યાસનું ક્ષેત્ર ખુલ્લું કરે છે.
બેબીલેનના “Epic of creation’માં બેબીલોનને એક રાજકુમાર પોતાના એક મિત્રની મદદથી સ્વર્ગમાં પહોંચવાનો પ્રયાસ કરે છે. પરંતુ તે અધવચથીજ સરકી પડે છે એનું સૂચન છે–જે રૂપક અભયકુમારની પ્રેરણાથી આર્યાવર્ત પહેચીને દીક્ષા લેવાની આદ્ર કુમારની તમન્ના અને પાછળથી તેણે કરેલા દીક્ષાત્યાગને સમાંતર છે.૧
આર્ક દેશ, આદ્રજ અને આદ્રકુમારનું આ ઐતિહાસિક સ્વરૂપ છે. હવે આદ્રકુમારના અંગત જીવનમાં પ્રવેશીએ.
એ (આ) બંદરને હિંદ સાથે સીધા જળમાર્ગને સંબંધ હતો. હિંદના કિનારેથી ત્યાં હાણે આવતાં. એક વખત આપીવર્તનાં છાણ એવું બંદરે પહોચ્યા. વહાણુર્માના વ્યાપારીઓ કિમતી ભેટ
૧ “મહાવીર જૈન વિદ્યાલય રજતમારક ગ્રંથમાં શ્રી ચીમનલાલ અમુલખદાસ સ ઘવીએ, “ આદ્રકુમાર નેબુચન્દનેઝાર' એ વિષય પર લખેલા લેખને આધારે.” * * !.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
. સાથે ત્યાંના રાજાને નમવા ગયા. રાજાએ તેમનો સારો આદરસત્કાર કર્યો. તેઓ કયાંથી આવે છે અને તેમનો રાજા કેણું છે તે સંબધી– પછપરછ કરી વ્યાપારીઓ બોલ્યા, આર્યાવર્તમાં ઉજળો મગધ અમારો દેશ, શ્રેણિક અમારો રાજા.
મા વાતચીત ચાલતી હતી તે દરમ્યાન આર્કકુમાર સભા બેઠા હતા. એકાએક કુદરતી પ્રેરણાથી તેમણે વ્યાપારીઓને પૂછયું, મારા રાજાને પુત્ર છે ?' વ્યાપારીઓ સહજભાવે બોલ્યા, અમારા રાજાને ઘણ કુંવર છે, તેમાં અક્ષયકુમાર મુખ્ય છે. તેની બુદ્ધિપ્રતિભા અતિ વિત્ર છે. આ સાંભળતા આદ્રકુમારનું અંતર મલકયું. અભયકુમારને મિત્ર બનાવવાની ભાવના તેના વિશાળ અંતરમાં જાગૃત થઈ. તેણે
વ્યાપારીઓને પોતાને દેશ જતાં પહેલાં પોતાને મળીને જવાની સૂચના કરી. ,
અનુકૂળ સમય અને વા વાતા વ્યાપારીઓ સ્વદેશ જવા તૈયાર થયા. વહાણમાં ચઢે તે પહેલાં તેમને એક સાદ્રકુમારને આપેલા કાલ અનુસાર તેને મળવા માટે ગ. આદ્રકુમારે અણમોલ મોતી અને પરવાળનિ એક દાભડો તયાર કર્યો અને તે વ્યાપારીના હાથમાં મૂકતાં તેને જપ્નાવ્યું કે, “ તમારા રાજકુમાર અભયકુમારને આ આપજે, ને. વધારામાં કહે છે કે, દેશના રાજાને કુમાર આ તમારી મંત્રી ઈચછે છે.”
વ્યાપારીઓ વિદાય થયા. વહાણે હિંદની દિશામાં હંકારી મૂક્યાં મહાસાગરની ભરતીભરી મુસાફરી કરતા કેટલાક દિવસે કિનારે પહોંચ્યાં.
અભયકુમારને ભેટ પહેચી, સંદેશ મળ્યો. તે વિચારમાં પડે. કયાં આk? કયાં આર્યાવર્ત ? કયાં છે ? કયાં હું? છતાં તેણે મને આવી ઉત્તમ ભેટ મોકલાવી. આ ભેટ મેકલવાને તેને થયેલી પ્રેરષ્કાની પાછી ગમે તે પ્રકારનું બળ કામ કરતું હોવું જોઈએ. અન્યથા તે મારી મિત્રી શા માટે ખે? શું તેને ત્યાં સ્નેહીજ નહિ જડતો
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ,
આર્કકુમાર હોય? નહિ! નહિં! આ ભેટની પાછળ રહસ્ય છે જ પણું તે રહસ્યને પાર પમાય કઈ રીતે ! લલાટે હાથ ટેકવીને તે વિચારવા લાગ્યો. બુદ્ધિ નિધાનને ગમે તેવા વિકટ માગે પણ સરળ માર્ગ મેળવવામાં કેટલી વાર લાગે છે તેને વિચાર સૂઝી આવે.
તેણે ચંદન–કાષ્ટની એક પેટી મગાવી. તે પેટીની અંદર પ્રથમ તીર્થકર શ્રી ઋષભદેવ રવામાંની પ્રતિમા મૂકી. વંટ, ધૂપદાન અને
ઓરસિયા મૂકયા. સુખડ અને પૂજાના સાધન મૂક્યા. પછી પેટી લઈ - જનારને તૈયાર કર્યો. તેને પાસે બોલાવીને કહ્યું, “ આ ટી આર્ટ કુમારને આપજે અને એકાંતમાં જઈને તે ઉઘાડવાનું કહેજે.
નોકર પેટી સાથે રવાના થયો, ટૂંક સમયમાં આ બંદરે જઈ , હાગ્યો. આદ્રકુમારને મળે, પેટી આપી, અભયકુમારના નેહ ઝરનો સંદેશ વર્ણવ્યા.
આદ્રકુમારનું અંતર હલકયું, અભય જે આર્યકુમાર પિતાનો પરમ મિત્ર થશે, એમ જાણીને તે હર્ષભીને બન્યું. આમ તુક ચાકરને -સત્કાર સાથે આરામે ઢળવાનું સૂચવી તે એકાંતમાં ગ. સાચવીને પેટી ઉધાડી, ચપળ નજર અંદર નાખી. વિવિધ પ્રકારની વસ્તુઓ તેમજ મૂર્તિને પ્રથમ દર્શને તે જરા વિહળ બન્યો. પેટીમાંથી એકેય વસ્તુને તે ઓળખી શકયે નહિ, છતાં તેણે પોતાની નજર તે પેટીમાંની પ્રતિમાના દર્શનમાજ કેન્દ્રિત કરી. જેમાં તેની નજર ઊંડી ઊતરતી ગઈ, તેમ છે તે પૂર્વજોના ભૂતકાળમાં ખસવા લાગ્યું. સાંપ્રત તેની નજર સામેથી હઠી ગયુ. ભમતું મન અને શરીર ભૂતકાળની ડાળે જઈ બેઠું. સાંપ્રત અવાફ અને અકંપ બન્યો. તેને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું, જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થવાનું હોય છે તે પહેલાં મૂચ્છ વિગેરે ચિન્હા સ્પષ્ટ દેખા દે છે. જાતિસ્મરણ જ્ઞાનના પ્રકાશ વડે તે પિતાને પૂર્વભવ વાંચવાને સમર્થ થયા. આદ્રકુમારના દેહ વડ–જાતિસ્મરણના બળથી ' તે પિતાના બીજા દેહને વાંચવાં માંડશે. જે
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
વિદારક શ્રી મહાવીર
મગધદેશ. ત્યાં વસંતપુર નામે નગર. ત્યાં સામાયિક કણબી રહેતા. તેને બંધુમતી નામે સ્ત્રી હતી. એ બંનેને વૈરાગ્ય થયો. બન્નેએ દીક્ષા લીધી. દીક્ષા પછી બન્ને જ પિતતાના ગુરૂ-ગુરૂણી સાથે જુદા જુદા પ્રદેશમાં વિહાર કરી સાધુ ધર્મનું સેવન કર્યું હતું. સામાયિક સાધુ જે સ્થળે સ્થિર હતા, તે સ્થળે એકદા કર્મસંયોગે ફરતાં ફરતાં બંધુમતી સાધ્વી પિતાની ગુરૂણી સાથે આવી. બંધુમતીને જોતાં સામાયિકને પિતાની સંસારી અવસ્થાનો ખ્યાલ આવ્યો,
ખ્યાલની પરંપરા વધતી ચાલી; શુદ્ધ અંતર ને મન, અશુદ્ધ ખ્યાલમાં , માર્ગ ભૂલ્યાં. સામાવિક બધુમતી પ્રતિ ખેંચાયો, પવિત્ર સાધ્વી બંધુમતી સામાયિકનું મન માપ ગયાં. સામાયિકને ભયંકર પાપગર્તામાં બબડતો રોકવા અને પિતાના ચારિત્ર ધમનું સંપૂર્ણ પાલન કરવાના શુભાશયથી બંધુમતીએ પિતાની ગુરૂની આજ્ઞા લઈને અનશનવ્રત અંગીકાર કર્યું અને દેહ પડયે તે સ્વર્ગમાં સંચરેલ.
પૂર્વજન્મનું ચિત્ર લંબાયે જતું હતું. બંધુમતી જતાં તેની ગુરૂ[જીએ પણ અનશન વ્રત કરીને શરીર છોડ્યું. સામાયિક એકલો રહ્યો. ન એ બધુમતીને મેળવી શકે, -ને ન તેનું ચારિત્ર નિર્દોષ બનાવી શકે. મન વડે ચારિત્રભંગ કર્યા છતાં તેણે પણ અનાનવત આદર્યું, અને દેવગતિમાં જન્મ લીધે. મનોરમ્ય ચિત્રદર્શન પૂરું થયું. ભૂતની ડાળે ઝુલતી આદ્રકુમારની આંખે સાંપ્રતના ઝરૂખે સ્થિર થઈ.
પરંતુ આકુમારના અનશનની પાછલી ભૂમિકા સદેવ હતી; અશુદ્ધ વિચારો વડે ખરડાયેલી હતી. તે અશુદ્ધ વિચારોને લીધે, આત્માની આસપાસ પથરાયેલા મલિન કણોને દૂર કરવા માટે, - ગીતાર્થ ગુરૂ પાસે પ્રાયશ્ચિત લેવું જોઈતું હતું તે લધું નહિ. આટલા માનસિક દોષથી તેમણે ચારિત્રની જે વિરાધના કરી હતી, તેના. પરિણામે તે અશુભ કર્મ ઉદયમાં આવવાથી તેમને અનાર્ય કુળ અને અનાર્ય દેશમાં જન્મ લેવો પડે તેની સાથે તેમણે જે શુદ્ધાશયેર
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
આદ્રકુમાર ચારિત્ર ધર્મ અંગીકાર કર્યો હતો, તેના ફળથી રાજકુળમાં ઉત્પન્ન થયા અને અભયકુમાર જેવા ચારિત્ર સંપન આર્ય સાથે મૈત્રી બંધાઈ અને સુયોગ પ્રાપ્ત થતાં જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ઉપવું. આ પ્રમાણે શુભ અને અશુભ કર્મ કેવી રીતે પિતપોતાના કવિપાક પ્રાણીને આપે છે, તે વિચારવા માટે સુંદર દષ્ટાંત પુરૂં પાડે છે ” - પૂર્વ જન્મના દર્શને આદ્રકુમારની ઈચ્છા પલટાણી. આદેશ પ્રતિ રવાના થવાને તેમને વિચાર થાય તે માટે તેમણે પિતા પાસે પરવાનગી માગી. એકના એક પુત્રને નજરથી દૂર કરવાનું રાજાને ન ગમ્યું તેમણે નકાર ભણી. કુમાર મૂંઝાયો. ગમે તે ઉપાય આર્યાવર્તની આત્મરંગી ભૂમિ તરફ રવાના થવાને માર્ગ શોધવા લાગે. પિતાએ નીમેલા સુભટોની છાયામાં સમય વ્યતીત કરતો શાકમાર ઘોડેસવારીને બહાને નિત્ય બહાર ફરવા જવા લાગ્યો. એક દિવસ લાગ જોઈને તે છટકી ગયો. તૈયાર કરાવેલા વહાણમાં બેસી, સફર કરતા કરતા આર્યભૂમિને કિનારે પગ મૂકો. આ ભૂમિ પર પગ મૂકતાં જ તેમનું હૈયું ભક્તિ ને વૈરાગ્યથી ઉભરાવા લાગ્યું. પિતાના હાથે જ મુનિવેશ પહેરવા તૈયાર થયા. તેવામાં આકાશવાણી થઈ હે કુમાર ! હાલ દીક્ષા લઈશ નહિ. તારે સંસારનાં સુખ ભોગવવાના બાકી છે. આકાશવાણીને ન ગણકારતાં દીક્ષાધેલા આદું- . કુમારે જાતે મુનિને વેશ પહેરી લીધે. • * સંયમ અને તપે સ્થિત આર્વમુનિ વિહરતા વિહરતા એકદા વસંતપુર ગામે આવ્યા. ત્યાના એક મદિરમાં ધ્યાનસ્થ રહ્યા. તે મંદિરમા ડીવારે શ્રીમતી નામે એક કન્યા આવી. સાથે સખીઓનું ટોળું. તેઓ દર્શન કરીને મંડપમાં ફરવા લાગી. ત્યાં ધ્યાનમગ્ન મુનિ દેખાયા. સહુને આત્મા તેમને નમે; ન નમવામા રહી એક શ્રીમતી. સુનિને જોતાં જ તેની આંખો સ્થિર બની. મુનિમાં તે બીજા જ ભાવ અવલોકવા લાગી. તેના અંતરમાં રાગનું ઝરણું પ્રગટયુ, તે ઝરણામાં
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિદ્ધારક શ્રી મહાવીર મુનિને ઝીલાવવાને ઉત્સુક બની. સખીઓ ચાલવા લાગી, શ્રીમતી પણ ન છૂટકે પાછળ-પાછળ પગ ભરતી ઘર ભેગી થઇ.
રાત પડી. જીવન માત્ર આરામે ઢળ્યા. શ્રીમતીનો આરામ મુનિ પાછળ રખડત થયો હતો. બીજી સવારે તે મંદિરે ગઈ. મુનિ કુમારને પગે પડી. રૂપરસ ઝરતી યુવાન કન્યાને જોતાં જ મુનિએ ભ અનુભળે, તેઓ પોતે ત્યાંથી તરત જ રવાના થઈ ગયા.
શ્રીમતી લગ્નગ્ધ થઈ. ઘણું ઘણું મામાં આવવા લાગ્યાં. શ્રીમતીના પિતાએ તે અંગે શ્રીમતીને વાત કરી. શ્રીમતી મવા રહી. જે હોય તે કહેવાનું પિતાનું દબાણ થતાં શ્રીમતી બાલી.
પિતાજી ! મારામાં કે મને એગ્ય નથી. ડા દિવસ પહેલાં - અહીં આવેલા મુનીને હું મનથી વરી ચૂકી છું. પુત્રોના શબ્દો સાંભ-ળીને પિતા ચમક્યા. એક મુનિ સાથે લગ્ન ! પિતાએ આશ્ચર્ય સૂચક પ્રશ્ન કર્યો. ધારો કે તે મુનિ હવે આ તરફ ન આવે તે મુનિ પવન જેવા ! હાય, તેમને હરવા ફરવાનાં સ્થળ નક્કી ન હોય, તારે આ વિચાર છેકબુદ્ધિ સૂચક છે. માટે હઠ છોડીને બીજે વિચાર કર.
શ્રીમતીએ કહ્યું “પિતાજી! મેં જે કર્યું છે તે બરાબર છે. તમે એવી વ્યવસ્થા કરી કે હું આવતા જતા સાધુને જોઈ શકું.” પિતાએ તુરત જ તે પ્રમાણે વ્યવરયા કરી. શ્રીમતી પિતાને હાથે આવતા જતા સાધુઓને અન્નદાન આપવા લાગી, દાન દેતાં દેતાં બાર વરસ નીકળી ગયાં.
બાર વર્ષને અંતે આમુનિ પુનઃ વસંતપુર નગરે આવ્યા. તેમને ભૂતકાળ યાદ આવ્યો. પણ એ વાતને બાર વર્ષ થયાં હતાં આજે શું! એમ વિચારી તેઓ ભિક્ષા માગવાને ગામમાં આવ્યા ફરતાં ફરતાં શ્રીમતીને માંગણે જઈ ઊભા, શ્રીમતીના તેહે તેમને ઓળખ્યા. શ્રીમતી , -હર્ષઘેલી બની, તે પોતાના પિતાને ત્યાં બોલાવી લાવી, શ્રીમતીના પિતા
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદ્રકુમાર
તથા ગામના રાજાએ મુનિને શ્રીમતીને હાથ સ્વીકારવાનું સમજાવ્યું. મુનિને અટલ આકાશવાણી યાદ આવીઃ મારે ભેગ ભોગવવાના બાકી લાગે છે. નહિતર આ બનાવ કયથિી બને ! ભોગાવલી કર્મ અવશેષ હાય, ત્યાં સુધી દીક્ષા લેવાય જ નહિ અને કદાચ લેવાય તો પણ એ ભોગાવલી કર્મ ખપાવવા પુનઃ સંસારપ્રવેશ કરવો જ પડે (કણબી ! અને બંધુમતીના ભવમાને તેમના જીવન સબંધ સરખાવવાથી આ વસ્તુસ્થિતિ ઉપજવાનું કારણ મળી રહેશે.)
આર્કમુનિ પુનઃ આદ્રકુમાર બન્યા, તેમણે સંસાર પ્રવેશ કર્યો - શ્રીમતીનું પાણગ્રહણ કર્યું. સમય વ્યતીત થતાં શ્રીમતીથી તેમને એક પુત્રને જન્મ ચા પુત્રના જન્મ બાદ આદ્રકુમાર પુનઃ દીક્ષા કાજે ... તૈયાર થયા શ્રીમતીને તેમણે તે અંગે વાત કરી. શ્રીમતીએ તેને જવાબ ન વાળ્યો, પણ પિતાના ગભરુ બાળને તે હકીકત જણાવવા છે તે રેટિ લઈને બેઠી, ધવલ મેઘખંડશી રૂની પુણ લઈ કતવી . લાગી. આ જોઈ નાનુ બાળક કાલીઘેલી વાણીમાં બે, બા ! બા! આ તું શું કલે છે કે તેણે જવાબ આપ્યો. બેટા ! તારા પિત હવે દીક્ષા લેવાના છે, ઘર છોડી ચાલ્યા જનાર છે. એટલે રેટિયાની સબત વિના પેટનું પૂરું ન થાય. આજથી હું તેની દોસ્તીમાં પડું છું.”
આ સાંભળી બાળક બોલ્યો, તેમને પકલી લાખીશ, પછી શી રીતે જશે! એમ કરી પાસે પડેલુ કાચું સૂતર લઇને તે આદ્રકુમાર બેઠા હતા ત્યાં આવ્યો. તેમને તે સૂતરના રામજને ભી જાયલા મેહશા તાર વટવા લાગ્યા. બાળકનું આ વર્તન જોઈ આદ્રકુમાર ભીંજાયા
, ૧. ઇ. પુ. છઠ્ઠી સદીમાં રેટિયાનું અસ્તિત્વ જ હતું એટલુજ નહિ, પણ તે એક ધારાને આધારરૂપ હતો. એમ બે વસ્તુ આ દષ્ટાંતથી
પુરવાર થઈ જાય છે. મહાત્મા ગાંધીજીની પ્રવૃત્તિ સાથે આ ઘટનાને . 1 સરખા. ? "
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
- -
-
- -
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાર તેમણે સૂતરના આંટા ગણ્યા તે બાર થયા એટલે બીજા બાર વર્ષ સુધી સંસારમાં રહેવાનો વિચાર કર્યો,
બાર વરસ જોતજોતામાં વીતી ગયાં. એટલે આદ્રકુમારે દીક્ષા - લીધી. તપ ત્યાગ ને સંયમનું બળ તેમની અંદર અને આસપાસ
તરવા લાગ્યું. રાજગૃહીના માર્ગે જતા તેમને રસ્તામાં પાંચસો ચોરોને - ભેટ થયે. વાતચીતને અંતે માલમ પડયું કે તે પાંચસો ચોરો તે,
આદ્રકુમારના પિતાએ આદ્રકુમારની દેખરેખ અંગે નીમેલા પાંચસો સુભટો હતા કુમાર ગુમ થતાં, રાજાની બીકે તેઓ આ દેશમાં નાસી આવેલા અને ચોરીના બંધા વડે ગુજરાન ચલાવતા હતા. ધર્મનો ઘેરી માર્ગ સમજાવી મુનિએ તેમની દીશા આપી અને મની સાથે આગળ ચાલ્યા.
માર્ગમા હસ્તિતાપમાન આશ્રમ આવ્યો તેઓને એ મત - હતો કે, એક મોટા હાથીને મારીને તેના માંસથી ઘણા દિવસો નિર્ગમન કરવા, તેથી ઘણું જીવન બચાવ થાય. આવા દયાભાસ ધર્મવાળા તાપસેએ એક મત માતંગને મારવાને માટે તે આઝ
માં બાંધ્યો હતોમાર્ગમાંથી પસાર થતાં આર્કમુનિને વંદન કરવાની ઉજવી ભાવના માતંગમાં પેદા થઇ તે નમવા ગયો કે તરતજ તેનાં બંધનો તૂટી ગયાં. સૂ ઢથી મુનિના ચરણને સ્પર્શ કરી તે હાથી જંગલમાં ચાલ્યા ગયે. તાપસ મુનિ તરફ ગુસ્સે થયા. આર્કમુનિએ ઉપદેશ બળે તેમને ભીંજવ્યા અને શ્રી વીરપ્રભુ પાસે દીક્ષા લેવા મોકલ્યા. મહાવીરે તેમને દીક્ષા આપી.
ગજેન્દ્રમુક્તિ અને તાપસના પ્રતિબંધની હકીક્ત સાંભળી - - શ્રેણિક રાજા અને અભયકુમાર આદ્રકુમાર પાસે આવ્યા અને તેમને વદન ર્યું. મુનિએ અભયકુમારને ખરા અંતઃકરણથી આભાર માજો, કેમ કે તેમની સાચી દષ્ટિ અપાવવાના કારણ રૂપ જ તે - ક. તે પછી આમહામુનિ રાજગૃહમાં પધાર્યા, ત્યાં પધારેલા શ્રી'
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
-----
-----
આકુમાર વિરસ્વામીને વંદના કરી તેમના ચરણકમળની સેવાથી કૃતાર્થ થઈ, અંતે મેક્ષને વર્યા. -
આકુમારનું આખુંય જીવન કર્મના અટલ સિદ્ધાન્તના એક અજબ પ્રતીક તૂટય છે.
મેઘકુમારને નદિષણની દીક્ષા – શ્રી મહાવીર પ્રભુ રાજગૃહી નગરીની પ્રજાને ધર્મના અલભ્ય અણમોલ તો સમજાવે છે. સાંસારિક ભેગરેગ તથા ભાગ રાગ છોડી ઘણા તેમની છીયામાં આવીને વસે છે. ઉપદેશ ધારામાં વહેતું સનાતન રને સંગીત
આ તરના મર્મ ભાગે અજબ ગડમથલ પેદા કરે છે. ' એકદી તેમને આત્મ બોલ ઝીલવા શ્રેણિક રાજાના મેઘકુમાર ને નદિષેણ નામે રાજપુત્રો સમવસરણમાં ગયા. શ્રી વીરની આત્મ ત્રભાના પ્રથમ દર્શને તેમનો અંતર મેલ ધોવાઈ ગયે. આત્મ કલ્યાશુની દીક્ષા લેવાની તેમને પ્રેરણા મળી. બન્ને બધુઓ રાજભવને પાછા ફર્યા. માતા પિતા આગળ દીક્ષાની વાત રજુ કરી. મેવકુમાર આઠ સ્વરૂપવતી સ્ત્રીઓને સ્વામી હતા. તે આઠેયને તજવા તે તૈયાર શ. એ સારના સકલ વિભા છન, આત્મ વૈભવ આગળ તેને તે તુચ્છ લાગ્યા. માતા-પિતા, પત્ની વગેરેની અનુમતિ મળતાં તે શ્રી -- વીર પાસે દીક્ષા લેવા ગયે. દીક્ષા અધિકારી જાણું પરમ ઉપકારી?
શ્રી મહાવીર પ્રભુએ તેને દીક્ષા આપી, આત્મ ધર્મને નિર્મળ ધવળ વા પહેરાવ્યો. ભગવંત સાથે ઘણા સાધુ રહેવા લાગ્યા.
નાગુ પીચો સ્ત્રીઓનો ભરથાર હતો, સર્વેને સમજાવી તે પણ શ્રી વીરનો શિષ્ય બન્યા.
મેઘકુમાર–મગધના મહારાજા શ્રેણિકને પુત્ર સાધુ થયો. દીક્ષાની પ્રથમ રાત્રે પીરસી ભણાવ્યા પછી, સંચાર કરતાં નાના મોટાના વ્યહવારથી તેમને સંયારે (શયા) સર્વ સાધુની પછી ઉપાશ્રયના બારણા નજીક આવ્યા. ત્યાં તેમને નિદ્રા આવી નષ્ટિ, કેમકે આવતા
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪'
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
જતા સર્વ સાધુના ચરણ સ્પર્શથી તેમને જરા માઠું લાગ્યું. પૂર્વ જીવન સ્મૃતિ પટ તરી આવ્યું. સુખાકારી આવાસને પુષ્પ શવ્યા નજરમાં તરવા લાગ્યાં. સાધુ જીવન આ રીતે વ્યતીત કરવું તેમને ન ગમ્યું.
પ્રભાત થયું. મેવકુમાર મુનિ શ્રી મહાવીર પાસે આવ્યા. તેમને જોતાં જ શ્રી મહાવીર બોલ્યા, “હે મેવ! તે રાત્રીના ચારે ય પ્રહર દુખમાં ગાળ્યા છે અને ઘેર જવાને વિચાર કર્યો છે. આ વાત ખી છે?’ મેઘમુનિએ કહ્યું, “હા, પ્રભુ ખરી છે. ” “હે મેઘમુનિ ! આ દુ:ખ તે કંઈ નથી એના કરતાં તો તે પાછલા ભવમાં ભોગ વેલાં. દુ:ખ અતિ ભય કરે છે.' એમ કહીને શી વીર મેઘમુનિને તેમના પૂર્વજન્મની દુઃખ પૂર્ણ કથા કહી સંભળાવી, ભગવંતના ઉપદેશ સ્મરણથી મેઘમુનિને જાતિ સ્મરણ જ્ઞાન થયું, ને પ્રભુના કહેવા પ્રમાણે સઘળું જોવા મળ્યું. તે સઘળું જોતાં, સંસાર પ્રતિને તેમને રાગત તુ તૂટી ગયો અને શ્રી વીરને વદી, ચારિત્ર ધર્મમાં લીન થયા.
નંદિષણ મુનિએ સામયિકથી માંડીને દશ પૂર્વ સુધીનો અભ્યાસ કર્યો ને પછી ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના તપ કરવા લાગ્યા. તપના બળે તેમને ઘણા પ્રકારની લબ્ધિઓ પ્રાપ્ત થઈ.
૧ મનુષ્યને સાંપડતી ઉચ્ચ પ્રકારની પ્રત્યક્ષ ઋદ્ધિ-શક્તિ તેજ લબ્ધિ કહેવાય. તપોબળ સિવાય લબ્ધિ ન સાંપડે. • લબ્ધિના મુખ્ય અઠ્ઠાવીસ પ્રકાર છે
૧ આસકિ લબ્ધિ. આ લબ્ધિ જેને પ્રાપ્ત થાય, તેના સ્પર્શ થી અનેકના રોગ મટી જાય.
૨ વિપસહિ લબ્ધિ. જે મહાનુભાવને આ લધિ પ્રાપ્ત થઈ હેય, તેના મૂત્ર અને મળાદિક પણ અમે તેના ગમે તેવા રાગ મટાડી શકે
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
નંદિની દીક્ષા
૬૫ લબ્ધિના આ મુખ્ય પ્રકાર છે. લબ્ધિ પ્રાપ્ત કરવા માટે તે તે પ્રકારની સખત તપશ્ચર્યાઓ કરવી પડે છે. તેમજ શરીરનો મોહ, ત્યારે પડે છે. લબ્ધિ અને અતિશયમાં ફેર છે, તીર્થકરોને એવી લબ્ધિઓ જન્મથી જ હોય છે. તે ઉપરાંત અતિશયો પણ હોય છે. અતિશયના અધિકારી કેવળ તીર્થકરે જ છે. જ્યારે લબ્ધિ શુદ્ધ ચારિત્રને તપના બળથી સંપ્રાપ્ત થાય છે. - લબ્ધિઓનો વિચાર કરતાં, આજનું વૈજ્ઞાનિક બળ નહિ જેવું જ જમ્મુાય છે. કારણ કે લબ્ધિ આત્માની પ્રભા છે, ને વિજ્ઞાન બુદ્ધિનું બચ્યું છે. - ' ૩ ખેલોહિ લબ્ધિ. જે સાધુ પુરૂષને આ લબ્ધિ પ્રાપ્ત થાય, તેના શ્લેષ્માદિ પણ ગમે તેવા રોગને નાબૂદ કરી શકે.
૪ જલૌષધિ લબ્ધિ. જેને આ લબ્ધિ પ્રાપ્ત થાય, તેના દાંત, કાન, નાસિકા, જીભ તથા શરીરનો મળ સુગ ધયુક્ત હોય છે. અને તે મળથી ગમે તેવા અસાધ્ય રોગો મટે. - ૫ સર્વોષધિ લબ્ધિ. આ લબ્ધિ જે પુરૂષને વરે, તે પુરૂષના કેશ, નખ વગેરે પણ ઔષધ સમાન બની જાય. આ લબ્ધિના પ્રભાવથી સ્પેશીયલ વરસાદ કે નદીનું જળ પણ ગમે તેવા રોગ મટાડી શકે.
૬ અંભિન્ન શ્રોતલબ્ધિને એવો પ્રભાવ છે કે પાંચ ઈન્દ્રિયના વિષય ગમે તે એક ઈન્દ્રિયથી ભાગવી શકાય અને તેનું સ્વરૂપ જાણી શકાય. જેમકે જોવાને વિષય આંખનો છે, છતાં ઉક્ત લબ્ધિના પ્રભાવે કાનથી જોઈ શકાય અને તે પદાર્થને ઓળખી શકાય, છતાં પણ આંખને જોવાનો ગુણ કાયમ જ રહે,
છ અવધિજ્ઞાન, લબ્ધિ. આ લબ્ધિનું સ્વરૂપ આગળ વર્ણવાઈ ગયું છે.
૮ મન:પર્યવસાન લબ્ધિ. ૯. કેવળ જ્ઞાન લબ્ધિ આ જ્ઞાન
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
મુનિ નદિષણનું તપોબળ જેમ ખીલતું ગયું, તેમ કાળને ઉદય પણ વ્યાપક બનતે ગયો. કારણ કે, નિકાચીત ભોગકર્મ ભેગવ્યા સિવાયજ ઉતાવળથી તેમણે દીક્ષા લઈ લીધેલી. અને તે ભેગકર્મ દિન પ્રતિદિન વિશેષ ઉગ્ર બનવા લાગ્યું. નંદિષણ મુનિ વાત ટકાવ અર્થે પ્રાણુત કષ્ટ સહન કરવા લાગ્યા. અંગીકાર કરેલા વ્રતને ત્યાગવામાં તેમને આત્માનું ખૂન થતું લાગ્યું.
એક બાજુ કર્મબળ, બીજી બાજુ પુરૂષબળ, પુરૂષ કર્નાવશેષ ભોગવવા બંધાયેલો છે, અવશેષ ભેં ખપાવ્યા પહેલાં તે સંસારની પેઢી બંધ કરે તે દેવાળીઓ ગણાય. તેણે કર્મરૂપી રકમ ચૂકવવી જ પડે, લબ્ધિઓનું સ્વરૂપ પણ આગળ જણાવાઈ ગયું છે. આ લબ્ધિઓ સામાન્ય કોટિના છવને લભ્ય નથી હોતી.
૧૦. ગમનાગમન લબ્ધિ. જે મુનિને આ લબ્ધિ પ્રાપ્ત થાય, તેને જ ઘાચરણ અને વિદ્યાચરણ લબ્ધિના નામથી ઓળખવામાં આવે છે. આ બે લબ્ધિઓ ગમનાગમન લબ્ધિના જ મુખ્ય બે પાસા રૂપ છે. જંઘાચરણ લબ્ધિના પ્રભાવે, સૂર્યનાં કિરણ ઝાલીને બહુ દૂર સુધી સફર કરી શકાય. વિદ્યાચરણથી પણ સૂર્યનાં કિરણ ઝાલીને સફર કરી શકાય પણ તેનું પ્રમાણ જલાચરણથી ઓછું રહે. *
૧૧ ઓમચારણુ લબ્ધિ. જેના પ્રભાવે આકાશમાં ફરાય, બેઠા બેઠા આકાશમાં જઈ શકાય, તેજ વ્યોમચારણ લબ્ધિ. ( ૧૨ જળચારણું લખ્યું. જેને જળચારણુ લબ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ હાય, તે કુવા, વાવ, તળાવ, સરોવર, સરિતા કે સમુદ્રમાં અપકાયના જીવની વિરાધના કર્યા સિવાય ગમનાગમન કરી શકે - ૧૩ પુ૫ચારણ લબ્ધિ. આ લબ્ધિને ધારનાર મહામુનિ, સૂક્ષ્મ જીને દુઃખ પહોંચાડયા સિવાય કુસુમની પાંખડીના સમુદાયને અવલંબીને રહી શકે છે.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬g
-
-
-
-
નંદિની દીક્ષા
એક દિવસ છઠ્ઠને પારણે મુનિનંદિષેણ રાજગૃહીમાં ભિક્ષાર્થે નીકળ્યા. કર્મના તીવ્ર પ્રભાવે આકર્ષાયલા તે ભૂલમાં ગણિકાને ઘેર જઈ ચઢયા અને ધર્મલાભ આપે, “અમારે ધર્મલાભથી શું ?” ગણિકા મલકાતી બેલી. “અમે તો અર્થલાભનાં રસિયાં. ગણિકાના શબ્દબાણે, મુનિ પિતાના મુનિધને ભૂલી અભિમાનને પાટલે બેઠા, 'અરે, આ સ્ત્રી મારી મશ્કરી કરી ગઈ? શું હું સત્વહીન છું ? મારે . તેને બતાવવું જોઈએ કે હું કહું છું ? “હું કોણ? ના ઘમંડી સુરે
મુનિ–અમુનિ બન્યા. માર્ગમાં પડેલા ઘાસના પૂળામાંથી એક હણ ખેંચો, પ્રાપ્ત લબ્ધિના પ્રભાવે, મુનિએ ગણિકાના ચોકમાં સાડાબાર કરાડ સેનાની વૃષ્ટિ કરીને અભિમાનના ઉત્તમ શિખરે હાલતા બાલ્યા, “જે, ધર્મલાભ ન જોઈએ, તે ધનનો લાભ સ્વીકારી લે.”
૧૪ શ્રેણિચાર લબ્ધિ. આ લબ્ધિને ધારતો મહાત્મો ગગનમાં સીધે ને સીધે ૪૦૦ જન સુધી વિહરી શકે અને પાછો આવી પણ શકે. . ૧૫ અનિશિખા ચારણુ લબ્ધિ, આ લબ્ધિ જેને પ્રાપ્ત થાય,
તે સાધુ, અગ્નિકાયના જીને હાનિ પહેચાડયા સિવાય, અનિની શિખાના અવલંબને ગમનાગમન કરે, છતા તેના અંગાગને અગ્નિ શિખા ન જ સ્પશે.
૧૬ ધૂમચારણું લબ્ધિ, આ લબ્ધિના પ્રભાવે માનવી, ધૂમ્ર (ધૂમાડા) નો આશ્રય ગ્રહીને ગમે ત્યાં જા–આવ કરી શકે છે.
૧૭ મટતંતુ ચારણ લબ્ધિ. આ લબ્ધિના તેજથી વાંકાચૂકી
ના અંતરામાંના અવકાશમાં વૃક્ષ ત તુના આશ્રયેં ગમનાગમન કરી શકાય.
૧૮ ચક્રમણ જ્યોતિ રશ્મિ, ચારણ લપિ આ લબ્ધિ ધારી ' -મહા માનવ સૂર્ય, ચન્દ્ર, તારા, નક્ષત્ર, ગ્રહ કે બીજા કોઈપણું ! -જાતિના કિરણો સૂક્ષમ કમળ કર ઝાલીને ગમે ત્યાં ગમનાગમન્ટ કરી શકે.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮૧ ,
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર . આટલું બેલી મુનિ ઘર બહાર જવા તૈયાર થયા. ગણિકાએ તેમનો છેડે ઝાલ્યો. ભાષાના મદરસે મુનિને ભજવ્યા. ભેગકર્મને રસ પણ તેમાં ભળ્યો. મુનિને વેશ્યાના મંદિરમાં વાસ કરવો પડે. વાસ કરતાં તેમણે એક અભિગ્રહ (ભારે પ્રતિજ્ઞા) લીધે કે, “આ . વેશ્યાભવને આવતા પુરુષોમાંથી દશને પ્રતિબધ પમાડી, નિયમિત રીતે
૧૯ વાયુચરણ લબ્ધિ. આ લબ્ધિથી વાયુની દિશામાં ગમન કરી શકાય.
૨૦ નિહારચારણ લબ્ધિ. આ લબ્ધિના પ્રભાવે, અપકાયના જીવને દુઃખ પહોંચાડયા સિવાય ઝાકળનું અવલ બન કરીને તેની જ સાથે ગતિ કરી શકાય.
૨૧ મેધચારણ લબ્ધિ. ૨૨ ઉસચારણું લબ્ધિ. ૨૩ ફળ ચારણું" લબ્ધિ. આ લબ્ધિઓના પ્રભાવે તે તે દ્રવ્યોના અવલંબને–કે. પણ દ્રવ્યના જીવને હાનિ કર્યા સિવાય ગમનાગમન કરી શકાય.
૨૪ તેજલેષ્મા લબ્ધિ. આ લબ્ધિના બળે માનવી ફોધમાં આવીને બીજાને બાળી શકે, ગોશાલકે આ લબ્ધિ પ્રાપ્ત કરેલી.
૨૫ શીતલેશ્યા લબ્ધિ. આ લબ્ધિવંતમુનિ તે લેધ્યાને પાછી વાળવા, તેના પ્રતિસ્પધી ગુણવાળી શક્તિ મૂકે. -
૨૬ વયિ લબ્ધિ. આ લબ્ધિના પ્રભાવે શરીર નાનામાં નાનું કમળતતુના છિદ્રમાં પ્રવેશી શકે એવું, તેમજ મેરૂ પર્વતથી પણ મોટું બની સકે.
૨૭ લઘુત્ર બ્ધિ. વાયુથી પણ અત્યંત હલકું શરીર બનાવવામાટે આ લબ્ધિ છે.
* ૨૮ ગુરૂવ લબ્ધિ. આ લબ્ધિને ધારતો મુનિ પિતાના શરીરને વથી પણ ભારે કરી શકે અને ઇન્દ્રાદિકને પણ થથરાવી શકે.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
નદિષેણની દીક્ષા
૬૯
શ્રી મહાવીર પ્રભુ સમીપે દીક્ષા લેવા માફલોને હું ભોજન કરીશ.” * પછી મુનિવેશ ત્યજ કુમાર નંદિષેણ, સંસારરંગે રંગાયા. ને દશ માણસને પ્રતિબેલ પમાડી દરરોજ શ્રી વીર પાસે મોકલવા લાગ્યા.
જોતજોતામાં સાડા બાર વર્ષ વીતી ગયાં. દશ માણસો દરરોજ દીક્ષિત બનવા લાગ્યા. એક દિવસ દશને બદલે નવને જ પ્રતિબંધ
સ્પર્યો. દશમા સેનીને ઉપદેશની લેરા પણ અસર ન થઈ. નંદિપેણ - ત્યાં સુધી ભાણે ન બેઠા, વેશ્યાએ તેનું કારણે પૂછ્યું. નદિષણ - ગમગીન રહેશે બદયા, “આજે નવને જ પ્રતિબંધ પમાડયા છે, ને દશમો આ સેની ધર્મથી દૂર દોડવા મથી રહ્યો છે. દશમો આવે ને - પ્રતિબંધ પમાડું, તે જ ભોજન કરી શકુ. “એહ! એમાં શું ? દશમા તમે જ '' જે શબ્દબાણે મુનિ નદિષણને અ-મુનિ બનાવ્યા હતા, તે જ શબદે આજે પુનઃ તેમને મુનિધર્મની દિશા બતાવી. ભોગ કર્મને શેષ રસ પણ જળીને ભસ્મ થઈ ગયું હતું. ભેગવિલાસને ઠાકરે મારી, નદિષેણ સીધા શ્રી વિરપ્રભુ પાસે ગયા અને દીક્ષા - ગ્રહણ કરી. - લબ્ધિધારી મહામુનિઓને જે મેં નથી છોડયા, તે કર્મ આપણને ઊંચાનીચા કરે તેમાં નવાઈ શી? છતાં તે કાળની મહત્તા એ હતી કે, પાપી પિતાનું પાપ કોઈ રીતે છૂપાવવાનો પ્રયાસ ન કરૌં. પર તુ પાપ કરતાં કરતાં પણ પુણ્યના પંથની પ્રતીક્ષા રૂ૫ કાર્ય કરતે. નહિતર વેશ્યાના મંદિરમાં જઈને ધર્મોપદેશ કરવાનું મન કોને થાય! છતાં નદિષેણે તે પ્રમાણે સાડાબાર વર્ષ સુધી ચલાવેલું અને તે પછી શ્રી વીર પાસે જઈ, પિતાની ભૂલનું પ્રાયશ્ચિત કરી દીક્ષા અંગીકાર કરેલી. - પહેલું ચેમાસું – વળી જીવનનું પ્રથમ ચોમાસું શ્રી મહાવીરે : રાજગૃહમાં જ વીતાવ્યું. અને ઉપદેશના પવિત્ર પ્રકાશથી ઘણા --જીને સંસારના અંધારામાંથી બહાર લાગ્યા. મહારાજા શ્રેણિક
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર.
અને અભયકુમાર ઉપર તેમના પવિત્ર આત્મતેજનો સારી જેવી અસર પડી ચૂકી હતી. મહાપુરૂષની અમીદૃષ્ટિ જેના ઉપર પડે, તેનેા વહેલા માડા ઉલ્દી જ સમજવા.
१७०
ઋષભદત્ત-દેવાન દાઃ—વર્ષાકાળ વ્યતીત થતાં ભગવાન મહા-વીર આગળ વધ્યા. ચારે તરફ સૌમ્યરસ રેલાવતા, કુદરતના એ પ્રતિભાસ'પન્ન પુરુષને સૃષ્ટિના વા નમવા લાગ્યા. જ્યાં એમના આત્માનું નિર્દોષ–નિમ ળ રશ્મિ રેલાતું. ત્યા આનદર્ગ જામતા તેતાળીસની વચે ત્રેવીસનાને શરમાવે એવી શ્રી મહાવીરની ચાલ હતી. ડગલે ડગલે શાતિ–કણુ વેરતા તેએ આગળ વધતા, વિહાર કરતા શ્રી વીર બ્રાહ્મણકુંડ ગામે પધાર્યાં. બ્રાહ્મણકું ડ ગામ વૈશાલીની દક્ષિણે આવેલુ' હતુ. અને વૈશાલીના તાબાનું હતું.
*
ઉપદેશ ને દીક્ષાઃ—માહ્મણકુંડ ગામે સમવસરણુની રચના થઈ ગામમાંથી નાના મેટાં સૌ શ્ર મહાવીરના ઉપદેશ સાંભળવા સમવસરમાં આવ્યાં, તેમાં ઋષભદત્ત માહ્મણુ અને તેની સુશીલ પત્ની દેવાન દા પણુ હતાં. સિંહાસનસ્થ શ્રી વીરરવામીને જોતાં જ દેવાનંદા ની આંખ઼મા અમીપૂર પ્રગટયા, શરીરે માંચ થયે।; યાધર સ્નેહ વતા થયા. નિનૈિમેષ નયને દેવાનંદા મહાવીરને જોઈ રહી.
*
દેવાન દાની આ સ્થિતિ જોઇને ગૌતમ સ્વામી વિચારમાં પાયા. તેનુ કારણ તેમને સમજાયું નહિં. તેમણે 'જલી જોડી તે વિષે પ્રભુને પૂછ્યું. શ્રી વીર ખેલ્યા, “ હે ગૌતમ ! હુ એ દેવાન દાની કક્ષામાં ઉત્પન્ન થયેલે, પ્રથમના બ્યાસી દિવસ મે ત્યાંજ વીતાવેલા, દેવાનંદા
આ પળે એ વાતથી અજ્ઞાત છે છતાં સ્નેહના અટલ નિયમાનુસાર મને જોતાં જ, મારા પ્રતિ તેને વાત્સલ્ય ભાવ પ્રગટ થયા છે.'' આ સાંભળી સ` શ્રોતાએ વિમ્મય પામ્યા. દેવાન`દા અને ઋષભદત્તપેાતાના પુત્રનુ ઉજળુ જીવન જોઈને હરખાય, બ્રાહ્મણ દૃ પતીને સાચે જીવનરાહ ચીંધવા કરુણાસિન્ધુ શ્રી મહાવીરે ઉપદેશધારા વહાવી.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપદેશ અને દીક્ષા
૭૧
માનવ-પ્રાણીએ ? સંસારમાં જે જે નજરે દેખાય છે, તે તે સધળુ` સત્યમય છે, એ ભૂલ ભરેલી માન્યતા તમારા માનસ પ્રદેશમાંથી દૂર કરજો. જે દેખાય છે, તે જ નહિં દેખાવાને માટે છે અને નથી દેખાતુ' તે જ સાશ્વત-સ્થિર છે. તમે જે વસ્તુની પાછળ રાત દિવસ દાડયા કરે છે, તે, તે વસ્તુ નથી; પણુ તેને જ પડછાયા છે. પડછાયાને ઝાલવાજ તમે દાડધામ કરે છે, પણુ પડછાયા કદી કાએ ઝાલ્યા સાંભળ્યા છે !
·
સુખી થવાની લાલસામાં તમે લક્ષ્મીની પાછળ દાડે છે, પણુ લક્ષ્મી આજ સુધી કેાષ્ટની બની છે ? હવે તમે તેને તમારી બનાવે તે જુદી વાત ? લાલસાઓનું મૂળ ઇન્દ્રિયેા છે. ઇન્દ્રિયાની લગામ મન ને હાથ છે, મનની અસર પ્રમાણે જ બુદ્ધિ કામ કરે છે.
વિચારે કે આ તમારા પ્રથમ જ્ન્મ તો નથી જ આની પહેલાં તમે ઘણા જન્મે કર્યાં હરશે. તે તે જન્મદરમ્યાન તમે અનેક સુખવૈભવ માણ્યા હશે. ખળદેવ, વાસુદેવ, ચૂકવતી અને ઇન્દ્રનાં સુખ ભાગમાં હશે, ઘણાકે ભયકર યાતનાઓ પણું સહન કરી હશે. ધણા માનવે, પેાતાને મનગમતી રમાના રામ પણુ બન્યા હશે, પૂર્વજન્માનાં આટઆટલાં સુખા અને દુ:ખે। ભાગવવા છતાં આજે તમે કઈ સ્થિતિમાં છે, તે વિચારની નિ`ળ આખા વડે જુએ. તેનુ કારણુ શું ? અઢળક સુખ-દુઃખા સ્વાહા' કરી જને તમારી ન્દ્રિયા આજે શાના માટે તલમી રહી છે. ઇન્દ્રિયા તમારી હછ સુધી સતેષ પ્રેમ નથી અનુભવતી ? એને એવુ શું જોઇએ છે કે એ તમને રાતદિવસ ઊ ચા-નીચા કરે છે ?
આંખા સમે નજર કરે. આજે એને શું પ્રીય છે, એને વિચાર ક્રશ એ સત્યને છેડી અસત્યમાં કૂદકા મારવા કેમ તત્પર થાય છે તે શાચેા, આંખ જેવીજ તમારી ઇન્દ્રિયાની સ્થિતિ છૅ. મને પણ મટની જેમ કૂદાકૂદ કરી રહ્યું છે.
J
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
ડર
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
ઇન્દ્રિયેનો એ સ્વભાવ છે કે શરીરમાં એને જેમ જેમ આગળ પડતું સ્થાન અપાય તેમ તેમ તે શરીરને નિજના પંજામાં રીતસર ફસાવી દે. પછી તેમાંથી મુક્ત થતાં સકાંના સંકાં નીકળી જાય.
ઇક્તિના વિષયને જગવતી ઇચ્છાની જે જે અણના મૂળમા આત્માના રસનું એક એક ટીપું ટપકાવવાની જરૂર છે, આત્મ-રસનું ટીપુ અડતાં જ ઇચ્છાની અણિઓ નરમ પડશે અને તે સાથેજ ઇન્દ્રિયની “સ્વાહા' શકિત ઓછી થવા માંડશે.
માનવસેક આજે શરીર ધર્મને સાંભળી રહ્યો છે. આત્મધર્મની વાત સહુ કેદને અણગમતી લાગે છે. પણ શરીરનો ધર્મ કયાં સુધી ટકશે? આખરે આત્મા જ સાચો સાબિત થશે અને આત્મધર્મના નામે જ આમનું કલ્યાણ થશે.”
ઉપદેશના એક એક વાકયે અને શબ્દ પ્રગટતા આત્માના અમૃત કવડે સભામંડપ ઝઘમગવા લાગે, અનેક જીવો ઉપદેશ રંગે રંગાયા. બ્રાહ્મણ દંતીને સંસાર કરતાં આત્મા વડે લાગ્યા. આત્માનું વડપણ ખીલવવા દીક્ષા અંગીકાર કરવાને તેમણે નિશ્ચય કર્યો. શ્રી મહાવીર પાસે દીક્ષા માગી, એગ્યતા જાણી શ્રો વીરે તેમને દીક્ષા આપી.
ઉપદેશ પ્રથા –તે સમયની ઉપદેશ પ્રથા અને આજની ઉપદેશ પ્રયામાં ઘણે ફેર છે; તે સમયે જે બોલાતું, તે શ્રોતાઓ શાંતિથી સાંભળતા. તેમાં કોઈ પ્રશ્નમાં પૂછવા જેવું લાગતું, તો વિવેકપૂર્વક પ્રશ્ન કરતા અને વ્યાખ્યાતા તેને સમાધાનકારક ઉત્તર આપતા. અમુક ગુણની અપેક્ષાએ જ સાચો શ્રોતા બની શકે અને શાશ્રવણુ વડે પોતાનું હિત પ્રમાણુ શકે. તેમાં મુખ્ય ગુણ વિવેનો છે. તે પછી ભક્તિને સ્થાન મળે અને તે બાદ એકાગ્રતા આવે.
આજે ઉપદેશ પ્રથા પટાઈ રહી છે. પ, સાધુઓ મનફાવે તે
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપદેશ પ્રથા
સ્થળે ઉપદેશ આપીને, તેમની શાસ્ત્રોક્ત મહત્તા ઘટાડી રહ્યા છે. તેમને પણ સુધારાનો આજને પવન સ્પર્શ કરી રહ્યો હોય એમ જણાય છે. સાધુને માટે ખાસ કારણ સિવાય, ઉપાશ્રય બહાર વ્યાખ્યાન ન જ અપાય. ઉપદેશની પ્રથા બદલાવા સાથે તેને વિષય પણ બદલાઈ રહ્યો છે. આત્મધર્મના ઉપદેશને બદલે, દેશહિતની વાત આજે ઘણું મુનિ મહારાજે પાસેથી સાંભળવા મળે છે અને તે તદ્દન ખોટું ગણાય. સંસારત્યાગી મહાસાધુ સંસારી પાસે જયારે સંસારને લગતી વાત કરવા બેસશે ત્યારે સ સારની આગમાં જળતા છાને ધર્મામૃત છાંટીને ચેતનવંત કેરું બનાવશે ? -સાધુના ધર્મ ઉપર આર્યાવર્તાના આત્મધર્મનું અવલંબન છે. જનધર્મ એ આયૌવનું અને વિશ્વનું અણમલ તેજશ્મિ છે. લાખો માનો કરતાં તેની કિમત વિશેષ ગણાય. તે ધર્મમાર્ગ ભૂલે, તેમાં ક્રેઈનું ભલું ન જ હોય.
બીજું ચોમાસું –કેવળી અવસ્થાનું બીજું ચોમાસું શ્રી મહાવીરે વિશાલામાં કર્યું. ચોમાસાના ચાર મહિના એક સ્થાને સ્થિર રહી, બાકીના આઠ મહિના આત્મોપદેશમાં વીતાવતા શ્રી મહાવીરનું પવિત્ર નામ જ્યાં ત્યાં સંભળાવા લાગ્યું.
જમાલી-પ્રિયદર્શના–વિહરતા વિહરતા ભગવાન મહાવીર ક્ષત્રિયકુડ ગામે પધાર્યા, ત્યાં જમાલી અને પ્રિયદર્શના પ્રભુને વદિવા આવ્યા. પ્રિયદર્શના શ્રી મહાવીરની સંસારીપણાની પુત્રી અને જમાલી જમાઈ થાય. પ્રભુના દર્શનથી જ તેનામાં વિરક્તિ જાગી. પ્રિયદર્શનાને પણ દીક્ષાની ભાવના થઈ, પ્રિયદર્શના અને જમાલીને શ્રી મહાવીર પ્રભુએ દીક્ષા આપી.
દીક્ષા –વાર વાર વતી દીક્ષાની વાતથી તેને કોઈ સેવી વસ્તુ સમજવાની નથી. ભવ્ય આત્માઓને જ ઠીક્ષાની ઉજજવળ ભાવના થાય છે. જેના ભાગ્ય પૂરાં ઊઘડયાં હોય, એને આંગણે જ દીક્ષાનો
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
આનદ ઊભરાય. દીક્ષાના મૂલ્ય કતે ત્રિલેાકનાં સુખ વૈભવ પણ કંઇ નથી અને એ ત્રણેકના સુખવૈભવ દીક્ષા કરતાં મહાન હૈાય તા ભરત જેવા ચકવીને દીક્ષા શા માટે અંગીકાર કરવી પડત?
૭૪
દીક્ષા લેવા એટલે સંસારમાં રહીને સ સારને છેવા;૧ સ’સારમાં રહેવાનું, પણ તેના વિયેામાં નહિ રહેવાતુ. દીક્ષા એટલે શરીર વડે આત્માનાં હિતનાં કાર્યો કરવાં, પંચમહાવ્રતનુ પાલણુ કરવુ. દીક્ષાધમ શીકાર કરનાર સાધુ-સાધ્વી કહેવાય. સાધુ એટલે આત્માની સાધનામાં એકતાન પુરુષ. આત્માની સાધના એટલે આત્મ માત્ર સાથે સ્નેહના સંબધ જગાવવે, સૃષ્ટિના જીવમાત્રનુ માનસ વાંચવાની અદૃશ્ય તાકાત કુળવવી. સાધુ-સાધ્વીનું મન માયાથી વેગળુ રહે. માયા તેમની કાયાને પણ ન જ છમી શકે-અને જેને જેટલા પ્રમાણમાં ઋખે, તેટલા પ્રમાણમાં તેના તે ધ દુષિત કરે.
,
}
દીક્ષા જર્જા સામાન્ય-નજીવી વસ્તુ હાત તે। તે આપણને ડૅમ નથી. જડતી, આપણા 'તરમાં દીક્ષાના ભાવકાઈ દિવસ ક્રમ નથી જન્મતા હૈ દીક્ષા‘તે તે જ અંગીકાર કરી શકે, જેની આંખા. સૃષ્ટિના સુખવૈભવની અસ્થિરતા, અસારતા વાંચી શકતી હાય.
આજે દીક્ષાને અવા અથ' લેવાય છે. દીક્ષા જેવા પવિત્ર જીવન ધન અવળે! અ જનસમાજની જીભે ચર્ચાય, તે પહેલા. શ્રી સથે તેનાં મૂળ કાર્ષ્ણુ તપાસીને તે અંગે ચેાગ્ય વ્યવસ્થા કરવી જોઇએ, કારણ કે દીક્ષાધ' વગેવાય, તે જૈનધમ વગેાવાયા ખરાખર જ ગણાય. જૈનધર્મનુ જવલંત પ્રકાશ ઝરણુ દીક્ષાના અવલ ખતે ૪ આજ સુધી નિળ રહી શકયુ છે તે ભૂલવુ ન જ જોઇએ.
(૧) આપણાથી કરાતા તેમજ આપણે માથે આવી પડતા અનેક પ્રસંગમાં આ સ્થિતિ કલ્પીને તે પ્રમાણેજ કામ લેવાથી સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી શકાશે એવા મેધ શું નથી ખેંચાતા?
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
મકરણ ત્રીજી
વિહાર અને પ્રકાશ વણ
*
રાજર્ષિં પ્રસન્નચન્દ્રઃ—વિહાર કરતા પ્રભુ મહાવીર એકદા પેાતનપુર ગામે પધાર્યાં. તે ગામના મતેરસ નામે ઉદ્યાનમાં તેમણે વાસ કર્યાં. પ્રસન્નચન્દ્ર ત્યાના રાજવી, ધારિણી તેની માતાનું નામ, પિતાનું નામ સેામચંદ
પેાતનપુરના મનેારમ ઉદ્યાનમા સમયવરણની રચના થઇ. માનવ, દેવા ત્યાં એકત્ર થયા. ત્રિલેાક પૂજ્ય વિભૂતિના અણુધાર્યાં દર્શીનને લાભ ઉડ્ડાવવા કયા જીવ ઉત્સુક ન થાય ? તી પતિ શ્રીએ ઉજજવળ જ્ઞાન-ગ’ગા વહેતી કરી. જ્ઞાન વારિના નિર્મળ સ્વરૂપે અનેક આત્માએક ભીંજાયા. અનેકને સાચુ* જીવનદર્શન થયું'. હિમાદ્રિના ઉત્તુંગ શિખરેથી વહેતી ગ`ગેાત્રીના નિમ`ળ વારિ પ્રવાહે ભી જાતી ધરાનુ ડેય', જે અનુપમ શાંતિ ચાખી શકે, એવી જ શાંતિ શ્રી વીરના મધુર વચને જીવમાત્રને સાંપડી.
શ્રોતાગણમાં રાાય પ્રસન્નચન્દ્ર પણું હાજર હતા. આત્માની અમાપ શક્તિની અપેક્ષાએ તેમને પેાતાની રાજ્યઋદ્ધિ અલ્પ લાગી.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
અસ્થિર જણાઈ. સ્થિર અને શાશ્વત આત્મ ઋદ્ધિના સ્વામી થવાના મંગલ કેડ તેમના નમ્ર અંતરે જાગ્યા. રાજા પ્રસન્નચન્દ્રને રાજર્ષિ -બનવાની તાલાવેલી લાગી.
શ્રી વીરને નમન કરી, તેઓ રાજભવને વળ્યા. રાજકાજને બેજો બાલકુમાર અને મહા અમાત્યના શિરે મૂક્યો. પોતે મહાવીર પ્રભુ પાસે દીક્ષાર્થે ગયા રાજા પ્રસન્નચન્દ્ર દીક્ષા લઈને સાધુ બન્યા.
સાંસારિક સર્વ વૈભવ છેડી, આત્માના વૈભવે વળ્યા. ઉગ્ર તપ બને - શાસ્ત્રાભ્યાસથી રાજર્ષિ સૂત્રાર્થના પારગામી થપા.
ભગવાન મહાવીર સાથે વિહરતા રાજર્ષિ એકદા રાજગૃહી નગરીએ આવ્યા. નગરની બહાર જઈ તેમણે ઉગ્ર તપની શરૂઆત કરી. એકાંતમાં એક પગ પર શરીરને ભાર ઝાલી, બે બાહુ ઊંચા ગગન તરફ લબાવી, દષ્ટિ નાસિકાગ્રે સ્થિર કરી તેઓ ધ્યાનમાં જોડાયા.
શ્રી વીરના દર્શને જવાનો રસ્તો ધ્યાન મગ્ન મુનિની બાજુમાં ચઇને જ પસાર થતો હતો. જે જે નગરજનો ત્યાંથી પસાર થતાં, તેમનું ઉનત મસ્તક પ્રસનચદ્ધ મુનિને જોતાં જ ઢળી પડતું. રાજ-ગૃહીના રાજા શ્રેણિક પિતાના રસાલા સહિત આજ માર્ગેથી શ્રી વિરને વન્દન કરવા રવાના થયા. મુનિને ઉચ્ચાસને સ્થિત થયેલા જોઈને જ રાજાના ઘણા સુભટે નમી પડયા. સુભટોમાં દુર્મુખ નામે એક સુભટ હતા. શુભભાવપરાયણ મુનિને નમવું તેને ન રૂછ્યું. તેણે મુનિના અવગુણ ગાવા માંડવા. વરસતી અવગુણની પરંપરાએ મુનિના શુભ ધ્યાનમાં અંતરાય ઊભો કર્યો. શુભ ધ્યાનની સળંગ પ્રકાશ લીટી વચ્ચે એક કાળી વાદળી આવી. તે વાદળીમાંથી ક્રોધ વરસ્યો, સમતારંગી મુનિ પ્રસન્નચન્દ્ર ક્રોધ જળ ભીંજાયા. રાજાના સુભટો સાથે માનસિક યુદ્ધ કરવા લાગ્યા. મુનિ ધર્મથી દૂર ને દૂર - કોપના પૂરમાં તણાવા લાગ્યા.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
વિહાર અને પ્રકાશ વ ણુ
રસાલાની મધ્યે શેાભતા શ્રેણિક મહારાજા થાડીવારે ત્યાંથી પસાર થયા. તપવી મુનિ પ્રસન્નચન્દ્રને તેમણે વન્દના કરી તેમના ઉમ પ્રકારના ધ્યાનનું સ્પષ્ટ ચિત્ર તેમના હૃદયપટે કંડારાઇ ગયું.
ge
"
6
સમવસરણુમાં જ શ્રી મહાવીરને વન્દના કરી, શ્રેણિક્ર પ્રસન્ને ચન્દ્રમુનિના તપની જ વાત ચાલુ કરી. હું ત્રિલેાકપત્તિ ! મે પ્રસન્નયન્દ્ર મુનિને પૂર્ણ ધ્યાનાવસ્થામાં વાંધા છે. તે સ્થિતિમાં કદાપિ તેમના દેહ પડે તે તેમના આત્માની કંઇ ગતિ થાય ? ' શ્રી વીરે કહ્યું, ‘ સાતમી નરકે જાય. ' નરક ' શબ્દ સાંભળીને શ્રેણિક વિચારમાં પડયા. તેણે ફરીથી તેજ પ્રશ્ન ઉથલાવીને પૂછયેા, “ હું ભગન ' પ્રસન્નચન્દ્ર મુનિ જો આ સમયે કાળધમ પામે તે કયાં જાય ?'' ભગવંતે કહ્યું. • સવાય સિદ્ધ વિમાન ’ એક પછી એક તુરત જ પૂછાયેલા એકજ પ્રશ્નના બે પ્રકારના ઉત્તરા સાભળી શ્રેણિક રાજા વિસ્મય પામ્યા. તેમણે શ્રી મહાવીરને તેનું કારણુ પૂછ્યું. પ્રભુ ખેલ્યા *, ધ્યાનના ભેદથી તે મુનિની રિયતિ મે પ્રકારની ચ છે. પ્રથમ દુખની વાણીથી તે મુાન ક્રાધ પામ્યા હતા. . તે વખતે તે જ વંદના કરી હતી. ત્યારે તે નરકને ચેાગ્ય હતા. ત્યાંથી તમારા આ તરફ વળવા પછી, તારા સુભટા સાથે . માનસિક યુદ્ધમા નૈડાયલ . તે મુનિ, ક્રોધબળે દૂર ને દૂર ફેંકાઇ રહ્યા હતા. મુનિપણાને ખ્યાલ ચૂકીને, રાજાની સ્થિતિએ ઊભા ઢાય, એ રીતે વતી રહ્યા હતા. છેવટે તારા સુભટાને મારવા તે મુનીએ . રાજાપણાની પેાતાની પૂર્વ સ્થિતિના ખ્યાલ સાથે પેાતાના માથે હાય . મૂકચે; હાથ મૂકેલા શિરટાપ લઇને તારા સુભટ પર ફે કવા તેા પણ ત્યાં શિરાપને બદલે; મુડન કરાયેલ માથુ જ હતું. માથાનું મુડન જોતાજ સુનિ સ્તબ્ધ થયા. પેાતાના મુનિધમ ને તેમને ખ્યાલ આવ્યેા. ધીમે ... ભીમે તેઓ શુભભાવસાઞર પ્રતિ વળ્યા અને ધ્યાનમાં લીન થયા. હું રાજન તારા' ખીજા પ્રશ્ન સમયે મુનિ એ શુભ ધ્યાનમાં હતા અને
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮
વિહાર શ્રી મહાવીર
એટલે જ એમની ગતિ સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાને થવાનું મેં તને કહેલું "
વાતચીત દરમ્યાન જ શ્રેણિકે મધુર દુંદુભિનાદ સાંભળે. તપાસ કરતા તે જાણી શકો કે, “પ્રસન્નચન્દ મહામુનિને કેવળજ્ઞાન ઉપજ્યુ. છે.' - ધ્યાનનું સ્વરૂપ –ધ્યાન એટલે ધ્યાવું તે. પિતાના લક્ષ્યબિંદુ
ઉપર દષ્ટિને સ્થિર કરી, મન, વચન અને કાયાની તમામ પ્રકારની - શક્તિઓને તે તરફ વહેતી કરવી તેનું ધ્યાન, ધ્યાન સમયે માનવીના
ભાવ ચિંદાનંદમય હોય. જે તે ભાવમા અણુમાત્ર ફરક પડે તો માનવી પોતાના લક્ષ્યબિન્દુથી વેગળે પડી જાય. ધ્યાન સમયે કામ કે ક્રોધની
વાળા અંતરમાં પ્રજજવલિત થાય, તો લાભની અપેક્ષાએ હાનિ વિશેષ થાય. કેમકે ધ્યાનને જેટલો ઉચ્ચ પ્રકાર, તેટલી તેમાંથી ગબડવાની ઉચ્ચ પ્રકારની શિક્ષા.
ધ્યાનભેદે મુનિ પ્રસન્નચન્દ્ર નરકને યોગ્ય બનેલા અને પુનઃ સ્વર્ગને લાયક બનેલા, તે પછી ધ્યાનમાં આગળ વધતાં તેમને કેવળજ્ઞાન થયેલું. - દયાન, ગનો જ એક પ્રકાર છે. મન-વચન-કાયાને આત્માની દિશામાં એક કરવા તેનું નામ જ ધ્યાન. ધ્યાનનું સ્વરૂપ અતિ સૂક્ષમ અને નિર્મળતમ છે. ધ્યાનના મુખ્ય ચાર પ્રકાર. (૧) આર્તધ્યાન (ર) રૌદ્રધ્યાન (૩) ધર્મધ્યાન (૪) શુકલ ધ્યાન. ધ્યાનની છેલ્લી કોટી તે શુકલધ્યાન. શુકલધ્યાને વર્તતા આત્માની મનોભૂમિકા કેવળ આત્માના પ્રકાશ વડેજ રંગાઈ જાય. સૃષ્ટિના સર્વ વ્યાપારમાંથી મુક્ત બની, વિશ્વના આમ વ્યાપાર સાથે તે એકાકાર બને અને -તેજ પ્રમાણે વર્તતાં આત્માને ઉચ્ચ ગતિ સાંપડે.
કેવળી અવસ્થાનાં માસ–ભગવાન શ્રી મહાવીરે કેવળી - અવસ્થાનાં ત્રીસ ચોમાસા કર્યા કયાં ગાળ્યાં, તેને ક્રમ નીચે મુજબ છે.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિહાર અને પ્રકાશ વ ણુ
(૧) રાજગૃહ
(૧૬) વાણિજ્યશ્રામ
(૨) વિશાલા ( ન* ૨૩ જી ) (૧૭) રાજગૃહી
(૧૮) વાણિયગ્રામ
(૩) વાણિજ્યગ્રામ (૪) રાજગૃહ (૫) વાણિગ્રામ
(૧૯) વૈશાલી
(૨૦) વૈશાલી
(૬) રાજગૃહ
(૭) રાજગૃહ (૮) વૈશાલી (૯) વાણુિજયગ્રામ
(૧૦) રાજગૃહી (૧૧) વાણિજયગ્રામ (૧૨) રાજગૃહી (૧૩) મિથિલા (૧૪) મિથિલા
(૧૫) મિથિલા
(૨૧) રાજગૃહી
(રર) રાજગૃહી ( નાલંદા )
(૨૭) વિશાલા
(૨૪) મિથિલા
(૨૫) રાજગૃહી
(૨૬) રાજગૃહી ( નાલંદા ) (૨૭) મિથિલા
(૨૮) મિથિલા
(૨૯) રાજગૃહી
(૩૦) અપાપાપુરી(છેલ્લું ચેામાસું)
ઉક્ત ત્રીસ ચોમાસા દરમ્યાન, તેમજ બાકીના આઠ આઠ માસના વિહાર સમયે, જે જે રાજા, ધિના અને ગરીા શ્રી વીરના જ્ઞાન પ્રકાશે આકર્ષાઇને તેમની ચરણરજ ચૂમતા થયા છે, તે તે રાજાએ વિગેરેના વ્યવસ્થિત ક્રમ હવે શરૂ થશે.
1
ચોમાસના ક્રમ અગાઉથી આલેખવાને મૂળ મુદ્દો પણ એજ છે કે વાંચકને શ્રી મહાવીરના જીવન પ્રકાશની મધુર-શિતળ ફારમ ચાખવા મળે. ચોમાસા વ્યવસ્થિત રીતે નિરાળાં પાડવાથી કાપણુ વાંચકને અસતાષ થાય એ માની શકાય એમ નથી.
। ત
* ( વૈશાલી નહી )=ઉજજયીનીનુ બીજુ નામ શાસ્ત્રકારાએ વિશાલા હેવાનુ જણુાવ્યું છે.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારટ શ્રી મહાવીર રાજગૃહી–વળી અવસ્થાના ત્રીસ ચોમાસામાંથી શ્રો મહા રે દશ ચોમાસાં રાજગૃહીમાં અને બે ચમસાં, રાજગૃહીના ઉપનગર નાલ દાપાડામાં વ્યતીત કરેલાં. કેવળી અવસ્થાનાં ચોમાસાનો મોટો ભાગ રાજગૃહીમાં ગાળેલો હોવાથી, સર્વે પ્રથમ રાજગૃહીના રાજા અને જનતા ઉપર પડેલી તેમની પ્રકાશ-રેખાના પ્રસંગે ચીતરાય છે.
મહારાજા શ્રેણિક–મગધ દેશનો તે મહારાજા, રાજગૃહીમાં તેની રાજધાની. ચેલણ તેની પટરાણ, રાજગૃહીની શોભા અવર્ણ નીય હતી. તેને ફરતો સફેદ આરસનો કોટ હતો, તે કેટની અંદર બાગ-બગીચા ને વાવ, કૂવા શોભતા હતા. રાજા શ્રેણિક આનદ પૂર્વક દિવસ નિર્ગમન કરતા હતા. ચેલણ જેવી સ્વરૂપવાન અને ગુણવાન પત્ની મળ્યા પછી તેમને સંસારના સુખ વૈભવમાં જરા પણ ઉણપ જણાતી ન હતી. સાંસારિક સુખ વૈભવની પાછળ રાચવામાં રાજા શ્રેણિક જે આનંદ અનુભવતા હતા તે આનંદથી વિશેષ સ્થાયી આનંદની કપના કરવાની પણ તેમને ઈચ્છા થતી ન હતી.... પરંતુ જનધર્મ પ્રેમી રાણી ચેલણાના સતત સંપર્કથી તેમના જીવનની દિશામા જરા ફેર પડયો. સુખ વૈભવ જ જીવનનું સર્વસ્વ ' હોવાની તેમની અત્યાર સુધીની જે દૃઢ માન્યતા હતી તે માન્યતા નિજની પ્રેયસીના સ્નેહમાં બધાને તેમને ઢીલી કરવી પડી. આમાં ચેલ્લાણાની એ સાફ નીતિ હતી કે, રાજાની નજરે પ્રધાનપદ ભોગવતા. સુખ વૈભવને ગૌણુપદે સ્થાપીને, આત્માના ધર્મને પ્રધાન પદ અપાવવું.
પ્રાચીન આર્ય સનારીઓએ પતિના કથળતા જીવનને, સાચે. રાહ દશવી, જે અનન્ય ભકિતપરાયણતા દર્શાવી છે, તેને દાખલ આજની પવિત્ર આર્ય સ્ત્રીઓને સાચી જીવનદિશા સમજાવવા પૂરતું બસ છે.
વસંતઋતુ હતી. કુલઝાડ લળીલળીને હર્ષ દાખવતાં હતાં
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિહાર અને પ્રકાશ વર્ષણ પ્રકૃતિદેવીના સૌમ્યવદને જીવનલ્લાસની અનુપમ રેખાઓ તરતી હતી. શિતલ મ દ હવામાં ગુલાબની સુરભિયમ આત્મ-કવિતા ગૂંજતી હતી. દુર, એકતિ અબાની ઊંડી છાયામાં ટહૂકતી પ્રકિલાને જીવન બોલ, માનવ જીવનમંદિરે જાગૃતિને ઘંટ વગાડતો હતો. સઘળે અનુકૂળતાની તેજ લકીરો ચળકતી હતી.
સુગંધી હવામાનમાં રાજા શ્રેણિકને ફરવાનું મન થયું. સપરિવાર , તે નગરના ઉદ્યાનમાં આવ્યો. ઉલ્લાનમાં ફરતા ફરતા, તેની ચપળ, નજર ચંપાના છોડ તરફ ગઈ. તે છોડની નીચે તેણે એક તેજસ્વી પુરૂષને ઊભેલા જોયા. તે તેજસ્વી મુનિની આત્મસુગંધીથી ચંપાની કળીએ કળીમાંથી સુરભિની સેર ફૂટતી હતી. રાજા મુનિ પાસે ગયા.
મુનિનું મુખ શાંત હતું લલાટે તેજ રેખાઓ તરતી હતી. છતાં વસ્ત્રનું ઠેકાણું હેતું મુનિ ધ્યાનમાં હતા. ધ્યાનમાંથી બહાર આવતાં જ રાજાએ પ્રશ્ન કર્યો “ આપ યુવાન છતાં આમ કેમ ! સુંદર વસ્ત્ર નહિ, શુભ વૈભવનાં સાધન નહિ'' રાજા પોતે યુવાનીને સુખવૈભવ પાછળ વેડફવા જેટલું જ જાણતા હતો.
તેજ ઝરતી વાણીમાં મુનિરાજ બોલ્યા, “કે મહાનુભાવ! સાચા સુખની શોધમાં મેં સ સારના કાચાં સુખ છોય છે. સાચા નાથની શોધમાં હું અનાથ બનીને વિહરૂં છું.” શ્રેણિક ચમ. આ તેજસ્વી પુરૂષ ને અનાથ? તે મનોગત બબડ આપને કોઈ આશ્રય આપનાર ન મળ્યું તો ભલે, આપ સુખેથી મારા આશ્રય નીચે રહે. હું આપતો નાથ થઈશ વિવેક દાખવતા શ્રેણિક બેલ્યો.એક નજરે રાજુના મનોભાવને માપીને મુનિ બોલ્યા, “તું અનાથ છે, અને મારે નાય કેવી રીતે થઈશ?' શ્રેણિક બોલ્યો. “શું હું અનાથ ' ત્યારે આપને મારી શક્તિની ખબર નથી લાગતી. હું મગધ દેશને મહારાજા શ્રેણિક છું. લાખો ગામને હું ધણુ છુ લા અનાથને હું , આશ્રય આપું છું.' સમભાવે મુનિ બોલ્યા “ પણ એથી શુ ? મારે
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪
વિદ્યારે શ્રી મહાવીર
.
અનાથી મુનિના સંપર્ક સમ્યવંત બનેલ મહારાજા શ્રેણિક, ખૂબ શકિતપૂર્વક દિવસ ગાળવા લાગ્યા. ધર્મનું બીજ તેમના અંતપમાં પલવિત થવા લાગ્યું. જેનધર્મની વડલાવશાળા છાયામાં તેમને અન્ય ધર્મવૃક્ષોની આછી પાતળી ડાળીઓ મળી જતી જણાઈ,
સંસારતલે વિહરતા પ્રકાશવન્ત શ્રી મહાવીર એક દિવસ રાજગૃહી નગરીએ પધાર્યા. દેવતાઓએ ત્યાં સમવસરણની રચના કરી. શ્રી મહાવીર ઉપદેશ દેવા લાગ્યા. ઉપદેશ સભામાં રાજા શ્રેણિકે એકકૌતુક જોયુ; એક કેઢિયાને પોતાના પગે ઝરતુ પરૂ શ્રી વીરના નિર્મળ પગે પડતો જો. શ્રેણિક સમ્યકત્વધારી શ્રાવક હતો. શ્રી વીર જેવા.. તીર્થકર હતા. પિતાની હાજરીમાં જ તીર્થપતિની થતી અવહેલના શ્રેણિકને પોતાના તેમજ ધર્મને અપમાન રૂપ લાગી. સભા પૂરી થાય, ત્યારે તે કેઢિયાને પકડીને સખત હાથે સજા કરવાનો તેણે ઇરાદે રાખ્યો એટલામાં શ્રી મહાવીર પ્રભુને એક છીંટ આવી. ત્યારે તે કેઢિયે બે કે, “મા” એકાદ ક્ષણે સ્વયં મહારાજાને છીંકઆવી ત્યારે તે બેલ્યો, “ચીરકાળ જીવો.” તેવામાં રાજાના પાટવી કુમાર અને મુખ્ય મંત્રી શ્રી અભયકુમારને તડાક દઇને છીંક આવી, ત્યારે તે ટ બેલ્યો, “અરે અથવા ના મરો,” પછી તરત જ રાજગૃહીના જતા કસાઈ કાળસૌરિકને છીંક આવી, ત્યારે તે છે, “ન મર ને ન જીવ.” કોઢિયાના આશ્ચર્ય પ્રેરક ઉકત વાગે, સાંભળીને શ્રેણિકની અ લાલ થઈ ગઈ. તેને આકરી શિક્ષા કરવાને તેણે દૃઢ નિશ્ચય કર્યો.
ઘડી વારે ઉપદેશ સમાપ્ત થયો. રાજાએ પોતાના સુભટોને ઉક્તકાઢયાને બહાર નીકળે કે તરત જ પકડીને પોતાની પાસે હાજર કરવાને શાહી હુકમ કર્યો. પછી રાજા તથા સુભટો બહાર નીટ--- ત્યા. કાઢિ પણ બહાર નીકળ્યો. રાજાના સુભટો જેવા તેને કવાની દિશામાં દોડયા કે તરત તે અાશમાર્ગે ગમન કરી ગયો...
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિહાર અને પ્રકાશ વર્ષ અસ્ત્રશસ્ત્રધારી સર્વ સુભટ તેને ગગનમાં ઊડતો જોઈને અવાક થઈ ગયા. રાજા શ્રેણિક પણ વિસ્મય પામ્યા. સાચી હકીક્ત સમજવા તે શ્રી મહાવીર પ્રભુ પાસે પાછે ગ.
મગધને મહારાજા હાથ જોડીને ઊભો રહ્યો. શ્રી વીરે તેને શુભાશિષ પાઠવ્યા. પછી શ્રેણિકે નમ્રતાપૂર્વક કેઢિયા સબ ધી પ્રશ્ન કર્યો શ્રી મહાવીર બોલ્યા, “હે રાજન ! તુ જેને અત્યાર સુધી કેઢિયે સમજે છે, તે સાચો કેઢિયે નહોતો, પરંતુ દુર્દરાંક નામે દેવ હતો, ભરસભામાં તે મને પગે પડ હતા, ને કય તે પરૂ Íહ, પરન્તુ ઉત્તમ પ્રકારનું ચંદન હતું. પણ તમને ભ્રમમાં નાખવા સારૂ તેણે વૈક્રિયલપિની પ્રબળ પ્રભાવ વડે તેવો દેખાવ કર્યો હતે. એક વાતનો ખુલાસે ચત, રાજા શ્રેણિકે શ્રી વીર આગળ છીંકના પ્રસંગ વર્ણવ્યા. તે પ્રસ ગને પ્રકાશમાં લાવતા શ્રી મહાવીર પ્રભુ બાલ્યા, “હે રાજન સર્વ પ્રથમ મને છીક આવી, તે પ્રસ ગે તે દેવ -બે “મરે.” તેને ગૂઢાર્થ એ છે કે, હે પ્રભુ, તમે સમગ્ર કર્મને
ક્ષય કરીને, જન્મજા મરણ વિગેરેથી રહિત સ્વાભાવિક સુખવાળા મિક્ષને તુરત પામે. ' “હે રાજા' તમને ચીરકાળ જીવવાનું એવા હેતુથી કહ્યું કે, તમે જીવતા રહે ત્યાં રાજયસુખને અનુભવી શકે, પણ અવસાન બાદ તમારે માટે નરક છે. , માટે ચીરકાળ છે એમ * કહ્યું. અભયકુમાર મંત્રીને જે કહ્યું તે એવા હેતુથી કે, જીવતો છતો અહીં સુખ ભેગવે છે અને મરણ પામીને સવર્થસિદ્ધ વિમાનમાં દેવ થનાર છે. એટલે તેને માટે અહીં જીવવું કે, મરીને પગે જવું બને સમાન છે. એટલે “વારો વા જીવો” એમ કહ્યું કાલસૌરિકને મા મર, મા જીવ’ એવા હેતુથી કહ્યું છે કે, તે અહીં આવીને હમેશાં પાંચસો પાડાને વધ કરે છે એટલે તેના માટે સંસાર પબુ નરક રૂપે -જે છે અને મરીને પણ તે ઘેર નરકમાં જવાનું છે, એટલે ન જીવવું * ને ન મરવું એ બને તેને માટે સરખાં જણાય. ઉક્ત સઘળી ઘટનાએ
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
પણ એવી રિદ્ધિસિદ્ધિ હતી. છતા હું મને અનાચ જ વંચાય. અનાય શબ્દને મારે હેતુ તમે સમજ્યા નથી. તે સમજવાથી જ તમને નાથ અનાથો સાચો અર્થ સમજાશે. એમ કહીને અનાથી મુનિએ પિતાના સંસારીપણાની વાત છેડી.
મેં દીક્ષા અંગીકાર નહોતી કરી ત્યાં સુધી હે મહાશય હું પણ એક શ્રીમંતનો પુત્ર હતો. કૌશાબી નગરીને હું વાસી, ધનસંચય મારા પિતા અને ગુલુસાગર મારું નામ હતું હું માતાપિતાના અતિ લાડકોડમાં ઊછર્યો. નગરની સુશીલા કન્યા સાથે મારાં લગ્ન થયાં મારે એક સોંદયી મિત્ર હતા. તે મને હમેશાં કહેતા. “ગુણસાગર, માતા-પિતા, ભાઈ-બહેન, પત્ની-પરિવાર એ સહુ સ્વાર્થનાં સગાં છે. તારી નિર્મળ આત્મદષ્ટિને તેમાં કેન્દ્રિત કરીને તારું આત્મ-કહાણ ચૂકીશ નહિ. અને કોઇ કાઇનું થયું નથી અને થવાનું નથી. તું જેને તારાં માને છે, એ સત્યતઃ તારાં નથી જ પરંતુ તારામાં રહેલો એમનો સ્વાર્થ સાધવા પૂરતાં જ તાર છે. તે સમયે મને આવી વાતે ન ગમતી. કારણ કે મારી આસપાસ સુખના સર્વ પ્રકારો હતા. સુખની સુવર્ણ જજીરે બંધાયેલો માનવી પોતાને સુખી જ માને છે.
સત્યવક્તા માટે તે મિત્ર ચાલ્યો ગયો ને મને શરીરે ભયંકર વિદના શરૂ થઈ. મારા પિતાએ નગરના નિષ્ણાતમાં નિષ્ણુત ગણાતા વિવો હકીમોને હાજર કર્યા, પણ તેઓ મારૂ દર્દ નજ લઈ શક્યા. મારી વેદના ઉગ્ર બનતી ગઈ. વેદનાને વ્યાકૂળતા વચ્ચે મને સવિ. ચાર છુ, તે વિચારને મેં અમલ મૂકવામાં મેં પ્રતિજ્ઞા કરી, “જે આ વેદનામાંથી ઊગરૂં તે સંસારધર્મ ત્યાગી સાધુધર્મ સ્વીકારું.” - કૌશાંબી નગરીમાં એક વખત પરદેશી વેa આગ્યા. મારા પિતા તેમને ઘેર તેડી લાવ્યા. મારું દર્દ મટાડવા બદલ તેમને મેં માગી રકમ આપવાની મારા પિતાએ કબૂલાત કરી. તે કહ્યું, “દર્દ ડીવારમાં
રામને વાત
કરી છે
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિહાર અને પ્રકાશ વર્ષ મટી જાય. પણ તેને ઉપાય કરે છે.” ઉસુક્તાથી મારા માતાપિતા બોલ્યાં, “એ તે શો ઉપાય છે ?' વેવે કહ્યું , આને જીવ બચાવતાં, બીજા એકનો જીવ જાય તેમ છે. જીવ જવાની વાતે સૌ જીવાત્માઓ વિચારમાં પડયા. આખરે સૌ બોલ્યા, “ઉપાય અજમાવો, જીવ તે પાછી આપવાનો છે ને ' પછી વધે મારા ઓરડાનાં બારણું બંધ કર્યો ને મારા શરીર પર એક વસ્ત્ર ઓઢાડ્યું.
ડીવારે મારું શરીર પરસેવાથી રેબઝેબ થઈ ગયું, ને મારી વેદના પરસેવામાં વહી ગઈ. વૈદ્ય તે પરસેવાવાળું વસ્ત્ર લઈને બહાર આવ્યા' એક પ્યાલો મંગાવી તેમાં મારે તે પરસેવો નીચવ્યો. ભરાયલ પ્યાલો હાથમાં લઈને વૈદ્ય બેલ્યો, “જે ગુણસાગરને ચાહતા હોય તે આ પાણું પીએ પાણી પીવે કેાઈ આગળ ન આવ્યું, દરેકને ચેતાના જીવથી, વધારે વહાલી કોઈ ચીજ ન લાગી. હું ફાટી આંખે આ દશ્ય જોઈ રહ્યો. સંસારવાસીઓના અજબ સ્વાર્થનું મને સંપૂર્ણ દર્શન થયું. મારી પ્રતિજ્ઞા મને યાદ આવી. માતાપિતાના વારવા છતાં સાચે નાથ મેળવવા હું ઘરમાંથી નીકળી પડયો, મેં સાધુધર્મ અંગીકાર કર્યો. હે રાજન ! કહે હવે તું પિોતે જ અનાથ કે સનાથ ?” .
સાંસારિક જીવોની સ્વાર્થી ભાવનાને ઇતિહાસ એક પવિત્ર પુરુષના મુખેથી સાંભળતા જ શ્રેણિકના ગરમ ભાવ નરમ-સરળ છે બન્યા. શ્રેણિક રાજાને પ્રભુ મહાવીરના સિદ્ધાંતો સમજાવ્યા. મુનિરાજના પુણ્ય સમાગમે જ શ્રેણિકને સાચી જીવનદિશાનો ખ્યાલ આવે, જૈનધર્મના રહસ્યથી તે વાકેફ થયે. જેના ઉપર તેને સંપૂર્ણ વિશ્વાસ બેઠે. તે સમ્યકત્વશીલ બ ૧
૧ “સમયસુંદર ગણિ રચિત અનાથી મુનિના સઝાયની આઠમી ભાથામાં પણ આ જ પ્રમાણે છે.”
“કર જોડી રાજા ગુણસ્તવે, ધન ધન એહ અણગાર ! શ્રેણિક સમકિત પામીઓ, વાંદી પહો ત્યારે નગર મઝાર 1૮'
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૬
-
-
-
-
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર ઉપજાવવા પાછળ દેવ હતુ, તારક સમ્યક્ત્વની પરીક્ષા કરવાને હ. આખરે તે તારા ધર્મપ્રેમથી ખુશી થયો છે.
બીજે દિવસ થયા. શ્રેણિક રાજા શ્રી વીરને વાંદવા ચાલ્યા વાંદીને એક આસને બેઠા. પછી વાત કાઢી, “હે પ્રભો ! હું આપને સેવક, અને મારે જ નરકે જવાનું ” શ્રી વિરે ઉત્તર આપ્યો, “રાજન બાંધેલું ગાઢ નિકાચીત કર્મ જીવને અવશ્ય ભોગવવું પડે છે.” છતાં તેમાંથી ઊગરવાને કઇ પણ માર્ગ હોય તે મને કૃપા કરીને તે સૂચ, હું તે પ્રમાણે વર્તવા તૈયાર થઈશ. ” શ્રેણિકે ગરીબી દાખવતાં પ્રભુને વિનતિ કરી. કર્મ આગળ ગરીબ કણ નથી થતું?
છેવટે શ્રી મહાવીર બોલ્યા, “જે કપિલા નામે તારી દાસીહરખાતા હૈયે સાધુને અન્ન વહોરા અથવા કાલસૌરિક કસાઈ ફક્ત એક જ દિવસ પાડાને વધ કર બંધ કરે તો તું નરકમાં ન જાય.” નરક મુક્તિના બે ઉપાય સાંભળીને શ્રેણિક હર્ષિત થયો. તે રાજભવને આવ્યું. કપિલાને બેલાવી. આખી વસ્તુસ્થિતિથી તેને વાકેફ કરીઆખરે તે દાસીએ નિશ્ચયાત્મક જવાબ વાવ્યો. “આપને કાજે હું ગમે. તે આપત્તિ અંગીકાર કરવાને તૈયાર છું, પણ સાધુને વહારાવવાની વાતનો સ્વીકાર મારાથી નહિ જ થઈ શકે. ' કપિલાત નાકારે સાંભળીને શ્રેણિકે કાલસૌરિક કસાઈને બોલાવ્યો. તે આવીને ઊભે. રહ્યો છે, રાજાએ તેને એક દિવસ કલખાનું બંધ રાખવાની વાત કરી, તે બદલ પડતા નુકસાનને બદલે મનગમતી વસ્તુ પોતાના અંગત ખજાનામાંથી આપવા શ્રેણિકે હા ' ભણું. પણું કસાઈ ન. મા. આખરે શ્રેણિકને કસાઈના શરીર પર બળ વાપરવું પડયું. તેને બાંધીને એક અંધારા કૂવામાં ઊંધે માથે લટકાવવામાં આવ્યો.. એક દિવસ સુધી તેને એ રીતે કૂવામાં રાખ્યો.
પિતાની કતેહથી ફૂલાતે રાજા બીજે દિવસે શ્રી મહાવીર પ્રભુ પાસે ગયો. પ્રભુ આગળ તેણે સઘળી સત્ય હકીકત જાહેર કરી.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિહાર અને પ્રકાશ વર્ષણ શ્રી વીર બોલ્યા, “રાજન ! હજી તમે ભ્રમમાં છે, તે કસાઈએ કુવામાં રહીને પણ પાડાના વધનું કામ ચાલુ રાખ્યું હતું, જો કે કૂવામાં તે બદ્ધ હાલતમાં હતું એટલે શરીરથી તે પાડા નથી મારી શકો, પણ કૂવામાં ચીતરી ચીતરીને તેણે પાંચસો પાડાને વધ કર્યો છે.”
“હે રાજન! હવે તું વિચાર કર કે, કર્મની છાયામાં ભમતા માનવપ્રાણીઓ જ્યારે પિતાનો સ્વભાવ નથી બદલાવી શકતા, ત્યારે કર્મ પણ બદલાય કઈ રીતે? તારી દાસી સાધુને કેમ ન વહોરાવ શકી? શું તારે ત્યાં અન્નની ખોટ છે? પણ કર્મની ગતિ જ ન્યારી છે. તારે મરીને નરકે જવાનું છે, એ હકીકતમાં તલ માત્ર ફેર પડયો નથી પણ આજની તારી આવી દઢ ભાવનાના પેમે આ ભવથી ત્રીજા ભવે તું પાનાભ નામે પહેલે તીર્થકર થઈશ.” - શ્રેણિક રાજા રૂડી રીતે સમક્તિનું પાલન કરવા લાગ્યા. હમેશાં જિનેશ્વરની સનમુખ સુવર્ણના અખંડ એકસે આઠ અક્ષતને સ્વસ્તિક સજવા લાગ્યા, અભયકુમાર સિવાય, પિતાના અન્ય કુમારે તથા રાણીઓમાંથી જેમને દીક્ષાની અભિલાષા થતી, તેમને તે હર્ષપૂર્વક, ઠાઠમાઠથી દીક્ષા અપાવો. નગરજનામના કોઈને દીક્ષાની ભાવના થતી, તો તે અઠ્ઠાઈ મહોત્સવ આદિની સગવડ સાથે તેમને દીક્ષામાં સહાયભૂત બનતે. એક મહારાજાની પિતાના ધર્મ પ્રતિની આટલી ઉચ્ચ અને નિર્મળ ભાવના તે સમયના રાજવી જીવન ઉપર સારે પ્રકાશ ફેકે છે. '
અભયકુમાર–મહારાજા શ્રેણિકને ઘણુ બુદ્ધિમાન સુપુત્ર હતા. તેમા અભયકુમાર મુખ્ય. તેની માતાનું નામ નંદા. અભય કમારની બૌદ્ધિક પ્રતિભા અતિશય ગહન અને વ્યાપક હતી. આજના કઈ પણ યુપીય રાજનીતિજ્ઞ કરતાં, તેની દીર્ધદષ્ટિ સવિશેષ સચોટ હતી. જાસુસી વિદ્યામાં પણ તે જમાનામાં તે એક્કો હતા;
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર તેની જાસુસી વિદ્યાની હેડ કરી શકે, તેવી કોઈ વ્યકિત આજે જતી નથી. સર્વ વિદ્યામાં પારંગત છતાં, ધર્મ વિદ્યા તેને જીવન સાટોસાટ હતી. સર્વમાં તે ધર્મને પ્રાધાન્ય અને જીવનનું આદિ અને . અંતિમ સનેહ કારણ તે ધર્મને જ લેખવતો. તેની જીવનપ્રભાનાં બે–ચાર રશ્મિઓ નીચે પ્રકારે છે.
મહારાજા શ્રેણિકની રાજસભામાં ઘણા તેજસ્વી મંત્રીઓ હતા. છતાં તેમાં મહારાજાને શોભાવે તેવા મહામંત્રીની ખોટ તેને સાલતી હતી. તે મહામંત્રીને મેળવવા તેણે એક તરકીબ કરી. એક ખાલી કુવામાં તેણે સુવર્ણની એક વીટી નંખાવી અને ઢઢેરો પીટાવ્યું કે,
જે માનવી કૂવામાં રહેલી વીંટીને કાંઠે ઊભો રહીને બહાર કાઢશે તેને મહામંત્રી પદની ખાલી ખુરસીએ બેસાડવામાં આવશે.' રાજગૃહની જનતા આં ઢઢે સાંભળીને નવાઈ પામી. ખાલી કુ ! તેમાં વીંટી ! ને તે વળી કાંઠે ઊભા ઊભા કાઢવાની ? તે તો કઈ રીતે બને?
દિવસ પર દિવસો વ્યતીત થયા. મહામંત્રીની ખુરસી ખાલી જ રહી. રાજા વિચારમાં પડયો. શું મારા રાજ્યને ગ્ય મહામંત્રી નહિ જ મળી આવે ?
આ સમયે અભયકુમાર પિતાની માતા સાથે પોતાના મામાને ઘેર હતા, મામાને ઘેર રહેતાં ઘણું દિવસ થતાં તેમને જીવ ઊંચે થયો, તે “ સફરમાં નીકળી પડયા. ફરતા ફરતા રાજગૃહીના મનોહર રાજમાર્ગે આવ્યા. રાજમાર્ગને અવરોધતા માનવોની ઠઠ જોઈને તે વિચારમાં પડયા. તેનું કારણ પૂછતાં માલૂમ પડયું કે, “રાજા મહામ ત્રિીની શોધમાં છે! ઠમાંથી પસાર થઈને કુમાર ફૂવા કાંઠે પડે, ઊભેલા સુભટોની અનુમતિ મેળવીને તેણે કૂવામાંથી વીંટી કાઢવાને ( શરત મુજબ) પ્રયાસ ચાલુ કર્યા. પહેર્યા ગાયનું તાજું છાણ મંગાવ્યું. તે છાણ કૂવામાં ચળકતી વીંટી ઉપર ધારીને નાખ્યું, વીંટી છાણમાં ચેટી
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિહાર અને પ્રકાશ વ ણુ
૪૯
ગઈ; પછો તે છાણુ ઉપર ધાસનેા સળગતા એક પૂર્વે! નાંખ્યા, તેની ગરમીથી છાણુ સુકાઇ ગયું. છાણુ... જ્યારે પાણીમાં તરવા જેવુ' થયુ, ત્યારે કુમારે જોર્ડના કૂવાનું પાણી તે કૂવામાં છેડયું. કૂવાનું પાણી જેમ ચઢતુ ગયું, તેમ વીંટીવાળું છાણું ઉપર ચઢતુ ગયું ને જોત— જોતામાં કુમારે તેને ઝડપી લીધું. કેટલે। સરળ છતાં બહેન છે વૉટીને આ ફ્રેંડા !
અભયકુમાર મહામત્રી બન્યા, આજે હિંદ[ ~ સ્થાન ગવનર જનરલનું છે, તેજ સ્થાન તે સમયે મહામંત્રીનુ ગણાતું.
મહામ’ત્રીને શિરે મગધના સામ્રાજ્યને ખેાજો આવ્યેા. પ્રજાના સુખદુ:ખમાં જીવનની પ્રત્યેક પળ વીતાત્રવાની દેવી ફરજથી તેમ ખવાયા.
આજ નગરીમાં સુભદ્ર નામે એક દરિદ્ર રહે. જાતિએ તે વૈશ્ય. પેટપેાષણને સવાલ તેને માટે ભારે હતા. જેમ તેમ કરીને અર્પી ભાંગી ન ભાંગીને તે દિવસ વીતાવતા. એક દિવસ મહાવીરની દેશના સાંભળવા તે ગયેા. શ્રી વીરે આત્મા અને શરીરના સબંધ તેમજ ઇન્દ્રિયેાના સ્વરૂપ પર તલપી વિવેચન કર્યું. ઉપદેશ સાંભળતાં જ સુભદ્ર પલળ્યા, સંસાર તેને અસાર જણુાબ્યા. તેણે શ્રી વીર પ્રભુ પાસે દીક્ષા લીધી.
"
સુભદ્ર મુનિ થયા, પરતુ રાજગૃની જનતા તેમને આદર દેવાને -મદલે વિવિધ પ્રકારનાં મ્હેણાં મારવા લાગી.~ ભૂખે મરતાં દીક્ષા વીધી. હવે માલ-પાણી મળશે. ’
મહામ ત્રી અભયકુમારને આવાતની ખબર પડી.તેમને તેથી તીવ્ર દુ:ખ થયુ. સમાજની આ સામુદાયિક નીચતાના નાશને માટે તેમણે એક ઉપાય શોધી કાઢ્યા. હાથમાં ઝમમતા પાંચ હીર! લઇને તે નગરમાં ગયા. હીરા અમૂલ્ય હતા. ત્યાં તેમણે જનતાને એકઠી કરી અને ત્યાંથીજ પસાર થતા મુનિ સુભદ્રને હાથ જોડીને રોકાવાની પ્રાર્થના
'
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
કરી, ને મો મળતાં જ તેઓ બોલ્યા “એક દ્ધિને વશ કરવાનું સ્વીકારનારને એક હીરે, ને પાંચેયને વશ કરવાનો સ્વીકાર કરનાર પાંચેય હીરા આપીશ.”
પરંતુ જનતામાંથી કેઈ આગળ ન આવ્યું.
પાંચેય ઇન્દ્રિયોને નિગ્રહ કરનાર સુભદ્ર મુનિને અભયકુમાર તે. રત્નો આપવા લાગ્યા. પણ ત્યાગી મુનિએ તેને સ્પર્શ કરવાને પણ ઇનકાર કર્યો. ચારિત્ર્યના મૂલ્યની સામે તેમને મહારાજ્યની સિદ્ધિ પણ અલ્પ જણાઈ, કુબેર અને ઇન્દ્રની સકલ ઋદ્ધિઓ પણ નાશવંત લાગી.'
મુનિને વંદન કરીને અભયકુમાર સ્વસ્થાને પાછા ફર્યા, તે સમયના મહામંત્રીની જવાબદારીને આ દાખલાથી સારો ખ્યાલ આવી શકે તેમ છે. આજના સત્તાધીશો પણ જવાબદારીનું આ કક્ષાએ પાલન નથી જ કરતા.
અવારનવાર થતા વીવાસને લઈને રાજગૃહીની જનતાના માનસ. પર શ્રી મહાવીર પ્રભુના સ્નેહ સભર જીવનની ઊંડી છાપ પડી રહી. હતી. તેમને ઉપદેશ ગ્રહણ કરવા રાજાઓથી માંડીને એક કસાઈના કક્ષાના માનવી પણ વ્યાખ્યાન મંડપમાં જતા થયા હતા.
રાજગૃહી પાસેના પ્રદેશમાં શ્રી મહાવીર પ્રભુ પધાર્યા. દેવતાઓએ સમવસરણની રચના કરી. સૂર્ય—ચન્દ્રની મિશ્ર કાન્તિના પુંજ શા મહાવીર દેવ વ્યાખ્યાન પાટે બેઠા, જળભર્યા વાદળની જેમ આછી ઉપદેશ ધારે સભાજનોના હૃદયતાને તે Íજવવા લાગ્યા. ,
તે પ્રદેશમાં જ આવેલા વૈભારગિરિ પર્વતની ગુફામાં શહિક નામે એક ચોર રહે. ચોર જેવો તેવો નહિ, તેને જોતજ જેનારને લાગે કે, રૂદ્રની અજબ પ્રતિમતિ; અખો અંગાર વમતી, લલાટ શ્યામને ખરબચડું, નાસિકા જાણે ક્રૂરતાની સ્ટારે તેના ત્રાસથી રાજ
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિહાર અને પ્રકાશ વર્ષણ ગૃહની જનતા કાંપી ઊઠી હતી. અભયકુમાર જેવા મહામંત્રી મહાજાસુસને પણ આ ચોર નહેાતે ગણકારતે.
ચોરના પિતાનુ નામ લેહખુર. મૃત્યુની છેલ્લી પળે, નીકળતા શ્વાસે, તેણે પિતાના પુત્ર રહિણેયને બે બેલ સંભળાવ્યા બેટા! મહાવીર નામે યોગીને ઉપદેશ તું સભાળીશ નહિ, તે હાલમાં આ પ્રદેશની આસપાસ જ ઉપદેશ દે છે.' પિતાના અંતિમ શબ્દોને કયો બે ઇમાન પુત્ર માન ન આપે?
હિય એક દિવસ રાજગૃહ જવા નીકળ્યા રાજગૃહને રસ્તા શ્રી મહાવીરના સમવસરણુની પાસેથી પસાર થતો હતો. બીજે રસ્તો હતો જ નહિ. એને ત્યાંથી સીધે સીધા પસાર થવું પાલવે તે... નહતું; તેમ કરવા જતાં તેના પિતાની છેલી આજ્ઞાનો ભંગ થતા હતો. છતાં મહાવીરને જોવામાં તેને વાંધો ન હતો, વિધિ ફકત તેને ઉપદેશ નહિ ઝીલવા પૂરતો જ હતો. કર્ણધારમાં બે આંગળીઓ નાખી., તે ઝડપભેર ત્યાંથી પસાર થયો, તેવામાં તેના પગમાં કાંટો વાગે તે ત્યાં જ અટકી પડશે. કાટ કાઢયા સિવાય આગળ વધવું તેને અશક્ય જણાયું તેણે ફરજીઆત જેમણે કર્ણધાર પરના હાથને ક્ટા કર્યો ને પાદતલે ઊંડે ઊતરેલો કાંટો ખેંચી કાઢો. પણ તેજ પળે તેના તે ખુલ્લા કર્ણદારે કરણસિધુ શ્રીવીરના અમર બેલ પડયા જેમના ચરણ પૃથ્વીને સ્પર્શતા નથી, નયનો નિમેષ રહિત હોય છે, કઠની. સુરેમળ પુષ્પમાળા કરમાતી નથી. તેમજ શરીર પ્રદહીન હોય છે. તે દેવ-દેવતા કહેવાય” લેહી ખરડયા પગે લંગડાતો ચાર આગળ વ. પિતાની આજ્ઞાના અણધાર્યા ભંગથી તેને બહુ દુઃખ થયું.
નગરમાં રોહિણેયને ત્રાસ ખૂબ વધી પડે. વાત પ્રસરતી પ્રસ- - રતી રાજા શ્રેણિકને કાને પહોંચી રહિણેયને પકડવાનું કાર્ય મહામંત્રી અભયકુમારને સંપાયું. યુકત પ્રયુકત વડે અભયકુમારે એરને પકડયો પર તુ તેના એક પણ ગુન્હાની સાબિતી વિના, તેને ચોર .
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
કઈ રીતે કહી શકાય રહિણેય જેવો તેવો ચોર ન હતો કે, મારની બીકે પોતાનો ગુન્હો કબૂર કરી દે. બળ આગળ તે વળે તેમ હતું જ નહિ. અભયકુમારને તેની ખાત્રી હતી. તેને સાચો ચોર ઠેરવવા અભયકુમારે એક યુકિત અજમાવી. * | સર્વ પ્રથમ રોહિણેયને તેણે નિશામાં ચકચૂર કર્યો. પછી તેને સ્વર્ગ શા કલા કાતિમય પ્રાસાદમાં સુવાડ. તેની તહેનાતમાં અનેક દાસ-દાસીઓ રૂપ દેવ-દેવીઓને હાજર રાખ્યાં નિશાનું જોર ઘટતાં રહિણેયનાં નયન પડલ ખૂલ્યાં નજર સામેનું દશ્ય તેને જાદુભર્યું
જાણ્યું. હાજર રહેલ દાસદાસીઓ તેને “ખમા-ખમાં” કરવા - લાગ્યા તેજ કરતાં વસ્ત્રોમાં મલપતી દાસીએરૂપે દેવીઓ તેને દેવ
પ્રિયતમ, પ્રાણેશ આદિ લલચામણું શબ્દોથી સંબોધવા લાગી. , અજબ ગુન્હેગારને પકડવાની રીત પણ ગજબ જ હોય ને !
રોહિણેયથી આ ઐતુકનો પાર ન કળાયો. તે વિચારમાં પાળો; હું સાચો દેવ કે બનાવટી; આ તે પૃથ્વી કે સ્વર્ગ. તે મૂઝા.
બનાવટી દેવીઓ હાસ્ય વેરતી તેની પાસે આવી. હે સ્વામીનાય! - તમારાં પૂર્વનાં કૃત્યાકૃત્ય વર્ણવી અમારી સાથે આ સ્વર્ગનાં સુખમાં
રમે. આપ અમારા પદયે સ્વર્ગમાં આવ્યા છે, અમને હવે તરછોડશે નહિ.' સ્ત્રીઓના નખરી આગળ નમી પડે એવો સામાન્ય લેહીને રોહિણેય નહતો! તે ઊંડે ઊતર્યો. પૂર્વના કૃત્યાકૃત્ય વર્ણવું ? એને શંકા પડી. કદાચ મને પકડવાની અભયકુમારની આ યુતિ નહિ હોય? આ પ્રદેશ તે સ્વર્ગ હોવાની ખાત્રી શી? સ્વર્ગ ને પૃથ્વીની મળે ઝૂલતા રહિણયના સ્મૃતિપટે તે જ સમયે વિશ્વોપકારી શ્રી વીરના • = દેવલક્ષણ'ના શબદો તરી આવ્યા. તે લક્ષણો પ્રમાણે જોતાં, એની નજરમાં અભયકુમારની પિતાને બનાવીને પકડવાની બનાવટ પકડાઈ
ગઈ. પૂછાયલા કૃત્યકૃત્યના જવાબમાં તેણે બેધડક ઉત્તર આપ્યા. ૬. પિતાના એક પણ અપકૃત્યની વાત તેણે રજુ ન જ કરી.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિહાર અને પ્રકાશ વર્ષણ - અજબ ચોર રોહિણેય ચેર તરીકે સાબિત ન થયો. ગુન્હાની સંપૂર્ણ સાબિતી વિના તે જમાનામાં આજની માફક કેાઈને ય સજા કરવામાં આવતી નહતી. આજની જેમ શકમંદ સંયોગોમાં પકડાયલ શમ્સને તે સમયે સજા નહેતી ફરમાવાતી. રોહિણેય ચાર હતો તે ચેકસ. પરંતુ જયા સુધી તેની ચોરીને એક પણ મુ સત્તાધીશોને હાથ ન ચઢે ત્યાં સુધી તેઓ તેને સજા કઈ રીતે ફરમાવી શકે! સજાનું યથાયોગ્ય મૂલ્યાંકન.નહિ આંકતા રાજવીઓ જ ગુન્હેગારોને દુનિયામાં આગળ આવવાની તક આપે છે. - રોહિણેય મુક્ત થયો. તેનો ધધો ચોરીને હતો, પણ દિલ માન- - વનું હતું. અને અત્યારે તેનું લક્ષ્ય શ્રી મહાવીર તરફ હતુ. તે બચ્ચા તે પણ તેમના જ નિર્મળ જ્ઞાન–વચનાના આધાર પર કર્ણધામાં આગળીઓ નાંખ્યા સિવાય તે શ્રી મહાવીરના સમવસરણ તરફ - વ. જગા જોઈ એક ખૂણામાં ચૂપચૂપ બેસી ગયે. તક મળતાં 'તેણે શ્રી વીરસ્વામીને ભક્તિભર્યા હદયે પ્રશ્ન કર્યો.
પ્રભો, હું દીક્ષાને ગ્ય ખરો કે નહિં? “તું યોગ્ય છે. માનવજીવનના સૂક્ષ્મ અભ્યાસી શ્રી વીરે ઉત્તર આપે.
રાક્ષસી કર્મ આચરતા તે કાળના માનવોનાં દિલ તો દેવનાં જ હતાં. તક મળતા જ તે દૈવી દિલ રાક્ષસી કૃમય માનસ પર . પિતાનો સંપૂર્ણ અધિકાર જમાવી દેતુ
હે વિભુ, એમ છે તો હુ વ્રતને ગ્રહણ કરીશ.' પણ તે પહેલાં શ્રેણિક મહારાજને મારે મળવું છે. રોહિણેય વિનંતિભર્યા શબ્દો . ઉર્યો.
સભામાં જ બેઠેલા શ્રેણિકે પોતાને જે કહેવાનું હોય, તે નિબં-- યપણે કહી દેવાની ચોરને છૂટ આપી.
રાજન, હું જ રોહિણેય ચાર છું. મે જ આપના પ્રજાજનોને ! લુંટયા છે. હવે હું ચેર નથી રહ્યો. તેનું કારણ પૂછો તે આ સામે !
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. આશા છે.
એમળ્યું છે
ત્યાની
૯૪
વિથોદ્ધારક શ્રી મહાવીર બેઠેલા મહાપ્રતાપી શ્રી મહાવીર અને યુક્તિસાગર આપના પાટવીકુમાર છે. આ શરીરે મેં બહુ જ અપકૃત્ય કર્યું. હવે મારે મારા
જીવનની દિશા બદલવી છે. મળેલા જીવન - વડે આગામી જીવનને - અજવાળવું છે. માનવનું ળિયું મળ્યું છે ને મળશે. જે તે વડે કાંઈ - જ શુભ કાર્ય ન થાય તો પછી શરીરને ઉપયોગ જ તેની
ખાક થાય તે પહેલાં જ મારે તે વડે મારા ભયંકર અપકૃત્યોની ખાક કરવી છે.” “આપ મારી સાથે આપના સુભટને મોકલો, હું તેમને
મારા દાટેલા ધનના ખજાના બતાવું ને મારી ફરજમાંથી મુક્ત થાઉં; - તે પછી જ મુક્તિના પરમ કારણરૂપ દીક્ષાના તેજ તત્વની આંગળી હું ઝાલી શકું?
એક ભયંકર ચેર નિર્ભયપણે ભરી ધર્મસભામાં આવા શબ્દો . * ઉચ્ચારે, તે, તે કાળની સગીન રાજ્ય વ્યવસ્થા અને આદર્શ જીવન
નીતિનાં સૂચક છે. આજે આપણું જીવન દૃઢપરિણામી જણાય છે. તે કાળે છે સરળ પરિણામી હતા. દૃઢ પરિણામી એટલે ભૂલ ઉપર ભૂલ કરે, પણ પ્રથમની ભૂલને સુધારી, સરળ માર્ગે ન મળે. તે સમયે -કાળની ભયંકર તોફાનની વચ્ચે પ્રકાશના પુંજ શે પવિત્ર મહાપુરુષ - ઊભો હતો. આજે તેવા મહાપુરૂષના પવિત્ર જીવન પ્રકાશને અભાવે,
કાળના કારમા પવનની દિશામાં આપણું જીવન ખેંચાઈ રહ્યાં છે. - આજે આપણે સુભ ઉદ્દેશને પ્રગટ કરતું ડગ નથી મૂકી શકતા, પણ
મન, બુદ્ધિ કે ઇન્દ્રિયોને સાંપડતા કાળના સંદેશાના ક્રમ મુજબ ગતિ . કરી રહ્યા છીએ મતલબ કે આપણે આજે માલિક મટી ચાકર - બન્યા છીએ.
ધન માલ અભયકુમારને હવાલે કરી, હિય ચારે શ્રી વીર પાસે - દીક્ષા લીધી. તેના સાથીઓ પણ તેને અનુસર્યા. ચોરના દિલમાં - સાધુતાનો વાસ હતો અને તે સાધુ થયે જ.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
R
વિહાર અને પ્રકાશ વર્ષોંધ્યુ
૨૫
રાજગૃહીના ઉદ્યાનની ચિનળ હવામાં શ્રી મહાવીરના ઉપદેશ વેણા પ્રકાશ–કા પરે તરતા હતા. ઉપદેશ ચાલુ હતા, શ્રોતાજને શાંત હતા. શ્રી વીરની ઉપદેશ ધારા આગળ વધતી, કાળ'ને પશો ‘કાળ’ ઉપર તેમણે એ એટલ કહ્યા.’
- કાલ કાલ શુ કરેા છે ? કાળના સળંગ વહેણુમાં કાલને ઊભાને અવકાશ જ નહિં મળે. કાલ, પરમ, વગેરે જે તમે માને છે! અને મનાવેા છે, તે તમારી માસિક નિર્માલ્યતાનું જ કારણ છે. કાળમાં ટાલ કે પરમ છે જ નિર્ક. કાળ અખંડ, અનાદિ ને સનાતન છે. જેટલા શ્ર્વાસા શ્વાસની ઢીલ એટલા તમને જ ગેરલાભ. કાળમાં તમારે નામ જેટલા ઉજળા ટાંકા, એટલેા જ તમારા આ જીવનના માંગલિક વિકાસ, મર્યાદિત માનુષી દૃષ્ટિ રૂંધાય નહિં એટલે જ અખડ કાળને કાલ, પુરમ, માસ, વર્ષ વિગેરે ભાગેમાં વહેચવા પાયા છે. નહિતર કાળ એવી ક્રાઈમ વસ્તુ નથી કે તેના મ, શેર, અચ્છેર્ આદિ વિભાગ પાડી શકાય.
..
આ પળે જ શા માટે ? ચાલેા પછી વાત આવા પ્રકારના ઉચ્ચાર પ્રત્યેક જીવને સામાન્ય જણાય છે. પરંતુ પળને નહિ પારખતા માનવી, પળથી થૈ જૂજ સમયમાં ઢળી પડનાર નશ્વર દેહને કઇ રીતે અમરતાની યાદીમાં નોંધાવી શકશે? કારણ કે દેહ નશ્વર છે, જ્યારે કાળ સનાતન છે. જો સનાતન તત્ત્વમાં આ નશ્વરના દેહના આશ્રયે જીવનની આછી પણ, તેજલીરા ફેંકાય, તે તેટલાથી પણ ઘણું સિદ્ધ થાય છે.
99
જેને કાલના ભરાંસા હૈાય તે ઊભા થાય ? ક્રાઇ નહિ. જો કાનૈય કાલના ભાસેા નથી, તે। વહીજતી આજની પળને સદુપયેાગ શા માટે નથી કરતા ? જેને સસાર વહાલા હૈય, તે ભલે ત્યાંજ રહે પણ તે પહેલાં તેએ એટલા ખ્યાલ રાખી લે અે, ‘ સૌંસારમાં વહાલા ગણુાતા સર્વે મુખ્ય પૂરતાજ છે. જ્યારે શરીર થાકશે, અને મૃત્યુની
'
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર નોબત વાગતી નજીક આવશે, ત્યારે તો તમારેજ તૈયાર થવું પડશે, તે સમયે કેઈ નેહી કે વહાલામાં વહાલો ગણાતો સ્વજન સ્મશાનથી આગળ તમારી સાથે નહિ આવે.'
પ્રભુ શ્રી. વીરના કલ્યાણાત્મક વચનથી શ્રોતાજનો મંત્રમુગ્ધ બન્યા અવકાશ મળતાં અભયકુમારે એક પ્રશ્ન કર્યો, “ભગવાન? આ કાળે છેલ્લા રાજર્ષિ કોણ થશે ?” “ ઉદાયન પછી કોઈ રાજા દીક્ષા વડે કેવળ નહિજ પામે.' ત્રિકાળને વાંચતા શ્રી મહાવીર બેલ્યા.
ઉપદેશ પૂરો થયો. રાજા–મંત્રીને પ્રજાજનો સ્વધામે પાછા વળ્યા. અભયકુમાર વિચારમાં પડયા. ઉદાયન છેલ્લા રાજર્ષિ થયા. હવે જે હું રાજા બનું, તો પછી હું દીક્ષા નજ લઈ શકુ. કેમકે તેવી શ્રી વીરના વચનો છે અને તેમને વચનો ફેક નજ થાય. કારણ કે વચન ઉચ્ચારતાં પહેલાં તેઓ શ્રી કાળનું માપ કાઢે છે અને કાળ જ્યારે તેમને સાદસ્થ થાય છે, ત્યારે જ તેઓ બેલે છે. માટે મારે હાલ તુરત જ રાજગાદીએ બેઠા પહેલાં દીક્ષા લેવી જોઈએ. આત્મ-કલ્યાણને એજ પરમ મિત્ર છે. -
કુમારે દીક્ષાની વાત શ્રેણિકને કરી. પુત્ર, પિતાને દીક્ષાની વાત કરે...પિતા હા કઈ રીતે ભણે ? પિતાના પુત્રને, પિતાની જ જીમે સંસાર છોડી દેવાનું કહેતાં પિતાના અંતરને કેટલો આઘાત પહેચે !
શ્રેણિકે કહ્યું, “ પહેલાં તું રાજા બન, પછીથી સાધુ બનજે. ગાદીનો તું કાયદેસરનો હક્કદાર છે. તને મગધનો માલિક બનાવવાની વર્ષોની મારી મુરાદને તું પૂરી નહિ કરે ! '
મમધનો માલિક બનવાને મેહ, મને ઇન્દ્રિયોનો ગુલામ બનાવશે. પિતાશ્રી ! એથી બહેતર એ જ છે કે, હું આત્માનો માલિક બનું. અને કદાચ તમે મને રાજગાદી સ્વીકારવાનો હુકમ કરશે તો દીક્ષાની મારી સુપલ્લવિત ભાવના કચડાઈ જશે. કારણ કે, વીર પ્રભુનાં વચનો
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિહાર અને પ્રકાશ વર્ષણ
૯૭ છે કે, “ઉદાયન છેલા રાજર્ષિ પછી, કેાઈ રાજા સાધુ બન નથી.' માટે મને રાજકુમારાવસ્થામાં જ સાધુ બનવા દે. તેમાં જ મારું કલ્યાણ છે.” * શ્રેણિકે આખરે સમ્મતિ આપી, મહામંત્રી સાધુ બનવા તત્પર થયા. રાજગૃહીમાં અઠ્ઠાઈ મહોત્સવ થયો. મગધના મહામંત્રી અભયકુમારે શ્રી વીર પાસે દીક્ષા લીધી. સંસારીનાં સર્વ પદે (મહામંત્રી પદ, સમ્રાટપદ કે ચક્રવર્તી પદ) કરતાં પણ સાધુપદ તેમને વિશેષ શાંતિપ્રદ અને આત્મકલ્યાણુકર લાગ્યું. '
દીક્ષાનાં બહુમાન –આજે દીક્ષાના બહુમાન ઘટી રહ્યા છે. તેનું મૂળ કારણ સ સારીઓની વિષયાશક્તિ છે બાકી દીક્ષાના મૂળ તત્ત્વમાં લેશ પણ ફેર પડયે નથી, કે જેથી કરીને તેનાં મૂલ્ય ઘટે છે તે સમયે રાજાઓ રાજયદ્ધિ અને કુટુંબ પરિવાર છાંડીને દીક્ષા લેતા, આજે કુટુંબ પરિવારને છેડતાં માનવીનું મન મૂઝાય છે અને કુટુંબાસક્ત જીવ દીક્ષાના નિર્મળ-વ્યાપક પ્રદેશ સુધી પગલાં નથી ભરી શક્તો.
વળી વડોદરા રાજ્ય કેટલાક વર્ષોથી બાળ દીક્ષા પ્રતિબંધને . કાયદો પસાર કર્યો છે. ખરી રીતે તે દીક્ષા સામે કાયદે કરાય જ નહિં, જે કાળે જે જીવને સંસારત્યાગની ઉજજવળ ભાવના થાય તે કાળે તે, સ્વજનેની અનુમતિપૂર્વક દીક્ષા અંગીકાર કરી શકે. પછી ભલે તે નાનું હોય કે મેટે, સ્ત્રી હોય કે પુરૂષ. દીક્ષાના ઉદયને આધાર પૂર્વ જન્મનાં કર્મો પર છે. તે જો તુરતમાં ઉદયમાં આવે, તો દીક્ષા લેનારની વય નાની પણ હોય, તે શું તે વખતે, તે ભાવિ જીવ કાયદાની રુએ દીક્ષા ન લઈ શકે?
' , દીક્ષાનાં બહુમાન જાળવવા સારૂ શ્રી જૈન સંઘે ગ્ય પગલાં લેવી જોઈએ. કોઈ પણ સગમાં “દીક્ષા” જેવા અણમોલ શબ્દનો, કેઈ પણ રીતે દુરુપયોગ ન થાય તેવું બંધારણ વ્યવસ્થિત
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિહારક શ્રી મહાવીર
કરવું જોઈએ. દીક્ષાને નામે આજે ઊડતાં ગપગોળા સામે આંખ સી ચામણું સેવ્યા સિવાય તેનાં મૂળ કારણો તપાસી, વિચારી, તે અંગે આવશ્યક પગલાં લેવાં જોઈએ. કે જેથી “ દીક્ષા' પ્રત કોઈ પણ રાજસભામાં હલકી રીતે ચચવા ન પામે. દીક્ષા” જેવા પવિત્ર તત્વની રાજસભાઓમાં કે ભર બજારોમાં ઠેકડી થાય, તે સામે શ્રી જૈન સંઘે ઘટતું કરવું જોઈએ. જેન સંઘ જ્યારે નિદ્રામાં લીન થાય છે ત્યારે જ રાજ્યને કાયદાનો અમલ લેવું પડે છે. જો , સંધ જાગૃત જ હોય તો રાજ્યને વચ્ચે પડવા જ જરૂર કયા છે? રાજ્યનું દીર્ઘસૂત્ર છે કે કેઈ ધર્મકાર્યમાં અમારે હાથ નાખવાને નથી તેવી પોતાની રાજનીતિને પ્રગત શા માટે કરે?
શ્રેણિકના પુત્રોની દીક્ષા --અભયકુમાર સિવાય શ્રેણિક રાજાના ઘણા સુપુત્રોએ ચારિત્ર ધર્મ અંગીકાર કરે તેમના કેટલાંકન નામ નીચે છે. નામ
માતાનું નામ ૧ જાલી.
ધારણ દેવી ૨ મયાલી ૩ ઉવયાલી
ધારણીમાતા ૪ પુરૂષસેન ૫ વારિસેન ૬ દીર્ધ દંત , ૭ લષ્ટ દત ૮ વિહલ - હાસ
ચિલણદેવી ૧૦ દીસેન ૧૧ મહાસેન ૨ લઇ દંત
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિહાર અને પ્રકાશ વ ણુ
૧૩ ગૂઢ ૬ ત
૧૪ મુદ્દે ૬ ત
૧૫ કલ
૧૬ મ ૧૭ કુમસેન ૧૮ મહાદ્રમસેન
ધારણીમાતા
- 33
""
'
01
""
૧૯ સિદ્ધ
'
૨૦ સિદ્ધસેન
૨૧ મહાસિંહસેન
૨૨ પૂસેન
મેષકુમાર અને નદિષષ્ણુ જેમનાં ચરિત્ર આગળ વર્લ્ડવાઇ
ગયા છે.
,,
""
cuk
""
શ્રેણિકની રાણીઓ:—જેમણે શ્રેણિકની જ અનુમતિથી દીક્ષા લીધી.
નંદા, ન દમતી, નંદાત્તરા, ન’દસેના, મરૂતા, સુમરૂતા, મહામતી, મરૂદેવા ભદ્રા, સુભદ્રા, સુજાતા, સુમનાતીતા, ભૂત દીસા, દુર્ગંધા વગેરે. શ્રેણિકની પછી દીક્ષા લેનાર રાણીઓનાં નામ:—કાલી, *. -સુકાલી, મહાકાલી, કૃષ્ણા, સુકૃષ્ણા, માકૃષ્ણુા, વીરકૃષ્ણા, રામકૃષ્ણા, પિતૃસેનકૃષ્ણા, મહાસેન કૃષ્ણા, ચેન્ના વિગેરે.
રાણી ચલણા વૈશાલીના રાજા ચેટકની તે સુપુત્રો. શ્રેષ્ઠિકની તે હ્રદયરાણી. તેના નિવાસ કાજે શ્રેણું: અભયકુમાર મારફત એક રચલી પ્રાસાદ તૈયાર કરાવેલા, તે પ્રાસાદની કલામય આદ્રતામાં પરાવાતાં સૂર્ય-ચન્દ્રનાં કિરણો પણ મહા મુશ્કેલીએ બહાર નીકળી શકતાં. પ્રાસાદને ફરતે બગીચે! હતા ત્યાં ખારેય માસ મનગમતાં ફળ મળતાં.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર હેમંતની એક સુહાગ રાતે શ્રેણિક રાજા પ્રાસાદના શયનખંડમાં સતા હતા. આસપાસ અગર કસ્તુરીની સળીઓ મહેકતી હતી. જોકે, રાણું ચલણ પણ સૂતી હતી. નિદ્રામાં પાસુ ફેરવતા રાણી ચેલ્લપ્સ ના કેળ વેત કરને એક પંજે મુલાયમ ઓઢણું બહાર નીકળી ” ગયો, તે ઝબકી. સેંકડો વીંછીઓના ડંખની વેદના તેણે ઠંડીમાં અનુભવી. પ જે તેણે ઓઢણમાં લીધા. તે જ પળે તેની નજર સામે, દિવસે જોયેલો એક પ્રસંગ તરી આવે.
શ્રી વીરના ઉપદેશ શ્રવણ બાદ જ્યારે તે અને રાજા રાજમદિરે પાછા ફરતા હતા, ત્યારે માર્ગમાં એક જળપ્રવાહને તીરે ખુલાશરીરે ઊભેલા એક મહા તપસ્વી મુનિને તેમણે જોયેલા. મુનિને જોતાં જ ભક્તરાજવી અને ધર્મપ્રેમી રાણે તેમને વાદવા તે તરફ ગયા. મુનિવ દના બાદ તેઓ રાજમંદિરે વળ્યા.
ઉકા પ્રસંગ દિવસે બનેલે. અત્યારે રજની હતી. આસપાસ કાળું અંધારું હતું અને અંધારાને વીંધતી હેમંતની લહેરો રમતી હતી. પ્રસગના દર્શન બાદ ઘણા વિચારમાં પડી. એકતિ ઊભેલા રાજભવન શયનખંડમાં સર્વ સગવડે સાથે નિદ્રા લેતાં, મારે એક પંજો જરા ઓઢણું બહાર નીકળ્યો ને મને એકદમ શીતવેદના થઈ, ત્યારે જળપ્રવાહને તીરે ખુલ્લા શરીરે ઊભેલા તે મહાતપસ્વીનું અત્યારે શું થતું હશે ? વિચાર હિંડોળે ચઢેલી રાણુના ભાવનાપ્રધાન અંતર. * માંથી તેજ પળે થોડાક પણ સચેટ શબ્દો સરી પડયા. ધન્ય હો ! જે મહાભાવ મહામાનવને !”
પેલાના હલનચલનથી અર્ધ જાગૃત અને અનિંદ્રિત શ્રેણેિકે આ શબ્દો ઝીલ્યા ને વહેમાયે. બીજે દિવસે તેણે પોતાની શંકાના સમાધાન માટે શ્રી વીર પ્રભુને તે અંગે એક પ્રશ્ન ર્યો. “હે નાથ!" ચેલ સતી છે કે સતી? ' શ્રી વિરે કહ્યું, “તારી બધી રાણીએ સવી છે, માટે કંઈપર વહેસાવાનું તારે ટારણું નથી.' -
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિલ્હાર અને પ્રકાશ વષ ણુ
૧૦૬
ચેલ્લાના સતીત્વ અસતીત્વના સમાધાન અર્થે શ્રી વીરે રાજા આગળ મુનિને ઉક્ત પ્રસ`ગ વણુ ધ્યેા. તે સાંભળતાંજ રાજાનુ' ક્રોધ-ન્નત મસ્તક ઢળી ગયુ. તે નિઃશંક થયા.
''શ્રેણિકના અવસાન બાદ ચેન્નણાએ સ્થારિત્રધર્મ અંગીકાર કર્યો.
'
આર્યા સુલસાઃરાજગૃહીમાં ‘ નાગ ' નામે એક સારથિ રહે પ્રાચીન સમયમા સારથિનુ કાર્ય આજકાલની માફ્ક નીચ કા ન ન્હેતુ' ગણાતું, મેાટા મેાટા પ્રધાન પુરૂષ! સારથિનું કામ કરતા હતા. સારથિ ' તે સમયના સૈન્ય વિભાગમાં એક પ્રતિષ્ઠિત પદ ગણુવામાં આવતું હતું.
-8
નાગસારિથ એક ધનાઢય પુરૂષ હતા. સાંસારિક સુખ વૈભવ તેના ઞમાં'આળેાટતા, તેજ પ્રમાણે ઉજ્જવળ ધર્મ ભાવના તેના અંતરમાં જાગૃત રહેતી. જિતેશ્વરના પૂજન અને યાનમાં દિવસન -અમુક સમય પણ તે ગાળતે.
1
નાગ સારથની ધમ પત્નીનુ નામ સુલસા, સુલસાનું જીવન— પાવિત્ર્ય તે સમયે પણ અજોડ ગણાતું તે સભ્યશીલ આયૈ-શ્રોવિકા હતી, પરમાત્મા શ્રો મહાવીરની તે પરમ ઉપાસિકા હતી.
*
*
નાગ સારથિને આંગણે કાઈ વાતની ખેાટ ન હતી. પતિ પત્ની
'
ધર્મ ભાવના પૂર્વક જીનની પળે! ' વીતાવતા હતાં. સસારના સુખ
વૈશા તરફ નજર ફેરવતાં, નાગ સારથિને એકદા વિચાર થશે, મારી મિલ્કત અને જાડેજલાલી ગમે તેટલી હશે, પણ તેના સેાખવનારા વારસ સિવાય તે નકામી છે. ધ પ્રેમી નાગસારથિ બધી વાતે સુખી • છતાં પુત્ર વિના દુ;ખ અનુભવતા હતા. પુત્રની ચિંતાથી તેનું વદન જરા શ્વાર પડયુ . તે સુલસાના ધ્યાનમાં આવી ગયું. પણ તેનું મૂળ કારણ તે ન સમજી શકી. મહા મહેનતે નાસારિથ પાસેથી તેણે
સત્ય ઢંકીકત મેળવી.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
વિશ્વોદ્ધાર શ્રી મહાવીર
પતિ પુત્રની ચિંતામાં જીવન વિતાવે, તે આર્યા સુલતાને ન મ્યું. તેણે નાગ સારથિને બીજી પત્ની કરવાની અનુમતિ આપી પણ નાગ સારથિ સાચો શ્રાવક હતા. એક પત્નીએ જે વસ્તુ નથી મળી, તે વસ્તુની પાછળ તે અનેકને સ્વીકારે તે સામાન્ય ન હતો. બીજી. પત્નીની સુલસાની વાત તેણે ન માની અને તે ચિંતાતુર રહેવા લાગ્યા,
ધર્મશ્રદ્ધાળુ સુલસા જનધર્મ પર પ્રગાઢ શ્રદ્ધા રાખીને પિતાના દિવસો ગાળવા લાગી. ચતુર્વિધ સંઘનું પૂજન, ચારિત્રસંપને મહારાજેને અન્ન વહેરાવવું, ભૂમિ પર શયન કરવું તેમજ આ બિલ આદિ ઉક્ટ તપશ્ચર્યા વડે તે પોતાના જીવનને સુધારવા લાગી. ઉત્કૃષ્ટ પ્રકારના જીવન વહનને તેને પ્રતિષ સારાય નગરમાં પ્રસર્યો. જનતાની નજરમાં સુલસ મહાઆર્ય–સાવી સ્ત્રી કરી,
સુલસાના ઉજજવળ પ્રકારના ત્યાગમય જીવનની કસોટી સાફ એકદા તેના આગળ સાધુના વિશે એક દેવ આવ્યા. દેવ–સાધુને જોતાંજ, સઘળાં કામ છોડીને સુલસા તેમને આદર સત્કાર દેવા ઊઠી
ધર્મલાભ” પૂર્વક દેવે ગૃહમંદિરમાં પગલાં કર્યા. લક્ષપાક (લાખ્ખોના ખર્ચે તૈયાર થતું) તેલની યાચના કરી. સુલસા શ્રાવિકા હતી, અન્યને આવશ્યક કઈ પણ વસ્તુ પર માલિકી હકકનો તેનો મોહ નહોતો. લક્ષપાક તેલ તે જમાનામાં પણ બહુ કિંમતી અને અપ્રાપ્ય હતું. સુલસા પાસે તે તેલના ત્રણ ઘડા હતા. કબાટ ખેલી તેમાંથી એક ઘડો લઈ, તે સાધુને વહરાવવા ચાલી. બારણાની ઠેસ વાગતાં જ ઘડો ફૂટી ગચો. પિતાના નિર્મળ મનેભાવમાં લેશ પણ વિકતિ પ્રગટાવ્યા સિવાય સુલસા બીજો ઘડો લેવા ગઈ. બીજા ઘડાની પણ એજ દશા થઈ. તે ત્રીજો ઘડે લેવા ગઈ. જાળવીને ઘડે કરમાં લીધે આ છેલ્લે ઘડે હતો. હર્ષપૂર્વક તે વડે સાધુને પ્રતિલાભવા તે ચાલી. બડે હાથમાંથી સરકી ગયે. ત્રણ ઘડા તેલથી હવામાન રસ ભીનું, થયું. આરસ જડિત ભૂમિ વિશેષ ચમકવા લાગી.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩
વિહાર અને પ્રકાશ વર્ષણ
સાધુ મારે બારણેથી પાછા જાય ! આ પ્રશ્ન સુલતાને ભારે લાગ્યો. તેની પાસે હવે હતું નહિ, તે કારણે તે દુઃખી થઈ લાખોની કિમતના ત્રણ ઘડા કરતાં સાધુને વહોરાવવામાં મહાન લાભ સમજતી હતી. આંખો સામેથી સરી જતા એ લાભની કલ્પનાએ તે આકુળવ્યાકુળ બની હાથ જોડીને તે સાધુ સામે ઊભી રહી. દુઃખ નમ્ર નયને ઊંચા કરતાં જ તેની નજરે સાધુને સ્થાને એક દેવ પડે. તે સુલતાના આદર્શ જીવનની કસોટી કરવાને આવ્યો હતો. કસોટીમાં વિજય નીવડેલ સુલસાને તેણે ધન્યવાદ આપે અને મનગમતું એક વરદાન માગવાની ઉદારતા બતાવી:
સુલાસા શ્રાવિકાને સંસારમાં દુઃખ ન જણાય કારણ કે સંસારમાં રહેવા છતા પણ તે ઉચ્ચ પ્રકારનું જીવન જીવે છે. છતાં તેને પોતાના પતિનું દુઃખ ખ્યાલમાં જ હતું, ને સુલસાએ દેવ પાસે પુત્રનું વરદાન માગ્યું. તે વરદાન દેવે આપ્યું અને બત્રીસ ગોળીઓ આપી જે એક પછી એક ખાવાથી અમુક સમય ને અંતરે એક પછી એક એમ બત્રીસ પુત્રનો જન્મ થાય. પછી દેવ અંતરીક્ષે વરી ગયો.
* દેવ ગયો. સૂસાએ વિચાર કર્યો. બત્રીસે ગોળીઓ સાથે લઇ લઉં તે ? જુદી જુદી ખાવાથી બત્રીસ પુત્ર જન્મે, તે બત્રીસેયની - ખબર રાખવા જતાં મારે ધર્મ કાર્યમાં બાધા નડે. માટે બત્રીસ સાથે લઉં અને તેના પરિણામ સ્વરૂપ બત્રીસ લક્ષણે પુત્ર અગણે રમત થાય તો શું ખોટું ? એમ વિચારીને સુલસાએ એકી સાથે બત્રીસે ગોળિીઓ ગળી લીધી. દેવના વચન પ્રમાણે આયીને ગાળીઓ અસરકારક નીવડી. પણ તે સાથે, એકી સાથે બત્રીસ લીધેલ હોવાથી તેના શરીરે બત્રીસેય ગર્ભની અસહ્ય વેદના થવા લાગી. સુલસાએ પુનઃ તેજ દેવને મયી દેવ હાજર થા. વિઘનિવારણ ઉપાય પૂ. હવે દેવ પાસે ઉપાય નહોતે. છતાં પીડા ઓછી જણાય તે સારૂ ઉપાય સૂચવીને તે * ચાલ્યો ગયો.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
વથા સમયે નાગસારચિના અંધારા 'મદિરે એકી સાથે ત્રીસ પુત્ર-દીપટ્ઠા પ્રસળ્યા. નાગસારથિ અને તેના કુટુબીજને તેમજ સ્નેહી હું ઘેલા બન્યા, બત્રીસે પુત્રનુ એક નામ “દેવદત્ત ” રાખ્યું પુત્ર ધીમે ધીમે મેટા થયા. સારથિએ તેમને વિદ્યાગુરૂને સેપ્પિા, ખત્રીસ લક્ષણા પુત્રો સમય જતાં બહેાંતર' કળામાં પાર્વરધા થયા.
J
૧૦૪
રાજા શ્રેણિકે બત્રીસેય કુમારોને પેાતાના અંગરક્ષક તરીકે નીમ્યા,
- તે સમયે વૈશાલી નગરી ઘણીજ પ્રખ્યાત હતી. ચેટક તેના રાજા.
+
તેને સાત પુત્રીએ; પંચના વિવાહ થયેલા. મે પુત્રીએ કુંવારી. એકનુ સુજ્યેષ્ટા ખીજીનું નામ ચેલણા, સુજ્યેષ્ટાના રૂપગુણની પાસ્તિએ! વડે આકર્ષાયલા રાજા શ્રેણિકૅ ચેટક રાજાને તે અંગે કહેણુ માકળ્યું. હૈસ્તયવશમાં ઉત્પન્ન થયેલી આ પુત્રીને હું વાહિકુલમાં કાર્રાપ નહિ આપું ” ચેટકના આવે! જવાબ આવતાં જ શ્રેણિકની અખા લાલ થઈ. પેાતાના મગધપતિ ’ ના મેાટા બિરૂદ પ્રતિ તેને ઘણા ઊપજી.
tr
"
1
7
હે
છેવટે રાજગૃહી તે વૈશાલી વચ્ચે ભૂગર્ભમાગે' (સુરંગ ) તૈયાર થયા. રાજા શ્રેણિક તે માગે વેચાલીના નગરક્રાટ સુધી પહેચ્યા. ત્યાં સુજ્યેષ્ટા તેને મળી, તેની સાથે તેની · બહેન ચેલણા પણુ હઠપૂર્વક આવી હતી. સુજ્યેષ્ટાને કાંઇક કારણુસર રાજમહેલમાં જવું પડયું તે રાજા ણિકને તે અંગે વહેમ પડતાં ચેક્ષણાને સુજ્યેષ્ટા માની, રચ દેડાવી મૂકયે. સુજ્યેષ્ટા ભોંયરા તરફ આવી, ત્યાં તેને શ્રેણિક કે પેાતાની બહેન નજરે ન પડયા. બહાવરી બનીને તેણે બૂમેા પાડી. ખૂમ હવામાં ફેલાતાં જ ચેટકના પ્રતાપી સુભટા ત્યાં હાજર થયા. સુજ્યેષ્ટાએ તે સુભટાને ચેલણાના હરણની વાત કરી ચેટકે પળમાં આ વાત જાણી લીધી. તે' મહાપ્રતાપી અને શક્તિસ`પન્ન સમ્રાટ હતેા. રાજા શ્રેણિકે પેાતાનું કરેલું આ અપમાન તેનાથી ન ખમાયું.
k
.
1
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિહાર અને પ્રકાશ વર્ષણ
૧૦૫, || શ્રેણિકના પવનવેગી અ રથને રાજગૃહીની દિશામાં લઈ . દેડવા લાગ્યા. રાજા ચેટકે તેની પાછળ પિતાના સામંત અને મહાસામંત તેમજ અગણિત સુભટોને રવાના કર્યા. આગળ વિજેતા શ્રેણિક, પાછળ ચેટકના સુભટ. શ્રેણિકને રથ દષ્ટિમર્યાદામાં આવતાં ટકના સુભટોએ તીર મારે ચાલુ કર્યું. શ્રેણિકના અંગરક્ષકે તીરનો જવાબ તીરથી જ આપવા લાગ્યા. શ્રેણિકે અશ્વોની ગતિ વધારી. અ ગરક્ષકો પાછળ રહી ગયા. તેમાંના એકની છાતીમાં ચેટકના મહાસામંતનું શર ઊતરી ગયું. તે ધરાત ઢળી પડયો. એક પડ કે તેની પાછળના એકત્રીસેય તેજ સ્થળે ઢગલો થયા. એકજ માતાની કુક્ષીમાંથી એક જ સમયે જન્મેલા સંતાનોનાં જીવનમૃત્યુની દોરી એકને જ આધીન હોય છે. એકની દોરી તૂટે એટલે બીજાની પણ તૂટે જ, એકજ જનનીના બત્રીસ પુત્ર રણમાં રોળાયા.
અંગરક્ષકેને મારી ચેટકના સુભટો પાછા વળ્યા. શ્રેણિક સ્વમંદિરે પહોંચ્યા. પાછળથી તરત જ તેને અંગરક્ષકો મરાયાની ખબર મળી. દુઃખાતી જીભે, અને કંપતા શરીરે શ્રેણિકે તે વાત સુલસા અને નાગારચિને કરી. એકજ સાથે સઘળા પુત્રોનાં અવસાનના સમાચાર નું દિલ ન કરે? નાગાસારથિ અને સલમાને અતિશય દુઃખ થયું.
આ સમયે પ્રામાનુમામ વિહરતા શ્રી મહાવીર ચંપાનગરીના કુસુમાકર ઉદ્યાનમાં પધાર્યા. અબડ નામે પરિવાજનું પ્રભુને દવા આવ્યો. અંબડ ત્રિદંડી હતો. ભગવાનને નમસ્કાર કરીને આ બડ ત્યાંથી ચાલવા લાગ્યા, તે સમયે ત્રિકાલતા ભગવાને કહ્યું, હે ધર્મશીલ અંબડ ! રાજગૃહ નગરીમાં નાગસારથિની પત્ની સુલસાને મારા તરફથી ધર્મ પ્રવૃતિના સમાચાર પૂછજે.
અંબઇ રાજગૃહ પહોંચે. તેને વિચાર થયો, કે સ્વયં તીર્થંકર જે સ્ત્રીની ધર્મ પ્રવૃત્તિના સમાચાર પુછાવે છે, તે સ્ત્રીનું જીવન કેટલું
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
પ્રતાપવતું અને નિર્મળ હોવું જોઈએ? મારે તે સ્ત્રીની પરીક્ષા કરવી જોઈએ. એમ વિચારી આંબડે માયાથી પોતાનું સ્વરૂપ બદલી નાખ્યું અને સુલતાના દ્વાર પાસે તે ભિક્ષાર્થે ગયે. પરંતુ સુલાસાએ તેની કેટલીક ચેષ્ટાઓ ઉપરથી તેને સુપાત્ર ન સમજી દાન ન આપ્યું.'
તે પછી અબડે-બ્રહ્મા, વિષ્ણુ, મહેશનાં બનાવટી રૂપ ધારી સુલસાને તેના પિતાના ધર્મ માગ માંથી ડગાવવાના પ્રયાસ કયી. આખરે તેણે તીર્થકર મહાવીરનું બનાવટી રૂપ ધારણ કર્યું અને દેશના દેવા લાગ્યા. પણું જે આયી સ્ત્રીએ સત્યના સૂર્યને પ્રકાશ. પીધો હતો, તે હવે કઈ રીતે અસત્ય અને દેશની જાળમાં ફસાઈને પિતાના આત્માનું અહિત કરે ?
સુલસા પોતાના ધર્મ માર્ગમાંથી ન ડગી. અબડના સઘળાઉપાયા સુલતાના દઢ ધર્મપ્રેમ પ્રતિ નિષ્ફળ નીવડયા. છેવટે શુદ્ધ શ્રાવકપણું અંગીકાર કરીને અંબડ સુસાને ત્યાં ગયા ને શ્રાવક જાણીને સુલતાએ તેને આદર સત્કાર દીધો. પછી અંડે શ્રી મહાવરના સમાચાર સુલસાને આપ્યા જે સાંભળતાં સુલતાનું ધર્મમય. અંતર સૌમ્યપ્રકાશ વડે ઝઘમગવા લાગ્યું અને અંડે પોતાનાં માયાવી રૂપોનો રેડ પાડી દીધે.
શ્રી મહાવીર એક સ્ત્રીની ધર્મપ્રવૃત્તિના સમાચાર પુછાવે : કેકને અતિશયોક્તિ ભવું જણાય. પણ તે સમાચારની પાછળ જસંબડના માયાવી સ્વરૂપ અને સુલતાના સાચા જૈન ધર્મપ્રેમનું પ્રગટ થયું હતું. આ બડને સમાચાર આપવામાં જ શ્રી મહાવીર સૂલસાની સેટી જોઈ હતી ને તેથી જ તેમણે અંબડને સમાચાર આપેલા.
સમ્યકત્વશીલા સુલસા અનશનવ્રતની આરાધના કરી, આ નશ્વર દેહને ત્યાગી પિતાના મહાપુણ્યના તાપથી સુખકના.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિહાર અને પ્રકાશ વર્ષણ
૧૦૭ ધામે-સ્વર્ગે ગઈ. ત્યાથી તે આગામી ચોવીસીમાં "નિર્મળ' નામક , પંદરમા તીર્થંકર રૂપે પ્રગટ થશે.
શાલિભદ્ર-ધન્યકુમાર અલબેલું રાગૃહ નગર. ત્યાં લક્ષ્મીવૃદ્ધ એક શેઠ રહે, ગભદ્ર તેમનું નામ, તેમને સચ્ચારિત્રશીલ એક પત્ની. ભદ્રા તેનું નામ એક રઢિયાળી રાતે ભદ્રાએ એક સ્વમ જોયું, સ્વમમાં તેની નજરે હર્યુંભર્યું એક શાલિક્ષેત્ર (ડાંગરનું ખેતર) પડયું. તે શાલિક્ષેત્રની ભીની હવાથી - શેઠાણીનાં અંગ ભીંજાયાં. તે સ્વપ્ન સમાપ્ત થયું. સ્વપ્નના સવાનવ માસ પૂરા થતાં ગભદ્રા શેઠને ઘેર પુત્ર રત્નનો જન્મ થયો. સ્વપ્નના આધારે તેનું નામ શાલિભદ્ર પાડયું
શાલિભદ્રની મુખકાતિ અનુપમ હતી. બીજલેખા શા તેના ? લલાટમાં શોકની આમ્રલીટી જોવા પણ ન મળતી. તેનું શરીર ઘાટીલું અને સ્વસ્થ હતું. શાલિભદ્ર મોટો થયો. ભણી ગણીને . હેશિયાર બન્યું. આર્ય યુવાનનાં છાજત સર્વ લક્ષણોથી તે શાભવા લાગ્યો. નગરની જ સ્વરૂપવતી બત્રીસ કન્યાઓ સાથે તેનું લગ્ન જૈયું.. કન્યાઓ ગુણરૂપે દેવીઓની સમવડીઓ હતી.
પુત્રને પરણાવી પિતા-ગોભદ્ર દીક્ષા લીધી. સંસાર તરવાને, આદર્શ માર્ગ અંગીકાર કર્યો, અનશન વ્રત અંગીકાર કરી ભદ્રમુનિ સ્વર્ગે સંચર્યા. પરંતુ પુત્રના પુણ્યથી બંધાયેલા હેઈને તે સ્વર્ગમાં રહીને શાલિભદ્રની બ સારને યોગ્ય સર્વ મનોકામનાઓ પૂરવા લાગ્યા. - શાલિભદ્ર પોતાની બત્રીસ સ્ત્રીઓ સાથે દેવની જેમ રહેવા લાગે સ્વ ભુવનને સાતમે માળે જ તે રહેતા તે સાતમા મંદિરની શોભા અવર્ણનીય હતી. ઉચ્ચ પ્રકારના આત્માની આરસને તે આવાસ, હતો, ત્યાં દિવસ-રાત ધીના દીપકે જળતાં, ચંદન–કસ્તુરી મહેતા 2
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
철
·
૧૦૮
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
રમણીએ સગે મ્હાલતા શાલિભદ્રને દિવસ-રાત કે દુનિયાદારીને ખ્યાલ જ ન હતેા. ધરના તમામ કારભાર ભદ્રા શેઠાણી જ ચલાવતા. એકદા રાજગૃહની મજારમાં, ઉત્તરપ્રદેશને એક વ્યાપારી રત્ન ખલે। લઈને આવ્યા. તે કબલે લઈને તે શ્રેણિક મહારાજા પાસે ગયા. તે ખરીદવાની તેણે વિતિ કરી. તેનું મૂલ્ય સાંભળતાં શ્રેણિક પણ ખચકાયા. તેણે તે કબલે ન ખરીદી.
તે સમયની ભારતની કારીગીરીને
આ રત્નમલ અજમ દાખલેા જણાય, એક રાજવી ન ખરીદી શકયા તે વસ્તુની કલાનાં મૂલ્ય કેટલાં ગણાય
વેપારી કરતે ફરતા શાલિભદ્રને આંગણે આવ્યેા ભદ્દામાતાને તેણે કાંબલે બતાવી. તે સેાળજ હતી. ભદ્રાને તેવી જ ખત્રીસનો જરૂર હતી કારણુ કે તેની કુલવધૂએની સખ્યા બત્રીસની હતી. વેપારી પાસે સેાળ જ હતી. છેવટે શેઠાણીએ તે ખરીદી લીધી. નાાં ગણુતા વેપારી ઋજારમાં વળ્યા, માર્ગોમાં જ તેને શ્રેણિકની ~~ દાસી મળી. વેપારીને તે શ્રેણિક પાસે લઇ ગઇ. શ્રેણિક એક રત્નકંબલ ખરીદવાની વેપારીને વાત કરી કારણ કે રાણી ચેક્ષણાએ તેવી કોમલની ઉર્ફે પકડી હતી.
7
'
* 'બલે તે વેચાઇ ગઇ. નામદાર ! ' વેપારી મેલ્યું, સાથે મૂળ' અને તેકાણે ખરીદી ? વિસ્મય પામતા શ્રેષ્ઠિશ્ને પૂછ્યું, વેપારીએ ભદ્રા શેયાણીનું નામ જણાવ્યું રાજાએ ભદ્રાને ત્યાં પેાતાના માજીસને માકલ્યે! પણ ત્યાંથી તે ખાલી હાથે પા કર્યાં. કારણ કે શેઠાણીએ, તે સેાળ રત્નક ખલેાના ખત્રીસ ટૂકડા કરીતે, તેમતિ એક એક ટૂંકડે પેાતાની ખત્રીસેય કુલવધુને પાદલૂણુ અંગે આપી દીધેા હતેા. તે ટૂકડા અત્યારે મેલા પાલીની આાળમાં હતા.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાલિભદ્ર-ધન્યકુમાર
૧૦૯
રાજા વિચારમાં પડયો, હું જે કાંબળે ન ખરીદી શકો, તેજ કબળે મારા પ્રજાજને ખરીદી અને તેને જીવ પેરે સાચવી રાખવાને બદલે માત્ર એક જ દિવસમાં અરે થોડા જ કલાકમાં–માત્ર પગ લૂછવા તરીકે ઉપયોગ કરીને ગટરમાં ફેકી દયે, ત્યારે મારા કરતાં પણ તેનો વૈભવ કેટલો બધે વધારે અને એવા વિમવી પ્રજાજનને હું ઓળખું પણ નહિ ! મારે તેને મળવું જ જોઈએ. રાજાએ માણસ એકલી શાલિભદ્રને મળવા તેડાવ્યો. નોકર પાછો ફર્યો ને “શાલિભદ્ર કેઈને પણ મળવા બહાર જતો નથી.” એવા ભદ્રા શેઠાણુના શબ્દો તેણે શ્રેણિકને કહ્યા.
શ્રેણિક રાજા પોતેજ શાલિભના ભવને જવા તૈયાર છે. તે . અંગે તેણે ભદ્રા શેઠાણુને કહેણ મોકલી દીધુ ભદ્રામાતાએ રાજાના , આદરને યોગ્ય તૈયારીઓ કરી રાજમહેલથી તે પોતાના ભવન સુધીના રાજમાર્ગ પર અતલસ કીનખાબ પથરાવી દીધા. રસ્તાની રોનક : નિહાળતો રાજા ભદ્રામાતાનું મંદિરે આવ્યા. શેઠાણીએ તેમના સત્કાર
કર્યો,
રાજા આવ્યાની ખબર આપવા, ભદ્રામાતા શાલિભદ્રને સાતમા . ભવનની નીચે ઊભા રહ્યા, ને બૂમ મારી, “શાલિભદ્ર' આપણે ત્યાં અહેમાન આવ્યા છે. માટે જરા નીચે આવશે?' જે વરતું આવી હોય, તેના વ્યાજબી દાચ ચૂકવીને લઈ લે, એમાં મારે નીચે ઊતરવાની ! જરૂર શી છે? • અગમનિગમના વૈભવે રમતા શાલિભદ્ર જવાબ આપ્યો. “પણ આ કઈ વસ્તુ નથી કે જેને હું ખરીદી શકું." ભદ્રામાતા બેયા. આ તો શ્રેણિક રાજા આવ્યો છે. તે આપણા સ્વામી માલિક ગણાય.’
:રાજા! માલિક! આદિ સત્તાત્મક શબ્દોથી શાલિભદ્ર મૂંઝાયો. તેનું મન ચક્રાવે ચઢ્યું. શું મારે માથે માલિક ! અને તે પણ એક સંસારી જીવ ! અત્યાર સુધી મેં જે વૈભં ભગગ્યા, તે બધાય એક -
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
વિશ્વો દ્વારા શ્રી મહાવીર
માલિકની છામાં રહીને ! સ સારીને આધીનતા, તો તો ધારે તો તે મને વૈભવથી વિખૂટે પાડી શકે, ધારે તે દશામાં મને ઉતારી શકે કારણ કે હું તે માલિકને આધીન ગણાઉં, તે મારા રાજા ગણાય. બત્રીસ રમણીઓને સંગે રંગે હાલતા વભવી પુરૂષને આધીનતા ચી.
શ્રેણિક સહારાજં જમીને ગયા. પણ જતાં જતાં શાલિભદ્રના * વૈભવ રંગમાં સ્વામીત્વનો સૂર સંચારતા ગયા
બધ ને, સમતલ ચિત્ત ને અડેલ શરીરે શાલિભદ્ર પોતાની સ્થિતિનો વિચાર કરવા લાગ્યા. તેમની આસપાસ બત્રીસેય રમણીએ ગોઠવાઈને બેઠી હતી. સ્ત્રીઓના સનેહે ભીંજયલી અખો, અત્યારે નિરાધારપણાના અશુને આવકારવા તૈયાર થઈ હતી,
તેવામાં રાજગૃહીમાં દુ દુભિનાદ થયે, કરુણાસાગર શ્રી મહાવીર - વૈભારગિરી પર્વત ઉપર પધાર્યા હતા.
શ્રી વીરના આગમનની વધાઈથી શાલિભદ્રનું શરીર ડેલ્યું ને ચિત્ત અસ્થિર બન્યું તે શ્રી વીરના દર્શનાર્થે જવા તૈયાર થયો સાતમા - માળે સુખ હિંડોળે ઝૂલતા માનવને પણ સમય પર સત્ય વસ્તુસ્થિ
તિને ખ્યાલ થાય છે જયારે આપણી આંખે જે નીચે નાકતી જાય • છે ! સમયની જ બલિહારી છે.
ભદ્રામાતાનો લાડકવાયો કુમાર શ્રી વીરના દર્શનાર્થે ચાશે. - અસંખ્ય માનવ પ્રાણુઓ અને મુનીવરની મધ્યે બેઠેલા અલૌકિક
પ્રતિભાવ ત શ્રી મહાવીરદેવને નમન કરી શાલિભદ્ર તરસ છીપાવવા -બેઠા, જે જે જને જ્ઞાન ધ્યાનના તરસ્યા થતા તેઓ તુરતજ શ્રી મહા-વીરની વિદ્યોપકારી જીવન છાયામાં જઈને બેસતા અને તેમનું જીવન અનેરી શાન્તિ ચાખતું.
સભાજી પર એક વ્યાયક દષ્ટિ ફેરવી આનંદરંગી શ્રી - વિરપ્રભુએ ઉપદેશ શરૂ કર્યો. '
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાલિભદ્ર-ધન્યકુમાર
૧૩૧ ,
“હે સંસારવાસીઓ! ઊંચે નજર કરે, ત્યાં સૂર્ય તે છે. તે સૂર્યના આવવા જવાથી ક્ષીણ થતા આયુષ્યને ખ્યાલ તમને નથી આવતો? વિવિધ પ્રકારના સાસારિક કાર્યોમાં ઊંડા ઊતરીને તમે આત્માથી અલગ શા માટે પડે છે ? માત્માને સત્કાર્યથી અલગ પાડનાર આત્મરિપુ જ મેહ છે, તે મેહના આશ્રયે જીવનની એક પળ પણ મા વિતાવતા
મેહલી અને વડે, તમે તમારું હિતાહિત જ નહિ સમજી શકે. અનાદિકાળના શત્રુભૂત પ્રમાદને વશ જીવ, તત્ત્વાતત્ત્વને જાણી - શકતા નથી. જુદી જુદી ગતિમાંથી ચાવીને એકજ ઘરમાં જન્મેલાને
અજ્ઞાનવશ પ્રાણું પિતાના માને છે અને તેમના માટે વિવિધ પ્રકારનાં - પાપ કરે છે. પરંતુ સુખદુઃખની પ્રાપ્તિ તો પોતે કરેલા પુણ્ય પાપના ઉદયથી જ થાય છે. કેઈ અને સુખી કે દુખી કરી શકતું નથી પણ માનવી પોતે જ પોતાના શુભાશુભ કર્મોનાં ફલસ્વરૂપમાં સુખ દુઃખને ભોગવે છે.
પુણ્ય કર્મને ઉદય થાય ત્યારે સર્વ પ્રકારની સગવડો હાજર ચાય અને પાપકર્મના ઉદયથી પિતાના પણ પારકા થાય. જેવી રીતે સુજ્મ ચક્રવર્તીના પાપનો ઉદય થયો ત્યારે, તે છ ખડના સ્વામી, ચૌદ રત્નોના માલિક, નવ નિધાનના અધિપતિ અને બે હજાર યક્ષથી સેવાતા મહામાનવને સાગરમાં ડૂબતો કોઈ રોકી શક્યું નહિ વળી એજ ચક્રવર્તીના એક એક હાથમાં ચાલીસ લાખ અષ્ટાપદ પ્રાણ જેટલું બળ હતું. વળી તે ભૂમિની ઉપર તેમજ જળ ઉપર પગે વિહરી શકતો હતો પચીસ હજાર દેવતાઓ પ્રતિપળે તેની સેવામાં ખડે પગે તૈયાર રહેતા. છતાં પોતાના બળથી ગર્વિત થયેલા તે ચક્રના પાપને (બળ ગર્વન) ઉદય થયો, કે તરત સાગરમાં તે ખેંચાઈ ગયો. તેજ પુય જ્યારે બળવાન હતું, ત્યારે વગર બોલાવેલું ચક્ર પણ, ઉત્પન્ન થઈને તેના હાથમાં આવ્યું હતું.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
-
-
-
-
-
-
-
મોહને જીતવા માટે, પરમ વૈરાગ્ય રસને પોષનારી, અનિત્ય અશરણાદિ ભાવના ભાવે. આ સંસારમાં મારૂં કેણુ? સંસારને આશ્રયે જીવન કેટલો કાળ ગાળવું? ટેણ કેવુ છે? સ્વાર્થીની ખટપટમાં જ સંસારીને એક બીજા પ્રિયાપ્રિય જણાય છે. સ્વાર્થ વિના એક કઠીને પિષવાની ઉદાત ભાવના સંસારીમાં નથી ! વિગેરે.
સ્વર્ગલોક, મૃત્યુલોક, નરક, અને તિર્યંચ આ ચાર જાતિમાં ભમતો જીવ, ઊંચે કયમ ન ઊંચકાય? તેનો વિચાર કરો. ઉક્ત ચારેય ગતિને સાનુરૂપ વિચારોને અંતરમાંથી દૂર કરી, સુક્તિના શુભ ભાવમાં લીન રહેવાથી થોડાક સમયમાં આત્માને મુક્તિનું ચહા રાજ્ય સપડે છે.
દેશના પૂરી થઈ. દરેક જીવને તેની ઓછી વસ્તી અસર થઈ. જેવા જેના ભાવ, તેવી તેની ગ્રહણ શક્તિ. પત્થર શા જડ અંતરે પડતું. જ્ઞાનજળ વૃથા વહી જાય, સુકોમળ હૃદયે તેજ જ્ઞાનજળ અનત શક્તિના કારણરૂપ બને. ,
ઉપદેશ રંગે રંગાયેલ શાલિભદ્ર ઘેર આવ્યામાતાએ તેને ધન્યવાદ આ કારણ કે તે ધર્મ કાર્યમાં ભાગ લેવા ગયો હતો. પછીશાલિભદ્ર પિતાના અંતરના શુભ ભાવ માતા પાસે લગ્યા.
“ માતાજી, શ્રી વીર વચનાના પ્રભાવથી મારી જીવનની દિશા બદલાઈ ગઈ છે. વિષયમાં નાચતી પંચેન્દ્રિયે મારી હવે જ્ઞાનજળની પિપાસુ બની છે. અનિત્ય આ સંસારમાં નિત્ય નિશ્ચિંતપણે પડી, રહેવું હવે મને રુચતું નથી. પૂર્વજન્મનાં પુણ્ય આજે હું સુખી . જણાઉ છું, પણ પૂર્વભવનું તે પુણ્ય ભેગવાઇ રહ્યા પછી, પાછું દુઃખ જ છે. સુખદુ:ખથી ભરેલા સંસારમાં શાશ્વત સુખનો માર્ગ મને જડી ગયું છે. હવે તે જ માર્ગે જવાની મારી ભાવના છે.'
તે કેળો માર્ગ બેટા!” ભદ્રામાતાએ ઠર્ષ પૂર્વક પૂછયું.
નથી મારી છે
જ બની છે. આમાં નાચતી
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાલિભદ્ર-ધન્યકુમાર
૧૧૩ સંસાર ત્યાગનો 'મક્કમ સ્વરે શાલિભદ્ર બોલ્ય. શબ્દ સાંભળી ભદ્રાને ભારે દુઃખ થયું. એકનો એક પુત્ર સંસાર ત્યાગે, તે વાત ભદ્રામાતાને ન ગમી. તેમણે શાલિભદ્રને કહ્યું, “ ભાઇ, તારે અહીં શી ખેટ છે, કે જેથી હું અન્ય માગે ગમન કરવા તત્પર , થી છે?'
“માતાજી, હું પરાધીન છું, મારે મુક્ત થવું છે. સંસારમાં પરાધીનતા કેળવાય છે, મારે મુક્તિની કેળવણી લેવી છે અને તે માટે મારે દીક્ષા લેવી જોઈએ.” શાલિભદ્ર બેલ્યો.
શાલિભદ્રના સંયમરંગી બોલ સંભળા, ભદ્રામાતાનું દિલ ઘવાયું. પુત્રને સંસારનાં વિવિધ પ્રકારનાં સુખ ભોગવવાની તેણે વિનંતિ કરી.
શાલિભદ્ર શાંત પણ ત્યાગમય શબ્દોમાં જણાવ્યું, “પૂજ્ય જનતા સ્ત્રી-પુત્રાદિનો જે મોહ તમે રાખો છો તે નકામે છે અંતકાળે કોઈ, કેઈનું થયું નથી. સમય માર-માર કરતા જાય છે. તેટલા ગાળામાં પણ મને મારું આત્મહિત કરવા દો, '
ત્યાગમય જીવનનાં દુઃખ વર્ણવતાં ભદ્રામાતા બોલ્યા, “સુપુત્ર ! દીક્ષાની તારી ઘેલછા તું છોડી દે. દીક્ષા પાળવી તે તારા જેવા સુકોમળનું કામ નહિ. તે નથી તડકે જે કે નથી શિશિરના હિમ પવને અનુભવ્યા. ભાવનાના પૂરમાં તણાઇને દીક્ષાનું સાહસ વહારતાં પહેલાં તું તારી પુષ્પ–કેમળ કાયાને વિચાર કર. ઉઘાડા પગે ચાલવું, 'જમીન પર ઊ ઘવું, મળે તેજ અન ઉપર જીવન નિર્વાહ ચલાવ, ગરમ પાણી પીવા, વગર વાહને વને વન રખડવું. તેમ છતાં શરીર મનડે તો ન કેઇ સારવાર કરનાર મળે. આ બધું તું કઈ રીતે નભાવી લઈશ. વિચાર કર ?'
સુખમે બહુ ભોગવ્યું. પણ પરિણામે જણાવ્યું કે, ઇન્દ્રિયો સુખથી સંતોષાતી નથી. માટે તે ઇન્દ્રિયોને હવે તમે વર્ણવ્યા તે
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધાર શ્રી મહાવીર
૧૧૪
.
પ્રકારનાં દુઃખા વડે સ તેાષવાનીજ મારી ભાવના છે. ત્યાગના સર્વોચ્ચ આસને મેન ટેકવીને શાલિભદ્ર મેલ્યા.
• આ વૃદ્ધ માતાની તેમજ ત્રોસ સ્વરૂપવતી સ્ત્રીઓની દયા પણુ તને આ સમયે નથી આવતી?
તારા જતાં, અમારૂં ાણુ ? શાલિભદ્ર ! જા વિચાર, અમને ન તરહેડ. ' અાઝરતી આંખે તે ક પતા શરીરે માતા ખેલ્યા,
લેણુા-દેણાના સંબધ જેવા આ સૌંસારમાં ખરી રીતે ફાઇ કાઇનુ નથી. સ’બંધ પૂરા થાય કે, તેને રવાના થવું પડે જ, તે રીતે સ'સાર સાથેના માટે સંબંધ હવે પૂરા થાય છે, મને હવે ત્યાગમાગે જ જવા દે, ' તત્ત્વઝરતી ભાષામાં શાલિભદ્ર ખેલ્યા.
શાલિભદ્ર એકના બે ન થયા. સસારત્યાગની તેમને દૃઢ ભાવના માતાનાં વિવિધ પ્રલાભનેાથી પશુ ન ડગી.
• તેામેટા, એટલું ન માને ? ’’માતાએ વિનવણીરૂપે કહ્યું. ‹ શું માતાજી ?’ નમ્રતાપૂર્વક શાલિભદ્રે પ્રશ્ન કર્યો.
<
•
• એજ ફ્રે-તું તારી સર્વ પત્નીઓને એકી સાથે એકજ સમયે ન ત્યજતાં, ધીમે ધીમે તેમના ત્યાગ કરે. ' પુત્રને સંસારસુખમાં મ્હાલતા જોવાની ઇચ્છાવાળી માતાએ ખાખરો ઉત્તર આપ્યા.
• ભલે, તેમ કરીશ.’ માતાની સ્થિતિને વિચાર કરી શાલિભદ્રે જવાબ આપ્યા.
રાત પડી અંધારૂં આવ્યું, શાલિભદ્ર વિલાસ મદિરે વળ્યા. દીપક જલતા હતા. વિવિધ પ્રકારનાં અત્તરની ક્રરમથી આવાસમાં અજબ રંગ જામ્યા હતા: એકજ રંગના તારકટીપી મયા પાસ્માની સાળુમાં ખત્રીસેય રમણીએ શેાભતી હતી. શાલિભદ્ર તે સર્વેની સાથે બહારથી ભળતા અને અંદરથી અકળાતેા એક પુલ ગ 1.પર આળોટતા હતા. સ્રોચ્યા તેની સેવા કરતી હતી.
'
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાલિભદ્ર-ધન્યકુમાર
૧૧૫
મધ્યરાત થઇ. શાલિભદ્રે વાત ચાલુ કરી. કૅમળ ભાગ માટે ચ, સસાર નથી. તેમજ તે કેવળ ઉપભાગ માટે ણુ નથી. ભેાગ અને ‘ઉપભાગથી ઈન્દ્રિયા તાકાને ચઢે છે, મન નાચુંકુદા કરવા માટે , બુદ્ધિ દુનિયાની સંપત્તિ એકત્ર કરવાની કલ્પના કરે છે, સસારમાં જન્મીને ધર્મના પ્રેમ પણ વધારવા જોઇએ, ધમ પ્રેમથી આત્મા તરફ નજર થાય અને તેથી ખરા સુખના થાડા થાડા પવન આવવા મરિ, ' મેલે। તમને એ ધમ ગમે છે ?' આપને ગમે હું તે અમને ગમે જ માય ભાવના વહાવતી બત્રીસેય સ્ત્રીએ મેલી.
*
2
• એ ધર્માંના ર ંગે હુ' ર્ ગાયે। છું. સ`સારના સ્થૂલ ભેગાપ ભાગના ર'ગ કાળા છે, તેને ર્ગ નથી, ને છે. એટલા મહાન તે ધર્મ છે, પણ તે ધમ સૈાપાનને ખત્રીસ પગથિયાં છે. તે તમારી સહાય સિવાય મારાથી ચઢાય તેમ નથી. માલે તમે મને તે કઠીન, અતિ કઠીન કાર્યમાં સહાયભૂત બની શકશે ? * એક રાજનીતિજ્ઞની - અદાએ મૂળ મુદ્દો છેડા શાલિભદ્ર મેલ્યા.
• અવશ્ય શા માટે નહિ ! તૈયાર છીએ. ’ પોતના ઉજજવળ મનેાભાવથી અજ્ઞાત આય રમણીએ ખેાલી.
• ચાલે, ત્યારે પહેલુ કાણુ આવે છે? ' મન સાવધ રાખીને શાલિભદ્ર ખા।.
- પહેલી છુ, પહેલી તુ'; એમ પડંપડા કરતી ખત્રીસેય સ્ત્રી એકી સાથે સહાય કરવા તૈયાર થઈ.
પરંપડા કે ઉતાવળ ન કરે. દરેકને વારા આવશે. આજે એકતા તે। કાલે ખીજીતેા, અંતરમાં મલકાતા શાલિભદ્રે જવાથ આપ્યા. -
પછી શાલિભદ્રને સહાય દેવાની ગણુત્રીએ તેની એક પત્ની આગળ આવી તેને કામળ શ્વેત દક્ષિણુ કર પાતાના કરમાં લ શાલિભદ્રે તેને કહ્યુ, ' જાઓ તમારી મદદ પહેાંચી ગઈ. હવે તમે
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
વિહાર શ્રી મહાવીર અને હું સંસારીની રૂએ ઈ.' શાલિભદ્રના કહેવાનો આશય લિ. ભદ્રની પત્ની સમજી ગઈ, તે ભદ્રામાતા પાસે ગઈ. ત્યાં તેણે પિતાનું દુખ ગાયું ભદ્રામાતા બધું જ જાણતાં હતાં, તેમને અત્યારે કશું જ બોલવા જેવું રહ્યું ન હેતું. -
રેજ રાત પડતી ને શાલિભદ્ર એ રીતે પોતાની એક એક સ્ત્રોને. ત્યાગ કરતે. - શાલિભદ્રને સુભદ્રા નામે એક બહેન હતી. તેના લગ્ન રાજગૃહીના જ પ્રતિષ્ઠિત શ્રીમંત યુવાન સાથે થયા હતા. તે યુવાનનું નામ ધન્યકુમાર. નામ પ્રમાણે જ તેનામાં ગુણ હતા. લક્ષ્મીનો તે લિાકે હતા. પ્રબળ પુણ્યના યોગે લક્ષ્મી તેને સાથ ન છોડતી. ધન્યશેને પોતાની માલિકીની પાચસો દુકાન હતી. વ્યાપાર નિપુણ પાંચ હજાર વાતર ત્યાં પોષાતા. અનેક ગામોમાં તેના તરફથી દાનશાળા ચાલતી હતી. કેવળ લિમી સંચય તેને આદર્શ નહોતો. તેમને અમુક હિસ્સો તે પરજનહિતાય વાપરતો. સુભદ્રા ઉપરાત બીજી સાત સ્ત્રીઓનો તે ભરચાર હતો. તેની આઠ સ્ત્રીઓમાંની પ્રત્યેક એક એક ગોકુળને ચલાવતી. એક ગોકુળમાં દશ હજાર દૂધાળાં ઢાર હેય. ધન્યકુમારને આંગણે એ રીતે એંશી હજાર 'જી પષાતા.
ગાયનું પોષણ, તે તે જમાનાનું ખાસ લક્ષણ હતું. દુધાળ તેરની રક્ષા પાછળ તે સમયના માને પિતાનું એક જ ધ્યેય પૂર્ણ - ચતું જોતા અને તે, આર્યસંસ્કૃતિની ઉજજવળતા. આર્યસંસ્કૃતિને હરહમેશ ઉજીઆળો રાખવા માટેના ઉપાયોમાંના એક તરીકે દૂધાળા ઢોરની વ્યવસ્થિત જીવનરક્ષા છે. ગૌરક્ષાને પ્રશ્ન આજની દુનિયામાંથી લગભગ નાબૂદ થઈ રહ્યો છે. પણ ગામના જીવન સાથે આપણું જીવન એટલા નજીકના સંબંધથી જોડાયેલું છે કે તેની બરબાદીમ આપણો આડકતરો પણ વિનાશ જ છે.
ગામમાં બેના તરફથી
કેવળ લક્ષ્મી
તેમનિ અસક
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાલિભદ્ર-ધન્યકુમાર
સુભદ્રાના પતિ ધન્યકુમાર, શાલિભદ્રના બનેવી થાય. સાળા જેટલી જ રિદ્ધિ પિતાને આંગણે પણ હતી.
ધન્યકુમારે એક દિવસ સ્નાનાગારમાં સ્નાન નિમિત્તે બેઠા હતા. પાછળથી સુભદ્રા વિવિધ પ્રકારના જળ લઈને આવી. પ્રથમ ઉષ્ણુ જળથી તે ધન્યકુમારનો વસે ચોળવા લાગી. વાંસો ચોળતા ચોળતા તેનું મન ચકડોળે ચઢયુ. નિત્ય, રજની ટાણે એક એક સ્ત્રીના ત્યાગ કરતા બધુ શાલિભદ્ર તેની નજરમાં આવ્યા. ભાઈની દીક્ષાના વિચારે
અને ભાભીઓના પશ્ચાદ્દ જીવનની કલ્પનાએ તેનું હૈયું ભરાઈ આવ્યું. -હૈયાના ભારને અજવાળતું એક ઉsણુ અશ્રુબિ૬ તેની આંખમાંથી ટપકતું ધન્યકુમારના વાંસા પર પડયુ. બિન્દુ પિતાના વાંસા. પર પડતાં જ ચતુર ધન્યકુમારે પાછળ જોયું. ત્યાં તેણે નિત્યની પ્રફુલ્લિત સુભદ્રાને બદલે પ્લાન વદનો સુભદ્રાનું દર્શન થયું. મારી પત્નીની આંખમાં અશ્ર? ધન્યકુમાર ઘડીવાર વિચારમાં પડ્યું.
કેણે દુભવી છે તને કે આજે આમ કરમાઈ રહી છે તું ?' -ધન્યકુમારે સીધા જ પ્રશ્ન કર્યો. '
આપ હયાત છતાં કે દુભવી શકે મને ? નથી દૂભવી , કેાઈએ મને, પણ દુભાયુ છે દિલ મારું ભ્રાતૃસ્નેહના વિયોગ ક૯પને !' એક આર્યોને છાજતી રીતે સુભદ્રાએ જવાબ આપે.
“ બ્રાહનો વિયોગ ? કયા મુલ્કની સફરે જઈ રહ્યા છે - બધુ તમારા ? અને શા માટે?' ધન્યકુમારે અતભનું કારણ પૂછ્યું ,
બધુ મારા તૈયારી કરે છે સંસાર ત્યા જવાની, નિત્ય એક -એક પત્નીનો ત્યાગ કરી રહ્યા છે. બત્રીસ રંક દિન વ્યતીત થતા, - તેઓ મુક્તિના હરિયાળા મુલ્ક તરફ પ્રયાણ આદરશે.'સુભદ્રા મૂળ કારણ રજુ કર્યું.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર ઓહ! ભાઈ તમારા દીક્ષા લે છે અને તેમના વિયોગની કલ્પનાએ તમે દુઃખ અનુભવ છે ! પણ દીક્ષાના શુભ કાર્ય માં. આટલો બધે વિલંબ છે, કે જેથી એકી સાથે બત્રીસ સ્ત્રીઓનો ત્યાગ ન કરી શકાય?” ધવકુમાર ટેણ રૂપે બેલ્યા.
બાલવું સહેલું છે સ્વામીનાથ પણ કરવું ઘણું કઠીન છે દીક્ષા લેવી એ નાના છોકરાના ખેલ નથી, જીવનભર ત્યાગની સીમાઓમાં વિહરવાનું છે અને સંસાર પ્રત્યેની તમામ સ્વાર્થ ભાવનાઓનો લેપ કરવાનું છે. ત્યાગમય જીવનની મહત્તા સૂચવતાં સુભદ્રા બોલી.
એમ છે? દીક્ષા એટલી ગહનતે બદલ તૈયાર થવા દિવસેના દિવસે જોઈએ ?' આત્માનો સૂર દર્શાવતાં ધન્યકુમાર બાલ્યો.
સ્વામીનાથ! શ્રવણે મીઠી ત્યાગની વાત; આચરણે અતિ કાઠી લાગે છે. નજર સામે નાચતા વૈભવને તરછોડી, ત્યાગના ઉચ્ચ જીવનની દીક્ષા એ કાંઈ જેવાતેવાને માટે સરળ પણ નથી દઢનિશ્ચયી અને અલ્પભેગી પુરૂષ જ દીક્ષાના ઉચ્ચ પથે પગલા માંડી શકે” સુભદ્રાએ ભાઈની સેડ તાણતાં મર્મમાં જવાબ વાળ્યો.
‘ત્યારે–હું ધારું તે ચારિત્ર ધર્મ અંગીકાર કરી શકું કે નહિ ?' દિલ લુછતા લુછતાં ધન્યકુમારે પોતાના જીવનનો આદર્શ રજુ કર્યો.
એમાં વળી ધારવાનું શું?' વાળમાં તેલ સીંચતાં સુભદ્રા બોલી.
ભલે ત્યારે તુ બેલી તેજ પ્રમાણે હું વતીશ, પણ તારા બોલમાં તું મકકમ રહેજે ' એક મહાત્માની અદાએ ધન્યકુમારે જવાબ આપ્યો.
“શું-શું શું? એતો મઝાક હતી. હું તમને દીક્ષા લેવાની વાત નહોતી જ કરતી. આ તે તમે મારા ભાઈના કંપતા ત્યાગની મશ્કરી કરતા હતા, એટલે મેં આપને તે ત્યાગની ગહનતા વિષે એ બેલ કહ્યા, બાકી મારે આશય તમને સંસાર ત્યજાવવાને તો નથી જ.' સ્ત્રીવિદ્યાને શોભતી રીતે સુભદ્રા સ્ત્રીની જ ભાષામાં બેલી
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
- -
-
-
-
- -
-
શાલિભદ્ર-ધન્યકુમાર
૧૧૯ હું આર્યન છું સુભદ્રા! સત્વશાલી આત્મા નિજના બેલમાં અડગ રહે છે, ડગવાને પ્રયાસ કરવા છતાં, સર્વના પ્રભાવે તે તેમાંથી ડગી શકતું નથી. જે બોલ્યો છું તે હવે કરવાની જ. ખરું પૂછો તે, તે જ મારા અંતર સરે ત્યાગની ઊર્મિઓ જગવી છે અને તેટલા પૂરત હું તારે પણ આભારી છું. સર્વસ્વના ત્યાગ કરતાં પણ બેલાયલા બેલની કિંમત આત્મપ્રેમી જનને મન વધારે જ છે. આજે બેલાયલા બેલને ફેક કરું, આવતી કાલે એજ જીવનનીતિ મારી પાસે એમ કાં ન ઉચ્ચરાવે કે, સુભદ્રા ! જા ! તું મારી પત્ની નથી?' માટે હું મારા નિશ્ચયમાંથી હવે નહિ જ ડણ.' બોલનું મૂલ્ય આંકતાં દઢનિશ્ચયી ધન્યકુમાર બેલ્યા.
પતિ દીક્ષા લે, ને પત્ની સંસારમાં જીવવાને મન મનાવે એ આયંકુલની નીતિ નથી. સુભદ્રા રવરિત પગલે પિતાની માતા ભદ્રા પાસે ગઈ. જઈને ધન્યકુમારની દીક્ષા લેવાની દઢ ભાવના રજુ કરી તેમજ ધન્યકુમારની સાથે, તેમની પત્ની તરીકે પિતાને પણ દીક્ષા, લેવા દેવાની તેણે માતા પાસે રજા માગી,
સુભદ્રા' તું આ શું બોલે છે. એક તરફ તારા ભાઈને મારે કુલદીપક સંસાર ત્યાગની તૈયારીમાં પડયો છે, ત્યાં બીજી તરફ તમે બધાં દીક્ષાની વાત કરો છો, તમને કોઈનેય મારા ઘડપણનો ખ્યાલ નથી આવ.' મૂળ સ્થિતિ સમજાવતાં ભદ્રામાતા બોલ્યાં.
* જનેતાને જાયાં પર વહાલ હોય જ પણ એ વહાલની મર્યાદા અંકાતા, તેનું નામ મોહ બની જાય છે અને મેહની વાલી માનવીને આત્માની અમર કવિતાના ઉજજવળ પ્રદેશ સુધી નથી પહોંચવા દેતી. માતાજી ! આજે તમે અમને સંસાર બહાર ન જવા દેવામાં, અમારામાં જે જુઓ છે, તે અમારું હિત નહિ, પણ અમારા તરફના તમારા મોહને વશ થઈને જ તમે આજે અમને સંસારમાં તમારી આાંખ આગળ રહેવાની વાત કરે છે. પણ કોણ જાણે ?
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
વિશ્વોદ્ધારક ની મહાવીર
પહેલી આંખ ની મીંચાશે? અને તે પળે, ણ કોને સસાર બહાર જતાં રોકી શકશે ?' તવ ઝરતી સુભદ્રાની ભાષાની અસર ભદ્રા સ્વભાવી ભદ્દામાતાને પણ થઈ.
માતાની અનુમતિ મેળવીને તે વશુર ગૃહે આવી. ધન્યકુમારને તેણે પોતાની દીક્ષાની વાત કરી. તેમજ સુભદ્રાની સાત બહેને (શાકા) પણ દીક્ષા કાજે તત્પર બની.
ધન્યકુમાર દીક્ષા કાજે તૈયાર થયા. ઘણા જ ઠાઠમાઠ પૂર્વક તેમની દીક્ષાને વધેડે નીકળ્યો. તેમાં તેમની આઠ પત્નીઓ પણ દીક્ષાની તૈયારી કરીને સામેલ થઈ હતી. વરઘોડાની શોભા અપૂર્વ હતી, રાજા શ્રેણિકે વરડા નિમિત્તે જરૂરી સર્વ સાધનો પૂરાં પાડયાં હતાં. હાથી ઘડા રથ પાલખી અને પાયદળના પંચરંગી સાજથી ભતો વરડે શાલિભદના ભવન પાસેથી પસાર થયો. તે સમયે શાલિભદ્ર વિલાસ ભવનમાં જ હતા તેમણે વિવિધ પ્રકારના વાજિંત્રોના આકર્ષક સૂર સાંભળ્યા ને તરત જ ઝરૂખે જઈ ઊભા. ઝરૂખામી તેમણે વરઘોડા તરફ જોયું તો તેમની ચપળ તીક્ષણ દષ્ટિ ધન્યકુમાર પર પડી.
ધન્યકુમારની દીક્ષા વરઘોડે જોતાં જ, શાલિભદ્રના અંતરમાં વહેતું ઝરણું વેગવાન બન્યું. ભવનને સાતમે માળેથી તેઓ ઝપાટાબંધ નીચે ઊતર્યા. દીક્ષા કાજે માતાની અનુમતિ માગી. માતા શું બોલે? પરંતુ શાલિભદ્રના દીક્ષા કાજેના મકકમ વિચાર આગળ તેમની મેહભરી વિનંતી-ન ચાલી અને આખરે ! “હા”ભણવી પડી. * જીવન કલ્યાણ માટે સંસારનાં સર્વ પ્રકારનાં સુખ છાંડી, શાલિભદ્ર દીક્ષા માટે તૈયાર થયા. ઘર ત્યજી, દીક્ષા મંડપે ગયા. ધન્યકુમાર પણ સર્વ તૈયારીઓ સાથે ત્યાં જ ઊભા હતા. એક બીજાને મળ્યા.
દીક્ષા પ્રેમી બન્ને આત્માઓ ત્યાં સુમેસરેલા તીર્થંકર શ્રી મહાવીર પાસે ગયા. દીક્ષા આપવાની પ્રાર્થના કરી. શેઠની આઠેય સ્ત્રીઓએ પણ મી વીરને, તેમને દીક્ષા આપવાની વિનંતિ કરી. ,
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાલિભદ-ધન્યકુમાર
૧૨૧ આત્મહિત થાય તેમ કરી, તેમાં કોઈને પ્રતિબધ ગણશે નહિ.' શ્રી વીરે એક જ જવાબ આપો.
બને અશોક વૃક્ષ નીચે ગયા. ત્યાં સર્વ આભરણે ઉતારીને દક્ષા વેશ ધારણ કર્યો. પછી પ્રભુએ તે બન્નેને મહાવ્રત ઉચ્ચરાવી દીક્ષા આપી. તેમજ સુભદ્રાદિ આઠેયને દીક્ષા આપી આર્યમહત્તરા પાસે મોકલી.
બને મુનિઓ અધ્યયનમાં લીન થઈ ગીતાર્થ થયા. પ્રત્યાખ્યાન પરિણા વડે તીવ્ર તપસ્યા કરીને થોડા જ વખતમાં તેઓ ઉત્તમ પ્રકારના સુનિની ટિમાં આવ્યા, અપ્રમત્ત ભાવથી ઈચ્છા રોધ કરીને એક, બે, ત્રણ ચાર માસક્ષમણદિ વિવિધ તપસ્યા કરીને, તે મહર્ષિઓ બાર વર્ષ સુધી સ્થવિરની સાથે વિવિધ દેશોમાં વિહાર કરી શ્રી વીર ભગવંતની પાસે આવ્યા.
વિશ્વતારક શ્રી મહાવીર પણ દુનિયામાં આત્માના ધવલ ભાવ કિરણે રેલાવતાં રાજગૃહીએ પધાર્યા. તે દિવસે તે બન્ને મહર્ષિઓને
માસક્ષમણુનું પારણું હતું, પરંતુ ગર્વ રહિત તથા ભોજનની ઇચ્છા -વગરના તેઓ ગોચરી કરવા જવાની રજા લેવા માટે શ્રી વીર ભગવંત પાસે આવ્યા અને ભક્તિભાવ પૂર્વક નમન કર્યું. તે સમયે શ્રી વીરે શાલિભદ્ર તરફ જોઈને કહ્યું, “વત્સ! આજે તમને તમારી માતાથી ગોચરીને લાભ થશે.'
પછી બને મુનિઓ રાજગૃહીમાં ગોચરી લેવા નીકળ્યા ખરો બપોર હો રાજમાર્ગ આ જે ગરમ હોં. ફૂલ પર ચાલનારા અને, આજે હર્ષપૂર્વક આગ જેવી સડકો પર જઈને આગળ વધતા હતા. શ્રી વીરના શબ્દો અનુસાર તેઓ બન્ને સીધા જ ભદ્રામાતાને બારણે જઈને ઊભા. અંદરથી કોઈને અવાજ ન આવ્યો. વગર ઓલાવે દર જવું તે પશુ સાધુને માટે ધર્મયુક્ત ન ગણાય એટલે તેઓ ત્યાંથી આગળ ચાલ્યા ગયાં ર્ચાલતાં ચાલતાં બન્ને વિચારમાં
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
-
-
-
પડયા કે ત્રિકાલવિદ્દ શ્રી વીરનાં વચને ફોક જાય જ નહિ. માર્ગમાં જતાં તેમને એક ભરવાડણ સામે મળી. મુનિઓને જોતાં જ તે હર્ષિત થઈ પિતાની પાસેનું પ્રાસુક દહીં વહેરવાની તેણે તેમને
જીજી કૌ. દહી તાજુ જ હતું. મુનિઓએ તે સ્વીકાર્યું અને અંદરોઅંદર વિસ્મય પામતા શ્રી વીરને ચરણે આવ્યા. પોતાના મનનો સંશય ટાળવા શાલિભદ્દે વાત ઉપાડી.
હે ભગવાન! આપના કહેવા પ્રમાણે મને મારી માતાને બદલે એક ભરવાડણ વરફથી આજે ગેચરી મળી છે.'
તને દહીં વહેરાવનાર તે ભરવાડણુ જ તારી પૂર્વ જન્મની માતા છે. 'જ્ઞાનસાગર શ્રી વીર બોલ્યા. “તારો આ બીજો ભવ છે,. જ્યારે ભરવાડણ એના એ જ ભવમા છે.'
આ પ્રમાણે પ્રભુના મુખથી ખુલાસે સાંભળવાથી શાલિભદ્રને સંગરંગ દ્વિગુણ ચો. પછી પ્રભુની આજ્ઞા લઈ, ધન્ય મુનિની સાથે પારણું કર્યું.
ભવવિરકત શાલિભદ્ર મુનિ ભગવંતના મુખથી પૂર્વભવની માતા સંબંધેની વાત સાંભળી વિચારમાં પડયા. સંસારના આશ્ચર્યકારક કર્મ જન્મ અનુભવેથી તેમને પણ નવાઈ થઈ. એક ભવને ભરવાડને પુત્ર જ બીજે ભવે શ્રીમંતને ઘેર જખ્યો. કર્મની આ હિસાબે કેટલી મહત્તા સમજવી. જે જે જન્મે, માનવી, પિતાના મનથી વચનથી કે કાયાથી જે જે પ્રકારના શુભાશુભ ભાવ જન્માવે છે, તે તે ભાન તે તે પ્રકારના ફળ–પરિણામ તેને પિતાને જ ભોગવવાં પડે છે. એકના કર્મનું ફળ બીજાને ભોગવવું પડે તે કર્મફળ ગણાય જ નહિં.
કર્મના સિદ્ધાન્તનું સચોટ અને સત્ય નિરુપણુ જ જૈનધર્મની મહત્તા અને વ્યાપક્તાનું સૂચક છે. જૈન ધર્મે જે બાર કર્મ ઉપર મૂકે છે, તે ભાર બીજા કેઈ ધમ પુરતકમાં વાંચવા મળે નથી.
મ
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાલિભદ–ધન્યકુમાર
અંત્ય આરાધના કરવાની શ્રી વીરની આજ્ઞા લઈ અડતાળીસ મુનિ તથા ગૌતમ ગણધરની સાથે તે બન્ને મુનિ વૈભારગિરિ પર ગયા ત્યાં શુદ્ધ શિલાપટ પ્રમાઈને આગમન માટે ઈપથિકી આવી ગણુઘર મહારાજ પાસે વિધિપૂર્વક બત્રીસ દ્વારા વડે આરાધનાની ક્રિયા કરી; તે બન્ને મુનિઓએ હર્ષ પૂર્વક પાદપપગમન અનશન અંગીકાર કર્યું. અડતાળીસ મુનિઓ પણ તે બન્નેની પાસે રહ્યા.
તે બન્ને મહામુનિ, એક માસ પર્યત સંલેખના આરાધી, અંતે શુદ્ધ ઉપયોગમાં લીન ચિત્તવાળા થઈ સમાધિપૂર્વક કાળ કરી, સવઈંસિદ્ધ નામના પાંચમા અનુત્તર વિમાનમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયા.
અભયકુમારની બુદ્ધિ અને ધજા શાલિભદ્રની, ઋહિના' જે અમર વાકયો આજે પણ દિવાળી સમયે શારદા-પૂજનને ટાણે આપણે , ચેપડામાં ટકીએ છીએ. તે અભયકુમાર ધન્યકુમાર અને શાલિભદ્ર - તે રાજગૃહીના જ મહાપુરષ જેનાં જીવન તમે વાંચી ગયા.
અર્જુનમાલી –અર્જુનમાલી રાજગૃહીને જ રહેવાસી તે ગામની બહાર આવેલા યક્ષના મંદિરમાં સેવાભકિત કરતો અને ઘણો - સમય એ રીતે વ્યતીત કરતો. તેને બંધુમતી નામે સ્ત્રી, જેના રૂપમાં જાદુ હતું તે જાદુથી ખેંચાઈને એક દિવસ છ હલકા માણસો યક્ષ-- મંદિરે ગયા. તેમણે પહેલાં અર્જુનમાલીને દેરડાથી બાંધ્યો. બાંધીને , એક બાજુ ફેંકી દીધે ને પછી તેની સ્ત્રી બંધુમતીના જીવન પર હાથ નાખવાને તૈયાર થયા.
એક ખૂણામાં પડેલા અર્જુનથી આ સહન ન થયું. તે 8ા થવા તરફડીઆ મારવા લાગ્યા. આંખો લાલચોળ થઈ ગઈ, ભવાં ચઢીગયાં, ક્રોધની જવાળાઓ તેના શરીરમાંથી ગરમ હવાના સ્વરૂપમાં બહાર નીકળવા લાગી. પણ લાચારી, તેના હાથમાં કઈ જ નહોતું... આખરે તે યક્ષ પર ચીડાયો કે જેની તે અત્યાર સુધી સરળ ભાવે.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
પૂજા ભક્તિ કરતો હતો. ગુસ્સામાં તે બબડ અરે દુષ્ટ યક્ષ તું પણ આ બધું કેમ જઈ રહ્યો છે ? શું મારી સેવાભક્તિનો આજ ઉતર ! આ વચનોથી વાતાવરણ સ્થિત યક્ષના અનુપાન જેવી તાકાત અજુનમાળીના અંતરે ઉભરાણી. અર્જુનમાં બળ આવ્યું, તેણે દોરડુ તેડી નાખ્યું. પછી મંદિરના દ્વાર બધ ક્ષીને ભારે વજી હથિયાર (ગદા) ઉપાડયું, તે હથિયારને એકજ સપાટે તેણે છ પુરૂષોને એક સ્ત્રીને કચ્ચરઘાણ વાળી નાખ્યો. પણ એ તાકાતને તામસી ભાવ તેના અંતરમાંથી ખો નહિ ને તે ગાંડાની જેમ હંમેશાં સાત માણસના ખૂન કરવા લાગ્યો.
એકદા રાજગૃહીની બહારના ઉધાનમાં તીર્થકર શ્રી મહાવીર સ્વામી પધાર્યા. પણ હજુ સુધી રાજગૃહીના દરવાજા ખૂલ્યા નહોતા, કેમકે ગાંડા અજુને સાત માણસનાં ખૂન કર્યાના સમાચાર દ્વારપાળને મળ્યા નહોતા. તે સમાચાર મળ્યા બાદ જ તે દરવાજા ખોલતે.
એટલામાં રાજગૃહીનો એક ભાવિક શ્રાવક હિંમતભર્યા હૈયે શ્રી વરના દર્શને ચાહે તેનું નામ સુદર્શન. આત્માના તેના સુદર્શનપેર તેને દઢ વિશ્વાસ હતો. તે દરવાજા પાસે આવ્યા. દરવાને તેને પડકાર્યો. સુદર્શને કહ્યું, “મારે શ્રી મહાવીરના દર્શને જવું છે, તું દરવાજા ખોલી નખ, અર્જુનની મારા સંબંધી જવાબદારી હું મારે શિરે લઉં છું. તે બદલ તું ડરીશ નહિ.' સુદર્શનના શબ્દો પર દરવાને દરવાજો ખોલ્યો. “
ભક્તિભર્યા હૈયે સુદર્શન ચાલ્યા. મનમા તેને જરાએ ડર નથી. નજીક ગયો ને અર્જુનને માણસની ગંધ આવી. તે ગંધની દિશામાં ગદા લઇને દોડ. અર્જુનને પોતાની તરફ આવતે જોઈ સુદર્શન મરણની તૈયારીમાં લાગી ગયો. છેવટની ભાવના ભાવી લીધી.' અરિહત સિદ્ધ સાધુ અને સર્વજ્ઞ ભગવાને કહેલા ધર્મનું તેણે સ્મરણ કર્યું. . ને પંચપરમેષ્ઠિનું એક મને સ્મરણ કરવા લાગ્યા.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાલિભદ્ર-ધન્યકુમાર
૧૨૫
અજુન ગદા લઈને સુદર્શન પર કૂદવા તૈયાર થયો કે તરતજ ગદા તેના હાથમાંથી લપસી ગઈ અને તે એક નિશાનબાજની માફક દૂર ફેંકાઈ ગયે. આ સર્વ પ્રતાપ સુદર્શનના અજબ આત્મ વિશ્વાસ અને દઢ ધમં પ્રેમનો હતા.
સુદર્શને અજુનમાળાને બેઠે કર્યો ને પછી બને શ્રી મહાવીરના દર્શનાર્થે ચાલ્યા. સુદર્શન તથા અર્જુન માળીએ ભક્તિથી પ્રભુને વંદન કર્યું. એક ધ્યાને તેમને ઉપદેશ સાંભળ્યો. સાંભળજ અર્જુનને પોતાના અધમ કૃત્ય બદલ પશ્ચાતાપ થવા લાગ્યા. એક કુશળ વિદ્યા જે રીતે શરીરના સર્વ પ્રકારના રોગો પારખીને તેને યોગ્ય
ઔષધો વડે મટાડી શકે, તે જ રીતે શ્રી વીર, આત્માના ધન્વન્તરી હતા અને અંદરના તમામ રોગોને પારખી લઈ, તેને એગ્ય ઉપચાર કરવાને ઉપદેશ દેતા હતા. જે પ્રાણી તેમના જણાવેલા ઉપચાર - પિતાના અંતરના રોગ પર અજમાવતો તે સદા સર્વદા નિરોગી બની જતા.
અંતરના તાપને વારવા અર્જુન માળીએ પણ દીક્ષા લીધી અને પવિત્ર સંઘમાં દાખલ થયા. હવે અર્જુન માળી નિરંતર બે ઉપવાસનું ! તપ કરવા લાગ્યા. પારણા માટે નગરમાં જ ભિક્ષાર્થે જાય, ત્યાં લેકે તેમને ગાળ દે. * કઈ કહે, આજ માળીએ મારા ભાઈને મા. કેદ કહે, આજ મારા દુષ્ટ મારા પતિને હ. * દેઈ ! ચીડાઈને તેમને લાકડીના માર મારે, કોઈ તેમના પર પથરાના ઘા કરે. આ બધું અનુભવતાં અજુનમુનિ વિચારમાં પડયા. અહો ! આટલા માટે અસમતોલ બનતું શરીર દુઃખ અનુભવે છે તો મેં જેમને ઠાર માર્યા તેમને કેવું થયું હશે?
જ્યારે અર્જુન મુનિ સઘળા તરફથી થતી અપાજના શાંતિપૂર્વક સહવા મંડયા, ત્યારે લેકે સાચી હકીકત સમજ્યા. તેમના તરફ માન બતાવતા થયા. થોડા મહિના આવું પવિત્ર મુનિજીવન ગાળા
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
વિશ્વોહારક શ્રી મહાવીર
તેમણે પંદર દિવસના ઉપવાસ કર્યો. છેવટની ઘડીએ તેમનું, જીવન પૂરેપૂરૂં પવિત્ર બન્યું' તેમને કેવળજ્ઞાન થયું તે તે નિર્વાણ પામ્યા. અન્ય દીક્ષાએ
M
સકાન્તીઃ—રાજગૃહમાં મકાન્તી નામે એક ધનાઢય ગૃહસ્થ રહેતા હતા. ભગવાન શ્રી વીરની દેશના સાંભળી. તેમને સ`સારી
1
જીવન પ્રતિ વૈરાગ્ય ભાવ ઉપજ્યું, મેાટા પુત્રને કુટુ:ખભાર સોંપી તેમણે દીક્ષા લીધી. અગ્યાર અ'ગનું' અધ્યયન કરી, ઉગ્ર તપ પાળી - તે વિપુલગિરિ પર મેક્ષે ગયા.
**
ભારત ગૃહપતિઃ-રાજગૃ≠ નગરના ખારત નામના ગૃહપતિએ શ્રી વીર પાસે દીક્ષા લીધેલી. ભાર વ દીક્ષા પર્યાય પાળી તેઓ અંતે મેક્ષે ગયા.
ઋષિદાસ નામે રાજગૃહના ધનિકગૃહસ્થે પણ શ્રી વીર પાસે દીક્ષા સીધેલી.
મેતા મુનિ:—રાજગૃદ્ઘમાં મેતા' નામે એક ધનિક યુવાન રહે, પૂર્વ પુણ્યના ચેગે તેવુ”, તેજ નગરના એક શેઠની આઠે પુત્રો તેમજ શ્રેણિક રાજાની એક પુત્રી એમ નત્રની સાથે, લગ્ન થયું હતું. ચાવીસ વર્ષોં સંસાર સુખ ભાગવી, તેણે શ્રી મહાવીર પ્રભુ પાસે દીક્ષા લીધી તે નવપૂ' અઘ્યયન કરી જિનકલ્પીપણું અ’ગીકાર કરી. ભગવતની આજ્ઞાથી એકલ વિહારી થયા.
એક વખત મેતાય મુનિ રાજગૃહીમાં એક સેાનીને ત્યાં ભિક્ષાએ ગયા. મુનિ મહારાજને પેાતાને આંગણે આવેલા જોઇ, પેાતાને ધન્ય સમજતા સેની જવર્લ્ડ ( સેનાના જવ) પડતા ઊભેા યેા. -ધરમાં ગયા અને શુદ્ધ આહારથી મુનિને પ્રતિલાભિક કર્યો. ધર્મીને સુનિ માર્ગે વળ્યા. સેાની પુનઃ કામ પર ખેડી.
ન્ત્રાભ'
ઝચાડી હાથમાં લીધી.- એરણ પર ધા મારવા હાચ ઉપાડયા. પશુ
1
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
અન્ય દીક્ષાએ
૧૨૭
ત્યાં જવાં હતાં નહિ. તે વિસ્મય પામ્યા. બે મિનિટમાં નવલાં ગુમ ! તેની દુકાનમાં તે ઊઠયા, તે દરમ્યાન મુનિ સિવાય ફ્રાઇ હતું જ નહિ, તેને મુનિ પર વહેમ ગયા. તુરત જ તે મુનિને પગલે ચાલ્યેા. રસ્તામાં જતાં તેમણે તેણે રાકયા તે પૂછપરછ કરી.
મુનિને પેાતાના કરતાં, પરતા જીવ વધારે વહાલા હતા. કારણ ૐ ત્યાગ એજ તેમનું જવનધ્યેય હતું. જવલાંની સત્ય હકીકતથી તેઓ વાર્તક હતા. પશુ તે સે।નીને જણાવવામાં સમાયેલા ચનાર મનને પશુ તેએ। સમજતા હતા. મુનિ મૌન રહ્યા સાનીને વહેમ મજબૂત થયે। તેણે તેમને માથે આળું ચામડુ માંધ્યું તે ચાલતા થયે। ઉનાળાના તાપમાં આળું ચામડું તડ તડ થવા લાગ્યું તેની અતિશય ગરમીથી મુનિનાં નેત્રે બહાર નીકળી પડયાં, પણ સમભાવે સઘળું સહતા તે મુનિ જર પણ ડગ્યા નહિ. ઘેાડીવારમાં તેમને કેવળજ્ઞાન ઉપજ્યું તે તે સાથે જ તેમનું શરીર ઢળી પડયું.
1
સુનિને મુશ્કેટાટ બાંધી સેાની દુકાને આવ્યે. એટલામાં એક કાષ્ઠહારા તેની દુકાતે આવ્યે મૂલ્ય આપીને સેાની એ તે કાષ્ઠ ખરીદ્યા લાકડાવાળાએ લાકડાં પછાડર્યા લાકડાનાં પછડાટથી જોડેના ઝાડપરનાં પક્ષીઓ ચસકાં તેમાં એક પક્ષી ચરકી ગયું તે તે ચરક સાનીને એટલે પડી. તેમાં તેનાં જવલા ચમકતાં હતાં. સૈાની વસ્તુસ્થિતિ સમજી ગયેા. મુનિને વહેારાવવાનું અન્ન લેવા જે સમયે તે
ઘરમાં બચેલે! તે જ સમયે તે પક્ષી આવીને જવલન સાચા જવના દાણા સમજીને ચરી ગયેલું, મુનિએ તે નજરા નજર જોયેલું પણુ જિનકલ્પીપણુ અ’ગીકાર કરેલું હેાવાથી તેમનાથી પક્ષીને અડાય પશુ નહિ કે તેને ડરાવાય પછુ નહિ, તેમજ તે વાત સેનીને પણ ને જ
'
કરાય.
જવાં મળી જવાથી સેાની દોડતાદેાડતા મુનિ મહારાજની દિશામાં ગયા. ત્યાં મુનિને બદલે દેવળ શરીર હતું, તે ગભરાયા સમજી ગયે
-
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
, ૧૨૮
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
કે પિતાની શિક્ષાથી જ મુનિના પ્રાણ ગયા છે. મહારાજા શ્રેણિકના રાજ્યમાં આવી રીતે એક મહામુનિ શિક્ષા પામે અને જે તે સ્વયં મહારાજા કે મહામંત્રી જાણે, તે મારી શી દશા થાય ? એ વિચારે સનીએ મેતાર્ય મુનિનાં વસ્ત્ર પહેરી લઈ, ચારિત્ર અંગીકાર કર્યું.
સાધુઓના બે કહ૫ સ્થવિરકલ્પ અને જિનક૯પ.
સ્થવિરકલ્પી સાધુઓ –જે સાધુ ત્રણ વસ્ત્ર અને એક જ પાત્ર પિતાની પાસે રાખે છે અને કોઈપણ સગામાં ચોથું વસ્ત્ર માગવાની ઇચ્છા નથી કરતા, તેમ જ ત્રણ વસ્ત્ર પણ નિર્દોષ જાણીને જ માગવા જોઈએ અને જેવા મળે તેવા જ વાપરવા જાઈએ. તેને ન રંગાય કે ન દેવાય, વિહાર સમયે ઉક્ત ત્રણે ય વ પાસે રાખવા જોઈએ, પણ અ૫ વસ્ત્રવાન કહેવાવાની ગણત્રીએ તે છુપાવવાં ન જોઈએ. તેમજ જ્યારે શિતકાલ વીતી જાય ત્યારે તે વસ્રોમાં પણ શક્ય રીતે ઘટાડે કરવો જોઈએ અથવા તેમનું એક જ વસ્ત્ર રાખી બાકીનો ત્યાગ કરવો જોઈએ અથવા તદ્દન અચેલક બની જવું જોઈએ.
જિનકષી સાધુઓઃ-વજષભનારાચસંહનન વાળા, સાડા નવ પૂર્વ ઉપર ને દશની નીચે ભણેલા તેમજ દિગંબરાવસ્થામાં રહેનારા, વિવિધ અભિગ્રહો ધારણું કરનારા તથા હાથમાં જ (પાણિપાત્ર) ભોજન કરનારા સાધુ જિનકલ્પી ગણાય ૧ દિગંબરાચાર્ય દેવસેનકૃત ભાવ સંગ્રહમાં જિનકલ્પનું વર્ણન.
ઉત્તમ સ હનન ધારી, રિમેં લગા કાંટા યા નેત્રમે ગિરિ રજકે સ્વયે ન નિકાલ, દૂસરોં કે નિકાલને પર મૌન રહે. જલવૃષ્ટિ આદિ કે કારણ વિહાર માર્ગ સક જને પર વે છ માસ તક નિરાહાર કોત્સર્ગ ધ્યાનમેં રહેતે હૈ, ? એકાદશાંગ સૂકે ઘારક શુકલ ધ્યાન ધ્યાનેવાલે, સંપૂર્ણ કપાય ત્યાગી, મૌનવતી, ગુહાવાસી, બાહ્ય એવું અત્યંતર પરિગ્રહ સે રહિત, નિઃસ્નેહ-રત્નત્રયસે ભિત."
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
અન્ય દીક્ષાઓ
૧૨૯
આજ કાલ જિનકટપી સાધુઓની સંખ્યા બહુ જ ઓછી છે. અથવા નથી તેમ કહીએ તો પણ ચાલે કારણ કે આ કલિકાલમાં તે પ્રમાણે જીવનારા સાધુઓ ન જ મળી શકે. આજે તે સ્થવિર કલ્પી સાધુઓ જ રહ્યા છે અને તેમાં પણ કલ્પના ઘારણસર સમય ગાળનારા બહુ જ ઓછા હશે.
મેતાર્ય મુનિ જિનકપી હતા એટલે જવલાં ચરી જતાં ઊંચપક્ષીને નજરે નજર જેવા છતાં તેમણે મૌન સેવ્યું હતું,
મૌનસેવનથી ઘણા પ્રકારના લાભ થાય છે અને તેની અપેક્ષાએ * હાનિ જુજ જ ગણાય. કારણ કે વાર વાર બાલવાથી વપરાતી
શારીરિક શક્તિને તેથી બચાવ થાય છે અને તે શક્તિ આત્માના પ્રકાશને ખીલવવામાં મદદરૂપ થાય છે. મૌન રહેવાથી આપણા વડે અન્યને થતી હાનિ અટકી પડે છે. મન-વચન ને ક્રિયાના વિવિધ વિચાર–તરંગો શાત પડે છે અને તેને સ્થાને વિચારયુક્ત આત્માને બાલ પ્રગટે છે તેથી જ મૌનધારીને જ્યારે બેલવાને પ્રસંગ આવે છે ત્યારે અન્ય બેલકણાઓ કરતાં તેના બે જ બોલની અસર જનતાના માનસ પર સારી છાપ પાડે છે.
જૈન સાધુઓ પ્રાયાવીસેય કલાકનું મૌન જ સેવે છે, કારણ કે તેમના મેંમાંથી સંસારના વિષયવિકારોને ઉત્તેજતી વાત નીકળતી જ નથી. તેઓ જ્યારે જ્યારે બેલે છે, ત્યારે ત્યારે આત્માના હિતના બેલ જ તેમના મેંમાંથી નીકળે છે. જે બોલવા છતાં મૌનને ભંગ ન થયો ગણાય અને તેથી જ જૈન સાધુએ મહમુનિ મહારાજના નામે ઓળખાય છે.
શ્રી વીર પ્રભુ પણ છદ્મસ્થાવસ્થાના સાડા બાર વર્ષ લગભગ મૌનાવસ્થામાં જ વિહયા હતા.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ચાલુ રાજગૃહી
*
સાર:-મિથ્યાત્વધમી લેપશ્રેષ્ઠીને શ્રી મહાવીરે સમજાવેલું સત્યધમ નું સ્વરૂપ. શુશુશ્રેણિઓના પ્રકાર. વૈરાગ્યના ભેદ્ય દુનિયામાં દીક્ષાની જરૂર. વિશ્વતારક શ્રી વીરને આપણે શા માટે સીએ છીએ. મુક્તિની ચાવી જીવવાની રીત ‘સન’નું મહાત્મ્ય ? આ કાળને કલિકાલ શા માટે કહેવામાં માન્ચે છે ? કલિકાલનું સ્વરૂપ સમજાવતાં જીવનને જરૂર સાચી દિશા સાંપડે જ.
1
લેશ્રેણી:—મગધના પાટનગર રાજગૃહીમાં લેપ નામે એક શેઠ રહેતા હતા. તે મિથ્યાત્વ ધર્મમાં આસક્ત હતેા. આત્માના ગુણુ ધર્મીને તેને ખીલકુલ ખ્યાલ નહેાતા, તેના ગુરૂનુ” નામ શિવભૂતિ હતું. તે પણ મિથ્યાત્વ ધમ માં શ્રદ્ધા ધરાવતા. ગુરૂ જ્યારે બહારગામથી ઘેર આવતા ત્યારે લેપશ્રેષ્ઠી ચાર-પાંચ ગાઉ સુધી તેમની સામે જતા અને પૂરા સત્કારથી તેમને તેડી લાવતા. શિવભૂતિએ સમજાવેલા મિથ્યાત્વ ધર્મ' પર લેપશ્રેષ્ઠી સ`પૂ શ્રદ્ધાપૂર્વક વર્તતા.
C
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજગૃહી
૧૩૧ સંસારના વિવિધ પ્રકારના સુખ ભોગમાં જીવનનો અણમોલ સમય વ્યતીત કરતા, છને સાચા સુખનું રહસ્ય સમજાવતા પ્રમ ઉપકારી શ્રી મહાવીર ભગવાન એકદા રાજગૃહીમાં પધાર્યા. તે વખતે -ક્ષેપકેષ્ઠી પિતાના મિત્ર જિનદત્ત શ્રાવકની પ્રેરણાથી ભગવાનને વાંદવા ગયાં. સારા મિત્રની સેબતથી લાભ જ થાય. પિતાના મતના સમર્થન સારૂ લેપશ્રેષ્ઠીએ ભગવાનને પ્રશ્ન કર્યા.
હે ભગવન ! મારા ગુરૂ જે અધ્યાત્મ સ્વરૂપનું વર્ણન કરે છે -તે સત્ય છે કે અસત્ય ?'
હે શ્રેષ્ઠી ! અધ્યાત્મના ચાર પ્રકાર છે. નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવ. તેમાના પહેલા ત્રણ પ્રકાર અધ્યાત્મના કારણરૂપ છે. જે ' પુરુષમાં ભાવ અધ્યામાં રહેલું હોય તેમનાં કાર્ય સંપૂર્ણ સિદ્ધ થાય છે. બીજા ત્રણ ભેદવાળાના થતાં નથી. કેઈ માણસ એમ કહે છે, “હું અધ્યાત્મ જાણું છું અને તેનું સુખ પણ અનુભવું છું.” તો તે રેગ્ય નથી કારણ કે શુદ્ધ અધ્યાત્મને વિષે તેનો ભાવ જ જાય. અધ્યાત્મ એ કઈ પદાર્થ નથી કે જાણી શકાય વા તેને પગ કરી શકાય. શુદ્ધ અધ્યાત્મવાદી કેવળ અધ્યાત્મ ભાવમાં જ રમમાણ રહે. કારણું કે અધ્યાત્મનું સ્વરૂપ નિર્વિકલ્પ છે અને તેવા સત્ય અધ્યાત્મ વિના બીજુ કાઈ આત્માને ઉપકારી નથી. તર્કશાસ્ત્ર અને વૈરાગ્ય શાસ્ત્ર વિગેરેની યુક્તિઓને જાણનારા માણુ ય અધ્યાત્મજ્ઞાન વિના અનેક પ્રકારની શુષ્ક યુકિતઓ
કરે છે, પરંતુ તે સર્વ સંસારની વૃત્તિ માટે જાણવી.” અધ્યા- -ન્મનું મૂળ સ્વરૂપ સમજાવતા મહાજ્ઞાની શ્રી મહાવીર બોલ્યા.
“હે ભગવન ' આપ જેનું વર્ણન કરો છે તે અધ્યાત્મ કેવું હોય છે? અધ્યાત્મ તત્ત્વમાં રસ પડવાથી શ્રેષ્ઠીએ બીજો પ્રશ્ન કર્યો.
શ્રી વીર જ્ઞાની–મહાજ્ઞાની હતા. તેમણે શ્રેષ્ઠીના પ્રશ્નમાં જણાવ્યું - મિથ્યાત્વના અધિકારનો ત્યાગ કરીને આત્માને અવલંબીને જે
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
વિશ્વોદ્ધાર શ્રી મહાવીર વાળા માણસો શુષ્ક તર્ક, સાહિત્ય, ગીત, રૂપક વિગેરે જે કાંઈ બોલે છે, સાંભળે છે, કે ચિતવે છે, તે સર્વ પિતાને ઇચ્છિત વસ્તુની અપ્રાપ્તિથી જ બોલે છે. આવા માજીસો બહારથી એમ જ બેલે છે કે, “ સંસાર નામો છે, કોઈ કોઈનું નથી, ધર્મ કરશે એજ તરશે. ' પરંતુ આ સર્વ વાગ્યરંગી બલની નીચે નિજના સિંતિત વિષયની અપ્રાપ્તિ જ કારણરૂપ છે. તેથી તેના બોલાથલા શબ્દોની અસર કોઈને જ ન થાય. મતલબ કે તે વૈરાગ્ય પારમાર્થિક મહેતા સ્વાર્થ પૂરતાં જ છે. પરંતુ આવા પ્રકારનો વૈરાગ્ય કઈ વખત કોઈ જીવને સાચા વૈરાગ્યની દિશામાં દોરી જાય છે અને તેથી જ તેને વૈરાગ્યની કક્ષામાં મૂકી છે. .
મેહ ગર્ભિત રાય –આ વૈરાગ્ય ચિહ્ય દર્શનના શાસ્ત્રભ્યાસથી ઉત્પનન થયેલા ભવનનુંયના દર્શનથી બાલ તપસ્વીઓને પ્રાપ્ત થાય છે. જીવાછવાદિ તાના સ્વરૂપને વિપર્યયપણે ગ્રહણ. કરવાથી તેઓનો વૈરાગ્ય અજ્ઞાન (મેહ) ગર્ભિત છે. જૈન દર્શનમાં પણ જેઓને વધુ સ્વરૂપનું યથાર્થ જ્ઞાન નથી હોતું, તેથી પદાર્થના સ્વરૂપના અને વિપરિત રૂપે પ્રરૂપે છે. સિદ્ધાન્તને અભ્યાસ કરીને તે ઉપર જેઓ આજીવિકા ચલાવે છે અને અલ્પ શક્તિવાળો છતાં પણ પોતાનો અનાચાર ગુપ્ત રાખવા માટે મોટી શક્તિથી ક્રિયાને અથવા જ્ઞાનનો દેખાવ કરે છે, વાચાલતાથી ભેળા સ્વભાવના છાના મનમાં પોતાના માટે ઊંચે અભિપ્રાય કેમ ચાય, તેવા પ્રકારનો બાહ્ય દેખાવ કરે છે તેઓનો વરાગ્ય પણ પારમાર્થિક વૈરાગ્ય નથી. શરીરની અંદર રહેલા જીર્ણ જવરની પેઠે આવા પ્રાણીઓનો વૈરાગ્ય માત્ર ઘણા નું પોષણ કરનાર નીવડે છે. જેઓને ઉત્સર્ગમાં, અ૫-- વાદમાં. વ્યવહારમાં, નિશ્ચયમાં, જ્ઞાનમાં અને ક્રિયામાં વાદવિવાદ હોય. તેઓ પણ આજ કોટીમાં આવે છે. - જ્ઞાન ગર્ભિત વૈરાગ્ય –જેઓની બુદ્ધિ સ્યાદાદ શેલીથી રવપર માગમમાં યયારિયતિ પ્રવતાવતી હોય છે તેમને આ વેરાગ્ય થાય છે.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજગૃહી
૧૩૫
-
--
-
આ વૈરાયવાળા પ્રાણીઓ પરના અપવાદ કઈ પણ કાળે બેલતા નથી તેમ પર અપવાદ સાંભળવા પણ ઉત્સુક , રહેતા નથી, કે અંતરમાં તેવા પ્રકારની રૂચિ જ રહેતી નથી. મધ્યસ્થ વૃત્તિવાળા હાઈને તેઓ હમેશાં સર્વના હિતનું ચિંતન કરે છે. કારણ પર તેઓ વસ્તુના સ્વરૂપને તથા કર્મને વિચાર કરે છે. પણ પ્રાણીઓની કૃતિનો વિચાર કરી તેમના તરફ રાગ કે રેષ દાખવતા નથી. તેઓ આજ્ઞામાં વર્તનારા હોય છે. જિતેશ્વરની આજ્ઞા પર તેઓને દઢ વિશ્વાસ હોય છે. સર્વદા ચિદાનંદમય સ્વભાવમાં જ તેઓ મસ્ત રહે છે. આનંદના ઉજ્જવળ પ્રદેશ તરફ જ તેમની પ્રત્યેક ક્રિયાની સૂકમવરાળ પહોંચે છે. સર્વદા સ્નેહ અને શાંતિના સનાતન મંત્રો ગુંજતા તેઓ જીવમાત્રના હિતમાં જ ઊભા રહે છે. “
વિરાગ્યનું યથાર્થ સ્વરૂપ સમજ્યા પછી લેપ શ્રેષ્ઠીએ શ્રી મહાવીરને ભાવ અધ્યાત્મવાદીના વિરાગ્યનું સ્વરૂપ પૂછયું.
જ્ઞાનસાગર શ્રી વીર બોલ્યા, “હે શ્રેષ્ઠિ ! એ વૈરાગ્ય આ દુનિયામાં બે પ્રકારે પ્રવર્તે છે. એક પ્રકારે વિષયોમાં ને બીજે ગુણેમાં. વિષયમાં ફરતો વૈરાગ્ય સામાન્ય કેટીનો ગણાય અને ગુસ્સાથી પ્રાપ્ત થયેલો વૈરાગ્ય ઉત્તમ કોટીને ગણાય. પહેલામાં ઇચ્છિત વસ્તુની અપ્રાપ્તિથી વૈરાગ્ય થાય છે, જયારે બીજામાં ગુણ ઉત્પન્ન થવાથી થાય છે.
ઉત્કૃષ્ટ અધ્યાત્મ ભાવવાળા પાગીઓનું શરીર ઉત્તમ પ્રકારના શીલથી મહેતું હોય. તેમને શરીરની સુગંધી માટે, કરતુરી, 'માલતી કે ચંદનની જરૂર ન પડે. પણ ઉચ્ચ પ્રકારનું જીવન જીવતાં તેમનું રક્ત એટલું બધું નિર્મળ અને પાતળું થાય છે, તેમાંથી આત્માના નિર્ભેળ દિવ્ય ભાવોની સુગધી પ્રગટ થાય અને શરીર તેનાથી મહેક મહેક થાય. તેમનું મન સદા જ્ઞાનમય વૈરાગ્ય ભાવમાં જ સ્થિર રહે છે, એટલે કે દુનિયાના
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
૧૪૨
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
શુદ્ધ ક્રિયા ધર્માંમાં પ્રવત'વુ, તે અધ્યાત્મ કહેવાય અપુન ધર્મ નામનું, 'ચાચુ' ગુણુસ્થાનક પ્રાપ્ત થાય, ત્યારે સંપૂર્ણ સત્ યાગ પ્રગટ થાય છે; અને નવમા ગુણસ્થાનકથી ચૌદમા ગુણુચાનક સુધી અનુક્રમે જે વિશેષ શુદ્ધિવાળા ક્રિયાએ થાય છે, તે અધ્યાત્મ ક્રિયા જાણુવા. પર'તુ ભવાભિનંદી માથ્યુસ આહાર, ઉપાધિ, પૂજા વિગેરેના ગૌરવ માટે જે ક્રિયા કરે છે. તે ક્રિયા તે અધ્યાત્મ ગુણને નારા કરનારી ચાય છે અને તેજ કારણુથી સમ્યકત્વ જ્ઞાન સ`યુક્ત ક્રિયા પાંચમા ગુણસ્થાનકથી શરૂ થાય છે. ચાયા ગુણુસ્થાનકે તે શુશ્રુષા વગેરે ચિત ક્રિયાએ પ્રવર્તે છે.
'
ગુણશ્રેણીઓના અગિયાર પ્રકાર છેઃ—(૧ ) સમ્યક્ત્વ પ્રર્યાયકી ( ૨ ) દેશવરતી પ્રયિકી ( ૩ ) સવિરતિ પ્રત્યયિી ( ૪ ) અન ંતાનુબંધી વિસ ંગૈાજના (૫) દનમાહનીય ક્ષપક ( ૬ ) ચારિત્રમેહનીય ક્ષેપક (છ) ઉપશ્ચાત મેહનીય ( ૮ ) ક્ષેપક શ્રેણી ( ૯ ) ક્ષીણુ મેહ ગુણ શ્રેણી ( ૧૦ ) સંયાગી દેવલી ગુણ શ્રેણી (૧૧) અયેાગી દેવલી ગુણ શ્રેણી, આ ગુણ શ્રેણીએ ક્રમે ક્રમે અસા, ગુણી નિરા કરનારી છે. જેમ જેમ અધ્યાત્મ ભાવમાં અાગળ વધાય તેમ તેમ આ ગુણ શ્રેણીએ! વટાવીને આત્માના આનદને રાત્ર માણી શકાય.'
39
વીતરાગ વચનથી સતાષાતા શ્રેષ્ઠીએ વૈરાગ્યને અર્થ અને તેનું કારણુ શ્રી વીરને પૂછ્યું, શ્રી વીરને તે સઘળુ હસ્તામલકવત્ હતું.. Hરણુ કે સ માં તેઓ સમાઇ જ્યા હતા અને સવ તેમનામાં હતા. સ્નેહનું ઉત્કૃષ્ટ સ્વરૂપ પ્રગટ થતાં આત્મા સમાં એકાકાર થવા છતાં સથી પરને અલિપ્ત રહી શકે છે. જીવમાત્ર પ્રત્યેના અપરિસીમ સ્નેહને કારણે શ્રી વીરમાં સમયતા પ્રગટી હતી અને તેથી ગમે તેની ગમે તેવી શકાને તેએ પળવારમાં દૂર કરી શકતા. જેના અંતરમાં ટ્રાઇ પણ પ્રશ્નારની નાની મેાટી શકા ઘ
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ ૩ 8.
|રાજગૃહી
વાલીને ન બેઠી હોય, તેવો મહામાનવ ગમે તે શંકાને દૂર કરી જ શકે. પરંતુ શંકાનું નિઃશેષપણું એ જ તેનું સર્વોત્કૃષ્ટપણું ગણાય. અને સ્નેહનું ઉત્કૃષ્ટપણું પામવા કાજે શરીરનું ઉત્કૃષ્ટપણું વિસારવું પડે. શરીર જ્યારે નાનું બને ત્યારે જ આમનેહ વ્યાપક સ્વરૂપ પકડી શકે તે સિવાય નહિ.
શ્રી વીરે શ્રેષ્ઠીના પ્રશ્નના જવાબમાં જણાવ્યું, " સંસાર વૃદ્ધિના કારણભૂત વિષયમાં નહિ ફસાવાથી ભવની નિર્ગુણતાને બતાવનાર નિરાબાધ વેરાગ્ય ઉત્પન્ન થાય છે. જે માણસો વિષયને -ત્યાગ કર્યા વિના, વૈરાગ્ય દશા પામવાની ઈચ્છા કરે છે, તે કુપને ત્યાગ કર્યા વિના રોગની રતિને ઈચ્છે તેના જેવું છે. વિષયોમાં રમતી ઇન્દ્રિયો, મન તથા બુદ્ધિને જયારે આત્માની દિશા તરફ વાળવામાં આવે, જ્યારે વિષય સુખ કરતાં આત્મસુખ મેટું અમજાય ત્યારે જ વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થાય છે. વિષયને ભજત માનવી ડ્રોઈ કાળે આત્માના ભજનમાં ન જ જોડાઈ શકે, કારણ કે એકી સાથે બે ક્ષિાઓની સિદ્ધિ તદ્દન અસંભાવ્ય ગણાય.
વૈરાગ્યના ત્રણ ભેદ છે. (૧) દુઃખ ગર્ભિત (ર) મેહ ગર્ભિત (૩) જ્ઞાન ગર્ભિત. - દુખ ગર્ભિત વૈરાગ્ય – સ્ત્રી, પુત્ર, મિત્ર, ઘન, ધાન્યાદિ સુખને - આપનારી આપતી માનેલી ઇષ્ટ વસ્તુ પ્રાપ્ત ન થાય અથવા પ્રાપ્ત -ચઈને નાશ પામે, ત્યારે મનમાં દુઃખ થવાથી સંસાર ઉપર ઉઠેગ ' * થવા રૂપ જે વૈરાગ્ય થાય, તે દુઃખ ગર્ભિત વૈરાગ્ય કહેવાય. . આવા પ્રકારના વૈરાગ્યને પાળતા માનવી, ચિંતિત વસ્તુ પ્રાપ્ત થતાં ફરી પાછા સંસારમાં મશગુલ બની જાય છે. કારણ કે તેના વૈરાગ્યનું કારણ જ તેવી વસ્તુને અભાવ હોય, ને જ્યારે તેવી -વસ્તુ મળે ત્યારે આપોઆપ વૈરાગ્ય રંએ ઉપટી જાય. આવા વૈરાગ્યન
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી વહાવીર
વિવિધ વૈભવના ગમે તેવાં આકર્ષણથી પણ આત્મમય તેમનું મન ડાલતું નથી. પરમાનંદમાં રમતાં તેમને સ્વગાદિના સુખની પણ ઇચ્છા થતી નથી. વિપુલમતિ વિગેરે લબ્ધિઓ પ્રાપ્ત થયેલી હોય છે. તો પણ તેથી તેમને રદ થતો નથી કે પિતાના સુખના માટે તેને ઉપયોગ કરવાની તેમને ઇચ્છા થતી નથી. જેની ઈચ્છાન પ્રત્યેક તો આનંદ સાગરમાં લીન થયાં હોય, તેને આલોક કે પરલકની શારીરિક સમૃદ્ધિમાં રસ કયાંથી જ પડે ?
આ પ્રમાણે તત્ત્વરૂપ સભળી લેપશ્રેષ્ઠીને સાચા ધર્મના સ્વરૂપનો ખ્યાલ આવ્યું. તેના પૂછવાથી ભગવતે જણાવ્યું કે, “હે ભાઈ” કેટલાક ઉત્તમ જી પૂર્વભવથી પુણ્ય લઈને આવે છે. આ ભવમાં પણું પુણ્ય ઉપાર્જન કરે છે. તેઓ ભરતચી, બામ્ભલી અભયકુમાર વિગેરેની જેમ પર ક્યાં અવિનાશી સુખને પામે છે. . . કેટલાક જી પૂર્વભવથી પુણ્ય લઇને આવે છે, પણ આ ભવમાં પુણ્ય કર્યા વિનાજ કેણિક (રાજા અજાતશત્રુ) વિગેરેની જેમ ખાલી હાથે પાછી જાય છે.
કેટલાક જીવો પરલોકથી પુણ્ય રહિત આવે છે, પણ કાલિક કસાઈના પુત્ર સુલસની જેમ અહિંથી પુણ્ય ઉપાર્જન કરીને પાછા જય છે.
કેટલાક-છ પુણ્ય રહિત આવે છે અને ભાગ્યહીન પુરૂષની જેમ પ્રય બાંધ્યા સિવાય જ અહિંથી પાછા જાય છે. તેઓ આલેક અને પરલેક બન્નેમાં દુઃખી થાય છે. મનુષ્ય હમેશાં આત્માને હિતકર્તા પ્રવૃત્તિ જ કરવી જોઈએ. જગજજોના અપવાદથી જેઓ રે છે અને તેમને રાજી રાખવાની ગણત્રીએ વર્તે છે, તેઓ કદાપિ નિજના આત્માનું શ્રેય કરી શકવાના નથી, કારણ કે એ દેઈ ઉપાય છેજ નહિ કે જેથી સર્વ લેટેને સંતોષી શકાય,
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
-રાજગૃહી
સત્યધમ ના રંગે ર'ગાયલા લેપશ્રેષ્ઠીએ તુરત જ ભગવંત પાસે શ્રાવક ધમ અંગીકાર કર્યો અને મિથ્યાત્વની સર્વ ક્રિયાને છેડી દીધી. લેપશ્રેષ્ટીનુ' મા પ્રકારનું વર્તન જોઇ તેના પ્રથમના મિથ્યાવાદી સ્નેહીએ તેને દૃપા આપવા લાગ્યા. તેની સાચી ધર્મક્રિયાએ તરફ પણ તેએ સૂત્ર બતાવવા લાગ્યા.
.
શ્રેષ્ઠીના ગુરૂને આ વાતની જાસુ થઇ. તેમણે લેપને ખેલાવવા માસ માકલ્યા. પેાતાને ખેલાવવા આવેલા માણસને શ્રેષ્ઠીએ સાફ સાફ શબ્દમાં કહી દીધુ· કે ગુરૂ તેજ છે, જે પૃથ્વી વિગેરે છ કાય અને છ દ્રવ્યથી પાસ થયેલા લેાકના સ્વરૂપનું થાય વર્ષોંન કરે છે. તથા શુદ્ધ આધ્યાત્મિક તત્ત્વાને ઉપદેશ કરે છે, તેમજ તેને અનુસરતી પેાતાની ચેતના વડે તેવા જ ધમ`તુ પ્રતિપાલન કરે છે ખીજાને નું ગુરૂ તરીકે માનતા નથી.
3
૧૩૭
આ પ્રમાણેના જવાબ સાભળી આવેલા માણસ પાછે શિવભૂતિ -પાસે ગયા. શિવભૂતિ જાતે શ્રેષ્ઠીને ઘેર ગયા. તે પણુ ગુરૂ તરીકે લેપે તેમને માન આપ્યુ નહિ. શિવભૂતિને આથી ઘણા ક્રોધ ચઢયા અને કહ્યું કે, “ હે સૃષ્ટિ ! તને કયા ધૂર્તે છેતર્યાં છે જેથી મારા આવતાં તું ઊભે પણ થતા નથી . મારૂ સામર્થ્ય તે હજી જોયું નથી. પશુ મારા ભકતને પ્રત્યક્ષ રીતે સ્વનું સુખ થયુ છે. અને ખીજા તા નરવાસી થયા છે તે તુ તારા મૈત્રાથી જો, ' એમ ખેાલીને તે શિવશ્રુતિએ વિદ્યાના બળથી વનરકાદિ સવ બતાવ્યું.
.
r
આ જોષને શ્રેષ્ઠીએ વિચાર કર્યાં કે ખરેખર આ ઈન્દ્રજાળ જ છે. સ્વ'માં જવું ૐ નરકમાં પડવું એ તે આનવીએ પેાતે કરેલા શુભાશુભ કર્માંના આધાર પર છે. સામાન્ય લબ્ધિધારી આ શિવભૂતિનેય નવા પંથને મેહ લાગ્યેા છે, ' જ્યારે અન તલબ્ધિ નિધાન શ્રી સહાવીરને માન ઃ અહંકારતા એક કણુ પશુ પશી શકતા નથી. શ્રી મહાવીરના સરળ નાનાપદેશથી સન્માર્ગે ચઢેલા શ્રેષ્ઠીએ આ
'
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
- -
૧૩૮
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર પ્રમાણે વિચારી, શિવભૂતિ તાપસને કહ્યું કે, “ગમે તેવી લબ્ધિઓ મળવા છતાં, મમતાનો ત્યાગ થયો ન હોય તો તે સર્વે અયોગ્ય જ છે. મમતારંગી તમે, અધ્યાત્મના રંગને જ્યાંથી જાણી શકે ! “ આધ્યાત્મના દિગ્ય અંશે કાજે, અહં અને સ્વાયના કિલ્લાઓ નષ્ટ કરવા પડે છે. શરીરની આસપાસ અને અંદરથી જ્યારે મારાપણું દૂર થાય, ત્યારે સવમય આધ્યાત્મિકતાને દિવ્ય આનંદ માણવા મળે.'લેપના તીખા અધ્યાત્મક શબ્દોથી શિવભૂતિ મનમાં ઘવાય તેને લલચાવવાની તેની યુક્તિ પ્રયુક્તિઓ ફોક થતાં નિરાશ ચઈને, એક શાણો શિષ્ય ગુમાવીને તે પાછા ફર્યો. સાચે જ, જનધર્મના પાટલે બેઠેલા સમજુ આત્માને તેથી વિશેષ તત્વમયતા ધરાવનારે ધર્મ આ દુનિયામાં શોધ્યો જડતો નથી. ! | સર્વ પ્રકારના ગૃહ કાર્યો કરવા જતા પણ લેપશ્રેષ્ઠી જ્ઞાનધર્મને ત્યજતા નથી. સર્વત્ર જ્ઞાનદશાની જાગૃતિ રાખે છે. એમ વર્તતા તેમણે પોતાના સમગ્ર કુટુંબને ધર્મના સમાચારવાળું કર્યું. કુટુંબપાલન કરતાં જ્યારે પિતાને સર્વવિરતિ ધર્મ પાળવાને સમર્થપણું જણાયું, ત્યારે તેમણે દીક્ષા લીધી ને સર્વ કર્મને ક્ષય કરી મોક્ષે પહોંચ્યા,
તીર્થકર શ્રી મહાવીર પ્રભુના રાજગૃહીમના અવારનવાર આગમનથી ત્યાંના ઉત્તમ માધમ ને કનિષ્ઠ એમ ત્રણેય પ્રકારના છો પર તેમની સારી છાપ પડેલી આપણે જોઈ ગયા અને તે તે જીવોએ હર્ષપૂર્વક અગીકાર કરેલ ચારિત્રધર્મ વિષે પણ વાંચી ગયા.
દીક્ષાની જરૂર – શ્રી વીરપ્રભુ તે સમયે જ્યાં જતા ત્યાં. સર્વને દીક્ષાનો ઉપદેશ દેતા એમ નથી, પણું તેમના સર્વ ત્યાગમય જીવનની કલામય સુરખિથી ખેંચાઈને ભવ્ય છ–તેમના પગલે ચાલવા તૈયાર થતા હતા. બાકી તેમના ઉપદેશની ઢબ કમિક હતી. વહેલા તો તેઓ શ્રાવક અને શ્રાવિકાને ગ્ય- સુણધર્મોનું વર્ણન
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજગૃહી
૧૦
કરતા પછી આગળ વધતાં દીક્ષાને ઉપદેશ દેતા. છતાં માનવી સંસારમાં રહીને જેટલું મેળવી શકે છે, તેથી અનેકગણું વિશેષ સંસારથી પર બનીને પામી શકે તેમ છે.
આજના અભ્યાસીઓ બેલે છે, “બધા દીક્ષા લઈ લઈએ તે સંસારમાં રહે કેણ? તો પછી સંસારને અર્થશે?' આમ બોલતાં તેમને એ પણ સમજાતુ હોય તેમ નથી જણાતું કે, “દીક્ષા લેનારાની સંખ્યા વધવાથી સંસાર કયારે સંસારી શૂન્ય બન્યા છે.” દરેક જીવે દીક્ષાની ભાવના અવશ્ય રાખવી જોઈએ પછી ભલે દીક્ષા અંગીકાર કરાય કે નહિ. પૂણ્યકર્મોના ઉદય વિના દીક્ષા કાંઈ રસ્તામાંથી મળી જાય તેવી વસ્તુ નથી, પણ દર સમયે જીવનમાં દીક્ષાની જરૂર એટલા માટે છે કે, તેને શાંતિની જરૂર છે.” અને સાચી શાંતિ મેળવવાના વિવિધ માર્ગોમાં, દીક્ષાનો માર્ગ શ્રેષ્ઠ છે. દીક્ષાથી સ્વપરનું હિત . સધાય છે. પંચમહાવ્રત પાળતા સાધુ પિતાનું કલ્યાણ તે સાધે છે - જ ઉપરાંત તે સાથે સાથે તેમની સત્તમય પ્રત્યેક જીવનક્રિયા વાતાવરણમાં એવી જાતનું એક દિવ્ય અદલન જગવે છે કે, જેના પ્રભાવથી વિશ્વના જીવોને પણ ક્ષણુની શાંતિ જડે. ઉપાશ્રયમાં વસતાં કે. જંગલમાં વિહરતાં પણ સાધુના અંતરમાં અને બહાર એકજ ભાવના તરતી હોય, “સર્વ જીવોનું કલ્યાણ થાઓ.' જ્યારે આજ ભાવના જીવનમાં ઊંડે ઊતરે છે, ત્યારે આત્માના બળથી– - પ્રકાશથી તે પરિપૂર્ણ બને છે અને ઉદ્ગાર રૂપે અવતાર લે છે ત્યારે તેને પ્રતિષ ઊ ચે–નીચે અને આસપાસ ઘણું અંતર સુધી પ્રસરે છે. જેનું પ્રસરવું હેતુહીન ન હોતાંપ્રત્યેકના આત્મામાં શાંતિનું એક મેજુ ફેકે છે.
દીક્ષાની મહત્તા જળવાય છે, ત્યાં સુધી જે જીવનની મહત્તા પણ જળવાશે કારણ કે જીવનમાંથી જ્યારે દીક્ષાનું નામ જ ભૂંસાઈ જશે, ત્યારે દરેકને એમ થશે કે, “સંસારના આ વિવિધ 1
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
C
પ્રકારના સુખદુ‚ખતા ખંનેમાંથી ઊગરવાના ઉપાય ચ। ? આજે દીક્ષા નજર સામે છે, એટલે કાઇને તેની મહત્તા ન સમજાતી હેય તે બનવાજોગ છે. પણ તે ભૂલાતાં તેનાં માન ઘણાં જ વધશે એ પશુ એટલુ` જ સાચુ' છે. મહામાનવેનાં જીવનની જેમ આજે - દીક્ષાનાં મૂલ્ય પણ ઘટી રહ્યાં છે. પણ તેથી તેનાં મૂળતત્ત્વમાં ફેર નથી પચે કે નથી જ પડવાને અને એક એવા વખત આવશે, જ્યારે સસારના ભયંકર તાપમાં જળતા જીવા, પરમ ઉપકારી શ્રી વીરના એક એક વચનને વાંચવા માટે પણુ તલસતા હશે. વસ્તુતત્ત્વ હાજર છે ત્યારે કાઈનેય તેને સદુપયેગ ચેાગ્ય જણાતા નથી, તે પછી સદા તેના વગર ચલાવવા તૈયાર ડૅમ ન થયું ? ક્રાઈ ખેાલે કે, હું તે માટે પણ તૈયાર છું. ' તે તેનાં તે અ`હીન વાકયે પણ નકામાં ગણાય. કારણ કે જૈનવમના પ્રત્યેક સિદ્ધાન્ત, પ્રત્યેક જગતજીવના જીવન સાથે એટલેા બધે નજીકને સખ ધ ધરાવે છે, કે તેને નિહ માનવાનું મેલનારા પણ આડકતરી રીતે તેને પેાતાના જીવન મારફત સારે। કે નરસે ઉપયાગ કરી જ રહ્યો છે, જે રીતે સૂર્ય અને ચ ંદ્રનાં કિરણાને આપણા જીવન સાથે સતત પ્રકારનેા સપ છે, તેજ રીતને વિશ્વવ્યાપકતા ( સૂક્ષ્મ ) ધરાવતા જૈનધમ સાથે આપણા જીનના પુ છે. તવિદ્યા આ સપના હેતુ જાણી શકે અને બીજાને તેને ખ્યાલ ન પણુ આવે. તત્ત્વવિદ્યાની સખ્યા ઓછી હાય તે ઉપરથી એમ ધેારણુ ન ધાય કે, બહુમત જ ખરા
·
L
આ હુમન અને લધુમતના પેાકળ નાદે તે જીવન સત્યાને દુનિયાના જીવનવ્યહવારમાંથી વેગળાં કરી મૂકયાં છે.
આ
સંસ્કૃતિના મૂળભૂત
- માટલા નાના તે દીક્ષા, એ શું સમજતા હશે ? ° એસ ખેલનારા પણ ધા ભાઈ મને સન્યા છે. તે દરેકને હું એકજ જવામ આપું છે કે, ' તેજમય જીવનમાં વય એ ખાસ - સિ’ત શિશુના ખેલ જેવા ખેલ છે ? ' મારા
કારણુ નથી. એ તે આ જવાબ કદાચ
1
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
રાજગૃહી
૧૪૧
ફાઇને મારા એકપક્ષીપણાનું સૂચન કરે, લેખકને કલમ સદા સમતાલ જ રહે. હીરાઓને પત્થરના ઢેરે વચ્ચે પણ તેને સમતાલ પર્ણ જાળવવાનું હાય. દીક્ષામાં વયનું ધેારણ ન જ જળવાય કારણ કે તેને સંબધ અનેક પૂજન્મા સાથે હાય છે. પૂર્વ જન્મના જે પ્રકારના સસ્કારી સાથે પ્રાણી સસારમાં જન્મે તેજ પ્રમાણે તેને વવું પડે.
'
સત્યાગનું નામ દીક્ષા. શરીર વડે શરીરને! ત્યાગ પણ આ દીક્ષાધમ'માં સમાઈ જાય, સવ ત્યાગના સિદ્ધાન્તમાં સવ થા મુક્તિને સિદ્ધાન્ત આડકતરી રીતે પણ સમાઇ જાય છે. ખધુ” સ્થૂલ વસ્ય ત્યજવું જ પડે. જે રીતે આપણે શિયાળાની અંગ ચીરતી ઠંડીથી ખેંચવા માટે સ્થૂલ કાને ત્યાગ કરીએ છીએ અને તેના રિસુામ સ્વરૂપ સૂક્ષ્મ કાષ્ટ ( ગરમી) પામીએ છીએ, તેજ રીતે ત્યાગમાં ... મુક્તિ અને મુક્તિમા ત્યાગ સૂક્ષ્મ રીતે ઐત પ્રેત છે.
વિશ્વતારક શ્રી મહાવીર અને આપણે—એક ક્ષત્રિય રાજકુમાર તે ગમે તેટલા બળવાન અને સ*પત્તિવાન હેાવા છતાં તેને તેની ગેરહાજરીમાં કાણુ પૂજે માન આપે? જ્યારે આજે આપણે શ્રી મહાવીરને સ્મરીએ છીએ, પૂજીએ છીએ તે તેમના ક્ષાત્રવશને લીધે નહિ, તેમજ તેમની કેવળ ક્ષત્રિય રાજકુમાર તરીકેની તેજસ્વીતાને કારણે નહિ પણુ આપણે તેમને નમીએ છે, તેનું કારણુ, તેમણે આપણને ઇન્દ્રિયાતે મનને તેમજ ત્રુદ્ધિને નમાવવાના અણુમેાલ સિદ્ધાન્તા વારસામાં આપ્યા છે. માટે, આપણા માટે આદર્શ સધી વ્યવસ્થા ઉપજાવીને કાઢીને, જમાનાના જટિલ વાટ્ટામાંથી આપણને પઢતા ઉગાર્યાં છે, માટે જીવનને શાશ્વત સુખના સરળ પથ દર્શોન્મેલ છે માટે, આત્માના ખમીરનું વિશ્વના સ્થૂલ પદાર્થોં પરન્તુ વષઁસ્વ સિદ્ધ કરી બતાવ્યું છે માટે, આત્માના પ્રકાશ કરતાં વિશ્વના ક્રાઇ પદાનું કે સઘળા પદાર્થોનું અળ પણ ન્યુન હાવાનું નજરેશનજર મતાળ્યું તે માટે. આજે વિશ્વ-તારકના પ્રકાશમય જીવનનાં કિરણે। .
f
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
સમસ્ત વિશ્વમાં વેરાયેલાં છે. સદ્દભાગી છે તેમાંથી સાર ગ્રહણ કરીને પોતાનું જીવન સુધારે છે અને કેટલાક એમ બોલનારા પણ મળી આવે છે કે, “જેનધર્મે જગતને નિર્બળતાને માર્ગે દોર્યું છે.' હું પણ કહું છું કે, શ્રી વીરે જગતને નિર્બળતાને માર્ગે દોર્યું, પણ બોલવા બલવાના આશયમાં પણ ફેર હોય છે. જગતને એટલે રશૂલ ઉપભેગો પાછળ પિતાનું સર્વસ્વ ન્યોછાવર કરતા વિષયની - જગતજીને, નહિ કે દુનિયાના તમામ પ્રકારના સંધોને.
વિશ્વતારકના અખંડ પ્રકાશમય જીવન રશ્મિનું એકજ ધ્યેય • હતું, “મુક્તિમાં રાચવું અને તે મુક્તિનો રાહ દુનિયાના સર્વ જીવોને સરળ રીતે સમજાવ. શ્રી વીરે ધર્મોપદેશ પળે કેઈપણ પ્રકારને ભેદભાવ દાખવ્યો નથી. તેઓ મહાન હતા સ્થળ સમયનાં બંધનાથી પર તેમનું જીવન તરતું હતું, એટલે તેમની તુલનામાં આપણે અ૫, -- અત્ય૫ ગણાઈએ. પણ તેમના દર્શાવેલા રાહે ચાલવાથી વખત જતાં આપણે ત્યાં જ પહોંચી શકીએ, જ્ય શ્રી મહાવીર પ્રભુ પહોંચ્યા છે.
મુક્તિની ચાવી–એકજ દેવ, એકજ ધર્મ ઉપર મન-વચન અને કાયાથી સંપૂર્ણ પ્રકારની શ્રદ્ધા બતાવવી. બીજે કયાંય તે બદલ મન ન દોડાવવું. સમ્યગ્દર્શન જ્ઞાન અને ચારિત્રનું પાલન કરવું. -સમ્યગદર્શન એટલે શ્રી વીતરાગ અને સર્વજ્ઞ ભગવંતોના વચનો ઉપ
રની અવિચળ શ્રદ્ધા એ શ્રદ્ધાથી વિહીન આમાં ગમે તેટલું ઉચ્ચ - જ્ઞાન ધરાવતો તેમજ નિરતિચાર ચારિત્ર પાળતે છતાં પણ ભવની
સાંકળને ન જડી શકે સમ્યગજ્ઞાન એટલે શ્રી જિનાગનું નિયમિત
શ્રવણ કરવું એ સિવાયના બીજા ઉપાયો ભય ભરેલા અને જોખમી - છે. પુસ્તક વાંચનથી, કહેવાતા આધુનિક કે અન્ય શિક્ષણથી કે જેના તેના મુખેથી ધર્મવિષયક વક્તોના શ્રવણુથી ધર્મ શ્રદ્ધા વધે એમ માનવું મિથ્યા છે. સમ્યક્યારિત્ર એટલે દર્શન અને જ્ઞાનના જીવનમાં ઉતરેલા સત્યની આજ્ઞા પ્રમાણે આત્માની અનંત શકિતને ખીલવવી.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગ્યા
૧૪૩
મમત્વથી વેગળું રહેવું. ગજા ઉપરાંતના બેજા સાથે ચાલતા જેમ હાંફ ચઢે છે ને થાકી જવાય છે, તે જ રીતે મમવના સૂક્ષ્મ બેજાથી માત્માની સાહજિક શક્તિઓ પ્રગટી શકતી નથી અને અંદરને અંદર ગૂંગળાય છે, સર ઈકબાલ મહંમદે પિતાની કવિતામાં એક સ્થળે ગાયું છે કે, “હે માનવપંખી ! ગગનમાં દૂર દૂર ઉડવાની તારી અભિલાષાને પૂરવા, તું તારી પાંખે ઉપરથી “મારા'ને
તારા”ને મેલ ખંખેરી નાખ!” • ચાશક્તિ પંચ મહાવ્રતનું પાલન કરવું તેનાથી મનને મેલ દૂર
થાય, શરીરમાં સુંદર વિચારના પવન વાતા થાય અને આત્માના વિશ્વ સાનિધ્યનું દર્શન થવા મડેિ.
વિનય જાળવ નાના મોટા કે સમવયર તરફના આવશ્યક આદરમાં વર્તવાથી સંસારમાં પણ પ્રતિષ્ઠા જામે અને વ્યાપક આંતરિક એકતાની ખીલવણી થાય. - અતિથિસત્કાર કરવો તેનાથી સ્નેહની પુષ્ટિ થાય, માનવ સ્વભાવન ડે અભ્યાસ થાય અને આર્ય સંસ્કૃતિના કાળજૂના સિદ્ધાન્તનું ગૌરવ જળવાય. આજના નિયમન વાદથી ( Control) અતિથિસત્કારના સિદ્ધાંતને માટે છે કે પહોચ્યો છે. તેમ છતાં આત્મ વડે આત્માને ઓળખતા આત્મપ્રેમીએ થોડામાંથી થોડું કરીને પણ પોતાના સાચા સિદ્ધાન્તને ટકાવી રાખવા યથાશકર્યો પ્રયાસ કરવામાં પાછ: નહિ જ પડે.
અઢાઈ મહેત્સવ, સ્વામી વાત્સલ્ય, પૂજા, પ્રભાવના સંવ બ્રતિષ્ઠા મોત્સવ ઉજમણું વિગેરે વિશ્વકલ્યાણકર તેમજ આત્મ કલ્યાણકર સારિક પ્રવૃત્તિઓ પાછળ સંપાદિત લક્ષમીમાંથી અમુક હિસ્સ' ખર્ચ જોઈએ. આજના સુધારાએ ઉકત પ્રવૃત્તિઓ સામે મનગમતી વાતો ચલાવી છે. આપણે જમણુ કરીએ અને બીજા ભૂખે મરે - સંઘ કાઢવા કરતાં પુસ્તકાલય કે નિશાળને પાયો નખ શો !
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
વિદ્ધારક શ્રી મહાવીર પરંતુ જૈન ધાર્મિક ક્રિયાઓની પાછળ જે સિદ્ધાન્તો અને ઉદ્દેશક કામ કરી રહ્યા છે તેની તુલનામાં સુધારાની તમામ વાત નકામી જ ગણાય. સ્વામીવાત્સલ્ય કે સંઘ પાછળ ખચીતા પૈસામાં પહેલા ઉદ્દેશ એ છે કે, “માનવીની લક્ષ્મી–મૂચ્છ ઘટાડવી, તેની ધર્મભાવના દઢ કરવી. આખા શ્રી સઘને ધર્મ-કુટુંબ સમજતા ચવું. ઉપરાંતમાં વિશ્વની સાથે સંકળાયેલા સૂક્ષ્મ ઉદ્દેશ વધ્યું છે. શ્રી સંઘ યાત્રાર્થે જાય એટલે તેમાં સહેજે બે હજાર માણસ હોય, સાથે પૂ. સાધુ, સાધ્વીઓ હેય, દહેરાસર હેય, પિતાના વતનથી યાત્રાધામને જેટલા ! ગાઉનું અંતર હોય તેટલા ગાઉમાં શ્રી સંધનું પવિત્ર જીવન્ત બળ સૂક્ષ્મ પવિત્ર પ્રસરાવે, જેના રજકણો વિશ્વના સીમાડા સુધી પહોંચી શકે અને પ્રાણીમાત્રને કલ્યાણની દિશાનું જ સૂચન કરે. જૈન ધર્મની પ્રત્યેક ધાર્મિક ક્રિયાની પાછળ સ્થલ અને ચમ. ઉભય ઉદ્દેશે તરી રહ્યા છે. કે જેથી તે સામાન્યમાં સામાન્ય સંસારીને પણ મનગમતો બની શકે અને છેલ્લામાં છેલ્લી કેટીનું સક્ષમ જીવન વિતાવવા ઇચ્છતા મહામાનવને પણ બંધબેસતા આવી. શકે, શ્રી તીર્થકર દેએ ધર્મની રચનામાં એ ખાસ ખૂબી કરી છે,
ઓત્માને વિવિધ પ્રકારના સાંસારિક વિશેનાં જન્મ જન્મનાં સારા નરસાં કર્મદળેથી મુક્ત કરી તેનું નામ જ મુક્તિ અને તે બદલ ઉપર સૂચવેલા માર્ગોનું યથાશક્તિમાન મન-વચન કાયાથી જાળવવું જ પડે. જૈનધર્મને કોઈ પણ સિદ્ધાન્ત એ નથી કે તે સમજવાથી કે બોલવાથી જ કલ્યાણ થાય. તેને તો સમજવું પડે, તે પ્રત્યે આદર ધર પડે અને ક્રિયા વડે આત્મામાં તેને સ દેશ વહેતા. કરવી પડે ત્યારે જ કાંઈક રસ્તે સુઝે.
જે ભવ્યાત્માઓ જે રસ્તે ચાલવાથી મુકત થયા, આનંદમાં મળી શક્યા અને તે પછી તેમણે તે માર્ગે જવાની જે ચાવીઓ દર્શાવી. તેજ ચાવીઓ અમે ઉપર વર્ણવી છે. તેનું પાલન, આત્માનંદનું પરમંકાર બનો !
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજગૃહી
૧૪૫ જીવવાની રીતઃ–તેના મુખ્ય બે પ્રકાર. એક શરીરમાં જીવવુ, બીજુ દુનિયામાં જીવવું. શરીરમાં જીવવું એટલે શારીરિક વિષયને સંતોષવા કાજે જીવન વહવું. દુનિયામય જીવન એટલે શરીરને ટકાવવા સાથે આમાના વિશ્વમય જીવનને ખીલવવું. આજે આપણું જીવન લગભગ શરીરને લગતું છે. બે ત્રણ વખત જમવું, કમાવું, એકબીજાની વાત કરવી ને રાત્રે ઊંઘી જવું એ આપણી આજની દૈનિક જીવનચર્યા છે. જ્યારે શ્રી મહાવીર સ્વામીના સમયના માણસોની જીવનચર્યા આપણી આજની જીવનચર્યા કરતાં ઘણાજ ઊંચા પ્રકારની હતી. શ્રદ્ધાપૂર્વક ડાળીને વળગી રહેતી પિયણી જેમ પુષ્પનું રૂપ ધારે છે તે રીતે તે સમયના લે ધર્મની આંગળી ઝાલીને જીવન વ્યસ્તત કરતા. તેથી તેમનું મને બળ મક્કમ, શરીર સુદઢ અને આત્મા અડાલ રહે, આજે ધર્મની આંગળી છોડીને જીવન વીતાવતા ' માણસેમા એથી વિપરીત ચંચળ ચિત્ત, ડાલતું શરીર અને સૂતેલો આત્મા માલમ પડે છે.
શ્રી વિરે પ્રકાશે જે ધર્મ તે સમયના માણસને સર્વ રીતે કલ્યાણકારી નીવડતા હતા, તે જ ધર્મ આજે પણ જીવન્ત છે. તેના તે સમય જેવા ઉપદેશ (પૂ સાધુ-સાધ્વીઓ) પણ મોજુદ છે છતાં આજે આપણી જીવનદશા તે સમયના માનવોની તુલનામાં બહુ જ નીચલા દરજજાની ગણાય તેવી થઈ પડી છે તેનું કારણ? કારણ એજ કે આપણી નજર નજીકનું જોવામાં જ રસ ધરાવે છે, ભૂત કે ભાવિના ખ્યાલની દરકાર આજે આપણને રહી નથી. સારાસારો વિચાર કર્યા વિના ગમે ત્યાં દોડીએ છીએ અને પરિણામે આપણી જીવન શક્તિનો અખૂટ કરે કાર્યના પવિત્ર પ્રદેશમાં વહેવાને બદલે અકાર્યના પ્રચંડ સહરામાં મળી જાય છે. ઈન્દ્રિયોને ગમે તે ઉત્તમ, એવા વિચારો આજે આપણું પવિત્ર અંતર–સરના બને કાઠે પ્રતિપળે અથડાઈ રહ્યા છે જેથી વિચારના સુરભિમય કમળોને
૧૦
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
. વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર વિકસવાની તક જ મળતી નથી અને પવિત્ર વિચારબળ સિવાય જીવન કાર્યમાં પણ પાવિત્ર્યની ફોરમ ક્યાંથી મહેકી શકે?
સાચું જીવન જીવવા માટે શરીરની ચાર દિવાલોની બહાર ડોકાવવાની જરૂર છે પણ જ્યાં સુધી શરીરમાં પુરાઈ રહીશું ત્ય સુધી ઇન્દ્રિયોના બેલ ઉપર જ જીવન વિતાવવું પડશે અને એવા જીવનથી સ્વપરના અહિત સિવાય બીજું પરિણામ નહિ આવે. સુષુપ્ત આત્મ જ્યોતિને જ્યારે વિષયોના લાલ ઘૂમ્મસમાંથી બહાર નીકળવાની તક મળશે ત્યારે જ આપણું જીવન હળવું અને કૃત્યકૃત્ય બનશે. કેવળ પચ ઇન્દ્રિયોને પોષવા માટે જન્મ નથી, જન્મીએ છીએ તે જીવવા, નહિ કે મરી જવા. અને જન્મીને ત્યારે જ જીવી શકાય, જ્યારે જીવનના સાચા મૂલ્યની ખબર પડે? જીવનને એની બાહ્ય જરૂરીઆતો પૂરી પાડવા માટે જીદગીની પ્રત્યેક પળ ગુમાવનાર માનવી, મરી મરીને ઊભો થતો ગણાય કારણ કે
જ્યારે જ્યારે એને જરૂરીઆત મેળવવાના પ્રયાસમાં નિષ્ફળતા ? સાંપડે, ત્યારે તે વિવશ બની જાય અને મૃત્યુને આરે જઈને ઊભે , રહે. વળી વર્ષે બે વર્ષે સફળતાની તક આવે ત્યારે હર્ષઘેલા બનીને ' ઉભે થાય. આ વાસ્તવિક જીવનની આ રીત ન હોય. એમાં તે સ્થૂલ જાવક કરતા સૂક્ષ્મ આવક વધારે હોય. શરીર વડે છ કલાક મહેનત કરવી પડે તો બાકીના સમયમાં તે જ શરીરને ધર્મનાં ઉજજવળ કાર્યોમાં ગોઠવી શકાય; જેમ બાહ્ય જરૂરીઆતો ઘટે તેમ તેમ ઇન્ડિયા માત્માને રંગ પકડતી ચાય. પશુ પણ ખાઈ-પીને મોજ કરે છે. કેવળ બાહ્ય જરૂરીઆતો પાછળ મમવું એ માનવ જીવનને હેત નથી. ઉત્તરોત્તર આધ્યાત્મિક વિકાસ અને શાશ્વત શાંતિના રાહે ડગ માંડવા એ માનવ જીવનને હેતુ છે તે હેતુને બર લાવવા માટે જ શ્રી મહાવીરે રાજપાટ તજીને સાધુધર્મ અંગીકાર કરેલો. તેમજ .
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજગૃહી
૧૪૭
વિશ્વના પ્રાણીમાત્રને કલ્યાણકારી ધર્મીમાતા ઉપદેશ દીધે!. શ્રો મહાવીરના એ પ્રકાશને આધારે આપશે પણુ આગળ વધી શકીએ તેમ છીએ, તે સમયના અને તેની પછીના માનવા તેમના આધારે સસારમાં આત્માની મહત્તા સ્થાપી ગયા, તે આપણે પણ તેમાંનુ થેાડુ આજે કરવુ જોઇએ.
કુળ પુર્ખલ ( શરીર) માં રાચતા આજના જનસમાજમાં આપણે પણ શ્રી હીરના સદેશે ફેલાવવા જોઇએ. પર તુ તે પહેલાં તે સસંદેશાને આપણા જીવનની ગલીએ ગલીમાં રમતા કરવે જોઇએ કે જેથી આપણને જોતાં જ આપણા જીવતમાંથી શ્રી વીરનાં અમૃત-સત્યાની સુગંધ તેમતે આવે અને તેએતુ' જીન પુણ્ સન્માર્ગે વળે.
સજ્ઞ---પ્રથમ તીય કર શ્રી ઋષભદેવ સČન હતા અને છેલ્લા શ્રીમહાવીર પણ સ`ન હતા. તેમજ સઘળા તીર્થંકરા સન હતા, છે અને રહેરો.
.
• આ વિશ્વમાં ઇ સનુ થયુ હશે કે નહિ !' એ જાતની શંકા આજે કેટલાય ને ધર્માંના નિશ્ચિત પથ પરથી ડગમગાવી રહી છે. વિશ્વ અનત છે, માનવીની શક્તિ તેના પ્રમાણુમા અલ્પ છે, અલ્પ શક્તિ વડે તેઓ વિશ્વના ત્રિકાલતી સમગ્ર પદાર્થોને કે તે પદાર્થોને એકી સાથે એકજ સમયે જાસુનારતે ન જાણી શકે તે મનવાજોગ છે.
ચ્યા વિશ્વમાં ઘણું ઘણું જાણવા અને જોવા જેવું છે કેટલુ ક દૂર છે, ફ્રૂટલુંક નજીક છે, કેટલુ ક સ્કુલ સ્વરૂપમાં અને કેટલું ક ગૂક્ષ્મરૂપે છે. જો બધુ છે તે તે ખધાને એકજ સમયે જાણનારા પણુ હાય અને જે તે બધું એકજ સમયે જાણે તે સન
શ્રી મહાવીર પશુ સન હતા. આત્માની સુઝતા ખીલવવા
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
--
માટે તેમને પણ વર્ષો સુધી તપમાં તપવુ' પડયુ હતું અને પછી જ સન થયા હતા. થેઢા પ્રયાસનું ફળ થાડુ, ઉચ્ચ પ્રકારના ધ્યેયપૂર્વક આદરાતા ઉચ્ચ પ્રયાસેાનુ ફળ તેવુ' જ,
બુદ્ધિના ગમે તેટલા વિકાસથી સત્તુ ન થવાય. સત્તુ થવા માટે આત્માની આસપાસનાં ઢળેાને સયા દૂર કરવાં પડે અને પછી.. ત્માને સ્વાઈવષ્ટ પ્રકાશ માકળા થાય છે.
સર્વજ્ઞના વચને ઢાળ સામે પણુ ટકી શકે. કારણુ કે તે આત્માના આનદમાંથી પ્રગટેલાં હાય અને આત્મા જેટલી તેની અવધે! હાય. કાળ, સ્થૂલ દ્રવ્યને ખાય, સૂક્ષ્મ તેનાથી ત ચવાય, માટેજ સન્ ધ એ દુનિયાને પ્રથમ અને પ્રકાશવન્ત ધસ ગણાય. શ્રીવીરનાં વચને પ્રમાણે જીવનમાં જીવવા માટે જ સર્વ શાસ્રકારે આાના કરે છે કારણુ કે તેમાં આપણું હિત છે.
આજને પવન સુધારાના ગણાય છે, પણુ તે શરીરની - સમડા સુધારવા પૂરતેા, નહિ કે ઢકાઈ રહેલા ધમ માના ચીલાઓ સુધારવાના !તે આજે સૌને શરીરતા–શરીરની સગવડને સુધારે ગમે છે, સ કાષ્ટ પુદ્દગલવાદમાં રસ ધરાવે છે.
બહારની દુનિયાની ધમાલભરી હકીકતે વાંચવા આજે દરેકને વર્તમાન પત્ર ( News paper ) વાંચવાની ખાસ ટેવ પડી છે અને તે એટલે સુધી કે તેના વગર તેએ રહી-૧ રાફ્રે. એટલે ટેવ નહિ .-વ્યસન પડયું ગણાય. જ્યારે ધમ પુસ્તકે કે જેમાં સર્વાનનાં વચને તે સાર વિસ્તારથી ાલેખાયેલા છે, તે વાંચવાની કાઇને ય ફુરસદ
..
.મળતી નથી.
લિમાલ છે, સવળી તિના માણસાને પણ તે અવળી દિશામાં ધ્રુરી જાય છે. તેમની પાસે એક ધાળુ કાર્ય કરાવવું તે તેને રૂચતુ નથી. કાળાં કાર્યમાં તે નિજના કલિકાલ ' નામની સા કતા
'
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજગૃહી
૧૪
વચનાને
સમજે છે. કલિના પ્રભાવથી બચવા માટે સર્વોનોક્ત આશ્રય એ મેટામાં મેાટેા ઉપાય ગણાય. કારણ કે કલિ ત્યાં નહિ પહોંચી શકે. આત્માના પ્રદેશમાં પગલાં કરતાં પહેલાં તેને પુછ્યું પેાતાના વિચારની કાલિમા લેવી પડે, જે તેના માટે અત્યારે શકય નથી. એટલે સનુનાં વચતાના આશ્રય ઉત્તમ ગણાય. બાકી દુનિયાના કૅાષ્ટપણું સુખી ગણાતા માનવની ખુરસી પર બેસવાથી પણ તમે કલિની છાયામાંથી મુક્ત નહિ જ ખની શકા. ગમે તેટલા ધનવાન થવા છતાં, સોક્ત ધમ માના ગ્ણાશ્રય વિના, તમારી તે લક્ષ્મી, કલિની પ્રેરણાથી તમે એવા માગે ખર્ચવા તૈયાર થશે। કે જેથી તમને અને અન્યને અલ્પ લાભની અપેક્ષાએ હાનિ વિશેષ ચો.
કલિકાલ એટલે કાળના સનાતન ઝરણને વાંક-૧ કાવું તે. વિશ્વની સમગ્ર પ્રજાઓના અવ્યવસ્થિત અને અધાર્મિક જીવનપ્રવાહના બેસૂરા અવાજની સૂક્ષ્મ અસરથી કાળ તેવું સ્વરૂપ પડે અને પછી તે જ સ્વરૂપની છાયામા વિશ્વની સમગ્ર પ્રજાને તે ભમાવ્યાં કરે. તેની છાયામાંથી તેએ જ ઊમરી શકે, ± જેઓનું જીવન સદાને સાટે વ્યવસ્થિત અને ધર્મરંગી ઢાય. કાળની અસરમાંથી બચવા અને વ્યવસ્થિત તેમજ ધમ'રગી જીવન જીવવાને માટે આપણે સર્વન જાતિ શબ્દ પર રચાયલ પુનિત `શાઓ પર સોંપૂર્ણ શ્રદ્ધા ધરાવવી જોઇએ, તેમજ તેમા ફસ્માવેલા નિયમા પ્રમાણે યયાતિ વર્તન રાખવુ જોઇએ.
સત્તુતા એ જેના જીવનના ઊંડા ઊંડા પણ આદશ હાય, તે -સયા નહિ તેા પશુ- ઢાળની થેડી ઘણી ખ઼સરમાંથી ખચવા પામે છે.
સ્થળ કાળથી જેનું છત્રન પર હોય તે સન'ની ભૂમિકાને પહેલે પર્માથયે પહેોંચ્યા ગણાય !
.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરનાં રાજગૃહીને ચોમાસામાં દીલ્લા લેનાર ભવ્યજીને ક્રમ – પહેલું ચોમાસું–મેવકુમાર-નંદિષણની દીક્ષા ચોથું ચોમાસું –ધન્યકુમારને શાલિભદ્રની દીક્ષા. છઠું ચોમાસું –અંકાતી વિગેરે ગૃહસ્થાની દીક્ષા. સાતમું ચોમાસું – જલિ, દીર્ધસેનાદિ એકવીસ રાજકુમાર અને
નંદાદિ તેર શ્રેણિકની રાણીઓની દીક્ષાએ
આદ્રકુમારની દીક્ષા. દશમું ચોમાસું –અનેક માનએ શ્રાવક ધર્મ અંગીકાર કર્યો. બારમું ચોમાસું –અભયકુમાર વિગેરેનું અનશન. * * સત્તરમું ચોમાસું –અનેક મુનિઓનાં અનશન.. એકવીસમું ચોમાસું – કાળ ઉપર ઉપદેશ વિગેરે. . બાવીસમું ચોમાસું –ાલ–મયાલિ આદિ મુનિઓનું વિપુલાચલ પર,
(નાલ દા) અનશન લેપશ્રેષ્ઠીની દીક્ષા. પચીસમું ચોમાસુ–ગણધર પ્રભાસ તથા અનેક મુનિઓનાં નિષ્ણુ છવીસમું ચોમાસું –ગણધર અચલજાતા અને મેતાર્યનુ નિર્વાણ.
(નાલંદા) - ઓગણીસમું ચોમાસું –અગ્નિભૂતિ અને વાયુભૂતિનું નિર્વાણ,
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ પાંચમું વહેતાં જીવન તેજ
સાર–પ્રભુ મહાવીરના દશ શ્રાવકેનાં જીવન,ઝરણ. ઉપાસકની અગ્યાર પ્રતિમાનું સ્વરૂપ. ઉદાયન રાજર્ષિનું જીવન. શુભ ભાવનાનું સૂક્ષ્મ બળ. મૃગાવતીનું આદર્શ જીવન. ધન્યકુમારની દીક્ષા અને તેમનું તપ. પિંગલ મુનિએ સુન્ધક તાપસને પૂછેલા આલોક પરલેક સંબંધી વિવિધ પ્રશ્નો. પરમજ્ઞાની શ્રી મહાવીરે તેના આપેલા જવાબે જેમાં જીવનના સઘળાં તને સમાવેશ થઈ જાય છે જમાલિનું જીવન, ગોશાલક અને શ્રી મહાવીર વચ્ચે ચાલેલી પ્રશ્ન પરંપરા. ગોશાલકની ઉદ્ધતાઈ, શ્રી મહાવીર પર તેણે છેડેલી તેજલેગ્યા વિ. વિ. , વિહાર–વિ. સં. પૂર્વે ૪૯૮ માં વૈશાલીમાં બીજો વર્ષવાસ વીતાવી, શ્રી મહાવીરે વત્સભૂમિ તરફ વિહાર કર્યો. રસ્તામાં કૌશામ્બી નગરીમાં જયન્તી શ્રાવિકા સાથે ચર્ચા થઈ, ચર્ચામાં તેને સમાધાન
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ર
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
કારક ઉત્તર મળવાથી તેણીએ દીક્ષા લીધી ને શ્રી વીરે કાલ તરફ પ્રયાણ શરૂ કર્યું. શ્રાવસ્તીમાં સુમભદ્ર અને સુપ્રતિષ્ઠિને દીક્ષા આપી, વિદેહ તરફ વળ્યા; ને વાણિજય ગ્રામમાં પધાર્યા. વાણિજય ગ્રામમાં ગાથાપતિ આનંદે તેમજ તેની પત્ની શિવાનંદાએ શ્રી વીર વાણુનો સ્વીકાર કરી શ્રાવક ધર્મને બાર તેનો સ્વીકાર કર્યો.
આનદ શ્રાવક-શ્રી મહાવીરના દશ મુખ્ય શ્રાવમાં આનંદ આવક પહેલા છે.
આનંદના પિતાનું નામ ધનદેવ, માતાનું નામ નંદા. વખત વીતતાં આનંદનાં માતાપીતા ગુજરી ગયાં. આનંદને તેથી દુઃખ થયું, છતાં હિમ્મતથી તે કામમાં જોડા ને ધીધે ધીમે ખેતીના ધંધામાં રસ ધરાવતો થશે અને તેમાં તે સારી રકમ રળ્યો. પણ ધનથી તે કળે તેવો ન હતો. તેણે પોતાની મિલ્કતની સુંદર વ્યવસ્થા કરી. ચાર મેટા ગોકુળ રાખ્યા અને ચાર વહાણ પરદેશમાં ફરતાં રાખ્યાં. • વાણિજય ગ્રામના ઘુતપાસ બગીચામાં એકદા શ્રી મહાવીર પ્રભુ પધાર્યા, આનંદપણું પ્રભુને વાદવા ગયો. ઉપદેશ સાંભળવા બેઠે, સંસારની ગડમથલમાં જીવનનો અમૂલ્ય સમય વીતાવનાર આનંદને શ્રી વીરનો ઉપદેશ બહુજ ગમ્યો. તે ઉપદેશની સીધી અસર તેના અંતરમાં થઈ તેણે બારવ્રત પાલનની શ્રી મહાવીર પ્રભુ પાસે પ્રાતજ્ઞા લીધી. વ્રતની વાત તેણે ઘેર આવીને પિતાની પત્ની શિવાનંદાને વાત કરી. તે પણ શ્રી વીર પાસે ગઈને વ્રત ગ્રહણ કર્યા.
૧ તેના સ્થાન વિશે નીચેનું ટિપ્પણ જુઓ.
૨ ફુટપલાસમાં શ્રી મહાવીરે દીક્ષા લીધી હતી અને તે વિશાળી નગરીમાં ગણાતું એમ વર્ણન કરાયું છે. એટલે સાબિત થયું કે વાણિજ્યગ્રામ તે વૈશાળી નગરીનું એક પરું જ હતું. તે
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
વહેતાં જીવન તેજ
૧૫૩ એ રીતે ચૌદ વર્ષ વ્યતીત થયાં પંદરમાં વર્ષે આનંદ શ્રાવકે વિચાર કર્યો કે, વીતરાગના ધર્મોપદેશથી મને ઘણીજ આ ધ્યાત્મિક શાંતિ મળી છે. તે શાંતિને વ્યાપક બનાવવા રહ્યો સહ્યો સંસારભાર પણ મારે છોડી દેવો જોઈએ ને એકાંતમાં રહીને ધર્મમય જીવન જીવવું જોઈએ.
બીજા દિવસનો સૂરજ આકાશમાં પ્રકા ને આનંદ શ્રાવકે -તમામ પ્રકારનો ગૃહમારા પિતાના પુત્રના ખભે નાખ્યો અને પોતે એક પૌષધ શાળામાં જઈને રહ્યા. ત્યાં એક સાધુની જેમ જીવન ગાળવા લાગ્યા તથા ઉપાસકની રીત પ્રમાણે અગ્યાર પ્રતિમાનું વહન કરવા લાગ્યા. ૧દર્શન પ્રતિમા–એક માસ સુધી સમ્યકત્વ બરાબર પાળવું. ૨ વ્રત પ્રતિમા–સ્વીકારેલા અવતો નિરતિચારપણે બે માસ
સુધી પાળવા. -૩ સામાયિક પ્રતિમા –-નિરતિચારપણે સામયિક ત્રણ માસ કરવું.
શિષધ પ્રતિમા–આઠમ, દસ, અમાવસ્યા, પૂર્ણિમા આદિ તીય દિન પર પૌષધ લેવો, તે પ્રમાણે ચાર મહિનાની
તે તે તિથિઓ પર પૌષધ લે. પ કાયોત્સર્ગ પ્રતિમા–પર્વ તિથિએ રાત્રે ચૌટાદિકને વિષે * કોન્સર્ગ કરે. ૬ અબ્રહ્મવર્જન પ્રતિમા–છ માસ સુધી સંગારનો ત્યાગ કરો.
શ્રી સંબંધનો ત્યાગ કરવો તેમજ સ્ત્રીની સાથે વાતચીતને પ્રસંગ પણ ઘટાડી દે, ૧૭ સચિત આહાર વર્જન પ્રતિમા–સ-જીવ વસ્તુ સાત મહિના
સુધી ખાવી નહિ. ૮ સ્વયં આરંભ વજન પ્રતિમા –-આઠ મહિના સુધી કશી પણ
પાપ પ્રવૃત્તિ પોતાની જાતે ન જ કરવી.
,
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર - ૯ ભૂતક પ્રખ્યારંભ વર્જન પ્રતિમા–નવ મહિના સુધી નોકરી,
ચાકર દ્વારા કશી પણ સપાપ પ્રવૃત્તિ ન કરાવવી. ૧૦ ઉદિષ્ટ ભકત વર્જન પ્રતિમા–દશ મહિના સુધી મુંડાયેલા
મસ્તકે રહેવું અને પિતાને ઉદ્દેશીને બનાવેલા ખાનપાન ન લેવાં. ૧૧ શ્રમણભૂત પ્રતિમા–અગિયાર માસ સુધી સાધુ જેવી,
પ્રવૃત્તિ રાખવી.
આવું જીવન જીવતાં તેમનું મન ખૂબ નિર્મળ થયું. વિચારોને પ્રદેશ વ્યાપક અને ઉચ્ચગામી બન્યો. તપનું તેજ જેમ તેમના જીવનમાં ખીલવા માંડયું, તેમ તેમ તેમનું શરીર ઘસાવા લાગ્યું. તેમને અંતકાળ નજીક ગણાય. જીવનમાં કરેલી ભૂલચૂકની સર્વે જીવો પાસે ક્ષમા માગી. તે સર્વેની તેજ પ્રમાણે ક્ષમા યાચી. ક્ષમા સભર તેમના હૈયામાં શ્રી જિનેશ્વરદેવનું નામ આઠેય પ્રહર રમવા માંડયું. જીવનની પવિત્રતા વ્યાપક બનતાં તેમને અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું.
તેવામાં શ્રી વીર પ્રભુની આજ્ઞા લઈ ઇન્દ્રભૂતિ ગણધર તે ગામમાં ત્રીજી પારસીએ ગોચરીએ નીકળ્યા. લોકોના મુખથી આનંદજીની વાત સાંભળી, તેઓ તેમની પૌષધ શાળા તરફ વળ્યા.
શ્રી ગૌતમ સ્વામીને આવતા જોઈ આનંદજી ઘણુ ખુશી થયા. તેમને વંદના કરી અને નમ્રભાવે વિનતિ કરી કે, “હે સ્વામી ! તપસ્યાને લીધે મારા શરીરમાં માત્ર નાડી અને અસ્થિ રહેલાં છે, તેથી હું આપની સમીપે આવવાને શકિતમાન થયે નથી, પણ મારા ઉપર ઉપકાર કરવા આપ પધાર્યા છે તે મારા અહેભાગ્ય સમજું છું.' પછી તેમણે ગણધર મહારાજને પૂછયું કે,
સ્વામી ! ગૃહસ્થને ઘરમાં રહેતાં છતાં અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય કે નહિ ?”
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
વહેતાં જીવન તેજ
હ થાય ' ગૌતમ સ્વામીએ જવાબ આપ્યો.
મહારાજ ! મને પણ અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું છે. તેનાથી હું પૂર્વ, પશ્ચિમ અને દક્ષિણ દિશામાં પાચશો યોજન સુધી દેખી શકું છું ને ઉત્તર દિશામાં હિમવંત વર્ષધર સુધી, ઉર્વક સૌધર્મ દેવલોક અને અભાગે રત્નપ્રભા પૃથ્વીના લેલુચ્ચય નામના નરકા, * વાસ સુધી જાણું , દેખી શકું છું.' આનંદજીએ નમ્રભાવે ગૌતમ સ્વામીને કહ્યું.
" હે ભદ્ર! ગૃહસ્થને અવધિજ્ઞાન થાય, પણ તે તમે કહે છે , તેટલું મોટું નહિ. માટે આ સ્થાને તમે તેની આલોચના કરે આનંદજીના શબ્દો પર વિશ્વાસ ન આવતાં ગૌતમ સ્વામી બોલ્યા,
હે મહારાજ ! જિન પ્રવચનમાં સાચા અર્થની આલવણહોય?' આનંદજીએ પૂછ્યું.
ના હાય” ગૌતમ સ્વામીએ કહ્યું. '
મહારાજ ! જે એમ છે તો પછી આપને જ એ પ્રમાણે - આચના કરવી ઘટે છે. પોતાને ઉપજેલ જ્ઞાનની મર્યાદા પર સંપૂર્ણ શ્રદ્ધા ધરાવતા આનંદજી બોલ્યા,
આનંદજીના શબ્દો પર શંકા પડતા, ગૌતમ સ્વામી શ્રી મહાવીર પાસે ગયા. ગમનાગમન પ્રતિક્રમણાદિક પૂર્વક નમીને તેમણે મી વીરને સર્વ વૃત્તાંત નિવેદન કર્યો અને પૂછયું,
“હે સ્વામી આચના આનંદજીને કરવાની કે મારે ? ”
૦ તમે જ આલોચના કરે. અને તેને માટે આનંદને ખમાવો” ભગવતે ગૌતમ સ્વામીને કહ્યું.
શ્રી વીરનાં વચનાને શિરોમાન્ય લેખવતા ગૌતમ સ્વામી પુનઆનંદજી પાસે ગયા ને તેમને ખમાવ્યા. તે સમયે મહાજ્ઞાનીએ. પિતાની નજીવી ભૂલનું પ્રાયશ્ચિત કરતાં પણ નાનમ નહોતા સમજતા.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
વિશ્વોદ્ધાર શ્રી મહાવીર ત્રીજે વર્ષાવાસ શ્રી મહાવીરે વાણિજ્યગ્રામમાં કર્યો ને ત્યાંથી વિહાર કરીને ચોથું મારું રાજગૃહમાં વિતાવ્યું.
વર્ષાઋતુ વીતતાં શ્રી મહાવીરે ચંપાનગરી તરફ વિહાર શરૂ કર્યો. ચંપાનગરીમા દત્ત નામે પરાક્રમી રાજા રાજ્ય કરતો હતો. તેને રક્તવતી નામે ગુસ્કુશલસંપન્ન પટરાણી હતી. તેમનાથી તેને એક પુત્ર ઉત્પન્ન થયા. તેનું નામ પાડ્યું મહેન્દ્ર મહેન્દ્ર મોટે થયો, યુવાન થયો. શ્રી વીર ત્યાં પધાર્યા ત્યારે તે તેમને ઉપદેશ સાંભળવા ગયો. ઉપદેશના અસલી રંગમાં સંસાર પ્રતિના રાગ-દ્વેષને તેને બનાવટી રંગ ગળી ગયા. તેણે શ્રી મહાવીર પાસે દીક્ષા લીધી.
કામદેવ શ્રી મહાવીરના બીજા શ્રાવક કામદેવ તે ચંપાનગરીના રહેવાસી. તેમની સ્ત્રીનું નામ ભદ્રા, તેમનો વૈભવ પણ આનંદ શ્રાવક જેવો હતો.
પરમ ઉપકારી શ્રી મહાવીરના ઉપદેશથી કામદેવે પશુ બાર વ્રત અંગીકાર કર્યો. તેની સ્ત્રીએ પણ શક્તિ મુજબ વત લીધાં. એમણે ચૌદ વર્ષ પછી તદ્દન એકતિ છવન શરૂ કર્યું. તે વખતે તેમની એક આકરી કસોટી થઈ.
કામદેવ શ્રાવક એક રાત્રે પૌષધશાળામાં ધ્યાનાવસ્થામાં ઊભા હતા. રાત અંધારી હતી, ત્યાં કોઈ દેવ, પિશાચનું રૂપ ધરીને આવ્યો. તેની આકૃતિ તદ્દન ડાળ, કાચોપોચો તો તેને જોતાં જ તમ્મર ખાઈ જાય ! તેને અનેક પ્રકારની ભયંકર ધમકીઓ વડે કામદેવને ધ્યાનમાંથી ચલાવવાનો પ્રયાસ કર્યો. પણ કામદેવની શુધ-બુધ આત્મામાં હતી, શરીરથી પર બની તેઓ અત્યારે આમલીન હતા. પિશાચથી તેઓ નજ કળ્યા. રૂપધારી દેવ છેવટે થાકો ને કામદેવની ક્ષમા માગી. પિતાને સ્થાનકે ગયો.
શ્રી મહાવીર તે સમયે ચંપાનગરીના ઉધાનમાં હતા. તેમની
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
વહેતા જીવન તેજ
૧૫૭
જ્ઞાનમય નજરે કામદેવના ઉપસ' અને 'નિશ્ચલપણું તરી આવ્યા. બીજી સવારે કામદેવ જ્યારે શ્રી વીરને વાંઢવા ગયે, ત્યારે પ્રભુએ તેને રાત્રે થયેલા ઉપસર્ગના વૃત્તાંત કહી સ`ભળાવ્યેા અને પૂછ્યું કે, • કામદેવ ! આ હકીક્ત સત્ય છે ? કામદેવે નમ્રતાપૂર્ણાંક કહ્યું · હૈ સ્વામી ! એમજ છે. ' એક ગૃહસ્થના આટલા ધૈયની વાત સાંભળી, ત્ય{ બેઠેલા સાધુ-સાધ્વીઓને ચારિત્રમામાં સહાયક અસર થ
"
ચંપાથી વિદ્વાર કરીને શ્રી મહાવીર-ઉદાયન રાજાના—માનસિક - વિચાર જાણીને સિંધુ–સૌવીરના પાટનગર–વીતભયનગર તરફ વળ્યા. વિ. સવસ પૂર્વે ૪૯૬==ઇ. પૂ. ૫૫૩
ઉદાયન રાજાઃ—દાયનના માનસિક વિચાર, એક વખત . હ્રદાયન રાજાએ ધકા માં ઉત્તુકત થઇ, પૌષશાળામાં પાક્ષિકપવે પૌષધવ્રત ગ્રહણ કર્યું. રાત્રિજાગરણમાં શુભ ધ્યાન ધરતા તે રાજાને
આ પ્રમાણે શુભ અધ્યવસાય ઉત્પન્ન થયા તે ગામ અને નગરતે અન્ય છે કે, જે શ્રી વીરપ્રભુએ પવિત્ર કરેલાં છે. રાજાદિક પણ ધન્ય છે જેએએ તેમના મુખાંથી ધમ સાંભળ્યા છે, અને જેઓએ તે વીર પ્રભુના ચરણુમળની સાનિધ્યે પ્રતિખાધ પામી, બાર પ્રકારના 'ગૃહસ્થ ધર્મને અંગીકાર કર્યો છે તેએ કૃતાથ થયા છે. તે પ્રભુના પ્રસાદથી જેઓ સર્વ વિરતિને પામ્યા છે તેઓ શ્લાધ્ય અને વંદનીય - છે. તેમને મારા લાખ્ખા પ્રણામ છે. હવે જો સ્વામી આ વીતભયનગરને પેાતાના વિદ્યાર વડે પવિત્ર કરે, તેા હુ તેમના ચરણુમા દીક્ષા લખ કૃતાશ થાઉં.'
ઉદાયનના આવા માનસિક વિચારાનુ પવિત્ર મે। શ્રી વીરની સ્નેહસભર નજરમાં આવ્યું તે તેમણે ઉપકારની દૃષ્ટિએ ચંપાથી વીતભયનગરના લાંબા અંતરના વિહાર આદર્યાં.
૧ ઉદાયી=મગધપતિ; ઉડ્ડયન વત્સપતિ; ઉદાયન=સિંધુપતિ
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
વિદ્ધારક શ્રી મહાવીર ઉદયન રાજાને અભીચિ નામે કુમાર અને કેશી નામે એક ભાણેજ હતું. તેમની રાણી પદ્માવતીએ તે પહેલાંથી જ દીક્ષા - - અંગીકાર કરી હતી. --
એક હજાર માઈલ જેટલા લાંબા અંતરને કાપતાં શ્રી મહાવીર - વીતયનગરમાં પધાર્યા. ઉદાયન રાજાએ તેમને ભાવભીની વંદના - કરી અને પિતાના અને ભાવ જણાવ્યા. દીક્ષાની અનુમતિ મળતાં
રાજાએ પોતાના ભાણેજ કેશીને રાજ્યપાટ સપી શ્રી વીર પાસે તેમના - સ્વ હસ્તથી દીક્ષા લીધી. અભીચિ રાજકુમારની વય નાની હોવાથી,
તેના હિતની ખાતર જ રાજાએ પોતાના ભાણેજને રાજકાજની - જવાબદારી એપી હતી. '
તૃણની જેમ રાજ્યલક્ષ્મીને છોડીને શુદ્ધ સાધુપણાને ગ્રહણ કરનાર ઉદાયન છેલ્લા રાજર્ષિ છે. '
પાંચસુ માસું:–ઉદાયન રાજાને દીક્ષા આપીને, કરુણ- સાગર મહાવીર ત્યાથી ઝડપભેર વિદેહ તરફ પાછા વળ્યા. ગ્રીષ્મ - - ઋતુ હતી મારવાડમરૂ ભૂમિને રણ જે પ્રદેશ-હતો. તેમજ અંતર
પણું લાંબુ હોવાથી માર્ગમાં તેમની સાથેના શ્રમને ઘણુંજ કષ્ટ . વેઠવાં પડયાં છતાં પણ મારું ત્યાં જ કર્યું. એક જીવના ઉપકાર માટે બે-બે હજાર માઈલન વિહાર કરનાર પરમાત્મા શ્રી વીરનું જીવન કેટલું વ્યાપક અને અગાધ સમજવુ ? -
વાણિજ્ય ગ્રામમાં ચોમાસું વીતાવી શ્રી મહાવીર કાશી તરફ ગયા. કાશીમાં ચલણપિતા અને સુરાદેવે શ્રાવકના વ્રત અંગીકાર કર્યો.
છે
૧૨ જે કેટલાકની માન્યતા છે કે શ્રી મહાવીરને વિહાર પ્રદેશ કેવળ પૂર્વભારત દેશ જેટલો માર્યાદિત રહ્યો છે તેઓ આ સ્થિતિ, નજરમાં રાખશે,
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
વહેતાં જીમન તેજ
ચલણીપિતાઃ—દશ શ્રાવકામાંના ત્રીજા, તેમની સ્ત્રીનું નામ શ્યામા. તેમના વૈભવ પણુ અખૂટ હતા. શ્રી વીરતા ઉપદેશ સાંભળાને તેમણે પણ શ્રાવકનાં વ્રત લીધ્યું. તેમની સ્ત્રી શ્યામા પણુ વ્રતધારી થઇ. પાછલી અવસ્થામાં તેમણે પણ એકાંત જીવન પસદ કર્યું` તે પૌષધ શાળામાં રહેવા લાગ્યા. એક રાતે તેમની પણ કમેટી થઈ. “અનેક સેાટીએ પછી જ સુવણ સાથેની માટી દૂર થાય છે, તેમ' આત્મા સાથેના અગુણા વેગળા થાય છે. તેઓ ધ્યાનમાં ઊભા હતા, પૌષધશાળામાં શાંતિ હતી. તે વખતે હ્રાયમાં ખુલ્લી તરવાર નચાવતી એક ભય કર મૂર્તિ તેમની સામે ખડી થઇ તે ગેખી અવાજે કહેવા લાગી.
}
૧૫૯
,
'
*
૬ ભૂખ ! આ ઢાંગ છેાડી દે * નહિંતર તારા કુટુંબનું નામનિશાન નહિ રાખું. તારા મેટા છેાકરાને મારીને તેનું લેાહી તારા જ શરીર પર છાંટીશ, પરંતુ પુત્ર પિતાના સંબધથી પર આત્માના સ્નેહમાં તલ્લીન ચુલણીપિતા તેની ધમકીથી ન ડગ્યા. તે નરપિશાય વધુ ભયંકર બન્યા તેણે પેાતાની વિદ્યાને ખલે ચુલણીપિતાના ચારેય પુત્રોને મારીને ત્યાં પટકયા. પછી તે ચુલણીપિતાની માને જીવા તપુર થયેા. માતાના ધાતની વાતે જ ચુલીપિતા કે પ્યા ને તેમના ધ્યાનમાં માતૃસ્નેહના રાગમય પત્થર અથડાયા. આખા ખાલી, તે દુષ્ટ હત્યારાને મારવા તેઓ તૈયાર થયા પણ ત્યાં ક્રા જ હતું -નહિ, દેવમાયા હતી તે અલાપ થઇ ગઇ હતી. ચુલણીપિતા ઝે ખ્વાયા. જ્યાનમાંથી ડગવા ખાખત તેમણે પ્રાયશ્ચિત થયુ' ને ખૂબ પવિત્ર જીવન જીવવાની શરૂઆત કરી.
-
س
મુરાદેવ:—શ્રી મહાવીરના ચેથા શ્રાવક. તેમને ધન્ના નામે ગુણવાન સ્ત્રી હતી. તે પણુ શ્રી વીરના પવિત્ર જીવન તેજથી ખાર વ્રતધારી શ્રાવક બન્યા. તેમની સ્ત્રીએ પશુ યાક્તિ વ્રત ગ્રહણ થર્યો હતાં.
[
'
-
せ
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
-
-
-
-
-
-
-
વ્રતના ચૌદ વર્ષ વીતતાં સુરાદેવે એકાંત જીવન જીવવું શરૂ કર્યું. ઘણે વખત તેઓ ધર્મધ્યાનમાં જ વિતાવતા. એક રાત્રે તેઓ ધ્યાનમાં ઊભા હતા, ત્યાં એક ભયંકર માનવી તેમની સામે આવે. તેણે સુરાદેવને સ સારમાં રહેવાની ધમકી આપી. પણ તેમણે તેની - તે વાત ધ્યાનમાં ન લીધી. પછી તે કર માનવે તેમના ચારેય પુત્રોને પોતાની વિદ્યાથી મરેલા બતાવ્યા, પણ સુરાદેવ તેથીય ડગ્યા
નહિ, કારણ કે સર્વ પિત પિતાના સંબંધ પૂરા થયે, ગમે તેનું - ' નિમિત્ત બનીને, પોતપોતાના કર્મોન ફળ ભોગવવા પડી જાય છે?
છેવટે તે માને સુરાદેવના શરીરમાં ભયંકર રોગ મૂકવાની વાત કરી ધર્મના મુખ્ય સાધનરૂ૫ શરીરમાં રોગની વાત સાંભળી, ધર્મપ્રિય સુરાદેવની લાગણી દૂભાઈ, અંતરમાન સ્થિર નયનો બહાર આવ્યાં આસપાસ નજર ફેંકત કાઈ ન જણાયું ને કોઈ માયાવીની માયાથી પોતે બની ગયા હોવાનું સુરાદેવને જણાયું. સુરાદેવે તેનું આકરું પ્રાયશ્ચિત લીધુ ને પૂરેપૂરું પવિત્ર જીવન જીવવાની શરૂઆત કરી.
લક્ષ્મીના ચંચળ તરંગોની મળે, અચંચળ જીવન જીવતા મહામાનની પ્રશંસા કર્યો ચ ચળ સંસારી ન કરે ? અને એ જ કારણે તેઓ શ્રી વીરના મુખ્ય શ્રાવકો તરીકે શાસ્ત્રમાં વર્ણવાયા છે. બાકી શ્રાવક ધર્મ પાળનાર તો તે સમયે અસંખ્ય ભવ્ય જીવો હતા.
વારસી (કાશી) થી વિહાર કરતા શ્રી મહાવીર આલંબિકા ગામમાં પધાર્યા ત્યાં પાગ્નલ નામે પરિવ્રાજકને બોધ આપ્યો તથા ચુલ્લશતકે શ્રાવકે ધર્મ અંગીકાર કર્યો.
ચુદ્ધશતક – શ્રી મહાવીરના પાંચમા શ્રાવક, અઢાર કરોડ સેનિયાને આઠ હજાર ગાયોના તે સ્વામી હતા. બહુલા નામે તેમને સ્ત્રી 'હતી શ્રી વીરના પવિત્ર સમાગમથી તેમણે પણ શ્રાવકને રેગ્ય વ્રત
૧ ઉપરમાં શ્રાવક સંખ્યાનો મર્મ (૩૬૫૪૧૦૪૧=૩૬૫૦૦) સમજાવ્યા છે તે સાથે સરખા
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
વહેતાં જીવન તેજ
૧૬૧
રવીકાર્યા હતાં, પાછલી અવસ્થામાં તેમની પણ કસોટી થઈ હતી. તે કસોટીની શરૂઆતમાં તેઓ સ્થિર રહ્યા પણ પાછળથી ધન-નાશની ધમકીથી તેઓ ડગ્યા હતા. પછીનું જીવન સંયમી રીતે ગાળ્યું ને આત્મકલ્યાણ સાધ્યું.
' છ8 માસું –બાલંભા નગરથી વિહાર કરીને પરમાત્મા મહાવીર મગધના રાજનગર રાજગૃહ તરફ ગયા ને ચોમાસું પણ ત્યાં જ વીતાવ્યું. સાતમું ચેમાસું પણ મગધભૂમિના પાટનગરમાં જ વીતાવ્યું. રાજગૃહને લગતા શ્રી વીરના ઉપદેશે અને તેની પવિત્ર અસરથી વ્રતો અંગીકાર કરનાર ભવ્યાત્માઓનાં વર્ણન વિગેરે આગળ જણાવ્યા હોવાથી અત્રે નથી જણાવતો.
રાજગૃહથી શ્રી મહાવીરે વત્સદેશ તરફ વિહાર કર્યો માર્ગમાં આલંબિકાનગરે સમવસરણની રચના થઈ ને શ્રી વીરે ઉપદેશ ' શરૂ કર્યો.
હે સંસારી જીવો ! સ સાર તમને વહાલો છે, તેમાં ટકી. રહેવા માટે તમે અવનવી યુક્તિઓ અજમાવો છો છતાં આખર સુધી કે કાળના જીવન સુધી તમે તેમાં એક જ શરીરે નથી ટકી. શક્તા. તો પછી એવા સ્થળ માટે કેમ પ્રયાસ નથી કરતાં, કે જ્યાં ગયા પછી અવતાર લેવાનું જ ન રહે, એવું સ્થળ નથી એમ નથી, તે છે, ચોક્કસ છે, પણ ત્યાં પહોંચવા માટે તમારે ઉચ્ચ પ્રકારનું ત્યાગમય જીવન જીવવું પડશે. જે યુક્તિઓ વડે તમે સંસારમાં ટકવાની આશા સે છે, એવી જ યુક્તિઓ વડે તમારે આત્મામાં ટકવાની ભાવના રાખવી પડશે. ઘડીભર માટે પણ વિષય ચિનનમાંથી નવરી ન પડતી તમારી ચપળ ઇન્દ્રિયેને ધીમે ધીમે નિયમમાં લેવી પડશે એટલે નિત્યને અમુક સમય તે ઇન્દ્રિયના મૂળમાં સ્નેહના જળ સિંચવાં પડશે કે જેથી, વખત જતાં તેમાંથી સ્નેહના કુવારા
૧ ૧
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
વિશ્વદાર શ્રી મહાવીર
પ્રગટવા શરૂ થાય. ઈન્દ્રિયનિગ્રહનું કામ સરળ છે અને નથી પણ. સરળ એને માટે છે જેનું મન કબજામાં છે, બાકી ચંચળચિત્તના માનો માટે દરિદ્રને વશ કરવી એ કામ કઠીન છે. પણ કઠીન હાથ તે ન જ થાય, એમ ન સમજતા. પુરાવાદી ગમે તેવા કપરા સંગમાં પણ પાકૅ પાને નથી.
તમે સંસારમાં રહે કે દીક્ષા અંગીકાર કરે, પણ જ્યાં દે વાં તમારે એવી રીતે કરવું જોઈએ કે, વિશ્વના કોઈ પણું જીવને તમારા તરફથી કોઈ પણ પ્રકારની હાનિ ન પહેરો. એમ થવાથી વિશ્વના નું અરક બળ તમારા જીવનમાં સાચી કાર્યશક્તિ પૂરશે ને તમે આત્માના આનંદમય માગે ગમન કરી શકશે. પણ જ્યાં સુધી તમારી આંખમાં કે આંખ નીચેના આ તરમાં રામ અને ઠેષના ગુલાબી ચિત્રો ચમકતા હશે, ત્યાં સુધી તમે એવું જીવન નહિ જ જીવી શકે, કારણુંકે રાગ અને દેવના બળથી જીવનની પવિત્ર કાર્યશક્તિને પ્રદેશ રૂંધાઇ જાય છે અને તે શકિત નકામા કાર્યોમાં વેડફાય છે, કે જે કાર્યોથી ન સ્વને લાભ કે ન પરને
. કેટલાક જ સંસારને નામે ગણે છે, પ્રપંચી ગણે છે. પણ સંસાર એવો ન ગણાય. પણ સંસારને એ પ્રમાણે અવકનાર
દષ્ટિ જ પ્રપંચી હોવાથી તેની નજરમાં સઘળે પ્રપંચની તસ્વીર , જણાય છે. જે દરજે ઊભા રહીને તમે સંસારના છ પર નજરે
કશે, તે વખતે તમને તમારા દરજ્જાની પ્રતિભાના રસ પ્રમાણે સંસારના છાનું દર્શન થશે. આજે મારું આસન કેવળજ્ઞાનનું છે, મને કાઈને રાગ કે દ્વેષ સ્પર્શતા નથી. પરંતુ રનેહમય મારા જીવનના પ્રકાશ વડે સઘળે આનંદ જણાય છે. તે જાનંદની ભૂમિકા માટે તમારે પણ ધીમે ધીમે જીવમાત્રમાં આત્માનું દર્શન કરવાનો અભ્યાસ
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
વહેતાં જીવન તેજ
૧૬૩ પાડવો જોઈએ, કે જેથી જીવ માત્ર તમને એમના નિહાળી શકે ને સહનું ઝરણું વહેલું શરૂ શાય.
બાકી સંસારની ગડમથલમાંજ વસ્ત રહેવાથી તમને કોઈ દિસ પ્રકાશના મૂલ્યની ખાત્રી નહિ થાય બકે ઇન્દ્રિઓ અને મન તમને પ્રકીશના પ્રદેશ સુધી જવા પણ નહિ દે અને તમારું અમૂલ્ય માનવ જીવન એળે જશે. [, “માનવજીવનમાં અજવાળા રેલાવવી હોય તે આ માને એળખતા થાઓ!'
ઋષિભ-આલંભિકામાં કષિભદ્ર નામે શું શ્રદ્ધાવાન શ્રાવક રહેતા હતા. તેમણે ગીતા અને સવિન ગુરૂની પાસેથી પ્રવચનના અર્થ સાંભળ્યા હતા અને તે અર્થને સ્મરણ શક્તિ વડે ટકાવી રાખ્યા હતા. આસંબિકા બીજા પણ ઘણા શ્રાવકે રહેતા હતા. તેઓએ મળીને એક વખત ઋષિક્ષકને પૂછયું કે, તમે અમને દેવતાની સ્થિતિ કહી સંભળાવે.” પ્રવચનમાં કહેલા અર્થ પ્રમાણે તેમણે ચાર નિકાયના દેવેની સ્થિતિ તેમને જણાવી પણ શ્રાવાને તેમના બોલવાર વિશ્વાસ ન બેઠો.
પછી શ્રી વીર જયારે આલંભિકા નગરમાં આવ્યા છે તે તેમને -ઉપદેશ સાંભળવા ગયા, ત્યારે ઉપદેશ સાંભળી રહ્યા પછી તેઓએ
શ્રી મહાવીર સ્વામીને પૂછયું કે, “ અમે દેવોની સ્થિતિ સંબંધી જે પ્રશ્ન ઋષિાક પુત્રને પૂછયા હતા ને તેમણે અમને દેવેની જે સ્થિતિ છેહી સંભળાવી છે તે ખરી છે ?”
“હા તેમણે જે પ્રમાણે દેવોની સ્થિતિનું વર્ણન કર્યું છે, તે જ પ્રમાણે હું કહુ છું.’ પ્રભુએ તે શ્રાવકને જવાબ આપે
* શ્રમણ ભગવાન શહાવીરના ઉપદેશથી આયંબિકાચાં પણ ધણએ શક્તિ પ્રમાણે વ્રત અંગીકાર કર્યો.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
વિશ્વો દ્વારા શ્રી મહાવીર આલંબિકાથી વિહાર કરીને ભગવાન મહાવીર કૌશામ્બી પુરીમા પધાર્યા. - મૃગાવતી:- કૌશામ્બીમાં શતાનિકનું રાજ્ય હતું. રાજ યતાનિક કલાપ્રિય રસરાજવી હતા. વૈશાલીના પ્રતાપી સમ્રાટ. ચેટકની સુકુમારી મૃગાવતી સાથે તેના લગ્ન થયા હતા. મૃગાવતીનું જીવનતેજ શતાનિકની કલાપ્રિય આંખોમાં સમાઈ ગયું. ઉભય દામ્પત્ય જીવનના હાવા લેવા માંડયા.
એક શતાનિકને વિચાર થયે. છે સમર્શ કલાકાર સાડે તો મૃગાવતીનું આબેહૂબ ચિત્ર તેની પાસે તૈયાર કરાવું. આ વાત તેણે પિતાની પ્રિબને તેમજ મહામ ત્રીને પણ કરી. મંત્રી પણ તેવા કલાકારની શોધમાં રહેવા લાગ્યો. '
સમર્થ કલાકારને ઝડપી લેવા રાજાએ યુક્ત ઘડી. પોતાની જ રમણીય પ્રાસાદના એક ભાગમાં ચિત્રસભા તૈયાર કરવા તેણે પોતાના: નગરના મુખ્ય મુખ્ય કલાકારોને આમંત્ર્યા ને તૈયાર કરવાના ચિત્રોની સૂચના કરી. રાજુ અવારનવાર ચિત્રસભાના દર્શને જતા, ત્યાં ભીંત પર શોભતા ચિત્રોમાંથી બે ત્રણ ચિત્રો રાજને બહુ જ આકર્ષક અને તાદશ્ય જણાયા. તે ચિત્રાના સર્જકને તેમણે રાણ મૃગાવતીનું તાદસ્ય ચિત્ર ઉપસાવવાની વાત કરી. ચિત્રકારે કહ્યું,
મૃગાવતી આપના પટરાણી, મારાથી તેમના શરીરનું સંપૂર્ણ દીન ઠીક ન ગણાય, માટે આપ મને તેમના જમણા પગનો અંગુઠો બતાવશે એટલે હું તેમનું આબેહુબ ચિત્ર તૈયાર કરી શકીશ.”
જરીવાળા આમાની રેશમના પડદા પાછળ નિજની દેહ-લ ચાવી રાણી મૃગાવતી ઊભા રહ્યા ને મેંદીવર્ણ જમણા પગને - ૧ એટલે રાજગૃહીથી ચંપા અને ત્યાંથી આલંભિકા અને ત્યાંથી કૌશાંબી એ પ્રમાણે વિહાર થશે.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
- વહેતાં જીવન તેજ
અંગુઠે ચિત્રકારની દિશામાં ફક્ત ત્રણ તસુ આગળ કર્યો ને એક નિમિષમાં ખેંચી લીધે ચિત્રકારે તેટલા સમયમાં પણ ઘણું અભ્યાસી લીધું. કારણ કે તેને યક્ષનું વરદાન હતું કે, “ તું ગમે તે વસ્તુનો એક આ શ જોઈને તેના આખા આકારનું સાગે પગ ચિત્ર સજી શકીશ ? અને તે વરદાન મુજબ તેણે એક અંગુઠામાં રાણુના આખાયે શરીરનું દર્શન કરી લીધું.
શુભ દિવસે ને મંગલ પળે ચિત્રનું કામ શરૂ થયું. અંબુડામાં મન-બુદ્ધિ ને આંખ પરોવી, સફેદ દિવાલ પર પી થ્રી ફેરવતે કલાકાર કે વનવાસી મહાગી જેવો જણ હતા. ચિત્રનું કામ ધીમે ધીમે આગળ વધ્યું. થોડા દિવસમાં નેત્ર સિવાયનાં મૃમાલતીનાં તમામ અંગે તૈયાર થઈ ગયાં, નેત્રમાં રંગ પૂરત પી છીમનું મશીન -ઍમાવતીની સાથળ પર પડ્યું. ચિત્રકારે તે કાઢી નાખ્યું. બીજી વાર તે પ્રમાણે થયુ કલાકારને પિતાનું વરદાન યાદ આવ્યું ને તેણે કલ્પી • લીધું કે મૃગાવતીના તે અંગ પર મસા હ જ જોઈએ,
રાણીનું સંપૂર્ણ ચિત્ર તૈયાર થયું. શતાનિક રાજા તે જેવા ચિત્ર સભામાં ગયા. એક એક અને અભ્યાસ પુર્ણ દૃષ્ટિએ અવલોકવા લાગ્યા. અંગાગ પર ફરતી નજર એક ચમક સાથે સાથળ પર કરી શતાનિકની અખિ લાલ થઇ. કલાકારની નીતિ વિષે તેને પૂરે વહેમ ગધે. રાજા તુરત જે ચિત્ર સભા છોડી ગયા. ચિત્રકને તેમણે પોતાની પાસે બેલાવ્યો અને કારણ જણાવ્યા વિના તેને સજા ફરમાવવા તૈયાર થયા. તે સમર્થ કલાધરની વતી અન્ય ચિત્રકારોએ શતાનિકને વિનતિ કરી કે, “હે સ્વામી! એ ચિત્રકારને - ચક્ષનું વરદાન છે, એટલે એક અંશના અવલોકનથી ગમે તે વસ્તુના
આકારને તે સગિ, પાંગ ઉતારી શકે ને તેજ રીતે તેણે રાણીશ્રીનું , ચિત્ર તૈયાર કર્યું છે. આપને ખાત્રી કરવી હોય તે ગમે તે જ માણસનું ચિત્ર તૈયાર કરાવીને તેના ચારિત્રની ખાત્રી કરે.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
પણ આ તે હતો રાજાને વહેમ! ગમે તેટલી ખાત્રી આપવા છતાં શતાનિ ને સંશય દૂર ન ચઢે. તે સંશયની પ્રેરણાથી રાજાએ કલાકારના જમણા હાથનો અંગુઠે કપાવી નંખા, નિરપરાધી કલાકાર દડા. તે દંડ શતાનથી વસુલ લેવાનો તેણે પાકે નિશ્ચય કર્યો.
ચિત્રકારે પુનઃ પક્ષની આરાધના કરી અને પિતાને અંગુઠા મેળવી લે છે. પછી તે મૃગાવતીનું પચરંગી પૂર્ણ ચિત્ર તૈયાર કર્યું તે ચિત્ર લઇને તે અવંતિપતિ ચંડuaોત પાસે ગયા. ચિત્રની જીવ હોતા જોતાં જ રાજાના અંતરમાં તે તરફ રાગનું ઝરણું વહેતું થયું. ચિત્ર અંગેની સર્વ માહિતી ચિત્રકાર પાસેથી મેળવી લીધી ને પોતાના દૂતને શતાનિક રાજા પાસે મોકલ્યો. દૂતે કૌશામ્બીની રાજ સભામાં, રાજા ચંડપ્રોત માટે રાણું મૃગાવતીના હાથની માગણી મૂકી. આગણથી શતાનિક ચીડાયો, દૂતને અવશ્ય જાણુને જ જીવ જવા દીધે. દૂત પાડે આવ્યો મરચું મીઠું ભભરાવીને સર્વ બીના તેણે ચંડકણોત રાજાને સંભળાવી. પોતાના સન્યના બળ પર મસ્ત
અવંતિપતિને આથી ગુરસો ચડે. તેમણે સેનાપતિને આજ્ઞા કરી “ચતુરંગી સેના સાથે કૌશાખી પ્રતિ પ્રયાણ કરો, હું પણ સાથે આવું છું.'
, જી–રેલ પેઠે અવંતિનું સૈન્ય ધૂરપાટ આગળ વધવા માંડ્યું. - શતાનિકને અતિપતિના આગમનના સમાચાર પહેલથી મળી ગયા. | સમાચાર તાપથી તેમને અતિસાર થયો ને તુરત જ મૃત્યુ પામ્યા. : તેમને ઉદયન નામે રાજકુમાર હતો પણ તેની વય લધુ હતી.
થોડા દિવસમાં અતિપતિને, હાથી કૌશમ્બીના નગર દ્વારે * જઈ ઉભે. રાણી મૃગાવતી રાજનીતિનિપુણ હતી. અત્યારે સામે - 1 થવામાં તેણે પોતાને વિનાશ જોયો, એટલે ચંપ્રત સાથે મીઠે.
સંબંધ બાંધે ને તેને કૌશામ્બી પરથી લસ્કર હટાવી લેવાની ફરજ
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
વહેતાં જીવન તેજ
૧૬૭
પડી. દરમ્યાનમાં તેણે પેાતાના પિતા ચેટકની સદદથી મજબૂત કિલ્લે બંધી કરાવી લીધી ને ચ'પ્રોતને આક્રમણુ માટે સતેજ કર્યાં. ચડપ્રદ્યોત પશુ સ્વમાનપ્રિય રાજવી હતા. તેણે પેાતાના, સન્મવર્ડ મૈશાખીને મેરા ધાÈ.
એવામાં મૃગાવતીને સમાચાર મળ્યા કે નગર ખહારના બગીચામાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પધાર્યો છે. સમાચાર મળતાં જ નગર દ્વાર ઉઘાડી નાખવાને રાણી મૃગાવતીએ ફેંકમ કર્યો. વાજતે ગાજતે રાણી,પેાતાના કુમાર સાથે મહાવીર પ્રભુને વાંદા ચાલીને વના કરી યેાગ્યસ્થાને બેઠી,
ચડપ્રદ્યોત રાજા પખ્તુ શ્રી વીરના ભકત હતા; તે વીરને નાંદવા ગયા ને યેાગ્ય સ્થાનકે બેઠા. એકજ શત્રુએ પ્રભુની નિમ'ળ છાયામાં શત્રુ વિસરીને બેઠા.
પણુ, શ્રી સભામાં ખે
સજીવને ક્રિતકારી દેશના પૂરી થતાં મૃગાવતી ઊભી થઈ ને પ્રભુને નમીને કહ્યું કે. · ચ'પ્રોત રાજાની રજા મેળવીને હું આપની પાસે દીક્ષા લેવા પૃચ્છું છું.' રાજા નજી* જ ખેડા હતા. ત્યાં જપ્ત રાણીએ તેમની દીક્ષાની અનુમતિ માગી અને પેાતાના કુમાર ઉદયનનું માથું તેના ખેાળામાં મૂકયુ.
શ્રી મહાવીરના રસ્તેઢુ પ્રભાવથી ચડપ્રઘોતના ક્રોધ અને વિકાર અન્તે શતિ થયા હતા. તેણે મૃગાવતીના પુત્ર ઉદયનને કૌશામ્બીની ગાદીએ ( ૪. પૂ. ૫૫૦) બેસાડયા અને મૃગાવતીને દીક્ષાની સંપૂર્ણ અનુમતિ આાપી.
૧
મૃગાવતી સાથે ચંડપ્રોન રાજાની અંગારવતી આદિ આ રાણીઓએ પણ દીક્ષા ગીકાર કરી. સર્વેને થે।ડીક શિખ આપી, મો વીરે ચ દનોં સાધવીને સે।પી.
+
એ રીતે યૌશામ્બીઅન્નતિના વિગ્રહ (વિ,સ. પૂર્વે ૪૯૩=
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
છે.પૂ ૫૪૯) શમાવી શ્રી મહાવીર વિદેહ તરફ વળ્યા ને આઠમું - ચેમાસું વૈશાલીમાં વીતાવ્યું.
વષકાલ પૂરો થતાં વિશ્વતારક શ્રી મહાવીરે મિથિલા નરફ વિહાર કર્યો. ત્યાંથી કાકંદીપુરીએ પધાર્યા ને ધન્ય, સુનક્ષત્ર - આદિ દશ જણને દીક્ષા આપી,
ધન્યકુમાર–રાજગૃહીના શ્રેષ્ઠી ધન્યકુમારને આ ધન્યકુમાર એ બે અલગ વ્યક્તિઓ છે. કાર્કદી નગરમાં ધના નામે સાર્થવાહને ધન્ય નામે પુત્ર હતો. ધન્યના અંબાંગમાં જ્યારે યુવાનીને પવન વાવા માંડયો ત્યારે સાર્થવાહે તે જ નગરની બત્રીસ સુલક્ષણ કન્યાઓ સાથે તેનાં લગ્ન કર્યા. બત્રીસેયના નિવાસ કાજે બત્રીસ - રખ્ય પ્રાસાદે તૈયાર કરાવ્યા. રમણએ સંગે રંગમાં રાચતા ધન્યકુમારે જીદગીનાં કેટલાંક વર્ષો વીતાવ્યાં
વિશ્વોપકારી શ્રી મહાવીર પ્રભુ જ્યારે કાર્કદીમાં પધાર્યા ત્યારે ધકુમાર તેમના દર્શને ગયે. દેશના સાંભળી કુમારને વૈરાગ્ય થયો. માતા-પિતા પાસે તેણે ભાગવતી દીક્ષાની અનુમતિ માગી. - મુનિજીવનને લગતા વિવિધ ઉપસર્ગો વર્ણવી સર્વેએ ધન્યને દીક્ષા નો વિચાર માંડી વાળવાની શિખામણ આપી પણ ભેગના રોગમથી ઊગરવાની ઇચ્છાવાળા કુમારે કોઈની વાતને ગણકારી નહિ, ધન્યને વૈરાગ્યભાવ દઢ હતો. સર્વે તેને સમજાવવામાં ન ફળ્યા એટલે દીક્ષા ની અનુમતિ આપી.
ગ્ય મુદ્દધન્યકુમારે શ્રી મહાવીર પ્રભુ પાસે ભાગવતી દીક્ષા અંગીકાર કરીને તે જ દિવસે નીચે પ્રમાણે અભિગ્રહ ધારવા બદલ પ્રભુની આજ્ઞા માંગી.
૧ એટલે મિથિલા પાસે કાક દીનું રચી હોવાનું સમજાય છે.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
વહેતા જીવન તેજ
૧૬૯ (૧) વાવજીવ છઠનો તપ કર્યું.
(૨) પારણાને દિવસે આયંબિલ કરવું તે આયંબિલ પણ - ગૃહસ્થ ત્યજી દીધેલા અને લૂખા પદાર્થનું કરવું
શ્રી વીરે ધન્યમુનિને અભિગ્રહ ધારવાની અનુમતિ આપી.
અભિગ્રહ પ્રમાણે જીવન વિતાવતાં ધન્યમુનિનુ શરીર કેવળ અસ્થિ પિંજરમય બની ગયું. તેનું વર્ણન આગમમાં છે. તેનો સાર અન્ને લીધે છે. * 'માત્ર હાડકથી ભરેલું તેમનું શરીર, કાયલાના બાડાની જેમ રસ્તે ચાલતી વખતે, ખડખડ શબ્દ કરતું હતું. વીર્યબળે તેઓ જીવનક્રિયા કરતા, શરીર બળ હતું નહિ, છતાં દઢ મનોબળ અને તપોબળથી તેમની આધ્યાત્મિક જ્યોતિ દીપતી હતી.
પગ-પાટલી કાષ્ટની પાદુકા જેવી, તેમજ હાથ-પગની -આંગળીઓ મગફળીની ઓંગો જેવી જણાતી હતી.
જ ઘા–મોરના પગ જેવી હતી કટિ-ઊંટના પગ જેવી થઈ ગઈ હતી. છાતીનો ભાગ-વાસના પંખા જેવો થઈ ગયો હતો. બાહુ–સૂકાયેલી ગરીના જેવા થઈ ગયા હતા. હાથના પંજ–સૂકાયલા વડ–પત્ર જેવા જણાતા હતા. ગ્રીવા ગાડાની ડોક સદશ જણાતી હતી. -હડપચીતુંબડાના શુષ્ક ફળ જેવી થઈ ગઈ હતી. મહાઇ-સૂકાયલી જળાના કલેવર જેવા નિસ્તેજ જણાતા હતા. -આઠ–શુષ્ક રસહીન હતી. / 5 -નાક-બીરાના સુકાયેલા ફળ જેવું થઈ ગયું હતું.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
આંખ-પ્રભાતના તારા જેવી નિસ્તેજ જણાતી હતી, કાન—ચીભડની સૂકાઈ ગયેલી છાલ જેવા જણાતા હતા, માથું–સુકાઈ ગયેલા આમળ જેવું સૂકું, લૂખું, માંસ વગરનું
જણાતું હતું.” અરિપિંજરમય શરીરવાળા કન્ય બાણુગાની કઠીન તપસમીન સ્વયં શ્રી મહાવીરે પણ વખાણ કરેલાં એટલે કે તેમની ઉત્કૃષ્ટ પ્રકારની તપશ્ચર્યાની જનગણ સમીપે અનુમોદન કરેલી. - કાકદીથી વિહાર કરીને શ્રી મહાવીર શ્રાવરિતપુરીએ પાયો ને
ત્યથી અહિ છત્ર (ટલે નીચે દક્ષિણ તરફ વળ્યા એમ થયું) અને ગજપુર (કદાચ હરિતનાપુર લેશે) નગરમાં થઈને કાસ્પિદયપુર નગર (કનાજ પાસે ગણાય છે; મિથિલા અને શ્રાવતિની વચ્ચે પરંતુ મિથિલા તરફ વધારે નજીક હશે) પધાર્યા.
ફંડ દૌલિકતે કામ્પિત્યપુરના ધનાઢય ગૃહરચ. પૂષા નામે દિલી તેમની પત્ની. બને મળી જનસમાજમા સાચા માર્ગમાં વખાણ કરતાં હતાં ને તે માર્ગે જ જીવન વીતાવવાની સર્વને શિખામણ આપતાં હતાં. એ
શ્રમણ ભગવાન શ્રી મહાવીર જયારે કોમ્પિત્યપુર નગરે પધાર્યા, ત્યારે ઉક્ત ભાવિક જોડું તેમના દર્શને ગયું. ઉભયને રિશ્વતારકના જીવન તેજની મોહિની લાગી અને શ્રાવક-શ્રાવિકાને ઊંચત વ્રતઅંગીકાર કર્યો. "
“ધમ ધ્યાનમાં લીન કુંડલિક શ્રાવક એક મધ્યરાતે પોતાની અશોકવાડીમાં ગયા. વાડીના એકત નિરવ પ્રદેશમાં પડેલા શિલાપટ પર તેઓ બેઠા. આંગળીએ એપતી બહુ મૂલ્ય વીંટી અને ઉત્તરાસણ એક બાજુ મૂકી તેઓ ધ્યાનમાં જોડાયા. ધ્યાન સમયે અંદર-બહાર એ જેટલો બજે હોય, તેટલો લાભ વિશેષ થાય. તે સમયે એક દે.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
વહેતાં જીવન તેજ
૧૧ ત્યાં આવ્યો, તેણે વીંટી અને વસ્ત્ર ઉપાડી લીધાં ને આકશમાં જઈને કંડકૌલિકને સંબોધતો બોલ્યો. આ જ અરે કૌલિક ! ગોશાળે સમજાવેલો ધર્મ માર્ગ સુંદર છે, કારણ કે તેમાં ઉમાદિક કાંઈ પણ નથી. પુરુષાર્થની વાત ખોટી છે. સર્વ ભાવનિયત છે અને વીરે બતાવેલ માર્ગ સારો નથી. " / “હે દેવ ! જો એમ હોય તો, તું આ દેવની ઋદ્ધિ ઉઘમાદિકથી પામે કે ઉઘમાદિક વિના.' નિયતિવાદને ખોટા ઠેરવવા કુડકૌલિકે પ્રશ્ન કર્યો. દેવ બાલ્યો. “હું સર્વ ઋદ્ધિ વિમાદિક વિના પામ્યો છું.
જો તમે ઉદ્યમ વિના દેવ ઋદ્ધિ પામ્યા છો, તો જે જીવોએ ઉધમ નથી કે તેમને દેવપણું કે પ્રાપ્ત થયું નથી ! નિયતિવાદનો ભાડે ફેડતા શ્રાવક ફડકૌલિક બેલ્યો.
કુંડકૌલિકના સાચા જવાબથી નિરુતર બની, વસ્ત્ર તથા મુદ્રિક. પરત કરી દેવ ચાલ્યો ગયો. કંડકૌલિક શ્રી મહાવીરના છઠ્ઠા શ્રાવક છે.
કોમ્પિલ્યપુરથી વિહાર કરીને ભગવાન મહાવીર પોલાસપુર ગામે પધાર્યા . .
સદ્દાલપુત્ર–સુદ્દાલપુત્ર પિલાસપુરના રહેવાસી. તેઓ જાતે ” કુંભાર હતા. વાસણે વેચવાની પાંચસો દુકાનના તે માલિક હતા. ત્રણ કરોડ જેટલી તેમની મિલકત હતી. પણ તે ગોશાળાના મતમાં.
ભળેલા હતા. ગોશાળાના ચુસ્ત અનુયાયી હતા. , - | પિતાને ગામમાં એક ત્રિકાલજ્ઞાની અરિહંત પધાર્યા છે.
એમ સમાચાર મળતાં જ તે શ્રી વીર જ્યાં સમેસર્યા હતા ત્યાં ગયાસદાલપુત્ર ગોશાળાને જ ત્રિકાલજ્ઞાની અને અરિહંત માનતા હતા. અને તે ગણત્રીએ જ તેઓ દર્શનનો લાભ લેવા ગયેલા પણ તેમણે
વાતાર મળતાં જ કાલની
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
や
૧૭૨
વિશ્વોદ્ધારક શ્રો મહાવીર
ગેાશાળકને બદલે શ્રી મહાવીરને જોયા. તેમના ત્રિકાલજ્ઞાનની પરીક્ષા
ખાતર સાલપુત્રે શ્રી મહાવીરને પેાતાના મનની વાત પૂછી. જેના યથા ચેાગ્ય ઉત્તર સાંપડતાં તેને વીર તરફ સદ્ભાવ પ્રકટયા ને પેાતાની દુકાનમાં રહેવાની આજીજી કરી. ઉપકારની દૃષ્ટિએ ભગવાન મહાવીર સદ્ાપુત્તી વાસણુની દુકાનમાં રહ્યા. સદ્ાલપુત્રના નિયતીવાદ પ્રત્યેના ભાવથી પ્રભુ નાત હતા. તે વાદમાથી સદાપુત્રને અચાવવાતા તેઓ લાંગ શાધતા હતા.
એક દિવસ સદ્ાલપુત્ર, તૈયાર થતાં વાસÓાને દુકાનમાંથી બહાર લઈ તડકામાં સૂકવતા હતા. તફ પારખી પ્રભુએ પૂછ્યું.
$
સદ્ાલપુત્ર ! આ વાસણું કેવી રીતે ઉત્પન્ન થાય છે?
.
૯ ભગવન ! ખાણમાંથી માટી લાવી, તેને પાણીમાં પલાળી, મસળીને તેના પી'ડા કર્યાં, તેને ચાય પર ચઢાવ્યા તે આવા આકારનાં વાસણે! તૈયાર થયાં. ' પુરુષાર્થ વાદને આડકતરા ટેă આપતા સદાલપુત્ર ખેલ્યા.
• આ વાસ] ઉદ્યમાદિકથી બન્યા કે અનુદ્યમાદિકથી ? સૌમ્ય સ્મૃતિ શ્રી મહાવીરે પ્રશ્ન કર્યાં,
હે નાથ ! તે તેા બનવાનાં કાંઈ નથી. સર્વ ભાવિનયત છે. '
હતાં તે બન્યાં છે. તેમાં ઉદ્યમાદિ સાલપુત્રે જવાખ આપ્યા.
(
જો કઇ માનવી, તમારા આ વાસણુને ફાડી નાખે તે તમે તેને શુ કરે ? પુરુષાવાદને અજવાળામાં લાવતા સમ જ્ઞાની મહાવીરે પ્રશ્ન કર્યાં.
તે! હું તે માનવીને શિક્ષા કરૂં, ' સાલપુત્રે જવાબ આપ્યા.
• પણ એ તેા ફૂટવાનાં હતાં તે ફૂટયાં તેમાં બીજાને શે દોષ ! - -શ્રી વીરેં આાડે! પ્રશ્ન કર્યાં.
૮ સ્વામી ! હું સમજ્યે!–નિયતીાદનું પેાકળપણું ને પુરુષાર્થવાદનું
$
સાતત્ય.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
વહેતાં જીવન તેજ
૧૭૩
શ્રી મહાવીરના સત્ય વચનની સાલપુત્રને અસર થઈ. તેમણે શ્રાવકનાં વ્રત ઉચ્ચર્યા.'
ગશાળાને જ્યારે આ વાતની ખબર પડી, ત્યારે તે સાલપુત્રને ત્યાં આવ્યો અને મહાવીરના ગુણોનું વર્ણન કરતાં સદ્દાલપુત્રને પૂછયું કે, “હે દેવાનુપ્રિય ! અત્રે મહામારણ, મહાગોપ, મહાસાર્થ વાહ, મહાધર્મકથક અને મહાનિર્ધામક આવ્યા હતા ?'
“તે એવી ઉપમાના ધારક કેમ છે?' સદાલપુત્રે પૂછયું.
ગોશાળે તેના કારણે બતાવ્યાં. સદ્દાલપુત્રે ગોશાળાને કહ્યું, “તમે એવા મહાવીરની સાથે વાદ કરવા તૈયાર છે?' ગોશાળાએ ના' પાડી.
સદ્દાલપુત્રને સાચા ધર્મમાર્ગથી ચલિત કરવા ગોશાળાએ યુકિતવાદ અજમાવ્યો, પરંતુ સાચું ધર્મકિરણ હાથમાં આવ્યા – પછી, સાલપુત્રને અન્ય પ્રકારના દીપકના અજવાળાની જરૂર જ રહી નહતી.. !
ગશાળા એક ભક્ત ગુમાવીને માર્ગે પળ્યા.
નવમું ચોમાસઃ–પલાસપુરથી (એટલે કનાજ-કપિલ્ય – પુરપાસેથી વાણિજ્ય ગ્રામ-વિશાલીની-વચ્ચે પિોલાસપુરનું સ્થળ ગણાશે) વિહાર કરીને શ્રમણ ભગવાન શ્રી મહાવીર વાણિજ્યગ્રામમા આવ્યા. ચોમાસું તદ્દન નજીક હોવાથી તેમણે ત્યાં જ સ્થિરતા કરી . અને વષવાસ પણ વીતાવ્યું,
વિ. સં. પૂર્વે ૪૯ એટલે બાવનમા વર્ષે શ્રી વિરે મગધભૂમિ તરદ વિહાર આદર્યો. ને દશમું મારું રાજગૃહમાં કર્યું. એટલે ગંગાની ઉત્તરેથી દક્ષિણ તરફ વિચય).
મહાશત-મહાશતો રાજગૃહના આબરૂદાર શ્રીમત. એકવીસ.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
વિદ્ધારક શ્રી મહાવીર કોડ સેના ને એંશી હજાર ગાયોની તેમની મૂડી, તેમને રેવતી વિગેરે તેર પત્નીઓ હતી,
પ્રભુ મહાવીર રાજગૃહમાં પધારતાં સહાશતક તેમના વંદન દર્શનાર્થે જતા થયા. તેમને મહાવીરની અધ્યામરંગી વાણીની અસર થઈ. વ્રત લઈને તેઓ સાચા શ્રાવક બન્યા. શ્રાવકને ઉચિત કાર્યોમાં જ તેમને ઘણે ખરે સમય પસાર થવા લાગે.
મહાશતકની પત્ની રેવતીને આ ગમે નહિ. તેને લક્ષ્મીનું ખૂબ અભિમાન. વળી સ્વભાવ બહુ ઝેરીલે એટલે શેકો પણ કાંટાની પેઠે પૂ. અવનવા પ્રપંચે પૂર્વક તે પિતાની બાર શાકને પરલોક મેકલી દીધી ને એકલી આનંદમાં રહેવા લાગી. - રેવતીનું પ્રપંચમય જીવન દિનપ્રતિદિન હલકું બનવા લાગ્યું. તેને ખરાબ વ્યસને પડયાં. દારૂ-મસ શુદ્દાને સ્પર્શવા તે તૈયાર થઈ તેને આ અત્યથી વારનાર દેઈ હતું નહિ. મહાશતકજીને ઘણે ખરો સમય આત્મચિંતન અને તેને ઉપયુક્ત ક્રિયાઓમાં જ ' પસાર થતા હતા.
વ્રતના પંદર વર્ષે હાશતકજી પધશાળામાં જઇને રહ્યા. રાતદિવસ ધર્મધ્યાન અને શુકલધ્યાનમાં ગાળવા લાગ્યા. શ્રાવકની અગિયાર્રપ્રતિમા આરાધી. બહુ પ્રકારના તપથી તેમનું શરીર કુશ બની ગયું. તેમને પણુ અવધિજ્ઞાન થયું, તે જ્ઞાનમય નજરથી તેઓ પણ આનંદ શ્રાવકની જેમ દૂર સુધીનું પ્રત્યક્ષપણે અવલકવા લાગ્યા.
ધર્મથી અજાણ રેવતી એક દિવસ પૌષધશાળાએ આવી. -મહાશતકને - ઘરસંસારમાં રાચવાની તેણે વાત કરી. અહાશતક -ધ્યાનમાં હતા. રેવતી બરાડીને બોલવા લાગી. તેમના ધ્યાનમાં વિક્ષેપ - નાંખવા માંડી.
છે
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
વહેતાં જીવન તેજ
૧૭૫
-
-
-
થાનમાંથી બહાર આવતાં મહાશકછ પોતાની પત્ની રેવતીને - + સબોધીને બોલ્યા, “તારાં પાપી કૃત્યેાએ માઝા મૂકી છે, આજથી
સાતમા દિવસે ઝાડાના રોગથી તું મરણને પામીશ અને તારી ગતિ, તારાં નીચ કો મુજબ નીચેના પ્રદેશ (નરક) માં જ જશે.'
મહાશ્રાવકની ભાવિવાણી સાંભળી રેવતી ઘેર ગઈ. સાતમે દિવસે તેનું મોત થયું અને તે નર ગઈ.
શ્રી મહાવીર એ સમયે રાજગૃહમાં હતા. મહાશતકના ક્રોધનું સૂક્ષ્મ દર્શન તેમને થયું. તેમને શાંત કરવા પ્રભુએ ગૌતમસ્વામીને પૌષધશાળામાં મોકલ્યા :
ગૌતમસ્વામી મહાશતકજી પાસે ગયા. મહાશતકજીએ ગણુધર મહારાજને વંદના કરી. મૂળ મુદ્દા પર આવતાં ગૌતમસ્વામી બાલ્યા, “મહાશતદજી તમે શ્રાવકે છે, અને સાચાં પણ અપ્રતિકર વચન ઉચ્ચારવાં તે શ્રાવકધર્મને ચોગ્ય નથી. તમે રેવતીને જે વચને કહ્યા તે સાચાં હતાં, પણ તે અનિષ્ટ-અપ્રીતિકર હેવાથી અંટિત હતાં; માટે તેની આલોચના તમે કરે. ,
ગણધર મહારાજના વચનને અંગીકાર કરી મહાશતરુજીએ આલેયણ લીધી તે શેષ જીવન પવિત્ર માગે ગાળ્યું. '
મહાશિતકજી પ્રભુ મહાવીરના આઠમાં શ્રાવક. • • -
ચોમાસુ પુરૂં થતાં, મહાવીરે રાજગૃહથી પશ્ચિમ તરફ વિહાર આરંભ્યો ને કયંગલા ગામે ગયા ત્યાં સ્કન્ધ કાત્યાયનને પ્રતિબંધ -પમાડયો.
સ્કન્ધક તાપસ કર્યગલાના તે રહેવાસી, વેદશાસ્ત્રોમાં પારંગત હતા. એકદા હાવીર સ્વામીના શિષ્ય પિંગલ નામના મુનિએ પૂછયું છે, "હે ધક! લોક સાન્ત છે કે અંનત ' જીવ સાન્ત છે ?'
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
-
-
-
૧૭૬
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મજાવીર અનંત ! સિદ્ધ સાન્તા કે અનંત ! સિદ્ધિ સાન્ત છે કે અનંત ! કેવા પ્રકારના મરણથી છવ સંસારની વૃદ્ધિ અથવા હાનિને પામે છે.
અનેકાન્તવાદથી અજ્ઞાત તાપસે ઉત પ્રજોના ઉત્તરમાં મૌન જ સેવ્યું.
તેવામાં શ્રી મહાવીર ત્યાં પધાર્યા અવકે પણ ઉંત પ્રશ્નોના સમાધાન માટે ત્યાં જવાનું વિચાર્યું. શ્રી વિરે તે જ્ઞાન બળે જાયું.. ને ગૌતમ સ્વામીને કહ્યું “ આજે તમને સ્કન્ધકને સમાગમ થશે.' “હે સ્વામી જ્યારે થશે ' ગૌતમસ્વામીએ પ્રશ્ન કર્યો.
હમણા તે માર્ગમા ચાલ્યો આવે છે.' જ્ઞાન ભળે શ્રી મહાવીરે જવાબ આપે.
તે આપનો શિષ્ય થશે કે નહિ' ગૌતમ સ્વામીએ પૂછ્યું. “પ્રભુ બોલ્યા, “ થશે.'
ગૌતમસ્વામી તાપસની સન્મુખ ગયા. માર્ગમાં તેમને મળ્યા અને આગમન કારણ પૂછ્યું. ગૌતમ સ્વામીએ શ્રી વીર દ્વારા સ્કલ્પકના આગમનનું કારણ જાણું લીધું હતું, છતાં તે પૂછવાથી તાપસે. કહ્યું, “મારા મનની વાત તમે જાણતા લાગે છે ? અને જો તે સત્ય હોય તે કઈ રીતે જાણું?'
ગૌતમ સ્વામી બોલ્યા, “અમારા ગુરૂ, ત્રિકાલમાં એકાતે કરેલું અથવા ભવિષ્યમાં કરવાનું તે સર્વ જાણે છે. તેમને સાદિ અના ભાગે જ્ઞાન રહેલું છે. તેમના વચનથી મેં તમારું આગમન વિ. જાણ્યું.”
પછી બન્ને વર પાસે આવ્યા, અન્ધકે પિંગલમુનિના પ્રશ્નો સમજવાની આતુરતા દર્શાવી એટલે સર્વ શ્રી મહાવીરે તેના ઉત્તર આપ્યા.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
વહેતાં જીવન તેજ
' ૧૭૭ | લેક દ્રવ્યથી ચાર પ્રકાર છે, તેમાં દ્રવ્યથી લેક એક છે. પંચાસ્તિકાયના સ્વરૂપવાળો તેમજ પરિમાણુ યુદ્ધ છે. ક્ષેત્રથી અસંખ્યાતા કોટામટી જન પ્રમાણ છે, માટે સાત છે. કાળથી
અનાદિ-અનન્ત છે, કોઈ પણ વખત અલેક નહા, નથી કે નહી * હશે એમ નથી. તે ભૂતામાં હતો, વર્તમાનમાં છે અને ભાવિમાં રહેવાને. ભાવથી લેક અનન્ય છે, કેમ કે અનન્તવણે ગધાદિક પર્યાય યુક્ત છે.
જીવના પણ ચાર ભાગ થઈ શકે, દ્રવ્યથી છa અનન્ત અને નિત્ય છે. ક્ષેત્રથી અનેક પ્રદેશની અવગાહનાવાળે અને સાત છે. કળથી ત્રણે કાળમાં અનન્ત અને શાશ્વત છે. ભાવથી અનન્ત જ્ઞાનાદિ યુક્ત છે, તેથી અનન્ત છે.
સિદ્ધ એટલે સિદ્ધ જીવની સમીપનું ક્ષેત્ર સિદ્ધશિલા જાણવી, દિવ્યથી તે શિલા એક અને ધ્રુવ છે. ક્ષેત્રથી પીસ્તાલીસ લાખ એજન
પરિમાણવાળી છે, કાળથી અનાદિ અના છે. ભાવથી અનેક વર્ણાદિક પર્યાયે કરી યુકત છે.
સિદ્ધ એટલે સકલ ને ક્ષય થવાથી જેમને નિર્મળ આત્મદર્શન થયું છે તે. તે સિદ્ધ દ્રવ્યથી અનંત છે. ક્ષેત્રથી અસંખ્ય પ્રદેશ વ્યાપી છે. કાળથી સાદિ અનંત છે ભાવથી અનેકજ્ઞાન યુકત છે. '
બાલમરણથી સંસારવૃદ્ધિ અને પંડિત મરણથી ભવપરંપરાની હાનિ થાય છે. બાલમરણના પણ બાર પ્રકાર છે. (૧) બામરણ-સુધાદિક પીડાથી અથવા સંયમષ્ટ થઈ મરણ પામે
તે બાલમરણ. (૨) શલ્યમરણ-મનમાં શલ્ય રાખી મૃત્યુ પામે, તે અન્ત શલ્યુમરણું. (૩) તક્ષવમરણ–માણસ પોતાના ભવનું નિયાણું કરીને મરણ પામે
તે તદુભવમરણ,
૧૨
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
(૪) વર્શીત મરણુ-પાંચઈન્દ્રિયાને આધીન રહી તેની પીડાથી મૃત્યુ
પામવું તે.
(૫) ગિરિપતનમરણુ–પતપરથી પડીને મૃત્યુ પામવું તે.
(૬) તરૂપતનમરણુ–વૃક્ષપરથી પડીને મૃત્યુ પામે તે તરૂપતતમરણુ
(૭) જળપ્રવેશમરણુજળમાં ડૂબીને મરવું તે.
(૮) જવલનપ્રવેશમરણુ–અગ્નિમાં પ્રવેશ કરીને મૃત્યુ વહેરવું તે. (૯) વિષક્ષક્ષમરણુ–વિષ ભક્ષણ કરીને શરીર છેડવું તે.
"
(૧૦) શસ્ત્રમરણુ-શઅપ્રહારે મરણુ ચાય તે.
(૧૧) વૃક્ષપાશમરણુ–વૃક્ષની શાખા પર પાશ ખાધીને માત વીકારે તે. (૧૨) ગૃધપૃષ્ટમરણુ-ગીધ પક્ષી, હાથી વિગેરેના પ્રહારથી મરવું તે.
અને પંડિત મરછુના બે પ્રકાર છે. (૧) પાપેઞમન (૨) ભક્તપ્રત્યાખ્યાન. આ બે મરણુથી અનન્ત ભવનેા ક્ષય થાય છે.
પિ ગલમુનિએ પૂછેલા સવાઁ પ્રશ્નના સ'તેાષકારક જવાબ માવાચો સ્કન્ધક તાપસ સંદેઢુ રહિત થયા તે શ્રી વીર પાસે દીક્ષા લીધી.
નદિનીપિતાઃ—શ્રાવરતીના રહીશ તેમની પત્નિનું નામ અશ્વિની, તેમના ભંડાર પણુ ભરપૂર હતા. શ્રી મહાવીરના સદુપદેશની તેમને અસર ચઇ, ઉભયે વ્રત લીધાં પવિત્ર જીવન ગાળ્યુ ને પવિત્ર વિચારામાં દે. ચે.
નદિનીપિતા શ્રી મહાવીરના તવમા શ્રાવક શાલિહીપિતાઃ-શ્રાવસ્તી નગરીના વતની ક્રૂષ્ણુની તેમની પત્ની, તેમને પણ વૈભવમાં કમી ન હેાતી. વૈભવની વચ્ચે જીવતાં પણ શ્રી મહાવીરના જીવન પ્રકાશની તેમને જનકૢઇ અસર થઇ. પતિ પત્નીએ વ્રત ઉચ્ચÄ, પવિત્ર ધમ કાયમાં જીવન ગાળ્યું' તે આયુષ્યની અવધ પૂરી થતાં કાયા છેાડી,
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
વહેતાં જીવન તેજ
શાલિહીપિતા દશમા શ્રી મહાવીરના શ્રાવક.
શ્રી મહાવીરના આ દશેય શ્રાવકે ત્રીજા ભવે મેક્ષે જશે. સમય આવતાં ધન દોલતમાં ગુલ ન બનતાં આત્મકલ્યાણની દિશામાં હર્ષભેર પગલાં માંડનાર આ શ્રાવનુ ઉચ્ચ પ્રકારનું જીવન, ત્યાગ માર્ગ પર ન જઈ શકનાર માનવા માટે આદર્શરૂપ છે
શ્રાવસ્તિમાં સ્નેહ પ્રકાશ રેલાવી, વિશ્વ-તારક મહાવીર વાણિજ્ય, -ગ્રામમાં સમસય અગિયારમું મામું વાણિજ્ય ગ્રામમાં વિતાવ્યું
વાણિજ્યગ્રામથી વિહાર કરીને પ્રભુ મહાવીર, બ્રાહ્મણકુડ ગામે પધાર્યા. ત્યાંના વતિ પલાસ ચ માં દેવતાઓએ સમવસરણની રચના કરી, નિર્મળ સ્ફટિકના લાલ-લીલા રનોથી જડિત સિંહાસન પર બેસી પરમ પ્રભાવક શ્રી મહાવીરે જ્ઞાન-ગંગાના નિર્મળ જળ રેલાવ્ય, તેના મધુર શિતલ ભાવની થોડીક લીટીઓ નીચે છે. -
“પાચ ઇન્દ્રિયો, ત્રણ બળ, શ્વાસોચ્છવાસ અને આયુષ્ય એ દશ પ્રાણ છે. તેમાંના એકથી પણ કોઈ જીવને વચિત કરો તે હિંસાજ કહેવાય. મન વચન કે કાયાથી કેઈનું અશુભ ચિંતવવું -તે પણ હિંસા કહેવાય.
. અહિંસા એટલે આત્માને એકરાર. આત્મત્વના વિકાસનું આદિ કારણ સાચો અહિંસક દુનિયાના ઝઘડામાં માથું ન મારે અને જો તેમ કરવા જાય તો અહિંસાને તેને નિયમ લેપાય. કારણકે અહિંસા એવું ઔષધ છે કે જે તેને સ સાર કે રાજનીતિમાં ઉપયોગ કરવામાં આવે, તો તેની ઉલટી અસર થાય. -- એ ઔષધના અધિકારી તો તેઓ છે કે જેમના મન, વચન કે શરીરની અંદર બહાર કોઈ પણ પ્રકારની મારામારીને અa
૧ આ બન્ને એકજ નગર (વૈશાળ૨) નાં પરાં સમાન છે.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
વિશ્વોદ્ધાર શ્રી મહાવીર
પણ અધિકાર જમાવીને ન બેઠો હાવ. પહિંસાને ઉદ્દગાતા પણ
જ હઈ શકે, કે જેના અત્માની સોળે કળાઓ પ્રગટી ચૂકી હોય. સંપૂર્ણ આત્મદર્શન વિનાને અહિંસાને બેધ, જનસમાજને અનેક રીતે અવળે ભાગે દરવનારો થાય છે.
અહિંસાના વ્રત પાલનથી પાધ્યાત્મિક શાંતિ ખીલે અને જીવન માર્ગમાં ઉચ્ચ પ્રકારની સરળતા મળે, અહિંસાને અવગણનાર છવ, પોતાના હાથે પોતાને જ વાત કરનાર ગણાય. એહિક ઉપભેગની ખાતર, અન્ય જીવનો ઘાત કરનાર માનવે વિચાર કરવું જોઈએ કે જે રીતે હું મારા શરીરમાં છું, તે રીતે બીજાઓ પોતાના શરીરમાં છે, મને જેમ આરૂં, શરીર પ્રિય છે, તેમ બીજાને પિતાનું શરીર પ્રિય હાય, મારે તેમના પર એ ક અધિકાર ગણાય કે હું તેમને મારા અંગત સ્વાર્થની ખાતર હાનિ પહોંચાડી શકું ? અને હાનિ , પહોંચાડું તે પણ શરીરને માટે? કે જે એક દિવસ માટીમાં માટીરૂપે મળી જવાનું છે. મારે એવા નાશવંશ શરીરની પાછળ ઘેલા થવું નજ:જોઈએ.”
સંસારમાં રહેતાં તમારાથી ડગે ને પગલે જાયે-અજાણ્યે હિંસા થાય, પણ તેમાં જેટલી યતનાપૂર્વક ડગલાં ભરશે, તેટલું તમારા જ ભલા માટે છે. યતનાપુર્વક વર્તવાથી સાચી દષ્ટિ પ્રાપ્યા. કરી શકશે અને ક્રિતાહિતને વિચાર કરતા થશે. - હિંસાને નડેડ જ આત્મરને ઊભું રહે છે. જેમ અંહસા વ્યાપક બને, તેમ જીવમાત્રમાં તમે તમને જ જોતા થશે અને કલ્યાણના માર્ગે તમારું જીવન-ઝરણ વળશે. ' ગંગાજળના મધુર શિતલ સિકર જેવાં જ્ઞાનજળનાં બિન્દુઓથી
એકન અંતર ઉજળા થયાં. તપસ્થ અનેક જીવોને જીવનની સાચી -દિશા સૂઝી. ખંડ જ્યોતે જળતા અડોલ અને એક દષ્ટ રત્નદીપની
-
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
છતા જીવન તેજ
૧૮૧
જેમ, વિશ્વતારના જીવન અજવાળાં પણ સૌને એકજ આનંદ-પંચના પગથિયાં બતાવે, પછી તે માર્ગે જવું ન જવું એ સૌ સૌના મનની વાત છે.
જ માલિ–શ્રી વીર પરમજ્ઞાની થઈ ને તરત જ ક્ષત્રિયકુંડગ્રામે ( વિ. ૫, ૪૮૮) પધારતાં જમાલિએ તથા તેની પત્ની પ્રિયદર્શનાએ તેમની પાસે દીક્ષા લીધી હતી. બીજા પણ અનેક માનવે તેમને અનુસરેલા.
જમાલિની પ્રતિમા તેજ ભીની હતી. તેની શકિત સુસુદર લેખાતી તેનું ચારિત્ર, સાધુ જીવનમાં ઉજવળ બનતું ગયું તેની તપશ્ચર્યા તપસ્વીઓની પ્રશંસાને વિષય બની પણ તેને સ્વભાવ તક પ્રધાન હતે. શ્રદ્ધાના અંશ તેનામાં ઘણું ઊણુ હતા. શ્રી વીરને શિષ્ય છતાં તે તેને પણ માપવાનો પ્રયાસ કરો.
શ્રી મહાવીર બ્રાહાકુંડ ગ્રામના ઘતિપલાયચત્યમાં સમોસરત તેણે તેમની પાસે સ્વતંત્ર પણે વિહરવાની અનુમતિ માગી. અનુમતિનું પરિણામ અનર્થમાં પરિણમતું જાણી લઇ, શ્રી વીરે નિરવ મોન સગ્યું. મૌનને હકારદર્શક માની, જલિ સ્વ પરિવાર સાથે વોર સમુદાયમાંથી અલગ પડી ગયે. ને સ્વપરિવારને મેખરે સ્વતંત્રપણે વિહરવા લાગ્યો. તેની વિચારસૃષ્ટિ હવે સ્વતંત્ર બની. હવે તે સ્વબુદ્ધિ અનુસાર વર્તવા લાગે. શ્રી વીરની અમૃતવાણી વડે પવિત્ર બનતી તેની આંતરીક શકિત યદિત બની. 1. બ્રાહ્મણકુંડ ત્રાસથી વિહાર કરતાં પરમજ્ઞાની મહાવીર મગધદેશ તરફ વળ્યા ને વષવાસ નજીક આવતાં બારમું માસું મધના પાટનગર રાજગૃહમાં કર્યું,
ચેમાસ ઊતરતાં પ્રભુ મહાવીરે રાજગૃહથી ચંપાનગરી તરફ વિહાર શરૂ કર્યો. ચંપાનગરીમાં પધ, મહાપાદિ શ્રકિના દ
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર પૌત્રો તથા જિનપાલિતાદિ અનેક ગૃહસ્થોએ શ્રી વીર પાસે દીક્ષાલીધી. એ પાનગરીથી વિહાર કરીને શ્રી મહાવીર મિશિલામાં ગયા. રરતે કાકદીમાં પ્રેમ આદિ ગૃહસ્થાએ પણ તેમની પાસે દીક્ષા લીધી.
શ્રી મહાવીરનું કેવળ અવસ્થાનું તેરમું ચોમાસું મિથિલામાં. થયું (વિ. સં. પૂર્વે ૪૮૮-૪૮૭) ચોમાસા બાદ ભગવાન મહાવીર અંગ દેશ તરફ વિચય ને ચોમાસું, બેસતાં પહેલાં મિથિલામાં . આવી રહ્યા. ચૌદમો વર્ષાવાસ મિથિલામાં કર્યો.
મિથિલામાં ચૌદમું મારું વીતાવી શ્રી વીર વૈશાલીની નજીકના પ્રદેશમાં થઈને શ્રાવર્તિપુરીમાં પધાર્યા. ત્યાંના ઉજ્ઞાનમાં તેમણે વાસ કર્યો, '
' , ગશાલક તેજલેષ્મા સાધવાના લોભે, શ્રી મહાવીરથી અલગ પડેલા. ગૌશાલક શ્રાવરિપુરીએ ગયેલ અને પ્રભુએ બતાવેલ વિધિ પ્રમાણે તપ કરતાં છ મહિનામાં તે તેલેગ્યા સાધી શકે. તેજોલેષ્યા ઉપરાંત અષ્ટાંગ નિમિત્તનું જ્ઞાન પણ તેને પ્રાપ્ત થયું હતું અને તેથી તે પિતાને “સર્વા, * જિનેશ્વર કહાવતા ધરાલે વિહરતો હતો.
અત્યારે વિ. પૂ. ૪૮૬=ઈ. પૂ. ૫૪૩) પણ તે શ્રાવસ્થિર્મા હાલાહલા નામે કુંભારની દુકાનમાં ઊતર્યો હતો તેની “ સર્વજ્ઞ” તરીકેની ખ્યાતિ સાંભળી મુગ્ધ બનતા માન રાતદિન તેના ઉપાસના કરતા હતા એવા અરસામાં શ્રી ગૌતમસ્વામી, પ્રભુની આજ્ઞાથી છઠ્ઠd પારણું કરવા માટે નગરમાં ભિક્ષા લેવા ગયા. ત્યાં તેમણે સાંભળ્યું કે અહી સર્વજ્ઞ નામથી વિખ્યાત ગશાલક આવ્યો છે. સાંભળતાં જ તેમને આશ્ચર્ય થયું તેઓ ભિક્ષા લઈને શ્રી વીર પાસે ગયા. અવસર આવ્યો . તેમને નિર્મળ બુદ્ધિથી શ્રી મહાવીરને પૂછ્યું કે, “સ્વામી ! આ . નગરીમાં લોકો ગોશાલકને સર્વજ્ઞ કહીને બોલાવે છે તે યથાર્થ છે કે નહિ?”
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
વહતાં જીવન તેજ
૧ ૮૩
એ મંખલીપુત્ર ગોશાક છે ને અજિન છતાં પિતાને જિન માને છે શ્રાવતિમાં બે જિન નથી પણ એક જ છે.' આ વાત આખા નગરમાં વાયુ વેગે પ્રસરી ગઈ. વાત સાંભળતાંજ ગોશાલકને
ધ ચઢયો અને પિતાના જિનેશ્વરપણાને ટકાવવા તે ઉપાય શોધવા લાગે.
એટલાલા તેના નિવાસસ્થાન પાસેથી શ્રી વીરના શિષ્ય, નામે આનંદમુનિ છઠ્ઠના પારણા માટે શિક્ષાર્થે નીકળ્યા. ગોશાલકે તેમને બોલાવ્યા અને હલકી જબાનમાં આ પ્રમાણે બોલ્યો, “અરે આનદ ! તારા ધર્માચાર્ય માં નિજની પ્રતિષ્ઠા ટકાવી રાખવા ખાતર ભર સભામાં મારી ગેરહાજરીમાં જેમ ફાવે તેમ અવર્ણવાદ ઉચ્ચરે છે, પણ હું તેમને પરિવાર સહિત ભસ્મ કરી નાખીશ. આ સમાચાર તું તારા પ્રભુને કહેજે.'
માનદમુનિ ભિક્ષા લઈને શ્રી વીર પાસે ગયા અને ગોશાલકે તેમને કહેલ શબ્દેશબ્દ તેમણે શ્રી વીરને વિનયપૂર્વક કહી સંભળાવ્યા અને પછી પૂછયું કે, હે સ્વામી! ગોશાલક જે બોલ્યો, તે, તે કરી શકે ખરો ?' “અરિહંત સિવાય બીજાને જરૂર તે ભસ્મ કરી દે. ? પ્રભુએ આનંદને કહ્યું.
સ્વામિન! પિતાને જિન તરીકે ઓળખાવનાર અને આજીવક મતને સ્થાપક, મંખલીપુત્ર ગોશાલક, આપે જાહેર કરેલ વૃત્તાંતથી કધાંધ બનીને આપની પાસે આવી રહેલ છે. '' ગોશાલક શ્રી વીર સન્મુખ આવતો જોઈ શ્રી ગૌતમ ગણધર બોલ્યા.
“ગૌતમ, તે ભલે આવે તમે સર્વ સાધુઓ, એની સાથે કઇ પણ જાતના આલાપ સંલાપ કર્યા વગર એક બાજુ ખસી જજે. જે 5 હશે તે હું જ કહીશ ને કરીશ” પરમજ્ઞાની શ્રી વીરે ગૌતમ ગણધરને જવાબ આપ્યો.
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
વિદ્ધારકે શ્રી મહાવીર
જેના ચહેરાની પ્રભા ધગધગતા અંગારા સમી લાલચોળ બની ગઈ છે અને રાષાનળથી જેના અંગે ધ્રુજી રહ્યા છે એવા ગશાલકે શ્રી વીરની સન્મુખ આવતાં વેંત જ મુખ પરની લગામ છૂટી મૂકી અને સ્વછંદતાથી લવવું શરૂ કર્યું. “ અરે કાશ્યપ, તું મારા જિનપણા વિષે નકારો ભણી મને એક સમયના પોતાના સાથી તરીકે ઓળખાવે છે એ તદ્દન ખોટું છે. કેમ કે તારા જે શિષ્ય ગોશાલક હતા તે સુકુળ કુળને હતા; તે તો ધમ ધ્યાનથી મૃત્યુ પામીને દેવગતિમાં ઉત્પન્ન થયેલો છે. મેં તે માત્ર તેનું શરીર કષ્ટ સહનને 5 ધારી સ્વીકાર્યું છે અથત મેં એની કાયામાં પ્રવેશ કર્યો છે. મારું નામ ઉદાયનામે મુનિ છે. તેથી મને જાણ્યા વગર મારા અવર્ણવાદ તું કેમ બેલે છે ! તું કઈ મારો ગુણ નથી. ”
અરે ગાશેલક, શા માટે આવું હડહડતું જૂઠું બોલે છે? તું તેજ આત્મા છે. શું કોષ્ટ-પિતાના મુખ આડી અંગુલિ ધરી, એને છૂપાવવા યત્ન સેવે તેથી તે વડે મુખ છુપાઈ શકે ખરૂ? હવામાં બાચકા ભરવા સરખા વૃયા ફાંફાં શા સારૂ મારે છે? કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ વિના સર્વજ્ઞતા નથી સ ભવી શકતી, માટે હારા આત્માને ન છેતર!” શ્રી મહાવીર પ્રભુએ એને સત્યવસ્તુ કહી સંભળાવી, * શ્રી વીરના આ જવાબથી ગોશાલકને ઘણે ક્રોધ ચઢયો અને શ્રી મહાવીરને સબંધીને જેમ ફાવે તેમ લાવવા માંડે.
પ્રભુની સમીપ બેઠેલા સર્વાનુભૂતિ મુનિથી ગોશાલકનાં વચનો ન ખમાયાં તેમણે ગોશાલને સત્ય માર્ગ વળવાની શિખામણ આપી. પણ તેથી હું બળતામાં ઘી હોમાયું ગોશાલકની આંખો ગુસ્સાથી ફાટવા લાગી. તેણે સપનુભૂતિ મુનિ પર તોલેખ્યા મૂકી,
એકા એક જાણે મહાસાગરે માઝા મૂકી હેય, કે એકદા ઊંચા પહાડનું મન તૂટી પડયું હોય અથવા ભીષણ નરવ પછી અચા
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
વહેતા જીવન તેજ
૧૮૫
નક વિદ્યુતપાત ન થયેા હાય, એવે। ભીષણૢ ગભરાટ ચારે તર પ્રસરી રહ્યો. ઉષ્ણતાના એ પ્રબળ અને ભયંકર ઝંઝાવાતમાં સર્વાનુભૂતિ મુનિનું શરીર ખાક થઈ ગયું.
લેખ્યા શક્તિ પર મુસ્તાક ગેચાલક હવે નિર્ભય રીતે શ્રી વીરનાં અપમાન કરવા લાગ્યા. પ્રભુના ખીજા શિષ્ય સુનક્ષત્ર પશુ તેને તેમ કરતાં વારવા ગયા. ગૌશાલકે તેમને પણ તેોલેખાથી ભસ્મ કરી -નર્વ્યાખ્યા.
સમતાસાગર મહાવીરે એકાન્ત કારુણ્યભાવથી ગેાશાલકને કહ્યું. * અરે ગેાશાલક ! તારી મુદ્ધિ ક્રમ કરી ગઇ છે ? તું આવું અન - કારી ભાચરણ શા માટે કરે છે? એનાથી તું મહાન અશુભ કમના અંધ કરે છે. તેના કવિપાક તારે પેાતાને જ ભાગવવા પડરશે. એ તુ જ્યાનમાં કેમ રાખતે નથી. અરે ! તુ મારા શિષ્ય થઈને મારા જ આ રવાદ મેલી, તારા આત્માને ભારે શા માટે નાવે છે. વિચાર કર અને હિતમા ડગ માંડતા ચા !
'
મધિ ગેાંશાલકને પરસ ઉપકારી શ્રો વીરના એક પણ ખેાલની અસર ન થઇ. પર ંતુ તેનાથી તેને મદ્દ અને ક્રોધિિષ્ઠત થયા. પાતા પર અચાપ અને અગાધ ઉપકાર કરી જીવનદાન દેનાર શ્રી અહાવીર પર તેણે તેજએલેખ્યા છેાડી, ગતા તણુંખા વેરતી તેજોલેષ્મા સર્વાનુ અને સર્વ સ્નેહમય શ્રી વીરને સ્પર્શી ન શકી તે પાછી વળી અને ખુદ ગેાશાલકના અંગમાં પ્રવિષ્ટ થઈ ગઈ, અરિહંતને વળ જ્ઞાન થયા પછી ઉપસ થાય નહિ, છતાં આ ઉપસમ થયે એ પણુ દૃશ આશ્ચર્યોંમાંનું એક આશ્ચય છે. લેાના તાપથી અંદરથી જળતા ગાશાસકે ઉદ્દતપણે શ્રી વીરને કહ્યું કે, “ હે કાશ્યપ ! મારી તેજોવૈષ્યાથી હાલ તે તું બચી ગયે। છુ' તે પશુ મારા તપના તેજથી મહિનામાં તારૂ અવશ્ય મૃત્યુ થશે. ' શ્રી વીરે તેને જવાબ આપ્યા
.
k
1
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
૧૮૬
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
<
કે, હું તે। હજી કેનળી અવસ્થામાં સે।ળ વરસ વિચરીશ પરંતુ તુ તે। પિત્તજવરના વ્યાધિથી સાત દિવસમાં જ છદ્મસ્થપણે મૃત્યુને ાધીન ચઇશ.
'
<
શ્રી વીર કરુણાસાગર હતા ગે।શાલકને સોધ પમાડવા તેમણે ગૌતમસ્વામીને તેની પાસે મેકલ્યા. ગેાચાલકને શરીરમાં દાહ ઉત્પન્ન થયેા હતેા. તેને વ્યાધિ vસાધ્ય વધી ગયેા. શ્રી વીરનાં વચને પ્રમાણે તેને પેાતાનું મેત નજીક જાયું. છેવટના સાતમા દિવસે તેને વ્યાધિ સાજ્ય ન્યા તે દિવસ 'તે પેાતાના પાપના અંતઃકરણ પૂર્વક પશ્ચાતાપ કરવા લેાગ્યા, તેણે પેાતાના સર્વ શિષ્યાને ખેાલાવીને કહ્યું કે, હું શિષ્યા ! હું અદ્ભુત નથી તેમ કેવળ પશુ નથી. હું તે મલિના પુત્ર અને શ્રી વીરના શિષ્ય ગેાચાલક છું" મેં આટલા કાળ સુધી દંભથી મારા આત્માને અને લેડ્ડાને ગ્યા છે, મારી પેાતાની તેજોલેષ્માથી જ દહન થતા હું છદ્મસ્થપણે જ મૃત્યુ પામીશ.' આ રીતે ગેાશાલક અત અવસ્થાાં કઇ સમક્તિ પામ્યા અને વીતરાગના વચન ઉપર વિશ્વાસવાળા થયેા. છેવટે પેાતાના સત્ર શિષ્ય સમક્ષ અરિહ તનું શરણું અ ગીકાર કરીને તે કાળધમ પામ્યા. મળે છેઃ સ્વવિહારી જમાલિ પણ આ સમયે ( વિ. સ. પૂર્વે′ ૪૮૬ ) પેાતાના પરિવાર સાથે શ્રાવસ્તિપુરીમાં આશ્વે. ત્યાં તેને પિત્તજ્રવર લાગુ પડયે. તેની શારીરિક શક્તિ વસાવા માંડી તેના શિષ્યા તેની સેવા કરવા લાગ્યા તે વધુ શક્ત બન્યા. શિષ્યાને સચારા પાયરવાનું કહ્યું સ’ચારે। પાયરતા શિષ્યાએ તે પથરાઇ રહ્યા પહેલાં જ - પથરાઇ ગયે' એમ કહ્યું જમાલિ તરત જ ત્યાં ગયે તેને ક્રોધ ચઢયા, પન્નુ બીજી જ ક્ષણે તે ક્રોના પ્રવાહ થતી વસ્તુને ચઇ હાવાનું માનવાને 'સિદ્ધાન્ત માળે હે પ્રગટાવ
નાર શ્રીમાન મહાવીર પ્રત્યે વાળ્યેા.
તેની તથતિ વધુ તીવ્ર ને ગગનગામી બની, વર્તમાન અને
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
વહેતાં જીવન તેજ
૧૮૭
ભાવિલણના સંયોગથી થતી વસ્તુને “થઈ' કહેવામા, ભાવિક્ષની અનુપાગતતા અને નિષ્કારણ એકલતા ઉપરાંત તે ક્ષણે દરમ્યાન થતાં કાર્યોમાં પુનઃકરણ દેવ જે તે દેશ તેણે શિષ્યો આગળ ગાઇ બતાવ્યો. શ્રી વીર પણ માનવી હેર તેમનામાં અપૂર્ણતાની સંભવિતતા વિષે તેણે શિષ્યો આગળ વિવેચન કર્યું. શિષ્યોને તેણે કરાતા કાર્ય કર્યું ને કહેવા, સંબંધી ઉપદેશ આપ્યો. “ઋજુસૂત્ર' નામક નિશ્ચય નય પટ પ્રતિષ્ઠિત શ્રી વીરના “ મા લસિદ્ધાન્તને તેણે વિરોધ આદર્યો.
શિષ્ય અવાક બન્યા ગુરૂમાં થયેલા આ પાટાએ તેમને દુખી. કયી. સંથારે પાથરતાં થઈ ક્ષણે માટે તેમણે તેની ક્ષમા માગી. પણ . જમાંલિ મક્કમ જ રહ્યો. તેણે વીર સિદ્ધાન્તને તદ્દન ખોટે કરાવ્યું. શિષ્ય મહાસંકટ સાગરમાં આવી પડયા. એક બાજુ પ્રભુ વીરઃ બીજી , બાજુ ગુરૂ જમાલિ • દેટલાકે ગુરૂને તજ, ગુરૂના ગુરૂને આશ્રય લીધે. પ્રિયદર્શના, સ્ત્રી સુલભ મેહથી આકર્ષાઈને પરિપાર સાથે જમાલિની સાથે જ રહી.
માલિ હવે તદ્દન સ્વતંત્ર બન્યા. પિતાને સર્વ કહાવી, તે . ઠેર ઠેર વિર-સિદ્ધાન્તને ખેટે ઠેરવવાને સિંધ્યા પ્રયાસ કરવા માંડ્યો. બી વીરની સમીપ જઈ તેમની સાથે વાદ કરવાને તેણે નિશ્ચય કર્યો. પણ ગણધર શ્રી ગૌતમે તેને તેમ કરતાં વાર્યો. શ્રી સંઘે તેને અમાન્ય ઠરાવ્યું. છતા કોઈની પરવા વિના તે પિતાને મત તે સાચે સાબિત કરાવવાની પેરવીમાં ગૂંથાઈ ગયો. પરમજ્ઞાનીના સિહાનત વિરહ. પ્રચાર કરતાં તે “નિવ' તરીકે જાહેર થશે. '
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૬ હું . આર્યાવર્તની અમરવેલ '
સાર–તે લેખ્યાની શ્રી મહાવીરના શરીરે થયેલી -અસર. તેના નિવારણ કાજે તેમણે લીધેલે થાક. તે પાક
સંબંધી ચાલતા વિસ વાદના સમાધાન અંગે વિવિધ શાસ્ત્રીય -પ્રમાણે આર્યાવર્તની અમરવેલ “અહિંસા પર શ્રી મહા-વીરની પ્રેરક દેશના. કેશિગણધર અને શ્રી ગૌતમસ્વામી વચ્ચે થયેલી જ્ઞાન ચચી જે વાંચતાં જીવનનાં દ્વાર જરૂર ઊઘડી જાય. શિવરાજર્ષિ, રાજા દશાર્ણભદ્ર તેમજ શાલ મહાશાલને ગાંગિલની દીક્ષાઓ. પ્રભુ મહાવીરે કરેલું પાંચમાં–છ
આરાનું વર્ણન. ગૌતમસ્વામીનું અષ્ટાપદે જવું. પદરસે - તાપસની દીક્ષા “ પ્રમાદ ન કરવા” સબંધી વિરપ્રભુને શ્રી ગાતમને ઉપદેશ. સુદર્શન શેઠની દીક્ષા.
કાળનું સ્વરૂપ. તેના પ્રકાર સમયનું મૂલ્ય તેમજ શ્રી -મહાવીરના કેવળી જીવનનું વૈશાલીનું ત્રેવીસમું ચોમાસું.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૯
આપૌવતની અમરવેલ
- મુરબ્બો કે માંસ? શ્રી વિરે શ્રાવસ્તિથી દક્ષિણ તરફ વિહાર શરૂ કર્યો. તે જેલોધ્યાની ગરમી હોવા છતાં, ઝડપભેર મેંઢિયગામે પધાર્યા.ગોશાલકે ફેકેલી તેજોલેષા શ્રી વીરના ચરણે મૂકીને પાછી વળી તી, પરંતુ તેની વ્યાપક ઉષ્ણતાની અસર શ્રી મહાવીરને થઈ હતી. જયારે ભગવાન મહાવીર મેંઢિયગામના શાલ કોષ ઉદ્યાનમાં સમાસથી ત્યારે તેમના શરીરમાં તે ગરમીનું પ્રમાણું વધી ગયું હતું; તેમને પિત્તજવર લાગુ પડ્યો હતો, તથા દસ્તમાં પણ લોહી ટપકતું હતું. તેમની આ શારીરિક સ્થિતિ જોઈ અન્ય દર્શનીઓ કહેવા લાગ્યા કે,
ગોશાલકના શબ્દો સાચા પડશે, અને શ્રી મહાવીર છ મહિનામાં મૃત્યુ પામશે.'
તે સમયે શ્રી વીરના અનન્ય ભકત સિંહ અણગાર મેંઢિયગામ . પાસેના માલુકાવનમાં તપ કરતા હતા. તેમણે પ્રભુની માંદગીના ઉક્ત સમાચાર અન્ય મતવાદીઓના મેઢેથી સાંભળ્યા. તે સાંભળતાની સાથે તેમનું ભક્તિનું હૃદય દ્રવીભૂત થયું. તેનાથી ન રહેવાયું ને તેમને રુદન પ્રવાહમાં પરમ ઉપકારી મહાવીરના ગુણની કવિતા ગાઈ પરમજ્ઞાની વીરે જ્ઞાનબળે તે જાણવું અણુગારને તુરત જ પિતાની પાસે બેવરાવ્યા. બેલાવીને કહ્યું, “હે સિંહ! તું દુઃખ ન કર. મારું મૃત્યુ છ મહિનામાં નથી થવાનું, કિન્તુ હું હજી સેળ વર્ષ સુધી તીર્થકર પણે આ દુનિયામાં વિયરીશ' છતાં તારાથી મારા આ અસહ્ય વ્યાધિનું દુઃખ જોયું ન જતું હૈય, તે એક કામ કર. આ મેંટિયગામમાં રેવતી નામે શ્રાવક–પત્ની છે, તેને ત્યાં જ તેણે બે પાક ' તૈયાર કર્યા છે. તેમનો પહેલો કાળાને પાક જે મારા નિમિત્તે બનાવ્યો છે, તે ન લાવતાં, વાયુશમનને યોગ્ય બીજે બીજોરાપાક લાવજે. કોળાને પાક આધાકર્મી હોવાથી બહુ પાપનું કારણ ગણાયા
૧ આ ગ્રામ દૌશાબીની નજીક હોવાનું સંભવિત છે.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
વિશ્વોદ્ધાર શ્રી મહાવીર
તે મારે ન કલ્પે ભગવાનની આજ્ઞા મળતાં જ સિંહ મુનિ હરખાતા હરખાતા રેવતી શ્રાવિકોને ત્યાં ગયા અને શ્રી વીરે જણાવ્યા મુજબ મુરબ્બો લેઈ પાછા વળ્યા.
ઔષધ નિરાગભાવે ઉપયોગમાં લેતા શ્રી વરના શરીરને રાગ શાંત થઈ ગયો.
આ પાઠમાં જે દવે કયસરીરા, મજજાર કડએ તથા કુકડમ એ શબ્દ છે, તેને માટે જેન જગતમાં ઘણેજ વિસંવાદ છે. કારણ કે ઉપરોક્ત નિરપેક્ષ શબ્દને સ્થૂલ અર્થ એજ નીકળે છે કે-ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ માંસાહાર કર્યો.
આ વિષયમાં વિવેકપૂર્વક વિચાર કરવો જોઈએ કે, સમર્થજ્ઞાની શ્રી વીરના મુખથી પચીસ વર્ષ પહેલાં માગધી ભાષામાં ઉચ્ચારાયેલા શબ્દો અથવા તેના અર્થ યા ભાવાર્થ કયા સંસ્કારો વડે રંગાયેલા છે.
પાકૃત અને સંસ્કૃત ભાષામાં વનસ્પતિઓનાં કેટલાક એવા પ્રકારના નામ છે કે, જે પ્રાણુઓ માટે પણ વપરાતાં હેય. ૨
5
-
1 'तत्यणं रेवतोए गाहावहणीए मम अह्राए दुवे कवायसरीरा उवखड़िया तेहि नो अठो। • अस्थि से अत्रे पारियासिए मज्जार कडए कुक्कुड मसए तमाइराहि SUા દો .
( શ્રી ભગવતીજી સૂત્ર શતક ૧૬) રવિર (ગા ૧૯ } v/s (૨૧) નયમરિન (૨૨) રૂઢિ () વા (ર૯) ૬ (૩૮) વેરી (૪૬) મી' (૪૭) (પન્નાવણ સૂત્ર પદ -સૂત્ર ૨૩-૨૪)
માર'–પિત્તજવરનાશક ઔષધ (શબ્દ સિંધુ ચ પૃ ૮૧૭)
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
માર્યાવત'ની અમરવેલ
૧૯૧
ભાવપ્રકાશ નિધ’ટુમાં પ્રાણવાચક પ્રાણીનામ સૂચક તથા ખીજા અને નામે સાથે મળતી અનેક જાતની દેશી ઔષધિઓ જમ્મુાવવામાં આવી છે.
।
મા—કેળનુ' પત્તુ ( મરવર્તન-અમરવેલ • સીતા—મીશ્રી વિષ્ણુ—પીપળા શિવ-હરડે (—ગજ પીપળ ' ( અટ્ટાભિધાન ક્રાશ )
'
દક્ષ્મીકાળા મરચાં પાવંત-દેશી હળદર ટ્રનત-ખંન્દ્રજવ હું અટાભિધાન કાશ)
પારિભાષિક શબ્દમાળા
રિ–ગુગળ; સર્વ–સીસ; રવીન-અમળી; રાક્ષસી-રાષ્ટ્ર; તામ્ર -તમાકુ; વાહિની-લસણુ; નાગાર્જીની-દૂધી; લમ્-પિત્તળ,
( મુબઈ પુસ્તક એજન્સી કલકત્તાથી પ્રકાશિત સાહિત્ય શાસ્ત્રી પ. રાજતેજ પાંડેયકૃત,ટીપ્પણી યુકત ૫. ભાવમિશ્રકૃત ભાવપ્રકાશ નિલટુ ; પ્રયમાવૃત્તિ )
શબ્દોષ )
જૂન-અજૂનછાલ
પ્રચલિત શબ્દો જે ભાષા ભેદાદિ કારણે પ્રાણી અને વનસ્પતિ બન્ને લાગુ પડે છે.
શબ્દ
कुकडी
ત્રીજ
पोपटा
ભાજી
कवेला
गळगल
પ્રાણી-જગતમાં
મુરધી ( ગુજરાત ) ચીલપક્ષી (યુ. પી. ) ખીભત્સ એંગ (માલવા)
સ્ત્રી
ગુઢ્ઢારપક્ષી
વનસપતિ—યા દેશમાં
ભુì-પ જામ
ચીલકી ભાજી-પૂજાબ લીલાચણા ગુજરાત છેડની જાતિ–ગુજરાત સફેદ કાળુ –મેરઠ જીલે મીજોર
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨
વિદારક શ્રી મહાવીર
શાલિગ્રામ નિર્ધા, ભૂષણમાં' અનેક પ્રકારની પ્રાણીવાચક ઔષધિઓને ઉલેખ છે. તરબૂચને ચાટે ચાંસફલ (પૃ. ૯૦૩) અબળાને માટે ખેંડા (પૃ.૧૦૬) કસ્તુરીને માટે મારી (પૃ. ૨૮) હિન્દી ઔષધિને માટે લાલમુરવા (પૃ. ૫૦૧) ભીંડીને માટે ચતુષ્પદ્ધ (પૃ ૮૮૮) ગુજરાતી ઔષધિને માટે મુકવેલ. (પૃ. ૫૬)
ઔષધિ ઘટના સાથે સંબંધ રાખવાવાળી વ્રુકત હકીકતને ધ્યાનમાં રાખીને મહાવીર પ્રભુએ લીધેલ ઔષધિને આપણે વિચાર કરીએ.
ઔષઘ લાવવાની આજ્ઞા આપનાર સર્વ તીર્થકર શ્રી મહાવીર પ્રભુ અને તે લાવનાર પંચ મહાવ્રતધારી મહાતપસ્વી સિંહમુનિ કે જે મન, વચન કે શરીરથી જીવમાત્રની હિંસાના વિરોધી. શ્રી આર્યાવર્તની અમરવેલ અહિંસા, તેને શ્રી મહાવીરે નિજ જીવન પ્રકાશ વડે પાંગરી કરી ને પછી તેઓ જ તેને વાઢે? સિદ્ધાન્તનો પ્રચાર જ્યારે સિદ્ધાન્તને સ્વજીવન દ્વારા ન સિદ્ધ કરી શકે, તો પછી બીજી તે સિદ્ધાન્તને અપનાવે જ કઈ રીતે?
શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરે જ સ્વજીવન-પ્રકાશ વડે હિંસાને જોતી કે 'અહિંસાના કવિતો ગાયાં છે (૨)
3 ' से मिक्स्तु वा जाव समाणे सेज पुण जाणज्जा मंसाइय वा भाइय वा मंसखळ वा मच्छखल वा नो अमिसंघारिज्ज गमणाए॥
'(આચારાંગ સૂત્ર; નિશિથસૂત્ર) કમલાસિનો (સૂત્રકૃતગ સૂત્ર અ. ૨)
ये यावि भूजन्ति तहप्पगारं, सेवन्ति ते पावमजाणमाणा मणं न एवं कुशलां करन्ति वायावि एसा बुझ्याउमिच्छा ।
( સૂત્રકૃતાગ સુત્ર શ્રત, ૨ ન. ૬ માથા ૩૮ }
દારો ની લહેજ ,
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
આર્યાવર્તની અમરવેલ
૧૯૩ અવતરીત નેધપાઠેથી પ્રભુ મહાવીરના આદર્શમય અહિંસક જીવનને અને વિશ્વના શણગારરૂપ અહિંસાને સંપૂર્ણ પરિરાય - मा २६ .
चउहि ठाणेहि जीवा गैरइयत्ताए कम परेंति, तंजहा महारंभयाए महापरिग्गयाए पचिदियवहेणं कुणिमाहारेण ।
(श्री स्थानां सूत्र स्थान ४) महारंभयाए महापरिग्गहियाए कुणिमाहोरेणं पचन्दियघहेणं नेरइयाउच कम्मासरीरप्पयोगनामाए कम्मस्स उदएणं रइयाउचकम्मासरारे जाव जावपयोगबन्धे (श्री भगवती सूत्र; श. ८)
भुनमाणे सुर मंसं परिवुडे परंदमे । अयकक्करभोइ य, तु दिल्ले ' - चियलाहिए। आउय नरए कखे जहा एस व एलए।
(SRध्ययन सूत्र; म ७ आया७) . हिसे बाले मुसाबाई माईले पिसुणे सढे, मुंजमाणे सुर मसं सेयमेयंति मन्नई ॥ (उत्तराध्ययन सूत्र; म ५ माया)
तुह पियाइ मंसाई, खंडाइ सोल्लगाणि य। खाईओ विसमसाई अग्गिवण्णइं गस्तो ॥ (उत्तराध्यन सूत्र; १९ माया ७)
अमज्जमसासि अमच्छरीआ अभिकखण निविगइ गया । अभिकखणं काउसग्गकारी सजाय योगे पयओ हथिना ॥
(श्रीशस सूत्र; यू २ मा. ७) तुमंसि नाम सच्चेव जं हतब्वंति मनसि, तुमति नाम सच्चेव जं अन्जावेयवति मनसि, तुमसि नाम सच्चेव नं परियावयव्वति मन्नसि एव ज परिधित्तव्यंति मनसि, जं उद्दवेयवति मनसि । अजू चेयपडिबुद्धजीवी, तम्हा न हंता नवि घायए, अणुसंवेयणमप्पाणेण न हतन्वं नाभिपस्थए।
(श्री मायारागसूत्र; सु. १६५)
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ૧૯૪
વિશ્વોદ્ધાર શ્રી મહાલર અહિંસાના આવા મહાન પ્રકાશકને, માંસાહારી કહેતા, માનત, મનાવતાં કે આલેખતાં પહેલાં માનવીએ વિચાર કરો ઘટે કે, પ્રકાશને પ્રગટાવનાર ભાનુના સંપૂર્ણ કલામય જીવનમાં ગટય હિંસાની કાલમાં કયા સંભાળી શકે !
સિંહમુનિ જે ઔષધ લાવ્યા હતા, તે પણ કોઈ કસાઇને ત્યાંથી ચા યજ્ઞસ્થાન પરથી ન હતા લાગ્યા, કિન્તુ એક શ્રાવકને ત્યાંથી લાવ્યા હતા.
, જૈનાગમ પરથી જણાય છે કે તે સમયમાં બે રેવતી થઈ ગઈ છે • જેમાંથી એક રાજગૃહનિવાસી શ્રાવક મહાશતકની પત્ની હતી અને , જે મરીને નરકમાં ગઈ છે. બીજી રેવતી તે મેંઢિયા ગામની વ્રતધારિણી જન શ્રાવિકા જેના વિષે લખેલું છે કે,
સિંહમુનિ મેઢિયગામ નિવાસી આ રેવતીના પુનિત ગૃહમંદિરેથી પાક લાગ્યા હતા તે રેવતીએ પણ પાક આપવાથી દેવાયું બધું
मेसनं पियमस देई अणुमन्नई जो जस्स सो तस्स मल्लगो वच्चइ नरयं ण संदेहो ॥ दुगंधं बीभत्यं इंन्दियमलसंभव असुइयं व खइएण नरयपडणं विजणिज्ज अओ मंस ॥
सद्यः संमूछिता नन्त-जन्तु संतान दूषितम् । नरकाध्वनि पाथेयं कोऽश्नीयात् पिशितं सुधीः ? आमासु अ पक्कासु अ विपच्चमाणासु मंसपेसीसु सयय चिय उववाओ भणिओ उ निगोयजीवाणं ॥
(ગશાસ્ત્ર પ્રકાશ ; દમૂળ અને ટીકા १. समणस्स भगवओ महावीरस्त्र सुलसा रेवई पामुक्खाणं समणोवासियाणं तिन्नीसय साहस्सीओ अठारस सहस्सा उक्कोसिया
ગોવાણિયાને સંપાદુથા ” (શ્રી કલ્પસૂત્ર )
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
આયૌવની અમરવેલી
૧૯૫ શ્રી ર તથા તીર્થકર નામ કર્મ ઉપાર્જન કર્યું.
દિગમ્બર વિદ્વાનો પણ રેવતીના આ પાક દાનની તારીફ કરે છે. તથા તીર્થકર નામ કમ ઉપાર્જન કરવાનું મૂળભૂત કારણ એ પાક દાન જ હતુ એમ જણાવે છે કે
જે પરમ જન છે. દ્વાદશત્રતધારિણી છે, મરીને દેવક જનારી છે અને જેણે દાનથી તીર્થકર નામકર્મ ઉપાર્જન કર્યું છે, તે રેવતી માસાહાર કરે અથવા તીર્થકર નામકર્મના કારણભૂત ઉક્ત દાનમાં માંસ આપે, એ તે રાસ ભાગ્ય અને અમાન્ય જ ગણાય,
જે રોગને માટે ઉકત ઔષધ લાવવામાં આવ્યું હતું, તે રોગ રિઝવા પાપ ની સરું gિ પિત્તવર અને દહને હતું. તેમાં અરુચિ-જવલન અને લોહીના ઝાડા થતા હતા. તે રોગવાળાને ભભૂકતી શાંત કરવા માટે કેળાં, બીજોરાં વિગેરેની અનાવેલી ખાસ ઔષધિઓ ખાસ કરીને ઉપયોગી નીવડે છે. પરંતુ તે રોગમાં માંસ ખાવાની ખાસ મનાઈ હોય છે. વૈદકગ્રન્થોમાં સ્પષ્ટ ઉલેખ છે કે-ધં ૩udi
ગુ પને સતવા મસ ગરમ, ભારે, રકતપિત્તને વધારનારૂ અને ગરમીના કેઈ પણ પ્રકારના રોગમાં સર્વથા ત્યા ગણાય છે. આ રોગ માટે કોળું અને બીજે ઉત્તમ ગણાય. એ ઉપરથી નક્કી થાય છે કે, શ્રી મહાવીરે લીધેલ
२ ' रेवती श्राविकया श्री वीरस्य औषधदान दत्तम् । तेनौषधि दानफलेन तीर्थकरनामकर्मोपार्जितमत एवं औषधिदानं दातव्यम् ।
. (વિ સમ્યફત્વ કૌમુદી પૃ. ૬૫) 3 'तएणं तीए रेवतीए गाहावइणीए,तेणं दब्बसुद्धणं नावदाणेणं सोहे अणगारे पडिलाभिए समःणे देवाउए णिबद्धे जहा विजयरस, જ્ઞાવ જ જીવિ દેવતો વિફળg ”
• (શ્રી ભગવતીજી સૂત્ર, સ. ૧૬ )
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
-
-
-
૧૯૬
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર ઔષ, તે માંસ નહિ પણ, ગરમી શમાવનાર એક પ્રકારની ઔષધિને પાક-મુરબ્બો હતો.
'तत्यणं रेवतीए गाहावहणीए मम अहाए 'दुवे कंबोयसरीरा, उवक्खडिया तेहिनो अहो । अत्यि से अन्ने पारियासिए मज्जारकडए कुक्कुड मंसए तमाहराहि एएषा अठो।'
ઉકત પાઠમાં વિચારણુંય શબ્દો આ પ્રમાણે છે – (૭) તુષે (ર) વોય (૨) પરી (૨) હિવા (પ) નો
(૬) ગજ (૭) પારિવાgિ (૮) માર (૬) કાર (૨૦) કુવર (૧) મરણ જેનું વિવરણ નીચે પ્રમાણે છે –
પ્રથમ ટુ–આ શબ્દ કયની નહિ, કિન્તુકોયસરીરા ની સંખ્યા બતાવે છે, એટલે કે બે કોય નહિ, પરંતુ કોયના બે મુરબ્બા એવો અર્થ નીકળે છે હવે જે કાયનો અર્થ “પક્ષી ” એવો અર્થ કરીએ તો, “દુવે” અને “સરીરા' એ બે શબ્દોને સમન્વય થઈ જ ન શકે. એ ઉપરાંત પક્ષીને ' માટે તો “ટુવાવો' જ સીધો શબ્દ છે. જેને છેડીને અહીં “દુવે” અને “સરીરા શબ્દનો પ્રયોગ કરવામા આવ્યા છે.
આ ઉપરથી નિશ્ચિત થાય છે કે અહીં કયા” શબ્દનો અર્થ પણીને માટે નથી. કિન્તુ ફળને માટે વાપરવામાં આવ્યો છે. -
વોડ-એ એક જાતની વનસ્પતિ છે જેને તૈયાર કર્યા બાદ ઘણા દિવસો સુધી ઉપયોગમાં લઈ શકાય છે અને જે ગરમી, રક્તવિકાર, પિત્તજવર આદિ રાગપર અસરકારક નીવડે છે. જેને સંસ્કૃત પયીથ “પત ' થાય છે “ ત' એટલે એક જાતની વનસ્પતિ (સુશ્રુતસંહિતા)
“પત–શબ્દના સીધા અર્થ :
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
આર્યાવર્તની અમરવેલ
૧૯૭ એક જાતની વનસ્પતિ. પારસ પીપર. સફેદરંગી કેળું અને કબૂતર છે. જેનું વર્ણન વૈદકગ્રન્થમાં નીચે મુજબ છે. ૧
પારસ પીપરના ગુણદોષ નીચે મુજબ છે. ૧ કોળાના ગુણદોષ–8. - ને માંસના ગુણ્ષ પાછલા પૃષ્ઠ પર આપી દીધા છે. . હવે શ્રી વીર પ્રભુના દાહ રોગને માટે વિચાર કરતાં એ તો માલુમ પડે છે, કે તેમણે લીધેલ ઔષધિ તે પક્ષોનું મસ નહિ પણ પારાપત વનસ્પતિ યા પારસ પીપર યા કેળાનુ ફળ જ હેવુ જોઈએ.
ભગવતી સૂત્રના પ્રાચીન ચૂર્ણિકાર અને ટીકાકારોએ પણ ઉકત -પાઠનો અર્થ કુષ્માંડા ફળ તરીકે જ કર્યો છે.
कपोतकः पक्षिविशेषः तद ये फले वर्णसा धातू ते कपोते कुष्मांडे हस्त्रे कपोते कपोतके ते च शरीरे वनस्पतिजोवदेहत्वात् कपोतशरीरे ! अथवा अकरोतशरीरे इव धूसरवर्णसाधा
देव कपोतक-शरीरे कुरुमांडफले एव । ते उस्कृते-संस्कृते । - “સેfઉં નો અત્તિ ” ગ્રંહ્મપાયા!”
એટલે કે ગની સમાનતાના કારણથી કાળાના ફળને કેત કહેવામાં આવે છે.
૧ “પ્રજાપd ગુમધુર હવાવિાતનુI (સુબ્રુસ હિના ) - ( ૨ પરિશ ટુ નિgઃ કૃમિ દ્વારા પા (ભાવપ્રકાશ)
- a s કો મરો મૂછે વાચક સ્વાદુ મકરાર / ૬ - ૩ “વિત્ત તેy Hવું વર્ષ મધ્ય ! ! ___ शुक्लं लघूष्णं सक्षारं दीपनं वस्तिशोधनम् ।। २१३ ॥ सर्वदोषहरं हृद्यं पध्यं चेताविकारिणम् ॥ २१४ ॥
૧ (સુશ્રુત અધ્યાય ૪૬ ફલવર્ગ
'
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
વિશ્વોઢારક શ્રી મહાવીર
કોળાનાં ફળનો મુરબ્બો દાહ વિગેરે ગાને શત કરે છે, તે વૈદિક સિદ્ધાન્તને લેકે આજે પણ માને છે અને પાગ્રા વિગેરે પ્રદેશમાં ગરમીની ઋતુમાં તેને મુરબ્બો બનાવીને લો ખાય છે. એટલે કે “કાય શબ્દથી કુમડ-કેળાની પ્રતીતિ થાય છે.
આ શબ્દ કાયથી નિષ્પન્ન થયેલ પુલિંગવાળા દ્રવ્યની પ્રતીતિ કરાવે છે. જે અહીં “ r” પ્રયોગ હતા તે આપણે માની શકત, કે તે શબ્દ કદાચ કપોતના શરીર વા પ્રાણહીન દેહ માટે વપરાયો હોય. વી1' શબ્દ પુલિગમાં વપરાયલે ‘હે તેને અર્થ મુરબ્બા થવા પાકજ થઈ શકે. લિગ, પ્રોગને કારણે આટલો બધો અર્થભેદ થયો છે. આ પછી આવર્ત “રા' શબ્દ પણ પુલિનવાળો હોઈ તેની પુષ્ટિ કરે છે,
“જાવો રા 'ની પૂર્વ ટુ શબ્દપ્રયોગ કરી તેની સંખ્યા બતાવી છે. જે માંસ હોય, તે ટુકડા હોવા જોઈએ. કિન્તુ અહીં તો સંધ્યાસૂચક પાઠ, ફળના મુરબાના પક્ષે ઊભે રહે છે.
સવરિયા આ શબ્દ પુધિગમાં છે અને સંસ્કારસૂચક છે, ઉપાસક દશાંગ અને વિપાક સૂત્ર’ વિગેરે નામોમાં માંસને માટે માનg તાgિ વિગેરે શબ્દ પ્રયોગ છે કિન્તુ કયાય
બ હિલા પ્રયાગ આવતો જણાતો નથી અને શ્રી ભગવતીસૂત્ર આદિ ગ્રન્થમાં પ્રશરત ભેજનને માટે કારિયા શબ્દનો પ્રયોગ થાય છે, એટલે કે માંસને માટે “રઘઉન્નડિr' શબ્દનો પ્રયોગ કરવામાં આવતું નથી.
? - જો અઠ્ઠો” આ શબ્દ નિષેધસૂચક છે. રેવતી શ્રાવિકાએ કેળાને પાક શ્રી વીર માટે બનાવી રાખ્યા હો. કિન્તુ તે આવા કર્મિકરેષયુકત હોવાથી ભગવાને સિતમુનિને તે લાવવાની મનાઈ કરી
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
આયાવર્તની અમરવેલ
૧૯૯ હતી. જ્યાં નિમિત્ત દોષવાળા આહાર લેવાને પણ નિષેધ આવે છે, ત્યાં માંસની તે કલ્પનાએ ક્યાંથી આવે ?
જો આ શબ્દ “ ક વા'નું સર્વનામ છે. તેને અર્થ થાય છે “બીજ'; આ શબ્દ પણ પુતિગમાં છે અને ક્રાંતિ તથા શુકમના એ બન્ને શબ્દો પણ પુલિંગ છે. પુંલિગ હોવાથી તે વનસ્પતિ વિશેષ છે એમ બન્ને શબ્દ સાબિત કરી આપે છે.
પરિલિg આ શબ્દ બીજેરા પાકનો વિશેષણ તરીકે વપરાય છે તેનો અર્થ “વધારે જૂનું ' થાય છે. માંસ અસાયિક ગણું શકાય. વાસી માસ તો રાગને વધારે છે. અને એક દિવસની વાસી ચીજને માટે “સિપ' નહિં કિન્તુ ગુવા શબ્દને - પ્રયોગ કરવામાં આવે છે. એ રીતે જોતાં, જે અહીં પણ કોઈ
પ્રકારનું માંસ હેત તો પતિ શબ્દ પ્રયોગ થાત, કારણકે vયારથી માંસનું સૂચન થતું નથી. એટલે ઉકત શબ્દ કઈ પણ પાકને માટે વપરાયે લાગે છે. અનેક જન ગ્રન્થમાં અધિક સમય સુધી રહેનાર વસ્તુઓ જેવી કે ઘી–તેલ વિગેરે માટે
રિયાલિg' શબ્દ પ્રયોગ નજરે ચઢે છે એટલે આ રથળે ઉક્ત શબ્દપ્રાગ જૂના બજેરા પાકને માટે વપરાયો જણાય છે.
મન ગરમી વિગેરે રોગે શત કરવામાં ઉપકારક એક ચીજ
ગા' ને સંસ્કૃત પર્યાય “માર્ગાર' થાય છે, “ ના” અને માસ થી બનેલા કેટલાક શબ્દો.
• માન-સન્મક્-વાવ-ફરિત-તંદુકન - તળવષ્ણુ , –ન્નાર-ફેં- ક્યા ! એક જાતની વનસ્પતિ
(ભગવતિસૂત્ર , ૨૧) " વિઢિ ' એક જાતની સૌષધિ (આચાસ ૪૫ પૃ. ૩૪૮)
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
વિવજિન્ના ' વૃક્ષપણી' (શ્રી હેમચંદ્રસૂરિષ્કૃત નિંઢું સ’ગ્રહ ) ‘વિદ્યાજિૉ ' સ્ત્રી-ભેોંયÈાળું ( વૈદક શબ્દસિન્ધુ ) :
"
આ ઉપરથી ‘મન્ના' શબ્દની વ્યાપકતાના સાચા ખ્યાલ આવી જવા જાઇએ. હવે વિચાર કરતાં એમજ જણાશે, પ્રભુ શ્રી વીરે લીધેલ ઔષધિ તે સાચે મા' ''નામક ખાટાશવાળી ઔષધિ હતી અને દાહનાં દર્દી પર ખટાશની જરૂર રહે જ છે,
'
婚
• ૩૬ '` આ શબ્દ પુલિગ છે સાજા'ર' સાથે જોડાયલા છે અને મંત્તા' ના વિશેષણુ રૂપ છે. અનુ' સંસ્કૃત રૂપ ત: થાય છે. જો અહી” (sy ‘gy' ૮ હિદુ ' વિગેરે પ્રત્યેાઞ હેાત તે તેને અથ બિલાડાને માર્યાં એવા થાત, કિન્તુ અહી' તે! ' પ્રયાગ - છે જેને અ માર સસ્કારિત' એવેશ થાય છે.
.
..
ઃ
"
• માંલવ ' અને ' હપ ’ ના પુલિંગ પ્રયાગ પણ માંસ અની વિરૂદ્ધમાં જાય છે. ઔષધિ વિજ્ઞાનમાં બીજા દ્રષ્ય વર્તે સંસ્કારિત વાતુઓને માટે- ષિત ' • રાનીત ’· માતિ ' ઇત્યાદિ પ્રયાગ થાય છે. જેના અથ દર્દી–સ’સ્કારિત' રાઇ સ’કારિત ાિલિક ઔષધિ સસ્ટારિત થાય છે. અહીં રૂપ 'ના અ સંસ્કારિત અને ‘ માનવિકલ્પ 'ના અર્થ માજાર વનસ્પત્તિની ભાવના વાળા થાય છે.
(
( યુ.વધુજી' એ એક જાતની ખાવાની વનસ્પતિ છે, જે બહુ જે દિવસ સુધી રાખી શકાય છે અને જેના સેવનથી ગરમી, રક્તદેાષ પિત્તજવર આદિ અસા‚ રાગે! મટી જાય છે, તેના સંસ્કૃત પર્યાય વર ' થાય છે. જેના બનેલા કૅટલાક શબ્દોના શબ્દ નીચે. સુષ્મ છે.
:
'
'
14
યુટ ’—ચતુષ્પની ( હૈમ નિ`ટુ સંગ્રહ )
સુટી ’—પૂરાણી વનસ્પતિ ( હેમ નિષ’તુ સ ંમઢ)
1
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
આર્યાવર્તની અમરવેલ
૨૦૧
-
--
“ગુજર'-ખીરું (શ્રી ભગવતી સૂત્ર ટીકા) “મધુ રા'—સ્ત્રી, બોજેરૂ (વૈદક શબ્દ સિધુ ટીકા)
કુર'–વનસ્પતિ, પત્તીવાળી ભાજી, તાંદળજો (ભાવ કાકાણ નિવટુ-શાકવર્ગ)
કુર'ના ખાસ અર્થે ભાજી' અને “બીજોરું' એ બે છે. ભાજીના ગુણદોષ-મધુર, શિતળ, રૂચિકર, અગ્નિદીપક, પથ્યકાર તથા સારક અને વિષ, પિત્ત, શ્રમ, દાહ, રક્તદેષ રક્તપિત્ત તથા અતિસારનો નાશ કરે છે. ( આર્યભિષક (પૃ. ૨૫૨) એ રીતે આ ચીજો શ્રી વીરના રોગની દષ્ટિએ ઉપયોગી જણાય છે.
બીજેરાના ગુણદોષ; ખાટું, કંઠશુદ્ધિકારક, લઘુ, પ્રિય, દીપન, -રૂચિકર, સ્વાદુ તથા વાયુ, તૃષા, અરૂચિ અને પિત્તને મટાડનારું છે
બીજોરાને માવો ગુરુ, શીત, સ્વાદુ, સ્નિગ્ધ તથા બલપ્રદ છે. અને વાય તથા પિત્તનો નાશ કરે છે. રેવતી શ્રાવિકાના ઘરમાં જે “કુક્ડ માસ હતો, તે બીજેરાને પાક હતો. १ ३वास कासाऽरुचिहर, तृष्णान्न कण्ठशोधनम् ॥ १४८ ॥
लघ्वम्ल दीपनं हृद्यं, मातुलुङ्गामुदाहृतम् । "त्वक तिक्ता दुर्जरा तस्य वातकृमिकमापहम् ॥ १४९ ॥
વાદુ, રાતિ, ગુરુ, વિં , મા, માટતપિત્ત નિતા मेध्य शुलानिलदि कफारोचकनाशकम् ॥ १५० ॥ - ' दीपनं लघु संग्राहि गुलमाशीनं तु केसरम् । , शूलानिलविबन्धेषु रसस्तस्योपदिश्यते ॥ १५१ ॥
સૌ = વિરોગ મડશો # માનો (સુ. સંહિતા) 'त्वक तिक्तकटुका स्निग्धा, मातुलुंगस्य वातजित् । વૃળે મધુર માર, વાસ્તવિ@ાં ગુર”(વાભટ્ટ )
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિદ્ધારક શ્રી મહાવીર
• “ગુરુ' શબ્દ બીજેરાને અને “ ૬ નાં લક’ બીજોરા પાકના વેતક છે
બંg' આ શબ્દ બીજેરાથી ઉત્પન્ન થતા પુલિવાચી દ્રવ્યને દ્યોતક છે. જેને સંસ્કૃતપર્યાય “માં ” થાય છે માસ અને માસમાંથી બનેલા કેટલાક શબ્દોના અર્થ.
'- (૪) કળ મર્ભ “માં '– “ (જુ.)' પાક, ગર્ભ.
મજા (સ્ત્ર ), માનવ સોમરું ચર્ચા (શબ્દસ્તોત્ર મહાનિધિ)
પ્રાચીન કાળમાં ફલગર્ભ અને બીજાને માટે માંસ અને અસ્થિ શબ્દના પ્રયોગ ઉપલબ્ધ થાય છે.
માંસને પ્રધાન અર્થ “ફલાભ' જ થાય છે. નપુસકલિંગવાળે માસ' શબ્દ જ માંસ સૂચક બને છે. હિન્દુ પદિલગીમાં વપરાયેલ ‘માંસ ”શબ્દ માસવાચક નથી બનતો. કઈ પણ વ્યાકરણ શાસ્ત્રી. અહીં ઉટે આ ન કરી બેસે, તેની સ્પષ્ટતાને માટે પુલિંગ પ્રયોગ કરવામાં આવે છે. પછી તે જેવી જેની આવડત, બુદ્ધિ, અને ૯૫ના
અનેકાન્તવાદી ઉક્ત આખા પાઠનો અર્થ આ પ્રમાણે જ કરે છે. : “ત્યાં રેવતી ગાથાપત્નીએ મારા માટે બે પાક બનાવ્યા
૨ “ favટંણ–પંજાઉં યારું હૃવંતિ જાની ' ૬૨
( શ્રી પન્નવણાસુત્ર) પૂતના રમતી રૂફમા વિતા મfaછી મૃત ” પટવા, -
(ભાવપ્રકાશ – નિઘંટુ) - માં ”= વંતાક (શબ્દસ્તોત્ર-મેહાનિધિ). -
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
આર્યાવર્તની અમરવેલ
૨૦૩ | છે. તે કામના નથી. કિન્તુ એને ત્યાં વિશેષ જૂને અને “ બિડાલી” વનસ્પતિથી સંસ્કૃત બીજેપાક છે, તે લઈ આવ. તે કામના છે.
આ પાઠમાં પ્રાણવાચક નામાવાળી ઔષધિનાં વર્ણન છે, જે ઔષધિ લેવાથી વીતરાગ પ્રભુનો દાહ શાંત થયો.
તામાં વિતા' વાળી આખી ગાથાને સ્પષ્ટા - એ જ નીકળે છે. કે શ્રી વીર પ્રભુએ ચારિત્રધારી સિંહમુનિને, દ્વાદશત્રતધારિણે રેવતી શ્રાવિકાને ત્યાં દાહ શાન્ત કરવાને - કારણે ઔષધિ (મુરબ્બો લેવા મેકલ્યા. કિન્તુ ઔષધિ માટે વપરાયલા શબ્દોના સ્પષ્ટ અર્થ કરવાને અશક્ત વિકાને, તેને - સામાન્ય અર્થ કરી પ્રભુ વિષે અકથ્ય કહપના કરી વળ્યા છે.
જનસૂત્રો, એ અહિંસાનાં રત્નો છે. એને એક એક વર્ણમાંથી " અહિસાની એજસ્વિતા ચમકી રહી છે. એને પારખવાની શક્તિ “ જોઇએ. ભલભલા મહાન પુરુષો પણ એ સુત્રોના સંપૂર્ણ રહસ્યને . નથી મેળવી શકતા, તો પછી પામર જીવોની શી કયા ? ધ્યાનમાં રાખવાનું છે કે શ્રી મહાવીરના સૂત્રને એક એક સૂત્રનો એકજ અર્થ નથી તે પરતુ સૂરજ ના અથ” એક એક -- સૂત્રના અનત અર્થ રહેલા છે. શ્રી મહાવીરના સૂત્રેામાં રહેલી વિશાળતાને પામવાની આપણું શક્તિ ન જ હોય એને માટે તે મહાન ગીતાઈ–બહુશ્રુત ગુરૂઓનાં વર્ષો સુધી પાસાં સેવીએ, ત્યારે માંડ બે ચાર અમી-બિન્દુ ચાખવા મળે,
અહિંસા, એ આર્યાવતને, અને આર્યસંસ્કૃતિની તેમજ જન " ધની અમરવેલ છે. તેને ઉચછેદતો એક શબ્દ પણ આયંબાલથી ,
ન બોલાય, ત્યારે શું શરીરના મોહ તેને સુપલવિત કરનાર શ્રી મહા- વીર જ તેનો ઉછેર કરે ? “ચ્છેિદની કલ્પના પણ ભારે ગણાય !
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર - શારીરિક સ્થિતિ સુધરી કે તરત જ શ્રી મહાવીરે મેંટિયગામથી ઉત્તર પૂર્વ દિશામાં વિહાર શરૂ કર્યો. તે પંદરમું ચોમાસું પણ મિથિલામાં કર્યું.
ચેમાસું પુરૂ થયું કે શ્રી વીરે વિહાર આદર્યો, વિહરતા વિહરતા શ્રાવસ્તિ નગરીએ પધાર્યા.
શ્રી કેશિગણધર અને ગૌતમસ્વામી:–ભગવાન મહાવીરના પ્રથમ શિષ્ય ગણધર ગૌતમ પણ મહા યશસ્વી હતા, તે જ્ઞાન, દર્શન, - ચરિત્રના પારગામી હતા. દ્વાદશઅંગના જાણ અને સંબુદ્ધ હતા તેમને
પણ શિષ્ય વર્ગને મેટો સમુદાય હતો. તેઓ પણ ગામોગામ વિહરતાં શ્રાવતિ નગરીએ પધાય ને કાષ્ઠક નામે ઉદ્યાનની નિર્દોષ ભૂમિમાં વાસ કર્યો.
એ જ સમયે ત્રેવીસમા તીર્થંકર શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનની પરંપરામાં થયેલા ત્રણ જ્ઞાનના ધારક, મહાધુર ધર શ્રી શિગણધર
ત્યાં આવ્યા. બે સમર્થ જ્ઞાનીઓના પ્રકાશથી ઉદ્યાન પણ ભવા -લાગ્યું. ત્યાં હજારો લોકો એકત્ર થયા. મહામહે એકબીજાને સુખ- શાતાના સમાચાર પૂછી શ્રી કેશગરે ગૌતમસ્વામીને કહ્યું, “હે
પવિત્ર પુરુષ ' હું આપને કોઈકે પૂછવા ઈચ્છું છું.” હે મહાભાગ! યયા રુચિ પ્રશ્ન કરે. આજ્ઞા મળતી કેશગણધરે પ્રશ્ન કર્યો
“શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુએ ઉપદેશેલ ધર્મમાં ચાર મહાવ્રતને સ્વીકાર કરેલ છે, જયારે શ્રી વીર પ્રભુ પાંચને ઉપદેશ કરે છે. એકજ ધ્યેયમાં સંલગ્ન બે પુરુષમાં મતભેદ શાથી ઉત્પન્ન થયે હશે ? ”
૧ ગણુધર–ગણનાધારક; ગણ (સમુદાય)ને દોરનાર, નહિ કે તીર્થંકર મહારાજના હસ્તે સ્થાપિત પટ્ટશિષ્યોમાંના કોઈ એક જે કે મા કશી સ્વામીને કેટલાયે ગ્રંથામાં દેશી ગણધરના નામે સ બેધ્યા છે (પાર્શ્વનાથની પરંપરાને ઇતિહાસ પૂર્વાદ્ધ ક. ૧૬૭ જુઓ)
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
આર્યાવર્તની અમરવેલ - “હે મેધાવિન ! બુદ્ધિના સૂક્ષ્મ અંશો જ ધર્મ રહસ્ય તેમજ છવાદિ તત્વનો સુનિશ્ચય કરી શકે છે. પ્રથમ તીર્થંકર શ્રી ઋષભદેવજીના સમયના મનુષ્યો પ્રકૃતિએ સરળ તેમજ બુદ્ધિના જડ હતા. જ્યારે વર્તમાન તીર્થકર શ્રી મહાવીરના સમયમા જી વક તેમજ જડબુદ્ધિના છે. અને એ બે તીર્થકરોની વચ્ચેના સમયના મનુષ્ય સરળ અને પંડિત હતા. તેથી એવો ભેદ પાડે છે.' મહાવ્રતોના ભેદનું કારણ સમજાવતાં શ્રી ગૌતમસ્વામી બાલ્યા.
શ્રી વર્ધમાન પ્રભુ અચેલ (વસ્ત્રરહિત) ધર્મ ઉપદેશ કરે છે. જ્યારે પ્રભુ શ્રી પાર્શ્વનાથે અન્તરોત્તર (ઉપરનું અને અંદરનું) વસ્ત્ર પહેરવા ફરમાન કરેલું છે. તેનું શું કારણ હશે !' શિમણુધરે બીજે - પ્રશ્ન કર્યો.
લબ્લિનિધાન ગણધર શ્રી ગૌતમ બોલ્યા. “તીર્થકરે પોતાના કેવળજ્ઞાન વડે તે કાળમાં વર્તતા માનવ સંઘના ભારિ જીવનની . યોગ્યતાનું દર્શન કરીને, ઉચિત ધર્મસાધને નક્કી કરે છે.
ભિન્નભિન્ન પ્રકારનાં બાહ્ય લક્ષણો (ચિન્હ) તે વસ્ત્રો, જનસમાજમાં સાધુઓની ઓળખ પૂરતાંજ દાખલ કરવામાં આવ્યા છે. - પરંતુ તે શિકુમાર ! શ્રી પાર્શ્વનાથ અને શ્રી વદ્ધમાન સ્વામીની એવી આજ્ઞા છે કે, સમ્યગ દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર એજ મેક્ષનાં . સાધનરૂપ છે. બાહ્ય લક્ષણે મુકિતનાં સાધન નથી.'
, તવજિજ્ઞાસુ કશિ મહારાજે ત્રીજો પ્રશ્ન કર્યો. “હે ગૌતમ! આપ હજારો શત્રુઓની મધ્યમાં ઊભા છે, અને તે શત્રુઓ આપની સન્મુખ ધસી આવે છે, તેને આપ શી રીતે જીતી શકે છે? આપ . રાણુ કોને કહે છે?
એકને જીતવાથી પાંચને જીતી શકાય છે, ને પાંચને જીતવાથી દશને જીતી શકાય છે અને આ દશ ગણી જીતથી સર્વ શત્રુઓને કે
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રિોદાર શ્રી મહાવીર
છતી શકાય છે. એક યાત્મા જે જિત શત્રુ ગણાય છે, તેને જીતવાથી કેધ, માન, માયા અને લેભ એ ગાર કપાયને જીતી શકાય છે અને તે પછી પાંચ ઈન્દ્રિયોને જીતી શકાય છે. એ રીતે દશ શત્રુઓને જીતવાથી સર્વ શત્રુઓ છતાય છે, અને હું સુખે વિચરું છું. આત્માને અજાતશત્રુ માનવાની વાત ઘણા ને કઠીન લાગશે, પણ આત્મા જ આત્માનો શત્રુ અને મિત્ર છે. આત્માનું વિવેકનયન જયાં સુધી ન ખૂલે, ત્યાં સુધી માનવીના સઘળા પુસ્વાર્થ ખાટા રૂણે જાય'.” વિનયસાગર શ્રી ગૌતમ સ્વામીએ જવાબ આપે.
“આપ, પાબ છે ને કહે છે ! ' કેશકુમારે પ્રશ્ન કર્યો. : “રાગદ્વેષાદિ અતિ તીવ્રપાશ છે ને એનું વિમાગી કરણ એ જય કર બંધન છે. તેને છેદીને હું સાધવાચારે વિચારું છું. * ગૌતમ સ્વામીએ જવાબ આપે.
સાચેજ રાગ અને દ્વેષથી સાચો માર્ગ ભૂલાય છે. રાગ એ ટકી દૃષ્ટિનું કારણ છે અને દ્વેષ સાંકડા હૃદયનું કારણ છે. આપણા જીવનને પવિત્ર ને જયારે એક કે બે વ્યકિતમાં પરિમિત થાય છે ત્યારે વિશ્વના અન્ય સર્વ જીવો તરફને નૈસર્ગિક રને લુપ્ત થાય છે અને આપણે આધ્યાત્મિક વિકાસ ત્યાંથી જ અટકી પડે છે. સ્નેહના વિભાગ ન પડવા જોઈએ. કાળની જેમ તે પણ અવિભાજપ અને અખંડ રહે જાઈએ જગતના જીવ માત્રને જેમાંથી “અભય” ની પ્રતિજ્ઞા અપાય, તેજ સ્નેહ. જે એક બેમાં તે સનેહ સ્થગિત થાય તો અન્યનું અહિત આપણાથી થઈ જ જાય અને ત્યાં સુધી જીવનમાં આત્મ પ્રકાશના કિરણો ને પ્રભવે.
१ उद्धरेदात्मनात्मानं नात्मानमवसादयेत् । __ आत्मैव ह्यात्मनो बंधुरात्मैव रिपुरात्मनः ॥ ५ ॥
( શ્રીમદ્ ભગવદ્દગીતા અધ્યાય છો ?
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
આર્યાવર્તની અમરવેલ
૨૦૭
કશિ ગણુધરે પૂછ્યું', ' હે ગૌતમ । અંતર હૃદયને વિષે એકલતા ઉત્પન્ન ચાય છે. જેને વિષમય ફળ લાગે છે. તે લતાનું નામ શું! એ લતા આપે શી રીતે ઉખેડી નાખી ? '
'
એ લતાનું નામ ભવતૃષ્ણા છે. એ ભયંકર લતાને દુષ્કર્મોના વિપાકરૂપ વિષમય ફળ લાગેલાં છે. કિરણુની તીવ્ર જ્યાતિથી ' એ ભવતૃષ્ણા નામ” લતાને છંદી નાંખી છે અને તેના વિષય કુળથી મુક્ત થઇ સમાધિપૂર્વક હું વિચરૂં છું. ચાર જ્ઞાનના ધારક શ્રી ગૌતમ સ્વામીએ' જવાબ આપ્યું.
'
ભવતૃષ્ણામાનવ પ્રાણી પળે પળે ચ્યવનવા ભવનાં બંધનમાં પડે છે. એવા ચેડાજ આત્મનો આજે અવનિતલે વિહરતા હશે કે જેએનું જીવન તૃષ્ણા ’થી પર હશે. તૃષ્ણુા એટલે વિવિધ પ્રકારના સાંસારિક ભાગે ભાગ કાજે અંતરના વલખાં, એ તૃષ્ણા જે જે - વસ્તુની પાછળ ઘેલી બનીને માનવીને દાડાવે, તે તે વસ્તુ માનવી એક ઢાળે મેળવે પશુ તે મેળવવા માટે ભવ- પછી ભવ ધારણ કરવા પડે એટલે કે એક એક વસ્તુની પાછળ માનવીના એક એક જન્મ" ખાય, છતાં તેને સાચી શાંતિ તે નજ જડે,
14
સમતાભાવી શિગણધર જેમ જેમ પેાતાના પ્રશ્નાના યથાય ઉત્તર મેળવતા ગયા, તેમ તેમ તેમની જિજ્ઞાસી બઢતી ગઇ, તેમણે શ્રી ગૌતસ સ્વામીને પ્રશ્ન કર્યાં.
• હે ગૌતમ ! જાજવલ્યમાન ધાર અગ્નિ સારમાં સળગી રહ્યો છે: જે શરીરને વહે છે, તે અગ્નિ આપ કાને કહે છે? તે આપે તેને કઇ રીતે મૂઝાબ્યા ? ’
‹ à મુનીશ્વર.! ચાર કષાય અગ્નિરૂપ છે તે જ્ઞાનશીલ તથા તપ જળરૂપ છે. જ્ઞાનજળની અખંડ ધારાથી કષાયરૂપ ગ્નિ હાલવાઇ જાય છે. મે* તે અગ્નિને જ્ઞાનરૂપ જળવડે ઠારી દીધે છે, તેની
"
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
વિહાર શ્રી મહાવીર બાળવાની શક્તિઓ હરી લીધી છે.” ધીર-ગંભીર શ્રી ઇન્દ્રિભૂતિ ગૌતમે જવાબ આપ્યો,
ચાર કષાય –ોધ-માન-માયા-લોભ એ ચાર કયાય. સંસા-- રમાં આઠેય દિશાઓમાં તેના પવન વાય છે. જીવનની દોડાદોડ પણ કષાયના તેમના ઉપરના આધિપત્યના કારણરૂપ છે, કષાય મુક્તિ રાઈને કે ધર્મપ્રેમી જ સંસાર વાટે વિહરતે મળશે. સમતલ માનસ અને સ્વચછ મતિથી પળભર વિચાર કરવામાં આવે છે, “ધ, માન, માયા અને લેભ એ ચાર ભયંકર અવગુણ મારા અંતરમાં–શરીરના યા દરવાજેથી-દાખલ થયા? અને ક્યા સગોમાં અંતરમાં તેમને
ગ્ય સ્થાન મળી ગયું?” તો જીવનની અશાંતિના ઘણા કારણે આપોઆપ શાંત થઈ જાય તે આત્મા કપને લીન થવાની બે ઘડી પણ મળી રહે.
* અતિ સાહસિક, ભયંકર અને દુષ્ટ અશ્વ ઉન્માને વિષે દોડે છે; એવા જ અશ્વ પર આરુઢ થયેલા છતાં, આપને એ અશ્વ અવળા માર્ગે કેમ ઘસડી જતો નથી? એ અવનું નામ શું?' તત્ત્વપિપાસુ. કેશિઅણુધરે પ્રશ્ન પુછા.
મન એ અતિ સાહસિક, ભયંકર અને દુષ્ટ અશ્વ છે. તેને જ્ઞાન અને ધર્મશિક્ષારૂપી લગામ વડે હું વશ કરું છું. તેથી તે અને અવળે માર્ગે લઈ જઈ શકતો નથી અને જાતિવંત અશ્વ બનીને સન્માર્ગે ચાલે છે. મનનું સ્વરૂપ સમજાવતાં ગૌતમસ્વામી બાલ્યા.
મન-શરીરનો ઘેડે તે મન; શરીર તેના પર સવારી કરે; અગમનિગમા ફરે, અવનવા દસ્ય જુએ. મનરૂપી અશ્વની ગતિ વાયુથી યે. વિશેષ છે. સવાર છે જે તેના પર સંપૂર્ણ કાબૂ ને રાખે, તો તે, તેને ગમે તે વખતે ગમે ત્યાં ગબડાવી મૂકે. બીજા ઘોડા અમુક કલાકની દોડને અંતે ચાકે, પણ મનને ઘોડે વગર ચાકે કલાકોના કલાક સુધી
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવર્તની અમરવેલ
૨૦૯,
ગમે ત્યાં દેડી શકે છે. પૃથ્વી ઉપર આપણો નિવાસ અને તેમાં પણ તેના અમુક દેશ, પ્રાન ને મહાલના અમુક શહેર યા ગામના અમુક વિભાગમાં આવેલા અમુક ઘરમાં પૃથ્વીના પ્રદેશમાં વસતા આપણે, જે તે અશ્વ પર બેસીને ગગનમાં કાલ્પનિક ઉડયન કરતા રહીએ, તે પૃથ્વીના સંબંધવાળું આપણું શરીર, પૃથ્વી પર જીવતા જીવો માટે કશુ શુભકાર્ય ન કરી શકે. તે ઉપરાંત અવનવા પ્રદેશનાં કાલ્પનિક ઉડયનમાં રાચીને, કાંઈ પણ ન મળતાં હતાશ થઈને હારી જાવ. દરેકને આંગણે મનને ઘોડો છે, પણ તેથી તેના ઉપર આઠેય પ્રહર , સવારે ન કરવી જોઈએ. વધારે દેડાવવાથી જ તે ઘોડે સ્વચ્છંદી બને છે અને આપણને અર્થહીન બનાવે છે.
કચિમહારાજે પ્રશ્ન કર્યો કે, ઇન્દ્રભૂતિ ગૌતમ' મહા જળપ્રવાહ ઘસડાતા પ્રાણીઓના રક્ષણ અર્થે કઈ આધાર, શરણું કે દઢ સ્થાન છે? કાઈ દ્વીપ આપની જાણમાં છે કે આપ ને દ્વીપ કહે છે!
ગૌતમસ્વામી બોલ્યા, “હે મહામુનિ ! સંસાર સમુદ્રના જરા મરણના જળપ્રવાહમાં ઘસડાતાં પ્રાણીઓના રક્ષણને, માટે આધાર દ્વીપ છે. તેનું નામ ધર્મ છે. તેનું શરણું ઉત્તમ છે.” . જન્મ-મરણ–સંસારમાં ફરનારને માથે પ્રતિપળે જન્મ, જરા ને મરણનો ભાર રહે જ છે. તેમાંથી ઊગરવા માટે એવા તને આશ્રય લે જોઈએ કે જેને જન્મ,જરા કે મરણને ભય ને સ્પર્શી શકે, એવાં તો તે, અહિંસા, સત્ય અચૌર્ય બ્રહ્મચર્ય ને અપરિગ્રહવાદ. આ પાંચ તત્તને કાળ ન અડી શકે અને જે કાળથી પર છે, તેનો આશ્રય આપણને કાળથી પર બનાવે કે જ્યાં જન્મ જરા કે મૃત્યુની નાબતને અવાજ ન પહોંચી શકે. . !
કેશી ગણુધરે પૂછયું, “મહાસાગરના મહા પ્રવાહમાં એક નાવ પરિભ્રમણ કરે છે. તે નાવ ઉપર આરૂઢ થઈને આપ સમુદ્રને માર શી રીતે પામી શકશો? આપ એ નાવ કોને કહે છે?”
૧૪
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
.
૨૧૦
વિવારક શ્રી મહાવીર જ્ઞાન તેજ ઝળકતી મુખાકૃતિ જેની છે, એવા શ્રી ગૌતમ બેલ્યા, “શરીર નાવરૂપ છે, ને જીવ નાવિક રૂપ છે, તેમજ સંસાર સમુદ્ર રૂપ છે. તે સંસાર સમુદ્રને મહર્ષિઓજ કરી શકે છે. છિદ્રવાળી નાવ પાર પહોંચશે નહિ, પણ જે છિદ્ર રહિત છે, તે સમુદ્રને તીરે પહોંચી શકશે.”
દેષ-છિદ્રો; નાવમાં છિદ્ર હોય તો તેમાં પાણી ભરાઈ જાય ને તે બેસારૂ સાથે સાગર તળિયે જઈ બેસે. તેજ રીતે આ સંસારરૂપી સમુદ્રમાં દિવાળી નાવ ( દેહભર્યા શરીર) પર બેસીને આપણે ડૂબકીઓ ખાઈએ છીએ ને પાછા સપાટી પર આવીએ છીએ. જ્યારે તે છિદો-દોષ જ્ઞાન પ્રકાશથી પૂરાઈ જશે, ત્યારે આપણે સાચો ઉદ્ધાર થશે.
હે ગૌતમ! આ ઘર અને ભત્પાદક અંધકારને વિષે અનેક પ્રાણીઓ વસે છે. સકલ લેકના એ પ્રાણીઓ માટે પ્રકાશ કેણું રેલાવશે ?' તત્ત્વજ્ઞ શ્રી કેશકુમારે પ્રન કર્યો. - “સર્વ લેક પ્રકાશક નિર્મળ ભાનુ ઊગે છે, તેજ સર્વને માટે પ્રકાશ રેલાવશે. ' પ્રકાશ ઝરતી વાણીમાં ઇન્દ્રભૂતિ બેલ્યા.
ભાનું–તે મહાવીર સર્વ પ્રકાશ તે જ્ઞાન પરમ જ્ઞાની શ્રી મહાવીરે પ્રકાશેલ ધર્મ પ્રમાણે વર્તતાં આ જીવનમાં મધુર શાંતિ અને ચૈતન્ય કુલિગો અવશ્ય કુરાયમાન થાય.
પોતાના દરેક સ દેહના સમાધાનકારક ઉત્તર સાંભળી કેશીગણુધરે, શ્રી ગૌતમ સ્વામીને કહ્યું કે, “હે ગૌતમ ! આપ પ્રજ્ઞાવંત છે. સદેહ રહિત અને સર્વ સૂના પારગામી હોવાથી હું આપને વંદન કરૂ છું.'
તત્ત્વચર્ચા સાંભળીને એકત્ર થયેલા માનો પણ સાચો માર્ગ પામ્યા. એટલાજ માટે શાસ્ત્રકારોએ કહ્યું છે કે, “સત્સંગનો લાભ
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
શિવરાજર્ષિ અગાધ છે ' સેંકડો ગ્રાના ઢગલા વચ્ચે બેસવા કરતાં પણ તેવા અનેક ગ્રન્થના રહસ્યવિદ્દ સહાન આત્માને પળભરને સંગ પણ શ્રેષ્ઠતર છે,
શ્રાવસ્તિમાં તત્ત્વચર્યા પતી જતાં, સમર્થનાની મહાવીર દક્ષિણ ખૂણે વિહરતાં અહિચ્છત્રા નગરીએ પધાર્યા. ભવ્ય જીવોને ધર્મમાગે દોરનારી દેશના આપીને ત્યાંથી આગળ વિહાર શરૂ કર્યો. ગમે તેવા જંગલોમાંથી, પગે ચાલીને પસાર થવા છતાં તેમને કંટકે માત્રથી ઈજા ન પહોંચતી. તેમનું જીવન સર્વોત્કૃષ્ટ કાટિતુ હતું, કે જે મટિએ પહોંચ્યા બાદ ગુણ કે દોષ બેમાંથી એકેયને આધારે ન રાખવો પડે.
વિહાર કરતાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર હસ્તિનાપુરમાં પધાર્યા ત્યાંના ઉદ્યાનમા દેવોએ ભવ્ય વ્યાખ્યાન મંડપ (સમવસરણ) ની - ચના કરી.જ્ઞાનપિપાસુ ભવ્ય જીવથી થોડી જ વારમાં તે મંડપ ખીચોખીચ થઈ ગયે. તેમાં શિવરાજ નામે તાપસ પણ આવ્યા હતે.
શિવરાજર્ષિ-હસ્તિનાપુરને તે રાજા પોતાના પુત્ર શિવભદ્રને ગાદી પી તેણે તાપસીની પાસે દીક્ષા લીધી ને દિશા પ્રેક્ષકતાપસ રૂપે તાપસ રાઇ, યાજજીવ છઠ છઠની તપસ્યા કરતો વિચરવા લાગે, તેની ભદ્ર પ્રકૃતિ અને ઉગ્ર તપૂસ્યાને કારણે થડા સમયમાં તેને વિલંબ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું તે જ્ઞાનના બળથી તે સાત દીપ અને સાત સમુદો સુધી જોવા લાગ્યા. સાત દીપ અને સાત સમુદ્રોની આગળ તેની નજર ન પહેચવાથી તેથી આગળ કંઈ ન જ હોવાનો મત બાંધી, તે . પ્રમાણે સર્વને મનાવવા જનતામાં તે પિતાના મતને પ્રચાર કરવા લાગ્યો. હસ્તિનાપુરના રાજમાર્ગ પરથી પસાર થતાં ગૌતમસ્વામી શિવરાજની પ્રરૂપણા લેના સુખથી સાંભળી, ગૌતમસ્વામીએ શ્રી મહાવીરને તે બધી પ્રશ્નો કર્યા સર્વ સભાજનો સમક્ષ શ્રી મહાવીર સ્વામીએ તે પ્રશ્નના સમાધાનકારક ઉત્તર આપ્યા. શિવરાજને તેની સલ આવી અને તેથી તે પણ દેશના સંભળવા આવ્યો હતો
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨
વિશ્વોદ્ધાર શ્રી મહાવીર
સત્ય ધર્મ' સંબધી શ્રી મહાવીરની દેશના સાંભળી શિવરાજનો * તાપસપણાનો ગર્ભ ગળી ગયો અને ભગવાન પાસે દીક્ષા લઈશિવરાજર્ષિ' બન્યા.
હસ્તિનાપુરમાં ધર્મપ્રકાશ રેલાવી, પરમજ્ઞાની શ્રી મહાવીરમકાનગરીએ પધાર્યા. ને ત્યાં પણ ધર્મ-ગંગાના નિર્મળ નીર રેલાગ્યા; તે નીરને એક પ્રવાહ નીચે વહે છે.
અહિંસક યજ્ઞ– આજ કાલ યજ્ઞયાગાદિનું જોર વધી રહ્યું છે, તે યજ્ઞમાં કર્મપી કાષ્ઠ હેમવાને બદલે તેઓ (વેદ ધમઓ) પશુએને હેમે છે અને તેના સમર્થનમાં જણાવે છે કે, “યજ્ઞમાં હેમાયેલ પશુ જેવગે જાય છે. મારે તેમને એજ કહેવાનું છે કે યજ્ઞમાં હેમાનાર છવ જે રવર્ગે જ જતો હોય, તો તમે તમારા પ્રિય પાત્રાનો હેમ કરીને તેમને સ્વર્ગમાં શા માટે નથી મોકલતા ? પણ તેમ કરતાં તેઓ અચકાય છે ને નિર્દોષ પશુઓને જ હેમ કરે છે.
આ સંસારમાં દરેક પ્રાણુને જીવવાની ઈચ્છા હોય છે, તેને ય મરવું ગમતું નથી. તમને જેટલે તમારે જીવ વહાલે, તેટલે જ બીજાને પિતાને વહાલો. “હિંસક યજ્ઞ” એ તો નરી અજ્ઞાનતાનું કારણ છે. જ્ઞાનવંત કાઈ પોતાના સ્વાર્થની ખાતર અન્ય પ્રાણીના શરીરને હાથ પણ ન અડાડી શકે.
મહાનુભા! હેમ જરૂર કરવો જોઈએ પરંતુ હિંસક નહિ. જેનાથી આપણે આત્માનું કલ્યાણ થાય એવો જ યજ્ઞ કરવો જોઈએ. “તપરૂપ અનિ, જીવરૂપ અગ્નિનું સ્થાન–કુંડ, ગરૂપ કાશી, શરીરરૂપી છાણું, કર્મરૂપી લાકડી, સયમ વ્યાપારરૂપી શાંતિપાઠ; આ પ્રકારની સામગ્રીથી ઋષિઓથી પ્રશ સાયલ હામને હું કરું છું'? એવા જ પ્રકારને અહિંસક યજ્ઞ કરવાની હું તમને આજ્ઞા આપું છું.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાલ-મહાશાલની દીક્ષા
૨૩
* આર્યાવર્તને આંગણે અહિંસાની અમરવેલ પાગરી રહી છે, તેને ઉછેદ સાચા આયથી ન જ થાય, કેઈપણ જીવને હણવાની ભાવના થવી એ પણ મોટામાં મોટા પાપના કારણરૂપ થાય છે તે પછી જીવના નાશની તો વાત જ ક્યાં રહી ? સમજે અને સહુને સમજાવો કે, “આત્માની હયાતિમાં અહિંસા જ શોભે, જ્યારે -આત્મતત્વ નાબૂદ થાય ત્યારે ગમે તે રીતે વર્તજે.'
સેલમું માસું –મોકાનગરથી વિહાર કરીને શ્રી મહાવીર પ્રભુ (વિ. પૂ૪૮૪=૪. પૂ ૫૪૦–૧) વાણિજ્યગ્રામમાં પધાર્યા અને કેવળી પણાનું સોળમું ચેમાસું વાણિજ્યગ્રામમાં કર્યું. ' વર્ષાઋતુ ઊતરતાં મહાવીર પ્રભુએ રાજગૃહ તરફ વિહાર શરૂ કર્યો. માર્ગમાં અનેક જીવને સંસાર તરવાનો ઉત્તમ માર્ગ બતાવતા -પરમ ઉપકારી શ્રી મહાવીર રાજગૃહીમાં પધાર્યા. અહીંથી શ્રી વીરની સાથે વિચરતા સાધુઓમાંના ઘણાએ અનશન વ્રત અંગીકાર કર્યો. -સત્તરમું ચોમાસું રાજગૃહમાં જ પસાર થયું (વિ. સં. પૂર્વે ૪૮૪– ૪૮૩). અત્યારે શ્રી મહાવીરની વય ઓગણસાઠની થઈ હતી. છર્તા એકધારા પ્રવાસની અસર તેમના માનસમાં લેશ પણ અસરની રેખા ન તાણ શકતી.
ચોમાસું પૂરું થતાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે વિહાર શરૂ કર્યો. વિચરતાં વિચરતા પૃષ્ઠચંપા નગરીએ પધાર્યા.
શાલ-મહાશાલની દીક્ષા –પૃષચંપામાં તે સમયે શાલ રાજા રાજ્ય કરતો હતો. તેમને મહાશાલ નામે યુવરાજ હતા. શ્રી મહાવીર જેવા મહાપવિત્ર પુરૂષ પોતાના નગરમાં પધાર્યાના સમાચાર મળતાં પિતા-પુત્ર તેમના દર્શને ગયા. તેમને સાચો માર્ગ સૂઝાડવા શ્રી મહાવીરે “કમ સંબંધ” ઉપર દેશના આપી. દેશનાથી પિતાપુત્ર પ્રતિબંધ પામ્યા. પોતાના ભાણેજ ગાલિત રાજ્યાભિષેક કરી રાજા શાલ અને યુવરાજ મહાશાલે શ્રી વીર પ્રભુ પાસે દીક્ષા લીધી.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
૨૧૪
વિશ્વોહારેક થી મહાવીર સુર અસુરોથી પરલા શ્રી મહાવીર પ્રભુ પૃષ્ઠ ચ પાથી વિહાર કરી, શિષ્યાના સમુદાય સહ અવંતિ રાજ્યના દશાણું દેશના દશાણું નગરમાં પધાર્યા.
રાજા દશાર્ણ ભક–દશાણું દેશને રાજા દશાર્ણભદ્ર તે કીવીરને સેવક હતા. વીરના આગમનના સમાચાર મળતાં જ તે તેમને વદિવા જવાની તૈયારી કરવા લાગે. વિવિધ પ્રકારના જળથી નાન કરી, સવગે મહામૂલ આભૂષણો તથા શુદ્ધ વો ધારણ કરી કે પુષ્પમાલા પહેરી ઉત્તમ ગજે ૮ ઉપર રાજા બેઠા, તેમની પાછળ ઈકાણું તયા દેવીઓના રૂપને શરમાવે તેવી સૌન્દર્ય ઝરતી તેની રાણી - એને રસાલે ચાલ્યો. રાજા–પોતાના સંપૂર્ણ ઐશ્વર્ય અને સમૃદ્ધિ. સહિત, અતિ ઉલાસપૂર્વક પ્રભુના સમવસરણુ નજીક આવી ગદથી ઊતરી અભિગમ સાચવી, સમવસરણમાં આવ્યો. શ્રી મહાવીરને જોઈ મસ્તક નમાવી, ત્રણ પ્રદક્ષિણા દઈ વદના કરી, સમૃદ્ધિના ગર્વને જાળવતે લાયક સ્થાન પર બેઠે.
એ વખતે દશાર્ણપતિને સમૃદ્ધિનો ગર્વ થએ જાણી, તેને પ્રતિ-- બંધ કરવાને માટે, ઇન્દ્રદેવે એક અદ્દભૂત જળકાંતણીય વિમાન તૈયાર કર્યું. વિમાનમાં પિતાના સામાનિક દેવતાઓની સાથે તે બેઠા. રૂપરસ ઝરતી હજારે દેવાંગનાઓ તેમને ચામર વિંઝવા લાગી. ગાંધી સંગીત કરવા લાગ્યા. એવા ઠાઠમાઠપૂર્વક ઇન્દ્રદેવે મનુષ્યલોકમાં ઊતર્યા.. આઠ દતુશળથી શોભિત અને દેવદુષ્ય વસ્ત્રોથી જેની પીઠ આચ્છાદિત કરેલી છે એવા એરાવત હાથી પર સવારી કરી તે સમવસરણ સમીપ બાવ્યા. હાથી પરથી ઊતરી ઇંદ્ર ભક્તિભાવપૂર્વક્ર સમવસરણમાં પ્રવેશ કર્યો. તે વખતે તેના જળકત-વમાનમાં આવેલી ક્રીડાવાપીઓમાં રહેલા દરેક કમળની અંદર સંગીત થવા લાગ્યું. પ્રત્યેક સંગીતે ઇન્દ્રના, જેવા વિભવવાળા એકેક સામાનિક દેવ, દિવ્યરૂપ તથા સુંદર વેશયુકત દેખાવા લાગે. તે દરેક દેવને પરિવાર વિશ્વને વિસ્મયકારક હતો.
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજ દશાર્ણભદ્ર
૨૧૫ પ્રભુને વારંવાર પ્રણમી, સ્તુતિ કરી ઈદેવ એગ્ય સ્થાનકે બેઠા. ' • ઇન્દ્રની આવી અવર્ણનીય સમૃદ્ધિ જોઇને દશાર્ણભદ્ર ભૂપતિ ક્ષણ કાજે ' ચંભિત થઈ ગયો. તેના મનમાં વિચાર–તરંગે ઊઠયા.
“અરેઆ ઇન્દ્રના જળકત વિમાનની કેવી અપૂર્વ શોભા છે? તેમના વૈભવને વિરતાર કઈ અલૌકિક જણાય છે. મને ધિક્કાર છે કે, મેં મારી સંપત્તિનું અભિમાન કર્યું. મારી અને આ ઇન્દ્રની સમૃદ્ધિ વચ્ચે તો એક ખાબોચીઆ અને સમુદ્ર જેટલું અંતર છે. મેં મારી સમૃદ્ધિના ગર્વથી મારા આત્માને તુચ્છ કે, ઈન્દ્રદેવે મને સમૃદ્ધિથી જીતી લીધો છે, તો હું હવે દીક્ષા લઇ તેમના ઉપર વિજય મેળવું. એટલું જ નહિ પણ ભવભ્રમણ કરાવનારા જે કર્મરૂપ શત્રુઓ છે, તેમના પર પણ વિજય મેળવું.
શુભભાવના ત સોપાને આગળ વધતા રાજાએ ત્યનિ ત્યાં મુગટ અને કડા વિગેરે આભૂષણે કાઢી નાંખ્યાં. અને પચમુષ્ટિ લે ચ કરી ગણધર મહારાજની પાસે આવી યતિલિંગ ગ્રહણ કર્યું. અપૂર્વ ઉત્સાહ અને સાહસવાળા તે દશાર્ણભક મુનિએ, પછી શ્રી વીરને પ્રદક્ષિણ પૂર્વક વંદના કરી. તે વખતે ઇન્ટે તેમને પાસે આવીને કહ્યું કે, “હે મહાત્મન ! તમે દીક્ષાના મહાન પરાક્રમથી મને જીતી લીધે છે.'
દશાર્ણનગરથી વિહાર કરીને શ્રી મહાવીર વિદેહ તરફ વિચથી. વિચરતા વિચરતા વાણિજ્ય ગ્રામમાં પધાર્યા. ત્યાં સેમલ બ્રાહ્મણે નિર્ચન્ય પ્રવચનને રવીકાર કર્યો. શ્રી મહાવીરનું કેવળી અવસ્થાનું ૧૮મું ચોમાસું વાણિજ્ય ગ્રામમાં થયું. .
વિહાર-શિયાળે બેસતાં જ પરમજ્ઞાની શ્રી વિરે પશ્ચિમ દિશાએ આવેલ કોશલ દેશ તરફ વિહાર શરૂ કર્યો. ત્યાંથી ઝડપભેર પાંચાલ તરફ ગયા. માર્ગમાં સાકેત અને શ્રાવતીમાં અનેક જીવને ધર્મને
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬
વિશ્વદાર શ્રી મહાવીર બોધ કર્યો. વગર કારણે એક જ સ્થળે શ્રી મહાવીર એક પળભર ન કાતા દૂર ગગનમાં તરતા ભાસ્કરની અદાએ વગર પ્રમાદ તેઓ સતત વિહારમાં જ રહેતા ને માર્ગમાં મળતા જીવો પર ધર્મ કિરણો ફેકીને તેમનું અધર્મથી રક્ષણ કરતા. કોઈ પણ જીવને પ્રતિબોધ થવો જણાતાં તેઓ વગર વિલંબે સેંકડે ગાઉની સફર કરી નાખતા. શ્રી વિરના વિહારની તુલના આકાશના સૂર્ય સાથે પણ માંડ માંડ કરી શકાય, બલકે સૂર્યથી પણ વિશેષ ઝડપે તેમને વિહાર અને ધર્મપ્રકાશ થતો હતે.
શ્રાવતીથી વિહાર કરીને શ્રી મહાવીર પ્રભુ કાસ્પિલ્યપુરમાં પધાર્યા, ત્યાં શ્રી વીરે દેશના દીધી. શ્રી મહાવીરની દેશનામાં આત્માના સહસ્ત્રદલ કમલની સુરભિ સિવાય બીજું શું હોય ? તે સુરભિ વ્યાખ્યાન-મંડપમાં પ્રસરતાં જ અનેક ભવ્યાત્માઓના “સંસારીપણાના' કેફ ઊતરી જતા. ઘણુને પિતાની મૂળ સ્થિતિનું ભાન થતું.
અંબાડ પરિવ્રાજકા–દેશના સાંભળી અંબ શ્રી વીર પાસે શ્રાવકનાં વ્રત ઉચ્ચય આ અંબાડ તે એ જ કે, જેણે સુલતાની સમ્યકત્વની પરીક્ષામાં હાર ખાધી હતી.
૧લું મારું –કાપ્પિયપુરથી શ્રી મહાવીર વૈશાલીમાં પધાર્યા ને ચોમાસું ત્યાં જ કર્યું. “
વિતરણ –શિયાળ બેસતાં વિશ્વવન્ત શ્રી વીરે વિદહ દેશ તરફ વિહાર આદર્યો. ડગલે ડગલે દુનિયાના છે તેમનું શરણ સ્વીકારતા અને કલ્યાણ પામતા. ત્વરિત તિઓ વિદેહની ભૂમિ વટાવી કેશલની હદમાં પુનિત પગલાં માંડયાં ને કાશી વિગેરે ગામોમાં થઈને વાણિજયગ્રામમાં પધાર્યા. વાણિજયશ્રામના અનેક છે તેમના જીવન-પ્રકાશને લાભ પામ્યા. જ્યાં જ્યાં જતા, ત્યાં ત્યાં શ્રી મહાવીર કંઈકને કંઈક વેરતા, કે જે સ્વીકારતાં જ જન્મનાં દુઃખ ટળી
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભારતનું ભાવિ -
૨૧૭
જાય. “આપવુ' એજ એમના કેવળી જીવનનો એક પવિત્ર મંગલ આદર્શ હતો ડેઈની પાસેથી કશું ન લેવાની ભાવના રાખી છૂટે હાથે દાન દેનારની યશગાથા દુનિયાની જીભે ગવાય તેમા અતિશએક્તિ જેવુ પણ શું ગણાય ? શ્રી વીર જે દ્રવ્યનું દાન દુનિયાના ઇને કરતા હતા, તે અસ્થિર કે નાશવંત નહોતુ; પરંતુ શાશ્વત ' અને સતર ગી હતું.
વીસમું ચોમાસું –વાણિજ્યગ્રામથી નીકળીને પરમજ્ઞાની શ્રી મહાવીર વૈશાલીમાં પધાર્યા તે વર્ષા ઋતુ બેસી જતાં ચોમાસું ત્યજ સ્થિર રહ્યા. '
ચેમાસું ઊતરતાં મગધની તરફ વિહાર શરૂ કર્યો ને રાજગૃહમાં આવ્યા.
ભારતનું ભાવિ –સમવસરણની રચના થતાં જનહિતકારી મહાવીર વ્યાખ્યાન પાઠે બિરાજ્યા, પછી શ્રી ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુ શ્રી -વીરને પૂછ્યું કે – હે ભગવન! આપના નિર્વાણ પછી શું શું ચશે પ્રભુએ કહ્યું કે – હે ગૌતમ ( મારા મેક્ષ ગમન બાદ ત્રણ વર્ષ, સાડા આઠ માસ વ્યતીત થએ દુષમા નામે પંચમે આરો શરૂ થશે.
મારા મોક્ષગમનને ચોસઠ વર્ષ વીતતાં ચરમ કેવલી જ બુસ્વામી મોક્ષે જશે. તે જ સમયે મન:પર્યવજ્ઞાન, પરમાવધિ, પુવાકલબ્ધિ, આહારક શરીર, ક્ષપકશ્રેણિ, ઉપશમ શ્રેણિ, જિનકલ્પ, પરિહાર વિશુદ્ધિ, સૂક્ષ્મ સિં૫રાય, યથાખ્યાત ચારિત્ર, કેવલજ્ઞાન અને મેક્ષગમનઃ આ બાર વસ્તુઓનો ભરતક્ષેત્રે વિચ્છેદ થશે. '
મારા નિર્વાણ પછી ૧૭૦ ભદ્રબાહુસ્વામિના સ્વર્ગગમન બાદ છેલ્લા ચાર પૂર્વ, સમચતુરઢ સંસ્થાન, વસષભનારાચ સંઘયણ, મહાપ્રાણ ધ્યાન બુદપણને પામશે. * પાંચ વર્ષ પછી આર્ય વજના સમયમા દશમું પૂર્વ ને ચાર -સંઘયણ પણ મ્યુચ્છેદ થશે. મારા મોક્ષગમન પછી પાલક, નંદ,
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
ચંદ્રગુપ્ત વિગેરે રાજ્ય ચલાવી રહ્યા બાદ, ૪૭૦ વર્ષ વિક્રમાદિત્ય રાજા ચશે. તે રાજા સુવર્ણ પુરૂષની સાધના કરી પૃથ્વીને ઋણમુક્ત કરી પિતાને સંવત્સર પ્રવર્તાવશે.
દુસમ સમયમાં મેટાં નગરે ગામ જેવાં અને ગામ સ્મશાન સમાન થશે; યમના દડ જેવા ભયંકર રાજાઓ થશે, કૌટુમ્બિકો દાસ જેવા થશે. હેદ્દેદારો લાંચ ખાઉ થશે, નોકર ચાકર સ્વામિ. કરનારા થશે, સાસુ કાલરાત્રિ સમાન થશે, અને વહુ સાપ જેવી થશે; દુરાચારિણી કુલાંગનાઓ થશે, શિષ્યો તેમજ પુત્રે સ્વૈરવિહારી થશે; મેઘ વેળાસર વર્ષશે નહિ અને સમય વીતે વર્ષશે; દુર્જન લોકે સુખી, ઋદ્ધિસંપન અને સન્માન પાત્ર બનશે; જ્યારે સજજન માને દુઃખી તેમજ અ૮૫ દિવાળા ચશે; પરચક્ર, દુકાળ વિગેરેથી દરેક દેશ પીડાશે; હલકા માણસે વિશેષ પેદા થશે; બ્રાહ્મણે પિતાના નિત્ય કર્મો છોડી દઈ અર્થ લુબ્ધ થશે, સાધુઓ ગુરૂકુળવાસને, ત્યાગ કરી ધર્મ કાર્યમાં મંદપ્રવૃત્તિવાળા તેમજ કપાયથી કલુષિત. મનવાળા થશે. સમગદષ્ટિ દેવતાઓ તેમજ મનુષ્યો અ૫ બળવાળા ચશે અને મિચ્છાદષ્ટિ વિશેષ બલવંત થશે. દેવતાઓ દર્શન દેશે નહિ, વિદ્યા મંત્ર તથા ઔષધિ વિગેરે પણ જોઈએ તેવા પ્રભાવથી ક્રાયમાન થશે નહિ આચાર્યો પણ શિષ્યોને સમ્યક્ શ્રત આપશે નહિ, વહેવાર, મત્ર, ત ત્રાદિમા હમેશ ઉઘત બનેલા મુનિઓમાથી આગમાંથી લુપ્ત થશે અને અનેક પ્રકારના લેભમાં ફસાશે. ઉપકરણ. વસ્ત્ર, પાત્ર, વસતિ, શ્રાવકે વિગેરે ઘટતા જશે. વેષધારીઓ વિશેષ અને શુદ્ધ સાધુઓ ઓછી થશે. પૂર્વાચાર્યોની પરંપરાથી ચાલતી આવતી શુદ્ધ સામાયારીને ત્યાગ કરી, પોતાની બુદ્ધિમાં આવે તેમ કલ્પના કરી, સામાચારી બતાવી ભકિક જનને મોહમાં પાડશે. ઉસૂત્ર ભાષણ કરનારા પિતાની જ સ્તુતિ અને બીજાની નિ દા કરનારા પણ કેટલાક થશે. મિથ્યાત્વી રાજાઓનું જોર વધશે અને હિંદુ રાજાઓ અ૮૫ બળવાળા થશે. , ,
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભારતનું ભાવી
૨૧૯
મારામ-ગમન પછી ૧૯૨૮ વર્ષે ચડાળ કુળમાં કહિક રાજને જન્મ થશે. તેના જન્મ પ્રસંગે રાજા મધુમથનના મંદિરમાં, મથુરા નગરીમાં મંદિરના ગુપ્ત ભાગને સ્તૂપ પડી જશે. મનુષ્યો દુકાળથી પીડાશે. અઢારમાં વર્ષે કકિને રાજયાભિષેક થશે. તે ચામડાન નાણું , ચલાવશે. દરેક ઠેકાણેથી ખોદી ખાદીને નિધાન કાઢી લેશે તેના ” ભંડારમાં ૯૯ કેડા કડી સેનયા, ૧૪ હજાર હાથીઓ, ૮૭ લાખ ધોડા, પાંચ કોટિ પદાતી થશે. ધન માટે રાજમાર્ગ ખેદાવતા તેમાથી લવણદેવી' નામે પત્થરની ગાય નીકળશે. તે પ્રગટ થઈને ગોચરી જતાં સાધુઓને શિંગડાથી હણશે. તે સમયે પાંડિવર્ય આચાર્ય કહેશે . કે, "આ નગરમાં જલન ઘર ઉપસર્ગ થશે. તેથી કેટલાક સાધુઓ. અન્યત્ર વિહાર કરી જશે.
ત્યારબાદ સતત વૃષ્ટિ થશે. તેથી ગંગાનદીમાં પ્રચંડ પૂર આવશે અને તે પૂરમાં આખું નગર તણાઈ જશે. રાજા અને સ ઘ ઉત્તરના - ઉચ્ચ પ્રદેશમાં ચઢીને પોતાને બચાવ ક્રરશે. રાજા ત્યજ નવીન શહેર સ્થાપશે. સર્વ પાખંડીઓને તે દડશે, સાધુઓ પાસેથી પણું ભિક્ષાને
છઠ્ઠો ભાગ માંગશે, ત્યારે સંધ કાઉસગ્ન કરશે. તે વખતે શાસનદેવ [, આવી તેને નિવારશે. પચાસ વર્ષ સુકાળ રહેશે વળી પાછો છાસીમા - વર્ષે તે અત્યાચારી બનશે. પાડિવર્ય આચાર્ય પ્રમુખ સંઘ શાસનદેવ
તાને કાઉસગ્ન કરશે તેથી શાસનદેવતા આવીને તેને સમજાવશે; છતાં નહિ સમજે ત્યારે આસનકંપથી બ્રાહ્મણરૂપે શક્ર આવશે ને તેને મારશે. ત્યાર બાદ તેનો પુત્ર ધર્મદત્ત રાજગાદીએ આવશે. આ પ્રમાણે બે હજાર વર્ષની સ્થિતિવાળા ભસ્મગ્રહ રાશિની પીડા ઊતયી બાદ દેવતાઓ દર્શન દેશે. વિદ્યા, મંત્ર વિગેરે પણ થોડા જાપથી પ્રભાવ બતાવશે. અવધિજ્ઞાન જાતિસ્મરણ વિગેરે પણ અલ્પાંશે જાગૃતિમાં - ૧ એટલે ૧૯૨૮૭૨=૨૦૦૦ વર્ષ; તેમના જન્મ પછી બે હજાર વર્ષ એમ અર્ય નિષ્પન્ન થાય છે.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२०
વિશ્વોદ્ધાર શ્રી મહાવીર
આવશે, ત્યારબાદ ઓગણીસ હજાર વર્ષ સુધી જૈનધર્મ પ્રવર્તશે દુસમ કાળને અ તે, બાર વર્ષની ઉમરે દીક્ષા લીધેલ, અઢી ક માણુ ગણધર મંત્રનો જાપ કરનાર ઉદ છઠની તપસ્યા કરનાર
પસહ નામના આચાર્ય થશે. તે છેલ્લા યુગપ્રધાન આઠ વર્ષ સુધી શ્રમણ પર્યાય પાળી ૨૦ વર્ષની આયુસ્થિતિવાળા અષ્ટમભક્તથી અનશન કરી, સધર્મ દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થશે,
આચાર્ય દુષ્ણસહસૂરિ, કુશ્ત્રી સાધ્વી, નાગિક શ્રાવક અને સત્યશ્રી શ્રાવિકા–આ પ્રમાણે છેવટને સંધ રહેશે. ભરતભૂમિમાં પાંચમા આરાને અને પહેલા પહોરે તે પણ વિલીન થશે, બપોર સમયે વિમલવાહન રાજા, સુમુખ મંત્રી અને પાછલા પહોરે અગ્નિ. આવી રીતે ધર્મ, રાજનીતિ અને પાકદિને વિચ્છેદ થશે. દુસમ નામે પાંચમે આરે આ રીતે સંપૂર્ણ થશે.”
પાંચમા આરાના ભારતનું જે ભાવિ પરમ તીર્થપતિ શ્રી મહાવીરે ભાખ્યું છે, તે જ પ્રમાણે આજે વર્તાઈ રહેલું જોવાય છે. આજે સ્વત ત્ર છને કયાંય આદર થતો જોવામાં આવતા નથી. સર્વત્ર અનીતિને જ “ જય જય કાર બોલાઈ રહ્યો છે. રાજાઓ પ્રજાને ભોગે જ મેઝશેખ માણે છે, પ્રજાજનો પિતાની રાજા પ્રત્યેની નીતિ ચૂકી - ગયા છે ધર્મપ્રેમીની આજે જ્યાં ત્યાં મઝાક થાય છે. અધર્મ-અનીતિના દેશવ્યાપી પવન સામે ટકવાને માટે ધર્મનો જ આશ્રય યુક્ત ગણાય.
શ્રી મહાવીરે છઠ્ઠા આરાનું કરેલું વર્ણન
ત્યારબાદ દસમ દુસમાં નામે છઠ્ઠો આરો શરૂ થશે. પ્રલયના વાત વાશે. ઝેરના વરસાદ વર્ષશે. બારસૂર્ય સમાન સૂર્ય તપશે. ચંદ્રમાં
અત્યંત ટાઢ વષવસે, વૈતાના મૂળમાં ગગા, સિંધુ નદીના બંને . કિનારે બહેતર બીલેમાં છ ખંડ ભારતના રહેનારા મનુષ્યો તેમજ , તિર્યો નિવાસ કરશે. ગંગા તેમજ સિંધુ નદીનો પ્રવાહ રથના ચીલા
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
--
-
-
-
રાજા નાગલિની દીક્ષા
૨૨૧ જેવડે થશે. તેમ ઊપજેલાં માછલાં વિગેરેને તે બિલવાસીઓ રાત્રે આહાર કરશે. ઔષધિ, અનાજ, વૃક્ષ, ગામ, નગર, જલાશય, પર્વત વિગેરે કઈ સ્થળ રહેશે નહિ. છ વર્ષની સ્ત્રી ગર્ભ–ધારણ કરશે. સોલ વર્ષની સ્ત્રી અને વીસ વરસને પુરુષ, પુત્ર પૌત્રાદિનાં દર્શન કરશે. શરીરની ઊંચાઈ એક હાથ પ્રમાણની રહેશે. તે છઠ્ઠો આરો પણ એકવીસ હજાર વર્ષ પ્રમાણન થશે. તેની સમાપ્તિ બાદ ઉત્સર્પિણીને પહેલે આર બેસશે '
ભારત અને ભારતીય પ્રજાજનોનુ પાચમા છઠ્ઠા આરાનું સ્પષ્ટ ભાવ ચીતરી, જગદુપકારી શ્રી મહાવીરે ચ પાનગરી તરફ વિહાર કર્યો ને ગૌતમસ્વામી પ્રભુની આજ્ઞા લઈ, શાલ અને મહાશાલ મુનિ- - એની સાથે પૃષ્ઠચંપાએ ગયા.
રાજા ગાગલિની દીક્ષા –પૃષ્ઠચંપામાં તે સમયે ગામલિ રાજા રાજય કરતો હતો. ગૌતમસ્વામીના શુભાગમનની ખબર મળતાં તે તરત જ તેમને વાદવા ગયે. ગણધર મહારાજ તથા અન્ય મુનિઓને નમસ્કાર કરીને તે 5 સ્થાનકે બેઠે. દેવોએ રચેલા સુવર્ણ કમળ . ઉપર બેસી ચતુની ઇદ્રભૂતિ ગૌતમે દેશના આપી તે સાંભળી ગાગલ રાજાને પોતાના સત્યનું ભાન થયું. પિતાના પુત્રને ગાદીએ બેસાડી, પોતાના માતા-પિતા સહિત તેણે શ્રી ગૌતમસ્વામી પાસે દીક્ષા લીધો. તે સર્વે મુનિઓ અને સાધવી ભગવંતની પાસે આવતાં ગણુધર મહારાજની પાછળ ચાલ્યા, માર્ગમાં શુભ ભાવનાથી તે - પાચેને 'કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું.
ગૌતમસ્વામી નમ્યા. રસ્તો વટાવી તે સર્વે ચંપાપુરીએ શ્રી વીરની પાસે આવ્યા. તેઓએ પ્રભુને પ્રદક્ષિણા કરી અને ગૌતમસ્વામીને પ્રણામ ફર્યા. પછી તીર્થને નમીને તે પાંચે કેવળીની પર્ષદામાં ચાલ્યા. ગૌતમ
( ૧ ગાગલી; ૨-૩ માતાપિતા: ૪-૫ શાલ અને મહાશાલ)
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૨
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
સ્વામીએ કહ્યું કે, “પ્રભુને વંદના કરે.' તે જ સમયે સમર્થજ્ઞાની શ્રી મહાવીર બોલ્યા, “હે ગૌતમ! તે પાંચને કેવળજ્ઞાન થયેલું છે, માટે - આશાતના કરે નહિ' પિતાના જ શિષ્ય, છતાં જ્ઞાનસંપૂર્ણ બનતાં, તે શિષ્યને પણુ પોતે કરેલી તેમના જ્ઞાનની આશાતના બદલ વિનયસાગર શ્રી ગૌતમ નમ્યા. અજ્ઞાની, વ્યાપક જ્ઞાનવાળાને નમે તે બરાબર જ છે. કરેલી ભૂલનું પ્રાયશ્ચિત કરવાથી, આત્મા ઉપર અજ્ઞાન–થર દૂર થવા માંડે છે. શ્રી ગૌતમસ્વામી વાદળ જેટલા જ નમ્ર હતા. ભરેલા છતાં, પોતાનાથી જ વિશેષ જ્ઞાન સમૃદ્ધિને તેઓ તરત નમી પડતા. વ્યાજબી રીતનું નમન આત્માનું ઉર્ધ્વગમન કરે.
અષ્ટાપદે–પિતાના શિષ્યોને કેવળજ્ઞાની ચતા જોઈને શ્રી ગૌતમસ્વામીને વિચાર થયો કે, “શું મને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત નહિં
થાય? શું હું આ ભવમાં સિદ્ધિ પદ પ્રાપ્ત નહિં કરું ? ' ચિંતા - ચકે ચઢેલા શ્રી ગૌતમે તેવામાં દેવવાણું સાંભળી કે, “આજે જ
શ્રી જિનેશ્વરે કહ્યું છે કે, “જે કોઈ મનુષ્ય લબ્ધિ વડે અષ્ટાપદ પર્વત ઉપર જઇ ચોવીસ જિનેશ્વરેને વંદન કરે, તે જરૂર તેજ
વે સિદ્ધિને પામે. ' આ પ્રમાણે દેવવાણી સાંભળીને ગૌતમ ગણધરે અષ્ટાપદે જવાની શ્રી વીર પાસે આજ્ઞા માગી. ત્યાં જવામાં સમાયેલા હિતનું સુકમ સ્વરૂપ અવલોકી, પ્રભુએ તે તીથે જવાની ગૌતમસ્વાતીને આજ્ઞા આપી.
આજ્ઞા મળવાથી ગૌતમ હર્ષ પામ્યા અને ચારણલબ્ધિના પ્રભાવથી ક્ષણમાં અષ્ટાપદ સમીપે જઈ પહોંચ્યા. બીજી ક્ષણે, રવિ કિરણને કર ઝાલીને તે મહાગિરિ પર ચઢી ગયા ને ભરત ચક્રવર્તીએ કરાવેલા નંદોશ્વર દ્વીપના ચિત્યમાં પ્રવેશ કર્યો. તે ચિત્યમાં ચોવીસ તીર્થંકરનાં તેજ કરતાં અનુપમ બિંબ હતાં. તે * ૧ તે સમયે પણ અષ્ટાપદ ઉપર ચડવું સહેલું નહોતું જ (અદશ્ય - પણે કદાચ હશે, એમ સમજાય છે )
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩,
અષ્ટપદે બિંબની કાન્તિમાં ગૌતમસ્વામીની ભક્તિને રસ ભળી ગયે. સર્વેત્કૃષ્ટ ક્ષેત્ર અને નિર્મળ વાતાવરણની મ શ્રી ગૌતમે જિનગુણ ગાયા તેમના મુખારવિંદમાંથી રકુરાયમાન થતા એક એક શબ્દની ગહન પ્રતિભાથી, ચિત્યની રત્ન–માણિક્ય જડિત દિવાલે પણ મુગ્ધ બની ગઈ સંગીતના વિવિધ પ્રકારોમાં પારંગત ઈંદ્રભૂતિ ગૌતમે, જિનપ્રતિમા સમક્ષ એવાં નિર્મળ ભાવના રતવને લલકાર્યું કે, તે સાભળવા હવા પણ રિથર બની ગઈ. અર્ધમિલિત નયને કરદય પ્રસારી, ગૌતમે, “દેજે કેવળ જ્ઞાન વહાલા ?' તે કેટલી કડી લલકારી ને તેમના અને આનંદના અશ્રુઓ પ્રગટી ગય. . - જિનભક્તિમાં સ્થિર, ગૌતમ ગણધર ચિત્વની બહાર નીકળ્યા ને સદા પ્રકુલ એક અશોક વૃક્ષ નીચે બેઠા ત્યાં અનેક સુરાસુર અને વિદ્યાધાએ તેમને વંદના કરી. ગૌતમસ્વામીએ તેમને મેગ્યતા પ્રમાણે દેશના આપી અને તેમણે પૂછેલા પ્રશ્નોના તર્ક શક્તિ વડે જવાબ માયા. દેશના આપતાં પ્રસંગોપાત ગૌતમસ્વામીએ જણાવ્યુ કે, “ સાધુઓ-ઉગ્ર તપ વડે, જેમનાં માત્ર અરિચર્મ બાકી રહ્યાં છે, સાંધાઓ શિથિલ થઈ ગયા છે, અને જીવ સત્તા વડે પ્રજાતે -ધ્રુજતે ચાલે છે, એવા થઈ જાય છે. * - આ વચનો સાંભળી કુબેર દેવને આશ્ચર્ય થયું. કારણ કે શ્રી ગૌતમસ્વામીએ સાધુઓનુ જેવું વર્ણન કર્યું હતું, તેવું તેમનું જ શરીર ન હતુ, બલ્ક ને સુવર્ણ જેવી કાંતિવાળું અને હષ્ટપુષ્ટ હતું. દેવને ભણધર મહારાજનાં વચન સંબંધે સંદેહ થયો.
ગૌતમસ્વામી મન:પર્યવજ્ઞાની હતા, તેથી દેવના મનના વિચારો જાણું ગયા અને ઉપદેશ દ્વારા તેના મનની શંકાને ખુલાસો કર્યો. • “ મુનિપણમાં શરીરનું કુશળતાનું પ્રમાણ એકાંત નથી, પણ શુભ • ધ્યાન વડે આત્માનો નિગ્રહ કરે તે પ્રમાણ છે. તે ઉપર પુંડરીક અને કંડરીક એ બે ભાઈને વૃત્તાંત સાંભળે.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
---
-
-
--
---
-
-
-
-
-
--
-
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર કે, “મિષ્ટાન્ન આરેગ્યાને મને ઘણો સમય થયો છે, માટે પ્રથમ તેજ પતાવું અને પછી આ ઉપહાસ કરનારાઓને શિક્ષા કરૂં. આવું - ચિંતવી તે મહેલમાં ગયા. ત્યાં તેણે પ્રભાતના પારેવાની જેમ, મનગમતાં મિષ્ટાન્ન આરેગ્યા અને રજની ટાણે વિષયભોગને અંગે જાગરણ કર્યું. તે રાત્રી જાગરણથી અને અતિ આહારના અપચાથી તેને વમન (ઊલટી) થઈ. અને શરીરે વ્યાધિ ઉત્પન્ન થયે તૃષાને દાહ પડશે. મંત્રી વિગેરેની ચિકિત્સાથી તે સાજો ન ચ અને અતિ દુઃખથી પીડાવા લાગ્યા. તે પળે તેણે ચિતવ્યું કે, “જે હું આજની રાતે બચી જાઉં, તો ઉગતા પ્રભાતે જ બધા રાજ્યઅધિકારીઓને મોતની સજા ફરમાવું' આ રીતે કૃષ્ણલેસ્યા અને મહારૌદ્રધ્યાનમાં ગળાડૂબ તે કુંડરીક રાજા તે જ રાત્રે મરણ પામ્યા અને નરકે ગયે.'
તેથી હે સભાજનો ! તપસ્વીઓને કુશપણું કે પુષ્ટપણાને કઇ પ્રમાણ નથી. શુભ ધ્યાનજ પરમ પુરૂષાર્થના કારણભૂત છે.' દષ્ટાનમય દેશના સાંભળી કુબેરે સમક્તિ પ્રાપ્ત કર્યું ને ગૌતમસ્વામીને વંદન કરી, તે સ્થાન પ્રતિ વળે,
પંદરસો તાપસે-રાતને સમય અષ્ટાપદ પર્વત પર ગાળી, ઉષાની કસુંબી આભા પ્રગટતાં જ ગૌતમ મહામુનિ પર્વત ઉપરથી નીચે ઊતરવા લાગ્યા
ગણધર શ્રી ગૌતમ જે સમયે રવિકિરણના અવલ બન વડે અષ્ટાપદ પર્વતે ચઢતા હતા તે સમયે, અષ્ટાપદને મેક્ષને હેતુ સાભળી, તે પર ચઢવા આવેલા કેડાન્ય, દત્ત અને સેવાળ વિગેરે પંદરસે તાપસોએ તેમને જોયા હતા. તે તાપમના પાંચસે તપસ્વીઓ ચતુર્થ તપ અને આદ્રકંદાદિકનું પારણું કરતાં પહેલી મેખલા સુધી પહેચી શકયા હતા. બીજા પાંચસો છઠ તપ અને તે પર - અકાદનું પારણું કરતાં ગિરની બીજી મેખલા સુધી જઇ શકયા
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટાપદે
૨૨૭
હતા. અને બાીના પાંચસે મમતા 'તપ કરી સૂકી સૈત્રાળનું પારણું કરતાં ત્રીજી મેખલાએ જઇને અટકયા હતા. આ પાંચસે તાપસેએ જ્યારે સુવર્ણ કાન્તિમય અને પુષ્ટ શરીરવાળા શ્રી ગૌતમસ્વામીને ગિરિ તરફ આવતા જોયા, ત્યારે તેએ પરસ્પર કહેવા લાગ્યા કે, આપણે પાતળા શરીરવાળા માગળ નથી વધી -શતા, તે! આ મહાકાય મુનિરાજ આગળ શી રીતે વધવાના હતા? તેમની વાતચીત પૂરી થાય તે પહેલાં જ શ્રી ગૌતમ પનગતિએ તેમની ખાજુમાંથી પસાર થઈને માગિરિએ પહેાચી ગયા. એ જેને તાપમાને લાગ્યુ કે, ઝડપભેર મેખલાએ વટાવી ગિરિશિખરે જઈ ઊલનાર આ મુનિ ાઇ મહાન વ્યક્તિ હેાવા જોઇએ. તેથી જો તે અહીં- પાછા આવશે તે! આપણે તેમના શિષ્યા ચક્ષુ
ހ
ગિરિ ઉપરથી ઊતરતા શ્રી ગૌતમે તાપ્ચાને દીઠા. તાપસે એ -ગૌતમસ્વામીને પ્રણામ કરી વિનંતિ કરી કે, હું તપેતિષિ સહાત્મા'! અમે આપનું શિષ્યત્વ સ્વીકારવાની ઇચ્છા ધરાવીએ છીએ. આપ અમને શિષ્યા તરીકે સ્વીકારે. '
.
૮ સર્વ તી કર શ્રી મહાવીર સ્વામી જ તમારા ગુરૂ થાઓ.’ - એમ ગૌતમ ગણુધરે તે તાપસેને કહ્યુ.
તાપસેએ દીક્ષાને અતિ આગ્રહ કર્યો એટલે ગૌતમસ્વામીએ તેમને ત્યાં જ દીક્ષા આપી. યતિષ્ઠાનાં લિંગને જરૂરી સામગ્રી દેવે એ પૂરી પાડી. તાપસ મુનિએ સાથે ગૌતમામો શ્રી મહાવીરપ્રભુ પાસે જવા ત્યાંથી રવાના થયા. ચાલતાં ચાલતાં અપાર થયે, ત્યાં એક ગામ આવ્યું, ભિક્ષાના સમય થયા જાણી, ગૌતમસ્વામી તે ગામમાં - ભિક્ષા લેવા ગયા. ભિક્ષામાં તેમણે પેાતાના ઉદર પેષણ પુરતી મળેલી ખીરતે સ્વીકાર કર્યાં. ખીર લાગ્યા પછી તુરતજ તમામ સુનિઓને પારણુ કરવા બેસી જવાની આજ્ઞા કરી અને આ શ્મીરથી પારણું કરા, ’ એમ કહ્યું.
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૪
વિશ્વોદ્ધાર શ્રી મહાવીર
પુંડરીક અને કંડરીક – જંબુદ્વીપ છે. તેમાં ભરતક્ષેત્ર જેવું જ મહાવિદેહ ક્ષેત્ર છે તેમાં પુષ્કલાવતી નામના દેશમાં પંડરીકિ નગરી છે. તે નગરીમાં મહાપવા નામે રાજા હતો. તેને પદ્માવતી નામે રાણીથી પુંડરીક અને કંડરીક નામે બે પુત્રો થયા હતા. મોટા પ્રત્ર રાજ્યધુરાને વહન કરવામાં સમર્થ થતાં, રાજાએ તેને ગાદીએ બેસાડયો અને પોતે દીક્ષા અંગીકાર કરી.
એક વખત તે નગરીના મનોહર ઉલ્લાનમાં કેટલાક મુનિ મહારાજે પધાર્યા. તેમના આગમનના સમાચાર મળતાં રાજા પુંડરીક અને તેના ભાઈ કંડરીક તેમની પાસે ધર્મ સભળવા ગયા. પંડરીકના મન ઉપર ધર્મદેશનાની અસર થઈ. તે શુભ ભાવમાં લીન થયો ને ભાવતિ થઈ પોતાના સ્થાને આવ્યું. પછી તેણે પિતાના મંત્રીઓ તેમજ ભાઈને તેડાવીને કહ્યું કે, “વત્સ! તું આપણા પિતાના આ રાજ્યનો સ્વીકાર કર. કારણ કે મારો વિચાર દીક્ષા લેવાનો થયો છે.'
બધુ રાજાના વિચારે જાણ, કંડરીકે ગાદીએ બેસવાની ના કહી અને તે પણ દીક્ષા લેવા તૈયાર થયો. પુંડરીક રાજાએ તેને બહુ સમજાવ્યું પણ તે એકને બે થયો નહિ. તેની દીક્ષા લેવાની હઠ જોઈ ડરીકે કહ્યું, “હે ભાઈ, ઈન્દ્રિયો બહુ જ દુર્ભય છે, મન સદા ચચન છે, તારુણય વિકારનું ધામ છે, અને પ્રાણીને પ્રમાદ તે સ્વાભાવિક છે. વળી પરિસહ તથા ઉપસર્ગો ઘણા જ દુસહ હોય છે. માટે હાલ તુ શ્રાવકનાં વ્રત ગ્રહણ કર અને સાથે સાથે આ રાજ્ય ચલાવ.' પણ કંડરીક ન માન્યો. તેણે દીક્ષા લીધી. મંત્રીઓના વારવાથી પુડરીક રાજા ભાવતિના ભાવમાં સ્થિર રહી રાજ્ય ચલાવવા લાગ્યા.
કંડરીક મુનિ બન્યા. તપ અને ધ્યાનમાં સમય ગાળવા લાગ્યા. વસંતના રસભીના વાયુ વાત જ ચારિત્ર મોહનીય કર્મના ઉદયથી
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટાપદે
તેમનું મન એકાએક ચલિત થયું. તેમને રાજા બનવાના વિચારો . અબ. વિચારના દેય કંડરીક મુનિ પિતાની રાજધાનીમાં ગયા ને એક ઉલ્લાનમાં ઊતર્યા. ઉપધિ ઝાડ ઉપર લટકાવી. તેઓ તેની નીચે આનંદથી આળોટવા લાગ્યા. ઉલ્લાનપાલને પિતાના આગમનના સમાચાર આપવા પુંડરીક પાસે મોકલ્યો. સમાચાર મળતાં જ રાજા પોતાના પ્રધાનની સાથે ત્યાં ગે. તેમને ભક્તિભાવપૂર્વક વદના કરી, વંદના બાદ નજર ઊંચી કરતાં જ પુડરીક રાજાએ વૃક્ષ-ડાળે ઝૂલતી ઉપાધિ જેમાં તેમજ કુંડરીક મુનિના વાસમાં આળોટવાનો આશયને મર્મ સમજા. કુંડરીક મુનિને ચારિત્ર ભ્રષ્ટ થતા જોઈ રાજાને બહુ લાગી આવ્યું. તેમણે તેમને કહ્યું, “મેળવેલ ચિંતામણું રત્ન સમાન ઘર્મ ગુમાવીને, કુડપટના ધામ શા સંસારમાં તમે શાને મેહ ધરો છે ?” કુંડરીક કઈ જ ન બોલ્યો. રાજા તેના મૌનનો આશય પારખી ગયા. પિતાના રાજ્યચિન્હો કુંડરીકને આપી તેણે ત્યાં જ તેની પાસેનું યતિલિંગ પ્રહણું કરી લીધુ. ને શુદ્ધ બુદ્ધિએ દીક્ષા લઈ ત્યાંથી વિહાર કર્યો. તે પુરી મુનિ શુભભાવથી ચિંતવવા લાગ્યા કે, “સારા ભાગ્યે ચિરકાળથી ઈલે યતિધર્મ મને પ્રાપ્ત થયો છે. તો હવે તેને ગુરૂની સાક્ષીએ ગ્રહણ કરૂંઆ પ્રમાણે વિચાર કરી તે ગુરુની સમીપે ચાલ્યા, ત્યાં જઈ વ્રત ગ્રહણ કરીને અક્રમનું પારણું કર્યું. પરંતુ નિરસ, ટાઢે અને ખુલર આહાર લેવાથી, તેમજ ગુરૂ પાસે જતાં ઉતાવળા ચાલવાથી, કેમળ
ચરણથી નીકળતા રૂધિરથી બહુ પરિશ્રમ પામતાં, ગામની અંદર | જઈ ઉપાશ્રય માગી, અતિશ્રમથી ઘાસના સંથારા પર સૂતા ને તેજ
રાત્રે શુભધ્યાનપરાયણપણે સશક્ત શરીર જ કાળ કરી, દેવપણે 1 ઉત્પન થયા. - કુંડરીક રાજા થયો. વ્રતભંગ કરીને ગાદીએ આવવાથી જનતામાં તેને ઉપહાસ તેથી તેને બહુજ ગુરો થયો. પરંતુ તેણે ચિંતવ્યું
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૬
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
-
--
-
--
-
-
-
-
કે, “મિષ્ટાન્ન આરોગ્યાને મને ઘણે સમય થયો છે, માટે પ્રથમ તેજ પતાવું અને પછી આ ઉપહાસ કરનારાઓને શિક્ષા કરૂં. આવું ચિંતવી તે મહેલમાં ગયે. ત્યાં તેણે પ્રભાતના પારેવાની જેમ, મનગમતાં મિષ્ટાન્ન આરોગ્ય અને રજની ટાણે વિષયભોગને અંગે જાગરણ કર્યું. તે રાત્રી જાગરણથી અને અતિ આહારના અપચાથી તેને વમન (ઊલટી થઈ. અને શરીરે વ્યાધિ ઉત્પન્ન ચયો. તૃષાને દાહ પડે. મંત્રી વિગેરેની ચિકિત્સાથી તે સાજો ન થયો અને અતિ દુખથી પીડાવા લાગ્યું. તે પળે તેણે ચિતવ્યું કે, હું આજની રાતે બચી જાઉં, તો ઉમતા પ્રભાતે જ બધા રાજ્યઅધિકારીઓને મતની સજા ફરમાવું' આ રીતે કુણલેસ્યા અને મહારૌદ્રધ્યાનમાં ગળાડૂબ તે કુંડરીક રાજા તે જ રાત્રે મરણ પામ્યો અને નરકે ગયે.”
તેથી હે સભાજનો! તપસ્વીઓને કુશપણું કે પૃષ્ટપણ કઇ પ્રમાણ નથી. શુભ ધ્યાનજ પરમ પુરૂષાર્થના કારણભૂત છે.” દષ્ટાનમય દેશના સાંભળી કુબેરે સમક્તિ પ્રાપ્ત કર્યું ને ગૌતમસ્વામીને વંદન કરી, તે સ્વસ્થાન પ્રતિ વળે,
પંદરસે તાપસેડ–રાતને સમય અષ્ટાપદ પર્વત પર ગાળી, ઉષાની કસુંબી આભા પ્રગટતા જ ગૌતમ મહામુનિ પર્વત ઉપરથી નીચે ઊતરવા લાગ્યા
ગણધર શ્રી ગૌતમ જે સમયે રવિકિરણના અવલંબન વડે અષ્ટાપદ પર્વત ચઢતા હતા તે સમયે અષ્ટાપદને મેક્ષને હેતુ સાભળી, તે પર ચઢવા આવેલા કેડાન્ય, દત્ત અને સેવાળ વિગેરે પંદરસે તાપસાએ તેમને જોયા હતા. તે તાપસેમના પચિસે તપાવીઓ ચતુર્થ તપ અને આર્કિદાદિકનું પારણું કરતાં પહેલી મેખલા સુધી પહેચી શકયા હતા. બીજા પંચસે છઠ તપ અને તે ઉપર સફાક દનું પારણું કરતાં ગિરિની બીજી મેખલા સુધી જઈ શકયા
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટાપદે
૨૨૭
હતા. અને બાકીના પાંચસો આઠમનો તપ કરી ચૂકી સેવાળનું પારણું કરતાં ત્રીજી મેખલાએ જઈને અટક્યા હતા. આ પાંચસો તાપસેએ જ્યારે સુવર્ણ કાન્તિમય અને પુષ્ટ શરીરવાળા શ્રી ગૌતમસ્વામીને ગિરિ તરફ આવતા જોયા, ત્યારે તેઓ પરસ્પર કહેવા લાગ્યા કે, આપણે પાતળા શરીરવાળા રમાગળ નથી વધી -શક્તા, તો આ મહાકાય મુનિરાજ આગળ શી રીતે વધવાના હતા ? તેમની વાતચીત પૂરી થાય તે પહેલાં જ શ્રી ગૌતમ પવનગતિએ તેમની બાજુમાંથી પસાર થઈને મહાગિરિએ પહોચી ગયા. એ જોઈને તાપસને લાગ્યું કે, ઝડપભેર મેખલાઓ વટાવી ગિરિશિખરે જઈ ઊભનાર આ મુનિ કેઈ મહાન વ્યક્તિ હોવી જોઈએ. તેથી જે તે અહીં - પાછા આવશે તો આપણે તેમના શિષ્યો થઈશુ - ગિરિ ઉપરથી ઊતરતા શ્રી ગૌતમે તાપસને દીઠા. તાપસીએ --ગૌતમસ્વામીને પ્રણામ કરી વિનંતિ કરી કે, “ હે તનિધિ મહાત્મા ! અમે આપનું શિષ્યત્વ સ્વીકારવાની ઈચ્છા ધરાવીએ છીએ. આપ અમને શિષ્ય તરીકે સ્વીકારે.'
સર્વ તીર્થકર શ્રી મહાવીર સ્વામી જ તમારા ગુરૂ થાઓ.” એમ ગૌતમ ગણુધરે તે તાપસેને કહ્યું.
તાપસે એ દીક્ષાનો અતિ આગ્રહ કર્યો એટલે ગૌતમસ્વામીએ તેમને ત્યાં જ દીક્ષા આપી. યતિ પાનાં લિંગને જરૂરી સામગ્રી એ પૂરી પાડી. તાપસ મુનિઓ સાથે ગૌતમસ્વામી શ્રી મહાવીર પ્રભુ પાસે જવા ત્યાંથી રવાના થયા. ચાલતાં ચાલતાં બપિર થયે, ત્યાં એક ગામ આવ્યું. ભિક્ષાનો સમય થયો જાણુ, ગૌતમસ્વામી તે ગામમાં ભિક્ષા લેવા ગયા. ભિક્ષામાં તેમણે પિતાના ઉદર પોષણ પુરતી ઋળેલી ખીરને સ્વીકાર કર્યો. ખીર લાવ્યા પછી તુરતજ તમામ સુનિઓને પારણું કરવા બેસી જવાની આજ્ઞા કરી અને આ ખીરથી પારણું કરો,' એમ કહ્યું,
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર આટલી ખીર તે પદરસો મેહે કયસ પહોંચશે?” એમ એકી સાથે સર્વનાં મનમાં આવ્યું. છતાં પણ ગુરૂની આજ્ઞા પ્રમાણે, વર્તનારા તે મુનિઓ, વિવેકબુદ્ધિથી કાંઈ પણ પુછપરછ કર્યા સિવાય પિતાપિતાના આસન પર પારણુ કરવા બેસી ગયા. “મહાન " લબ્ધિના પ્રભાવ વડે શ્રી ગૌતમે સર્વ મુનિઓને તૃપ્તિ થતાં સુધી તે ખીરથી આહાર કરાવ્યું અને પછી પોતે આહાર કરવા બેઠા.. નવીન દીક્ષિત સાધુએ આ ચમત્કારથી નવાઈ પામ્યા. તેમાંના સેવાળભક્ષી પાંચસે તાપસ–મુનિએ શ્રી ગૌતમ જેવા ગુરૂ અને શ્રી મહાવીર પ્રભુ જેવા મહાગુરૂ પોતાને મળ્યા છે એમ માનીને પિતાના જીવનની સફળતા સમવા લાગ્યા. તેમનાં જીવનદાર ઊઘડી જતાં, તેમને તેજ પળે કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું પછી સવે શ્રી મહાવીર જ્યાં બિરાજતા હતા તે દિશા તરફ આગળ વધ્યા ને દૂરથી સમવસરણ ઇ. ની રચના નિહાળી. આ સમયે દર વિગેરે. પાંચસો તાપસને પ્રભુના પ્રતિહાર્યને જોતાં જ ઉજ્જળ કેવળજ્ઞાન ઉપર્યું. તેમજ કેડાન્ય વિગેરે પાંચને વીતરાગ પ્રભુ શ્રી મહાવીરના દર્શનથી કેવળજ્ઞાન થયું. પછી તેઓ શ્રી વીર પ્રભુને પ્રદક્ષિણા કરી. કેવળીની સભા તરફ ચાલ્યા. એટલે ગૌતમસ્વામી બોલ્યા કે–
પ્રભુને વંદના કરો.”
હે ગૌતમ! કેવળજ્ઞાનીની આશાતના ન કરે.' ભગવાન મહાવીરે ગૌતમ ગણધરને કહ્યું.
પ્રભુની એ પ્રમાણે વાણી સાંભળતાંજ ગણુર મહારાજે સર્વ કેવળીઓને ખમાવ્યા. તે વખતે ગૌતમસ્વામીને ફરી વિચાર આવ્યા. છે. “હું ગુરૂકમી હોવાથી આ ભવે સિદ્ધ પદને નહિ જ પામી શકું કે એ મહાત્માઓને ધન્ય છે કે જેઓ મારા દીક્ષિત છતાં ક્ષણમાં કેવળજ્ઞાની થયા.”
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટાપદે
૨૨૯
અગાધ ચિંતને ગરક શ્રી ગૌતમને મહાવીર પ્રભુએ પૂછયું, “હે ગૌતમ તીર્થકરોનું વચન સત્ય કે દેવતાનું ?”
“તીર્થકરોનું.' ગણધર મહારાજે વિનય અને નમ્રતાપૂર્વક ‘જવાબ આપ્યો. , ત્યારે શ્રી મહાવીરે ગૌતમસ્વામીને આશ્વાસન આપતાં કહ્યું, હવે “અધે રાખશે નહિ, શિષ્ય ઉપર ગુરૂને નેહ કઠોળ ઉપરના ફતરા જેવો હોય છે, જયારે શિષ્ય તરીકે મારા ઉપરને તમારા નેહ બહુજ દઢ છે તેથી તમારું કેવળ રૂંધાયું છે. તે સ્નેહને જ્યારે અભાવ થશે ત્યારે તે અવશ્ય પ્રગટ થશે’ - -
પછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે કુમ-પત્રને પાઠ કહી તેના સાર રૂપે પ્રમાદ' ન કરવાનો શ્રી ગૌતમને સંબોધીને શ્રોતાજનોને બે આપે.
કુમ–પત્રનો પાઠ – ઝાડ ઉપરનાં પાકી ગયેલાં પાંદડાં ખરી પડતા તેને નવાં પાંદડાં આવે છે. તે વખતે તે ઘણું સુંદર દેખાય છે અને ચળકાટ મારે છે ને જાણે ખરી ગએલાં પાંદડાં હસતાં હોય એમ જણાય છે. તે વખતે ખરી ગએલાં પાંદડાં તે હસ્તાં–ચળકતાં પાંદડાને કહે છે કે, તમે અત્યારે ગર્વ કરશો નહિ. એક વખત અમે પણ તમારાં જેવાં જ હતાં. ને કાળાંતરે જેમ અમારી સ્થિતિ બદલાઈ છે, તેમ તમારી દશા પણ પલટશે ને તમે પણું ખરી પડશે.'
પ્રમાદ–તીર્થકર શ્રી મહાવીર ગૌતમસ્વામીને સંબોધીને બેટયા, “સમય ગોચ ! મામા “ હે ગૌતમ ! એક સમય માટે પણ પ્રમાદ કરીશ નહિ ( મનુષ્ય જીવન ઝાકળબિંદુ સમાન છે માટે ૧ “જન સમાજમાં પણ ઉક્ત મતલબની રહેતી ચાલે છે.' '
પીપળ. પાન ખર તા, હસતી કુંપળી અ. મુજ વતી તુજ વીતશે, ધીરી બાપડીઆ '
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૦
વિશ્વદાર શ્રી મહાવીર
પ્રમાદકર તને ઉચિત નથી. મનુષ્યપણું પામવું મહા દુર્લભ છે અને કર્મના વિપાકે બહુજ આકારા છે એમ સમજીને પ્રમાદ કરો ન ઘટે. પૃથ્વીકાય, અપકાય, તેઉકાય, વાયુકાય, વનસ્પતિકાય આદિમા તેમજ એક, બેઈન્દ્રિય, ઈન્દ્રિય ચૌઈન્દ્રિય વિગેરે પ્રદેશોમાં જીવને અસંખ્ય કાળ સુધી રહેવું પડે છે. તેમાંથી ઊગરવા માટે છે ગૌતમ! સમયનો પ્રમાદ ન કરો. કદાચ માનવભવ મળે, તે પણ આર્યદેશમાં જન્મ થ ઘણો મુશ્કેલ છે. શક, યવન, મ્લેચ્છ દેશને માનવભવ લગભગ વૃથા જાય છે. આર્યદેશમાં જન્મીને પ્રમાદ ને કરે; આર્યદેશમાં જન્મ થાય, તો પણ ખોડખાંપણુ વગરની ઇન્દ્રિયો હોવી તે મુશ્કેલ છે. તેવી ખેડખાંપણ વગરની ઇન્દ્રિયોમેળવીને ક્ષણને પણ પ્રમાદ ન કર
પંચેન્દ્રિયના વિષયોને આધીન બની, સમય ગુમાવવો તેનું નામ પ્રમાદ.
ખેડ વગરની ઇન્દ્રિય મળે, પણ ધર્મ સાંભળવાની તક ન મળે, - મળેલી તેવી તકને પ્રમાદમાં ગૂમાવવી નહિ. સમય જાય છે તેમ તેમ, શરીર ઘસાતું જાય છે. વાળ ધોળા થતા જાય છે અને કાનની સાંભજાવાની શક્તિ ઘટતી જાય છે. માટે હે ગૌતમ! સમય માત્ર પ્રમાદ ગાળો નહિ. વાતપિતનો ઉદ્દેશ શરીરમાં ભેંકાયા કરે છે અને વિવિધ પ્રકારના ઉપદ્રવથી શરીર તવાય છે. અને હેરાન હેરાન કરી મૂકે છે. એ સ્થિતિથી બચવા પ્રમાદ ન કરે.
પથમ જળમાં ડૂબેલું કમળ પાછળથી જેવી રીતે જળની ઉપર આવી જાય છે, તેવી રીતે ચિરકાળથી વળગેલા પરિચિત વિષયમાં તું ડૂબેલ , તે પણ હે ગૌતમ ! કમળની પેઠે ઉપર આવી જવું તને ગ્ય છે, પણ પ્રમાદ ઉચિત નથી,
ઘર અને સ્ત્રીને એક વાર ત્યાગ કરી અણગારપણું આદર્યા પછી વળી પા વમન કરેલ વરંતુઓને ખાવાનો કે ચાટવાને વિચાર કરે
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટાપદે
૨૩ , તે અગ્ય છે તેવા વિચારમાંથી નિવૃત્ત થવાને પ્રમાદથી નિવૃત થવું
જોઈએ. મિત્ર–બાધવ તેમજ મોટા ધનના ઢગલાઓને છોડી દઈને ફરીવાર તેને શોધવા જવાના વિચારને સદંતર ભૂલી જવાને પ્રમાદને ભૂલી જા !
જે માર્ગમાંથી પાખંડ રૂપી મોટા ક ટ દૂર થયેલા છે, એવો મહામાર્ગ તેને પ્રાપ્ત થયેલ છે. તે મુક્તિ માર્ગને વિષે હે ગૌતમ! પ્રમાદ કરીશ નહિ, તેમ વિષમ માગે વહીશ નહિ. તુ સંસાર–સસુદ્ર તરી ગયા છે. હવે કોઠે આવીને શા માટે અટકે છે? પ્રમાદને છેડી તારી સફરને અંત લાવ.
ક્ષપકશ્રેણિને વિષે સંયમથી ઉત્તરોત્તર ચઢીને અંતે તું લાકતિ આવેલ સિદ્ધને વિષે જઇશ. એ સર્વોત્તમ મુક્તિ કલ્યાણનું જ ધામ છે, તારે ત્યાં જવાનું છે, માટે હે ગૌતમ! પ્રમાદથી વેગળો રહેજે. -
બુદ્ધ અને વિવૃત્ત સાધુ સયમ તત્ત્વને બરોબર જાણત તું ગામ, નગર કે જંગલને વિષે વિચારે છે અને ભવ્ય જનોને શાંતિ માર્ગનો ઉપદેશ કરે છે માટે હે ગૌતમ! કદિ પ્રમાદ કરીશ નહિ.'
આ પ્રમાણે શ્રી વીરે ગૌતમ ગણધરને સાંત્વન આપી, સમય • માત્ર પ્રમાદ નહિ કરવા અને મુકિતમાર્ગનું આરાધન કરવા ઉપદેશ આપે. ચતુજ્ઞની શ્રી ગૌતમ પ્રમાદની વ્યાખ્યા અને તેનું સ્વરૂપ સમજતા હતા. પરંતુ આયુષ્યના એક સમયમાં (એક સમય એટલે કાળને અવિભાજય અંશ) પણું પ્રમાદ કરવાથી આત્માનું હિત ઘવાયું છે તે તેમના ખ્યાલમાં લાવવા અને નિગોદમાછી નીકળ્યા પછી જીવને મનુષ્યભવની કેટલી દુર્લભતા છે, તથા નિગોદમાંથી જીવને માનવ ળિયે મૂકતાં કેટલો કાળ જાય છે તે તેમને સમજાવવા ઉપદેશ આપ્યો છે. નીચેની વાતોનો સમાવેશ પણ પ્રમાદમાં જાય છે. !
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૨
વિજોદ્ધારક શ્રી મહાવીર (1) મદ્ય ભાંગ વિગેરે કેફી પીણાં પીવા અને તેમાં જીવન ગાળવું તે પ્રમાદ છે. ' (૨) પંચેન્દ્રિયને સ્પર્શના ભોગપભોગમાં જેટલો કાળ વ્યતીત થાય, તેટલે બધેય પ્રમાદને ચરણે ચઢે.
(૩) ક્રોધ, માન, માયા અને લેભ, એ ચાર કષાયના અધ્યાહારથી; હાસ્ય, રતિ, અતિ, ભય, શોક, દુગચ્છા; તેમજ પુરૂષવેદ, ગ્રીવેદ અને નપુંસદ ભોગવવામાં જેટલો કાળ વીતે એ તમામ પ્રમાદ છે.
(૪) રાજકા–દેશથા-સ્ત્રીકથા ને જનની કથામાં જેટલા . સમય જાય તે પણ પ્રમાદ ગણાય.
(૫) નિદ્રામાં જે કાળ કાઢવો તે પણ પ્રમાદ છે.
સાર -રાત દિવસના ચોવીસ કલાકમાંથી આપણો કેટલેંડ સમય ધર્મકાર્યમાં અને કેટલો પ્રમાદને નામે ચઢતો હશે. ધારો કે આર્યકુલ નબીરે કેફી પીણું ન પીએ, છતાં પંચેન્દ્રિયના વિવિધ વિષચમાં તેને સમય જાય. ચાર કષાય તો સર્વત્ર (અ દર-બહાર) પથરાયેલા પડયા છે. રાજકથા દરેકની જીભે થતી સંભળાય છે ને રાજથા ચાય એટલે દેશ કથા પણ તેમાં આવી જાય. સ્ત્રીકથામાં મોટો સમય વીતતો હશે અને એજનના સ્વાદની વાતો તે “ સુધાશાંતિગૃહો ” ઊઘડતાં થાય જ !
પ્રમાદમાં ગાળેલો સમય આત્માના ઉચ્ચ અધ્યવસાયની સામે મેરો માંડે છે. જે જે પ્રકારના વિષયને લગતા પ્રમાદ સેવાય, નેવાજ પ્રકારનું ધુમ્મસ દિન-રાત આપણી આસપાસ પથરાઈ રહે. માથે મેત છે.” એમ સમજનાર અને રવીકારનાર પ્રમાદમાં સમય ન માને, પણ મૃત્યુને જીતવા માટે તેફાની ઇન્દ્રને જીતે. મતની ચીઠ્ઠી કયારે શ્નાટશે તેની ખબર નથી ! પણ ફાટવાની છે તેની ચોકકસ ખબર છે
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટાપ
૨૩૩
તે પછી એવા અનિયમિત મૃત્યુને આવકારવા પ્રતિપળે આત્મમય જીવનની દીશામાં ઊપડવાના પ્રયાસ કરવા જોઇએ.
સદંતર પ્રમાદ વાગ સંસારી માટે શકય ન ગણાય છતાં તેમાંથી ગરવાને ઉપાય ન લે તેમ નહિ. આઠ પ્રહરના દિન-રાતમાંથી અમુક સમય તો આત્મધ્યાનને કાઢવો જ જોઈએ. અમુક નક્કી વખતે ધર્મ કાર્યમાં જીવને જોડવું જ જોઈએ. સામાયક, પ્રતિક્રમણ સ્તુતિ, ચૈત્યવંદન, દર્શન, પૂજા આદિ પ્રમાદજયન અમેઘ સાધને છે. ઈદિ વડે ઈન્દ્રિયોને પિષવાથી પ્રમાદ થાય ને તેજ ઇન્દ્રિઉડે આત્મધર્સને સમજત કલ્યાણની દિશામાં કૂચ કરી શકાય.
પ્રમાદીને દરેક પ્રકારે ભય હોય છે. જ્યારે પ્રમાદ રહિતને કંઇપણ પ્રકારે ભય હોતો નથી! ૧ ધારે છે એક માનવી રાજકથાના પ્રમાદમાં પડયો, રાજા અને રાજ્યના હિતાહિતની વાતોમાં વગર અધિકારે તે પોતાનો અમૂલ્ય સમય વેડફવા માંડયો. વાત કરતા કરતાં પણ તેની નજર ચારે તરફ ફરતી જ રહેશે, કારણ કે તેને પ્રતિપળે રાજ્યના માણસથી બચવું પડે, જ્યારે તેવા પ્રમાદમાં ન પડનારને કોની ભીતિ! - ચામા અનેક આધ્યાત્મિક વિષયોની છણાવટથી ભષ્મ જીને પ્રતિબંધ પમાડી પ્રભુ મહાવીરે ચંપાથી રાજગૃહ તરફ ” વિહાર કર્યો. કેવળી અવસ્થાનું એકવીસમું ચોમાસું રાજગૃહીમાં કર્યું.
વિચરણ –એટલે વિચરવું તે “ફરે એ ચરે, બાબો ભૂખે મરે એ કહેવત જનસમાજમાં આજે પણ મોજુદ છે. સમર્થ પુરુષ એટલા માટે એક સ્થાને સ્થાયી ન બેસી રહે કેમકે તેમને તો અનેકને સમર્થ બનાવવાના હોય છે. સંસારના વિવિધ પ્રકારના જુલમ સામે ઝૂઝવાને અસમર્થ માનને, શરીર અને આત્માના ધર્મ સમજાવી તેનો સામે ટક્વાને તેઓ સર્વને ઉપદેશ દે નક્કી કરેલા પોતાના લયને १ . सव्वओ पमत्तस्स भय सव्वओ अप्पमत्तस्स नत्यि भय। ।'
' ' (શ્રી આચારાંગ સત્ર)
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪
વિશ્વોદ્ધારક છો મહાવીર
પામવાને દરેકને ફરવુ જ પડે. જેવુ જેનુ લક્ષ્ય, તેવેા તેના વિહાર. સમય પુરુષનુ લક્ષ્ય ઘણું જ ઉચ્ચ પ્રકારનું હાય, એટલે તેમને વિહાર પણ ઉચ્ચ પ્રકારના જ રહે. શ્રી મહાવીરના વિચરણને આત્મ વિચરણના નામે જ ઓળખાવી શકાય, કેમ કે તેમને વિહાર તે આત્માને જ વિહાર હતા.
ખાવીસમું ચેમાસુ. શ્રી મહાવીરે નાલન્દા (રાજગૃઢતા એક લત્તો ) માં કર્યું. તે દરમ્યાન જાલિ, મયાલિ દિ ણા સાધુએએ વિપુલાચલ પર્વત પર જઇને અનશન યુ`.
શિયાળા બેસતા પ્રભુ મહાવીરે વિદેહની દિશામાં વિહાર શરૂ કર્યો. તે વિચરતા વિચરતા વાણુજ્યગ્રામમાં પધાર્યાં.
સુદર્શનઃ-વાણિજ્યગ્રામમાં સુદર્શોન નામે શ્રમણાપાસક રહેતા હતા. શ્રી મહાવીરસ્વામીના આસનના શુભ સમાચાર સાંભળીને. તે હ ભેર તેમને દિવા ગયા. તે સમયે શ્રી મહાવીર સમયથી આર ભીને સર્વાં ઢાળના સ્વરૂપનુ નિરૂપણું કરતા હતા. તે સાંભળીને વિસ્મય પામેલા સુદર્શન શેઠે પ્રભુને પૂછ્યું કે, હે ભગવન ! કાળ કેટલા પ્રકારતા છે ! ’
f
કાતુ: સ્વરૂપ શ્રેષ્ઠિના ભવઃખમાં શ્રી મહાવીરે કહ્યું, ' હું. સુદન ! કાળ ચાર પ્રકારને છે . (૧) પ્રમાણુકાળ (૨) યાયુનિવૃત્તિ. કાળ (૩) મૃત્યુકાળ અને (૪) મÜાકાળ, તેમાં પ્રમાણુકાળના ખે પ્રકાર છે. રાત ને દિવસ. નાžકી અને દેવગતિના જીવે, જે પ્રમાણે આયુષ્ય ખાધ્યુ... હાય તે પ્રમાણે પૂરેપુરૂ ભેગવે તેને યથાયુનિવૃત્તિ કાળ કહે છે. જીવ શરીરમાંથી જૂદા પડે, અથવા શરીર – જીવથી જુદુ પડે. તે મૃત્યુકાળ કહેવાય છે. અદ્ધાકાળના ધણા પ્રકારો છે.
ફાઈ પણ પદાર્થોની ઉમર સૂચવવી હેાય ત્યારે તેના સાધન તરીકે માત્ર કાળજ ઉપયેગમાં આવેછે અને તે માટે કેવળજ્ઞાનીએ તે સ્થિતિના
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળનું સ્વરૂપ
૨૩૫.
જે
સૂચક કાળના ઘણું વિભાગ કરે છે. કાલનું માપ સરયથી શરૂ થાય છે. કામના અવિભાજ્ય સૂક્ષમ અંશને “સમય” કહે છે.
“સમય' એ તદ્દન સૂમકાળ છે અસંખ્ય સમયની એક - આવલિકા થાય છે. સંખેય આવલિકાનો એક આન ઉચ્છવાસ થાય છે. સંખેય ઉચ્છવાસને એક “નિ:શ્વાસ થાય છે. આન અને નિઃશ્વાસ એ બન્નેને ભેગો મળેલો કાળ એક “પ્રાણ' થાય છે, સાત પ્રાણનો એક “સ્તક થાય છે. સાત સ્તોકને એક લવ થાય છે. સીત્યોતેર લવને એક “મુહૂત” થાય છે. ત્રીશ મુહૂર્તને એક અહેરાત્ર થાય છે. પંદર અહોરાત્રનું એક પક્ષ થાય છે. બે પક્ષનો એક મહિને થાય છે.
બે માસની એક “ઋતુ' થાય છે. ત્રણ ઋતુએનું એક અયન’ થાય છે , બે અયનનું એક સંવત્સર થાય છે. પાંચ- સવસરને એક “યુગ” થાય છે. વીસ યુગનું એક “શતવર્ષ' થાય છે. દશ શતવર્ષનું એક - વર્ષ સહસ્ત્રનું થાય છે. સો વર્ષ સહસ્ત્રનું એક લક્ષવર્ષ” થાય છે, ચેયસી લક્ષ વર્ષે એક પૂર્વીગ થાય છે, યાસી લાખ પૂર્વા ગનું એક “ પૂર્વ ' થાય છે.
આ પ્રમાણે ગણતાં એક પુર્વમાં ૭,૦,૫,૬૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦ સાત કુ, શૂન્ય મહાપવ, પાંચ નિખર્વ અને છ ખર્વ થાય છે. ( આ પ્રમાણે સાંભળીને સુદર્શન શેઠે પૂછ્યું કે, “હે ભગવન! ! પલ્યોપમ અને સાગરોપમ જેવો કાળ શી રીતે પૂર્ણ થાય છે સુદર્શન' પૂર્વે તે પણ તેવા કાળને અનુભવ કરેલો છે ' એમ કહી શ્રી વીરે સુદર્શનને તેના પૂર્વભવો વર્ણવી બતાવ્યા. જે સાંભળતાં તેમને વૈરાગ્ય થશે અને પ્રભુ પાસે દીક્ષા લીધી.
સમયનું મૂલ્ય –શ્રી ગૌતમને “સમય” જેટલો પણ પ્રમાદ નહિ કરવાને બેધ માપવામાં શ્રી મહાવીરને ઉદ્દેશ કાળના સૂક્ષ્મ .
અંશ “સમયને ઉદેશીને કહેવાનું હતું, નહિ કે પ્રહર. ઘડી કે પળને . - ઉદેશીને; એક શ્વાસોચ્છવાસ કરતાં સમય ઘણેજ સૂક્ષ્મ ગણાય
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૬
વિશ્વોદ્ધાર શ્રી મહાવીર
'તે સમયના સક્ષમ સત્ય સ્વરૂપને આપણું અશુભ વિચાર-વર્તનની ઊર્મિઓ સ્પશે, તે આપણું જીવન બંધનમાં પડે “સમયમાં સત્ય સ્વરૂપે સ્થિત રહેવાથી જ આત્મકલ્યાણને માર્ગ જડે જે સ–મય હોય તે જ સમયમાં સાવિક રીતે ટકી શકે. જેઓ સમય ન હોય, 'તેઓ અન્ય અન્ય વિજ્યમય હોય. અને તેથી તેમનાં જીવનમાં પણ તે તે વિષયમાં વર્તતા સર્વ પ્રમોણે સાત્વિકતા ઊતરે.
વીસમું ચેમાસું–વાણિજ્યગ્રામમાં સુદર્શન શેઠને દીક્ષા માપી શ્રી મહાવીર પ્રભુ વૈશાલી ગયા ને ચોમાસું પણ ત્યાં જ સ્નાક્યું.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ સાતમું અણમેલ તો
વિહાર –વૈશાલીમ વર્ષાવાસ ગાળી ભગવાન મહાવીરે કેશલ - દેશ તરફ વિહાર કર્યો. ત્યાંથી પાંચાલ તરફ વિહર્યા, સાતમ કોટિ---- વર્ષ નગરના કિરાત રાજાને દીક્ષા આપી. માર્ગમાં કામ્પિત્યપુર, શૌર્યપુર, મથુરા નન્દીપુર આદિ નગરમાં દેવતાઓએ સમવસરણની રચના કરી. - નન્દીપુરમાં દશનાઃ-નાની ટેકરીઓની વચ્ચે પર્વતરાજની જેમ માનવગણ વચ્ચે મે-ધીર શ્રી મહાવીર. શોભતા હતા. પૂકાશે પ્રગટતા બોલ–દિવાકરના કસુંબી કિરણે અવનિપટે રેલાય ને જેમ કુલઝાડ ડોલવા માંડે, તેમ આરસ-શ્વેત પૂર્વીસને સ્થિત, જ્ઞાન દિવાકર મહાવીરનાં તેજોમય સત્ય વચને શ્રોતાગણ ડાલવા મંડયા. સર્પગતિએ વહી જતા જળ પ્રવાહને સમભાવે ઝીલતા, વસુંધરાના વિરાટ-હેયાને
(૧) અર્થ એ થયો કે આ નગરે કેશલથી પાંચાલ જતાં રસ્તામાં આવ્યાં હતાં. તેમને ક્રમ કદાચ ભલે આડાઅવળા હશે
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮
વિદ્ધારર શ્રી મહાવીર
માનવ-હદયથી તોલતા શ્રી વીરને સાંભળી અસંખ્ય નયને અનિમેષ બન્યાં. પરાગપૂર્ણ પુષ્યના પ્રકાશપૂર્ણ ત્યાગમય જીવનની જીવન્ત કવિતાને ઝીલતા વાતાવરણમાં, માનવજીવનની અંતરતમ શુભ ભાવનાઓના ઉચ્ચ પદની વાત શ્રી મહાવીર-મુખે સાંભળી, શ્રોતાગણના પ્રશાંતમુખમંડલે શુબ્રભાવની તાલાવેલી પ્રગટી. “ નાનકડા એક કુલની સુગંધ વાતાવરણમાં ચેતનતા પ્રસરાવે, તે શતદલ માનવ હદયપઘની સુરભિનાં વહેણ સ્થગિત કયમ થાય?' શ્રોતાગણના અંતર* દ્વારે વિચારનો પવન અયડા.
“નયનમાં નયન મીલાવી જીવન કહાવ લેતા સંસાર–રસિકને, એ નયનનાં નેહપૂર જગત કાજે રેલાવવાની સુવર્ણ તક કયારે પડતી હશે ? કે એક, બે–ચારનાં હૃદયમાં પૂરાઇને જ એ જીવન ગાળતો હશે ? એ રીતનું જીવન એક કેદી જેવું ગણાય. સંસાર તેને માટે જેલરૂપ બને. અસંખ્ય જીવોના સતત સંપર્કે નભતો માનવી, માનવજીવનની વ્યાપકતાના મૂલ્ય નજ મૂલવી શકે. જો દહાડે તેનું જીવન સર્વ વાતે રંક - અને,' અમ્મબિન્દુ ઝીલતા ચતુર ચાતકની જેમ શ્રોતાઓએ શ્રી વીર વચનામૃત ઝીલ્યાં, “ પેટની વેઠ માટે 'તુ અલ્પ જીવન તેમને અપ્રિય
જણાયું. તેમાંના ઘણએ નિજ નિજની ગ્યતા મુજબ શ્રાવક જીવન - ઉચ્ચ જીવન) નાં વ્રત લીધાં.
પ્રભુ મહાવીરે નન્દીપુરથી પાછા વળી વિદેહ તરફ વિહાર કર્યો ને વાણિજયગ્રામે પધાર્યા. વાણિજ્યગ્રામથી મિથિલી ગયા ને ચોવીસમું ચોમાસું ત્યાં કયું (વિ.સં પૂવે ૪૭૭-૭૬ =ઈ. સ. પૂર્વે. પ૩૩)
વિહાર–શિયાળે બેસતા ચરમ તીર્થપતિ મહાવીરે અંગદેશ તરફ વિહાર શરૂ કર્યો. વિહરતા-વિહરતા તેની રાજધાની ચંપાનગરીમાં પધાર્યા. દેએ સમવસરણની રચના કરી, જલધિજલ ગંભીર શ્રી વીર - દેશના આપવા બેઠા.
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
અણમેલ તો
૨૩e દેશના –સંસારવાસી સહુ જીવ! ખાન-પાનમજ શરીરનો આદર્શ ન સમાવશે. શરીરને ખાન-પાન એટલા માટે અપાય છે કે, જેથી તે ધર્મ માટે ટકી રહે. ધર્મના ટકાવની જરૂર દુનિયા છે, ત્યાં સુધી રહેશે જ, આ શીરને જે (ચાત્યા ટકાવે છે, તેને ત્યાગના સર્વ
ચય સ્નેહમાં વિકસાવતા આગળ વધવાનું જે વપર વિરોધી અનુષ્ઠાન *, તેનું નામ ધર્મ. શરીર બધું જ નથી ! એમ ઊંડે ઊડે થવું તે ધર્મ
પ્રકાશને પ્રતાપે. દિલ દૂભવતાં, દિલ દુભાય તે ધર્મના સંસ્કાર. પાંચ ઇ, મન, બુદ્ધિ અને શ્વાસના મૂળમાં, જે પરમ શાંતિ આનંદ અને સ્નેહનાં ઝરણાં પ્રગટે છે, તેનું મૂળ કારણ ધર્મભાવનાજ છે. ધર્મની શાખાઓ જુદી જુદી હશે, પણ દરેક ધર્મનું લક્ષ્યસ્થાન એકજ મુક્તિ છે. તે મુક્તિને અનુરૂપ સ્વરૂપ જે દર્શનમાં સાંપડે, તે દર્શનને આશ્રયજ પ્રાણીને મુક્તિના રાહે લઈ જઈ શકે. “ધર્મ કંઇ , નથી, તે એક ધતીંગ છે.' એમ બોલનાર મળી આવશે, પણ
જ્યારે તમે તેમને જ પૂછશે કે, “ખાન-પાન શા માટે?' ત્યારે ધર્મને નહિ માનતાં તેઓજ હસતાં હસતાં જવાબ આપશે કે, “ શરીરને ચાટે.
પન્ન-જળ-વાયુથી જેમ શરીર ષિાય છે, તેમ દાન-શિયળ– તપ–ભાવથી ધર્મ પષાય છે. ધર્મને ધારવાથી સુદિતની ધારણા થાય. ધર્મ વિના અવનતિ થાય.'
૧ શ્રી મહાનિશીય નામના અતિ ગહન છેદ સૂવમાં ધર્મના કરેલા વર્ણનને અનુવાદ
ધર્મ ઈષ્ટ, પ્રિય અને મનોહર છે. ધર્મજ પરમાર્થ-સૂખી, સ્વજન, મિત્ર, બધુ અને પરિવાર છે. ધર્મ દષ્ટિકર છે, ધર્મ પષ્ટિકર છે, ધર્મ બળકર છે તેમજ ધર્મ ઉત્સાહકર છે. ધર્મનિર્મળ કીતિ પ્રસફક છે ધર્મ માહ'ભ્ય–જનક છે, તથા ધર્મ એ સુ સુખની
પર પરાને દેનાર છે. ઇમેજ સેવવા ચગ્ય છે, આરાધવા ચોગ્ય છે. -પોષવા ચોગ્ય છે, આચરવા ચાગ્ય છે, અનુષ્ઠાન કરવા ગ્ય છે, ઉપ
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૦
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર • તેમજ બલાતી ધમે મંગલ'ની સજઝાયની પ્રથમ કડી પણ એજ ભાવનું સમર્થન કરે છે. જો મુર્દૂિ ધર્મ એજ ઉત્કૃષ્ટ મંગલ છે.'
ચંપાપુરીથી વિહાર કરીને ભગવાન મહાવીર રાજગૃહ નગરે પધાર્યા. ત્યાં તેમને અનગાર રોહને ભેટો થયો.
આર્ય શ્રી હિ–આર્ય શ્રી રોહ એ પ્રભુ મહાવીરના શિષ્ય હતા. પરન્તુ તેઓ કેણ હતા, તેમણે કયારે દીક્ષા લીધી હતી ? વગેરે પૂર્વ પરિચય કાંઈ પણ જોવામાં આવતું નથી. બેશક, ભગવતી સૂત્રના પહેલા શતકના છઠા ઉદેશમાં જયારે શ્રી રાહ, ભગવાનને પ્રીને પૂછે છે ત્યારે તેમના સ્વભાવનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે અને તે આ પ્રમાણે – 0 શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીના અંતેવાસી રેહ નામે અણુ ગાર, ભદ્ર પ્રકૃતિવાળા, કમળ પ્રકૃતિવાળા, વિનયી, શાન્ત પ્રકૃતિવાળા જેની ક્રોધ, માન, માયા, લોભ, પાતળા થયા છે એવા, નિરભિમાની, અલીન, ભદ્ર, વિનીત હતા. તેઓ ભગવાન મહાવીર સ્વામીથી બહુ દૂર પણ નહિ ને બહુ નજીક પણ નહિ, એવા સ્થાને ઉભડક રહીને મરતક ઝૂકાવીને, ધ્યાનરૂપ કોઠામાં પ્રવેશ કરીને, સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવતા રહે છે. ૧ દેશવા યોગ્ય છે, કરવા યોગ્ય છે, ભણવા યોગ્ય છે, પ્રરૂ૫ણું કરવા - યોગ્ય છે, અને કરાવવા યોગ્ય છે. તે ધર્મ ધ્રુવ છે, શાશ્વત છે, અક્ષય છે, અચળ છે અને સકલ સુખનું નિધાન છે.'
१ 'समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतेवासी रोहेणार्म अणगारे पगइभदए, पगइ मउए, पगइ विणीए, पगइ उवसते, पगइपयणुकोहमाण-माया-लोभे, मिउमद्दवसपन्ने, अलीणे, भद्दए, विणीए, समणस्प्त भगवओ महाबोरस्त अदुरसामते उ8जाणु, अहोसिरे, झाणकोहोवगए.. संजमेणं, तवसा अप्पाणं भावमाणे विहरइ ।'
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
અણુમૈલ તત્ત્વા
૨૪૧
પાવા વિનયી અને ડૅામળ પ્રકૃતિવાળા આય શ્રી રાહ, લેાકખલા, જીવ-જીવ, લેાક્રાંત, લેાતિ સબંધી વિવિધ પ્રશ્ના પૂછે છે અને પુન્નુ મહાવીર તેના જવાબ આપે છે, એથી વિશેષ પરિચય કર્યાંય જડતા નથી.
..
4
પચીસમું ચામાસુ` પ્રથ્રુ મહાવીરનું રાજગૃહમાં થયું તે દરમ્યાન ગળુધર પ્રભાસ તથા અનેક મુનિએ નિર્વાણુ પામ્યા.
ચેામાસુ ઉતરતાં પ્રભુ મહાવીરે મગધમાં જ વિહાર આદર્યો. તે વિચરતા વિચરતા, પાછા રાજગૃહું નગરે પધાર્યાં. રાજગૃહના સમવસરણમાં શ્રી ગૌતમને અન્ય ધર્મીઓ સાથે અનેક વિષયા પર
ચર્ચા થઈ.
છવીસમું ચામાસુ” ભગવાન મહાવીરે નાલન્દ્રા ( રાજગૃહ )માં ગાળ્યું. તે દરમ્યાન ગસુર અચલભ્રાતા અને મેતા` નિર્વાણુ પામ્યા. ( વિ. સ’. પૂર્વે ૪૭૫-૭૪ )
સત્તાવીસમું ચામાસુ`ઃ—નાલન્દાથી પ્રશ્ન મહાવીરે વિદેહ ભૂમિ તરફ વિહાર કર્યો તે મિથિલામાં પધાર્યાં, ત્યાંના મણિભદ્ર ચૈત્વમાં જ્યાતિષ શાસ્ત્રની પ્રરૂપણા કરી તે ચેામાસુ પણ મિથિલામાં જ સ્થિર રહ્યા,
ܚ ܐ
અઠ્ઠાવીસમું ચામાસુંÀામાસું ઊતરતાં શ્રી મહાવીર સ્વામીને વિદ્વાર વિદેહ દેશમાં જ થયા. અનેક ભવ્યાત્માએ તેમની પાસે દીક્ષા લીધી. ચેામાસું ખેસ પડેલાં પ્રભુ મિથિલામાં આવી ગયા તે જૅવળી અવસ્થાનું ૨૮ મુ ચેમાસું મિથિલામાં ગાળ્યુ * વિહાર:—શિયાળે ખેઠે ને પરમ કરુણાસાગર શ્રી મહાવીરે મિથિલાથી મગધદેશ તરા વિદ્યાર શરૂ કર્યાં. વિહરતાં વિહરતાં રાજગૃહમાં પધાર્યાં.
શ્રી ગૌતમ-વિવિધ પ્રશ્નાત્તરઃ—વિશ્વનૢન્ત્ર વિભુ મહાવીરના
૧૬
1
'
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૨
વિદારક શ્રી મહાવીર
રાજગૃહમાં પગલાં થતાં દેએ ત્યાં સમવસરણની રચના કરી. પ્રકાશની પરમ મંગલ દિવ્ય લિપિ શા “ વિશ્વતારક ”શ્રી મહાવીર રત્ન, લલમ જડિત શ્વેત આરસ આસને બેઠા. *
તે સમયે ગૌતમ ગોત્રવાળા, સાત હાથ ઊંચા, સમરસ , (સમચતુસ) સંસ્થાનવાળા, વજઋષભનારાયસંઘયણ, સેનાના કટકાની રેખા સમાન અને પ૦ કેસર સમાન ધવળ વર્ણવાળા ઉગ્ર તપસ્વી, દીપ્ત તપાવી, તપ્ત તારવી, મહા તપસવી, ઉદાર, ઘેર, ઘેર ગુણવાળા, તપવાળા બ્રહ્મચર્યમાં રહેવાના સ્વભાવવાળા, શરીરના સંસ્કારોને જનારા, શરીરમાં રહેતી હોવાથી સંક્ષિપ્ત અને દૂરગામી હોવાથી વિપુલ એવી તેજોધ્યાવાળા, ચૌદપૂર્વના જ્ઞાતા, ચાર જ્ઞાનધારક અને સક્ષર સંનિપાતિ જાતશ્રદ પ્રવર્તેલી શ્રદ્ધાવાળા, જાત સંશય, જાત કુતુહલ, ઉત્પન્ન શ્રદ્ધ, ઉત્પન્ન સંશય, ઉત્પન્ન કુતુહલ, સંજાત શ્રદ્ધ, સંજાત સંશય, સંજાત કુતૂહલ એવા શ્રી ગૌતમસ્વામી ઉત્યાન વડે ઊભા થઈને જે તરફ ભગવંત મહાવીર છે ત્યાં જાય છે. જઈને ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરે છે. પછી વાંદે છે; તેમજ બહુ દૂર નહિ વા બહુ નિકટ નહિ એવી રીતે ? ભગવંતની સામે વિનય વડે લલાટે હાથ જોડી ભગવાનના વચનને શ્રવણ કરવાની ઇચ્છાવાળા તમતા અને પર્યાપાસના કરતા આ પ્રમાણે બોયા.
હે ભગવન? જે ચાલતું હોય તે “ચાલ્યું " ઉદીરાતું હોય તે ઉદીરાયું'વેદતું હોય તે “વેદયું, ' પડતું હોય તે “પડયું,” દાતું હોય તે છેદાયું, ” દાતું હોય તે “ભેદયું ' બળતું હોય તે , • બળ્યું,' મરતું હોય તે મયું,” અને નિર્જરાતું હોય તે નિજ રાયું ' એ પ્રમાણે કહેવાય?'
શ્રી મહાવીર બોલ્યા, હા, ગૌતમ. ચાલતું હોય તે ચાલ્યું' યાવત નિર્જરાતું નિર્જરાણું' એ પ્રમાણે કહેવાય.”
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
અણુમેલ
૨૪૩ ગૌતગવામીએ પૂછ્યું, “હે પ્રભો ! આ નવ પદે શું એક અર્થવાળાં નાના ઘષવાળા અને નાનાં વ્યંજનવાળા છે ? કે નાના અર્થવાળાં, નાના વ્યંજનવાળાં છે ?' - પરમજ્ઞાની શ્રી વીર બોલ્યા “હે ગૌતમ ચાલતું ચાલ્યું' ઉદીરા, ઉદીરાયું. ' વૈદાતું “વેદાયું' પ્રક્ષીણ થતું પ્રક્ષીણુ યુ' “આ ચાર પદ ઉત્પન પક્ષની અપેક્ષાએ એક અર્થવાળાં નાનાં - વાળા અને નાનાં વ્યંજનવાળાં છે. તથા છેદતું “દાયું' “મેદાd “ભેદાયુ ' બળતું બન્યું ' મરતું મયું,” નિર્જરાતું * નિર્જરાયું એ પાંચ પદો વિગત પક્ષની અપેક્ષાએ નાના અર્ધવાળાં -નાના ઘેજવાળ અને નાના વ્યાજનવાળી છે.'
ઉક્ત પ્રશ્નો જીવ અને કર્મને અંગે છે તેના સમાધાનનાં ગૂઢ અને લંબાણભય કારણે રજુ ન કરતાં જે નિચોડરૂપ છે તેજ રજુ ચાય છે.
ચાલતુ તે ચાહ્યું –શ્રી ભગવતી શતકના પાંચમાં અંગના પ્રથમ શતકના પહેલા ઉદ્દેશનું આ પ્રથમ સૂત્ર છે. પાંચમાં અંગના -અગે પ્રારંભમાં બીજા કોઈ સૂત્રો ન મૂકતા આ સૂત્ર કેમ મૂકયું ?
આવા પ્રકારની શંકાના સમાધાનમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે, -ચાર પુરુષાર્થમાં મેક્ષ નામને પુરુષાર્થ મુખ્ય છે અને સમ્યગ દર્શન - નાદિ તેને સાધવાના સાધન છે. બંધના ક્ષયથી મેક્ષ થાય છે. કર્મોને આત્માની સાથે સંબંધ તેજ મુખ્ય બંધ કહેવાય છે. તે કર્મોના અક્ષય નિમિત્તે આ સૂત્ર પ્રથમ કહ્યું છે, કારણ કે તે કર્મક્ષયનું સૂચક છે. તેમાં રાલત સ્થિતિના ક્ષયથી ઉદયમાં આવતું ફલદાન રૂપ પરિણામ - માટે અભિમુખ થતું જે કર્મ તે કર્મ, ચાલ્યુ એટલે ઉદયમાં આવ્યું - એ પ્રમાણે કહેવાય છે. કમીને જે ચલનકાલ તેજ ઉદયાવલિકા છે.
અને તે ચલનકાલ અસંખ્ય સમયવાળ હોવાથી આદિ મય અને -અંતથી યુક્ત છે. કર્મયુદંગલેનો પણું અનંત , અનંત પ્રદેશ
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૪
વિહારક શ્રી મહાવીર
-
-
-
-
છે તેથી તેઓ અનુક્રમે, સમયે સમયે ઉદયમાં આ% કરે છે. (ચાલ્યા કરે છે) તેને વિષે પ્રારંભને ચલન સમય છે. તે અમને વિષે ચાલતા કર્મને બચાવવું” એ પ્રમાણે કહેવાય છે. કારણ કે ચાલવાને અભિસુખ થયેલું ક, ઉદયાવલિકાના આદ સમયમાં જ ચાલ્યું ન હોય તે, તે કર્મને આદિ વિલન સમય, કર્મચલનરહિત હોવાથી વ્યર્થ થાય છે અને જે તે કમ પ્રથમ સમયમાં ચાલ્યું નથી તેમ બીજે સમયે ત્રીજે સમયે વિગેરે અસંખ્યાત સમયમાં પશુ ચાલવું ન જોઈએ. કારણ કે ચલન રહિત પહેલા સમય કરતાં, બીજા સમયમાં શી વિશિષ્ટતા છે કે, પડેલા સમયમાં ન ચાલનારૂં કર્મ ઉત્તર સીમાં ચાલ્યું ? ત. પ્રથમ સમય કરતાં ઉત્તર સામાં કશી વિશેષતા ન હોવાથી, જેમ ઉત્તર સમયમાં ચલનક્રિયા મનાય છે, તે પ્રથમ, પ્રથમ સમયમાં જરૂર ચલનક્રિયા મનાવી જોઈએ. તે જ પ્રસાશે કર્મોની સ્થિતિ પરિમિત હોવાથી પ્રચમના ચલન સમયમાં તેમજ પ્રચમોત્તર સર્વ ચલન અચાં , કર્મના રશે કઈક ચાલેલા છે એમ માનવું જ જોઈએ. અને જે જે કર્મ ઉંદયાવલિકાના આદિ સમયસ ચાલ્યું છે, તે તે ઉત્તર સમયમાં ચાલતું નથી. કારણ કે જે ઉત્તર સમયમાં પણ, તે પ્રથમ સમયમાં થયેલું ચલણ થાય છે, તે આદિ રચલનમાં જ ઉંદયાવલિકાના સકલ ચલને સમયને ક્ષય થાય અથત આદિ તેલનમાં. સર્વ કાળ ચાલ્યા જાય અને કદી પણું કમને અંત આવી જ ન શકે. આ સમયે અસુટ કમી ચલિત થયો. બીજા સમયે અમુક કમર ચલિત થયો. એ પ્રમાણે ઉત્તર ચલનના કર્મને ચલનક્ર ત્યારે યરિપત થયો ગણાય; જયારે પ્રથમ સમથની ક્રમશ 'ચલનની અપેક્ષા વરનાં (સ્વતંત્ર) અન્ય સમયન ચલને હેય. તાત્પર્ય એજ છે કઈ પણ કાલે કર્મનું અંત્ય ચલન થતું હોવાથી, તે અંત્ય ચલનની પહેલાંના સ મયમાં, ચાલતા કર્મને ચલિત માનવું જ જોઈએ ને. તેથી ચાલતું કર્મ પણ “ચાયું' કહી શકાય છે.
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
અણમેલ તો
૨૪૫ દખલેર–પતાના ધ્યેયને પામવા, માનવી અનંત વિશાળ કરણીલે પગલાં ભરો થાય, પગલાં પછી પગલું માંડતાં તેને દૂરથી -જોઈને કોઈ એમ કહે છે કે તે ચાલે છે. (ચાલ છે) પગલે પગલે ચાલો ગણાતો તે “ચા' 'પણ ગણાય. કારણ કે પિતાના ધ્યેયની દિશામાં એક પગલું માંડયુ. તેટલો તે ચાલ્યો ગણાય. તે રીતે બીજે -ત્રીજે પગલે પણ ચાલતો તે “ચાલ્યો '' ગણાય; કારણ કે જે તે બીજે -ત્ર જે પજલે અટકીને ઊો રડે, તે મનમાં એમ જ સમજે કે આટલું -ચા, નહિં કે ચાલે. ઉપરાતમાં એક જ સમયે ચાલી રહેવું અને
તેજ સમયમાં ધ્યેયને પામવું તે બનવાજમ નથી. એટલે એક એક -સમયમાં થતી, એક એક પગલાની ચાલવાની ક્રિયા ચાલ્યા ” બરબર ગણાય, અને જે તે ચાલતી જ ગણાય છે તેનો અંત જ ન આવે કારણ કે એક પગલે ચાલની ગણાતી બીજે પગલે પણ તે પ્રમાણે જ ગણાય.
બેને ધારી તે દિશામાં પગલું માંડયું, એટલે તે પગલું તે એનું જ આ ન ગણાય અને તેટલા પૂરતા તે બેનને તે પામ્યો ગણાય. વ્યવસ્થિત ઉતરન સમજાતાં, કર્મક્ષય અને મુક્તિનો માર્ગ -સમય તે છે.
ઉદીરાતું તે ઉદીરાયું -ઉદયને પ્રાપ્ત નહિં થયેલ એવા અને આગામી લાંબા કાળે દિવાના કર્મના દળિયાને વિશિષ્ટ અધ્યવસાય રૂપ કરણવડે ખેંચી ઉદયમાં લાવવા તેને ઉદીરણા કહે છે. તે ઉદીરણું અખંખેવ સમયરત છે. તે ઉદીરણ રડે પ્રથમ સમયમાં -દીરાતાં કર્મને ઉકીરાયું’ એ પ્રમાણેને બહાર ઉપર પ્રમાણે ઘટે છે.
વેદ તું તે વેકયું –કમ ભેગવવું તેને પેદન કહે છે. સ્થિતિને ક્ષય થવાથી ઉદયને પ્રાપ્ત થયેલ કર્મનું અથવા ઉદીરણ કરી ઉદયને પ્રાપ્ત કરેલ કર્મનું ન થાવ છે. તે વેદનને અસંખ્ય સમય હોવાથી, -આલ સમયને વિષે વેદતાં કર્મને વિદાયું” એમ પનું કહી શકાય.
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
૨૪૬
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર પડતું તે પડયું – જીવ પ્રદેશની સાથે સંબંધ ધરાવતાં કામનું જીવપ્રદેશથી પડવું તે પ્રહાણું કહેવાય; જીવ પ્રદેશોથી કર્મના પડવા. રૂપ પ્રહાણને કાલ પણ અંસખ્ય પરિમાણવાળો છે. તે પ્રહાણના * આદિ સમયને વિષે ઇવ પ્રદેશોથી પડતું કર્મ પડયું એમ કહેવાય છે
છેદાતું તે છેદાચું–કર્મની દીર્ધ કાલની સ્થિતિની લઘુતા કરવી તેને છેદન કહે છે. જીવ તે છેદનને અપવર્તનાકરણ નામના કારણે વિશેષથી કરે છે. અપવર્તનની સ્થિતિ અસંખ્યાત સમયની છે તેથી પ્રથમ સમયમાં સ્થિતિથી છેડતા કર્મને છેદાય' એ પ્રમાણે કહેવાય..
ભેદાતું તે ભેદાચું –પૂર્વ રિથતિથી બદલાતું તે ભેદાયું. શુભ વા અશુભ કર્મના તીવ્રરસનું અપવર્તનો કરણવડે મંદ કરવું, અને મંદરસનું ઉદ્વર્તન કરસુવડે તીવ્ર કરવું તેને ભેદ કહે છે. આ ભેદ પણ અસંખ્યય સમય સ્થિતિવાળો છે. તેથી પ્રથમના સમયમાં તીવ્ર થવા મદરસથી ભેદાતા કર્મને “ભેદાયુ” એ પ્રમાણે વ્યહવાર પૂત સમજવું'
મળતું તે બન્યું –કમંદળ રૂ૫ લાકડાના સ્વરૂપને ધ્યાનરૂપ ' અગ્નિ વડે નાશ, કરે અર્થાત કર્મને અભાવ કરે તેને અહીં દેહ સમજવો તે દાહ પણ અન્ત મુહૂર્તવતી હોવાથી અસંખ્ય સમયવાળે છે તેના આa સમયને વિષે બળતા કર્મને બન્યું છે પ્રમાણે વ્યહવાર પૂર્વોકત કહેવાય.
મરતું તે મર્ય-મરતા એવા આયુકર્મને મયું એ પ્રમાણે વ્યહવાર થાય છે. આયુકર્મના પુત્રને ક્ષય એજ મરણ છે. તે અસગ્યેય સમયવર્તી છે. જન્મના પ્રથમ સમયથી આરંભીને આવચિક મરણ વડે પ્રતિક્ષણે મરણનો અભાવ હોવાથી મરતું તે અયું એ પ્રમાણે કહેવાય છે.
નિર્જરાત તે નિર્જરાચું-નિરતર અનÍવ વડે ક્ષય
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
અણુમેાક્ષ તત્ત્વ
૪૭
થતુ` ક` છિ` થયું, એ પ્રમાણે યહવારથી કહેવાય છે. નિર્જરા અસ ધ્યેય સમયભાી હાવાથી તેનાં પ્રથમ સમયમાં જ નિરતા કમત · નિયુ* '–નિજ રાયું એ પ્રમાણે પૂર્વકત રીતે કહેવાય.
પ્રથમનાં ચાર પદ ઉત્પાદન આશ્રયીતે તુલ્ય અવાળાં છે. શેષ પાંચ પદે અનેકા એક છે
આત્માર‘ભાદિ વિષય—શ્રી ગૌતમના પ્રશ્ન, હું ભગવન ! શું જીવે! આત્મારભ છે, તદુભયાર’ભ છે કે અનાર્ભ છે?
પ્રભુ મહાવીરને ઉત્તર, હે ગૌતમ કેટલાક જ્વા આત્મારભ પશુ છે. પરારંભ પણ છે અને ઉભયાર’ભ પણ છે. પણ અનાર’ભ નથી. તથા કેટલાક જીવે. આત્મારભ નથી, પરારભ નથી ઉભયાર્ભ નથી પણ અનાર’લ છે.
જીવા એ પ્રકારના છે. સંસાર સમાપન્ન અને અસ`સાર સમાપક તેમાં જે જીવા અસસાર સમાપન્નક છે તે સિદ્ધ રૂપ છે અને તે આત્મારભ, પરારંભ કે ઉભોરભ નથી, અનારંભ છે.
પણ
સ સાર સમાપન્નક (સ‘સારને ચાહતા) વેદના પણુ એ પ્રકાર છે સયત અને અસયત. તેમાં જે સયા છે,તે બે પ્રકારના છે, પ્રમત્ત સયત અને પ્રમત્તસયત. અપ્રમત્તસયતે। આત્માર‘ભ, પરાર ભ કે યાવત્ ઉભયાર`ભ નચી પણુ અનારંભ છે જે પ્રમત્તસ યતે। છે. તે શુભ ચેાઞની અપેક્ષાએ આત્મારભ પરારભ યાવત્ ઉભયાર’ભ નથી પશુચ્છનાર ભ છે અને તેએ અશુભ ચેાગની અપેક્ષાએ આત્મારભ પણ છે અને યાવત્ અનાર ભ નથી તેમજ જે અસ યતે છે તે અવિરતિતે આશ્રયીને માત્મારભ પશુ છે અને યાવત્ અનાર ભ નથી ' અને તેથી જ એમ કહેવાય છે કે, કેટલાક જીવે આત્માર ભ પશુ છે. અને યાવત્ અનારંભ નથી.'
A
f
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮
વિશ્વોદ્ધાર શ્રી મહાવીર
લેરયાવાળા સંબધી પ્રજાના ઉતર શ્રી ગૌતમસ્વામીએ લેસ્થાવાળા જીવોના સંબંધે આત્મારંભાદિ દેવી રીતે લાગે છે તેના પ્રશ્નો પૂછતાં શ્રી મહાવીર પ્રભુએ સંક્ષિપ્તમાં આપેલાં જવાબને વિસ્તારપૂર્વક સમજાવતા શ્રી અભયદેવ સુરીશ્વરજી જણાવે છે – લેસ્યા સહિત તેમજ લેસ્યા રહિત પણ હોય છે. *
લેસ્યાની વ્યાખ્યા–કુeણ દિ દ્રવ્ય પદાર્થના સમીપપણાથી જીવ ઉત્પન્ન થયેલા પરિણામ વિશેષને લેરયા કહે છે. જે વડે કર્મ સાથે આત્મા ચેટેિ તે લેસ્યા.
લેસ્યાવાળા માં સિદ્ધ પરમાત્માને ગણવાના નથી કેમ કે તેઓને લેયા નથી તેઓ અસ્થિની ગણત્રીમાં આવે છે.
અપ્રશસ્ત ભાવવાળી કૃષ્ણ, નીલ અને કાપત લેસ્યામાં સંયતપણું નથી. આગમમાં કહ્યું છે કે, સ ધુપને પ્રાપ્ત થયેલે જીવ ઑઈ પણ લેસ્યામા હેય છે. તે દ્રવ્યલેસ્યાને આયીને જાણવું. નિક્ષેપના અંગે લેસ્યાને વિચાર કરતાં જણાવ્યું છે કે,
૩ નામ લેરયા–શબ્દ બે લવામાં કે લખવામાં આવે છે તે. - ૨ સ્થાપના–લેસ્યા શબ્દ લખવામાં આવે છે તે.
ક દ્રવ્યલેય—આ શદમાં લેસ્યાના અર્થના જાણકાર સમાવેશ કરેલો છે. પણ જ્યારે તે ઉપયોગ તથા અર્થશૂન્ય વર્તત હોય ત્યારે. . !
દ્રવ્ય કર્મ લેસ્યાના છ પ્રકારઃ કૃણુ–નીલ-કાપોત–તેજે-પવા અને શુકલ.
ભાવલેસ્યાના બે પ્રકાર : નિશુ –અશિ૬; શુદ્ધ દ્રવ્યના સંબંઘથી ઉત્પન્ન થયેલા આત્મપરિણ, મને વિશુદ્ધ લેસ્યા કહે. અશુહ દ્રવ્યના સંબધથી જે આત્મપરિણામ ઉત્પન્ન થાય તેને અવિશુદ્ધ લેસ્યા કહે છે,
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
અણમોલ તો
૨૪૯ વિશુદ્ધ લેયાના બે પ્રકાર (૧) કષાય-જયથી માત્માના જે વિશુદ્ધ પરિણામ થાય તે. (૨) કષાય-ક્ષયથી આત્માના જે વિશુદ્ધ પરિણામ થાય તે.
અવિશુદ્ધ સ્થાના પણ બે પ્રકાર છે. (૧) શગથી ઉત્પન્ન -શાય છે તે. (૨) છેષથી ઉત્પન્ન થાય છે. છએ લેસ્યાવાળાનાં બાહ્ય રરૂપ નીચે પ્રમાણે બતાવવામાં આવ્યા છે.
કૃષ્ણલેસ્યાવાળે–પંચામ્રવાસત, મન-વચન-કાયામાં ઉઘાડો, છકાય જીવની વિરાધનામાં રકત, સ્વરૂપથી અને વિચારોથી સાવલ વ્યાપારમાં આસક્ત, સર્વાનું અહિત ચિંતવનાર, આલોક અને પરલેના કષ્ટની શંકા રહિત, હિંસામાં નિઃશંક, અક્રિય. કૃષ્ણ એટલે શ્યામ-કાળું. જે એવા સમાચાર–વિચારે અને શરીરને બુદ્ધિને દોડાવે તેના આત્માને કાલિમાજ સ્પર્શેને?
નીલલેસ્યાવાળો–ઈર્ષો–શેષમાં અત્યાસક્ત, તપહિત, અવિદ્યા- યુક્ત, લજજારહિત, વિષયલંપટ, દ્વેષથી શઠ, આઠ મદરસ લુપ,
૧ છલેશ્યાને દષ્ટાતથી સમજાવતા નીચે પ્રમાણે હકીકત અપાય છે–ફરીથી ભરચક બનેલ એક અબા ઉપરથી ફળ લેવાને છ પુરૂષ પ્રવાસ કરી રહેલ છે. એક પુરૂષ અગાને જ મૂળથી ઉખેડવો મંડે છે, બીજે તેનું થડ જ કાપવા મંડે છે. ત્રીજો જે ડાળને કેરી લાગી છે -તેને જ માત્ર કાપે છે એ ડાળ ન કાપતાં માત્ર કેરીઓને જ તોડી (ચે છે, પાંચમ, કેરીઓ ન તેડતાં, તે ડાળી હલાવી હલાવીને નીચે પડતી કરીએ વીણું દયે છે જ્યારે છઠ્ઠો તે, માત્ર આપો આપ કરીઓ જે ખરી પડી હોય છે તેજ ઉપાડી લે છે; આ પ્રમાણે અબાને કિલામણા ઉપજાવવામાં છે પુરૂષોનાં મનની જે સ્થિતિ પ્રવર્તે
છે, તેની ક્રમશઃ તુલના, કુષ્ણ નીલ, કાપાત, તેજે, પદ્મ અને શકય - - લેસ્યાધાત્રો મનુષ્યની સાથે કરી શકાય છે.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૦
વિશ્વોલાર થી મહાવીર
પાદુગલિક સુખ શોધનારે, પ્રાણીની હિંસામાં અવિરકત. નીલ એટલે લીલે, તે શ્યામથી સારે પંરતુ વેતથી બદતર, એવા આચાર વિચારથી આત્માના પ્રદેશ આસપાસ લીલા રંગની ઝાંય પથરાય, જે આચાર-વિચારની અંદર-બહાર શુભ્રતા કે સંયમમમતા ન હોય,
કાપિત લેસ્યાવાળો તે કહેવાય, જે વચને અને આચરણે વક્ર, મનથી કપટી, અસરળ, પોતાના દોષ ઢાંકવાવાળો, ચોરી કરનાર, મત્સરી, તેમજ બીજાની સંપત્તિ સહન ન કરી શકે. કાપતલેસ્યા એટલે કબૂતરના ૨ ગ જેવો ભાવ આત્માની આસપાસ સ્થિર થાય તે.
તેજોધ્યાવાળા––વચનકાયાએ કરી અચપળ, માયારહિત, કુતૂહલરહિત, ગુરૂ આદિના વિનયમાં પ્રવીણ, દાન, સ્વાધ્યાયાદિ વ્યાપારવાળે, ઉપધાનવાળા, પ્રિયધર્મ, દઢધર્મ, પાપ-જીરૂ, હિતેચ્છક તેમજ મુકિતને ગષક હોય. આત્માના ભાવને અંશતઃ સમરૂપ બનતી આ લેસ્યાને ધારનારે કોઈક પ્રસંગે સત્યાસત્યનો -વિવેક ગૂમાવી દઈ ઉગ્ર સ્વરૂપી બની જાય છે.
પદ્મલેસ્યાવાળે –ક્રોધ, માન, માયા અને લેભમાં પાતળા, શાંત આત્મા, પ્રશાંત ચિત્તવાન, યોગઉપધાનવાન, મતલબ પૂરતું બેલનાર, ઉપશાંત અને જીતેન્દ્રિય હોય છે. આત્મભાવની ખીલવણીમાં આ લેસ્યાના સ્વરૂપની પ્રારંભિક અપેક્ષા રહે. - શુકલેશ્યાવા–ધર્મધ્યાન અને શુકલધ્યાનમાં સ્થિર રહેનાર, પ્રશાંતચિત્ત, દાન્તઆત્મા, સમ્યફ ચેષ્ટાવાન, મન-વચન-કાયાના, અશુભ વ્યાપારથી નિવૃત્ત અને શુભ વ્યાપારમાં પ્રવર્તનારો, ઉપશાંત, જીતેન્દ્રિય હોય છે. શુકલલેરયા આત્માના શુકલભાવમાં સરળ પરિણામ કાજે આધ્યાત્મિક વિકાસના મહત્તવના અં” જેવી ગણાય,
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
અણુમાલ તત્ત્વા
૨૫
લેસ્યાની સ્થિતિ જધન્ય તેમજ ઉત્કૃષ્ટ અ ંતરમુત થી વધારે
હોતી નથી.
( ૧ ) મનુષ્ય અને -તિ ચને વર્તમાન ભવનું મંતર્ મુદ્દ ખાકી રહે છે તે વખતે જે ગતિમાં જવાનુ` હેાય છે તે ગતિની લેસ્પા આવે છે.
"
( ૨ ) દેવ અને નારકીના વેશને તે ભવની લેસ્યા જે ભવમાં ઉત્પન્ન થાય છે ત્યાં 'તર્ મુદ્દત સુધી જાય છે.
ચાર ગતિના જીવા; આયુષ્ય અને આયુષ્યમ ધનાં કારણે।. શ્રી ગૌતમને પ્રશ્ન, હે ભગવાન ! જે જીવ નર} જવાને ચેાગ્યહાય, તે જીવ શું અહીંથી આયુષ્ય સહિત નરકે જાય ?'
:
እ
·
શ્રી મહાવીર ઉવાચ. હૈ ગૌતમ ! નરઅે જવાને ચાગ્ય જીવ અહીથી આયુષ્ય લઇને નરકે જાય પણુ આયુષ્ય વિનાનેા ન જાય. ૧ ગણધર મહારાજે પ્રશ્ન કર્યાં, ‘ પ્રમા ! તે જીવે, તે આયુષ્ય કર્યાં ખાંધ્યું અને તત્સંબધી આચરણા કર્યા આચર્યોં* ? ’
પ્રભુ મહાવીર ખેલ્યા, ' હે ગૌતમ ! તે જીવે, તે આયુષ્ય પૂર્વભવમાં યુિ અને તસબધી ચરણા પણ પૂર્વભવમાં આચર્યું; દેવ—તિય ચને મનુષ્યને પણ આ નિયમ લાગુ પડે છે.
"
ચતુર્તોની શ્રી ગૌતમે સર્વજ્ઞ શ્રી મહાવીરને પૂછ્યું, · હૈ દયાનિધિ જે જીવ જે ચેર્માનમાં ઉપવાને ચેાગ્ય હાય, તે જીવ તે ચેાનિ સ`બધી આયુષ્ય ધ?
"
ભગવાન મહાવીર મેલ્યા, હા, તેમ કરે. જે જીવ જે ચેાનિમાં જન્મવાને ચાગ્ય ઢાય, તે જીવ, તે ચૈનિ સંખ'ધી આયુષ્મ ધિ, નર્કને ચૈાગ્ય જીવ નરનું આયુષ્ય ઋષિ, તિને' ચાગ્ય જીવ તિય"ચનુ આયુષ્ય બાંધે, મનુષ્યને ચેાગ્યે જીવ મનુષ્યનું આયુષ્ય ઋષિ, દેવને ચેાગ્ય જીવ દેવભવનું આયુષ્ય બાંધે. જો નરકનું આયછે.
*.
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫ર
વિશ્વોનારક શ્રી મહાવીર
બધાય, તે તે સાત પ્રકારની નરકમાંથી એક પ્રકારનાં નરક સમૃધી હેાય. ને તે તિય^યનું આયુષ્ય ઋષિ, તે પાંચ પ્રકારનાં તિયમાથી એક પ્રકારના તિયચ સંબધી હાય, તે તે માનવભવનુ’ આયુષ્ય બાંધે તે!, તે એ પ્રકારનાં અનુધ્યે-સમુ િમ અને ગ– માંથી કઇ એકમાંન પ્રકારનું આયુષ્ય બધે અને જો તે જીવ દેવનુ યુષ્ય ઋષિ તે ચાર પ્રકારના દેવામાંથી કાઈ એક પ્રકારના દેવાનું આયુષ્ય બાધે.
જે આશ્રવા ( કર્યું પ્રવેશદ્વારા) તેજ ( ક` નિ`મન ) નાં કારણ તે છે અને કારણુ પરત્વે આશ્રવનાં સ્થાન બને છે.
અમુક દૃષ્ટિએ નિજા નિરાનાં સ્થાન છે, તે
આદ પ્રકારનાં કર્મો જે આશ્રામાંથી આવે. તે આશ્રવ જે વડે રી ચારે બાજુએથી ક્રમ નિરાય, એવું અનુષ્ઠાન તે નિર્જરાનાં કારણુ છે.
+
ખીજાએ સુખશુદ્ધિથી સ્વીકારેલી વસ્તુઓ જેવી કે, સ્ત્રી, પુષ્પમાળા, વિલેપનાદિ પદાર્થો જે ભધના હેતુઓ હાવાથી -આશ્રવનાં કાણુરૂપ છે, તે પદાર્થી તત્ત્વના જાણ અને વિષય સુખથી વિરક્ત પુરૂષોને નિ:સા પણાથી, ‘ સંસારમાં ઉતારનાર છે ' એવુ સમજીને વૈરાગ્યનાં કારૂપ બને છે તેથી તે નિજ રાનાં થાન -૩૫ ભૂત છે.
અહિત ભક્તિ, ગુરૂભક્તિ, તપ, દા પ્રકારની સામાચારીને દર વિગેરેનું જેમાં શુભ કર્મના ઉદયથી શુદ્ધ અધ્યવસાયથી સેવન કરે છે, તેએ,તે તે નિર્જરાનાં કારણુરૂપ ખરે છે. દુતિમાં જાં વારનાર આવ શુદ્ધ કારા, આશતનાવત પ્રાણીને રસગૌરવ, ઋદ્ધિગૌરવ, શાતાગૌરવમાં આસકતને પાપાપાજન કરવાનાં કારણુ અતે છે.
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
અણમોલ તો
૨૫૩ કર્મને નિરા કરવાનાં જેટલાં સંયમ–રથાન છે. તેટલાજ કર્મબંધને અર્થે સંયમનાં રથાન છે. જે જે વસ્તુ પ્રાણુને સંસારમાં જમાવવાના હેતુભૂત છે, તે તે વસ્તુ તવને મોક્ષ પમાડવામાં હેતુભૂત થાય છે.
જેના અંતરે રાગ-દ્વેષ ભર્યા છે, જે વિષયમાં નિશદિન રમે છે, એવા પ્રાણીને સાંપડતી સર્વ વસ્તુઓ સંસારભ્રમણના કારણ ૨૫ બને છે. સંસારનું પથાર્થ સ્વરૂપ જેણે જોયું છે, વિષયની અભિલાષાના મૂળમાં જેણે આત્મ પ્રકાશ રેલાવ્યા છે એવા સમ્યગ દષ્ટિ જીવને “સર્વે અશુચિ દુઃખના કારણરૂપ છે.' એવી ઉજજવળ ભાવના ભાવમાં વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થાય છે ને સંસાર પણ મેક્ષના કારણરૂપ બને છે.
જ્ઞાન ઉપર દેષ કરનાર, જ્ઞાનની અતિ આશાતના કરનાર, નાનનાં ફળ વિષે મનફાવતું બેલનાર જ્ઞાનાવનાં કારણેને આકર્ષે છે ને તેથી જ્ઞાનાવરણીય મ બંધાય છે.
ઉપર જે જ્ઞાનાશ્રયના હેતુઓ બતાવ્યા છે, તેને બદલે દર્શનના, એવાજ હેતુઓ દર્શનાવરણીય કર્મનાં કારણ બને છે.
શાતા વેદનીય કર્મબંધનાં કારણ-પ્રાણની અનુકંપા–દયા, પ્રાણીઓને દુ:ખ ન દેવું, શેક ન કરાવ, પ્રાણી તપી ઊઠે અથવા મુખમાંથી લાળ નીકળે એવા પ્રકારનું દુઃખ ન આપતા, તેમને શાતા થાય તેવા પ્રકારે વર્તવાથી શાતા વેદનીય કર્મબોધે છે
શતાવેદનીય કર્મબંધનાં કારણ-જે રીતે વર્તવાથી શાતાનીય કર્મ બંધાય, તેથી વિપરીત રીતે વર્તવાથી અશાતા વેદનીય. કર્મ બંધાય છે.
મેહનીય કર્મ–અન તાનું બધી ક્રોધ, માન, માયા અને લાભના.' વિકષ્ટ ઉદયથી અથવા તીવ્ર દર્શનમેહનીયના ઉદયથી અથવા પ્રબળ-. ચારિત્ર મેહનીય કર્મના ઉદયથી છવ મોહિનીય કર્મ બધેિ છે. '
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
1 ૨૫૪
વિદારક શ્રી મહાવીર
દર્શનમોહનીય કર્મ-અરિહંત, સિદ્ધ, જિનપ્રતિમા, તપ, શ્રત, જ્ઞાન, સાધુ અને સંઘની નિંદા કરનાર જીવ, દર્શનમેહનીય કર્મ બાંધે છે. ચારિત્ર મોહનીય કર્મબંધ તીવ્ર કષાય, બહુ મહજન્ય પ્રકૃતિ અને રાગદ્વેષમાં આસક્ત જીવ ચારિત્રમોહનીય કર્મ બાંધે છે. '
નરકગતિનું આયુષ્ય-મિથ્યાત્વી, મહામુછાળો, મહાભી, - આચાર રહિત, પંચેન્દ્રિયનો વધ કરનાર, રૌદ્રપરિણામી ને પાપ મતિવાળા છવ, નરક ગતિનું આયુષ્ય બાંધે છે.
| તિ ચગતિનું આયુષ્ય –અવળે માર્ગ પ્રરૂપનાર, પવિત્રમાર્ગને નાશ કરનાર, ગુઢ હૃદયી, છેતરવાની પ્રકૃતિવાળા તેમજ અંતરમાં અવનવા દાવપેચો અજમાવતો પ્રણે તિર્યંચ ગતિનું આયુષ્ય અધેિ છે
મનુષ્યતિ–જેના કષાય સ્વભાવિક રીતે પાતળા હોય, દાન ઉપર ચિ હય, જે શીલ–સંયમ સહિત હોય. તેમજ ભદ્રાદિક -મધ્યમ ગુણોથી શોભતા હોય તેવો પ્રાણું મનુષ્યગતિનું આયુષ્ય • બાધે છે
દેવગતિઃ–દેશવિરતિવંત, સર્વ વિરતિવંત, સમ્યફ પ્રકારે તપ - નહિ કરનાર, સમ્યમ્ દષ્ટિજીવ દેવગતિના આયુષ્યને બંધ કરે છે.
અશુભ નામ કર્મબ ધનાં કારણ–મન, વચન ને કાયા એ -ત્રણ જેનાં વક્ર હોય, તેમજ જે કપટને પટ રાખીને ફરતો હોય તે જીવ અશુભ નામ કર્મ બાંધે છે.
શુભનામ કર્મબંધનાં કારણ–દેવ, ગુરૂ અને ધર્મ પ્રત્યે જે -ભક્તિવંત હાય, ધર્મસૂત્રો તરફ જેને રૂચિ હોય, કષાય જેના પાતળા હોય, તેમજ જે ગુણેની શોધમાં રાતદિન ફરતો હોય તે પ્રાણી ઉચ્ચ ગોત્ર કર્મ બાંધે છે.
નચ ગોત્ર બંધ-ઉપરનાં કારણોથી વિપરીત કારણેને લીધે -નીચ ગાત્ર કર્મ બાંધે છે. '
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
અણમોલ તો -
૨૫૫ અંતરાય કર્મના કારણ–જીવ હિંસાદિમાં ૨કત, જીનેશ્વર દેવની પૂજામાં વિઘ કરનાર, મેક્ષ માર્ગને રેગ્યે જે જે સાધન છે તેમા વિઘ નાખનાર જીવ, અંતરાય કર્મ ઉપાર્જન કરે છે.
ચારગતિ અને વિવિધ કર્મબંધ સંબધી પ્રશ્નના (અંતર્ગત) ઉત્તર સાંભળ્યા બાદ શ્રી ગૌતમે પ્રભુ મહાવીરને જીવોના અલ્પકાળ અને દીર્ધકાળ જીવનના હેત વિષે પ્રશ્નો કર્યા.
પ્રશ્ન-હે ભગવાન! અલ્પજીવનનાં કારણભૂત કર્મ, જી કેવી રીતે બાંધે છે ?'
ઉત્તર– હે ગૌતમ! જીવોના અહ૫જીવનનાં કર્મબંધનાં મુખ્ય ત્રણ કારણો છે.
પહેલું કારણ પ્રાણને મારવાથી, બીજુ ખોટું બોલવાથી અને -ત્રીજુ શ્રમણ અને બ્રાહ્મણ ( બ્રહ્મચર્યને અથવા કુશળ અનુષ્ઠાનને ધારણ કરે તે) ને અપ્રાસુક, અનેષણય ખાન, પાન વહોરાવવાથી ‘ઉકવ ત્રણ હેતુથી જીવો થોડા જીવવાનાં કારણભૂત કર્મ બાંધે છે. તેથી ઉલટ ત્રણે હેતુથી દીર્ધકાળ જીવવાનું આયુષ્ય બંધાય છે. જેમકે પ્રાણીને નહિ મારીને, સત્ય બોલીને તેમજ શ્રમણ વા બ્રાહ્મણને પ્રાસ્ટ્રક એષણીય ખાનપાનાદિ પદાર્થો વડે પ્રતિક્ષાભીને.'
હે જ્ઞાનસાગર ' –અશુભ રીતે લાબા કાળ સુધી જીવવાનું કારણભૂત કર્મ કેવી રીતે બાંધે છે તેમજ શુભ પ્રકારે લાંબા કાળ સુધી જીવવાનાં કારણભૂત કર્મ કેવી રીતે બાંધે છે ?'વિનયની સરળ માનવ મૂર્તિશા શ્રીગૌતમે ભગવાન મહાવીરને પ્રશ્ન કર્યો.
પરમજ્ઞાની વીર સૌમ્ય ભાવે બોલ્યા, ગૌતમ! જીવોને મારીને, ખોટું બોલીને તથા શ્રમણ વા બ્રાહ્મણુની હીલના, નિદા ફજેતી, કે -અપમાન કરીને જીવો નક્કી અશુભ રીતે લાંબા કાળ સુધી જીવવાની કારણભૂત કર્મ બાંધે છે. તેથી ઉલટી રીતે પ્રાણોને નહિ મારીને,' સત્ય
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૬
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
{
મેલીને, શ્રમણ વા બ્રાહ્મણને ર્વાદીને યાવત્ પપ્પુ પાસીને જીવે ઘણું સા દીલ આયુષ્ય બાંધે છે. *
સાચા આરાધકઃ-શ્રી ગૌતમસ્વામીએ પ્રશ્ન કર્યો, હૈ તીર્થેશ્વર ! તે જ સત્ય અને નિઃશંક છે કે જે જિતાએ અણુાવ્યું છે ? .
r
સિંહાસને શે।ભતા તીપિતા શ્રી મઢાવીર ખેલ્યા, હે ગૌતમ. હા તેજ સત્ય અને નિઃશકે છે કે જે અનેએ જાણ્યું છે. ’ ગણધર મહારાજે પૂછ્યું કે હે ભગવન ! એ પ્રમાણે મનમાં ધારતા પ્રકરતા, રહેતા અને સંવરા પ્રાણી છનાની આરાધક શાય છૈ ?'
સાથે
'
ધવલ જ્ઞાનરશ્મિએ રેલાવતા પરમજ્ઞાની વીર ખેલ્યા ગૌતમ ! હા એ પ્રમાણે મનમાં ધારતે, ધારીને મનને સ્થિર કરતા તે પ્રમાણે સન ન હોય તે પશુ તે રૂપે કરતે અથવા તપ યાનાદિમાં મનને રમાડતા અન્ય મતાથી મનને પાછું વાળતે તેમજ પ્રાણાતિ-પાત વિગેરેથી મનને અટકાવતા છત્ર, જિનાદેશ-જિને કહેલ જ્ઞાનાદિની આ સેવારૂપ આજ્ઞાને સાચે 'મારાધક થાય છે.'
"
'
..
પ્રભુને પ્રશ્ના પૂછવાના હેતુ આ પ્રસંગે એ શંકા થાય છે ૐ શ્રી ગૌતમસ્વામી પેાતેજ દ્વાદશાંગીના રચનાર અને ચાર ફોનના ધારક હાવાથી સર્વજ્ઞ જેવા હતા; તેા પછી પ્રભુ મહાવીરને તેએથી પ્રશ્ન પૂછે એમ કેમ ખને? આના ઉત્તરમાં ટીકાકાર ભગવંત જણાવે છે કે (૧) ઉદયમા વતા એવા નાનાવરણીયાદિ કર્મોના પ્રતાપે છદ્રસ્થને અનુપયેાગ ભાવ હોય છે. તેથી (૨) જાણુતાં છતાં પેાતાના જ્ઞાનના સવાદ માટે (૩) બીનને મેધ પ્રમાડવા માટે (૪) ૧. શિષ્યાને ગુરૂવચન ઉપર દૃઢ શ્રદ્ધા ચાય એવા ઈરાદાથી અથવા (૫) સૂત્ર રચનની વિધિ સાચવવા માટે; એમ પાંચમનાં કાઈ પણું.. કારણુથી શ્રી ગૌતમસ્વામી પ્રગ્નુ મહાવીરને પ્રશ્ન પૂછતા હતા.
"
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૭
અણમોલ ત
દ્વાદશાંગીની રચના–પૂર્વે કહ્યા પ્રમાણે ચૌદ વિદ્યાના પારગામી ક્ષાયોપશમક સમ્યગ દર્શનવાળા શ્રી ગૌતમ મહારાજ ( આદિ ૧ ગણુધરે) દ્વાદશાંગીના રચનારા હતા તેઓ પ્રભુ શ્રી વીરને ખમાસમણું દઈને પૂછતા કે, “હે ભગવન તત્વને કહે! એમ ત્રણ વાર પૂછવાથી અનુક્રમે શ્રી મહાવીરે ત્રિપદી જણાવી જેને આધારે ગણધર મહારાજે બીજ બુદ્ધિથી દ્વાદશગીની રચના કરી અતકેવળી આદિ સ્થવિર ભગવતેએ તે દ્વાદશ અંગેનું સ્પષ્ટીકરણ કરવા ઉપગાદિની રચના કરી.
પ્રાચીન કાળમાં આગમરૂપ ગણાતાં સૂત્રોના દરેક પરનું ચારે અનુયાગગર્ભિત વ્યાખ્યાન કરવામાં આવતું હતું પરંતુ અવસર્પિણ કાલ આવતાં, તેના પ્રભાવે જીવોનાં બુદ્ધિ આદિ ઘટતાં જણાવાથી તે તે અનુયાગોને સમજવામાં ગૂંચવણ ઊભી થવા લાગી. થતી ગેરસમજૂતીને ટાળવા પૂજ્ય શ્રી આર્ય રક્ષિતસૂરિ મહારાજે તે યારે અનુગને પ્રત્યેક સૂત્રોમાં જુદા જુદા વહેચ્યા ત્યારથી તે તે સૂત્રોનું વ્યાખ્યાન તે તે અનુયાગોને આશ્રયીને જ કરવામાં ગૌરવ મનાય છે. - તવ-પ્રતિભા -–ગણધર ગૌતમે રાજગૃહના સમવસરણમાં ભગવાન મહાવીરને પૂછેલા પૂર્વેત તત્તમય પ્રશ્નોની અસર ત્યાં બેઠેલા તમામ પ્રકારના શ્રોતાજનનાં અંતરમાં અવનવા રૂપે પ્રવેશી.
જીવન-મૃત્યુને સ્પર્શતા જ્ઞાનપૂર્વ ઉત્તરની, ત–પ્રતિભા દરેકની આસપાસ અમુકને અમુક આકારમાં તરવા લાગી. નિર્મળ તત્ત્વમય ઉપદેશની પ્રતિભા જ એટલી જીવન્ત અને પ્રેરણાદાયી હોય છે કે તેની સામે એક વખત ગમે તેવું મસ્તક ઝૂકી જાય. તત્ત્વ સૂમ હાય એટલે તેની પ્રતિભા પણ સૂમ રહે. રસ્થલ કરતાં સૂમની પ્રતિભા નિયમ પ્રમાણે વધુ અસરકારક અને જીદન્ત પ્રેરણાદાયી નીવડે છે, આચાર્યની આંખે પિતાના ઉપર પડતાં જ શિષ્ય અધ્યયનમાં મગ્ન થાય છે, તેનું કારણ જ આચાર્યની સૂમ જવલંત તવ પ્રતિભા છે.
૧૭
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૮
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર- * નિર્મળ–સૂક્ષ્મ–
તનાં દેહનમાંથી જે પ્રતિભા જન્મે તે પ્રતિભા જ પ્રાણુના હિત માટે વપરાય. ધનપતિની કરડી નજરથી નહિં ગભરાતો માનવી, એક નિર્ધન પરવીની લાલ આંખ સામે થથરી ઊઠે તેવું કારણ એ જ કે, ધનિકને ધન જેવી પ્રતિભા મળે, જ્યારે તપરવીમાં તપની ઉજજવળ કાન્તિ હેય.
વિશ્વામિત્ર કરતાં વસિષની તરવ–પ્રતિભા વિશેષ વ્યાપક અસર વાળી જ હતી ને?
ગણધર શ્રી ગૌતમ ક્ષાપશકિ સમ્યગદર્શનવાળા હતા. ક્ષાપશમિક શબદથી તેને સંપૂર્ણ ભાવાર્થ સમજાવો કઠીન લાગે છે. એટલે તે સંબંધી થોડું વિવેચન અત્રે અસ્થાને નહિ જ લેખાય.
પશમ ભાવ –-દિન ને ઇક લાગવાથી જેમ દૈનિક બને છે, તેમ ક્ષયોપશમને ઈક લાગવાથી ક્ષામિક શબ્દ બને છે. બાકી મૂળ શબ્દ ક્ષયોપશમ છે એટલે તેના વિવેચનથી લાપશમિક શબ્દનો ગૂઢાર્થ ખ્યાલમાં સ્થિત થશે.
ચૈતન્ય એ જેમ આત્માનું સ્વતત્ત્વ છે તેમ પશમ ભાવ પણ આત્માના સ્વતત્ત્વ ભૂત છે. ઉપશમ, ક્ષય વિગેરે ભાવે પણ આત્માના તવ ભૂત છે.
ભાવ એટલે અધ્યવસાય, વિચાર, પરિણામ ઇત્યાદિ. પ્રતિપ્રાણીએમાં જે જે ભાવે, અધ્યવસાયો, વિચારે કિવા પરિણામો ઉત્પન્ન થાય છે તે સર્વનો આધાર તે તે પ્રાણીઓનાં તે તે કર્મોનાં ઉપશમ , ક્ષય ક્ષપશમ ને ઉદયને અવલંબીને રહે છે.
ઉદયમાં આવેલાં કર્મનો ક્ષય અને ઉદયમાં નહિ આવેલ કર્મને, ઉપશમ એ બન્ને પ્રકારની જે વ્યવસ્થા તે ક્ષપશમ ગણાય છે અને તેથી ઉત્પન્ન થતો જે ભાવ તે ક્ષાયોપથમિક ભાવ કહેવાય છે. .
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
અણમોલ ત
૨૫૯ વિશ્વવન્ય વિભુ વર્ધમાન અને હાલિક-૧
અતુલ અને અનુપમ પ્રભા પ્રપન્ન જમદુલ મહાવીર રાજગૃહીના આસપાસના પ્રદેશોને પોતાના યુનિત ખાદ-મેલથી પાવન કરી રહ્યા હતા. ગૌતમસ્વામી તેમની સાથે હતા.
રાજગૃહીના એક ખેતર પાસેથી પસાર થતા ભગવાન મહાવીરની • નજર એક ખેડૂત પર પડી. તેને તારવાની અપૂર્વ ભાવના તેજ પળે તેમને થઈ. અને ત્રિલેકનાથ પ્રભુએ સુમધુર વચને ગૌતમ ગણધરને " જણાવ્યું, હે ગૌતમ ! આ ખેતરમાં ઊભેલા ખેડૂતને હારાથી - અનન્ય લાભ યશે, માટે તું જદી જા અને તેને સધ આપ '
" પ્રભુની આજ્ઞાને નિશિક ભાવે સ્વીકારતા શ્રી ગૌતમ તે ખેડૂતને - સદબોધન કરવાના હેતુથી તેની પાસે ગયા,
ઉપદેશ –કચન નિર્મળ શ્રી ગૌતમસ્વામીનું શરીર હતુ , - તેમના લલાટ દેશે અનુપમ જ્ઞાનકિરણે ઝળહળી રહ્યાં હતાં તેમના પ્રથમ દર્શને જ હાલકમાં કોઈ અનેર ચેતન્ય પ્રગટ થયું અને આશ્ચર્ય અનુભવતો તે, ગૌતમ ગણધરની સામે ઊભે રહ્યો. ઇન્દ્રભૂતિ ગૌતમ સમિત વદને બોલ્યા, “હે હાલિક, હે ભદ્ર, તને સુખશાંતિ તે છે ને ? ઉઘાડા શરીરે, આવા ઉધાડા મેદાનમા, આવી અસહ્ય ગરમીમાં તું શા માટે કષ્ટ સહન કરે છે ? અનેક પ્રકારના પાપારભો કરવાની પણ તારે શી જરૂર છે? ખેતરમાં બળદના પૂછડી મરોડીને હળ શા માટે ચલાવે છે? દુર્બળ તથા અવાચક એવા આ
ભેને તુ યા પીડા ન આપ. તને ખબર છે કે આ બધા પ્રયન તું સ્વકુટુંબના પિષણ માટે કરે છે; કેવળ તારા પિતાના જ પણ માટે નથી કરતો પણ તેનું પાપ તારા એકલાના આત્માની
- ૧ ( હાલિક=હલ + ઇક પ્રત્યય લાગવાથી હાલિક=ળને જે “પગ કરી રહ્યો છે તે, એટલે ખેડૂત)
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૦
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર,
રામ મંઝાય છે સાથે જીવ ક
ભાસપાસ પથરાઈ રહેશે અને તેમાંથી તારો છૂટકારો મહા મુસ્કેલીએ થશે. માટે ધર્મરૂપી નાવને ગ્રહણ કરી સંસાર સાગરા તરી જા !'
ઉપદેશની અસર અને ભાવના –ગૌતમ ગણધરની સુધા સમાન શાંત વાણીને સાભળીને, તે હાલિકના હૃદયમાં અનેરી શાંત્રિ વ્યાપી રહી અને તેને તે નિષ્કારણું ઉપકારક ગુરૂ તરફ અસાધારણ સદ્દાભાવ યુક્ત પ્રીતિ પ્રગટી. તે પિતાનું હૃદય શ્રી ગૌતમ કને ઠાલવવા લાગ્યા; ” હે મહાત્મન ! હું કરું ! મારે દુઃખને પાર જ નથી. જો આવી કાળી મજુરી અને પાપ ન કરું તો મારાં કૌટુંબિક્રનું તેમજ મારૂ પિષણ કઈ રીતે થાય ? પાસેના ગામમાં મારું ઘર છે. મારે સાત પુત્રીઓ છે. હું જન્મથી નિધન છું. જાતનો બ્રાહ્મણ છું. વળી મારી પત્ની કાળરાત્રિ સમાન છે, જેથી હુ પ્રતિક્ષણે
અંતરમાં મૂંઝાયા કરું છું. આવી દશામાં હે જગદુદ્ધારક ! હું શું " કરૂં? આવા દુઃખોથી ઘેરાયેલો જીવ કયું પાપ ન કરે ? દિન-રાત કમાવાની ચિંતામાં હું જીવી રહ્યો છું, સબડી રહ્યો છું. આ સંસર્ગોમાં મને સુખનો અનુભવ તો શું, પણ તેનું સ્વપ્રિય કયાંથી આ મારા સદ્ભાગ્યે આપના દર્શનથી આજે અને શાંતિને લાભ થયો છે. હું નિર્ણય કરું છું કે, હવે પછી આપજ મારા બધુ, પિતા અને માતા સમાન છે. આપશ્રીના આદેશ પ્રમાણે જ હવે આ તાબેદાર–સેક પગલું ભરશે. આપની એક પણ આજ્ઞાનેનહિ ઉથાપવાનુ તે અત્યારે પણ લે છે.' જ
હાલિક સાધુ –હાલિકના હદયની નિર્મળ ભાવના વાચીને દયાનિધિ ગૌતમ સ્વામીએ તેને સાધુ વેષ આપ્યો અને સંસારના વાઘા ઉતારી હાલિક ગુરૂ ગૌતમની સાથે ચાલી નીકળ્યો. -માર્ગમાં હાલકે ગૌતમ સ્વામીને પૂછ્યું, “હે પ્રભે, આપ હવે જ્યાં પધારે છે?' ' જ્યાં મારા. ગુરૂદેવ બિરાજે છે ત્યા. ‘ ગુરૂ ગૌતમે જવાબ આપ્યો.
સબડી રહ્યો
-
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
અણુમાલ તત્ત્વા
૨૬૧
શ્રી વીર ગુણ વનઃ——હાલિકના સરળ હૃદયમાં ફરી પ્રશ્ન ઉદ્ભવ્યે અને તેણે ગૌતમ સ્વામીને પૂછ્યું, · આપ જેવા પૂજ્યના પશુ પૂજ્ય તે કેવા હશે ?'
•
.
*
હિત દૃષ્ટિએ અર્હત્ પ્રભુનાં ગુણાનું વન કરતાં ગૌતમ સ્વામીએ જણુાળ્યુ., · દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર, પ્રમુખ, અન ંત આત્મ સુણાથી તેમડિત છે. જ્યારે તે પ્રભુ સમવસરણમાં સિંહાસને બેઠા હાય છે, ત્યારે તેએના મસ્તક ઉપર વ્રુતિમય ત્રણ છત્રો, મને આજી વિશદ, ધનલ ચમ્મરે। અને વિહાર સમયે ન સુત્ર કમલે અનુક્રમથી દેવપ્રયાગે ધરાતલે ગાવાય છે. વિહાર સમયે તેની આગળ અધમને નિર્મૂળ કરતું તેજસ્વી ધચક્ર ચાલે છે. પ્રભુની આત્મ કવિતાની `િને દશે દિશામાં જાણે વિસ્તારતા ન હેાય. તેવે ઊંચા ઇન્દ્રધ્વજ સાથમાં ચાલે છે, તેએની વાણી ચેાજન ગામિની અતે માલકાશાહિ મધુર રાગ યુક્ત હાય છે, જેતે પશુ, પંખી દેવ, મનુષ્યાદિ સત્ર નિર્ભ્રાનની ભાષામાં સમજી શકે છે. અનેક જીવાને સદ્ભુધિ, ધમાધ આપી સોંસાર સાગરથી તારવામાં પદ્મ સ્પાધારરૂપ એવા અર્હત મારા ગુરૂ છે. તેએના મા-જીવન દૃર્શન માત્રથી તારૂ જીવન પાવન થશે. ’
સમક્તિ પ્રાપ્તિ—પ્રભુ ગુણના શ્રવણુથી હાલિકના મસ્કારિત હૃદયે એ પરમ કૃપાળુ શ્રી વીર્ પ્રતિ પ્રેમને! સંચાર થયા. તે સાગ માં વિચારવા લાગ્યા કે, અહે, આવા ચુસુનિધાન, તેજનિધાન અને જ્ઞાનનિધાન મારા ગુરૂ' છે. તા તેમેનાગુરૂ તા જરૂર અન્ય જ હરી ! હુ તેઓના દર્શન રીતે અને તેમને ઉપદેશ સાંભળીને મારા આત્માને પવિત્ર કરીશ, ઉત્તરાત્તર નિર્માન ભાવનાથી સિ ચાતા હાલિકના અંતરે સત્ય તેનુ શુષ્ક હૃદય નવપલ્લિત થયું અને સમક્તિની પ્રાપ્તિ થઇ.
1
"
ધર્મની પ્રભા ફેલા, માર્ગોમાં તેને એકિ
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૨
| વિશ્વોદ્ધાસ્ક શ્રી મહાવીર શ્રી ગૌતમને હાલિક પાસે મે કલી, પ્રભુ મહાવીર વિહરતા વિહરતઃ રાજગૃહ નગરે' પધાયા હતા. ત્યાંના ગુણશીલ ઉદ્યાનમાં
એ સમવસરણ તૈયાર કરતાં, તેઓ દેશના આપવા સિંહાસને
બેઠા હતા,
પ્રભુના દર્શને જ નાઠે–વિશ્વતારક શ્રી મહાવીર સમવસરણમાં બિરાજમાન હતા. બાર પરિષદ પોત પોતાને ઉચિત સ્થાને
વરિયત હતી. સર્વ સમૃદ્ધિ રદ વિગેરેના દર્શને હાલિક બહુજ આનંદ પામ્યો. પરંતુ તે સર્વની મધે, ઉચ્ચાસને બિરાજેલા વિશ્વોપકારી વીરના પ્રકાશ પૂર નયન પર તેનું નયન કરતાં જ તે ચમ; તેના હૃદયમાં ઉફ્ટ કૅષ ઉત્પન્ન થયો અને તેણે ગૌતમ ગુરૂને પૂછયું, “હે કૃપો, આ બિરાજમાન છે એજ આપના.
ગુર છે ?”
ગુરૂ ગૌતમે કહ્યું, “હા, તુ તેમને ભાવપૂર્વક નમન કર. તારા . નિકાચિત કર્મ પ્રપલાયમાન થશે.'
તેણે જવાબ આપ્યો, “જે આ જ આપશ્રીના ગુરૂ હોય તે મારે એમનું પ્રયોજન નથી. ! આ આપનો સાધુવેષ, હવે હું. તમારે શિષ્ય નહિ. તમે મારા ગુરૂ નહિ.” એમ બેલી, સાધુવેષ ફગાવી દઇને તે હાલિક ભર સભામાંથી મુઠીઓ બંધ કરીને નાઠો. અને પોતાના ખેતરે પહોંચ્યા બાદ શ્વાસ ખાવા બેઠે.
હાલિકને સાધુવેષ ત્યાગી, ભર સભામાંથી ભાગતે જોઈને, ત્યાં બેઠેલા ઈન્દ્રાદિક સર્વને મનમાં હસવું આવ્યું.
ગૌતમના પ્રશ્નો અને તેનું પ્રભુ મહાવીરે કરેલું સમાધાન* જે વિશ્વમય વિભુના દર્શનથી અને વાણીથી અનેક માયાવાદીઓ
અને ઉન્માર્ગગામીઓ પણ બેધિ બીજને પાપ્ત કરે છે, તે જ -પ્રભુના પ્રથમ દર્શોને કયા કારણસર આ હાલિક ચાલ્યો ગયે હશે ?' શ્રી ગૌતમના તલ હદય-તલે વિચારનું એક પ્રચંડ મોજુ
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
અણમોલ તો
૨૬૩ સમ્પન્ન થયું અને તેમણે નમ્રભાવે, વિવેક યુકત વાણુથી શ્રી વીરને પૂછ્યું, “હે પ્રભે ' આ હાલિકને આપનાં દર્શન માત્રથી ચાલ્યા જવાની ઇચ્છા કેમ થઈ ? તે કૃપા કરીને જણાવો.'
જ્ઞાનગંભીર શ્રી મહાવીર અમૃત ઝબાન વડે બોલ્યા, “ હે. ગૌતમ ' તે માર્ગમાં અહંતના ગુણ વર્ણવ્યા તે સમયે તે હાલિકે અરિહંતના દર્શનની શુભ ભાવને ભાવતાં ગ્રંથિભેદ કર્યો અને બોધિ બીજને પ્રાપ્ત કર્યું. અર્ધપુદગલ પરાવર્તનમાં મોક્ષે જવાની એની નિયત્તાને નિમિત્ત લાભ તને જ થયો. હવે એને મારા પ્રતિ દેષ થવાનું કારણ સાંભળ.” એમ કહીને શ્રી મહાવીરે ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવ તરીકેના પિતાના સત્તરમા પૂર્વભવમાં પોતે કરેલા સિંહના ઘાતનું તેમજ મરતાં મરતાં તે સિંહને પિતાના સારથિએ આપેલા સાંવનનું વર્ણન કર્યું અને બેલ્યા, “ હે ગૌતમ ! તે ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવને જીવ તે હું પિત, સારથિનો જીવ તે તું-ગૌતમ અને તે સિહન જીવતે હાલિક. તે મધુરી વાણીથી તે વખતે તે સિંહને શાંતિ પમાડી હતી તેથી તારા તરફ તેને પ્રીતિ ઉપજી અને મને જોઈને તેને મારા પૂર્વભવમાં થયેલા વરને કારણે ઠેષ ' ઉત્પન્ન થયો ને તેથી તે ચાલ્યો ગયો. પણ એ હાલિક તારા સત્સંગ માત્રથી અને ધર્માનુમોદનથી કટિ ભવમાં પણ દુર્લભ એવા બેબિ બીજને પામી શકે છે, માટે તેરે લેશ પણ લજિજત થવાની જરૂર નથી.' - શ્રી મહાવીર પ્રભુની જ્ઞાનયુક્ત વાણીથી ગૌતમસ્વામીની શંકાનુંસમાધાન થયું.
ર૯ મું ચોમાસું-કેવળી અવસ્થાનું ૨૯ મું ચોમાસું પ્રભુ મહાવીરે રાજગૃહીમાં કર્યું. એ અરસામાં અગ્નિભૂતિ ગૌતમ અને વાયુ- , , ભૂતિ ગૌતમ નિર્વાણ પામ્યા. (વિ. સ. પૂર્વે. ૪૭૨–૭૧) -
કેવળી જીવનનું છેલ્લું વર્ષ—લીલમ-લીલી વર્ષાઋતુ ઊતરી ને મોતી પકવતી (માણેકઠારી) શરદ ઋતુ બેઠી શરદ જતાં દિમ
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
વિશ્વો દ્વારટ શ્રી મહાવીર
વતી હેમ ત જાતુ ખેઠી. હેમંત અને શિશિરની æંગ ચીરતી ઠંડીમાં ખુલ્લા શરીરે અને ઉઘાડા પગે, સમતાસાગર પ્રભુ મહાવીર રાજગૃહીના પ્રદેશેામાંજ વિચર્યાં. એàતેર વર્ષ પૂરા થઇ, તેમને બહેતિરયું વધુ ખેઠું હતું છતાં લેશ પણ પરિશ્રમ દૈ કટાળાને પૌલિક ભાવ તેમના પ્રકાશમય મનેાભાવને ન આવરી શકતા
આ અરસામાં અવ્યકત, મડિલ, મૌ પુત્ર અને અપિક નામે ગુણધરે મુક્તિપદને પામ્યા,
શિતકાલ ઊતરતાં ભગવાન મહાવીરે ભગી દેશની રાજધાની મધ્યમા—અપાપા તરફ વિહાર આદર્યું. તે ચેમાસુ બેસતાં પહેલાં ત્યાં પહેોંચી ગયા, મધ્યમા—અપાપાને રાન્ન હસ્તિપાળ હતા.
ચરમ તીથ પતિનું છેલ્લું ચામાસુઃ—કેવળી જીવનનુ છેલ્લુ એટલે ત્રોસમું અને છાસ્યાવસ્થાનાં ખાર ગણીએ તેા ખેતાળીસમુ ચામાસું પરચ પ્રભુ મહાવીર હરિતપાલ રાજાની રજ્જુગ સભામાં રહ્યા.
ગૌતમસ્વામીને દૂર મેાકલ્યાઃ—બેતાળીસમા ચામાસાને ત્રણસવાત્રણ માસ વ્યતીત થયા પેાતાના નિર્વાણુ સમય નજીક જાણીને પ્રભુ શ્રી મહાવીરે, ગૌતમને મારી ઉપર અત્યંત રાગ છે, માટે મારાથી દૂર રહેશે તેાજ તેને ધ્રુવળજ્ઞાન થશે..' એમ વિચારીને શ્રી ગૌતમને નજીકના દેષ્ઠ ગામમા દેવશર્મા નામે બ્રાહ્મણુને પ્રતિમાધ કરવા જવાની આજ્ઞા કમાવી,
१ महुरा च सूरसेणा, पावा भंगीय मास पुरिवट्टा ! '
"
પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર ૧-૫
२
" स्वामिनं समवसृतं ज्ञात्वा पापापुरी पतिः । इस्तिपालः समागत्य नत्वा च
*
समुपाविशत् ॥ (૧૦–૧૩–૩) ત્રિ, શ, પુ. ચ.
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ આઠમું શ્રી મહાવીર નિર્વાણ અને નિર્વાણધત નિર્ણય ,
-
-
-
-
-
-
સેળ પ્રહરની દેશના–મધ્યમ અપાપામાં દેવોએ સમવસરખું રચ્યું. પ્રભુ મહાવીર દેશના પાટે બેઠા ને સોળ પ્રહર (અડતાળીસ કલાક) સુધી સતત રીતે દેશના આપી.
રાજા હસ્તિપાળને ઉપદેશ –આસો વદ ચૌદસની રાતે હસ્તિપાવર રાજાએ આઠ સ્વપ્ન જોય. અમાવસ્યાની પ્રભાતે રાજાએ તે
૩ હસ્તિપાળ=હસ્તિ+પાળ હસ્તિ (હાથી) ને જે પાળે છે પષે છે તે રાજા, આ પ્રમાણે વ્યુત્પતિ અર્થ થાય.
દરેક નામની પાછળ કાંઈકને કાંઈ અર્થ સમાયેલો હોય છે જ, છતાં તેજ ગુણકર્મ વિશેષ વ્યક્તિમાં હોવા જ જોઈએ એમ નિર્ધાર નથી એટલે સ્તિક નામ ગુણકર્મને અંગે વપરાયું નથી એમ પ્રચલિત માન્યતા હાઇને, કેવળ કઈ રાજાનું નામ માત્ર છે એવું મનાઈ ગયું છે. જ્યારે શાસ્ત્રકાર સહારાજની દૃષ્ટિ-જેમ અન્યત્ર માલૂમ પડે છે તેમ–ગુણ નિપુન નામ બતાવવા પૂરતી અત્રે પણ લાગે છે. અને તેથી જ જેમ નગરીને પણ નામ આપી ગુણ નિપન્ન ઠરાવી છે તેમ રિત નામ પણ યોજાયું લાગે છે. અને સાહિત્યક્ષેત્રે હસ્તિને શોખીન એ જે રાજા મુખ્યપણે અવંતિપતિ ચડપ્રદ્યોતને વર્ણવ્યા છે, તેમ બીજ પણ કથાવર્ણને તેને જ લાગુ પડે છે. - એટલે સર્વ પરિસ્થિતિને વિચાર કરતાં હસ્તિપાળ=અવંતિ પતિ ચંડ પ્રોત સમજાય છે અને મધ્યમ અપાપા તે ચંડપ્રોતની રાજધાની અવતિનેગરી યાને વિશાળા નગરી સમજતી રહે છે (વળી આગળ ઉપર પ્રકરણ નવમું-નિવણ ભૂમિ નિર્ણય–જુઓ).
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૬
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
સ્વપ્નાં પ્રભુ મહાવીરને વર્ણવ્યા. પ્રભુએ તે સ્વપ્નોનું ભાવિ કહ્યું તથા રાજાને યોગ્ય પાત્ર જાણું ધર્મને મર્મ સમજાવ્યો.
આ દુનિયામાં ધર્મ, અર્થ, કામ અને મેક્ષ એ ચાર પુરૂષાર્ચ છે. તેમાં કામ અને અર્થ તે પ્રાણુઓને નામથી જ અર્થરૂપ છે. પરમાર્થે અનાર્ય ૩૫ છે. ચાર પુરૂષાર્થમાં સત્યતઃ એક મેક્ષજ અર્થરૂપ છે અને તેનું કારણ ધર્મ છે. તે ધર્મ, સંયમ, વિગેરે દશ પ્રકારનો છે. અને સંસાર સાગરથી તારનારો છે. અનંત દુઃખરૂપ સંસાર છે અને અનંત સુખરૂપ મોક્ષ છે. તેથી સસારના ત્યાગનો અને મોક્ષની પ્રાપ્તિને . હેતુ ધર્મ વિના બીજું નથીપાંગળો માણુસ વાહનના આશ્રયથી દૂર જઈ શકે છે, તેમ ભારે કર્મી જીવ પણ ધર્મનો આશ્રય અંગીકાર કરીને મેક્ષે જઈ શકે-જાય છે.'
આયુષ્યની વધઘટ -ત્રીસ વર્ષ પર્યત રાજકુમારાવસ્થામાં રહી, પક્ષાધિક સાડા બાર વર્ષ છદ્મસ્થ પર્યાયમાં અને કાંઈક ઓછાં ૩૦વર્ષ, સુધી કેવળપણે વિચરી, કાર્તિક અમાવાસ્યા (ગુજરાતી આશ્વિ અમાવાસ્યા)ની રાત્રે કેટલા યામાર્ધમાં, બીજા સંવત્સરે, પ્રીતિવર્ધન માસે. નદિવર્ધન પશે, દેવાનંદ રાત્રીએ, ઉપશમ દિવસે, નાગઢ કરણે, સર્વાર્થસિદ્ધ મુહૂર્ત, સ્વાતિ નક્ષત્રને વિષે પર્યકાસને બિરાજ, માન થએલા ભગવાન મહાવીરને ઇન્દ્ર વિનતિ કરી કે –“હે પ્રભુ, બે હજાર વર્ષની સ્થિતિવાળો ભસ્મગ્રહ નામને ત્રીસમો ગ્રહ અતિ સુદ છે, તે આપશ્રીના જન્મ-નક્ષત્ર ઉપર આવે છે. તેથી આ સમયે આપ જરા મુહૂર્ત માટે મેક્ષે જતા વિલંબ કરે કે જેથી તે ઊતરી જાય, નહિતર તમારા તીર્થને લાંબા કાળ સુધી પીડા થશે.' ભગવાન મહા-- વીરે કહ્યું, “હે દેવરાજ ! અમે પૃથ્વીને છત્ર, મેરૂને દંડ સમાન કરવાને, તેમજ ભુજાથી સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર તરવાને સમર્થ છીએ પરંતુ બાયુષ્ય કર્મને વધારવાને તેમજ ઘટાડવાને સમર્થ નથી. તીર્થના પ્રેમથી મોહિત થઈને તમે આમ કહે છે; પણ તેમ બનવાનું નથી,
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨
૬
ક
શ્રી મહાવીર નિર્વાણ અને નિર્વાણુસંવત નિર્ણય આગામી દુષમ કાળની પ્રવૃત્તિથીજ તીર્થને બાધા પહેચવાની છે, તેમાં ભાવતવ્યતાને અનુસરીને આ ભમગ્રહનો ઉદય થયો છે. માટે. બે હજાર વર્ષ સુધી અવશ્ય તીર્થને પીડા થશે '
પરમપદ પામ્યા.–સમભાવે ઉપરોક્ત શબ્દો ઉચ્ચાર્યા બાદ, પંચાવન કલ્યાણરૂલ વિપાકના અધ્યયન અને પચાવન પાપફલ વિપાકના અધ્યયન કહી, ૩૬ અધ્યયનની અપૃષ્ઠ વાગરણા , કહી, પ્રધાન નામે અધ્યયન પ્રરૂપતા વિશ્વતાર શ્રી મહાવીરે બાદર કાયયોગમાં રહી, બાદર મનેયોગ ને વચનયોગને રૂા. પછી વાણી ! તથા મનન સૂક્ષ્મગને પણ ક્યા. એ રાણે સૂમક્રિયાવાળું ત્રીજું શુકલધ્યાન પ્રાપ્ત કર્યું. પછી સૂક્ષ્મકાયનો રોલ કર્યો. તે સમુચ્છિન્નક્રિય નામના ચેથા શુકલધ્યાનને ધારણ કર્યું. પછી પાંચ હસ્તાક્ષરનો ઉચ્ચાર કરીએ તેટલા કાળમાન વાળા, અવ્યભિચારી ચેથા શુકલધ્યાનના ચોથા પાયા વડે, એરંડાના બીજની જેમ કમરહિત થયેલા વિશ્વોપકારી ભગવાન મહાવીરસ્વામી, યથાસ્વભાવ પ્રજુમતિ વડે ઉર્ધ્વગમન કરી પરમપદના અરૂપ, અસીમ આનંદ લીન થયા–મે પધાર્યા. (વિ. સ. પૂર્વે ૪૭૦ ઈ. સ. પૂર્વે પર૭ આસો વદ અમાવસ્યાની રાતના).
દિવાળી:–તે સમયે પાસેના એટલે અતિનિકટના એવા કાશી અને કેશલ દેશના નવા મતલઈ જાતિના અને નવ લિઈ જાતિના રાજાઓ જે અઢારે રાજા ચેટક મહારાજાના સામંત
(૧) શ્રીમદ્ આત્મરામજી મહારાજ પિતાના બનાવેલો પ્રશ્નોતર ગ્રંથમાં “નિર્વાણ' શબ્દના પ્રશ્નમાં નીચે પ્રમાણે ઉત્તર આપે છે. ___सर्व कर्मजन्य उपाघिरुप अग्निका जो बुजजाना तिसको निर्वाण कहते हैं. अर्थात् सर्वोपाधिसे रहित केवल शुद्धवुद्ध सच्चिदानंदरुप जो स्मात्माका स्वरुप प्रगट होना, तिसको निर्वाण कहते है ' '
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૮
વિશ્વદાર શ્રી મહાવીર
હતા તેઓએ અમાવસ્યાને દિવસે પૌષધ કરેલ હતું તે પાળીને,
પરમપદ પ્રકાશક ભગવાન મહાવીર જતાં ભાવપ્રકાશ ગયો તેથી - હવે દ્રશ્ય પ્રકાશ કરીએ.' એમ વિચારી રંગબેરગી રત્નમય દીપરાથી તે દિવસે ઉત કર્યો કાલક્રમે તે ઉઘાત અગ્નિના દીપકેથી શરૂ થશે. આ રીતે દિવાળી પર્વની ઉત્પત્તિ થઈ. આ સર્વે બ્રિજિ ક્ષત્રિજ ગણાય અને રાજા ચેટક તે સમયે સર્વજયેષ્ઠ ભૂપતિ હોવાથી તે સમરત વિજિ ક્ષત્રિઓના આગેવાન હતા. એટલેજ ઉપરક્ત રાજકર્તાઓ, ચેટક મહારાજાના સામંતો કહેવાતા–રાજકીય-ક્ષેત્રે નહીં પણ કુળત્પન્ન મેડિલિક સમજવા.
અગ્નિસંસ્કાર–શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામી પરમપદે લીન થતા-નિર્વાણ પામતાં, અશ્ર ઝરતાં નયને દેવ દેવેન્દ્રો તેઓશ્રીને સુરભિવાસિત શરીરને નમ્યા. પછી દેવરાજ ઇન્દ્ર નંદનવનથી ગશીર્ષ ચંદનનાં કાષ્ઠ મંગાવ્યાં, તેની એક તિા રચી. ત~&ાત ક્ષીરસાગરના અનુપમ શિતલ-ધવલ જલથી પ્રભુ શ્રી મહાવીરના શરીરને દેએ સ્નાન કરાવ્યું ને ઇન્ડે તે નિર્મળ, કાન્તિમય શરીર પર નિજ હસ્તે દિવ્ય અંગરાત્ર વડે વિલેપન પર્યું. તેજરિણે વેરતા અણમોલ કસબી વસ્ત્રથી શ્રી મહાવીરના શરીરને ઢાંકવામાં આવ્યું પછી કલામય એક શિબિકા લાવી દેવાએ તે શરીરને તેમાં પધરાવ્યું. મહાપ્રયાસે આંતરવ્યથા આંતરમાં રોકીને ઇન્દ્રએ શિબિકા (ઉચ્ચ પ્રકારની પાલખી) ઉપાડી તે સમયે દેવતાઓ બંદીજનની જેમ “જય જય અવનિ' કરતા વ્યિ યુપની ( ૧ તેમના વંશમાં ઉત્પન્ન થયેલા અને જાગરો ધરાવતા , માલિક ભૂપતિઓ. વિજિ જાતિની મુખ્ય પેટા શાખાઓમાં આગળ પડતી લિચ્છવી (ચેટક પ્રમુખ સલ (શ્રેણિક તથા ચંડ પ્રોત પ્રમુખ) જ્ઞાત ( શ્રી મહાવીર ઇ.) શાકય ( ગૌતમબુદ છે.) ગણાતી હતી
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
।
શ્રો મહાવીર નિર્વાણુ અને નિર્વાસ'વત નિય
૨૬૯
દૃષ્ટિ કરવા લાગ્યા, અધવો પ્રભુનાં ગુણુ–સ્તવને લલકારવા લાગ્યા. સેકડા દેવ શેાકદ વાઘ વાડવા લાગ્યા, દેવાંગનાઓ શાકથી સ્ખલિત થતી પ્રભુની શિખિકા આગળ નૃત્ય કરતી ચાલવા લાગી. ચતુતિંધ દેવતાએ લાલ-ગુલાખી રેશમી વસ્ત્રોથી, અણુમેલ આભૂષશૈાથી તેમજ દિગ્ ગંધરાત્ર રેલાવતી પુષ્પમાળાથી શ્રી મહાવીર પ્રભુના શરીરથી શાભતી શિખિકાનું પૂજન કરવા લાગ્યા. શ્રાવક શ્રાવિકાએ ભક્તિ અને શેકથી આકુળ વ્યાકુળ થઇ રૂદન પ્રવાહમાં પ્રભુની પ્રતિમાનુ પૂજન કરવા લાગ્યા. સાધુ-સાધ્વીઓના અંતરમાં શાર્ક ડેરા દીયેા.
શિબિકા લઈ દેવ-માનવે યાગ્ય પવિત્ર સ્થળે પહાચ્યા. ચંદન ચિતા પર, શેાકદલ ગ્રસિત શક્રેન્દ્રે વિશ્વતારક ' વિષ્ણુ મહાવીરના શરીરને પધરાવ્યુ. શરીરની ક્રાન્તિમાં અણુ માત્ર ફેરફાર જણાતા નહેાતે. ચિતા પર તેઓશ્રીને પ કારનેજ પધરાવવામાં આવ્યા હતા. ચૈાગ્ય મત્રાચાર પછી, અગ્નિકુમાર દેવાએ વિશ્વોપકારી વિભુ વમાનના શરીરની આસપાસ અગ્નિ-કર્ણેા વેર્યાં. પ્રભુની દૂધ ઉજળી કાયા, કસુખી અનલ ઝાળમાં વીટાઇ ગઇ અગ્નિને ચેાગ્ય દિશા સૂચવવા વાયુકુમાર દેવાએ વાયુ વિક્ર્વ્ય. વાયુના ચેાગ્ય સચાલનથી અનલ સમતાલ સ્વરૂપે જળવા લાગ્યા. અન્ય દેવાએ સુગંધ પદાથ અને ઘીના સેંકડ! વડા અગ્નિમાં નાખ્યા. ભડભડ મળતાં ચદતમાં લાકડામાં, પધરાવાયલું પરાપકારી મહાવીર પભુતુ' શરીર ઘેાડીવારમાં ભમ્મસાત થયું, એટલે મેકુમાર દેવાએ ક્ષીરસાગરના જળથી ચિતાને મઝાવી દીધી.
"
પવિત્ર દાઢા અસ્થિઃ ચિતા ખૂઝાતાં, તેમાંથી શઢે તથા ઈશાનેન્દ્રે પ્રભુની ઉપરની દક્ષિણુ અને વામદાઢ એલીધી. ચમરે--- તથા ખલીન્દ્રે નીચેની બે દાઢએ ગ્રહણ કરી. બીજા ઇન્દ્રો અને
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૦
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
દેવતાઓ બીજા દાંત અને અસ્થિ લઈ ગયા. દેવોએ ચિતાને સ્થાને ' કલ્યાણ સપતિના સ્થાનરૂપ એક રનમય સ્થંભ ર.
આ પ્રમાણે નિર્વાણ મહિમા કરીને સર્વે ઈો તથા દે નંદીશ્વર દીપે ગયા અને ત્યાં શાશ્વતી પ્રતિમાઓને અદ્રા–મહત્સવ કર્યો. પછી પિતા પોતાના સ્થાનકે જઈ, પિતપોતાના વિમાનમાં મણિમય - ૭ ભની ઉપર રહેલા વજુમય ગોળ દાબડામાં પ્રભુની દાતા તથા - અશ્વિને સ્થાપન કર્યા.
વય–સાડા બહતિર વર્ષ, એક પક્ષ અને બે દિવસની વયે વિભુ મહાવીર નિર્વાણ પામ્યા. ત્રેવીસમા તીર્થંકર શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુ પછી અઢી વર્ષે વીસમા ભગવાન મહાવીર સ્વામી - મેલે પધાર્યા.
શ્રી પૌતમ કેવળજ્ઞાન–દેવશર્મા બ્રાહ્મણને પ્રતિબંધ પમાડી પાછા ફરતાં રસ્તામાં શ્રી ગૌતમે મહાવીર પ્રભુના પંચમ નિર્વાણ કલ્યાણ માટે આવેલા દેવોની પાસેથી મહાવીર સ્વામી પ્રભુના નિવ
સૂના સમાચાર જાણ્યા. “મહાવીર નિર્વાણ' શબ્દ શ્રી ગૌતમને - અસહ્ય ખેદ થયો અને તે નિષ્ક ૫ થઈ ગયા. ખિન્ન હૃદયે તેઓ
મહાવીર, હાવીર' શબ્દને મેટે સ્વરે જપ કરવા લાગ્યા વીર - વીર, એમ બેલતાં બેલતાં તેમના કંઠ અને તાળુ સુકાવાં લાગ્યાં અને છેવટે એકલા “વી’ શબ્દો ઉચ્ચાર કરવા લાગ્યો. તે વખતે
તે દ્વાદશાંગીના જાણકાર હેવાથી એક “વી ' શબ્દથી શરૂ થતા અનેક સ્તુતિવાચક શબ્દ તેમના સ્મૃતિપટ તરી આવ્યા જેમ કે, હે વતગામ ! હે વિબુદ્ધ ! હે વિષયત્યાગી હે વિજ્ઞાની " હે વિકાર
છત ! શબ્દમાલાની ક્રમિક સ્તુતિને માથે શોભતા વીતરાગ' -શબ્દની વિચારણા કરતાં તેમણે જાણ્યું કે પ્રશસ્ત સ્નેહ પણ મોક્ષ ગામમાં વિશ્વકની છે અને તેમની વિચારશ્રેણિએ રૂ૫ બદલ્યું. ખરેખર
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીર નિર્વાણું અને નિર્વાણુસવા નિર્ણય
૨૭ હું ભૂલ કરું છું પ્રભુ તો વીતરાગ છે એમને મારી ઉપર રાગ હોય જ ગેનો ખરેખર હું જ મેહમાં પડે છું મારા આ એક પક્ષી નેહને ધિકાર છે. હું એકલે હું મારૂ કેઈ નથી, હું કંઈ નથી. તેમ કોઈ કોઈનું નથી. એમ વિરાગ્ય ભાવના ભાવવાપૂર્વક ક્ષાયિક સમ્યગ દષ્ટિવાળા શ્રી ગૌતમસ્વામી આ વદ અમાવસ્યાની પાછલી રાતે ધ્યાનાક્તરીય સમયે લોકાલોક કાશી કેવળજ્ઞાન પામ્યા.
અનાન અને નિર્વાણ પ્રાપ્તિ –પછી બાર વર્ષ સુધી પૃથ્વી પર વિચરી અનેક ભવ્ય પ્રાણુઓને પ્રતિબોધ આપી શ્રી ગૌતમરવાની અંતિમ સમયે રાજગૃહ નગરની () બહારના વૈભારગિરિ પર્વત ઉપર ગયા અને ત્યાં પાદપપગમન અનશનમાં એક માસના ઉપવાસ કરી સુધર્માસ્વામીને ગણ સેપિીને, બાણું વર્ષનું આયુષ્ય અને બાકીના ચાર અઘાતી કર્મોનો ક્ષય કરી, અક્ષય અવ્યાબાધ આનંદ ધામે વહી ગયા.
શ્રી ગૌતમ ગણધર મહાપ્રભાવશાળી હતા ક્ષમા, નમ્રતા સરલતા વિવેક લબ્ધિસંપન્નતા આદિ અનેક ગુણ પુષ્પોની માળા તેમના ક ઠે મહેકતી હતી તે હેકને જીવન્ત રાખવા આજે પણ શ્રી સંધ દિવાળીને દિવસે ચોપડામા શારદા પૂજન કરતી વખતે શ્રી ગૌતમસ્વામીની લબ્ધિ હજો' એમ લખે છે અને કારતક સુદ એકમને દિવસે સવારમાં તેમના સ્તોત્ર રાસ વગેરે સાંભળે છે * *
સુધર્માસ્વામી:–શ્રી ગૌતમસ્વામી મોક્ષે ગયા પછી પાંચમા ' - ગણધર સુધર્માસ્વામીએ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી, ઘણા કાળ પર્યત પૃથ્વી પર વિચરીને લેકેને ધર્મદેશના આપી ૧૦૦ વર્ષનું આયુષ્ય પૂર્ણ ચતાં તેઓ પણ રાજગૃહ નમ (2) પધાર્યા શ્રી સંઘને ભાર પટધર જંબુસ્વામીને સેંપી તેમણે વૈભારગિરિ પર માસિક અનશન કર્યું -અને શ્રી વીર નિર્વાણુથી વીસ વર્ષે મુક્તિપદ પામ્યા. ,
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૨
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
જંબુસ્વામી:–રાજગૃહને શ્રીમંત ગૃહસ્થના તે પુત્ર બાયકાળથી જ તેમનું સંસ્કાર બળ દઢ અને નિર્મળ હતું એકદા રાજે નગરે ગસુર સુધમવામી પધાર્યા. જમુકુમાર તેમની દેશના સાંભળવા ગયા. રામ દેશને માયા મમતાના મૂળમાં પ્રહાર કરતી દેશના સાંભળી', ' જંબુકુમારના સુસંસ્કૃત અંતરે દીક્ષાની તીવ્ર ભાવના જાગૃત થ૪ ભાવનામાં ભરત કુમાર ઘર તરફ વળ્યા. માર્ગમાં જ તેમણે આત્મા * અને સિદ્ધ પરમાત્માની સાક્ષીએ જીવનભર બ્રહ્મચર્ય પાળવાની. દઢ પ્રતિજ્ઞા લીધી.
પ્રતિજ્ઞાબદ્ધ જંબુકુમાર ઘેર આવ્યો માત-પિતા આગળ પોતાના મનની વાત મૂકી પણ જબુકુમારની સગાઈ થએલી હતી. રાજગૃહીની જ આઠ કુલરૂપવતી કન્યાઓના તે ભાવિ ભરથાર હતા. માતા પિતાએ જંબુમારને દીક્ષાની મુશ્કેલીઓ સમજાવી પણ દઢનિશ્ચયી જ મુકુમાર ન ડગ્યા. છેવટે તેમની માતા, યુકિતપૂર્વક બોલ્યાં તમારું વેવિશાળ થએલું છે. મારા મનમાં તમારું લગ્ન કરી સંસારની હા લેવાની ઇચ્છા છે તે ઈચ્છા પૂરી પાડી તમને વ્યાજબી લાગે તે રીતે વ્રજે,
જંબુકમાર માતાની આ યુકિતનું રહસ્ય સમજી ગયા. પરંતુ માનસિક બળની દઢતા અને ઉજજવળ સંસ્કારના બંધારણ પર. શ્રદ્ધા રાખીને તેમણે તે માગણું મંજૂર રાખી,
શુભ દિવસ ને મંગલ ચોઘડીએ જ બુકુમારના લગ્ન લેવાયા રૂપગુણ નીતરતી આઠ કન્યાઓનાં જમુકુમાર સ્વામી થયા. કન્યાના માત પિતાએ કરોડની કિંમતના દાયજો આપે. જબુકુમારના માત પિતાએ શ્રીમંત ઘરને છાજતી રીતે તેને ઉત્તર વાળ્યો.
પરયાની પહેલી રાતે રૂપરસ ચાખવાની મને દશાથી પરજબુકુમાર શાંત ચિતે રંગભવનમાં આંટા મારી રહ્યા હતા. રાતના બીજા હરે દેવકન્યાઓ શી તેની સ્ત્રીઓ (આજ સુધીની કન્યાઓ
.
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીર નિર્વાણ અને નિવણસંવત નિર્ણય
૨૪૭૩ એક પછી એક મેઘધનુષ શા સાળુઓમાં મલપતી રંગભવનમાં પ્રવેશી. આઠ રમણીઓનાં રૂપ રંગે રંગભવનમાં પ્રાણ પૂ, દિવાલમાં દિલ રમણુઓના તેજમાં ઝઘવા માંડયા. રત્નમય કડિયે જળતા ઘીના રંગબેરંગી દીપકેની છાયામાં રમણીઓની પ્રતિષ્ઠાયા અજબ કલાત્મકતા સર્જવા લાગી. કિંમતી વસ્ત્રાભૂષણ ઉતારી જ બુકુમાર પલંગને એક છેડે બેઠે આઠેય ૨૫ણીએ સપ્તરંગી સાળુઓમાં વદન ચન્દ્ર છૂપાવી તેમના પાદ–તલ કને બેઠી. વિષય-વિકારથી પર જબુકુમારે સર્વ પ્રત્યે અમી ભરી નજર નાખી, પોતાના ઉન્નત જીવનની વાતની શરૂઆત કરી.
ઉગતા પ્રભાવે મારે મારા તારા' ના માયાવી વાઘા ઉતારી વ્યાપક સાધુતા”નો અચળો ઓઢો છે તે માટે અત્યારે હું તમારી પાસે રજા માગું છું ' આઠેય નવપરિણિતાએ ઉકત પ્રશ્નથી ચકિત થઈ એકેયને એગ્ય પ્રત્યુત્તર ન સૂઝ.
' યૌવનવયે દીક્ષાની વાત જવા દો સ્વામીનાથ એકી સાથે આઠેય રમણએ જવાબ વાળ્યો.
રમણીઓના રસભીના શબદોની લેશ પણું અસર જબુકમારના સત્ત્વમય આતર પ્રદેશ ન થઈ. જંબુમારને દીક્ષાની ઉજજવળ ભાવનામાંથી ડગાવવા તેમની પત્નીએ દાખલા દલીલ વર્ષાવવા. માંડી, અચળ નેમે કુમાર: સર્વના મનનું સમાધાન કરવા લાગ્યા. નજર ચોપાસ પથરાયેલા વિવિધ પ્રકારના વૈભવો વચ્ચે બેઠેલા જબુમારનું ધ્યેય અશાવતની મિત્રી છેડી, શાશ્વત-સ્નેહીની ઢંઢમાં સર્વત્યાગના પવિત્ર માર્ગે પળવાનું હતું. સર્વ-ત્યાગને આદર્શ જ્યારે મન વચન ને કાયાથી પળાય, ત્યારે જ સર્વમયતાનું વ્યાપક આનદ દર્શન થાય.
રાજગૃહથી થોડાક આ તરે પ્રભવા નામે એક વિર–ક્ષત્રિય રહે તે હતા. તે પાંચસે ક્ષત્રિના સરદાર હતા ક્ષાત્રવટ ત્યજી તેણે ચેરીના
૧૮
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
- -
-
-
-
-
-
-
-
-
२७४
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર કનિષ્ઠ માર્ગ સ્વીકાર્યો હતો જેવી તેવી ચેરીમાં તે હાથ ન ઘાલતો, માલદારને લૂટવામાં જ તે વીરતા સમજતો. જંબુકમારના લગ્ન દિવસે ' માલ મારવાની ગણત્રીએ તેણે શુભ શુકને રાજગૃહમાં પ્રવેશ કર્યો ગામમાં ફરતાં તેણે જ મુકુમારના લગ્નની વાત સાંભળી રાત પડતાં આ ધનિકને ત્યાં જ ખાતર પાડવું, એમ મનમાં ગોઠવી પ્રભો રાતની રાહમાં, દિવસની પળને પણ ભૂલી ગયે. સૂર્યદેવ અસ્તાચળે ઢળ્યા સંધ્યાની સુરખિ ફેલાઈ. એક બે તારા મનને ટક્યા સ ધ્યા લુપ્ત થઈ ગેડી વારે ગગનમાં વદ ચોથનો ચન્દ્રમાં ચળ પ્રભવે ચન્દ્રને જોઈ મોટું બગાડયું. કાળા કૃત્ય કરનારની આ ઉજજવળ ચિત્રો કયાંથી અવલોકી શકે ! રાતના ત્રીજા પ્રહર પ્રભવે જંબુકમારના રંગભવનની જોડેના ઓરડામાં બહુ જ સાવચેતીથી પ્રવેશ કર્યો. ઓરડાને એક બારણું હતું, તે જંબુકમારના રંગભવનમાં જ પડતું શતિને શ્વાસ લીધા પછી પ્રભવે ઓરડામાં ચોર-નજર ફેરવી. તેને ઘણું ચારવા જેવું જણાયું. ચોરને કઈ બાકી રાખવાની ભાવના થાય તે તે તેટલા પુરતો પણ શાહુકાર જ કહેવાય ને? ધનના ઢગલા સામું જોઈ થનગન થનગન નાચતા પ્રભાવે પાસેના ભવ્ય ભવનમાંથી ઝીણું–મીઠા અવાજ તરફ કાન માંડયા. ધનના ઢગલા સામે ઉદાસીન વૃત્તિ સેવી કલ્યાણના પરમ મંદિરે પહોંચવાની ભાવના ધરાવતા જ બુકમારને અવાજ આખરે તે પારખી શકે. ભવનમાં પડતાં બારણુની તડ પર શિર ટેકવી તે જંબુકુમારને સાંભળવામાં મસ્ત બને. વૈરાગ્ય-પરિમલે મઘમઘતે જંબુકમારનો પિતાની પત્નીઓ
૧ ચોરી કરવા નીકળતી વખતે ચેર હમેશ-શુને જોઈને નીકળે છે અને જે ગામમાં ચોરી કરવા જવાનું હોય, તે ગામના પાદરે ઊભે રહીને પણ તે સારાં શુકને જોઈને જ ગામમાં દાખલ થાય છે. '
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીર નિર્વાણ અને નિર્વાણસંવત નિર્ણય
૨૭૫ પ્રત્યેનો સરપદેશ પ્રભવા ચેરના તિમિરમય અંતરમાં અજવાળાની લકીર ખેચતો દાખલ થયો, પકડાઈ જવાની ભીતિને ત્યાગ કરી, તે હિમ્મતભેર જમુકુમારનાર ગભવનમાં દાખલ થયો. કુમારને ચરણે માથું મૂકી પિતાનું જીવન અને ભાવના વર્ણવી દીધી. પ્રભવાને ઊભે કરતા નિરભિમાની જબુકમાર બાલ્યા ચોર મટી શાહુકાર બનતા તને ન્ય હે ? “નહિ કુમારજી, પ્રભવ બાલ્યો હું હવે તેજ માર્ગે પગ માંડીશ જે માર્ગ પર આપ પગલા માંડવા તૈયાર ચયા છે. પ્રભવાની સંગ્રહબુદ્ધિ ત્યાગમા પલટાઈ તે ચાર મટી સાધુ બનવા તત્પર ચો.
વાતચીતને અને પ્રભાત થયું. પ્રભાકર પ્રગટયા. ચોરના અબ પ્રકારના જીવન પરિવર્તનની અસર જ બુકુમારની પત્નીઓને તેમના માતાપિતાને તથા સાસુ સસરાને થઈ. પ્રભો રર પિતાના તાબેદાર પાસે ક્ષત્રિા પણ તેડતે આવ્યા જંબુમારે આ પ્રમાણે પાંચ સત્તાવીસ ભવ્ય છ સાથે શ્રી સુધર્માસ્વામી પાસે ગયા અને આત્મકલ્યાણકારી દીક્ષા અંગીકાર કરી. - આચાર્ય પરંપરા –શ્રી મહાવીર પ્રભુના શાસનમાં જંબુ સ્વામી ચરમ કેવળી છે. ઘણાં વર્ષો સુધી ઉપદેશ-વારા વહાવી અને તેઓ મોક્ષે પધાર્યા, આ ભારત ક્ષેત્રમાં તેમના પછી કેઈ આત્મા મોક્ષે મ નથી. મહાવીર સંવત ૬૪ મા (ઇ. સ. પૂર્વે ૪૬ ૩ માં) જ બુસ્વામી નિર્વાણ પામ્યા એટલે તેમની પાટે પ્રમવાસ્વામી તેજ સાલમાં યુગપ્રધાન પદે આવ્યા, તેઓ પણ ચૌદપૂર્વધારી હતા. તેમના પછી મહાવીર સંવત ૭૫ (ઈ. પૂર્વે ૪૫ર) માં સભવસૂરિ સુગ પ્રધાનપદે આવ્યા. તેઓ પણ ચૌદપૂર્વના અભ્યાસી હતા. તેઓએ પિતાના પુત્ર અને શિષ્ય મનકમુનિનું અપ આયુષ્ય જાણી તેમના
૧ ૫૦૦ ચોરા-પાઠ સ્ત્રીઓ તથા તેમના માતપિતા=== ૨૪+પોતાના માતાપિતા મળી ર+પ્રભાર, મળી કુલ પ૭ સાથે.
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૬
વિદારક શ્રી મહાવીર
.
..
-
-
-
-
-
કલયાણુના માટે પૂર્વમચી ઉરીને દશવૈકાલિક સૂત્રની રચના કરી. આ સૂત્રનાં દશ અધ્યયન છે. શર્યાભવસૂરિના પાટે મહાવીર સંવત ૯૮ (ઇ. સ. પૂર્વે ૪૨૯) માં શ્રી યશોભદ્રસૂરિ યુગપ્રધાન તરીકે આવ્યા. તેઓ પણ ચૌદપૂર્વના પારગામી હતા. તેમની પછી તેમના શિષ્ય સંભૂતિવિજ્યજી યુગપ્રધાન પદે આવ્યા. મહાવીર સવત ૧૪૮ માં (ઈ. સ. પૂર્વે ૩૭૯) તેઓ તેમજ તેમના ગુરૂભાઈ શ્રી ભદ્રબાફ સ્વામી પણ ચૌદપૂર્વધારી હતા. સંભૂતિવિજ્યજીના શિષ્ય તેજ કામવિજેતા શ્રી યૂલિભદ્રજી, જેમણે ચોમાસાના ચાર મહિના કેશા નામની વેશ્યાના રંગભવનમાં જળકમળવત રહીને ગાળ્યા હતા. તેઓ ચાદપૂર્વના જ્ઞાની હતા. તેમાં દશપૂર્વનું અર્થ સહિત જ્ઞાન અને પછીના ચાર પૂર્વનું મૂળ જ્ઞાન હતું. પહેલા તીર્થકર ઋષભદેવજીના સમયથી આ ક્ષેત્રમાં ધર્મ વર્તી રહ્યો છે અને તે આ પાચમા આરાના એકવીસ હજાર વર્ષ પર્યત ચાલુ રહેશે. વર્તમાન કાળે પણ ગીતાર્થ, સૂત્રના પારગામી, પવિત્ર આચાર્યો શ્રી વીરના શાસનમાં વિદ્યમાન છે. તેઓની સેવાથી જરૂર આત્મકલ્યાણનું પગલું મળે. ' , - વીરનિર્વાણ સંવતઃ–ચરમ તીર્થંકર શ્રી મહાવીર સ્વામી ભગવાનના નિવણેથી જે સંવત મનાય છે તેને વીર નિર્વાણ સંવતકહેવાય છે.
ડોકટર હર્મન જેકેબી જેવા-અને પાશ્ચાત્ય–જૈન સાહિત્યાભ્યાસીઓએ . સ. પૂર્વે ૪૬૭ માં શ્રી મહાવીર-નિવણ માન્ય છે, પરંતુ આધુનિક વિદ્વાનની શોધ કરતાં પ્રાચીન જૈનાચાર્યોએ જે • લખ્યું છે તે જ વધારે વ્યાજબી જણાય. તામ્બર–દિગમ્બર
જૈનાચાર્યોએ અનેક સ્થળે ટાંકેલા સંવત ઉપરથી વીર નિર્વાણુંસંવતને નિર્ણય સરળ પડશે.
(૧) “ તિગાલી પઈન્વય ' પ્રાચીન જૈનગ્રન્થમાં શ્રી મહાવીર નિર્વાણ દિનથી શક સંવતના પ્રારભ સુધીમાં ૬૫ વર્ષ અને પાસ ,
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીર નિર્વાણ અને નિર્વાણુસંવત નિર્ણય
૨૭૭ સહિના માન્યા છે અને તેની ગણત્રી નીચે પ્રમાણે આપી છે.
૬૦ વર્ષ પાલનું રાજ, ૧૫૦ વર્ષ નાનું રાજ્ય, ૧૬૦ વર્ષ મૌર્યવંશીઓનું રાજ, ૩૫ વર્ષ પુષ્યમિત્રના, કછ વર્ષ બલમિત્ર કલાનુમિત્રનું રાજ્ય, ૪૦ વર્ષ નરવાહન ( નભસેન ) રાજાનું રાજ, અને ૧૦૦ વર્ષ ગજિલેનાં વ્યતીત થયે શકરાજા ઉત્પન્ન થયા. ૧
(૨) કવેતામ્બરાચાર્ય મેરૂતુંગસૂરિએ પિતાના વિચાર શ્રેણિ' નામે પુસ્તકમાં વીરનિર્વાણ સ વત ને વિક્રમ સંવતની વચ્ચે ગાળો ૪૭૦ વર્ષને બતાવ્યો છે. ૨ એ રીતે ગણુતાં પણ વિ. સં. પૂર્વે ૪૭૦; શક સંવત પૂર્વ ૬૦૫ અને ઈ. સ. પૂર્વે પર૭માં જ વીર 'નિર્વાણુ સંવત સાબિત થાય. ' (૩) દિગમ્બરાચાર્ય શ્રી નેમિચન્દ્રસૂરિ વિરચિત : ત્રિક સાર • નામે ગ્રન્થમાં પણ વીર નિર્વાણુ સમયથી ૬૦૫ વર્ષ ને પાંચ મહિના વીત્યા બાદ શની રાજા થવાની વાત આવે છે. ૩ એ ઉપરથી (૨) “જો રન સિદ્ધિા અહીં તિવાર મહાવો !
तं रयणमयंतीए, अभिसित्तो पालओ राया ॥ ६२० ॥ पालगरण्णो सट्टो, पुण पण्णसयं वियाणि गंदाणम् । मुरियाणं सहिपयं, पणतीसा पूसमित्ताणम् ।। ६२१ ॥ बलमित्त-भाणुगित्ता, सहा चत्ताय होति नहसेणे । गद्दभत्तयमेग पुण, पडिवन्नो तो सगो राया ।। ६२२ ॥' (२) 'विक्रमकालाज्जिनस्य वीरस्य कालो जिनकाल: शून्यमुनिवेदयुक्तः चत्वारिशतानि सप्तत्यधिक वर्षाणि श्री महावीरविक्रमादि त्ययोरतरमित्यर्थः।'
(३) 'पणउस्सयवस्स पणमासजुदं गमिअ वीर निव्वुइदो સારો / u ૮૪૮ ?'
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન
-
-
-
૨૭૮
વિશ્વો દ્વારા શ્રી મહાવીર . સાબિત થાય છે કે, દિગમ્બર સપ્રદાય જેનામાં પણ પહેલાં વીર નિર્વાણ સ વત અને શક સંવત વચ્ચે ૬૦૫ વર્ષને ઝાળ હોવાનું મનાતું હતું, જે રીતે આજે તામ્બરી જેને માને છે. પરંતુ, ત્રિલોકસાર ”ના ટીકાકાર માધવચન્દ્ર ત્રિલોક સાર' માં વર્ણવેલા શકરાજાને ભૂલથી વિકમ માનવામાં આવ્યો, ને તેથી તેની પછીના કેટલાક દિગંબર જૈન લેખકોએ વિક્રમ સંવત પૂર્વે ૬૦૫ (શક સંવત ૧૭૪૦ ) માં વીર નિવણ થયાનું માની લીધું, જે પ્રમાણોથી સિદ્ધ કરતાં અપ્રસ્તુત જણાય છે.
ખરી રીતે તે વિક્રમાદિત્ય સંવત પૂર્વે ૪૭ળ્યાં તેમજ શક સંવત પૂર્વે ૬૦૫ અને ઇસ્વીસન પૂર્વે પર૭ વર્ષે ભગવાન મહાવીર-નિવણસંવતને પ્રારંભ માનવો એ જ યુકિતપુરઃસર ગણાય, કેમકે પ્રાચીન જૈનાચાર્યએ તે પ્રમાણે માનેલ છે.
વિહારકમ વિવરણ –શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીના કેવળી જીવન સંબંધી જે વિહાર ક્રમ આલેખવામાં આવ્યો છે તે નીચેના વિવરણથી સ્પષ્ટ થશે.
(૧) મધ્યમાં અપાપાથી વિહાર કરીને ભગવાન મહાવીર સ્વામી .. રાજગૃહ તરફ જાય છે. મધ્યામાથી ભગવાને વહેલામાં વહેલા જેસુદમાં વિહાર કર્યો હશે ને જેઠ વદના આખરી દિવસમાં રાજગૃહ પહેચ્યા હશે. રાજગૃહમાં સમવસરણ રચાય છે તે ભગવાન દેશના આપી, અનેકને દીક્ષા પ્રેમી બનાવે છે. અનેક છો ત્યા દીક્ષા લે છે એટલે ત્યાં શ્રી મહાવીરે લાંબા સમય સુધી સ્થિરતા કરી હોય. તે સ્વાભાવિક છે અને એ રીતે પહેલું ચોમાસું રાજગૃહમાં જ સિદ્ધ થાય.
પ્રભુ મહાવીરના કેવળી જીવન આ બધી વિહારનાં મુખ્ય ત્રણ કેન્દ્રો છે. રાજગૃહ-નાલન્દા-વૈશાળી-વાણિજ્યગ્રામ અને મિથિલા. આમાંનાં કે પાછલાં બે કેન્દ્રો મધ્યમાથી અતિ દૂર હાદને, ગ્રીષ્મરૂતુના પ્રચંડ તાપમાં ભગવાને નજીકના સ્થળ તરીકે પણ રાજગૃહ તરફ વિહાર
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
* શ્રી મહાવીર નિર્વાણું અને નિર્વાણુસંવત નિર્ણય કરીને પહેલું મારું ત્યાજ ગાળ્યું હોવું જોઈએ.
(૨) ચોમાસું ઊતરતા ભગવાન રાજગૃહીથી નીકળીને વિદેહ ભૂમિ તરફ ગયેલા, ત્યાંથી બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિયકુંડમાં ઋષભદત્ત, જમાલિ વિગેરેને દીક્ષા આપી ચોમાસું વૈશાલીમાં કર્યું. જ્યારે કેટલાક ચરિત્રોમાં ભગવાન રાજગૃહીથી સીધા બ્રાહ્મણકુંડ ગયા હોવાનું જણાવવામાં આવ્યું છે. પરંતુ બ્રાહ્મણકુંડ ગામ તો વિશાલીને પાસે બટકે વૈશાલીનું એક પરું માત્ર છે અને વૈશાલી તે વિદેહનું રાજનગર હોવાથી વિદેહ ભૂમિમાં થઈને જ ત્યાં જવાય ને ભુ ગયેલા તેવું કથન પણ સમુચિત જ કહેવાય.
(૩) કેટલાક લેખમાં ભગવાને બ્રાહ્મણકુંડ ગામથી ક્ષત્રિયકુંડ તરફ થઈને કૌશામ્બીમાં અને ત્યાંથી પાછા વાણિજ્યગ્રામ જઇને આનન્દ ગાથાપતિને શ્રમ પાસક બનાવવાની વાત આવે છે. વિદેહથી વત્સદેશ તરફ અને વત્સદેશથી પાછા વિદેહમાં આવ્યા પછી તેમનું ચોમાસું વાણિજ્યગ્રામ (વૈશાલી) માં થયેલું ને એજ આધાર પર ત્રીજું ચોમાસું વાણિજ્યગ્રામમાં થયું હોવાનું લખેલ છે.
(૪) વાણિજ્યગ્રામમાં ચોમાસું ગાળી, ભગવાન શ્રી વીરસ્વામી સીધા ચંપાપુરી તરફ વિચયી હોવાની વાતને ઘણા લેખકોને
૧ આ લેખકે ચ પાનું સ્થાન બંગાળ ઇલાકાના ભાગલપુર જીલ્લામાં આવેલ ચંપાનાળા ગામને લેખે છે તેથી જ આ ભ્રમ ઉત્પન્ન થાય છે. જ્યારે ભગવાન મહાવીરના સમયની ચંપાનું (અંગદેશની રાજધાની) સ્થાન (અશ ) સ્થાનને ત્રિષષ્ઠિ સલાક પુરૂષ ચરિત્ર પર્વ બીજામાં આપેલ તીર્થકર અછત નાથના સમયે થયેલ, ચક્રવર્તી સગર સંબધી આપેલ વર્ણન પ્રમાણે, કાશી શહેરની દક્ષિણે નક્કી થાય છે, જે પ્રદેશને મહાદેશલ તેમજ ચેદિદેશ નામે પણ કેટલેક સમયે ઓળખાવાય છે. એટલે જે અંગ
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
- વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર ટેકે છે, જ્યારે સત્ય માન્યતાનુંસાર ભગવાન વાણિજ્યગ્રામથી વિહાર કરીને રાજગૃહમાં પધારેલા ને ત્યાં કામદેવને શ્રમણોપાસક બનાવી ચેમાસું ત્યાં ગાળી ચંપાર તરફ ગયેલા.
વાણિજ્યગ્રામ અને ચંપા વચ્ચેનું અંતર લગભગ ૫૦૦–પર૫ સાઈલનું ગણાય. અને ચંપાથી વીતભય નગરનું અંતર ૮૦૦ માઈલનું ગણાય. જ્યારે વાણિજ્યગ્રામથી રાજગૃહી દક્ષિણ દિશાએ કેવળ ૮૦-૧૦૦ માઈલ હોવાથી ત્યાં પ્રથમ જઇને શાસ્ત્રોક્ત કથન પ્રમાણે કામદેવ શ્રાવકને શ્રમણોપાસક બનાવી, ચંપાનગરીએ ગયા છે ને ત્યાંથી જ સીધા પશ્ચિમે વીતભય નગરે વિહર્યા છે. આ સર્વ યાચિત સમજવા માટે ટીકા નં. ૨ જુએ. -
(૫) વીતભયનગરથી પ્રભુ મહાવીરે પોતાના કેન્દ્રો તરફ • વિહાર કરેલો. ગરમીને કારણે માર્ગમાં તેઓના અનેક શ્રમણ શિષ્યને સુધા-તૃષાની પીડા ભોગવવી પડેલી. એ ઉપરથી માલમ પડે છે કે ભગવાને ઉનાળો બેસતાં જ વીતભયથી વિહાર કર્યો હશે અને ચોમાસું બેસતાં પહેલાં પોતાના નજીકના કેન્દ્રમાં પહોંચી ગયા હશે. નજીકનું કેન્દ્ર વાણિજ્યગ્રામ ગણાય. એટલે દીર્ધ સફરને અંતે તેમણે ત્યાં જ સ્થિરતા કરી હોવી જોઈએ. દેશ અને તેની રાજધાની ચંપાનું સ્થાન આ શાકત કથન પ્રમાણે કાશીની દક્ષિણે લેવામાં આવે તો સર્વ શ્રમનું નિવારણ આપોઆપ થઈ જાય છે. ૨ ચંપાના સ્થાન વિષે ઉપરનું ટીપ્પણુ ? જુઓ.
વીતભયનગર તે સિંધ દેશનું પાટનગર છે. અને સિંધપતિ રાજા ઉદયનને શ્રી મહાવીર સ્વહસ્તે દીક્ષા આપીને ભર ઉનાળે મરૂ– સ્થાન (મારવાડ) વીધીને સીધોજ અવંતિ અને અંગદેશમાં થઈ વિદેહમાં પ્રવેશ કર્યો છે.
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીર નિર્વાણ અને નિર્વાણુસંવત નિર્ણય
૨૮૧ (૬) દેટલાક સરિત્ર લેખાએ ચંપાથી ભગવાને બનારસ (વાણારસી) અને આલંબિકા તરફ વિહાર કર્યો હોવાનું લખેલ છે, પરતુ ઉપર લખ્યા મુજબ પ્રભુ મહાવીરે ચંપાથી વીતભયનગર તરફ વિહાર કરેલ ને પાંચમું ચોમાસું વાણિજયગ્રામમાં કરેલુ બનારસ આલંબિકાન વિહારક્રમ વાણિજ્યગ્રામના વષવાસ પછી જ શરૂ થાય છે. - ઉક્ત લેખકોનાં કયન મુજબ આભયાથી વિહાર કરીને ભગવાન -કોમ્પિત્ય તરફ જાય છે. પરંતુ આભયાથી રાજગૃહે જવાને બદલે
કાપિ૯પુર તરફ જવાની વાત તદ્દન અસ ગત છે. આનંદાદિ દશ --શ્રાવકનાં ચરિત્રની સકળ સળંગ રીતે ગોઠવવાના ભેજ તેઓએ ભગવાનને વિહાર અભિયાથી કાપિલ્ય તરફ બતાવ્યા છે પરન્તુ ખરી રીતે તે આલભિયાથી ભગવાન રાજગૃહ તરફ વિચરેલ હશે. કેમ કે તે અન્ય કેન્દ્રોથી નજીક હતું તેમજ ત્યાં નિર્ચન્ય પ્રવચનને -અનુકૂળ સમય હતો. રાજા શ્રેણિક અને તેની પત્નીઓને ભગવાનના વચન ઉપર સારી શ્રદ્ધા બેઠી હતી અને શરૂઆતનાં વર્ષોમાં તેને લાભ પણ થયો હતો. ઉકત હકીકતોને ધ્યાનમાં લેતાં આભિયાથી -ભગવાનનું રાજગૃહ તરફ જવું તે જ પ્રમાણસર ગણાય. આલબિયામાં ચુલકશતકને પ્રતિબંધીને શ્રી મહાવીર રાજગૃહ તરફ ગયેલા ને ચોમાસું ત્યાં વિતાવેલું. '
( રાજગૃહીના છઠ્ઠા માસા દરમ્યાન અનેક ભવ્ય જીવોએ શ્રી મહાવીર પાસે વિવિધ વ્રતો અંગીકાર કરેલાં, એટલું જ નહિ પણ મહારાજા શ્રેણિકે શ્રી મહાવીરના સોપદેશની અસર તળે આવીને -નગરજનો તેમજ પોતાનાં કુમ્બીજનેમાંના જેઓને દીક્ષા લેવી હોય તેમને તે પ્રમાણે વર્તવામાં પૂરતી સહાય કરવાની તત્પરતા દર્શાવેલી. એ જોઈને ભવ્ય જીવોને, હિતકારક થવાની પવિત્ર વિચારણા સર ભગવાન મહાવીરે સાતમું ચોમાસું પણ રોજગૃહમાં વિતાવેલું
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૨
વિહારક શ્રી મહાવીર
તેમના તે વષવાસ દરમ્યાનના ઉપદેશથી શ્રેણિક રાજાના પુત્રોએ તેમજ રાણુઓએ પણ શ્રી મહાવીર પ્રભુ પાસે આનંદપૂર્વક દીક્ષા લીધેલી. -
(૮) કેટલાક લેખનાં કથનાનુસાર ભગવાન રાજગૃહથી વિહાર કરીને કૌશામ્બી ગયા હોવાનું તેમજ ત્યાં મૃગાવતી આદિને દીક્ષા આપી હોવાનું સમજમાં આવે છે, પરંતુ અમારા વિચાર પ્રમાણે રાજગૃહના ઉપરોક્ત બે માસ વીતાવીને જ ભગવાન કૌશામ્બી તરફ ગયા હોવાની હકીકત સત્ય લાગે છે. ,
મગધથી ભગવાન વત્સભૂમિ તરફ વિચરેલા ને ત્યાંથી વિદેહ તરફ ગયેલા, એ રીતે જોતાં વષવાસ વિદેહની નજીકના કેન્દ્ર વૈશાલીમાં ગાળ પડયા હેય તે રીતસર ગણાય.
(૯) શ્રી ભગવતી સૂત્ર વિપાક મૃત આદિ મૌલિક સૂત્ર સાહિત્ય- - માં નજર નાખતાં માલૂમ પડે છે કે ભગવાને પાંચાલ, સુરસેન, કુર || આદિ પશ્ચિમ ભારતના દેશોમાં પણ વિહાર કર્યો હતો. એ ઉપરથી
અમારૂ અનુમાન થાય છે કે, તેમણે આ પ્રસંગે જ એ પ્રદેશ તર વિહાર કર્યો હોવો જોઈએ અને કમ્પિત્યમાં કુંડકૌલિક તથા પિલાસ
પુરમાં સદ્દાલપુત્ર આદિને તિબેલ પમાડયા હોવા જોઈએ ને • વષવાસ વૈશાલી વાણિજ્યગ્રામમાં જ ક હે જોઈએ.
(૧૦) કેટલાક લેખકે માને છે કે, કામ્પિયપુર અને પિલાસપુર થઈને ભગવાન મહાવીર સ્વામી રાજગૃહ નગરે પધાર્યા હતા ને મહાશતકને પ્રતિબંધ પમાડયો હતો. અમારી એ સરળ માન્યતા છે. છે કે કામ્પિત્યપુર, પિલાસપુરથી વિહાર કરીને ભગવાન મહાવીર વાણિજ્યગ્રામ પધાર્યા હતા જેમા ત્યાં વીતાવીને જ તેઓ. આગળ રાજગૃહ પધાર્યા હતા અને મહાશતકને શ્રાવકનાં વ્રત ઉચરાવ્યાં હતાં. તે પછી દશમું ચોમાસું પણ ત્યાં જ કર્યું હતું,
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીર નિર્વાણ અને નિવણસંવત નિર્ણય
૨૮૩
(૧૧) મહાશતકને પ્રતિબંધ પમાડ્યા પછી, ભમવાને રાજગૃહીથી શ્રાવસ્તી તરફ વિહાર કર્યો હોવાનું, તેમજ ત્યાં નદિની– પિતા આદિને ઉપદેશ આપી, શ્રાવના વ્રત ઉચ્ચરાવ્યાં હોવાની વાતને કેટલાક લેખકે ટેકે આપે છે. જયારે અમારા કથનાનુસાર ભગવાન રાજગૃહીથી વિચારીને કર્યગલા પધારેલા ને ત્યાં સ્કર્ધક તાપસને બેધ પમાડે તેમજ વષવાસ પણું નજીકના કેન્દ્ર વાણિજ્યગ્રામમાં ગાળે.
(૧૨) કેટલાક ચરિત્રમાં લખ્યા પ્રમાણે શ્રાવસ્તીથી શ્રી મહાવીર પાછા કૌશામ્બી ગયા હતા. પરંતુ અમારા મત પ્રમાણે શાવરતીથી, સીધા કૌશામ્બી તરફ નહિ. પરંતુ વાણિજ્યગ્રામમાં માસું વીતાવીને જ તે તરફ ગયા હતા.
ઉકત ચરિત્રોનાં લખાણથી ભગવાન મહાવીર કૌશામ્બીથી પાછા શ્રાવતી ગયા ને ત્યાં તેમને ગોશાલકનો ઉપદ્રવ થશે. પરંતુ અમારી. નમ્ર માન્યતાનુસાર કૌશામ્બીથી પ્રભુ મહાવીર રાજગૃહ તરફ ગયેલા, ને બારમું ચોમાસું ત્યાં વિતાવેલુ, કેમકે ગોશાલકનો ઉપદ્રવ સમયની ગણત્રોથી માર્ગાશર્ષમાં સિદ્ધ થયો છે. એટલે એ માનવું જ પડે છેભગવાન કૌશામ્બીથી સીધા શ્રાવસ્તી તરફ નહિ, પરંતુ રાજગૃહ તરફ ગયા હોવા જોઈએ ને વર્ષાવાસ ત્યાં કર્યો હોવો જોઈએ.
(૧૩) રાજગૃહથી માગશિર્ષ મહિને શ્રાવસ્તી જઇને શ્રી, મહાવીર ગોશાલકની વિરૂદ્ધ ઉપદેશ ન જ આપી શકે, કેમકે ગોપાલકવાળી ઘટના ભગવાનના કેવળી જીવનના ચૌદમા વર્ષમાં બની હતી, ને અત્યારે તેરમું વર્ષ ચાલતું હતું. એ રીતે જોતાં પણ પ્રભુ મહાવીરનું રાજગૃહથી શ્રાવતી તરફ એ તદ્દન અસંગત જણાય છે. જ કેટલાંક ચરિત્રમાં કેવળી અવસ્થાના ભગવાનના મિથિલાના વિહારને નામ નિર્દેશ પણું નથી ને કેટલાકમાં એકાદ વખત વિચયી હોવાને ઉલ્લેખ છે. પરતું પ્રભુ મહાવીરે પોતાના કેવળી
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८४
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર જનના છ માસા મિથિલામાં વિતાવ્યાં છે એ જોતાં ભગવાને મિથિલામાં કેટલું વિહાર કર્યો હશે તેનું અનુમાન સહેલાઈથી , થઈ શકે. આ સર્વે આધાર પરથી અમારૂં એ દઢ મન્તવ્ય છે કે રાજગૃહ પછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે મિથિલા તરફ વિહાર કરેલો ને તેર ચોમાસે ત્યાં સ્થિર થયેલા. :
(૧૪) ચોમાસું ઊતરતાં ભગવાન મહાવીરે મિથિલારી અંગદેશ તરફ વિહાર કરેલો ને તેના પાટનગર ચંપામાં પધારેલા, ચપા મહાવીર પ્રભુનું વિહારક્ષેત્ર હોવા છતાં તેની વર્ષાવાસ યોગ્ય કેન્દ્રોમાં ગણના નહેતી. એટલે ચંપાથી પાછા ફરીને પ્રભુ મહાવીરે ચૌદમું માસું પણ મિથિલામાં જ વીતાવેલું.
(૧૫) ચેમાસું ઉતરતા જ ભગવાને શ્રાવસ્તી તરફ વિહાર કરેલો ને ત્યાંના શાલકેષ્ઠ ઉદ્યાનમાં તેમની અને ગોશાલકની વચ્ચે -લાચાલી થયેલી ને ગોશાલ તેજોલેખ્યાને અસદુપયેાગ કરેલો. તે પછી ભગવાન શ્રશ્વરસ્તીના પ્રદેશોમાં જ વિચરેલા, ગોશાલકની તિજોલેધ્યાને છ એક માસ થતાં ભગવાન મેંઢિયગામના સાલાષ્ટક ચૈત્યમાં બિચાર પડેલા; છેવટે તેમણે સિંહ અણગાર પાસે રેવતી શ્રાવિકાને ત્યાંથી ઔષધ મંગાવીને તેનું સેવન કરેલું ને રોગ શાન્ત પડશે. તે પછી શારીરિક સ્વસ્થતા પ્રાપ્ત કરવા માટે તેમને ત્યાં શેડ વખત ઠેરવ્યું પડયું હોય તે સ્વાભાવિક છે અને તે અરસામાં વર્ષાકાળ પણ નજીક આવી ગયા હોય. એટલે તેમને વર્ષાવાસાગ્ય કેન્દ્ર મિથિલા તરફ જવું પડયું હોય એ નિશ્ચિત ગણાય.
(૧૬) મિથિલાથી ભગવાન મહાવીરે પશ્ચિમના જનપદમાં વિહાર કરેલો ને ઠેઠ હસ્તિનાપુર સુધી વિચરીને પાછા વાણિજ્યગ્રામ તરફ પધારેલા ને સેળયું માસુ, વાણિજ્યગ્રામમાં કરેલું.
(૧૭) કેટલાક અનગારોની ભાવના વિપુલગિરિ પર અનશન કરવાની હતી. તેમજ મગધની ભૂમિ છે, ચાર વર્ષ જેટલું લાંબે
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
'
શ્રી મહાવીર નિર્વાણુ અને નિર્વાણુસ વત નિર્ણય
૨૫
સમય થઈ ગયા હતા એટલે સત્તરમુ ચેામાસું ભગવાને મગધના પાટનગર રાજગૃહમાં ક્યુ
(૧૮) રાજગૃહથી ભગવાને અ’ગદ્દેશની રાજધાની ચપા તરફ વિહાર કરેલા તે માગ માં શ્રી ગૌતમને સાલ તથા મહાસાલને પ્રતિબાધ કરવા–પૃષ્ઠ ચ’પાપુરીએ માલેલા, કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચન્દ્રા ચાય વિરચિત ત્રિષષ્ઠિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્રાન્તત શ્રી મહાવીર ચરિત્રમાં પણ આા પ્રમાણે જ છે. પણ પાછળથી તે તેજ સમયે ગાંગલિ આદિની દીક્ષાની વાત તથા શ્રી ગૌતમના અષ્ટાપદ ગમનની કથા ખાવે છે. તે બાદમાં ભગવાનના દશા દેશના વિહારની હકીકત આવે છે. પરન્તુ અમારા મત પ્રમાણે આ પ્રસગે ભગવાને ગાંગૂલ આદિને દીક્ષા નથી જ આપેલી પરન્તુ ભગવાન ખીજી વખત ચ પા તરફ ગએલા ત્યારે જ ગાંગલિ આદિને દીક્ષા આપેલી તે એજ ચિરત્રમા આગળ જતાં એ પ્રમાણે આવે છે. અને એથી સાબિત ચાય છે ! સાલ-મહાસાલની દીક્ષા પછી પ્રભુ મહાવીર દશાણું દેશ - તરફ વિચરેલા,
"
જે કે દશાણુથી રાજગૃહી અને વૈશાલી-વાણિજ્યગ્રામનુ' અ તર લગભગ સરખુ` હતુ, છતાં પાછલું ચામાસુ રાજગૃહમાં કરેલું હાવાથી તેમજ પુરિમતાલ, બનારસ આદિ ક્ષેત્રોમાં વિચાર્યોને લાંખા સમય થયેા હોવાથી ભગવાને બનારસાદિ પ્રદેશમા થઇને વિદેહ તરકવિહાર કરેલા જ્યારે ઉપરાકત ચરિત્રમાં દશા ભદ્ર રાજાની દીક્ષા પછી ભગવાનના જનપદના વિહારની તેમજ પછીથી રાજગૃહમાં પધાર્યાંની વાત આવે છે, પરન્તુ અમારી ગણત્રી પ્રમાણે કાશી-ફૅનાશલાદિમાં વિહાર કરેલા ને વળી અવસ્થાનું. અઢારમુ ચેમાસું વાણુિજયગ્રામમાં વીતાવેલુ'.
(૧૯) વાણિજ્યગ્રામથી પુનઃ ભગવાન મહાવીરે ઠાશલ, પાંચા-લાદિમાં વિહાર શરૂ કરેલા તે ચેમાસું વૈશ લીમાં કરેલૂ .
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૨૮૬
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર (૨૦) વૈશાલીમાં ચોમાસુ માળી ભગવાન મહાવીર વિદેહ-કેશલ આદિજનપદોમાં વિચરેલા ને વીસમું ચોમાસું વિશાલીમાં વીતાવેલુ.
(૨૧) લગભગ ત્રણ વર્ષ સુધી મધ્ય પ્રદેશમાં વિચર્યા પછી પ્રભુ મહાવીર પિતાનો વિહાર મુખ્ય કેન્દ્ર રાજગૃહ તરફ આદરેલો ને રાજગૃહથી આગળ ચંપા તરફ વિચરેલા. પૃષ્ઠ ચંપામાં માંગલિ
આદિને દીક્ષા આપેલી અને ચોમાસું રાજગૃહમાં રહેલા. * (૨૨) કેટલાક તપસ્વી મુનિઓના અનશનને લીધે ભગવાને આ
સાલન વિહાર રાજગૃહની આસપાસ રાખેલ ને વર્ષાવાસ નાલન્દા ક(રાજગૃહી ) માં રહેલા. ન (ર૩) ચોમાસું ઊતરતાં ભગવાન મહાવીરે વિદેહ તરફ વિહાર
આદરેલ. કેવળા જીવનના ત્રીજા વર્ષે વાણિજયગ્રામ નિવાસી આનંદ -ગાપતિએ પ્રભુ મહાવીર પાસે શ્રાવક ધર્મ અંગીકાર કર્યાની વાત
કહેવાઈ ગઈ છે. તે આનન્દ શ્રાવકે વીસ વર્ષ સુધી ધર્મારાધના કરી -અનશન વ્રત અંગીકાર કર્યું, તે સમયે વિશ્વોપકારી શ્રી મહાવીર વાણિજયગ્રામના તિલાસ ચિત્યમા પધાર્યા હોવાની હકીકત શ્રી ઉપાસક દંશગ સૂત્રમાં આવે છે એટલે ભગવાને ત્રેવીસમું ચોમાસું વૈશાલી વાણિજ્યગ્રામમાં કર્યું હોય તે સુસંગત ગણાય,
(૨૪) વિદેહથી ભગવાને કેશલ-ચાલ આદિ મધ્યપ્રદેશમાં વિહાર કરેલેને ઘણાં વર્ષે ચોમાસું મિથિલામાં ગાળ્યું
(૨૫) સિચિવામાં મારું વીતાવી પ્રભુ મહાવીરે ચંપા તરફ વિહાર કરેલો ને ત્યાંથી રાજગૃહ તરફ ગયા હેવા જોઈએ. કેમકે ગણુ -૧ર શ્રી પ્રભાસ માજ વર્ષમાં રાજગૃહના ગુણશીલ ચિત્યમાં અનશન કરીને નિર્વાણ પામેલા ને તે વખતે ભગવાન તેમની પાસે હતા. એ, રીતે જોતાં સમાય છે, કે આ ચોમાસું શ્રી મહાવીરે રાજગૃહમાં કર્યું હોવું જોઈએ.
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીર નિર્વાણ અને નિર્વાણુસંવત નિર્ણય
૨૮૭ (૨૬) આ સાલ પણ મગર–પદેશમાં વિચારવામાં વિતેલી તેમજ ગણધર શ્રી અચલબ્રાતા અને શ્રી મેતાર્ય પણ આજ સાલમાં રાજગહના ગુણશીલ ચૈત્યમાં નિર્વાણ પામેલા. એટલે માની શકાય કે ભગવાને આ છવ્વીસમું ચોમાસુ પણે નાલન્દા યા રાજગૃહમાં કર્યું હોય.
(૨૭) રાજગહથી પ્રભુ મહાવીર વિદેહ ત૭ વિહરેલા. વાણિજયગ્રામ-વૈશાલીમાં પૂરતાં ચોમાસાં થયાં હોવાથી તેમણે ત્યાંથી મિથિલા ' તરફ વિહાર લંબાવ્યો ને મારું મિથિલામાં કર્યું.
(૨૮) આ સાલ પણ વિદેહભૂમિમાં વિચરેલા ને ચોમાસું મિથિલામાં કરેલું. '
(૨૮) આ વષોવાસ રાજગૃહમાં ગાળેલ, કેમકે ગણધર શ્રી અગ્નિભૂતિ અને વાયુભૂતિ આજ સાલમાં રોજગૃહના ગુણશીલ -ચિત્યમાં નિર્વાણ પામેલા.
(૩૦) આ સાલમાં લખે સમય ભગવાન મગધમાં જ વિચરેલાં ને ગણધર અવ્યક્ત, મંઝિલ, મૌર્યપુત્ર અને અકમ્પિક રાજગૃહના
ત્યમાં જ નિર્વાણ પામેલ. ચોમાસું બેસતાં પહેલાં ભગવાને રાજ-ગ્રહથી વિહાર કરે ને ચોમાસુ પાવા મધ્યમાં રહેલા.
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ નવમું નિર્વાણભૂમિ નિર્ણય
ઉલ્લેખનીય પ્રસંગે –ભગવાન મહાવીરના દીક્ષિત જીવનમાં ઉલ્લેખનીય ત્રણ પ્રસંગે બન્યા છે. એક તો ગોવાળીયાએ તેમના કાનમ ખીલા ખાસી દીધેલા; તે કાઢતી વેળા તેમને થયેલું મહાકષ્ટ. બીજો ઋજુવાલિકા નદીને કાંઠે જ ભિયગામમાં કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયા પછી તરત વિહાર કરીને તેમણે કરેલી સંઘસ્થાપના અને ત્રીજો તેમનું નિર્વાણું. આ રીતે કર્ણદષ્ટ, સંધસ્થાપના ને નિર્વાણના ઉપરોક્ત ત્રણેક પ્રસંગો એક જ સ્થળે બન્યા છે અને તે મધ્યમા–અપાપા નગરીમા અને તે નગરને અડીને આવેલા મહાસેન વનમાં. હવે જો એ નગરી અને, મહાસન વનને સ્થળનિર્ણય કરી શકીએ તો પ્રભુ મહાવીરના જીવનના ઉપરોક્ત ત્રણે પ્રસંગોને સ્થળ-નિર્ણય કરી શકાય.
મધ્યમા-અપાપા એ ભંગ અથવા ભગી દેશની રાજધાની હતી. અને પ્રભુ મહાવીરના નિર્વાણ સમયે તે નગરીને રાજા હસ્તિપાળ હતો. ભગવાન મહાવીર સંધની સ્થાપના કરવા માટે જ્યારે મહાસેન વનમાં પધાર્યા ત્યારે મધ્યમાઅપાપામાં એમિલ નામના એક ધનાઢય શ્રી જના:
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
- નિર્વાણભૂમિ નિર્ણય
૨૮૯ આમંત્રણથી તે સમયના ગૌતસાદ મહાન વિદ્વાન બ્રાહ્મણ પંડિતો મહાયજ્ઞ કરવાને પધાર્યા હતા ( જે અગ્યારે પંડિતો પાછળથી ભગવાન મહાવીરના શિષ્ય-ગણધર બન્યા, આ રીતે મધ્યમા અપાપાનો નિર્ણય કરવાને માટે આપણી પાસે મહાન વન, ભંગદેશ, હસ્તિપાળ રાજા, અને પવિત્ર અને યોગ્ય જૈચિ એટલા મૂળ મુદાઓ એકત્ર થાય છે. તે અનુક્રમે વિચારી જઈએ.
સમગ્ર ભારતીય સાહિત્યમાં મહાસેન’ નામ બે વસ્તુઓને અનુલક્ષીને વપરાયેલ છે. તેમાં એક નૃપતિ અને બીજું વન. ભગવાન મહાવીરને સમકાલિક અને તેમના પ્રત્યે ભકિતભાવ ધરાવનાર અવંતિપતિ ચંડપોત, મહાસેન નામે ઓળખાતો હતો. અને જ્યાં શ્રી મહાવીરે સંઘની સ્થાપના કરી તે ભૂમિ “મહાસેન' વનના નામે ઓળખાતી હતી. એ મહાસન વનનું વર્ણન કરતાં જૈનશાસ્ત્રને અતિ રમણીય અને હેમવર્ણ વન તરીકે ઓળખાવે છે. બીજી બાજુ મહાકવિ કાલિદાસ મધ્ય અવંતીનું વર્ણન કરતં જણાવે છે કે –“વત્સરાજ (ઉદયન અહીં પ્રોત રાજાની પ્રિયા દુહિતા (વાસવદત્તા)નું હરણ કરી ગયે. હતો અને આજ ભૂમિમાં તે રાજાની માલિકીનું અને તેનું (પ્રદ્યોતમહાસેન) નામ ધરાવતું તાલનું હેતવણું વન હતું આ પરથી આપણને એમ માનવાને ચોક્કસ કારણ મળે છે કે મહાસેન વન અધ્ય અવંતિ–મધ્ય હિંદમાં આવેલું હતું. ૨
ભંગદેશનો ચોક્કસ સ્થળ નિર્ણય કરતાં પહેલાં આપણે કેટલીક ભૌગોલિક સ્થિતિ વિચારી લેવી જોઈએ
૧ “ જુઓ મહાકવિ ભાસકૃત “ વનવાસવજ્ઞાન્ !”
२ '...तत्रादिश्य सण धर्म देवोधते जगद्गुरु लामाभावान् मध्यमाया વા વડત-શ્રી મા મહાપૂ ..” પસૂત્ર.
3 ' प्रद्योतस्य प्रिय दुहितर बत्सराजोऽत्र जहे । हैम ताल द्रुम वनमમૂત્ર તેચે રાઝ ' રૂ૪-પૂર્વમેઘદૂત.
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
પ્રાચીનકાળમાં ભારતવમાં જૈન દૃષ્ટિએ સાડી પચીસ આ દેશ હતા. અતિ પ્રાચીન કાળનુ પ્રશ્નાપના -સૂત્ર તેમજ શ્રીમદ હેમચ`દ્રાચાર્ય કૃત ત્રિપુષ્ઠિ શલાકા પુરૂષ ચરત્ર-આ અને ગ્રંથેામાં તે દેશનાં તેમજ તેમની રાજધાનીઓનાં નામ એક સરખાં મળી આવે છે, એટલે તે અંગે મતભેદને કશું સ્થાન નથી જાતું. પણ ઉપરોકત સાડી પચીશ નામેામાં અવંતીને નિર્દેશ નથી એ ખાસ વિચારણીય છે, તેને ખુલાસે શેાધી કાઢવા જોઈએ.
અવતી એ જૈન, બૌદ્ધ અને વૈદિક દૃષ્ટિએ આદેશ હતા તે વિષયમા તે। શંકાને હાઈજ સ્થાન નથી. વૈદિક દૃષ્ટિએ તે ભારતવર્ષમાં આઠ મહાતીર્થંમાનું એક તીર્થં હતું અને ત્યાં જ્યાતિર્લિંગ પ્રગટેલુ . જૈન દર્શનમા પુણ્ અવ'તીની અતિ પ્રાચીન કાળથી તી તરીકેજ ગણુના થતી આવી છે . તેમજ ખૌદ્ દને પણ અવતીને ધર્મ ભૂમિ તરીકે ઓળખાવેલ છે. એટલે સાડી પચીસ આ દેશમાં તેની ગણના ન થાય એ તદન અસંભવિત છે.
૨૯૦
સાચી વાત તે એ છે કે ધ ગ્રન્થામાં જે સાડી પચીશ આ દેશાની ગણના કરવામાં આવી છે તે આાર્યવતા મુખ્ય પ્રાન્ત દેશેાનાંજ નામ નથી, પણ પેટા પ્રાન્તાને પણ તેમાં નિર્દેશ થયેલા છે અને અવ તી એ આર્યાવના એક વિશિષ્ટ અને વિશાળ પ્રાન્ત હાઇને તેના સમૂહવાચઃ અવ'તીને નામે નિર્દેશ ન કરતાં તેનાં પ્રાન્તાનાં નામ તેમાં સૂચવાય છે. ખીજું એક કારણુ એ પણ હાઇ રશકે પ્રાચીન કાળમાં અવંતીને! દક્ષિણ ભાગ આર્યાવર્તની સરહદની બહાર૪ લેખાતા હાઇને અખિલ અવ'તિને આર્યાવતમાં ન લેખવામાં આવ્યુ` હાય, પપ્પુ ઉત્તર અવંતિના દશાણું ( પૂર્વ ), ભંગ ( મધ્ય ) તે માસ ( પશ્ચિમ ) એ ત્રણુ . પ્રાન્તાને આય પ્રાન્તા તરીકે નિર્દેશ
ન
૪ ‘...આવાં વાધળાપથ... અદ્વૈતાનું ગમતો વેશાન..પતં દ્વિજ્ઞા’ --भादित्यपुराण
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિર્વાણભૂમિ નિર્ણય
- ૨૯૧ થયે હોય. સાહિત્ય ગ્રન્થામાં પણ પૂવવન્તી એ પ્રયોગ વારંવાર નજરે પડે છે તે પરથી પણ જણાય છે કે અવંતીના પૂર્વ પશ્રિમ, મધ્ય આદિ વિભાગ પડી ગયેલા.
ભગવાન મહાવીર સ્વામીના સમયમાં સમસ્ત અવંતીનું પાટનગર ઉંધિની હતું અને આખાયે અવંતીનો સમ્રાટ ચડપ્રોત હતો. તે અવંતી દેશના પૂર્વ, મધ્ય ને પશ્ચિમ એમ ત્રણ વિભાગ પડી ગયેલા. પૂર્વનાં પ્રદેશ દશાર્ણના નામે ઓળખાતો, મૃનિકાવતી યાને વિદિશા તેનું પાટનગર હતું અને ત્યાંને નૃપતિ દર્શાણભદ્ર હતું. મધ્ય અવ તિને પ્રદેશ ભંગના નામે ઓળખાતો, તેનું પાટનગર શ્રી વિશાલપુરીયાને શ્રી અપાપાપુરી હતું. ત્યનિો નૃપતિ હરિપાળ હતો અને પશ્ચિમ અવંતીના પ્રદેશ માસના નામે ઓળખાતા ને તેનું પાટનગર પુરિવર્તા હતું.
આમાંથી પૂર્વ ભાગ દશાર્ણ નામ ધરાવતો હતો અને તેનું પાટનગર વિદિશા હતું તે અંગે તે શકાને સ્થાન છે જ નહિ જેન શાસ્ત્રોમાં દશાર્ણના પાટનગર તરીકે દશાણું નગર અથવા કૃતિકાવતી નગરી નામ મળે છે. પરંતુ મહાકવિ કાલિદાસ તેને વિદિશાને નામે ઓળખાવે છે. એટલે સહેજે એમ અનુમાન બાંધી શકાય છે કે
૫ આગળ પૃ ૨૯૩ ટીક નં. ૧૧ તથા ઉપર પૃ. ૭૯ જુએ. ૬ ...મેળ વિદ પ્રાપ રાળે ચિ પ્રમુ दशाणपुरमित्यस्ति नाम्ना तन महापुरम् ॥
૧-૨, ૧૦-૧૦ ત્રિછ, . . . मतियावई दसणा---प्रशापनासूत्र : प. ૭ “ ચાચી ફુલ રશે. ૨૪
तेषा दिक्षु प्रथित विदिशा लक्षणा राजधानी । ' २६-पूर्वमेघदूत
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨
વિશ્વોદ્ધારક કી મહાવીર કૃતિકાવતી, દશાર્ણનગર, વિદિશા અને ભીલ્સા એ ચારે નામો - સાંચીની નજીક આવેલા દશાર્ણના (પૂર્વ–અવંતીના) પાટનગરને માટે વપરાયેલ છે.
ભંગદેશને પ્રશ્ન ખૂબ જ ગૂંચવણભરેલો છે. એ દેશના પાટનગર થી અપાપામા ભગવાન શ્રી મહાવીર નિર્વાણ પામેલા અને ભગવાર મહાવીર સ્વામીના નિર્વાણુતીર્થ તરીકે અત્યારે બિહારમાં આવેલા પાવાપુરી ૯ ગામને લેખવામાં આવે છે. તે પથ્થી ઘણા ખરા વિદ્વાને અને સમાજને મોટો વર્ગ બંને દેશની સરહદ પણ ત્યજ ગણવાને, લલચાયેલ છે પરંતુ છેલ્લા ત્રણ વર્ષ પહેલા કોઈપણ ગ્રન્થમ પાવાપુરી પૂર્વમાં આવેલ હોવાનો નિર્દેશ નથી મળતો. વર્તમાન પાવાપુરીમાં ત્યાં ભગવાનના નિવણને સૂચવતાં પ્રાચીન અવશે નથી મળતાં એટલે આજની પાવાપુરીને જ પ્રાચીન કાળની થી અપાપા માની લેતાં અચકાવું પડે છે. બીજી બાજુ ભંગ દેશને મધ્ય અવ તી તરીકે ગણતાં અને તેના પાટનગર શ્રી વિશાલાને શ્રી અપાપા ગણત અનેક પ્રશ્નોને ઉત્તર સાંપડી રહે છે. { ૮ આ ચારે નગરીઓ તથા પાસેના સાંચીપુરી અને બેસનગર– આ છએ સ્થાનને પરસ્પર એતિહાસિક સબધ તથા વિશિષ્ટ હકીકત. પ્રાચીન ભારતવર્ષ (ડે. ત્રિભુવનદાસ લહેરચંદ શાહ કૃત) ભાગ ૧ ચા અવતિદેશના વર્ણને પૃ. ૧૮૪ થી ૨૦૦ જુઓ. - *
૯ શ્રી મહાવીરના જીવન અંગે ચંપા અને પાવાપુરી (અપાપા-- પૂરી) તે બે નગરીનું મહત્વ છે. ચંપાની આસપાસના પ્રદેશમાં તેમને કેવળજ્ઞાન ઊપસ્યું છે અને પાવાપુરીમાં નિર્વાણ પામ્યા છે. તેમાં ચંપાના સ્થાનની માન્યતા પૃ. ૨૭૯ માં જણાવ્યા પ્રમાણે ફેરવવી પડશે અને તેમ થતાં પાવાપુરીનું સ્થાન પણ આપોઆપ ફરી જશે. કે, જ્ઞાનપ્તિના સ્થળેથી બાર યોજન પોતે (પૃ.૨૯૯ ટીકા નં. ૨૧Tagી-માપુરા માં પધાર્યા છે ને કાળ ગમે ત્યજ નિર્વાણું પામ્યા છે (પૃ. ૨૮૮ ).
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિર્વાણુંભૂમિ નિર્ણય
દરેક જૈન શાસ્ત્રમાં જણાવ્યા અનુસાર ભગવાન મહાવીરસ્વામીએ સંધની સ્થાપના મધ્યમા અપાપામાં હ્રાસેન વનમાં કરી હતી અને તેમના કાનમાંથી ખીલા કાઢવાને પ્રસ`ગ તેમજ નિર્વાણુ-અને મહાસેન જૈનની નજીક જ્યચાઆપાપામાં બનેલાં ા મહાસેન વનનું નામ વતીપતિ ચડપ્રદ્યોતના નામ પરથી પડયું હતું અને તે મુખ્ય અવ તીમાં આવેલું હતુ' તે આપણે આગળ જોઇ ગયા.
૨૩
1
1
1
મહાકવિ કાલિદાસ પેાતાના અમર કાબ્યરત્ન ‘મેઘદૂત ’ માં પક્ષ દ્વારા મેને સદેશ આપતાં તેને દશાનુ પાટનગર વિદિશા નિહાળ્યા પછી, પશ્ચિમે વળવાની સલાહ આપે છે અને ત્યાં સિંધુ ૧૦ -નદી વઢાવ્યા પછી આવતી પ્રદેશમાં સ્વવાસીઓના શેષ પુણ્યથી વસેલી સ્વઞના જ એક તેજસ્વી ખ& સમી શ્રી વિશાલાના ૧૧ દર્શન કરવાની સલાદ આપે છે. તે નગરી અતિ વિશાળ હૈાઇને શ્રી વિશાલા કહેવાતી અને તે પુણ્યભૂમિ હપ્તે શ્રી પાષા નામે એળ ખાતી. ભગવાન મહાવીરસ્વામી ત્યાં નિર્વાણૢ પારવાથી તે પાપાના નામે ઓળખાતી. એટલે માનવું પડે છે હું ત્રિશાલા નગરીતુ સ્થાન અતિના પ્રદેશમાં જ છે ( ઉપરની ટી. ન ૫ તથા રૃ. ૭૯ )
બૌદ્ધ ગ્રન્થામાં જષ્ણુાવેલું છે કે સુસુમાર પંત પાસે ભગ્ન જાતિ
૧૦ પૂર' નામ કાર્સલ સિંધુ, જે ઉજ્જૈન નગરીની 'બલ નદીની. વ્યાખા છે.
૧૬ વેળીમૂત્તા પ્રતનુ સહિા તાપતીતત્ત્વ સિન્ધુઃ ।૩૦ प्राप्यवन्तीनुदयन कथाकोविद ग्रामवृद्धान्
पूर्वोदिष्टामुपसरपुरीं श्री विशालाम् ।
खल्पीभूते सुचरित फले स्वर्गीणा गांगताना ।
-शेषः पुण्यईतमिव दिवः कान्तिमत खण्डमेकम् । ३१ पूर्व मेघदूत
7
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૪
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર રહેતી હતી અને પાવામાં મદલ જાતિ વસતી હતી. જેમાં ગ્રન્થોમાં જણાવ્યા અનુસાર ભગવાન મહાવીર સ્વામીની નિર્વાણભૂમિ–પાવામાં પણ મલ જાતિ જ વસતી હતી. કેમકે ભગવાન મહાવીર સ્વામીના. નિર્વાણ પછી કાશી કેશલનાર નૃપતિઓ તેમજ નવ મલ જાતિના અને નવ લિચ્છવી જાતીના નૃપતિઓએ ભગવાન મહાવીર સ્વામીરૂપી. ભાવદીપક ઓલવાતાં દ્રવ્ય દીપકરૂપે દીપોત્સવી પર્વની શરૂઆત કરી. આમાંથી કાશી કેશલના રાજાઓ જાણીતા છે. લિચ્છવી નૃપતિઓ પણ ભગવાન મહાવીરના મામા અને લિચ્છવી જાતિના નૃપતિ ચેટકના - સામંત હતા. પણ મલ જાતિના ( ટીક નં. ૧૨ તથા ૧૩ જુઓ) રાજાએ તો પાવાનિવાસી મલ જાતિના જ રાજાઓ હવાને સ ભવ છે. આ પરથી પાવામાં મલ જાતિ વસતી હેવા સંબંધમાં જન અને બૌદ્ધ બને તો પરસ્પરના પૂરક લેખાય અને ભગ્ન જાતિના નિર્દેશ પિરથી એમ અનુમાન બાધવાને કારણ રહે છે કે કતિ ભંગદેશના નામ પરથી જાતિને એ નામ મળ્યું હોય અથવા જાતિનો ભગ્ન નામ પરથી એ દેશ ભંગના નામે ઓળખાયલ હેય. આ પ્રદેશની સીમા, ઉપર
૧૨ શ્રી. જૈન વે. કેન્ફરન્સ હેરડ. શ્રીમન મહાવીર સચિત્ર mon's y, 344. Political Eistory of India P. 93
જેમ અવંતિપતિ ચંડપ્રદ્યોતના પૂવ જે કાશીમાંથી ઊતરેલા છે તેમ મગધપતિ શ્રેણિકના પૂર્વજો પણ કાશીમાંથી ઊતરેલા છે (ઉપર પૃ. ૨૬૮ ટી. ન. ૧ તથા પ્રાચીન ભારતવર્ષ ભાગ ૧, પૃ. ૯૭) અને આ શિપતિઓ તથા પાસેના કેશલ પ્રાંતના કેટલાક ક્ષત્રિયે આ જતિના કહેવાતા. તાત્પર્ય કે, અવ તિ, કાશી તથા કેશલમાં મલ જાતિના ક્ષત્રિયો વસતા હતા (શ્રેણિકના પિતા પ્રસેનજીતને મગધદેશ તે વારસામાં મળ્યો હતો જેથી તેણે રાજગાદી કાશીમાંથી. ફેરવીને મધમાં પ્રથમ કુસુમપુરે અને પછી રાજગૃહીમાં કરી હતી).. ( ૧૩ ઉપરની ટીકા ન. ૧૨
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૨૯૫
નિર્વાણભૂમિ નિર્ણય જણાવ્યા અનુસાર બૌદ્ધ ગ્રન્થમાં સપષ્ટપણે સુસુમારપર્વતની પાસે જણાવવામાં આવી છે અને સુસુમારપર્વતનું સ્થાન દક્ષિણ વત્સમાં કે વત્સની દક્ષિણે નિશ્ચિત છે. આ વસ્તુસ્થિતિ પણ ભગદેશની સીમા પૂર્વમાં ખેચવાને બદલે મધ્ય હિંદમાં ખેચી જાય છે.
જેન શાસ્ત્રોમાં જણાવેલું છે કે જ્યારે ભગવાન મહાવીરસ્વામીએ મહાસેન વનમાં સંઘની સ્થાપના કરી ત્યારે કૌશામ્બીમાં રહેલી ચંદનબાળાને તરત ત્યાં પહોંચાડવામાં આવી અને ભગવાને તેને પિતાની પટ્ટશિષ્યા બનાવી ૧૪ આ પરથી પણ એમ માનવાને કારણ મળે છે કે મહાસન વન કૌશામ્બીની નજીક મધ્ય હિ દમાં આવેલું હતું.
જૈન શાસ્ત્રોમાં જણાવ્ય પ્રમાણે મહાવીર પ્રભુ સંઘની સ્થાપના કરવાને જ્યારે મહાસેન વનમાં પધાર્યા ત્યારે શ્રો, અપાપાપુરીમાં સેમલ નામના દ્વિજે મહાયજ્ઞ કરાવવાને માટે ભારતભરના વધુમાં A વધુ વિદ્વાન અને મહાન એવા અગ્યાર બ્રાહ્મણને આમંચ્યા હતા. ૧પ અને પ્રભુ જ્યારે મહાન વનમાં બિરાજ્યા ત્યારે તે બ્રાહ્મણે ડિતાએ અપાપાપુરીમાં યજ્ઞવિધિની શરૂઆત કરી હતી. આ પરથી એટલું પુરવાર થાય છે કે વિદિક દષ્ટિએ શ્રી અપાપા એ યજ્ઞકાર્યને યોગ્ય પવિત્ર ભૂમિ લેખાતી હતી. બીજી
૧૪ રૂત ના તત્ર રાતની સિંધતા! । पश्यन्ती यान्तमायान्तं दिविषजनमंवरे ॥१६१॥
स्वामिन केवलोत्पत्तिनिश्चयाद् व्रतकाक्षिणी। त्रिदम्दवी योमिनिये श्री वीरपर्षदि ।। १६२॥
૧-૬ ત્રિ, શ. પુ. ચ. . . ૧૫ “વિ પૂમપયા ચટ્ટમોર્ચ સોમિજા ! मानिनाय श्रद्धया तान् यज्ञकर्म विचक्षणाना ।।
: ', ૧૮-૫ જ છે, { ચ. કલેક ૬૧.
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६१
વિશ્વદારક શ્રી મહાવીર
બાજુએ વૈદિક શાસ્ત્રો પર નજર કરતા જણાય છે. પ્રાચીન સમયમાં તેઓ વિવાહ, શ્રાદ્ધ, યજ્ઞ આદિ ક્રિયાઓ માટે નર્મદાની ઉત્તરે અને સિંધુની દક્ષિણે આવેલા–એટલે સપ્તસિંધુના-અને પૂર્વ, પશ્ચિમ અને મધ્ય એમ ત્રણ વિભાગમાં વહેચાયેલા ઉત્તર અનંતિના પ્રદેશને ચગ્ય લેખતા હતા અને બાકીના બધા જ પ્રાન્ત (અંગ, રંગ, મધ, કલિંગ, કાંચી, સૌરાષ્ટ્ર, દક્ષિણું-–વતી આદિ) ને યજ્ઞાદિ ક્રિયાને માટે અગ્ય લેખતા હતા એ સંગોમાં મહાયજ્ઞની ક્રિયા પૂર્વના પ્રદેશોમાં કરવામાં આવે તે તદ્દન અસંભવિત જણાય છે. એટલે પવિત્ર યજ્ઞભૂમિ સમું શ્રી અપાપા એ પૂર્વ હિંદની પાવાપુરીને બદલે ઉત્તર અવંતીના ગધ્ય પ્રદેશમાં આવેલ શ્રી વિશાલા હેવાને વિશેષ સંભવ છે.
ભગવાન અહાવીર સ્વામીના નિર્વાણથી શરૂ થતી જેન કાલગણના હમેશા અવંતીને આશ્રયીને જ ૧૭ ગણવામાં આવે છે. જે રાત્રિએ
૧૬ સંવંજસ્ટિાશ્ય જાટમાવિકા (=ર્દીક્ષષ્ણુ અવંતી રાજ્ય ક્ષિાર્થે તથા !
नर्मदादक्षिणे यच्च सिंधोरुत्तरमेव च ॥ पौंडाश्वेत सुराष्ट्रश्व वद्यामागधिकास्तथा । न विवाह तथा श्राद्धं यज्ञं चैव समाचरेत् ॥' मादिस्य पुराण ૧૭ આ અનુમાનને વિશેષ સમર્થન એ હકીક્તથી મળે છે કે, તે આખીએ કાળમણુના બતાવતી ત્રણે માથામાં માત્ર અવતિપતિઓને જ, સમયની અનુક્રમે બતાવેલ છે; નહીં કે બીજા કોઈ પ્રદેશ પતિઓને. વળી આ અતિપતિઓ જુદા જુદા વંશના છે એટલું જ નહીં, પણ તે તે વંશના ભૂપતિઓ જેટલો જેટલું સમય અવંતિ ઉપર રાજસત્તા રહ્યા, તેટલે જ કાળ તેમાં નેોિ છે. આ પ્રમાણેની બે ઐતિહાસિક પરિસ્થિતિથી આપણું અનુમાનને વિશેષતઃ
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૭
- નિર્વાણભૂમિ નિર્ણય
ભગવાન મહાવીર નિર્વાણ પામ્યા તેજ રાત્રિએ અવંતીપતિ ચંડ પણ મૃત્યુ પામ્યો અને અવંતીના સિંહાસને તેનો પુત્ર પાલક બેઠે ૧૮ એવા વાય સાથે જ પ્રત્યેક જૈન ગ્રથમાં જેન કાલગણનાની શરૂઆત થાય છે. આ પરથી એમ માનવાને કારણે મળે છે કે ભગવાનનું નિર્વાણ ચંડના જ પ્રદેશસ્ત્ર થયું હોય અને કદાચ ચડે પણ અંતિમ સમયે પ્રભુ પાસે દીક્ષા લઇ અનશન પૂર્વક પ્રભુની સાથે સહગમન કર્યું હોય.
પાવાપુરીના રાજા તરીકે જૈન ગ્રન્થમાં હસ્તિપાળ રાજાનો વૃત્તાંત આવે છે જ્યારે ભગવાન છેલ્લા પાવાપુરીમા પધારે છે ત્યારે તે પ્રભુની પાસે જાય છે અને રાત્રે પોતે સ્વપ્નમાં આઠ દાને ભાવાર્થ પૂછે છે. પ્રભુ તેને અર્થ સમજાવે છે. આ હસ્તિપાળ કેણુ તે વિષે -ગ્ય ખુલાસો ક્યાંય નથી મળી શકતો. તે પરથી એમ માનવાને કારણ રહે છે કે કદાચ ચંડપ્રઘાત એજ હસ્તિપાળ૨૯ હાય. ચંડ હાથીઓનો ખૂબજ શોખીન હતો અને તેના “નલાંગરિંગ હાથીથી તો ધાર્મિક તેમજ રસસાહિત્યમાં અસર બની ગયેલ છે તે પરથી કદાચ તેને હસ્તિપુષ્ટિ મળે છે. આ આખે પ્રશ્ન ભારતીય ઇતિહાસને સ્પર્શત હાઈ અત્રે ચર્ચ અસ્થાને લેખાય. ઈચ્છુક વાચકે પ્રાચીન ભારત વર્ષ, ભાગ ૧, અવતિ દેશનું વર્ણન વાચવું. ૧૮ “સ્થળ જો રાતિયં મહાવીર તે રથળાતિવરું મહિતિ પારાયા છે”
तित्योगाली पइन्नय ૧૯ ચંડ મોત રાજા હસ્તિને શોખીન હતો. તેની નજર નતિ સાહિત્યગ્રંથોમાં પ્રસિદ્ધ છે (કાનિંગહામ કુત ભારદ્યુત રતુપ, પૃ. ૨) તેમજ વત્સપતિ ઉદયનને પકડવા માટે પણ તેને હસ્તવિદ્યાનો જ ઉપયોગ કર્યો હતો. એટલે જે રાજા હસ્તિના
-
-
-
-
-
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૮
વિશ્વો દ્વારા શ્રી મહાવીર પાળનું વિશેષણ પણું સપડયુ હેાય. સમસ્ત અવંતીનો સમ્રાટ હાઇને તે શ્રી વિશાલા–શ્રી અપાપાને પતિ તે સહેજે લેખાય. આ સંગમાં જે ચંડને હસ્તિ પાળ તરીકે સ્વીકારી લઈએ તો ભગવાન મહાવીર સ્વામીનું નિર્વાણ મધ્ય-અવંતીમાં અફર બને છે.
વર્તમાન પાવાપુરી –વર્તમાન પાવાપુરી એ ભગવાન મહાવીરસ્વામીની સાચી નિવણ ભુમિ ન હોતાં સ્થાપના છે તેમ માનવાને બીજું એક મહત્ત્વનું કારણ એ પણ છે કે ત્યાં નિર્વાણ સ્થળ તરીકે જલમંદિરને ઓળખાવવામાં આવે છે અને તેની અડધો માઈલ પૂર્વમાં આવેલા સ્તૂપને કેવળજ્ઞાનના સ્તૂપ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. ૨૦ હવે જૈનશાસ્ત્રોમાં જણાવ્યા અનુસાર મહાવીર પ્રભુને જ્યાં કેવળજ્ઞાન પપુ (જમીયગામમાં, જુવાલિકા નદીને તીરે, શામક નામે ગૃહસ્થના ક્ષેત્રમાં, શાતિરૂની નીચે) અને જ્યાં તેમનું નિર્વાણ
પાળના–શોખીન હોય તેનું ગુણદર્શી નામ “ હસ્તિપાળ' લખાય તે બરાબર છે. તે સમયે આવાં ગુણદર્શી નામ ઈતિહાસને પૃષ્ણે અનેક રાજાનાં નેધાયા પણ છે–જેમકે શ્રેણિક, અજાતશત્રુ, અમિત્રઘાત (સ પ્રાંત) ધનનંદ, ઈ. ઈ. એટલે મજબૂત અનુમાન થાય છે કે, અત્રે પણ ચડપ્રોતને બદલે તેના ગુણદર્શી નામ હસ્તિપાલનો જ -ઉલ્લેખ કરાયો છે.
'अग्निभीरुरथो देवी शिवा नलगिरिः करी । कोहधो लेखवाहो राज्ये रत्नानि तस्य तु ॥
૨૭-૧૧-૨૦ 2િ. રા. પુ. ૩. अत्रोद्भातकिल नलगिरि स्तंभमुत्पाह्य दर्षात् ।"
पूर्व मेघदूत ૨૦ “મુનિશ્રી ચારિત્રવિજય કૃત બે જૈનતીર્થોને નકશા પૃ. ૩૧.",
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિર્વાણભૂમિ નિર્ણય
૨૯૯ થયું, તે બન્ને સ્થળો વચ્ચે બાર એજનનું અંતર હતુ. આ પરથી એમ માનવાને સ્પષ્ટ કારણ રહે છે કે જયા સાંચીના અવશેષો જળવાઈ રહ્યાં છે તે ભગવાનનું નિર્વાણક્ષેત્ર હોય અને સચીન અવશેષોથી બાર એજન દૂર જ્યાં ભારદૂત તૂપના અવશેષ નજરે ચડે છે તે ભગવાનને કેવળજ્ઞાન ઊપજવાને પ્રદેશ હાય (પ્રાચીન ભારતવર્ષ ભાગ ૧ લે પૃ. ૨૯૫ ) ,
અત્યારે પાવાપુરીમાં જે જલમંદિર છે તે મધ્યકાલિન બાંધણીનું . છે અને તેનું બાંધકામ પ્રાચીન સ્તૂપ કરતાં ચૈત્ય કે ધર્મશાળાના બાંધકામ સાથે વધારે મળતું આવે છે. જ્યારે ભગવાન મહાવીરસ્વામી ના નિર્વાણ સ્થળ પર તે ભવ્ય સ્તૂપ ચણાયેલો અને તેરમી સદીમાં
(૨૧) “મોક્ષમાવાહૂ પુત્રિ અપાપાપુરી રિ નામ મહિલા ફળ पावापुरी त्ति नामं कथं जेण इत्थ महावीरस्वामी कालगओ। इत्थेव य पुरिए वहसासुद्ध ईकारसी दिवसे भिअगामाओ रति बारस जोअणाणि आंगंतूण पुबह देसकाले महासेणवने भगवया गोअमाई गणहरा खंडिअगण पुरिवुढा दिकिखआ पमुइआ।
विविध तीर्थ कल्पांतर्गत अपापाकल्प स्फूटे मार्गे दिन इव देवोद्योतेन निश्यपि द्वादश योजनाध्वानां भव्यसत्यैरलंकृताम् ।।
- ૨૭––૧૦ 2િ. ર, પુ. .तित्थनाहो दुवालसनोयणं तरियाए मज्झिमानय रीए गंतु पंवत्तो
(શ્રી ગુણચન્દ્રસૂરિ કૃત શ્રી મહાવીર ચરિત્ર.) • ततोय बारसहिं जोयणेहिं मज्डिमा नाम नगरी ।'
(મારા જૂળ [ ૩૨૬)
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિદારક શ્રી મહાવીર
શ્રી જિનપ્રભસૂરિ–પણ તે રળે રમ્ય સ્તૂપ હેવાની નોધ લે છે.
આ વિહાર વિવરણ –ભગવાન મહાવીર સ્વામીને દીક્ષાજીવનના બારમા વર્ષે માનિ ગામમાં કાનમાં ખલા ન ખાવાને ઉપસર્ગ ના અને તે પછી મધ્યમાં રસપાપામાં તે ખીલા ખેંચતાં મહાકટ નડશે ને પછી થોડા જ સમયમાં જ બિગામમા તેમને ' કેવળજ્ઞાન કર્યું અને ત્યાંથી બાર એજન ૬૨ મધ્યમા અપાપા પહેચી તેમણે સંધની સથાપના કરી. તે પછી એમણત્રીસમું ચોમાસું તેણે મજગૃહીમાં શ્ય, ચોમાસા પછીને થોડા સમય પણ તેમણે - રાજગૃહીમાં જ ગાળ્યા. તે પછી છેલ્લું માસું શ્રી અપાપાચાં થયું અને તે ચોમાસા દરમ્યાન મધ્યમાં અપાપામાં તેઓ નિવણુ પામી.
મધ્યમાં અપાપામાં બનેલા ઉપરોક્ત ત્રણ પ્રસંગમાંથી છેલ્લો પ્રસવ તે મધ્યમા અપાપાને સ્થળ–નિર્ણય કરવામાં આપણને મદદગાર બની શકે તેમ નથી, કેમકે ઓગણત્રીસમું ચોમાસું રાજગૃહીમાં અને ત્રીસમું મધ્યમાં અપાપામાં, એ બેની વચ્ચેના ભગવાનના વિહારકમનો-ચેક્સ ઈતિહાસ પડતો નથી. એટલે મામા --અપાપા રાજગૃહથી ગમે તેટલું છેટું કે ગમે તે દિશામાં હોય તો પણ પ્રભુ ત્યાં પહોંચી શકે છે. પણ મધ્યમા અપાપામાં બનેલા કર્ણકષ્ટ અને સંબંધ સ્થાપનાને પ્રસંગ અપાપાના રથળનિર્ણયમાં આપણને મદદગાર બની શકે તેમ છે.
ભગવાને અગ્યારમું ચોમાસું વિશાલા (શાળી નથી નગરીસરસ કર્યું. ત્યાંથી ચોમાસાની પૂર્ણાહુતિ પછી વિચરેલા પ્રભુ અનેક (૨૨) “મૂવિશ્વમૂરિજનવરફૂપ ર ાહવા साऽपापा मध्यमादिभवतु वरपुरी भूतये यात्रिकेभ्यः ॥
વિવિધતીર્થકર. ૨૦. (૨૩) જુએ ઉપરમાં પૃ. ૭૯ તથા પૃ. ૨૯૩
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિર્વાણભૂમિ નિર્ણય
૩૦૧ ગામ-નગરો વટાવીને સુસુમારપુર આગ્યા સુસુમારપુરમાં થોડાક સમય ગાળ્યા પછી પ્રભુ અનુક્રમે ભેગપુર, નંદીપુર, મેઢક અને કૌશામ્બી નગરીએ પધારે છે. કૌશમ્મીએ તેઓ પાસ વદ એકમે અહા અભિગ્રહ તપ આદરે છે અને છ મહિનામાં ઊણે પાંચ દિવસ રહ્યું-જેઠ સુદ અગ્યારસે ચંદનબાળાને હાથે તે તપનું પારણું કરે છે. ત્યાથી પ્રભુ અનુક્રમે સુમંગલા સુચ્છતા અને પાલક ગામે થઈ અષાઢ સુદ તેરસના અરસામાં ચંપ પહેચે છે અને ત્યાં બારણું મારું કરે છે. ત્યાંથી માગસર વદ એકમના અરસામાં વિહાર કરી તે જ ભિય અને મેઢ ગામ વટાવી જાનિ ગામે ગયા. ત્યાં એક ગોવાળે તેમના કાનમાં કાષ્ઠના ખીલા ખસી દીધા. પ્રભુ ત્યાથી મધ્યમા અપાપા પધાર્યા ત્યાં સિદ્ધાર્થ વણિકના મિત્ર ખરક વૈધે તે ખીલા ખેંચી કાઢયા ત્યાંથી પ્રભુ પાછા જ ભિય ગામે આવ્યા. ત્યાં તેમને વૈશાખ માસની અજવાળી દશમે જુવાલિકા નદીને કાંઠે કેવળજ્ઞાન ઊપજ્યુ. પ્રભુ ત્યચ્છ રાત બાર એજનને વિહાર કરીને પાછા . રાધ્યમ અપાપા પહોંચ્યા ને ત્યાં તેમણે સંઘની સ્થાપના કરી
ઉપરોકત વિહાર ક્રમનું પૃથક્કરણ કરતાં આપણુને જણાશે કેમહાવીર પ્રભુ માગસર વદ એકમના અરસામાં વિશાલાથી વિહાર કરીને પોષ વદ એકમે કૌશામ્બી આવી પચે છે અને એક મહિ- - નાના ગાળામાં મોટે ભાગે તે વિશાલા ને સુસુમારપુર વચ્ચે પસાર થાય છે. એટલે સુસુચારપુર, ભગપુર, નદીપુર ને મેઢક એ ચારેગામ સ્વાભાવિક રીતે જ કૌશામ્બીની નજીકમાં હોવાં જોઈએ અને તેમાં પણ મેઢ ગામ તો કૌશામ્બીની લગભગ અડોઅડ હોવું જોઈએ, ભગવાનને આ વિહારક્રમ પૂર્વથી પશ્ચિમ તરફનો ગણાય. પણ જે વિશાળ ને વૈશાલીને બદલે ઉજેની લેખાય તો આ વિહાર ભૂમિએ દક્ષીણથી ઉત્તરમાં ગણાય. ૨૪ સુધારો કર–ઉપર પૃ. કપમાં અગિયારમું ચોમાસું વિશાળા=
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૨
વિહાર શ્રી મહાવીર
કૌશામ્બીમાં છ મહિના વીતાવી પ્રભુ સુમંગલા, સુચ્છતા અને પાલક ગામે થઈ થોડા જ સમયમાં ચંપા પહોંચે છે અને ત્યાં બારમું બિલાડ (એટલે વૈશાલી)માં કર્યાનું લખ્યું છે, પણું તે વિશાળા ઉયિની ( જુઓ પૃ. ૭૯ તથા પૃ. ૨૯૩ ) લેવાનું છે, કેમકે ત્યાંથી વિહાર કરી તુરત સુસુમારપુર આવેલ છે જેનું સ્થાન પૃ. ૨૯૫ વત્સની ક્ષણે છે) અને તે બાદ કૌશામ્બી (વદેશ - આવેલ છે, તે બાદ ચંપા ( સંદેશ છે કે જેનું ખરું સ્થાન ત્રિષ્ટિ સલાકા પુરૂષ ચરિત્ર સમે ૨ અને ઉપર પૃ. ૨૭પ્રમાણે
શી દેશની દક્ષિણે છે)માં બારમું ચોમાસુ (પૃ. ૪૫) કરેલ છે. આ સર્વ સ્થાનનાં અનુશીલનથી સમજવું જ રહે છે કે વિશાલા તે લિસાડ નહી પણ ઉયિની છે.
માની કે વિશાળા તે બિલાડજ છે અને પશુશ્રી મહાવીર ૧૧ મું ચોમાસુ વૈશાલીસા કરી, તુરત જ સુસુમારપુર પધાર્યા છે. તો એમ સ્વીકારવું પડશે કે વિશાળા શબ્દ તે વિશેષ નામ નથી પણું વિશેષણ છે, ને જેમ મહાકવિ કાલિદાસે મેઘદૂતમાં ઉપર પૃ. ૨૯૩ ઉજૈયિનીને લાગુ પાડયું છે તેમ તે શબ્દ- વૈશાલીને પણ લાગુ પડે છે અને તે જ અર્થમા શ્રી ઋષભદેવ સ્વામીના સમયે ઈન્દ્ર મહારાજે જે વિનિતા=અધ્યા નગરી વસાવી હતી તેને પણ શાસ્ત્ર કાએ વિશાળ નામજ આપ્યું છે. તાત્પર્ય કે વિશાળા શબ્દ વિશેષ નથી પણ વિશેષણ હોઈ, જે નગરી બહુ વિશાળ પટમાં પથરાયેલી છે તેનું નામ વિશાળા કહેવાય. તે હિસાબે, વિશાળ એટલે અધ્યા (વિનિતા) ઉર્જયિની (અવંતિની રાજધાની) અને શાળા (વિદેહની રાજધાની) એમ અનેક નગરીઓ થઈ શકે.
ગમે તે અર્થમાં વિશાળાને (વૈશાળી કે ઉર્જયિની) ઘટાડો તો પણ વિહાર સ્થળોનાં સ્થાન તપાસતાં શ્રી મહાવીરનું વિચારવું અવનિ અને વત્સ દેશમાંજ (૧૧ મું તથા ૧૨ મું ચોમાસું) થયું ગણાવું રહે છે.-પ્રકાશ
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિર્દેભૂમિ નિ ય
३०३
એામાસુ કરે છે. ચ’પાપ અક્રપણે કૌશામ્બીની પૂર્વમાં આવેલી છે. એટલે પ્રભુને આ વિહારક્રમ પ મથી પૂર્વે ગણુાય.
ચંપામાં ખારમું ચેમાસ વીતાવ્યા પછી પ્રભુ જ ભય અને મેઢક ગામ વટાવી માનિ ગામે પહેચે છે. આપણે ઉપર જોઈ ગયા કે મેઢક ગામ કૌશામ્મીની અડે।ડ આવેલું હતું એટલે મેઢક ગામ પહેાચવાને માટે પ્રભુએ ચ પાથી પશ્ચિમ બાજુ વિહાર કરેલે હેવા જોઈએ અને તે પણ કૌશામ્મીની અડેઅડના પ્રદેશમાં થત મેઢક ગામથી પ્રભુ કૌશામ્બીમા ન જતાં ષણ્યાતિ ખાજી વિદ્ગાર લખાવે છે. આ પરથી પણ્માનિ કૌશામ્મીની સહેજ પશ્ચિમમાં અગર ઉત્તર અથવા દક્ષિણ દિશાએ આવેલું Àવુ જોઇએ, પણ મેઢક ગામ પહેાચતાં પહેલાં પ્રભુએ જંબિયગાય પસાર કરી દીધુ છે અને જંબિયગામ જીવલિકાર૬ નદીને તીરે આવેલુ હતુ. આ જીવાયિકાં નદી શેાણુ હિરણ્યરેખા-હિરણ્યખાડુ) નદીની એક શાખા છે અને તે
'
૨૫ આજે ચંપાનુ સ્થાન બંગાળના ભાગલપુર જિલ્લામાં દર્શાવવામાં આવે છે. પણ તે નવી ચ પા હેાવાતા સુભવ છે કેમકે અગદેશ અને તેની રાજધાની સમી ચપા ા કૌશામ્બીની નજીકમા આવેલા હતા.
ભગવાન મહાવીર સ્વામીના વિહારક્રમમાં આપણે ઉપર અત્રલેાકી ગયા તે પ્રમાણે ચ’પા કૌશામ્બીની નજીમાં જણાય છે.
પ્રબન્ધ ચિત્તામણિમાં જણાવ્યુ` છે કે રાજા ભુિં: પિતાના અકાલ અવસાનથી રાજગૃહમાં વસવાનું મુશ્કેલ માની કૌશામ્ભો પાસે ચંપા વસાવી તેને પેાતાની રાજધાની બનાવી.
શ્રી મહાવીર ચરિત્રને વવતાં લગભગ દરેક જૈન શાસ્ત્રમાં જણાવ્યુ` છે કે કોશાસ્ત્રીપત્તિ શતાનિક રાજાએ જયારે ચપા પર આક્રમણુ કર્યું. ત્યારે તે એક રાતમાં જ તાવ સાગે કૌશામ્બીથી ચંપા જઇ પહોંચ્યા હતા. તે માટે નિમ્નોકત પ્રમાણેાપુરતાં થઇ પડશે. ૨૬ (જુઓ પૃષ્ઠ ૩૦૬ ટીકા ૨૭)
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિદ્ધારક શ્રી મહાવીર
३०४
કૌશામ્બીના દક્ષિણ પ્રદેશમાં વહે છે એટલે પ્રભુને વિહાર ચંપાથી પમાનિની દક્ષિણમાં પશ્ચિમે આગળ વધતો ગણાય. પરિણામે કમાનિનું સ્થાન કૌશામ્બીની દક્ષિણ-પશ્ચિમે સ ભવી શકે.
____ इओ य सयाणियो पं पहाविओ दधिवाहणं गेण्हामि नावाकडएणं गतो एगाते रत्ती ते : आवश्यक सूत्र पृ० २२३
इओ य सयाणिओ चंपं, पधाविओ दविवाहणं गेण्हामिति, णावा कडएण गतो एगाए रत्तीए अचिन्तियाचेव णगरी वेढिया... तत्य दधिवाहणो पलातो । आवश्यक चुाण पूर्वभाग पृ. ३१८ __ इतश्च पूर्व नोसैन्यैः शतानिको निशेकया । गत्वा रुणत् पुरी : चंपां झंपासमसमागमः ॥६१६॥ १०-१० वि श पु च ... दधिवाहणगहणत्थं चम्पं वेढइ सयाणियो राया। एगाए रत्तीए । नावाकडगेण गंतूणं ॥श्री नेगिचन्द्रसुरिकृत प्रा. महावीरचरित्र पृ.६४ .
लिओ राया महासामग्गीए, आरुढोय नावासु, तओ अणुकूलयाए पक्णस्स दक्खत्तणेणं कन्नधारजणस्स एगरयणिमेत्तेण अचितियागमणो संपत्तो चंपापुरी। श्री गुणचन्द्रसूरिकृत प्रा. म. चरित्र पृ २४६
આ બધા પ્રમાણે પરથી સ્પષ્ટ સમજી શકાય તેમ છે કે ચંપા, કૌશામ્બીથી જળમાર્ગે એક રાતમાં પહોંચી શકાય એટલા અતિરે ? હતી અને તે ગંગાની દક્ષિણે હતી. જ્યારે ભાગલપુરવાળી બાજની . ચંપા તે કૌશામ્બીથી ૫૦૦ માઈલ દૂર આવેલી છે.
વત્સપતિ શતાનિ પિતાના પાટનગર કૌશામ્બીથી એકજ રામ અંગના પાટનગર ચંપા જઈ પહેચી, તે નગરીને લૂંટી છે, તે પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે વત્સ અને મંગની સરહદ એકમેકને અડે-- અડ હેવી જોઇએ અને ચંપાનગરી કાશીની નજીક્યાં ગંગાથી સહેજ દક્ષિ વસેલી હેવી જોઈએ.
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
નિર્વાણભૂમિ નિય
૩૦૫
ષમાનિથી પ્રશ્ન મધ્યમાઅપાપાએ પધારે છે, તે ત્યાંથી જંભિયામે જાય છે. જૈભિયમાં તેમને ધ્રુવળજ્ઞાન ઊપજે છે. અને તે પ્રસંગે મુખ્યમાઅપાપામાં ગૌતમાદિ અગ્યાર પડિતા મહાયજ્ઞ આદરી રહ્યા છે તે જાણુતાં તેમને પ્રતિાધવાને પ્રભુ રાતે રાત ભાર ચૈાજનને વિહાર કરી પાછા મધ્યમા અપાપામાં પધારે છે. ત્યાં
અ'ગતિ દધિવાહન રાજા પેાતાની રાણી પદ્માવતી સાથે હાથી પર બેસીને ક્રિડા કરવા જતાં એક અટવીમાં જઈ ચઢે છે. તે પ્રસ ગે આસપાસનાં સ્થળાનાં વર્ષોંનમાં 'તપુર, કર્લિંગ દેરા, વા ( વસ દેશ આદિ નામે મળી આવે છે. આ પરથી પણ એમ માનવાને કારણ રહે છે કે અંગદેશ, વત્સ અને કલિંગની વચગાળાના મુલકમાં આવેલા હેાવા જોઇએ.
*
અર્જુનની સામે હિરકાઈમાં ઊતરતા કક્કુને, અર્જુન જ્યારે પેાતાના સમેવડિયા રાજપુત્ર તરીકે લેખવાની ના પાડે છે ત્યારે દુર્યોધન કર્યું ને અ'ગને રાજમુગટ અર્પણુ કરી દે છે. આ પરથી પણ પુરવાર થાય છે કે અગનું રાજ્ય હસ્તિનાપુરની નજીકમાં આવેલ હાવુ જોઇએ. કૅમઢે મગાદિ પૂત્ર હિંદને સમ્રાટ તે। તે પ્રસ ગે જરાસ છે, દુર્યોધન તે હસ્તિનાપુર અને તેની આ સિપાસના પ્રદેશના નૃપતિ છે. તેનુ રાજ્ય કંઇ મગધની પૂર્વ અને પશ્ચિમ એમ બંને દિશાએ તે ન જ પથરાયલુ હોઇ શકે. એટલે ઉપાક્ત તેન પ્રસ'ગની દૃષ્ટિએ પણુ અંગદેશ હસ્તિનાપુરના નજીકમાં અવિલ હાવાના સ’ભવ છે.
આ બધાં પ્રમાણ પરથી સહેજે સમજી શકાશે કે આ ગદેશ, વસ અને કાશીની વચગાળાના પ્રદેશમાં ગંગાની દક્ષિણે અને ટર્લિંગની ઉત્તરે પથરાયલે પડયા હતા અને ' તેનું પાટનગર ચપ્ કૌશામ્બીની નજીકમાં ગંગાને દક્ષિણુ કાંઠે આવેલું હતું.
२०
:
}
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર સંઘની સ્થાપના કરે છે અને પડિતને યજ્ઞકર્મથી નિવૃત્ત કરી તેમને શિષ્ય બનાવે છે.
સાચી નિર્વાણભૂમિ-આપણે ઉપર જોઈ ગયા તે પ્રમાણે મધ્યમાઅપાપા, ઉત્તર મધ્ય અવંતીમાં આવેલ હોવું જોઈએ. પણ એ વિધાનને બાજુએ રાખીએ તો પણ તે જ ભિયગામથી ૨૭ બાર ચજન છેટે આવેલું હતું. ઉપરાંત જંભિયગામથી ત્યાં જતાં રસ્તે કૌશામ્બીનું અડોઅડનું મેઢક ગામ અને તે પછી પાનિ નામ આવતાં હતાં તે પણ નિશ્ચિત છે એટલે મધ્યમા-અપાપા એ જમિયગામથી બાર યોજન દક્ષિણ-પશ્ચિમે આવેલું ગણાય. અમે જેને મહાવીર ભગવાનની નિર્વાણભૂમિ તરીકે ઓળખાવીએ છીએ તે મધ્ય–ઉત્તર અવ તીની રાજધાની શ્રી વિશાળા યાને શ્રી અપાપા કે
જ્યાં આજે સાંચીના અવશેષો પથરાયેલા પડયા છે તે સ્થળ એજ અંતરે આવેલું છે અને અમે જેને ભગવાન મહાવીરની કેવળજ્ઞાન ભૂમિ લેખીએ છીએ તે ભારદૂત રતૂપના અવશેષોવાળ પ્રદેશ પણ જમિયગામના સ્થળ પર–કૌશામ્બીની સહેજ દક્ષિણ પશ્ચિમે આવેલો છે.
. ૨૭ સમેતશિખરથી દક્ષિણ-પૂર્વમાં પચીસ માઈલ છેટે આજે આજી નામે નદી વહે છે તેને કેટલાક જુવાલિકાના નામે ઓળખાવે છે અને તેનાથી બે માઈલ દૂર આવેલા જલગ્રાસને મિયગામ કહે છે. પણ તે વિધાન તો ગ, ચપા, અપાપા આદિ સ્થળોને અતિપૂર્વમાં ગણું લીધા પછી ગોઠવાયેલું છે, પણ ઉપરોક્ત સ્થાને જ્યારે મધ્ય હિંદની નજીકમાં આવે છે ત્યારે સ્વાભાવિક રીતે જ જુવાલિકા નદી પણ એટલામાં જ હોવી જોઈએ અને તે ભારતૂતના અવશેષોની આસપાસ પથરાયેલી હિર બાહની અનેક શાખાઓમાંની એક હોવાને પૂરતો સંભવ છે
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિવાણભૂમિ નિર્ણય
“ભગવતીસૂત્ર' માં પણ સિંહ મુનીના આકંદને લગતું જે વર્ણન મળી આવે છે તે પરથી એ સ્પષ્ટ ખ્યાલ બાંધી શકાય તેમ છે કે • આપણે ઉપર જે મેઢક (મેઢિય) માસને જશિયમાન અને મધ્યમાં
અપાપા (સાંચી–ી વિશાલા ) ની વચ્ચે, કૌશામ્બીની દક્ષિણપશ્ચિમે પુરવાર કરી ગયા છીએ તે ગામ ભગવાન મહાવીરની નિર્વાણ - ભૂમિ પાવાની નજીકમાં જ આવેલું હતું. ૨૮
ટોલેમી પણ ઉજજ યિની અને તેની ત્રીસ માઈલ પૂર્વે આવેલા આગરનું વર્ણન કરતાં સાથોસાથ પાવાનગર (પાવાપુરી) નું પણ વર્ણન કરે છે, તે પરથી એમ માનવાને કારણ રહે છે કે ટેલેમીએ પણ ઉજજલિનીથી સહેજ –મધ્ય અવંતીમાજ પાવાપુરી નિહાળેલ હેવી જોઈએ. ૨૯
આ રીતે જ્યાં મહાવીર પ્રભુએ સંઘની સ્થાપના કરી અને જ્યાં તેમનું નિવણ થયું તે મધ્યમા અપાપા અધ્યહિંદના સાચીના અવશેષને સ્થળે આવેલી હતી. * કારણે –-સાચી એ ભગવાન મહાવીરસ્વામીનું નિર્વાણુક્ષેત્ર હેવાના અનેક કારણો છે.
એક તો ઉપર દર્શાવ્યું છે તે પ્રમાણે ભગવાન મહાવીર સ્વામીની નિર્વાણભૂમિ શ્રી અપાપાનું સ્થાન લગેલિક તેમજ વિહારક્રમની દષ્ટિએ મધ્ય અવ તિમાં હવાને પૂરો સંભવ છે. અને સાંચીન અવશેષે પણ એજ વિભાગમાં આવેલા છે.
२८ ' मेढियगाम पाबा के पास ही होगा ' वीर निर्वाण संवत् और जैन कालगणना तथा भगवतीसूत्र १६-६८६.
'Bammogoura -In Ynle's map this 18 identified with Pavapgarh
Ptolemy-Ancient Indu. Me. Crindle-154.
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૮
વિદ્ધારક શ્રી મહાવીર જૈન સમ્ર ટ સ પ્રતિના (ડે. ત્રિભુવનદાસ લ. શાહ કૃત) તૃતીય ખંડના પ્રથમ પરિચ્છેદમાં જણાવ્યા પ્રમાણે “ અષ્ટાપદ, મમ્મત શિખર, ગિરનાર, ચંપાપુરી અને શ્રી અપાપા એ તીર્થકરને પાંચ નિવણક્ષેત્રમાં પ્રિયદર્શીએ જ્યાં લેખો કોતરાવ્યા છે ત્યાં તેણે પોતાના રાજચન્હ સમી અને તીર્થકરોના ગર્ભ પ્રવેશ પ્રસંગે તીર્થકરોની માતાઓએ નિહાળેલાં ચૌદ સ્વપ્નમાં પ્રથમ નંબરનું સ્થાન ધરાવતી હસ્તિની આકૃતિ કોતરેલી છે, તેમાંથી કાસી (અષ્ટાપદ), ધૌલી (સમેતશિખર ), ગિરનાર ને રૂપનાશ (ચંપાપુરી) એ ચાર જગ્યાએ તો તેની સાથે હાથીની આકૃતિએ મળી આવ્યાનું એજ અન્યના પૃષ ર૦૫ થી ૨૧૪ પર જણાવવામાં આવ્યું છે ' એ જ પ્રમાણે ભગવાન મહાવીરના નિવણસ્થળ સમા આ સચી તીર્થમાં પણ પર્વતની તળેટીમા શિલા પર બે હાથી કોતરેલા મળી આવ્યા છે.૩૦ તળેટીમાં જન સમ્રાટ સંપ્રતિના લેખ જો કે નથી મળી આવ્યા પણ ટેકરી ઉપર
30 "The sixth inscription is undated. It is cut on a flat piece of rock, at the foot of the Sanchi hill; and contains, so far as I could make out, the words Srima, Saktayah, Saktih and Mitranandasya: which seem to point to a fixed tantric mithraic worship : while the rude carving below it, is of a Buddhist. character. This is mere outline sketch, represent-100 two rather well-drawn elephants, each with arms mahavat, and a monkey holding on behind. They support with their trunks, a seat or throne, above thuch, but seated in the air, is a cross legged, longe. eared figure, with hands in his lap.'
P. 107 Sanchi and its Remains
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિર્વાણભૂમિ નિર્ણય ઊભા કરાયેલા સ્થંભ પર તો પ્રિયદર્શીને લેખ પણ મળી આવ્યા છે એટલે પ્રિયદર્શીએ તીર્થકરોની નિર્વાણભૂમિ પર કોતરાવેલા હસ્તિન દૃષ્ટિએ પણ સાંચી, ભગવાનની નિશુભૂમિ કરે છે.
હવે દરેક નિરીક્ષકના દિલમાં ઉદ્ભવી શકે એવો સૌથી મહત્વને પ્રશ્ન તો એ છે કે, જો આંચી ભગવાનની ખરી નિર્વાણભૂમિ છે નો પછી જેને સમાજમાં પરંપરાથી તેની પૂજા કેમ નથી થતી આવતી? ને સાંચીને બદલે વર્તમાન પાવાપુરી ભગવાનની નિર્વાણભૂમિ તરીકે ધાણે, કયારે અને કેમ ઠેરવી દીધી ? આ પ્રશ્નનો ખુલાસો નીચેના વર્ણનમાંથી સાંપડી રહેશે. - - ઇ. સ. પૂર્વે ચર૭માં ભગવાન સાંચીમાં નિર્વાણ પામ્યા. તે સમયે તેમના નિર્વાણ સ્થળ પર સ્લેપ બંધાવાને સાંચીમાંથીજ દીપેત્સવના દીવા પ્રગટાવવાની શરૂઆત થઈ. ઈ. સ. પૂર્વે ૩૬૪ માં જન સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યે સચીના ઉપર્યુક્ત સ્તૂપને ભવ્ય અને કલાત્મક રૂપ આપ્યું. તે સમયે તે જેનોનું પવિત્ર યાત્રાધામ લેખાતું જ હતું
તે પછી સમ્રાટ પ્રિયદર્શીના સમયમાં તે મૂળ સૂપની આસપાસ કઠેરા કરાવવામાં આવ્યા ને ભવ્ય રથો બનાવવામાં આવ્યા. સાથેસાથ ભગવાન મહાવીરના ગણધરના તેમજ અન્ય મશહૂર જૈન મુનિ
31; ' पियदति राया-(संचिय १) महमत आहे
२ भिखुनं च भिखुनिनं नातिपुतस ૨ .તિ હિલ વ..ત્રિ – િ સંઘ ४ ममेधति भिखु वा भिखुनि वा उदाता ५ ति दुसानि सनंधापयितु अनावा६ मसि वासपेतविये इच्छा हि मे कि ७ ति संघ समगे चिलथिकित सि याति ..
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૦
વિષ્ણોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
વરોના અવશેષો અન્ય છૂટા છવાયા સ્થળે સચવાયેલા હતા તે મંગાવીને મૂળ સ્વપની આસપાસ ભંડારવામાં આવ્યા ને તેના પર છ નાના. તૂપે બંધાયા. આ રીતે સાત સ્તૂપ અને સંખ્યાબંધ ભવ્ય સ્થાથી સાચી વિશિષ્ટ જન તીર્થ તરીકે ભવા લાગ્યું. સમ્રાટ પ્રિયદર્શી યાને સંપ્રતિ વર્ષમાં ચાર વાર તે તીર્થની યાત્રાએ આવતા હતા. ર તે પરથી એમ માનવાને કારણ રહે છે કે તે સમયે સચી એ જન સઘને માટે ભવ્ય યાત્રાધામ બનેલ હોવું જોઈએ
પણું મૌર્ય સામ્રાજ્યના વિલય પછી શુગેએ શ્રમણ ન ને બૌદ્ધો સંરકૃતિ સામે ભયાનક જેહાદ આદરી. તેમને જન–બૌદ્ધતીર્થોને. હિંસાથી ભ્રષ્ટ બનાયા, મુનિઓની કતલ આદરી સાંચીને પણ
આ લેખમની ત્રીજી પતિમાના ખંડિત અક્ષરને આત્મવિશ્વાસપૂર્વક પૂરવાનું શકય ન બનતાં તે ૫ કિતને મૂળ પ્રમાણે જ અપૂર્ણ રહેવા દીધી છે. પણ રચળ, સંચાગે, વ્યક્તિત્વ ને અન્ય ધર્મ લિપિ એને સ્મરણમાં લેતા આથી વાકયને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે હોવાનુ સર્વ સંભવિત જણાય છે. * પ્રિયદશિ રાજા (સચીન) મહામાત્રાને આમ કહે છે–
“જ્ઞાતપુત્ર ભગવાન મહાવીરનાં જે ભિક્ષુકે કે ભિક્ષુણીઓ આ. તીર્થની યાત્રાએ આવે તેમને કહેવું કે –“જે ભિક્ષુઓ કે ભિક્ષણીઓ સ અને અભેદ્ય રાખવા ઇચ્છતા હોય તેમણે શ્વેત વસ્મ ધારણ કરવાં.
અને ઉપાશ્રયમા વસવું એવી મારી ઇચ્છા છે. કેમ ? તો કે સ વની - એકતા ચિરસ્થાયી રહે એટલા માટે.”
આ રીતે સાચોને મુખ્ય સ્તૂપ ને મુખ્ય સ્થંભ જૈનધર્મનાં ઘાતક રૂપ છે. ડો ત્રિભુવદાસ લ. શાહ કૃત જૈન સમ્રાટ સંપ્રતિ પૂ ૨૩૨-૨૩૪
૩૨ ડે, ત્રિભુવનદાસ લ. શાહ કૃત જેનસમ્રાટ સંપ્રતિ પૃ. ૨૫૪. ४३ : पुष्यमित्रो राजा सवलवाहनोऽवष्टब्ध. तस्य 'मुनिहत' इतिः संत्रा व्यवस्थापिता-' दिव्यावदान पृ. ४३४
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
નર્વાણ ભૂમિ, નિર્ણય
૩૧૧ ખેદાનમેદાન કરીને ત્યાં તાંત્રિક અને મારિક કેતરકામો ઉમેર્યું .” આ જુલ્મ-જહાંગીરી ચલાવનાર પુષ્યમિત્ર-અગ્નિમિત્ર જન સાહિત્યમાં કલ્કીનાં નામે ઓળખાય છે. ૩૪
મધ્યયુગમાં જેમ યવનોના ત્રાસથી અનેક તીર્થોમાં ફેરફાર થઈ
, મૂર્તિઓનાં સ્થાન પલટા કરવામાં આવ્યા, તેમ કરીના ત્રાસયુગમાં અનેક તીર્થોમાં પરિવર્તન થયું અને અનેક પવિત્ર સ્મરણ કેન્દ્રને પાટલીપુત્ર અને અવંતીથી દૂર ખસેડવામાં આવ્ય, મુનિઓ પણ અન્ય પ્રદેશમાં વિચરવા લાગ્યા.૭૫ - સભવિત છે કે આ અરસામાં ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણ સ્થાનકને સાચીથી ફેરવીને પાવાપુરીમાં તેની સ્થાપના કરવામાં આવી હાય આમ માનવાને મુખ્ય કારણે બે છે. એક તો એ ક–સાંચીના મુખ્ય રસ્તૂપની આસપાસના નાના રસ્તૂપમાંથી અવશેષાદ મળી આવ્યા છે પણ મુખ્ય રસ્તૂપને ઊંડે લગી ખાદવા છતાં તેમાંથી અવશેષો હાથ લાગ્યા નથી. એ પરથી એમ કલ્પવાને અવકાશ
३४ गायमा होहो दूर तयं तं लक्खण्णे अदछुने रोदे चंडे पचंडे उगापयंदडे निम्मिरे निक्खिवे निग्विणे नित्तिसे कूरपरपावमई अणारियमिच्छदिछी कको नाम रायाणे सेण पावे पाहुडिय. भमाडिउकाये રિરિ મગર્લંઘના ” મહાનિશીથ –૪૬
૩૫ “છંતિ અહેવં વીપા–િ૧૫
35. The principal stupa at Sanchı yield no relics nor could find any trace of a cell for their deposit; though we sank a shaft, five feet square, through the central brick-work , down to a point below the level of the basement terrace. p. 108.
Sanchi and its Remains
eto squaperin en met
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૨
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
રહે છે કે આફતના સમયે અન્ય નાના સ્તૂપાને જેમને તેમ રહેવા દઇ મુખ્ય સ્તૂપમાં જળવાયેલા ભગવાન મહાવીરના અવશેષને અન્ય રચ ( વતૅમાન પાવાપુરીમાં ?) ખશેડી દેવામાં આવ્યા હશે. અને બીજાં એ છે કે વિદિશાની પ્રજા અાજે એ રસ્તૂપની પુજા નથી કરતી, છતાં તેણે વ’પર પરાથી એટલા ઇતિહાસ તેા જાળવી જ રાખ્યા છે કે પ્રાચીન સમયમાં આ સ્થળ જૈન તીર્થાં હતું અને જન સમ્રાટ ચંદ્રપ્ત મૌર્ય છે. સર્વે ૩૬૪માં મુખ્ય સ્તૂપ બનાવરાવ્યે હતા. આ પરથી એમ કલ્પી શકાય કે જ્યાં લગી આ તા ભગવાન મહાવીરના અવશેષાથી પ્રતિષ્ઠિત હતું ત્યાં લગી વિદિશાના અને ભારતભરના જને! તેની પૂજા કરતા હતા પણ જ્યારે તે તી તે ખાલી કરીને અવશેષાની અન્ય સ્થળે સ્થાપના કરવામાં આવી ત્યારે તીર્થં ભ્રષ્ટ થયેલ માની પૂજનને વિધિસર અટકાવી દેવામાં આવ્યું. અને સાંચી એ રીતે જૈન તીર્થ તરીકે અટકી જતાં વૈાિએ અને ઔહોએ ત્યાં પેાતાનાં ચિન્હ ઉમેરવા માંડયાં,
• આ વિષયમાં એક નિષ્ણુય આપવાનું કામ મુશ્કેલ છે અને તે એ મેં ઉપર વધ્યુંબ્યા પ્રમાણેનું તી પરિવર્તન છે. સ. પૂર્વે પહેલી સદીમાં શુગયુગમાં થયું હશે કે તેરમી—ચૌદમી સદીમાં મુસ્લિમ આક્રમણુનાં પ્રસ ગે ? શુંગાએ શ્રમણુ સંસ્કૃતિ પર અત્યાચારો તા અનેક ગુજારેલા પણુ તેમના સમયમાં કદાચ તીય પરિવર્તન ન પણ થયું હેાય તેમ માનવાને મુખ્ય કારણ એ છે કૅ, સાંચીમાં સાતમી– આઠમી સદી લગીના પણ જન લેખા-અવશેષ આદિ મળી આવે છે, જે તે સમયે પણ તે તીય' જૈનતીર્થ તરીકે જાહેોજલાલી ભાગવતુ હેવાનાં પ્રમાણુ તરીકે ગણી શકાય. શ્રી જિનપ્રભસૂરિ પણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીની મધ્યમા-અપાપામાં ભળ્યે રમણીય રસ્તૂપ હેવાનુ વર્ષોંન કરે છે. એટલે એમ માનવાને કારણ રહે છે કે શું ગયુગમાં સાંચીના જેનતીયને કેટલીક મુશ્કેલી નહી દેશે એ મુશ્કેલીઓના
'
'
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચંપાપુરીનું સ્થાન
૩૧૩
પરિણામે, (આજે જેમ શત્રુજ્ય તીર્થ પર અંગારશા પીરની કબર ઉમેરાણી છે તેમને તે તીર્થ પર કેટલાક વિદિક તેમજ બૌદ્ધિક ચિન્હો ઉમેરાયાં હશે પણ તીર્થ પલટો તે અલ્લાઉદ્દીને મધ્ય હિંદમાં ચલાવેલી ખૂનરેજીના વખતમાં જ થયા હશે. એટલે ભગવાન મહાવરની ખરી નિર્વાણભૂમિ તે બિહારમાં આવેલ પાવાપુરીને બદલે મધ્ય
અવ તીમાં આવેલ શ્રી વિશાળા યાને શ્રી અપાપા કે જ્યાં આજે -સચીના અવશેષો જળવાયલા પડયા છે તે જ માની શકાય.
| ચંપાપુરીનું સ્થાન ? પ્રચલિત માન્યતા–જૈન ધર્મ પાળનારાએ પોતાના ઇષ્ટદેવને - તીર્થ કરે નામથી સંબોધે છે. તેવા એક તીર્થ કરની નિર્વાણભૂમિ -ચંપાપુરી ગણાય છે અને તેનું સ્થળ આધુનિક પ્રચલિત માન્યતાનુસાર , ઉત્તર હિંદના પ્રદેશમાંથી વહેતી ગંગાનદી પૂર્વ તરફ આવીને અગાળા ઇલાકામાં વળાંક લઈને જવાં દક્ષિણે વળે છે ત્યાં ખૂણામાં ભાગલપુર જીલ્લાનું મુખ્ય શહેર ભાગલપુર છે તેની પાસે ચંપા નામનું ગામ આવેલ છે તેને જ લેખે છે.
સત્ય વસ્તુ ––આ માન્યતાથી વિરૂદ્ધ જઈ એક વખતે મહાન શિલ અને વિદર્ભ તરીકે પ્રખ્યાત થયેલા મધ્યપ્રાંતમાં જ્યાં સમ્રાટ પ્રિયદશને રૂપનાથનો શિલાલેખ છે તેની નજીકમાં જ સાચી ચંપાપુરી હોવાનું મારું નમ્ર મ તવ્ય છે.
વર્તમાન ચંપાથી ભિન્ન સ્થળે જ ચંપા હોવાની મારી માન્યતા કેવી રીતે ઉદ્ભવી એ પ્રશ્ન સહેજ થાય. ઉત્તર સહેલા છે. પ્રાચીન શાસ્ત્રીય ગ્રન્થ અને ગ્રન્થકારેન વચને વિશેષ પ્રમાણભૂત અને સત્યની તદ્દન નજીક છેવાની માન્યતા મૂળની જ મારા માનસપટે ૧ અહીંથી મોટો ભાગ પ્રાચીન ભારતવર્ષમાં ભાગ પાંચના અતે જોડેલી પૂરવી તથા ડે, ત્રિશુલનદાસના અપ્રગટ લેખો ઉપરથી લીધે છે.
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૪
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
-
-
-
અંકાય છે ને તે માન્યતાનુસાર જૈનધર્મના પૂ ૫. મ. શ્રી ક૯યાણવિજયજીએ લખેલ (શ્રી નેમિચન્દ્રસૂરિ, શ્રી ગુણચન્દ્રસુરિ અને શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિના લખેલાં પ્રાચીન પુસ્તકોના આધારે) “ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર’ નામનું પુસ્તક હુ વાચી ગયા. તે દેખાયું કે પૂ. ૫. મહારાજ શ્રી ચંપાના સ્થાનને અર્વાચીન માન્યતા મુજબ ભાગલપુર જીલ્લામાં જ માનતા હોઈ, ઉપરોક્ત પ્રાચીન ગ્રન્યકારોની વિગતેમાં પણ પિતાની માન્યતાને આધારે ખૂબજ ફેરફાર કરવા લલચાયા છે તેમજ ભગવાન મહાવીરના વિહારક્રમમાં, મૂળ આગમની વિગત કરતાં એમણે નવી જ વિગતો દર્શાવી છે. પ્રાચીન ગ્રન્થકારોના બેલનો તાત્ત્વિક નકારતામાં દઢ વિશ્વાસ ધરાવતા પ્રત્યેકને કે મને એમ લાગેલાગ્યું કે પ્રાચીન ગ્રન્થો તથા આગમેમાંની વિગતોને ખોટી માનો: લેવા કરતા પૂ. ૫. મહારાજશ્રીની માન્યતામાં અંશતઃ ક્ષતિ કેમ ન થઈ હોય ? તપાસને પરિણામે બીજા વિશેષ પુરાવાઓ મળી આવ્યા, અને આગમોની હકીકત નિર્વિવાદ સત્યપૂર્ણ હોવાની મને પાકી, ખાત્રી થઈ.
ખરી ચપા મંધ્યપ્રાંતમાં જ હોવાનું મારું મંતવ્ય આગમ ગ્રન્થોની વિગતો સાથે કેટલું સુસંગત જણાય છે તે પ્રથમ પ. પ. મહારાજશ્રીના ગ્રન્ય ઉપરથી જોઈ લઈએ. તેમના પુસ્તકની પ્રસ્તાવનાનાં પૃષ્ઠ ત્રીજામાંના તેમના મુદાઓ.
મૂળ મુદ્દાઓ – (૧) વાણિજ્યગ્રામથી ચંપામાં ભગવાન મહાવીરે ત્રીજું મારું કર્યાનું જૈન ધર્મના શ્રી ગુણચન્દ્રસૂરિ અને હેમચન્દ્રસૂરિનું કથન બરાબર નથી. પણ પહેલાં તેઓશ્રી ચ પાને બદલે રાજગૃહમાં ગયા હતા અને ચોમાસું ત્યાં ગાળીને પછી ચંપા ગયા હતા.
મારું ટીપુણ:--મધ્યપ્રાતમની રૂપનાથ ખડકવાળી જગ્યાએ -
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચ પાપુરીનુ સ્થાન
૩૧૧
ચ પાનાં સ્થાનને લેખીએ તે ઉપરાક્ત શાસ્ત્રકારાની હકીકતમા - સરતચૂક જોવાપણુ* બિલકુલ નહિ રહે.
(૨) આગળ ઉપર ‘ભગવતી સૂત્ર'માંનુ' જે લખાણ કે, ‘ભગવાને ચ‘પાથી વીતભયનગરે જÉ ઉદાયનને દીક્ષા દીધી.' તે ખાટું ઠરાવર્તા પૂ. ૫. મહારાજશ્રી લખે છે કે ચપાથી વીતભય ૧૦૦૦ માલથી પણ વિશેષ દૂર છે અને વાણિગ્રામથી ચંપા ચને વીતભય જવામાં તેા એ અતર ૧૨૫ માઇલ લગભગ વધી જાય છે, એટલા માટે રાજગૃહથી પ્રથમ ચ’પાગમન માનવું વધારે ઉચિત છે.
ઠીક 1 ભલા, સૂતવચન વધારે સાચુ`. કૅ પે તેજ-એક વ્યક્તિએ - માની લીધેલ માન્યતાથી પ્રેરિત અનુમાન વધારે સાચુ' ? રૂપનાય ખડક આાગળ મધ્ય પ્રતિમાં ચંપાનુ સ્થાન સ્વીકારી લઇશું તે। સૂત્ર વચન તદ્દન ખરૂં માલૂમ પડશે; તેમજ ચંપા અને વીતભય વચ્ચેનું અતર એક હજાર માઈલથી ઘણું જ કમ થતા વિહાર સડેલા થયેલ જષ્ણુાશે ( વળી, જુએ પૃ. ૨૭૯ )
(૩) શ્રી ગુણુચન્દ્રર્સાર અને હેમચન્દ્રસૂરિના મતે ચ પાથી ભગવાનને વિહાર અનારસ અને આલંભિયા તરફ થયાનું લખ્યું છે. ઉપરાંત વીતભય જવા આવવામાં ગ્રીષ્મકાળને લઈને શ્રમણાને ભૂખ તરસને લીધે બહુ સંકટ ખમવુ પડયું હતું. આ ઉપર પાતે ટીકા કરતાં જણાવે છે કે, ‘ પર તુ આપણે જોતા આવ્યા છીએ કે ચંપાથી ભગવાન સિંધ દેશના વીતભય ગામે ગયા હતા અને ત્યાંથી વાસુ
ગ્રામે વર્ષોવાસ માટે પાછા ફર્યા હતા. ચ’પાથી સીધા બનારસ, આલ'ભિયા વગેરે નગરીમાં જસિધ દેશમાં ઉદયનને પ્રતિખાધ આપવા તદ્દન અસંભવિત છે તેથી જ અમે આ( અન્ને બતાવેલ ચાર મુદ્દાનિ ) કાયક્રમ વાણુિગ્રામના વર્ષોંવાસ પછી રાખ્યા છે.
તેમની માન્યતા સાચી ને સૂત્રવચન ખેટુ એમ શાનીએ તે જ પુ. ૫. મહારાજશ્રી સાથે સહમત થવાય પણુ મધ્ય પ્રાન્તમાં ચોંપાનું
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૬
વિશ્વો દ્વારા શ્રી મહાવીર સ્થાન સ્વીકારતા પૂર્વાચાર્યો કથિત ઉપલી હકીકત બિલકુલ બ બેસી ! ચઈ રહે છે એનું કામ '
(૪) ઉપરના ગ્રન્થકાર કથિત ચરિત્રો અનુસાર આલંબિયાથી - ભગવાન વિહાર કપિલ્ય તરફ થાય છે. પરંતુ આટલા વિહાર
પછી આલંબિયાથી રાજગૃહ ન જતાં ભગવાન કપિલ્ય તરફ વિચય -એ વાત તેમનું દિલ કબૂલતું નથી ને ઉમેરે છે કે, વાસ્તવમાં ભગવાન -
આલંભિયાથી રાજગૃહ ગયા હશે, કેમકે તે સ્થાન એક તે અન્ય કેન્દ્રોથી - નજીક પડે છે, વળી વિશેષમાં ત્યાં નિગ્રંથ પ્રવચનનો પ્રચાર કરવાને
અનુકૂળ અવસર હતો. મહારાજા શ્રેણિક અને તેના કુટુંબ પરિવારની - ભગવાન ઉપર અનન્ય શ્રદ્ધા જામી ચૂકી હતી અને પાછલા બે -ચોમાસામાં તો તે પર્યાપ્ત થઈ ચૂકી હતી. આ વાતને વિચાર કરવાથી આલંબિયાથી ભગવાનનું રાજગૃહ જવું જ યુક્ત માની શકાશે.”
ગ્રન્થકારનાં અણિશુદ્ધ વચન કરતાં, નિજ અપૂર્ણ માન્યતાના -વાસ્તવ દર્શનની ધમાલમાં પડતાં જ ઈતિહ,સમાં આવી અપૂર્ણ સત્ય સ્થાન પામી જાય છે !
' આ પ્રમાણે ચાર મુદ્દાની તપાસથી ખ્યાલ આવશે કે અર્વાચીન - મત મુજબ ચંપાને આલેખવા જતાં સત્યસભર આગમસૂત્રો તથા
પ્રાચીન ગ્રન્થની અવહેલના થાય છે. મેં જણાવ્યું તે પ્રમાણે ચંપાનું - સ્થાન ૧ મધ્ય પ્રાંતમાં ગોઠવાય તો જ તે સૂત્ર કયનને યોગ્ય અને • ભૌગોલિક દષ્ટિએ સુસંગત બને છે.
આગમ સાથે મધ્યપ્રાન્તની ચંપાની સત્યતા ચકાસ્યા પછી, હવે જૈનધર્મના એક આચાર્ય અને ઇતિહાસમાં રસ ધરાવતા શ્રી વિન્દ્રસૂરિએ ઘણો ઘણે શ્રમ ઉઠાવી કેટલાક ગ્રન્થનુ અનલિન - કરી લગભગ ૨૩ મુદ્દા અંગદેશ વિષે અને તેટલા જ ચંપા નગરીના
મળી કુલ ર૬ મુદ્દા એક પુસ્તકમાં ટાંકયા છે. તે તપાસવાથી પ્રમાણમાં - આપણું કામ ઘણું સરળ બની જશે.
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચંપાપુરીનું સ્થાન
૩૧૭ તેઓશ્રીએ નિર્દિષ્ટ અ ગદેશ અને ચંપા નગરીના કુલ ૪૬ મુદ્દામાંથી આપણો તપાસવા ચોગ્ય પ્રાચીન મુદ્દા તો કેવળ +૧૧ એટલે ચૌદજ છે. અંગદેશને લગતા ત્રણ મુદ્દા જોઈ લેતી તેને ‘પૂર્વદેશમાં આવેલ ગણાવે છે.' એમ તે સ્વ. શ્રી વિજયધર્મસૂરિએ સ્વરચિત * વિવિધ તીર્થમાળા' માં શ્રાવસ્તિ, હસ્તિનાપુર આદિ નગરીઓને પણ ‘પૂર્વદેશમાં આવેલ જણાવી છે. મતલબ કે. આવા મલમ લખાણથી અંગદેશનું સ્થાન કેઈ ચોક્કસ કરી શકતું નથી. પરંતુ પ્રાચીન શાસ્ત્રકારો ઉજયિનીને જે મહત્ત્વ આપે છે તે જોતાં તેઓ જ્યારે જયારે જ બુદ્વીપના દક્ષિણું ભરતખડે પૂર્વદેશ એવું દિશાસૂચન કરે ત્યારે ત્યારે તે બન્ને નગરને સાંધનારી ઊભી લીટીને, ઉત્તર દક્ષિણે લંબાવવી અને તે લીટીની પૂર્વે આવેલ પ્રદેશ
તે પૂર્વદેશ” એ અર્થ કર રહે છે. આ પ્રમાણે કરતા, તેમના પૂર્વદેશ કથિત વર્ણનમાં વર્તમાનના બુદેલખંડ, રેવારા, બગાળ બિહાર, ઓરિસ્સા, આસામ, મધ્યપ્રાત છે. ઈ નો સમાવેશ ચતે ગણું શકાશે અને આપણી આ માન્યતા તેઓશ્રીએ ચ પાનગરીના અવતરામાં વાપરેલ શાસ્ત્રકારનાં પિતાનાં જ વાક ઉપરથી સાચી
તત્ર વારાણસ્યા: પૂરતા પૂર્વ પત્ર – – ૪– તો...વહ્યોત્તર અમૃતયો નવા: (વાગ્યાનુરાણના ૨૨-૨૬૨)
વાણારસી (કાશી) ની પેલી તરફને પૂર્વદેશ કહેવાય છે અને તેમાં અંગ–કલિંગ, કેસલ તોરલ આદિ દેશે આવેલા છે એટલે કેઉપરોક્ત સર્વ પ્રદેશ વારાણસીની પૂર્વમાં આવેલ છે. તેમાં પણુંવારાણસીની પરતઃ લગોલગ પૂર્વમાં એક હતા એમ કહેવુ થાય છે. આટલું અંગદેશ વિષે સમજવું. હવે ચ પાના સ્થાન માટેના અગ્યાર અવતરણે જોતા તેનું સ્થાન સ્વતંત્રપણે નિધીરતા શબ્દો તો એકેય માં નથી. છતાં ભિન્ન ભિન્ન અવતરામને અમુક અમુક ભાગ લઈને
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૮
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
તેનું સંકલન કરવાથી વિષય હાથમાં આવે છે. કુલ તપાસના ચૌદ - મુદ્દાના નીચે પ્રમાણે વર્ગ પાડી શકાય છે. ' વર્ગ પુરાવાને એક તેનું પૃષ્ઠ (૧) ૭ ૪૧ ) શતાનિક રાજા એક રાત્રિમાં
૪૨ ( દધિવાહન રાજની ચપા૪૩ ( નગરી પર ચડી ગયા હતા, ૪જ છે એમ જણાવેલ છે. ૫૦ દશ રાની રાજધાનીનાં નામ
આપ્યાં છે. ૫૦ અંગદેશની રાજધાની ચંપા છે
એમ નિદેશે છે. ૪૧ નિષદેશની પાસે અને ૪ ૪ વારાણસીની પૂર્વમાં=અંગદેશ
૫૧ આગ્યાનું જણાવે છે. આ પ્રમાણે પાંચ વર્ગમાંથી બીજો અને ત્રીજો વર્ગ કેઈ રીતે ચદદગાર થાય તેમ દીસતું નથી. બાકીના ત્રણમાંથી પાંચમાં ન ૩ પૃ. ૪૬ વાળો પુરાવો અંગદેશ વારાણસીની પૂર્વમાં લગોલગ આવ્યાનું
જણાવે છે. એટલે હાલના સહસ્ત્રાબ, મોગલસરાઈ અને આરાહ - શહેવાળે પ્રદેશ અંગદેશમાં હોવાનું સમજાય છે. જ્યારે પુરાવો નં. ૬ પૃ. ૪૧ અગદેશને નિષધદેશની પાસે આવેલ કહે છે. આ કથન
ત્રિ શલાકાપુરુષ ચરિત્ર'માં નળ રાજાના પ્રદેશવર્ણન અંગેનું છે. * (પૌરાણિક ભૂગોળ ભા. ૧-૨ નળાખ્યાન) એટલે કે નિષધ અને
અંગદેશ લગોલગ હતા તેમાં નિષદેશ કેટલાક વિદ્વાનોના મતે - વર્તમાનના ઝાંસી, ગ્વાલિયર, બુદેલખંડ (પન્ના અને રેવારા)વાળો - અને કેટલાકને મતે વરાડ પ્રાન્તવાળા ભાગ લેખાય છે. જેથી નં. ૪ -અને નં. ૫ એમ બન્ને વર્ગના પુરાવાની સાહેદત અરસપરસ ચદદરૂપ
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચંપાપુરીનું સ્થાન
૩૧૯ બની રહે છે. જ્યારે બાકી રહેતા પ્રથમ વર્ગના પુરાવાઓ (નં. ૧૧ પૃ. ૪૩) ૫ણ ઉપર તારવેલ નિર્ણયને પુષ્ટિ આપી વિશેષ સ્પષ્ટ સ્વરૂપે જાહેર કરે છે. તે કથન તેમણે ' નિરયાવળીમાંથી ઉતારીને હિંદીભાષામાં રજુ કરેલ છે. આખા કથનમાંથી ઉપયોગી લેખાય તેવો ભ ગ આ પ્રમાણે છે.
') કૌશામ્બી નગરીસે ચંપાનગરી કુછ બહુત દૂર નહિ થી (ર) ચંપાનગરી કે પાસ નગાનદી વહેતી હૈ (૪) ઇસ વાતે સતાનિક રાજા લશ્કર કે સાથ પહિલે નામે બેઠ કર જમના નદીમેં ચલા પીછે પ્રયાગ કે પાસ જહા જમના નદી ગંગા મહાનદીમે મિલ ગઈ તબ ગગા મેં નાવસે ચલકર ચંપાનગરી; એક રાત્રિમે પહુચ ગયા '
આ ત્રણે અવતરણોને હવે એક પછી એક તપાસીએ. (H) કૌશામ્બી નગરીસે ચંપાનગરી કુછ બહુત દૂર નહિ થી “ કુછ બહુત દૂર નહિ શી ' આ શબ્દોથી બે નગરી વચ્ચે બહુ બહુ તો ૫૦ થી ૧૦૦ માઈલનું અંતર હોવાનું સમજાય છે. તેમાં ય કૌશામ્બીનું સ્થાન તો મહાબાદની પશ્ચિમે ૨૫–૨૮ માઈ નદી પ્રવાહ આવ્યાનું નિશ્ચિત જ છે. એટલે અહાબ હની પૂર્વમાં આવેલ ચ પાનું સ્થાન ઉપરના કલ્પિત ૧૦૦ માઇલમાંથી બાદ થતાં ૨૦ થી ૫૦ માઈલ જેટલું જ છેટે લેખવું રહે છે. ( )
ચંપાનગરી કે પાસ ગ માં નદી વહતી છે. જો કે આ શબ્દોથી ચપા પિતે જ ગંગા તટે આવ્યાનું સમજાય છે. પરંતુ બીજા અવતરણાથી - સ્પષ્ટ થાય છે કે ચા પી નદી તો ગંગામાં મળતી એક નાની નદી છે.
જેનું બીજું નામ “માલિની' છે ને ચ પાનગરી આ ચંપા નદી પર વસેલી છે વળી મરી ગગાનદીને જાન્હવી અને ભાગીરથી - નામ અપાયાં છે; પરંતુ “માલિની • અપાયાનું જાણમાં નથી.
એટલે પણ સાબિત થાય છે કે મોટી ગંગાના તટે ચંપાનગરી નથી. પર તુ હાલમાં મુખ્ય ગંગા નદીને પ્રવાહ બદલાત, અવશેષ રૂપે થઈ
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૦
વિવાહારક એ મહાવીર
રહેલી એક શાખા જેવી ચ'પામાલિનીના તટે જ આવેલી છે. (૬) ત્રીજા અવતરધ્યુમાં સ્પષ્ટ કહેલ છે હૈં, શ્રેષ્ઠ રાતમાં જ શતાનિક રાજા ચ’પાનગરીએ પદ્મા છે. તેમજ મા હકીકત ત્રણા ગ્રંથામાં હાવાથી નિઃશંક અને છે. અનેક રીતે ાગળ વધેલ શાસ્ત્રીય શેાધખેાળના અકુનિક સમયમાં પણ યંત્રથી ચાલતી સ્ટીમરની ગતિ દર કલાર્ક માત્ર ૧૦ ચી ૧૫ માસ જ ગણાય છે. તે તેની અપેક્ષાએ રાાનિકના જમાનામાં જ્યારે ટીમર નહેાતી, જુ વહાણુ હવાથી વધારેમાં વધારે ગતિ દર કલારે છ સાત માઈલના હિંસામે ગણતા એકજ રાતમાં એશી માઇલથી વધારે 'તર કાર્યા ન શકે. વળી તેમાંથી કૌશામ્બી અને અહાબાદ વચ્ચેનું અંતર ૨૮ માઈલ બાદ કરતાં ૫૦-૫૫ માઈલ જ દાખાદથી દૂર જવું રહ્યું. એટલે કે ( ‰ ) અને (૪) માંથી હકીકત મળી રહે છે. અત્રે એક વાત ધ્યાનમાં લેવાની છે કે અğાખાથી વહાણુ માટી ગંગાના પ્રવાહમાં નથી હુંકારાયુ, પણ માલિની નદીમર્દ હટારાયુ છે. એટલે કે જળપ્રવાહનું વહેણ બદલાયુ છે. આ નદી ગંગાની દક્ષિણ-પશ્ચિમના ખૂણે ( ઉપરના ન’ ૩ અને ત’. ૬ ના કે પુરાવા જોતાં ) વહેતી લાગે છે. વળી મુખ્ય નદી કરતાં શાખા નદીને પ્રવાહ ધીમે! તયા પટ સાંકડે ડેવાથી વહાણુને વેગ વિશેષ ધીમે ચાય તે સહજ છે. છતાં તેના પ્રવાહને વેમ મુખ્ય નદી જેટલા શુાંચે મહાબાદથી ચંપા ૫૦-૫૫ માઇલથી વધારે દૂર ન હેાવાનું જ માનવું પડશે. - ઉપરાંત ચંપાનદી અત્યારે પણ ખૂશ કરતી વડે છે અથવા વહેછ્યુ - બદલવાનું ન ગર્તા, મૂળ પાર્ડમાં દર્શાવ્યા પ્રમાણે પ્રવાહને વળાંક એટલે દિશા બદલ્યાનું` લેખે, તેય કૌશામ્બીનુ સ્થાન અદ્ભુ!માદની પશ્ચિમે હેવાથી, ચંપા અને કૌશાખી વચ્ચેનું ંતર વહાણુ રસ્તે ભલે અતિ દૂર હૈાય, પરંતુ કાડે! જે પ્રમાણે ઊડે છે તે પ્રમાણેં સીધું આ તરતા કેવળ ૪૦-૫૦ માઈલના આસરે જ
-
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૩
-
-
ચંપાપુરીનું સ્થાન આવશે. આ પ્રમાણે ત્રણે પુરાવામાંથી સાંપડેલી હકીકતને એકત્ર કરતાં એકજ નિર્ણય ઉપર અવાય છે કે શાસ્ત્રકારની દષ્ટિએ કૌશામ્બીને વત્સ દશ, અલહાબાદ અને કાશીની પાસે જ અને બેની વચ્ચેના ખુણે લગેલ. પૂર્વ-દક્ષિણમાં ચંપાને અંગદેશ આવેલ છે. તેમજ આ બે દેશની રાજધાની કૌશામ્બી અને ચંપા વચ્ચેનું અંતર કાગડા ઊડે તે દિશાના હિસાબે કેવળ ૪૦-૫૦ માઇલ જ હોઈ શકે. જ્યારે ભાગલપુર જિલ્લાવાળા અંગદેશને ખરે માનીએ છે, તે તે કૌશામ્બીથી લગભગ ૪૦૦ માઈલના . અંતરે આવે છે. ઉપરાંત બે દેશની વચ્ચે કાશી અને મગધ સામ્રાજ્યની હકુમતવાળે મેટો પ્રદેશ પણ આવે છે. એટલે સાબિત થાય છે કે શ્રી મહાવીરના સમયે મનાતો અંગદેશ વર્તમાન કાળની - માન્યતાથી સાવ ભિન્ન જ છે અને તેથી જ આપણે માની રહેલ ચંપાની તીર્થભૂમિનું સ્થાન પણ ભિન્ન જ છે.
હવે ઉપરનો નિર્ણય બીજા અનેક પુરાવાથી ચકાસી, જોઈએ. સૂરાવાના બે પ્રકાર (ક) વિરૂદ્ધ જનારા (Negative) ને () ' તરફેણ કરનારા ( Positive ). . (૪) વિરૂદ્ધ જનારામાં ઉપરોક્ત પવિજયેન્દ્રસૂરિ મહારાજે
પિતાની માન્યતાના સમર્થન રૂપે ગણું ૨૩+૨૩=૪૬ અવતરણે ટાંક્યાં છે ને તેમાંના કેટલાંક આપણે તપાસી ગયા તે પ્રમાણે ખોટા પૂરવાર થયા છે. તે સર્વેને આ કટિમાં મૂકી શકાય. પરંતુ વિવેચકની દષ્ટિથી જ્યારે આપણે તેમાંના કેવળ ચૌદને નારીને અવલેજ્ય છે; અને તેમને સાચો ભેદ બહાર પાડ્યો છે, તે શેષ ૩૨ની સમીક્ષા પણું આવશ્યક ગણાય. પર તુ વિસ્તાર ભયે તેમના મુખ્ય ને મેંપાત્રનો ઉલ્લેખ કરીશું અને એ રીતે તમામને નિષ્કર્ષ લગભગ આવી જાય.' ' '
(૧) પૃ. ૪૬ થી ૫ સુધીના પુરાવાઓ નં. ૨, ૩, ૬, ૧૪,
* ૨૧
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૨
વિદારક શ્રી મહાવીર ૧૬ અને ૨૧મીના અંગદેશને જનપદ પ્રાન્ત અથવા મોટી કરતી અને ક્ષેત્રફળના પ્રદેશ તરીકે જણાવ્યો છે. જયારે પૃ ૪૮માં નં. ૧૦ માંના વર્તમાનકાળે ગણાતા અંગદેશનો પરિઘ ૪૦૦૦ લી અને ચંપાનો પરિઘ ૪૦ લી જણાવેલ છે. દેખીતી રીતે આ આંકડા કદાચ અધધધ લાગશે, પણ વાસ્તવમાં તપાસતાં ૧ માઈલ બરાબર ૧૦ લી છે. અને તે હિસાબે આખા અંગદેશનો ઘેરાવો માત્ર ૪૦૦ માછલ અને ચંપાન ચાર માઈલનો થયા. ગણિતશાસ્ત્રના નિયમ મુજબ ઘેરાવાના આંકને થી ભાગીએ તો તેને વ્યાસ આવે. એટલે કે અંગદેશ ઉત્તર-દક્ષિણ કે પૂર્વ પશ્ચિમે ૧૨૫ માઈલ લાંબો અને ચ પ ૧ માઈલ લાંબી થાય, આવી નાની ભૂમિ “ જનપદ” .. (Province) પ્રાંત કે રાજ્ય (Kingdom) કહેવાવાને બદલે નાનો તાલુકે કે કસબો જ ગણાય. મતલબ કે તેમનું જ ક્યન તેમની વિરુદ્ધમાં જાય છે.
() cળ પૂ. આચાર્યશ્રીએ નૂતન ગ્રન્થાધારે ( જુઓ પુરાવા નં. ૧ પૃ. ૪૬ અને નં. ૨૩ પૃ. ૨૧માં) જણાવેલ છે કે, “બહટકે ૫ સૂત્રમાં પૂર્વ દેશના અંતની મર્યાદા બાંધી દીધી છે કે અંગ, મમધ એ સાધુઓના વિહાર માટે પૂર્વ દિશાના છેલ્લામાં છેલ્લા દેશ - છે. આ નૂતન ગ્રન્થ સંપ્રસિદ્ધ પ્રે. જેકેબી રચિત બહe૯પનો, અંગ્રેજી અનુવાદ છે. તેમાં વિહારના અંગે મર્યાદા સૂચવતા અંગ * , ૧ “કેટલાક એક માઈલ બરાબર સાત લી લેખે છે. પરંતુ વિશેષ - રીતે ૧ માઈલ બબર ૧૦ લી ગણતા હોવાથી તેને વજનદાર લેખ્યા છે.
- ૨ (પ્રે. જેબીએ બહાંકલ્પ'ને જે અંગ્રેજી અનુવાદ ર || છે તેના મૂળ શબ્દો આ પ્રમાણે છે:–The monks or nuns
may wander towarda the east as far as AngaMagudh.
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચંપાપુરીનું સ્થાન
૩૨૩ અને મગધના બે નામે તો જરૂર બતાવ્યા છે. પણ તેનો ક્રમ પશ્ચિમથી પૂર્વમાં લેતાં, પ્રથમ અત્ર અને પછી મગધ આવે, એમ જે સાથે સાથે નોધ્યું છે, તે પૂ આચાર્યશ્રીએ લક્ષમાં રાખ્યું નથી. મતલબ ‘કે અંગનો ઉલ્લેખ પ્રથમ કરેલ હર્વાથી તે પ્રથમ આવે અને તેનાથી પણ પૂર્વે મગધ આવેલ ગણાય. અનુવાદ ગ્રન્થ કરતા મૂળ સભ્ય બહાંકલ્પની સાહેદત પ્રાચીનતાની દૃષ્ટિએ વિશેષ વિશ્વાસપાત્ર હાઈ તેમનું જ કથન તેમની વિરૂદ્ધમાં જાય છે
(૩) પ્રો જેકાબી જેવીજ આતર રાષ્ટ્રિય ખ્યાતિ ધરાવતા અન્ય 'વિદ્વાન આપણા ભારતીય પડિત મહૂમ જયસ્વાલજી રચિત , “હીસ્ટરી ઓફ ઈન્ડિયા' ના પૃ ૩૨-૩૩માંથી એક વાક્ય ટાંકી બતાવ્યું છે. (તેને પુરાવો આંક ૨૨ પૃ. ૪૪), તેમાં બે ચંપા રહેવાનું જણાવવા સાથે તે નગરીને નવીન ઠેકાણે વસાવ્યાની ગંધ પણ આવે છે જે ઉપર લેખકે ટીકા કરી છે કે, and the other was in the hills now called Champa.' (in the Vindhya) જુઓ પાનું ૧૧; એટલે કે એક ભાગલપુરવાળી કે જ્યાં જૈનધર્મના બારમા તીર્થંકર શ્રી વાસુપૂજ્યના મંદિર ઈ. આવેલ છે અને બીજી, ચ પા નામે ઓળખાતી ટેકરીઓમાં આવેલ છે તે, આમ જે સ્થાનને લેખકે નિર્દેશ કરી સંભાવના બતાવી છે તે શુ લક્ષમાં લેવા યોગ્ય નથી
આ પ્રમાણે ૪૬ પુરાવાર્માના જેટલા સ્થાનસૂચક હતા તે સર્વનાં અવકનને શાર આવી ગયો ગણાય.
(T) હવે તરફેણ કરનાર ( positive) પુરાવાઓ કે જે મને, અભ્યાસને પરિણામે સપડયાં છે તે નીચે પ્રમાણે છે
(1) એટલી હકીકત તો દીવા જેવી સ્પષ્ટ બની છે કે વસ્ત્રપતિ શૈતાનિ અંગપતિ દધિવાહન ઉપર ચઢાઈ કરી હતી. સામાન્ય
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૪
* વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર નિયમ એ છે કે (૧) બને લડતા દેશે અડોઅડના હોય તો
એકબીજાનું લશ્કર , કે ના રોકટોક સિવાય એક બીજાના દેશમાં ઉતારી શકાય. (૨) પણ જે તે દેશે અલગ પડી જતા હોય તો વચ્ચે આવતા પ્રદેશના શાસનકતાની અનુમતિ લઈને ચડાઈ લઈ જનારે પિતાનું લશ્કર લઇ જવું રહે. આ નિયમાધારે વત્સદેશની લગોલગજ અગદેશ આવેલ. ગણાય; પરંતુ જે હાલની માન્યતા પ્રમાણે ભાગલપુરને અંગદેશ માનીએ તો વસ અને અ ગની વચ્ચે–એક તો કાશને પ્રદેશ અને રાજા શ્રેણુકના હકુમતવાળો ટો મગધ દેશ‘એમ કુલ બે મોટા જનપદ આવે. જેની અનુમતિ વત્સપતિ શતાનિકે
પોતાનું લશ્કર લઈ જવા માટે મેળવ્યાનું ઈતિહાસની કેઈનધિમાં “જડતું નથી. એટલે સાબીત થાય છે કે વત્સ અને અંગની સરહદે. અોઅડ જ હતી. વચ્ચે કોઈ દેશ આવતો નહોતો.
(૨) “ પ્રબ ચિન્તામણિ' (અમદાવાદ મુદ્રિત ૧૯૦૯)ભાષ- “ તર પૃ. ૨૧ માં જણાવાયું છે કે, “શ્રેણિકના મરણ બાદ તેને પુત્ર અશોકચન્દ્ર ગાદીએ આવ્યો. આ { રાજગૃહી ) નગરીમાં પિતાના પિતાનો કાળ થયો તેથી તેને ત્યાગ કરી કૌશામ્બી પાસે નવી
ચંપા વસાવી ત્યાં રાજધાની કરી.' (આ પુરા આર્યશ્રીએ પણ "માન્ય રાખ્યો છે. જુઓ પૃ. ૪૪, આંક ૨૩: તીર્થંક૯૫ પૃ. ૬૫) અન્ને - તે સ્પષ્ટ નિર્દેશ કરેલ છે કે ચંપાનું સ્થાન કૌશામ્બીની પાસે જ છે. નિહિ કે નવી માન્યતા પ્રમાણે ૪૦૦ માઈલ જેટલા અંતરે. -
(૩) ચંપાપતિ અજાતશત્રુના મરણની હકીક્ત જૈન ગ્રંથોમાં જ્યાં જ્યાં વર્ણવાઈ છે, ત્યાં ત્યાં તેને વિધ્યા (પર્વત) ઉપર ચડાઈ કરતે. અને તેમાં આવેલી ગુફા પાસે મરણ પામતો જણાવાયા છે. વિંધ્યાપર્વતનું નામ કહી આપે છે કે ચપા અને અંગદેશનું સ્થાન તે પર્વતની. હદને અડીને જ દૈવું જોઈએ. (જેમ ચંપાનગરીવાળી નદીને ચંપા નદી
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચંપારીનું સ્થાન .
૩૨૫ • • અને દેશને ચંપા દેશ નામથી સંબોધાય છે, તેમ જે ડુંગરી પાસે ચંપાનગરો વસી હતી તેને પણ કઈ ચંપાડુંગરી ન કહેવાય? ઉપર પૃ ૩૨૩માં ૫. જ્યસ્વાલજી કથિત હકીકત ( ચાં પુરા ન ૩ વચાને સરખાવો)
(૪)અંગપતિ દધિવાહન પોતાની સગર્ભા રાણી પદ્માવતી સાથે હાથી ઉપર ક્રીડા કરવા જતાં હાથી દૂર જંગલમાં ચાલ્યો જાય છે, -જ્યાંથી રાજા-રાણી છુટા પડી જાય છે, રાણી એકલી જ ગલમાં જતાં કલિંગદેશમાં પહોંચે છે. આ ટુંક સાર છે. આ હકીકત પણ સાબિત કરે છે કે અંગને સ્પર્શીનેજ કલિંગની હદ આવેલી હોવી જોઈએ. એટલે અંગની પશ્ચિમ–ઉત્તરે જેમ વત્સ અને કાશી દેશ છે તેમ દક્ષિણ-પૂર્વે કલિંગદેશ આવેલ છે.
) (૫) મહાભારતમાં જણાવાયું છે કે દુર્યોધન હસ્તિનાપુર અને જરાસ ધ મગધને રાજા છે. પ્રસંગ આવતાં મહારથી કણે યુદ્ધમાં - ઝપલાવ્યું ત્યારે તે કોઈ પ્રદેશ રાજવી ન હોવાથી જરાસંધે તેની -સાથે યુદ્ધ કરવાની સાફ ના પાડી. જે ઉપરથી દુર્યોધને કર્ણને અંગ: દેશને સ્વામી બનાવ્યા ને પછી કર્ણ તેની તરફથી જરાસંધ સામે લડે છે. આ હકીકત બતાવે છે કે હસ્તિનાપુર અને મગધની વચ્ચે જ અંગદેશ આવ્યો છે. પણ જો તે મગધની પેલી પાર પૂર્વમાં હોત તો એનો અર્થ એ થાત કે દુર્યોધનના રાજ્યની બે પટ્ટી વચ્ચે મગધના જરાસ ધનું રાજય આપ્યું હતું. જે અસંભવિત જણાય છે.
() ઇતિહાસમાં અંગદેશ ચેદી પતિની હકુમતમ ગણાય છે. • હું મારા પ્રા+ભા. પુ. ૪, ચેદિવંશની હકીકત જુઓ.) આ ચેદિઓના
સ્થાન વિષે સ્પષ્ટ નિર્ધાર હજુ કરાયા નથી પરંતુ જનરલ કનિંગહામ જેવા અગ્રગણ્ય પુરાતત્વવેત્તાનું મંતવ્ય છે કે તેઓ મૂળ મહાકાલના વતની હતા (પ્રા.મા. પુ. ૧, પૃ. ૧૪૦, ટિ. ૧૨૯ તથા પૂ. ૧૪ ટિ ૧૩૧ ) અને પછી ઓરિસ્સાના તરફ આગળ વધ્યા હતા.
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૬
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર (૭) ઉપર પ્રમાણે સાહિત્યિક અને શાસ્ત્રીય પુરાવાઓ ઉપરાંત શિલાલેખીય પ્રમાણે પણ જડી આવે છે. નાનાવાટ શિલાલેખમાં (પ્રા ભા. પુ. ૫, પૃ. ૯૦, લેખ નં. ૧) આંધ્રપતિ શાતકરણિની. રાણું નામનિકાએ પોતાના પિતાને “અંગિય કુલવર્ધન, ત્રણ કિયા, અને કળલાય મહારથી' એવાં ત્રણું બિરૂદોથી ઓળખાવ્યો છે, અને ઇતિહાસના અભ્યાસીઓ જાણે છે કે જેમ આ બિરૂદ ધારક મહારથીઓ મહાકેશલ અને વિદર્ભ પ્રાન્તના હતા તેમાં શુંગવ શી સમ્રાટ અગ્નિમિત્રે માલવિકા સાથે લગ્ન કર્યું હતું તે પણ વિદર્ભ દેશના કેઈ સરદાર રાજવીની જ કુંવરી હતી (નાગનિકા અને માલવિકા બન્નેનો સમય જેમ લગભગ એકજ છે તેમ ઉચ્ચાર પણ સામ્યતા હોવાથી અને તેમના વડીલે એકજ સ્થાનના રહીશ. હોવાથી) સંભવ છે કે એકબીજા વચ્ચે સગપણ સંબંધ પણ હોય, પરંતુ તે પ્રશ્ન અત્રે અસ્થાને છે. ?
(૮) સ્મારકી પુરાવા તરીકે બીજું એ પણ સેંધી શકાય કેતીર્થકર ભગવાનને જ કેવળ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું હોય કે જ્યાં તેમનું નિવાણ થયું હોય ત્યાં Topes જેવા સ્માર ઊભાં કરાય છે. તે મુજબ મધ્ય પ્રાન્તમાં ૨૪ મા પ્રભુ શ્રી મહાવીરને કેવયપ્રાપ્તિ સ્થાન સૂચવતો ભારદૂત તૂપ (આ વિષે જુઓ “જૈન સમ્રાટ સંપ્રતિ તા. નીચેને ન. ૯ નો પુરા) પણ જાણે છે ત્યાં હોવાનું પિકારી રહ્યો છે.
(૯) ઉપરાંત સબળમાં સબળ પુરા સમ્રાટ પ્રિયદર્શીના શિલાલેખને છે. અત્યાર સુધી અશોક અને પ્રિયદર્શીને એક જ માની તેના સર્વ શિલાલેખ બૌદ્ધ સમ્રાટ અશોકના લેખાતા આવ્યા છે પણ હવે તેના સમ અભ્યાસથી તે બન્ને રાજવીઓ ભિન્ન પુરવાર થાય છે; એટલું જ નહિ પણું અશકની પાછળ તરતજ ગાદીએ આવનાર છે સમ્રાટ સ પ્રતિનું જ ખરૂ નામ પ્રિયદર્શી હોવાનું સાબિત થાય છે.
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ચંપાપુરીનું સ્થાન મતલબ કે પ્રિયદર્શી પોતે જન સમ્રાટ હતો. હવે જ્યારે તેણે ચેકસ સ્થાનેજ શિલાલેખો અને સ્થંભલેખો કોતરાવ્યા છે, ત્યારે તે સ્થળોની પસંદગી માટે, તેમ અમુક સ્થાને તેણે હરિતની આકૃતિકતરી છે તે માટે, સબળ કારણ તો હોવું જ જોઈએ આ મુદ્રાઓનું સમીકરણ કરતાં વર્તમાન ચોવીસીના સર્વ તીર્થકર મહારાજની નિર્વાણભૂમિ ઉપર તેણે મોટા લે છેતરીને હસ્તિની આકૃતિ તેણે પિતાના હસ્તાક્ષર તરીકે મૂક્યાનું ગણવું પડે છે. તેથી ફલિત થાય છે કે જેમ પ્રિયદર્શના કાસી લેખના સ્થાને શ્રી અષ્ટાપદની તળેટી, ધૌલી જાગૌડાના લેખને સ્થાને શ્રી સમેત શિખરજીની તળેટી અને જુનાગઢના લેખને સ્થાને શ્રી રેવતાચળ-ગિરનારની તળેટી પ્રાચીન સમયે આવી હતી, ' તેમ મુખ્ય પ્રાતમાં રૂપનાથ લેખના સ્થાને અંગ દેશની ચંપાનગરી કે તેની પાસેના જે પર્વત ઉપર બારમા તીર્થપતિ શ્રી વાસુપૂજ્ય સ્વામી નિર્વાણ પામ્યા હતા તેની તળેટી હોવી જોઇએ. (યાદ રાખવાનું છે કે અંગદેશ અને ચંપાપુરીનાં સ્થાન મધ્ય પ્રાન્તમાં હોવાનું આપણે આ લેખમાં સાબિત કરી રહ્યા છીએ. અને આ પ્રાન્તમાં રૂ૫નાથ સિવાય સમ્રાટ પ્રિયદર્શીને કઈ શિલાલેખ નથી તેથી રૂ૫નાથને જ ચંપાનગરીના સ્થાન તરીકે લેખો રહે છે. વળી જનરલ કનિંગહામે પણ, જાહેર કર્યું છે કે જબલપુરની પાસે પ્રાચીન કાળમાં અતિ મહત્ત્વની કેઇ નગરી હોય, કે જેના અવશેષો બારેક માઈલના વિસ્તારમાં નજરે _ચઢે છે.).
ત્યારે ખરી ચંપા મધ્ય પ્રાન્તમાં હોવા છતાં તે ભાગલપુરમાં હોવાની વર્તમાન માન્યતા શી રીતે ઉદ્ભવી ? ઇ. સ. સાતમા સકામાં હિંદની યાત્રાએ આવેલ પ્રસિદ્ધ ચીનાઈ યાત્રિક હ્યુએનસગે પોતે જોયેલા વિવિધ પ્રદેશોનુ સ્વભાષામાં વર્ણન કર્યું છે. જેના અનેક ભાષાઓમાં અનુવાદ પણ થયા છે. એવો એક અનુવાદ રેવન્ડ એસ. બીલ નામના વિધાને કરી, રેકર્ડ ઓફ ધી વેસ્ટર્ન વર્ડ'નામે બે અંગ્રેજી ગ્રામ
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
વિશ્વોદ્વાર શ્રી મહાવીર
૨૨૮
માલના ભાગલપુર
'
અઢાર પામ્યા છે. આ ગ્રન્થેામા ૮૦-૧૦૦ જીલ્લાવાળા પ્રદેશને 'ગદેશ અને ચપાનગરી હરાવી દેવાયું છે. સવાલ એ છે કે 'દેશને લીધે ચંપાનુ નામાભિધાન થયું છે કે ચંપા ગામ હાાથી અઞદેશ તરીકે આળખાવી દેવાયા છે, કે પછી ચીનાઇ ભાષાના ઉચ્ચારાને હિંદી ભાષામાં સામ્ય થતાં ઉતારી દેવાયાં છે, મૂળ લેખકની ભાષાની અનેક પ્રકારની ખૂબીએથી અભિજ્ઞ અનુવાદકની દૈવી ક્ષતિએને અનર્થી ઉપજે છે તેને પ્યાલ એકજ દૃષ્ટાન્ત ઉપરથી `આવી જશે, ગ્રીક ઇતિહાસમાં વ વેલ સેન્ડ્રૂકોટસ તે સર વિલિયમ જોન્સ નામના વિદ્વાને હિંદી ભાષામાં તેને મળતા ઉચ્ચારની સામ્યતાને લીધે સેન્ડાશે?-સમ્રાટ અશાકનું ઉપનામ 'ડોક હતું, અને યુરે।પીઅનેાની જીભ સંસ્કૃત મૂળાક્ષર ખેાલવામાં પૂરેપૂરી ટેવાયેલી ન હાવાથી તેને સેન્ડાશાકને સ્થાને સેન્ઝેકાટસ અથવા ચન્દ્રગુપ્ત કરાવી દીધેા. પરિણામે અંગ્રેજી પદ્ધતિએ ઊભા થયેલ ભારતીય ઇતિહાસમાંથી–સંપ્રતિ મહારાજ ઉર્ફે સમ્રાટ પ્રિયદશી કે જેણે જૈનધર્મ ઉપર મહાન ઉપકાર- કર્યાનું માનીએ છીએ તેનું નામનિશાનજ ભૂંસાઇ જવા પામે છે, ફાહ્વાન, હ્યુએનસ્પંગ જેવામાં વર્ષોંના ગમે તેટલાં પ્રાચીન તેાયે પ્રસુની ત્રણથી છ સદીથી વધારે તા નહિ તે ?
૧ ‘મકાઇ પણ પુરાણા ગ્રન્થમાં
એટલે ઉપર દર્શાગ્યા તેવા દાષની.શકયતાને બાજુ પર રાખીને ' ય એટલું તેા કબૂલાશે જ કે તપાસની હકીકત બાદ લગભગ પ્રદેશને ૪ અંગદેશ તરીકે ઓળખાવાચે નથી. ` માત્ર ચા ઞામ હૈ।વાથી આ પ્રદેશને ૮ અ’ગ ' નામે સમાધાયે સમજાય છે. ૫. જયસ્વાલજી રચિત “ હિસ્ટરી એક્ ઇન્ડિયા'ના પૃ. ૩૨-૩૩નાં વર્ણન ( જેને આધાર આચાય શ્રી. વિજયેન્દ્રસૂરિએ લીધેા છે) ઉપરથી પણ તત્સબધી પ્રકાશ પડતા નથી જ.
1
'
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચંપાપુરીનું સ્થાન
!
રદ હજારથી બારસો વર્ષે તેમનું અસ્તિત્વ આવે છે. જેથી તેમનું વચન સોએ સો ટકા સત્ય તે ન જ માની શકાય. વળી તેણે તે પ્રદેશનું નામ અંગદેશ અને રાજધાની ચંપા એટલી હકીક્ત અને સ્થળ વર્ણન આપ્યું છે. એટલે સંભવ છે કે બારમા તીર્થપતિ શ્રી વાસુ પૂજ્યસ્વામીની કયાણભૂમિ ચંપાપુરી એ, એ ન પણ હોઈ શકે.
જે બંગાળમાં આવેલ ચંપાપરીને આપણે બારમા તીર્થંકર શ્રો વાસુપૂજ્ય સ્વામીની ' ક૯યાણકભૂમિ માનીએ તો ચરમ તીર્થકર શ્રી મહાવીરના જીવનકાળ દરમ્યાન વરૂપતિ શતાનિકે અંગદેશના દધિવાહન રાજા ઉપર એક જ રાતમાં જે ચડાઈ કરી ૧ ને તેને હરાવી તેની રાજધાની ચંપાનગરીને લૂંટીને, ભગતેડી નાંખી હતી, તથા તેની રાણું ધારિણું અને પુત્રી વસુમતીને કેદ કરી પકડી લઈ -ગ તે બનાવ તો લગભગ ઈ. સ. પૂર્વે ૫૬ ૦માં બન્યો હતો એટલે કે બન્ને બનાવની વચ્ચે આસરે બાર વર્ષનું અંતર છે. તે દરમ્યાન શી શી હાલત થવા પામી હશે અથવા બને સર્મયની ચંપાપુરી એકજ હતી કે કેમ તે મુદા વિચારવા જ જોઈએ. અત્યારે અપાતી કેળવણીની સાથેના બંધબેસતા તથા તરફેણ કરતા કે, વિધ દશક છે, અને વિવેચનામિક ૩, મળી કુલ ૧૫ પુરાવાથી સાબીત થયું ગણાય કે હ્યુએનસાંગના વર્ણનના આધારે મનાતી ભાગવપુરની ચંપા અને શ્રી વાસુપૂજ્યની કલ્યાણકભૂમિ એવી મધ્યપ્રાન્તમાં રૂપનાથ ખડક પાસેની ચ પાનગરી એ બે ભિન્ન જ છે. એ કંપ १ . ईतश्व पूर्व नो सैन्यः शतानीको निशैकया। વા નું પુર વં સમસમીયામ! ”
} (ત્રિ.શ. પૂ. ૨. સર્ગ ૧૦ શ્લોક ૫૧૬) ૨ “ આ વસુમતી પાછળથી ચરમ તીર્થપતિ શ્રી મહાવીરની ચંદનબાળા નામે પ્રથમ સાવી બન્યા છે.
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૦
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર કેવી રીતે અસ્તિત્વમાં આવી અને એ કેટલી સાચી છે એ પ્રશ્ન અત્રે અસ્થાને છે. આપણે શ્રી વાસુપૂજયની કલ્યાણકભૂમિનો જ સ્થળનિયેય વિચારવાનો હતો, અને પ્રાચીન સમયનાં અંગ અને ચંપાનગરીનાં સ્થાન છે. ઇ. મહાક્રોશલમાં ગણાતાં હતાં, એ ઉપરનાં પ્રમાણેથી સુસ્પષ્ટ જ બને છે. વળી જેમ પ્રિયદર્શી સમ્રાટે ઊભા કરેલ શિલાલેખનો અફર અને અકાટય પુરાવો મળી રહે છે તેમ બીજી બાજુએ પણ નગદસત્ય છે કે, અનેક સાહિત્યિક પુરાવાઓ અને કાલ્પનિક અનુમાન કરતાં તો માત્ર એકાદ બે શિલાલેખીય પુરાવા હોય તો પણ તે વિશેષ વજનદાર ગણાય છે. તેમાં અને શિલાલેખીય પુરાવા તો છે જ, તે ઉપરાંત તે પુરાવાને સમર્થન આપતા સ્થળસૂચક અડગ અને અચળ પાર્વતીય ખડક ઊભો ઊભે. છડી પોકારતો નજરે પડે છે એટલે તે નિર્ણય નિઃશંક બને છે.
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ દશમું સમકાલિન ભક્ત-રાજાઓ
- ક વિષયદર્શન–આમ તો જૈનધર્મ રાષ્ટ્ર-ધર્મ છે કેમ કે - જેટલા તીર્થકર થયા, તે તમામ ઉચ્ચ-પ્રકારના શુદ્ધ ક્ષત્રિયવંશમાં પેદા થયા છે તથા તેઓ મહા સામ્રાજ્યના વારસદારે રૂપે હતા. દીક્ષા પછી તેમને માનનારાઓમાં પણ મુખ્યત્વે મોટામેટા રાજાઓ, બળદેવ, વાસુદેવ તેમજ માંડલિકો વિગેરે હતા. જૈન ધર્મના ઉચ્ચ-નિર્મળ સિદ્ધાન્તને વ્યાપક બનાવવામાં તેમણે મારે ભાગ ભજવ્યો છે, દુનિયાના ચારેય ખૂણામાં વેરાયલાં પડેલાં જેને સંસ્કૃતિનાં ચિન્હ એ તે જ રાજાઓના પ્રયાસનું સુપરિણામ છે. શોધને પરિણામે આજે દુનિયાના ઘણા દેશોમાંથી જૈનધર્મની સાથે ગાઢ સંપર્ક ધરાવતાં ચિન્હ મળી રહે છે. અત્રે પ્રભુ શ્રી મહાવીરના ભક્ત રાજાઓને જ ઉલ્લેખ કરવામાં આવે છે.
૧ સમ્રાટ શ્રેણિક - આ રાજાનું વર્ણન જૈન શાસ્ત્રો ઉપરાંત બૌદ્ધ પિટકોને ઈતિહાસની સાંકળમાં ગૂંથાયેલું પણ નજરે ચઢે છે.
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
તિદાસના માધારે મહારાજા શ્રેણિક નાગવ’શીય મહારાજા પ્રસેનજિતના પુત્ર તથા સમ્રાટ કાણિકના પિતા થતા હતા. મગધની પાટનગરી રાજગૃહીમાં તેમની રાજ્ય કચેરીએ હતી, મા‚વચે જ શ્રેણિકની પ્રતિભા અને મુણરશ્મિએથી ઝળકતી તેના ભાવિ રાજવિપદની આગાહી કરતી હતી પ્રાર'ભમાં રાજા શ્રેણિકના માનસપટે બૌદ્ધધર્માંની છાપ પડેલી, પણ પાછળથી પેાતાની પટરાણી ચેલણાની અસરથી તે જૈન બનેલા તેમજ ત્યાગમૂર્તિ જૈન સાધુ અનાથી મુનિના સરળ ઉપદેશથી જૈનધમ પ્રત્યેની તેમની લાઞણીએ દૃઢ ખનેલી. જૈન બન્યા પછી શ્રેણિકૅ જૈનધર્મના સિદ્ધાસને વ્યાપક પ્રચાર કરવા માંડયે. તેના પાટવી પુત્ર અને મહામંત્રી અભયકુમારે જનધર્મીનાં પ્રતીને અનાર્ય ભૂમિમાં પણ પાઠવવાં માંડયું. અનાય દેશાન્તત આકુમારને તેણે તી પતિની પ્રતિમા માલેલી. જેથી અના ભૂમિમાં વસતા તે કુમારને ભારતભૂમિ પર પગ માડવાનું તેમજ તેની ઉજ્જવળ સંસ્કૃતિનાં દર્શન કરવાનું દિલ થયેલું તે તે ગમે તે ભેગે ભારતમાં આવીને સાધુ બનેલા, ૠગવાન મહાવીર પાસે તેમણે દીક્ષા લીધેલી. સમ્રાટ શ્રેણિક ભગવાન
મહાવીરના અનન્ય ઉપાસક હંતા પેાતાના મનની સઘળી વાતા “તે પ્રભુ મહાવીરને કહેતા તે તેનું સમાધાન પામી શાન્તિ અનુભવતા. - સમ્રાટ શ્રેણિકમાં શ્રી મહાવીર પ્રત્યેની ભકિતને અખંડ નિર્મળ ઝરા વહેતા હતા. નિત્ય પ્રભાતે સાનાના ૧૦૮ અક્ષત (ચત્ર) વડે તે, સ્વસ્તિક રચીને પ્રભુ મહાવીરનો દિશામાં વંદન કરતા હતા. આવી ઉત્કૃષ્ટ પ્રકારની ભકિત વડે જ તેણે તીર્થંકર નામકમ ઉપાર્જન કર્યું. રાજા શ્રેણિકની પ્રભુ મહાવીર પ્રત્યેની અગાધ ભક્તિની અસર તેના આખાયે રાજકુટુમ્બ પર પડી હતી ને તેથી તેની કેટલીએ રાણીઓ તેમજ રાજકુમારીએ તેની હાજરીમાં જ ભગવાન મહાવીર પાસે દીક્ષા ’ગીકાર કરી, સસાર-ધમ વ્યાપ્યા હતા. રાન
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમકાલિન ભક્તરાજાએ
૩૩૩
શ્રેણિક જ્યારે જ્યારે પ્રભુ મહાવીરને રાજગૃહમાં પધારેલા સાંભળતા ત્યારે ત્યારે તેના અંદર-બહારના જીવનમાં એટલો બધો આનંદ પ્રગટી આવતા કે, રાજકાજને ભૂલી તે શ્રી વીરન ચરણ તળાં તો તેમની પ્રતિભા ઝરણું વાણીમાં જ લીન બનત. .
મહારાજા કેણિક–આ રાજા પણ મહાન હતા. રાજા કેણિક શ્રેણિકને પુત્ર થાય. શ્રેણિકની પછી ગાદી તેમને મળેલી. રાજધાની રાજગૃહથી બદલી ચંપામાં રાખેલી. આ રાજાની કત ઇતિહાસમાં અમ્મર છે. કેણિક પણ બૌદ્ધ ધર્મની અસર તળે આવેલ ને લાબો સમય એ રીતે ચાલેલું પરંતુ રાજકાજ હાથમાં લીધા પછી ટેણિક જેનધર્મના દુકાનધાથી બન્યા હોવાનું “શ્રીઉત્પાદક સૂત્ર આદયી નજરમાં આવે છે. જેનશાસ્ત્રોમાં એટલા સુધી લખેલું છે કે, મહારાજા કાણિક એવી કઠોર પ્રતિજ્ઞા લીધી હતી કે, જ્યાં સુધી ભગવાન મહાવીર કર્યા બિરાજે છે તેને સંપૂર્ણ સંદેશ ન મળે ત્યાં સુધી અન્નજળ પણ ન લેવું.
મહારાજા ચેટક –તિહાસમાં આ રાજાની મહત્તાનું ખ્યાન મળે છે. વિશાલી એમની રાજધાની. કાશી કેશલાદિ અઢાર દેશના રાજાઓ એમને આધીન હતા. પ્રભુ મહાવીરના તેઓ મામા થાય; ચેટકને સાત સુપુત્રીઓ હતી. ભગવાન મહાવીરના અંતિમ કાલ . સમયે ચેટકની આજ્ઞાથી કાશી-કાશલાદિના રાજાઓ મધ્યમાં અપાપામા આવે છે એ હકીકત તપાસતા નકકી થાય છે કે ચેટક જનધર્મપ્રેમી સમ્રાટ હતે. - રાજા ઉદાયને–સિધુ સૌવીર તેમનો દેશ કવીતભયપટ્ટન તેની રાજધાની, મહાસેનાદિ દશ રાજાઓ રાજા ઉદાયનની છત્રછાયા નીચે વર્તતા હો દશપુર (મન્દસર) ના ઈતિહાસમાં ઉદાયન રાજાના અસ્તિત્વનું સંપૂર્ણ ખ્યાન મળી આવે છે. પ્રભાવતી તેમની મહિષી, રાજા ચેટકની તે પુત્રી ચાય. પ્રભાવતીમા ધર્મનો સ્નેહ વ્યાપક હતા.
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
વિશ્વોદ્ધારકે શ્રી મહાવીર આ તપુરે પ્રભુ મહાવીરની મૂર્તિ રાખીને તે હંમેશાં પૂજા સ્તવન કરતી ઉદાયન છેલા રાજર્ષિ. તેમણે પ્રભુ મહાવીર પાસે દીક્ષા અંગીકાર કરેલી.
રાજા દશાર્ણભદ્ર – દશાર્ણભદ્ર દશપુરના. રાજવી. એક સમયે ભગવાન મહાવીર દશપુર નગરમાં ઉદ્યાનમાં પધારેલા, ત્યારે તેણે ભક્તિ અને ઉત્સાહપૂર્વક એ સરસ વરઘોડો કાઢેલો કે જેનારને તે ઘડીક સ્થંભાવી દે. વરઘોડા વૈભવ જોતાં રાજાને પોતાના વૈભવ અંગે અભિમાન થયું તે અભિમાન નિવારવાને સયુક્તિક પાઠ તેને સૌધર્મેન્દ્ર સમજાવ્યો ને હળવા હૃદયના રાજા દશાર્ણભદે સાધુવ્રત અંગીકાર કર્યું. , - રાજા ચંડપઘાતની રાજધાની ઉજજયિની. તેમની પટરાણી શિવાદેવી, શિવાદેવીના અંતરે પ્રભુ મહાવીરના યશસ્વી જીવન પ્રવાહના બહુમાન વિરાજેલાં હતાં. ચંડપ્રદ્યોત રાજા હાથીઓને શોખીન હતો. તેને નલગિરિ' હાથી ઈતિહાસમાં અમર બની ગયો છે, શિવાદેવીના ધર્મસ્નેહની સરળ-છાયા પ્રોતની માનસ પર પડેલી ને તેનું જીવન પણું જૈનના જીવન જેવું બનેલું.
અમદેશ, ચપાનગરી, દધિવાહન તેના રાજા, શરૂથી જ આ - રાજામાં જૈનધર્મના નિર્મળ સંસ્કાર હતા. તેમની કુમારી વસુમતી,
જેણે શ્રી મહાવીર પાસે દીક્ષા આ ગીકાર કરી. વસુમતી પાછળથી ચંદનબાળાને નામે પ્રખ્યાત થઈ છે.
પિલાસપુરના રાજા વિજ્યસેન પણ પ્રભુ મહાવીરનો અનુયાયી હતો. તેની પટરાણી શ્રીદેવી, શ્રી મહાવીરના નિર્મળ વચન પર અગાધ શ્રદ્ધા ધરાવતી હતી. બાલ્યાવસ્થામાં જ દીક્ષા લેનાર અતિમુક્ત કુમાર તે આ શ્રીદેવીના જ પુત્ર થાય.
રાજા નંદિવર્ધન શ્રી મહાવીરના મોટાભાઈ, ક્ષત્રિયકુંડ તેમનું પાટનગર; શ્રી મહાવીરે જે રૂપાત્મબળ વડે અંધારે અજવાળાં ફેલાય
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૫
-
=
=
=
=
=
=
=
- સમકાલિન ભક્ત–રાજાઓ
તે જ પ્રકારનાં આત્મબળની આછી લકીર વડે તેમણે પ્રજાજીવનમાં સુખશાન્તિના બીજ રોપ્યાં.
શતાનિક એજ પ્રભુ મહાવીરના પરમ ભક્ત હતો. કૌશામ્બીનો તે ધણી. મહારાજા ચેટકની સુપુત્રી મૃગાવતીને તે સ્વામી. મૃગાવતીના સર્વ વિચારમાં શ્રી મહાવીરે નિદેશેલ પરમ તત્તજ તરતાં હતાં. શતાનિકની બહેન - જયતીએ શ્રી મહાવીર પાસે ઉત્તમ દીક્ષા ધર્મ અગીકાર કરે. - રાજા પ્રદેશના મનમાં પ્રારંભમાં સાધુઓ પ્રત્યે તીવ્ર ઈમ્પ્રભાવ હતા, પવિત્ર જીવન ગાળતા કેશીશ્રમણની છાયાથી રાજાના અંતરમાં આત્મ-સાધકે પ્રત્યે પૂજ્યભાવ પ્રગટ થએલો ને તેથી તે શ્રી મહાવીરના ગુણનો પૂજારી બન્યા. રાજ્યની આવકમાને એ ભાગ તે
સત્કાર્યો પાછળ ખર્ચવા લાગ્યો. ઉત્તરાવસ્થામાં તેણે તપમા જીવન - શક્તિ ખીલવેલી.
રાજા વીરાંગ અને વીરજસ –આ બન્ને રાજાઓ પણ 'વિકપકારી મહાવીરના પરમ ભક્ત હતા અને તેમણે મેક્ષપદાયિની દીક્ષા અંગીકાર કરેલી. (શ્રી સ્વાતાગ સૂત્ર) .
મથુરા નગરીને રાજા નમિ કલિંગપતિ કરવુ પાચાલપતિ દુમાઈ તેમજ
ગાંધાર નરેશ નિધઈ; આ ચારેય રાજાઓ ભગવાન મહાવીરના - ભક્ત હતા. અધ્યાત્મજ્ઞાનના અભ્યાસમાં લીન થતા તેમને વ્યાપક
દષ્ટિ સાંપડેલી ને ચારેય પ્રત્યેકબુદ્ધના નામથી જૈન શાસનમાં પ્રસિદ્ધ -ચયા છે. (શ્રી ઉત્તરા થયેનસૂત્ર, ૩ ૧૮)
નાગહતિપુરના રાજા અદિતશત્રુ– અષભપુરને રાજા ધનબાહુ
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩
:
'
વીરપુરના રાજા કૃષ્ણમિત્ર—— વિજયપુર નરેશ વાસવદત્ત— સૌગન્ધિકાપતિ'અપ્રતિહત કનકપુર ભૂપાળ પ્રિયચન્દ્ગમહાપુરપતિ અલ—
સુધેષ નગરના રાજા અન— ચમ્પાપતિ દત્ત—
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર -
સામ્રુત નરેશ ચિત્રાનન્દી-આ દેશ રાજાની રાણીએ તેમ” રાજાએ પેાતે ભગવાન મહાવીરના, અનન્ય ઉપાસક હતા, એટલું જ નહિ પુછ્યુ ઉકત રાજાએાના પુત્રાએ યુવાવસ્થામાં સ’સાર સુખમાં મસ્ત ન બનતાં, વ્યાપ દષ્ટિબિન્દુ સમજાવતા સાધુધમા સ્વીકાર કર્યાં હતેા. રાજપુત્રાનાં નામ નીચે પ્રમાણે છે.
་
.
માહ સુત્રાસવ મહામલ વરદત્ત
ભાનન્દી મહચન્દ્ર ભદ્રાનન્દી
સુજાત વૈશ્રમણુ મહિચન્દ્ર-(વિપાકસૂત્ર, શ્રુ, ર, એકથીદરા) મહારાજા હસ્તિપાળ પાવાપુરીના શાસક હતા, તેમના અત્યાગ્રહથી ભગવાન મહાવીરે પેાતાનું છેલ્લું ચેામાસું પાવાપુરીમાં કરેલું. તે એજ ચેામાસ દરમ્યાન તે નિર્વાણુ પામેલા અને ઇન્દ્રભૂતિ ગૌતમને વળજ્ઞાન ઊપજેલુ,
।
આ સિવાય પણ નાના મેટા દેશના ઘણા રાજાઓનાં જીવનમાં શ્રી વીરના જીવન પ્રકાશની પ્રતિભા ફેલાણી હતી, તે સમયે નાના— મેટા લગભગ ૧૦૦ રાજાએાનાં રાજ્યમાં શ્રી મહાવીરને સદેશે અણુમાલ થઈ પડયા હતા.
'
'
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીરે વહાવેલી જ્ઞાન–મંગા
'
૩૩૭
પ્રભુ મહાવીરે વહાવેલી જ્ઞાનગંગા
1
દુનિયામાં કાઇ પ્ણુ ધ' કાઇ પણુ ઉદ્દેશ સિવાય પ્રવત તે નથી. અને તેથી સામાન્ય રીતે સ` આસ્તિક મતેાના ધર્માં અમુક ઉદ્દેશથી જ પ્રવર્તેલા છે અને તે બધા આસ્તિકાને મુખ્ય ઉદ્દેશ જે એક તરીકે મળતા આવે છે, તે ખીજો કાઇ જ નહિ પણ મેક્ષ પ્રાપ્તિને છે. વૈશેષિક દ્રશ્યાદિ સાત પદાર્થીના સામ્ય વધ જ્ઞાનને જરૂરી જણાવે છે અને તેનુ ફળ મેક્ષ થાય એમ માને છે, તૈયાયિક પણ પ્રમાણ, પ્રમેય આદિ સેાળ પદાર્થોના તત્ત્વજ્ઞાનને જરૂરી જણાવી, તેવા તત્ત્વજ્ઞાનથી મેક્ષ થવાનુ માને છે. સખ્યિદર્શન પ્રકૃતિ આદિ પચીસ તત્ત્વને જાણવાનું જરૂરી જણાવી, પ્રકૃતિ અને પુરૂષના સ્વભાવને ભેદ જાણુવાથી મેક્ષ ચાય એમ માને છે બૌદ્દો પદાને સામાન્ય રીતે પ્રાથમિક દૃષ્ટિએ ક્ષણિક મનાવી પછી પરમાથી નરાત્મ્યવાદ દાખલ કરી વાસનાના નિરાયને ગેાક્ષ માટે છે. વેદાન્તવાદીએ . આત્માને સ્વતઃ શુદ્ધ સ્વરૂપવાળા માનીને સતી અસતી કે સદસતી એ ત્રણમાંથી એ રૂપે ન કહી શકાય એવી માયાને બાહવારિક રીતિએ 'ધન કરનાર માની આત્માના સ્વરૂપજ્ઞાનથી તે વ્યહવારી ધનનેા નાશ માની મેક્ષ માને છે.
ઉપદેશેલા ધર્મ સિવાયના માને છે. સમયના પડદા નિર્મળ દૃષ્ટિએ કેવળ અજ્ઞાન
મતલબ એ છે કે પ્રભુ મહાવીરે આસ્તિક મતા પણુ જ્ઞાનથી જ મેક્ષ પાછળ નજર કરતા શ્રી મહાવીરની જ બંધના કારણરૂપ હાવા ઉપરાત અસન પશુ સ્પષ્ટ અનેલ, કેમકે સનની વ્યાપક~નિમ ળ દિશામાં જીવનની જીવન્ત શક્તિ
વહાવ્યા સિવાય, ગમે તેટલા જ્ઞાનના વધારકના પણ નિશ્રયે ઉદ્ધાર નથી જ થત્તા. જ્યારે જ્ઞાન અને સનના સુમેળ સહુ જીવને આનંદની સરણાઈ ણુાવી, પેતે પણુ તેમાં લીન બને છે.
-1
૨૨
114
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
વિશ્વદારક શ્રી મહાવીર
ભગવાન મહાવીરે જણાવેલ જ્ઞાનની વિશિષ્ટતા પ્રભુ મહાવીરે સનેહ, સત્યને સંયમની જે જ્ઞાન-ગંગા ધરાતલે અને જન અંતરે લાવી છે, તેના સુમધુર, કલકલ નાદને ઝીલતે જીવાત્મા પોતાના જીવનના જમેઉધારના ચેપડા ખુલ્લા દિલથી ખુલ્લા મૂકી દે છે. પરંતુ જે જીવ વિભુ વીરે વહાલ જ્ઞાન–નીરમાં ઝીલ્યા બાદ છૂપા પ્રપંચ ખેલે છે, અથવા મન, વચન અને કાયાના નિર્મળ અધ્યવસાય પૂર્વક જ્ઞાનની ઉપેક્ષા કરે છે. તેને જ્ઞાની વા છતાં જ્ઞાનીરૂપે માનવાની નિયમદઢ મહાવીરે સારૂ “ના” જણાવી છે. આલમના તખ્તા પર થયેલા ઘણાખરા મહાપુરૂષોએ બતમાં ઢીલાશ ચલાવી જ નથી.
જ્ઞાનસ્થ –શ્રાવણ મહિને છે, સરિતામાં પૂર ઊછળ્યાં છે. સામે તીરે તમારું ઘર છે, આ કાઠે શહેરમાં તમે માલ લેવા આવ્યા છો, તમારે સમયસર ઘેર પહોંચવું છે. આવા કટકટીના પ્રસંગે તમને તરવાનું જ્ઞાન હોય તો તમે અવશ્ય અફાટ સરિતાપુરમાં ઝુકા અને તરવાના તમારા જ્ઞાનને ક્રિયાની કસોટીમાથી પસાર કરો. અને જો તમે તારૂ ન હેતે તમને સામે તીર લઈ જનારા ગમે તે સાધનની એકી સે રાહ જોઈ રહી. એજ રીતે આપણે આપણું ઘર છોડીને આ સંસાર તીરે સારાસાર રૂપી માલ લેવા આવ્યા છીએ, સામે તીરે આવેલા મુક્ત મિનારાની વચ્ચે અનેક વિધ ઊર્મિઓ ઉછાળતા સાગર પથરાયેલો છે. આપણે ત્યાં પહોંચવું તો છે જ. ધારો કે તરતાં આવડે છે, તો તેને ક્રિયામાં ઉતારીએ તે જ સફળ થવાય ને? અથવા તરતાં ન આવડતું હોય તો પણ તેનો અભ્યાસ જરૂરી છે, કારણ કે તે સિવાય આપણે ઉગારે થાય તેમ નથી. “શાબ્ધિ રોષઃ' વાળા વાક્યમાં પણ આ જ અર્થ ' થાય છે. કેવળ જ્ઞાનથી મુક્તિ માનવામાં ઘણું જ નિષ્ક્રિયતા જાગૃત થાય એમ છે, તેમજ કેવળ ક્રિયામાં તમામ શક્તિઓ વેડફવાથી પણ !
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૯
જ્ઞાનની વિશિષ્ટતા મુક્તિના ધ્યેયને નથી પહેચાતું. એક માનવી છે, તેને કવિતાના ઉત્તુંગ શિખરે પહોચવું છે. તે સંસારની સપાટી પર ઊભો છે ત્યાંથી ગમે તેટલી ઝડપે ચાલ ચાલ કરે તે પણ ધાર્યા સ્થળે ન જ પહોંચી શકે, કારણ કે તેને તે સ્થળે પહોંચવાના માર્ગનું જ્ઞાન નથી. એટલે માનવી માત્ર પોતાના યાનુસાર જ્ઞન સંપાદન કરવું જોઈએ અને તેની સાથે પાય ધીમે ધીમે ધ્યેયની દિશામાં પગલાં ભરવાં જોઈએ કે જેથી તે સફળ થઈ શકે. ડાક દિવસ પહેલાં અને એક માનવી સળેલું, એનામાં સાહિત્યકારનાં દર્શન કર્યા. પ્રશ્ન કરતાં ખાત્રી થઈ કે જૂના-નવા સાહિત્યને તે અદકે અભ્યાસી હતો. મેં તે ભાઈને પૂછયું, તમે શા માટે કાંઈ લખતા નથી? તેમણે કહ્યું, -લખીને શું કરું ? જાણું છું એટલું ડું છે. મેં કહ્યું, “ભાઈ, ગમે -તે વિષયનો ગમે તેવો અભ્યાસી જે પિતાની જ્ઞાન–પો વડે કાર્ય– ગગને ઉડ્ડયન નહિ આદરે તો જગતથી વિમુખ તે, પોતાની જાતથી પણ વિમુખ રહી, મળેલા જ્ઞાનને નિષ્ક્રિયતાના અરણ્યમાં ભેળવી દેશે, આ રીતે જનમત જ્ઞાન અને ક્રિયામાં જુદી જુદી મોક્ષ દેવાની શક્તિ હોય તે સ્વીકાર કરતા નથી, અથવા તો કેટલીક વ્યક્તિમાં જ્ઞાને સુખ્ય હેય અને ક્રિયા ગૌણ હોય અને કેટલીક વ્યક્તિઓમાં ક્રિયા મુખ્ય હોય અને જ્ઞાન ગૌણ હોય તો પણ મોક્ષ શાય એવું પણ
સ્વીકારતો નથી. અને આ જ કારણથી ભગવાન શ્રી મહાવીરે તત્ત્વ-જ્ઞાનને પ્રચાર કરતાં 3 સુય સેય, ૨ ૮ સેર, ૩ સેર્ય. ૪ લીસ્ટ સુર્ય સર્ચ આ ચારે પ્રકારનો નિષેધ કર્યો. અર્થાત એલું જ્ઞાન એ પણ શ્રેષ્ઠ નહિ, એકલી ક્રિયા એ પણ શ્રેષ્ઠ નહિ. શ્રત ગૌણ અને શીલ મુખ્ય એ માગ પણ શ્રેષ્ઠ નહિ, તેમજ શીલ ગૌણ અને મૃત શ્રેષ્ઠ એ માર્ગ પણ શ્રેષ્ઠ નહિ, એટલે ચારમાંથી એક પણું પ્રકાર એક્ષને સાધના નથી.
શ્રત અને શીલના પ્રકાર–ઉપર પ્રમાણેના પ્રકારે ,
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૦
-
-
-
-
-
વિહાર શ્રી મહાવીર વ્યર્થ જણાવી પિતે ચાર પ્રકાર એવા કરે છે કે –(1) સદ્વર્તનને શ્રેષ્ઠ જાણે અને માને છતાં સદ્વર્તન કરે નહિ, (૨) સદ્વર્તનને સારી રીતે આચરે ખ પણ સદ્વર્તનનું સ્વરૂપ જાણે કે માને નહિ, (૩) સદ્વર્તનનું સ્વરૂપ યથાસ્થિત તરીકે જાણે, માને અને સંપૂર્ણ રીતે આચરે અને (૪) ચોથા પ્રકારમાં સદવર્તનના સ્વરૂપને જાણે પણ નહિ અને સદ્વર્તન આચરે પણ નહિ આવા ચાર પ્રકારનાં મનુષ્યો સાથે જોવામાં આવે છે. તેમાં શ્રેષ્ઠ પ્રકારનાં મનુષ્ય ત્રીજા * માર્ગને જ અનુસરે છે. કેમકે તેમ કરવાથી દેહ ક્રિયા ને આમત્વનો સાચો સુમેળ સધાય છે. જેની વિકાસ માર્ગમાં અનિવાર્ય અગત્ય વર્ણવવામાં આવી છે. કેવળ દેહ કે ક્રિયાથી શક્તિના પ્રચંડ ઝરાનું ધ્યેયપ્રતિ ગમન ન પણ થાય.
અહિંસાને અર્થ—અન્ય દર્શનકારાએ પણ અહિંસાના ગુણગાન ગાયા છે પણ કેવળ ગુણગાનની પાછળ કચડાતા અહિંસાના આત્માને ખ્યાલ તેમને આવ્યો જણાતો નથી. જ્યારે જેન દર્શનમાં" અહિંસાના ગુણગાન હોવા ઉપરાંત તેના તલસ્પર્શી વિવેચનને પણ
ગ્ય ન્યાય અપાય છે. “હણવાની ભાવનામાંથી વિરમવુ તે અહિંસા આ છે અને દર્શનકારોની અહિંસા’ વિષેની વ્યાખ્યા; જૈન દર્શને અહિંસાને વ્યાપક અર્ચમાં ઘટાવી છે. અહિંસાની વ્યાખ્યા ઉપજાવત પહેલાં શ્રી મહાવીરે જીવાજીવને સૂક્ષ્મ અભ્યાસ કરેલો અને છ. કાય જીવની માન્યતાને આવકારીને તેમણે પૃથ્વીના તખ્ત પર વસતા છાને અ સાને સાચો અર્થ સમજાવેલોપૃથ્વી-પાણી અગ્નિ વાયુ વનસ્પતિ અને દિગગોચર એમ છ રૂપ જીવોને વાસ છે અને એ છએ રૂપમાં જોને પ્રમાણને સંભાળપૂર્વક શ્વાસ લેતા માનવી શ્રી મહાવીરને સમજ ગણાય સાથેસાથ એ ધ્યાનમાં રાખવાનું છે કે પૃથ્વી પાણીના જીવની જયણા કરવા જતાં માનવીએ માનવ લોક તરફનો પોતાના નિર્મળ આદરભાવ ભૂલવાને નથી.
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
, અહિંસાને અર્થ,
* ૩૪૧ , જેનો જ્યાં ત્યાં સંભાળથી વર્તતા હોય તો તેનું મુખ્ય કારણ શ્રી મહાવીરે પ્રરૂપેલ છકાય જીવ પ્રત્યેના અખંડ સ્નેહભાવનું તેમણે કરેલું ચાગ્ય મૂલ્યાંકન છે. મન-વચન કે કાયાથી અન્ય જીવના જીવનભાવને દૂભવતાં અહિં સાતનું ખંડન થાય.
મહાત્મા ગાંધીજી આ યુગના અહિંસક, તેમની અહિંસા હજી " ગ્યા પક નથી બની, નહિતર એક જીવની ખાતર અન્ય જીવની હાનિનું - પાતક વારવાની વાતને તેઓશ્રો ગ્ય તરીકે ન જ લેખત. તેમની -અહિંસાની વ્યાખ્યા માનવ જીવનમાં સમાય છે. અન્ય મૂંગા જીવોને
અહિંસાને અમૃત રસ ચાખવાને અધિકાર નથી શું ? શું તેમનો નેહ એટલે રંક છે વિશ્વને જે એક ઘર માને છે, તે તેમાં વસતા નાના મોટા જીવને પોતાના નેહીઓ તરીકે સ્વીકારવાની ભાવના કેળવે તો તેમાં હાનિ જેવું શું છે? | સુખની સમજ –સુખ સંબંધી શ્રી મહાવીરે દર્શાવેલું જ્ઞાન નિર્મળ અને વ્યાપક છે. સ્વતન્નતા એ સુખનુ પ્રથમ કારણ સુખી ચનારે પ્રથમ સ્વતંત્ર થવું જોઈએ એક રાષ્ટ્ર જે રીતે અન્ય રાષ્ટ્રના -દબાણથી પિતાને ભૌતિક વિકાસ ન સાધી શકે, તે રીતે જ્યાં સુધી માનવી પોતે પોતાની આસપાસ તરત બળથી સ્વતંત્ર સ્નેહ નથી સાધી શકતો ત્યાં સુધી તે સુખને સ્પર્શ ન પામી શકે. પારગામી હોય તે ખરૂં સુખ. જેમાં આંતરદષ્ટિ શોષાય તેને સુખ કહેવા કરતાં મમતાનું પચરંગી વાદળ કહેવાય. સુખ કેવું હોય ? જેના સ્પર્શ માત્રથી માનવીને કાળના અખંડ ઝરણામાં તરતા અખંડ જીવનનું સંગીત સંભળાય તે ખરૂં સુખ. અશાશ્વત બળા દ્વારા જે સપડે તે સુખ નહિ પણ સુખની માન્યતા છે કે લાખ કમાઈને કેાઈ સુખી બન્યો જ નથી. ખરા સુખ માટે તો સંખ્યા સૂચક તમામ આંકડાની સર્વ રમતોથી પર–અંદર બનવું પડે તેનું સળંગ ત કિરણ અંતર-આભ ન ળ
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૨
-
--
-
-
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર તું થાય ત્યાં સુધી સાંસારિક વૈભવના ઢેર વચ્ચે પણ સુખને પર ન થાય.
જે જે સ્થળે શ્રી મહાવીરે સુખ સંબંધી ઉપદેશ આપ્યો છે, ત્યાં તેમણે સુખની વ્યાખ્યા બધિત સમજાવ્યું છે કે, મન, બુદ્ધિ ને ; ઇન્દ્રિયોના તે તે વિષયને સાચા ખ્યાલ વગર પિષવાથી જીવનને વિકાસ માર્ગ શોધાય છે. સાદી સમજ પ્રમાણે માનવી મા જીવન સરિતાના વહેણને ગતિમાં રાખવા માટે મયદાના નિયમોને સ્વીકાર કરવો જ પડે. અમુક ઉચ્ચ નિયમો વડે જીવનને ખેર વિખેર શબ્દનું સળંગ કાવ્ય રચાય. નિયમ આધીન થવાથી. પરમના સ્નેહને શુભ પર્શ પડે. મન, બુદ્ધિ ને ઇન્દ્રિયોના તોફાની વેગને શાંત, સુવ્યવસ્થિત અને સુખદ બનાવનારા જે નિયમ શ્રી મહાવીરે સમજાવ્યા છે તે પ્રથમ પ્રયાસે કઠીન જેવા લાગતા. છતાં અનુભવે અમૃતભીના જણાય છે. આજે બધા બહારની ' ધમાલમાં પડયા છે. બહારથી જ સુખ દુઃખના મૂલ્યકિન આજે થાય છે. પણ જેટલું બહાર છે, તેટલું જ અંદર છે. અંદરના બળ 'સિવાય બહારના પદાર્થો ટકે જ શી રીતે ? એક વૃક્ષ જેટલું બહાર હોય છે, તેટલું જ દરનું તેનું જીવન પણ હોય છે. મતલબ-દે બહારના બધા જ દેખાને સારા માનીને તેની પાછળ ફના થતા પહેલાં સારાસારનો વિવેક જગવે જોઈએ. સુખદુઃખ વાદળ જેવાં ગણાય, તેની સામે આત્મભાવ સૂર્યપ્રકાશ તુલ્ય લેખાય, સુખ દુઃખનાં વાદળ આવે તો આવવાં દેવાં, જાય તો જવા દેવા, પણ તેનાથી આત્મહત્વનો લેપ ન જ થવા દે. વાદળ જે કે આત્મવની સમીપે આવી ન શકે, પરન્તુ માનવી તે વાદળમાં વિશેષપણે લીન થતાં આત્મભાવમાંથી તે તેટલો નીચે ઊતરે છે.
આત્મા વડે કે શરીર છે.–પરમોપકારી શ્રી મહાવીરે માયુ છે કે, શરીર હતુ ન હતું ચશે, ભલ ભલા સમ્રાટ પૃથ્વીન
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મા વડે કે શરીર ? “
૩૪૩ ઇતિહાસમાંથી ભૂલાઈ ગયા છે. ચેતે ' દેહ-પુષે આત્મ સુરભિ સચારો' જરૂર, શરીર છે તે શક્ય સુગથી સરવેને બહાર આણવા જોઈએ, શરીર આધારરૂપ છે. આધારનું જે રીતે સંરક્ષણ કરવું જરૂરી ગણાતું હોય તે રીતે કરવું જોઈએ. શરીરમર્નોિ આત્મા અનંત સ્વરૂપ છે. શરીર તે આત્માના આધારરૂપ છે, પણ એટલી જ હદ સુધી કે જ્યાં સુધી તે આત્માના ભાવની દિશામાં વિચરી શકતું હોય. ધારેલા સ્થળે ન પહોંચાડનાર વહાણ જેટલી જ શરીરનાં માન જળવાય, પણ કયારે? જ્યારે તે રેતીમાં ધમ પછાડા કરી આત્માની અવળી દિશામાં પગલાં ઉપાડે. પ્રત્યેક શરીરીએ પિતાનું ધ્યેય હોય તે જ દિશામાં પગલાં ભરવાં જોઈએ. તું બાળક વૈભવના હેર વચ્ચેથી પણ પિતાની જનતાની જ દિશામાં દડબડ દડબડ કરતું જાય છે. આ સંસારમાં આપણું ગૌણ હેતુઓય, પણ સર્વ હેતુની આસપાસ સ્નેહ દર્શનનું તત્ત્વ વીંટળાયેલું હોવું જોઈએ. સાગરને મળવા જતી સરિતા, માર્ગમાં આવતા ખેતરને પાણી આપે છે, ઉજજડ અરણ્યના અંતરને પણ પળની ટાઢક આપે છે તેમ છતાં સાગર મિલનનુ પિતાનું ધ્યેય તે જાળવી જ રાખે છે.
શરીર કરતાં આત્મા વડે. શરીર થૂલ છે. આત્મપ્રકાશ સૂલમ ગણાય. મન, બુદ્ધિ કે ઇન્દ્રિયોના અભ્યાસની વરાળના બે ધારણું કરતાં પણ આત્માના પ્રકાશનો મોભો ઉચ્ચ, વ્યાપક અને નિર્મળ છે. આત્મા આ બ્રહ્માંડથી પણ વડે ગણાય. શ્રી મહાવીરે આત્મા વડે અનંત જ્ઞાન મેળવ્યું. તેજ આત્મા આપણામાં છે. એક
સ્થળે ઊભા ઊભા શ્રી મહાવીર અનંતકાળ અને સ્થળની અંદર તેમજ બહારની દશાનું સ્પષ્ટ દર્શન કરી શકતા હતા. કેળવણીથી શરીર કસાય, ચારિત્ર-સંયમથી આત્મા પિતાના અસલ સ્વરૂપમાં
ક્યિાં કરતે થાય. જે કાળમાં આત્મા કરતાં શરીરના શિક્ષણ તરફ એકતરફ ધ્યાન અપાય છે, ત્યારે ત્યારે માનવી પશુ બની જાય
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
૩૪૪
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર છે. ન્યાય-નીતિની સર્વ માન્યતાઓ તેને અર્થહીન જણાય છે.
સેકડો વર્ષોથી શ્રી મહાવીર પૂજાય છે. શ્રી મહાવીરના સમયમાં ' અન્ય માનવો થયા હશે. તેમનું નામ આજે આપણે ક્યમ જાણતા • નથી કારણ કે સાચો વિજેતા જ માનવલોકના હૃદય-તત્તે
પિતાનું રયાન જમાવી શકે છે. અલેકઝાન્ડર ધી ગ્રેટ માટે આજે ઘણાને માન હશે, છતાં માન ધરાવનારની સંખ્યાથી બમણી સખ્યાના માણસે તેના જ તરફ તિરસ્કાર દર્શાવતા હશે, કારણ કે તેણે આદરેલી છતને પ્રકાર જુહ્મભર્યો હતો, અને તેથી જુલ્મમારે તેને પૂજે પણ બીજા ને પૂજે જ્યારે શ્રી મહાવીરે આદરેલી છતને પ્રકાર સ્નેહભીનો હતો. દરેકના અંતરમાં નેહ હોય છે અને તેથી દરેક વડે તેઓ પૂજાય છે.
પ્રમાદ-પ્રમાદ ન કરવા વિષે શ્રી મહાવીરે તેમના મુખ્ય ગણધર શ્રી ગૌતમને ઉદ્દેશીને ઘણોજ સરસ બોધ વહાવ્યો છે. પળનો પણ પ્રમાદ માનવી પાસે એવાં પાત્રો તૈયાર કરાવે છે, કે જેની છાયામાં તેના કલાકે નિરર્થક જાય. પ્રમાદ એટલે પોતપોતાના હિતાહિત ખ્યાલથી બેપરવા બની પારકાની દુનિયામાં ડોકિયાં કરવા તે; ગૌરવપૂર્વક શરીરની જ દુનિયામાં અથડાવું તે. પળે-પળે માનવી મરે છે. વીતતી પળ પાછી ન જ આવે. પળેપળમાં એવાં બીજ વાવવાં જોઈએ કે જેમાંથી સારાં ફળ ઊગી શકે જ્યારે આજના જન સમાજની પળો કેવળ બહારની દુનિયાનાં અર્થહીન દર્શનમાં વ્યતીત જાય છે. અણુમેલ તેમની જીવન શકિત કાળના કેરા પટમાં સમાઈ જાય છે. શ્રી મહાવીર કહેતા, “હે ગૌતમ ક્ષણને પણ પ્રમાદ ન કર. આજે તું જે છે, તે તારીજ એક પળને આવિર્ભાવ છે. તારે જેવા થવું હોય તેવી રીતે તારી પળને લડજે અંદર બહારની જૂઠી મારામારીથી સક્તિ મેળવી, સમભાવે શુભભાવમાં જીવનમાં કરવા જેવા કાર્યો કરજે.” શ્રી વિરેને આ બોધ બધાને લાગુ પડે તેમ છે.
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રગતિ કોને કહેવાય ?
૩૪૫ જગત આજે જે રૂપમાં છે, તે રૂપ તેનાજ ઘડવૈયાઓના વિચાર કાર્યના ફળરૂપે છે. જગતના આજના રૂપરંગમાં આવશ્યક પરિવર્તન નની જરૂર ઘણું મહાશયને જણાય છે. રૂપરંગના પલ્ટો કાજે માનવકની નસ પારખી, તેને આવશ્યક પૌષધ આપવાની જરૂર છે. અશાંત આજના માનવજગતમાં શાંતિનો સ્નેહભય સૂર રેલાવવાનું પ્રબળ સાધન સાહિત્ય છે. માનવ-જગતની પળને અભ્યાસીજ આ મહાન કાર્ય કરી શકે છે.
પતિ-પ્રગતિ સબંધી વિશ્વોપકારી શ્રી વીરનાં વચને “તમે માનતા હશે કે બે રોટલીને બદલે ત્રણ ખાત થવાય તે પ્રગતિ, ચાર કલાકને ઠેકાણે સાત કલાકની નિદ્રા લેવાય તે પ્રગતિ, ભર બજારે ગમે તેમ હરાય કરાય કે ચવાય તે પ્રગતિ; પણ ના! તે પ્રગતિ કહેવાય જ નહિ; આત્માના વિશ્વમય સ્નેહને વ્યાપક બનવા માટે જેટલી ગતિ જે સાધનો દ્વારા મળે તેટલી તેની પ્રગતિ થઈ કહેવાય અને તેમાં સહાયરૂપ નીવડેલા સાધનોને પ્રાગતિક દ્રવ્ય કહી શકાય.' ,
અણુ–મ્બની શોધથી વિજ્ઞાનની પ્રગતિ થઈ માનો, છતાં બહારની પ્રગતિ કયા સુધી? અસીમ આકાશના નેહને માપવા કે પીવા માટે વિજ્ઞાનીઓ ક બેઓ તૈયાર કરશે? અસીમમાં સસીમાકોરે સમાઈ જવા માટે કેવળ બાહ્ય પ્રકારની પ્રતિથી દિ ન વળે, અંતરમા સહાનુભૂતિ અને જ્ઞાનજ્યોત જગાવવી પડે. કેવળ વૈજ્ઞાનિક પ્રમતિથી વિશ્વનાં કેટલાંય બળોને અન્યાય થવા સંભવ છે. કેમકે વિજ્ઞા*-નના સ્થલ પ્રકાશની મર્યાદામાં આવતા તમામ પદાર્થોને તે દુનિયાની આગળ રજુ કરશે, પણ જે તેની નજર નહિ પડે તેમને તો તેનાથી આકરે અન્યાય થવાનેજ છે.
જૂના વિચાર અને નવા વિચાર એ બે બળોની ખેંચતાબુથી આજે દુનિયાને રય ચાલે છે. જૂના-નવાનો સમય આજે પહેલી તકે ય જોઈએ. મધુ બળ અધ્યાત્મમાં માને છે, જયારે અર્ધી વિના
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४६
- વિદ્ધારક શ્રી મહાવીર નમાં માને છે. એમ લેખાવું જોઈએ કે વિજ્ઞાન શરીરને લગતું છે અને અધ્યાત્મ આત્માને સ્પર્શે છે. ને પછી બંનેનો સમન્વય થવો જોઇએ. આખુંચે જૈનદર્શન વિજ્ઞાન અને અધ્યાત્મની સુભગ સમન્વયના પરિપાકરૂપજ છે. ખાનપાનમાં જૈનદર્શને વિજ્ઞાન અને અધ્યાત્મની કવિતા ગૂંથા છે. એટલું જ નહિ, પણ જીવનના તમામ વર્ગોને તેણે વિજ્ઞાન અને અધ્યાત્મના દ્વિરંગી ચિત્રો વડે અજવાળી દીધા છે.
સંસારનાં મૂલ્ય–આ સ સાર શ્રી મહાવીરની સ્નેહસભર દષ્ટિમાં ત્રિઅકી એક નાટક જેવો હતો. જન્મવું, જીવવું ને જતા થવું એ સંસારના નાટકના ત્રણ અંકે; પ્રેક્ષકો જે હૃદયથી નાટકને આવકારે છે, તેજ હદયચક્ષુથી આ સંસાર-નાટકનાં આવ-જા કરતાં પાત્રોને અવલકવાની શિખામણ શ્રી મહાવીરે આપી છે. કશાને પિતાનું માની, ખભા પર તેનો ખોટો ભાર ઉપાડવાની સલાહ કેઈ પણ. મહાપુરુષે આપણને આપીજ નથી. નાટકનાં પાત્રોમાના ઘણુને આપણે આપણું સગી આંખે, ઘવાતાં મરતાં જઈએ છીએ અને તેના પ્રસંગે આપણા દિલ દ્રિવે છે, પરંતુ બહાર આવ્યા પછી આપણે તે બધું જ વિસરી જઈએ છીએ. તે જ રીતે આ સંસારના સુખ-દુઃખના જન્માવતા પ્રસ ગો ટાણે આપણે વર્તવું ઘટે. પણ કાઈ પ્રશ્ન કરે કે માનવીને તે લાંબા કાળ સુધી સંસારનાં જ સુખ–દુઃખભર્યા વિવિધ પ્રસંગે જોવા પડે છે અને તે પ્રસંગોની સીરી–માઠી અસ-- રથી વધવું પડે છે તેનું કેમ? સંસારમાં વિવિધ ચિત્રેનાં સર્જન. થાય છે, જેવા પ્રકારનું ચિત્ર હોય છે તેવી અસર માનવીને મન પર * થાય છે જ. છતાં ભાગ્યે જ કોઈના રસા હૃદય-ક્ષેત્રે તેની અસરનું તત્વ ચીરંજીવીપણું સામ્રાજ્ય ભોગવતું માલૂમ પડયું છે. આવી જ કરનારાં દશ્યો પ્રમાણે આપણી આવ-જા નથી જ થતી. દો. કરતાં વધારે નકકર રિયર આપણી અતિરિક દુનિયા છે. અને તે આંતરિક દુનિયાને બંધ કરતાં દિવ્ય તો આપણી પાસે છે તે.
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
* ૩૪૭
સંસારનાં મૂલ્ય આપણે સંસાર–નાટકના વિવિધ ભાવો જગવત દાને સંપાઈ ન જતાં, તેના સારભૂત તો સારવીને વધારે શાંત અને વ્યાપક રીતે જીવવુ જોઈએ. .
સંસારમાં માનવીને નડતાં સુખ-દુઃખના પ્રસંગેનું મૂળ કારણે, તે તે પ્રસંગને બે પિતાના જ શિરે વહેરી લે છે તે છે. નહિતર સૌન્દર્ય શ્રી ભર વસતિની વિદાય વેળાએ માનવ જગતમાં શોકને સાગર શા માટે નથી ઊછળતો? ને પિતાના ઘરને એક બિલાડે મરી જાય છે તે માનવીની આંખમાં અશ્રુનાં પૂર કર્યાથી આવે છે. એક રીતે માનવી સ્વાથી છે ને તેથી તેના સ્વાર્થના પ્રત્યાઘાત રૂપે તે દુઃખનાં મોજામાં સપડાય છે. દુઃખ અનુભવે છે. જ્યારે સમય શ્રી મહાવીર કહેતા, “વિશ્વમાં મળો, વનસ્પતિ ને વાયુના દિલની કવિતા.' વાંચતા બનો, પૃથ્વીના હૈયે રમતા જીવોથી મત્રી સાથે, કેઈથી દૂર ન રહે, જે આત્મધન મેળ્યું છે તે છૂટે હાથે વેર.' , શ્રી વીરનાં વચન પ્રમાણે પગલાં ભરવાથી આ સંસાર સાથે આપણો સંબંધ ઘણો જ સત્ય પ્રકારનો અને વ્યાપક થાય. ફળ લની જેમ જીવનની આપણી સુધી પણ પરની દુનિયાને શાન્ત કરવા ફરતી થાય. અને એ રીતે આપણામાં આત્મ–સંતેષની ઊમિઓ આકાર લે. આવાગમનના સ્વભાવવાળા પદાર્થોને પક્કડમાં રાખવાની આપણું હઠભરી પ્રવૃત્તિઓને કારણે સંસાર સુખ–દુઃખમય. જણાય છે. જતા-આવતાને નેહભીની નજરે આવકાર ને વિદાય આપવાની વૃત્તિઓ આપણું અંતરમાંથી જાગૃત થાય તે સંસારના. તખ્તાનું આખુ એ સ્વરૂપ બદલાયેલું માલુમ પડે. - - જે ખળભળાટ છે તે માનવ-જગતમાં જ છે. અન્ય પ્રાણીએની દુનિયામાં તેવું કાંઈ નથી. કારણ? માનવીને માલિક બનવું છે તેમ તેનાથી થવાતુ નથી, અને તે વગર વાંકે સુખ–દુઃખમાં. મદબદે છે. “ ત્યાગવાથી જે મળે છે, તે સંચય કરવાથી મળતુ* *
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૮
વિશ્વો દ્વારા શ્રી મહાવીર નથી. શ્રી મહાવીરના આ વાક્યમાં વિશ્વના અનંત જીવોને અણમોલ સુખની દિશામાં દેરવાની અખૂટ શક્તિ જણાય છે.
સંચય દષ્ટિથી સંસાર સારે નઠારે જણાય, ત્યાગબુદ્ધિને ન સારે કે નઠાર; સંસારમાં કામ કરતાં બે પ્રકારનાં ઉક્ત બળથી સંસારનું મૂલ્ય પણ તે–તે પ્રકારે અંકાય છે. મારૂં–મારૂં' કરનાર સંસારની તુરંગ સજે, “ તારું-તારું' કરનાર સંસારનું સ્વર્ગ વચ્ચે મારૂં-તારું' કરનાર સંસારમાં સર્વપ્રયતાના સ્વપ્ન સજીવન કરે,
સુખ ઉપજે તેમ કરે, ? જે સ્ત્રી પુરૂષ નાના મોટા નિયમની ભાવનાથી શ્રી મહાવીર પાસે જતાં, તેમને વિશ્વોપકારી એ વીરનો એકજ આદેશ મળત, સુખ ઊપજે તેમ કર શ્રી મહા વીરે વ્રત અંગીકાર કરાવવા અંગે કોઈને ય દબાણ કર્યું નથી તેમનો એકજ નિશ્ચય હતો, નાહકનું દબાણ નહિ, પરંતુ મારા જ - જીવનનું જવલંત ઉદાહરણ દરેકને દિશાસૂચન બદલ પૂરતું થાય એટલે બસ.'
જનજગત પ્રભુ મહાવીરને મેધો જીવનનિયમ ભૂલીને આજે -મનગમતી રીતે મનમાનતી પ્રવૃત્તિઓ આદરી “ વાહ વાહ' ના સૂરમાં સાચી દિશા વિસરી રહ્યું છે બાહ્યાડ બરમાં સત્યનો ભાન ઢંકાઈ રહ્યો છે. દબાણથી દીક્ષાના મૂલ્ય ઘટતાં જાય છે. અર્થહીન
આંતરકલહથી બીજી દુનિયામાં જેમનું હતું તે વર્ચસ્વ આજે રહ્યું . નથી, જૈન ધર્મ પાળતા માનમાં આજે કેટલાક શ્રીમંત છે જ્યારે
કેટલાકને રોટલોનાં ફાંફાં છે. - સુખ ઉપજે-ને શ્રી મહાવીરને અટલ નિયમ આજે 'જૈન માત્ર અમલમાં આણવો જોઈએ. બહારનાં બાટાં દબાણો કરતાં, અમૃતભીનું વાતાવરણ તયાર કરીને જ જનતાના બળને પિતાની દિશામા આર્ષી શકાય છે. જ્યારે આપણું અતિરિક બળ ઘટતાં,
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
દીક્ષાની જરૂર
પસાને જેરે બહારના દેખાવોથી દુનિયાની હરિફાઈમાં ટકવાના રંક પ્રયાસે આપણે ત્યાં ચાલુ છે. પણ તેમ કરવાથી આપણું અંતર વધારે ખવાશે. જેવા હોઈએ તેવા જાહેર થઈ જવામાં જ આપણું ભલું છે. બહારની ટાપટીપથી બીજાને અંધારામાં રાખવા જતાં, આપણુ જ માણસોને આપણા જીવનની જમે–ઉધારની બાબતોને ખ્યાલ આવતો નથી અને પરિણામે આપણી જ વૃત્તિઓ આપણા - અહિતમાં પરિણમે છે.
દીક્ષાની જરૂર –મધ્યમાં અપાપામાં શ્રી મહાવીરે સંઘની સ્થાપના કરી. સાધુ, સથ્વી, શ્રાવક ને શ્રાવિકા એ ચાર પવિત્ર બળાને સંધ બને. શ્રી મહાવીરે સ્થાપેલ સઘ આજે પણ મોજુદ છે. જૈન માત્ર સાધુ–સાધવી પ્રત્યે આદરની નજરે જુએ કેમકે સાધુ-સાવીનાં જીવન શ્રાવક કે શ્રાવિકા કરતાં ઉચ્ચ પ્રકારનાં હેય, શ્રાવક-શ્રાવિકા ઘરની દિવાલો વચ્ચે રમતા હોય ત્યારે સાધુ–સાવીને આખી દુનિયાનું એકજ ઘર હાય. - વ્યાપક–જીવનની તાલીમરૂપ “દીક્ષા' ગણાય. દીક્ષા એટલે સંસારના સ્વાર્થી પણાના વાઘા ઉતારી, પરજનહિતાય શ્વાસવાસ લેવા તે. જેના દર્શન દીક્ષાને જે શુદ્ધ માં ઘટાવી છે, તેટલે - શુદ્ધ અર્થ અન્ય સંપ્રદાયના દીક્ષિતો તરફ નજર કરતા નથી જણાત. દીક્ષા પછી જૈન સાધુ કે સાધ્વી વિશ્વનું ખરું ધન બને. સંસારમાં રહેતાં એટલું શુદ્ધ જીવન ન જીવી શકાય, જેટલું સાધુપણામાં જીવવાનુ શ્રી મહાવીરે ફરમાવ્યું છે કે, “સાધુ-સાધ્વી પવનની જેમ વિહરે, ૫ચ મહાવ્રતમાં અડોલ અને અટલ રહે. એક આખે વિશ્વમાં આત્માનાં દર્શન કરે, બીજીએ આત્માને વિશ્વની સુસંગતતાને તાગ કાઢે.' ત્યાગ એજ જન–- સાધુને ઓળખવાનું પ્રશ્ન ચિન્હ છે. સંસારમાં અકળાતા માનવોને ત્યાગને આદર્શ પહેચાડવા તેમજ રવયં ત્યાગમય જીવન ગાળી, સર્વમય બનવા દીક્ષા અંગીકાર - કરે તો તેના જેવું કશું ય નહિ!
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫e.
વિદારક શ્રી મહાવીર સંસારીને દષ્ટિ આપવા શ્રી મહાવીરે દીક્ષા સિદ્ધાંત પ્રગટા. શ્રાવકે આપે તે પર પેટ ગૂજારો કરીને, અહર્નિશ વિશ્વકલ્યાણનો જાપ જપતાં, તેમજ તે દિશામાં શકય પ્રયાસો કરતાં, પંચ મહાવ્રતધારી સાધુઓ કેવળ જૈન સંઘના જ નહિ પણું વિશ્વ આખાના હિતચિંતક ગણાય.
કોઈ એમ પૂછે કે ઘરમાં રહીને વિશ્વનું અને આત્માનું - ભલું નહિ કરી શકાતુ હોય
દીક્ષાનો જે આદર્શ છે તેને પ્રગટ કરવા માટેના આવશ્યક - અળમાં સર્વ પ્રથમ દીક્ષિતની દષ્ટિ વ્યાપટ નેહ સભર અને નિર્મળ અને એવું વાતાવરણ તેની આસપાસ પ્રતિપળે સજવું જોઈએ. હવે જ સુધી ઘરમાં રહેવાય, ત્યાં સુધી ઉક્ત પ્રકારનું વાતાવરણું સજી ન જ શકાય અને દીક્ષાના આદર્શને પ્રગટ કરવાનું બળ હાથ આવે નહિ. દુનિયાને કંઈક આદર્શ પૂરા પાડવાની સાથે સ્વકલ્યાણની જેને તમને ડેય છે, તે માનવી ઘરમાં રહેતો હોવા છતાં ઘર મૂકીને અને કિનો બને છે અને મરીને જીવી જાય છે.
દીક્ષા પ્રત્યે આજે ઘણાને અણગમો થાય છે. બારીક તપાસ કરતા જણાયું છે કે, આજની સાધુ સંસ્થામાં કલહ અને માયાન વાદળ જામ્યાં છે. જામેલાં વાદળને દૂર કરવાં તે આપણું શ્રાવકની પણ કરે જ છે. પ્રભુ મહાવીરે સાધુ-સાધ્વીની જવાબદારીને અમુક -અંશ શ્રાવક-શ્રાવિકાના હાથમાં અને શ્રાવક-શ્રાવિકાની જવાબદારીને
અમુક ભાગ સાધુ–સાવીના હાથમાં મૂકીને એવી ગજબ સંધ વ્યવસ્થા કરી છે કે જે શરમ કે શેહમાં દબાવા સિવાય સો પિતપિતાનું કર્તવ્ય -બજાવતા રહે તો જન સંઘમાં કોઈ કાળે પણ સડો ન પિસે, આજે - દરેક પિતાને ધર્મ ભૂલી, અવળા માર્ગે જવા લલચાય છે ને તેનું પરિણામ વિપરીત જ આવે,
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન નિયમ
૩૫૧ જૈનદર્શનમાં જે પ્રકાશ રેલાય છે તેને પ્રગટમાં લાવવાનો પ્રથમ ધર્મ સાધુ–સાધવીનો છે. પવિત્ર ધર્મ ગ્રન્થોમાંથી તારવીને જે સાર સાધુ સાધ્વી જન સમાજમાં વહાવે તે મારફત જ જનતાનું જીવન ઘડાય. દુનિયામાં ત્યાગધર્મની જીત અખંડ રાખવા માટે શ્રી મહાવિર પિતે ત્યાગી બનેલા અને પિતાના આદર્શ ત્યાગમય જીવનની
જ્યોતથી અનેકના જીવન-કડિ જ્યોત પ્રગટાવી જે આજ પર્યત • જળતી રહી છે અને વર્ષો સુધી અજવાળાં રેલાવતી, ભૂલ્યાને સાચો રાહ દર્શાવતી બની રહેશે.
જીવન –જીવન સંબંધી શ્રી મહાવીરને આદર્શ અનુપમ હતો તેઓ કહેતા, “માનવીચ પુરૂષાર્થ વડે છે. પુરૂષ પોતાના પવિત્ર પ્રયાસથી પૂર્વ–પશ્ચિમના ખ્યાલને ભૂલી અનંત સત્યનાં કિરણે ઝીલતા થાય છે. જીવનની સીમાઓને ટૂંકાવવાથી સ્ત્રી કે પુરૂષ દુખી જ થાય છે ટૂંકાવવા કે લંબાવવા કરતાં શત, સુવ્યવસ્થિત અને સંયમી જીવન વહેણથી સુખ–દુઃખના ભ્રમ તરતજ ઓગળી જાય છે.'
ભાગ્ય માનવીને ઘડે છે એમ બોલવા કે લખવા કરતાં પુરૂષ ભાગ્યને ઘડે છે એજ વ્યાજબી લખાણ જણાય છે. ઘડભાંગની નીતિથી જીવનના સુરમ્ય સંગીતનો તાલ મેંદાય છે અને તેને પડશે જીવનારના આ તરસ વિઘાતક અસર પહોંચાડે છે. સૂત–ભાવિ કે સાંપ્રતને સ્મય વિના સતત ગતિએ નિજમાં મસ્ત રહેવાથી જીવનનો આખરી અણુમાલ આનંદ જાગૃત થાય છે.
જીવનમાં બળા અનેક હોય છે. ખાસ બે બળો હોય એટલે બસ. -સુદઢ શરીર અને અડોલ આત્મા. જૈન દર્શન આ બે બળા સિવાય • બીજી વસ્તુઓ ઉપર ખાસ ભાર નથી મૂકતું. આ બે બળથી -જીવનમાં સૂર્યની ગરમી અને ચન્દ્રની રકમૃતરંગી શાન્તિ ખીલતી રહે છે. રૂંવાટે-વટે સર્વમયતાને સૂર સર થાય છે, આ બે બળે ઉત્પન્ન કરવા માટે શ્રી મહાવીરે જીવન વિજ્ઞાન અને અધ્યાત્મ તત્ત્વ
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
કપર
વિશ્વોદ્ધાર શ્રી મહાવીર ઉભય સબ ધી અણમોલ બોધ કરેલ. આજે જેનામાં ફક્ત બે બળા ખાસ કરીને નથી જણાતાં, અરે ! દુનિયાને ઓછો ભાગ આ બે - બળે જીવનની સરિતાના સૂર જગવતો હશે.
સરિતાની જીવનની જેમ આપણે પણ વન–નગરમાંથી પસાર થવું પડે, બન્ને પ્રસંગે સમતલ માનસ રાખવા આમા અને શરીરનાં બળની જરૂર પડે જ. જીવનનો સળગ આદર્શ પ્રગટ કરવા હોય તે આત્મા અને શરીર બન્નેની આવશ્યક બળોની ઉપેક્ષા ચલાવી ન જ લેવી જોઈએ. * તપ અને નિર્બળતા–તપ એટલે ત્રિવિધ તાપને શમાવનાર તવ. એકાસણું આયંબિલ ઉપવાસ, છઠ્ઠ, અઠ્ઠમ આદિ તપના પ્રકાર. વિવિધ પ્રકારના તપ વડે શ્રી મહાવીરે આંતર બાહ્ય શત્રુઓના તાપને શમાવ્યા. તપથી શરીરને ઘસારો પહેચે પણ તે ધસારાની મરામત સત્યના અણુઓથી થઈ જાય. , , ,
જૈનધર્મે તપને મહાભ્ય અર્પે જનસમાજમાં ઘાતક નિર્બળતાને ફેલાવો કર્યો છે. એમ ઘણા ખરા અભ્યાસીઓને બોલતાં મેં સાંભળ્યા છે અને જવાબમાં તેઓને સાફ સાફ સંભળાવી દીધું છે કે, આગ્ય વિજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ પણ તપની ભૂમિકા નક્કર કરે છે, તો તે સામે તમારે શું બોલવાનું છે ?' જવાબ એજ મળે છે કે, તમે જેનોએ તપને વધારે મહત્વ આપ્યું છે. '
વખત વીતતા જગતને તપનાં મૂલ્ય સમજાશે. જીવવાને ખોરાકની જેટલી જરૂર છે, તેટલી જ જરૂર જીવનને શુદ્ધ બનાવવા કાજે તપની છે. સતત પરિશ્રમ પછી આરામનું જે સ્થાન છે, તે જ સ્થાન સાહાર પછી તપનું છે. આ વાત થઈ આરેગ્યિ દૃષ્ટિએ તપ કરવાની, એના એકે એક સિદ્ધાન્તની યોજના પાછળ જૈનદર્શનની દષ્ટિ સદા ઉચ્ચ અને નિર્મળ રહી છે. કંઈ પણ સિદ્ધાન્તનું વહેણ તેણે અધભૂમિમાં વળવા દીધું નથી. તે જ રીતે તપના સિદ્ધાન્તને
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૩
જીવન નિય પણ મુક્તિનું જ ધ્યેય છે. ઉચ્ચગ્રામી બેયને અંતરમાં જળવી રાખી, તે દિશામાં કાર્યરત થતો માનવી એયને કદાચ ન પહોંચી શકે, તો પણ બે પગથિયાં નીચે પોતાનું સ્થાન નિયત કરી શકે છે,
તપ કરવાથી જીવનમાં એક શક્તિ ખીલે છે. જે શક્તિના નિર્મળ શાંત પ્રભાવથી શ્રી મહાવીર ‘ચંદૌશિક જેવા દષ્ટિવિષ સપને પણ ' બુઝાવી શકયા, જે શક્તિના અખૂટ પારાવાર બળ સામે સંગમ જેવા દે પણ હાર પામ્યા. સર્વ પ્રથમ, તપથી મને બળ મજબૂત થાય, સંયમની વૃદ્ધિ થાય, સામાન્ય વિચારમાં ફરતી ઈન્દ્રિયો પવિત્ર વિચારના માર્ગે વળે. પછી અંતરમાં સમતાનું બળ ખીલે જે બળથી અન્યમાં પણ સમતા જાળવી શકાય. તે પછી શરીરમાં પ્રચંડ તેજબળ ઉભરાય જેના પ્રભાવથી સૂર્ય, ચન્દ્ર પણ ઝંખવાય. શ્રી મહાવીરે તપ આદર્શ જીવનમાં ઉતારીને જગતને સાબિત કરી આપ્યું છે કે, તપ નિર્બળતાનું કારણ નહિ, પણ સબળ માં સબળ શસ્ત્ર કરતાં પણ વધારે સબળ છે. આત્મશક્તિને પ્રગટ . કરવાનું અજબ ઔષધ છે. નિર્બળ વિચારના માણસો જ તપમાં. નિર્બળતાના દર્શન કરી શકે.
પગે ચાલવાની કળા-શ્રી મહાવીરે બાર કલાકમાં બહેતર માઈલ લીબુ જંગલ પગ પર વટાવેલું. જન સાધુ-સાધ્વીઓ પગ પર ચાલે છે. કેઈ પણ સંયોગોમાં વાહનની પરાધીનતા સ્વીકારવાની મને શાસ્ત્ર તરફથી મના છે. • પહેલી એપ્રીલ સને ૧૯૪૬ને દિવસે ગુજરાત મેલ દ્વારા હું અમ-- દાવાદથી મુંબઈ તરફ જતો હતો. નડીઆદ આવતાં ગાડી અટકી. એક ભાઈ અમારા ડબ્બામાં ચઢયા. વાતચીત નીકળતાં તેમણે મને સીધેજ પ્રશ્ન કર્યો, “જૈન સાધુ સાધવીઓ આજના વિજ્ઞાનના જમાનામ પગે શા માટે ચાલતા હશે ? મેં સામે પ્રશ્ન કર્યો, તેમને વહનને સ્વીકાર કરવાની શી જરૂર ?'
૨૦
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૪
વિદારક શ્રી મહાવીર
“ધર્મના સિદ્ધાન્તોના ઝડપી પ્રચાર માટે સાંજના સાધનને ઉપયોગ તમને નકામો લાગે છે શું ? ' ભાઈએ અખો ચોળતાં દલીલ કરી. ' ' પગે ચાલવાની કળા, જીવનને જેટલું રવ પીરસે છે, એથી - દશમા ભાગનું સત્વ પણ વાહનના આશ્રયે સાંપડતુ નથી? સમજે છે
એક સાધુને અમદાવાદથી મુંબઈ જવું છે. ગાડીમાં તેમનાથી બેસાય - નહિ, પગે ચાલીને તેઓ નિત્યના ૧૦ માઇલ પ્રમાણે જાય છે. માર્ગમાં -આવતાં તમામ દોનો અભ્યાસ તેઓ કરે છે. ગામડામાં જઈને જન' તેને ધર્મને બોધ આપે છે. જ્યારે તેઓ ગાડીમાં ફરે તો કુદરતના - દસ્યોને અભ્યાસ તેમનાથી ન થાય, ઉપરાંતમાં પગ અને પૃથ્વીના સતન સંપર્ક દ્વારા જન્મતા દિવ્ય છદથી પણ તેઓ અળગા પડી જાય.' પગે ચાલવાની સાધુની નીતિના બચાવમાં મેં મારા વિચારે - જાહેર કર્યા.
આ તે થઈ બચાવની વાત, વિજ્ઞાન કે અધ્યાત્મ શાસ્ત્રીની દષ્ટિએ પગે ચાલવાની નીતિને બચાવ તમે નજ કરી શકે ? ભર્યા મગજમાંથી ભાઈઓ અર્થસૂચક પ્રશ્ન કર્યો. ',
વિજ્ઞાનથી સાધુ પર ગણાય, કેમકે દીક્ષા પ્રસંગે શરીરને માધુ - માત્ર પરિત્યાગે છે ને અધ્યાત્મની દુનિયામાં વિહરવાની દઢ પ્રતિજ્ઞા - લે છે. અધ્યાત્મની દૃષ્ટિએ સાધુ–સાવીનું પગે ચાલવું તદ્દન વ્યાજબી - અને સુસંગત છે. કેમકે તેનાથી દષ્ટિની વ્યાપક્તા અને નિર્મળતાને
અવનવા રંગ સાંપડે છે અને ડગલે-પગલે અવનવી દુનિયાનાં દર્શન - થાય છે; જીવ માત્ર પ્રત્યેની અસીમ કરણ જીવનમાં ઉભરાય છે.
વાતચીતમાં વડેદરા આવ્યું. સામા ભાઈને ત્યાં ઉતરવાનું હતું. મરૂ દષ્ટિબિન્દુ વ્યાજબી જ મારા આભાર સાથે તેઓ ગાડી- માંથી ઊતર્યા.
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિજય-પરાજય
૩૫૫
'
વિજય-પરા—દુનિયાના મંચ પર અવનવા પ્રસ`ગે। જા વત્તા, વિવિધ પ્રકારના અને સામે, શ્રી મહાવીરે કાયાના મેરચે મડિલે! લાંખાં સાહ! ભાર વધુ મુકી તેમને અંદર-બહારના શત્રુએ સામે સંગ્રામ ખેલને પડેલે પણ તેમને સંગ્રામ ભાલા, બરછી કે તીર કામઠાને નહેાતે, તેમજ મશીનગને કે તાપમારાને પણ તે હતા. બહારના માનવાના અસીમ ક્રોધ પ્રત્યે તેમણે અસીમ સ્નેહ વર્ષા વેલા તે તેઓ શાન્ત અનેયા, કામ-ક્રો‚દ આરિક ત્રુએ ને તેમણે સત્ય સયમને શાન્તિના અદ્દભુત શસ્ત્રો વડે પરાજિત કરેલા ને એ રીતે શ્રી મહાવીરે વિશ્વ-વિજેતા, મનેલા.
*
'
હીટલરને વિશ્વવિજેતા બનવુ હતુ પણ તેની મુરાદ પાર ન પડી ને અકાળે તે માર્યા ગયે. તેનું મૂળ કારણુ તપાસતાં એજ માલુમ પડે છે કે, વિજેતા બનવાનાં તેનાં શસ્ત્ર લેખ’ડી હતાં અને ખળથી દુનિયાનાં પુષ્પ—ફ્રામળ હૈયાના તખ્ત ક્રાઇ પણુ માનવ, સમ્રાટ તરીકે આજ સુધી શાન્ચે નથી અને ગાભવાને પણ નથી આજે અમેરિકી પ્ર, વિશ્વસમસ્તમા પેાતાની પ્રતિભ ફેલાવવા અઢળક દ્રવ્યને અપમ કરી રહી છે તાં પહેલી જુલા"એ અમેરીકાનાજ વિજ્ઞાનવીરાએ પ્રશાંતના અર્થાત-ઊમિ મય હૈયા ૫૨, ૩૦૦૦૦ ફૂટની ઊંચાઇથી અણુએમ્બ ( Atom bomb ) ખેરવેલા, ખેરવવામાં વિજ્ઞાનીઓને ઉદ્દેશ જગતની પ્રજાએને ડારવાને હતેા પણુ તેમાં તે જોઇએ તેટલા સફળ ન થયા અને જગતે તેમની હાંસી કરી. .
માનવી માત્રને માલિક મનવાના ક્રેડ હોય છે. માલિક તરીકેના સદ્ગુણે! ખીલવવાની કાઇનેય ભાવના હેતી નથી..
T
ભૌતિક જગત પરના વિજયતે જૈનદર્શન' ખરા વિજય તરીકે ભાવકારતુ નથી. ભૌતિક જગતમા જે ખળા પથરાયેલાં પડયાં છે, તેન
·
/
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
સં૫૬
વિશ્વોદ્ધાર શ્રી મહાવીર
કરતાં અનેકગણું બળોની બનેલી એક બીજી દુનિયા છે. જેનું ખાસ નમ માનસિક દુનિયા ( Mental-world) જે દુનિયાના પ્રભાવથી ભૌનિક દુનિયામાં અવનવા પટાઓ આવે છે. પ્રથમ માનસિક દુનિયા પર વિજય મેળવવાનો જે દર્શન દરેકને સદબોધ આપે છે અને જયારે તે દુનિયામાં આપણા નામને વિજય કે વાગત થશે, ત્યારે ભૌતિક દુનિયાને સમજતાં અને તેના ગુપ્ત ભેદ ઉકેલતાં આપણને જરા પણ વાર નહિ લાગે.
બહારના વિજયની ગમે તેટલી કિંમત હોય, છતાં આંતરિક વિજય પ્રાપ્તિ સિવાય બહારના વિજયને પરિણામે મળવી જોઇતી શાતિને અંશ પણ મળતો નથી. માટે જ જગતના મહાજનોએ લક્ષ્મીના મૂળમાં સંતેષ, કામના મૂળમાં સંયમ, ક્રોધના મૂળમાં શાનિત આદિ અણુ-મેલ તની પેજના કરી છે, જ્યાં સુધી માનવીને એકજ દિશાનું
જ્ઞાન હશે ત્યાં સુધી તે કોઈ પણ જગતમાં ખરા અધિકાર ભોગવી -શકવાને નથી.
સંયમી શાન્ત અને સુવ્યવસ્થિત માનવ જીવનને પ્રતિષ, દિશા. ઓની અશાતિ પર કાબૂ જમાવી શકે છે, તેથી ઉટું અશાંતિ અને બેબાકળું જીવન દીવાળીના દીવામથી આગના કાકાઓ ઊભા કરવાની અધમ વૃત્તિઓને પોષે છે.
સમજવા જેવું –શ્રી મહાવીર નિર્વાણને આજે પાક (વિક્રમ સં. ૨૦૦૪+૪૭૦નું અંતર=સરવાળા) ૨૪૭૪ વર્ષ થયાં અને તેટલી જ ઉંમર તેમનાં અમૃતઝરત વચનની થઈ. છતાં આજે પણ તેમનાં વચનો જેવાં ને તેવાં મીઠી અને શાંતિપ્રેરક જણાય છે. એ વચને તેમણે કેવળ જન માટે કે જગતની કોઈપણ એક પ્રજાના ઉદેશપૂર્વક નહિ, પરંતુ વિશ્વ સમસ્તના હિતને લક્ષમાં રાખીને જ -કાઢેલા છે.
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ વિજય-પરાજય ૩પ૭ “અરિસામાં છવ' એ શ્રી મહાવીરનું પ્રથમ અનુપમ જીવન-વે. સત્યમાં રમ!' એ બીજું વાકય. સંયમનાં ઝરણું વહાવ ?' એ ત્રીજું વિલકથાપી સત્ય. * જરૂરીઆતને ગુલામ ન બન' એ ચોથું વચન જયાં જાય ત્ય, મારી આંખે ન દેખ એ પાંચમી આજ્ઞા. શ્રી મહાવીરની ઉક્ત પાંચ આજ્ઞા મન વચન ને કાયાથી જે શળે તે જૈન જેવું જ જીવન જીવી શકે.