________________
નિવાણભૂમિ નિર્ણય
“ભગવતીસૂત્ર' માં પણ સિંહ મુનીના આકંદને લગતું જે વર્ણન મળી આવે છે તે પરથી એ સ્પષ્ટ ખ્યાલ બાંધી શકાય તેમ છે કે • આપણે ઉપર જે મેઢક (મેઢિય) માસને જશિયમાન અને મધ્યમાં
અપાપા (સાંચી–ી વિશાલા ) ની વચ્ચે, કૌશામ્બીની દક્ષિણપશ્ચિમે પુરવાર કરી ગયા છીએ તે ગામ ભગવાન મહાવીરની નિર્વાણ - ભૂમિ પાવાની નજીકમાં જ આવેલું હતું. ૨૮
ટોલેમી પણ ઉજજ યિની અને તેની ત્રીસ માઈલ પૂર્વે આવેલા આગરનું વર્ણન કરતાં સાથોસાથ પાવાનગર (પાવાપુરી) નું પણ વર્ણન કરે છે, તે પરથી એમ માનવાને કારણ રહે છે કે ટેલેમીએ પણ ઉજજલિનીથી સહેજ –મધ્ય અવંતીમાજ પાવાપુરી નિહાળેલ હેવી જોઈએ. ૨૯
આ રીતે જ્યાં મહાવીર પ્રભુએ સંઘની સ્થાપના કરી અને જ્યાં તેમનું નિવણ થયું તે મધ્યમા અપાપા અધ્યહિંદના સાચીના અવશેષને સ્થળે આવેલી હતી. * કારણે –-સાચી એ ભગવાન મહાવીરસ્વામીનું નિર્વાણુક્ષેત્ર હેવાના અનેક કારણો છે.
એક તો ઉપર દર્શાવ્યું છે તે પ્રમાણે ભગવાન મહાવીર સ્વામીની નિર્વાણભૂમિ શ્રી અપાપાનું સ્થાન લગેલિક તેમજ વિહારક્રમની દષ્ટિએ મધ્ય અવ તિમાં હવાને પૂરો સંભવ છે. અને સાંચીન અવશેષે પણ એજ વિભાગમાં આવેલા છે.
२८ ' मेढियगाम पाबा के पास ही होगा ' वीर निर्वाण संवत् और जैन कालगणना तथा भगवतीसूत्र १६-६८६.
'Bammogoura -In Ynle's map this 18 identified with Pavapgarh
Ptolemy-Ancient Indu. Me. Crindle-154.
