________________
- નિર્વાણભૂમિ નિર્ણય
૨૮૯ આમંત્રણથી તે સમયના ગૌતસાદ મહાન વિદ્વાન બ્રાહ્મણ પંડિતો મહાયજ્ઞ કરવાને પધાર્યા હતા ( જે અગ્યારે પંડિતો પાછળથી ભગવાન મહાવીરના શિષ્ય-ગણધર બન્યા, આ રીતે મધ્યમા અપાપાનો નિર્ણય કરવાને માટે આપણી પાસે મહાન વન, ભંગદેશ, હસ્તિપાળ રાજા, અને પવિત્ર અને યોગ્ય જૈચિ એટલા મૂળ મુદાઓ એકત્ર થાય છે. તે અનુક્રમે વિચારી જઈએ.
સમગ્ર ભારતીય સાહિત્યમાં મહાસેન’ નામ બે વસ્તુઓને અનુલક્ષીને વપરાયેલ છે. તેમાં એક નૃપતિ અને બીજું વન. ભગવાન મહાવીરને સમકાલિક અને તેમના પ્રત્યે ભકિતભાવ ધરાવનાર અવંતિપતિ ચંડપોત, મહાસેન નામે ઓળખાતો હતો. અને જ્યાં શ્રી મહાવીરે સંઘની સ્થાપના કરી તે ભૂમિ “મહાસેન' વનના નામે ઓળખાતી હતી. એ મહાસન વનનું વર્ણન કરતાં જૈનશાસ્ત્રને અતિ રમણીય અને હેમવર્ણ વન તરીકે ઓળખાવે છે. બીજી બાજુ મહાકવિ કાલિદાસ મધ્ય અવંતીનું વર્ણન કરતં જણાવે છે કે –“વત્સરાજ (ઉદયન અહીં પ્રોત રાજાની પ્રિયા દુહિતા (વાસવદત્તા)નું હરણ કરી ગયે. હતો અને આજ ભૂમિમાં તે રાજાની માલિકીનું અને તેનું (પ્રદ્યોતમહાસેન) નામ ધરાવતું તાલનું હેતવણું વન હતું આ પરથી આપણને એમ માનવાને ચોક્કસ કારણ મળે છે કે મહાસેન વન અધ્ય અવંતિ–મધ્ય હિંદમાં આવેલું હતું. ૨
ભંગદેશનો ચોક્કસ સ્થળ નિર્ણય કરતાં પહેલાં આપણે કેટલીક ભૌગોલિક સ્થિતિ વિચારી લેવી જોઈએ
૧ “ જુઓ મહાકવિ ભાસકૃત “ વનવાસવજ્ઞાન્ !”
२ '...तत्रादिश्य सण धर्म देवोधते जगद्गुरु लामाभावान् मध्यमाया વા વડત-શ્રી મા મહાપૂ ..” પસૂત્ર.
3 ' प्रद्योतस्य प्रिय दुहितर बत्सराजोऽत्र जहे । हैम ताल द्रुम वनमમૂત્ર તેચે રાઝ ' રૂ૪-પૂર્વમેઘદૂત.
