________________
૨૫૮
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર- * નિર્મળ–સૂક્ષ્મ–
તનાં દેહનમાંથી જે પ્રતિભા જન્મે તે પ્રતિભા જ પ્રાણુના હિત માટે વપરાય. ધનપતિની કરડી નજરથી નહિં ગભરાતો માનવી, એક નિર્ધન પરવીની લાલ આંખ સામે થથરી ઊઠે તેવું કારણ એ જ કે, ધનિકને ધન જેવી પ્રતિભા મળે, જ્યારે તપરવીમાં તપની ઉજજવળ કાન્તિ હેય.
વિશ્વામિત્ર કરતાં વસિષની તરવ–પ્રતિભા વિશેષ વ્યાપક અસર વાળી જ હતી ને?
ગણધર શ્રી ગૌતમ ક્ષાપશકિ સમ્યગદર્શનવાળા હતા. ક્ષાપશમિક શબદથી તેને સંપૂર્ણ ભાવાર્થ સમજાવો કઠીન લાગે છે. એટલે તે સંબંધી થોડું વિવેચન અત્રે અસ્થાને નહિ જ લેખાય.
પશમ ભાવ –-દિન ને ઇક લાગવાથી જેમ દૈનિક બને છે, તેમ ક્ષયોપશમને ઈક લાગવાથી ક્ષામિક શબ્દ બને છે. બાકી મૂળ શબ્દ ક્ષયોપશમ છે એટલે તેના વિવેચનથી લાપશમિક શબ્દનો ગૂઢાર્થ ખ્યાલમાં સ્થિત થશે.
ચૈતન્ય એ જેમ આત્માનું સ્વતત્ત્વ છે તેમ પશમ ભાવ પણ આત્માના સ્વતત્ત્વ ભૂત છે. ઉપશમ, ક્ષય વિગેરે ભાવે પણ આત્માના તવ ભૂત છે.
ભાવ એટલે અધ્યવસાય, વિચાર, પરિણામ ઇત્યાદિ. પ્રતિપ્રાણીએમાં જે જે ભાવે, અધ્યવસાયો, વિચારે કિવા પરિણામો ઉત્પન્ન થાય છે તે સર્વનો આધાર તે તે પ્રાણીઓનાં તે તે કર્મોનાં ઉપશમ , ક્ષય ક્ષપશમ ને ઉદયને અવલંબીને રહે છે.
ઉદયમાં આવેલાં કર્મનો ક્ષય અને ઉદયમાં નહિ આવેલ કર્મને, ઉપશમ એ બન્ને પ્રકારની જે વ્યવસ્થા તે ક્ષપશમ ગણાય છે અને તેથી ઉત્પન્ન થતો જે ભાવ તે ક્ષાયોપથમિક ભાવ કહેવાય છે. .
