Book Title: Nayopdesh Part 02 Tarangini Tarni
Author(s): Yashovijay Gani, Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasuri Gyanmandir
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004344/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvijayanemisUrIzvaragranthamAlAratnam-44 nyAyavizArada-nyAyAcArya-mahAmahopAdhyAya-zrImadyazovijayajIgaNivaraviracitaH khopajJanayAmRtataraGgiNIvyAkhyAsamalaGkato nyopdeshH| [ tasya cAyaM dvitIyo vibhAgaH] taduparizrImattapogacchAdhipati-zAsanasamrAT-sarvatantrasvatantra-zrIvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkAreNa 'vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada-kaviratna 'iti padAlaGkRtena zrIvijayalAvaNyasuriNA viracitA trngginniitrnniH|| prakAzaka 'vijayalAvaNyasUrIzvarajJAnamandiranA' kAryavAhaka- mAIzvaradAsa mUlacaMda boTAda [ saurASTra ] vIrasaMvat-2482] nepisavat-7 [vikramasaM0-2012 CEO TO TO EDEOSANEDEOSEDEO SOESEE Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Niscolestestastestastestostoslasheslesleshablaye zrIvijayanemisUrigranthamAlAratnam-44 sloblaskastastestaste nyAyavizArada-nyAyAcArya-mahAmahopAdhyAya-zrIyazovijayajIgaNiviracitaH svopajJanayAmRtataraGgiNIvyAkhyAsamalaGkato nyopdeshH| [tasya cAyaM dvitIyo vibhAgaH] taduparizrImattapogacchAdhipati-zAsanasamrAT-sarvatantrasvatantra-zrIvijayanemisUrIzvara-paTTAlaGkAreNa vyAkaraNavAcaspati-zAstravizAradakaviratnena zrIvijayalAvaNyasUriNA viracitA trngginniitrnniH|| Visabledlabadlobabababababababababababababa prakAzaka kAryavAhaka : zA. IzvaradAsa mUlacaMda vijayalAvaNyasUrIzvarajJAnamandira boTAda ( saurASTra.) vIrasaMvat-2482] nemisaMvat-7 [vikramasaM0.2012 - mudrakaH-zAha gulAbacaMda lallubhAI, . zrI mahodaya prinTIMga presa, dANApITha-bhAvanagara. | prAptisthAna-sarasvatI pustaka bhaMDAra ratanapoLa, hAthIkhAnA-amadAvAda. vijayalAvaNyasUrIzvara jJAnamandira boTAda ( saurASTra) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6-0-0 6-0-0 6-0-0 6-0-0 8-0-0 4-0-0. nUtana-mudrita graMtho(1) ' zrIsiddhahemazabdAnuzAsanam ' [ bRhadvRtti- bRhannyAsa laghunyAsAdisahita prathama vibhAga 1 (2) 'tilakamaJjarI' [TippaNaka-parAgavRttisahita prathama vibhAga ] (3) 'tilakamaJjarI' [ dvitIya vibhAga (4) 'nayopadeza' [ taraGgiNItaraNivRttisahita prathama vibhAga ] (5) 'nayopadeza' [ , dvitIya vibhAga ] (6) 'anekAntavyavasthA' [ tattvabodhinIvRttisahita prathama vibhAga ] (7) 'siddhahemalaghuvRtti' [ trayodazapariziSTasahita ] (8) 'zAstravArtAsamuccaya' [syAdvAdavATikATIkAyukta prathama vibhAga] (9) 'dhAturatnAkara' [13 pariziSTasahita prathama vibhAga, dvitIyAvRtti ] (10) 'dhAturatnAkara' [ aSTama vibhAga] (11) 'dvAtriMzad dvAtriMzikA' [kiraNAbalIvRttisahita, prathamA ] (12) 'dvAtriMzad dvAtriMzikA' / dvitIyA]] (13) 'dvAtriMzad dvAtriMzikA' [ , tRtIyA] (14) 'ratnAkara-paJcaviMzikA' [vRtti sahita] (15) 'gautamasvAmyaSTakam [vRtti sahita] (16) 'jainadharma ane tenI prAcInatA' (17) 'e tArA ja pratApe' (18) 'e dharmanA ja pratApe' (19) 'AtmanindAdvAtriMzikA [prakAza vRttisahita ] (20) 'zrIvarddhamAna-paMcAzikA' 12-0-0 1-0-0 1-0-0 1-0-0 0-12-0 2-0-0 1-4-0 muddyamANa graMtho(1) 'siddhahemazabdAnuzAsanam ' [ bRhannyAsAdisahita dvitIya vibhAga ] (2) 'tilakamaJjarI' [TippaNakAdisahita tRtIya vibhAga] (3) 'zAstravAsimuccaya' [ syAdvAdavATikAsahita dvitIya vibhAga] (4) 'kAvyAnuzAsanam ' [ TIkAdvayasahita prathama vibhAga ] (5) 'dvAtriMzikA' [ saTIka caturthI ] (6) 'nyAyasamuccaya' [ TIkAdvayasahita ] (7) 'anekAntavyavasthA' [ tattvabodhinIsahita dvitIya vibhAga ] (8) 'syAdyantaratnAkara' [dvitIya vibhAga ] (9) 'syAdyantasaritA' [laghusaMskRtazabdArUpAvali ] Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAsanasamrATa-saricakracakravarti-tapogacchAdhipati-kadambagiripramukhatIrthoddhArakapUjyapAda-AcArya-mahArAjAdhirAjazrImad vijayanemisUrIzvarajI mahArAja / Mangal Mudranalaya Ratanpole, Ahmedabad Page #5 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya-nivedana - - samaya, saptabhaMgI ane nikSepa vagere vistArathI bodha Apate "napadeza" nAmane A zI che. A grantha dArzanika viSayane lagatA chelI keTinA vicArothI ane aneka prakAranA vAdathI bharapUra che jevA ke-citravAha, apekSAbuddhivAda, pratibadhdha-pratibaMdhakabhAva vAda vagere. tathA te te vAne khUba ja UMDANapUrvaka carcela che. A granthanA praNetA pUjyapAda jainanyAyanA prANadAtA nyAyavizArada nyAyAcArya zrImadda yazavijayajI mahArAja che. temanA jIvana ane kavana viSe keTalAye vidvAnee khUba prakAza pADyo che, tethI e saMbaMdhe piSTapeSaNa karavAnI jarUrata nathI, paraMtu nyAyanA prakhara pAMDitya viSe eTaluM kahevuM jarUrI che ke kAzInA samartha brAhmaNa paMDita sAthenA zAstrArthamAM emaNe jIta meLavavAthI e ja paMDitamaMDaLIe "nyAyavizArada'nI padavIthI vibhUSita karyA hatA, tathA nyAyanA eka se ATha grantha racyA bAda "nyAyAcArya nI padavIthI navAjyA hatA. A ja prathA upara teozrIe "nayAmRtataraMgiNu" nAmanI TIkA racI che. temanI kasAyela vidurbhAgya kalamathI lakhAyela A "nayAmRtataraMgiNIyukta "napadeza" nAmane ghanya Adhunika prajAne TakA vinA sAMgopAMga samaja muzkela hatuM tathA ghaNe sthaLe mULa grantha azuddha hatuM, tethI pUjya pAi zAsanasamrATuM sarvatancasvatanta AcArya mahArAjAdhirAja zrImada vijayanemisUrIzvarajI mahArAjazrIna paTTAlaMkAra vyAkaraNavAcaspati zAstravizArada kaviratna pUjya AcArya zrImadda vilAvaNyasUrIzvarajI mahArAjazrIe pitAnI kuzAgrabuddhithI bane te rIte zuddha karavA sAthe vikatsamAja temaja tatvarasika che sahelAIthI praveza karI zake te arthe A "nayAmRtataraMgiNI" TIkA yukata "napadeza' grantha para nayapI amRtathI bharela vizALa nadInuM avagAhana karavA mATe naukA samAna "taraMgiNutaraNuM" nAmanI suMdara TIkA racI che, te ame saharSa prakAzita karIe chIe. mULa grantha apratima pratibhAyukta rahasyamaya che e vAta te niHzaMka che, paraMtu rokAkAra maharSie paNa tenA upara talasparzI vizada "taraMgiNataraNa" vivRti racI pitAnI prakAMDa pratibhAne vyakta karI che, te sAvaH sUphamekSikAthI nirIkSaNa karanArane saheje khyAlamAM Ave tema che, eTaluM ja nahi paraMtu "taraMgiNataraNI' vivRtinI sArthakatAne sAkSAtkAra thayA vinA rahetuM nathI. jena- 2 nyAyanI sAhityasRSTimAM A grantha anero prakAza pheMke che, jijJAsAvALA mahAnubhAne vizALakAya che viSayAnukramaNikAnuM nirIkSaNa karavA bhalAmaNa karIe chIe, jethI grantha ne TakAnI mahattAne kharA ? khyAla AvI zakaze. pUjya prakharavaktA virya paMnyAsajI ma. zrIsuzIlavijayajI gaNivaryo premakepI meLavavA vageremAM je parizrama uThA che te, ane prastuta grathanuM sAghanta prapha vigerenuM ? saMzodhanakArya, vyAkaraNatIrtha paMDita aMbAlAla premacaMda zAhe, je kuzalatAthI karela che te che vAdane pAtra che. karavAne prathama vibhAga rAvabahAdura-je. pI. zreSTivarya jIvatalAla pratApasiha saMghavInI dravyasahAyatAthI pUrve pragaTa thaye hatuM, ane A dvitIya vibhAga zreNivarya puruSottamabhAI suracaMdanI che dravyasahAyatAthI bahAra paDe che. e baMne dAnavIne temanI jJAnabhaktinimittaka dhanyavAda ghaTe che. che ke A Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhrAMgadhrAnivAsI zrI puruSottamadAsa suracaMda vorAnI jIvanarekhA zrI. puruSottamadAsabhAI saurASTra dezamAM AvelA prAMgadhrA zaheranA vatanI dazAzrImALI jJAtIya jaina zvetAMbara mUrtipUjaka zrI. suracaMdabhAInA tathA mAtuzrI ujamabAInA suputra che. temane janma vi. saM. 1976 mAM phAgaNa zuda pUrNimAnA pUrNa ujajavaLa divase thaye hate. teozrIe dhaMdhAne prAraMbha paMjAbamAM karela ane vabaLe AgaLa vadhI ane muMbaImAM vasI janarala maracanTa ane kamIzana ejanTa tarIke vepArI AlamamAM sArI khyAti saMpAdita karI che. eTaluM ja nahi paraMtu pArjita lakSamIne satkAryomAM cha lakamInI sArthakatAne sAdhatA AyA che. mAnavajIvananI mahattAnA mukhya pAyArUpa udAratAnA mahAna guNadvArA teoe prAraMbhika "udayakALathI svajIvanane dhanya banAvyuM che eTaluM ja nahi paraMtu vizvanA zrImaMtane AdarzajIvana". banAvavA mATe temaja maLelI lamInI sArthakatA mATe preraNA samApI rahyuM che. teo hAla muMbaI zaheranA parA tarIke gaNAtA " kAMdIvalI "mAM rahe che. kAMdIvalI (muMbaI)mAM AvelA potAnA baMgalAmAM samyagadarzananI zuddhine karanAra, Adhi, vyAdhi ne upAdhirUpa trividha tApane haranAra, prabhuprema jagavanAra, saMsArasamudra taravAnA tarApArUpa, Adarza jaina gRhamaMdira-gharaderAsaranI sthApanA karI, svakIya prabhu bhakita temaja dharmapremane pradarzita karela che. keLavaNI khAtAmAM paNa aneka saMsthAone sArI rakama enAyata karI, AtmAnA jJAna guNane vikasAvavAne jagamAM dAkhalo besADyo che. dhArmika, sAmAjika temaja lokapayogI aneka saMsthAomAM samaye samaye sAro sahakAra ApI te te saMsthAone sajIvana banAvI uttejita karI che. - "jananI janmabhUmiSa rAri jIvarI" A uktine zeThazrIe pitAnI janmabhUmi prAMgadhrA zaheramAM "puruSottamadAsa suracaMda verA jaina beDIMganI sthApanA karI saphaLa karI che. jemAM harakoI jene bALaka tene lAbha laI zake tevI vyavasthA karI hadayanI vizALatA temaja udAratAne prakaTa karI che. ukta beDIMganA makAnanuM udghATana saurASTra ekamanA uparAja pramukha maMgalAkuLa ziromaNi dhrAMgadhrAnareza zrImAna mayUradhvajasiMhajInA varada haste thayela che. saMvata 2009 nA mAha vada 7 nA roja zAsanasamrATa tapAgacchAdhipati bhAratIya bhavyavibhUti sarvataMtraravataMtra bALabrahmacArI mahApratApI parama pUjyapAda jagadguru AcAryadeva zrImad vijayanemisUrIzvarajI mahArAja sAhebanA paTTAlaMkAra vyAkaraNavAcaspati, kaviratna, zAstravizArada zAMtamUrti zAsana prabhAvaka paramapUjya AcArya ma. zrImad vijayalAvayasUrIzvarajI ma. zrInI pitAne tyAM padharAmaNI karAvI ane te ja divase pUjya sUrIzvarajInA sadupadezathI beTAdanA jJAnamaMdiramAM tathA nyAyAcArya nyAyavizArada jaina nyAyanA prANadAtA jaina jagatanA mahAna tirdhara pUjyapAda zrI yazovijyajI vAcakapravara viracita "napadeza" nAmane jaine nyAyane" ajoDa mahAgraMtha ke jenA upara 'nayAmRtataraMgiNI" nAmanI paNa TIkA che tathA te mULagraMtha ane svapajJa TIkAnusArI pUjya sUrIzvarajIkRta "taraMgiNataraNI' nAmanI TIkA ( ukta baMne TIkA sahita, ukata "napadeza" graMthanA bIjA bhAganA prakAzana mATe rU. 4000) ApavAnA kahyA che. A rIte kharekhara zeThazrIe sarvatomukhI dAnagaMgAne vahetI mUkI, dAnadharmane apanAvI svajIvana dhanya banAvI rahyA che, parabhavanI abhaMga beMkamAM nANAMne jamA karAvI rahyA che. zeThazrIna Adarza zrImaMta tarIkenuM jIvana jIvI sarvanAmanI sArthakatAne paNa sAdhI rahyA che. zAsanadeva temanI A sarvate mukhI dAnavIratAne jIvananA carama samaya sudhI surakSita rAkhe ane temanAM saMtAne paNa pitAnA vaDIlanA vArasAne apanAve ne AbAda rAkhe e ja bhAvanA, "zubha bhavata" Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'D RIDZ IRTIDI KIDI RDI DiIN iRTIDi Gadegdeg3, J, USAID) S) I NDJI || KIDS utinuuuuuuuuuuuuuuuuu, iiiiiiiiiiiiuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuu S E MIND)) - #gINDS iiiiiiiiiiiiiuuuuuuuuu \US - ( 0 ) Oii . DNMD DNEODINCODINGDRENDIXIGIDINGAN DIEGO DNIN | m iiiiiiiiii ka na dhrAMgadhrA nivAsI dharmarasika zreSThivarya parazottamabhAI suracaMda [jeozrIe A 'nopalesa' graMthanA dvitIya vibhAgamAM rU. 4000 nI sahAyatA samarpaNa karI che. ] thA BDO - PIT/IIDOT S[JIDO JE TU ) ]e l[ji[D) | UID) | GL DiS ?" Page #9 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tA nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRtasya nayopadezasya vissyaanukrmnnikaa| -- - mahA viSayaH patra-patiH aGkaH viSayaH patra-paDiH 1vyutpattipradarzanapurassarameSambhUtanayasya 13 pakujapadasya paJa samudAyazaktirapyAniSkRSTalakSaNam , tadabhimAnapradarzanaM ca 185 1 vazyakIti yogarUDhameva tadityasyopapA. nacidrUpeNAnatiprasaktasyaiva vyutpatti dakaM naigamanayAnusAriNAM naiyAyikAnAM nimittasyAbhyupagantavyasya mAvatazcha matamupadarzitam / prAdivirahakAle'pi rAjazandavAcyatva. 14 paGkajapadaM rUDhamevetyupadarzakaM vyavahAraprasaGga iti praznasya pratividhAnam / 185 10 nayAnusAriNAM matamupadarzitam / 202 3 3 tatrAtiprasaGgamAprakAra updrshitH| 186 1 15 padAnAM yaugikAdivibhAga: pAribhASika 4 evambhUtanayAzrayaNenaiva paGkajAdipade eva, paramArthatastu yogarUDhinayayoH yogamAtrakathana keSAzcidvAdinAm / 18.. svasvajanyazAbdabodhe mithaH pratibandha5 panatvapratIteranmayopapAdanena tadartha katvena syAdyaugikazabdaH syAd rUDa evesamudAyazaktikalpanAzahA nyudastA, tyAdirItyA saptamajIpravRttireva yuke. saMskAropasthitasya zAbde'praveza ityA tyaadisvmtodvaarH| :: mahApratikSepazca / 16 miimaaNskmtniraasH| 203 . zakti vinA panatvasyopasthitasya nimameDa 17 evambhUtanayamate sikho na jIva ityatra nubhavaniyamaprasAzazayA nirAkaraNam / 188 4 vizeSAvazyakatattvAryabhASyapramANaM catvAmudAyapratItyartha samudAyazaktikalpana riMzattamapadye darzitam / 204 3 mityApAsAyanirAkaraNam / 189 2 18 paJcasvapi gatiSu paJcabhiviyuko jIva8 panavaprakArakapadmaviSayakAnubhavajanaka zabdAbhidheya iti ekacatvAriMzattamapadye tvAt tArAsmaraNajanakatvAd vA nAnyat darzitam / 204 11 padasya zaktatvamilAzAnirAkaraNam / 19. 3 19 pudalaprabhRti dravyamajIvazabdAmiSeya9 samudAyazakyabhAve'nubhAvakatvAnupapa miti dvicatvAriMzattamapadye bhAvitam / 2056 tyAzAyAH parihAraH / 1906 20 jIvasya deza-pradezau nojIvazabdavAcyau, 1. lAkSaNikasyAnanubhAvakatvameveti prazna iti tricatvAriMzattamapaye pratipAditam / 2064 pratividhAnam / 191 3 21 jIva-jIvadeza-pradezAnAmanyatamo no'jIva1 paGkajamAnayetyatra saMskAramAtropasthi padapratipAdya iti catuzcatvAriMzattamapadye tasya panatvasyAnvayabodho dravyatvAdInA kathitam / manvayabodhaH syAdityAzahAnirAsaH / 193 4 / 22 anantaropadarzitapadyacatuSTayA'bhihitaM .11 saralAnA paGkajapadasya pane zaktyamAve mataM naigamAparasaMgrahavyavahArarjusUtra'pi tadanvayabodhopapAdanaprakAra upa zabdasamabhirUDhAnAmityupadarzakaM paJcapatiH / catvAriMzattamapadyam / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samahato nayopadezaH / ahaH viSayaH patra-patiH 23 evambhUtastu bhAvasthitaM jIvaM kathayati, siddha pudalAdikaM vA'jIvaM kathayatIti SaTcatvAriMzattamapadye / 24 evambhUtanayasya mate noajIvo jIva eva, nojIvazcAjIva eva, deza-pradezau ca na staH, anuyogadvAre cetadvistRtaM saptacatvAriMzattamapadye / 208 / 25 dravyasaMgrahe digambarokaM nizcayato jIvaH siddha iti tadukkadizaivambhUtanaye'nyathA prathAto nirstmityssttctvaariNshttmpdye| 208 . 26 sarvasaMgrahAtmakanizcayanaye Atmatvameva jIvatvamityapi digambarAkUtopavarNanaM siddhasAdhAraNyaM nirasya na yuktamitye. konpnycaashttmpthe| 2.8 16 27 saMsArisiddhasAdhAraNajIvapadArthAbhidhAnaM nagamAkUtAna tu nizcayata iti pnycaashttmpye| 21. 3 28 "jIva prANadhAraNe" iti jIvadhAtvarthe bhAvanikSepAt siddhasyaiva jIvatvaM nizcIyata iti digambarokaM na yukaM, prasiddhoparodhena nayAntaravicAraNA yato. bhvtiityekpnycaashttmpdye| 210 3 29 yathA zailyezyantakSaNe dharmastathA jIvo 'pi siddha evetyapi na vAcyaM, yataH 'so ubhayakkhayaheU ' iti gAthAyAM phale cintA, iha tu dhAtugA cinteti vibhAvitaM dvipaJcAzattamapadye TIkAyAM c| 212.6 3. nayAmRtataraGgiNIpranthamadhyamaGgalasvarUpA zrIzalezvaraprabhustutiH / 213 10 31 pradeza-prasthaka-vasatinidarzanebhyo nayAnAM zuddhayazuddhI vibhAvanIye isyarthakaM tripaJcAzattamapadyam / 214 / 32 dharmA-'dharmA-''kAza-jIva-skandha-tadde zAnAM SaNNAM pradezamabhyupagacchati naigamo naya iti ctuHpnycaashttmpdye| 214 6 ahaH viSayaH patraM-patiH 3 'dAsena me. kharaH krIta' iti nyAyAt svadeze svAbhedato dharmA-'dharmASSkAza-jIva-skandhAnAM paJcAnA pradeza iti saGgraho brUta iti pnycpnycaashttmpthe| 214 10. 34 pradezasyaikasya paJcavRttitvAbhAvAt paJcAnAM pradeza iti na kintu paJcavidhaH pradeza ityAha vyavahAra iti ssttpnycaashttmpdye| 35 saptapaJcAzattamASTapaJcAzattamapadyayo rvyavahAranayamataM dUSayitvA pradezabhajanI-116 2 . yatAmRjusUtro bravIti / - 217 3. 36 zabdanayaH [ sAmpratanayaH] jusUtra mataM dUSayitvA dharmAstikAye pradezo . iti saptamItatpuruSeNa dharmAstikAyazvAsau pradezo dharmAstikAyapradeza iti karmadhArayeNa vA nirNaya krotiityekonsssstthitmpthe| 218 3. jIve skandhe cAnante jIve jIva iti . vA, pradezo nojIca iti skandhe . skandha iti vA, pradezo noskandha iti zabdanayaH prAha iti SaSThitamapadye / 120 3 38 samabhirUDhanayastu dharmAstikAye pradezo... dharmAstikAyapradeza ityevamevAbhyupagacchati, na tu dharmAstikAye pradeza iti, evambhUtastu deza-pradezau nAbhyu pgcchtiityeksssstthitmpdye| 121. 4 39 lAghavAdevAtra karmadhArayamicchati sama. . bhirUDha ityeke AcAryA aahuH| 221 8 40 etanmUlakameva niSAdasthApatyadhikaraNaM ___ mImAMsakAnAmityupapAca darzitam / 222, 11 atrArucipradarzanaparaM zabdanayAnusAriNAM . navyAnAM matamupadarzitam / 223 4 42 evambhUtamate deza-pradezakalpanArahita. makhaNDameva vastu sadityupapAditam / : Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmatataraGgiNI-tarajilItaraSimyAM samAhato mayopadezaH / viSayaH . patra-patiH 43 prasthakadRSTAntena nayAnAM zuddhadhazuddhi. vivecane dviSaSThi-triSaSThi-catuHSaSThitamapadyairnegama-vyavahArayoruttarottaramupacArAH zuddhatAbhRto drshitaaH| 225 2 44 atizuddhau naigama-vyavahArau prasthaka paryAyavantaM prasthaMkamAhatuH, saGgahanayastu- AsAditaprasthakaparyAyamAkuTTitanAmAnaM dhAnyavizeSamArUDhaM ca prastha kamAheti pnycsssstthitmpdye| . 226 10 45 saGgrahamantavyamupapAditam / 46 mAnaM meyaM carjusUtrasya prasthakaH, zabda.. : samaMbhirUDhaivambhUtAnAM trayANAM zabda nayAnAM mate jJakartRgatAd bhAvAnnatiriktaH prasthaka ityupapAditaM SaTSaSThitame padye / 231 47 vasatidRSTAntena naMyAyAM zuddhayazuddhi vivecane saptaSaSThitamASTaSaSThitamapadyAbhyAM naigama-vyavahAro yathottaraprazneSu yathottarazuddhAzuddhiH, atizuddhau tu to nivasan vasatItyAhatuH smeti darzitam / / 233 2 48 atra praznapratividhAnAbhyAM samAlocanA kRtA / 49 nirAkAGkatayA vasan vasatIti na pramA NamityAzaGkAnivRttaye tadartho darzita ekonasaptatitamapadyena / 236 1 50 pATaliputrAdanyatra gatasyApi pATali putravAsitvakathanamaupacArikamiti sapta. . titamapadye darzitam / 236 10 5. saGgrahaH saMstArakArUDha eva vasatimabhyu: paiti, RjusUtraH svAvagAhakRtsvAkAza. . pradezeSu vasatimabhyupagacchatItyekasaptati-... tamapaye prruupitm| 237 5 ....127 teSvapi vivakSitavartamAnakAla eva na . kAlAntare iti dvisaptatitamapace vyava--- sthaapitm| .. . 2 aGkaH viSayaH patra-patiH 53 zabda-samabhirUDhavambhUtAtrayaH zabdanayAH / svasmin svavasatimabhyupayanti, vicAriteyaM dRSTAntanayayojanA'nuyogadvAreSviti trisaptatitamapadye / . 239 2 54 eteSu nayeSu sUkSmArthAH zuddhAH, sthUlagocarA azuddhAH, vyavahAre phalataH zuddhatA, na nizcaye iti catussaptatitamapadye drshitm| 239 10 55 nayAnAM zuddhatvAzuddhatve vahvalpaviSaya bhAvena na sambhavata iti vyvsthaapitm| 239 14 56 yatra kriyA'kriyAphalaucityaM guruziSyAdi. saMgatizca sA vyavahArasya dezanA samyaktvaheturbhavatIti pazcasaptatitamapadye bhAvitam / 240 " 57 yatra RjusUtrAdau kurute'nyaH kSaNo bhuGkte cAnyaH kSaNa ityAdikAnizcayasya dezanA, sA puMsAM mithyAtvakAraNamiti SaTsaptatitamapadye darzitam / 241 2 58 aidamparyArthazraddhAlakSaNapariNAme sUkSmA nayAhitAH, utsargakarucilakSaNApariNAmike, apavAdaikarucilakSaNAtipAriNAmike ca na hitAH, cakriNo bhojanavadalpopakArakatvavahapakArakatvataH phala to'narthanibandhanamiti saptasaptatitama. padye darzitam / 59 apakkaghaTanyastajalavadapariNatazidhye naya gocaraM rahasyamityaSThasaptatitamapadyedarzitam 244 3 60 bahUpakAroddezenaiva dezanAyAH pravRtteH sUkSmanayAnAM ca bahanupakArakatvAt kAlikazrute pRthaktve sarveSAM nayAnAM yojanAyAM nAdhikAraH, naye vyutpattimicchatAM ziSyANAM naigama-saGgraha-vyava. hAraiH prAyo'dhikAraH, atra pramANaM pAra. marSamiti bhAvitamakonAzItitamapadye / 244 6 61 sUtrokarItyullaGghanasya kRtAntakopA vahatvena prathamato nizcayanayopanyAso sAta. . . - Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhana. nayAmRtataraGgiNI-taNItaraNibhyA samAhato bhyopdeshH| viSayaH patra-patiH viSayaH patra-pazi rasAyanIkRtaviSaprAyaH kasyaciddhita teSAM dravyArSikatvavyAhatiH syAdityA- . .. kAritve'pi jagaddhitAvahatvAbhAvAd zaGkAyA upavAdAnapurassaramapAkaraNam / 251 " digambarasya nirAkRta ityazItitamapaye 7. dravyAdhika mAma-sthApanA-dravyanikSepAH, darzitam / 245 8 paryAyArthike bhAvanikSepa ityetanmatA62 parasthAne niyojitA nizcayanayadezano. vaSTambhakaM dravyAtheM guNavAn jIvaH nmArgakAraNatvena na zobhAvahA, anya sAmAyikam, paryAyArthe tadguNaH sAmA. yogyaM vaco bheSajavad bAlAdena hitamata yikamityAvazyakAdiSu. proktamiti Adau namAnAM nizcayodmAho'narthAvaha cturshiititmpdye| 2 eva,atra SoDazakaprakaraNagAthAsaMpravAdaH, 71 atra dravyaparyAyanayayoH zuddhadravyadigambarapraznapratikSepazcetyakAzItitama paryAyAveva viSayAvityupadarya bhASyapadye / 246 2 kRdabhiprAyamatAntarAbhiprAyAvupa. 63 ye jJAnamevAsmAkaM sarvA sAmagrI saMpA vrnnitau| ___254 11 dayiSyatItyabhimAninaH kriyAbhyAse 72 matAntare paryAyArthika eva dravyasya sIdanti te nizcayato nizcayaM na kalpitasya vizeSaNatvaM, dravyArthike tu jAnanti, atra-oghaniyuktyAkhyazruta. paryAyasyAkalpitasyApi vizeSaNatvaM pAThaH, uttarAdhyayanavacanaM ceti dvAzIti yuktaM, tatsamarthanaM naigamanayAnatirekatamapadye bhAvitam / 240 0 dRSTyA malayagiryAdibhirukaM, tata eva 64 nikSepanayayojanAvicAre bhAvanikSepaH devasUribhirutaM naigamasya prakAratrayazabdanayariSTaH, arthanayairnAma-sthApanA miti / . 255 dravya-bhAvAzcatvAro'pinikSepA iSTAH,vi. 73 prAcInamate'pi naye vizeSaNaM kalpitamAlavAde dravyArthike nAmasthApanA-dravya. meveti niyamo nAstItyupapAditam / 256 4 nikSepAH, paryAyArthike bhAvanikSepaH, 74 nayAntareNa dravyArthike nAmAditrayaityanyanmataM puraskRtamiti zyazIti miti nigamayya bhASyakAramatenaiva tamapadye / 249 11 "NAmAitiyaM" ityasya "bhAvaM 65 nikSepasAmAnyalakSaNam / 249 13 ciya" ityanena sahAvirodhaM samartha66 tasya ghaTazabdasya nAmaghaTe zaktiriti yitumuke paJcAzItitamapadye ghaTopayoganAmanikSepa tathA sthApanAnikSepAdAva rUpo bhAvo dravyArthike na sammata iti gatatvAdasambhava iti praznasya prati trayaM proktamiti svotprekssnnm| 257 5 vidhAnam / 75 nAmanikSepAdInAM caturNA vivika- . 67 anekArthanAmAnuzAsanasya nikSepatva nidarzanopadarzakaM SaDazItitamapadyam / 258 8 prasaGgAzaddeSTApattyA parihRtA / 250 1 76 nAmanikSepalakSaNopadarzakaM "yavastuno. vyavahArato nikSepasya lakSaNAntaramupa 'bhidhAnam" iti padyamullikhya tadartha darya tasyAnekArthanAmAnuzAsanena prasaGga upvrnnitH| __258 12 iti darzitam / 25.1 77 gaGgAyAM ghoSa ityatra gahAtIrAke . 69 naigamAdInAM nikSepacatuSTayAbhyupagantRtve - gajhApade nAmanikSepapravRttimapAkRtyAMti Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhA . 26. 3 mayAyutataraGgiNI-sarazipAtaravimyAM samAhato bhyopdeshH| viSayaH patra-patiH ahaH.. viSayaH . patra-patiH rikanikSepakalpanAyAM nikSepe yattA 87 bhAvanikSepalakSaNaparaM bhAvo vivakSitahAnirityAzahA "jattha ya jaM ____kriyeti padyaM tadvyAkhyAnaM c| 266 10 jANijjA" ityanuyogadvAravacanena 88 ghaTopayogamAtrAt kathaM bhAvaghaTa iti nikSepAntarakalpanAyA doSAnAvahatve. praznapratividhAnam / 266 14 .naapaakRtaa| 2596 89 ekasminnapi dravye AtmanAmAkRti78 tatrAbhiprAyakI sthApanaiva vaijJAniko kAraNa-kAryatApuraskAreNa, nAmAdi. bhAvanikSepo veti kalpAntaram, nikSepAzcatvAro mahAbhASye pakSAntaraNa pranthakRtA vipazcitametadalakAracUr3A prtipaaditaaH| 26. 7 mnnivRttau| 26. 1 90 etatpratipAdikA " ahavA vatthu71 prazna-pratividhAnAbhyAM niSkRSTanAma bhihANaM" iti mahAbhASyagAthA lakSaNavyavasthApanam / drshitaa| 267 13 8. sthApanAlakSaNapratipAdakaM "yat tu tadartha 91 asmin pakSe " vyaktyAkRtijAtayaH ...viyuktaM". iti padyamulikhya tadarthaH padArthaH" iti gautamasUtravyAkhyAna- prtipaaditH| 261 5 vat "nAma-sthApanA-dravya-bhAvatasta81 dravyanikSepalakSaNapratipAdakaM 'bhUtasya nyAsaH" iti tattvArthasUtra iti sUtra. bhAvino vA' iti padyamullikhya vyAkhyAnamiti darzitam / 268 1 tadarthoM drshitH| aprajJAmidhAdyayogato nAmAdicatuSTayasya 82 dravya-nikSepe sampradAyaH- dravyaghaTastA vastutvAmyApyatvAzaGkA yatrAprazAdivad dvidhA''gamato noAgamata ityAdi bhinnavastusvaM tatra nAmAdicatuSTaya. bhAvitam / . . 262 5 miti vyApterupagamena vAraNIyetyaSTA 83 anupayogo dravyamityasya niSkarSaH, zItitamapaye ekonanavatitamapadye / cokta--- nobhAgamato dravyaghaTo zarIra-bhavya vyAptiranuyogadvAranizciteti / . 268 8 zarIra-tadvyatiriktabhedena trividho 93 uktavyAptipratipAdakamanuyogadvArasUtravivicya drshitH| 262 . mupanibaddham / 269 10 84 dravyapadArthasyAprAdhAnyena yogyatayA ca . 94 uktaprAyikavyAptyabhidhAnaM tattvArthadvidhA prayogo dRSTAntopeto darzitaH, kRnmateneti tttvaarthvcnmudditm| 270 2 anuyogadvArasUtre yogyatA trividheti bhAvitam / 263 2 95 prAyikavyAptyanabhyupagantumatadvayamupa85 asmin viSaye kAyotsarganiyuktI nyasya dUSitaM navatyekanavati-trinadravyakAyanirUpaNaprastAva prazna-prati. vatitamapadyaiH / 270 vidhAnamukhena "jaMtu.purakakhaDabhAvaM" 96 tatrAdiSTajIva-dravyAbhyAM dravyanyAsasya ityAdyAvazyakabhASyagAthAmivistRtA aprajJApye jinaprajJAnAmnazca sambhava vicaarnnopnibddhaa| pratipAdakasya prathamapadyasya taddaSaNayogyatA pratikArya yathAsampradAya dravya parayordvitIyatRtIyapadyayozca krameNa myavahAraheturviziSyAzrayaNIyeti vyAkhyAnam / - 27.11 nigamanam / 97 dhIsaMnyastaguNa-paryAyo dravyajIva itye . 2 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayApulatAnIntaraviNAtamiyolo bhayoSaNA / viSayaH patra-pakSiH baraH viSayaH patra-patiH tanmatamupanyasya tarasaNDanapratipAdaka 106 utkaTataradoSe sthApyasthApakabhAvanA na . trinavatitamapacaM tayAkhyAnaM ca / 272 3 bhavatIti dravyaliGgini sthApanA na 98 nAmnA saMgraheNa sthApanAM necchati saGgraha-. niSkRSTasthApanAlakSaNA kalitA, tatra pUrvanaya ityabhyupagantRmatapradarzakaM catu. pakSa-samAdhAnAbhyAmupodvalikA vandananavatitamapacaM tathAkhyAnaM c| 273 6 niyuktigAthA: vyAkhyopetA updrshitaaH| 279 99 indrapadalakSamAviSayatvaM nAmendratvaM nAma 107 zaGkAzeSanirAkaraNAryA Avazyake vanda. sthApanA sAdhAraNamityupapAdakaM paJca nakaniyuktau "jaha sAvajA kiriyA" navatitamapadyaM tadvivaraNaM ca / 204 4 ityAdyAH paJcagAthA upadarzitAH / 282 4. 100 uktamataM bhASye dUSitaM namnokkadizA 108 uktadizA sthApanAsthale sAvadyakarmAbhAvadravyanikSepasyApi saGgraha-prasaGgAdityupadarzakaM SaNNavatitamapadyam / vadvizeSyaguNasaGkarUpatvena bhAvasya nirjarA275 3 hetutvaM, taccAyuktamityAdyAzaGkAyA 101 dravyasya bhAvavRttitAprayojakasambandhaH nirAkaraNam / . 28 282 1. pariNAmitvaM, nAmnastu vAcyavAcaka 1.9 "sayaM kAriyAi" ityAdipUjAvidhi. bhAva iti bhedo nAmendre bhAvAvAca viMzikAvacanaparyAlocanena pratimAyAke'sambhavaduktika ityupadarzaka saptanavatitamapadyam / mabhISTapradatvamAzaGkayApAkRtam / 284 4. 102 nAmanikSepapadArthatAghaTakalakSaNAvize 11. pratiSThAvidhinA svAtmanyeva parAtmanaSaNIbhUtaH sambandhaH pariNAmitvabhinno stAsthyatadajanatvarUpA samApattireva . yadi dravyanikSepavyAvRttaye iSTastadA sthApanA, bimbe sopacArAditi pakSA.. sAmyAdibhinno'pi saH sthApanA. ntarapratipAdakaM dvayuttarazatatamapadyaM tadvi. vyAvRttaye svIkriyatAmityabhiprAyakamaSTa varaNaM c| . 2854 navatitamapadyaM tadvivaraNaM ca / 276 / / 111 uktArthe bhavati ca khalu pratiSTheti 103 zrutoktamanulyAbhiprAyasambandhasya ___prAcInapadyadvayasaMvAdo drshitH| 286 , sthApanAniyAmakatve nAmni nAtiprasA 112 vyuttarazatatamapadyAvataraNaM, tatra yajaityabhiprAyakaM navanavatitamadyaM vivaraNe mAnAgatAdRSTasya pratiSThAphalatve'bhyusthApanAyA niSkRpalakSaNaM ca / 277 5 pagate doSopadarzanam / 286 . 104 balavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAkatanta 113 pratiSThAvidherdevatAsannidhAnasya svAbhedaguNasmRtijanakasaMskArobodhanalakSaNa svIyatvAdijJAnatadAhitasaMskArarUpasyo prayojanavizeSasya sthApanAlakSaNe nive. tpAdAt phalotpattiriti kasyacinmataM . zata evAhatpratimAyAmahato dhIriva dUSitaM, tatra 'muktyAdau tattvenetyAdidravyalijini sthApanayA na bhAvasAdho praaciinpdydvysNvaadH'| 287 4 dhIH siddhAnte kIrtitetyabhiprAyakaM 114 atra gozopAdhyAyamatamupanyasya zatatamapadyam / 278 / duussitm| 105 dravyalinini sthApanayA bhAvasAdhodhi 115 pratiSThita pratyabhijJayA samApannasya yo'bhAve hetUpadarzakamamekottarazatatama bhagavata AhAryAropato draSTvandaka . . padyaM tadvivaraNaM ca / 278 11 pUjakAdInAM dharmakAraNaM sthApaneti Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmatatarazmiI-sarazilAtarajimyo samato gayopadezaH / 15 - sAsa viSayaH .. patra-patiH pratipAdakaM tryuttarazatatamapadyaM tadyAkhyAnaM ca / 288 5 116 uktAhAryAropakAraNecchAjanakavidhi janyajJAnaviSayapratiSThAbodhakavidhivAkyAnAM phalavattvata AdhyAtmikAbhAsAnAM mataM vakSyamANaM tiraskRtaM bhavatItyupadarzakaM caturuttarazatatamapadyam / 290 4 zAzvatapratimArcane pratiSThAdyanapekSAyAM tatraiva tasyAH phale vyabhicAreNAzAzvAtA pUjAyAM pratiSThitaM pUjaye. diti, apratiSThitaM na pUjayediti vidhiniSedhau na sambhavata ityAdhyAtmikA. bhAsamatasyopadarzakaM paJcottarazatatama. padyam / , 290 12 118 jJAnavidhiprAdhAnyamAzritya zAzvatA zAzvatArcAsu pUjAdiviSayo'pi vibhedena vyavasthitA ityevamuktamatanirAsahetorupadarzaka SaDuttarazatatamapadya tadvivaraNaM c| 2915 119 sthApanAyAH samahanaye'pyatirikta nikSepatayA'vazyasvIkartavyatvamupasaMhRtam / 292 7 120 nAmnA vyavahAravat sthApanayA'pi vyavahAro bhavatIti sthApanA vyavahAro nAbhyupagacchatItyarddhajaratIyaM keSAzcidAcAryANAM mataM na yukaM saMgrahe sthApanAsAdhakayuktinikarasyAtrApi bhAvA dityupadarzakaM saptottarazatatamapadyam / 293 1 121 RjusUtro dravyanikSepaM nAbhyupagacchatI tyabhyupagantRbhirnavyatArkikaivyAvazyaka sUtravacanavyAkhyAnaM kathaM kartuM zakya... mityupadarzakamaSTottarazatatamapadyam / 293 1 122 ucAyA nikSepa-nayayojanAyA niga manaparaM navottarazatatamapadyam / 294 2 123 darzana-bayanejanAprarUpaNe brahmavAdidarzanaM ahaH viSayaH patra-patiH zuddhadravyArthikaprabhavaM, tatraike brahmavAdinaH zabdasanmAtramicchanti, anye, citsanmAtramityupadarzakaMdazottarazatatamapadyam / 294 6 124 tatra prathamamate saMvAdakatayopadarzitasya " anAdinidhanaM brahmeti bhartaharikRta vAkyapadIyagatasyArtha updrshitH| 294 11 125 tanmate zabda eva jagatastattvamityatrAnumAnaM darzitam / 297 7 126 pramANaM cidAtmakamevAnubhUyate, iti na tatra zabdarUpatvaM siyatIsAzA'pAkRtA, tatra vyavahAre AzrayaNIyasya sAkArasya jJAnasya vAgarUpatA vinAasambhave "vAgrapatA cet" iti bhartRharipakSatayA pramANamupadarzitam / 296 , 127 etanmatAvalambanena vaiyAkaraNaH prati. pAditasya zabdArthayoramedasambandhasya , yuktatvaM vyavasthApitam / 296 128 saMgrahanayaprasUtazabdabrahmAdvaitavicAre'rSasya zabdAtmakatve zabdAnubhavasya sAkSitva mupapAditaM nigamitaM / 297 7 129 cAkSuSajJAnamabhilApAsaMspRSTamartha vissyii| karotIti zabdabhinno'rtha iti paravAdizaGkApAkaraNam , tatra yathA vizuddha mAkAzamiti haripadyadvayasaMvAdaH / 298 2 130 vyavahArasatyasya prAmArAmAdiprapazca syAvidyAsahAyazabdabrahmopAdAnakatvAvidyA-tanmUlakaprapaJcavimame'vaziSTaM zuddha zabdabrahmaiva mokSa ityupasaMhatam / 298 9 131 citsanmAtraM brahmaiva tattvaM, tadevA nirvacanIyasya jagata upAdAnamityartha brahmavAdivedAntimatasyopavarNanam / 299 4 2 tasyaikasyaiva brahmaNo'jJAtarUpopAdhito jIvezvaravibhAgo vizvaprativimbabhAvAvalambanenopapAditaH / 299 5 / 133 ajJAnaM tvanAdyanirvacanIyamAyA'vidyAdi Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 nayAmatataraGgiNI-tAraziNItaraniyA samabahato nbopdeshH| 305 5 viSayaH patra-patiH zabdAbhidheyaM, tasya matabhedenaikyaM naanaatvmupdrshitm| 3.0 2 134 tatraivAvaraNa-vikSepazaktidvayaM vivaraNA cAryamatam, amUrtasyApi pratibimbanaM copapAditam / 30. 4 135 ajJAvAvacchina caitanyaM jIva iti / vAcaspatimizramataM vyAvarNitam / 303 6 136 darpaNAdau mukhAntarotpattimabhyupagacchatA vArtikAcAryANAmAbhAsavAdaH, tatra yuktaya upvrnnitaaH| 137 mukhAntarotpattimanajIkurvato mukhe'dhi SThAnagatabhedasya dvisvaparyAyasyAdarzasthatvasyAnirvacanIyasyotpatti svIkurvatAM / vivaraNAcAryANAM matamupapAdya darzitam / 307 2 138 jIvezvaravibhAgopadarzanapurassaramekajIva vAdAkhyo dRSTisRSTivAdo mukhyavedAnta- .. siddhAnto drshitH| 31. 8 139 dRSTisRSTivAdopapAdakaM madhusUdanasarasvatI vacanamadvaitasiddhigatamullikhitam / 311 18 140 dRSTisRSTivAdAntarato vizeSa updrshitH|311 2 141 vastuni vikalpAsaMbhavAt kathaM paraspara mataprAmANyaM kasya heyatvaM kasyopAde yatvamiti praznapratividhAnam / 313 1 142 atra virodhaparihAre vaartiksNvaadH| 315 143 ajJAnakye'jJAnabhede ca jIvasya nAnA tvamupadarzitam , bandhamuktavyavasthA ca darzitA / 144 tatra jIve'haMkArAdhyAsa upapAditaH, sa evAntaHkaraNAdhyAsaH 3163 145 antaHkaraNaM smRtyAdipariNatibhedena citta-buddhi mano'haMkArazandavyapadezya, tadeva cAtmani sukhAdyAdhyAse upAdhiH, evaM prANAdInAM tatrAdhyAsa uppaaditH| 316 7 146 adhyAsavyavasthAtAratamyAt premNastAra tamyam, tatra vittAt putraH priya ityAdivAtikAmatapadyasaMvAdaH / 3175 'aEH viSayaH patra-pazi: - 147 AtmanaH parapremAspadatvaM tatra dvayamAtmA parAnanda iti paJcadazIpadyasaMvAdaH / 317 30 . 148 anyo'nyAdhyAsatazvidacipranthirUpo' dhyAsaH, tasyAvazyamabhyupagantavyatvam, ayameva saMsAraH, tasyotpAdo mAyAzavalAccidAtmanaH, tatrApazcIkRtapaJcIkRtabhUtotpAdaH, tatra matabheda upa. drshitH| 310 149 asya saMsArasya kathaM nivRttiriti praznasya pratividhAnam / 320 1 . 150 tatra kazcit puruSadhurandharo nityAdhyayana vidhinA'dhItavedAntaH sAkSAdhyayanabalAd vedAntavAkyAnAmApAtato'rthamadhigacchatItyevaM pratijJAyAdhyayanavidheH praznapatividhAnato nityatvamupapAdyArthazAnasyApAtatA nissttdditaa| 320 1 151 tasyApAtajJAnavataH puruSadhaureyasya zuddhAntaHkaraNasya nityAnityavivekAdi. lAbhaH, karmaNAmantaHkaraNazodhakatvaM ca vyavasthApitam, atra prasaMgAt pUrva mImAMsAvicAro'pi darzitaH / 322 6 152 nityAnityavivekasya svarUpamupadadarzitaM . tato jAtasya virAgasya prakaTanam / 333 1 153 tataH zama-dama-uparati-titikSA-samA dhAna-zraddhAsvarUpa-zamAdiSaTkasya pratyeka vivilakSaNamupadarzitam / 333 3 154 tato mumukSA, ukasAdhanacatuSTayasya zravaNAdhikArivizeSaNatvam, mumukSAyA / eva tattvamanyAmimatamapAkRtam / 333 6 155 uparatizabdavAcyasya saMnyAsasya zravaNA dhikAratvAnupapatyAzaGkAyA apAkaraNam / 334 8 156 ukasAdhanacatuSTayasampannasya zravaNAdhi. kAritvaM nigamitam / 335 . 157 tasya puruSadhaureyasya viziSTaguruvarAnu: saraNataH zravaNAdisampAdakatvaM zravaNaM . Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraniNI taraGgiNItaravimA samabahato gayopadezaH / viSayaH patra-patiH akaH vipayaH patra-patiH mananaM-nididhyAsanaM caitatrikaM zravaNA. . caitanyAtmakatvairupapAdayituM na zakyA, . dikam / sarvatra doSasambhavAditi prshnH| 341 2 158 zravaNAdInAM trayANAM krameNa lakSaNA.. 169 atra tattvajJAnopalakSitaM caitanyamevAnyupadarzitAni / ____336 1 jJAnanivRttiriti keSAzcit samAdhAnasya 159 ukatrayANAM madhye zravaNaM pradhAna tattva. nirAkaraNam / 342 2 zAne zravaNasya prAdhAnye heturAvedito 17. ajJAnasya dhvaMso na nivRttiH, kintvavidhizcAtra niyamAkhya upapAditaH / 336 3 tyantAbhAva eveti pratividhAnam / 342 6 160 zravaNasya kartavyatvAvedakaM tatsvarUpaH 171 tatrAjJAnAtyantAbhAvabodhAtmakatva. lakSaNAvedakaM paJcadazIpadyakadambaka. bAdhavyatirekeNa nAstyeva tattvajJAnasya mullikhitm| - 336 14 sAdhyam, atra tattvamasyAdivAkyo11 vidhi-niyama-parisaGkhyAnAM lakSaNopa tthamiti pdysNvaadH| darzakaM vidhiratyantamaprAptAviti padya 172 bAdhastvadhiSThAnAtmaka eva tatrecchAmuktim / 337 14 prayatnayoH puruSArthatvasya copapAdanam / 343 5 162 abhyastaM zravaNAdi tattvajJAnahetuH, 173 vedAntino mukhyasiddhAnte dRSTisRSTi- tadvAn puruSadhaureyastattvamasItyAdi . . vAkyArthavizuddhaM pratyagabhinnaM paramA vAde zravaNAdiparipAkajanmanA, jJAnesmAnaM sAkSAtkarotIti drshitm| 338 nAjJAnAdibAdhaH kathamiti praznaM yukti 2 163 tattvaM padayoH sAmAnAdhikaraNyaM na gauNaM.... nirAkaraNopetamupanyasya tatpratividhAnanopAsanArtha, na bAdhIyaM, kintu vize mapi yuktyA darzitam / 343 8 SaNa-vizeSyabhAvapratItyanantaraM lakSaNa 174 zabdabrahmAdvaitavAdimataM vedAntimataM ca yaa'khnnddbrhmprtiitisttreti| 338 5 zuddhadravyAstikaprakRtika paryAyArthika164 padadvaye'pi lakSaNeyaM jhdjhtiiti| 339 4 nayayuktibhiH khaNDanIyaM syAdvAde'va.165 caitanyAdvaitAnyathAnupapattyA prapaJcasya tAraNIyaM ceti| 347 3 pAramArthikatvAbhAva iti zaGkA-samA 175 azuddhadravyArthikavyavahArAkhyanayaprakR. dhAnAbhyAM vyavasthApitam / tikaM cetanAcetanadravyAnantaraparyAyA166 utpannamAtrasyaivokAtmajJAnasyAnanta vedakaM sAGkhyadarzanamityarthikaikAdazo. janmArjitakarmarAzivinAzakatvam, ttarazatatamapadyam / 347 5 tadAnIM prArabdhakarmAvinAzAna deha. 176 tanmatapradarzanaM tatra cidrUpaH puruSaH / nAzaH, prArabdhakarmapratibandhAnAjJAna kAraNatva-kAryatvajanyadharmAzrayatvanAzaH, tasyAmavasthAyAmAtmA jIva. zUnyaH kUTasthanityaH, buddhigatanmuka iti giiyte| dharmANAM ttraaropH| 10 jIvanmuktasya sataH prArabdhakarmakSaye 177 prakRtiracatana pariNAminyAdikAraNaM, - sazaktikaniravazeSAjJAnanivRttI parama tasyAH prathamaH pariNAmo buddhiH, tasyA muktiriti / 341 1 eva dharmAdharmAdayo dharmAH, tato'ha- 168 bajJAnanivRttiH satvAsatva-sadasattva * dvAraH, tasmAt paJcatanmAtrANyakAdaambavAnirvacanIyatvapaJcamaprakArakha.... . zendriyANi, paJcatanmAtrebhyaH paJca u . Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmRtataraGginI-taraNiyAM smgmyopdeshH| viSayaH patra-patiH mahAbhUtAni, tatra mUlaprakRtiravikRti ritIzvarakRSNakArikA pramANam / 348 2 178 eteSAM spaSTIkaraNaM, prakRteH kriyamANA nIti gItAvacanasaMvAdazca / 349 3 179 etanmatakhaNDanaparaM naiyAyikAnAM mata mupadarzitam / 180 sAbapa-vedAntadarzanayormantavyasAmyena bhedabIjAbhAvAd vibhinnanayaprakRtikatvaM na yuktamityabhiprAyakAzakAparaM dvAdazottara zatatamapadyam / 181 Atmano nirlepatva-nirguNatva-vibhu- . tvAni, adhyAsAd vyavahArazca mata. dvye'pyuppaaditH| 182 vedAntadarzane'zuddhatvaM sAGkhyadarzane zuddhatvamityAzaktuirabhiprAyAntarasyA vedakaM trayodazottarazatatamapadyaM, tatra sAyamate AtmanaH kartRtvaM prAtibhAsikaM, vedAntimate tadyAvahArika manirvAcyamiti bhAvitam / 183 caturdazottarazatatamapadyAvataraNe satkA. ryavAditvena sAGkhyasya na vyavahArA nurodhitvamiti darzitam / 352 1 184 naigamanaye'nutpattipakSo niyuktau darzi to'nutpattisvIkartRsAlayamataM naigamaprakRtikaM, tato vedAnti-sAGkhyadarzanayoH saGgraha-vyavahAratA sammatidarzitA na yuktati zaGkiturabhiprAyA vedakaM caturdazottarazatatamapadyam / 353 3 185 uktazaGkAsamAdhAnapare paJcadazottarazata tamaSoDazottarazatatamapadye, tatra vedAntamukhyasiddhAnte dRSTi sRSTivAde svapnopamaM vizvamiti vyavahAralezo'pi nAsti, sAhAyazAstre ca nAnAtmavyavasthA vyavahArata ityabhiprAyeNa smmtaavuktvivekH| .353 11 ahaH viSayaH patra-pati 186 krameNoktapayayoAkhyAnaM padyophaspaSTIkaraNarUpam / 353 15 187 zuddhAzuddhanaigamanayaprakRtikaM na kiJci nmataM, tasya hi saGgraha-vyavahArayorevAntarbhAva ityupadarzaka saptadazottara zatatamapadyam / 188 saMgraha-vyavahAranayAbhyAM pRthagvyavasthA pitamapi vaizeSikadarzanamanyo'nyanirapekSatayA svamatAmahato mithyAtvamityA vedakamaSTAdazottarazatatamapadyam / 355 12 189 atra pramANatayA ye vayaNijjaviappeti __ sammatigAthA darzitA / 356 3 190 vastumAtrasya svata eva sAmAnyavize.. SaNAtmakatvamityatra svato'nuvRttivyativRttimAja ityanyayogavyavacchedadvAtriM. zikApadyaM saMvAdakamupadarzitam / 191 svatantradravyaparyAyobhayaviSayakatvena naigamanayo bhinnastatazca vaizeSikanayaprAdurbhAva ityupadarzakamekonaviMzatyuttara zatatamapadyam / 192 sautrAntika-vaibhASika-yogAcAra-mAdhya mikA bauddhA RjusUtra-zabdasamabhirUDhevambhUtanayebhyaH saMjAtA ityupadarzaka viMzatyuttarazatatamapadyam / 358 1 193 sautrAntikAdInAM caturNA viSayabhedopa darzanena svarUpabhedopadarzakaM 'artho jJAnasamanvita' iti padyamupadarzitam / 358 6 194 vaibhASikasya zabdanayapakSapAtitvaM yogAcAra-mAdhyamikayoH samabhirUDhaiva- . mbhUtapakSavartitvaM niSTaGkitam / 358 1 195 vyAkaraNa sAhityAdizAstrasya vistaro nayasaMyogajaH, Adita eva tatpravRttau nAnAnayavivakSAyA upajIvanAt, mImAMsakamatasyApi tathAtvaM nirNIta:..... mekaviMzatyuttarazatatamapadyena / 359 3 / / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-parajivItaraniyA samAlato nyopdeshH| 15 364 , viSayaH patra-pahiH 196 sammativRttau mImAMsakamatasyAzuddha dravyArthikavyavahAranayaprakRtikatvakathana.. syopapAdanaM, vastuto nayasaMyogajatva meva tasyeti bhAvitam / 359 9 197 zabdAdInAM nayasaMyogajatve kathaM na svasamayatulyatvamiti praznapratividhAna - vacastulyasaMkhyakatvaM nayAnAm / . 360 5 198 syAdvAdanirapekSairnayastAvatsaGkhyakA parA gamA bhavantItyetasyopadarzakaM dvAviMza. tyuttarazatatamapadyaM, tatra darzane naya. yojanopayujya Ayeti darzitam / 361 3 199 ukArthe "jAvaiyA vayaNapahA" iti smmtigaathaasNbaadH| 20. ApAtajJAnasya' svasamaya-parasamaya viparyAsaphalatvato vastusthitivicAre je pajjavesu Nidikheti daigambaravacana. syAjJAnavijRmbhitatvamupapAditam / 361 11 2.1 jinabhadra-sirasenaprabhRtInAM svasva tAtparyavizvaviSaye sUtre paratIrSikavastuvakavyatApratibandhapratipAdanamapi prAvanikatvakSatibhayAdanyathopavarNya parasparavirodhaparihArAya pratividhAnaM svakRtajJAnabindugataM jJeyamityupadiSTam / jJAmabindumataM prAcA vAcAmityAdi padyaSaTkamuklikhitam / 202 nayotpAditeSu darzaneSu nAstyAtma tyAdInAM SaNNAM cArvAkAdidarzanAnAM mithyAtvasthAnakatvapratipAdakaM trayo. viMzatyuttarazatatamapadyam / 363 2 203 astyAtmetyAdInAM SaNmAM vaizeSikAdi darzanAnAM samyaktvasthAnakatvaM mArgatyAgato mithyAtvasthAnakatvaM mArgapravezataH sammatvasthAnakatvamityupadarzakaM catu vizAlatarazatatamapadyam / 363 9 204 astyAtmavAdInAM SaNNAM samyaktva haH viSayaH patra-pati sthAnakatve " asthi jio" ityaadigaathaasNvaadH| 2.5 latAditazcArvAkAdipakSanirAso'vaseya ityupadezaH / 206 akasmAd bhavatItyanupAyavAdamadhikRtya vicaarH| 364 1 207 akasmAd bhavatItyatra parAbhimatatayA vikalpitAnAM hetvabhAve bhavana-bhavanAbhAva-svahetukabhavanA-alIkahetukabhavanasvabhAvahetukabhavanAnAM paJcAnAM prakArANAM nirAse niyatAvadhikatvasya hetutayo padarzanam / 208 tatra-udayanAcAryasya hetubhUtiniSedho netyAdivacanasaMvAdaH / 209 AkAzatvAdInAM kvAcitkatvavat kAdAcitkatvamapi na sahetukatvasya sAdhakamiti praznasya pratividhAnam 365 1 kAdAcitkatvasya hetuM vinaiva ghaTAdisvabhAvatvamastviti praznasya samA dhAnam / 211 etadviSaye kusumAjalAvudayanAcAryokti rullikhitaa| 212 santvavadhayo na tvakSanta iti prazna pratividhAnam / 213 kAryakAraNabhAvasya prAhakapramANAbhAvAda siddhiriti prmtprshnH| 214 paropadarzitavyabhicArazaGkAvidhUnanena kAryakAraNabhAvaprAhakapramANavyavasthApa nena prprshnprtividhaanm| 367 2 215 ananyathAsiddhaniyatapUrvavartitvalakSaNa kAraNatvasya vahanyAdau vyavasthApanam / 367 5 216 kusumAJjasyAdAvanumAnAgamaprAmANyasya vyavasthApitatvam / 367 8 217 kusumAjalAvanumAnaprAmANyavyavasthA pakaH " zaGkA cedanumAnasyAstyeva" - ityAdiprantho'trodyaGkitaH / 1. / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 nayAmRtataraGgiNI sarajivItaraniyA samato gayopadezaH / akaH viSayaH patra-patiH H viSayaH patra-pahiH 218 anumAnasya prAmANye tata eva zabdasya 227 navyanaiyAyikamate vahnau tejasvena prAmANyasiddhAvapyanumAna eva tasyAnta kAraNatvaM ghaNukAtmakavahau tRNatvAdinA rbhAva iti vaizeSikamataM samyag nirucya kAraNatvamityupadarzitam / .. .. 372 . zabdasya pramANAntaratvavyavasthApanena 228 kvacidekAntena kvacicca vikalpena kAratatpratikSepapratipAdakaH kusumAjalA NatvamityAdyupasaMhRtam / 372 2 vudayanaprantha ullikhitH| 229 anupAyavAdo na zreyAnityevaM naiyA219 tatrAnyAmitAkADAnirvacanamanekaprakAra ... yikamatamupasaMhRtam / 372 mapAkRtya svAbhimatamAkAsAsvarUpaM niSTa 230 prakrAntaviSaye jainamatasyopadarzanaM, tatra kitam / 368 12 tantoreva paTo na kapAlAderiti kuta / 22. pratyakSamevaikaM pramANamityabhyupagacchatazcArvA iti prazne svabhAvAdeveti yaduttaraM tatra kasya matamupapAdya tatpratikSepraparaH kusu. praznottare kiM hetuviSaye ityAdi vikalpamAjalAvudayanagrantha udRddhitaH / 369 24 catuSTayasya dUSitatvam / .. 3 221 avacchedakarUpAnupasthitau kathamavacchedya 231 tattatprakArakezvarecchAjJAnarUpAyAniyatekAraNatAgraha iti praznasya prtividhaanm| 37. . ___rniyAmakatvaM nirAkRtam / 373 2 222 anvaya-vyatirekagrahAprakAratRNAdijanya 232 svabhAvaH svahetustasmAt pratiniyatadharmAvahigatavaijAtyatrayeNa gauravakaraNa kArya vacchinotpAda ityeva svabhAvAdevetyasyAoM tvakalpanaM nocitaM kintu laghubhUtayA jainAnAM samucita iti spaSTIkaraNam / 343 tRNAraNimaNyetattritayAnugatazaktyaikayaiva 233 ayameva ca jainAnAM tathAmavyatvahetutA. tRNAdInAM kAraNatvakalpanaM yuktamiti vAdaH, tadanabhyupagame tIrthakarasiddhAdipraznapratividhAnam / 370 8 kAryabhedopapAdanamazakyamiti / 373 5 223 tRNAdeH phUtkArAdisahakAriniyamopa tathAbhabyatvasya kAryatAvacchedakatve caitrApattaye tRNaphUtkArAdisaMyogeSveva zakti balokitamaitranirmitanIletaraghaTatvAdinAriti zaGkAyA nirAkaraNam / 371 2 'rthasamAjasiddhenApi kAryatA syAdi224 vahau jAtibhedasyAnumavikatvena tattada tyAzaGkAyA iSTApattyA prihaarH| 373 7 vacchinne tRNatvAdinA kAraNatvamityu 235 ghaTatvAdyavacchedena daNDAdikAryatvasyAdayanamataM vahitvAvacchinne vilakSaNoSNa bhyupagamena pravRtyAdivyavahArasyopapattiH, sparzavattejaH kAraNamiti navyamataM ca pareNApyarthasamAjasiddhena svAvyavahito. drshitm| 371 5 tarAnumititvAdinA parAmarzAdikArya- . 225 udayanAcAryamatasya samyagavagataye kusu. tA'bhyupagamyata iti / 374 1 mAjalau tadnya ullikhitaH 371 24 236 dhArAvAhikasthale kAryakakAlatvanirA226 vahnitvAvacchinne vilakSaNoSNasparzavattejaH sAya kAlasya tattatkSaNatvena kAryakakAraNamiti prAcInanaiyAyikamatamevaM dezyanirAsAya dezasya tattaddezatvena ca bhavitumarhatItyarthopodvalanAyodayanaprantha kAraNatA'pi svIkAryeti / 375 udRGkitaH, mUlapranthe upasthitavirodha 237 kAladharmAnupravezena RjusUtranayena svApaparihArAya chedapAThabhedAdyAzrayaNaM c| 371 34 niyatyoApArasyAvazyAsvIkaraNIyatvaM, 234 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayApanamA samitIta samato gossnnaa| a viSayaH patra-patiH sAmAnyataH kAlahetutAyAH prAgabhAvasamavAyikAraNavidhayA svabhAvaniyatihetutAyAzca pravAdasya saMgrahanayAbhiprAyeNaiva samarthanaM zakyamiti / 238 dezatayA kAlatayA caikasyaiva hetutvaM lAghavAditi saMgrahamatamayuktamityevambhUtanayAbhiprAyeNa tAdRgavasthaM tathAbhavyatva meva tAhazatattatkAryajanakam / 376 1 239 uktAtivizeSakAryakAraNabhAve'siddhasAdhya vizeSArtha sAdhanavizeSe pravRttyanupapattyAzaGkAyA nirAkaraNam, tatra kAryakAraNabhAvo vyAptivizeSaH, sa ca sAmAnyato vizeSatazca, tatra kvaciddurghahatvena vizeSavyApteranumityaprayojakatayA sAmAnyAvacchinnavyApyantarapraho yathA kAraNaM, tathA sAmAnyAvacchedena kAraNatAgrahaH pravRttyarthamiti / 376 3 - 240 prativyakti vizeSakAraNatve gaGgazopA. dhyAyasammatiH / . 377 4 241 tattadyaktivizeSAvacchinnakAryakAraNabhAve RjusUtranayasya pravRttiH sAmAnyAvacchinnakAryakAraNabhAva vyavahArasya ca pravRttiH, "jo tulasAhaNANamityAdyAgamopapattito ___ vyavahAre puruSakAra-daNDAdInAmapi hetutvamiSTamiti / 377 5 24. sakalanayadRSTyA siddhAntanidA paJca kAraNI sarvatra saMgatA, tatra " kAlo sahAvaNiyaI" iti sammatigAthA pramANIkRtA / 143 tathAbhavyatvakAraNenakenevopapattau tadi- . .. tarakAraNAnAmanyavAsiddhirityAzahAyA nirAkaraNam , tatra "jaM jahA aga. kyA" iti bhagavacanayamambayaH, tavApadena sarvakAraNopasaMgrahaba / / 374 / akaH viSayaH patra-patiH 244 ukkArthe "taha bhabvataM" ityAdi hribhdrsuuryuktpdydvysNvaadH| 378 8 245 sarvatra kArye deva-puruSakArobhayavyApAre kizcidvajanya kizcit puruSakArajanyamiti vibhAgasya kathamupapattiriti praznapratividhAnaM, tadyavasthA dvAtriMzikA prakaraNAdau mayaiva kRteti darzitam / 378 11 246 uktavibhAge yathA janyatAvacchedaka jAtisArthAdidoSo na bhavati tathA praznottarAbhyAM bhAvitam, tatra "jo divveNa" ityAdi haribhadrasUripadyadvaya mupadarzitam / 247 yatra bhojakAdRSTena bhojanaM bhokta vyApAra vinavopanAmitaM tatra bhokR. yasnasyAnutkaTo'pi ka iva vyApAra iti praznasya pratividhAnaM, tatra "puSvakayaM kammaM ciya" ityAdi haribhadrasaripadyadvayaM pramANatayopanibada, svasya tadyAkhyAnaM ca svakRtAdhyAtmamataparI kSAyAmiti / 248 paJcakAraNInaye hetudvayanaye vA daivavat * puruSakArasya kAryamAnahetutvAnmokSe'pi hetutvamiti nigmitm| 181 4 249 puruSakArazca pranthibhedAnantaraM devaM sAdhitvA / svAtantryeNa pravartamAno amujhomokSaM jana yati, tena cAritrakriyAmA vyabhicAropadarzanena yuktyantareNa ca na mokSopAyavAdo jyAyAniti paramatasya nirasanaM puruSakAravizeSasya viyatahetulamyava. sthApapanena / 381 5 250 pUrva nirguNasya sataH samyaktvAdiprAptau kiM tadanantaraM nAnAvidhaguNopAyAnve SaNeneti matasya niraakrnnm| 282 2 / 251 sakalaziSTekavAkyatayA yama-niyamAdau Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 navAmRtataraGgiNI sarahinIvaraNiyAM samajato gayopadezaH / - . viSayaH patra-patiH mumukSoH pravRttireva mokSopAyatve mAna. mityatra "viphalA vizvavRttinoM" ityudynvcnsNvaadH| .. 382 5 252 utapadyArthaspaSTAdhigataye udayanAcAryagrantha ullikhitH| 382 25 253 anupAyavAdaH SaSTha mithyAtvasthAnaM .. mokSopAyavAdaM ca samyaktvasthAnamiti nigamitam / ... 383 1 254 nAstitvAdivAdAnAM SaNNAM mArga tyAgAnmithyAtvasthAnatvaM astitvAdi.. vAdAnAM SaNNAM mArgapravezAt samyaktvasthAnatvamiti / 383 3 255 syAdvAdamudrayA paramparAkAkSArahitAH sarve'pi nayA mithyAtvamityetadarthaka paJcaviMzatyuttarazatatamapadyam / 383 . 256 dhaya'ze cArvAko nAstikaH, dharmAze sarve'pi paratIthikA nAstikA ityu padarzakaM SaDviMzatyuttarazatatamapadyam / 383 12 257 mArgapravezataH kriyAvAde samyaktvoktiH, mArgalyAgato'jJAnAkriyAvinayavAdiSu mithyAtvoktirityupadarzakaM saptaviMzatyuttarazatatamapadyam / 384 2 / 258 kriyAyAM mokSecchayA''vezo mArgAnu sAritAsthairyAdhAyaka ityupadarzakamaSTA viMzatyuttarazatatamapatham / 384 15 / / 259 akriyAvAdataH kriyAvAdasya mukhyatA pratipAdakaM dazAcUrNigataM "jo aki. riyAvAI " ityAdivacanaM darzitam / 385 3 260 kriyAvAdyAdInAM triSaSTayadhikazatatraya-.. bhedapratipAdikAM "asiyasayaM kiriyANaM " iti niyuktigAthAmudbhAvya tad vyAkhyAnaM darzitam / .... 3856 261 tatra kriyAvAdino'zItyuttarazatabhedA jIvAdinavapadArthAn paTTikAdau . likhitvA paripATyA'dho'dhovyavasthApanena vibhaavitaaH| aH viSayaH patra-pachi 262 akriyAvAdinAM caturazItibhedAH, tatra .... keSAzcit " kSaNikAH sarvasaMskArAH" / iti padyamudbhAvitam / . . 386 8 263 teSAM caturazItiprakArANAmadhigamopAya prapaJcanam / 264 niSedhagarmabhedAdamilApAsambhavaprazna udbhAvya samAhitaH / 388 4 265 ajJAnikAnAM saptaSaSTibhaidA vibhaavitaaH| 389 8 166 uktasaptaSaSTibhedaprakArAdhigamopAyo . drshitH| 39. 4 267 vainayikAnAM dvAtriMzadbhedA upadarzitAH, teSAmavagamopAyaprakAro vyAvarNitaH / 391 . 268 pAkhaNDikAnAmeteSAM sarvasajhayayA triSa STayadhikAni trINi zatAni nigamitAni, etatsaMvAdakatayA "Astikamata A tmAdyA" ityAdipadyacatuSTayamupadarzitam / 392 2 269 svarUpeNAtmA'styavetyAdinayavAdinAM jainAnAM pAkhaNDitvaprasaGgAzaGkAyAH parihAraH, tatraikAntena SaTkAyazraddhAne samyaktvAbhAvAvedikA "NiyameNa sadda hanto" iti sammatigAthodbhAvitA / 392 1 270 uktasammatigAthAyA vyAkhyAnaM, tatra sammatiTIkAkRtAmuktyuddachinapurassaramAzayopavarNanam / 393 1 271 kriyAnayaH kriyAyAmuktikAraNatvaM bravIti, jhAnanayo jJAnasyetyupadarzaka mekonatriMzadutarazatatamapadyam / . 395 5 271 kriyeva phaladA na zAnaM phaladamiti kriyAprazaMsAparaM trishduttrshttmpdym| 395 7 272 jnyaanstutiprmektriNshduttrshttmpdym| 395 9 273 jJAna-kriyayostulyakakSatvAvadakaM 132- 133.134-135 ityazcatuSTayasammitaM . padyacatuSTayam / . .395 11 274 turyaguNasthAnamAvikSAyopazamikajJAnaM phalArtha SaSTaguNasthAnajasaMyamamapekSata ityAvedakaM sstriNshddhikshttmpdym| 395 19 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtatarahiNI taraGgiNItaraNiyA samabahato nayopadezaH / / viSayaH . patraM-patiH 275 sarvagatiSu jJAna-darzane sambhavataH, tata. zvAritravarjite jJAne pramodo na vidheya ityAvedakaM spttriNshddhikshttmpdym| 3961 276 kevalajJAnaM pUrvavRttamapi zailezyavasthA:. bAptazuddhasaMyamasahakAreNaiva muktipradami tyAvedakamaSTatriMzaduttarazatatamapadyam / 396 3 277 vyavahAranaye trayANAM tapo-jJAna saMya mAnAM muktihetutvaM, zabdarjusUtraSu nayeSu kevalasyaiva saMyamasya muktihetutvamityupadarzakamekonacatvAriMzaduttara zatatamapadyam / 278 jIvaH sarvadevamuktaH, kintvanavApti amAnmuktyartha kriyA kriyate, jJAnArjanena vibhramatyAgena cAtmano nopacayApacayau bhavata iti saMgrahanayamatAvedake 140 141 ityaGkamite pdye| 396 7 279, parasparavibhinnamArgagAnAmapi nayAnAM . dravya-kSetra-kAla-bhAveSu madhye bhAve tvaikamasaM sarvanayamayasyAdvAdapramANapariniSThitazcAritraguNalIno bhavedityupadezazca dvicatvAriMzaduttarazatatamapadyena drshitH| 396 17 28. pravacanaM sarvatra nayaughasambalitamiti nayAn sthAne yojayan ziSyAnapi tatpariniSThitAM kurvan budho yazaH zriyA''lihito bhavatyevetyupadezaparaM tricatvAriMzaduttarazatatamapadyam / 39 13 281 nayopadezavidhAturupAdhyAyasya svapari cayAvavodhakaM catuzcatvAriMzaduttarazatatamaM prazastipadyam / 396 15 282 zAna-karmasamuccayavAde sva-parasamaya vicAraprakaTanaM, tatra viprati-.. patyupadarzanaM ca / 396 19 283 tatvajJAnarUpavyApAramantareNaiva tIrtha- .. vizeSasnAnAdikarmaNAM mokSaM prati... kAraNatvamilabhyupagantRRNAM bhAratI .... haH vipayaH patraM-pachi yANAmAzayasyopadarzanaM, tatra karma- .. tattvajJAnayoH svatantrayormokSaM prati kAraNatvaM na tu tattvajJAnaM karmaNo vyApAra iti vistarataH samuccayavAdo nissttdditH| 39621 284 atra praznapratividhAnopodvalakatayA 'nityanaimittikaireva' iti, 'abhyAsAt pakkavijJAna' iti, 'andhaM tamaH pravizanti' iti, 'mokSAzramacaturtho vai' iti, 'saMnyasya sarvakarmANi' iti, 'kAmyAnAM karmaNAM nyAsa' iti, * vidyAM cAvidyAM ca' iti, 'tameva viditvA' iti, 'sve sve karmaNyabhirataH' iti, 'tasmAt tatprAptaye' iti, ' ubhAbhyAmapi pakSAbhyAM' iti, 'satyena labhya' iti, parijJAnAd bhavenmuktiH' iti, . 'jJAnaM pradhAnaM ' iti, 'nyAyAgavadhanaH' ityAdizruti-smRti-purANa-gItAvacanAnyupadarzitAni / 398 2 285 tattvajJAnameva muktau kAraNaM, karma tu duritanivRttidvArA tadaGgamityabhyupaganchyu dayanAcAryAnusAriNAM matamupadarzitam / 404 , 286 svatantrANAM matamAveditam / 4056 287 duHkhasAdhanadhvaMsa eva mokSaH, tatra jJAna karma govaijAtyena mumukSuvihitatvAdinA / vA tulyameva hetutvamiti syAdvAdinA matamupadarzitam, tatra naiyAyikAdi matamapAkRtam / . ..407 8 288 dhvaMse sAmAnyadharmAvacchinna pratiyogitA-- katvAbhyupaganturabhiprAyo darzitaH / 408 35 289 tattvajJAnasya karmanAzahetutve samudghAtA dhikAre "NAUNa veyaNijaM" iti niyuktivacanaM prmaanntyopdrshitm| 412 3 290 doSapatirmatijJAnAdityAdivacanena yat kevalajJAnasyAkizcitkaratvamukaM tadoSa Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . nayAtatarajiyA sarakSiNApi tI mayopadezaH / viSayaH patra-patiH viSayaH patra-pari paktirUpakAryAkSayA, na tu pakkAnAM // atha prazastiH // bhavopagrAhiNAM kSapaNarUpakAryamAzrityeti 298 tatra nayopadezaTIkeyamityAdibhiH zlokaiH / prapaJcitam / 4127 paJcamiH samUlAyA nayAmRtatarajiNyAH 291 vibhinna viSayAbhyupagamaprakAropaSTambhaka stutiH| tayA svarUpazuddhiprAhakanaya-phalazuddhi. 299 laukikabodha-nayabodha-pramANabodhAnAM grAhaka nayA-'nantarakAraNagrAhakanayA krameNaitadgranthaprabhavANAM prathamata ''kSepakAraNagrAhakanaya-mukhyaikazeSanaya. ityAdiSaSTha-saptamazlokAbhyAM pumarthagrAhakanaya-paramabhAvaprAhakanaya-kAraka- . vaicitryopavarNanam / samyakrazarIranirvAhakatvanaya-samyakriyA 3.0 tribhiruktabodhairlokottaramArgadyaparizarIranirvAhakatvanaya-jJAnanAzavyApyanAza jJAnata ihalokaparalokabhayanivRttiH, . . . pratiyogitvaprAhakazubanaya vyApAraprAdhAnya zabdasya viramya bodhakatvaM copapattiprAhakakriyAnaya rdazanaprAdhAnyagrAhakajJAna madisaTamapadyena darzitam / 418 1 nayAnAM krameNopadarzanam / 301 zabdajanyabodhaviSayaniyamana zabdasya : 292 kurvadrUpatvanaye zailezyantakSaNabhAvicAritra. . tatparatvato bhavati, tena tAtparyazameva muktikAraNamityAzaGkAyA nirA tadajJapuruSayoH zAndabodhabheda ityu... karaNam / padarzaka navama padyam / 293 cAritrakSaNasya muktAvupAdAnatvena hetu 302 zukoccaritavAkye uccArayituH zukasya tvamityasyAyuktatvavyavasthApanam / 14 4 / / tAtparyAbhAve'pi tataH zabdabodhotpAdana vyabhicAreNa tatparatvajJAnaM na tatra 294 zabda sUtranayAnA mukti prati cAri. kAraNamityAzaGkAnirAkaraNaparaM dazamaM trasyaiva kAraNatvamityarthakasya "saddujju. padyam / 418 5 suANAM" iti niyuktivacanasya katha 303 yatra vaktuH zukAdestAtparya nAsti mupapattirityAzaGkAyA niraakrnnm| 4146 tatrApi tadadhyApakasya sarvajJasya vA 195 kriyAyA api mukti pratihetutvavyava tAtparya jJAtvA zAbdabodhaH, tata eva sthApanena tattvajJAnameva muktiheturiti cApramANe'pi vAkye prAmANya samyagUmithyAdRSTimatasya nirAkaraNam , tatra dRzAM matamityupadarzakamekAdazapadyam / 419 1 mithyAjJAnonmUlane tattvajJAnavat 304 tAtparyajJAnasya kAraNatvAdeva samyakkriyAyA api hetusvaM vyavasthApitam / 415 2 zrutasya mithyArthe mithyAdRSTestAtparya grahato'pramAjanakatvAdaprAmANyaM, mithyA296 ukkAthai vAsiSThagatasyAsuravacanasya zrutasyApi samyagadaSTeH samyagarthe "taNDulasya yathA carmetyAdivacanasya tAtparyaprahataH pramAjanakatvAt prAmANyasaMvAdaphalatayopadarzanam / 15 8 mityAvedaka dvAdazapadyam / 191 297 jJAna-karmaNormuko tulyatayA yugapadeva hetutvataH 305 zrutArthaviSayakajJAnajanakatvena laukika samuccayapakSasya nigamanam / 151. vAkyAnAmapi prAmANyaM, saptamAtmakaM 10. 3 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 419 3 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalakRto nyopdeshH| viSayaH patra-patiH ahaH viSayaH patra-patiH vacanaM pustApadhi pramANameveti // avataGgaNItaraNiprazastiH // pratipAdakaM trayodazapadyam / 3.6 zrutaM svato nApramANe navA pramANa, 310 svapranyottarakAlAvasthAnapratibandhakaduritakinvarthApekSayA pramANamapramANaM veti nivRttaye gurupravaradhInemisUrIzvarastutilakSaNa mantimamaGgalam / * pApabhASyotamapItyamevopapatramityava. 421 2 bodhakaM caturdazapadyam / 19 4 311 svIvakIryuttarakAlAvasthAnanidAnasva307 zAstrazarIrasabhiviSTatayaiva tAtparyApekSA nayA nAmollekhagarbhAsaMzitabudhAnandaphalasvara. ekasvabhAvA vyavasthApitAH, vicitra citavyAkhyAkIrtanam 421 4 tatsvarUpataramaprabhavaH khalu samayAtmaka 312 etaskRtidoSamArjamaM kariSyanti budhasamudre vivijJAnaprabhedalakSaNo vivartaH, pravarA iti darzitam nistaraNatva-paramasukhamayatva-sarvAti 313 doSaikadRSTyupakSiptadoSo'pyatrAne kAnte'. zAyitvasyApi jJAnasvabhAvavaikarasaM. doSa eveti bhAvitam / 421 8 brahma tayuSmAkamamalpasaGkalpajAla daha 314 sApekSabhAve AhAryadoSadAnamapi svityabhISTacintanaparaM paJcadazapadyam / 419 5 308 pAbhISTacintanametadnyAbhyAsata upadarya guNAyaiveti darzitam / 42110 brahmalakSaNAtmanaH sakAzAt tadviziSTo. 315 iyaM kRtiviziSTopAdhyAyakRtiyathAkRSTasvarUpadarzanAtmakasvAbhISTAvAptipara vadyAkhyAnAsamarthA'pi svakarturmama SoDazapadyam / nayaparizIlanapareti na niSphaleti 3.9 "gacche zrIvijayAdidevasuguroH" darzitam / 421 12 ityAdipavailimiH svaguruparamparAprakRSTa 316 ataH paramAdita bhArabhyAntaparyantaM guNagrAmasmaraNalakSaNAntimamaGgalapurassaraM pranthAgatAnAmazeSANAM viSayANAmanupranyasyAsya paNDitasamaTyAmodapradatvA kramaNikA padyakadambena drshitaa| kRte. mikAGkSaNam / 420 3 / rasyAH kalpAntasthitizcAbhyarthitA / / 421 14 4 // iti viSayAnukramaNikA samAptA // - eye--- Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRtasya nayopadezasya shuddhyshuddhiptrm| zuddham patra-pakliH azuddham zuddham patra-patiH azuddham zuddham patra-patiH karSi hAraye kalaye tasyA azuddham vyutpAtta vyutpatti 186-6 / yenaM yena 214-18 | dhikAraNA dhikaraNA 225-11 uktati ukkAti 186-14 | janya ja nya- 214-28 | ravAnIti ravAmIti 226-20 vyutpatta vyutpatti 187-15 yantra yatra 214-30 | mapre'pi magre'pi, 226-26 katri 187-17 | za pa zApa 216-7 teyetyarthaH / tayetyarthaH . 226-32 hArAye 188-2 | vizeSatvasyApi vizeSa rUDho'yaM ruDho. yaM 227-20 kalAye 188-10 viSayatvasyApi 216-22 | mRtvA mRttvA . 221-15 zakipada zaktimatpada 192-28 buddhiviSayatvasya buddhivizeSa samA sAmA 229-18 etartha etadartha 193-7 viSayatvasya 216-27 katva . katva- 230-10 saMkArA saMskArA 193-14 paJcAkhyAguNitAM paJcasaGkhyA vRttyaiva vRttyeva 230-13 tvaM cet gacchasi tvaM gacchasi 194-20 guNitA 216-24 | kArakatvAdinA kAratvAdinA 230-36 bAdhat bAdhAt 194-35 ityane ityane- 216-28 kAle- kAle .. 231-1 vizeSatayA vizeSaNatayA 197-28 tasyAH . 217-15 dvayaM / dvayam / . 231-3 kAnva bodho kAnvayabodho 198-25 RjusUtre RjusUtro 217-24 prateti pratIti 231-11 paGkajasyA paDasyA 201-10 | jJAtatva zatatva 217-27 tyartha / 'tyarthaH / 232-31 pratyayabhAve pratyayAbhAve 201-30 kAlAvAkyAt kAlavAkyAt 218-27 gati vRti gatirbhavati 233-19 yogArUDha yogarUDha 202-18 niSedha he niSedhahe 219-26 saMsargabodhe- saMsargabodhe tvayayArtha tvavayavArtha 202-24 syAt syAt- 219-29 | nvayabodhe . 235-9 syAne sthAne 204-20 pradaze pradeze 220-21 ityAdazahate . ityAzahate 235-26 pudgala pula 205-7 vidheyatAyA, vidheyatA, 221-50 | yoga sa yogaH sa 236-21 anyAyyAsvAt anyAyyatvAt 205-18 stasya stasyA 221-21 saMyoga saMyoga- 237-28 sambandhi sambandhi 2.5-22 pada22 viyo rbhAvAbhAvayo 237-33 tvAvAcchinna tvAvacchinna 205-31 jAtyantyanta- jAtyanta dezavRtti dezivRtti 238-13 tatra jIva tatrAjIva 206-16 rgatasya tasya 222-12 | vasati saM vasati na saM. 238-20 no jIva noajIva 206-25 lAghavavA lAghavA 222-23 | zabdAnayA zabdanayAH 239-4 dinAt dinAta 208-12 zUdra padatvaM zUdra paratvaM 222-23 svapradezaveva svapradezeSveva 239-5 samude samudre 210-34 nipAdIyeti niSAdIyeti 222-24 | bAhyatvA bAhyatatvA 240-13 lakSam lakSaNam 211-11 kartRkatvasyA kartRkatvasya 222-27 / bhedAbhyupa medAnabhyupa 240-18 meka meka- 211-14 syapya syApya 223-26 / shiss| iti ziSya iti 241-11 ntyalakSaNa ntyakSaNa 212-8 sya yatra kAraNatvaM sya kAraNatvaM 223-32 guru ziSyazca guruH ziSyava 241-30 pAdAviva pAdAveva 213-32 / natvasmi natvanyasmi 224-31/ vyAparata vyApArata 242-7 pada Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAbhutataraziNI-taraziNItaraNigyA samato gyopdeshH| azuddham zuddham patra-patiH azuddham zuddham patra-patiH azuddham zuddham patra-patiH vApyartha 242-1 | saviSaye svaviSaye 257-29 | smRtitiriti smRtiriti 279-9 yoga-.. yoga- 243-14 | vizeSavivike vizeSaviveke 258-24 | vAdhitvAt vAdhitatvAt 279-26 yoga yoga 243-18 | nAmanikSepa bhAvanikSepa 260-15 | samAnasaMvidya- samAnasaMviaidamparyAyArtha aidamparyArtha 243-31 karaNe kAraNe 261-13 taya saMvedyatayA 280-19 aiDamparyAyArtha aidamparyArtha 244-24 ravadhUtA ravadhUtA 21-18 | daniSThA daniSTA 280-28 NAnyugInAnAM NAnya lAdAntara lAdavAntara 261-23 / parAtmaivaM parAtmetyevaM 241-10 yugInAnAM 245-18 rantara ranantara 263-25 pItyapi nA tI pIsapinA tI 281-31 pretArthameva pretArthamava 245-31 kartRma kartuma 264-1 padyate tyata padyatetyata 284-8 bhijJAnAbhiza bhikSAnabhijJa 246-13 zakyemetyAha zakyetsAha 264-2 mAyAcchadita mAyAcchAdita 283-19 atya. atya- 246-20 tayaiSaSA bhavasambandhI bhavasambandhI 264-7 tayaiSA 284-25 tadAvaraNe tadAcaraNe 240-33 zakyakriyA- zakyakriyatadantara tadanantara 264-27 viSaya-'sva viSaya-sva 149-21 vyAvahAreNa vyAhAreNa 266-21 tvAt tvAt 287-27 praNidhi praNidhi- 249-25 kasminnaiva kasminneva davesya 267-6 devasya 287-29 no| . nH| 249-28 vastutve styevatyata styevetyata 288-14 vastutvaM 269-30 yazcAnyA- yazcAnya bodhavAdi bodhanAdi yasmin / yasmin / mato'pi 290-28 gato'pi 250-16 prajJApye / aprajJApye so'pi ko'pi 295-9 syati syAti 250-20 aprApya aprajJApya 271-15 dakhaNDaka dakhaNDaka 295-13 viSakatvasya viSayakatvasya 252-23 yadavayavAdi yadavayavyAdi 271-28 nivartata iti vivartata iti 295-19 paryAyAyAvi paryAyAvi 252-32 tadarthAva- tadarthatAva. dazarathAdi dazarathatvAdi 295-16 nayAntaraM . nayAnantaraM 252-34 cchedakaM cchedakaM 251-30 smaraNala smaraNatvala 297-17 'vyApakamiti vyApakatva. kAlasya vi kAlasyA vi 272-12 | lakSopa lakSaNopa 297-21 miti 253-25 kramAkSarA kramAdarA dharmA dharmA- | syaivAnu 254-21 syaivAna 272-15 298-4 naigamaH / katha naigamaH / evaM viSayasva viSayatvasya 273-33 | nu bhAvAt nu bhavAt 298-9 dharmadharmiNoH muravArtha mukhyArtha 274-5 syaivAbhyu syaivAnabhyu 298-21 pradhAnopasarbhAvo sA vo mA 274-12 299-1 janabhAvana tadviSayakatvaM tadviSayatvaM 274-16 samaM ca samaM 299-3. vivakSaNaM tyetasyA- tyetasmA sadA u tadA, u 299-34 naigmH| deto- deto- 204-23 caitanyajI caitanya jI 301-17 katha 255-30 |ntararbhAva ntarbhAva 276-24 rUpa- 301-28 mekasukhI mekaM sukhI 256-10 | ntararbhAva ntarbhAva 276-24 bhavaH sa bhavaH saH 304-29 zudamatA zuddhimatAM 256-26 nAma nAma- 276-30 NAha mAM mAhaM mAM 304-31 pani viziSTa yayiviziSTa 256-33 | vizeSamavatva vizeSavatva 277 21 | svAdhAraNa svAsAdhAra 304-32 - paryAyasa tAtparyasya 256-35 sambandhasya sambaddhasya 277-33 | svAdhAraNA svAsAdhAraNA 304-33 taniSThAvi taniSThavi 257-14 | sthopanAtyA. sthApanAtvA- | asyA asya 306-23 * vAkyAdi mAlamatvAdi250-25 | patta patte 274-15 | tpatti, ne tpatti ne .. 3.7.3 yaza Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - nayAyutataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyo samahato nayopadezaH / katvoko 327-7 sanapa azuddham zuddham patra-patiH azuddham zuddham patra-patiH azuddham zuddham patra-patiH tpattiM tA tpatti, tA 307-4 | niyukta nirukka 322-21 | kSayA . kSAyA. 336-34 tApatti totpatti 307.5 | doSasthi dopasthi 323-33 | tauti ki tIti / ki 337-10 naika naika- 307-31 dRSTavya draSTavya 325-2 vrIhituSa vrIhituSa- 337-19 tAvamA tautAvava 308-32 yAgAdekaima yAgAdekaikama 326-36 phalaH phala 335-23 tvoco 309-2 mujAyate mupajAyate 326-36 syani sya ni 337-25 prasanna 309-30 evaM dikaM, 335-26 svapna svApna 312-8 karma 327-18 maM na ca 337-32 caitanya caitanya- 312-13 te tatrA te sa tatrA 327-20 iti ___ iti- 338-5 bhAvena bhAve na 312-17 lijAdi liyAdi 327-24 janatata jananata- 338-17 vAcakatvA vAdhakA 312-20 | kezApratva kezatva 328-22 sI ti sItI- 338-30 sadeka saheka 312-24 | tasya tasya vidhAnaM 328-24 | miti pa mitipa . 334-31 zrutiH su zrutiHsu 312-38 kezApravamiti- kezatvamitya parokSatvAdi parokSyatvAdi 339-7 pramANam pramANam / 312-38 vizeSasya vasthAvizeSasya 328-26 | samAnAdhi sAmAnAdhi 339-8 sanApa 313-27 dhItatyevaM ghItetyeva 328-27 kaM tvaM pAra- kaM tadA rUpatvA rUpatvA- 314-8 vidhaaviityrthH| vidhA mArthikaM tadA 339-35 pacanA vacanA- 314-11 vityrthH| 329-15 dipA di yadi pA. 339-36 mekaparaM - zAstrIyAH zAstrIyA 314-15 | syAdevetyarthaH vAkyabhedaH mekamaparaM 339-16 samidhAyA samidyA 314-21 syAdevetyarthaH 329-24 parokSAtvA parokSatvA 340-9 nyAnAme vyAmA yugAnAme 316-21 spayaSTati spaSTayati 329-34 sIti vA sItivA 340-3 kaH, 316-61 kapadAnAM kapadopAttAnAM 330-2 | tadukta tadukta tadyuta 340-35 syAhAra syAhakAra 316-32 naM yatra dR naM dR 330-30 mucyate- mucyate 341-12 premeya- prameya- 317-23 karaNA. kAraNA 332-29 tiSThita'. tiSThata 341-18 paramapre parapre 317-30 yadIma yadIdama 333-34 nirvartanIya nirvacanIya 341-21 paratvemAnA paramatve svarAjya svArAjya 334-1 tvam- tvam 341-25 mAnAbhAvA 318-1. vAdhyate bAdhyate 334-, nivRtti nivRttinivRtti 341-28 razci 318-23 nyAyatvA nyAdhyatvA 334-9 | satyevA satyaivA - 341-29 cidAtmano cidAtmana 318-25 kArakA kArakAkA 335-6 saGko co'pa soco'pi pa 342-8 bhogAya- bhogAya 318-30 | zravaNA- zravaNAGga 335-14 | ti vA tivA 342-9 pazcAka paJcAtmaka 319-30 | nyevaM nyeva 335-24 vizeSaNA vizeSA 342-29 tistaM titiSAdastha- | prakAreNa prakaraNenA 335-26 | ityenanA ityanenA 342-30 patistaM 321-14 | vedakaM / vedakatvam 335-27 | syA pa syApa 342-38 nirdharmi nirdharma 321-24 | ti ka tika 335-30 | cyA syAntA dhyAtyansA 344-4 vahitva vahitatva 321-30 | reNa- reNa 336 20 | nakha kezA nakha- kezA 344-28 nizcayenA nizcaye nA 322-10 tasyAoM- tasyAoM 336-24 | nAtsyeve nAsmeve . 344-32 zasyava zasyAva 322-11mANadeva mANAdeva 336-31 / tvabhAvAmA 344-34 raci Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI taraGgiNItaraNimyA samato gayopadeza / azuddham zuddham patra-patiH azuddham zuddham patraM-paGkhiH azuddham zuddham patra-patiH ne pra nA pra 345-7 | cane pra ca na pra 362-12 | tyantyaH tyantya- 376-31 tatprabhAvA. tatprabhavA 345-11 | pekSayA pekSAyA 363-25 | matvena mayatvena 377-9 dhanatayA dhanatA 346-3 mAhRtam madhyAhRtam 363-30 nApramA nApImA 379-9 sahajakRta sahakRta 346-7 nupAkhyA nupAkhya 364-8 dikA- dikA : 379-11 mevameva 346-25 evatyA evetyA 364-27 kAre kArye 379-21 yat, . yat- 347-35 | tvatva bhAvA tvasvabhAvA 364-31 pArajanya. pArAjanya 379-31 katvabhAva kasvabhAva 347-35 pati sA sati, sA 365-13 kakSAtva kakSatva.. 300-6. vikRtiH vikRtiH, 349-13 | | syApi nA syApinA maparyati marpayati. 365-27 381-7 ahaGkAraH, ahavAraH 349-14 - kRtameva kRtaM 366-29 bhavatu -- bhavitu 381-27 rItyevaM vikRtirityevaM 349-15 | nvayAvidyA nvayAnuvidhA 366-30 vyatyayA. vyaGgyAyA. 382-" nitya e nityasva e 349-30 janaka , janakaM 382-16 anyathA ananyathA 367-5 sambandho sambaddho 350-3 | yaiva iSTa bhAvavat bhAvAt 382-17 yaiva, iSTa 367-13 sthAnakamiti sthAnamiti 383-3. sattvasya tattvasya 350-14 | tenAvi tenApi 367-21 darzanayoH darzanayoH, 351-13 | anyatheti ananyatheti pastviti patastviti 383-9 367-27 na ma na parama 351-34 | iti u iti, u 383-18 vizeSAdi vizeSatvAdi 367-29 pratyuta iti pratyuveti 352-4 raJjanake raJjakaM 385-15 dayo dayo doSA 368-5 sambhavAt sambhavAbhAvAt 352-31 niyamamaviko niyamAdbhaviko 385-20 tadA gamam tadAnAgamam 368-10 kAreNA kAraNa 352-31 paJca vikalpAH paJcamavikalpaH 386-4 kAni kANi / 368-19 meti me'pIti 352-35 iti / iti 386-16 jhAsa hA sa 368-21 vyava vyAva 353-7 mazakyAt mazakyatvAt 368-26 anityatvenA amikhyatve........ yAha- yAmAha 355-4 saMsA saMsargA ...... . nAtmanA 387-24 369-8 oka . doka- 355-23 bhavati, sa bhavati sa 385-26 liGga- liGgA 369-14 mAnya-'ntya mAnyAnya 356-7 meveti .. meveti| NA va NA bhAvAva 369-31 tAmiti tAnAmiti 356-18 yahacchA. yahacchAH 34-35 nitarAM na tarAM 31-26 SaSayatve Sayatve sAsAjyam , saamraaym| 388-1 356-19 vadadra vad 371-32 darzane ni- mevali 388-12 rUpami rUpatvami . 356-29 jAtyava jAtyAva 371-36 nityAtma - gillatvaM 389-4 paTAdayayo paTAdayo, 357-18 | tyA dyANi tyAdyani 372-11 nyAyabhede nyAyamate 357-26 / hArecchA hArocchedA jJAnAbhiru zInAbhira 389-10 374-8 bauddha catu baudacatu. 358-13 lakSaNaM nityatvekSaNa nityatvaM,389-15 prakAratA prakArato- 374-15 lakSaNa, vI lakSaNe vA 389-16 kSaNasA kSaNamasA 359-14 taccAnu tatrAnu 374-19 stadA bhAvA stadabhAvA 359-17 zahata zahara 49-10 katvam kam 374-24 bacamASTa vacanAt 360-23 | krAmi Rmi 374-31 yeSu nanuH yeSu na tu 309 nupaprati nupapatti 36.-14 paryAnte 375-1 paryanta nAdi 394mamA sAnAdi , zAlaNAm zAstrANAm 360-31 | yi kA yikA 3 | bhnnynte| ko bhayansa jhe | reva stu re vastu 361-30 eka kAra ekakAla 375-12 sataH.u. sata u ANITY ityasya svasya sthAne 361-33 ] lAntara . lAnantara 375-31 / kAraNA. kAraNa 39-43 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tvane nayAmatataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalahato nyopdeshH| adhuddham zuddham patra-patiH azuddham zuddham patra-patiH azuddham zuddham patra-patiH neti teSAM neti / teSAM 391-31 bAsanAyA na vAsanAyA bhAvAdhikaraNa bhAvAnadhikaraNa 412-16 mityeva kintu mityeva, kintu 393-11 / nAzasya na 402-29 / janai jainvaaytvm| bAbasvaM punH| 391-32 nirmatavyAH nirmettavyAH 403-3 | siddhAnte'pi siddhAnta'pi 412-19 ghAtasya dRSTa ghAtasyAdRSTa 403-17 | vantaratvasya banantaratvasya 413-1 buddhinA buddhInA 394-1 prasaMzA prazaMsayA pratijJAtuM pratijJAtuM, 394-6 403-19 | syApekSa syAkSepa. 413-1 tapA-. tadrUpA phalazuddhi 394-23 duHkhamAva- duHkhAbhAva- 404-3 | phalabuddhi ___413-15 vandhaka bandhaka yAvyako yadyadyapI mANA 404-13 mANA, 413-16 394-33 revApakAraH revopakAraH 404-13 sambhava sambhava 413-21 zrImakSa zrIbhakSya 395-8 nivRttijana nivRtti jana 404-15 pradhAna prAdhAnya 414-1 svakIyasvane svakIyasvema 395-22 guNa yAgArArambha yAgArambha 404-18 | kurvadrUpalakSa kurvapakSa: 414-3 gaNe- 396-15 pekSayA mAha pekSAyAmAha 404-28 prAntuM kintu prAptuM, kintu 414-10. vizeSa vizeSa- 397-11 rAgamana rAnAgamana 405-24 vena . 414-13 zAnAntara jJAnAnantara 397-30 tattvajJAnakaM tattvajJAnajanakaM 405-24 dInAM NvAdInAM 414-19 bhyAsAkAraNa bhyAsAkaraNa 398-21 bandhadurita bandhakadurita 406-4 tadrUpeNa tadrUpeNa, 414-28 gasyA gasyA gasyA pramAntarAdhRta pramAntarAvadhRta 406-7 kSaNatvatvena kSaNatvena 414-35 tyrthH| tyarthaH 399-22 | karmatA . karmajanyatA 406-20 janyatvAt vinAzyatvAt 415-23 panyAH panyA 399-25 tadAtma- tAdAtmya parAbhilASaH (parAbhavAnitye nityena- 400-22 | __sambandhena sambandhena 407-35 bhilASaH 41.6-30 syApya / syAbhAve'pi na jJAno- na mithyA | dadhikRtya damadhikRtya 418-1. bhAve'pi 4..-24 nmUlane / jJAnonmUlane 404-20 niyata na niyataM na 418-24 ekaikaikazo ekaizo 400-26 tadrUpA- tadrUpA ta iha tata iha 419-6 vihitvA vihitatvA 401-6 vacchinneti / vacchinne'pi 404-33 | tat punaH yatpunaH 419-27 rUpanAzasya rUpanAzaM pratyA pratiyogika pratiyogitAka 409-11 tannirUpazci- tannirUpadhi- . zrayanAzasya 4.1-24 ghaTatvetara- ghaTatvatvetara vuddha - cipubucha 420-23 vika mtr| dikaM vihitadharmAva- dharmAnava- 409-13 | naivA 421-8 mahAsa yadye yadya 409-21 nayateriha nayatateriha 421-13 svargAsmayakArya katvabhAva katvAbhAva 409-29 pekSayA . pekSayA, 421-17 banakaM satva- siddhiH karmaNAM siddhiH, karmaNAM 410-2 | tvanugAminA tvanugAmi nA 422-19 zAnaM prayuttarapratibandhakani pratibandhakamati410-6 tatju tadRju. 422-21 paGkigataM pUrva mAtrapade nA mAtra padenA 410-10 sAmmata saGgata 422-33 paGkigata pam 4.1-27 bhinnatvatvA bhinnatvA 410-17 | sevAdarza saMvAdArtha 422-36 nAsya dRSTa nAstItyaraSTa 402-1. karmaNo'siddhi karmaNo'nyathA- siddhakatA siddhaikagA 422-38 nivRttivA nikbA 409-17 siddhi 410-23 zuddhastathA zuddhistathA 423-2 bhAyAtra bhAvAba metacA mukaM metaccAmukaM 410-2. vyApi teSAM vyApitaSAM, 423-10 svavirodhi / svavirodhi guNatvAbhAvAna prabandhaka pratibandhaka 410-34 | mo'pyagaM go'pyanumataH 423-15 svavirodhi ) 403-23 payogaH payogaH, 411-4 | zuddhA tu zudA 423-17 tasyAmpanthA tasyApyanvathA 402-26 / zaGkA prati zaGkAM prati 411-32 // iti zuddhapazukhI samApte // Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 3" panyAsasuzIlavijayagaNisaMkalitA nayopadezagranthasya mUle TIkAyAM copanyastAnA gAthAdInAmakArAdikA sUciHmahAH, gAthAdikam / sthalam, pam, pahiH 1 agnijyotiryoteragniH svAhA [ taittarIyAraNyaka 4, ..] 328, 3 - 2 agnihotraM juhoti [taittarIyasaMhitA 1, 5, 9,] . 325, . 3 azasyArddha prabuddhasya sarva [mahopaniSad 5, 105 ] 248, 4 ajJAnikavAdimataM. 5 aNurapi vizeSo0 323, 30 6 atyi jio0 . 7 anAdinidhanaM brahma [ bhartRhari. 294, 12 8 anupayogo dravyam [ 9 andhaM tamaH pravizanti. 1. apAma somamamRtA. [a. zira 3.2] 11 abbhantara-bajjhANaM. [adhyAtmamataparIkSAyAM ] 381, 12 aruNayA krINAti vA. 13 aruNayaikahAyanyA0 325, 14 arthA'midhAna. 232, . 15 artho jJAnasamanvito. 350, 16 avidyAyonayo bhAvAH 313, 16 . 17 asatye vartmani sthitvA0 314, 18 18 asadakaraNA0 [sAGkhyakA. 352, 19 asiyasaya kiriyANaM0 [sU0 pra0 sama* adhya0 niyu.] 20 ahavA vatthumihANaM nAmaM0 [vizeSA. bhASyagA. 6.] 265, 2 // ahavA sabbaNayamayaM [vizeSA0 bhASyagA. ] 22 ahaM brahmeti.. [paJcadazyAM 23 AtmA vA're zrotavyo. . [ 24 AbhUtasaMplavaM0 25 ArurukSormuneryoga. [ mItA-a0 6, zlo0 3] 26 pAzrayatvaviSayatva. [saMkSepazArIrake] 27 bhAstikamata AtmAdyA0 28 . ijyAdenaM ca tasyA. 29 itihAsa-purANA0 10 imaM mAnavamAvarta [chAndogyopaniSad 4. 15.6] 3. samAtmA paramAnandaH0 [paJcadazyAM ] . 12 iyaroM puNa. / 1 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNimyA samato nayopadezaH / ahaH, gaathaadikm| 33 iya samaNIi yogA sthalam, [baulAdiviMzatikAyAm ] [. pRSTham, patiH 380, 10 293, 30 335, 22 353, 6 400, 5 284, 351, 21 380, 2 244, 12 [ hArIta. 35 upakramopasaMhArA0 36 uppazANuppo ittha.... 37 ubhAbhyAmapi pakSAyAM0 - upasaraMgA iha. ,39 Urdhva gacchanti. 40 eeNa mIsapariNAmie 41 eehiM diTThIvAe. 42 ekadhA bahudhA caiva0 43 etad vijJAyaivaM. 44 evamevAsmAdAtmanaH 45 .evaM jIvaM jIvo 46 autpattikastu0 47 kathayati bhagavAnihA. 48 karmamA na prajayA0 49 karmamA badhyate jantu. 50 karmabhiH zuddhAntaH0 51 kSaNikAH sarvasaMskArA0 52 bIyante cAsya. 53 kAma! jAnAmi te mUlaM. 54 kAma. ubhayAbhAvo. 55 kAmyAnAM karmaNAM0 Mi kAzImaraNAnmuktiH 57 kAlavyadRcchA0 50 kAloH sahAvaNi. [ bIjAdiviMzatikAyAm ] [Avazyake gA. 760] [smRti [ SoDazaprakaraNe ] [bR0 2, 1, 20] [ vizeSA0 bhASyagA0 2256 ] [jaiminisUtra [purANa 246, 7 312, 37 204, . . 8 360, . 405, [1 saM0 so0 28] [ zruti 332, 7 386, 10 340, 4 242, 38 282, 4 399, 4 [smRti [Avazyake gA0 1145] . ; : y w w y // we, . " . , y y y . . ' H H w k y ' y : w [sammati0 kA0 3, gA0 53 ] [pA0 uNA0 225] 378, 200, 328, 330, [te. saM. 2 ]. 362, 282, 282, 6, prahasaMmArTi 31 triyA yajeta 6. citrasAmAnyaM0 63 jaimi ya paDimA u 64 jaDa veDaMbagaliMga. 65 jai sAvajjA kiriyA0 66 jatya ya jaM jANijjA. 67 janyatvameva janyasya 68 jamena tu. 69. #anANI kamma khavaI 0 mahA bhagavayA diTuM0 [Avazyake gA0 1147 ] [ Avazyake gA0 1149] [ Avazyake gA0 1145] [anuyogadvAre gA0 1] 282, 259, 341, 332, 1 413, 10 378, Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAputataraGgiNI-parajivItaraNimyAM samahato navoparayA / sthalam, [AvazyakabhASye gA0 233] pRSTham, paktiH . 263, 7 413, 3 [sammati0 tu. kA. gA0 4] - 328, 2 361, . 311, 29 265, . . 361, 13 356, 3 [ zakrastave [sammati. kA. gA0 53 ] [dazAcUrNI s m [bIjAdiviMzatikAyAm ] [ pUjAvidhirvizikA-13] [vizeSAvazyake gA0 2227] [ bIjAdiviMzikAyAm-] mahAH, ghAthAdikam / 1 je tu purakkhaDabhAvaM. 72 jamhA saNa-nANA0 73 jaM sammati pAsahA. 74 jAtaputraH kRSNa 75 jAvaiyA vayaNapahA 76 jIva Izo vizuddhA cit 77 je a aIA siddhA. 78 je pajjavesu NidiTThA 79 je vayaNijjavi0 jo akiriyAvAI 81 jo tulaMsAhaNANaM 82 jo digveNa.. 83 ThaMDille viya esA0 84 Natti naehiM. 85 gaya eammi0 86 jAUNa. 87 NAmAitiyaM. 88 Nicchayamava. 89 NicchiyaNayassa 9. NiyamA jiNesu0 91 tattvamasi 92 tattvamasyAdi. 93 tatpremAtmArtha 94 tathaidamamalaM brahma 95 tadUrddha bAdhyate devaM. 96. tad bhogAya puna0. 97 tandulasya yathA came 98 tapasA kalmaSaM hanti 99 tamaH pradhAnaprakRte. 1.0 tametaM vedAnuvacanena. 1.1 tameva viditvA 102 tamopagama. 1.3 tarati zokamAtmavit 104 tasmAt tatprAptaye. 1.5 tahamavvattaM jaM kAla 1.6 tAbadevAsya ciraM. 107 vikAle cadupANA. 1.8 tilpayaraguNA. 375, 380, 1 284, 4 245, 4 266, . 2 412, 3 . 254, 2 24, 2 413, 12. 282, 7 242, . 1 [vizeSA0 bhASyagA0 75 ] [opaniyukti [Avazyake gA0 1148] bnn 318, .. 298, . 381, . 5 319, 24. 415, 8 [paJcadazyAM [bRhadAraNyakopaniSad 4, 4, 22] 318, 29 324, 1 324, .11 363, 16 405, 400, [ jJAnabindau [chAM. 7. 1.3] [viSNupurANe [bIjAdiviMzatikAyAma] [ dravyasaMgrahe gAthA-3] [bAvazyake gA0 1142] 208, 10 ...... 279, 6 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmatINIpAkItAniyo ne kyopadezaH / sthalam, pRSTham, pahiH . 319, 12 319, 37 [ tattvavivekagatapay [sammati0 kANDa0 gA.] [sammati0 kA0 gAthA ] 253, 294, 3 8 264, [Avazyake gA. 1535] [Avazyake gA0 1536] [gautamasUtra 3. 408, 15 . 255, 6 312, 34 [pramANa. pari0 sU08] [R0 saM0 8. 8. 3.] [bRhadAraNyakopaniSad 4. 4. 6J [ bRhadAraNyakopaniSad 4. 3. 23] [gItA, a0 3, zlo0 22] mahAsa, gAthAdikama; 1.9 taiH sarveH 110 tairaNDastatra bhuvanaM 111 tairantaHkaraNaM saI0 112 danA juhoti 113 dabaTiotti. 114 dabaTThiyaNapayaDI. 115 darza-paurNamAsAbhyAM 116 dvidhA vidhAya. 117 duhabo'NantarabhaviyaM0 118 duhabo'NantararahiyA. 119 duHkhajanmapravRtti 12. doSapatirmatijJAnA. 121 dharmayormiNo0 122 dhruvA dyaurdhavA0 123 na tasya prANAH 124 na tu tad dvitIya 125 na me pArthAsti kartavyaM0 126 navA patyuH kAmAya0 127 nAnyaH panthA vidyte| 128 nAbhukaM kSIyate karma0 129 nAma-sthApanA 13. nAstyakRtaH kRtena 131 niSAdasthapati0 132 neha nAnA 113 naigamo'zuddha. 134 nyAvAgatadhana0 135 patijAyAdikaM sarva 136 parijJAnAd bhavenmukti. 137 purohitaM vRNIta 138 pUrvaH pUrvo nayaH 139 prakRteH kriyamANAni0 14. pratiyogipadAdanyad 141 pramANa-nayasaGgatA0 142 prasava sdsttvyo| 143 prAcAM vAcA. 144 prAkSe karmaNi nAneko 145 phasavatsannidhA. 146 bahu nigadya kimatra. [ zvetA0 3, 86, 15] [tattvArtha0 a0 1 sU. 5] [muNDa0 1. 2. 12.] ] 222, 1. 312, 39 404 24 318, 17 405, 9 340, 19 254, 20 - . 405, 9 321, 14 312, 21 357, 12 400, 318, 15 [sammativRtti 1 [tRptidIpaprakaraNagataM pacaM] 3." 321, [gItA, a0 zlo [zAnabindu [zAnabindu [zAnabindu 350, 5 323, 12 363, 20 363, 18 362, 29 . .. 320, ... 14, 5 vizArIrake Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayAvatataraGgiNI parajinIvanimyA samato bhyopo|| bArAH, gAthAdikam / 147 bADhaM santi 148 bAlAdibhAva0 149 bIjamIdaM paramaM yat 15. bIjassa vi saMpattI 151 bIjAiA ya ee. 152 buddhAdvaitasvatattvasya. 153 buddhikarmendriya 154 buddhirUpalabdhi. . 155 brahmavidApnoti paraM / 156 bhaNitA akaritA ya0 157 bhavati ca khalu pratiSThA. 158 bhAvaM ciya saddahaNayA 159 bhAvo vivakSita. 16. bhUtasya bhAvino vA. 161 medaprAhivyavahRti0 162 maggaNa-guNaThANehi ya. 163 madhnAmi kauravazataM0 164 manobuddhirahaGkAra. 165 manvantaraM tu. 166 mAsamanihotraM 167 muktayAdau 168 mUlaprakRti 169 - mUDhanai suaM. 17. mokSAzrama. 171 yajeta. 172 yajJena dAnena 173 yaskaroSi. 174 yat tu tadartha 175 yathA vizuddhA. 176 yadaprameva0 177 yadAhavanIye. 178 madAhi nendriyA0 159 yad bhASitaM. 180 adyaddhi kurute. 181 yavekasminna sambhavati. 181 pada vastuno'bhidhAnaM0 183 mA duHkhena. 184 yaka yayA bhvet| sthalam, pRSTham , paziH [paJcadazyAM 336, 15 [SoDazakaprakaraNe 246, . 286, 2 [bIjAdiviMzikAyAm-6] [bIjAdivizikAyAm-8] 265, 15 [paJcadazyA 242, 3 319, 16 348, 29 [ taitti0 2. 1. 1. bhasmajA 2. . ] [uttarAdhyayana 249, 4 286, 1 [vizeSA0 bhASya gA0] 251, 3, 257, 266, 1. 262, 1 [ jJAnabindauM 362, 31 [dravyasaMgrahe gA. 13] 209, . [ veNIsaMhAre ] 273, 29 316, 37 [ . 316, 21 325, 4 287, [Avazyake gA0 762] 245, 1 398, 337, [ bhagavadvItA, a0 1, zlo. 27] 332, 261, 298, 328, 325, 4 242, 25 [gItA [porazakaprakaraNe [smRti [ tattvArtha. a. sU.] 243, 8 270, 2 258, 12 337, 32 315, 3 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAtIgItaravibhyA amalahato navopadezaH / -- sthalam, pRSTham, patiH ... 382, 2 [ M [ bhagavadgItA 5, 11] [bRhadAraNyakopaniSad 3, 7, 22] 242, 24 323, 4 302, 4 313, 17 [zruti 363, 28 . 185, 1 [vizeSA0 niyukti gA0 2185] [ vArtikAmRte 296, 317, 7 1 . [kusumAjalI zlo. mahAH, gAthAdikam 185 yavasAyaM juhoti. 186 the madhyamA0 187 yogArUDhasya 188 yoginaH karma kurvanti 189 yo vijJAne 190 rajju-sappAdivad 191 rajozaH paJca0 192 rAjasUyena. 193 rUpaM rUpaM prati. 194 vadviruSNo jalaM. 195 vaMjaNa-attha- tadubhayaM. 196 vAgarUpatA ced 197 vittAt putraH 198 vidyAM cAvidyAM ca. 199 vidhiratyantama 200 viphalAvizva. 201 vividiSanti 202 vivekavatA0 203 vizvajitA yajeta 204 vedAntAnAma. 205 vainayikamataM 206 vyajanArthayo. 207 vyaktyA0 208 zaktipraMha 209 zaGkA ceda0 210 zAkhAmedAt 211 zruti-liGga 212 zrotavyo mantavyo. 213 zrotavyaH zruti 214 saMkalpamUlaH kAmo. 215 saMjjhAsu dosu sUro 216 saMdhyAmupAsate. 217 saMnyasya sarvakarmANika 218 saMvaranirjarArUpo. 219 sattvaM laghu prakAzaka. 22. satvAMzaH paJcabhisteSAMka 221 santA tityayaraguNA0 222 satyena labhyastapasA. 334, 5 . 328, 28 [paJcadazyAM 392, 9 [ tattvArtha. a. 1, sU0 35] [ nyAyadarzane a0 1, sU0] . 185, 2 268, 268, 365, [kusumAjalI zlo. ] [paJcadazyAM . ] jaiminisU0 3, 3, 14 ] [ bRhadAraNyake 2, 4, 6] ] 330, 30 338, 12 242, 32 264, 11 324, 5 390, 1. [ Avazyake gA0 1538 ] [smRti 348, 17 [ [Avazyake gA0 1144] 280, 6 [zruti Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalahato mayopadezaH / sthalam, pRSTham, patiH 414, . 200, 6 [pA0 sU0 3. 2. 97] [ma. gI0 4. 23 ] ahAH, gAthAdikam / 223 sadujjusuAgaM. 224 saptabhyAM janerDa: 225 sarva karmAkhilaM. 226 savvaNikkheve 227 sAyaM prAtarjuhoti 228 sAvaja-jogavirao 229 siddhiH syAdvAdAt 230 sudaparicidA0 231 suSuptau hitA nAma 232 sesA icchaMti. 233 so ubhayak. 234 strI-zudrau. / 235 svato'nuvRtti. 236 svAdhyAyo. 237 hitamapi 238 hitA nAma nAjyo. 250, 325, 256, 360, 244, [siddhahema0 sU0 1, 1, 2] [samayaprAmRte 5 7 2 [dharmasaGgrahaNyA 26] 252, 9 212, 10 222, 5 [anyayogavyavacchedadvAtriMzikAyAM zlo0] [taittarIyAraNyake, 2, 25] 320, 24. [SoDazakaprakaraNe] [ko. ta. 4 19.] 321, 2 246, 10 313, 4 -~-wesed Page #39 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNavAcaspati-kaviratna-zAstravizArada-nirupamavyAkhyAnasudhAvarSi-zAsanaprabhAvaka pUjya AcAryazrImadvijayalAvaNyasUrIzvarajI mahArAja / Mangal Mudranalaya Ratanp ole, Ahmedabad Page #41 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / nayAmRta-evambhUtastviti / sarvatra vyaJjanaM-zabdastenArtha vizeSayati yaH sa evambhUtaH, "vaMjaNa astha-tadubhayaM evaMbhUo visesei" [ vizeSAvazyakaniyuktigAthA-2185 ] iti niyuktikAraH, vyaJjanArthayorevambhUtaH' [ tattvArthasUtre, a0 1, sU0 35 ] iti tattvArthabhASyam , padAnAM vyutpattyarthAnvaya. niyatArthabodhakatvAbhyupagantRtvamevambhUtatvamiti niSkarSaH, niyamazca kAlato dezatazceti na samabhirUDhAtivyAptiH / ayaM cAsyAbhimAna:-yadi ghaTapadavyutpattyarthAbhAvAt kuTapadArtho'pi na ghaTapadArthastadA jalAharaNAdikriyAvirahakAle'pi ghaTo na ghaTapadArtho dhAtvarthavirahAvizeSAditi / vyaJjanArthavizeSakatvamasya yaduvaM tadudAharati- rAjacihnaH- chatra cAmarAdibhiH, yathA rAjan- zobhamAnaH, sabhAyomupaviSTo rAjocyate, anyadA- chatra cAmarAdizobhAvirahakAle, rAjazabdabhAga- rAjazabdavAcyo na bhavati, raajpdvyutpttinimittaabhaavaadityrthH| nanvatanmate vyutpattinimittameva pravRttininittamiti kenacidrUpeNa tadatiprasaktaM vAcyam , anyathA tu gacchatIti 'gauH' iti vyutpattyA gacchannazvAdirapi gauH syAt , tathA ca chatra-cAmarAdivirahakAle tatprayuktarAjanAbhAve'pItarAtizAyipuNyAdiprayuktarAjanasyAnatiprasaktasyAvyAhatatvAt kathaM na rAjazabdavAcyatvamitiH yasya sa vyaJjanArthavizeSaNa iti bahuvrIhiratra samAsaH, tamavalambya phalitamarthamupadarzayitumAha-sarvatreti- zabdamAtre ityarthaH / tena zabdena / evambhUtanayo vyaJjanenArtha vizeSayatIti niyukti-tattvArthabhASyasammatamityupadarzayituM niyuktivacanaM tattvArthabhASyavacanaM collikhati-vaMjaNatti, vyaJjaneti ca-" vyaJjanamartha tadubhayamevambhUto vizeSayati" iti saMskRtam / tatazcaivambhUtasya niSkRSTalakSaNaM darzayati-padAnAmiti- bahuvacanena padatvavyApakatvaM vyutpattyarthAnvayaniyatArthabodhakatve labhyate. tathA ca padatvavyApakaM yad vyutpattyarthAnvayaniyatArthabodhakatvaM tadabhyupagantRtvamevambhUtatvamityarthaH, yadA yasmin deze gamanakriyAvatyAM gavi gopadaM prayujyate tatra padatvaM gopade vartate, tatra gacchatIti gauriti vyutpattyartho gamanakriyA, tadanvayena kAlato dezatazca niyato'rtho gamanakriyAvAn gorUpArthaH, tadbodhakatvaM samastIti tadabhyuggantRtvamevambhUtanaye samastIti lkssnnsmnvyH| yadA yadA yatra yatra deze vidyamAnAyAM gavi gozabdaH prayujyate tadA tadA tasmi~stasmin deze gamanakriyA bhavatu mA vA kadAcit kasmin deze gavi gamanakriyAsattvamAtreNApi gozabdaH pravartata ityabhyupagacchataH samabhirUDasyaitallakSagAtiprasaGgavAraNAya kAlato dezatazca yutpattyarthAnvayaniyamo'tra praviSTa ityAha-niyamazceti / samabhirUDhanayazikSaNArthametannayAbhiprAyamuradarzayati- ayaM cetibhanantarameva nirUpyamANa ityarthaH / asya evambhUtanayasya / yadItyAdinA tadabhimAnoGkanam , "kuTa kauTilye" ityanusArAta kuTapadArthaH kauTilyakriyAliGgito'rtho yadi "ghaTa ceSTAyAm" ityanusArAd ghaTapadavyutpattyarthajalAharaNAdikriyAlakSaNacedhAbhAvAnna ghaTapadArtha ityevaM samabhirUDhanayena svIkriyate tadA ghaTo yadA jalAharaNAdikiyAM na karoti tadAnIM kimiti * samabhirUDhena ghaTo ghaTapadArtho'numataH ? pratyuta dhAtvarthajalAharaNAdikriyAlakSaNaceSTAbhAvAt tadAnIM ghaTo na ghaTapadArtha ityeva sviikrtmucitmityrthH| uttarArdhamudAharaNopadarzanaparatayA'vatArayati-vyaJjanArtheti / asya evambhUtanayasya / rAjan rAjA isleva rAjapadavyutpattiH paraM guNAntarairanyo'pi zobhamAno dRzyata iti tatra rAjapadapravRttirmA prasADIditi rAjacihariti / asAdhAraNasyaiva lakSaNatvaM sambhavatItyabhisandhAnena tasya vivaraNam- chatra-cAmarAdibhiriti / ekaikasya cchatrAderanyatrApi mavAnAsAdhAraNatvamato yAdRzasya cchatrAdena nyatra sadbhAvazcAmarAdyupetasya cchanAdezchatrAdyupetasya cAmarAdestAdRzasya grahaNArya bAdibhirityanuktvA chatra-cAmarAdibhirityuktam, chatra-cAmarAdibhirasau na sarvadA''liGgito bhavatItyata uktam-sabhAyA. paviSTa iti, tathA ca sabhopaviSTatve sati cchatra-cAmarAdiprayukarAjanavatvameva rAjazabdavyutpattinimittam , tadvAneva eti vyapadizyate evambhUtanaye ityarthaH / atra zaGkate-nanviti / etanmate evambhUtanaye / 'tadatiprasatam' sasya sthAne 'tadanatiprasaktam' iti pATho yuktaH, tat vyutpattinimittam, anatiprasakaM tattacchandazakyatarAvRtti / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalahato nayopadezaH / cet ? satyam- prasiddhArthapuraskAreNa pravRttasyaivambhUtanayasya svArthAtiprasaGgo na dUSaNam , kintu tannivArakanayAntaropAyakatvena bhUSaNameva; etadupajIvI vyavahArastu yathAvRtti, haripade tu pazutvaM prayogopAdhiryathA vA dhenvAdipade gotvaM zaktyupAdhistathA gavAdipade ghaTAdipade ca gotva-ghaTatvAdestathAtvenAtiprasaGgabhaGgamAha; na cavaM ghaTAdipadAt nirvikalpakApattiH, kriyAzabdamAtravAdina etasya mate kriyoparAgeNaiva padArthopasthiti.' anyathA tu atiprasaktasyApi vyutpattinimittasya pravRttinimittatvAbhyupagame punaH / tathA ca kenacid rUpeNAnatiprasaktasya vyutpattinimittasya pravRttinimittatvavyavasthitau ca / tatprayuketi-chatra-cAmarAdiprayuktyarthaH / itarAtizAyIti- rAja. vytiriktjnvRttipunnyaadyvdhikaatishyvdityrthH| anatiprasaktasya rAjetarAvRtteH / avyAhatatvAt chatra-cAmarAdivirahakAle'pi rAbani puruSavizeSe'skhaladrUpatayA sattvAt / samAdhate-satyamiti / tat kiM chatra-cAmarAdivirahakALe'pi rAjazabdavAcyatvaM puruSavizeSe evambhUtanayasyeSTamevetyata Aha-prasiddhArthapuraskAreNeti- gacchatIti gauriti vyutpattergamdhAtoH prasiddho yo gamanamo'rthastatpuraskAreNa- tadAzrayeNa, gamanavati gozabdavAcyatve pravRttasya svIkRtiparAyaNasyaivambhUtanayasya, svArthAtiprasaGgaH svaviSayAtiprasaGgo gamanavati gobhine'zvAdAvapi gozabdavAcyatvaprasaGgaH, na dUSaNaM na doSAvahaM tatprasaGgasye TApatirUpatvAt / tarhi gamanatyazve'yaM gauriti vyavahArastanmate kathaM na bhavatIti pRcchati-kinviti / uttarayatitannivAraketi- ukAtiprasaGganivArakaM yanayAntaraM vyavahArAkhyaM tadupAyako gauriti vyavahArastatvena atiprasajanalakSaNaM dUSaNaM bhUSaNameva, vyavahAro hi vyavahartRjanAvitavyavahAraparatantro na vastuparatantraH, yathA yathA loke yad yad vyavahriyate tathaiva vyavahAranayastadupAyabhUtamatiprazanivAra kamutprekSya tatra saGghaTayati, tato vastusthityA'tiprasaGgo nAstyeva, nahi lakSye samanvayo'tiprasAH, kintu tathA'vyAhiyamANavAd vyavahAradRSTyapAtipramajayA''bhAtIti yAvanna vyavahAranayaH sammukhIno bhavati tAvannAtiprasaGgaH, sammukhI nazca sa svavaza eka vyavahRti sthApayatIti atiprasaGganivArakadharmasamarpaNenAtiprasaGgaM vArayatItyevamatiprapaGgasya bhUSaNatvam , 'tanivArakanayAntaropAyakatvena' ityasya sthAne "tanivArakanayAntaropasthApakatvena' iti pATho yuktaH, pareNoktAtiprapako date sati tato vyavahAranayaH samupatiSThata eva, sa copasthito vyutpattinimitte upAdhivizeSavaziSTyA cAnenAti saGgaM vArayatIti bhAvaH / vyavahAro yathoktAtiprasaGga vArayati tathopadarzayati- etadupajIvIti- 'evmbhuunnyopjiiviiyrthH| 'vyavahArasta' ityasya 'Aha' ityanena sambandhaH / yathAvRtti, haripade tu' ityasya sthAne 'yathA'nekArthavRttaharipade' iti pATho yuktaH, ayamarthaH-yathA siMha-sUrendropendrAdinAnArthazaktaharipade haratIti haririti vyutpattyarthasya sarvatrAvize'pi pazutvamurvi samAzritya siMhe harizabdaprayoga iti pazulaM siMhe harizabdaprayogasya haraNakinimitta hasyorASiH, yathA vA dhenupadavyutpattinimittasya dhAnakarmatvasya mahidhyAdau sattve'pi dhenupadaM na mahidhyAdau za kamiti gole dhemAdide zatyugadhiH, tathA gavAdipade gacchanIti gauriti vyutpattinimittasya gamanakriyAvattvasyAzvAdI sattve'pi gosvasya zaktyu gAvitvena tasyAzvAdAvabhAvena nAzvAdau gozabdavAcyatvaprasaGgaH, evaM ghaTate ceSTate iti ghaTa iti vyutpatti. nimittasya kriyAvizeSalakSaNaceSTAvattvasya ghaTabhine sattve'pi ghaTapade ghaTatvasya zatyugadhitvena tasya ghaTabhinne'bhAvAnna ghaTapada. vAcyatvAsA iyevamatiprasAbhaGgamAha vyavahAra ityrthH| nanu ghaTapadAd ghaTatvalakSaNazaktyupAdhipuraskAreNa ghaTasya nirvikalako sthitirapi spAdiyAzaGkaya pratikSipati-na ceti| evaM ghaTAdipade ghaTatvAdeH zaktyupAdhitvAbhyupagame / nivedhe hetumAha-kiroti / etaspa evambhUtasya taduAjIvito vyavahArasya ca, sarve zabdAH kriyApravRttinimittakatvAt kriyAzabdA evetivAdina evambhUnasya tadurajovino vyavahArastha mate sarvairapi zabdaiH kriyoparAgeNaiva kriyAviziSTatayaiva padArthAnAmupasthitiriti kriyAprakArakapadArthavizeSyakopasthiteH savikalpikAyA eva bhAvAd ghttaadipdaanirviklpkbodhaapttysmbhvaadityrthH| atratra prasagAcchiSyamativiskAraNArthamevambhUtanayAvalambanamanyanayAnusAriNo'pi kRtavanta ityupadarzayati-sarve zabdA iti- atra "etasmAdeva sarve zabdA vyutpanA eveti vaiyAkaraNakadezinoM pakSa udgataH" iti pAThaH smucitH| 'patanmatenaiva' ityasya 'paGkajAdipade yogamAtramevAhuH' ityanenAnvayaH, 'etammatenaiva ' ityasvambhUnanayamatasamAzrayaNenaivetyarthaH, jAti-guNa-kriyA-yadRcchAzabdavAdinaH zabdanayAnusAriNa' etanmatenaiva paGkajAdipade yogamAtramevAhurityanvayaH, evaM yahacchAvarjazabdatrayavAdinaH samabhirUDhanayAnusAriNa etanmatenaiva paGkajAdipade yogamAtramevAhurityanvayaH, jAtizabdo jAtipravRttinimittako ghaTa-paTAdizabdaH, guNazabdo guNapravRttinimittakaH zukla-nIlAdizabdaH, kriyAzabdaH Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / 187 niyame tadoSAbhAvAt ; sarve zabdA vyutpannA eveti vaiyAkaraNaikadezinAM pakSataH, etanmatenaiva jAtiguNa kriyA-yahacchAzabdavAdinaH zabdanayAnusAriNaH, yadRcchAvarjazabdatrayavAdinaH samabhirUDhanayAnusAriNazca go-ghaTAdipade gotva-ghaTatvAdiviziSTazakteranvaya-vyatirekAbhyAmavadhAraNe'pi paGkajAdipade yogmaatrmevaahuH| ____ na ca panatvapratItyartha tatra samudAyazaktikalpanamiti yuktam , vyutpattigrahApekSitapadmatvaM (tva)niyata. zaktimahAhitasaMskArAt phalabalakalpyorodhitAcchaktismRtivat padmatvopasthiterapyupapatteH, na ca saMskAropasthitasya zAbdabodhe'pravezo, anyathA 'kiM pacati ?' ityukte pratyakSopasthitaM kalApamAdAya tatra karmatvaM (iva) smRtakalApakarmakapAkabodhaprasaGgAditi vAcyam, anyAnvayatAtparya ke puruSAntareNa kalApamitya.' kriyApravRttinimittako gatyAdizabdaH, yadRcchAzabdaH svecchAkalpitopAdhipravRttinimittako Dittha-DavitthAdizabda ityevaM zabda. catuSTayavAdinaH shbdnyaanusaarinnH| yadRcchAvarjeti- yahacchAzabdaM muktvA jAtizabda-guNazabda kriyAzabdeti zabdatrayavAdinaH samabhirUDhanayAnusAriNaH / yogamAtram avayavazaktimAtram, mAtrapadena paGkajAdipade padmatvAdyavacchinne mamuhAyazaktarvyavacchedaH / nanu yadi paGkajAdipadasya na padmatvAdyavacchinne samudAyazaktista<< padmatvena rUpeNa padmopasthitestato'bhAvAvayavazaktyA paGkajanikarturevopasthiteH paGkajanikamAtrasyaiva zAbdabodhaH syAnna padmavena padmatya, bhavAta ca paGkajapadAt padmatve. nApi bodha iti tadartha samudAyaza karavazyakalpyaiva paGkajAdipadasyetyAzaya pratikSipati-na ceti- asya 'yuktam / itynenaanvyH| tatra padmatvaviziSTe / samudAyazaktIti - sampUrNapaGka japadazakkoti, prakRti-pratyayavibhAgAnapekSAkhaNDapadazaktIti yAvat / niSedhahetumupadarzayati- vyutpattigraheti- paGkA jAyate iti paGkajamityevaM yA paGkajapadasya vyutpattA stadgrahaH paGkajanikartari jAyate, kaH paGkajanikartetyAkAGkSAnivRttaye tenApekSito yaH padmatvaniyanazaktagrahaH padmaM paGkaja. nikatrityevaMgrahAdevoktAkAGkSAnivRttiH, tadahazca padmatvAvacchine padmapadazaktigrahe satyeveti padmavaniyanazaktigraho'pyaka. vyutpattigrahApekSita iti tAdRzazaktigrahAhitastAdRzazaktigrahajanito yaH saMskAraH sa padmavaniyatazaktiviSayakatva padmatvaviSayako'pi, tasmAcca saMskArAd yogazaktismaraNadvArakapaGkajapadajanyapaGkanAna katArthasmaraNakAle yat padmasyApi smaraNaM tadpaphalaM tadaiva bhavitumarhati yadi tatsaMskArastadoboSitaH syAdityevaM phalabalakalpyodbodhitAduktasaMskArAt padmazakti. smRtivat padmatvasyApi smRtilakSaNopasthiteH sambhavenoktadizopasthitasya padmavasya paGkajAdAdanurasthitasyApi zAbdabodhe bhAna. spopapattane tadartha paGkajAdasya padmatvAvacchinne shktiklpnaa''vshykiityrthH| nanu samAnaviNyatvapratya sattyA padajanyopa. sthitereva zAbdabodhaM prati kAraNatvamiti padAdupasthitasyavArthasya zAbdabodhe bhAnamiti paGkajapadAt padmatvenAnupasthitasya padmasya prakArAntareNopasthitasyApi na paGkajapadajanyazAbdaboce bhAnasambhava ityAzaGkaya pratikSipati-na cati- asya 'vAcyam' ityanenAnvayaH / saMskAropasthitasyeti-prakRtavAkyaghaTakapadAnupasthitasya saMskAroMpasthitamyetyarthaH. tena padajanyopasthitiviSayasya saMskAropasthitatve'pi na kSatiH / anyathA padAdanurasthitasyApi prakArAntareNopasthitasya shaabdbodhvissytvaabhyupgme| yadyapi 'pacati' ityetAvanmAtrokte'pi pratyakSopasthitaM kalAyaM karmatvaM cAdAya kalAya. karmakabodhaprasaJjanaM sambhavati tathApi jijJAsAviSayatayA yadA karmatvaM padAdupasthitaM tadA tato jAyamAne zAbdabodhe jijJAsita. karmatAkapAkasyaiva bhAnamanubhUyate, na tu niyatapadArthaniSThakamatAkapAkasya bhAnam , tadapIdAnI padAdanupasthitasyApi pramANA. taropasthitasya zAbde pratibhAsanopagame syAditi sarvathA'niSTo'yaM prasaGga ityAvedanAya 'kim' ityuktam , yadyapi kimarthAva: bhAsane'pi kalAyakarmakapAkAvabhAsanaM bhavatyeva 'kiM kalAya pacati ?' ityatra, tathApi tatra 'ki kalAyaM pacati anyad vA ?' sevaM karmAntaramupAdAya tatpratibhAsanam , viziSya tvekasyaiva kalAyakarmakapAkasyAvabhAsanaM na bhavatIti kimmadasamabhivyAhRtaacAt kevalakalAyakarmakapAkAvabhAsanamadRSTacarameveti tadApAdanasya bhavatyaniSTApAdanatvam, 'kalApamAdAya' ityAdau sarvatra Pas' iti sthAne 'kalAya ' iti pATho yuktaH, kalAyapadaM zasyavizeSavAcakam / tatra kiM pacatItyatra / 'karmatvaM [ smRtakalApakarmaka' iti sthAne 'karmatvamiva smRtaM kalAyakarmaka' iti pATho yuktaH, smRtaM karmatvamivetyanvayaH. smRtaM bItamAdAya yathA jijJAsitakarmatAkapAkabodhastathA pratyakSopasthitaM kalAyamAdAya kalAyakarmakAkabodhaH syAdityarthaH, vastutaH pibati' iti pRSTe tadanantaramuttaravAkye 'pacati' ityanuSajyata eva na tatrottarayituApAraH, kintu taNDula Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| bhidhAne svayaM vA smaryamANe tAtparyApahAdevAnvayAnavabodhAt , tadbahe ca vadhUpadarzitakalApenApyanvayAva. bodhAt tadvahasyaiva niyAmakatvAt , ata eva tAtparya viSayAnvayapratiyogivAcakapadAdhyAhArapekSayA'rthAbhyAhAra eva lAghavamAmananti, ata eva padajanyapadArthopasthitereva zAbdabodhahetutvAt saMskAropasthitasya na zAbdabodha iti nirastam , tAtparyasyaiva niyAmakatve padajanyatvapraveze gauravAt, na ca zakti vinA padmatvasyopasthityaniyame'nubhavAniyamaprasaGgaH, zakti vinA zakeriva tasya niyatasmRtisambhave anubhavaniyamasya yuktatvAt , lakSAderanubhavAniyamasyopasthityaniyamaprayojyatvAt , anyathA nAnArthe'tA. kalAyAdikarmavizeSabodhakapadoccAraNa eva, so'pi vyApAra idAnIM nApekSitaH syAt , anuSagyamAnapacatItyetAvanmAtrata evottaravAkyataH pratyakSorasthitaM kalAyamAdAya kalAyakarmakapAkabodhaH syaadityrthH| niSedhe hetumAha-anyAnvayatAtparyaka iti'ki pacati' iti kenacin pRSTena taduttarAbhisandhAnena puruSAntareNa kalAyamiti padamabhihitam , kintu 'kalAyaM pazyati, kalAyaM sagRhNAti' ityAdidarzanAdyanvayatAtparyeNaiva, tatrAnvayatAtparyakakalAyAdipadata upasthitasya kalAyasya karmatayA pAkes nvayatAtparyagrahAbhAvAdevAnvayAvabodhAbhAvAt , evaM na kenApi tadAnIM kalAyamityabhihitaM paraM pUrvasaMskAramahimnaiva kalAyasmaragaM jAtamevamapi tAtparyagrahAbhAvAdeva kalAyakarmakapAkAvabodhAbhAvAdidaM vAkyaM kalAyakarmakapAkabodhecchayoccaritamityAkArakatAsaryagrahasyaiva kalAyakarmakapAkAnvayabodhahetutvamiti pratyakSopasthite'pi kalAye uktatAtparyagrahAbhAvAdeva kalAyakarmakapAkAnvayabodhApattyasambhavAt , pramANAntaropasthitasyApi ca kalAyasyoktatAtparyagrahasattve'nvayabodho bhavatyeva, yathA svavadhUH putravadhULa 'kiM pacati bhavati !' ityevaM pRSTA 'nAnyasannidhAne svAminA saha vaktavyam , zvazureNa samaM ca na vaktavyameva' iti lokamaryAdA paripAlayantI na kiJcid vakti, kintvagulyAdinopadarzayati kalAyam , tatra kalAyakarmakapAkabodha. stAtparyajJAnAcchandenAnupasthite'pi kalAye bhavatIti tAtparyagrahasyaivoktabodhaniyAmakatvAdityarthaH / tadde ca tAtparyagrahe c| tadbhahasyaiva tAtparyagrahasyaiva, evakAreNa padamAtrajanyopasthiteranvayabodhaniyAmakatvavyavacchedaH / ata eva tAtparyagrahe sati padAdanupasthitasyApi pramANAntaropasthitasya zAndabodhaviSayatvAbhyupagamAdeva / tAtparyeti- tAtparyasya viSayo yaH kalAyakarmakatvasya pAke'nvayaH, tatpratiyogi- tannirUpakaM yat kalAyakarmatvam tavAcakaM * tadavabodhakaM yat padaM-dvitIyAvibhaktyantaM kalAyabhiti padam , tadadhyAhArApekSayA-uktavAkyaghaTakatayA tatsmRtikalpanApekSayA / arthAdhyAhAre pramANAntareNa kalAya. rUMpArthopasthitau / evakAreNa padAdhyAhAre lAghavasya vyavacchedaH, padAdhyAhArapakSe pUrva padaM kalpanIyaM . tato'rthopasthitistato'nvayabodha iti gauravam , arthAdhyAhArapakSe pramANAntarAdarthopasthitAvanantaramevAnvayabodha iti lAghavamityevamarthAdhyAhAravAdina Amananti / 'dvAram' ityukta 'pidhehi' ityAdikriyAbodhakavAkyopasthitikalpanAmantareNaiva pidhAnAdikriyAlakSaNArthorasthitita eva dvArakarbhakapidhAnabodha iti na padArthopasthitau padajanyatvapravezasyAvazyakatA, padamantareNa saMskAropasthitasya zAbdabodhAbhAvastu tAtparyagrahAbhAvAdevesAzayanAha-ata eveti- asya 'nirastam' ityanenAnvayaH, ata evatAtparyagrahasya zAbdabodhaniyAmakatvAdeva, saMskAropasthitasya padagrahamantareNaivAnyata udbuddhasaMskArAdupasthitasya, tena padopasthitasyApi saMskAropasthitatvasyAvazyaMbhAvena tathAbhUtasya zAbdabodhasambhave'pi na kSatiH / tAtparyasyaiva tAtparya grahasyaiva / nanu samabhirUDhamate paGkajapadasya padmatve samudAyazaktyanabhyupagame'vayavazaktyA paGkajanikartRtvasyaivopasthitiriti :paGkajamasti' ityatra padmatvasyopasthApakasya niyatasyAbhAvAnna bhavedapi padmatvasyopasthitiriti tadupasthityaniyame tadanubhavaniyamo'pi tato na bhavedityAzaya pratikSipati-na ceti / yathA jAtizaktivAdimate AnanyAd vyaktau zaktyabhAve'pi jotirvyaktimantareNa na bhAsata ityato niyatavyaktismRtito niyatavyaktyanubhavo bhavati tathA tAtparyagrahabalAdevAzakya pi padmatvasya smRtito'nubhavaniyamaH syAdeveti niSedhahetumupadarzayati-zakti vineti, 'zaktarita' iti sthAne 'vyaktariva' iti pATho yuktH| tasya padmatvasya / lakSyArthe zaktyabhAve kvacit kasyacit kadAcidanubhava ityevaM yo'nubhavAniyamastasyopasthityaniyamaprayojyatvameva ... nahi lakSyArthasyopasthitiniyamo'sti, padmatvasya tu zakyatvAbhAve'pyupasthitiniyamastAtparyabalAt samastyevA'to'nubhavaniyamo'pi yujyata ityAha- lakSAderiti- atra "lakSyAdeH' iti pATho yuktaH, atrAdipadAlazyatAvacchedakasyopagrahaH, vyaJjanAkRtipakSe vyaGyArthopagraho'pi tato bodhyaH / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaIto nayopadezaH / tparyaviSayasyApi zakyatayA'niyatAnubhavaviSayatAprasaGgAt , zakyAnekopasthitau tAtparya niyAmakamiti cet ? na- azakyopasthitAvapi tasyaiva tathAtvAt , na ca kumudAdyapratItyartha samudAyazaktikalpanamityapi yuktam , tatrAzaktareva tadapratipatteH, nahi ghaTa-paTAdAvapi paTAdyapratipattyartha zaktikalpanam, na ca yogasya kumudAdisAdhAraNatvAt tatrApi prayogaprasaGgaH, yogapuraskAreNeSTatvAt , nahi 'paGkajazaivAlamAnaya' 'paGkajakumudamAnaya 'iti prayogaM kazcid bAdhyatayA vyavaharati, astu vA parasya samudAyazaktiriva mama padmamasmaraNasya kumudAdau prayogapratibandhakatvam , yadvA paGkaja(paGka)padottara'ja'padasyaiva kumudAdismaraNa anyathA tAtparyaviSayatvasyAnubhavaviSayatvaniyAmakatvamanabhyupagamya shkytvsyaivaanubhvvissytvniyaamktvaabhyupgme| 'zakyatayA'niyata' iti sthAne 'zakyatayA niyata' iti pATho yukaH, yadi zakyatvameva zAbdabodhAtmakAnubhavaviSayatvaniyAmakaM tarhi azvAnayanabodhecchayocarite saindhavamAnaya' iti vAkye'pi saindhavapadasyAzva iva lavaNe'pi zakyatvasya bhAvenAzvAnayanabodhavallavaNAnayanabodho'pi prasajyetetyarthaH / nanu nAnArthasthale zakyatvAvizeSAt sarveSAM zakyArthAnAmupasthitAvapi yasya zakyArthasyAnvayabodhe tAtparyasya grahastasyaiva zakyArthasyAnvayabodho nAnyasya zakyArthasyopasthitasyApItyAzaGkatezakyAnakopasthitAviti / tAtparya tAtparyagrahaH / niyAmakaM zAbdabodhaviSayatvaniyAmakam / nAnArthasthale tAtparyagraha viSayatvasya zAbdabodhaviSayatvaniyAmakatvavyavasthitau lAghavAt sarvatraiva tasya tanniyAmakatvamityazakyAnekopasthitAvapi yasyaivAzakyasyAnvayabodhecchayoccaritatvagrahastasyaivAnvayabodho nAnyasyeti niyamopapattariti samAdhatte-neti / tasyaiva tAtparyagrahasyaiva / tathAtvAt zAbdabodhaviSayatvaniyAmakatvAt / nanu paGkajapadasya yathA na padmatve zaktistathA kumudatve'pi-evaM satyapi yathA'zakyasyApi padmatvasyAnvayabodhastathA kumudatvasyApi syAt, tadApattiparihArArthaM paGkajapadasya padmatve samudAyazaktikalpanamAvazyakam, evaM sati samudAyazaktyopasthitasya padmatvasyAnvayabodho na tu kumudatvasya, tatra samudAyazaktyabhAvAdityAzaGkaya pratikSipati-na ceti- asya 'yuktam' itynenaanvyH| zaktau satyAmapi kasyacideva zakyasya bhAnamityatra tAtparya niyAmakam, zakyabhinnasyApi kasyacidarthasya bhAne tAtparyameva niyAmakam , kumudatve tu na zaktirnavA tAtparyam, padmatve tu zaktyabhAve'pi tAtparya samastIti padmavapratItiH sambhavati, na tu kumudatvapratItiriti niSedhahetumupadarzayati-tatreti- kumudatve ityrthH| tadapratIteH kumudatvena paGkajanikarturapratIteH / samabhirUDhanaye ghaTAdipadenApi jalAharaNAdilakSaNakriyAtmakaceSTAvattvarUpayogArthamupAdAyaiva ghaTAdyarthapratItiH, tatra ghaTatvasyAzakyasya bhAnaM tAtparyavalAdeva, tAtparyAbhAvAdeva na ghaTAdipadataH paTAdyarthapratItirityetAvataivopapattau na ghaTAdipadasya ghaTatvAdau zaktikalpanamityAhanahIti-asya 'zaktikalpanam' ityanenAnvayaH / 'ghaTa-paTAdAvapi' iti sthAne 'ghaTapadAdAvapi ' iti pATho yuktaH / nanu paGkajapadasyAvayavazaktilakSaNayogato labhyasya paGkajanikartRtvarUpArthasya kumudAdAvapi paGkajAte sattvAt kumudAdikamupAdAyApi paGkajamastIti prayogaH syAdityAzaGkAmiSTApattyA pariharati-na ceti| tatrApi kumudAdAvapi / prayogaprasaktaH pngkjpdpryogprsnggH| niSedhe hetumAha-yogapuraskAreNeti-paGkajanikartRrUpArthe yA paGkajapadasyAvayavazaktistadAlambanenetyarthaH / iSTatvAt kumudAdau paGkajapadaprayogasyeSTatvAt / iSTApattimeva draDhayati- nahIti-asya 'vyavaharati' ityanenAnvayaH, 'paGkajazaivAlamAnaya' ityatra paGkajapadasya paGkajanikartRrUpArthAdaraNe satyeva tasyAbhedena zaivAlapadArthe'nvayo ghaTate, evaM 'paGkajakumudamAnaya' ityatrApi, padmarUpasamudAyazaktyArthAzrayaNe tu tadabhedasya zaivAlAdo bAdhAt 'paGkajazaivAlamAnaya' ityAdiprayogasya bAdhitArthakatvena bAdhyo'yaM prayoga ityevaM vyavahAraH syAt, na ca kazcidevaM vyavaharatItyato jJAyate yogapuraskAreNAyaM prayoga itISTa evAyamityarthaH / paGkajapadasya padme zaktirityabhyupagantRmate yathA samudAyazaktimahasya kumudAdau paGkajapadaprayogapratibandhakatvaM tathA samabhirUDhamate padmatvasmaraNasya tathAtvamityAha- astu veti / parasya samudAyazaktyabhyupagantuH, 'mate' iti shessH| 'samudAyazaktiriva' iti sthAne 'samudAyazakeriva' iti pATho. yukaH, paGkajapadasya padma zaktimajAnAnaH kumudAdau paGkajapadaM prayukta eveti samudAyazaktarityasya samudAyazaktiprahasyetyarthaH / lAghavAdAha-yadveti- yadyapi paGkapadottarajapadasya yathA kamalazakatvena kamalasyaiva smArakatvena kumudAdismaraNapratibandhakatvaM tathA nIrapadottarajapadasya, evaM jalAdipadottarajapadasyApi, tathApi kardamapaMdA Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19. nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalahato nayopadezaH / pratibandhakatvaM kalpanIyaM 'go-balIvI ' ityatra balIvardasamabhivyAhRtagopadasya balIvardasmaraNa iva, tena na kumudapriyasya kumudasmaraNena padma eva pryogprtibndhH| na caivaM lakSaNayApi paGkajapadAt kumudAnupasthiti. prasaGgaH, zakyA tadupasthitAveva tatpratibandhakatvAt , ata evAvayavaza kAveva kecit kojyaM kalpayanti na ca, panatvaprakArakapadmaviSayAnubhavajanakatvAt tAdRzasmaraNajanakatvAd vAnyat padasya zaktatvam , tadazA( tajjJA)nasya naiyAyika-mImAMsakayoH padArthapratyaye vyabhicAreNAkaraNatvAt , tadanupayuktAyAzca zaktitvasya paribhASAmAtratvAditi samudAyazakterAvazyakatvam , na ca tadabhAve'nubhAvakatvasyaivAnupapattiH, asambadvAnu. dyuttarajapadasya kumudAdismArakatvamapi saMbhavati, tato na tasya kumudAdismaraNapratibandhakatvamityevakAreNa tasyApi vyava. cchedaH, evaM padmatvasmaraNasya kumudAdau paGkajAdaprayogaprativandhakatvasya vyavaccheda iti lAghavam / uktapratibandhakatvakalpanasya samyaktvAvagataye dRSTAntamAha-go-balIvavityoti- yatra 'gaurasti' iti vAkye kevalaM gopadamasti tatra gopadAdU' gotvena rUpeNa balovardasyApi smaraNaM bhavatyeveti balovardapadAsamabhivyAhRtasya gopadasya na balIvardasmaraNapratibandhakatvaM kintu balIvardasamabhivyAhRtagopadasyeti bodhyam / padmatvasmaraNasya kumuda paGkajapadaprayogapratibandhakatve yasya pramAtuH kumudameva kamalApekSayA'tipriya tasya paGkajAdAt kumudasmaraNamapi padme paGkajapadaprayogapratibandhakaM kimiti na bhavediti doSo'pi paGkapado. ttarajapadatya kumudasmaraNapratibandhakatvapakSe na sambhavati, jJAte paGkapadottarajapade kumudasmaraNasyaivAbhAvAdityAha- teneti- pakapadottarajapadasya kumudasmaraNapratibandhakatvenetyarthaH / naJaH 'prayogapratibandhaH' ityanenAnvayaH / prayogapratibandhaH paGkajapadaprayogapratibandhaH / nanu yadi paGkapadottarajapadasya kumudasmaraNapratibandhakatvaM tadA yatra lakSaNayA paGkajapadaM kumude prayujyate tatra lakSaNArUpavRttigrahasahakAreNa paGkajapadAd yat kumudasmaraNaM bhavati tadapi na syAt tatrApi paGkapadottarajapadasya kumudasmaraNapratibandhakasya sadbhAvAdityAzaGkA pratikSipati-na caivamiti / evaM paGkapadottarajapadasya kumudasmaraNapratibandhakatvakalpane / zaktyAtmakavRttigraha janmakumudasmaraNaM pratyeva paGkapadottarajapadasya pratibandhakatvaM kalpyate, evaM ca lakSaNAtmakavRttiprahajanyakumurasmaraNasya niruktapratibadhyatAvacchedakadharmAnAkrAntatvAdeva paGkajapadAdutpattAvapi na kSatiriti niSedhahetumupadarzayati-zaktyeti / tadurasthitAveva smaraNAtmakakumudopasthigaveva, evakAreNa lakSaNayA kumudopasthitervyavacchedaH / tatpratibandhakatvAt paGkapadottarajapadastha pratibandhakatvAt / ata eva zaktigraha janyakumudasmaraNe paGkapadottarajapadasya pratibandhakatvakalpanAdeva / yadi paGkajapadasya pane samudAyazakti bhyupeyate tadA'vayavazakteH kumude sattvAt kimiti na kumudapratItiriti na vAcyam , zaktigrahajanyakumudasmaraNe pakapadottarajapadasya pratibandhakatvena tatra satyA apyavayavazakteH kuNThitatvAdi. tyevaM kecit kalpayantItyarthaH / nanu pakajapadasya padme samudAyazaktirnAstItyevamuktadizA vyavasthApanamayuktam, yataH palkajapadasya padmatvaprakArakapadmavizeSyakAnubhavaM prati yat kAraNatvam , yadvA padmatvaprakArakapadmavizeSyakasmaraNaM prati yat kAraNatvam, tasyaiva zaktitvaM na tUktakAraNatvAdatirikA zaktiH samasti, tajjJAnAbhAve'pi padArthAnubhavasya padArthasmaraNasya vA bhAvena vyabhicAreNa tajjJAnasya kAraNatvAsambhavAt , tathA ca niruktAnubhavajanakatvarUpAyA niruktasmaraNajanakatvarUpAyA vA samudAyazataH paGkajapade sadbhAvAt samudAyazaktirnAstIti kathanamayuktamityAzA pratikSipati-na ceti-asya 'vAcyam' iti. vyavahitena smbndhH| 'tAhazasmaraNajanakatvAda vA'nyat padasya zaktatvam' ityasya sthAne "tAdRzasmaraNa. janakatvAd vA nAnyat padasya zaktatvam" iti pATho yuktaH / niruktajanakatvalakSaNazaktizca svarUpasatyevopayukA na tu jJAtA, tajjJAnAbhAve'pi padArthapratyayodayena vyabhicArAdityAha- tajjJAnasyeti-niruktazaktijJAnasyetyarthaH / niruktAnubhavajanakatva-niruktasmaraNajanakatvavyatirikA ca zaktirna padArthapratyaye upayujyate iti tAM parikalpya tasyAH zaktitvasya pari* bhASAmAtratvena na parIkSakairupAdeyatvamityAha-tadanupayukAyAzceti- padArthapratyayAnupayuktAyAzcetyarthaH / nanu padmatvaprakArakapadmavizeSyakAnubhavajanakatva-padmatvaprakArakapadmavizeSyakasmaraNajanakatvAbhyAM vyatiriktA yA samudAyazaktistasyA evAnAvazyakatvaM samabhirUDhanayavAdino'bhimatam , yazca bhavadbhiniruktAnubhavajanakatva-niruktasmaraNajanakatvasyaiva samudAyazaktitvamabhipretya samudAya. zaktarAvazyakatvaM pratipAdyate tanna yuktaM samudAyazakerabhAve niruktAnubhavajanakatva-niruktasmaraNajanakasvayorevAnupapatteH, nahi yacchando yenArthenAsambaddhaH sa. zabdastamarthamanubhAvayituM smArayituM vA samartho'tiprasaGgAditi taTasthAzaka pratikSipati-na Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyA samalato nayopadezaH / 199 bhave'tiprasaGgAditi vAcyam , pUrvapUrvatarajJAnaviSayatvasyaiva sambandhatvAt , tasya cAnAditvAditi vAcyam / uktAnubhava-smaraNajanakatvameva zaktatvamityabhyupagame gaGgApadAdestIratvaprakArakatIrAdyanubhavajanakatvena tatra zaktiprasakto lakSaNAmAtrocchedaprasaGgAt ; atha lAkSaNikamananubhAvakameva -- gaGgAyAM ghoSaH' ityatra poSAdipadasyaiva lakSaNAsmAritatIrAnvayAnubhavajanakatvAt , tasya ca zaktatvAdeva. noktadoSa iti cet ? na.- tathApi tatprakArakatadviSayakajJAnajanakatvApratisandhAne'pi * devadattAdipadAdasau boddhavyaH' ityabhiH / prAyapratisandhAnAdarthopasthiterdarzanAt sarvatra tattadarthavizeSe'bhiprAyavizeSaviSayatvasyaiva padAnAM vAcakatvasya vyavasthiteH, na ca devadacAdipade saGketajJAnasya kAraNatAvadhAraNAt pUrva gavAdipadeSu saGketakalpakapramANA ceti-asya 'vAcyam' ityanenAnvayaH / tadabhAve atiriktazaktyabhAve / asambaddhasyAnubhAvakatvaM smArakatvaM vA nAGgIkriyate yenAtiprasaGgaH syAt , kintu pUrvapUrvatarajJAnaviSayatvamevArthena saha padasya sambandhaH, jJAnaM ca samUhAlambanaM padArthayo hyamiti nAtiprasaGga. iti niSedhahetumupadarzayati- pUrveti / tasya ca pUrvapUrvatarajJAnaviSayatvalakSaNasambandhasya punaH / anAditvAt jJAnasya sAditve tatsamAnakAlInasya tadviSayatvasyApi yadyapi sAditvameva tathApi pUrvapUrvatarajJAnaparamparAyA anAditvena tadAzrayaNena tadviSayatvasya pravAhato'nAditvamiti bodhyam / padmatvagrakArakapadmavizeSyakAnubhavajamakatvatathAvidhasmaraNajanakatvayoH zaktitvapratiSedhe hetumupadarzayati-uktAnubhaveti- padmatvaprakArakapadmavizeSyakAnubhavetyarthaH / gaGgApadAderiti- 'gaGgAyAM ghoSaH' ityatra 'gaGgAtIre ghoSaH' iti zAbdabodhAnurodhena gaGgApadasya gaGgAtIratvaprakArakatIravizedhyakAnubhavajanakatvamavazyameSitavyamiti gaGgApadasyoktAnubhavajanakatvalakSaNaM gaGgAtIrazaktatvameva bhavet , evaM yasya padasya yasminnarthe lakSaNA zAbdAnubhavAnurodhenopeyate tasya padasya tadarthaviSayakAnubhavajanakatvalakSaNatacchakatvameva syAditi lkssnnaatmkshbdvRtterucchedprsnggaadityrthH| nanu padAnAM zakti lakSaNAnyatarasambandhanetarapadArthAnvitasvazakyArthabodhaM prati jnk| tvamevAnubhAvakatvam 'gaGgAyAM ghoSaH' ityatra gaGgApadasya ghoSapadArthAnvitasvazakyArthazAbdabodhajanakatvAbhAvena nAnubhAvakatvaM kintu ghoSapadasyaiva gaGgApadArthagaGgAtIrAnvitasvazakyArthaghoSaviSayakazAbdabodhajanakatvenAnubhAvakatvamiti tatra ghoSapadasyaiva zakatvaM na tu gaGgApadasya, kintu tasya gaGgAtIrarUpArthe lAkSaNikatvameveti na lakSaNoccheda iti zaGkate- atheti / lAkSaNikasyAnanubhAvakatve kathaM lAkSaNikArthasya zAbdabodhe bhAnamityapekSAyAmAha - gaGgAyAM ghoSa ityatreti-tathA ca yasmin vAkye sarvANyeva padAni zaktAni tatra sarveSAmeva padAnAM taddhaTakAnAmanubhAvakatvam , yatra tu kiJcideva padaM zaktaM tatra tasyaiva zaktasya padasyAnubhAvakatvam , tathA ca 'gaGgAyAM ghoSaH' ityatra ghoSapadasya lakSaNayA gaGgApadasmAritagaGgAtIrarUpArthAnvayAnubhavajanakatvAllAkSaNikArthasya zAbdabodhe bhAnaM saMbhavatItyarthaH / tasya ca ghoSapadasya ca / noktadoSaH na lakSaNAmAtrocchedaprasaGgaH / samAdhatte- neti / tathApi uktadizA lakSaNocchedaprasaGgaparihAre'pi, padasya zaktilakSaNavRttijJAnasahakAreNArthopasthitidvArA zAbdabodhajanakatvaM bhavati, tathA ca yajjJAnamarthopasthitau padasya sahakAri bhavati tasyaiva zaktitvaM kalpayitumucitam , tathA ca devadattapadAdasau boddhavya ityAkArakasyAbhiprAyasya jJAnAd devadattapadAd devadattarUpArthopasthityA devadattarUpAnvayabodho bhavatIti tAdRzAbhiprAyasya zaktitvam, evamanyatrApIti saketa eka zaktiH, devadattatvaprakArakadevadattaviSayakAnubhavajanakatvasya jJAnAbhAve'pi niruktAbhiprAyajJAnAd devadattAnvayAnubhavotpAdena vyabhicAreNa nokAnubhavajanakatvajJAnasyArthopasthitau padasya sahakAritvamiti nokAnubhavajanakatvaM niruktasmRtijanakatvaM vA zaktiriti pakajapadasya pazyatvaprakArakapadmaviSayakAnubhavajanakatve'pi tathAvidhasmRtijanakatve'pi vA na samudAyazaktarAvazyakatvaM zaktaniruktAnubhavajanakatvAdito bhinnatvAdityAzayenAha-tatprakAraketi- devadattatvaprakAraketyarthaH / tadviSayaketi-devadattaviSayaketyarthaH / sarvatra ghaTa-paTAdipada'pi / nanu devadattAdipade uktAbhiprAyavizeSalakSaNasaGketajJAnasya devadattapadAd devadattopasthitau kAraNakhe'vadhRte eva tadRSTAntAd gavAdipadAd gavAdyarthopasthitAvapi niruktasaGketajJAnasya kAraNatvAvadhAraNato gavAdipadasya gavAdyarthe sahetalakSaNA zaktiH siddhayet , yadA tu devadattAdipadasyAnupasthityA na tato'rthopasthitau niruktazaktijJAnasya kAraNatvamavadhRtaM. tadAnI pramANAbhAvAnna niruktAbhiprAyavizeSalakSaNasaGketasya gavAdipadeSu siddhiH, athApi gavAdipadAdarthavizeSapratipattiranubhayata iti vyabhicAreNa nokAbhiprAyavizeSajJAnasyArthopasthitI hetutvamiti noktAbhiprAyasya zaktitvamityAzaGkAM pratikSi Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato mayopadezaH / bhAvAdarthapratItezcAnubhavasiddhatvAd vyabhicAreNa nedaM hetuH, kintu tadviSayAnubhavajanakatvajJAnameva, na ca devadattAdipade vyabhicArAnna tasyApi hetRtvama etadarthajJAnametatpadajanyatvenecchAviSayaH' iti jJAne'rthajJAne padajanyatvavaiziSTyabhAne dhruve pade'pi tajanakatvajJAnasambhavAditi vAcyam , saGketatvena rUpeNa tadajJA. (tajjhA) nasya hetutvAnabhyupagamena tena rUpeNa vyabhicArajJAne'pyadoSAt , taddhI janakatAvacchedakatAvaccheda pati-na ceti-asya 'vAcyam' ityuttareNa yogaH / arthapratItezca gavAdipadA gavAdirUpArthapratItezca / vyabhicAreNeti'gopadAd gorUpArtho boddhavyaH' ityAkArakAbhiprAyarUpasya saGketasya jJAnAbhAve'pi gorUpArthapratIterbhAva ityevaM vytirekvybhicaarennetyrthH| nedaM hetuH niruktAbhiprAyarUpasaGketajJAnaM nArthapratItinibandhanam, tathA ca nAbhiprAyavizeSalakSaNasaGketaH shktirityaashyH| yadi noktasaGketajJAnamarthapratIti nibandhanaM tarhi kimarthapratItinibandhanamiti pRcchati-kinviti / uttarayati-tadviSayeti- gotvaprakArakagoviSayakAnubhavajanakatvajJAnameva gorUpArthapratItijanakamiti tadviSayakAnubhavajanakatvameva tatra shkttvmityaashyH| nanu devadatto'stItyAdivAkyasthale 'devadattapadAdasau boddhavyaH' ityabhiprAyavizeSasya jJAnAdeva devadattarUpArthapratItirna tu 'devadattatvaprakAraka-devadattaviSayakAnubhavajanakaM devadattapadam ' ityAkArakAd devadattaviSayakAnubhavajanakatvajJAnAditi vyabhicAreNa tadviSayakAnubhavajanakatvajJAnamapi nArthapratItinibandhanamiti tadviSayakAnubhavajanakatvamapi na padasya tatra zaktatvamityAzaya pratikSipati-na ceti / na tasyApi hetutvaM tadviSayakAnubhavajanakatvajJAnasyApi na tadarthapratItijanakatvam , evaM ca na tadviSayakAnubhavajanakatvasya shktiruuptvmityaashyH| niSedhe hetumAha-etadartheti- 'devadattapadAdasau boddhavyaH' ityabhiprAyavizeSajJAnasya tatrArthapratItinibandhanatvaM yadupeyate tato'pi 'tadviSayakAnubhavajanakametat padam' iti jJAnasyArthapratItinibandhatvamAyAtyeva, yato 'devadattarUpArthajJAnaM devadattapadajanyatvenecchAviSayaH' ityevaM svarUpaparyavasite 'devadattapadAdasau bauddhavyaH' ityabhiprAyasya jJAne devadattarUpArthaviSayakajJAne devadattapadajanyatvavaiziSTyasya bhAne sati devadattapade'pi devadattarUpArthaviSayakajJAnajanakatvasya jJAnasambhavAdityarthaH / niruktAzaGkApratikSepahetumupadarzayati-saGketa.. tvena ruupenneti| tajjJAnasya saGketajJAnasya / hetutvAnabhyupagamena arthapratItau kaarnntvaanbhyupgmen| tena rUpeNa saGketatvena ruupenn| vyabhicArakSAne'pi saGketatvena rUpeNa saGketajJAnAbhAve'pi gavAdipadAd gavAdyarthapratItibhAvana vyatirekavyabhicArajJAne'pi / adoSAt devadattAdipade saGketajJAnasyetyAdinopadarzitasya doSasyAbhAvAt / tadarthAsaGketitapadajJAnato'tiprasaGgabhayatastadarthaviSayakAnubhavasyAnabhyupagantavyatvena tadarthasaGketitapadajJAnameva tadarthapratItikAraNamiti tadarthapratItijanakatA tadarthasaGketitapadajJAnaniSThA, viSayatAsambandhena tannirUpitA'vacchedakatA padaniSThA, tannirUpitAvacchedakatA saGketaniSTheti tadrUpeNa saGketajJAnasyArthopasthititaH prAg gavAdipadato gavAdyarthAnubhavasthale sambhavena tadrUpeNa saGketajJAnasyArthapratItau kAraNatve vyabhicArAbhAvAdityAha- taddhIjanakateti- arthprtiitijnktetyrthH| tajjJAnastha saGketajJAnasya / pUrvamapi devadattAdipade saGketajJAnasya kAraNatvAvadhAraNAt pUrvamapi, yadyapi saGketitapadajJAnatvenArthopasthitau padajJAnasya kAraNatve saDketatvena saGketajJAnasya pUrva sattvamAvazyakameveti tena rUpeNa vyabhicArajJAnAt tadrUpeNa. tajjJAnasya na kAraNatvamiti doSaH syAdeva, tathApi zaktipadajJAnatvenaiva kAraNatvam , zaktizca tadarthaviSayakAnubhavajanakatvarUpA pareNa svIkriyate, tadatiriktazaktivAdinA ca niruktAbhiprAyavizeSalakSaNasaGketarUpA sA svIkriyate, tajjJAnaM ca saGketatvajJAnaM vinApi zaktitvena rUpeNa sambhavatIti bodhyam / nanu yathoktadizA saGketajJAnasyArthAnubhave vyabhicAraparihAro bhavatA kriyate tathA 'etadarthajJAnametatpadajanyatvena' ityAdigranthenaitadarthaviSayakAnubhavajanakatvajJAnasyApi vyabhicAraH parihiyate eveti vinigamanAvirahAt kimityarthaviSayakAnubhavajanakatvajJAnasyArthaviSayakapratItau na kAraNatvamityazAkya pariharati-na ceti / 'pUrvoktarItyA'. nubhavajanakatvasya' iti sthAne 'pUrvoktarItyA'nubhavajanakatvajJAnasya' iti pATho yuktH| niSedhahetumAha-idamiti / 'svAtantryeNa' ityanena 'etadarthajJAnametatpadajanyatvenecchAviSayaH' iti, jJAne sAkSAdarthajJAne padajanyatvavaiziSTyabhAne sati tadanantaraM pade yadarthaviSayakAnubhavajanakatvajJAnaM tasya yat pAratantryeNa kAraNatvaM tasya vyvcchedH| 'pade'nubhavajanakatve vaiziSTyazAnasyaiva' iti sthAne 'pade'nubhavajanakatvavaiziSTyajJAnasyaiva' iti pATho yuktH| pareNa tadarthaviSayakAnubhavajanakatvameva pade tatra zaktatvamiti vAdinA / tasya ca 'idaM padametadarthaviSayakAnubhavajanakam ' ityAkArakasya svAtavyeNa pade tadarthaviSayakAnubhavajanakatvavaiziSTyajJAnasya ca / AdhunikasaGketasthale 'devadattapadAdasau boddhavyaH' Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / 193 katvAdinA tadajJA(tajjJA)nasya pUrvamapi gavAdipade sambhavena vyabhicArAbhAvAt , na ca pUrvottarItyAnubhavajanakatvasyApyavyabhicAraH, ' idaM padametadarthAnubhavajanakam ' iti svAtantryeNa pade'nubhavajanakatve vaiziSTyajJAnasyaiva hetutAyAH pareNAbhyupetatvAt tasya cAdhunikasaGketasthale vyabhicAradarzanAditi dik / / - na ca zabdasambandhamanapekSya saMskAramAtropasthitasya " paGkajamAnaya " ityatrAnvaye padmatvavyApa. kAnAM dravyatvAdInAmanvayaH syAditi vAcyam, zabdasambandhopagame'pi saMskAraprAkaTyasyAvazyopajIvya. tvAt , 'ghaTamAnaya' ityatra chidretaraghaTatvasyeva prakArasyApi mAne na lakSaNoccheda iti tUktaprAyam , na ca ityabhiprAyasthale / vyabhicAradarzanAta tatra prathamata 'etarthajJAnametatpadajanyatvenecchAviSayaH' iti jJAnaM yadyapyasti tathApi tad 'etadarthajJAnametatpadajanyam' ityAkArAliGgitameva, na tu 'etatpadametadarthaviSayakAnubhavajanakam ' iti svarUpAkalitamiti devadattarUpArthaviSayakAnubhavajanakatvajJAnAbhAve'pi devadattapadAd devadattarUpArthaviSayakAnubhavabhAvena vyatirekanyabhicAradarzanAt, evaM ca padmatvaprakArakapadmaviSayakAnubhavajanakatvaM padmatvaprakArakapadmaviSayasmaraNajanakatvaM vA na pakajapadasya panarUpAya zaktiyana samudAyazaktistasya padmatvaprakArakapadmaviSayakAnubhavajanakasya sthAt, kintu tato vyatiriktaiva saGketalakSaNA zaktiH, sA paGkajapadasya padmarUpAya neSyate, kintu vyutpattigrahApekSitapadmatvaniyatazaktimahAhitasaMskArAdeva phalabalakalpyobodhitAt padmatvopasthitiriti / nanu yadi paGkajapadasya na padmatvena rUpeNa padmarUpArthe zakti: kintu padmatvaniyatazaktigrahAhitasaMskAramAtrAdeva padmaH tvopasthitistarhi paGkajanikartRrUpArtha yA tasyAvayavazaktiH sA yathA padmatvaniyatA tathA padmatvavyApakadravyatvAdiniyatA'pIti tAdRzaktiprahAhitasaMskArAt. padmatvasyeva dravyatvAdInAmapyupasthitisambhavAt paGkajamAnayetyatra pakajapadAsambaddhasya saMskAra, mAtropasthitasya padmatvasyeva paGkajapadAsambaddhAnAM padmatvavyApakAnAM dravyatvAdonAmapi saMskAramAtropasthitAnAmanvayabodhaH sthAdityAzaGkaya pratikSipati-na ceti- asya 'vAcyam' ityatrAnvayaH / paGkajapadAvayavazakeryathA padmatvaniyatatvaM pakajanikartari padma padmatvasya sattvAt tathA padmatvavyApakadravyatvAdiniyatatvamapi dravyatvAdInAmapi tatra sattvAdityAvedayituM 'padmatvavyApakAnAm' iti 'dravyatvAdInAm ' ityasya vizeSaNam / zabdasya zaktilakSaNasambandhasyArthe satve'pi pUrvAnubhavAhitazaktiviSayakasaMskAraH prAkaTyalakSaNodbodhazAlI yAvanna bhavati tAvacchaktismaraNaM na bhavatIti zakismaraNe tatsaMskArobodho'vazyamapekSitavyaH, zaktismaraNAcArthasmaraNaM tadaiva bhavati yadi tadarthaviSayakasaMskAraH prakaTo bhavati nAnyatheti saMskAra prAkavyasya saMskArobodhasvabhAvasyAvazyamarthopasthitAvupajIvyatvena paGkajapadasya padmatve samudAyazaktilakSaNasamba. ndhAbhAve'pi padmatvaniyatAvayavazaktimahAhitapadmatvaviSayakAt saMkArAdudbodhalakSaNaprAkaTyAliGgitAt padmatvopasthitiH sammavati, dravyatvAdInAM cokazaktivyApakatve'pi na tadviSayakaH saMskArastAdRzazaktimahAhito navA tataH prakaTitaH sa iti 'paGkaja. mAnaya' ityatra saskAramAMtropasthitasya panatvasyavAnvayabodho na dravyatvAdInAmiti pratikSepahetumuparzayati-zabdasambara dhopagame'pIti- zabdasyArthena saha zaktilakSaNasambandhopagame'pItyarthaH / nanu paGkajapadasya na padmatve zaphirnavA lakSaNA'. thApi padmatvasya prakAravidhayA'nvayabodhe bhAna yadi tadA 'gaGgAyAM ghoSaH" ityatrApi gaGgApadasya gaGgAtIre lakSaNAtmakasambandhAbhAve'pi tasyAnvayabodhe bhAnasambhavAllakSaNoccheda ityata Aha- "ghaTamAnaya' ityatreti- jaladhAraNAdikAryArtha ghaTasyAnayanamabhipretam, na ca cchidraghaTena jaladhAraNAdikaM sambhavati tatazchidretaraghaTatvena ghaTe ghaTapadasya zaktyA bhAve'pi 'ghaTamAnaya' iti vAkyajanyazAbdabodhe chidretaraghaTatvaM prakAratayA bhAsate tathA padmatvarUpaprakArasya padAsambaddhasya zAbdabodhe bhAne'pi prakAriNo dharmiNo na padAsambaddhasya zAbdabodhe bhAnamiti gaGgAtIratvasya lakSyatAvacchedakasya prakArI bhUtasya padAsambaddhasya zAbdabodhe bhAnasambhavAt tatra lakSaNAbhAve'pi dhArmaNo gAtIrasya padAsambaddhatve tadbhAnAsambhavAt tadbhAnAtha mahAtIre gaGgApadasya lakSaNA''vazyakIti na lakSaNoccheda ityarthaH / uktaprAyamiti-'atha lAkSaNikamananubhAvakramava' ityAdiprandhena prakArAntareNa lakSaNAyA Avazyakatvamuktamityata uktaprAyamityuktam, 'bhAne na' ityatra 'prakArasyApi 'tyapeH 'bhAne' ityanantaraM sambandhaH tena prakArasya bhAne'pi na lakSaNoccheda ityanvaye ukto'rthaH spaSTamevAvabhAsata iti / nanu Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'nayAmRtatarahiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nyopdeshH| saMskArapAkaTyAt prakAriNo'pyupasthiterlakSaNoccheda eva, atroktagaGgApadAnyathAnupapattyA'zakyatAtparyasyaiva lakSaNAkalpakatvAt , yadyapi 'gaccha gacchasi cet kAnta !' ityAdAvazakyamaraNatAtparyakatve'pi na lakSaNA, anumAnenaiva nirvAhAt, tathApyasati gatyantare tAtparyasya lkssnnaaklpktvmitydossH| Rjuvastu-" ghaTAdipadAnAM vizeSatAtparyasAhAyyena nIlaghaTAdibodhakatvavat paGkajapadasyApi paGkajanikartRvizeSapadmatAtparyagrahasAhAyyena padmAnvayabodhakatvasambhavAdapi na tatra zaktiH, na caivaM paGkajanikartRtvenaiva tadupasthitiH syAnna padmatveneti vAcyam , iSTApatteH, kathamanyathA kadAcit kumude'pi prayogastava lakSaNayA, mama tu tatklaptayA'vayavazaktyaivAkAsAdisamavahitayA zakyArthaviSayI kumudabodhasambhava iti mahAn vizeSaH" ityaahuH| yathA prakAre lakSaNAbhAve'pi saMskAraprAkaTyAt tadupasthityA zAbdabodhe tasya bhAnaM tathaiva dharmiNo'pi saMskAraprAkaTyAdupasthititaH zAbdabodhe bhAnasambhavAt prakAriNyapyazakye lakSaNA nAzrayaNIyeti lakSaNocchada ityAzaGkaya pratikSipati-na ceti / prakAriNo'pi dharmiNo'pi / yadi -- gaGgAyAM ghoSaH' ityatra gaGgApadasya gaGgAtIre zaktyabhAvavallakSaNAbhAvo'pi tarhi gaGgApadaM tatrAnarthakyAnoccAraNIyaM syAt , uccAryate ca vRddhaparamparayA tatra gaGgApadamiti tadanyathAnupapattyA tatprayokturyadazakye gaGgAtIre tAtparya 'gaGgApadaM gaGgAtIrarUpArtha bodhayatu' ityAkArakaM tadeva gaGgApadasya gaNAtIrarUpArthe lakSaNAM 'kalpayatIti na lakSaNoccheda iti pratiSedhahetumupadarzayati- atreti-' gaGgAyAM ghoSaH' ityAdivAkya ityarthaH / azakya. tAtparyasyaiveti-paGkajamAnaya' ityAdau tu padmatvAbodhane'pi paGkajanikartRrUpArthabodhakatayA sArthakaM paGkajapadamiti na tasyAnyathAnupapattirityazakye padmave na tasya tAtparya kintu darzitayuktyaiva saMskAraprAkayyAdupasthitasya padmatvasyAnvayabodhe bhAnamiti padmatvaviSayakatAtparyAbhAvAnna tatra lakSaNA kalpyata ityaashyH| gatyantarAbhAve satyazakyatAtparyasya lakSaNAkalpakatvaM na tu azakyatAtparya mAtrasyetyAha- yadyapIti / "gaccha gacchasi cet kAnta!" ityAdAviti-atrAdipadAt " panthAnaH santu te zivAH / mamApi janma tatraiva bhUyAd yatra gato bhavAn" // iti caraNatrayasya pariprahaH, [sAhityapranthe] iyaM ca svAminaM prati tatparadezagamanapratiSedhArtha bhAryAyA uktiH, tvaM cet gacchasi cet tadAnImevAhaM niye. tasmAnmama jIvanaM vAJchasi ced mA gacchati vakcyA bhAryAyAstAparyam , itthaM coktavAkyaghaTakasya kasyApi padasya maraNaM na zakyamityazakye maraNe uktavAkyasya tAtparyasattve'pi na tatra lakSaNA, tAmantareNaiva maraNarUpArthapratItisambhavAt , uktavAkyaprayogakAle jIvantyAstasyA bharturyatra gamanaM tatra janma tadaiva sambhavati yadi tadgamanasamanantarameva tasyA maraNaM bhavediti bhartRgantavya. dezIyatajanmanA tadIyamaraNamanumIyata ityanumAnAdeva maraNAvatisambhavAnna tatra lakSaNayA prayojanamiti na maraNa. tArpayasya lkssnnaaklpktvmityrthH| tathApi tatrAnumAnena tAtparyaviSayIbhUtAzakyamaraNarUpArthAvagatisambhave'pi / asatItighasya tAtparyaviSayIbhUtAzakyArthasya nAnumAnAdito'vagatisambhavastasminnarthe'zakye tAtparyasya gatyantaraviraheNa tadavagataye lakSaNAyA Avazyakatvamiti tAdRzatArpayasya lakSaNAkalpakatvena na lakSaNocchedalakSaNo doSa ityarthaH / - paGkajapadasya panatvena padmabodhane samudAyazakti prakArAntareNa nirAkurvatAmRjUnAM matamupadarzayati-Rjavastviti-asya * AhuH' ityanena sambandhaH / vizeSatAtparyasAhAyyeneti-ghaTapadaM nIlaghaTaM bodhayatu, pItaghaTaM bodhayatu' ityAdi. vizeSatAtparyasahakAreNetyarthaH / na tatra zaktiH na paGkajapadasya padmarUpArthe smudaayshktiH| nanu paGkajapadasya yadi padmatvena pApAtha na samudAyazaktiH, kintu paGkajanikartRtvena rUpeNAvayavazaktireva tarhi paGkajanikartRtvenaiva rUpeNa padmopasthitiH syAna tu panatvena rUpeNa padmopasthitirityAzaGkAmiSTApattyA pratikSipati-na ceti-asya 'vAcyam ' ityanenAnvayaH / evaM paGkajapadasya panatvena rUpeNa paJa samudAyazaktyanabhyupagame / tadupasthitiH padmopasthitiH / iSTApatteritipaGkapadAt paGkajanikartRtvenaiva padmasya bodho na tu panatvenetyApAdanasyeSTApattirUpatvenAdoSatvAdityarthaH / yadi bhavanmate paGkajepadAt padmatvena rUpeNa bodhastadA padmatvasya kumude bAdha.t kumude paGkajapadaprayogaH kadAcijjAyamAno virudhyeta, ataH kumude lakSaNayA tatprayogaH kalpanIyaH, asmanmate tu paGkajanikartRtvasya kumude'pi sattvAcchaktyaiva tatra tatprayogasya sambhavAllakSaNA - zrayaNaM na kartavyamiti bhavanmatApekSayA'smante vizeSo'pItyAha-kathamiti / anyathA paGkajapadAt samudAyazacyA padmatvena Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / 195 naigamanayAnusAriNo naiyAyikAstu-" saMskAramAtravazAt panatvabhAne niyamataH kalpyamAne'gRhIta, samudAyA(ya)zakkerapyanubhUtapadmatvasya tadAnApattiH, paTottarajapadasyaiva saMskArobodhakasya tvayA vAcyatvAt, na ca pratyekavyutpannasya samudAyavyutpatti vinA padmavaprakArakapadmAnubhavo jAyate, na ca padmatvA. nvayatAtparyagrahe sa jAyata eva, tadaahe tu tata eva sa na syAditi vAcyam , tathApi pratyekAvyutpannasya, pAjapadAt padmatvaprakArakapratIteH, kozeSu paGkaja padmapadayoH paryAyatAkIrtanasya ca samudAyazaktisAdhakatvAt, zabdAnupasthitasya zAbdaviSatayA'bhyupagame ca ghaTAdAvavyutpannasya ghaTaviSaya(ka)prabalasaMskArAt rUpeNa padmabodhAbhyupagame / 'kumude'pi prayogastava lakSaNayA' ityasya sthAne 'kumude'pi prayogaH syAdataH kumudeM. prayogastava lakSaNayA' iti pAThaH samocInaH, pajapadasya padma samudAyazaktirapItyabhyupagantustava mate padmAnadhikaraNe, sarovizeSe kumudavati paGkajanikartRkumudarUpArthamupAdAya paGkajamastIti prayogaH zaktyA kathaM syAdapi tu na syAt , kintu, pahajapadasya lakSaNayA kumudarUpArthamAzritya tathA prayogo bhavet, tasyAvayavazaktimAtramabhyupagacchataH samabhirUDhanayAvalambino mama punaH paGkajanikartRtvasya kumude'pi sattvAt paGkAnikartRtvena kumudarUpArthamupAdAya zaktyaiva tatra paGkajamastIti prayoga upapadyata iti na tatra lakSaNAzrayaNamiti bhavanmatApekSayA'smanmate mahAn vizeSa iti saralA vadantItyarthaH / ___ pahajapadasya pane samudAyazaktimabhyupagacchatAM naigamanayAnusAriNAM naiyAyikAnAM matamugdarzayati-naigamanayAnusAriNo naiyAyikAsviti-asya vyavahitena yena yogatyAge'pasiddhAntaH syAt' ityanantaram 'AhaH' iti kalila panatvabhAne pajapadajanyAnvayabodhe padmabhAne / agRhItasamudAyazakerapi yena pramAtrA pahajapadasya, padma samu.. dAyazakiH pUrva na gRhItA tasyApi / anubhUtapanatvasya pratyakSAditaH pUrva gRhItaM padmatvaM yena tasya, etAvatA panatvara viSayakasaMskArastasya pramAtuH padmatvaviSayakasmaraNaprayojakaH samastItyAvaditam / tadbhAnApattiH paGkajamastItyAdivAkyA, janyazAndabodhe padmatvabhAnApattiH / nanu saMskAramAtrAna smaraNaM kintUbuddhasaMskArAdevetyudbodhakAbhAvAt sato'pi padmatva.. viSayakasaMskArasya prAkavyAbhAvAna panatvasmaraNamato na tasya pramAtuH paGkajamastIti vAkyajanyazAbdabodhe padmatvasya, bhAnamityata Aha-paGkapadottarajapadasyaiveti / tvayA samudAyazaktyanabhyupagantrA, tathA ca pakapadotarajasadasya padmAvasaMskArobodhakasya tatra sattvAt saMskAraprAkaTyaM syAdeveti tataH smRtasya padmavasya zAbdabodhe bhAnaM prasajyata ityarthaH / / uktaprasajasyeSTApattirUpatAzrayaNenAdoSatvaM nAbhyupagantuM zakyamityAha-na ceti- asya 'jAyate' ityanenAnvayaH / pratyeka vyutpannasya paGkapadasya kardame zaktiH, japadasya janitari zaktirityevaM. jAnAnasya / samudAyavyutpatti vinA pahajapadaM padmatvAvacchinne zaktamityAkArakasamudAyazaktiprahaNamantareNa / nanu paGkajamastItyatra 'paGkajapa padmavAvacchinnaviSayakabodhecchayoccaritam ' ityAkArakatAtparya jJAne sati samudAyazaktigrahAbhAve'pi padmavaprakArakapadmaviSayakAnubhavo bhavatyeva, niruktatAtparyagrahAbhAve tu nirutatAtparyagraharUpakAraNAmAvAdeva niruktAnubhavAbhAvo na tu samudAyazaktimahAbhAvAdityAzaya, pratikSipati-na ceti- asya vAcyam ' ityanenAnvayaH / saH padmatvaprakArakapadmaviSayakAnubhavaH, evamagre'pi / tadanahe. . . tu paGkajapadaM padmatvaprakArakapadmaviSayakAnubhavecchayoccaritamiti tAtparyagrahAbhAve punH| tata eva nirutatAtparyagrahAbhAvAdeva / / pratikSepahetumupadarzayati-tathApIti- uktadizA samudAyazaktigrahamantareNApi nirutatAtparyagrahabhAvA'bhAvAbhyAM padmatvaprakArakapadmaviSayakAnubhavabhAvA'bhAvayoruSapAdane'potyarthaH / pratyeketi- yasya pramAtuH paGkapadaM kardame zataM japadaM janikartari zaktamityevamavayavazaktigraho nAsti tasyApi pratyekAvyutpannasya pramAtuH paGkajapadAt padmatvaprakArakA viSayakAnubhavasya bhAvAt pahajapadasya pane zaktiravazyamabhyupeyA, anyathA tasya pramAtuH paGkajapade zaktisAmAnyasyaiva prahAbhAvAcchaktipraharUpasahakAriNo'bhAvAt paGkajapadAt padmapratItireva na bhavet , nahi zaki-lakSaNAnyataravRttigrahamantareNa zabdAdarthAnubhava upeyate, na ca kasminnapyarthe zaktipahamantareNa zakyasambandharUpalakSagAgrahasyApi sambhava iti / kozebdhiti- kozeSvekArthavAcakatayA pahaja-padmapadayoH kIrtanamasti tatra padmapadaM na paGkajanikartari zataM kintu padmatvAvacchinnazakameveti 'pahajapadamapi yadi padmatvAvacchinnazaktaM bhavet syAt tadaikadharmAvacchinnavAcakatvalakSaNaparyAyateti tadbalAt paGkajapadasya pane zaktiriti samudAyazaktisiddhirityarthaH / pahajapadenAnu sthitasya padmasya saMskAramAtropasthitasya zAbdabodhaviSayatvAbhyupa Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNinyA samalato nayopadezaH / tadAnaprasaGgaH, pazu(tva-)gotvayoH prayogopAdhitvaM zatyupAdhitvaM ceti tu paribhASAmAtram , ghaTAdipade ghaTatvAderapi tattvApatteH, upAdhibhUtena ghaTatvAdinA saMskAropasthiteraprakAreNa nirvikalpakApattinirAsasyApi zakyabhASaNatvAt , ' padmatvasmaraNasya paGkapadocarajapadasya vA kumudAdiprayogapratibandhakatvaM zaktikovyaM(jya) vA kalpyate ' ityapi yaduktaM tadayuktam , agRhItapadmazataH paGkajapadAta paGkajanikartRtvena rUpeNa kumudAdibodhadarzanAt , ata evAvyutpannaH / paGkajamAnaya' iti vAkyazravaNAnantaraM kumudAnayane dolAyate, sAmAnyazabdatvAdamISAm ; ' vizeSatAtparyavazAd vizeSabodhakatvam ' iti yaduktaM tatrApi vastugatyA yo vizeSastadbodhakatvaM vA vizeSAkAreNa vA ? Aye padmatvAnanubhavApattiH, dvitIye lakSaNAprasaGgaH, na ceSTAgame'tiprasaGgadoSa- saGgamayati-zabdAnupasthitasyeti / ghaTAdAvavyutpannasyeti-ghaTAdau ghaTAdipadazaktimajAnAnasyetyarthaH / tadbhAnaprasaGgaH zAbdabodhe ghttaadibhaanprsnH| pazupadasya na lomavallAlavattvalakSaNapazutvAvacchinne zaktiH, gopadasya ca na gotvAvacchinne zaktiH, kintu pazvAdipadavyutpattinimittAvacchinna eva, evamapi lomavallAGgalavati yat pazupadaM prayujyate, gotvavati gopadaM ca prayujyate,.. sat pazutva-gotvayoH prayogopAdhitva-zaktyupAdhitvayorupagamAdityapi yuktirika' svecchAmAtranirmitameva, evaM sati ghaTatvAderapi ghaTAdipadaprayogopAdhitva-zaktyupAdhitvayoreva prasaktyA ghaTAdipadAnAmapi ghaMTatvAdyavacchinne zaktepacchedApattarityAha-pazutva-gotvayoriti / paribhASAmAtra svecchaamaatrklpitm| tatvApatte: pryogopaadhitv-shktyupaadhitvyoraaptteH| nanu ghaTAdipadasya yadi ghaTatvAdyavacchinna na zaktiH kintu yasyAM vyaktau ghaTatvAdikaM vartate tasyAmeva vyaktau ghaTAdipadaM prayujyate, ghaTAdipadasya ca zaktirityevaM ghaTatvAdeH prayogopAdhitva-zatyupAdhitvayorupagame pAdipadAnirvikalpakaghaTAdivyaktipratItiH syAdityata Aha- upAdhibhUteneti- 'saMskAropasthiteraprakAreNa' iti sthAne 'saMskAropasthitau prakAreNa' iti pATho yuktaH, yadyapi ghaTatvena rUpeNa ghaTe ghaTapadasya na zaktiH, kintu yasyAM jyako ghaTatvaM tasyAmeva ghaTapadasya zaktiriti zaktyupAdhibhUte ghaTatve ghaTapadazaktyabhAvAnna zaktyA ghaTatvasyopasthitiH, tathApi saMskAramAtreNa ghaTopasthiteH sambhavena saMskAraprabhavopasthitau prakAreNa ghaTatvena ghaTasya pratItito na ghaTasya nirvikalpakApattirityevaM gadituM shkytvaadityrthH| zakyabhASaNatvAda ityasya zakyaM gadituM yogyaM bhASaNaM vacanaM yasya tattvAdityarthaH / yaca samudAyazaktyanabhyupagantrA pareNa "astu vA parasya samudAyazakteriva mama padmatvasmaraNasya kumudAdau prayogapratibandhakatvam , yadvA paGkapadottarajapadasyaiva kumudAdismaraNapratibandhakatvam" ityuktaM tadapi na samIcInamityupadarzayatipanatvasmaraNasyeti / zaktikojya gheti- etacca "ata evAvayavazaktAveva kecit kaujya kalpayanti" iti granthenokam , tadayuktave hetumupadarzayati- agRhItapadmazaktariti- etAvatA paGkajapadena padmatvasmaraNaM na bhavati, saMskAramAtreNa bhavato'pi padmatvasmaraNasya paGkajanikartRtvena rUpeNa kumudAdibodhadarzanena na tatra tasya pratibandhakatvam, paGkapadottarajapadasya taMtra bhAve'pi paGkajanikatRtvena rUpeNa kumudAdibodhasya bhAvena na tasyApi tatra pratibandhakatvam , ata evAvayavazaktikojyamapi na smbhvduktikmityrthH| ata eva paGkajapadAt paGkajanikartRtvena rUpeNa kumudAdibodhabhAvAdeva / avyutpannaH paGkajapadasya pane samudAyazaktimajAnAnaH pramAtA, paGkajapadasya padeM zakiM jAnAnastu pramAtA 'paGkajamAnaya' iMti vAkyazravaNAnantaraM paGkajanikartRpadmAnayanasya kAryatvaM nizcinotyeveti na sa kumudAnayane dolAyata ityata uktam - avyutpanna iti / RjUnAM yadapi matam-ghaTAdipadAnAM vizeSatAtparyasAhAyyena nIlaghaTAdibodhakatvavat paGkajapadasyApi paGkajanikartRvizeSapadmatAtparyagrahasAhAyyena padmAnvayabodhakatvasambhavAdapi na tatra zaktiH, iti tadapi na samIcInamityAvedayatisAmAnyazabdatvAditi-padmakumudAdisAdhAraNadharmAvacchinnavAcakatvAdityarthaH / amISAM pahajAdizabdAnAm / vizeSa. tAtparyavazAt paGkajanikartRvizeSapadma paGkajapadaM bodhayatu' iti tAtparyavazAt , 'paGkajapadaM paGkajanikartRvizeSapadmaviSayakabodhecchayoccaritam' iti tAtparyagrahasahakAreNeti yAvat / vizeSabodhakatvaM paGkajanika vizeSapadmabodhakatvam / uktasyAyuktatvaM bhAvayituM vikalpayati-tatrApIti / Adya vastugatyA paGkajanikartRrUpasAmAnyasya yaH padmavyaktilakSaNavizeSastadbodhakasvamiti pakSe / panatvAnanubhavApattiH padmatvena rUpeNa padmasyAnubhavo na syAt, kintu paGkajanika tveinaiva vizeSasya paramabhyaktilakSaNasya pratItirbhavet / dvitIye paGkajanikavizeSapadamasya padamasvarUpavizeSAkAreNa bodhakatvamiti pakSe / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / pattiH, mukhyArthavizeSitasyaiva panatvasya mAnAt , tathA ca vRttidvayavirodhasya jAgarUkatvAt ' parja kumudamAnaya 'ityatra ca paGkajapade na lakSaNA, kintu padmatvamupasthitamapyanvayAyogyatvAcAlamityavayavArtha eva paramanvetIti na kiJcidanupapannam , na ca rUDhyA zIghropasthitena padmanAvaruddhatayopasthitasya paGkajanikartRtvasya kumudAnvaye nirAkAsatvAt svatantropasthitaye lakSaNAvazyambhAvaH, yogArthasya rUbyarthaH vizeSaNatAyAM tathAbhAve'pi vizeSyatAyAM svAtantryAnapAyAt , anyathA 'iyenena yajeta' ityatra balavadalakSaNAprasaGga iti-pakajapadasya padmatvena pardo samudAyazaktyabhAve'vayavazaktiH pakkajanikartRrUpasAmAnya eva, na tu padmatvena rUpeNa padma iti pakkajapadasya padmatvena padame lakSaNAzrayaNAdeva tathA bodha iti lakSaNAprasaGga ityarthaH / bhavata pakkajapadAt padmatvena rUpeNa padmabodho lakSaNayA kA no hAniriti lakSaNAprasaGga iSTApAdanatvAna doSAvaha ityA. zakAM pratikSipati-na'ceSTApattiriti / niSedhe hetumAha-mukhyArthavizeSitasyaiveti-pakajapadasyAvayavazaktyA pratipAdyatvAnmukhyo yaH paGakajanikartRtvarUpo'rthastadvizeSitasya tatsahitasyaiva padmatvasya paGkajapadajanyabodhe bhAnAdityarthaH / bhavatvevaM kA kSatirityata Aha-tathA ceti- paGkajapadajanyabodhe paGkajanikartRrUpamukhyArthavizeSitapadmatvarUpalakSyArthabhAne cetyrthH| vRttidvayeti- eka padamekadaikasya pramAtuH svazakyArthamAtraboghaM svalakSyArthamAtrabodhaM vA janayati, na tu svazakyalakSyobhayArthabodhamiti niyamena vRttidvayavirodhasya zaktilakSaNobhayavRttigrahasahakAreNa zAbdabodhAjanakatvasya / jAgarUkatvAt vAdikadambakAvipratipattyA sadbhAvAt / nanu paGkaja kumudamAnaya' ityAdau paGkajapadazakyArthasya paGkajanikartRpadmasyAbhedana kumudarUpArthe nAnvayasambhava iti tatra paGkajapadalakSyArthasyaiva kumude'nvaya iti lakSaNA'pyAvazyakIti vRttidvayavirodhastavApi syAdityata Aha- 'paGkajaM kumudamAnaya' ityatra ceti- tatra samudAyazaktyopasthitasyApi padmatvasya vAdhAt kumudapadArthe nAnvayaH, kintvayavazaktyopasthitasya paGkajanikartureva tatrAnvaya iti paGkajapadaM tatraikayaiva zakilakSaNa. vRtyA'rtha bodhayatIti lakSaNAzrayaNAbhAvAna vRttidvayavirodhasyAvakAza ityarthaH / nanu paGkajapadAd yadaivAvayavazaktyA paGkajanikartarupasthitistadaiva samudAyazaktyA padmasyApyupasthitiriti samAnakAlInopasthitikatvena padma evAnveti paGkajanikartRrUpo'rtha iti padmarUpArthe vizeSaNatayA'nvitasya paGkajanikartunirAkAGkSatayA na kumudapadArthena samamanvayaH sambhavatIti padmAvizeSaNatayA svAtantryeNa paGkajanika rupasthitaye tatra lakSaNA''vazyakIti vRttidvayavirodhaH syAdevetyAzaGkaya pratikSipati-na ceti / sakhyA samudAyazaktyA, avaruddhatayA ekatra vizeSaNatvenopasthitasya nAnyatra vizeSaNatayA'nvaya iti niyamAt padma vizeSaNatayopasthitasya paGkajanikartune kumude'nvaya iti vizeSyIbhUtena padmana svAtirikta vizeSaNatayA paGkajanikartuH svavizeSaNasyAnvayapratibandhakenAvaruddhatayA'nyatrAnvetumayogyatayopasthitasyAvayavazaktyopasthitasyetyarthaH / svatantropasthitaye padmAvizeSaNatayA pngkjnikrtrupsthitye| pratikSepahetumupadarzayati-yogArthasthati- avayazaktijanyopasthitiviSayasya pngkjnikrturityrthH| rUDhyarthavizeSaNatAyAM samudAyazaktijanyopasthitiviSayapadmarUpArthavizeSaNatAyAM satyAm / tathAbhAve'pi kumudapadArthe vizeSaNatayA'nvaye nirAkAsatve'pi / vizeSyatAyAM paGkajanikartRrUpayogArthasya samudAyazaktyarthapadmanirUpitavizeSyatAyAm / svAtantryAnapAyAt anyatra vizeSatayA'nupasthitatvalakSaNasya svAtantryasyAnapAyAt sattvAt , tathA .ca svAtantryeNopasthitasya paGkajanikartRrUpayogArthasya kumudapadArthe'bhedena vizeSaNatayA'nvaye sAkAlatvamanAkulameva, ekatra vizeSaNatayopasthitasyAnyatra vizeSaNatayA nAnvaya iti niyamasya virodhAbhAvAdityarthaH / nanu yathA'vayavazaktyA paGkajanikartuH pRthagevopasthitatvAt svAtantryaM tathA samudAyazaktyA padmasyApi pRthagevopasthitatvAt svAtantryameva, tasya ca bAdhAdabhedena na kumudarUpArthe'nvayasambhavaH, na ca rUbyartha padmaM parityajya yogArthasya kevalasyaiva kumudapadArthe yogyatvAdanvaya iti vaktuM yuktaM tathA kutrApyadRSTatvAdityata Aha- anyatheti-anvayAyogyamekamartha parityajya yogyasyAparArthasya padArthAntareinvayabodhasyAnabhyupagame ityarthaH / zyenena yajeteti- 'darza-pUrNamAsAbhyAM svargakAmo yajeta' ityAdau sarvatra balavadaniSTAnanubandhitvamiSTasAdhanatvaM kRtisAdhyatvaM cetyetatrayaM vidhyarthaH, nahi prayojanamanuddizya mando'pi pravartata iti pravRtti pratISTasAdhanatAzAnamavazyaM kAraNamabhyupagantavyam, tatheSTasAdhane'pi candramaNDalAnayane kRtyasAdhye na pravartata iti kRtisAdhyatAzAnamapi pravRttiM prati kAraNaM svIkartavyam, tathA madhuviSasampRkAnamakSaNe iSTasAdhane. kRtisAdhye'pi ca maraNarUpabalavadaniSTAnubandhini na pravRttirato balavadaniSTAnanubandhitvajJAnamapi pravRttikAraNam, evaM ca pravartakatvAnurodhAd vidhe Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / niSTAnubandhitvamayogyatvAnnAnvetIti siddhAntabhaGgaprasaGgAt , yat tUktam-' pratyakSopasthitenApi kalApena tAtparyaprahaM sahakAriNamAsAdya ' pacati ' ityatrAnvayabodha iSyata' iti, tat tadA zobhate yadi tAtparya. prahasya vAkyArthapratipattAvaGgatvamIkSAmahe, tadeva tu nAsti pramANAbhAvAt, pratyuta tAtparyamasya na jJAyate asmAd vAkyAdayamarthastAvadavagamyata eveti vicintya parAvRttya kutrAsya tAtparyamiti pRcchati (pra)yojyavRddha iti; na lAkSaNikapadArthopasthitAnvaya-vyatirekAbhyAM tAtparyagrahasya hetutvAvadhAraNAdanyatrApi taskalpanaM yuktam , satyAM padArthopasthitau tAtparyaprahavilambena vAkyArthAnubhavavilambAnupalabdheH; na puruSAntarodIri. takalAyapadArthopasthitAvapi tAtparyagrahasattvA-'sattvAbhyAmanvayabo(dhA-'bo)dhadarzanAd vAkyArthAnubhave'pi taddhetutvam , AsattisattvA-'sattvAbhyAmeva tau, na tAtparyagrahasattvAsattvAbhyAmiti, puruSAntarodIritakalA rukatritayArthakatvaM vyavasthitam , evamapi -- zyenenAbhicaran yajeta' ityAdau zatruvadhakAmanayA kriyamANasya zyenayAgasya maraNoddezyakamaraNAnukUlavyApArAtmakahiMsArUpatayA balavadaniSTanarakasAdhanatvena baladaniSTAnanubandhitvAbhAvena vidhizaktyopasthitasyApi balavadaniSTAnanubandhitvasya parityAgenaiva vidhyarthayoriSTasAdhanatvakRtisAdhyatvayoH zyenayAge'nvaya ityevaM balavadamiSTAnanubandhitvamayogyatvAcchayenayAge bAdhitatvAcAnvetIti siddhAntasya bhaGgaprasaGgAt , ato yathA tatra balavadaniSTAnanubandhitvarUpavidhyarthaparityAgeneSTasAdhanatva-kRtisAdhyatvarUpavidhyarthasya zyenayAge'nvayastathA 'paGkaja kumudamAnaya ityatra kumude'nvayAnahatvAt samudAyazaktyopasthitasyApi padmarUpArthasya parityAgenAvayavazaktyopasthitasya paGkajanikartRrUpArthasya kumudapadArthe'nvaya upapadyate ityrthH| yadapi samudAyazaktyanabhyupagantuH padmatvasya padAnupasthitasya saMskAramAtropasthitasya zAbdabodhe bhAnamityasyopapattaye na ca saMskAropasthitasya zAndabodhe'pravezo'nyathA kiM pacatItyukta pratyakSopasthitaM kalAyamAdAya' ityAdigranthena pramANAntaropasthitasyApi zAbdabodhe bhAnamiti matamupapAditaM zaGkA-samAdhAnAbhyAM tadapi na yukabhityupadarzayati-yat tUkamiti / tat tAtparyagrahasahakAreNa pacatItyatra pratyakSopasthitasya kalAyasya karmatayA pAke'nvayabodhAbhyupagamanam / tadeva tu nAsti tAtparyagrahasya vAkyArthapratipattAvAtvameva nAsti / na kevalaM tAtpasaMgrahasya vAkyArthapratipattyaGgatve pramANAbhAvaH, api tu tAtparyagrahaM vinApi . vAkyArthapratipattirjAyamAnA'nubhUyate, yataH kasyacid vAkyasyArtha tAtparyagrahamantarA'pyavagatyAnantaraM prayojyavRddhaH prayojakavRddhaM pRcchatItthaM bhavadukavAkyAdayamoM mayA jJAyate, bhavatastu kutra tAtparyamityAha-pratyateti / asya prayojakavRddhoccaritasya shrymaannvishesssy| asmAda vAkyAt / prayojakavRddhocaritAcchrayamANAd vAkyavizeSAt / ayamarthaH svIyatadvAkyajanyazAbdabodhe'vabhAsamAno'rthaH / parAvRtya prayojakavRddhAsammukhInaH prayojakavRddhasammukho bhUtvA / kutra kasminnarthe / asya nirutavAkyasya / nanu lAkSaNikapadaghaTitavAkyasthale yatrArthe vaktRtAtparyagrahastatrArthe lakSaNAvRttijJAnAlakSyArthopasthityA lakSyArthaviSayakAnyabodho bhavatIti lakSaNAtmakavRttijanyopasthitijanyazAbdabodhe tAtparyagrahasya kAraNatvamavazyameSitavyam , tatra lakSaNAtmakavRttimahaprayojyazAbdatvAvacchinnaM prati tAtparyajJAnaM kAraNamityevaM kAryakAraNabhAvakalpanApekSayA lAghavAt sAmAnyataH zAbdatvAvacchinnaM prati tAtparyajJAnaM kAraNamityeva kAryakAraNabhAvaH kalpyata ityastyeva tAtparyagrahasya vAkyArthapratipattyaGgatve pramANamityAzaGkaya pratikSipati-na ceti / na lAkSaNikapadArthopasthitAnvaya-vyatirekAbhyAm' ityasya sthAne 'na ca lAkSaNikapadArthopasthitAbanvaya-vyatirekAbhyAm' iti pATho yukaH, 'naca' ityasya yuktamityanenAnvayaH. tAtparyaprahasattve lAkSaNikArthasyopasthitirbhavati tAtparyagrahAbhAve lAkSaNikArthasyopasthitina bhvtiityevmnvy-vytirekaabhyaamityrthH| anyatrApi zakapada. mAtraghaTitavAkyasthale zakyapadArthopasthitijanyazAbdabodhe saMskAramAtraprayojyopasthitijanyazAbdabodhe'pi c| tatkalpanaM tAtparyagrahasya kAraNatvakalpanam , yadvilambAd yasya vilambastasyaiva taM prati kAraNatvam , tAtparyagraivilambe'pi padArthopasthitI satyAM zAbdabodho bhavatyeva na tu zAbdabodhavilamba upalabhyata ityarthaH / nanu ekena pacatItyuktau pareNa kiM pacalIti prazna tadanyaina kalAyamityukto kalAyapadAt kalAyarUpArthopasthitAvapi 'kalAyamiti padaM kalAyakakapAkAnvayabodhaparam' iti tAtparyagrahasattve kalAyakarmakapAkAnvayaviSayakazAbdabodho bhavati, nirukatAtparyagrahAbhAve niruktazAbdabodho na bhaktIyanvaya-vyatirekAbhyAM tAtparyagrahasya vAkyArthabodhaM prati kAraNatvaM siddhayatyevetyAzaya pratikSipati-nati / / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNiyAM samalato gayopadezaH) 199 yapadenApi ' pacati' ityasya samabhivyAhArapratisandhAnena puruSaiH khaNDane kriyamANe zloka ivAnvaya. bodhadarzanAd vAkyArthAnubhave samabhivyAhArapratisandhAnasyaiva hetutvAt ; arthAdhyAhArapakSo'pyayukta eva, 'vimato dvArAnvayabodho dvAropasthApakapadajanyaH zabdadvArAnvayabodhatvAt sampratipannavat' ityanumAnAt ' pidhehi ' ityatra ' dvAram ' iti zabdAdhyAhArasyaiva siddheH, kizca, vibhaktivizeSasamabhivyAhAramAsA. caiva padAnAmarthAnubhAvakatvam , tathaivAkAGkSAdarzanAditi eva padArtho na zAbdaH, tadaMza evAkADA'sambhavenAnvayabodhAnupapatteH, gauravasya prAmANikatve yAvadanvayapratiyogyupasthiteH zAbdatvasya zAbdabodhe tantratvAditi dik / syAdetat, 'paGkajamAnaya' ityatra paGkajazabdena vAkyArthajJAnAnukUlaM kIdRk padArthajJAnaM janyate 1 'padmaM paGkajanikartR ' ityAkAramiti cet ? tat kim anubhavarUpaM smaraNarUpaM vA ? nAdya:sAmagrIvirodhAt, paGkajanikartRtvAMze jhanubhavasAmagrI, padmAMze smaraNasAmagrI, te ca militvA kathamekaM puruSAntarodIrita' iti sthAne 'na ca puruSAntarodIrita' iti pATho yuktH| taddhetutvaM tAtparyagrahasya kAraNatvam / niSedhe hetumupadarzayati-AsattisaravA'sattvAbhyAmeveti / to anvayabodhA'nvayAbodhau, puruSAntareNa 'kalAyam' ityuktau ' kalAyaM pacati' ityevaM 'kalAyam' ityasya 'pacati' ityanena sahAvyavahitapUrvAparIbhAvalakSaNAsattisattve kalAyakarmakapAkAnvayabodho bhavati, nirukA satyabhAve ca niruktavAkyArthabodho na bhavatItyanvaya-vyatirekAbhyAmAsattereva vAkyArthabodhaM prati kAraNatvaM na tu taatprygrhsy| 'puruSaiH khaNDane kriyamANe' ityasya sthAne 'puruSairanvaye kriyamANe' iti pATho yuktH| zloka iveti-yatpadadvayArthayoranvayabodho'pekSitastayoH padayoH zloke samabhivyAhRtayorabhAve yathAzratazlokavAkyAt tatpadadvayArthAnvayabodhAbhAve'pi tatpadayorAsattikalpanayA yad vAkyAntaraM tata eva padavyAsattisahakArAdanvayabodho yathA dRzyate tathA'nyatrApyAsattita evAnvayabodhabhAvena vAkyArthAnubhave samabhivyAhAralakSaNAsattipratisandhAnasyaiva hetutvAdityarthaH / yadapi 'ata eva tAtparyaviSayAnvayapratiyogivAcakapadAdhyAhArApekSayA'rthAdhyAhAra eva lAghavamAmananti' iti pranyena samabhirUDhanayamate'rthAdhyAhArasyaiva yuktatvamAveditaM tadapi na yuktamityAha- arthAdhyAhArapakSo'pyayukta paveti / kathamayukta ityapekSAyAM tatra hetumupadarzayati-vimata-iti-'dvArakarmakapidhAnakriyAkartRviSayakazAbdabodhaH padajanyadvArakarmatvo'pasthitijanya eva, padAjanyadvArakarmatvopasthitijanyo'pi' ityevaM vipratipattiviSayaH, dvArakarmakapidhAnakriyAkartRviSayakaH zAndabodha ityarthaH / sampratipannavaditi- yathA vAdi-prativAdyubhayasammato 'dvAraM pidhehi ' iti vAkyajanyo dvArakarmakapidhAnakriyAkartabodhastathetyarthaH / pidhehItyatreti- yatra 'pidhehi' ityetAvanmAtramuktaM na tu dvAraM tatretyarthaH / padAdhyAhArasyAvazyakatve yuktyantaramAha-kizceti / tathaiva vibhaktivizeSasamabhivyAhArata eva / 'eva' ityasya sthAne 'pada evAkAGkSA,' iti pAThaH samyaga, 'padArtho na zAbdaH' ityasya sthAne 'padArtho na zabdaH' iti pATho yuktaH / tadaMza eva padArthAza eva, evaM ca padAdhyAhArapakSe prathamaM padajJAnaM tataH padArthopasthitistataH zAndabodhaH, arthAdhyAhArapakSe tu prathamata evapadArthopasthitistataH zAndabodha ityarthAdhyAhArApekSayA padAdhyAhAre gauravamiti yat parAbhipretaM tatrAha-gauravasyeti-aprAmANikameva gauravaM doSAya na tu prAmANikam , prakRte tu padAdhyAhArAbhAve arthe AkAkSA'bhAvAdeva na tataH zAndabodha iti zAbdabodhAnurodhena padAdhyAhAra Avazyaka iti padAdhyAhAre gauravasya prAmANikatve suvyavasthite yAvadanvayapratiyoginAmupasthiteH zabdajanyatvasya zAndabodhe prayojakatvAdityarthaH / paGkajapadasya samudAyazakkimasahamAnaH paraH zakate-syAdetaditi / parajazabdena padArthajJAnaM kIdRzaM jAyate iti pRcchAyAmuttaramAzaGkate- padmamiti / AzaGkitamuttaraM vikalpyApahastayatitaditi-'pamaM paGkajanikartR' ityAkArakaM jJAnamityarthaH / nAdya iti- 'pakajanikartR padmam ' ityAkArakamanubhavarUpaM zAna pakajapadena jAyata iti prathamakalpo na samIcIna ityarthaH / niSedhahetuM sAmagrIvirodhAdityupapAdayati-paGkajanIti-pakkajanikartRtvaM pakajazabdenAvayavazaktyA pratipAdyate, tatra pakkapadena paGkarUpArthasyopasthitiH, japadena janika rupasthitirityupasthitidvayana paGkajanikarturavagatiriti pakajazabdo vAkyavidhayeva pakajanikarturavabodhaka iti pakajanikajJAnaM zAndabodhAtmakAnubhava eva, na tu smaraNamiti pakajanikartRtvAMze'nubhavasAmagrItyarthaH / padmAMza iti- padma paGkajapadaM rUDhatvAta Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / kArya janayetAm ? na dvitIyaH-upapada-dhAtu-pratyayapratyeka saGketapratisandhAnajasmaraNAni(nAM) samudAyArthasmRtikAle'sattvAduttarottareNa pUrvapUrvanAzAt, na ca pratyekasmaraNajanyasaMskArasamudAyAt paka-janikartRtvapadmatvAnAmekameva samUhAlambanaM smaraNaM kAryadarzanAt kalpyata ityapi yuktam , evamapi hi paGkana-nikartRpamAnayanAnvayaH pratyekaM syAt, na tu viziSTavaiziSTyena; kiJca, dvayenAnvaye vAkyabhedaprasaGgaH kathakAraM vAraNIyaH ? kathaM vA na gavAdipade'pi yogarUDhiH ? ko hi " game?" [pA0 uNA0 225 ] " saptamyAM janerDaH" [pA0 3. 2. 97.] ityanayorvizeSaH ? anuzAsanAvadhRtavibhAgaprakRti-pratyayazakti.. mirubhayatra yogarUDhereva sambhavAditi, u(atro)cyate-' paGkajamAnaya ' iti vAkyAt paGkajanikartAraM paJa samAnayeti pratIteH paGkajapadena pratyeka-samudAyazaktipratisandhAnasahakArivazAd militagocaramekameva padarUpameva, na tu vAkyarUpamataH paGkajapadAt padmANasya smaraNameva, na tvanubhava iti padmAMze smaraNasAmagro, na tvanubhavasAmagrItyarthaH / te ca niruktAnubhavasAmagrIniruktasmaraNasAmagyau ca, anubhavasAmagrI anubhavaM janayati, . smaraNasAmagro smaraNaM janayati; anubhavatvasmaraNatvayozca virodhAnnaikaM jJAnamanubhavasmaraNAtmakaM saMbhavatIti nirutasAmAgyau milite api naikaM kArya kartumarhata iti kathamekaM jJAnaM niruktasAmagyau janayetAmityarthaH / pakajapadena 'palkajanikartR padmam' ityAkArakaM jJAnaM smaraNarUpamupajAyata iti dvitIyapakSo'pi na samIcIna ityAha-na dvitIya iti| niSedhe hetumAhaupapadeti-paGkajazabde paGkapadamupapadaM tasya kardamarUpArthe saGketaH, jandhAtustasyotpattau saGketaH, Dapratyayastassa kartari saketa iti niruktapadavayasakaitapratisandhAnAni RmikANi, tebhyo jAyamAnAni kardamAdirUgarthasmaraNAnyapi RmikANi, teSAM , caikadA pakajanikartRpadmAtmakasamudAyArthasmRtikAle'sattvAjandhAtvarthotpattismaraNasamaye jandhAtusaDaketasmaraNenopapadapakArthakardamasmaraNasya DapratyayArthakartRsmaraNasamaye DapratyayasaGketapratisandhAnena dhAtvarthotpattismaraNasya ca vinAzAnna paGkajanika - padmapasamudAyArthasmaraNaM saMbhavatItyarthaH / nanu upapadAdipratyekapadasaketapratisandhAnaprabhavakramikasmRtibhyaH paGkajetyakhaNDapadasamudAyasaGketapratisandhAnaprabhavapadmarUpArthasmRtyA ca pratyeka kramikAH svasamAnaviSayakAH saMskArAH samutpannAsteSAM ca yugapat sadbhAvAt tatsamudAyanakakAlavatinA paGkajanikartRpadmarUpArthasmaraNaM samUhAlambanaM bhaviSyatItyAzakraya pratikSipati-na cetiasya 'yuktam ' ityanenAnvayaH / kAryadarzanAditi-yadi tattadarthasmaraNaprabhavasaMskArasamudAyo na bhavenna pakajanikartRpadmAnAM samUhAlambanAtmakasmaraNamupalabhyeteti tAdRzasamUhAlambanasmaraNarUpakAryadarzanAdevaM kalpyata ityarthaH / bhavatUktadizA paka-janikartR-padmatvAnAM samhAlambanasmaraNaM tathApyAnayanarUpapadArthAntareNa samaM smRtAnAM teSAM pratyekamevAnvayaH, yadrUpeNaikapadArthasmaraNaM tapeNaiva tasyAparapadArthena samamanvaya iti niyamAt , paGkapadArthasya kardamasya dhAtvarthajanane tasya ca pratyayArthakartari tasya ca samudAyArthapo'nvayato niyamato niSpannasya pachakajanikartapadmarUpArthasya viziSTasyAnayanarUpapadArthAntareNa samamanvayaH syAt, paGkajanikartapadmatvena rUpeNa niruktaviziSTarUpArthasya padAdanupasthiteriti niSedhahetumupadarzayati evamapIti-nirukkasaMskAra samudAyAnniruktArthAnAM samUhAlambanakasmaraNasambhave'pItyarthaH / pakajapadasyAvayavazaktisamudAyazaktyorupagame doSAntaramupadarzayatikizceti / dvayeneti-paGkajamAnaya' ityatrAnayanarUpapadAntarArthasya paGkajanikartarUpAvayavArthena padmarUpasamudAyArthena ca samamanvaye dvitIyAvibhaktyarthakarmatvaM madhye sannivezya tadvArA svIkriyamANe paGkajani karmakAnayanabodhaH padmakarmakAnayanabodhazca tato bhavediti sAkSAt paramparayA parasparAnanvitavibhinnArthabodhakatvalakSaNavAkyabhedAtmakadoSo'tra bhavan kathaGkAraM cAraNIyaH ? na kathaJcit sa vArayituM zakya ityarthaH / yathA ca pakajapade'vayavazakti-samudAyazaktyoH sadbhAvAd yogarUDhistathA gavAdipade'pi tayoH sadbhAvAd yogarUDhiH kiM na bhavadbhirupeyate ? ityAha -kathaM veti-gamanArthakagamidhAto?pratyaye sati gauriti padaM niSpadyate, tatra gamidhAtorgamanamarthaH, Dopratyayasya ca kartA'rthaH, tathA ca gamanakartA'vayavazaktyA'rthaH samudAyazaktyA gotvavAnarthaH, evaM ca gamanakartA gauriti gozabdArthaH, paGkajapade'pi pakapadArthaH kardamaH, janidhAtorjananamarthaH, Dapratyayasya kartA'rthaH, samudAyazaktyA ca padumamartha iti paGkajanika padamamityarthaH paTaka japadasya, itthaM cAnayorna kazcida vizeSa iti gavAdipadaM rUDhameva pakajAdipadaM yogarUDhamiti vibhAgakalpanA nayAyikAnAM duSkalpanaivetsAha-ko hIti / anayoH DovidhAyaka-DavidhAyakayoH / atra uktaashlkaayaam| ucyate pratividhAnaM kathyate / militagocaraM pakajanikartR Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| 201 smaraNaM janyate, tatrAsattivazena * vizeSye vizeSaNam' iti rItyA paGkajanikartRtva-padmatvaviziSTAnayanasyaikadaivAnvayabodhaH, yadvA paGka-jani-kartRtvAdInAM pratyekapadopasthitAnAM prathamastAvadanvayabodhastadanantaraM tena samaM padmatvasyAnantaramAnayanAnvaya ityAgRhyam ; na caikasya paGkajapadasya pada-vAkyabhAvavirodhaH, samu. dAyApekSayA padatvam , avayavApekSayA ca vAkyatvamityevamavirodhAt ; na ca gavAdipade'pi yogarUDheH(diH), 'Do' pratyaye zakyavadhArakAbhAvAniyataikaprakRtikatvenAvApodvApakalpanAsambhavAt , anuzAsanaM tu rekhA. gavayena satyagavayajJAnavat sAdhutvAd vyAkhyAnamAtraparam ; na ca dhenvAdipade'pyevaM syAt , jAnu-dAnu padmadvayaviSayakam / bhavatu militaviSayakamekaM smaraNaM yogarUDhipratisandhAnalakSaNasahakArisahakRtAt paGkajapadAdevamapi kathameka. daiva pakajanikartRtvaviziSTapadmAnvayabodha ityapekSAyAmAha-tatreti-militagocaraikasmaraNe satItyarthaH / Asattivazena paGkajetyekapadopasthApyatvalakSaNAsattibalena / vizeSya iti-vizeSye Anayane karmatAdvArA padmasya tatra kartustatra janastatra pakajasyAnvaya ityevaM 'vizeSye vizeSaNaM tatrApi vizeSaNAntaram' iti rItyA paGkajanikartatvaviziSTapadmatvaviziSTAnayanasyaikadaivAnvayabodhaH sambhavati, yato viziSTavaiziSTyabodha eva vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayasya kAraNatvam, prakRtAnvaya. bodho'pi yadi viziSTavaiziSTyAvagAhibodhaH syAt tadA vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayasya tatra kAraNatvaM bhavediti paGkajanikartatvaviziSTapadmatvalakSaNavizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayo niruktapadmatvaprakArakasmaraNarUpa iti niruktapadmatvaviziSTe paGkajapadasaketapratisandhAnAbhAvAnniruktapadmatvaprakArakasmaraNAbhAve niruktazAbdabodho na bhavedapi, 'vizeSye vizeSaNam' iti rItyA niruktabodhAbhyupagame tu sa bodha upalakSitavaiziSTyAvagAhyeva, tatra ca na vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayasya kAraNatvaM kintu viziSTabuddhirUpaM taM prati vizeSaNajJAnameva kAraNam , militagocaramekaM smaraNaM ca vizeSaNajJAnaM bhavatyeveti tata uktarItyA'nvayabodhaH syaadevetyrthH| athavA paGkajapadasanniviSTAnAmupapada-dhAtu-pratyayapadAnAM pratyekazaktyopasthitAnAM paGka-janikartatvAnAM prathamaM paGkajanikartetyevamanvayabodhastadanantaraM samudAyazaktyopasthitena padmatvaviziSTena samaM paGkajanikarturabhedenAnvayabodhastadanantaraM paGkajanikartRtvaviziSTapadmasya karmatvarUpadvitIyArthadvArA''nayanAnvayabodha ityevamabhyupagame'pi na kizcidanupapannamityAha-yadveti / tena samaM paGkajanikartatvaviziSTena smm| 'padmatvasya' ityanantaram 'anvayabodha' ityasyAnukarSeNa sambandhaH / 'AnayanAnvayaH' ityasya padmatvaviziSTasya karmatvadvArA''nayanena samamanvayabodha ityrthH| nanvekasyaiva paGkajapadasyopapada-dhAtu-pratyayaiH pratyekaM svasvazaktyupasthitArthAnAmanvayabodhajanakatvena vAkyatvaM samudAyazaktyA ca padmarUpai. kArthopasthitimAtrajanakatvena padatvamityevaM padatva-vAkyatvayorekasmin samAvezo virodhAnna saMbhavatItyAzaya pratikSipati na ceti / padatva-vAkyatvayorekApekSayaikatrAvRttitvameva virodho na tvapekSAvinirmokeNaikatrAvRttitvam , pakajayade ca samudAyA- pekSayA padatvamavayavApekSayA ca vAkyatvamityekApekSayaikatrAvRttitvalakSaNasya virodhasyApekSAbhedenaikatra sattve'pi na hAniriti niSedhahetumupadarzayati-samudAyApekSayeti / nanu gopade'pi gamidhAtu-DopratyayAbhyAM gamanakartRtvAnvayabodhakatvasya samudAyazaktyA gorUpArthopasthitijanakatvasya ca sambhavena yogarUDhiH syAdityAzaya pratikSipati-na ceti / niSedhe hetumAhaDopratyaya iti Dopratyayasya kartari zaktirityevaM nizcayakAraNaM nAsti, 'game?' [pA0 uNA. 225] ityanena gamidhAtuta eva Dopratyayasya vidhAnamiti niyatakaprakRtikatvena gopadasAdhutvArthameva DopratyayavidhAnam , na tu DopratyayasadbhAve gamanakartarUpArthapratyayabhAvaH, DopratyayabhAve gamanakartRrUpArthapratyayAbhAva ityevamanvaya-vyatirekalakSaNAvApodvApakalpanAyAH zaktipAhikAyA abhAvAt , yataH pade gamidhAtu sti, atha ca Dopratyaya ityevaM gamidhAtorabhAve DopratyayasadbhAve gamanAtirikAryakartatvAva. bodhasyAdarzanena Dopratyaye kartRtve zaktyavadhAraNAsambhavAdityarthaH / yadi Dopratyayasya na kartRtvarUpArthe zaktiH, tarhi kimartha gamidhAtuto DopratyayavidhAnamityapekSAyAmAha-anuzAsanaM tviti-gavayAnabhijJasya satyagavayasvarUpAvagataye yathA gavathAkRti rekhayA darzayati tato rekhAgavayena satyagavayasvarUpamavagacchati puruSastathA gamidhAtuto DopratyayavidhAnato gopadasAdhutvamAtrA. .vagatirbhavati, tadarthameva tu "game?" iti gauriti vyAkhyAnamAtram, arthAd dhAtupratyayArthasamAzrayaNena gaurityasya gacchatIti gauriti vyAkhyAnamAtraparaM prakRtipratyayavibhAgasamAzrayaNam, na tu vastugatyA gamanakarteti gopadAt pratIyate, mityekApekSayA rAgho na tvImAvezo viro Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / bhAnu-zabdAdAvAvApodvApakrameNa tatra zaktiH kalpyA, tadvaraM rUDhireva, nahi dhenvAdipade yogarUDhiriti gautamavacanamasti, yena yogatyAge'pasiddhAntaH syAd " iti / __vyavahAranayAnusAriNastu-" paGkajAdipade'pi rUDhireva, vyutpatteH sarvatra sAdhutvArthatvAt , ata evaM yogatyAgena sthalapadme paGkajapadasya(prayogaH)" ityaahuH|| vayaM tu brUmaH-vyutpattirahitatvaM rUDhitvam , vyutpattisahiSNutvaM yaugikatvam , tadasahiSNutvaM ca mizra. tvam, iti padAnAM yaugikAdivibhAgaH pAribhASika eva, paramArthatastu yoga-rUDhinayayoH svasvajanyaH zAbdabodhe mithaH pratibandhakatvena ' syAd yaugika eva zabdaH, syAdruDha eva' ityAdirItyA saptabhaGgIpravRttireva yuktA, nayadvayajanyAkAGkSayoH saptabhaGgayutthApakatvasya sarvasiddhatvAt , ata evAvayava samudAya zaktibhyAM bodhakatvam ; paGkajAdipade yogarUDhitvamiti nyAyanayakAnto na yuktaH, tannaye nAma-dhAtvoH sambhUyAbodhakatvena tayostAtparyaprAhakatAyAH, 'Da'pratyayasyaiva ca paGkajanikartari lakSaNAyAH svIkArAt, na laukika-parIkSakAbhyAM gaurityanena gotvaviziSTa evArthaH pratItigocarIkriyata iti / nanvevaM dhenvAdipadasyApi gotvaviziSTa eva rUDhiH spAna tu dhAnakarmatvaviziSTe yogo'pItyAzakAmiSTApattyA pariharati-na ceti / evaM syAt gavAdipadavaDhireva syAnna tu yogo'pi / atreSTApattireva niSedhaheturityAha-jAnviti-jAnvAdipade nuzabdasattve'pi dhezabdAsattve dhAnakarmatvaM na pratIyate, tatraiva jAdisthAne dhezabdopAdAne dhAnakarmatvaM pratIyate ityanvaya vyatirekalakSaNAvApodApAbhyAM dhAnakarmatvaviziSTe dhenupadasyAvayavazaktiH prakalpanIyA, tadapekSayA gotvaviziSTe samudAyazaktimAtrameva tasya varamityarthaH, yathA ca pakajAdipadaM yogarUDhamiti naiyAyikavRddhAnAmanuzAsanaM naivaM dhenvAdipadaM yogarUDhamityanuzAsanaM teSAM samasti yadbalAdyogarUDhirapi tasyAbhyupeyA. syAdityAha- nahIti / kasyacinnavyanaiyAyikasya dhenvAdipade yogarUDhoktirna nyAyadarzanasiddhAnto yena tasya yogatyAgeDapasiddhAnto bhavet , nyAyadarzanapraNeturmaharSeautamasyaiva vacanaM nyAyasiddhAntaH, na ca dhenvAdipadaM yogArUDhamiti gautamavacanaM samastIti yogaparityAge'pyapasiddhAnto nAtra padaM dhatte ityAvedanAya 'gautamavacanam' ityuktiH / ___pakajapadaM yogarUDhamityabhyupagacchatAM naigamanayAnusAriNAM naiyAyikAnAM matamupadarya paGkajAdipadaM rUDhamevetyabhyupagantRRNAM vyavahAranayAnusAriNAM matamupadarzayati-vyavahAranayAnusAriNastviti-asya 'AhuH' ityanena sambandhaH / nanu paGkajapade rUDhereva bhAve pakAbAyata iti paGkajamiti vyutpattiranarthikA syAdityata Aha- vyutpatteriti-yathA gacchatIti gaurityevaM gavAdipadavyutpattirityAdipadasya sAdhutvArthikA na tu tato gamanakartAdyarthaH parikalpyata evaM paGkajAdipade'pItyarthaH / ata eva 'paGkAjAyate iti vyutpattiH sAdhutvArthikaiva, na tvavayArthabodhiketyabhyupagamAdeva, anyat sugamam / .. atra jainAnAM siddhAntaM pranthakRdAvedayati-vayaM tu brUma iti / 'tadasahiSNutvaM ca 'iti sthAne 'tatsahiSNutve sati tadasahiSNutvaM ca ' iti pATho yukaH / 'rUDhitvam' ityatra rUDhatvamiti pAThaH smyg| mizratvaM yogarUDhatvam , tathA ca vyutpattisahitatve sati vyutpattirahitatvaM yogarUDhatvamityarthaH / iti evaMprakAreNa / pAribhASika eva svecchAkalpita eva / tarhi ko'tra vAstavika ityapekSAyAmAha-paramArthatastviti / yoga-rUDhinayayoH avayavazaktyabhyupaganta-samudAyazaktyabhyupagantunayayoH / svasveti-avayavazaktyabhyupagantanayasya samudAyazaktimAtrajanyazAbdabodhe pratibandhakasvena samudAyazaktyabhyupagantRnayasyAvayavazaktimAtrajanyazAbdabodhe pratibandhakatvena ca yaugika eva zabdo rUDha eva ca zabda ityevame. kAntavacanapravRttina sambhavati, kintu syAd yaugika eva zabdaH 1 syAdrUDha eva zabdaH 2 syAd yaugika eva syADha eva ca zabdaH 3 syAdavaktavya eva zabdaH 4 syAd yaugika eva syAdavaktavya eva ca zabdaH 5 syAdUDha eva syAdavaktavya eva ca zabdaH 6 syAd yaugika eva syAdrUDha eva syAdavaktavya eva ca zabdaH 7 ityevaM saptabhanIva vanapravRttireva yuktyarthaH / kathamitthamatra saptabhaGgopravRttirityapekSAyAmAha-nayadvayeti-yogAbhyupagantRnayarUnyabhyupagantRnayadvayetyarthaH / ata eva nayadvayajanyAkAGkSayoH saptabhaGgAyusthApakatvAdeva / 'yogarUDhitvamiti' iti sthAne 'yogarUDhatvamiti' iti pATho Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyA samalato mayopadezaH / 203 wwww cAvayavadyotya-samudAyazakyArthabodhakatvena tathAtvaM yuktam , evaM sati 'prajayati ' ityatra prottarajitvena prakRSTajaya iva paGkajapadottara'Da'pratyayatvena paGkajanikartRpadma eva nirUDhalakSaNAsambhave samudAyazakto mAnA. bhAvAd , ananyalabhyasyaiva zabdArthatvAd, anyathA samAse na zaktiriti matabhaGgaprasaGgAt, na cedevaM rAjavAcake bhUdhanAdizabde bhUdhanavati lakSaNayA yaugike rAjatvena pRthag bodhakatayA yogarUDhatvaprasaGgaH kathaGkAraM vAraNIyaH, viziSTarUDhayekAntanayo viziSTayogaikAntanayo vA tatra samAnaprasara iti tayormahA. yodhayoriva yuddhaM vArayituM syAdvAdamahArAjaM vinA ko'nyaH samartha iti vibhAvanIyam / etena yogArthasya niyamato'bhAnaprasaGgena mImAMsakanayakAnto'pi nirasta; iti nayayojanayaiva sarvA zAbdI prakriyA'nAvilA // 39 // yuktH| nyAyanayaikAntAbhyupagamasyAyuktatve hetumAha-tanaya iti-nyAyanaye ityarthaH / nAma-dhAsvoH pngknaam-jnidhaatvoH| sambhUyAbodhakatvena militvA'rthabodhakatvAbhAvena, paGketi nAma kardamarUpArtha bodhayati, janidhAtuzcotpattirUpArtha bodhayati, na tu militayostayoH paGkaviziSTotpattirUpArthabodhakatvaM nAmArtha-dhAtvarthayorabhedAtiriktasambandhenAnvayasyAvyutpannatvAt , prakRte ca paGkapadArthasya nAbhedasambandho janidhAtvarthotpattau ghaTate'to janyajanakabhAva eva sambandhaH, sa ca vyutpattivirodhAna zAbde bhAsitumarhatIti / tayoH naam-dhaatvoH| tAtparyagrAhakatAyAH paGkopapadakajanidhAtUtaraDapratyayasya pajanikartRrUpAyeM yat tAtparya tadAhakatAyAH, asya 'svIkArAd' ityanenAnvayaH, kartRrUpArthe DapratyayavidhAnaM na tu pajanikartRrUpArthe iti Dapratyayasya na paGkajanikartari zaktiH kintu tasya tatra lakSaNaiveti Dapratyayasya paGkajanikartari lakSaNAyAH svIkArAdityarthaH / 'naca' ityasya 'yuktam' itynenaanvyH| avayavadyotyeti-nAma-dhAtu-pratyayalakSaNAvayavadyotyetyarthaH / samudAyazaktyA upapada-dhAtu-pratyayaniSpannapaGkajapadazaktyA, zakyeti pAThe avayavadyotyo yaH samudAyazakyArthastadbodhakatve.. netyartho'tra prAhyaH / tathAtvaM paGkajapadasya yogarUDhatvam / yuktatvaniSedhe hetumAha-evaM satIti- avayavAnAM dyotakatvaM samu. dAyasyArthabodhakatvamityabhyupagame satItyarthaH / prakRSTajaya iveti-prakRSTajayarUpArthe prarUpopasargotarajisvena jayArthakajidhAtoryathA lakSaNA tathetyarthaH / nanu paGkajanikartRpadmarUpArthapratItireva samudAyazakau mAnamityata Aha- ananyalabhyasyaiveti, zabdArtha. svAt zabdazakyArthatvAt , vena lakSaNayA lakSyasya zabdajanyopasthitiviSayatvalakSaNazabdArthatve'pi na kSatiH, yathA 'gaGgAyAM ghoSaH' ityatra gaGgApadAd gaGgAtIrarUpArthapratItAvapi na gaGgApadasya gaGgAtIrarUpArthe zaktiH, gaGgAtIrarUpArthasya tatra lakSaNa.. yaivAvaMgatisambhavena tasya zaktibhitralakSaNAlabhyatvenAnanyalabhyatvAbhAvAt , tathA prakRte'pi paGkajanika padmarUpArthasya zaktiH minnalakSaNayA pratItisambhavenAnyalabhyasya tasyAnanyalabhyatvAbhAvena paGkajapadazakyArthatvAbhAvena na paGkajapadasya samudAyazaktirityarthaH / manyathA anyalabhye'pi samudAyazaktarabhyupagame / samAsa iti- samAsaghaTakapratyekapadaklaptazaktyaiva samAsapratipAdyArthasyAvagatisambhavAt samAse na zaktiriti naiyAyikamatasya bhaGgaprasaGgAt , tathA ca samAsazaktyabhyupagantAro vaiyAkaraNA evaM vijayerannityAzayaH / lakSaNayA nirvAhe satyapi paGkajapadasya yogarUDhatvAbhyupagame bhUrdhanaM yasya sa bhUdhana ityevaM vyutpannasya bhUdhanazabdasya bhUsvAnirAjarUpArthakatvato yogarUDhatvaM prasajyata ityAha-nace devamiti- ukkadizopapAditamartha nAbhyupaiti yadA . tadetyarthaH / rAjatvena pRthagbodhakatayA rAjatvena rAjani bhUdhanapadasya samudAyazaktirityupagamato rAjatvena rAjarUpArthasya bhUdhanavadrUpArthataH pRthagbodhakatayetyarthaH / kathaGkAraM vAraNIyaH ? na kathaJcidvArayituM zakyaH / viziSTarUDhyekAntanayaH pahajapadasya paGkajanikartRtvaviziSTapane ruuddhirevetyekaantaabhyupgntRnyH| viziSTayogaikAntanayaH paGkajanikartRtvaviziSTapajheDavayavazaphirevetyekAntAbhyupagantRnayaH / tatra paGkajapade / samAnapralaraH tulyayuktyopapAdayituM zakyaH / iti etasmAta kAraNAt / tayoH viziSTarUbyekAntanaya-viziSTayogaikAntanayayoH, asya 'yuddham' ityanenAnvayaH / atra dRSTAntamAhamahAyodhayoriveti- yathA mahAyoSayormalla-pratimallabhAvena yuddhaM kurvatoH sAmanta-mahIpatyoyudaM vArayituM tadadhikazaktimAn mahArAja evaM prabhustaM vinA'nyo na tayoyuddhaM vArayituM samarthastathA prakRte'pi nirukanayayoranyo'nyamatakhaNDanalakSaNayuddha vArayitaM 'syAd yaugika eva zabdaH, syAdrUDha eva zabdaH' ityAdisaptabhazIlakSaNasyAdvAdamahArAja evaM samartho na tu tadanyaH kazcit samartha ityarthaH / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nyopdeshH| tadevaM nayamatasya vicitratvAt prasiddhadhAtvarthapuraskAreNaivambhUtanayapravRttiriti vyavasthApitam , evaM ca sati yat siddhaM tadAha siddho na tanmate jIvaH, proktaH sattvAdisaMiyapi / mahAbhASye ca tatvArthabhASye dhAtvarthabAdhataH // 4 // nayAmRta-siddha iti / tanmate- evambhUtanayamate, sattvAdisaMjyapi- 'sattAyogAt sattvaH, atati svAn paryAyAnityAtmA' ityAdisaMjJAdhAryapi, siddho mahAbhASye- vizeSAvazyake, tattvArthabhASye ca, dhAtvarthabAdhato- 'jIva prANadhAraNe' iti dhAtvarthAnanvayAjjIvo na proktaH, tathA ca vizeSAvazyakavacanam- " evaM jIvaM jIvo saMsArI paanndhaarnnaanubhvo| siddho puNo ajIvo jIvaNapariNAmarahiu ti" [vizeSAvazyakabhASyagAthA-2256 ] // 40 // etadeva tattvArthavacanamanUdha vyavasthApayati jIvo'jIvazca nojIvo, noajIva itIhite / jIvaH paJcasvapi gativiSTo bhAvairhi pnycbhiH||41|| nayAmRta-jIva iti / jIvo'jIvo nojIvo noajIvazceti caturbhiH samaiH padaiH ko'rthaH pratipAdya iti Ihite- praznayogyavicAraviSayIkRte, siddhAntinA gatimArgaNAyAM pazcasvapi gatiSu-nAraka rUDhijJAnasya yogArthabhAnapratibandhakatvamiti mImAMsakamatamapi na yuktam , tathA sati paGkajapadajanyazAbdabodhe niyamataH paGkajanikartRrUpayogArthasya bhAnaM na syAt , 'syAd yaugika eva zabdaH, syAdrUDha eva zabdaH' ityAdisaptamIlakSaNa. syAdvAdajanyazAbdabodhe tu kathavidyogArtha kathaJcidravyarthayorubhayorapi bhAnasyAnubhavasiddhatvAdityAha- eteneti- syAdvAdamahArAjasya nayadvayayuddhavAraNasamarthatvenetyarthaH, asya 'nirastaH' ityanenAnvayaH / upasaMharati-itIti- evaMprakAreNetyarthaH, nayayojanayaiva syAtpadalAJchitanayavAkyaghaTitasaptabhaGgIpravRttilakSaNanayayojanayaiva // 39 // ctvaariNshttmpdymvtaaryti-tdevmiti| 'prasiddhadhAtvarthapuraskAreNaivambhUta' ili syAne 'prasiddhadhAtvarthapuraskAreNaivaivambhUta' iti pATho yuktaH, vyavasthApitamityantoktiH pUrvapadyena sahottarapadyasya saGgatipradarzanArthA / evaM ca sati prasiddhadhAtvarthapuraskAreNaivaivambhUtanayapravRttirityasya vyavasthApane ca sati / "siddho na tanmate jIvaH" iti catvAriMzattamapadyaM vivRNoti-siddha itIti- sattvAdisaMzyapi siddho dhAtvarthabAdhatastanmate na jIva iti mahAbhASye tattvArthabhASye cokta ityanvayaH / 'tanmate' ityasya 'evambhUtanayamate' iti vivaraNam , evamagre'pi mUlamullikhya vivRtam / sattvasaMjJAdhArI kathaM siddha ityAkAGkSAnivRttaye uktam- sattAyogAditi / 'sattvAdi' ityAdipadagrAhyAtmasaMjJAdhAritvapratipattaye atatItyAdi tadyutpattyupadarzanam , 'atati svAn paryAyAn' ityasya sthAne 'atati tA~stAn paryAyAn ' iti pAThaH samyag , tA~stAn paryAyAnityasya prasiddhAn jJAna-darzana-sukhAdiparyAyAnityarthaH, atatItyasya gacchatItyarthaH / siddho jIvo na proktaH kutretyapekSAyAmAha-mahAbhASya iti / tasya vivaraNam-vizeSAvazyaka iti / 'dhAtvarthabAdhataH' ityasya vivaraNam- "jIva prANadhAraNe" iti dhAtvarthAnanvayAditi / vizeSAvazyakavacanamullikhati-evamiti- "evaM jIvan jIvaH saMsArI prANadhAraNAnubhavaH / siddhaH punarna jIvo jIvanapariNAmarahita iti" iti saMskRtam // 40 // - ekacatvAriMzattamapadyamavatArayati-patadeveti- jIvanapariNAmarahitatvAt siddhasyAjIvatvamevetyarthaH, asya vyavasthApayati' ityanenAnvathaH / "jIvo'jIvazceti" iti padyaM vivRNoti-jIva itIti / 'Ihite' ityasya vivaraNam-'praznayogya hammar Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / tiryagU-narA' mara-siddhigatilakSaNAsu, hi-nizcitam , paJcabhirbhAvaiH- audayika-kSAyika-kSAyopazamikopazamika-pAriNAmikalakSaNaiH, jIva iSTaH, vyutpattinimittajIvanalakSaNodayikabhAvopalakSitAtmatvarUpapAri. NAmikabhAvaviziSTasya jIvasya bhAvapaJcakAtmano jIvapadArthatvAt , na cAtmatvapravRttinimittopAdAnenaivAnatiprasaGge kiM vyutpattinimittopalakSaNaprahaNena ? iti vAcyam , saMbhavati tadupalakSakabhAve tattyAgasyAnyAyyatvAt , anyathA maNDapA-'zvakarNAdipadatulyatAprasaGgAditi dik // 41 / / nani sarvaniSedhArthe paryudAse ca saMzrite / pudgalaprabhRti dravyamajIva iti saMjJitam // 42 // nayAmRta-nanIti / sarvaniSedhArthe- jIvatvAvacchinnAnyonyAbhAvavadarthe, nabi- vivakSite, vicAraviSayIkRte' iti / 'siddhAntinA' ityasya 'iSTaH' ityanenAnvayaH / gatimArgaNAyAM kasyAM gatau kena bhAvenAliGgito jIva iSTa ityanveSaNAyAm / vyutpattIti-jIvapadavyutpattinimitto yo jIvanalakSaNa:-prANadhAraNasvarUpa audayikabhAvastenopalakSita:-pratiyogivyadhikaraNatadabhAvAsamAnAdhikaraNo yadA kadAcittena samamekAdhikaraNavRttirya AtmatvarUpapAriNAmikamAvastadviziSTasyetyarthaH / bhAvapaJcakAtmanaH anantaropadarzitaudayikAdibhAvapaJcakasvarUpasya, jainarAddhAnte dharmadharmiNoH kathazcittAdAtmyamiti bhAvapaJcakAtmakatvaM jIvasya yujyate, 'naca' ityasya 'vAcyam' ityananAnvayaH / Atmatveti- AtmatvaM yajovapadasya pravRttinimittaM tadupAdAnanaiva-tadbrahaNenaiva, arthAdAtmatvaviziSTo jIvapadArtha ityuktyaiva / anatiprasale Atmabhinna ghaTa-paTAdipadArtha jIvapadArthatvaprasaGgAbhAve / 'kim' iti kAkUkterna kiJcid vyutpattinimittopalakSaNagrahaNenetyartho labhyate, vyutpattinimittaM yajIvapadasya jIvanaM tadAtmakopalakSaNagrahaNena na kiJcit pryojnmityrthH| niSedhe hetumAha-saMbhavatIti. jIvanalakSaNaM yadAtmatvasyopalakSakaM-jJApakaM tadbhAve saMbhavati sati, jIvanasyAtmatvopalakSakatve sambhavatIti yAvat , jIvapadArthasvarUpavyAvarNane tatyAgasya jiivnlkssnnvyutpttinimitttyaagsy| anyAyyAtvAt nyAyApetatvAt, yatrArthe vyutpattinimittadharmo na ghaTate tatra bAdhAt tatparityAgasya nyAyAdanapetatve'pi jIvapadArthe Atmani prANadhAraNasvarUpajIvanasya ghaTamAna tvAt tattyAgo'nucita ityaashyH| anyathA vyutpattinimittasya pravRttinimittopalakSakabhAve sambhavatyapi tatparityAgena pravR. * 'tinimittaviziSTasyaiva pdaarthtvaabhyupgme| maNDapeti-maNDape-gRhavizeSa maNDapAnakartRtvasya bAdhAt tatparityAgena gehatva. vyApyamaNDapatvaviziSTasya vAcakaM yanmaNDapapadam , yaccAzvasya pazuvizeSasya karNo'zvakarNa iti vyutpattinimittamazvasambandhi karNatvaM tasyauSadhivizeSe bAdhAt tatparityAgenauSadhitvavyApyA'zvakarNatvaviziSTasya vAcakaM yadazvakarNapadam , tadAditulyatvasya jIvapade prasaGgAdityarthaH / etenAtmA paJcasvapi gatiSu vartamAno jIvapadArtha iti bhAvitam // 11 // ajIvapadArthaH ka ityatrottarapratipAdaka "naJi sarvaniSedhArtha" iti dvicatvAriMzattamapadyaM vivRNoti-naprItIti / 'sarvaniSedhArtha iti mUlasya vivaraNam-'jIvatvAvacchinnAnyonyAbhAvavadarthe' iti / naji jovo netyajIva iti samaste'jIvazabde akArasya nasthAnIyatvena tena nampadamupasthApyate, tasmin nacade, yadi naja eva jIvatvAvacchinnapratiyogitAkamedavAnayastadA jIvapadamanarthakaM prasajyata iti na zaGkanIyam , yato najo'nyo'nyAbhAva evArthaH anyo'nyAbhAva. vati tu tasya lakSaNava, tadaikadeze'nyo'nyAbhAve jIvatvaviziSTasya jIvapadArthasya pratiyogitAsambandhanAnvaye jIvatvasyApi svAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhenAnvaya iti tadbalAdeva jIvatvAvacchinnapratiyogitAkabhedavAnityarthaH, athavA nao lakSa. NAyA Avazyakatve jIvatvAvAcchinnapratiyogitAkabhedavatyeva tasya lakSaNA, uktArthe naapadasya tAtparyagrAhakatvAcca jIvapadaM sAyakarmiti / 'nami' ityasya 'saMzrite' ityanenAnvayaM pratisandhAya 'vivakSite' ityuktam / 'paryudAse' iti mUlasya vivaraNam-'sAhazye' iti, 'para saH sadRggrAhI iti vacanAt / tatra jIvatvAvacchinnapratiyogitAkAnyonyAbhAvavati / 'samita' iti mUlasya vivaraNam - 'tAtparyaviSayIkRte' iti, 'pudgalaprabhRti' ityasya vivaraNam-pudgalAdikamiti, padeneti pUraNam / sAdRzyAryakasya paryudAsanatraH kathamAzrayaNamityapekSAyAmAha-paryudAsAnAzrayaNe viti-bhedaprAhinayena dravyeNa sahaguSa-paryAyayomeMda iSyate, abhedaprAhinayena dravyeNa saha guNa-paryAyayorabheda iSyate, iti nayadvayayojanayA syA Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / paryudAse- sAdRzye ca, tatra saMzrite- tAtparyaviSayIkRte, pudgalaprabhRti- pudgalAdikaM dravyam , ' ajIva ' iti padena saMcitam , paryudAsAnAzrayaNe tu jIvasya guNa-paryAyayorapi bhedanayAzrayaNenAjIvapadaprayogaprasaGga iti bhAvaH // 42 // nojIva iti nozabde'jIvaH srvnissedhke| deza-pradezau jIvasya tasmin dezaniSedhake // 43 // nayAmRta-no iti / 'nojIva' iti zabdavAcye nozabde sarvaniSedhake vivakSite ajIva eva, dezaniSedhake tu nozabde AzrIyamANe dezaniSedhasya dezAbhyanujJAnAntarIyakatvAjjIvasya deza-pradezAveva nojIvazabdavyapadezyAvabhyupagantavyau // 13 // jIvo vA'jIvadezo vA, pradezo vaapyjiivgH| anayaiva dizA jJeyo, noajIvapadAdapi // 44 // nayAmRta-jIvo veti / anayaiva-uktayaiva dizA, noajIvapadAdapi nozabdasya sarvaniSedhakatve jIvo-jIvapadArtho vA bodhyaH, tasya dezaniSedhakatve cAjIvadezo vA, ajIvagaH- ajIvAzritaH pradezo vA, dvAde dravyeNa saha guNa-paryAyayormedAbhedalakSaNAviSvagabhAvo'numataH, tatra paryudAsAnAzrayaNe bhedanayAzrayaNena jIvatvAvacchinnapratiyogitAkabhedavAn jIvasya guNaH paryAyazceti tayorapya jIvapadaprayogaprasaGgaH, sAdRzyArthakaparyudAsAzrayaNe tu jIvadravyeNa samaM pudlAdidravyasyaiva dravyatvena sAdRzyamiti jIvasadRzo jIvatvAvacchinnapratiyogitAkabhedavAn ajIvapadArtho na jIvasya guNaH / paryAyo veti na tatra jIvapadaprayogaprasaGga ityarthaH // 42 // nojIvapadArthaH ka ityatrottarapratipAdakaM "nojIva iti nozande" iti tricatvAriMzattamapaMdhaM vivRNoti-no itIti / 'nojIva iti zabdavAcye' ityasya sthAne 'nojIva iti zabdavAcyo' iti pATho yuktaH, tasya 'ajIva eva' itynenaanvyH| 'sarvaniSedhake' ityasya 'jIvatvAvacchinnapratiyogitAkabhedavadartha ke' ityarthaH, atra paryudAsAzrayaNaM na kRtam, ajIva eveti sAmAnyenoktam , tena jIvasya guNa-paryAyayorapi nojIvapadaprayogo bhedanayAzrayaNeneSTa iti jJAyate. yadi ca jIvasya guNa paryAyayonoM jIvazabdaprayogo neSTastadA pUrvavat sAdRzyAzrayaNaM kartavyamiti / 'vivakSite' iti 'zrIyamANe' iti ca pUritam / 'tasmin' ityatra tacchabdena nozabdagrahaNamavalambya ' tasmin ' ityasyArthakayanam-nozabda iti / dezaniSedhake nozabde AzrIyamANe nojIva ityanena jIvadezaniSedha eva pratIyeta jIvadeza-pradezI kathaM nojIvazandavyapadezyAvityapekSAyAmAha-dezaniSedhasyeti / 'nAntarIyakatvAda' ityasya vyApyatvAdityarthaH // 43 // nojIvapadArthaH ka ityatrottarapratipAdakaM catuzcatvAriMzattamaM "jIvo vA" iti padyaM vivRNoti- jIvo vetIti / noajIvapadAduktadizA jIvapadArthoM yathA jJAyate tathopadarzayati-nozabdasyeti- noajIvazabdaghaTakasya nozabdasya, sarvaniSedhakatve-ajIvatvAvacchinnapratiyogitAkAnyonyAbhAvavadarthakatve, jIvapadArtho noajIvazandavyapadezyaH, yato'jIvazabdapratipAyo jIvatvAvacchinnapratiyogitAkabhedavAn , tatsarvaniSedho nirutAnyonyAbhAvavattvAvacchinnapratiyogitAkabhedavAn ; sa ca jIva eva, yAvanto'jIvAstadbhedasya jiivaadnytraabhaavaadityrthH| ajIvadezo yathA boajIvazabdavyapadezyastathopadarzayati-tasya dezaniSedhakatve ceti-no ajIvazabdaghaTakasya nozabdasya, dezaniSedhakatve- dezaniSedhArthakatve ekadezaniSedhasyAparadezAbhyanujJAnA ntarIyakatvAdajIvadezo noajIvapadAjjJeyaH, vA- athavA ajIvadezo niSidhyate tenAjIvadezaniSedhenAjIvapradezo'numanyata iti ajIvapradezo noajIvapadAjjJeyaH / 'ajIvagaH' ityasya vivaraNam- 'ajIvAzritaH' iti / ukkamarthamabhiprAyaspho. raNena spaSTayati- "a mA no nA pratiSedhe" ityanuzAsanataulye'pIti- pratiSedhe ityatra saptamyartho vAcakatvam, tathA ca azabdo mAzabdo nozabdo nAzabdazca pratiSedhavAcaka iti nirUkAnuzAsanArthaH, tathA va nirUkAnuzAsanaM Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / 207 'a mA no nA pratiSedhe' ityanuzAsanataulye'pi saMsargAbhAvo'nyonyAbhAvazca namo'rthaH, nozabdasya tvabhAva ekadezo vA, tatra cAnvayitAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatvaM tadekadezatvAdi vyutpattibalalabhyamiti siddhAntaparibhASeti nigarvaH // 44 // ukta mataM kiyatAM nayanAmityAha naigamo dezasaGgrAhI, vyavahArarjusUtrako / zabdaH samabhirUDha-zcetyevamete pracakSate // 45 // nayAmRta-naigama iti / naigamo- naigamanayaH, dezasaGgrAhI- avAntarasaGgrahaH, sarvasaGgrahasya sanmAtrArthatvAt tattyAgaH, vyavahArarjusUtrakau- vyavahAranaya RjusUtranayazca, zabdaH samabhirUDhazcetyete nayA evaM pracakSate // 45 // bhAvamaudayikaM gRhNan , evambhUto bhavasthitam / .jIvaM pravaktyajIvaM tu, siddhaM vA pudgalAdikam // 46 // nayAmRta-bhAvamiti / evambhUtanayastu audayikaM bhAvaM vyutpattinimittameva pravRttinimittatayA gRhan , bhavasthitaM-saMsAriNaM jIvam , pravakti- jIvazabdena vyapadizati, ajIvam- ajIvapadArtha tu siddhaM vA pudgalAdi dravyaM vecchatyasau // 46 // caturNAmapi amAnonAzabdAnAmavizeSeNa sAmAnyataH pratiSedhArthakatvamanuzAstItyevaM niruktAnuzAsanasyAviziSTatve'pItyarthaH / namo'rthaH ajIvazabdasanniviSTanakArasthAnIyAkArasyArthaH / 'nozabdasya' ajIvazabdAvyavahitapUrvavartino nozabdasya / tatra ca nozabdArthe abhAve ekadeze ca / anvayiteti- yadA abhAvo nozabdArthastadA anvayitAvacchedakaM yajIvatvAvacchinnapratiyogitAkabhedarUpamajIvatvaM tadavacchinnapratiyogitAkatvamabhAve vyutpattivizeSabalalabhyam , yadA tu nozabdasyakadezo'rthastadA'nvayitAvacchedakaM yaniruktamajIvatvaM tadavacchinnaikadezatvaM tadavacchinna pradezatvaM vA vyutpattivizeSabalalabhyamiti jainasiddhAntasaMketa iti tadabhijJasya noajIvapadavyapadezya uktadizA jIvo vA ajIvadezo vA ajIvapradezo vA sambhavatIti bhAvArtha ityarthaH // 44 // paJcacatvAriMzattamapadyamavatArayati-ukta matamiti- 'jIvaH' ityAkArite paJcasvapi gatiSu audayikAdibhAvapaJcakalakSito jIvo jIvapadavyapadezyaH pratIyate, ajIvapadAcca pudalapramRtyajIvadravyaM pratIyate, nojIvapadAdajIvo jIvadezo jIvapradezo vA pratIyate, noajIvapadAcca jIvo ajIvadezo'jIvapradezo vA pratIyata ityevamupadarzitamataM kiyatAM nayAnAmityAkAlAnivRttaye vktiityrthH| "naigamo dezasamAhI" iti paJcacatvAriMzattamapadyaM vivRNoti-nagama itIti / avAntarasaGgahaH mahAsAmAnyasattAvyApyadravyatvAdirUpeNa sakaladravyAdInAmaikyAbhyupagantA'parasaGgrahaH / sadevaikamiti mahAsAmAnyasattArUpeNa sarvavastUnAmaikyayamevetyabhyupagantRparasaGghahastu sanmAtragrAhitvAt pratyekaM jIvAjIvAdi vastu tadarthakajIvA'jIvAdizabdaM ca nAGgIkarotI. syatastatparityAga ityAha- sarvasaGgrahasyeti / tatyAgaH sarvasamahatyAgaH / anyat spaSTam // 45 // evambhUtanayavaktavyapratipAdakaM SaTcatvAriMzattamaM "bhAvamaudayikaM gRhan" iti padyaM vivRNoti-bhAvamitIti / aso evambhUtanayaH / anyat sugamam // 46 // Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / noajIvazca nojIvo, na jIvA-'jIvayoH pRthak / deza-pradezau nAsyeSTA-viti vistRtamAkare // 47 // nayAmRta-no iti| noajIvo nojIvazcaitannaye jIvA-'jIvayorvaktavyayoH satoH, pRthak napArthakyaM nApadyate, yato'sya nayaraya deza-pradezau neSTAviti, nozabdaH sarvaniSedhArtha eva ghaTate, ityetadAkareanuyogadvArAdau vistRtam // 47 // itthaM svasamayasiddhAmevambhUtanayArthaprakriyAmupapAdya tayA digambaroktaprakriyAM dUSayati siddho nizcayato jIva ityuktaM yad digambaraiH / nirAkRtaM tadetena yannaye'ntye'nyathA prthaa|| 48 // nayAmRta-siddha iti / etena-pUrvoktena, siddho nizcayato jIva iti yad digambarairuktam"tikAle cadu pANA iMdiyabalamAu ANapANo ya / vavahArA so jIvo Nicchayado du cedaNA jassa |" [ dravyasaMgrahe gAthA-3 ] ityAdinA tannirAkRtam , yat-yasmAt , antye-evambhUtanaye, anyathA prathA-siddho'jIva ityeva prasiddhiH, zuddhanizcayazca sa eva, iti kathaM nizcayataH siddho jIva iti vaktuM zakyamiti // 48 // ____ nanvevambhUtaH paryAyArthikeSveva zuddhanizcayastenAsmaduktAnupapattAvapi davyArthikaprabhedena sarvasaGgrahanayena zuddhanizcayena tudupapAdayiSyAma ityAkAGkSAyAmAha Atmatvameva jIvatvamityayaM srvsnggrhH| . jIvatve pratibhUH siddhasAdhAraNyaM nirasya na // 49 // jIvazabdavyapadezya eva noajIvazabdavyapadezyaH ajIvazabdavyapadezya eva nojIvazabdavyapadezya iti 'noajIvaH' 'nojIvaH' iti dvau prakArau naivambhUtanayasammatAvityupadarzakaM saptacatvAriMzattamaM "noajIvazca" iti padyaM vivRNotino itIti / etannaye evambhUtanaye / asya nayasya evambhUtanayasya / nozabdaH 'noajIvaH' ityatra 'nojIvaH' ityatra ca nozabdaH / anyat spaSTam // 47 // aSTacatvAriMzattamapadyamavatArayati-itthamiti / svasamayasiddhAM jaina zvetAmbararAddhAntaprasiddhAm / "siddho nizca. yataH" ityaSTacatvAriMzattamapadyaM vivRNoti-sida itIti / etena ityasya vivaraNam-pUrvokaneti- asya 'nirA. kRtam' itynenaanvyH| 'nizcayanayataH siddho jIvaH' ityasya pratipAdakaM digambaravacanamullikhati-tikAle ceti"trikAle catvAraH prANA indriyabalamAyurAnaprANazca / vyavahArataH sa jIvo nizcayato dve cetane ysy"|| iti saMskRtam / ityAdinA ityAdigranthena, yad digambarairukaM tadetena nirAkRtamiti smbndhH| tat digambarokkamanantaramupadarzitam / nirAkaraNe hetu:- yaditi- yasmAditi tdrthH| 'antye' iti sthAne 'antye naye' iti pATho yuktaH, tasya viva raNam-evambhUtanaye iti / 'anyathA prathA' iti mUlasya vivaraNam - siddho'jIva ityeva prasiddhiriti / nanu nizcayataH siddho jIva iti digambaramatam , tasyaivambhUtanaye anyathAprathAyAmapi kathaM nirasanamityata Aha-zuddhanizcayazca sa eveti- evambhUtanaya eva zuddhanizcayanayo'tastatrAnyathAprathA'pahastayatyevoktadigambaroktamityarthaH / iti etasmAt kAragAt / kathamiti-na kathamapi nizcayataH siddho jIva iti vaktuM zakyamityarthaH // 48 // Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato mayopadezaH / 209 nayAmRta-Atmatvamiti / Atmatvameva jIvapadapravRttinimittam , pAriNAmikabhAvasya kAla. trayAnugatvena satyatvAt , audayikabhAvasya caupAdhikatvena kAlatrayAnanugatatvena ca tucchatvAt, iti ayaM sarvasaGgrahanayaH siddhasAdhAraNyaM bhavasthataulyaM nirasya jIvatvasAdhane na pratibhUH, sarvatra tulyajIvatvAt, evam 'eko vyavahArato jIvo'nyazca nizcaya[taH] ' iti vibhAgakaraNamasamIkSitAbhidhAnamevApadyeta, sarvasaGgraha eva hi karmopAdhinirapekSazuddhadravyArthikA, tena ca saMsAricaitanyamapi niruparAgaM zuddhamiti pareNeSyata eva, taduktaM dravyasaGgrahe"maggaNa-guNaThANehi ya caudasa ya havaMti taha asuddhagayA / viNNeyA saMsArI savve suddhA u suddhnnyaa||13||" iti ___ na ca saMsAricaitanyasya saGgrahanayena zaktyA zuddhacaitanyanizcaye'pi vyaktyA zuddhacaitanyasya siddha eva nizcayAnna sAdhAraNyamiti zaGkanIyam , saGgrahasya zaktigrAhakatvena vyaktiprAhakatAyA vyavahAra eva vizrAntaH, nizcayato dvicetanAzAlI siddha eva jIva ityasya vyAghAtAt // 49 // - ekonpnycaashttmpdymvtaaryti-nnviti| tena paryAyArthikanayeSu shuddhnishcyaatmkenaivmbhuutnyen| asmaduktAnapapattAvapi 'siddho nizcayato jIvaH' iti digambaroktasyAnupapattAvapi / tadupapAdayiSyAmaH 'siddho nizcayato jIvaH iti digambaroktamuphpAdayiSyAmaH, dravyArthikeSu zuddhanizcayAtmakena saGgraheNa siddho jIva ityupapadyata evetyrthH| "Atmatvameva" ityekonapaJcAzattamapadyaM vivRNoti- AtmatvamitIti / 'jIvatvam' iti mUlasya 'jIvapadapravRttinimittam' iti vivaraNam / kathamAtmatvameva jIvapadapravRttinimittaM na tu prANadhAraNalakSaNaM jIvanaM yajjIvapadavyutpattinimittamityapekSAyAmAha-pAriNAmikamAvasyeti- AtmatvaM jIvasya pAriNAmiko bhAvastasya kAlatraye'pyAtmani satvena satyatvAt , prANadhAraNalakSaNaM jIvanaM ca jIvasyaudayiko bhAvastasyAyuSkarmalakSaNopAdhiprabhavasyaupAdhikatvena yadaivAyukarmAtmani sambaddhaM tadaiva tasyAtmani sattvamiti kAlatrayAnanugatatvena tucchatvAdityasmAt kAraNAdAtmatvameva satyatayA jIvapadapravRttinimittaM tucchatvAca na jIvanaM jIvapadapravRttinimittamityabhyupagantA sarvasaGgrahanayaH siddhasAdhAraNyaM nirasya jIvatve na prtibhuuH| 'siddhasAdhAraNyam' ityasya vivaraNam-bhavasthataulyamiti / 'jIvatva' ityasya vivaraNam- 'jIvatvasAdhane' iti / pratibhUrityasya saakssiityrthH| kathaM na pratibhUrityapekSAyAmAha-sarvatreti-jIvapadapravRttinimittamAtmatvaM yathA siddhe vartate tathA bhavasthe'pi tena siddhe jIvatvasAdhane bhavasthe'pi jIvatvaM siddhayatyeva, tathA ca siddha eva nizcayato jIva iti na syAt , AtmatvaM yadi siddha eva varteta na tu bhavasthe tadA syAt tena siddhamAtravartinA siddhasyaiva jovatvasAdhanaM sarvasamahataH, na caivamityarthaH / Atma. svasya jIvapadapravRttinimittatayA sarvasaGgrahanayAbhimatasya siddhe saMsAriNi ca sattvena tato jIvapadavyapadezyatvamAtmamAtra eveti nizcayata eva sarve AtmAno jIvA iti vyavahAranizcayAbhyAM jIvavibhAgakaraNamapi digambarasyAsamIkSitAbhidhAnameva syaadityaah-evmiti| nizcayanaye yadi saMsAriNAM jIvapadavyapadezyatvaM nopapadyeta tadA vyavahAratasteSAM jIvapadavyapadezyatvo. papattaye vibhAgakaraNamupapadyeta, na caivam , digambarAbhimatena sarvasaGgrahalakSaNanizcayanayenaiva sarveSAM jIvapadavyapadezyatvopapatteri* syAha-sarvasaha eva hIti / tena ca sarvasaGgraheNa ca / nirUparAga karmopAdhirUpoparAgamuktam , yadyapi saMsArI karmamaladigdha eva vyavahArataH, tathApi zuddhadravyaprAhisarvasamahataH so'pi vastugatyA karmamalavimukta evetyaashyH| uktArthe dravyasamahavacanasaMvAdamAha-tadukkamiti / maggaNa0 iti-"mArgaNA-guNasthAnazca caturdazabhizca bhavanti tathA azuddhanayAt / vizeyAH saMsAriNaH sarve zuddhAstu zuddhanayAt" / / iti saMskRtam / naca' ityasya 'zakunIyam' ityanenAnvayaH, saMsAricaitanyamapi saMsAradazAyAM karmAvRtatayopalabhyata iti vyaktyA'zuddhaM karmamalApagame zudaM tadbhaviSyatIti zaktyA samahasvarUpanizcayanayena zuddhacaitanyatvaM nizcIyate, siddhe tu vyaktyA zuddhacaitanyasya nizcayAd vyaktyA zuddhacaitanyarUpatvasyAtmatvasya jIvapadapravRttinimittasya na siddhasaMsArisAdhAraNyamiti shngkiturdigmbraanuyaayino'bhisndhiH| niSedhahetumupadarzayati-saMgrahasyetizaktirUpeNa zuddha caitanyaM sarvadA'vatiSThata iti zaktiIvyam, vyaktistu na trikAlAnugAminIti paryAyarUpA'zuddhadravyarUpA vA Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAtatarakriyA kAraNItaraNiyAM samajhato mayopadezaH / - - nanvevaM mizcaknaH siddhasthAnIyasve bhavahiriSyamANe bhavatAmeva pranthe saMsArisiddhasAdhAraNajIvapadArthAbhidhAnaM katham ? ityAzaGkAyAmAha / yajIvatvaM kvacid dravya-bhAvaprANAnvayAt smRtam / vicitranagamAkUtAta tajjJeyaM na tu nizcayAt // 50 // nayAmRta0-yaditi / yajjIvatvaM kacid anthe, dravyabhAvaprANAnAm anvayAt-ekIkaraNAt smRtaM saMsAri-siddhanAdhAraNyamiti zeSaH, bad vicitra:-vividhAvastho yo naigamaH, tasyAkUtAt-abhiprAyAt neyam, na tu nizcayAdevambhUtanayAt , tathA caitrambhUtanayenaiva siddhamajIva vayaM pratijAnImahe, na tu nayAntarAbhimate na jIvatve'pi vipratipadyAmahe, iti zuddhA-zuddhena naigamanayena sAdhAraNajIvatvAbhyupa- . game'pi na kSatiH, iyA~stu vizeSa:- prasiddhanaigama audayikabhAvopalakSitamAtmatvAkhyaM pAriNAmikabhAvameva jIvapadapravRttinimittamabhyupaiti, tattadvizeSazca kazcidupacAropajIvI dravya-bhAvaprANAnyataravatvenAnugatamaudayikakSAyikabhAvadvayamiti, nedaM siddhAntArNave nayavikalpakallolavaicitryaM tatsaMplavavyasaninAM vikSobhAvaham // 50 // seti saGgrahasya zaktimAhakatvameva na vyaktigrAhakatvam, vyaktigrAhakatvaM tu vyavahArasyaiva, tathA ca vyaktayA zuddhacaitanyaM yadi siddhe jIvapadapravRttinimittaM tadA vyavahArata evaM siddho jIvo na nizcayata ityanabhimatameva digambarasyAsajyata ityuttarAbhisandhiH / evaM jJAnadarzanayoyogapadyAbhAvana siddhe'pi yadA jJAnamabhivyajyate tadA na darzanamabhivyajyate, yadA darzanamabhivyajyate tadA na jJAnamabhivyajyata iti vyaktathA dvicetanAzAlitvaM na siddhe'pIti siddho'pi na nizcayato jIvaH svAditi siddhasya vicetanAzAlitvena jIvatvaM vizvayanayata ityapi digambarasya vyAhatamevetyAha-nizcayata iti // 49 / / / paJcAzattamapadyamavatArayati-kanvevamiti / evam anantaropadarzitadizA / bhavadbhiH shvetaambrH| bhavatAmeva zvetAmbarANAmeva / "yajIvatvaM" iti paJcAzattamapadyaM vivRNoti-yaditIti / ekIkaraNAt prANadhAritvaM jovatvamiti lakSaNe dravyaprANa-bhAvaprANasAdhAraNaprANatvena rUpeNAnugamayya dravyaprANabhAvaprANayorupAdAnAt / 'saMsAri-siddhasAdhA. raNyam' ityasya sthAne 'saMsAri-siddhasAdhAraNam' iti pATho yuktaH, tathA satyeva tasya 'jIvatvam ' ityanenAbhedenAnvayo ghttte| tathA ca siddha-saMsArisAdhAraNajIvatvAbhidhAnasya vicitranagamAkUtaprayuktatvavyavasthitau ca / / vayaM zvetAmbarAH / nayAntarAmimatena' ityasya sthAne 'nayAntarAbhimate' iti pAThaH samyag , tathA ca nayAntarAbhimate naigamanayAbhi. mate, jIvatve'pi siddha-saMsArisAdhAraNajIvatve'pi, na tu naiva, vipratipadyAmahe vivAdamAtiSThAmahe ityarthaH / iti etasmAt kAraNAt / zuddhAzuddhana naigamanayaH parasaGgrahasamAnAbhiprAyaH zuddhadravyaM viSayIkarotIti zuddhaH, azuddhadavyapAhivyavahArasamAnAbhiprAyastvazuddhamapi dravyaM viSayIkarotItyazuddha iti kRtvA zuddhAzuddhena / sAdhAraNeti- siddha jIvasAdhAraNetyarthaH / na kSatiH nakkacidasmadabhiyuktanirmitapranthe siddha-saMsArisAdhAraNajIvatvapratipAdake satyapi zvetAmbarANAmasmAkamevambhUta. navasiddhasyAjIvatvaM svIkurvatAM hAniH / naigamanabavaicitryaM tadavAntasabhiprAyavaicitryopadarzanena samarthayati-iyA~ssviti / audayikabhAvopalakSitaM jIpadavyutpattinimittajIvanalakSaNaudAyikabhAvopalakSitam / 'tattadvizeSazca' iti sthAne tadvizeSazca' iti pAThaH samyaga, naigamavizeSazceti tdrthH| 'bhAvavayam' ityasyAnantaraM 'jIvapadapravRttinimitamabhyupeti' ityanuSajyate / nedama ityatra namo 'vikSobhAvaham' itynenaanvyH| idama anantaramevopavarSitaM. mayAbhiprAyabaicitryam / asyaiva ziSyabuddhivaizavAyopavarNanam-sivAntArNave nayavikalpakalolavaividhyamiti-siddhAnta eca-jainAmama ena, argavaH- samudraH, tatra nayasya - vastvaMzaprAtyabhinAyastha, yo vikalpa:- naigamAdiprakAraH, sa eva kAlola:- tarajaH, tasva vaicityaM - nAnAprabhedastadetat , tatsaMplavavyasaninAM tasmin- niruktasiddhAntasamudra, saMplava:-muhurmuhustadantarniviSTatattvajJAna Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAtataraGgiNI sarahinIsaramisyA samato navopadezaH / 211 D D nanu "jIva prANadhAraNe" ityatra bhAvaprANadhAraNameva dhAtvartha vivakSitatkA( vivakSitvA) nizcayatA siddhasya jIktvaM samarthayicyAma ityAkAGkAyAmAha - dhAtvarthe bhAvanikSepAt, paroktaM na ca yuktimt| prasiddhArthoparodhena, yanayAntaramArgaNA // 51 // nayAmRta-dhAtvarthe iti / dhAtvarthe- jIvatyarthe, bhAvanikSepAt- mAghasaGketamahAt, paroktaM' nizcayataH siddha eva jIkaH' iti digambaroktam, na ca- nava yuktimat, yat- yasmAt, prasiddhaHanAdidhAtupAThapradipratIyamAno yo'rthaH, badanurodhena nayAntarasya mArgaNA-vicAraNA bhavati, tathA ca yArazadhAtvarthamupalakSaNIkRtyetaranayArthapratisandhAnaM tAdRzadhAtvarthaprakArakajijJAsayaivambhUtAbhidhAnasya sAmpra. dAyikatvAt, na tatra bhAvanikSepAzrayaNamityarthaH, anyathA tatrApi nikSepAntarAzrayaNe'navasthAnAt , prakRtamAtrAparyavasAnAdantato jJAnAdvaite zUnyatAyAM vA paryavasAnAt , kina, tAhaguparitanaivambhUtasya prAkta. ratnAvAptaye tattAtparyAvadhAraNalakSamavagAhanam , tadeva vyasanaM tacchAlinAM pramAtRRNAm , nayavikalpakallolavaicitryaM pramodAvaha. meva, na vikSobhAvahaM na cittavaikalyAvahamityarthaH // 5 // . ekpshcaashttmpdymvtaaryti-nnviti| "jIva prANadhAraNe" ityatra nizcayanayena prANazabdoM bhAvaprANapara eSa, bhAvaNAtha jJAna darzanalakSaNacaitanyadvayameSa, tadvattvAt siddhasyaiva jIvAvaM varSa digambarA samarthayiSyAma ityAkAlAyAmeka pazcAzattamapadyaM taduttarapradarzakamAhetyarthaH / vivRNoti-dhAtvarthe itIti / yAdati - prakRte jIvadhAtvarthajIvanalakSaNadravyaprANadhAraNamupalakSaNIkRtya naigamanayAbhimatAtmatvaviziSTarUpajIvazabdArthapratisandhAnaM- jIvanalakSaNadravyaprANadhAraNarUpavyutpattinimi.. topalakSitAmalalpapAriNAmikamAvaviziSTe jIvazAbdasaGketagrahaNAsmakaM samastIti niruktajIvanarUpajIvadhAtvarthaprakArakajijJAsayaivambhUtanayAbhidhAnasya-'evammUtanayena nirukajIvanarUpadhAtvarthaviziSTaye jIvapadavyapadezyaH' ityabhidhAnasya sAmpradAyikatvAta jainAgamarahasyavettaprAcInasammatatvAnna taMtra jIvatyarthe prAvadhAraNe bhAvanikSepasva-'prANazabdo bhAvaMprANasaGketitaH' ityasyAzrayaNamiti 'prasiddhArthoparodhena yanayAntaramArgaNA' ityasyAbhipreyo'rtha ityarthaH / anyathA prasiddhArthAna. parodhena nayAntaravicAraNayA dhAtvarthe bhaavnikssepaashrynne| tatrApi bhAvanikSepAzrayaNato labdhe caitanyadyarUpabhAvaprANadhAraNarUpa. jIvadhAsvarve'pi / nikSepAntarAzrayaNe sAkAra-nirAkAropayogAtmakacaitanyadvayamapi na vastuto bhAvaprANasvarUpaM sAkAratva. nirAkAratva-dvitvAdInAM satra kalpitatvAt, kintu caitanyamAnaM bhASaprANasaGketitamityevaM nikSepAntarAzrayaNe sati / * bhanevasthAnAta tatrApi nikSepAntasazrayaNato vizrAntyasambhavAt / evaM ca prakRtamAtrAparyavasAnAta dvicesanAzAlitvAnizcayataH sido jIva iti prakRtasyAtra prakrAntasyAnyanAnyasya prakrAntasyetyevaM prakRttamAtrasyAparyavasAnAd dhAtvaryasvaSavasAnAsambhavAt , tathA ca ti satyavAnandasvAdikamapi tatra na svAdilyato bAnAIte zAlAdvaitamapi viSayAntarAbhAve niviSayaM na sambhavatIti zamyatA niyanapatI jIkapadavyapadezyasvastha paryavasAnAd vyavasthite: zUnyatvameva tatvaM jIvavyapadezyaM syAdityarthaH / api caivambhUtAtmakamizcayanayo dvividho vyamarAnurodhI nizcayAnurodhI caM, tathA vyavahArAdyabhimatadhAtuvyutpattiM samAzritya tAdRzavyutpattinimitameva zabdapravRttinimittagupajIvan dhAtuvyutpattinimittAbaciAcA saDetamAhI nizcayaH prathamaH, vyavahAranapAbhimatapadArthAbhidhAnAnantaraM manajharanayopajIvino'syeca nizcayaMnamaskAmimatapadArthAbhidhAnamucitaM tadanantaraM cokkanizcayAbhimatakanuvyutpattinimitta mAvaikanimnaM vizeSamAhatya tAdRzakzeipAtmakabhanavyutpattinimittAvacchinnapadArthasaGketamAhI yo nizcayopajIvI dvitIyo nizcayastadabhimatapadArthAbhidhAnamucitamila padArthamidhAnamaH, tasya vyavahAranayAbhimatajIvapadArthAbhidhAnAnantaraM nizcamopajIvinizcayAtmakadvitIyanizcayAbhimatajIkapArthAbhidhAnaM kurvatA digambareNAtikramaH kRta iti sampradAyAbhimatakamolaMdhi digambaramataM na yuktamityAha-kizzeti / pasambanaparitanevAbhUtasya dhAtvarthe bhAvanikSepAjIvapadArtha caitanyavayasvarUpabhAvaprANadhAraNalakSaNajIvanamurarIkurvata evambhUta Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyA samalato nayopadezaH / naivambhUtAbhidhAnapUrvamevAbhidhAnaM yuktam, anyathA'prAptakAlatvaprasaGgAt, tasmAt vyavahArAdyabhimata. vyutpattyanurodhenaudayikabhAvamAtragrAhakatvamevAsya sUribhiruktaM yuktamiti smarttavyam / na cendriyarUpaprANAnAM kSAyopazamikatvAt kathamevambhUtasyaudayikabhAvamAtraprAhakatvamityapyAzaGkanIyam, prAdhAnyenAyuHkarmodayalakSaNasyaiva jIvanArthasya prahAt , upahatendriye'pyAyurudayenaiva jIvanizcayAditi dik / / 51 // zaGkAzeSamupanyasya pariharati__ zailezyantyakSaNe dhammoM, yathA siddhastathA'sumAn / - vAcyaM netyapi yat tatra, phale cinteha dhAtugA // 52 // nayAmRta-zailezyantyalakSaNa iti / zailezyA-ayogiguNasthAnasya, antyakSaNe-caramakSaNe, yathA nizcayato dharmaH, tadarvAtanakAlabhAvI tu vyavahArata eva, taduktaM dharmasaGgrahaNyAM haribhadrAcArya:"so ubhayakkhayaheU selesIcaramasamayabhAvI jo| seso puNa Nicchayao tasseva pasAhago neo // 26 // " - tathA'sumAna- jIvo'pi nizcayataH siddha eva bhaviSyatItyapi na vAcyam , yatastatra- ' so ubhayakkhayaheU' iti gAthAyAm , dhArayati siddhigatAvAtmAnamiti dharma iti phale-phalarUpe dhAtvarthe cintA, sA ca kurvadrUpatvena kAraNatvaM vadata evambhUtanayasya mate zailezyantyakSaNa eva dharmapadArthasiddhisAkSiNI, tadanantaraM siddhisAdhAraNarUpA sA phalA'vyavadhAnAt, iha tu dhAtugA- dhAtvarthAvacchinnasvarUpaviSayiNI vouriterarmirmananrana........................ svruupnishcynysy| prAkaneti-AyurAdidravyaprANadhAraNalakSaNajIvanarUpajIvadhAtuvyutpattinimittAvacchinne jIvapadasaGketagrAhiNo vyavahAranayopajIvyevambhUtasvarUpanizcayasya yadabhidhAnaM tat pUrva yasyeti bahabrohiNA 'nimakkAbhidhAnapUrvam' ityasya 'nirukAbhidhAnapUrvakam' ityarthaH, tatazca niruktAbhidhAnAnantarameva siddha eva caitanyadvayalakSaNabhAvaprANadhAritvAjIvapadavyapadezya ityabhidhAnaM yuktamityarthaH / anyathA vyavahAranayAbhidhAnAnantaraM vyavahAropajIvinizcayAbhidhAnamakRtvaiva nizcayopajIvinizcayAbhidhAne / aprAptakAlatvaprasaGgAt vyavahAranayAnantaravyavahAropajIvinizcayAbhidhAnottarakAlo nizcayopa. jIvinizcayAbhidhAnakAlaH, na tu vyavahArAbhidhAnAvyavahitottarakAlastasya kAla iti aprAptaH kAlo -yasya so'prAptakAlastasya bhAvo'prAptakAlatvaM tasya prasAdityarthaH / upasaMharati-tasmAditi-aprAptakAlatvaprasAbhayAdityarthaH / asya evambhUtanayasya / 'na ca' ityasya / 'AzanIyam' ityanenAnvayaH / niSedhe hetumAha-prAdhAnyeneti / zaGkA-prati vidhAnayorathoM sukhAvabodhau / / 51 // dvipaJcAzattamapadyamavatArayati-zaGkAzeSamiti-digambarAzaGkA'vaziSTabhAgamityarthaH / vivRNoti-zailezyalakSaNa itIti / dharma iti-dhAraNAd dharma iti vyutpattyA dhAraNalakSaNo dharmapadArtho nizcayanayato yathA zailezyantyakSaNe ityrthH| tadarvAkanakAlabhAvI tu zailezyanyakSaNaprAktanakAlabhAvI dharmapadArthastu / vyavahArata eva vyavahAranayata eva, evakAreNa tasya nizcayanayasammatatvasya vyavacchedaH / ukkArthe haribhadrasUrivacanaM parAbhitapramANatayopadarzayati-taduktamiti / so iti-"sa ubhayakSayahetuH zailezIcaramasamayabhAvI yH| zeSaH punanizcayataH tasyaiva prasAdhako jnyeyH"|| iti saMskRtam / 'tatra' iti mUlasya vivaraNam- "so umayakkhayaheU" iti gAthAyAm iti / 'phale' iti mUlasya 'phalarUpe dhAtvarthe' iti vivaraNam / sA ca niruktacintA punaH, asya 'sAkSiNI itynenaanvyH| dharmapadArthasiddhi. sAkSiNI siddhigatAvAtmAnaM dhArayatIti vyutpattyA dharmapadArthaH siddhistasyAM sAkSiNI / tadanantaraM zailezyantyakSaNAnantaram / 'siddhisAdhAraNarUpA' iti sthAne 'siddhidhAraNarUpA' iti pAThaH samyam, dhArayati dharma iti, siddhiM dhArayatIti vyutpattiparyavasAyinI cintA / phalAmyavadhAnAta siddhirUpaphalana saha vyavadhAnAbhAvAt , zailezyantyakSaNAnantaraM sibirUpaphalaM Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nyopdeshH| 213 cintA, sA ca kena sahAvyavadhAnaM gaveSayeta ? svarUpaM tu prasiddhyanurodhena saMsAriNyeva paryavasAyayet , na tu siddha iti mahAn vizeSaH / syAdetat, dharmapade'pi dhAtvartho dhAraNasAmAnyameva, tacca yathA vizeSatAtparyavazAt siddhidhAraNarUpavizeSe paryavasyati, tathA jIvapadArtho'pi vizeSa paryavasyan siddha eva dattapado bhaviSyati ? maivam- " jIva prANadhAraNe" ityatra prANapadasama( bhi )vyAhRtadhAraNasya bhUriprayogavazAdaudayikaprANadhAraNa eva paryavasAnAt, ata eva gopadasya nAnArthatve'pi tato bhUriprayogavazAt sAsnAdimata evopasthitiH, azvAdestu padAntarasamabhivyAhArAdineti tu tAntrikAH / tadevamevambhUtanayAbhiprAyeNa siddho na jIva iti vyavasthApitam / yadi punaH prasthakanyAyAd vizuddhataranaigama. bhedamAzritya prAguktakhAnthagAthA vyAkhyAyate paraiH, tadA na kiJcidasmAkaM duSyatIti kimalpIyasi dRDhatarakSodena ? // 52 // aindrI tatiH praNayapuNyamivAGkarAtrairyatpAdapadmakiraNaiH kalayatyudI(Na)tam / snAtrAmbhasA dalitayAdavaduSTakaSTaM zaGkezvaraM prabhumimaM zaraNIkaromi // 1 // evaM sAmAnyataH saptAnAmapi nayAnAmarthAnuktvA tataH zuddhyazuddhijJAnopAyaM vaktuM prakramatesarvadA vidyata iti taddhAraNamAtmani dharmapadArtha iti / iha tu jIvapadArthe punaH 'dhAtugA' iti mUlasya vivaraNamdhAtvarthAvacchinnasvarUpaviSayiNIti- jIvadhAtvartho yaH prANadhAraNalakSaNastadavacchinnaM yadAtmasvarUpaM tadviSayiNI. tyarthaH / sA ca dhAtvarthAvacchinnasvarUpaviSayiNI cintA punaH / kena saheti-phalasya kAraNaprabhavatvena kAraNasya phalasAdhanatvena tayoravyavadhAnasyAvazyambhAvena tatraikasyApareNa sahAvyavadhAnacintAsambhave'pi prakRte cintAviSayasya dhAtvarthasvarUpAvacchinnasya phalasAdhanabhAvena cintAyA aviSayatvena kenApi sahAvyavadhAnAkAGkSAyA anudayena vyavadhAnagaveSaNAyA aprasarAdityarthaH / svarUpaM viti-jIvadhAtvarthasvarUpaM punaH, "jIva prANadhAraNe" ityatra prANazabdasya sAmAnyataH prANavacanatve'pi laukikaparIkSakANAmavigAnena dravyaprANavAcitvana prasiddhatayA tadanurodhena dravyaprANadhAraNalakSaNaM tat saMsArimAtragataM na tu siddhagatamityarthaH / iti evaM svarUpo dharmazabda- jIvazabdayormahAn vizeSaH / atra paraH zaGkate-syAdetaditi / tazca dhAraNasAmAnyaM ca, anyat sugamam , | samAdhakte-maivamiti / ata eva sAmAnyasya yaskizcidvizeSasvarUpamAdAya paryavasAnasambhave'pi sAmAnyavAcizabdasya yasminneva vizeSe bhUriprayogastaM vizeSamupAdAyaiva sAmAnyasya, paryavasAnamityasya yuktatvAdeva / nAnArthatve'pi kiraNa-vANIprabhRtyanekArthavAcakatve'pi / tataH gopadAt / azvAhe. stviti- gacchatIti gauriti vyutpattilabhyagamanakartatvasyAzvAdau sattve'pi tadvAcakAzvAdipadAsamabhivyAhRtagopadAnnAzvA-. derupasthitiH kintu sAsnAdimata evopasthitiH, azvAdipadasamabhivyAhRtagopadAt punarazvAderupasthitirityevaM tAntrikA AmanantItyarthaH / upasaMharati-tadevamiti / prasthakanyAyAt prasthakavasatipradezAdikaM samAzritya naigamAdinayamananabhedo. papAdakayuktaH / prAgutagranthagAthA "tikkAle ca" iti gAthA / paraiH digambareH / asmAkaM zvetAmbarANAm // 52 // ... itthaM nayArthamananaM mama jinapravarazrIzaGkhazvarabhaktibharAdevetyavedayituM granthamadhyamaGgalasvarUpAM zrIzaGkezvaraprabhustuti praznAti-aindrI tatiriti- aGkurAgairiba yatpAdapadmakiraNairuditaM praNayapuNyamaindrI tatiH kalayati, tacchandasya yacchandazrutibalAdAyAtatvena tamimaM snAtrA'mbhasA dalitayAdavaduSTakaSTaM zaGkezvaraM shrnniikromiitynvyH| aindrI indrambandhinI tatiH-patiH, indrasamUha iti vaktavye aindrI tatiriti yaduktaM tena 'ai' iti sarasvatImantrasya svagatakavitvavittvAbandhyakAraNasya maGgalatayA'vasthAnamAhatamiti / yatpAdeti-yasya bhagavataH zrIzarkezvarasya pAdAviva padmaM tasya kiraNaistatra namrIbhUte zirasi patitaiH, aGkurAprairiva kSetra-bhU-reNvAcchAditabojAGkurasyopari kizcidRzyamAnAprabhAgasadRzaiH, praNayapuNyaM . bhaktibhararacitamaNatiprabhavapuNyam , uditam(udIrNam) udayamAgataM phalapradAnAbhimukhamiti yAvat , kalayati jAnIte, tamimaM Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samato gyopdeshH| uktA nayArthAsteSAM ye, zuddhayazuddhI vadet sudhiiH| te pradeza-prasthakayorvasatezca nidarzanAt // 53 // nayAmRta-uktA iti / spaSTo'yam , navaraM nidarzanAditi jAtyapekSamekavacanam , pradeza-prasthakavasatidRSTAntairnayAnAM zuddhyazuddhI vibhAvanIye ityarthaH / / 53 / / tatra pUrva pradezadRSTAntaM vivecayati / tathAhi dharmA'dharmA-''kAza-jIva-skandhAnAM naigamo nyH| saddezasya pradezazcetyAha SaNNAM tamuccakaiH // 54 // nayAmRta-dharmetyAdi / naigamo nayaH dharmAstikAyA-dharmAstikAyA-''kAzAstikAvajIkA stikAyaskandhAnAM taddezasya [ca] pradeza iti SaNNAM tam-pradezamuccakaiH svamatanirbandhenAha // 54 // dAsena me kharaH krIto, dAso mama kharo'pi meN| .. __ iti svadeze svAbhedAt, paJcAnAmAha saGgrahaH // 55 // nayAmRta-dAseneti / saGgrahanayastu 'dAsena me kharaH krIto, dAso mama kharo'pi me' iti nyAyAt svadeze-dharmAstikAyAdideze, svAbhedAt-dharmAstikAyAdyabhedAt paJcAnAM pradezamAha, SaNNAM bhedAnAM paJcasu saGgrahAdatra saGgrahasyAnvarthatvam , krayajanyaM dAsaniSThaM kharasvAmitvaM yathA paramparAsaMbandhena tassvAminiSThatayA saGgrahItuM zakyaM tathA dharmAstikAyAdidezavRttipradezAzrayatvaM paramparAsambandhena dharmAstikAyAdiniSThatayeti paramArthaH / paJcAnAM vRkSANAM taddezasya ca 'chAyA' ityatreva dezyanvayayogye dezA. zovaraM prabhum, snAtrA'mbhasA snAnajalena, dalitaM binAzitaM, yAdavAnAM yaduvaMzaprabhavANAM kSatriyANAM, dRSTakaSTaM yene tathAbhUtam, zaraNIkaromi tatprasAdata eva mamAtigambhIranayarahasyAvibhUtiratastaM praNato'smIti // 52 // tripazcAzattamapadyamavatArayati-evamiti- anantaradarzitaprakAraNetyarthaH / vivRNoti-uktA itiiti| zloko'yaM skuTArthatvAnna vyAkhyAnamahatItyAha-spaSTo'yamiti / navaraM kevalam / pradeza-prasthaka-vasatInA nidarzanAnAM bahutvAnnidarkanebhya iti bahukcane prayoktavye nidarzamAdityekavacanaM yaduktaM tajjAtyapekSayA, vyaktyapekSayA tu bahuvacanenaiva bhavitavyam , tattaya yo'rtho bhavati tamupadarzayati-nidarzanAditIti // 53 // catuSpazcAzattamapadyamavatArayati-tatreti-teSu pradeza-prasthaka-vasatidRSTAnteSu madhya ityrthH| vivRNoti-ghametyAdIti / tadezasya dharmAstikAyAdidezasya // 54 // dezasya dezino'bhinnatvAd dharmAstikAyAdipaJcAnAM pradeza iti saGgrahAbhimatopadarzakaM "dAsena" ityAdipaJcapazcAzattama. padyaM vivRnnoti-daasentiiti| dharmAstikAyAdiSaNNAM pradeza iti naigamo'bhyupagacchati, saGgrahastu dezadezinoramedA. zravaNAt SaNNAM paJcasu saGgrahAt paJcAnAM pradeza ityabhyupaiti, SaNNAM paJcasu yat sagrahaNaM tata evaitadviSaye'nvarvatvaM tastrAtipAdakasamahavacanasyetyAha- SaNNAM bhedAnAmiti / atra pradezAbhyupagame / dAsenetyAdinyAyArtha saGgamayati-RSajanya miti / paramparAsambandhena svAzrayadAsasvAmitvasambandhena, paramparAsambandhena svAzrayadezasambandhitvasambandhena, tapaTakasambagdhazca tAdAtmyam / samahanayamate SaNNAM pradeza iti yana bhavati tatra dezino'nvayayogye nirAkAnakSatvAdezAna nAnvaya iti niyamAdeva, yathA paJcAnAM vRkSANAmanvayayogyAyAM chAyAyAM nirAkakSatvAna vRkSadezAnvaya iti pazcAnAM vRkSANAM tadevasya ca chAyeti na bhavatItyevaM manyamAnAnAmanyAcAryANAM matamupadarzayati-pAmAM vRkSANAmiti / samayamatena Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNiyAM samalato nmopdeshH| 215 nvayasya nirAkAsatvAt saGgrahanayamatena SaNNAM pradeza ityanye // 55 // vyavahArastu paJcAnAM, sAdhAraNyaM na vittavat / iti paJcavidho vAcyaH, pradeza iti mnyte||56|| nayAmRta-vyavahArastviti / vyavahAranayastviti manyate-yathA paJcAnAM vitte sAdhAraNya svAmitvaM, tathA pradezena sAdhAraNyaM paJcavRttitvamiti, paJcAnAM pradeza iti na vAcyam , kintu paJcavidhaH pradeza iti bAdhyamiti / paJcAnAM pradeza iti yadi pazcatvaparyAptimadvRttitvamAdAya prayujyate, tadA na satra kutrApi pradeza ityayogyatvam / yadi ca paJcatvAzrayavRtitvamAdAya prayujyate, tadA pazcAnAM dharmAsti. kAyapradeza ityapi syAdityevaM saGgrahamataM dUSaNIyamityetattAtparyam / namvevaM ghaTa-paTayo rUpamitvapi na syAditi cet ? na syAdeva, samuditavRttitvabodhAyaiva vyavahArasAmarthyAt , ghaTapaTobhayasambandhinA ityatra 'saGgrahanayamate na' ityevaM chedaH / yadi deza-dezinonabhidaH kintu bheda eva, tathA sati vRkSANAM parasparavibhinnAnAM chAyA'pi vibhinnaiva, athApi chAyAtvenaikarUpeNakIkRtA chAyA sarveSAmanvayayogyA bhavati, na ca tatra nirAkAGkSatA, tathA dezasyApi bhinnastha bhinnA chAyA syAdeva tadanvayayogyA, tatrApi sAkAGkSatA na kAkabhakSiteti deza-dezinorabhedAdeva yaiva dezicchAyA saiva dezacchAyetyata eva paJcAnAM vRkSANAM taddezasya ca cchAyeti na bhavati tathaiva prakRte'potyasvarasaH 'anye' ityuktyA sUcitaH // 55 // .. yathA dhanasyaikasyAne kasvAmitvaM tathA naikasya pradezasyAne kasambandhitvamiti dharmAstikAyAdInAM paJcAnAM parasparavibhinapradezAnAM naikapradezakatvamiti dharmAstikAyasya pradezo'dharmAstikAyasya pradeza ityevaM paJcavidhaH pradeza ityeva vaktavyam, na tu dharmAstikAyAdInAM pazcAnAM pradeza iti vyavahAranayo'bhimanyate, tanmantavyopadarzakaM SaTpaJcAzattamapadyaM vivRNoti-vyavahArasvitIti- asya ' iti manyate' ityanenAnvayamullikhati-vyavahAranayastviti mamyate iti / 'manyate' ityasya karma mUloktaM spaSTayati- yathA dRSTAnte sAdhAraNyaM svAmitvaM dArTAntike vRttitvaM tadityAha- sAdhAraNyaM svAmitvamiti / 'pradezena ' ityatra 'pradeze na' iti bodhyam / pradeze paJcAnAM vRttitvaM netyasya phalitamAha- 1JcAnAM pradeza iti na vAcyamiti / tarhi kiM vAcyamiti pRcchati-kintviti / vyavahAranayatAtparyamAviSkaroti-pazcAnAmiti- pazcAnAM pradeza iti yat saGghahasya mataM tatra yadi dharmAstikAyAdipaJcagatapaJcatvasaGkhyAparyAptimabhirUpitavRttitvavAn pradeza ispartho'bhipretastadA tasyAyogyatvAnna sambhavaH, yato dharmAstikAyasya pradezo dharmAstikAya eva vartate, nAdharmAstikAyAdau, tathA'dharmAstikAyasya pradezo'dharmAstikAya eva vartate, ityevaM pradezamAtrasya dharmAstikAyAdAvekakasminneva vRttitvaM na tu dharmAstikAmAdipaJcamatapaJcatvasaGkhyAvacchinnanirUpitaparyAptisambandhAvacchinnavRttitvaM kasyApi pradezasyeti tAdRzArthavivakSAyAM pacAnAM pradeza iti na sambhavati, yadi ca paryAptisambandhamanAdRtya niruktapaJcatvAzrayanirUpitavRttitAvAn pradeza ilartha eva parigRhyate tadA pazcasvAzrayadharmAstikAyAkaikanirUpitavRttitvasya dharmAstikAyapradezAdAvekasmin sambhavena yogyatvAt paJcAnAM pradeza iti prayogaH sambhavatti, kintu niruktapaJcatvAzrayadharmAstikAyanirUpitavRttistvaM dharmAstikAyapradeze vartata iti yogyatvAd dharmAstikAyAdipaJcAnAM dharmAstikAyapradeza iti prayogo'pyApadyata ityataH paJcAnAM pradeza iti saGgrahamataM na samIcInamiti tAtparya mityarthaH / nanu yathA naikasya kasyApi pradezasya dharmAstikAyAdipaJcavRttitvamiti pacAnAM pradeza iti na sambhavati tathA mepAsyApi rUpasya ghaTa-paTobhayanirUpitavRttitvam , ghaTarUpaM ghaTa eva vartate na tu paTe, paTharUpaM paTa evaM vartate na tu ghaTe. iti SaTa-paTayo rUpamityapi prayogo vyavahAranayamate na syAdityAzaGkate-mamvevamiti / atreSTApattimeva samAdhAnamAha sthAdeveti-vyavahAranayamale ghaTa-paTayo rUpamiti na bhavatyevetyarthaH / nakSu ghaTa-paTagatadvitvAzrayaghaTanirUpitavRttitvastha , ghaTarUpe nirakahitvAzrayapaTanirUpitavRttitvasya paTarUpe ca sattvAt kathaM na tAdRkSArthamupAdAya ghaTa-paTayo rUpamiti prayoga ispata pAha-samuditeti-vyavahAranaye SaTa-paThayo rUpamiti vAkyasva ghara-paTamasadvitvaparyAyadhikaraNanirUpitavRttitvavadrUpamilAkArakakoSamutAvika sAmarthyAt, nirutadviAAvidhikaraNanirUpitattitvaM ca rUpe na kasmimapIkhato ghaTa-paTayo rUpamiti Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / ubhayaprakAraM rUpamityAkArasyaiva vyavahAranayajanyabodhasya tatropapatteH / / 56. / / paJcaprakAraH pratyekaM, paJcaviMzatidhA bhavet / pratyekavRttau prApakSaH, syAd geheSviva vAjinAm // 57 // nayAmRta-paJcaprakAra iti / paJcavidhaH pradeza iti yad vyavahAranayena svIkriyate, tatra kiM paJcavidhatvaM ? paJcaprakAratvamiti cet ? kaH prakAraH ?, saGkhyA vA 1, buddhivizeSaviSayatvaM vA 2, bhedo vA 3 ? / nAdya:-ananteSu pradezeSu paJcasajhyAvadhAraNA'siddheH, na dvitIyaH paJcatvaprakArakabuddhi. viSayatvasya pratyekamabhAvinaH paJcasvapyabhAvAt , pratyekaM bhAve caikaikaH pradeza paJcavidha iti paJcaviMzatidhA bhavet / na ca sAmAnyatastadanvayAnna bAdha iti vAcyam, vizeSavinirmokeNa tasiddheH, yadi ca na prayujyata ityrthH| yadi ghaTa-paTayo rUpamiti na prayujyate tahiM kIharavyavahArastatra bhavatItyapekSAyAmAha-ghaTa-paTobhayasambandhineti- rUpasyaikasya ghaTAtmakaM yat sambandhi yaccAparasya rUpasya paTAtmakaM sambandhi tadrUpobhayasambandhinA ghaTasya rUpaM paTasya rUpamityevamubhayaprakAraM rUpamityAkArakasyaiva bodhasya vyavahAranayajanyasya ghaTa-paTayo rUpamiti vAkyasthale upapatterityarthaH // 56 // paJcAnAM pradeza iti saGgrahanayamataM dUSayitvA paJcavidhaH pradeza ityeva tatra vAcya iti svamataM yad vyavahAranayena samarthitaM tad vikalpakavalitatvAnna parIkSakaparIkSAkSetramiti RjusUtravaktavyopadarzakaM saptapaJcAzattamapadyaM vivRNoti-paJcaprakAra itIti / tatra pradeze / paJcavidhaH pradeza iti vAkyena paJcaprakAratvalakSaNaM paJcavidhatvaM pratipAdayitumiSTamityAzaGkate.pazcaprakAratvamiti cediti / tatra kiM paJcavidhatvamiti pRcchAyAM taduttaramAzaGkitaM tad vikalpya dUSayati-kaH prakAra iti-paJcaprakAratvamityatra prakArazabdavAcyaH ka ityarthaH / prakArapadavAcyA saGkhyA'bhimatA, tathA ca paJcaprakAraH pradeza ityanena paJcasaGkhyakaH pradeza ityuktaM syAt , tadapi na yuktamityAha-nAdya iti| sarva hi vAkyaM sAvadhAraNamiti niyamana paJcasaGkhyaka evaM pradeza ityuktavAkyasvarUpaM bhavet, tatazca tena vAkyena pradeze yat paJcasaMkhyA'dhAraNaM tanna yujyate pradezAnAmanantasaGkhyakatvAditi niSedhahetumupadarzayati-ananteSviti / paJcaprakAratvamityanena paJcatvaprakArakabuddhivizeSaviSayatvaM pratipAdayitumabhilaSitamityapi na yuktamityAha-na dvitIya iti / pratyekAvRttidharmasya samudAyAvRttitvamiti niyamena paJcatvasya pratyeka pradeze'bhAvena pradezapaJcake'pyabhAvAditi paJcatvaprakArakabuddhivizeSatvasyApi pratyeka pradeze'satastatpazcake'pyasattvAditi na paJcatvaprakArakabuddhivizeSaviSayaH pradeza iti sambhavati, yadi ca pratyekamapi pradeze paJcatvaprakArakabuddhivizeSaviSayatvalakSaNaM paJcavidhalamiSTaM tadA dharmAstikAyasya pradezaH paJcavidho'dharmAstikAyasya pradezaH paJcavidhastathA''kAzAstikAya-pudgalAstikAyajIvAstikAyAnAM pradezA api pratyekamuktapaJcavidhatvAkAntA iti paJcaviMzatividhaH pradeza iti prasajyata iti niSedhahetumupadarzayati-pazcatvaprakAraketi / pratyekamabhAvinaH ekaikadharmAstikAyAdipradezavyaktAvasataH / pazcasvapi dharmAstikAyAdipradezapaJcakeSvapi / pratyekaM bhAve ca ekaikadharmAstikAyAdipradezavyaktau paJcatvaprakArakabuddhiviSayatvasya sattve tu / ekaika iti-dharmAstikAyapradezaH paJcavidhaH, adharmAstikAyapradezaH paJcavidha ityevaM pratyeka dharmAstikAyAdipradezapaJcakAnAM paJcavidhatve paJcasakhyAvatAM pratyekaM paJcAkhyA guNitAnAM paJcaviMzatividhatvaM syaadityrthH| nanu pratyekapradezavyaktigaNanayA'. nantasaGkhyAvatsu pradezeSu paJcatvasaGkhyAyA bAdhAdanvayAsambhave'pi dharmAstikAyapradezatvena dharmAstikAyapradeza ekaH, adhamAstikAyapradezatvenAdharmAstikAyapradezastadanyo dvitIyaH, AkAzAstikAyapradezatvenAkAzAstikAyapradezastAbhyAmanyastRtIyaH, pudlAstikAyapradezatvena punalAstikAyapradezastebhyo'nyazcaturthaH, jIvAstikAyapradezatvena jIvAstikAyapradezastebhyo'nyaH paJcama iti kRtvA pradezeSu paJcavidhatvasyAnvayasambhavAnna bAdha ityAzaGkaya pratikSipati-na ceti- asya vAcyam' ityane nAnvayaH / dharmAstikAyasya yAvatyaH pradezavyakayastAbhyo'nyad dharmAstikAyapradezasAmAnya nAstyeva, evamadharmAstikAyAdipradezasAmAnyamapyadharmAstikAyAdipradezavyaktibhyo bhinnaM nAstyevetyanantA evaM pradezavyakkayo na sAmAnyato'pi pacavasaGkhyAparikalitA iti noktadizA niruktapaJcavidhatvasyAnvayasambhava iti niSedhahetumupadarzayati-vizeSavinirmokaNeti Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalato nyopadezaH / 'meheSu zatamazvAH' ityatreva pratyekavRttitvAnvayaH prakRte svIkriyate, tadA prApakSaH-pakhAnA pradeza iti sAhanayapakSa eva pariSkRtaH syAt , tathA ca svapratijJAsenyAso nigrahasthAnam / / 57 // pratyekavRttiH sAkAGkSA, bahutveneti so'pyasat / / RjusUtrastato brUte, pradezabhajanIyatAm // 58 // nayAmRta. pratyeketi / kizca 'geheSu zatamazvAH' ityatra gehavRttibahutvavyApakaikatvAvacchinnaparyAptavRttyavacchedakaikatva[ vat paJcakavAn pradeza iti bodho vAcyaH, sa ca na sambhavati, paJcapada. vizeSaparityAgenetyarthaH / tadasiddhaH sAmAnyAsiddheH / nanvekasmin gehe eko'zvo dvitIye'smin gehe dvitIyo'zva ityevaM gRhANAM zate'zvAnAM zatasya vRttitvamupAdAya geheSu zatamazvA iti prayogo yathA nirvahati tathA ekasmin dharmAstikAye ekaH pradezo'dharmAstikAye dvitIyaH pradeza ityevaM pratyeka dharmAstikAyAdivRttitvaM pradezagatamAdAya dharmAstikAyAdInAM paJcavidhaH pradeza iti prayoga upapadyata ityata Aha- yadi ceti / pratyekavRttitvAmbayaH dharmAstikAyAdipratyekanirUpitavRtti. svasya pradeze'nvayaH / prakRte dharmAstikAyAdInAM paJcavidhaH pradeza ityatra / 'prApakSaH' iti mUlasya vivaraNam- pazcAnAM pradeza iti saGgahanayapakSa evaM pariSkRta iti-pariSkArazca dharmAstikAyAdInAM sambandhinAM paJcatvasaGakhyAkalita. tvAt pradezAnAmapi paJcavidhatvamiti / bhavatu saGgrahanayapakSapariSkAra eva, ko'tra doSa ityata Aha-tathA cetievaM satItyarthaH / svapratijJAsaMnyAsaH svasya vyavahAramayasya yA pratijJA paJcAnAM pradezAnvayitvAsambhavAt paJcAnAM pradeza iti na sambhavati kintu paJcavidhaH pradeza ityeva yujyate' ityevaMrUpA tasyA saMnyAsaH parityAgaH, yataH pratyekavRttitvAnvayAgIkAre pacAnAM pradeza iti smbhvtyeveti| nigrahasthAnaM nigrahasthAnavizeSaH, yena doSeNa vAdino nigraho bhavati sa doSo nigrahasthAnamiti gIyate // 5 // - api ca, paJcAnAM pradeza ityatra dharmAstikAyAdipratyekavRttitvasya pradeze'nvayo nirAkAkSatvAna sambhavati, bahuvacanAtta. padopasthitArtha eva pratyekavRttitvAnvayo bhavatItyato bahuvacanAntavizeSyavAcakapadaghaTitavAkyasyaiva tathA'nvayabodhane sAkAkSatvAt sAmarthyam , meheSu zatamazvA ityatra pratyekagRhavRttitvasya pratyekAzvAnvayo yujyate'zvapadasya bahuvacanAttatvena sAkAkSatvAt , prakRte'pi paJcAnAM pradezA ityevaM yadi vAkyasvarUpaM bhaved, bhavet tadA sAkAkSatvAt tasyokAnvayabodhanasAmadhya, na tu paJcAnAM pradeza ityatra vizeSyavAcakapradezaparasya bahuvacanAntatvaM samastItyaMtaH 'syAddharmAstikAyasya pradezaH, syAdidharmAstikAyasya pradezaH, syAdAkAzAstikAyasya pradeza: syAt pudgalAstikAyasya pradezaH, syAjjIvAstikAyasya pradezaH' ityevaM vikalpanIya iti RjusUtre bravItItyetadupadarzakamaSTapaJcAzattamapadyaM vivRNoti-pratyeketIti / pratyekavRttiH sAkAGkSati vyAravyAtu tadavatAraNopAyopodghAtAvaSTamAzrayati-kiJcati / "gehavRttibahutvavyApakaikatvAvacchinnaparyAptavRtyavacchedakaikatva(vat) paJcakavAn pradeza iti bodho vAcyaH" ityasya sthAna "gaihavRttibahutvavyApakaikatvAvacchinnaparyApta vRttyavacchedakaikatvavantaH zAtatvasakhyAvanto'zvA iti bodhavat , dharmAstikAyAdInAM paJcAnA pradeza ityatra dharmAstikAyAdihAtapazcatvavyApakaikatvAvacchinaparyAptavRtyavacchedakatvavantaH pradezA' iti bodho vAcyaH" iti pAThaH samIcInaH, tasya bAryamathaiH-gehAti yada bahatvaM nirUpakatvasambandhana tayApikA yA ekatvAvacchinnaparyAptisambandhAvacchinnA vRttaya vacchedakAni yAnyekatvAni tadvantaH zatatvasaGkhyAvanto'zvA ityAkArako bodho yathA geheSu zatamazvA ityatra bhavati tathA dharmAstikAyAdivRtti yat paJcatvaM nirUpakatvasambandhena tayApikA yA ekatvAvacchinaparyAptisambandhAvacchinnA vRttayastadabacchedakAni yAnyakatvAni tadvantaH pradazA ityAkArakabodhoM dharmAstikAyAdInAM paJcAnI pradeza ityatra vyavahAranayamatena bAcya iti, etatsaGgamanaM cetyam- 'geheSu zatamazvAH' ityatra bahuvacanArthasya bahutvasya prakRtyarthe gehe paryAptisambandhena vizeSaNIbhUtasya prakRte gehavRttibahutvazabdena grahaNam , sacca geheSu vartate, tatrAzvagatA yAH paryAptisambandhAvacchinnA patitAstA nirUpakatAsambandhena vartanta iti tAH paryAptisambandhAvacchinnavRttitAtvena rUpeNa vyApikA bhavanti, vRttitAvacchedakapayAptisambandhazca tattadrohagataikatvAvacchedeneti / bhavanti tA gehavRttibahutvavyApikAH, tattadehagataikatvAvacchinna Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mabAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / samabhivyAhRtabahuvacanAntapradezapadopAdAna eva tathAbodhasambhavAt , yadi ca gRhazate'zvA itivadatra tAtparyavizeSeNoktabodhasambhava itIpyate tathApi pratyekavRttibahutvena- bahuvacanena sAGkAkSeti so'pi pakSo'san , najhuktabodhArtha * gRhazate'zvAH' itivad 'gRhazate'zvaH' iti kazcit prayukte, tadvat paJcAnAM pradeza ityupadarzitadizA'pi na yuktaH prayogaH, iti nirgalitArthaH / tRnIyastu. pakSo na yuktaHuktAtiriktabhedAsiddheH / tata RjusUtranayaH pradezabhajanIyatAM brUte- syAddharmAstikAyasya pradezaH syAdadharmAstikAyasyetyAdi vikalpayatItyarthaH // 58 // bhajanAyA vikalpatvAd, vyavasthaivamapaiti tat / dharme dharmaH pradezo vA, dharma ityAdinirNayaH // 59 // paryAptisambandhAvacchinnAstAH punastattadazvagataikatvAvacchedenAzveSu vartanta iti tadavacchedakAni tattadgahagatatattadazvagatAnyekatvAni, tadvantaH zatatvasaGkhyAvanto'zvA bhavantIti tadviSayako bodho niruktavAkyAdupapadyate pratyeka gehe pratyekamazvasya vRttitvamupAdAyeti, evaM dharmAstikAyAdInAM paJcAnAM pradeza ityatra dharmAstikAyAdigataM yat paJcatvaM paryAptisambandhena tadadhikaraNe dharmAstikAyAdau paryAptisambandhAvacchinnAH pradezagatA vRttitA nirUpakatAsambandhena vartanta iti tA dharmAstikAyAdigatapaJcatvavyApikA bhavanti, tadavacchedakIbhUtaparyAptisambandhasyAvacchedakaM ca dharmAstikAyAdigatamekatvamiti bhavanti tA dharmAstikAyAdipaJcatvavyApikAH, ekatvAvacchinnaparyAptisambandhAvacchinnAstAzca tattatpradezagataikatvAvacchedena tattat pradezeSu vartanta iti tAzavRttyavacchedakAni yAnyekatvAni tadvantaH pradezA iti tadviSayako bodha iti / sa ca dharmAstikAyAdInAM paJcAnAM pradeza iti vAkyaprabhavatayA'nantaramupadarzito bodhazca / na sambhavati dharmAstikAyAdInAM paJcAnAM pradeza iti vAkyato na sambhavati / niSedhe hetumAha-paJceti-niruktavAkye yad bahuvacanAntaM paJcapadaM tatsamabhivyAhRtaM yad bahuvacanAntaM pradezapadaM 'pradezAH' ityevaMsvarUpaM tadupAdAne-eva dharmAstikAyAdInAM paJcAnAM pradezA ityevaMrUpeNocAraNe satyeva, evakAreNaikavacanAntapradezapadopAdAnasya vyavacchedaH / tathAbodhasambhavAt pratyekaM dharmAstikAyAdipaJcasu pratyeka pradezAnAM vRttitvamAzritya darzito yo bodhstsyopptteH| nanu gRhazate'zvAH' ityatra gRhapadaM na bahuvacanAntaM tathApi pratyeka gRhazata. vRttitvaM pratyekamazveSUrarIkRtya geheSu zatamazvAH' iti vAkyaprabhavopapadarzitabodhasamAnAkAro bodhastAtparyabalAd yathA bhavati tathA tAtparyavizeSabalAdatrApi niruktabodhaH syAdityata Aha-yadi ceti / atra dharmAstikAyAdInAM paJcAnAM pradeza iti. vAkye / tathApi 'gRhazate'zvAH' ityatra 'geheSu zatamazvAH' iti vAkyaprabhavabodhasamAnAkArabodhasya tAtparyavizeSabalAt sambhave'pi / 'pratyekavRttibahutvena" ityasya sthAne 'pratyekavRttibahutvena ' iti pATho yuktaH / pratyekavRttiH pratyekaM dharmAstikAyAdipaJcasu pratyekaM yA pradezasya vRttiH sA / 'bahutvena' ityasya mUlasya vivaraNam - bahuvacaneneti, pradezapadottarabahuvacanenetyarthaH / sAGkAkSeti sthAne sAkAleti pATho yuktaH, dharmAstikAyAnAM paJcAnAmityasya pradezA iti bahuvacanAntapradezapadasamabhivyAhArarUpAkAGkSAyAM satyAmeva nirutapratyekavRttitvAnvayabodhaH, na hi nirAkAsAvAkyAt tAtparyavizeSasahakAreNApyanvayabodhaH sambhavatItyAzayaH / iti etasmAt kAraNAt / so'pi pakSaH gRhazate'zvAH' iti vat tAtparyavizeSeNa dharmAstikAyAdInAM paJcAnAM pradeza ityapi pratyekavRttivAnvayabodhaM janayatIti pakSo'pi / asan ayuktaH, so'pyasaditi padyaghaTakasthAne 'so'pyasan' iti pAThaH samyak / uktapakSasyAyuktatvamupapAdayati-nahIti- asya 'prayuGke' ityanenAnvayaH / uktabodhArtha pratyekamazvAnAM pratyekaM gRhe'nvayabodhArtham / tadvaditi- yathA 'gRhazate'zvaH' iti na prayogastathetyarthaH / tRtIyastu pakSa iti-paJcavidhatvaM paJcaprakAratvamityatra prakAro bheda iti tRtIyavikalpastvityarthaH / ukAtiriketi- saGkhyA-buddhibizeSaviSayatvAbhyAmatiriktasya bhedasyAsiddharityarthaH / tataH dharmAstikAyAdInAM paJcavidhaH pradeza iti vyavahAranayAbhimatasyAyuktatvAt / 'pradezabhajanIyatAM brUte' iti mUlasyArthamupadarzayati-syAddharmAsti yati / 'syAdadharmAstikAyasya' ityanantaramapi 'pradezaH' ityanuvartate, ityAdi' ityAdipadAt syAdAkAzAstikAyasya pradezaH, syAt pudlAstikAyasya pradezaH, syAjjIvAstikAyasya pradeza ityetatritayasya parigrahaH // 50 // Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / 219 nayAmRta0-bhajanAyA iti / bhajanAyA vikalparUpatvAdevaM satyekataramAdAya vinigantuM zakyatvAt , vyavasthA-yo yadIyaH pradezaH sa tadIya evetilakSaNA, apaiti- apagacchati, dharmAstikAyAdi. pradezasyAdharmAstikAyAditvenApi bhajanIyatvaprasaGgAt / na ca vastuni sattvA-'sattvAdisyAdvAdabhajanA. vadatropapattiH, tatrApyekAntAsambalitA'nekAntAzrayaNe vikalpamAtrasya duritvAt ; tadvadevAtra syAt. padenaikAntasambalanamapi bhaviSyatIti cet ? na- uddezya vidheyavizeSaparyavasAnena tasya vakSyamANa eva paryavasAnAt , tat-tasmAt kAraNAt , dharme-dharmAstikAye, yaH pradezaH sa dharmo-dharmAstikAya iti saptamItatpuruSeNa, dharmAstikAyazcAsau pradezo dharmAstikAya iti karmadhArayeNa vA nirNayaH kartavyaH / ekonaSaSTitama-SaSTitamapadyAbhyAM sAmpratanayAkhyasya prathamasya zabdanayasya vaktavyamAveditam , tatra prathamapadyaM vivRNotibhajanAyA itIti-'syAddharmAstikAyasya pradezaH, syAdadharmAstikAyasya pradezaH' ityevaMrUpAyA RjusUtrAbhimatabhajanAyA ityarthaH / 'vikalpavAda' iti mUlamadhRtvaiva vivRtam-vikalArUpatvAditi, 'evam' ityasya vivaraNam- evaM satItimajanAyA vikalparUpatve satItyarthaH / ekataramAdAyeti yathA yavairyajeta, brIhibhirvA yajeta' iti vikalpasthale yavakaraNakayAgAd yadevAdRSTaM tadeva brIhikaraNakayAgAdapi, na tu yAdRzaphalajanaka yavakaraNakayAgaprabhavamadRSTaM tadvijAtIyaphalajanaka brIhikaraNakanAgaprabhavamadRSTam , tathA prakRte'pi ya evaM pradezo dharmAstikAyasya sa eva pradezo'dharmAstikAyasyaivamAkAzAstikAyAderapi prasajyetetyarthaH / evaM ca vyavasthAvilayaH syAdityAha-vyavastheti / kiMsvarUpA vyavasthetyapekSAyAmAha-yo yadIya iti-yaH pradezo dharmAstikAyasambandhI sa dharmAstikAyasambandhyeva nAdharmAstikAyAdisambandhI, evaM yaH pradezo'dharmAstikAyasambandhI so'dharmAstikAyasambandhyeva na dharmAstikAyAdisambandhItyevaMsvarUpA vyavasthetyarthaH / apaitItyasya vivaraNambhapagacchatIti / tatra hetumAha-dharmAstikAyAdIti-dharmAstikAyapradezo'dharmAstikAyIya AkAzAstikAyIya ityevaM viklpniiytvprsmaadityrthH| nanu yathaikasminneva vastuni kizcidapekSayA satvaM kiJcidapekSayA'satvamityevaM sattvA'sattvAdisyAdvAdabhajanA bhavati tathaikasminnapi pradeze dharmAstikAyIyatvAdibhajanopapattiH syAdityAzaGkaya pratikSipati-na ceti-atra pradezagatadharmAstikAyIyatvAdivimarze / upapattiH prdeshbhjniiytvoppttiH| sattvA'sattvAdyanekAnto'pyekatra vastunyekAntaH, tasya cAnekAntatvaM nayApekSayakAntatvaM pramANApekSayA'nekAntatvamiti kRtvA, sarvathA'nekAntasyAnekAntasyAnekAntatve sattvAderapi sarvathaiva vastuni sattvAsattvApatyA satvAdisaMvalitA'sattvAdilakSaNAnakAntataiva syAna tvamukApekSayA sattvamevAmukApekSayA cAsattvamevetyevamekAntatApIti yasya yadapekSayA sattvaM tasya tadapekSayA'sattvAdikamapItyevaM vikalpanIyatvameva syAt , na tu yasya yadapekSayA sattvaM tasya tadapekSayA sattvameva, tasya yadapekSayA'satvaM tasya tadapekSayA'sattvamevetyevamavadhAraNAtmakaikAntAnupravezena yA'nekAntavyavasthA sA bhajyeta, ataH sattvAsattvAdisyAdvAdabhajanA'pyekAntasaMvalinA'nekAntarUpatAyAmevopapannA nAnyathA, evaM cekAntAsaMvalitAnekAntasya sattvAdAvapyabhAvAnna tadRSTAntena pradezabhajanIyatvopapattiriti niSedha hetumupadarzayati:tatrApIti-sattvAsatvAdisyAdvAdabhajanAyAmapItyarthaH / nanu yathA sattvAsattvAdisyAdvAde ekAntasaMvalanaM tathA. prakRte'pi bhaviSyatIti pradezabhajanIyatvopapattyA vyavasthA syAdityAzaGkate-tadvadeveti-sattvAsattvAdisyAdvAdabhajanAyAmekAstasaMvalitA nekAntAzrayaNavadevetyarthaH / atra prdeshbhjniiytve| syAtpadeneti-syAddharmAstikAyasya pradezaH' ityAdivAkyaghaTakasyAt padenetyarthaH / ya eva pradeza uddezyaH sa eva dharmAstikAyasambandhitvAdu dharmAstikAyAtmakatvAda vA dharmAstikAya ityevaM vidheyaH evaM ya evaM pradeza uddezyaH sa evAdharmAstikAyasambandhitvAdadharmAstikAyAtmakatvAd vA vidheya ityevaM syAtpadamanuzAstItyaH smanmataparyavasAnameveti zabdanayavAdI samAdhatte-neti / uddezyavidheyavizeSaparyavasAnena 'syAdharmAstikAyasya pradeza: ityatra ya uddezyo yazca vidheyastasmAdanya uddezyo'nyazca vidheyaH syAdadharmastikAyasya pradezaH' ityAMdAvityevamuddezyavidheya. vizeSaparyavasAnenetyarthaH / tasya 'syAdharmAstikAyasya pradezaH, syAdadharmAstikAyasya pradezaH' ityevaM pradezabhajanIyatvasya / pakSyamANa pava dharmAstikAye pradezo dharmAstikAyo vA pradezo dharmAstikAya ityevamanantaramabhidhIyamAna eva / taditi * mUlasya vivaraNam-tasmAt kAraNAditi-pradezabhajanIyatve vyavasthApagamaprasaGgalakSaNakAraNAdityarthaH / tataH ko'tra nirNayaH syAdityapekSAyAmAha-dharma iti, asya vivaraNam-dharmAstikAye iti-dharmAstikAye pradezo dharmAstikAya iti saptamItatpuruSeNa nirNayaH kartavyaH, vA athavA-dharmAstikAyazcAsau pradezo dharmAstikAyapradeza iti karmadhArayeNa nirNayaH Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 ___ nayAvataraGgiyI taraGgiNItaraNibhyAM samalako myopadezaH / evam-zrAdinA * adharme'dharma iti vA pradezo'dharmaH, AkAze bhAkAza iti vA pradeza bhAkAzaH' iti draSTavyam // 59 // jIve skandhe'pyanante, nozabdAd dezAvadhAraNam / iti zabdanayaH prAha, samAsadvayazuddhimAn // 60 // . nayAmRta0-jIva iti / jIve skandhe'pi- aprizvArthaH, jIve skandhe cAnante nozabdAdU dezAvadhAraNaM kartavyam , jIve jIva iti vA pradezo nojIvaH, skandha iti vA pradezo noskandha ityabhilApaH karttavya ityarthaH, dharmAstikAyAderaikyAt tattatpradezasya dharmAstikAyAdirUpatA anatiprasaketi tathoktiH, jIva-skandhayostu pratisvamanantatvAt kathamadhikRtapradezasya sakalasantAnAtmakatvasambhava iti vivakSitapradeze sakalasantAnakadeza vivakSitasantAnAtmakatvapratipAdanAya nojIvalva noskandhatvoktiriti kartavya ityanvayaH / dharma iti mUlasya vivaraNam-dharmAstikAya iti- atra dharmAstikAyapadasya pradezapadena saptamI. tatburuSe karmadhAraye vA samAse dharmAstikAyapradeza iti bhavitumarhati, tatra yad 'dharmAstikAya' ityekAbhidhIyate senAmilApena dharmAstikAyasvaikasvAt tatsambandhI tadAtmako vA pradezo'pyeka eva tadrUSa iti jJApayati, tathA va dhamaktikAgrapradezasya dharmAstikAyalena rUpeNa nirNayaH sAmpratAruyazandanaye ityAzayaH / evam uktarItyA / mAdinA 'ityAdi ityatrAdipadena / adharma iti- adharmAstikAye pradezo'dharmAstikAya iti saptamItatpuruSeNa, adharmAstikAyacAsau pradezo. dharmAstikAya iti karmadhArayeNa vA nirNayaH, AkAzAstikAye pradeza AkAzAstikAya iti saptamItatpuruSeNa, bAkAzAstikAyacAsau pradeza AkAzAstikAya iti karmadhArayeNa vA nirNayaH kArya ityarthaH // 59 // dharmAstikAyasyAdharmAstikAyasyAkAzAstikAyasya caikaikavyakirUpatvAt tattarapradezasyApyekasya tadAtmakatvasambhoga dharmAstikAyapradezo dharmAstikAyaH, adharmAstikAyapradezo'dharmAstikAyaH, AkAzAstikAyapradeza AkAzAstikAya ityevaM vadituM. zakyam, jIva-pudalalkandhayozvAnantatvAdrekasya kasyacit tatpradezasya vivakSitasya sakalajIvAtmakatvaM sakamyudgalasyAnvArana. katvaM na sambhavatIti jIvapradezo jIva ityevaM vadituM na zakyo navA pudgalaskandhapradezaH pudgalaskandha iti vaktuM zakyaH, kintu jIvapradezo nojovaH skandhapradezo noskandha ityevaM vaktavya ityasyopadarzakaM SaSTitamapadyaM vivRNoti-jIba itiiti| avizvArtha iti- 'kanve'pi' ityatra yo'yamapizabdaH sa zabdasya samuccayarUpe'rthe vartate ityarthaH / apizabdasya cArthakatve 'jIve skandhe'pi ' iti 'jAve skandhe ba' iti paryavasitamuTTaGkitam / kIdRzamavadhAraNamiskhapekSAyAmAhajIve jIva iti beti- jIve pradezo nojIva iti saptamItatpuruSeNa, jIvazcAsau pradezo nojIva iti karmadhArayeca vA'milApaH kartavyaH, skandhapradezasyApi skandhe pradezo noskandha iti saptamItatpuruSeNa, skandhazcAsau pradezo noskandha iti karmadhArayeNa vAbhilApaH kartavya ityevaM padyapUrvArdasyArtho'bhipretArtho jJeya ityarthaH / "skandha iti bA" ityasya sthAne "skandhe skandha iti vA" iti pATho yuktH| nanu dharmAstikAyapradezAderdharmAstikAyAdizabdenAbhilapanaM jIvaskandha pradezayozca nojIca-noskandhazabdenAbhilapanamityevamabhilApavaicitryaM kathamityapekSAyAmAha-dharmAstikAyAde. riti-AdipadAdadharmAstikAyA-kAzAstikAyayoH parigrahaH / anatiprasakA vivakSitapradezavyatirikapradeza na vartate / iti etasmAt kAraNAt / tathokiH dharmAstikAyapradezasya dharmAstikAya iti, adharmAstikAyapradezasyAdharmAstikAma iti, AkAzAstikAyapradezasyAkAzAstikAya ityevmuktiH| pratisvamanantatvAt jIvA apyanantasahAyakAH skandhA mapyanantA ityevaM pratyekamanantasyAt / kathamiti- ekasya jIvAtmakasantAnasya yaH pradezastasya tajjIvAtmakatvameva mAnya. jIvAtmakatvamiti ba vidhakSitakajIvapradezasya sakala jIvasantAnAtmakatvasambhavaH, evamekapudgalaskandhasya yaH pradezaH tatpu. dUlaskandhAtmaka eveti na tasya sakalapudgalaskandhAtmakatvasambhava ityetasmAt kAraNAt 'jIvapradezo jIvaH' ityukrina sambhavati, evaM 'skandhapradezaH skandhaH' ityuktirna sambhavati, kintu vivakSito ya ekajIvasantAnamna pradezastasmin sakalajovasantAnasyaikadezo yo vivakSitaikajIvAtmakasantAnastadAnakatvapratipAdanAya no jIva ityuktiH, evaM vivakSito ya . ekapudgalaskandhasya pradezastasmin sakalapudgalaskandhAnAmekadeza ekapuGkalaskandhastadAtmakatvasya pratipAdanAya moskandha ityeva. Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataralipI taraGgiNIvaramAmyAM samabahato nsopdeshH| bhoyam, iti-evaM samAsadvayazuddhimAn zabdanayaH prAi, na caivaM dhau dharmo vA pradezo nodravyamityapi svAdaniritasAmAnyaikavyaktividheyatAyAmeva nozabdaprayogAt, dharmAstikAyAdyekavyanirdhAritAga eva vidheyatvAditi dhyeyam // 60 // . brUte samabhirUDastu, bhedAvernAtra sptmii| - deza-pradezanirmuktamevambhUtasya bastu sat // 61 // - mayAmRta-bUta iti / samabhirUDhanayastu 'dharme pradezaH' ityAdisaptamIsamAsaM [ na ] vrate, samAprayoge 'kuNDe badaram ' ityAdevi bhedApteH- bhedabuddhiprasaGgAt, 'ghaTe ghaTasvarUpam ' ityAdI kacidabhede saptamIprayoge'pyabhedaprakArakabodhArtha karmadhArayasyaivAvazyAzrayaNIyatvAt ; tatpuruSa padalakSaNA. sasvAt karmadhAraye cAbhedasya saMsargavidhadaiva lAbhAt tadabhAvena lAghavAdeva karmadhArayapakSaH samabhirUDamonAzrIyana itypre| mukiriti nirglito'rthH| itIti mUlasya vivaraNam-evamiti- amunA prakAreNetyarthaH / samAsadvayazaddhimAna saptamItatpuruSa-karmadhArayalakSaNasamAsadvayamAzritya dharmAstikAyapradezAdizabdArthAbhyupagantRtvalakSaNA yA zuddhistadvAn / nanvevaM saphaladravyekadezavivakSitadharmAstikAyAtmakadravyAtmakatvasya dharmAstikAyapradeze pratipAdanAya dharmAstikAye pradeze nodravyamiti saptamItatpuruSeNa dharmAstikAyazcAsau pradezo nodravyamiti karmadhArayeNa cA'bhilApo'pi kartavyakukSimAskandedityAzA pratikSipati-na caivamiti / dharma dhrmaastikaaye| dharmo vA dharmAstikAyo vaa| niSedhahetumupadarzayatibhanirdhAriteti-'jIve pradezo jIbo vA pradezaH' ityatra 'skandhe pradezaH skandho vA pradezaH' ityatra ca jIvasAmAmyasva skandhasAmAnyasya vA baikavyaktiH, anirdhAritAyA eva tasyA vidheyatAyA, na tvasmin jove pradezo'yaM jIvaH pradeza ilevaM nirdhAritAyA jIvavyaktarvidheyalA, navAsmin skandhe pradezo'yaM skandhaH pradeza ityevaM nirdhAritAyA skandhavyarvidheyateti tasyAmevAnirdhAritasAmAnyakavyaktividheyatAyAM satyAM nojIko noskandha ityevaM nozabdaprayogAdityarthaH / dharmAstikAyeti- dharmAstikAye pradezo dharmAstikAyo vA pradeza ityAdau tu dravyasAmAnyasya yA dharmAstikAyAdi. bakSakavyaktistasyA nirdhAritAyA eva vidheyatA, na tu dravyasAmAnyavAcidravyazabdena tasyA upAdAnaM yenAnirdhAritAyAstasya vidheyatA syAditi nirdhAritasAmAnyaikavyaktividheyatvAdeva nodravyamityevaM na tatra nozabdaprayoga ityarthaH // 6 // .. pradezaviSaye samabhirUDaivambhUtayormantavyopadarzakamekaSaSTitamapadyaM vivRNoti-vrata itIti / "dharme pradeza ityaadi| ityatrAdipavAda 'adharma pradezaH, AkAze pradezaH, jIve pradezaH, skandhe pradezaH' ityasya saGgrahaH / kathaM saptamItatparUSasamAsaM prakRte samamirUDhanayo nAbhyupagacchatItyapekSAyAmAha-tathA prayoga iti-dharme pradeza ityAdiprayoga ityarthaH / kuNDe badaramityAderiveti- kuNDe badaramiti saptamyantakuNDapadasamabhivyAhRtabadarapadAd yathA badare kuNDabhedabuddhistathearthaH / bhedAteriti mUlasya vivaraNam-bhedabuddhiprasAditi- pradeze dharmAstikAyAdemeMdabuddhiprasaGgAdityarthaH / saptamItatpuruSa karmadhAraye vA'bhyupagacchati bhavAn pradeza dharmAstikAyAderabhedameveti tadbhagaH syAditi sAmpratanayaM prati samabhisadamayasyAkSepaH, yadyapyabhede'pi saptamIprayogo bhavati yathA ghaTe ghaTakharUpamityAdau nahi ghaTakharUpaM ghaTAdU bhinnamiti tathApi tatra saMsargatayaivAbhedo bhAsate na prakAratayeti prakAratayA'bhedabhAnArtha karmadhArayasamAsa evAzrayaNIya ityAha- 'ghaTe ghaTasvarUpam' ityaadaaviti| dharmAstikAye pradezo dharmAstikAyapradeza iti saptamItatpuruSasya dharmAstikAyazcAsau pradezI dharmAstikAyapradeza iti karmadhArayasya ca vigrahavAkyatvasvarUpe bhede'pi samastakharUpe bhedAbhAvAt tayorarthabhedapratipattaye tatpuruSe pUrvapadasya svazakyArthasambandhini lakSaNA, karmadhAraye tu pUrvapadazakyArthasyAbhedasambandhenaivottarapadArthe'nvaya iti tatra lakSaNA'bhAvena lAghavAt karmadhAraya eva samabhirUDhanayenAbhyupeyata iti keSAzcinmatamupadarzayati-tatpuruSe iti / 'paTa lakSaNAsasvAt' ityasya sthAne 'pUrvapadalakSaNAmasvAt' iti pATho yuktH| tadabhAvana lakSaNAyA abhAvena / lAyAdeva' ityevakAreNAbhedaprakArakabodhArya karmadhArayasamAsAzrayaNasya pUrvamuktasya vyavacchedaH, nAmArthayoramedasambandhe. Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| etanmUlakameva niSAdasthapatyadhikaraNaM mImAMsAyAM pravRtteH( ttam ), tathAhi-" niSAdasthapati yAjayet" ityatra niSAdAnAM sthapatiriti na SaSThIsamAsaH, kintu niSAdazcAsau sthapatiriti karmadhArayo lAghavAt , na cAdhyayanAbhAvAdanadhikAro niSAdasya, etadvidhibalAdevaitadiSTau yAvadapekSitapaThanAnujJAnAt , yathA-' varSAsu rathakAro'nInAdadhIta' ityatra cApazUdrAdhikaraNavirodhaH, tasyaitadatiriktaviSayatvAt ; na caivaM " strI-zUdrau nAdhIyetAm" ityatra niSAdIyatattadadhyayanavidhyarthaniSedhabAdhAdadhyayanapade niSAdIyatattada. . dhyayanaparatayA saGkocaH kalpyata iti zUdrapade eva niSAdetarazUdraparatayA saGkocaH kimiti na kalpyata naivAnvaya iti niyamAt karmadhAraye'pi nAbhedaprakArako bodhaH kintvabhedasaMsargaka eva, saptamItatpuruSe'pi abhedasaMsargaka eva bodhaH, kintu karmadhAraye na lakSaNA tatpuruSe tu pUrvapade lakSaNeti lAghavAt karmadhArayasamAsAzrayaNamityAzayaH / etanmUlakameva tatpuruSe pUrvapadalakSaNAsattvAt tadapekSayA lakSaNA'bhAvato lAghavAt karmadhArayAzrayaNamiti samabhirUDhanayamUlakameva / pUrvamImAMsAgataM niSAdasthapatyadhikaraNavicAramupadarzayati-tathAhIti / SaSThIsamAsaH SaSThItatpuruSasamAsaH / lAghavAt SaSThItatpuruSa pUrvapade lakSaNA karmadhAraye na setyevaM lAghavAt / nanu "na zrIzadro vedamadhIyAtAm" iti. zrutyA saharajAtivizeSasya niSAdasya zUdrajAtyantyantargatasya vedAdhyayananiSedhAd yAgopayuktamantrapaThanAnadhikAritvena na yAgAdhikAra iti niSAdAbhinnasthaparyAjanAnvayAsambhavAnna karmadhArayastatrAzrayaNIyaH, kintu niSAdasvAminaH kSatriyasya yAjanAnvayasambhavena SaSThItatpuruSa eva samAzrayaNIya ityAzaya pratikSipati- na ceti / adhyayanAbhAvAt vedAdhyayanA sambhavAt / anadhikAraH yAgakaraNe'yogyatA / niSAdasya niSAdAbhinnasthapateH / niSedhe hetumAha-etadvidhivalA. deveti-'niSAdasthapati yAjayet' iti balAdevetyarthaH / etadiSTau yAvadapekSitapaThanAnujJAnAta niSAdasthapati yAge yad yanmantrapaThanaM tad yAgakartuniSAdasyAvazyakaM tanmantrapaThanasya niSAdakartRkasyAnumatatvAt / yazca zudavizeSakartRko yAgastatra tadupayuktamantrAdhyayanasya tatkartRzUdakartRkasyAnumatatve dRSTAntamAha-yatheti- tathA ca varSAsamaye zUdavizeSaratha.. kArakartRkAgnyAdhAnakarmAGgamantrapaThanaM zUdrasyApi rathakArasya yathA'numataM tathA prakRte niSAdasyApi ttkrtRkyaagopyuktmntraadhyynmnumtmityrthH| zUdrasya yAgAnadhikArapratipAdakApazUdAdhikaraNavirodhamAzaya pratikSipati-na ceti| niSedhe hetumAhatasyeti-apazUdAdhikaraNasyetyarthaH / etadatirikteti-vedavihitaniSAdAdikartRkayAgavyatiriktetyarthaH / nanu 'rozanI nAghIyetAm' ityatra niSAdakartRkayAgopayuktamantrAtiriktavedAdhyayanaparamadhyayanapadamityevamadhyayanapadasya saGkacitArthakatvaM yadAzrIyate tadapekSayA lAghavavAcchUdrapadasyaiva niSAdAtiriktazUdrapadatvaM kimiti nopayata iti zUdapadasyaiva saGkacitArthatvamastviti taTasthAza pratikSipati-na caivamiti-asya 'zaGkanIyam' ityanenAnvayaH / evaM saGkocasyAvazyakartavyatve sati / niSAdIyeti'niSAdIyatattadadhyayanaparatayA' ityasya sthAne "niSAdIyatattadadhyayanAtirikAdhyayanaparatayA" iti pATho yuktaH, tathA ca 'niSAdasthapati yAjayed' ityataH prApto yo niSAdakartRkayAgopayogimantrasya niSAdakartRkAdhyayanala kSaNavidhyarthastasya 'strI-zUdrau nAdhIyetAm' ityanena yo niSedhastasya bAdhAt niSAdakartRkayAgopayogimantrAdhyayane niSAdarUpazUdakartRkatvasyAbhAvena taMtra tadabhAvasyAsambhavAt, adhyayanapade "strI-zUdrau nAdhIyetAm' ityatrAdhyayanArthakaM yat padaM tasmin, niSAdIyaM- yanniSAdakartRkayAgopayogimantrAdhyayanaM tadatiriktavedAdhyayanaparatayetyarthaH / zadrapade eva 'strIzUdrau' ityetadbhaTakazadrapada eva / niSedhe hetumAha-niSAdasyeti- zUdrapadena niSAdAtiriktazUdasyeva grahaNe tasyaiva vedamAtrAdhyayanaM niSiddhaM na tu niSAdajAtIyazadrasyeti niSAdasya niSAdakartRkayAgopayogimantrAdhyayanasyeva tAdRzayAgAnupayogivedavacanAdhyayanasyApi prasAH 'svAdhyAyo'dhyetavyaH' ityadhyayanavidhestaM pratyapyabAdhitaprasaratvAdityarthaH / yadi ca prakAravidhayA'bhedasya bodhArthameva karmadhArayAzrayaNaM na lAghavAt , tarhi samAsaghaTakasyAbhedavAcakapadasyAbhAvAt karmadhAraye'pi pUrvapade lakSaNA''vazyakI, evaM ca niSAdasthapatiM yAjayadityatra niSAdazcAsau sthapatiriti karmadhArayAzrayaNe niSAdAbhinnasthapatikartRkayAgAnyathAnupapatyA tasyAprApta vidyAprayuktiH kalpanIyA syAt, niSAdAnAM sthapatiriti tatpuruSAzrayaNe tu brAhmaNAditraivarNiko'pi niSAda; sthapatipadabodhya iti nAprAptavidyAprayuktikalpanam , tadanurodhena srozUdrau nAdhoyetAmityatrAdhyayanapadasya niSAdIyAdhyayanAtirikAmyayanaparatayA saGkoco'pi na kartavya iti tatpuruSasamAsa evAzrayaNIyaH syAditi niSAdasthapatyadhikaraNApravRttiprasana Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyo samalato nyopdeshH| 223 - iti zanIyam , niSAdasya vedAntarAdhyayanaprasaGgAt / yadi ca tatpuruSavat karmadhAraye'pi syAt tadA SaSThIsamAsa eva yujyeta, traivarNikasyaiva niSAdasthapatitayA bodhanenAprAptavidyAprayuktarakalpanAniSedhavidhau sakkocAbhAvAditi / atra zabdanayAnusAriNo navyA:-tatpuruSe lakSaNApakSe'pi kimiti karmadhAraya evAdriyate, na tatpuruSaH, zakti-lakSaNayorubhayorapi zAbdabodhaprayojakatAyAH klaptatvena gauravAnavakAzAt , atha zakyasambandharUpalakSaNAkSAne vizeSaNajJAnavidhayA hetoH zaktijJAnAdeva zAbdabodhopapattena lakSaNAjJAnahetuH karupyate, gauravAditi cet ? bhavedevaM yadi SaSThIsamAsenApi kasyacid bodho na syAt, na caivam , tAdRzabodhasahasrasyApyanubhavasiddhatvAditi, yadi ca sAkSAtparamparAsAdhAraNasambandhena zaktijJAnameva zAbdabodhasAmAnye heturiti sUkSmamIkSyate, tadA na zaktiviSayakatvApekSayA lakSaNAviSayakatve gaurava. mudbhAvayitumapi zakyam, sambandhagauravasyAdoSatvAt / athAsati vizeSato bAdhake svazakyArthavidhayaiva ityAzayenAha- yadi ceti / 'karmadhAraye'pi syAt ' ityasya sthAne 'karmadhAraye'pi lakSaNA syAt ' iti pATho yuktH| SaSThIsamAsa evaM niSAdAnAM sthapatirniSAdasthapatiriti SaSThItatpuruSasamAsa eva / tasya yuktatve hetumAhatraivarNikasyaiveti- braahmnn-ksstriy-vaishyjaatiiyaanytmsryvetyrthH| aprAptavidyAprayuktaH saGkarajAtIyatvena zUdre niSAde tatkartRkayAgopayogimantrAdhyayanalakSaNavidyAyA vedavacanAdipramANAntarAprAptasya sambandhasya / akalpanAt niSAdakartRkayAgAnyathAnupapattyA yat kalpanaM tasyAbhAvAt / tathA ca niSedhavidhI strIzadrau nAdhIyetAmityatra / saGkocAbhAvAt adhyayanapadasya niSAdakartRkayAgopayuktamantrAdhyayanAtirikAdhyayanaparatvAbhAvAt / / asmin vicAre mahopAdhyAyo granthakAraH samabhirUDhanayavAdinaM prati pratimalatayopasthitAnAM navyAnAM sAmpratanayAnusAriNAmAkUtamudrATayati- atreti / 'tatpuruSe lakSaNApakSe'pi' ityArabhya 'pakSapAtamAtrameveti dik' ityantaM tadAzayaprakaTanam / vizeSaNakSAnavidhayeti- viziSTabuddhi prati vizeSaNajJAnasya kAraNatvamiti zakyasambandharUpalakSaNAjJAnaM zaktiviSayasambandhajJAnam, tatra viSaye zakevizeSaNatvena zaktiviziSTabuddhirUpaM tat atastatra vizeSaNobhUtAyAH zaktAnasya hetutvamiti lakSaNAjJAnasya zAndabodhahetutve'pi taddvArA zaktijJAnasya hetutvamAvazyakameva, tathA ca niSAdazvAsau sthapatiriti karmadhArayAzrayaNe niSAdAbhinnasthapativiSayakazAbdabodhasya lakSaNAjJAnamantareNaivopapattiriti lAghavam , niSAdAnAM sthapatiriti SaSThItatpuruSAzrayaNe tu niSAdapadasya niSAdasambandhisthapatibodhArtha niSAdasambandhini lakSa gA''vazyakIti tajjJAnaM zaktijJAnaM coktazAbdabodhahetutayA kalpanIyamiti karmadhArayapakSo lAghavAdAzrayaNIya iti zaGkArthaH, 'lakSaNAzAnahetuH' ityasya sthAne 'lakSaNAjJAnaM zAbdabodhe hetuH' iti pATho yuktaH / yasya pramAturniSAdAnAM sthapatiriti SaSThItatpuruSasamAsarUpatayaiva tacchandA. adhAraNaM tasya pramAtRsahasrasya niSAdasambandhisthapatibodhasyApyanubhavasiddhasyApalapitumazakyatayA tadartha lakSaNAjJAnasyApi tatra * zAbdabodhahetutvakalpanamAvazyakameveti samAdhatte-bhavedevamiti- lakSaNAjJAne vizeSaNajJAnavidhayA kAraNatayA kluptasya zakti jJAnasyaiva zAbdabodhahetutvaM na tu lakSaNAjJAnasyeti tadA syAdityarthaH / na caivamiti-SaSThIsamAsena kasyacit pramAturbodho na bhavatyeveti na ghetyarthaH / tAdRzabodhasahasrasyApi SaSThItatpuruSasamAsatayA'vadhAritavAkyaprabhavazAbdabodhasahasrasyApi lAkSaNikArthaviSayakasya / tatpuruSe pUrvapadasya zakyasambandharUpalakSaNAjJAnasya lakSyArthopasthitidvArA zAbdabodhaM prati kAraNatva-, kalpane yad gauravaM tadapi nAstItyAha - yadi ceti-zakyArthopasthitidvArA zaktijJAnasya yatra kAraNatvaM tatra sAkSAdviSayatA.. sambandhena zaktiprakArakajJAnasya kAraNatvam , yatra ca lakSyArthopasthitidvArA zaktijJAnasya yatra kAraNatvaM tatra khaviSayasambandhitvalakSaNaparamparAsambandhena zaktiprakArakajJAnasya kAraNatvamityevaM pRthak kAryakAraNabhAvo nAjIkriyate, kintu sAkSAtparamparA'sAdhAraNasambandhasAmAnyena zaktiprakArakajJAnatvena zaktijJAnasyopasthitisAmAnyadvArakavidhameva zAbdabodhaM prati kAraNatvaM svIkriyate, evaM ca prakAravidhayA zaktiviSayakatvameva kAraNatAvacchedakaM na tu lakSaNAviSayatvamapi, zaktilakSaNobhayasAdhAraNAnyataratvAdinA ___sambandhaviSayakatvasya tatra kAraNatAvacchedakatve'pi tatkRtagauravasya na doSAvahatvamiti tatpuruSasamAso'pyAzrayituM zakya ityarthaH / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 gayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaravibhyAM samalato nayopadezaH / vedAnAM prAmANyam , na tu prAmANAntarAviSaye'pi, lakSaNAryavidhayaivAnAdimImAMsAsaMpratipasestyuicyate tarthasati vizeSato vAyake karmadhArayavidhayaiva vedAnAM prAmANyam , na tu pramANAntarAviSaye'pi tatpuruSAdividhayA, tathaivAnAdimImAMsAsaMpratipattarityeva kalpayitvA kimiti na svacetaH santoSayasi ? bahuvrIhitastatpuruSasya balatve tvayApyasyA eva rIteranusatavyatvAt , na ca bahuvrIhe: sarvapadArthAnAM lAkSaNikatvAdeva daurbalyam , ekapadalakSaNayApi bahuvrIhestatra tatrApAditatvAditi pakSapAtamAtrameveti dik / ' evaMmbhUtasya nayasya mate deza-pradezanirmukta- deza-pradezakalpanArahitamakhaNDameva vastu sat, dezapradezakalpanA tu bhramamAtramiti tanmate nAstyeva pradeza ityrthH| na ca vindhyahimavadAdibhAvAbhAvAvacchedakatayA AkAzAdidezasiddhiH, pareNa samaM sambandhasyaiva tenAnabhyupagamAt / vyavahArastu kalpitenApi vastunA nirvahatIti na tataH paramArthasiddhiriti bhAvaH // 61 // atra samamirUDhanayAkUtamutprekSya zabdanayAnusAriNo dUSayanti- atheti / na tu pramANAntarAviSaye'pIti-pramANAntara.. ' viSaya zabdAnAmanuvAdakatvAdeva na prAmANyamityataH pramANAntarAviSaye'pItyuktam , evamagre'pi / 'lakSaNArthavidhayavA' ityasya sthAne 'lakSyArthavidhayA, tathaivA' iti pATho yuktaH, tathA ca pramANAntarAviSaye'theM svazakyArthapratipAdakatvenaiva vedAnAM prAmANyam , pramANAntarAviSaye'pyarthe lakSyArthapratipAdakatvena vedAnAM na tu prAmANyamityarthaH / kathaM na tathA prAmANyamityapekSAyAmAha-tathaiveti- uktaprakAreNevaityarthaH / anAdimImAMsAsaMpratipatteH anAdivRddhAptaparamparopanItapramANaparizodhitayuktisiddhAbhyupagamAt / karmadhArayavidhayava karmadhArayasamAsarUpatvenaiva / vedAnAM samAsasvarUpavedavAkyAnAm , tena samAsAnAtmakavedavAkyAnAM karmadhArayAnAtmakatvenAnyathaiva prAmANye'pi na kSatiH / na tu pramANAntarAviSaye'pi tatpuruSAdividhayA' ityekaM vAkyam , tathA ca samAsAtmakavedavAkyAnAM pramANAntarAviSaye'pyaya karmadhArayAtiriktatatpuruSAdisamAsAtmakatvana na tu prAmANyamityarthaH / iyaM rItistvayA'pyAzrayaNIyaiva, kathamanyathA tatpuruSa-bahuvrIhisamAsayolaukSaNikapadaghaTitatvAvizeSe'pyasati bAdhaka tayorubhayorapi sambhave tatpuruSasamAsAtmakatvena vAkyasya prAmANyaM na tu bahuvrIhisamAsAtmakatvenetyabhyupagamastavApi syAdityAha- bahuvrIhita iti / 'balatve' iti sthAne 'balavattve' iti pAThI yuktH| nanu bahuvrIhI sarvapadAnAM lakSaNA, tatpuruSe tvekasyaiva pUrvapadasya lakSaNeti tatpuruSApekSayA bahuvrIheMdaurbalyamityAzahAM pratikSipati-na ceti / niSedhe hetumAha- ekapadalakSaNayA'pIti / prastutaviSayeM evambhUtanayAbhimatapratipAdakamuttarArddha vivRNoti- evambhUtasyeti / 'nayasya maheM' iti pUraNam / deza-pradezanirmuktamiti mUlasya vivaraNam-deza-pradezakalpanArahitamiti, asya phalitakathanam- akhaNDameveti / yadyakhaNDameva vastu sat tarhi tatra deza-pradezapratIteranubhUyamAnAyA apalApa: syAdityata Aha-deza-pradezakalpanA viti- tathA ca tatra deza-pradezapratItiranubhUyamAnA na nAma nAsti, kintu sA bhramarUpatvAnna deza-pradezasAdhiketi / sammate ekmbhUtamayamate / nanu yadyAkAzAdervastuno deza-pradezau na tastahi kathamekasminnevAkAze viruddhayohimayatU-tadabhAkyovindhya tadamAvayoH sattvam , dezasadbhAve tvekadezAvacchedena vindhyasadbhAvo himAcalAbhAvazca tadanyadezAvacchedama himAcalasadbhAyo vindhyAcalAmAvazcetyekatrApyAkAze dezarUpAvacchedakabhedena vindhya-tadabhAvayohima-tadabhAvayoH sattvopapatti rityavacchedakatayA''kAzAdidezakalpanamAvazyakamityAzaGkA pratikSipati-na ceti / niSedhe hetumAha-paraNeti- sarva vastu khasmimeva pratiSThitaM na tvasminanyasya sattvam . AdhArAdheyabhAvazca sambandhe sati bhavati, anyasya tvanyena sarma sambandha eva nAsti, tathA ca gaganena samaM vindhyAdeH sambandhAbhAvAd gaganAdau vindhya-tadabhAvau vartete ityeva meSyate, kutastadavacchedakatayA dezasiddhiriti bhAvaH / tena evmbhuutnyen| nanu yadyAkAzAdAvanyasminna vindhyAdiH samasti tarhi 'dakSiNA dizyAkAze vindhyAdrivartate, uttarasyAM dizi gagane himAcalo vartate' ityevaM vimimadezAvacchedana viSyAdimasvavyavahAro na nirvahadityata Aha-vyavahArastviti / vastunA deza-pradezAdimadAkAzAdivastunA 1. tataH. vyavahArataH // 6 // Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraziNI taraGgiNItaraNibhyo samatA mApA 25 vivecitaH pradezadRSTAntaH prasthakadRSTAntaM vivecayati prasthakArthamityAdimA prasthakArtha bajAmIti, vane gacchan bravIti yat / Adimo hyupacAro'sau, naigama-vyavahArayoH // 62 // nayAmRta-prasthakArthamityAdi / prasthaka:- magadhadezaprasiddho dhAnyamAnaheturdravyavizeSaH, tadartha bajAmIti vane gacchan yad bravIti kazcit , asau naigama-vyavahArayoH, hi-nizcitam , Adima upacAraH ___ namvatra prasthakArtha vane gacchataH prasthakecchAyA mukhyArthasyAbAdhitatvAt kathaM prasthakapadasyopacAra ityata Aha-- * atra prasthakazabdena, kriyaavissttknaikssii| prasthake'haM bajAmIti, jhupacAro'pi ca sphuTaH // 13 // nayAmRta-atreti / atra-adhikRtaprayoge, ketyadhikAraNAkAlAyAH prasthakArthamiti caturthI. prakRtyarthenaiva nivRtteH, prastha[ka]dalayogyavRkSaprAptirUpakriyAviSTavanasya, ekA-advitIyA dhIriti tatropacAra Avazyaka ityarthaH / nanu tathApi saptamyantaprazne saptamyantamevosaramuSitamityata Aha 'ka bhavAn gacchati' iti prazne prasthake 'haM vrajAmIti, saptamyantaprasthakapadasyopacAroM'pi vane sphuTa eva dRzyata ityarthaH, tathA ca vanagamane prasthakazabdena vanAmidhAnaM maigama-vyavahArayoH prathama upacAra iti siddham // 63 // chimani prasthakaM takSNomyutkirAmyullikhAmi ca / karomi ceti tadanUpacArAH zuddhatAbhRtaH // 64 // dvASaSTitamapadyamavatArayati-vivecita iti / prasthakadRSTAnte naigamavyavahArAbhyupagamavizeSapratipAdakaM dvASaSThitamapayaM vivRnnoti-prsthkaarthmityaadiiti| tadartha dhAnyamAnahetadravyavizeSArtham / asau prasthakArtha vranAmIti vacanam / anyat spaSTam // 62 // triSaSTitamapadyamavatArayati- nanviti / atra prasthakArtha vrjaamiityuktau| mukhyArthasya prasthakArthamityanenaM zapayA pratipAdyasyArthasya / vivRNoti-atretIti / atreti mUlasya vivaraNam- adhikRtaprayoga iti-prasthakArya vrajAmIti prayoge iti tadarthaH, atra ghaTakatvaM saptamyarthaH, tasya 'prasthakAryam' ityatrAnvayaH / kasyadhikaraNAkAhAyaka brajati bhavAniti pRcchatA pareNa svagatAdhikaraNAkAlA''viSkRtA tasyAH, asya 'nivRtteH' ityamenambiyaH, kiM brajati bhavAnityevaM vrajanaviSayakAkAlAyA abhAvena tabhivartanasyAnuddezyatvAd vrajAmItyanena nAdhikaraNAMkAlAvA nivRttiriti prasthakArthamiti caturthIprakRtyarthenaivokAkAlAyA nivRttaH, AkAkSAyA nivRttizca svaviSayamirNayAtmakasvaviSayasiddhathaiva sambhavati nAnyatheti namanAdhikaraNavizeSapratipattireva prasthakArthamityanena janyA'mimatA, sA ca pratipattirdhAnthamAnahetudravyavizeSAtmakaprasthakAlayogyavRkSaprAptirUpakriyAkTivanagocareti tAdRzaknarUpArthAdhikaraNe prasthakapadasthopacAra Avazyaka tyAha-prasthaka bakheti / uttarArddha vyAkhyAtumaktArayati-nanviti / tathA'pi upacArasyAvazyakatve'pi / saptamyaktaprazne ke mavAn prajatItiH prazne / saptamyamtamevottaraM prasthakArthamityasya sthAne 'prasthake' iti saptamyarataprasthakaMpadaSTitamevottarakAyamAmAha-prasSake'hamityAdhuttarAImAha / uttarArthi spazyati-mayAmityAdi / phalitamAha-tathA ceti Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalahato nayopadezaH / nayAmRta-chinanIti / kiM bhavAn chinattIti prazne prasthakaM chinamItyuttare prasthakapadasya chedayogye kASThe upacAraH, sa pUrvasmAt zuddhaH; evaM krameNa kiM bhavAn takSNoti 1 utkirati 2 ullikhati 3 karotIti 4 prazneSu prasthakaM takSNomi 1 utkirAmi 2 ullikhAmi 3 karomItyuttareSu 4 prasthakapadasya takSaNAdikriyAyogyakASTheSUpacArA yathottaraM bhavantaH krameNa zuddhatAbhRto bhavanti / nanu sarvatra prasthakapadasya prasthakayogyakASTha eka evopacArastattakriyAvizeSitArthadhIzca tattakriyAvAcakapadasamabhivyAhArAdeva bhavidhyatIti kathametAvanta upacArA yathAkramaM zuddhA ucyante iti cet ? satyam-'dugdhamAyurdadhyAyurghatamAyuH, ityAdau dugdhAdikAraNe AyuHkAryopacArasyAtizayavizeSeNa tAratamyavat prakRte'pi chedanAdikriyAH vyApArAvezena tajanyA avayavasaMyogAdivizeSajanyatayA vA vilakSaNeSu kASThadravyeSu kASTha-prasthakaparyAyo. tpattivyavadhAnAbhyAM prasthakapadopacAratAratamyasyAnubhavasiddhatvAt / / 64 // tametAvatizuddhau ttkiirnnnaamaanmaahtuH| citaM mitaM tathA meyArUDhamevAha saGgahaH // 65 // - Adima upacAra ityuktyA tadanantaramanye'pyupacArAH prasthakadRSTAnte naigama-vyavahArayoH sambhavantItyavagamyate, te ke ? ityakAsAnivartakaM catuHSaSTitamaM padyaM vivRNoti-chinamotIti / saH prasthakaM chinamItyatra prasthakapadasya chedayogye upacAraH / pUrvasmAt prasthakArtha vrajAmItyatra prasthakapadasya prasthakadalayogyavRkSaprAptikriyAviSTavane ya upacArastasmAdupa cArAt / evaM krameNa avyavahitapUrvapUrvopacArAdavyavahitottarottaropacAraH zuddha iti rItyA / 'takSaNAdi' ityAdipadAdutkiraNollekhana-karaNakriyAparigrahaH, tathA ca prasthakaM takSNomItyatra prasthakapadasya takSaNayogyakASThe ya upacAraH sa prasthaka chinamIti vAkyaghaTakaprasthakapadasya cchedanayogyakASThe upacArAcchuddhaH, tathA prasthakaM takSNomIti vAkyaghaTakaprasthakapadasya takSaNayogyakASThe upacArataH prasthakamutkirAmIti vAkyaghaTakaprasthakapadasyotkIrNayogyakASThe upacAraH zuddhaH, evaM prasthakamutkirAmIti vAkyaghaTakaprasthakapadasyotkiraNayogyakASThe upacArAt prasthakamullikhAmIti vAkyaghaTakaprasthakapadasyollekhanayogyakASThe upacAraH zuddhaH, tathA prasthakamullikhAnIti vAkyaghaTakapadasyollekhanayogyakASThe upacArAt prasthakaM karomIti vAkyaghaTakaprasthakapadasya prasthakakaraNayogyakASThe upacAraH zuddha ityarthaH / nanu prasthakaM chinadmotyatra chedanakriyAnirUpakakarmatvasya prasthakaM takSNomItyatra takSaNakriyAnirUpakakarmatvasya prastha kamutkirAmItyatrotkiraNakriyAnirUpakakarmatvasya prasthakamullikhAmItyatrollekhanakriyAnirUpakakarmatvastha prasthakaM karomIlyatra karaNakriyAnirUpakakarmatvasya ca chinnamItyAditattatkiyAbodhakavAkyasAkAsakarmatvabodhakadvitIyAvibhaktita eva bodhasambhavAt sarvektavAkyeSu prasthakapadasya prasthakayogyakASThe eka evopacAra iti darzitadizopadarzitA aneke upacArA na santyeveti teSAM krameNa zuddhatvAbhidhAnamasAtameveti zaGkate-nanvityAdinA / tatsakriyeti-chedanAdikriyetyarthaH, evamapre'pi yadyapi chedanAditattatkriyAyogyakASThaparyAyeSu prasthakayogyakASThatvaM samAnameva tathApi avAntaratAratamyasya tattatkiyAkarmIbhUteSu tattatkASThaparyAyeSu sadbhAvAt tathAvidhavibhinnatattatparyAyAvagataye upavarNitA upacArA AvazyakA eveti samAdhatte-satyamiti / 'dugdhAdi' ityAdipadAd dadhi-ghRtayoH parigrahaH, samAsazca karmadhArayaH, AyuHkAryetyatrApi karmadhArayaH / prakRte'pi prasthaka chinamotyAdAvapi / 'chedanAdi' ityAdipadAt takSaNokiraNollekhana-karaNakriyANAmupagrahaH / 'vyApArAvezena' ityasya vilkssnnessvitytraanvyH| 'tajjanyA avayava' ityasya sthAne 'tajanyAvayava' iti pATho yuktaH, tajanyachedanAdikriyAvyApArajanyo yaH kASThadravyasyAvayavasaMyogAdivizeSastajanyatayetyarthaH / kASThaprasthaketi-kASThacchedanAnantarameva na bhavati kASThaprasthakaparyAyotpattiH, kintvadhikavyavadhAnena kASThaprasthakaparyAyotpattiH, kASThacchedanApekSayA kizcinnyUnavyavadhAnena takSaNakriyAvyApArAnantaraM kASThaprasthakaparyAyotpattiH, tadapekSayA'pi kiJcinyUnavyavadhAnenokiraNakriyAvyApArAnantaraM kASTaprasthakaparyAyotpattirityevaM vyavadhAnatAratamyena tathA karaNakriyAnantaramuvyavadhAnenaiva kASThaprasthakaparyAyotpattiH, tatpUrva kriyApekSayA nyUnAvyavadhAnena kASThaprasthakaparyAyotpattirityevamavyavadhAnatAratamyena ca prasthakapadopacAratAratamyasya vilakSaNeSu kASThadravyeSvanubhavasiddhatvAdityarthaH // 64 // Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / nayAmRta-tamiti / atizuddhau tveto-negama-vyavahAranayo, taM-prasthakam , utkIrNanAmAnaM-' prasthakaparyAyavantam , prasthakamAhatuH, utkIrNanAmno dravyAdavizeSAditi bhAvaH / saGgrahanayastu citamAsAditaprasthakaparyAyam , mitam-AkuTTitanAmAnam , meyaM-dhAnyavizeSamArUDhaM ca prasthakamAha, meyArUDhapadena tadanArUDhasyAnyadravyAviziSTasyAsanahAnnaigamopadarzitArthasaGkocakatvena svanAmno'nvarthasiddheH, ayaM hi vizuddhatvAt kAraNe kAryopacAraM kAryAkaraNakAle prasthakaM ca nAGgIkurute, na ca tadA tasya ghaTAdyAtma atizuddhau tu naigama-vyavahAranayau niSpannaprasthakaparyAyavantameva prasthakaM kathayataH, saGgrahastu mApanakriyAviSTameva niSpannaprasthakaparyAyavantaM prasthakaM kathayatItyAvedakaM paJcaSaSTitamapadyaM vivRNoti-tamitIti / etAviti mUlasya vivaraNam-naigamavyavahAranayAviti-etacchabdasya prakrAntaparAmarzakatvAt / tacchabdasyApi prakRtArthaparAmarzakatvAt tamiti mUlasya viva' raNam-prasthakamiti-tasyaiva prakRtatvAt / utkIrNanAmAnamiti-ut- upari, kIrNam- ayazzalAkAdinollikhitam : nAma-prasthaketi saMjJA yasya sa utkIrNanAmA, tamutkIrNanAmAnamiti, prasthakaparyAyavattayotpanne'pi kASThAdidravyavizeSe yAvana prasthako'yamityApAmarasAdhAraMNapratyayotpattistAvanna tato laukikaparIkSakANAM prasthakamitadhAnyAdikayavikrayAdivyavahAro'sandigdhatayA samullasatItyutkIrNanAmatvamAvazyakam, yazca kASThadravyAdiparyAyavizeSaH kUTavyavahAriNA prasthakaparyAyAnAtmako'pyutkIrNaparyAyasaMjJo naitAvatA vastutaH sa prasthaka ityataH 'utkIrNanAmAnam' ityasya phalitavivaraNam-prasthakaparyAyavantamiti- evambhUtaM dravyavizeSa prasthakam , AhatuH kathayata ityrthH| nAmamAtrasya zabdasvarUpasya prasthakaparyAyApanakASThadravyAd bhinnatve'pi utkIrNanAmnaH prasthakaparyAyasya dravyAdabhinnatvAditthamabhidhAnamityAha-utkIrNanAmna iti / saba-hamantavyopadarzakamuttarArddha vivRNoti-saGgahanayastviti / citamiti mUlasya vivaraNam - AsAditaprasthaka:: paryAyamiti / mitamiti mUlasya vivaraNam - AkuTTitanAmAnamiti- utkIrNanAmAnamityasya ya evArthaH . sa evAra syApi, prayojanamapi pUrvapradarzitameva / 'meyaM dhAnyavizeSamArUDhaMca' ityasya sthAne 'tathA meyArUDhaM dhAnyavizeSasamArUDhaM ca' iti pATho yuktaH, atra meyArUDhamiti mUlasya dhAnyavizeSasamArUDhamiti vivaraNam / samuccayArthakasyaH tathAzabdasya samuccayArthakazcazabdo vivaraNam / meyArUDhamityatra meya ArUDho'yaM sa meyArUDha iti bahuvrIhiH, meyazca: mAtuM yogyo dhAnyavizeSaH, tathA ca tadvivaraNasya 'dhAnyavizeSasamArUDham' ityasya dhAnyavizeSakartRkArohaNakarmetyarthaH / / AsAditaprasthakaparyAya AkuTTitanAmA ca prasthako naigame'pIti tanmAtrAbhyupagame saGgrahasya naigamAd vizeSo na syAditiH naigamAbhyupagamataH saGgrahAbhyupagame vizeSakhyApanAyoktam 'meyArUDham' ityAha-meyArUDhapadeneti / tadanArUDhasya meyakartRkArohaNAkarmIbhUtasya, ArohaNaM ca prakRte madhyadezamabhivyApya saMyogalakSaNAvasthAnameva, tatkartRtvaM ca tatpratiyogitvam / tatkarmatvaM ca tadanuyogitvam , anyadravyAviziSTasya prasthakaparyAyAnApannadravyeNa saha samAnasvabhAvasya, yathA prasthakaparyAyAnAtmakaM na dhAnyamAnavizeSAvadhAraNalakSaNakAryakurvadrUpAtmaka tathA dhAnyavizeSAsamArUDhaM prasthakaparyAyApannadravyamapIti / / asahAt satmahaNAbhAvAt / tathA ca naigamopadarzitArthasocakatvena naigamanayenopadarzito yaH prasthakavAcyaH * AsAditaprasthakaparyAyotkIrNanAmakadravyavizeSarUpo'rthaH sa meyArUDho meyAnArUDhazca, tanmadhyAnmeyArUDha eva prasthako na meyA-; nArUDha ityevaM saGkocakAritvena samahanayasya saGgraha iti yannAma tasyAnvarthatvasya saGgRhNAti saGkocayatIti saGgraha iti niruktilabhyArthatvasya siddhaH, 'ayam' ityasya 'nAGgIkurute ' ityanenAnvayaH / ayaM samahanayaH / hi yataH / kAraNe: prasthakamitadhAnyAdimApanakAryasya paramparayA svarUpayogye mApanakAryakurvadrUpAnAtmake chedana-takSaNotkiraNollekhanAdikriyAyogyakASThe / kAryopacAraM prasthakaparyAyAtmakakAryopacAram / AsAditaprasthakaparyAya'pi kAryAkaraNakAle prasthakamAnadhAnyAdimApana kaaryaakrnnkaale| prasthakaM ca prasthaketi nAmavyapadezyaM ca / nAGgIkurute na svIkaroti / nanu mApanakAryAkaraNakAle AsAditaprasthakaparyAye'pi prasthakAtmakatvAnaGgIkAre ghaTAdyAtmakatvaM syAdityAzakA pratikSipati-na ceti / tadA prsthk'kaaryaakrnnkaale| tasya AsAditaprasthakaparyAyasya / yo yannAmavyutpattinimittArthakriyAM karoti sa tadarthakriyAkaraNakALa eva tadAtmaka ityabhyupagantrevambhUtanayamate jalAdyAharaNalakSaNaceSTAkaraNakAla eva ghaTAderapi ghaTAdyAtmakatvasya svIkAraNa prasthakaparyAyApanasya mApanakriyA'karaNakAle yathA na prasthakAtmakatvaM tathA tadAnIM jalAyAharaNalakSaNaceSTAtmakArthakriyAkAritvA. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmasattaraGgiNI-taratriNItaraNibhyA samato nyopdeshH| kUlaptasaGgA, vabartha kriyAM binA tattvAyogAt ; ghaTAdizabdArthakriyA yathAkathazrit tatrAstyeveti cet ? naamAdhAraNatArthakriyAkAritasyaiva tadAtmakatvAprayojakatvAt ; tathApi prasthakakriyAvirahe nAyaM prasthako ghaTAyalAtmakatA nAprasthaka ityanubhayarUpaH syAt ? na syAt- pratiyogikoTau svasyApi pravezena yAva ghAdyanAtmakatvAsiDhe arthakriyAbhAvA'bhAvAbhyAM dravyabhedAbhyupagame RjusUtramatAnupraveza iti cet ? nanaigamatayogatArthasocanAya kAcitkatathopagame'pi sarvatra tathAbhyupagamAbhAvena tadananupravezAta; ityaM bhAvAda ghaTAdyAtmakatvamapi na sambhavatIti niSedhahetumupadarzayati- tadarthakriyAM vineti- ghaTAdikAryajalAharaNAdilakSaNArthakriyAM binetyarthaH / tasvAyogAt ghaTAdyAtmakatvAyogAt / nanu ghaTAderarthasya jalAdyAharaNAdilakSaNArthakriyA yathA kArya tathA ghaTAdyarthajJAnato ghaTAdizabdaprayogastatra bhavatIti svajJAnadvArA ghaTAdizabdo'pi tasya kAryam , lakSaNayA ghaTAdizabda. prayogaH prasthake'pi bhavatIti ghaTAdikAryaghaTAdizandalakSaNArthakriyAkAritvAnmApanakAryAkaraNakAle prasthake ghaTAdyAtmakatvaprasaGgaH syaarevetyaaste-ghttaadishbdaarthkiyeti-ghttaadishbdpryoglkssnnghttaadyrthkaaryaarthkriyetyrthH| yathAkathaJcit taatpryaaditH| tatra prsthke| yA cArthakiyA yasmAdeva bhavati na tu tadanyatastAdRzAsAdhAraNArthakriyAkAritvameva tadAtmakatvaprayojakamiti jalAdyAharaNAdilakSaNAsAdhAraNArthakriyAkAritvameva ghaTAdyAtmakatvaprayojakama, jalAharaNAdyarthakriyAkAritvaM ca na pratyake iti na tasya ghaTAdyAtmakatvaprasaGga iti samAdhatte-neti / asAdhAraNeti-ghaTAdyanyAprabhavatve sasi ghttaadiprbhjetyrthH| tadarthakriyeti- jlaahrnnaadilkssnnaarthkriyetyrthH| tadAtmakatveti- ghaTAdyAtmakatvetyarthaH / nanu mApanalakSaNArthakriyAvirakAle AsAditaprasthakaparyAyo'pi prasthakaH prasthako na bhavati, jalAharaNAdilakSaNAprasthakaghaTAdikAryakAritvAbhAvAdaprasthako'pi na bhavatIti prasthakA'prasthakAnyatarAnAtmako'yaM syAt, na caivamabhyupagantuM yuktam , vidhiniSedhayorekataraniSedher3a paravidhidhrauvyAt, prasthakatayA niSiddhasyAprasthakarUpatvasyAprasthakatayA niSiddhasya prasthakarUpatvasya cAvazyambhAvAt 'parasparavirodhe hina prakArAntarasthitiH' iti vacanAdityAzayena shngkte-tthaa'piiti-ghttaadyaatmktvprsnggaabhaave'piisyrthH| anubhayarUpaH sthAt prasthakA-prasthakAnyatarAnAtmaka: syAt / prasthakabhinnaM yad tat sarvamaprasthakamiti prasthako'pi prasthakakAryAkaraNakAle'prasthaka eveti ghaTAdi' ityAdipadena so'pi gRhyata eveti ghaTAdyAtmakatvameva tasyeti ghaTAdyanAtmakatvahatorasiddhayA na tato'. prasthakaniSedhaH kartuM zakya ityaprasthakarUpatvAnnAnubhayarUpo'yamiti samAdhatte-na syAditi-anubhayarUpaH prasthakakAryAkaraNakAle prasthako nApadyata ityarthaH / tatra hetumAha-pratiyogikoTAviti-ghaTAdyAtmA na bhavatItyevaMrUpo yo ghaTAdyanAtmako miSedhastasya pratiyogI ghaTAdyAtmeti tatrAdipadagrAhyaH prasthakakAryakAriprasthakaparyAyabhinnaH sarvo'pi tanmadhye prasthakakAryAkaraNakAle prasthako'pIti ghaTAdyAtmakasya tasya ghaTAdyanAtmakatvAsiddharityarthaH / nanu RjusUtranaye yathA'rthakiyAkAritva tadakAritvAbhyAM viruddhadharmAbhyAM dravyasya bhedastathA saGgrahanaye'pi tAbhyAM tasya bheda ityabhyupagame saGgrahanayAbhyupagama RjusUtranayAbhyupagama eva syAdityAzaGkate- arthakriyAbhAvA'bhAvAbhyAmiti- arthakriyAkAritva-tadakAritvAbhyAmityarthaH / RjusUtrasya sarvatrArthakriyAbhASA'bhAvAbhyAM dravyabhedAbhyupagamaH, sapahasya tu na tathA sarvatrAbhyupayamaH, kintu prasthakasthale naigamanayenAbhyupagatasyotkIrNanAmakaprasthakaparyAyApannadravyarUpasya prasthakapadavyapadezyasya prasthakakAryakAri-tadakAriprasthakasAdhAraNasyArthasya yat socanaM 'tathAbhUtaH prasthakakAryakAryeva prasthakaH' ityevaMrUpaM tadarthamarthakriyAkAritva-tadakAritvAbhyAM dravyabhedAbhyupagama iti na tathAsbhyupapantuH samahasya RjusUtramatAnupraveza iti smaadhtte-neti| kvAcitkatathopagame'pi prasthakasthale dravyamedAbhyupagame'pi / tathA'bhyupagamAbhAvena dravyabhedAbhyupagamAbhAvena / tadananupravezAt saGgrahasyarjusUtranaye'nupravezAbhAvAt / yadA ca mApana kAryakAri-tadakAriSyatyorarthakriyAkAritva-tadakAritvAbhyAM bhedaH saGgrahanaye suvyavasthitastadA tannaye mApanAkAriyAM vyaktI prasthako'yamiti pratIteH pramilitvAbhAvAt tatra prasthakatvasAmAnyamapi nAsti kintvaprastha kAsmikaiva sA vyaktiriti nAnubhayarUpatvasya tatra prasA ityAha-itthaM ceti- samahanaye arthakriyAbhAvA'bhAvAbhyAM kvAcitkadravyabhedAbhyupagamavyavasthitau cetyarthaH / 'medArtha kriyAjanakaprasthakavyaktau' ityasya sthAne "bhede'rthakriyA'janakaprasthakavyako" iti pATho yuktaH, yadi yaiva vyaktirmApanarUpArthakriyAkAriNI saiva mApanarUpArthakriyA'janikA'pi tadA mApanarUpArthakriyAkAriNyoM prasthakatvasAmAnyasya save tadabhinnAyAM mApanarUpArthakriyA'janikAyAmapi tasya sattvamavazyAbhyupagantavyaM syAt , tayomeMde tu mApanarUpArthakriyADa Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtatalagI-takSiNItAciyA samato bhyogmH| cArthakriyAkAri-sadakAriprasthakavyakkimevArtha kriyAjanakaptasthakavyaktau prasthakasvasAmAnyamapi nAstIkhA: pagame'pi na kazcid doSaH / vastuvo vyAvRcivizeSAdyatiriktena naiyAyikAdikalpitasAmAnyena (na) kacidapi nirvAhastanmate ghaTatvAdisAmAnyasyApi samarthayitumazakyatvAt , mRt-svarNa-rajata-pASANAdighaTeSu mRttva-svarNatvAdinA sAryeNa tadvasiddheH, amtu mRttva-svarNatvAdivyApyaM nAnaiva ghaTatvam , kulAla-svarNakArajanyatAvazchedakatayA tannAnAtvasyAvazyakatvAt , nahi svarNaghaTAdau cakrAdikaM mRdghaTAdau ca lohavartulAdikaM hetuH, anugatadhIstu kathaJcidasau sAdRzyAt, ghaTapadaM tu nAnArthakamityabhyupagame kathaJcidityAyanirvacanenevAzaktiH janikAyAM prasthakatvasAmAnyasya nAstitvAbhyupagame'pi na kazcid doSaH, tatra prasthakatvapratItirdoSAdevetyarthaH / yadapyatajhyA vRtivyatirikaM sAmAnyaM ghaTatvAdikaM naiyAyikAdibhirabhyupagamyate tadapi vicAraM na sahata iti prasthakatvasAmAnya tathAbhUtamavicAraramaNIyameveti samahanayAkUtamupadarzayati-vastuta iti / vyAvRttivizeSeti- aghaTavyAvRttyapaTavyAvRttyAdirUpavyAvRttivizeSetyarthaH, AdipadAt tattadarthakriyAjanakatvAdyupagrahaH / na kvacidapi nirvAhaH prasthaka eva prasthakatvasAmAnyamatazyAvRttivizeSAtirikaM na sambhavatItyevaM na, kintu ghaTa-paTAdAvapi ghaTatva-paTatvAdisAmAnyamatAvRttivizeSAtirikaM na smbhvtiityaashyH|, kathaM na nirvAha ityapekSAyAmAha-tanmata iti-naigamanayaprabhavanaiyAyikAdimata ityarthaH / sAryasya jAtibAdhakatvaM neyAyikAdibhirupagatam , ghaTatvAdAvapi sAGkathaM samastItyato na ghaTatvAdisAmAnyasiddhirityAha-mRt-svarNeti / 'mRttva-svarNatvAdinA' ityatrAdipadAd rajatatva-pASANatvAderupagrahaH, mRtvAbhAvavati sauvarNAdighaTe ghaTatvaM vartate, ghaTatvAbhAvavati mAdevazarAvAdau mRttvaM vartata ityevaM parasparAtyantAbhAvasAmAnAdhikaraNyam , mArdavaghaTe ca mRttvamapi vartate ghaTatvamapi vartata iti tayoH sAmAnAdhikaraNyamityevaM mRttvena saha ghaTatvasya sAGkaryam , tathA svarNatvAbhAvavati mArdavAdighaTe ghaTatvaM vartate, ghaTatvAbhAvavati kAJcanakaTaka keyUrAdau svarNatvaM vartata ityevaM parasparAtyantAbhAvasamAnAdhikaraNyam, sauvarNaghaTe ca svarNatvaM ca ghaTatvaM ca vartata iti tayoH sAmAnAdhikaraNyamityevaM svarNatvena saha ghaTatvasya sAryam , anayaiva dizA rajatatvAdinA'pi ghaTatvasya sAkUryamityevaM sAGkaNa ghaTasvAdisAmAnyasyAsiddharityarthaH / sAGkaryabhayAd ghaTatvAdermRtvAdivyApyasya nAnArUpasya ghaTAdipadasya nAnArthakasya cAbhyupagame jAtyucchedApattilaukikavyavahArabAdhazcetyupadarzayati-assviti / nAnAghaTatvAbhyupagamo na niSpramANaka ityAvedanAyAha-kulAleti- kulAlaM vinA'pi sauvarNaghaTasya svarNakAraM vinA'pi mArdavaghaTasya bhAvana vyatirekavyabhicArAd ghaTatvAvacchinnaM prati na kulAlatvena navA svarNakAratvena kAraNatvaM kintu mRttvavyApyaghaTatvAvacchinnaM prati kulAlatvena kAraNatvam , svarNatvavyApyaghaTatvAvacchinnaM prati svarNakAratvena kAraNatvamityevaM kulAlasvAvacchinnajanakatAnirUpitajanyatAvacchedakatayA / mRttvavyApyaghaTatvasya svarNakAratvAvacchinnajanakatAnirUpitajanyatAvacchedakatayA svarNatvavyApyaghaTatvasya siddhI ghaTatvaz2AtinAnAtvasyAvazyakatvAdityarthaH / nanvevaM mArdavaghaTaM pratyeva cakrAdikaM janakaM na sauvarNaghaTAdikaM prati, evaM sauvarNaghaTa pratyeva lohavartulAdikaM janakaM na mArdavaghaTAdikaM prati vyabhicArAdityapi syAditi cet / atra omityevottaramityAha-nahItisvarNaghaTAdau cakrAdikaM nahi hetuH, mRdghaTAdau ca lohavartulAdikaM nahi heturityanvayaH / nanu yadi mRttvAdivyApyaM nAnava ghaTatvaM tarhi ghaTo'yaM ghaTo'yamityanugatapratItirdiva-sauvarNaghaTAdau na syAttanniyAmakasyaikasya ghaTatvasyAbhAvAdityata AhaanugatadhIsviti / 'kathazvidasau sAdRzyAt' isyasya sthAne 'kathaJcitsausAdRzyAt' iti pATho yuktaH, sausAhazyam-atizayena sAdRzyam / evaM sati ghaTapadasya nAnApravRttinimittakatvena nAnArthakatvamApatadiSTApattyA na doSAvahamityAi-ghaTapadaM viti| ityabhyupagame evaM naiyAyikAdimirurarIkAre / atra saGkahanayavAdI arucimupadarzayati-kayakiriyAdIti-yadi mArdavaghadAdAne ghaTatvaM nAsti tarhi nAnArUpa tatra tatra sAdRzyanibandhanam , tanibandhanaM tu ghanasva; mi. nopArzayituM zakyamityazaktireja tanirvacanAsAmarthyalakSa gA naiyAyikAdibhiH svasyAviSkriyate, tat kimartham , atirikamAtinIkAre'pi na tatra jAtyantaramathApi ghaTatvaM sAmAnyaM paratvaM sAmAnyamityevamanugatapratItirekarUpeNAnanumatIkRteSvapi sAmAnyota mAnIsyevaM tairupagamyate kavacisosAraznaba jAtInAmAbasamAnam, tatazca teSvanugatamatiritya syAvazyAzrayaNIyatve Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / kimAviSkriyate ananugatAnAM jAtInAmitra vyaktInAmapyasau sAdRzyenaivAnugamasaMbhavena jAtyucchedApattiH, ghaTapadasya nAnArthatve spaSTa eva laukikavyavahArabAdhazca / ghaTatvAdikamekatvavRttyeva mRttvAdikameva vA tathA, kumbhakAra-svarNakArAdervijAtIyakRtimattvena cakrA. di(loha)vartulAdezca kathazcidvijAtIyavyApArakatvena hetutvamityAdinavInakalpanA tu doSAdekatvAgrahe'pi ghaTatvAdigrahAt ,ekatvasyaikatvAt ,prasiddharUpeNa kAryakAraNabhAvocchede vyavahAravilopAzcAnupapannA, iti naya varamatirikta jAtimasvIkRtyaiva sausAdRzyena vyaktInAmanugamanam , tata eva cAnugatapratItiriti sarvatra jAterabhyupagamane na kiJcit prayojanamiti mArdava-sauvarNaghaTAdiSu sausAdRzyenAnugatapratItimabhyupagacchadbhinaiyAyikAdibhirjAtimAtrAya jalAalireva vitIrNA syAt , yathA ca sauvarNa-mArdavAdighaTeSvekasya ghaTatvasAmAnyasyAbhAve nAnAthatvaM tathA gotvAdijAtyabhAve'pi gavAdipadAnAM nAnArthatvamevAstvityato'pi jAtyucchedApattiH svahastitaiva syAdityarthaH / 'vyaktInAmapyasau' ityasya sthAne " vyaktInAmapi sau" iti pATho yuktaH / ghaTapadasyaikapravRttinimittakatvalakSaNamekArthatvameva laukikairvyavahriyate, tasya nAnApravRttinimittakatva. lakSaNanAnArthatvAbhyupagame tadbAdho'pItyAha-laukikavyavahArabAdhazceti / ghaTatve mRttvAdijAtisAGkaryaparihArAya svarNaghaTAdau cakrAdInAM kumbhakArAdInAM caikakAraNatvopapattaye yA navInAnAM kalpanA tAmupanyasya dUSayati-ghaTatvAdikamekatvavRttyevetimArdava-sauvarNAdighaTagataikatvavRttyaiva ghaTatvAdikam , tasya ca mRttvasuvarNatvAdinA sAmAnAdhikaraNyAbhAvAnna sAyam , ghaTAdau tasya svAzrayaikatvavattvasambandheneva vRttitvam , tasya tenaiva sambandhena ghaTo'yaM ghaTo'yamityanugatapratItinibandhanatvamityanugatapratItyupapattiH, uktaparamparAsambandhenaivaikatvavRtterapi ghaTatvajAterghaTapadapravRttinimittatvamityekArthatvavyavahAropapattizcetyarthaH / vA athavA / mRttvAdikameveti-AdipadAt, svarNatvAdeH parigrahaH, evakAreNa ghaTatvAderekatvavRttitvasya vyavacchedaH / tathA ghaTAdigataikatvavRttiH, evamapi ghaTatvasya na mRtvAdinA sAryam , ghaTatvaM hi ghaTAtmakadravye vartate, mRttvAdikaM ca na ghaTAtmakadravye kintu tadtaikatve, evaM ca tayoH sAmAnAdhikaraNyAbhAvAt kutaH sAGkaryam, evamabhyupagame ghaTAdidravye mRtvAdipratItiH svAzrayaikatvasambandhena, ghaTo'yaM ghaTo'yamityanugatapratItiniyAmakatvaM ca ghaTatvasya samavAyasambandhenaiva, tenaiva sambadhena ghaTatvasya ghaTapadapravRttinimittatvamapIti na ghaTapadasya nAnArthatvaprasaGgo'pIti bhaavH| yA mArdavaghaTAnukUlA 'kumbhakAre kRtiH, yA ca sauvarNAdighaTAnukUlA svarNakArAdigatA kRtistatra sarvatra vaijAtyavizeSa upeyate, tAdRzavaijAtyavizeSAkalitakRtimattvena kumbhakAra-svarNakArAderekaghaTatvAvacchinnaM pratyekameva kAraNatvamupeyata iti na vyatirekavyabhicAro'pi, evaM cakrAdezivyApAraNa mArdavaghaTo jAyate, lohavartulAdezca yAdRzavyApAreNa sauvarNAdighaTo jAyate, tatra sarvatra vyApAre vaijAtyavizeSa upeyate, tAdRzavaijAtyavizeSAkalitavyApAravattvena cakrAdelohavartulAdezcaikaghaTatvAvacchinnaM pratyekameva kAraNatvamupeyata iti nAtrApi vyatirekavyabhicAra iti na nAnAkAraNatvaprasaGga ityAha- kumbhakAra-svarNakArAderiti- kumbhakAra-svarNakArAdervijAtIyakRtimattvena hetutvamityanvayaH, hetutvamityasya ghaTatvAvacchinnaM prati hetutvamityarthaH / ' ityAdinavInakalpanA tu' ityasya 'anupapannA' itynenaanvyH| anupapannatve hetumAha-doSAdekatvAgrahe'pIti-ghaTatvAdermRtvAdervA sAGkaryaparihArAya ghaTAdigatakatvavRttitvaM yat parikalpyate tanna yuktaM dharmijJAne satyeva tadvatadharmasya jJAnamiti niyamena ghaTAdigatakatvajJAne satyeva ghaTatvAdijJAnaM yadi bhavet tadA ghaTasvAderakatvavRttitvaM sambhAvyatApi, na caivam , samUhagatatvAdidoSAd ghaTAdAvekatvasyAgrahe'pi ghaTatvAdergrahAdityarthaH / kiJca vyaktInAmanekatve satyevAnugatapratItyanurodhena tatra jAtiH parikalpyate, ata eva nityatve satyanekasamavetatvamiti jAtilakSaNaM tatra samanugataM bhavatIti, prakRte tu ghaTo'yaM ghaTo'yamityanugatapratItibalAd yathA ghaTatvAdikamekaM tathA'yameko'yameka ityanugatapratItibalAdekatvamapi ghaTapaTAdigatamekameva bhavitumarhatIti na tatraikavyaktikatvAjjAtikalpanA bhadretyAha-ekatvasyaikatvAditi / yadapi kumbhakAra svarNakArAdigataghaTAnukUlakRtigataM vaijAtya.' murarIkRtya vijAtIyakRtimattvena kumbhakArasvarNakArAderekaghaTatvAvacchinnaM prati kAraNatvamekaM parikalpitam , tathA cakrAdivyApAra-lohavartulAdivyApAragatavaijAtyavizeSaparikalpanApurassaraM vijAtIyavyApAravattvenaikadharmeNa cakrAdelohavartulAdezcaikaghaTatvAvacchinna pratyekakAraNatvaparikalpanam , tadubhayamapi na yuktam , kumbhakArakatvAdinA ghaTatvAdinA prasiddharUpeNa cakratvAdinA ghaTatvAdinA prasiddhena rUpeNa kAryakAraNabhAvasya vyavahriyamANasyaivaM satyucchede vyavahAravilopaprasaGgAdityAha-prasiddharUpeNeti / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNimyAM samalaGkato nyopdeshH| 231 vizeSeNa tatra tatra vyAvRttivizeSarUpasAmAnyAbhyupagama vinA na nirvAha iti / prakRte kAryakaraNakAlevyAvRttivizeSarUpaprasthakatvasAmAnyAbhAvAbhyupagame na kSatiriti kimatiprapazcitena // 65 // prasthakazcarjusUtrasya, mAnaM meyamiti dvayaM / na jJa-kartRgatAd bhAvAcchabdAnAM so'tiricyate // 66 // nayAmRta0-prasthakazceti-RjusUtrasya mAnaM meyaM ceti dvayameva prasthakasvarUpam , tanmeyadhAnye ca samavahita evaM prasthakavyavahArAd ekataravinAbhAve tatparicchedAsambhavAt , kiJca, meyArUDhaH prasthakatvena vyapadezya iti saGgahanayamate meyArUDhaH prasthakArUDhaM meyaM vA tathetyatra vinigamakAbhAvAdabhayatraiva prasthakapadazAsajyavRttitvaM yuktam , kathaM tarhi prasthakena dhAnyaM mIyata iti prayogaH, ekatrobhayavAcakapadenaikasyAnupasthAnAditi cet ? na- etannayena kathazcit prasthakapadazakyatAvacchedakasya vyAsajyavRttitvena vivakSAbhedAt karaNarUpAnupravezasyApi sambhavAnna tadanupapattiriti draSTavyam / tasmAnnaiyAyikAdiparikalpitamatiriktasAmAnyaM na sambhavatyeva, kitvanugataprItikAryakAraNabhAvaM ghaTAdizabdakArthatvAdyanurodhenAtanyAvRttivizeSarUpameva ghaTatvAdisAmAnyamabhyupagantavyam , mApana kAryAkaraNakAle ca prasthakavyaktau tAdRzasyApi prasthakatvasAmAnyasyAbhyupagame na kizcitprayojanamiti prasthakatvasAmAnyAbhAvAbhyupagamo'pi na doSAvaha ityupasaMharati- iti nayavizeSeNeti / prakRte prasthake / anyat spaSTam // 65 // prasthake RjusUtranayAbhyugamavizeSasya sAmpratasamabhirUDaivambhUtatatrayAtmakazabdanayAbhyupagamavizeSasya copadarzakaM SaTSaSTitamapadyaM vivRnnoti-prsthkshcetiiti| kevalaM mAnaM meyaM vA kathaM na prasthakasvarUpamityAkAGkSAyAmAha- tanmeyadhAnye iti- prasthakamAnameyadhAnya ityrthH| 'samavahita eva' ityevakAreNa meyadhAnyAsamavahite prasthake prasthakavyavahAro na bhavatItyartho jnyaapitH| kathaM meyadhAnyasamavahita eva prasthakai prasthakavyavahAro bhavannapi prAmANikairupAdeya ityapekSAyAmAhaekataravinAbhAva iti- mAnameyayorekatarasyAbhAve ityrthH| tatparicchedAsambhavAditi- idaM prasthakamitaM dhAnyaM, prasthakamitadhAnyamApakazcAyaM prasthaka ityevaM nishcysyaasmbhvaadityrthH| mAnaM meyaM dvayaM prasthakapadavAcyamiti yuktyantareNa vyavasthApayati-kizcati / 'meyArUDhaH' ityatra meyamArUDhaM yaM sa meyArUDha iti bahuvrIhiH, prasthaka iti dRzyam , evamagre'pi / prasthakArUDhamityatra prasthake ArUDhaM prasthakArUDhamiti sptmiittpurussH| tathA prasthakatvena vyapadezyaH / ubhayatraiSa mAna-meyobhayasminneva, evakAreNa mAnamAtre meyamAtre ca prasthakapadazakervyavacchedaH / nanu prasthakapadazarmAnameyobhayasminneva vyAsajyavRttive prasthakapAdAt tadubhayasyaivopasthitirna kevalasya mAnavizeSarUpasya prasthakasyopasthitiH, prasthakapadajanyopasthitau ca mApanakriyAkaraNatvenaiva prasthakasya bhAnamiti tasya karaNatvabodhikA tRtIyA'pi pRthakkayA karaNatvopasthApikA na yukteti kevalamApake prasthake 'prasthakena dhAnyaM mIyate' iti vAkye prasthakapadaprayogo'nupapanna ityAzaGkatekathaM tahIti / "prayogaH, ekatrobhaya" ityasya sthAne 'prayoga ekatra, ubhaya ' iti pATho yuktaH, ekatra prayogaH kathamityanvayaH, ekatretyasya mAnamAtre prasthake ityarthaH / kathaM na prayoga ityapekSAyAmAha-ubhayeti-mAnameyobhayavAcakaprasthakapadainaikasya maanmaatrsyaanupsthaapnaadityrthH| samAdhatte-neti / etannayana RjusUtranayana, 'kathaJcida' ityasya 'avyAsajyavRttitvena' ityanenAnvayaH, "prasthakapadazakyatAvacchedakasya vyAsajyavRttitvena" ityasya sthAne "prasthakapadazakyatAvacchedakasyAvyAsajyavRttitvena" iti pATho yuktaH, "karaNarUpAnupravezasthApi" ityasya sthAne "karaNarUpAnanupravezasyApi" iti pAThaH samyak , tathA ca RjusUtranayena . prasthakapadazakyatAvacchedakasya prasthakAtmakamApanakaraNa-dhAnyAdyAtmakameyagatadvitvasya kathaJcidavyAsajyavRttitvena pratyekAvacchedena mAne meye ca vRttitvena prasthakapadena mApanakaraNatvenopalakSitasya . prasthakakharUpasya vivakSAtaH karaNatvamanupAdAya prasthakapadajanyopasthitau prasthakakharUpamAtramAnalakSaNasya karaNarUpAnanupravezasyApi sambhavAt prasthakapadottaratRtIyAvibhaktyaiva karaNatvasyopasthitisambhavena 'prasthakena dhAnyaM 'mIyate' iti vAkyAt prasthakaniSThakaraNatAnirUpakamApanakriyAkarma dhAnyamiti bodhasya sambhavena na 'prastha kena dhAnya mIyate' iti vAkye tRtIyAntaprasthakapadaprayogAnupapattirityevaM jnyaatvymityrthH|" Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalahatI mayopadezaH / zabdAnoM- zabda-samamiruvammUtAkhyAnAM trayANAM nayAnAma , mate sa:- prasthakA, kagatAt bhAvAd nAtiricyate- na midyate, zazca kartA ca jJa-kArI, jJa-koMrgato jha-kartRgatastasmAditi samAsaH, prasthakAkArajagatAt prasthakakartagatAd vA prasthakopayogAdatirikta prasthakaM te na sahante, nizcayamAnAtmakaprasthakasya jammRttitvAyogAd bAmaprasthakasyApyamuphkambhakAle asattvenopayogAnatirekAzrayaNAdantato jAnA'dvaitanayaparyavasAnAd vA / na ca jJAnA-'jJAnAtmakatvobhayanayaviSayasamAvezavirodhAt pratyekamana. yatvamAjhanIyam , tAdAtmyenobhayarUpAsamAveze'pi viSayatva-tAdAtmyAbhyAM tadubhayasamAvezAt ; ' viSaya. tvamapi kathaJcittAdAtmyam' iti tu nayAntarAkRtam, yadAzrayeNa " arthA-'bhidhAna-pratyayAstulyanAmavevAH" iti prAcInIyata dik / / 66 // zabdanayatrayamantavyopadarzakamuttarArdha vivRNoti-zabdAnAmiti- asya vivaraNam-zabda-samabhiruvammUtAkhyAnA prayANAM nayAnAmiti, 'mate' iti pUraNam , sa ityasya vivaraNam-prasthaka iti / nAtiricyate ityastha vivaraNam-na bhidyata iti / kartRgatAdityatra samAsaH kIdRza ityAkAlAyAmAha-saca kartA caza-kArAvitiayamitaretarayogandaH , za-katrorgato jJakartRgata iti tatpuruSaH, tathA ca dvndvgrbhsttpurusssmaaso'tretyaashyH| evaM sati uttarArddhasya yaH paryavasito'rthastamuphdarzayati-prasthakAkArakSagatAditi / bhAvAdityasyArthakathanam-prasthakopayogAditi / te zabda-samabhirUDhavambhUtAkhyAstrayaH shbdnyaaH| na sahante nAbhyupamacchanti / kathaM na sahante ! ityAkAsAyAmAha-nizcayamAnAsmakaprasthakasyeti- idaM prasthakamitaM dhAnyamityAkArakanizcayakharUpaM yanmAnaM tadAtmakasya prasthakasye. tyrthH| jaDavRttiravAyogAt paugalikatvena jaDAtmako yo bAhyaprasthakAvayavIbhUtaH kASThakhaNDastadvattitvAsambhavAt / nanu nizcayamAnAsmakaprasthakasya jaDavRttitvAsambhave'pi bAhyaprasthakasya jaDavRttitvamastyeveti sa eva zakartRgatAd bhAvAdatiriktaH prasthako'stvityata Aha-bAhyaprasthakasyApIti-yo yadaivopalabhyate sa tadaivAsti yedA ca nopalabhyate tadA : nAstyeveti niyamena pramANAbhAvAdanupalambhakAle bAhyaprasthakasyAsattvena yo yena sahaivopalabhyate sa tadAtmaka iti vyAyA skopayogena sahaivopalabhyamAnasya bAnaprasthakasyopayogAbhedAbhyupagamAt prasthakopayogAdatiriktaH prasthako na bhavatItyevaM zabdanayA abhyupgcchntiityrthH| nanu yo yena sahavopalabhyate sa tadAtmaka eveti vyAptephararIkAre ghaTAdayo'pi padArthA jJAnena sahaivopalabhyamAnA jJAnAtmakA eva prasajyeranniti sarva jJAnAtmakamityabhyupaganturyogAcArasya mate pravezaH zabdanayAnAM syAdityaveSTApAdanameva samAdhAnamityAzayenAha-amtata iti-prakArAntareNa prasthakasyopayogAtmakatvasAdhanAsambhavata ityarthaH / nanu samhAdayo nayAH prasthakasya zAnAnAtmakatvaM pUtkurvanti, zabdanayAzca tasya jJAnAtmakatvaM svIkurvanti, na caikasya vastuno zAnAjJAnAtmakatvomayasambhava iti vastugatyA prasthakasya jJAnAtmakatve ajJAnAtmakatvagrAhinayasyAnayatvamajJAnAtmakatve jJAnAtmakatvagrAhimayasyAnayatvaM prasajyata ityAzaya pratikSipati-na beti- asya 'AzakunIyam' ityanenAnvayaH / yadyajJAnarUpatvaM prasthakasya tadA viSayatvalakSaNasambandhena jJAnarUpasya tAdAtmyalakSaNa sambandhenAjJAnarUpasya tatra samAvezaH, yadi ca zAnarUpatvameva tasya tadA'pi khasyaiva svaviSayatvamiti tadvAde svIkAreNa viSayatvalakSaNasambandhena tAdAtmyalakSaNasambandhena ca zAmarUpasya, tadvAde ajJAnarUpaM sarva zAne samAropitamiti AropyasyAdhiSThAne AdhyAsikatAdAtmyameva sambandha iti tAdAtmyalakSaNasambandhanAjJAnarUpasya samAveza iti na pratyekamanayatvaprasA iti nissedhhetumupdrshyti-taadaatmyenetianaannyaasiktaadaatmymaatrennetyrthH| ubhayarUpeti- jJAnAjJAnobhayarUpetyartha / viSayatva-tAdAtmyAbhyAmiti-prasthakasya jaDAtmakatve jJAnasya vipayaraksambandhenAjJAnasya tAdAtmyenetyevamubhayarUpasamAvezasya, prasthakasya jJAnAtmakatve svasaMvedanaM zAmamiti jJAnasya viSayatva-tAdAtmyAbhyAmajJAnasya viSayatvasambandhAbhAve'pyAdhyAsikatAdAtmyaM jJAne samastIti tadpatAdAtyasambandhenetyevamumayarUpasamAvezasya ca smmvaadityrthH| nanu sarvasya vastuno jJAnAtmakatvamiti yogAcAramatAzrayaNena prasthakasya jJAnAtmakatvopapAdane tAdAtmyasambandha evaM kevalo'vatiSThata iti kathaM tatra viSayatvasya sambandhatA, yena viSayatva-tAdAtmyAbhyAmubhayarUpasamAvezavacamamityata Aha-viSayatvamapIti / yadAzrayeNa nayAntarAbhiprAyAzrayeNa / tulyanAmadheyA ekasaMjJAbhiSayAH, pratipAdyAnAmA umidhAna-pratyayAnA bhede tatpratipAdakasya zabdasthApi meda: syAt , yadA Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyo samahato nyopaNeyaH / vivecitaH prasthakadRSTAnto'tha vasatidRSTAntaM vivecayati loke cetyAdinA loke ca tiryagloke ca, jambUdvIpe ca bhArate / kSetre taddakSiNArdhe ca, pATalIpurapattane // 67 // nayAmRta-loka iti / kutra bhavAn vasatIti pRSTe'zuddhanaigama-vyavahAravAdI loke vasAmIti brUte, jIvadravyasthitiparyAyavizeSarUpAyA vasateradharmAstikAyavyAptAkAzatvarUpalokatvasyaiva nirUpakatA. vacchedakatvAd, ata evAkAze vasAmIti tasya na prAthamikaH prayogaH, zuddhAkAzatvasyAtathAtvAt , tataH zuddhastu naigamo vyavahAro [vo dha]stiryaglokabhedabhinne sarvatrApi kiM bhavAn vasatIti prabhe tiryagloke vasAmItyuttarayati, evaM yathottaraprazreSu yathottarazuddhA jambUdIpAdi(vAdinaH) / / 67 // . gRhe ca vasateH koNaM, naigm-vyvhaaryoH| atizuddhau tu nivasan, vasatItyAhatuH sma tau // 68 // tu. ekazabdapratipAdyatvena teSAmanyo'nyaM tAdAtmyaM tadA tatpratipAdikA saMjJA'pyabhinneti teSAM tulyanAmadheyatvamupapadyate, sarvathA'rthAnAmarthA-'bhidhAna-pratyayAnAmabhede 'ayamartha idamabhidhAnamayaM ca pratyayaH' iti vyavahAravaicitryaM nopapadyetAtaH kathazcit teSAM bhede tatpratipAdakattya samAnAnupUrvI kasyApi kazcidbheda ityAzayenaikanAmadheyA ityanabhidhAya tulyanAmadheyA ityevamuktiH / jJAnAjJAnAtmakatvobhayetyAdiprantharahasyopavarNanaM nayarahasyavyAkhyAyAmasmAbhiH kRtamiti vizeSajijJAsubhiravalokayIyaM taditi // 66 // saptaSaSTitamapadyamavatArayati-vivecita iti / atha prasthakadRSTAntavivecanAnantaram / vivRNoti-loka itIti / loke vasAmItyatra saptamyA lokasya vasatinirUpakAdhAratvaM pratIyate, tatra kA nAma vasatiH ? tannirUpakatAvacchedakaM lokatvaM kimityAkAvAnivRttaye svAha-jIvadravyeti- jIvAtmakadravyasya yaH sthityAtmakaH paryAyavizeSastadrUpAyA vasaterityarthaH / gatyupaSTambhako dharmAstikAya iti dharmAstikAyavyAptAkAza eva gatimatAM jIva-pudgalAnAM gatirbhavRti, tathA sthityupaSTambhako'dharmAsti kAya ityadharmAstikAyavyAptAkAza eva sthitimatAM jIva-pudalAnAM sthitirbhavati, tathA ca lokatvaM dharmAstikAyavyAptAkAza* tvarUpamadharmAstikAyavyAptAkAzatvarUpaM cetyevaM nirvaktuM zakyam , paraM tatra sthitivizeSarUpAyA vasaternirUpakatA viziSTe AkAzasvarUpe'dharmAstikAyavyAptAkAzatvenaivAvacchidyate, na tu dharmAstikAyavyAptAkAzatvenetyAzayena 'adharmAstikAya. vyAptAkAzavarUpalokatvasyaiva' ityuktam / ata eva sthitivizeSalakSaNavasaternirUpakatAvacchedakatvasyAdharmAstikAyavyAptAkAzatvasyaiva bhAvAdeva / tasya azuddhanagama-vyavahAravAdinaH / azuddhanagama vyavahAravAdI kutra bhavAn vasatItyevaM pareNa pRSTaH prathamata AkAze vasAmItyevaM na prayuGkte ityatra hetuM darzayati-zuddhAkAzatvasyeti- lokAlokasAdhAraNAkAzatvasye tyarthaH / atathAtvAt jIvadravyasthitiparyAyavizeSarUpAyA vasaternirUpakatAnavacchedakatvAt / tataH zuddhastu prAthamikAzuddhanegama-vyavahAravAdino'pekSayA zuddhaH punaH / naigamo naigamanayavAdI, vyavahAro vyavahAranayavAdI vA, asya 'tiryagloke basAmItyuttarayati' ityanena sambandhaH / Urceti- loka Urcaloko'dholokastiryagloka ityevaM triprakArakaH, bhaktA tu loke vasAmIti sAmAnyenokaM tato na jJAyate kimUrdhvaloke bhavAn basati ? adholoke vA bhavAn vasati ? tiryagloke yA bhavAn vasati ? kiM vA sarvasminnapi loke bhavAn vasatItyevaM prazna pareNa kRte stiityrthH| evaM yathottaraprazneSu ukSaprakAreNa kiM tiryagloke sarvatra bhavAn vasati ? kiM jambUdvIpe sarvatra bhavAn vasati ? kiM bhArate kSetre sarvatra bhavAn vasati ? kiM bhAratakSetradakSiNAr3he bhavAn vasati ? kiM tatra pATalIpurapattane bhavAn vasatItyevamuttarottaraprazneSu / yatho. sarazuddhA iti-pUrvapUrvanaigama-vyavahAravAdino'pekSayottarottarazuddhA ityrthH| jambUdvIpAdivAdinaH jambUdvIpe vasAmi, bhAratakSetre sAmi, taddakSiNArddha sAmi, pATalIpurapattane sAmItyuttaravAdinaH, naigama-vyavahAranayayoH zuddhitAratamyAda tadAdinorapi zucitAratamyamiti bodhyam // 6 // Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / nayAmRta0-gRhe iti-gRhaparyantavasativiSayA naigama-vyavahArabhedA udaahrnniiyaaH| nanvA. dhAratA AdhArasvarUpA tatsaMyogasvarUpA vA? ubhayathApi gRhakoNa iva loke'pyekakSetratayA tadavizeSAt kiM vizuddhitAratamyam ?, napatra prasthakanyAyavad gauNamukhyakRto viSayavizeSo'stIti cet ? satyamdevadattasaMyogaparyAyapariNatagRhakoNakSetrasyAkhaNDakSetrAd dharmabhedAdezena pRthakkRtasya yathAkramaM gurugurutaraviSaye abhedopacAreNa vizuddhyapakarSasambhavAt , anyathA loke vasAmItyanvayasyaivAnupapattiH, nahi kRtsne loke devadattavasatirasti, na ca vinopacAraM kRtsnalokarUDhAllokapadAt taddezopasthitirasti; hantaivaM vRkSe kapisaMyoga ityatrApyupacAraH syAditi cet ? kaH kimAha ?, syAdeva, kathamanyathA vRkSe na kimapisaMyogaH kintu taddeza ityanupacaritaH prayogaH, zuddhasambandha-vyApakatvaviziSTasambandhasaMsargabodhatAtparya ekavAkyasvarUpatvena yugmAtmake padyadvaye saptaSaSTitamapadye vyAkhyAyATaSaSTitamapadyaM vivRNoti-gRhe itIti / padye "koNaM" ityasya sthAne " koNe" iti pATho yuktaH, 'vasateH koNe' ityasya gRhasya koNe' ityarthaH / sarveSAM saptamyantAnAM vasatItyanena smbndhH| phalitArthamAvedayati- gRhaparyanteti- atra 'gRhakoNaparyanta ' iti pATho yuktaH / zaGkate-nanviti / tatsaMyogarUpA AdhAreNa sahAdheyasya yaH sNyogstdaatmikaa| ubhayathA'pi AdhArasvarUpatve tatsaMyogasvarUpatve'pi ca / tadavizeSAt AdhAratvasya sarvatrAviziSTatvAt / 'nahi' ityasya 'asti' ityanenAnvayaH / matra vasatidRSTAnte / samAdhatte-- satyamiti / devadatteti- devadattena saha yaH saMyogalakSaNaH paryAyastadAtmanA pariNataM yad gRhakoNAtmaka kSetraM tasya, akhaNDakSetrAd-adharmAstikAyavyAptAkAzAtmakalokAdilakSaNakSetrAd, dharmabhedAdezena-dharmabhedAzrayaNena, pRthakRtasya- dharmabhedAd dharmibheda iti nyAyato vibhinnatAmitasya, yathAkrama- devadattavasatermukhyamAdhArakSetraM gRhakoNalakSaNaM tadapekSayA guru gRham / tatra gRhakoNasyAbhedopacAreNa gRhasya devadattavasaterAdhArakSetratvam , evaM gRhApekSayA pATalIpurapattanaM gurviti tadgRhakoNApekSayA gurutaram , tatra gRhakoNasyAbhedopacAreNetyevaM krameNa gurugurutaraviSaye mukhyAdhAragRhakoNAbhedopacAreNa, arthAd gRhAdikaM gRhakoNAbhedAropAd devadatavasatyAdhArakSetraM na tu tadanupacArAd, anupacAratastu gRhakoNa eva tadAdhAra ityevaM mukhya-gaugakRtasyAtrApi vizuddhayapakarSasya smbhvaadityrthH| anyathA mukhyAdhArasya gRhakoNasya gRhAdArabhya lokpryntmbhedaaropsyaanaashrynne| akhaNDakSetralokAdivAcakalokAdipadAllokAderevopasthitinaM tu gRhakoNasya, lokAdezca kRtsnasya na devadattavasatyAdhAratvamiti loke vasAmi tiryagloke vasAmItyAdiprayogo'nvayAnupapattyA na syAdityAha-loka iti- loke vasAmItyupalakSaNaM tiryagloke vasAmItyAderapi / 'nahi' ityasya 'asti' ityanenAnvayaH / na ca' ityasya 'asti' itynenaanvyH| nanu kRtsnasya vRkSasyApi na kapisaMyogAdhAratvaM kintu tadavayavasya zAkhAvizeSasyaiva, zAkhAvizeSasya ca na kRtsnavRkSavAcivRkSapadAd vinopacAramupasthitirityanvayAnupapattyA vRkSe kapisaMyoga ityatrApi vRkSasya taddeze'bhedAropato vRkSapadasya taddeza upacAraH syAdityAzaGkate- hantavamiti / yata eva vRkSe kapisaMyoga ityupacaritaH prayogastata eva vRkSe na kapisaMyogaH kintu taddeze ityanupacaritaH prayoga upapadyate, anyathA'khaNDavRkSavarUpe kapisaMyogasya sadbhAve vRkSe na kapisaMyoga ityeva na syAt pratiyoginA samamatyantAbhAvasya virodhAditi samAdhatte-kaH kimAheti- kaH pramAtA, kiM bravIti, na ko'pi vRkSe kapisaMyoga ityatra nopacAra iti bravItItyarthaH / syAdeva vRkSe kapisaMyoga ityatrApyupacAraH syAdeva / 'katham' ityasya 'anupacaritaH prayogaH' itytraanvyH| anyathA vRkSe kapisaMyoga ityatropacArAbhAve / "kimapi saMyogaH" ityasya sthAne "kapisaMyoga" iti pATho yuktH| nanu upacArAnAzrayaNe'pi vRkSe kapisaMyoga ityatra zuddhasamavAyalakSaNasambandhena vRkSe kRSisaMyogabodhane niruktavAkyatAtparyamiti zuddhasamavAyo vRkSe kapisaMyogasya vartata iti vRkSe kapisaMyoga ityanupacarita: prayoga upapadyate, vRkSe na kapisaMyoga ityatra vRkSavyApakatvaviziSTasamavAyasambandhena vRkSe kapisaMyogasya niSedhabodhane vRkSe na kapisaMyoga iti vAkyasya tAtparyamiti vRkSavyApakatvaviziSTasamavAyasambandhAvacchinnakapisaMyoganiSThapratiyogitAkAbhAvasya vRkSe saddhAvAd vRkSe na kapisaMyoga ityapyanupacaritaH prayogaH, vRkSadeze kapisaMyoga ityasyApi vRkSadezavyApakatvaviziSTasamavAyasambandhena vRkSadeze kapisaMyogabodhane tAtparyam , vRkSadeze kapisaMyogasya tadvyApakatvaviziSTa samavAyasambandhasya sadbhAvAdanupacaritastatprayoga upapadyata iti na kutrApyupacArAzrayaNakRtyamityAzakRte-zuddhasambandheti-zuddhasambandhena yatsaMsargabodhe Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / 235 bhedAdevobhayopapattiriti cet ? tarhi tAdRzatAtparyabheda evopacArA'nupacAraprayojaka AsthIyatAm ; kAryavinirmokeNAnvayopapattau kiM zuddhadvAreNeti cet ? dezAgrahe tadvinirmoka eva katham ? padazaktyanupagrahAditi cet ? na-skandhaparasya vRkSapadasyaikatvapariNatirUpaskandhapadArthenaivopagrahAt; bhedavinirluNThita eva vRkSapadArtha AzrIyata iti cet ? na-anubhavabAdhena tathAzrayaNAyogAditi dik / prayoge ketyAdyA kAGghAbAhulyA'bAhulyakRtaM vizuddhya zuddhivaicitrthamityanye / atizuddhau tu tau naigama-vyayahAranayo vasan vasatItyAhatuH sma, vyuparatAkAGkAprayogakartRtvAdanayorativizuddhatvam // 68 // nanu vasan vasatIti vAkyaM gacchan gacchatIti(vAkya )vanirAkAsatayA'pramANamiti kathaM tatrAtivizuddhatvamityAzaGkAyAmAhatAtparya yacca vyApaktvaviziSTasambandhena saMsargabodhe'nvayabodhe tAtparya tayormeMdAdeva, ubhayopapattiH-vRkSe kapisaMyoga iti vRkSe na kapisaMyoga iti prayogadvayopapattirityarthaH, yata eva kRtsnavRkSe kapisaMyogasya samavAyo na vidyate kintu tadekadeza eva tata eva vRkSapadena vRkSadeza evopacArAdAzrita iti tatra kapisaMyogasya samavAyo vRkSe dezAbhedAropata upacArAditi tatra tAtparyam , niSedhe tu vyApakatvaviziSTasamavAyasyAbhAvAdevopacAramantareNa tatra tAtparyamityevaM tAtparyabheda upacArAnupacArayoreva prayojakaH svIkriyatAmiti samAdhatte-tahIti / nanu vRkSe kapisaMyoga ityatra vRkSe kRtsnatvaM parityajyaiva kapisaMyogasyAnvayabodha ityetAvataivopapattau niruktatAtparyabhedo'pi nAzrita iti kuta upacArapraveza ityAzaGkate-kAtya vinimokenneti-kaaty'prityaagenetyrthH| anvyoppttau| vRkSe kapisaMyogasyAnvayopapattau / kiM zuddhadvAreNa? zuddhasamba. ndhenAnvayabodhe tAtparyato'nvayopapAdanena / vRkSe kapisaMyoga ityatra vRkSapadaM na sampUrNavRkSaparaM kintu vRkSakadezaparamityevaM prahe satyeva kAtyavinirmoko nAnyatheti dezagraha AvazyakaH, sa ca nopacAramantareNetyupacarita eva vRkSe kapisaMyoga iti samAdhatte-dezAgrahe iti / kathamityatra cchedaH / dezAgrahe'pi vRkSapadasya sAmAnyataH kAtsyAdivizeSaNavinirmukte. vRkSa zaktiriti zaktyaiva kAtya'vinirmuktavRkSopasthitisambhavAnna dezagrahasyAvazyakateti zaGkate-padazaktyeti- "padazaktyanupagrahAd" ityasya sthAne "padazaktyupagrahAd" iti "padazaktyanugrahAd" iti vA pATho'tra samucitaH, kAyaMvinirmuktavRkSe vRkSapadasya zaktibalAdeva kAtyavinirmoka iti na tatra dezagrahApekSeti tdrthH| prakArAntarAbhAvena vRkSapadena * vRkSaikadezAgrahaNe sarveSAM mUla-zAkhA-prazAkhAnAmekaskandharUpatayA yA pariNatiH saiva vRkSapadArthastatraiva vRkSapadasya zaktiriti tadupasthApite tatra kapisaMyogasyAnvayAsambhavAdanupacarito vRkSe kapisaMyoga iti prayogo na sambhavatyeveti dezagrahArthamupacAra Avazyaka iti smaadhtte-neti| skandhaparasya skandhazaktasya / ekatvapariNatirUpati- vRkSAvayavAnAM mUlAdInAmekatayA yA pariNatistadAtmaketyarthaH / nanu vRkSapadArthenopagraho mamApi sammataH kintu vRkSapadArtho na vRkSakadezarUpo navA kRtvavRkSarUpo'pi tu tadvinimukto vRkSa eva kevala ityAdazaGkate-bhedavinilaThita eveti- kRtsnaikadezalakSaNabhedarahita evetyarthaH / pratyakSAdipramANena kRtsnavRkSo'nubhUyate tadaikadezo vA'nubhUyate, na tu bhedaviniluThitavRkSamAtramityasatastadAzrayaNAsambhavAditi samAdhatte-neti / tathAzrayaNeti-bhedavini tthitvRksspdaarthaashrynnetyrthH| loke vasAmItyukta kvetyAkAGkSAbAhulyam , tadapekSayA kiJcinnyUnamAkAGkSAbAhulyaM tiryagloke vasAmItyatra, tadapekSayA nyUnAkAsAsamudayo jambUdvIpe vasAmItyatra, tadapekSayA'pi nyUna:- kvetyAkAGkSAsamudayo bhArate vasAmItyatra, evamuttarottaraM nyUnaH kvetyAkAGkSAsamudaya ityevaM kvetyAdyAkAGkSAbAhulyAbAhulyakRtaM tathA'bhyupagantRnaigama vyavahArabhedAnAM vizuddhapazuddhivaicitryamityabhyupagacchatA matamupadarzayati-prayoga iti| - uttarArddha vivRNoti. atizuddhI sviti / tAviti mUlasya vyAkhyAnaM- naigama-vyavahAranayAviti / kathaM vasan vasatIti prayogako gama-vyavahAranayayoratizuddhatvamityAkAlAyAmAha-vyuparateti-vyuparatA nivRttA''kAGkSA yatra sa vyuparatAkAha evambhUto yaH prayogo nivasan vasatItyevaMrUpastatkartRtvAt , anayoH naigama-vyavahAranayayoH, ativizuddhatvaM loke vasAmIti prayogakartRnaigamAdyapekSayA zuddhatvaM tiryagloke vasAmIti prayogakoMH , tadapekSayA zuddhatvaM jambUdvIpe vasAmIti * prayogakoMH , evamuttarottarakrameNa sarvApekSayA vizuddhatvaM vasan vasatIti prayogako gamavyavahArayorityarthaH // 6 // ... Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| tadarthastatra tatkAlAvacchinnA tasya vRttitA / vasatyadya na so'treti, vyavahAraucitI tataH // 69 // nayAmRta0-tadartha:-vasan vasatItyasyArthaH, tatra-pATalIpure, tasya-devadattasya, tatkAlAvacchinnA-vartamAnakAlAvacchinnA, vRttitA-svatvaprayuktayatheSTaviniyogarUpA, tathA ca vasan vasatItyasya vartamAnakAlAvacchinnavRttitAvAn vasatItikriyArUpapratipAdya iti lakSaNayArthaH kartavya ityarthaH / tataH-tadarthakaraNAdeva, pATalIpurAdekasmin dine'nyatra gate devadatte 'adya so'tra na vasati' iti vyavahArasyaucityam, anyathA pATalIpurapade tadgRhapade'pi(ca) tadvAsitAM devadattasya(ca) rUpa [lakSaNa]. lakSaNAM kAlaghaTitAmAdAya sa vyavahAro na syAdityarthaH // 69 // nandhevamanyatra gate'pyayaM pATalIpuravAsIti kathaM vyavahAra ityatrAha yat tvanyatra gatasyApi, tadvAsitvaM nigadyate / tadvAsavRttibhAgitve, jJeyaM tat tvaupacArikam // 70 // nayAmRta0-yaviti / yattvanyatra gatasyApi, tadvAsitvaM-pATalIpuravAsitvam , nigadyate tannigadaM tu, tadvAsavRttibhAgitve-pATalIpuravAsaprayuktavRttibhAgitve, aupacArikaM lAkSaNikaM jJeyam , ata ekonspttitmpdymvtaaryti-nnvityaadinaa| tatra vasan vasatIti vAkyaprayogakartari / vivRNoti- tadartha itiatra tacchabdena vasan vasatIti vAkyasya parAmarza ityabhiprAyeNa tadvivaraNaM-vasan vasatItyasyArtha iti / tati mUlasya vivaraNa-pATalIpure iti| tasyetyasya vivaraNaM-devadattasyeti / tatkAlAvacchinnetyasya vivaraNa- vartamAnakAlAvacchinneti / vRttitetyasya vivaraNaM-svatvaprayuktayatheSTaviniyogarUpeti-atithirapyanyasya gRhaM gatvA tatra kazcit kAlaM tiSThati, evamahamapyatra vasAmIti na brUte, yatkAle sa tatra tiSThati tatkAlAtmakavartamAnakAlAvacchinnA AdheyatArUpA tadgRhanirUpitA vRttitA tu tasya samastyato vRttitAyA uktasvarUpatayA nirvacanam / evaM cAnyakhAmikagRhagrAmAdAvanyasyAtithyAdeH khatvAbhAvAt tatprayukto yatheSTaviniyogo na sambhavati, yasya tu devadattAdestatra svatvaM tasya svatvaprayukto yatheSTaviniyoga sambhavatIti tadrUpA tasya tatra vRttitA ghaTanAmApnotItyAzayaH / tathA ca uktadizA pratyekazabdanirvacane ca / vartamAnakAlAvacchinnavRttitAvAn vasan' ityasyArthaH, vasatItyasya vasatItyevaM yat . kriyArUpaM tatpratipAdya ityarthaH / uktArthaH zabdazaktimahinA na sambhavatItyuktaM- lakSaNayeti / ityarthaH evaMsvarUpaH pUrvArddhasyArthaH / / ___ uttarArddha vivRNoti-tata iti- asya tadarthakaraNAdeveti vivaraNam / adyetyAdimUlasaGgamanAya 'pATalIpurAde kasmin dine'nyatra gate devadatte' iti pUraNam , niruktavyavahArasya pATalIpure tatkAlAvacchinnavRttitvasya devadatte'bhAvAdaucityaM nirvahatIti / anyathA vartamAnakAlAvacchinnasvatvaprayuktayatheSTaviniyogarUpavRttitvasya vasaMtyarthatayA'nAzrayaNe / pATalIpurapade pATalIpurAtmakasthAne / tadgRhapade'pi ca pATalIpurAntargatadevadattanivAsagRhAtmakasthAne'pi ca / tadvAsitAM pATalIpuravAsitAM pATalIpurAntargatagRhavAsitAM vaa| "devadattasya [ca rUpalakSaNa] lakSaNAM" ityasya sthAne "devadattasya svatvalakSaNAM" iti pATho yuktH| kAlaghaTitAm etaddivasaghaTitAm / vyavahAraH aba so'tra na vasatIti vyavahAraH / na syAt grAmAntaragatasyApi devadattasya grAmAntarAvasthAnadivase'pi svapurasvagRhAdau svatvamastyeveti saniSedhavyavahAro na bhavet / ityarthaH evaMsvarUpa uttarArddhArthaH // 69 // . saptatitamapadyamavatArayati-nanvamiti / vivRNoti-yasvitIti / tat svityasya vivaraNaM - tannimadaM svitipATalIpuravAsitvavacanaM punarityarthaH / pATalIti-pATalIpuravAsanibandhanA yA vRttiH- svadhanaputrAdisvAmitvalakSaNA, tadbhAgitve- tadAzrayatve ityarthaH / aupacArikamiti mUlasya vivaraNaM- lAkSaNikam / ata eva pATalIpuravAsitvavacanasya pATalIpuravAsaprayuktavRttibhAgitve lAkSaNikatvAdeva / ubhayatra pATalIpure prAmAntare ca, yaH puruSaH pATalIpure prAmAntare Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / 130 evobhayatra vAsaprayuktavRttimatyardhavAsitvamapi vyavahriyate, bahukAlapratibaddhatadgatagRhakuTumbAdisvAmitva eva vatra vasadhAtorlakSaNA, tato'pacatyapi pAcaka iti (vat) prAyeNa tatrAvasatyapi tadvAsIti prayogasambhave'pi[ apacatItivadavasati vasatItyapya ]nAnupapattiH, nanvitvarakAlInavAsaprayuktavRttibhAgitvenApi vasatIti prayogaprasaGgaH, ityapi yuktamAbhAti // 70 // saGgraho vasatiM brUte, jantoH sNstaarkopri| ... RjusUtraH pradezeSu, svAvagAhanakRtsu khe // 71 // nayAmRta-saGgraha iti / saGgrahaH-saGgrahanayo jantoH saMstArakopari vasatiM brUte-saMstArakA. rUDha eva vasatItyabhyupaiti, anyatra hi vAsArthasyaivAghaTamAnatvAt , ata eva mUle vRkSaH kapisaMyogItya. trApyetanmate mUlAbhinno vRkSaH kapisaMyogItyevArthaH, ata eva ca-mUlaM kapisaMyogi na vRkSa iti pratItisAmmukhyam , ata eva coktapratItyA saMyogasya vyApyavRttitvaM na tu karmaNastasya dezavRttitvasvIkArAt' iti ca basati tasmin pATalIpura tadanyagrAmobhayavAsaprayuktavRttimati puruSe, ardhavAsitvamapi vyavahriyate ayaM puruSaH pATalIpure ardhavAsItyevaM vyavahriyate, apizabdAt pATalIpure vasatIti vyavahiyate ityasya saGgrahaH / anyatra gate pATalIpuravAsitvavyavahArasyopapAdakaM prakArAntaramupadarzayati - bahukAleti-bahukAlapratibaddho bahukAlavyAptasambandho yastadgataHpATalIputramato gRhakuTumbAdistatsvAmitve eva / tatra ayaM pATalIpuravAsIti prayoge, vasadhAtorlakSaNetyarthaH / tataH bahukAlapratibaddhatadgatagRhakuTumbAdisvAmitve vasadhAtorlakSaNAtaH / apacatyapIti- yo bahukAlaM pacati tasmin kadAcidapacatyapi yathA'yaM pAcaka iti prayogastathA bahukAlaM yo yatra vasati, gRhakuTumbAdirapi yasya tatra vartate tasmin kadAcit tatrAvasatyapi tadvAsyayamiti prayogasambhave'pi, apacati kadAcidapacati pacatItiprayogavat kadAcidavasati vasatIti prayogasya nAnupapattirityarthaH, "pAcaka iti vat] prAyeNa" ityasya sthAne "pAcaka iti prayogavat" iti pATho yuktaH, "apacatItivadavasati vasatItyapya]" ityasya sthAne " apacati pacatItivadavasati vasatItyasya" iti pATho yuktaH / "nanvitvarakAlIna" ityasya sthAne "na tvitvarakAlIna" iti pAThaH samyag, 'na tu' ityasya 'prayogaprasaGgaH' itynenaanvyH| "bhAgitvenApi" ityasya sthAne "bhAgitvenAvasatyapi" iti pAThaH samIcInaH / itvarakAlIneti-svalpakAlInetyarthaH, yaH khalu svalpakAlameva pATalIpure nivAsametya kasyacid gRhAdessvAmitvamAsAditavAn bahukAlaM tvanyatraiva nivasati tasminnanyatra gate pATalIpure'vasati sati svalpakAlInapATalIpuravAsaprayuktavRttibhAgitvena pATalIpure vasatIti prayogaprasaGgo na tvityarthaH / ityapi anantaropadiSTaM padyAnupadiSTaprakArAntaramapi / yuktamAbhAti yukta- mevAsmAkaM manasi bhAsate // 70 // vasatinidarzane saGghaharjusUtranayayorabhimatabhedopadarzakamekasaptatitamapadyaM vivRNoti-saGgaha itiiti| phalitArthamAha -saMstArakAruDha eveti / anyatra sNstaarkminne| hi yataH / ata eva saGgrahanayamate yasya yaddezAvacchedena saMyogastasya taddeza eva vRttitvamityabhyupagamAdeva / etanmate saGgrahanayamate / arthaH mUle vRkSaH kpisNyogiitysyaarthH| ata eva yaddezAvacchedena saMyoga pratItiH sA taddezAbhinna eva saMyogapratItisvarUpaivetyabhyupagamAdeva, evamapre'pi / pratItisAmmukhyaM pratItyA sahAvirodhaH / ata pavetyasya nirastamityanenAnvayaH / ukapratItyA mUle vRkSaH kapisaMyogIti prtiityaa| "saMyogasya vyApyavRttitvaM" ityasya sthAne "saMyogasyAvyApyavRttitvaM" iti pATho yuktaH, ukapratItirmUlAvacchedena vRkSe kapisaMyogAvagAhinI na tu muLAmiSavRkSe kapisaMyogAvagAhinI, avayavAvayavinobheMdAditi mUlasya vRkSavRttikapisaMyogAvacchedakatvaM tadaiva bhavitumarhati, yadi vRkSa kapisaMyopa-tadabhAvau vartete, virodhinoviyorekatra vRttyarthamavacchedakabhedAzrayaNAditi bhavatyuktapratItibalAt saMyogasyAvyApyavRttitvamityarthaH / na tu karmaNa iti - karmaNo'vyApyavRttitvaM nAbhyupagamyate ityarthaH, yAvadavayaveSu karmaNo bhAva evAvayavini karmopeyate, tathA ca mUlAdAvekaikasminnavayave karmabhAve'pi vRkSo niSkampa eva, na hi bhavati mUle vRkSaH kampate iti . pratItiH kintu vRkSasya mUlaM kampate na tu vRkSa ityeva pratItirupajAyate ityAzayaH / sasya karmaNaH, dezavRttitva Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaIto nayopadezaH / prAcInanaiyAyikAnAmardhajaratIyamapi nirastam , ubhayatrApi yogakSemataulyAditi dik / Rjustra:-RjusUtranayaH, khe-AkAze, svasyAvagAhanakRtsu pradezeSu vasatiM brUte-yeSvAkAzapradezeSu devadatto'vagADhasteSvevAyaM tadvAsamabhyupaiti, saMstArake tadvasatyabhyupagame tu gRhakoNAdAvapi tadupagamaprasaGgaH, saMstArakAvacchinnavyomapradezeSu saMstAraka evAvagADho na tu devadatto'pIti na teSvapi tadvasatibhaNanamupapadyate iti svAvagAhanaparyantAnudhAvanam , saMstAraka-gRhakoNAdau devadattavasativyavahArastu pratyAsattidoSoddhAntimUlaka evetyetadabhiprAyaH // 71 // tatrApi vizeSamAha teSvapyabhISTasamaye na punaH smyaantre| calopakaraNatvenAnyAnyakSetrAvagAhanAt // 72 // nayAmRta0 teSvapIti / teSvapi-svAvagADheSvAkAzapradezeSvapi, abhISTasamaye-vivakSitavartamAna. kAle, vasatiH, na punaH samayAntare-bhinnakAle, atItAnAgatayoH kAlayoretanmate'sattvAt , tathA calopakaraNatvena-vIryasaMyogasadvyatayA karaNacApalyena, pratisamayamanyAnyakSetrasya -aparAparAkAzapradezAsvIkArAdityanena dezAvacchedena dezavRttitvasya vyavacchedaH, tena yAvatsu dezeSu karmaNAM sadbhAve dezini vyApyavRttikarmasvIkAre'pi na ksstiH| ardhajaratIyaM yathA gorardhabhAgo navIno'rdhabhAgazca vRddha ityetadasambhavaduktikaM tathA vRkSe saMyogo'vyApyavRttirna tu karmetyapyasambhavaduktikamityabhimAnamAtram , itthamapyabhyupagata nirastamityarthaH / ubhayatrApi saMyoge karmaNi ca / yogakSemataulyAditi-yAdRzapratItyA saMyogasyAvyApyavattitvamupapAdyate tAdRzapratItyA karmaNo'pyavyApyavRttitvamupapAdayituM zakyameva, ekatra tathA pratItirbhavati, anyatra na bhavatItyAgrahavijambhitameva, dezadezinorabheda eva, dezadezibhAvasya kalpitatvAditi karmaNa iva saMyogasyApi vyApyavRttitvamevAsthayamityevaM yuktiprapaJcasAmyAdityarthaH / uttarArddha vivRNoti-RjusUtra iti / phalitArthamAha- yeSviti / teSveva devadattAvagADhAkAzapradezeSveva, ayam RjusUtranayaH, tadvAsaM devadattAvAsam , abhyupaiti svokaroti, svAvagADhAkAzapradezeSveva devadatto vasati saMstArakoparItyevam RjusUtranayo'bhyupagacchatItyarthaH / saGgrahAbhyupagamaM dUSayati-saMstAraka iti / tahasatyabhyupagame devadattavAsAbhyupagame / tadupagamaprasaGgaH devadattavasatyabhyupagamaprasaGgaH / teSvapi saMstArakAvacchinnavyomapradezeSvapi / tadvasatibhaNanaM devadattavasativacanaM devadattaH saMstArakAvacchinnavyomapradezeSu vasatItyevaMrUpam / nanvevaM devadattaH saMstArakopari vasati gRhakoNe vasatItyAdivyavahAro'pi bhavati sa kathamupapadyata ityata Aha-saMstAraka-gRhakoNAdAviti-Adi padAd gRha-pATalIputrAdiparigrahaH / "pratyAsattidoSoddhAnti" ityasya sthAne. "pratyAsattidoSAd bhrAnti" iti pAThaH samyag , devadattAvagADhAkAzapradezapratyAsattiH sannikRSTatAlakSaNA saMstArake, tatpratyAsattirgRhakoNe. tatpratyAsattirgRhe, tatpratyAsattiH pATalIputrAdAvityevaM pratyAsattiparamparAlakSaNo yo doSastasmAt , saMstArakAdau yA devadattanivAsabhrAntistanmUlaka evatanibandhana eva saMstAraka-gRha-koNAdau devadattavasativyavahAra iti RjusUtranayAbhiprAya ityarthaH // 7 // dvisaptatitamaM padyamavatArayati-tatrApIti-svAvagADhAkAzapradezeSvapItyarthaH / vivRNoti-teSvapIti / teSvapIti mUlasya vivrnnN-svaavgaaddhessvaakaashprdeshessvpiiti| abhISTasamaye iti mUlasya vivaraNaM-vivakSitavartamAnakAla iti / vasatiriti prakaraNaprAptam / samayAntare iti mUlasya vivaraNaM-bhinnakAle iti / kathaM na samayAntare vasatirityAkAGkhAyAmAha- atItA-nAgatayoriti / etanmate RjusUtranayamate / samayAntare vasatyabhAva eva hetorupadarzakamuttarArddha vyAkhyAnayati-tatheti / calopakaraNatveneti mUlasya vivaraNaM-vIryasaMyogasavyatayA karaNacApalyaneti / "vIryasaMyogasadadravyatayA" ityasya sthAne "vIryasayogasavyatayA" iti pATho yuktaH, vIrya-vIryAntarAyakSayAdikRtA zaphiH, yogaa|-mnHprbhRtyH, saha yogairvatata iti sayogaH santi-vidyamAnAni dravyANi- tathAvidhapudUlA yasya jIvasyAsau Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / - nAm, avagAhanAt-tAvadAkAzapradezamAtrAvagAhanAyAH samayAntare'bhAvAdityarthaH / / 72 // svasmin svavasatiM prAhustrayaH zabdanayAH punH| eSA'nuyogadvAreSu dRSTAntanayayojanA // 73 // nayAmRta-svasminniti / trayaH zabdAnayA zabda-samabhirUDhevambhUtAkhyA nayAH, punaH, svasmin svavasatiM prAhuH, svapradezaSveva svasya mukhyAyA vasateH sambhavAt , AkAzapradezAnAmapi paradravyatvena tatra svasambandhasya vicAryamANasyAghaTanAd, ata eva dAnaM haraNAdikaM tatphalamapi caite nayAH svAtmaniSThameva svIkurvantIti dik / eSA'nuyogadvAreSu dRSTAntanayayojanA zabdato'rthatazca darzitetyAgamamUlatvAdasyAM dRDhavizvAso vidheya ityaidaMparyam // 73 // etaidRSTAntarayamasmAnnayAcchuddha iti kathaM jJeyamityAha zuddhA hyeteSu sUkSmArthA azuddhAH sthuulgocraaH| phalataH zuddhatAM tvAhurvyavahAre na nizcaye // 74 // nayAmRta-zuddhA hIti / eteSu nayeSUktadRSTAntarItyA ye yataH sUkSmAste tataH zuddhAH, ye ca yataH sthUlagocarAste tato'zuddhAH, sUkSmatvaM sthUlatvaM cArthAnAM tAdRzatAdRzabuddhiviSayatvenAnugamanIyam , na tu bahvalpaviSayabhAvena, tathA satyuttarottarebhyaH pUrvapUrveSAM sUkSmArthatvaprApteH, yata uktam-" pUrvaH pUrvo nayaH pracuragocaraH paraH parastu parimitaviSayaH 1 sanmAtragocarAt saGgrahAnaigamo bhAvAbhAvabhUmikatvAt bhUmaviSayaH 2 sadvizeSaprakAzakAd vyavahArataH saGgrahaH samastasatsamUhopadarzakatvAd bahuviSayaH 3 sadvyaH, vIryapradhAnaH sayogo vIryasayogaH, sa cAsau sadvyazceti vigrahaH, tadbhAvastattA tayA / pratisamayamiti pUraNam / anyAnyakSetrasya ityasya spaSTIkaraNam-aparAparAkAzapradezAnAmiti / phalitamAha- tAvadAkAzeti // 72 // sAmprata-samabhirUDhaivambhUtAkhyAnAM trayANAM zabdanayAnAM vasatinidarzane ekasyaivAbhyupagamaprakArasyopadarzakaM trisaptatitamapadyaM vivRNoti-svasminnitIti / kathaM svasminneva svavasatimabhyupagacchatItyAkAGkSAyAmAha- svprdeshessveveti| tatra AkAzapradezeSu / ata eva svabhinne svasambandhasya vicAryamANasyAghaTanAdeva / "dAnaM haraNAdikaM" ityasya sthAne "dAna-haraNAdikaM" iti pAThaH samyag / tatphalamapi dAna-haraNAdijanyaphalamapi / ete nayAH zabda samabhirUlaivambhUtAkhyAH zabdanayAH / uttarArddhamullikhya yojayati-eSeti / anyat spaSTam // 73 // .. catuHsaptatitamaM padyamavatArayati- etairiti-anantaramabhihitaH, pradeza-prasthaka-vasatyabhirUyairityarthaH / ityAha ityA. kAkSAyAmAha / vivRNoti- zuddhA hItIti / tAdRzatAdRzabuddhiviSayatvenAnugamanIyamiti-- ayamasmAt sUkSmo'rtha ityAkArakabuddhiviSayatvena sUkSmatvam , ayamasmAt sthUlo'rtha ityAkArakabuddhiviSayatvena sthUlatvaM cAnugamanIyamityarthaH / na tvitibahuviSayakatvaM sUkSmArthatvamalpaviSayakatvaM sthUlArthatvamityevaM sUkSmArthatva sthUlArthatvayoranugamanaM na sambhavatItyarthaH / niSedhe hetumAhatathA satIti- bahuviSayakatvaM sUkSmArthatvamalpaviSayakatvaM sthUlArthatvamityevamanugamane satItyarthaH / uttarottarebhya itisaGkahanayAgamasya vyavahAranayAt saGgahasya RjusUtranayAd vyavahArasya zabdanayAd RjusUtrasya sUkSmArthatvaprasaGgAdityarthaH / uttarottaranayApekSayA pUrvapUrvanayasya bahuviSayatvaM pUrvapUrvanayApekSayottarottaranayasyAlpaviSayatvamityatra prAcInokkisaMvAdamAhayaMta uktamiti / sAmAnyataH pUrvapUrvanayasya bahuviSayatvamuttarottaranayasyAlpaviSayatvamupadarzitaM tadeva vizeSato nAmagrAI darzayati- sanmAtragocarAditi-sanmAtretyatra mAtrapadenAsato vyavacchedaH / bhAvAbhAvabhUmikatvAt sadasadviSayakatvAt / bhUmaviSayaH bahuviSayaH / analpArthaH bahuviSayaH / kAlAdItyAdipadena liGgasaMkhyAdergrahaNam / bhinnArthopadarzinaH Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / vartamAnaviSayAd RjusUtrAda vyavahAra strikAlaviSayAlambitvAdanalpArthaH 4 kAlAdibhedena bhinnArthopadazinaH zabdAd RjusUtrastadviparItavedakatvAnmahArthaH 5 pratiparyAyazabdamarthabhedamabhIpsitaH samabhirUDhAccha. bdastadviparyayAnuyAyitvAt prabhUtaviSayaH 6 pratikriyaM vibhinnamarthe prati jAnAnAdevambhUtAt samabhirUDhastadanyathArthasthApakatvAnmahAgocaraH" [ ] iti, evaM sati RjusUtrAdevyavahArasya bahvarthatvena sUkSmArthatvaM syAt ? iti bahuvicArasahatvaM sUkSmArthatvam , alpavicArasahatvaM ca sthUlArthatvamityAdikaM vA yathAsamayaM paribhASaNIyam , itthaM ca, nizcayanayA evaiteSu zuddhA vyavahAranayAzvAzuddhA iti phalitam , nizcayatvaM ca vyavahAra-tadupajIvinayAnyanayatvaM vyavahAra tadupajIvinayAnyataratvamiti vivekaH, "ahavA sabaNayamayaM viNicchao igamayaM ca vavahAro" [ vizeSAvazyakabhASye-gA0] iti bhASyoktaM pakSAntaraM ca nizcayasya saptabhaGgayAdivizeSitatayopapAdanIyam , ayaM ca nizcaya-vyavahArayoH zuddhA'zuddhatvopanyAsaH svarUpataH, phalataH zuddhatAM tvamiyuktA vyavahAranaye, na tu nizcaye // 74 / / tathAhi kriyA'kriyAphalaucityaM, guru-shissyaadisnggtiH|| yatra samyaktvahetuH sA, vyavahArasya dezanA // 75 // nayAmRta0-kriyeti / yatra-bAhyatvAnugatAtmadravyavAdini naye, kriyA'kriyAphalayoraucityaM, dharmAnuzAsakatayoddezyadharmAnuzAsanaphalayogitvAdinA ca guru-ziSyAdisaGgatiH, sA vyavahArasya dezanA bhinnArthaviSayakAt / tadviparItavedakatvAt kAlAdibhede'pyabhinnArthopadarzakatvAt / mahArthaH bhuvissyH| pratiparyAya zabda paryAyazabdamabhivyApya, ekapravRttinimittakatvena parAbhimatA yAvantaH zabdAsteSAM bhedeneti yAvat / arthabhedamabhIpsataH arthabhedaM svIkurvataH / "abhIpsitaH" ityasya sthAne "abhIpsataH" iti pATho yuktaH / tadviparyayAnuyAyitvAt paryAyabhede'pyarthabhedAbhyupagantRtvAt / prabhUtaviSayaH bhuvissyH| pratikriyamiti- vyutpattinimittakriyA bhedena vibhinnamarthamurarIkurvANAdevambhUtanayAt samabhirUDhanayo vyutpattinimittakriyAzUnyakAle'pi vyutpattinimittakiyopalakSitatvena tasyaivArthasya vyavasthApakatvAd bahuviSaya ityrthH| tathA ca bahvarthatvameva yadi sUkSmArthatvaM tadA vyavahAranayasya RjusUtrAdinayato bahvarthatvena sUkSmArthatvaM prasajyata ityupasaMharati- evaM satIti- evaM cAyamasmAt sUkSmArtha iti buddhivizeSaviSayatvaM sUkSmArthatvam , ayamasmAt sthUlArtha iti buddhivizeSaviSayatvaM sthUlArthatvamityevaM yuktam / prakArAntaramapi tatropadarzayati-bavicArasahatvamiti / evaM sati yat phalitaM tadAha- itthaM ceti / eteSu naigamAdisaptanayeSu / ete nizcayanayAH, ime vyavahAranayA iti nizcayatva-vyavahAratvayonirvacanaM vinA na jJAtuM zakyA iti tayovivekamupadarzayati-nizcayatvaM ceti| tadupajIvIti- vyvhaaropjiiviityrthH| "vyavahAra-tadupajIvinayAnyataratvamiti" asya sthAne "vyavahAratvaM vyavahAra-tadupajIvinayA'nyataratvamiti" iti pATho yuktaH, arthastu vyakta eva / sarvanayamayo nizcayanayaH, ekanayamayo vyavahAranaya iti bhASyoktavivekasya kA gatirityAkADAyAmAha- ahaveti- " athavA sarvanayamataM vinizcayaH, ekanayamataM ca vyavahAraH" iti saMskRtam / ayaM ceti- "zuddhA hyeteSu sUkSmArthAH" ityAdinopadarzitazca / yadi kharUpataH zuddhatvA'zuddhatvayorupanyAso'yaM tarhi phalataH zuddhatA vyavahAranizcayayormadhye kasyetyAkAGkAnivRttaye uttarArddha sAmayati-phalata iti / "tvabhiyuktA" ityasya sthAne "tvAhurabhiyuktA" iti pATho yuktaH, atra abhiyuktA iti pUraNam , spaSTatvAnna vyAkhyAnamAdRtam // 74 // paJcasaptatitamapadyamavatArayati-tathAhIti- vyavahArasya phalataH shuddhtaamupdrshytiityrthH| vivRNoti-kriyetIti / "bAhyatvAnugata" ityasya sthAne " bAhyatattvAnugata" iti pATho yuktH| yatreti mUlasya vivaraNaM-bAhyatattvA'nugatAtmadravyavAdini naye iti- bAhyatattvamanugatAtmadravyaM ca vaditum- astItyevaM gadituM zIlaM yasya sa bahyatattvA. nugatAtmadravyavAdI tasminnaye, yo nayo bAhyazarIrAditattvaM pUrvAparabhavAnuyAyyekAtmadravyaM cAbhyupagacchati tasmin naye iti Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato myopdeshH| 241 aawai vinaya vaiyAvRttyAdizubhavIryollAsAdhAnena samyaktvaheturbhavatIti / / 75 / / bhuGkte'nyaH kurute cAnyo, guruH ziSyazca yatra na / dezanA nizcayasyAsya, puMsAM mithyAtvakAraNam // 76 // nayAmRta-mujhe iti / yatra-kakSIkRtakSaNikatvapakSarjusUtrAdinayavRttI, anya eva kSaNaH kurute, anya eva ca bhute, svarasata eva pratItyotpadyamAnAnAM kSaNAnAmupakAryopakArakabhAvarahityena guruH ziSyazca yatra nAsti / asya nizcayanayasya, dezanA puMsAM bhavati pravRttimUlavyavahArocchedanAhetuH, tadupajIvinAM kSaNikajJAnavAdinAM brahmavAdinAM ca mate sutarAmeva pravRttimUlavyavahArocchedakatvAnmithyAtvam , ye hi yAvat / sthirAtmadravye sati tatra kriyAyA vihitakriyAyAH phalaM svargAdi, akriyAyA niSiddhakriyAyAH phalaM narakAdi sambhavati, yo yat karma karoti sa tatkarma phalaM bhute ityasya ghaTamAnatvAt kriyA'kriyAphalyorIcityamityarthaH / nirutanaye guruziSyAdisaGgatimupapAdayati-dhamaiti-dharma gRNAtyupadizatIti vyutpattyA ziSyaM prati dharmAnuzAsakatayA dharmopadezakatvenaikasya gurubhAvo'nyasya tu zikSyate iti ziSya iti vyutpattyA uddezyaM yad dharmAnuzAsanalakSaNaphalaM tadyogitvAdinA tadvattvAdinA ziSyabhAva ityevaM guruziSyAdisaGgatiH sambhavati / ataH sA vyavahAsya dezanA samyaktvahetubhavati / kathaM samyaktvahetutvaM tasyA ityAkAlAnivRttaye uktaM vinayetyAdi-vinaya-vaiyAvRttyAdi yacchubhaM tadanukUlatya vIryo. lAsasyAdhAnenotpAdanenetyarthaH // 75 // nizcayadezanAyA mithyAtvakAraNatvasyopapAdakaM SaTsaptatitamaM padyaM vivRNoti- bhate itiiti| yatra yasmin nishcynye| kathambhUte ityAkAlAyAM tadvivaraNaM-kakSIkRtetyAdi- kakSIkRtaH svIkRtaH 'yat sat tat kSaNikam ' ityevaM rUpaH kSaNikatvapakSo yena sa kakSIkRtakSaNikatvapakSaH, evambhUno ya RjusUtrAdinayastadvattau- tanmArga, yadA yat karma yat karoti tadeva tad vinazyati nottarakAle tadanuvartata iti| anya evaM phalabhoktRto bhinna eva, kSaNasthAyitvAt / kSaNaH kSaNa. svruupH| kurute hitamahitaM vA karma karoti, anya eva ca karmakartuH kSaNikAd bhinna eva ca, bhur3e anyakartRkakarmaphalaM bhute, evaM cAsmin naye kriyA'kriyAphalaucityaM na sambhavati / yazca bahuvittavyayAyAsasAdhya karma karoti sa uttarakAlabhAvi tatkarmaphalamabhilaSati, tadabhilASeNaiva vihitakarmaNi pravRttirbhavati, yadi ca kSaNiko'haM nottarakAle sthAsyAmi, 'ata eva tatphalabhogo'pi mama na syAdeva tarhi kimarthamahametat karma kuryAmiti jAnan na kazcit tatra pravarteta, evaM yatheSTamabhakSyabhakSaNA-'gamyAgamanAdikarmakaraNe'pi tatkarturmama kSaNikasyottarakAlamasthAyitvAdeva kRtasya niSiddhasya karmaNo'niSTaM phalaM na bhaviSyatIti kimiti niSiddhakarmakaraNato viramAmi yatheSTamAcarAmIti jAnan na kazcinniSiddhakarmaNo nivartatetyevaM pravRttinivRttiniyamavyAhatireva syAdityAzayaH / guruziSyAdisaGgatirapi nAsminnaye ityAha-svarasata eveti-svabhAvata evetyarthaH / pratItyotpadyamAnAnAma uttarottarakSaNakurvapAtmakapUrvapUrvakSaNamapekSya jAyamAnAnAM kSaNAnAM kSaNikAnAm , . upakAryopakArakabhAvarahityena dharmAnuzAsanaphalesampAdanenopakAryaH ziSyaH, dharmAnuzAsakatvenopakArako gururityevaM' ziSya-gurvorya upakAryopakArakabhAvastadrAhityena, yo hi kSaNo dharmasvarUpAbhijJo bhavati sa dharmasvarUpAbhijJatatkSaNakurvadrUpAtmakapUrvakSaNAdeva tatsantatipatitAnna tu dharmAnuzAsakagurukSaNAd bhinnsnttigtaadityaashyH| evaM ca kakSIkRtakSaNikatvapakSa sUtranayavRttau yatra guru ziSyazca nAsti ayamasya 'gururayamasya ziSya iti na sambhavati, yamupadizati sa upadezakAla eva vartate na tatrAnuzAsanaphalam , yasya ca tat phalaM na tamupadizati, "evamamuM dharmAnuzAsamenAnugRhNAmIti yasyecchA se nopadezakAle vartata iti sa na dharmAnuzAsako yazca dharmAnuzAsako na tasya niruktacchetyevamapi na guruziSyasaGgatirasminnaya' ityAzayaH / . uttarAI saGgamayati- asyeti- yatpadenAnantaramevAmihitasya / nizcayasyeti mUlamadhRtvaiva tadvivaraNaM-nizcayanayasyeti / "pravRttimUlavyavahArocchedanAhetuH" ityasya sthAne "pravRtimUlavyavahArocchedanAd mithyAtvahetuH " iti pATho yuktaH / kathamevamavadhAraNIyamityAkAdvAnivRttaye tvAha-tadapajIvinAmiti-nizcayanayopaMjIvinAmityarthaH / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtakSiNI-taraviNItaraNibhyAM samahato nyopdeshH| kaNThagatacAmIkaranyAyenAtathAptatvabhramAdeva muktyavaM pravRttimicchanti teSAM vedAntazAstrAdivAsanayA mukkera. vAptatvAmimAne kutaH kezamUlbrahmacaryAyanubhavanazIlanavaM syAditi / / 76 // ___ nanu sarvatra nAyamatiprasaGgo bhaviSyati, tathA " buddhAdvaitasvatatvasya yatheSTAcaraNaM yadi / zunAM tattvadRzAM caiva ko bhedo'zucibhakSaNe // 1 // " [paJcadazI- ] ityAdivicAravatA zuddhanayajJAnaniSThAsthiraikabrahmavAdinA vedAntinAM viziSya mithyAtvamakdiyati-ye hIti / kaNThagatacAmIkaramyAyeneti-cAmIkarasuvarNam, kasyacit puMsaH kaNThe suvarSabhUSaNaM samastyeva, athApi sa doSavazAt suvarNabhUSaNaM mama kutrApi patitamityavagacchan tadanveSaNapravRttaH kaNThakaNDUyanArtha kaNThadeze hastavyApa ratastadgatameva suvarNabhUSaNamAsAdya kRtakRyo bhavati, abhilapati ca suvarNabhUSaNamavAptaM mayeti, tathA tanmate jIvamAtrasya saccidAnandabrahmarUpasya sarvadaiva tadrUpeNa vyavasthitasya brahmaikyalakSaNA muktirastyeva, athApi tadanAptasvabhrAnsyA tatsvarUpAvArtha pravRttasya tadanAptatvabhramamUlAvidyocchede tadavAptirbhavatItyevamuktanyAya. saGghaTanA, "nAtathAptatvabhramAdeva" ityasya sthAne " nAnavAptatvabhramAdeva" iti pATho yuktaH / teSAM brahmavAdinAm , vedAntazAstravAsanayA "tatvamasi, ahaM brahmAsmi" ityAdivedAntArthaprarUpakazAstrArthajJAnajanyavAsanayA, mukkeravAptasvAbhimAne yadyapi sakalakarmakSayalakSaNA paramAnandAvAptilakSaNA vA mukti ptA, tathApi svayamutprekSitA nityabrahmAtmasvalakSaNA muktinityatvAdavAptava brahmAbhinnasya khasya ityevamavAptatvAbhimAne sati, kuta iti-aprApteSTaprAptaye prekSAvantaH kliSTAnumAnamAtiSThanti, na tu prAptatvena jJAtasyeSTasya prAptaye klizyanti, tataH klezamUlamatiprayatnaprabhavaM yad brahmacaryAdyanubhavanaM tatparizIlanatvaM-tadabhyasanatvaM tadekatAnatvamiti yAvat , kutaH syAta? na kutazcit , tathA ca prAptAM muktiM jAnanto'pi brahmavAdino yat pravartante tanmithyAtvamevetyAzayaH // 76 // saptasaptatitamaM padyamavatArayati-nanvityAdinA / nizcayanayopajIvino vedAntinaH sarve'pi na pravRttimUlavyavahAramutsAda. yanti yena teSAM pravRttimUlavyavahArocchedena mithyAtvaM prasajyeta, kintu zuddhAdvaitabrahmasvarUpaM svAtmAnaM jAnanto'pi te nAmadhyabhakSagAdikaM yatheSTamAcaranti, tathA sati zunAM tattvadRzAM ca bheda eva na syAdata etAdRzavicAravadbhistairvyavahArAvalambinI kriyA surakSitaiva bhavatItyatra paJcadazIvacanamupodalakaM anAti-buddheti-padyamidaM spaSTArtham / ityAdivicAravatA ityaadivcnopdrshitvicaarshaalinaa| zuddhanayazAnaniSThAvatA'pi zuddho yo nizcayanayastadrUpaM yajjJAnaM tadabhimatatattvajJAnaM vA tadviSayakaniSThAvatA, yadeva nizcayanayAtmakaM nizcayanayAbhimataM vA tattvajJAnaM tadeva tathyamiti zraddhAvatA'pi / yazca muktyavAptaye pravartate vedAntI so'pi vyavahAraM na parityajatItyAha-sAdhakena ceti-asya vyavahArAparityAgAd ityanenAnvayaH / tatra gItAvacanopaSTambhamAha- bhArurukSoriti / ityAdivacanAdityatrAdipadena "yogArUDhasya tasyaiva zamaH kAraNamucyate // " ityuttarArddhasya " yadA hi nendriyArtheSu na karmakhanuSajyate / sarvasaGkalpasaMnyAsI yogArUDhastadocyate // " [gItA. ] ityuttarapadyasya yogaaruuddhlkssksyopgrhH| padyadvayaM cedaM zaGkarAcAryaNAvatAryetthaM vyAkhyAtam -" dhyAnayogatya phalanirapekSaH karmayogo bahiraGgaM sAdhanamiti taM saMnyAsatvena stutvA'dhunA karmayogasya dhyAnayogasAdhanatvaM darzayati- ArurukSoriti- ArurukSorArodumicchato'nArUDhasya dhyAnayoge'vasthAtumazaktasyaivetyarthaH, kasyArurukSoH ? muneH-karmaphalazaMnyAsina ityarthaH, kimArurukSoH ? yogaM, karma kAraNaM sAdhanamucyate yogArUDhasya punastasyaiva zama upazamaH sarvakAmebhyo nivRttiH kAraNaM yogArUDhatvasya sAdhanamucyata ityarthaH, yAvadyAvat karmabhya uparamate tAvattAvannirAyAsasya jitendriyasya cittaM samAdhIyate, tathA sati sa jhaTiti yogArUDho bhavati, tayA coktaM vyAsena- " naitAdRzaM brAhmaNasyAsti vittaM yathakatA samatA satyatA c| zIlaM sthitirdaNDanidhAnamArjavaM tatastatazvoparamaH kriyaabhyH||" iti // 3 // athedAnI kadA yogArUDho bhavatItyucyate- yadeti- yadA samAdhIyamAnacitto yogI hIndriyArtheSu-indriyANAmAH zabdAdayasteSvindriyArtheSu, karmasu ca- nitya-naimittika-kAmya-pratiSiddheSu prayojanAbhAvabuddhayA nAnuSajyate- anuSacaM- kartavyatAbuddhi na karotItyarthaH, sarvasaMkalpasaMnyAsI- sarvAn saMkalpAnihAmutrArthakAmahetUn saMnyasituM zIlamasyeti sa sarvasaMkalpasaMnyAsI, yogArUDhaH- prAjJayoga ityetat tadA- tasmin kAla ucyate, sarvasaMkalpasaMnyAsIti vacanAt sarvAn kAmAn sarvANi ca karmANi saMnyasedityarthaH, saMkalpamUlma hi sarve kAmAH, "saMkalpamUla: kAmo yajJAH saMkalpasambhavAH" "kAma ! jAnAmi te mUlaM saMkalpAt tvaM hi jaayse| na tvAM saMkalpayiSyAmi tena me na bhaviSyasi" Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ %3 -- nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samahato nayopadezaH / 243 vatApi vyavahArAparityAgAt, sAdhakena ca " ArurukSormuneyogaM karma kAraNamucyate" [gItA-a0 6, zlo0 3 ] ityAdivacanAdeva samAdhisAdhanatvena vyavahArAparityAgAdityAzaGkayAha pariNAme nayAH sUkSmA, hitA naaprinnaamike| navA'tipariNAme ca, cakriNo bhojanaM yathA // 77 // 'nayAmRta-pariNAma iti / sUkSmA:-sUkSmArthA nayAH, pariNAme-aidaMparyArthazraddhAyAm , hitAH, na punarapariNAmike-utsargakarucau puruSa, navAtipariNAmake-apavAdaikalcau, stokAzca pariNAmakA bahavazva [ ] ityAdismRteH, sarvakAmaparityAge ca sarvakarmasaMnyAsaH siddho bhavati, " sa yathAkAmo bhavati tatkaturbhavati yatkraturbhavati tatkarma kurute " [ ] ityAdizrutibhyaH " yadyaddhi kurute karma tattat kAmasya ceSTitam " [ ] ityAdismRtibhyazca, nyAyAJca- nahi sarvasaMkalpasaMnyAse kazcit spanditumapi zaktaH, tasmAt sarvasaMkalpasaMnyAsIti vacanAt sarvAn kAmAn sarvANi karmANi ca tyAjayati bhagavAn / " iti / vyAkhyAtaM cedaM zAGkarabhASyaM sajhepeNa bhASyotkarSadIpikAkRtA, taccedaM- " kiM prazastatvAdyAvajjIvaM karmayoga evAnuTheya ityAzaGkAyAM dhyAnayogAdhikArasaMpattiparyantamavadhimabhipretya karmayogasya dhyAnayogasAdhanatvapradarzanenottaramAha- ArurukSoritiyoga dhyAnayogamArurukSorAroDhumicchoAnayoge'vasthAtumasamarthasya, yattu yogaM jJAnayogamiti tanna-dhyAnayogasyaiva prakrAnta. tvAt , kasyArurukSoH ? muneH karmaphalasaMnyAsina ityarthaH, yattu munenididhyAsanAkhyajJAnayogavataH zravaNa-mananakrameNa yogamArurukSoriti, tanna-nididhyAsanavataH punaH zramaNa-mananakramasyAnapekSaNAt, tayonididhyAsanArthatvAt, karmaphalAbhisandhi. rahitaM kAraNaM sAdhanamucyate, tasyaiva pUrva karmiNaH pazcAd yogArUDhasya prAptadhyAnayogasya upazamaH sarvakarmabhyo nivRttiH kAraNaM yogArUDhatAyA AtmasAkSAtkAranirvikalpasamAdhiparyantAyAH sAdhanamucyate, etena yogamantaHkaraNazuddhirUpaM vairAgyam, thArurukSorna tvArUDhasya munerbhaviSyataH karmaphalatRSNAtyAginaH karma kAraNaM yogArohaNe sAdhanamanuSTheyamucyate, yogArUDhasya yoga pUrvokaM prAptavatastu tasyaiva zamaH sarvakarmasaMnyAsa eva kAraNamanuSTheyatayA jJAnaparipAkasAdhanamucyata iti pratyuktam, dhyAnayogasyaivAsminnadhyAye varNanIyatvena tatpakSe zlokasya samyagupapattyA varNanIyArtha zrautaM vihAyAzrautArthavarNanasyAnucitatvAt , "yogasUtraM tribhiH zlokaiH paJcamAnte yadIritam / SaSTha Arabhyate'dhyAyasta vyAkhyAnAya vistarAt // " tatra sarvakarmatyAgena . . yogaM vidhAsyastyAjyatvena hInatvamAzaGkaya karmayogaM dvAbhyAM stutavAniti svapUrvagranthAdapyasmin tRtIyazloke dhyAnayogavarNana syAvazyakatvAt , kadA yogArUDho bhavatItyucyata ityuttarazlokamavatArya "yogaM samAdhimArUDho yogArUDha ityucyte"| iti yogArUDhazabdArthapradarzanaparasvagranthatanmUlavirodhazca // 3 // kadA yogArUDho bhavatItyapekSAyAmAha-yadeti- etena kIdRzo'sau yomArUDho yasya zamaH kAraNamucyate ityatrAha- kaH punaryogArUDhaH ? ityata ucyate ityApAtanikAdvayamapi pratyuktam , yadAtadApadayoH pratyakSamupalabdherbhASyoktapAtanikAyA eva yuktatvAt , yadA yasmin kAle samAdhIyamAnacitto yogI indriyArtheSu viSayeSu zabdAdiSu karmasu ca nityAdiSu prayojanAbhAvabuddhayA nAnuSajate anuSacaM kartRtvAdibuddhi na karotItyarthaH, yataH sarvAn saMkalpAn viSayaviSayakamanovRttibhedAn kAmAn sarvANi karmANi ceti sarvasaGkalpAn ihAmutrArthakAmahetUn saMnyasituM zIlamasyeti sarvasaMkalpasaMnyAsI tadA yogArUDhaH prAptasamAdhirucyate // 4 // iti / vivRNoti-pariNAma itIti / nayasya sarvasya jJAnarUpatvena sUkSmatvaM kasyacit kasyacicca sthUlatvamiti svarUpato na sambhavatItyataH sUkSmA iti mUlasya vivaraNaM- sUkSmArthA iti / pariNAme iti mUlasya vivaraNam-aidamparyAyArthazraddhAyAmiti- tAtparyaviSayIbhUtArthaviSayakazraddhAyAmityarthaH / hitA iSTaphaladAyinaH / bhapariNAmike iti mUla bhratArthatayA na saGgatimaGgati, sarvasya puMsaH pratikSaNaM pariNamanasvabhAvatvena pAriNAmikatvasya pariNAmavattvalakSaNasya tatra sambhavAdataH prakRtopayoginaM tadarthamupadarzayati- utsargakarucau puruSe iti- utsarge sAmAnyazAne ekA'dvitIyA ruciH zraddhA yasya sa utsargakarucistasmin puruSe, sUkSmArthA nayA hitAvahA na bhvntiityrthH| atipariNAma iti mUlamapi zrUyamANArthaparatayA na saGgacchate, kSaNamapi vastu pariNAmaM nAtikAmatIti pariNAmAtikramalakSaNasyArthasya, yo hi yasya yadA pariNAmaH sa tadA tasya vyApanabhAvalakSaNAtyantatvasamakalita eveti sarvo'pi puruSo'tipAriNAmika eveti tadvyavacchedyaM na Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / taditarA iti svarUpato balavAnapi nizcayanayaH stokAnAmupakArakatvAd bahUnAM cApakArakaravAcakravartibhojanamiva phalato'narthanibandhanamiti bhAvaH // 77 // Ame ghaTe yathA nyastaM, jalaM khaghaTanAzakRt / tathA'pariNate ziSye, rahasyaM nayagocaram // 78 // nayAmRta-Ame ghaTa iti-spaSTam // 78 // : pRthaktve nAdhikArastannayAnAM kaalikshrute| / adhikArastribhiH prAyo, naye vyutpattimicchatAm // 79 // nayAmRta-pRthaktva iti / tat-tasmAt kAraNAd bahUpakAroddezenaiva dezanAyAH pravRtteH, sUkSmanayAnAM ca bahanupakArakatvAt kAlikazrute pRthaktve-anuyogacatuSTayapRthakkaraNe sati, nayAnAM-sarveSAM nayAnAmadhikAro nAsti yojanAyAmiti zeSaH, kiM sarvathaiva nAdhikAro ? netyAha-tribhiH-naigama-sahavyavahArairnayaiH prAyo'dhikAro vyutpattimicchatAM-ziSyANAM hitamiti zeSaH, tathA ca pAramarSam- " eehiM diTThIvAe paruvaNA suttaatthakahaNAya / - iha puNa aNanbhuvagamo ahigAro tIhi u bhagati // " [Avazyake gA0 760 // pRthaktve hyavibhAgasthainayaH sUcanAmAtrasanniviSTaiH mUDhanayikaM zrutamiti na tatra sarvanayavivecanAdhikAraH, apRthaktve tu bahUnAM ziSyANAM pariNAmakatvAt taddhito bahutvena vibhAgasthairnayairamUDhanaye sUtre sarvanaya. vyutpAdanamAsIdeveti bhAvaH / taduktaM* kiJcid vidyate iti svarUpoparajake tasmin vizeSaNe sati yatrApi puruSe hitAvahatvaM sUkSmArthanayAnAM so'pi puruSo'ti. pAriNAmika eveti niSedhArthasya cAghaTamAnatvAt prakRtopayoginaM tadarthamAha- apavAdekarucAviti- vidhAyakaM zAstra sAmA nyazAstraM tathArthasaGkocakaraNAya yadvizeSazAstraM tadapavAdazAstraM tadathe ekA'dvitIyA ruciH zraddhA yasya so'pavAdaikarucistasmin puruSe'pi, sUkSmArthA nayA hitAvahA na bhavantItyarthaH / pariNAmakAnAM svalpatvAt tadupakArakatve'pi svarUpato balavato nizcayanayasya bahUnAmapariNAmakAnAmatipAriNAmikAnAM cApakArakatvAccakravartibhojanasyevAnarthahetutvamiti phalato na zuddhatvaM tasya kintu vyavahArasyaiva phalataH shuddhtvmityaah-stokaashceti| "taditarAH" ityasya sthAne " taditare" iti paatthH| pariNAmakabhinnA apariNAmakA atipariNAmakAzca // 7 // . aidamparyAyArthaviSayakazraddhAzUnye ziSye nizcayanayaviSayagocara upadezo'narthaheturityetatpratipAdakamaSTasaptatitamapadyaM spaSTArthatvAnna vivaraNAImityAha- Ame ghaTa iti-spaSTamiti // 78 // ___ kAlikazrute vyAkhyAyAM nizcayanayasya nAdhikAro vyavahAranayasya tvadhikAra ityAvedakamekonAzItitamapadyaM vivRNotipRthaktva itIti / taditi mUlasya vivaraNaM-tasmAt kAraNAditi / tasmAt kAraNAdityanena kimukaM bhavatItyapekSAyAM tasyaiva viziSya svarUpamupavarNayati-bahUpakAroddezenaiveti- bahUpakAroddezenaiva dezanAyAH pravRtteH, sUkSmanayAnAM ca bahanupakArakatvAdityetasmAt kAraNAdityarthaH / kAlikazrute iti. prasiddhatvAnna vyAkhyAtam / pRthaktve iti. mUlasya vivaraNam-anupayogacatuSTayapRthakaraNe satIti / nayAnAmityasya vivaraNaM- sarveSAM nayAnAmiti / kutrAdhikAro nAstItyapekSAyAM -yojanAyAmiti zeSaH, yojanAlakSaNavyAkhyAne sarveSAM nayAnAmadhikAro nAstItyarthaH / uttarArddha vyAkhyAtumavatArayati-kimiti / ukkArtheH paramarSivacanaM pramANayati-tathA ceti| eehiM iti-"etarhi dRSTivAde prarUpaNAsUtrArthakathanAya / iha punaranabhyupagamo'dhikArastribhistu bhaNyate // " iti saMskRtam / bhAvArthamAvedayati-pRthaktve hItyAdi / mUDhanayikaM avijJAtanayakam, anena nayenedaM zrutaM: pravRttamityevaM na jJAyata iti / tatra avijJAtanayake Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / " mUDhanai suaM kAliyaM tu na NayA samoaraMti ih| apuhatte samoAro natthi puhatte smoaaro||" [Avazyake gA0 762 ] tti| yadyapyAcAryavineyAnAM viziSTabuddhimapekSyAkhilanayavyutpAdanamaidaMyugInAnAmapyaviruddhameva / taduktaM" Natthi naehiM vihUNaM suttaM attho a jiNamae kiMci / . Asajjau soAraM gae NayavisArao bUyA // " [vizeSAvazyake gA0 2277 ] iti / tathApi nikhilaparSadanupakAritvena bahUnAmapariNAmAtipariNAmajanakatvena coktarItyA sUtre sUkSmanayopanyAso na kriyata ityavirodhaH // 79 // tenAdau nizcayogrAho ngnaanaamphstitH| rasAyanIkRtaviSaprAyo so na jagaddhitaH // 8 // .. . nayAmRta-teneti / tena-sUtroktarItyulaGghanasya kRtAntakopAvahatvena, Adau nizcayodbAhonizcayanayopanyAso, nagnAnAM-digambarANAmapahastito-nirAkRtaH, na-yato'sau nizcayanayopanyAso nikhilanayaikavAkyatApAdakatAtparyArthauSadhena rasAyanIkRtaviSaprAyastadavabodhavataH kasyacideva hito na tu jagaddhito, jagaddhitazva nayo vyavahAra evetyAdau tadupanyAsena nizcayamupanyastavatAM digambarANAmaprAptakAlatvAdayo bahavo doSAH // 80 // shrute| taddhitaH bhushissyhitH| sarvanayavivecanAdhikAraH, asyaiva spaSTIkaraNa- bahutvenetyAdi / mamUDhanaye vijJAtanayake, anena nayena idaM sUtraM pravRttamanena ca nayenedaM sUtraM pravRttamityevaM vijJAtanayake iti yAvat / ukkArthe'pi paramarSivacanasaMvAdamAha- taduktamiti / mUDhanaiaM0 iti - " mUDhanayikaM zrutaM kAlikaM tu na nayAH samavataranti iha / apRthaktve samavatAro nAsti, pRthaktve samavatAraH / iti saMskRtam / aidaMyugInAnAmapItyapikAreNAnyugInAnAM vineyAnAM viziSTabuddhimapekSyAkhilanayavyutpAdanaM hitamityatra kimu vaktavyamityarthasyAmneDanam / uktArthe paramarSivacanasaMvAdamAha-takamiti / Nasthi0 iti- " nAsti nayairhi vihInaM sUtramarthazca jinamate kiJcit ? AsAdya tu zrotAraM nayAn nayavizArado yAt // " iti saMskRtam / tathApi uktadizA sarvanayavyutpAdanasyAviruddhatve'pi / anyat spaSTam // 9 // digambarANAM prathamato nizcayanayopanyAsasyAyuktatvAvedakamazItitamapadyaM vivRNoti-tenetIti / tenetyasya vivaraNaMsUtroktarItyalajanasya kRtAntakopAvahatveneti- kRtAntaH- siddhAntaH, siddhAntaviruddhatveneti tadarthaH, siddhAntasya yamavAcakakRtAntazabdenopanyAsAt yaM prati yamaH kupitaH sa nazyatyeva evaM siddhAntaviruddho nizcayanayasyAdAvupanyAso'pi bhagna eva, nA, rakSituM pramANaM prabhavatItyarthaH / AdI vyavahAranayopanyAsAt pUrvameva / nizcayodvAha iti mUlasya vivaraNaM-nizvayanayopanyAsa iti / nagnAnAmityasya vivaraNa-digambarANAmiti / apahastita ityasya vivaraNaMnirAkRta iti / atra hetuprarUpakamuttarArddhamityAvedanAya yata iti| "na- yato" ityasya sthAne "yato" iti pAThaH samucitaH / asAviti mUlasya vivaraNa-nizcayanayopanyAsa iti / uktaTIkAnusArAt "prAyo so" ityasya sthAne padye "prAyo'sau" iti pAThaH samyag / viSasya rasAyanIkaraNaM kasyacidauSadhasya saMyojanayA bhavati, tadatra kimauSadhamityAkAlAnivRttaye TIkAyAM pUritaM- nikhilanayaikavAkyatApAdakatAtparyArthoSadheneti / tadavabodhavataH nikhilanayakavAkyatApAdakatAtparyArthAvabodhavataH / yaH khalu nizcayanayAvalambanenAveditasyopadezasyAbhipretArthamavagacchati sa eva nikhilanayAnAM parasparamavirodhamavagantuM prabhuriti tasya nizcayanayopanyAso rasAyanIkRtaviSatulyatvAddhito na tu nizcayanayAvalambyupadezAbhipretArthamajAnatAM nayAnAmekavAkyatvAbhAvamevAvagacchatA janAnAM nizcayanayopanyAso hita ityAhana.tu jagaddhita iti, evaM ca jagaddhitazva vyavahAra eva vyavahAranayAvalambyupadeza eva jagatAM sarveSAM tAtparyArthA Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / prekSAvadupakAritayaivAdau nizcayanayopanyAso'smAkaM phalavAn bhaviSyatItyAzaGkAyAmAha unmArgakAraNaM pApA parasthAne hi dezanA / bAlAde nyayogyaM ca vaco bheSajavaddhitam // 81 // nayAmRta0-unmArgeti / parasthAne-svAdhikAribhinnAdhikAriNi nimitte, hi-nizcitam , dezanA unmArgakAraNamiti hetoH pApA, na khalbapariNatavyavahAreSu malinavastreSu kuGkumarAgAdhAnavanizcayanayadezanA zobhAmAvahati, na ca bAlAdemadhye anyayogyaM vaco'nyasya bheSajavaddhitaM kintvanarthakAri, tasmAdAdau nizcayodAho nagnAnAmanarthAvaha eva, tadidamuktaM SoDazakaprakaraNe- . " bAlAdibhAvamevaM samyag vijJAya dehinAM guruNA / saddharmadezanApi hi kartavyA tadanusAreNa // 1 // yadbhASitaM munIndraH pApA khalu dezanA parasthAne / unmArganayanametad bhavagahane dAruNavipAkam // 2 // hitamapi vAyorauSadhamahitaM tacchleSmaNo yathAtyantam / saddharmadezanauSadhamevaM bAlAdyapekSamiti // 3 // . etadvijJAyaivaM yathArha zuddhabhAvasampannaH / vidhivadiha yaH prayuGkte karotyasau niyamato bodhim // 4 // " 81 // nanvanAdikAlInavyavahAravAsanAjanitamAtmazarIrAbhedabhramamunmUlayituM pravRtteH, asmacchAne AdI mijJAnAbhizaprANinAM hitAvahaH / iti etasmAt kAraNAt / Adau prathamataH / "tadupanyAsena" ityasya sthAne . "tadanupanyAsena" iti pATho yuktaH, tasya vyavahAranayAnupanyAsenetyarthaH / anyat spaSTam // 80 // ekaashiititmpdymvtaaryti-prekssaavdupkaarityveti| asmAkaM digambarANAm / vivRNoti- unmAgeMtIti / parasthAne ityasya vivaraNa- svAdhikAribhinnAdhikAriNi nimitte iti-svapadenAtra dezanAyA grahaNam / dezanA kathaM pApA ? mukhyatayA'dharmasya gauNatayA'dharmakAraNasya ca pApapadabodhyatvAdata unmArgakAraNatvenAdharmahetutvAt pApapadabodhyA setyAzayenAha-unmArgakAraNamiti / hetoriti- yato'nadhikAriNi dezanA unmArgakAraNamaitasmAt kAraNAt pApetyarthaH / sadRSTAntamanadhikAriNi nizcayanayadezanAyAH zobhAnAvahatvamAvedayati-neti-asya 'Avahati' ityanenAnvayaH / khala nizcitam , apariNatavyavahAreSviti-ajJAtanayarahasyeSvityarthaH, asya nishcynydeshnaayaamnvyH| malineti-atya ntamalineSu vastreSu kuGkumarAgasya-rAgidravyakuGkumaraktimna AdhAnaM yathA zobhA nAvahati tathetyarthaH / na cetyasya hitamityanena sambandhaH / bAlAderityatrAdipadAt kumAra yuva-vRddhAderupagraha / bheSajavaditi- yathA kumArAdiyogyaM bheSajaM na bAlAdehita bAlAdiyogyaM ca bheSajaM na kumArAdehita tathetyarthaH / kintvanarthakAri kumArAdiyogya bheSajaM bAlAdibhyaH pradattaM teSAmanarthakaram / upasaMharati-tasmAditi / etatsaMvAdakaM ssoddshkprkrnnsthpdyctussttymupdrshyti-tdidmuktmiti| bAlAdIti-guruNA dehinAmevaM bAlAdibhAvaM samyag vijJAya tadanusAreNa saddharmadezanA'pi kartavyA hotyanvayaH / tadanusAreNa bAlAdyanusAreNa, bAlAdiSu madhye yasya yA saddharmadezanA yogyA tasmin sA dezanA guruNA vidheyetyarthaH / anyat spaSTam / / yadbhASitamiti- 'iti yad bhASitam' iti tRtIyapadyAntetinA saha bhASitamityasyAnvayaH, khalu nizcitam , parasthAne dezanA pApA, bhavagahane dAruNavipAkametadunmArganayanam , yathA vAyohitamapyauSadhaM tacchleSmaNo'ntyantamahitam, evaM bAlAdyapekSaM saddharmadezanauSadhamiti bhASitaM munIndraryadityanvayaH, bhavagahane sNsaarkaanne| dAruNavipAkaM paryante'zubhaphalakam , vAyoH vAtavyAdhipIDitasya, tat auSadham, zleSmaNaH kaphAdivyAdhipIDitasya, evaM tathA, anyaduttAnArtham // ___etaditi- yaH zubhabhAvanApanna etadevaM vijJAya iha vidhivad yathArha prayuke asau niyamato bodhiM karotItyanvayaH, bodhi samyaktvam , anyat spaSTam // 8 // dvayazItitamapadyamavatArayati-nanvityAdinA / anAdIti- anAdikAlikI yA vyavahAravAsanA tayA janitamAtmazarIrayoramedabhramaM - tAdAtmyabhramamunmUlayitum- atyantamucchettum , "pravRtteH," ityasya sthAne "pravRtte" iti pAye Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 nayAmRtataraGgiNI-saraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / nibdhayoddhAhaH phalepahiH " sudaparicidANubhUdA maJcassa vi kAmabhogabaMdhakadhA / egatthassuvalaMbho Navari Na sulabho vibhattassa // " [ samayaprAbhRtam ] ityAdivacanAt , ata eva budhAdivikalenedaM kasyacidevAdeyaM pravacanaparamaguhyamitItarazAlebhyo viziSyata iti cet ? tarhi tAdRzaM samayaprAbhRtAdikaM hiGgumaricavikrayakAriNAM mugdhavaNijAmadhInaM kurvadbhirbhavadbhiH samIcInaM pravacanaguNamAghrAtam , kathaM ca padArthaparijJAnAdivyavahAravyutpatto naimike dravyasaGgrahAdAvapyAdau nizcayopanyAsena sUcimukhe muzalapravezanaM vyavasAya AyuSmato nopahAsakaraH !, kathaM vA laukikavyavahArajanitabhramamunmUlayituM lokottaravyavahAramutpAdanasyaivAvasaraprAptatvena tamullavaya yuktaH, tasya nirmite ityarthaH, asmacchAstre digambarazAstre, AdI vyavahAranayopanyAsAt pUrvameva, nizcayohAhaH nizcayanayopanyAsaH, phalegrahiH pariNAme phalapradaH / uktArthe samayaprAbhRtAdivacanaM pramANayati-suda0 iti- 'sutaparicitA. nubhUtA mayasyApi kaambhogbndhkthaa| ekArthasyopalambho navaraM na sulabho vibhaktasya // " iti saMskRtam / ata eva digambarazAstrasyAtmazarIrAbhedabhramonmUlanArtha pravRttasyAdau nizcayogAhasya phaleprahitvAdeva, 'ata evedamitarazAstrebhyo viziSyate' ityanvayaH / "budhAdivikalenedaM" ityasya sthAne "buddhyAdyavikalasyedaM" iti pATho bhavitumarhati, yathAzrutaM tu na saGgatimaGgati, idaM digambarazAstram, buddhayAdyavikalasya kasyacideva pramAturAdeyamupAdeyam, pravacanaparamaguhyaM jainarAdhAntagUDharahasyAvedakam, iti etasmAt kAraNAt, itarazAstrebhyaH digambarazAstrabhinnazAstrebhyo jainarAddhAntarahasyAnAvedakebhyaH, viziSyate viziSTaM bhavati / uktadigambarAzaGkAM smaadhtte-tiiti| tAdRzaM pravacanaparama guhyam , hiGgumarIcavikrayakAriNAmityanana mugdhA vaNijo'tyantaM zAstrarahasyAnabhijJAH svAdhInAnAM zAstradalAnAM hiGgu marIcAdipariveSTanakArya evopayogaM kariSyanti, hiGagumarIcAdikrayakAriNazca mugdhA vyavahAriNo bAlaviSThAdyazucipramArjanAdikarmaNyeva teSAmupayogaM kariSyanti, na tu tadadhInasya samayaprAbhRtAdeH pravacanaparamaguhyAvadakatvena pravavanaparamaguhyatvaM grahIyantItyAvaditaM bhavati / bhavadbhiH digambaraiH, digambarasya sAdhoH samayaprAbhRtAdizAstradalAnyapi svasya sarvathA nirgranthatvarakSaNAya parityAjyAnyevAtasteSAM mugdhavaNigadhInatvamAvazyakameveti / AghrAtamityanenAnyAdhInasya zAstrasya samyagavalokanaM sAbhyAsa na bhavatyata ApAtato nirIkSaNameva na tataH pravacanaguhyasya samyagavasitirityAveditam / kathaM cetyasya 'nopahAsakaraH' ityanenAnvayaH / padArthati- asya padasyAyamartha ityevaM yat padArthaparijJAnam , AdipadAt tajanyaM yad vihitakriyAdyAcaraNaM niSiddhakriyAdyanAcaraNaM tatprabhRteH parigrahaH, tadAtmikA yA vyavahAravyutpattiH vyavahAropayoginI vyutpattistatra / "naimike" iti sthAne " naiyamike" iti pATho yuktaH, niyamakArake iti tdrthH| dravyasabAhAdI dravya* saGgrahAdigranthe'pi / AdI prathamataH / nizcayopanyAsena nishcynyopnyaasen| "sUcimukhe" ityasya sthAne 'sUcI. mukhe' iti pATho yuktaH, phATitavastrakhaNDAderyojanAdikarmanipuNA'yoniSpannA sUcI, tasyA mukhaM- sUtrapravezanArtha chidram , tadatisakSmaM bhavati, tatrAtisUkSmameva sUtraM prayatnena pravizati, tatrAtisthUlasya muzalasya pravezanaM na sambhavati, yadi kasyacidatimUDhamateH sUcImukhe muzalapravezanavyavasAyo bhavet sa niSphalatvAt tasyopahAsakara eva bhavati, tathA prathamato nizcayanayopanyAsenAyuSmata:-ciraMjIvino digambarasya, paropakArAdhyavasAya upahAsakaraH kathaM netyrthH| "muzalapravezanaM vyavasAya" ityasya sthAne "muzalapravezanavyavasAya" iti "muzalapravezane vyavasAya" iti vA pATho yuktaH / 'mAyuSmataH' ityupAdAnena mUrkhazciraM jIvatIti vacanAt tathA vyavasAyakaturdigambarasya mUrkhatvaM dhvanitam / kathaM betyasya na kramaviruddhatetyanenAnvayaH / "vyavahAramutpAdanasyaivA" ityasya sthAne "vyavahAravyutpAdanasyaivA" iti pATho yutH| tamullalya avasaraprAptaM lokottaravyavahAravyutpAdanamatikramya, prathamaM laukikavyavahAravyutpAdanaM tatastabanitabhramamunmUlayituM lokottaravyavahAravyutpAdanaM tadanantaraM nizcayanayavyutpAdanamityevaM yaH kramastadviruddhatA prathamato nizcayanayavyutpAdane digambarasya syAdevetyarthaH / nanvanekakSaNasyApyabhyupagantA vyavahAraH, tatraikakSaNasthityabhyupagantRtvaM samasyeva, jayekakSaNasthitimantareNAnekakSaNasthitiH sambhavati, ekakSaNasthitissvanekakSaNasthitimantareNApi sambhavati, tathA cAneka Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra48 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalahato nayopadezaH / nizcayavyutpAdanasya na kramaviruddhatA ?; na ca vyApakanizcayAbhidhAnottaraM vyavahArAbhidhAnamevAtra kramaH, dvayorapi nayatvena bhUmikramAnurodhenaivAtra kramAzrayaNAt , anyathA hyavyutpAditavyavahAro duSprApyavyutpattikanizcayazca ziSyaH phalasandehadolAdhiropaNena saMsAra eva bhrAmitaH syAt, taduktamanyairapi " ajJasyAddhaM prabuddhasya sarva brahmeti yo vadet / / mahAnarakajAleSu sa tena vinipAtitaH // 1 // " [ mahopaniSad 5, 105 ] iti| na ca nizcayAdhikArI prabuddha eva (na kiM )tvarddhaprabuddha iti vAcyam , ApAtanizcayazraddhAjanite kriyA''lasyavato'rddhaprabuddhatve'pi saMzayAdityabhiprAyavAnAha ye sIdanti kriyAbhyAse jnyaanmaatraabhimaaninH| .. nizcayAnnizcayaM te na jAnantIti zrute zrutam // 82 // nayAmRta0-ya iti / ye jJAnamAtrAbhimAnina:- jJAnamevAsmAkaM sarvA sAmagrI sampAdayiSyatIti svecchAkalpitasantoSavantaH, kriyAbhyAse sIdanti te nizcayAnnizcayaM na jAnanti, kintu zabdAbhilA kSaNasthityupagamopyekakSaNasthityupagamaH, ekakSaNasthityupagamastu khata ekakSaNasthityupagama ityevaM nizcayanayasya vyApa. katvAt prathamato'bhidhAnaM tato vyavahAranayasyAbhidhAnamityeva kramaH, tadviruddhatA ca nAstyeva digambarasya prathamato nizcayAbhidhAne ityAzaya pratikSipati-na ceti| niSedhe hetumAha-dvayorapIti-nizcayanaya-vyavahAranayayorapItyarthaH / bhUmikramAnurodhenaiva prathamato hyanatiprayojano vyavahAranayavyutpattipAtraM bhavitumarhati, tato nizcayanayavyutpAdanayogyo bhava: tIti prathamato vyavahAranayavyutpattyAdhAnayogyatvAd vyavahAranayabhUmistato vyutpAditavyavahAro'sau nizcayavyutpattyAdhAnayogyatvAnnizcayanayabhUmirityevaM bhUmikramAnurodhena / anyathA bhUmikamAnAzrayaNe / hi ytH| avyutpAditavyavahAraH avijJAtavyavahAranayamArgaH, asya 'ziSyaH' ityanena sambandhaH / yAvanna vyavahAranaye vyutpannastAvanizcayanayavyutpattiko na bhavitumarhatIti duSprApyavyutpattikanizcayazceti- duSprApyA prAptumazakyA vyutpattiryasya sa * duSprApyavyutpattikaH, duSprApyavyutpattiko nizcayo yasya sa duSprApyavyutpattikanizcayaH, yena puMsA nizcayanayasya vyutpattiH prAptuM na zakyate sa ityarthaH, tathA ca vyavahAramArgAnabhijJo nizcayanayamArgAnabhijJazca ziSyo nizcayanayopanyAsena etadupanyastaphalaM mayi bhavidhyati navA nizcayanayopadiSTakarmaNa idaM phalaM navetyevaM phalasandehalakSaNA yA dolA tasyAmadhiropaNana saMsAra eva bhrAmitaH syAt, punarjananaM punamaraNaM punarjanmetyevaM punaH punaH saMsAryeva syAnna muktimAsAdayedityarthaH / yo yadupadezAyogyaH sa tadupadezato'narthamevAsAdayati na tadupadiSTaM phalamityatra prvcnsNvaadmaah-tduktmnyairpiiti| akSasyeti- vizeSato vijJAnarahitasyetyarthaH, tena sarvathA jJAnarahitatvasya jIvamAtre'saMbhave'pi na kSatiH / 'sarva brahma' ityet pratipAdyaM yathAzrutamapi yo na jAnAti tasyoktavAkyena zrutamAtreNa neSTaM navA'niSTamupajAyate tathAvidharAgadveSarAhilyAdata kamaI prabaddhasyeti- zaktyoktavAkyapratipAdyaM jJAtuM samarthaH, tadabhipretArtha nAvadhArayituM prabhuH, etAdRzo'rddhaprabuddho darzitavAkyena sarvasya vastuno brahmaikarUpatvamavagatyAgamyAgamanA'bhakSyabhakSaNAdikaM yatheSTamanutiSThed, atastadupadezataH sa mahAnarakeSveva patitaH syAt / sa azo'rddha prabuddhaH, tena sarva brahmetyupadezaka / na cetyasya vAcyamityanenAnvayaH / "janite kriyA" ityasya sthAne "janitakriyA" iti pATho yuktaH // vivRNoti-ye itIti / jJAnamAtrAbhimAnina iti mUlasya vivaraNa-zAnamevAsmAkaM sarvo sAmagrI sampAda. yiSyatIti svecchAkalpitasantoSavanta iti / kriyAbhyAse sIdanti jJAnamAtreNaiva sambhUtasAmagrIkeNAnAyAsameva muktiphalaM bhaviSyatyasmAkamataH kaSTakaphalikA saMyamArAdhanAdikA kriyA nAcaritavyeti tadAcaraNe klizyantaH kiyAM nAcarantyeva, te jJAnamAtrAbhimAninaH, nizcayAt vastutaH paramArthata iti yAvat, nizcayaM nizcayanayarahasyam / tat kiM prakArAntareNa nizcayaM te jAnanti yena nizcayAditi vizeSaNamupAttamiti pRcchati-kinviti / uttarayati-zabdA. Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / 249 pAdirUpavyavahAramAtrAdeveti zrute- oghaniyuktyAkhye zrutam , tathA ca tatpAThaH"NicchayamavalaMbaMtA Nicchayao NicchayaM ayaanntaa| NAsaMti caraNakaraNaM bAhirakaraNAlasA ke i||762||" uttarAdhyayane'pyuktam'bhaNitA akaritA ya bNdhmukkhpinninno| vAyAviriyamitteNaM samAsasiti appayaM // 169 // " kiJca, viSaya-svarUpA-'nubandhairdharmasyeva nizcayasyApi traividhyamanveSaNIyam , tatra viSayanizcayo nizcayabujhyA brahmaikAntAdizravaNam , anAdisvarUpanizcayo jainazAstrastha nizcayanayapranthaparizIlanam, anubandha. nizcayazca praNidhipravRttivighnajayasiddhiviniyogapavitrottaratadbhAvavRddhiheturvyavahArakriyApravRttiriti, sAmarthe kriyAlasasya nizcayAbhimAno viziSTaphalAnAvahatvena na jyAyAn / na vA tadanukUlakuvAsanAdhAyakaM digambaradarzanamapIti kimativistareNa // 82 // ukta dRSTAntapradarzanapUrva nayAnAM zuddhyazuddhI / atha nikSepanayayojanAM pradarzayannAha iSTaH zabdanayairbhAvo, nikSepA nikhilAH paraiH / - mataM maGgalavAde'nyad, bhidAM dravyArthike traye // 83 // nayAmRta-iSTa ityAdau / zakyatAvacchedakabhedenaikasya zabdasyAnekazaktipradarzakaM vacanaM nikSepaH, milApAdIti- mAtrAdevetyanantaraM nizcayaM jaanntiitysyaanukrssH| iti evam / zrute ityasya vivaraNam- oghaniyutyAkhye iti- oghaniyuktinAmake zrute ityrthH| zrutaM paThitam / tatpATha: oghniyuktipaatthH| Nicchaya0 iti" nizcayamavalambamAnA nizcayato nishcymjaanntH| nAzayanti caraNakaraNaM bAhya karaNAlasAH ke'pi // " iti saMskRtam / uttarAdhyayanapAThamupadarzayati-bhaNitA0 iti- "bhaNanto'kurvantazca bandhamokSapratijJAvantaH / vAgvIryamAtreNa samAzvasanti AtmAnam // " iti saMskRtam / viSayeti- ayaM dharmasya viSayaH, idaM dharmasya svarUpam , ayaM dharmasyAnubandhaH, dharme Acarite idaM phalaM niSpadyata iti yAvat , itthaM viSayasvarUga'nubandhairdharmasya yathA traividhyaM tathA'yaM nizcayasya viSayaH, idaM ca nizcayasya svarUpam , ayaM ca nizcayasyAnubandha ityevaM nizcayasyApi, traividhyaM yathA jJAyeta tathA prayatno vidheya ityarthaH, tatra nizcayasyaM viSaya-'svarUpA-'nubandheSu madhye nizcayabuddhayA nizcayanayAvalambibuddhayA / brahmaikAntAdizravaNamityatra chedo'zuddhaH, kintu 'brahmaikAntAdizravaNamanAdi' ityatra chedaH zuddhaH, yadapauruSeyatvAdanAdi brahmaikAntAdizravaNamadvaitavAdyAgamaH 'sa viSayanizcaya ityarthaH / jaineti- jainazAstre sthito yo nizcayanayagranthastasya parizIlanamabhyasanaM svarUpanizcayaH, athavA jainazAstre'nekAntavAde sthitAstatraiva svazraddhAM praguNIkurvanto ye sUrayasteSAM ye nizcayanayagranthA nizcayanayaviSayapratipAdakatvAnizcayanayAtmakajJAnajanakatvAd vA nizcayanayasvarUpA granthAsteSAM parizIlanaM svarUpanizcaya ityarthaH / praNidhIti- praNidhi. pravRttivighnajayasiddhiviniyogataH pavitrasyottaratadbhAvasya vRddhiheturyA vyavahArakriyAyAM pravRttiH sA anubandhanizcaya ityarthaH / sAmarthya vyavahArakriyAyAM sAmarthe sati / kriyAlasasya vyavahArakriyAyAmAlasyavataH, yo vyavahArakriyAM kartuM samarthos. pyAlasyAd vyavahArakriyAM na karoti tasyeti yAvat / nizcayAbhimAno nishcynyaabhimaano| na jyAyAn zreSThatamaH / tatra hetuH-viziSTaphalAnAvahatveneti - muktiphalAjanakatvenetyarthaH / naveti- nizcayAbhimAnAnukUlavAsanAdhAyakaM digambaradarzanamapi naiva jyAya ityarthaH // 82 // . yazItitamapadyamavatArayati- ukke iti / atha nayazuddhayazuddhadhapadarzanAnantaram / vivRNoti-iSTa ityAdineti / "iSTa ityAdI" ityasya sthAne " iSTa ityAdinA" iti pATho yuktaH / kiMlakSaNako nikSepa ityapekSAyAmAha-zakyateti'ghaTazabdasya nAmaghaTe sthApanAghaTe dravyaghaTe bhAvaghaTe ca zaktirityevaM yad vacanaM tat nAmaghaTatvAdilakSaNazakyatAvacchedakabhedenaikasya ghaTazabdasyAnekazaktipradarzakamiti bhavati nikSepa iti lakSaNasaGgatiH / nanu ghaTazabdasya nAmaghaTe zaktiriti Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / na caivamanekArthanAmAnuzAsanasyApi nikSepatvaprasaGgaH, tattvata iSTatvAd, vyavahAratastu siddhAnta-tadupajIvyanyataratAdRzavacanameva nikSepa ucyate, na tu " lokAd" [siddhahema0 a0 1, pA0 1, sU0 3] iti sUtreNopanImAnamapItyadoSaH, tatra zabdanayaH, bhAvo-bhAvanikSepa eveSTaH, paraiH-( arthanayaiH, nikhilAH. azeSA nAmAdayazcatvAro'pi, iSTAH, tathA coktam- ) " samvaNikkheve " [ ]tti / yo'yaM nAmanikSepaH sa nikSepalakSaNAkAnto na syAt , tasya nAmaghaTatvalakSaNaikazakyatAvacchedakAvacchinna eva ghaTapadasyaikazaktipratipAdakatvAt , evaM ghaTazabdasya sthApanAghaTe zaktirityevaMrUpasya sthApanAnikSepasyApye kadharmAvachinna eva zaktipratipAdakatvAnnirukkalakSaNAkAntatvAbhAvAnikSepatvaM na syAt , evaM dravyanikSepabhAvanikSepayorapi pratyekaM niruktalakSaNAvyAptiH, tathA ghaTazabdasya nAmaghaTe sthApanAghaTe dravyaghaTe. bhAvaghaTe ca zaktirityevasvarUpaM vacanaM na nAmanikSepAye kaikarUpamathApi niruktalakSaNAkrAntamiti paJcamo'yaM bhedo nikSepasyApatediti cet ? maivam- ghaTapadasya nAmaghaTe zaktiriti vacanarUpasya nAmanikSepasyAnekazaktipratipAdakatvasya sadbhAvAt , ghaTarUpAtmakasya yad ghakArottarAkArottaraTakArottarAtvarUpAnupUrvyavacchinnaM ghaTeti nAma tadapi nAmaghaTastatra nAmaghaTatvaM nirUkAnupUrvIrU, yasya kasyacit puMso ghaTa iti nAma kriyate so'pi nAmaghaTastatra nAmaghaTatvaM tatpuruSAtmAvacchedakabAlAvasthAdyAkalitAnekazarIravRttisAmAnyameva, evaM yasya kasyApi vastuno ghaTeti nAma kRtaM syAt tadvastuno nAmaghaTatvaM tattadavasthAbhedabhinna tattadvastugata sAmAnyameveti tadrUpazakyatAvacchedakabhedenaikasva ghaTazabdasyAnekazaktipratipAdakatvaM ghaTapadasya nAmaghaTe zaktiriti vacanasya samastIti nikSepasAmAnyalakSaNaM tatra samanvayamahatyeva, evaM ghaTapadasya sthApanAghaTe zaktiriti vacanako sthApanAnipe'pi niruktanikSepasAmAnya lakSaNasamanvayazcetthaM - sthApanA dvividhAsadbhUtasthApanA'sadbhUtasthApanA ca, tatra mAttikasauvarNAdyAtmakasya ghaTasya yaH pRthubunAdyAkAraH svagato yazcAnyAgato'pi tatsusadRza AkAraH sa sadbhUtasthApanA, yazcAnyAdRzo'pi 'ayaM ghaTaH' ityevaM sthApyate so'sadbhUtasthApanA, tadubhayatra naikaM sAmAnya kintu bhinnameva sthApanAghaTatvam, tadavacchinne sthApanAghaTe ghaTapadasya zaktipratipAdakaM sthApanAghaTo ghaTapadazakya iti vacanamapi sthApanAnikSepo nikSepasAmAnyalakSaNAkalita eva, dravyaghaTo'pi yanmRdAdikamanubhUtaghaTaparyAyamanubhaviSyadghaTaparyAyaM vA tat sarvamapi dravyaghaTa iti vyapadizyate, na ca tatsarvAnugatamekaM dravyaghaTatvaM kintu vibhinnameveti dravyaghaTo ghaTapadavAcya iti vacanakharU dravyanikSepo'pi nAnAdravyaghaTatvadharmAvacchinne ekasya ghaTazabdasyAnekazaktipratipAdakatvAd bhavati nikSepasAmAnyalakSaNAliGgitaH, bhAvaghaTo'pyAgamato ghaTopayogalakSagaH, noAgamatazca pRthubunodarAdyAkAravAn ghaTa iti tadubhayasAdhAraNamapi bhAvaghaTatvaM naikaM kintu vibhinnamiti nAnAbhAvaghaTatvadharmAvacchinne ghaTapadasyAnekazaktipratipAdaka bhAvaghaTo ghaTapadazakya iti vacanamatastadAtmakasya bhAvanikSepasyApi niruktanikSepasAmAnyalakSaNAkAntatvam , yadapi ghaTapadasya nAmaghaTe sthApanAghaTe dravyaghaTe bhAvaghaTe ca zaktiriti vacanaM tadapi nai kam , kintu ghaTapadasya nAmaghaTe zaktirityAdyanekavacanasamudAyarUpamiti na nAmanikSepAdito bhidyate iti na paJcamanikSepaprasaGga iti bodhyam / anekArthanAmAnuzAsaneekapadasyAne kazaktipratipAdake niruktanikSepasAmAnyalakSaNasya tivyAptimAzayeSTApattyA pariharati-na ceti / tasvataH prmaarthtH| iSTatvAt anekArthanAmAnuzAsanasyApi nikSepatvasyeSThatvAt tadApAdanaM na dossaayetyrthH| jainasiddhAntAtiriktasiddhAnte nikSepavyavahAro nAstyeva, kintu jainasiddhAnte tadabhijJagumphitagranthe ca nikSepavyavahAraH samupalabhyate, saca nAma-sthApanA-dravya-bhAveSveva vacanArthatayA puraskRteSviti na nAnArthanAmAnuzAsanasya lakSyatatyAzayenAha-vyavahAratastviti / siddhAnteti-jainasiddhAnta-jainasiddhAntopajIvyanyatarAtmakaM yacchakyatAvacchedakabhedenaikasya zabdasyAnekazaktipradarzakaM vacanaM tadeva nikSepa: siddhAntAbhijJaiH kathyata ityrthH| na viti- "lokAt" iti siddhahemacandrazabdAnuzAsanasUtreNopanIyamAnaM-prApyamANamaneka rthAnuzAsanamapi naiva nikSepaH, tasya siddhAntatadupajIvyanyatarAnAtmakatvAdityukta. lakSaNAbhAvAnna tasya nikSepatvaprasaGga ityarthaH / 'upanImAna" ityasya sthAne " upanIyamAna" iti pATho yuktaH / tatra nikssepe| zabdanayaiH sAmprata- samabhirUDhavambhUtAkhyaitribhiH zabdanayaiH / nikhilanikSepAbhyupagamake'rthanaye'pi bhAvanikSepo'bhyupagata iti zabdanayairbhAva iSTa iti na vizeSapratipattikaramata uktam - bhAvanikSepa eveti / uktArthe saMvAdamAhatathA coktamiti / "savvanikkheve" asya sthAne "bhAvaM ciya saddanayA sesA iccheti samvanikkheve" iti pATho yuktaH, "bhAvamevaM zabdanayAH zeSA icchanti sarvanikSepAn" iti saMskRtam / dravyArthikAnAM negama-saGgraha-vyavahAra - Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / 251 nanu naigamAdInAM nAmAdicatuSTayAbhyupagantRtve teSAM dravyArthikatvavyAhatiH syAt , dravyArthikena dravyasyaivAbhyupagamAt paryAyasya pratikSepAt, dravyaM pradhAnatayA paryAyaM ca gauNatayA'bhyupagacchan dravyArthiko'pi bhAvanikSepasaha iti cet ? hanta tarhi tvaduktarItyA zabdanayA api dravyanikSepasahAH prAptA iti " bhAvaM ciya saddaNayA" [ ] ityAdiprAguktabhASyavacanasaMvAdavyAghAtaH, etena 'dravyArthika. paryAyArthikayoyostulyavAdenobhayAbhyupagamaH, paramAdyasya sarvathA'bhedenAntyasya tu sarvathA bhedena, tato naikasyobhayaviSayatve viSayAntaragrahArthamanyakalpanAnupapattiH, bhedA-'bhedoparAgeNobhayagrahArthamubhaya. kalpanAvazyakatvAditi dravyArthikasyApi paryAyasahatvam' ityapyapAstam , evaM sati paryAyArthikasya zabdAderapi dravyasahatvApatteH, atyantabhedAbhedagrAhiNordvayoH samuditayorapi mithyAdRSTitvAt , atyantA. bhede paryAyadvayAsahoktiprasaGgena guNe dravyamiti dravyArthikanayAmilApAnupapatteH, atyantabhede'pi paryAyArthisUtrANAM bhAvanikSepAbhyupaMgantRtvamasahamAnasya zaGkAmupatthApayati-nanviti / nAmAdItyAdipadAt sthApanA-dravya-bhAvAnAmupagrahaH / teSAM naigamAdInAm / naigamAdInAM bhAvanikSepAbhyupagantRtve'pi dravyArthikatvaniyAmaka dravyAbhyupagantRtvamastyeveti dravyArthikatvaM kuto vyAhatamityata Aha-dravyAdhikeneti / dravyasyaivetyevakAralabhyameva spaSTayati-paryAyasya prati. kSepAditi / atra pratividhAnamAzaGkate- dravyamiti - na dravyamAtrAbhyupagantRtvaM dravyArthikatvaniyAmakaM kintu prAdhAnyena dravyAbhyupagantRtvam, tacca gauNatayA paryAyAbhyupagantRtve'pi dravyArthikasya sambhavatyeveti bhAvanikSepasaho bhavatyeva dravyArthika ityrthH| yathA dravyArthikasya gauNatayA paryAyAbhyupagantRtvaM tathA paryAyArthikasyApi gauNatayA dravyAbhyupagantRtvaM syAdeva, tathA ca naigamAdInAM dravyArthikAnAmuktadizA nikSepacatuSTayAbhyupagantRtve paryAyArthikAnAM zabdanayAnAmapi nikSepacatuSTayAbhyupa. gantRtvaM syAt , evaM 'bhAvaM ciya saddanayA" [bhAvameva zandanayAH] iti bhASyavacanasaMvAdavyAhatirityevamuktavidhAnapratikSepamupadarzayati- inteti| tvadukarItyA bhavadupadarzitapradhAnagauNabhAvAzrayaNanIyA / etena' ityasya 'apAstam' ityanenAnvayaH / tulyavAdena samAnatayA / ubhayAbhyupagamaH dravya-paryAyobhayAbhyupagamaH / yadi dvayorapi dravya-paryAyobhayAbhyupagantRtvaM taveM kasya dravyArthikatvamaparasya paryAyArthi tvamiti vailakSaNyaM kathamityata Aha- paramiti- kintvityarthaH, Adyasya naigamAdinayasya / sarvathA'bhedeneti- paryAyasya sarvathA dravyAbheda eveti dravyAbhyupagame tadabhinnatayA paryAyasyApyabhyupagama ityevaM sarvathA'bhedena dravyaparyAyobhayAbhyupagamo naigamAdinayasyetyarthaH / antyasya tu sAmpratAdizabdanayasya punaH / sarvathAbhedeneti- paryAyaH sarvathA dravyAd bhinna evetyevaM sarvathA bhedena dravya paryAyobhayAbhyupagamaH zabdanayasyetyarthaH, tathA cAbhinnatayA dravya-paryAyobhayAvagataye naigamAdivyArthikasya bhinnatayA dravyaparyAyobhayAvagataye sAmpratAdiparyAyArthikasya ca kalpanamubhayaviSayatve'pi dvayoH sambhavatyevetyAha-tata iti / naikasyeti- 'natraH' 'anupapattiH' ityanenAnvayaH / etenetyatidiSTameva nirAsahetumAha-evaM satIti- dravyArthi kasya naigamAderukkadizA paryAya sahatvAbhyupagame satItyarthaH / dravyaparyAyayoH sarvathA'bhedo'sannavatyasatastasyAbhyupagame naigamAdemithyAdRSTitvaM syAt , evaM dravya-paryAyayoH sarvathA bhedo'pyasanneveti tadabhyupagame zabdanayasyApi paryAyArthikasya mithyAdRSTitvaM syAdityAha - atyanteti / pratyekasya mithyAdRSTitve samuditayorapi mithyAdRSTitvaM nahi pratyekamanyayordvayoH samuditayornAnyatvamityAha-samuditayorapIti / evaM dravyArthikanaye dravya-paryAyayoratyantAbhede yadeva dravyaM tadeva guNa ityekArthakayordravya guNazabdayoH paryAyazabdatvAd dravyazabdAd dravyAtmakasya guNasya guNazabdAd guNAtmakasya dravyasya pratIteryathA 'ghaTaH kalazaH' iti sahotirna sambhavati tathA guNo dravyamiti sahotirna syAdityAha-atyantAbheda iti- dravya-paryAyayoratyantAbhede ityarthaH / paryAyAthikanaye dravyaparyAyayoratyantabhede'pi paryAyArthikena paryAyabhinnaM dravyaM gRhyata eveti dravyagrahaNasya paryAyAyikenaiva sambhavAd dravyagrahArtha dravyAthikanayAzrayaNamakiJcitkara prasajyata ityAha- atyantabhede'sIti- dravya paryAya yoratyantabhede'pItyarthaH / antargatvaprasake nirarthakatvaprasaGgAt / " ekasmin dravyapa" ityasya sthAne "etatpakSe" iti pATho bhavitumarhati, dravyArthikanayo dravyaparyAyayoratyantA. 'bhedamabhyupaiti, paryAyArthikana yazca tayoratyantabhedamityevamabhyupagantRmate ityarthaH / yadA ca paryAyArthikanayo dravya paryAyayoratyanta. bhedamapyupaiti tadekaM dravyamAtmasvarUpamabhyupagacchatyeva, anyathA dravyAbhAve tena saha paryAyasya bhedAbhyupagamastasya vA paryAyeNa Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaIto nayopadezaH / kena dravyagrahe dravyArthikasyAntarga/tvaprasaktaH, ekasmin dravyapakSe paryAyArthikanayamate'pi dravyaM sAmAyikamityasyAvirodhaprasaGgAJcaitanmatasya bhASyakRtaiva nirastatvAceti cet ? atredaM paryAlocayAmaH-avizuddhAnAM naigamabhedAnAM nAmAyabhyupagamapravaNatve'pi vizuddhanagamabhedasya dravyavizeSaNatayA paryAyAbhyupagantRtvAnna tatra bhAvanikSepAnupapattiH, na caivamasya paryAyArthikatvApattiH, itarAvizeSaNatvarUpaprAdhAnyena paryAyAnabhyupagamAt , zabdAdInAM paryAyArthikAnAM tu naigamavadavizuddhayabhAvAnna nAmAdyabhyupagantRtvamiti, nanvetadapi paryAlocanaM na paryAlocanAntarasaham , svaviSayavizuddhikRtAparyAyaviSayatAzAlitvasya khaviSayavizuddhikRtAparyAyAviSayatvavinirmokasya vA bhAvanikSepasahatvasya saGghaharjusUtrayoravyApakatvAt tajjAtIye'vizuddhyabhAvenopasarjanIkRtaparyAyaviSayatayA tacchodhanasya duHsAdhyasvAt , IdRzasya bhAvaviSayatvasya sarvAnugatatvena " sesA icchaMti sabaNikkheve" [ ] ityasya vyAghAtApAtAditi cet ? na-bhAvArthAnavabodhAt, 'antyanaigamenetaravizeSaNatayA paryAyo viSayI kriyate' ityasya hyayamarthaH-pAzcAtyanayAt vizeSopayogena vizeSamanubhavatA'ntyanaigamena saha bhedAbhyupagamaH kathaM saGgaccheteti paryAyArthikamate'pi guNapratipannamAtmadravyaM sAmAyikaM syAdeveti paryAyArthikamate guNaH sAmAyika nAtmadravyamiti na saGgataM syAdityAha - paryAyAthikanayamate'pIti / etanmatasya anantarAbhihitamatasya / atra uktaprazna idam anantarAbhidhIyamAnameva samAdhAnam , paryAlocayAmaH samyagvicArayAmaH, idaM samAdhAnamapi navaM mayaiva paribhAvitamataH samyagabhyasanIyaM pranthAntare'navApterityAvedayitumuttamapuruSAdaraH, avizuddhAnAmiti- paryAyaviyutasya dravyasyAbhAvAnna zuddho naigamastadviSayakaH, kintu avizuddhanaigamavizeSA eva kevalaM dravyamasadapi grahItuM prabhaviSNava ityavizuddhAnAM naigamavizeSANAM kaJcit kAlaM sthiratvena dravyAtmakAnAM nAma-sthApanA-dravyANAM paryAyaviyutAnAmabhyupagame samarthatve'pi vizuddhanagamavizeSasya paryAyAkalitadravyAbhyupaganturdravyavizeSaNatayA paryAyAbhyupagantRtvAnna vizuddha naigamabhede bhAvanikSepasyAnupapattirato dravyArthikanayasya nikSepacatuSTayAbhyupagantRtvaM susnggtmityaashyH| nanvevaM vizuddhanaigamabhedasya bhAvanikSepA. bhyupagantRtve paryAyAbhyupagantRtvAt paryAyArthikatvamapi syAdityAzaGya pratikSipati-na ceti / evaM vizuddhanaigamavizeSasya bhAvanikSepasahatvAbhyupagame / asya vizuddhanagamavizeSasya / niSedhe hetumAha- itareti-prAdhAnyena. paryAyaviSayakatvameva paryAyArthikatve tantram , prAdhAnyaM cetarA vizeSaNatvam , vizuddhanaigamastu dravyavizeSaNatayA paryAyaM gRhNAti na tu dravyAvizeSaNatayetItarAvizeSaNatAlakSaNaprAdhAnyena paryAyaviSakatvasya vizuddhanaigame'bhAvAna tasya pryaayaarthiktvaapttirityrthH| zabdAdInAmitizabda-samabhirUDhevambhUtAnAM paryAyArthikanayAnAM naigamavad vizuddhayavizuddhibhedAbhAvAt kevalasya paryAyasya dravyAvizeSitasyAsato'pi samastyeva viSayatvam , teSAM tadeva vizuddhatvamiti nAma-sthApanA-dravyAtmakadravyaviSayakatvasya teSu sarvathaivAbhAvAna nAmAdinikSepAbhyupagantRtvaM kintu kevalabhAvanikSepabhyupagantRtvamevetyarthaH / naigamasya bhAvanikSepasahatvamasahamAnaH punarapi zaGkate-nanviti / etadapi vizuddhanaigamavizeSasya dravyavizeSaNatayA paryAyaviSayakatvena bhAvanikSepasahatvasya samarthakamapi / paryAlovanamapi vicAraNamapi / paryAlo banAntarameva darzayati-svaviSayeti- atra svapadena yasmin naye bhAvanikSepasahatvamupapAdanIyaM tasya prahaNam / "vizuddhikRtAparyAya" ityasya sthAne " vizuddhikRtaparyAya" iti pAThaH samyag / niruktabhAvanikSepasahatvasya samaharjusUtrayoravyApakatvameva vyavasthApayati-tajAtIya iti- sahajAtIye RjusUtrajAtIye cetyarthaH / tacchodhanasya avizuddhizodhanasya / Izasya svaviSayavizuddhikRtaparyAyaviSayatAzAlitvarUpasya svaviSayavizuddhiprayuktaparyAyAyAviSayatvavinirmokarUpatvasya vA / "sarvAnugatatvena" ityasya sthAne " sarvAnanugatatvena " iti pATho yuktaH, saGghaharjusUtrayoravyApakatvAt sarvAnanugatatvam , sesA0 iti- " zeSA icchanti sarvanikSepAn" iti sNskRtm| samAdhatte-neti / svoktyabhipretArthamevopadarzayati- antyanegameneti / pAzcAtyanayAditi- naigamanayAntaraM saGkahanayaH pravartata iti naigamanayAt pAzcAtyo nayaH saGgahanayastasmAdityarthaH, asya vizeSam' itynenaanvyH| vizeSo. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / 253 zuddhaparyAyaviziSTaM dravyaM viSayI kriyate' iti, ayaM ca nyAyaH saGgraharjusUtrayorapi viSayavizeSe sambhavatIti nAvyApakatvam , svasajAtIyena vA zuddhiprayuktaviSayavizeSaparyavasAnasambhAvanA'pIti na kazcid doSaH, itthaM caitadavazyamabhyupagantavyam , uktApekSAM vinA " dabaDhio tti[e]ko" [ sammati0 kANDa0 gAthA___] ityAdinA dvayorapyubhayarUpAnekAnupravezapAThasiddhasya tatra bhajanAkRtavizeSasyAnupapatteriti dik / payogeneti-saGkahanayo vizeSaM na gRhNAti kintu sAmAnyameva, naigamanayaparamparAyAM yo'ntyo naigamaH yatpazcAt saGgrahapravRttiH so'pi yadi vizeSaM na gRhNIyAnna tarhi tasya sAmAnyagrAhisaGgrahanayAd vizeSaH syAt , evaM ca saGgraha eva tasya pravezo bhavediti na naigamasyAntyaprabhedaH sa syAdataH sa vizeSaM gRhNAtItyabhyupeyamiti vizeSopayogakharUpeNetyarthaH / ata eva tena pAzcAtyanayA5. vizeSamanubhavatA vaiziSTyamAkalayatetyarthaH / antyanegamena vizeSagrAhitvAd vizuddhana naigamasyAntyaprabhedena, asya 'viSayIkriyate' itynenaanvyH| kiM viSayIkriyata ityapekSAyAmAha-paryAyaviziSTaM dravyamiti- itthaM ca paryAyaviziSTadravyaprAhitve dravyavizeSaNatayA paryAyagrAhitvAnnaigamasya bhaavnikssepshtvmaayaatmityaashyH| saGgrahAdInAmapyuktadizA bhAvanikSepasahatvamityAha- ayaM ca nyAya iti- pAzcAtyanayAd vizeSopayogena vaiziSTyazAlinA pUrvanayena kizcidvizeSaviziSTadravyaviSayIkaraNalakSaNo nyAya ityarthaH / "saGgAharjusUtrayorapi" asya sthAne "sAhavyavahArayo rvyavahArarjusUtrayorapi" iti pATho yuktaH / uktanyAyasaGgamanaM cettham- parA-'parabhedena saGgrahasya dvaividhyaM prasthakavasatipradezadRSTAnte saGgrahasyAbhyupagamavaicitryamityAditaH sAmAnyato'vagamyata eva, yaduta-saGgrahanayasyApyavAntaravailakSaNyaM samastIti. tathA ca dravyArthikasyApi saGgrahasya yo'ntyaprabhedo yadanantaraM vyavahAranayasya pravRttiH sa pAzcAtyavyavahAranayena yathAbhUtaM dravyaM viSayIkriyate tathAbhUtameva dravyaM yadi gRhNIyAnna tarhi tasya vyavahAranayAd vizeSo bhavediti vyavahAranayAviziSTaH sa vyavahAranaye pravizanna saGgrahasya prabhedo bhavedato yadvizeSaviziSTaM dravyaM vyavahAranayo gRhNAti tadvyatiriktavizeSaviziSTameva dravyaM gRhNAti, dravyavizeSaNatayA vizeSaM gRhNato'pi tasya itarAvizeSaNatvalakSaNaprAdhAnyena paryAyaviSayakatvAbhAvAnna paryAyArthikatvam, dravyavizeSaNatayA paryAyaviSayakatvAca bhAvanikSepasahatvamapi yujyate, tathA vyavahArasya pAzcAtyaina RjusUtranayena yadvizeSaviziSTaM dravyaM viSayIkriyate tadvizeSaviziSTameva dravyaM yadi vyavahArAntyaprabhedena viSayIkriyeta tarhi tasya RjusUtrAdaviziSTatvena tatraiva praveze na vyavahAraprabhedatvaM syAdatastadvizeSaNAtiriktavizeSaNaviziSTameva dravyaM tena viSayI. kriyate, evaM coktadizA tasyApi paryAyArthikatvAprasaGgo bhAvanikSepasahatvaM ca ghaTatetarAm , RjusUtrasya tu kazcid dravyAthikatvamabhyupagacchati, kazcit punaH paryAyArthikatvaM pUtkurute, dravyArthikatve'pi tasya kiJcidvizeSaviziSTadravyasAhitvenopasarjanatayA paryAyagrAhisvAd bhAvanikSepasahatvamupapadyatetarAm , itthaM caturvapi dravyArthikeSu bhAvanikSepAbhyupagantRtvasya sambhavena na tasyAvyApakamiti yuktamuktam- 'nikSepA nikhilAH paraiH,' ityupasaMharati- iti naavyaapktvmiti| nanu naigamAdiprabhedAnAM sarveSAmekajAtIyAnAM samAnaviSayatvena viSayabhedAbhAvAt prathamanaigamAditazcaramanegamAdiprabhede'pi viSayavizeSasambhAvanaiva nAstIti kuta uktadizA bhAvanikSepasahatvaM naigamAdInAmityata Aha-svasajAtIyena veti-prathamanagamAdiravizuddho'ntyanagamAdistato vizuddha ityavizuddhanaigamAdireva viSayaparizodhanavyApRtavicArazreNimAruhyottarottarazuddhayAdhAnasamarthapUrvapUrvasvajAtIyena naigamAdinA zuddhimAsAdya tannibandhanaviSayavizeSAvagAhanasvabhAvarUpasya viSayavizeSaparyavasAnasya sambhAvanA'styevAntyanaMgamAdiprabhede ityekajAtIyatve samAnaviSayatve ca satyapi niruktasambhAvanayA bhAvanikSepasahatvamapi yuktimArgamazcatIti na doSakaNikA'pItyarthaH / itthaM ca uktaprakArAzrayaNatazca / etat bhAvanikSepasahatvam , ukkApekSAM vineti- dravyArthikasyApi dravyavizeSaNatayA paryAyaviSayatvena bhAvanikSepasahatvamiti bhAvanikSepasahatve dravyavizeSaNatayA paryAyaviSayatvasya yA'pekSA tAM vinetyarthaH, asya 'bhajanAkRtavizeSasyAnupapatteH' ityatrAnvayaH / davvaTriotti- iyaM ca sammatigatA gAthA, anayA ca gAthayA idaM pratipAdyateyaduta, kevalasya dravyasya kevalasya paryAyasya cAbhAvAt kevaladravyagrAhI dravyArthikaH kevalaparyAyagrAhI paryAyAthika ityevaM zukhajAtIyo dravyArthikaH paryAyArthikazca na vidyate kintu dravyArthiko'pi paryAyamavagAhate paryAyArthiko'pi dravyamavagAhata ityevaM samAnaviSayatve sati bhajanAkRto dravyArthikaparyAyArthikayorvizeSaH, bhajanA ca tatrokkApekSaveti / dvayorapi dravyArthikaparyAyArthikanayadvayasyApi "ubhayarUpAnekAnupraveza" ityasya sthAne "ubhayarUpAnekAntAnupraveza" iti pATho .yuktaH, ubhayarUpasya-dravyArthikatvaparyAthAthikatvobhayarUpasyAnekAntasya, dravyArthikaparyAyArthikanayayoryo'nupravezastasya, "davva Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| - nanu yadyevaM paryAyArthike bhAvanikSepa eva, zeSeSu catvAro'pi nikSepA abhimatAstadA maGgalavAde yaduktaM bhASyakRtA-" NAmAitiyaM datva TThiassa bhAvo a pajavaNayassa" [ vizeSAvazyakabhASyagAthA75 ] tti, tat kathaM saGgacchate ? tatrAha-dravyArthika bhidA traye-nAma-sthApanA-dravya-lakSaNe. maGgalavAde'bhihite, anyanmataM puraskRtamiti vizeSaH, svAtantryeNApi nAmAditrayaviSayatvameva dravyArthikasyeti tadabhiprAyeNa matAntareNa tatra tathoktirityarthaH, ata evoktaM tattvArthavRttAvapi -" atra cAdyA nAmAdayatrayo vikalpA dravyArthikasya, tathA sarvArSatvAt , pAzcAtyaH paryAyanayasya tathApariNati-vijJAnAbhyAm " iti // 83 // etanmatAvaSTambhakamAha dravyArthe guNavAn jIvaH, paryAyArthe ca tadguNaH / sAmAyikamiti proktaM, yadizA''vazyakAdiSu // 84 // nayAmRta-dravyArtha iti / yadizA''vazyakAdiSu prantheSu dravyArthikanaye guNavAn jIvaH sAmAyikam , paryAyArthikanaye ca jIvasya guNaH sAmAyikamiti proktaM tanmatametadityarthaH, atra dravya-paryAya. Dhio tti" ityAdinA yaH pAThaH-kathanaM tataH siddhasya / tatra dravyAthike paryAyAthike ca bhajanAkRtavizeSasyokApekSA vinA'nupapatterityasmAt kaarnnaadetdvshymbhyupgntvymityrthH| uttarArddha vyAkhyAtumavatArayati-nanviti / evam uktaprakAreNa / paryAyAthike sAmpratasamabhirUDhevambhUtAkhyazabda. nye| zeSeSu paryAyArthikabhinneSvakhilanayeSu / NAmA0 iti- " nAmAditrika dravyArthikasya bhAvaH paryavanayasya" iti saMskRtam / tatrAha uktAzaGkAyAM pratividhAnaM kathayati / bhidAM traye iti mUlasya vivaraNaM-nAma sthApanA-dravyalakSaNe iti, 'abhihite' iti pUraNam, 'puraskRtamiti vizeSaH' ityasya sthAne "puraskRtamiti zeSaH" iti pATho yuktH| "svAtantryeNApi" ityasya sthAne "svAtantryeNa" iti pATho yuktH| tatra mngglvaade| tathoktiH "NAmAitiyaM davaTThiassa bhAvo a pajavaNayassa" ityuktiH / iti evam / arthaH uttarArddhArthaH / ata eva uktamatAntarAzrayaNAdeva / tattvArthavRttipAThamullikhati-atra ceti-caturpu nikSepeSu madhye cetyarthaH / AdyA nAmAdayaH " nAmasthApanA-dravya-bhAvatastannyAsaH"[tattvArtha0 a0 1, sU05] iti sUtroktakramAkSarAnnAma-sthApanA-dravyAkhyAH / vikalpAH nikSepabhedAH / dravyArthikasya negama-saGgraha-vyavahArarjusUtrAkhyadravyArthikanaya catuSTayasyAbhimatAH / "tathA sarvArSatvAt" ityasya sthAne " tathA tathA sarvArthatvAt" iti pATho yuktaH, tathA tathA- tena tena rUpeNa, nAmasva-sthApanAtva-dravyatvabhAvatvairiti yAvat, sarvArthatvAt- sarvazabdAbhidheyatvAt , ghaTa ityucarite ghaTanAma ghaTAkRti-dravyaghaTa-bhAvaghaTAnAM sarveSAmevAvagamAdityarthaH / pAzcAtyaH uktasUtre sarvataH pazcAt paThitazcaramo bhaavnikssepH| paryAyanayasya saamprtsmbhiruuddhaivmbhuutaakhytrividhshbdnysyaabhimtH| tatra hetu:-tathApariNati-vijJAnAbhyAmiti- kSaNikA evArthakriyAkAritvAt santa iti sarve padArthAH kSaNikA eva, pUrvapUrvaghaTAdikSaNiko bhAva uttarottaraghaTAdibhAvarUpeNaiva pariNamate. nahi pUrvAparakAlAnugataM kiJcidapi nAmAdikaM samasti, arthakriyAkAritvalakSaNasattvasya kSaNikeSu sattvAt , pratikSaNaM bhinnabhinnasvarUpA eva bhAvA bhavanti, ta eva cArthakriyAvidagdhAH, nahi jalAharaNAdikA'rthakriyA nAmaghaTAdito jAyate kintu bhAvaghaTAdeveti uttarottarakSaNakudrapAtmakapUrvapUrvaghaTAd bhAvaghaTa eva samupajAyata iti bhAvaghaTasya bhAvaghaTAtmikA yA pariNatiH kArya tayA bhAvaghaTasyaiva bhAva ityasya vyavasthitiH, tathA ca ghaTa ityukta ApAmaraM bhAvaghaTasyaiva pratItirupajAyate na tu nAmaghaTAdInAmiti tathAvijJAnato ghaTazabdAd bhAvaghaTasya vijJAnAd bhAvaghaTakharUpa eva ghaTa ityarthaH // 83 // caturazItitamapadyamavatArayati- etanmateti- dravyArthikasya nAmAdayastrayo nikSepAH paryAyArthi kasya bhAvanikSepa ityabhyupa. gntRmtetyrthH| avaSTambhakam upoTUlakaM samartha kamiti yAvat / vivRNoti-dravyArtha itiiti| dravyArtha ityasya vivaraNaM-dvavyArthikanaye iti, paryAyArthe cetyasya vivaraNaM-paryAyArthikanaye ceti / taNa ityasya vivaraNaM Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyA samalaGkRto nayopadezaH / 255 nayayoH zuddhadravyaparyAyAveva viSayau, tatra paryAyadravyayobhinnayoH 'kuNDalatApannaM svarNa, patrasya nIlatA' ityAdAviva kalpitayorvizeSaNatvaM zabdaprayogaviSayatvamiti bhASyakRdabhiprAyaH, matAntarAbhiprAyeNa tu paryAyArthika eva dravyasya kalpitasya vizeSaNatvam , dravyArthike tu prAgupadarzitadizA paryAyasyAkalpita. syApi vizeSaNatvaM nyAyyameva, ubhayaviSayagrAhiNA naigamenobhayaviSayasya satyatAyA evAbhimAnAt, ghaTasya rUpAdaya iti prayoge prAmANikatvasyaitanmatenaivopattevyavahArasaGghayorudbhUtatvA-'nudbhUtatvAbhyAme. tatsamarthanasya naigamanayAnatirekadRSTyaiva malayagiryAdibhiruktatvAt , ata evoktaM devasUribhiH- dharmayo. dharmiNodharma-dharmiNozca pradhAnopasarjanabhAvena yad vivakSaNaM sa naikagamo naigamaH, saJcaitanyamAtmanIti dharmayoH 1, vastu paryAyavadvyamiti dharmiNoH 2, kSaNamekaM sukhI viSayAsaktajIva iti dharma dharmiNoH 3" jIvasya guNa iti, iti yat proktaM tadetanmatamavaseyamiti niruktapadyasyArtha ityrthH| etanmatopodvalakabhASyakRdabhiprAyamupadarzayati- atreti / dravyeti- dravyAthikanayasya dravyameva viSayaH paryAyArthikanayasya paryAya eva viSaya ityarthaH / tatretidravyArthikanaye viSayobhUte dravye bhinnasya paryAyasya kalitasya vizeSaNatvaM zabdaprayogaviSayatvalakSaNam , yathA- kuNDalatApannaM varNamityatra suvarNadravye bhinnasya kalpitasya kuNDalatAparyAyasya vizeSaNatvaM zabdaprayogaviSayatvam , paryAyArthikanaye viSayIbhUte paryAye bhinnasya kalitasya dravyasya vizeSaNatvaM zabdaprayogaviSayatvam , yathA-patrasya nolatetyAdau nIlatAlakSaNaparyAye bhinnasya kalpitasya patrarUpadravyasya vizeSaNatvaM zabdaprayogaviSayatvamityevaM bhASyakRto'bhiprAya ityarthaH / "bhAvaM ciya saddagayA sesA icchaMti savvanikkheve" [vizeSAvazyakabhASyagAthA- 1 iti bhASyAbhiprAyamupadartha dravyArSikasya nAmAdayastrayo vikalyAH, bhAvaH paryAyArthikasyeti matAntarAbhipretArthamupadarzayati-matAntarAbhiprAyeNa tviti / paryAyArthika eveti-paryAyAthikanaya eva viSayIbhUte paryAye kalpitasya dravyasya vizeSaNatvam , dravyArthikanaye punaH prAgupadarzitadizA 'pAzcAtyanayA vizeSopayogena vizeSamanubhavato'ntyanaigamena zuddhaparyAyaviziSTaM dravyaM viSayIkriyate' iti granthopadarzitamArgeNa akalpitasyApi-pAramArthikasyApi paryAyasya dravyArthikanayaviSayIbhUte dravye vizeSaNatvaM yuktamevetyarthaH / kathaM vyAthike viSayIbhUtadravye'kalpitasya paryAyasya vizeSaNatvamityapekSAyAmAha- ubhayaviSayagrAhiNeti- dravyArthika-paryAyArthikanayobhayaviSayasAmAnyAtmakadravya-vizeSAtmakaparyAyobhayagrAhiNA naigamanayena dravya-paryAyanayobhayaviSayadravyaparyAyobhayasya satyatAyA evAbhimAnAdityarthaH / "syaitanmate. naivopatte " ityasya sthAne "syaitanmatenaivopapatta" iti pATho yuktaH / ghaTasya rUpAdaya ityatra ghaTo'pi dravyasya paryAyo rUpAdayo'pi guNAH sahabhAviparyAyA dravyArthikasya vyavahArasya vizeSaviSayakasyodbhUtatvAdeva te viSayAH, ete ca vyaktaparyAyasvarUpeNa na dravyagrAhiNaH saGgrahasya viSayAH, kintvanudbhUtaM dravyasvarUpaM teSAM samastIti tadrUpeNAnudbhUtatvAdeva te viSayA ityevaM vyavahArasaGgrahanayayorudbhUtatvAnudbhUtatvAbhyAM ghaTasya rUpAdaya ityasya samarthanaM yanmalayagiriprabhRtibhirukaM tadapi sAmAnya-vizeSo bhayaviSayakasya naigamasya yat sAmAnyAvagAhisvarUpaM tadabhedaH saGghahasya, yazca vizeSAvagAhisvarUpaM tadabhedo vyavahArasyeti kRtvA naigamanayAnatirekAzrayaNato naigamanayanavetyAha-vyavahAra-saGgahayoriti / gauNa-pradhAnabhAvena naigamasya dravyArthikasyApi sAmAnya-vizeSobhayaviSayakatvamityatra devasUrivacanasaMvAdamAha-ata eveti-negamasya sAmAnya-vizeSobhayaviSayakatvAdevetyarthaH / dharmayoriti-dharmayoH pradhAnopasarjanabhAvena yad vivakSaNaM sa naigamaH, evaM dharmiNoH pradhAnopasarjanabhAvena yad vivakSaNaM sa naigamaH / kathametatrayANAM naigamatvamityAkADAnivRttaye-naikagama iti- naike aneke gamA bodhaprakArA yasya sa naigama iti naigamapadaniruktyA anekaprakArabodhajanakavAkyAnAM naigamatvamiti tattadvAkyajanyabodhasyApi naigmtvmuppdyte| tatra dharmayoH pradhAnopasarjanabhAvena vivakSaNarUpanaigamasya prathamasya nidarzanamAha-saccaitanyamAtmanIti dharmayoriti- saccaitanyamAtmanIti vAkyena AtmarUpadharmiNi sattvaviziSTacaitanyarUpadharmasya vidhAnam , tatra caitanyarUpadharmasya vizeSyatvena prAdhAnyena vivakSaNaM sattvarUpadharmasya tatra vizeSaNatvenopasarjanatayA vivakSaNamiti / dharmiNoH pradhAnopasarjanabhAvana vivakSaNarUpadvitIya negamabhedasya nidarzanamAha-vasta paryAyavahavyamiti dharmiNoriti-atra vastvAtmake dharmiNi payAyavadvyarUpasya dharmiNa* stAdAtmyena vidhAnam , tatra dravyarUpasya dharmiNo vizeSyatvena prAdhAnyena vivakSaNam, tatra paryAyarUpadharmiNo vizeSaNatvenopa Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| [pramANa0 pari0 sU0 8, 9, 10.] iti, atra hi pradhAnopasarjanabhAvo vizeSya-vizeSaNabhAvena na tu kalpitatayA, na caivamasya pramANAtmatvAnuSaGgaH, dharma-dharmiNoH prAdhAnyenAtra jJapterasambhavAt , tayoranyatara eva hi naigamena pradhAnatayA'nubhUyate, prAdhAnyena dravya-paryAyadvayAtmakaM cArthamanubhavad vijJAnaM pramANaM neyam , nAnyat , ityasyArthasya tadntha eva vyaktatvAt , navA naye vizeSaNaM kalpitameveti prAcInamate'pi niyamaH, ' "sAvajajogavirao" [ ] ityatra saGgrahanayasvIkRtAtmasAmAnyasAmAyikavidhiniyamanAya pravRttAnAM paryAyazuddhimatAM vyavahArAdinayAnAM yAvadevambhUtamuttarottaraparyAyakadambakavizeSaNoparAgeNaiva pravRttidarzanAt , na ca tatra paryAyanayAnAM saGgrahasvIkRtavidhivizeSaparyavasAnArtha paryAyavizeSaNamudrayA pravRttAvapi 'savizeSaNa0' ityAdinyAyAcchuddhaparyAyavidhAveva tAtparyAt , svaviSaye anyanayArthavizeSaNasya sarjanabhAvena vivakSaNam / dharma-dharmiNoH pradhAnopasarjanabhAvana vivakSaNarUpatRtIyanagamabhedasya nidarzanamAha-kSaNamakaM sukhI viSayAsakajIva iti dharma-dharmiNoritIti-kSagamekaM sukhI viSayAsaktajIva iti vAkyasya viSayAsaktajIvasya kSaNamAtraM sukhamityatra paryavasAnam , tatra sukharUpadharmasya vizeSyatvena prAdhAnyena vivakSaNaM viSayAsaktajIvarUpadharmiNo vizeSaNakhenopasarjanatayA vivakSaNamiti / atrAkalpitatvena prAdhAnyaM kalpitvenopasarjanatvamityevaM pradhAnopasarjanabhAvo na, kintu vizeSyatvena prAdhAnyaM vizeSaNatvenopasarjanatvamityevaM pradhAnopasarjanabhAva ityAha- atra hIti / "na tu kalpitatayA" ityasya sthAne "na tu kalpitAkalpitatayA" isa pATho yuktaH / nanu dharmiNo dravyasya sAmAnyAtmano dharmasya paryAyAtmano vizeSasya ca prAhitvAt sAmAnya-vizeSobhayagrAhiNa ekasya naigamanayasya pramANAtmakatvaM prasajyata ityAzaGkaya pratikSipatina ceti / evaM dharma-dharmyubhayagrAhiye / asya naigamanayasya / prAdhAnyena sAmAnyavizeSobhayagrAhitve satyeva sAmAnyavizeSobhayAtmakavastugrAhitvAjjJAnasya prAmANyamiSTam , naigamasya vekasya prAdhAnyena na nirukobhayagrAhitvamiti na pramANAsmakatvaprasaGga iti niSedhahetumupadarzayati-dharma-dharmiNoriti / atra naigame / tayoH dharma-dharmiNoH / prAdhAnyena tayograhaNaM naigamena mA bhUta, pradhAnopasarjanabhAvena tayorgrahaNAdapi kiM na naigamasya pramANatvaM prasajyata ityAkAGkhAyAmAhaprAdhAnyeneti / nAnyaditi-prAdhAnyena dravya paryAyadvayAtmakAAgrAhakaM jJAnaM na pramANamityarthaH / na cAyamartho mayaiva paribhAvitaH, kintu zrImadbhirdevasUribhireva prakaTito'yaM viveka ityAha- ityasyArthasyeti- uktasvarUpasya pramANa-tadanyavivekarUpArthasyetyarthaH / tahrantha eva devasUrinirmitaratnAkarAkhyagrantha eva / nanu naye vizeSaNaM kalpitameveti niyamAdakalpitasya vizeSyatvA prAdhAnyaM kalpitasya vizeSaNatvAdupasarjanatvamiti pradhAnopasarjanabhAvasya vizeSya-vizeSaNabhAvarUpatve'pi vizeSaNasya kalpitatvamAyAtamevetyAzaGka pratikSipati-naveti- prAcInamate'pi naye vizeSaNaM kalpitameveti niyamo netyanvayaH / niSedhe hetumAhasAvajeti- " sAvadyayogavirataH" iti saMskRtam / ityatra ityasyAM gAthAyAm , saGgraheti- saGgrahanayena svIkRto ya Atma. sAmAnyaM sAmAyikamiti vidhistasya niyamanAya niyamanArtha pravRttAnAM paryAyazuddhamatAM- zuddhazuddhatarazuddhatamaparyAyAvagAhinAM vyavahArAdinayAnA- vyavahArarjusUtrasAmpratAdinayAnAmevambhUtanayaparyantamuttarottaraparyAyakadambakarUpaM yat saGgrahanayaviSayIbhUtAtmasAmAnyarUpavizeSye vizeSaNaM taduparAgeNaiva pravRttidarzanAdityarthaH, tathA ca saGgrahanayaviSayAtmasAmAnyasya tattatparyAyavizeSa. viziSTAtmasAmAnyarUpatopapAdakAnAM vyavahArAdinayAnAM viSayAstattatparyAyA vizeSaNIbhavanto'pyakalpitA eva, anyathA teSAM kalpitatve tadviziSTAtmasAmAnyasvarUpaparyavasitasya saGgrahanayaviSayasyApi kalpitatvaM syAdityAzayaH / 'na ca' ityasya 'vAcyam' ityanenAnvayaH / tatra " sAvajjajogavirao" ityAdigAthAyAm / paryAyanayAnAmityasya prvRttaavpiiynenaanvyH| saGkaheti- saGgrahanayena svIkRto ya AtmasAmAnyalakSaNasAmAyikasya vidhistasya vizeSe vyavahAranayAdiviSayIbhUtatattatparyAya viziSTAtmasAmAnyasAmAyikavidhisvarUpe paryavasAnArtham , paryAyavizeSaNamudrayA pravRttAvapi-paryAyasya vizeSaNavidhayA'vagAhane pravRttAvapi, *savizeSaNau vidhi-niSedhau vizeSyabAdhe vizeSaNamupasakAmataH iti nyAyAcchudaparyAyavidhAveva tAtparyAt, evakAreNa paryAyaviziSTasAmAnyavidhau paryAyasya vyavacchedaH, tathA ca svaviSaye saGgrahanayaviSaye AtmasAmAnye, manyanayArtha. vizeSaNasya vyavahArAdinayaviSayIbhUtatattatparyAyarUpavizeSaNasya, kalpitatvameva evakAreNAkalpitatvavyavacchedaH / pratikSepa Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNimyAM samalaGkato nyopdeshH| 257 kalpitatvameveti vAcyam , evaM sati sarvavizeSaNAnAmekadharmAkAGkSAvidhuratvena vAkyabhedaprasaGgAt , na ca nayavAkyAnAM pratyekaM nirAkAsatve'pyavayavAnAM nyAya iva syAdvAde vAkyaikavAkyatvaM sarvatraivopapAdayidhyAma ityapi sAmpratam , ekaikasya zatabhedatvena sarvatraikarIterabhAvAd viziSTavaiziSTyabodhasya durapalApasvAt , evamapi naigame prAcyabhedAtizAyakavizeSaNasyAkalpitatvadhrauvyAceti kimatipallavitena // 84 / / tadevaM matAntareNa dravyArthike nAmAdinikSepatrayameveti samarthitam , atha bhASyakAramatenaiva "NAmAitiyaM dabaTThiassa bhAvo a pajavaNayassa" [vizeSAvazyakabhASyagAthA-75] iti maGgalavAdIyabhASyapratIkasya "bhAvaM ciya saddaNayA sesA icchaMti savvaNirakeve" [vizeSAvazyakabhASyagAthA ] ityapretanavacanena sahAvirodhaM samarthayannAhaM ghaTopayogarUpo vA, bhAvo drvyaarthike'mtH| tena tatra trayaM proktamiti jAnImahe vayam // 85 // nayAmRta0-ghaTopayoga iti / veti pakSAntare, ghaTopayogarUpo bhAvo dravyArthike'mata:-aniSTaH, hetumupadarzayati- evaM satIti- paryAyanayAnAM zuddhaparyAyavidhAveva tAtparyAbhyupagame satItyarthaH / sarvavizeSaNAnAmitiyadi vyavahArAdinayaprabhavavAkyairvyavahArAdinayaviSayatattatparyAyAtmavizeSaNaviziSTAtmakasAmAnyaviSayakazAbdabodho bhaved, bhavet tadA vizeSyasyAtmasAmAnyasyaikatvAt tanniSThAvizeSyatAdvArA sarvaparyAyasvarUpavizeSaNaniSThaviSayatvAnAM parasparanirUpya-nirUpaka- . bhAvalakSaNAkAsAsadbhAvAt sAkSAt paramparayA vA parasparanirUpya-nirUpakabhAvApannaviSayatAkaikabodhajanakatvalakSaNamekavAkyatvaM nayavAkyAnAm, yadA tu saGgrahaprabhavavAkyajabodhasya na vyavahArAdinayatastattatparyAya kadambAruSitasAmAnyaviSayakabodhasvarUpe paryavasAnaM kintu vyavahArAdinayaprabhavavAkyairazuddhatattatparyAyaviSayakabodhAnAmevAvirbhAvastadA niruktAkAGkhAbhAvAt sAkSAt paramparayA vA nirUpya-nirUpakabhAvAnApannavibhinna viSayatAkabodhajanakatvalakSaNavAkyabhedasyaiva prasaGgAdityarthaH / 'na ca' ityasya * sAmpratam' itynenaanvyH| avayavAnAM pratijJA-hetUdAharaNopanaya-nigamanasvarUpANAM paJcAnAmavayavAnAm , nyAya iveti- nIyate- prApyate vivakSitArthasiddhiraneneti nyAya iti vyutpattyA niruktapaJcAvayavasamudAya eva nyAyastatra yathA'vaya. vAnAM vAkyaikavAkyatvaM tathetyarthaH / syAdvAde saptanayavAkyasamUhalakSaNasyAdvAde, vAkyaikavAkyatvaM nayavAkyAnAM niruktavAkyaikavAkyatvam / niSedhe hetumAha-ekaikasyeti-pratyeka vyavahArAdinayAnAM zatavidhatvena taiH sambhUyaikavidhabodhasyotpAdayitumazakyatvena pratyekaM, sarvatra sarvanayavAkye, ekarIteH bodhaniyamanavidhAyA ekasyA abhAvAdityarthaH / viziSTavaiziSTyabodhasya durapalApatvAditi-anubhUyamAnasya samastanayavAkyenakasya viziSTavaiziSTyabodhasya paryAyanayAnAM zaddhaparyAyavidhAyakatvAbhyupagamamAtreNApalapitumazakyAdityarthaH / evamapi svaviSaye anyanayArthavizeSaNasya kalpitatvAbhyupagame'pi / naigama iti- naigamanaye sarvanayAt prathamapravRttau tasya yaH prAcyabhedaH prAthamiko bhedastasyottarottaranaigamabhedAdatizAyaka vailakSaNyaprayojakaM yad vizeSaNaM yadviziSTasAmAnyAdiviSayakatvenAnyavizeSaNaviziSTasAmAnyAdiviSayakAduttarottaranagamaprabhedAt sa vyAvRtto bhavati, anyathA sarvasya naigamajAtIyasya sAmAnyaviSayakasya vizeSaviSayakasya vA sAmAnyaviSayakanagamatvena vizeSaviSayakanagamatvena vA samAnakharUpatve'vAntaravalakSaNyaM na syAditi tasya vizeSaNasya saviSaye'nyanayArthavizeSaNatvAbhAvenAkalpitasyAvazyakatvena tatra pradhAnopasarjanabhAvasyAkalpitatva-kalpitatvAbhyAmupapAdayitumazakyatvena vizeSyavizeSaNabhAvata evopapatterityarthaH // 84 // pazcAzItitamapadyamavatArayannAha- tadevamiti / tat tasmAt , evam anantaropavarNitaprakAreNa, anyat spaSTam / vivRnnoti-ghttopyogetiiti| "ghaTopayoga iti" asya sthAne "ghaTopayogeti" iti pATho mUlapratIkAnukUlaH / pakSAntarArthaka ityAvedanAyAha-veti pakSAntare iti| amata iti mUlasya vivaraNam-aniSTa iti / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 nayAmRtatarANI-taraGgiNItaraNibhyAM samalahato nyopdeshH| tena tatra-mAlavAde dravyArthika, trayaM-nAmAdinikSepatrayaM proktaM, na tu sarvathAbhAvAnabhyupagamAbhiprAyeNa jalAharaNAdipariNatirUpamAvaghaTasya dravyArthikenApyabhyupagamAditi vayaM jAnImahe, tathA ca bhASye pUrva zuddhacaraNarUpabhAvamaGgAmadhikArapravRtte gamAdinA alAharaNAdirUpabhASaghaTAbhyupagame'pi ghaTopayogarUpa. bhAvaghaTAmabhyupagamAt taniSedhoktiH, agre tu vyavasthAdhikArAt vizeSoktiriti na virodha iti bhAvara, "jAnImahe" ityanema svosprekSayA sAmAnyato jhAte'pyarthe vizeSaviveke bahuzrutAH pramANamityabhivyajyate // 85 // ukta nikSepacatuSTayam , prasiddhaM ghaTamevodAharaNIkRtya vivecayannAha tatra nAmaghaTaH klupto, ghaTanAmnA pttaadikH| . taccitraM sthApanA dravyaM, mRdbhAvo raktatAdikaH // 86 // nayAmRta-tatreti / tatra -nikSepacatuSTayamadhye, ghaTanAmnA klamaH paTAdiko'pi nAmaghaTa ucyate, nAnA gheTa iti vyutpattaH, tathA caitallakSaNam. "yad vastuno'bhidhAnaM sthitamanyArthe tadarthanirapekSam / paryAyAnabhidheyaM ca nAma yAdRcchikaM ca tathA // " tena pakSAntare ghaTopayogarUpabhASasya draSyArthike'niSTatvena / tatreti mUlasya vivaraNaM-maGgalavAde dravyAthike iti / prayamityasya vivaraNaM- nAmAdinikSepatrayamiti- nAma sthApanA-dravyanikSepatrayam , tat kiM ghaTopayogAtmakabhAvAtirikto bhAvaghaTaH pakSAntare'bhyupagata evelapekSAyAmAha-na viti- sarvathA bhAvAnabhyupagamAbhiprAyeNa maGgala vAde dravyArthike nAmAdinikSepatrayaM na punaH proktmityrthH| tatraiva hetumupadarzayati-jalAharaNAdIti- jalAharaNAdikAryakAripRthubudhnodarAdyAkAralakSaNA yA mRdAdeH pariNatistadrupasya bhAvaghaTasya dravyArthikanayenApyabhyupagamAdityevaM vayaM yazovijayavAcakA jAnImahe- avagacchAma ityrthH| tathA ca pakSAntare dravyArthike upayogasvarUpasyaiva bhAvaghaTasyAnabhyupagamo na tu jalAharaNAdikAryakAripRthubudhnodarAdyAkArasvarUpabhAvaghaThasyeti viveke c| taniSedhoktiH dravyArthike bhaavnikssepnissedhoktiH| agre ta agretanabhASye punH| vyavasthAdhikArAt dravyArthiko nikSepeSu madhye amuM nikSepa svIkaroti paryAyArthikazcAmuM nikSepamurarIkarotItyevaM vyvsthitipryojntH| vizeSoktiH paryAyArthiko bhAvanikSepameva svIkaroti dravyArthikazca nikSepacatuSTayamapyurarIkarotIti vishessaavedikoktiH| iti etasmAd vivekAt / na virodhaH bhASyasthitapUrvottaravacanayorna virodhH| 'jAnImahe ityanena' ityasya 'abhivyajyate' ityanenAnvayaH / kimabhivyajyata ityapekSAyAmAha-svotprekSayeti- etadvanthakartR. yshovijyvaackgtaanyaatishaayiklpnaavishessaatmksmbhaavnyetyrthH| vizeSavivike ito'pi viziSTAvagatiphalakavizeSa. vibhajane / bahuzrutAH vayamapi bahuzrutA eva tathApyasmadapekSayA'pi ye bahuzrutA analpasiddhAntohApohasamasta eva, vizeSaviveke pramANamityarthaH // 85 // SaDazItitamapadyamavatArayati-ukaM nizpacatuSTayamiti-asya 'vivecayan ' ityanena sambandhaH / vivRNotitabetIti / tatrelasya vivaraNa-mikSepabatuSTayamadhya iti / ghaTanAmnA klaptaH ayaM ghaTazabdAdavagantavya ityevamAdhunikasaGketaviSayIkRtaH, paTAdiko'pItyatrApirevakArArthe, tena paTAdika eveti tadarthaH, na tu samuccayArthakatvamasya sambhavati bhAvaghaTasya ghaTazabdaparyAyakalazakuTAdizabdAbhidheyatvena nAmaghaTatvAsambhavAt / kathaM paTAdiko nAmaghaTa ityapekSAyAmAha-nAmneti- nAmnA ghaTo mAmaghaTa ityevaM nAmaghaTasya vyutpattanirvacanAdityarthaH, paTAdikaH kevalaM nAmnaiva ghaTo jalAharaNAdilakSaNabhAvaghaTakAryakAritvAbhAvAnna vastugatyA ghaTa itybhisndhiH| tathA ca niruktavyutpattyAzrayaNena paTAdikasya nAmaghaTavAcyatvavyavasthitau ca / etallakSaNaM nAmanikSepasya lakSaNam / nAmanikSepalakSaNapratipAdakasya " yad vastuno. 'bhidhAnaM0" ityAdipadyasyArthamupadarzayati-ayamiti-anantaramevAbhidhIyamAna ityrthH| abhidhAnamityasyArthakathanaM Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmatataraGgiNI-taraGgiNItarasimyAM samalakho bayopadezaH / 259 zrayametadarthaH-yad vastuna:-jIvAdeH, nAma-yathA gopAladArakasyendra iti, sthitamanyArtha iviparamArthata tridazAdhipe'vasthAnAt , tadarthanirapekSamiti-indrArthanirapekSam , 'idi paramaizvarye' iti dhAtvarthasya gopAlake'bhAvAt , tathA paryAya:-zaka-purandarAdibhiH, nAbhidhIyate iti pavambhUtaM nAma, iha nAma-nAmavatorabhedopacArAd gopAlakavastyeva nAmocyate, tathAnyArthe'vartamAnamapi kizcid yAdacchikaM-DitthaDavitthAvivacanam, cazabdAditvaraM yAvadravyamAvi ca bAhyam , yat tu " NAma [ AvakahiyaM ]' iti sUtre proktaM tat pratiniyatajanapadasaMjJAmAzrityaiveti dhyeyam / nanu -- gaGgAyAM ghoSaH' ityatra gaGgApadena gaDAvIramabhidhIyate, tatra kiM nAmanikSepasya pravRttiruta nikSepAntarasya ? nAyaH-jAhnavyAdiparyAyAbhidheyatvena tatra . nAmanikSepApravRtteH, nApi dvitIyaH,-prasiddhanikSepAntarAviSaye tatrAprasiddhanikSepakalpane tadiyattAkSatiprasagAditi cet ? na-" jattha ya jaM jANijjA, NirakevaM Nirikave giravasesaM" [anuyogadvAre gA0 1] naameti| gopAladArakasyendreti yannAma tat kathamanyArthe sthitamityapekSAyAmAha-paramArthata iti / indrArthanira. pekSamiti - indrazabdasya niruktilabhyo yo'rthastadanapekSamiti tdrthH| kathamindra zabdArthanirapekSamityAkAGkhAyAmAha- idItiididhAtuH paramaizvaryarUpArthe vartata iti paramaizvaryarUpasya dhAtvarthasya gopAladArake'bhAvAd bhavati gopAladArake indreti nAma tadarthanirapekSamityarthaH / "gopAlake'bhAvAt" ityasya sthAne ' gopAladArake'bhAvAt" iti pATho yuktH| paryAyAnabhidheyaM cetyasyArtha kathayati-paryAyairiti- indrazabdasamAnArthakairityarthaH, yena zabdena saha yasya zabdasyaikapravRtti. nimittakatvaM sa zabdastasya zabdasya paryAya iti indrAbdasya yadeva pravRttinimittaM tadeva zakAdizabdasya pravRttinimittamiti bhavanti indrazabdasya zakAdizabdAH paryAyAH / nigamayati- evambhUtaM nAmeti / evambhUtaM gopAladArakavastu tat kathaM nAma ? gopAladArakasyArtharUpatvAnnAmnazca zabdAtmakatvAdisata Aha-iheti- prakRte ityarthaH / viruddhadharmAkAntayornAma-nAmavatoH paramArthato'bhedAsambhavAdAha- abhedopacArAditi / 'gopAlakavastyeva" ityasya sthAne " gopAladArakavastveva" iti pATho yuktaH / tathA evam / anyAthai yatrArthe idAnIntanapuruSaiH saGketitaM tadbhinne'rthe / avartamAnamapi vAcyavAcakabhAvasambandhena vRttivikalamapi, AdhunikasaGketaviSayIbhUtArthabhinnArthAvAcakamapIti yAvat / kizcit parimitam , yAracchikaM svecchayaiva kenApi puruSeNAbhinavavyavahArapravRttaye kASThamayahastyAdivastuni vAcakatayA paribhAvitam , etAdRzaM kimityapekSAyAmAha-DitthaDavitthAdivacana miti / cazabdAta 'yAdRcchikaM ca' iti ckaaraat| itvaraM yatkidhikAlasthAyi, yAvAvyabhAvica yAvatkAlamabhidheyamavatiSThate tAvatkAlamanuvartamAnam, sat nAma, grAhyaM jJAtavyam / nanu nAmA'bhidheyasya vinAze'pi yAvalokAnAM vyavahAraH pravartate tAvatkAlAvasthAyitvAd yAvatkRthika sUtre bhaNitaM tat kathamityata Aha-yattviti / NAma jAvakahiyaM nAma yAvatkathikam / tat nAmno yAvatkathikatvakathanam, pratiniyatA yA janapadasaMjJA-amukadezavizeSasyAmukanAma tAmavalambya nAmno yAvatkathikatvakathanaM sUtre ityarthaH / zaGkA-samAdhAnAbhyAM nAmanikSepasya vizeSA'vagati ziSyANAmAdhAtuM parasya zaGkAmutthApayati-nanvityAdinA / 'abhidhIyate' ityasya 'pratipAdyate' ityarthaH, tena gApadena gaGgAtIrasya zaktyA pratipAdanAbhAve'pi na ksstiH| nAdya iti-nAmanikSepasya pravRttiriti pakSo na sambhavatItyarthaH / niSedhe hetumAha-jAhnavyAdIti- gaGgAtIre ghoSa ityavagataye yathA gaGgAyAM ghoSa iti vAkyaM pravartate tathA jAlavyAM ghoSa iti bhAgIrathyAM ghoSa ityAdivAkyAnyapi pravarvayituM zakyanta eveti jAhavyAdiyoM gaGgApadasya paryAyastadabhidheyatvena- tatpratipAdyatvena tatra gaGgAtIre nAmanikSepaprAttyasambhavAt- nAmanikSepalakSaNasanniviSTasya paryAyAnabhidheyatvasya tatrAbhAvAdityarthaH / tatra nikSepAntarapravRttiriti dvitIyavikalpaM pratikSipati-nApi dvitIya iti / niSedhe hetamAha-prasiddhati-prasiddhasya nikSepAntarasya nAmanikSepabhinnasya sthApanA-dravya-bhAvanikSepatrayasyAviSaye tatra gamA'tIre'prasiddhasya- prasiddhanAmanikSepAdicatuSTayabhinnasya nikSepasya kalpane tadiyattAyAH-nikSepAzcatvAra evetyevaM nikSepeyattAyAH kSatiprasaGgAdityarthaH / ukkAzaGkAyAM pratividhAnamAha-neti / jatthati- " yatra yaM jAnIyAnikSepaM nikSepeniravazeSam" iti saMskRtam / tyanena ityAdigAthAvacanena / yathAparikSAnaM parijJAnamanatikramya / nikSepAntarakalpanAyAH prasiddhanikSepa Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| ityanena yathAparijJAnaM nikSepAntarakalpanAyA apyanumatatvena doSAbhAvAt , astu vA tatrAbhiprAyakI sthApaneva, bhavatu vA vaijJAniko bhAvanikSepa eva, gaGgApadena tIre gaGgAbhedAbhivyaktiM vinA gaGgAgatazaityapAvanatvAdidharmayogasyAbhivyaJjayitumazakyatvAt , etacca vipazcitamalakAracUDAmaNivRttAvasmAbhiH, tat ki zaktilakSaNAnyataravRtterapekSita(?)zabdasaGketaviSayatvameva nAmalakSaNam , 'sthitamanyArthe ' ityatrAne kArthavAcyavyAvRttaye ' azakyArthe ' iti karaNAcchakyasya 'paryAyAnabhidheyaM ca' ityanena lakSyasya ca vyAvRttau tAtparyAt, omiti cet ? tarhi rUpasatyAdiviSaye ativyAptiH, tasya dravyanikSepaviSayatvena ctussttyaatiriktnikssepklpnaayaaH| doSAbhAvAt nikSepeyattAkSatiprasaGgasyeSTApattirUpatayA doSatvAbhAvAt , nikSepAnantyasyaiveSTa. tvAditi bhAvaH / nikSepAzcatvAra evetyabhyupagame'pi nAmanikSepabhinna prasiddhanikSepaviSaya evAyamiti na nikSepeyattAkSatirityAhaastu veti / tatra gnggaatiire| AbhiprAyikI zaitya-pAvanatvAdipratipattiprayojanAbhiprAyeNa gaGgAyAM ghoSa iti prayoktu. gaGgAtIre gaGgAyA yA asadbhUtasthApanA tadabhiprAyaviSayaH, sthApanaiva sthApanAnikSepa evetyarthaH / athavA gaGgApadazakyArthasya gaGgAjalapravAhasyAbhedAdhyavasAya eva gaGgAtIra iti gaGgAtIraM gaGgaiveti kRtvA bhAvanikSepa eva tatreyAha-bhavatu veti / vaijJAnikaH vastuto gaGgAtIrasya gaGgAtvAbhAve'bhedAdhyavasAyato gaGgAtvaM tatreti vijJAnakRtaH / kathaM vijJAnakRto bhAvanikSepastatrAzrIyata ityapekSAyAmAha- gaGgApadeneti-gaGgAtIraM yadi gaGgApadena gaGgAbhinnatayA'bhivyaktaM syAt tadaiva gaGgAgatasya zaityapAvanatvAdidharmasambandhasyAbhivyaJjanaM tatra bhavennAnyathetyatastatra gaGgApadena gAbhedAbhivyaJjanamAvazyakamityetasmAt kAraNAd gaGgAyAM ghoSa ityatra nAmanikSepa evetyarthaH / uktArthasya vizeSato'vagataye'smatkRtA'laGkAracUDAmaNivRttiravalokanIyA vicakSaNairityAvedanAya zrIyazovijayopAdhyAyA AhuH- etacceti / asmAbhiH zrIyazovijayopAdhyAyaH / atra paraH pRcchatitat kimiti / "rapekSita" ityasya sthAne " rupekSaiva ?" iti pATho yuktaH, yadi lakSye'pi gaGgAtIre na nAmanikSepapravRttiH, zakye tu nAmanipakSepravRttiranabhyupagataivetyetasmAt kAraNAt kiM zaktilakSaNAnyatarAtmikA yA padasya vRttistasyA upekSaiva kimityarthaH / evaM sati nAmanikSepalakSaNaM yat paryavasita tadAha-zabdasaGketaviSayatvameva, nAmalakSaNamiti / nanu zabdasaGketaH zakye lakSye ceti zabdasaGketaviSayatvasya zakya-lakSyayoH sattvAduktalakSaNasya tayorativyAptirityata AhasthitamanyArtha ityatreti- nAmalakSaNapratipAdakapadye yat 'sthitamanyArthe ' iti vacanaM tatretyarthaH / anekArthavAcyA vyAvRttaye anekArtho yo gavAdizabdastasyaikArthabhinno yo vAcyo dvitIyo'rthastasya tasmin vA nAmalakSaNasya vyAvRttaye vyavacchedAya; yadi sthitamanyArtha ityeva syAt tadA gopadaM gobhinnavANyAdilakSaNe'theM sthita gorUpazakyA nAmanikSepo bhavet, zabdasaGketaviSayatvasya tatra sattvAdatastasyAvRttaye 'anyArthe ' ityasya sthAne 'azakyArthe' iti karaNAcchakyasya gorUpArthasya, asya 'vyAvRttau' ityatrAnvayaH / gaGgAyAM ghoSa ityatra gaGgApadamazakyArthe tIrarUpArtha eva sthitamiti tIre tasya nAmanikSepatvavyAvRttaye tvAha-paryAyeti - paryAyalakSaNavAkyaghaTakena 'paryAyAnabhidheyaM' ityanena vacanena lakSyasyagaGgAtIrarUpArthasya vyAvRttau - nAmanikSepatvavyAvRttau niruktnaamlkssnnkrtustaatpryaadityrthH| tatrottaramAzaGkate- omiti cediti- atra svIkArArthaka 'o' iti zabdaH, tathA ca zakti lakSaNAnyataravRttarupekSA bhavadAzaGkitaM nAmalakSaNaM zakyalakSyavyAvRttaye lakSaNaghaTakamazakyArtha iti vacanaM ca svIkriyata eveti tadarthaH / praSTokottaraM dUSayati-rUpeti-"rUpasatyAdiviSaye" ityasya sthAne "rUpavatyAdyasatyAdiviSaye" ityevaM pATho bhavitumarhati; anyAdRzo vA pATho yadyatra syAt tadA sAGgatyamaJcatIti vicAraNIyaM sudhIbhiH, 'rUpavatyAdyasatyAdiviSaye' iti pAThaM samAlambya vyAkhyAyate-yadya pyAkRtAvapi zabdasya zaktiriti zakyavyAvatakavizeSaNata eva sthApanAyA AkRtirUpAyA vyAvRttiH, bhAve tu zaktirastyeveti tata eva bhAvasyApi vyAvRttiH, jAtistvanugatatvAd dravyameveti jAtau zakteH svIkArAjAtirUpatvAd dravyasyApi zakyatvamiti zakyavyAvartakavizeSaNato dravyasyApi vyAvRttiH, tathApi kalpitarUpavatyAdisaMjJakanAyikAvarNanAtmakanAyikAkhyAyikAyA asatyAdiviSaye kalpitAdinAmakanAyikA. tadbAmAdyAtmakaviSaye tadvacanasya nAmanikSepatvaM syAd yatastAdRzArthe vyavahAra:pathAnavatIrNe na zaktirnApi lakSaNA rUpavatyAdizabdasyAta: zakya-lakSyabhinnaH so'rtha iti niruktanAmanikSepalakSaNasya ttraativyaaptirityrthH| nanu tasya lakSyatvAt tatrAtivyAptirUpatA na lakSaNasamanvayasyetyata Aha-tasyeti-rUpavatyAdiviSayasye Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / 261 [tatraiva sA ] iti cet ? na-uktalakSaNa eva bhAvanikSepaviSayAbhedavyavahAraupayikarUparAhityavizeSaNadAne doSAbhAvAt , nirUDhalakSaNAyAH svIkAre tu lakSaNAyA nirUDhatvajJApakaM vacanameva nikSepaH, tadviSayavizeSa. stvanyavyAvRttyAdinA yathAvyavahAraM svIkArya iti nAtiprasaGga iti dik / / taccitraM sthApaneti-tasya-ghaTasya citraM-patrAdilikhita AkAraH sthApanA, tallakSaNaM caivaM smarati" yat tu tadarthaviyuktaM tadabhiprAyeNa yacca tatkaraNi, lepyAdikarma tat sthApaneti kriyate'lpakAlaM ca // " [ etadartho'yaM-yat-vastu, tadarthaviyukta-bhAvendrAdyartharahitaM, tadabhiprAyeNa-tadbuddhyA, karaNiHAkRtiH, yaccandrAdyAkRti lepyAdikarma kriyate, cazabdAdAkRtizUnyaM cAkSanikSepAdi tat sthApaneti, taJcAlpakAlamitvaramityarthaH, cazabdAMda yAvadvyabhAvi ca / mRdvyamiti-ghaTakAraNIbhUtA mRdeva dravyaghaTa ityarthaH, tallakSaNamidamtyarthaH / dravyanikSepaviSayatveneti- anAdyanantasvarUpe bhave sambhAvyate rUpavatyAdiko niruktAkhyAviSayaH kazcidAsIt bhaviSyati vetyatItAnAgatakAlikavastvAtmanA'dhyavasite tasminnatItAnAgatapadArthaviSayakasya dravyanikSepasya viSayatvena nAmanikSepatvasya tatrAniSTatvAdityarthaH / uttryti-neti| bhAveti-yadyapi dravyanikSepaviSayo bhAvanikSepaviSayo na bhavati tathApi ayaM rAjA bhAvI bhUto veti pratisandhAya rAjaparyAyakaraNe rAjaparyAyakAya vA dravyarAjani bhAvanikSepaviSayasya bhAvarAjasyAbhedavyavahAro bhavati, tadvyavahAropayikaM yattatkAraNatva- tatkAryatvAdirUpaM tadrAhityasyoktanAmanikSepalakSaNe nivezAd dravyanikSepaviSaye rUpavatyAdyAkhyAyikAviSaye'tivyAptidoSAbhAvAdityarthaH / nikSepasAmAnyalakSaNa evAbhimatanikSepAtiriktanikSepaviSayavyAvartakavizeSaNadAnato'bhimatanikSepavizeSalakSaNaM kartuM sukaramityAzayenAha-nirUDhalakSaNAyA iti-anAditAtparyamUlikA lakSaNA nirUDhalakSaNA, sA prayojananirapekSaiva, sA yasya padasya yatrArthe tatra tatpadasya zaktireva svIkaraNIyA kimuktalakSaNAbhyupagameneti vivAdapradarzanAyoktam- svIkAre tviti - basya padasya nAnyatra zaktiravadhUtA tasya padasya zakyArthAntarAbhAvAt tatsambandharUpA lakSaNA na sambhavatIti tasya padasya prakRte'rthe zaktireva na nirUDhalakSaNA; yasya 'padasya punaranyArthe vyavahArAdinA zaktiH kluptA tasya padasya klaptazakyasambandhata evAnyArthopasthitisambhavAnna tatra zaktiH kintu prayojanAbhAve'pi anAditAtparyamUlikA lakSaNaiva, ananyalabhyo hi zabdArtha iti vacanAdityevaM nirUDhalakSaNAsvIkAropaSTambhikA yuktiH / evaM sati yannikSepasAmAnyalakSaNamabhimataM tadAha-lakSaNAyA iti / nirUDhatvajJApakaM anAditAtparyamUlakatvajJApakam / tadviSayavizeSastu nikSepaviSayavizeSaH punaH, yadvailakSaNyabalAdAntaranAmanikSepAdiprabhedo bhavati tAdRzo nikSepaviSayavizeSa iti yAvat / anyavyAvRttyAdineti- yasya nikSepasya yo viSayo vyavahriyate tasya nikSepasya tdvissyaanyvyaavRttyaadinetyrthH| tallakSaNaM sthApanAlakSaNam , ca punaH, evam anantarAbhidhIyamAnasvarUpam , smaranti prAcInAH kathayanti, smarantItyuktyA nedamabhinavameva lakSaNaM 'kenacit kRtaM tatpUrvamapItthameva kenacit prakAzitamevaM tatpUrvamapIti jJApitam / etadarthaH "yattu tadarthaviyukaM" iti padyArthaH / ayam anantaraM 'yattu0" ityaadinaa'bhidhiiymaanH| yat tvityatra yatpadaM yatkiJcidvastuparAmarzakamityAha-yada vastviti / tadarthaviyuktamityasya bhAvendrAdyartharahitamiti vivaraNam , bhAvendrAdiko ya indrAdizabdArthastadrahitaM- tcchuunymityrthH| tadabhiprAyeNetyasya vivaraNaM-tadvaddhayeti- indro'ymitiibaadibuddhyetyrthH| tatkaraNItyatra karaNIzabdArtha AkRtirityAha - karaNiH AkRtiriti, tathA ca taskaraNItyasye. ndrIyAkRti vastvityartha ityAha- yaJcendrAdhAkRtIti- indrAderAkRtirAkAro yasmin vastuni tad vastu, indrAdyAkRtItyarthaH / - tad vastu kimityapekSAyAmAha-lepyAdikamaiti- tathA'ca bhAvendrAdyartharahitaM bhAvendrAdibuddhayA indrAdyAkRtisvarUpaM lepyAdi karma kriyate tallepyAdikarma indraadisthaapnetyrthH| cazabdAt 'yacca' ityatra cazabdAt / AkRtizayamindrAdyAkRti* rahitaM ca yat akSanikSapAdi "indro'yamiti buddhayA sthApitaM tadakSanikSepAdi, sthApanA sthaapnaanikssepH| taba Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 nayAsanatarajimI-takSiNItaravibhyAM samalako nayopadezaH / "bhUtasya bhAvinobA bhAvasya hi kAraNaM tu yalloke / tad dranya vasaH sacetatAcetanaM kathitam / / " etadarthoM yathA-bhUtasya-atItasya, bhAvino vai'grato bhAvasya, kAraNaM-nimittaM balloke tad bannamiti, dravati gacchati tAMkhAn paryAryAn kSarati beti dravyam , tattvajaiH-sarvajJaistIrthakaddhiriti yAvat, sacetanamanupayuktapuruSAcyam , acetanaM-zarIrAdi tathAbhUtamanyad kA, kathitaM-pratipAditam , ihAyaM sampradAya:dravyaghaTastAvad dvidhA''gamato noAgamatazca, Agama:-padArthaparijJAnaM, noAgamastadviparyayaH, tatrAgamato dravyaghaTo dhaTazandAdhyetA'nupayuktaH " anupayogo dravyam" [ ] iti vacanAt, anududdhapadavRttimahAhitasaMskAravAnAgamadravyapadavAcya ityetaniSkarSaH, noAgamata trividho dravyapado zazarIra bhavyazarIra-tadvyatiriktabhedAt, tatra ghaTapadArthajJasya zarIramAtmarahitaM siddhazilAtalagatamapyatIna sthApanAnikSepAtmakaM lepyAdikarma c| alpakAlamityasyezvaramityartha iti / cazabdAt 'alpakAlaM ca' ityatra cazabdAt / yAvadravyamAvi AkRtimadvyaM yAvadavatiSThate tAvatkAlaM sthApyamAnA tdaakRtirpyvtisstthte| .. mRda dravyamitIti mUladhAraNam , ghaTakAraNIbhUtA mRdeva dravyaghaTa ityartha iti tadarthaprapaJcanam / tallakSaNaM dravyanikSepalakSaNam , idam anantaramevAbhidhIyamAnam / etadartho yatheti- dravyanikSepalakSaNapratipAdakasya "bhUtasya" ityAdipadyasyArtho yathetyarthaH / bhUtasyetyasya atItasyetyarthakathanam / bhAvina ityasya vivaraNam-eSyata iti / kAraNamityasya nimittamiti vyAkhyAnam / tat bhUtasya bhAvino vA nimittam / bhUtabhAvikArya: nimittasya dravyatvaM kathamityapekSAyAM dravyAdaniruktita eva tallabhyata ityAzayena tanniruktimupadarzayati-dravatIti / tasvarityasya vivaraNa- sarvajJairiti / bauddhAdibhiH sarvazatayA sugatAdirapyanumato, na ca sugatAdibhirbhUtabhAvikAryanimittaM dravyamiti kathitamityata Aha-tIrthakRdbhiriti yAvaditi- tIrthaGkarA eSa vastutaH sarvajJA nAnye sugatAdayastaducaritavAkyasyAbAdhitArthatvAdyabhAvena tadAgamasya tIrthasvAbhAvAt , " sarvajJaH sugato buddho dharmarAjastathAgata" iti kozastu nAmanikSepAlambanenaiva pravRttaH, na ca sugatAdirbhAvasarvajJo nAmasarvajJatvasyaiva tatra bhAvAditi / sacetanamityasya vivaraNamanupayuktapuruSAkhyamiti-anupayuktaH puruSa upayuktapuruSaparyAyamabhigacchatIti uttaraparyAyanibhittatvAd dravyam, acetanamityasya vivaraNaM-zarIrAdIti-jJasyAtmano yaccharIrAdikaM tadapi tannimittatvAd vyamiti, zarIrAdItyatrAdipadAd bhavyazarIrAderupagrahaH / tathAbhUtaM bhUtasya bhAvino vA paryAyayasya nimittam / atyaddhA jJazarIrAdibhitraM mRdAdyapi / kathitamityasya vivaraNaM-pratipAditamiti / anupayuktapuruSo yathA svaparyAyanimittatvAd dravyaM tathopayuktapuruSo'pi svaparyAyanimittatvAd dravyaM bhavetyeveti kimityanupayuktapuruSAkhyamityuktam , jJazarIrAdIti kimityuktam ? sAmAnyataH zarIrAderapi tathAtvasambhavAditi nAzaGkanIyam, ghaTasyaiva nimitatvAd yathA mRd dravyaghaTaH, tathA ghaTe'nupayuktaH puruSo'pyAgamato dravyaghaTaH, evaM noAgamato jJazarIrAdirapi dravyaghaTa ityAzayenetthamabhidhAnAt , amumevArtha spaSTIkartumAha-ihAyaM sampradAya iti / iha dravyanikSepavicAre / ayaM dravyaghaTastAvad dvidhetyaadinaa'nntrmevaabhidhiiymaanH| sampradAyaH sampradIyate guruNA ziSyAyeti sampradAyaH- prAcAM vacanasandarbhaH pravAhata Agato na tvekenaiva kenacit svayamutprekSitaH / sadviparyaya:- padArthaparijJAnAbhAvaH / anudabuddheti- anududa udbodhakAsamavahitaH, yatsahakRtena saMskAreNa smaraNamupajAyate sa saMskArasyodvodhako bhavati, padasya- ghaTAdizabdasya ghaTAdirUpArthe vRtteH- zakti-lakSaNAnyatarasambandhasya graheNAhito- janitaH saMskAraH padvRttigrahAhitasaMskAraH, anubuddhazcAsau padavRttiprahAhitasaMskArazcAnubuddhapadavRttipahAhitasaMskAraH, so'syAstItyanudbuddhapadavRttigrahAhitasaMskAravAn, AgamadravyapadavAcya ityevamanupayogo dravyamiti bacanasya paryavasito'rtha ityarthaH, atra ' na karmadhArayAnmatvarthIyo bahuvrIhizcet tadarthapratipattikaraH' iti vacanAtU, anududdhapadavRttimAhitasaMskAra ityetAvanmAtreNaivAnubuddhaH padavRttimahAhitaH saMskAro yasya so'nubuddhapadavattimahAhitasaMskAra iti bahuvrIhisamAsatosaduddhapadavRttimahAhitasaMskAraktaH pratItisambhavAdabaddha padacimAhitasaMskAravAniti kathamupapadyata iti cAzanIyam , Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navAmRtataramiNI-sAkSiNItaraniyA samalato myopdeshH| kAlInatabhAvAnuvRttyA dhRtadhaTanyAyema jJazarIradhvaghaTaH, yena zarIreNa na tAvadidAnI ghaTapadArthaM jAnAti kinvaneneva kAlAntareNa jJAsyati sa bhavyazarIradravyaghaTaH, tadvyatiriktadravyaghaTo mRdrupaH kaNThata evoktaH, ayaM ca dravyapadArtho dvidhA prayujyate, aprAdhAnyena yogyatayA ca, aprAdhAnyena yathA'jAramaIko dravyAcArya iti, yogyatayA yathA mRtpiNDo dravyaghaTaH suzrAvako dravyasAdhuH sAdhuzca dravyadeva ityAdi, yogyatA ca yadyapyaikamadhika-baddhAyuSkA'bhimukhanAmagotrabhedena trividhaiva anuyogadvArasUtre nayabhedena vyAkhyAtA, kAyotsarganiyuko dabakAyanirUpaNaprastAve"jaMtu purarakaDabhAvaM daSiyaM pacchAkaDaM ca bhASAo / hoi dabadaviyaM jaha bhaviuMdavvadevAI // 1 // " [AvazyakabhASye gA0 233 ] ityatrApi cAtItAnAgatAnantabhaveSvapi dravyapadavyapadezaprasaGgAt svayamuTTataya puraSkRtapazcAtkRtabhavadvaya evAyuHkarmasavyasparzanodbhAvanena nirastaH, tathAhi"duhao'NantararahiyA jai evaM to bhavA annntgunnaa| egassa egakAle bhavA Na jujnti'nnegaa(u)||" [ Avazyake gA0 1536] vyAkhyA-" duhao "tti-vartamAnabhave sthitasyobhayata eSyakAle atItakAle, aNantararahia ttianantarau eSyAtIto, anantarau ca to rahitau ca vartamAnabhavabhAveneti prakaraNAd gamyate anantararahitI sAvapi, jai tti- yadi tasyocyate, totti- evaM sati, bhavA:- tadbhava dvayavyatiriktA vartamAnabhavabhAvetara" asubvata " iti bhASyaprayogadarzanAduktAnuzAsanasya prAyikatvAditi bodhyam / tatra noAgamatastrividheSu dravyaghaTeSu mdhye| bhavyazarIradravyaghaTamupadarzayati-yena zarIreNeti / anenaiva tena zarIreNaiva / tadvayatirikteti- jnyshriir-bhvyshriirvytiriketyrthH| apradhAne yogye'pi ca dravyapadaM prayujyata ityaprAdhAnya-yogyatvAbhyAM dravyapadArthasya dvaividhyamupadarzayati-ayaM ceti / apradhAnasvarUpadravyapadArthamudAharati--aprAdhAnyena yatheti / aGgAramardako dravyAcArya ityatra dravyapadamapradhAnArthakam , * tathA coktavAkyAt aGgAramardako'pradhAnAcArya iti pratIyate / yogyatayA dravyapadArthamudAharati-yogyatayA yatheti / mRtpiNDo dravyaghaTa ityatra dravyapadaM yogyArthe prayuktam , tathA cokavAkyAnmRtpiNDo ghaTayogyaH- ghaTAtmakaparyAyarUpeNa kadAcit pariNasyate mRtpiNDa ityevaM pratIyate / suzrAvaka iti sUtravihitazrAvakAcAraparipAlanaparAyaNaH suzrAvakaH, saca sAdhuparyAyaM kAlAntare AsAdayiSyatIti dravyasAdhu:- sAdhvAtmakaparyAyarUpeNa bhavituM yogya ityarthaH / sAdhuzca dravyadevaH ya idAnIM sUtravihitasAdhusamAcArI samyagAtiSThati sAdhuH, sa kAlaM kRtvA devo bhaviSyatIti kRtvA dravyadeva ityucyate, yaH sAdhurantarabhava eva na devarUpeNotpatsyate kintu bhavadvayAdivyavadhAnena devo bhaviSyati so'pi dravyadeva ityucyate, tatrAnuyogadvArasUtropavarNitatrividhayogyatA'sambhavataH kathaM dravyadevateti zaGkayA bhavadvayAdi. vyavadhAnenApi tadbhavanasvabhAve tadyogyatA sambhavatIti tathAvidhasyApi dravyasAdhutopapadyate ityabhiprAyakasamAdhAnena ca budhajanAnandakaraM vicAraM prastauti-yogyatA ceti-yogyatA ca trividhaiva vyAkhyAteti sambandhaH / yadyapIti-tathApI. yamityAdhuttarapranthasthitatathApItyuktisApekSayaM yadyapItyuktiH / jaMtu0 tti- " yat tu puraskRtabhAvaM dravyaM pazcAtkRtaM ca bhAMvataH / tad bhavati dravyadravyaM yathA bhavituM dravyadevAdi // iti saMskRtam / "prasaGgAt" ityasya sthAne "prasaGgaH" iti pAThI yuktaH, asya 'nirastaH' itynenaanvyH| nirasanaprakArameva bhAvayati-tathAhItyAdinA / duhao0 "ubhayato'nantararahitau yadyevaM tato bhavA anantaguNAH / ekasyaikakAle bhavA ma yujyante'neke tu||" iti saMskRtam / * ukagAthAvivaraNamupadarzayati-duhaottIti / ubhayata ityasya phalitakathanam-eNyakAle atItakAla iti-bhavi SyatkAle bhUtakAle ca / kena rahitAviti na jJAyata ityata Aha-dhartamAnati- prakaraNAd vartamAnabhavabhAvena rahitAviti 'gamyate. "vartamAnamavabhAvatararahitA" ityasya sthAne "vartamAnabhavabhAvena rahitA" iti pAThaH smym| iSTA Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / rahitA eghyA atItAzcAntaguNAstasya siddhAH, tatastadapekSayApi dravyakalpanA syAt , iSTApattizca kartRma. zakyemetyAha-ekasya ekakAle-puruSAdikAle bhavA na yujyante aneke, tato bhAvena saha sAkSAtsambandhAbhAvAt teSu sarveSu dravyatvasvIkAro'niSTa ityarthaH // 1 // itthaM codakenokke gururAha- . "duhao'NantarabhaviyaM jaha ciTThai AuaM tu jaM baddhaM / hunjiyaresu vi jai taM davvabhavA hujja tA te vi // 2 // " [Avazyake gA0 1535] vyAkhyA-duhao tti-vartamAnabhave vartamAnasyobhayata edhye'tIte ca, anantarabhavikaM-puraskRtaSazcAtkRta. bhavasamdhadhItyuktaM bhavati, yathA tiSThati AyuSkameva-tuzabdasyAvadhAraNArthatvAnna zeSaM karma, yahItareSvapiprabhUteSvanAgateSu ca bhaveSu, tadAyuSkarma bandhodayadvArakapratyAsattikAri bhavet, tadA te'pi-tasmin bhave vartamAnasya dravyabhavA bhaveyuH, tadAyuSkarmasambandhAt, na caitadasti tasmAdasaccodakamatamiti gAthArthaH // 2 // asyaivArthasya prasAdhakaM lokapratItaM nidarzanamAha" saMjjhAsu dosu sUro adissamANo vi pppsmii| jaha obhAsai khittaM taheva evaM pi nnaayvvN||3||" [Avazyake gA0 1538] pattizca anantAtItAnAgatabhavApekSayA dravyatvakalpanAprasaGga iSTApattireva / bhAvArthamAha- tata iti / "tato" ityasya sthAne "tadgatena" iti pATho yujyate, vyavahitAtItAnAgatabhavagatena bhAvena saha dravyatvenAbhimataitadbhavIyasya sAkSAtsambandhasyAbhAvAd vyavadhAyakasya bhavasya sAkSAtsambandhavighaTakasya sadbhAvAdityarthaH / ityarthaH evaM "duhao" ityAdigAthArtha ityarthaH / duhaotti-ubhayata AnantarabhavikaM yathA tiSThati AyuSkaM tu yad baddham / bhaveditareSvapi yadi tad bhavyabhavA bhaveyustadA te'pi // " iti saMskRtam / vivRNoti-duhao ttIti / ubhayata ityasya vivaraNam- eSye'tIte ceti / Anantarabhavikamityasya phalitArthakathanam- puraskRtapazcAtkRtabhavasambandhItyuktaM bhvtiiti| " AuaMtu" ityasya "AyuSkaM tu" iti syAtU AyuSkameveti kathamityata Aha-tuzabdasyeti / avadhAraNArthakena tuzabdena kasya vyavaccheda ityapekSAyAmAha-na zeSaM karmeti-niruktAyuSkarmabhinnaM karma na tisstthtiityrthH| yadItyasya bhavedityanena smbndhH| .. itareSvapItyasya vivaraNaM- bhUteSvanAgateSu ca bhaveSviti / "prabhUteSva" ityasya sthAne "bhUteSva" iti pATho yuktaH, athavA "prabhUteSvatIteSva" iti pAThaH zobhanaH / tat anekabhavakAlasambandhi / AyuSkarma bandhetiatItabhave tasya karmaNo bandho vartamAnabhave tasyodayaH, taddvArikA yA atItabhavena saha vartamAnabhavasya pratyAsattiHsambandhastatkAri AyuSkarma yadi bhavedityarthaH, tadA te'pi vyavahitabhavA api / tasmin bhave vartamAnasya vartamAnabhave vartamAnasya padArthasya bhAvarUpasya / vartamAnabhavagatena bhAvena saha vyavahitabhavagatAnAmapi bandhodayadvArA''yuSkarmalakSaNapratyAsattikAribalAt sambandhasya sadbhAvAdityAha- tdaayusskrmsmbndhaaditi| na caitadasti AyuSkarma vyavahitAtItabhave badhyate vartamAnabhave udayamAsAdayatItyeva nAsti, kintvavyavahitAtItabhave AyuSkarma badhyate tadantarameva vartamAnabhave udayamApnotItyato vartamAnabhavagatabhAvasya vyavahitabhavagatapadArthena saha sambandhasya bandhodayadvArakAyuSkarmasambandhakRtasyAbhAvAnna vyavahitAnantabhavagatAH padArthAH vartamAnabhavagatabhAvApekSayA dravyatApattibhAjanAnItyupasaMharati-tasmAditi / asyaiva dvitIya gAthApratipAditasyaiva / saMjjhAsu0 tti- " sandhyayordvayoH sUryo'dRzyamAno'pi prApyasamatItam / yathA'vabhAsayati kSetraM tathaivaitadapi jJAtavyam // " iti sNskRtm| vivRNoti-sandhyA ceti| "pratyUSa-pradoSA pratibaddhayoH" ityasya sthAne "pratyUSa-pradoSapratibaddhayoH" iti pATho yuktaH, tathA ca dvayoH sandhyayorityanena pratyUSa-pradoSasandhyayorityukaM bhavati / prApyaM khakriyAjanyasaMyogazAli, asya kSetramityanenAnvayaH, samatItaM svakriyAjanyavibhAgazAli, yena kSetreNa saMyukto bhavati, yasmAt kSetrAdanantaramevApakAnto bhavati, tdubhykssetrmityrthH| "yathA'pabhASayati" ityasya sthAne " yathA'vabhAsayati" iti pATho yuktaH / uktamevArtha spaSTayati- yatheti / pratyUSasandhyAyAM prAtaH Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato gayopadezaH / 265 - sandhyA ca sandhyA ca sandhye, tayoH sandhyayoH pratyUSa-pradoSApratibaddhayoH, sUrya Adityo'dRzyamAno'pi prApyaM samatItaM ca kSetraM yathA'vabhAsayati-yathA pratyUSasandhyAyAM pUrvavidehaM bharataM ca, pradoSasandhyAyAM tu bharatamaparavidehaM ca, tathaivaitadapi prakrAntaM jJAtavyam , idamuktaM bhavati-vartamAnabhavasthitaH puraskRtabhavaM pazcAtkRtabhavaM cAyuSkarmasadvyatayA spRzati prakAzenAdityavaditi gAthArthaH // 3 // tathApIyaM bhavadvayaniyatAyuSkarmaghaTitA( tayA) yogyatA(tayA) tathAniyamoktirna tu sarvatrAnena niyamenaiva vyAmoho vidheyaH, tIrthakaranAmakarmaghaTitayA yogyatayA nAnAbhavavyavadhAnenApi marIce vyatIrthakaratvapratipAdanAt , " je a aIA siddhA" [ zakrastave ] ityAdinA sudUravyavahitAnAmapi dravyatIrthakRtAM vanyatvapratipAdanasya nAnAbhavasambandhaghaTitayogyatayaivopapattezca, itthameva puSpAdinA bhagavatpUjAdAvutkarSato'pArddhapudgalaparAvartavyavadhAnena bhAvastavarUpaphalopadhAyakatayA dravyastavatvam, apunarbandhakAdhucitAcAre cotkarSataH pudgalaparAvartavyavadhAnena bhAvAjJArUpaphalopadhAyakatayA dravyAjJAtvamupadezapadAdAvukaM saGgacchate, tatra samucitazaktirUpAyA yogyatAyAstAvatkAlaniyatAyA eva siddhaH, na ca phale pudgalaparA. vartavyavadhAnamapunarbandhakakriyAyA asiddham , AzAtanAbahulasyotkRSTAntarasyApArddhapudgalaparAvartamAnasyaiva prasiddhatvAditi vAcyam , bIjAdInAM sAntaretaratvabhedasya teSAmutkRSTAntarasyaikapudgalaparAvartamAnatAyAzca vizikAyAmAcAyaH pratipAdanAt / taduktaM" bIjAiA ya ee tahA tahA santaretarA nneyaa| tahamavattakhittA egantasahAvabAhAe // 1 // sandhyAyAm / bharataM cetyanantaramavabhAsayatItyasyAnukarSeNa smbndhH| pradoSasandhyAyAM sAyaM sandhyAyAm , tu punaH, aparavidehaM cetyanantaramapi avabhAsayatItyasyAnukarSeNa sambandhaH / etadityasya vivaraNaM-prakrAntamiti / saMkSepeNa nirutagAthArthamanugamayya darzayati- idamukaM bhvtiiti| idaM vartamAnabhavasthita ityAdinAnantaramevAbhidhIyamAnam, uktam etadgAthayocaritam , anyat spaSTam / yadyapItyuktivyapekSeyaM tathApItyuktiH / iyamityasya niyamoktirityanena * sambandhaH / na vityasya vidheya ityanena sambandhaH / kathaM bhavadvayaniyatAyuSkarmaghaTitayA yogyatayaiva sarvatra vartamAnabhava gatabhAvasyAvyavahitabhavagatameva dravyamiti niyamo netyAkAlAyAM tatra hetumupadarzayati-tIrthaDareti / nAnAbhavasambandhaghaTitayogyatayA'pi dravyatve hetvantaramapyupadarzayati-je a0 iti- je a aIA siddhA, je a bhavissaMti aNAgayakAle saMpai vaTTabhANA savve tiviheNa vaMdAmi // iti saMpUrNaH pAThaH, "ye cAtItAH siddhA ye ca bhaviSyantyanAgatakAle samprati vartamAnAH sarvAn trividhena vande // " iti saMskRtam / vandyatvapratipAdanasyetyasyopapatterityanena smbndhH| itthameve. tyasya saGgacchate itynenaanvyH| itthameva nAnAbhavasambandhaghaTitayA'pi dravyatvamityabhyupagamaprakAreNaiva / apAIpudgala. parAvartAdisamayavijJAnaM samayasamudrAt kartavyam / dravyastavatvamityasyopadezapadAdAvuktamityanena smbndhH| apunabandhaketi- na punarapi karmabandho mohanIyakarmotkRSTabandhanaM yasya so'punarbandhakaH, tallakSaNaM yathA- "pAvaM na tivvabhAvA, kuNai Na bahu mannai bhavaM ghoraM / uciaThiiM ca sevai, savvattha vi apuNabaMdho ti // " yadvA- "bhavAbhinandidoSANAM pratipakSaguNairyutaH / vardhamAnaguNaprAyo hyapunarbandhako mtH||" iti, tatra apunarbandhakakriyAyAm , tAvatkAlaniyatAyAH pudgalaparAvartavyavadhAnakAlaniyatAyAH / na cetyasya vaacymitynenaanvyH| apunarbandhakakriyAyAH phale pudalaparAvartavyavadhAnasyAsiddhave hetamupadarzayati- AzAtanAbahulasyati / niSedhe hetumAha-bIjAdInAmiti / sAntaretaratvamedasya bIjAdIni . sAntarANi nirantarANi cetyevaM bhedasya, asya vizikAyAmAcAryaiH pratipAdanAdityanena sambandhaH / teSAM bIjAdInAm / ukArya pratipAdakaM vizikAgataM gAthAtritayamullikhati-bIjA iA ya0 iti- bIjAdikAzcaite tathA tathA sAntaretarA jnyeyaaH| tathA Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 nayAmRtataraGgiNI-taraziNItaraNibhyAM samalahato nyopadezaH / vIjassa vi saMpattI jAyai caramammi ceva pariaTTe / aJcantasundarA jaM esA vi tao Na sesesu // 2 // 5-8 Naya eMammi aNanto jujjaiNeyassa NAma kAlu tti / osappiNI aNantA hunti jao egapariaTTe " // 3 // [bIjAdivizikAyAm-8, 6, 7] tasmAd yogyatA pratikArya yathAsampradAyaM dravyavyavahAraheturviziSyAzrayaNIyA, na tu dravyameva, (evamatrApi.) dravyakAryAdivyapadezaheturAyuHsambandhaghaTitaiva; tattatpadasamabhivyAhAreNa dravyapadasya nAnArthatAdyotanAt , anyathA dravyastavAdAvagataH, tadidamukta-" iyaro puNa jogAtte citte Nayabheyao muNeavo" [ ] 'itaro dvitIyo dravyapadArthaH, nayabhedazca prasthakAdinyAyasiddhaH' ityAdivipazcitamasmAbhirdharmaparIkSAyAmiti vistarArthinaitattattvaM tata evAvagantavyam / / raktAdiko-raktAdiparyAyapariNAmaH, bhAvo-bhAvaghaTaH, tallakSaNaM cedam __" bhAvo vivakSitakriyAnubhUtiyukto hi vai samAkhyAtaH / ___ sarvarindrAdivadihendanAdikriyAnubhavAt " // 1 // [ bhavanaM bhAvaH, sa hi vakturiSTakriyAnubhavalakSaNaH sarvajJaiH samAkhyAtaH, indanAdikriyAnubhavanayukta ndrAdivaditi, atrAgamato bhAvaghaTo ghaTaparijJAnopayuktaH, noAgamato bhAvaghaTazca raktatAdipariNAmasamUha iti vivekaH / atha ghaTopayogamAtrAt kathaM bhAvaghaTa iti cet ? na-ghaTa-jJAnayoratiriktasambandhA. bhavyatvakSiptA ekAntasvabhAvabAdhayA // 1 // bIjasyApi sampattirjAyate carama eva parAvarte / atyantasundarA yadeSA'pi / tato na zeSeSu // 2 ||n caitasminnananto yujyate jJeyasya nAma kAla iti| utsarpiNyo'nantA bhavanti yata ekaparivarte // 3 // " iti saMskRtam / upasaMharati-tasmAditi- yogyatA viziSyA''zrayaNIyeti sambandhaH, ekasya kAraNasyaikasmin kAyeM dravyavyavahAraheturyA yogyatA saiva nAnyasya kAraNasya nAnyasmin kArye tathA, navA tasyaivAnyakAyeM tathA; kintu pratikArya vibhinnaiva sA tathA, sA'pi yathA sampradAya sampradAyamanatikramyaivAzrayaNIyetyarthaH / na tu dravyamevetidravyamevAvizeSitasvarUpaM dravyavyavahAraheturnAzrayaNIyamityarthaH / AyaHsambandhaghaTitavetyanantaraM yogyatA''zrayaNIyetyanukarSaH / evaM sati nAnArthatA dravyapadasyaiSTaiva, kintu taddyotanaM tattatpadasamabhivyAvahAreNa bhavatItyAha- tattatpadeti / anyathA dravyavyavahArahetutayA pratikArya viziSya yogyatAyA anAzrayaNe / tatra saMvAdaM darzayati-tadidamuktamiti / iyaro0 iti- " itaraH punaryogAtte citte nayabhedato jJAtavyaH" iti saMskRtam / tadidamuktamartha dRDhIkartumasmannirmitadharmaparIkSAgrantho'valokanIyo vistarArthinetyupadizati- ityAdi vipazcitamiti // bhAvo raktatAdika iti bhAvanikSepapratipAdakaM vacanaM vivRNoti-rakAdika iti- asya sthAne mUlapadyapAThAnusArAt 'rakatAdika' iti pATho yuktaH, asyArthakathanam-rakAdiparyAyapariNAma iti / bhAva ityasya vivaraNa-bhAvaghaTa iti / tallakSaNaM ca bhAvanikSepalakSaNaM tu / idam anantaramevAbhidhIyamAnam / " bhAvo vivakSita" iti padyArtha saMkSepeNa darzayati-bhavanamiti / sa bhAvaH / hi ytH| atretyasya 'iti vivekaH' ityanena smbndhH| atra bhAvanikSepapicAre ghaTaparijJAnopayuktaH puruSazcetanaH, ghaTazvAcetana iti kathaM cetanasyAcetanabhAvarUpatvamityAzaGkate-atheti / samAdhatte-neti / ghaTa-jJAnayorviSayaviSayibhAvalakSaNasambandho yadyatirikta upayate tadA tasyApi pratiyogyanuyogibhyA ghaTa-jJAnAbhyAmasambaddhasya sambandhatvaM na sambhavatIti tasyApyatiriktaH sambandho'bhyupeyaH, evaM tasyApyatirikta ityanavasthAnAnna tayoratiritaH sambandhaH, evaM sati ghaTajJAnaM paTajJAnamiti vyavahAro nirnimitto mA prasAsodityekAkArataiva viSaya-viSayiNostaniyAmikA iti vAcyam , tathA cAcetanasya ghaTasya ghaTopayogasya ca cetanasya ghaTAkAratvalakSaNabhAvaghaTatvamaviziSTamiti ghaTAkAratvalakSaNabhAvaghaTatvAzrayaNena ghaTaparijJAnopayukne bhAvaghaTatvAbhidhAne bAdhakAbhAvAdityAha-ghaTa-mAnayoriti / tajjJAne ghaTajJAne / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtavarahiNI-taratriNItaraNiyA mAto. nyopdeshH| . 265 bhAvena ghaTAkAratAyAstajjJAne'vazyaM svIkartavyatvAt tAdRzabhAvamapekSya ghaTopayuktebhyazca bhAvaghaTatvoko bAdhakAbhAvAt , agnyupayuktasya bhAvAgnitve bAdhakamuktameva tadanyatrApi samAnamiti cet ? satyamuktamparamayuktam-nAnalaH sarva eva dahanAdyarthakriyAprasAdhako bhasmAcchannAgninA vyabhicArAt, jJAnAdvaitanayamatametaditi cet ? kiM tataH ? sarvanayamaye bhagavatpravacane [ ] yathAdhikAraM yatheSTatayAzravaNe doSAbhAvAditi kimatiprasaktAnuprasatyA // 86 / / / tadevaM bhinne vastuni nikSepacatuSTayamavatAritam , athaikasminnaiva tadavatArayannAha ekadravye'pyAtmanAmA-'kRti-kAraNa-kAryatA / puraskRtya mahAbhASye, diSTAH pakSAntareNa te // 87 // nayAmRta-ekadravye'pIti-ekasminnapi dravye, Atmano-vivakSitapadArthasya, nAma-abhighAyakaM padam, AkRtiH-saMsthAnam , kAraNatA-tatparyAyajananazaktiH, kAryatA-tadruSeNAbhivyaktiH, etAH puraskRtya-melayitvA, pakSAntareNa-bhinnapakSAbhiprAyeNa, te-nAmAdayazcatvAro'pi nikSepAH, mahAbhASye diSTAH-pratipAditAH, tathA ca tagAthA"ahavA vatthubhihANaM nAmaM ThavaNA ya jo tyaagaaro| kAraNayA se davvaM kajjAvanaM tayaM bhaavo||" [vizeSAvazyakabhASye gA0 60 ] iti, tAzabhAvaM ghaTAkAratvalakSaNabhAvam / "ghaTopayukebhyazca" ityasya sthAne "ghaTopayukte" iti pATho yuktaH / yathA'gnyupayukasya puruSasya bhAvAgnitve'gninA yathA dahanakAryamupajAyate tathA'nyupayuktapuruSeNApi dahanakArya syAdityApattilakSaNabAdhakAd yathA'gnyupayuktasya na bhAvAgnitvaM tathA ghaTopayuktasya jalAharaNAdikAryakAritvaprasaGgalakSaNabAdhakAnna bhAvaghaTatvamityAzaGkata-agnyupayuktasyeti / tat tatkAryakAritvalakSaNabAdhakam / anyatrApi ghaTaparijJAnopayukasya bhAva. ghaTatve'pi / samAdhatte-satyamuktamiti- noktaM bhavatA taditi na kintu ukkamevetyarthaH / paraM kintu / ayuktatve hetumAhanahIti- yatra yatrAnalatvaM tatra dahanAdyarthakriyAsAdhakatvamiti niyamo nAstItyarthaH / tatra hetumAha-bhasmeti-bhasmAcchA. dito'pyagniragnirbhavatyeva na ca sa dahanAdyarthakriyAsAdhaka ityevaM vyabhicArAdityarthaH / bAhyaghaTasya jJAnAtmakatvaM na sambhavatIti na bAhyapadArthAbhyupagantRmate bhAvaghaTarUpatA ghaTopayogasya, kintu sarvasya vastuno jJAnAkAratvAgjJAnarUpatvamevetyabhyupagantRyogAcAramata eva ghaTopayogasya bhAvaghaTatvamiti tathA'bhyupagame yogAcAramatapravezaH syAdityAzaGkate-bAnA. deteti / samAdhatte-kiM tata iti-mavatvetasya jJAnAdvaitanayamatatvaM tasmAt kiM naH sarvanayamayabhagavatpravacanAzritAnAM chinnamityarthaH / " yatheSTatayAzravaNe" ityasya sthAne " yatheSTanayAzrayaNe" iti pAThaH samyak // 86 // saptAzItitamapadyamavatArayati-tadevamiti / avatAritaM yojitam / ekasminnevatyanantaraM vastunIti dRzyam / tat nikSepacatuSTayam / vikRNoti-ekadravye'pItIti / vivakSitapadArthasya yathA ghaTasya nAmanikSepAdicatuSTaya. vivakSAyAM nAmAdinikSepacatuSTayAspadatayA vivakSitasya ghaTapadArthasya, yadabhidhAyakaM ghakArottarAkArottaraTakArottarAtvarUpAnu. purpAvacchinnaM ghaTeti padaM tad ghaTasya nAmanikSepaH, tasya yat kambugrIvAdyavayavasannivezavizeSaviziSTapRthubudhnAdyAkAralakSaNaM saMsthAnaM tad ghaTasya sthApanAnikSepaH, ghaTasya yA kAraNatottarottarapratikSaNabhAviparyAyajananazaktiH saiva ghaTasya dravyanikSepaH, ghaTasya ghaTarUpeNa yA'bhivyaktistadrUpA kAryataiva tasya bhAvanikSepa ityarthaH / etAH AtmanAmA''kRti- kAraNa-kAryatAH / puraskRtyetyasya vivaraNaM-melayitveti / pakSAntareNetyasya vivaraNa-bhinnapakSAbhiprAyeNeti / te ityasya vivaraNaM nAmAdayazcatvAro'pi nikSepA iti| diSTA ityasya vivaraNaM-pratipAditA iti / tadgAthA mahAbhASyagAthA / ahavA. iti-"athavA vastvabhidhAnaM nAma sthApanA ca yastadAkAraH / kAraNatA tasya dravyaM kAryApamaM takat bhAvaH // " Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samato nayopadezaH / % 3D - asmizca pakSe " vyakkyA-''kRti-jAtayaH padArthaH " nyAyadarzana0 a-2, mAitijoramIyam / sUtraM yathA triSu padArthaparyAptyabhiprAyeNa vyAkhyAyate tathA " nAma-sthApanA-dravya bhAvatastannyAsaH" [ tattvArtha0 a0 1, sU0 5] ityasmadIyaM tattvArthasUtramapi caturpu paryAtyabhiprAyeNa vyAkhyeyam , adhikaviSayapakSapAtI ca vyavahAraH, nahyAkRtiriva nAmApi svarasataH padAnna pratIyate, navA''kRtivattAyA iva nAmavattAyA api saMzayaH zAbdabodhAnantaramavatiSThata ityAdiranyatra vistaraH // 87 // tadevaM bhinnadravye ekadravye vA catvAro'pi nikSepA dravyArthika siddhAH, eteSAM ca sarvavyApakatvaM zrUyate, tadvyabhicArazaGkAmunnIya prAyikavyAptyabhiprAyeNa vyavasthApayati aprjnyaapyaabhidhaa-drvyjiiv-drvyaadyyogtH| na cAvyApitvameteSAM, tattadbhedanivezataH // 88 // iti saMskRtam / asmiMzca anantaropadiSTe ca / triSu-vyaktyAkRtijAtiSu / padArthaparyAptyabhiprAyeNa padArthatvaM vyaktyAkRtijAtiSu payAptAmatyabhiprAyaNAnagaramAyApoepalapaNApAptAnizAnaTariphatama / catuSu nAma-sthApanA-dravya-bhAveSu / paryAptyabhiprAyeNa nAma-sthApanA-dravya-bhAveSu padArthatvaM paryAptamityabhiprAyeNa / nanu sthApanA AkRtiH, dravyamanugatatvAjAtiH, bhAvo vyaktiH, etatritayasya padArthatvAbhyupagamo jaina-naiyAyikayoH samAnaH, nAmnastu padArthatvaM na naiyAyikenAbhyupagataM jainena tu tasyApyadhikasya padArthatvamabhyupagamyate, ttr| "zaktiprahaM vyAkaraNopamAna-kozA''ptavAkyAd vyavahAratazca / vAkyasya zeSAd vivRtervadanti, sAnnidhyataH siddhapadasya vRddhaaH||1||" [ ] iti vacanaprasiddhazaktiprAhakavyAkaraNAdiSu madhye kasya balAnnAmni zaktiprahaH, yenAdhikasya tasya padArthatvaM parIkSaka. ranumodanIyaM syAdityata Aha-adhikaviSayapakSapAtI ca vyavahAra iti-laukikavyavahAre yatpadAd yamarthamavagatya vyavaharati puruSastatpadasya tatra zaktiravagamyate, yathA ghaTamAnayetyatra ghaTapadAd ghaTarUpArthamavagatya tadAnayanAdivyavahAramAcarati, evaM ghaTamuccArayetyatra ghaTapadAd ghakArottarAkArottaraTakArottarAtvarUpAnupUrvyavacchinnaM ghaTeti nAmAvagatya taduccAraNavyavahAramAvaratItyevaM naiyAyikAnumatapadArthatrayAdadhiko nAmAtmako yo viSayaH, tasya padArthatvAbhyupagamake janapakSe patituMtaddArtha vidhAtuM zIlaM yasya so'dhikaviSayapakSapAtI, ca punaH, vyavahAraH, tathA ca zaktimAhakatayA prasiddhasya vyavahArasya nAmnyapi padasya zaktigrAhakatvamityarthaH / yathA cAkRtiH svarasataH padAt pratIyate tathA nAmApi svarasata eva padAt pratIyata ityato yathA''kRtau padArthatvaM tathA nAmnyapi padArthatvaM svIkaraNIyamityAha-nahIti-'dvau nau prakRtamartha gamayataH' iti vacanAd 'nahi na pratIyate' iti niSedhadvayAt pratIyata evetsvgtiH| naveti-zAbdabodhAnantaramAkRtivattAyAH saMzaya iva nAmavattAyAH saMzayo'pi navA'vatiSThata ityanvayaH, ghaTapadAcchAbdabodhe sati ghaTa AkRtimAn na veti saMzayo yatna bhavati tatredameva kAraNaM-yaduta ghaTapadAdAkRtimattayaiva ghaTasya nirNayAtmakaH zAbdabodhaH, nirNayazca saMzayavirodhI, arthAdAkRtimattvaprakArakaghaTavizeSyakanirNaya AkRtimattvaprakArakaghaTavizeSyakasaMzayasya pratibandhaka iti tadabhAvarUpakAraNasyAbhAvAt tathAsaMzayo na bhavatIti, evaM ghaTapadAcchAbdabodhe jAte ghaTo nAmavAn naveti saMzayo'pi na bhavati, tatrApyetadeva kAraNaM vAcyaM yaddhaTapadAt ghaTanAmavAn ghaTa iti ghaTanAmavattvaprakArakaghaTavizeSyakanirNayAtmakaH zAbdabodho ghaTavizeSyakaghaTanAmavattvaprakArakasaMzayapratibandhaka iti tadabhAvarUpakAraNAbhAvAd ghaTo ghaTanAmavAn naveti saMzayo na bhavatItyato ghaTapadajanyazAbdabodhaviSayatvAnnAmno'pi padArthatvamityarthaH // 87 // aSTAzItitamapathai konanavatitamapadye avatArayati-tadevamiti / eteSAM nAma-sthApanA-dravya-bhAvanikSepANAm , sarva vyApakatvaM sarvasmin vastuni nAmAdayazcatvAro nikSepAH pravartanta iti yatra yatra vastutvaM tatra nAmAdinikSepacatuSTayatattvamityevaM sarvavyApakatvam zrayate yatrApi yaM jAnIyAdaH, yatrApi yaM na jAnIyAt tatrApi nikSipedityAdyAgamavacanena prtipaadyte| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| itIyaM prAyikI vyAptirabhiyuktairnirUpyate / yattatpadAbhyAM vyAptizcAnuyogadvAranizcitA // 89 // nayAmRta-aprajJApyeti, itIyamiti / eteSAM-nAmAdInAM caturNA nikSepANAm , aprajJApye vastuni, abhidhAyA-nAmno'prayogAt , jIva dravyayozca jIvatvena dravyatvena ca bhUta-bhaviSyatparyAyabhAvena tatkAraNatvAbhAvAd dravyanikSepasyAyogAt , na cAvyApitvamAzaGkanIyam , kutaH ? tavyabhicArasthAnabhedasya nivezAt, iti-hetoH, iyaM-yad yad vastu tat tannikSepacatuSTayaSad ityAkArA vyAptiH prAyikI, abhiyuktaiH-paNDitairnirUpyate, vyApyatAvacchedake'prajJApyajIvadravyAdibhedanivezAt, nanu yadi sAmAnyato vyAptehikaM pramANaM syAt tadA tatrAyaM saGkocaH kartuM zobhate tadeva tu kimityAzaGkAyAmAha-vyAptizca, yattatpadAbhyAmanuyogadvArasUtrAdeva nishcitaa| " jattha ya ja jANijjA nirakeve nnirvsesN| . jattha vi ya na jANijjA caukkayaM NirikavaM tattha // " [ anuyogadvAre sU0 1 ] iti / tat sarvanikSepANAM sarvavyApakatvam , asya vyvsthaapytiitynenaanvyH| vyabhicArazaGkAm aprajJApyAdivastuni nAmAdinikSepAmAvato yatra vastutvaM tatra nikSepacatuSTayavattvamiti niyamAbhAvazaGkAyAm / unnIya udbhAvya / vivRNoti-aprajJApyetItiprathamapadyapratIkadhAraNam,itIyamitIti-dvitIyapadyapratIkadhAraNam / eteSAmityasya vivaraNam-nAmAdInAM caturNA nikssepaannaamiti| aprajJApye viziSya pratipAdakavacanAbhAvAd vacanena jJApayitumazakye / vastunItyuktyA yadvaktumazakyaM tacchazazRGgavadanupAkhyatvAd vastveva na bhavatItyabhimAnasya vyavacchedaH, dadhi-dugdha-guDa-sitA-zarkarAdInAmanyo'nyavilakSaNamAdhuryasya pramAtrAnubhUyamAnasya vastuno'pi viziSya vacanena pratipAdayitumazakyasvAt , abhidhAyA ayogo'prayoga eva, yannAma tat prayujyata eva ityAzayena nAmno'yogAditi vaktavye nAmno'prayogAdityuktam / jIva-dravyayozcetyAdi vyAkhyAnapranthasvArasyAnmUle " aprajJApyAbhidhAdravyajIvadravyAdyayogataH" ityasya sthAne " aprajJApyAbhidhAjIva. * dravyadravyAdyayogataH" iti pATho bhavitumarhati / " bhUtabhaviSyatparyAyabhAvena" ityasya sthAne " bhUta-bhaviSyatparyAyAbhAvana" iti pATho yuktaH, jIvasya jIvatvena bhUtasya bhAvino vA paryAyasyAbhAvena dravyasya dravyatvena bhUtasya bhAvino bA paryAyasyAbhAvena cetyarthaH, nahi jIvasya jIvalakSaNaH paryAyo bhUto bhAvI vA, navA dravyasya dravyalakSaNaH paryAyo bhUto bhAvI veti / tatkAraNatvAbhAvAt jIvAtmaka-dravyAtmakaparyAyakAraNatvAbhAvAt / dravyanikSepasyAyogAditi-jIvo jIvasya kAraNaM yadi bhavet tadA jIvakAraNIbhUto jIvo dravyajIvo bhavet , jIvazcAnAdinidhanatvAt kAryameva na bhavatIti na taM prati jIvasya kAraNatvamiti jIvAtmakavastuni dravyajIva ityevaMrUpasya dravyanikSepasyAbhAvAt , evaM dravyaM prati dravyaM yadi kAraNaM syAt tadA dravyakAraNIbhUtaM dravyaM dravyadravyaM bhavet , dravyaM ca dhrauvyakhabhAvatvAt kAryameva na bhavatIti na tat prati . dravyasya kAraNatvamiti dravyAtmakavastuni dravyadravyamityevaMrUpasya dravyanikSepasyAbhAvAdityarthaH, etaccAvyApitvamityatrAnveti / avyApitvaM nikSepacatuSTayasya vastutvAvyApakatvam , na caashniiymitynvyH| pRcchati-kuta iti-kuto'vyApitvaM nAzaGka miiymityrthH| uttarayati-tadvayabhicArasthAnabhedasya nivezAditi-yatra yatra vastutvaM tatra nikSepacatuSTayavattvamiti niyame vyabhicArasthAnamaprajJApanIyAdi tadbhedasya nivezAt , aprajJApanIyAdibhinnatve sati vastutve yatra tatra nikSepacatuSTaya. vattvamityeva hi niyamaH, tatra na vyabhicAra ityarthaH // - itIyamityatretizabdo hetupara ityAzayenAha-iti hetoriti / iyamityasya vivaraNaM-yada yada vastu tat tada nikSepacatuSTayavadityAkAreti / vyaaptirniymH| prAyikI sambhAvitArthavabhAvA / abhiyuktarityasya vivaraNaMpaNDitairiti / kathaM nirUpyate ? ityAkAGkAnivartakaM yattadbhedanivezata iti, tasyaiva hetoH spaSTIkaraNaM-vyApyatA. prajJApyajIvadravyAdibhedanivezAditi-tathA ca kicidvizeSapradAnena sahocamAnItA vyAptiH prakRte prAyikI maka Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 nayAmRtatarakSiNI-saraziNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / tatpAThAt yo dhUmavAn so'gnimAnitIva vyAyupasthiterAvazyakatvAditi bhAvaH / / 88-89 // etacca prAyikavyAptyabhidhAnaM tattvArthaTIkAkRnmatena, tathA ca te AhuH-" yadyekasminna sambhavati naitAvatA bhavatyavyApitA" [ tattvArtha0 a0 sU0 ] iti, etadeva ca sampradAyazuddhamiti / atra matadvayamupanyasya dUSayati AdiSTajIva-dravyAbhyAM, dravyanyAsasya sambhavam / aprajJApye jinaprajJAnAnazca bruvate pare // 90 // taccintyamupayogo yannAma dravyArthikasya na / narAdevyajIvatve, siddhe syAd bhAvajIvatA // 91 // AdiSTadravyahetutvAd, dravyadravyapratizrutau / bhAvadravyaM na kiJcid syAd, guNe'pi dravyatA'rpaNAt // 92 // nayAmRta-AdiSTeyAditrayeNa-pare-AcAryAH, aprajJApye-vastuni, jinaprajJArUpanAmanikSepasya sambhavaM bruvate, yatra na zRGgamAhikayA saGketaH kartuM zakyastatra kevaliprajJaiva nAma tayaiva tatkAryakaraNAt, na ca nAma zabdarUpameveti, maunikRtalipyAdau vyabhicArAt, manuSyAdijIva eva bhAvidevAvijIvavyAptiryatra na vyabhicArAvakAza ityAzayaH / uttarArddha vyAkhyAtumavatArayati-nanviti / tatra sAmAnyato vyaaptau| ayaM tattayabhicArasthAnabhedanivezalakSaNaH, tadeva sAmAnyato vyAptehikaM pramANameva / uktavyAptau pramANabhUtamanuyogadvArasUtramullikhati-yattha ya0 iti-" yatra ca yaM jAnIyAnnikSepaM nikSipainniravazeSam / yatrApi ca na jAnIyAcatuSTayaM nikSipet tatra // " iti saMskRtam / tatpAThAt uktAnuyogadvArasUtrapAThAt // 88 / 89 // ___ navatitamapadyamavatArayati-etazceti / te tattvArthaTokAkArAH / tatpAThamullikhati-yokasminniti / etadeva tattvArthaTIkAkRnmatameva / atra etadvicAre / matadvayamapanyasyati-AdiSTetyAdipadyatrayeNaikaM matam, anye tvisyAyekapadhena dvitIyaM mataM copanyAsapurassaraM dUSaNAspadaM vidadhAtItyarthaH / vivRNoti-AdiSTetyAditrayeNeti-prathamamataM nyasya nirA. karotIti dRzyam / tatra navatitamapadyavyAkhyAnaM prathamamadhikaroti-pare AcAryA iti| atra pare ke ? ityAkAhAnivRttaye AcAryA iti, asya 'bravate' ityanena sambandhaH / aprajJApyaM kimityAkATopazAntaye vastunIti / jinaprajJAnAmna ityasya vivaraNaM-jinaprazArUpanAmanikSepasyeti / jinaprajJAyAH kathaM nAmatvamityapekSAyAM nAmakAryakAritvAt tasyA nAmatvamityAha-yantreti-yasmin prajJApye vastunItyarthaH / zRGgagrAhikayeti-yathA kazcid gopo nijasya govizeSasya gavAM samUhe sthitasya svasambandhitvAvagataye zujhaM hastena gRhItveyaM gaurmadIyetyevaM saGketaM prAhayati tathA yatra vastuni yasya padasya saDetaH karaNIyastadvastvasAdhAraNarUpeNopAdAya tatra padavizeSasya saGketakaraNaM zRGgaprAhikAnyAyastenetyarthaH / tatra zRGgamAhikAnyAyana sahetakaraNAyogye vastuni / kevaliprasava kevalinaH sarvajJasya yat tad vastuvijJAnaM tadeva, evakAreNa tadanyasya tatra nAmatvavyavacchedaH / nAma nAmanikSepaH / tayaiva kevaliprajJayeva / tatkAryakaraNAt nAmanikSepakAryasya karaNAdutpAdanAt / nanu nAma zabdasvarUpaM prajJA tu zabdAnAtmiketi kathaM tasyA nAmatvamityAzaGkAM pratikSipati-na ceti / niSedhe hetumAha-maunikRte. ti-maunavratadhAripuruSakRtaM yadakSaravizeSasaGketitarekhAvizeSAtmakaM lipyAdi zabdAnAtmake'pi tatra zAbdabodhavizeSajanakatvena nAmatvasya bhAvena zabdAtmakatvasya tatrAbhAvena vyabhicArAnnAma zabdarUpameveti niyamAsambhavAdityarthaH / nikSepeSu nAmnaH prAthamikatvAt vyApakatvazaGkApanodakameva prathamaM vyAkhyeyamityAzayenottarArddhagatasyApi tasya pUrva vyAkhyAnamiti bodhyam / nyanikSepAbhyApakatvAzajJApanodakamAviSThetyAdikaM paryavasitabhAvArthakathanena vivRNoti-manuSyAdijIva eveti-spaSTam // Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAtataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samAhato nyopadezaH / paryAyahetutvAd dravyajIvo, mRdAdidravyameva AdiSTadravyatvAnAM ghaTAdiparyAyANAM hetutvAd dravyamiti vaktuM zakyatvAditi bhAvaH // ___tad-etanmataM, cintyam, yad-yasmAd, dravyArthikasya nayasya mate, upayogo nAma na bhavati, zAbdabodhanajanakAkSaralipyAdereva tena nAmnaH svIkArAditi dravyArthikaviSayanirUpaNe kevalijJAnarUpaM nAmAtiriktaM vAcAdiSTam , ( aprajJApyavastuni nAma na bhavati ), jIvahetutayA narAdevyajIvatve cAbhyupagamyamAne siddhe bhAvajIvatvaM syAt tatrAdiSTe dravyahetutvAbhAvAditi saMsArijIvamAtre bhAvajIvatvAbhidhAyakasiddhAntavyAkopaH syAt // AdiSTadravyahetutvAddhetoH dravyadravyasya pratizrutau-svIkAre ca bhAvadravyaM kimapi na syAt, yadeva bhAvaMdravyaM svIkriyate'ntyAvayavyAdi, tatrApi tadgataguNe dravyatAmarpayitvAdiSTadravyahetutayA dravyadravyavyapadezasya kartuM zakyatvAt / kiJca, svasamabhivyAhRtapadArthatAvacchedakAvacchinnakarmatAnirUpitakAraNatAbodhana eva dravyasya sAkAGkSatvAnmanuSyo dravyajIva ityAdi durvacam , anyathA - prathamapadyopadiSTamatadUSaNaparaM dvitIyapadya vivRNoti-taditi-asya vivaraNam-etanmatamiti / etanmatasya cintyatve hetumAha-yaditi-tadartho yasmAditi / nayasya mate iti zeSaH kRtH| dravyArthikamate kuta upayogo nAma na bhavatItyAkAGkSAyAmAha-zAbdabodheti-zAbdabodhajanakaM yadakSaralipyAdi tasyaiva nAmno nAmarUpasya tena dravyArthikanayena svI. kArAdabhyupagamAdityetasmAt kAraNAd dravyArthikanayaviSayasya nAmno nirUpaNe prakrAnte kevalijJAna-kavalisambandhi jJAnarUpaM nAmAtiriktamapi vAcAdiSTaM-vacanamAtreNAdiSTaM na tu yuktayupapannam , kutra vAcAdiSTamityAkADAnivRttaye-aprApyavastunIti, tamAma nAmanikSepo na bhvtiityrthH| jIvahetutayA devAdijIvakAraNatvena narAdenarAdiparyAyApannajIvasya dravyajIvatve svIkriyamANe punaH siddhe siddhAvasthe jIve, bhAvajIvatvaM syAt / kathaM siddhajIvasyApi bhAvajIvatvamityapekSAyAmAha-tatretisiddha ityrthH| "mAdiSTa dravyahetutvAbhAvAditi" asya sthAne "AdiSTadravyahetutvAbhAvAditi" iti pAThaH samucitaH, AdiSTadravyasya jIvatvenAdiSTasya dravyasya jIvasya hetutvAbhAvAt , nahi siddhaparyAyasyottaraM ko'pi jIvaparyAyo yatkAraNatvaM siddhasya syAdityarthaH / bhavatu siddhamAtrasyaiva bhAvajIvatvam , saMsArijovasya tu dravyajIvatvameva kA no hAnirityata Aha-saMsArijIvamAtra iti "saMsAryasaMsArijIvamAtre" iti pAThaH samyaga, upayogalakSaNo jIvaH sa saMsArI * siddhazcetyAdikasya saMsAryasaMsArijIvamAtre bhAvajIvatvAbhidhAyakasya siddhAntasya vyAkopo vyAghAtaH syAt siddhamAtrasya bhAvajIvatvAbhyupagama ityarthaH // tRtIyapadyaM vivRNoti-AdiSTadravyahetutvAditi / pratizrutAvityasya vivaraNaM svIkAre ceti / nanvavayavAnAtmakAvayavikharUpasya ghaTAdena dravyaM prati kAraNatvamiti tasya bhAvadravyatvaM bhaviSyatyata Aha-yadeveti / antyAvayavitvamavayavAnAtmakAvayavitvam / tatrApi antyAvayavyAdidravye'pi / tadvataguNe antyAvayavyAdigataguNe / dravyatAmarpayitvA guSpa-guNimorabheda ityabhyupagantRnaye guNino dravyatve tadabhinnasya guNasyApi dravyatvamityevaM dravyatAmarpayitvA / AdiSTadravyahetutayA 'AdiSTadravyaM yadavayavAdigataguNastasya kAraNatvena / manuSyajIvasya devAtmakajIvakAraNatvAd dravyajIvatvaM prakArAntareNa dUSayatikiti / svasamabhivyAhateti-"karmatA" ityasya sthAne " kAryatA" iti pAThaH samyaga, manuSyo dravyajIva ityatra svaM dravyapadaM tatsamabhivyAhRtaM jIvapadaM tadarthAvacchedakaM jIvatvaM na tu devatvamiti jIvatvAvacchinna kAryatAyA apra. siddhatvAd devatvAvacchinnakAryatAyA grahItumazakyatvAnmanuSyo dravyajIva iti ktumazakyam , mRtpiNDo dravyaghaTa iti ca vaktaM sakyate, tatra svaM dravyapadaM tatsamabhivyAhRtaM ghaTapadaM tadarthatAvacchedakaM ghaTatvaM tadavacchinnakAryatAnirUpitakAraNatvasya mRtpinle stvaaNdityrthH| anyathA svasamabhivyAhRtapadArthatAvacchedakAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAbodhana eva dravyapadasya sAkAra svamiti niyamasyAnabhyupagame / mRspiDa iti-yathA mRtpiNDo dravyaghaTa iti prayogo bhavati tathA mRtpiNDo dravyapaTa iti prayogasyApi pramAdityarthaH / nanu mRtpiNDo dravyaghaTa ityasya ghaTakAraNaM mRtpiNDa ityarthaH, sa ca ghaTaM prati mRtpiNDasya kAraNatvAt sambhavati, mRtpiNDo dravyapaTa ityasya tu paTakAraNaM mRtpiNDa ityarthaH syAt, na ca sa sambhavati, paTaM prati Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato navopadezaH / mRtpiNDo dravyaghaTa itivat dravyapaTa ityasyApyApatteH, kAryamAtre kAlopAdhividhayApi tasya paTahetutvAditi vibhAvanIyaM sudhIbhiH // 90 // 91 // 92 // anye tu dravyajIvo dhIsannyastaguNa-paryayaH / tadasanna dhiyA teSAM, sanyAsaH syAt satAM yataH // 93 // nayAmRta-anya iti / anye tvAcAryAH, dhiyA-bujhyA sanyastA guNa-paryAyA yasya sa tathA, guNa-paryAyaviyuktaH prajJAsthApita iti yAvat , tAdRzo jIvo dravyajIva iti vyAcakSate, tadasat-yataH satAM teSAM-guNa-paryAyANAM dhiyA sannyAso na syAt, nahi yAdRcchikajJAnAyattA'rthapariNatirasti / jIvazabdArthajJastatrAnupayuktaH, jIvazabdArthajJasya zarIraM vA jIvarahitaM dravyajIva iti mRtpiNDasya kazcidapi kAraNatvAbhAvAdityata Aha-kAryamAtra iti / "kAryamAtre kAlopAdhividhayA'pi tasya paTahetutvAditi" ityasya sthAne "kAryamAtre janyamAtrasya kAlopAdhividhayA hetutvena paTaM pratyapi tasya hetutvAditi" iti pATho yuktaH, kAryamAnaM prati kAlasya kAraNatvamurarIkriyate, tatra kAryakAraNabhAvazca kAryatvAvacchinnakAryatAnirUpitakAlatvAvacchinnakAraNatvamityevaMrUpaH, nityasya kAlasya viziSTasyaikarUpatvAdvaimantikavAsantikakAryamedanimittatvaM na bhavediti hemantAdikAlabheda eva kAraNam , tasya kAlopAdhirUpatvAdeva kAlatvam , tadeva kAlatvaM tatra kAraNatAvacchedakam , tacca janyamAtra eveti kAryatAvacchedakaM kAryatvaM kAryamAtre, kAraNatAvacchedakaM ca kAlopAdhitvalakSaNaM kAlatvaM janyamAtra iti paTasyApi kAryatAvacchedakakAryatvadharmA''krAntatvAt kAryatA, mRtpiNDasyApi janyamAtragatakAlopAdhitvalakSaNakAlatvadharmA ''kAntatvAt kAraNateti bhavati paTaM prati kAlopAdhividhayA mRtpiNDasya kAraNatvamiti nirukkakAryakAraNabhAvaM samAzritya mRtpiNDo dravyapaTa ityapi prasajyeta, tatparihArAya niruktaniyamo'vazyamabhyupeya iti jIvatvasya kAryatAnavacchedakatvena tadavacchinnakAryatvAsiddhathA tanirUpitakAraNatvasyApyasiddhito manuSyo dravyajIva ityevaM jIve dravyanikSepo na sambhavatItyarthaH // 90 // 11 // 92 // upanyAsapUrvaka matAntarasya duSTatvAvedakaM trinavatitamapadyaM vivRNoti-anya itIti / dhIsabhyastamuNa-paryaya iti / samastasya vyAsavacanamantareNa nArthAbhivyaktiH samAsasyAnekavidhasyApi sambhavAdato bahuvrIhiratra samAsa ityAvedayituM vigrahavAkyamupadarzayati-dhiyeti-asya vivaraNaM-buddhayeti na tu tasya vigrahaghaTakateti bodhyam / tathA dhIsannyastaguNa- - paryayaH, etAvatA'pi samAsArtho na spaSTaM pratIyate ityata Aha-guNaparyAyavimuktaH prajJAsthApita iti yAvaditiparyAyasya paryAyAntarakathane yAvacchandaH prayujyate, prakRte samAsavAkyasya samAnArthakatvAd vigrahavAkyaM paryAyastatparyAyakathanaM cedamiti yukto yAvacchabdaprayogaH, dravyasya guNa-paryAyAbhyAM saha kathaJcittAdAtmyalakSaNAviSvagbhAvasambandho na kadAcidapagacchatIti yad dravyaM yAbhyAM guNaparyAyAbhyAmaviSvagbhAvasambandhena samanvitaM tAbhyAM tat sarvadaiva yuktaM na tu kadAcidapi viyuktamiti jovaH svaguNa-paryAyAbhyAM viyukto na sambhavatyata uktam-prazAsthApita iti-svaguNaparyAyayukta eva jIvaH kevalaM buddhathA guNa-paryAyaviyukta iti kalpita ityrthH| tAdRzaH nirutsvruupdhiisnnystgunnpryyH| jIva iti pUraNam / iti vyAcakSate ityapi pUritameva, atra 'anya tvAcAryA' itysyaanvyH| tadasat uktamataM na samIcInam / tatra hetumupadarzayati-yata iti / asatAM buddhathA niSedhaH sambhavati na tu satAM vastubhUtAnAmityAha-satAmiti, teSAmityasya vivaraNaM-guNa-paryAyANAmiti / sanyAsaH niSedhaH / kathaM satAM buddhayA na sannyAsa ityapekSAyAmAhanahIti-hi-yataH, arthapariNatiryAdRcchikajJAnAyattA nAstItyanvayaH, yathAbhUtaM vastu tathAbhUtaM tad vyavasthApayituM pragalbhate jJAnam, na tu santamarthamasantaM vidhAtuM jJAnasya sAmarthyamasti, tathA ca guNaparyAyavantaM jIvaM guNaparyAyaviyuktaM. kartu kathaM buddhiH pragalbhatAmiti dhIsannyastaguNaparyayasya jIvasyAbhAvAnna tasya dravyajIvatA vaktuM shkyetyaashyH| matAntaramupadarya tatrApyarucimupadarzayati-jIvazabdArthajJa iti / tatra jovazabdArthe / jIvazabdArthAbhijJaH puruSo yadA jIvapadArthopayogazUnyastadA sa dravyajIva ityarthaH / jIvazabdArthakSasyeti, vA athavA, jIvazabdArthAbhijJasya puMso yajovarahitaM gharIraM Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmatataraGgiNI-taraGgiNIsaraNiyAM sabalAto gyopdeshH| nAvyApitA nAmAdInAmiti tu paribhASAvyAkhyAne zobhate, na tvekarUpe vyAptimahamUlake vyavahAra iti bhAvanIyaM sudhIbhiH // 93 // ___ tadevaM prAyikavyAptyA nAmAdicatuSTayaM sarvatrecchanti sarve'pi dravyArthikanayA iti vyavasthApitam , atra yaiH sthApanAnikSepaH saGgrahanaye neSyate tanmavamupanyasya tatra bhASyoktadUSaNamevAnUdya tatraiva yuktyanta. rapariskAraM kartukAma Aha saGghahe sthApanA neSTA, tasyA nAmnaiva saGgrahAt / kiM nendracitraM nAmendra indranAmakapiNDavat // 94 // mayAmRta-satraha iti / saGgrahe-saGgrahanaye, sthApanA neSTA-sthApanAnikSepo nAbhimataH, tasyA:sthApanAyAH, nAmnaiva-nAmanikSepeNaiva saMgrahAt, saGgrahapravaNo mayaM vyApake byApaka(vyApyaM) saMgRhNAtyeva, pada-pratikRtibhyAmanayorbhedaH syAt, ata indracitraM kiM indranAmakapiNDavAnAmendro ma bhavati ? kAkA bhavatyevetyarthaH, tathA ca nAmendratvaM dvividham , indra iti padatvamekam 1, aparaM cendrapadasaGketaviSayatvam 2, AdyaM nAmni, dvitIyaM ca padArthe, tacca nAma-sthApanAsAdhAraNameveti na doSa iti bhAvaH // 94 // tad dravyajIva ityrthH| iti evamabhyupagame sati / nAvyApiteti- nAmAdInAmavyApitA netynvyH| nAmAdInAM -dravya-bhAvAnAm / iti ta evaMsvarUpa kasyacidAcAryasya vyAkhyAnaM punH| paribhASAvyAkhyAne jainasiddhAnte kenacidAcAryeNa jIvazabdArthAnupayukta jIvazabdArthajJapuruSe jIvazabdArthajJasya jIvarahite zarIre dravyajIvazabdaH paribhASitaHsaGketita ityevaM paribhASAyA vyAkhyAne adhikRte sati uktavyAkhyAnaM zobhate ityarthaH / tahi kutra na zobhate ? ityapekSAyAmAha-na viti| ekarUpe jainasiddhAnte tantrAntare ca samAnasvarUpe, vyAptigrahamUlake yatra yatra vastutvaM tatra nAmAdinikSepacatuSTayamityevaM vyAtijJAnaprabhave, vyavahAre sarva padArthAM nAmAdinikSepacatuSTayavanta ityAkArakavyavahAre, 'na tu zobhate ' ityasyAtrAnvayaH / uktArthasya gambhIratvamAvedayitumuktam- iti bhAvanIyaM sudhIbhiriti // 93 // caturnavatitamapadyamavatArayitumAha- tadevamiti / prAyikavyAptyeti - yA bahusthaleSvAtmAnaM labhate kvacideva tu na pravartate sA prAyikavyAptistayetyarthaH / atra nayanikSepayojanavicAre / yairityatra yatpadaM tanmatamiti tatpadApekSam / sahAhanaye sthApanAnikSepo neSTa iti yairanirdhAritanAmakairAcAriSyate abhyupagamyate tanmataM teSAmAcAryANAM matam, upanyasya udbhAvya, tatra tasminnAcAryamate, bhASyoktadUSaNamevAnUdya yadeva bhASye dUSaNamupadarzitaM tadeva dUSaNamupadarya / tatraiva ... bhASyoktadUSaNa eva, yuktyantarapariSkAraM yuktyantaravivecanAm / , vivRNoti-saGkaha itIti / kathaM saGgrahanaye nAmanikSepeNeva sthApanAnikSepasya saGgraha ityapekSAyAmAha-sahapravaNo hIti / hi yataH, ayaM saGgrahanayaH, sahapravaNa: anekasyaikarUpeNa saGgrahaNasvabhAvaH, ata eva vyApake sAmAnyAdisvabhAve, vyApyaM vizeSAdisvarUpam, saGgrahAtyeva antarbhAvayatyeva / pada-pratikRtibhyAM tattadvarNAvyavahitottaratattavarNAtmakaM padaM pratikRtirAkRtistAbhyAm / anayoH naamsthaapnyoH| ataH etasmAt kAraNAt, yato nAma-sthApanayorvizeSarUpeNaiva bhedo na sAmAnyarUpeNApItyetasmAt kAraNA. diti yAvat / kAketi- yathA "maznAmi kauravazataM samare na kopAt, duzzAsanasya adhiraM na pinaamyurstH| saJcUrNayAmi gadayA na suyodhanorU ? sandhi karotu bhavatAM nRpatiH paNena // 1 // " [veNIsaMhAre ] iti bhImasenoko na manAmItyAdau kAkA- svaravizeSeNa namA niSedho na pratipAdyate kintu vidheyameva tathA prkRte'piiyaashyH| tathA AkRterapi nAmnA saGgraheNa svAbhimatatve ca / Adyam indra iti padavalakSaNaM nAmendratvam , nAni ikArottaranakArotara'dakArottararephottarA'kArarUpe indra iti nAmni vartate, na tasyAkRtau sambhava ityAzayaH / dvitIyaM ca indrapadasaGketaviSamasvarUpaM nAmendratvaM ca, padArthe yasmin gopAladArakAdau 'ayamindrazabdAd boddhavyaH' ityevaM saGketaH kriyate tatra, vartate ityarthaH / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / atha nAma-bhAvanikSepasAGkaryaparihArAyendrapadasaGketavizeSaviSayatvameva nAmendratvaM nirvaktavyam , tacca sAdRzyetarasambandhanimittakendrapadalakSaNAviSayatvaM sthApanA ityAvRtyAmeveti tannAmnA tatsaGgrahA ityAzaGkAyAmaha nAmAtirikto nAmendro, lakSya indrapadasya hi| tasya mukhArthasAdRzya, vaisAdRzye ca nAgrahaH // 95 // nayAmRta-nAmeti / indrapadasya lakSyo nAmAtirikta eva hi nAmendrapadArthasya ghaTakalakSaNAyAM sAdRzye vaisAhazye vA nimitta nAgrahaH kartavyo, gauNyatiriktalakSaNAyA asaGgrahApatteH, tathA ca lAghavAt tazca indrapadasaGketaviSayatvalakSaNaM nAmendratvaM c| nAma-sthApanAsAdhAraNameva nAma-sthApanobhayavRttyeva, gopAladArake indrapadasaGketakaraNAd yathA gopAladArako nAmendrastathendrapratikRtau indrapadasaGketakaraNAt sA'pi nAmendra ityarthaH // 14 // - paJcottaranavatitamapadyamavatArayati-atheti / yadIndrapadasaGketaviSayatvameva nAmendratvaM tarhi indrapadasaGketaviSayatvaM yathA. gopAladArake indrapratikRtau ca vartate tathA bhAvendre'pi vartata iti bhAvendro'pi gIrvANapati mandra eva syAditi saGgrahanaye bhAvanikSepasyApyatiriktasyocchedaH syAdato nAma-bhAvanikSepasAryaparihArAya bhAvanikSepasya nAmanikSepe'ntarbhAvo sA bhavatvityetadartham / indrapadasaGketavizeSaviSayatvamevetyevakAreNa sAmAnyata indrapadasaGketaviSayatvasya nAmendra tvarUpatAvyavacchedaH / kimindrapadasaGketavizeSaviSayatvaM yad bhAvendre na vartata ityapekSAyAmAha- tacceti- indrapadasaGketavizeSaviSayatvaM punarityarthaH / sAdRzyatareti- sAdRzyabhinno yaH sambandhastannimittikA yendrapadasya lakSaNA tadviSayatvam , lakSaNA yadi saGketavizeSarUpA tadeva tasyAH saviSayakatvAt tadviSayakatvaM lakSyArthe sambhavati, tasyAzca sAdRzyetarasambandhanimittikatvamapyupapadyatetarAm, indrapadasaGketavizeSaviSayatvarUpatA'pi tadviSayatvasya saGgacchate, indrapadazakyasambandharUpA tu paradarzanasammatendra- : padalakSaNA nAtra sammatA, tasyAH sAdRzyetarasambandharUpAyAH svasya svanimittakasvAbhAvena sAdRzyatarasambandhanimittakatvAbhAvAt saviSayakavAbhAvena tadviSayatvasya lakSyArthe'sambhavAt , ata eva tadviSayatvasyendrapadasataviSayatvarUpatA'pi na sambhavatIti bodhyam, / "sthApanA ityAvRttyAmeveti tannAmnA tatsaGgahA" ityasya sthAne " sthApanAvyAvRttameveti nAmnA tadasaGgrahaH" iti pATho yuktaH, yadyapIndrapadasya saGketavizeSa Adhuniko bhAvendre'bhAve'pIndrapratikRtau sambhavati, tathApi sa bhAvendralakSaNendrapadamukhyArthena samaM ya indrapratikRtau sAdRzyalakSaNasambandhastannimittaka eva na tu sAdRzyetarasambandhanimittaka iti sAdRzyetarasambandhanimittakendrapadalakSaNAviSayatvamindrasthApanAyAM na vartata itIndrasthApanAvyAvRttamevetyatasyAddhetominikSepeNa tadasaGgrahaH- sthApanAyA asaGgraha ityAzaGkAyAM pratividhAnamAhetyarthaH / vivRNoti-nAmeti / "indrapadasya lakSyo nAmAtirikta eva hi nAmendrapadArthasya ghaTakalakSaNAyAM sAhazye" ityasya sthAne "indrapadasya lakSyo nAmAtirikta eva nAmendraH," hiH- evAtheM, tasya- nAmendrapadArthasya, ghaTakalakSaNAyAM mukhyArthasAdRzye- zakyArthasAdRzya" iti pATho yuktaH, indrapadasya lakSyo nAmAtirikta eva nAmendra iti mUlasyAnvayamAtropadarzanam , arthasya spaSTatvAnna kathanam , mUle evazabdasyAbhAvAt tasyAnvaye kathaM sanniveza ityapekSAyAmAha-hiH-evAthai iti-hizabdo mUlastha evazabdasyArthe vartate, tasya nAmAtirika ityanenAnvayamabhisandhAyokAnvayo darzita ityAzayaH, tasyetyasya vivaraNaMnAmendrapadArthasyeti, ghaTakalakSaNAyAmiti pUraNaM, tathA ca nAmendrapadArtha indrapadalakSaNAviSayastasya ghaTakIbhUtA yA "lakSaNA tasyAmityarthaH, mukhyArthasAdRzye ityasya vivaraNaM-zakyArthasAdRzye iti, evaM ca nAmendrapadArthaghaTakalakSaNAyAM 'nimitte mukhyArthasAdRzye mukhyArthavaidRzye vA Agraho na kartavya ityarthaH, kartavya iti pUraNAlabhyate, tathA ca indrapadalakSaNAviSayatvameva nAmendratvaM na tu sAdRzyasambandhanimittakendrapadalakSaNAviSayatvaM vaisAdRzyasambandhanimittakendrapadalakSaNAviSayatvaM vA "nAmindrasvamityarthaH / kuto mukhyArthasAdRzye vaisAdRzye vA nimitte Agraho na vidheya ityAkAlAyAmAha-goNyatiriketi "gauNyatirikalakSaNAyA asahApatteH" ityasya sthAne "gauNyatiriktalakSaNAyA gauNIlakSaNAyA vA asnggrhaapittH|| iti- pAThaH samIcInaH, yadi nAmendrapadArthaghaTakalakSaNAyAM mukhyArthasAdRzyanimittakatvaM vizeSaNatayA pravizati, evaM ca sati mukhyArthasAdRzyasambandhanimittakendUpadalakSaNAviSayatvaM nAmendrasvaM syAt tadAnI gauNyatiriktalakSaNAyA asaGgrahApatteH, Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 nayAmRtataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| sAdRzyetarasambandhanimittakatvamapahAyendrapadalakSaNAviSayatvameva nAmendravaM vAcyam , tacca na sthApanA. vyAvRttamiti nAmnA sthApanAsaGgraho yukta eveti bhAvaH // 95 // / idaM kaizcinmataM tacca, bhASye duussitmucckaiH| / nAmva dravyanikSepe'pyevaM saGgrahasambhavAt // 96 // nayAmRta-idamiti / idaM kaizcidAcAryairmatam-aGgIkRtam , taccoccakairmahatA prabandhena bhASya evaM dUSitam , evam- upacAraviSayatvasyaiva nAmArthatve, dravyanikSepe'pi- dravyanikSepaviSaye'pi, nAmnavanAmapadArthatayaiva sahasambhavAt // 96 // bhAvapravRttitAprayojakasambandhabhedAnnAma-dravyayobhedo bhaviSyatItyAzaGkAyAmAha pariNAmitayA dravyaM, vAcakatvena nAma c| bhAvasthamiti bhedazcennAmendre duvecaM hyadaH // 97 // nayAmRta-pariNAmitayeti / pariNAmitayA dravyaM bhAve sambaddham, nAma ca vAcakatvena vAcya-vAcakabhAvena sambaddhamityevaM nAma-dravyayorbhedazcet , ado niyAmakaM nAmnendre gopAladArake durva tasya bhAvAvAcakatvAt // 97 // yadi ca nAmendrapadArthaghaTakalakSaNAyAM mukhyArthavasAdRzyanimittakatvaM vizeSaNatayA pravizati, evaM sati mukhyArthavaisAdRzyasambandhanimittakendrapadalakSaNAviSayatvaM nAmendratvaM bhavet , tadA gauNIlakSaNAyA asaGgrahApatterityarthaH / tathA ca uktadoSabhayAnmukhyArtha. sAdRzye mukhyArthavaisAdRzya vA nimitte AgrahAbhAve c| tacca indrapadalakSaNAviSayatvaM nAmendratvaM c| na sthApanAcyAvRttaM sthApanAyAM na vartate iti na, kintu sthApanAsAdhAraNam, iti etsmaaddhetoH| nAnA nAmanikSepeNa, sthApanAsakahaH sthApanAnikSepasya saGgrahaNam // 15 // . SaNNavatitamapadyaM vivRNoti- idamitIti-idamanantaramabhihitaM 'sAhanaye sthApanAnikSepasya nAmanikSepa evAntararbhAvaH / ityevaM svruupm| kaizcita anirdiSTanAmakaiH. kairityapekSAyAmAcAryairiti / matamityasya vivaraNam-alIkatamiti / / taca nirutAcAryamataM c| uccakairityasya vivaraNaM-mahatA prbndheneti| bhASya-eveti-mUle bhASye ityetAvanmAtra syopAdAne'pi yadavakArasyApyupAdAnaM tenedaM jJApitaM bhavati- atizayitaprajJabhASyakAreNa mahatA prabandhena khaNDito'rthoM meM kenApi vyavasthApayituM zakya iti tatra nAsmAkaM dUSaNAntaropadarzanena kimapi kRtyamiti na tatkhaNDane'smAbhilekhanI ta iti / bhASyoktadUSaNamevodbhAvayati-evamiti- asya vivaraNam- upacAraviSayatvasyaiva nAmArthatve iti / DhavyanikSepe'pItyasya vivaraNa-dravyanikSepaviSaye'pIti / nAmnaivetyasya vivaraNa-nAmapadArthatayaiveti, tathA ca.. sAhanaye nAmanikSepa-bhAvanikSepAbhyAM dvaividhyameva nikSepasyAbhimataM na tu nAmadravyabhAvabhedena nikSepasya traividhyamityevamanI- karaNIyaM syAt, na ca tathA'jIkRtamiti yuktirikaM tadAcAryamatamityAzayaH // 9 // saptanavatitamapadyamavatArayati-bhAveti- "bhAvapravRttitA" ityasya sthAne "bhAvavRttitA" iti pATho yuktaH, bhAve vAcakatAsambandhena nAma vartata iti nAno bhAvanirUpitavRttitAprayojakaH sambandho vAcakatAlakSaNaH, dravyaM bhAvarUpeNa pariNamate:iti pariNAmitAlakSaNasambandhena dravyaM bhAve vartate iti dravyasya bhAvanirUpitavRttitAprayojakaH sambandhaH pariNAmitAlakSaNaH, yadyapi pariNAmitA pariNAmini vartate na tu pariNAme, tathApi pariNAmitAyAH saMsargatAniyAmakaH sambandho nirUpakatAlakSaNo'tra vivakSitaH nirUpakatAsambandhena ca pariNAmitvaM pariNAme vartata ityevaM bhAvavRttitAprayojakayoH sambandhayormedAnAma-dravyayo-- minikSepadravyanikSepaviSayayorbhedo bhaviSyatItyevaMsvarUpAzaGkAyAmuttaramAhetyarthaH / vivRNoti-pariNAmitayetIti / bhAve sambaddhamiti bhAvasthamiti mUlasya vivaraNam / vAcakatvenetyasya vivaraNaM-vAcyavAcakabhAveneti / sambaddhamityatra 'bhAve' ityasyAnukarSaNa smbndhH| bhadaH etat / kimityapekSAyAM niyaamkmiti| "nAnendre" ityasya sthAne Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 nayAmRtataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalatI nayopadezaH / pariNAmitvabhinnazcennAmanikSepalakSakaH / sambandha iSTaH sAmyAdibhinnaH kina tatheSyate // 98 // nayAmRta-pariNAmitveti / atha dravye nAmno bhinnatvasya sArvajanInatvAnnAmanikSepalakSakaHnAmanikSepapadArthatAghaTakalakSaNAvizeSaNIbhUtaH sambandhaH pariNAmitvabhinna evaiSTavyaH, tadA sthApanAyA api nAmabhinnatvasya sArvajanInatvAt sAmyAdibhinnasambandho'pi tathA- nAmanikSepalakSakatvena ki neSyate tulyayoga-kSematvAt, tathA ca gauravasya prAmANikatvAt pariNAmitva sAdRzyAdItarasambandhanimittakA lakSaNAviSayatvameva nAmatvamiti nAmnA sthApanAsaGgrahaH saGgrahanaye duSkara iti siddham , no cet ? bhAvAtiriktamaprAdhAnyayogyatAtAtparya mudrayA sarve dravyameveti yadRcchayA nAmApi dravyatayaiva saGgrAhyamityapi vaktuM zakyateti paryAlocanIyam / syAdetat- SaNNAM pradezasvIkartana~gamAt pazcAnAM tatsvIkAreNevAnApi caturnikSepasvIkartustatastatrayasvIkAreNeva sadhahasya vizeSo pucha iti, maivam-deza( pradeza )vat sthApanAyA " nAmendra " iti pATho yukta::, padyai tathaivAbhidhAnAt , tasya vivaraNa- gopAladArake iti / kuto durvacamityapekSAyA. moha-tasyeti-mAmendrasyetyarthaH / yadi vAcakatAsambandhena padeva mAvasambaddhaM tadeva mAmanikSepaviSayo bhavet tahi nAmendra lakSaNasya nAmanikSepaviSayatvenAbhimatasyApi bhAve vAcakatvasambandhenAvRtte manikSepaviSayatvaM na syAdata uktaniyAmakaM na sambhavaduktikamityarthaH // 9 // aSTanavatitamapadyaM vivRNoti-pariNAmitvetIti / yadyarthe vartamAnasya cedityasyAthetyanenollekhaH / dravye drvynikssepvissye| nAmnaH nAmanikSepaviSayAt / bhinnatvasya bhedasya / sArvajanInatvAt laukikaparIkSakAzeSajanasiddhatvAt / nAmanikSepalakSaka ityasya vivaraNa- nAmanikSepapadArthatAghaTakalakSaNAvizeSaNIbhUta iti- nAmanikSepapadArthatA kiJcicchakyasambandhanimittakendrapadalakSaNAviSayatvarUpA, taddhaTakIbhUtA yA lakSaNA tasyAM vizeSaNIbhUta ityrthH| pariNAmitva. bhinna eveti- mUle pariNAmitvabhinna ityetAvanmAtrasyopAdAnAt pariNAmitvabhinnasambandho'pi niruktalakSaNAyA vize. SaNamastu pariNAmitvasambandho'pi tathA'stu tato nAmni dravyasyAntarbhAvaH svAdevesyataH pariNAmitvasambandhavyavacchedAyaivakArasya TIkAyAmupAdAnam / parasya tathA vastuta iSTha iti kathaGkAraM tathAvidhaparavacanAbhAve niNetuM zakyaH, dravyasya nAmnyanantavitastathecchAviSayatvena sambhAvayituM zakya ityAzayema iSTha ityasya eSTamya iti vivaraNam / yadyardhakacetpadopAdAnasvArasyAdallindhasya tadevasya TIkAyAmupAdAnam / tathetyasya vivaraNa- nAmanikSepalakSakatveneti / tathA ca nAmanikSepapadArthatAghaTakalakSaNAvizeSaNIbhUtasambandhe dravyasya nAmAntaravivAraNAya pariNAmitvabhinnatvasyeva sthApanAyA nAmAntara pavAraNAya sAdRzyabhinatvasyApi vizeSaNasvamAvazyakamiti vyavasthitau ca / gaurabasya prAmANikatvAditi- sAdRzyabhinnatvasthApi sambandhavizeSaNatayA praveze yat tadanivezApekSayA gauravaM tasya prAmANikatvAdisarthaH / mAmatvaM nAmanikSepaviSayatvam / sthApanAyA nAmabhinnatvasya sarvajanasiddhatve'pi kadAgrahamAtreNa saGgrahanaye nAmni sthApanA'ntarbhAva iSTa ityupeyate tadA bhAvA. tirikayoma-sthApanayordravyagatAprAdhAnyayogyatAzAlitvena tAtparyaviSayatvato dravyatvameveti kenacidAcAryeNa khecchayA mAno'pi draSyatayaiva samrahItuM zakyatvena samahanaye mAma-sthApanayordravye'ntarbhAva iti samahanaye avyabhAvAbhyAM dvAveva nikSepAviSTAvityapi mataM ramaNIya syAdityAha-nocediti / iti yahacchayA evaMsvarUpasvecchAmAtreNa / mAmA'pi nAmanikSepo'pi, apinA sthApanAmikSepasya priprhH| vyatayaiva dravyamikSepatayaiva / paryA locanIyamityuktyA evaM paryA locane samahamaye kiM dravyabhAvabhedena dvividho nikSepa iSTaH kiM vA nAma-dravya-bhAvabhedena trividha iti vinigantumazakyatvemAdhyavasthaSa prasajyeta, etadbhayAcatvAro'pi nikSepAH sAhe'pi dradhyAthike'bhimatA iti svIkAra eva jyAyAmisyAveditam / zahate-syAdetaditi / SaNNAM dharmA-'dharmA''kAza-jIva pudala-taddezAnAm / paJcAnA dharmAH'dhI-55kAzajIva-pudalAnAm, samahanaya dezivyatiriktadezasyAbhAvAnna tatpradezasvIkAraH, tatsvIkAreNeva pradezasvIkAreNa yathA Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| 277 upacaritavibhAgAbhAvena tatsthalIyasaGgrahAdetatsthalIyasaGgrahasya vizeSAt, pAzcAtyoparitanayorvikAsakA saGkocakavizeSaNavattva eva madhyavartinayasya pAzcAtyArthasakocarUpasanahaparatvaniyamAceti dik // 98 // nanu sAdRzyasambandhasya sthApanAnikSepaniyAmakatve asadbhAvasthApanocchedaprasaGgaH, abhiprAyasambandha. syApi tanniyAmakatve ca nAmnyapi tasya suvacatvAdatiprasaGgastadavastha evetyAzaGkAyAmAha. atiprasaGgo naivaM cAbhiprAyA-''kArayogataH / . yat zrutoktamanulavaya, sthApanA nAma cAnyataH // 99 // nayAmRta0-atiprasaGga iti / evam- uktAsaGkaraprakAreNa cAtiprasaGgo na bhavati, yat zruto. naigamAt samahasya vizeSastathA, anApi nikSepaviSaye'pi, caturnikSepasvIkartuH nAma-sthApanA-dravya-bhAvabhedena nikSepacatuSTayAbhyupagantuH, tataH naigamanayAta, tatrayasvIkAreNaiva nAma-dravya-bhAvAtmakanikSepatrayasvIkAreNaiva, vizeSaH bhedaH / samAdhatte-maivamiti / dezavaditi- deza-dezinorabhedAd dezinaH sakAzAd dezasya pRthaktayA''zrayaNamupacArAdeva, upacArazca saGgrahanaye neSTa iti na saGgrahanaye dezasya pradeza iti yathA tathetyarthaH / sthApanAthA upacaritavibhAgAbhAvenetidezinaH sakAzAd dezasyopacaritavibhAga iti upacArAnabhyupagantrA saGgraheNa sa neSyate, nAmnaH sakAzAt sthApanAyA yo bibhAgaH so'nupacarita' iti saGgraheNa sa upayata ityupacaritavibhAgAbhAvenetyarthaH / tatsthalIyasaGgrahAt pradezAbhyupagama spalIyasamahAt / etatsthalIyasaGgrahasya nikSepAbhyupagamasthalIyasaprAhasya / "pAzcAtyoparitamayoH" ityasya sthAne "pAzcAtyoparitananayayoH" iti pATho yuktaH, pAzcAtyo nayo vyavahAranayaH, uparitananayo naigamanayaH, tamoH, vikAsaka-socakavizeSaNavattve eva pAzcAtyanayasya vikAsakavizeSaNavattvam , upacaritanayasya saGkocakavizeSaNavattvamityevaM vikAsakasaGkocakavizeSaNavattve satyeva, arthAd yena vizeSaNena pAzcAtyo nayo'nyo'nyavibhakarUpeNArthaprAhakaH, yena ca vizeSaNenoparitananayo'vimaktarUpeNArthagrAhakaH, eko nayo'rthavikAsaM vidadhAti, aparo namo'rthasatocamAdhatte iti / madhyavartinayasya naigama-vyavahAramadhyavartino nayasya / pAzcAtyeti-pAzcAtyo yo vyavahAranayastasya yo vikasito'rtha stasya saGkocarUpasaGgrahaparatvasya niyamAcetyarthaH, prakRte tu naigamo'pi nikSepacatuSTayamabhyupaiti vyavahAro'pi nikSepa. catuSTayaM khIkaroti, na ca tayorvikAsa saGkocakavizeSamavattvamiti na sanmadhyavartina etatsthalIyasamahasya pAzcAtyArthasaGkocarUpasamahaparatvamiti naigama-vyavahArayoriva samahasyApi prakRte nikSepacatuSTayAbhyupagantRtvamevetyarthaH // 9 // navanavatitamapadyamavatArayati-nanviti / sAdRzyasambandhasya bhAvena saha sAdRzyalakSaNasambandhasya / asadbhASetibhAvAkArasadRzAkAro na yasyAH sthApanAyAH sA asadbhAvasthApanA tasyAm, bhAvena saha sAdRzyalakSaNasambandhAbhAvAt sthApanAnikSepatvaM na syAdityarthaH / bhabhiprAyasambandhasyApItyapinA sAdRzyasambandhasya saGgrahaH / tanniyAmakatve sthApanAnikSepaniyAmakatve / bhAvo'yamityabhiprAyo yatra so'bhiprAyalakSaNasambandhena bhAvasambaddha iti kRtvA tasya sthApanA. nikSepatvaM yadyanumataM tadA nAmnyapi kasyacid bhAvo'yamityabhiprAyaH sambhavatyevetyabhiprAyasambandhena nAmno'pi mAvasambaddha. tvAt tasyApi sthApanAnikSepatvaM prasajyata ityAha-nAmnyapIti / tasya abhiprAyasambandhasya / yo doSaH pUrvamabhihita. stasyaivottaratra sadbhAve tAdavasthyotirghaTate, ana tu pUrvamatiprasaGgadoSo nAmihita eveti kapamatiprasaGgastadavastha ityuktiH samateti cet ? vyavahAramullaGghaya yadi yathAkathazcit sAmAnyadharmapuraskAreNaikasyAnyanikSepe'ntarbhAvaH samahAbhimato bhavet tahi aprAdhAnyAdinA nAmanikSepasyApi dravyanikSepatvaM syAdityatiprasaGgadoSaH pUrva prasAdabhihito'trApyatiprasaGga evAvedyate ityatiprasaGgatvena samAnatAmAlambya tAdavasthyoktiriti bodhym| vivRNoti-atiprasana itiiti| eSamityasya vivaraNam-ukAsakaraprakAreNeti-vAcakatvena bhAvasambandhasya nAmatvaM pariNAmitva-sAdRzyAdItarasambandhanimittakalakSaNAviSayatvaM vA nAmatvam , pariNAmitvasambandhena bhAvasambaddhasya dravyatvam , abhiprAyavizeSasambandhena sAdRzyasambandhena bA bhAvasambaddhasya sthApanAtvamityasaGkaraprakAreNetyarthaH / kathamatiprasaGgo na bhavati ? nAmno'pyabhiprAyasambandhena bhAvasambaddhatvena Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 nayAmRtataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalato nyopdeshH| kam-siddhAntavacanamanullaGghayAkSAdAvevAbhiprAyasambandhaM pratimAdAveva cAkArasambandhaM puraskRtya sthApanA''driyate, anyataH- anyasthale ca nAmanikSepa iti kAtiprasaGgaH ? tathA ca sUtrabodhitabalavadaniSTAnanu. bandhISTasAdhanatAkatadgataguNasmRtijanakasaMskArobodhakAbhiprAyA''kArAnyatarasambandhavattvaM tatsthApanAtvamiti phalitaM bhavati // 99 // uktavizeSaprayojanamevopadarzayitumAha ata eva na dhIrarhatpratimAyAmivArhataH / bhAvasAdhoH sthApanayA, dravyaliGgini kIrtitA // 10 // nayAmRta-ata evetyAdi / ata evoktavizeSaNanivezadhrauvyAdeva, arhatpratimAyAmahaMta iva, dravyaliGgini-prakaTapratiSeviNi pArzvasthAdau, sthApanayA bhAvasAdhordhI siddhAnte na kIrtitA // 10 // kuta ityAha sA hi sthApyasmRtidvArA, bhaavaadrvidhaayinii| ... na cotkaTatare doSe, sthApya-sthApakabhAvanA // 101 // nayAmRta-sA hi- sthApanAdhIhi, sthApyasmRtidvArA- ekasambandhijJAne'parasambandhismRtiriti niyamavidhayA sthApyasmRtivyApAreNa, bhAvAdarasya- sthApyagataguNapraNidhAnodrekasya tajanitanirjarAtisthApanAtvApattarityAzaGkAyAmAha- yaditi- yasmAt kAraNAdityarthaH / zrutokamityasya vivaraNaM-siddhAntavacanamiti / anullavayeti abhiprAyAkArayogataH ityasyApyanvayaM samAlambya vivaraNam- akSAdAvevAbhiprAyasambandhaM pratimA dAveva cAkArasambandhaM purskRtyeti| anulla yetyasya samAnakartRkakriyAntarasAkAsavAdAdriyata iti pUraNam , anyata ityasya vivaraNam- anyasthale ceti / nAmetyasya vivaraNa- nAmanikSepa iti / iti evamupagame / kAtiprasaGgaH? . atiprasAjo na bhavatItyarthaH / etAvatA sthApanAyAH kiM lakSaNaM niSTaGkitaM bhavatA yenAtiprasaGgastasya na syAdityapekSAyAmAhatathA ceti-siddhAntavacanaM puraskRtya sthApanAyA AdaraNe cetyarthaH / sutrabodhiteti-sUtraMbodhito yo balavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAkastadgataguNasmRtijanakasaMskArodbodhako'bhiprAya AkArazca tadanyatarasambandhavattvaM tatsthApanAtvamityevaM sthApanAlakSaNaM niSkRSTaM bhavatItyarthaH, yasya sthApanAtvaM yasmin saGgamanIyaM tat tadgataguNetyatra tatpadena prAhyam, tannAmAdAvabhiprAyazca na balavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAkatvena tadvataguNasmRtijanakasaMskArodbodhakatayA sUtrabodhita iti noktalakSaNasya nAmAdAvativyAptirityAzayaH // 99 // zatatamapadyamavatArayati- uktavizeSaprayojanamiti- balavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAkatadgataguNasmRtijanakasaMskArododhanalakSaNaprayojanamityarthaH / vivRNoti- ata evetyAdIti / ata evetyasya vivaraNam - uktavizeSaNadhrauvyAdevetiabhiprAyA''kArAnyatarasambandhe suutrbodhitblvdnissttaannubndhiissttsaadhntaaktdgtgunnsmRtijnksNskaarodbodhktvvishessnnniveshsyaavshyktvaadevetyrthH| ahatpratimAyA arhata iveti- arhatpratimAyAmahato dhIryathA siddhAnte kIrtitA tathetyarthaH / dravyalivinItyasya vivaraNaM-prakaTapratiSeviNi pArzvasthAdAviti / spaSTatvAdanyanna vyAkhyAtam // 10 // ekottarazatatamapadyamavatArayati-kuta iti- arhata: pratimAyAmahato dhIH sthApanayA siddhAnte kIrtitA, dravyaliGgini sthApanayA bhAvasAdho(siddhAnte na bhaNitetyetadvailakSaNyaM kuta ityarthaH / vivRNoti-sA hIti, asya vivaraNaM-sthApanAdhIhIti / sthApyasmRtidvAretyasya vivaraNaM-sthApyasmRtivyApAreNeti, etasyopodalakaM ca- ekasambandhivAne parasambandhismRtiriti niyamavidhayeti-sthApya sthApanayoH sthApyasthApanabhAvasambandha iti sthApanAjJAnamekasambandhi Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| zayasya vA vidhAyinI / na ca sthApanAviSaye utkaTatare doSe pratisandhIyamAnA [ iti zeSaH, ] sthApya. sthApakabhAvanA phalavatIti zeSaH, tathA ca dravyaliGgidarzanAdapi na bhAvasAdhuguNAnanusmRtireva, tanniyAmakaprAyikasAdRzyarajoharaNa-gocchaka-patadbrahAdirUpasya tasyAbAdhitvAt , kintUtkaTadoSavattvena pratisandhIyamAnasya sAdRzyAd guNavadanusmRtiH sUtrabodhitabalavadaniSTAnubandhikaiva iti na yathoktavizeSaNaviziSTaM sthApanAlakSaNaM tatretyuktaM bhavati, ata eva vandanakaniyukto"titthayaraguNA paDimAsu Natthi NissasaMyaM viyaannNto| titthayara tti Namanto so pAvai NijaraM viulN||1|| liMgaM jiNapaNNattaM eva NamaMtassa NijjarA viulA / jaivi guNavippahINaM vaMdai ajhappasohIe // 2 // " [ Avazyake gA0 1142-43] zAnam, tasmin sati aparasambandhinaH sthApyasya smRtitiriti niyamabalena sthApanAjJAnAt sthApyasmRtiH, tatazca sthApye bhAve Adaro bhavatItyevaM sthApanAdhIH sthApyasmRtidvArA bhAvAdarasya vidhaayiniityrthH| bhAvAdaraH ko yasya vidhAyinI sthApanAdhIrityapekSAyAmAha-bhAvAdarasyeti- asya vivaraNa-sthApyagataguNapraNidhAnodrekasya tajanitanirjarAtizayasya veti-sthApyo bhAvastadgato yo guNastatra yat praNidhAnaM cittasyaikAgrIkaraNaM tasya ya udreko'tizayitatA tasya, asya vidhAyinItyanena sambandhaH, vA athavA, tajanita:-sthApyagataguNapraNidhAnodrekajanito yo nirjarAtizayaH- karmapudgalaparizATAtizayastasya vidhAyinI sthApanAdhIryato'torhatpratimAyAmahato dhIrevoktasvarUpasthApanayA nirutaphalavatItyarthaH / dravyaliGgini sthApanayA bhAvasAdhorni phalavatItyupadarzayati-na ceti- asya phalavatItyanena zeSaviSayeNAnvayaH / mUle utkaTatare doSe ityasti viSayastu nopAtta ityato viSayollekhena yojayati-sthApanAviSaye utkaTatare doSe iti- sati saptamIyam / guNavatyapi. sthApye sthApya-sthApakabhAvanA'prabuddhA na tatsmRtijaniketyato na tasyA api phalavattvamiti sthApye utkaTataradoSe bhavatu aprabuddhAyAH sthApyasthApakabhAvanAyAH phalavattvAbhAvo na sa doSAvaha ityataH sthApyasthApakabhAvanAM vizinaSTi-pratisandhIyamAneti / sthApanAviSaye sphuTataradoSe satyapi pratisandhIyamAnA sthApyasthApakabhAvanA bhavatyeveti na taniSedhaH kartuM zakya ityata Aha-phalavatIti zeSa iti, tathA ca yAdRzaM phalamatrAbhipretaM tAdRzaphalaM niruktasthApyasthApakabhAvanAyA na sambhavatIti tAdRzaphalavattvena tasyA niSedho yukta ityAzayaH / sUtrabodhitetyAdi sthApanAlakSaNaM yat prAgupadarzitaM tadevoka'paMdyena mUlakarturabhimatam , tadabhAvAcca dravyaliGgini bhAvasAdhoH sthApanAyA na sthApanAtvamityupadarzayati-tathA ceti-sthApanAviSaye utkaTataradoSe sati pratisandhIyamAnAyAH sthApyasthApakabhAvanAyAH phalavattvAbhAve vyavasthite cetyarthaH / na bhAvasAdhaguNA nanusmRtirevetyatra niSedhadvayato bhAvasAdhuguNAnusmRtirbhavatyevetyarthaH pratIyate / kuto dravyaliGgidarzanAdapi bhAvasAdhuguNAnusmRti- bhavatyevetyAkAGkhAyAmAha-tanniyAmaketi-"tanniyAmakaprAyikasAdRzyarajo" ityasya sthAne "tanniyAmakaprAyikasAdRzyasya rajo" iti pATho yuktaH, tanniyAmakaprAyikasAdRzyasya- bhAvasAdhuguNAnusmRtiniyAmakasya bhAvasAdhunA samaM katipayadharmaprayuktasAdRzyasya, kiMrUpasya tasyetyapekSAyAmAha- rajoharaNetyAdi / " tasyAbAdhitvAt" ityasya sthAne " tatrAbAdhitvAt " iti pAThaH samyak, dravyaliGgini nirutasAdRzyasya bAdhitatvAbhAvAdityarthaH / pRcchati-kinviti / uttarayati-utkaTetipArzvasthAdivyalijayapyutkaTadoSavattvena pratisandhIyamAno'tastasya yanirutasAdRzyaM tasmAd yA guNavaddhAvasAdhusmRtiH sA sUtrabodhitaphalavadaniSTAnubandhikaiva na tu sUtrabodhitabalavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAkA, iti etasmAt kAraNAt , yathoktavizeSaNaviziSTa sthApanAlakSaNaM sUtrabodhitabalavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAkatagataguNasmRtijanakasaMskArodbodhakAbhiprAyA-''kArAnyatarasambandhavattvakharUpaM sthApanAlakSaNam, na tatra dravyaliGgini bhAvasAdhusthApanAyAM na bhavati, iti evaM kharUpam, ukaM bhavati "sA hi sthApyasmRtidvArA" ityAdipadyena pratipAditaM bhvti| uktArthopo(lakaM prazna-pratividhAnAbhyAM pravRttaM vandanakaniyuktimataM gAthAkadambakaM saMvAdakatayopadarzayati-ata eveti- arhatpratimAyAmahato dhIH sthApanayA bhAvAdaravidhAyinI bhavati, utkaTataradoSavati dravyaliGge sthApanayA bhAvasAdhudhIrbhAvAdaravidhAyinI na bhavatIti vishessaadeve.tyrthH| titthayara0 iti- "tIrthakaraguNAH pratimAsu na santi niHsaMzayaM vijaanntH| tIrthakara iti namantaH prApnuvanti Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamarnamaAnmmmm nagrAmalasarahiNI-taraviNItaraNibhyAM samalato mayopadezaH / isi gAthAbhyAM sArazyasambandhamAtreNArhatpratimAyA aIta:( iva ) dravyalijino bhAvasAdho staTasthena smRte hatthApakatayA'dhyAtmazuddhiprabhavanirjarAGgatvena bandanIyatvaM yadAkSiptaM pUrvapakSakRtA, tatrAcAryairekanotkaTadoSavasnopasthite samAnasaMvisaMvedyatAlabhyaguNavatsAdRzyadhIstadgatadoSAnumitirUpatayA guNavada. pakarSanyaJjakatvena tanidAnarUpatvena balavadaniSTAnubandhAvahA, anyatra coktakAraNAbhAvAnna tathAtvamiti vaiSamyamudbhAvayitvA samAdhAnaM kRtam--- "santA tisthayaraguNA titthayare tesimaM tu ajhappaM / Na ya sAvamA kiriyA iyaresu dhuvA samaNunA // 1 // " [Avazyake gA0 1144 ] iti gAthayA, asyArtha:- santo-vidyamAnAH zobhanA vA, tIrthakaratvena pratIyamAnasya guNAH, nirjarA bipulAm // 1 // liGgaM jinaprajJaptameva namato nirjarA vipulA / yadyapi guNaviprahInaM vandate adhyAtmazuddhathai // 2 // " iti saMskRtam / gAthAbhyAmityasya pUrvapakSakRtA vandanIyatvaM yadAkSiptamityanenAnvayaH / sAdRzyasambandhamAtreNa bhAvena saha sthApanAyAH sAdRzyalakSaNasambandhamAtreNa / hatpratimAyA arhata iva arhatpratimAto yathA'rhataH smRterudystthaa| dravyalikina iti- bhAvasAdhunA samaM dravyaliGginaH pArzvasthAderapi sAdRzyalakSaNasambandho'sti, tanmAtreNa dravyaliGgisvarUpasthApanAto bhAvasAdhoH smRteH sambhavena bhAvasAdhuviSayakasmRtyutthApakatvena dravyalizilakSa gasthApanAyA adhyAtmazuddhiprabhavanirjarAGgatvena taTasthena puruSeNa vandanIyatvaM syAditi pUrvapakSakRtA ydaakssiptmityrthH| tatra uktAkSepe / AcAri. tyasya iti vaiSamyamudrAvya samAdhAnaM kRtamityanenAnvayaH / vaiSamyameva darzayati - ekatreti- pArzvasthAdibhAvasAdhusthApyasthApanabhAvasthale ityarthaH / utkaTadoSavazvenopasthite iti - dravyaliGginaH pArzvasthAderdarzane sati tadvatadoSo'pi darzanapathamupaitIti utkaTadoSavattvenopasthite pArzvasthAdAvityarthaH, samAnasaMvisaMvedyatAlabhyaguNavatlAdRzyadhIstagatadoSAnumitirUpatayeti. anena sadRzaH sa iti jJAne sati tena sadRzo'yamiti jJAyata eveti pArzvasthagatabhAvasAdhusAdRzya-bhAvasAdhugatapArzvasthasAdRzyayoH samAnasaMvisaMvedyatvamiti samAnasaMvidyatayA labhyA AtmalAbhamupagatA janyeti yAvat yA guNa. vatsAdRzyadhIguNavato bhAvasAdhovyaliGgini sAdRzyadhIH, sAdRzyaM ca tadbhinnatve sati tadtabhUyodharmavattvam , tatra bhinnatvaM vaidharmyarUpam, prakRte utkaTadoSavattvenopasthite guNavato vaidharmyamutkaTadoSavattvamevetyanumitirUpA guNavatsAdRzyadhIH pArzvasthagata. doSAnumitirUpA'pi syAdityevaM tadatadoSAnumitirUpatayetyevamartho nAtrAdaraNIyaH, yata utkaTadoSavattvenopasthite pArzvasthAdau doSavatvaM pratyakSasiddhameveti * nahi kariNi dRSTe cItkAreNa tamanuminute * iti nyAyena tasyAnumitividheyatvaM na sambhavati, kintu sAdRzyapratiyogyanuyoginormadhye ekasyotkaTadoSavattvenopasthitau tadanyasya gaNavato'pi tena samaM sAdRzyajJAnamanumitirUpaM tantadoSasyApi tadanyasminnanumitirUpaM bhavatItyutkaTadoSavatvenopasthite pArzvasthAdau sati tasya guNavati bhAvasAdhau yA sAdRzyadhIH sA pArzvasthaniSThabahudharmAvagAhinI satI pArzvasthaniSThabahudharmAntargatatadgatadoSasyApi bhAvasAdhAvavagAhinItyevaM bhAvasAdhau pArzvasthagatasya doSasyAnumitirUpatayetyartha evAtrAzrayaNIyaH, tathA ca bhAvasAdhugatadoSAnumitirUpatayA. gaNavadapakarSa vyajakatvena guNavatobhAvasAcordoSavattAprayuktApakarSasya vyajakatvena, tannidAnarUpatvena, balavadaniSTamanubanAtIti balavadaniSThAnubandhAbahA, guNavati bhAvasAdhau uskaTadoSavato dravyaliGginaH sAdRzyadhIratastatsthApanAyAH sUtrabodhitabalavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAkatantagaNasmRtijanakasaMskArodbodhakAbhiprAyAkArAnyataravattvalakSaNaM tatsthApanAtvaM na sambhavatItyarthaH / anyatra ceti-.. bhAvajina-jinapratimayoH sthApyasthApanabhAvasthale cetyarthaH, uktakAraNAbhAvAta uktadizA guNavadapakarSavyajakatvena tani. dAnarUpatvalakSaNakAraNAbhAvAt , ma sathAtvaM na bhAvajine jinapratimAsAdRzyadhiyo balavadaniSTAnubandhAvahatvam, iti evaM kharUpaM, vaiSamyaM bhAvasAdhuvyalijisthApyasthApakabhAva-bhAvajinajinapratimAsthApyasthApanayolakSaNyam , udbhAvayitvA upadarya, samAdhAmam uktAkSepapratividhAnam , kRtaM 'santo titthayaraguNA' ityAdigAthayeti smbndhH| santA0 iti-"santasIrthakaragaNAstIrthakare teSAmidantvadhyAtmam / na ca sAvadyA tAsu kriyA itareSu dhruvA samanujJA // 1 // " iti saMskRtam / asyArthaH asya gAthAvacanasyArtho'yamupadaya'te / sansa ityasya vidyamAmA iti vA athavA zobhanA iti vivaraNam / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato bhyopdeshH| 281 tIrthakare-arhatIti, iyaM ca pratimA, teSAM- namaskurvatAm , idamadhyAtma-samApattyAdiphalakAnubhUyamAna. tIrthakaraguNasmRtyAlambanam , yadvA teSAM-guNAnAm, idam , adhyAtmam , adhyAropaviSayaH, taTasthena smRtI yoga(gya )jIvAnusamApattyasiddheH / na ca tAsu pratimAsu sAvadyA-sapApA kriyA, itareSu- pArzvasthAdiSu dhruvA, seti yojyate, tataH samanujJA sAvadhakriyAyuktapArzvasthAdipraNamanAt dhruveti yogaH, 'evaM sati pratimAyAmubhayakriyAbhAvaprasaJjitobhayaphalAbhAvastadAlambanakasthApyaguNasaGkalparUpamanaHzuddhebalavattayaiva nirAkriya. mANaH pArzvasthAdivandane'pi manaHzuddherbalavattayaiva doSAbhAvaM guNodayaM ca sAdhayituM kathaM na pragalbhate ?' ityAzaGkAzeSaH / ubhayavikala evAkAramAtratulye katipayaguNAnvite vA utkRSTaguNAdhyAropazubhasaGkalpa. tIrthakaraguNA ityasya tIrthakaratvena pratIyamAnasya guNA iti vivaraNam / tIrthakare ityasya vivaraNam- arhatIti / iyaM ca pratimeti prakrAntatvAllabhyate, teSAmityasya vivaraNaM- namaskurvatAmiti / idamadhyAtmamityasya vivaraNaM-samA. pazyAdiphalakAnubhUyamAnatIrthakaraguNasmRtyAlambanamiti- khAtmanyeva parAtmanaH sthApanA-ahameva parAtmaivaM kharUpo bodhaH, tadAdiphalikA yA'nubhUyamAnatIrthakaraguNasya smRtistasyA AlambanamiyaM pratimetyarthaH, tIrthakarapratimAM namaskurvatAM taTasthAnAM samApattyAdiphalakAnubhUyamAnatIrthakaraguNasmRtyAlambanaM namaskRtikriyAkarmIbhUtA'hatpratimA bhavati, yato'hatpratimAdarzanena siddhAntotijanyazAbdAnubhavaviSayasya tIrthakaraguNasya smRtirupajAyate, tayA ca bhUyo bhUyo'bhyasyamAnayA samApattyAdi. phalaM namaskurvatAmavazyameva bhavatIti / teSAmidaM tvadhyAtmamityasya vyAkhyAnAntaramupadarzayati- yadveti / teSAmityasya vivaraNaM-guNAnAmiti / adhyAtmamityasya vivaraNam - adhyAropaviSaya iti- bhAvajinagataguNA jinapratimAyAmAropyante, iyaM pratimA tiirthkrgnnvtiityaaropaakaarH| pUrvopadarzito'rthaH kathaM netyapekSAyAmAha- taTastheneti-sthApya jinapratimAM namaskurvatA puruSeNetyarthaH, smRtau anubhUyamAnatIrthakaraguNasmRtau, "yoga(gya )jIvAnusamApattyasiddhaH" ityasya sthAne " yogajajIvAtmasamApattyasiddheH" iti pATho yuktaH, yogajA yogAbhyAsajanitA yA yogino jIvasya parAtmanA sahakatAlakSaNA samApattistasyA asiddhaH, ataH prathamaM vyAkhyAnamupekSyedaM vyAkhyAnamAdRtamityAzayaH / uttarArddha vivRNoti-na ceti- asya kriyayA'nvayaH / sAvadhetyasya vivaraNaM- sapApeti / itarecityasya phalitArthakathanaM-pArzvasthAdiSviti / dhruvA ketyapekSAyAmAha-dhuvA seti yojyate iti / tataH yojanAtaH / samanujJA sapApakriyAnumatiH, asya dhruvetyanena .yogamullikhati- sAvadheti-sAvaMdyakriyAyuktapArzvasthAdInAM praNAma kRte sati tadgatA sAvadyakriyApyabhinanditA bhavatIti sAvadyakriyAnumatistatpraNAmakartuH, sA ca sAvadhakriyAphalikA dhruveti dravyaliGgikharUpA bhAvasAdhusthApanA balavadaniSTAnubandhAvahetyAzayaH / evaM ca satIti- "evaM ca sati' 'ityAzavAzeSaH, AcAryastatraiva nirAkRtaH' ityevamanvayo'tra bodhyH| evaM sati ___tIrthakarapratimAsu sAvadyA kriyA nAsti pArzvasthAdiSu sAvadyA kriyA vidyate iti vyavasthitau satyAm / pratimAyAmiti pratimAyAM sAvadyA kriyA nAsti niravadyA'pi kriyA nAstItyevamubhayavidhakriyA'bhAvataH prasajito yaH zubhaphalasyAzubhaphalasya ... cAbhAva ityevamubhayaphalAbhAvaH, asya 'nirAkriyamANaH' ityanenAnvayaH, tathA ca sa tadAlambanakaH-tIrthakarapratimAlambanako yaH sthApyaguNasaMkalpa:- sthApyasya tIrthakarasya ye guNAsteSAmAropalakSaNa: saMkalpastadrUpA tadAtmikA yA manaHzuddhistasyA balavattayaivaatiprAbalyenaiva nirAkriyamANaH- pratimAlambanakasthApyaguNasaGkalparUpamanazzuddhitaH zubhaphalasyAvazyambhAvAdazubhaphalasyAbhAve'pi zubhaphalasya sadbhAvena phaladvayAbhAvo na sambhavatItyevaM nirAkriyamANaH, asya 'pragalbhate' ityanenAnvayaH / pArzvasthAdibandane'pItyapi nAtIrthakarapratimAvandanasyATeMDanam / doSAbhAvamiti- pArzvasthAdeH sapApakriyatve'pi tadandanakartumanazzuddhibalavattaretyato doSo na bhavatIti doSAbhAvamityarthaH, asya ' sAdhayitum ' ityatrAnvayaH, 'guNodayaM ca' ityatrApi 'manaHzuddhabalavattayaiva' itysyaanvyH| ityAzaGkAzeSaH evaMsvarUpo'vaziSTa AzaGkAbhAgaH, asya 'nirAkRtaH' ityanenAnvayaH / ubhayavikale eva sAvadhakriyAniravadyakriyobhayarahite eva jinapratibimbe, AkAramAtratulye bhAvajinena samamAkAramAtreNa sahaze, vA athavA, katipayaguNAnvite bhAvajinagatA ye katipaye guNAstaranvite yukte, " utkRSTaguNAdhyAropazubha" ityasya Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nabopadezaH / anna rUpatAmAskandana nirjarAhetuH, anyatra visAvazubhasaGkalparUpatvena niravadyakAbhAvavadvizeSyakatvasya gauraveNAtantratvAt , sAvadyakarmavadvizeSyakatayaiva viparyAsalakSaNasamanvayena vA anantaklezAvaha ' ityami. prAyeNAcAryaistatraiva nirAkRtaH, tathAhi"jaha sAvajA kiriyA Nasthi ya paDimAsu evamiyarAvi / tayabhAve Nasthi phalaM aha hoi aheugaM hoi" // kAmaM ubhayAbhAvo tahavi phalaM asthi maNavisuddhIe / tIi puNa maNavisuddhIi kAraNaM honti paDimA u / jaivi ya paDimA u jahA muNiguNasaMkappakAraNaM liNg| ubhayamavi asthi liMgeNa ya paDimAsUbhayaM atthi // NiyamA jiNesu u guNA paDimAodissa je maNe kunni| aguNe u viyANatokaM namai maNe guNaM kaauN|| jaha veDaMbagaliMga jANatassa Namao havaha doso| giddhaMsamiya NAUNa vaMdamANe dhuvaM doso" // _ [Avazyake gA0 1145-46, 47, 48, 49. ] iti // 101 // nanvevaM sthApanAsthale sAvadhakarmAbhAvavadvizeSyaguNasaGkalpatvena bhAvasya nirjarAhetutvamityAgatam , sthAne " utkRSTaguNAdhyAropaH zubha" iti pATho yuktaH, bhAvajinagato ya utkRSTaguNastasya jinapratibimbe ya AropaH sa zubhasaGkalparUpatA-zubhasaGkalpAtmakatAm, Askandan prApnuvan , nirjarAhetuH karmakSapaNakAraNaM bhavatIti zeSaH / anyatra tu dravyaliGge pArzvasthAdau punH| asau utkRssttgunnaadhyaaropH| azubhasaGkalparUpatvena azubhasaGkalpAtmakatvena, idamanantaklezAvahatve hetuH, tathA ca dravyaliGgini pArzvasthAdau utkRSTaguNAdhyAropo'zubhasaGkalpAtmakatvenAnantaklezAvaha ityarthaH, vA athavA, pArzvasthAdAvutkRSTaguNAdhyAropo viparyAsalakSaNasamanvayenAnantaklezAvahaH / nanu pArzvasthAdAvutkRSTa guNAdhyAropo yadi viparyAsalakSaNasamanvayenAnantaklezAvahastarhi jinapratimAyAM dvayorapi niravadyakriyA-sAvadhakriyayorabhAve prati tatrotkRSTaguNAdhyAropo'pi niravadyakarmAbhAvavajinapratimAvizeSyakatvAd viparyAsalakSaNasamanugata iti so'pyanantaklezAvahaH syAdityata Aha-niravadyakarmAbhAvavadvizeSyakatvasyeti, gauraveNa sAvadyakarmavadvizeSyakatvApekSayA gurubhUtatvena, atantratvAt viparyAsatve'prayojakatvAt , tathA ca pArzvasthAdAvutkRSTaguNAdhyAropasya niravadyakarmAbhAvavadvizeSyakatvena yadi viparyAsatvaM svIkriyeta tadA niravadyakarmAbhAvavadvizeSyakatvena jinapratimAyAmapyutkRSTagaNAdhyAropo viparyAsaH syAt ; yadA tu niravadyakarmAbhAvavadvizeSyakatvaprayukta viparyAsatvaM pArzvasthAdAvutkRSTaguNAdhyAropasya neSyate kutastadbalAjinapratimAyAmutkRSTaguNAdhyAropasya viparyAsatvaM prasajyata iti, tarhi kiM prayuktaM pArzvasthAdAvutkRSTaguNAdhyAropo viparyAsa ityapekSAyAmAha- sAvadyakarmavadvizeSyakatayaiveti- sAvadyakarmavAn pArzvasthAdistadvizeSyakatayaivetyarthaH, jinapratimA ca na sAvadyakarmavatI, atastatroskRSTaguNAdhyAropasya sAvadyakarmavadvizeSyakatvAbhAvAna viparyAsalakSaNasamanvaya iti na tenAnantaklezAvahatvaM jinapratimAyAmutkRSTaguNAdhyAropasya kintu sAvadyakarmavadvizeSyakatvena pArzvasthAdAvutkRSTaguNAdhyAropasya viparyAsalakSaNasamanvayenAnantaklezAvahatvamityAzayaH / ityabhiprAyeNa upadarzitasvarUpAbhiprAyeNa / AcAryaH sUribhiH / tatraiva vandanakaniyuktAveva / nirAkRtaH apahastitaH pUrvopadarzitAzaGkAzeSaH / niruktAzaGkAzeSanirAkRtyupadarzakaM vandanakaniyuktigatagAthAkadambakamupadarzayati-tathAhI. ti / jahA iti- " yathA sAvadyA kriyA nAsti ca pratimAsu evmitraa'pi| tadabhAve nAsti phalam atha bhavati ahe. tukaM bhavati // kAmamubhayAbhAvastathApi phalamasti manovizuddhayA / tasyAH punarmanovizuddhaH kAraNaM bhavanti pratimAstu // yadyapi ca pratimAstu yathA muniguNasaGkalpakAraNaM liGgam / ubhayamapyasti liGge na ca pratimAsUbhayamasti // niyamAjineSu tu guNAH pratimA uddizya yo manasi karoti / aguNe tu vijAnan kaM namati manasi guNaM kRtvA // yathA viDambakaliGgaM jAnato namato bhavati doSaH / nidhvaMsamiti jJAtvA vandamAne dhruvaM doSaH // 5 // iti saMskRtam // 1.1 // vyadhikazatatamapadyamavatArayati-nanvevamiti / evam uktaprakAreNa / 'dvizeSya' ityasya sthAne 'dvizeSyaka' iti pATho yuktH| bhAvasya sngklpvishessruupsy| tacca uttaprakAreNa nirjarAhetutvaM ca / ayuktatve hetumAha-lAghaveneti- sAvadyakarmAbhAvavadvizeSyakatvApekSayA lAghavenetyarthaH / taddhetutvaucityAt guNasaMkalpasya nirjarAhetutvaucityAt / nanu viparyAsalakSaNaM sAvadyakarma Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNimyAM samalaGkato nayopadezaH / taJcAyuktam- lAghavena niravadyakarmavadvizeSyakatvenaiva taddhetutvaucityAllakSaNagauravApekSayA kAryakAraNabhAvagauravasya ca mahAdoSatvAt , kizca sthApanAsthalIyabhAve jAtyupAdhyanyatarakRtAtiriktavizeSAbhAve yathoktarUpeNaiva hetutve mAyAcchAditadoSe AlayavihArAdinA zuddhatApratisandhAnadazAyAM vandyamAne sAdhau kathaM nirjarotpattiH saGgacchate ?, na ca tatra niravadyakarmayuktatayA agRhItAsaMsargakaguNasaGkalpena pRthageva nirjarAhetutvAdadoSaH, tathA sati tulyanyAyatayA sAvadyakarmayuktatvenAgRhItAsaMsargakaguNasaGkalpatvena bandhahetutAyA eva yuktatvAt pratimAvandanAdubhayAbhAvApatteH, na ca sattvazuddhividhayA kAraNatAyAmayameva prakAraH, ava vadvizeSyakatvameva niravadyakarmAbhAvavadvizeSyakatvApekSayA laghubhUtaM prAgupadarzitamiti tadanusAreNa sAvadyakarmAbhAvavadvizeSyakatvena guNasaGkalpasya nirjarAhetutvameva yuktam , anyathA niravadyaka bhAvadvizeSyakatvaM gurubhUtaM viparyAsalakSaNamApadyatetyata Aha-lakSaNagauravAprekSayeti-tathA ca lakSaNagauravameva sahyaM na tu kAryakAraNabhAvagauravamiti kAryakAraNabhAvalAghavAnurodhena gurubhUtaM viparyAsalakSaNamevAdaraNIyamityAzayaH / sAvadyakarmAbhAvavadvizeSyakaguNasaGkalpatvena hetutvaM prakArAntareNa dUSayatikiJceti / sthApanAsthalIyabhAve sthApanAsthalIyamanaHsaMkalpavizeSalakSaNabhAve / jAtIti- jAtyupAdhyanyatarakRto yo vizeSastadbhinavizeSasyAbhAve satItyarthaH / yathoktarUpeNaiva hetutve sAvadyakarmAbhAvavadvizeSyakaguNasaGkalpatvena rUpeNaiva bhAvasya karmanirjarAhetutve'bhyupagamyamAne / mAyAcchAditadoSe mAyayA kapaTenAcchAdito'darzanatA nItaH svagato doSo yena sa mAyAcchAditadoSastasmin , idaM ca sAdhAvityasya vizeSaNam / AlayavihArAdinA sUtrabodhitAlayAvasthAna samayocitavihArAdyAcaraNena / zuddhatApratisandhAnadazAyAM zuddho'yaM sAdhuriti vandanakartRpratisandhAnakAle / vandyamAne sAdhI vandanakarturyA nirjarotpattiH sA kathaM savacchate? kAkA na kathaJcit samatA syAt , yatastatra guNasaGkalpalakSaNabhAvasya sAvadyakarmAbhAvavadvizeSyakaguNasaGkalpatvalakSaNanirjarAkAraNatAvacchedakadharmAkAntatvaM nAstIti / nanu mAyAcchAditadoSe sAdhau guNasaGkalpavizeSalakSaNabhAvasya na sAvadhakarmAbhAvavadvizeSyakaguNasaGkalpatvena nirjarAhetutvaM, kintu niravadyakarmayuktatayA'gRhItAsaMsargaguNasaGkalpatvena, evaM ca mAyAcchaditadoSe sAdhau niravadyakarmayuktatayA'saMsargastathApi sa na gRhIta iti niravadyakarmayuktatayA'gRhItAsaMsargakaguNasaGkalpatvasya tatra bhAvAt tena rUpeNa nirjarAM prati kAraNatvasambhavena tato nirjarotpattiH saGgacchata evetyAzaya pratikSipati-na ceti / tatra mAyAcchAditadoSe sAdhau, bhAvasyeti zeSaH 'saGkalpeneti sthAne 'saGkalpa. vene ti pATho yuktaH / niSedhe hetumAha-tathA satIti tatra niravadyakarmayuktatayA'gRhItA'saMsargakaguNasaGkalpatvena nirjarAM prati hetutve satItyarthaH / tulyanyAyatayeti- niravadyakarmayukta eva sAdhau kenacit svotprekSitakAraNAdinA'zuddhatAbhrame satyapi lokAnuvRttimAtreNa vandyamAne khIyazraddhAprAbalyAd bandhotpattireva bhavati na nirjarotpattiH, tatra bhAvasya sAvadyakarmavadvizeSyaka* guNasaGkalpatvena bandhaM prati kAraNatve bandhotpattirna syAt , tasya sAdhoH sAvadyakarmavattvAbhAvAt , ataH sAvadyakarmayuktatvenA. gRhItAsaMsargakaguNasaGkalpatvenaiva bandhaM prati hetutvaM vAcyam, tathA hetutAyAM ca nirukkasAdhau guNasaGkalpasya sAvadyakarmayuktatve- nA'gRhItAsaMsargakaguNasaGkalpatvalakSaNabandhakAraNatAvacchedakadharmAkAntatvAd bhavati tato bandhotpattiH, evaM ca jinapratimAyA~ - na sAvadhaM karma navA niravayaM karmeti karmadvayAbhAve tatra bhAvasya guNasaGkalpavizeSarUpasya na niravadyakarmayuktatayA'gRhItA saMsargakaguNasaGkalpatvam , yatastatra niravadyakarmayuktatAyA abhAvena niravadyakarmayuktatayA samaM gRhItAsaMsargakaguNasaGkalpatvameva tasyeti nirjarAkAraNatAvacchedakaniruktadharmAnAkrAntAt tasmAnna nirjarotpattiH, evaM tatra bhAvasyokasvarUpasya na sAvadyakarmayuktayA'gRhItAsaMsargakaguNasaGkalpatvam, yatastatra sAvadyakarmayuktatAyA abhAvena sAvadyakarmayuktatayA samaM gRhItAsaMsargakaguNasahalpatvameva tasyeti bandhakAraNatAvacchedakaniruktadharmAnAkrAntAt tasmAnna bandhotpattirityevaM pratimAvandanAdumayAbhAvApatterityarthaH / na cetyasya vAcyamityanenAnvayaH / ayameva prakAraH niravadyakarmayuktatayA'gRhItAsaMsargakaguNasaGkalpatvena nirjarAM prati kAraNatvam , sAvadyakarmayuktatvenAgRhItAsaMsargakaguNasaGkalpatvena bandhaM prati kAraNatvamityeva kAryakAraNabhAvakalpanaprakAraH / bhavaJcakayogavighayA avazcaka:- vazvakatvavikalo yo yogastadvidhayA- tatprakAreNa, avaJcakayogazca trividhaH, tadyathAsadyogavazakaH kriyAvazcakaH, phalAvazcakazca, tatsvarUpaM cedam-"sadbhiH kalyANasampannerdarzanAdapi pAvanaH / tathA darzanato yoga Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / zvakayogavidhayA kAraNatAyAM tu vAstavaviSayatAyA eva nivezAnna doSa iti vAcyam , sattvazuddhivinAyava pratimAvandanAd nirjarotpatteH "taha vi phalaM asthi maNavisuddhIe" ityanena pratipAdanAt, kiJca, guNadoSo. bhayavaikalyamAtreNa pratimAyAmahaMdhyavasAyasya nirjarAGgatve (pratiSThitA)pratiSThitayoravizeSApatteH, na ca"sayaM kAriyAi esA jAyai ThavaNAi bahuphalA keii| gurukAriyAi anne visiTTavihikAriyAe ya // 13 // ThaMDille vi ya esA maNaThavaNAe pasasthigA ceva / AyAsagomayAihiM etthamuvallevaNAi hi // 14 // uvayAraMgA iha sovaogasAhAraNANa iphalA / kiMci viseseNa tao savve te vibhaiavva ti" // 15 // iti pUjAvidhiviMzikAvacanaparyAyalocanayeyamabhiSTapradeti vAcyam , tatra pratiSThitatvavyApyadharmapuraskAreNeva mAnasapratiSThApuraskAreNa pravRttAnAM pUjAvidhivikalpAnAM vidhipratiSThitapUjAjanyatAvacchedakajAtivyApyajAtyavacchedena mAnasA'bhiprAyazodhitAvidhipratiSThitapUjAjanyatAvacchedakajAtyavacchedena ca phalabhedAddhetubhedopayukta ityabhiprAyeNa pravRttAvapi pratiSThAsAmAnyasyAkiJcitkaratve tAtparyAbhAvAt , anyathA Adyo'vaJcaka ucyate // teSAmeva praNAmAdikriyAniyama itylm| kriyAvaJcakayogaH syAnmahApApakSayodayaH // phalAJcakayogastu sadbhadha eva niyogtH| sAnubandhaphalAvAptidharmasiddhau satAM matA // " So0 8, viva0 / vAstavaviSayatAyA eveti-nirjarAM prati sAvadyakAbhAvavanniSThavizeSyatAtmakaviSayatAzAliguNasaGkalpatvena hetutvam , bandhaM prati tu sAvadhakarmavanniSThavizeSyatAtmakaviSayatAzAliguNasaGkalpatvena hetutvamityevaM vAstavaviSayatAyA eva kAraNatAvacchedakakoTau nivezAna pratimAvandanAdAvubhayAbhAvApattilakSaNo doSaH, yataH pratimAryA sAvadyakarmaNo'bhAvena sAvadyakarmavaniSThavizeSyatAkaguNasaGkalpasyAbhAvena na pratimAvandanato bandhotpattiH, sAvadhekamaNo'bhAvAdeva sAvadyakarmAbhAvavatI bhavati pratimeti sAvadyakarmAbhAvavatpratimAniSThavizeSyatAkaguNasaGkalpalakSaNakAraNabalAt pratimAvandanato nirjarotpattiriti / niSedhe hetumAha-sattvazuddhividhayaiveti / nirjarotpatterityasya pratipAdanAdityanenAnvayaH / taha vIti-" kAmaM ubhayAbhAvo taha vi phalaM atthi mnvisuddhiie| tIi puNa maNavisuddhIi kAraNaM hotti paDimA u||" iti sampUrNa prAgupadarzitam / pratimAyAM guNadoSayorasattve'pyuktadizA nirjarAGgatvAbhyupagame doSAntaramupadarzayati-kizceti / pratiSThitApratiSThitayoriti- yasyAM jinapratimAyAM pratiSThAvidhinA sUtroktena jinapratiSThA kRtA sA pratiSThitA, yasyAmuktadizA jinapratiSThA na kRtA sA'pratiSThitA tayorityarthaH / avizeSApatteriti- pratiSThitAyAmapratiSThitAyAM ca pratimAyAM guNa-doSau na sta eva, evaM yasyAmarhadadhyavasAyo bhavati sA nirjarAGgaM bhavati, yasyAM cAhadadhyavasAyo na bhavati sA na nirjarAGgamiti vizeSaH sannapyanyathaivopapanna iti pratiSThAvidhinA tatra jinasthApanasya bahvAyAsasAdhyasyAnarthakyApatterityAzayaH / na cetyasya vAcyamityanenAnvayaH / sayaM tti- " svayaM kAritayaiSaSA jAyate sthApanayA bahuphalA kecit / gurukAritayA anye viziSTavidhikAritayA ca // 1 // sthaNDile'pi caiSA manaHsthApanayA prazastikA caiva / AkAzagomayAdibhiratra upalepanAdi hitam // 2 // upacArAjA iha sopyogsaadhaarnnaanaamissttphlaa| kiJcid vizeSeNa tataH sarve te vibhajayitavyA iti // 3 // iti saMskRtam // iti evaMsvarUpetyarthaH, asya puujaavidhiviNshikaavcne'nvyH| iyaM pratimA / niSedhe hetumAha-tatreti-pUjAvidhiH viMzikAvacane ityarthaH, asya pravRttAnAmityanenAnvayaH / pratiSThitatvavyApyadharmapuraskAreNeva pratiSThitatvavyApyadharmapuraskAreNa pravRttAnAmiva, pUjAvidhivikalpAnAmityasya pravRttAvapItyanenAnvayaH / vidhipratiSThiteti-vidhinA sUtroktavidhinA pratiSThitasya jinapratibimbasya yA pUjA tanniSThajanakatAnirUpitajanyatAvacchedikA yA pUjAphalagatA jAtistasyApyA yA'vAntaraphalagatA jAtistadavacchedenetyarthaH, asya phalabhedAdityanenAnvayaH / mAnaseti-mAnasAbhiprAyazodhitasyAvidhipratiSThitasya jinabimbasya yA pUjA tajanyatAvacchedikA yA'vidhipratiSThitajinapUjAphalagatA jAtistadavacchedenetyarthaH, asyApi phalabhedAdityanena smbndhH| "hetubhedopayuktaH" ityasya sthAce " hetubhedo'pi yuktaH" iti pATha: samyak, hetubhedamantareNa phalabhedo na sambhavati, tattajAtyavacchedena phalabhedastu dRzyata iti tadanyathA'nupapattyA kalpanIyastattajjAtyavacchinnaM prati vidhipratiSThitajinabimbapUjA'vidhipratiSThitajinabimbapUjAtmakahetubhedo'pi yukta ityrthH| ityabhiprAyeNa Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalato nyopadeza / 15 pratiSThAvidhivaiyarthyaprasaGgAt, tataH pratiSThAdividhijanitaH pratibhAgato'tizayavizeSaH kazcit sthApanAnikSepo niracyatAmityAkAGkSAyAM " santA tisthayaraguNA" ityAdigAthAyAmeva vyAkhyAnAntaraM sUcitaM, pakSAnantaraM pariSkurvannAha. yadvA pratiSThAvidhinA, svAtmanyeva parAtmanaH / sthApanA syAt samApattibimbe sA copacArataH // 102 // nayAmRta-yadveti / yadvA- pakSAntare, pratiSThAvidhinA pratiSThAkArayituH svAtmanyeva parAtmanaHparamaguNavatatribhuvanabhartuH, dhyAnatAratamye ca tAsthyatadaJjanatvarUpA samApattireva sthApanA syAt, nizca- . yataH sarvakriyANAM tatphalAnAM coddezyasambandhitvena vyavahriyamANAnAmapi svAtmasambandhitvasyaiva bhASyAdau vyavasthApanAt, parAtmana ityupalakSaNaM svabhAvasya, Ahatya hi pratiSThayA kArayitari svabhAva eva sthApyate, paramparayA tu tanmUlaparamAtmAnudhyAnaviSayavacanAdyapravartakatvasambandhasmAritaH. tapravRttAvapi evaMsvarUpAzayena pUjAvidhiviMzikAvacane pUjAvidhivikalpAnAM pravRttAvapi, kintu pratiSTheti-pratiSThAsAmAnya na kiJcit karotItyatra pUjAvidhivikalpAnAM tAtparyAbhAvAdityarthaH / anyathA pUjAvidhivikalpAnAM pratiSThAsAmAnyasyAkiJcikaratve taatpryaabhyupgme| pratiSTheti-sUtre yaH pratiSThAvidhiH- anena vidhinA jinapratibimbaM sthApayedityAkArakastasya vaiyayaM syAdityarthaH / upasaMharati-tata iti- tasmAt kaarnnaadityrthH| "pratibhAgato" ityasya sthAne "pratimAgato" iti pATho yuktaH tathA ca pratiSThAdividhinA pratimAyAM kazcidatizayavizeSa upajAyate, sa eva ca saphalatvAta sthApanAnikSepa ityevaM nirucyatAm- kalpyatAmityAkAGkSAyAM satyAmityarthaH / "vyAkhyAnAntaraM sUcitaM. pakSAnastaraM" ityasya sthAne "vyAkhyAntarasUcitaM, pakSAntaraM" iti pATho yuktaH, vyAkhyAnAntaraM ca " yadvA teSAM guNAnAmidamadhyAtmam" ityAdigranthenopadarzitaM prAk, pakSAntaraM pratiSThAvidhinA pratimAyAM kimapi na bhavatIti pakSAd vibhinnaH pakSaH-pratiSThAvidhinA pratimAyAM sthApyaguNAdhyAropo bhavatItyevaMsvarUpastam / . vivRNoti- yadvetIti / yadvetyasya pakSAntare ityarthakathanam / pratiSThAvidhinA sUtroktapratiSThAvidhinA, pratiSThAkArayitariti pUraNam / svAtmanyeva pratiSThAkArayitRpuruSAtmanyeva / parAtmana ityasya vivaraNa-paramaguNavatakhibhuvanabhariti- etacca jinbimbprtisstthaamdhikRty| 'samApattiH sthApanA' iti mUle uktam , tatra samApattiH kiMsvarUpetyapekSAyAmAha-dhyAnatAratamye ceti-svAtmani paramAtmano dhyAnaM samApattiH, dhyAnasya ca taratamabhAvo, bhavatIti dhyAna- tAratamye ca satItyarthaH, yadi dhyAnamekarUpameva syAt tadA tadAtmakasamApatteranekarUpatayopavarNanaM na saGgatamato dhyAnasyApya nekarUpatvamityAvedanAya 'dhyAnatAratamye ca' ityuktam , tAtsthya ti- pratiSThAkArayitrAtmasthitatvaM paramaguNavatatribhuvanabhartuH * samApattiH sthApanA syAdityarthaH / tadaJjanatveti-pratiSThAkArayitrAtmatvena paramAtmano vyApanatvetyarthaH / nanu pratiSThAvidhAnaM pratibimbe kriyate kathaM tatratyA sthApanA svAtmanItyata Aha-nizcayata iti-nizcayanayata ityarthaH / tatphalAnAM sarvakriyAphalAnAm, uddezyasambandhitveneti- yA kriyA yaduddezyena kriyate sA kriyA tatphalaM ca tatsambandhitvenaiva vyavaliyata iti pratiSThAvidhinA sthApanA pratimAmuddizyaiva kriyata iti sthApanAtatphalayoruddezyapratimAsambandhitvena vyavahiyamAgayorapi nizcayanayataH sthApanAdikriyAkartRsambandhitvasyaiva bhASyAdau vyavasthApanAditi svAtmani paramAtmanastAtsthyatadajanatvarUpA samApattireva sthApanetyarthaH / paramAtmana iti yaduktaM tat svabhAvasyApyupalakSaNam , tena pratiSThAvidhinA pratiSThAkArapitA svabhAvaH sthApyate ityAha- paramAtmana ityupalakSaNaM svabhAvasyeti / atra hetumAha-mAhatya hiiti| hi yatA, Avasya sAkSAdeva, pratiSThayA pratiSThAvidhinA, kArayitari pratiSThAkArayitari, svabhAva eva paramAtmanaH svabhAva .eva / gatu paramAtmanaH svabhAvo yadi smRtipathamupagacchet tadA tatsthApanaM nyAyyaM syAdityata Aha-paramparayArivatipratiSThAmalaM yat paramAtmAnudhyAnaviSayavacanaM tasya yat tIrthakare AdyapravartakatvaM tadpo yaH pratimayA samaM tIrthakarasvabhAvasya Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % 3D 286 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalar3ato nayopadezaH / "bhavati ca khalu pratiSThA nijabhAvasyaiva devtoddeshaat| svAtmanyeva paraM yat sthApanamiha vacananIyocaH // 1 // bIjamidaM paramaM yat paramAyA eva samarasApatteH / sthApyena tadapi mukhyA hantaiSaiveti vijJeyA" // 2 // ] iti / ___ nanvevaM nizcayataH sthApanAyA AtmagatAyAH prAptau pratimAyAM tadvyavahAraH katham 1 ata Ahabimbe ca sA- sthApanA, upacArata:- svAtmani sthApitasya bhAvasyAlambanatayA samApattiviSayIkriyamANasya paramAtmanaH sAkArayogamudrAnukAritayA vA lakSaNayaivetyarthaH // 102 // nanvevaM yajamAnagatAdRSTameva pratiSThAphalaM bhavadbhipapAditam , tAvatA vandaka-pUjakAdInAM kA siddhiH? sA hi tadA syAt yadi pratiSThAhita cANDAlAdisparzanAzya-pUjAphalaprayojakaH kazcidatizayo'bhyupagataH paramparayA sambandhastena sambandhena "ekasambandhijJAnamaparasambandhinaM smArayati" iti nyAyabalAt smAritaH svabhAvaH sthApyata ityrthH| ukkArthasAmanopodalakaM prAcInapadyadvayamupadarzayati-tazceti- ukkArthasaGgamanaM cetyarthaH / devatodezAta svAtmanyeva nijamAvasyaiva pratiSThA khalu bhavatItyanvayaH, paraM kintu, yat yasmAt kAraNAta sthApanam , iha pratimAyAm , uauH paramparayA, pacananItyA tIrthakaravacanopadarzitanIyA, bhavatIti zeSaH // 1 // yat sthApyena paramAyA eva samarasApatteH paramaM bIjamapIdaM hanta tat eSaiva mukhyeti vijJeyeti sambandhaH, yat yasmAt kAraNAt , sthApyena jinena saha, paramAyA 'utkRSTAyAH, samarasApatte: ekasvabhAvatAyAH, paramaM bIjamapi utkRSTaM nimittamapi, idaM jinavacanam . tat tasmAt kAraNAt, eSaiva sthApyena saha pratiSThAkArayiturutkRSTasamarasApattireva, mukhyA sthApaneti jJAtavyetyarthaH // 2 // 'bimbe sA copacArataH' iti turIyacaraNaM vyAkhyAtumavatArayati-nanvevamiti / evam ukkaprakAreNa / nizcayataH nishcynytH| tadvayavahAraH sthaapnaavyvhaarH| bimbe ceti-pratimAyAM cetyrthH| setyasya vivaraNaM-sthApaneti / upacArataH ityasya vivaraNa-lakSaNayaiveti / tatra vaikalpikaM nimittadvayaM krameNopadarzayati-svAtmani sthApitasya bhASasyAlambanatayeti-asya lakSaNayavetyatrAnvayaH, svAtmani pratiSThAkArayitrAtmani, sthApitasya pratiSThAvidhinA sthApitasya, bhAvasya sthApyajinabhAvasya, Alambanatayeti-jinapratimAmAlambyaiva jinapratimayA samaM paramparAsambandhena sambadasya jinasvabhAvasya smAritasya sthApanA bhavatItyevamAlambanatayetyarthaH / samApattiviSayIkriyamANasya tAtsthyatadakhanatvAnyataralakSaNasamApattyA viSayIkriyamANasya, paramAtmanaH jinasya, sAkArayogamudrAMnukAritayA sAkArA yA yogamudrA tasyA anukAriNI jinapratimA bhavatIti tadanukAritayA // 10 // yuttarazatatamapadyamavatArayati-nanvevamiti / tAvatA yajamAnagatAdRSTalakSaNapratiSThAphalopapAdanena / bandakapUjakAdInAM pratimAvandanakartR-pratimApUjanakartRprabhRtInAm / kA siddhiH ? na kAcit siddhiH / sA vndnk-puujkaadiinaampiissttsiddhiH| hi yataH / pratiSThAhitaH- pratiSThAjanitaH, cANDAlAdisparzanAzyaH- cANDAla prabhRtyaspRzyajAtisparzajanyanAzapratiyogI, pajAphalaprayojakaH pUjetyupalakSaNaM vandanadarzanastutyAdInAmapi, pUjAdijanyaphalasya prayojakaH, kazcit anirvacanIyaH zakyAdizabdavAcyo vA, atizayaH apratiSThitapratimAvyAvRttadharmavizeSaH pratimAgataH, abhyupagataH syAt vIkRto bhavet / "pratiSThitapratimAvandana-pUjana-natyAdinA" ityasya sthAne "pratiSThitapratimAvandana-pUjana-natyAdInAM" iti pATho yuktaH / itthameva pratiSThayA pratimAgatAtizayavizeSAbhyupagame satyeva / nanu pratiSThayA yajamAnagatamadRSTametAdRzamevopajAyate yat pratiSThitapratimAvandana-pUjana-natyAdikartRNAM phalavizeSamupajanayatItyAzA pratikSipati-na ceti / tadAhitaM pratiSThAkriyAjanitam / tathA pratiSThitapratimAvandanAdikartRNAM phalavizeSajanakam / niSedhe hetumAha-cANDAlAdisparzaneticANDAlAdisparzaH pratimAgataH, adRSTaM ca yajamAnagatamiti yajamAnagatAdRSTasya, vyadhikaraNena vibhinnAdhikaraNavRttinA cANDAlAdisparzena yajamAnagatAdRSTasya nAzAsambhavAt , tathA ca pratimAyAM cANDAlAdisparze jAte'pi tandanAdikartuNAM yajamAnagatAdRSTabalAt phalavizeSaH syAdeveti tadAnImapi pratimAyAM pUjanIyatvAdikaM syAdevetyarthaH / kiccha yajamAnagataM yadaSTa Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtatarabiNI-taraGgiNItaraNibhyA samahato nyopdeshH| AA syAt, pratiSThitapratimAvandana-pUjana-natyAdinA phalavizeSahetutvasyetthameva vaktuM zakyatvAt, na ca yajamAnagatAdRSTaM tadAhitaM tathA, cANDAlAdisparzena vyadhikaraNena tannAzAyogAt, yajamAnasya tadadRSTakSaye pUjyatvAnApatteH / etena sambandhavizeSeNa yajamAnagatAdRSTasya pratimAgatatvasamarthanamapi pratyAkhyAtam / yattu 'pratiSThAvidherdevatAsavidhAnasya svAbheda-svIyatvAdijJAna-tadAhitasaMskArarUpasyotpAdAt phalotpattiH, cANDAlAdisparze ca tadabhAvAt phalAbhAvaH' iti kasyacinmatam , tat tu muktipratiSThitadevatAyA abhimAnAbhAvAt pratiSThayA tadupakArasyAzakyakriyAtvAcAcAyaireva dUSitam , taduktam" mukyAdau tattvena pratiSThitAyA na devtaayaastu| sthApye na ca mukhyeyaM, tadadhiSThAnAdhabhAvena // 1 // ijyAde ca tasyA upakAraH kazcidaMtra mukhya iti / tadatattvakalpanaiSA bAlakrIDA samA bhavati" // 2 // [ ] iti / yadapi pratiSThitaM pUjayediti vidhiH pratiSThAkAlInayAvadaspRzyasparzAbhAvaviziSTapratiSThAdhvaMsastadviziSTapratimApUjanaM vA phalapradam , ktapratyayAdatItatvalAbhAd' iti gaGgezopAdhyAyairuktaM tadapi tuccham , pratiSThayA janitaM tat. svaphalaM yajamAne janayitvA nazyatyeveti tannAzAnantaramapi ciraM kAlaM pratiSThitapratimA pUjanIyaiva bhavati lokAnAm, tataH phalavizeSotpattirapi bhavati, yadi ca yajamAnagatAdRSTameva pratiSThitapratimApUjanAdikartaNAM phalavizeSajanakaM tadA tadadRSTanAze tadadRSTarUpaphalavizeSajanakasyAbhAvAt tadAnIM phalavizeSo na syAdeveti niSphalaM pUjAdikaM na prekSAvadbhirAcaraNIyamiti pUjyatvameva pratimAyA na bhavedityAha-yajamAnasyeti / tadadRSTakSaye pratiSThAjanitAdRSTasya nAze sati / pUjyatvAnApatteH pratiSThitapratimAyAH pUjanIyatvaM na syAdityarthaH / etenetyasya pratyAkhyAta. mityanenAnvayaH, etena pratiSThAhitayajamAnagatAdRSTanAze pratimAyAH pUjyatvAnApattidoSeNa / sambandhavizeSeNa svAzrayakartRka prtisstthaakrmtvlkssnnprmpraasmbndhen| kasyacinmatAntaramudbhAvya dUSayati- yattviti- asya 'iti kasyacinmatam' itynenaanvyH| pratiSThAvidheH, ityasya 'utpAdAd' ityanenAnvayaH / "devatAla vidhAnasya" ityasya sthAne "devatAsannidhAnasya" iti pATho yuktaH / devatAyAH svargAdisthAnagatAyA atrAgamanAsambhavAt tatsaMyogalakSaNaM sannidhAnaM na sambhavatItyata Aha- svAbhedeti- devatAyAH pratimAyAM yat svAbhedajJAnaM madabhinneyamityAkArakama, svIyatvAdizAnaM madIyeyaM pratimetyAkArakaM jJAnaM svIyatvajJAnam , AdipadAdetasyAH pratimAyAH svAmyahamityAdijJAnasyopagrahaH, svAmedajJAnasvIyatvAdijJAnarUpatve devatAsannidhAnasya kAlAntare'bhAvAt tajanyaphalaM kAlAntare na syAdata Aha-tadAhitetisvAmedajJAna-svIyatvAdijJAnajanyetyarthaH, tadabhAvAt svAbheda-svIyatvAdijJAna-tadAhitasaMskArarUpasya devatAsannidhAnasyAbhAvAt / tattu tanmataM punaH, asya dUSitamityanenAnvayaH / kasmAddhetoH kairdUSitamityapekSAyAmAha-mukkIti- muktau pratiSThitAyAHsthitAyAH, devatAyAH-siddhAtmasvarUpAyAH, mameyaM pratimA, asyAH pratimAyA ahaM svAmItyAkArakAbhimAnAbhAvAt, kRta. kRtyasya bhagavataH siddhasya pratiSThayA kasyacidupakArasyAzakyakriyAtvAt kartumazakyatvAca, AcAryaireva jainAcAryareva, dRSitaM . khnndditmityrthH| AcAryokamatakhaNDanahetumupadarzayati- taduktamiti- muktyAdau pratiSThitAyA devatAyAstu tattvena- pratimA svAmitvAdinA, abhimAno na, sthApye- muktipratiSThitadeve, iyaM- pratimA mukhyA ne ca, muktipratiSThitadavesya pratimAdyadhiSThAbAdyabhAvenetyanvayaH, arthastu vyakta eva // 1 // ijyAdeH-pratiSThAdikarmaNaH, tasyAH-muktipratiSThitadevatAyAH, kazcidupakAro'tra na ca mukhyaH, iti- etasmAt kAraNAt, eSA-devatAsAnnidhyAdirUpA tadatattvakalpanA bAlakrIDAsamA bhavatItyanvayaH, arthasta sugamaH // 2 // cintAmaNikRnmatamupadarzanapUrvakaM pratikSipati-yadapIti- asya gnggshopaadhyaayairuktmitynenaanvyH| "vidhiH" asya sthAne "vidheH" iti pAThaH samyaka. pratiSThitaM pUjayediti vidhivAkyAdityarthaH / pratiti'pratiSThAkAlIno yo yAvadaspRzyasparzAbhAvastadviziSTaH pratiSThAdhvaMsaH phalapradaH, vA athavA, niruktapratiSThAdhvaMsaviziSTapratimApUjanaM phalapradam / tapratyayAt pratiSThitamityatra pratyayAt, bhatItatvalAbhAt pratiSThAyA atItatvalAbhAdityarthaH / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / pratiSThArUpAyAM pUjAyAmevAgatestatra dhvaMsasyaiva phalajanakavyApArasyAzrayaNe vAdRSTamAtrasyaiva dattajalAkhalI. tvaprasaGgAt , kathaM caivaM pratiSThite'pyapratiSThitatvajJAne na pUjAphalam ? pratiSThAdhvaMsavattvena pramIyamANasvasya pUjAphalajanakatAvacchedakakoTau nivezena pratiSThAvattvena pramIyamANatvasyaiva nivezaucityamiti na kizci detat, tasmAd bandanapUjAphalaprayojakatvaM kathaM pratiSThAyA iti jijJAsAyAmAha pratiSThitapratyabhijJAsamApannaparAtmanaH / AhAryAropataH sA ca, draSTuNAmapi dharmabhUH // 103 // nayAmRta-pratiSThiteti / sA-sthApanA, pratiSThitapratyabhijJayA samApano yaH parAtmA bhagavAn tasyAhAryAropataH, draSTraNAmupalakSaNAd vandakAnAM pUjakAnAM ca, dharmabhUH-dharmakAraNaM bhavati, ayaM bhAva:pratimAyAM bhagavadabhedAropaM vinA na tAvad vandana-pUjanAdiphalaM hetusahasreNApi sampadyate, sa ca kASTha tadapi goshopaadhyaayokmpi| tucchatve hetumAha-pratiSThArUpAyAmiti- pratiSThArUpA yA pUjA sA phalapradA'mimatA, anyathA aphalAyAM tasyAM kasyacit pravRttireva na syAt , evaM ca pratiSThArUpAyAM pUjAyAM niruktapratiSThAdhvaMsasya tAdRzadhvaMsaviziSTapratimApUjanasya vA'bhAvAt phalotpattirna syaadityrthH| nanu pratiSThArUpapUjAtastadAnImeva phalaM na bhavati kintu kAlAntara iti phalotpattyavyavahitapUrvakSaNe pratiSThA kharUpato nAstyeva kintu khajanyavyApAravattvasambandhenaiva, svajanyavyApArazca pratiSThAdhvaMsa eveti vyApAravidhayA pratiSThAdhvaMsasya phalapradatvaM samastyevatyata Aha-tatreti- pratiSThArUpapUjAyAmityarthaH / dhvaMsasyaiva pratiSThAdhvaMsasyaiva / adRSTamAtrasyaiveti-ciradhvastakarmaNo'dRSTalakSaNavyApAramantareNa phalajanakatvaM na sambhavatItyetAvanmAtrayuktyavAnyatrApyadRSTaM kalpyate, yadi ca svadhvaMsadvArA pratiSThAkarma phalajanakaM tadA karmAntaramapi svadhvaMsadvAraiva svaphalaM janayiSyatIti kimityadRSTaM tavyApAratvena kalpanIyamityevamadRSTamAtrasyaivocchedaH syAdityarthaH, vastuto dhvaMsavyApAratvaM kalpayitumazakyam , tathA sati kAraNIbhUtAbhAvapratiyogitvaM pratibandhakatvamiti pratiSThAjanyaphalaM prati pratiSThAdhvaMsasya kAraNatve kAraNI. bhUtadhvaMsarUpAbhAvapratiyogitvena pratiSThAyAH pratibandhakatvaM prasajyata iti / kiJca yatra pratiSThite'pi pratibimbe apratiSThitatvajJAnaM pUjakasya tatra tatpUjakasya tatpUjAphalaM na bhavati, yadi tu pratiSThAdhvaMsasya phalajanakatvaM tadA , pratiSThAdhvaMsasyApratiSThitatvajJAne'pi sattvAt tatpUjAphalaM syAdityAha-kathaM ceti- asya na puujaaphlmitytraanvyH| evaM pratiSThAdhvaMsasya phalapradatve / nanu pratiSThAdhvaMsavattvena pramIyamANapratibimbapUjanaM phalapradam , yatra pratiSThite'pratiSThitatvajJAnaM tatra pratibimbe pratiSThA vattvaMna pramIyamANatvaM nAstyatastatpUjanataH phalaM na bhaviSyatItyata Aha-pratiSThAdhvaMsavatveneti / yatrApratiSThite'pi pratibimbe pratiSThAdhvaMsavattvasya bhramatatra tAdRzabhramatastatpUjakasya tatpUjAphalaM na bhavatItyato-jJAyamAnatvasyetyanuktvA pramIyamANatvasyetyuktam / nivezeneti sthAne nivezApekSayeti pAThaH samyak , pratiSThAdhvaMsavattvApekSayA pratiSThAvattvasya laghubhUtatvena pratiSThAdhvaMsavattvena pramIyamANatvApekSayA pratiSThAvattvena pramIyamANatvaM laghvataH pUjAphalajanakatAvacchedakakoTau tanivezasyaucityam / iti etasmAt kAraNAt / etat gaGgezopAdhyAyoktam / na kiJcit tucchamityarthaH / upasaMharati-tasmAditi / vivRNoti-pratiSThitetIti / setyasya vivaraNa-sthApaneti / pratiSThitetyAdisamastavAkyaM vivRNoti-pratiSThiteti / niruktAhAryAropato draSTNAmiva vandakAnAM pUjakAnAM ca pratimA dharmakAraNaM bhavati, mUle tadapradarzanena nyUnatvaM syAdata Aha-upalakSaNAda vandakAnAM pUjakAnAM ceti-mUle draSTupadaM vandaka-pUjakayorapyulakSaNanyAyAt pratipAdakamato na nyUnatvam / dharmabhUH ityasya vivaraNam-dharmakAraNamiti / sarva hi vAkyaM kriyayA parisamApyate, yatrApyanyat kriyApadaM na zrUyate tatrApyasti-bhavatItikriyA'dhyAhiyata iti zAbdikasampradAyamavalambya bhavatIti kriyApadaM yojitam / zabdazakyArthamupadarya bhAvArthamupadarzayati-ayaM bhAva iti| sa ca pratimAyAM bhagavadabhedAropaH punaH, asya sampAdanIya itynenaanvyH| viruddhadharmajJAnasya bhedavyajakatvamiti bhagavataH pratimA kASThamayI pASANamayI mRnmayo vA bhavatIti Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalato bhyopshaa| pASANatvAdinA bhedapratyahe sati svarasato nodavatItyAhArya eva sampAdanIyaH, sAhAryatvaM cecchAjambasvam, icchA ceSTasAdhanatAjJAnasAdhyetISTasAdhanatAjJAnasampAdanAya pratiSThiA pratimA maMgakdademaNyAropaveviti vidhiH kalpanIyaH / tathA cAhAryabhagavadabhyAropaviSayapratimApUjanatyAdinA phasavilepokhatve mAryatva. prayojakecchAjanakajJAnajanakavizeSyatAvacchedakakukSipraviSThatvena pratiSThAyA api paramparayA prayojakatva. mityuktraM bhavati, pratiSThitaM pUjayedityatrApi ktapratyayasya khaNDazaH zakyA lakSaNAdinA vA pratiSThAprayuktAtatra kASThatva-pASANatva-mRttvajJAne sati paramAtmasvarUpAd bhagavato bhedapratyakSameva jAyate, sati ca tasmin pratimAyAM bhagavadabhedajJAnamanAhAryarUpaM na sammati, anAhArya tadbhedajJAnasyAnAhAryatadabhedaMjJAne samAnadharmika prati pratibandhakatvAdato bAdha. kAle AhAryajJAnameva sampAdayituM zakyamisyAha-kASTha-pANitvAditi / svarasataH icchAdikamanapekSya svbhaavtH| nodayati notpayate, atrApi sacesvasthAnvayaH / AhAryatvaM kimityapekSAyAmAha-AhAravaM vecchAjamyatvamitisamAnaviSayakapratyakSA-'numitisAmagyoH satyoH samAnaviSayakapratyakSameva bhavati na svamitiriti samAnaviSayakAnumiti prati samAnaviSayakapratyakSasAmagrI pratibandhikA, evaM bhinnaviSayakAnumitipratyakSasAmanyoH satyorminaviSayakAnumitireva bhavati na tu bhinnaviSayakapratyakSamiti bhinnaviSayakapratyakSa prati minnaviSayakAnumitisAmagrI prativandhiketyevaM pratibadhyapratibandhakamAve vyavasthite'pi samAnaviSayakapratyakSasAmagrIsatve'pi samAnaviSayakAnumitIcchAyAM satyAM samAnaviSayakAmImatisameprItaH samAnaviSayakAnumitirupajAyata iti tAM pratIcchA kAraNam, evaM vinimaviSayakAnumitisAmagrIsasvapi vinimaviSayakapratyakSecchAbalAd vibhinnaviSayakapratyakSasAmagrIto vibhinna viSayakapratyakSamupajAyata iti tat pratIcchA kAraNam, tathA ca tAdRzAnumiti. . pratyakSayoricchojanyatve'pi nA''hAryatvamatI necchAjanyatvamAmAhAryatvam, kintu bAdhakAlInacchAjanyatvamAhAryatvamiti, yadyapi khavirodhirmitAvacchedakakasvaprakArakajJAnamAhAmisIcchAjanyavAghaTitamapyAhAryalakSaNaM saMgmavati tathApi tAdRzalakSaNalakSitamapyAhAryajJAnaM necchAmantareNetIcchAjanyatvaM tasyAvazyakamiti bodhyam / icchA ceSTasAdhanatAzAnasAdhyeti-icchA dvividhA- phalecchA upAyecchA ceti, taMtra phalecchoM prati phalajJAnaM kAraNam , upAyaicchI prati ceSTasAdhanatIjJAnaM kAraNam , pratimAyAM maMgavadamaidAthyAropAtmakazAnaM ca na sukhaM nApi duHkhAbhAva iti na phalaM sukha-duHkhIbhAvAnyatarasyaivAnyecchAnadhInecchAviSayatvena phalatvAt , kintu sukha-duHkhAmAvAnyetarAtmakaphalasAdhanatvenopAyarUpaM taditi tadicchA iSTasAdhanatAzAnasAdhyaityarthaH / iti etasmAddhetoH / iSTasAdhanatAjJAnasampAdanArya pratimAyAM megavaMdabhedArIpe iSTasadhinatAMzAmasampAdanAya, pratimAyAM bhamavaMdabhedAdhyAropo madiSTasAdhanamityAkArakajJAnasampattaya iti yAvat / iSTasAdhanatvaM vidherartha iti vidhivAkyAdeveSTasAdhanatAjJAnaM bhavitumarhatIti yAdavidhivAkyaM pratimAyo bhagavadabhedIdhyAropesyeSTasAdhanatva bodhayituM samartha tAdRzaM vidhivAkya kalpanIyamityAzayana kalpanIyavidhisvarUpamullikhati-pratiSThitI prtimaamiti| tathAca nirutavidhikalpanayA pratiSThitapratimAgatabhagavaMdabhedAdhyAropasyeSTasAdhanatvaMvIdhane tatprabhaverachAjanyatvena nirukAbhedAropesyAhAryatvaSyavasthitI cAhAyati AhAryo yo bhagavato'medena pratimAyAmadhyAropastadviSayIbhUtA yA pratimA tatpUjanasvAdinetyarthaH, vAsidAt tadarzanatva-tadvanda* natvAdInAmupagrahaH / phAlavizeSatatve phalavizeSa prati niruktapratimApUjanAdInAM kAraNale sati / mAhAryatveti-pratiSThitapratimAyAM bhagavadabhedAdhyAropastha yadAhAryatvaM taspreyojikA thecchA pratiSThittapratimAyAM bhagavayamedAbhyAropo jAyatAmilAkArikA, tajanakaM yajjJAnaM pratiSThitapratimAvizeSyakabhagavadabhedAdhyAropo madiSTasAyanamityAkArakam ,rAjInakaM pratiSThitapratimAvizeSyakamagavada. bhedaprakArakajJAnam . tannirUpitavizeSyatA pratiSThitapratimAtvAvacchinnavizeSyatA, takSvacchedakakuzItapavacchedakazarIre praviSTatvenesyarthaH, prayojakatvaM pratimApUjanAdiphala prati prayojakatvam / yadapi pratiSThita pUnaditi viSiH kariSatazcintAmaNikaTristavApyuladizaiva phalahetutesAha-pratiSThitaM pUjayavisthApIti / pratyayasya pratiSThitamityetaghaTakapratvapassa, khaNDazaH zatayA prayukta AhAthai bhAropaviSaye ca pratyayasya pRthaMgeva zakistayAbA athavA, lakSaNAdimA prayukahAroipaviSaye pratyayasya lkssnnaadinaa| pratiSThati-sUtraboktisavidhipratiSThayA prayuko anito yaH pratimAcA manapI. ubhedenAhArya AropastadviSayapratimApUjamavAdinaiva phalahetutetyarthaH, pratimApUjanatyAdinaivetyevakAreNa pratiSThAkAlImamAparastya. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 290 ___ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nyopdeshH| hAryAropaviSayapUjanatvAdinaiva phalahetutA, ktapratyayasya cautsargikena kRtpratyayenaivArthavatteti cintAmaNikArAdapyatisUkSmamatinipuNaM ca vayamIkSAmahe // 103 // uktameva vakSyamANaphalAnvayenAha tatkAraNecchAjanakajJAnagocarabodhakAH / vidhayo'pyupayujyante, tenedaM durmataM hatam // 104 // nayAmRta-tatkAraNeti / tasya-AhAryAropasya, kAraNaM yA icchA, tajanaka-yat pratiSThitAM pratimAM bhagavadabhedenAdhyAropayediti vidhijanitaM jJAnam , tadgocarIbhUtapratiSThAyA bodhakAH- iSTasAdhanatvabodhanAdidvArA sadutpattihetava iti yAvat, vidhayo'pi-vidhivAkyAnyapi, upayujyante- phalavanto bhavanti, taiH pratiSThotpAdane pratiSThitapratimAyAmAropavidhinA bhagavadabhedAdhyAropopapattau pUjAphalaprayojaka. rUpasiddheH, tenedaM- vakSyamANaM durmatam , AdhyAtmikAmAsAnA, hataM-nirAkRtam // 104 // . .. ...kiM tad ? ityAhakA pratiSThAdyanapekSAyAM, zAzvatapratimArcane / azAzvatA_pUjAyAM, ko vidhiH kiM niSedhanam ? // 105 // nayAmRta-pratiSTheti / zAzvatapratimArcane, pratiSThAyA AdAvidaM prathamato'napekSAyAM, tatraiva sparzAbhAvaviziSTapratiSThAdhvaMsatvena tAdRzadhvaMsaviziSTapratimApUjanatvena vA phalaM prati hetutvasya cintAmaNikArAnumatasya vyava. cchedaH / nanu kapratyayasya prayuktAhAryAropaviSayai lakSaNApakSe tasya zakyArthavattA. na syAdata AI-kapratyayasyeti / autsargikena kRtpratyayavidhAyakasAmAnyazAstropasthApitena / "kRtpratyayenaivA" ityasya sthAne "kRtpratyayArthenaivA" iti pATho yuktaH, dhAtvarthasvarUpamAtre'pi kRtpratyayavidhAnamastIti prakRte pratiSThAlakSaNadhAtvarthasvarUpeNaiva zakyArthavattvamapi kapratyayasya bhaviSyati, kRtpratyayArthenavetyevakAreNa dhvaMsapratiyogitvalakSaNAtItatvarUpavizeSazAstrasmAritArthanArthavattvasya vyava. cchedaH, etena vartamAnapratiSThAtmakapUjAyA api phalavattvamupapadyatetarAmityAveditaM bhavatIti / iti evaMsvarUpam . cintA. maNikArAdapi gaGgezopAdhyAyAdapi, atisUkSma viziSTazemuSIzAlibudhaikagamyam, atinipuNam etAdRzArthasyAvazyameva kAryakAritvamityatyantakAryanirvAhakam , vayaM zrIyazovijayopAdhyAyAH, IkSAmahe vicArayAmaH // 103 // caturuttarazatatamapadyamavatArayati-ukkameveti- anntrpdyaabhihitmevetyrthH| vakSyamANaphalAnvayena vakSyamANaM yad durmatakhaNDanalakSaNaM phalaM - tatsambandhena / vivRNoti-tatkAraNetIti / anekasa mAsasaGghaTitamUrtervAkyasyAvAntara samAsasphuTIkaraNadvArA'rthamupadarzayati-tasyetyAdinA / tasyetyasya vivaraNam- AhAryAropasyeti / tajanakam icchAjanakam / yadityasya jnyaanmitynenaanvyH| tajjJAnaM kiMjanitamityapakSAyAmAha-pratiSThitAmiti / tadbocarIbhUteti- tAdRzajJAnaviSayIbhUtetyarthaH / bodhakA iti vidhaya ityanenAnvitam / kathaM bodhakA itypekssaayaamaahissttsaadhntvbodhvaadidvaareti| tadutpattihetavaH pratiSThitapratimAvizeSyakabhagavadabhedajJAnaM madiSTasAdhanamiti jnyaanjnkaaH| vidhayo'pIyasya vivaraNa-vidhivAkyAnIti- pratiSTitA pratimAM bhagavadabhedanAdhyAropayedityAdInItyarthaH / upayujyante ityasya vivaraNa-phalavanto bhavantIti / kathaM phalavanto bhavantItyapekSAyAmAha-tairiti- vidhivAkyarityarthaH / pratiSThotpAdane iti sati saptamI, anyat spaSTam / idamityasya vivaraNaM- vakSyamANamiti / keSAM durmatamityapekSAyAmAha-AdhyAtmikAmAsAnAmiti / hatamityasya vivaraNaM-nirAkRtamiti // 1.4 // paJcottarazatatamapadyamavatArayati-ki taditi- AdhyAtmikAmAsAnAM mataM kiMsvarUpamityarthaH / vivRNoti-pratiSThetIti / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| 291 - - tasyAH phale vyabhicArAt , azAzvatA nAM - kRtrimapratimAnAM pUjAyAm , pratiSThitAM pratimA pUjayediti vidhiH kaH ? apratiSThitaM na pUjayediti niSedhanaM ca kim ? pratiSThA-tadabhAvayoriSTAniSTasAdhanatayA vyabhicArAt, abhAvena tatra vidhi-niSedhArthAnvayasyAyogyatvAditi bhAvaH // 105 // . . kathametannirastam ? ityAha- . ............. ..... . pUjAdividhayo jJAnavidhyaGgitvaM ydaashritaaH| .... . zAzvatA'zAzvatArcAsu, vibhedena vyavasthitAH // 106 // nayAmRta-pUjAdIti / pUjAdividhayaH-pratiSThitAM pratimA pUjayedityAdivAkyalakSaNAH, jJAnavidheH-pratiSThitAM pratimAM bhagavadabhinnatvenAdhyAropayedityAgamavAkyAtmakasya, aGgitvaM-pradhAnatvam ; AzritAH, zAzvatA:'zAzvatArcAsu, vibhedena-bhinnarUpeNa vyavasthitAH / tathA ca pratiSThAyA na pUjAsahakAritvam, kintu svkrtvytaabodhkvidhynggtaa| yatra vidhiviSayanirvAhakatvena prayojakatvam, tA. "idaM prathamato" ityasya sthAne " idaM prAthamye tena prathamatoM" iti pATho bhavitumarhati, idamAdipadaM prAthamyarUpArthe vartate, tena mAdI-ityasya prathamata ityarthaH / zAzvatapratimA sarvadeva vyavasthitaiva, tatra pratiSThA prathamato nAstyeva, ata-. statra pratiSThAmantareNa zAzvatapratimArcanataH phalaM bhavatIti tatraiva zAzvatapratimArcana eva, tasyAH pratiSThAyAH, phale pratimA'rcanajanyaphale, vyabhicArAt vyatirekavyabhicArAt , pratiSThAyA abhAve'pi pratimApUjanajanyaphalasya bhAvAt / azAzvatA pUjAyAmityasya vivaraNam- azAzvatA nAM-kRtrimapratimAnAM pUjAyAmiti / ko vidhirityasya vivaraNa-pratiSThitAM pratimA pUjayediti vidhiH ka iti / kiM niSedhanamityasya vivaraNam- apratiSThitaM na pUjayediti niSedhanaM ca kimiti / vidhi-niSedhayorabhAve hetumupadarzayati-pratiSTheti-zAzvatapratimAyAM pratiSThAya amAve'pi tatpUjanata iSTaphalasya bhAvena vyatirekavyabhicArAt pratiSThAyA iSTa prati na kAraNatvam, evaM zAzvatapratimAyAM pratiSThAbhAvasya sattve'pi na bhavatyaniSTaphalamityanvayavyabhicArAt pratiSThAbhAvasya nAniSTaphalaM prati kAraNatvamityevaM pratiSThApratiSThA'bhAvayorvyabhicArAdiSTAniSTasAdhanatvayorabhAvena pratiSThitAM pratimAM pUjayedityatra pratiSThitapratimApUjane vidhyartheSTasAdhanatvAnvayasyAyogyatvAt , apratiSThitaM na pUjayedityatra apratiSThitapratimApUjane niSedhavidhyarthAniSTasAdhanatvAnvayasyAyogyatvAdityevamatra bhAvArtha .ityarthaH / "pratiSThA tadabhAvayoriSTAniSTasAdhanatayA vyabhicArAt, abhAvena" ityasya sthAne "pratiSThAtadabhAvayoriSTAniSTasAdhanatvayorvyabhicArAdabhAvena" iti pAThaH samIcInaH, etatpAThAnusAreNaivAnantaramupavarNito'rthaiti // 105 // . . ....... :SaDuttarazatatamapadyamavatArayati-kathamiti- kena prakAreNetyarthaH, etat AdhyAtmikAbhAsAnAM matam, nirastaM khaNDitam , ityAha evaM prazne satyuttaraM kthyti| vivRNoti-pUjAdItIti / pUjAdividhayaH kiMsvarUpA ityapekSAyAmAha-.. pratiSThitAM pratimAM pUjayedityAdivAkyalakSaNA iti / mAnavidhyavitvamiti samastaM vyAsArthopadarzanena vivRNoti-. mAnavidheriti / kiMsvarUpasya jJAnavidherityapekSAyAmAha-pratiSThitAM pratimAM bhagavadabhinnatvenAdhyAropayedi. tyAgamavAkyAtmakasyeti / aGgitvamityasya vivaraNa- pradhAnatvamiti / AzritAH Azritya pravRttAH / ato.. mAnavidhiH pradhAna pUjAvidhistu tadaGgamiti pradhAne na bhavati vikalpaH kintu tadakSa eveti yathA pradhAnavidhyupapattistathA tadanavidhirvikalpanIya ityAzayenAha-zAzvatA'zAzvatA sviti-zAzvatapratimA'zAzvatapratimAsvityarthaH / vibhedene-.. tyasya vivaraNa-bhinnarUpeNeti / tathA ca jJAnavidhyazAnAM pUjAdividhInAM bhinnarUpeNa vyavasthitau satyAM ca / pratiSThAyA. na pUjAsahakAritvaM pratimApUjAphale pratiSThAyA na kAraNatvam / evaM sati pratiSThA nirarthikaiva syAditi pRcchatikinviti / uttarayati-svakartavyateti- " svkrtvytaabodhkvidhynggtaa| yatra vidhi" ityasya sthAne "svakartavyatAbodhakavidhyaGgatApanavidhi" iti pAThaH samIcInaH, tasyAyamarthaH- svasyAH- pratiSThAyAH, kartavyatAbodhako yo vidhiH-pratiSThitAM pratimA bhagavadabhinnatvenAdhyAropayediti, tasyAGgatApano vidhiH- pratiSThitAM pratimAM pUjayediti, tadviSayaH. - Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29.2 basatAkiNI raviNIbaraNibhyAM samAito bopdeshH| zAvatapratimArabale, mAtra svanAdipratiSThitasvapratyabhijJAyA pana tamAsA , bAhazaziSTAcAreka kona vidhiyodhanAditi zikallebAsamoH pUjAzalaprayojaka(kA)vyAhatena ko'pi doSa iti, ata eva nibhivAH 'nizritAdibhedena svalpa-bahumatividhAnAdeniviSAkSepakanena vyavasthitivikalotpAvakaM snggcaate| ata eva cAvidhipratiSThite'pyavicchedAdikAraNAlambanopabRMhitavaijJAnika vidhinA vidhipraviSTivatulyatAmAmananti sampradAyavRddhA, bhAvadhibadhAnimijAnimijakaikAntazudaya bhAve'sIdAnItanayatidharmapauSadhAdikriyAvRt, tatra bhAvazodhanamAtreNa madhyamazudbhayapracyavAt , tasyA api ca zubhAnubandhanasArasvAdikamupapAditaM pratimAzatakAdau / tasmAt sthApanA tATasthyena bhagavadguNasmArakatayA tadAhAryAropaprayojakatayA saGgahanayenApyavazyaM svIkartavyeti vyavasthApitam // 106 // patena tadanabhyupagandA vyavahAro'pi nirasta isyAha. pratiSThitapUjanagateSTasAdhanatvam, tannirvAhakatvena- paramparayA tatsampAdakatvena, pUjAphalaprayojakatvaM pratiSThAyA. ityarthaH / taca uhAdiyA pUjAphalaprayojakatvaM ca / anyatra tu zAzvatapratimAsthale tu / bAnAdipratiSThitatApratyabhijJAyA va saM pratimAmAdipratiSThityAkArakapratyabhijJAyA eva, evakAreNa tatra pratiSThAyA udizA prayojakatvasya vyavacchedaH / / tathAtvaM prayojakatvam , evaM ca tatra pratiSThitAM pratimA pUjayedityatra pratiSThitAmilasyAnAdipratiSThitatvena pratyabhijJAyamAnAmilarSaH, tathA ca prazna vidhAvapi pratiSThitAmityasyAnAdipratiSThitatvena pratyabhijJAyamAnAmityartho'rthAdAgAlyeveti bodhyam / ekarUpasyApi vidhivAkyasyaivamartha dabodhakatvaM kathamityapekSAyAmAha-vAhaziSTAcAreNeti- kRtrimapratimAsthale pratiSThitapratimApUjane ziSTasya pravRttiH, zAzvatapratimAsthale anAdipratiSThitatvena pratyabhijJAyamAnapratimApUjane pravRttirityevaM vibhinnaziSTAcAreNetyarthaH / tathaiva pUrvopadarzitaprakAreNaiva / vikalpeva kvacidevasya prayojakatvaM kvacidanyasyetyevaM vikalpena / : anayoH pratiSThA pratiSThitatvapratyabhikSayoH / "pUjAphalaprayojaka(kAvyAite" ityasya sthAne "pUjAphalaprayojakatyAvyAhateiti pATho yuktaH, arthastu vyakta eva / ata eva vikalpenAnayoH pUjAphalaprayojakatvAdeva, asya 'mAchate' itynemnvyH| nidhiletyAdi-nidhita:- pratiniyatapuruSasvAmitvena vyavasthitaH, tadbhikSo'nizcitaH, prativimalapuruSasvAmikalena vyavasthitapratimAyAM tadanyajanAnAM svalpabhaktiH, tadbhinnAyAM ca bahubhaktiH, tAdRzasvalpabahumatividhAnAdenivizeSApekSakatvenetyarthaH / ata eva ca uktakAraNAdeva ca / asya AsanantItyanenAnvayaH / avidhiprasiddhine'pi sUtroktavizcimatikramya pratiSThite'pi pratibimbe / avizvedAhIti- pratiSThAsamayAdArabhya bahukAlaparyantaM yathAvajanasamUhakRtavandanapUjanAdyanuvartananarantaryalakSaNAvicchedAdisvarUpakAraNAlambanenopahito'tipuSTiM nIto yo vaijJAniko vidhiH pratiSThitapratimoddezyakabhagavadrabhedAdhyAropAtmakajJAnavidhistena tadlenAnidhipratiSThite'pi sUtrokravidhipratiSThitasya tulyatA sadRzatAM sampradAyavRddhA AmanantItyarthaH / utArthopodvalanAya dRSTAntamAha-bhAveti- "bhAja medhitazuddha" ityasya sthAne bhAvazodhite zuddha" iti pATho'nvasAnuguNaH; bhAvazoSite nirmalabhakipramRtibhAvena zuddhatAmupagate, zuddha svarasataH zuddhaM yanimittaM takSimittakA yakAntazuddhistasyA abhAve'pIdAnIntanayatidharmapauSadhAdikriyA yathA bhAvazodhanamAtreNa zuddhanimittanimittakakriyAtulyA tathetyarthaH / tatra idAnIntanayatidharma-pauSadhAdikriyAyAm / tasyA api ca idvAnIntanapratidharma-pauSadhAdikriyAyA api punaH / zubhAtubandhasAratvAt zubhAnubandhaphalatvAt / etadvistRtaprarUpaNaM nijanirmitapratimAzatakAdinanthe asmAbhiH kRtamiti tadvizeSajijJAsubhistatra parizIlanaM vidheyamityupadezAbhiprAyeNAiityAdikamupapAditaM pratimAzatakAkAviti / saGgrahanayo'pi sthApanAnikSepamabhyupagacchatIti prakRtamarthamupasaMharatitasmAditi / tATasthyena bhAvabhinnatve satyapi bhAvasAdRzyena, tadAhAryArophprayojakatayA tasya- bhAvajinasya, pratimAyAM ya AhArya AropaH- abhedAdhyaksAyastasya prayojakatayA // 16 // saptottarazatatamapadyamavatArayati-pateneti- asya nirasta itynenaanvyH| tadanabhyupagantA sthApanAnikSepAnabhyupagantA / vyavahAro'pi vyavahAra iti keSAJcidAcAryANAM kadAgrahozapi, athavA vyavahAro'pIlyasya sthAne vyavahAra Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - nayAmatatarajitAni sAkSiNImiyAM samajato yopdeyaaH| 13 etena vyavahArejami, sthApanA'nAmaho hataH / tatrArdhajaratI kiM, nAnA'pi byavahatari // 107 // nayAmRta-eteneti / etena-atrupadrokayuktikadambakena saGga sthApanAcyAvaratApanena, vyavahAre'pi, sthApanAyA anAgrahaH-asvIkAro, hataH-nirasvaH, keSAnidAnApAm, atumbAsa-yavahAre, nAmnApi-nAmanikSepeNApi, nyabartari-vyavahAramupagacchati, kimidasArvajaratIsA- yaduna sthApanAyA na vyavahAra iti, nahIndrapratimAyAM nenvyavahAro bhavati, navA pravannati mAtra ekha, javA nAmAdipratipakSavyavahArasAryamityekamAdriyamANasyAparaM ca parityajanaH kevalaM AhopuruSikAmAtrameveti // 10 // RjusUtre'pi dravyanikSepaM ye na svIkurvate tanmataM nirUpayannAha RjusUtre'pi ye dravyanikSepaM pravadanti na / vyAkhyeyA taiH kathaM tantra, vyAvazyakramUtragIH // 108 // nayAmRta-RjusUtre'pIti / spaSTam , vyAkhyAprakArazca yApyatra bhavyanaye prAgabhiDita patra, tathApi kathamityanena sampradAyavirodhAdU bibhyatAM sAmpradAyikA tathA astheni vyatyate / / 108 // iti kadAgraho'pIti pATha eva / vivRNoti- etenetIti / etenetyasya vivaraNaM- anupadoktayuktikadambakena saGkahe sthApanAbyabasthApaneneti / anAgraha ityasya vivaraNam-asvIkAra iti / iva ityasya vitaraNa-nirastA iti / nirAsahetuparatayottarArddha yojayati-yata iti / tatretyasya vivaraNaM-vyabahAra iti / nAmnA'pItyasya vivaraNaM-nAmanikSepeNApIti, vyavahatarItyasya vyavahAramupagacchatIti- sati saptamIyam / arddhajaratIyaM kasmAdityapekSAyAmAhayaduteti- yathA nAno vyavahArastathA sthApanAyA api vyavahAraH, tatra nAno vyavahAra iti pUtkaroti, sthApanAyA na vyavahAra iti svIkaroti, etadardajaratIyamityarthaH / sthApanAyAM vyavahArasya dAvyaM vyavasthApayati-nIti- asya bhavatItyanenAnvayaH / na bhavatIti nahIti niSedhadathena indrapratimAyAmindravyavahAro bhavatyevetyavadhAritam / tAdRzavyavahArasya bhrAntatvAna. vastusAdhakatvamityapi nAstItyAha-naveti- indrapratimAyAmindravyavahAro bhavannapi bhrAnta evetyapi naivetyarthaH, sthApanA nAmAdiSvantarbhUteti sthApanAvyavahAro nAmAdivyavahAra evetyapi nAstItyAha-naveti-sthApanAvyavahArasya nAmAdi rUpo yaH sthApanAyAH pratipakSaH, tajhyavahAreNa samaM sAryamapi ja, kintu nAmAdivyavahArAsaGkIrNa evaM sthApanAvyavahAra ityarthaH / iti etasmAt kAraNAt / ekaM nAmAdivyavahAram / AdriyamANasya svIkurvANasya / aparaM ca sthApanAvyavahAraM c| parityajataH asvIkurvataH parasya / kevaLa yutiriktam , AhopuruSikAmAtramiti- AvaryakAssiApauruSamAtraprakaTanam // 17 // . shrottrshttmpdymvtaaryti-Rjusuutre'piiti-Rjusuutrnye'piityrthH| ye navyatArkikAH zrImAntaH siddhasena- divaakraaH| tammataM navyAnAM matam / vyAkhyAnasya spaSTatvAdanAdaraNe'pi pratIkaM gRhNAti-Rjuskhe'pIti / padArthasya spaSTatvAd vyAkhyAna nApekSitamityAha-spaSTamiti / nanu "tArkikANAM trayo bhedA AdyA dravyAta? mtaaH| saiddhAntikAnAM catvAraH paryAyArthagatAH pare // 18 // " iti prayavyAkhyAne bAkikAnusAriNatiyAtyAdinA siddhasenadivAkaramahopavarNane 'RjasUtro yadi dravyaM nAbhyupeyAt tathA ukkam " ujusUyassa esoM aNabajale ega davAvastrayaM puhutte ghocchaha " [..] iti mUtraM virudhyeta' iti saiddhAntikAkSepasya pratividhAnamityam-ukasUtraM vanuprayogAMzamAdAya vartamAnA. vazyakaparyAye vyapadopacArAt samAdheyam ' iti pratyena drazyAvazyakasUtragI vyatArkikamatAnusArisivyAkhyAtaiveti vyAnaramA tairityuttAIsAmane kayamityapekSAyAmAha-vyAkhyAprakArazceti-dravyAvazyakasatravacanaprakArazcetyarthaH / mnmopdeshvtii| kApamityArena kathamiti vacanena, asya vyajyate' ityanena sambandhaH / tathA nAsthA yazA navyAnumAnimivyAkhyAtaM tathA vyAkhyAne nAdaraH // 108 // Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 nayAmRtataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| ata evoktAM nikSepa-nayayojanAM sampradAyazuddhimanurudhya nigamayannAha-... tasmAd yathoktanikSepavibhAgo bhaassysmmtH| itIyaM muhurAlocyA, nikSepa-nayayojanA // // 109 // nayAmRta-tasmAditi / spaSTam // 109 // uktA nikSepa-nayayojanA / atha darzana-nayayojanAmabhidhitsurAha jAtamityAdinA jAtaM dravyArthikAcchuddhAd, darzanaM brahmavAdinAm / tatraike zabdasanmAtra, citsanmAtraM pare jaguH // 110 // nayAmRta-zuddhAd dravyAstikAd brahmavAdinAM darzanaM jAtam , tadAha vAdI-" davaTThiyaNayapayaDI suddhA saMgahaparUvaNAvisau" [ sammatikANDagAthA- tti, tatraike brahmavAdinaH zabdasanmAtramicchanti, anye ca citsanmAtram / tatrAdyamatAvalambI zabdasvabhAvaM brahma sarveSAM zabdAnAM sarveSAM cArthAnAM prakRtirityabhyupaiti, tadAha tadabhiyukto bhartRhariH-.. . .. .......... . . " anAdinidhanaM brahma zabdatattvaM yadakSaram / vivartate'rthabhAvena prakriyA jagato yataH // 1 // " [ . .. ] iti / ... asyArthaH-' AdiH-utpAdaH, nidhanaM-vinAzaH, tadabhAvAdanAdinidhanaM brahma, zabdatattvaM-zabdAtma navottarazatatamapadyamavatArayati-ata eveti- sAmpradAyikAnAM sampradAyavirodhAd bhayabhItatvAdevetyarthaH / ukAma anantarameva vyAvaNitAm / spaSTatvAd vyAkhyAnasyAkaraNIyatve'pi pUrvAparapadyavyAkhyAnasandarbhekIkaraNArtha pratIkaM gRhAti-tasmA ditIti / padArthasya sugamAvabodhAnna vyAkhyAnApekSetyAzayenAha- spaSTamiti // 19 // ___ dazottarazatatamapadyamavatArayati- uktati- yena nayena yasya nikSepasyAbhyupagamastena nayena tasya nikSepasyAbhyupagamopadarzanalakSaNA nikssepnyyojnaa'bhihitetyrthH| atha nikSepanayayojanAbhidhAnAnantaram / darzana-nayayojanAm anena nayenAsya darzanasya pravRttirityevaMsvarUpAM darzana-nayayojanAm / abhidhitsuH vaktumicchurmUlakAraH / Aha kathayati / vivRNotizuddhAditi / dravyArthikAdityasya vivaraNaM-dravyAstikAditi / zuddhadravyAstikasaGgrahanayaprasUtaM. brahmavAdidarzanamityatra sammatikRto vacanaM pramANayati-tadAheti / vAdI shriisiddhsendivaakrH| davvaTriyaM iti- "dravyArthikanayaprakRtiH zuddhA saGgaprarUpaNAviSayaH" iti saMskRtam / tatra saGgrahanayAvalambanaprarUpaNapravRttAnAM brahmavAdinAM madhye / anye ca zabdasanmAtrAbhyupagantRbrahmavAdibhinnA brahmavAdinaH punH| tatra zabdasanmAtrAbhyupagantR-citsanmAtrAbhyupagantRbrahmavAdinormadhye / AdyamatAvalambI zabdasanmAtrAbhyupagantRbrahmavAdimatAvalambI, asya 'abhyupaiti' ityanenAnvayaH / zabdasvabhAvamitisarveSAM zabdAnAM sarveSAM cArthAnAM prakRtiH-mUlakAraNaM zabdasvabhAvaM- zabdAtmakaM brahmetyevamabhyupaiti- svIkaroti, zabdasanmAtrAbhyupagantRbrahmavAdimatAvalambItyarthaH / uktArthe bhartRharivacanaM pramANayati-tadAheti / tadabhiyuktaH shbdsnmaatraabhyupgntRbrhmvaadimtaavlmbinaamaaptH| asyArthaH anantaramabhihitasya "anAdinidhanam" ityAdipadyasyArthaH, upadaryata iti shessH| Adizca nidhanaM cAdinidhane, na vidyate Adinidhane yasya, tadanAdi nidhanamiti samAsaH, tadartha pratyekasamAsa. ghaTakapadArthakathanadvArA spaSTayati- aadiriti| tadabhAvAt utpAdavinAzayorabhAvAt / zabdatatvamityasya vivaraNaMzabdAtmakamiti / vaikharI-madhyamA-pazyantIbhedena zabdasya traividhyam, tatra vaikharI spaSTA, yato vyavahArapravRttiH, madhyamA'ntargatA, yA'ntarmukhajalpAkArA noccAraNapathamupagacchati, athApi kiJcid vicArayati puruSastatra sarvatra jJAnasvarUpasanniviSTA, pazyantI tvatyantasUkSmA nirvikalpakajJAnasvarUpasanniviSTA, itthaM trividhena zabdena pratyekaM sarvArthabyApanAd vyApakasya brahmaNastatsvarUpatvamupapadyatetarAmityAzayenAha- vaikharyAtmakazabdenaiveti- sarve'pyarthAH zandenolikhyAmAnAH santa eva vyava Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalakRto nyopveshH| 295 kam , vaikharyAtmakakabdenaiva sarvollekhAnmadhyamAkhyazabdasaMsRSTasavikalpakajJAnenaiva sarvArthagrahaNAt pazyantyAkhyazuddhazabdAtmakajJAnenaiva cAkhaNDaikasvarUpanizcayAt sarvatrAnusyUtatvAt sarvopAdAnatvAca zabdatattvamakhaNDaM brahmetyarthaH / etadevAha-yadakSaram-akArAdi, etenAbhidhAnarUpo vivoM darzitaH / tathA yat 'arthabhAvena' tad vivarttate, etenAbhidheyarUpo vivattoM drshitH| tathA yato jagataH prakriyA-pratiniyatA vyavasthA, bhedAnAM saGkIrtanametaditi / ayaM ca varNakramarUpo vedastadadhigamopAyaH, praticchandakanyAyena tasyAvasthitatvAt , tazca parabrahmA'bhyudaya niHzreyasaphaladharmAnugRhItAntaHkaraNairavagamyate, anyaistu prayogAdava. gamyate, 'zabda eva jagatastattvam , tadvA''pyabAdhyamAnatvAt , ahirajjuvat, prAmArAmAdayaH zabdA. hRtidhurAM dadhatIti sarvArthollekhazekharatvena vaikharyAH sarvArthavyApakatvam / madhyamAkhyeti- madhyamAsaMjJako yaH zabdastena saMspRSTaMtAdAtmyena saMbaddhaM yat savilpakajJAnaM tenaiva sarvArthagrahaNAdityarthaH, na khalvarthamajJAtvaiva parArtha zabdamuccArayati so'pi puruSa iti zabdoccAraNArtha tadarthajJAnamapekSitam, nirvikalpakaM cArthajJAnaM na zabdoccAraNAyAlamiti savikalpajJAnameva tadarthamAvazyakam, tacca madhyamAkhyazabdasaMspRSTamevetyevaM / sarvArthagrahaNapaTiSThasavikalpakajJAnasvarUpasanniviSTatvAnmadhyamAkhyazabdasya sarvArthavyApakatvam / pazyantyAkhyeti-pazyantIsaMjJako yaH zuddhazabdaH-AnupUAdilakSaNAzuddhirahitatvAcchuddhatvam , tadAtmakajJAnenaiva punaH akhaNDaikasvarUpasya brahmaNo nizcayAdakhaNDakabrahmasvarUpameva sarva vastu paramArthata iti sarvasyApi tadAtmanaH pazyantyAkhyazuddhazabdAtmakajJAnenaiva nizcayAditi tadvArA pazyantyAkhyazabdasyApi sarvavyApakatvam / evaM ca zabdatattvasya, sarvatra sarvasminnarthe, anu. syUtatvAt anugatatvAt , sarvopAdAnatvAJca sarvasya vastunastata evodbhUtatvena sarvavastuna upAdAnatvAcca, akhaNDaM brahma sarvatrAnusyUtaM sarvopAdAnaM ca, zabdatattvamapi tatheti naikasyopAdAnadvayamato yadeva brahma sarvAnusyUtaM sarvopAdAnaM ca tadeva zabdatatvamiti zabdatattvamakhaNDaM brahma, iti evaMsvarUpaH, arthaH anAdinidhanaM brahma shbdtttvmitysyaarthH| etadeva brahma zabdatattvameva, Aha kathayati / yadakSaraM yat zabdatattvaM brahma, akSaramityasya vivaraNam-akArAdIti / etena yadakSaramisyanena zabdatattvaM brahmevAkArAdyakSararUpeNa nivartata iti akArAdyakSarAtmakAbhidhAnalakSaNo vivartaH zabdatattvAtmakabrahmaNo darzita AveditaH / yat zabdatattvaM brahma, tat tadeva, arthabhAvena arthAtmanA, vivartate parimaNate / etena vivartate'ryabhAvenetyanena / yataH zabdatattvAtmabrahmaNaH sakAzAt / prakriyetyasya vivaraNam - pratiniyatA vyavastheti / etatkathanaprayojanaM darzayati-bhedA. nAmiti-vizeSANAmityarthaH / saGkIrtanaM kathanam / etat prakriyA jagato yata iti vacanam / zabdatattvAtmakabrahmaNo'vagame ka upAya ityapekSAyAmAha- ayaM ceti- idAnIntanarasmAbhirapi pratyakSeNa gocriikriymaannshcetyrthH| varNakramarUpaH aanupuurviivishessvishissttvrnnsmudaayaatmkH| tadadhigamopAyaH zabdatattvAtmakabrahmAdhigamanibandhanam / kathaM vedastadadhigamopAya ityaakaalaayaamaah-prticchndknyaayeneti-bimb-prtibimbnyaayenetyrthH| tasya vedasya, pratibimba na bimbAtirika vastubhUtaM tathApi bimbasya vastuno jJApakaM bhavati, pratibimbasya bimbamantareNAnupapatteH, evaM vedo'pi zabdatattvAtmakabrahmaNo bimbasthAnIyasya pratibimbasthAnIya eveti bhavati tddhigmsaadhnmityaashyH| kiM tadadhigamopAyena vedena sarvaireva vedArthAbhijJaiH zabdatattvAtmakaM brahmAdhigamyate ? kiM vA tatrApi viziSTareva kaizcidityapekSAyAmAha-tazca paramabrahmeti- zabdatattvAtmakaparamabrahma punarityarthaH, asya 'avagamyate' ityanenAnvayaH / abhyudayoti- abhyudayaH- svargAdiH, niHzreyasaM- mokSaH, abhyudaya-niHzreyasAnyatarat phalaM yasya so'bhyudaya niHzreyasaphalaH, evambhUto yo dharmaH- zamadamAdilakSaNaH, yogAbhyAsajanitapuNyavizeSo vA, tenAnugRhItaM- tatsambandhAt pUtam, antaHkaraNaM-hRdayaM yeSAM tairabhyudaya-niHzreyasaphaladharmAnugRhItAntaHkaraNaH, kaizcideva mahAtmabhiH zabdatattvAtmakaparamabrahmAvagamyata ityarthaH / anyaistu abhyudayaniHzreyasaphaladharmAnugRhItAntaHkaraNaminnaiH puruSaiH punaH / prayogAt prakRSTayogAt, athavA parArthAnumAnasvarUpatryavayavopapannavAkyaprayogAt , avagamyate zabdatattvAtmakaparamabrahma zAyate / parArthAnumAnAtmakavAkyaprayogasvarUpo dvitIyapakSa evAtrAbhipreta iti sa evopadaryate-zabda eveti-zabda evaM jagatastattvamiti pratijJA, tadbAdhe'pyabAdhyamAnatvAditi hetuH, jagato bAdhe'pi zabdatattvasyAbAdhyamAnatvAditi tadarthaH, ahirajjuvaditi dRSTAntavacanam , atra yad yadbAdhe'pyabAdhyamAnaM tadeva tattvaM yathA aherbAdhe'pi rajjurabAdhyamAnA tattvamityudAharaNasvarUpam / prayogAntaramAha-grAmA-''rAmAdaya iti-prAmA-''rAmAdayaH zabdAtmakA iti pratijJA, tadAkArAnusyUtatvAditi hetuH, Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNimyA samalatI nayopadezaH / smakAH, tadAkArAnusyUtatvAt , suvarNAtmakakuNDalAdivat' ityAditaH shbdbrhmsaamraajysiddhH| naca pramANAdhInA prameyavyavasthA; pramANaM ca cidAtmakamevAnubhUyata iti tatra zabdarUpatvAsiddhiH, nirAkArasya jJAnasyAthoprAhakatvena vyavahAre'nAzrayaNIyatvAt , sAkArasya ca tasya vAgarUpatAM vinA asambhavAt , taduktam" bAgapattA ced vyutkrAmedavabodhasya zAzvatI / na prakAzaH prakAzeta sA hi pratyavamarzinI // 1 // " ] iti / ataM eva zabdArthasambandho vaiyAkarNairabhedenaiva pratipAditaH, yuktaM caitat, kathamanyathA aSTadazarathAdInAmidAnIntAnAnAM dazarathAdipadAcchAbdabodhaH ? zukhadazarathatvAdinopasthitestatrAsambhAvanIyatvAt prAmA-''rAmAdInAM zabdAkAraNAnusyUtatvAditi tadarthaH, suvarNAtmakakuNDalAdivaditi dRSTAntavacanam , atra yad yadAkArAMnusyUte tat tadAtmakaM yathA kuNDalAdikaM suvarNAkArAnusyUtaM suvarNAtmakamiti udAharaNaprayogaH / ityAditaH ityAdyanumAnaprayogataH / zabdabrahmasAmrAjyasiddheH sarvasya vastunaH zabdatatvAtmakabrahmAtmakatvasiddheH / jJAnaminnasya sarvasya prameyasya jJAnAtmakapramANena zabdatattvAtmakatvaMsiddheH sambhave'pi jJAnAtmakasya pramANasya cidAtmakatvenaiva svasaMvedanapratyakSeNAnubhUyamAnasyaM pratyakSabAdhAna zabdatattvAtmakatvasiddhirityAzaGkAM pratikSipati-na ceti- idaM zabdAtmakamidaM vA jJAnAtmakaM brahmAtmakaM vetyevaM pramayavyavasthA pramANAdhInaiva mantavyA, anyathA sarvasya vastunaH parasparAtmakatvamapi vAkhyAtreNa siddhacad vyavasthAmevotsAdayediti pramANaM cidAtmakamevAnubhUyate iti tatra cidAtmake pramANe zabdarUpatvAsiddhiriti na cetyarthaH / niSedhe hetumAha-nirAkArasyetiidametadAtmakamidamaitadAtmakamiti vyavahArasvarUpaiva prameyavyavasthA, jJAnamapi svasaMvedanaM cidAtma kamiti vyavasthA vyavahArarUpaiva, evaM ca sarvo'pi vyavahAraH sAkArajJAnAdevArthaprAhakAt pravartate na tvarthAprAhakAnnirAkArajJAnAt , tasya svasaMvedanenApyananu.. bhUyamAnasyAsiddhatvAt , sAkArasya ca jJAnasya vApatAM vinA'sambhavAdityanyathAnupapattyA jJAnasyApi cidAtmakasya zabdenAnusyUtatvAcchabdAtmakatvaM siddhipaddhatimupayAtItyarthaH / jJAnasyApi zabdarUpatve martRharivacanaM saMvAdakatayopadarzayati-tadukA miti / vAgrUpateti-cet yadi, avabodhasya jJAnasya, vAyupatA zabdarUpatA, zazvitI sarvakAlikI svAbhAvikI, vyutkrAmet na bhavet , tahIti zeSaH, prakAzaH avabodhaH, na prakAzeta svasaMvedanena nAnubhUyeta, hi yataH, sA vAghUpatA, pratyavamArzinI jJAnasvarUpanizcayakAriNI, zabdena jJAnasvarUpollekhamantareNa kiMsvarUpaM jJAnamityevAvadhArayituM na zakyata ityarthaH / ata eva jagataH zabdAtmakatvAdeva / zabdArthasambandhaH zabdasyArthena samaM sambandhaH, "vaiyAkarNaiH" ityasya sthAne "vaiyAkaraNaH" iti pATho yuktaH, abhedenaiva tAdAtmyainaiva, zabdArthayorvAcyavAcakabhAvasambandhastayostAdAtmyA. deva bhavatItyevaM vaiyAkaraNaH pratipAditaH pradarzitaH / zabdArthayostAdAtmyasambandhasya yuktyupetatAM bhAvayati-yukta caita. diti- vaiyAkaraNaiH zabdArthayostAdAtmyasambandhapratipAdanaM yuktamityarthaH / kathamityasya zAbdabodha ityanenAnvayaH / anyathA zabdArthayostAdAtmyasambandhAbhAve / aSTadazarathAdInAmiti-na dRSTA dazarathAdayo yaste'dRSTadazarathAdayasteSAmityarthaH / dazarathAdisamAnakAlInA api dUradezAdhavasthAnAdinA katipaya adRSTadazarathAdayaH sambhavanti tathA'pi yeSAM kathaJcidapi na dazarathAdidarzanaM sambhavati teSAM sugamAvagatinimittamuktam- idAnIntanAnAmiti- aidaMyugInAnAM prmaatnnaamityrthH| dazarathAdipadAt kathamidAnIntanAnAM zAbdabodho na bhavecchabdArthayostAdAtmyasambandhAbhAve ityapekSAyAmAhazuddhati- anyadharmAnavacchinnetyarthaH, tena meyatvadharmAvacchinnadazarathatvAdinopasthitisambhave'pi na ksstiH| taMtra aSTadazasthAdiSvidAnIntaneSu / zuddhadazarathatvAdinopasthitestatra kathamasambhAvanIyatvamityAkAlAyAmAha-tatheti- shuddhdshrthtvaadinetyrthH| "pUrvaka." ityasya sthAne "pUrva" iti pATho yuktaH, yeSAM niravacchinnadazarathatvAdiprakArakadarzanAtmakAnubhavo nAsti teSAM dazarathAdipadaM niravacchinnadazarathatvAdiviziSTe zakkamiti zaktipraho na sambhavati, zaktyanubhavAMmAghe zaktismaraNamapi na sambhavati, anumavasya smaraNaM prati kAraNatvAt , tathAvidhazatigrahAmAve dazarathAdipadAnniravacchinnadazarathAdiprakA. rakasmaraNaM na sambhavati, tat prati saMskAradvArA kAraNasya niravacchinnadazarathatvAdiprakArakAnubhavasya niravacchinnadazarathatvAdiviziSTe dazarathAdipadazaktihasya cAmAvAditi nedAnIntanAmAmaeNdRSTa dazarathAdInAM dazarathAdipadAniravacchinnadazarayatvAdiprakArakzAbdabodhasya sambhavaH, zabdA'rthayostAdAtmyasambandhImAve ityrthH| yadyapIdAnIntanAnAmapi dazarathAdipadaM premeyaviziSTe Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| 297 tathA pUrvakamanubhavAbhAvAt, prameyatvAdinA dazarathatvAdiprakArakopasthitau ca tataH prameyavAnityAkAraka. bodhasyaiva sambhavAt , na ca, prameyavAniyAkArakasaMskArAt prameyatvAMze udbodhakarahitA(tatvA)cchuddhadazarathatvAdiprakArakasmaraNopapattiH, tatprakArakasmRtau tatprakArakAnubhavatvenaiva hetutvAditi vAcyam , anvayavyatirekAbhyAM zuddhatatprakArakasmRti prati zuddhatatprakArakAnubhavatvenaiva hetutvasiddheH, na ca prameyAbhAvavadityAdijJAnAt saMsargavidhayA zuddhadazarathatvAdisvarUpapratiyogitvalakSaNasambandhaviSayakAt jJAnalakSaNapratyA. satteH zuddhadazarathatvAdiprakArako mAnasAnubhavaH sulabhaH, sarvajJApattibhiyA sAMsargikajJAnasyAnupanAyakatvasvIkArAt / tasmAdatra dazarathapadavAcyatvavati dazarathapadavRttiprakArakajJAnAd yathA dazarathapadavAcyatvena zAmiti zaktigrahaH prameyatvena rUpeNa dazarathatvAdiprakArakAnubhavataH sambhavati, tena ca zaktipraheNa prameyatvAdinA dazarathatvAdiprakArakopasthitirapi dazarathAdipadAd bhavitumarhati tathApi tathopasthititaH prameyavAnityAkAraka eva zAndabodhaH prameyatvena dazarathatvAdiprakArako bhavenna tu dazarathAdirityAkArakaH zuddhadazarathatvAdiprakArakaH zAbdabodha ityaah-prmeytvaadineti| tataH prameyatvAdinA dazarathatvAdiprakArakopasthitidvArA dazarathAdipadAt / nanu prameyatvAdinA dazarathatvAdeviziSTe'nubhUte dazarathAdipadAnAM zaktigrahe'pi tadanubhavAhitAt prameyavAnityAkArakasaMskArAt prameyatvAMze udbodhakarahitAt prameyatvaM parityajya zuddhadazarathatvAdiprakArakasmaraNaM sambhavati, tadAtmakopasthitidvArA dazarathAdipadAcchuddhadazarathatvAdiprakArakazAbda. bodho'pi sambhavatyeva, anubhava-smaraNayoH samAnaprakArakatvenaiva kAryakAraNabhAva upeyata iti dazarathatvAdiprakArakasmaraNaM prati dazarathatvAdiprakArako'nubhavaH kAraNam, na tu zuddhadazarathatvAdiprakArakasmaraNaM prati zuddhadazarathatvAdiprakArako'nubhavaH kAraNamityevaM prakArAMze zuddhatvAdikamapi mivezyate, evaM ca prameyatvena dazarathAdiviziSTAnubhavo'pi dazarathatvAdiprakArakAnubhavo - bhavatyeveti tataH zuddhadazarathatvAdiprakArakasmaraNasya dazarathatvAdiprakArakasmaraNalakSaNokAnubhavakAryatAvacchedakadharmAkAntasyodayaH sambhavatItyuktasmaraNalakSaNopasthitidvArA dazarayAdipadAcchuddhadazarathasvAdiprakArakaH zAbdabodhaH syAdevetyAzakSA pratikSipatinaceti-asya vaacymitynenaanvyH| niSedhe hetumAha- anvaya-vyatirekAbhyAmiti-zuddhatatprakArakAnubhavasattve zuddhatatprakArakasmaraNaM zuddhatatprakArakAnubhavAbhAve zuddhatatprakArakasmaraNAbhAva ityanvaya-vyatirekAbhyAmityarthaH, evaM ca zuddhadazarathasvAdiprakArakAnubhavAbhAvAcchuddhadazarathatvAdiprakArakasmaraNalakSopasthityanutpattyA na dazarathAdipadAcchuddhadazarathatvAdiprakArakazAbda. codho bhavedityarthaH / nanu prameyAbhAvavadityAdijJAnaM zuddhadazarathatvAcavacchinnapratiyogitAsambandhana prameyaprakArakAbhAvavizeSyakajJAnarUpamapi sambhavati, tasmAdeva ca jJAnalakSaNapratyAsattilakSaNAlaukikasannikarSAnmanorUpendriyeNedAnIntanAnAmapi zuddhadazarathatvAdiprakArakAlaukikapratyakSAtmakAnubhavo bhaviSyati, tadanubhavatazca zuddhadazarathatvAdiprakArakasmaraNamapi bhavitumarhati, tadAtmakopasthitidvArA dazarathAdipadAcchuddhadazarathatvAdiprakArakazAbdabodho'pi bhaviSyatItyAzayaM pratikSipati-na ceti / yadi cAnvayitAvacchedakAvacchinnapratiyogitaiva saMsargavidhayA bhAsata iti dazarathatvAdikaM nAnvayitAvacchedakamiti na tadavacchina. pratiyogitAyAH saMsargavidhayA bhAnamiti vibhAvyate tadApi prameyatvena dazarathAderapyabhAve'nvaya iti pratiyogino dazarathAdedazarathatvAdikharUpameva pratiyogitvaM saMsarga ityetAvatA'pi saMsargavidhayA dazarathatvAdisvarUpapratiyogitAlakSaNasaMsargajJAnarUpaM tajJAnalakSaNavidhayA dazarathatvAdyalaukikamAnasapratyakSakAraNaM bhaviSyatIti bodhyam , evaM sati prameyAbhAvavadityAdijJAne dharmamAtrakharUpapratiyogitvasya saMsargavidhayA bhAnasambhavena tajjJAnasya jJAnalakSaNapratyAsattividhayA niravacchinnadharmamAtraprakArakAlaukikamAnasapratyakSakAraNatvasambhavena tataH sarvajJAnasambhavataH sarvatratvApattireva prasajyata iti tadbhiyA saMsargavidhayA zAnasya na jJAnalakSaNapratyAsattividhayA kAraNatvamityeva khIkaraNIyamiti niSedhahetumupadarzayati- sarvajJApattibhiyeti-bhatra sArva: zyApacibhiyeti pATho yuktaH / anupanAyakatvaM jJAnalakSaNapratyAsattividhayA bhAnAprayojakatvam / zabdA-'rthayostAdAtmye satyeva sambandha iti pratijJAtamupasaMharati- tasmAditi / atra dshrthaadipdsthle| dazarathapadavAcyatvavatIyatra saptamyartho vizeSyatvam, tasya nirUpakatAsambandhena jJAne'nvayaH, tathA ca dazarathapadavAcyatvavaniSThavizeSyatAnirUpakadazarathapada: Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 nayAmRtataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalato nyopdeshH| vAcyatAsambandhena dazarathapadatvena vA zAbdabodhaH svIkartavyaH, tathA tulyanyAyAt sarvatrApIti zabdAnu. bhavo'pyarthasya zabdAtmakatva eva sAkSIti / na cAnavagatacitto'pi rUpaM cakSuSA vIkSamANo'bhilApAsaMsRSTameva viSayIkarotIti nIlAderazabdAtmakatvasiddhiH. zabdAsaMsRSTArthAnubhavasya jJAnavAdinA jJAnAbhAvakAla iva zabdavAdinA zabdAMbhAvakAle bAhyArthasyaivAnubhyupagamena zabdAtiriktabAhyAsiddheH, bAhyatvaniyatadezavRttitvAdi ca ghaTAdAvavidyAvazAdeva bhAsata iti na tattadAkAraiH zabdabrahmabhedasiddhiH, taduktam" yathA vizuddhAkAzaM timiropapluto janaH / saMkIrNamiva mAtrAbhizcitrAbhirabhimanyate // 1 // . tathaidamamalaM brahma nirvikalpamavidyayA / kaluSatvamivApannaM bhedarUpaM vivartate // 2 // " ] iti / yadi vA prAmA-''rAmAdiprapaJco vyavahArasatyaH svIkriyate, tAhagvailakSaNyAnubhAvAt , tadA'vidyA pratiyogikazaktilakSaNAnyatarasambandhaniSTaprakAratAnirUpakajJAnAd dazarathapadAd dazarathapadavAcyatvena rUpeNa vAcyatAsambandhana dazarathapadavatvena rUpeNa vA dazarathasya bodho yathA svIkartavyo bhavati tathA tulyanyAyAt sarvatra ghaTa-paTAdisthale'pi ghaTAdipadavAcyatvavati ghaTAdipadavRttiprakArakajJAnAd ghaTAdipadavAcyatvena rUpeNa vAcyatAsambandhena ghaTAdipadavatvena ghaTAdeH zAbdabodho ghaTAdipadAdabhyupagantavya ityevaM zAbdabodhaH zabdAnubhavarUpaH sannarthasya zabdAtmakatve sAkSI bhavatyevetyarthaH, dazarathapadatvenetyasya sthAne dazarathapadavattveneti pATho yuktH| atra parAzaGkAmutthApyApahastayati-na ceti / anavagasaciso'pIti-cakSuSA nIlAdirUpasAkSAtkAre jJAnasya bhAnaM jJAnalakSaNAlaukikapratyAsatyaiveti zAnasya jJAne satyeva cakSuSA nIlAdizAne tadbhAnaM bhavitumarhati, yazca pramAtA'navagatacitto'jJAtajJAna:-nIlAdivIkSaNAvyavahitapUrvasamaye jJAnajJAnazUnyaH so'pi, rUpaM cakSuSA vIkSamANaH pazyan sn| abhilApAsaMsRSTameva nIlaM viSayIkaroti abhilApAsaMsRSTanIlAdiviSayakadarzanavAneva saH, iti etasmAt kAraNAnIlAderazabdAtmakatvasiddhiriti na cetyarthaH / atra hetumupadarzayati-zabdAsaMsRSTArthAnubhavasyeti-asya 'anabhyupagamena' ityanena sambandhaH, jJAnavAdinA jJAnAbhAvakAle iva bAhyAvasyeva zabdavAdinA zabdAbhAvakAle zabdAsaMsRSTArthAnubhavasyAnabhyupagamena zabdAtiriktagrAhyAsiddharityanvayaH, "bAhyArthasyaivAnabhyupagamena" ityasya sthAne "bAhyArthasyevAbhyupagamena" iti pAThaH samyak, . jJAnAdvaitavAdinA yathA jJAnAmAvakAle bAhyArtho nAbhyupagamyate bAhyArthasya jJAnAkAravyatiriktasyAbhAvena jJAnAbhAvakAle tadabhAvasya nyAyaprAptatvAt tathA zabdAdvaitavAdinA zabdAmAvakAle zabdAsaMsRSTArthAnubhavo nAbhyupagamyate, sarvasyArthasya zabdAtmakatayA zabdatattvavyatiriktasyArtha. syAbhAvena zabdAbhAvakAle tadanubhavAbhAvasyApi nyAyaprAptatvAt, evaM ca nIlAdizabdAsaMsRSTasya nIlAdyarthasyAbhAvena jJAnena tadviSayIkaraNasyApyasammavena tato niilaadershbdaatmktvsidysmbhvaadityrthH| nanu yadi jhAna-zabdavyatiriko bAhyArtho nAsti tarhi bAhyatvapratiniyatadezavRttitvAdikaM dharmyabhAvAt kathaM bhAsetetyAkAlAyAmAha-bAhyatveti / tattadAkAraiH ghaTa. pttaadiprtiniytbaahyaakaarH| utkArthe brhmvaadivcnsNvaadmaah-tdukkmiti| yathetyAdipadyadvayaM spaSTArtham / vA athavA, sattvaM dvividha- vyAvahArikasattvaM pAramArthikasattvaM ca, tatra pAramArthikasattvaM zabdabrahmaNaH, tasya trikAlAbAdhyatvAt, vyAvahArikasattvaM zabdabrahmAtiriktasyAzeSasyaiva jagataH, tasya vyavahArakAle bAdhAbhAve'pyuttarakAle zabdabrahmasAkSAtkAreNa bAdhyamAnatvAt , prAtItikasattvasyApyatiriktasya zukirajatAdau kasyacidabhyupagamastanmate- brahmazAnAtirikajJAnAbAdhyatvaM vyAvahArikasattvam , brahmajJAnAtiriktajJAnabAdhyatve sati pratIyamAnatvaM prAtItikasattvamiti vyAvahArika-prAtItikasattvayovivekaH, tayorna meda iti pakSe tu bAdhyatve sati pratIyamAnatvameva vyAvahArikasattvamityAzayenAha-grAmA-rAmAdi. prapaJca iti / kathaM prAmArAmAdiprapaJco vyavahArasatya upeyata ityapekSAyAmAha-tAhagbalakSaNyAnubhavAditi- sarvathAssatyatve yad prAmArAmAdInAM velakSaNyamanubhUyate tana syAt, nirupAkhyasya- sakaladharmavinirmuktasya kizcidharmaviziSTatayA pratIyamAnatvasyaivAsambhavena parasparavalakSaNyAnubhavasya smbhaavyitumpyshkytvaadityaashyH| tadA tadAnIm / avidyA Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtavarahiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato gyopdeshH| sahAyazabdabrahmaiva tadupAdAnaM vAcyam , advaitazAstreNAvidyAnivRttau ca tanmUlaprapaJcavigame zuddhaM zabdabrahmaivAvaziSyate, sa eva mokSa iti niravadyam / kevalaM tasya zabdAtmakatve zuddhazabdatvAdidharmavattvam , nirdharmakatve'pyasadAdivyAvRttivadazabdAdivyAvRttyaivopapattiriti sNkssepH| dvitIyamavAvalambino vedAntinaH, tanmate'khaNDamadvitIyamAnandaikarasaM svaprakAzaM caitanyameva jagatastattvam , anirvacanIyasyaiva sarpasya rajjuH / kathaM tarhi jIvezvaravibhAga iti cet ? alAnarUpAdupAdheH, sahAyam avidyAsahakRtam / brahmaivetyevakAreNa tadatiriktasya sarvasyaiva kalpitasyopAdAnatvavyavacchedaH / tadupAdAnaM prAmA-''rAmAdiprapaJcasyopAdAnam / advaitazAstreNa zabdabrahmAdvaitabodhakavedAntavAkyena, nahi tadvAkyamAtrato'vidyAnivRttiH sambhavati tathA sati pUrvamevAvidyAnivRttiprasaGgaH syAt kintu zabdAtmakabrahmAdvatasAkSAtkArAdityatra dRzyam / tanmUlaprapazcavigame avidyAmUlakasya prapaJcasya- prAmArAmAdirUpasya vilaye sati / zuddhaM kalpitaprapaJcarahitam / zabdabrahmava zabdatattvAtmakabrahmamAtram / avaziSyate avaziSTaM bhavati / sa eva zuddha zabdatattvAtmakabrahmamAtram, evakAreNa zabdabrahmAtiriktasya mokSasvarUpatvasya vyavacchedaH / kevalaM kintu / tasya brhmnnH| akhaNDasya brahmaNo bhinnasya kasyaciddharmasyAbhAvAcchuddhazabdatvAdidharmo'pi nAsti dvaitApattibhayAt tadupagamo'pi na zakyaH kartumata Aha-nirmakatve'. pIti / vidhirUpadharmasyAtiriktasyAbhAvAdeva nirdharmakatvaM brahmaNaH, abhAvo hi adhikaraNAtmaka ityasadAdivyAvRttilakSaNasya sattvAdidharmasya brahmAtmakAdhikaraNasvarUpasya brahmaNi svIkArato yathA sad brahma Anando brahma jJAnaM brahmeti vyavahAropa. pattistathA'zabdAdiSyAvRttilakSaNasya zuddhazabdatvAdidharmasya brahmAtmakasyaiva brahmaNyabhyupagamena zabdatattvaM brahmatyapyupapadyatetarAmityAha-asadAdivyAvRttivaditi // citsanmAnaM brahmeti dvitIyabrahmavAdimatamupavarNayitumAha-dvitIyeti / zabdatattvaM brahmeti prathamabrahmavAdimatAvalambino bhartRhariprabhRtervaiyAkaraNatvasyAvadhAritatvAd dvitIyamatAvalambinaH ke ityAkAlAnivRttaye tvAha-vedAntina iti / tanmate vedaantimte| bhakhaNDam avayavAvayavibhAva-dezapradezAdibhAva-guNaguNimAvAdivikalam / advitIyaM svabhinatvavyApakIbhUtAbhAvapratiyogipAramArthikasattvavat, etAvatA brahmaiva paramArthasat, brahmabhinnaM paramArthasanna bhavatIti jJApitam / du.khaikarUpamapyadvitIyaM syAdata bAha-mAnadekarasamiti-AnandaikasvabhAvamityarthaH / evambhUtaM brahma yadi na pramANaviSayastarhi na dhadeyam, yadi ca pramANaviSayastarhi tatpramANaM yadi paramArthasat tarhi tadAdAya dvaitApattiH, atha kalpitaM tadA kalpitena tena na paramArthasabrahmasiddhirityata Aha- svaprakAzamiti-tathA ca svaprakAzarUpatvAt svasiddhasya na pramANAntarAdhInA siddhiriti na tatsiddhaye pramANAntaramanveSaNIyamiti / abhede viSayaviSayibhAvAbhAvAt svaprakAzamityasya svaviSayakaprakAzarUpamiti nArthaH, kintvatsvaprakAzabhinnamisyeva tadarthaH, kathaM jJAnAnAtmakaM tat svaprakAzaM jaDasya svaprakAzasvAsambhavAdata mAhacaitanyameveti-tathA ca zAnasvarUpatvAdeva svaprakAzaM tadityarthaH, evakAreNa tadvijasya tattvarUpatAvyavacchedaH / nirukasvaprakAzaM brahma jagato'dhiSThAnamato brahmaiva jagatastattvaM yad yasyAdhiSThAnaM tat tasya tattvamiti vyAptemiSTAnAya dRSTAntamupadarzayati-anirvacanIyasyeti-"anirvacanIyasvaiva" ityasya sthAne "anirvacanIyasyeva" iti pATho yukaH, mamirvacanIyasya sarpasya rajjurivetyanvayaH, rajau ayaM sarpa iti yad bhramAtmakaM jJAnaM bhavati tadviSayaH sarpo na dezAntarIyaH, tena samaM ca cakSuSo laukikasannikarSAbhAvAt , jJAnalakSaNA'laukikasanikarSasvendriyapratyAsattitvaM nAbhyupeyata eva, kintu ejjvajJAnAt tadAnomevotpanno'nirvacanIyaH sarpa eva rajjo kalilatastadviSayaH, saca prAtItikasaniti gIyate, tasyAnirvacanIyasya sarpasyAdhiSThAnaM rajjureva tattvaM kalpitasyAdhiSThAnasattAtiriktasattvAnabhyupagamAditi yathA tathA nirutacaitanyasvarUpa.. brahmaNi kalpitasya jagato brahmasattvAtiriktasattvAbhAvAt tadeva tattvamityarthaH / pRcchati-kathamiti / tarhi yadi niruktacaitanyavyatiriktavastuno'bhAvAcaitanyameva jagatastattvaM tadA uttarayati-ajJAnarUpAdupAdheriti- ekasyApi caitanyasvarUpasya brahmaNo'jJAnarUpopAdhisambandhAdayaM jIvo'yamIzvara iti bhedasvarUpo vibhAga iti vibhAgenopAdhikalpitena na paramArthasya zuddhacaitanyAtasya vyAghAta ityarthaH / ajJAnarUpAdupArekasya caitanyasya jIvezvaravibhAga iti yaduktaM tadeva bhAvayati Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nyopdeshH| tathAhi-ekasyaiva mukhasya darpaNopAdhisambandhAd bimbapratibimbabhAvaH, evaM cinmAtrasyoktopAdhisambandhAjIvezvarabhAvo na tattvAntaramasti / ajJAnaM tvanAdyanirvacanIyamAyA'vidyAdizabdAbhidheyam , tacaikenevopapasAvanekakalpanAnavakAzAdekamevetyeke / baddhamuktavyavasthAnirUpaNAya nAnetyanye, tadavasthAni mUlAjhAnAni vyavahArasaukaryAya nirUpayanti- tatraiva mAyA-'vidyAzabdadvayanimittaM zaktidvayaM-vikSepazaktirAvarNazaktica, kAryajananazaktirvikSepazaki, tirodhAnazaktirAvarNazaktiH, yathA-avasthArUpasya rajvajJAnasya sarpajanana. tathAhItyAdinA / bimbapratibimbamAva iti- darpaNarUpopAdhau darpaNagatamAlinyAdidoSAnmalinamiva tadgatamupalabhyamAna mukhaM prativimbatvadharmAkAntatvAdanyat tadanyacca prIvAsthameva svasvarUpavyavasthitaM bimbatvadharmAkAntam, darpaNalakSaNopAdhisambandhAbhAve ca bimbapratibimbamAvAnAkrAntameva kevalaM mukhamiti yathetyarthaH / evaM tathA / ukopAdhisambandhAda ajJAnalakSaNopAdhisambandhAt / na tasvAntaram aupAdhikasya jIvezvaravibhAgasyopAdhyabhAve'bhAva eveti vastutastasyAbhAvAna brahmatattvAtirikatattvarUpatAlakSaNaM tattvAntaratvamiti na brahmatattvAdanyat tattvamasti / ajJAnamidaM na jJAnaprAgabhAvajJAnAtyantAbhAvarUpaM kintu tejovirodhibhAvasvarUpavajJAnavirodhimAvasvarUpamevAvidyAdizabdAbhidheyamityAha-mazAnaM viti- anAdyanirvacanIyaM yad mAyA'vidyAdi tatpratipAdako yo mAyA'vidyAdizabdastenAbhidheyamajJAnamityarthaH, athavA anAdizabdo'nirvacanIyazabdo mAyAzabdo'vidyAzabda ityAdizabdAbhidheyamajJAnaM punarityarthaH / tadajJAnamekamanekaM veti jijJAsAyAmeke kecana vedAntimatAnuyAyina AcAryA lAghavAdekameva tadicchantIti tanmatamupadarzayati- tazceti-mAyA'vidyAdizabdAbhidheyamajJAnaM punarityarthaH / ekenaivAzAnena upapattI ajJAnabimbatvAkAntaM caitanyamIzvaraH, ajJAnapratibimbatvAkAntaM caitanyaM jIva ityevmiishvrjiivbhedvyvsthityuppttau| anekakalpanAnavakAzAt mAyopAdhikaM caitanyamIzvaro'vidyopAdhikaM caitanyaM jIva ityevamanekAjJAnakalpanAyAH prayojanasya jIvezvaravibhAgasyAnyathaivopapattAvanavakAzAt / ekamevetsatra tadityasyAnvayaH / iti evam / eke AcAryA abhyupagacchanti / avidyAzabdAbhidheyasya jIvopAdherajJAnasyakatve tadupAdhikacaitanyarUpasya jIvasyApyekatvamityekasya muktau tadrUpasya sarvajIvasya muktirekasya bandhe sarvasyApi bandha iti eko jIvo baddhastadAnImevAnyo mukta ityevaM baddhamuktavyavasthaikAjJAnopAdhivAde durghaTetyanekamevAjJAnamabhyupeyamityevamanye vedAntimatAnuyAyina AcAryA urarIkurvantIti tanmataM darzayatibaddhamuketi / 'anye' ityasyaiva nirUpayantItyanenAnvayaH, tathA ca vyavahArasaukaryAya tadavasthAni mUlAjJAnAni nirUpayantyanye ityanvayaH phalitaH / kathaM tannirUpaNamityAkAlAyAM nirUpaNaprakAramupadarzayati-tatraiveti- mUlAjJAna evetyarthaH / mAyeti-mAyAzabdanimittamekAM zaktimaparAmavidyAzabdanimittamityevaM zaktidvayaM niruupyntiityrthH| zaktidvayaM nAmamAha darzayati-vikSepeti-rAvaNetyasya sthAne rAvaraNeti pATho yuktaH, evamapre'pi, tathA ca azAne vikSepazakyA mAyAzabdaH pravartate, AvaraNazalyA avidyAzabdaH pravartate iti / krameNa tadubhayasvarUpaM lakSayati-kAryeti- ajJAnaM yayA zaktyAsbhinavakArya janayati sA kAryajananazaktirvikSepazaktirityarthaH, yayA zaktyA yathAvasthitavastusvarUpagrahaNaM jJAnasya pratibadhnAti sA. tirodhAnazaktirAvaNazaktirityabhidhIyate, avaraNazaktarapi asattvApAdakA-'bhAnApAdakazaktibhyAM vaividhyaM pranthAntare upavarNitam, tatra yayA'jJAnazaktyA pratibandhAd vastuno'stitvamapi prahItuM na pAryate sA'sattvApAdakAvaraNazaktiH, vastunaH sattvaM gRhalapi puruSo yayA'jJAnazaktyA pratibandhAdidamIg vastvityevaM prahItu na zaknoti pramAtA sA'bhAnApAdakAvaraNazaktiH, atra asatvApAdakAvaraNazaktirajJAnasya parokSajJAnAt pratirudA bhavati vinazyati vA, tena vastunaH parokSajJAne jAte so'stIti sAmAnyato'stitvaM pratIyate, sa itthaM svarUpa iti vizeSato jJAnAbhAvAt kIdRzaH sa iti jijJAsA tato na nivartate, abhAnApAdakAvaraNazaktistvajJAnasyAparokSajJAnAt pratiruddhA bhavati vinazyati vA, tena vastunaH pratyakSAne samutpane satIdaM vastvityameveti vizeSato grahaNaM bhavati, na tadAnIM kIdRgidamiti jijJAsA samullasati, tathA ca parokSajJAnato'sattvApAdakazakeramibhavAcAzAd vA vastvastItyeva jJAyate, pratyakSajJAnato'mAnApAdakazakterabhimavAnAzAd vA vastu bhAtIti jJAyate iti vivekaH / nirutazaktidvayameva dRSTAntadAntikabhAvasajhamanena bhAvayati-yatheti / avasthArUpasya mUlAzAnAvastharUpasya, tUlAjJAnapadavAcyasyeti yAvat, mUlAjJAnaM zuddhacaitanyaM paramabrahmAvRNoti, tatraiva vyAvahArikasattvAdyAkAntaM bhUjalAdikaM sUjati ceti rajjvajJAnAdikaM ca tasyaivAvasthAvizeSarUpa tUlAjJAnazabdAbhidheyaM rajjvAdikamASaNoti rajjvAdAveva ca Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| 301 zakIH ranjutirodhAnazaktica, evaM mUlAjJAnasyAdvitIyapUrNAnandaikarasacidAvarNazaktirAkAzAdiprapaJcajananazaktizceti; nivRtte cAjJAne tannimitte ca jIvezvarAdiprapaJce cinmAtrameva(vAva)ziSyate, jIvastvajJAnapratibimbitaM caitanyamiti vivaraNAcAryAH, " rUpaM rUpaM prati rUpI babhUva " [ zruteH, " ekaghA bahudhA caiva dRzyate jalacandravad " iti [ ] smRtezca, na cAmUrtasyapratibimbAmAvaH zakyo vaktum , amUrtAnAmapi rUpa-parimANAdInAM guNAnAmAdarzamUrtadravyasyApi sAdhanakSatrAprAtimAsikasattvAkAntaM rajjusAdikaM sRjati ceti, "sarpajananazaktIH" ityasya sthAne "sarpajananazakI" iti pATho yuktaH, rajjvajJAnasya yA sarpajananazaktiH sA vikSepazaktirityarthaH, rajjvajJAnasya yA punA rajjutirodhAnazaktiryadalAt satyapi ranjustirohitA satI na jJAyate sA AvaraNazaktirityarthaH / evaM tathA / mUlAcAnasya zuddhacaitanyasvarUpabrahmAvarakAzAnasya / cidAvarNazaktirityasya sthAne cidAvaraNazaktiriti pAThaH samyag, yayA zaktyA''vRtaM brahma advitIyapUrNAnandekarasacidrUpatayA na jJAyate sA AvaraNazaktirmUlAjJAnasyetyarthaH, yayA zaktyA mUlAjJAnaM punastatra brahmaNi AkAzAdiprapaJcaM janayati sA mUlAjJAnasya vikSepazakirityarthaH, mUlAjJAnanivRttau tannimittajIvezvarAdiprapaJcanivRttau ca zuddhaM brahmavAvaziSyate tadeva mokSa ityupadarzayati-nivRtte cAjJAna iti / tannimitte ajJAnanimittake, cakArAnivRtte iti anukRssyte| yadyajJAnarUpopAdhita eva jIvezvaravibhAgo vaktavyastarhi kiMsvarUpastadA jIva Izvarazca kiMsvarUpa ityapekSAyAmAha-jIvasviti-jIvasyAjJAnapratibimbitacaitanyasvarUpatve kathite ajJAnabimbatvAkAntaM caitanyamIzvara ityuktameveti na nyUnatvamiti nAtra mantavyam, IzvarasyApyazAnapratibimbitacaitanyasvarUpatayaivAtraivApre'bhidhAnAditi bodhyam / ekaM mUlAjJAnamityeke, anekAni tAnItyanye, mumajJAnA. vasthAvizeSarUpANyajJAnAni tulAzAnAni, tatra zakidvayamAvaraNavikSepazaktisvarUpam , tadajJAnabimbatvAkAntaM caitanyamIzvarastatpratibimbatvAkAntaM caitanya jIva ityevaM bimbapratibimbabhAvavAdopavarNanaM keSAmityAkAlAnivRttaye tvAha-iti viva. raNAcAryA iti- evaM vivaraNAcAryAH pratipAdayantItyarthaH / ayaM ca bimbapratibimbabhAvavAdaH zruti-smRtipramANasiddhatvAt sarverapyupAdeya ityAvedanAya tatraH krameNa zruti-smRtI darzayati-rUpamiti, ekagheti ca, "rUpaM rUpaM prati rUpIvabhUva" ityasya sthAne "rUpaM rUpaM pratirUpo babhUva" iti pAThaH samyag, rUpaM rUpamiti vIpsayA yaM yamupAdhi prApnoti caitanya tat tadupAdhyanurUpaM tad bhavati tadupAdhivigame nAsau tathA bhavatIti darzitam, etAvatA'nekopAdhipakSaH prakaTito bhavati; athavA rUpa rUpamityanenaikasyApyupAranekAvasthasyAmeDanam, tathA caikopAdhiravasthAvizeSAdanekarUpatAmazcatItyekopAdhipakSo'pi sUcito bhavati, mAyA'pyekA caitanyamapyekamevamapi tayoH sambandhe kathaM jIvezvarAdyanekavyavasthitirityAkAsAM nivartayati ekatyAdismRtiH, yathA jalAzayalakSaNa upAdhirekaH, AkAzazcandro'pyekastathApi tayoH sambandhe sati nAnAvidhajalAzaya. gatormibhAve anekAni candrapratibimbAni jAyante, nistaraGge ca tasminneva jalAzaye ekaM candrapratibimbaM samullasadU dRzyate tathA prakRte'sIti / nanu mUrtasyaiva candrAdeH pratibimbaM bhavatItyamUrtasya caitanyasvarUpasya brahmaNaH pratibimbameva na sambhavatItyAzaGkAM pratikSipati-na ceti-asya zakya itynenaanvyH| niSedhe hetumAha-amUrtAnAmapIti "mAdarzamarta" ityasya sthAne "mAdarze'mUrta" iti pATho yuktaH, mUrtatvaM rUpavattvameva prativimbanibandhanamatra parasyAbhimatam , na ca rUpa pariNAmAdayo guNA rUpavantaH, guNe guNAnaGgIkArAt, athApi Adarza-darpaNe rUpa-pariNAmAdiguNaviziSTasya mukhAdeH pratibimbane mukhAdigatAnA rUpapariNAmAdInA guNAnAmamUrtAnAmapi pratibimbasya darzanAdityarthaH / nanu darzanasya durapaDavasvAdamUrtAnAM guNAnAM pratibimbanaM dRzyata iti tadurarIkriyatAm , amUrtasya tu dravyasya pratibimbanaM na dRSTamiti dRSTAntAbhAvAt kathamamUrtasva brahmaNaH pratibimbanamAstheyamityata Aha- amUrtadravyasyApIti / sAbhranakSatrAkAzasyeti-atra abhra-nakSatrayormUtatve'pi AkAzasya na mUrtatvamiti sAdhanakSatrAkAzasya na mUrtatvamiti bodhym| jAnumAtra jAnupramANe, etena candro yadyapi jalAzayagato'dhikaparimANastathA'pi vitastimAtratayaiva lokairanubhUyata iti kRtvA jalAzayAnnyUnaparimANaka eva kalpita 'iti nyUnaparimANakasya tasya pratibimbanamadhikaparimANe jalAzaye, na tvadhikaparimANasya nyUnaparimANe prativimbanaM sambhavatIti kathamatimahato brahmaNo'piparimANe'jJAne pratibimbanamiti tucchazaGkA'pi vyapAkRtA bhavati, atimahato'. pyAkAzasya svalpaparimANe jale prativimbasya darzanena tadRSTAntenAtimahato'pi brahmaNaH svApekSayA nyUnaparimANezAne Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / kAzasya jAnumAtre jale vizAlarUpeNa pratibimbadarzanAt / pratibimbasyApi ca vipatvaM pratyakSazAstrAbhyAM siddham / na ca ghaTAvacchinnAkAzavadavidyAvacchinnaM caitanyameva jIvo'stu, kiM pratibimbatveneti vAcyam , tathA sati jIvabhAvenAvacchinnasya punaravacchedAntarAyogAt, ghaTAkAzAdau tathAdarzanAd brahmaNaH sarvaniyantRtvAnupapattau " yo vijJAne tiSThan vijJAnamantarAyamayati " [ bRhadAraNyakopaniSad 3, 7, 22] iti zrutivyAkopaprasaGgAt , pratibimbapakSe tu jalagatasvAbhAvikAkAze satyeva pratibimbAkAzadarzanAd dviguNIkRtya vRttyupapatterjIvAvacchedeSu brahmaNo'pi niyantRtvAdirUpeNAvasthAnamupapadyata iti na doSaH / asmin pakSe bimbacaitanyaM nezvaraH, bimbAsyApi pratibimbAntaradviguNIkRtya vRttyayogena pratibimbAtmaka prativimbanaM sambhavatyeveti / vizAlarUpeNeti-etena zAstradRSTyA bhavatu jalApekSayAdhikapramANazcandrastathApi lokadRSTyA vizAlasyaiva tasyAvizAlarUpaNeva pratibimbanaM na tu brahmaNa ityAzaGkAzaGkarapyuddhataH, sAdhanakSatrAkAzasya vizAlarUpasyaiva vizAlarUpeNa pratibimbasya darzamAdityarthaH / nanu bhavatUpadarzitadRSTAntabalAd brahmaNo'pi pratibimbanam , kintu jalAzayagatasya candrapratibimbasya na candratvaM bimbAdanyadeva pratibimbamiti bimbagatAsAdhAraNadharmasya pratibimbe na sambhava iti kathaM. cidrapabrahmapratibimbarUpasya cidrUpatvamityata Aha-pratibimbasyApIti-jIvazcaitanyarUpatayA svasaMvedanapratyakSeSAnubhUyate, zAstramapi tasya caitanyarUpasvamanuzAstIti pratyakSa-zAstrAbhyAM siddhaM jIvasya caitanyarUpatvaM nAnyatrAdarzanamAtreNApaneyamityarthaH / na cetyasya vAcyamityanenAnvayaH, yathA yo'pyasti AkAzo'pyasti, tayoravacchedyAvacchedakabhAvamAtrato ghaTAvacchinnAkAza iti byabahiyate tathA'vidyA-caitanyayoravacchedyAvacchedakabhAvamAtrato'vidyAvacchinnacaitanyasya jIvatvamastu kimatiriktabimbaprativimbabhASakalpaneneti zaGkArthaH / pratikSepahetumupadarzayati-tathA satIti- avidyAvacchinnatvasyaiva jIvatvasvarUpatve prtiityrthH| jIvabhAvena avidyaavcchinntvlkssnnjiivtven| avacchinnasya avacchedyabhAvaM prAptasya caitanyasya / punaH apacche. dAmtarAyogAt anyAvacchinnatvAsambhavAt , asya shrutivyaakopprsnggaaditytraanvyH| ekanAvacchinnasyAvacchedAsambhave dRSdhAntamAha-ghaTAkAzAdAviti / tathAdarzanAt anyAvacchedAsambhavasya darzanAt , na hi ghaTAdyavacchinnatvaviziSTAkAzasya padAdhavacchinatvaM dRzyate / anyAnavacchede yadaniSTaM tadupadarzayati- brahmaNa iti-jIvabhAvenAvacchinnasya brahmaNo'nyAnavacchinnatvAmAnyaniyantRtvam , tatrasthasyaiva tanniyantRtvam , jIvabhAvenAvacchinnaM tu jIva eva tiSThati nAnyatretyataH sarvaniyantRtvAnupapattI satyAm , " yo vijJAne tiSThan vijJAnamantarAyamaryAta" ityasya sthAne " yo vijJAne tiSThan vijJAnamantaryamayati" iti pATho yuktaH / iti evaMsvarUpetyarthaH / pratibimbavAde yathA brahmaNaH sarvaniyantRtvopapattyoktazrutyavyAkopastathA bhAvayati-pratibimbapakSetviti - niravacchinnasya zuddhAkAzasya sarvavyApakatvAjale zuddhAkAzasya sattve satyeva pratibimbAkAzasya sattvaM dRzyata iti zuddhabhAvena pratibimbabhAvena ca dviguNIbhUyAkAzastatra vartate, yatra brahmapratibimba jIvo vartate'vidyAyAM tatraiva jIvAvacchedeSu satsu brahmaNo'pi zuddhasya sarvavyApakasyAvasthitito niyantRtvAdirUpeNAvasthAnamupapadyata iti sarvaniyantRtvopapattyA niruktazrutivyAkopo na bhavatItyarthaH / asmin pakSe prtibimbpksse| kathaM bimbacaitanyaM nezvara ityapekSAyAmAha-bimbasyApIti- "pratibimbAntaradviguNIkRtya" ityasya sthAne "pratibimbAntare dviguNIkRtya" iti pAThaH samyag, 'yo yatra bimbarUpeNa tiSThati sa tatra pratibimbarUpeNApi tiSThati' ityevaM dviguNIkRtya- dviguNo bhUtvA, bimbasya pratibimbAntare-bhinnapratibimbe, vRttyayogena vRttyasambhavena, "pratibimbAtmakajIvAntarayAmitvAnupapatteH" ityasya sthAne "pratibimbAtmakajIvAntaryAmitvAnupapatteH" iti pAThaH samyaga, pratibimbAtmakasya jIvasyAntaryAmitvaM bimbasyezvarasya na syAt / tarhi kiMsvarUpatayezvarasyAbhyupagame tasya jIvAntaryAmitvopapattirityAkADAyAmAha-kAryopAdhibhUtasyeti-kAraNopAdhimUlA'vidyA, kAryopAdhistUlAvidyeti tUlA vidyaaruupsyetyrthH| zakidvayasya vikSepazaktirAvaraNazaktizcetyevaM zaktidvayasya / vyApakata yA sarvatrAvasthitatvena / tatpratibimbayorjIvezvarayorapItiatra vikSepazaktirUpakAryopAdhipratibimbamIzvaraH, AvaraNazaktirUpakAryopAdhipratibimbaM jIva ityevaM zaktidvayapratibimbitacaitanyarUpayorjIvezvarayorapItyarthaH / jIvAntaryAmitvazrataH Izvarasya jovAntaryAmitvapratipAdikAyAH "yo vijJAne tiSThan vijJAnamantaryamayati" iti zruteH / na ca jJAnapratibimbitaM caitanyaM jIva itIdAnI parityakta: pakSaH zaktipratibimbita Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato myopdeshH| 303 jIvAntarayAmitvAnupapatteH / kAryopAdhibhUtasya zaktidvayasya vyApakatayA tatpratibimbayorjIvezvarayorapi vyApakatvAjjIvAntaryAmitvazruterapyavyAghAtAt, ajJAnapratibimbitamityatrAjJAnapadaM cAvidyAparam , ajJAnapratibimbitaM caitanyaM sAkSI, sa coktazaktidvayapratibimbito jIva iti, IzvarazraviyaM tu zuddhamiti dik / etenAjJAnapratibimbitaM caitanyamIzvaraH, buddhipratibimbitaM caitanya jIvaH, ajJAnopahita bimbacaitanyaM zuddhamiti saMkSepazArIrakAramatamapyupasaGagRhItaM tAtparyato'bhedAt / ajJAnAvacchinnaM caitanyaM jIva iti vAcaspatimizrAH, teSAmayamAzayaH- vastutaH sajAtIya-vijAtIya. bhedazUnyaM caitanyamanAdisiddhAnirvacanIyAjJAnopAdhyavacchinnaM jIva iti, ajJAnaM cezvara iti dvaividhyaM pratipadyate, ajJAtatvam ajJAnaviSayatvam , tadevezvaropAdhiH, taJca vyApakamiti tadupahitezvarasyApi vyApa. katvAt sarvAntaryAmitvamapyupapadyate, vivaraNAcAryastvavacchinnasyaivezvaratvamavacchinnasya ca jIvatvaM dUSita www.m........... ........ caitanyasya jIvatvAbhyupagamAdityata Aha-ajJAnapratibimbitamityatreti-ghaTakatvaM tratpratyayArthaH, tathA cAjJAnapratibimbitamityasyAvidyApratibimbitamityarthaH, avidyA cAvaraNa-vikSepazaktidvayarUpaivAtra vivakSitA, tatrAvaraNazaktiprativimbitacaitanyaM jIvaH, vikSepazaktipratibimbitacaitanyamIzvara iti vivekaH prAgupadarzita iti na jIvezvarayoH srvthaikyaapttiH| vedAnte yacaitanyasya jIvezvara-sAkSi-brahmabhedena caturvidhatvaM prasiddhaM tat saMkSepeNa nigamayati-ajJAnapratibimbitaM caitanyaM sAkSIti / "IzvarAvayaM tu zuddhamiti" ityasya sthAne "Izvara iti ca, brahma tu zuddhamiti " iti pAThaH samyag, tathA ca saba niruktasvarUpaH sAkSI punH| uktazaktidvayapratibimbitaH AvaraNa-vikSepazaktidvayapratibimbitaH san jIva iti jIvasAkSItyevamAkhyAyate, tathA Izvara iti IzvarasAkSItyevamAkhyAyate, ajJAnalakSaNavyApakopAdhipratibimbitasya tacchaktirUpavyApyopAdhipratibimbitatvaM nAsambhavaduktikam , jalapratibimbitasya candrasya jalataraNapratibimbitatvasyApi darzanAt, etAvAMstatra vizeSaH-jIve Izvare ca zaktipratibimbitatvaM vizeSaNamiti zaktirUpopAdhikArya tatra bhavati, sAkSiNi tu tadupalakSaNamatastatra niruttopAdhikArya na bhavatIti, brahma punazzuddhaM caitanyamityarthaH / etenetysyopsgRhiitmitynenaanvyH| buddhipratibimbitam antaHkaraNapratibimbitam / kathamupasaGgrahItamityapekSAyAmAha- tAtparyato'medAt uktamatasya pUrvopadarzitArtha eva taatpryaadityrthH| ajJAnapratibimbitamityatrAjJAnapadaM nirutazaktiparam, buddhiprati. vimbitamityatra buddhipadamapi tathA, ajJAnopahitamiti tu yathAzrutArthakameva, bimbacaitanyamityanena sAkSI parigRhItaH, zuddhamityanena zuddhacaitanyasvarUpaM brahma parigRhItamiti / vAcaspatimizrANAM bhAmatIgranthapraNetRNAM matamupadarzayati- ajJAnAvacchinnamiti / tadabhiprAyamudghATayati-teSAmiti- vAcaspatimizrANAmityarthaH / vastuta iti- vastutaH sajAtIyavijAtIyabhedazUnyaM caitanyaM dvaividhyaM pratipadyate ityanvayaH, paramArthatazcaitanyamekameva, cetanyabhinnaM ca kimapi nAstyevetyatastasya sajAtIyaM caitanyAntaram, vijAtIyaM baDaM ca nAstIti sjaatiiy-vijaatiiybhedshuunymityrthH| anAdisiddheti- anAdisiddhaM na kenacit kadAcit kutraciduspAditaM kintvanAdikAlataH svata evAsAditAtmalAbham , evamapyanirvacanIyaM- nedaM sad bhavitumarhati, uttarakAlaM brahmajJAnena bAbhyamAnatvAt , nApyasat pratIyamAnatvAditi pAramArthikasattvakiJcidadhiSThAnakapratIsyaviSayatvalakSaNAsattvAbhAvo. bhayavaravalakSaNAnirvanIyatvAkalitaM yadajJAnaM tadAtmakopAdhyavacchinnaM yaniruktacaitanyaM tajova ityarthaH, "akSAnaM cezvaraH", ityasya sthAne "ajJAtaM cezvaraH" iti pATho yuktaH, ajJAtaM niruktacaitanyamIzvara ityarthaH / iti evam , vaividhya dviviyatva, pratipadyate bhajati / ajJAtaM cezvara ityatrAjJAtatvaM kimilyapekSayAmAha-azAtatvamajJAnaviSayatvamiti / sadeva ajJAtatvameva viSayatayA'jJAnameveti yAvat / tacca ajJAnaM ca / iti upAdherajJAnasya vyaapktvaaddhetoH| taduparitezvarasyApi ajJAnopahitacaitanyarUpezvarasyApi / nanu vivaraNAcArakcchedavAde yo doSa upadarzitastahoSaduSTatvenedaM vAcaspatimataM nopAveyamityata Aha-vivaraNAcAstviti- jIvezvasyorubhayorapyavacchimacaitanyarUpatve ghaTAvacchinnAkAzo Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaIto nyopdeshH| miti nAtra dosssprshH| nanvevamajJAtasya caitanyasyezvaratve 'ahaM mAM na jAnAmi' ityanubhavAdIzvarasya pratyakSatvApAtaH, na cAjJAtatayezvarasya pratyakSavamanApAyaH sarvasyaiva vastuno jJAtatayA'jJAtatayA vA sAkSipratyakSatvAnIkArAditi vAcyam ; na hyajJAtatayezvarapratyakSamApAdyate-IzvaraM na jAnAmIti yenAbhyupagamavyAghAtApattiH syAt, kintvahaM mAM na jAnAmItyajJAnaM caitanyamanubhUyate, sa cezvara iti tasya svarUpeNAparokSatvaM syAditi cet ? na- ahaM mAM na jAnAmItyatrAjJAtatayA jIvasyAkhaNDajagajjIvezvarAdibhramA yathA paTAvacchinnAkAzo na bhavatIti ghaTAvacchinnAkAzatvaviziSTasya na paTAvacchinnAkAzatvaviziSTatA tathA'vidyAvacchinnAtmakatanyatvarUpajIvatvaviziSTasya nAvidyAvacchinnacaitanyAtmakezvaratvaviziSTatA, vivekastvatrApi avidyApadenAvidyAvaraNazakyavidyAvikSepazaktyorvivakSayA sambhavati kintu yatraikAvacchinnacaitanyasvarUpAvasthAnaM tatra nAnyAvacchinnasvarUpAvasthAnamiti jIvaniyantRtvasyAnupapattyA tatpratipAdakazrutivyAkopadoSo vivaraNAcAryoko na vAcaspatimizramataM spRzati yato nAtrobhayorapyavacchinnarUpatvaM jIvasyAvacchinnarUpatve'pIzvarasya tadabhAvAdityAzayaH / vAcaspatimizramate ajJAnasyAzrayo jIvaH, ajJAnasya viSaya Izvara iti phalitam, saMkSepazArIrakAramate tu zuddhaM caitanyamevAjJAnasyAzrayo viSayazca, taduktaM saMkSepazArIrake- "Azrayatva-'' viSayatvabhAginI nirvibhAgacitireva kevalA / pUrvasiddhatamaso hi pazcimo nAzrayo bhavati nApi gocaraH // 1 // bahu nigadya : kimatra vadAmyahaM zRNuta saGgrahamadayazAsane / sakalavAGmanasA'tigatA citiH sakalavAGmanasorvyavahArabhAk // 2 // iti / vAcaspatimizrasammatamIzvare'jJAnaviSayatvamasahamAnaH paraH zaGkate-nanvevamiti / evamityasyaivopavarNanam- ajJAtasya caitanyasyezvaratve iti- ajJAnaviSayacaitanyasyezvaratvAbhyupagame ityrthH| ahamiti- ahaM mAM na jAnAmItyanubhavo'smacchandArthasvAtmaviSayakAzAnavAnahamityevaMsvarUpa eva, tatrAjJAnaviSayo yadIzvara eva tadA dvitIyAprakRtyasmacchabdArtho'pi sa . eva, tasyaivAjJAnaviSayatvAbhyuyagamAdityuktAnubhavasya pratyakSarUpatvena tadviSayasthAjJAnakarmatApaJcezvarasya pratyakSatvaM prasajyata / ityarthaH / nanvajJAtatayezvarapratyakSaM yadApAdyate tannAniSTaM vastumAtrasyaiva zAtatayA'jJAtatayA vA sAkSibhAsyatvenezvarasyApi tadrUpeNa sAkSipratyakSatvasya svIkArAdityAzA pratikSipati-na ceti-asya vaacymitynenaanvyH| "manApAdyaH" ityasya sthAne ityasya sthAne " manApAdyam" iti pATho yuktaH, tadevApAdanaM doSAdhAyakaM yadaniSTam , Izvarasya pratyakSatvaM tviSTameveti paraM prati tnnaapaadymityrthH| tasyeSTatvamevAtra hetutayopadarzayati-sarvasyaiveti-sarva vastu jJAtamajJAtaM veti manaso vRttirna bahirindriyavyApAramapekSate, bahirindriyavyApAramantareNa jAyamAnamanovRttyA'vidyAvRttyA vA yat pratyakSaM bhavati tat sAkSipratyakSamiti gIyate, ata evaM zukkAvidaM rajatamiti bhramasthale zuktyavacchinnacaitanyAjJAnameva zuktirajatarUpeNa tadAkAramanovRttirUpeNa pariNamata ityanirvacanIyazuktirajatasya tadAkAravRttyavacchinnacaitanyalakSaNatatpratyakSasya sAkSimAsyatvAt sAkSipratyakSatvamiti / niSedhe hetumAha-na hIti-hi yataH, IzvaraM na jAnAmItyevaMsvarUpamajJAtatayezvarapratyakSaM nApAdyata ityarthaH / yena tathApAdanena / abhyupagamavyAghAtApatti: syAt ajJAtatayezvarapratyakSAbhyupagamasya vyAghAtApattirbhavet / yadyevaM nApAdyate tarhi kIdRzamApAdyata iti pRcchati-kinviti / uttarayati- ahamiti / "tyakSAnam" ityasya sthAne "tyajJAtam" iti pATho yuktaH, ahaM na jAnAmItyAkArakapratyakSeNa ajJAtaM caitanyamanubhUyate, na tvajJAtacaitanyalakSaNasyezvarasyAzAtatvena sphuraNaM tatra yena tadiSTaM bhavedityarthaH / nanu bhavatu ajJAtacaitanyAnubhavaH sa tAvatA'pi prakRte kimAyAtamityata Aha-sa ceti- IzvarakSandasya tacchabdArthAbhinnArthapratipAdakasya puMliGgatvAt tacchabdasyAzAtacaitanyapratipAdakasyApi puMlizasya nirdezaH, tathA cAzAtacaitanyaM cetyarthaH / iti ajJAtacaitanyatvenezvarAsAdhAraNadharmeNAha mAM na jAnAmIti pratyakSeDa. vmaasmaantvaadetoH| tasya iishvrsy| svarUpeNeti-yathA ghaTo'yamiti pratyakSe ghaTatvena svAdhAraNadharmeNAvabhAsamAnasya ghaTasya svarUpeNAparokSatvaM tathezvarasya svAdhAraNAzAtacaitanyasvarUpadharmeNAvabhAsamAnasya svarUpeNAparokSatvaM prasajyetetyardhaH / samApatte-neti- ajJAtatayA jIvasya bhaane'piitynvyH| kiMsvarUpasya jIvasya tatrAjJAtatayA bhAnamityapekSayAmAha- akhaNDaM ceti-sakalopAdhizUnyaM ca jagajjIvezvarAdInAM bhramasyAdhiSThAnaM ca yaccaitanyaM tdaatmksyetyrthH| jIvasya niruktacaitanyasvarUpasya tatra bhAnaM na tvajJAnopahitacaitanyarUpasyezvarasyetyatra kiM bIjamityapekSAyAmAha- ajJAnatAsphuraNa iti-atra Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amavasaamannmamannamannmanna nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNimyAM samalar3ato nyopdeshH| 305 dhiSThAnacaitanyarUpasya bhAne'pyajJAnopahitacaitanyarUpasyezvarasyAbhAnAdajJAnatAsphuraNe tadupahitasyezvarasya sphuraNApatteH kartumazakyatvAt , tasyAyogyatvAt , nahi ghaTasphuraNe ghaTopahitAkAzAderapi sphuraNaM kena. cidApAdayituM zakyata iti, tatra vizeSyasyAyogyatvam , atra tu vizeSaNa-vizeSyayoryogyatvamityasti vizeSa iti cet ? na- tathApyupahitatvasambandhagarbhatvenAdRSTavajjIvatvenevAyogyatAyA dhauvyAt / ___ AbhAsavAdino vArtikAcAryAstu- 'darpaNAdau mukhAntarotpatti svIkurvANAzcaitanyasyAnAdibhUtAsAne ajJAnAdirevAbhAsaH samasti, na tvasau jIvo jaDatvAt , atastattAdAtmyApannaM caitanyaM jIvaH' ityAhuH / kimatrAbhAsAGgIkAre bIjamiti cet ? caitanye ahaGkArAdhyAsasya nirupAdhikasyeSTatvAt , nirupAdhikA. dhyAsatvAvacchedena ca sAdRzyasyApekSaNAt, AbhAsatAdAtmyApattyA ca sAdRzyApane caitanye'havArAdhyAsa. 'ajJAtatAsphuraNe' iti pATho yuktaH / tadupahitasya ajJAtatopahitasya / nanvajJAtatA'pi bhAsate tadrUpeNa caitanyasvarUpo jIvo'pi bhAsate iti kimavaziSTaM yadabhAnAdIzvarasyAbhAnamityapekSAyAmAha-tasyAyogyatvAditi-ajJAtatopahitacaitanya. svarUpasyezvarasyAsmadAdipratyakSAyogyatvAdityarthaH / IzvarasyopAdhibhUtamajJAnaviSayatvaM yogyatvAd bhAsate, IzvarastvayogyatvAna bhAsate ityetad dRSTAntAvaSTambhena bhAvayati- nahIti- asya 'zakyate' ityanenAnvayaH, yathA ghaTasya pratyakSa bhAne'pi tadupAdhikasya ghaTAvacchinnAkAzasyAyogyatvAna pratyakSe bhAnaM tathA'jJAnaviSayatvasya pratyakSa bhAne'pi tadupAdhikasyAjJAnaviSayatvopahitacaitanyasvarUpezvarasyAyogyatvAna pratyakSe bhAnamityarthaH / nanUpAdherghaTasya vizeSaNIbhUtasya yogyatve'pi vizeSyIbhUtasyA kAzasyAyogyatvamiti na ghaTAvacchinnAkAzasya pratyakSaviSayatvamiti yujyate, prakRte tvajJAnaviSayatvalakSaNasyopAdhervizeSaNIbhUtasyApi : yogyatvaM vizeSyIbhUtasya caitanyasyApi yogyatvamiti vizeSasya sadbhAvAt kathaM nAjJAnaviSayatvopahitacaitanyasvarUpezvarasya pratyakSaviSayatvamityAzahate-tatreti-ghaTAvacchinnAkAze ityarthaH / vizeSyasya AkAzasya / ayogyatvaM pratyakSAyogyatvam / atra tu ajJAnaviSayatvopahitacaitanyakharUpezvare punH| vizeSaNa-vizeSyayoH ajnyaanvissytvlkssnnvishessnn-caitnylkssnnvishessyyoH| yogyatvaM pratyakSayogyatvam / iti evam / vizeSaH ghaTAvacchinnAkAzAdajJAnaviSayatvopahitacaitanye vizeSaH / samAdhatte-neti / tathApi ajJAnaviSayatvopahitacaitanyalakSaNezvare ajJAnaviSayatvalakSaNavizeSaNacaitanyalakSaNavizeSyayoryogyatve'pi / upahitatvasambandhagarbhatveneti- nApahitatvaM sambandhamantareNa bhavati, tathA sati sarvasya sarvopahitatvaM syAt, ato'vazyamevopahitatvaM sambandhavizeSeNa bhavatIti vAcyam, tathA ca vizeSaNavizeSyayoryogyatve'pi sambandhavizeSaghaTitasya prayuktasya vopahitatvasyAyogyatvamityupahitatvasanniviSTasambandha upahitatvaniyAmakasambandho vA garbha khazarIramadhye yasya sa upahitatvasambandhagarbhastattvena, ajJAnaviSayatvopahitacaitanyasya jIvasya jIvatvena yogyatve'pyadRSTavajIvatvena yathAs. yogyatvaM tathA'yogyatAyA eva dhrauvyaad-avshymbhaavaadityrthH| ___AbhAsavAdinAM vArtikakRtAM vedAntipravarANAM matamupadarzayati- AbhAsavAdina iti- darpaNAdau mukhAntarotpatti khIkurvANA AbhAsavAdino vArtikAcAryAstvityAhuriti sambandhaH / kimAhurityapekSAyAM tatkarmopadarzayati-baitanyasyetianAdibhUtAjJAne caitanyasyAbhAso'jJAnAdireva samastrItyanvayaH, ajJAnAdirektyevakAreNAzAnAdimyatirikarUpatvasya vyavacchedaH, 'ma tvasau jIvaH' ityanenaivakArArthavyavacchedasyaivopadarzanam , asau anAdibhUtAjJAne caitanyasyAmAsaH, jIvo na tu jIvakharUpo naiva bhavati / tatra hetuH-jaDatvAt jIvAvRttijaDatvadharmAkAntatvAt / ataH etasmAt kAraNAt, tAdAmyApanam anaadibhuutaajnyaangtcaitnyaabhaastaadaatmyaapnnm| AbhAsaH kimarthamurarIkriyata iti pRcchati-kimiti-asya bIjamityanenAnvayaH / atra anAdibhUtAjJAne / AbhAsAGgIkAre caitanyAbhAsasya svIkAre / uttarayati-caitanya iti / nirupAdhiketi- yatra yasya nirupAdhiko'dhyAsastatra tasya sAdRzyamiti vyAptyA nirupAdhikAdhyAsasAmAnye nimittatayA paarshysyaapekssnnaadityrthH| evaM ca yadi anAdibhUtAjJAne caitanyasyAmAso nAnIkriyeta tadA caitanyasya jaDasvarUpatvAbhAvena * tatra jaDasyAhArasya sAdRzyAbhAvAt tadrUpanimittAbhAvena caitanye nirupAdhikAhAro na bhavet, anAdibhUtAzAne caitanyA bhAsAGgIkAre tu ajJAnasya jaDarUpatvena tatra caitanyAmAsasyApi jaDarUpatayA tattAdAtmyApanasya caitanyasyApi jaDatvena Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 nayAmRtatarakSiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / sambhavAt, na cAbhAsAdhyAse'pi tadapekSAyAmanavasthApattiH, tasyAnAditvAt , janyAdhyAsa eva nirupA. dhike sAdRzyApekSaNAt, na cAhAnAdhyAsenaiva sAdRzyApattiH suvacA, jADyena hi sAdRzyaM vAcyam , tacca jaDatAdAtmyApattyA; na cAhAnaM tAdAtmyenAdhyastam, kintvahamajJa iti saMsargeNAdhyastamiti, ato. 'nAthAbhAsatAdAtmyAdhyAsena jADyApattyA sAdRzye satyahavArAdhyAso yujyate / na cAbhAse pramANAmAvA, Adarza mukhamiti spaSTaM mukhAntarAbhAsAt, ekatra kluptamanyatrApi pratisandhIyata iti nyAyenAzAne'pi tadrUpeNAhakAreNa samaM sAdRzyasya sambhavena tadbalAccaitanye nirupAdhikAhaGkArAdhyAsa upapadyatetarAmityAha-AbhAsatAdAmyApattyA ceti- ajJAnagatacaitanyAbhAsatAdAtmyApattyA, jaDAtmakAhaGkAreNa samaM jaDatvalakSaNasAdhAraNadharmavattvena sAdRzyApanne caitnye'hkaartaadaatmyaaroplkssnnaahkaaraadhyaassmbhvaadityrthH| nanvanAdibhUtAjJAne caitanyAbhAso'pi na vAstaviko vastubhUtasya tasyAbhAvAt kintvadhyasta eveti tadadhyAsasyApi nirupAdhikAdhyAsarUpatvena caitanyAbhAsena samamanAdibhUtAjJAnasya sAdRzya nimittatayA'pekSaNIyamatastatsAdRzyopapattaye'nAdibhUtAjJAne caitanyAbhAsatAdAtmyApattimUlakacaitanyAbhAsagatakizcitsAdhAraNadharma* vatvaM vAcyamityanavasthApattiraparihAryatyAzaya pratikSipati-na ceti / AbhAsAdhyAse'pi anAdibhUtAzAne caitanyAbhAsAdhyAse'pi / tadapekSAyAM caitanyAbhAsena samamanAdibhUtAjJAnasya sAdRzyApekSAyAm / anavasthApattiH avataraNopadarzitaprakAreNAnavasthA prasajyata iti / niSedhe hetumAha-tasyAnAditvAditi- anAdibhUtAjJAne caitanyAbhAsAdhyAsasyAnAditvAt, anAderna kiJcijanyatvamiti tatra sAdRzyaM nimittatayA nApekSitamityarthaH / anAdyadhyAse sAdRzyasya nApekSetyetatspaSTapratipattaye vAha-janyAdhyAsa eveti- evakAreNAjanye'nAdyadhyAse sAdRzyApekSaNasya vyavacchedaH / nanvajJAnamevAtmanyadhyastam, ajJAnAdhyAso'pi caitanye, sAdRzyamantareNa na sambhavatIti jaDasvarUpeNAjJAnena caitanyasya sAdRzyaM jaDatvenaiva dharmeNetyetAvatA'pi jaDavenAhakAreNApi samaM caitanyasya sAdRzyAt tato'haGkArAdhyAso nirupAdhikazcaitanye sambhavedeveti kimityanAthajJAne caitanyasyAmAsaH kalpanIya iti anAdibhUtAjJAne caitanyAbhAsasyaivAbhAvAnna caitanyAbhAsatAdAtmyApanaM caitanya jIva ityAza pratikSipati-na ceti-asya suvacetyanenAnvayaH / niSedhe hetumAha-jADyeneti / hi yataH,,sAdRzyam ahavAreNa samaM caitanyasya sAdRzyam / jADyena jADyAtmakadharmeNa / vAcyaM vaktavyam / taca jAjyaM c| jaDatAdAmyApasyA jaDena kenacit saha tAdAtmyaM kasyacijaDasya vA tAdAtmyaM tadApattyA bhavediti, ajaDasya caitanyasya jAjyaM vastuto nAsti kintu jaDatAdAtmyApattyA syAditi yAvat / nanu tadarthamevAjJAnAdhyAsaH svIkriyate. caitanye ajJAnAdhyAsAdeva jaDatvarUpAjJAnatAdAtmyApattizcaitanye syAdityata Aha-na ceti-asyA 'adhyastam' ityanenAnvayaH, ajJAnaM caitanye tAdAtmyenAdhyastaM na cetyarthaH, ajJAnasya caitanye tAdAtmyenAdhyAse satyevAjJAnasya jaDatvAt tattAdAtmyApannasya caitanyasyApi jaDatvApattyA jaDatvenAhakArasAdRzyaM tasyAhavArAdhyAsaprayojakaM bhavena caivmityaashyH| tat kimajJAnaM caitanye nAdhyastameva ! tathA satyanadhyastasya tasya caitanyavad vastutve'dvatavAdo vyAhanyetatyAzayena pRcchati-kinviti / uttarayati-mahamA itIti-ahamajJa ityAkArakavRttirUpeNa saMsargeNa caitanye'jJAnamadhyastamato'dhyastasvAdajJAnasya vastutvaM nApatati navA tathAdhyAsato jaDatvApattizcaitanye, tato nAjJAnAdhyAsato'hadvArAdhyAsaprayojakamahavArasAdRzyaM caitanye ghaTata ityarthaH / ato'smaaddhetoH| anAdyAbhAsatAdAtmyAdhyAseneti- anAdibhUtAjJAne'nAdiryazcaitanyAbhAsastasya caitanye yastAdAtmyAdhyAsastenetyarthaH / jADyApattyA caitanye jaayaapttyaa| sAdRzye sati jaDatvarUpasAdhAraNadharmeNa caitanye'hakArasya sAdRzye sati / ahabArAdhyAso yujyate caitanye'hArAbhyAso ghaTata ityarthaH / anAdibhUtAzAne caitanyAbhAsa ityatra pramANameva nAstItyapi nAstItyAha-na ceti| Adarza yanmukhaM dRzyate tad prIvAsthamukhaM na bhavati kintu mukhAntaramevAbhAsata iti tadRSTAntenAzAne'pi yacaitanyamavabhAsate tacchuddhacaitanyaM na bhavati kintu caitanyAbhAsa evetyevaM caitanyAd bhinnasya caitanyAbhAsasya svIkArAdityAha-Adarza mukhamitIti- prIvAsthaM yanmukhaM tasya zrIvaivAdhAro na tvAdarza ityAdarzAdhikaraNatayA pratIyamAnaM mukhaM spaSTaM mukhAntaramiti tasya yathA mukhAbhAsatvaM tathA vyApakIbhUtaM caitanyaM strApekSayA'vyApake 'jJAne nAvasthAtumarhatIti ajJAnAzritatayA pratIyamAnasya caitanyasya caitanyAntaratvamiti tasya caitanyAbhAsatvamityarthaH / nanvAdarza mukhAntaraM tathAdarzanAt klaptaM na tvajJAne caitanyAbhAsa ityata Aha-ekatreti-ekatra mukhe mukhAntarakalpanAnimittatayA klaptaM yukti Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / 307 caitanyAbhAsAGgIkArAt, evamantaHkaraNAdAvapi caitanyAbhAso'jJAnagatacaitanyAbhAsaH, ajJAnagatacaitanyA. bhAsastu jIvazabdapravRttinimittam , tattAdAtmyApannacaitanyasya jIvatvAditi / vivaraNAcAryAstu mukhAntarotpatti, necchanti, kintu mukhe adhiSThAnagatabhedamAtrasya dvitvaparyAyasyAdarzasthatvasya cAnirvacanIyasyotpatti tAvataiva pratItyupapattermukhAntarakalpane gauravAt / na caivaM zuktAvapi rajatApattirna syAt tAdAtmyamAtrotpattyaivedaM rajatamiti dhInirvAhopapatteriti vAcyam , tathA sati rajatajAlamanyatrApi caitanye upAdhimAhAtmyAt pratisandhIyate- caitanyAntarakalpakatvena pratisandhIyate ityevaM nyAyayojanA'tra kAryA / yathA'jJAne caitanyAbhAsastathA'ntaHkaraNAdAvapi caitanyAbhAsaH, antaHkaraNAderapi kalpitasyAjJAnapariNAmatvAdajJAnatvamityantaHkaraNAdigatacaitanyAbhAso'pyajJAnagatacaitanyAbhAsa ityanekajIvavAde'ntaHkaraNagatacaitanyAbhAsatAdAtmyApannacaitanyasya jIvatve'pyajJAnagatacaitanyAbhAsatAdAtmyApannacaitanyaM jIva iti vAdo na vyAhanyata ityAzayenAha-pavamanta:karaNAdAvapIti-AdipadAdajJAnazakerupagrahaH / kathamajJAnagatacaitanyAbhAsasya jIvazandapravRttinimittatvamityapekSAyAmAha-tasAdAtmyApanneti-ajJAnagatacaitanyAbhAsatAdAtmyApannetyarthaH, yathA pazuzabdasya lomavallAlavati zaktatve zakyasvarUpasanniviSTatvAlloma. vattvasya pazupadapratinimittatvaM tathA jIvapadazakyAjJAnagatacaitanyAbhAsatAdAtmyApamacaitanyasvarUpasanniviSTatvAdazAnagatacaitanyA. bhAsasya jIvazabdapravRttinimittatvamiti / vivrnnaacaarymtmupdrshyti-vivrnnaacaaryaastviti| yadi vivaraNAcAryA Adarza mukhAntarotpattiM necchanti tarhi tatsthale kimicchantIti pRcchati-kintviti / uttarayati-mukha iti- "mukhe adhiSThAnagatabhedamAtrasya" ityasya sthAne "mukhe adhiSThAne bhedamAtrasya" iti pAThaH samyaga, dvitvAparaparyAyasya bhedamAtrasya anirvacanIyasyAdarzasthatvasya ca mukhe adhiSThAne utpattimicchantItyanvaya icchantItyasyAnukarSAd bodhyaH / tAvataiva mukhe adhiSThAne dvitvAparaparyAyabhedamAtrasyAnirvacanIyAdarzasthatvasya cotpattyaiva / pratItyupapatte Adarza mukhamiti pratIterupapatteH / mukhAntarotpattimeva kuto necchantItyapekSAyAmAha-mukhAntarakalpane gauravAditi-mukhAntarakalpane'pi tatra prIvAsthamukhAd bheda AdarzasthatvaM ca kalpanIyameva, mukhAntarakalpanaM tvadhikamiti mukhe dvitvasyAdarzasthatvasya ca kalpanApekSayA gauravaM vyakkameva / na cetyasya vaacymitynenaanvyH| evaM gauravAnmukhAntarAkalpane / zukAvapIti-zukkAvidaM rajatamiti bhramasthale anyathAkhyAtivAdiminaiyAyikAdibhiranyadezasthitasya rajatasya tAdAtmyena TaGkazAlAstharajatagatarajatatvasya vA samavAyena zuko bhrama upeyate. vedAntinA tu zuktirajatasyaivAnirvacanIyasya zuktyajJAnatastadAnImeva cAkacakyAdidoSasahakRtAjJAnataH zukAvutpannasya rajatasya khyAtirupeyate. yadi cAdarza nAnirvacanIyasya mukhAntarasyotpAdaH, Adarza mukhamiti pratItiranyathaivopapAdyate, tadA zukkAvapi rajatotpatti bhyupeyA syAt , tatredaM rajatamiti dhiyaH zuktau rajatatAdAtmyotpattyA tadavagAhanata eva sambhavAd rajatAntarakalpane gauravasyAtrApi, jAgarUkatvAdityarthaH / niSedhe hetumAha- tathA satIti- zuktau rajatasyotpAdAnabhyupagame stiityrthH| "rajatasyAparokSatvApatteH" ityasya sthAne " rajatasyAparokSatvAnApatteH" iti pATho yuktaH, rajatasyopAdAbhyupagame rajataM sanikRSTamiti rajatAkArAntaHkaraNavRttyavacchinnacetanyarUpapramANacaitanyasya zukirajatAvacchimacaitanyarUpa prameyacaitanyasyAntaHkaraNAvacchinnacaitanyarUpapramAtRcaitanyasya cetyevaM caitanyatrayANAmekadezasthitopAdhInAmabhedena prameyacaitanyasya pramANacetanyAbhedalakSaNaM jJAnagatapratyakSalakSaNaM ghaTate, pramAtRsattAtirikkasattAkatvAbhAvalakSaNaM viSayagatAparokSatvamapi ghaTate. yato vedAntamate svAvacchinnacaitanyasattaiva viSayasya sattA, pratyakSasthale ca prameyacaitanya-pramAtRcaitanyayorekadezasthitopAdhikatvenaika. tvAd bhavati pramAtRsattaiva prameyasatteti, rajatasyotpAdAnabhyupagame tu zuktideze TakazAlAdyanyadezagataM rajataM nAstItIdamavacchinnacaitanyaM na rajatAvacchinnaM purovartinyAH zukeridaMzabdapratipAdyAyAH sannikRSTatvAd rajatasyAsanikRSTatvAditi rajatAkArAntaHkaraNattintaHkaraNadezagataiva na zuktidezagatA navA rajatadezagateti rajatAvacchinnacaitanyedamavacchinacaitanyayo de zuktidezagatasya pramAtacaitanyasya zuktyavacchinnacaitanyena sahAmede'pi rajatAvacchinnacaitanyena saha nAbhedaH, evamidamAkAravRttyavacchinnacaitanyasyedamavacchinacetanyarUpazuktyavacchinnacaitanyena sahAbhede'pi rajatAkAravRzyavacchinacetanyasya rajatAvacchinna caitanyena saha nAbheTa Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 nayAbhUtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nabopadezaH / syAparokSatvApatteH, mukhaM tvadhiSThAnaparokSamindriyasannikarSAt , ata evAdazaiM mukhamityaparokSabhramotpattenAnirvacanIyamukhAntarotpattiH / na ca mukhasyendriyasannikarSAbhAvaH, katipayAvayavAvacchedena tatsattvAt, AsatteviMzadAvabhAsapratibandhakasve'pi tatrAdarzasannidhAnasyottejakatvena doSAbhAvAt / AdarzAdinA'mihatacakSuSo mukhAbhimukhavijAtIyasaMyogAt tadaparokSatvamityapi kazcit / nanu kimityevaM varNyate mukhamadhiSThAnamiti ? Adarza evAdhiSThAnamastu, tatra ca mukhAbhAvAjJAnena mukhotpattistatsaMsotpattirvAstu, Adarza mukhamiti pratIterevamapyupapatteH, mukhaM yadyaparokSaM tarhi tatsaMsargasya, yadi ca nAparokSaM tarhi itIdamaMze jJAnasya pratyakSatve'pi tathedamaH pratyakSave'pi ca rajatAMze jJAnasya pratyakSatvaM rajatasya pratyakSatvaM ca na syAt, rajatAkAravRttyavacchinnacatanya-rajatAvacchinna caitanyayorbhedAt , rajatasya ca pramAtRsattAtiriktasattAkavAdityarthaH / Adarza mukhA. ntarotpAdAnabhyupagame'pi mukhaM tvaSiSThAnamindriyasanikarSAdaparokSamiti tadvataM kalpitaM bhedamAtramAdarzasthatvaM ca kalpitamaparokSa. mityAdazaiM mukhamityaparokSabhramotpAdaH sambhavatyevetsAha- mukhaM tviti- "mukhaM tvadhiSThAnaparokSaM". ityasya sthAne "mukhaM tvadhiSThAnamaparokSaM" iti pATho yuktH| ata eva indriyasatrikarSAnmukhasyAparokSatvAdeva / mukhasyendriyAsanikRSTasvAzahAM pratikSipati-na ceti / tatra hetumupadarzayati-katipayeti / tatsatvAt indriyasannikarSasattvAt / namvAdarzasanidhAnasthale svamukhasyendriyasanikRSTatve'pi vizadapratyakSaM na bhavati tato'tyantamindriyasannidhAnaM vizadapratyakSapratibandhakamityAdarza sammukhasthe'pyatyantAsattiIvAsthamukhe indriyasya samastyeveti na tasya vizadapratyakSaM kinvAdazasthamukhAntarasyaive. tyAdarza mukhAntarasyotpattiravazyamabhyupeyetyata Aha-Asatteriti- atyantasannikarSasyetyarthaH / avizadapratyakSaM mukhasyendriyAtyantasanihitasyAdarzasannidhAnakAle'pi bhavatyevetyata uktam-vizadeti / tatra vizadAvamAsipratyakSaM prati atyante. ndriyAsattiH pratibandhiketyevaM pratibadhyapratibandhakabhAve / uttejakatveneti- uttejakatvaM pratibandhakatAkAraNatAnyatarAvacchedakIbhUtAbhAvapratiyogitvam , prakRte vizadAvamAsipratyakSaM prati AdarzasannidhAnAmAvaviziSTendriyAtyantAsatteH pratibandhakatvena tAdRza. pratibandhakatAvacchedakIbhUtAbhAvapratiyogitvenAdarzasannidhAnasyottejakatvamiti AdarzasannidhAnakAle niruktapratibandhakasyAsattvenandriyAtyantasanihitasyApi mukhasya vizadAvabhAsipratyakSasambhavAdityarthaH / cakSuSo mUlAvayavasaMyoganibandhanasaMyogasyAtyantA. sattirUpasya balena mukhasya na pratyakSaM, kintvaprAvayavasaMyoganibandhanasaMyogenaiva, yathA'pradezasthitaghaTAdInAM pratyakSaM tathaiva mukhasyApi pratyakSaM, cakSurAdarzadezaM gatvA''darzanAbhihataM mukhasammukhaM bhUtvA svApAvayavAvacchinnaM sammukhena saMyujyate, tAdRzavijAtIyendriyasaMyogena mukhasya pratyakSamiti kasyacinmatamupadarzayati- AdarzAdineti / tadaparokSatvaM mukhasyAparokSatvam , nanu mukhe'dhiSThAne bhedasyAdarzasthatvasya cAnirvacanIyasyotpattiH kimiti parikalpyate ? AdarzasyaivAdhiSThAnatvamurarIkRtya tatra mukhAntarotpattistaskalpane gaurave vA mukhatya saMsargotpattirevAstu, tato'pyAdarza mukhamiti pratItirupapadyata eva, tatra yadi mukhAbhAvajJAnaM syAt tadA mukhotpattistasaMsargotpattiA na bhavena caivamiti mukhAbhAvAzAnameva tatra mukhasya tatsaMsargasya vA kAraNamityAzaGkate-nanviti- mukhamadhiSThAnamityevaM kimiti varNyata ityanvayaH / tatra ca Adarza ca / ttsNsrgetimukhsNsrgetyrthH| evamapi Adarza mukhotpattermukhasaMsargotpattervA bhAvenApi / mukhotpattimukhasaMsargotpattyoryad vikalpanaM tatra hetumupadarzayati-mukhamiti- prIvAsthamukhamevAdarza mukhamiti pratyakSAtmakapratItau bhAsate, mukhena samaM mUlAvayavAvacchinnacakSuHsaMyogo vidyate, tasyApyAdarzasannidhAnato mukhapratyakSaM prati kAraNasvamityanyathaiva mukhapratyakSasya vizadasyopapattyA na tadartha mukhotpattirAdarza AvazyakItyAzayenoktam- mukhaM yadyaparokSamiti / aparokSamapi mukhaM prIvAsthameva na tvAdasthimato'parokSasyApi mukhasya saMsargotpattirAdarza AvazyakI, yadbalAdAdarzAdhikaraNakatvena mukhasyAdarze mukhamiti pratItAvabhAsanamityAzayenAha- tarhi tatsaMsargasyeti- asya svIkartavyatvAdityanenAnvayaH, tathA ca mukhasya pratyakSatve'pi Adarza vyAvahArikasya mukhasaMsargasyAbhAvAt prAtItikamukhasaMsarga eva Adarza'vabhAsata iti prAtItikamukhasaMsargasyotpatteH pratyakSasvAnurodhena svIkartavyatvAdityarthaH / yadi ca nAparokSamiti- agrAvayavAvacchinnacakSuHsaMyogasyaiva vizadapratyakSaM prati kAraNatvamiti mukhe vyAvahArike agrAvacchinnacakSussaMyogasthAbhAvAt tadaparokSaM na bhavati ydiityrthH| tahIti- Adarza Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalar3ato nayopadezaH / / tadutpatteH svIkartavyatvAnmukhAdhiSThAnasya cAnubhavAnanusAritvAditi cet ? evaM adhiSThAnatvAbhimasasyopAdhikatvoktI sarvabhramANAM sopAdhikatve prasakte sopAdhika-nirupAdhikabhramavyavacchedaprasaGgAt , ' lohitaH sphaTikaH' ityatrApi zunyajJAnAd rajatabhramavajjapAkusumatvAjJAnAlohite tasmin sphaTikatAdAtmyabhrama iti sopAdhikabhramatvAsiddheH, zakyaM yatrApi vaktam- sphaTiko yadyaparokSastarhi tatsaMsargamAtramutpadyate, yadi nAparokSastarhi tadutpattistasmAnAdarzo'dhiSThAnam , kintu mukhameva, tatra ca medo'dhyasyate na mukhAntaram, pratyabhijJAnAca na mukhAntarotpattiH svIkriyate / kathaM tarhi bhedabhramo'pi syAt, pratyakSapratyabhijJAnenAmukhamiti vizadapratyakSaM tu mukhasya bhavati tadanyathAnupapattyA, tadutpatteH mukhotpatteH, Adarza svIkartavyatvAd abhyupgntvytvaadityrthH| mukharUpAdhiSThAna evAdarzasthatvaM bhedazvotpadyata ityeva kiM nopayata ityapekSAyAmAha-mukhAdhiSThAnasya ceti- anubhavAnusAreNa kalpanA prAmANikAnAM zobhate, mukhasyAdhiSThAnatA tu nAnubhUyata iti mukhAdhiSThAnasyAnubhavAnanusAritvAnna mukhe AdarzasthatvotpattyAdikalpanA bhadretyarthaH / mukhaM yadi nAdhiSThAnaM kinvAdarza evAdhiSThAnamupAdhizceti bhramA. ntareSvapi yadevAdhiSThAnaM tadevopAdhiriti niradhiSThAnako bhramo na bhavatyevetyadhiSThAnAtmakopAdheH sarvatra sattvAt sarvabhramANA sopAdhikatvameva syAditi nirupAdhikabhramocchedApattariti samAdhatte- evaM hIti / "sopAdhika-nirupAdhika bhramavyavacchedaprasaGgAt" ityasya sthAne " nirupAdhikabhramavyavacchedaprasajJAt" iti " sopAdhika-nirupAdhikabhramavyavasthAvyavacchedaprasaGgAt" iti vA pATho yuktaH, atrAprimagranthakhArasyAd dvitIyapATha yuktaH, yato yazvopAdhistasyaivAdhiSThAnatvamuktadizA prAptamiti lohitaH sphaTika ityayaM bhramaH sopAdhikaH, Adarza mukhamiti bhramaca sopAdhikaH, japAkusumAdarzarUpopAdhisannidhAnato bhAvAt, zuktau rajatamramazca nirupAdhikakhatropAdherabhAvAdityevaM sopAdhika-nirUpAdhikabhramavyavasthA, tasyA idAnI lopaH, yo jhupAdhiH sa evAdhiSThAnaM yathaikatra tathA'nyatrApi bhaviSyatItyadhiSThAnavyatirika upAdhireva nAstIti spaSTayati-lohitaH sphaTika ityatrApIti-asya sopaadhikbhrmtvaasiddhritynenaanvyH| sopAdhikabhramatvAsiddhau hetumupadarzayati-zukkyajJAnAditi- yathA zuktAvidaM rajatamiti bhramaH zuktyajJAnAcchuktirUpAdhiSThAne utpannasya rajatasyAvagAhI nirupAdhika upAdheradhiSThAnavyatiriktasyAbhAvAt, tathA lohitaH sphaTika iti bhramo'pi japAkusumatvAjJAnAlohite japAkusume sphaTikasya sphaTikatAdAtmyarUpasaMsargasya votpattyA sphaTikatAdAtmyAvagAhI nirupAghikabhrama evetyataH sopAdhikabhramatvAsiddharityarthaH / yathA cAdarza mukhasambandhasya mukhasya votpattivyavasthApanata Adarza mukhamiti pratItirmukhasaMsargAvagAhinI mukhAvagAhinI vopapAditA, tathA prakRte'pyupapAdanaM sambhavatItyAha-zakyaM hIti / bhatrApi lohitaH sphaTika itytraapi| kiM vaktuM zakyamityapekSAyAmAha-sphaTika iti-sphaTikasya vyAvahArikasyendriyasanikRSTasya lohitaH sphaTika iti pratyakSe bhAnaM sambhavatIti na tatra sphaTikAntarasya japAkusume utpattikalpanA bhdretyaashyH| tarhi sphaTikasyAparokSatAyAm / tatsaMsargamAtramutpadyate lohite japAkusume sphaTikatAdAtmya. mAtramutpadyate, mAtrapadena sphaTikAntarotpattervyavacchedaH, yo aparokSaH zvetarUpaviziSTaH sphaTikaH sa zvetarUpavattayaivAparokSaH, svarUpasahitasyaiva tasya pratyakSayogyatvam, lauhityaM ca na vyAvahArikasya sphaTikasya rUpamiti na so'parokSa iti yadi vibhAvyate tadA sphaTikAntarameva lohite japAkusume utpadyata ityAha-yadi nAparokSa iti / tadutpattiH sphttikotpttiH| upasaMharati-tasmAditi- sopaadhiknirupaadhikbhrmvyvsthocchedprsnggmyaadityrthH| nAdarzo'dhiSThAnaM mukhAntarasya mukhasaMsargasyAdhiSThAnamAdarzo na bhavati, mukhameva adhisstthaanmitynuvrtte| tatra ca mukhe c| medo'dhyasyate medo'dhyasto bhavati. ekameva mukhaM bhedAdhyAsAda dvitvena pratIyate, na mukhAntaram ekaM grIvAsthaM mukhaM dvitIyamAdarthasthaM mukhamityetana bhavati / Adarza mukhAntarotpattireva kuto nAGgIkriyate ityapekSAyAmAha-pratyabhijJAnAceti- prIvAsthamukhamevedamityevaM pratyabhijJAnAca mukhAntarotpatti bhyupeyata ityarthaH / nanvekatvAvagAhipratyabhijJAnenAbhedAjJAnasya bhedabhramakAraNasya nivRtyA tatkAryasya mukhe bhedabhramasya nivRttiH prasajyeta, brahmajJAnena brahmAjJAnarUpajagadupAdAnakAraNanivRtyA agani vRttivadityAzahate-pratyakSapratyabhijJAneneti- brahmasAkSAtkArasyaiva brahmAjJAnanivartakatvaM na tu brahmaparokSajJAnasya dibyohAdau . tavAvadhAraNAditi pratyabhijJAnaM yadi parokSaM syAna tarhi tato bhedAjJAnanivRttivedataH pratyakSatvaM pratyabhijJAnasya Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 nayAmatataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalahato nvopdeshH| jJAnAdinivRttyA bhedabhramanivRtiprasaGgAditi cet ? ucyate- sopAdhikabhramanivRttAvupAdhinivRtteH pukalakAraNasvAma tato bhedabhramanivRttiH / mukhAntarotpattipakSe tu sopAdhikatvameva nAsti, upAdhirhi upa samIpe sthitvA svakIyaM dharmamanyatrAdadhAtItyucyate, nahi mukhAntarAdhyAse upAdhirasti rajatAdhyAsavat, bhedAdhyAse darpaNasyopAdhitvaM saMbhavati, ataH satyapi pratyabhijJAne yAvadupAdhi bhedAdhyAsAnuvRttiyuktA, * tasmAnmukhamadhiSThAnaM tatra bhedo'dhyasyate / evaM cAjJAnAdau pratibimbe satyapi nAbhAsAntaram , mAnAbhAvAt / sAdRzyApattistvajJAnAdhyAsena paricchinnatvApattyAhaGkArAdhyAsApekSitA bhaviSyati, tasmAnA. bhAsavAdo jyAyAniti vivrnnaacaaryaabhipraayH| ajJAnopahitaM bimbacaitanyamIzvaraH, ajJAnapratibimbitaM caitanyaM jIva iti vA, ajJAnAnupahitaM shuddhvishessnnm| samAdhatte-ucyate iti / sopAdhiketi- AdarzarUpopAdhisannidhAne satyeva mukhe bhedabhrama iti so'yaM . mukhe bhedabhramaH sopAdhikastannivRttau sAnnidhyasambandhena drpnnruupopaadhinivRtteH| puSkalakAraNasvAda asAdhAraNakAraNatvAditi sAnidhyasambandhena darpaNAbhAvAdeva mukhe bhedabhramanivRttiH, tato'bhedAvagAhipratyakSapratyabhijJAnato'bhedAjAnanivRttito ma naiva, medbhrmnivRttirityrthH| yazca darpaNarUpAdhiSThAna eva mukhAntarotpattimabhyupaiti tanmate darpaNe mukhAntarabhramasya sopAdhikatvaM nAsti, yo hi sanihite vastuni svadharmamAdadhAti sa upAdhirbhavati, darpaNe mukhAdhyAse tu darpaNadharmasya na mukhe AdhAnam , yathA zukkau rajatAdhyAse na zuktidharmasya rajata AdhAnamiti zuktau rajatabhramo. na sopAdhikastathA darpaNe mukhAntarabhramo'pi sopAdhiko na bhavet, mukharUpAdhiSThAne bhedAdhyAse tu darpaNasya mukhabhinatvAd bhedo darpaNadharmastasya sannihita mukhe'dhyAsa iti mukhe bhedabhramaH sopAdhika iti tanivRttiH sAnnidhyasambandhena darpaNanivRttita eveti yAvad darpaNarUpopAdhisAnnidhya tAvanmukhe bhedabhramo'nuvartate'bhedAvagAhipratyakSapratyabhijJAne satyapItyupapAdayati- mukhAntarotpattipakSe tviti / darpaNe mukhAntarabhrame sopAdhikasvaniSedhe hetumupadarzayati-upAdhiauMti / upAdhirityasya ucyate ityanena sambandhaH / upAdhipade upazabda Adhizabdazca vartate, tadarthayorAvedanapurassaraM tadvathutpattimupadarzayati- upa samIpa itiyo banyapadArthasya samIpe sthitvA'nyapadArthe svakIyaM dharmamAdadhAti sa upAdhiriti gIyate, yathA japAkusumaM sphaTikasya samIpe sthitvA svakIyaM raktatvadharma sphaTike AdadhAtIti japAkusumamupAdhiH, tatsannidhAnAt sphaTike rakatvabhramaH sopAdhika iti / zuktau rajatAdhyAse yathA ko'pyupAdhinastiIti zuktau rajatabhramo na sopAdhikastathA darpaNe mukhAntarAdhyAse ko'pyupAdhirnAstIti darpaNe mukhAntaranamopagame tasya sopAdhikatvaM na syAdityarthaH / bhedAdhyAsa iti- mukhe'dhiSThAne bhedasyAdhyAsa ityarthaH / darpaNasyopAdhitvaM sambhavati darpaNaM mukhasya samIpe sthitvA svakIyaM dharma bhedarUpaM mukhe AdadhAtItyeva vyatpattinimittaM darpaNe'stIti / ataH darpaNe upAdhitvasya smbhvtH| satyapi pratyabhijJAne grIvAsthamevedaM mukhamityabhedAvagAhipratyakSapratyabhijJAne satyapi / yAvadupAdhi darpaNarUpopAdhisannidhAnaM yAvat / adhyAsAnuvRttiryakA mukhe bhedAbhyAsasyAnuvartanaM yujyate, sopAdhikabhramanivRttikAraNasyopAdhinivRtterabhAvana bhramanivRtterabhAvAdityarthaH / upasaMharatitasmAditi / tatra mukhe| prakRtaM vivaraNAcAryamatamadhikaroti- evaM ceti-darpaNe mukhAntarotpattipratikSepe vyavasthite cetyarthaH / macAnAdau anAdibhUtAjJAnAdau / pratibimbe satyapi caitanyapratibimbe satyapi / nAbhAsAntaram manAne caitanyAbhAsAntaraM naiva / tatra hetuH-mAnAbhAvAditi / caitanye jaDatvenAhavArasAdRzyApo'hArAdhyAsaH sambhavati nAnyavetyetadarthamanAdibhUtAzAne caitanyAbhAsaH, tattAdAtmyApattyA caitanyasya jaDatvena sAdRzyaM yadiSTaM tacaitanya evAjJAnAdhyAsenAjJAnatAdAtmyApattyA paricchinnatvena sambhavatItyAha-sAdRzyApattistviti-asya bhaviSyatItyanenAnvayaH / ajJAnAmyAsena caitanye'zAnAdhyAsena / paricchinnatvApattyA ajJAnAbhAsasya paricchinnatvena tattAdAtmyAcaitanyasyApi pricchinntvaapttistyaa| upasaMharati-tasmAditi / . vivaraNAcAryasiddhAntamupadazyanikeSu vedAntisiddhAnteSu pradhAnaM dRSTisRSTivAdasiddhAntamupadarzayituM tadabhipretaM jIvezvaravimAnamupadarzayati-ajJAnopahitamiti-upAdheH pratibimbapakSapAtitvAdupAdhikArya pratibimbe bhavati na tu vimbe iti Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI taraGgiNItaraniyA samato navopadezaH / 39 caitanyamIzvaraH, ajJAnopahitaM ca jIva iti ca mukhyo vedAntasiddhAntaH, ekajIvavAdAsya imameva dRSTisRSTivAdamAcakSate / asmizca pakSe jIva evezvarajJAnavazAdupAdAnaM nimittaM ca, dRzyaM ca sarva prAtItikam , jaDAtmakamAyAlakSaNAzajJAnopahitacaitanyasvarUpatve'pIzvarasya zuddhacaitanyadharmaH svayaMprakAzatvA'paricchinnatvAdiko nirbAdhamupatiSThata iti jIvAdayaM viziSTa iti / acAnapratibimbitamiti- ajJAnalakSaNamAyApratibimbatvAkAntaM caitanya jIva iti sa mAyAdhamairjaDatvAdibhiH saMsRjyata iti / jIvezvaravibhAge prakArAntaramupadarzayati- ajJAnAnupahitamiti- yadyapi etanmate ekamuktI sarvamuktiriti ajJAnavigame ajJAnAnupahitaM zuddhacaitanyamavatiSThate, tadAnImIzvarAvasthAnaM bhavitumarhati, tathApi bhazAnasadbhAvakAla * eva jIvezvaravibhAgo vicAramArohati, tadAnImevAjJAnAnupahitatvaviziSTaM bhavadeva zuddhacaitanyamIzvaraH, ajJAnavigame tvekasyaiva zuddhacaitanyasya bhAvAt tasya vibhAgAbhAvAt tadanIM sadapi zuddhacaitanyamajJAnAbhAvAdeva tadupahitaM tadanupahitaM veti bhaktavyakoTiM nATIkata iti nezvaro'pi tdaaniimitybhisndhiH| ajJAnopahitaM ceti- cakArAcchuddhacaitanyamanukRSyate, ajJAnopahitatve na zuddhacaitanyatvamiti na tasyAnukarSaH, caitanyamAnaM tu na pUrvopAttamiti kathaM tasyApyanukarSa iti ma preraNIyam, yataH pUrvaprakAre bimbatvaM pratibimbatvaM vA yaccaitanyasya vizeSaNatayA vivakSitaM tadrahitatvamevAtra zuddhapadena vivakSitam , pUrvapakSe bimbapratibimbabhAvakalpanA samasti, na cAsmin kalpe seti pUrvakalpAdatra lAghavam / " iti ca mukhyo vedAntasiddhAntaH, ekajIvavAdAkhya" ityasya sthAne " iti ca mukhyo vedAntasiddhAnta ekajIvavAdAkhyaH" iti pATho yuktaH, uktasvarUpa evaikajIvavAdanAmakaH pradhAno vedAnta iti tdrthH| imameva uktasvarUpavAdameva / dRSTisRSTivAdaM yaiva yadaiva vastUnAM dRSTidarzanaM yasya jIvasya tadeva tad vastu sattvamanubhavati darzanAbhAvakALe nAstyeva kiJciditi pratipAdako vAdo dRSTisRSTivAdastam / AcakSate vedAntasiddhAntarahasyAbhizAH kathayanti / etadvAdopapAdanaM. madhusUdanasarakhatinA'dvaitasiddhAvitthaM kRtam "zuktirUpya-khanAdivad dRSTisRSTyanyathAnupapattyA'pi jagato mithyAtvasiddhiH, atha keyaM dRSTisRSTiH ! dRSTireva saSTiriti vA 1, dRSTivyatirikasaSTyabhAvo vA 2, dRSTivyatirekeNa sRjyAbhAvo vA 3, dRSTisAmagrIjanyatvaM vA 4, dRSTisamAnakAlInasaSTi 5, dRSTisamAnasattAkasRSTiA ., sadasadvilakSaNatvaM vA 7, trividhasattvabahirbhUtatve satyasadvilakSaNatvaM vA 8, ajJAtasatvAbhAvo vA 9, jJAtaikasattvaM vA 10, Aye- vRttirUpA, caitanyarUpA vA dRSTirabhimatA, prathama caramavRttiviSayabrahmaNo'pi dRSTisaSTyApattiH, dvitIye sarvadA'pi sRSTyApattiH, na dvitIyaH- caitreNa sRSTo mayA dRSTa iti velakSaNyena vyavahArAnupapatteH, na tRtIyaH-jJAto ghaTo na jJAnamityanubhavavirodhAt, na caturthaH- ekasAmagrIprasUtatvena ghaTAdedRSTyabhinnatvenAnantarokadoSAt , na paJcamaH- zAbdAdijJAnasamAnakAlotpannaghaTAdau siddhasAdhanAt, tadvadanyatrArthAntaratApattezca, na SaSThaH-ubhayasattveDa. pyupapatteH siddhasAdhanAta, na saptamaH- asyaiva mithyAtvarUpatvena tatsAdhanAyaiva tadupanyAsAnupapatteH. nASTamaH- trividhasattva. madhye prAtibhAsikasattvasyApyantarbhAvena dRSTisaSTipakSe tadvati jagati tadvahirbhAvAnupapatteH, na navamaH- tucchasAdhAraNyAt, na dazamaH- sukhAdau siddhasAdhanAt, tadvadanyatrArthAntarApattezceti cet ? na-doSaprayuktatvanibandhanasya jJAtaikasattvasyAjJAtasattvAbhAvasya vA pratipannopAdhidRSTijanyajJAtaikasattvasya vA dRSTyantarAvedyalve sati jJAtaikasattvasya vA vivakSitatvAt , tathA ca na sukhAdyaze siddhasAdhanaM tadvadanyatrArthAntaraM vaa| nanu "jIva Izo vizuddhA cit tathA jiiveshyomiNdaa| avidyA tacitoyogaH SaDasmAkamanAdayaH // 1 // " [ ] iti prAcAM vacanena bauddhaM prati pratyabhijJAnAdinA vizvasya sthAyitvapratipAdakena ca sUtrabhASyavivaraNAvipranthena ca virodha iti cet ?- anAdyatiriktasRSTiviSaya eva dRSTisaSTikhIkArAta. kAraNAtmanA sthAyitvasvIkArAca, tAvataiva bauddhAbhimatakSaNikatvanirAkaraNopapatte karavirodhaH, pratyutAkareSu dRSTisRSTirupapAditaiva / nanvevaM pratItimAtrazarIratvena niyatakAraNAjanyatve zrutiSu svargAdyartha jyotiSTomAdividheH, brahmasAkSAtkArArtha zravaNAdiviSerAkAzAdervAyvAdihetutvasya coktirayuktati cet ? n-svaappkaarykaarnnbhaavbodhkvaakyvdupptteH| na caivaM vedAntavAkyasya tanmImAMsAyAzca svApravAkya-tanmImAMsAtulyatApattiH, viSayabAdhAbAdhAbhyAM virodhopapatteH, ata eka-tRptyartha bhojane parapratyAyanArtha zabdAdau pravRtterayogena svakriyAvyAghAta iti nirastam, svaamvyvhaarvdupptteH| athaivaM ghaTAdeH svajJAnAt pUrvamasatvena pratikarmavyavasthAnupapattiH, adhiSThAnasyApi zuphIdamaMzasya rUpyAdivat idaM rajatamiti jJAnAt prAgasatvena saMpra Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 nayAbhUtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samAhato nyopdeshH| dehabhedAjIvabhedabhrAntiH / ekasyaiva svakalpitaguru zAkhAdhupabRMhitazravaNa-mananAdidAAdAtmasAkSAtkAre yogAdihetutrayajanyatvarUpAdhyAsataTasthalakSaNasya satyasya vastuno mithyAvastusaMbhedAvabhAsa ityasya svarUpalakSaNasya cAyoga iti cet ! na-pratikarmavyavasthAyAH saMyogAdihetutrayajanyatvarUpAdhyAsataTasthalakSaNasya ca mandAdhikAriviSayatvAt , satyasya vastuno mithyAvastusaMmedAvamAsa iti svarUpalakSaNaM tu dRSTisRSTipakSe'pyaviruddham , nahodamaMzAvacchinnacaitanyaM na vastu, navA mithyArUpasya tena saha na sNbhedaavbhaasH| na ca idaM rUpyamiti jJAnakAle zuktitvAderamAvenAdhyAsasya tadajJAnakAryatvAdiprakriyAviroSa iti vAcyam, idaM rUpyamiti jJAnakAle zuktitvasyAbhAve'pi tadajJAnasthityavirodhAt, na hi sattAkAle iva saMttAvirahakAle'pyajJAnaM viruddhyte| na ca 'idaM rUpyaM, nedaM rUpyam' iti jJAnayobhinnaviSayatvena bAdhyabAdhakabhAvAnupapattiriti vAcyam , bhinnaviSayatve'pi viSayayoH sArUpyAt svapnabAdhyabAdhakayoriva bAdhyabAdhakabhAvopapatteH / na ca rUpyAdibAghasyApi dRSTisRSTitve tena rUpyAdemithyAtvAsiddhiriti vAcyam , bAdhyAnyUnasattAkatvameva bAdhakatve prayojakam, na tvadhikasattAkatvamityasyopapAditatvena vyAvahArikeNa vyAvahArikabAdhavat prAtibhAsikena prAtibhAsikabAdhAvirodhAt / na ca suSupti-pralayAdau jIva-brahmavibhAgasyApratItatvenAvidyamAnatayA pratisuSupti pratipralayaM ca muktasya punarAvRttyApattiriti vAcyam, jIva-brahmavibhAgAderanAditvena dRSTisRSTitvAnabhyupagamasyokatvAt / na ca suSuptaM prati saMskArAderapyabhAvena tasya punaH prabodhAyogaH, kAraNAtmanA saMskArAdeH sattvAt / na ca mokSasya dRganyatvena svApramokSavadRSTisRthyApattiH, mokSasya brahmasvarUpatvena dRmbhinntvaasiddheH| na ca caitanya mAtrarUpA dRSTina sRSTiH, kintu vRttiviziSTacaitanyarUpA vA vRttirUpA vA dRSTiH sRSTiriti vAcyam, tathA ca tasyA api dRSTyantaraM sRSTirityanavastheti vAcyam , caitanyamAtrasya dRSTitve yadyapi tatsamAnasattAkatayA ghaTAdeH sadAtanatvApattiH, tathApi vRtyupahitacaitanyameva dRSTizabdArthaH, vRttAvapi vRttireva svasvarUpA caitanyopAdhiriti nAnavasthA / ata eva doSAjJAnAdRSTadehendriyAdInAmabhAvena bhrama iti teSAmapi dRSTisRSTitve'navastheti nirastam, svApnabhramavaddehendriyAdinarapekSyeNApyupapatteH, anvayavyatirekAnuvidhAnaM ca tadvadeva / na ca dRSTisRSTerapi dRSTisRSTitvena ghaTAderadRSTisRSTitvApattiriti vAcyam , jJAnasya jJeyatve'pi viSayasyAjJeyatvAbhAvavad dRSTisaSTedRSTisRSTitve'pi ghttaadedRssttisRssttitvopptteH| nanu aikyapratyabhijJAvirodhaH, pUrvakAlapratItasyaidAnImabhAvAt, na caiSA bhrAntiH, dIpAdau pariNAma( mANa)bhedasyeveha vAcakatvAbhAvAt , tadabhAve'pi bhrAntitve ghaTAderapyekasmin kSaNe bhedasyAtmano'pi pratikSaNaM bhedasya prasaGga iti cet ! na- "neha nAnA" [ ] ityAdizrutibhiH prapaJcasya mithyAtve'vadhRte rajjusarpAdivat pratibhAsamAtrazarIratvameva pratibhAsakatvAtiriktakAlasattve bAMdhakam , ato bhinnakAlInAnAmAtmabhinnAnAM pratyabhijJAbhrAntiH, AtmanyekapratItirekakAlAvacchedena ghaTAdau caikyapratyabhijJA na bhrAntiH, eka. kAlAvacchinnaghaTAdAvAtmani cAbhede bAdhakAbhAvAt, puruSAntarapratItena sadekakAlAvacchedenApi ghaTAdau pratyabhijJAnaM bhrama eva, pratimAsasya bhedAt, yathaikasyAmeva rajjvAM mandAndhakAravartinyAM dazAnAM yugapatsarpabhrameNa palAyamAnAnAM parasparasaMvAdenaka sarpaH sarvaranubhUyata iti pratyabhijJAbhramaH, anyabhramasiddhasyAnyena jJAtumazakyatvAt / nanu atra kathamabhedabhramaH ? tatkAraNasya sAdRzyAdeH kasyApyabhAvAditi cet ? na-svapnAbhedabhramavad dRSTisRSTisiddhasAdRzyAdisambhavAt / na caivamabheda evotpadyatAmiti vAcyam, iSTApatteH, rajjusaryAdiSadutpannasyaiva grahaNaniyamAt / na ca kvacidutpadyate kvacinnetyatra niyAmakAbhAvaH, mAyAyA vicitrazaktikatvAbhyupagamAt / na ca so'yaM devadatta iti dRSTAntana tat tvamasyAdivAkye jahadajahAlakSaNayakyaparatvoktyayoga iti vAcyam, yadyapi dharmavad dharmyabhedo'pi bAdhita eveti jahadajallakSaNA'pi na yujyate, tathA'pi yadA dharmAbhado vAdhAna gRhItaH kintu dharmyabheda eva tadA so'yamityAdau jahadajahallakSaNAsambhavena dRSTAntatvopapattiH / na cAmedasyApi dRSTisaSTitvena tajjJAnasya bAdhakatvAyogaH, AtmAbhedasyAtmarUpatvena dRSTisRSTitvAbhAvAt, anyUnasattAkatvamAtreNa bAdhakatvopapattezca / na ca sAkSAtkArasyApi dRSTisRSTitvena pramANajanyatvAbhAvAt tattvajJAnatvAbhAvena tato muktirna syAditi vAcyam, abAdhitaviSayatvenaiva tattvajJAnasvopapatteH, tasya ca dRSTisRSTitve'pyakSateH / na ca "dhruvA dyaurbuvA pRthivI dhruvAH parvatA ime dhruvaM vizvamidaM jagad" [R0 saM08.8.31.] ityAdizrutivirodhaH, anityatAvAdibhirapi dhruvetyasyAnyathAnayane Avazyake dRSTisaSTipratipAdakazratyanurodhena AkalpaM saMtAnAvicchedaparatvasyava yuktatvAt, anyathA dhruvo rAjetyAdAvagateH, dRSTisRSTau ca "evamevAsmAdAtmanaH sarve prANAH, sarve lokAH, sarve vedAH, sarvANi bhUtAni, sarva eta AtmAno vyuJcaranti" [bU. 2. 1. 20.] iti zrutiH / suptotthitajIvAt prANAdisRSTiM pratipAdayantI pramANam na ca suSuptau prANAdipaJcakasya satvAt kimartha punaH saTiriti vAcyam, "na tu tad dvitIyamasti tato'nyad vibhakaM yat pazyet"[bRhadAraNyakopaniSad Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navAkRtataraziNI taraGgiItaraNimyA sAlI praayopaadevH| // - 3 sati mokSaH, zukAdInAM mokSazravaNaM cArthavAda ityAsam / nanu vastumi vikalpAsaMbadhAt kavaM paramaraviruddhamataprAmANyam , tasmAt kimatra heyaM kimupAdeyamiti cet 1 ka evamAha bastubi bikaspo na 4.3.23.1 ityAdinA suSuptau sakalakAryaprapaJcalayazravaNAt / na ca "suSuptau hitA nAma nADayaH" [ ] iti nADIsatvapratipAdakavAkyavirodhaH, kena krameNa suSuptau bhavatItyapekSAyAM " hitA nAma nADayo hRdayAt purItatamabhi pratiSThanle tAbhiH pratyavasRpya purItati zete" [ kau. ta. 4. 19.] ityAdinA suSuptyavyavahitakAle kramoktaye nADIsattvaM pratipAdyate, na tu suSuptikAle'pi, vAkyAntaravirodhAt , prAk sattvamAtreNa ca kramAbhidhAnaparyAptaH / nanu " yatraiSa etatsupto'bhUt" [bR0 2 1..16.] iti yacchabdena suptAdhAratvenoktasya brahmaNa evAsmAdAtmana ityanena parAmarzAt taskartRkaiva prANAdisRSTirna tu suptotthitajIvakartRkA, anyathA'ranyUrNanAbhAdestantuvisphuliGgAdijananoktiratrApi vAkye sarvalokadRSTayuktivAlIkArthA syAt , nahi dRSTisRSTipakSe'nyUrNanAbhAdestantvAdijanakatvaM sarvalokasRSTirvA'stIti cet ? na- yatreyasya kAlaparatvena yacchabdena brahmaNo nirdezAbhAvAt / na ca yatretyasya brahmarUpAdhikaraNaparatvaM kAlaparatvaM vaityatra vinigamanAvirahaH, anantaravAkye keSa tadAbhUdityaMtra ka-tadeti padadvayopAdAnasyaiva vinigamakatvAt , yatretyanena nirdeze kveti praznAnupapatteH, kAlAnirdeze ca tadeti pratinirdezAnupapatteH; bhASyakArAdibhizca sthUlAdhikAriNaM prati tathAvyAkhyAnAt , UrNanAbhAdestantvAdijanyotpattistu laukikabhramasiddhakAryakAraNabhAvaprasiddhimanurudhya, sarvalokAdisRSTizca tattadRSTivyaktimabhipretya, yadA yat pazyati tatsamakAlaM tat sRjatItyatra tAtparyAt / na cAvidyAsahakRtajIvakAraNakatve jagadvaicitryAnupapattiH, jagadupAdAnasyAjJAnasya vicitra zakrikatvAt , upapattyantaraM cAtra siddhAntabindukalpalatikAdAvabhihitam, vAsiSTha vArtikAmRtAdAvAkare spaSTamevoktaM- yathA " avidyAyonayo bhAvAH sarve'mI budbudA iva / kSaNamudbhUya gacchanti jJAnekajaladhau layam // 1 // " [ ] ityAdi, tasmAd brahmAtirikaM dvaitajAtaM jJAnajJeyarUpamAvidyakameveti prAtItikatvaM sarvasyeti siddham, "rajju-sAdivad vizvaM nAjJAtaM aditi sthitam / prabuddhadRSTisRSTitvAt suSuptau ca layazruteH // 1 // " [ ] iti| dRSTimuSTivAde vAdAntarato vizeSamupadarzayati-asmizca pakSe iti / "jIva evezvarabAna" ityasya sthAne 'jIva evezvarAjJAna' iti pATho yuktaH, IzvaraviSayakaM yadajJAnaM jIvasya tadvazAt- tatsahakArAjjIva eva jagata upAdAnakAraNaM nimittakAraNaM cetyarthaH / vAdAntare kasyacit prAtItikaM sattvaM kasyacid vyAvahArikaM sattvaM brahmavyatiriktasya, dRSTisRSTivAde tu brahmavyatirikasya sarvasya prAtItikasattvamevetyAha-dRzyaM ceti / dRSTisRSTivAde yadyeka eva jIvastadA jIvabheda upalabhyamAnaH kathamupapadyatAmityapekSAyAmAha-dehabhedAditi-vastuto jIva eka eva, dehabhedAt tadbhedopalambhastu bhramarUpalAca jIvabhedasAmane prabhurityarthaH / asmin mate ekasya jIvasyAtmasAkSAtkAre sati mokSo yadA bhaviSyati tadeva sa mokSaH sarvajIvamokSAtmakaH, na vidAnI paryantaM kasyApi muktirupajAtA, zukAdInAM mokSapratipAdanamarthavAdamAtramupadarzayatiekasyaiveti- asya mokSa ityanena sambandhaH, svena kalpito yo guruH zAstrAdizca, tadupabRMhitastadupaSTammena janito yaH svasyaiva brahmasvarUpasya zravaNa-mananAdiH, AdipadAnididhyAsanAparigrahaH, tasya dAAd- bhUyo bhUyo'bhyAsAdAtmasAkSAkAre-parabrahmAtmakasvasAkSAtkAre sati ekasyaica jIvasya mokSo bhavati, evakAreNa jIvAntarasyAbhAvAna mokSa ityAveditam / nAvaM yoka eva jIvo'tastasyaiva mokSastarhi zuka-vAmanAdInAM zAstre mokSapratipAdanaM viruddhadhata ityata Aha-zukAdInAmiti / "garthavAdaH prazaMsAmAtram / tadevaM brahmAdvaitavAde ghedAnte jIvezvaravibhAgAvyavasthA avAntaramatabhedavibandhanA bahudhopadarzitA, pani vikalpAsambhavAt tatra kazcideka eva prakAro yujyate, anye prakArAstu kalpanAmAtramibandhamA na pramANavIdhImabataranti, yo'pyekaprakAro vastubhUtaH so'pi viruddhapakSasamAhArAntarmato'nirdhAritasvarUpa eca, na caiteSAM parasparaviruddhaprakArANAM prAmANyamAtmasAtkartuM zakyamataH kasyAtropAdAnaM kasya parityAgo vA nyAyya iti sandihAnastaTasthaH zahate-mambiti / basmAt prakArabhedakalpanAlakSaNavikalpAsambhavaprayuktavastuviSayakaparasparaviruddhamataprAmANyAbhAvAt / atra darzitamaneSu / ki aiyaM kiMmataM nopAdeyam, kimupAdeyaM kiM mataM svIkaraNIyam / uttarayati-ka ekmAheti- vastuni vikalpona saMbhavatItyevaM ka Aheti, kAkkA na ko'pyevaM kathayatIti / tataH kiM vastuni vikalpaH sambhavatItyapekSAyAmAha-sthANatiekasminaSi vastuni 'ayaM sthANurvA syAdayaM puruSo vA bhavedayaM kimu rAkSasaH' ityAdivikalpAnAM pravRtterdarzanAdityarthaH / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNiyAM samalahato nyopdeshH| sambhavatIti, sthANurvA puruSo vA rAkSaso vetyAdivikalpAnAM vastuni pravRttidarzanAt / atAttvikI sA kalpanA puruSabuddhimAtraprabhavA, iyaM tu zAstrIyA jIvezvaravibhAgAdivyavastheti kathaM tatra vikalpasparza iti cet ? nUnamatimedhAvI bhavAn yenetthaM vadasi, advitIyAtmatattvaM hi pradhAnaM phalavattvAdazAtatvAcca prameyam , zAstrasya jIvezvaravibhAgAdikalpanAstu puruSabuddhiprabhavA api zAstreNAnUyante tattvajJAnopayogitvAt " phalavatsannidhAvaphalaM tadaGgam " [ ] iti nyAyAt bhUmasiddhasyApi zrutyA'nuvAdanabhAvAt / etena dvaitasamAnAzrayaviSayatvaniyamAjjaDaiva prAmANyaprayojanAbhAvenAjJAnAnaGgIkArAt, tadavananvekasvarUpe puruSa sthANau vA yeyaM sthANurvA'yaM puruSo vA'yaM rAkSaso vA'yamityAdikalpanA sA na vastunibandhanA kintu puruSabuddhimAtraprabhavetyanekadhA sambhavati, jIvezvaravibhAgavyavasthA tu zAstrIyA vastutattvanibandhanaveti vastuna ekasvarUpatvA dekasvarUpaiva sA bhavitumarhati, na nAnakasvarUpA yato vastuni na vikalpasparza ityAzaGkate- atAtvikI seti / atAsvikI apAramArthiko / sA sthANurvA puruSo vetyaakaaraa| iyaM vityasya jIvezvaravibhAgavyavasthetyanenAnvayaH / yAyAM jIvezvaravibhAgAdivyavasthAyAm / samAdhatte- nUnamiti- nizcitamityarthaH / "dhIrdhAraNAvatI medhA" iti vacanA datimeghAvItyasyAtyantadhAraNAzAlibuddhimAnityarthaH, upahAsavacanaM cedam , yato jIvezvaravibhAgAdikalpanAH puruSabuddhiprabhavA eva, tAsAmanuvAdamAtraM zAstreNa, na ca tatra zAstrasya prAmANyam , anyAzAta evArthe zAstrasya prAmANyAbhyupagamAdityazAstrIyA. svapi jIvezvaravibhAgAdikalpanAsu zAstrIyatvamavadhArayato bhavato'timedhAvitvaM nAstyeveti / yena atimedhAvitvena, arthAd atimUDhatvena / ittham atAtvikI setyAdisvarUpam / zAstrIyaM tattvamadvitIyAtmatattvam , jIvezvaravibhAgAdikalpanA na zAstrIyAH kintu puruSabuddhiprabhavA ityetat spssttyti-advitiiyeti| "prameyam , zAstrasya" ityasya sthAne " prameyaM zAstrasya / ". iti pATho yuktaH, hi yataH, phalavattvAdajJAtatvAcca pradhAnaM sadadvitIyAtmatattvaM zAstrasya prameyamiti tadeva zAstrIyamityarthaH / puruSabuddhimAtraprabhavANAmapi jIvezvaravibhAgAdikalpanAnAM tattvajJAnopayogitvAcchAstreNAnuvAdaH "asatye vartmani sthitvA tataH satyaM samIhate" [.] iti vacanAdityAha- jIvezvaravibhAgAdikalpanAstviti / tattvajJAnopayogitvena pramANAntarasiddhAnAmapi tAsAM zAstreNAnuvadanaM nyAyyamityAvedayati-phalavaditi- yathA darza-paurNamAsAbhyAM svargakAmo yajeteti vidhiH svargaphalakadarzapaurNamAsayAgapratipAdakatvAt phalavAn , tatprakaraNapaThitaH samidho yajatItyAdividhiH samidhA yAgAdiprayAja. paJcakAphalavatpratipAdakatvAdaphala: san darzapaurNamAsAdiyAgavidhyaGgaM bhavati-samidyAgAdibhirupakRtya darzapaurNamAsAbhyAM svarga bhAvayediti, tathA prakRte'pi advitIyAtmatattvajJAnAnmokSa iti mokSarUpaparamapuruSArthasAdhanajJAnaviSayatvAdadvitIyAtmatattvaM phalavat tatpratipAdakavacanamapi tathA tatsannidhau zrUyamANaM pramANAntarasiddhamapi jIvezvaravibhAgAdikamaphalaM sat tadaGgamiti pramANAntarasiddhAnAmapi tAsAM zAstreNAnuvadanaM yuktamiti mukulito'rthH| bhamasiddhasyApItyasyAnekapramANasiddhasyApItyarthaH / etenetyasyAyameva parihAra ityanantaraM jJAtavya iti pUritenAnvayaH / "dvaitasamAnAzrayaviSayatvaniyamAjaDeva prAmANyaprayojanAbhAvenAsAnAnaGgIkArAt" ityasya sthAne " advaitasya caitanyasya ajJAnAzrayaviSayatvaniyamAt ; jaDe va pramANaprayojanAbhAvenAjJAnAnaGgIkArAt" iti pATho yuktaH, advaitasya- advaitasvarUpasya caitanyasya zuddhabrahmaNaH, ajJAnAzraya viSayatvaniyamAt- advitIyacaitanyamevAjJAnasyAzrayo'jJAnasya viSayazcetyevaM niyamAt, " Azrayatva-viSayatvamAginI nirvibhAgacitireva kevalA / pUrvasiddhatamaso hi pazcimo nAzrayo bhavati nApi gocaraH // // " [1. 319 ] iti saMkSepazArIrakavacanAt , jaDe ca-caitanyabhinne punaH, pramANaprayojanAbhAveneti-caitanyasya svayaM prakAzasvarUpatvAt tatrAjJAnarUpAvaraNAbhAve tatprakAzaH sarvadaiva syAt , yathA dIpasya prakAzasvarUpasya zarAvAdyAvaraNAbhAve prakAza iti caitanye AvaraNarUpAjJAnakalpane pramANaM vidyate, jaDasya tu svayaM prakAzarUpatvAbhAvAt prakAzasvarUpanirAvRtacaitanyatAdAtmyAcyAsAdeva prakAzo nAnyatheti tatrAvaraNakalpane pramANaM na vidyate na vA kimapi prayojanam, caitanye tu satyAvaraNe na prakAzaH, tadapagame tu prakAza ityevaM prayojanaM vidyate, tathA yAvadajJAnasambandhastAvad bandhaH, sarvathA tadapagame mokSa ityevamapi prayojanaM vidyate, evaM.ca jaDe pramANa-prayojanayorabhAvenAjJAnasyAnabhyupagamAdityarthaH / nanvevaM jaDe'jJAnAbhAve zukyajJAnaM rajjvadhAnamityevaM zaktirajjvAdAvazAnavyavahAro na syAdityata Aha-tadavacchinneti zukkyAdyavacchinnetyarthaH, tatra zukkyAdau, tathA ca zukkya Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyA samalaIto nayopadezaH / cchinnacaitanyAjJAnAdeva tatrAjJAnavyavahAropapatteH, prAmANyasya cA'jJAtajJApakasvarUpatvAt , anyathA smRterapi tadApatteriti vedAnteSu sarvatraivaM virodhe'yameva parihAraH, tadAha vArtikakAra: " yayA yayA bhavet .puMso, vyutpattiH pratyagAsmani / sA saiva prakriyA jJeyA, sAdhvI sA vAnavasthiteH // " [.. iti zrutitAtparyaviSayIbhUtArthaviruddhaM tu mataM heyameveti nAtiprasaGgaH, sa ca jIvo'jJAnabahutvavAvinAM hiraNyagarbha-virADAdibhedena nAnA, ajJAnakye'pi tattacchaktibhedAt tajvAntaHkaraNabhedAd vA nAnetyapi vdnti| tatra tattvajJAnena zaktirantaHkaraNasya vA nivRttiriti baddhamuktavyavasthA; jIvabheda eva kramamuktiphalAnAM hiraNyagarbhAyupAsanAvAkyAnAM " na tasya prANAH" [ bRhadAraNyakopaniSad,. 4. 4. 6. ] ityAdInAM cAJjasyenopapattiH, ekajIvavAde tUpAsanAvAkyAnAM kramamuktiphalazravaNamartha. vAdamAtram , krameNaive mutyaGgIkAre kramamuktiphalAnAmupAsanAnAM bahutvenaikasyaiva phalavattve'pItareSu jJAnamityasya zuktyavacchinna caitanyAjJAnamityarthaH, evaM rajjvajJAnamityAderapi rajjvavacchinnacaitanyAjJAnamityAdirevArthastathaiva: tajhyavahAropapattiriti / yacca zuddhacaitanyabhinnaM tat sarvamapi pramANAntarajJAtameveti tatpratipAdakazrutivacanasyAzeSasyApi ajJAta.. jJApakatvalakSaNaM prAmANyaM na syAdityapyadvaitapratipAdakavedAnteSu dvaitapratipAdakavedavacanena virodha ityAzayenAha-prAmANyasya ceti-prAmANyasya veti pATho'pi, vAkAraH punararthaka ev| anyathA praamaannysyaajnyaatjnyaapktvruuptvaanbhyupgme| tadApatte prAmANyApatteH / ayameva advitIyAtmatattvavyatireke vedavacanasyAnuvAdakatvameva, na tu prAmANyamityevaMrUpa eva / uktArthe bArtikakArasammatimupadarzayati- tadAheti / yayA yayA yAdRzyA yAdRzyA jiiveshvrvibhaagaadiklpnaalkssnnprkriyyaa| puMsaH pramAtuH / pratyagAtmani zuddhacaitanyalakSaNAtmani / vyutpattiH samyagavagatiH / bhavet syAt / "sA vAnavasthiteH": ityasya sthAne "sA cAnavasthitA" iti pAThaH samyaga, sA prakriyA, amukapramANavetyevaM kalpakAnAM puruSajJAnAnAmanantasvAbhAvadhArayituM zakyetyanavasthiteti tadarthaH / tasmAt kimatra heyaM kimupAdeyamiti yat pRSTaM tatrAha-zrutitAtparyetizrutitAtparyaviSayIbhUtArthaviruddhamatasya heyatve kathite zrutitAtparyaviSayIbhUtArthAviruddhamatasyopAdeyattvamuktaprAyamiti kaNThatastadanukAvapi na nyUnatvamiti bodhyam / nAtiprasaGgaH na heyamatasyopAdeyatvaprasaGgaH, upAdeyamatasya ca heysvprsnH| saH ca'jIvaH ajJAnopahitacaitanyalakSaNo jIvazca, asya naantynenaanvyH| ajJAnalakSaNopAdhibahutvAt tadupahitacaitanya lakSaNajIvasya hiraNyagarbha-virADAdibhedena nAnAtvamabhihitam, idAnImajJAnasyaikye'pi prakArAntareNa jIvasya nAnAtvaM svIkurvatAM / matamupadarzayati- ajJAnakye'pIti / tattacchaktibhedAt tattajjIvaM prati ekasyaivAjJAnasyAvaraNazaktivikSepazaktibhedAt / vA athavA / tajAnta:karaNabhedAt yAvanto jIvAstAvantyajJAnajanyAntaHkaraNAni, teSAM bhedAt / nAnA jIvo nAnA / vadantItyanenAsvarasaH, saca- yathA'jJAnasyaikyaM tathA jIvasyApyaikyameva tathApi vibhinna-- zaktisambandhAd vibhinnAntaHkaraNasambandhAd vA pratiniyatabandhAdivyavasthopapatterjIvasya , nAnAtvAbhyupagamo na jyAyAnityAdirUpaH / athavokkadizA jIvabhedasyaiva yuktatvaM na tatra vadantItyanenAsvaraso'bhipreto'pItyAzayenAhatanneti-uktaprakAreNa jIvabhedapakSe ityarthaH / "zakti" ityasya sthAne "zake" iti pATho yuktaH, yadyapi tattva. zAnena zarantaHkaraNasya vA nivRttau yajjIvabhedaprayojakazaktyantaHkaraNanivRttistasya jIvasya muktirityevaM muktiniyama evopapAdito na tu bandhaniyama upadArzata iti tAvanmAtroktyA bandhamuktavyavasthA nopadarzitA bhavati tathApi zakerantaHkaraNasya vA nivRttyA muktivyavasthitau zakerantaHkaraNasya vA sattvAd bandhasyApi vyavasthitirarthAt prAptaiveti yajIvameda. prayojakasya zakerantaHkaraNasya vA sattvaM tasya jIvasya bandho yajjIvabhedaprayojakasya zarantaHkaraNasya vA nivRttistasya jIvasya mokSa ityevaM bhavati baddhamuktavyavastheti / jIvabhedapakSa eva vedavacanAnAM keSAzcit sarvathopapattirityAha-jIvabheda eveti / mAvasyena akuTilaprakAreNa / evaM jIvabhedapakSe baddhamuktavyavasthAdikamupadarya jIvaikyavAde tadupadarzayati-ekajIvavAde viti-"krameNaiva" ityasya sthAne "akrameNaiva" iti. pATho yuktaH, ekajIvavAde jIvasamaSTirUpa eka eva jIvastasya Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAtataraGgiNAra ziNItaraniyA to nyopdeshH| tavaNasyArthavAdatAyA bAvazyakatvAt , phalavattA tu tAsAM sarasvazuddhidvArA avaNAcadhikAropayogAt, pramAtRbhedAGgIkArAt sattatphalabhogottaramimamiti vizeSaNAdetatkalpAvacchedena mAnavabhavAnAvRttyA yA bhaviSyati, tadevaM vyavasthitamekAnekavA dinAM jIvasvarUpam / tatrAntaHkaraNamadhyasyate'hamiti rajavAmiva sarpaH kevalasya tasya sAkSibhAsyatvAt , tattatkAryAkArapariNatasyaiva sAkSiNA bhAnamityahamAkAreNa pariNatasya tasyAcyAso'yamahaGkArAdhyAsa iti gIyate / ayaM ca na sopAdhika upAdherabhAvAt , .. ahama iti svahaGkArAjJAnayorekacaitanyAdhyAsAd dagdhRtvAyasorekavahnisambandhAdayo dahatItivat / tavAntaHkaraNaM smRti-pramANa-vRttisaGkalpavikalpA-'haMvRttyAkAreNa pariNataM citta-buddhi-mano-'hakArazabdaimuktireva sarvajIvamuktirityevamakrameNaiva muktyaGgIkAre ityarthaH / ekasyaiva phalavattve'pIti- yenopAsanenaikajIvamuktilakSaNasarvajIvamuktistasyaivopAsanasya muktirUpaprayojanavatve'pItyarthaH / itareSu muttiphalakopAsanavyatiriktopAsaneSu / tacchavaNasya muntirUpaphalavattvazrakmasya / yadi cAnyopAsanavacanAnAmarthavAdamAtrarUpatvena na phalavattvaM tarhi niSprayojanAnAM teSAmAcaraNaM prekSAvadbhirakartavyapaddhatimApadyata ityata Aha- phalavattA viti, tAsAm anyopAsanAnAm , anyopAsanAbhirantaHkaraNa zuracA tadanuSThAtA mumukSuH puruSaH zravaNAdhikArI bhavati, tatazca sa mukko bhavatItyevamamyopAsanAnA sattvazuddhidvArA zravaNAdhikAropayogAt phalavattetyarthaH / nanu jIvasyaikatve tattadupAsanAnantaramapi bhave punarAvartanamastyeva, ekasya jIvasya jIvasamaSTazvabhimAnino muktI satyAmazeSajIvAnAM punarbhavAnavatAro nAnyatheti tattadupAsanAnantaraM bhavAnAvRttizravaNaM kathaM saGgatamisthata Aha-pramAtRbhedAGgIkArAditi- jIvasyakatve'pi tattadantaHkaraNasyAjJAnajasyAnantazaktyAkalitAzAnazaphimedAta tattavRtyavacchinna baitanyalakSaNapramAturbhedasya svIkArAd vibhinasya tattadupAsanakartuH pramAtustattatphalopabhogottaraM punaranAvRttyA bhavAnAvRttizravaNaM susntmityrthH| vA athvaa| tattadupAsanAphalapratipAdikA zrutiH "imaM mAnavamAvarta nAvartate" [chAndogyopaniSad, 4. 15...] ityevaMrUpA, tatra mAnavamAvartamityasya imamiti vizeSaNAt imamiti vizeSaNopAdAnAt etaskarapAvacchedena yasmin kalpe yasya hiraNyagarbhAdhupAsanaM tatkalpAvacchedena tasya mAnavabhavAnAvRttyA bhavAnAvRttizravaNamupapannaM bhaviSyatItyarthaH, brahmaNo divasasya yAvAn samayaH sa ekakalpatayocyate, brahmadinaM kramikotpannacatudezamanvavasthAnasamayo bhavati, ekaikasya manordivyaikasaptatiyugAvasthAnam, "manvantaraM tu divyAnAmekasaptatiH " [ ] iti vacamAt, kRtayugAdicatuSTayaM divyayugamekamucyate, divyaM yugasahasraM tu brahmaNo dinamiti vacanAca divyayugasahasnapramANaM brahmaNo dinaM tatpramANakazcaikakalpastadavacchedena tatkalpAdhikaraNakahiraNyagarbhAyupAsanakartRNAM bhavAnAvRttiH, na punaH sarvathA bhavAnAvRttiriti bhAvaH / upasaMharati-tadevamiti / tatra nirutasvarUpe jIve / antaHkaraNamiti saadhyaasstthetyrthH| ahamAkAraNAntaHkaraNasya jIve kimarthamadhyAsa iSyata ityapekSAyAmAha- kevalasyeti- ahamAdyAkAreNApariNatasyetyarthaH / tasya antaHkaraNasya / "sAkSimAsyatvAt" ityasya sthAne " sAkSyabhAsyatvAt" iti pATho yuktH| 'ahaM sukhI, ahaM duHkhI, ahaM yate' ityevamantaHkaraNaM pratIyate na tu kevalamiti kevalasya tasya sAkSiNApya. bhAnAdahamityevaMrUpeNa jIve tasyAdhyAsastadbhAnAnyathAnupapattyA kalpyate ityrthH| amumevArtha spaSTayitumAha- tattatkAtitattatkAryAkArapariNatasyaivetyanantaraM tasyeti dRzyam , evakAreNa tattatkAryAkAreNApariNatasya tasya vyavacchedaH, tasyetyasyAntaHkaraNasyetyarthaH / jIve'hamityAkAreNa yo'ntaHkaraNasyAdhyAsalakSaNo'haGkAraH sa upAdherabhAvAnna sopAdhikaH kintu nirupAdhika evAyamityAha-ayaM ceti| antaHkaraNasya jIve'hamityAkAreNAdhyAsato'haGkArasvarUpaniSpattistasyAGkArasyAjJAnasya caikacaitanye'dhyAsAdahamajJa iti pratItirupapadyata ityAha-ahama iti viti| ubhayorekasya sambandhAt kAryAntaraM bhavatItyatra dRSTAntamAhadagdhatveti / ekasyaivAntaHkaraNasya cittabuddhimano'havArazabdena vyavahiyamANatvaM kAryabhedAdupadarzayati-tazcAntaHkaraNamiti / smRtIti-smRtyAkhyavRttirUpeNa pariNa mantaHkaraNaM cittamiti vyavahiyate, pratyakSAnumAnAdipramANavRttirUpeNa pariNatamantaHkaraNaM buddhirityabhidhIyate, sAlpavikalpAdivRttirUpeNa pariNatamantaHkaraNaM mana iti gIyate, ahamAkAravRttirUpeNa pariNatamantaHkaraNamahahAra ityevaM vyapadizyate, antaHkaraNasya nirukacatuSTayarUpatvaM saMvadatIdaM vacanam-mano buddhirahavArazcittaM karaNamiSyate Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navAmRtatarakSiNI-tarakSiNAtarapinyA samato mopdeshH| 17 vyavar3iyate, idamevAtmatAdAtmyenAdhyasyamAnamAtmani sukhaduHkhAvisvadharmAcyAse upAdhiH, sphaTike japAkusumamiva lauhityAvabhAse / evaM prANAdayastaddharmAzcAzanIyAH pipAsAdayaH tathA, zrotrAdayo vAgA. dayazca taddharmAzca badhiratvA-'ndhatvAdayo'dhyasyante, tathA dehastaddharmAzca sthUlatvAdaya Atmanyadhyasyante / tatrendriyAdInAM na tAdAtmyAdhyAsaH, ahaM zrotramityapratIteH, dehastu manuSyo'hamitipratItestAdAtmyenAdhyasyate, evaM caitanyasyApyahakkArAdiSu dehaparyanteSvadhyAsaH svIkAryaH, abhyAsavyavadhAnatAratamyAca prameya. tAratamyam , tadukaM vArtikAmRte " vittAt putraH priyaH putrAt , piNDaH piNDAt sathendriyam / indriyebhyaH paraH prANaH, prANAdAtmA paraH priyaH // " saGkalpAdhyavasAyAdilakSaNA viSayAstvamI // 1 // " [ ] iti / caitanye'ntaHkaraNAhakArAderadhyAsasya nirupAdhikatvamupadarya Atmani sukha-duHkhAdidharmAdhyAsasya sopAdhikatvamupadarzayati- idameveti- nirutasvarUpamantaHkaraNamevetyarthaH / AtmatAdAtmyenAdhyasyamAnam Atmani tAdAtmyenAdhyasyamAnaM sat, asyopAdhirityanenAnvayaH / svadharmetiantaHkaraNadharmetyarthaH / svadharmAdhyAse khasyopAdhitve dRSTAntamAha-sphaTika iti-japAkusumaM yathA khagatalauhityadharmastha sphaTike'vamAse upaadhistthetyrthH| yathA'ntaHkaraNa-taddharmasukha-duHkhAdInAmAtmanyadhyAsastathA prANAdInAM taddharmANAmazanIyAdInAmAtmanyadhyAsaH, evaM zrotrAdInAM jJAnendriyANAM vAgAdInAM karmendriyANAM taddharmANAM badhiratvAdInAM cAtmanyadhyAsa ityAhaebamiti / tasarmAzca prANAdidharmAzca / "zcAzanIyAH pipAsAdayaHtathA," ityasya sthAne 'zvAzanIyApipAsAdayaH, tathA' iti pAThaH samIcInaH / taddharmAzca zrotrAdidharmAzca / andhatvAdaya ityatrAdipadAt kuSThAdInAM tvamAdidharmANAM mUkatvAdInAM vAgAdidharmANAmupagrahaH / deha-taddharmANAmapyAtmanyadhyAsa ityAha-tathA deha iti / taddharmAzca dehadharmAzca / indriyAdInAM tAdAmyAtirikasambandhenaivAdhyAso na tAdAtmyasambandhenetyAha-tatreti- AtmanItyarthaH / AtmanIndriyasya tAsatmyAdhyAsAbhAve hetumupadarzayati- ahaM zrotramityapratIteriti- etacca 'ahaM cakSuH, ahaM ghrANam' ityAdyapratIteriti hetorapyupalakSaNam / dehastu tAdAtmyenAtmanyadhyasyata iti sahetukamupadarzayati-dehastviti / yathA caitanye'hArAdInA. madhyAsastathA caitanyasyApyahaMkArAdiSvadhyAsaH, so'yamanyo'nyAdhyAsa ityAha-evamiti / caitanyamAtmasvarUpaM paramapremAspadam. tatra yasyAbhedAdyadhyAsastasya vA yatrAbhedAdyadhyAsastatrApi prema bhavati, kintu sAkSAdavyavadhAnenAdhyAse utkRSTaM prema, tato vyavadhAnataratamabhAvAcyAsitAdhyAsatastadapakRSTataratamabhAvApannaM prema bhavatItyAha- adhyAsatAratamyabhAvAJceti / "premayatAratamyam" ityasya sthAne "premNastAratamyam" iti pATho yuktaH / ukkArthe vArtikAmRtasammatimupadarzayati-tadukaM bArtikAmRta iti / vittAditi- vittaM-dhanaM sarvasyAtmanaH priyaM bhavati, paramapremAspadasyAtmano vitte svasvatvasambandhAdhyAsAt , tato'pyutkRSTasvatvAdhyAsAdutkRSTapriyaH putro bhavati, putrAdapi piNDaH zarIraM svatAdAtmyApannAhavAratAdAtmyAdhyAsAdutkRSTatarapriyaM bhavati, tathA uktaprakAreNa piNDAdapyutkRSTatamapriyamindriyaM bhavati, indriyebhyo'pi para:- atyantotkRSTa priyAH prANA bhavanti, uktabhyaH sarvebhyo'nantaranirdiSTaprANebhyaH paro niratizayaH priya AtmA bhavatItyarthaH / AtmanaH . paramapremAspadatvaM ca paJcadazyAM tattvavivekaprakaraNe'pyuktam "iyamAtmA parAnandaH paramapremAspadaM yataH / mA na bhUvaM hi bhUyAsamiti premAtmanIkSyate // " [ idaM ca padyamitthaM vyAkhyAtam- bhavatyevaM saMvido nityatvaM svaprakAzatvaM ca tataH kimityata Aha- iyamiti- atrAyaM prayogaH- 'iyamAtmA saMvid bhavitumarhati, nityatve sati svaprakAzatvAd, yanaivaM na tadevaM yathA ghaTaH' ityAtmano nityasaMvidUpatvaprasAdhanena satyatvamapi sAdhitaM bhavati, nityatvAtiriktasatyatvAbhAvAnityatvaM satyatvaM tad yasyAsti tannityaM satyamiti vAcaspatimitrairutatvAditi bhaavH| Atmana AnandarUpatvaM sAdhayati- parAnanda iti- AtmetyanuSajyate, parazvAsAvAmandati parAnando niratizayasukhasvarUpa ityarthaH, tatra hetumAha-pareti- yato yasmAt kAraNAt parasya- nirupAdhi. katvena niratizayasya, premNaH- snehasya, Aspada- viSayastasmAt , atredamanumAnam- AtmA paramAnandarUpaH paramapremAspada Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 nayAmRtataraGgiNI-tarakSiNItaraNibhyAM samalahato nayopadezaH / tenAnyo'nyAdhyAsAcidacidanthirUpo'yamadhyAsaH samUhAlambanabhramavadavazyamatretaretarAdhyAsasyAbhyupagantavyatvAt / ayameva saMsAro mAyAzabalAJcidAtmanA AkAzAdikrameNa liGgazarIrAtmakApazcIkRta svAt, yaH paramAnandarUpo na bhavati nAsau paramapremAspadamapi, yathA ghaTaH, tathA cAyaM paramapremAspadaM na bhavatIti na, tasmAt paramAnandarUpo na bhavatIti na / nanvAtmani dhimAmiti dveSasyopalabhyamAnatvAt premAspadatvamevAsiddham, kutaH parapremAspadatvamityAzA tasya duHkhasambandhanimittakatvenAnyathAsiddhatvAt premNazcAtmanyanubhavasiddhatvAnmaivamiti pariharati-. mA na bhUvamiti / hi- yasmAt kAraNAdAtmani viSaye mA na bhUvam- ahaM mA bhUvamiti na, mamAsattvaM kadApi mA bhUta, kintu bhUyAsameva sadA sattvameva mama bhUyAdityevaMvidhaM premekSyate- sarvairanubhUyate. ato nAsiddhirityarthaH / tatpremNaH paramatvapratipAdanaparamidaM padyam "tat premAtmArthamanyatra naivamanyArthamAtmani / atastatparamaM tena prmaanndtaa''tmnH|"[ ] tapAkhyAnaM yathA- nanu mA bhUt svarUpAsiddhiH premNaH, paratve bhAnAd vizeSaNAsiritorityAzamAha- tatpremeti, anyatra- svAtirike putrAdau, yat prema tad AtmArtham , teSAmAtmazeSatvanimittakameva na svAbhAvikam , evamAtmani vidyamAnaM . premAnyArtha na.. Atmano'nyazeSatvanimittakaM na bhavati, kintvAtmatvanimittakameva, ato nirupAdhikatvAt tat paramaM niratizayam / phalitamAha- teneti- tena niratizayapremAspadatvenAtmanaH paramAnandatA niratizayasukhasvarUpatvaM siddham // . ... pati-jAyAdInAM sarveSAmAtmabhogArthatvAdAtmana eva paramapremAspadatvamityatredamapi tRptidIpaprakaraNagataM padyaM sAkSibhAvamAzrayati pati-jAyAdikaM sarva tattadbhogAya necchati / kintvAtmabhogArthamiti zrutAvudghoSitaM bahu // 1 // " - etavyAkhyAnaM yathA- nanvAtmano bhokRtvapratiSedhastatprasaktipUrvako vaktavyaH, sA tu na vidyata asAvAdAtmana ityA zAya tasyAH svAnubhavasiddhatvAnmavamityabhipretya tadanuvAdikAM zrutimarthato'nukAmati- patijAyeti- " navA patyuH kAmAya patiH priyo bhavati" ityArabhya "Atmanastu kAmAya sarva priyaM bhavati" ityantana [ ] vAkyasandarbhaNa : pati-jAyAdikasya prapaJcasyAtmano bhogAyatanatvaM pratipAdyate. tata Atmano mokratvaprasaktirityarthaH // teneti-caitanye'havArAdeH, avArAdau caitanyasya caadhyaasenetyrthH| anyo'nyAbhyAsAt parasparAdhyAsAt / cidacinthirUpo'yamadhyAsaH ayamanantarAbhihito'nyo'nyAdhyAsaH, AtmA cit, ahavArAdikamacit, tayopranthirUpo'tikaThinabandharUpaH, caitanye'hakArAderadhyAso bhramo'haGkArAdau caitanyAdhyAso'pi bhramaH, so'yaM bhramadvayAtmakaH samUhAlambanamramavadavazyameSitavya ityaah-smuuhaalmbneti| ayameva saMsAra cidacidvandhirUpo yo'yamadhyAso'nantaramupadarzitaH sa eva saMsAraH, tatra kasya kuta utpattiryato'yaM vistRtasvarUpazcakAratItyapekSAyAmutpattikamamupadarzayati-mAyAzabalAditi- maayaasmnvitaadityrthH| "cidAtmanA" ityasya sthAne " cidAtmano" iti pAThaH samucitaH / AkAzAdikrameNeti-mAyAsaMvalitAccidAtmana AkAzaH sambhUtaH, AkAzAd vAyussambhUtaH, vAyostejassajAtam , tejaso jalamutpannam , jalAt pRthivI samutpanetyevaM krmennetyrthH| liGgazarIrAtmakApaJcIkRtabhUtotpattAviti- etattatvAvabodhanAya pazcadazIgatatattvavivekaprakaraNasthAni kAnicit padyAni savyAkhyAnAnyupadaryante "tmHprdhaanprkRtestdbhogaayshvraajnyyaa| viyat-pavana-tejo-'mbu-bhuvo bhUtAni jajJire // " kramaprApta sUkSmazarIraM tadupAdhikaM jIvaM vyutpAdayituM tatkAraNAkAzAdisRSTimAha-tamaHpradhAneti- teSAM prAjJAnAM bhogAyasukha-duHkhasAkSAtkArasiddhaye, tamaHpradhAnaprakRteH- tamoguNapradhAnAyAH prakRteH pUrvokAyA upAdAnakAraNabhUtAyAH sakAzAdIzvarAzayA-IzanAdizaktiyuktasya jagadadhiSThAturAjJayA IkSApUrvakasarjanecchArUpayA nimittakAraNabhUtayA viyadAdipRthivyantAni paJca bhUtAni jajJire-prAdurbhUtAni, utpannAnItyarthaH / "sattvAMzaH paJcabhisteSAM kramAdIndriyapaJcakam / zrotra-tvagakSi-rasana-ghrANAkhyamupajAyate // " bhUtasRSTimabhidhAya bhautikasRSTimabhidadhAna Adau jJAnendriyasRSTimAha-sattvAMzairiti-teSAM viyadAdInAM paJcabhiH sattvAMza:sattvaguNabhAgairupAdAnabhUtaiH, zrotra svagakSi-rasana-ghrANAkhyadhIndriyANi jJAnendriyANi teSAM paJcakaM kramAdupajAyate, - ekaikabhUtasatvAMzAdekaikamindriyaM jAyata ityarthaH // . Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaIto gayopadezaH / bhUtotpattau keSAzcinmate tebhya eva pazcIkRtabhUtotpattau saMpradAyamate ca teSAmeva saMyogavizeSAvasthAnAM tattvasvIkAre tebhyo brahmANDabhUdharAdicaturdazabhuvanacaturvidhasthUlazarIrotpatteH, ata eva siddhAbhidhAnAt. ___"tairantaHkaraNaM sarvairvRttibhedena tad dvidhA / mano vimarzarUpaM syAd buddhiH syAnizcayAtmikA // " sattvAMzAnAM pratyekamasAdhAraNakAryANyabhidhAya sarveSAM sAdhAraNaM kAryamAha-tairiti-taiH saha- sattvAMzaH sarvaiH sambhUya vartamAnarantaHkaraNabuddhayupAdAnabhUtaM dravyamupajAyata ityanuSaGgaH, tasyAvAntarabhedaM sanimittamAha- vRttIti- tadantaHkaraNaM vRttimaidena- pariNAmabhedena, dvidhA- dviprakAraM bhavati, vRttibhedameva darzayati- mana iti- vimarzarUpaM-vimarzaH saMzayAtmikA vRttiH sA svarUpaM yasya tat tathA, tanmanaH syAt , nizcayAtmikA- nizcayo'dhyavasAyaH sa AtmA svarUpaM yasyAH sA nizcayAlmikA vRttirbuddhiH syAt // "rajozaiH paJcabhisteSAM kramAt karmendriyANi tu / vAk-pANi-pAda-pAyUpasthAbhidhAnAni jajJire // " kramaprAptAnAM rajoM'zAnAM pratyekamasAdhAraNakAryANyAha- rajozairiti- teSAM-viyadAdInAmeva, paJcabhI rajoMzaH- rajobhAgaistUpAdAnabhUtaH, vAk-pANi pAda pAyUpasthAbhidhAnAni- etannAmakAni, karmendriyANi- kriyAjanakAni indriyANi jajJire // "taiH sarvaiH sahitaH prANo vRttibhedAt sa pnycdhaa| prANo'pAnaH samAnazcodAna-vyAnau ca te punaH // " - rajozAnAmevaM sAdhAraNa kAryamAha-taiH sarvairiti - sahitaH sambhUya kAraNatAM gataH, prANo jAyata iti zeSaH, tasyAvAntara. bhedamAha-vRttibhedAditi- sa prANo vRttibhedAt prANAdivyApArabhedAt paJcadhA- paJcaprakArako bhavati, vRttibhedAneva darzayatiprANa iti, te punaH-se tu bhedAH prANAdizabdavAcyA ityarthaH // "buddhi-karmendriya-prANapaJcakarmanasA dhiyA / zarIraM saptadazabhiH sUkSma talliGgamucyate // " - yadarthamAkAzAdiprANAntAnAM sRSTirakA tadidAnI darzayati-baddhIti- buddhayo jJAnAni karmANi vyApArAstajjanakAnIndriyANi, buddhIndriyANi karmendriyANi cetyarthaH, buddhikarmendriyANi ca prANazca buddhikarmendriyaprANAsteSAM paJcakAni taiH, manasAvimarzAtmakena, dhiyA- nizcayarUpayA buddhayA ca saha, saptadazabhiH-saptadazasaMkhyakaiH, sUkSmazarIraM bhavati, tasyaiva saMjJAntaramAhatalliAmiti, ucyate-vedAnteSvityarthaH // evaM ca pazcajJAnendriya-paJcakarmendriya-paJcaprANa-mano-buddhayetatsaptadazasamaSTayAtmakaliGgazarIrAtmakApazcIkRtabhUtotpattAvityarthaH / keSAdhinmate keSAzcid vedAntiprakANDAnAmAcAryANAM mate, ebhya eva AkAzAdipaJcasUkSmabhUtebhya eva, paJcIkRtabhato. tpatcAviti- etattatvapratipAdakaM tattvavivekaprakaraNasthaM padyadvayaM krameNa vRttisanAthamupadaryate "tadbhogAya punarnogyabhogAyatanajanmane / paJcIkaroti bhagavAn pratyekaM viyadAdikam // 1 // " . evaM liGgazarIraM tadupAdhiko taijasa-hiraNyagauM ca darzayitvA sthUlazarIrAdyutpattisiddhaye paJcIkaraNaM nirUpayitumAhatadbhogAyeti- bhagavAn- aizvaryAdiguNaSaTkasampannaH paramezvaraH, punaH-punarapi, tadbhogAya-teSAM jIvAnAM bhogAyaiva, bhogyabhogAyatanajanmane- mogyasyAnapAnAdeH, bhogAyatanasya jarAyujAdicaturvidhazarIrajAtasya ca janmane utpattaye viyadAdikamAkAzAdibhUtapaJcakaM pratyekamekaikaM paJcIkaroti apazcAtmakaM paJcAtmakaM saMpadyamAnaM karoti // "dvidhA vidhAya caikaikaM caturdhA prathama punaH / svasvetaradvitIyAMzojanAt paJca paJca te // " . kathamekaikasya paJcapaJcAkatvamityata Aha-dvidheti-viyadAdikamekaikaM dvidhA dvidhA, tantreNocArito dvidhAzabdaH, vidhAyakRtvA, bhAgadvayopetaM kRtvetyarthaH punazca-punarapi. prathama-prathamabhAgam , caturdhA-bhAgacatuSTayopetaM vidhAyetyanuSajyate. svasvetaradvitIyAMzaiH-svasmAt svasmAditareSAM caturNA caturNA bhUtAnAM yo yo dvitIyaH sthUlo bhAgastena tena saha prathamaprathamabhAgAMzAnAM catuNAM caturNA madhye ekaikasya yojanAt te viyadAdayaH pratyekaM paJca paJcAtmakA bhavantIti // . itthaM paJcIkRtabhUtotpattAvityarthaH / saMpradAyamate ca prAcInavedAntimate punaH / teSAmeva apaJcIkRtAnAmAkAzAdipaJca. bhUtAnAmeva / saMyogavizeSAvasthAnAM saMyogavizeSAnvitAnAm / tasvasvIkAre paJcamahAbhUtatvasvIkAre / tebhyaH pacamahAbhUtebhyaH / brahmANDeti- etatpratipAdakaM tattvavivekagatapadyaM savivaraNaM yathA- " ..... "teraNDasvatra bhuvanaM bhogyabhogAzrayodbhavaH / hiraNyagarbhaH sthUle'smin dehe vaizvAnaro bhavet // " ..... Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNA saraziNItaraNiyA lamahato navopasaH / (dhAnam ), atha kathametasya nivRttiriti cet ? zRNu- kazcit khalu puruSadhurandharo nityAdhyayanavidhinA'dhItavedAntaH sAnAdhyayanabalAd vedAntavAkyAnAmApAtato'rthamadhigacchati, kAmyasve sati kathama. dhyayanavidhenityatvamiti cet ? kAmyatve'pi dharmA( arthA )vabodhaphalakatvena phalato nityatvasyAbAdhAt, etacca mImAMsakamatenocyate, svamate tvavAptiphalakatvena phalato nityatvamadhyayanasya, aharahaHkartavyabrahmamAsAdyavayA'jAlerAvazyakatvAt / adhyayana vidhehi phalAkAGkSAyAM niratizayasukhAtmako'pi svargo yathA na kalam , adRSTatvAt , evaM dRSTo'pyarthAvabodho na phalam , anantarAdRSTatvAdazrutatvAca, avAptistvanantara. dRSTA zrutA ca phalasvena saMbadhyet, yathAhi- phalAkAGkSAyAM dRSTe sati nAdRSTaM kalpyam , evamanantaradRSTe sati na vyavahitadRSTaM kalpyam , zrute ca sati nAzrutaM kalpyam , arthAvabodhavAdinApyavApraGgIkArAt, evaM paJcIkaraNamabhivAya tairbhUtarutpAdyaM kAryavarga darzayati- tairaNDa iti- taiH paJcIkRtairbhUtairupAdAnakAraNabhUtaiH, aNDobrahmANDa utpacate, tatra brahmANDAntarmuvanAnyuparibhAge vartamAnA bhUmyAdayaH sapta lokAH, bhUmeradhaH sthitAnyatalAchIni mala pAtAlAntAni, teSu ca bhuvaneSu testaiH prANibhirmoktuM yogyAnyanAdIni tasallokocitazarIrANi ca taireva paJcIkRtairbhUtarIzvarAzayA bhAyante, evaM sthUlazarIramabhidhAya seSu sthUlazarIreSu abhimAnavato hiraNyagarbhasya samaSTirUpasya vaizvAnarasaMzakasvam , ekaikasthUlazarIrAmiyAnavatAM vyaSTirUpANAM saijasAnAM vizvasaMjJakatvaM ca bhavatItyAha-hiraNyagarbha iti-asmin sthUlazarIre vartamAno hiraNyagarbho vaizvAnaro bhavediti // ___ ata eva anyo'nyAdhyAsAccidacidranthirUpasyAcyAsasya saMsArasvarUpatvAdeva / siddhAbhidhAnaminatra brahmANDetyAdiSaDyantasyAmvayaH, ata evetyasya ca hetutayA'nvayaH, siddhAbhidhAnamityasya sidabadabhidhAnamityarthaH, yata eva saMsAro nirukAdhyAsasvarUpastata eva tadantarvatimAM brahmANDAdImAmutpaterabhidhAnaM siddhavadeva, ma tatra kozAyabhihite kathamitthamityAdyAkADotthAnam , anyo'nyAdhyAsAtmake saMsAre suvyavasthite sadantargatasyAzeSasyApyanyo'nyAdhyAsarUpasya suvyavasthitatkamevetyAzayaH, itthamapaJcIkRtapaJcIkRtabhUtAdimayacidacidanthisvarUpAnyo'nyAdhyAsalakSaNasaMsArasya kramikotpattimabhidhAya mivRttimamidhAtukAmastatra parapRcchAmupanyasyati-atheti- asya saMsArotpattinirUpaNAnantaramityarthaH / pasastha. anantarAbhihitasvarUpAtya saMsArasya / kathamityAkSepe, pravAhato'nAdibhUtasya saMsArasya sahasaiba nivRttine sambhAvanApathamupayAtIti praSTurabhisandhiH / uttarayati- zuNviti / muktikAraNabrahmatattvasAkSAtkArecchayA mumukSuradhyayanamanutiSThatItyadhyayanavidheH kAmyato sati kathaM nityatvaM nityatva-kAmyatvayorvirodhAditi nityAdhyayanavidhinatyuktirna saGgatimaGgatIti zaGkate-kAmyatve satIti / "svAdhyAyo'dhyetavyaH" [ ] ityadhyayanavidhiradhyayanasyaiva kartavyatvamanuzAstIti zabdAtmakavedasvarUpAbhyasanalakSANAmyayabecchayA svAdhyAyAdhyayanakaraNe tasya kAmyatve'pi tato'rthAvabodho'vazyambhAvIti tadAtmakaphalApekSayA svAdhyAyAdhyayanavirdhityasyApi sambhavAdapekSAbhedena kAmyatva mityatvayorvirodhAbhAvAdityAzayenottarayati-kAmyatve'pIti / arthAvabodhaphalakatvena phalato nityatvamadhyayanavidheH puurvmiimaaNsaamtenoktmityaah-ettheti| mImAMsakamatena pUrvamImAMsAbhyupagansumatena / svamate uttaramImAMsAbhyupagantRvedAntimate, tu punaH, avAptiphalakatveneti- avAptisvarUpamane vyaktIbhaviSyati / adhyayanavidheravAziphalakatvaM tadA syAd yadyadhyanAdavAptiH syAt , tasyAstvanarthikAyA anAvazyakatvamevetyata Aha-maharahAkartavyeti- aharahaH kartavyaM yad brahmayajJAdi tadarthatayA tatprayojanakatvena avAptervakSyamANasvarUpAyAH AvazyakatyAt- avazyamabhyupagantavyatvAdityarthaH / avAptaradhyayanavidhiphalatvaM vyavasthApayati- adhyayanavihIMti / phalAkAlAyAM kimarthamadhyayanaM kartavyamityAkAlAyAm / svargasyAdhyayanaphalatvAbhAve hetumAha-adRSTatvAditi / arthAvabodhasyAdhyayanavidhikalatvAbhAve hetudvayamupadarzayati-anantarASTatvAdazrutatvAzceti / anantaradRSTatvAcchrutatvAcAvApteradhyayanavidhiphalatvaM nigamayati-avAptisviti / niratizayasukhAtmakatvena phalAntarato vaiziSTyamanubhavato'pi svargasya kathamadRSTatvAca phalatvaM, kathaM vA dRSTasyApyarthAvabodhasyAnantarASTatvAdazrutatvAca na phalatvamityAkAlAnivRttaye svAha-yathA-hIti / mImAMsakenApyavAptiH svIkaraNIyetyAha-ayasozamAdinApIti-adhyayanavidherarthAvabodhaH phalamityabhyupagantrA mImAMsake. Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtatarakSiNI-taraGgiNItaraNimyA samAGkato. myopdesh| tanmate'pi " purohitaM vRNIta" [ ] ityatra varasaMskRtena pusehiteneSThaM bhAkyekSitikA " svAdhyAyo'dhyetavyaH " [ taittarIyAraNyaka, 2. 25] ityatrApi adhyayanasaMskRtena svAdhyAyenAvanotraM bhAkyediti vAkyArthasyAbhyupagamAt ' saMskArazcAvAptiH' ityAvazyakramasyAH, kisa kSatriyAka niyamake TyAdivAkyAdhyayane arthAvabodhaphalAbhAvAdavAptireva phalatvenAzrayaNIyA, tasmAdadhyAyanavidheH sarvatrAvAtirevaH phalamiti yuktam / atha keyamApAtatA ? ucyate- vedAntajanyAhAnasya nissAmAnyavizeSabrahmAkA dhAraNarUpasyApi saMzayAvirodhitaiva, sA ca doSavizeSasAcivyena samAnaprakAskasamAnavizeSyakanizcayatvenApi [ saMbhavati ], saMzayapratibandhakatvasyAgi ghaTavad bhUtalamiti nizcayasattvasya bhUtale ghaTo naveti saMzayApratibandhakatvena vaktumazakyatvAt , sati doSavizeSe nizcite'pi saMzayotpatteH, asati nA'pItyarthaH / avAptiImAMsakenAGgIkriyate ityuppaadyti-tnmte'piiti-miimaaNskmte'piityrthH| varasaMskRtenetyasya varaNasaMskRtenetyarthaH, varaNaM vara iti vyutpatteH, 'tvaM me kartavyakarmaNi purohito bhUyAH' ityevaM yasya varaNa tenaiva varaNasaMskRtena purohiteneSTasya karaNe sati phalamadhigacchati yajamAno na varaNasaMskArarahitenetyetadartha bhAvayituM purohitaM vRNItetyasyArtha AviSkRto varasaMskRtenetyAdivacanena / nanvevaM saMskArasyAvazyakatvaM nAvApterityata Aha-saMskArazcAvAptiriti / " ityA. vazyakamasyAH" ityasya sthAne " ityAvazyakatvamasyAH" iti pATho yuktaH, asyAH avApteH / avApteH phalatve yuktyantaramupadarzayati-kizceti, niSAdeSTyAdIti- " niSAdasthapati yAjayet" [ ] ityatra niSAdazcAsau sthapatistaM yAjayedityevaM karmadhArayasamAsa eva lAghavAdAzritaH, na tu niSAdAnAM sthapatirniSAdasthapatistaM yAjayedityevaM tatpuruSasamAso. 'bhyupagataH, evaM ca niSAdeSTayupayuktapadArthAvabodhakaphalakaM vedavAkyaM saGkarajAtivizeSeNa niSAdenaivAdhyetavyam, kSatriyasya tu niSAdeThyanadhikAriNo na niSAdeSTyupayuktArthAvabodhaphalamupAdeyamiti tatphalakavAkyAdhyayanaM na kartavyaM bhavet , avAptiphalAbhyupagame tu brAhmaNa-kSatriya-vaizyalakSaNatraivarNikasyaiva vedAdhyayanAdhikArato vedAdhyayanataH saMskRtAH sarve'pi traivarNikA bhavantIti saMskAravizeSalakSaNAvAptiH kSatriyasyApISTeti tadartha kSatriyasyApi niSAdeSTyAdivAkyAdhyayanaM kartavyakakSAmazcatIti / upasaMharatitasmAditi / etAvatA nityAdhyayanavidhinetyatra nityatvaM yadadhyayanavizeSaNamukaM tadupapAditam , idAnIM sAjhAdhyayanabalAd vedAntavAkyAnAmApAtato'rthamadhigacchatItyatrAdhigame ApAtata iti yad vizeSaNaM tatsvarUpamajAnAnaH pRcchati- adha keyamApAtateti / uttarayati- ucyata iti / vedAntajanyajJAnasya tattvamasIti mahAvAkyAtmakavedAntajanyAkhaNDabrahmasAkSAtkArarUpajJAnasya / tasyAnirNayAtmakatvAdeva saMzayAvirodhiteti mA'vamaMsthA nizcayAtmakatve'pi tasya saMzayAvirodhitetyupadarzayitumukaM-niHsAmAnyavizeSabrahmAvadhAraNarUpasyApIti- brahmaNo nirdharmikatvAnna tatra sAmAnyaM vizeSA kA vidyanta iti niHsAmAnyavizeSamakhaNDaM brahma, tasya yadavadhAraNaM nizcayAtmakaM jJAnaM tadrUpasyApi tadAtmakasyApi vedAntajanyajJAnasyetyarthaH / saMzayAvirodhitaivetyanantaramApAtatetyanuSajyate / nanu tatprakArakatadvizeSyakanizcayasya tatprakArakatadvizeSyakasaMzayaM prati pratibandhakatvAt kathaM nizcayasya saMzayAvirodhitetyata Aha-sA ceti-saMzayAvirodhitAlakSaNA''pAtatA cetyarthaH, asya sambhavatIyanenAnvayaH, ata evAne sambhavatIti pATho yukta eva / doSasAcivyeneti- etaduktistu doSAsamavadhAne. samAnaprakArakasamAnavizeSyakanizcayasattve saMzayo na bhavatIti doSAsamavahitoktanizcayasya na saMzayAvirodhitvamityavagataye / nanu doSAsamavahitvavizeSaNamanAhatyaiva samAnaprakArakasamAnavizeSyakanizcayatvena nizcayasya saMzayapratibandhakatvamastu, tathA ca doSasAcivyenApi noktanizcayatvena saMzayAvirodhitetyata Aha-saMzayapratibandhakatvasyApIti- asya vktumshkytvaaditynenaanvyH| nanu ghaTavad bhUtalamiti nizcayasattve bhUtale ghaTo naveti saMzayo na jAyata eveti ghaTava bhUtalamiti nizcayasattvasya bhUtale ghaTo naveti saMzayapratibandhakatvamevetyata Aha-sati doSavizeSa iti / asatIti- doSavizeSa itynussjyte| tadabhAvAdeva doSavizeSAbhAvAdeva / tasyaiva doSavizeSasyaiva / taddhetutvAt saMzayahetutvAt / tasyaivetyevakAreya. niruktanidhayAbhAvasya saMzayakAraNatvavyavacchedaH, yadA ca nirukkanizcayAbhAvasya na saMzayakAraNatvaM tadA kAraNIbhUtAbhAvaprati 45 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalahato navopadezaH / tadabhAvAdeva saMzayAbhAvAinvaya-vyatirekAbhyAM tasyaiva taddhetutvAt / kiJca, satyapi nizcaye'prAmANyasaMzayena saMzayadarzanAdaprAmANyasaMzayAnAskanditatvena pratibandhakatvaM vAcyaM, tad varaM doSavizeSAnAskanditatvenaiva tathAtvaM yuktam, anugatatvAlAghavAca / ata eva svataH prAmANyanizcaye'pyanabhyAsAdidoSavizeSAt kAzIsthasyAdramaricapratyakSe'pi vA saMbhAvanAdoSavizeSAt saMzayaH, ta[va]dihApi vedAntavAkyAdadhItAjAte'pi brahmanizcaye'saMbhAvanAdidoSavizeSAt saMzayotpattau tadavirodhitaiva tasyApAtateti / ekakoTikAnimbayarupaivA''pAtateti tu na yuktam , adRSTakalpanApatteH, tadayamApAra TakalpanApattaH, tadayamApAtajJAnavAniha janmani janmAntare yogitvalakSaNapratibandhakatvamapi niruktanizcayasya netyAgatamevetyAzayaH / ghaTavad bhUtalamiti nizcayasattve'pi tatrAprAmANyasaMzaye idaM jJAnamapramA navetyevaMrUpe, idaM jJAnaM pramA navetyevaM rUpe vA sati bhUtale ghaTo naveti saMzayasya darzanAdaprAmANyasaMzayAnAskanditanirukanizcayatvena saMzayaM prati pratibandhakatvaM kalpanIyam , tadapekSayA lAghavAd doSavizeSAnAskanditanirukanizcayatvenaiva saMzayaM prati pratibandhakatvamAzrayaNIyam , yatra nizcayenAprAmANyasaMzayastatrApi doSavizeSe sati saMzayasyodayena doSavizeSAnAskanditatvanivezasyavazyAkatvena tasyAnugatatvAt , aprAmANyasaMzayo'pi doSavizeSAdeMva tatrApi doSavizeSasadbhAvasyAvazyambhAvena tasyAnugatatvaM svIkaraNIyamevetsAha-kizceti / aprAmANyasaMzayAnAskanditatvenetiyadyapi yatra nizcayatvena pratibandhakatvaM kAraNatvaM vA tatrAprAmANyajJAnasya jJAnatvenaivottejakatvam , yatra tu jJAnatvena pratibandhakatvaM kAraNatvaM vA tatrAprAmANyajJAnasya nizcayatvenaivottejakatvamiti niyamAt prakRte nizcayatvena pratibandhakatvasyAzritasvAdaprAmANyajJAnasya jJAnatvenaivottejakatvamityaprAmANyajJAnAnAskanditatvenetyeva vaktumucitam , tathApi nizcaye'prAmANyanizcayo yatra nizcayo vastuto viparyayAtmakastatra pramAtmako'pi sambhavati, pramAyAM ca guNasyaiva kAraNatvaM na doSasyeti na, tatra doSasadbhAva ityaprAmANyajJAnasthale doSasadbhAvastadaiva syAd yadyaprAmANyajJAna saMzayarUpaM bhavedityAzayenAprAmANyasaMzayAnAskanditatvenetyuktamiti bodhyam / tathAtvaM pratibandhakatvam / tathApratibandhakatvasya yuktatve hetudvayamupadarzayati-anugatatvA. lAghavAJceti-anugatatvaM yatra na prAmANyajJAnaM yatra cAprAmANyajJAnamubhayatrApi doSasya sadbhAvAnizcayasya na saMzayavirodhitvamityataH, lAghavaM tu tadabhAvavati tatprakArakatvalakSaNAprAmANyajJAnApekSayA doSavizeSasya zarIrakRtaM suvyaktameva / ata evaM doSavizeSasamavahitaniyuktanizcayAbhAvasya na saMzayakAraNatvaM kintu doSavizeSasyaiva saMzayakAraNatvamityasmAdeva kAraNAd aprAmANyasaMzayAnAskanditatvasya na pratibandhakatAvacchedakatayA nivezaH kintu doSavizeSAnAskanditasyaiva tathA niveza ityasmAdeva hetoH / svataH prAmANyanizcaye'pIti- parataH prAmANyanizcayAbhyupagame prAmANyanizcAyakapramANasyApyanizcitaprAmANyasya na prAmANyanizcayAtmakatvamiti tasyApi prAmANyanizcayaH, evaM tatprAmANyanizcAyakapramANasyApi parataH prAmANyanizcaya ityevamanavasthAnAdmImAMsaka-vedAntyAdimate jJAnasya svata eva prAmANyanizcaye'pItyarthaH / yadA ca tadviSayakajJAnasya nizcitaprAmANyasya tadviSayanizcAyakatve satyapi tasmin viSaye saMzayo bhavati tadA saMzayo'nabhyAsAdidoSavizeSAdeva bhavatItyAha-anabhyAsAdidoSavizeSAditi- asya saMzaya ityanenAnvayaH / evaM kazcit pramAtA kazcanAmarIcamAmAnaM puruSa prAmAntare dRSTavAn , sa eva pramAtA kAzI gatastatrApi ArdramarIcaM pazyati, tatpratyakSaM tasya svato nizcitaprAmANyakameva tathApi kathamatrAImarIco bhavitumarhati tadayamArdamarIco na sambhAvanApathamRcchatItyevamasambhAvanAdoSavizeSAdayamAImarIco'nyo veti yo'yaM saMzayaH so'pyasambhAvanAdoSavizeSAdevetyAha- kaashiisthsyeti| "vA saMbhAvanA" ityasya sthAne "vA'saMbhAvanAdi" iti pATho yuktaH / yathA'nyatra nizcitaprAmANyakanizcayAtmakajJAnaviSaye'pi doSavizeSAt saMzayo bhavati tathA'dhItavedAntavAkyajanyanizcitaprAmANyakanizcayAtmakaviSaye'pi brahmaNi asaMbhAvanAdidoSavizeSAt saMzayaH syAdeveti adhItavedAntavAkyajanyabrahmanizcayasya saMzayAvirodhitAlakSaNApAtatA suvyavasthitetyAha- tadvadihApIti / tadavirodhitava saMzayAvirodhitaiva / tasya vedAntavAkyajanyabrahmanizcayasya / ekakoTikAnizcayarUpatvamevApAtatvam, tacaikakoTikanizcayarUpe brahmanizcaye na saMbhavatItyAzaGkA pratikSipati- ekakoTiketi / "rUpaivA" ityasya sthAne "rUpatavA" iti pATho yuktaH / tadabhAvAprakArakatatprakArakajJAnatvameva nizcayatvam. taca sarvatraikakoTike nirvivAdameveti * yadekakoTika tanizcayarUpameva dRSTaM nAnizcayarUpamityekakoTikAnizcayakalpanA'dRSTakalpanaivetyayuktatve hetutvamupadarzayati-mahaSTakalpanApatte Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNiyAM samalahato nyopdeshH| 323 vAnuSThitakarmabhirvizuddhAntaHkaraNo nityAnityavivekAdikaM labhate / nanu kathaM karmaNAM tattatphalasAdhanAnAmanta:karaNazodhakatvamiti ced ? jJAnAjJAnakRtAnAM sarvapApAnAM puruSeSu sattvAt tatkSayasya sadAbhIpsitatvAd duHkhavat pApasyApi dveSyatayA tannivRtteH kAmyatvAdaharahaHkarttavyatvenAvagatapratyayAnAM nityAnAM tenaiva phalavattvAd dharmeNa pApamapanudati / " yoginaH karma kurvanti saGgaM tyaktvA''tmazuddhaye "[bhagavadgItA, riti / etAvatA "kazcit khalu puruSadhurandharo nityAdhyayanavidhinA'dhItavedAntaH sAnAdhyayanabalA vedAntavAkyAnAmApAtato'rtha. madhigacchati " iti yaduktaM tadupapAditam, tadanantaravaktavyamupadarzayati-tadayamiti / tat tasmAt, ayaM puruSaH dhurandharaH / nanu yat karma yatphalasAdhanatayA. vedavihitaM tena karmaNAnuSThitena tadeva phalamupajAyata ityantaHkaraNavizodhakatvaM nAnuSThitakarmaNAmiti 'anuSThitakarmabhirvizuddhAntaHkaraNa' iti yadukaM tat kathaM sakatamiti. zaGkate-nanviti / yadyapi kAmyakarmaNAM tattatphalasAdhanatvena vihitAnAM pratiniyatatattatphalasAdhanatve'pi nityAnAM karmaNAM pratiniyataphalasAdhanatayA'vihitAnAM yad yadabhIpsitaM kartustatsAdhanatvaM yad yad dviSTaM tanivartakatvaM svIkaraNIyam , nityakarmaNAM niSphalale prekSAvatAM tatra phalamapazyatAM pravRtterevAnupapatteH, pratiniyataphalasAdhanatvenAvihitAnAmidameva phalamidaM neti vinigamanavirahAt kalpayitumazakyamataH puruSeSu satAM jJAnAjJAnakRtAnA sarvapApAnAM nivRttariSTatvAd duHkhavad duHkhasAdhanapApasyApi dveSaviSayatvena tanivRtteriSTatvAt tajjanakatvena phalavattvasyApi nityakarmaNAM saMbhavAd dharmeNa nityakarmaNA pApApanodanato vizuddhAntaHkaraNo bhavedeva karteti samAdhatte-zAnAmAnakRtAnAmiti / tatkSayasya jJAnAjJAna kRtasarvapApakSayasya / sadA'bhIpsitatvAt sarvadeveSTatvAt , nanu kathamabhIpsitatvaM sarvapApanivRtterityapekSAyAmAha- duHkhavaditi- duHkhasya yathA sAkSAdaniSTatvAdeva dveSaviSayatvaM tthetyrthH| dveSyatayA aniSTasAdhanatvena dveSaviSayatayA / tannivRtteH jJAnAjJAnakRtasarvapApanivRtteH / kAmyatvAt kAmanA icchA tadviSayatvAt / aharahaH kartavyatvenAvagatapratyayAnAmiti-sandhyAvandanAdInAmupanayanAdArabhyAmaraNaM pratidinakartavyatvaM yat tadeva nityatvamiti aharahaH kartavyatvenetyasya nityatvenetyarthaH, avagatapratyayAnAm- avagataH- nizcitaH pratyayo vizvAso yeSu te avagatapratyayAsteSAm , yadyapi avagatazabdasya samAsAniviSTAharahaH kartavyatvenetipadArthAnvitasvArthakatvenAsamarthatayA samAsAsambhavAzaGkA samupajAyate, tathApi pratiyogipadAdyatiriktasamAsAniviSTapadArthAnvitasvArthakatve satyevAsAmarthya bhavati nAnyathA, ata eva caitrasya gurukulamityatra gurupadastha samAsAniviSTacaitrasyetipadAnvitasvArthakatve'pi nAsAmarthyama, taduktam- " pratiyogipadAdanyad yadanyat kArakAdapi / vRttizabdaikadezArthe na tasyAnvaya iSyate // 1 // " [ ] iti, prakRte aharahaH kartavyatve neti kArakatayA tadarthAnvitasvArthakatve'pyavagatapadasya nAsAmarthyamiti, vastutaH 'avagatapratyayAnAm' ityasya sthAne 'avigItapratyayAnAm' iti, pATho yuktaH, avigIta:-kenApi vAdinA vigAnaM-nindA, tAM na itaH-prAptaH, pratyayo-jJAnaM yeSAM te'vigItapratyayAH sarvavAdinizcitapratyayA iti yAvat , teSAmiti tadarthaH, tatra samAsAntaniviSTapratyayapadasyaiva samAsAniviSTapadArthAnvitasvArthakatvamiti na samAsAnupapattiH / tenaiva sarva pApakSayenaiva / phalavatvAdityasyAnantaraM kalpalatAyA-" svargAdeniyatAnupasthitikatvAt pratyavAyamAgamAvasya bAsAdhyatvAta" ityapyasti pAThaH, tatsaGgamanaM yathA- nanu " vizvajitA yajet " ityatra vizvajidyAgasya na kizcita phalaM bhrUyate, athApi sarvAbhilaSitatvena svarga eva phalaM kalpyate, evaM nityakarmaNAmapi sarvAbhilaSitatvena svarga eva phaLa kalpyatAm , athavA nitye karmaNyakRte pratyavAyo bhavati, kRte ca tasmin pratyavAyo na bhavatIti nityakarmasattve pratyavAyaprAgabhAvasattvaM nityakarmAbhAve pratyavAyaprAgabhAvAbhAva ityanvayavyatirekAbhyAM pratyavAyaprAgabhAva eva nityakarmaNAM phalamastotyata AhasvargAdaniyatAnapasthitikatvAditi- svargAdaniyatopasthitikatvAbhAvAdityarthaH, yadyapi svargAdikaM sarvAbhilaSitatvena kadAcit kadAcidupasthitiviSayo'pi bhavati na tu sarvadoSasthitiviSayo'rthAd yadA. yadA sandhyAvandanAdikaM karoti puruSastadA tadA niyamena tatphalatvena na svargAdikamupasthitaM bhavati; ata evAnupasthitikavAdityanuktvA niyatAnupasthitikatvAdityuktam, pApakSayastu sarvadopasthita eva bhavati, ata evAnantaramevAbhihita-tatkSayasya sarvadA'bhIpsitatvAditi, evaM ca yathA'yaM niyamaHupasthitAnupasthitayormadhye upasthitasyaiva prahaNamiti, tathA niyatopasthita-niyatAnupasthitayormadhye niyatopasthitasyaiva prahapamityapi niyama iti bhaNurapi vizeSo'dhyavasAyakaraH' [...] iti nyAyAnityakarmaNAM pApakSaya eva phalaM Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 nayAbhUtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samahato navopadezaH / 5-11 ] ityAdizAmAya / yadvA " sametaM vedAnuvacanena brAhmaNA vividiSanti yajJena" [ bRhadAraNyakopaniSad , 4.4.29.] ityAdizrutyA tattatphalasaMyuktAnAmapi karmaNAM saMyoga-pRthaktvanyAyena vividiSAsaMyogasya jJAnasaMyogasya vA vidhAnAt, tatrAntaHkaraNazuddhidvAram , ekasya tUbhayatve saMyoga-pRthaktvamiti na tu svargAdikam , ye'pi nityakarmaNAM svargAdiphalamupayanti te'pi nityakarmabhyaH pApakSayastataH svargAdiriti rItyA, yatastatra pramANayantIdaM vacanam-" sandhyAmupAsate ye tu satataM zaMsitavratAH // vidhUtapApAste yAnti brahmalokamanAmayam // 1 // " [ ] iti, evaM ca pApasya kasyacit svargAdipratibandhakatvamapi saMbhavatIti tatkSayasya pratibandhakAmAvavidhayA svargAdikaM prati kAraNatvasya klaptatvena tenAnyathAsiddhatvAnna svargAdikaM prati nityakarmaNAM kAraNatvam, na ca pApakSayasya svargAdiphalajamane nityakarmaNAM vyApAratayA vyApAreNa tena vyApAriNAM nityakarmaNAM nAnyathAsiddhiriti vAcyam, yatra vyApAriNaH pramANAntarAvagatakAraNatvAnyathAnupapattyA vyApArasya kalpanaM tatraiva vyApAreNa vyApAriNo nAnyathAsiddhiH, yatra tu vyApAriNaH kAraNatvamantarA'pi vyApArasya kAraNatvaM klaptaM tatra vyApAreNa vyApAriNo'nyathAsiddhatvaM bhavatyeva, yathA "kAzImaraNAnmuktiH" [ ] ityatra " tameva viditvA'timRtyumeti, nAnyaH panthA vidyate'yanAya" [vA. saM.31.18.1 ityAdizratyA klaptakAraNatAkena tattvajJAmena vyApArabhUtenApi kAzImaraNasyAnyathAsiddhatvamiti pavamyAH prayojakatvamevArtha isyanyatra cintitam / nanvevamapi pratyavAyaprAgabhAvasya pApakSayavad niyatopasthitikatvAt pratibandhakAmAvavidhayA tasyApi svargAdikaM prati kAraNatvasya kluptatvAdekenAparasyAnyathAsiddhatvasya vaktumazakyatvAt pratyavAyaprAgabhAvo'stu nityakarmaNAM phalamityatastasya phalatvAbhAve hetUpadarzanAyokam - pratyavAyaprAgamAvasya cA'sAdhyatvAditi- asAdhyatvAdityasyAnutpAdyatvAdityarthaH, AdyakSaNasambandhazcotpattiH, sA'nAdikAlIne pratyavAyaprAgabhAve nAsti, nitye karmaNi kRte pratyavAyaprAgabhAvastiSThati, akRte ca tasmin na tiSThatItyevaM kSaimikajanyatvaM yadyapi asAdhye'pi pratyavAyaprAgabhAve sambhavati tathApi yaugikajanye pApakSaye nityakarmaphalatve sambhavati kSaimikajanyatvamupAdAya pratyavAyaprAgabhAvasya tatphalatvakalpanamanyAyyamevetyAzayaH / dharmeNa anuSThitanityAdikarmaNA / pApamapanudati pApaM vinAzayati nityAdikarmAnuSThAtA purussH| pApakSayarUpAtmazuddhikAraNatve karmaNaH zAstraM pramANayati-yogina iti-yogina ityuktyA yoginAM muktyarthinAM svargAdiphalAkAsA'bhAvAt tatkRtakarmaNAM pApakSayalakSaNAtmazuddhayarthatvamevetyAditam / teSAM svargAdiphalAkAkSA'bhAvAvagataye utkam-sahaM tyaktveti-strI-putra-dhanAdiviSayasambandhaM tyaktveti tadarthaH, yadi svargAdiphalAkAkSaNaM teSAM syAt tadA rAgAdilakSaNasambandhasyAvazyaMbhAvAt tattyAga eva nopapadyateti na svargAdiphalAkAGkSA teSAmityabhisandhiH / prakArAntareNAnuSThitakarmaNAM pApakSayasAdhanatvaM vyavasthApayati-yadveti / tametamiti-etam-anantarapUrvazrutidarzitasvarUpam , tamAtmAnam , vedAnuvacanema nirantarAbhyastavedavAkyena, brAhmaNAH brahmajJAnaparAyaNAH, vividiSanti vettumicchanti, viSidiSAnamtaraM jAnamtyapi, yakSena yajJAdikarmaNA, atrApi tametaM vividiSantItyasyAnvayaH / zrutyetyasya vidhaanaaditynenaanvyH| tasatphalasaMyukAnAmapi pratiniyatasvargAdiphalena saha janakatayA sambaddhAnAmapi / karmaNAM yjnyaadikrmnnaam| saMyogapRthaktvanyAyeneti-yatra saMyoga-pRthaktvanyAyaH pravartate, yaccAsya svarUpaM tadubhayamatraivAnantaraM spaSTIkRtam / vividiSAsaMyogasya vividiSayA samaM janakatAlakSaNasambandhasya / zAnasaMyogasya jJAnena samaM janakatAlakSaNasambandhasya / karma. bhiranuSThitairvividiSA jJAnaM vA kathaM syAdityapekSAyAmAha-tatreti-karmabhirvividiSAjanane jJAnajanane vetyarthaH / "antaHkaraNazuddhidvAram" ityasya sthAne " antaHkaraNazuddhiram " iti pATho yuktaH, vedAntimate Atmano nirliptatvAdantaHkaraNopAdhika 'eva puNya-pApasambandho na tu svata iti pApasambandhalakSaNA'zuddhirantaHkaraNasya, tattAdAtmyAdhyAsAdAtmAupyazuddha ityupacaryave, anuSThitakarmabhiH pApavigame pApApagamanalakSaNA zuddhirantaHkaraNasyaiva, tattAdAtmyAdhyAsAdAzmano'pi sA zuddhiriti, tathA cAntaHkaraNazuddhirvividiSAjanane jJAnajanane vA dvAra-vyApAro bhavati, pApavigamadvArA karmANi vividiSAM jJAnaM vA janayantItyarthaH, evaM ca anuSThitakarmabhirvizuddhAntaHkaraNa iti yaduktaM tad yukamevetyAzayaH / kutra saMyoga-pRthaktvanyAyaH pravartata' ityapekSAyAmAha-ekasyeti-ekasya karmaNa: pRthagvidhibhyAmubhayatve phaladvayasambandhavidhAnata ubhayarUpatve saMyoga-pRthaktvamiti myAyaH pravartata ityarthaH / saMyogapRthaktvaM kimityapekSAyAmAha-saMyoga iti| tatpRthaktvaM vidhibhinnatvam / ekasya Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNiyoM samato gyopdeshH| 55 nyAya:, saMyogo vidhistatpRthaktvamekasyobhayarUpatve heturiti tadarthaH, sadvi]diha tattatphalArthAnyapi karmANi tametamityAdivacanAd vividiSArthAni vedanArthAni vA dRSTavyAnIti / kathaM punaratra prakaraNAntaranyAyema na karmAntaratvam , prakaraNAntare ' prayojanAnyatvam ' ityatra hyetat siddham , yatra prakaraNAntaramanupAneya. guNazca tatra karmAntaratvam , ' sAyaM prAtarjuhoti [ ] ityAdau ' yadAhavanIye juhosi' [kaThazru-4] ityAdau [ca] karmAntaravidhivAraNAya vizeSaNadvayam , tadiha 'mAsamamihonaM juhoti' ___] ityatrevobhayasattvAt karmAntaratvaM durvAramiti cet ?, ucyate- na tAvadana yajJAdisaMbandho vidhiH 'juhoti' itivacchrayate, yenApUrva yajJAdirvidhIyate, kalpanAyAM tu lAghavam / 'jIvAtuH' karmAderekasya / ubhayarUpatve vibhinnaphalajanakatayobhayasvarUpatve / hetaH ekamapi karma yad vibhinnaphalajanakatvenobhayarUpaM tadvibhinnaphalavidhAyakavidhidvaividhyAdeva / iti evNsvruupH| tadarthaH saMyoga-pRthaktvamiti nyaaysyaarthH| upasaMharati-tadititasmAt , ekasya karmaNo vidhi-pRthaktvato vibhinnaphalajanakatvenobhayarUpatvAt / iha prakRte / tattatphalArthAnyapi pratiniyatasvasvaphalArthAnyapi / karmANi yajJAdIni karmANi / tametamityAdivacanAt tametaM vedAnuvacanena brAhmaNA vividiSanti yazena tapasA karmaNA nAzakenetyAdivacanAt / nanu darza-pUrNamAsAbhyAM svargakAmo yajetetyAdIni pratiniyataphalasambandhabodhakaprakaraNagatAni, tametamityAdivacanAni tu brahmamAtratattvAvabodhakaprakaraNagatAni, tathA ca vibhinna prakaraNapaThitatvena darza-pUrNamAsAbhyAM svargakAmo yajetetyAdividhivihitadarzAdikarmabhyo bhinnAnyeva tametamityAdividhivihitakarmANi vividiSAdyarthAnIti naikasyobhayarUpatvaM saMyoga-pRthaktvanyAyeneti zaGkate-kathaM punariti-asya na karmAntaratvamityanenAnvayaH, tathA ca prakRte karmAntaratvaM syAdevetyarthaH / prakaraNAntaranyAyena karmAntaratvaM kutra vyavasthApitamityapekSAyAmAha-prakaraNAntara itiprakaraNAntare 'prayojanAnyatvam' ityasya prakaraNAntare prayojanAnyatvam , ityevaM cihnita ullekhaH kartavyaH / ityatra evaMsvarUpamImAMsAdhikaraNe / etat karmAntaratvam, siddhaM vyavasthApitam / niruktAdhikaraNavicAramevAvedayati-yatreti / prakaraNAntaramiti anupAdeyaguNazceti vizeSaNadvayavyAvRttimupadarzayati-sAyamiti-"sAyaM prAtarjuhoti" ityasya sthAne " sAyaM juhoti prAtarjuhoti" iti pATho yuktaH / ekasminneva prakaraNe sAyaM juhotIti prAtarjuhotIti ca paThitamasti, tatra sandhyAkAlInahavanataH prAtaHkAlInahavane na kazcid guNo'dhiko'sti yena yadeva prAtaHkAle kriyate havanaM tatraiva guNAntaravidhAyaka vidhyantaraM syAdato'nupAdeyaguNatvAt prAtaHkAlInahavanato'nyadeva sAyaMkAlInaM havanamityevaM karmAntaratvaM mA prasAkSIdityetadartha-prakaraNAntaramiti,-" sAyaM prAtarjuhoti" ityasya sthAne " sAyaM juhoti prAtarjuhoti " itipATho yuktaH, evaM ca prakaraNAntarAbhAvAdekameva hvnkaalviklpsttreyaashyH| sAyaM juhotItyAdi yatprakaraNe paThitaM tadanyaprakaraNa eva yadAhavanIye juhotIti paThitam , tathA ca prakaraNAntaratvAt sAyaMkAlInahavanata AhavanIyAgnyadhikaraNakavanasya karmAntaratvaM prasaktamiti tadvAraNAya anupAdeyaguNazceti dvitIya vizeSaNam , evaM cAhavanIyAgnyadhikaraNakatvalakSaNo guNo'tropAdeya ityanupAdeyaguNatvAbhAvAna karmAntaratvam, kintu yadeva havanaM sandhyAkAlAdau kriyate tatraivAhavanIyAdhikaraNakatvalakSaNo guNo vidhIyata iti / praSTA svAbhipretamupasaMharati-taditi-tat- tasmAt , prakaraNAntarapaThitatvAdanumAdevaguNatvAca / iha prakRte, asya ubhayasaravAdityanenAnvayaH / mAsamagnihotraM juhotItyatravati- sAyaM juho. tItyAdi yatprakaraNe paThitaM tadanyaprakaraNe mAsamagnihotraM juhotIti prakaraNAntaramasti, guNAntaraM ca na kiJcidupAdeyamityanubhAdeyaguNazcAstItyevamubhayasattvAd yathA tasya karmAntaratvaM tathA darza-pUrNamAsaMprakaraNabhinnaprakaraNagatatvAdanupAdeyaguNatvAcca sametamityAdivacanavihitasya yajJAdikarmaNaH karmAntaratvaM vArayitumazakyamityarthaH / samAdhatta-ucyata iti / natraH zrayata ityanenAnvayaH / " yajJAdisaMbanyo" ityasya sthAne " yajJAdisambaddho" iti pATho yuktaH / juhotItivaditinuhotIsatra hudhAtvarthahavanakriyAsaMbaddha AkhyAtArthavidhiryathA vacanena pratipAdyate na tathA tametamityatra yajJAdisaMbaddho vidhi. maMcanena pratipAdyata ityarthaH / tarhi vacanAntaraprAptayajJAdervividiSAdisaMyogamAtravidhikalpanA kutaH samAgatetyata AhakalpanAyAM sviti-"kalpanAyAM tu lAghavam / 'jIvAtuH' ityasya sthAne " kalpanAyAM tu lApavaM jIvAtaH " Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 325 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samajhar3ato nyopdeshH| iti, AkhyAtAsamAnAdhikaraNavyavahitaparAmarzasamarthasubantaparAmRSTAnAM karmaNAM phalasaMvandhamAtravidhAnopapattau nAnyat kalpayituM yuktam , AkhyAtasamAnAdhikaraNo hi mAsamanihotramiti zabdastatparatantratvAnna vyavahitamityagnihotraM parAmRzati, yajJenetyAdisubantastvAkhyAtasamAnAdhikaraNo. vyavahitaparAmarza samartha iti paramArthaH / nanu kimatra pazukAmasyodbhiJcitrAdiSviva vividiSAdikAmasya yajJAdiSu bhinnapAkyopAttatvAd vikalpaH ?,yathA-dadhyAdInAmagnihotrahome, uta svargakAmasyAgneyAdiSviva samuccayaH 1 iti cet ? ana tvekavAkyopAttatvAd darzAdivat samuccayaH / tatra kathamekavAkyateti vicAryate- arthaikatvA iti pATho yuktaH, kalpanAyAM tu vacanAntaraprAptayajJAdervividiSAdisaMyogamAtravidhikalpanAyAM punaH, lAghavam atirikayajJAditatphalavividiSAdisaMyogavidhidvayakalpanApekSayA vacanAntaraprAptasya yajJAdikarmaNaH kevalavividiSAdiphalasaMyogavidhikalpane lAghavaM suvyakameva, jIvAtuH jIvanaM pramANasahakArIti yAvat / nanvanyatrApi vacanAntaraprAptasyaiva karmaNaH phalavizeSasambandhamAtravidhAnaM lAghavAdupeyatAm , netthaM cet kimapi vinigamakamupadarzanIyamityata Aha-AkhyAteti- AkhyAtAsamAnAdhikaraNo vyavahitaparAmarzasamarthazca yaH subantastatparAmRSTAnAmityevamanvayagamanikA / mAsamagnihotraM juhotItyAdau, nedaM vinigamakamatastatra karmAntaravidhAnamityupadarzayati-AkhyAtasamAnAdhikaraNo hIti-hi- yataH, mAsamaMgnihotramiti zanda AkhyAtasamAnAdhikaraNaH, juhotItyAkhyAtapadapratipAdyahavanAbhitramAsAdhikaraNakAgnihotrarUpArthakatvAt tathA / kathamAkhyAtasamAnAdhikaraNa ityapekSAyAmAha- tatparatantratvAditi- juhotItyAkhyAtaparatantratvAt , ata evAgnihotramapi na vyavahitamityavyavahitasyAgnihotrasya parAmarzaka mAsamagnihotramiti zabdo na vyavahitaparAmarzasamartha iti niruktavinigamakAbhAvAna tatra phalasambandhamAtravidhAnaM kintu karmAntarasyApi vidhAnamityarthaH / prakRte tu nirukkavinigamakasattvAt phalasambandhamAtra. vidhAnamityAha-yakSenetyAdIti-"yakSenetyAdisubantastvAkhyAtasamAnAdhikaraNo" ityasya sthAne "yajJenetyAdi. subantastvAkhyAtAsamAnAdhikaraNo" iti pAThaH samIcInaH, AkhyAtapadamatra vividiSantIti, tatpratipAdyaM na yajJAdi, kintu vividiSeti AkhyAtapratipAdyArthApratipAdakatvAd yajJenetyAdizabdasyAkhyAtAsAmAnAdhikaraNyam , vyavahitaM yad darza-pUrNamAsAbhyAM yajetetyAdivacanapratipAdyaM darzAdi tasya parAmarze samartho'pIti tatparAmRSTAnAM darzAdikarmaNAM phalasambandhamAtravidhAnam / iti paramArthaH evaMsvarUpo'tra vaastviko'rthH| nanu tametamiti vacane yajJena dAnena tapasetyanena phalAntarajanakatayA vihitAnA darzAdiyaza-dAna-tapasAmazeSANAM parAmarze vividiSAdikAmasteSAmanyatamaM kazcanaikaM yajJaM dAnaM tapo vA'nutiSThan vividiSAdiphalamAsAdayati kim ?, yathA'gnihotrahomaM kenacid dadhyAyekenAnutiSThan tatphalamAsAdayatIti vikalpo'trAbhipretaH, kiM vA svargakAma AneyAdiSaTkamanutiSThanneva tatphalamAsAdayati yathA, tathA vividiSAdikAmo yajJa-dAnAdikaM sarvamanutiSThaleva tatphalamAsAdayatIti AgneyAdisamuccayavad yajJa-dAnAdisamuccayo'bhipretaH ? iti praznayati-nanviti / kimotyasya vikalpa ityanena samuccaya ityanena caanvyH| uddhizcitrAdiSviveti-"pazukAma udbhidA yajeta [..] iti "pazukAmazcitrayA yajeta" ityAdiminnavAkyopAttatvAd udbhidyAga-citrAyAgAdiSu pazukAmasya yathA vikalpa:- udbhidyAga-citrAyAgAdInAM madhyAdekamanutiSThannapi pazukAma iSTaphalamavApnoti tathA yajJena dAnena tapaseti bhinnavAkyopAttatvAd yajJAdiSu vikalpa:yajJAdInAM madhyAdekamanutiSThannapi vividiSAdikAma issttphlmnubhvtiityrthH| vikalpe dRSTAntamAha-yatheti-atra "yathA vA" iti pATho bhavitumarhati / dvitiiypkssmaavedyti-uteti| AgneyAdiSviveti-darza-pUrNamAsAbhyAM svargakAmo yajetetyatra dazai- amAvAsyAyAM kriyamANaM yajJatrayaM darzayAga iti kathyate, pUrNimAyAM kriyamANaM yajJatrayaM paurNamAsayAga. iti kathyate, tataH SaDbhyo darzapaurNamAsanAmadheyebhyo yAgebhyaH svargakAmasya svargo bhavati, na tu tanmadhyAdekaikasmAdAmeyAdiyAgAt svargaphalamupajAyate, tatra mImAMsakAnAmiyaM prakriyA- darza kriyamANayAgatrayamadhyAdekaikasmAd yAgAdekamapUrvamutpadyata iti tadapUrvatritayamajhApUrvamiti kathyate, samuditebhyazca tribhyo yAgebhya ekamapUrvamutpadyate tadapUrva pradhAnApUrvamucyate, evaM pUrNimA kriyamANayAgatrayAt pratyekamapUrvatrayamupajAyate tadapUrvamaGgApUrvazabdavyapadezyam, samuditAca yAgatrayAdekamapUrvamupajAyate tadapUrva pradhAnApUrvamucyate, AbhyAM ca pradhAnApUrvAbhyAM yajJAntakriyamANadakSiNAdAnajanyAjApUrvasahakRtAbhyAmekamapUrvamujjayate tadapUrva paramApUrvamucyate, tadeva paramApUrva svargAdiphalamupajanayatIti svargAdiphalaM janayitvaiva vinazyatIti, evaM ca svargakAmasyA Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samajhar3ato gayoparemA / 327 dekavAkyam , yathA- ' agnihotraM juhoti' [taittarIyasaMhitA 1. 5. 9.] iti, * aruNayaikahAyamyA' [ ] ityAdau tu satyapyAruNyArthabhede viziSTArthavidhAnAd viziSTArthekatvenaikavAkyatvam , satyapi ca viziSTavidhAnasya gauravaprastatve agatyA tadAzrayaNam , kriyAyAH prakaraNAntaraprAptau hi vizeSaNamAtravidhAnam , yathA- " danA juhoti" [ ] iti guNavidhau, tatrApyekameva. vizeSaNaM vidhAtuM zakyate, nAnekam , vAkyabhedaprasaGgAt , aprAptA hi kriyAne kavizeSaNAnyupasagRhantI viziSTA meyAdiyAgeSu SaTsu darza-paurNamAsazabdAbhidheyeSu yathA samuccayaH, samuccitAdevAneyAdiyAgaSadakAt svargaphalaM bhavati, tathA vividiSAdikAmasya yajJadAnAdiSu samuccayaH, . samuditebhya evaM yajJadAnAdibhyo vividiSAdiphalaniSpattirityarthaH / yazena vividiSanti dAnena vividiSanti tapasA vividiSantItyeva bhinnavAkyopAttatvAd yajJAdiSu vikalpa iti pakSo nAtrA: bhimataH kintvekavAkyopAttatvAd yajJAdiSu samuccaya eva. yathA''gneyAdiSu SaTsa yAgeSu darzAyekavAkyopAttatvA iti samAdhatte- atra sviti / nanu yajJena vividiSanti dAnena vividiSantItyevaM bhinnavAkyopAttatve spaSTaM pratIyamAne kathamekavAkyopAttatvaM yajJAdiSu zraddheyamityAkAlAmutthApya tatparihAramupadarzayati-tatreti- yajJenetyAdivAkya ityarthaH / iti evamAkAlAyAM satyAm / vicAryate tadAkAhAparihAro vicAraviSayo bhavati / vicArasvarUpamupadarzayati- arthakatvAdi. tyAdi-vividiSAdiphalalakSaNAyakatvAd yajJena vividiSantItyAdivAkyAnyekavAkyaM yajJadAnAdisamuditajanyavividiSAdiphalamekamevAtra vidhIyata itmekavAkyamiti yAvat / anyatrApyarthaikatvAdevaikavAkyamityAvedayituM dRSTAntamAha-yatheti-agnihotramiti dvitIyAntamagnihotreNeti tRtIyAntaparyavasitam, yataH phalasambaddhakarmabodhakavidhau dvividhA bhAvanA- ArthI bhAvanA zAbdI bhAvanA ceti, dvividhA'pi bhAvanA-karmAkAkSA, karaNAkAkSA, itikartavyatAkAkSetyevaM trividhAkAkSAvatI, tatra karmAkAkSayA kiM bhAvayedityevaMrUpayA yasya karmaNo yat phalaM tadA bhAvanAyAmanveti, yathA- darza-pUrNamAsAbhyAM.. svargakAmo yajetetyatra kiM bhAvayedityAkAkSAyAM svarga bhAvayediti, karaNAkAkSayA tu kena bhAvayedityevaMrUpayA yajJAdikarmakaraNatayA''rthIbhAvanAyAmanveti, yathA-tatraiva kena bhAvayedityAkAGkSAyAM darza-pUrNamAsayAgAbhyAM bhAvayediti, itikartavyatAkAkSayA ca kathaM bhAvayedityevaMrUpayA yajJAdikarmasvarUpaM yena prakAreNa sampadyate tatrAnveti, yathA-darzAdisthala eva kathaM bhAvayedityAkAkSAyAM samidAdibhirbhAvayediti, tathA ca samidAdibhiH sampadyamAnAbhyAM darza-pUrNamAsayAgAbhyAM svarga bhAvayedityevaM pratIyamAnA puruSaprayatnarUpA''rthI bhAvanA nirAkAkSA bhavatIti, zAbdIbhAvanAyAM ca karmAkAkSayA puruSaprayatnarUpA''rthI bhAvanaivAnveti, yathA svargakarmaka-yAgakaraNaka-samidAdItikartavyatAkaprayatnaM bhAvayediti, prayatnaM prati ca balavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatve sati kRtisAdhyatAjJAnaM kAraNam, tacca liGgAdividhijJAnAdeveti kena prayatna bhAvayediti karaNAkAkSAyAM vidhijanya jJAnAditi vidhijanyajJAnaM tatra karaNatayA'nveti, svargAdikarmakaprayatnaH prazaMsAmita eva puruSeNAdriyata iti kathamuktaprayatnaM bhAvayeditItikartavyatAkAkSAyAM darzAdiprazaMsakArthavAda itikartavyatayA tatrAnvetIti, evaM cAgnihotrahomasya karaNatayaivArthIbhAvanAyAmanvaya iti tasya karaNasvabodhikA tRtIyaiva tadvAcakapadottaraM bhavitumarhatIti agnihotramiti dvitIyA tRtIyAsthAna eveti / anyatrApyarthaMkatvAdekavAkyatve dRSTAntAntaramAha- aruNayakahAyanyeti"ruNyArthabhede " ityasya sthAne " ruNyAdyarthabhede " iti pATho yuktaH, aruNayaikahAyanyA gavA somaM krINAtItyatra somayAge upayuktAyAH somalatAyAH krayaH kartavyaH, na tu svayameva prAptayA somalatayA somayAgaH kriyate, tatra somakraya AruNyakaraNaka ekahAyanakaraNako gokaraNaka ityevaM vidhAne AruNyAdyarthasya bhedenArthakatvAbhAvAdekavAkyatvaM na syAdatastatrAruNyaviziSTaikahAyanatvaviziSTagokaraNakasomakrayavidhAnamiti tatrApi viziSTArthasyaikatvenaikavAkyatvamityarthaH / nanu pRthaka pRthaga AruNyakaraNakasomakrayaNAdividhAnApekSayA AruNyAdiviziSTagokaraNakasomakrayaNavidhAne gauravamityata Aha- satyapIti / agatyeti-pRthagevAruNyAdividhAne vAkyabhedaprasako duSparihara iti tatparihAre gtyntraabhaavenetyrthH| tadAzrayaNaM gauravaprastasyApi viziSTavidhAnasyAzrayaNam / nanu tatra yadi viziSTavidhAnaM tarhi yatrApi vizeSaNamAtravidhAnaM tatrApi viziSTavidhAnamevAstvityata Aha-kriyAyA iti-viziSTavidhAne vizeSaNa-vizeSyayorubhayorapi viziSTasvarUpasanniviSTatayA vidhAnaM prAmoti, vidhAnaM cAprAptasyaiva bhavati. na tu prAptasyeti vizeSyIbhUtAyAH kriyAyAH prakaraNAntaraprAptau satyA. Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalahato nayopadezaH / vidhAtuM zakyA, prAptAyAM tu tasyAmanekArthavidhAne vidhipratyayAvRttilakSaNo vAkyabhedaH prasajyate / na ca yadaprameva prajAyata" "yavasAyaM juhoti" "jAtaputraH kRSNakezAnI nAdadhIte"[..] tatra ca karmAnuvAdena guNadvayavidhAne'pyekavAkyavannAnupapattiH, pUrvatra " agnijyotiryoteragniH svAhA" [ taittarIyAraNyaka 1. 10.] iti mantravarNaprAptatvAdaneH prajApatimAtravidhAnam, uttaratra ca jAtaputrakRSNakezapadadvayopalakSitAvasthAvizeSasyAdhAnAnuvAdena vidhAnamityevaM vAkyabhedanirAkaraNAt, tadidamuktam- " prApte karmaNi nAneko, vidhAtuM zakyate guNaH " [ ] iti, atra ca karmaNItyupalakSaNaM prAptamAtramuddizyAnekavidhAnasyAzakyatvAt , ata eva " prahasaMmArTi" [ ] ityatra grahodezenaikatva-saMmArgayorvidhAne vAkyabhedaH, ekodezenAnekavidhAnavadanekoddezenaikavidhAnamadhya vizeSaNamAtrasyaivAnyato'prAptasya vidhAnaM yuktamityarthaH / tatra dRSTAntamAha- yatheti / guNavidhI dadhidravyarUpaguNavidhAne, dadhnA juhotItyatra homakriyAyA agnihotraM juhotItyanena prAptatvAt tatra karaNatayA dadhiguNasyaiva vidhAnamityarthaH / tatrApi prakaraNAntaraprAptakriyAyAM guNamAtravidhAnasthale'pi / nAnakamiti- anekaM vizeSaNaM vidhAtuM na zakyata ityrthH| tatra hetumAha-vAkyabhedaprasaGgAditi / kathaM vAkyabhedaprasaGga ityapekSAyAmAha- aprAptA hIti- hi- yt:| anekavizeSaNAnyupasaMgRhantI viziSTasvasvarUpasanniviSTatayA'nekavizeSaNAni sagRhNantI satI / viziSTA anekavizeSaNaviziSTA, vidhAtaM zakyeti- tadvidhAne ekasyaiva viziSTasya vidhAnamityekArthatvAnna vAkyabhedaprasaGga iti / prAptAyAM tu prakaraNAntaraprAptAyAM punH| tasyAM kriyAyAm / vidhipratyayAvRttilakSaNaH yAvanto guNA vidheyAstAvanto vidhipratyayAstasmin vAkye na santi, kintveka evaM vidhipratyayo vidyate, sa caikatraivopakSINa iti guNAntaravidhAnAya tasyAvRttirabhyAsaH punastatpaThanaM tallakSaNastatsvarUpaH, atastadbhayAt prAptAyAM kriyAyAmekasyaiva guNasya vidhaanmityaashyH| tatra zaGkAmutthApyApahastayati-na ceti / " yadagrameva prajAyata" "yavasAyaM juhoti" " jAtaputraH kRSNakezAnI nAdadhIte tatra ca" ityasya sthAne " yadagnaye ca prajApataye ca sAyaM juhoti" ityatra " jAtaputraH kRSNakezo'gnInAdadhIta ityatra ca" iti pATho yuktaH / karmAnuvAdena sandhyAkAlInahavanakarmAnuvAdana, agnyAdhAnakarmAnuvAdena ca / guNadvayavidhAne'pi agni-prajApatidevatArUpaguNadvayavidhAne, jAtaputratva-kRSNakezAgratvalakSaNaguNadvayavidhAne'pi ca / ekavAkyavat yathaikavAkyaM tathA / nAnupapattiH, anyatrApi prAptakarmAnuvAdanAnekaguNavidhAne ekavAkyaM naanuppnnm| niSedhe hetumAhapUrvatreti-yadagnaye ca prajApataye ca juhotItyatratyarthaH / "jyoteragniH" ityasya sthAne "jyotiragniH" iti pAThaH samyak / iti evaMsvarUpeya'thaH / agnijyotirityAdimantrasyAgnirUpadevatAprakAzanasAmarthyAt tata evAgneH prAptatvAnna tasya kintu prajApatirUpadevatAmAtrasya vidhAnam / uttaratra ca jAtaputraH kRSNakezo'gnInAdadhItetyatra ca / avasthAvizeSasyetijAtaputratvaM vRddhAvasthAyAmapi sambhavati na tu kRSNakezAgratvamiti vizeSasyaM yuvAvasthAlakSaNasya vidhAnam , tathA ca yuvAvasthaH puruSo'gnInAdadhItatyevaM paryavasite agnyAdhAnAnuvAdenAvasthAvizeSasya vidhAnamityarthaH / ityevam uktaprakAreNaikasya vidhAnataH / uktArthe mImAMsAsammatimupadarzayati-tadidamuktamiti / prApta karmaNIti- "prApte karmaNi nAneko vidhAtuM zakyate guNaH / aprApte tu vidhIyante bahavo'pyekayatnataH // 1 // " iti sampUrNa padyam , atra prApte karmaNyaneko guNo vidhAtuM na zakyaH, aprApte tu bahavo'pyekayatnato vidhIyante' ityanvayaH, arthastu vyakta eva / atra ceti-prApte karmaNIti padye cetyrthH| karmaNItyupalakSaNaM karmapadena karma-tadbhinnayorubhayorapi grahaNam / tatra hetumAha-prAptamAtramitiprAptamAtraM yat kimapi karmasvarUpaM guNAdisvarUpa vA taduddezenAnekavidhAne vidhyAvRttilakSaNo vAkyabhedaH prasajyata eveti tadbhayAdanakavidhAnasyAzakyatvAdityarthaH / ata eva karmaNItyasyopalakSaNatvena prAptamAtramuddizyAnekavidhAnasyAzakyatvAdeva / "grahasaMmASTi" ityasya sthAne " grahaM saMmArTi ' iti pAThaH samyaga, graho nAma yajJopayogo pAtravizeSaH, ahaM saMmASTItyatra prahapadottaradvitIyakavacanena grahagataikatvasya vivakSitatve ekatvaviziSTasya grahasyaiva sammAjane'pUrvotpattirna tu sarvasya prahasya, evaM ca grahe prApte ekatva-saMmArjanayorubhayorapyaprAptatvAd vidhAne vAkyabhedaH prApnoti tato na prahagataikatvaM Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyA samalato nyopdeshH| 329 aaaaaaaamanna zakyam , yathAtraivaikatvagrahodezena saMmArgavidhAnam ta[diha " tametam " [ patra- ] ityAdividhau na tAvadaruNAdivAkyavadekaviziSTakriyAbodhakatvam , asaMbhavAdanaGgIkArAca, nApi " danA juhoti" itivat kasyAJcit kriyAyAmekavizeSaNavidhAnam , uktahetoreva, yajJa-dAnAdInyuddizya vividiSA. phalasaMbandhavidhAne ekatvagrahoddezena saMmArgavidhAnavad vividiSAphalamuddizya yajJa-dAnAdividhAne ca prahoddezenaikatvasaMmArgavidhAnavat kathaM na vAkyabhedaH 1, atha " darza-paurNamAsAbhyAM svargakAmo yajeta" [ ] ityatraikasvarNoddezena darza-paurNamAsyAtmakAnekayAgavidhAnavad vividiSodezena yajha.. dAnAdyanekavidhAne na vAkyabheda iti cet ? na- tatra hi darzapUrNamAsapadena na kAlavidhAnam , utpattivAkyaireva prAptatvAt , ato darza-pUrNamAsapadaM tatprakhyanyAyasiddhaM nAmadheyam , tatprakhyaM cAnyazAstram , yathA-" agnihotraM juhoti" ityatra mantravarNenAmeH prAptatvAnnAgnidevatAvidhiH, kintu nAmadheyaM tathAtra vivakSitamiti sarvasya yajJopayogino prahazabdavyapadezyasya pAtrasya saMmArjanaM nyAyyam / yathA caikoddezenAnekavidhAnaM vAkyabheda. mayAdazakyaM tathA'nekoddezenekavidhAnamapi, yata ekavidhAvekasyaivoddezyatvamevaM caikamuddizya yasyaikasya vidhAnaM tasyaiva punaranyamuddizyApi vidhAnamiti vidhyAvRttilakSaNo vAkyabhedaH syAdevetyAha-ekoddezeneti / tatra dRSTAntamAha- yatheti / atraiva ahaM saMmAItyatraiva / saMmArgavidhAnamityanantaramazakyamityanuSajanIyam / uktamartha prakRte sajhamayannAha-tadiheti / ihetyasyaiva spaSTIkaraNa-tametamityAdividhAviti- tametaM vedAnuvacanena brAhmaNA vividiSanti yajJena dAnena tapasA'nAzakeneti vidhAvItyarthaH / aruNAdivAkyavaditi-aruNayaikahAyanyA gavA somaM krINAtItyatra yathA AruNyAyekaviziSTagokaraNakasomakraya. vidhAnaM na sambhavati tathA tametamityAdividhau naikaviziSTakriyAvidhAnamato naikaviziSTakriyAbodhakatvamityarthaH / ekaviziSTakriyAbodhakatvAbhAve hetumupadarzayati-asaMbhavAditi- yajJena dAnenetyAdinA yajJa-dAnAdikriyAlakSaNAnekavizeSaNeSu samAnayogakSemeSu satsu tanmadhyAdekameva kizcana vizeSaNamupAdAya tadviziSTavividiSAkriyAbodhakatvasya tametamityAdAvasambhavAt , yadeva vizeSaNaM nopAdIyate tasyaivokavidhAvupAdAnavaiyarthyamanuSajyata ityata ekaviziSTakriyAvidhAnaM na smbhvtiityaashyH| yadi ca kathaJcidekaviziSTakriyAbodhakatvaM sambhAvyeta tadA'pyAha-anaGgIkArAceti-tametamityAdivacanasyaikaviziSTakriyAbodhakatvasyAnabhyupagamAcetyarthaH / nApi dadhnA juhotItyAdivaditi- dadhnA juhotItyatra homAnuvAdenakasya dadhno guNasya yathA vidhAna tathA prakRte'pi * kasyAzcit kriyAyAmekavizeSaNavidhAnamityapi netyarthaH / niSedhe hetumAha- uktahetoreveti- asaMbhavAdanaGgIkArAdeva cetyarthaH / anekoddezernekavidhAnamapi vAkyabhedabhayAnna saMbhavati prakRte ityAha-yakSa-dAnAdInyuddizyeti / vividiSAphalasaMbandhavidhAne ityasya kathaM na vAkyameda ityanenAnvayaH, kathaM na vAkyabhedaH? syAdebetyarthaH / anekoddezenekavidhAne vAkyabhedaprasazasya dRSTAntamAha-ekatvagrahoddezeneti- ekatvagrahobhayoddezena sammArjanasyaikasya vidhAne yathA vAkyabhedastathetyarthaH / prakRte ekamuddizyAnekavidhAne'pi vAkyabhedaprasaGga ityAha-vividiSAphalamuddizyeti / yaza-dAnAdividhAne cetyasyApi kathaM na vAkyameda itynenaanvyH| tatra dRSTAntamAha- grahoizeneti-prahamuddizyaikatva-saMmArjanayorvidhAne yathA vAkyabhedastathetyarthaH / ekaphaloddezenAnekakriyAvidhAne'pi prakRte na vAkyameda iti sadRSTAntamAzAve- atheti / samA hi yataH, tatra darza-paurNamAsAbhyAM yajetetyatra / ma kAlavidhAnaM yAgoddezena nAmAvAsyApUrNimAlakSaNakAlavidhAnam / tatra hetumAha-utpattivAkyareveti- dravyaM devatA ca yAgasvarUpa, tad yadvAkye pratipAdyate tadutpattivAkyam , darzapaurNamAsasthale SaTa yazAH, tatasteSAmutpattivAkyAnyapi SaDitisatpattivAkyairiti bahuvacanam / prAptatvAt kAlasya prAptatvAt / ataH darza-pUrNamAsapadena kaalvidhaanaabhaavtH| tatpakhyeti-tatprakAzakAnyazAstratastasya prAptau tatpratipAdakatayAsvabhAsamAnazabdo na tadvidhAyakaH kintu nAmadheya iti ttprkhynyaayaanugmnikaa| tatprakhyanyAyetyatra tatprakhyaM kimityapekSAyAmAha- tatprakhyaM cAnyazAstramiti / tatprakhyanyAyasiddhaM nAmadheyamiti dRSTAntoddhATanena spayaSTati-yatheti / nAgnidevatAvidhiH homoddezena nAgnisvarUpadevatAyA vidhAnam , tarhi agnihotramiti padaM kimarthamiti pRcchati-kinviti / uttarayati nAmadheyamiti- homavizaSasya nAmadheyaM saMjJA agnihotramiti padam / tathA evam / atra darza-pUrNamAsAbhyAM Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiAlI-vAziNItaraNibhyAM samalAyo nayogakA / draSTavyam / tathA ca darzapaurNamAsanAmavegrasamAnAdhikaraNaikagrajatipadAbhihitAnAM SaNNAmapti yAgAnaM phaloddezena vidhAne na vAkyabhedA, yathA- " brIhibhiryajeta' [ ] ityatraikapadAnAM brIhINAM yAgorezena vidhI, atra hi prApte'pi karmaNi brIhitabahutvaviziSTekakArakaM vidhIyate, " citrayA prajeta" [ tai. saM. 2. ] ityatra saMbhavatyapi citratvastrItvaviziSTaikakArakavidhAne gaura: vAnnAmadheyAbhayapAm , vadevaM brIhivAkyatulyavAd darza-saurNamAsIbhyAmityAdAvekapadopAcalAna vAkya: bhevA, vividiSantItyatra tu bhinnapadopAcAnAM yajJAdInAM bhinna kArakavatAM ca na brIhivAkyatulyatA, " madhyamAstAnagnaye dAne" [ ] ityAdau tu satyapi bhede sAmAnAdhikaraNyena pratiH pAditaM viziSTadevatAkArakamekameveti na vAkyabhedaH, " gralena dAnena " [ patra- . ] iti tu na sAmAnAdhikaraNyamasti / tasmAdekavidhAne anyAvidhAnAdekasyAtmapadasya zrotavyAdivAkyeSvanu: svargakAmo yajetetyatra, tattatkAlavihitAnAM SaNNA yajJavizeSANAM darza-pUrNamAsapadaM nAmadhayamiti jJAtavyamityarthaH / tathA na SaNNAmapi yajJAnAM darza-pUrNamAsaikapadAbhidheyatve vyavasthite ca / tatra darza-pUrNamAsAbhyAM svargakAmo yajetetyatra / darzatidarzapaurNamAsanAmadheyasamAnAdhikaraNaM yadekaM yajavipadaM tenAbhihitAnAmityarthaH, bhinnapadAbhihitAnAM bhinnatve sati bahUnAmekaphaloddezena vidhAne vAkyabhedo bhavet , bahUnAmapi caikapadopAttatvejaikatve ekIbhUtasya bahorapyekaphalodezena vidhAne na vAkyabheda ityaashyH| ekapadopAsAnAM bahUnAmekoddezena vidhAne vAkyabhedAbhAve dRSTAntamAha- yatheti / ekapadopAttAvAM vrIhisvarUpaikapadAbhihitAnAm / vidhAvityanantaraM na vAkyabheda ityanuSajyate / atra vriihibhiryjetetytr| hi ytH| prApte'pi karmaNi vacanAntaravihite'pi yAgalakSaNakarmaNi / badahaveti-vrIhiniSThabahutvetyarthaH / nanvevaM citrayA yajetetyatrApti citratvastrItvaviziSTakakArakavidhAnaM saMbhavatIti tadeva kimiti nAjIkriyate, kimartha citrApadasya yAgavizeSanAmadheyatvamurIkriyata ityata Aha-citrayA yajetetyatreti / evaM ca darza-pUrNamAsAbhyAM svargakAmo yajetetyatraikrayajatipadopAttAnAM SaNNAmapi yajJAnAmekasvargaphalodezena vidhAne na vAkyabhedaH, prakRte tu yajJadAnAdInAM bhinnapadopAtrAnAM vibhinatRtIyAvibhaktibodhyakaraNatvalakSaNabhinnakArakavatAM vividiSAlakSaNaikaphaloddezena vidhAne'pi vAkyabhedaH syAdevetyupasaMharati- tadevamiti / vrIhivAkyatulyatvAditi- brohibhiryajeteti vAkye yathA brIhisvarUpaikapadopAttatvaM bahUnAM vrIhINAM tathA darzapUrNamAsAbhyAM yajetetyatrApyekayajatipadopAttatvaM SaNNAmapi yAgAnAmityevaM brIhivAkyatulyatvAdityarthaH / prakRte tu naivamityupadarzayati-vividiSantItyatra viti / yajJAdInAmityatrAdipadAd dAnAdInAmupagrahaH / kacit kriyAdisvarUpabhede'pti devatAkArakaikyAdekatvamiti na vAkyabheda ityupadarzayati- ye madhyamA iti - triH prathamAM triruttamAM trirmadhyamAmanvAhetyevaM kriyAntare prazramAdInAmRvAM trirAvRttyA vidhAnAt tatra dAtRnAmakAgnidevatAyai madhyamAnAmnAmanekeSAmRcAM vidhAne'pi agnase dAtre iti sAmAnAdhikaraNyena pratipAditaM dAtRtvaviziSTAgnidevatAlakSaNasaMpradAnakArakamekameveti ye madhyamA ityatra na vAkyabheda ityarthaH / vibhinna pravRttinimittakapadAnAmabhedenakAryAnvitasvArthapratipAdakatvaM sAmAnAdhikaraNyam , taccAgnaye dAne ityatra samasti, yajJena dAnenatyatra tu na yajJapadArthasya yAgasya dAnamadArthe dAne'bhedenAnvaya iti na sAmAnAdhikaraNyamato na viziSTakArakamekamiti vAkyabhedaH syAdevetyAha- yona dAneta iti sviti / prakRte vAkyabhedaH syAdeveti saGgamayatitasmAditi / yatraikavAkye ekavidhAne'pyanyavidhAnaM yatra dRzyate tatra ca bhavati vAkyabhedaH, yathA- "zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH sAkSAtkartavyaH" [bRhadAraNyake 2. 4. 5.] ityatra zravaNavidhAne'pi mananAdividhAna ityAhU-pakasyati / "tusaGga" ityasya sthAne "nuSA" iti pATho yukaH, zrotavya ityetAvanmAtrazravaNe uddezyavAcakapadAbhAvAt kamuddizya zravaNavidhAnam, evaM mantavya ityAdAvapi, AtmapadasyAnuSale tu AtmA zrotavyaH, AtmA mantavyaH, AtmA nididhyAsitavyaH, AtmA sAkSAtkartavya ityevaM pratyekamAtmapadAnuSaGgAd yathA vAkyabhedastathA prakRte'pi yajJeca vividviSanti dAnena vividiSanti tapasA vividiSantItyevaM pratyekaM vividiSantIti padasyAnuSazAd vidhyAvRttilakSaNo vAkyabhedaH syAdevetyarthaH / yat tu pUrvamuktam-"atra nekavAkmopAttatvAd darzAdivat samuccayaH" iti, natra pRcchati-kathaM naI samAdhaya iti / uttarapatiucyata iti / "aruNayA krINAti vA samAkrINAti" ityasya sthAne "aruNayA somaM krINAti gavA somaM krINAti" Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNinyA samatoM yopdeshH| 331 saGgavadekasya vividiSantipadasya yajJenetyAdau pratyekamanuSaGgAviha vAkyabhedo vidhyAvRttilakSaNaH / kathaM tarhi samuccayaH ? ucyate- " aruNayA krINAti vA samAkrINAti " [ ] ityAdibhinnavAkyavihitAnAmapi somaprAptyarthAnAM kriyANAmiva saMbhavatsamuccaye yajJAdInAM parikalpitAntaHkaraNazuddhivArANAM bhaviSyati, " aruNayA " ityAdayo hi niyamavidhayaH, tatra cArthikItaranivRttiriti * aruNAphAyaNaiva somaM bhAvayed ' ityAdirathaH phalitaH, sa ca nityavat samuccayeM nopapadyata iti saMbhavatsamucaMyo'yam , na caivaM dadhyAdiSu kathaM nAyamityAzaGkanIyam , tatra hImani pattArasyaikenaiva siddheH, "aruNayA" ityAdau tu krayavidhedRSTArthatvAdekenaiva krayeNAnatisiddhau niyamavidhitvavat , anyathA tu pratyekAvagataM niyama kAryAnurodhena tyaktvA vAkyAntaravihitakrayasApekSatvaM pUrvakrayasya kalpyata iti yuktaH saMbhavatsamuccayaH, sa[ dva dihApi yajJAdInAmasau yuktaH, ata eva yajJAnadhikAriNAM brahmacAriNAM vedAnuvacanena kevalenAiti pAThaH samIcIna:, "kriyANAmiva saMbhavatsamuccaye" ityasya sthAne "krayANAmiva saMbhavatsamuccayo" iti pATho yuktaH, saMbhavatsamuccaya ityasya bhvissytiitynenaanvyH| niyamavidhayaH aruNayaiva somaM krINAti, gavaiva somaM krINAtItyevaMrUpA niyamavidhayaH / tatra ca niyamavidhau ca / ArthikI arthAt prAptA / itaranivRttiH aruNetareNa somakrayo na kartavyaH, gobhinnena somakrayo na kartavya ityevaMrUpA / niyamavidhau kIdRzo'rtho bhavatItyapekSAyAmAha- aruNAkayeNaiveti / kathamatra nityavat samuccayo na yena saMbhavatsamuccaya ityucyata ityapekSAyAmAha-sa ceti- aruNAkayeNaiva somaM bhAvayedityAdirarthavetyarthaH, asya nopapadyate ityanenAnvayaH, anyA aruNA anyA ca gauriti nAsti kintu yaiva gauH saivAruNA yaivAruNA saiva gauriti aruNayA krayaNameva gavA krayaNaM gavA krayaNameva cAruNayA krayaNamiti vastugatyA samuccayo nAstIti na nityavat samuccaya ityukto'rtho nityavat samuccaye'GgIkriyamANe nopapadyata ityayaM samuccayaH sambhavatsamuccayaH, saMbhAvyate caivaM samuccaya iti, vividiSantItyatra tu yadyapi yAga-dAnAdInAM bhinAnAM vastutaH samuccayo'sti kintu puruSavizeSasya kasyacid yajJa-dAnAdikriyAsamuccaye sati vividiSA bhavati, kasyacid yajJenaiva kasyacid dAnenaiva kasyacit tapasaivAntaHkaraNazuddhidvArA vividiSA bhavatIti na yajJAdInAM samuccayo nityavat kintu saMbhavatsamuccayaH, yathA nIlaM sarojaM bhavatyevetyatra na sarojatvAvacchedena nIlaM samasti zvetasyApi sarojasya bhAvAt , kintu kiJcit saroja nIlamapi bhavatIti sarojaM saMbhavannIlam , evaM vividiSAmAtrasya na yazAdisamuccayAdeva bhAvaH, kasyAzcid vividiSAyA ekenApi yAgenAntaHkaraNazuddhidvArA bhAvAt , kintu kAcid vividiSA yAgAdisamuccayAdeva bhavatIti saMbhavatsamuccayo'yamityarthaH / nanu danA juhoti payasA juhotItyAdAvapi ekahomoddezena dadhi-paya Adisamuccayasya vidhAnamastu, tatastatrApi saMbhavatsamuccayaH syAdityAzaGkaya pratikSipati- na ceti| evaM yathA'ruNayetyAdau . sNbhvtsmuccystthaa| kathaM mAyaM kathaM na sNbhvtsmuccyH| niSedhe hetumAha-tatreti- dadhnA juhotItyAdAvityarthaH / dadhi-dugdhAdidravyasvarUpasya homaniSpattidvArA phalajanakatvam, homaniSpattizcaikenApi danA payasA vA saMbhavatIti na tatra samuccayo'vakalpyata ityAha-homaniSpatteriti / aruNayA gavA somaM krINAtItyAdau tu naivamityAha- aruNayA ityAdI sviti / dRSTArthatvAt somalatAprAptirUpadRSTArthatvAt / ekenaiva krayeNa aruNayA krayeNa gavA krayeNa vA "krayeNAnatisiddhI" ityasya sthAne "krayeNa tatsiddhau" iti pATho yuktaH, tatsiddhau somltaapraaptiruupdRssttaarthsiddhau| niyamavidhitvam aruNayetyAdeniyamavidhitvam, aruNayaiva gavaiva RyeNaiva somaM bhAvayedityevaM niyamArthakavidhitvam / anyathA taniyamavidhitvAbhAva tu / pratyekAvagataM niyamaM aruNayA somaM krINAti gavA somaM krINAtItyevaM pratyekavAkyAvagatam, aruNayaiva gavaivetyevaM niyamaM tyaktvA kAryAnurodhena AruNyagosamuccayenaiva krayeNa somalatAprAptirUpaM kAryamiti tadanurodhana, vAkyAnsareti-gavA krINAtIti vAkyAntaravihito yaH krayastatsApekSatvaM pUrvakrayasya aruNayA krINAtIti pUrvavAkya'vihitakrayasya kalpyata ityetasmAt kAraNAt saMbhavatsamuccayo'ruNayetyAdau yukta ityrthH| tadvat aruNayA krINAtItyAdau yathA saMbhavatsamuccayastathA / ihApi tametamityAdAvapi / asau saMbhavatsamuccayaH / ata eva tametamityAdau na niyamavatsamuccayaH, kintu saMbhavatsamuccaya ityabhyupagamAdeva / yajJAnadhikAriNAM sapatnIkasya gRhasthasyaiva yajJAdAvadhikAro na patnIvikalasya Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaIto navopadezaH / pyantaHkaraNazuddhidvArA vividiSAsiddhiH / tathA ca smRtiH- " japenaiva tu saMsiddhayet " [ . ] iti, saMbhavati cAdhikArivizeSasya vividiSAyuddezena vedAnuvacanAdyanuSThAnamiti / na ca svargakAmo'gnihotravat sakRdanuSThAnaniyamo yajJAyanuSThAnasyAntaHkaraNazuddhiparyantatvAt , tasyAzca sAdhanacatuSTayasaMpatti. gamyatvAt, tena yasya sakRdanuSThAnAdantaHkaraNazuddhirna tasyAvRttiriti / athavA " jAtaputra " itivat yajJAdipadaiH prasiddhaM zatapathavihitaM karmasAmrAjyamupalakSya vividiSAdiphaloddezena vidhIyata iti na vAkyabhedaH, saMbhavatsamuccayazcaivamupapadyate / yadvA IzvarArpaNabuddhyAnuSThitAnAM karmaNAmantaHkaraNazuddhiH phalam , " yat karoSi " [ bhagavadgItA, a. 9, zlo. 27. ] ityAdismRteH, tena suSThUktam- " karmabhiH zuddhAntaHkaraNo brahmacAriNa ityevaM yajJAnadhikAriNAm / kevalenApi yajJAdikriyAvikalenApi / yajJAdisamuccayamantarA'pi vedAnuvacanAnyatamena vividiSAsiddhau smRti pramANayati-tathA ca smRtiriti-"japenaiva" ityasya sthAne "japyenaiva" ityapi pAThaH, . "japyenaiva tu saMsiddhayed brAhmaNo nAtra saMzayaH / kuryAdanyanna vA kuryAnmaitro brAhmaNa ucyate // 1 // " [ ] iti sampUrNa vacanam , maitra ityanena mitrasya-sUryasya gAyatrImantrajapenArAdhaka iti bodhyate / yadA cAtra sambhavatsamuccaya eva na tu niyamavatsamuccayastadA'dhikAravizeSasyaikaikavedavacanAdyanuSThAnamapi yuktamityAha-saMbhavati ceti-asya vedAnuvacanAdyanuSThAnamityanenAnvayaH / nanu " svargakAmo'gnihotraM juhoti" ityAdAvekadA'nuSThitenApyagnihotreNa svargaphalasiddhiH, tathA sakRdanuSThitena yajJAdinA vividiSAphalasiddhisambhave vividiSAdyartha sakRdeva yajJAdyanuSThAnaniyamaH siddhayedityata Ahana ceti- "svargakAmo'gnihotravat" ityasya sthAne "svargakAmAgnihotravat" iti pATho yuktaH, svargakAmasyAgnihotra yathA sakRdanuSThAnaniyamastathA vividiSAkAmasya yAgAdau sakRdanuSThAnaniyama iti na cetyarthaH / yajJAdyanuSThAnaM hi antaHkaraNa: zuddhidvArA vividiSAjananasamarthamiti antaHkaraNazuddhiryAvanna saMpadyeta tAvad bhUyo yAgAdyanuSThAnaM kuryAdeva, antaHkaraNazuddhidvAraniSpattyanantaraM ca na punaryazAyanuSTheyamiti niSedhahetumupadarzayati- yazAdhanuSThAnasyati / nanu yajJAdyanuSThAnaM yadyantaHkaraNazuddhikAraNaM tadA sakRdanuSThitenApi yajJAdinA'ntaHkaraNazuddhirjAtaiveti kimartha bhUyo yajJAdyanuSThAnamityata Aha-tasyAzcetiantaHkaraNazuddhazcetyarthaH / sAdhanacatuSTayasampattigabhyatvAditi- nityAnityaviveka-virAga-zamadamAdi-mumukSetyevaM sAdhanacatuSTayaM tasya yA saMpattistayA gamyatvAdityarthaH, sAdhanacatuSTayasampannatvAdayaM zuddhAntaHkaraNa ityavagamo'tra jJeyaH, tathA ca sAdhanacatuSTayagamyAntaHkaraNazuddhiryAvatA yajJAdyanuSThAnena bhavati tAvad yajJAdyanuSThAna vidheyamiti na tatra sakRdanuSThAnasyAsakRdanuSThAnasya vA niyama iti bhaavH| tena yajJAdyanuSThAnasyAntaHkaraNazuddhiparyantatvena / yasya vividiSAkAmasya kasyacit puruSadhaureyasya / tasya sakRdanuSThAnAdantaHkaraNazuddhimataH puruSavizeSasya / na AvRttiH nAnekavAraM yajJAdyanuSThAnam / prakArAntareNa saMbhavatsamuccayopapAdanena yajJena dAnenetyAdau vAkyabhedaprasaGgaM vArayati- athaveti / jAtaputra itivaditiyathA jAtaputraH kRSNakezo'gnInAdadhItetyatra jAtaputra-kRSNakezapadadvayopalakSitAvasthAvizeSasyAgnyAdhAnAnuvAdena vidhAnamiti na vAkyabhedastathetyarthaH / yajJAdipadarityatrAdipadAd dAnAdipadapariprahaH / . yajJAdipadairiyasyopalakSyetyanenAnvayaH / zatapathavihitaM zatapathasaMjJakavedazAkhAvihitam , evaMbhUtaM yat prasiddha karmasAnAjyaM tadupalakSya- upalakSaNanyAyena tadava. bodhya tadeva karmasAmrAjyaM vividiSAdiphaloddezena vidhIyata ityetasmAt karaNAd yazena dAnenetyAdau vAkyamedo na bhavatI. tyrthH| evam uktaprakArAzrayaNe, saMbhavatsamuccaya upapadyate yujyate / anuSThitakarmabhirantaHkaraNazuddhau prakArAntaramAvedayatiyadveti / IzvarArpaNabuddhayeti- yat kimapi karma mayA kriyate tadIzvarasyAstu, na tatphalaM kiJcidapi mamAbhilaSitamityevaM buddhayetyarthaH / IzvarArpaNabuDyA karmAnuSTheyamityatra bhagavadgItAvacanaM pramANayati- " yat karoSi" ityAdismRteriti" yat karoSi yadanAsi yajjuhoSi dadAsi yat / yat tapasyasi kaunteya ! tat kuruSva madarpaNam // 1 // " iti sampUrNapadyam, 'anuSThitakarmabhirvizuddhAntaHkaraNo nityAnityavivekAdikaM labhate ' iti yat pratijJAtaM prAk tadupasaMharatiteneti / "nityavivekAdi" ityasya sthAne " nityAnityavivekAdi" iti pATho yuktaH / nityAnityavivekAdika yat sAdhanacatuSTayaM tasya kramikodbhava-svarUpe krameNopadazayati-sa ceti-anantarAbhihitazcetyarthaH / nityAnityaviveka ityasya ityevamAlocanAtmaka ityanenAnvayaH / "vimarzAdhiSThAnama" ityasya sthAne "vimarzasyAdhiSThAnam" Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalahato mayopadezaH / 133 nityavivekAdi labhate" iti / sa ca nityAnityaviveka:- ' idaM sarvamanityaM dRSTa-zrutAbhyAm , etasya vizarmAdhiSThAna kinignityam' ityevamAlocanAtmakaH / tata aihika-pAralaukikaphalecchAvirodhicetovRttivizeSAtmako viraagH| tataH zamAdiSaTkam- zema-dama uparati-titikSA-samAdhAna-zraddhAH, anta:karaNa. nigrahaH zamaH, bAhyendriyanigraho damaH, uparatiH saMnyAsaH, dvandvasahiSNutvaM titikSA, zravaNAdiprAvaNyaM samAdhAnam , sAmpradAyika vizvAsaH zraddhA / tato mumukSA-mokSecchA / tadetatsAdhanacatuSTayaM zravaNAdhikAri. vizeSaNam / yattu mumukSaiva tathA, kAmyAdhikAre kAmanAyA eva nirapekSAdhikAranimittatvAditi, tannakAmyAdhikAre sAmarthyAderapyadhikAratvAt / atha kAmanA'rthika sAmarthyAdyapekSate, na zrutamanyat, tat kiM iti pATho yuphaH / dRSTa-zrutAbhyAmityatra dRSTapadena laukikapratyakSAdipramANasya prahaNam / idaM sarvamanityaM pratyakSAdipramANenAvasIyate tathA " yatheha karmacito lokaH kSIyate, evamevAmutra puNyacito lokaH kSIyate" [ ] ityAdizrutapramANenApyavasIyate, " apAma somamamRtA abhUma" [a. ziraH 3. 2.] ityAdizrutizca somalatAdipAnajanyaphalasya na nityatvamavabodhayati, kintu cirasthitikatvameva " AbhUtasaMplavaM sthAnamamRtatvaM hi bhASyate // " [... ] iti vacanAt , etasya vimarzasya dRSTa-zrutAbhyAM pramANAbhyAmupajAtasyedaM sarvamanityamityAkArakasya vimarzasya vicAraNAsvarUpajJAnasya, adhiSThAnaM yatrAyaM vicAraH prAdurbhavati sarvasya zUnyatve niradhiSThAnako vicAro'pi na bhavediti kizcidadhiSThAnaM caitanyalakSaNamupagantavyam , tacca nityamiti, ityevamuktaprakAreNa yadAlocanaM tadAtmako nityAnityaviveka ityrthH| virAgasvarUpaM dvitIyaM sAdhanamupadarzayati-tata iti- niruktanityAnityavivekata ityarthaH aihiketi-aitadbhavikaM pAralaukikaM ca yat phalaM tadicchAyAstatkAmanAyA virodhI pratibandhako yazcetovRttivizeSo'ntaHkaraNapariNAmavizeSastadAtmako virAga ityrthH| tRtIyaM sAdhanasvarUpamupadarzayati-tata iti-nirukkavirAgata ityarthaH / zamAdiSaTakamityatrAdipadAt kiM prAyamityatastad viziSyopadarzayati-zama-dametyAdinA / zamAdInAM vibhaktalakSaNamupadarzayati-antaHkaraNanigrahaH zama iti- antaHkaraNasya manaso yadanekAkArapariNamanarUpeNa pratikSaNamanyAnyAvasthAvizeSastadanutpattiprayojakayatnavizeSo'ntaHkaraNanigrahaH zama ityarthaH / bAhyendriyeti-bAhyendriyANAM-cakSurAdInAM nigrahaH-svasvaviSayapravRttivirodhiprayatnavizeSo dama ityarthaH / uparatiriti- sarvAbhyaH kriyAbhyo viramaNalakSaNaH saMnyAsa uprtirityrthH| dvandveti-sukha-duHkha. 'zItoSNAdidvandvasahiSNutvaM titikssetyrthH| zravaNeti-zravaNa-manana-nididhyAsanaikatAnatAlakSaNazravaNAdiprAvaNyaM samAdhAnamityarthaH / sAmpradAyika iti- AptaparamparAnuSThAnagocare karmaNi vizvAsa idamitthameva yathA''ptarAcaritamiti cittapariNAmavizeSalakSaNo vizvAsaH zraddhetyarthaH / caturtha sAdhanamupadarzayati-tata iti- niruphalakSaNazraddhAtaH / mokSaviSayiNI yecchA muko'haM syAmityAkArikA meva mumukSetyarthaH / upasaMharati-tadetaditi / mumukSAmAtrasya zravaNAdhikArivizeSaNatvaM parAbhipretaM pratikSeptamupadarzayati-yat tviti| tathA zravaNAdhikArivizeSaNam / mokSecchayaiva zravaNAdikamAcaratIti zravaNAdikaM kAmyamatastadadhikAre . mokSakAmanavAnyAnapekSA zravaNAdhikAre nimittatvAt tadvizeSaNamityAha-kAmyAdhikAre iti| pratikSipati-tanneti / nahi tattatkarmAsamarthastattatkarmaNyadhikArIti tattatkarmasAmarthyAderapyadhikArivizeSaNatvAditi pratikSepahetumupadarzayati-kAmyAdhikAra iti / adhikAratvAt adhikArivizeSaNatvAt / zahate- atheti- sAmarthyamantareNa kAmanayA karma na bhavatItyata ArthikamarthAt prApta sAmarthyAdikaM kAmanA'pekSate, zrutaM kiJcinnApekSate kAmaneti svAtiriktazrutAnapekSatvAt kAmanAyA evAdhikArivizeSagatvamiti zaDDA'rthaH, kAmanA'tiriktasya zrutasya bhAve'pi tadapekSA nAsti kAmanAyAH, Arthikasya tu sAmAde: zrutasvAbhAve'pi liGgapramANagamyasyApekSA vidyate kAmanAyA ityabhyupagame zruti-liGgayormadhye lisya prAbalyamabhyupagataM syAt taba "zrutiliGga-vAkya-prakaraNa-sthAna-samAkhyAnAmuttarottaradaurbalyAt pUrvapUrva balIyaH" [ jaiminisU0 3, 3, 14] iti mImAMsAsiddhAntaviruddham , tatra samAkhyA- nAma, nAmnA ca ekAkAsAlakSaNaM sthAnaM kalpyate- yadImanenA''kAsitaM na syAt kasametaspada nAmeti, ekaM yadanyadAkAsati tad yadi tanAkAlena tarhi tayoraGgAGgibhAvo'vakalpate iti sthAnAdubhayAkADAlakSaNaM prakaraNaM kampyate prakaraNena cAnabodhakavAkyAGgibodhakavAkyayorekavAkyatAlakSaNavAkyaM parikalpyate, tena ca sAmarthyalakSaNaM Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGginA-takSiNItaraNiyAM samato mevopdeshH| zruti-liGgayoMliGga balavat, api ca, evaM rAjasUyAdau svarAjyakAmamAtrasya samarthasyAdhikAraH prasajyesa, atha " rAjasUyena yajeta" iti [ ] ateMbalIyastvAt rAjatvamapyadhikArivizeSaNaM taItrApi vivekAdikamapi zrutaM kiM tato na tathA, yuktestulyatvAt / atha vivekAdIni sarvatra sarvANi( na ) zrayante, kintu kacit kizcit , tatazcaikaikazAkhAvAkyAt prasaktA dhIH sarvavedAntapratyayanyAyena bAdhyate, mumukSA tu sarvazAkhAsvabAdhiteti sevAzrayaNIyeti cet ? na-" vivekavatA zravaNaM kartavyam" [.. ] ityAyekaikazAkhAvAkyAt ' avivekinaH zravaNakartavyatA na' ityarthAt pratItAvapi sAdhanA. gtarasampannasya vivekinassadakartavyasvApratIterarthasamAjasyoktanyAyAbAdhyatvAt , tasmAt sAdhanacatuSTayasaMpanna eva zravaNAdhikArI / na coparatizabdavAcyasya saMnyAsasya zravaNAdhikAratvAnupapattiH, tasya zravaNAGgatve mAnAbhAvAt, ajJAnAGgasvasyaiva nyAyatvAdityAzaGkanIyam , zravaNasya dRSTArthatvAt , dRSTenaivArthaliGgaM parikalpyate, liGgena ca sAkSAdaGgAGgibhAvaboMdhikA zratiH parikalpyate, tena sAkSAdaGgAGgimAvabodhikA. zrutirliGgAditaH prabalaM pramANam . liGgaM ca zruti kalpayitvA'AzibhAvabodhakamiti zrutyapekSayA durbalam , liGgAcca vAkyaM durbalaM yato vAkya liGgazrutI kalpayitvA taddvArA'GgAGgimAvabodhakam , liGgaM tu zrutimAtraM kalpayitvA'GgAGgibhAvabodhakamiti, vAkyAcca prakaraNaM durbalam , yAvaddhi prakaraNaM vAkya-liGga-zrutikalpanena taddvArA'jhAGgibhAvabodhakam , tAvadvAkyaM liGga-zrutI dve evaM kalpayitvA taddvArA'jAGgibhAvabodhakamiti, prakaraNAcca sthAnaM durbalaM yAvaddhi sthAnaM prakarANAdIni catvAri pramANAni kalpaM. yitvAsAGgibhAkyodhakaM tAvat prakaraNe vAkyAdIni trINyeva pramANAni kalpayitvA tadvArA'GgAGgibhAvabodhakamiti, evaM sthAnAt samAkhyA pramANaM durbalaM yAvat samAkhyApramANaM sthAnAdIni paJca pramANAmi kalpayitvA'GgAGgibhAvabodhakaM tAvat sthAna prakaraNAdIni catvAthaiva kalpayitvA tadvArA nibhAvabodhakamiti so'yaM siddhAntaH zrutito liGgasya prAbalyAbhyupagame viruddhayetetyarthaH / kiJca yathArthika sAmarthyamAtra kAmanA'pekSeta, tadA rAjasUyAdiyAgakaraNasamarthaH svArAjyakAmo brAhmaNAdirapi rAjasUyAdAvadhikArI prasajyetetyAha- api ceti / evaM kAmanayA saamrthymaatrsyaapekssnnmityupgme| para Aha-atheti / zruteH zrutipramANasya / balIyastvAt liGgAdipramANApekSayA balavattvAt / rAjatvamapItyapinA kAmanA-sAmarthyayorgrahaNam / tahIti- yadi zrutatvAd rAjasUyAdau rAjatvamadhikArivizeSaNaM tadetyarthaH, atrApi tametaM vedAnuvacanena brAhmaNA vividiSanti yajJemetyAdAvapi / vivekAdikamityatrAdipadAd virAgArgrahaNam / zrutaM zrutipramANaviSayaH / tataH zrutipramANataH / kiM na tathA kiM nAdhikArivizeSaNam / yuktastulyatvAditi- rAjasUyAdau zrutatvAdeva rAjatvamadhikArivizeSaNaM zrutatvaM ca prakRte vivekAderapItyevaM yuktaH samAnatvAdityarthaH / paraH zaGkate- atheti- 'vivekAdIni sarvANi sarvatra na bhUyante itynvyH| pRcchati-kinviti / uttarayati- kvacita kizciditi- kasyAzcicchAkhAyAM vivekAdInAM caturNA madhyAdekameva zrutamityarthaH, tatazca kvacit kiJcideva zrutamityetasmAcca / dhIrityasya bAdhyate ityanenAnvayaH, sarvavedAntavAkyeSu vividiSAkAmanAyA evAdhikArivizeSaNalayA pratyaya iti tena pratyayena vivekAdInAM madhyAdekakasyAdhikArivizeSaNatayA pratItirekaika. zAkhAvAkyAt prasakA bAdhyata ityarthaH / mumukSA viti-mukIcchA punaH sarvazAkhAsvadhikArivizeSaNatayA pratIyata iti tatpratItirabAdhitaivetyataH prakRte mumukSavAdhikArivizeSaNatayA''zrayaNIyetyarthaH / samAdhatte-neti / ityAdItyatrAdipadAd virAgavatA zravaNaM kartavyaM zamAdiSadakavatA zravaNaM kartavyamityAdivAkyasyopagrahaH / arthAt pratItAvapIti- atra " avirAmiNaH zravaNakartavyatA na" iti, " zamAdiSadakarahitasya zravaNakartavyatA na" ityarthAt pratItAvapItyasyApyupalakSaNam / sAdhanAntarasampannasya virAgAdisampannasya / tadakartavyatvApratIteH zravaNAkartavyatvApratIteH / arthasamAjasyetivivekinaH zravaNaM kartavyaM virAgiNaH zravaNaM kartavyaM zamAdiSadakavataH zravaNaM kartavyaM mumukSoH zravaNaM kartavyamityevaM vivekitvavirAgitva-zamAdiSadkavattva-mumukSAvattvasaMvalanasyArthAt prAptasyetyarthaH / uktanyAyeti- sarvavedAntapratyayanyAyetyarthaH / upasaMharati-tasmAditi- zamAdiSaTkamadhyapatitasyoparatizabdavAcyasya saMnyAsasya zravaNAdhikAratvAnupapattimAzaya pratikSipatina ceti- asya aashngkniiymitynenaanvyH| saMnyAsasya zravaNAGgatve sati zravaNAdhikAratvaM bhavet , zravaNAnatva eva tu mAnaM nAstIti zravaNAdhikAratvAnupapattau hetumupadarzayati-tasyeti-saMnyAsasyetyarthaH / yathA hi zravaNaM mananAdidvArA Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... nayAsamavahakipI-bahiNIvAramilA samakatane samosA / vArikena phalena phalavacAyA nirNayAt vatsaMnidhau zruvasyAphalasya sanyAsasya prayAjAvivadAlA: zravaNasyAyaukikatvAt , pramANaM ca tatra praYAjAdivat prakaraNameva / athaitadAtmana eva prakaraNaM na zravaNasyaiveti cet ? na- upakramopasaMhArAdilirAtmanaH pratipAdyatvapratIverAtmanaH prakarapAmityabhidhIyamAne dhyakatvAvedakasyobhayAkAhArUpasya prakaraNasyApi suvyavasthitatvAt , tathAhi- yathA prayAjA upakAryAkAsAH pradhAnayAgo'pyupakArakAkAla ityubhayAkAGkSA prayAz2AnAM prakaraNam , tathA sanyAso'pyupakAryAkAlaH anAmamapyupakArakAsamityubhayAkalAprakaraNaM sanyAsasya, nadeva ca zravaNAGgatvasAdhakamiti kimatrArthabAdikaphalakalpanAkezenevi vik / basmAt yuktamukaM sAdhanacatuSTayasampannaH zravAmAdyadhikArIti / soiyamadhikArI zrotriyaM brahmaniSTaM gurumanusataH zravaNAdi sampAdayati / zravaNAdikaM tu-zravaNaM 1, mananaM 2, AtmasAkSAtkAralakSaNaphalajanakatvAdagIbhUtaM tathA saMnyAsasyApyajitvameva nyAyyam , tasyAGgitvopapattaye phalAntarameva kalpayitumucitamityAzayenAha- akSAneti- atra " ajJAnAGgatvasyaiva" ityasya sthAne "aGgitvasyaiva" iti pATho yuktaH / niSedhe hetumAha- zravaNasyeti / dRSTArthatvAt manana-nididhyAsanadvArA sAkSAtkArarUpadRSTaprayojanakatvAt / yadyapi AtmasAkSAtkArakAma AtmazravaNaM kuryAdityevamAtmazravaNasya phalatayA AtmasAkSAtkAro na vihitastathApi AtmazravaNasyArthavAdikAsmasAkSAtkAraphalavattayA phalavattvaM samastyevetyAha-dRSTenaiveti / yadA cArthavAdikaphalavattayA phalavattvaM zravaNasya nizcita tadA phalavatsannidhau zrUyamANamaphalaM tadaGgaM bhavatIti nyAyAt phalavacchravaNasannidhau zrayamANasya saMnyAsasya zravaNAGgatvaM syAdeva yathA-svargakAmo darza-pUrNamAsAbhyAM yajeteti vidhinA phalavattayA vihitasya darza-pUrNamAsasya yAgasya sannidhau samidho yajatItyAdividhinA vihitAH prayAjAH phalazUnyAstadanaM bhavantItyevaM saMnyAsasya zramaNAGgatvAdhayaNaM yuktyupetmevetyaah-ttsndhidhaaviti-phlvcchrvnnsnnidhaavityrthH| "datvAzravaNaspAyauktikatvAt" ityasya sthAne "dabatvAzrayaNasya gaukikatvAt" iti pATho yuktH| aGgAGkibhAvabodhakAnAM zruti-liGga-vAkya-prakaraNa-sthAna-samAkhyAnAM SaNNAM pramANAnAM madhyAt kimatra pramANaM, 'yadalAcchravaNAGgatvaM sannyAsasya svIkaraNIyamityAkADAyAmAha-pramANaM ceti / tatra saMnyAsasya zravaNAGgatve / nanu yatra prakaraNe saMnyAsAdInAM vidhAnaM tat prakaraNamAtmana eva na tu zravaNasyeti saMnyAsasva prakaraNA: dAtmAjatvameva syAnna zravaNAGgatvamiti zaGkate- atheti / "zravaNasyaiveti" ityasya sthAne " zravaNasyeti" pATho gujH| samAdhatte-neti / upakramopasaMhArAdIti- " upakramopasaMhArAvabhyAso'pUrvatA phalam / arthavAdopapattI ca liGgaM tAtparyanirNaye // 1 // " [ ] iti vacanAd AdipadAdabhyAsAdInAM pazcAnAM prahaNam / lilai tAtparyallio upakramopasaMhArAdibhiH " tat tvamasi' [nirA. 3.] ityAdivAkyAnAmAtmanyevaM tAtparyamiti nizcayata ukavAkyata mAtmanaH pratipAdyatvapratItestAdRzavAkyakadambakAtmakaH sandarbha AtmanaH prakaraNamityevamabhidhIyamAne'prItyarthaH / tathA caitArazaM prakaraNaM zravaNasya nAstIti bhAvaH, tathApi yena prakAreNAjhAGgibhAvo'vabudhyate tat prakaraNaM zravaNasyAstItyAhU- aGgatvAvedakasyeti / ubhyAkADArUpaprakaraNasyAGgatvAvedakaM dRSTAntopaSTambhena bhAvayati-tathAhIti- samidho yajatItyAdividhivihitAnAM prayAjAnAM kizcitphalakAmanayA'vihitAnAM pradhAnatvAsambhavAt kiJcitphalavatkarmopakArakatvamavazyameSitavyamityupakAryAkAlAH prayAz2AH, darza-pUrNamAsAbhyAM svargakAmo yajeteti vidhivihitau darza-pUrNamAsayAgau phalakAmanayA vihitatvAt pradhAnau bhavato'pi kathametau kartavyAvitIti kartavyatAkAsAzAlitvAdupakArakAkAGkSAvityevamubhayAkAhAlakSaNaprakaraNena yathA prayAjAnAM daza-pUrNamAsayAgAGgatvam , tathA ca samidAdibhirdarza-pUrNamAsAbhyAM svargakAmo yajetetyevaM vidhisvarUpaM nirAkAra sampadyate, tathA saMnyAsena kiM bhAvayedityevaM saMnyAsasyAstyupakAryAkAlA, zravaNaM kathaM bhAvayediti zravaNasyApyastyupakArakAkAGketyevamubhayAkAvArUpaprakaraNAt saMnyAsasya zravaNAGgatvam, evaM ca pradhAnIbhUtazravaNaphalenaiva saMnyAsasya phalavattvopapatterna tasyArthavAdikaphalakalpanAklezo vidheya ityarthaH / upasaMharati- tasmAditi / evambhUtaH zravaNAdhikArI kathaM zravaNAdi sampAdayatItyapekSAyAmAha- so'yamadhikArIti- asya sampAdayatIsanenAnvayaH / zrotriyamU adhyayanA'dhyApanAdinA yathAvacchRtyarthajJAtAram / brahmaniSThaM zuddhacaitanyasvarUpaM brahmava satyaM tadanyanmithyetyevaM brahmaikazraddham / gurUM Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaTTato nayopadezaH / nididhyAsanaM 3 ceti / zravaNaM nAma- vedAntAnAM zakti-tAtparyAvadhAraNAnukUlo vyApAraH, zrutasyArthasya yukkitaH sandhAna mananam , vijAtIyapratyayatiraskAreNa sajAtIyapratyayapravAhIkaraNaM nididhyAsanam / eteSAM aSaNaM pradhAnam , itare phalopakAryAne, zrotavyAdivAkyeSu prAthamikatvAt zravaNavidherevArthavAdikaphala[ kalpanayetarayostatka]lpanAzlezanivRtteH / zravaNasya tatvajJAne pradhAnabhUtazabdapramANasvarUpanirvAhakatayA prAdhAnyam , asati zravaNe prAmANAsaMbhAvanayA tattvajJAnAnudayAt, atyantAnavagatArthe gRhIta.. zavitAtparyakasya zabdasyaiva pramAjanakatvAt tannirvAhakasya zravaNasya prAdhAnyamiti tAtparyam / vidhizvAtra niyamAkhya eva dRSTA, dRSTArthatvAt, dRSTasyApi tattvajJAnopayogitvAt / na ca, niyamavidhisthale phale brahmasvarUpopadeSTAramAcAryam, anusRtaH san / zravaNAdItyanena kiM prAtyamityapekSAyAmAha- zravaNAdikaM tviti / zravaNamanana-nididhyAsanAnAM krameNa svarUpAtmakalakSaNamupadarzayati-zravaNaM nAmeti / vedAntAnAM tattvamasItyAdimahAvAkyAnAm / zaktitAtparyeti-tatpadasya mAyAvacchinnacaitanye zaktiH, tvampadasyAntaHkaraNAvacchinnacaitanye zaktiH, zakyArthayoniruta. viziSTacaitanyayorabhedenAnvayo'nupapanna ityanvayAnupapattyA jahadajahatsvArthalakSaNayA tattvamasIti vAkyaM zuddhacaitanyamevAvabodhayatIti tasya zuddhacaitanya eva tAtparyamityevaM zakti-tAtparyAvadhAraNAnukUlo ya upakramopasaMhArAdiSaTtApayalizAnveSaNalakSaNo vyApAraH zravaNamityarthaH, uktasvarUpasya zravaNasya kartavyatvAvedakaM tatsvarUpAvedakaM ca padyakadambakaM paJcadazyAM yathA "ahaM brahmeti vAkyArthabodho yAvad dRDhImavet / zamAdisahitastAvadabhyasecchravaNAdikam // 1 // bADhaM santi svadAya'sya hetavaH shrutynektaa| asaMbhAvyatvamarthasya viparItA ca bhAvanA // 2 // zAkhAbhedAt kAmabhedAcchUtaM karmAnyathA'nyathA / evamatrApi mA zahItyataH zravaNamAcaret // 3 // vedAntAnAmazeSANAmAdi-madhyA'vasAnataH / brahmAtmanyeva tAtparyamiti dhIH zravaNaM bhavet // 4 // " iti / - mananasvarUpaM prakaTayati-zrutasyeti- zravaNaniSTaGkitasyetyarthaH / yuktitaH pramANa-tarkopetahetutaH / sandhAnam anumitiviSayIkaraNam , yasya yena rUpeNa zravaNaM tasmiMstadrUpasyAnumityAtmakaM yajzAnaM tnmnnmityrthH| nididhyAsanasvarUpamAvedayati-vijAtIyeti-anumityAtmakaM yadAtmamananaM tadvijAtIyo'nyaviSayakapratyakSAdirUpaH pratyayastasya tiraskAreNaantarA'ntarA'nyAdRzajJAnajananato yadAtmAnumitipravAhasya vicchedastatparihAreNeti yAvat , sajAtIyapratyayasyAtmAnumiti. pratyayasya pravAhIkaraNaM- pravAharUpeNAvasthApanaM nididhyAsanamityarthaH / eteSAM zravaNa-manana-nididhyAsanAnAM mdhye| zravaNaM zrutiprabhavAtmajJAnam / pradhAnaM AtmasAkSAtkAralakSaNAtmatattvajJAnAtmakaphalavattvAnmukhyam, itare manana-nididhyAsane / phalopakAryAle phalamAtmatattvasAkSAtkAralakSaNaM tatsAdhanaM zravaNamapi phalavattvAt phalaM tadrUpaM yadupakArya pradhAnatvAt tasyA - tadupakArake, phalavatsannidhau zrUyamANamaphalaM tadaGgaM bhavatIti niyamAt / kathaM zravaNasyaiva phalavatvaM yena tadAtvaM manananididhyAsanayorityapekSAyAmAha-zrotavyAdivAkyeSviti- "AtmA vA're zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH sAkSAt kartavyaH" [ ] iti vAkyeSvityarthaH / prAthamikatvAt prathama zrUyamANatvAt / zravaNavidheH zrotavya iti vidheH / arthavAdikaphalakalpanayA arthavAdotaphalakalpanayA / itarayoH manana-nididhyAsanavibhyoH / tatkalpanAklezanivRtteH phalAntarakalpanAprayAsAbhAvAt / zravaNasya manana-nididhyAsanApekSayA prAdhAnyaM vyavasthApayati-zravaNasyetiasya praadhaanymitynenaanvyH| kasmin phale prAdhAnyamityAkAlAyAmAha-tattvajJAna iti / pradhAnabhUtazabdapramANasvarUpanirvAhakatvameva zravaNasya vyavasthApayati-asati zravaNa iti / nanu zravaNAbhAve'pi zabdapramANAtirikapramANadeva tatva sAnaM bhaviSyatIti kutaH pramANAsaMbhAvanetyata Aha-atyantAnavagatArtha iti / tannirvAhakasya pramAjanakazabdasvarUpanirvAhakasya / " vidhiratyantamaprAptau niyamaH pAkSike sati // tatra cAnyatra ca prAptau parisaMkhyeti gIyate // 1 // " iti vacanAd vidhenevidhye zravaNavidhiH kimeteSvityapekSayAmAha-vidhizcAtreti-"dRSTA dRSTArthatvAt , dRSTasyApi" ityasya sthAne " dRSTAdRSTArthatvAt , adRSTasyApi" iti pATho yuktaH, yathA brIhinavahantIsatra nApUrvavidhiH, pramANAntarAprAptasya prApako vidhirapUrvavidhirityucyate, tuSavimokArya brIheravahananaM pratyakSAdipramANenaivopalabhyata iti tat pramANAntaraprAptameva, kintu Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalahato nyopdeshH| 337 sAdhanAntarasya prA[ tya ]kSikI prAptistatra sA ca na, nirvizeSA AtmajJAne zravaNAtiriktasyAprApteriti kathaM niyamavidhiH, na ca vrIhituSavimokatvapuraskAreNAvaghAtAtiriktasyevAtmajJAnatvapuraskAreNa pravaNAtiriktasya pratyakSAdeH prApteradoSaphalatAvacchedakAvacchinnasAdhanAntaraprApterapekSitatvAt , ata evApUrvApUrvavrIhituSavimoko'pi dalanAdinA katuM zakyata ityavaghAto niyamyate, AtmajJAnamAtre pratyakSAdiprasarAniyamavidhyAdare ca sukhamAtre sAdhanAntaraprApteH " yajeta "[ ] ityAdAvapi tatprasaGgataH, ata eva na bhrAntyA sAdhanAntaraprApterapi niyamavidhyaGgatvaM 'yajeta' ityAdAvatiprasaGgAdeveti brIhInavahanyAdevetyevaMsvarUpo niyamavidhireva, atra nakhavidAraNAdinA'pi tuSavimokaH sambhavati, niyamavidhinA tatpratikSepaH kriyate, avaghAtato vituSIkRtaireva vrIhibhiryajeta na tu nakhavidAraNAdinA vituSIkRtairiti. tathA cAvaghAtato vituSIkaraNalakSaNadRSTaprayojanamapi bhavati, dRSTaphalakayajJopayogyadRSTalakSaNaprayojanamapi bhavatItyevaM tatratyaniyamavidheryathA dRSTAdRSTArthatvam, tathA prakRte'pi zravaNAdiniyamavidhito dRSTamapi prayojanaM bhavati, adRSTamapi prayojanaM bhavatIti kimatrAdRSTaprayojanamurarIkriyata ityapekSAyAmAha-adRSTasyApIti / na cetyasya vyavahitena iti vAcyamityanena smbndhH| niyamavidhisthale brIhIna. vahantItyAdiniyamavidhisthale / phale tuSavimokAdilakSaNaphale / sAdhanAntarasya avaghAtabhinnanakhavidAraNAdilakSaNakAraNasya / "prAtyAkSikI." ityasya sthAne "pAkSikI" iti pATho yuktaH"vidhiratyantamaprAptau niyamaH pAkSike sati / tatra cAnyatra ca prAptau parisaMkhyeti gIyate // 1 // "[ ] iti vacanAt , yadA avaghAto na kriyate kintu nakhavidAraNAdikameva vidhIyate tadAnIM nakhavidAraNAdilakSaNasAdhanAntarasya prAptirasti, atastatpratiSedhArtha niymvidhiraashriiyte| tatra zravaNAdividhisthale, sA ca na AtmajJAnalakSaNaphale zravaNAdyatiriktasAdhanasya pAkSikI prAptina punH| kathaM netyapekSAyAmAha-nirvizeSeti- "nirvizeSA AtmajJAne" ityasya sthAne "nirvizeSA''tmajJAne" iti pATho yuktaH / kathamityAkSepe na kathaJcidityarthaH, tathA cAtmajJAnArtha zravaNAderatyantAprAptatvAdapUrvavidhirevAyaM bhavitumarhatIti bhAvaH / antarA zaGkAmutthApya pratikSipati-na ceti- yathA sAmAnyato brIhituSa vimokaM prati avaghAto'pi kAraNaM nakhavidAraNAdikamapi kAraNamiti nakhavidAraNAdisAdhanAntarasya prAptau tadAnImavaghAtasyAprAptau niyamavidhistathA prakRte'pi sAmAnyata AtmajJAne zravaNamapi kAraNaM pratyakSAdikamapi kAraNamiti yadA pratyakSAdinAss. smAnaM jJAtuM pravartate tadAnIM pratyakSAdisAdhanAntarasya prAptau zravaNasyAprAptau niyamavidhiH syAditi zaGkArthaH / "radoSa-phala" ityasya sthAne " radoSaH, phalaH" iti pATho yuktaH / avAntarAzakAniSedhe hetumupadarzayati-phalateti-vrIhInavahantItyatrAvaghAtarUpasAdhanasya phalatAvacchedakaM tuSavimokatvaM tadavacchinnasya tuSavimokasya sAdhanAntara nakhavidalanAdikaM tatprApteniyamavidhinA'pekSitatvAt , prakRte tu zravaNAdilakSaNasAdhanasya phalatAvacchedakaM nirvizeSAtmajJAnatvaM tadavacchinnasyanirvizeSAtmajJAnasya sAdhanAntaraM na pratyakSAdikaM pratyakSAdipramANato nirvizeSAtmajJAnAnudayAditi sAdhanAntaraprAyabhAve tannibandhanAprApterabhAvAna niyamavidhisambhava ityarthaH / ata eva phalatAvacchedakAvacchinnasAdhanAntaraprAptarniyamavidhinA'pekSitatvAdeva / apUrvetiyasya yasya vrIhernakhena vidAraNaM na sambhavati tasyApyUrvAdhovyavasthitaprastaradvayakaraNakadalanAdinA tuSavimokaH sambhavatyevetye. veti tuSavimokatvAvacchinne sAdhanAntaraprAptyA tatpratiSedhAyAvaghAto niyamyata ityrthH| yadi ca nirvizeSAtmajJAne-pratyakSAdi pramANAntarApravRttAvapi AtmajJAnamAtre pratyakSAdisAdhanAntarapravRttitaHzravaNAdividheniyamavidhitvamupapAdyate, tadA phalatAvacchedakA. vacchinnasAdhanAntarapravRtteranapekSitatvaM phalajAtIyaM yat kizcit phalaM prati sAdhanAntaraprApterapekSitatvamityasya niyamavidhyupodalakasya svahastitatvena svargakAmo yajetetyAdAvapi "yanna duHkhena sambhinnaM ca prastamanantaram // abhilASopanItaM ca tat sukhaM khaHpadAspadam // 1 // " [ ] iti vacanalakSitasukhavizeSalakSaNasvargajAtIyasukhamAtra prati sak-candana-vanitAdilakSaNasAdhanAntaraprApterapi niyamavidhyaGgatvato niyamavidhitvameva tasya prasajyeta, svIkRtasyApUrvavidhitvasyoccheda eva syAdityAha-AtmajJAnamAtra iti / "tatprasaGgataH" ityasya sthAne "tatprasAH" iti pATho yuktaH, tasilUpratyayasya sArvavibhaktikatve tathA pATho'pi yukta eva, tasya niyamavidhitvaprasaGga ityarthaH / ata eva svargakAmo yajetetyAdau niyamavidhitva Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| vAcyam , nirvizeSAtmabodhe'pi " itihAsapurANAdyairvedArthamupadvhayet " [ ] ityAdinA purANaprAkRtavAkyazravaNAdeH prAptatvAd vedAntazravaNaM niyamyata iti doSAbhAvAt / etacca zravaNAdyAvRttaM tattvadhIhetuH, dRSTArthatvAt , tadevaM bahujanmalabdhaparipAkavazAdasau " tattvamasi "[ . . ] AdivAkyArthavizuddhaM pratyagabhinnaM paramAtmAnaM sAkSAtkurute / na ca prAmANyasyotpattau svataH svabhaGgaH, zravaNAdeH pratibandhakanivartakatvAt tannivRttezca tucchatvenotpattAvatiriktAnapekSaNAt / 'tat tvam ' iti padayoH parokSatvAparokSatvaviziSTacaitanyarUpapRthagarthavAcakayoH zrUyamANaM sAmAnAdhikaraNyaM na tAvat siMho devavatta itivadgauNam , mukhye saMbhavati tasyAnyAyyatvAt / nApi " mano brahma" [. ] ityAdivadupAsanArtham, zrutahAnAzrutakalpanAprasaGgAt / mukhyatve'pi na nIlotpalAdivat sAmAnAdhiprasaGgAdeva, asya niSedhe naarthe'nvayaH, tasya niymvidhynggtvmitynenaanvyH| ata evetyabhihitahetumeva spaSTayatiyajeteti / itthaM zravaNavidhena niyamavidhitvamityupapAdanaparAzaGkApratikSepahetumupadarzayati-nirvizeSAtmabodhe'pItiyadyapi nirvizeSAtmajJAnatvAvacchinnaM prati pratyakSAdipramANAntarasya pravRttirnAsti tathApi itihAsapurANAdivAzyazravaNAdilakSaNapramANAntaraprApteritihAsapurANAderityAdivacanena sadbhAvAt tatpratiSedhArtha vedAntavAkyazravaNaM niyamyate, ata eva 'zrotavyaH zrutivAkyebhyaH' [ ] iti vacanaM niyamapratipAdakamiti phalatAvacchedakAvacchinnasAdhanAntaraprAptereva niyamavidhyaGgatvena svargakAmo yajetetyAdau niyamavidhivaprasaGgadoSAbhAvAdityarthaH / tat kiM nirvizeSAtmajJAnArtha vedAntavAkyazravaNamaikadhaiva kartavyamuta tadAvRttirapekSitetyapekSAyAmAha-pataJceti-anantaropadiSTasvarUpaM cetyarthaH / zravaNAdItyatrAdipadAnmanananididhyAsanayoH parigrahaH / AvRttaM bhUyo'bhyastam / niyamavidhibodhitasya zravaNAderadRSTArthatvavad dRSTArthatvamapi, tena . yadyadRSTArthatvameva syAt tadA sakRdvidhIyamAnenApi zravaNAdinA tattvajJAnopayogyadRSTajana AtastaddvArA nirvizeSAtmajJAnaM sambhavasIti niSprayojanaM zravaNAdyAvartanaM na vidheyaM syAt, yadA tu dRSTamapi tattvajJAnadRDhIkaraNAdikaM tasya prayojanaM tadA yAvadabhyastena zravaNAdinA nirvizeSAtmajJAnaM dRDhaM niSpadyate tAvadabhyasanIyaM zravaNAdikamityAvedanAyAha-dRSTArthatvAditi / tathA ca puruSadhurandharo nityAdhyayanavidhinA'dhItavedAntaH sAnAdhyayanabalAdApAtato vedAntavAkyArthajJAnaMvAniha janmani janmAntare vA'nuSThitakarmabhirvizuddhAntaHkaraNo nityAnityaviveka-virAga-zamAdiSaTka-mumukSAvAn viziSTagurvanusaraNataH zravaNamanana-nididhyAsanavAn tattvamasItyAdivAkyArthavizuddhapratyagabhinnaparamAtmAnaM sAkSAtkarotItyupasaMharati- tadevamiti / paripAkazca dALa zravaNAdInAm / asI purussdhurndhrH| nanu brahmasAkSAtkArasya pramANAtmakasya zravaNAdito bhAve tatprAmANyasya zravaNAdinibandhanatvena prAmANyasyotpattau svatastvaM yad vedAntisammataM tadbhaGgaH syAdityAzaGkaya pratikSipatima ceti / "svataH svabhaH" ityasya sthAne " svatastvabhaGgaH" iti pATho yuktH| zravaNAditaH paramAtmasAkSAtkArapratibandhakApagamo bhavati, tato vizuddhaM pramANasvarUpaM sAkSAtkArAtmakaM jJAnamutpadyate, iti pratibandhanivRttestucchasvarUpAyAH prAmANyotpattau prayojakatve'pi kasyacid bhAvasya tatrAnapekSaNAt svatastvaM na vyAhanyata iti niSedhahetumupadarzayatizravaNAderiti / tannivRttezca pratibandhakanivRttezca, svAzrayajJAnakAraNAtiriktabhAvAnapekSatvaM prAmANye svatastvaM, tacca prAmANyasyotpattau pratibandhakAbhAvApekSatve'pi nirvhtiityaashyH| tattvamasItyatra tat-tvaMpadayoH sAmAnAdhikaraNyaM kenApi prakAregAghaTamAnamityataH zuddhacaitanyasvarUpe brahmaNi tayorjahadajahalakSaNA, tata evAkhaNDabrahmasvarUpabodhajanakatvaM tattvamasIti vAkyasyetyupadarzayati-tat-tvamiti padayoriti / parokSatveti- parokSatvaviziSTacaitanyarUpabhinnArthavAcakasya tatpadasya aparokSatvaviziSTacaitanyarUpabhinnArthavAcakasya tvaMpadasya samAnavibhaktivacanakatvalakSaNaM sAmAnAdhikaraNyaM zrayamANaM siMho devaisa itivad gaumaM netyarthaH / niSedhe hetumAha-mukhya iti- mukhya sAmAnAdhikaraNya ityrthH| tasya gauNasya sAmAnAdhikaraNyasya / sati prayojane gauNamapi sAmAnAdhikaraNyamAzrIyate, yathA- " mano brahma" [ ] ityatra AropitabrahmAmedakaM mana upAsIteti, tathA AropitaparokSatvAdiviziSTacaitanyalakSaNabrahmAbhedakamaparokSatvaviziSTacaitanya tvaMpadavAcyamupAsItetyevamupAsanArtha gauNamapi sAmAnAdhikaraNyaM nyAyyamityAzaGkAM prtikssipti-naapiiti| niSedhe hetumAhazrRtahAneti-zrutasya tattvampadayoH mukhyasya sAmAnAdhikaraNyasya. yadvA azrutasya yadupAsanalakSaNaphalakasya. gauNasAmAnA Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaIto mayopadeyA / 139 karaNyam , guNaguNibhAvAdyasambhavAt , nirguNA'sthUlAdivacanavirodhAcca / nApi yaH sarpaH sA rajjuritivad bAdhIyam , ubhayozcidrUpatayA bAdhAyogAd muktyabhAvaprasanAca, nahi svabAdhArtha jIvapravRttirupapadyate / tasmAt padArthayoH parasparavyAvartakatayA vizeSaNavizeSyabhAvapratItyanantaraM lakSaNayA so'yaM devadaca iti. badvizuddhapratyagabhinnAkhaNDaparamAtmapratItiH, sA ca lakSaNA padadvaye'pi anyathA'khaNDArthapratItyanupapatte kSaNAbIjavirodhAsamAdhAnAcca / iyaM lakSaNA vizeSaNAMzatyAgAd vizeSyAMzAtyAgAca jahadajahatI( bhAga. lakSaNA ca gIyate ) / nanvevaM caitanyAdvaitasiddhAvapi kathaM prapazcasya pAramArthikasvAbhAva iti cet / ucyate-yadi tvaMpadArthe bhoktRtvAdipAramArthikaM kathaM tatpadAthai kyasiddhiH, evaM vatpadArthe'pi parokSatvAdi dhikaraNyasya, kalpanaM tayoH prsnggaadityrthH| bhavatu mukhyameva sAmAnAdhikaraNyamityata Aha-mukhyatve'pIti- samAnAdhikaraNyasya mukhyatve'pItyarthaH / nIlotpalamityatra nIlarUpaviziSTaparasya nIlapadasyotpalAtmakadravyavAcakapadena sAmAnAdhikaraNya saMbhavati nIlAtmakaguNavattvasyotpalAtmake guNini sadbhAvAt , prakRte tatpadavAcye nirguNe brahmaNi tvampadavAcyasaguNacaitanyAbhedAsaMbhavAditi niSedhahetumAha-guNaguNibhAvAdyasaMbhavAditi / yadi niruktasAmAnAdhikaraNyAnurodhena guNitvAdikamapi brahmaNyupeyate tadA nirguNatvAdipratipAdakavacanavirodhaH syAdityAha-nirguNeti / nanu rajau sarpo'yamiti bhramAnantaraM rajjuriyaM na sarpa iti bAdhapratisandhAne sati yaH sarpaH sA rajjuriti yadvAdhIyaM sAmAnAdhikaraNyaM tadvat prakRte'pi bAdhIyaM sAmAnAdhikaraNyaM tat-tvampadayorityAzaGko pratikSipati-nApIti / niSedhe hetumAha-ubhayoriti- tatpadArtha-tvampadArthayorityarthaH / nanu tatpadArthasya bAdhAbhAve'pi tvampadArthasya bAdhAdeva bAdhIyaM sAmAnAdhikaraNyaM bhaviSyatItyata Aha-muktyabhAvaprasaGgAzceti / kathaM muktyabhAvaprasaGga ityapekSAyAmAha-nahIti- asya 'upapadyate' ityanenAnvayaH / sveti-svapadArthasya muktyarthino jIvasya bAdhArtha mama bAdho bhavatvityetadartha jIvasya pravRttinApapadyata ityrthH| yadi na gauNaM sAmAnAdhikaraNyaM nApi mukhya nApi. bAdhIyaM tarhi tattvamasIti vAkyataH kathaM kasya pratItirbhavitumahatItyAkAGkSAyAmupasaMharati-tasmAditi-uktadizA sAmAnAdhikaraNyaprakArasya kasyApyasambhavAdityarthaH / padArthayoriti-tatpadArtha-tvampadArthayormadhye tatpadArthastvaMpadArthamanyato vyAvartayati, tvaMpadArthastatpadArthamanyato vyAvartayatItyevaM parasparavyAvartakatayA yayAvartakaM yadvizeSaNaM tayAvarya tadvizeSyamiti niyamAdubhayorvizeSaNa-vizeSyabhAvena pratItyanantaraM lakSaNayA tat-tvaMpadayorvizuddhapratyagabhinnAkhaNDaparamAtmasvarUpa zuddhacaitanye jahadajahalakSaNayA vizuddhapratyagabhinnAkhaNDaparamAtmapratItirbhavati, yathA-so'yaM devadatta iti vAkyAcchuddhadevadattavyaktI nirukalakSaNayA zuddhadevadattavyaktipratItirityarthaH / sA ca lakSaNA vizuddhapratyagabhinnAkhaNDaparamAtmani lakSaNA punaH / padadvaye'pi tatpada-tvaMpadadvaye'pi / anyathA ekapada eva lakSaNAbhyupagame / akhaNDeti - ekapadasya zuddhacaitanye lakSaNAyAmapi lakSye zuddhacaitanye dvitIyapadazakyArthasya viziSTacaitanyasya tatrAbhedenAnvaye sakhaNDasyaiva tato bodhaH syAdityakhaNDasya paramAtmarUpArthasya pratIteranupapattarityarthaH / lakSaNeti-tat-tvaMpadazakyArthayorabhedenAnvayAsambhavalakSaNavirodha eva lakSaNAbIjaM tasyAsamAdhAnAt parihArAbhAvAcca, ekapadalakSaNAyAmapi tallakSye dvitIyapadazakyArthasyAmedenAnvayAsambhavalakSaNavirodho'parihRta evetyato virodha. parihArArtha padadvaye lakSaNA''vazyakItyarthaH / asyA lakSaNAyA jahadajahallakSaNAtvaM bhAgalakSaNAtvaparyavasitaM darzayati-iyaM lakSaNetitatpadasya zakye parokSatvaviziSTacaitanye vizeSaNAMzasya parokSatvavaiziSTayasya tyAgAd vizeSyAMzasya caitanyasyAtyAgAt, evaM svaMpadasya zakye aparokSatvaviziSTacaitanye vizeSaNAMzasyAparokSatvavaiziSTayasya tyAgAd vizeSyAMzasya caitanyasyAtyAgAca jahada. jahatI- zakyaM vizeSaNAMzaM jahatI, vizeSyaM ca zakyamajahatIti jahadajahatI, ata eva zakyasya bhAge vizeSyarUpaikadeze lakSaNeti bhAgalakSaNeyaM gIyate ityarthaH / zaGkate- nanvevamiti- evamuktaprakAreNa, advitIyaM caitanyamapyastu, prapaJcasya pAramArthikatvamapyastu, na hi prapaJcasya pAramArthikatvAbhAvamantareNa caitanyasyAdvaitamanupapanaM yena caitamyAdvaitAnyathAnupapattyA sidhyetApi prapaJcasya pAramArthikatvAbhAvaH, na caivamityAzaGkiturabhiprAyaH / samAdhatte- ucyata iti / tvaMpadAthai yadi bhoktasvAdikaM pAra. mArthikaM tvaM pAramArthika tadA bhoktRtvAdiviziSTacaitanyamekaM dvitIyaM ca tatpadArthacaitanyamiti na caitanyAdvaitaM nirvahati. tathA tatpadArthe'pi parokSatvAdi pAramArthikaM tadA parokSatvAdiviziSTacaitanyamakaparaM ca tvaMpadArthacaitanyamityevamapi caitanyAdvaitaM na sidhyatItyAha-yadIti-"parokSyatvAdi" ityasya sthAne "parokSatvAdi" iti pAThaH samIcInaH / nanvevaM bhoktatva Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / yadi pAramArthikaM kathaM tvaMpadArthaikyasiddhiH, tadevaM bhoktRtvAdeH kalpitatve bhogyAdikalpitameva, evaM jagatkartRtvAdeH kalpitatve jagataH kalpitatvamityataH " tat tvamasi" [ ] AdivAkyasAmadhyenaiva nirastasamastaprapazcAtmyaikyasiddhiH, so'yamityatreva padAd bhedabhramAnivRttermahAvAkyAzrayaNasyA- . vazyakatvam / tadidamAtmajJAnamutpannamevAnantajanmArjitakarmarAziM vinAzayati "kSIyante cAsya karmANi" [ ] iti zruteH / na ca dehanAzaprasaGgaH, prArabdhasyAvinAzAt tasya " tAvadeva ciraM yAvanna vibhokSye'tha sampatsye" [ ] iti zruteH, karmavipAkena prArabdhanivRttAvapyuktazAstreNa jJAnAnivaya'tvAbhidhAnAt , tatazca jJAnena tadAnImevAjJAne sarvAtmanA nivartayitavye prArabdhapratibandhAdanivRttiH, tasyAM cAvasthAyAM prArabdhaphalaM bhuJjAnaH sakalasaMsAraM bAdhitAnuvRttyA pazyan svAtmArAmo vidhi parokSAtvAdikasya caitanyadharmasya kalpitatvamastu, tadanyasya prapaJcasya kalpitatvaM kathamityapekSAyAmAha-tadevamiti-tat tasmAt, evam-ukkaprakAraNa / bhogyaM sak-candana-vanitAdikaM yadi pAramArthikaM syAt tadA tannirUpitabhoktRtvAdikamapi caitanyasya kalpitaM na bhavediti bhoktatvAdeH kalpitatvAnyathAnupapattyA bhogyAdeH kalpitatvamAstheyamityAha-bhoktatvAderiti / eva. miti- uktaprakAreNa tatpadArthagatajagatkartRtvAdeH kalpitatvaM yaccaitanyAdvaitAnyathAnupapattyA siddhaM tadapi jagataH kalpitatvamantare. jAnupapannamiti jagataH kalpitatvamAsthayamityatastattvamasIti vAkyasAmarthyAt sidhyaccaitanyAdvaitaM nirastasamastaprapaJcameva sidhyatItyarthaH, yathA ca so'yamityatra pUrvakAlInatvaviziSTavartamAnakAlInatvaviziSTayo)dagrahe jAgrati sati a bhavatIti lakSaNayA devadattavyaktimAtrapratItijanakatvAnmahAvAkyatvaM tathA tattvamasItyatra tatpadazakyArtha-tvaMpadazakyArthayorviziSTacaitanyayormedabhrame satyabhedajJAnAbhAvato bhedabhramasya padAdanivRtterlakSaNayA tattvamasIti vAkyato'khaNDacaitanyapratItiriti tasya mahAvAkyatvamakhaNDArthapratItijanakatvalakSaNamAstheyamityarthaH / puruSadhurandhare utpannabrahmasAkSAtkArasya phalamupadarzayati-tadidamiti / utpannamavetyevakAreNAtmatattvasAkSAtkArAnantaraM kSaNamAtramapyanantajanmArjitakarmarAzivinAzotpattau vilambo na bhavatIti darzitam / nanu " nAbhuktaM kSIyate karma kalpakoTizatairapi // avazyameva bhoktavyaM kRtaM karma zubhAzubham // 1 // " [ ] ityAdivacanAt karmaNAM kSayasya bhogAdeva nirNItatvAdapramANakaM tattvajJAnato nikhilakarmakSayaM na prAmANikaH zraddhAsyatItyatastatra zruti pramANayati-kSIyante ceti- " tasmin dRSTe parAvare" iti caraNamatrAnusandheyam, tathA ca tasmin Atmani, parazvAsAvavarazca parAvarastasmin parAvare, alpajJApekSayAH tadadhikapadArthajJo jIvo'pi para utkRSTo bhavati tasya vyapohAya avareti, na vidyate vara utkRSTo yasmAt so'vara iti-sarvotkRSTa iti, tasmin , dRSTe sati, asya- puruSadhurandharasya, karmANi - iti bahuvacanAdazeSAnantajanmArjitakarmANi, kSIyante - vinazyantItyarthaH / nanvakhilakarmAntarandehadhAraNAnukUlaprArabdhakarmaNo'pi tattvajJAnato vinAzAt tadvato dehadhAraNamapi na syAdityAzakya pratikSipatina ceti / prArabdhakarmaNo bhogAdeva kSaya iti nirNayAt 'kSIyante cAsya karmANi' ityatra karmapadena prArabdhakamatarakamaiva vivakSitamiti tattvajJAnino'pi prArabdhakarmaNo bhogAdeva kSaya iti yAvadupabhogaM tasya sadbhAvAnna dehavinAza iti pratikSepa. hetumupadarzayati-prArabdhasyeti-prArabdhakarmaNa ityarthaH / tatra zruti pramANayati-tasyeti-tasya " tAvadeva ityasya sthAne "tasya tAvadeva" iti mudraNaM yuktam , tasyetyArabhya zrutiH, tasya-tattvajJAninaH, yAvat- yAvatkAlam , na vibhokSyaupabhogaprabhavaprArabdhakarmavinAzo na bhavati, tAvadeva- tAvatkAlameva, ciram - azarIrAdisvarUpAvAptivilambo bhavati, athabhogataHprArabdhakarmakSayAnantaram , sampatsye- akhaNDAtmasvarUpAvAptilakSaNasampattimad bhvtiityrthH| uktazrutyabhipretArthamupadarzayatikarmavipAkeneti- phaladAnAbhimukhakarmodayenetyarthaH / prArabdhanivRttau prArabdhakarmanivRttisambhave'pi / uktazAstreNa tasya tAvadeva ciramityAdizrutyA / sAnAnivartyatvAbhidhAnAt prArabdhakarmaNo jJAnAnivartyatvasyokeH / upasaMharati-tatazcetiuktazAstrasvArasyAccetyarthaH / jJAnenetyasya nivartayitavye ityanenAnvayaH / jJAnena zuddha caitanyasAkSAtkAreNa / tadAnImeva svotpattyanantarakSaNa ev| akSAne sarvAtmanA nivartayitavye azeSavikSepazaktyazeSAvaraNazakti-tadukkasarvaprapaJcAtmakakAryakAraNAtmanA mAyA'vidyAzabdavAcye'jJAne nivartayitadhye / prArabdheti-prArabdhakarmaNA pratibandhAd dehAdyAtmanA nirukAjJAnAnivRttiH, prArabdhakarmarUpapratibandhakAbhAvasahakRtasyaivAtmasAkSAtkArarUpajJAnasya dehAdyAtmanA'jJAnanivartakatvamityarthaH / tasyAM Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / 341 niSedhAdhikArazUnyaH saMskAramAtrAt sadAcAraH prArabdhakSayaM pratIkSamANo jIvan muka ityucyate, asya prArabdhakSaye sazaktikaniravazeSAjJAnanivRttau paramamuktiH / nanu keyamajJAnanivRttiH 1 na satI, nApyasatI, nApi sadasatI, jJAnajanyatvAdvaitaprasaGgodezyatvavirodhebhyazca, astu ta_nirvacanIyA janyatvAt , taduktam" janyatvameva janyasya mAyikatvasamarthakam " [ ] iti, maivam- anirvacanIyasya jJAnanivaya'tvaniyamena nivRttiparamparAprasaGgAt , sadadvaitavyAkopamaGgIkRtya tasyA asattvAd vidhAne'pi vinA pramANamadvaitasaGkoca eva dUSaNam , paJcamaprakArAzrayaNaM tvatyantAprasiddham / astu tarhi caitanyAtmi ceti-prArabdhakarmatatkAryavyatiriktAkhilAjJAnaprabhavaprapaJcanivRttyavasthAyAM puruSadhurandharaH prArabdhakarmaphalaM bhujAnaH san , sakalasaMsAramajJAnakArya bAdhitamapi kiJcitkAlamanuvartata iti bAdhitAnuvRttyA pazyan san , svAtmanyeva ramata iti svAtmArAmaH vidhi-niSedhAdhikArazUnyaH- vihitakarmakaraNe tatphalakAmalakSaNarAgaH puruSasya vizeSaNatvAdadhikAraH, niSiddhakarmAnAcaraNe niSiddhakarmaphaladeSo'dhikArivizeSaNatvAdadhikAraH, athavA niSiddhakarmAcaraNe niSiddhakarmaphalakAmo'dhikArivizeSaNatvAdadhikArastadubhayazUnyaH, yathA cakrabhramaNakAraNApagame'pi kaJcit kAlaM pUrvotpannavegAkhyasaMskAravizeSavazAccakaM bhramati evaM saMskAramAtrAt samyakarmA nuSThAnaparo bhavatIti sadAcAraH, prArabdhakSayaM-prArabdhakarmavinAzam , pratIkSata iti pratIkSamANaH, jIvanmukta ityevamucyatekathyata ityrthH| jIvanmuktyanantaraM paramamuktirasya bhavatItyupadarzayati- asyeti- asya prmmuktiritynenaanvyH| sazaktiketi- aavrnnshkti-viksspshktismnvitetyrthH| niravazeSeti- azeSa kAryakAraNAtmaketyarthaH / paramamatirityanantaraM bhavatIti shessH| nanvajJAnanivRttau satyAM paramamuktirupapAditA, paramajJAnanivRttireva vikalpajarjariteti zaGkatenanviti / "zAnajanyatvA" ityasya sthAne "jJAnajanyatva" iti pATho yuktaH, ajJAnanivRttaH satyatvAbhyupagame tasyAH sarvadA sattvaM sarvadA muktyApattibhayAnAstyevAbhyupagamyamiti kAdAcitkyAstasyA jJAnajanyatvamupeyaM syAt , tathA ca dvaitaprasaGgaH, tasyA asatyatvAbhyupagame na sA kadAcid bhavatItyajJAnameva sarvadA'vatiSThita ityajJAnanivRttau muktirbhavatIti yaduddezyaM tadbhAvalakSaNoddezyatvasya virodhaH, ajJAnanivRttaH sadasadubhayarUpatve virodhaH spaSTa eva, satyatvA'satyatvayoH parasparaniSedharUpayorekatrAsambhavAt , vastutaH " uddezyatva" ityasya sthAne " uddezyAsiddhi" iti pAThaH samyaka, tathA ca virodhasya dvidhA''zrayaNaM kartavyaM na bhavatIti bodhyam / nanu satyatvA'satyatvAbhyAM vaktumazakyatvAdajJAnanivRttiranirvartanIyaivAstviti zaGkAsamAdhAnamAzaGkate- astviti- uktAzaGkAsvArasyAjjJAnajanyatvasya tatreSTatvena tatra jJAnajanyatvaprasaGgasyeSTApAdanarUpatayA'dUSaNatvamiti pUrva jJAnajanyatveti sthAne jJAnAjanyatveti pATha eva bhavitumarhati, satIti vikalpe sattvaM sarvadA sattvameva vivakSitaM dvaitaprasaGgazca pRthageva dUSaNamiti bodhyam / atra yajanyaM tadanirvacanIyamiti vyAptibalAdevAjJAnanivRtterjanyatvalakSaNahetubalAdanirvacanIyatvaM sAdhyate'tastAdRzavyAptau prAcInavacanasaMvAdamAha-taduktamiti-mAyikatvamanirvacanIyatvaM tasya samarthaka-sAdhakamiti mAyikatvasamarthakamityasyArthaH / niruktasamAdhAnAzaGkAM pratikSipati-maivamiti / manivarcanIyasyeti- yadanirvacanIyaM tajjJAnanirvatyamiti niyamena " ajJAnanivRttirjJAnanivA anirvacanIyatvAd," ityanu. mAnato'jJAnanivRttinivRttisiddhau 'ajJAnanivRttirjJAnanivA'nirvacanIyatvAd' ityanumAnAt tasyA apyevaM nivRttirevaM tasyA apItyevaM nivRttiparamparAlakSaNAnavasthAnaprasaGgAdityarthaH / na ca satyevAjJAnanivRttiH, tasyA asattvAd, ajJAnatatkAryasyAnirvacanIyasya vidhAvapi na tasya sattvaM kintu brahmaNa eva sattvamityadvatasya mamAbhyupagatasya sadadvaitarUpatvamevetyevaM sadadvaitavAdo na vyAhanyate sadvaitAbhAvAditi yadyucyate, tadA'dvaitasya sadadvaitarUpatvena saGkoco niSpramANako dUSaNamevetyAhasadadvaitavyAkopamaGgIkRtyeti- sadadvaitAvyAkopamaGgIkRtyeti pATho yuktaH, sadadvaitavyAkopaH sadadvatavyAghAto mA bhavatvi. tyevamaGgIkRtyetyarthaH / tasyAH ajJAnanivRtteH / vidhAne'pi anirvacanIyAjJAna-tatkAryayonivRttyabhAvAd vidhAne'pi anirvacanIyatayA vidhyabhyupagame'pi / vinA pramANamiti- ekamevAdvitIyaM brahma neha nAnA'sti kizcanetyAdyAH zrutayo'dvaita eva pramANaM na sadadvaita iti prmaannmntrennetyrthH| advaitasakoca iti-advaitapadasya sadvaitaparatvamityarthaH / yadyatra soce pramANaM syAt tadA prAmANikasaGkoco na dUSaNam , yathA- padArthaH padArthenAnveti na tu padArthakadezenetyatra vyutpattau sampanno brIhirityatraikavacanavimatyAtmakapadArthasyaikatvasya vrIhipadArthatAvacchedake vrIhitve'nvayasya vrIhAvekatvAnvaye tatra sampatterbahutva Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalAto nayopadezaH / keti cet ? na- janyatvAdeva / nAstyeva janyatvamiti cet ? na- jJAnAnartha kya ]prasaGgAt, caitanyasya sadA sattvena prayatnavizeSAnupapattezca / atra kecit - tattvajJAnopalakSitaM caitanyamevAjJAnanivRttiH, taJca na tattvajJAnataH prAgasti, upalakSaNatvasya saMbandhAdhInatvAt , [ yathA ] kAkasaMbandho hi gRhasya kAkopalakSitatvam , tadapina- jJAnopalakSitasyApi sattve'dvaitavyAghAtAt , asattve uddezyatvAnupapatteH, mithyAtve jJAnanivartyatvApatteH, cinmAtratve uktdossaantivRtteH| na ca tatvajJAnAnupalakSitabhinnaM caitanyameva sA, avasthAbhedaM vinA tasyApi durvacastvAdato durvacassvarUpeyamajJAnanivRttiH, atrocyate-nAjJAnasya nivRttidhvaMsaH, rUpAntarapariNatopAdAnasyaiva tadrUpatvAt , ghaTadhvaMso hi cUrNAkArapariNatA mRdeva, na ca caitanyasya vizeSalakSaNAyAH saMyogavizeSarUpAyA vA'nvayAnupapattyA prAmANikasya nirvAhArtha saGkoco'padArthatAvacchedakasya sampanno vrIhiriti vAkyaghaTakabIhipadArthatAvacchedakatrI hitvabhinnapadArthatAvacchedakasvarUpatvaM na dUSaNam , na tvevaM prakRte saGkocaH prAmANika iti sa dUSaNaM syAdeveti bhAvaH / nanvajJAnanivRttina satI, nApyasatI, nApi sadasatI, nApyanirvacanIyA, kintu paJcamaprakAraiva, tatra noktadUSaNaprasaGga ityata Aha-paJcamaprakArAzrayaNamiti-tathA cAtrAtyantAprasiddhireva dUSaNamityA. shyH| nanvabhAvasyAdhikaraNAtmakatvameva lAghavAdityajJAnanivRttyadhikaraNaM caitanyamiti caitanyAtmikaivAjJAnanivRttiriti samAdhAnamAzaGkate- astu tIti / caitanyasya nityatvenAjJAnanivRtta nyatvena viruddhadharmAdhyAsAt tayostAdAtmyAsambhava iti pratikSipati- neti / nanu caitanyAtmakatvAdevAjJAnanivRttau janyatvaM nAstIti zaGkate-nAstyeveti-caitanyAtmikAyA ajJAnanivRtterjanyatvaM naastyevetyrthH| ajJAnanivRttyarthameva caitanyasAkSAtkAra upAdIyate, yadi cAjJAnanivRttina janyA tAtmasAkSAtkArasyAnarthakyAt tadartha mumukSurna pravartateti niSedhati - neti / caitanyaM yadyajJAnanivRttistadA caitanyasya sadA sattvAt tadartha prayatnavizeSAnupapattirapyAsajyata ityAha- caitanyasyeti / nanu keyamajJAnanivRttirityAdinA pallavitAyAmAzaGkAyAM keSAJcit pratividhAnamupadarzayati- atreti- uktaashngkaayaamityrthH| tacca tattvajJAnopalakSitaM caitanyaM punaH, tattva. jJAnataH prAk tattvajJAnopalakSitacaitanyasyAsattve hetumupadarzayati-upalakSaNatvasyeti- yadyasaMbaddhasyApyupalakSaNatvaM tadA sarva sarvasyopalakSaNaM bhavena bhavati ca sarva sarvasyopalakSaNamityupalakSyopalakSakayoH sambandho'vazyameSitavyaH, sambandhazca samakAlaM vidyamAnayoreveti tattvajJAnakAla eva tattvajJAnopalakSitaM caitanyamato na tattvajJAnataH prAk tattvajJAnopalakSita caitanyam , tatastattvajJAnopalakSitacaitanyasvarUpAjJAnanivRttyartha tattvajJAnamupAdeyam , tadartha yatnavizeSasyApi sAphalyamityarthaH / upalakSaNa. tvasya sambandhAdhInatve dRSTAntamAha-yatheti / niruktasamAdhAnaM pratikSipati-tadapi neti / jJAnopalakSitatvaM sat asat anirvacanIyaM cinmAtraM vA, prathamapakSe- ekaM jJAnopalakSitatvaM dvitIyaM caitanyamityevaM dvaitavyavasthitAvadvaitaM vyAhanyetatyAhajJAnopalakSitatvasyApIti / dvitIye-nahyasata uddezyatvamiti tasyoddezyatvamanupapannaM syAdityAha- asatva itijJAnopalakSitatvasyAsattve ityarthaH / yadanirvacanIya tanmithyetyanirvacanIyatvameva mithyAtvam , ata eva kvacidapyupAdhAvapratIyamAnatvalakSaNAsattvato'sya bhedaH, evaM ca yadanirvacanIyaM tajjJAnanivartyamiti niyamasyAjJAna-tatkAryayoH svahastitatvAt tattva. jJAnopalakSitacaitanyalakSaNAjJAnanivRtterapi nivRttyApattestRtIyapakSasyApyayuktatvamityAha- mithyAtva iti-tattvajJAnopalakSitatvasya mithyAtva ityarthaH / turIyapakSe- cinmAtrasvarUpAjJAnanivRtteH sadA sattvena jJAnajanyatvAbhAvAjjJAnAnarthakyaM prayatnavizeSaNAnupapattizca syAtAmityAha-cinmAtratva iti- jJAnopalakSitatvasya cinmAtrasvarUpatve ityrthH| tattvajJAnAsamAdhAnAntaramAzaGkaya pratikSipatina ceti / sA ajJAnanivRttiH / niSedhe hetumAha- avasthAbhedaM vineti- caitanyasya tattvajJAnopalakSitatvAvasthA tattva. jJAnAnupalakSitatvAvasthA tattvajJAnAnupalakSitabhinnatvAvasthetyevamavasthAtrayamantareNetyarthaH / tasyApi tattvajJAnAnupalakSitabhinna caitanyasvarUpatvasyApi / upasaMharati- ata iti- pUrvopadarzitavikalpajarjaritatvAdityarthaH / samAdhatte - atrocyata itikathamajJAnanivRttirityAGkAyAM samAdhAnaM kathyata ityarthaH / ajJAnanivRtterajJAnadhvaMsarUpatvAbhAve hetumAha- rUpAntareti- rUpA. ntarAtmanA pariNataM yadupAdAnaM-pariNAmikAraNaM tasyaiva tadUpatvAt- dhvNsruuptvaadityrthH| rUpAntarapariNatopAdAnasyaiva dhaMsarUpatvamiti dRSTAntopadarzanena spaSTayati-ghaTadhvaMsa iti-cUrNAkAreNa pariNatA yA mRt seva ghaTadhvaMsa ityarthaH / nanu prakRte'pi rUpAntarAtmanA pariNataM caitanyasvarUpamupAdAnamevAjJAnadhvaMso'stvityata Aha-na ceti- asya 'asti' ityenanAnvayaH, caitanyasyAkhaNDasvarUpasyA pariNAmino rUpAntarapariNAmAbhAvAdityarthaH / evaM cAjJAnanivRtti jJAnadhvaMsarUpetyupasaMharati-tasmAditi / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNimyAM samalato nayopadezaH / rUpAntaramasti, tasmAdatra nAstyevAjJAnadhvaMsaH, kintvajJAnasya kalpitatvAdatyantAbhAva eSa tannivRttiH / kiM tarhi tattvajJAnasya sAdhyamiti cet ? nAstyevAjJAnAtyantAbhAvabodhAtmakatvabAdhavyatirekeNa, taduktam" tttvmsyaadivaakyotthsmygdhiijnmmaatrtH| avidyA saha kAryeNa, nAsIdasti bhaviSyati // 1 // " ] iti, zuktibodhenApi hi rajatAtyantAbhAvabodharUpo bAdha eva kriyate, mithyA iti. zaktiboregAva bhUtasya ca. bAdha eva dhvaMsa ityabhidhIyate, tadvadihApi draSTavyam , sa cAyamadhiSThAnAtmaka eva / kathaM tarhi sarvathA sata icchAprayatnAviti cet 1 kaNThagatacAmIkaranyAyenAnavAptatvabhramAt, puruSArthatvaM tu tatrAbhilaSitatvAdeva kRtisAdhyatvasya tatra gauraveNApravezAt / candrAmRtapAtAdau puruSArthatvamiSTamevA'pravRttistu tatra kRtisAdhyatvajJAnarUpakAraNAntarAbhAvAditi pratipattavyam / kathaM punaH dRSTisRSTivAde zravaNAdipari. atra caitnye| tahmajJAnanivRttiH kiMsvarUpati pRcchati- kinviti / uttarayati-ajJAnasyeti / tannivRttiH ajJAna. nivRttiH / nanvatyantAbhAvasya paramate'tiriktasya nityatvAt svamate'dhikaraNasvarUpatvAgjJAnasAdhyatvAbhAvena kiM sAthyam ? kasyacigjJAnasAdhyasyAbhAve jJAnAnarthakyamApannamiti pRcchati-kimiti- asya sAdhyamityanenAnvayaH / uttarayati-nAstyeveti"bodhAtmakatvabAdha" ityasya sthAne " bodhAtmakabAdha" iti pATho yuktaH, ajJAnAtyantAbhAvabodhAtmakabAdhavyatirekeNa nAstyevetyanvayaH, tathA cAjJAnAtyantAbhAvabodhalakSaNAjJAnabAdha eva jJAnasAdhyo'jJAnanivRttirityarthaH / uktabAdhasvarUpAjJAnanivRtte. nisAdhyatve prArcA saMvAdamupadarzayati- tadukamiti / tasvamasyAdIti- 'tattvamasi, ahaM brahmAsmi ' ityAdivAkyajanyaM yacchuddhacaitanyajJAnaM tajjanyamAtreNa kAryeNa sahAvidyA'jJAnasvarUpA nAsIt - pUrvakAle nAbhavat , nAsti-vartamAnakAle na vidyate, na bhaviSyati- uttarakAle naiva sthAsyatItyarthaH, anena kAlatraye'pi kAryeNa sahAjJAnasyAtyantAbhAvabAdha upajAyata iti sa eva baadhH| uktamayaM dRSTAnta-dAntikabhAvAvaSTambhena bhAvayati-zuktibodhenApIti-zuktAvidaM rajatamiti bhramAnantaraM trikoNatvAdikazuktyasAdhAraNadharmasya tatra jJAnata iyaM zuktiriti jJAnena prAtItikazuktirUpyasya nivRttibhavati, tatrApi trikAle'pi rajataM na bhavatIdamiti rajatabhedabodho mAtra rajatamiti rajatAtyantAbhAvabodhalakSaNabAdha eva kriyata iti mithyAbhUtasya rajatasya bAdha eva tasya dhaMsa ityabhidhIyata ityrthH| tadavaditi-tatra yathA traikAlikazuktirajatAtyantAbhAvabodho bAdhaH zuktirajatanivRttistathetyarthaH / ihApi ajJAnanivRttAvapi, kAlikasakAryAjJAnAtyantAbhAvabodhAtmakabAdho'jJAnanivRttina svajJAnadhvaMsa iti bhAvaH / sa cAyamiti- nirutabAdhazcAdhiSThAnabhUtabrahmAtmaka eva, tena bAdhasvarUpadvitIyasadbhAvAnAdvaitabhA iti bodhyam / yadi nirutabAdhAtmakAjJAnanivRttirbrahmAtmikaiva tadA tasyAH sarvadA sattvAnotpattiriti tadviSayakAvicchA prayatnau kathaM syAtAmiti pRcchati-kathaM thiiti| uttarayati- kaNTheti-svakaNThe sthitamapi cAmIkara doSavazAdanavagacchan pratyuta cAmIkaraM vinaSTamiti bhrAntyA tadveSaNapravRttaH kenacidAptena are| tava kaNTha eva sthitaM cAmIkaraM kimarthamitastata. stadanveSayasItyevaM pratibodhito'vAptameva tadavAptamityavagacchati tathA prakRte'pyuktasvarUpaM brahmAvAptamevAnavAptatvabhramAduktadizA tadavAsyarthamicchA-prayatnau tadupAyaviSayiNAvAtmasAtkurvan tadavAptitaH kRtArtho bhvtiityrthH| nanu nirukkAjJAnanivRttyAtmakamokSo bhavanmate puruSArtha; puruSeNa kRtyA sAdhya eva puruSArtho bhavati, niruktamokSazca nityabrahmasvarUpatvAna kRtisAdhya iti puruSArthatvaM tasya na syAdityata Aha-puruSArthatvaM tviti puruSeNArthyate - abhilaSyata iti puruSArtha iti vyutpattyA puruSecchAviSayatvaM puruSArthatvam , sAdhanasya puruSArthatvaM mA prasAGkSIdityetadarthamanyecchAnadhInecchAviSayatvaM tat pariSkRtaM bhavati, evaM ca brahmasvalpamokSe'pi nirukkecchAviSayatvAt puruSArthatvaM syAdeva, kRtisAdhyatve sati niruktacchAviSayatvaM yadi puruSArthatvaM bhavenna mavedApa kRtyasAdhye tasmin puruSArthatvam, kintu gauraveNa kRtisAdhyatvaM tatra na pravezyata ityarthaH / nanvevaM candragatAmRta. pAnAdiviSayiNyapi puruSecchA bhavatyeveti puruSecchAviSayatvAccandragatAmRtapAnAdAvapi puruSArthatvaM syAdityAzavAmiSTApattyA pariharati-candreti- "candrAmRtapAtAdI" ityasya sthAne "candrAmRtapAnAdau" iti pAThaH samyag / yadi puruSArtha candrAmRtapAnAdi kathaM tarhi tadarthinAM na tatra pravRttirityAkAGkhAyAmAha- apravRttistviti / tatra candrAmRtapAnAdau / pravRtti prati yathecchA kAraNaM tathA kRtisAdhyatAjJAnamapi kAraNam , tadabhAvAnna candrAmRtapAnAdau pravRttirityarthaH / nanu vedAntinAM raSTimaSTivAda eva pradhAnaH, tatra yadaiva yasya darzanaM tadeva tasya sattvamityekajanmanyapyAjanmamaraNAntasamayatayA prasiddha na Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| pAkajanmanA jJAnena ajJAnAdibAdhaH, tathAhi-tasmin mate caitanyAtiriktapadArthAnAmajJAtasattvaM nAsti, mithyAtvasya svapnAdidRSTAntasiddhatvAt tAdRzasyaiva sattvasyAGgIkArAt evaM ca ghaTAdInAM yadA pratItistadA tattvam , nAnyadeti na daNDAdijanyatvam , kintvajJAnamAtrajanyatvam , svapnavaJca daNDAdyupAdAnam / ajJAnadehAdikaM tu bhAsamAnameva tiSThati / abhAvanizcayAbhAvAca putrAdyabhAvakRtarodanAdyaprasaGgaH, pratyabhijJAnamapi bhrama eva, tatazcAkAzAdikrameNa sRSTiH, paJcIkaraNaM brahmANDAdyutpattizcaitanmate nAstyeva, ghaTAderaparokSaM kasyApi sattvamityanekajanmasAdhyatyAntAbhyAsalakSaNazravaNAdiparipAkAsambhavAt kutastatprabhavenA''tmasAkSAtkAreNAjJAnAdivAdhasambhava ityAzaGkate-kathaM punariti / nirukkAjJAnAdibAdhAsambhavameva bhAvayati-tathAhItyAdinA / tasmin mate dRSTi. sRSTivAdimate / caitanyarUpasya brahmaNaH sadAtanatvaM tanmate'pyaGgIkriyata ityata uktaM caitanyAtirikteti / acAtasavaM nAstItyanenAjJAtasattvapratiSedhena caitanyAtiriktapadArthAnAM jJAtasattvameva-jJAnakAlaunasatvameva tanmate samastItyupadarzitam / mithyAtvasyeti- prapraJco mithyA dRzyatvAt svapnAdivadityanumAnataH prapaJcamAtrasya svapnAdidRSTAntena mithyAtvasya siddhatvAt , tAdRzasyaiva-mithyAtvasvarUpasyaiva jJAtasattvasya prapaJce svIkArAdityarthaH / evaM ca prapaJce'jJAtasattvAbhAvasya siddhau ca / tadA pratItikAle / tattvaM ghaTAdInAM sattvam / nAnyadA pratItisamayAtiriktasamaye na sattvam / iti etasmAddhetoH / na daNDAdijanyatvamiti - daNDAdisamavadhAnasamayAtirikasamaye pratIyamAnasya ghaTAdestadevotpattiH, tadAnIM ca daNDAdisamavadhAnAbhAvAd daNDAderghaTAdiniyatAvyavahitapUrvavartitvAbhAvena kAraNatvAbhAvAd daNDAdiniSThakAraNatAnirUpitakAryatAlakSaNaM daNDAdijanyatvaM ghaTAdInAM nAstItyarthaH / tat kiM kAraNaM vinaiva ghaTAdInAmutpattiriti pRcchati-kintviti / ajJAnasyAnAdestanmate'pi svIkArAta tasya ghaTAdikAraNatvasambhavena tajjanyatvaM ghaTAdeH sambhavatItyuttarayati-ajJAnamAtrajanyatvamitighaTAdInAmityanuvartate / nanvevaM ghaTAdInAM daNDAdijanyatvamAkalayya tadartha daNDAdInAmupAdAnaM lokaiH kriyate tadapyanupapaccaM syAdityata Aha-svapnavaJceti- svapre'pi ghaTAdInAmajJAnamAtraprabhavANAmutpatyarthaM daNDAdyupAdAnaM yathA tathA prakRte'pItyarthaH, tathA ca tat kalpitatvAnmiyaiveti bhAvaH / kathaM tahmajJAnAdInAmavasthAnamata Aha- ajJAneti- tadavabhAsanaM ca sAkSiNeti bodhyam / nanu pitR-mAtrAdInAM yadA putrAdidazanaM nAsti tadAnIM putrAdyabhAvAt tatkRtarodanAdiprasaGgaH syAdityata Aha-abhAvati-adarzanakAla putrAdInAmabhAve'pi pitrAdeH putrAdyabhAvanizcayo nAsti, putrAdyabhAvanizcaya eva rodanAdikAraNam , vAstavikasattvavAdimate'pi dezAntaragatasya putrAdermaraNe tadabhAvo vidyate, naitAvatA pitrAdibhI rodanaM kriyate, yadA dalAdinA tadabhAvanizcAyakena tadabhAvo nizcIyate tadaiva rodanAdikaM kriyate iti svarUpasataH putrAdyabhAvasya na rodanAdikAraNatvaM kintu nizcitasyaiveti tadabhAvanizcayarUpakAraNAbhAvAna rodanAdiprasaGga ityrthH| nanu 'sa evAyaM ghaTaH, sa evAyaM putraH' ityAdipratyabhijJAnAt pUrvakAlInadarzanaviSayeNa ghaTAdinA vartamAnakAlInadarzanaviSayasya ghaTAderabhedaH sidhyati, sa ca tadaivopapadyate yadyantarAlasamaye'jJAto'pi ghaTAdiH syAdityantarAlakAle'pi ghaTAdividyate, evaM ca pratyabhijJAnena bAdhAnna jJAtamAtrasattvaM ghaTAdInAmityata Aha-pratyabhijJAnamapIti- lUna-punarjAtanakha-kezAdau sa evAyaM nakha-kezAdiriti pratyabhijJAnaM luna-punarjAtanakha kezAderabhedAbhAve'pi sausAdRzyAdidoSAd bhrAntaM samudbhavati; dIpakalikAdApapyanavaratavibhinnatailAdyupAdAnato vibhinnameva dIpakalikAdikamupajAyata iti pUrvAparadIpakalikAdyorabhedAbhAve'pi seveyaM dIpakalikati pratyabhijJAnamabhedAvagAhi bhrAntamupajAyate sausAdRzyAdidoSAt tathA sarva pratyabhijJAnaM bhrama eveti. na tato. 'shaatsttvsiddhirityrthH| tatra sRSTikramo na vidyata ityAha- tatazceti- yadA ghaTAdInAM pratItistadAnImeva ghaTAdInAM sattvamityupagamAcetyarthaH / AkAzAdikrameNa sRSTirityasya nAtsyevetyanenAnvayaH, evaM paJcIkaraNaM brahmANDAdyutpattizcetyasyApi / etanmate dRSTisRSTivAdimate / nanu aparokSakAraNasyendriyAderajJAnakAle sattvaM naitanmate samastIti yadA ghaTAdInAM darzanaM tatpUrvakAle indriyAderdarzanAbhAvAdatIndriyatvAcca na sattvamiti tajjanyatvabhAvAdindriyAdijanyaM jJAnaM pratyakSa. miti lakSaNalakSitapratyakSasvarUpaM ghaTAderzAnaM na syAdityata Aha- ghaTAderaparokSamiti- aparokSasvarUpacaitanye'dhyAsAdeva ghaTAderaparokSaM jJAnamityarthaH / nanu kSaNamAtrasthAyitvAd ghaTAdijJAnaM kSaNikaM tadAtmakasattvameva ghaTAderiti tasyApi kSaNikatva. miti yat sat tat kSaNikamiti vyAptitaH sarvasya kSaNikatvamabhyupagacchato bauddhasya mate dRSTisaSTivAdimatasya pravezaH Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . nayAmRtataraGgiNI-taGgiNItarINabhyo samalato nayopadezaH / tattadadhyAsAdeva, adhiSThAnasya sthAyitvA'bAdhitatvAbhyAmajJAnasya cAnAdeH sakalasRSTihetoraGgIkArAd na bauddhamatapravezaH, tadevamajJAnAtiriktakAraNAbhAvAt kathaM zravaNAdijanyaM tattvajJAnamiti; atrocyateloke ajJAnAtiriktAnAtmadRSTikAraNAbhAve'pi vede yAga-svargAdau kAryakAraNabhAvavAdInAM vedAntinAM yatheSTAcaraNaprasaGgAt , tasmAd ghaTAderiva svarga-narakAde jJAnamAtrajanyatvam, api tu vihita-niSiddhakriyAjanyatvamapIti / dRSTAnuzravikasthale arddhajaratIyaM prAmANika no cet ? anAtmadRSTima[STe ]ranavasAnaprasaGgaH / adhiSThAnajhAne tadavasAnaprasaGga iti cet ? na- tasyaiva hetutvAbhAvAt / ajJAnaM taddheturiti cet ? na- tato dRSTakAraNanirapekSayA taMdutpattyA zamAdyanuSThAnaprasamAt, bhrAntyA zamAyanuSThAnamiti cet ? syAdityata Aha-adhiSThAnasyeti- adhiSThAnasya zuddhacaitanyasya sakalakAlasthAyitva-trikAlAbAdhitatvalakSaNapAramArthikasattvAbhyAmaGgIkArAt sakalasRSTihetoranAderajJAnasya cAbhyupagamAd dRSTisRSTivAdasya bauddhamatapravezo netyarthaH / praznakartA svAzaGkAmupasaMharati-tadevamiti-tat- tasmAt , evam- uktaprakAreNa / yadyapi loke ghaTa-paTAdikamajJAnAtmadRSTimAtrajanyaM tathApi vede svargAdikaM prati ajJAnAtmadRSTivyatiriktaM yAgAdi-tatprabhAvAdRSTAdikamapi kAraNam , anyathA svargakAmo brAhmaNahananAdikamapi kurvatrajJAnAtmadRSTirUpakAraNabalAt svargAdikaM prApnuyAdeveti yatheSTAcaraNaM prasajyeteti vaidikara vihitayAgAdikamapyadRSTadvArA kAraNaM narakAdikaM prati niSiddhahananAdikamapyadRSTadvArA kAraNamavazyamabhyupagantavyam , tathA ca vaidikanirukkAjJAnanivRttyAtmakamokSaM prati ajJAnAtmadRSTivyatiriktazravaNAdikamapi kAraNamiti bhavatyeva nirutamokSaH zravaNAdiprabhava ityevaM dRSTisRSTivAde zravaNAdiparipAkajanmanA jJAnenAjJAnAdibAdho nirvahatyeveti samAdhatte- atrocyata iti / dRSTi. sRSTivAde ghaTAdikaM pratyajJAnamivAtmadRSTirapi kAraNamato'nAtmadRSTItyAtmadRSTibhinnArthamuktam / "vAdInAm" ityasya sthAne "vAdinAm" iti pATho yuktaH / vedAntinAmityasyAnantaraM " vihita-niSiddhakarmAdikamapi kAraNam , anyathA" iti pATho dRzyaH, tadaryastvavataraNena spaSTIkRta eveti / tasmAt yatheSTAcaraNaprasaGgAt / ghaTAderiveti vyatirekidRSTAntaH, ghaTAderyathA'jJAnamAtrajanyatvaM na tathA svarga-narakAderajJAnamAtrajanyatvamiti tadarthaH / yadi svarga-narakAde jJAnamAtrajanyatvaM tayajJAnavyatiriktakiMjanyatvamityapekSAyAmAha-api viti / nanu loke ghaTa-paTAdikaM prati ajJAnAtmadRSTidvayameva kAraNaM vede svarganarakAdikaM prati vihita-niSiddhakarmAdikamapi kAraNamityarddhajaratIyamaprAmANika kimityupeyamityata Aha- dRSTA-''nuzravikasthala iti- dRSTaghaTapaTAdikasthale AnuzravikasyargAdisthale cetyarthaH, adhyApakaparamparayA zrUyata eva na tu kenApi kriyata ityanuzravo'pauruSeyo vedastadIyaM tatpratipAditamityAnuzravikaM svargAdikamiti bodhyam / arddhajaratIyamiti- ekA gaurarddhabhAge yuvatI ardhabhAge vRddhatyarddhajaratI yathA tathA prakRte ekatra yAdRzaH kAryakAraNabhAvastadanyAdRzo'nyatra kAryakAraNabhAva ityabhyupagame'rddhajaratInyAya AyojanIyaH, uktayuktyA prAmANika evAyamupagamastathApi nopeyate cedityarthaH / "anAtmaiSTisRSTaH" ityasya sthAne " ajJAnAtmadRSTisRSTeH" iti pATho yuktaH / yadyadicchAmAtrata upeyate tattadutpatterajJAnAtmadRSTitaH sambhavAdajJAnAtmadRSTaravasAnaM na syAdanavasthAprasaGga ityrthH| tadavasAnamAzaGkate-adhiSThAnazAne iti- jagacchukhacaitanye kAlpatamityadhiSThAnaM zuddhacaitanyaM tajjJAne, ajnyaanaatmdRssttisRssttervsaanmityrthH| smaadhtte-neti| tasyaiva adhiSThAnasyaiva, nirUpitatvaM SaSThayarthaH, tathA ca tattvajJAnanirUpitahetutvaM na kasyApIti adhiSThAnasAkSAtkAra eva notpadyatetyarthaH / zahateajJAnamiti-adhiSThAnajJAne tadavasAnamityasyAdhiSThAnajJAnaM nAjJAnajanyamiti tatrAvasAnamiti nArthaH, kintvadhiSThAnajJAnamazAnamAtrajanyameva, tadanantaramajJAnanivRttyA tajjanyaM na kimapIti tadavasAnamityarthaH, evaM cAdhiSThAnajJAnamajJAnamAtrajanyameveti nAdhiSThAnajJAnanirUpitahetutvAbhAva iti zaGkArthaH / samAdhatte-neti / tataH ajnyaanmaatrtH| tadutpattyA adhisstthaancaitnysaakssaatkaarotpttyaa| zamAdIti- ajJAnamAtrata eva caitanyasAkSAtkArotpatteH sambhavena tadartha zamAdyanuSThAnasyAkartavyatvaM prsjyetetyrthH| caitanyasAkSAtkArotpattitaH prAga bhrAntiH zamAdikamAtmasAkSAtkArajanakamiti jJAnaM samastItyataH zamAdyanuSThAnamiti zaite-bhrAntyeti / samAdhatte-neti- ekavAraM tattvamasItyAdimahAvAkyalakSaNavedAntazravaNavatAM brahmabhinna Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / na- sakaDhedAntArthabhavaNavatAM tadabhAvaprasaGgAt / kiba, bhrame ajJAnamAtrajanyatvaM yuktam , na tvadhiSThAnajJAne, [ na ]hi rajatabhramavat zuktijJAne zuksyajJAnajanyatvam / tadavazyaM dRSTi sRSTipakSe loke ajJAnAtiriktakAraNAbhAve'pi vede yAgAdau svargAdisAdhanatayA sammataiva / tatazca yAgAdeH svargAdisAdhanavaM pratItya mAgamanutiSThatAM utpannasya svargasUkSmarUpasya [ yAgasUkSmarUpasya ] vA apUrvasya sAkSisiddhasya svargajanakatvam, apUrvasya sAkSisiddhatvaM nAnubhUyate iti cet ? na- ajJAtasattvAnaGgIkAreNAjJAnakAraNa. tAyA ina apUrvasya sAkSisiddhatAbhyupagamasyAvazyakatvAt, tatazca yAgAdeH svargAdijanmavat zravaNa-mananAdisahajakUtavedAntavAkyAt tattvajJAnotpattiraviruddhA / dRSTisRSTivAde Izvaro nAstIti " tat tvamasi" [ ] ityatra kathaM tadabhedapratItiriti cet ? kuta etadavagatam ? sarvadA'pratIteriti cet ? tarhi jIvo'pi nAstyeva, cidrUpatayA bhAsamAnatvaM cobhayatra tulyam, IzvaratvaM sadA na bhAsate iti cet ? jIvatve'pi tulyametat , ubhayamapi tarhi nAstyeveti cet ? na-- sAkSitvasyAnubhavasiddhatvAt , jayanmithyAtvajJAne zuddhacaitanyajJAne sati zamAdika zuddhacaitanyajJAnakAraNamiti bhrAnterabhAvAt tajanyasya zamAdyanuSThAnasyApyabhAvaprasaGgAdityarthaH / adhiSThAnacaitanyajJAnaM pramAtmakamiti na tat prati. ajJAnAtmakadoSasya kAraNatvam , bhramaM pratyeva tasya kAraNatvAdityajJAnamAtrajanyatvaM bhrame bhavet , na tu caitanyasAkSAtkAre ityAha-kizceti / adhiSThAnajJAne nAjJAnasya kAraNasvamityatra dRSTAntamAha- nahIti- zuktAvidaM rajatamiti bhrame zuktyajJAnasya karaNatvaM na tu zuktijJAne zuktyajJAnasya kAraNatvamiti yathA zuktau rajatabhrame zuktyajJAnajanyatvaM na tu zuktijJAne zuktyajJAnajanyatvaM tathA prakRte'pItyarthaH / upasaMharati-taditi- tasmAdityarthaH / ajJAnAtiriktakAraNAbhAve'pItyasyAjJAnAtmadRSTivyatiriktakAraNAbhAve'pItyarthaH / / tatazca vede yAgAdau svargAdisAdhanatAyAH sammatatvAcca / svargasUkSmarUpasyetyasyApUrvasyetyanenAnvayaH, apUrvasyAdRSTAkhyasya svargasUkSmarUpatvaM svargakAraNatvAdeva, evaM tasya yAgasUkSmarUpatvamapi yAgavyApAratvAt , ,yadA ca yAgajanyaM svargajanakamapUrvamutpadyate tadaiva kiJcidaMzena svargasya sUkSmarUpamapi sampadyata iti svargasUkSmarUpatvamapUrvasya. apUrvotpattikAle sthUlarUpeNa yAgasya vinAze'pi sUkSmarUpeNAvasthAnaM smstyevetybhisndhiH| etAdRzasyApUrvasya pramANAbhAvAdasiddhatvamiti nAzAhanIyaM tasya sAkSisiddhatvAdityAzayenAha-sAkSisiddhasyeti / svargajanakatvamityatra cchedH| apUrvasya sAkSi. siddhatvaM yadi bhavet tadA svargajanakatvaM tasya svIkriyetApi, na ca tasya sAkSisiddhatvamananubhavAdityAzaGkate- apUrvasyeti / "ciradhvastaM phalAyAlaM na karmAtizaya vinA" [ kusumAjalau] iti vacanAt ciradhvastasya yAgAdeH sAkSAt svargotpattito'vyavahitapUrvasamaye'sattvena vedabodhitakAraNatvamanupapannamiti tadanyathAnupapattyA yAgavyApAratayA'pUrva kalpyata iti tasya yAgajanyatvaM svargajanakatvaM cAnyathAnuphpattilakSaNArthApasipramANasiddhameva, kintu dRSTisRSTivAde sarvasya zAtasattvamevayadeva jJAyate tadeva sadityajJAtasattvaM na kasyApi svIkriyate, tata eva cAjJAnasya kAraNatA sAkSiveyetyupeyate, evaM cApUrvamapi yadyAtaM syAna sat syAdityatastasya sAkSivedhatvAt sAkSisiddhatvamakzyamabhyupagantavyamiti samAdhatte-neti / azAnakAraNatAyA iveti- ajJAnaniSThakAraNatAyA yathA sAkSisiddhatvAbhyupamamastavetyarthaH / upasaMharati-tatazceti / anyat spaSTam / zaGkate-dRSTisRSTivAda iti / tadabhedapratItiH tvaMpadArthe jIve ttpdaarthsyeshvrsyaabhedprtiitiH|| samAdhAtA zahitAraM pRcchati- kuta iti- dRSTi sRSTivAde Izvaro nAstItyavagatirbhavataH kasmAt kAraNAt samutpanetyarthaH / praznayitA prAhasarvadeti- dRSTisaSTivAde yadeva pratIyate tadeva sat, Izvarastu kadAcidapi na pratIyata iti sarvadApratItatvAcAstIzvara ityarthaH / samAdhAtA prAha-tahIti / sarvadApratItejIvo'pi tanmate nAstyeveti kathaM jIvAsasvanibandhanA'pi tadamedapratItyacupapatti zaGkitA ? yadi ca cidrUpatayA bhAsamAnatvAjjIvasya pratItena tasyAsatvaM tarhi cidrUpatayA bhAsamAnatvena tatpratIterapi sadbhAvAdIzvarasyApi nAsattvamityAha-cidrapatayeti / ubhayatra jIve Izvare ca / yadyapi bhAsamAnatvamastIzvarasya, tathApIzvastvaM sadA na tatra bhAsata itIzvaratvenezvaro'pratIyamAno nAstItyucyate ityAzakte- Izvaratvamiti / samAdhAtA prAha- jIvatve'pIti- jIvatvaM sadA na bhAsata iti jIvatvena jIvo nAstItyapyucyatAmityarthaH / durduruTa: Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyA samalato nayopadezaH / 347 aghaTakAjJAne zaktidvayasyAvazyakatvena tadgarbhajIvatvezvaratvayoranAditvasya yauktikatvAt tayorabhedAnupapattelakSaNayA advycinmaatrdhiiktvyaa| tasmAd dRSTisRSTivAde'pi yathoktAnuSThAnavatA tattvajJAnAdakhaNDAnandabrahmasvarUpA muktiryuktaiva, etacchuddhadravyAstikaprakRtikamatadvayaM paryAyArthikanayayuktibhirnirloThanIyamaSatAraNIyaM ca sthAdvAde // 110 // azuddhAd vyavahArAkhyAt , tato'bhUt sAMkhyadarzanam / ... cetanA-'cetanadravyA'nantaparyAyadarzakam // 111 // nayAmRta-azuddhAditi / vyavahArAkhyAt- vyavahAranAmadheyAt , azuddhAt tata:- dravyArthikanayAt sAyadarzanamabhUt, kIdRzaM vat ? cetanazcAcetanadravyaM ca anantaparyAyAzca- AvirbhAva-tirobhAvAsmakAH, teSAM darzakaM pratipAdakamiti yAvat / tathA ca tanmatarahasyam- puruSastAvaccidrUpo na kasyApi pramayitA punaH zaGkate- ubhayamapIti- IzvaratvaM jIvatvaM cetyubhayamapItyarthaH, tathA cezvaratvenezvarAbhAvasyeva, jIvatvena jIvAbhAvasyApISTatvameveti bhaavH| samAdhatte-neti / "sAkSitva" ityasya sthAne " sAkSibhAsvatva " iti pATho butaH, sAkSI dvividho jIvasAkSI IzvarasAkSI ca; sAkSI ca svayaM bhAsata iti tenezvaro jIvazca bhAsate, sAkSI ca sAkSitvenaivAcabhAsata. ityanubhavasiddhatvAdIzvarajIvayorIzvaratva-jIvatvadharmAkAntayo bhAva ityarthaH / jIvatvezvaratvayoranAditvaM vyavasthApayati-ghaTaketi-"aghaTakAcAne" ityasya sthAne " ghaTakAzAne" iti pATho yuktaH, ajJAnAvaraNa viziSTacaitanyatvaM jIvatvamajJAnavikSepazaktiviziSTacaitanyatvamIzvaratvamityevaM jIvatvezvaratvalakSaNe'jJAnaghaTite ghaTakaM yadajJAnaM tatra zaktidvayasya AvaraNazati-vikSepazakidayasya / Avazyakatvena avazyaM svIkartavyatvena / tadarbhajIvatvezvaratvayo. nirakasaktimadajJAnaghaTitatvena tadarbhajIvatvezvaratvayoH, anAditvasya niruvAmAnasyAnAditvena tadghaTitayorapyanAditvamityevamanAditvasma, yaukikatvAta yuktisiddhatvAt , viziSTasvarUpasanniviSTayorvizeSaNavizeSyayoranAditve viziSTasyApyanAditvamityatra yuktiH, tayoH anAdibhUtajIvatvezvaratvarUpaviruddhadharmaviziSTayorjIvezvarayoH- abhedAnupapatteH tAdAtmyAnupapatteH, lakSaNayA tat-tvaMpadayoH zuddhacaitanye jahadajahalakSaNayA, advayacinmAtradhIH, advitIyaM yaccaitanyamAnaM zuddhacaitanyaM tasya tat tvamasItivAkyajanyA dhIH, vaktavyetyarthaH / dRSTisRSTivAde mukkeyuktatvamupasaMharati- tasmAditi / yathoktAnuSThAnavatA zamadamAdyanuSThAnavatA puruSadhurandhareNa, etat bhartRharimataM vedAntimataM ca krameNAnantaramevopapAditam / zaddhatizuddhadravyAstiko yaH saGgrahAkhyo nayastatprakRtika- tatkAraNakaM matadvayam , paryAyArthikanayaH- RjusUtrAdinayaH, tasya yakAntanitye arthakriyAkAritvalakSaNasattvAsambhavAdekAntanityAdvaitAdikaM na sambhavatItyAdikA yuktistaabhinilotthniiyN-khnnddniiymityrthH| tat kimadvaitAdikaM na sambhavati ? sambhavati apekSAbhedataH 'syAdadvaitaM syAdabhedaH ' ityevaM kathaMcidarthasaGkaTanena syAdvAde, na tvekAntavAde ityAha- avatAraNIyaM ca syAdvAda iti- granthagauravabhayAd pranthakAreNa tatkhaNDanamaNDanayuktijAlaM nopanyastaM kintu granthAntare svayaM pUrvasUribhizcopadarzitaM tattadabhilASukairavalokanIyamiti sUcitam // 110 // ___ vyavahAranayaprakRtikaM sAGghayadarzanaM cetanA'-cetanAdipratipAdakamityAvedakamekAdazottarazatatamapadyaM vivRNoti- azuddhA. ditiiti| vyavahArAkhyAdityasya vivaraNa-vyavahAranAmadheyAditi / tata iti mUlasya vivaraNaM-dravyArthikanayAditi / uttarArddhamavatArya vivRNoti-kIDazamiti / tat sAyadarzanam / anantaparyAyAH kisvarUpA ityapekSAyAmAha- AvirbhAvatirobhAvAtmakA iti, tanmate kAraNa-kAryayoramedAdutpatteH prAgapi kArya vinAzAnantaramapi ca kAraNAtmanA samastyeva, utpattistasyAvirbhAvaH, vinAzastirobhAva iti| tathA ca sAGkhyadarzanasya cetanA'cetanadravyA'nantaparyAyapradarzakatva ca / tanmatarahasyaM sAGkhayamatAbhipretam / tanmate puruSaH kiMsvarUpa ityapekSAyAmAha-puruSa iti / tAvaditi vAkyAlaGkAre / cidrUpaH caitanyasvarUpa: / na kasyApi kAraNamityAdinA puruSaH kUTasthanitya ityasya samarthanam , puruSasya yat, kiJcit kArya prati kAraNatve kArya-kAraNayorabhedAt kAryanAze tasyApi tadAtmanA nAzAdapracyutAnutpannasthiraikatvabhAvatvalakSaNaM kUTasthAnisyatvaM na svAdityakAraNaM puruSaH, kAryarUpatve bhAvakAryasya nAzo'vazyambhAvIti na niruktakUTasthanityataiti Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalar3ato nayopadezaH / kAraNaM na kasyApi kArya navA janyadharmAzraya iti kUTasthanitya ityucyate, buddhigatAzca dharmA ajJAtaparamArthastatrAropyante bhaTavijayaparAjayau rAjIva, prakRtiracetanA pariNAminI AdikAraNaM ca, tasyAzcAdya. pariNAmo buddhimahattattvAparaparyAyA, tasyA dharmA-jJAnA-jJAnezvaryA-naizvarya-vairAgyA-'vairAgya-dharmA-'dharmarUpAaSTau, buddhi-sukha-duHkhecchA-dveSa prayatnA api, bhAvanAyAstairanaGgIkArAdanubhavasyaiva smRtiparyantaM sUkSmarUpatayA'vasthAnAbhyupagamAt, mahattattvAdahakAraH, ahaGkArAd rUpa-rasa-gandha-sparza-zabdatanmAtrANi pazca ekA. dazendriyANi ca / paJcatanmAtrebhyaH paJcamahAbhUtAni jAyante, taduktam - na kAryaH puruSaH, janyadharmAzrayatve dharmadharmiNorabhedAd dharmanAze dharmiNastasyApi nAzaH prasajyetetyevamapi kUTasthanityatA na syAditi janyadharmAnAzrayaH puruSaH kUTasthanitya ityevamucyata ityarthaH / nanvevaM sukha-duHkhAdidharmAdhAratayA puruSapratItirna syAdityata Aha-buddhigatAzceti- buddhirantaHkaraNaM mahattattvam , tadtAH-tavartinaH sukha-duHkhAdayo dharmAH, tatra puruSe Aropyante / kairAropyanta ityapekSAnivRttaye uktamajhAtaparamArthariti-ajJAtaH paramArtho vAstavikArtho yaiste'jJAtaparamArthAH puruSAstaiH kUTasthanitye puruSe buddhidharmAH sukha-duHkhAdaya Aropyanta iti sukha-duHkhAdyAdhAratayA puruSapratItibhrAntaiveti tathAvidhAyAstasyA nApalApa iti bhaavH| anyagatadharmANAmanyatrAropatastathApratItirbhavatItyatra dRSTAntamAha-bhaTavijayaparAjayI rAjIveti- raNe mallapratimallabhAvenAnyo'nyaM natA bhaTAnAM madhye yasya jayaH parAjayo vA bhavati tajjaya-parAjayo tatsvAmini rAjani ArogyAsau rAjA'muM rAjAnaM jitavAn anena rAjJA vA parAjita iti buddhirAroparUpatvAd bhrAntA yathA bhavati tthetyrthH| sAGkhathamate puruSamupAdAya prakRtyAdikaM paJcaviMzatividhaM tattvamiti krameNa prakRtyAdisvarUpaM nirUpayitumAha-prakRtiriti- sattva rajastamasAM sAmyAvasthA prakRtiriti giiyte|| " sattvaM laghu prakAzakamiSTamupaSTambhaka calaM ca rajaH / guru varNakameva tamaH pradIpavaccArthato vRttiH // 1 // " [ . ] itIzvarakRSNavacanAd yad vastu laghutAzAli prakAzakatAzAli tat sattvaM sAmathAcAriSTam , upaSTambhakaM yadi rajo guNo na bhavet tadA guruNA tamasA pratiruddhaM sattvaM svakArya na sAdhayedityupaSTambha- sattvAdeH kAryakaraNe uttambhaka sahakAri rajaH, tathA yadi rajoguNo na bhavet tarhi guruNA tamasA vyAptaM vastvakriyameva bhavet tatazcalaM calanAtmakakriyAviSTaM raja upeyate, evaM ca gurvapi rajasA cAlitaM sad vastu sakriyaM bhavati, yadi tamo na bhavet tadA rajasA cAlitaM laghu sattvopetaM vastu sarvadA caledeva na kvacidavasthAnamAsAdayet , guruNA tamasA'vaSTabdhaM sarvadA calitumazaknuvat kizciccalati kizcinna calatyapIti guru tamaH, evaM yadi tamo na syAt prakAzakasvabhAvena sattvenAliGgitaM vastu sarvadA prakAzeta eva kadAcidapyaprakAzo na bhavediti varaNakamAvaraNakAri tamaH, evaM ca yadA tamasaH sattvApekSayA prAbalyaM tadA na prakAzate, yadA ca daurbalyaM tadA prakAzata iti sidayataH prakAzA'prakAzAviti nirukavacanAbhipretArthaH / sA ca prakRtiH acetanA na cetayate, cetanAtmakapuruSAbhedAropAcca cetaneva bhavati / evaM pariNAminI buddhayAdyAtmanA pariNamate / prakRterna kiJcit kAraNaM tasyA api kAraNAbhyupagame'navasthAnaM prasajyata iti na kAryasvarUpA sA kintu sarvasya kAryasya kAraNamityAha-AdikAraNaM ca / tasyAzca prakRteH punH| AdyapariNAmaH prathamapariNAmaH, prakRtiH sattvodekAt prathamato buddhirUpeNa pariNamata ityarthaH / "buddhirupalabdhinimityanarthAntaram " [ ] iti gautamasUtrAt kauzAcca buddhirjJAnamiti vyavahiyate loke, nAtra tadbrahaNaM kintu buddhirantaHkaraNam , tasyAzca mahattattvamiti nAmAntaramityAhamahattattvAparaparyAyeti / buddhareva jJAnA'jJAnAdayo dharmA na caitanyasvarUpasyAtmana ityAha - tasyA iti-buddharityarthaH / zAnA'jJAnetyatra jJAnapadenaiva jJAnasvarUpAyA buddhamrahaNe punarbuddhi-sukhetyatra prahaNaM buddharantaHkaraNasya dharmo'ntaHkaraNarUpA buddhirna bhavati, kintu jJAnasvarUpA buddhirapi sAGkhthAbhimatA, sA ca buddhidharma ityAvedanAya / apItyanena 'tasyA dharmAH' ityanukRSyate / nanu anubhavAt kAlAntare smRterutpattaye tadvayApAro bhAvanAkhyasaMskAro naiyAyikairupeyata iti bhAvanAkhyasaMskAraH sAthamate buddhidharmA bhavitumahatIti bhAvanAyA api buddhidhamatayA kathanamucitAmatyata Aha-bhAvanAyA itibhAvanAkhyasaMskArasyetyarthaH / taiH, sAGkhayaH / anaGgIkArAt anabhyupagamAt / nanvevaM kAlAntarIyAnubhavAt smRtyutpattya Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraviNI-tarahiNItaraNibhyAM samalahato nayopadezaH / mUlaprakRtiravikRtiH, mahadAdyAH prakRtivikRtayaH sapta / .. SoDazakazca vikAro, na prakRtirna vikRtiH puruSaH // 1 // [ ] iti, paJca mahAbhUtAnyekAdazendriyANi ceti SoDazako vargaH, tatrAcetanAyA acetanaprakRtikAryAyA buddhezcaitanyAbhimAnAnupapatyA svAbhAvika-caitanyarUpaH puruSaH siddhyati / caitanyasya tu nityasya svAbhAvikeSTA'niSTaviSayAvacchinnatvasvabhAve anirmokSApattiH, prakRtyadhInatve'pi viSayAvacchinnatvasya tasyA'ti( pi) nityatayA tathaivAnirmokSatvApattiH, ghaTAderevAnityasya caitanyAvacchedasya vyAsaGgAnupapattiH, ato manaH siddhyati, tatsambaddhendriyasya viSayacaitanyAvacchedaniyAmakatvam / svapnAvasthAyAM 'vyAghro'ham ' ' varAho. 'ham ' ityabhimAno dRzyate, na tu * naro'ham ' ityabhimAnaH, asti ca tatra naratvaM sannihitamindriyavyavahitapUrvasamaye'sataH kathaM smRtyutpattirityata Aha- anubhavasyaiveti- tathA ca smRtyutpattyavyavahitapUrvasamaye sUkSmarUpeNAvasthitAdevAnubhavAt smRtyutpattisambhave bhAvanAkhyasaMskArakalpanaM pareSAmaprAmANikamityAzayaH / prakRtyAdipaJcaviMzatitattvaM sADayasammatamityAvedanAya tatpratipAdikAmIzvarakRSNakArikAmupanibadhnAti-taduktamiti / mUlaprakRtiH buddhathAdyazeSavikRtiprathamakAraNaM prkRtiH| avikRtiH na kasyApi kAryamiti vikRtirUpA na bhavati / mahadAdyAH sapta mahadahaGkArapaJcatanmAtrANi / prakRtivikRtaya iti- mahattattvamahaGkArasya kAraNamiti prakRtiH, mUlaprakRteH kAryamiti vikRtiriti prakRtivikRtiH ahaGkAraH, paJcatanmAtrAdiSoDazavikArakAraNamiti prakRtiH, mahattattvasya kArya iti vikRtirityavaM prakRtivikRtiH, paJcatanmAtrANi paJcamahAbhUtakAraNamiti prakRtiH, ahaGkAra kAryamiti rItyevaM prakRtivikRtirityarthaH / SoDazakazca ekAdazendriyANi paJca bhUtAnItyevaM SoDazasaGkhathako gaNaH / vikAraH ahaGkArasya kAryatvAdekAdazendriyANi vikRtiH, paJcatanmAtrakAryatvAt paJca mahAbhUtAni vikRtiH, na cAyaM SoDazako gaNaH kasyApi tattvAntarasya kAraNamiti prakRtirna bhavati, yadyapi mRdAdyAtmikA pRthivI ghaTAdeH kAraNaM bhavati tathApi na tasya tattvAntaratvamiti bodhyam / puruSaH caitanyasvarUpo na kasyApi kAraNamiti na prakRtiH prakRtine bhavati, evaM na kasyApi kAryamiti na vikRtiH vikRtinaM bhavatItyarthaH / SoDazako varga: ka ityapekSAyAmAhapaJceti / nanu prakRtyAdita eva jagadutpadyata iti niSprayojanatvAt puruSaH prakRtivikRtyanAtmako nAbhyupeya ityata Ahatatreti- paJcaviMzatitattveSvityarthaH / acetanAyA iti- yadi puruSadharmAH sarve'pi buddhAvevAbhyupagatAstahi caitanyamapi puruSadharmo buddhidharma evAstviti kathaM buddhiracetanetyapekSAyAmAha- acetanaprakRtikAryAyA iti- kAryakAraNayorabhedAt kAraNasyAcaitanye kAryasyApyacaitanyamityacetanaprakRtikAryatvAd buddheracaitanyaM siddhayatItyarthaH, tathA cAcetanAyA buddhezvetano'haM karomIti caitanyAbhimAno nAtiriktacetanamantareNeti buddhigatacaitanyAbhimAnAnupapattyA svAbhAvikacaitanyarUpaH puruSaH siddhayatIti / buddhadhahaGkArAdikalpanasyAvazyakatvamupadarzayati-caitanyasya viti-caitanyasya puruSasya iSTAniSTaviSayAvacchedasvabhAvo yadi svAbhAvikastadA puruSasya nityatvAt tatsvabhAvo'pi nitya evAbhyupeyaH, anyathA svabhAva-tadvatoramedAt svabhAvanAze tadvataH puruSasyApi nAzaH syAditi kUTasthanityatA tasya bhajyeta, evaM ca, svAbhAvikeSTAniSTaviSayAvacchinnasvabhAvaH puruSaH sadaivetyanimukta eva prsjytetyrthH| nanu prakRtirupayata eva, tadadhIna eva puruSasyaSTAniSTaviSayAvacchedasvabhAva ityaupAdhika eveti tannAzAnmuktirbhaviSyatItyata Aha-prakRtyadhInatve'pIti- viSayAvacchinnatvasya prkRtydhiintve'piitynvyH| tasyApi prakRtyadhInaviSayAvacchinnatvasyApi / nityatayeti-upAdhisannidhAnasyAnitya evaupAdhikasyAnityatvam , upAdhi sannidhAnasya nityatve tvaupAdhikasyApi nityatvameva, prakRte caitanyarUpapuruSo nityo vibhuzca, prakRtirapi nityA vibhvI ceti puruSe prakRtisannidhAnasya sadeva bhAvena tannibandhanasyeSTAniSTaviSayAvacchedasyApi sarvadA mAvAdanirmokSApattistadavasthaivetyarthaH / nanu ghaTAdarevAnityasya caitanyAvacchedasvabhAva iti ghaTAdinAzAt tadgatacaitanyAvacchedasvabhAvasyApi nAze puruSasya mokSo bhaviSyatItyata Aha-ghaTAdireveti-ghaTAdezcaitanyAvacchedasvabhAve ghaTAdijJAnaM bhavati, tadabhAve na bhavatItyabhyupeyaM syAt, kintu ghaTAdezcaitanyAvacchedasya yadA'pi bhAvastadApi kadAcid ghaTajJAnaM kadAcit paTajJAnamityevaM vyAsajasyAnupapattiH syAdisyarthaH / ato vyAsaGgAnupapattiprasaGgabhayAt / manaH siddhayatIti-mano'bhyupagame ca kathaM vyAsajhopapattirityapekSAyAmAha-tatsambaddhendriyasyeti- manaHsaMbaddhacakSurAdIndriyasyatyarthaH, tathA ca manasA saMyuktasya cakSurAdeyana Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAtataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samato myopdeshH| manaHsambandhazceti tadbhinno'hakAro niyataviSavAbhimAnavyApAraH svIkAryaH / suSuptAvindriyasya vyApAraviratAvapi yadvyApArAducchvAsa-prazvAsasantatirjAyate tad buddhitattvaM prAguktabhAvASTakayogi svIkAryam , tasya mAnarUpapariNAmena sambandhI viSayaH puruSasya svarUpatirodhAyakaH / evaM cabaddhitatvanAzAdeva viSayAvacchedAbhAvAt puMso mokSaH, medAmahAca 'cetano'haM karomi ' ityabhimAnA, ata eSa" prakRteH kriyamANAni, guNaiH karmANi sarvazaH / ahaGkAravimUDhAtmA, kartAhamiti manyate // " .. [gItA, a0 zlo0 ] iti smaryata iti / atra naiyAyikAdayaH- 'cetano'haM karomIti buddharasati bAdhake bhramatvAyogAcaitanyakRtyAdidharmavatveva buddhiH svIkartavyA, tathA ca Atmano nAmAntarametat , atha 'buddhiracetanA pariNAmitvAt tantuvat' iti cet ? tarhi 'buddhirna kRtimatI tata eva tadvat ' 'na dharmA-'dharmAdimatI janyatvAd ghaTavad' viSayeNa yadA sambandhastadAnIM tadviSaya-puruSayoravacchedyAvacchedakabhAva iti kadAcid ghaTajJAnaM kadAcit paTajJAnamiti dhyAsana upapadyata iti bhAvaH / ahaGkArakalpanasyAvazyakatvaM darzayati-svapnAvasthAyAmiti / tadbhinnaH manominaH, anyat spaSTam / buddhitattvAbhyupagamasyAvazyakatvaM darzayati-suSuptAvindriyasyeti / tasya buddhisattvasya / ghaTa: paTa ityAkArako yo jJAnAtmakapariNAmastena saha viSayaviSayibhAvasaMbandhena saMbaddho ghaTapaTAdilakSaNo viSayaH puruSasyAnyAsampRtAkhaNDacaitanya. svarUpasya tirodhAyaka Avarako bhavati, tathA ca svaviSayakabuddhipariNAmajJAnAtAttvikasaMbandhAt puruSasambaddho ghaTAdiH puruSasvarUpatirodhAyaka ityarthaH / buddhipariNAmena jJAnena puruSasya yo ghaTamahaM jAnAmItyevasvarUpo'tAttvikasambandhaH sa evo. palabdhirucyate, tathA ca buddhitattvabalAdeva paramparayA puruSe viSayasambandhalakSaNo viSayAvaccheda iti buddhitattvanAzAd viSayAvacchedasyApyabhAvAnmokSo bhavatItyAha-evaM ceti / bhedAgrahAcca buddhayA saha puruSasya yo bhedastadaprahAt punaH / uktArthe bhagavadgItAvacanasaMvAdamAha- ata eveti-buddhayA puruSasya bhedAgrahAcetano'haM kasemItyabhimAnasya bhAvAdevesarthaH / prakateriti-prakRterguNaiH- sattva-raja-stamobhiH, kriyamANAni sarvasaH karmAmi kAryANi, kintu ahaGkAravimUDhaH- buddhayA saha bhedenAgRhIta AtmA- puruSo'haM kartetyevaM manyata ityarthaH / niruktaprakRtyAdipaJcaviMzatitattvAbhyupagamapravaNasAMkhyamatAyuktvAvedanAya sanmatakhaNDanapaTiSThayuktikalpananiSNAtAn naiyAyikAdIn pratimalatayotthApayati- atreti / naiyAyikAdaya iti- asya Ahurisyanena sambandhaH / kimAhurityapekSAyAmAha-cetano'haM karomIti buddhariti-asya bhramasvAyogAdisyanena sambandhaH, cetano'haM karomIti buddhiryadi caitanyAMze bhramAtmikA syAt tadA kartari mahattattve caitanyasvArApopapattaye'nyabetanaH svIkaraNIyaH syAt, kvacit pramitamevAnyatrAropyatte nApramitamiti niyamAt , bAdhake sati bhramatvaM bhavati nAnyathA, na ca kartari caitanyasya kiJcid bAdhakaM samastIti ya eva kartA sa eva cetana iti caitanya kRtvAdidharmavasyeSa buddhiH svIkaraNIyA, evaM ca paramate ya eva cetanaH kartA ca tasyaivAtmetti saMjJetyAsmazabdasaMzabdite puruSe buddhiriti nAmAntaraM, na tu tadanyatattvAntaraM buddhizabdavAcyamityarthaH / nanu buddhau kartRtayA'bhyupagatAyAM caitanyasya bAdhakamastyevAnumAna pramANamityAzaGka-atheti / tantubaditi- yathA tantuH paTarUpeNa pariNamata iti pariNAmitvAt tanturacetanastathA budhirahaGkArarUpeNa pariNamata iti pariNAmitvAd buddhiracetanetyarthaH / pariNAmitvAdacaitanyavadakartRtvamapi sAdhayituM zakyate, tatrApi tantuSaditi dRSTAntodbhAvanasya kartuM zakyatvAditi pratibandhA samAdhatte- tahIti / sata eva pariNAmityAdeve / tahat tantucat / anyadapyaniSTamevaM sAdhayataH sAkhyasya prasajyata ityAha-na dharmA'dharmAdimatIti- baTo yathA janyavAna dharmA'dharmAdimAn tathA buddhirapi janyatvAna dharmA'dharmAdimatItyarthaH / sAMkhya Aha-na sthAditi- janyatvahetunA buddhau dharmAdharmAcabhAvasAdhanaM na bhavedityarthaH / tatra hetumAha- anukUleti- buddhau janyatvamapyastu dharmAdharmAdimatvamapyastviti vyabhicArazakAnivartakattAbhAvAdityarthaH / yadi vyabhicArazaGkAnivartakatarkAbhAvAt saMdigdhavyabhicAro'prayojako vA janyatvaheturna buddhau dharmAdharmAdimattvAbhASasAdhanAya pragalbhate tarhi pariNAmitvamapi heturanukUlatarkAbhAvAt saMdigdhavyabhi. pAro'prayojako vAna caitanyAbhAvasAdhane samarthaH / tatrApi pariNAmitvamastu cetanatvamapyastvityevaM vyabhicArasya sahituM zakya Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 351 nayAmRtatarahiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato kyopadezaH / ityAdikamapi syAt, na syAd anukUlatarkAbhAvAditi cet ? tulyamubhayatra / kizca, yadi buddhinityA tadA buddhikRtabhogAvacchedasya sarvadA''tmanaH sattvAdanimokSApattiH, yadyanityA tarhi janyetarasyAnityatvAyogyatvAt janyA vAcyA, tathA ca tadutpatteH prAk tadAzritasya dharmAderapyabhAve buddhitattvasyAnutpattau niyatazarIrendriyAderapyabhAve'saMsAraH syAditi na kizcidetad' ityAhuH // 111 // atra vedAnta-sAspadarzanayoH zuddhA-'zuddhadravyArthikaprakRtikatvaM yaduktaM tatrAvizeSadRSTyA bhedabIjAbhAvamAzahate yadyapyetanmate'pyAtmA, nirlepo nirguNo vibhuH / adhyAsAda vyavahArazca, brahmavAde'pi sammataH // 112 // nayAmRta yadyapItyAdi / yadyapi etanmate'pi- sAjhamate'pi, AtmA nilepa:- kartRtvAdi. leparahitaH, nirguNaH- guNasparzazUnyaH, vibhuH- vyApakazceti zuddhAtmAbhyupagamena ubhayatra zuddhitaulyam , na ca bhoktRtvasyopacaritasyAtmanyabhyupagamena sAGkhyadarzane vedAntadarzanApekSayA azuddhatvam , yato'dhyAsAd vyavahAro brahmavAde'pi sammataH- brahmavAdino'pi hi buddhiguNAn jJAnAdIn Atmani kalpitAnevAbhyusvAditi samAdhatte-tulyamubhayatreti / vikalpajarjaritA ca sAGkhyAbhimatA buddhirityAha- kizceti / buddharmityatve puruSasyAnirmokSApattimupadarya tasyA anityatvaM dUSayati- yadyanityati buddhirityanuvartate / janyA vAcyeti-buddhirjanyA bhAvatve satyanityatvAd ghaMTavadityanumAnamatra bodhyam / bhavatu janyatvaM buddheH kA no hAnirityata Aha-tathA ceti-buddharjanyatve cetyarthaH / tadutpatteH prAk buddhayutpatteH prAkkAle / tadAzritasya buddhayAzritasya / dharmAderabhAva iti- nahi dharmA dharmiNamantareNAvatiSThante iti buddhirUpadharmyabhAvakAle buddhayAzritAnAM dharmAdharmAdidharmANAmabhAvo nyAyaprApta eveti / buddhitattvasyAnutpattAviti- dharmAdharmAdInAM buddhayutpattiM prati kAraNatvamavazyamupeyam , anyathA muktAtmAnamadhikRtyApi buddhayutpattiH syAt, tathA ca muktasyApi punaH saMsAraH syAt, evaM ca buddhayutpattitaH prAk tatkAraNasya dharmAderabhAve buddhitattvasyAnutpattAvityarthaH / niyatazarIrendriyAderapyabhAva iti "Urdhva gacchanti sattvasthA madhye tiSThanti raajsaaH| jaghanyaguNavRttisthA adho gacchanti tAmasAH // 1 // "[ ] ___ iti sAttvikabuddhisambandhAdUrdhvaloke devAdizarIrAgutpattiH, rAjasabuddhisambandhAnmadhyaloke manuSyAdizarIrAnutpattiH, tAmasabuddhisambandhAdadholoke nArakIyazarIrAdyutpattirityevaM yoniniyatazarIrendriyAdikasyApi buddhitattvAnutpattau buddhirUpa. kAraNAmAvAdabhAva ityarthaH / asaMsAraH syAt buddhitattvasambandhaprayuktaniyatazarIrendriyAdijanyeSTAniSTabhoktRtvalakSaNabandha evaM saMsAraH, sa kAraNAbhAvAma syAt / sAGkhyamatakhaNDanamupasaMharati-itIti / na kizcit kizcit tattvanirUpaNasamartha na / etat sAGkhayamatam // 111 / / dvAdazottarazatatamapadyamavatArayati- atreti / vedAnteti-zuddhadravyArthikasaGkahanayaprakRtikatvaM vedAntadarzanasya azuddhadravyArthikavyavahAranayaprakRtikatvaM sAGkhyadarzanasyAsmin granthe yat prAgupadarzitaM tatra vedAnta-sAGkhyadarzanayoravizeSadRSTayA vizeSo nAstIti buddhayA bhedabIjAbhAvaM vedAntadarzanaM zuddhadravyArthikaprakRtikaM sAjayadarzamamazuddhadravyArthikamityevaM bhedasya kArabhAvamAzaGkate ityarthaH, vivRNoti- yadyapItyAdIti- tathApyupaniSadRSTItyAdipaJcadazottarazatatamapadyasya tathApItyapekSo yadyapIti / etanmate'pItyasya vivaraNa-sADayamate'pIti / nirlepa ityasya- kartRtvAdileparahita iti vivaraNam , evmpre'pi| iti zuddhAtmAbhyupagamena evaM prakAreNa zuddhAtmanaH sAGkhyamate'pyabhyupagamena / ubhayatra vedAnta-sAmayadarzanayoH zuddhitaulyaM samAnaiva zuddhiH / sAGkhyadarzane'zuddhatvamAzaGkatha pratikSipati- na ceti / niSedhahetUpadarzanamuktarAImilAha- yata iti / brahmakAde vedAntadarzane'dhyAsAd vyavahAramevopapAdayati- brahmavAdino'pIti Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato navopadezaH / payanti na pAramArthikAn, iti nAyamapi prakAra ubhayoH zuddhya( ddhi )vizeSAya // 112 // pratyutAtmani kartRtvaM, sALayAnAM prAtibhAsikam / vedAntinAM ca nirvAcyaM, mataM tad vyavahArikam // 113 // _nayAmRta-pratyuta iti / pratyuteti vaiparItye, sAjhyAnAM mate kartRtvam , upalakSaNAd bhoktRtvAdi ca, prAtibhAsika- anyasthamevAnyatrAropitam, vedAntinAM tu mate nAntaHkaraNadharmANAM kartRtvAdInAM kartavyam , taJca paramArthato'sadapi vyavahArataH saditi sthUlavyavahArAnurodhAd vedAntadarzana evAzuddhatvaM syAt, avidyayA'pi anyadharmamAtmanyasparza[ yadu]pacAreNa ca vyavahArabalaM kuNThamatinizcalabalaM cotte. jayatIti sAjhyadarzane eva zuddhatvaM syAditi bhAvaH // 113 / / kiJca, satkAryavAditvAdapi sAGkSayasya na vyavahArAnurodhitvam , vyavahAranayo hi kAraNavyApArAnantarameva kAryotpatti pazyannasatkAryapakSamevAzrayate, na ca kSaNikAsatkAryAnabhyupagamamAtreNAsya asya 'abhyupayanti' itynenaanvyH| ayam abhoktRtvasyetyAzaGkAgranthopadarzito'pi / ubhayoH vedaant-saalydrshnyoH| "zuddhayA(ddhi)vizeSAya' ityasya sthAne " zuddhayazuddhivizeSAya" iti pATho bhavitumarhati // 112 // . zuddhadravyArthikaprakRti katvAcchuddhatvaM vedAntadarzane, azuddhadravyArthikaprakRtikatvAdazuddhatvaM sAGkhayadarzane iti yad bhavato'numataM tana samIcInaM yata Atmani prAtibhAsika kartRtvaM na tu vyAvahArikamityabhyupagantRsAGkhayadarzanasyaiva zuddhatvam, dhyAvahArikaM kartRtvamAtmana ityabhyupagantRvedAntadarzanasyaivAzuddhatvamityAvedakaM trayodazottarazatatamapadyaM vivRNoti- pratyutetIti / pratyutazabdo'tra vaiparItye vartata ityAha-pratyuteti / vaiparItyopadarzakamAtmanItyAdikaM vivRNoti- sAtyAnAmiti / mate iti pUraNam / mUlasthaM kartRtvaM bhotkRtvAdikamupalakSayatItyAha- upalakSaNAd bhoktRtvAdi ceti / prAtibhAsikamityasya vivaraNam - anyasthamevAnyatrAropitamiti- prakRte anyatra buddhau sthitaM kartRtvamotkRtvAdikamanyatrAtmanyAropitamiti prAtimAsikaM tadityarthaH / mUle "vedAntinAM ca nirvAcyaM mataM tad vyavahArikam" ityasya sthAne " vedAntinAM tvanirvAcyaM mataM tad vyAvahArikam " iti pAThaH samyag / tadvivaraNaM-- vedAntinAM tviti / mate iti pUritam / "kartavyam, tazca" ityasya sthAne "AtmanyAropaH, kintvanirvAcyamAtmani kartRtvAdikam , taca " iti pAThaH samyak, tacca anirvAcyaM kartRtvAdikaM ca / "avidyayA'pi" ityasya sthAne " avidyApi" iti pAThaH samyag, asya asparzayantItyanena kuNThayatItyanena uttejayatItyanena cAnvayaH, " anyadharmamAtmanyasparza(yadu)pacAreNa" iti sthAne "anyadharmamAtmanyasparzayantI, upacAreNa" iti. pAThaH samyak, anyadharma buddhidharma kartRtvAdikam , AtmanyasparzayantI Atmani sambaddhamakurvatI satI, "kuNThamatinizcaya" ityasya sthAne "kuNThayati nizcaya" iti pAThaH samyak , Atmani kartRtvAdikamaupacArikameveti kRtvopacArata evAtmani kartRtvAdivyavahAra iti vyavahArabalaM kuNThayati-vastusAdhanAsamarthaM karoti, yo yatra karmaNyasamarthaH sa tatra kuNTha ityucyate, nizcayatazca nAtmani kartRtvAdikamiti nizcayabalamuttejayati- puSNAti / iti etasmAt kAraNAd vyavahArAnurodhivedAntadarzanato nizcayAnurodhini sAGkhyadarzana evopacArAnAzrayaNAcchuddhatvaM syAdityuktapadyabhAvArtha ityarthaH // 113 // caturdazottarazatatamapadyamavatArayati-kiJceti- sAGkhyasya satkAryavAditvaM ca- " asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt sarvasambhavAt / zakasya zakyakaraNAt kAraNAbhAvAcca sat kAryam // " [ sAGkhyakArikA ] itIzvarakRSNakArikayA vyavasthA. pitm| sAGkhyasya satkAryavAditve'pi kathaM na vyavahAnurodhitvamityapekSAyAmAha-vyavahAranaya iti- asya pazyannityanena Azrayate ityanena cAnvayaH / nanu vyavahAro'pi kSaNikAsatkAryavAdamRjusUtranayAbhipretaM nAbhyupagacchati sAkhyo'pi ca taM nAbhyupetItyetAvatA sAkhyasya vyavahArAnurodhitvamityAzaGkaya pratikSipati-na ceti / asya sAkhyasya / niSedha. hetumupadarzayati-tadanabhyupagameti-sAkhyasya kSaNikAsatkAryAnabhyupagame'pItyarthaH / utpazyanabhyupagamena svAdhikaraNa.. Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samato gyopryH| 35 vyavahArapakSapAti( tvam ), tadanabhyupagame'pyutpattyanabhyupagamena vyavahArabahirbhAvAdityabhiprAyaM spaSTIkaraNapUrvaka nigamayannAha anutpannatvapakSazca, niyuktau naigame shrutH| neti vedAnti-sAyoktyoH , saGgraha-vyavahAratA // 114 // nayAmRta-anutpannetyAdi / anutpannatvapakSazca niyukto-namaskAraniyuktI, naigame- naigamanaye zrutaH, " uppanANupanno ittha NayA''inigamassANuppanno / sesANaM uppanno" [ ] iti vacanAt / tathA cAnutpattivAdI sAjhyo naigamanayamevopajIvet , vyavahArikotpattivAdI vedAntI ca vyavahAranayamiti bhAvaH, iti-hetorvedAntisAGkhyotsyoH- taddarzanayoH, saGgraha-vyavahAratA-- saGgraha-vyavahArAkhya. zuddhA-'zuddhadravyArthikaprakRtikatA na bhavati, tathA ca sammAtai tathokteH kA gatiriti bhAvaH // 114 // ___ samAdhatte tathApIti dvayena / tathApyupaniSad dRSTisRSTivAdAtmikA praa| tasyAM svapnopame vizve, vyavahAralavo'pi na // 115 // sAmayazAstre ca nAnAtmavyavasthA vyavahArakRt / ityetAvat puraskRtya vivekaH sammatAvayam // 116 // nayAmRta-tathApIti / tathApi upaniSad- vedAntadarzanapravRttiH, dRSTisRSTivAdAtmikA parAutkRSTA, mUlAbhiyuktAbhyupagatatvAt , tasyAM cAjJAtasattvAbhAvena svapnopame vizve- jagati sati vyavahAra. kSaNadhvaMsAnadhikaraNalakSaNasambandhAtmakaprathamakSaNasambandharUpAyA utpatteranabhyupagamena / vyavahArabahirbhAvAt prathamakSaNasambandharUpotpattyabhyupagantRvyavahAranayAd bahirbhUtatvAt / ityabhiprAyam ityAkArakAzayam / spaSTIkaraNapUrvakaM spaSTAvedanapurassaram / vivRNoti - anutpannetyAdIti / niryuktAvityasya spaSTIkaraNa- namaskAraniryuktAviti- vena niyuktipranthabahuprakaraNakatvena tatra kutroktamiti jijJAsAyA nonmeSaH / naigame'nutpannatvapakSa' ityasya pratipAdakaM namaskAraniyuktivacanamukayati-utpanna0 iti-" utpannAnutpanno'tra naya AdinigamasyAnutpannaH / zeSANAmutpannaH" iti saMskRtam / tathA ca maigamanayasyAnutpanatvapakSa iti vyavasthitau ca / vyavahAranayamityanantaramupajIvedityasyAnuvRttiH / mUle itizabdo hetupara ityAzayenAha-iti toriti- etasmAt kaarnnaadityrthH| vedAnti-sADyayorityasya vivaraNam-taharzanayoriti-vedAnta-sAjayadarzanayorityarthaH / saGgraha-vyahAratetyasya vivaraNam- sagraha-vyavahArAkhyazuddhAzuddhadravyArthikaprakRtikateti / neti mUlaM bhavatIti kriyA 'yatrAnyat kriyAvAci padaM na zrUyate' ityAdivacanaprAmANyAdupAttA / tathA ca vedAnta-sAGkhyadarzanayoH zuddhAzuddhadravyArthikaprakRtikatvAbhAvavyavasthitau ca / "sammAta" iti mudraNadoSAt, atra "sammatau" iti pAThaH samucitaH, tasya sammatigranthe ityarthaH / tathoktaH vedAnti-sAjayadarzanayoH zuddhAzuddhadravyArthikaprakRtikatvakathanasya, tathA ca sammatipranthasya tatpratipAdakavacanamasaGgatamiti / iti bhAvaH praznayiturevamAzayaH // 11 // padyadvayaM yugapadevAvatArayati-samAdhatte tathApIti dvayeneti-tathApItyAdipadyadvayenoktAM zaGkAM samAdhatte- nirAkarotItyarthaH / vivRNoti- tathApItIti- evaM satyapItyarthaH / upaniSadityasya vivaraNaM-vedAntadarzanapravRttiriti / paretyasya vivaraNam- utkRSTeti / dRSTasRSTivAdAtmikaiba vedAntadarzanapravRttirutkRSTetyatra hetumAha-mUlAbhiyukteti- vedAmta Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalahato nayopadezaH / %3 lavo'pi-lezo'pi nAsti, tanmate jAmavyavahArasya svapnavyavahAratulyatvAt , tathA ca maulasya vedAntadarzanasya vyavahArApetatvena vyavahAraprakRtitA, kintvekAtmasaGgrahapravaNatayA saGgrahaprakRtitaiva, AkAzodaka. pAtakalpamUladarzanapravRttAveva ceyaM nayaprakRticintA, iti nArvAcInavedAntinAM mithoviruddhakalpanAkoTiklezaparAhatAnAM vyavahArAbhAsasamarthanenApi pratizrutavyAhatiriti hRdayam // sAGkhatheti / sAyazAstre ca nAnAtmanA vyavasthA pratiniyatajanmamaraNAdivyavahArakRd bhavati, ityetAvat puraskRtya- tAtparyaviSayIkRtyAyaM vivekaH sammatau, yaduta- vyavahAraprakRtikaM sApadarzanaM saGgrahaprakRtikaM ca vedAntadarzanamiti, vedAntaprakRtibhUtasaGgrahanayenaikatayA viSayIkRtasyAtmanaH bhedakaraNena saGgrahaviSayabhedakatvalakSaNasamanvayAd vyavahAraprakRtikatvaM sAkSyadarzanasya vivakSitamiti tAtparyam , tena satkA. darzanapravartakairAptaidRSTibhRSTivAdasyaivAbhyupagatatvAdityarthaH / tasyAM ca dRSTi sRSTivAdAtmakavedAntadarzanapravRttau tu, prapaJcamAtrasya jJAtasattvamupeyata ityetasmAt kAraNAd ajJAtasasvAbhAvena svapnopame khapnasadRze, svapne dRzyamAnaM vastu tatkAlIna: meveti jJAtasad yathA tathA jagadapi yadaiva jJAyate tadaiva sat nAnyadeti, vizve ityasya vivaraNaM- jagatIti, satisaptamIyamityAvedanAya satIti / "lezo'pi" ityasya sthAne " vyavahAralezo'pi" iti pAThaH samyag , vyavahAralavo'pItyasya vivaraNa- vyavahAralezo'pIti / atra hetumAha-tanmata iti - dRSTisRSTivAdimata ityarthaH, jAgradvayavahArasya svapnavyavahAratulyatvena svapnavyavahAro yathA mithyA tathA jApravyavahAro'pi mithyaiveti bhAvaH / tathA ca vedAntadarzanapravRttedRSTisRSTivAdAtmakatvavyavasthitau ca / maulasya muulaabhiyuktaabhyupgtsy| vedAntadarzanasya dRSTisRSTivAdAtmakavedAntadarzanasya / vyavahArApetatvena vyavahArarahitatvena, "vyavahAraprakRtitA" ityasya sthAne "na vyavahAraprakRtitA" iti pAThaH smucitH| yadi vedAntadarzanasya na vyavahAraprakRtikatvaM tarhi kiMprakRtikatvamiti pRcchatikinviti / uttarayati- ekAtmeti- ekasminnAtmani tatsvarUpato jagata eva saGgrahasya pravaNatayA vedAntadarzanasya saGgrahaprakRtitaivetyarthaH / uktapadyAbhiprAyamupadarzayati- AkAzodakapAteti- AkAzAdudakasya yat patanaM tad yadaiva dRzyate tadaiva samasti tadvad jagadapi yadaiva dRzyate tadaivAstItyevamabhyupagamapravaNaM mUladarzanaM dRSTisRSTivAdAtmakavedAntadarzanamAkAzodakapAtakalpamUladarzanaM tasya pravRttAveva, evakAreNa dRSTisRSTivAdabhinnavedAntadarzanapravRttivyavacchadaH / iyaM nayaprakRticintA. vedAntadarzanaM zuddhadravyArthikanaya prakRtikaM sAGkhyadarzanamazuddhadravyArthikanaya prakRtikamityevaM nayavicAraNA / iti etasmAt kAraNAta, namaH pratizrutavyAhRtirityanenAnvayaH / arvAcInavedAntinAM navInavedAntinAm , eSAmeva vizeSaNaM-mithoviruddhakalpanAkoTiklezaparAhatAnAmiti- eko vedAntI yathA kalpayati, anyo vedAntI tatkalpanAviruddhAmeva kalpanAM pUtkarotI. tyevaM mithoviruddhakalpanAnAM yA koTi:- koTipadamatrAparimitasaGkhyApara, tathA cAparimitasaGkhyakamithoviruddhakalpanAtmakaklezaparAhatAnAmityarthaH, uktavizeSaNazAlinA navyavedAntinAM yad vyavahArAbhAsasya samarthanaM tenApi, pratizrutasya-pratijJAtasya vedAntadarzane zuddhadravyArthikanayaprakRtikatvasya, vyAhatiH- bhaGgo netyetAdRzaM hRdayaM-rahasyamityarthaH // 115 // . SoDazottarazatatamapadyaM vivRNoti- saangkhyetiiti| vyavahArakRdityasya vivaraNaM- pratiniyatajanmamaraNAdivyavahArakRd bhavatIti- nAnAtmanAM svIkArAdeva keSAJcinnarake janma, keSAJcid devagatau janma, keSAJcit tiryaggatau janma, ekasya yadA janma tadA'parasya kasyacinmaraNam , eko'mukazAstrajJAtA'parastadanyazAstrapravINo'nyaH sarvazAstranipuNaH kazcit kizcijjJaH, kazcid baddhaH kazcinmukta ityevaM pratiniyatajanmamaraNAdivyavahAro bhavatIti nAnAtmavyavasthA vyavahArakRdityarthaH / ityetAvat etAvanmAtram / puraskRtyetyasya vivaraNaM tAtparyaviSayIkRtyeti / ayaM vivekaH sammatAvityasya phalitArthamAha - yaduteti / niruktapadyabhAvArthamAvedayati- vedAnteti - vedAntadarzanasya prakRtibhUto yaH zuddhadravyArthikaH saGgrahanayastenaikatayA viSayIkRtasyAtmano yad bhedakaraNam - eko baddho'paro mukta ityevaM vibhajanaM nAnAtmAbhyupagamanamiti yAvat , tena saGgrahaviSayabhedakatvaM yad vyavahAranayasya lakSaNaM tasya samanvayAt- sAGkhyadarzane ghaTanAt sAGkhyadarzanasya vyavahAranayaprakRtikatvaM sammatikA vivakSitamiti tAtparyam- abhiprAya ityrthH| tena uktadizA sAjayadarzane vyavahAra Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNiyAM samahato nayopadezaH / 355 cize vyavahAraprakRtisvAbhAve'pi na kSatiH, Asmana eva sakalazAstraprayojanabhAgitvena mukhyatvAnmukhyodezenaiva ca nayAnAM prakRtivikRticintAyA yuktatvAditi bhAvaH // 115-116 // yadyevaM sahaGgha-vyavahArau vedAnta-sAyadarzanapravartako, naigamanayastarhi kasya darzanasya pravartaka iti jijJAsAyAha heturmatasya kasyApi zuddhAzuddho na naigamaH / .. antarbhAvo yatastasya saGgraha-vyavahArayoH // 117 // nayAmRta-heturiti / sAmAnya-vizeSAdubhayaprAhitvena zuddhAzuddho naigamanayaH kasyApi matasyadarzanasya, na hetu:- na prakRtiH, yataH sAmAnyagrahAya pravRttasya saGgraha eva, vizeSagrahAya ca pravRttasya vyavahAra evAntarbhAva iti tadubhayabhinnaM svAtmAnamevAlabhamAnasya na bhinnadarzanaprakRtikatvamabhidhAtuM yujyata iti // 117 // ___ kutastarhi vaizeSikadarzanamutpannaM kathaM vA tanna samyagityAkAGkhAyAmAha dvAbhyAM nayAbhyAmunnItamapi zAstraM kaNAzinA / anyo'nyanirapekSatvAnmithyAtvaM svamatAgrahAt // 118 // nayAmRta0-dvAbhyAmiti / dvAbhyAM- sAmAnya-vizeSagrAhibhyAM saGgraha-vyavahArAbhyAM nayAbhyAm , unnItaM- pRthaga vyavasthApitamapi, kaNAzinA- kaNAdamuninA, zAstram , anyo'nyanirapekSatvAt- parasparadvayAvalambanameva zAstrasya samyaktvaprayojakam , kintu yathAsthAne tadviniyogaH, sa ca svaprayuktabhAtaviviktadravya-paryAyobhayAvagAhitvAt , svamatAgrahAt- svakalpanAbhinivezAt , mithyAtvam , nahi nayanayaprakRtikatvasyAbhyupagamena, asya na kSatirityanenAnvayaH, kathamevamapi na kSatirityapekSAyAmAha- Atmana evetiasya mukhyatvAdityanenAnvayaH, anyat spaSTam // 16 // * saptadazottarazatatamapadyamavatArayati- ydyevmiti| vivRNoti-heturitIti / "sAmAnya-vizeSAdubhayagrAhitvena" ityasya sthAne " sAmAnyavizeSobhayagrAhitvena" iti pAThaH samyag , naigamo yadi sAmAnyameva gRhNIyAd vizeSameva vA gRhNIyAt tarhi zuddhaH syAt na caivam, kintu sAmAnyamapi gRhNAti vizeSamapi gRhNAtItyevaM sAmAnyavizeSobhayagrAhitvenetyarthaH / matasyetyasya vivaraNaM darzanasyeti / na heturityasya vivaraNaM-na prakRtiriti / atrottarA?ktaM hetuM vivRNoti- yata iti- etadanantaraM tasyeti dRzyam , tasya- naigamasya / kathamekasya tasya saGgrahe'ntarbhAvo vyavahAre * cA'ntarbhAva ityapekSAyAmAha- sAmAnyagrahAyeti / evaM ca saGgraha-vyavahArabhinno naigamanayo nAsti kasya bhinnadarzanahetutvamityAha-tadubhayabhinnamiti-saGgraha-vyavahArAnyatarabhinnamityarthaH, tenobhayabhedasya kevalAnvayitve'pi na ksstiH| svAtmAnameva naigamanayasvarUpameva / alabhamAnasya aprApnuvato naigamanayasya / "bhinnadarzanaprakRtikatva" ityasya sthAne "minadarzana prakRtitva" iti pATho yuktaH, bhinnadarzanakAraNatvaM vaktuM na ghaTata ityarthaH / / 117 / / .. aSTAdazottarazatatamapadyamavatArayati- kuta iti- kasmAnayAdityarthaH, asya 'utpannam' ityanenAnvayaH / kathaM vA kasmAt kAraNAdU vaa| tanna samyag vaizeSikadarzanaM na samIcInam / vivRNoti-dvAbhyAmiti / dvAbhyAmityasya vivaraNa- sAmAnya-vizeSagrAhibhyAM saGgaha-vyavahArAbhyAmiti / unnItamityasya vivaraNaM-pRthag vyavasthApitamiti / kaNAzinetyasya vivaraNa-kaNAdamunineti / kathaM kaNAdamunipraNItaM vaizeSikadarzanAkhyaM zAstraM mithyAtva: mitmapekSAyAM hetUpadarzakamuttarArddha vivRNoti- anyo'nyanirapekSatvAditi / anyo'nyanirapekSatvaM sAmAnya-vizeSAtmakArthayoreva na tu tatpratipAdakazAstrasyetyatastahivaraNaM-parasparavivikadravya-paryAyobhayAvagAhitvAditi- zAstrajanya Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / dvayetarayAvadbhaGgAnAM syAdvAdalAnchitAnAM parasparasAkAGkSANAM tAtparyaviSayatayA sampadyate, ekatarasyApyatAtparya siddhAntaSirAdhanAyA aparihArAt , tadAha " je vayaNijjaviappA saMjujantesu honti eesu / sA sasamayapannavaNA siddhantavirAhaNA aNNA ( titthayarAsAyaNA aNNA ) // " [sammatipra0 kA0 gA0 53] tadiha sAmAnya-vizeSayogaH kutastarAmanyeSAM bhaGgAnAmiti sphuTameva mithyAtvam , atirika sAmAnyavizeSApekSAM vinA mahAsAmAnya-'ntyavizeSayoriva vastumAtrasya svata eva sAmAnya-vizeSAtmakatvamityarthasyaiva yathAvannayadvayaviniyogarUpatvAt , anyathA'navasthAnAt , tadidamuktam jJAnasya nirutobhayAvagAhitvAt tajanakazAstrasyApi niruktobhayAvagAhitvamiti bodhyam / svamatAgrahAdityasya vivaraNasvakalpanAbhinivezAditi- kartuH svakalpanA'bhinivezaH zAstre'pi tadavabodhake bodhyaH / mithyAtvaM prakRte mithyaiva mithyAtvam / nanu nayadyAlambitvAnazAstraM yathA samyaktvamazcati, tathA vaizeSikazAstre'pi nayadvayAvalambitvamastIti kathaM na tasya samyaktvamityata Aha-nahIti-asya smyktvpryojkmitytraanvyH| yadi nayadvayAlambanaM na zAstrasya samyaktvaprayojakaM tarhi vAcyaM tatprayojakamiti pRcchati-kinviti / uttarayati-yathAsthAna iti / tadviniyogaH nayadvayaviniyogaH / sa ca nayadvayaviniyogazca, asya 'sampadyate' ityanenAnvayaH / svaprayuktati- bhanadvayaM cetarayAvadbhazAzca bhAvayetarayAvadbhazAH, svaprayuktAzca te jayadvayetarayAvadbhaGgAzca svaprayuktabhaGgadvayetarayAvadbhaGgAsteSAM khaprayuktamajada yetarayAvadbhaGgAnAm , bhaGgadvayasya- syAdastyeveti syAnAstyeveti bhaGgadvayasya saGgrahavyavahAranayadvayaprayuktatve kramikatadubhaya-yugapattadubhayAdisaMyojanopajAtasvarUpANAM tRtIya-caturtha-paJcama-SaSTa-saptamabhaGgAnAmapi nayadvayaprayuktatvamityAvedanAyAdya-dvitIyabhAyorbhanadvayazabdenAbhidhAnam / kathambhUtAnAM teSAmityAkAlAyAM tadvizeSaNamAha- syAdvAdalAJchitAmiti, parasparasAkADANAmiti ca / kathaM sarveSAmeva bhaGgAnAmuktavizeSaNaviziSTAnAM tAtparyaviSayayasve satyeva samyaktvaM sambhavati nAnyathetyata Aha-ekatarasyApIti saptAnAM niruktabhaGgAnAM madhyAdekasyApi bhnggsyetyrthH| atAtparye tAtparyAviSayatve / siddhAntavirAdhanAyAH syAdvAdarAddhAntAvahelanAyAH / aparihArAt parihartumazakyatvAt / ukkA) sammatipranthasya gAthAsaMvAdamAha-tadAheti / je0 iti- "ye vacanIyavikalpAH saMyuktayobhavantyanayoH |saa svasamayaprajJApanA siddhAntavirAdhanA anyaa||" iti sNskRtm| tat tasmAt / iha svatantrasAmAnya-vizeSobhayaprarUpake vaizeSikadarzane / sAmAnyeti- sAmAnyayogaH prathamabhane vizeSayogo dvitIyabhaGge ityevaM bhagadvaye sAmAnya vizeSa yogasambhave 'pi tRtIyAdibhaGgAnAM sAmAnya-vizeSayoH parasparasApekSayoH sammelanata eva sambhavitvena parasparanirapekSasAmAnya-vizeSayogaH kathamapi na sambhavatIti vaizeSikazAstraM spaSTameva mithyAtvam, kutastarAmityanena parasparanirapekSasAmAnya-vizeSayoH svarUpata evAbhAvAt prathamadvitIyabhanayorapi tAdRza. sAmAnyavizeSayogo na sambhavatItyAveditam / yathA mahAsAmAnye'tiriktasAmAnyaM nAsti, antyavizeSe'tiriktavizeSo nAsti. athApi mahAsAmAnyasya svata eva sAmAnyarUpatvam , antyavizeSasya ca svata eva vizeSarUpatvam , tathaiva vastumAtrasyaivAtiriktasAmAnya-vizveSApekSAmantareNaiva khata evAnuvRttirUpatvAt sAmAnyAtmakatvaM svata eva vyAvRttirUpatvAd vizeSarUpamityevaM vastumAtrasya svata eva sAmAnya-vizeSAtmakatvamityeva yathAvannayadvayaviniyogaH, sa ca syAdvAda eveti syAdvAdasyaiva samyaktvaM na tu vaizeSikazAstrasya tad yathoktanayadyaviniyogAbhAvAnmithyAtvamevetyAzayenAha- atiriketi / anyathA vastumAtrasya svataH saamaany-vishessaanaatmktvsyaanggiikaare| anavasthAnAditi- ghaTa-paTAdau ghaTo'yaM ghaTo'yamityanugatapratItyanurodhena ghaTatvasAmAnyasya paTo'yaM paTo'yamityanugatapratItyanurodhena paTatvasAmAnyasya, evaM maThatvAdisAmAnyasya ca yathA'tiriktasyAGgIkAraH; evamayaM ghaTo'smAd ghaTAd bhinnaH, ayaM paTa etasmAt paTAd bhinna ityAdivyAvRttipratyayAnurodhenAtiriktasya vizeSasyAGgIkAraH, Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato myopdeshH| 357 svato'nuvRtti-vyativRttibhAjo, bhAvA na bhAvAntaraneyarUpAH / parAtmatattvAdatathAtmatattvAt , dvayaM vadanto'kuzalAH skhalanti // " [anyayogavyavacchedadvAtriMzikA zlo. ] etena naiyAyikadarzanamapi vyAkhyAtam , padArthapramANAdibhedaM vinA prAyastasya vaizeSikadarzanasamAnaviSayatvAditi dik // 118 // nanu saGgaha-vyavahArayoreva viSayavivekena naigamasyAntarbhAve tasya pArthakye kiM bIjam ? adarzane'pi kizcit kalpayAma iti cet ? tarhi dRSTaM svatantradravya-paryAyobhayaviSayatvameva tathAstu, tathA ca tata eva kaNAdamatotpattiyuktati parIkSApUrvamAha svatantravyakti-sAmAnyagrahAyeSTe tu naigame / aulUkyasamayotpattiM brUmahe tata eva hi // 119 // nayAmRta-svatantreti- spaSTArthaH / atra cArthe pradarzitanyAyena dravya-paryAyarUpamubhayamapi parasparaviviktamekatra vidyata ityabhiprAyaH, " naigamo'zuddhadravyAstikaprakRtiH" iti sammativRtisvaraso'pIti dhyeyam // 119 // tathA ghaTatvaM sAmAnyaM paTatvaM sAmAnyaM maThatvaM sAmAnyamityevaM sAmAnyeSvapyanugatapratyayAnurodhena sAmAnyatvasAmAnyasyAtiriktasyAbhyupagamaH syAt , evaM tatrApItyanavasthAnaM syAt, vizeSe'pi cAyaM vizeSa etasmAd vizeSAd bhinna iti vyAvRttipratyayAnurodhena vizeSe'pyatiriktavizeSastatrApyatiriktavizeSa ityanavasthAnaM prasajyetetyato vastuna eva svataH sAmAnyavizeSAtmakatvamabhyupeyamityarthaH, uktArthe zrIhemacandrasUrivaravacanasaMvAdamAha- tadidamuktamiti / svata iti- svata evAnuvRtti vyAvRttibhAjaH, anugatapratItivyAvRttipratyayayorviSayatvAjanakatvAcca sAmAnyavizeSAtmakA ghaTa-paTAdayayo bhAvA bhAvAntareNa- Azrayavyatiriktana sAmAnyena vizeSeNa ca neyarUpA:- jJApyarUpA anugata-vyAvRttipratItiviSayA na, evaM ca parAtmatattvAd-vastvAtmakAzrayavyatiriktasAmAnya-vizeSAtmakatattvAt , kathambhUtAt ? atathAtmatattvAt- tathA''tmatattvaM na bhavatItyatathAtmatattvaM tasmAt , vastuvyatiriktasAmAnya-vizeSatattvaM na bhavatyevetyataH zazazRGgakalpAt , dvayam- anuvRttivyAvRttibuddhidvayam , vadantaH- kathayanto vaizeSikAH, akuzalAH- tattvanirUpaNAsamarthAH skhalanti- vAdaraNabhUmau parAjayalakSaNAM skhalanAM prApnuvantItyarthaH, patena vaizeSikadarzanakhaNDanena, asya vyAkhyAtamityanenAnvayaH / vyAkhyAtaM khaNDitatayA vyAkhyAnaM khaNDitaM bhavatIti / ekamatakhaNDane tadanyamatasya khaNDanaM kathamityata Aha- padArthapramANAdibhedaM vineti- padArthapramANAdisaGkhyAmeMdaM vinetyarthaH / vaizeSikamate dravyAdayaH sapta padArthAH, pratyakSAnumAne dve eva pramANe, naiyAyikadarzane pramANa-prameyAdayaH, . padArthAH SoDaza, pramANAni pratyakSA-anumAnopamAna-zabdAkhyAni catvArItyevaM pdaarthprmaannsngkhyaabhedH| nyAyabhede samavAyasya pratyakSaM bhavati, vaizeSikamate yAvatsambandhipratyakSe satyeva sambandhapratyakSamiti niyamAt sambandhinAM paramANvAdInAM pratyakSAbhAvAt samavAyo naM pratyakSa ityapi vizeSo'stItyata uktam-prAya iti / tasya naiyAyikadarzanasya // 118 // ekonaviMzatyuttarazatatamapadyamavatArayati-nanvityAdinA, viSayavivekena sAmAnya viSayakatvAt sAmAnyaviSayakanagamasya samahe'ntarbhAvaH, vizeSaviSayakatvAd vizeSaviSayaka gamasya vyavahAre'ntarbhAva ityevaM viSayavivekena / tasya naigamasya / pArthakye saGgraha-vyavahArAbhyAM bhinnatve, anye devasUriprabhRtayaH saGgraha vyavahArAbhyAM naigamasya pArthakyamAmanantItyatra kiM bIjamityarthaH / zaGkate- adarzane'pIti- naigamapArthakyabIjasyAdarzane'pi, kizcinaigamapArthakyabIjaM kalpayAma ityarthaH / samAdhatte-tahIti- adRSTasya kasyacinnegamapArthakyabIjasya kalpanApekSayA lAghavAnnaigame dRSTameva sAmAnyavizeSobhayaviSayakatvaM Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 ... nayAbhUtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samato nayopadezaH / RjusUtrAditaH sautrAntikavaibhASiko kramAt / abhUvan saugatA yogAcAramAdhyamikAviti // 120 // nayAmRta0-RjusUtrAdita iti / RjusUtrAditaH- RjusUtra-zabda-samabhirUDhavambhUtebhyaH, kramAt sautrAntiko vaibhASiko yogAcAro mAdhyamikazceti catvAraH, saugatA abhUvan- udapadyanta, eteSAM svarUpametena kAvyena jJeyam"artho jJAnasamanvito matimatA vaibhASikeNeSyate, pratyakSo nahi bAhyavastuvisaraH sautrAntikairAzritaH / / yogAcAramatAnugairabhimatA sAkArabuddhiH parA, manyante bata madhyamAH kRtadhiyaH svacchAM parAM saMvidam // 1 // etadvizeSAvagamapuSpamadArthinA tu matkRtalatAdvayaM parizIlanIyam / atra vaibhASikasya zabdanaya tathA'stu pArthakyabIjamastvityarthaH / tathA ca uktadizA sagraha-vyavahArAbhyAM naigamasya pArthakye c| tata eva naigamAdeva / svatantretIti- spaSTArthatvAdidaM padyaM na vyAkhyAyata ityAha- spaSTArtha iti / atra cAthai etatpadyaprasiddhArthe / pradarzitanyAyena anantaropadarzitayuktyA / ekatra ekasmin dharmiNi / ukkArthe sammativRttisvArasyaM darzayati- naigama iti // 119 // RjusUtrAdiparyAyArthikanayacatuSTayato bauddha catuSTayasya sautrAntika-vaibhASika-yogAcAra-mAdhyamikAbhidhasya darzanAni jAtAnItyAvedakaM viMzatyuttarazatatamapayaM vivRNoti- RjusUtrAdita itIti / RjusUtrAdita ityasya vivaraNamRjasutrazabdasamabhirUDhavambhUtebhya iti / kramAditi * RjusUtrAt saunnAntikaH, zabdAda vaibhASikaH, samabhirUDhAda yogAcAraH,evambhUtAnmAdhyamika ityevaM catvAraH saugatAH-bauddhAH, abhavan udpdyntetyrthH| sautrAntikAdipadaM sautrAntikadarzanAdiparam / saMkSepatazcatuNA bauddhAnAM svarUpamAvedayitumAha- eteSAmiti- anantaramupadiSTAnAM sautrAntikAdInAM caturNI bauddhAnAmityarthaH / etena anantarameva vakSyamANena / jJAnasamanvito'rthaH yadaiva jJAnaM tadaiva tadviSayo'rthaH / jJAnaviSayayoH samakAlamevotpattiriti matimatA sUkSmabuddhizAlinA, vaibhASikeNa vaibhASikasaMjJakena bauddhavizeSeNa, iSyate svIkriyate, sautrAntikaiH, sautrAntikAkhyaibauddhavizeSaiH, bAhyavastuvisaraH bAhyavastuviSayakaH, pratyakSaH pratyakSAtmakabodhaH, nAzrito naiva svIkRtaH, vaibhASikamate samAnakAlInasAmagrIto bAhyavastu-tajjJAnayorutpattiriti tayoviSayaviSayibhAvasambandha iSyate, tena nirAkArameva jJAnaM tadviSayakatvAt tatsiddhinibandhanam, sautrAntikamate prathamakSaNe pratyakSakuda kiM kSaNikaM svalakSaNAbhidheyaM bAhyavastu tato dvitIyakSaNe tannAzastadAkArajJAnotpattizceti tadAkArameva jJAnaM na tu tadviSayakaM tayorminakAlatvAt , kintu tadAkAraM jJAnaM tadantareNa na sambhavatIti tadAkArajJAnAt tasya siddhirityavamanayorvizeSaH, yogAcAramatAnugaiH yogAcAramatAnusaraNazIlaH, parA utkRSTA bAhyavastvamAvena bAhyavastujanyatvAbhAvAt , sAkArabuddhirAzritA svIkRtA, pUrvapUrvavijJAnakSaNenottarottAM tattadAkAraM vijJAnaM jAyate, tasya tattadAkAratvaM ca vAsanAvizeSabalAdeva na bAhyavastubalAditi na tattadAkArabalAd bAhyavastusiddhirupeyata iti bAhyavastvabhyupagantRtva-tadanabhyupagantRtvAbhyAM sAkAravijJAnAbhyupagantrorapi sautraantik-yogaacaaryorvishessH| madhyamAH mAdhyamikabauddhavizeSamatAnuyAyinaH, kRtadhiyo nirmalabaddhimantassvacchAmAkAraviSayaviSayibhAvarahitAmata eva parAmutkRSTAM, saMvidaM buddhi, manyante svIkurvantItyarthaH / vistarabhayAdatra sautrAntikAdInAmRjusUtrAdiprakRtikatvapallavanaM na kriyate, kintu matkRtalatAdvaye vistareNa tadupapAdanaM samasti tadavalokanIyaM tadvizeSAbhijJAnArthineti pranthakRdupadizati-etadvizeSeti- etasya-anantaramupadarzitasya bauddhamatacatuSTaye RjusUtrAdi. paryAyArthikanayacatuSTayaprakRti katvasya yo vizeSo'vAntaravailakSaNyaM tadavagamAtmakaM yat puSpamadaM- madhu tadarthinA- tadabhilASukena, malkatalatAdvayaM zrIyazovijayopAdhyAyanirmitalatAnAmakagranthadvayam , parizIlanIyaM sarvato'bhyasanIyamityarthaH / RjusnanayAbhyupagatakSaNikAtmakaparyAyAbhyupagantRtvAt sautrAntikAnAmRjusUtrapakSapAtitvasya spaSTaM pratIyamAnatve'pi vaibhASikAdInAM Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtataraGgiNItarakSiNItaraNibhyAM samalahato bhyopdeyaa| pakSapAtitvaM nityA-'mityazabdavAcyapudgalAbhyupagamAt , jJAnA.'rthalakSaNayogapadyarUpavyaJjanaparyAyapradhAnatvAcAvagantavyam , yaugAcAra-mAdhyamikayozca zuddhazuddhataratvena samabhirUdaivambhUtapakSavartitvamiti // 120 / / nayasaMyogajaH zabdA-'laGkArAdezca vistaraH / kiyAn vAcyo vacastulyasaGkhyA hyabhihitA nayAH // 121 / / nayAmRta-nayeti / zabdA-'laGkArAdeH- vyAkaraNa-sAhityAdizAstrasya ca vistaraH, naya. saMyogaja:- nAnAnayemayaH, Adita eva tatpravRttau nAnAnayavivakSAyAM upajIvanAt, anyathA sArvapArSadasvAnupapatteH, aMta eva mImAMsakA api dravya-paryAyayoH sArvajanInabhedA-'bhedAdyupapattaye vyavahAranaya. mAnantya-vyabhicArAbhyAM bibhyantau vyaktizaktimapahAya jAtau zaktivyutpattaye saGghahanayaM cAdriyamANAH svamatapravRttau nayasaMyogamevAdAvapekSante, yat tu mImAMsakamatasyAzuddhadravyArthikavyavahAranayaprakRtikasvaM zabdanayAdipakSapAtitvaM kuto'vagamyata ityapekSAyAmAha- atreti-caturNA bauddhAnAM mata ityarthaH / yadyapi bAhyapadArthAbhyupagantRtvAdarthanayapakSapAtitvameva yukaM tathApi pudalAtmakasya nityAnityazabdavAcyatayA'bhyupagamAcchandanayapakSapAtitvam , vaibhASiko'pi kSaNikamevaM vastu svIkaroti na nityamiti zabdo'pi na nityaH, kintu nityamityevaMsvarUpo'nityamityevaMsvarUpo yaH zabdastadvAcyasya punarlasyAbhyupagamAt, na tu zabdAvAcyaM pudgalamabhyupagacchatItyarthAdavagamyate, zabdanayo hi vyaJjanaparyAya prAdhAnyenAbhyupagacchati, vaibhASiko'pi tathetyato'pi zabdanayapakSapAtitvamasyetyAha-jJAneti-jJAnArthayorlakSaNasAdhAraNaM yad yogapadyaM tadrUpo yo vyaJjanaparyAyastatpradhAnatvAcca prAdhAnyena tadabhyupagantRtvAcca vaibhASikasya zabdanayapakSapAtitvamavagantavyaM jJAtavyamityarthaH / samabhirUDhanayaH zuddhaH, yogAcAramatamapi bAhyArthAvagAhitvalakSaNAzuddhivigamAcchuddhamiti zuddhatvena yogAcArasya samabhirUDhanayapakSapAtitvam , evambhUtanayaH zuddhataraH, jJAnasya sAkAratA'pyazuddhistadAbhAvAdatizuddhaM nirAkAraM nirviSayaka ca jJAnaM tadabhyupagamagantRtvAnmAdhyamikamatamapi zuddhataramataH zuddhataratvena mAdhyamikasyaivambhUtanayapakSapAtitvamityAha-yogAcAreti // 120 // zabdA-'laGkArAdInAM nayasaMyogajanyatvamityasya yAvanto vacanaprakArAstAvanto nayA ityasya copadarzakamekaviMzatyuttarazatatamapadyaM vivRNoti-nayetIti / "nAnAnayavivakSAyAM" ityasya sthAne " nAnAnayavivakSAyA" iti pATho yuktaH / anyathA zabdA-'lavArAdeH prathamataH pravRttau nAnAnayavivakSAyA upajIvanAbhAve, nAnAnayavivakSAmanupajIvyApi prathamataH zabdA-'laGkArAdipravRttyabhyupagame iti yAvat / sArvapArSadatvAnupapatteH sarvapariSajhyavasthitajanasambandhitvAnupapatteH, yadyekanayajatvameva zabdA'laGkArAdInAM syAt tadananusaraNakAriNAmAnandakAritvaM zabdAlaGkArAdInAM na bhavedatasteSAM nayasaMyojatvamevetyAzayaH / ata eva zabdA'laGkArAdInAM nayasaMyogajatvAdeva / mImAMsakA apItyasya 'AdriyamANAH' ityanena 'apekSante' ityanena cAnvayaH, dravyaparyAyayoH, sArveti- sArvajanIna:- sarvajanaprasiddho yo medAbhedAdistadupapattayetatsiddhayartham , vyavahAranayamityasya 'AdriyamANAH' ityanenAnvayaH / "bibhyantau" ityasya sthAne "bibhyatIM" iti 'pATho yuktaH, zabdasya vyaktau zatarupagame vyaktInAmAnantyAcchakterapyAnantyaM prasajyate, yatkiJcidvyaktau zabdasya zaktyabhyupagame tuM yatraiva vyaktI padasya zaktistasyA eva vyakteH padAdupasthitirna tvanyAsAM vyaktInAm, zAbdabodhazca vyaktyantarANAmapItyupasthitizAbdabuddhayoH samAnaviSayatvapratyAsattyA kAryakAraNabhAvo na syAdanupasthitavyaktau zAbdabodhasya bhAvena vyatirekavyaMmicArAdityevamAnantya-vyabhicArAbhyAM bibhyatI vyaktizaktiM parityajyetyarthaH / jAtI ghaTatva-paTatvAdisAmAnye / zaktivyutpattaye ghaTapaTAdizabdazaktimahalakSaNazaktivyutpattyartham / saGgahanayaM sAmAnyarUpeNa vyaktInAM sagrahaNAdanugamanAt sAmAnyagrAhisamaham / caH smuccye| bhAdriyamANA apekssmaannaaH| svamatapravRttI bhedAbhedasAmAnyAbhyupagamapravaNamImAMsArAddhAntapravRttyartham / nayasaMyomameva vyavahAra-saGgrahadvayasaMyojanameva / AdI prathamam / natvevaM mImAMsAmatasya vyavahAra-saGgrahanayadvayaprakRti virodhaH, tatra tasthAzuddhadravyArthikanayaprakRtikatvasyaivAbhidhAnAdityata Aha-yat tviti / nAmanikSepA. Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samabahato nabopadezaH / sammativRttau nAmanikSepAvasare bhASitaM tat zabdA-'rthayonityasambandhamAtravAdApekSayA, " autpattikastu zabdasyArthena sambandhaH " [jaiminisUtra- ] iti tatsUtre autpattika ityasya viparItalakSaNayA nitya iti vyAkhyAnAt, pUrvapUrvasaGketApekSAyAmanavasthAnAnnityapadasambandhAbhyupagama eva, pravRttimUlavyahArAcantazuddhazAdamparyapAlocanAyAM tu tasya nayasaMyogatvameva yuktam , anyathA zabdAnuzAsane'pi sphoTa. vicAre zabdatanmAtrasaGgrahaprAdhAnyena nayasaMyogajatvaM na syAt, nayasaMyogajatve zabdAdInAM kathaM na sva. . samayatulyatvamiti cet ? mUDhanayAnAM teSAM yathAvadvibhAgAkaraNAt , ata eva yathAvannayavibhAgacikIrSayA " siddhiH syAdvAdAt" [siddhahema0 1. 1. 2.] iti sUtramupanyasya zrIhemasUrayaH svopanazabdAnuH vasare nAma-- sthApanA-dravya-bhAvanikSepabhedena nikSepAzcatvArastatra nAmanikSepanirUpaNAvasare / bhASitam uktam / tat miimaaNskmtsyaashuddhdrvyaarthikvyvhaarnyprkRtiktvkthnm| zabdA-'rthayornityasambandho mImAMsakasammata ityatra jaiminisUtravyAkhyAnaM pramANayati- autpattikastviti-itizabdaH svruupprH| tatsUtre mImAMsAdarzanapravartakajaiminimunipraNItasUtre / utpattikRta autpattika iti vyutpatyautpatti zabdArtha utpattimAn anitya iti yAvat , tathA ca zabdasyArthenAnityaH sambandha iti syAdata Aha- autpattika ityasyeti-aupattika ityevasvarUpazabdasyetyarthaH / viparItalakSaNayA autpattikaviparIte anautpattike lkssnnyaa| nanvIzvarAnaGgIkartRmImAMsakamate nityasaGketasyAbhAve'pyanityAdhunikapuruSasaGketa eva zabdA-'rthayoH sambandho'stu, tathA ca na zabdasyArthena saha nityasambandhasiddhirityata Aha-pUrvapUrveti- AdhunikasaMketasya zabdArthasambandhatve kasyacit puMso ghaTapadAt paTo boddhavya iti saGketasyApi sambhavena ghaTapadasya paTo'pi zakyArthaH syAt , tatparihArAya pUrvapUrvapuruSasaGketApekSa eva saGketaH zabdA-'rthayoH sambandha iti vAcyam, tathA ca paTe ghaTapadasya saGketo na pUrvapUrvasaGketApekSa iti na sa sambandhaH, kintu ghaTe ghaTapadasaGketaH pUrvapUrvapuruSairapi kRtastadapakSo ghaTapadasya ghaTe saGketo ghaTapada-ghaTarUpArthayoH sambandha ityanavasthA prasajyata iti nityazaktilakSaNasambandha eva zabdA-'rthayorupeya ityarthaH / pravRttIti- loke svargAdyartha yAgAdau yA pravRttistanmUlavyavahArAdiparyantasya zuddhasya jaiminizAstredamparyasya paryAlocanAyAMvicAraNAyAM punarmImAMsakamatasya nayasaMyogajatvameva yuktmityrthH| anyathA uktaparyAlocanAyAmapi mImAMsakamatasya nayasaMyogajatvAnaGgIkAre / zabdAnuzAsane'pi anuziSyante prakRti-pratyayAdivibhAgena pratipAdyante sAdhuzabdA aneneti anuzAsanam , zabdAnAmanuzAsana zabdAnuzAsanamiti vyutpattyA vyAkaraNazAstre'pi, asya nysNyogjtvmitynenaanvyH| sphoTavicAra iti- sphuTIbhavatyartho'neneti sphoTaH, sa ca varNasphoTaH padasphoTo vAkyasphoTa iti vidheti vacanAt trividho nityaH zabdasvarUpastasya vicAre / kathaM zabdAnuzAsane nayasaMyogajatvAnupaprattirityAkAlAnivRttyarthameva sphoTavicAre zabdatanmAtrasagrahaprAdhAnyenetyuktam , asti ca tatra zabdatanmAtrasaGgrahasyaiva prAdhAnyaM sphoTAtmakazabda. svarUpasya parabrahmaNa upagamAcchabdabrahmaNa evArtharUpeNa vivartanAdarthamAtrasya zabdAtmakabrahmasvarUpatvamityevaM zabdatanmAtrasamahaprAdhAnyam / atra zaGkate-nayasaMyogatva iti / zabdAdInAmityatra zabdapadaM zabdAnuzAsanaparam , AdipadAdalaGkArAdizAstrANAmupagrahaH / svasamayeti - jainAbhimatasyAdvAdarAddhAntetyarthaH, yathA syAdvAdarAddhAnte nayasaMyogajatvaM tathA zabdAnuzAsanAlaGkArAdizAstrANAmapIti syAdvAdarAddhAntasya janasamayatvavacchandAnuzAsanAdizAstrANAmapi jainasamayatvamApadyatetyarthaH / samAdhatte- mUDhanayAnAmiti-anyo'nyanirapekSasAmAnya-vizeSAdyarthaprAhakatvAnmithyAnayAnAmityarthaH / teSAM shbdaa-'lngkaaraadishaastrnnaam| yathAvada vibhAgAkaraNAditi- etadapekSayedamabhihitametadapekSayA svidamuktamityevamapekSAbhedena yannayaviSayavibhajanaM tasyAkaraNAnna zabdA-'laGkArAdInAM nayasaMyogajatve'pi svasamayatulyatvamityarthaH / ata eva ityasya 'AvizcakruH' ityanenAnvayaH, zrIhemasUraya ityasyApyAvizcakrurityanenAnvayaH / svopaveti-svanirmitetyarthaH, svapadenAtra zrIhemasUrINAM prahaNam , svopazazabdAnuzAsanasyetyasya dRDhaprAmANyamityanena sambandhaH / svasamayAntarbhAvena jainarAddhAntAnta. bhavana, jainarAddhAntasya nizcitaprAmANyakatvena tadantarbhUtasya zrIhemacandrasarinirmitazabdAnuzAsanasyApi sudRDhaM prAmANyamiti / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samajato nyopdeshH| 261. zAsanasya svasamayAntarbhAvena dRDhaprAmANyamAvizcakruH, saGkepamabhipretyAha-uko vistaraH kiyAna vAcyaH, yato vAcastulyasaGkhathA nayA abhihitAH / / 121 // syAdvAdanirapekSaizca, taistAvantaH parAgamAH / jJeyopayujya tadiyaM, darzane nayayojanA // 122 // nayAmRta-syAdvAdeti / tai:-nayaiH, syAdvAdanirapekSaiH- syAdvAdaikavAkyatArahitaH, tAvantaHvastulyasamA eva, parAgamAH- parasiddhAntA bhavanti, abhinivezAnvitanayatvasyaiva parasamayalakSaNatvAt , tadidamukaM sammatau " jAvaiyA vayaNapahA, tAvaiyA ceva hunti nyvaayaa| jAvaiyA nayavAyA, tAvaiyA ceva parasamayA // " [ 10 kAM0 gA0 4 ] etAvatsu nayeSvicchAkalpitasaMyogajabhedo'pi samavAyAntarApekSakaH sulabha eva, iyaM darzane naya. yojanopayujya jJeyA, na tvApapAta eva, ApAtajJAnasya svasamaya-parasamayaviparyAsaphalatvAt , ata eva vastusthitivicAre " je pajjavesu NihiTThA, jIvA parasamayagativiNihiTThA / AyasahAmi ThiyA, te sagasamayA muNeyavA // " [ ] iti daigambaraM vacanaM [ cakruH ] samyak svasamayAniSNAtatAmabhivyaJjayati, dravyAstikAbhiprAyaH svasamayaH AvizvakA prakaTIcakruH / uttarArddhamavatArya vivRNoti-saMkSepamabhipretyAheti / kiyAn vAcya ityanena vizeSato nayavistaro vaktumazakya iti sUcitam / kathaM vizeSato nayavistaro vaktumazakya ityapekSAyAmAha- yata iti // 121 // darzanagatanayayojanopasaMhAraparaM dvAviMzatyuttarazatatamapadyaM vivRNoti- syAdvAdetIti / tairityasya vivaraNa- nayairiti / syAdvAdanirapekSarityasya vivaraNaM- syAdAdaikavAkyatArahitairiti / tAvantaH ityasya vivaraNaM-vacastulyasa . eveti / parAgamA ityasya vivaraNa-parasiddhAntA iti / bhavantIti kriyApadamadhyAhRtam / vacastulyasalayAkAnAM nayAnAM parasamayatve hetumAha- abhinivezeti- svamatakadAgrahetyarthaH / yAvanto vacanamArgAstAvanto nayAH parasamayA ityatra sammativacanasaMvAdamAha- tadidamukta sammatAviti / jAvaiyA0 iti- "yAvanto vacanamArgAstAvantazcaiva bhavanti - nyvaadaaH| yAvanto nayavAdAstAvantazcaiva parasamayAH // " iti saMskRtam , etAvatsu vacastulyasaMkhyakeSu / icchA kalpiteti- etannayasyAnena nayena saMyogo bhavatvityAdIcchAkalpitetyarthaH / icchAkalpitasaMyogajabhedo'pIyastha sulabha evetyanenAnvayaH / "samavAyAntarApekSakaH" ityasya sthAne " samayAntarAkSepakaH" iti pATho yuktaH / nigamanArthakaM taditi mUlaM tasmAdityarthakaM spaSTatvAnna vyAkhyAnAya parigRhItamiti bodhyam / uttarArddha padAnAmanvayata evArthaH sphuTamAbhAtItyanvayamAtramAvedayati- iyamiti / upayujya apekSAbhedaM sannivezya / upayujyetyasya vyavacchedyamAha-na tvApAtata eveti / kathaM nApAtato jJeyetyapekSAyAmAha- ApAtakSAnasyeti- ApAtajJAnataH svasamaye parasamayatvabuddhiH parasamaye'pi svasamayatvabuddhiH syAdityevamApAtajJAnasya svsmy-prsmyvipryaasphltvaadityrthH| ata evetyasya 'abhivyajayati' ityanenAnvayaH / vastusthitivicAreva stusthitivicArAkhye pranthe / je pajjavesu0 iti- "ye paryaveSu nirdiSTA jIvA parasamayagativinirdiSTAH / AtmasvabhAve sthitAH te svasamayA jnyaatvyaaH||" iti saMskRtam / degambaraM digambarasyedaM daigambaramiti digambaroktatvAd digambarasambandhi / vacanamityasya 'abhivyaJjayati' itynenaanvyH| "[cakraH] samyaka" ityasya " vaktuH samyak" iti pAThaH samIcInaH / vaktaH svavakturdigambarasya / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato mayopadezaH / paryAyAstikAbhiprAyaH parasamaya ityasya syAdvAdanirapekSatvAt , nayavAkyamevaitaditi cet 1 tarhi pravacanakriyAvyutpAdana(ne) ka ivAsyopayogaH sthUla-sUkSmanayArthAnAM kramavyutpAdanasyaiva zAstrArthatvAditi mugdhabandhanamAtrametat / yadapi prAvacanikAnAM jinabhadra siddhasenaprabhRtInAM svasvatAtparyaviruddhaviSaye sUtre paratIrthikavastuvaktavyatApratibandhapratipAdanam , tadapyabhinivezanaM cet ? tadA prAvacanikatvakSatiriti, tatra paratIrthikapadaM bhinnaparamparAyAtatAtparyAnusAripadam, ata eva nayAbhiprAyeNa pravRttatvAditi hetvabhidhAnopapattiH, ata eva ca nayAbhiprAyeNobhayasamAdhAnamasmAbhi nabindau vihitam , ityevamanyatrApi darzanaprayojanAyAmupayogo vidheyaH samayaniSNAtaiH // 122 // samyak samIcInatayA / svasamayAniSNAtatAM jainarAdhAntAnipuNatAm / abhivyaJjayati prakaTayati / atra hetumAhadravyAstikAbhiprAya iti- uktavacanenedameva jJAyate, yaduta-dravyAstikAbhiprAyaH svasamayaH paryAyAstikAbhiprAyaH para samaya iti, paramasya syAdvAdanirapekSatvAdityarthaH / zaGkate- nyvaakymiti| etat je pajavesvityAdi digambaravacanam , tathA ca tatpratipAdye syAdvAdanirapekSatvaM na vaktRgatasvasamayAjJAnavijambhitamiti bhAvaH / samAdhatte tahIti- yadi nayavAkyamevaitat tadA sthUla-sUkSmanayAryakramavyutpAdanamevAtrocitaM na tu pravacane prakriyAvyutpAdanamato mugdhAnAM- mUDhAnAmetad vacanaM bandhanamAtramiti mukulito'rthaH / yadapIti pratipAdanamityanenAnvayi / prAvanikAnAM saiddhAntikAnAm / svasveti- yatra sUtre svasvAbhiprAyaviSayabhinnaviSayakatvamAmukhe'vabhAsate tatra sUtre paratIthikAnAmabhimataM yad vastu tasya yA vaktavyatA tasyAH pratibandhasya - sambandhasya, pratipAdanam- idaM sUtraM paratIrthikavastuvaktavyatAmAzritya pravRttamityevaM jinabhadra-siddhasenaprabhRtInAM prAvacanikAnAM yadapi pratipAdanaM tat pratipAdanamapi ced yadi abhinivezanaM- svasvamatAgrahavijRmbhitaM tadA jinabhadra-siddhasenaprabhRtInAM prAvaca nikatvasya kSatiH- hAniH syAditi hetoH, tatra paratIrthikavastuvaktavyatetyAdi vAkye, ghaTakatvaM saptamyartha iti tAdRzavAkyaghaTakaM paratIrthikapadaM bhinnaparamparA-jinabhadra-siddhasenaprabhRtInAM yaH svasva gurustaduruparamparA tadbhinnajainaparamparA, tata AyAtasya- sUtratAtparyasya, anusArI- anusaraNazIlo yaH puruSastatparaM tattAtparyakam , paratIrthikapadena jainetarasya na prahaNaM kintUktadizA svaparamparAbhinnaparamparA''yAtatAtparyAnusAriNAM jainAnAmeva prahaNamityarthaH / "sAripadaM" ityasya sthAne " sAriparaM" iti pATho yuktaH / itthaM taduktivyAkhyAne teSAM na prAvacanikatvakSatiriti bodhyam / ata eva yata eva tatra paratIrthikapadaM bhinnaparamparA''yAtatAtparyAnusAriparaM tata evetyarthaH / kathamasmin sUtre paratIrthikavastuvaktavyatApratibandha ityAkAGkSAnivRttaye teSAmeva 'nayAbhiprAyeNa pravRttatvAda' ityevaM yadabhidhAnaM tasyopapattirityarthaH / ata eva svasvatAtparyaviruddhaviSayasUtrasya nayAbhiprAyeNa pravRttatvAdeva, asya vihitmitynenaanvyH| ubhayasamAdhAnaM parasparaviruddha jinabhadra-siddhasenaprabhRtimatadvayasya samAdhAnaM- siddhAntAviruddhatayA'nugamanam / asmAbhiH yazovijayopAdhyAyaiH / jJAnabindI jJAnabindusaMjJake pranthe / vihitaM kRtam / jJAnabindAvante pranthakRtprazastAvetAni padyAni kevalajJAna-kevaladarzanayogapadyAyogapadyaikyamananaparAyaNAnAM mallavAdi-kSamAzramaNajinabhadragaNi-siddhasenadivAkarANAM trayANAM parasparamatavirodhabhatrakanayabhedasamAzrayaNapratipAdakAni padyAnyatrAnusandheyAni " prAcAM vAcAM vimukhaviSayonmeSasUkSmekSikAyAM, ye'raNyAnIbhayamadhigatA navyamArgAnabhijJAH / teSAmeSA samayavaNijAM sammatipranthagAthA, vizvAsAya svanayavipaNiprAjyavANijyavIthI // 1 // bhedagrAhivyavahRtinayaM saMzrito mallavAdI, pUjyAH prAyaH karaNa-phalayoH sIni zuddharjusUtram / / bhedocchedonmukhamadhigataH saGgrahaM siddhasenastasmAdete na khalu viSamAH sUripakSAstrayo'pi // 2 // citsAmAnyaM puruSapadabhAk kevalAkhye vizeSe, tadrUpeNa sphuTamabhihitaM sAdyanantaM yadeva / . sUkSmaraMzaH kramavadidamapyucyamAnaM na duSTa, tatsUrINAmiyamabhimatA mukhya-gauNavyavasthA // 3 // Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato mayopadezaH / 363 atha nayotpAditeSvaparimiteSu darzaneSu kasmin mithyAtvaM kamizca samyaktvamiti jijJAsAyAmAha nAsti nityo na no kartA, na bhoktA''tmA na nivRtiH| tadupAyazca netyAhurmithyAtvasthAnakAni SaT // 123 // nayAmRta-nAstItyAdi / nAstyAtmA iti cArvAkamate, na nitya iti kSaNikavAdimate, na kartA na bhokteti sAkSyamate, yadvA na karteti sAzyamate, na bhoktyupacaritabhoktRtvasyApyanabhyupagamAd vedAntimate, nAsti nivRttiH sarvaduHkhavimokSatvalakSaNeti nAstikaprAyANAM sarvajJAnabhyupagantRRNAM yajvanAM mate, asti muktiH paraM tadupAyo nAsti sarvabhAvAnAM niyatatvenAkasmAdeva bhAvAditi niyativAdimate, ityetAni SaT mithyAtvasthAnakAnyAhuH pUrvasUrayaH // 123 // SaDetadviparItAni, samyaktvasthAnakAnyapi / mArgatyAga-pravezAbhyAM, phalatastattvamiSyate // 124 // nayAmRta-paDetaditi / etebhyaH- prAguktebhyaH, viparItAni Sad samyaksthAnAnyapi bhavanti,astyAtmA, nityaH, kartA, sAkSAdbhoktA, asti muktiH, asti ca tatkAraNaM ratnatrayasAmarAjyamiti, tadidamuktam " asthi jio taha Nicco, kattA bhuttA sa punapAvANaM / asthi dhuvaM NivANaM, tassovAo a ccha ThANA // " [ ] iti / tamo'pagamacijanu:kSaNabhidA nidAnodbhavAH, zrutA bahutarAH zrute nayavivAdapakSA yathA / tathA ka iva vismayo bhavatu sUripakSatraye, pradhAnapadavI dhiyAM va nu davIyasI dRzyate // 4 // prasahya sadasatvayornahi virodhanirNAyakaM, vizeSaNa-vizeSyayorapi niyAmakaM yatra na / guNAguNavibhedato matirapekSayA syAtpadA, kimatra bhajanorjite svasamaye na saGgacchate // 5 // pramANa-nayasaGgatA svasamaye'pyanekAntadhIrnayasmayataTasthatollasadupAdhikirmIritA / kadAcana na bAdhate svagurusampradAyakrama, samajasapadaM vadantyurudhiyo hi saddarzanam // 6 // " iti / darzanaprayojanAyAM" ityasya sthAne " darzananayayojanAyAM" iti pATho yuktaH / samayaniSNAtaH jainarAdAntA. bhijJAnanipuNaiH // 122 // . trayoviMzatyuttarazatatamapadyamavatArayati- atheti / vivRNoti- nAstItyAdIti / sAthamate kartRtvAbhAve'pi bhoktRtvamAtmano'stIti kalpAntaramAha-yadveti / "nivattiH" ityasya sthAne "nirvatiH" iti pATho jheyaH / nitiH kiMsvarUpetyapekSAyAmAha- sarvaduHkheti / yajvanAM mImAMsakAnAm / tadupAyazca neti kasya mate ityapekSayAmAha-asti muktiriti / tadupAyo muktyupAyaH, kAraNAbhAve kathaM muktirUpaM kAryamityata Aha-sarvabhAvAnAmiti / vadviruSNo jalaM zItaM samasparzastathA'nilaH / kenedaM racitaM tasmAt svabhAvAt tadvayavasthitiH // [ . ] ityAdi vacanaM sarvabhAvAnAM niyatatvAvagamAya pragalbhate / ke AhurityapekSAnivRttyartha pUrvasuraya iti // 123 // caturvizatyuttarazatatamapadyaM vivRnnoti-ssddetditiiti| etebhyaH ityasya vivaraNaM-prAguktebhya iti / "samyakasthAnAnyapi" ityasya sthAne "samyaktvasthAnAnyapi " iti bhAvyam / bhavantIti kriyApadamAhRtam / SaT samyaktvasthAnAni viziSyollikhati- astyAtmeti / nitya ityAdAvapyAtmetyanuSajyate / "sAmarAjya" ityasya sthAne "sAmAjya" iti paatthH| SaT samyaktvasthAnAnItyatra sidAntavacanasaMvAdaM darzayati-tadidamuktamiti / atthIti Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 nayAmRtataraGgiNI saraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| cArvAkAvipakSanirAsazcAtibhUyAniti latAdita eva tadanugamo vidheyH| ' akasmAd bhavati ityanupAyavAdimate cAtyantopayuktatvAt kizcid vicAryate,- akasmAditi kiMzabdasya hetuparatayA hetva. bhAve bhavanaparam ? uta "a-mA-no-nA pratiSedhe" iti smaraNAniSedhArthakasya 'a'zabdasya kriyAsambandha. sambhavAd bhavanAbhAvaparam ? kiMvA kiMzabdasya svabhinnaparatayA'lIkabhinnaparatayA vA svahetukatvaparam , alIkahetukatvaparaM vA? athavA akasmAditi svabhAvAdityarthe rUDhatayA svabhAvAdeva kAdAcitkamityartha ke ? eteSu paJcaSu naiko'pi prakAro yuktaH, niyatAvadhikAryadarzanAt , aniyatAvadhitve niravadhitve vA kAdAcitkatvasvabhAvavyAkopApAtAt, tatsvAbhAvye ca sahetukatvasyAvazyatvAt , taduktamudayanena" hetu-bhUtiniSedho na svA-'nupAkhyAvidhirna c| svabhAvavarNanA naivamupAniyatatvataH // ". iti [ nyAyakusumAJjalikArikA-5 ] "asti jIvastathA nityaH kartA bhokA sa punny-paapyoH| asti dhruvaM nirvANaM tasyopAyazca SaT sthAnAni // 1 // " iti saMskRtam / cArvAkAdimatAtmakAni SaD mithyAtvasthAnakAnyasmannirmitalatAdigrantha eva khaNDitAnIti tata eva teSAM khaNDanayuktayo'vaseyAH, pranthagauravabhayAnnAtra teSAM khaNDanaM kriyata ityupadizati-cArvAkAdipakSanirAsazceti / tadanugamaH cArvAkAdipakSanirAsAnugamaH / niyativAdimatakhaNDanasyAtrApi krtvytvaavshyktvmaavedyti-aksmaaditi| akasmAditi kiMzabdasya akasmAdityetadghaTakakiMzabdasya / hetuparatayA hetvAtmakArthapratipAdakatvena, bhavatIti ca bhavanArthakam , tathA ca akasmAd bhavatIti vAkyaM hetvabhAve bhavanaparaM hetvabhAve sati bhavatItyarthakam / akasmAdityasya na kasmAdakasmAdityevaM na samAsatvam , kintu niSedhArthako'zabdaH samAsAnantargata eva, tasya bhavatIti kriyAzabdenaiva sAkAsatvamityakasmAd bhavatIti kasmAdapi na bhavatItyarthakamiti sarvathA bhavanapratiSedha iti dvitIyavikalpamupadarzayati- uteti- athvetyrthH| akasmAdityatra kiMzabdaH svabhinnaparastena saha naJaH samAse akasmAdityanena svabhinnabhinnAditi labhyate, svabhinnabhinnaM ca svameva bhavatIti svahetukabhavanaparamakasmAd bhavatIti / yadi ca kiMzabdo'lIkabhinnaparastadA'lIkabhinnabhinnAdityakasmAdityasyArthaH, alIkabhinnabhinnaM cAlIkamevetyalIkAd bhavatItyevaM paryavasitAdakasmAd bhavatItyalIkahetukabhavanamakasmAd bhavatIti tadAhakiM veti / yadA ca lambakarNAdizabdavadavyutpanna evAyamakasmAditi zabdaH svabhAvAdityarthe vartate tadA svabhAvAt kAdAcitkaM bhavanamityarthakamakasmAd bhavatItyAha- athaveti / "mityarthake" ityasya sthAne "mityarthakam !' iti pATho yuktaH / eteSu anantaramupadarziteSu / kathaM na yukta ityapekSAyAmAha-niyatAvadhikAryadarzanAditi- niyato'vadhiryasya sa niyatAvadhirevambhUtasya kAryasya darzanAdityarthaH, vaheravyavahitapUrvavartinaH sattva eva dhUmotpAdena dhUmasya vahnirniyato'vadhidRzyata eva, ya eva ca niyataH pUrvAvadhiH sa eva kAraNamiti na svaM svasya niyataM pUrvavarti, navA svabhAvAdikaM tathA / sahetukakAryabhavane vyavasthite tasya nirhetukatvaM sarvathA niSedhazca na saGgatimaJcatItyakasmAd bhavatItyasya paJcApi prakArA ayuktA evatyAzayaH / nanvaniyatAvadhitvaM niravadhitvameva vA kAryasyAstu, tathA ca niyatAvadhikatvAsiddhayA na kAryasya sahetukatvasiddhirityata Aha-aniyatAvadhitva iti- aniyatAvadhitve dhUmo yathA vahnimavadhiM kRtvotpadyate tathA vahibhinnamapi kamapyavadhiM kRtvotpadyateti na vahisadbhAvAnantarameva dhUmasyotpattiH, kintu vahisadbhAvataH prAk tAvahito. ttarakAle'pi ca yaM kamapyavadhi kRtvA dhUmo bhavanna kAdAcitkaH syAditi tasya kAdAcitkatvasvabhAvo vyAhanyeta, evaM niravadhitve'pi ye ye niravadhaya AkAzAdayo na te kAdAcitkatvatvabhAvA iti niravadhidhUmo'pi kAdAcitkatvasvabhAvo na bhavedityevaM kAdAcitkatvasvabhAvavyAkopAniyatAvadhitve tataH sahetukatvaM svIkartavyamevetyarthaH / etadevAha-tatsvAbhAvye ceti- kAryasya niyatAvadhikatvasvAbhAvya cetyarthaH / utkArthe udayanAcAryavacanasaMvAdamAha- taduktamudayaneneti / hetvitiakasmAd bhavatItyanenAhetuto bhavatItyarthAzrayaNAddhatuniSedho na, akasmAdityatrAkArasya bhavatItikriyAsambandhAzrayaNAd bhavanapratiSedho na, hetuto yad bhavanaM tatpratiSedho na, akasmAdityasyopadizA svasmAdityarthakaraNAt svavidhiH-svasmAdeva svamatpayata Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyA samato nayopadeyaH / athAkAzatvAdInAM( nAma )kadAcitkatvakt kAdAcitkasvamapi na sahetukasvasAdhakamiti cet ! na,bAkAzatvAdInAM sarvatra sattve AkAzAdisvabhAvatvAbhAvaprasaGgAt , tatsvabhAvatvaM ca dharmiprAhakamAnasiddha. miti hetuM vinApi dezaniyamasteSAmiti / athaivaM kAdAcitkatvamapi ghaTAdisvabhAvatvAdeva hetuM vimApi ityapi na, akasmAdityasyoktarItyA'lIkAdityarthakaraNAdalIkAdeva kAryamupajAyata ityevamanupAkhyasyAlIkasya vidhirna ca-naiva, azvakarNAdiSat svabhAvAdityasyArthe nirUDha evAyamakasmAditi zabdaH, tathA ca svabhAvAdeva kArya bhavatItyevaM svasvabhAvavarNanA na, sarvana hetu:- avadherniyatatvata iti, niyatAvadhitvAditi tadarthaH " naivamupAdheniyatatvata" ityasya sthAne ' naivamadhe. niyatatvataH" iti pATho yuktaH, nyAyakusumAJjalo udayanAcAryoktirevam- " akasmAdeva bhavatIti cet ? na-" hetu-bhatiniSedho na svA-'nupAkhyavidhina ca / svabhAvavarNanA navamavadheniyatatvataH // 5 // " hetuniSedhe bhavanasyAnapekSatvena sarvadA bhavanamavizeSAt , bhavana pratiSedhe prAgiva pazcAdapyabhavanamavizeSAt , utpatteH pUrva svayamasataH svotpattAvaprabhutvena svasmAditi pakSAnupapatteH, paurvAparyaniyamazca kAryakAraNabhAvaH, na caikaM pUrvamaparaM ca tattvasya bhedAdhiSThAnatvAt , anupAkhyasya hetutve prAgapi sattvaprasaktau punaH sadAtanatvApatteH, syAdetat- nAkasmAditi kAraNaniSedhamAtraM vA bhavanapratiSedho vA, svAtmahetukatvaM vA, nirupAkhyahetukatvaM vA'bhidhitsitam, api tvanapekSa eva kazciniyatadezavanniyatakAlasvabhAva iti brUmaH- "niravadhitve'niyatAvadhikatve vA kAdAcitkatvavyAghAtAt , na yuttarakAlasiddhatvamAtraM kAdAciskatvam, kintu prAgasattve sati sAvadhitve tu sa eva prAcyo heturityucyate, astu prAgabhAva evAvadhiriti cet ? na-anyeSAmapi tatkAle sattvAt , anyathA tasyaiva nirUpaNAnupapatteH, tathA ca na tadekAvadhitvamavizeSAt , itaranirapekSasya prAgabhAvasyAvadhitve prAgapi tadavadheH kAryasattvaprasaGgAt, santu ye kecidavadhayo na tu te'pekSyanta iti svabhAvArtha iti cet ? nApekSyanta iti ko'rthaH? kiM na niyatAH? AhosviniyatA apyanupakArakAH ? prathame dhUmo dahanavadrdabhamapyavadhIkuryAt , niyAmakAbhAvAt , dvitIye tu kimupakArAntareNa ? niyamasyaivApekSArthatvAt , tasyaiva ca kAraNAtmatvAt , IdRzasya svabhAvavAdasyeSTatvAt" iti / nanu yathAkAzatvAdiSa kAcitkatvaM- gaganAdirUpaniyatadezavRttitvasvabhAvo vartate, na ca tatra kazcid heturiti sa svabhAvo na sahetukatvasAdhakastathA ghaTAdiSu kAdAcitkatvaM-niyatakAlavRttitvasvabhAvo vartate, na ca tatrApi kazcid heturiti sa svabhAvo na sahetukatvasAdhako niyatavRttitAsAmyAdityAzaGkate- atheti- " (nAma) kadAcitkatvavat" iti sthAne " kvAcitkatvavat" iti pAThaH samyak, 'AkAzatvAdInAm' ityAdipadAnityavRttyasAdhAraNatattaddharmANAmupagrahaH, AkAzatvAdInAM haitumantaraiva yathA niyatadezavRttitA tathA ghaTAdInAmapi hetumantaraiva niyatakAlavRttitA bhaviSyati, yadi niyatakAlavRttitA hetumantarA na bhavenna bhavet tahi niyatadezavRttitApi hetumantareti shngkaashyH| AkAzatvAdInAmAkAzasvabhAvatvAdeva hetumantarApi niyatadezavRttitA bhaviSyatItyabhiprAyavAn samAdhatte-neti / itIti- itizabdo hetau vartate, tathA ca nirutahatoH, AkAzatvAdInAmAkAzasvabhAvatvAdevetyarthaH / hetuM vinApi kAraNamantarApi, kAraNe sati tu dezaniyamo bhavatIha tu kAraNamantarApi dezaniyama ityarthasyApi nApreDanam / teSAm AkAzatvAdInAm / dezaniyamaH gaganAdideza eva vRttirna tvanyatra iti niyamo bhavatIti zeSaH / nanvAkAzatvAdInAmAkAzAdisvabhAvatve'pi dezaniyamaH katham ? kathaM na sarvatra vRttirityAkAlAyAmAha- AkAzatvAdInAmiti-AkAzatvAdInAM sarvatra vRtitve AkAzAdisvabhAvatvameva na syAt, tadbhivato vyAvRtatve sati tavRttidharmasyaiva tatsvabhAvatvAdityarthaH, tathA cAkAzatvAdInAmAkAzasvabhAvatvamanyathAnupapadyamAnamAkAzAdirUpadezaM niyamayati, nAnyaH kazcidatra heturiti bhAvaH / nanvAkAzatvAdInAmAkAzasvabhAvatvamiti kuto'vadhAritamityAkAlAyAmAha-tatsvabhAvatvaM ca AkAzavAdInAmAkAzasvabhAvatvaM punaH, dharmigrAhaketi- AkAzatvasya dharmI AkAzaH, tadprAhakaM mAlamanumAnam-'zabdo nyasamaveto vizeSaguNatvAd rUpAdivat' iti sAmAnyato dravyAzritatvasAdhakAnumAnato bhUmyAdiprasiddhAdhavyasamavetatvabAdhe prati 'pRthivyAdyaSTadravyAtirikadravyasamaveto'STadravyAsamavetatve sati dravyasamavetatvAd yannaivaM tannaivaM yathA rUpAdi' iti parizeSAnamAnam, tena siddhamiti / nanvAkAzatvAdInAmAkAzAdisvabhAvatvAd yathA hetuM vinavAkAzAdivyatiriktaghaTAdidezavyAvRttatvaM tathA kAdAcitkatvamapi ghaTAdisvabhAvatvAdeva hetuM vinaiva ghaTAyatirikAkAzAdivyAvRttamiti durdaSTaH svabhAvavAdI zakateavamiti / nahi kAdAcitkatvaM yadA kadAcit sasvamAtra bema hetuM vinaiva bhavet . kintu pUrvakAlAsatve sattama Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| gaganAdivyAvRttamastviti cet ? na- kaadaacitktvsyaavdhiniyttvaat| santyavadhayo na tvapekSyanta iti cet ? na-niyatapazcAdbhAvitvasyaivApekSArthatvAt , anyathA gardabhAd dhUma ityapi pratIyeta / tanniyaH tatve'pi tadgatopakArAjanakasya kathaM taddhetujanakatvamiti cet ? upakAro hi kAryamiti tadgatakAryahetutvasya taddhetutve'tantratvAt, anyathopakArahetutvAya upakAre'pyupakArAntarasvIkAre anavasthApatteH, tarhi ghaTAdiniyatatvaM kapAlAdereva na tantvAdAviti kuta iti cet ? svabhAvAdeveti gRhANa, atha tathApi grAhakAbhAvAt tadasiddhiH, na ca dhUmAdau vahnayAderanvaya-vyatirekAnuvidhAyitvajJAnasacivaM vahayAdipratyakSameva hetuhetumadbhAvagrAhakam, dhUmamAtre'nvaya-vyatirekajJAnAsambhavAt , yatkiJciddhame rAsa taccAvadhiniyatatvAt sahetukatvavyAptameveti hetuM vinA na tasya gaganAdivyAvRttatvamiti samAdhatte-neti / samAdhAnAmisandhimajAnAnaH paraH zaGkate- santvavadhaya iti / na tvapekSyanta iti - kAryeNAvadhayo nApekSyante, kAryasya nAvadhyapekSyatvamityarthaH / tadapekSatvaM tadanantarabhAvitvameva, taca kAryasyAvadhyavahitottarakSaNabhAvino'pyastIti kathaM nAvadhyapekSyatvaM kAryasyeti...' smaadhtte-neti| niyatapazcAdbhAvitvasyaiva niyamata uttarakAlotpattikatvasyaiva / anyathA niyatapazcAdbhAvitvasyApekSArthavAbhAve / gardabhAditi- sAmAnyato vahvaH pazcAdbhAvitvasyeva gardabhAt pazcAdbhAvitvasyApi dhUme sattvamiti dhUmaH svotpattI vadvimiva gardabhamapyavadhIkuryAt , tathA ca vaherdhUma ityevaM yathA pratIyate tathA gardabhAd dhUma ityapi pratIyatetyarthaH / nanu vahedhUmaniyatatve'pi dhUmagatopakArAjanakatvAnna tajanakatvamityAzaGkate- tanniyatatve'pIti-avadhInAM kAryaniyatatve. 'pItyarthaH / " ta tujanakatva" ityasya sthAne " tajjanakatva" iti pATho yuktaH / samAdhatte- upakAra iti / hi yataH / kAryagatopakAraH kAryagatakAryameva, evaM ca kAryagatakAryajanakasya kAryajanakatvamiti syAt , tacca na yuktaM kAryagatakAryajanakatvasya kaaryjnktve'pryojktvaadityrthH| anyathA tadgatopakAralakSaNakAryajanakatvasya tajjanakatvAprayojakatvAbhyupagame / upakArahetutvAya kAryagatopakArahetutvArtham / upakAre'pi upakArAtmakakArye'pi, upakArAtmakakAryajanakatvaM tadaiva bhaved yadyupakArAtmakakAryagatopakArajanakatvaM syAd, evamupakArAtmaka kAryagatopakArAtmakakAryajanakatvamapyupakArAtmakakAryagatopakArAtmakakAryagatopakArajanakatvaM syaadityevmnvsthaaprsnggaadityrthH| nanu kAryagatopakArAjanakasyApi kAryaniyatatvAbhyupagame ghaTAdigatopakArAjanakasya kapAlAderghaTAdiniyatatvaM bhavati na tantvAderityatra kiM niyAmakam ? niyAmakAbhAve tu tantvAderapi ghaTAdiniyatatvaM prasajyatetyAzayena pRcchati-tIti / kapAlAderevAyaM svabhAvo yaduta- sa ghaTAdiniyato bhavati na tantvAderityuttarayati-svabhAvAdeveti / iti gRhANa iti jAnIhi / nanvevaM kapAlatvena kapAlasya ghaTaM prati kAraNatvaM ghaTatvena ghaTasya kapAlakAryatvamityupagataM bhavet, evaM dhUmatvena vahnitvena dhUmavahnayoH kAryakAraNabhAva iti, tacca na sambhavatikAryakAraNabhAvagrAhakapramANAbhAvena kAryakAraNabhAvasyaivAsiddharityAzaGkate- atheti / tathApi svabhAvAnniyatatvasambhave'pi / grAhakAbhAvAt kAryakAraNabhAvaprAhakapramANAbhAvAt , tadasiddhiH kAryakAraNabhAvAsiddhiH / vahnisattve dhUmasattvaM vahayabhAve dhUmAbhAva ityevaM vahnidhUmayoryAvanvaya-vyatireko tatsahakRtaM vayAdipratyakSameva vahni-dhUmayoH kAryakAraNabhAvaprAhakaM pramANamityAzaGkaya pratikSipati-na ceti / dhUmAdAviti-dhUmAdau yad vahnayAdyanvayAnuvidhAyyanvayitvaM yacca vahvayAdivyatirekAnuvidhAyivyatirekitvaM tadubhayajJAnasahakRtameva vahvayAdipratyakSameva kAryakAraNabhAvagrAhakamityarthaH / niSedhe hetumAha-dhUmamAtra iti- dezAntaradhUme vayanvayAvidhAyyanvayitvasya vahivyatirekAnuvidhAyivyatirekitvasya ca jJAnAsambhavena dhUmamAtre sarvasmin dhUme'rthAd dhUmatvAvacchinne vaDyanvaya-vyatirekAnuvidhAyyanvaya-vyatirekajJAnAsambhavAnna tatsacivaM vahnayAdipratyakSa kAryakAraNabhAvagrAhakamityarthaH / yadi ca yatkiJcidbhUme vahnayanvaya-vyatirekitvajJAnasahakRtaM vayAdipratyakSaM vahnidhUmayoH kAryakAraNabhAvasya grAhakamupeyate tadA yatkiJcidbhUme rAsabhAdyanvaya-vyatirekAnuvidhAyyanvaya-vyatirekitvajJAnamapyastIti tatsacivaM rAsabhAdipratyakSamapi dhUmarAsamAdyoH kAryakAraNabhAvagrAhakaM bhavediti dhUmaM prati rAsabhAderapi kAraNatvaM prasajyeteti pratikSepahetumupadarzayati- yatkiJciddhama iti / tathAjJAnAt anvaya-vyatirekAnuvidhAyyanvaya-vyatirekajJAnAt / nanu kvacid rAsabhAdikamantareNApi dhUmotpattidRzyata iti vyatirekavyabhicArajJAnAna dhUma-rAsamAdyoH kAryakAraNabhAvagraha ityAzaGkate- rAsa Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyo samalaIto nayopadezaH / 367 bhAderapi tathAjJAnAt, rAsabhAdervyabhicArajJAnAnna tadha iti cet ? na- vahnayAderapi vyabhicArazavAsAmrAjyAditi, dhUmAdyarthino vahnayAdau pravRttizca sambhAvanayaivopapadyata iti paramatamiti cet ? nasAmAnyavyabhicArA-'nugatAguruvizeSAntarAnupasthitidazAyAM yatkiJciddhamavatayostabahasAmagryA eva vahniH dhUmamAtre tabAhakatvAt , sati lAghavajJAne vyabhicArazaGkAyA apratibandhakatvAt, rAsabhAdau tu vyabhicAranirNaya eva, asati tannirNaye tatra dhUmahetutvagrahe'pi bhramatvameva grAhyAbhAvAt , anyathAsiddhaniyata. pUrvavartitvaM hi hetutvam , tathA ca vayAderavadhibhUtasya dhUmAdiniyatapUrvavartitvAdananyathAsiddhatvAcca tad durnivaarm| yAgA-'dRSTAdau svargAdiniSThakAryatAnirUpitakAraNatAgrahazcAvacchedakavinirmokeNa zabdAnumAnA. dinaiva, tatprAmANyasyApi tatra vyvsthaapittvaat| tRNA-'raNi-maNyAdInAM vahikAraNatAgrahe'pIyameva rItiH, bhAderiti / na tabahAna dhUma-rAsabhayoH kAryakAraNabhAvagrahaH / dezAntare kAlAntare vA vahiM vinA'pi dhUmo bhaviSyatIti vyatirekavyabhicArazaGkayA vahni-dhUmayorapi kAryakAraNabhAvagraho na syAditi samAdhatte- na-vatayAderapIti / nanu dhUmavanyona yadi kAryakAraNabhAvastadA dhUmarUpeSTasAdhanatvasya vahnau jJAnAbhAvAd dhUmArthino vayAnayanAdau pravRttirna syAd, evaM bhojanAderapi tRptyAdikaM prati kAraNatvAbhAvena tRptyAdyarthino bhojanAdapISTasAdhanatvajJAnAbhAvAt pravRttirna bhavedityata AhadhUmAdyArthina iti / sambhAvanayaiva prAyo vayAde mAdirbhavatIti sambhAvanayaiva iSTasAdhanatvasaMzayAdapi kRSIvalAdeH kRSyAdikaraNe pravRttidarzaneneSTasAdhanatvapramititveneSTasAdhanatAnizcayatvena veSTasAdhanatAjJAnasya pravRttiM prati kaarnntvbhaavaadityaashyH| iti paramatam evaMsvarUpaM kAryakAraNabhAvApalApimatam / samAdhatte-neti / sAmAnyeti-dhUmaM prati vaherdravyatvena tejastvAdinA vA kAraNatve vyabhicAraH sakalavayanugatavahitvApekSayA'gurorvizeSAntarasyAvAntarasAmAnyasyAnupasthitizceti tadazAyAM yatkiJcidbhUmavayoH kAryakAraNabhAvagrahasya yA yatkiJciddhamavaDhyanvayavyatirekagrahasahakRtavahidhUmAdipratyakSalakSaNA sAmagrI tasyA eva vahnidhUmamAtre vahisAmAnya dhUmasAmAnyayoH, tabAhakatvAt kAryakAraNabhAvagrAhakatvAt , vahayAdyanyatamatvApekSayA vahitvaM ladhviti lAghavajJAne sati dhUmaM prati vahvisAmAnyasya vahnitvena kAraNatvagrahe kvacid vahiM vinA'pi dhUmo bhaviSyatIti vyabhicArazaGkAyAH aprtibndhktvaadityrthH| nanu rAsabhatvAdikamapi rAsabhAdAvanugataM sAmAnyarUpatvAcAtadvayAvRttyAdyapekSayA lamviti tenAvirUpeNa rAsabhAdabUMmaM prati kAraNatvagrahaH kiM na syAdityata Aha-rAsabhAdau tviti / vyabhicAranirNaya eva rAsabhAdyabhAve'pi vanyAdighaTitasAmanyA dhUmotpattedarzanAd vyabhicAranirNaya eva, sa ca kAraNatvagrahaM prati pratibandhaka iti na dhUmaM prati rAsabhAdeH kAraNatvagraha ityarthaH / yadA ca niruktavyabhicAragraho nAsti tadA nirukasAmagyA rAsabhAderapi dhUmaM prati kAraNatvagraho bhavatyeva, kintu rAsabhAdau dhUmakAraNatvAbhAve'pi dhUmakAraNagraho bhavan bhrama eva, sa ca na vastusAdhaka iti na tato dhUmaM prati rAsabhAdeH kAraNatvaM siddhayatItyAha- asatIti / tannirNaye vyabhicAranirNaye / tatra rAsabhAdau / grAhyAbhAvAt grAhyasya dhUmaM prati rAsabhAdeH kAraNatvasyAbhAvAt / kAraNatvaM nirucya tasya dhUmaM prati vayAdau sadbhAvamAvedayati- anyatheti- anyathAsiddhizUnyatve sati kAryAvyavahitaprAkkSaNAvacchedena kAryasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakadharmavattvaM kAraNatvamityarthaH / tathA ca kAraNatvasya niruktasvarUpatve ca / tat kAraNatvam / nanu svargatvAderduHkhAsambhinnasukhavizeSAdirUpasyAdarzanAt kathaM yAgatvena svargatvena kAryakAraNabhAvagrahaH, dharmAdharmagatamadRSTatvaM tvatIndriyatvAdeva na pratyakSamiti kathaM svargatvenAdRSTatvena kAryakAraNabhAvo'pyanvayavyatirekagrahasahakRtapratyakSapramANaprAhma ityata Aha-yAgAdRSTAdAviti / nanu kAryakAraNabhAvApalApinA cArvAkaNa pratyakSasyaiva prAmANyaM svIkriyate. na zabdAnumAnAderiti kathaM tato yAgA-'dRSTAdau svargAdijanakatvagraha ityata Aha-tatprAmANyasyApIti-zabdA-'numAnAdi. prAmANyasyApItyarthaH / tatra udayanAcAryAdipraNItakusumAJjalyAdau, tatrAnumAnaprAmANyavyavasthApako pranthazcAyam' " zaGkA cedanumA'styeva na cecchaGkA tatastarAm / vyAghAtAvadhirAzaGkA tarkaH zaGkAvadhirmataH // 1 // " iti, kAlAntare kadAcid vyabhicariSyatIti kAlaM bhAvinamAkalayya zaGkata, tadAkalanaM ca nAnumAnamavadhIrya kasyacit , muhUrtayAmA-'horAtra-pakSa-mAsa-vayana-saMvatsarAdayo hi bhAvino bhavanmuhUrtAdyanumeyA eva, anavagateSu smaraNasyApyanAzanIyatvAt, Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyA samalahato navopadezaH / anAkalane vA kamAzritya vyabhicAraH zaGkatheta, tathA ca sutarAmanumAnasvIkAraH, evaM ca dezAntare'pi vaktavyam , svIkRtamanumAnaM suhRdbhAvena pRcchAmaH kathamAzaGkA nivartanIyeti cet ? na- yAvadAzaGkaM tarkapravRtteH, tena hi vartamAnenopAdhikoTau tadAyattavyabhicArakoTau vA'niSTamupanayatecchA vicchidyate, vicchinnavipakSecchazca pramAtA bhUyodarzanopalabdhasAhacarya lijamanAkulo'dhitiSThati, adhiSThitAca karaNAt kriyApariniSpattiriti kimanupapannam / nanu tarko'pyavimAbhAvamapekSya pravartate, tato'navasthayA bhavitavyam , na- zaGkAyA vyAghAtAvadhitvAt , tadeva hyAzaGkayate yasminnAzayamAne svakriyAvyAghAtAdayo nAvatarantIti lokamaryAdA, nahi hetuphalabhAvo na bhaviSyatIti zaGkitumapi zakyate, tathA sati zaGkhava na syAt, sarva mithyA bhaviSyatItyAdivat, tathApyatIndriyopAdhiniSedhe kiM pramANamityucyatAmiti cet ? na vai kazcidatIndriyopAdhiH pramANasiddho'sti yasyAbhAve pramANamanveSaNIyam, kevalaM sAhacarye nibandhanAntaramAtraM zaGkayate, tataH zava phalataH svarUpataca nivartanIyA, tatra phalamasyAvipakSasyApi jijJAsA tarkAdAhatya nivartate, tato'numAnapravRttau zaGkAsvarUpamapIti sarva sustham, na cetadAgamam , nyAyAtayA taka vyutpAdayataH sUtrakArasyAbhimatatvAt , anyathA tadvathutpAdanavaiyAditi / anumAnasya / prAmANya tata eva saMvAdipravRttijanakatvahetunA zabdajadhiyo'pi prAmANyaM siddhayatyeva, pramANaM bhavatu zabdaH kintu tasyAnumAne'ntarbhAva iti na pRthak pramANamiti vaizeSikamataM cAzaGkaca kusumAJjalAveva dUSitam, tadnthazcAyam-"zabdo'pi va bAdhakamanumAnAnatirekAditi vaizeSikAdayaH, tathAhi- yadyapyete padArthA mithaH saMsargavanto vAkyatvAditi vyadhikaraNam , padArthatvAditi cAnaikAntikam, padaiH smAritatvAdityapi tathA, yadyapi caitAni padAni smAritArthasaMsargavanti tatsmArakatvAdityAdau sAdhyAbhAvaH, nahyatra matvarthaH saMyogaH samavAyastAdAtmyaM vizeSaNa-vizeSyabhAvo vA saMbhavati, jApyajJApakabhAvastu svAtantryeNAnumAnAntarbhAvavAdibhirneSyate, na ca liGgatayA jJApakatvam , yalliGgasya viSayastadeva tasya, parasparAzraya prasaGgAt tadupalambhe hi vyAptisiddhistatsiddhau ca tadanumAnamiti, tathApyAkAlAdimadbhiH padaiH smAritatvAt gAmabhyAjeti padArthavaditi syAt , na ca vizeSAsiddhirdoSaH, saMsargasya saMsRjyamAnavizeSAdeva viziSTatvAt , yadvA etAni padAni smAritArthasaMsargajJAnapUrvakAni AkAGkAdimattve sati tatsmArakatvAt, gAmabhyAjetipadavat, na caivamarthAsiddhiH, jJAnAvacchedakatayaiva tassiddheH, tasya ca saMsRjyamAnopahitasyaivAvacchedakatvAnna vizeSApratilambha iti, atrocyate- "anekAntaH paricchede sambhave ca na nizcayaH / AkADhAsattayA heturyogyAsattirabandhanA // 1 // " ete padArthA mithaH saMsargavanta iti saMsRSTA eveti miyamo vA sAdhyaH ? sambhAvitasaMsargA vA.? na prathama:- anAptapadakadambasmAritairanekAntAt , AptoktyA vizeSaNIyamiti cet ? na- vAkyArthapratIteH prAk tadasiddheH na yavipralambhakatvamihAptazabdena vivakSitam , tadukterapi padArthasaMsargavyabhicArAt, api tu tadanubhavaprAmANyamapi, na caitacchakyamasarvajJena sarvadA sarvaviSaye satyajJAnavAnayamiti nizcetum , bhrAnteH puruSadharmatvAt , yatra kvacidAptatvamanAptasyApyastIti na tenopayogaH, tato'sminnarthe'yamabhrAnta iti kenacidupAyena grAhyam, na caitat saMsargavizeSamapratItya zakyam , buddherarthabhedamantareNa nirUpayitumazakyAt , padArthamAtre cAbhrAntatvasiddhau na kiJcit , anAtasAdhAraNyAt, eteSAM saMsarge'yamabhrAnta iti zakyamiti cet ?, na- eteSAM saMsarge ityasyA eva buddharasiddhaH, ananubhUtacare smaraNAyogAt, tadanubhavasya liGgAdhInatayA tasya ca vizeSaNAsiddhatvenAnupapatteriti / nApi dvitIyaH-yogyatAmAtrasiddhAvapi saMsargAnizcayAt , vAkyasya ca tadekaphalatvAt , yogyatAmAtrasya prAgeva siddheH, anyathA tadasiddhAvAsannasAkAGkSapadasmAritatvAdityeva hetuH syAt, tathA cAgninA siJcedityAdinA smAritairanekAntaH, tathAvidhAnAM sarvathA saMsargAyogyatvAditi / dvitIye'pi prayoge heturAkAGkhAdimattve satIti, tatra keyamAkAGkSA nAma, na tAvad vizeSaNavizeSyabhAvaH, tasya saMsargasvabhAvatayA sAdhyatvAt nApi tadyogyatA, yogyatayeva gatArthatvAt , nApyavinAbhAvaH, nIlaM sarojamityAdau tadabhAve'pi vAkyArthapratyayAt , tatrApi sAmAnyAkSiptavizeSayoravinAbhAvo'stIti cet !, na- aho vimalaM jalaM nadyAH, kacche mahiSazvaratItyAdau vAkyabhedAnupapattiprasaGgAt !, nApi pratipatturjijJAsA, paTo bhavatItyAdau zuklAdijijJAsAyAM raktaH paTo bhavatItyasyaikadezavat sarvadA vAkyAparyavasAnaprasaGgAt , guNa kriyAdyazeSavizeSajijJAsAyAmapi padasmAritavizeSajijJAsA AkAlA, paTa ityukte kiMrUpaH kutra kiM karotItyAdirUpajijJAsA, tatra bhavatItyukte kiM karotItyeva parasmAritaviSayA, na tu kiMrUpa ityAdirapi, yadA tu rakta ityucyate tadA kiMrUpa ityeSA'pi smAritaviSayA syAt , iti na kiJcidanupapannamiti cet ? evaM tarhi cakSuSI nimIlya, parimAvayatu bhavAn-- kimasyAM jAtAyAmanvayapratyayo'tha jJAtAyAmiti, tatra prathame nAnayA vyabhicAra Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtatarabiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalahato nyopdeshH| tRNanena vyabhicArajJAnasya tenaiva rUpeNa kAraNatAgrahavirodhitvAt , avacchedakaudAsInyena tRNakhasamAnAvyAvartanAya heturvizeSaNIyaH, manaHsaMyogAdivat sattAmAtraNopayogAt, AsattiyogyatAmAtreNa viziSTastu nizcito'pi na gamako'yameti putro rAjJaH puruSo'pasAryatAmityAdau vyabhicArAt, dvitIyastu syAdapi, yadyanumAnAntaravat tatsadbhAve'pi tajjJAnavaidhuryAdanvayapratyayo na jAyate, na tvetadasti, AsattiyogyatAmAtrapratisandhAnAdeva sAkAsasya sarvatra vAkyArthapratyayAt, nivRttAkAGkSasya ca tadabhAvAt , kathameSa nizcayaH sAkAla eva pratyeti na tu jJAtAkAla iti cet ? tAvanmAtreNopapattAvanupalabhyamAnazAnakalpanA'nupapatteH, anyatra tathA darzanAcca, yadA hi dUrAd dRSTasAmAnyo jijJAsate- ko'yamiti, pratyAsIdaMva sthANurayamiti pratyeti, tadA'sya jJAtumahamicchAmItyanuvyavasAyAbhAve'pi sthANurayamityarthapratyayo bhavati, tathehApyavizeSAd vizeSopasthAnakAle saMsArgAvagatireva, na tu jijJAsA'vagatiriti, na ca vizeSopasthAnAt prAgeva jijJAsAvagatiH prakRtopayoginI, tAvanmAtrasyAnAkAGkatvAt , na caivambhUto'yamekAntiko hetuH, yadA khayameti putro rAjJaH puruSo'pasAryatAmiti vakkocArayati zrotA ca vyAsaGgAdinA nimittenAyameti putra ityazrutvaiva rAjJaH puruSo'pasAryatAmiti zRNoti tadA'styAkAlAdimattve sati padakadambatvam, na ca smAritArthasaMsargajJAnapUrvakatvamiti, syAdetat , yAvatsamabhivyAhRtatvena vizeSite hetau nAyaM doSaH, kutastarhi katipayapadazrAviNaH saMsargapratyayaH, aliGga eva liGgatvAdhyAropAt, etAvAnevAyaM samamivyAhAra iti tatra zroturabhimAnaH, na- tatsaMdehe'pi zrutA'nurUpasaMsargA'vagamAt, bhavati hi tatra pratyayo na jAne kimaparamanenokkametAvadeva zrutaM yad rAjJaH puruSo'yamapasAryatAmiti, bhrAntirasAviti cet ? na tAvadasau duSTendriyajA, parokSAkAratvAt , na liAbhAsajA, liGgAbhimAnAbhAve'pi jAyamAnatvAt , etAvatpadakadambapratisandhAnameva tAM janayatIti cet / yadyevametadevAduSTaM tadabhrAnti janayat kena vAraNIyam , vyAptipratisandhAnaM vinA'pi tasya saMsargapratyAyane sAmarthyAvadhAraNAt , cakSurAdivat , nAstyeva tatra saMsargapratyayo'saMsargAprahamAtreNa tu tathA vyavahAra iti cet ! tarhi yAvatsamabhivyAhAreNApi vizeSaNenApratIkAraH, tathAbhUtasyAnAptavAkyasya saMsargajJAnapUrvakatvAbhAvAt , asaMsargAgrahapUrvakatvamAtre sAdhye na vyabhicAra iti cet ! evaM tarhi saMsargoM na siddhayet , AptavAkyeSu setsyatIti cet ?, na- sarva viSayAptatvasyAsiddheH, yatra kvacidAptatvasyAnaikAntikatvAt prakRtaviSaye cAptatvasiddhau saMsargavizeSasya prAgeva siddhayabhyupagamAdityuktam, ma ca sarvatra jijJAsA nibandhanam , ajijJAsorapi vAkyArthapratyayAt , AkAGkSApadArthastarhi kaH ? jijJAsAM prati yogyatA, sA ca smAritatadAkSiptayoravinAbhAve sati zrotari tadutpAdyasaMsargAvagamaprAgabhAvaH, na caiSo'pi jJAnamapekSate, pratiyoginirUpaNAdhInanirUpaNatvAt tadabhAvanirUpaNasya ca viSayanirUpyatvAditIti / pratyakSamevaikaM pramANamabhyupagacchatazcArvAkasya pratyakSAbhAvAdIzvaramapalapataH zikSaNamapi tatraiva, tathA ca tadnthaH - "cArvAkastvAha - kiM yogyatAvizeSApraheNa, yaccopalabhyate tannAsti viparItamasti, na cezvarAdayastathA tato na santItyetadeva jyAyaH, evamanumAnAdivilopa iti cet ? nedamaniSTam, tathA ca lokavyavahAroccheda iti cet ! na- sambhAvanAmAtreNa tatsiddheH, saMvAdena ca prAmANyAbhimAnAditi, atrocyate- " dRSTyadRSTyona saMdeho bhAvAbhAvavinizcayAt / adRSTibAdhite hetau pratyakSamapi durlabham // " sambhAvanA hi sandeha eva, tasmAtra vyavahArastasmin sati syAt , sa eva tu kutaH, darzanadazAyAM bhAvanizcayAt , adarzanadazAyAmabhAvAvadhAraNAt , tathA ca gRhAd vinirgatazcArvAkavarAko na nivarteta, pratyuta putradAradhanAdyabhAvAvadhAraNAt sorastADaM zokavikalo vikrozet , smaraNAnubhavAnnaivamiti cet, na- pratiyogismaraNa evAbhAvaparicchedAt, parAvRtto'pi kathaM punarAsAdayiSyati, sattvAditi cet ? anupalambhakAle'pi tarhi santIti na tAvanmAtreNAvadhAraNam , tadaivotpannA iti cet ? anupalambhena hetUnAM bAdhAt , abAdhe vA sa eva doSaH, ata eva pratyakSamapi na syAt- taddhetUnAM cakSurAdInAmanupalambhabAdhitatvAt , upalabhyanta eva golakAdaya iti cet ? na- tadupalabdheH pUrva teSAmanupalambhAt , na ca yaugapadyaniyamaH, kAryakAraNabhAvAd" iti / avacchedakavinirmoke. NAnyatrApi kAryakAraNabhAva ityupadarzayati- tRNA'raNimaNyAdInAmiti / tRNatvenaiveti- tRNatvAvacchinnasyAbhAve'pi araNyAdito vaherbhAvena tRNAbhAve vahnibhAvalakSaNavyatirekavyabhicArajJAnasya tRNatvenaiva dharmeNa vahniniSThakAryatAnirUpitakAraNatvasya tRNe prahe prtibndhktvaadityrthH| avacchedakodAsInyena avacchedakasya kasyacidapravezena "tRNatvasamAnAdhikaraNatAgrahe" ityasya sthAne " tRNatvasAmAnAdhikaraNyena kAraNatAmahe " iti pATho yuktaH, tRNaM vahnikAraNamityevaM kAraNatApraha ityrthH| virodhAbhAvAt tRNatvena vybhicaarjnyaansyaaprtibndhktvaat| nanu kAraNatAyAH sasambandhipadArthatvena Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNiyA samalato nabopadezaH / dhikaraNatAmahe virodhAbhAvAt / avacchedakarUpAnupasthitau kathamavacchedyakAraNatAmahaH kAraNatAyA sasambandhikapadArthatvena tatpratyakSe sambandhijJAnasya kAraNatvAditi cet ? na- " ayaM ghaTaH" iti samavAyapratyakSe vyabhicArAt / atha yena. samavAyatvAdinA rUpeNa sasambandhikatA tena rUpeNa tatpratyakSe tasya hetutvAnna vyabhicAra iti cet ? na- tathApi sasambandhikatAvacchedakaprakArakajJAnatvena hetutvamityatra sambandhimAtravRttitvasyaivAvacchedakapadArthatvAt , prakRte ca iyaM vahnivyaktistRNajanyeti kAraNatApratyakSa. syApi tRNakAryatAzrayamAtravRttyaitadvatitvaprakArakajJAnasAdhyatvasambhavAt, yadvA iyaM vahivyaktistRNajanyeti pratyakSasyaitadvatitvAvacchinnakAryatAvagAhitve'pyavacchedakatvAMze bhramatve'pi kAryatAMze pramAtvAnna ko'pi dossH| athAnvaya-vyatirekAmahAprakArakajAtyA kAryatvakalpanA'naucityAt tathAbhUtazaktyA kAraNatvameva sasambandhikapadArthapratyakSe sambandhijJAnasya kAraNatvAdavacchedakarUpasambandhijJAne satyevAvacchedyakAraNatvagraho nAnyathetyavacchedakadharmAnupasthitau kAraNatvagraho na sambhavatItyAzaGkate- avacchedakarUpAnupasthitAviti / samAdhatte- neti- ayaM ghaTa iti pratyakSe ghaTatvaprakArakedavizeSyake samavAyo'pi saMsargatayA bhAsata iti samavAyasyApi tat pratyakSaM bhavati, na ca tataH prAg ghaTatvena ghaTasya sambandhinaH pratyakSaM samasti yat kAraNaM bhavediti sambandhipratyakSamantarA'pi sasambandhikasamavAyajJAnasya bhAvena vyabhicArAnniruktakAryakAraNabhAvasyAsambhavAdityarthaH / nanvayaM ghaTa iti pratyakSe samavAyaH saMsargatayaiva bhAsate. na nityasambandhatvalakSaNasamavAyatvena, niruktasamavAyatvenaiva ca tasya sasambandhikapadArthatvamatastena rUpeNa tatpratyakSatvAvacchinnaM pratyeva sambandhijJAnasya hetutvAdayaM ghaTa iti pratyakSasya kAryatAvacchedakadharmAnAkrAntatvAnna vyabhicAra ityAzaGkate- atheti / tena rUpeNa samavAyatvena rUpeNa / tatpratyakSe samavAya prtyksse| tasya sambandhijJAnasya / samAdhatte-neti / tathApi uttaprakAreNa kAryakAraNabhAvAzrayaNenAyaM ghaTa iti samavAya pratyakSe vyabhicAraparihAre'pi / "sasambandhitAvacchedaka-: prakArakajJAnatvena" ityasya sthAne " sasambandhikatAvacchedakaprakArakapratyakSatvAvacchinnaM prati sambandhitAvacchedakaprakArakajJAnatvena" iti pATho yuktaH / sambandhimAtreti- tathA ca sasambandhipadArthavRttiprakArakapratyakSatvAvacchinnaM prati sambandhivRttiprakArakajJAnatvena kAraNatvamityatraivoktakAryakAraNabhAvaparyavasAnam, sambandhatvasya sasambandhisamavAyamAtravRttitvAbhAvAt saMsargasya saMsargatayaiva bhAnam , tadvizeSaNasya vizeSaNatvameva na prakAratvamiti sambandhatvasyAyaM ghaTa iti pratyakSe prakAratvAbhAvAt sasambandhikasamavAyamAtravartinaH samavAyatvasyApi tatra prakAratvAbhAvAdayaM ghaTa iti samavAya pratyakSasya kAryatAvacchedakadharmAnAkAntatvAt tatra vyabhicAraH parihRta eva bhavati / vahnitRNayoH kAryakAraNabhAve tRNaniSThakAraNatAyA.AzrayatayA sambandhi tRNaM nirUpakatayA vahivyaktirna tu vahimAnaM vyabhicAreNa tRNaniSThakAraNatAyA vahnimAtranirUpitatvAbhAvAt , evaM ca niruktakAraNatApratyakSamiyaM vahivyaktistRNajanyetyAkArakaM tasya tRNakAryatAzrayavahivyaktirUpasambandhimAtravRttyatadvahitvaprakArakajJAnajanyatvena vyabhicArAbhAvAdityAha-prakRte ceti / iyaM vahivyaktistRNajanyeti vahni-tRNayoH kAryakAraNabhAvapratyakSaM tRNatvAvacchinnakAraNatAnirUpitaitadvahitvAvacchinnakAryatAvatI vahivyaktiriyamityAkArakatvena tRNanirUpitavahniniSThakAryatAyAmetaddhitvAvacchinnatvasyAbhAve'pyetadvahitvAvacchinnatvasyAvagAhanAt tadaMze bhramatve'pyetadvahivyakau tRNanirUpitakAryatAyAH sattvAt tadaMze pramAtmakameva, tasya ca vahniniSThatadvayaktitvaprakArakajJAnajanyatvamastyeveti na kazcid doSa iti kalpAntaramAha- yadveti / nanu tRNasattve etadvadisattvaM tRNAbhAve etadvayabhAva ityevamanvaya-vyatirekagraho nAtra sambhavati, etadvahnivyaktarapUrvatvena tasyAH kadAcidapi pUrva tRNato'bhAvAd vaDyantarasya tRNAntarAt pUrva bhAve'pi tatraitadvahnitvasyAbhAvAditi naitadvahnitvena tRNatvena kAryakAraNabhAvagrahaH sambhavati, tRNajanyavahnimAtravartivAhitvAvAntarajAtezca nAnvaya-vyatirekagrahaprakAratvamiti na tayA kAryakAraNabhAva. kalpanA yukteti tRNA-'raNi-maNiSvekA vahnayanukUlA zaktirasti, tayaiva tRNAdInAM vahnitvAvacchinnaM prati kAraNatvamiti tRNaniSThanirutazaktyavacchinnakAraNatAnirUpitakAryatAvacchedakaM vahnitvamevetyArekate-atheti / " athAnvayavyatirekAgrahAprakArakajAtyA" ityasya sthAne " athAnvaya-vyatirekaprahAprakArajAtyA" iti pATho yuktaH, tathAkalpanA'naucityaM cApratyakSIbhUtasya bahitvAvAntarajAtitrayasya kalpane gaurvaadev| tathAbhUtazaktyA anvaya-vyatirekaprahAprakArIbhUtatRNAraNimaNyanugatavayanu Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / 371 kalpyatAM lAghavAt iti cet ? na- tRNAdeH phUtkArAdisahakAriniyamAnupapattermaNiphUskArAdinApi vahayAdyutpattiprasaGgAt , tathA ca phUtkArAdijanyavijAtIyavahau tRNatvAdinA hetutvasyAvazyakatvAt, na ca tRNaphUtkArAdisaMyogeSveva zaktiriti na tanniyamAnupapattiH, tarhi tRNatvAdinA tRNAdInAmahetutve'. kAraNatvenaiva sAmayikazaktivizeSakalpanaprasaGgAt, tathAbhUtAbhAvavizeSasyaiva vA tatraucityAnAyamapi / vahnau jAtibhedasyAnubhavikatvAdeva tattadavacchinne tRNatvAdinA hetutvamityanye, vazitvAvacchinne vilakSaNo. kUlazaktyA / lAghavAditi- tathAbhUtA zaktirekaivetyanekajAtikalpanA'pekSayakazaktikalpane lAghavAdityarthaH / phUtkArasahakRtAt tRNAdeva vahrathutpattinirmanthanasahakRtAdaraNereva vahvayutpattiH sUryakiraNasaMyogasahakRtAnmaNereva vaDyutpattiriti tRNAdeH phUtkArAdyeva sahakArIti niyamo na bhavet , phUtkArAdInAM vayanukUlazaktimata eva sahakAritvena phUtkArasacivAraNyAdito'pi vahirutpadyateti samAdhatte-neti / tathA ca vahiM pratyekazaktimattvena tRNAdInAM kAraNatvasya kalpayitumazakyatve ca / phutkArAdItyAdipadAnnirmanthanaravikiraNasaMyogayorupagrahaH, tRNatvAdinetyatrAdipadAdaraNitvamaNitvayorupagrahaH, evaM ca phUtkArajanyavijAtIyavardi prati tRNatvena tRNasya, nirmanthanajanyavijAtIyavahiM prati araNitvenAraNeH, taraNikiraNapratiphalanajanyavijAtIyavahiM prati maNitvena maNezca hetutvasyA''vazyakatvAdityarthaH / nanu tRNaphUtkArasaMyoge nirmanthanAraNisaMbandhe taraNikiraNamaNisaMyoge ca vahnayanukUlazaktirekopeyate, tAdRzazaktimattvena tRNaphUtkArasaMyogAdInAM vahiM prati kAraNatve noktadoSaprasaGga ityAzaGkaya pratikSipatina ceti| na tanniyamAnupapattiH na shkaariniymaanuppttiH| yat kAraNaM tat kAryAnukUlazaktimat , yacca na kAraNaM na tat kAryAnukUlazaktimaditi kAryakAraNeSu kAryAnukUlazakveriva kAryAkAraNeSu kAryAnanukUlazaktarapi svasamayasiddhAyAH kalpanaM syAd, evaM ca tRNatvAdinA tRNAdInAM vahnikAraNatvAbhAve teSvakAraNatvena svasamayasiddhasya zaktivizeSasya kalpanaM prasajyeteti samAdhatte-tahIti / tathAbhUtati-tRNaphUtkArasaMyogabhinnatve sati araNinirmanthanasambandhabhinnatve sati taraNikiraNasaMyogabhinno yastadbhinnatvarUpAnyatamatvAtmakAbhAvavizeSasyaiva vA tatra tRNaphUtkArasaMyogAdiSu vahikAraNatAvacchedakatayA kalpanaucityaprasAzAdityarthaH / bhavatvanyatamatvenaiva kAraNatvaM kiM nazchinnamityata Aha- nAyamapIti- anyatamatvena kAraNa. tvamapi na sambhavati, anyatamatvasya bhedakUTAvacchinnabhedarUpatayA tatra kUTatvasyaikaviziSTAparatvAtmakatvena vizeSya-vizeSaNa. bhAve vinigamanAvirahAdanyatamatvasyAnekarUpatayA tdvcchinnkaarnntvsyaapynektvprsnggaadityrthH| evaM ca vahitvAvAntarajAtitrayasya pratyakSasiddhasyaiva tRNAdijanyatAvacchedakatvamiti vijAyatIyavahitvAvacchinnaM prati tRNatvena, vijAtIyavahitvAvacchinnaM prati araNitvena, vijAtIyavahnitvAvacchinnaM prati maNitvena kAraNatvamityevaM kAryakAraNabhAvatrayakalpanameva jyAya ityAhavahnau jAtibhedasyeti / anye iti- udayanAcAryAH, tathA ca tandrathaH- " phUtkAreNa tRNAdereva, nirmanthanenAraNereva, pratiphalitataraNikiraNairmaNereveti prakAraniyamavat tenaiva vyajyamAnasya kAryajAtibhedasya bhAvAt , dRzyate ca pAvakatvAvizeSe'pi pradIpaH prAsAdodaravyApakamAlokamArabhate, na tathA jvAlAjAlajaTilo'pi dArudahano nitarAM ca kaariissH| yastu taM nAkalayet sa kAryasAmAnyena kAraNamAtramanuminuyAditi kimanupapannam , evaM tarhi dhUmAdAvapi kazcidanupalakSaNIyo vizeSaH syAt , * yasya dahanApekSeti na dhUmAdisAmAnyAd vahnisAmAnyAdisiddhiH, etena vyatireko vyAkhyAtaH, tathA ca kAryAnupalabdhiliGgabhaGga svabhAvasyApyasiddhergatamanumAneneti cet ? pratyakSAnupalambhagocaro jAtibhedo na kAryaprayojaka iti vadato bauddhasya zirasyeSa prahAraH, asmAkaM tu yatsAmAnyAkrAntayoryayoranvaya-vyatirekavattA tayostathaiva hetuhetumadbhAvanizcayaH, tathA cAvAntaravizeSasadbhAve'pi na no virodhaH, kiM punastArNAdau dahanasAmAnyasya prayojakaM tRNAdInAM vizeSa eva niyatatvAditi cet ? tejomAtrotpattau pavano nimittam , avayavasaMyogo'samavAyI, tejo'vayavAH samavAyinaH, iyameva sAmagrI gurutvavad dravyasahitA piNDitasya, iyameva tejogatamudbhUtasparzamapekSya dahanam , tatrApi jalaM prApya divyam , pArthivaM prApya bhaumam , ubhayaM prApyaudaryamArabhata iti svayamUhanIyamiti / " anantaramullikhite udayanAcAryagrantha eva "iyameva tejogatamudbhatasparzamapekSya * dahanam" ityuktyA prAcInanaiyAyikAnAmudayanAcAryaprabhRtInAmeva matametat, yaduta- vahnitvAvacchinne vilakSaNoSNavattejaH __ kAraNamiti, yuktaM caitat , anyamatopadarzane vaditvAvAntarajAtyavacchinne tRNatvAdinA kAraNatvopadarzane'pi vahnitvAvacchinne Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 mevAmRtatarahiNI-taraGgiNItaraNimyAM samAhato nyopdeshH| SNasparzavatejaH kAraNamiti navyAH, tejastvena tatra hetutvam , vyaNukAtmakavahnau tRNatvAdinA, trasareNvAdi. niSThavaijAtyAvacchinne byaNukAdiniSThavahnitvenetyetasmAt kacirdekAntena kacicca vikalpena, daNDatvAdinA ghaTAdau tRNatvAdinA ca vativizeSAdau kAraNatAyuktAgamabalAt tattvajJAnatvena karmavizeSatvAdinA ca kAraNatA''vazyakIti nAnupAyavAdaH zreyAniti naiyAyikAdayaH / vayaM tu brUmaH- tantoreva paTo na kapAlAderiti, kuna iti prazne svabhAvAdeveti yaduttaraM tatra praznottare kiM hetuviSaye, uta niyAmakaviSaye ? ubhayatrApi kiM dhAlambane, uta dharmAlambane ? Adhe-tantu. janyakapAlAjanyapaTe svabhAvo heturityAgatam , sa ca svAtmaivetyAtmAzrayaH, dvitIye'pi sa eva doSaH svasya svaniyAmakatvAsambhavAt , bhedagarbhaniyAmakasyaiva jijJAsitatvAcca, na tRtIyaH- dharmahetorajizAsi. kasyacit kAraNasyAnupadarzanAd vahnitvAvacchinne kiM kAraNamityAkAsAyAstanmate'nivRttaH, tasmAdanyamatamevaitat / tathA ca . "mityanye" ityasya sthAne "miti / anye" iti pAThaH "kAraNamiti" iti sthAne " kaarnnmiti|" iti pAThaH / "mavyA," ityasya sthAne "navyAstu" iti pAThena bhAvyam, tasya tejastvenetyAdyAnimagrandhe samanvaya iMti bodhyam / tatra vahitvAvacchinne / tRNatvAdinetyanantaraM hetutvamityanuSajyate, evamagre'pi, tejastvAvAntarajAte: paramANvAtmakatejasvanupagamAna dvayaNukAtmakavahnau paramANuniSThavavitvena kAraNatvasambhava iti vyaNukAtmakavahnau tRNatvAdinA hetutvamajIkRtam / prasareNvAdiniSTheti-vyaNuke tejastvAvAntaravahnitvajAtiH sambhavatIti tadrUpeNa vyaNukAtmakavahvenasareNvAtmakavahigatavaijAtyAvacchinnaM prati kAraNatvaM sambhavatIti / upasaMharati-tasmAditi / "netyatasmAt" ityasya sthAne " neti, tasmAt" iti pATho yuktaH / kvacidekAnteneti-ghaTAdau daNDAderdaNDatvAdinA yat kAraNatvaM : tadekAntena, na hi daNDAdikamantareNa kasyApi ghaTAdijAtIyasya sambhava iti, vahnivizeSAdau tRNatvAdinA tRNAderyat kAraNatvaM tad vikalpena, tRNAd vA maNyAdito vA vahnivizeSAdeH sambhava iti / "kAraNatAyuktAgama" ityasya sthAne " kAraNatA yuktA, Agama" iti pATho yuktH| tattvajJAnatveneti- mokSa prati tatvajJAnatvena karmavizeSavAdinA ca kaarnntaa'vshymbhyupeyetyrthH| iti etasmAt kAraNAt / anupAyavAdaH niyativAdinAM svabhAvAdeva kAryamAtramupajAyate na kasyacit kiJcit kAraNamiti tattvajJAnAdikamantareNApi mokSo bhaviSyatyeveti na tadarthamAyAso vidheya ityanupAyavAdo na zreyAn na yukta iti naiyAyikAdayo vadantItyarthaH / svayaM niyativAdakhaNDanamupadarzayati-vayaM sviti-syAdvAdino'smadAdaya ityarthaH / "riti, kuta" ityasya sthAne "riti kuta" iti pATho yuktaH / kiM hetuviSaye iti-tantoreva paTo na kapAlAderiti kasmAkhetoriti hetuviSayaH praznaH, tantoreva paTo na kapAlAderiti svabhAvAdeveti hetuviSayakamuttaramityevaM praznottare kiM hetuviSaye ityarthaH, uta niyAmaka viSaye iti- tantoreva paTo na kapAlAderiti kasmAniyAmakAditi niyAmakaviSayaH praznaH, tantoreva paTo na kapAlAderiti svabhAvAdeva niyAmakAdityevaM kiM niyAmakaviSaye praznottare ityarthaH / ubhayatrApi hetuvissyprshnottryoniyaamkvissyprshnottryodh| mAghe dhAlambane hetuviSaye praznottare iti prathamapakSe / Agatam uttarasvarUpa prAptam / dhAlambanapakSe svameva bhAvaH svabhAva ityetatpakSe vyutpatyA svabhAvaH svameva bhavet , tathA ca svasmAdeva bhavatIti, na caikasyaiva paurvAparyaniyatakAryakAraNabhAvaH saMbhavatyAtmAzrayazcAtra doSa ityAha-saceti svabhAvazcetyarthaH / dvitIye'pi dhAlambane niyAmakaviSaye praznottare iti dvitIyapakSe'pi / sa eva AtmAzraya eva, yathA''tmAzrayAt svaM na svasya hetustathA''tmAzrayAt svaM na svasya niyAmakamityAha-svasyeti / jijJAsitaviSayatvAt praznasya nahi svaM svaniyamakArIti svabhinnaniyamakAriNo jijJAsitatvAt tadviSayakapraznasyottaraM svabhinnaniyAmakaviSayakameva bhavitumarhatIti nirukkottarasya svAtmaniyAmakagocarasya na tathAtvasambhava ityAha- medgrbhti| na tRtIya iti dharmAlambane hetuviSayapraznottare iti tRtIyapakSo'pi na yukta ityarthaH / nirakaniSedhe'pi pUrvoktameva hetumupadarzayati-dharmahetoriti / nApi caturtha iti * dharmAlambane niyAmakaviSaye praznottare iti Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / 373 tasvAt , nApi caturthaH- paTe tantujanyatva-kapAlAjanyatvadharmazAlitvasya tatsvabhAvaniyamyatve nirUpakatvena svasyaiva prveshaat| etena tattatprakArakezvarecchA-jJAnarUpAyA niyaterniyAmakatvamapi pAmarAbhyupagataM nira. stam / tasmAt svabhAvo nAma svahetustasmAduktadharmazAlitvamityeva vyAkhyAtumucitam / tAvaddharmAvacchinnatabyaktyupapattau tAvaddharmaviziSTatannirUpitabhavyatAnupravezenaiva taddhatoLapriyamANatvAdi(vA)nAditvA(ca)va. iyavadhimatpravAhasyAnavasthAdidoSAnanupAtAt / ayameva jainAnAM tathAbhavyatvahetutApravAdaH, etadanabhyupagame ca tIrthakarA-'tIrthakara-pratyekabuddha-buddhabodhitAdisiddhakAryabhedaH kathamupapAdanIyaH, tatrAnyapuSkalahetva. bhAvAt, atheyaM caitrAvalokitamaitranirmitanIletaraghaTatvA dinApi kAryatA syAditi cet ? syAdeva kiM naH caturthapakSo'pi na yukta ityarthaH / tatra hetumAha-paTa iti / tatsvabhAvaniyamyatve paTagatatantujanyatva-kapAlAjanyatvAtmakasvabhAvaniyamyatve, niyamya- nirUpyam , niyAmakaM ca-nirUpakam , na ca svameva svasya nirUpakam , prakRte tu nirUpyameSa nirUpakazarIre praviSTamiti nirUpyatvena svasyaiva pravezAdAtmAzrayApAtena nedamapyuttaraM samIcInamityarthaH / patenetyasya nirastamityanenAnvayaH / etena niyAmakazarIrapravezaprayuktanirUpakatvata AtmAzrayApAtena / tattaditi- yathA paTe yattantu. janyatvakapAlAjanyatvAtmakarmastatprakArikA yezvarecchA tatprakArakaM vA yadIzvarajJAnaM tadrUpAyAstadAtmikAyA niyaterniyAmakatvamapi ghaTagatokadharmasya niyamyasya niruktaniyAmakazarIrasanniviSTatayA nirUpakatvata AtmAzrayaprasaGgadoSagrastamataH pAmarAbhyupagataM mUrkhakalpavidvanmanyasvokRtaM khaNDitamavase ymityrthH| tasmAt svabhAvAdeva- svahetuta eva paTe tantujanyatvakapAlAjanyatvadharmazAlitvamiti hetuhetumadbhAvo'smadAdyupagataH zreyAniti nigmyti-tsmaaditi| tantujanyatva-kapAlAjanyasvAdiyAbaddharmaviziSTapaTavyatastathAbhavyatvAdevotpAda iti tathAmavyatvahetutApravAdaM janAnAM saGgamayati-tAvaddharmAvacchinnatayatyupapattAviti- " tadvayaktyupapattau" ityasya sthAne " tadvayaktyutpattau" iti pAThaH samyag, asya taddhetoyApriyamANatvAdityanenAnvayaH / tannirUpiteti- tasyaktinirUpitetyarthaH / bhavyatA'nupravezenaiveti- noMkasmAt kAraNAdeva kAryamupajAyate kintu kAraNakUTalakSaNasAmagrIta eva, ata eva nahye kaM kiJcijanakaM kintu sAmagrI vaijaniketi prAcInairgIyate, sAmanyAM ca kAraNAntarasannivezavat tAvaddharmaviziSTatadyaktinirUpitabhavyatvamapi pravizatItyevaM bhavyatvAnuprabezenaivetyarthaH / "di(tvA)nAditvA( 2 )vadhya" ityasya sthAne "dityanAdyavadhya" iti pAThaH samyaka iti etasmAta. kAraNAt , anAdyavadhyavadhimatpravAhasyeti- avadhihetuH, avadhimat kAryam , tayoH pravAhaH- paramparA, tathA anAdizvAsAvavadhyavadhimatpravAhazcAnAdyavadhyavadhimatpravAhastasyetyarthaH, anAdyavadhyavadhimatpravAhasya tathAbhavyatvAdeva bhAvena bhavyatvasvabhAvAd bhavatastasyAnavasthAdidoSAnanupAtAt , anavasthitasvarUpe tasminnanavasthAmantareNa tathAbhavyatvamevAnupapannamiti prAmANikIyamanavasthA na doSAvahetyanavasthAyA bhAve'pi tasthA na dossruuptetyevmnvsthaadidossaannupaataadityrthH| ayameva kAraNakUTe tAvaddharmaviziSTatadvyaktinirUpitabhavyatvAnupravezena taddhatostAvaddharmAvacchinnatapaktyutpattau vyApriyamANatvamityabhyapa. gamavAda eva / etadanabhyupagame ca niruktatathAbhavyatvahetutAvAdAnabhyupagame ca / tIrthakareti- yastIrthakaro bhUtvA siddhayati sa tIrthakarasiddhaH, yazcAtIrthakara eva siddhayati so'tIrthakarasiddhaH, evamagre'pi, tattvajJAnAdito mokSamAsAdayatAM jIvAnAM yo'yaM tIrthakarasiddhAdilakSaNa kAryabhedaH sa tathAbhavyatvasya kAraNatvasvIkAramantareNa kathamupapAdanIyaH, upapAdayitumazakya ityarthaH / tatra hetumAha- tatreti- tIrthakarasiddhAdikAryabhede ityarthaH / anyapuSkalahetvabhAvAditi- kevalajJAnAdikAraNakadambakaM sarvatra samAnameva, kintu tathAbhavyatvAnyeva pratiniyata kAryanirUpitAni vibhinnAni kAraNAni, tatpravezata evaM sAmadhyA api bhedaH, tathAbhavyatvasya kAraNatvAnabhyupagame tu tathAbhavyatvAnyasya puSkalahetoH sAmagrIlakSaNasya kAryavibhedakasyAbhAvAdityarthaH / nanu kArye yAvanto dharmAH sambhavanti tAvaddharmaviziSTa kAryavyaktiM prati tathAbhavyatvasyAbhihitasvarUpastha kAraNatvAbhyupagame tAvaddharmAvacchinnatvamapi kAryatAyAM syAt , tathA ca kutracid ghaTe caitrAvalokitatva maitranirmitatvaM nIletaratvaM paratvAdikaM cAstIti tAvaddharmAvacchinnA ghaTaniSThakAryatA''pAdyata ityAzaGkate- athaivamiti / iSTApattisvAtra samAdhAnamityAhasthAdeveti- kSetrAvalokitamaitranirmitanIletaraghaTatvAdinA kAryatA syaadevetyrthH| kiM nazchinnaM tathAbhavyatvakAraNatvavAdi. Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaTTato nayopadezaH / chinnam , tathAmavyatvakAryatAyAstathAbhAve'pi dRSTadaNDAdikAryatAyA ghaTatvAdyavacchedenaiva yathAdarzanamabhyupagamena pravRttyAdivyavahArAnucchedAt , iSyate cAnanyagatyA pareNApyarthasamAjasiddhadharmeNApi parAmarza-tattva jainAnAM na kimapyevamabhyupagame chinnaM khaNDitaM bhavati / nanvevaM ghaTatvAdisAmAnyadharmamAtrAvacchinna kAryatAyA abhAvAt tanirUpitadaNDatvAdyavacchinna kAraNatAyA apyabhAvena ghaTAdyArthinastannimittadaNDAdisammelanapravRttyAdivyavahArocchedaH prasajyetetyata . Aha-tathAbhavyatvakAryatAyA iti- tathAbhavyatvaniSThakAraNatAnirUpitakAryatAyA ityarthaH / tathAbhAve'pi caitrAvalokitamaitranirmitanIletara ghaTatvAdyavacchinnatvasya bhAve'pi / dRSTeti- dRSTA anvaya-vyatirekaprahasacivapratyakSaviSayIbhUtA yA daNDatvAdyavacchinnakAraNatAnirUpitakAryatA tasyAH, ghaTatvAdyavacchedenaiva ghaTatvAdyavacchinnatvenaiva, yathAdarzanamabhyupagamena- pratyakSamanatikramya svIkAreNa, ghaTAdikAryasampAdanArtha daNDAdikAraNasaGTanAdiviSayakapravRttyAdivyavahArecchAbhAvAdityarthaH / pratyekadharmaprayojakAnekasAmagrIprayojyatvalakSaNArthasamAjasiddhatvAkAntadharmeNApi kAryatvaM naiyAyikAdibhirapyupeyata iti tadrUpeNa tathAbhavyatvanirUpitakAryatvakalpanA nAdRSTacarItyAha- iSyate ceti- abhyupagamyate cetyarthaH / ananyagatyA vyatirekavyabhicAranivArakaprakArAntarAbhAvena / pareNApi naiyAyikAdinA'pi / arthasamAjasiddhadharmeNApi svaghaTakapratyekadharmaprayojakasAmagrIsamudAyaprayojya-. dharmeNApi / parAmarzati- vahvivyApyadhUmavAn parvata iti parAmarzAt parvato vahinamAnityanumitirupajAyate, vahivyApyAlokavAn parvata iti parAmarzAdapi parvato vahnimAnityanumitirupajAyata iti vahnivyApyadhUmatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaparvatatvAvacchinnavizeSyatAkanizcayAtmakaparAmarzAbhAve'pi vahnivyApyAlokatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaparvatatvAvacchinnavizeSyatAkanizcayAtmakaparAmarzAt parvatatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitavahnitvAvacchinnaprakAratAkAnumityutpattervyatirekavyabhicAreNa vahnitvAvacchinnaprakAratA.. nirUpitaparvatatvAvacchinnavizeSyatAkAnumititvAvacchinnaM prati na parvatatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitavahivyApyadhUmatvAvacchinnaprakAratAnirUpakanizcayatvena kAraNatvaM kintu vahivyApyadhUmavAn parvata iti parAmarzAvyavahitottaranirukAnumititvAvacchinnaM prati niruktaparAmarzatvena kAraNatvam , evaM vahnivyApyAlokavAn parvata iti parAmarzAvyavahitottaraniruktAnumititvAvacchinnaM prati vahivyApyAlokavAn parvata iti parAmarzatvena kAraNatvamityevAbhyupagantavyam, taccAnumitisAmAnyaM prati vyAptijJAnasAmAnya kAraNamityanumititvaM vyAptijJAnasya kAryatAvacchedakam , vahniprakArakatvaM ca tatra vyAptau vahninirUpitatvajJAnaprayojyamiti tadvayAptivizeSyakasya nirUpitatvasambandhena vahiprakArakasya vaddinanirUpitatvaprakArakasya vA jJAnasya kAryatAvacchedakam, parvataniSThavizedhyatAkatvaM cAnumitau vyApyajJAna parvataniSThavizeSyakatvaprayojyamiti parvataniSThavizeSyatAkatvamanumitau parvatavizeSyakavyApyajJAnasya kAryatAvacchedakam , tadavyavahitottaratvAvacchinnaM prati tadeva kAraNamiti parAmarzAvyavahitottaratvAvacchinnaM prati parAmarzaH kAraNamiti parAmarzAvyavahitottaratvaM parAmarzasya kAryatAvacchedakatvam , teSAM ca sarveSAM parvatatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitavahinavyApyadhUmatvAvacchinnaprakAratAkanizcayAtmakaparAmarzAvyavahitottaraparvatatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitavahinatvAvacchinnaprakAratAkAnumititvazarIre praviSTatvamiti bhavatyarthasamAjasiddhena nirutadharmeNa parAmarzanirUpitakAryatA, evaM tattvajJAnAdinirUpitA svAvyavahitottaramokSatvAdyavacchinna kAryatA'pi tathetyarthaH / tathA kAlasya dezasyApi kAraNatvaM paramate'vazyamabhyupeyamiti tadapekSayA lAghavAdekasya tathAbhavyatvasyaiva kAraNatvaM yuktaM tata eva niyatakAlaniyatadezavibhinnakAryotpattisambhavena kAryaikatvaikakAle nAnAkAryotpattyekadeze nAnAkAryotpattyAdervAraNasambhavAdityAha-kiJceti / dhArAvAhikasthale iti - ghaTe cakSussaMyogA. nantaraM yAvatkAlaM viSayAntareNa saha cakSussaMyogo na bhavati kintu pUrvakAlIna eva ghaTacakSussaMyoga eka eva tAvatkAlIno'vatiSThate, tatra ghaTacakSussayogAt kAmikANi ghaTajJAnAni jAyante taddhArAvAhikasthalaM tatretyarthaH / " kAryakakalpanirAsAya" ityasya sthAna " kAryakatvanirAsAya" iti pAThI yuktaH, yadeva pUrvapUrvajJAna prati kAraNaM tadevottarottarajJAna prati yadi tadA kAraNabhedAbhAvAt kAryabhedo na syAt kintu kAryakatvamApadyatetyataH kAryaikatvApattivAraNAyeti tdrthH| tattatkSaNatvena kAlasya kAraNateti- tattajjJAnaM prati tattajjJAnAvyavahitapUrvavartitattatkSaNatvena kAlasya kAraNatvamiti tattatkAlaghaTitasAmagrIbhedAt tattajjJAnarUpakAryabheda iti bhavati kAryaikatvanirAsa ityarthaH / nanUtarottarajJAnaM prati pUrvapUrvajJAnaM kAraNamiti kAraNabhedAt kAryabhedasya sambhavenetyetAvatApi kAryakatvanirAsasambhavena kiM kAlasya kAraNatvakalpanayetyata Aha-pUrvapUrvaghaTamAnAnAmiti / athavA "kAryakakalpanirAsAya" ityasya sthAne ' kAryakakAlatvanirAsAya " iti pATho yuktaH, Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| 375 nAdikAryatA(kAraNatA )svAvyavahitocarAnumiti tva-mokSatvAdinA / kiJca, dhArAvAhisthale kAryakakaspanirAsAya tattatkSaNatvena kAlasya kAraNatA'vazyaM vAcyA, pUrvapUrvaghaTajJAnAnAM ghaTatvarUpavizeSaNajJAnatve. nottaraghaTajJAnahetutayA tatra kArya kAlasya nirAkartumazakyatvAt , ekajJAnakAle dvitIyAdisakalotpattedurvAratvAt / tathA kAryaikadezyanirAsAya tattaddezI[ya]kAraNatApyavazyaM vAcyA, kathamanyathA iha sAmagrIsamavadhAnAdetadghaTotpattirna syAt, ityayaM kAladharmAnupravezena RjusUtranayena svabhAva-niyatyoApAro'vazyaM pratipattavyaH, sAmAnyataH kAlahetutAyAH prAgabhAvasamavAyikAraNavidhayA svabhAva-niyatihetutAyAzca tasya caivaM saGgamanaM- yathaikaghaTAdAvekadaivotpannAnAM pAkajarUpa-rasa-gandha-sparzAnAM madhye yadeva ghaTAyekasya samavAyikAraNaM tadevAparasyApi, ya eva ca tejassaMyogavizeSalakSaNapAka ekasyAsamavAyi kAraNaM sa evAparasyApItyevaM samavAyikAraNA-'samavAyikAraNAtmakakAraNabhedAbhAve'pi rUpaprAgabhAvAdInAM nimittakAraNAnAM bhedAd rUpa-rasa-gandha-sparzAtmakakAryANAM bhedaH, tathA dhArAvAhikasthale'pi pUrvottarakrameNotpannAnAM jJAnAnAM prAgabhAvalakSaNanimittakAraNabhedAd bhedaH sambhavedapi, kintu pAkajAnAM bhinnaprAgabhAvalakSaNakAraNaprabhavANAM yugapadevotpatterbhAvAd yathaikakAlatvaM tathA bhinnaprAgabhAvalakSaNakAraNaprabhavANAM dhArAvAhikajhAnAnAmapi yugapadutpattiprasaGgata eka kAlatvamApAdyatetyatastadvAraNAyetyarthaH / tattatkSaNatveneti- tattajjJAnaM prati tattajjJAnAvyavahitapUrvatattatkSaNatvena kAlasya kAraNatvam , tathA ca kAraNIbhUtAnAM tattatkSaNAnAmekadA'satAM kAlaikatvAbhAvAt tatkAryANAmapi jJAnAnAM naikakAlatvamityarthaH / pUrvapUrvaghaTajJAnAnAmiti- pUrvapUrvaghaTajJAnAnAmuttarottaraghaTajJAnAni prati yaH kAryakAraNabhAvaH sa tattaddhaTajJAnaM prati tattaddhaTajJAnAvyavahitapUrvavartitattadghaTajJAnatvena tattaddhaTajJAnaM kAraNamityevaM na kintu viziSTabuddhi prati : vizeSaNajJAnaM kAraNamiti sAmAnyakAryakAraNabhAvasya kluptatvena tadanurodhena ghaTatvaprakArakatvena ghaTatvaviziSTabuddhirUpatayottarottara jJAnaM prati pUrvapUrvaghaTa jJAnAnAM ghaTatvAtmakavizeSaNaviSayakatvena vizeSaNabuddhirUpatayeti ghaTajJAnaM prati ghaTatvajJAnatvena ghaTajJAnamityeva kAryakAraNabhAva iti tAdRza hetutayA kAryakakAlatvasya nirAkartumazakyatvAdityarthaH / "kArye kAlasya" ityasya sthAne " kAryakakAlatvasya" iti pATho yuktH| evaM ca sati yadApadyate tadupadarzayati- ekajJAnakAla itipUrvajJAnotpattyavyavahitapUrvakAle yathA pUrvajJAnasya prAgabhAvastathA dvitIya-tRtIyAdikSaNabhAvinAM dhArAvAhikazAnAnAmazeSANAmapi prAgabhAvAH santi, cakSurghaTasaMyogAdikaM kAraNAntaramapi vidyata iti sambhRtasAmagrItvAdekajJAnotpattikAla evaM dvitIyAdi. sakalajJAnotpattyApatterdhArAvAhikatvameva bhajyatetyatastattatkSaNatvena kAlasya tattajjJAnaM prati hetutA kAryakakAlatvaparihArAyA''vazyakItyarthaH / evaM kAryaikadezatvaparihArAya tattaddezIyatattaddhaTAdikaM prati tattaddezatvena dezasyApi kAraNatvamAvazyakamityAhatatheti / kAryakadezyanirAsAya kAryakadezatvaparihArAya / tattaddezIyeti-tattaddezaniSThetyarthaH / kathamityasya na syAdityanenAnvayaH / anyathA tattaddezIyaghaTaM prati tattaddezatvena dezasya kAraNatvAbhAve / iti evaMsvarUpaH / ayaM pratiniyatakAla-dezayoH pratiniyata kArye vyApAraH / kAladharmAnupravezena tattatkSaNAvyavavahitottarajAyamAnatattaghaTatvarUpakAryatAvacchedakazarIre tattatkSaNatvarUpakAladharmasyAnupravezena / RjusUtranayena uttarottarakSaNaM prati pUrvapUrvakSaNasya kAraNatvamityabhyupagantRRjusUtranayena, svabhAva-niyatyoApAra ityatraivAyamiti pUrvokto'nveti / RjusUtranayena svabhAva-niyatihetutApravAdasamarthanaM kRtvA saGkahanayena tatsamarthanamAvedayati-sAmAnyata iti-kAryatvAvacchinnaM prati kAlatvena kAlasya hetutAyA ityarthaH, asya pravAdasyetyanenAnvayaH / prAgabhAveti-prAgabhAvavidhayA svabhAvahetutAyAH samavAyikAraNaviSayA niyatihetutAyA ityevamanvayo'tra, etatkAlAntaramevAnenotpattavyamiti svabhAvahetutA prAgabhAvakAraNatAvalambanena pravRttA, kapAle eva ghaTenotpattavyaM tantuSveva paTenotpattavyamiti niyatihetutA samavAyikAraNahetutAvalambanena pravRttA, kAryamA prati prAgabhAvasya kAraNatvaM bhAvakAryasAmAnya prati samavAyikAraNasya kAraNatvamiti paryavasitaH svabhAva-niyatihetutApravAda iti bodhyam / saGkahanayAbhiprAyeNaiveti- kAlatvena kAlamAtrasya prAgabhAvatvena prAgamAvamAtrasya samavAyikAraNatvena samavAyikAraNa'mAtrasya kAryatvena kAryamAtrasya saGgrahaNaM saGgrahaNanayAbhiprAyeNa sambhavati nAnyanayAbhiprAyeNetyanyanayAbhiprAyavyavacchedAyaivakAropAdAnam , evambhUtanayAbhiprAyeNa tathAbhavyatvameva tattatkAryajanakamiti nigamayati-tathA ceti- RjusUtranayAbhiprAyeNa tattatkSaNatvena tattatkArya prati kAraNatvasya saGkahanayAbhiprAyeNa sAmAnyataH kAlatvAdinA hetutvasya vyavasthitau cetyarthaH / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 nayAmukhataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / pravAdasya saGgrahanayAbhiprAyeNaiva samarthayituM zakyatvAt, tathA ca dezatayA kAlatayA caikasyaivAhetutvaM laghavAdayuktamityevambhUvanayAbhiprAyeNa tAhagavasthaM bhavyatvameva tathAbhavyatvanAmazAli tAdRzatattatkAryajanakamavazyamAstheyam , itthameva sakalAtiprasaGgabhaGgasambhavAt / athaivamativizeSeNa kAryakAraNabhAvavinAme asiddhasAdhyavizeSArtha [ sAdhanavizeSArtha ] sAdhanavizeSa pravRttyanupapattistAhazatavyaktivizeSAvacchinna kAraNatAyAH pUrva durmahatvAt , iSTa sAdhanatAjJAnasya ca pravRtti hetutvAditi cet ? maivam- kArya. kAraNabhAvo hi vyAptivizeSa eva, sA ca sAmAnyato vizeSatazcAstyeva kintvagRhItasAdhyasAdhanavizeSAvachinnAyAstasyA abubhukSitAnumAnasthale durghahatvenAnumiyaprayojakatayA sAmAnyAvacchinnavyAptya. " caikasyaivAheitutvaM" ityasya sthAne " caikasyaiva hetutvaM" iti pATho yuktaH, lAghavAd dezatayA kAlatayA caikasyaiva hetutvaM yat saGgrahanayAbhipretaM tadayuktamityAkArako ya evmbhuutnyaabhipraaystenetyrthH| tAhagavasthaM yad yadA yadyadvayutpatti. nimittakriyAviSTayAvaddharmazAli tathAbhUtatAvaddharmAkAntatajhyakti prati tthaabhuuttaavddhrmvishisstttdvyktiniruupitm| nanu tAdRgavasthaM bhavyatvaM kAryajanakamitIdAnImupeyate pUrva tu tathAbhavyatvaM kAryajanakamiti pratijJAtamiti bhedAnna tanniMgamanamityata . Aha-tathAbhavyatvanAmazAlIti evaM ca tAdRgavasthabhavyatvasyaiva tathAmavyatvamiti nAmeti bhavati tannigamanamiti / tADayatattatkAryajanakaM tathAbhUtatAvaddharmAkAntatattadvayaktyAtmakakAryajanakam / itthameva naigamanayAbhiprAyeNAtivizeSarUpeNa kAraNatvaparyavasAyitathAbhavyatvakAraNatvasamarthanenaiva / sakalAtiprasaGgabhaGgasambhavAditi- kAryekya-kAryakakAlatva-kAyaikadezasvAdiprasaGgamaGgasambhavAdityarthaH / paraH zaGkate- atheti / evam evambhUtanayAbhiprAyeNa tathAbhavyatvakAraNatvasyAzrayaNe / ativizeSeNeti- yataH paraM vizeSAntaraM na samasti sa svApekSayA vizeSAntarAbhAvena vizeSamatikrAntatvAdativizeSo'ntyavizeSa iti yAvat , tenetyarthaH / kAryakAraNabhAvavizrAme tattadvyakkiM prati tattadvayaktinirUpitatathAbhavyatvakAraNatvasyAntyavizeSarUpeNa kAryakAraNabhAva eva paryavasAne / asiddhasAdhyavizeSArtha tattadvayaktirUpakAryamapUrvameva jAyate, tat prati kAraNavizeSasyAnvaya-vyatirekAgrahAnna sa kAryavizeSaH kAraNavizeSasya kAryatayA siddho nizcita ityasiddhasAdhyavizeSastadartha tadu. tpattyartham / sAdhanavizeSe yasya sAdhanavizeSasya tatkAryavizeSa prati kAraNatvaM na nizcitaM tasmin kAraNavizeSe / pravRttyanupapattiH tadAnayanAdyanukUlayatnAnupapattiH / kutastatra pravRttyanupapattirityapekSAnivRttyartha tatra hetumAha- tAdRzeti- vizeSAtikAntetyarthaH / "tadvayaktivizeSAvacchinnakAraNatAyAH" ityasya sthAne " tadvayaktivizeSAvacchinna kAryatAnirUpitatayaktivizeSAvacchinnakAraNatAyAH" iti pATho yuktaH, bhavatu tAdRzakAraNatAyA dugrahatvaM tena kasya pravRttikAraNasyAbhAvAt pravRttyanupapattirityata Aha-iSTasAdhanatAjJAnasya ceti / samAdhatte- maivamiti / hi yataH / kAryakAraNabhAvo vyAptivizeSa eveti- yatra yatra dhUmastadavyavahitaprAkkSaNAvacchedena tatra vahinariti vanaryayApakatvaM yacca dhUmasya vyApyatvaM tadeva bahina-dhUmayoH kAryakAraNabhAva iti bhavati kAryakAraNabhAvasya vyAptivizeSarUpateti / sA ca vyAptizca / sAmAnyataH yatra yatra dhUmastatra tatra vahinariti sAmAnyato vyAptiH / vizeSatazca yatrAyaM dhUmastatrAyaM vahinariti vizeSato vyAptiH / pRcchati-kintviti / uttarayati- agRhIteti- agRhItaH pUrvamajJAto yaH sAdhyavizeSa evaM sAdhanasya vizeSastadevacchinnAyAH tasyA vyAptaH, asya durgrahatvenetyanena anumityaprayojakatayetyanena cAnvayaH / kutra tasyA durgrahatvenAnumityaprayojakatvamityapekSAyAmAha- abubhukSitAnumAnasthala iti- samAnaviSayatvapratyAsattyA jJAnecchayoH kAryakAraNabhAvAd yasyaiva jJAnaM tasyaivecchA bhavati, viSayanirUpyaM hi jJAnamiti nirUpakasya viSayasya jJAne satyeva nirUpyasya tajjJAnasya jJAnamityansyaH vizeSaviziSTasya viSayasya pUrvamagrahe tadviSayakasya jJAnasyApyagraha ityantyavizeSaviziSTaH svaviSayakajJAnecchAyA abhAvAd bubhukSito bomiSTo na bhavatItyabubhukSitastasyAnumAnasthale ityarthaH, etena yatra sAdhya-sAdhanayorvizeSau zabdAdinA pUrva gRhIto, tatadha tAdRzavizeSaviziSTasAdhyavyakteranumitimeM jAyatAmitIcchAlakSaNAbubhutsA, tatra bubhutsitatAdRzavizeSaviziSTasAdhyavyaktyanumAna: sthale gRhItasAdhyasAdhanavizeSAvacchinnAyA vyApteH suprahatvenAnumitiprayojakatvasambhavena tadraha eva kAraNaM na tu sAmAnyAvacchinnapAtyantaraprahaH kAraNamityAveditaM bhavatIti bodhyam / sAmAnyAvacchinnavyAptyantaragraha ityasya kAraNamityanena sambandhaH / cA athavA / tAsAmeva agRhItasAdhyasAdhanavizeSAvacchinnAnAmeva / tatra vizeSavyAptInAM pratyekaM vizeSa Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmatataraGgiNI-tarahiNItaraNibhyo samabahato gyopdeshH| ntaramahastAsAmeva vA vizeSavyAptInAM vavinirUpitadhUmaniSThavyAptitvenAnugatIkRtAnAM dhUmatvavatitvAvacchedena prahaH kAraNamAsthIyata ityetAvat , evamihApyasiddhasAdhyavizeSAya sAdhanavizeSe pravartamAnasya tattavyakti. vizeSAvacchinnakAryakAraNabhAvagrahaH sambhavatIti sAmAnyAvacchedena kAraNatAgrahapravRttyarthamiSyate, na tu prativyaktivizeSakAraNatvaM tyajyate / ata eva gaGgezenApi tattannatitvena tattadvighnadhvaMse hetutvamuktamityanupapattyabhAvAt / kevalamekatrarjusUtrAdizuddhanayasya aparatra vyavahAranayasya pravRttiH, vyavahAre ca " jo tullasAhaNANaM " [ ] ityAdyuktopapattyA pUrvakRtasyAnanyathAsiddhasyAnvaya-vyatirekAbhyAM pUrvapuruSakArasya ca hetutvamiSyate, puruSakArapadaM ca sva-svaviSayAnyataraparatayA daNDAderapyupalakSaNamiti na tadasamhaH, tathA ca saMkalanayadRSTyA mudpatyAdidRSTAntena siddhAntasiddhA paJcakAraNI sarvatra saGgatimaGgati, tatpakSasya sarvanayamatvena samyagarUpatvAt, ekakAraNaparizeSapakSasya ca durnayatvena midhyArUpatvAt , tadAhurAcAryA:vyAptitvena graho na sambhavatItyata:-vahninirUpiteti- vahninirUpitA dhUmaniSThA yA vyAptiH / tatra vahnitvena sarveSAM. nAM dhUmatvena sarveSAM dhUmAnAmanugamanAt sarvA api tattadvahinirUpitAstattadrmaniSThA vyAptaya iti tattvena tAdRzavyAptitvenAnugatIkRtAnAmekIkRtAnAm , yadyapi tattadvayAptitvena tAsAM tattadvayaktiSveva sattvato dhUmatva-vahnitvAvacchedena graho na sambhavati tathApi yadrUpeNaikIkRtAstAstadrapeNa tAsAM dhUmatva-vahitvAvacchedena prahaH sambhavatIti tathAgrahaH kAraNamAsthIyate svIkriyate iti / evaM cokkadizA prakRte iSTasAdhanatvagrahaH sambhavatIti tataH sAdhyavizeSArtha sAdhanavizeSe pravRttiH sambhavatItyAha- evamihApIti / "grahapravRttyartha" ityasya sthAne "prahaH pravRttyartha" iti pATho yuktaH / na tvityasya tyajyata ityanenAnvayaH, pravRttyartha sAmAnyAvacchedena kAraNatAgrahasya svIkAre'pi prativyaktivizeSakAraNatvaM na tu tyagyate ityarthaH / vizeSarUpeNa kAryakAraNabhAve cintAmaNikRtsammatimupadarzayati-ata eveti-vizeSarUpeNa kAryakAraNabhAvasyAbhyupagamAdevetyarthaH / gar3henApi cintAmaNikRtA gaGgezopAdhyAyenApi, asyokmitynenaanvyH| evaM sati cintAmaNinmatarjusUtramatayoH ko vizeSa ityapekSAyAmAha-kevalamiti- ekatra tattatkSaNatvena hetutvamiti kAlavena hetutvamiti prAgabhAvasamavAyikAraNavidhayA . ' hetutvamiti tathAmavyatvasya tattakArya prati hetutvamiti ca mateSu / RjusUtrAdIti- AdipadAt saMgrahaivambhUtanayayoH parigrahaH / aparatra sAmAnyato'pi ca kAryakAraNabhAvo vizeSato'pi ca kAryakAraNabhAva iti cintaamnnikRnmte| vyavahAre cetyasya hetutvamiSyate ityanenAnvayaH / jo tulla0 iti- " yastulyasAdhanAnAm ' iti saMskRtam / ityAdhuktopapattyA ityAdyAgamoktopapattitaH / pUrvakRtasyetyasya hetutvamityanenAnvayaH, ' pUrvajanmArjitaM karma devamityabhidhIyate' ityAdivacanAd daivAparAbhidhAnasya pUrvajanmArjitasya puNya-pApAnyatarAtmakasya karmaNa ityrthH| tasya niyatapUrvavartitvaM nirvivAdamevAnanyathAsiddhatvamapi tasyetyAvedanAya tadvizeSaNam- ananyathAsiddhasyeti / evaM cAnanyathAsiddhatve sati niyatapUrva vartitvalakSaNaM kAraNatvaM tatra saGgatimazcatIti pUrvakRtasya karmaNo'tIndriyatvAt tatrokkadizaiva kAraNatvalakSaNAkAntatvAta kAraNatvam, puruSakArasya tu prayatnavizeSarUpasya pratyakSaviSayatvAt tatrAnvaya-vyatirekayoH sambhavena tAbhyAmapyavadhAryate kAraNatvamityAzayenAha- anvaya-vyatirekAbhyAmiti kAryAvyavahitapUrvavartina eva puruSakArasya kAraNatvamityAvedanAya pUrvati / nanu deva-puruSakArayorevetthaM kAraNatvamAyAti na tu daNDAderityata Aha-puruSakArapadaM ceti / sva-svaviSayAnyataraparatayetyatra svapadaM svasambandhiparam, prayatnavizeSazca puruSakArapadasya vAcyatvAt sambandhI bhavatIti svaM prayatnavizeSaH, svaviSayava prayatnavizeSaviSayazca tadanyataraparatayetyarthaH / na tadasaGkahA na daNDAderasaGgrahaH / paJcakAraNIti' pazcAnAM kAraNAnAM samAhAraH paJcakAraNI, kAla svabhAva-niyati-pUrvakRta-puruSakArabhedena paJcakAraNAni / tatpakSasya siddhAntasiddhapathakAraNAbhyupagamapakSasya / ekakAraNaparizeSapakSasya ceti-kAla eva kAraNaM svabhAva eva kAraNaM niyatireva Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAratataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyo samahato nayopadezaH / " kAlo sahAvaNiyaI puvakayaM puriskaarennegntaa| micchattaM te ceva u samAsao hunti sammattaM // " [sammati, kA0 3, gAthA-53 ] na ca tathAbhavyatvenaivetarAnyathAsiddheH samudAyapakSo'natiprayojana iti zaGkanIyam , tathApadArthakukSAdedekharakAraNapravezad vyaktivizeSaparicAyakatvenAnyo'nyavyAptipradarzakatvena ca tasyAnyathAsiddhyapradarzaka mAt, ata eva-" jaM jahA bhagavayA viTaM taM tahA vipariNamai" [ ] iti bhagava. dvacanaM suSThu saGgacchate, tathApadenaiva tatretarakAraNopasaGgrahAt, itthameva sarvatra dRSTA-dRSTakAraNAtmakapuruSa. . devajanyokirapi nyAyyaiva, tadidamuktaM haribhadrasUribhiH"bahabhavattaM jaM kAla Niyai-puvakaya -puris-kiriyaao| Akhivai tahasahAvaM tA tadadhINaM tayaM pi bhave // 1 // evaM jeNeva jahA hoyavaM taM taheva hoi tti / Na ya divapurisakArA vi haMdi evaM virujjhanti // 2 // " [bIjAdiviMzatikAyAm ] yadyevaM sarvatra deva-puruSakArobhayavyApArastadA kiJcit kArya daivajanyameva kizcicca puruSakArajanya meveti vibhAgaH sArvajanInaH kathamiti cet ? kAryatvAvacchedena tayoH kAraNatvagrahe tadvibhAgaH, anya. tarasvalpa-bahuvyApAravatvasyaiva niyAmakatvakalpanAditi gRhANa, svalpa-bahuvyApAravatvaM cAnutkaTotkaTakAraNaM pUrvakRtameva kAraNaM puruSakAra evaM kAraNamityevamekakAraNaparizeSapakSasya cetyarthaH / paJca kAraNAbhyupagamapakSasya samya. ktvam , ekakAraNaparizeSapakSasya ca mithyAtvamityatra saMmatigAthAsaMvAdamAha- tadAhuriti / AcAryAH siddhsendivaakrsuuryH| kAlo0 iti-"kAlaH svabhAvo niyatiH pUrvakRtaM puruSakAra ityekaantaaH| mithyAtvaM te eva samAsato bhavanti / samyaktvam // " iti saMskRtam / na ceyasya zanIyamitya nenAnvayaH / tathAbhavyatvenaiva tathAbhavyatvalakSaNakAraNenaiva / itarAnyathAsiddheH tathAbhavyatvabhinna kAraNAnAmanyathAsiddhatvAt / samudAyapakSaH samuditakAlAdipaJcakaM kAraNamiti pakSaH / anatiprayojanaH na kiJcitprayojanakaH / niSedhe hetumAha- tatheti - tathAbhavyatvaghaTakaM yat tathApadaM, tadarthakukSAvityarthaH / na ca tatra tathAzako'nyakAraNAnyathAsiddhayapadarzaka: kintu kAryavyaktivizeSasya bhavyatvanirUpakasya paricAyakaH, vyaktivizeSarUpakArya-bhavyatvarUpakAraNayoritarakAraNa-bhavyatvAtmakakAraNayozca parasparavyApteH, 'tathAbhavyatvaM yatra tatra niruktakAryavyaktiH, niruktakAryavyaktiryatra tatra tathAbhavyatvam' iti / 'tathAbhavyatvaM yatra tatrAnyAkhilAni kAraNAni, yatrAnyAnya* khilAni kAraNAni tatra tathAbhabyatvamityAkArAyAH paricAyakazcetyAha-vyaktivizeSeti / tasya tathAzabdasya / uktArthe bhagavadUcanaM pramANayati- ata eveti- asya 'saacchate' itynenaanvyH| je0 iti- "yad yathA bhagavatA dRSTaM tat tathAvipariNamati" iti saMskRtam / tathApadenaiveti- tathA viprinnmtiitytrokktthaapdenaivetyrthH| itthameva uktaprakAreNaiva / atra zrIharibhadrasUrivacanaM pramANayati- tadidamakamiti / tahamavattamiti- " tathAbhanyatvaM yat kAla-niyati-pUrvakRta-puruSakArAdIn / AkSipati tathAsvabhAvaM tat tadadhInaM tadapi bhavet // evaM yenaiva yathA bhavitavya bat tathaiva bhavatIti / na ca deva-puruSakArA api handi evaM viruddhayante // " iti saMskRtam / pRcchati- yadyevamiti / uttarayati-kAryatvAvacchedeneti / tayoH daiv-purusskaaryoH| tadvibhAgaH kizcit kArya daivajanyameva, kiJcicca puruSakArajanyameveti vibhAgaH / nanvevaM kAryatvAvacchedena tayoH kAraNatvagrahe sarva kArya daivajanyaM puruSakArajanyaM ceti susarAM tadvibhAgo'saGgata ityata Aha- anyatareti-daiva-puruSakArayoranyatarasmin yat svalpabahuvyApAravattvaM tasyaiva tadvibhAge niyAmakatvasya kalpanAditi jAnIhi, arthAd yasmin kArye daivasya svalpavyApAraH puruSakArasya bahuvyApArastat kArya puruSakArajanyameveti, yasmin kArye tu puruSakArasya svalpavyApAro devasya bahuvyApArastatkArya daivajanyamevetyevaM vibhAgastayoH kAryatvAvacchedena kAraNatvagrahe'pi sambhavatItyarthaH / asmin kArye devasya bahuvyApAravattvaM puruSakArasyAlpavyApAravattvamiti, etasmin kArye punaH puruSakArasya bahuvyApAravattvaM devasya ca svalpavyApAravattvamiti kena pramANena kalpa Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtataraGgiNI-saraGgiNItaraNibhyAM samalato nvopdeshH| zakyuddhodhAdirUpakAryadarzanAnyathAnupapattyA kalpanIyamityAdi vyavasthApitaM dvAtriMzikAprakaraNAdAva. smAbhiH / uktavibhAgAya pratyekajanyatAvacchedakajAtibhedasvIkAre tUbhayajanye sAkuryam , tatrApi jAtyantarasvIkAre tUbhayasamAje pratyekakAryApattivAraNAyaikakArye'parAbhAvAdisahabhAvatvakalpane mahAgauravam , atha devamAtrajanyametat kAryamityatra daivAtiriktotkaTavyApArAjanyamityarthe bhavadabhimate pratipratiyogisiddhyasiddhibhyAM vyAghAtaH iti cet ? na- utkaTavyApArasambandhAvacchinnapratiyoginA daivAtiriktajanya. svAbhAvasyaiva tadarthatvAt , tadidamabhipretyokaM haribhadrasUribhiHnIyamityapekSAyAmAha- svalpa-bahuvyApAravattvaM ceti- yasya cAnutkaTazaktyudvodhAdirUpakAryasya darzanaM tasya ca tAdRzakAryadarzanAnyathAnupapattyA svalpavyApAravattvaM yasya punarutkaTazaktyabodhAdirUpakAryasya darzanaM tasya punastAdRzakAryadarzanAnyathA. nupapattyA bahuvyApAravattvamityevaM tatkalpanaM nApramANikamityarthaH / atra vizeSAvagamArthibhirasmadupajJadvAtriMzikAprakaraNAdika. mavalokanIyamityupadezAbhiprAyavAn pranthakRdAha- ityAdi vyavasthApitamiti / prakArAntareNa tadvibhAgasyAyuktatvamAve. dayati-uktavibhAgAyeti- kiJcit kArya daivajanyameva kiJcit kArya puruSakArajanyameveti vibhAgArthamityarthaH / pratyekajanyatAvacchedakajAtimedasvIkAre daivaniSThakAraNatAnirUpitakAryatAvacchedikA jAtiranyA, anyA ca puruSakAraniSThajanakatAnirUpitajanyatAvacchedikA Atiriti svIkAre / tathAsvIkAre yatra kArye devaniSThakAraNatAnirUpitakAryatAvacchedikA. jAtireva tat kArya- devajanyameva, yasmin kArye puruSakAraniSThakAraNatAnirUpitakAryatAvacchedikA jAtireva tat kArya puruSakArajanyameva, yatra tu niruktajAtidvayamapyasti tat kArya devapuruSakArobhayajanyamityevaM vibhAgasya sambhave'pi niruktajAtyoH sArya durvAram , tayoH parasparAtyantAbhAvasAmAnAdhikaraNyasyaikaikamAtrajanye sAmAnAdhikaraNyasya cobhayajanye sadbhAvAdityAhaubhayajanye sAyamiti / nanu pratyekajanyatAvacchedakajAtidvayAdanyaiva jAtirubhayajanyeti na syAt sAyamityata Aha-tatrApIti- ubhayajanye'pItyarthaH / jAtyantarasvIkAre pratyekakAryamAtravRttipratyekajanyatAvacchedakajAtidvayabhinnajAtisvIkAre / tu punH| ubhayasamAje devapuruSakArobhayasamavadhAne / pratyekakAryApattivAraNAya devamAtrajanyakAryasya puruSa kAramAtrajanyakAryasya cotpattivAraNAya / devamAtrajanyakArya prati daivaM kAraNamiti daivarUpakAraNatastanmAtrajanyaM kAryamutpadyeta, evaM puruSakAramAtrajanyakArya prati puruSakAraH kAraNamiti puruSakArarUpakAraNataH puruSakAramAtrajanyaM kAryamutpadyeta, sambhRtasAmagrIkatvAdityekakArye ekamAtrajanyakAre, aparAbhAvAdisahabhAvatvakalpane yanmAtrajanyaM kArya tadanyakAraNAbhAvAdestatsahakAritvakalpane / evaM ca nobhayasamAjasthale pratyekamAtrajanyakAryotpattiH, yatastatrAparakAraNAbhAvarUpasahakAriNo'. bhAvAt , yathA daiva-puruSakArobhayasamAje devamAtrajanyakAyeM aparasya puruSakArasya puruSakAramAtrajanyakAraNasyAbhAvo'pi sahakArividhayA kAraNamiti tadabhAvAna devamAtrajanyakAryotpattyApattiH, kintu tathAkalpane mahAgauravaM syAdatastathAkalpanaM na yukta miti bhAvaH / zaGkate- atheti| "pratipratiyogi" ityasya sthAne "sati pratiyogi" iti pATho yuktaH / pratiyogisiddhayasiddhibhyAM vyAghAta iti- devAtirikkotkaTavyApArAjanyamiti daivAtiriktotkaTavyApArajanyatvAbhAvavaditi paryavasitarUpaM tatroktAbhAvasya pratiyogino daivAtirikkotkaTavyApArajanyatvasya yadi siddhistadA daivajanye devAtirikotkaTavyApArajanyatvasya sadbhAvAnna tatra tadabhAva iti daivAtirikotkaTavyApArAjanyamiti vyAhanyate, atha devAtirikotkaTavyApArajanyatvasya na siddhistadA devAtiriktotkaTavyApArajanyatvarUpapratiyogino'siddhacA tadabhAvasyApyasiddhiriti tadvadapi na kiJcit sambhavatI. syevamapi devAtiriktotkaTavyApArajanyamiti vyAhanyata ityarthaH / samAdhatte-neti / "utkaTavyApArasambandhAvacchinnapratiyoginA" ityasya sthAne " utkaTavyApArasambandhAvacchinnajanakatAnirUpitajanyatvapratiyogikasvarUpasambandhena" iti pAThaH samIcInaH / evaM ca kAryatAvacchedena daiva-puruSa hArayoH kAraNatve yad devamAtrajanyatayA'bhimataM tadapi puruSakArajanya bhavatyeva, kintu tatra puruSakArajanyatvamanutkaTavyApArasambandhAvacchinnapuruSakAraniSThajanakatAnirUpitajanyatvapratiyogikasvarUpasambandhenaiveti tatra devAtiriktajanyatvasyotkaTavyApArasambandhAvacchinna kAraNatAnirUpitakAryatApratiyogikasvarUpasambandho vyadhikaraNa iti na tena sambandhena niruktajanyatvaM kutrApIti tatsambandhAvacchinnapratiyogitAkasya daivAtiriktajanyatvAbhAvasma Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalahato nayopadezaH / "jo divveNa pakhitto tahA tahA hanta purisakAru tti| tatto phalamubhayajamavi bhannai khalu puriskaaraao||1|| eeNa mIsapariNAmie u jaMtaMmi taM ca dugajaNNaM / divvAu Navari bhannai Nicchayao ubhayaja savvaM // 2 // " [bIjAdiviMzatikA ] -- atra mizrapariNAmina ityasyAnutkaTatvena pariNAmita ityarthaH / nanu yatra bhojakAdRSTena bhojanaM bhoktRvyApAra vinaivopanAmitaM tatra bhoktRyatnasyAnutkaTo'pi ka iva vyApAra iti cet ? tadIyaceSTAsvAvacchinne tadIyayatnatvena hetutvAt sAmagryupanAyako'pi mukhaprakSepAdirUpa eva, prApakAdRSTena AkasmikadhanaprAptyAdisthale'pi pratigrahAdiyatno'varjanIya eva, kiM bahunA ? yatra vyaktyA yatno na ko'pi dRzyate tatra devAkSepakabhavAntarIyayatnenApyubhayostulyakakSAtvamupapAdanIyam , pradhAna-guNabhAvasyApekSikatvena tada. bAdhakatvAt, taduktam" puvakayaM kamma ciya cittavivAgamiha bhannaI divyo| kAlAiehi tappAyaNaM tu tahapurisakAru tti // 1 // iya samaNIiyogA iyareyarasaMgayA u jujjanti / iya divva-purusagArA pahANa-guNabhAvao do vi // 2 // " . [bIjAdiviMzatikA ] . devam ArSatvAt puMstvam , kAlAdibhistatparipAcanamiti- kRdabhihitanyAyAt kAlAdibhiH paripakaM kevalAnvayino daivamAtrajanyatvenAbhimate sattvAnna vyAghAta ityarthaH / uktAbhiprAyakaharibhadrasUrivacanasaMvAdamupadarzayatitadidamabhipretyoktamiti / jo divveNa iti- "yo devena prakSiptastathA tathA hanta purusskaaroktiH| tat tataH phalamubhayajamapi bhaNyate khalu puruSakArataH // etena mizrapariNAminastu yat tanmAtraM ca dvayajanyam / daivAt tu navaraM bhaNyate nizcayata umayajaM sarvam // " iti saMskRtam / nanu mizrapariNAminastu yat tat kathaM devamAtrajanyamityata Aha-atretiuktaharibhadrasUrivacane / "pariNAmita" ityasya sthAne "pariNAmina" iti pATho yuktaH / sarvasya puruSakArajatvamasahamAnaH zaGkate- nnviti| uttarayati- tadIyaceSTAtvAvacchinna iti / sAmagryupanAyako'pi sAmanyanumApako'pi / mukhaprakSepAdirUpa eveti- mukhe bhaktAdehastAdinA prakSepAdirapi tadIyaceSTAtvAvacchinna evaM taM pratyapi tadIyayatnatvena yatnasya kAraNatvAd yatnarUpakAraNamantareNa niruktacaSTava na sambhavatIti tadIyaceSTArUpakAryeNa tatkAraNIbhUtastadIyaprayatno'numIyata eveti prayatnalakSaNapuruSakArasya na tatra vyabhicAra ityarthaH, anyatrApi puruSaMkArasya vyabhicAramapAkaroti-prApakAdRSTeneti-dhanaprApakadaivenetyarthaH, prApakAdRSTenApi pratigrahAdiyatnasahakRtenaiva dhanaprAptiriti puruSakArastatrApyastIti na vyabhicAra ityarthaH / yatra na ko'pi yatna idAnImupalabhyate tatrApi devasya kAraNatayAM'bhyupagatasya kAraNaM janmAntarIyaprayatno'pi tatkAraNaM bhavatyeveti na tatrApi kArye puruSakArasya vyabhicAra ityAha - ki bahuneti / ubhayoH daiva-puruSakArayoH / tulyakakSatvaM samAnayogakSematvam / nanu yatra yatno na dRzyate tatra janmAntarIyasya yatnasya sadbhAve'pi tasya gauNatvameva, prAdhAnyena tvadRSTasyaiva kAraNatvamityata Aha-pradhAna-guNabhAvasyeti-kizcitkArye daivasya prAdhAnyaM puruSakArasya guNabhAvaH, kvacit kArye puruSakArasya prAdhAnyaM devasya guNabhAva ityevaM pradhAna-guNabhAvasyApekSikatvena puruSakArakAraNatvAbAdhakatvAdityarthaH, atrApi haribhadrasUriva vanaM saMvAdakamupadarzayati-taduktamiti / pudhakayaM ti- "pUrvakRtaM karmeva, citravipAkamiha bhaNyate daivam / kAlAdikaistatpAcanaM tu tathA puruSakAra iti // iti samayanItiyogAd itaretarasaGgatau tu yujyate / iti devapuruSakArau pradhAna-guNabhAvato dvAvati" iti saMskRtam / dibdho ityasya saMskRtaM devamiti- evaM sati napuMsakena bhAvyamiti divbo ityevaM puliMGgavacanaM kathamityapekSAyAmAha- ArSatvAt puMstvamiti / kAlAdibhiriti- "kRdabhihito bhAvo dravyavat prakAzate" iti nyAyabalAt kAlAdibhiH paripAcanamityasya kAlAdibhiH paripakvamityartha ityarthaH, tathApuruSakAra itItyasya phalitamarthamAvedayati-devapariNatasyaiveti, yasyAtmano daivarUpaH pariNAmaH prathamato'bhavat tasyaiva daivarUpapari Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyA samato nayopadezaH / 381 - - tadityarthaH, daivapariNatasyaivAtmanaH kAlAdiparipAkena puruSakArapariNatiH, abhedopapattirityarthaH, pradhAnaguNabhAvata iti- kAryavizeSe'nyatarasya bahvalpavyApArApekSayA, jAtyA tu- " abbhantara-baljhANaM " ityAdinA prabandhena deva-puruSakArayostulyaprAdhAnyamupapAditamasmAbhiradhyAtmamataparIkSAyAmiti vistarArthinA tatra dRSTidayA / tadevaM paJcakAraNInaye hetudvayanaye vA sudaivavat puruSakArasya kAryamAnahetutvA. nmokSe'pi hetutvaM dhruvam / sa ca pranthibhedAnantaraM- " tadUI bAdhyate daivaM prayojanaM tu viz2ambhate " ] iti vacanAd devaM bAdhitvA svAtantryeNa pravartamAno ratnatrayamayatvamAskandaMzcetasaH puSTizuddhyanubandhaM vidhAya sadya eva. mumukSormokSamaparyati / tena ' cAritrakriyAyA apyabhavya-dUrabhavyAdau vyabhicArAt / " saMvaranirjarArUpo bahuprakArastapovidhiH zAsne / rogacikitsAvidhiriva kasyApi kathazcidupayuktaH // " ityanena pratipuruSaM nAnAvidhakriyAyA aniyatahetutvadarzanasyAhetutvaparyavasAyakatvAca na mokSo. pAyavAdo jyAyAn , ityapAstam , puSTizuddhyanubandhAbhivya[]bhAvacAritratvajAtimataH puruSakArasya mokSaM NAmayogina Atmano yA kAlAdiparipAkena puruSakArarUpeNa pariNatiH sA'bhedopapattiH, pUrvakRtaM karmaiva kAlAdibhiH paripakvaM : sat puruSakArarUpaM bhavatyetadeva devapuruSakArayorabhedopapattirabhedasamarthanamityartha ityarthaH, devapuruSakArayorubhayorapi kAryamA prati kAraNatve vyavasthite sati yatkiJcitkAyeM prAdhAnyena devasya kAraNatvaM devamAtrajanyaM kAryametaditivyavahAranibandhanaM tatra guNabhAvena puruSakArasya kAraNatvaM, yacca kutracit kArye prAdhAnyena puruSakArasya kAraNatvaM puruSakAramAtrajanya kAryametaditivyabahAranibandhanaM, tatra guNabhAvena devasya kAraNatvamityevaM pradhAna guNabhAvata ityevaMrUpeNa devapuruSakArakAraNatvaM kAryavizeSa kvacitkArye, anyatarasya daiva-puruSakArayormadhyAdekasya bahvalpavyApArApekSayA yasmin kArye daivasya bahusaMkhyako vyApAraH, puruSakArasya tvalpasaMkhyako vyApArastasmin kArye devasya prAdhAnyena kAraNatvaM puruSakArasya tu guNabhAvena kAraNatvama, yatra ca puruSakArasya bahusaMkhyako vyApAro devasya svalpasaMkhyako vyApArastatra kArye puruSakArasya prAdhAnyena kAraNatvaM devasya 'tu guNabhAvena. kAraNatvamityarthaH / yadA tu vyApAragatabahvalpasaMkhyayorna vivakSA. tadAnIM kAryamAne sAmAnyataH samaprAdhAnyenaiva daiva-puruSakArayoH kAraNatvaM pravacanopapAditamavaseyamityAha-jAtyA tviti / upadizati-vistarArthineti / tatra . adhyAtmamataparIkSAyAm / upasaMharati-tadevamiti / paJcakAraNInaye kAla-svabhAva-niyati-deva-puruSakArAH paJcApi kAryamAtre kAraNamiti mate / vA athavA / hetudvayanaye kAryamAtre deva-puruSakArau kAraNamiti mate / " sudaivavat" ityasya sthAne "devavat" iti pATho jJeyaH / mokSe'pi hetutvaM dhruvaM mokSasya kArthamAtrAntargatatvena tatrApi devavat puruSakAra. * kAraNatvaM nizcitam / sa cetyasya mokSamarpayatItyanena smbndhH| sa ca puruSakArazca / tadUrva pranthimadottarakAle / "prayojanaM" ityasya sthAne " yojanaM" iti pATho bhavatumarhati, yojanaM prayatnaH / svAtantryeNa pravartamAna ityAdika puruSakArasya vizeSaNaM bodhyam / sadya eva cetasaH puSTi zuddhayanubandhavidhAnAnyatarakAla eva / tenetyasya 'apAstam ' ityanena smbndhH| cAritrakriyAyAstAvanmokSakAraNatvaM na sambhavati, abhavya dUrabhavyAdau cAritrakriyAyAH sattve'pi mokSasyAbhAvena vyatirekavyabhicArAdityAha-cAritrakriyAyA apIti / saMvara-nirjarArUpatapovidherapi na mokSopAyatvamityAha-saMvareti / ityanenaH uktavacanena / pratipuruSaM puruSaM puruSaM prati / aniyatahetutvadarzanasya kasyacit puruSasyaikA kriyA mokSa prati kAraNaM puruSAntarasya tadanyA kriyA mokSaM prati kAraNamityevamaniyatahetutvabodhanasya / ahetutvaparyavasAyakatvAta taskriyAyA abhAve'pi kriyAntareNa mokSasya bhAvena vyatirekavyabhicAreNa na mokSatvAvacchinnaM prati sA kriyA kAraNamevaM kriyAntarasyAbhAve'pi takriyayA mokSasya bhAvena vyatirekavyabhicAreNa kriyAntaramapi na mokSatvAvacchinna prati kAraNamityevamakAraNatvaparyavasAyakatvAt |cH smuccye| mokSopAyavAdaH mokSa prati kasyacit kaarnntvaabhyupgmvaadH| na jyAyAna Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAvRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalahaso nyopdeshH| prati niyatahetutAyA apratyUhatvAt, puSTizuddhyanubandhe ca praNidhAnAdhanvitatatkRkriyANAmaniyatahetutve'pi tadvidhInAmArogyahetudhAtusAmye tattacikitsAvidhInAmivAnupapattyabhAvAt / yat punaH ucyate- pUrva nirguNasya sataH samyaktvAdiprAptau kiM tadanantaraM nAnAvidhaguNopAyAnveSaNeti tat tuccham , pUrvasevAyAM mRdUpAyasAdhyAyAM tAdRgguNAnapekSAyAmapi mahAvidyAlAbhasthAnIye cAritre viziSTaguNApekSAyA AvazyakatvAs, astu vA svasAmagrIprabhavAnAM guNAnAmavarjanIyatvamevAnantaramapekSA / kiJca, sakalaziSTaikavAkyatayA yama-niyamAdau mumukSoH pravRttireva mokSopAyatve mAnam , taduktam-- " viphalA vizvavRttioM na duHkhaikaphalApi ca / dRSTalAbhaphalenApi vipralambho'pi nedRzaH // 1 // " [kusumAJjalistabaka0 zlo0 ] ityAdi / na zreSThatamaH / iti evaM svarUpamAzaGkanam / tena puruSakArasyokkadizA mokSatvAvacchinnaM prati hetutvavyavasthApanena / apAstaM nirastamityarthaH / tenetyanenopadiSTameva nirAsakAraNaM spaSTapratipattaye upadarzayati - puSTIti- cetasaH puSTizuddhayanubandhe. nAbhivyaGgyAyA bhAvacAritratvalakSaNajAtistadvataH puruSakArasyetyarthaH, apratyUhatvAt bAdhalakSaNavinarahitatvAt "tatkR" ityasya sthAne "tatta" iti pATho yuktaH / tadvidhInAM puSTizuddhacanubandhArtha tattakriyAvidhAyakazAstravacanAnAm , asyAnupapatyabhAvAdityanenAnvayaH / atra dRSTAntamAha- Arogyati- dhAtUnAM kapha-pitta-vAyUnAM madhyAdekasya dvayostrayANAM vA vaiSamye kaphaprabhava pittaprabhava-vAyuprabhavarogANAM kapha-vAyuddhayaprabhava-kaphapittobhayaprabhava-pittavAyUbhayaprabhavarogANAM kaphapitta. vAyutrayaprabhavarogasya vA prAdurbhAvo bhavati, niruktadhAtutrayANAM sAmye tu niruktarogavinAzalakSaNamArogyamupajAyata iti Arogyajanaka yad dhAtusAmyaM tatra tadartham , tattacikitsAvidhInAM tattacikitsAvidhAyakAyurvedavacanAnAm , anupapasyabhAvavat, puSTizuddhayanubandhArthamaniyatahetupraNidhAnAdyanvitatattakriyAvidhAyakazAstravacanAnAmapyanupapattyabhAvAdityarthaH / anyadapi parakIyAkSepavacanamupanyasya pratikSipati- yat punariti / ucyate pareNAbhidhIyate / pUrva samyaktvAdiguNaprAptitaH prAkAle / nirguNasya samyaktvAdiviziSTaguNarahitasya, sataH tathAvasthitasya jIvasya / samyaktvAdiprAptI samyaktvAdi. guNaprAptau satyAm / kiM kimartham / tadanantaraM samyaktvAdiguNaprAyanantaram / tat tucchaM nAnAvidhaguNopAyAnveSaNakaimarthyapratipAdakaM paravacanaM tucchaM na samIcInam / tatra hetumAha- pUrvasevAyAmiti / athavA nAnAvidhaguNopAyAnveSaNaM na kriyata evaM kintu svasAmagrIprabhavA guNAstadAnIM bhavantyevetyetAvataiva tadapekSA gIyata ityAha- astu veti / yamaniyamAdau mokSopAyatve pramANamapyasyevetyAha-kiJceti / sakalaziSTakavAkyatayA sakalaziSTasammatatayA / uktAthai udynaacaaryvcnsNvaadmaah-tduktmiti| "dRSTalAbhaphalenApi" ityasya sthAne " dRSTalAbhaphalA nApi" iti pAThaH samyag / uktapadyArthaspaSTapratipattaye tadvantha evollikhyate-" astu dRSTameva sahakAricakra kimapUrvakalpanayA" iti cet, na-vizvavRttitaH, "viphalA vizvavRttioM na duHkhaikaphalA'pi vaa| dRSTalAbhaphalA nApi vipralambho'pi nedRzaH // " [kusumAJjalistabaka- zlo. ] yadi hi pUrvapUrvabhUtapariNatiparamparAmAtramevottarottaranibandhanam, na paralokArthI kazcidiSTApUrtayoH pravarteta, nahi niSphale tuHkhaikaphale vA kazcideko'pi prekSApUrvakArI ghaTate, prAgeva jagat ; lAbhapUjAkhyAtyarthamiti cet ! lAmAdaya eva kiMnibandhanAH ? nahIyaM pravRttiH svarUpata eva taddhetuH, yato vA'nena labdhavyaM yo vainaM pUjayiSyati sa kimartham ?, khyAtyarthamanurAgArtha ca, jano dAtari mAnayitari ca rajyate, janAnurAgaprabhavA hi sampada iti cet ? na- nItinarmasaciveSveva tadartha dAnAdivyavasthApanAta; traividyatapasvino'pi dhUrtabakA eveti cet / na- teSAM dRSTasampadaM pratyanupayogAt; sukhArtha tathA karotIti cet ?, na- nAstikairapi tathAkaraNaprasaGgAt , sambhogavat ; lokavyavahArasiddhatvAdaphalamapi kriyate vedavyavahArasiddhatvAt sandhyopAsanavaditi cet ?, gurumatametat , na tu gurormatam , tato nedamanavasara eva vaktumucitam ; vRddhaviprakandhatvAd bAlAnAmiti cet !, na-vRddhAnAmapi pravRtteH; na ca vipralambhakAH svAtmAnamapi vipralabhante, te'pi vRddhatarairityevamanAdiriti cet ? na tarhi vipralipsuH kazcidatra, yataH pratAraNazaGkA syAt ; idaM prathama eva kazcidanuSThAyApi dhartaH parAnanuvApayatIti cet ? kimasau sarvalokottara eva yaH sarvasvadakSiNayA sarvabandhuparityAgena sarvasukhavimukho brahma Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmatatarakSiNI-taraGgiNItaraNiyAM samAhato myopdeshH| tenAnupAyavAdaH SaSThaM mithyAtvasthAnam , mokSopAyavAdazca samyaktvasthAnamiti suvyavasthitam / nanvete SaDapi pakSapratipakSAH syAdvAdalAJchitAH sunayA eva, tannirapekSAzca durnayA evetyekeSu mithyAtvasthAnam , apareSu ca samyaktvasthAnakamiti ko vizeSa ityata Aha- mArgetyAdi, nAstitvavAde guruziSya. kriyA'kriyAphalAdivyavahAravilopAnmArgatyAgaH, astitvavAde coktavyavahAraprAmANyAzvAsena tatpraveza ityetAbhyAM hetubhyAM phalatastattvaM samyaktvamithyAsAdhanakatvamiSyate // 24 // ani]bhiniviSTaM pratyetaduktam , ekAntAbhiniveze tu jAtyA sarveSAM tulyatvamevetyAha svarUpatastu sarve'pi, syurmitho'nizritA nayAH / mithyAtvamiti ko bhedo, nAstitvAstitvanirmitaH // 125 // nayAmRta-svarUpastviti0- spaSTaH, mitho'nizritA iti- syAdvAdamudrayA parasparAkAsArahitA ityarthaH // 125 // . nanu nAstikAstikavyavahAraprayojakatayaivaiteSAM bhedo bhaviSyatItyata Aha .dhayaMze nAstiko hyeko, bArhaspatyaH prkiirtitH| dharmAze nAstikA jJeyAH, sarve'pi paratIrthikAH // 126 // caryeNa tapasA zraddhayA vA kevalaM paravaJcanakutUhalI yAvajIvamAtmAnamavasAdayati, kathaM vainaM prekSApUrvakAriNo'pyanuvidadhyuH, kena bA cihvenAyamIdRzastvayA lokottaraprajJena pratAraka iti nirNItaH ? na tAvato duHkharAzeH pratAraNasukhaM garIyaH, yataH pAkhaNDAbhimateSvapyevaM dRzyata iti cet ? na-hetudarzanAdarzanAbhyAM vizeSAt , anAdau caivambhUte'nuSThAne pratAryamANe prakArAntaramAzrityApi bahuvittavyayAyAsopadezamAtreNa pratAraNA syAt, na tvanuSThAnAgocareNa karmaNA, pramANavirodhamantareNa pAkhaNDitvaprasiddhirapi na syAt " iti upasaMharati- teneti- mokSopAyavyavasthApanenetyarthaH / mArgatyAga-pravezAbhyAmi tyAdyuttarArddha vyAkhyAtumavatArayati- nanviti / ete trayoviMzatyuttarazatatamapadyoktA AtmA nAstItyAdipakSAH, caturvizatyuttarazatatamapadyapUrvArdhopadiSTA'styAtmetyAdayaH pUrvapakSaviruddhapakSAH / SaDapi pratyekaM. SaDapi, tena samuditAste dvAdaza pakSA iti bodhyam / syAdvAdalAJchitAH syAnnAstyAtmA, syAnna nitya AtmA, syAnna kartA''tmA, syAnna bhokA''tmA, syAna mokSaH syAna mokSopAya ityevaM SaT pakSAH syAdvAdalAnchitasvarUpAH, syA istyAtmA, syAnnitya AtmA, syAdAtmA kartA, syAd bhoktA''tmA, syAdasti muktiH, syAdasti muktyupAya ityevaM SaT pakSAH syAdvAdalAmchitasvarUpAzca / tannirapekSAzca syAvAdanirapekSAH punaH / ekeSu nAstyAtmetyAdiSaTsu pakSeSu / apareSu ca astyAtmetyAdiSaTsu tatpratipakSapakSeSu punaH / . ko vizeSaH na ko'pi vizeSo dRzyata ityAkSepaH / guruziSyeti- yadi nAstyAtmA tarhi ko guruH ? kazca ziSyaH ? iti guruziSyAtmanorabhAvAdAtmaniSThayoradhyApakatvAdirupagurutvA-'dhye tRtvAdilakSaNaziSyatvayorapyabhAva ityayaM gururayaM ca ziSya ityevaM guru-ziSyAdivyavahArasya vilopaH, AtmanazcAbhAve ke prati vihitA kriyA niSiddhA ca kriyA bhavedityasyeyaM vihitA kriyeti iyaM cAsya niSiddhA kriyeti kriyA'kriyAdivyavahArasya vilopaH, vihita-niSiddhakriyayorabhAve anayA kriyayA tatkarturAtmanaH svargAdikamiSTaphalamupajAyate, anayA kriyayA punaraniSTaM narakAcaniSTaphalaM bhavatItyevaM phalavyavahArasya vilopaH, AdipadAdayamAtmA baddho'yamAtmA mukta ityAdivyavahArasyopagrahaH, ityevaM niruktavyavahAravilopAnmArgatyAga ityarthaH / tatpravezaH maargprveshH| etAbhyAM mArgatyAga-mArgapravezAbhyAm // 124 // . paJcaviMzatyuttarazatatamapadyamavatArayati- anabhiniviSTamiti- anAprahazAlinaM prtiityrthH| etat mithyAtvasthAnasamyaktvasthAnavibhajanam / vivRNoti-svarUpatastvitIti / spaSTatvAt pratyekapadavyAkhyAnaM nAtra kartavyatAmaJcatIsyAha- spaSTa iti / mitho'nizritA ityasya vivaraNaM-sthAdvAdamudrayA parasparA''kAmarahitA iti // 125 // Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmatataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samAhuto nyopdeshH| nayAmRta-dhayaMza iti-dharmiNaH- AtmanaH, aMze-nAstitvabhAge, eko bAIspatyaH-cAko nAstikaH prakIrtitaH dharmANAm - AtmanaH zarIraparimANatva-nAnAtva-pariNAmitva-dhruvatva-sarvajJajAtIyatvAdInAm , aMze-nAstitvapakSe, sarve'pi naiyAyika-vaizeSika-vedAnti-sAya pAtaJjala jaiminIyAdayaHparatIrthikAH, nAstikAH, jJeyAH, yatra yathA yadastitvaM tatra tathA tadanabhyupagamasya svarasato bhagavadvacanA. zraddhAnasyaiva vA nAstikapadapravRttinimittatvAditi bhAvaH, cArvAkAdibhinnadarzanasvIkartRtvamevAstikatvamiti rUDhistvanukampAmAtram / / 126 // samyaktva-mithyAtvasthAnakayoruktameva prakAra kriyAvAda-taditaravAdeSvatidizannAha itthameva kriyAvAde, samyaktvoktirna duSyati / mithyAtvoktistathA'jJAnA-kriyA-vinayavAdiSu // 127 // nayAmRta-itthameveti / itthameva mArgapravezatyAgAbhyAmeva, kriyAvAde samyaktvoktiH " sammaH . TThiI kiriyAvAi" ityAdilakSaNA / akriyA'jJAnavinayavAdiSu ca mithyAtvoktiH- " sesA ya micchagA vA" ityAdi, na duSyati0 na doSAvahaH bhavati, phalata itthaM vibhAgAbhiprAyasyAvirodhAt, jAtyA cAnyatra sarvataulyoktarupapatteH // 127 / / kriyAvAdasya samyaktvarUpatAmeva yuktyantareNa draDhayati- kriyAyAM pakSapAto hi, puMsAM mArgAbhimukhyakRt / antyapudgalabhAvitvAdanyebhyastasya mukhyatA // 128 // nayAmRta-kriyAyAmiti / kriyAyAM pakSapAto mokSecchayA''vezo hi puMsAM mArgAbhimukhya. . SadvizatyuttarazatatamapadyamavatArayati- nnviti| eteSAM nayAnAm / vivRNoti-dharyaza itIti-dharmiNoM'zo dharmyaza iti samAsamavalambya dharmiNa ityasya vivaraNamAtmana iti, aMze ityasya vivaraNaM-nAstitvamAge iti / bArhaspatyaH bRhaspati prnniitsuutraanusrnnshiilH| sa ka ityapekSAyAmAha-cArvAka iti- pRthivyAdicatuSTayameva tattvam , zarIravyatirikta AtmA nAsti, pratyakSamevaikaM pramANamityAdyupagantA cArvAkanAmA dharmANAmaMzo dharmAza iti samAsamavalambya dharmANAmityasya vivaraNamAtmanaH zarIraparimANatva-nAnAtva-pariNAmitva-dhruvatva-sarvacajAtIyatvAdInAmiti / aMze ityasya vivaraNa-nAstitvapakSa iti- AtmanaH zarIrapariNAmitvAdikaM nAstIti pakSa iti tadarthaH / sarve'pItyasya paryavasitArthakathana- naiyAyika vaizeSika vedAnti-sAlaya pAtaala-jaiminIyAdaya iti / kiM nAstikapadapravRttinimittaM yena tadbhAvAjaiyAyikAdayo nAstikapadavyapadezyA ityapekSAyAM tadbhAvamupadarzayati- yatra yatheti spaSTam / tahi naiyAyikAdInAM. lokasatyA''stikavyapadezyatvaM kathamityapekSAyAmAha - cArvAkAdibhinneti / anukampAmAtramiti- anukampaiva kevalam , na tu vastuto naiyAyikAdaya AstikA iti // 126 // saptaviMzatyuttarazatatamapadyamavatArayati- smyktveti| uktameva prakAraM anantarAbhihitameva mArgapraveza-tatyAgalakSaNaprakAram / tditreti-kriyetretyrthH| vivRNoti- itthamevetIti / itthamavatyasya vivaraNa- mArgapraveza-tyAgAbhyA. meveti / samma0 iti- " samyagdRSTiH kriyAvAdI" iti saMskRtam / sesA0 iti- " zeSAzca mithyAtvagA vA" iti saMskRtam / na dRSyatItyasya vivaraNaM- na doSAvaho bhavatIti / tatra hetumAha-phalata iti // 127 // ___ aSTAviMzatyuttarazatatamapadyamavatArayati kriyAvAdasyeti / vivRNoti-kriyAyAmitIti / pakSapAta ityasya vivaraNamokSecchayA''veza iti / hi ytH| mArgAbhimukhya kRdityasya vivaraNa- mArgAnusAritAsthairyAdhAyako bhavatIti / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . yAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| kRt mArgAnusAritAsthairyAdhAyako bhavati, tenAntyapudgalabhAvitvAt caramapudgalaparAvartamAtrasaMbhavitvAt , anyebhyaH- akriyAvAdAdibhyaH, tasya kriyAvAdasya mukhyatA, taduktaM dazAcUrNI "jo akiriyAvAI so bhavio abhaSio vA kaNNapakkhio sukkapakkhio vaa| jo kiriyAvAI so NiyamA bhavio NiyamA sukkapakkhio anto puggalapariaTTassa sijjhai" // [ ] ityAdi / ___ atra ca kriyAvAdyAdInAM triSaSTyadhikazatatrayabhedapratipAdikA"asiyasayaM kiriyANaM, akiriyavAINa hoi culasIi / annANi ya sattaTThI veNaiyANaM tu battIsA // 1 // " [sU0 pra0 sama0 adhya0 niryuktau ] iti gAthA vineyajanAnugrahArtha iha vyAkhyAyate- azItyuttarazataM kriyAvAdinAm , tatra koraM vinA kriyA'sambhava iti nAmnAtmasamavAyinI vadanti ye tacchIlAzca te kriyAvAdinaH, te punarAtmAdyastitvapratipattilakSaNA amunopAyenAzItyadhikazatasaGkhyA vijJeyAH, jIvA-'jIvA-''zrava-bandha-saMvara-nirjarA-puNyA'puNya-mokSAkhyAn nava padArthAn paTTikAdau likhitvA paripATyA jIvapadArthasyAdhaH, sva-parabhedAvupanyasanIyau, tayoradho nityA-'nityabhedI tayorapyadhaH kAlezvarA-''tma-niyati-svabhAvabhedA upanyasanIyAH, tatazcetthamabhilApaH kartavyaH- asti jIvaH svato nityaH kAlata ityeko vikalpaH, tadarthazca vidyate khalvayamAtmA svena rUpeNa nityazva kAlata iti kAlavAdinaH pakSaH, atrAstitve svatastvamavacchedakIbhUya vizeSaNam , nityatvamAtmana evoparaJjanakaM vizeSaNam , kAlata iti niyAmakaM vidyamAnatvarUpasattAyAH tena kriyApakSapAtasya mArgAnusAritAsthairyAdhAyakatvena, asya mukhyatetyanena sambandhaH / antyapudgalabhAvitvAdityasya vivaraNaM-caramapadalaparAvartanamAtrasaMbhAvitvAditi / anyebhya ityasya vivaraNaM- akriyAvAdAdibhya iti. AdipadAdajJAna-vinayavAdAdInAM grahaNam / tasyetyasya vivaraNaM-kriyAvAdasyeti / ukkArthe dazAcUrNivacanasammatimupadarzayati-taduktamiti / jo0 iti-"yo'kriyAvAdI sa bhaviko'bhaviko vA, kRSNapakSikaH, zuklapakSiko vA; yaH kriyAvAdI sa niyamabhaviko niyamAcchuklapakSiko'ntaHpudgalaparAvartasya siddhayati " iti saMskRtam / atra ca kriyAvAdAdivicAre ca / pratipAdiketyasya gAthetyanenAnvayaH / asiya0 iti-" azItyuttarazataM kriyANAmakriyAvAdino bhavati caturazItiH / ajJAninazca saptaSaSTivainayikAnAM tu dvAtriMzat" iti saMskRtam / iti gAthA uktasvarUpA gAthA / vineya. janAnugrahArtha ziSyAdijanAnugrahArtham / iha asmin granthe / vyAkhyAyate vitriyate / kriyAvAdinaH svarUpaM saGkhayAM copadarzayati-tatreti-kriyAvAdyAdiSu madhye ityarthaH / "nAmnA" ityasya sthAne " nAnA" iti pATho yuktaH / taMcchIlAca nAnAtmasamavAyinI kriyAM vadituM zIlaM svabhAvo yeSAM te tacchIlAste c| te punaH kriyAvAdinaH punaH / AtmAdyastitvapratipattilakSaNA: AtmAdInAM padArthAnAM yadastitvaM tadabhyupagamasvarUpAH / amunopAyana jIvA-'jIvetyAdyanantaropadaryamAnopAyena / paripATyA lekhana bhAvayati-jIvapadArthasyAdha iti- jIvaH svataH paratazca nityo'nityaH kAlezvarA''tma-niyati-svabhAvabhedataH, evamuTTaGkanam / tayoradhaH sva-parayoradhaH / tayorapyadhaH nityA-'nityayorapyadhaH / tatazca evaM paripATyopanyAsatazca / ittham asti jIva ityAdyanantarAbhidhIyamAnaprakAreNa / tadarthazca asti jIvaH svato nityaH kAlata ityabhilApArthazca / atra asmin vikalpe / avacchedakIbhUya vizeSaNam astitve avacchedakatayA vizeSaNaM svatastvamityataH svarUpAvacchinnAstitvavAnityAkAratA prayogasya nisspdyte| kAlato nitya Atmetyapi prayogaghaTakam, tatra nityatvamuparajakavizeSaNam , kAlata iti cAstitva eva niyAmakatayA'nvetItyAha- nityatvamiti / kathaM kAlata iti niyAmakamityapekSAyAmAha- vidyamAnatveti- etena nitya AtmA kAlaniyamyatvAsAdhAraNAtmatvAdyavacchinnavidyamAnatvarUpA Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 383 gayAvatataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalahato nvopdeshH| kAlaniyamyatvAt 1, kAlata ityasya sthAne Izvarata iti vadata IzvaravAdino dvitIyo vikalpaH, Izvarasya sarvaniyantRtvena AtmasattAyA api tanniyama(mya )tvAt 2, Izvarata ityasya sthAne Atmata iti kurvata AtmavAdinastRtIyaH, svasattAyAH svaniyamyatAyA ananyagatyaiva svIkArAt 3, niyatita iti karaNe caturthavikalpo niyativAdinaH 4, svabhAvata iti karaNe pazca vikalpAH svabhAvavAdinaH 5, evaM svata ityajahatA labdhAH paJca vikalpAH, parata ityanenApi pazca eva labhyante, nityatvAparityAgena caite daza. vikalpAH 10 evamanityatvenApi dazaiva 20 / ete viMzatirjIvapadArthena labdhAH, ajIvAdiSvapyaSTasvevameva pratipadaM viMzatirvikalpAnAm , ato viMzatirnavaguNAH zatamazItyuttaraM 180 kriyAvAdinAmiti / akriyAvAdinAM ca bhavanti caturazItibhedAH, nahi kasyacivasthitasya padArthasya kriyA samasti kriyo. tpattyAdhAratvenAbhimata eva kAle padArthAvasthiterabhAvAdityevaMvAdino'kriyAvAdinaH, tathA cAhureke"kSaNikAH sarvasaMskArA asthitAnAM kutaH kriyA ? / bhUtiryeSAM kriyA saiva kArakaM saiva cocyate // 1 // " _] ityAdi / stitvavAnityAkArakaH kAlato nityaH svato'sti jIva iti prathamo'bhilApa iti / kAlata ityasyeti spaSTam / tatra nitya AtmezvaraniyamyatvAsAdhAraNAtmatvAcavacchinnasvasattArUpAstitvavAnityAkAro bodhyH| kathamAtmanaH sattezvaraniyamyetyapekSAyAmAha-Izvarasyeti / tanniyamyatvAda IzvaraniyamyatvAt / tRtIyavikalpasvarUpamupadarzayati- Izvarata ityasyeti / ananyagatyaiveti- paraniyamyatve niyAmakasyApi parasya sattA paraniyamyetyevamanavasthAprasaGgAt , tatparihAre'nyaprakAro nAstItyAtmaniyamyatva eva sa parihRto bhavatItyevamananyagatyaivetyarthaH / caturthavikalpasvarUpamupadarzayati- niyatita iti / karaNa iti- Atmana ityasya sthAne niyatita iti karaNe ityarthaH / paJcamavikalpamupadarzayati-svabhAvata iti karaNe. iti- niyatita ityasya sthAne svabhAvata iti karaNe / eSu paJcasu vikalpeSu svata ityasya na parityAga ityAha- evamiti / pazca vikalpAH asti jIvaH svato nityaH kAlataH1, asti jIvaH svato nitya IzvarataH2, asti jIvaH svato nitya AtmataH3, asti jIvaH svato nityo niyatitaH4, asti jIvaH svato nityaH svabhAvataH5, ityevaM svata ityasyAparityAgena paJca viklpaaH| parata ityanenApIti- asti jIvaH parato nityaH kAlataH1, asti jIvaH parato nitya IzvarataH2, asti jIvaH parato nitya AtmataH3, asti jIvaH parato nityo niyatitaH4, asti jIvaH parato nityaH svabhAvataH5, ityevaM parata ityasyAparityAgena paJcavikalpA labhyante ityarthaH / dvayormelane daza vikalpAH, sarvatra nityatvasyAparityAga ityAha- nityatvAparityAgeneti / uktadizA anityatvenApi daza vikalyA ityatidizati- evamiti- nityatvasthAne anityatvasya pravezo'nyat sarva samAnamiti / nityatvAparityAgena dazAnAM vikalpAnAmanityatvAparityAgena dazAnAM vikalpAnAM melane viMzatirvikalpA jIvapadArthAparityAgena labdhA ityupasaMharati - ete iti / pratyekamajIvAdiSvapyaSTapadArthe. dhUktadizA viMzatirvikalpAnAM navaguNitAnAM ca teSAmazItyuttaraM zataM kriyAvAdinAmityAha- ajIvAdiSvapIti / akriyAvAdinAM caturazItibhedAnupadarzayitumAha- akriyAvAdinAM ceti / akriyAvAdinAM svarUpaM nirUpayati- nahIti- asya samastItyanenAnvayaH / avasthitasya padArthasya kriyA nAstItyatra hetumupadarzayati-kriyotpattyAdhAratveneti-prathamakSaNAvasthitasya vastuno yadi dvitIyakSaNe'vasthitirbhavet syAt tadA tatra dvitIyakSaNabhAvinI kriyA, na caivam, padArthAnAM kSaNamAtrasthAyitvena dvitIyakSaNe sthiterevAbhAvAdityarthaH / utArthAbhyupagantaNAM mataM tadvacanenaiva prakaTayati-tathA cAhareke iti / kSaNikA iti- sarvasaMskArAH sarve'pi padArthAH, kSaNikAH kSaNamAtrasthAyinaH, evaM ca asthitAnAM dvitIyAdikSaNe'navasthitAnAM, kriyA dvitIyAdikSaNabhAvinI kriyA, kutaH kasmAt kAraNAt, na kasmAdapIti yAvat , bhavanAdilakSaNA tu kriyA kSaNikAnAmapi samastIti na tasyAH pratiSedha ityAzayenAha-bhUtiriti- eSAM kSaNikAnAM padArthAnAM yA bhUtirbhavanamutpattiriti yAvat, saiva kriyA, evakAreNa bhavanAtiriktakriyAyA pratiSedhaH, kArakamavyavahitottarakSaNabhAvikArya prati kArakaM karaNakriyA, sava bhUtireva, caH samuccaye, kriyAntarANAmapi prathamakSaNabhAvinAM bhavanakriyArUpatA Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / 287 ___ete cAtmAdinAstitvapratipattilakSaNA'munopAyena caturazItidraSTavyAH, tathAhi-eteSAM puNyA-'puNyavivarjitapadArthasaptakaM nyasanIyam, puNyA-'puNyanirAsasya nAstikanAmnaiva suprasiddhatvena punaravivakSitasvAt , tatra ca jIvasyAdhaH sva-paravikalpabhedadvayopanyAsaH, asattvAdAtmano nityA-'nityabhedI nAGgI. kriyete, nityA 'nitye hyuparaJjakatvena tadupanyAsavizeSaNe, te coparaJjanIyAbhAvAt kamuparaJjayetAm , niSedha pratiyogitA samAnAdhikaraNa-vyadhikaraNadharmavidhayA'vacchedakatvena tadupanyAsazca svatastva-paratastvabhedadvayaM nAtikrAmatIti pRthak tadupanyAso nirbIja iti yuktamIkSAmahe / kAlAdInAM ca paJcAnAM SaSThI yadRccho, panyasanIyA, yadRcchA nAmA'kasmAdbhAvaH, tathA ca AkasmikotpAdenApi sambhAvyamAnasya jIvAdeH samuccinoti, ucyate kSaNikavAdibhiH kathyate / ete ca akriyAvAdino'nantaramabhihitasvarUpAH punaH / "lakSaNA'mano" ityasya sthAne " lakSaNo amuno" iti pATho yuktaH / amunopAyena tathAhItyAdinA'nantarameva vakSyamANopAyena / ' eteSAm akriyAvAdinAm / puNyA-'puNyavivarjiteti jIvA-'jIvA-''zrava-bandha-saMvara-nirjarA-puNyA'puNya-mokSeSu navasu padArtheSu puNyA'puNye vihAya jIvA'jIvAdipadArthasaptakaM nyasanIya- sthApanIyam / sthApanAyAM puNyA'puNyavivarjanaM kathamitya. pekSAyAmAha-puNyA-puNyanirAsasyeti- jIvA'jIvAdipadArthAnAM nAstitvapratipattyarthameva nyAsaH kriyate, akriyAvAdinAM yannAstika iti' nAma tenaiva puNyA'puNyanirAsasya puNyA'puNyApAkaraNasya suprasiddhatveneti- nAstikAsta evocyante ye puNyApuNye na svIkuvantItyevaM loke supratItatvenetyarthaH / avivakSitatvAditi- yo hi parasyAjJAtaH, saMdigdho viparyayaviSayo vA bhavati tadavabodhanAyaiva vakturvivakSA bhavati, yazca nizcitastatrAjJAna-saMzaya-viparyayanirAkaraNalakSaNaprayojanAmAvAda vivakSA na bhavatyevamavivakSitatvAditi puNyA'puNyayona nyasanamityarthaH / tatra ca jIvA'jIvAdisaptapadArthanyAse ca / jIvasya jIvapadArthanyAsasya / adhaH adhastAt / svaparavikalpabhedaddhayopanyAsa iti- sa cetthaM nibhAlanIyaH-jIvaH svataH paratazca kAlata Izvarata Atmato niyatitaH svabhAvato yahacchAtaca, evamajIvAdipadArthanyAsasyAdhastAdapi nyAso bodhyaH, sarvatra nAstIti nyAso niSedhapratipAdakaH kartavyaH, kAlAdInAM cetyAdyaprimagranthaM pratisandhAya mUlAnupadarzito'tra sva-parayoradhastAt kAlAdinyAsa ullikhitaH / tatra nityo'nityazcetyevaM nyAsaH kathaM netyAkAlAnivRttaye tvAha-asatvAdAtmana iti- akriyAvAdinAM mate Atmano'sattvAdabhAvAdityarthaH / Atmano'bhAve'pi yathA kAlAdInAM nyAsastathA kathaM na tayoAsa ityapekSAyAmAha-nityA'nitye iti / tadupanyAseti-jIvopanyAsetyarthaH / te ca nityAnitye punaH / uparajanIyAbhAvAt- uparajanIyasyAtmano'bhAvAt / kamiti-kAvA na kamapItyarthaH / nanu nityatvenAtmA nAsti, anityatvenAstItyevamAtmaniSThapratiyogitAyAM niSedhanirUpitAyAmavacchedakavidhayA nityatvA'nityatvayoranvayasambhavAt tatprayojanaka eva tayorupanyAso'stvityata Aha-niSedheti- yathA ghaTatvena ghaTo nAstItyatra niSedhasya ghaTAtyantAbhAvasya pratiyogitA ghaTe vartate ghaTatvamapi tatra vartata iti bhavati, samAnAdhikaraNo dharmoM ghaTatvamiti samAnAdhikaraNadharmavidhayA ghaTatvasya ghaTaniSThapratiyogitAyA avacchedakatvam , paTatvena ghaTo nAstItyatra niSedhasya ghaTAtyantAbhAvasya pratiyogitA ghaTe vartate na ca tatra paTatvaM vartata iti bhavati paTatvaM vyadhikaraNadharma iti vyadhikaraNadharmavidhayA paTatvasya ghaTaniSThapratiyogitAyA avacchedakatvaM tathA prakRte Atmano'sattvAnniSedhye tasmin nityatvA'nityatvayorabhAvAna tayoH samAnAdhikaraNadharmatvamiti yadyapi samAnAdhikaraNadharmavidhayA na tayoniSedhapratiyogitAyA avacchedakatvaM tathApi byadhikaraNadharma vidhayA'vacchedakatvaM sambhavatIti tena nityatvA'nityatvopanyAsazca svatastva-paratastvAnyatarasminneva tayorantarbhAvAt svatastva-paratastvopanyAsAntargata eva tayorupanyAsa iti pRthakayA tayorupanyAso nirbIja ityetasmAt kAraNAna tayorupanyAsa iti yukaM pazyAma ityarthaH / "niSedhapratiyogitA" ityasya sthAne "niSedhapratiyogitAyAH" iti pATho yuktaH tasya' cAvacchedakatvenetyanenAnvayaH / kAlAdayaH paJca yadRcchA ca svataH paratazcetyasyAdhastAdupanyasanIyA ityAha- kAlAdInAM ceti-SaSThayA yadRcchAyA adhikAyA upanyasanIyatvaprAptI kAlAdInAM paJcAnAmupanyasanIyatvaM prAptameveti yahacchA kiNsvruupetypekssaayaamaah-yhccheti| nAmeti komlaamntrnne| tathA ca akasmAdbhAvalakSaNAyA yahacchAyA upanyAse ca / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyo samalato nayopadezaH / padArthasya nirAsAnnAstikavAdasAsAjyam , [ pazcAt ]vikalpAbhilApa:- nAsti jIvaH svataH kAlata ityeko vikalpaH, evam- IzvarAdibhirapi yadRcchAvasAnaiH sarve SaDvikalpAH 6, tathA nAsti jIvaH parataH kAlata iti SaDeva 6 vikalpA ekatra dvAdaza, evamajIvAdiSvapi SaTsu pratipadaM dvAdaza vikalpA iti sapta dvAdazaguNAzcaturazItiH 84 vikalpAnAmiti / nanu niSedhe kAlAdInAmaniyAmakatvAt kathaM tadgarbhabhedAdabhilApasambhavaH, nahi kAlezvarAditaH zazazRGgaM nAstIti niyantuM zakyam , yadi ca kAlAdinA svato jIvAdyastitvaM parasamayavikalpasiddhamanUdya tanniSedhAdupadarzitabhedasaGkhyopapAdyate tadA nityA-'nityapadatyAge'pi kiM bIjamityanveSaNIyam , nityatvA(gha )nyataroparAgeNApi vikalpasiddhasyAtmAdipadArthasya niSeddhaM suzakyatvAt , kSaNikavijJAnAbhinnarUpAtmAdipadArthAbhyupaganturakriyAvAdinaH sadRzakSaNaparamparAAkasmikotpAdanApIti- akasmAdeva jIvAdayaH padArthA utpadyanta ityevaM sambhAvanAgocarIkRtasyApi jIvAdeH padArthasya nAstitvavyavasthityA kathamapi jIvAdipadArthasyAstitvaM na sambhavatItyevaMsvarUpasya nAstikavAdasya sAmrAjyaM bhavatItyetadartha yadRcchopanyAso yukta ityarthaH / akriyAvAdinAM caturazItibhedA iti yat pravijJAtaM tadeva vikalpAbhilApAnA-, . mupadarzane niSTaGkayati-vikalpAbhilApa iti / svata ityasyAparityAgena SaD vikalpA upadayante-nAsti jIvaH svataH kAlata ityako vikalpa iti- kAlaniyamyasvAsAdhAraNadharmAvacchinnajIvaniSThapratiyogitAko'tyantAbhAva iti, kAlaniyamyAtyantAbhAvanirUpitasvAsAdhAraNadharmAvacchinnapratiyogitAvAn jIva iti vA'rthaH, evmgre'pi| evamiti- nAsti jIvaH svata Izvarata iti dvitIyo vikalpaH, nAsti jIvaH svata Atmata iti tRtIyo vikalpaH, nAsti jIvaH svato. niyatita iti turIyo vikalpaH, nAsti jIvaH svataH svabhAvata iti paJcamo vikalpaH, nAsti jIvaH svato yadRcchAta iti SaSTho vikalpa ityevaM svata ityasyAparityAgena SaD vikalpAH / svata ityasya parityAgena tatsthAne parata ityasya nyasanena SaD vikalpA itthamevAmilapanIyA ityAha- tatheti / svata ityasyAparityAgena SaNNAM vikalpAnAM parata ityasyAparityAgena SaNNAM vikalpAnAM ca melanena dvAdaza vikalpA jIve niSpadyanta ityAha- ekatra dvAdazeti- ekasmin jIve dvAdaza vikalpAH sambhavantItyarthaH / pratyekamuktaprakAreNAjIvAdiSvapi SaTsu dvAdaza vikalpA bhavantItyatidizati- evamiti / dvAdaza vikalpAH saptaguNitA vikalpAnAM caturazItiniSpadyata ityAha- sapteti / uktadizA'kriyAvAdinAM caturazItisaMkhyakAn vikalpAnasahamAnaH paraH zaGkate- nanviti / niSedhe svataH parato vA jIvasya nissedhe| kAlAdInAmityatrAdipadAdIzvarAdInAM pnycaanaamupgrhH| aniyAmakatvAt niyAmakatvAsambhavAt / tadbhe dAt kAlezvarAdInAM vikalpAbhilApAntaHpravezabhedAt / kathaM niSedhe kAlAdInAmaniyAmakatvamityapekSAyAmAha- nahIti- asya zakyamityanenAnvayaH, zazazRGgaM yathA'sat tathA'kriyAvAdinAM mate AtmA'pya sanniti zazazazAbhAvasyevAtmano'pyabhAvasya kAlezvarAdiniyamyatvaM na sambhavatIti bhaavH| nanu zazazRGgAdikaM kenApi sattvena nAbhyupagatamatastasya niSedhaH kAlAdiniyamyo mA bhUt , AtmAdyastitvaM parAbhyupagata miti parasamayasiddhaM tadanUdya kAlAdinA niSedho bhaviSyatyata upadarzitasaGkhayopapannetyata Aha-yadi ceti / parasamayavikalpasiddha parakIyAgamaprabhavavikalpAtmakajJAnasiddham / yadi vikalpasiddhasya kAlAdinA niSedho bhavadupagamArhastadA AtmAderapi parAgamaprabhavavikalpasiddhasya nityatvoparAgaH sambhavatyeveti nityatvA'nityatvoparAgeNa tanniSedhasya sambhavena nityAnityapadapravezo'pi pUrvoktanyAse sambhavatIti tatparityAgasya nirbIjatvaM syAdityAha-tadA nityAnityapadatyAge'pIti / ajIvAdi bAhyaM tu svayamabhyupagacchatyeva kSaNikavijJAnAbhinnAtmarUpAbhyupagantA'kriyAvAdItyatastasya mate bAhyadharmatvAd bAhya nityatvamanityatvaM ca pAribhASikaM samastIti taduparAgeNa bAhyajovAdipadArthaniSedho'pi sambhavatyevetyAha-kSaNikavijJAnAbhinneti / yadi nityatvamanityatvaM ca svAbhyupagamAdevAkriyAvAdinaH samasti tadA taduparAgeNa bAhyaniSedho na tanmate ghaTetetyata Aha - tasyotkaTatveneti- nityatvasya yadutkaTatvamapracyutAnutpannasthiraikasvabhAvatvalakSaNam , anityatvasya yadutkaTatvaM svaprAgabhAvadhvaMsAnadhikaraNayAvatkAlasthAyitvam , tadrUpeNa bAhyaM nityatvamanityatvaM niSedhuM zakyamityarthaH / paramevaM yathAzrutapAThAnusArivyAkhyAnaM sandarbhaviruddhatvAnna saGgatam, sandarbhavirodhazca sandarbhamadhyapAti "cet ? tarhi " iti praznapratividhAnAvabodhakapadadvayaghaTitatvenaitatsandarbhasya prazna-pratividhAnarUpatA pratIyate, tatsaGgamanA'sambhava eva, tata evaM Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samajato nyopdeshH| 389 patitatvena nityatvaM kSaNikatvenAnityatvaM ca svAbhyupagamAdeva bAhyaM tasyotkaTatvena niSedhuM na zakyamiti cet ? tarhi yAdRzaM paramatasiddhaM nityatvamanityatvaM ca tAdRzameva niSidhyatAm, anyathA dharmiNo niSedhe'pi vyAghAtAparihArAt , athAtmatvaM zarIrAtiriktAvRttItyAdireva niSedhArthaH bAdha-siddhisAdhanAdibhayAnupanipAtAditi cet ? tarhi AtmatvaM na nityAtmasamAnAdhikaraNam , AtmapadavAcyaM na nityapadavAcyamityAdirItyA nityAnityabhedavAde prakSepeNApi kathaM nAkriyAvAdoktiH iti cet ? atredamAbhAti- vikalpa. siddhasya niSedhyatve'pi svataH kAlataH ityAdipadArthasya niSedhapratiyogivizeSaNavidhayA'nvayasAkAsatvena tadupAdAnaM, nityAnityapade tUddezyadharmiNyeva svArthAnvayasAkAGke iti tatparityAgaH iti prAcInapraNayAnurodhena sthitasya gaticintanaM caitaditi nAdhikavikalpakallolalolaM ceto vidheyam / ajJAnikAnAM saptaSaSTirbhedAH, tatra kutsitaM jJAnamajJAnaM tadeSAmastItyajJAnikAH, nanvevaM lAghavAt prakramasya bahuvrIhiNA vyAkhyAnamatrAdaraNIyam- nanu nityatvamanityatvaM cAbhyupagacchatyevAkriyAvAdI, yataH kSaNikavijJAnAbhirUpAtmAdipadArthastenAbhyupagataH, tatra sadRzakSaNaparamparApatitatvalakSaNaM nityatvaM kSaNikatvasvarUpamanityatvaM ca svIkRtam , tataH kathaM nityatvA'nityatvoparAgeNA''tmano niSedhastanmate ? iti nityA'nityapadatyAge'styeva bIjamiti parAkUtamupadarya dUSayati-kSaNikavijJAnAbhinneti / "bAhyaM tasyotkaTatvena" ityasya sthAne "siddhaM tannotkaTatvena" iti pATho yuktaH, tata svamataprasiddhaM nityatvamanityatvaM ca, utkaTatvena svasamaye sudRDhAnarUDhatvena / niSeDhuM na zakyamiti cet ?, evaM yadhupeyate, tarhi tadA, yAdRzaM yAhagbhUtamapracyutAnutpanna sthiraikasvabhAvAdilakSaNaM, nityatvaM prAgabhAvapratiyogitve sati dhvaMsapratiyogitvalakSaNaM svaprAgabhAvadhvaMsAnadhikaraNayAvatkAlasthAyitvalakSaNaM, vA'nityatvaM ca paramatasiddhaM naiyAyikAdimatasiddham, tAzameva tArasvarUpameva nityatvaM niSidhyatAmityarthaH, tathA ca paramatasiddhanityatvA'nityatvoparAgeNAtmano niSedhasambhavAdukanyAse nityA'nityapadapraveza eva yukta iti nityAnityapadaparityAge kiM bIjamityAzakA tdvsthaivetyaashyH| anyathA prmtsiddhtvsyaanaadre| dharmiNo niSedhe'pi Atmano niSedhe'pi / vyAghAtAparihArAt yathA'sataH zazazRGgAdeniSedho na kAlezvarAdito niyantuM zakyastathA''tmano niSedho'pItyevaM vyAghAtasya parihartumazakyatvAt / zaGkataatheti / uktaniSedhArthAzrayaNe bAdha-siddhisAdhanAdidoSo'pi nAstItyAha-bAdheti-AtmA zarIrAtirikto na bhavatItyevaM 'niSedhArthAbhyupagame paramatasiddhasyAtmano dharmitve tatra zarIrAtiriktatvameveti bAdhaH, zarIramevAtmeti matasiddhazarIrarUpAtmano dharmitve zarIre zarIrAtiriktatvaM nAstIti sarvairabhyupeyata eveti siddhasAdhanaM syAdeveti / samAdhatte- tahIti / " nityAnityamedavAda" ityasya sthAne " nityAnityapada" iti pATho yuktaH, arthastu vyakta eva / 'nanu niSedhe' ityAdiprazne pranthakRt svamanISodbhAsitaM pratividhAnamupadarzayati- atreti- anantaropavarNitaprazne ityarthaH / idaM vikalpasiddhasyetyAdinA vakSyamANaM pratividhAnam / AbhAti mama bhaaste| vikalpasiddhasya parasamayaprabhavavikalpAtmakajJAnasiddhasyA''tmanaH / niSedhyatve'pi nissedhprtiyogitve'pi| tadupAdAnaM svataH kAlata ityAdipadasyopAdAnam / uddezyarmiNyeva uddezyaM yadAtmasvarUpaM dharmi tasminneva / svArthAnvayasAkAGka svArthasya nityatvAdidharmasyAnvaye sAkAGke svArthAnvayabodhajanake / iti evaM svarUpavizeSAt / tatparityAgaH niruktanyAse nityAnityapadatyAgaH / IdRzapratividhAnAdare hetumupadarzayati-prAcIneti prAcInAnAM siddhAntakaparizIlanasvabhAvAnAM sUrINAM yaH praNayaH tanmatazraddhAlakSaNastadanurodhena / sthitasya taduktau sthitasya viduSaH / gaticintanaM tadupapAdanaprakAravicAraNam / etat anantaropavarNitaM prtividhaanm| iti etasmAt kAraNAt / asmin viSaye adhikAzcaturazItivikalpabhinnA ye nityAnityapadapravezena vikalpAstadAtmakA ye kallolAstarajAstairlola caJcalamasthiravicAraM ceto na vidheyamityarthaH / ajJAnikabhedAn prarUpayati- ajJAnikAnAmiti / ajJAnikazabdavyutpattyupadarzanenAjJAnikasvarUpamAvedayati-tatrati-ajJAnikAnAM saptaSaSTisaMkhyakabhedeSu nirUpaNIyaSu nanu na vidyate samyagjJAnasvarUpaM jJAnaM yeSAM te ajJAnA iti bahuvrIhisamAsAzrayaNAdajJAnazabdAdevAjJAnikarUpArthalAbhasaMbhavAt tatra lAghavatarkasahakArasyApi bhAvAt taddhitANinipratyayamajJAnazabdAdAnIyoktavyutpattikAjJAnikazabdasvarUpazabdaniSpAdanaM na sambhavati Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39. nayAmRtataraGgiNI-saraGgiNItaraNibhyAM samalaIto nayopadezaH / bhavitavyam, tatazcAjJAnA iti syAt, naiSa doSaH- jJAnAntaramevAjJAnaM mithyAdarzanasahacaritatvAt , tatazca jAtizabdatvAdajJAnikA iti prayogasyaiva yuktatvAt , abhyupagamasyANinipratyayArthatvenAjJAnAbhyupagantAra iti bodhasya tata eva sambhavAd , bahuvrIhau sambadhimAtrasyaiva bodhApatteH; yadvA'jJAnenA. caranti tatprayojanA vA ajJAnikAH, asazcintya kRtabandhavaiphalyAdipratipattilakSaNA amunopAyena saptaSaSTiAtavyAH, tathAhi- jIvAdIn navapadArthAn pUrvavadavasthApya paryAnte cotpattimupanyasyAdhaH sapta sadAdaya upanyasanIyAH, sattvam 1, asattvam 2, sadasattvam 3, avAcyatvam 4, sadavAcyatvam 5, asadavAcyatvam 6, sadasadavAcyatvam 7 ceti sadAdayaH, tathA caikaikasya jIvAdeH sapta sapta vikalpA ityete nava saptakAtriSaSTiH 63; utpattestu catvAra evAdyA vikalpAH, tadyathA- satvam 1, asattvam 2, sadasattvam 3, avAcyatvam 4 ceti, te triSaSTimadhye prakSiptAH saptaSaSTiH 67 bhavanti, ko jAnAti jIvaH san kiM vA tena jJAtena prayojanamityeko vikalpaH, evamasadAdayo'pi vAcyAH, utpattirapi kiM .. sato'sataH sadasato'vAcyasya veti ko jAnAtyetat kiM vA tajjJAnaprayojanamityAdiprayogaH; nanUtpatteH sattvA-'sattvAdayaH sapta bhedAH kuto nopanyasyante, utpatteH sarvAzrayatvAt ; dezaviSayAntyabhaGgatrayasya bahuvrIhItaravAkyAt taddhitapratyayo na bhavati, taddhitapratyayamantareNaitadvAkyabahuvrIhistadarthapratIti yadi janayatItyarthatAtparyakasya lAghavamUlakasya 'na karmadhArayAnmatvarthIyo bahuvrIhizcettadarthapratipattikara' ityanuzAsanasyokkArthopodvalakasya sadbhAvAdityAzayena zahate-nanvavamiti / tatazca lAghavAd bahuvrIhisamAsasyAtra prAptatvAcca / ajJAnazabdo'tra na vAkyarUpaH kintu jJAnatvAvAntarajAtivizeSAvacchinnazaktatvAjjAtizabdaH padarUpa eva, ekapade ca na kasyApi samAsasya sambhava iti bahuvrIheraprAptI taddhitapratyayAntAjJAnikazabdaH sAdhurevetyajJAnikA iti prayogasya yuktatvAditi samAdhatte - naiSa doSa iti- anantaropadarzitadoSo nAtra sambhavatItyarthaH / tatra hetumAha-jJAnAntaramevAjJAnamiti / nanu ekajJAnabhinnaM dvitIyaM jJAnaM yathA jJAnamitye-- vocyate tathA'bhimatajJAnavizeSo'pi jJAnazabdavyapadezya eva syAnnAjJAnazabdavyapadezya ityata Aha-mithyAdarzaneti / tati nirukto jJAnasambandhI yaH kazcit sa sarvo'pyajJAnikazabdavyapadezyaH ? naivam- ajJAnAbhyupagantAra evAjJAnikA ityevaM vyapadizyante, ato'pi nAtra bahuvrIhiH, tato'jJAnasambandhino'khilasyaiva pratItyApatteH, kintvabhyupagamArthakataddhitapratyayAnta evA. jJAnikazabdastenAjJAnikA ityanenAjJAnAbhyupagantAra iti bodhasyaivodayAdityAha- abhyupagamasyeti / tata eva taddhitAntA. jJAnikazabdAdeva / ajJAnikazabdavAcyA ajJAnakaraNakAcaraNazIlA ajJAnaprayojanA vetyarthAntarAvedakaM pakSAntaramupadarzayatiyadveti / asazcintyeti ajJAtvA'vicArya vA kRtasya puNya-pApalakSaNakarmabandhasya vaiphalyamevetyAdyabhyupagamasvarUpA ajJAnikAH, amunopAyena-tathAhItyAdinA vakSyamANaprakAreNa, saptaSaSTisaMkhyakA jJAtavyA ityarthaH / sadAdayaH ke ? ityapekSAyAmAhasaravamityAdi / evaM ca saptaSaSTisaGkhyAH sampadyanta iti darzayati-tathA ceti- ittha nupanyAse cetyarthaH / triSaSTizcotpattisambandhiprakAracatuHsaGkhyA militA saptaSaSTisaGkhathA sampadyata ityAha-utpattestviti- utpattisambandhinazcaturaH prakArAneva bhAvayati- tadyatheti- ete ca saptaSaSTisaGkhyakA ajJAnikavikalpAH sacchabdaghaTitaprayogeNa tadatidiSTaprayogeNa ca bhAvyante / ko jAnAtItyAdinA / tena jIvasattvena / utpattezcatvAra eva vikalpA ityasahamAnaH zaGkate- nanvityAdinA / saptabhedopanyAsa hetumAha-utpatteH sarvAzrayatvAditi / atrottaramAzaGkate-dezeti- utpattyAtmakavastuna ekasmin deze sattvaM vivakSitamanyasmizca deze'vAcyatvaM vivakSitamiti sadavAcyatvabhaGgo dezaviSayaH, vastuna eko dezo'sattayA vivakSito'nyazcAvaktavyatayetyevamasadavAcyatvabhaGgo dezaviSayaH, vastuna eko dezaH sattayA vivakSitazcaiko dezo'sattayA vivakSitaH, tAbhyAmanyazca dezo'vaktavyatayA vivakSita ityevaM sadasadavAcyatvabhaGgo dezaviSaya iti bhAvanayA'ntyabhaGgatrayasya dezaviSayatvena sampUrNotpattisvarUpAviSayatvena ca tyAgAItvAdityarthaH / evamAzaGkitamuttaraM dUSayati-tIti- ekasmin deze sattvaM vivakSitamaparasmiMzca deze'sattvaM vivakSitamiti kRtvA niSpannasvarUpastRtIyaH sadasattvabhaGgo'pi dezaviSayatvAt tyAjyaH syaadityrthH| tRtIya Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAbhUtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyo samahato nyopdeshH| 391 tyAgArhatvAditi cet ? tarhi dezaviSayaH sattvAsattvamaGgo'pi tyAjyaH syAt ; avacchedakabhedena sarvAzraya evAyamiti cet ? antyabhaGgatrayeNApi kimaparAddhaM yat tasyAvacchedakabhedena sarvAzrayatvaM na syAditi kiM bahunA, yathA padArthAnAM jJAnaM paryanuyojanaM tathA tadutpattijJAnaM kimiti na paryanuyujyata iti ? satyamsAlAnAM mate sataH utpattiH, zAkyAnAM naiyAyikAnAM cAsataH, jainAnAM sadasato, vedAntinAM cAni. vAcyasyeti darzanabhedena caturvidhAyAH prasiddhatvAt , bhedacatuSTayopanyAse bhedAntarasyApi jijJAsitatvenA. natiprayojanatvAt , yena rUpeNa yajjJAnamavazyamiSTasAdhanatvenAnyairabhimataM tena rUpeNa tajjJAnavaikalyasyaivAjJAnavAdinApAdanIyatvAditi dik / vinayena caranti vinayo vA prayojanameSAM te vainayikAH, teSAM dvAtriMzadbhedAH, ete cAnavadhRtaliGgAcArazAstrA vinayapratipattilakSaNA amunopAyena dvAtriMzadavagantavyAH, tathAhi-sura-nRpati-yati-jJAti-sthavirA-'dhama-mAtR-pitRNAM pratyekaM kAyena vAcA manasA dAnena ca vikalpasya dezaviSayatvamasahamAnaH zaGkate- avacchedakabhedeneti- sampUrNasvarUpAyA evotpatteH kiJcidavacchedena sattvaM kazcidavacchedana cAsattvaM vivakSayitvA tRtIyabhaGgaH pravartata ityasya dezaviSayatvAbhAvAna tyaagaaiitvmityrthH| uktadizAvacchedakabhedena saMpUrNa vastvapi sadavaktavyatvA-'sadavaktavyatva-sadasadavaktavyatvaitatritayAliGgita vivakSitaM bhavatItyantyamaGgatrayasyApi sarvAzrayatvameva na dezaviSayatvamiti na tyAgArhatvaM bhavedityAzayenAnantaramAzaGkitamuttaraM kavalayati-antyabhakatrayeNApIti / kiJca, paryanuyogasaptakavazAdeva sapta bhaGgAH pravartante, paryanuyogasaptakaM cotpattAvapyaviziSTamiti sapta vikalpA atrApi kiM na bhaveyurityAha-kiMbahuneti / paryanuyojyaM paryanuyogasya praznasya vissyH| tadutpattijJAnaM padArthotpattijJAnaM kimiti na paryanayajyate kena hetunA paryanuyogaviSayo na bhavet , api tu paryanuyogaviSayaH syAdeva / nanutpattarityAyazaGkAyAH, pratividhAnamAha- satyamiti- yadbhavAnAzaGkate tat satyamityarthaH / evaM sati paryavasita vivAdena, tathA cAjJAnikAnAM saptaSaSTiriti saGkhyAniyamanamasaGgataM syAdityata Aha-sADayAnAmiti- "asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt sarvasambhavAbhAvAt / / zakasya zakya karaNAt kAraNAbhAvAcca sat kAryam // 1 // " itIzvarakRSNakArikayA tanmate satkAryasya vyvsthiteH| zAkyAnAM bauddhAnAm , mate ityanuvartate, evamagre'pi, bauddhAnAM mate sarvasya kSaNikatvenotpattitaH prAkkAle na kathaJcidapi sattvamityasata evotpttiH| naiyAyikAnAmiti vaizeSikANAmapyupalakSaNam , teSAM mate abhUtvA bhavamalakSaNAyA utpatteH prAkkAle nAstyeva kAryasya sattvamiti, asata utpattiH, utpattiriti ca sarvatrAnuvartate / jainAnAM syAdvAdinAm . tanmate sarvathA sati sarvathA'sati ca kArakANAM vyApAravaiyAd dravyarUpeNa sataH paryAyAtmanA cAsata ityevaM sadasata utpattiH / vedAntinAM brahmAdvaitavAdinAM mate brahmAtiriktasyAzeSasyAvidyakasya na pAramArthikasattvaM brahmajJAnenAvidyayA sahitasya kAryamAtrasya nivRttilakSaNabAdhaviSayatvAt , nApi tasya kvacidapyapratIyamAnatvalakSaNamasattvaM pratIyamAnatvAdityevaM sattvA'sattvAbhyAM nirvastumazakyatvAdanirvAcyasya kAryasyotpattirityevaM darzanabhedena matabhedena, caturvighAyAH catuHprakArAyAH, utpatteH prasiddhatvAd, bhedacatuSTayopanyAse utpattervikalpacatuSTayopanyAse vyavasthite sati, bhedAntarasyApi nirutabhedacatuSTayabhinnavikalpasyApi, jizAsitatvena jijJAsitatvamAtreNa, anatiprayojanatvAt viziSTaprayojanAbhAvAdityarthaH / .yeneti- yena rUpeNa sattvAdinA, yajjJAnam utpattijJAnam , iSTasAdhanatvenAbhimataphalajanakatvena, anyaiH sAkSaya-zAkya. naiyAyika-jaina-vedAntibhiH, abhimatam urarIkRtam , tena rUpeNa satvAdinA " tajjJAnavaikalya" ityasya sthAne " tajjJAnavaiphalya" iti pATho yuktaH, arthastu vyakta eva / vainayikAnAM svarUpaM tadbhedAMzca nirUpayati-vinayaneti teSAM vainayikAnAm / ete ca vainayikAzca / anavadhUteti- anavadhRtAni liGgAcArazAstrANi yaiste'navadhRtaliGgAcArazAstrAH, idameva liGgamasmAkamayamevAcAro'smAkamidameva zAstraM siddhAnto'smAkamityevamavadhRtaliGgAcArazAstrA ye na bhavanti te iti yAvat / kiMsvarUpAste ? ityapekSAyAmAha-vinayapratipattilakSaNA iti- gurvAdInAM vinaya evAsmAbhiranuSTheya ityevaM yA vinayapratipattivinayasvIkArastallakSaNA ityrthH| amunopAyena tathAhItyAdinA anantaravakSyamANena prakAreNa, dvAtriMzad dvAtriMzatsaGkhayakAH / avagantavyAH jnyeyaaH| vanayikAnAM dvAtriMzadbhedAvagamopAyameva bhaavyti-tthaahiiti| iti evam / catvAraH catuH Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyA samato gyopdeshH| deza-kAlopapannena vinayaH kArya iti catvAro bhedAH, aSTasu sthAneSu pratyekaM militA dvAtriMzaditi; sarvasamayayA punareteSAM pAkhaNDinAM trINi zatAni triSaSTyadhikAni siddhAni, anyatrApyuktam " Astikamata AtmAdyA nityA'nityAtmakA nava hi santi / kAla-niyata-svabhAvezvarA-''tmakRtitaH sva-parasaMsthAH // 1 // kAla-yadRcchA-niyati-svabhAvezvarA-''tmatazcaturazItiH / nAstikavAdigaNamate na santi bhAvAH sva-parasaMsthAH // 2 // ajJAnikavAdimataM nava jIvAdIn sadAdisaptavidhAn / bhAvotpattiH sadasadvaitAvAcyAzca ko vetti // 3 // vainayikamataM vinayazcetovAkAyadAnataH kAryaH / sura-nRpati-yati-jJAti-sthavirA-'dhama-mAtR-pitRSu sadA // 4 // " [ nanvevamAstikagaNasyApi pAkhaNDapakSanikSepe svarUpeNAtmAstyevetyAdinayavAdino jainA api pAkhaNDinaH syuH tadvAdasya kriyAvAdabhedasvarUpatvAditi ced ? ekAnte na tathAzraddhA, ata evaikAntena SaTkAyAdizraddhAne'pi tatvataH samyaktvAbhAvaH sammatau pratipAditaH, tathAhi" NiyameNa saddahanto chakkAe bhAvao Na sahahai / haMdI apajjavesu vi saddahaNA hoi avibhattA // " [saM0 tR0 gA0 28] saGkhayakAH / bhedAH vikalpAH, kAyikavinayaH, vAcikavinayaH, mAnasikavinayaH, dAnavinayazceti catvAro medA iti yAvat , te catvAro bhedAH pratyakamaSTasu sthAneSu sure kAyikavinayAdayazcatvAraH, nRpatau niruktacatvAraH, yatiSu te catvAraH, jJAtiSu te catvAraH, sthavireSu te catvAraH, adhameSu te catvAraH, mAtari te catvAraH, pitari te catvAra ityevaM pratyekamaSTasu sthAneSu catvAro militAH santo dvAtriMzadbhedA bhavantItyarthaH / sarvasaGkhyeti-kriyAvAdinAmazItyuttaraM zatam ,akriyAvAdinAM caturazItiH, ajJAnikAnAM saptaSaSTiH, vainayikAnAM dvAtriMzat , tAzca sarvA militAH sarvasaGkhyA tayetyarthaH / eteSAM kriyAvAdyAdInAm / niruktakriyAvAdyAdisaMkhyAbhede granthAntarasaMvAdamupadarzayati- anyatrApyuktamiti / Astikamate kriyAMvAdimate, anyat spaSTam , prathamapadye kriyAvAdinAmazItyuttarazatabhedAH kaNThato'nuktA apyupAyopadarzanena suucitaaH| kAletyAdidvitIyapadyenAkriyAvAdinAM caturazItibhedA bhAvitAH, nAstikavAdigaNamate akriyAvAdibauddhAdimate / ajJAnikavAdimatamityAditRtIyapadyenAjJAnikAnAM saptaSaSTirbhedAH kaNThato'nuktA apyupAyopadarzanena suucitaaH| evaM vainayikamatamityAdi- turIyapadye kaNThato'nukkA apyupAyadarzanena dvAtriMzadbhedAH sUcitAH, caturNAmapi padyAnAmarthaH pUrvapranthataH spaSTIkRta iti na teSAM vyAkhyA AdRtA / zaGkate- nanviti / evaM kriyAvAdinaH pAkhaNDimadhye parigaNanaM kRtvA tatsaGkhyAbhidhAnaprakAreNa / astyevetyAdItyatrAdipadena pararUpeNAtmA naastyevetyaadiinaamupgrhH| tadvAdasya jainAbhimatasyAdvAdAtmavAdasya / uttarayati- ekAnta iti / na tathAzraddhA yathA'nekAntavAde jainAnAM zraddhA teSAmekAntavAde tathA zraddhA na / ata eva yata evaikAntavAde zraddhA na tata eva / ekAntena SaTkAyazraddhAne samyaktvAbhAvAvedikA sammatigAthAmullikhati-NiyameNa iti- niyamena zraddadhAnaH SaT kAyAn bhAvato na zraddhatte / handi aparyAyeSvapi zraddadhAnA bhavanti avibhakkA / " iti saMskRtam / uktagAthAyA arthamupadarzayati- asyA artha iti / niyamenetyasya vivaraNam- avadhAraNeneti / avadhAraNaM kIdRzamityapekSAyAmAha- SaDevaite jIvAH kAyAzcetyevamiti- SaTkAyAnityasya SaT jIvAn SaT kAyAzcetyarthaH / kathaM bhAvata: SaT kAyAnna zraddhatte ? ityapekSAyAM tatra hetumupadarzayati-jIvarAzyapekSayeti / teSAM jIvAnAm, jIvatvasAmAnyApekSayA jIvAnAmekatvena SaTatvaikAntasya ttraabhaavaadityrthH| kAyeSvapi Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ napAvatataraGgiNI-sarakSiNItaraNibhyAM samalahato myopnn| // asyA arthaH-niyamena-avadhAraNena SaDevaite jIvAH kAyAzcetyevaM zraddadhAnaH SaT kAyAn bhAvato na zraddhatte jIvarAzyapekSayA teSAmekatvAt kAyAnAmapi pudgalatayaikatvAt, jIvapudgalAnAmapi paraspara. vinirbhAgavRttInAmekarUpasyAvinigamyatvAt , handItyupadarzane, evam aparyAye'vavivakSitabhedaparyAyeSu, avibhaktazraddhA ekarUpazraddhApi yA sApi bhAvato na zraddhA bhavatItyarthaH, tathA cAtra SaTvA-SaTvAdinA saptabhaGgIpathenAnekAntavyApakatvAbhyupagama eva zreyAnityarthaH, " bhAvata ityuktiH bhaGgayA SaDeva jIvakAyA iti zraddadhato'pi bhagavataivamuktamiti jinavacanarucisvabhAvatvAt dravyasamyagdRSTitvaM na vihanyate " iti TIkAkRtaH, teSAmayamAzayaH- ekAntazraddhAnamAtraM na mithyAtvalakSaNam , anekAntAnekAntazraddhAne ativyApteH, kintu zAsanabAkhaikAntazraddhAnam , tattvaM ca vRddhaparamparAprAptasUtrA( tA )tparyatAviSayatvam , tenAbhinivezA-'bhigrahayoyorapi saGgrahaH, na cedRzaM mithyAtvamanekAntavyApakatvavyutpattirahitAnaikAntena SaTtvamekatvasyApi bhAvAdityAha-kAyAnAmapIti / na kevalaM jIvAnAM jIvatvenaikatvaM kAyAnAM pudgalatvenaikatvamityeva kintu jIva-pudgalAnAmapi parasparamapi nirbhaagvRttitvenaiktvmityaah-jiiv-pudglaanaampiiti| "paraspara" ityasya sthAne " parasparam" iti pAThaH samucitaH / handItyupadarzane handItizabda upadarzanarUpArthe vartate, tathetyupadarzanam / aparyAyeSvityasya vivaraNam- avivakSitabhedaparyAyeSviti- aparyAyeSvityasya yathAzrutaM paryAyarahiteSvityarthoM na sambhavati paryAyarahitasya dravyasyAbhAvAdata itthaM vyAkhyAnamiti bodhyam / avibhaktazraddhApi bhavatItyasyopadarzanabalAt paryavasitamarthamAviSkaroti- avibhakazraddhetyAdinA / asyAstAtparyArthamAha-tathA ceti- avadhAraNena zraddhAyA bhAvato'. zraddhAtvavyavasthitauM cetyarthaH / atra SaTakAyAbhyupagame / SatvASaTvAdinA saptabhaGgIpathena syAt SaT jIvAH, syAdaSada jIvAH, syAt SaT syAdaSaT ca jIvAH, syAdavaktavyA jIvAH, syAt SaT syAdavaktavyAzca jIvAH, syAdaSaT syAdavakavyAzca jIvAH, syAt SaT syAdaSaT syAdavaktavyAzca jIvA ityevaM saptabhaGgImArgeNa / " bhAvata ityuktiH bhanayA" ityasya sthAne "bhAvata ityuktibhaGgayA" iti pATho yuktaH, prakRtasammatigAthAyAM bhAvata iti yoki:-kathana tadbhajayA- taduktizailyA, asya 'na vihanyate' itynenaanvyH| SaDeva jIvakAyA iti zraddadhato'pi ekAntena SaDeva jIvAH SaDeva kAyA ityevaM zraddadhato'pi puruSasya, bhagavatA aizvaryazAlinA kevalajJAnavatA mahAvIreNa / evamukta Sad jIvanikAyA ityevamuktaM- kathitam / iti ityAkArikA yA jinavacane ruciH- zraddhA tatsvabhAvatvAd dravyasamyagdRSTitvaM na vihanyate, SaDeva jIvanikAyA ityekAntena zraddhAvAnapi puruSo jinavacanarucimattvAd dravyasamyagdRSTirbhavatyeva, na tu sa dravyato mithyaadRssttiH| iti evamuktagAthAvyAkhyAnam / TIkAkRtaH sammatiTIkAkArAH kurvanti / teSAM sammatiTIkAkArANAm / ayam ekAntazraddhAnamAtramityAdinA'nantarameva prkttiikriymaannH| Azayo'bhiprAyaH / anekAntAnekAntazraddhAne syAdvAdimate prameyatvavyApakamanekAntatvam , yatrAne kAntatvaM nAsti na tatra prameyatvam , ityanekAnto yadyanekAnta eva na tvekAnta ityevamekAnta evaM syAt tadA'nekAntatvasya prameyatvavyApakasyAbhAvAt prameyatvamapi tasya na syAdato'nekAntaH kathaJcidanekAntaH kathaJcidekAnta ityevamanekAntAnekAntazraddhAne / ativyApteH anekAntAnekAntamanekAntamekAntamityubhayasvarUpamiti tacchRddhAnamekAntazraddhAnamapi bhavati, tacca samyagdRSTirevetyalakSyam, tatra mithyAtvalakSaNasyaikAntazraddhAnasya tAdAtmyena bhAvAdativyApteH / tarhi kiM mithyAtvalakSaNamiti pRcchati-kinviti / uttarayati-zAsanabAbaikAntazraddhAnamiti- mithyAtvalakSaNamityanukarSaNa sambadhyeta, zAsanabAhyasya- jainarAddhAntabahirbhUtasyaikAntasya zraddhAnaM mithyAtvalakSaNamityarthaH / tatvaM ca siddhAntabAhyatvam / vRddhati- ' sUtrA( tAtparyatA" ityasya sthAne " satratAtparyA" iti pATho yuktaH / vRddhazcAtra jJAnavRddho prAhyo na tu vayovRddhaH, sa cApta eva bhavatIti AptaparamparayA prAptaM yat sUtrasyajainAgamalakSaNasUtrasya tAtparya tadaviSayatvaM zAsanabAhyatvamityarthaH / tena niruktasvarUpazAsanabAhyatvena, asya 'saGgrahaH' itynnaanvyH| tathA ca SaDeva jIvakAyA ityasyaikAntasya niruktazAsanabAhyatvAbhAvAt tacchraddhAnaM na mithyAtvamityAha Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyo samalato mayopadeza / nAmapi prAJjalabuddhinAmekAntataH SaTkAyAdizraddhAnavatAm , tAn prati vRddhastameva satyamityAdirItyaiva sUtratAtparyavizadIkaraNAt , yadvA sUtra paramparobhayaprAmANyAnupajIvyakAntazraddhAnameva mithyAtvam, tacca na teSAm , samyaktvaM cAnabhigRhItakudRSTitvarUpasaGkepakavilakSaNameva, taccAnekAntavyApakatvavyutpattijanita. zraddhAnarUpavistArarucisvarUpasamyaktvApekSayA'prAdhAnyena dravyatayA vyapadizyate, tena dravya-bhAvAbhyAM samyaktva mithyAtvayordvayorapi tulyavyApAre na tajanyakriyAdvayayogapadyApattiriti, yuktaM caitat , itthameva teSAM mArgAnusAriguNaprasaMzayA parapAkhaNDaprazaMsArUpasamyaktvAticArAnApatteH, tatra hi para. pAkhaNDAnAM sarvajJapraNItapAkhaNDatvavyatiriktAnAmiti vyAkhyAtamAcAryaH, tathA ca parapAkhaNDatAvacchedakadharmaprakAreNaiva prazaMsAyA aticAratvamityAgatam , sa ca dharmastattadvyaktitvam, anAcAraliGgaveSAdikamerakAcArAdimattve'pyabhiniviSTatvAdikaM vA yathAsthAnaM grAhyam , ata evaiteSAM prazaMsA na kAryA puNyabhAja ete sulabdhamebhirjanmetyAdilakSaNeti zRGgagrAhikAdinodAhRtam / sva-paravibhAgo'pi nApekSayaiva, parakIya- . na ceti| IdRzaM niruktazAsanabAaukAntazraddhAnalakSaNam / anekAntavyApakatvavyutpattirahitAnAmapi anekAntaM vastumAtravRttItyevaMsvarUpA vyutpattimatiranekAntavyApakavyutpattiH, tadrahitAnAmapi- tdviklaanaampi| prAalabuddhInAM saralabuddhInAm / ekAntataH niyamena / SaTkAyAdizraddhAnavatA kAyAH SaT jIvAH SaDityAdizraddhAvatAm , IdRzaM mithyAtvaM . naivetyarthaH / nanu vRddhaparamparAprAptasUtratAtparya 'syAt SaTkAyAH, syAt Sada jIvAH' ityAdyanekAnte eva, na tu 'niyamena SaTkAyAH' ityekAnte iti niruktatAtparyAviSayatvAt prakRtaikAntasyApi zAsanabAhyatvameveti tadviSayazraddhAnaM kathaM na mithyAtvamityata Aha-tAn pratIti-nirutaprAJjalAn prtiityrthH| " tameva" ityasya sthAne " tadeva" iti pATho yuktaH, yadA "satyam" ityasya sthAne " saccaM" iti pAThaH, " tameva sacaM nissaMkaM jaM jiNehiM pannattaM" [ ] ityaadiriityetyrthH| prakArAntareNa mithyAtvaM nirucya tadabhAvAvedakaM kalpAntaramAha- yadveti / sUtretisUtraM ca paramparA ca- vRddhaparamparA ca sUtraparampare, tadubhayasya- tadanyatarasya yat prAmANyaM tadanupajIvi- tadanapekSaM yadekAntazraddhAnaM tadeva mithyAtvamityarthaH, atrobhayapadasyAnyatarArthakatvakathanena prakRtazraddhAnasUtraprAmANyAnupajIvitve'pi na . ksstiH| tacca niruktamithyAtvaM c| na teSAM nekAntaSadakAyAdizraddhAvatAm / nanu teSAM mithyAtvAbhAve samyaktvaM prApta taca kathaM dravyato na bhAvata ityapekSAyAmAha- samyaktvaM ceti / tacca niruktasamyaktvaM c| anekAnteti- anekAntaM vastumAtragatamiti uddhilakSaNA yA'nekAntavyApakavyutpattistajjanitaM yat sarvavastuvyApakAnekAntatvaviSayakaM zraddhAnaM tadrUpAtadAtmikA yA vistArarucistatsvarUpaM yat samyaktvaM tadapekSayA'prAdhAnyena dravyatayA niruktasamyaktvaM vyapadizyata ityarthaH / tena niruktavivekena, asya na tajanyetyAdinA sambandhaH, yatra dravyataH samyaktvaM tatra bhAvato mithyAtvaM yatra bhAvataH samyaktvaM tatra dravyato mithyAtvamiti kRtvA dvayostulyavyApAro bodhyaH, tajanyeti- samyaktva-mithyAtvavyApAradvayajanyetyarthaH / asya vivekasya yuktatvamAvedayati- yuktaM caitaditi / itthameva niruktavivecanaprakAreNaiva / teSAM SaTkAyAdizraddhAvatAm / mArgAnusAriNo yo guNaH " nyAyasampannavibhavaH" ityAdirUpastatprazaMsayA prazaMsAkartuH parapAkhaNDaprazaMsArUpo yaH samyaktvAticArastasyAnApatterityarthaH / tatra parapAkhaNDaprazaMsArUpasamyaktvAticAre / hi yataH / parapAkhaNDAnAM prazaMsA parapAkhaNDaprazaMsati samAsavigrahe sthitaM parapAkhaNDAnAmiti vAkyaM sarvajJapraNItapAkhaNDatvavyatiriktAnAmityevaM vyAkhyAtamAcAryarityarthaH / tathA ca niruktavyAkhyAne ca / pareti- yadrUpeNa parapAkhaNDatvaM sa dharmaH parapAkhaNDatAvacchedakastatprakAreNaiva parapAkhaNDaprazaMsAyA aticAratvaM- samyaktvAticAratvamAgata- prAptamityarthaH / sa ca dharmaH parapAkhaNDatAvacchedakadharmazca / tattadvayaktitvama yadyavyako pAkhaNDatvamabhimataM tattavyaktiniSThatattasyaktitvam, asya yathAsthAnaM grAhyamityanena sambandhaH / anAcAreti- parapAkhaNDatAvacchedakadharmo'nAcAraliGgaveSAdikaM yathAsthAnaM grAhyamityanvayaH / ata evaM uktarUpaparapAkhaNDatvAzrayaNAdeva, asyodaahRtmitynenaanvyH| eteSAM puNyabhAja ete sulabdhamebhirjanmetyAdilakSaNA prazaMsA, na Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyo samato nyopdeshH| 395 syApi sadbhAvazodhitasya svakIyatvena, svakIyasyApi cAsadmahAdinA parakIyatvena vizrAmAt , ata evAkaraNaniyamAdivacanAnAM parasamayasthAnA( ma )nAdare tanmUladRSTivAdasyAzAtanA duSkarakAriNAm , api ca gurukulavAsatyAginAM tapovratAdiguNAnumodane dIrghasaMsAriNA( tA ) tatra tatra pratipAditA, ityadhikaM dharmaparIkSAyAM // 128 // kriyAnayaH kriyAM brUte, jJAnaM jJAnanayaH punaH / mokSasya kAraNaM tacca, bhUyasyo yukkayo dvayoH // 129 // kriyaiva phaladA puMsAM, na jJAnaM phaladaM matam / yataH strIbhakSabhogajJo, na jJAnAt sukhito bhavet // 130 // jJAnameva zivasyAdhvA, mithyAsaMskAranAzanAt / kriyAmAtraM tvabhavyAnAmapi no durlabhaM bhavet // 131 // . . taNDulasya yathA carma, yathA tAmrasya kAlikA / nazyati kriyayA putra !, puruSasya tathA malaH // 132 // baTharazca tapasvI ca, shuurshcaapykRtvnnH| madyapAstrI satI ceti, rAjan!na zraddadhAmyaham // 133 // jJAnavAn zIlahInazca, tyAgavAn dhanasaGgrahI / guNavAn bhAgyahInazca, rAjan! na zraddadhAmyaham // 134 // iti yuktivazAt prAhurubhayostulyakakSatAm / mantre'pyAhvAnaM devAdeH, kriyAyugjJAnamiSTakRt // 135 // jJAnaM turye guNasthAne, kSAyopazamikaM bhavet / apekSate phale SaSThaguNasthAnajasaMyamam // 136 // maina - kaaryetynvyH| zaGgagrAhikAdineti- zRGga hastena gRhItveyaM gaurmametyevaM yat paraM prati viziSyopadarzanaM tatra zRGgaprAhikAnyAyaH pravartate / svapareti- " nApekSayaiva" ityasya sthAne " cApekSayaiva " iti pATho yuktaH / svakIyaMtvanetyasya vizrAmAdityanenAnvayaH / ata eva apekSAzrayaNasyAvazyakatvAdeva / anAdare anAzrayaNe / tanmUleti- parasamayasthAkaraNaniyamAdivacanamUletyarthaH / duSkarakAriNAM tanmUladRSTivAdasyAzAtanA tatra tatra pratipAditetyanvayaH / "dIrghasaM. sAriNA" ityasya sthAne " dIrghasaMsAritA" iti pATho yuktaH / tatra tatretyAneDanena bahuSu prantheSu tathA pratipAdanaM nopekSaNIyamiti vyajitam / atra vizeSAvagamecchubhirasmatkRtadharmaparIkSA'valokanIyetyupadezAbhiprAyeNAha-ityadhikaM dharmaparIkSAyAmiti // 128 // Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / prAyaH sambhavataH sarvagatiSu jJAnadarzane / tatpramAdo na kartavyo, jJAne cAritravarjite // 137 // kSAyikaM kevalajJAnamapi muktiM dadAti na / tAvannAvirbhaved yAvacchailezyAM zuddhasaMyamaH // 138 // vyavahAre tapo-jJAna-saMyamA muktihetvH| ekaH zabdarjusUtreSu, saMyamo mokSakAraNam // 139 // saGgahastu nayaH prAha, jIvo muktaH sadAzivaH / anavAptibhramAt kaNThasvarNanyAyAt kriyA punaH // 140 // anantamarjitaM jJAnaM, tyktaashcaanntvibhrmaaH| na citraM kalayApyAtmA, hIno'bhUdadhiko'pi vA // 141 // dhAvanto'pi nayAH sarve, syurbhAve kRtvishrmaaH| cAritraguNalInaH syAditi sarvanayAzritaH // 142 // sunipuNamatigamyaM mandadhIduSpravezaM, pravacanavacanaM na kApi hInaM nyaudheH| gurucaraNakRpAto yojayaMstAn pade yaH, pariNamayati ziSyAMstaM vRNIte yshHshriiH|| gacche zrIvijayAdidevasuguroH svacche guNAnAM guNaiH, prauDhiM prauDhimadhAmni jItavijayaprAjJAH parAmaiyaruH / tatsAtIrthyabhRtAM nayAdivijayaprAjJottamAnAM zizu stattvaM kiJcididaM yazovijaya ityAkhyAbhRdAkhyAtavAn // 144 // nayAmRta-"kriyAnayaH" kriyAnaya ityAdayaH zlokAH prAyaH spaSTAH / atra jJAna-karmasamuccayavAde sva-parasamayavicAraH kazcillikhyate- tatra mumukSukarmavyApAratantraM tattvajJAnavRtti naveti vipratipattiH, vidhikoTirudayanAcAryANAM niSedhakoTirbhAskarIyANAm , tatra bhAskarIyANAmayamAzaya:- tIrthavizeSa. snAna-mahAdAna-yama-niyamAdikarmaNAM niHzreyasakAraNatvaM tAvacchabdabalAdevAvagamyate, tattvajJAnavyApAra ekonatriMzaduttarazatatamAt "kriyAnayaH" ityAdi padyAdArabhya catuzcatvAriMzaduttarazatatamaM- "gacche." ityAdyantimazlokaM yAvat SoDazasaJjayakapadakadambakaM spaSTArthatvAnna vyAkhyAnamapekSata ityAha- kriyAnayaH ityAdaya iti / atra asmin prakaraNe / sva-parasamayavicAra: jainasiddhAnta-naiyAyikAdisiddhAntavicAraH / tatra sv-prsmyvicaare| "tantraM" ityasya sthAne "tatva" iti pATho yuktaH / vidhikoTiH mumukSukarmavyApAratvaM tattvajJAnavRttIti vidhikodiH| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyo samAito nayopadezaH / katvaM tu teSAM niHzreyase janayitavye na tAvacchabda eva bodhayati, tatra tasyodAsInatvAt / na ca sAkSAt sAdhanatAvyA( vi )dheH sAdhanatA'pratIteH paramparAghaTakavyApAramaviSayIkRtya na ghaTata ityapUrva. vAcyatAnyAyena zabda eva vastutaH tattvajJAnavyApArakatAM bodhayituM pragalbhata iti zaGkApadaM hRdi nidheyam , sAmAnyazabdo'nyatamavizeSabAdhe taM tyajati, na tu vizeSAntaramupAditsitamapi viziSya bodhayatIti svabhAvAt dRSTAntasyaivAsampratipatteH, na ca karmaNAmAzutaravinAzitvena vyApAro'vazyaM svIkaraNIyastatra dRSTena tattvajJAnenaivopapattAvadRSTakalpanAyA anyAyyatvAt , lAghavasahakRtAnupapattireva tattvajJAnavyApArakatve mAnamiti vAcyam, tattvajJAnasyApi vyavahitatvena tatrApi karmaNo'dRSTadvArAvazyakatvAd niHzreyase dvAradvayakalpane gauravAt, niHzreyase karmaNAmadRSTadvArA hetutve tattvajJAnotpattyanantaramapi yama-niyamAdhanuSThAnaM syAditi cet ? syAdeva, tadAnImapi mumukSAyA adhikArasyAkSateH, na ca tattvajJAnatvenaiva niSedhakoTiH mumukSukarmavyApAratvaM tattvajJAnavRtti na bhavatIti niSedhakoTiH / tatra vipratipattau satyAM nissedhkottisaadhne| ayaM tIrthavizeSasnAnetyAdinA vakSyamANaH / teSAM tIrthavizeSasnAna mahAdAna-yama-niyamAdikarmaNAm / tatra tIrthavizeSa snAnAdikarmaNAM tattvajJAnavyApArakatve / tasya zabdasya / na ceyasya vidheymitynenaanvyH| "sAkSAt sAdhanatAvyA(vi)dheH sAdhanatA'pratIteH" ityasya sthAne " sAkSAt sAdhanatAbAdhe vidheH sAdhanatApratItiH" iti pATho yuktaH, tathA ca tIrthavizeSasnAnAdikarmaNAM mokSaM prati kAraNatvaM vidhivAkyAt pratIyate, kintu tIrthasnAnAdikarmaNAM ciravinaSTatvena mokSAvyavahitapUrvakSaNe'bhAvAt sAkSAnmokSaM prati kAraNatvaM na sambhavatItyevaM teSAM mokSaM prati sAkSAt sAdhanatAyA bAdhe sati vidheH-vidhivAkyAt teSAM mokSaM prati sAdhanatApratItiH paramparayA kAraNatvaviSayiNI, paramparAkAraNatvaM nAma svajanakavyApArajanakatvamiti paramparAghaTakavyApAramaviSayIkRtya na ghaTate na sambhavatItyevambhUtArthapratipAdanaparo yo'pUrvavAcyatAnyAyo yathA svargakAmo yajetetyatra vidheriSTasAdhanatvArthakatvapakSe yAgasya ciravinaSTasya kAlAntarabhAvisvargarUpeSTaM prati sAkSAt sAdhanatvaM na sambhavatIti svargajanakavyApArajanakatvalakSaNaparamparAkAraNatvamabhyupeyamiti tadughaTakatayA'pUrvasyAdRSTAtmakavyApArasya vidhivAcyateti tena nyAyena, zabda evaM vidhisvarUpazabda eva, vastuta. paramArthataH, tIrthavizeSasnAnAdikarmaNAM tattvajJAnavyApArakatA bodhayituM jJApayituM pragalbhate samartho bhavatItyevaMsvarUpaM zaGkApadaM, hadi mAnase, na vidheyaM na kartavyamityarthaH / niSedhahetumAha- sAmAnyazabda iti- sAmAnyavAcakazabda ityarthaH / anyatamavizeSabAdhe. sAmAnyadharmAkAntayatkiJcidvizeSasya bAdhe sati / taM vizeSam / tyajati tadasAdhAraNarUpeNa taM na bodhayati / na svityasya bodhayatItyanenAnvayaH / vizeSAntaraM bAdhitavizeSabhinnavizeSam / taM vishinsstti-upaaditsitmpiitiupaadaatumissttmpiityrthH| viziSya na tu bodhayati tadasAdhAraNarUpeNa na bodhayati / kathaM na bodhayatItyapekSAyAmAhaiti svabhAvAditi- yasya zabdasya yatrArthe yena rUpeNa zaktiH sa zabdastenaiva rUpeNa tasya bodhaka iti sambhavAdi. tyrthH| dRSTAntasyaivAsampratipatteriti-svargakAmo yajetetyatrApi yAgasya svarga prati sAkSAjanakatvasya bAdhe sAkSA. . janakatvarUpeNa tameva vidhina bodhayati, na tu paramparAjanakatvarUpeNa paramparAjanakatvaM bodhayati, uktasvabhAvAdityapUrvavAcyatA dRSTAntasyAnabhyupagamAdityarthaH / na ceyasya vaacymitynenaanvyH| karmaNAM tIrthavizeSasnAnAdikarmaNAm / vyApAra: mokSarUpakAryajanane vyaapaarH| tatra vyApArasyAvazyakatve / lAghaveti - upsthitilaaghvetyrthH| niSedhe hetumAha-tatva. zAnasyApIti- tattvajJAnAntarameva muktinaM bhavati kintu tattvajJAnena mithyAjJAnasya sazcitakarmaNAM ca kSaye satyapi bhogamAtravinAzyaprArabdhakarmaNAM bhogAd vinAze sati muktirbhavatItyevaM tattvajJAnasyApi vyavahitatvenetyarthaH: athavA tattvajJAnalakSaNavyApArAtmakakAryasyApi tIrthavizeSasnAnAdikarmaNo'nantaramevAnutpatteH, kintu kAlAntaramutpattyA tanmadhyapatitakAlaprayuktavyavadhAnAzrayatvenetyarthaH, ayamevArtha uttrprnthsnggtyaa''drnniiyH| tatrApi tattvajJAnotpattAvapi / nimzreyase mokSarUpakAyeM / dvAradvayakalpane tattvajJAnarUpavyApAra ekaH, aparazca tattvajJAnArthamadRSTarUpavyApAra ityevaM vyApAradvayakalpane gauravAt, ato'dRSTadvAraiva karmaNAM mokSaM prati kAraNatvamityarthaH / nanu tattvajJAnadvArA mokSaM prati karmaNAM kAraNatve tattvajJAnAntaraM na karmANyanuSTheyAni tattvajJAnapUrvavartikarmabhya eva tattvajJAnadvArA mokSo. Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalahato nayopadeza / mokSajanakatvAt prAthamikatattvajJAnAdeva mokSopapattau ka karmAnuSThAnamiti zaGkanIyam " nityanaimittakaireva, kurvANo duritakSayam / jJAnaM ca vimalIkurvannabhyAsena tu pAcayet // 1 // abhyAsAt pakkavijJAnaH kaivalyaM labhate naraH / " [ ... ityAdipurANeSu tadabhyAsazravaNAt , zrutirapyatra vipakSabAdhakatayA pramANamasti, tathAhi-" andhaM tamaH pravizanti ye avidyAmupAsate tato bhUya iva te tamo ya u vidyAyAM ratAH " [ asyA arthaH- avidyA-karma, tadupAsate-jJAnatyAgena tatrAsaktA bhavanti ye, te andhaM tamaH pravizantisaMsArAnna mucyante, tena kevalakarmopAsane na janmAdivicchedaH, ye ca vidyAyAM ratAH, vidyA tattvajJAnaM tanmAtrAsaktAH, " u" ityavyayaM cakArArtham , te bhUyo'tizayenAndhaM tamaH pravizanti, nityAkaraNe pratyavAyasya bahulatvAt ; nanu " mokSAzramazcaturtho vai yo bhikSoH parikIrtitaH " [. ityAgamAJcaturthAzramiNAmeva mokSe adhikAraH, tatra ca " saMnyasya sarvakarmANi " [ iti smRteH karmamAtratyAgAt ka samuccayaH ka vA akaraNe pratyavAya iti cet ? na- yAni karmANyupamItapapatteH sambhavAt , svAtantryeNa tattvajJAna-karmaNormokSa prati kAraNatve tu tattvajJAnAnantaramapyanuSThitaM karmAdRSTadvArA mokSaheturbhaviSyatIti tattvajJAnotpattyanantaramapi yama-niyamAdyanuSThAnaM syAdityAzaGkate-niHzreyasa iti / atreSTApattireva samA. dhAnamityAha- syAdeveti- tattvajJAnotpattyanantaramapi yamaniyamAdyanuSThAnamityanuvartate / mokSe kartavye mumukSavAdhikAraH, tasyA yathA tattvajJAnotpatteH prAg bhAvastathA tattvajJAnotpattyanantaramapi bhAva iti tadbalAt tattvajJAnotpattyanantaraM yamaniyamAdyanuSThAnaM yuktamevetyAha-tadAnImapIti- tattvajJAnotpattyanantaramapItyarthaH / na cetyasya zaGkanIyamityanenAnvayaH, . tattvajJAnatvenaivetyevakAreNAbhyastatattvajJAnatvasya mokSajanakatAvacchedakatvavyavacchedaH, tattvajJAnatvaM ca prAthamikatattvajJAne'pi samastIti tAvanmAtreNApi mokSarUpakAryajananasambhavAt kasmin kArye karmAnuSThAnam ? prayojanAbhAvAnna tattvajJAnotpattyanantaraM yama-niyamAdyanuSThAnamiti nAzaGkanIyamityarthaH / tatra hetumAha-nityanaimittikaireveti- spaSTam / tadabhyAsazravaNAt tattvajJAnAbhyAsazravaNAt / na kevalamuktArthe purANavacanameva pramANaM kintu zrutirapi tatra pramANamityAha-zrutirapIti / vipakSabAdhakatayA tattvajJAnAbhyAsAkAraNarUpavipakSabAdhakatayA / tAmeva zrutimullikhati- andhaM tama iti| asyAH 'andhaM tama' ityaadishruteH| avidyA-karma kamaivAtrAvidyAzabdenocyate, tat karma, upAsate ityasya vivaraNaMjJAnatyAgena tatrAsaka bhavantIti, yattacchandayornityasambandha iti, ye iti zabdopAdAnasAmarthyAt te iti zabdo'nuko'pi sannihito bhavati, te jJAnatyAgena karmopAsanaparA janAH, andhaM tamaH pravizantItyasya phalitArthakathanaMsaMsArAna mucyanta iti, etena kimuktaM bhavatItyapekSAyAmAha- teneti- saMsArAnmukterabhAvanetyarthaH, kevaleti- jJAnAsahitetyarthaH, vidyAyAM ratA ityasya vivaraNa- vidyAtattvajJAnaM tanmAtrAsaktA iti, te tattvajJAnamAtrAsaktAH, bhUya ityasya vivaraNamatizayeneti, kathaM tattvajJAnamAtrAsaktAnAmandhe tamasi praveza ityAkAlAyAmAha-nityAkaraNa itinityakarmAnanuSThAne ityarthaH, pratyavAyasya pApasya / zaGkate-nanviti / mokSAzrama iti- brahmacaryAzrama-gRhasthAzramavAnaprasthAzrama-saMnyAsAzramAparanAmamokSAzramabhedenA''zramAzcatvAra iti teSAM madhye caturtho mokSAzramaH, sa eva 'vai' ityasyaivakArArthakatvAt , ya AzramaH, bhikSoH saMnyAsinaH, parikIrtitaH zAstre kathita ityarthaH, ityAgamAdevasvarUpAgamavacanAt, caturthAzramiNAM saMnyAsinAm , evetyavadhAraNena brahmacarya-gArhasthya-vAnaprasthAzramiNAM trayANAM mokSAnadhikAratvamAveditam / tatra va saMnyAsAzrame punaH / saMnyasya sarvakarmANi sarvakarmANi trINyapi nitya-naimittika-kAmyakarmANi tyaktvA / iti smRte: evaMsvarUpasmRtivacanAt / karmamAtratyAgAt saMnyAsAzrame nikhilakarmaparityAgAt / ka samuccayaH mokSArtha karmabhiH samaM jJAnasya samuccayo dUrApetaH / yadA ca saMnyAsino nikhilakarmasvanadhikAra eva tadA, ka vA akaraNe pratyavAyaH vA- athavA, akaraNe- nityakarmAkaraNe, pratyavAyaH ka- pApaM na saMbhavati / samAdhane- neti / "NyapamIta" ityasya sthAne "NyupanIta" iti pATho yuktaH, upanItamAtrasya brahma-kSatra-vaizyajAtIyAkhilopanayana Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ napAvatataraGgiyo taraGgiNItaraNiyoM samabahato gyopre| mAtrakartavyatvena vihitAni tatparityAgasyAgasyAzAstrIyatvAt , saGkoce mAnAbhAvAt , niSiddhAni kAmyAni ca bandhahetutvAt , dhanamUlAni ca dhanatyAgAdeva tyajyante, ityetAvadeva sannyAsapadArthatvAt , tathA, ca gItAvacanam" kAmyAnAM karmaNAM nyAsaM, saMnyAsaM kabayo viduH| niyatasya tu saMnyAsaH, karmaNo nopapadyate // 1 // 'mohAt tasya parityAgastAmasaH parikIrtitaH " [ .] // iti sAkSAt samuccayapratipAdikApi zrutiH-" vidyAM cAvidyAM ca yastadvedobhayaM saha / avidyayA mRtyu tI vidyayA'mRtamazrute" [ ] ____ atrAvidyA karma, vidyA ca tattvajJAnaM tulyavad yo veda prApnotIti pUrvArthaH, vedeti prayogAt " vidalu lAbhe" iti dhAtoH chAndasatvena bhAskarIyairdarzitatvAt , " tameva viditvA'timRtyumeti nAnyaH panthA vidyate'yanAya " [ ] iti vAkyaM tu evakArasya viditvetyanantaraM yojanAt tattvajJAnasyApyapavargasAmagrInivezananiyamaparam, na tu vAkyAntarAvadhRtakAraNatAkakarmavyudA. sanaparam , samuccaye cAnyAnyapi bhUyAMsi vacanAni santi, tathA ca gItAvacanamsaMskAriNaH kartavyatvena - nityakarmakartavyatvena, vihitAni vidhyAtmakazrutivacanaprAptAni / tatparityAgasya teSAM karmaNAM saMnyAsinAM parityAgasya / azAstrIyatvAt zAstrapramANakatvAbhAvAt / nanu mokSAzramiNo'pi karmAparityAgitve karmasaMnyAsAbhAvAt saMnyAsitvameva na bhavet, akhilakarmaparityAgasyaiva saMnyAsapadArthatvAdityAzaGkAM manasi kRtvA tatpratikSepAyAha-niSiddhAnIti- niSiddhAni, kAmyAni ca bandhahetutvAt tyajyante ityanvayaH / ityetAvadeva niSiddhakAma-dhanAdhInakarmaNAM tyAgamAtrasyaiva / kAmyakarmanyAsasya saMnyAsapadArthatve bhagavadgItAvacanaM pramANayati-tathA ca gItAvacanamiti / kavayo vidvAMsaH / viduH jAnanti / niyatasya tu avazyakartavyasya punaH, avazyakartavyaM ca nityaM naimittikaM ca, tasya karmaNaH / saMnyAsa: tyAgo, nopapadyate na yujyata ityrthH| mohAt sarvakarmanyAsaH saMnyAsa iti bhramAt / tasya niyatakarmaNaH / zrutirapi sAkSAt karma-jJAnasamuccayaM pratipAdayantI tatra pramANamityAha- sAkSAditi / tAM zrutimullikhati-vidyAM ceti / asyA arthamupadarzayati- atreti - asmin zrutivAkya ityarthaH / avidyA kamaitiavidyApadavAcyaM karmetyarthaH / vidyA ca tattvajJAnamiti- vidyApadavAcyaM tattvajJAnamityarthaH / vedatyasya prApnotItyarthaH / kathamityapekSAyAmAha-vedeti prayogAditi / nanvevaM tattvajJAnamAtrasyaiva mokSajanakatvapratipAdikA'pi zrutirasti tasyAH kA gatirityata Aha- tameveti- AtmAnamavetyarthaH / viditvA jnyaatvaa| atimRtyu mokSam / eti prApnoti / anyaH tattvajJAnAd bhinnH| ayanAya punaH saMsAre'nAgamanAya, mokSaprAptaye iti yAvat / panthAH mArgaH, upAya iti yAvat / 'na vidyate naivAsti / iti vAkyaM tu evaMsvarUpaM zrutivacanaM punaH, asya niymprmitynenaanvyH| evakArasya tamevetyatra sthitasyaivakArasya / viditvetyanantaraM yojanAt tathA yojane taM viditvaivetyevaMsvarUpaM labhyate, yathA daNDe satyeva ghaTa iti vAkyAd daNDamAtreNa ghaTa iti bodho na jAyate kintu daNDo'pi ghaTakAraNamiti bodha upajAyate. tena ghaTajanakasAmanyAM daNDo'pi nivizate iti labhyate, tathA taM viditvaivetyAdivAkyAdAtmAnaM jJAtvaiva mokSamAsAdayati na tvAtmAnamajJAtveti bodha upajAyate, tena apavargajanakasAmagyAmavazyaM tattvajJAnaM nivizatIti niyamaparamuktavAkyamityarthaH / tahi kiM paraM noktavAkyamityapekSAyAmAha- na viti / vAkyAntareti-vidyAM cAvidyAM cetyAdivAkyetyarthaH. vAkyAntareNAvadhRtA- nirNItA, mokSaM prati kAraNatA yasya tadvAkyAntarAvadhRtakAraNatAkamevambhUtasya karmaNo vyudasanaparaMnirasanatAtparyakaM noktavAkyamityarthaH, "vyadAsanaparaM" ityasya sthAne "vyudasanaparaM" iti pATho yuktaH / samazcaye tattvajJAnakarmasamuccaye / tathA ca samucayapratipAdakaM ca, tamabhyacye Izvaram AtmAnaM vA, tadarcA'tra samyak tajjJAnarUpaiva / viSNupurANavacanamapi samuccaye pramANamityAha-viSNupurANe'pyuktamiti / tasmAt mokSasya paramapuruSArthatvAt / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ napAvatatarakSiNI-sarakSiNItaraNibhyA samato gyopdeshH| " sve sve karmaNyabhirataH saMsiddhiM labhate naraH / svakarmaNA tamabhyarcya siddhi vindati mAnavaH // " viSNupurANe'pyuktam " tasmAt tatprAptaye yatnaH kartavyaH paNDitainaraiH / tatprAptiheturvijJAnaM karma coktaM mahAmate ! // " hArIta " ubhAbhyAmapi pakSAbhyAM yathA khe pakSiNAM gtiH| tathaiva jJAna-karmabhyAM prApyate brahma zAzvatam // " zrutizca-" satyena labhyastapasA hyeSa AtmA samyagjJAnena brahmacaryeNa // " etanmUlakameva . ] iti, " parijJAnAd bhavenmuktiretadAlakSaNaM param / kArya(ya)klezabhayAccaiva karma necchanti pnndditaaH||1|| jJAnaM pradhAnaM na tu karmahInaM, karmapradhAnaM na tu buddhihInam / tasmAd dvayoreva bhavet prasiddhirnajhekapakSo vihagaH prayAti // 2 // "[ ____] ityAdi / na ca kAmya-niSiddhanaimittakAbhyAM karmabhyAM na samuccayaH tayostyAgAt, na nimittikanityena, ekaikazo vyabhicArAt, sAkalyenAsambhavAt, nApi yatyAzramavihitena / ... " nyAyAgatadhanastattvajJAnaniSTho'tithipriyaH / zrAddhakRt satyavAdI ca gRhastho'pi vimucyate // 1 // " tatra ca naimittikAnamitti tatprAptaye mokSaprAptyartham , mokSazca paramAnandasvarUpaM brahmaiva, tasya pUrvamapi sattvAt tadutpattaye ityanuktvA tatprAptaye ityuktam / tatprAptihetuH mokSaprAptisAdhanam / hArItavacanamapi samuccaye pramANamityAha- hArIta iti / satyenetyAdi spaSTama / etanmalakameva tattvajJAna-karmasamuccayamokSakAraNatvapratipAdakopadarzitapramANamUlakameva / "retadAlakSaNaM" ityasya sthAne " retadAlasyalakSaNaM" iti pATho bhavitumarhati / "kArya" ityasya sthAne " kAya" iti pATho yuktaH / dvayoreva jJAna-karmaNorubhayorapi, evakArasyApyarthakatvAt , athavA'stu vyavacchedArthaka evaivakAraH, tena jJAnamAtrasya karmamAtrasya ca vyavacchedaH / na cetyasya vaacymitynenaanvyH| kAmyeti-kAmyaM ca niSiddhanaimittikaM ca kAmyaniSiddhanaimittike, tAbhyAM kAmyaniSiddha-naimittikAbhyAM karmabhyAM saha jJAnasya na samuccaya ityrthH| tatra hetuH-tayostyAgAditikAmya-niSiddhanaimitikakarmaNoH saMnyAsinA parityAgAdityarthaH / "na nimittikanityena" asya sthAne "na naimittikanitye" iti pATho yuktaH, naimittikaM ca tannityaM ca naimittikanityaM tena naimittikanityena saha tattvajJAnasya samuccayo'pi na yukta ityarthaH / naimittikanityakarmaNAmanekavidhatvena tatraikanaimittikanityakarmaNo yatyAzramavihitasya sahakAre'pi tattvajJAnato mukkeranudayanAnvayavyabhicArasya yatyAzramavihitayatkiJcinnaimittikanityasahakRtatattvajJAnasyApyabhAve'pi tadanyayatkizcinaimittikanityasahakRtatattvajJAnato muktarbhAvena tattanaimittikanityakarmasahakRtatattvajJAnasya mukti prati kAraNatve pratyekaM vyatirekavyabhicArasya sadbhAvAditi niSedhahetumupanyasyati- ekakaikazo vyabhicArAditi / sakalanaimittikanityakarmasahakRtatattvajJAnasya mukti prati kAraNatvaM tu sakalanaimittikakarmaNAmekadA'sambhavena tatsahakArasyApi tattvajJAne'sambhavAdeva na sambhavatItyAhasAkalyenAsambhavAditi / yatyAzramavihitena karmaNA samuccayo'pi tattvajJAnasya na sambhavati gRhasthasyApi tattvajJAnato muktaH sambhavasyAgame pratipAditatayA gRhasthaniSThatattvajJAnasya yatyAzramavihitakarmasahakRtatvAbhAvAdityAha-nApi yatyAzramaH vihiteneti / niSedhe hetumAha- nyAyAgatadhana iti- nyAyAgatadhana ityAdi prathamAntapaJcakaM gRhastho'pI tyasya vizeSaNam , nyAyenAgataM dhanaM yasya sa nyAyAgatadhano nyAyopArjitadhanavAnityarthaH, tattvajJAne niSThA- zraddhA yasya sa tattvajJAnaniSThaH, atithiH priyo yasya so'tithipriyaH, yaH kazcidatithiH svagRhamAgacchati bhaktyA tasmai yo bhojyAnapAnAcchAdanavastrAdidAnena svAtmAnaM kRtArtha manyamAna iti yAvat , devapitRzrAddhakArI zrAddha kRt, satyaM vadituM zIlaM yasya sa satyavAdI, iti paJca Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAvatatarahinI tarabiNItaraNinyo samato myoponn| ityAgamena gRhasthasyApi mokSazravaNAt , ityupapattivirodhAdeva na samuccaya iti vAcyam , yatrAzrame yAni mokSahetutayA vihitAni taireva tadAzramitvajJAnasya samuccayopapatteH, na ca karmaNAM parasparavyabhi. cArAniHzreyase ca svargAd vaicitryAbhAvAnna tat prati kAraNatvamiti vAcyam , svAbhAvikavizeSavirahe. 'pi pratiyogibhedena vizeSasya niHzreyase'pyavirodhAt, tattatpuruSIyamumukSuvihitakarmatvena tattatpuruSIyavijAtIyaduHkhadhvaMse hetutvasambhavAt , avazyaM cAbhAvarUpe kArya pratiyogibhedena vizeSo'bhyupeyaH, kathamanyathA AzrayanAza-pAkayo rUpanAzakAraNatvamiti, na ca jJAnasya vihitvAdadRSTajanakatvenAdRSTasyaiva prAdhAnyam , na ca rAgAdyabhAvAd yogino'dRSTotpattyasambhavaH, muktivirodhyapUrvotpattAveva rAgAdeH sahakAritvAt , tAvataiva mokSaphalakavidhyanupapattiparihArAditi vAcyam , zukAditattvajJAnasAdhyatayA kluptena vizeSaNaviziSTo gRhastho gRhasthAzrame vartamAno'pi vimucyate- mukto bhavati / ityAgamena evaM- svarUpAgamena / iti evaMprakAreNa / upapattivirodhAdeva asamuccayasAdhakayuktitativirodhAdeva / niSedhe hetumupadarzayati- yatrAzrama iti-"tereva tadAdhamitvajJAnasya" ityasya sthAne "taireva tadAzramitattvajJAnasya" iti pATho yuktaH, svasvAzramavihitakarmabhistattadA zramiNastattvajJAnasya samuccayopapattarityarthaH / nanvekasya karmaNo'bhAve'pi karmAntareNa mokSasyotpattervyabhicAreNa na karmaNAM mokSaM prati kAraNatvaM sambhavati, yathA svageM vaijAtyaM samastIti vijAtIyasvarga prati yAgavizeSasya kAraNatvam, tAnyavijAtIya. svarga prati tadyAmAnyayAgavizeSasya kAraNatvam, evaM tIrthavizeSasnAnAderapi tattadvijAtIyasvarga prati kAraNatvamiti na tatra vyabhicAraH, tathA mokSe'pi yadi tattatkarmajanye vaijAtyaM syAt tadA vijAtIyamokSaM prati tatkarmaNaH kAraNatvaM tadanyakarmaNastu tanmokSagatavaijAtyabhinnavaijAtyAkalitamokSaM prati kAraNatvamityupagame vyabhicArI na bhavet, na caivam , mokSe duHkhadhvaMsAtmakatvenAbhAvasvarUpe vaijAtyAbhAvAdityAzaGkaya pratikSipati-na ceti- asya ghaacymitynenaanvyH| tat prati niHzreyasaM prati / niSedhahetumupadarzayati-svAbhAvikavizeSavirahe'pIti- abhAvAtmake mokSe avAntarajAtyAtmakasvAbhAvikavizeSasyAbhAve'pItyarthaH / duHkhadhvaMsalakSaNasya mokSasya pratiyogino duHkhasya vaijAtyasambhavAd vijAtIyaduHkhapratiyogikatvalakSaNavizeSasya niHzreyase'pyavizeSa ityAha-pratiyogimedeneti / pratiyogibhedena niHzreyase vizeSasya sambhave viziSya kAryakAraNabhAvo yathA sambhavati tathopadarzayati-tattatpuruSIyeti / kAryakAraNabhAvopapAdanAya pratiyogibhedaprayuktasyAbhAva vizeSasyAvazyAbhyupagantavyatvaM darzayati- avazyaM ceti- asyAbhyupagantavyaM ityanenAnvayaH / kathamityasya rUpanAzakAraNatvamityanenAnvayaH / anyathA abhAve vizeSAnabhyupagame, AzrayanAzAdapi rUpasya nAzaH, pAkAdapi rUpasya nAzaH, tathA cAzrayanAzAbhAve'pi rUpanAzasya bhAvena byabhicAreNa rUpanAzasya kAraNatvaM na bhavet, evaM pAkA bhAve'pi rUpanAza AzrayanAzAd bhavatIti vyabhicAreNa pAkasya kAraNatvaM na syAt , abhAva vizeSAbhyupagame tu vilakSaNarUpanAzaM prati AzrayanAzatvena kAraNatvam , tadvilakSaNarUpanAzaM prati pAkatvena kAraNatvamityevaM kAryakAraNabhAvaH sambhavatItyarthaH / na cetyasya vAcyamityanenAnvayaH, yad vihitaM tadadRSTadvArA kAryajanakaM yathA darzapUrNamAsAdikaM vihitamatastadapyadRSTadvAraiva mokSajanakamiti tattvajJAnasya vihitamadRSTadvArA svargAtmakakAryajanakaM, tattvajJAnaM ca vihitatvAd dvArIbhUtAdRSTajanakatvenAdRSTasyaiva prAdhAnyaM syAdityarthaH / ukAzaGkAyAH pratividhAnamAzaGkaya pratikSipati-na ceti- tattvajJAnaM yogina eva bhavati, tatra ca rAgAdikaM nAsti, rAgAdikaM cAdRSTasya kAraNamiti rAgAdirUpakAraNAbhAvAnna tatrAdRSTamutpadyate, tatazca vihitatvamaprayojakasvAna tattvajJAnasyAdRSTajanakatvasAdhanAyAlamityadRSTasyAbhAvAnna tasya mokSajanakatvamiti na tasya prAdhAnyamiti na cetyarthaH / tatra hetumAha-muktIti- muktivirodhi yadapUrvamadRSTaM tadutpattAveva rAgAdeH sahakArividhayA kAraNatvAt tattva. zAnAd yadadRSTaM bhavati tanmokSAnukUlameva na tu mokSavirodhIti tadutpattau na rAgAdikaM kAraNamiti tadabhAve'pi yoginyaiSTotpattiH sambhavatItyadRSTasya prAdhAnyaM syaadevetyrthH| tAvataiva adRSTasya kAraNatvenaiva mokSaphalakatattvajJAnavidheranupapattivirahAdityarthaH / uktAzaGkApratikSepahetumupadarzayati-zukAdIti-zuko vyAsaputrastasya tatvajJAnAnmidhyAdhvaMsAdeva muktiriti Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAratatarakSiNI-saraziNItaraNibhyo samato gyopdeshH| m ammmmmmmmm mithyAjJAnadhvaMsena dRSTenaivopapattAvadRSTakalpanA'yogAt, anyathA bheSajAviSvapi tatkalpanApatteH, evaM ca vihitatvaM tatraiva vyabhicArIti draSTavyam , na cAvaghAtavanniyamAdRSTakalpanA, tatra vaituSyasyAnyathApi sambhavena sA, atra tu mithyAjJAnasya nivRtteranyathA'sambhava iti vizeSAt , nanvatrApi virodhiguNAntarotpatterapi mithyAjJAnadhvaMsaH sambhavati, na ca midhyAjJAnapadaM tadvAsanAparam, tattvajJAnAt taddhvaMsasyaivAGgIkArAt, tasya cAnyathA asambhava eveti vAcyam , acikitsyarogAditApasyApi sambhavAt , na cetaravAsanAnAze'pi tataH saMsAravAsanAyA anAza iti vAcyam, sAmAnyAvacchedena pAkSikaprAptereva niyamamUlatvAt , anyathA tatra tattvajJAnasya vyApAratayA klupto yo mithyAjJAnadhvaMsastena dRSTenAnyatrApi mokSarUpaphalasyopapattAvadRSTasya vyApAratayA kalpanAyA ayogaadityrthH| anyathA dRSTena kAryopapattAvapyadRSTasya klpne| tatkalpanApatteH adRSTakalpanApattaH, meSajAdInAmapi vihitatvenAdRSTajanakatvasAdhanasya kartuM zakyatvAditi tatrApyadRSTasya prAdhAnyaM prasajyetetyarthaH / evaM ca meSajAdInAM dRSTadvAreNaiva phalajanakatvavyavasthitau ca, bheSajAdInAM vihitatvamasti, adRSTajanakatvaM ca nAsya dRSTajanakatvarUpasAdhyAbhAvavati bheSajAdau vRttitvAd vihitatvaM vyabhicArIti na tena tattvajJAnasyAdRSTajanakatvaM sidhyatIti nAMdRSTasya prAdhAnyamityarthaH / nanu vrIhInavahantItyatra vrIhInavahanyAdeveti niyamavidhyAzrayaNAd vaituSyalakSaNadRSTavyApArasya sambhave'pi niyamA. nyathA'nupapattyA'vaghAtajanyAdRSTaM vyApAratayA kalpyate, tathA prakRte'pi AtmA jJAtavya eveti niyamavidhyAzrayaNAt tadanyathA. nupapattyA niyamAdRSTaM kalpanIyamityadRSTasya prAdhAnyaM syAdevetyAzaGkaya pratikSipati-na ceti / pratikSepahetumuparzayatitatreti- brIhInavahantItyatra vaituSyakaraNArthaka eva yadyavaghAtastadA vaituSyarUpakAryasyAvaghAtamantareNApi nakhavidAraNAdinA sambhavanAvaghAtasya vaiyarthaM syAdato'dRSTadvArA brIhikaraNakayAga evAvaghAtasya hetutvamiti kalpanA''vazyakI, prakRte tu tattvajJAnato muktimithyAjJAnanivRttimantareNa na sambhavati, mithyAjJAnanivRttizcAtmajJAnamantarA na sambhava iti mithyAjJAnanivRttastattvajJAnajanyatvamAvazyakamiti na prayojanaM niyamAdRSTakalpanAyA ityevaM vizeSAdityarthaH / zaGkate-nanviti / atrApi tattvajJAnavidhisthale'pi / virodhIti- yathA jJAnAntaraM svarodhIcchAdinA nazyati yogyavibhuvizeSaguNAnAM svAvyavahitottaravRttivizeSaguNanAzyatvamiti niyamAt, tathA mithyAjJAnamapi svavirodhiguNAn nazyatIti mithyAjJAnadhvaMsasyAnyathaivopapatteradRSTameva tattvajJAnajanyamabhyupeyamiti tasya prAdhAnyaM syaadevetyrthH| atra samAdhAnamAzaGkaya pratikSipati-na ceti- asya vAcyamityanena smbndhH| tadvAsanAparaM mithyAjJAnajanyavAsanArUpArthatAtparyakam , tathA ca vAsanAyA bhAvanAkhyasaMskArarUpAyA atIndriyatvena yogyavibhuvizeSaguNatvAbhAvAna svavirodhiguNatvAbhAvAnna svavirodhiguNAntarotpattito nAza iti tattvajJAnanAzyatvameva tasyA abhyupeyamityAha-tatvajJAnAditi / taddhvaMsasyaiva mithyAjJAnajanyavAsanAdhvaMsasyaiva / tasya ca mithyAzAnacAsanAdhvaMsasya tu / anyathA tattvajJAnamantareNa / niSedhahetumAha- acikitsyeti "acikitsyarogAditApasyApi sambhavAt" ityasya sthAne "acikitsyarogAdinAzavat tasyAnyanyathAsambhavAt " iti pATho yuktaH, acikitsyaHcikitsayA nivartayitumazakyo yo rogastadAderyathA cikitsAdyatiriktakAraNAntarAdeva nAzasya sambhavastathA mithyAjJAnajanyavAsanAnAzasyApi tattvajJAnAtiriktakAlAdikAraNAdeva smbhvaadityrthH| nanu kAlasmRtyAdirUpakAraNAntarAdanyavAsanA. nAzasya sambhave'pi mithyAjJAnajanyasaMsAravAsanAyA na tattvajJAnAtiriktakAraNataH sambhava iti tattvajJAnAdeva mithyAjJAnajanyavAsanAnAza ityAzaya pratikSipati-na ceti- asya vaacymitynenaanvyH| itaravAsanAnAze'pi tattvajJAnabhinnakAlasmRtyAdikAraNabalAnmithyAjJAnavAsanAbhinnavAsanAnAze'pi / tataH tattvajJAnabhinna kAraNataH / niSedhe hetumAha-sAmAnyAvacchedeneti-" vidhiratyantamaprAptau niyamaH pAkSike sati / tatra cAnyatra ca prAptau parisaGkhayeti gIyate // " iti vacanAd yatsAmAnyAvacchedena yasya pAkSikaprAptiH- kAraNAntareNa sambhavAlocanAyAmaprAptistadanAlocane prAptiH, tasyAM satyAM niyamavidhi. mavatItyataH sAmAnyAvacchedena pAkSikaprAptereva niyamamUlatvAt , yathA Rtau bhAryAmupeyAdityatra niyamavidhivAdimate RtAveva bhAryAmeva upeyAdeveti, tatra RtukAle tadbhinakAle ca rAgato bhAryAyAM gamanaM prAptam, tatra yadA RtubhinnakAle gamanaM tadA RtukAle gamanaM na prAptam , yA ca RtukAle gamanaM tadAnIM prAptamityevaM pAkSikaprAptau niyamaH- RtAveveti, etAvatA RtAveva gamanasya niyamaH, sa ca bhAryA tyaktvA'nyAbalAyAmRtamatyo gamane'pi nirvahatItyato bhAryAmeveti niyamaH, tatrApi bhAryAbhinA Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmatataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalato mayopadeza / apUrvIyatrIhivizeSe nakhanibhedAprApteH, tatrApi niyamAdRSTAnupapattiriti cet ? na-zakyaparivarjanapAkSikaprAptereva niyamamUlatvAt , yathA " brIhInavahanti " ityatra pakSe prAptasya nakhanirbhedAdeH zakyena parivarjanenAbhighAto niyamyate- ' avahantavyA eva na nakhairnirbhetavyAH' iti, naivamatra, tattvajJAnenaiva mithyAjJAnaM nivartayena virodhiguNarogAdineti zakyaM pratijJAtuM tasyApuruSatantratvAt / ata eva prokSi(ta)vrIhmavaghAtatvenai(ne)va zravaNajanyatattvajJAnatvena niyamAdRSTahetutvadhrauvyamiti nirastam, prokSaNAdeH pradhAnAGgatvena pradhAnApUrvaphalakAdRSTajanakatvAt tatra tathoktisambhave'pyatra pradhAnasyaiva dRSTaphalatvena tathA vaktumazakyatvAt / kiJca, atra vijAtIyatattvajJAnatvenaiva dRSTadvArA muktihetutvAnna zreyasI adRSTakalpanA, tatra vaijAtyenaiva hetutve tadavacchinne prokSaNahetutvokto kRSNale prokSaNabAdhApatteH, na cAvahantavyaprokSaNatvenApyadRSTahetutvAt tatrApi niyamAdRSTaM kalpanIyam , dRSTArthasyaiva niyamAdRSTArthasya siddhAntitatvAditya striyaM yadA gantumicchati tadA bhAryAgamanaM na prAptam, yadA bhAyA~ gantumicchati tadA bhAryAgamanaM prAptamityevaM pAkSikaprAptau bhAryAmeveti niyamaH, evamapi RtAveva bhAryAmeva kadAcid gantumicchati tadAnIM gamanaM prAptam , yadA ca gamanaM necchati tadAnI na gamanaM prAptamityevaM pAkSikaprAptau upeyAdeveti niyamaH, tathA ca Rtau bhAryAyAmagamane pratyavAyaH, anRtAvapi bhAryAyAM gamane pratyavAyaH, RtAveva bhAryAbhinnAbalAyAM gamane pratyavAya iti labhyate, evamRtukAle niyamato bhAryAgamane puNyamiti / sAmAnyAvacchedena pAkSikaprApteniyamamUlatvAvedanAya dRSTAntamupadarzayati- yatheti-vrIhInavantItyatra yadA tuSavimokArya nakha. nirmaMdAdikaM kartumicchati tadAnImavadhAto na prAptaH kintu nakhanirbhedAdikameva prAptamityevaM pakSe prAptasya nakhani dAdeH parivarjana kartuM zakyata iti zakyena parivarjanenAbhighAto niyamyate ityarthaH / taniyamasvarUpamullikhati-avahantadhyA evetitathA ca tuSo nakhanirbhedAdito'pi bhavatIti tatrAnyathAsiddhasya niyamitAvaghAtasya dRSTameva blmityrthH| "naivamatra, tatva" ityasya sthAne "naivamatra tattva" ityevamullekho yuktaH, atra tattvajJAnenaiva mithyAjJAnaM nivartayana virodhiguNAdinetyevaM pratijJAtuM na shkymitynvyH| pratijJAtumityasya "pratijJAtuM," ityullekho vidheyH| tatra hetumAha-tasyeti-mithyAjJAnanivartanasya puruSaprayatnAnadhInatvAt , tattvajJAnenApi tannivartayituM zakyaM kAraNAntareNApItyarthaH / ata evetyasya nirstmitynenaanvyH| prokSiteti- brIhIna prokSatItyapi niyamavidhireva, prokSitA eva vrIhayo'vaghAtAya kalpanta ityaprokSitavrIhINAma. vaghAtasya sambhave'pi na tairavaghAtitaryAgopakAra iti tuSavimokalakSaNaM kAryamakizcitkaraM tatra, kintu prokSitavrIhyavaghAtena niyamAdRSTamutpadyate tadvArA prokSaNaM yAgAzamato yathA prokSitavrIhyavaghAtatvena niyamAdRSTaM prati kAraNatvaM tathA zravaNajanyatattvajJAnatvena niyamAdRSTaM prati kAraNatvamityapyata eva nirastamityarthaH / ata evetyanenoktameva nirAsahetuM spaSTayati-prokSajAderiti / pradhAnAGgatvena pradhAnIbhUtayAgAGgatvena, pradhAnenA'pUrve janayitavye sahakAritayA prokSaNAdikamapekSitam . prokSaNaM ca kriyArUpatvAciravinaSTatvena na sAkSAtpradhAnApUrvajanakamato'dRSTadvArA janakatvamiti pradhAnApUrvaphalakAdRSTajanakatvAt prokSaNasthale prokSitavrIhyavaghAtatvena niyamAdRSTahetutvoktisambhave'pi tattvajJAnasthale pradhAnasya tattvajJAnasyaivAjJAnanivRttilakSaNapaephalakatvena zravaNajanyatattvajJAnatvena niyamAdRSTahetutvasya vaktumazakyatvAdityarthaH, tattvajJAnasthale niyamAdRSTAbhAve yuktyastaramupadarzayati-kizceti / atra tattvajJAnasthale / dRSTadvArA ajJAnanivRttilakSaNadRSTadvArA / tatra avaghAtasthale / bajAtyenaiveti avaghAta vaijAtyaM kalpayitvA kalpitena vaijAtyenaivAvaghAtasya pradhAnasahakAritvena pradhAnajanyApUrva prati hetutve vijAtIyAvaghAtatvAvacchinne prokSaNasya hetutve kRSNale avaghAtasyaivAbhAvena vijAtIyAvaghAtasyApyabhAvAda vijAtIyAvaghAta. kAraNatvena vihitatayA'bhimatasya prokSaNasya bAdhApatterityarthaH / nanu vrIhIna prokSatIti vinA'vahantavyaprokSaNatvenApi pradhAnAratvaM vidhIyate, kRSNalazvAvahantavyo na bhavatIti tatprokSaNasya prokSaNatvena hetutvamiti na kRSNale prokSaNabAgha ityAzavAya pratikSipati-na ceti / adRSTahetutvAt pradhAnApUrvahetutvAt / tatrApi avaghAtasthale'pi / "niyamAdRSTaM kalpanIyaM" ityasya sthAne " niyamAdRSTaM na kalpanIyaM" iti pATho yuktH| niSedhe hetumAha- dRSTeti / "dRSTArthaseba" ityasya sthAne " dRSTArthasyeva" iti pATho yuktaH, avaghAtAdestuSavimokalakSaNadRSTArthasyeva niyamAdRSTarUpaprayojanasya Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ye mayAvatataraGgiNI-tarakSiNItaranibhyo samasto mayopadezaH / nyatra vistaraH / udayanAnusAriNastu- " anutpannatattvajJAnasya sAnArthinastatpratibandhakaduritanivRttidvArA prAyazcittavadArAdupakArakaM karma sa nityopakArakaM ca tattvajJAne, utpannatattvajJAnasya svantaralabdhadRSTeH kArIrisamAptivadArabdhAgnisaMpAlanaM lokasaGgrahArtham , yadyapi lokasaGgrahe na prayojanam, sukhaduHkhabhAvatatsAdhanetaratvAt , tathApi lokAnAM nityatvena yajjJAnaM tatparityAgArtha ( tatparipAlanArtha ) tattadduHkhajaiminIyaiH siddhAntitatvAdityarthaH / pranthAntare'pyayaM vizeSeNa vicArito'sti, vizeSAvagamecchubhiravalokanIyaM tadetyupadezAbhiprAyeNAha-ityanyatra vistara iti / etAvatA prabandhena mumukSukarmavyApAratvaM tattvajJAnavRtti na bhavatItyupagantRNAM bhAskarIyANAmAzayo darzitaH, idAnI mumukSukarmavyApAratvaM tattvajJAnavRttItyupagantRNAmudayanAcAryANAM matamupadarzayati-udayamAnusAriNastviti- asya AhurisyanenAnvayaH / kimAhurityapekSAyAmAha-anutpannatattvajJAnasyeti- na utpannamanutpannamanutpanaM tattvajJAnaM yasya so'nutpannatattvajJAnastasyetyarthaH / kathambhUtasya tasya sAnArthinaH jJAnecchoH, asyA''rAdupakAraka kautyanenAnvayaH / tatpratibandhaketi- jJAnapratibandhaketyarthaH / prAyazcittavaditi- prAyazcittaM yathA pApanivRttidvArA puruSasyA''rAdupakAraka- sAkSAdupakArakaM tathA nityanaimittikAdikarmApi jJAnapratibandhakapApanivRttidvArA anutpannatattvajJAnasya puMsa ArAdupakAraka- sAkSAdupakArakamityarthaH / " sa nityo" ityasya sthAne " sandhipatyo" iti pATho yuktaH, sannipatyopakArakaM paramparayopakArakam , jJAnArthinaH puruSasya tatpratipanyakaritanivRttirevApakAraH, ma sAkSAdeva bhavatItyetAvatA tasya sAkSAdupakAraka karmArAdupakArakamityabhidhIyate, tattvajJAnasya tu pUrvamasatvAdAtmalAbha evotpattisvarUpa upakAraH, sa ca na sAkSAt karmaNo bhavati, kintu pratibandhakanivRttijanayitvaiveti tatvajJAne paramparayopakAraka karma sannipatyopakArakamiti kathyata iti bodhyam / yasya tattvajJAnamutpannaM tasya karma nA''rAdupakArakaM navA samipatyopakArakamityanupakArakasya karmaNastadAnIM karaNaM kimarthamityapekSAyAmAha- utpannatasvajJAnasyeti- utpannaM tattvajJAna yasya sa utpannatattvajJAnastasyetyarthaH / "labdhaSTeH" ityasya sthAne "labdhavRSTeH" iti pATho yuktaH, antaraM-kArIrIyAgArArambhatatsamAptyormadhyakAle, labdhA-prAptA, vRSTiyana so'ntaralabdhavRSTistasya kArIrIyAgakartuH puMsaH kArIrIsamAptirniSphalA'pyanuSThitA bhavati, vRSTyartha hi kArIrIyAgaH kriyate, vRSTizca kArIrIyAgasamApteH prAgeva jAteti niSphalatvaM tasyAH, tathA yAvajjIvamagnihotraM juhotIti vidhiprAptasvargAdiphalakayAvajjIvanakAlInAgnihotropakArasyAgneH saMpAlanaM tattvajJAnino niSphalamapi tattvajJAninA'pyagnisaMpAlanaM kriyate'to'smAbhirapyAgnisaMpAlanaM kartavyamevetyevamupAttabuddhayo lokA agnisaMpAlane pravartanta ityevaM lokasaGgrahArthamityarthaH, atra "na me pArthAsti kartavyaM triSu lokeSu kizcana / nAnavAptamavAptavyaM varta eva ca karmaNi // yadi, bahaM na varteyaM. jAtu karmaNyatandritaH / mama varmAnuvartante manuSyAH pArtha | sarvazaH // utsIdeyurime lokAH na kuryA karma cedaham " [gItA, a0 3 zlo. 22] ityAdi gItAvacanamapi pramANaM bodhym| nanu lokasaGgrahasya sukhaduHkhAbhAva-tatsAdhanabhinnatvena puruSArthatvAbhAvAt tadartha tattvazAnino'gnipAlanAdau pravRttirna yuktatyata Aha- yadyapIti / " lokasaGkahe" ityasya sthAne "lokasaGgraho" iti pATho yuktH| kathaM na lokasaGgrahaH prayojanamityapekSayAmAha-sukha-duHsvAbhAvatatsAdhanetaratvAditi-sukha duHkhAbhAva-sukhasAdhana-duHkhAbhAva-sAdhanAnyatamabhinnatvAdityarthaH, tatra sukha-duHkhAbhAvayoranyecchAnadhInecchAviSayatvalakSaNaM paramaprayojanatvam , tatsAdhanayozca sukha-duHkhAbhAvAnyatarecchAdhInecchAviSayatvalakSaNaM gauNaprayojanatvam. lokasaGgrahazca tadanyatarAbhAvAna pryojnmityaashyH| tathApi lokasaGgrahasya prayojanatvAbhAve'pi, lokAnAM vihitAcaraNaniSiddhAnAcaraNapravRttAnAM janAnAm , nityatvena yajzAnaM agnipAlanaM nityaM sarvadA kartavyamityAkArakam . tatparipAlamArtha tadrakSaNArtham , yadi tattvajJAnI nAgnisaMpAlanaM vidacyAt tadAgnipAlanaM na nitya tattvajJAninA'nAcaritasvAdityanu. mAnenAgnipAlanasya nityatvAbhAvajJAnena pratiruddhatvAt tannityatvajJAnaM nodiyAditi agatyAmaraNaM yad dvijairagnipAlanaM kriyate tadutsAdo bhavet , tatvajJAninA'gnisaMpAlane AcaryamANe tu pratibandhakanityatvAbhAvajJAnAbhAvAnnityatvajJAnamavicchedana samadiyAdeveti bhavati tatsurakSitam, tatazca lokAnAM tadAcaraNato'gnihotrAdikarmaphalamapi zAstroktaM bhavatyevetyevaM paramparayA paragatasukhaduHkhAbhAvasAdhanatvAt tattvajJAnyAcaryamANasyAgnisaMpAlanasya sphltvmityrthH| athavA tattvajJAninaH sazcitakarmaNAM Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAbhUtatarahiNI-tarakSiNItaraNibhyA samato gayopadezaH / yogena karmanAzArtha vA tat, idameva ca dvAri-dvArayoH karma-tatvajJAnayoH kAraNatvaM tulyakakSatayA samuzkhayo neSTa ityanena vivakSyate, yadyapi ca. tIrthavizeSasnAnAdInAM tattvajJAnavyApArakatvaM na zAbdam , tathApi 'tIrthavizeSasnAnAdIni tattvajJAnadvArakANi mokSajanakakarmatvAt yamAdivat' ityanumAnAt tathAsvasidriA, na ca yogasvamupAdhiH " kathayati bhagavAnihAntakAle bhavabhayakAtaratArakaM prabodham " [ ] ityAdipurANAt " rudrastArakaM brahma vyAcaSTe" [ ] iti zrutezca kAzIprAyAgAdestattva. jJAnavyApArakatvasiddhau tatra sAdhyAvyApakatvAd ityAhuH / svatantrAstu- " tatvajJAnaM pratyaGgatvapakSe karma. NAmapUrvadvArA janakatvaM duritadhvaMsakalpanAto laghutvAt , vastutaH karmaNAM niHzreyasahetutve tajjanyaniHzreyasajanakatayA tattvajJAnasya karmavyApAratvaM vAcyam , tadeva tu na yukaM " karmaNA na prajayA dhanena / ] " nAnyaH panthA vidyate'yanAya '' [ zvetA0 3. 86. 15.] " nAstyakRtaH kRtena " nAze'pi prArabdhakarmaNAM bhogAdeva kSayo 'nAbhuktaM kSIyate karma kalpakoTizatairapi / " [ ] iti vacanAt tatra karmapadasya prArabdhakarmaparatvAt , evaM ca tattvajJAnino yad duHkhajanakaM prArabdhaM karma tad duHkhamadattvA na nazyati, yAvana tamAzastAvana tanmuktirityamisaMpAlanaprayAsotpannaduHkhopabhogena karmanAzArthamagnisaMpAlanaM kartavyakakSAmAskandatIti kalpAntaramAha-tatsaddAkhayogeneti / tat ArabdhAgnisaMpAlanam / tathA coktadizA tattvajJAnadvArA karma mukti janayatIti mumukSukarmavyApAratvaM tattvajJAnavRtti bhavatyevetyAzayenAha- idameva ceti- anantaropadarzitasvarUpamevetyarthaH / tulyakakSatayA samapradhAnatayA mukti prati kAraNatvena / samuzcayaH tattvajJAna-karmaNoH samuccayaH / neSTaH naabhimtH| na zAbdaM na zabdapramANagamyam / tathA'pi tIrthavizeSasnAnAdInAM tattvajJAnavyApArakatvasya zabdapramANAgamyatve'pi / tathAtvasiddhiH tIrthavizeSasnAnAdInAM tattvajJAnavyApArakatvasiddhiH / nanu yatra yatra tattvajJAnavyApArakatvaM tatra tatra yogatvamityevaM tattvajJAnavyApArakatvalakSaNasAbhyavyApakatvAd yatra yatra mokSajanakakarmatvaM tatra tatra yogatvamiti nAsti tIrthavizeSasnAnAdInAM mokSajanakakarmatve'pi yogatvAbhAvAdityevaM mokSajanakakarmatvalakSaNasAdhanAvyApakatvAd yogatvamupAdhiriti sopAdhikatvAd vyApyatvAsiddhidoSaprasto mokSajanakakarmatvalakSaNaheturna tIrthavizeSasnAnAdInAM tatra jJAnadvArakatvalakSaNasAdhyasAdhanAya prabhurityAzaGkaya pratikSipati-na ceti / kAzImaraNAdestattvajJAnadvArA mokSajanakatvasya zAstrasiddhatvena tatra tattvajJAnavyApArakatvalakSaNaM sAdhyamasti, yogatvaM ca tatra nAstItyevaM sAdhyavyApakatvAbhAvena yogatvasyopAdhitvAsambhavAditi niSedhahetumupadarzayati - kathayatIti / bhagavAn sadAzivaH / iha kAzyAm / antakAle mrnnaavyvhitpuurvkaale| bhavabhayakAtaratArakaM bhavaH- saMsAraH, tasmAd yanaraadiduHkhaprAptibhayaM tena kAtarA ye janAsteSAM tArakaM-saMsArasamudrottAraM punaH saMsArAgamananibandhanam / prabodhaM tattvajJAnaka tArakamantraM karNe kathayati upadizatItyarthaH / rudra iti- sadAzivaH, tArakaM brahma brahmajJAnajanakaM mantraM kathayatItyarthaH / "kAzIprAyAgAde" ityasya sthAne "kAzImaraNAde" iti "kAzIpramApaNAde" iti vA pATho yuktaH, pramApaNaM mRtyuH / tatra kAzImaraNAdau / sAdhyAvyApakatvAt sAdhyaM tattvajJAnadvArakatvaM tatrAsti yogatvaM ca nAstItyevaM sAdhyAvyApakatvAt / iti evam / AhuH udayanAnusAriNo vadanti / svatantrANAM matamupadarzayati- svatantrAstvitibhasya 'AhuH' ityanenAnvayaH / tasvakSAnaM pratyaGgatvapakSe karma tattvajJAnasyAGgaM - kAraNamiti pksse| karmaNAmapUrvadvArA janakatvaM nitya-naimittikakarmaNAmadRSTadvArA tattvajJAnajanakatvam / laghutvAt lAghavAt , tattvajJAnaM prati tattvajJAnapratibandhakaduritanivRttidvArA karmaNAM janakatve tattvajJAna pratibandhakaM duritaM kalpanIyaM tannAzazca kalpanIya ityevaM dvitayakalpanA. peyakApUrvakalpane lAghavAdityarthaH / yaccodayanAcAryAnusAribhistattvajJAnadvArA karmaNAM niHzreyasa prati hetutvamityucyate tasyAyakatvamAvedayati-vastata iti / tajjanyeti- karmajanyetyarthaH / karmajanyatvaM yadi niHzreyase bhavet tadA karmajanyaniHzreyasa. janakatvAt tattvajJAnavyApArakatvaM karmaNAM yujyetApi, na caivamityAha-tadeva tviti-ni.zreyase karmajanyatvameva svityarthaH / pharakAmAve hetumupadarzayati-na karmaNeti-" na karmaNA na prajayA dhanena tyAgenaike'mRtatvamAnazuH" ityekaM zrutivacanaM varmaSo mokSakhanakatvaniSedhopadarzakam , " tameva. viditvA'timRtyumeti nAnyaH panthA vidyate'yanAya " iti dvitIyaM zrutivacanaM Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 nayAkRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyo samalahato nayopadezaH / [muNDa0 1. 2. 12.] " karmaNA badhyate jantuvidyayA ca vimucyate / tasmAt karma na kurvanti yatayaH pAradarzinaH" // [1 saM0 so0 28 ] ityAdi zrutismRtizatena niSedhAt karmajanyatvAbhAvAca " tapasA kalmaSaM hanti avidyayA mRtyu tI tatastu taM pazyati niSkalaM dhyAyamAnaH kaSAyapatiH karmabhyaH" ityAdibhistattvajJAnotpattipratibandhaduritanivRttyaivAnyathAsiddheH pradarzanAd na ca " vividiSanti yajJena" [ ]" sarva karmAkhilaM pArtha ! jJAne parisamApyate " [bha0 gI04. 23 ] ityAdibhiH karmajanyatA'pi pratIyata iti vAcyam , sA hi na apUrvadvArA pratibandhakaduritAnucchede apUrvasahasrasyApi akizcitkaratvAt , taducchedena tajjanane tu pramAntarAdhRtakAraNabhAvena pratibandhakAbhAvenaivAnyathAsiddheH / na caivaM yAgAderapyapUrveNAnyathAsiddhiH syAt , tasya yAgakAraNatAmahottarakalpyatvenopajIvyAparipanthisvAt , iha tu pratibandhakAbhAvasya kAryamAtre kAra[Na]tAyAH prAgevAvadhAraNAditi vizeSAt / ata eva maGgala-kArIryoH pratibandhakaduritanivRttimAtraphalakatvam, vRSTi-samAptI tu svakAraNAdeveti siddhAntaH / . nirukaniSedhAvabodhakam , "nAstyakRtaH kRtena" ityAditRtIyazrutivacanaM tadAvedakam , "karmaNA badhyate jantuH" ityAdivacanaM tu smRtiH / niSedhAt mukti prati karmaNAM janakatvasya nirAkaraNAt / tajjanyatve sati tajanyajanakatvaM tayA- . pAratvam , tattvajJAnasya tu karmajanyatvameva nAstItyetAvatA'pi tattvajJAnasya karmavyApAratvaM na sambhavatItyAha- karmajanyasvAbhAvAceti- tattvajJAnasya krmjnytvaabhaavaacetyrthH| tattvajJAnasya karmajanyatvameva kuto netyAkAGkhAyAmAha-tapaseti / ityAdibhirityasyAnantaraM zrutibhiriti dRzyam , asya prdrshnaaditynenaanvyH| nanu tattvajJAnotpattipratibandhakaduritanivRttistattvajJAne jananIye karmaNAM vyApAra iti vyApAreNa vyApAriNAM karmaNAM nAnyathAsiddhiriti cet ? na- yatra vyApArasya vyApAriniSThapramANAntarasiddhakAraNatvAnyathAnupapatyaiva kAraNatayA kalpanaM tatra vyApAreNa vyApAriNo'nyathAsiddhayabhAve'pi yatra vyApArasya pramANAntarata eva kAraNatvaM klaptaM tatra vyApAreNa vyApAriNo'nyAsiddheraGgIkArAt , prakRte'pi tattvajJAnotpatti. pratibandhakaduritanivRtteH pratibandhakAbhAvavidhayA tattvajJAna prati kAraNatvasya klaptatvena tayA karmaNAmanyathAsiddharavazyambhAvAditi / na cetyasya vAcyamityanenAnvayaH / niSedhe hetumAha-sA hIti-hi- yataH, sA- tattvajJAne karmatA / na apUrvadvArA adRSTadvArA na sambhavati / tatra hetu:- pratibandhaketi-tattvajJAnotpattipratibandhakaduritAnucchede pratibandhakAmAva. rUpakAraNAbhAvAt tattvajJAnotpattirna syAdevetyadRSTasahasrasyApyakizcitkaratvAt tattvajJAnAnutpAdakatvAdityarthaH / taducchedena tattvajJAnotpattipratibandhakaduritocchedena / tajanane tu tattvajJAnajanate tu / "pramAntarA" ityasya sthAne "pramANAntarA" iti pATho yuktaH, pramANAntareNa- karmakAraNatvAnyathAnupapattivyatiriktapramANena, avadhRtaH- nizcitaH, pramANAntarAvadhRtaH, kAraNabhAvaH- kAraNatvaM yasya sa pramANAntarAvadhRtakAraNabhAvastena pratibandhakAbhAvenaiva tattvajJAna prati karmaNo'nyathAsiddharityarthaH / yadi vyApAreNa vyApAriNo'nyathAsiddhistadA'pUrveNa yAgasyAnyathAsiddhiH syAdityAzaya pratikSipatina ceti / evaM vyApAreNa vyApAriNo'nyathAsiddharupagame / niSedhahetumAha- tasyeti-apUrvasyetyarthaH / yAgeti-darzapUrNamAsAbhyAM svargakAmo yajeteti zrutyA yo darzapUrNamAsAdiyAgasya svarga prati kAraNatvagrahastaduttarakAle apUrvamantareNa yAgasya ciradhvastasya svarga prati kAraNatvamanupapannamityanupapattipratisandhAnata: karapyatvenopajIvyaM yad yAgasya svarga prati kAraNatvaM tasyAvirodhitvAdityarthaH / iha tu tattvajJAnasthale tu / prAgeva karmakAraNatvAhataH pUrvameva / avadhAraNAta nizcayAt / iti vizeSAt evambhUtavizeSasya sadbhAvAdapUrveNa yAgAdena nyathAsiddhiH duritanivRttyA ca karmaNo'nyathAsiddhiH syAdevetyarthaH / ata evetyasyeti siddhAnta ityanenAnvayaH, ata eva-siddhakAraNabhAvena vyApAreNa vyApAriNo'nyathAsiddhatvAdeva / mAleti- mAlasya samAptipratibandhakaduritanivRttimAtraphalakatvaM kArIrIyAgasya vRSTipratibandhakaduritanivRttimAtraphalakatvam, mAtrapadena samAptiphalakatva-vRSTiphalakatvayoryavacchedaH / yadi maGgalAt samAptina bhavati kArIrIyAgAd vRSTizca na bhavati tarhi samAptiI kuto bhavata ityapekSAyAmAha-vRSTi-samAptI tviti / tattvajJAnameva mokSasAdhanaM karmANi tu tatrAnyathA Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAvatatarakSiNI-sarazipAtaraNinyA samato gyopdesh| kizca, karmakAraNatAgrahAnupajIvanena laukikAnvaya-vyatirekAvadhRtamithyAjJAnanivarta[na]bhAvasambhAvitasya mokSasAdhanatvasya "jJAnAdeva tu kaivalyam" [ ]"tarati zokamAtmavit" [chAM0 7.1.3.] "brahmavidApnoti para" [taitti0 2. 1. 1+bhasmajA 2. 7.] "brahmavid brahmaiva bhavati" [ / ..] ityAdi zruti-smRtizatena tattvajJAnasyeSTatayA prahaNAt tadeva mokSasAdhanam , karmANi tu tatraivAnyathAsiddhAnItyuktam , yathA ca na tatrApi vyApArastathoktameva, ata evArthAvabodhaparyantatA'dhyayanavidheH, na tu tena kratvanuSThAnena svargAdiphalakatvamiti sampradAyaH / na ca tattvajJAnasya karmaNAM niHsaprAgabhAvavyApyaprAgabhAvapratiyogitvarUpatadanukUlatAbodhane eva tAtparyAt , zrutyantarasiddhe'nyathAsiddhatve tadananyathAsiddhatAyA bodhayitumazakyatvAt, tAvataiva zruteH 'karmapravRttiparatAnirvAhAd' ityaahuH| atra vayaM vadAmaH- mokSastAvat puruSArthatvAd duHkhasAdhanadhvaMsa eva, na tu duHkhadhvaMsaH, utpannA-'nutpanna vivekena taddhvaMsasyAsAdhyatvAt, tatra ca jJAna-karmaNo(jAtyena mumukSuvihitatvAdinA vA hetutvaM tulyameve. siddhAnItyupapAdakaM prakArAntaraM darzayati-kiJceti / karmeti- mokSaM prati karmaNAM kAraNatvaM nopajIvati tattvajJAnasya mokSaM prati kAraNatvamiti karmakAraNatAnupajIvanena, asya mokSasAdhanatvasyetyanenAnvayaH / laukiketi- laukikau-laukikapratyakSAdipramANasiddhau, yAvanvaya-vyatireko tAbhyAmavadhUtaM-nizcitaM yat tattvajJAnena mithyAjJAnasya nivartanam , yathA zuktitva. rUpazuktitattvajJAnena zuktau rajatatvajJAnalakSaNamithyAjJAnasya nivartanam , tadbhAvasambhAvitasya mokSasAdhanatvasya, tattvajJAnena mithyAjJAnanivRttiranyatra dRSTeti prakRte'pyAtmatattvajJAnena mithyAjJAnanivRttistatazca mokSa: sambhavatItyevaM sambhAvitasya mithyAjJAnanivRttidvArA tattvajJAne mokSasAdhanatvasyetyarthaH / itthaM sambhAvanAtmakaM tattvajJAne iSTasAdhanatvasya prahaNamupadazya spaSTamapi tahaNaM zruti-smRtiprabhavamupadarzayati-jJAnAdeveti / "tattvajJAnasyeSTatayA" ityasya sthAne " tattvajJAne spaSTatayA" iti pATho yuktaH, mokSasAdhanatvasya . tattvajJAne spaSTatayA prahaNAdityevamanvayo bodhyaH, arthastu spaSTaH / tadeva mokSa. sAdhanaM tattvajJAnameva mokSasAdhanam, evakAreNa karmaNAM mokSasAdhanatvasya vyavacchedaH / tatraiva tattvajJAna eva / tatrApi tattvajJAne'pi / yathA ca yena prakAreNa / na vyApAraH karmaNo na vyApAraH / tathoktameva tathApUrvamabhihitameva / ukA saMpradAyasaMvAdamupadarzayati- ata eveti-anyathAsiddhatvAdevetyarthaH / arthAvabodhaparyantatA arthAvabodhamAtraphala adhyayanavidheH svAdhyAyo'dhyetavya iti vidheH / na tviti- adhyayanavidhito'rthAnvayabodhastena kratvanuSThAnaM tena cAdRSTadvArA - svargAdiphalamityevaM svargAdiphalakatvaM nAdhyayanavidheranyathAsiddhatvAt / iti evaM svarUpaH / sampradAyaH saGgacchate ityarthaH / - "na ca tattvajJAnasya" ityasya sthAne " na ca zrutistattvajJAnasyeva karmaNAmapi mokSajanakatvaM bodhayatIti vAcyam, zrataH" iti pATho bhavitumaIti, yathA zrutistattvajJAnasya mokSajanakatvapratipAdikA samasti tathA karmaNAmapi mokSajanakatvapratipAdikA zrutiH samasti, evaM ca zrutistattvajJAnasya yathA mokSajanakatvaM bodhayati tathA karmaNAmapi mokSajanakatvaM bodhayatIti zrutisiddhaM karmaNAM mokSajanakatvamiti na ca vAcyam, karmaNAM mokSajanakatvapratipAdakatayA'bhimatAyAH zrutermokSaprogamAvacyApyaprAgabhAvapratiyogitvarUpamokSAnukUlatvabodhana eva tAtparyAt , evakAraNa ananyathAsiddhatve ati niHzreyasaprAgabhAvavyApyaprAgabhAvapratiyogitvalakSaNaniHzreyasajanakatvabodhane tAtparyasya vyavacchedaH, ananyathAsiddhatvoktasvarUpakAraNatvAva.bodhane kuto na tAtparyamityapekSAyAmAha-zrutyantarasiddha iti / tAvataiva karmaNAmukasvarUpAnukUlatvabodhanenaiva / mAna-karmaNoIyoreva samakakSatayA mokSajanakatvasvIkartRNAM janAnAM matamupadarzayati- atreti- niruktavicAra ityarthaH / barSa svAdvAdinaH / vadAmaH kathayAmaH / kathaM duHkhadhvaMso na mokSastasyApi puruSArthatvAdityAkAlAyAmAhautpati-utpAdaHkhadhvaMso mokSo'nutpanaduHkhadhvaMso vA, tatra. duHkhasya sAkSAtkAraniyamAdutpannaduHkhasyasvottaropana sAkSAtkAreNaiva nivRttastadAtmakasya mokSasya puruSaprayatnAsAdhyasvAna puruSArthatvam , pratiyogitAsambandhena dhvaMsaM pratiH sadAlasambandhana pratiyogino'pi kAraNatvamityanutpanaduHkharUpapratiyominaH pUrvamabhAvena tadrUpakAraNAbhAvAdanutpanna Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mavAratatarakSiNI-taraGgiNItaraNinyA samalahato nvopnn| tvekatarapakSapAto na zreyAn , jJAne kevalajJAnasvarUpasya karmaNi ca yathAkhyAtacAritrasvarUpasya vaijAtyasya kalpanAyAH kSAyikasthale kSAyopazamikasthale ca tadanukUlatAmAtrasya dvayostulyayogakSematvAditi, etena kAraNocchedakrameNa kAryocchedAnmuktiriti jJAnaM karmasahikAritvaM / mithyAjJAnonmUlane, karmavinAkRtasyaiva tasya digamohAdau hetutvAvadhAraNAditi nirastam , mithyAjJAnanAze'pi virodhiguNamAtrasya hetutvAnmithyAjJAnaprAgabhAvA'sahavRttimithyAjJAnadhvaMse ca hetutAyA lokapramANAviSayatvena zAna-karmaNo. yoreva kalpanaucityAt , vastuta arthasamAjasiddhatvAt tadrUpAvacchinne'pi na hetutA, kintu sAmAnyAkacchinnadhvaMsanaye karmatvAvacchimadhvaMse tatsamayAvatkarmakSayasamaniyatakSAyikasukhatvAvacchinne veti na duHkhadhvaMsaH sambhavatyeva netyasambhavitasya tasya sutarAmevAsAdhyatvAdataH puruSArthatvAbhAvAnna duHkhadhvaMso mokSa ityarthaH / tatra ca duHkhasAdhanadhvaMsarUpamokSe c| vaijAtyenetyasya hetutvamityanenAnvayaH , vijAtIyajJAnatvena vijAtIyakarmatvena kAraNa. tvam / vA athavA / mumukSavihatatvAdinA mumukSavihitajJAnatvena mumukSavihitakarmatvena kAraNatvam, tulyameva samAnameva / iti etasmAt kAraNAt / ekatarapakSapAtaH jJAnameva kAraNaM na karmeti, karmava kAraNaM na jJAnamityevamekaMtarapakSapAMtaH / na zreyAn nAtIvaramaNIyaH / zAna iti-kSAyikasthale jJAne kevalajJAnatvarUpasya vaijAtyasya karmaNi yathAkhyAtacAritrasvarUpasya vaijAtyasya ca kalpanAyAH, kSAyopazamikasthale tu tadanukUlatAmAtrasya mokSAnukUlatAmAtrasya, dvayoH jJAnakarmaNoH kalpanAyAstulyayogakSamatvAdityanvayaH, arthastu vyaktaH / etenetyasya nirstmitynenaanvyH| kAraNocchedakrameNeti- "duHkha-janma-pravRtti-doSa-mithyAjJAnAnAmuttarottarApAye tadanantarApAyAnmokSaH" iti gautamasUtram, tatra mithyAjJAnaM rAgadvaSalakSaNadoSasya kAraNamiti mithyAjJAnarUpakAraNocchedAd doSarUpakAryasyocchedaH, rAgadveSalakSaNadoSazca pravRtteH kAraNamiti doSarUpakAraNocchedAt pravRttirUpakAryasyocchedaH, pravRttizca vihitaniSiddhakarmaviSayiNI adRSTadvArA janmanaH kAraNamiti pravRttirUpakAraNocchedAjanmalakSaNakAryasyocchedaH, janma ca duHkhasya kAraNamiti janmalakSaNakAraNocchedAd duHkhadhvaMso bhavati, sa eva mokSa ityevaM kAraNocchedakrameNa kAryocchedAnmuktirityarthaH / iti etasmAt kAraNAt / "jJAnaM karmasahakAritvaM mithyA. zAnonmalane" ityasya sthAne "jJAne karmasahakAritvaM na jJAnonmUlane" iti pATho yuktaH / kathaM na jJAne karmasahakAritvamityapekSAyAmAha-karmavinAkRtasyaiveti-- krmrhitsyaivetyrthH| tasya jJAnasya / hetutvAvadhAraNAta nivRttihetutvanirNayAt / patenetyadiSTameva nirAsahetuM prakaTayati-mithyAjJAnanAze'pIti / mithyAjJAnaprAgabhAvAsahavRttIti- yanmithyAzAna. dhvaMsAnantaraM mithyAjJAnaM tat puruSasya na bhaviSyati, sa eva mithyAjJAnadhvaMsaH svasamAnAdhikaraNamithyAjJAnaprAgabhAvAsahavRttiH, svasamAnAdhikaraNatvaM ca mithyAjJAnaprAgabhAvavizeSaNamavazyamupAdeyam , anyathedAnI muktasya kasyacit puMso duHkhadhvaMso'pi baddhapuruSIyaduHkhaprAgabhAvasamAnakAlIna eveti duHkhaprAgabhAvAsahavRttitvena taccaramaduHkhadhvaMsasyApi muktitvaM na syAditi bodhyam / hetutAyAH tattvajJAnasya hetutaayaaH| lokapramANAviSayatveneti- nahi laukikapramANAni pratyakSAnumAnAdIni caramaduHkhadhvaMsa prati tattvajJAnaM kAraNamityevaM viSayokurvantItyatazvaramaduHkhadhvaMsaM prati tattvajJAnasya kAraNatAyA lokapramANAviSayatvenasyarthaH, tathA cAlaukikAgamapramANena tanmUlakasAmAnyato dRSTAnumAnena ca caramaduHkhadhvaMsaM prati tattvajJAnasya kAraNatvaM kalpanIyamiti tadalaukikapramANasya jJAna-karmaNoIyorapi caramaduHkhadhvaMsaM prati kAraNatve pravRttariti dvayorapi caramaduHkhadhvaMsaM prati hetutvklpnmucitmityrthH| kiJca, svasAmAnAdhikaraNyamithyAjJAnaprAgabhAvAsahavRttitva-mithyAjJAnadhvaMsatvarUpavibhinnasAmagrIprayojyAnekadharmaghaTitatvena svasamAnAdhikaraNaduHkhaprAgabhAvAsahavRttiduHkhadhvaMsatvasyAnekasAmagrIniyamyatvalakSaNArthasamAjasidatvAnna kizcinirUpitakAryatAvacchedakatvamiti na tadavacchinne tattvajJAnasya hetutA sambhavatItyAha-vastuta iti / tadrapAvacchinneti- svasamAnAdhikaraNaduHkhaprAgabhAvAsahavRttiduHkhadhvaMsatvAcchinne'pi / na hetutAna tattvajJAnasya kAraNatA / tahi kasmin kArya tattvajJAnasya kAraNateti pRcchati-kinviti / uttarayati- sAmAnyAvacchinnadhvaMsanaya itisAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAkadhvasasvIkArapakSe ityarthaH, ghaTavattAbuddhiM prati ghaTAbhAvavattAnizcayasya pratibandhakastvam, tatra yadi ghaTatvAvacchinnaprakAratAnirUpitabhUtalavAdyavacchimavizeSyatAkabuddhitvAvacchinna pratibadhyatAnirUpitaghaniSThapratiyogitAkAtya Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 09 mavAyatataraGgiNI saraziNItaraNinyA samabahato mayopadezaH / Annuasana kasyApi nyUnatvaM parAbhimatadvArasthAne eva phalAbhiSekAt , ekapuraskAreNAnyanirAkaraNavacanaM ca tattadarthavAda eveti na karmakAraNatAbodhakavacane'nukUlatvamAtramarthaH, kAraNatAzaktapadasyAnukUlatve lakSaNAyAM ntAbhAvatvAvacchinnaprakAratAnirUpitabhUtalatvAdhavacchinnavizeSyatAkanizcayatvAvacchinnapratibandhakatetyevaM pratibadhya-pratibandhakabhAva upeyate tadA ghaTavadbhutalamiti buddhi prati tadbhaTAbhAvavadbhUtalamiti nizcayasyApi pratibandhakatvaM syAt , taddhaTAbhAvasyApi ghaTaniSThapratiyogitAkatvena tadvattAnizcayasyApi niruktapratibandhakatAvacchedakadharmAkAntatvAdato ghaTatvAvacchinnaprakAratAnirUpita. bhUtalavAdyavacchinnavizeSyatAkabuddhitvAvacchinnapratibadhyatAnirUpitaghaTatvAvacchinnapratiyogitAkAtyantAbhAvatvAvacchinnaprakAratAnirUpitabhUtalavAyavacchinnavizeSyatAkanizcayatvAvacchinna pratibandhakatetyevameva pratibadhya-pratibandhakamAva iti taddhaTAtyantAbhAvasya ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkatvAbhAvena nirukapratibandhakatvasya taddhaTAbhAvavattAnizcaye vAraNaM sambhavatItyevaM pratibadhya-pratibandhakabhAvAnurodhenAtyantAbhAvasya sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAkatvaM svIkriyate; tathA ghaTatvavattAbuddhiM prati ghaTabhedavattAnizcayasya , pratibandhakatvam tatrApi ghaTatvatvetaradharmAnavacchinnaghaTatvaniSThaprakAratAnirUpitedantvAcavacchinnavizeSyatAkabuddhitvAvacchinnapratibadhyatAnirUpitaghaTaniSThapratiyogikabhedatvAvacchinnaprakAratAnirUpitedanatvAvacchinnavizeSyatAkanizcayatvAvacchinna pratibandhakatetyevaM pratibadhya-pratibandhakabhAvo yadyapeyate tadA'yaM ghaTa iti buddhi prati nAyaM taddhaTa iti nizcayasyApi pratibandhakatvaM syAt taTabhedasyApi ghaTaniSThapratiyogitAkatvena tadvattAnizcayasyApi niruktapratibandhakatAvacchedakadharmAkAntatvAdato ghaTatvetaradharmAvacchinaghaTatvaniSThaprakAratAnirUpite intvAdyavacchinnavizeSyatAkabuddhitvAvacchinna pratibadhyatAnirUpitaghaTatvAvacchinnapratiyogitAkabhedavAvacchinna prakAratAnirUpitedantvAcavacchinnavizeSyatAkanizcayatvAdyavacchinna pratibandhakatetyevaM pratibadhya-pratibandhakabhAvo vAcyaH, taddhaTabhedasya ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkatvAbhAvAna tadvattAnizcayasya pratibandhakatvApattiH, ghaTatvaniSThaprakAratAyA ghaTatvatvetaradharmAnavacchinnatvena nivezAdayaM ghaTa iti ghaTatvavAniti ca buddhayoH pratibadhyatvopapattiH, sAmAnyavAnayamiti buddhazca nAyaM ghaTa iti nizcayapratibadhyatvAnApattizcetyevaM pratibadhyapratibandhakabhAvAnurodhena bhedasyApi sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAkatvamupeyate; dhvaMsa-prAgabhAvau caikaikapratiyogikAveva, na tvekaghaTadhvaMsaprAgabhAvAvanyaghaTapratiyogikI staH, tau ca svapratiyogisamavAyivartinAviti yatraiva kapAle taddhaTo vartate tatraivaitaddhaTotpattitaH prAkAle etaddhaTaprAgabhAvo vartate, etaddhaTAdhikaraNacaramasamayAnantarasamaye caitaddhaTadhvaMso vartata ityevaMsvarUpataH svaprAgabhAva-dhvaMsAbhyAM samaM nAstyetaddhaTasya virodhaH, kintu yadyesamayAvacchedenaitaddhaTadhvaMsa prAgabhAvau tattatsamayAvacchedena tadadhikaraNIbhUtakapAle naitadghaTa iti pUrvottarasamayAvupAdAyaiva virodha iti tatsamayAvacchinnasamavAyena taddhaTavattAbuddhiM prati tatsamayAvacchinnasvarUpeNa taddhaTaprAgabhAvavattAnizcayasya tatsamayAvacchinnasvarUpeNa tadghaTadhvaMsavattAnizcayasya ca pratibandhakatvamiti tatra tattadghaTaniSThapratiyogitAkatvena prAgabhAva-dhvaMsayoH praveze'pi ghaTAntaradhvaMsa-ghaTAntaraprAgabhAvayostadghaniSThapratiyogitAkatvAbhAvAdeva na tadvattAnizcayasya pratibandhakatvApattiriti pratibadhyapratibandhakabhAvasya dhvaMsa-prAgabhAvayoH kiJciddharmAvacchinnapratiyogitAkatvasvIkAramantareNApyupapatteH kiJciddharmAvacchinnapratiyogi. tAkatva eva tayorbhAnaM nAsti, kimu vakavyaM tayoH sAmAnyadharmAvacchinnakatve iti vivAdasUcanAyokaM sAmAnyAvacchinnadhvaMsanaya iti- ghaTa-ghaTaprAgabhAvAnadhikaraNasamayavRttitvAvacchedena tadghaTadhvaMse ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkatvaM ghaTa ghaTaprAga-- bhAvAdhikaraNasamayavRttitvAvacchedena ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkatvabhAva ityevamavyApyavRttighaTatvAvacchinnapratiyogitAkatvaM dhvaMse, yathA vizeSAbhAvakUTAtiriktasAmAnyAbhAvAnabhyupagantRnaye vizeSAbhAvakUTatvAvacchena sAmAnyadharmAvacchinna pratiyogitAkatvaM tattadvizeSAbhAvatvAvacchedena sAmAnyadharmAvacchinna pratiyogikatvAbhAva iti dhvaMse sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAkatvAbhyupa. ganturabhiprAyaH / karmatvAvacchinnadhvaMse karmatvAvacchinna pratiyogitAkadhvaMse . tatpuruSIyakarmatatprAgabhAvAnadhikaraNasamayavRttisvopalakSite karmatvAvacchinnapratiyogitAkadhvaMsa iti yAvat , jJAnasya hetuteti prakaraNAlabhyate / vA athavA / " tatsamayAvat" ityasya sthAne "tatsamayayAvat" iti pATho yuktaH, tatsamaya:-kSAyikasukhatvAvacchinnasamayavRttiH kevalajJAnasamayavRttirvA yo yAvatkarmakSayastatsamaniyataM yat sukhatvAvacchinnaM tatra jJAnasya hetutetyarthaH / iti evaM svIkAre / nakasyApi nyUnatvaM na kiJcidapi hIyate, yajjJAnakarmaNoritayA'bhimataM jJAnanairmalyAdyapUrva vA tatsthAna eva phalasya kSAyikasma sukhasyAbhiSekAt-sthApanAdityarthaH / yacca jJAnameva kAraNaM na karmeti kamaiva kAraNaM na jJAnamiti vacanaM tajjJAnasya Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 mayAktataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyo samahato nyopdeshH| animarathimation gauravAt , anyathAsiddhicatuSTayarAhityagarbhatvena tatra lAghavamiti dRSTidAne ca vidhipratya[ya]mAtrArtho. 'pISTAnukUlatvamAtrameva syAdisi yAgAderapyapUrveNAnyathAsiddhiH karmaNAM na tatvajJAne navA taddvArA muktI hetutvamityuktam , tadapi na yuktam , pratibandhakatvasya viziSya vizrAmeNa tadabhAvatvena kAryamAtre'nugatahetutAyA ayogAta, pratibandhakavizeSanivRttihetutAyAzca karmakAraNatAgrahottarakalpanIyatvena tadanyathAsidhyanApAdakatvAt , kiJca, pratibandhakanivRttyAnyathAsiddhatvena karmaNo'hetutvokto tattvajJAnasya sutarAM tathAtvaM syAt, nadyutpannakevalajJAnA api bhavopanAhikarmacatuSTayaM pratibandhakanivartayitvA sadya eva muktimAsAdayanti iti muktiprabandhakakarmanivartakatvena tattvajJAnasya kuto naanythaasiddhiH| atha karmaNo www.moona karmaNo vA prazaMsAparaM na tvekameva kAraNamanyanna kAraNamityetat paramityAha- ekapuraskAreNeti / iti evaM vyavasthitau / netyasya artha itynenaanvyH| karmakAraNatAbodhakavacane karmaNo mukti prati kAraNatvabodhakaM yad vacanaM tasmin / anukUlatvamAtraM niHzreyasaprAgabhAvavyApyaprAgabhAvapratiyogitvarUpamokSAnukUlatvamAtram , atra mAtrapade nAmyayAsiddhizUnyatve sati mokSaprAgabhAvavyApyaprAgabhAvapratiyogitvarUpamokSakAraNatvasya vyavacchedaH / niSedhe hetumAha- kAraNatAzaktapadasyeti / manu yat kArya prati yasya yena dharmeNa kAraNatvaM sa dharmaH prathamo'nyathAsiddhaH, yasya yat kArya prati svAtantryeNAnvayavyatireko na. gRhyate kintu taskAryakAraNamAdAyavAnvaya-vyatireko gRhyate sa tat kArya prati dvitIyo'nyathAsiddhaH, yasya yatkAryakAraNabhinnaM prati pUrvavartitvaM gRhItvaiva yat kArya prati pUrvavartitvaM gRhyate sa tat kArya prati tRtIyo'nyathAsiddhaH, yasya yatkAryakAraNaM prati pUrvavartitvaM gRhItvaiva yat kArya prati pUrvavartitvaM gRhyate sa tat kArya prati caturtho'nyathAsiddhaH, avazyaklaptaniyatapUrvavartibhicazca paJcamo'nyathAsiddha ityevaMlakSaNalakSitA'nyathAsiddhapaJcakabhinnatve sati niyatapUrvavartitvarUpakAraNatvApekSayA paJcamAnyathAsiddhabhinnatvavAghaTitamanyathAsiddhacatuSTayabhinnatve sati niyatapUrvavartitvarUpAnukUlatvaM laghubhUtamiti tatparatvameva karmakAraNatAbodhakavacane yuktamityata Aha- anyathAsiddhicatuSTayarAhityagarbhatveneti / tatra anukUlatve / lAghavaM kAraNatvApekSayA lAghavam / iti dRSTidAne ca evaM paryAlocane ca / svargakAmo darza-pUrNamAsAbhyAM yajetetyAdivacane'pi vidhyarthatvamiSTasAdhanatvApekSayA laghubhUte iSTAnukUlatve eva bhavediti yAgAderapyapUrveNAnyathAsiddhiH syAdato laghubhUtamapyanukUlatvaM parityajya kAraNatvamevArtha iti karmaNo niHzreyasakAraNatvaM tatpratipAdakAgamavacanAt siddhathatItyAha-vidhipratyayeti- yathA ca kAryamA prati pratibandhakAmAvatvena pratibandhakAbhAvasya kAraNatvamiti pratibandhakAbhAvavidhayA kluptakAraNatAkena niHzreyasa. pratibandhakadurita,sena karmaNo'siddhistathA kAryamAtraM pratyadRSTatvenAdRSTasya kAraNatvamiti kluptakAraNa tAkenApUrveSa yAgAdikAraNatAnupajIvanenaiva kalpitena yAgAderanyathAsiddhirityasya vaktuM zakyatvAdityarthaH / anyadapi tattvajJAnaM prati taddvArA mukti prati ca karmaNAM kAraNatvAbhAvAvedakaM vacanaM pUrvamuktaM tadapi na yuktamityAha- yadapIti- karmaNAM na tattvajJAne hetutvaM tadvArA muktI na hetutvmityrthH| tadadvArA tattvajJAnadvArA / yuktatvAbhAve hetumAha-pratibandhakatvasyeti- etaskArya pratIdaM pratibandhakametaccAmukaM prati pratibandhakamitvaM vizeSarUpaNaM pratibadhya-pratibandhakabhAvasya vizrAmeNa kAryatvAvacchinna prati sAmAnyataH pratibandhakAbhAvatvena kAraNatvasyAbhAvAdityarthaH / pratibandhakavizeSanivRttyaiva tannivRttitvalakSaNavizeSadharmeNa mukti prati kAraNa. tayA klaptayA karmaNAmanyathAsiddhirastvityata Aha- pratibandhakavizeSeti-karmaNAM mukti prati kAraNatvasya grahe karmakAraNatvapratipAdakavacanena jAte sati ciradhvAttAnAM karmaNAM svato muktyavyavahitapUrvavartitvasyAbhAve svavyApAravattva. sambandhena muktyavyavahitapUrvavartitvAdeva kAraNatvaM bhavennAnyathetyevaM mukti prati kAraNatvAnyathAnupapattyAM karmakAraNatvagrahottarakAlaM pratibandhakavizeSanivRttermukiM prati kAraNatvasya kalpanIyatvena tasya karmAnyathAsiddhadhanApAdakatvAdityarthaH / api ca pratibandhakanivRttyA'nyathAsiddhaspena karmaNAM mukkiM prati kAraNatvAbhAve tattvajJAnasyApi pratibandhakanivRttyA'nyathAsiddhatvena muchi prati kAraNatvaM na syAdityAha-kizcati / tathAtvaM syAt mukti pratyakAraNatvaM bhavet / tattvajJAnasyApi prabandhakanivRttidvAraiva muphi prati kAraNatvaM nAnyathetyataH pratibandhakanivRttyA tasyApyanyathAsiddhatvaM vaktuM zakyamevetyAha-nIti- asya 'bhAsAdayanti' ityanenAnvayaH / nanu tattvajJAnasya karmanivRttidvArA mokSaM prati kAraNatve'bhyupagamyamAne satyeva karmanivRttyA Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyo samato gayopadezaH / 411 bhoganAzyatvena jJAnasya tadanAzakatvAnnAnyathAsiddhiH, nahi bhogastattvajJAnavyApAraH, tathA'zravaNAt, tena vinApi karmaNa eva tadutpattezca, na ca vAsudevAdInAM kAyavyUhazravaNAt tattvajJAnena kAyavyUhamutpAdya bhogadvArA karmakSaya ityapi sAmpratam , tapaHprabhAvAdeva tattvajJAnAnutpAde'pi kAyavyUha. sambhavAt , bhogajananArtha karmabhiravazyaM tatsakAryaniSpAdanamiti na tatra tattvajJAnopayogaH, yogapadyaM ca kAgAnAM tajanakakarmasvabhAvAt tapaHprabhAvAd iti, na ca " tAvadevAsya ciraM yAvanna vimokSo'tha sampatsyate kaivalyena " [ ] iti zrutau tAvadevAsya- utpannatattvajJAnasya, ciraM vilambo, yAvannotpannakarmaNo vimokSaH, atha sampatsyate kaivalyena bhogenA( na ) kSapayitveti zeSaH, iti vyAkhyAnAd bhogasya tattvajJAnavyApAratvaM yuktameva, na ca zeSadAne mAnAbhAvaH satyapi jJAne karmAvasthAne kluptasAmAnyasya bhogasyaiva nAzakatvenAkSepAditi vAcyam, tattvajJAne sati tatvajJAnadazAyAM na mokSaH kintu tadapi mrakSaNa ityarthenApyupapatteriti cet ? maivam , karmaNo bhoganAzyatve'pi jJAnasya karmanAzakatvam , bhogasya tattvajJAnA( na )vyApAratvAt , na ca tattvajJAnaM vinApi bhogena karmanAze vyabhicAraH, karmaprAgabhAvAsahavRttikarmanAze yugapabhoge vA vyabhicArAbhAvAditi maNikRtaivoktatvAt , asmasiddhAtattvajJAnasyApyanyathAsiddhatvamApAdayituM zakyam , na caivam , karmaNo bhoganivartyatvena tattvajJAnanivartyatkAbhAve tattvajJAnA. janyAyAH pratibandhakakarmanivRttestattvajJAnavyApAratvAbhAvAdityAzaGkate- atheti / tadanAzakatvAt karmanAzakatvAbhAvAt / : nanu bhogadvAraiva mokSaM prati tattvajJAnaM kAraNamiti bhogenaiva tattvajJAnasyAnyathAsiddhatvamApAdanIyamityata Aha- nahIti / tatra hetuH- tathA'zravaNAditi- tatvajJAnavyApAratayA bhogsyaagmvcnaaprtipaadytvaadityrthH| bhogasya tattvajJAnajanyatve sati tattvajJAnavyApAratvaM kalpayituM zakyam , na ca bhogasya tattvajJAnajanyatvaM karmaNa eva bhogotpattarityAha- tena vinA'pItitattvajJAnamantareNA'pItyarthaH / tadutpatteH bhogotpttH| na cetyasya saamprtmitynenaanvyH| " tatkAryaniSpAdana " ityasya sthAne " tatkAyaniSpAdana" iti pATho yuktaH, tatkAyaniSpAdanaM bhogajanakakAyasampAdanam / tatra bhogajanakakAyaniSpAdane / nanvevaM karmabhistattadbhogajanakakAyAnAM krameNa bhavanaM bhavet na yogapadyena, yugapadutpadyamAnAnAmeva kAyAnAM kAyavyUhazabdavyapadezyatvam, na kramotpannAnAmiti yugapatkAyasamUhalakSaNakAyavyUhastattvajJAnAdeva, tatra tattvajJAnopayoga ityata Aha-yogapacaM ceti-yugapatkAyajanaketyarthaH / acintyazaktizca tapasAmiti tatprabhAvAt tatsAmarthyAdhugapadanekakAyotpattirityetAvatA tattvajJAnamantareNApi kAyavyUhaH sambhavatItyAha- tapaHprabhAvAd veti / bhogasya tattvajJAnavyApAratvamAzaGkaya pratikSipati - na ceti- asya vAcyamityuttareNa smbndhH| tAvadeveti zrutestattvajJAne bhogavyApArakatvAvedakatvaspaSTapratipattaye tayAkhyAnamAha- tAvadeveti- yAvadityuttarApekSaM tAvaditi / asyetyasya vivaraNamutpannatatvajJAnasyeti / ciramityasya vivaraNa-vilamba iti| na vimokSa ityasya vivaraNaM-notpannakarmaNo vimokSa iti / atha sampatsyate ityatra kena sampatsyate ! kathaM sampatsyate ? iti prakArakartavyatAkAlayonivRttyarthamAha- kaivalyena bhogena kSapayitveti zeSa iti- bhogena prArabdhakarma kSapayitvA kaivalyena svasvarUpamAtrAvasthAnalakSaNamokSeNa sampatsyate mukto bhavatIti yAvat / iti vyAkhyAnAt evaMsvarUpavyAkhyAnAt / zeSakaraNe mAnAbhAvamAzaya pratikSipati-na ceti / zeSadAne zeSakaraNe / pratikSepahetumAha- satyapIti / bhogasya tattvajJAnavyApAratvAzaGkApratikSepahetumupadarzayati-tattvajJAne satIti / " tadapi mrakSaNe" ityasya sthAne " tadapagamakSaNe" iti pATho yuktaH, tasya tattvajJAnavinAzakSaNe ityarthaH / atha karmaNo bhoganAzyatvenetyAdyAzaGkA pratikSipati- maivamiti / "jJAnasya karmanAzakatvaM, bhogasya" ityasya sthAne " jJAnasya karmanAzakatve bhogasya " iti pATho yuktaH, yathA karmaNo bhoganAzyatvaM zrutyA pratipAditaM tathA tattva'jJAnasya karmanAzakatvamapi zrutyA pratipAditam, tatra zrutipratipAdite jJAnasya karmanAzakatve bhogasya tattvajJAnavyApAratvAbhAvAd bhogamadvArIkRtyaiva tattvajJAnena karmaNo nAzasambhavAdityarthaH / nanu tattvajJAnatvena karmanAzatvena ca kAryakAraNabhAvo na bhavati, tattvajJAnAbhAve'pi bhogAt karmanAzasya sambhavena tatra vyatirekavyabhicArAdityAzaya pratikSipati-na ceti / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNiyAM samalaGkRto nabopadezaH / nte'pi nAzArthipravRttau nAzyanizcaya vidhayaiva kevalajJAnasya karmahetutvamanapAyam , taduktaM niyuktau samudaabaaghiaai- " NAUNa veyaNijjaM aibahuaM AUyaM ca thovAgaM / kammaM paDilehe vaJcati jiNA samugghAyaM " // atra ktvApratyayabalAdeva niyatapaurvAparyasyArthAccAnanyasiddhatvasya pratIteH kAraNatvalAbhaH / anyadapyAbhogavIryasyaiva kevalinaH karmakSayahetutvAdAbhogAnvitavIryatvena vIryAnvitAbhogatvenApi hetutvAduktArtha. siddhiH, yat puna:-. " doSapaktirmatijJAnA akizcidapi kevalAt / tamaHpracayaniHzeSavizuddhiphalameva tat // 1 // " ityanena kevalajJAnasyAkizcitkaratvamucyate tadoSapaktirUpakAryApekSayA, na tu pakAnAM bhavopaprAhiNAM kSapaNarUpakAryamAzritya, tattavyApArasya tadA jAgarUkatvAt , yadi ca svarUpazuddhigrAhakanayena kevalajJAnasya nirvyApAratvaM svIkriyate tadA yathAkhyAtacAritrAtmakakriyAyA api tathAtvamevAbhyupagantuM yuktam , samudghAtAdinA karmakSapaNavyApArasya yogavizeSeNaiva vaktuM zakyatvAt // 1 // muktibandhahetuvivekena phalazuddhigrAhakanayena tatra cAritrahetutvAbhyupagamyamAno jJAnahetutAmapi na vyAhanti // 2 // pratikSepahetumAha- karmaprAgabhAvAsahavRttIti- svasamAnAdhikaraNakarmaprAgabhAvAdhikaraNakAlAvRttItyarthaH, na tu svasamAnAdhi. karaNakarmaprAgabhAvAdhikaraNakAlavRttItyarthaH, tathA sati saMsAradazAkAlInakarmanAzasyApi svasamAnAdhikaraNakarmaprAgabhAvAnadhikaraNamuktikAlavRttitvena niruktakAryatAvacchedakA''krAntatayA tasya tattvajJAnaM vinaiva vyatirekavyabhicArastadavasthaH syAditi bodhyam , kAyavyUhadvArA yugapadbhogastatvajJAnAdeva bhavati, tatra tattvajJAnasya kAraNatve vyatirekavyabhicArAbhAvAdityarthaH / asmasiddhAnte'pi janaisiddhAnte'pi / "karmahetutva" ityasya sthAne " karmanAzahetutva" iti pATho yuktH| . anapAyaM nirvighnm| ukkArthe niyuktivacanaM pramANayati- taduktamiti / NAuNa0 iti- "jJAtvA vedanIyamatibahukamAyuSkaM ca stokam / karma pratilekhituM vrajanti jinAH samudghAtam // " iti saMskRtam / atra uktniruktivcne| tvApratyayabalAt NAuNa-jJAtveti ktvApratyayabalAt, asya pratIterityanenAnvayaH. evaM niyatapaurvAparyasyetyasyApi tenaivaanvyH| "nanyasiddhatvasya" ityasya sthAne " nanyathAsiddhatvasya" iti pATho yuktaH / kaarnntvlaabhH| ananyathAsiddhatve mati niyatapUrvavartitvasvarUpaM kAraNatvaM tasya ghaTakayorananyathAsiddhatva-niyatapUrvavartitvayoH pratItyA laabhH| anyadapItiyuktyantaramapi tatra pramANamityarthaH / yuktyantarameva darzayati- AbhogavIryasyaiveti- Abhoga:- upayogAtmakajJAnasvarUpaH, tadvIryasya karmakSayaM prati kAraNatve jJAnasya karmakSayaM prati kaarnntvmaayaatmevetyaashyH| yatpunarityasya 'akiJcitkaratvamucyate' ityanena sambandhaH / "zAnA a" ityasya sthAne " jJAnAda" iti pATho yuktaH / tamaHpracayetyatra tamaHpadamajJAnArthakam / tat kevalajJAnam / tat kevalajJAnasyAkiJcitkaratvavacanam / "tattadvayApArasya" ityasya sthAne " tatra tadvayApArasya " iti pATho yuktaH / tatra pakkamavopaprAhikarmakSaye / tavyApArasya tattvajJAnavyApArasya / tadA bhavopaprAhikarmaNAM pakvatAdazAyAm / jAgarUkatvAt avazyambhAvAt , yo hi svakAryamavazyameva sampAdayati sa tatra samarthastasmin kArya jAgarUko na tu tatra suptaH, evaM tajhyApAro'pi tathA, jAgara-svApAdInAM jJAnAjJAnAdyavasthAvizeSANAM vastugatyA cetanadharmANAM vyApAre vastuto'bhAvAdupacArAdeva tattatkArye'vazyambhAvamupAdAya tathA vyapadeza iti bodhyam / svarUpazuddhigrAhakanayeneti- kevalajJAnaM svarUpataH zuddhameva na tu kiJciddharmakalaGkitamityevasvarUpazuddhakevalaprAhinayenetyarthaH / tathAtvameva nivyApAratvameva / nanu yadi yathAkhyAtacAritrAtmikA kriyA nirvyApArA tadA samudghAtAdinA karmakSapaNavyApAraH kena bhavedityapekSAyAmAha- samudghAtAdineti / mukti-bandhahetuvivekeneti- ayaM muktiheturayaM ca bandhaheturityevaM Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNiyAM samalato nayopadezaH / ananta[ ra ]kAraNagrAhakanayena tatra cAritrameva heturiti cet ? na- utpattAvantaratvasya yathAkhyAtacAritrApekSayA kevalajJAna eva sambhavAt , vyApArAnantaryasya ca kalpyamAnasyobhayatrApyavinigamAt // 3 // etenAkSepakakAraNagrAhakanayena " jamhA dasaNa-nANA" [ ] ityAdivacanAcAritrameva muktiheturityapi nirastam , AkSepakatvaM hi svetarasakalakAraNasamavadhAnaniyatasamavadhAnakatvam , taba yathAkhyAta iva kevalajJAne'pItyavizeSAt , kSayopazamadazAyAmapyapunarbandhakAdicAritravyAvRttajAtivizeSavatazcAritrasyeva viSayapratibhAsAtmapariNAmajJAnoddhabhAvitatattvajJAnasyApekSakatvAvizeSAt // 4 // mukhyakazeSanayena cAritramevotkRSyata iti cet ? na-tatra mukhyatvasyaiva vinigantumazakyatvAt // 5 // pumarthaprAhakanayena kriyAyAmeva mukhyatvaM vinigamyata iti cet ? na- paramabhAvaprAhakanayena jJAna eva tadvinigamanAyAH suvacatvAt " jaM sammati pAsahA taM moNati pAsahA " [ ] ityAdivacanAt // 6 // 7 // kArakasamyakzarIranirvAhakatvanayena cAritramevotkRSyata iti cet ? na-"jaM anANI kammaM khavaI " [ ] ityAdivacanAt samyakkrayAzarIranirvAhakatvanayena jJAne'pyutkarSasya vaktuM zakyatvAt // 8 // 9 // etena " NicchayaNayassa caraNassavaghAeNa nANa-dasaNa. vaho vi" [ ] ityAdivacanAd jJAnanAzavyApyanAzapratiyogisvaprAhakazuddhanayena zAnAtizayasyApyadurvacatvAt // 10 // vyApAraprAdhAnyaprAhakakriyAnayena cAritrotkarSa ityuktAvapi darzana vimAgena phalabuddhiprAhako yo nayastenetyarthaH / tatra muktau / "cAritra hetutvAbhyupagamyamAno" ityasya sthAne "cAritrahetutA'bhyupagamyamAnA" iti pATho yuktaH, cAritrasya kAraNatA svIkriyamANA jJAna hetutAmapi muktau jJAnasya kAraNatAmapi na vyAhanti naivApAkaroti / zaGkate- anantareti-kAryasya yadavyavahitapUrvavarti tadeva kAraNamityabhyupagantRnayenetyarthaH / tatra muktau / pratikSipati- neti / utpattI muktyutpattau / ubhayatrApi jJAne cAritre c| patenetyasya nirastamityanenAnvayaH / AkSepakakAraNagrAhakanayena yat svetarasakalakAraNAkSepakaM tat kAraNamityabhyupagantRnayena / etenetyatidiSTaM nirAsahetumupadarzayati-AkSepakatvaM hIti / tacca niruktasvarUpamAkSepakatvaM ca / niruktasvarUpamApakatvaM kSayopazamadazAyAmapi cAritravizeSasyeva tattvajJAnavizeSasyApyastyeva sambhava ityAha-kSayopazamadazAyAmapIti / zaGkatemasyaikazeSanayeneti- yatkArya yayordvayormadhye yadeva mukhyaM tadeva kAraNamityabhyupagantRnayenetyarthaH / samAdhate- neti / am muktau jJAna-cAritrayormadhye / zaGkate-pumarthagrAhakanayeneti- yayordvayormadhye yaH pumarthaH puruSaprayatnasAdhyastameva gRhNAtIti tamAhako nystenetyrthH| kriyAyAmeveti- kriyAyAH puruSaprayatnasAdhyatvena tasyAmevetyarthaH / samAdhatte neti / paramabhAvagrAhakanayeneti-yo yasya paramo bhAvaH sa eva tasya svabhAva iti prAhakanayenetyarthaH / tadvinigamanAyAH mukhytvsaadhkyuktH| atrAgamavacanaM pramANayati-jaMti-zaGkate-kAraketi-na kevalaM nirvizeSitaM jJAnaM mokSakAraka kintu samyagjJAnamiti kArakaM yat samyagjJAnaM tasya yat samyaktvaM taccAritrasahacaritatvAdeveti taccharIranirvAha___katvaM cAritrasyaivaM praahknyenetyrthH| samAdhatte- neti / samyaktveti- samyakriyA saiva yA jJAnasahacariteti samyak kriyAzarIranirvAhakatvaM jJAne ityevaMgrAhinayenetyarthaH / etenetyasyAdurvacatvAdityanena suvaca evetyanena cAnvayaH / jicchayaNayassa iti "nizcayanayasya caraNasyAvaghAtena jJAna-darzanavadho'pi" iti saMskRtam / jJAneti-jJAnanAzavyApyo yo nAzastatpratiyogitvaM caraNasyetyevaM grAhako yaH zuddhanayo nizcayanayastenetyarthaH / adurvacatvAt suvacatvAt / vyApAreti- vyApAra vyApAriNormadhye vyApArasya prAdhAnyamityevaM prAhako yaH kriyAnayastenetyarthaH / darzaneti-kiyAdarzanayormadhye darzanaM pradhAnamityevaM prAhakajJAnagayenetyarthaH, tathA ca kenacinnayena jJAnasya prAdhAnyaM kenacinayena caraNasya prAdhAnyamityekasyaiva prAdhAnyamityasya niyantumazakyatvena tayoH samuccaya eva iti bhAvaH / jJAnasya prAdhAnye padRSTAnta Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 mayAmatatarakSiNI-tarakSiNItaraNibhyAM samahato nayopadezaH / pradhAnagrAhakajJAnanayena jJAnotkarSaH suvaca eva // 11 // 12 // dRSTAntau cAtra pamvandhau, tayoranyatarasyAkizcitkaratvena saMyogapakSa eva zreyAn , na ca kurvadrUpatvanaye zailezyantakSaNabhAvicAritrameva muktirUpaphalopadhAyakatvena viziSyata ityapi zaGkanIyam , kurvadrUpalakSaNasya sahakArisamavadhAnaniyatatvena tatkAlInajAnakSaNasyApi muktihetutvAt / puJjAt pulotpattipakSe bIjapAthaHpavanAdInAmekatropAdAnatvenAnyatra ca nimittatvena hetutvamiti cAritrakSaNasya muktAvupAdAnatvena hetutvAd vizeSa ityapyasAmpratam , jJAnAdisaMvalitamuktikSaNe saMvalitakSaNasyaiva hetutvAt taccAtavyAvRttyA zaktivizeSAdinA vetyanyadetat , kathaM tarhi " sadujjusuANaM puNa nivvANaM saMjamo ceva" [ ] iti niyuktikacanazraddhAnavatA teSAM kurvadrUpakSaNAvagAhitvAt tatra caikAntasyAnupadameva nirastatvAdityAzaGkanIyam , ekaikasya zavabhedatvenA. zvaraNasya prAdhAnye'ndho dRSTAnta ityAha- dRSTAntau cAtra paDagvandhAviti / jJAnavAnapi paGgurgantavyagrAmamArga pazyannapyeko gantavyamAma nAsadayati, kriyAvAnapi andho gantavyagrAmamArgAdarzanAdamISTaM prAmaM na zaknoti prAptuM kintu milito tAva... bhISTadezaM prApnuta evetyevaM saMyukta jJAnacaraNe mokSaM janayata iti samuccayavAda evAdaraNIya ityAha-tayoriti- pavanapayorisarthaH / na cetyasya zaGkanIyamityanenAnvayaH / kurvatapatvanaya iti- aGkurAdikaM prati bIjAdInAM bIjavAdinA na kAraNatvaM kintvakurakurvadrUpatvena bIjAdInAmaGkurAdikaM prati kAraNatvam , dhUmakurvadrUpatvane vayAdInAM dhUmaM prati kAraNatvamityevaM tat tat kArya prati tattatkAryakurvadrUpatvena tattatkAryakAraNAnAM kAraNatvamityabhyupagantRnaya ityarthaH / niSedhe hetumAha- kurva gasyeti / tatkAlIneti- shaileshyntykssnnmaavicaaritrkaaliinetyrthH| cAritrasya prakArAntareNa jJAnAd vizeSasyopadarzanapurassaramayuktatvamAvedayati- puJjAt pujotpattipakSa iti - pUrvakSaNavartirUpa-rasa gandha sparzANupujAduttarakSaNe rUpa-rasa-gandha-sparzANupulamutpadyate, satra pUrvakSaNavartirUpANoruttarakSaNavartirUpANuM pratyupAdAnavidhayA kAraNatvam, rasANyA- : dInAM tatra sahakArividhayA kAraNatvam , evaM pUrvavartirasAdyanAmuttarakSaNavartirasAdyaNUna pratyupAdAnavidhayA kAraNatvaM rUpAdInAM ca tatra sahakArividhayA kAraNatvamityabhyupagantRmate ityarthaH / bIjeti- zAlyakurAn prati zAlibIjAdaya upAdAnavidhayA kAraNaM pAthaH-pavanAdayazca tatra sahakArividhayA kAraNam , evaM pAthaH-pavanAdIn prati pAthaHpavanAdaya upAdAnavidhayA kAraNaM bIjAdayazca sahakAriviSayA nimittatvena kAraNamityevaM bIja-pAthaH-pavanAdInAmekatropAdAnatvenAnyatra ca nimittatvena kAraNatvamiti bodhyam / iti kAryavizeSApekSayopAdAnatva-nimittatvavyavasthitau / vizeSaH nimittatvena mokSaM prati kAraNAt tattvajJAnAcAritrakSaNasya vailakSaNyam / asAmpratam ayuktam / tatra hetumAha-zAnAdIti- muktikSaNe jJAnAdikamapi vidyata iti puJjAt puJjotpattipakSe jJAnAdisaMvalitamuktikSaNAtmakapuJja jJAna-darzana-cAritrapuJjasyaiva kAraNatvAt tatroktavizeSasya vinigantumazakyatvAcAritrasyaiva hetutvamityatannopapadyata ityarthaH / nanu jJAna-cAritrAdisamuccayavRttyekadharmAbhAvAt kathaM saMvalitasyaiva kAraNatvamityata Aha- tacceti- saMvalitakSaNasya kAraNatvaM cetyrthH| atadvayAvRttyA jJAnabhimatve sati darzanabhinnatve sati cAritrabhinno yastadbhiAvena / zaktivizeSAdinA jJAna-darzana-cAritreSu saMvaliteSveva mokSAnukUlaikazaktivizeSaH kalpyate, dharmAntarameva vA kiJcit kalpyate, tadrUpeNa evaM cAtajhyAvRtteranyatamatvasvarUpAyAH pratyekamapi jJAnAdau sattvenaikaikasmAdapi jJAnAdito na muktiprasaGgaH / anyadetat vAdAntaram / "kathaM tarhi " ityasya sthAne " na caivaM kathaM tarhi " iti pATho yuktaH, " niyuktivacanazraddhAvatAM" ityasya sthAne ca " niyuktivacanaM, tacchraddhAnavatA " iti pATho yukH| na cetysyaashngkniiymitynenaanvyH| kathaM tItyasya niyuktivacanamityanenAnvayaH / sadadujju0 iti-" zabda sUtrANAM punaH nirvANaM saMyamAdeva" iti saMskRtam, etadvacanaM punAtU pujotpattirityabhyupagantRRjusUtranaye mukti pratyekAntena saMyamasyaiva kAraNatvamavabodhayati, tat kathaM sajatamityAkSepaH / tatra hetumAha- taccha. ddhAnavatAmiti- uktaniyuktivacanazraddhAnavatAmityarthaH / teSAm RjusUtranayAnusAriNAm / kurvadUpakSaNAvagAhitvAt uttarottarakSaNaM prati pUrvapUrvakSaNasya tattatkSaNakarvadrapakSaNatvatvena kAraNatvasyAbhyupagantRtvAt / tatra ca niruktapakSe ca / ekAntasya mukti prati saMyamasyaiva kAraNatvamityekAntasya / anupadameva anantarameva / nirastatvAt 'zAnAdi Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAvatatarahiNI taraGgiNItaraNiyAM lamahato jyopdeshH| kSepakakAraNatvarUpasthUlApekSayaiva tadekAntAbhidhAnopapatteH, ata eva zailezyantakSaNabhAvidharmahetutvamiti vizuddhaivambhUtAbhiprAyeNaivAsmAbhistatra tatra samarthitam / yat tu mithyAzo mithyAjJAnonmUlanadvArA tattva. jJAnameva muktiheturiti manyante te mithyAjJAnonmUlane'pi tattanmanaHpraNidhAnarUpAyAH kriyAyA hetutvaM kathaM na pazyanti, mithyAjJAnavAsanonmUlanata eva karmanirapekSaM tattvajJAnaM heturiti cet ? tarjhadRSTaparikalpanametat mithyAjJAnavAsanAyAH smRtyekanAzyatvAt tattvajJAnasya tannAzakatAyA loke'dRSTatvAt , adRSTakalpane vA''gamAnusAreNa jJAnavat karmaNo'pi malakSayadvArA muktihetutvakalpanameva jyAyaH, tathA cAbhyadhAdAsuro'pi vAsiSThe" tandulasya yathA carma yathA tAmrasya kAlikA / nazyati kriyayA putra ! puruSasya tathA malam // 1 // " ] ityAdi / kizca, vihitatvena puNyapApakSayAnyatarahetutvavyAptestattvajJAnasya karmatulyatvam, na ca cikitsA. dAveva vyabhicAraH, mumukSuvihitatvena vyAptI vyabhicArAbhAvAditi puSTizuddhyanubandhadvArA jJAna-karmaNo. muktau tulyavadeva hetutayA samuccayapakSa eva anAvila iti siddham // * // .. saMvalitamuktikSaNe' ityAdinA khaNDitatvAt / nirAse hetumAha- ekaikasyeti - RjusUtrAdyaikaikanayasyetyarthaH / tadekAntAbhidhAneti- saddujjusuANamityekAntasaMyamakAraNatvapratipAdakavacanetyarthaH / ata evetyasya samarthitamityanenAnvayaH, zailezyantakSaNabhAvI yo dharmastasyaiva mukti prati kAraNatvamityarthaH / asmAbhiH yshovijyopaadhyaayH| tatra tatra svanirmitAnekaprantheSu / mithyAjJAnonmUlanadvArA tattvajJAnamevaikaM mokSajanakabhityekAntavAdinAM keSAzcinmatamupanyasya dUSayatiye sviti / " yat tu" ityasya sthAne " ye tu" iti pATho yuktaH, asya manyanta ityanenAnvayaH / bhavatu mithyAjJAnonmUlanadvArA tattvajJAnaM mokSahetuH kintu mithyAjJAnonmUlane yathA tattvajJAnaM hetustathA tattanmanaHpraNidhAnarUpA kriyA'pi heturiti tattanmanaHpraNidhAnakriyA'pi mithyAjJAnonmUlanadvArA mokSaheturbhavediti tadanAlocanaM teSAmajJAnaviz2ambhitameveti tanmatadUSaNamupadarzayati-te iti- asya kathaM na pazyantItyanenAnvayaH / nanu mithyAjJAnonmUlanadvArA tattvajJAnaM mokSaheturityeva neSyate, kintu mithyAjJAnajanyavAsanonmUlanadvArA tattvajJAnaM mokSaheturiti tatra noktadoSa iti parAkUta. muddhAvya dUSayati- mithyAzAnavAsanonmUlanata paveti mithyAjJAnajanyavAsanAyA bhAvanAkhyasaMskArarUpAyAstattvajJAnA. janyatvAd bhAvanAtvAvacchinnapratiyogitAka,satvAvacchinnaM prati smRtitvAvacchinnasyaiva kAraNasvasya darzanabalAd vyavasthiteH, tattvajJAnasya tu mithyAjJAnajanyavAsanAdhvaMsajanakatvaM loke na dRSTamiti tathAkalpanA'dRSTacarI prAmANikairupekSyaiveti dUSaNaM darzayati- tahIti / etat mithyAjJAnavAsanonmUlanata evaM karmanirapekSaM tattvajJAnaM mokSaheturiti kalpanam / tatkalpanastyAparikalpanatve hetumAha-mithyAjJAneti / smRtyekanAzyatvAt smRtimAtrajanyanAzapratiyogitvAt / tannAzakatAyAH mithyaajnyaanjnyvaasnaanaashjnktaayaaH| nanu loke'dRSTamapi zAstrAnusAreNa tattvajJAnasya mithyAjJAnajanyavAsanonmUlakatvaM mithyAjJAnajanyavAsanonmUlanadvArA mokSajanakatvaM ca parikalpyate AgamavacanaprAmANyAdityata Aha- aSTakalpane gheti / karmaNo malakSayahetutve vAsiSThavacanaM pramANayati-tathA ceti / taNDalasyeti padyaM spaSTam / bhapi ca tattvajJAnaM puNyapApakSayA'nyatarakAraNaM vihitatvAt karmavadityanumAnena pApakSayajanakatayA siddhasya tatvajJAnasya tadvAraiva mokSajanakatvamiti puTizuddhadhanubandhadvArA muko tulyavadeva hetutvamiti samuccayapakSa evaM doSakalakarahita ityAha-kizceti / nanu vihitavaM cikitsAdAvasti na ca tatra puNyapApakSayAnya tarajanakatvamiti vyabhicAriNA vihitatvahetunA na tattvajJAnastha puNyapApakSayAnyatara hetutvaM siddhathatItyAzakya- pratikSipati-na ceti / pratikSepahetumupadarzayati-mumacavihitatvenetitathA ca mumukSuvihitatvameva hetuH tasyAvyabhicaritatvAt prakRtasAdhyasAdhakatvaM syAdeveti / samuccayapakSamupasaMharan prantha. Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmatataraziNI taraGgiNItaraNibhyAM samajato gayopadeza / nayopadezaTIkeyaM nayAmRtataraGgiNI / sevyatAmamRtaprAyai mithyAtvaviSatApahRt // 1 // sabalaviSayasaniviSTadharmavyatikara-saGkarazavayA''vilAnAm / jayati bhagavato nayopadezaH, paTurakhilAGgabhRtAM hitaM vidhAtum // 2 // iha khalu na hi naH smayo na roSo, na ca parabuddhiparAbhavAbhilASaH / api tu pituriva prajAhitasya prathamagurorvacanAdaro nimittam // 3 // samAptiM vidadhAti- itIti- etaabhiruppttibhirityrthH| anAvilaH doSakalaGkarahitaH / ante iti- zabdaH siddhamiti ca zabdo pranthasamAptisUcakaH // // atha prazastiH // paJcabhiH zlokainayopadezaTIko samUlA stauti-nayopadezaTIkeyamiti- mithyAtvaviSatApahRd nayAmRtataraGgiNIyaM nayopadezaTIkA'mRtaprAyai sevyatAmityanvayaH / AkasaM jagati prasiddhayai nayAmRtataraGgiNItyanvarthasaMjJAbhidhAnam , nAnyA nayopadezaTIkA'nvarthanayAmRtataraGgiNInAmnI bhavitumaItItyavagataye- iyamiti / nAmavata: svarUpAvagataye-nayopadezaTIketi / yata iyaM mithyAtvaviSatApahRt tato'mRtaprAyai sevyatAmityevaM yattacchandopAdAnaprayojanamavaseyam , mithyAtvaviSatApahRdityasya mithyAtvamekAntatattvAbhyupagamastacchraddhAnaM vA, tadeva viSaM tajanyo yastApo rAgadveSAdilakSaNastaM haratIti tAdRzatApahAriNI, na ceyaM svarUpasatI svarUpamAtreNa jJAtA vA mithyAtvaviSatApahAriNI kintu svajanyasvArthatattvajJAnadvAreti tattvajJAnajananItyapi tato labhyate ityarthaH / nayAmRtataraGgiNItyasya naya * evAmRtaM tasya taraGga ucchalatpravAhakalolastadvatI, nayanadIti yAvat , gaGgA-yamunAdyA nadyo yathA jalappamudramAvizanti tatheyamapi nadI samayasamudrAdAgatA samayasamudramAvizatIti samayasamudrAntargatatattvaratnasaGgrahakAriNI, tathA'nayA nadyA manISApravahaNamAruhya buddhavarAH samayasamudramAvizantItyarthaH / nayopadezaTIketyasyArthaH spaSTa eva / amRtaprAptyai amRtasya- mokSasya nityAnandAtmakAtmasvarUpasya prAtyai, yadyapi nityAnanjhatmakamokSasvarUpamAtmanaH sarvadeva prAptaM tathApi karmapaTalAvRtatvAdaprAptamiva bhavati, tattvajJAnena karmamalapaTalApagame tu svayaM prakAzasvarUpamAvirbhavati tataH prAptirevAsya bhavati na tUtpattiH, yathA ca jalanadIto jalaprAptiravazyaM bhavati tathA'mRtatvena nayAmRta-mokSAtmakAmRtayorakyAdhyavasAyAnayAmRtanadIto'vazyaM mokSAtmakAmRtaprAptiriti tdrthmityrthH| sevyatAmiti- nahi jalanadyA dUrato darzanamAtreNa jalaprAptiH kintu tattIrAMdigamana-tadavagAhanAdilakSaNasevayA tathA nayAmRtataraGgiNyA bhUyobhUyastadarthAvagamalakSaNasevayeti tadAtmakasevAkarma kriyatAmityarthaH // 1 // sabaleti- bhagavato nayopadezaH sabalaviSaya sanniviSTadharmavyatikarasaMkarazaGkayA''vilAnAmakhilAnamRtAM hitaM vidhAtuM ptturjytiityrthH| bhagavato jJAnAtizayAdizAlino jinasya, nayopadezaH, sabalo'nantadharmAtmako yo viSayaH, tatsanniviSTAH tatsvarUpapraviSTA ye dharmAsteSAM vyatikaraH- yadrUpeNa sattvaM tadrUpeNAsattvaM yadrUpeNa cAsattvaM tadrUpeNa sattvamityevaM vinimayaH, yadapeNa sattvaM tadrUpeNaiva sattvamasattvaM cetyevaM saGkarastayoH zaGkayA, AvilAnA- vyAptAnAm, akhilAGgabhUtAM sakalazarIriNAma, hitam iSTam , vidhAtuM kartum , paTuH samarthaH, jayati sarvotkarSeNa vartate ityarthaH // 2 // iheti- iha nayAmRtataraGgiNIkaraNe, skhalu nizcayena, naH asmAkam , smayaH svamatocatvAbhimAnaH, nahi nimittaM naiva kAraNam , roSaH para prati krodhaH, na nimittam, parabuddhiparAbhilASaH parakIyamatyaprAmANyajJApanecchA, na ca nimittaM naiva kAraNam, tarhi nayAmRtataraGgiNIkaraNe kiM nimittamiti pRcchati-api viti| uttarayati-piturivetisantAnahitakAriNaH piturjanakasyaiva, prajAhitakAriNaH, prathamaguroH prathamato dharmadezanAdIkSitasya bhagavataH zrIRSabhadevasya prathamatIrthakarasya, athavA sarve'pi tIrthaGkarAH svasvatIrthapravartakA gurava eveti prathamagurorityasya vartamAnatIrthAdhipatezvaramatIrthaGkarasya zrImahAvIrasyetyapyarthaH sambhavati, vacanAdarA vacanasya- syAdvAdarAddhAntasya, AdaraH- samyakayA zraddhAnam, nimittaM kAraNamityarthaH, sanimittakatvAdiyaM nayAmRtataraGgiNI sarvairapyavagAyA iti bhAvaH // 3 // Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navAyatataraGgiNA saraziNItaraNiyA samahato bhyopnn| na ca nayavacaneSu pakSapAtaH, kacana samAkalitapramANadRSTeH / abhimataviSaye hi gopanIyA, anabhimate yadamI vigopanIyAH // 4 // brajati phalavati pramANavAkye, nayavacanaM bahurUpabhaGgabhAvam / tadiha savidhamohi mA spRzeti, chalavadidaM na vizaGkanIyamAryaiH // 5 // prathamata iha laukiko'rthabodhastadanu nayAtmaka eva madhyamaH syAt / tadupari paritaH prasarpibhaGgavyatikarasaMvalitaH pramANabodhaH // 6 // zrutamaya uditaH kilAdyabodho, matahatakRnayacintayA dvitIyaH / svamatamadaharaH parastRtIyaH, sakalajagaddhitakAmyayA pavitraH // 7 // na ceti| samAkalitA- samIcInatayA''locitA, pramANadRSTiyana sa samAkalitapramANadRSTistasya samAkalitapramANahaSTaH, mama, nayavacaneSu nayAtmakavacaneSu nayaprabhavavacaneSu vA madhye, vacana kasminnapi nayavacane, pakSapAta: ayameva ityevamabhinivezaH, na ca naiva, hi yataH, mamI nayAH, abhimataviSaye yad vastu yadapekSayA yathAbhUtamabhimataM tathAbhUte vastuni, gopanIyAH rakSaNIyAH, evaM yat yasmAt , abhimate yad vastu yadrUpeNAbhimataM na bhavati tathAbhUte vastuni, vigopanIyAH aprakaTanIyA ityarthaH // 4 // bajatIti / phalavati nirAkAsasampUrNArthAvabodhakatvAt saMzaya-viparyayajJAnanivartanalakSaNaphalazAlini / pramANavAkye syAdastyeva ghaTaH syAnnAstyeva ghaTa iti sptbhnggaatmkprmaannvaakye| nayavacanam astitvAokadharmapratipAdakaM saMgrahAdinayasamutthavacanaM nayAtmakavacanaM vA / bahurUpabhaGgabhAvam anekaprakArabhaGgatAM vrajati, pratyekanayapravRttavacanAnAM nayAtmakavacanAnAM vA parasparavibhinnabhakarUpatAgamanaM yujyata eva / tat tasmAt / iha nyniruupnne| "savidhamohi" ityasya sthAne "savidhamehi" iti pATho yuktaH, savighaM nikaTam , ehi Agaccha / mA spRza matsparzanaM na kuru| iti evaMsvarUpaM, vacanam / chalavat yathA chalaM tathA, yo hi yannikaTamAgacchati, sa taM spRzatyapi, atisamIpAgamanasya tassaMyogajanakatvAt , tathA cAzakyArthapratipAdakatvAd bhavati savidhamehi mA spRzeti vacanaM chalam / evaM chlsvruupm| idam asti ghaTo nAsti ghaTa iti nyvcnm| AyaH nirmalamatimiH / na zaGkanIyam ekanayasamutthaM kizcidapekSayA'sti ghaTa. iti vacanam , aparanayasamutthaM nimittAntarApekSayA nAsti ghaTa iti, tayordvayorapi parasparAviruddhasambhakadarthakatvena chalatvAbhAvAdityarthaH // 5 // ityaM paJcabhiH padyaiH samUlAM nayAmRtataraGgiNI stutvA tajjanyabodhavaicitryamupadarzayati- prathamata iheti / prathamataH nimittamedAlocanataH prAgeva / iha zabdavyavahAre / laukikaH ApAmaralokasambandhI AkAMkSA''satti-yogyatAjJAnAdighaTitasAmaprIprabhavaH / arthabodhaH padArthadvayAnvayabodhaH / tadanu tadanantaram / nayAtmaka eva nimittabhedApekSayaikaikadharmaprakArakaSAdyarthavizeSyakanayAtmakabodha eva / madhyamaH syAt laukikabodha-pramANabodhayormadhyabhAvI bodho bhavet , tathA ca saukikabodho'stitvaprakArakaghaTavizeSyakaH nayAtmakabodhazca svadravyAdyapekSayA'stitvaprakArakaghaTavizeSyakaH / tadupari nayAtmaka- . bodhAnantaram / paritaH sarvatobhAvena, svasvaviSayadharmAvasthAnanimittApekSAbhedavyApaneneti yAvat / prasarpiNa:- pravartamAnAH, bhanAH-syAdastyeva ghaTaH, syAnAstyeva ghaTa ityAdayasteSAM vyatikaraH-parasparasAkAGkabhAvenaikavAkyatAlakSaNaH sambandhaH, tena saMvalita:- janyajanakabhAvasambandhena pratibaddhaH / pramANabodhaH pramANAtmakabodhaH, saptamAtmakamahAvAkyaprabhavaH amAgAsmakatRtIyabodha ityarthaH // 6 // bhratamaya iti- yathA yathA zrUyate zabdastathaivArthabodho bhavatIti zrutamanatikramya jAyamAnatvAcchratamayaH / kila itItyatikhe, evaM vRddhaparamparayA'vagamyate / Adyabodho laukiko'rthabodhaH / matahatakRdityasya sthAne matahatikRditi matazatakaditi vA pATho bhavitumarhati prathamapAThe eko nayaH svapratipakSanayamataM vinAzayatIti matahatikRditi dvitIyapAThe Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 napApatatarahinI taraGgiNItaraNibhyo samabahato gayopadezaH / % 3D trayamidadhikRtya lokalokottarapathabhaGgabhayaM na nAma zabdAt / gurumatamiva copapattikArthe nahi paripanthi viramya bodhakatvam // 8 // api ca niyatakRt svajanyabodhAviSamadhiyo viraho'tra zAbdabodhe / sati niyatamanuyAyini tatparatvaM tadiha matastadatajjJabodhabhedaH // 9 // na ca zukavacanAdatatparAdapyadhigamadarzanataH pratImametat / zratamayamapahAya bodhibhAge, ta iha tatparatAdhiyo'napekSAH // 10 // yAvanto nayAstAvanti matAnIti zatapadaM sambhavadvahutvasaGkhayopalakSakaM tenAnalpasaMkhyakamatakRdityarthaH / evambhUtanayavicAraNayA dvitIyo nayAtmakabodhaH, svamatamadaharaH kasyacijainasya idameva svamatamityAkArako yo madastasya vinAzakaH, sarvanayamayasyAdvAde sarveSAmapi matAnAM kathaJcit svamatatvAt / para utkRssttH| tRtIyaH saptabhaGgayAtmakamahAvAkyajanyaH pramANabodhaH / "kAmyayA pavitraH" ityasya sthAne " kAmanApavitraH" pATho yuktaH, azeSasya jagato hitaM bhavatvityAkArikA yA sakala jagaddhitakAmanA tayA pavitra ityarthaH // 7 // trayamidamadhikRtyeti-niruktakramikabodhatrayamAzrityetyarthaH / loka-lokottarapathabhanabhayaM lokikArthabodhato lokikamArgasya laukikavyavahArasya nayapramANabodhAbhyAM lokottaramArgasya lokottaravyavahArasya copapattiriti, zabdAcchandapramANAt, nAmeti komalAmantraNe, na naiva, lokalokottarapathabhaGgabhayaM bhavatItyarthaH / zabda-jJAnakarmaNAM viramya vyApArAbhAvAdekasmAcchandAt krameNa niruktabodhatrayaM na sambhavatItyAzaGkAM manasikRtya tadapanodanAyAha-gurumatamiveti- kArakasya kriyayA sahaivAnvayabodha iti niyamAnnIlaM ghaTamAnayeti vAkyAt prathamato nIlakarmakAnayanaghaTakarmakAnayanayoreva bodhaH, tato ghaTabhinnasya nIlasya nilAbhinnasya ghaTasya cAnayanaM nAtra saMbodhyapuruSakartRkamiti vicAraNAsaha kRtAdutavAkyAdeva nIlAbhinnaghaTAnayanabodhaH pArTika ityevaM kramikabodhadvayAbhyupagantR prAbhAkaramate sopapattike yathA zabdasya viramya bodhakatvaM paripanthi pratibandhakaM na bhavati tathA sropapattikAthai prakRte'pItyarthaH // 8 // api ceti / " viSamadhiyo" ityasya sthAne " viSayadhiyo" iti pAThaH samyag / atra zAbdabodhavizeSavicAre, zAbdabodhe zabdajanyAnvayabodhe / svajanyeti- svajanyaH- zabdajanyo yo bodhastasya yo viSayo na bhavati sa tadaviSaya. stasya dhiyaH- buddheH, viraho niyatakRt niyatena kriyata iti niyatakRditi vyutpattyA niyatajanya ityarthaH / kiM taniyata tatkRto niruktaviraha ityapekSAyAmAha- satIti / anuyAyini anvayayogye / sati sambhavati sati, etena yasyArthasyAnvayo na sambhavati tatparatvaM niyata na bhavatItyAveditam / tatparatvaM zabdasya tadarthatAtparyatvam, niyataM niyAmakam , yasya zabdasya yasminnarthe tAtparya so'rthaH svajanyabodhasya zabdajanyopasthityAtmakabodhasyAviSayo'pi zAbdabodhe bhAsata iti zAbdabodhe viSayapratibhAsaniyAmakaM bhavati tatparatvam , tat tasmAt / iha zAbdabodhe / tadatajjJabodhabhedaH tAtparyajJatAtparyAnabhijJapuruSayoH zAbdabodhabhedaH / mataH svIkRta ityarthaH // 9 // * nanu zukasya pakSivizeSasyedaM vAkyamamumartha bodhayatvityAkArakatAtparyasyAbhAvena tajjJAnasyaM zukoccaritavAkyaM zRNvataH puruSasyAbhAvAt tadarthatAtparyavikalAdapi zukoccaritavAkyAcchrotRNAM tattadbhinnArthaviSayakazAbdabodhasyotpAdena vyabhicArAt tatparatvaM zAbdabodhaniyAmakaM na bhavatItyAzaGkaya pratikSipati-na ceti / "pratImametat" ityasya sthAne "pratIpametat" iti / pATho yuktaH / atatparAdapi abhimatArthaviSayakatAtparyarahitAdapi / zukavacanAt zukoccaritavAkyAt / adhigamadarzanataH tattadarthaviSayakazAbdabodhasyotpAdadarzanena, vyatirekavyabhicArAt, etat tatparatvasya tattadarthaviSayakazAbdabodhamiyAmakatvaparikalpanam, pratIpaM viruddhamiti na cetyarthaH / niSedhe hetumAha-zrutamayamapahAyeti- yathAzrutArthaviSayakabodhaM parityajyetyarthaH, tattatpadajanyopasthititastattadarthaviSayakazAbdabodhasya tAtparyagrahamantareNa bhAvena yathAzrutArthasya zAbdabodhe bhAne tatparatAgrahasyA. npekssnne'piityrthH| bodhibhAge yadapekSAnimittAdibhAnena zAbdabodhaH samyaksvarUpatAmaJcati tdNshe| te zukavacanazrotAraH / iha zAbdabodhe / ttprtaadhiy| tadaMze tatparatvajJAnasya / anapekSAH apekSArahitA na bhavantItyarthaH // 10 // Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 419 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNiyAM samalar3ato gyopdeshH| vaktuM tAtparyamajJAtvApyetadunIya vAstavam / prAmANyamapramANe'pi, vAkye samyagdRzAM matam // 11 // samyakzrutasya mithyAtvaM mithyaadRssttiprigrhaat| mithyAzrutasya samyaktvaM samyagdRSTigrahAdataH // 12 // laukikAnyapi vAkyAni pramANAni zrutArthataH / tAtparyArthe pramANaM tu saptabhaGgAtmakaM vacaH // 13 // nApramANaM pramANaM vA svataH kintvarthataH zrutam / iti yat kalpabhASyoktaM taditthamupapadyate // 14 // tAtparya khalvapekSA naya iti ca samaM sthApitaM zAstragarbhe, tatkallolairvicitraiH samayajalanidhau jAyate cidvivrtH| yattvekaM nistaraGgaM paramasukhamayaM brahma sarvAtizAyi, sthAyijJAnasvabhAvaM tadiha dahatu vo'nlpsngklpjaalm||15 nikSepA vA nayA vA tadubhayajanitAH saptabhaGgAtmakA vA, zRGgArAH sArvavAcaH paraguNaracanAjAtarociSNubhAvAH / / nanu zukavacane vaktuH zukasya tAtparya nAstIti kasya tAtparyasya jJAnaM tatra kAraNaM syAdityata Aha-vakturiti / "vaktaM tAtparya" ityasya sthAne "vaktustAtparya" iti pATho yuktaH, vaktuH zukasya, tAtparyasyaivAbhAvAt tajjJAnaM na sambhavatItyatastAtparyamakSAtvA tAtparyamagRhItvA, api, vAstavaM pAramArthikam / etat tAtparyam , yatra vaktustAtparya nAsti zukAdestatra tadadhyApayitustAtparyamantataH sarvajJasyaiva zukAdyaccaritaM vAkyametadartha bodhayatvityAkArakaM samastyeva pAramArthikam / tadunnIya yathArthazrutasyaikAntAdyAtmakasyAghaTamAnatvAdetattadapekSayavametadityatraivoktavAkyatAtparyamityevaM jJAtvA / apramANe'pi vAkye apramANabhUte'pi tIrthAntarIyAgamavAkye / prAmANyaM samyagdRzAM samyagdRSTInAm / mataM sammatamityarthaH // 11 // ... tAtparyagrahasya samyagarthaviSayakasya mithyArthaviSayakasya ca vaicitryAt tattAtparyaviSayIbhUtArthapratipAdakatvena samyakzrutasyApi mithyAdRSTayunItAtathAbhUtArthaviSayakatvena mithyAtvam , mithyAzrutasyApi samyagdRSTayunnItasambhavadarthapratipAdakatvena samyaktvamityupadarzayati- samyakzrutasyeti / ataH tAtparyagrahavaicitryAt / anyat spaTam // 12 // . zrutArthAnusAryarthapratipAdakAni laukikAnyapi pramANAni tAtparyaviSayIbhUtasamyagarthapratipAdakatvAt , saptabhanayAtmakaM vAkyaM punaH pramANamevetyAha-laukikAmyapIti- apinA alaukikavAkyasya prAmANyaM samucitam / zrutArthataH zrutArthAnusAreNa / tAtparyAthai iti ca dehalIdIpanyAyena pUrvottaratra cAnveti, anyat spaSTam // 13 // * 'prAmANyA-'prAmANyayoH samyaktAtparyA- samyaktAtparyApekSyatvamityabhiprAyata evaM kalpabhASyoktisaGgatirityAha-nApramAnamitti / zrutam AgamaH / svataH svarUpataH / apramANaM pramANaM vA na bhavati, kintvarthataH pramANamapramANaM vA bhavati, iti evam , yat kalpabhASyokaM tat kalpabhASyoktam , anantaropadarzitaprakAreNa, upapadyate ghaTate, anyathA yasminnatheM pramANaM tasminnarthe'pramANamiti na sajataM syAditi // 14 // tAtparyamiti / khala nizcayena / samamiti- ekmityrthH| tAtparyamevApekSA, saiva naya ityevaM zAstragarbha siddhAntamadhye / sthApitaM nirNItam / vicitraH anekaprakAraiH / tatkaloleH nyvicaarlkssnntrH| samayajaladhI jainAgamasamudre / cidvivartaH citazcaitanyalakSaNajJAnasya vivartaH pariNAmaH / jAyate utpadyate / evaM satyapi yattu tat punaH / nistara vastugatyA nirupAdhikatvena sopAdhikadharmarahitatvAt tattadaupAdhikadharmAvalambanena pravartamAnAnekaprakArakaviziSTabuddhadhAtmakatarajavikalam / paramasukhamayam aikAntikAtyantikasukhaikasvarUpam / ata eva sarvAtizAyi sarvApekSayoskRSTam / sthAyijJAnasvabhAvaM sthirAtmakaM yajjJAnaM kevalaM tatsvabhAvaM tadAtmakam / brahma paramAtmacaitanyaM samastIti zeSaH / tat niruktasvarUpaM brhm| iha asmin nayavicAre saMsAre vaa| vaH yuSmAkam , etapranthavicAraparyAlocanaparipakvasUkSmamatInAM saMsArAsAratAbhAvanApariNatabuddhInAM vA / analpasaMkalpajAlaM bahuprakAramAnasikavicArAtmakatantusabaTananiSpanabandhanakAryakArijAlam / dahatu vinAzayatvityarthaH // 15 // nikSepA vaiti / sArvavAcaH zazArA yasyAgre kiJcinna bhAnti, svIyaM tadrUpaM he bhagavan / uccaiH prakaTaya, he Atman / bAda. prasIdeti sambandhaH / ke sArvavAcaH zRGgArA ityapekSAyAmAha-nikSepA vA nayA vA tadubhayajanitAH saptabhaGgA Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 . nayAvRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNinyo samahato nyopadezaH / yasyAne bhAnti kizcinna nirupadhicidubuddhazuddhasvabhAvAt , tadrUpaM svIyamuccaiH prakaTaya bhagavan bADhamAtman ! prasIda // 16 // gacche zrIvijayAdidevasuguroH svacche guNAnAM gaNaiH, prauDhiM prauDhimadhAmni jItavijayaprAjJAH parAmaiyaruH / tatsAtIrthyabhRtAM nayAdivijayaprAjJottamAnAM zizustattvaM kiJcididaM yazovijaya ityAkhyAbhRdAkhyAtavAn // 1 // sUrizrIvijayAdidevasuguroH paTTAmbarAhamaNau, sUrizrIvijayAdisiMhasuguroH zakrAsanaM bhejuSi / sUrizrIvijayaprabhe zritavati prAjyaM ca rAjyaM kRtau, grantho'yaM vitanotu kovidakule modaM vinodaM tathA // 2 // pratyakSaraM nirUpyAsya granthamAnaM vinizcitam / anuSTubhAM sahasrANi trINi SaT ca zatAni vai // 3 // // 3600 // // zubhaM bhUyAt // iti mahopAdhyAyazrIkalyANavijayagaNiziSyamukhyapaNDitalAbhavijayagaNiziSyAvataMsapaNDitazrIjItavijayagaNisatIrthyatilakapaNDita zrInayavijayagaNicaraNakamalasevinA paNDitazrIpadmavijayagaNisahodareNa upAdhyAyazrIyazovijayagaNinA viracitA nayAmRtataraGgiNInAmnI nayopadezaTIkA samAptA // svasti zramaNasaMghAya / / // iti nayopadezaH smaaptH|| smakA veti / kathaM te zahArA ityapekSAyAmAha- paraguNaracanAjAtarociSNubhAvA iti / "svabhAvAt" ityasya sthAne " svabhAvaM" iti pATho yuktaH / sArvavAcaH sarvaprANihitakArivacanasya jainasamayasya / veti trayaM vikalpArthakam / nikSepAH nAma-sthApanA-dravya-bhAvanikSepAzcatvAraH / nayAH naigama-saGgraha-vyavahArarjusUtra-zabdasamabhirUDhavambhUtAH sapta / tadubhayajanitAH ny-nikssepobhysmudbhvaaH| saptabhaGgAtmakAH syAdastyeva ghaTa ityaadisptmsmaahaarlkssnnsptbhnggiisvruupaaH| zRGgArA yogyasthAnasaMniviSTabhUSaNavinyAsAtmakAH / yataH pare-anye viziSTA vA, pareSAm anyeSAM vA ye guNAsteSAM racanayA- yathAsthAnaM saMsthApanayA, jAta utpanno rociSNubhAvo manoraJjanasvabhAvo yeSAM te tthaa| evaMbhUtA api yasya bhagavadpasyAnantarameva vakSyamANasvarUpasya / agne smmukhe| kiJcit kizcidapi / na bhAnti na prakAzante / he bhagavan ! sarvezvaryazAlin / svIyaM svAtyantasaMbaddham sambandhazcAtrAviSvagbhAvaH, tena svApRthagbhUtamiti pryvsitm| tadrUpaM yadrUpasyAne zRGgArA na bhAnti evambhUtaM rUpam / kiM svarUpaM taditi * darzayati-nirupadhIti- upAdhivinAkRtaM paropAdhikaM yanna bhavati kintu svAbhAvikaM yaccitA- caitanyenobuddhaH-prakaTIbhUtaH zuddhasvabhAvo yasya tannirupazcidbuddhazuddhatvabhAvaM zuddha kevalacaitanyasvarUpamiti yAvat / uccairyathA syAt tathA prakaTaya prakAzaya / hai Atman ! madabhinnasvarUpa ! / bADhamatyantam / prasIda prasanno bhava / svAbhinnazuddhacaitanyAtmakabhagavatsvarUpadarzanato muktasya mama na kiJcidabhilaSaNIyam , etAvanmAtrametadvanthakaraNaprayojanamiti gUDhAbhisandhiH // 16 // gaccha iti- zrIvijayAdidevasuguroH prauDhimadhAmni svaccha gacche jItavijayaprAjJAH guNAnAM gaNaiH parAM prauDhimaiyaruH, tatsAtIrthyabhRtAM nayAdivijayaprAjJottamAnAM zizuyazovijaya ityAkhyAbhRt, idaM kiJcit tatvamAkhyAtavAnityanvayaH, arthastu vyakta eva // 1 // sUrizrIvijayAdidevasuguroriti padyamapi spaSTArthakam / "kRtI" ityasya sthAne " kRto" iti pATho jJeyaH / pratyakSaramiti padyaM pranthakarturanyasya vA spaSTArthakam / / iti zrItapogacchAdhipati-zAsanasamrAda-jagadguruzrIvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkAreNa vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada. kaviratneti padAlaGkatena vijayalAvaNyasUriNA viracitA taraNinAmnI mayAmRtatarahiNITIkA samAptA // Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataradhinI saraminItaraNiyA samato popnn| atha prazastiH // yeSAM zrIramitA mitA kRtiratIvArthapradA bhAsurA, bhaktivAravibhau nayAmRtaghaTA vyAkhyAnabhUtiH praa| ye tIrthonatikRtyajAtayazasaH ziSyapraziSyAJcitAH, sUrINAM pravarA jayanti kRtinaH zrInemisUrIzvarAH // 1 // teSAM ziSyANukenAmalasunayasudhAsvAdalazotsukena, siddhAntAbhyAsamAtravyasananiyatinA vijJavargAnugena / zrImallAvaNyasUrItyabhihitazaminA nirmitaiSA nayArthA, vyAkhyA sandRndhabhAvA janayatu pramudaM svAnubhUtyA budhAnAm // 2 // zabdArthAzuddhidoSAniha kRtipravarAH zodhayiSyanti yeSAM dRSTiH sUkSmArthatattvApratihatagamanA doSamoSapragalbhA / satyAdAnasvabhAvA paraguNaghaTanA cAntadehA vimuktA, rAgadveSAdizaktyA svaparavibhajanAdRSTyasampIDitArthA // 3 // ye nAnyeSAM sahante kRtimativimalAM doSapoSakadakSAsteSAM dRSTiH patantI kathamiha saphalA naiva durnItidRSTyA / sApekSe vastutattve guNagaNakalite doSapoSo'pyapekSAdRSTyA yukto na cAsmAdapahatiraNukA syAdanekAntavAde // 4 // kintveSA''hAryarUpA guNagaNaghaTanAM bAdhate naiva satyA, mithyA'pekSAvimuktA svayamapi labhate nAtmarUpaM kudRSTiH / itthaM naivApasAryA pramitiparigatAd vastuno lAlanIyA, tyaktvA mAtsaryameSA'pyupakRtipadavIM yAti sApekSatAyAm // 5 // nayAmRtataraGgiNI ka ca nayopadezAzritA, yazovijayavAcakapravaragumphitArthAnvayA / ka tatra raMcitA mayA vivRtirakSarArthaprabhA, tathA'pi parizIlanaM nayateriha syAnmama // 6 // bhAdau mAlamatra tasya ca phalaM vyAkhyAkRtazcApi tat, nItelekSaNamatra carcitamapekSAsvaM nayakAzritam / sAkSI lAghavamatra tarkaNavidhau zrIharSasaMvAditArthApattirvyavahArasatirito'vacchedyabuddhiprathA // 7 // anyA cApi kathA vivekacaturApekSAzritA darzitA, pratyakSAkalite'pi vastuni matiH spaSTA tvapekSAzritA / - dIrghAdhyakSamukho nidarzanatayA sandarzito'pekSayA carcA cAvarakAzritA'tra bahulA saMgumphitA yuktitaH // 8 // sA'pekSA matabhedaheturuditA vaijJAnikI vAstavI, tAtparya ca pravartate svaviSaye sambandhato'pekSayA / yatkovyantarabAdhanaM tadapi ceSTArthasya sandIpanaM, tadyuktyA ca samarthitaM matabhidaidamparyamAveditam // 1 // saGkhyA dvitvamukhA'pyapekSamatito vyaGgayA tathA jAyate, ityevaM matabhedasAdhanaghaTA saMdarzitA vistRtA / / vyaGgayA tatra gurormatA'kSicaraNairutpattirevAhatA, jainAnAM matamatra darzitamapekSAkAntamatyujjvalam // 10 // sApekSe viSaye pratItyavacanaM tanItiga lakSaNaM, bhAvo'bhAvaniSedharUpavidhayA sApekSatAbhAga mataH / nAbhAvo'pi prameyatAdipramitaH sApekSatAbhAjanaM, cAtrAbhAvamatervicArabahulIbhAvo nisargojjvalaH // 11 // astitvAdikasaptadharmabhajanAtaH saptabhaGgI tu yA, sA sampUrNapramAtmadhIjanakatAyogAt pramANaM bhavet / syAcchandAt pratibhAmanyaghaTanAyoge'pi caikaikagaM, vAkyaM tannayavAkyamarthagatito'bhISTaikadezAzritam // 13 // .. bhajJAnAmupapattiratra nayato'vaktavyabhajogame, nAnyasmAijusUtratastu ghaTate carcA'tra samyakRtA / vAkyaM cAnyaniSedhakaM na ca nayo durnItivAkyaM tu tat, ityevaM trividhaM nije'pi ca mate no digpaTasyaiva tat // 1 // ekA-'nekapratItisaGgatiriyaM syAnmAnanItyAzritA, citre gautamaziSyasammatimitA citraM ca sarva matam / navyazcitramanekameva gaditaM prAcAM tadeka mataM, yuktizcobhayasammatA'tra gaditA svIyaM mataM cAhatam // 14 // vistIrNA'tra viziSTabuddhiviSayA carcA pramANodtA, cAturvidhyamudAhRtaM matidhanairnaiyAyikaistadgatam / atrAnte tu prapazcitaM nijamataM yenAnyadIyaM mataM, yuktivAtakadarthitaM viSayatA''nantyAdanantaiva sA // 15 // nAyaM saMzaya ekakoTikatayA nAtaH samUhAtmako, yAthArthyAd bhrama eSa nau na ca pramA'pUrNatvataH syAlayaH / kinsvaMzaH pramiteryathA jalanidhe gastadaMzo mato, nAmbhodhinaM ca so'samudra iti palloke prasiddhaH sphuTam // 16 // svAyeM satyatayA mitAH parahatAH sarve tvasatyA nayA, naikAnto viduSAM mato'tra viSaye spaSTaprathA sammattau / / bAlasparzitayA'pramA nahi matA bauddhAdinItiprahA, yatnaprabhAgatA'pi ca matI ratnasya tattparzinI 1 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 nayAtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalahato gyopdeyaa| dveSA'yaM prathito nayo viSayato dravyArthikazcAdimaH, paryAyArthikanAmako'para ito nAnye nayAH smmtaaH| dravyaM kevalameva cAdimanaye'nyasmin naye paryavAste tiryakpracayAstathordhvapracayA dravyArthake kalpitAH // 18 // dravyaM teSvanugAmi satyamuditaM nAdau na cAnte sthitAH, paryAyA na ca madhyagA api tathA bhrAntyA tathA lakSitAH / syAdantye'pi calo vikalpa iha tanmadhye dUyaprAhako, dravyArthAnumato nayo nayavidAM dravyaikamAtrArthagaH // 19 // paryAyArthinaye na paryavapRthag dravyaM samastISTakRt , paryAyebhya ihehitArthajananaM dRSTaM na vai nityataH / nitye na krama-yogapadyaniyatA cArthakriyA yujyate, ityevaM nanu yuktijAlaracanA praznottarAbhyAM tatA // 20 // ekatvAvagatirnaye'tra gaditA sAdRzyadoSAd yathA, kezAdau tata eva na kSaNikatA syAd baadhitaa'bhishyaa| nAzo naiva sahetuko'tra hi matastatsAdhikA yutayaH, paryAyArthanayAnusArividuSAM sacarcayA bhAvitAH // 21 // zuddhasyaiva tu paryavasya mananA cetthaM samudbhAvitA, tasyAvAntarabhedagAmimananA dravyArthavat kiirtitaa| zaddhAzaddhavivekanirNayakathA samyaktvamithyAtvagA, siddhAntoktivimizritA'pi prathitA prAsanikI modadA // 22 // bhedA dravyanayasya tArkikamate syuneMgamAdyAstrayazcatvArastvajusUtranIticaramAH saiddhAntikAnAM mate / paryAyArthagatAH pare nigaditAstAtparyabhedo'nayoH, sUtrasyApyavirodhaheturuditaH zrImadyazovAcakaiH // 23 // . . nAmagrAhamamI nayAstu kathitAH saptatvasaGkhyAzcitA. nAmno nirvacanena naigamanayaH slkssnnaalngktH| syAt sAmAnya-vizeSagocaratayA tattvaM tadekAtyaye, yukto no vyavahAra iSTagataye lokaprathAsAdhakaH // 24 // anvarthAnugamena saGghahanayo nAmnaiva saMlakSitaH, sAmAnyena pareNa saGgrahavidhistenApareNApi saH / sAmAnyavyatiriktameSa manute no vai vizeSaM tatastasyAvAntarabhedato bahuvidho jIvasya bhedo mataH // 25 // ye ceya nigame tathA vyavahRtau tattvopacArAdikAste neSTAstata eva cAsya gaditA tAbhyAM parA shuddhtaa| bAhalyAdupacAriNI vyavahRti(vistRtArthA tu yA, sA lokavyavahArasiddhinipuNA tanmAnapakSoddharA // 26 // sAmAnya tvanugAminA'tra manane nArthakriyA'to yataH, syAd vyAvRttivizeSato'nugatadhIH zabdAnugatyA'thavA / / dRSTAnto'pyupacArato vyavahRtau saMdarzito laukiko, yasmAdeSa mataM dvirephapramukha syAt pazcavarNe zitam // 20 // lakSmatattvajusUtranItigamakaM yadvartamAnaikagaM, bhAvatvaM niyamAdiyaM niyamadhIH sA cAvizeSAnmatA zabda sA tu vizeSitA na ca tato'tivyAptiretannaye, svIyaM kevalamiSTamanyasamayo'tIto na nAnAgataH // 28 // .. nAvasthAntarasaGgatistviha matA niSThAkriyAkAlagaM, dravyaM nAsti tataH palAladahanaM nAgnarmidA no ghtte| pravrajyA na bhavedasaMyatagatA bhavyo na siddho bhavet , carcA cAtra tu vistRtaikyaviSayA niSThA-kriyAkAlayoH // 19 // deze skandhapadopacArabalataH zATI pradagdheti gIcheyaitannayato vizeSitataraH zabdaH kssnnaatmaarthgH|. . . bhAvakopagamAd vizeSaghaTanA syAt saptabhaGgayarpaNAlimAderathavA'tra bhedavazato'pyarthasya bhedAzrayAt // 30 // bhASyotyA pravibhakamaharacanAtaH saptamajIgatizcarcA cArthanayAzritAdiviSayA puSTiM tathA praapitaa| sAmAnAdhikaraNyamatra hi mataM no bhinnaliGgAdigaM, yadattattvajusUtranItiviSayo naivAvikArAnyayoH // 31 // satsvartheSu na samaM samabhirUDhAkhyo nayo manyate, bhedaiH syAdvacanasya caiva niyamAdarthasya bhedo'mitaH / saMjJA no paribhASayA'tra tu matA svAbhAviko'yaM yataH, zabdArtho'nubhave vibhAti na bhavedicchA kRtArthasthitiH // 32 // . evambhUtanayo vizeSaNatayA zabdArthayohikazcAnyo'nyaM na ca rAjazabdaghaTanA liGgAtyaye raajgaa| vyutpannaH sakalo'pi zabda udito vyutpattihetukriyAkAle zabdapravRttiratra niyatA zabde kriyaikArthatA // 33 // vyutpattyarthaprasiddhaye'tra vipulA carcA prasaDAgatA, tasyAM zandanayAnusAnmatabhidA ruuddhyrthcintaadikaa| . anyA cApi kathA'tra sAtimitA naiyAyikAdevarA, ante svAnumataM nayAnugamanaM syAdvAdato darzitam // 34 // navambhUtanaye tu jIvapadabhAk siddho mato jIvanAbhAvAt kintu tadarthasaGghaTanataH sNsaarijiikstthaa| sevAdarthamihopapattikalitAstattvArthabhASyoktayo, jIvAjIvamukhoktibhedaghaTitA AviSkRtA bhAvitAH // 35 // siddho nizcayato digambaramate yajjIvavAcyo na tad, yukaM nizcayasaMjJako'ntimanayastatra prathA caanythaa|. .. bAyaM sahanAmako yadi tathA tatrAtmatA jIvatA, sarvatrAnugatA tato nahi bhavet siddhakatA jIvatA // 3 // Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAvatatarakSiNI-pakSiNItaraNinyA bamabahatI gayopayaH / anyA dikpaTazaGkitokighaTanA dUrIkRtA yukkito, deza-prasthakayostathA ca vasateH sviikaardRssttaanttH| nItInAM sugamena zuddhighaTanA'zuddhastathA yojanA, ye caiteSu bhavanti sUkSmaviSayAH zuddhAstadanye'nyathA // 37 // zuddhatvaM vyavahAra eva phalato no nizcaye dezanA, yatsamyaktvanimittatAmupagatA cAcasya lokonmukhA / yA lokavyavahArabAhyamananA mithyAtvahetustu sA, nAdeyA nanu nizcayasya prathamaM lokapravRttyarthibhiH // 38 // nagnAnAM prathamaM tu nizcayaghaTA yuktyA samutsAritA, tatpraznottarabhAvasaGgamanato nirNItirevaM kRtaa| bhAvaH zandanayairmato na ca paro nikSepa iSTastu taizcatvAro'rthanayairmatA iti punaH samyaktayA carcitam // 39 // nikSepasya vicAraNA'tra vihitA pratyeko lakSaNaM, nAmAdarupadarzitaM nanu bhidA tatrApi sandarzitA / carcA cAgamavAkpracAraracitA yuktyA samuttejitA, dRSTAntoktyanurajitA bahuvidhA nikSepabodhAnugA // 4 // bhinnadravyagatA catuSTayabhidA yadvat tathaivaikagA, svAbhikhyAkRtihetukAryaghaTanAto bhAvanIyA budhaiH / tattadbhedanivezato nahi bhavedavyApi teSAM tato, vastuvyApakatA catuSTayagatA sAmAnyataH sthApitA // 1 // anyeSAM matamatra tasya niyame vyAMvarNya saMdUSitaM, nikSepo'numato'tha saGgrahanaye na sthApanAkhyo yataH / / nAmnA saGgrahaNaM bhaviSyati budhaiH kaizcinmataM dUSitaM, carcAtrAskhalitA suyuktikalitA nItijJamodapradA // 42 // iSTaM sthApanayA vibhinnamuditaM nAmno'pi bhinnaM phalaM, sambandho'pi vibhinna eva ca tayorbhAvena nirdhAritaH / svAtmanyeva parAtmano nanu samApattistathA sthApanA, nAmno'nyA vidhinA'thaveti bahudhA medo'nayoH sthApitaH // 43 // etena vyavahArago'pyagataH syAt sthApanAsaMgraho, dravyaM no RjusUtra icchati yadi syAt sUtrabAdhastadA / tasmAd bhASyamatA vibhAgaghaTanA nikSepagA yujyate, nikSepe nayayojanAgatiriyaM tvAlocanIyA budhaiH // 4 // dravyArthAnayato'bhavannanu mataM zuddhA tu vedAntinAM, tatraike jaguradvitIyamamalaM caitanyamanye punaH / sacchandaikamayaM dvitIyavikalaM brahmeti vistAratazcarcA tanmatayoH suyuktikalitA saMdarzitA modadA // 45 // dravyArthAd vyavahArataH samabhavat sAGkhyasya yaddarzanaM, tad dravyapratipAdakaM bhavati tatparyAyasaMdarzakam / / etatsammatapaJcaviMzatividhaM tattvaM samudbhAvitaM, yadyuktyA kavalIkRtaM matidhananaiyAyikAdyaiH sphuTam // 46 // sAlaye'dvaitamate ca zuddhisamatA caitanyamAtrAzritA, tadbhinne vyavahAradRSTiranayostulyaiva yadyapyasau / dRSTayaivArthasamaSTisRSTiriti yad vedAntiniSTaGkitaM, no tatra vyavahAralezaghaTanA'pyetAvatA bhinnatA // 17 // no kasyApi matasya naigamanayo mUlaM yato'yaM pRthag, naiveSTaH kaNabhulmataM nanu bhaved dvAbhyAM nayAbhyAM param / / mithyAtvaM svamatAgrahAdiha mitho'pekSA yato nAnayorevaM nyAyamataM vibhAvyamamunA yat sAmyamasyApi ca // 40 // minno naigama eSa iSTa iti cet tanmUlikaivAstu vaulukyAdeH samayapravRttiriti saMmatyA'pi saMvAditam / / bauddhAnAmajasUtranItiprabhRtairjAtaM caturNA mataM, zabdAdyA nayamizrajA manu nayA vAgbhiH samAH saJjayayA // 49 // syAdvAdAmilitarnayaiH samamitA anyAgamAH sammatI, nItInAM vacasAM samAnagaNanA cAnyAgamAstAdRzAH / ityevaM nayayojanA matagatA zeyopayujyaiva sA, digvastraiH paribhAvitA tu vitathA vRddhoktayo bhAvitAH // 50 // mithyAtvAkalitAni SaT SaDatha tadbhinnAni vaidharmyataH, samyaktvAkalitAni tAnyapi pathatyAga-pravezAzrayAt / / jJeyAnyanyaprathAni tatra vitatA carcA matAnAM kRtA, sA vijJairmatamedabodharasikairbhUyo vilokyA''darAt // 51 // mithyAtvaM nijarUpatastu nikhilA jJeyA nayA yanmiyo'pekSAto vikalAstathA nahi bhaved medo'stitAdhutthitaH / syAdeSAM vyavahAramedajananAdAstikya-nAstikyayorbhedastatra niyAmakaM punaridaM jJeyaM nayajJairyathA // 52 // dhayaze khalu nAstikastu prathitazcArvAka AtmAdike, dharmAze paratIrthikAstu nikhilA virmatA nAstikAH / itvaM mArgapraveza-tatparidRtibhyAM syAt kriyAvAdinaH, samyaktvokirathAnyavAdiniyatA mithyAtvavAcaH prathA // 53 // samyaktvaM ca dRDhIkRtaM punarihAnyebhyaH kriyAvAdino, mukhyatvAd gaNanAbhidA'pi prathitA teSAM vivi kA sphuTam / / carcA'trApi viziSTamodanikA dRndhA nayAnAM pRthaga, vAdA zlokasamaSTito nigaditA yuktyA samuttejitAH // 54 // Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ve nayAbhUtatarahiNI-taraGgiNItaraNibhyA samato nbopdeyaa| zAnAdeva tu muktiratra tu matA jJAne kriyAdvAratA, jJAnaM muktinidAnamityudayanAcAryastu saMmanyate / / zAnaM karma ca muktikAraNamujhe jJAne kriyAdvAratA, neSTetyevamudIrayanti kRtinaH zrIbhAskarIyAH sphuTam // 55 // vArtA cAtra tu vistRtobhayamataprAgalbhyasampAdinI, ante svAnumataM samuccayamata yuktyA samullAsitam / mithyAtvApagamena mokSakalikA TIkA susevyA budhaiH, zrIvIrasya nayopadezavacanaM samyak stutaM kAmadam // 56. // bhasyAM na smaya-roSarAgapramukho heturjinoktyAdaraH, kintveko nanu heturabhyupagato no pakSapAtaH kacit / nItyutiH saphale pramANavacane yAtyaGgabhaGgAtmatA, tasmAno chalavattvidaM nayavaco vijJasya zaGkAspadam // 57 // bodho laukika Adimo nayamayaH syAnmadhyamo'thAntimo, bhAnAtmAkhilabhaGgato gurumate yadvattathA syAt kramAt / tAtparyAniyatAd bhavediha bhidA vAkyaikamAtrodbhave, tAtparyajJa-tadajJayoranumatA bodhe tato bhinnatA // 58 // tAtparya zukazArikAdivacane tacchikSakAdyAdhitaM, jJAtvA laukikabodhabhinnaviSaye bodhstto'pekssyaa| vatuSvAnyapare tathava vacane tAtparyamanyat svayaM, jJAtvA vAstavamapramA'jananataH prAmANyamiSTaiSiNAm // 59 // . mithyAdRSTiparigrahAdiha bhavet samyak zrute vastuto, mithyAtvaM nanu tatparatvamatito mithyAzrute tttvtH| samyagdRSTipariprahAdanumataM samyaktvamiSTapradaM, tasmAt tatparatAmatistu vacane bodhodbhave'pekSisA / / 60 // ... syAdevaM tu pramANamarthaghaTanAto laukikaM cAmukhe, tAtparyArthagatau pramANamuditA gIH sptbhnggaatmikaa| itthaM satyupapadyate nanu vaco yatkalpabhASye sthitaM, nAprAmANyapramANate svata iha syAdarthataste iti // 1 // .. tAtpayAmidhayA ya eva prathito'pekSeti saivocyate, nItyAkhyaH sa ca zAstragarbhaprathilastenotthitAH kalpanAH / siddhAntAmbudhigAH sthiraM virahitaM tAbhiH sukhaikAtmakaM, brahma jJAnamayaM bhavediha tu vo'nalpaM vikalpozcayam // 2 // nikSepAdivicAraNA vacanagA zRGgAramAtrAtmikA, yasyAne na vibhAti tacca bhagavan / rUpaM nijaM darzaya / Atman ! bADhamapi prasIda kuzalAzaMsA para-svAtmagA, TIkAkarturiyaM nijAnyavidhurAM svAtmasthiti gAhate // 3 // saMkSepA viSayA ime nigaditA TIkAgatAH sundarA, abhyAsAdayaM gatA nayavidAmAnandadAH syuna vaa| asmAkaM tu jinAgamAmbudhigatajJAnAdiratnaspRhAM, svajJAnAbhyasanAdatIva saphalo kAle kariSyanti vai / / 64 // varSe vikramage'nalAmbaranabhonetrapramANaM gate, varSAvAsagavena bhAvanagare sauraassttrsdbhuussnne| lAvaNyAbhidhasUriNA gurukRpApAtreNa yatnAdiya, dakSAmodakRta kRtA sphuTatarA TIkA taraNyAkhyayA / / 65 // nayAmRtataraGgiNIviSayabodhinIyaM kRtimitA'pi samupAsitA dhravamamandamodapradA / gurupravarabhaktito nanu mayA mitaprajJayA, samudbhavamupAgatA sthitimupetu * kalpAntagAm // 6 // itizrIvijayalAvaNyasUripraNItA TIkAprazastiH samAptA / chadmastheSu sadA skhaladvatitayA doSaprabandhAnvaye, no hAsyAspadamatra doSaghaTanAyAM syAmahaM dhImatAm / no prArthyAH kRtino nisargagarimAvAsA mayA zodhane, yeSAM doSagaNapramArjanavidhiH svAbhAviko'yaM yataH // 1 // zubhaM bhavatu Page #282 -------------------------------------------------------------------------- _