Page Text
________________ नामसत्तरङ्गिणी-तरत्रिणीतरणिभ्या समतो नयोपदेशः। कूलप्तसङ्गा, वबर्थ क्रियां बिना तत्त्वायोगात् ; घटादिशब्दार्थक्रिया यथाकथश्रित् तत्रास्त्येवेति चेत् ? नअमाधारणतार्थक्रियाकारितस्यैव तदात्मकत्वाप्रयोजकत्वात् ; तथापि प्रस्थकक्रियाविरहे नायं प्रस्थको घटायलात्मकता नाप्रस्थक इत्यनुभयरूपः स्यात् ? न स्यात्- प्रतियोगिकोटौ स्वस्यापि प्रवेशेन याव घाद्यनात्मकत्वासिढे अर्थक्रियाभावाऽभावाभ्यां द्रव्यभेदाभ्युपगमे ऋजुसूत्रमतानुप्रवेश इति चेत् ? ननैगमतयोगतार्थसोचनाय काचित्कतथोपगमेऽपि सर्वत्र तथाभ्युपगमाभावेन तदननुप्रवेशात; इत्यं भावाद घटाद्यात्मकत्वमपि न सम्भवतीति निषेधहेतुमुपदर्शयति- तदर्थक्रियां विनेति- घटादिकार्यजलाहरणादिलक्षणार्थक्रियां बिनेत्यर्थः / तस्वायोगात् घटाद्यात्मकत्वायोगात् / ननु घटादेरर्थस्य जलाद्याहरणादिलक्षणार्थक्रिया यथा कार्य तथा घटाद्यर्थज्ञानतो घटादिशब्दप्रयोगस्तत्र भवतीति स्वज्ञानद्वारा घटादिशब्दोऽपि तस्य कार्यम् , लक्षणया घटादिशब्द. प्रयोगः प्रस्थकेऽपि भवतीति घटादिकार्यघटादिशन्दलक्षणार्थक्रियाकारित्वान्मापनकार्याकरणकाले प्रस्थके घटाद्यात्मकत्वप्रसङ्गः स्यारेवेत्यासते-घटादिशब्दार्थकियेति-घटादिशब्दप्रयोगलक्षणघटाद्यर्थकार्यार्थक्रियेत्यर्थः। यथाकथञ्चित् तात्पर्यादितः। तत्र प्रस्थके। या चार्थकिया यस्मादेव भवति न तु तदन्यतस्तादृशासाधारणार्थक्रियाकारित्वमेव तदात्मकत्वप्रयोजकमिति जलाद्याहरणादिलक्षणासाधारणार्थक्रियाकारित्वमेव घटाद्यात्मकत्वप्रयोजकम, जलाहरणाद्यर्थक्रियाकारित्वं च न प्रत्यके इति न तस्य घटाद्यात्मकत्वप्रसङ्ग इति समाधत्ते-नेति / असाधारणेति-घटाद्यन्याप्रभवत्वे ससि घटादिप्रभजेत्यर्थः। तदर्थक्रियेति- जलाहरणादिलक्षणार्थक्रियेत्यर्थः। तदात्मकत्वेति- घटाद्यात्मकत्वेत्यर्थः / ननु मापनलक्षणार्थक्रियाविरकाले आसादितप्रस्थकपर्यायोऽपि प्रस्थकः प्रस्थको न भवति, जलाहरणादिलक्षणाप्रस्थकघटादिकार्यकारित्वाभावादप्रस्थकोऽपि न भवतीति प्रस्थकाऽप्रस्थकान्यतरानात्मकोऽयं स्यात्, न चैवमभ्युपगन्तुं युक्तम् , विधिनिषेधयोरेकतरनिषेधेड़ परविधिध्रौव्यात्, प्रस्थकतया निषिद्धस्याप्रस्थकरूपत्वस्याप्रस्थकतया निषिद्धस्य प्रस्थकरूपत्वस्य चावश्यम्भावात् 'परस्परविरोधे हिन प्रकारान्तरस्थितिः' इति वचनादित्याशयेन शङ्कते-तथाऽपीति-घटाद्यात्मकत्वप्रसङ्गाभावेऽपीस्यर्थः। अनुभयरूपः स्थात् प्रस्थका-प्रस्थकान्यतरानात्मक: स्यात् / प्रस्थकभिन्नं यद् तत् सर्वमप्रस्थकमिति प्रस्थकोऽपि प्रस्थककार्याकरणकालेऽप्रस्थक एवेति घटादि' इत्यादिपदेन सोऽपि गृह्यत एवेति घटाद्यात्मकत्वमेव तस्येति घटाद्यनात्मकत्वहतोरसिद्धया न ततोऽ. प्रस्थकनिषेधः कर्तुं शक्य इत्यप्रस्थकरूपत्वान्नानुभयरूपोऽयमिति समाधत्ते-न स्यादिति-अनुभयरूपः प्रस्थककार्याकरणकाले प्रस्थको नापद्यत इत्यर्थः / तत्र हेतुमाह-प्रतियोगिकोटाविति-घटाद्यात्मा न भवतीत्येवंरूपो यो घटाद्यनात्मको मिषेधस्तस्य प्रतियोगी घटाद्यात्मेति तत्रादिपदग्राह्यः प्रस्थककार्यकारिप्रस्थकपर्यायभिन्नः सर्वोऽपि तन्मध्ये प्रस्थककार्याकरणकाले प्रस्थकोऽपीति घटाद्यात्मकस्य तस्य घटाद्यनात्मकत्वासिद्धरित्यर्थः / ननु ऋजुसूत्रनये यथाऽर्थकियाकारित्व तदकारित्वाभ्यां विरुद्धधर्माभ्यां द्रव्यस्य भेदस्तथा सङ्ग्रहनयेऽपि ताभ्यां तस्य भेद इत्यभ्युपगमे सङ्ग्रहनयाभ्युपगम ऋजुसूत्रनयाभ्युपगम एव स्यादित्याशङ्कते- अर्थक्रियाभावाऽभावाभ्यामिति- अर्थक्रियाकारित्व-तदकारित्वाभ्यामित्यर्थः / ऋजुसूत्रस्य सर्वत्रार्थक्रियाभाषाऽभावाभ्यां द्रव्यभेदाभ्युपगमः, सपहस्य तु न तथा सर्वत्राभ्युपयमः, किन्तु प्रस्थकस्थले नैगमनयेनाभ्युपगतस्योत्कीर्णनामकप्रस्थकपर्यायापन्नद्रव्यरूपस्य प्रस्थकपदव्यपदेश्यस्य प्रस्थककार्यकारि-तदकारिप्रस्थकसाधारणस्यार्थस्य यत् सोचनं 'तथाभूतः प्रस्थककार्यकार्येव प्रस्थकः' इत्येवंरूपं तदर्थमर्थक्रियाकारित्व-तदकारित्वाभ्यां द्रव्यभेदाभ्युपगम इति न तथाsभ्युपपन्तुः समहस्य ऋजुसूत्रमतानुप्रवेश इति समाधत्ते-नेति। क्वाचित्कतथोपगमेऽपि प्रस्थकस्थले द्रव्यमेदाभ्युपगमेऽपि / तथाऽभ्युपगमाभावेन द्रव्यभेदाभ्युपगमाभावेन / तदननुप्रवेशात् सङ्ग्रहस्यर्जुसूत्रनयेऽनुप्रवेशाभावात् / यदा च मापन कार्यकारि-तदकारिष्यत्योरर्थक्रियाकारित्व-तदकारित्वाभ्यां भेदः सङ्ग्रहनये सुव्यवस्थितस्तदा तन्नये मापनाकारियां व्यक्ती प्रस्थकोऽयमिति प्रतीतेः प्रमिलित्वाभावात् तत्र प्रस्थकत्वसामान्यमपि नास्ति किन्त्वप्रस्थ कास्मिकैव सा व्यक्तिरिति नानुभयरूपत्वस्य तत्र प्रसा इत्याह-इत्थं चेति- समहनये अर्थक्रियाभावाऽभावाभ्यां क्वाचित्कद्रव्यभेदाभ्युपगमव्यवस्थितौ चेत्यर्थः / 'मेदार्थ क्रियाजनकप्रस्थकव्यक्तौ' इत्यस्य स्थाने "भेदेऽर्थक्रियाऽजनकप्रस्थकव्यको" इति पाठो युक्तः, यदि यैव व्यक्तिर्मापनरूपार्थक्रियाकारिणी सैव मापनरूपार्थक्रियाऽजनिकाऽपि तदा मापनरूपार्थक्रियाकारिण्यों प्रस्थकत्वसामान्यस्य सवे तदभिन्नायां मापनरूपार्थक्रियाऽजनिकायामपि तस्य सत्त्वमवश्याभ्युपगन्तव्यं स्यात् , तयोमेंदे तु मापनरूपार्थक्रियाड
| SR No. | 004344 |
| Book Title | Nayopdesh Part 02 Tarangini Tarni |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Yashovijay Gani, Lavanyasuri |
| Publisher | Vijaylavanyasuri Gyanmandir |
| Publication Year | 1956 |
| Total Pages | 282 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 9 MB |