Book Title: Jain Sahitya Ka Bruhad Itihas Part 3
Author(s): Mohanlal Mehta
Publisher: Parshwanath Shodhpith Varanasi
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002096/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzvanAtha vidyAzrama granthamAlA:11 saMpAdaka paM0 dalasukha molavaNiyA DaoN0 mohanalAla mehatA jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhAga 3 Agamika vyAkhyAyeM DaoN. mohanalAla mehatA sacca logasmi sArabhUyaM pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna,vArANasI-5 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzvanAtha vidyAzrama granthamAlA 11 sampAdaka paM0 valasukha mAlavaNiyA DA0 mohanalAla mehatA jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhAga 3 Agamika vyAkhyAe~ lekhaka : DA0 mohanalAla mehatA A Te Li Xin He Ke 9F 55 saM vArANasI-5 pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna vArANasI - 5 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : pAzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna AI0 TI0 AI0 roDa, vArANasI - 5 phona : 311462 prakAzana varSa : prathama saMskaraNa san 1967 dvitIya saMskaraNa san 1989 mUlya : ru0 JAINA SAHITYA KA BRHAD ITIHASA Vol. III: Agamik Vyakhyayen By Dr. M. L. Mehta Second Edition 1989 Price: Rs. 0.00 mudraka : vardhamAna mudraNAlaya javAharanagara, vArANasI - 10 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama saMskaraNa kA prakAzakIya jaina sAhitya ke bRhad itihAsa kA yaha tosarA bhAga hai / jainAgamoM kA vyAkhyAtmaka sAhitya isakA viSaya hai / DA0 mohanalAla mehatA, adhyakSa, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, isake lekhaka haiM / zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyA aura ve isake sampAdaka haiM / zrI dalasukhabhAI isa samaya ToroMTo yUnivarsiTI, keneDA meM bhAratIya darzana ke adhyApana ke lie vArSika 15000 DAlara vetana para niyukta hokara gaye hue haiN| isase pahale ve kaI varSoM se lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmandira, ahamadAbAda, ke adhyakSa the / paMDita zrI sukhalAlajI ke bAda ve banArasa hindU yUnivarsiTI meM jaina darzana varSoM taka par3hAte rahe / jaba se pArzvanAtha vidyAzrama kA Arambha huA, zrI dalasukhabhAI isa zodha saMsthAna ke sakhA aura sahAyaka rahe haiM / unakA sneha aura sahAnubhUti Ajataka hameM prApta hai / keneDA jAne se pUrva ve agale bhAga ke sampAdana- kArya ko bhI pUrA kara gaye haiM / unakI vidvattA aura yogyatA prAmANika hai / DA0 mohanalAla mehatA hindU yUnivarsiTI meM sammAnya prAdhyApaka haiM / ve ema0 e0 kI kakSAoM meM jaina darzana kA adhyApana tathA pI-eca0 DI0 ke chAtroM ko zodha-nirdezana bhI karate haiM / unhoMne jaina AcAra graMtha bhI likhA hai / isa samaya jaina saMskRti para graMtha likha rahe haiM / pArzvanAtha vidyAzrama kI sthApanA julAI, san 1937 meM huI thI / tIrthaMkara pArzvanAtha ke jIvana kA vArANasI se ghaniSTha sambandha rahA hai / isI preraNA se vartamAna zodha saMsthAna ke nAmakaraNa ke samaya unakA nAma isa jJAna prasAraka saMsthA ke sAtha jor3anA abhISTa samajhA gayA hai / pArzvanAtha vidyAzrama bhAratIya vidyA ke antargata prAkRta aura jaina viSayoM meM zodha kArya karane kI preraNA lekara upasthita huA hai / usa zodhaphala ko prakAzita karanA bhI isakI pravRtti hai / prati varSa cArapA~ca risarca skaoNlara yahA~ para zodhakAryaM karate haiM aura apane-apane viSaya para thIsisa hindU yUnivarsiTI meM parIkSaNArthaM peza karate haiM / abataka 7 risarca skaoNlara po-eca0 DI0 ho cuke haiM / pratyeka risarca skaoNlara ko do varSa taka mAsika 200) rupaye chAtravRtti dI jAtI hai / svatantra zodha aura prakAzana - kArya bhI barAbara hotA hai / isa itihAsa kI yojanA usa kArya kA eka rUpa hai / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zatAvadhAnI ratnacaMdra lAyabrerI zodha saMsthAna kA aMga hai| usameM zodha ke hetu se hI graMtha-saMgraha hotA rahatA hai| apane skaoNlaroM ke alAvA hindU-yUnivarsiTI ke anya skaoNlaroM aura usake adhyApakoM ke lie bhI hamArA saMgraha bar3A upayogI hai| saMsthAna kI apanI cAra ekar3a jamIna para 104452 phUTa kA vizAla lAyabrarI bhavana hai| adhyakSa ke lie svatantra nivAsa sthAna hai| anya karmacAriyoM ke lie bhI nivAsa kI vyavasthA hai| risarca-skaoNlaroM ke lie dasa kvArTaroM ke hosTala kI nIveM bhara cukI haiN| __ saMsthAna se jainavidyA kA mAsika 'zramaNa' nikalatA hai| usake adhikAMza lekha zodhapUrNa hAte haiN| isa samaya yaha patrikA unnIsaveM varSa meM hai| ___ inakA aura anya Avazyaka pravRttiyoM kA saMcAlana zrI sohanalAla jainadharma pracAraka samiti karatI hai| samiti rajisTarDa sosAyaTI hai| isako diyA jAne vAlA dAna inkamaTaiksa se mukta hotA hai| __ isa tIsare bhAga ke prakAzana kA vyaya samiti ke sarvaprathama aura Ayuparyanta khajA~co sva0 zrI munilAlajI ke suputroM-zrI manoharalAla jaina. bI0 kaoNma, zrI rozanalAla jaina, zrI tilakacaMda jaina aura zrI dharmapAla jaina ne vahana kiyA hai| inhIM bhAiyoM ne pahale bhAga ke prakAzana kA kharca bhI diyA thaa| rUpamahala harajasarAya jaina pharIdAbAda mantrI 5.12.67 zrI sohanalAla jainadharma pracAraka samiti amRtasara Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama saMskaraNa kA prAkkathana jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhAga 3, pAThakoM kI sevA meM prastuta karate hue atyanta prasannatA kA anubhava ho rahA hai / isase pUrva prakAzita donoM bhAgoM kA vidvajjanoM va anya pAThakoM ne hRdaya se svAgata kiyA etadartha saMsthAna ke utsAha meM vRddhi huI hai| yaha bhAga bhI vidvAnoM va sAmAnya pAThakoM ko pasaMda AegA, aisA vizvAsa hai| prathama bhAga meM jaina saMskRti ke AdhArabhUta aMga AgamoM kA tathA dvitIya bhAga meM aMgabAhya AgamoM kA sarvAMgINa paricaya prastuta kiyA gayA hai / prastuta bhAga meM ina saba AgamoM ke vyAkhyAtmaka sAhitya kA sAMgopAMga paricaya diyA gayA hai| ina tIna bhAgoM ke adhyayana se pAThakoM ko samasta mUla AgamoM tathA unakI vividha vyAkhyAoM kA pUrNa paricaya prApta ho skegaa| ___Agamika vyAkhyAe~ pA~ca koTiyoM meM vibhakta kI jAtI haiM : 1. niryaktiyAM, 2. bhASya, 3. cUrNiyA~, 4. saMskRta TIkAe~ aura 5. lokabhASAoM meM viracita vyaakhyaaeN| prastuta bhAga meM ina pA~coM prakAra kI vyAkhyAoM tathA vyAkhyAkAroM kA suvyavasthita paricaya diyA gayA hai| ___ anya bhAgoM kI taraha prastuta bhAga ke sampAdana meM bhI pUjya dalasukhabhAI kA pUrNa sahayoga prApta huA hai etadartha maiM ApakA atyanta anugRhIta huuN| grantha ke mudraNa ke lie saMsAra presa kA tathA prapha-saMzodhana Adi ke lie saMsthAna ke zodha-sahAyaka paM0 kapiladeva giri kA AbhAra mAnatA huuN| pArzvanAtha vizrAzrama zodha saMsthAna / mohanalAla mehatA vArANasI-5 adhyakSa 15-12-67 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya dvitIya saMskaraNa jaina sAhitya kA bRhad itihAsa granthamAlA ke antargata isa bhAga meM jainAgamoM para likhI gayI niyuktiyoM bhASyoM, cUrNiyoM, vRttiyoM, TIkAoM Adi kA vivecana kiyA gayA hai / isakA prathama saMskaraNa 1960 I0 meM prakAzita huA thA aura pichale kucha samaya se isako pratiyA~ vikrayArtha upalabdha nahIM thIM / isakI upayogitA aura mAMga ko dekhate hue hamane isakA dvitIya saMskaraNa prakAzita karane kA nirNaya kiyA / isameM prathama saMskaraNa kI sampUrNa sAmagrI ko yathAvat rakhA gayA hai / isa grantha ke prakAzana kI upayukta vyavasthA saMsthAna ke nidezaka DA0 sAgaramala jaina ne kI hai, ataH sarvaprathama maiM unake prati AbhAra vyakta karatA hU~ / prUpha rIDiMga aura zabdAnukramaNikA taiyAra karane meM DA0 azoka kumAra siMha aura DA0 zivaprasAda kA sahayoga prApta huA hai, ataH isake liye bhI hama AbhArI haiM / anta meM isa grantha ke sundara tathA tvarita mudraNa ke liye maiM vardhamAna mudraNAlaya, vArANasI ke saMcAlakoM ke prati kRtajJatA jJApita karatA hU~ / bhUpendranAtha jaina maMtrI pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna vArANasI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika 1. niyuktiyA~ aura niyuktikAra 2. Avazyaka niryakti prastuta pustaka niyuktiyA~ 3. dazavekAlikaniryukti 4. uttarAdhyayananiyukti 5. AcArAMganiryakti 6. sUtrakRtAMganiryukti 7. dazAzrutaskaMdha niryukti 8. bRhatkalpaniryukti 9. vyavahAraniyukti 10. anya niyuktiyA~ 1. bhASya aura bhASyakAra 2. vizeSAvazyakabhASya 3. jItakalpabhASya 4. bRhatkalpa- laghubhASya 5. vyavahArabhASya 6. oghaniryukti-laghubhASya 7. oghaniryukti - bRhadabhASya 8. piNDaniryukti-bhASya 9. paMcakalpa-mahAbhASya 10. bRhatkalpa-bRhadbhASya 1. cUrNiyA~ aura cUrNikAra 2. nandI cUrNi 3. anuyogadvAracUrNi bhASya cUrNiyA~ meM 56 64 88 96 101 109 110 113 115 116 117 126 186 196 233 252 254 255 256 263 266 271 273 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 283 285 287 289 293 298 321 323 325 327 ( 8 ) 4. AvazyakacUrNi 5. dazavaikAlikacUNi ( jinadAsagaNikRta ) 6. uttarAdhyayanacUrNi 7. AcArAMgacUrNi 8. sUtrakRtAMgacUrNi 9. jItakalpa-bRhaccUNi 10. dazavaikAlikacUNi ( agastyasiMhakRta ) 11. nizItha-vizeSacUrNi 12. dazAzrutaskaMdhacUrNi 13. bRhatkalpacUrNi TIkAe~ 1. TIkAe~ aura TIkAkAra 2. jinabhadrakRta vizeSAvazyakabhASya-svopajJavRtti 3. haribhadrakRta vRttiyA~ 4. koTyAcAryakRta vizeSAvazyakabhASya-vivaraNa 5. gandhahastikRta zastraparijJA-vivaraNa 6. zIlAMkakRta vivaraNa 7. zAMtisUrikRta uttarAdhyayanaTIkA 8. droNasUrikRta oghaniyukti-vRtti 9. abhayadevavihita vRttiyA~ 10. malayagirivihita vRttiyA~ 11. maladhArI hemacaMdrakRta TIkAe~ 12. nemicaMdravihita uttarAdhyayana-vRtti 13. zrIcaMdrasUrivihita vyAkhyAe~ 14. anya TIkAe~ 15. lokabhASAoM meM viracita vyAkhyAe~ anukramaNikA sahAyaka granthoM kI sUcI 349 352 358 364 366 385 409 415 420 435 441 509 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika niyuktiyA~ niyuktikAra bhadrabAhu Avazyaka niyukti davaikAlika niyukti uttarAdhyayananiyukti AcArAMga niyukti sUtrakRtAMga niyukti dazAzrutaskandha niyukti bRhatkalpa niyukti vyavahAraniyukti bhASya bhASyakAra vizeSAvazyakabhASya jItakalpabhASya bRhatkalpa- laghubhASya bRhatkalpa - bRhadbhASya vyavahArabhASya niyukti-bhASya piNDaniyukti-bhASya paMcakalpa-mahAbhASya cUrNiyA~ cUrNikAra nandI cUrNi anuyogadvAracUrNi AvazyakacUrNi dazakAlika (jinadAsakRta ) uttarAdhyayanacUrNi AcArAMgacUrNi sUtrakRtAMgaNa jItakalpa-bRhacUrNi Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavaikAlikacUNi ( agastyasiMhakRta ) nizItha-vizeSacUrNi dazAzrutaskandhacUrNi bRhatkalpacUrNi TIkAe~ aura TIkAkAra jinabhadrakRta vizeSAvazyakabhASya-svopajJavRtti haribhadrasUrikRta TIkAe~ __ nandIvRtti anuyogadvAraTIkA dazavakAlikavRtti prajJApanA-pradezavyAkhyA __ AvazyakavRtti koTyAcAryavihita vizeSAvazyakabhASya-vivaraNa AcArya gaMdhahastikRta zAstraparijJAvivaraNa zIlAMkAcAryakRta TIkAe~ AcArAMgavivaraNa sUtrakRtAMgavivaraNa bAdivetAla zAntisUrikRta uttarAdhyayanaTIkA droNasUrivihita oghaniyukti-vRtti abhayadevasUrikRta TIkAe~ sthAnAMgavRtti samavAyAMgavRtti vyAkhyAprazaptivRtti jJAtAdharmakathAvivaraNa upAsakadazAMgavRtti antakRddazAvRtti anuttaropapAtikadazAvRtti praznavyAkaraNavRtti vipAkavRtti aupapAtikavRtti malayagirisUrikRta TIkAe~ nandIvRtti prajJApanAvRtti sUryaprajJaptivivaraNa Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotiSkaraNDakavRtti jIvAbhigamavivaraNa vyavahAravivaraNa rAjapraznIyavivaraNa piNDaniyukti-vRtti AvazyakavivaraNa bRhatkalpa-pIThikAvRtti maladhArI hemacandrasUrikRta TIkAe~ __ AvazyakaTippaNa anuyogadvAravRtti vizeSAvazyakabhASya-bRhavRtti nemicandrasUrikRta uttarAdhyayanavRtti zrIcandrasUrikRta TIkAe~ nizIthacUrNi-durgapadavyAkhyA nirayAvalikAvRtti jIvakalpabRhaccUrNi-viSamapadavyAkhyA AcArya kSemakIrtikRta bRhatkalpavRtti maNikyazekharasUrikRta Avazyakaniyukti-dIpikA ___ ajitadevasUrikRta AcArAMgadIpikA vijayavimalagaNivihita gacchAcAravRtti vijayavimalagaNivihita tandulavaicArikavRtti vAnararSikRta gacchAcAraTIkA bhAvavijayagaNikRta uttarAdhyayanavyAkhyA samayasundarasUrisaMdRbdha dazavakAlikadIpikA jJAnavimalasarigrathita praznavyAkaraNa-sukhabodhikAvRtti __ lakSmIvallabhagaNiviracita uttarAdhyayanadIpikA dAnazekharasUrisaMkalita bhagavatI-vizeSapadavyAkhyA saMghavijayagaNikRta kalpasUtra-kalpapradIpikA vinaya vijayopAdhyAyavihita kalpasUtra-subodhikA samayasundaragaNiviracita kalpasUtra-kalpalatA zAntisAgaragaNividRbdha kalpasUtra-kalpakaumudI pRthvIcandrasUripraNIta kalpasUtra-TippaNaka ___ lokabhASAoM meM nirmita vyAkhyAe~ Agamika vyAkhyAoM meM sAmagrI-vaividhya Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArazAstra darzanazAstra jJAnavAda pramANazAstra karmavAda manovijJAna aura yogazAstra kAmavijJAna samAjazAstra nAgarikazAstra bhUgola rAjanIti aitihAsika caritra saMskRti evaM sabhyatA Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika mUla graMtha ke rahasyodghATana ke lie usakI vividha vyAkhyAoM kA adhyayana anivArya nahIM to bhI Avazyaka to hai hii| jaba taka kisI grantha kI prAmANika vyAkhyA kA sUkSma avalokana nahIM kiyA jAtA taba taka usa graMtha meM rahI huI aneka mahattvapUrNa bAteM ajJAta hI raha jAtI haiN| yaha siddhAnta jitanA vartamAnakAlIna maulika graMthoM para lAgU hotA hai usase kaI gunA adhika prAcIna bhAratIya sAhitya para lAgU hotA hai| mUlagraMtha ke rahasya kA udghATana karane ke lie usa para vyAkhyAtmaka sAhitya kA nirmANa karanA bhAratIya graMthakAroM kI bahuta purAnI paraMparA hai| isa prakAra ke sAhitya se do prayojana siddha hote haiM / vyAkhyAkAra ko apanI lekhanI se graMthakAra ke abhISTa artha kA vizleSaNa karane meM asIma AtmollAsa hotA hai tathA kahIM-kahIM use apanI mAnyatA prastuta karane kA avasara bhI milatA hai| dUsarI ora pAThaka ko graMtha ke gUDhArtha taka pahu~cane ke 'lie anAvazyaka zrama nahIM karanA pdd'taa| isa prakAra vyAkhyAkAra kA parizrama sva-para ubhaya ke lie upayogI siddha hotA hai| vyAkhyAkAra kI AtmatuSTi ke sAtha hI sAtha jijJAsuoM kI tRSA bhI zAnta hotI hai / isI pavitra bhAvanA se bhAratIya vyAkhyAgraMthoM kA nirmANa huA hai| jaina vyAkhyAkAroM ke hRdaya bhI isI bhAvanA se bhAvita rahe haiN| prAcInatama jaina vyAkhyAtmaka sAhitya meM Agamika vyAkhyAoM kA ati mahattvapUrNa sthAna hai / ina vyAkhyAoM ko hama pAMca koTiyoM meM vibhakta karate haiM : 1. niyuktiyA~ ( nijjutti ), 2. bhASya ( bhAsa ), 3. cUrNiyA~ ( cuNNi ), 4. saMskRta TIkAe~ aura 5. lokabhASAoM meM racita vyAkhyAe~ / AgamoM ke 'viSayoM kA saMkSepa meM paricaya denevAlI saMgrahaNiyA~ bhI kAphI prAcIna haiM / paMcakalpamahAbhASya ke ullekhAnusAra saMgrahaNiyoM kI racanA Arya kAlaka ne kI hai / pAkSikasUtra meM bhI niyukti evaM saMgrahaNI kA ullekha hai| niyuktiyA~ : niyuktiyA~ aura bhASya jaina AgamoM kI padyabaddha TIkAe~ haiM / ye donoM prakAra kI TIkAe~ prAkRta meM haiN| niyuktiyoM meM mUla grantha ke pratyeka pada kA vyAkhyAna na kiyA jAkara vizeSa rUpa se pAribhASika zabdoM kA hI vyAkhyAna kiyA gayA hai| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa upalabdha niyuktiyoM ke kartA AcArya bhadrabAhu (dvitIya) ne nimnokta AgamagranthoM para niyuktiyA~ likhI haiM : 1. Avazyaka, 2. dazavaikAlika, 3. uttarAdhyayana, 4. AcArAMga, 5. sUtrakRtAGga, 6. dazAzrutaskandha, 7. bRhatkalpa, 8. vyavahAra, 9. sUryaprajJapti, 10. RSibhASita / ina dasa niyuktiyoM meM se sUryaprajJapti aura RSibhASita kI niyuktiyA~ anupalabdha haiM / oghaniyukti, piMDa niyukti, paMcakalpaniyukti aura nizIthaniyukti kramazaH Avazyaka niyukti, dazavaikAlika -- niyukti, bRhatkalpa niyukti aura AcArAMganiyukti kI pUraka haiM / saMsaktaniyukti. bahuta bAda kI kisI ko racanA hai / govindAcArya racita eka anya niyuktiH ( govinda niyukti ) anupalabdha hai / 6 niryuktiyoM kI vyAkhyAna - zailI nikSepa-paddhati ke rUpa meM prasiddha hai / yaha vyAkhyA-paddhati bahuta prAcIna hai / isakA anuyogadvAra Adi meM darzana hotA hai / isa paddhati meM kisI eka pada ke saMbhAvita aneka artha karane ke bAda unameM se aprastuta arthoM kA niSedha karake prastuta artha grahaNa kiyA jAtA hai / jaina nyAyazAstra meM isa paddhati kA bahuta mahattva hai / niyuktikAra bhadrabAhu ne niyukti kA prayojana batAte hue isI paddhati ko niyukti ke lie upayukta batAyA hai / dUsare zabdoM meM nikSepa-paddhati ke AdhAra para kiye jAnevAle zabdArtha ke nirNaya- - nizcaya kA nAma hI niyukti hai : bhadrabAhu ne Avazyaka- niyukti ( gA, 88 ) meM spaSTa kahA hai ki eka zabda ke aneka artha hote haiM kintu kauna-sA artha kisa prasaGga ke lie upayukta hotA hai, bhagavAn mahAvIra ke upadeza ke samaya kauna-sA artha kisa zabda se sambaddha rahA hai, Adi bAtoM ko dRSTi meM rakhate hue samyak rUpa se artha - nirNaya karanA aura usa artha kA mUla sUtra ke zabdoM ke sAtha sambandha sthApita karanA -- yahI niyukti kA prayojana hai / AcArya bhadrabAhukRta dasa niyuktiyoM kA racanA krama vahI hai jisa krama se Upara dasa granthoM ke nAma diye gaye haiM / AcArya ne apanI sarva prathama kRti Avazyaka - niyukti (gA. 85 - 6 ) meM niyukti - racanA kA saMkalpa karate samaya isI krama se granthoM kI nAmAvalI dI hai / niyuktiyoM meM ullikhita eka-dUsarI niyukti ke nAma Adi ke adhyayana se bhI yahI tathya pratipAdita hotA hai / niyuktikAra bhadrabAhu niyuktikAra AcArya bhadrabAhu chedasUtrakAra caturdaza- pUrvaghara Arya bhadrabAhu se bhinna haiM / niyuktikAra bhadrabAhu ne apanI dazAzrutaskandhaniyukti evaM paMcakalpaniyukti ke prArambha meM chedasUtrakAra bhadrabAhu ko namaskAra kiyA hai / niyuktikAra bhadrabAhu prasiddha jyotirvid varAhamihira ke sahodara mAne jAte haiM / ye aSTAMga Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika nimitta tathA maMtravidyA meM pAraMgata naimittika bhadrabAhu ke rUpa meM bhI prasiddha haiN| upasargaharastotra aura bhadrabAhusaMhitA bhI inhIM kI racanAe~ haiM / varAhamihira vi. saM. 562 meM vidyamAna the kyoMki 'paMcasiddhAntikA' ke anta meM zaka saMvat 427 arthAt vi. saM. 562 kA ullekha hai / niyuktikAra bhadrabAhu kA bhI lagabhaga yahI samaya hai| ataH niyuktiyoM kA racanA-kAla vi. saM. 500-600 ke bIca meM mAnanA yuktiyukta hai| /Avazyakaniyukti : Avazyakaniyukti AcArya bhadrabAhu kI sarvaprathama kRti hai / yaha viSaya-vaividhya kI dRSTi se anya niyuktiyoM kI apekSA adhika mahattvapUrNa hai / isa para jinabhadra, jinadAsagaNi, haribhadra, koTyAcArya, malayagiri, maladhArI hemacandra, mANikyazekhara prabhRti AcAryoM ne vividha vyAkhyAe~ likhI haiM / Avazyakaniyukti kI gAthA-saMkhyA bhinna-bhinna vyAkhyAoM meM bhinna-bhinna rUpoM meM milatI hai| kisIkisI vyAkhyA meM kahIM-kahIM jinabhadrakRta vizeSAvazyakabhASya kI gAthAe~ niyuktigAthAoM meM milI huI pratIta hotI hai / mANikyazekharakRta AvazyakaniyuktidIpikA meM niyukti kI 1615 gAthAe~ haiM / Avazyakaniyukti AvazyakasUtra ke sAmAyikAdi chaH adhyayanoM kI sarvaprathama ( padyabaddha prAkRta) vyAkhyA hai| isake prArambha meM upodghAta hai jo prastuta niyukti kA bahuta hI mahattvapUrNa aMga hai / yaha aMza eka prakAra se samasta niyuktiyoM kI bhUmikA hai| isameM jJAnapaMcaka, sAmAyika, RSabhadeva-caritra, mahAvIra-caritra, gaNadharavAda, AryarakSita-caritra; nihnavamata ( sapta nihnava ) Adi kA saMkSipta vivecana kiyA gayA hai| RSabhadeva ke jIvana kI mahattvapUrNa ghaTanAoM ke varNana ke sAtha hI sAtha usa yuga se sambandhita AhAra, zilpa, karma, mamatA, vibhUSaNA, lekhana, gaNita, rUpa, lakSaNa, mAnadaNDa, pota, vyavahAra, nIti, yuddha, iSuzAstra, upAsanA, cikitsA, arthazAstra, bandha, ghAta, tADanA, yaza, utsava, samavAya, maMgala, kautuka, vastra, gaMdha, mAlya, alaMkAra, cUlA, upanayana, vivAha, datti, mRtaka-pUjana, dhyApana, stUpa, zabda, khelApana aura pRcchana-ina cAlIsa viSayoM kA bhI nirdeza kiyA gayA hai| caubIsa tIrthaMkaroM ke bhikSAlAbha ke prasaMga se nimnalikhita nagaroM ke nAma diye gaye haiM : hastinApura, ayodhyA, zrAvastI, sAketa, vijayapura, brahmasthala, pATalikhaNDa, padmakhaNDa, zreyaHpura, riSTapura, siddhArthapura, mahApura, dhAnyapura, vardhamAna, somanasa, mandira, cakrapura, rAjapura, mithilA, rAjagRha, vIrapura, dvAravatI, kUpakaTa aura kollAkagrAma / dharmacakra kA varNana karate hue niyuktikAra ne batAyA hai ki bAhubali ne apane pitA RSabhadeva kI smRti meM dharmacakra kI sthApanA kI thii| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa upodghAta ke bAda namaskAra, caturviMzatistava, vaMdanA, pratikramaNa, kAyotsarga, prAyazcitta, dhyAna, pratyAkhyAna Adi kA nikSepa-paddhati se vyAkhyAna kiyA gayA hai / namaskAra - prakaraNa meM arhat, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ke svarUpa kA bhI vicAra kiyA gayA hai / pratikramaNa prakaraNa meM nAgadatta mahAgiri, sthUlabhadra, dharmaghoSa, surendradatta, dhanvantarI vaidya, karakaMDu, puSpabhUti Adi aneka aitihAsika puruSoM ke udAharaNa bhI diye gaye haiM / " dazavekAlika niyukti : ri * davaikAlika niyukti meM daza, eka, kAla, ogha, druma, puSpa, dharmaM, maMgala, ahiMsA, saMyama, tapa, hetu, udAharaNa, vihaMgama, zramaNa, pUrva, kAma, pada, kSullaka, mahat, AcAra, kathA, jIva, nikAya, zastra, piNDa, eSaNA, dhAnya, ratna, sthAvara, dvipada catuSpada, vAkya, zuddhi, praNidhi, vinaya, sakAra, bhikSu, cUlikA, rati Adi padoM kA nikSepapUrvaka vyAkhyAna kiyA gayA hai / hetu aura dRSTAnta ke svarUpa kA vivecana karate hue niyuktikAra ne anumAna ke nimnokta avayavoM kA nirdeza kiyA hai : 1. pratijJA, 2. vibhakti, 3 hetu, 4. vibhakti, 5. vipakSa, 6. pratiSedha, 7. dRSTAnta, 8. AzaMkA, 9. tatpratiSedha, 10. nigamana / dhAnya tathA ratna kA vyAkhyAna karate hue pratyeka kI caubIsa jAtiyA~ batAI hai / dhAnya kI jAtiyA~ isa prakAra haiM : 1. yava, 2. godhUma, 3. zAli, 4. vrIhi, 5. SaSTika, 6. kodrava, 7. aNuka, 8. kaMgu, 9. rAlaga, 10. tila, 11. mudga, 12. mASa, 13. atasI, 14. harimaMtha, 15. tripuTaka, 16. niSpAva, 17. siliMda, 18. rAjamASa, 19. ikSu, 20. masUra, 21. tuvarI 22. kulattha, 23. dhAnyaka, 24. kalAyA / ratna kI caubIsa jAtiyA~ ye haiM : 1. suvarNa, 2. trapu 3. tAmra, 4. rajata, 5. lauha, 1 6. sIsaka, 7. hiraNya, 8. pASANa, 9. vajra, 10. maNi, 11. mauktika, 12. pravAla, 13. zaMkha, 14. viniza, 15. agaru, 16. candana, 17. vastra, 18. amila, 19. kASTha, 20. carma, 21. daMta, 22. vAla, 23. gaMdha, 24. dravyauSadha / catuSpada prANiyoM ke dasa bheda AcArya ne batAye haiM : 1. go, 2. mahiSI, 3. uSTra, 4. aja, 5. eDaka, 6. azva, 7 azvatara, 8. ghoTaka, 9. gardabha, 10. hastI / kama do prakAra kA hai : saMprApta aura asaMprApta / niyuktikAra ne saMprAptakAma ke caudaha evaM asaMprAptakAma ke dasa bheda kiye haiM / saMprAptakAma ke caudaha bheda ye haiM : 1. dRSTisaMpAta, 2. saMbhASaNa, 3. hasita, 4. lalita, 5. upagUhita, 6. daMtanipAta, 7. nakhanipAta, 8. cuMbana, 9. AliMgana, 10. AdAna, 11. karaNa, 12. Asevana, 13. saMga, 14. krIr3A / asaMprAptakAma dasa prakAra kA hai : 1. artha, 2. ciMtA, 3. zraddhA, 4. saMsmaraNa, 5. viklavatA, 6. lajjAnAza, 7 pramAda, 8. unmAda, 9. tadbhAvanA, 10. maraNa / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika uttarAdhyayananiyukti: isameM uttara, adhyayana, zruta, skandha, saMyoga, gali, AkIrNa, parISaha, ekaka, catuSka, aMga, saMyama, pramAda, saMskRta, karaNa, urabhra, kapila, nami, bahu, zruta, pUjA, pravacana, sAma, mokSa, caraNa, vidhi, maraNa, Adi padoM kI nikSepapUrvaka vyAkhyA kI gaI hai| yatra-tatra aneka zikSAprada kathAnaka bhI saMkalita kiye gaye hai| aMga kI niyukti meM gaMdhAMga, auSadhAMga, madyAMga, AtodyAMga, zarIrAMga aura yuddhAMga kA bheda-prabhedapUrvaka vivecana kiyA gayA hai| maraNa kI vyAkhyA meM satraha 'prakAra kI mRtyu kA ullekha kiyA gayA hai / AcArAMganiyukti : isa niyukti meM AcAra, varNa, varNAntara, caraNa, zastra, parijJA, saMjJA, dik, pRthvI, vadha, ap, tejas, vanaspati, sa, vAyu, loka, vijaya, karma, zIta, uSNa, samyaktva, sAra, cara, dhUta-vidhUnana, vimokSa, upadhAna, zruta, agra Adi zabdoM kA vyAkhyAna kiyA gayA hai| prAraMbha meM AcArAMga prathama aMga kyoM hai evaM isakA parimANa kyA hai, isa para prakAza DAlA gayA hai| anta meM niyuktikAra ne paMcama cUlikA nizItha kA kisI prakAra se vivecana na karate hue kevala itanA hI nirdeza kiyA hai ki isakI niyukti maiM phira karU~gA / varNa aura varNAntara kA pratipAdana karate hue AcArya ne sAta varNoM evaM nau varNAntaroM kA ullekha kiyA hai| eka manuSya jAti ke sAta varNa ye haiM : 1. kSatriya, 2. zUdra, 3. vaizya, 4. brAhmaNa, 5. saMkarakSatriya, 6. saMkaravaizya, 7. saMkarazUdra / saMkarabrAhmaNa nAma kA koI varNa nahIM hai / nau varNAntara isa prakAra haiM : 1. aMbaSTha, 2. ugra, 3. niSAda, 4. ayogava, 5. mAgadha, 6. sUta, 7. kSatta, 8. videha, 9. cANDAla / sUtrakRtAMganiyukti : / isameM AcArya ne sUtrakRtAMga zabda kA vivecana karate hue gAthA, SoDaza, puruSa, vibhakti, samAdhi, mArga, grahaNa, puNDarIka, AhAra, pratyAkhyAna, sUtra, Ardra, alam Adi padoM kA nikSepapUrvaka vyAkhyAna kiyA hai| eka gAthA (119) meM nimnokta 363 matAntaroM kA ullekha kiyA hai : 180 prakAra ke kriyAvAdI, 84 prakAra ke akriyAvAdo, 67 prakAra ke ajJAnavAdI aura 22 prakAra ke vainayika / dazAzrutaskandhaniyukti : prastuta niyukti ke prAraMbha meM niyuktikAra AcArya bhadrabAhu ne prAcIna gotrIya, carama sakalazrutajJAnI tathA dazAzrutaskandha, bRhatkalpa aura vyavahAra sUtra Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ke praNetA bhadrabAhu svAmI ko namaskAra kiyA hai| isameM samAdhi, sthAna, zabala, AzAtanA, gaNI, saMpadA, citta, upAsaka, pratimA, paryuSaNA, moha Adi padoM kA nikSepa-paddhati se vivecana kiyA gayA hai| payuSaNA ke paryAyavAcI zabda ye haiM : parivasanA, paryuSaNA, payupazamanA, varSAvAsa, prathama samavasaraNa, sthApanA, jyeSThagraha / bRhatkalpaniyukti : ___ yaha niyukti bhASyamizrita avasthA meM upalabdha hai| isameM tAla, pralamba, grAma, nagara, kheDa, karbaTaka, maDamba, pattana, Akara, droNamukha, nigama, rAjadhAnI, Azrama, niveza, saMbAdha, ghoSa, Arya, upAzraya, upadhi, carma, maithuna, kalpa, adhikaraNa, vacana, kaNTaka, durga Adi aneka mahattvapUrNa padoM kA vyAkhyAna kiyA gayA hai / bIca-bIca meM dRSTAntarUpa kathAnaka bhI uddhRta kiye gaye haiN| vyavahAraniyukti : yaha niyukti bhI bhASya meM mila gaI hai| isameM sAdhuoM ke AcAra-vicAra se sambandhita aneka mahattvapUrNa padoM evaM viSayoM kA saMkSipta vivecana hai| eka prakAra se bRhatkalpaniyukti aura vyavahAra niyukti paraspara pUraka hai| jaina paramparAgata aneka mahattvapUrNa pAribhASika zabdoM kI suspaSTa vyAkhyA sarvaprathama AcArya bhadrabAhu ne apanI Agamika niyuktiyoM meM kI hai / isa dRSTi se niyuktikAra AcArya bhadrabAhu kA jaina sAhitya ke itihAsa meM eka viziSTa evaM mahattvapUrNa sthAna hai| pIche ke bhASyakAroM evaM TIkAkAroM ne pratyakSa athavA parokSa rUpa meM upayukta niyuktiyoM kA AdhAra lete hue hI apanI kRtiyoM kA nirmANa kiyA hai| bhASya : niyuktiyoM kA mukhya prayojana pAribhASika zabdoM kI vyAkhyA rahA hai / ina zabdoM meM chipe hue arthabAhulya ko abhivyakta karane kA sarvaprathama zreya bhASyakAroM ko hai| niyuktiyoM kI bhA~ti bhASya bhI padyabaddha prAkRta meM haiN| kucha bhASya niyuktiyoM para haiM aura kucha kevala mUla sUtroM para / nimnokta Agama granthoM para bhASya likhe gaye haiM : 1. Avazyaka, 2. dazavakAlika, 3. uttarAdhyayana, 4. bRhatkalpa, 5. paMcakalpa, 6. vyavahAra, 7. nizItha, 8. jItakalpa, 9. oghaniyukti, 10. piNDaniyukti / AvazyakasUtra para tIna bhASya likhe gaye / inameM se vizeSavizyakabhASya AvazyakasUtra ke prathama adhyayana sAmAyika para hai| isameM 3603 gAthAe~ haiN| dazavakAlikabhASya meM 63 gAthAe~ haiN| uttarAdhyayana bhASya bhI bahuta choTA hai| isameM 45 gAthAe~ haiN| bRhatkalpa para do bhASya hai| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. prAstAvika inameM se laghubhASya meM 6490 gAthAeM haiN| paMcakalpa-mahAbhASya kI gAthA-saMkhyA 2574 hai| vyavahArabhASya meM 4629 gAthAe~ haiN| nizIthabhASya meM lagabhaga 6500 gAthAe~ haiN| jItakalpabhASya meM 2606 gAthAeM hai| odhaniyukti para do bhASya haiN| inameM se laghubhASya meM 322 tathA bRhadbhASya meM 2517 gAthAeM haiM / piNDaniyuktibhASya meM kevala 46 gAthAe~ haiM / isa vizAla prAkRta bhASya-sAhitya kA jaina sAhitya meM aura vizeSakara Agamika sAhitya meM ati mahattvapUrNa sthAna hai / padyabaddha hone ke kAraNa isake mahattva meM aura bhI vRddhi ho jAtA hai| bhASyakAra: bhASyakAra ke rUpa meM do AcArya prasiddha hai : jinabhadragaNi aura saMghadAsa-- gaNi / vizeSAvazyakabhASya aura jItakalpabhASya AcArya jinabhadragaNi kSamAzramaNa kI kRtiyAM haiN| bRhatkalpalaghubhASya aura paMcakalpamahAbhASya saMghadAsagaNi kI racanAe~ haiM / ina do bhASyakAroM ke atirikta anya kisI Agamika bhASyakAra ke nAma kA koI ullekha upalabdha nahIM hai / itanA nizcita hai ki ina do bhASyakAroM ke atirikta kama-se-kama do bhASyakAra to aura hue hI haiM jinameM se eka vyavahArabhASya Adi ke praNetA evaM dUsare bRhatkalpa-bRhadbhASya Adi ke racayitA haiN| vidvAnoM ke anumAna ke anusAra bRhatkalpa-bRhadbhASya ke praNetA bRhatkalpacUrNikAra tathA bRhatkalpa-vizeSacUrNikAra se bhI pIche hue haiN| ye haribhadrasUri ke kucha pUrvavartI athavA samakAlIna haiM / vyavahArabhASya ke praNetA vizeSAvazyakabhASyakAra AcArya jinabhadra ke bhI pUrvavartI hai / saMghadAsagaNi bhI AcArya jinabhadra ke pUrvavartI hI haiN| vizeSAvazyakabhASya ke praNetA AcArya jinabhadragaNi kSamAzramaNa kA apanI mahattvapUrNa kRtiyoM ke kAraNa jaina sAhitya ke itihAsa meM eka viziSTa sthAna hai| aisA hote hue bhI unake jIvana ke sambandha meM vizeSa sAmagrI upalabdha nahIM hai| unake janma, ziSyatva Adi ke viSaya meM paraspara virodhI ullekha milate haiN| unake sambandha meM eka Azcaryajanaka ullekha yaha bhI milatA hai ki ve haribhadrasUri ke paTTadhara ziSya the, jabaki haribhadrasUri AcArya jinabhadra ke lagabhaga sau varSa bAda hue haiN| AcArya jinabhadra vAcanAcArya ke rUpa meM bhI prasiddha the evaM unake kula kA nAma nivRttikula thaa| unheM adhikatara kSamAzramaNa zabda se hI sambodhita kiyA jAtA thaa| vaise vAdI, kSamAzramaNa, divAkara, vAcaka, vAcanAcArya Adi zabda ekArthaka bhI haiN| vividha ullekhoM ke AdhAra para AcArya jinabhadra kA uttarakAla vi0 saM0 650 ke AsapAsa siddha hotA hai| unhoMne Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vizeSAvazyakabhASya Adi nau graMthoM kA nirmANa kiyA thaa| inameM se sAta grantha padyabaddha prAkRta meM haiN| eka grantha-anuyogadvAracUNi prAkRta gadya meM hai jo jinadAsakRta anuyogadvAracUNi tathA haribhadrakRta anuyogadvAravRtti meM akSarazaH uddhRta kI gaI hai / unakI antima kRti vizeSAvazyakabhASya-svopajJavRtti jo ki unake dehAvasAna ke kAraNa apUrNa hI raha gaI thI aura jise bAda meM koTTArya ne pUrNa kI thI, saMskRta gadya meM hai| unake eka grantha dhyAnazataka ke kartRtva ke 'viSaya meM abhI vidvAnoM ko sandeha hai| unakI bahumukhI pratibhA se prabhAvita ho bAda ke AcAryoM ne unakA jo varNana kiyA hai usase pratIta hotA hai ki AcArya jinabhadra AgamoM ke advitIya vyAkhyAtA the, yugapradhAna pada ke dhAraka the, zruti Adi anya zAstroM ke kuzala vidvAn the, vibhinna darzanazAstra, lipividyA, gaNitazAstra, chandaHzAstra, zabdazAstra Adi ke advitIya paMDita the, sva-para siddhAnta meM nipuNa the, svAcAra-pAlana meM pravaNa evaM sarva jaina-zramaNoM meM pramukha the| uttaravartI AcAryoM ne inake lie bhASyasudhAmbhodhi, bhASyapIyUSapAthodhi, bhagavAn bhASyakAra, prazasyabhASyasasyakAzyapIkalpa Adi ati sammAnapUrNa zabdoM kA prayoga kiyA hai| ina saba tathyoM ko dekhane se yaha siddha hotA hai ki bhASyakAra 'jinabhadragaNi kSamAzramaNa apane samaya ke eka prabhAvazAlI AcArya the| bRhatkalpa-laghubhASya tathA paMcakalpa-mahAbhASya ke praNetA AcArya saMghadAsagaNi vasudevahiDi prathama khaNDa ke praNetA AcArya saMghadAsagaNi se bhinna haiM / vasudevahiMDikAra saMghadAsagaNi bhI vizeSAvazyakabhASyakAra AcArya jinabhadra ke pUrvavartI hai| vizeSAvazyakabhASya : isameM jaina AgamoM ke prAyaH samasta mahattvapUrNa viSayoM kI carcA hai| isa bhASya kI eka bahuta bar3I vizeSatA yaha hai ki isameM jaina mAnyatAoM kA nirUpaNa kevala jaina dRSTi se na kiyA jAkara, itara bhAratIya dArzanika mAnyatAoM ke sAtha tulanA, khaNDana, samarthana Adi karate hue kiyA gayA hai / yahI kAraNa hai ki prastuta bhASya meM dArzanika dRSTikoNa kA vizeSa prabhAva dRSTigocara hotA hai / jainAgAmoM kA rahasya samajhane ke lie vizeSAvazyakabhASya niHsaMdeha eka atyanta upayogI grantha hai / isakI upayogitA evaM mahattA kA sabase bar3A pramANa yahI hai ki jinabhadra ke uttaravartI Agamika vyAkhyAkAroM evaM granthakAroM ne etanirUpita sAmagrI ke sAtha hI sAtha isakI tarkapaddhati kA bhI bahuta udAratApUrvaka upayoga kiyA hai / yaha grantha, jaisA ki pahale kahA jA cukA hai, AvazyakasUtra kI vyAkhyA ke rUpa meM hai| isameM Avazyaka ke prathama adhyayana sAmAyika se sambandhita niyukti-gAthAoM kA vyAkhyAna hai jisameM nimnokta viSayoM kA samAveza kiyA gayA hai : maMgalarUpa Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika 13. jJAnapaMcaka, nirukta, nikSepa, anugama, naya, sAmAyika kI prApti, sAmAyika ke bAdhaka kAraNa, cAritralAbha, pravacana, sUtra, anuyoga, sAmAyika kI utpatti, gaNadharavAda, sAmAyika kA kSetra kAla, anuyogoM kA pRthakkaraNa, nihnavavAda, sAmAyika ke vividha dvAra, namaskAra kI utpatti Adi, 'karemi bhaMte' Adi padoM kI vyAkhyA | jJAnapaMcaka prakaraNa meM Abhinibodhika, zruta, avadhi, mana:paryaya aura kevalajJAna ke svarUpa, kSetra, viSaya, svAmI Adi kA vivecana kiyA gayA hai / sAtha hI mati aura zruta ke sambandha, nayana aura mana kI aprApyakAritA, zrutanizrita matijJAna ke 336 bheda, bhASA ke svarUpa, zruta ke caudaha prakAra Adi kA bhI vicAra kiyA gayA hai / cAritrarUpa sAmAyika kI prApti kA vicAra karate hue bhASyakAra ne karma kI prakRti, sthiti, samyaktva prApti Adi kA vistArapUrvaka vivecana kiyA hai / kaSAya ko sAmAyika kA bAdhaka batAte hue kaSAya kI utkRSTatA evaM maMdatA se kisa prakAra cAritra kA ghAta hotA hai, isa para vizeSa prakAza DAlA hai / cAritra prApti ke kAraNoM para prakAza DAlate hue AcArya ne sAmAyika, chedopasthApanA, parihAra trizuddhi, sUkSmasamparAya aura yathAkhyAta cAritra kA vistAra se vyAkhyAna kiyA hai / sAmAyika cAritra kA uddeza, nirdeza, nirgama, kSetra, kAla puruSa, kAraNa, pratyaya, lakSaNa, naya, samavatAra, anumata, kim, katividha, kasya, kutra, keSu, katham, kiyaccira, kati, sAntara, avirahita, bhava, AkarSa, sparzana aura nirukti -- ina chabbIsa dvAroM se varNana kiyA hai / isa varNana meM sAmAyikasambandhI sabhI Avazyaka ara kA samAveza ho gayA hai / tRtIya dvAra nirgama arthAt sAmAyika kI utpatti kI vyAkhyA karate hue bhASyakAra ne bhagavAn mahAvIra ke ekAdaza gaNadharoM kI carcA kI hai evaM gaNadharavAda arthAt bhagavAn mahAvIra evaM gaNadharoM ke bIca huI carcA kA vistAra se nirUpaNa kiyA hai| ekAdaza gaNadharoM ke nAma ye haiM : 1. iMdrabhUti, 2. agnibhUti, 3. vAyubhUti, 4. vyakta 5. sudharmA 6. maMDika, 7. mauryaputra, 8. akaMpita, 9. acalabhrAtA, 10. metArya, 11. prabhAsa / ye pahale vedAnuyAyI brAhmaNa-paMDita the| kintu bAda meM bhagavAn mahAvIra ke mantavyoM se prabhAvita hokara unake ziSya ho gaye the / yahI mahAvIra ke gaNadhara pramukha ziSya kahalAte haiM / inake sAtha mahAvIra kI jina viSayoM para carcA huI thI / ve kramaza: isa prakAra haiM : 1. AtmA kA svatantra astitva, 2. karma kI sattA, 3. AtmA aura deha kA bheda, 4. zUnyavAda kA nirAsa, 5. ihaloka aura paraloka kI vicitratA, 6. baMdha aura mokSa kA svarUpa, 7. devoM kA astitva, 8. nArakoM kA astitva, 9 puNya aura pApa kA svarUpa, 10. paraloka kA astitva, 11. nirvANa kI siddhi / AtmA kI svatantra sattA siddha karane ke lie aSiSThAtRtva, saMghAtaparArthatva Adi aneka hetu diye gaye haiM / ye hetu sAMkhya Adi anya darzanoM meM bhI upalabdha haiM / AtmA ke astitva kI siddhi ke sAtha hI sAtha ekAtmavAdaH Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kA khaMDana karate hue anekAtmavAda kI bhI siddhi kI gaI hai| isI prakAra jIva ko svadehaparimANa siddha karate hue yaha batAyA gayA hai ki anya padArthoM kI bhA~ti jIva bhI nityAnitya hai taza vijJAna bhUtadharma na hokara ekasvatantra tattva-Atmatattva kA dharma hai| karma kA astitva siddha karane ke lie bhI aneka hetu diye gaye haiM / karma ko mUrta siddha karate hue karma aura AtmA ke sambandha para bhI prakAza DAlA gayA hai tathA IzvarakartRtva kA khaMDana kiyA gayA hai / AtmA aura deha ke bheda kI siddhi meM cArvAkasammata bhUtavAda kA nirAsa kiyA gayA hai evaM indriyabhinna AtmasAdhaka anumAna prastuta karate hue AtmA kI nityatA evaM adRzyatA kA pratipAdana kiyA gayA hai| zUnyavAda ke nirAsa ke prasaMga para vAyu, AkAza Adi tattvoM kI siddhi kI gaI hai tathA bhUtoM kI sajIvatA kA nirUpaNa karate hue hiMsA-ahiMsA ke viveka para prakAza DAlA gayA hai / sudharmA kA ihaloka aura paralokaviSayaka saMzaya dUra karane ke lie kama-vaicitrya se bhava-vaicitrya kI siddhi kI gaI hai evaM karmavAda ke virodhI svabhAvavAda kA nirAsa kara karmavAda kI sthApanA kI gaI hai| maMDika ke saMzaya kA nivAraNa karane ke lie vividha hetuoM se baMdha aura mokSa kI siddhi kI gaI hai tathA mukta AtmAoM ke svarUpa para prakAza DAlA gayA hai| isI prakAra deva, nAraka, puNya-pApa, para-bhava aura nirvANa kI sattA siddha karate hue jainadarzanAbhimata nirvANa Adi ke svarUpa kA pratipAdana kiyA gayA hai / sAmAyika ke gyArahaveM dvAra samavatAra kA vyAkhyAna karate hue bhASyakAra ne anuyogoMcaraNakaraNAnuyoga, dharmakathAnuyoga, gaNitAnuyoga aura dravyAnuyoga ke pRthakkaraNa kI carcA kI hai aura batAyA hai ki Arya vajra ke bAda hone vAle Arya rakSita ne bhaviSya meM mati-meghA-dhAraNA kA nAza honA jAnakara anuyogoM kA vibhAga kara diyaa| usa samaya taka saba sUtroM kI vyAkhyA cAroM prakAra ke anuyogoM se hotI thii| Aya rakSita ne ina sUtroM kA nizcita vibhAjana kara diyA / caraNakaraNAnuyoga meM kAlika zrutarUpa gyAraha aMga, mahAkalpazruta aura chedasUtra rakhe / dharmakathAnuyoga meM RSibhASitoM kA samAveza kiyaa| gaNitAnuyoga meM sUryaprajJapti ko rkhaa| dravyAnuyoga meM dRSTivAda ko samAviSTa kiyaa| isake bAda unhoMne puSpamitra ko gaNipada para pratiSThita kiyaa| ise goSThAmAhila ne apanA apamAna samajhA aura vaha IrSyAvaza saMgha se alaga ho apanI naI mAnyatAoM kA pracAra karane lgaa| yahI goSThAmAhila saptama nihnava ke rUpa meM prasiddha hai| niyuktikAranirdiSTa sAta nihnavoM meM zivabhUti boTika nAmaka eka aura nihnava milAkara bhASyakAra jinabhadra ne prastuta bhASya meM nimnalikhita ATha nihnavoM kI mAnyatAoM kA varNana kiyA hai : 1. jamAli, 2. tiSyagupta, Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika 3. ASADhabhUti, 4. azvamitra, 5. gaMga, 6. rohagupta-SaDulUka, 7. goSThAmAhila, 8. zivabhUti / bhagavAn mahAvIra ko kevalajJAna hone ke 14 varSa bAda prathama tathA 16 varSa bAda dvitIya nihnava huaa| zeSa nihnava kramazaH mahAvIra-nirvANa ke 214, 220, 228, 544, 584 aura 609 varSa bAda hue| inakI mAnyatAe~ ATha prakAra ke nihnavavAda ke rUpa meM prasiddha hai| apane abhiniveza ke kAraNa Agamika paraMparA se viruddha tatva-pratipAdana karanevAlA nihnava kahalAtA hai / abhinivezarahita artha-vivAda nihnavavAda kI koTi meM nahIM AtA kyoMki isa prakAra ke vivAda kA prayojana yathArtha tatva-nirNaya hai, na ki apane abhiniveza kA mithyA poSaNa / nihnava samasta jinapravacana ko pramANabhUta mAnatA huA bhI usake kisI eka aMza kA paraMparA se viruddha athaM karatA hai evaM usa artha kA janatA meM pracAra karatA hai| prathama nihnava jamAli ne bahurata mata kA pracAra kiyaa| isa mata ke anusAra koI bhI kriyA eka samaya meM na hokara bahu-aneka samaya meM hotI hai| dvitIya niva tiSyagupta ne jIvaprAdezika mata kA pracAra kiyaa| isa mata ke anusAra jIva kA vaha carama pradeza jisake binA vaha jIva nahIM kahalAtA aura jisake hone para hI vaha jIva kahalAtA hai, vAstava meM jIva hai| usake atirikta anya pradeza to usake abhAva meM ajIva hI haiM kyoMki usI se ve saba jIvatva prApta karate hai / tRtIya niva ASADhabhUti ne avyakta mata kA pracAra kiyaa| isa mata ke anusAra kisI ko sAdhutA-asAdhutA Adi kA nizcaya nahIM ho sktaa| ataH kisI ko vandanA-namaskAra Adi nahIM karanA cAhie / caturtha nihnava azvamitra ne sAmucchedika mata kA pracAra kiyaa| samuccheda kA artha hai janma hote hI sarvathA nAza ho jaanaa| sAmucchedika mata isI siddhAnta kA samarthaka hai / paMcama nihnava gaMga ne dvaikriyavAda kA pracAra kiyaa| eka samaya meM do kriyAoM ke anubhava kI zakyatA kA samarthana karanA dvaikriyavAda hai / SaSTha nihnava rohagupta-SaDulaka ne pairAzika mata kA pracAra kiyaa| isa mata ke anusAra saMsAra meM jIva, ajIva aura nojIva-isa taraha tIna prakAra kI rAziyAM haiN| rohagupta kA nAma SaDulUka kyoM rakhA gayA, isakA samAdhAna karate hue bhASyakAra ne likhA hai ki usakA nAma to rohagupta hai kintu gotra ulUka hai| ulUka gotrIya rohagupta ne dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa aura samavAya-ina SaT padArthoM (vaizeSika mata) kA prarUpaNa kiyA ataH usakA nAma SaT aura ulUka ke saMyoga se SaDulUka ho gayA / saptama nihnava goSThAmAhila ne abaddhika mata kA pracAra kiyaa| isa mata ke anusAra jIva aura karma kA baMdha nahIM apitu sparzamAtra hotA hai| aSTama nihnava zivabhUti-boTika ne digambara mata kA pracAra kiyaa| isa mata ke anusAra vastra kaSAya kA hetu hone se parigraharUpa hai ataH tyAjya hai| nihnavavAda ke bAda sAmAyika ke anumata Adi Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zeSa dvAroM kA varNana karate hue bhASyakAra ne sUtraspazika niyukti kA vyAkhyAna prAraMbha kiyaa| isameM namaskAra kA utpatti, nikSepa, pada, padArtha, prarUpaNA, vastu, AkSepa, prasiddhi, krama, prayojana aura phala-ina gyAraha dvAroM se vivecana kiyA hai| siddha namaskAra kA vyAkhyAna karate hue AcArya ne karmasthiti, samudghAta, zailezI avasthA, dhyAna Adi ke svarUpa kA bhI paryApta vivecana kiyA hai| siddha kA upayoga sAkAra hai athavA nirAkAra, isakI carcA karate hue kevalajJAna aura kevaladarzana ke bheda aura abheda kA vicAra kiyA hai| kevalajJAna aura kevaladarzana kramazaH hote haiM yA yugapad, isa prazna para bhI paryApta prakAza DAlA hai / bhASyakAra ne isa mata kA samarthana kiyA hai ki kevalI ko bhI eka-sAtha do upayoga nahIM ho sakate arthAt kevalajJAna aura kevaladarzana bhI kramazaH hI hote haiM, yugapad nhiiN| namaskAra-bhASya ke bAda karemi bhaMte' ityAdi sAmAyika-sUtra ke mUla padoM kA vyAkhyAna hai / isa prakAra prastuta bhASya meM jaina AcAra-vicAra ke mUlabhUta samasta tattvoM kA suvyavasthita evaM suprarUpita saMgraha kara liyA hai, yaha suspaSTa hai| isameM gaDhatama dArzanika mAnyatA se lekara sUkSmatama AcAraviSayaka vidhi-vidhAna kA saMkSipta kintu paryApta vivecana hai / jItakalpabhASya : prastuta bhASya, bhASyakAra jinabhadra kI apanI hI kRti jItakalpasUtra para hai| isameM bRhadkalpa-laghubhASya, vyavahArabhASya, paMcakalpa-mahAbhASya, piNDaniyukti Adi granthoM kI aneka gAthAe~ akSarazaH uddhRta haiN| aisI sthiti meM ise eka saMgraha-grantha mAnanA bhI saMbhavataH ucita hI hai / isameM prAyazcitta ke vidhi-vidhAna kI mukhyatA hai / prAyazcitta kA zabdArtha karate hue bhASyakAra ne likhA hai jo pApa kA cheda karatA hai vaha pAyacchitta-prAyazcitta hai athavA prAyaH jisase citta zuddha hotA hai vaha pacchita-prAyazcitta hai / jItakalpAbhimata jIta-vyavahAra kA vyAkhyAna karate hue AcArya ne Agama, zruta, AjJA, dhAraNA aura jIta-ina pA~coM prakAra ke vyavahAra kA vivecana kiyA hai| jo vyavahAra AcArya-paraMparA se prApta ho, uttama puruSoM dvArA anumata ho, bahuzrutoM dvArA sevita ho vaha jIta-vyavahAra hai| isakA AdhAra AgamAdi nahIM apitu paraMparA hai| prAyazcitta kA vivecana karate hue bhASyakAra ne prAyazcitta ke aThAraha, battIsa evaM chattIsa sthAnoM kA nirUpaNa kiyA hai / prAyazcittadAtAoM kI yogyatA-ayogyatA kA vicAra karate hue AcArya ne batAyA hai ki prAyazcitta dene kI yogyatA rakhane vAle kevalI athavA caturdazapUrvadhara kA vartamAna yuga meM abhAva hone para bhI kalpa ( bRhatkalpa ), prakalpa (nizItha ) tathA vyavahAra ke AdhAra para prAyazcittadAna kI kriyA saralatApUrvaka Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika 17 sampanna ho sakatI hai | cAritra kI zuddhi ke lie prAyazcitta kA vyavahAra anivArya hai / sApekSa prAyazcittadAna se hone vAle lAbha evaM nirapekSa prAyazcittadAna se honevAlI hAni kA vicAra karate hue kahA gayA hai ki prAyazcitta dete samaya dAtA ke hRdaya meM dayAbhAva rahanA cAhie / jise prAyazcitta denA ho usakI zakti - azakti kA pUrA dhyAna rakhanA cAhie / prAyazcitta ke vidhAna kA vizeSa nirUpaNa karate hue bhASyakAra ne prasaMgavazAt bhaktaparijJA, iMginImaraNa tathA pAdapopagamanarUpa mAraNAMtika sAdhanAoM kA vistArapUrvaka varNana kiyA hai / AlocanA, pratikramaNa, mizra, viveka, vyutsarga, tapa, cheda, mUla, anavasthApya aura pArAMcikaina dasa prakAra ke prAyazcitta kA svarUpa batAte hue tatsambandhI aparAdha - sthAnoM kA bhI varNana kiyA gayA hai / pratikramaNa ke aparAtra - sthAnoM kA varNana karate hue AcArya ne arhannaka, dharmaruci Adi ke udAharaNa bhI diye haiM / anta meM yaha bhI batAyA hai ki anavasthApya aura pArAMcika prAyazcitta kA sadbhAva caturdazapUrvadhara bhadrAsvAmI taka hI rahA / tadanantara ina donoM prAyazcittoM kA vyavahAra banda ho gayA / bRhatkalpa - laghubhASya : yaha bhASya bRhatkalpa ke mUla sUtroM para hai / isameM pIThikA ke atirikta cha : uddeza haiM / prAcIna bhAratIya saMskRti kI dRSTi se isa bhASya kA vizeSa mahattva hai / jaina zramaNoM ke AcAra kA sUkSma evaM satarka vivecana isa bhASya kI vizeSatA hai / pIThikA meM maMgalavAda, jJAnapaMcaka, anuyoga, kalpa, vyavahAra Adi para prakAza DAlA gayA hai / prathama uddeza kI vyAkhyA meM tAla-vRkSa se sambandhita vividha doSa evaM prAyazcitta, TUTe hue tAla- pralamba arthAt tAla vRkSa ke mUla ke grahaNa se sambandhita apavAda, nirgrantha-nirgranthiyoM ke dezAntara -gamana ke kAraNa aura usakI vidhi, zramaNoM kI rugNAvasthA ke vidhi-vidhAna, vaidya aura unake prakAra, duSkAla Adi ke samaya zramaNa zramaNiyoM ke eka-dUsare ke avagRhIta kSetra meM rahane kI vidhi, grAma, nagara, kheDa, karbaTaka, maDamba, pattana, Akara, droNamukha, nigama, rAjadhAnI, Azrama, niveza, saMbAdha, ghoSa, aMzikA, puTabhedana, zaMkara Adi padoM kA vivecana, nakSatramAsa, caMdramAsa, RRtumAsa, AdityamAsa aura abhivardhitamAsa kA svarUpa, mAsakalpavihArI sAdhu-sAdhviyoM kA svarUpa evaM jinakalpika aura sthavirakalpika kI kriyAe~, samavasaraNa kI racanA, tIrthaMkara, gaNadhara, AhArakazarIrI, anuttaradeva, kartI, baladeva, vAsudeva Adi kI zubhAzubha karma - prakRtiyA~, tIrthaMkara kI ekarUpa bhASAkA vibhinna bhASArUpoM meM pariNamana, ApaNagRha, rathyAmukha, zRGgATaka, catuSka, catvara aMtarApaNa Adi padoM kA vyAkhyAna evaM ina sthAnoM para bane hue 2 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa upAzraya meM rahanevAlI nirgranthiyoM ko lagane vAle doSa, zramaNoM ke pA~ca prakAraAcArya, upAdhyAya, bhikSu, sthavira aura kSullaka, zramaNiyoM ke pA~ca prakAra - pravartinI, abhiSekA, bhikSuNI, sthavirA aura kSullikA, zramaNa zramaNiyoM ke lie yogya evaM nirdoSa upAzraya, nirgrantha-nirgranthiyoM ke vihAra kA upayukta kAla evaM sthAna, rAtri bhojana kA niSedha Adi viSayoM kA samAveza hai / grAma, nagara Adi kA svarUpa batAte hue bhASyakAra ne bAraha prakAra ke grAmoM kA ullekha kiyA hai : 1. uttAna kamallaka, 2. avAGmukha mallaka, 3. sampuTakamallaka, 4 . uttAnakakhaNDamallaka, 5. avAGmukhakhaNDamallaka, 6. sampuTakakhaNDamallaka, 7. bhitti, 8. paDAli, 9. valabhI, 10. akSATaka, 11. rucaka, 12. kAzyapaka / jinakalpika kI carcA meM batAyA gayA hai ki tIrthaMGkaroM athavA gaNadhara Adi kevaliyoM ke samaya meM jinakalpika hote haiM / jinakalpika kI sAmAcArI kA nimnalikhita 27 dvAroM se varNana kiyA gayA hai : 1. zruta, 2. saMhanana, 3. upasarga, 4. AtaMka, 5. vedanA, 6. katijana, 7, sthaNDila, 8. vasati, 9. kiyaccira, 10. uccAra, 11. prasravaNa, 12. avakAza, 13. tRNaphalaka, 14. saMrakSaNatA, 15. saMsthApanatA, 16. prAbhRtikA, 17 agni, 18. dIpa, 19. avadhAna, 20. vatsyatha, 21. bhikSAcAryA, 22. pAnaka, 23. lepAlepa, 24. alepa, 25. AcAmla, 26. pratimA, 27 mAsakalpa | sthavirakalpikoM kI carcA karate hue AcArya ne batAyA hai ki sthavirakalpika kI pravrajyA, zikSA, arthagrahaNa, aniyatavAsa aura niSpatti jinakalpika ke hI samAna hai / vihAravarNana meM nimnokta bAtoM kA vizeSa vicAra kiyA hai : vihAra kA samaya, vihAra karane ke pUrva gaccha ke nivAsa evaM nirvAhayogya kSetra kA parIkSaNa, utsagaM tathA apavAda kI dRSTi se yogya-ayogya kSetrapratyupekSakoM kA nirvAcana kSetra kI pratilekhanA ke nimitta gamanAgamana kI vidhi, vihAra-mArga evaM sthaNDilabhUmi, jala, vizrAmasthAna, bhikSA, vasati, sambhavita upadrava Adi kI parIkSA, pratilekhanIya kSetra meM praveza karane kI vidhi, bhikSAcaryA dvArA usa kSetra ke nivAsiyoM kI manovRtti kI parIkSA, bhikSA, auSadha Adi kI sulabhatA - durlabhatA kA jJAna, vihAra karane ke pUrva vasati ke svAmI kI anumati vihAra karate samaya zubha zakuna - darzana, vihAra ke samaya AcArya, bAladIkSita, vRddhasAdhu Adi kA sAmAna ( upadhi ) grahaNa karane kI vidhi, pratilikhita kSetra meM praveza evaM zubhAzubha zakunadarzana, vasati meM praveza karane kI vidhi, vasati meM praviSTa hone ke bAda AcArya Adi kA jinacaityoM ke vandana ke nimitta gamana, mArga meM gRha- jinamaMdiroM ke darzana, sthApanAkuloM kI vyavasthA, sthApanAkuloM meM jAne yogya athavA bhejane yogya vaiyAvRtyakAra ke guNa-doSa kI parIkSA, sthApanAkUloM meM se vidhipUrvaka , Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika 19 ucita dravyoM kA grahaNa, eka-do-tIna gacchayukta vasati se bhikSAgrahaNa karane kI vidhi | gacchavAsiyoM--sthavirakalpikoM kI sAmAcArI se sambandhita nimnokta bAtoM para bhI AcArya ne prakAza DAlA hai : 1. pratilekhanA - vastrAdi kI pratilekhanA kA kAla, pratilekhanA ke doSa aura prAyazcitta, 2. niSkramaNa -- upAzraya se bAhara 'nikalane kA samaya, 3. prAbhRtikA - gRhastha Adi ke lie taiyAra kiye hue gRha Adi meM rahane na rahane kI vidhi, 4. bhikSA -- piNDa Adi ke grahaNa kA samaya, 'bhikSA sambandhI Avazyaka upakaraNa Adi, 5. kalpakaraNa - pAtra dhAvana kI vidhi, - lepakRta aura alepakRta pAtra, pAtra lepa ke lAbha, 6. gacchazatikAdi-sAta prakAra kI sauvIriNiyA~ : ( 1 ) AdhAkarmika, ( 2 ) svagRhayatimizra, ( 3 ) svagRha - pASaNDa mizra, ( 4 ) yAvadarthika mizra, ( 5 ) krItakRta, ( 6 ) pUtikarmika, (7) AtmArthakRta, 7. anuyAna - rathayAtrA kA varNana evaM tadviSayaka aneka prakAra ke doSa, 8. puraH karma - bhikSAdAna ke pUrvaM zItala jala se hasta Adi dhone se lagane vAle doSa, puraH karma aura udakArdradoSa meM antara, puraH karma sambandhI prAyazcitta, 9. glAna -- rugNa sAdhu kI sevA se hone vAlI nirjarA, rugNa sAdhu ke lie pathyApathya kI gaveSaNA, cikitsA ke nimitta vaidya ke pAsa jAne-Ane kI vidhi, vaidya se lAna sAdhu ke viSaya meM bAtacIta karane kI vidhi, glAna sAdhu ke lie upAzraya meM Aye hue vaidya ke sAtha vyavahAra karane kI vidhi, vaidya ke lie bhojanAdi evaM auSadhAdi ke mUlya kI vyavasthA, rugNa sAdhu ko nirdayatApUrvaka upAzraya Adi meM chor3akara cale jAne vAle AcArya ko lagane vAle doSa evaM unakA prAyazcitta, 10. gaccha pratibaddhayathAlaM dika5- vAcanA Adi kAraNoM se gaccha se sambandha rakhane vAle yathAlaMdika kalpadhAriyoM ke sAtha vaMdanA Adi vyavahAra, 11 uparidoSa- Rtubaddha kAla se atirikta samaya meM eka kSetra meM eka mAsa se adhika rahane se lagane vAle doSa, 12. apavAda - eka mAsa se adhika rahane ke ApavAdika kAraNa / Age AcArya ne yaha bhI batAyA hai ki yadi grAma, nagara Adi durga ke andara aura bAhara isa prakAra do bhAgoM meM base hue hoM to andara aura bAhara milAkara eka kSetra meM do mAsa taka rahanA vihita hai / nirgranthiyoM-- zramaNiyoM - sAdhviyoM ke AcAraviSayaka vidhi'vidhAnoM kI carcA karate hue prastuta bhASya meM nimna bAtoM kA vicAra kiyA gayA hai : mAsakalpa kI maryAdA, vihAra - vidhi, samudAya kA gaNadhara aura usake guNa, gaNadhara dvArA kSetra kI pratilekhanA, bhar3auMca meM bauddha zrAvakoM dvArA sAdhviyoM kA apaharaNa, sAdhviyoM ke vicarane yogya kSetra, vasati Adi, vidharmI Adi kI ora se hone vAle upadravoM se rakSA, bhikSA ke lie jAne vAlI sAdhviyoM kI saMkhyA, varSARtu ke atirikta eka sthAna para rahane kI avadhi | sthavira - -kalpa aura jinakalpa ina donoM avasthAoM meM kaunasI avasthA pradhAna hai ? isa Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa donoM hI karane ke / zramaNa zramaNiyoM ke lie prazna kA uttara dete hue bhASyakAra ne syAdvAdI bhASA meM likhA hai ki niSpAdaka aura niSpanna ina do dRSTiyoM se donoM hI pradhAna haiM / sthavirakalpa sUtrArthagrahaNa Adi dRSTiyoM se jinakalpa kA niSpAdaka hai, jabaki jinakalpa jJAna-darzana- cAritra Adi dRSTiyoM se niSpanna hai / isa prakAra avasthAe~ mahattvapUrNa evaM pradhAna haiM / isa vaktavya ko vizeSa spaSTa lie AcArya ne guhAsiMha, do striyoM aura do govargoM ke udAharaNa bhI diye haiM rAtri athavA vikAla meM adhvagamana kA niSedha karate hue bhASyakAra ne adhva ke do bheda kiye haiM : paMtha aura mArga / jisake bIca meM grAma, nagara Adi kucha bhI na hoM vaha pantha hai / jo grAmAnugrAma kI paramparA se yukta ho vaha mArga hai / apavAdarUpa se rAtrigamana kI chUTa hai kintu usake lie adhvopayogI upakaraNoM kA saMgraha tathA yogya sArtha kA sahayoga Avazyaka hai / sArthaM pA~ca prakAra kA hai : 1. bhaMDo, 2, bahilaka, 3. bhAravaha, 4. audarika, 5. kArpeTika / isI prakAra AcArya ne ATha prakAra ke sArthavAhoM aura ATha prakAra ke AdiyAtrikoM --sArthavyavasthApakoM kA bhI ullekha kiyA hai / zramaNa zramaNiyoM ke vihAra-yogya kSetra kI carcA meM batAyA hai ki utsargarUpa se vihAra ke lie AryakSetra hI zreSTha hai / Arya pada kA nimnokta nikSepoM se vyAkhyAna kiyA gayA hai : 1. nAma, 2. sthApanA, 3 . dravya, 4. kSetra, 5 jAti, 6. kula 7. karma, 8. bhASA, 9. zilpa, 10. jJAna, 11. darzana, 12. cAritra / AryajAtiyA~ chaH prakAra kI haiM : 1. ambaSTha, 2. kalinda, 3. vaideha, 4 vidaka, 5. hArita, 6. tantuNa / Aryakula bhI cha: prakAra ke haiM : 1. ugra, 2. bhoga, 3. rAjanya, 4. kSatriya, 5. jJAta - kaurava, 6. ikSvAku / dvitIya uddeza ke bhASya meM nimnokta viSayoM kA vyAkhyAna hai : upAzraya sambandhI doSa evaM yatanAe~, sAgarika ke tyAga kI vidhi, dUsaroM ke yahA~ se AI huI bhojana sAmagro ke dAna kI vidhi, sAgarika ke bhAga ke piNDa kA grahaNa, viziSTa vyakyioM ke nimitta nirmita bhakta, upakaraNa Adi kA agrahaNa, vastrAdi upadhi ke paribhoga kI vidhi evaM maryAMdA, rajoharaNa grahaNa kI vidhi / vastrAdi-upadhi ke paribhoga kI carcA meM pAMca prakAra ke vastroM kA svarUpa batAyA gayA hai : 1. jAMgika, 2. bhAMgika, 3. sAnaka, 4. potaka, 5. tirITapaTTaka / rajoharaNa - grahaNa kI carcA meM pA~ca prakAra ke rajoharaNoM ke svarUpa para prakAza DAlA gayA hai : 1. auNika, 2. auSTrika, 3. zanaka, 4. vaccakacippaka, 5 muJja cippaka / tRtoya uddeza kI vyAkhyA meM bhASyakAra ne nimna bAtoM para prakAza DAlA hai : nirgranthoM kA nirgranthiyoM ke aura nirgranthiyoM kA nirgranthoM ke upAzraya meM praveza, nirgrantha-nirgranthiyoM dvArA salomAdi carma kA upayoga, kRtsna evaM akRtsna vastra kA saMgraha va upayoga, AhArAdi ke Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika vastra dhAraNa kA bhinna evaM abhinna vastra kA saMgraha va upayoga, avagrahAnantaka evaM avagrahapaTTaka kA upayoga, nirgranthI dvArA vastrAdigrahaNa, navadIkSita zramaNa zramaNiyoM ke lie upadhi kI maryAdA, prathama varSARtu meM upadhigrahaNa kI vidhi, vastravibhAjana kI nirdoSa vidhi, abhyutthAna-vaMdana Adi karane kA vidhAna, kisI ghara ke andara athavA do gharoM ke bIca sone-baiThane kA niSedha, zayyA - saMstAraka kI - yAcanA evaM rakSA, asurakSita sthAna kA tyAga / bhinna evaM abhinna vastra kA svarUpa batAte hue AcArya ne vastra phAr3ane se hone vAlI hiMsA ahiMsA kI carcA kI haiM / isa carcA meM nimnokta bAtoM kA vicAra kiyA gayA hai : dravyahiMsA aura bhAvahiMsA kA svarUpa, hiMsA meM rAgAdi kI tIvratA aura tIvra karmabaMdha, rAgAdi kI maMdatA aura maMda karmabandha, hiMsaka meM jJAna aura ajJAna ke kAraNa karmabandha kA nyUnAdhikya, adhikaraNa kI vividhatA se karmabandha kA vaividhya, hiMsaka kI dehAdi kI zakti ke kAraNa karmabandha kI vicitratA / avagrahAnantaka aura avagrahapaTTaka ke upayoga kI carcA karate hue AcArya ne isa bAta kA samarthana kiyA hai ki nirgranthoM ke lie ina donoM kA upayoga varjita hai jabaki nirgranthiyoM ke lie unakA upayoga anivArya hai / isa prasaMga para apUrNa * niSedha karate hue bhASyakAra ne nirgranthiyoM ke apaharaNa Adi kI carcA kI hai / garbhAdhAna kI carcA karate hue batAyA gayA hai ki puruSa-saMsarga ke abhAva meM bhI nimnokta pAMca kAraNoM meM garbhAdhAna ho sakatA hai / 1. durvikRta evaM durniSaNNa strI kI yoni meM puruSanisRSTa zukrapudgala kisI taraha praviSTa ho jAe, 2 . strI svayaM putrakAmanA se use apanI yoni meM praviSTa kare, 3. anya koI use usakI yoni meM rakha de, 4. vastra - saMsarga se zukrapudgala strI-yoni meM praviSTa ho jAe, 5. udakAcamana se strI ke bhItara zukrapudgala praviSTa ho jAe / caturthaM uddeza kI vyAkhyA meM nimnalikhita viSayoM kA vivecana kiyA gayA hai : hastakarma, maithuna aura rAtribhojana ke lie anudghAtika arthAt guru prAyazcitta, duSTa, pramatta aura anyonyakAraka ke lie pArAMcika prAyazcitta, sAdharmika- stainya, anyadhArmikastanya evaM hastAtAla ke lie anavasthApya prAyazcitta, paMDaka, klIba aura vAtika ke lie pravrajyA kA niSedha, avinota, vikRtipratibaddha aura avyavazamitakaSAya ke lie vAcanA kA varjana, duSTa, mUDha evaM vyudgrAhita ke lie upadeza kA niSedha, rugNa nirgrantha-nirgranthiyoM kI yatanApUrvaka sevA-zuzrUSA kAlAtikrAnta evaM kSetrAtikrAnta azanAdi kI akalpyatA, akalpya azanAdi kA nirdoSa upayoga evaM visarjana, azanAdika kI kalpyatA aura akalpyatA, gaNAntaropasampadA kA grahaNa aura usakI yathocita vidhi, mRtyuprApta bhikSuka ke zarIra ko pariSThApanA, bhikSuka kA gRhastha ke sAtha adhikaraNa - jhagar3A aura usakA vyavazamana, parihAratapa 21 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa meM sthita bhikSuka kA bhaktapAnAdi, vividha nadiyoM ko pAra karane kI maryAdAe~, vividha RtuoM ke lie yogya upAzraya / hastakama kA svarUpa batAte hue bhASyakAra ne ATha prakAra ke hastakarma kA ullekha kiyA hai : chedana, bhedana, gharSaNa, peSaNa, abhighAta, sneha, kAya aura kSAra / maithuna kA svarUpa batAte hue AcArya ne likhA hai ki maithunabhAva rAgAdi se rahita nahIM hotA ataH usake lie kisI prakAra ke apavAda kA vidhAna nahIM hai| paMDaka Adi kI pravrajyA kA niSedha karate hue AcArya ne paMDaka ke sAmAnyatayA chaH lakSaNa batAye haiM : 1. mahilAsvabhAva, 2. svarabheda, 3. varNabheda, 4. mahanmer3ha, 5. mRduvAk, 6. sazabda-aphenaka mUtra / isI prasaMga para bhASyakAra ne eka ho janma meM puruSa, strI aura napuMsakaveda kA anubhava karane vAle kapila kA dRSTAnta bhI diyA hai / paMcama uddeza kI vyAkhyA meM nimna viSayoM kA samAveza hai : gacchasambandhI zAstra smaraNa aura tadviSayaka vyAghAta, klezayukta citta se gaccha meM rahane athavA svagaccha ko chor3akara anya gaccha meM cale jAne se lagane vAle doSa aura unakA prAyazcitta, niHzaMka tathA sazaMka rAtribhojana, udgAra-vamanAdiviSayaka doSa evaM prAyazcitta, AhAra-prApti ke lie prayatna evaM yAtanAe~, nirgranthIviSayaka vizeSa vidhi-vidhAna / SaSTha uddeza ke bhASya meM zramaNa-zramaNiyoM se sambandhita nimna viSayoM para prakAza DAlA gayA hai : nirdoSa vacanoM kA prayoga evaM alIkAdi vacanoM kA aprayoga, prANAtipAta Adi se sambanjita prAyazcittoM ke prastAra-vividha prakAra, kaMTaka Adi kA uddharaNa, durgama mArga kA anAlambana, kSiptacitta nirgranthI kI samucita cikitsA, sAdhuoM ke parimaMtha arthAt vyAghAta aura unakA svarUpa, vividha kalpasthitiyA~ evaM unakA svarUpa / bhASya ke anta meM kalpAdhyayana zAstra ke adhikArI kI yogyatAoM kA nirUpaNa hai| bRhatkalpa-laghubhASya kA jaina sAhitya ke itihAsa meM hI nahIM, sampUrNa bhAratIya sAhitya ke itihAsa meM bhI eka mahattvapUrNa sthAna hai / isameM bhASyakAra ke samaya kI evaM anyakAlIna bhAratIya sAmAjika, sAMskRtika, rAjanItika evaM dhArmika sthiti para prakAza DAlane vAlI sAmagrI kI pracuratA kA darzana hotA hai| jaina sAdhuoM ke lie to isakA vyAvahArika mahattva hai hI / bRhatkalpa-bRhadbhASya : ___yaha bhASya apUrNa hI upalabdha hai| upalabdha bhASya meM pIThikA evaM prAraMbha ke do uddeza pUrNa hai tathA tRtIya uddeza apUrNa hai / isameM bRhatkalpa-laghubhASya meM pratipAdita viSayoM kA hI vistArapUrvaka vivecana kiyA gayA hai| kahIM-kahIM gAthAoM meM vyatikrama dRSTigocara hotA hai| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika vyavahArabhASya : yaha bhASya bhI sAdhuoM ke AcAra se sambandhita hai / isameM bhI bRhatkalpalaghubhASya kI hI bhAMti prAraMbha meM pIThikA hai / pIThikA ke prArambha meM vyavahAra, vyavahArI evaM vyavahartavya kA svarUpa batAyA gayA hai| vyavahAra meM doSoM kI saMbhAvanA ko dRSTi meM rakhate hae prAyazcitta kA artha, bheda, nimitta Adi dRSTiyoM se vyAkhyAna kiyA gayA hai| bIca-bIca meM aneka prakAra ke dRSTAnta bhI diye gaye haiN| pIThikA ke bAda sUtra-spazika niyukti kA vyAkhyAna prAraMbha hotA hai / prathama uddeza kI vyAkhyA meM bhikSu, mAsa, parihAra, sthAna, pratisevanA, AlocanA Adi padoM kA nikSepapUrvaka vivecana kiyA gayA hai| AdhAkarma Adi se sambandhita atikrama, vyatikrama, aticAra aura anAcAra ke lie vibhinna prAyazcitta kA vidhAna kiyA gayA hai| atikrama ke lie mAsaguru, vyatikrama ke lie mAsaguru aura kAlalaghu, aticAra ke lie tapoguru aura kAlaguru tathA anAcAra ke lie caturguru prAyazcitta kA vidhAna hai| prAyazcitta se mUlaguNa evaM uttaraguNa donoM hI parizuddha hote haiN| inakI parizuddhi se hI cAritra kI zuddhi hotI hai / piNDavizuddhi, samiti, bhAvanA, tapa, pratimA aura abhigraha uttaraguNAntargata haiN| inake kramazaH 42, 8, 25, 12, 12 aura 4 bheda haiN| prAyazcitta karane vAle puruSa do prakAra ke hote haiM : nirgata aura vartamAna / jo prAyazcitta se atikrAnta haiM ve nirgata haiM / jo prAyazcitta meM vidyamAna haiM ve vartamAna haiN| prAyazcittArha arthAt prAyazcitta ke yogya puruSa cAra prakAra ke hote haiM : ubhayatara, Atmatara, paratara aura anyatara / jo svayaM tapa karatA huA dUsaroM kI sevA bhI kara sakatA hai vaha ubhayatara hai| jo kevala tapa hI kara sakatA hai vaha Atmatara hai / jo kevala sevA hI kara sakatA hai vaha paratara hai / jo tapa aura sevA ina donoM meM se kisI eka samaya meM eka kA hI sevana kara sakatA hai vaha anyatara hai| zithilatAvaza gaccha chor3a kara punaH gaccha meM sammilita hone vAle sAdhu ke lie vividha prAyazcittoM kA vidhAna karate hue bhASyakAra ne pArzvastha, yathAcchanda, kuzIla, avasanna tathA saMsakta ke svarUpa para bhI paryApta prakAza DAlA hai| pArzvastha do prakAra ke hote haiM : dezataH pArzvastha aura sarvataH pArzvastha / sarvataH pArzvastha ke tIna bheda haiM : pAvastha, prAsvastha aura pAzastha / jo darzana, jJAna, cAritra Adi ke pArzva arthAt samIpa-taTa para hai vaha pArzvastha hai| jo jJAnAdi ke prati svastha bhAva rakhate hue bhI tadviSayaka udyama se dUra rahatA hai vaha prAsvastha hai| jo mithyAtva Adi pAzoM meM sthita hai vaha pAzastha hai / jo svayaM paribhraSTa hai tathA dUsaroM ko bhI bhraSTAcAra kI zikSA detA hai vaha yathAcchanda-icchAchanda hai| jo jJAnAcAra Adi kI virAdhanA karatA hai vaha kuzIla hai| avasanna dezataH Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa rAjA, yuvarAja, aura sarvataH bheda se do prakAra kA hai / AvazyakAdi meM hInatA, adhikatA, viparyaya Adi karane vAlA dezAvasanna hai / samaya para saMstAraka Adi kA pratyupekSaNa na karate vAlA sarvAvasanna hai / jo pArzvastha Adi kA saMsarga prApta kara unhIM ke samAna ho jAtA hai vaha saMsakta hai / sAdhuoM ke vihAra kI carcA karate hue bhASyakAra ne ekAkI vihAra kA niSedha kiyA hai tathA tatsambandhI doSoM kA nirUpaNa kiyA hai / isa prasaMga para eka vaNik kA dRSTAnta dete hue AcArya ne rAjA, vaidya, dhanika, niyatika aura rUpayakSa - ye pAMca prakAra dhana aura jIvana kA nAza hue binA nahIM rahatA / athavA mahattaraka, amAtya tathA kumAra se parigRhita rAjya guNavizAla hotA hai / apanI unnati kI kAmanA vAle vyakti ko isI prakAra ke rAjya meM rahanA cAhie / jo ubhaya yoni ( mAtRpakSa tathA pitRpakSa ) se zuddha haiM, prajA se Aya kA kevala dazama bhAga grahaNa karatA hai, lokAcAra evaM nItizAstra meM nipuNa hai vahI vAstava meM rAjA hai, zeSa rAjAbhAsa haiM / jo prAtaHkAla uThakara sarvaprathama zarIrazuddhi Adi Avazyaka kAryoM se nivRtta hotA hai evaM AsthAnikA meM jAkara rAjya ke saba kAryoM kI vicAraNA karatA hai vaha yuvarAja hai / jo gambhIra hai, mArdavayukta hai, kuzala hai, jAti evaM vinayasampanna hai tathA yuvarAja ke sAtha saba kAryoM kA prekSaNa karatA hai vaha mahattaraka hai / jo vyavahArakuzala evaM nItisampanna hai tathA janapada, rAjadhAnI va rAjA kA hitacintana karatA hai vaha amAtya hai / jo durdAnta logoM kA damana karatA huA saMgrAmanoti meM apanI kuzalatA kA paricaya detA hai vaha kumAra hai / jo vaidyakazAstra kA paMDita hai tathA mAtA-pitA Adi se sambandhita rogoM ko nirmUla kara svAsthya pradAna karatA hai vaha vaidya hai / jisake paramparA se prApta karor3oM kI sampatti ho vaha dhanika hai / jisake yahA~ nimnalikhita 17 prakAra ke dhAnya ke bhANDAra bhare hue hoM vaha niyatika hai : 1. zAli, 2. yava, 3. kodrava, 3. vrIhi, 5. rAlaka, 6 tila, 7. mudga, 8. mASa, 9. cAvala, 10. caNaka, 11. tuvarI 12. masuraka, 13. kulattha, 14. godhUma, 15. niSpAva 16. atasI, 17. saNa / jo mADhara aura kauNDinya kI daNDanIti meM kuzala hai, kisI se bhI laMcA utkoca nahIM letA tathA kisI prakAra kA pakSapAta nahIM karatA vaha rUpayakSa hai / rUpayakSa kA zabdArtha hai mUrtimAn dharmaikaniSTha deva / jisa prakAra rAjA Adi ke abhAva meM dhana-jIvana kI rakSA asaMbhava hai usI prakAra AcArya, upAdhyAya, pravartaka, sthavira aura gItArtha ke abhAva meM cAritradharma kI rakSA asaMbhava hai / dvitIya uddeza kI vyAkhyA meM dvi, sAdharmika, vihAra Adi padoM kA vivecana hai / vividha prakAra ke tapasviyoM evaM rogiyoM kI sevA kA vidhAna karate hue bhASyakAra ne kSiptacitta tathA dIptacitta sAdhuoM kI sevA karane kI manovaijJAnika vidhi batAI hai / vyakti kSiptacitta kyoM 24 batAyA hai ki jahA~ ke loga na hoM vahA~ Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika 25 hotA hai ? kSiptacitta hone ke tIna kAraNa haiM : rAga, bhaya aura apamAna / dIptacitta kSiptacitta se ThIka virodhI svabhAva kA hotA hai / kSiptacitta hone kA mukhya kAraNa apamAna hai jabaki dIptacitta hone kA mukhya kAraNa sammAna hai| viziSTa sammAna ke bAda mada ke kAraNa, lAbhamada se matta hone para athavA durjaya zatruoM ko jItane ke mada se unmatta hone ke kAraNa vyakti doptacitta ho jAtA hai| kSiptacitta aura dIptacitta meM eka antara yaha hai ki kSiptacitta prAyaH mauna rahatA hai jabaki dIptacitta anAvazyaka baka-baka kiyA karatA hai| tRtIya uddeza ke bhASya meM icchA, gaNa Adi zabdoM kA nikSepapUrvaka vyAkhyAna kiyA gayA hai evaM gaNAvacchedaka, AcArya, upAdhyAya, pravartaka, sthavira, pravartinI Adi padaviyA~ dhAraNa karanevAloM kI yogyatAoM kA vicAra kiyA gayA hai / jo ekAdazAMga-sUtrArthadhArI hai, navama pUrva ke jJAtA haiM, kRtayogI haiM, bahuzru ta hai, bahvAgama haiM, sUtrArthavizArada hai, dhora haiM, zru tanigharSa haiM, mahAjana haiM ve hI AcArya Adi padaviyoM ke yogya haiM / caturtha uddeza kI vyAkhyA meM sAdhuoM ke vihAra se sambandhita vidhi-vidhAna hai / zIta aura uSNakAla ke ATha mahInoM meM AcArya tathA upAdhyAya ko eka bhI anya sAdhu sAtha meM na hone para vihAra nahIM karanA cAhie / gaNAvacchedaka ko sAtha meM kama se kama do sAdhu hone para hI vihAra karanA cAhie / AcArya tathA upAdhyAya ko kamase-kama anya do sAdhu sAtha meM hone para ho alaga cAturmAsa karanA (varSARtu meM eka sthAna para rahanA) cAhie / gaNAvacchedaka ke lie cAturmAsa meM kama-se-kama tIna anya sAdhuoM kA sahavAsa anivArya hai / prastuta uddeza kI vyAkhyA meM nimnokta viSayoM para bhI prakAza DAlA gayA hai : jAtasamAptakalpa, jAtaasamAptakalpa, ajAtasamAptakalpa, ajAtaasamAptakalpa, varSAkAla ke lie upayukta sthAna, traivArSikasthApanA, gaNadharasthApanA, glAna kI sevA-zuzrUSA, avagraha kA vibhAga, AhArAdiviSayaka anukampA ityAdi / paMcama uddeza kI vyAkhyA meM sAdhviyoM ke vihArasambandhI 'niyamoM para prakAza DAlA gayA hai / SaSTha uddeza ke bhASya meM sAdhu-sAdhviyoM ke sambandhiyoM ke yahA~ se AhArAdi grahaNa karane ke niyamoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai / saptama uddeza ke bhASya meM anya samudAya se AnevAle sAdhu-sAdhviyoM ko apane samudAya meM lene ke niyamoM para prakAza DAlA gayA hai| jo sAdhu-sAdhviyA~ sAMbhogika haiM arthAt eka hI AcArya ke saMrakSaNa meM rahate haiM unheM apane AcArya kI anumati prApta kiye binA anya samudAya se Ane vAle sAdhu-sAdhviyoM ko apane -saMgha meM sammilita nahIM karanA caahie| yadi kisI strI ko eka saMgha meM dIkSA lekara dUsare saMgha kI sAdhvI bananA ho to use dIkSA nahIM denI cAhie / use jisa saMgha meM rahanA ho usI saMgha meM dIkSA grahaNa karanA cAhie / puruSa ke lie aisA niyama nahIM hai / vaha kAraNavazAt eka saMgha meM dIkSA lekara dUsare saMgha ke AcArya ko Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa apanA guru banA sakatA hai| dIkSA grahaNa karane vAle ke guNa-doSoM kA vivecana karate hue AcArya ne batAyA hai ki kucha loga apane deza-svabhAva se hI aneka doSoM se yukta hote haiN| Andhra meM utpanna huA ho aura akrUra ho, mahArASTra meM paidA huA ho aura avAcAla ho, kozala meM paidA huA ho aura aduSTa ho-aisA sau meM se eka bhI milanA durlabha hai / aSTama uddeza kI vyAkhyA meM zayanAdi ke nimitta sAmagrI juTAne evaM vApasa lauTAne kI vidhi batAI gaI hai tathA AhAra kI maryAdA para prakAza DAlA gayA hai| kukkuTI ke aNDe ke barAbara ke ATha kaura khAne vAlA sAdhu alpAhArI kahalAtA hai / isI prakAra bAraha, solaha, caubIsa, ikatIsa aura battIsa grAsa grahaNa karane vAle sAdhu kramazaH apArdhAhArI, ardhAhArI, prAptAvamaudarya, kiJcidavamaudarya aura pramANAhArI kahalAte haiN| navama uddeza kI vyAkhyA meM bhASyakAra ne zayyAtara arthAt sAgArika ke jJAtika, svajana, mitra Adi AgaMtuka logoM se sambandhita AhAra ke grahaNa-a grahaNa ke viveka para prakAza DAlate hue nirgranthoM kI vividha pratimAoM kA svarUpa batAyA hai / dazama uddeza se sambandhita bhASya meM yavamadhyapratimA aura vajramadhyapratimA kA vizeSa vivecana hai / sAtha hI pA~ca prakAra ke vyavahAra, bAladIkSA kI vidhi, dasa prakAra kI sevA-vaiyAvRtya Adi kA bhI vyAkhyAna kiyA gayA hai / oghaniyukti-bhASya : ____ oghaniyukti-laghubhASya meM ogha, piNDa, vrata, zramaNadharma, saMyama, vaiyAvRtya, gupti, tapa, samiti, bhAvanA, pratimA, indriyanirodha, pratilekhanA, abhigraha, anuyoga, kAyotsarga, aupaghAtika, upakaraNa Adi viSayoM kA saMkSipta vyAkhyAna hai / oghaniyukti-bRhadbhASya meM inhIM viSayoM para vizeSa prakAza DAlA gayA hai| piNDaniyukti-bhASya : isameM piNDa, AdhAkarma, auddezika, mizrajAta, sUkSmaprAbhRtikA, vizodhi, avizodhi Adi zramaNadharmasambandhI viSayoM kA saMkSipta vivecana hai| paMcakalpa-mahAbhASya : yaha bhASya paMcakalpaniyukti ke vyAkhyAna ke rUpa meM hai / bhASyakAra ne niyukti kI prathama gAthA meM prayukta 'bhadrabAhu' pada kA artha 'sundara bAhuoM se yukta, kiyA hai aura batAyA hai ki anya bhadrabAhuoM se chedasUtrakAra bhadrabAhu ko pRthak siddha karane ke lie unake nAma ke sAtha prAcIna gotrIya, carama sakalazrutajJAnI aura dazA-kalpa-vyavahArapraNetA vizeSaNa jor3e gaye haiN| prastuta bhASya meM pA~ca prakAra ke Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika 27. kalpa kA saMkSipta varNana hai| pA~ca prakAra ke kalpa ke kramazaH chaH, sAta, dasa, bIsa aura bayAlIsa bheda haiN| prathama kalpa-manujajIvakalpa chaH prakAra kA hai : pravrAjana, muNDana, zikSaNa, upastha, bhoga aura saMvasana / jAti, kula, rUpa aura vinayasaMpanna vyakti hI pravrajyA ke yogya hai| nimnokta bIsa prakAra ke vyakti pravrajyA ke ayogya haiM : 1. bAla, 2. vRddha, 3. napuMsaka, 4. jaDa, 5. klIba, 6. rogI, 7. stena, 8. rAjApakArI, 9. unmatta, 10. adarzI, 11. dAsa, 12. duSTa, 13. mUDha, 14. ajJAnI, 15 juMgita, 16. bhayabhIta, 17. palAyita, 18. niSkAsita, 19. garbhiNI aura 20. bAlavatsA strii| Age kSetrakalpa kI carcA karate hue AcArya ne sAr3he paccIsa dezoM ko AryakSetra batAyA hai jinameM sAdhu vicara sakate haiM / ina Arya janapadoM evaM unakI rAjadhAniyoM ke nAma isa prakAra haiM : 1. magadha aura rAjagRha, 2. aMga aura campA, 3. vaMga aura tAmralipti, 4. kaliMga aura kAMcanapura, 5. kAzI aura vArANaso, 6. kozala aura sAketa, 7. kuru aura gajapura, 8. kuzAvarta aura saurika, 9. pAMcAla aura kAmpilya, 10. jaMgala aura ahicchatrA, 11. surASTra aura dvAravato, 12. videha aura mithilA, 13. vatsa aura kauzAMbI, 14. zAMDilya aura naMdopura, 15. malaya aura bhadilapura, 16. vatsa aura vairATapura, 17. varaNa aura acchApurI, 18. dazArNa aura mRttikAvatI, 19. cedi aura zauktikAvatI, 20. siMdhu aura vItabhaya, 21. sauvIra aura mathurA, 22. sUrasena aura pApA, 23. bhaMga aura sAmapurivaTTa, 24. kuNAla aura zrAvastI, 25. lATa aura koTivarSa 253. kekayA aura shvetaaNbikaa| dvitIya kalpa ke sAta bheda haiM : sthitakalpa, asthitakalpa, jinakalpa, sthavirakalpa, liMgakalpa, upadhikalpa aura saMbhogakalpa / tRtIyakalpa ke dasa bheda haiM : kalpa, prakalpa, vikalpa, saMkalpa, upakalpa, anukalpa, utkalpa, akalpa, duSkalpa aura sukalpa / caturtha kalpa ke antargata nAmakalpa, sthApanAkalpa, dravyakalpa, kSetrakalpa, kAlakalpa, darzanakalpa, zrutakalpa, adhyayana-- kalpa, cAritrakalpa Adi bIsa prakAra ke kalpoM kA samAveza hai| paMcama kalpa ke dravya, bhAva, tadubhaya, karaNa, viramaNa, sadAdhAra, nirveza, aMtara, nayAMtara, sthita, asthita, sthAna Adi dRSTikoNoM se bayAlisa bheda kiye gaye haiN| cUNiyA~: jaina AgamI kI prAkRta athavA saMskRtamizrita prAkRta vyAkhyAe~ cUNiyA~ kahalAtI haiN| isa prakAra ko kucha cUNiyA~ Agametara sAhitya para bhI haiN| jaina AcAryoM ne nimnokta AgamoM para cUNiyA~ likhI haiM : 1. AcArAga, 2. sUtrakRtAMga, 3. vyAkhyAprajJapti, ( bhagavatI), 4. jIvAbhigama, 5. nizItha, 6. mahAnizItha, 7. vyavahAra, 8. dazAzrutaskandha, 9. bRhatkalpa, 10. paMcakalpa, 11. ogha-- Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa niyukti, 12. jItakalpa, 13. uttarAdhyayana, 14. Avazyaka, 15. dazavakAlika, 16. nandI, 17. anuyogadvAra, 18. jambUdvIpaprajJapti / nizItha aura jItakalpa para do-do cUrNiyAM likhI gaI haiM kintu vartamAna meM eka-eka hI upalabdha haiN| anuyogadvAra, bRhatkalpa evaM dazavaikAlika para bhI do-do cUrNiyA~ haiM / jinadAsagaNi mahattara kI mAnI jAne vAlI nimnAMkita cUNiyoM kA racanAkrama isa prakAra hai : nandIcUNi, anuyogadvAraNi, oghaniyukticUNi, AvazyakacUNi, dazavaikAlikacUNi, uttarAdhyayanacUrNi, AcArAMgacUrNi, sUtrakRtAMgaNi, nizIthavizeSacUNi,, dazAzrutaskandhacUrNi evaM bRhatkalpacUNi saMskRtamizrita prAkRta meM haiN| AvazyakacUNi, agastyasiMhakRta dazavaikAlikacUrNi evaM jItakalpacUNi ( siddhasenakRta ) prAkRta meM haiM / cUrNikAra : __ cUrNikAra ke rUpa meM jinadAsagaNi mahattara kA nAma vizeSarUpa se ullekhanIya hai / paramparA se nimna cUNiyAM jinadAsagaNi mahattara kI mAnI jAtI haiM : nizIthavizeSacUNi, nandIcUrNi, anuyogadvAracUNi, AvazyakacUNi, dazavaikAlikacUrNi, uttarAdhyayanacUNi, AcArAMgaNi, sUtrakRtAMgaNi / upalabdha jItakalpacUNi ke kartA siddhasenasUri haiN| bRhatkalpacaNi pralambasUri kI kRti hai / anuyogadvAra kI eka cUrNi ( aMgula pada para ) ke kartA bhASyakAra jinabhadragaNi kSamAzramaNa bhI haiN| yaha cUrNi jinadAsagaNikRta anuyogadvAracUNi meM akSarazaH uddhRta hai| dazavakAlika para agastyasiMha ne bhI eka cUNi likhI hai / inake atirikta anya cUNikAroM ke nAma ajJAta haiN| prasiddha cUrNikAra jinadAsagaNi mahattara ke dharmaguru kA nAma uttarAdhyayanacUNi ke anusAra vANijyakulIna, koTikagaNIya, vajrazAkhIya gopAlagaNi mahattara hai tathA vidyAguru kA nAma nizItha-vizeSaNi ke anusAra pradyamna kSamAzramaNa hai| jinadAsa kA samaya bhASyakAra AcArya jinabhadra aura TIkAkAra AcArya haribhadra ke bIca meM hai| isakA pramANa yaha hai ki AcArya jinabhadrakRta vizeSAvazyakabhASya kI gAthAoM kA prayoga inakI cUNiyoM meM dRSTigocara hotA hai tathA inakI cUNiyoM kA pUrA upayoga AcArya haribhadra ko TIkAoM meM huA dikhAI detA hai| aisI sthiti meM cUrNikAra jinadAsagaNi mahattara kA samaya vi. saM. 650-750 ke AsapAsa mAnanA cAhie kyoMki inake pUrvavartI AcArya jinabhadra vi. saM. 650-660 ke AsapAsa tathA inake uttaravartI AcArya haribhadra vi. saM. 757-827 ke AsapAsa vidyamAna the / nandIcUNi ke anta meM usakA racanA-kAla zaka saMvat 598 ullikhita hai| isa prakAra isa ullekha ke anusAra bhI jinadAsa kA samaya vikrama kI AThavIM zatAbdI kA pUrvAdha nizcita hai| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika jItakalpacUNi ke kartA siddhasenasUri prasiddha siddhasena divAkara se bhinna haiM / isakA kAraNa yaha hai ki siddhasena divAkara jItakalpa sUtra ke praNetA AcArya jinabhadra ke pUrvavartI haiM jabaki cUrNikAra siddhasenasUri AcArya jinabhadra ke pazcAtvartI haiM / inakA samaya vi. saM. 1227 ke pUrva hai, pazcAt nahIM, kyoMki prastuta jItakalpaNi kI eka TIkA jisakA nAma viSamapadavyAkhyA hai, zrIcandrasUri ne vi. saM. 1227 meM pUrNa kI thii| prastuta siddhasena saMbhavataH upakezagacchIya devaguptasUri ke ziSya evaM yazodevasUri ke gurubhAI haiN| bRhatkalpacUNikAra pralambasUri vi. saM. 1334 ke pUrva hue haiM kyoMki tAr3apatra para likhita prastuta cUNi kI eka prati kA lekhana-samaya vi. saM. 1334 hai| dazavakAlikaNikAra agastyasiMha koTigaNIya vajrasvAmI ko zAkhA ke eka sthavira haiM : isake guru kA nAma RSigupta hai| inakA samaya ajJAta hai / cUNi kI bhASA, zailI Adi dekhate hue yaha kahA jA sakatA hai ki cUrNikAra vizeSa prAcIna nahIM hai| nandocUNi : yaha cUNi mUla sUtra kA anusaraNa karate hue likhI gayI hai / isakI vyAkhyAnazailI saMkSipta evaM sAragrAhI hai| isameM mukhyatayA jJAna ke svarUpa kI carcA hai| anta meM cUrNikAra ne 'NireNagAmettamahAsahA jitA.......' Adi zabdoM meM apanA paricaya diyA hai jo spaSTa nahIM hai| anuyogadvAracUNi : ___jinadAsagaNikRta prastuta cUNi bhI mUla sUtrAnusArI hai| isameM nandIcUNi kA ullekha kiyA gayA hai| saptasvara, navarasa Adi kA bhI isameM sodAharaNa nirUpaNa kiyA gayA hai| anta meM cUrNikAra ke nAma Adi kA koI ullekha nahIM hai| AvazyakacUNi : yaha cUNi mukhyatayA niyuktyanusAro hai / yatra-tatra vizeSAvazyakabhASya kI gAthAoM kA bhI vyAkhyAna kiyA gayA hai| bhASA meM pravAha evaM zailI meM oja hai| viSaya-vistAra bhI anya cUNiyoM kI apekSA adhika hai| kathAnakoM kI pracuratA bhI isakI eka vizeSatA hai| isameM aitihAsika AkhyAnoM ke vizeSa darzana hote haiN| oghaniyukticUNi, goviMdaniyukti, vasudevahiNDi Adi aneka granthoM kA isameM ullekha hai / saMskRta ke aneka zloka isameM uddhRta hai| Avazyaka. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ke sAmAyika nAmaka prathama adhyayana kI vyAkhyA karate hue cUrNikAra ne aMtima tIrthakara bhagavAn mahAvIra ke bhavoM kI carcA kI hai tathA Adi tIrthaMkara bhagavAn RSabhadeva ke dhanasArthavAha Adi bhavoM kA varNana kiyA hai| RSabhadeva ke janma, vivAha, apatya Adi kA varNana karate hue tatkAlIna zilpa, karma, lekha Adi para bhI prakAza DAlA hai| isI prasaMga para AcArya ne RSabhadeva ke putra bharata kI digvijaya-yAtrA kA ati rocaka evaM vidvattApUrNa varNana kiyA hai| bharata kA rAjyAbhiSeka, bharata aura bAhubali kA yuddha, bAhubali ko kevalajJAna kI prApti Adi ghaTanAoM ke varNana meM bhI cUrNikAra ne apanA kauzala dikhAyA hai| bhagavAn mahAvIra ke jIvana se sambandhita nimnokta ghaTanAoM kA varNana bhI prastuta cUNi : meM upalabdha hai : dhairya-parIkSA, vivAha, apatya, dAna, sambodha, lokAntikAgamana, indrAgamana, dIkSA-mahotsava, upasarga, abhigraha-paMcaka, acchaMdaka-vRtta, caNDakauzikavRtta, gozAlaka-vRtta, saMgamakakRta-upasarga, devIkRta-upasarga, vaizAlI Adi meM vihAra, candanabAlA-vRtta, gopakRta-zalAkopasarga, kevalotpAda, samavasaraNa, gnndhr-diikssaa| sAmAyikasambandhI anya viSayoM kI carcA meM AnaMda, kAmadeva, zivarAjarSi, gaMgadatta, ilAputra, metArya, kAlikAcArya, cilAtiputra, dharmaruci, tetalIputra Adi aneka aitihAsika AkhyAnoM ke dRSTAnta diye gaye haiN| tRtIya adhyayana vaMdanA kI vyAkhyA meM cUrNikAra ne vaMdyAvaMdya kA vicAra karate hue pA~ca prakAra ke zramaNoM ko avaMdya batAyA hai : 1. AjIvaka, 2. tApasa, 3. parivrAjaka, 4. taccaNiya ( tatkSaNika ), 5. boTika / pratikramaNa nAmaka caturtha adhyayana kI cUrSi meM abhayakumAra, zreNika, cellaNA, sulasA, koNika, ceTaka, udAyI, mahA* padmanaMda, zakaTAla, vararuci, sthUlabhadra Adi aitihAsika vyaktiyoM se sambandhita aneka kathAnakoM kA saMgraha kiyA gayA hai| Age ke adhyayanoM meM bhI isI prakAra vividha viSayoM kA sadRSTAnta vyAkhyAna kiyA gayA hai| dazavakAlikacUNi ( jinadAsakRta ) : prastuta cU iniyukti kA anusaraNa karatI hai| isameM AvazyakacUNi kA bhI ullekha hai / paMcama adhyayana se sambandhita cUNi meM mAMsAhAra, madyapAna Adi kI bhI carcA hai / cUrNikAra ne taraMgavatI, oghaniyukti, piNDaniyukti Adi graMthoM kA nAmollekha bhI kiyA hai| uttarAdhyayanacUrNi: yaha cUNi bhI niyuktyanusArI hai / isake aMta meM cUrNikAra ne apanA paricaya dete hue apane ko 'vANijakulasaMbhUo, koDiyagaNio u vayarasAhIto / . govAliyamahattarao....."tesiM sIseNa imaM......' arthAt vANijyakulIna, Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika koTikagaNIya, vajrazAkhIya gopAlagaNi mahatta ra kA ziSya batAyA hai| isameM AcArya ne apanI kRti dazavakAlikaNi kA bhI ullekha kiyA hai / AcArAMgacUNi : yaha cUNi bhI niyukti kA anusaraNa karate hue likhI gaI hai / isameM yatra tatra prAkRta gAthAe~ evaM saMskRta zloka bhI uddhRta kiye gaye haiM / ina uddharaNoM ke sthala-nirdeza ko ora cUrNikAra ne dhyAna nahIM diyA hai| sUtrakRtAMgacarNi : ___ AcArAMgacUNi aura sUtrakRtAMgacUNi kI zailI meM atyadhika sAmya hai| inameM saMskRta kA prayoga apekSAkRta adhika hai| viSaya-vivecana saMkSipta evaM spaSTa hai / sUtrakRtAMga kI cUNi bhI AcArAMga Adi kI cUNiyoM kI hI bhA~ti 'niyuktyanusArI hai| jItakalpa-bRhaccUrNi : siddhasenasUripraNIta prastuta cUNi meM etatpUrvakRta eka anya cUNi kA bhI ullekha hai / prastuta cUNi atha se iti taka prAkRta meM hai| isameM jitanI gAthAe~ evaM gadyAMza uddhRta hai, saba prAkRta meM haiM / yaha cUNi mUla sUtrAnusArI hai| prAraMbha va aMta meM cUNikAra ne jotakalpasUtra ke praNetA AcArya jinabhadragaNi kSamAzramaNa ko sAdara namaskAra kiyA hai / dazavakAlikacUNi ( agastyasiMhakRta ) : prastuta cUNi bhASA evaM zailI donoM dRSTiyoM se sugama hai| jinadAsakRta dazavakAlikacUNi kI bhaoNti prastuta cUNi bhI niyuktyanusArI hai| cUNi ke aMta meM cUrNikAra ne apanA pUrA paricaya diyA hai / cUrNikAra kA nAma kalazabhavamRgendra arthAt agastyasiMha hai / cUNikAra ke guru kA nAma RSigupta hai / ye koTigaNIya vajrasvAmI ko zAkhA ke haiN| prastuta cUrNigata mUla sUtra-pATha, jinadAsakRtacUNi ke mUla sUtra-pATha evaM hAribhadrIya vRtti ke mUla sUtra-ina tInoM meM kahIM-kahIM thor3A-sA aMtara dRSTigocara hotA hai| yahI bAta niyukti-gAthAoM ke viSaya meM bhI hai / niyukti ko kucha gAthAe~ aisI bhI haiM jo hAribhadrIya vRtti meM to upalabdha haiM kintu donoM cUNiyoM meM nahIM miltii| nizotha-vizeSacUNi : jinadAsagaNikRta prastuta cUNi mUla sUtra, niyukti evaM bhASya ke vivecana ke rUpa meM hai| isameM saMskRta kA alpa prayoga hai / prArambha meM pIThikA hai Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jisameM nizItha kI bhUmikA ke rUpa meM tat sambaddha Avazyaka viSayoM kA vyAkhyAna kiyA gayA hai / prAraMbhika maMgala-gAthAoM meM AcArya ne apane vidyAguru pradyumna kSamAzramaNa ko bhI namaskAra kiyA hai / isI prasaMga para unhoMne yaha bhI batAyA hai ki nizItha kA dUsarA nAma prakalpa bhI hai / nizItha kA artha hai aprakAza arthAt aMdhakAra / aprakAzita vacanoM ke nirNaya ke lie nizIthasUtra hai / prathama uddeza kI cUrNi meM hastakarma kA vizleSaNa karate hue AcArya ne batAyA hai ki hastakama do prakAra kA hai : asaMkliSTa aura saMkliSTa / asaMkliSTa hastakarma ATha prakAra kA hai : chedana, bhedana, gharSaNa, peSaNa, abhighAta, sneha, kAya aura kSAra / saMkliSTa hastakarma do prakAra kA hai : sanimitta aura animitta / sanimitta hastakarma tIna prakAra ke kAraNoM se hotA hai : zabda sunakara, rUpa dekhakara athavA pUrva anubhUta viSaya kA smaraNa kara / aMgopAMga kA vivecana karate hue cUrNikAra ne batAyA hai ki zarIra ke tIna bhAga haiM : aGga, upAGga aura aGgopAGka / aGga ATha haiM : sira, ura, udara, pITha, do bAhu aura do Uru / kAna, nAka, A~kheM, jaMghAe~, hAtha aura paira upAMga haiM / nakha, bAla, zmazru , aMguliyA~, hastatala aura hastopatala aGgopAGga haiM / daMDa, vidaMDa, lAThI evaM vilaTTI kA bheda AcArya ne isa prakAra kiyA hai : daMDa tIna hAtha kA hotA hai, vidaMDa do hAtha kA hotA hai, lAThI AtmapramANa hotI hai, vilaTTI lAThI se cAra aMgula nyUna hotI hai| isI prakAra dvitIya uddeza kI vyAkhyA meM zayyA aura saMstAraka kA bheda batAte hue kahA gayA hai ki zayyA sarvAMgikA arthAt pUre zarIra ke barAbara hotI hai jabaki saMstAraka DhAI hAtha lambA hI hotA haiN| upadhi kA vivecana karate hue AcArya ne batAyA hai ki upadhi do prakAra kI hotI hai : avadhiyukta aura upagRhIta / jinakalpikoM ke lie bAraha prakAra kI, sthavirakalpikoM ke lie caudaha prakAra kI evaM AryAoMsAdhviyoM ke lie paccIsa prakAra kI upadhi avadhiyukta hai| jinakalpika do prakAra ke haiM : pANipAtrabhojI aura prtigrhdhaarii| inake punaH do-do bheda haiM : saprAvaraNa--savastra aura aprAvaraNa--nirvastra / jinakalpa meM upadhi kI ATha koTiyA~ haiM : do, tIna, cAra, pA~ca, nava, dasa, gyAraha aura bAraha (prakAra kI updhi)| nirvastra pANipAtra kI jaghanya upadhi do prakAra kI hai| rajoharaNa aura mukhavastrikA / vahI pANipAtra yadi savastra hai to usakI jaghanya upadhi tIna prakAra kI hogii| rajoharaNa, mukhavastrikA aura eka vstr| isa prakAra upadhi kI saMkhyA kramazaH bar3hatI jAtI hai / SaSTha uddeza kI vyAkhyA meM sAdhuoM ke maithunasambandhI doSoM evaM prAyazcittoM kA varNana karate hue cUNikAra ne mAtRgrAma aura maithuna kA zabdArtha isa prakAra kiyA hai : mAtA ke samAna nAriyoM ke vRMda ko mAtRgrAma kahate hai| athavA sAmAnya strI-varga ko mAtRgrAma-mAuggAma kahanA cAhie, jaise ki. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika marAThI meM strI ko mAuggAma kahate haiN| mithunabhAva athavA mithunakarma ko maithuna kahate haiM : mAtRgrAma tIna prakAra kA hai : divya, manuSya aura tiryak / inameM se pratyeka ke do bheda haiM : dehayukta aura pratimAyukta / dehayukta ke punaH do bheda haiM : sajIva aura nirjIva / pratimAyukta bhI do prakAra kA hai : sannihita aura asannihita / kAmiyoM ke premapatra-lekhana kA vivecana karate hue AcArya ne batAyA hai ki lekha do prakAra hotA kA hai : channa-aprakAzita aura prakaTa-prakAzita / channa lekha tIna prakAra kA hai : lipichanna, bhASAchanna aura arthachanna / saptama uddeza kI vyAkhyA meM kuMDala, guNa, maNi, tuDiya, tisariya, vAlaMbhA, palaMbA, hAra, arghahAra, ekAvalI, muktAvalI, kanakAvalI, ratnAvalI, paTTa, mukuTa Adi AbharaNoM kA svarUpa batAyA gayA hai / isI prakAra AliMgana, pariSvajana, cumbana, chedana evaM vicchedanarUpa kAma-krIDAoM para bhI prakAza DAlA gayA hai| aSTama uddeza se sambandhita cUNi meM udyAna, udyAnagRha, udyAnazAlA, niryANa, niryANagRha, niryANazAlA, aTTa, aTTAlaka, carikA, prakAra, dvAra, gopura, daka, dakamArga, dakapatha, dakatIra, dakasthAna, zUnyagRha, zUnyazAlA, bhinnagRha. bhinnazAlA, kUTAgAra, koSThAgAra, tRNagRha, tRNazAlA, tuSagRha, tuSazAlA, chusagRha, chusazAlA, paryAyagRha, paryAyazAlA, karmAntagRha, karmAntazAlA, mahAgRha, mahAkula, gogRha, gozAlA Adi kA svarUpa batAyA gayA hai| navama uddeza kI cUNi meM rAjA ke antaHpura meM munipraveza kA niSedha karate hue AcArya ne tIna prakAra ke antaHpuroM kA varNana kiyA hai : jIrNAntaHpura, navAntaHpura aura kanyakAntaHpura / isI uddeza meM koSThAgAra, bhAMDAgAra, pAnAgAra, kSIragRha, gaMjazAlA, mahAnazAlA Adi kA svarUpa bhI batAyA gayA hai| ekAdaza uddeza kI vyAkhyA meM ayogga dIkSA kA niSedha karate hue AcArya ne 48 prakAra ke vyaktiyoM ko pravrajyA ke ayogya mAnA hai : 18 prakAra ke puruSa, 20 prakAra kI striyA~ aura 10 prakAra ke napuMsaka / isI prasaMga para AcArya ne 16 prakAra ke roga evaM 8 prakAra kI vyAdhi ke nAma ginAye haiM / zIghra naSTa hone vAlI vyAdhi tathA dera se naSTa hone vAlA roga kahalAtA hai| paMcadaza uddeza kI vyAkhyA meM cAra prakAra ke AmoM kA ullekha hai : ussetima, saMsetima, uvakkhaDa aura pliy| paliya Amra punaH cAra prakAra ke haiM : iMdhanapaliya, dhUmapaliya, gaMdhapaliya aura vRkSapaliya / SoDaza uddeza kI cUNi meM cUrNikAra ne paNyazAlA, bhaMDazAlA, karmazAlA, pacanazAlA, iMdhanazAlA aura vyadhAraNazAlA kA svarUpa batAyA hai / isI udeza meM jugupsita kuloM se AhArAdi ke grahaNa kA niSedha karate hue AcArya ne batAyA hai ki jugupsita do prakAra ke haiM : itvarika aura yAvatkathika / sUtaka Adi se yukta kula itvarika-kucha samaya ke lie jugupsita haiM / lohakAra, kalAla, carmakAra Adi yAvatkathika--jIvanaparyanta Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jagapsita haiN| zramaNoM ke lie Aryadeza meM ho vicarane kA vidhAna karate hue AcArya ne Aryadeza kI sImA isa prakAra batAI hai : pUrva meM magadha, pazcima meM sthUNA, uttara meM kuNAlA aura dakSiNa meM kaushaambo| aMtima uddeza-bIsaveM uddeza kI vyAkhyA ke anta meM cUrNikAra ke pUre nAma-jinadAsagaNi mahattara kA ullekha kiyA gayA hai tathA prastuta cUrNi kA nAma vizeSanizAthacUrNi batAyA gayA hai / prastuta cuNi kA jaina AcArazAstra ke vyAkhyAgraMthoM meM eka viziSTa sthAna hai| isameM AcAra ke niyamoM ke atirikta prAcIna bhAratIya sAMskRtika evaM sAmAjika jIvana para prakAza DAlane vAlI sAmagrI ko bhI pracuratA hai / anya vyAkhyAgraMthoM kI bhAMti isameM bhI aneka kathAnaka uddhRta kiye gaye hai| inameM dhUrtAkhyAna, taraMgavatI, malayavatI, magadhasena, Arya kAlaka evaM unakI bhaginI rUpavatI tathA ujjayino ke rAjA gardabhilla Adi ke vRttAnta ullekhanIya haiN| dazAzrutaskandhacUNi : yaha bhUNi niyuktyanusArI hai| vyAkhyAna kI zailI sarala hai / mUla sUtrapATha tathA cUrNisammata pATha meM kahoM-kahIM thor3A-sA aMtara hai| kahIM-kahIM sUtroM kA viparyAsa bhI hai| bRhatkalpacUrNiH yaha cUNi laghubhASya kA anusaraNa karate hue hai| isameM pIThikA tathA chaH uddeza haiM / AcArya ne kahIM-kahIM dArzanika carcA bhI ko hai / eka jagaha vRkSa zabda ke chaH bhASAoM meM paryAya diye gaye haiM / saMskRta meM jo vRkSa hai vahI prAkRta meM rukkha, magadha deza meM odaNa, lATa meM kUra, damila meM cora aura aMdhra meM iDAku nAma se prasiddha hai / isameM tattvArthAdhigama, vizeSAvazyakabhASya, karma-prakRti, mahAkalpa, govindaniyukti Adi kA bhI ullekha hai| cUNi ke anta meM cUrNikAra ke nAma Adi kA koI ullekha nahIM hai / TIkAe~ aura TIkAkAra : jaina AgamoM kI saMskRta vyAkhyAoM kA bhI Agamika sAhitya meM mahattvapUrNa sthAna hai / saMskRta ke prabhAva kI vizeSa vRddhi hote dekha jaina AcAryoM ne bhI apane prAcInatama sAhitya Agama-granthoM para saMskRta meM TIkAe~ likhanA prAraMbha kiyaa| ina TIkAoM meM prAcIna niyuktiyoM, bhASyoM evaM cUNiyoM kI sAmagrI kA to upayoga huA hI, sAtha hI sAtha TIkAkAroM ne naye-naye hetuoM evaM tarko dvArA usa sAmagrI ko puSTa bhI kiyaa| Agamika sAhitya para prAcInatama saMskRta TIkA AcArya jinabhadragaNi kSamAzramaNakRta vizeSAvazyakabhASya kI svopajJavRtti hai| yaha vRtti AcArya jinabhadra apane jIvanakAla meM pUrNa na kara sake / isa Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika 35 apUrNa kArya ko koTyArya ne ( jo ki koTyAcArya se bhinna haiM ) pUrNa kiyaa| isa dRSTi se AcArya jinabhadra prAcInatama Agamika TIkAkAra haiN| bhASya, cUrNi aura TokA-tInoM prakAra ke vyAkhyAtmaka sAhitya meM inakA yogadAna hai| bhASyakAra ke rUpa meM to inakI prasiddhi hai hI / anuyogadvAra ke aMgula pada para inako eka cUNi bhI hai| TokA ke rUpa meM inako likhI huI vizeSAvazyakabhASya-svopajJavRtti hai ho / TokAkAroM meM haribhadrasUri, zIlAMkasUri, vAdivetAla zAntisUri, abhayadevasUri, malayagiri, maladhArI hemacandra Adi vizeSa prasiddha haiN| inameM haribhadra ri prAcInatama haiN| kucha TokAkAroM ke nAma ajJAta bhI haiM / jJAtanAmA TIkAkAra ye haiM : jinabhadragaNi, haribhadrasUri, koTyAcArya, koTayArya athavA koTTArya, jinabhaTa, zIlAMkasUri, gaMdhahastI, vAdivetAla zAntisUri, abhayadevasUri, droNasUri, malayagiri, maladhAro hemacandra, nemicandrasUri aparanAma devendragaNi, zrIcandrasUri, zroti lakasari, kSemakIrti, bhavanatuMgasUri, guNaratna, vijayavimala, vAnararSi, hora vijayasUri, zAnticandragaNi, jinahaMsa. harSakula, lakSmIkallolagaNi, dAnaze varasari, vinayahaMsa, namisAdhu, jJAnasAgara, somasundara, mANikyazekhara, zubhavarvanagaNi, dhIrasundara, kulaprabha, rAjavallabha. hitaruci, ajitadevasUri, sAdhuraMga upAdhyAya, nagarSigaNi, sumatikallola, harSanandana, megharAja vAcaka, bhAvasAgara, 'padmasundaraNa, kastUracandra, harSavallabha upAdhyAya, vivekahaMsa upAdhyAya, jJAna'vimalasUri, rAjacandra, ratnaprabhasUri, samaracandrasUri, padmasAgara, jIvavijaya, 'puNyasAgara, vinayarAjagaNi, vijayasenasUri, hemacandragaNi, vizAlasundara, saubhAgyasAgara, kIrtivallabha, kamalasaMyama upAdhyAya, taporatna vAcaka, guNazekhara, lakSmIvallabha, bhAvavijaya, harSanaMdanagaNi, dharmamaMdira upAdhyAya, udayasAgara, municandrasUri, jJAnazIlagaNi, brahmarSi, ajitacandrasUri, rAjazIla, udayavijaya, sumatisUri, samayasundara, zAntidevasari, somavimalasUri, kSamAratna, jayadayAla ityAdi / inameM se jinako jIvanI Adi ke viSaya meM kucha prAmANika sAmagrI upalabdha hai unakA paricaya dete hue unako TIkAoM kA saMkSipta paricaya prastuta karate haiN| isa paricaya meM prakAzita TokAoM kI pradhAnatA rhegii| jinabhadrakRtavizeSAvazyakabhASya-svopajJavRtti : bhASyakAra AcArya jinabhadragaNi kSamAzramaNakRta prastuta apUrNa vRtti koTyArya vAdigaNi ne pUrNa kii| jinabhadra SaSTha gaNadharavAda taka kI vRtti samApta kara divaMgata ho gae the / vRtti kA avaziSTa bhAga, jaisA ki vRtti kI upalabdha prati se spaSTa hai, koTyArya ne pUrNa kiyaa| prastuta vRtti ati sarala, spaSTa evaM saMkSipta hai| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa haribhadrasUrikRta TIkAe~ : haribhadra kA janma vIrabhUmi mevAr3a ke cittaur3a nagara meM huA thaa| ye isI nagara ke rAjA jitAri ke rAja-purohita the| inake gacchapati guru kA nAma jinabhaTa, dIkSAdAtA guru kA nAma jinadatta, dharmajananI kA nAma yAkinI mahattarA, dharmakula kA nAma vidyAdharagaccha evaM sampradAya kA nAma zvetAmbara thA / inakA samaya IsvI san 700-770 arthAt vi0 saM0 757-827 hai| kahA jAtA hai ki haribhadrasUri ne 1444 granthoM kI racanA kI thii| inake lagabhaga 75 grantha to abhI bhI upalabdha haiN| ina granthoM ko dekhate hue yaha kahanA par3atA hai ki AcArya haribhadra eka bahuzruta vidvAn the| inakI vidvattA niHsandeha advitIya thii| inhoMne nandI, anuyogadvAra, dazavaikAlika, prajJApanA, Avazyaka, jIvAbhigama aura piNDaniyukti para TIkAe~ likhiiN| piNDaniyukti kI apUrNa TIkA vIrAcArya ne pUrI kii| nandovRtti : yaha TIkA prAyaH nandIcUNi kA hI rUpAntara hai| isameM TIkAkAra ne kevalajJAna aura kevaladarzana kA svarUpa pratipAdita karate hue unake yogapadya ke samarthana ke lie siddhasena Adi kA, kramikatva ke samarthana ke lie jinabhadra Adi kA evaM abheda ke samarthana ke lie vRddhAcAryoM kA nAmollekha kiyA hai / atrollikhita siddhasena siddhasena-divAkara se bhinna koI anya hI AcArya ho sakate haiM / unakA yaha mata digambarasaMmata hai kyoki digambara AcArya kevalajJAna aura kevaladarzana ko yugapad mAnate haiN| sanmatitarka ke kartA siddhasena-divAkara to abhedavAda ke samarthaka athavA yoM kahie ki pravartaka haiN| TIkAkAra ne saMbhavataH vRddhAcArya ke rUpa meM unhIM kA nirdeza kiyA hai / kramikatva ke samarthaka jinabhadra Adi ko siddhAntavAdI kahA gayA hai / prastuta TIkA kA graMthamAna 1336 zlokapramANa hai| anuyogadvAraTIkA : / yaha TIkA anuyogadvAracUNi kI hI zailI para hai| isakA nirmANa nandI TIkA ke bAda huA hai, jaisA ki svayaM TIkAkAra ne prastuta TIkA ke prAraMbha meM nirdeza kiyA hai| isameM AvazyakavivaraNa aura nandI-vizeSavivaraNa kA bhI ullekha hai| dazavaikAlikavRttiH __ yaha vRtti dazavakAlikaniyukti kA anusaraNa karate hue likhI gaI hai| isameM aneka prAkRta kathAnaka evaM saMskRta tathA prAkRta uddharaNa haiN| kahIM-kahIM dArzanika Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika dRSTi kA prabhAva bhI dikhAI detA hai / paMcama adhyayana kI vRtti meM AhAraviSayaka mUla gAthAoM kA vyAkhyAna karate hue vRttikAra ne asthi Adi padoM kA mAMsaparaka evaM phalaparaka donoM prakAra kA artha kiyA hai / 'prajJApanA- pradezavyAkhyA : yaha vRtti prajJApanA sUtra ke padoM para / isameM vRttikAra ne Avazyaka TIkA.... aura AcArya vAdimukhya kA nAmollekha kiyA hai / vRtti saMkSipta evaM sarala hai / - isameM yatra-tatra saMskRta evaM prAkRta uddharaNa bhI haiM / Avazyaka vRtti: 37 yaha vRtti Avazyaka niyukti para hai / yatra-tatra bhASya gAthAoM kA bhI upayoga kiyA gayA hai / vRtti meM AvazyakacUrNi kA padAnusaraNa na karate hue svataMtra rIti se viSaya vivecana kiyA gayA hai / isa vRtti ko dekhane se pratIta hotA hai| 'ki Avazyaka sUtra para AcArya haribhadra ne do TIkAe~ likhI haiM / upalabdha TIkA anupalabdha TIkA se pramANa meM choTI hai / prastuta TIkA meM vRttikAra ne vAdimukhya- kRta kucha saMskRta zloka bhI uddhRta kiye haiM / kahIM-kahIM niyukti ke pAThAntara bhI diye haiM / isameM bhI dRSTAntarUpa evaM anya kathAnaka prAkRta meM hI haiM / vRtti kA nAma ziSyahitA hai / isakA granthamAna 22000 zlokapramANa hai / koTyAcAryavihita vizeSAvazyaka bhASyavivaraNa : koTyAcArya ne apanI prastuta TIkA meM AcArya haribhadra athavA unakI kisI kRti kA koI ullekha nahIM kiyA hai / isase yaha anumAna lagAyA jA sakatA hai ki koTyAcArya saMbhavataH haribhadra ke pUrvavartI athavA samakAlIna haiM / prastuta vivaraNa meM TIkAkAra ne Avazyaka kI mUlaTIkA kA aneka bAra ullekha "kiyA hai / yaha mUlaTIkA unake pUrvavartI AcArya jinabhaTa kI hai / maladhArI hemacandrasUri ne apanI kRti vizeSAvazyakabhASya bRhadvRtti meM koTyAcAryaM kA - eka prAcIna TIkAkAra ke rUpa meM ullekha kiyA hai / isase bhI yahI siddha hotA hai ki koTyAcArya kAphI purAne TIkAkAra haiM / zIlAMkAcArya aura koTyAcArya ko eka hI vyakti mAnanA yuktiyukta pratIta nahIM hotA / AcArya zIlAMka kA samaya vikrama kI navIM dasavIM zatI hai jabaki koTyAcArya kA samaya uparyukta dRSTi se AThavIM zatI siddha hotA hai / koTyAcAryakRta vizeSAvazyakabhASyavivaraNa na ati saMkSipta hai, na ati vistRta | isameM uddhRta kathAnaka prAkRta meM haiM / kahIM-kahIM padyAtmaka kathAnaka bhI haiM / yatra-tatra pAThAntara bhI diye gaye haiM / vivaraNakAra ne AcArya jinabhadrakRta Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vizeSAvazyakabhASya-svopajJavRtti kA bhI ullekha kiyA hai / prastuta vivaraNa kA graMthamAna 13700 zlokapramANa hai| AcArya gaMdhahastikRta zastraparijJAvivaraNa : ___ AcArya gaMdhahastI ne AcArAMgasUtra ke prathama zrutaskandha ke prathama adhyayana zastraparijJA para jo vivaraNa likhA thA vaha anupalabdha hai| AcArya zIlAMka ne apanI kRti AcArAMgavivaraNa ke prAraMbha meM gaMdhahastikRta prastuta vivaraNa kA ullekha kiyA hai evaM use ati kaThina batAyA hai| prastuta gaMdhahastI tathA tattvArthabhASya para bRhadvRtti likhane vAle siddhasena eka hI vyakti hai| inake guru kA nAma bhAsvAmI hai| inakA samaya vikrama kI sAtavIM aura navIM zatI ke bIca meM kahIM hai| inhoMne apanI tattvArthabhASya-bRhadvRtti meM vapubaMdhu, dharmakIrti Adi. bauddha vidvAnoM kA ullekha kiyA hai jo sAtavIM zatI ke pahale ke nahIM haiN| dUsarI ora AcArya zIlAMka ne gandhahastI kA ullekha kiyA hai| zIlAMka navIM zatI ke TIkAkAra haiN| zIlAMkAcAryakRta TIkAeM : ___ AcArya zIlAMka ke viSaya meM kahA jAtA hai ki inhoMne prathama nau aMgoM para TIkAe~ likhI thoM / vartamAna meM inakI kevala do TIkAe~ upalabdha haiM : AcArAMgavivaraNa aura sUtrakRtAMgavivaraNa / inhone vyAkhyAprajJapti ( bhagavatI) Adi para bhI TIkAe~ avazya likhI hoMgI, jaisA ki abhayadevasUrikRta vyAkhyAprajJaptivRtti se phalita hotA hai / AcArya zIlAMka, jinheM zIlAcArya evaM tattvAditya bhI kahA jAtA hai, vikrama kI navIM-dasavIM zatI meM vidyamAna the / AcArAMgavivaraNa : yaha vivaraNa AcArAMga ke mUlapATha evaM usakI niyukti para hai| vivaraNa zabdArtha taka hI sImita nahIM hai| isameM pratyeka sambaddha viSaya kA suvistRta vyAkhyAna hai / yatra-tatra prAkRta evaM saMskRta uddharaNa bhI hai / prAraMbha meM AcArya ne gaMdhahastikRta zastraparijJA-vivaraNa kA ullekha kiyA hai evaM use kaThina batAte hue AcArAMga para subodha vivaraNa likhane kA saMkalpa kiyA hai| prathama zrutaskandha ke SaSTha adhyayana kI vyAkhyA ke anta meM vivaraNakAra ne batAyA hai ki mahAparijJA nAmaka saptama adhyayana kA vyavaccheda ho jAne ke kAraNa usakA atilaMghana karake aSTama adhyayana kA vyAkhyAna prAraMbha kiyA jAtA hai / aSTama adhyayana ke SaSTha uddezaka ke vivaraNa meM grAma, nakara ( nagara ), kheTa, karbaTa, maDamba, pattana, droNamukha, Akara, Azrama, sanniveza, naigama, rAjadhAnI Adi kA svarUpa batAyA gayA Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika hai| kAnanadvIpa Adi ko jalapattana evaM mathurA Adi ko sthalapattana kahA gayA hai / bharukaccha, tAmraliptI Adi droNamukha arthAt jala aura sthala ke AvAgamana ke kendra haiM / prastuta vivaraNa nivRttikulIna zIlAcArya ne gupta saMvat 772 kI bhAdrapada zuklA paMcamI ke dina vAharisAdhu ko sahAyatA se gaMbhUtA meM pUrNa kiyA / vivaraNa kA graMthamAna 12000 zlokapramANa hai / sUtrakRtAMgavivaraNa : yaha vivaraNa sUtrakRtAMga ke mUlapATha evaM usakI niyukti para hai| vivaraNa subodha hai / dArzanika dRSTi kI pramukhatA hote hue bhI vivecana meM kliSTatA nahIM Ane pAI hai / yatra-tatra pAThAntara bhI uddhRta kiye gaye haiN| vivaraNa meM aneka zloka evaM gAthAe~ uddhRta kI gaI haiM kintu kahIM para bhI kisI gratha athavA graMthakAra ke nAma kA koI ullekha nahIM hai| prastuta TIkA kA graMthamAna 12850 zlokapramANa hai / yaha TIkA bhI zIlAcArya ne vAharigaNi kI sahAyatA se pUrI kI hai| vAdivetAla zAntisUrikRta uttarAdhyayana TokA : vAdivetAla zAntisUri kA janma rAdhanapura ke pAsa uNa-unnatAyu nAmaka gAMva meM huA thaa| inakA bAlyAvasthA kA nAma bhIma thaa| inhoMne thArApadragacchIya vijayasiMhasUri se dIkSA grahaNa kI thii| pATana ke bhImarAja kI sabhA meM ye kavIndra tathA vAdicakravartI ke rUpa meM prasiddha the| kavi dhanapAla ke anurodha para zAntisUri mAlava pradeza meM bhI pahu~ce the tathA bhojarAja kI sabhA ke 84 vAdiyoM ko parAjita kara 84 lAkha rupaye prApta kiye the| apanI sabhA ke paDitoM ke lie zAntisUri ko vetAla ke samAna samajha rAjA bhoja ne unheM vAdivetAla kI padavI pradAna kI thii| inhoMne mahAkavi dhanapAla kI tilakamaMjarI kA bhI saMzodhana kiyA thaa| zAntisUri apane antima dinoM meM giranAra meM rahe evaM vahA~ 25 dina kA anazana arthAt saMthArA kiyA tathA vi0 saM0 1096 kI jyeSTha zuklA navamI ko svargavAsI hue| vAdivetAla zAntisUri ne uttarAdhyayanaTIkA ke atirikta kavi dhanapAla kI tilakamaMjarI para bhI eka TippaNI likhA hai| jIvavicAraprakaraNa aura caityavaMdana-mahAbhASya bhI inhIM kI kRtiyA~ mAnI jAtI haiN| vAdivetAla zAntisUrikRta uttarAdhyayana-TIkA ziSyahitAvRtti kahalAtI hai / yaha pAia-TIkA ke nAma se bhI prasiddha hai kyoMki isameM prAkRta kathAnakoM evaM uddharaNoM kI pracuratA hai| TokA bhASA, zailI Adi sabhI dRSTiyoM se saphala hai| isameM mUla-sUtra evaM niyukti kA vyAkhyAna hai| bIca-bIca meM yatra-tatra bhASya Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa gAthAe~ bhI uddhRta haiN| aneka sthAnoM para pAThAntara bhI diye gaye haiN| prastuta TIkA meM nimnalikhita graMthoM evaM graMthakAroM ke nAma nirdiSTa hai : vizeSAvazyakabhASya, uttarAdhyayanacUNi, AvazyakacUrNi, saptazatAranayacakra, nizISa, bRhadAraNyaka, uttarAdhyayanabhASya, strInirvANasUtra, mahAmati ( jinabhadra), bhartRhari, vAcaka siddhasena, azvasena vAcaka, vAtsyAyana, zivazarman, hArila vAcaka, gaMdhahastin, jinendrabuddhi / droNasUrivihita oghaniyukti-vRtti : droNasUri athavA droNAcArya pATana-janasaMgha ke pramukha adhikArI the| ye vikrama kI gyArahavIM-bArahavIM zatAbdI meM vidyamAna the| inhoMne oghaniyukti ( laghubhASyasahita ) para vRtti likho evaM abhayadevasUrikRta kaI TIkAoM kA saMzodhana kiyaa| droNAcAryakRta opaniyukti-vRtti kI bhASA sarala evaM zailI sugama hai / AcArya ne mUla padoM ke artha ke sAtha hI sAtha tadgata viSaya kA bhI zaMkA-samAdhAnapUrvaka saMkSipta vivecana kiyA hai / yatra-tatra prAkRta evaM saMskRta uddharaNoM kA bhI prayoga kiyA gayA hai / vRtti kA graMthamAna lagabhaga 7000 zloka-pramANa hai| abhayadevasUrikRta TIkAe~ : ____ abhayadevasUri navAMgIvRttikAra ke rUpa meM prasiddha haiN| inhoMne nimnokta AgamoM para TokAe~ likhI hai : nau aMga-1. sthAnAMga, 2. samavAyAMga, 3. vyAkhyAprajJapti ( bhagavatI ), 4. jJAtAdharmakathA, 5. upAsakadazA, 6. aMtakRddazA, 7. anuttaropapAtika, 8. praznavyAkaraNa, 9. vipAka aura 10. aupapAtika upAMga / inake atirikta prajJApanAtRtIyapadasaMgrahaNI, paMcAzakavRtti, jayatihuaNastotra, paMcanimranthI aura saptatikAbhASya bhI inhIM kI kRtiyA~ haiM / ina saba racanAoM kA granthamAna lagabhaga 60000 zlokapramANa hai / abhayadevakRta TIkAe~ zabdArthapradhAna hote hue bhI vastuvivecana kI dRSTi se bhI upayogI haiN| inakI sabhI TIkAe~ prakAzita ho cukI haiN| abhayadevasari, jinakA bAlyakAla kA nAma abhaya kumAra thA, dhArAnivAsI seTha dhanadeva ke putra the| inheM vardhamAnasUri ke ziSya jinezvarasUri ne dIkSita kiyA thaa| yogyatA prApta hone para vardhamAnasUri ke Adeza se inheM AcAryapadavI pradAna kI gaI / vardhamAnamUri ke svargavAsa ke bAda ye dhavalaka-dholakA nagara meM bhI rahe jahA~ inheM raktavikAra kI bImArI huI jo kucha samaya bAda zAnta ho gaI / abhayadeva kA janma-anumAnataH vi0 saM0 1088, dIkSA vi0 saM0 1104, vidyAbhyAsa Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'prAstAvika 41 vi0 saM0 1104 se 1114, rugNAvasthA vi0 saM0 1114 se 1117, AcArya pada evaM TIkAoM kA prArambha vi0 saM0 1120 aura svargavAsa vi0 saM0 1135 athavA 1139 meM mAnA jAtA haiN| paTTAvaliyoM meM abhayadevasari kA svargavAsa kapaDavaMja meM vi0 saM0 1235 tathA matAntara se vi0 saM0 1139 meM hone kA ullekha hai, jabaki prabhAvakacaritra meM kevala itanA hI ullekha hai ki abhayadevasUri pATana meM karNarAja ke rAjya meM svargavAso hue / abhayadevasUrikRta Agamika TokAoM ke saMzodhana meM usa samaya pATana meM virAjita Agamika paramparA ke vizeSajJa saMghapramukha droNAcArya ne pUrNa yogadAna diyA thA / droNAcArya ke isa mahAn RNa ko svayaM abhayadevasari ne kRtajJatApUrvaka svokAra kiyA hai / -sthAnAMgavRtti : yaha TIkA sthAnAMga ke mUla sUtroM para hai / yaha zabdArtha taka hI sImita nahIM hai apitu isameM sUtrasambaddha pratyeka viSaya kA Avazyaka vizleSaNa bhI hai| dArzanika dRSTi kI jhalaka bhI isameM spaSTa dikhAI detI hai| vRtti meM kucha saMkSipta kathAnaka bhI haiM / vRtti ke anta meM AcArya ne apanA paricaya dete hue batAyA hai ki maiMne yaha TIkA ajitasiMhAcArya ke antevAso yazodevagaNi ko sahAyatA se pUro ko hai / apanI kRtiyoM ko AdyopAnta par3ha kara Avazyaka saMzodhana karane vAle droNAcArya kA sAdara nAmollekha karate hue vRttikAra ne likhA hai ki paramparAgata satsampradAya evaM satzAstrArtha kI hAni ho jAne tathA AgamoM kI aneka vAcanAoM evaM pustaka kI azuddhiyoM ke kAraNa prastuta kArya meM aneka prakAra kI kaThinAiyoM kA sAmanA karanA par3A hai aura yahI kAraNa hai ki isameM aneka prakAra kI truTiyA~ saMbhava hai| vidvAn puruSoM ko inakA saMzodhana kara lenA caahie| vRtti kA granthamAna 14250 zloka pramANa hai / racanA kA samaya vi0 saM0 1120 evaM sthAna pATana hai| samavAyAMgavRtti : yaha vRtti samavAyAMga ke mUlapATha para hai| vivecana na ati saMkSipta hai, na ati vistRta / yatra-tatra pAThAntara bhI upalabdha haiN| prastuta vRtti bhI vi0 saM0 1120 meM hI pUrNa huI / isakA granthamAna 3575 zlokapramANa hai / vyAkhyAprajJaptivRtti : yaha TIkA vyAkhyAprajJapti ( bhagavatI ) ke mUlapATha para hai / vyAkhyAna zabdArthapradhAna evaM saMkSipta hai / yatra-tatra uddharaNa bhI upalabdha haiM / pAThAntaroM evaM vyAkhyAbhedoM kI bhI pracuratA hai / vRtti ke prArambha meM AcArya ne isa bAta kA nirdeza Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kiyA hai ki isI sUtra kI prAcIna TIkA evaM cUNi tathA jIvAbhigama Adi kI vRttiyoMkI sahAyatA se prastuta vivaraNa prArambha kiyA jAtA hai / yaha prAcIna TIkA saMbhavataH AcArya zIlAMkakRta vyAkhyAprajJapti-vRtti hai jo isa samaya anupalabdha hai| prastuta vRtti ke anta meM abhayadevasUri ne apanI guru-paramparA kA saMkSipta paricaya dete hue batAyA hai ki 18616 zlokapramANa prastuta TIkA pATana ( aNahila-- pATana ) meM vi0 saM0 1128 meM samApta huii| jJAtAdharmakathAvivaraNa : prastuta TIkA sUtrasparzI evaM zabdArthapradhAna hai| pratyeka adhyayana kI vyAkhyA ke anta meM usase phalita honevAlA vizeSa artha spaSTa kiyA gayA hai evaM usakI puSTi ke lie tadarthagabhita gAthAe~ bhI dI gaI haiN| vivaraNa ke anta meM AcArya ne apanA paricaya diyA hai tathA prastuta TIkA ke saMzodhaka ke rUpa meM nirvRtakakulIna droNAcArya kA nAmollekha kiyA hai| vivaraNa kA granthamAna 3800 zloka pramANa hai| granya-samApti kI tithi vi0 saM0 1120 kI vijayAdazamI evaM lekhanasamApti kA sthAna pATana hai / upAsakadazAMgavRtti : yaha vRtti bhI sUtrasparzI evaM zabdArtha-pradhAna hai| kahIM-kahIM vyAkhyAntara kA bhI nirdeza hai| aneka jagaha jJAtAdharmakathA ko vyAkhyA se artha samajha lene kI sUcanA dI gaI hai| vRtti kA granthamAna 812 zlokapramANa hai| vRtti-lekhana ke sthAna, samaya Adi kA koI ullekha nahIM hai / antakRddazAvRtti : prastuta vRtti bhI sUtrasparzI evaM zabdArtha-pradhAna hai / isameM bhI avyAkhyAta padoM kA artha samajhane ke lie aneka jagaha jJAtAdharmakathA kI vyAkhyA kA ullekha kiyA gayA hai / vRtti kA granyamAna 899 zloka-pramANa hai / anuttarApapAtikadazAvRttiH yaha vRtti bhI sUtrasparzI evaM zabdArthagrAhI hai / vRtti kA granthamAna 192 zlokapramANa hai| praznavyAkaraNavRtti : ___ yaha vRtti bhI sUtrasparzI evaM zabdArtha-pradhAna hai| isakA granthamAna 4600 zloka-pramANa hai / ise saMzodhita karane kA zreya bhI droNAcArya ko hI hai / vRttikAra ne praznavyAkaraNasUtra ko ati durUha grantha batAyA hai / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 prAstAvika vipAkavRtti : prastuta vRtti bhI zabdArtha-pradhAna hai / isameM aneka pAribhASika zabdoM kA saMkSipta evaM saMtulita artha kiyA gayA hai / udAharaNa ke lie rASTrakUTa-raTThakUDa-raTThauDa kA artha isa prakAra hai : 'raThauDe' tti rASTrakUTo maNDalopajIvI rAjaniyogikaH / vRtti kA granthamAna 900 zlokapramANa hai / aupapAtikavRtti : yaha vRtti bhI zabdArtha-pradhAna hai / isameM vRttikAra ne sUtroM ke aneka pAThabhedavAcanAbheda honA svIkAra kiyA hai / prastuta vRtti meM aneka mahattvapUrNa sAMskRtika, sAmAjika, prazAsanasambandhI evaM zAstrIya zabdoM kI paribhASAe~ dI gaI haiM / yatratatra pAThAntaroM evaM matAntaroM kA bhI ullekha kiyA gayA hai / isa vRtti kA saMzodhana droNAcArya ne pATana meM kiyA thaa| vRtti kA granthamAna 3125 zlokapramANa hai| malayagirisUrikRta TIkAe~ : malayagirisUri eka pratibhAsampanna TIkAkAra haiM / inhoMne jaina AgamoM para atyanta mahattvapUrNa TIkAeM likhI haiM / ye TIkAe~ viSaya-vaizadya evaM nirUpaNa kauzala donoM dRSTiyoM se saphala hai / ___ malayagirisUri AcArya hemacandra ( kalikAlasarvajJa ) ke samakAlIna the evaM unhIM ke sAtha vidyAsAdhanA bhI kI thii| AcArya hemacandra kI bhAMti malayagiri bhI AcArya-pada ke dhAraka the evaM AcArya hemacandra ko ati sammAnapUrNa dRSTi se dekhate the| AcArya hemacandra ke samakAlIna hone ke kAraNa malayagirisUri kA samaya vi0 saM0 1150-1250 ke AsapAsa mAnanA caahie| ___ malayagiriviracita nimnokta Agamika TIkAe~ Aja upalabdha haiM : 1. vyAkhyAprajJapti-dvitoyazatakavRtti, 2. rAjapraznIyaTIkA, 3. jIvAbhigamaTIkA, 4. prajJApanATIkA, 5. candraprajJaptiTIkA, 6. sUryaprajJaptiTIkA, 7. nandITIkA, 8. vyavahAravRtti, 9. bRhatkalpapIThikAvRtti, 10. AvazyakavRtti, 11. piNDaniyuktiTIkA, 12. jyotiSkaraNDakaTIkA / nimnalikhita Agamika TIkAe anupalabdha haiM : 1. jambUdvIpaprajJaptiTIkA, 2. oghaniyuktiTIkA, 3. vishessaavshykttiikaa| inake atirikta malaya giri kI anya granthoM para sAta TIkAe~ aura upalabdha haiM evaM tIna TIkAe~ anupalabdha haiN| inakA eka svaracita zabdAnuzAsana bhI upalabdha hai| isa prakAra AcArya malayagiri ne kula chabbIsa granthoM kA nirmANa kiyA jinameM paccIsa TIkAe~ haiN| yaha grantharAzi lagabhaga do lAkha zlokapramANa hai| isa Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa dRSTi se malayagirisUri Agamika TIkAkAroM meM sabase Age haiN| inakI pANDityapUrNa TIkAoM kI vidvatsamAja meM bar3I pratiSThA hai / 44 nandIvRtti : yaha vRtti nandI ke mUla sUtroM para hai / isameM dArzanika vAda-vivAda kI pracuratA hai / yatra-tatra udAharaNarUpa saMskRta kathAnaka bhI diye gaye haiM / prAkRta evaM saMskRta uddharaNa bhI upalabdha haiM / vRtti ke anta meM AcArya ne cUrNikAra evaM Adya TIkAkAra haribhadra ko namaskAra kiyA hai / vRtti kA granthamAna 7732 - zlokapramANa hai / prajJApanAvRtti : yaha vRtti prajJApanAsUtra ke mUla padoM para hai| vivecana AvazyakatAnusAra kahIM saMkSipta hai to kahIM vistRta / anta meM vRttikAra ne apane pUrvavartI TIkAkAra AcArya haribhadra ko yaha kahate hue namaskAra kiyA hai ki TIkAkAra haribhadra kI jaya ho jinhoMne prajJApanA sUtra ke viSama padoM kA vyAkhyAna kiyA hai evaM jinake vivaraNa se maiM bhI eka choTA-sA TIkAkAra bana sakA hU~ / prastuta vRtti kA graMthamAna 16000 zloka - pramANa hai / sUryaprajJaptivivaraNa : prastuta TIkA ke prArambha meM AcArya ne yaha ullekha kiyA hai ki bhadrabAhusUrikRta niyukti kA nAza ho jAne ke kAraNa maiM kevala mUla sUtra kA hI vyAkhyAna karU~gA / isa TIkA meM lokazrI tathA usakI TIkA, svakRta zabdAnuzAsana, jIvAbhigama cUrNa, haribhadrasUrikRta tattvArtha- TIkA Adi kA soddharaNa ullekha hai / isakA - granthamAna 9500 zloka - pramANa hai / jyotiSkaraNDakavRtti : / yaha vRtti jyotiSkaraNDaka prakIrNaka ke mUlapATha para hai / isameM AcArya malayagiri ne pAdaliptasUrikRta prAkRta vRtti kA ullekha karate hue usakA eka - vAkya bhI uddhRta kiyA hai / yaha vAkya isa samaya upalabdha jyotiSkaraNDaka kI - prAkRta vRtti meM nahIM milatA likhI gaI jisakA malayagiri ne kiyA hai / yaha bhI sambhava hai ki upalabdha prAkRta - malayagirikRta vRtti meM uddhRta mUlaTIkA kA eka vAkya isa samaya upalabdha prAkRtavRtti meM milatA hai / yaha bhI sambhava hai ki pAdaliptasUrikRta vRtti hI mUlaTIkA - ho jo ki isa samaya upalabdha hai, kintu isake kucha vAkyoM kA kAlakrama sambhavataH isa prastuta vRtti meM sUtra para eka aura prAkRta vRtti mUlaTIkA ke nAma se ullekha vRtti hI mUlaTIkA ho kyoMki Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika 45. se lopa ho gayA ho / malayagiri viracita vRtti kA granthamAna 500 zloka -- pramANa hai| jIvAbhigamavivaraNa : vyAkhyAna ke rUpa meM } yaha TIkA tRtIya upAMga jIvAbhigama ke padoM ke isameM aneka prAcIna granthoM ke nAma evaM uddharaNa haiM / isI prakAra kucha granthakAroM kA nAmollekha bhI hai / ullikhita grantha ye haiM : dharmasaMgrahaNi- TIkA, prajJApanATIkA, prajJApanA- mUlaTIkA, tattvArtha- mUlaTIkA, siddhaprAbhRta, vizeSaNavatI, jIvAbhigama - mUlaTIkA, paMcasaMgraha, karmaprakRtisaMgrahaNI, kSetrasamAsa-TIkA, jambUdvIpaprajJapti - TIkA, karmaprakRtisaMgrahaNi cUNi, vasudevacarita ( vasudevahiNDi ), jIvAbhagamicUrNi, candraprajJapti TIkA, sUryaprajJapti TIkA, dezInAmamAlA, sUryaprajJapti - niyuktipaMcavastuka, haribhadrakRta tattvArtha- TIkA, tattvArtha-bhASya, vizeSAvazyakabhASya- svopajJavRtti, paMcasaMgraha - TokA / prastuta vivaraNa kA granthamAna 16000 zlokapramANa hai / vyavahAravivaraNa: prastuta vivaraNa sUtra, niyukti evaM bhASya para hai / prArambha meM TIkAkAra ne bhagavAn neminAtha, apane gurudeva evaM vyavahAracUrNikAra ko sAdara namaskAra kiyA hai | vivaraNa kA granthamAna 34625 zloka - pramANa hai / rAjapraznIyavivaraNa : yaha vivaraNa dvitIya upAMga rAjapraznIya ke padoM para hai / isameM dezInAmamAlA, jIvAbhigama mUlaTokA Adi ke uddharaNa haiM / aneka sthAnoM para sUtroM ke vAcanAbheda - pAThabheda kA bhI ullekha hai / TIkA kA granthamAna 3700 zloka pramANa hai / piNDaniyukti-vRtti : yaha vRtti piNDaniyukti tathA usake bhASya para hai / isameM aneka saMskRta kathAnaka haiM / vRtti ke anta meM AcArya ne piNDaniyuktikAra dvAdazAMgavid bhadrabAhu tathA piNDaniyukti-viSamapadavRttikAra ( AcArya haribhadra evaM vIragaNi) ko namaskAra kiyA hai / vRtti kA granthamAna 6700 zloka - pramANa hai / Avazyaka vivaraNa : prastuta TIkA Avazyaka niyukti para hai / isameM yatra-tatra vizeSAvazyakabhASya kI gAthAe~ uddhRta kI gaI haiN| vivecana bhASA evaM zailI donoM dRSTiyoM se sarala Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa tathA subodha hai / sthAna-sthAna para kathAnaka bho udghRta kie gae haiM / ye kathAnaka prAkRta meM haiM / vivaraNa meM vizeSAvazyakabhASya - svopajJavRttikAra, prajJAkaragupta, AvazyakacUrNikAra, Avazyaka mUlaTIkAkAra, Avazyaka mUlabhASyakAra, laghIyastrayAlaMkArakAra akalaMka, nyAyAvatAra - vivRttikAra Adi kA ullekha hai / upalabdha vivaraNa caturviMzatistava nAmaka dvitIya adhyayana ke 'thUbhaM rayaNavicittaM kuthu sumismi teNa kuthujiNo' ko vyAkhyA taka ho hai / usake bAda 'sAmpratamaraH' arthAt 'aba aranAtha ke vyAkhyAna kA adhikAra hai' itanA-sA ullekha aura hai / isake bAda kA vivaraNa anupalabdha hai / upalabdha vivaraNa kA granthamAna 18000 zloka-pramANa hai / bRhatkalpa-pIThikAvRtti : yaha vRtti bhadrabAhukRta bRhatkalpa-pIThikAniyukti evaM saMghadAsakRta bRhatkalpapIThikAbhASya ( laghubhASya ) para hai / AcArya malayagiri pIThikAbhASya kI gA0 606 paryanta hI prastuta vRtti likha sake / zeSa vRtti bAda meM AcArya kSemakIrti ne likho / isa tathya kA pratipAdana svayaM kSemakoti ne apanI vRtti prArambha karate samaya kiyA hai / prastuta vRtti ke Arambha meM AcArya malayagiri ne bRhatkalpalaghubhASyakAra evaM bRhatkalpa - cUrNikAra ke prati kRtajJatA svIkAra kI hai / vRtti meM prAkRta gAthAoM ke sAtha hI sAtha prAkRta kathAnaka bhI uddhRta kie gae haiN| malayagirikRta vRtti kA granthamAna 4600 zlokapramANa hai / maladhArI hemacandrasUrikRta TIkAe~ : maladhArI hemacandrasUri kA gRhasthAzrama kA nAma pradyumna thA / pradyumna rAjamantrI the / ye apanI cAra striyoM ko chor3akara maladhArI abhayadevasUri ke pAsa dIkSita hue the / abhayadeva kI mRtyu hone para arthAt vi0 saM0 1168 meM hemacandra ne AcArya pada prApta kiyA thA / sambhavataH ye vi0 saM0 1980 taka isa pada para pratiSThita rahe evaM tadanantara inakA dehAvasAna huA / inake kisI bhI grantha ko prazasti meM vi0 saM0 1977 ke bAda kA ullekha nahIM hai / inhoMne nimnokta Agama - vyAkhyAe~ likhI haiM : Avazyaka - TippaNa, anuyogadvAra - vRtti, nandi - TippaNa aura vizeSAvazyakabhASya - vRhadvRtti / inake atirikta nimna kRtiyA~ bhI maladhArI hemacandra kI hI haiM: zataka - vivaraNa, upadezamAlA, upadezamAlAvRtti, jIvasamAsa - vivaraNa, bhavabhAvanA, bhavabhAvanA - vivaraNa | ina granthoM kA parimANa lagabhaga 80000 zloka - pramANa hai / Avazyaka TippaNa : yaha TippaNa haribhadrakRta Avazyaka-vRtti para hai / ise AvazyakavRtti pradezavyAkhyA athavA hAribhadrIyAvazyakavRtti - TippaNaka bhI kahate haiM / isa para hemacandra ke Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika hI eka ziSya zrIcandrasUri ne eka aura TippaNa likhA hai jise pradezavyAkhyA-TippaNa kahate haiM / Avazyaka-TippaNa kA granthamAna 4600 zloka-pramANa hai| anuyogadvAravRtti : __ prastuta vRtti anuyogadvAra ke mUlapATha para hai / isameM sUtroM ke padoM kA sarala evaM saMkSipta artha hai / yatra-tatra saMskRta zloka bhI uddhRta kie gae hai| vRtti kA -granthamAna 5900 zloka-pramANa hai / vizeSAvazyaka bhASya-bRhadvRtti : prastuta vRtti, jise ziSyahitAvRtti bhI kahate haiM, maladhArI hemacandra kI bRhattama kRti hai / isameM vizeSAvazyakabhASya ke viSaya kA sarala evaM subodha pratipAdana hai| dArzanika carcAoM kI pradhAnatA hote hue bhI vRtti kI zailI meM kliSTatA kA abhAva dRSTigocara hotA hai / isa TIkA ke kAraNa vizeSAvazyakabhASya ke paThana-pAThana meM atyadhika vRddhi huI hai, isameM koI saMdeha nhiiN| AcArya ne prAraMbha meM hI likhA hai ki jinabhadragaNi kSamAzramaNaviracita vizeSAvazyakabhASya para -svopajJavRtti tathA koTyAcAryavihita vivaraNa ke vidyamAna rahate hue bhI prastuta vRtti likho jA rahI hai kyoMki ye donoM TokAe~ ati gabhIra vAkyAtmaka evaM saMkSipta hone ke kAraNa maMda buddhivAle ziSyoM ke lie kaThina siddha hotI haiM / vRtti ke anta kI prazasti meM batAyA gayA hai ki yaha vRtti rAjA jayasiMha ke rAjya meM vi. saM. 1175 kI kArtika zuklA paMcamI ke dina samApta huI / vRtti kA granthamAna 28000 zloka-pramANa hai / nemicandrasarikRta uttarAdhyayanavRtti : nemicandrasUri kA dUsarA nAma devendra gaNi hai / inhoMne vi. saM. 1129 meM uttarAdhyayanasUtra para eka TokA likho| isa TIkA kA nAma uttarAdhyayana-sukhabodhAvRtti hai / yaha vRtti vAdivetAla zAntisUrivihita uttarAdhyayana-ziSyahitAvRtti ke AdhAra para likhI gaI hai / vRtti kI saralatA evaM subodhatA ko dRSTi meM rakhate hue isakA nAma subodhA rakhA gayA hai| isameM udAharaNarUpa aneka prAkRta kathAnaka haiM / vRtti ke anta ko prazasti meM ullekha hai ki nemicandrAcArya bRhadgacchoya udyotanAcArya ke ziSya upAdhyAya Amradeva ke ziSya haiM / inake guru-bhrAtA kA nAma municandrasUri hai jinakI preraNA hI prastuta vRtti kI racanA kA mukhya kAraNa hai / vRtti-racanA kA sthAna aNahilapATaka nagara (pATana ) meM seTha dohaDi kA ghara hai / vRtti kI samApti kA samaya vi. saM. 1129 hai / isakA granthamAna 12000 zloka-pramANa hai / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zrIcandrasUrikRta TIkAeM : ___ zrIcandrasUri zIlabhadrasUri ke ziSya haiN| inhoMne nimnAMkita granthoM para TIkAe~ likhI hai : nizItha (bIsavA~ uddezaka ), zramaNopAsaka-pratikramaNa ( Avazyaka ), nandI, jItakalpa, nirayAvalikAdi antima pA~ca upAMga / nizIthacUNi-durgapadavyAkhyA : isameM nizIthacUNi ke bIsaveM uddezaka ke kaThina aMzoM kI subodha vyAkhyA kI gaI hai| vyAkhyA kA adhika aMza vividha prakAra ke mAsoM ke bhaMga, dinoM kI ginatI Adi se sambandhita hone ke kAraNa kucha nIrasa hai| anta meM vyAkhyAkAra ne apanA paricaya dete hue apane ko zIlabhadrasUri kA ziSya batAyA hai| prastuta vyAkhyA vi.saM. 1174 kI mAgha zuklA dvAdazI ravivAra ke dina samApta huI / nirayAvalikAvRtti : yaha vRtti antima pA~ca upAMgarUpa nirayAvalikA sUtra para hai / vRtti saMkSipta evaM zabdArtha-pradhAna hai| isakA granthamAna 600 zloka-pramANa hai| jItakalpabRhaccUrNi-viSamapadavyAkhyA : prastuta vyAkhyA siddhasena sUrikRta jItakalpa-bRhaccUNi ke viSama padoM ke vyAkhyAna ke rUpa meM hai| isameM yatra-tatra prAkRta gAthAe~ uddhRta kI gaI haiN| anta meM vyAkhyAkAra ne apanA nAmollekha karate hue batAyA hai ki prastuta vyAkhyA vi. saM0 1227 ke mahAvIra-janmakalyANa ke dina pUrNa huii| vyAkhyA kA granthamAna 1120 zloka-pramANa hai| upayukta TIkAkAroM ke atirikta aura bhI aise aneka AcArya haiM jinhoMne AgamoM para choTI yA bar3I TIkAeM likhI haiN| isa prakAra kI kucha prakAzita TIkAoM kA paricaya Age diyA jAtA hai| AcArya kSemakIrtikRta bRhatkalpavRtti : ___yaha vRtti AcArya malayagirikRta apUrNa vRtti kI pUrti ke rUpa meM hai| zailI Adi kI dRSTi se prastuta vRtti malayagirikRta vRtti kI hI koTi kI hai / AcArya kSemakIrti ke guru kA nAma vijayacandrasUri hai / vRtti kA samAptikAla jeSTha zuklA dazamI vi. saM. 1332 evaM graMthamAna 42600 zloka-pramANa hai / mANikyazekharasUrikRta Avazyakaniyukti-dIpikA : / yaha TIkA Avazyakaniyukti kA zabdArtha evaM bhAvArtha samajhane ke lie bahuta upayogI hai / TIkA ke anta meM batAyA gayA hai ki dIpikAkAra mANikyazekhara Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika 49 aMcalagacchIya mahendraprabhasUri ke ziSya merutuMgasUri ke ziSya haiM / prastuta dIpikA ke atirikta nimnalikhita dIpikAe bhI inhIM kI likhI huI haiM : dazavakAlikaniyukti-dIpikA, piNDaniyukti-dIpikA, oghaniyukti-dIpikA, uttarAdhyayanadIpikA, AcAra-dIpikA / mANikyazekharasUri vikrama kI pandrahavIM zatI meM vidyamAna the| ajitadevasUrikRta AcArAMgadIpikA : yaha TIkA candragacchIya mahezvarasUri ke ziSya ajitadevasUri ne vi. saM. 1629 ke Asa-pAsa likhI hai / isakA AdhAra zIlAMkAcArya kRta AcArAMga-vivaraNa hai| TIkA sarala, saMkSipta evaM subodha hai / vijayavimalagaNivihita gacchAcAravRtti : prastuta vRtti tapAgacchIya AnandavimalasUri ke ziSya vijayavimalagaNi ne vi. saM. 1634 meM likhI hai| isakA graMthamAna 5850 zloka-pramANa hai / vRtti vistRta hai evaM prAkRta kathAnakoM se yukta hai| vijayavimalagaNivihita tandulavaicArikavRtti : ____ yaha vRtti upayukta vijayavimalagaNi ne guNasaubhAgyagaNi se prApta tandulavaicArika prakIrNaka ke jJAna ke AdhAra para likhI hai| vRtti zabdArtha-pradhAna hai / isameM kahIM-kahIM anya graMthoM ke uddharaNa bhI haiN| vAnaSikRta gacchAcAraTIkA : prastuta TIkA ke praNetA vAnaraSi tapAgacchIya Ananda vimalasari ke ziSyAnuziSya haiM / TIkA saMkSipta evaM sarala hai / TIkAkAra ne isakA AdhAra harSakula se prApta gacchAcAra prakIrNaka kA jJAna mAnA hai / bhAvavijayagaNikRta uttarAdhyayanavyAkhyA : prastuta vyAkhyA tapAgacchIya munivimalasUri ke ziSya bhAvavijayagaNi ne vi. saM. 1689 meM likhI hai / vyAkhyA kathAnakoM se bharapUra hai| sabhI kathAnaka padyanibaddha haiM / vyAkhyA kA graMthamAna 16255 zloka-pramANa hai| samayasundarasUrisaMdRbdha dazavaikAlikadIpikA : prastuta dIpikA ke praNetA samayasundarasUri kharataragacchIya sakalacandrasUri ke ziSya hai / dIpikA zabdArtha-pradhAna hai / isakA graMthamAna 3450 zloka-pramANa hai| yaha vi. saM. 1691 meM stambhatIrtha (khambhAta) meM pUrNa huI thii| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jJAnavimalasUrigrathita praznavyAkaraNa-sukhabodhikAvRtti : yaha vRtti vistAra meM abhayadevasUrikRta praznavyAkaraNa-vRtti se bar3I hai / vRtti ke prArambha meM AcArya ne navAMgavRttikAra abhayadevasUri-viracita praznavyAkaraNavRtti kI kRtajJatA svIkAra kI hai / vRttikAra jJAnavimalasari kA dUsarA nAma nayavimalagaNi hai / ye tapAgacchIya dhoravimalagaNi ke ziSya haiM / prastuta vRtti ke lekhana meM kavi sukhasAgara ne vizeSa sahAyatA dI thI / vRtti kA graMthamAna 7500 zloka-pramANa hai| isakA racanA-kAla vi. saM. 1793 ke kucha varSa pUrva hai| lakSmIvallabhagaNiviracita uttarAdhyayanadIpikA : dIpikAkAra lakSmIvallabhagaNi kharataragacchoya lakSmIkItigaNi ke ziSya haiM / dIpikA sarala evaM subodha hai / isameM dRSTAntarUpa aneka saMskRta AkhyAna haiM / dAnazekharasUrisaMkalita bhagavatI-vizeSapadavyAkhyA : yaha vyAkhyA prAcIna bhagavato-vRtti ke AdhAra para likho gaI hai / isameM bhagavatI (vyAkhyAprajJapti) sUtra ke kaThina-durga padoM kA vivecana kiyA gayA hai / vyAkhyAkAra dAnazekharasUri jinamANikyagaNi ke ziSya anantahaMsagaNi ke ziSya haiN| prastuta vyAkhyA tapAgacchanAyaka lakSmIsAgarasUri ke ziSya sumatisAdhusUri ke ziSya hemavimalasUri ke samaya meM saMkalita kI gaI thii| saMghavijayagaNikRta kalpasUtra-kalpapradIpikA : __ kalpasUtra kI prastuta vRtti vijayasenasUri ke ziSya saMghavijayagaNi ne vi. saM. 1674 meM likhii| vi. saM. 1681 meM kalyANavijayasUri ke ziSya dhanavijayagaNi ne isakA saMzodhana kiyA / vRtti kA granthamAna 3250 zloka-pramANa hai / vinayavijayopAdhyAyavihita kalpasUtra-subodhikA : yaha vRtti tapAgacchIya kIrtivijayagaNi ke ziSya vinayavijaya upAdhyAya ne vi. saM. 1696 meM likhI tathA bhAvavijaya ne saMzodhita kii| isameM kahIM-kahIM dharmasAgaragaNikRta kiraNAvalI evaM jayavijayagaNikRta dIpikA kA khaNDana kiyA gayA hai / TIkA kA graMthamAna 5400 zloka-pramANa hai| samayasundaragaNiviracita kalpasUtra-kalpalatA : ___ yaha vyAkhyA upayukta dazavaikAlika-dopikAkAra kharataragacchIya samayasundaragaNi ko kRti hai / isakA racanA-kAla vi. saM. 1699 ke Asa-pAsa hai| vRtti kA saMzodhana karanevAle harSanandana haiN| isakA graMthamAna 7700 zloka-pramANa hai| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika zAntisAgaragaNividRbdha kalpasUtra kalpakaumudI : yaha vRtti tapAgacchIya dharmasAgaragaNi ke praziSya evaM zrutasAgaragaNike ziSya zAntisAgaragaNi ne vi. saM. 1707 meM likhI / vRtti kA graMthamAna 3707 zlokapramANa hai / 51 'pRthvIcandrasUripraNIta kalpasUtra- TippaNaka : prastuta TippaNaka ke praNetA pRthvIcandrasUri devasenagaNi ke ziSya haiM / devasenagaNa ke guru kA nAma yazobhadrasUri hai / yazobhadrasUri rAjA zAkambharI ko pratibodha dene vAle AcArya dharmaghoSa ke ziSya haiM / dharmaghoSasUri ke guru candrakulIna zIlabhadrasUri haiM / lokabhASAoM meM nirmita vyAkhyAe~ : AgamoM kI saMskRta vyAkhyAoM kI bahulatA hote hue bhI bAda ke AcAryoM ne janahita ko dRSTi se lokabhASAoM meM AgamoM ko vyAkhyAe~ likhanA Avazyaka -samajhA / pariNAmataH tatkAlIna prAcIna gujarAtI meM kucha AcAryoM ne AgamoM para sarala evaM subodha bAlAvabodha likhe / isa prakAra ke bAlAvabodha likhane vAloM meM vikrama kI solahavIM zatI meM vidyamAna pArzvacandragaNi evaM aThArahavIM zatI meM 'vidyamAna lokAgacchIya ( sthAnakavAsI ) muni dharmasiMha ke nAma vizeSa ullekhanIya haiN| muni dharmasiMha ne bhagavatI, jIvAbhigama, prajJApanA, candraprajJapti tathA sUryaprajJapti ko chor3a sthAnakavAsI sammata zeSa 27 AgamoM para bAlAvabodha - Tabe likhe haiM | hindI vyAkhyAoM meM muni hastimalakRta dazavekAlika - saubhAgyacandrikA evaM nandI sUtra - bhASATIkA, upAdhyAya AtmArAmakRta dazAzrutaskandha-gaNapatiguNaprakAzikA, dazavaikAlika AtmajJAnaprakAzikA, uttarAdhyayana- AtmajJAnaprakAzikA, upAdhyAya amaramunikRta Avazyaka vivecana ( zramaNasUtra ) Adi ullekhanIya haiM / Agamika vyAkhyAoM meM sAmagrI - vaividhya : jaina AgamoM kI jo vyAkhyAe~ upalabdha haiM ve kevala zabdArtha taka hI sImita nahIM haiM / unameM AcArazAstra, darzanazAstra, samAjazAstra, nAgarikazAstra, manovijJAna Adi viSayoM se sambandhita pracura sAmagrI vidyamAna hai / AcArazAstra : Avazyaka niyukti kA sAmAyikasambandhI adhikAMza vivecana AcArazAstraviSayaka hai / isI prakAra anya niyuktiyoM meM bhI etadviSayaka sAmagrI kI pracuratA hai / vizeSAvazyaka bhASya meM sAmAyika Adi pA~ca prakAra ke cAritra kA vistArapUrvaka vyAkhyAna kiyA gayA hai| jItakalpa bhASya, bRhatkalpa-laghubhASya, bRhatkalpa Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bRhadbhASya evaM vyavahAra-bhASya to AcAra-sambandhI vidhi-vidhAnoM se bharapUra haiN| paMcakalpa-mahAbhASya kA kalpaviSayaka varNana bhI jaina AcArazAstra kI dRSTi se bahuta mahattvapUrNa hai / bRhatkalpa-laghubhASya meM hiMsA-ahiMsA ke svarUpa kI vizeSa carcA hai| isameM tathA anya bhASyoM meM jinakalpa-sthavirakalpa kI vividha avasthAoM kA vizada varNana hai| darzanazAstra : sUtrakRtAMga-niyukti meM kriyAvAdI, akriyAvAdI Adi 363 mata-matAntaroM kA ullekha hai| vizeSAvazyakabhASya meM pratipAdita gaNadharavAda aura nihnavavAda darzanazAstra kI vividha dRSTiyoM kA pratinidhitva karate haiN| Avazyaka-cUNi meM AjIvaka, tApasa, parivrAjaka, taccaNiya ( tatkSaNika ), boTika Adi aneka mata-matAntaroM kA varNana hai| isI prakAra anya vyAkhyAoM meM bhI thor3I-bahuta dArzanika sAmagrI milatI hai| saMskRta TIkAoM meM isa prakAra kI sAmagrI kI pracuratA hai| jJAnavAda : vizeSAvazyakabhASya meM jJAnapaMcaka-mati, zruti, avadhi, manaHparyaya aura kevalajJAna ke svarUpa para vistArapUrvaka prakAza DAlA gayA hai| isI prakAra isameM kevalajJAna aura kevaladarzana ke bheda aura abheda kA bhI yuktipurassara vicAra kiyA gayA hai| bRhatkalpa-laghubhASya ke prArambha meM bhI jJAnapaMcaka kI vizeSa carcA hai / nandI-cUrNi meM bhI isI viSaya para paryApta prakAza DAlA gayA hai / isI prakAra AcArya haribhadrakRta nandovRtti meM bhI jJAnavAda para paryApta sAmagrI hai / pramANazAstra : dazavaikAlika-niyukti meM anumAna ke pratijJA Adi dasa prakAra ke avayavoM kA nirdeza hai / isI viSaya kA AcArya haribhadra ne apanI dazavakAlika-vRtti meM vistAra se pratipAdana kiyA hai| pramANazAstra-sambandhI carcA ke lie AcArya zIlAMka evaM malayagiri kI TIkAeM vizeSa draSTavya haiM / karmavAda : vizeSAvazyakabhASya meM sAmAyikanirgama kI carcA ke prasaMga meM upazama aura kSapaka zreNI kA tathA siddha-namaskAra kA vyAkhyAna karate hue AcArya ne karmasthiti samudghAta, zailezI-avasthA Adi kA varNana kiyA hai / bRhatkalpa-laghubhASya ke tRtIya uddeza meM hiMsA ke svarUpa-varNana ke prasaMga para rAgAdi kI tIvratA aura tIvra karmabandha, hiMsaka ke jJAna evaM ajJAna ke kAraNa karmabandha kI nyUnAdhikatA, adhikaraNavaividhya se kama-vaividhya Adi kA vistArapUrvaka pratipAdana kiyA gayA hai / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika manovijJAna aura yogazAstra : vizeSAvazyakabhASya ke siddha-namaskAra prakaraNa meM dhyAna kA paryApta vivecana hai / vyavahAra-bhASya ke dvitIya uddeza meM bhASyakAra ne kSiptacitta tathA dIptacitta sAdhuoM kI cikitsA kI manovaijJAnika vidhi batAI hai| isI uddeza meM kSiptacitta evaM dIptacitta hone ke kAraNoM para bhI prakAza DAlA gayA hai / paMcakalpamahAbhASya meM pravrajyA kI yogyatA-ayogyatA kA vicAra karate hue bhASyakAra ne vyaktitva ke bIsa bhedoM kA varNana kiyA hai| isI prakAra nizItha-vizeSacUNi meM vyaktitva ke ar3atAlIsa bhedoM kA svarUpa batAyA gayA hai : aThAraha prakAra ke puruSa, bIsa prakAra kI striyA~ aura dasa prakAra ke napuMsaka / kAmavijJAna : __dazavaikAlika-niyukti meM caudaha prakAra ke saMprAptakAma aura dasa prakAra ke asaMprApta kAma kA ullekha hai| vahatkalpa-laghubhASya ke tRtIya uddeza meM puruSasaMsarga ke abhAva meM garbhAdhAna hone ke kAraNoM para prakAza DAlA gayA hai / isI bhASya ke caturtha uddeza meM hastakarma, maithana Adi ke svarUpa kA varNana hai / nizIthavizeSacUNi ke prathama uddeza meM isI viSaya para vizeSa prakAza DAlA gayA hai / isI cUNi ke SaSTha uddeza meM kAmiyoM ke premapatra-lekhana kA vivecana kiyA gayA hai tathA saptama uddeza meM vividha prakAra kI kAma-krIDAoM para prakAza DAlA gayA hai| samAjazAstra : Avazyaka-niyukti meM prathama tIrthaMkara bhagavAn RSabhadeva ke samaya kI sAmAjika sthiti para prakAza DAlA gayA hai| usa samaya ke AhAra, zilpa, karma, lekhana, mAnadaNDa, pota, iSuzAstra, upAsanA, cikitsA, arthazAstra, yajJa, utsava, vivAha Adi cAlIsa sAmAjika viSayoM kA ullekha kiyA gayA hai / AcArAMganiyukti meM manuSya-jAti ke sAta varNoM evaM nau varNAntaroM kA ullekha hai| bRhatkalpa-laghubhASya meM pAMca prakAra ke sAtha, ATha prakAra ke sArthavAha, ATha prakAra ke sArtha-vyavasthApaka, chaH prakAra kI AryajAtiyA~, chaH prakAra ke Aryakula Adi samAjazAstra se sambandhita aneka prakAra ke viSayoM kA varNana hai / AvazyakacaNi meM Avazyaka-niyukti kA hI anusaraNa karate hue RSabhadeva ke janma, vivAha, apatya Adi ke varNana ke sAtha-sAtha tatkAlIna zilpa, karma, lekha Adi para vizeSa prakAza DAlA gayA hai| nizItha-vizeSacUrNi ke navama uddeza meM tIna prakAra ke antaHpuroM kA varNana hai / isI cUNi ke solahaveM uddeza meM jugupsita kuloM kA varNana kiyA gayA hai / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa nAgarikazAstra : bRhatkalpa-laghubhASya ke prathama uddeza meM grAma, nagara, kheDa, karbaTaka, maDamba, pattana, Akara, droNamukha, nigama, rAjadhAnI Adi kA svarUpa batAyA gayA hai / zIlAMkAcAryakRta AcArAMga-vivaraNa ke prathama zrutaskandha ke aSTama adhyayana ke SaSTha uddezaka meM bhI isI prakAra kA varNana hai / bhUgola : Avazyaka-niyukti meM caubIsa tIrthaMkaroM ke bhikSAlAbha ke prasaMga se hastinApura Adi caubIsa nagaroM ke nAma ginAe gae haiN| paMcakalpa-mahAbhASya meM kSetrakalpa kI carcA karate hue bhASyakAra ne sAr3he paccIsa Arya dezoM evaM unakI rAjadhAniyoM kA nAmollekha kiyA hai| nizItha-vizeSaNa ke solahaveM uddeza meM Aryadeza kI. sImA isa prakAra batAI gaI hai : pUrva meM magadha, pazcima meM sthUNA, uttara meM kuNAlA aura dakSiNa meM kauzAmbI / rAjanIti : vyavahAra-bhASya ke prathama uddeza meM rAjA, yuvarAja, mahattaraka, amAtya, kumAra, niyatika, rUpayakSa Adi ke svarUpa evaM kAryoM para prakAza DAlA gayA hai / aitihAsika caritra : Avazyakaniyukti meM RSabhadeva, mahAvIra, Arya rakSita, napta nihnava, nAgadatta, mahAgiri, sthUlabhadra, dharmaghoSa, surendra datta, dhanvantari vaidya, karakaMDa, puSpabhUti Adi ke caritra para saMkSipta sAmagrI upalabdha hai| vizeSAvazyakabhASya meM Arya vajra, Arya rakSita, puSpamitra, jamAli, tiSyagupta, ASAr3habhUti, azvamitra, gaMga, rohagupta, goSThAmAhila, zivabhUti Adi aneka aitihAsika puruSoM ke jovana-caritra para paryApta prakAza DAlA gayA hai / AvazyakacUNi meM bhagavAn RSabhadeva evaM mahAvIra, bharata aura bAhubali, gozAlaka, candanabAlA, Ananda, kAmadeva, zivarAjarSi, gaMgadatta, ilAputra, metArya, kAlikAcArya, cilAtiputra, dharmaruci, tetalIputra, abhayakumAra, zreNika, cellaNA, sulasA, koNika, ceTaka, udAyI, mahApadmananda, zakaTAla, vararuci, sthUlabhadra Adi aneka aitihAsika vyaktiyoM se sambandhita. AkhyAna haiN| saMskRti evaM sabhyatA: ____ dazavakAlika-niyukti meM dhAnya evaM ratna kI caubIsa jAtiyA~ ginAI gaI hai / bRhatkalpa-laghubhASya ke dvitIya uddeza meM jAMgika Adi pA~ca prakAra ke vastra evaM auNika Adi pA~ca prakAra ke rajoharaNa kA svarUpa batAyA gayA hai / vyavahAra Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika 55 bhASya ke prathama uddeza meM satraha prakAra ke dhAnya- bhANDAroM kA varNana hai / nizIthavizeSacUNi ke prathama uddeza meM daMDa, vidaMDa, lAThI, vilaTThI Adi kA antara batAyA gayA hai / isI cUrNi ke saptama uddeza meM kuDala, guNa, maNi, tuDiya, visariya, bAlaMbhA, palaMbA, hAra, ardhahAra, ekAvalI, muktAvalI, kanakAvalI, ratnAvalI, paTTa, mukuTa Adi vividha prakAra ke AbharaNoM kA svarUpa varNana hai / aSTama uddeza meM udyAnagRha, niryANagRha, aTTa, aTTAlaka, zUnyagRha, bhinnagRha, tRNagRha, gogRha Adi aneka prakAra ke gRhoM evaM zAlAoM kA svarUpa batAyA gayA hai / navama uddeza meM koSThAgAra, bhAMDAgAra, pAnAgAra, kSIragRha, gaMjazAlA, mahAnasazAlA Adi ke svarUpa kA varNana hai / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama prakaraNa niyuktiyA~ aura niyuktikAra mUla graMthoM ke artha ke spaSTIkaraNa ke lie una para vyAkhyAtmaka sAhitya likhane kI paramparA prAcIna bhAratIya sAhityakAroM meM vizeSa rUpa se vidyamAna rahI hai / ve mUla graMtha ke pratyeka zabda kI vivecanA evaM AlocanA karate tathA usa para eka bar3I yA choTI TIkA likhate / vizeSataH pAribhASika zabdoM kI vyAkhyA kI ora adhika dhyAna dete / jisa prakAra vaidika pAribhASika zabdoM kI vyAkhyA karane ke lie yAska maharSi ne nighaNTubhASyarUpa nirukta likhA, usI prakAra jaina AgamoM ke pAribhASika zabdoM kI vyAkhyA karane ke lie AcArya bhadrabAhu ne prAkRta padya meM niyuktiyoM kI racanA ko| niyukti kI vyAkhyA-paddhati bahuta prAcIna hai| anuyogadvArasUtra meM zruta, skandha Adi padoM kA niyukti-paddhati se arthAt nikSepapUrvaka vyAkhyAna kiyA gayA hai| yAska maharSi ke nirukta meM jisa prakAra sarvaprathama nirukta-upoddhAta hai usI prakAra jaina niyuktiyoM meM bhI prAraMbha meM upoddhAta milatA hai| dasa niyuktiyA~ : AcArya bhadrabAhu ne nimnAMkita graMthoM para niyuktiyA~ likhI haiM : 1. Avazyaka, 2. dazavaikAlika, 3. uttarAdhyayana, 4. AcArAMga, 5. sUtrakRtAMga, 6. dazAzrutaskandha, 7. bRhatkalpa, 8. vyavahAra, 9. sUryaprajJapti aura 10. RSibhASita / inameM se antima do niyuktiyA~ upalabdha nahIM haiN| zeSa ATha upalabdha hai| ina niyuktiyoM meM AcArya ne jaina nyAya-sammata nikSepa-paddhati kA AdhAra liyA hai / nikSepa-paddhati meM kisI eka zabda ke samasta saMbhAvita arthoM kA nirdeza karake prastuta artha kA grahaNa kiyA jAtA hai / AcArya bhadrabAhu ne apanI niyuktiyoM meM prastuta artha ke nizcaya ke sAtha hI sAtha tatsambaddha anya bAtoM kA bhI nirdeza kiyA hai / 'niyukti' zabda kI vyAkhyA karate hue ve svayaM kahate haiM : eka zabda ke aneka athaM hote haiM kintu kauna-sA artha kisa prasaMga ke lie upayukta hotA hai, bhagavAn ke upadeza ke samaya kauna-sA artha kisa zabda se sambaddha thA, ityAdi bAtoM ko 1. dekhie-anuyogadvAra, pR0 18 aura Age Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'niya ktiyA~ aura niyaktikAra dhyAna meM rakhate hue ThIka-ThIka artha kA nirNaya karanA aura usa artha kA sUtra ke zabdoM se saMbandha sthApita karanA-yahI niyukti kA prayojana hai| niyuktiyoM kI racanA prAraMbha karate hue AcArya bhadrabAhu ne sarvaprathama pA~ca prakAra ke jJAna kA vivecana kiyA hai / bAda ke TIkAkAroM ne jJAna ko maMgalarUpa mAnakara yaha siddha kiyA hai ki ina gAthAoM se maMgala kA prayojana bhI siddha hotA hai : Age AcArya ne yaha batAyA hai ki ina pA~ca jJAnoM meM se prastuta adhikAra zrutajJAna kA hI hai kyoMki yahI jJAna aisA hai jo pradIpavat sva-para-prakAzaka hai / yahI kAraNa hai ki zrutajJAna ke AdhAra se ho mati Adi anya jJAnoM kA evaM svayaM zruta kA bhI nirUpaNa ho sakatA hai / isake bAda niyuktikAra ne sAmAnyarUpa se sabhI tIrthaMkaroM ko namaskAra kiyA hai / phira vartamAna tIrtha ke praNetA-pravartaka bhagavAn mahAvIra ko namaskAra kiyA hai / taduparAnta mahAvIra ke pramukha ziSya ekAdaza gaNadharoM ko namaskAra karake guruparaMparArUpa AcAryavaMza aura adhyApakaparaMparArUpa upAdhyAyavaMza ko namaskAra kiyA hai| isake bAda AcArya ne yaha pratijJA kI hai ki ina sabane zruta kA jo artha batAyA hai usakI maiM niyukti arthAt zruta ke sAtha artha ko yojanA karatA huuN| isake lie nimnAMkita zrutagraMthoM ko letA haiM : 1. Avazyaka, 2. dazakavAlika, 3. uttarAdhyayana, 4. AcArAMga, 5. sUtrakRtAMga, 6. dazAzrutaskandha, 7. kalpa ( bRhatkalpa ), 8. vyavahAra, 9. sUryaprajJapti, 10. RSibhASita / 2 ___ AcArya bhadrabAhu kI ina dasa niyuktiyoM kA racanA-krama bhI vahI honA cAhie jisa krama se niyukti-racanA ko pratijJA kI gaI hai / isa kathana ko puSTi ke lie kucha pramANa nIce diye jAte haiM : 1. uttarAdhyayana-niyukti meM vinaya kA vyAkhyAna karate samaya likhA hai ki isake viSaya meM pahale kaha diyA gayA hai| yaha kathana dazavaikAlika ke 'vinayasamAdhi nAmaka adhyayana ko niyukti ko lakSya meM rakhakara kiyA gayA hai / isase yaha siddha hotA hai ki uttarAdhyayana-niyukti ke pUrva dazavakAlika-niyukti kI racanA huii| 2. 'kAmA pubuddiTThA' ( uttarAdhyayananiyukti, gA. 208 ) meM yaha sUcita kiyA gayA hai ki kAma ke viSaya meM pahale vivecana ho cukA hai / yaha vivecana dazavaikAlikaniyukti kI gA. 161-163 meM hai| isase bhI yahI bAta siddha hotI hai| 1. Avazyaka niyukti, gA. 88. 2. vahI, gA. 79-86. 3. gaNadharavAda, prastAvanA, pR0 15-6. 4. uttarAdhyayananiyukti, gA. 29. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 3. Avazyakaniyukti ke prAraMbha meM dasa niyukti kI racanA karane kI pratijJA kI gaI hai| isase yaha svataH siddha hai ki sarvaprathama Abazyakaniyukti likhI gii| Avazyakaniyukti kI nihnavavAda se sambandhita prAyaH sabhI gAthAe~ jyoM kI tyoM uttarAdhyayana niyukti meM lI gaI haiN| isase yaha siddha hotA hai ki uttarAdhyayananiyukti kI racanA Avazyakaniyukti ke bAda hI huii| 4. AcArAMganiyukti ( gA. 5) meM kahA gayA hai ki 'AcAra' aura 'aMga' ke nikSepa kA kathana pahale ho cukA hai| isase dazavakAlika aura uttarAdhyayana kI niyuktiyoM kI racanA AcArAMga niyukti ke pUrva siddha hotI hai kyoMki dazavakAlika ke kSullikAcAra' adhyayana kI niyukti meM 'AcAra' kI tathA uttarAdhyayana ke 'caturaMga' adhyayana kI niyukti meM 'aMga' zabda kI jo vyAkhyA kI gaI hai usI kA uparyukta ullekha hai / 5. AcArAMganiyukti (gA. 346 ) meM likhA hai ki 'mokSa' zabda kI niyukti ke anusAra hI 'vimukti' zabda kI vyAkhyA hai| yaha kathana uttarAdhyana ke 'mokSa' zabda kI niyukti se sambandha rakhatA hai| isase bhI yahI siddha hotA hai ki AcArAMganiyukti se pahale uttarAdhyayananiyukti kI racanA huii| 6. sUtrakRtAMganiyukti (gA. 99 ) meM kahA gayA hai ki 'dharma' zabda kA nikSepa pahale ho cukA hai / yaha kathana dazavakAlikaniyukti kI racanA sUtrakRtAMganiyukti ke pUrva huii| 7. sUtrakRtAMganiyukti ( gA. 127 ) meM kahA gayA hai ki 'grantha' kA nikSepa pahale ho cukA hai / yaha kathana uttarAdhyayananiyukti ( gA. 240 ) ko anulakSita karake hai| isase yahI siddha hotA hai ki sUtrakRtAMganiyukti ke pUrva uttarAdhyayananiyukti kI racanA huii| niyuktikAra AcArya bhadrabAhu : bhadrabAhu nAma ke eka se adhika AcArya hue haiN| zvetAmbara-mAnyatA ke anusAra caturdazapUrvadhara AcArya bhadrabAhu nepAla meM yogasAdhanA ke lie gae the, jabaki digambara-mAnyatA ke anusAra yahI bhadrabAhu nepAla meM na jAkara dakSiNa meM gae the| ina do ghaTanAoM se yaha anumAna ho sakatA hai ki ye donoM bhadrabAhu bhinna-bhinna vyakti the| niyuktiyoM ke kartA bhadrabAhu ina donoM se bhinna eka tIsare hI vyakti haiM / ye caturdazapUrvadhara bhadrabAhu na hokara vikrama kI chaThI zatAbdI meM vidyamAna eka anya hI bhadra bAhu haiM jo prasiddha jyotivid varAhamihira ke sahodara the| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyuktiyA~ aura niyuktikAra jaina sampradAya kI sAmAnyatayA yahI dhAraNA hai ki chedasUtrakAra tathA niyuktikAra donoM bhadrabAhu eka ho haiM jo caturdazapUrvadhara sthavira Arya bhadrabAhu ke nAma se prasiddha hai / vastutaH chedasUtrakAra caturdazapUrvadhara sthavira Arya bhadrabAhu aura niyuktikAra AcArya bhadrabAhu do bhinna vyakti hai| dazAzrutaskandhaniyukti ke prAraMbha meM niyuktikAra kahate haiM ki prAcIna gotrIya, aMtima zrutakevalI, dazAzrutaskandha, kalpa aura vyavahAra praNetA maharSi bhadra bAhu ko maiM namaskAra karatA huuN| isI prakAra kA ullekha paMcakalpaniyukti ke prAraMbha meM bhI hai| ina ullekhoM se yaha siddha hotA hai ki chedasUtroM ke kartA caturdazapUrvadhara aMtima zrutakevalI sthavira Arya bhadrabAhusvAmI haiM / chedasUtra tathA niyuktiyA~ eka hI bhadrabAhu kI kRtiyA~ haiM, isa mAnyatA ke samarthana ke lie bhI kucha pramANa milate haiN| isameM sabase prAcIna pramANa AcArya zIlAMkakRta AcArAMga-TIkA meM milatA hai| isakA samaya vikrama kI AThavIM zatAbdI kA uttarArdha athavA nauvIM zatAbdI kA prAraMbha hai / isameM yahI batAyA gayA hai ki niyuktikAra catudazapUrvavid bhadrabAhusvAmI haiM / niyuktikAra caturdazapUrvavid bhadrabAhusvAmI haiM, isa mAnyatA ko bAdhita karane vAle pramANa adhika sabala evaM tarkapUrNa haiM / ina pramANoM kI prAmANikatA kA sabase bar3A AdhAra to yaha hai ki svayAM niyuktikAra apane ko caturdazapUrvadhara bhadrabAhusvAmI se bhinna batAte haiN| dUsarI bAta yaha hai ki ye pramANa adhika prAcIna evaM prabala haiM / niyuktikAra bhadrabAhusvAmI hI yadi caturdazapUrvavid bhadrabAhusvAmI hoM to unakI banAI huI niyuktiyoM meM nimnalikhita bAteM nahIM milanI cAhie : 1. Avazyakaniyukti kI 764 se 776 taka kI gAthAoM meM sthavira bhadragupta, Arya siMhagiri, vajrasvAmI, tosaliputrAcArya, Arya rakSita, phAlgurakSita Adi arvAcIna AcAryoM se sambandhita prasaMgoM kA varNana / / 2. piNDaniyukti gAthA 498 meM pAdaliptAcArya kA prasaMga tathA 503 se 505 taka kI gAthAoM meM vajrasvAmI ke mAmA Arya samitasUri kA sambandha, brahma dvIpika tApasoM kI pravrajyA aura brahmadIpikA zAkhA kI utpatti kA varNana / 1. mahAvIra jaina vidyAlaya : rajata mahotsava graMtha, pR0 185 2. vaMdAmi bhadabAhaM, pAINaM carimasagalasuyanANi / suttassa kAragamisi, dasAsu kappe ya vavahAre // 1 // 3. niyuktikArasya bhadrabAhusvAminazcaturdazapUrvadharasyAcAryo'tastAn / -AcArAMgaTIkA, pR0 4. Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 3. uttarAdhyayananiyukti gAthA 120 meM kAlikAcArya kI kathA / 4. Avazyakaniyukti kI 764 se 769 taka kI gAthAoM meM dazapUrvadhara vajrasvAmI ko namaskAra / 5. uttarAdhyayana sUtra ke akAmamaraNIya nAmaka adhyayana se sambandhita eka niyukti-gAthA hai jisakA artha yoM hai : hamane maraNavibhakti se sambandhita sabhI dvAroM kA anukrama se varNana kiyaa| padArthoM kA sampUrNa evaM vizada varNana to jina arthAt kevalajJAnI aura caturdazapUrvavid ho kara sakate haiM / ' yadi niyuktikAra svayaM caturdazapUrva vid hote to apane mukha se aisI bAta na kahate / 6 jaisA ki pahale kahA jA cukA hai, dazAzru taskandhaniyukti ke prAraMbha meM hI AcArya likhate haiM : 'prAcIna gotrIya, aMtima zrutakevalo aura dazAzrutaskandha, kalpa tathA vyavahAra ke praNetA maharSi bhadrabAhu ko maiM namaskAra karatA huuN|' isase sahaja ho yaha anumAna lagAyA jA sakatA hai ki yadi niyuktikAra svayaM caturdazapUrvadhara bhadrabAhusvAmI hote to isa prakAra chedasatrakAra ko namaskAra na karate / dUsare zabdoM meM yadi chedasUtrakAra aura niyuktikAra eka hI bhadrabAhu hote to dazAzrutaskandha niyukti ke prAraMbha meM chedasUtrakAra bhadra bAhu ko namaskAra na 'kiyA jAtA kyoMki koI bhI samajhadAra graMyakAra apane Apa ko namaskAra nahIM karatA hai| ___ upayukta ullekhoM se yahI bAta siddha hotI hai ki chedasUtrakAra caturdazapUrvadhara zrutakevalI Aya bhadrabAhu aura niyuktikAra AcArya bhadrabAhu eka hI tyakti na hokara bhitra-bhinna vyakti haiN| hA~, niyuktiyoM meM upalabdha kucha gAthAe~ avazya prAcInatara ho sakatI hai jinakA AcArya bhadrabAhu ne apanI kRtiyoM meM samAveza kara liyA ho / isI prakAra niyuktiyoM kI kucha gAthAe~ arvAcIna-bAda ke AcAryoM dvArA jor3I huI bhI ho sakatI haiN|' 1. savve ee dArA, maraNa vibhattIi vaNiyA kamaso / sagalauiNe payatthe, jiNacauddapuvi bhAsaMti // 233 // 2. isa viSaya meM muni zrI puNyavijaya jI ne paryApta UhApoha kiyA hai| ve jisa niSkarSa para pahu~ce haiM vaha unhIM ke zabdoM meM yahA~ uddhRta kiyA - jAtA hai : bRhatkalpa-bhASya bhA0 6 kI prastAvanA meM maiMne aneka pramANoM ke AdhAra para yaha siddha kiyA hai ki upalabdha niyuktiyoM ke kartA zrutakevalI bhadrabAhu nahIM haiM kintu jyotirvid varAhamihira ke bhrAtA dvitIya bhadrabAhu haiM jo vikrama kI chaThI zatAbdI meM hue haiN| apane isa kathana kA spaSTIkaraNa karanA yahA~ Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyuktiyA~ aura niyuktikAra __ niyuktikAra AcArya bhadrabAhu vArAhIsaMhitA ke praNetA jyotirvid barAhamihira ke pUrvAzrama ke sahodara bhAI ke rUpa meM jaina sampradAya meM prasiddha haiN| ye ucita hai / jaba maiM yaha kahatA hU~ ki upalabdha niyuktiyA~ dvitIya bhadrabAhu kI haiM, zrutakevalI bhadrabAhu kI nahIM taba isakA tAtparya yaha nahIM ki zrutakevalI bhadrabAhu ne niyuktiyoM kI racanA kI hI nhiiN| merA tAtparya kevala itanA hI hai ki jisa antima saMkalana ke rUpa meM Aja hamAre samakSa niyuktiyA~ upalabdha haiM ve zrutakevalI bhadrabAhu kI nahIM hai| isakA artha yaha nahIM ki dvitIya bhadrabAhu ke pUrva koI niyuktiyA~ thIM hI nahIM / niyukti ke rUpa meM AgamavyAkhyA kI paddhati bahuta purAnI hai| isakA patA hameM anuyogadvAra se lagatA hai| vahA~ spaSTa kahA gayA hai ki anugama do prakAra kA hotA hai : suttANagama aura nijjuttiaNugama / itanA hI nahIM kintu niyuktirUpa se prasiddha gAthAe~ bhI anuyogadvAra meM dI gaI haiN| pAkSikasUtra meM bhI saniguttie aisA pATha milatA hai| dvitIya bhadrabAhu ke pahale kI govinda vAcaka kI niyukti kA ullekha nizItha-bhASya va cUNi meM milatA hai| itanA hI nahIM kintu vaidika vAGmAya meM bhI nirukta ati prAcIna hai / ataeva yaha nizcayapUrvaka kahA jA sakatA hai ki jainAgama kI vyAkhyA kA niyukti nAmaka prakAra prAcIna hai / yaha saMbhava nahIM ki chaThI zatAbdI taka AgamoM kI koI vyAkhyA niyukti ke rUpa meM huI ho na ho / digambaramAnya mUlAcAra meM bhI Avazyakaniyuktigata kaI gAthAe~ haiM / isase bhI patA calatA hai ki zvetAmbara-digambara sampradAya kA spaSTa bheda hone ke pUrva bhI niyukti kI paramparA thI / aisI sthiti meM zrutakevalI bhadrabAha ne niyuktiyoM kI racanA kI hai-isa paramparA ko nimala mAnane kA koI kAraNa nahIM hai ataH yahI mAnanA ucita hai ki zrutakevalI bhadrabAhu ne bhI niyuktiyoM kI racanA kI thI aura bAda meM govinda vAcaka jase anya AcAryoM ne bhI / isa prakAra kramazaH bar3hate-bar3hate niyuktiyoM kA jo antima rUpa huA vaha dvitIya bhadrabAhu kA hai arthAt dvitIya bhadrabAhu ne apane samaya taka kI upalabdha niyukti-gAthAoM kA apanI niyuktiyoM meM saMgraha kiyA, sAtha hI apanI ora se bhI kucha naI gAthAe~ banAkara jor3a dii| yahI rUpa Aja hamAre sAmane niyukti ke nAma se upalabdha hai| isa taraha kramazaH niyukti-gAthAe~ bar3hatI gii| isakA eka prabala pramANa yaha hai ki dazavakAlika kI donoM cUNiyoM meM prathama adhyayana kI kevala 57 niyukti-gAthAe~ haiM jabaki haribhadra kI vRtti meM 157 haiM / isase yaha bhI siddha hotA hai ki dvitIya bhadrabAhu ne niyuktiyoM Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa aSTAMganimitta aura maMtravidyA ke pAragAmI arthAt naimittika ke rUpa meM bhI prasiddha haiN| inhoMne apane bhAI ke sAtha dhArmika spardhA karate hue bhadrabAhusaMhitA tathA upasargaharastotra kI racanA kii| athavA yoM bhI kaha sakate haiM ki inheM ina , granthoM kI racanA Avazyaka pratIta huii| niyuktikAra tathA upasargaharastotra ke praNetA bhadrabAhu eka haiM aura ve naimittika bhadrabAhu haiM, isa mAnyatA kI puSTi ke lie yaha pramANa diyA jAtA hai ki Avazyakaniyukti ko 1252 se 1270 taka kI gAthAoM meM gaMdharva nAgadatta kA kathAnaka hai| isa kathAnaka meM nAga kA viSa utArane kI kriyA batAI gaI hai| upasargaharastotra meM bhI 'visahara phuliMgamaMta' ityAdi se nAga kA viSa utArane kI kriyA kA hI varNana kiyA gayA hai / uparyukta "niyuktigrantha meM maMtrakriyA ke prayoga ke sAtha 'svAhA' pada kA nirdeza bhI milatA hai jo racayitA ke tatsambandhI prema athavA jJAna kI ora saMketa karatA hai| dUsarI bAta yaha hai ki aSTAMganimitta tathA maMtravidyA ke pAragAmI naimittika bhadrabAhu jyotirvid varAhamihira ke bhAI ke sivAya anya koI prasiddha nahIM haiN| isase sahaja hI meM yaha anumAna lagAyA jA sakatA hai ki upasargaharastotrAdi granthoM ke racayitA aura AvazyakAdi niyuktiyoM ke praNetA bhadrabAhu eka hI haiM / niyuktikAra bhadrabAhu kI naimittikatA siddha karane vAlA eka anya pramANa bhI hai / unhoMne Avazyaka Adi jina granthoM para niyuktiyA~ likhI haiM unameM sUryaprajJapti kA bhI samAveza hai| isase yaha anumAna lagAyA jA sakatA hai ki ve nimittavidyA meM kuzala evaM ruci rakhane vAle the| nimitta vidyA ke prati prema evaM kuzalatA ke abhAva meM yaha grantha ve hAtha meM na lete| paJcasiddhAntikA ke anta meM zaka saMvat 427 arthAt vikrama saMvat 562 kA ullekha hai / yaha varAhamihira kA samaya hai| jaba hama yaha mAna lete haiM ki niyuktikAra bhadrabAhu varAhamihira ke sahodara the taba yaha svataH siddha hai ki AcArya bhadrabAha vikrama kI chaThI zatAbdI meM vidyamAna the aura niyuktiyoM kA racanA-kAla vikrama saMvat 500-600 ke bIca meM hai| AcArya bhadrabAhu ne dasa niyuktiyA~, upasargaharastotra aura bhadrabAhusaMhitAina bAraha graMthoM kI racanA kI / bhadrabAhusaMhitA anupalabdha hai| Aja jo bhadrabAhu kA antima saMgraha kiyA usake bAda bhI usameM bRddhi hotI rahI hai| isa spaSTIkaraNa ke prakAza meM yadi hama zrutakevalI bhadrabAhu ko bhI niyuktikAra mAneM to anucita na hogaa| -muni zrI hajArImala smRti-grantha, pR0. 718-9. 1. mahAvIra jaina vidyAlaya : rajata mahotsava graMtha, pR. 197-8. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 niyuktiya aura niyuktikAra saMhitA milatI hai vaha kRtrima hai, aisA vidvAnoM kA mata hai / oghaniyukti aura piNDaniyukti kramazaH Avazyakaniyukti aura dazavakAlikaniyukti ko hI aMgarUpa haiM / nizIthaniyukti AcArAMganiyukti kA hI eka aMga hai kyoMki nizotha sUtra ko AcArAMga kI paJcama cUlikA ke rUpa meM hI mAnA gayA hai|' 1. dekhie-AcArAMganiyukti, gA. 11 tathA gA. 297 evaM unako zIlAMkakRta vRtti, Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya prakaraNa Avazyakaniyukti bhadrabAhukRta dasa niyuktiyoM meM Avazyakaniyukti' kI racanA sarvaprathama huI 1. Avazyakaniyukti para aneka TIkAe~ likhI gaI haiN| inameM se nimnalikhita TIkAe~ prakAzita ho cukI hai :( a ) malayagirikRta vRtti-( ka ) Agamodaya samiti, bambaI, san 1928-1932. (kha ) devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra, sUrata, san 1936. (A) haribhadrakRta vRtti-Agamodaya samiti, bambaI, san 1916-7. ( i ) maladhArI hemacandrakRta pradezavyAkhyA tathA candrasUrikRta pradezavyAkhyA TippaNa-devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra, bambaI, san 1920. ( I ) jinabhadrakRta vizeSAvazyakabhASya tathA usakI maladhArI hemacandrakRta TIkA-yazovijaya jaina granthamAlA, banArasa, vIra saM. 2427-2441. ( u ) mANikyazekharakRta Avazyakaniyukti-dIpikA-vijayadAnasUrIzvara sUrata, san 1939-1949. (U) koTyAcAryakRta vizeSAvazyakabhASya-vivaraNa-RSabhadevajI kezarImalajI zvetAmbara saMsthA, ratalAma, san 1936-7. (R) jinadAsagaNimahattarakRta cUrNi-RSabhadevajI kezarImalajI zvetAmbara saMsthA, ratalAma, san 1928. (e) vizeSAvazyakabhASya kI jinabhadra kRta svopajJavRtti-lA0 da0 vidyA mandira, ahamadAbAda, san 1966. Avazyakaniyukti kI gAthA saMkhyA bhinna-bhinna pratiyoM meM bhinna-bhinna prakAra se upalabdha hotI hai| ina gAthAoM meM kahIM-kahIM bhASya kI gAthAeM bhI milI huI pratIta hotI haiN| udAharaNa ke lie AvazyakaniyuktidIpikA kI 122 se 126 taka kI gAthAe~ vizeSAvazyakakoTyAcAryavRtti meM nahIM haiM / gA. 121 ko koTyAcArya ne bhASya meM sammilita kiyA hai| malayagirivivaraNa meM AvazyakaniyuktidIpikA kI 124 se 126 taka kI gAthAe~ nahIM haiM / isI prakAra anyatra bhI gAthAoM kI saMkhyA, krama Adi meM bheda dikhAI detA hai| hamane apane lekhana, sthalanirdeza Adi kA AdhAra Avazyaka niyuktidIpikA rakhA hai| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 Avazyakaniyukti hai / yahI kAraNa hai ki yaha niyukti sAmagrI, zailI Adi sabhI dRSTiyoM se adhika mahattvapUrNa hai / isameM aneka mahattvapUrNa viSayoM kA vistRta evaM vyavasthita vyAkhyAna kiyA gayA hai / Age kI niyuktiyoM meM punaH una viSayoM ke Ane para saMkSipta vyAkhyA karake Avazyakaniyukti kI ora saMketa kara diyA gayA hai / isa dRSTi se dUsarI niyuktiyoM ke viSayoM ko ThIka taraha se samajhane ke lie isa niyukti kA adhyayana Avazyaka hai / jaba taka Avazyakaniyukti kA adhyayana na kiyA jAya, anya niyuktiyoM kA artha samajhane meM kaThinAiyA~ hotI haiN| AvazyakasUtra kA jaina Agama-graMthoM meM mahattvapUrNa sthAna hai / isameM chaH adhyayana haiM / prathama adhyayana kA nAma sAmAyika hai / zeSa pA~ca adhyayanoM ke nAma caturvizatistava, vandanA, pratikramaNa, kAyotsarga aura pratyAkhyAna haiN| Avazyakaniyukti isI sUtra kI AcArya bhadrabAhukRta prAkRta padyAtmaka vyAkhyA hai| isI vyAkhyA ke prathama aMza arthAt sAmAyika-adhyayana se sambandhita niyukti kI vistRta vyAkhyA AcArya jinabhadra ne kI hai / jo vizeSAvazyakabhASya ke nAma se prasiddha hai| isa bhASya kI bhI aneka vyAkhyAeM huI / ina vyAkhyAoM meM svayaM jinabhadrakRta vyAkhyA bhI hai / maladhArI hemacandrakRta vyAkhyA vizeSa prasiddha hai| upodghAta : __ Avazyaka niyukti ke prArambha meM upodghAta hai / ise grantha kI bhUmikA ke rUpa meM samajhanA cAhie / bhUmikA ke rUpa meM hote hue bhI isameM 880 gAthAe~ haiN| jJAnAdhikAra : upodghAtaniyukti kI prathama gAthA meM pA~ca prakAra ke jJAna batAe gae haiM : Abhinibodhika, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevala / ye pAMcoM prakAra ke jJAna maMgalarUpa haiM ataH isa gAthA se maMgalagAthA kA prayojana bhI siddha ho jAtA hai, aisA bAda ke TIkAkAroM kA mantavya hai / Abhinibodhika jJAna ke saMkSepa meM cAra bheda kie gae haiM : avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA / inameM se pratyeka kA kAlapramANa kyA hai, yaha batAte hue Age kahA gayA hai : avagraha kI maryAdA eka samaya hai, IhA aura avAya antamuhUtaM taka rahate haiM, dhAraNA kI kAlamaryAdA saMkhyeya samaya, asaMkhyeya samaya aura antarmuhUrta hai| avicyuti aura smRtirUpa dhAraNA antarmuhUrta taka rahatI hai, vAsanA vyaktivizeSa kI Ayu evaM tadAvaraNakarma ke kSayopazama kI vizeSatA ke kAraNa saMkhyeya athavA asaMkhyeya samaya taka banI rahatI hai| 1. gA0 1-4. Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa Abhinibodhika jJAna kI nimittabhUta pA~ca indriyoM meM se zrotrendriya spRSTa zabda kA grahaNa karatI hai, cakSurindriya aspRSTa rUpa ko dekhatI hai, ghrANendriya, rasanendriya aura sparzanendriya baddhaspRSTa arthAt sambaddhaspRSTa viSayoM kA jJAna karatI hai|' isa kathana se una dArzanikoM kI mAnyatA kA khaNDana bhI ho jAtA hai jo zabda ko mUrta na mAnakara amUrta AkAza kA guNa mAnate haiM tathA cakSurindriya ko prApyakArI mAnate haiM / Age kI kucha gAthAoM meM zabda aura bhASA ke svarUpa kA varNana kiyA gayA hai| Abhinibodhika jJAna ke nimnalikhita paryAyazabda die gae haiM : IhA, apoha, vimarza, mArgaNA, gaveSaNA, saMjJA, smRti, mati aura prajJA / isake bAda AcArya ne satpadaprarUpaNA meM gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, lezyA, samyaktva, jJAna, darzana, saMyata, upayoga, AhAra, bhASaka, parItta, paryAptaka, sUkSma, saMjJI, bhava aura carama ina sabhI dvAroM-dRSTiyoM se Abhinibodhika jJAna ke svarUpa kI carcA ho sakatI hai, isakI ora saMketa kiyA hai| yahA~ taka Abhinibodhika jJAna kI carcA hai / isake bAda zrutajJAna ko carcA prArambha hotI hai| ___ loka meM jitane bhI akSara haiM aura unake jitane bhI saMyukta rUpa bana sakate haiM utane hI zrutajJAna ke bheda haiM / aisI sthiti meM yaha saMbhava nahIM ki zrutajJAna ke sabhI bhedoM kA varNana ho sake / yaha svIkAra karate hue niyuktikAra ne kevala caudaha prakAra ke nikSepa se zrutajJAna kA vicAra kiyA hai / caudaha prakAra ke zrutanikSepa isa prakAra hai : akSara, saMjJI, samyak, sAdika, sapayaMvasita, gamika, aMgapraviSTa, anakSara, asaMjJI, mithyA, anAdika, aparyavasita, agamika aura aMgabAhya / avadhijJAna kA svarUpa batAte hue kahA gayA hai ki avadhijJAna kI sampUrNa prakRtiyA~ arthAt bheda to asaMkhya haiM kintu sAmAnyatayA isake bhavapratyaya aura guNapratyaya ye do bheda ho sakate haiM / isake atirikta avadhijJAna kA caudaha prakAra ke nikSepa se bhI vicAra ho sakatA hai / ye caudaha nikSepa isa prakAra haiM : svarUpa, kSetra, saMsthAna, AnugAmika, avasthita, cala, tIvramanda, pratipAtotpAda, jJAna, darzana, vibhaMga, deza, kSetra aura gati / nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva-ina sAta nikSepoM se bhI avadhijJAna kI carcA ho sakatI hai| itanA nirdeza karane ke bAda AcArya ne ina nikSepoM kA vistAra se vicAra kiyA hai / pA~ca prakAra ke jJAna kI svarUpa-carcA meM itanA adhika vistAra avadhijJAna ko carcA kA hI hai| 1. gA0 5. 2. gA0 12. 3. gA0 13-5. 4. gA0 17-9. 5. gA0 25-9. 6. gA0 30-75. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyakaniyukti mana dvArA cintita artha kA mAtra AtmasApekSa jJAna manaHparyayajJAna hai| yaha manuSyakSetra taka sImita hai, guNaprAtyayika hai tathA cAritravAnoM kI sampatti hai / ' saba dravyoM aura unakI samasta paryAyoM kA sarvakAlabhAvI tathA apratipAtI jJAna kevalajJAna hai / isameM kisI prakAra kA tAratamya nahIM hotA ataH yaha eka hI prakAra kA hai / sAmAyika : kevalajJAnI jisa artha kA pratipAdana karatA hai aura jo zAstroM meM vacanarUpa se saMgRhIta hai vaha dravyazruta hai / isa prakAra ke zruta kA jJAna bhAvathata hai| prastuta adhikAra zrutajJAna kA hai kyoMki zrutajJAna se hI jIva Adi padArtha prakAzita hote haiM / itanA hI nahIM apitu mati Adi jJAnoM kA prakAzaka bhI zrutajJAna hI hai| itanI pIThikA-bhUmikA bA~dhane ke bAda niyuktikAra sAmAnyarUpa se sabhI tIrthaGkaroM ko namaskAra karate haiM / isake bAda bhagavAn mahAvIra ko vizeSarUpa se namaskAra karate haiN| mahAvIra ke bAda unake gaNadhara, ziSya-praziSya Adi ko namaskAra karate haiN| itanA karane ke bAda yaha pratijJA karate haiM ki maiM bhI ina sabane zruta kA jo artha batAyA hai usako niyukti arthAt saMkSepa meM zruta ke sAtha usI artha kI yojanA karatA huuN| isake lie AvazyakAdi dasa sUtra-granthoM kA AdhAra letA hU~ / Avazyakaniyukti meM bhI sarvaprathama sAmAyikaniyukti kI racanA karU~gA kyoMki yaha guru paramparA se upadiSTa hai| sampUrNa zruta ke Adi meM sAmAyika hai aura anta meM bindusAra hai / zrutajJAna apane Apa meM pUrNa evaM antima lakSya hai, aisI bAta nahIM / zrutajJAna kA sAra cAritra hai| cAritra kA sAra nirvANa arthAt mokSa hai aura yahI hamArA antima lakSya hai / jaina Agama-granthoM meM AcArAMga sarvaprathama mAnA jAtA hai kintu yahA~ AcArya bhadrabAhu sAmAyika ko sampUrNa zruta ke Adi meM rakhate haiM, aisA kyoM ? isakA kAraNa yaha hai ki zramaNa ke lie sAmAyika kA adhyayana sarvaprathama anivArya hai| sAmAyika kA adhyayana karane ke bAda hI vaha dUsare granthoM kA adhyayana karatA hai, kyoMki cAritra kA prArambha hI sAmAyika se hotA hai / cAritra kI pAMca bhUmikAoM meM prathama bhUmikA sAmAyikacAritra kI hai| AgamagranthoM meM bhI jahA~ bhagavAn mahAvIra ke zramaNoM ke zrutAdhyayana kI carcA hai vahA~ aneka jagaha aMgagranthoM ke Adi meM sAmAyika ke adhyayana kA nirdeza hai| 3. gA0 78-9. 4. gA0 80-86. 1. gA0 76. 5. gA0 87. 2. gA0 77. 6. gA0 93. Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 jaina sAhitya kA bRhad itihAsaH jJAna aura cAritra ke pArasparika sambandha kI carcA karate hue AcArya ne yahI siddha kiyA hai ki mukti ke lie jJAna aura cAritra donoM anivArya haiN| jJAna aura cAritra ke saMtulita samanvaya se hI mokSa kI prApti hotI hai / cAritravihIna jJAna aura jJAnavihIna cAritra eka-dUsare se bahuta dUra baiThe hue andhe aura laMgar3e ke samAna haiM jo eka dUsare ke abhAva meM apane abhISTa sthAna para nahIM pahu~ca sakate / isake bAda AcArya yaha batAte haiM ki sAmAyika kA adhikArI kauna ho sakatA hai ? isa bahAne vastutaH unhoMne zrutajJAna ke adhikArI kA hI varNana kiyA hai| vaha kramazaH kisa prakAra vikAsa karatA hai, usake karmoM kA kisa prakAra kSaya, upazama athavA kSayopazama hotA hai, vaha kisa prakAra kevalajJAna prApta karatA hai, use mokSa kI prApti kaise hotI hai Adi praznoM kA upazama aura kSapakazreNI ke vistRta varNana dvArA samAdhAna kiyA hai| AcArya kA abhiprAya yahI hai ki sAmAyikazruta kA adhikArI hI kramazaH mokSa kA adhikArI banatA hai / / jaba mokSa kI prApti ke lie sAmAyika-zruta kA adhikAra Avazyaka hai / taba tIrthaGkara banane ke lie to vaha Avazyaka hai hI kyoMki tIrthaGkara kA antima lakSya bhI mokSa hI hai| jo sAmAyika-zruta kA adhikArI hotA hai vahI kramazaH vikAsa karatA huA kiMso samaya tIrthaGkararUpa se utpanna hotA hai / pratyeka tIrthaGkara apane samaya meM sarvaprathama zruta kA upadeza detA hai aura vahI zruta Age jAkara sUtra kA rUpa dhAraNa karatA hai / tIrthaGkaropadiSTa zruta ko jina-pravacana bhI kahate haiM / AcArya bhadrabAhu ne pravacana ke nimna paryAya diye haiM : pravacana, zruta, dharma, tIrtha aura mArga / sUtra, tantra, grantha, pATha aura zAstra ekArthaka haiN| anuyoga, niyoga, bhASya, vibhASA aura vArtika paryAyavAcI hai / 3 Age AcArya ne anuyoga aura ananuyoga kA nikSepavidhi se varNana kiyA hai / isake bAda bhASA, vibhASA aura vArtika kA bheda spaSTa kiyA hai| sAtha hI vyAkhyAnavidhi kA nirUpaNa karate hue AcArya aura ziSya ko yogyatA kA nApa-daNDa batAyA hai| isake bAdaH AcArya apane mukhya viSaya sAmAyika kA vyAkhyAna prArambha karate haiM tathA vyAkhyAna kI vidhirUpa nimnalikhita bAtoM kA nirdeza karate haiM : 1. uddeza arthAt viSaya kA sAmAnya kathana, 2. nirdeza arthAt viSaya kA vizeSa kathana, 3. nirgama arthAt vyAkhyeya vastu kA udbhava, 4. kSetra arthAt 1. gA0 94-103. 2. gA0 104-127. 2. gA0 130-1. 4. gA0 132-4. 5. gA0 135-9. 6. gA0 140-1. Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyakaniyukti deza-carcA, 5. kAla arthAt samaya-carcA, 6. puruSa arthAt tadAdhArabhUta vyakti kI carcA, 7. kAraNa arthAt mAhAtmya-carcA, 8. pratyaya arthAt zraddhA kI carcA, 9. lakSaNa-carcA, 10. naya carcA, 11. samavatAra arthAt nayoM kI avatAraNAcarcA, 12, anumata arthAt vyavahAra aura nizcayanaya kI dRSTi se vicAra, 13. kiM arthAt svarUpa-vicAra, 14. bheda-vicAra, 15. sambandha-vicAra, 16. sthAna-vicAra, 17. adhikaraNa-vicAra, 18. prApti-vicAra, 19. sthiti-vicAra, 20. svAmitva-vicAra, 21. virahakAla-vicAra, 22. avirahakAla-vicAra, 23. bhava-vicAra, 24. prAptikAla-saMkhyA vicAra, 25. kSetra-sparzana-vicAra, 26. nirukti / RSabhadeva-caritra: uddeza aura nirdeza kI nikSepavidhi se carcA hone ke bAda nigama kI carcA prArambha hotI hai / nirgama kI carcA karate samaya AcArya yaha batAte haiM ki bhagavAn mahAvIra kA mithyAtvAdi se nirgama arthAt nikalanA kaise huA ? isa prazna ke uttara meM bhagavAna mahAvIra ke pUrvabhavoM kI carcA prArambha hotI hai / itanA hI nahIM apitu isI se bhagavAn RSabhadeva ke yuga se bhI pahale hone vAle kulakaroM kI carcA prArambha ho jAtI hai / isameM unake pUrvabhava, janma, nAma, zarIra-pramANa, saMhanana, saMsthAna, varNa, striyA~, Ayu, vibhAga, bhavanaprApti, nIti-ina saba kA saMkSipta vivaraNa hai / antima kulakara nAbhi the jinakI patnI marudevI thI / unhIM ke putra kA nAma RSabhadeva hai / ' RSabhadeva ke aneka pUrvabhavoM kA varNana karane ke bAda niyuktikAra ne batAyA hai ki bIsa kAraNoM se RSabhadeva ne apane pUrvabhava meM tIrthaGkara nAmakarma bA~dhA thaa| ye bIsa kAraNa isa prakAra haiM : 1. arihaMta, 2. siddha, 3. pravacana, 4. guru, 5. sthavira, 6. bahuzruta, 7. tapasvI-inake prati vatsalatA, 8 jJAnopayoga, 9. darzana-samyaktva, 10. vinaya, 11. Avazyaka, 12. zIlavrata-inameM aticAra kA abhAva, 13. kSaNalavAdi ke prati saMvegabhAvanA, 14. tapa, 15. tyAga, 16. vaiyAvRtya, 17. samAdhi 18. apUrvajJAnagrahaNa, 19. zrutabhakti aura 20 pravacana-prabhAvanA / isake bAda bhagavAn RSabhadeva kI jIvanI se sambandha rakhane vAlI nimnokta ghaTanAoM kA varNana hai : janma, nAma, vRddhi, jAtismaraNajJAna, vivAha, apatya, abhiSeka, rAjyasaMgraha / ina ghaTanAoM ke sAtha hI sAtha usa yuga ke AhAra, zilpa, karma, mamatA, vibhUSaNA, lekha, gaNita, rUpa, lakSaNa, mAnadaNDa, protana-pota, vyavahAra, 1. gA0 145-170. 2. gA0 178. 3. gA0 179-181. Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa nIti, yuddha, iSuzAstra, upAsanA, cikitsA, arthazAstra, bandha, ghAta, tADana, yajJa, utsava, samavAya, maMgala, kautuka, vastra, gandha, mAlya, alaMkAra, cUlA, upanayana, vivAha, datti, mRtapUjanA, dhyApanA, stUpa, zabda, khelApana, pRcchanA-ina cAlIsa viSayoM kI ora bhI saMketa kiyA gayA hai| inake nirmAtA arthAt pravartaka ke rUpa meM RSabhadeva kA nAma AtA hai / ___ RSabhadeva ke jIvana-caritra ke sAtha hI sAtha anya sabhI tIrthaGkaroM ke caritra kI ora bhI thor3A-sA saMketa kiyA gayA hai tathA sambodhana, parityAga, pratyeka, upadhi, anyaliGga-kuliGga, grAmyAcAra, paroSaha, jIvAditattvopalambha, prAgbhava-zrutalAbha, pratyAkhyAna, saMyama, chadmasthakAla, tapaHkarma, jJAnotpatti , sAdhusAdhvI-saMgraha, tIrtha, gaNa, gaNadhara, dharmopAyadezaka, paryAyakAla, antakriyA-mukti ina ikkIsa dvAroM se unake jIvana-caritra kI tulanA kI gaI hai / isake bAda niyuktikAra yaha batAte haiM ki sAmAyika-adhyayana kI carcA ke sAtha ina saba bAtoM kA varNana karane kI kyA AvazyakatA thI ? sAmAyika ke nirgamadvAra kI carcA ke samaya bhagavAna mahAvIra ke pUrvabhava kI carcA kA prasaMga AyA jisameM unake marIcijanma kI carcA Avazyaka pratIta huii| isI prasaMga se bhagavAn RSabhadeva kI carcA bhI kI gaI kyoMki marIci ko utpatti RSabhadeva se hai ( marIci RSabhadeva kA pautra thA ) / isa prakAra punaH RSabhadeva kA caritra prArambha hotA hai / dIkSA ke samaya se lekara varSAnta taka pahu~cate haiM aura bhikSAlAbha kA prasaMga AtA hai / isa prasaMga para caubIsa tIrthaMkaroM ke pAraNoM-upavAsa ke uparAnta sarvaprathama bhikSAlAbhoM kA varNana hai / unheM jina nagaroM meM bhikSAlAbha huA unake nAma ye haiM : hastinApura, ayodhyA, zrAvastI, sAketa, vijayapura, brahmasthala, pATalikhaNDa, padmakhaNDa, zreyaHpura, riSTapura, siddhArthapura, mahApura, dhAnyakara, vardhamAna, somanasa, mandira, cakrapura, rAjapura, mithilA, rAjagRha, vIrapura, dvAravatI, kUpakaTa, kollAkagrAma / jina logoM ke hAtha se bhikSAlAbha huA, unake nAma bhI isI prakAra ginAe gae haiM tathA usase hone vAle lAbha kA bhI varNana kiyA gayA hai|" RSabhadeva-caritra ko Age bar3hAte hue niyuktikAra kahate haiM ki bAhubali ne bhagavAn RSabhadeva kI smRti meM dharmacakra kI sthApanA ko| RSabhadeva eka. sahastra varSa paryanta chadmasthaparyAya meM vicarate rahe / anta meM unheM kevalajJAna huaa| 1. gA0 185-206. 2. gA0 209-312. 3. gA0 313. 4. gA0 323-334. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyakaniyukti isake bAda unhoMne paJca-mahAvata kI sthApanA kii| jisa dina RSabhadeva ko kevalajJAna kI prApti huI usI dina bharata kI AyudhazAlA meM cakraratna bhI utpanna huA / bharata ko ye donoM samAcAra mile| bharata ne socA ki pahale kahA~ pahu~canA cAhie ? pitA kI upakAritA ko dRSTi meM rakhate hue pahale ve bhagavAn RSabhadeva ke pAsa pahuMce aura unakI pUjA kii| RSabhadeva kI mAtA marudevI evaM putra-putrI-pautrAdi sabhI unake darzana karane pahu~ce / bhagavAn kA upadeza sunakara unameM se kaiyoM ko vairAgya huA aura unhoMne bhagavAn ke pAsa dokSA grahaNa kii| dIkSA lene vAloM meM bhagavAna mahAvIra ke pUrvabhava kA jIva marIci bhI thaa|' __ RSabhadeva ke jyeSThaputra bharata ne deza-vijaya kI yAtrA prArambha kii| apane choTe bhAiyoM se adhInatA svIkAra karane ke lie kahA / unhoMne bhagavAn RSabhadeva ke sanmukha yaha samasyA rakhI / bhagavAn ne unheM upadeza diyA jise sunakara bAhubali ke atirikta sabhI bhAiyoM ne dIkSA le lI / bAhubali ne bharata ko yuddha ke lie AhvAna kiyaa| senA kI sahAyatA na lete hue donoM ne akele hI Apasa meM lar3anA svIkAra kiyA / anta meM bAhubali ko isa adharma-yuddha se vairAgya ho gayA aura unhoMne bhI dIkSA le lI / 2 ____ isake bAda AcArya yaha batAte haiM ki marIci ne kisa prakAra parIpahoM se ghabar3Akara tridaNDI saMpradAya kI sthApanA kI, bharata ne samavasaraNa meM bhagavAn RSabhadeva se jina aura cakravartI ke viSaya meM pUchA aura bhagavAn ne kisa prakAra jina, cakravartI, vAsudeva, baladeva Adi ke viSaya meM vistRta vivecana kiyA Adi / bharata ne bhagavAn se prazna kiyA kiyA ki kyA isa sabhA meM bhI koI bhAvI tIrthaGkara hai ? bhagavAn ne dhyAnastha parivrAjaka svapautra marIci kI ora saMketa kiyA aura kahA ki yaha vIra nAmaka antima tIrthakara hogA tathA apanI nagarI meM Adi vAsudeva tripRSTha evaM videha kSetra meM mUkA nagarI meM priyamitra nAma kA cakravartI hogaa| yaha sunakara bharata bhagavAn RSabhadeva ko namaskAra karake marIci ko namaskAra karane jAte haiM / namaskAra karake kahate haiM ki maiM isa parivrAjaka marIci ko namaskAra nahIM kara rahA hU~ apitu bhAvI tIrthaMkara vIraprabhu ko namaskAra kara rahA huuN| yaha sunakara marIci garva se phUla uThatA hai aura apane kula kI prazaMsA ke pula bA~dhane lagatA hai / isake bAda niyuktikAra bhagavAn ke nirvANa-mokSa kA prasaMga upasthita karate haiN| bhagavAn vicarate-vicarate aSTApada parvata para pahu~cate haiM jahA~ unheM nirvANa kI prApti hotI hai| nirvANa ke bAda unake lie citA banAI jAtI hai aura -- 1. gA0 335-347. 2. gA0 348-349. 3. gA0 350-432. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 1 bAda meM usI sthAna para stUpa aura jinAlaya bhI banate haiM / isake bAda a~gUThI ke girane se bhArata ko Adarza gRha arthAt zIzamahala meM kaise vairAgya huA aura unhoMne kisa prakAra dIkSA grahaNa kI Adi bAtoM kA vivaraNa hai / bhagavAn RSabhadeva ke nirvANa ke pUrva marIci svayaM kisI ko dIkSA nahIM detA thA apitu -dIkSArthiyoM ko anya sAdhuoM ko sauMpa detA thA aura apanI durbalatA svIkAra karatA huA bhagavAn ke dharma kA hI pracAra karatA thA kintu aba yaha bAta na rahI / usane kapila ko apane hI hAthoM dIkSA dI aura kahA ki mere mata meM bhI dharma hai / isa prakAra ke durvacana ke pariNAmasvarUpa vaha koTA- koTi sAgaropama taka saMsAra sAgara meM bhaTakA aura kulamada ke kAraNa nIca gotra kA bhI bandhana kiyA / 2 mahAvIra caritra : aneka bhavoM ko pAra karatA huA marIci anta meM brAhmaNakuNDagrAma meM koDAlasagotra brAhmaNa ke ghara devAnandA kI kukSi meM AyA / yahIM se bhagavAn mahAvIra kA jIvana caritra prArambha hotA hai / unake jIvana se sambandha rakhane vAlI nimnalikhita teraha ghaTanAoM kA nirdeza Avazyaka niyukti meM milatA hai : svapna, garbhApahAra, abhigraha, janma, abhiSeka, vRddhi, jAtismaraNajJAna, bhayosAdana, vivAha, apatya, dAna, sambodha aura mahAbhiniSkramaNa / devAnandA ne gaja, vRSabha, siMha Adi caudaha prakAra ke svapna dekhe / harinaigameSI dvArA garbha parivartana kiyA gayA aura naI mAtA trizalA ne bhI ve ho caudaha svapna dekhe / garbhavAsa ke sAtaveM mAsa meM mahAvIra ne yaha abhigraha pratijJA-dRr3ha nizcaya kiyA ki maiM mAtA-pitA ke jIvita rahate zramaNa nahIM banU~gA / nau mAsa aura sAta dina bItane para caitra zuklA trayodazI ko pUrvarAtri ke samaya kuNDagrAma meM mahAvIra kA janma huA / devoM dvArA ratnavarSA se janmAbhiSeka kiyA gayA / " mahAvIra ne mAtA-pitA ke svargagamana ke bAda zramaNadharma aMgIkAra kiyA / isa avasthA meM unheM aneka paroSaha sahana karane par3e / gopa Adi dvArA unheM aneka kaSTa die gae / ye pratijJAe~ kIM : 1. jisa ghara meM rahane se gRhasvAmI ko nahIM rahanA, 2. prAya: kAyotsarga meM rahanA, 3. prAya: mauna rahanA, 4. bhikSA pAtra meM na lekara hAtha meM hI lenA, 5. gRhastha ko vandanA - namaskAra nahIM karanA / 8 ina pratijJAoM kA pUrNarUpa se pAlana karate hue bhagavAn mahAvIra aneka sthAnoM meM bhramaNa jIvana yAtrA ke lie unhoMne aprIti ho usa ghara meM 1. gA0 433-7. 4. gA0 459. 5. 460-1. 7. gA0 462. 8. gA0 463-4. 2. gA0 438-440. 3. gA0 458. ye gAthAe~ mUla niyukti ko nahIM haiM / 6. gA0 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyakaniyukti karate rahe / anta meM unheM jRmbhikAgrAma ke bAhara RjuvAlukA nadI ke kinAre vaiyAvRtya caitya ke pAsa meM zyAmAka gRhapati ke kSetra meM zAla vRkSa ke nIce SaSThatapa ke dina utkuTukAvasthA meM kevalajJAna kI prApti huii|' kevalajJAna kI prApti ke bAda bhagavAn madhyamA pApA ke mahasena udyAna meM phuNce| vahA~ para dvitIya samavasaraNa huA aura unheM dharmavaracakravartitva kI prApti huI / isI sthAna para somilArya nAmaka brAhmaNa kI dIkSA ke avasara para ( yajJa ke samaya ) vizAla janasamUha ekatra huA thaa| yajJapATa ke uttara meM ekAnta meM devadAnavendra bhagavAn mahAvIra kA mahimA-gAna kara rahe the| divyadhvani se cAroM dizAe~ gUMja rahI thIM / samavasaraNa kI mahimA kA pAra na thaa| divyadhvani sunakara yajJavATikA meM baiThe hue logoM ko bahuta Ananda kA anubhava ho rahA thA / ve soca rahe the ki hamAre yajJa se AkarSita hokara deva daur3e A rahe haiN| isI yajJavATikA meM bhagavAn mahAvIra ke bhAvI gaNadhara bhI Aye hue the jinakI saMkhyA gyAraha thii| unake nAma ye haiM : 1. indrabhUti, 2. agnibhUti, 3. vAyubhUti, 4. vyakta 5. sudharmA, 6. maMDika, 7. mauryaputra, 8. akaMpita, 9. acalabhrAtA, 10. metArya, 11. prabhAsa / ' unake mana meM vividha zaMkAe~ thIM jinakA bhagavAn mahAvIra ne saMtoSaprada samAdhAna kiyA / anta meM unhoMne bhagavAn se dIkSA grahaNa kI aura unake pramukha ziSya-gaNadhara hue / unake mana meM kramazaH nimnalikhita zaMkAe~ thIM: 1. jIva kA astitva, 2. karma kA astitva, 3. jIva aura zarIra kA abheda, 4. bhUtoM kA astitva, 5. ihabhava-parabhavasAdRzya, 6. baMdha-mokSa, 7. devoM kA astitva, 8. naraka kA astitva, 9. puNya-pApa, 10. paraloka kI sattA, 11. nirvANa siddhi / jaba yajJavATikA ke logoM ko yaha mAlUma haA ki devatAsamUha hamAre yajJa se AkarSita hokara nahIM A rahA hai apitu jinendra bhagavAn mahAvIra kI mahimA se khiMca kara daur3A A rahA hai taba abhimAnI indrabhUti amarSa ke sAtha bhagavAn ke pAsa pahu~cA / jyoMhI indra bhUti bhagavAn ke samIpa pahu~cA tyoM hI bhagavAn ne use nAma lekara sambodhita kiyA aura usake mana kI zaMkA sAmane rakhI aura usakA samAdhAna kiyA jise sunakara indrabhUti kA saMzaya dUra huA aura vaha apane 500 ziSyoM ke sAtha bhagavAn ke pAsa dIkSita ho gyaa| isI prakAra anya gaNadharoM ne bhI kramazaH bhagavAn se dIkSA lii| ina gaNadharoM ke janma, gotra, mAtApitA Adi kI ora bhI AcArya ne saMketa kiyA hai / 6 kSetra-kAlAdi dvAra : nirgamadvAra kI carcA ke prasaMga se bhagavAn RSabhadeva aura mahAvIra ke jIvana1. gA0 527. 2. gA0540-592. 3. gA0 594-5. 4. gA0 597. 5. gA0 599-642. 6. gA0 643-660. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa caritra kA saMkSipta citraNa karane ke bAda niyuktikAra ne kSetra-kAla Adi zeSa dvAroM kA varNana kiyA hai / sAmAyika kA prakAza jinendra bhagavAn mahAvIra ne vaizAkha zuklA ekAdazI ke dina pUrvAhna ke samaya mahasena udyAna meM kiyA ataH isa kSetra aura kAla meM sAmAyika kA sAkSAt nirgama hai| anya kSetra aura kAla meM sAmAyika kA paraMparAgata nirgama hai|' isake bAda puruSa tathA kAraNadvAra kA varNana hai| kAraNadvAra kI carcA karate samaya saMsAra aura mokSa ke kAraNoM kI bhI carcA kI gaI hai / isake pazcAt yaha batAyA gayA hai ki tIrthakara kyoMkara sAmAyika-adhyayana kA upadeza dete haiM tathA gaNadhara usa upadeza ko kisalie sunate haiM ? isase Age pratyaya arthAt zraddhAdvAra kI carcA hai / lakSaNadvAra meM vastu ke lakSaNa kI carcA kI gaI hai / nayadAra meM sAta mUla nayoM ke nAma tathA lakSaNa die gae haiM tathA yaha bhI batAyA gayA hai ki pratyeka naya ke saikar3oM bheda-prabheda ho sakate haiM / jinamata meM eka bhI sUtra athavA usakA artha aisA nahIM hai jisakA nayadRSTi ke binA vicAra ho sakatA ho / isalie nayavizArada kA yaha kartavya hai ki vaha zrotA kI yogyatA ko dRSTi meM rakhate hue naya kA kathana kare / tathApi isa samaya kAlika zruta meM nayAvatAraNA ( samavatAra ) nahIM hotI hai| aisA kyoM ? isakA samAdhAna karate hue niyuktikAra kahate haiM ki pahale kAlika kA anuyoga apRthak thA kintu Arya vajra ke bAda kAlika kA anuyoga pRthaka kara diyA gayA / isa prasaMga ko lekara AcArya ne Arya vajra ke jIvana-caritra kI kucha ghaTanAoM kA ullekha kiyA hai aura anta meM kahA hai ki Arya rakSita ne cAra anuyoga pRthak kiye| isake bAda Arya rakSita kA jIvana caritra bhI saMkSepa meM de diyA gayA haiN|" Arya rakSita kA mAtula goSThAmAhila saptama nihnava huaa| bhagavAn mahAvIra ke zAsana meM usa samaya taka chaH nihnava aura ho cuke the| sAtoM nihnavoM ke nAma isa prakAra haiM : 1. jamAli, 2. tiSyagupta, 3. ASAr3ha, 4. azvamitra, 5. gaMgasUri, 6. SaDulaka, 7. goSThA mAhila / inake mata kramazaH ye haiM : 1. bahurata, 2. jIvapradeza, 3. avyakta, 4. samuccheda, 5. dvikriyA, 6. trirAzi, 7 abaddha / isake bAda AcArya anumata dvAra kA vyAkhyAna karate haiM aura phira sAmAyika ke svarUpa kI carcA prAraMbha karate haiM / nayadRSTi se sAmAyika kI carcA karane ke bAda usake tIna bheda karate haiM : samyaktva, zruta aura cAritra / saMyama, niyama aura tapa meM jisakI AtmA ramaNa karatI hai vahI sAmAyika kA saccA adhikArI hai / jisake 1. gA0 735. 2. gA0 737-760. 3. gA0 764. 4. gA0 775. 5. gA0 776-7. 6. gA0 779-781. 7. gA0 790-7. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyakaniyukti 75. citta meM prANimAtra ke prati samabhAva hai vaho sAmAyika meM sthita hai| isI prakAra zeSa dvAroM kI bhI niyuktikAra ne saMkSepa meM vyAkhyA kI hai| isa dvAroM ko vyAkhyA ke sAtha upoddhAtaniyukti samApta ho jAtI hai / upoddhAta kA yaha vistAra kevala Avazyakaniyukti ke lie hI upayogI nahIM hai| isakI upayogitA vAstava meM sabhI niyuktiyoM ke lie hai| isameM varNita bhagavAn RSabhadeva aura mahAvIra ke jIvana-caritra evaM tatsaMbaddha anya tathya prAcIna jaina itihAsa evaM saMskRti para mahattvapUrNa prakAza DAlate haiM / jaina AcAra aura vicAra kI rUparekhA samajhane ke lie yaha aMza bahuta upayogI hai| isake bAda AcArya namaskAra kA vyAkhyAna karate haiM / namaskAra : sAmAyikaniyukti kI sUtrasparzI vyAkhyA kA prAraMbha yahIM se hotA hai / isake pUrva sAmAyika sambandhI anya jJAtavya bAtoM kA vivaraNa diyA gayA hai / sAmAyikasUtra ke prAraMbha meM namaskAra mantra AtA hai ataH namaskAra ko niyukti ke rUpa meM AcArya utpatti nikSepa, pada, padArtha, prarUpaNA, vastu, AkSepa, prasiddhi, krama, prayojana aura phala-ina gyAraha dvAroM se namaskAra kI carcA karate haiM / 3 utpatti Adi dvAroM kA unake bheda-prabhedoM ke sAtha ati vistRta vivecana kiyA gayA hai| yahA~ usake kucha mahattvapUrNa aMzoM kA paricaya diyA jAtA hai / ___ jahA~ taka namaskAra kI utpatti kA prazna hai, vaha utpanna bhI hai aura anutpanna bhI hai, nitya bhI hai aura anitya bhI hai / nayadRSTi se vicAra karane para syAdvAdiyoM ke mata meM isameM kisI prakAra kA virodha nahIM hai| namaskAra meM cAra prakAra ke nikSepa haiM : nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / pada ke pA~ca prakAra haiM : nAmika, naipAtika, aupasargika, AkhyAtaka aura mizra / 'namas' pada naipAtika haiM kyoMki yaha nipAtasiddha hai| 'namas' pada kA artha dravyasaMkoca aura bhAvasaMkoca hai|" prarUpaNA ke do, cAra, pA~ca, chaH aura nau bheda ho sakate haiN| udAharaNa ke lie chaH bheda isa prakAra haiM : 1. namaskAra kyA hai, 2. kisase sambandha rakhatA hai, 3. kisa kAraNa se prApta hotA hai, 4. kahA~ rahatA hai, 5. kitane samaya taka rahatA hai, 6. kitane prakAra kA hotA hai ? nau bheda ye haiM : 1. satpadaprarUpaNatA, 2. dravyapramANa, 3. kSetra, 4. sparzanA, 5. kAla, 6. antara, 7. bhAga, 8. bhAva, 9. alpabahutva / arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu-ye pA~coM 1. gA0 798-9. 2. gA0 800-880. 3. gA0 881. 4. gA0 882. 5. gA0 884. 6. gA0 885. 7. gA0 889... Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa namaskArayogya hai ataH vastudvAra ke antargata haiM / isa dvAra kI carcA ke prasaMga se niyuktikAra ne arihaMta Adi pA~ca parameSThiyoM kA bahuta vistArapUrvaka guNagAna kiyA hai aura yaha batAyA hai ki arihaMta Adi ko namaskAra karane se jIva sahasra bhavoM se chuTakArA pAtA hai tathA use bhAvapUrvaka kriyA karate hue bogha- samyaktva kI prApti hotI hai / arihaMta Adi ke namaskAra se saba pApoM kA nAza hotA hai / yaha namaskAra saba maMgaloM meM prathama maMgala hai / 'arihaMta' (arhat) zabda kI nirukti karate hue AcArya kahate haiM ki iMdriya, viSaya, kaSAya, parISaha, vedanA, upasagaM Adi jitane bhI AMtarika ari arthAt zatru haiM unakA hanana karanevAle arihaMta kahalAte haiM athavA aSTa prakAra ke karmarUpI ariyoM kA nAza karanevAloM ko arihaMta kahate haiM athavA jo vandanA, namaskAra, pUjA, satkAra aura siddhi ke arha arthAt yogya haiM unheM arhanta kahate haiM athavA jo deva, asura aura manuSyoM se arha arthAt pUjya haiM ve arhanta haiM / ' 'siddha' zabda ko nikSepapaddhati se vyAkhyA karate hue AcArya kahate haiM ki jo karma, zilpa, vidyA, mantra, yoga, Agama, artha, yAtrA, abhiprAya, tapa aura karmakSaya-inameM siddha arthAt supariniSThita evaM pUrNa hai vaha siddha hai / abhiprAya arthAt buddhi ko vyAkhyA karate hue niyuktikAra ne cAra prakAra kI buddhi kA varNana kiyA hai : 1. autpAtikI, 2. vainayikI, 3. karmajA, 4. pAriNAmikI / ina cAroM prakAra kI buddhiyoM kA sadRSTAnta vivecana kiyA gayA hai| karmakSaya kI prakriyA kA vyAkhyAna karate samaya samuddhAta kA svarUpa batAyA gayA hai| isake bAda alAvU, eraNDaphala, agnizikhA aura bANa ke dRSTAnta dvArA siddha AtmAoM kI gati kA svarUpa samajhAyA gayA hai| phira siddhasthAna, siddhazilApramANa, siddhazilAsvarUpa, siddhAvagAhanA, siddhasparzanA, siddha lakSaNa, siddhasukha Adi siddhasambandhI anya bAtoM para prakAza DAlate hue yahI niSkarSa nikAlA gayA hai ki siddha azarIrI hote haiM, hamezA darzana aura jJAna meM upayukta hote haiM, kevalajJAna meM upayukta hokara sarvadravya aura samasta paryAyoM ko vizeSarUpa se jAnate haiM, kevaladarzana meM upayukta hokara sarvadravya aura samasta paryAyoM ko sAmAnyarUpa se dekhate haiM. unheM jJAna aura darzana ina donoM meM se eka samaya meM "eka hI upayoga hotA hai kyoMki yugapat do upayoga nahIM ho sakate / 6 'AcArya' zabda kI nirukti karate hue kahA gayA hai ki AcArya ke cAra prakAra haiM : nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / jo jJAna, darzana, cAritra, tapa aura vIrya-ina pA~ca prakAra ke AcAroM kA svayaM AcaraNa karatA hai, dUsaroM ke sAmane unakA prabhASaNa aura prarUpaNa karatA hai tathA dUsaroM ko apanI kriyA dvArA AcAra kA jJAna karAtA 1. gA0 913-6. 2. gA0 921. 3. gA0 932. 4. gA0 948-950. 5. gA0 951. 6. gA0 952-982. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyaka niyukti 77. hai vahI bhAvAcArya hai / ' upAdhyAya bhI nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ke bheda se cAra prakAra ke hote haiM / jo dvAdazAMga kA svayaM adhyayana karatA hai tathA dUsaroM ko vAcanArUpa se upadeza detA hai use upAdhyAya kahate haiM / 'upAdhyAya' pada kI dUsarI niyukti isa prakAra hai : upAdhyAya ke lie 'ujjhA' zabda hai / 'u' kA artha hai upayogakaraNa aura 'jjhA' kA hai dhyAnakaraNa / isa prakAra 'ujjhA' kA artha hai upayogapUrvaka dhyAna karanevAlA / upAdhyAya ke lie eka aura zabda hai 'upAjjhAu' / 'u' kA artha hai upayogakaraNa, 'pA' kA artha hai pApa kA parivarjana, 'jhA' kA artha hai dhyAnakaraNa ora 'u' kA artha hai utsAraNAkarma / isa prakAra 'upAjjhAu' kA artha hai upayogapUrvaka pApa kA parivarjana karate hue dhyAnArohaNa se karmoM kA utsAraNa-apanayana karane vAlA / sAdhu bhI nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ke bheda se cAra prakAra ke hote haiM / jo nirvANa sAdhaka vyApAra kI sAdhanA karatA hai use sAdhu kahate haiM athavA jo sarvabhUtoM meM samabhAva rakhatA hai vaha sAdhu hai| arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu-ina pA~coM ko namaskAra karane se sabhI prakAra ke pApoM kA nAza hotA hai / yaha paMca namaskAra saba maMgaloM meM prathama arthAt sarvazreSTha maMgala hai|" yahA~ taka vastudvAra kA adhikAra hai| AkSepadvAra meM yaha batAyA gayA hai ki namaskAra yA to saMkSepa meM karanA cAhie yA vistAra se / saMkSepa meM siddha aura sAdhu-ina do ko hI namaskAra karanA caahie| vistAra se namaskAra karane kI avasthA meM RSabhAdi aneka nAma lie jA sakate haiN| ataH paMcavidha namaskAra upayukta nahIM hai / isa AkSepa kA prasiddhi dvAra meM nirAkaraNa kiyA gayA hai / usameM yaha siddha kiyA gayA hai ki paMcavidha namaskAra sahetuka hai ataH upayukta hai, anupayukta nhiiN| isake bAda kramadvAra hai : isameM jisa krama se namaskAra kiyA gayA hai use yuktiyukta batAyA gayA hai| pahale siddhoM ko namaskAra na karake arihaMtoM ko namaskAra isalie kiyA gayA hai ki arihaMtoM ke upadeza se hI siddha jAne jAte haiM ataH arihatoM kA vizeSa mAhAtmya hai| prayojanadvAra meM namaskAra kA uddezya karmakSaya aura maMgalAgama batAyA gayA hai| phaladvAra kI ora saMketa karate hue kahA gayA hai ki namaskAra kA phala do prakAra kA hai : aihalaukika aura pAralaukika / artha, kAma, Arogya, abhirati Adi aihalaukika phala ke antagaMta haiM / pAralaukika phala meM siddhi, svarga, sukulaprApti Adi kA samAveza hotA hai| yahA~ taka namaskAraviSayaka vivecana hai| 1. gA0 987-8. 4. gA0 1002-4. 7. gA0 1014. 2. gA0 995. 5. gA0 1012. 8. gA0 1016. 3. gA0 997. 6. gA0 1013. 9. gA0 1017-8. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa paMcanamaskAra ke bAda sAmAyikavata grahaNa kiyA jAtA hai kyoMki paMcanamaskAra sAmAyika kA hI eka aMga hai / sAmAyika kisa prakAra karanA cAhie, isakA karaNa, bhaya, anta athavA bhadanta, sAmAyika, sarva, avadya, yoga, pratyAkhyAna, yAvajjovana aura trividha padoM ko vyAkhyA ke sAtha vivecana kiyA gayA hai|' sAmAyika kA lAbha kaise hotA hai ? isakA uttara dete hue niyuktikAra kahate haiM ki sAmAyika ke sarvaghAtI aura dezaghAtI karmasparddhakoM meM se dezaghAtI sparddhakoM kI vizuddhi kI anantaguNavRddhi hone para AtmA ko sAmAyika kA lAbha hotA hai| 'sAma', 'sama' aura 'samyak' ke Age 'ika' pada jor3ane se jo pada banate haiM ve sabhI sAmAyika ke ekArthaka pada haiM / unakA nAma, sthApanA, dravya aura bhAva nikSepoM se vicAra ho sakatA hai| sAmAyika ke aura bhI ekArthaka pada ye haiM : samatA, samyaktva, prazasta, zAnti, ziva, hita, zubha, anindya, agahita, anavadya / he bhagavan ! maiM sAmAyika karatA hU~-karemi bhaMte ! sAmAiyaM-yahA~ para kauna kAraka hai, kyA karaNa hai aura kyA karma hai ? kAraNa aura karaNa meM bheda hai yA abheda ? AtmA hI kAraka hai, AtmA hI karma hai aura AtmA ho karaNa hai| AtmA kA pariNAma hI sAmAyika hai ataH AtmA hI kartA, karma aura karaNa hai|' saMkSepa meM sAmAyika kA artha hai tona karaNa aura tona yoga se sAvadha kriyA kA tyAga / / tIna karaNa arthAt karanA, karAnA aura karate hue kA anumodana karanA, tIna yoga arthAt mana, vacana aura kAyA; inase honevAlI sAvadha arthAt pApakAriNI kriyA kA jIvanaparyanta tyAga, yahI sAmAyika kA uddezya hai / caturviMzatistava : ___Avazyaka sUtra kA dUsarA adhyayana caturvizatistava hai| 'catuviMzati' zabda kA chaH prakAra kA aura 'stava' zabda kA cAra prakAra kA nikSepa-nyAsa hai / caturviMzatinikSepa ke chaH prakAra ye haiM : nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva / stavanikSepa ke cAra prakAra ye haiM : nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / puSpa Adi sAmagrI se pUjA karanA dravyastava hai| sadguNoM kA utkIrtana bhAvastava hai / dravyastava aura bhAvastava meM bhAvastava hI adhika guNa vAlA hai kyoMki jina-vacana meM SaD jIva kI rakSA kA pratipAdana kiyA gayA hai| jo loga yaha socate haiM ki dravyastava bahuguNa vAlA hai ve anipuNamati vAle haiM / dravyastava meM SaDjIva kI rakSA kA virodha AtA hai ataH saMyamavid sAdhu dravyastava kI icchA nahIM rakhate haiN| 1. gA0 1023-1034. 2. gA0 1035. 3. gA0 1037. 4. gA0 1040. 5. gA0 1041-2. 6. gA0 1059. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyakaniyukti caturvizatistava ke lie Avazyaka sUtra meM 'logassujjoyagare' kA pATha hai / isakI niyukti karate hue AcArya bhadrabAhu kahate haiM ki 'loka' ( loga ) zabda kA nimnokta ATha prakAra ke nikSepa se vicAra ho sakatA hai : nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla bhava, bhAva aura paryAya / ' Alokyate iti 'AlokaH', pralokyate iti : 'pralokaH', lokyate iti 'lokaH', saMlokyate iti 'saMlokaH'-ye sabhI zabda ekArthaka haiM / 2 'udyota' ( ujjoya ) do prakAra kA hai : dravyodyota aura bhAvodyota / agni, candra, sUrya, maNi, vidyutAdi dravyodyota haiM / jJAna bhAvodyota hai| caubIsa jinavaroM ko jo loka ke udyotakara kahA jAtA hai vaha bhAvodyota kI apekSA se hai, na ki dravyodyota kI apekSA se / 'dharma' bhI do prakAra kA hai : dravyadharma aura bhAvadharma / bhAvadharma ke punaH do bheda haiM : zrutadharma aura caraNadharma / zruta kA svAdhyAya zrutadharma hai / cAritrarUpa dharma caraNadharma hai| ise zramaNadharma kahate haiM / yaha kSAntyAdirUpa dasa prakAra kA hai|" 'tIrtha' ke mukhyarUpa se cAra nikSepa haiM : nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / inameM se pratyeka ke punaH aneka prakAra ho sakate haiM / jahA~ aneka bhavoM se saMcita aSTavidha karmaraja tapa aura saMyama se dhoyA jAtA hai vaha bhAvatIrtha hai / jinavara arthAt tIrthaGkara isI prakAra ke dharmatIrtha ko sthApanA karate haiM / isIlie unheM 'dharmatIrthakara' (dhammatitthayara ) kahate haiN| unheM 'jina' isalie kahate haiM ki unhoMne krodha, mAna, mAyA, lobha Adi doSoM ko jIta liyA hai / karmajararUpI ari kA nAza karane ke kAraNa unheM 'arihaMta' bhI kahate haiN| isake bAda niyuktikAra caubIsa tIrthaGkaroM ke nAma kI nikSepa paddhati se vyAkhyA karate haiM / phira unakI vizeSatAoM-guNoM para prakAza DAlate haiN| isake sAtha 'cAtuviMzatistava' nAmaka dvitIya adhyayana kI niyukti samApta ho jAtI hai / vandanA : tRtIya adhyayana kA nAma vandanA hai| isa adhyayana kI niyukti karate hue AcArya sarvaprathama yaha batAte haiM ki vandanAkarma, citikarma, kRtikarma pUjAkarma aura vinayakarma-ye pAMca sAmAnyatayA vandanA ke paryAya haiM / vandanA kA nau dvAroM se vicAra kiyA gayA hai : 1. vandanA kise karanI cAhie, 2. kisake dvArA honI cAhie, 3. kaba honI cAhie, 4. kitanI bAra honI cAhie, 5. vandanA karate samaya kitanI bAra jhukanA cAhie, 6. kitanI bAra sira jhukAnA cAhie, 7. kitane AvazyakoM se zuddha honA cAhie, 8. kitane doSoM se mukta honA cAhie, 1. gA0 1064. 2. gA0 1065. 3. gA0 1066-7. 4. gA0 1068. 5. gA0 1070-1. 6. gA0 1072. 7. gA0 1075. 8. gA0 1083. 9. gA0 1087-1109 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 9. vandanA kisalie karanI caahie|' ina hAge kA nirdeza karane ke bAda vandyAvandya kA bahuta vistAra ke sAtha vicAra kiyA gayA hai| zramaNoM ko cAhie ki ve asaMyatI mAtA, pitA, guru, senApati, prazAsaka, rAjA, deva-devI Adi ko vandanA na kareM / jo saMyatI hai, medhAvI hai, susamAhita hai, paMcasamiti aura trigupti se yukta hai usI zramaNa ko vandanA kreN| pArzvastha Adi saMyamabhraSTa saMnyAsiyoM kI vandanA karane se na to koti milatI hai, na nirjarA hI hotI hai| isa prakAra kI vandanA kAyakleza mAtra hai jo kevala karmabaMdha kA kAraNa hai| isake bAda saMsarga se utpanna hone vAle guNa-doSoM kA varNana karate hue AcArya ne samudra ke dRSTAnta se yaha samajhAyA hai ki jisa prakAra nadiyoM kA mIThA pAnI samudra ke lavaNajala meM girate hI khArA ho jAtA hai usI prakAra zIlavAn puruSa zIlabhraSTa puruSoM kI saMgati se zIlabhraSTa ho jAte haiN| kevala bAhya liMga se prabhAvita na hokara paryAya, parSad, puruSa, kSetra, kAla Agama Adi bAteM jAna kara jisa samaya jaisA ucita pratIta ho usa samaya vaisA karanA caahie|5 jinapraNIta liMga ko vandanA karane se vipula nirjarA hotI hai, cAhe vaha puruSa guNahIna hI kyoM na ho, kyoMki vandanA karanevAlA adhyAtmazuddhi ke lie hI vandanA karatA hai| anyaliMgI ko jAna-bUjhakara namaskAra karane se doSa lagatA hai kyoMki vaha niSiddha liMga ko dhAraNa karatA hai| saMkSepa meM jo dravya aura bhAva se suzramaNa hai vahI vandya hai| jJAna, darzana aura cAritra ke vividha bhaMgoM kA vicAra karane ke bAda AcArya isI niSkarSa para pahu~ce haiM ki jJAna, darzana aura cAritraina tInoM kA samyak yoga hone para hI sampUrNa phala kI prApti hotI hai| ataH jo hamezA darzana, jJAna, cAritra, tapa, vinaya Adi meM lage rahate haiM ve hI vaMdanIya haiM aura unhIM se jinapravacana kA yaza phailatA hai|' vaMdanA karanevAlA paMcamahAvra tI Alasyarahita, mAnaparivajitamati, saMvigna aura nirjarArthI hotA hai| jo AlasI, abhimAnI aura pApa se bhaya na rakhane, vAlA hotA hai usameM vaMdanA karane kI yogyatA kaise A sakatI hai ? jo dharmakathA Adi se parAGmukha hai athavA pramatta hai use kabhI bhI vaMdanA na kre| jisa samaya koI AhAra athavA nIhAra kara rahA ho usa samaya use vandanA na kare / jisa samaya vaha prazAnta, Asanastha aura upazAnta ho usI samaya usake pAsa jAkara vandanA kre| 1. gA0 1110-1. 2. gA0 1113-4. 3. gA0 1116. 4. gA0 1127-8. 5. gA0 1136. 6. gA0 1139. 7. gA0 1145-7. 8. gA0 1167-1200. 9. gA0 1204 10. 1205-6. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyakaniyukti 81 vandanA kitanI bAra karanI cAhie? isakA uttara dete hue niyuktikAra kahate haiM ki pratikramaNa, svAdhyAya, kAyotsarga, aparAdha Adi ATha avasthAoM meM vandanA karanI caahie| vandanA karate samaya do bAra jhukanA cAhie, bAraha Avarta lene cAhie ( 1. aho, 2. kAyaM, 3. kAya, 4. jatA bhe, 5. javaNi, 6. jjaM ca bhe| yaha eka bAra huaa| isI prakAra dUsarI bAra bhI bolanA cAhie ) tathA cAra bAra sira jhukAnA caahie| jo pacIsa prakAra ke AvazyakoM se parizuddha hokara guru ko namaskAra karatA hai vaha zIghra hI yA to nirvANa prApta karatA hai yA devapada para pahu~catA hai / kitane doSoM se mukta hokara vaMdanA karanI cAhie? isake uttara meM niyuktikAra ne battIsa doSa ginAye haiM jinase zuddha hokara hI vaMdanA karanI caahie| vaMdanA kisalie karanI cAhie ? isakA samAdhAna karate hue kahA gayA hai ki vaMdanA karane kA mukhya prayojana vinaya-prApti hai kyoMki vinaya hI zAsana kA mUla hai, vinIta hI saMyatI hotA hai, vinaya se dUra rahane vAlA na to dharma kara sakatA hai, na tapa / ___ vandanA kI AvazyakatA aura vidhi kI itanI lambI bhUmikA bA~dhane ke bAda AcArya 'vandanA' ke mUla pATha 'icchAmi khamAsamaNo' kI sUtrasparzI vyAkhyA prAraMbha karate haiN| isake lie 1. icchA, 2. anujJApanA, 3. avyAbAgha, 4. yAtrA, 5. yApanA aura 6. aparAdhakSamaNA-ina chaH sthAnoM kI niyukti karate haiM / nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, bhAva Adi nikSepoM se inakA saMkSipta vivecana karake vaMdanAdhyayana kI niyukti samApta karate haiM / isake bAda 'pratikramaNa' nAmaka caturtha adhyayana zurU hotA hai| pratikramaNa : pratikramaNa kA tIna dRSTiyoM se vicAra kiyA jAtA hai : 1. pratikramaNarUpa kriyA, 2. pratikramaNa kA kartA arthAt pratikrAmaka aura 3. pratikrantavya arthAt pratikra mitavya azubhayogarUpa karma / jIva pApakarmayogoM kA pratikrAmaka hai| isalie jo dhyAnaprazasta yoga haiM unakA sAdhu ko pratikramaNa nahIM karanA 1. gA. 1207 2. gA. 1209. 3. gA. 1211. 4. gA. 1212-6. 5. gA. 1220-1. 6. gA. 1223. 7. svasthAnAtyatparasthAnaM pramAdasya vazAd gataH / tatraiva vramaNaM bhUyaH pratikramaNamucyate // 8. gA. 1236. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa cAhie / ' pratikramaNa ke nimnokta paryAya haiM : pratikramaNa, praticaraNA, pariharaNA, vAraNA, nivRtti, niMdA, garhA, zuddhi / ina paryAyoM kA artha ThIka taraha samajha meM A jAe, isake lie niyuktikAra ne pratyeka zabda ke lie alaga-alaga dRSTAMta die haiN| isake bAda zuddhi kI vidhi batAte hue dizA Adi kI ora saMketa kiyA hai / 3 pratikramaNa devasika, rAtrika, itvarika, yAvatkathika, pAkSika, cAturmAsika, sAMvatsarika, uttamArthaka Adi aneka prakAra kA hotA hai / paMcamahAvrata, rAtribhu ktivirati caturyAma, bhaktaparijJA Adi yAvatkathika arthAt jIvanabhara ke lie haiM / uccAra, mUtra, kapha, nAsikAmala, Abhoga, anAbhoga, sahasAkAra Adi kriyAoM ke uparAnta pratikramaNa Avazyaka hai / pratikrantavya pAMca prakAra kA hai : mithyAtvapratikramaNa, asaMyamapratikramaNa, kaSAyapratikramaNa, aprazastayogapratikramaNa tathA saMsArapratikramaNa / saMsArapratikramaNa ke cAra durgatiyoM ke anusAra cAra prakAra haiM / bhAvapratikramaNa kA artha hai tIna karaNa aura tIna yoga se mithyAtvAdi kA sevana chor3anA / " isa viSaya ko adhika spaSTa karane ke lie AcArya ne Age ko kucha gAthAoM meM nAgadatta kA udAharaNa bhI diyA hai / isake bAda yaha batAyA hai ki pratiSiddha viSayoM kA AcaraNa karane, vihita viSayoM kA AcaraNa na karane, jinokta vacanoM meM zraddhA na rakhane tathA viparIta prarUpaNA karane para pratikramaNa avazya karanA cAhie | isake bAda AlocanA Adi battIsa yogoM kA saMgraha kiyA gayA hai / unake nAma ye haiM : 1. AlocanA, 2. nirapalApa, 3. Apatti meM dRDhadharmatA, 4 anizritopadhAna, 5. zikSA, 6. niSpratikarmatA, 7. ajJAvatA, 8. alobhatA, 9. titikSA 10. Arjava, 11. zuci, 12. samyagdRSTitva, 13, samAdhi, 14. AcAropagatva, 15. vinayopagatva, 16. dhRtimati, 17. saMvega, 18. praNidhi, 19. suvidhi, 20. saMvara, 29. AtmadoSopasaMhAra, 22. sarva kAmaviraktatA, 23. mUlaguNapratyAkhyAna, 24. uttaraguNapratyAkhyAna, 25. vyutsarga, 26. apramAda, 27. lavAlava, 28. dhyAna, 29. maraNAbhIti, 30. saMgaparijJA, 31. prAyazcittakaraNa, 32. maraNAntArAdhanA / ina yogoM kA artha ThIka taraha se samajhAne ke lie vividha vyaktiyoM ke udAharaNa bhI die gae haiM / " inameM se prakAra haiM : mahAgiri, sthUlabhadra, dharmaghoSa, surendradatta, kucha ke nAma isa vArattaka, dhanvantarI vaidya, 1. gA. 1237, 4. gA. 1244-6. 7. gA. 1269-1173. 2. gA. 1238. 5. gA. 1247-8 . 3. gA. 6. gA. 8. gA. 1239 - 1243. 1268. 1274 - 1314. Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyakaniyukti karakaNDu, Arya puSpabhUti / tadanantara asvAdhyAyika ko niyukti kI gaI hai / asvAdhyAya do prakAra kA hai : Atmasamutya aura parasamuttha / parasamuttha ke punaH pA~ca prakAra haiM : saMyamaghAtaka, autpAtika, sadivya, vyudgrAhaka aura zArIra / ina pAMcoM prakAroM ko udAharaNapUrvaka samajhAyA gayA hai| sAtha meM bahuta vistAra se yaha bhI batAyA gayA hai ki kisa kAla aura kisa deza ( sthAna ) meM zramaNa ko svAdhyAya nahIM karanA cAhie, svAdhyAya ke lie kaunasA deza aura kaunasA kAla upayukta hai, guru Adi ke samakSa kipa prakAra svAdhyAya karanA cAhie, aadi| Atmasamuttha asvAdhyAya eka prakAra kA bhI hotA hai aura do prakAra kA bhI / zramaNoM ke lie eka prakAra kA hai jo kevala vraNadazA meM hotA hai / zramaNiyoM ke lie vraNa tathA RtukAla meM hone ke kAraNa do prakAra kA hai| tatpazcAt asvA. ghyAya se hone vAle pariNAma kI carcA kI gaI hai / isa carcA ke sAtha asvAdhyAyika kI niyukti samApta hotI hai aura sAya hI sAtha caturtha adhyayana-pratikramaNAdhyayana kI niyukti bhI pUrNa hotI hai / kAyotsarga: pratikramaNa ke bAda kAyotsarga hai| yaha Avazyaka sUtra kA pA~cavA~ adhyayana hai| kAyotsarga kI niyukti karane ke pUrva AcArya prAyazcitta ke bheda batAte haiM / prAyazcitta dasa prakAra kA hai : 1. AlocanA, 2. pratikramaNa, 3. mizra, 4. viveka, 5. vyutsarga, 6. tA, 7. cheda, 8. mUla, 9. anavasthApya aura 10. pArAMcika / kAyotsarga aura vyutsarga ekArthavAcI haiN| yahA~ kAyotsarga kA artha hai vragacikitsA / vraNa do prakAra kA hotA hai : tadudbhava arthAt kAyottha aura Agantuka arthAt proty| inameM se Agantuka vraNa kA zalyoddharaNa kiyA jAtA hai, na ki tadudbhava kaa|" zalyoddharaNa kI vidhi zalya kI prakRti ke anurUpa hotI hai| jaisA vraNa hotA hai vaisI hI usakI cikitsA hotI hai| yaha bAhya vraNa kI cikitsA kI bAta huii| Abhyantara vraNa ko cikitsA ko bhI alaga-alaga vidhiyA~ haiN| bhikSAcaryA se utpanna vraNa AlocanA se ThIka ho jAtA hai / vratoM ke aticAroM ko zuddhi pratikramaNa se hotI hai| kisI aticAra kI zuddhi kAyotsarga arthAt vyutsarga se hoto hai / koI-koI aticAra tapasyA se zuddha hote hai| isa prakAra Abhyantara vraNa kI cikitsA ke bhI aneka upAya 1. gA. 1316-7. 4. gA. 1413. 2. gA. 1318-1397. 3. gA. 1398. 5. gA. 1414. 6. gA. 1420-2. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 'kAyotsarga' zabda kI vyAkhyA karane ke lie niyuktikAra nimnalikhita gyAraha dvAroM kA AdhAra lete haiM : 1. nikSepa, 2. ekArthakazabda, 3. vidhAnamArgaNA, 4. kAlapramANa, 5. bhedaparimANa, 6. azaTha, 7. zaTha, 8. vidhi, 9. doSa, 10. adhikArI aura 11. phala / ' 'kAyotsarga' meM do pada haiM : kAya aura utsrg| kAya kA nikSepa bAraha prakAra kA hai aura utsarga kA cha: prakAra kaa| kAyanikSepa ke bAraha prakAra ye haiM : 1. nAma, 2. sthApanA, 3. zarIra, 4. gati, 5. nikAya, 6. astikAya, 7. dravya, 8. mAtRkA, 9. saMgraha, 10. paryAya, 11. bhAra aura 12. bhAva / inameM se pratyeka ke aneka bheda-prabheda hote haiM / kAya ke ekArthaka zabda ye haiM : kAya, zarIra, deha, bondi, caya, upacaya, saMghAta, ucchaya, samucchraya, kalevara, bhastrA. tanu, prANu / 3 ___ utsarga kA nikSepa cha: prakAra kA hai : nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva / utsarga ke ekArthavAcI zabda ye haiM : utsarga, vyutsarjana, ujjhanA, avakiraNa, chardana, viveka, varjana, tyajana, unmocanA, parizAThatA, shaatnaa| ___ kAyotsarga ke vidhAna arthAt prakAra do haiM : ceSTAkAyotsarga aura abhibhava kaayotsrg| bhikSAcaryA Adi meM hone vAlA ceSTAkAyotsarga hai; upasarga Adi meM hone vAlA abhibhavakAyotsarga hai / 6 abhibhavakAyotsarga kI kAlamaryAdA adhika se adhika saMvatsara-eka varSa hai aura kama se kama antarmuhUrta hai| kAyotsarga ke bhedaparimANa kI carcA karate hue niyuktikAra nau bhedoM kI gaNanA karate haiM : 1. ucchitocchita, 2. ucchita 3. ucchritaniSaNNa, 4. niSaNNocchita, 5. niSaNNa, 6. niSaNNaniSaNNa, 7. niviNNocchita 8. niviNNa, 9. niviNNaniviNNa / ' ucchita, kA artha hai Urdhvastha arthAt khar3A huA, niSaNNa kA artha hai upaviSTa arthAt baiThA huA aura niviNNa kA artha hai supta arthAt soyA huaa| bhedaparimANa kI carcA karate-karate AcArya kAyotsarga ke guNoM kI carcA zurU kara dete haiN| kAyotsarga se deha aura mati kI jar3atA kI zuddhi hotI hai, sukha-duHkha sahana karane kI kSamatA AtI hai, anuprekSA arthAt anityatvAdi kA cintana hotA hai tathA ekAgratApUrvaka zubhadhyAna kA abhyAsa hotA hai| zubhadhyAna 1. gA. 1421. 2. gA. 1424-5. 3. gA. 1441. 4. gA. 1442.. 5. gA. 1446. 6. gA. 1447. 7. gA. 1453. 8. gA. 1454-5. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyaka niyukti kA AdhAra lekara AcAryaM dhyAna kI carcA cher3a dete haiM / dhyAna kA svarUpa batAte hue AcArya kahate haiM ki antarmuhUrta ke lie jo citta kI ekAgratA hai vahI dhyAna hai / dhyAna cAra prakAra kA hotA hai : Artta, rudra, dharma aura zukla / inameM se prathama do prakAra saMsAravardhana ke hetu haiM aura antima do prakAra vimokSa ke hetu haiM / prastuta adhikAra antima do prakAra ke dhyAna kA hI hai / itanA sAmAnya saMketa karane ke bAda niyuktikAra dhyAna se -sambandha rakhane vAlI anya bAtoM kA varNana karate haiM / 4 kAyotsarga mokSapathapradAtA hai, aisA samajhakara dhIra zramaNa divasAdisaMbaMdhI aticAroM kA parijJAna karane ke lie kAyotsarga meM sthita hote haiM / ye aticAra -kauna se haiM ? niyuktikAra Age kI kucha gAthAoM meM vividha prakAra ke aticAroM - kA svarUpa va unase zuddha hone kA upAya batAte haiM / sAtha hI kAyotsarga kI 'vidhi kI ora bhI saMketa karate haiM / sAdhuoM ko cAhie ki sUrya ke rahate hue hI prasravaNoccAra kAlasambandhI bhUmi ko acchI taraha dekha kara apane-apane sthAna para Akara sUryAsta hote hI kAyotsarga meM sthita ho jAe~ / " daivasika, -rAtrika, pAkSika, cAturmAsika aura sAMvatsarika pratikramaNoM ke kAyotsarga niyata haiM, gamanAdiviSayaka zeSa kAyotsarga aniyata haiM / aba niyatakAyotsargoM ke ucchvAsoM kI saMkhyA batAte haiM : daivasika meM sau ucchvAsa, rAtrika meM pacAsa, 'pAkSika meM tIna sau cAturmAsika meM pA~ca sau, sAMvatsarika meM eka hajAra ATha isI prakAra pratyeka prakAra ke kAyotsarga ke lie 'logassujjoyagare' ke pATha bhI 'niyata haiM : devasika kAyotsarga meM cAra, rAtrika meM do, pAkSika meM bAraha, cAturmAsika meM bosa aura sAMvatsarika meM cAlIsa / aniyatakAyotsarga ke lie bhI isI prakAra ke nizcita niyama haiM / 85 azaThadvAra kA vyAkhyAna karate hue kahA gayA haiM ki sAdhu apanI zakti kI maryAdA ke anusAra hI kAyotsarga kare / zakti kI sImA kA ulaMghana karane se aneka doSa utpanna hone kA bhaya rahatA hai / zaThadvAra kI vyAkhyA karate hue AcArya kahate haiM ki kAyotsarga ke samaya chala"pUrvaka nIMda lenA, sUtra athavA artha kI pratipRcchA karanA, kAMTA nikAlanA, prasravaNa arthAt pezAba karane cale jAnA Adi kArya doSapUrNa haiM / inase anuSThAna jhUThA ho jAtA hai / " 1. gA. 1457. 2. gA. 1458. 3. gA. 1459. 4. gA. 1460-1491._ 5. gA. 1512. 6. gA. 1524-5. 7. gA. 1526. 8. gA. 1536. 9. gA. 1538. Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa __ kAyotsarga kI vidhi kA vidhAna karate hue AcArya kahate haiM ki guru ke samIpa hI kAyotsarga prArambha karanA cAhie tathA guru ke samIpa hI samApta karanA caahie| kAyotsarga ke samaya dAhine hAtha meM mukhavastrikA aura bAeM hAtha meM rajoharaNa rakhanA caahie|' kAyotsarga ke nimnAMkita doSa haiM : 1. dhoTakadoSa, 2. latAdoSa, 3. stambha, kuDyadoSa, 4. mAladoSa, 5. zabarIdoSa, 6. vadhUdoSa, 7. nigaDadoSa, 8. lambo-- ttaradoSa, 9. stanadoSa, 10. uddhidoSa, 11. saMyatIdoSa, 12. khalinadoSa, 13. vAyasadoSa, 14. kapitthadoSa, 15. zIrSakampadoSa, 16. mUkadoSa, 17. aMgulibhradoSa, 18. vAruNIdoSa. 19. prekSAdoSa / aba AcArya adhikArI kA svarUpa batAte haiN| jo vAsI aura candana donoM ko samAna samajhatA hai, jisakI jIne aura marane meM samabuddhi hai, jo deha kI mamatA se pare hai vahI kAyotsarga kA saccA adhikArI hai / 3 / kAyotsarga ke antima dvAra-phaladvAra kI carcA karate hue niyuktikAra kahate hai ki subhadrA, rAjA uditodita, zreSThibhAryA mitravatI, sodAsa, khaDgastambhana Adi udAharaNoM se kAyotsarga ke aihalaukika phala kA anumAna lagA lenA cAhie / pAralaukika phala ke rUpa meM siddhi, svarga Adi samajhane cAhie / yahA~ kAyotsarga nAmaka paMcama adhyayana ke gyAraha dvAroM kI carcA samApta hotI hai / pratyAkhyAna : Avazyaka sUtra kA SaSTha adhyayana pratyAkhyAna ke rUpa meM hai| niyuktikAra AcArya bhadrabAhu pratyAkhyAna kA cha : dRSTiyoM se vyAkhyAna karate haiM : 1. pratyAkhyAna, 2. pratyAkhyAtA, 3. pratyAkhyeya, 4 parSada, 5. kathanavidhi aura 6. phala / " pratyAkhyAna ke chaH bheda haiM : 1. nAmapratyAkhyAna, 2. sthApanApratyAkhyAna, 3. dravyapratyAkhyAna, 4. aditsApratyAkhyAna, 5. pratiSedhapratyAkhyAna aura 6. bhAvapratyAkhyAna / 6 pratyAkhyAna kI zuddhi chaH prakAra se hotI hai : 1. zraddhAnazuddhi, 2. jAnanAzuddhi, 3. vinayazuddhi, 4. anubhASaNAzuddhi, 5. anupAlanAzuddhi, 6. bhAvazuddhi / azana, pAna, khAdima aura svAdima-ye cAra prakAra kI AhAravidhiyA~ haiN| ina cAra prakAra ke AhAroM ko chor3anA AhAra-pratyAkhyAna hai| jo zIghra hI kSudhA ko zAnta karatA hai vaha azana hai| jo prANa arthAt indriyAdi kA upakAra karatA hai vaha pAna hai / jo AkAza meM samAtA hai arthAta udara ke rikta sthAna meM bharA jAtA hai vaha khAdima hai / jo sarasa AhAra ke guNoM ko svAda pradAna 1. gA. 1539-1550. 2. gA. 1541-2. 3. gA. 1543. 4. gA. 1545. 5. gA. 1550. 6. gA. 1551. 7. gA. 1580. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyaka niyukti karatA hai vaha svAdima hai / pratyAkhyAna ke guNoM kI ora dhyAna AkRSTa karate hue AcArya kahate haiM ki pratyAkhyAna se Asrava ke dvAra arthAt karmAgama ke dvAra baMda ho jAte haiM, phalataH Asrava kA uccheda hotA hai / Asravoccheda se tRSNA kA nAza hotA hai / tRSNoccheda se manuSya ke andara atula upazama arthAt madhyasthabhAva paidA hotA hai / madhyasthabhAva se punaH pratyAkhyAna kI vizuddhi hotI hai / isase zuddha cAritradharma kA udaya hotA hai jisase karmanirjarA hotI hai aura kramazaH apUrvakaraNa hotA huA zreNikrama se kevalajJAna kI prApti hotI hai / anta meM zAzvata sukharUpa mokSa kI prApti hotI hai / pratyAkhyAna dasa prakAra ke AkAroM se grahaNa kiyA va pAlA jAtA hai : 1. namaskAra, 2. pauruSya, 3 purimArddha, 4. ekAzana, 5. ekasthAna, 6. AcAmla, 7. abhaktArthaM, 8 carama, 9. abhigraha, 10. vikRti | 3 aba pratyAkhyAtA kA svarUpa batAte haiM / pratyAkhyAtA guru hotA hai jo yathoktavidhi se ziSya ko pratyAkhyAna karAtA hai / guru mUlaguNa aura uttaraguNa se zuddha tathA pratyAkhyAna kI vidhi jAnane vAlA hotA hai / ziSya kRtikarmAdi kI vidhi jAnane vAlA, upayogaparAyaNa, Rju prakRti vAlA, saMvigna aura sthirapratijJa hotA hai | pratyAkhyAtavya kA svarUpa batAte hue kahA gayA hai ki pratyAkhyAtavya do prakAra kA hotA hai : dravyapratyAkhyAtavya aura bhAvapratyAkhyAtavya / azanAdi kA pratyAkhyAna prathama prakAra kA hai / ajJAnAdi kA pratyAkhyAna dUsare prakAra kA hai / 4 vinIta evaM avyAkSiptarUpa se ziSya ke upasthita hone para pratyAkhyAna karAnA cAhie / yahI parSada dvAra hai / kathanavidhi isa prakAra hai : AjJAgrAhya arthAt AgamagrAhya viSaya kA kathana Agama dvArA hI karanA cAhie; dRSTAntavAkya artha kA kathana dRSTAnta dvArA hI karanA caahie| aisA na karane se kathanavidhi kI virAdhanA hotI hai / " 87 phala kA vyAkhyAna karate hue niyuktikAra kahate haiM ki pratyAkhyAna kA phala aihalaukika aura pAralaukika do prakAra kA hotA hai / aihalaukika phala ke dRSTAnta ke rUpa meM dhamilAdi aura pAralaukika phala ke dRSTAnta ke rUpa meM dAmannakAdi samajhane cAhie / jinavaropadiSTa pratyAkhyAna kA sevana karake ananta jIva zIghra hI zAzvata sukharUpa mokSa ko prApta ho cuke haiM / " phala pratyAkhyAna kA 1. gA. 1581 - 2. 4. gA. 1607-9. 7. gA. 1613. 2. gA. 1588-1590 . 3. gA. 1591-9606. 5. gA. 1611. 6. gA. 1612. 8. gA. 1614- 5. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa antima dvAra hai aura pratyAkhyAna Avazyaka sUtra kA antima adhyayana hai ataH isa dvAra kI niyukti ke sAtha Avazyakaniyukti samApta hotI hai / Avazyaka niyukti ke isa vistRta paricaya se hI anumAna lagAyA jA sakatA hai ki jaina niyuktigraMthoM meM Avazyakaniyukti kA kitanA mahattva hai / zramaNa - jIvana kI saphala sAdhanA ke lie anivArya sabhI prakAra ke vidhi-vidhAnoM kA saMkSipta evaM suvyavasthita nirUpaNa Avazyaka niyukti kI eka bahuta bar3I vizeSatA hai / jaina paramparA se sambandha rakhanevAle aneka prAcIna aitihAsika tathyoM kA pratipAdana bhI sarvaprathama isI niyukti meM kiyA gayA hai / ye saba bAteM Avazyaka niyukti ke adhyayana se spaSTa mAlUma hotI haiM / 88 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya prakaraNa dazavaikAlikaniyukti sarvaprathama niyuktikAra ne sarvasiddhoM ko maMgalarUpa namaskAra karake dazavaikAlikaniyukti racane kI pratijJA kI hai| maMgala ke viSaya meM ve kahate haiM ki grantha ke Adi, madhya aura anta meM vidhipUrvaka maMgala karanA caahie| maMgala nAmAdi bheda se cAra prakAra kA hotA hai / bhAvamaMgala kA artha zrutajJAna hai / vaha cAra prakAra kA hai : caraNakaragAnuyoga, dharmakathAnuyoga, gaNitAnuyoga (kAlAnuyoga) aura dravyAnuyoga / caraNakaraNAnuyoga ke dvAra ye haiM : nikSepa, ekArtha, nirukta, vidhi, pravRtti, kisake dvArA, kisakA, dvArabheda, lakSaNa, parSad aura sUtrArtha / dazavakAlika zabda kA vyAkhyAna karane ke lie 'daza' aura 'kAla' kA nikSepa paddhati se vicAra karanA caahie| 'daza' ke pUrva 'eka' kA nikSepa karate hue AcArya kahate haiM ki ekaka ke nAma, sthApanA, dravya, mAtRkApada, saMgraha, paryAya aura 'bhAva-ye sAta prakAra hai| dazaka kA nikSepa cha : prakAra kA hai : nAma, sthApanA dravya, kSetra, kAla aura bhAva / kAla ke dasa bheda isa prakAra hai : bAlA, krIDA, maMdA, balA, prajJA, hAyini, prapaMcA, prArabhArA, munmukhI aura zAyinI / ye prANiyoM kI dasa dazAe~-avasthAvizeSa haiN| kAla kA dravya, arddha', yathAyuSka, upakrama, deza, kAla, pramANa, varNa aura bhAva-ina nau dRSTiyoM se vicAra karanA caahie| dazakAlika athavA dazavaikAlika 'daza' aura 'kAla' ina do padoM se sambandha rakhatA hai / dazakAlika meM 'daza' kA prayoga isalie kiyA gayA hai ki isa sUtra meM 1. (a) haribhadrIya vivaraNasahita : prakAzaka -devacanda lAlAbhAI jaina pustakoddhAra, bambaI, 1918. (A) niyukti va mala: sampAdaka E. Leumann, ZDMG bhA. 46. pR. 581-663. 2. gA. 1-5. 3. gA. 8-10. 4. gA. 11. Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa dasa adhyayana haiM / kAla kA prayoga isalie hai ki isa sUtra kI racanA usa samaya huI jabaki pauruSI vyatIta ho cukI thI athavA jo daza adhyayana pUrvo se uddhRta kiye gaye unakA suvyavasthita nirUpaNa vikAla arthAt aparAhna meM kiyA gayA isIlie isa satra kA nAma dazavakAlika rakhA gyaa| isa sUtra kI racanA manaka nAmaka ziSya ke AdhAra se AcArya zayyambhava ne kii|' dazavakAlikasUtra meM drumapuSpikA Adi dasa adhyayana haiN| prathama adhyayana meM dharma kI prazaMsA kI gaI hai| dUsare adhyayana meM dhRti kI sthApanA kI gaI hai aura batAyA gayA hai ki yahI dharma hai| tIsare adhyayana meM kSullikA arthAt laghu AcArakathA kA adhikAra hai| cauthe adhyayana meM AtmasaMyama ke lie SaDjIvarakSA kA upadeza diyA gayA hai| paMcama adhdhayana bhikSAvizuddhi se sambandha rakhatA hai / bhikSAvizuddhi tapa aura saMmama kA poSaNa karane vAlI hai| chaThe adhyayana meM mahatI arthAt bRhad AcArakathA kA pratipAdana kiyA gayA hai| saptama adhyayana meM vacanavibhakti kA adhikAra hai| AThavAM adhyayana praNidhAna arthAt viziSTa cittadharmasambandhI hai / naveM adhyayana meM vinaya kA tathA dasaveM meM bhikSu kA adhikAra hai / ina adhyayanoM ke atirikta isa sUtra meM do cUlikAeM bhI hai / prathama cUlikA meM saMyama meM sthirIkaraNa kA adhikAra hai aura dUsarI meM viviktacaryA kA varNana hai / yaha dazavakAlika kA saMkSipta artha hai / 2 drumapuSpikA nAmaka prathama adhyayana kI niyukti meM sAmAnya zrutAbhidhAna cAra prakAra kA batAyA gayA hai : adhyayana, akSINa, Aya aura kSapaNA / AtmA kI karmamala se mukti hI bhAvAdhyayana hai / druma aura puSpa kA nikSepa karate hue kahA gayA hai ki druma nAma, sthApanA, dravya aura bhAvabheda se cAra prakAra kA hai / isI prakAra puSpa kA nikSepa bhI cAra prakAra kA hai| druma ke paryAyavAcI zabda ye haiM : druma, pAdapa, vRkSa, agama, viTapI, taru, kuha, mahIruha, ropaka, ruJcaka, / puSpa ke ekArthaka zabda ye haiM : puSpa, kusuma, phulla, prasava, sumana, sUkSma / / sUtrasparzika niyukti karate hue AcArya 'dharma' pada kA vyAkhyAna isa prakAra karate haiM ki dharma cAra prakAra kA hotA hai : nAmadharma, sthApanAdharma, dravya dharma aura bhAvadharma / dharma ke laukika aura lokottara ye do bheda bhI hote haiN| laukika dharma aneka prakAra kA hotA hai| gamyadharma, pazudharma, rAjyadharma, puravaradharma, grAmadharma, gaNadharma, goSThodharma, rAjadharma Adi laukika dharma ke bheda haiN| lokottara 1. gA 12, 5. 3. gA. 26-7. 2. gA. 19-25. 4. gA. 35-6. Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavekAlika niyukti 91 dharma do prakAra kA hai : zrutadharma aura cAritradharmaM / zrutadharmaM svAdhyAyarUpa hai aura cAritradharmaM zramaNadharma rUpa hai / " maMgala bhI dravya aura bhAvarUpa hotA hai / pUrNakalazAdi dravyamaMgala hai | ghamaM bhAvamaMgala hai | 2 : hiMsA ke pratikUla ahiMsA hotI hai / usake bhI dravyAdi cAra bheda hote haiM / prANAtipAta virati Adi bhAva ahiMsA hai / 3 AcArya saMyama kI vyAkhyA karate hue kahate haiM ki pRthvI, jala, agni, vAyu, vanaspati, dvIndriya, trIndriya, caturindriya evaM paMcendriya kI mana, vacana, aura kAya se yatanA rakhanA saMyama hai / 4 tapa bAhya aura Abhyantara ke bheda se do prakAra kA hotA hai / anazana, UnodaratA, vRttisaMkSepa, rasaparityAga, kAyakleza aura saMlonatA bAhya tapa ke bheda haiM / prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, dhyAna aura vyutsarga AbhyaMtara tapa ke bheda haiM / " hetu aura udAharaNa kI upayogitA batAte hue niyuktikAra kahate haiM zrotA kI yogyatA ko dhyAna meM rakhate hue pAMca athavA dasa avayavoM kA prayoga kiyA jA sakatA hai / udAharaNa do prakAra kA hotA hai / ye do prakAra punaH cAracAra prakAra ke hote haiM / hetu cAra prakAra kA hotA hai / hetu kA prayojana artha kI siddhi karanA hai| AcArya ne udAharaNa kA svarUpa samajhAne ke lie aneka dRSTAnta dete hue udAharaNa ke vividha dvAroM kA vistRta vivecana kiyA hai / udA-haraNa ke cAra taraha ke doSa isa prakAra haiM : adharmayukta, pratiloma, AtmopanyAsa aura durupanIta / " hetu ke cAra prakAra ye haiM : yApaka, sthApaka, vyaMsaka aura lUSaka prathama adhyayana meM bhramara kA udAharaNa aniyatavRttitva kA digdarzana karAne ke lie.. diyA gayA hai / " sUtrasparzI niyukti karate hue AcArya vihaMgama zabda kI vyAkhyA isa prakAra karate haiM :- vihaMgama do prakAra kA hotA hai : dravyavihaMgama aura bhAvavihaMgama | jisa pUrvopAtta karma ke udaya ke kAraNa jIva vihaMgamakula meM utpanna hotA hai vaha dravyavihaMgama hai / bhAvavihaMgama ke punaH do bheda haiM : guNasiddha aura saMjJAsiddha jo viha arthAt AkAza meM pratiSThita hai use guNasiddha vihaMgama kahate haiM / jo AkAza meM gamana karate haiM arthAt ur3ate haiM ve sabhI saMjJAsiddha vihaMgama haiM / prastuta prasaMga 1. gA. 39-43. 2. gA. 44. 3. gA. 45. 4. gA. 46. 5. gA. 47- 8. 6. gA. 50- 1. 7. gA. 81-5. 8. gA. 86-8. 9. gA. 97. Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa AkAza meM gamana karane vAle bhramaroM kA hai|' hetu aura dRSTAnta ke prasaMga para jina dasa avayavoM kA nirdeza Upara kiyA gayA hai unake nAma ye haiM : 1. pratijJA, 2. vibhakti, 3. hetu, 4. vibhakti, 5. vipakSa, 6. pratibodha, 7. dRSTAnta, 8. AzaMkA, 9. tatpratiSedha, 10. nigamana / niyuktikAra ne ina dasa prakAra ke avayavoM para dazavakAlika ke prathama adhyayana ko acchI taraha kasA hai aura yaha siddha kiyA hai ki isa adhyayana kI racanA meM ina avayavoM kA samyakrUpeNa anusaraNa kiyA gayA hai / dUsare adhyayana ke prAraMbha meM 'zrAmaNyapUrvaka' ko nikSepa-paddhati se vyAkhyA kI gaI hai| 'zrAmaNya' kA nikSepa cAra prakAra kA hai tathA 'pUrvaka' kA teraha prakAra kaa| jo saMyata hai vahI bhAvazramaNa hai| Age kI kucha gAthAoM meM bhAvabhramaNa kA bahuta hI napA-tulA aura bhAvapUrNa varNana kiyA gayA hai / 3 'zramaNa' zabda ke paryAya ye haiM : pravrajita, anagAra, pAkhaMDI, caraka, tApasa, bhikSu, parivrAjaka, zramaNa, nigraMtha, saMyata, mukta, tIrNa, trAtA, dravya, muni, kSAnta, dAnta, virata, rUkSa, tIrArthI / ' 'pUrva' ke nikSepa ke teraha prakAra ye haiM : 1. nAma, 2. sthApanA, 3. dravya, 4. kSetra, 5. kAla, 6. dik, 7. tApakSetra, 8. prajJApaka, 9. pUrva, 10. vastu, 11. prAbhRta, 12. atiprAbhUta aura 13. bhAva / " isake bAda 'kAma' kA nAmAdi cAra prakAra ke nikSepa se vicAra kiyA gayA hai| bhAvakAma do prakAra kA hai : icchAkAma aura madanakAma / icchA prazasta aura aprazasta do prakAra kI hotI hai| madana kA artha hai vedopayoga arthAt strIvedAdi ke vipAka kA anubhava / prastuta adhikAra madanakAma kA hai / .. 'pada' kI niyukti karate hue AcArya kahate haiM ki pada cAra prakAra kA hotA hai : nAmapada, sthApanApada, dravyapada aura bhAvapada / bhAvapada ke do bheda haiM : aparAdhapada aura noaparAdhapada / noaparAdhapada ke punaH do bheda haiM mAtRkApada aura nomAtakApada / nomAtakApada ke bhI do bheda haiM : grathita aura prakIrNaka / grathita cAra prakAra kA hotA hai : gadya, padya, geya aura caurNa / prakIrNaka ke aneka bheda hote haiN| iMdriya, viSaya, kaSAya, paroSaha, vedanA, upasarga Adi aparAdha pada haiM / zramaNadharma ke pAlana ke lie inakA parivarjana Avazyaka hai / tIsare adhyayana kA nAma kSullikAcArakathA hai / niyuktikAra kSullaka, AcAra aura kathA-ina tInoM kA nikSepa karate haiN| kSullaka mahat sApekSa hai 1. gA. 117-122 3. gA. 152-7. 5. gA. 160. 2. gA. 137-148. 4. gA. 158- 9 6 . gA. 161-3. 7. gA. 166-177. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavaikAlikaniyukti ataH mahat kA nikSepa karate hue kahA gayA hai ki nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, pradhAna, pratItya aura bhAva-ina ATha bhedoM ke sAtha mahata kA vicAra karanA cAhie / kSullaka mahat kA pratipakSI hai ataH usake bhI ye hI ATha bheda haiN| AcAra kA nikSepa nAmAdi bheda se cAra prakAra kA hai| nAmana, dhAvana, vAsana, zikSApana Adi dravyAcAra haiN| bhAvAcAra pAMca prakAra kA hai : darzana, jJAna, cAritra, tapa aura vIrya / ' kathA cAra prakAra kI hotI hai : arthakathA, kAmakathA, dharmakathA aura mizrakathA / arthakathA ke nimnokta bheda haiM : vidyA, zilpa, upAya, anirveda, saMcaya, dakSatva, sAma, daNDa, bheda aura upapradAna / kAmakathA ke nimnalikhita bheda haiM : rUpa, vaya, veSa, dAkSiNya, viSayajJa, dRSTa, zruta, anubhUta aura saMstava / dharmakathA cAra prakAra kI hai : AkSepaNI, vikSepaNI, saMvejanI aura nirvednii| dharma, artha aura kAma se mizrita kathA kA nAma mizrakathA hai| kathA se vipakSabhUta vikathA hai| usake strIkathA, bhaktakathA, rAjakathA, caurajanapadakathA, naTanartaka jalla muSTikakathA Adi aneka bheda haiM / zramaNa ko cAhie ki vaha kSetra, kAla, puruSa, sAmarthya Adi kA dhyAna rakhate hue anavadya kathA kA vyAkhyAna kare / caturtha adhyayana kA nAma SaDjIvanikAya hai| isakI niyukti meM eka, chaH, jIva, nikAya aura zastra kA nikSepa-paddhati se vicAra kiyA gayA hai| AcArya ne jIva ke nimnokta lakSaNa batAye haiM : AdAna, paribhoga, yoga, upayoga, kaSAya, lezyA, Ana, ApAna, indriya, bandha, udaya, nirjarA, citta, cetanA, saMjJA, vijJAna, dhAraNA, buddhi, IhA, mati, vitarka / zastra kI vyAkhyA karate hue kahA gayA hai ki dravyazAstra svakA ya, parakAya athavA ubhayakAyarUpa hotA hai / bhAvazastra asaMyama hai|4 piNDaSaNA nAmaka paMcama adhyayana kI niyukti meM AcArya bhadrabAhu ne piNDa aura eSaNA ina do padoM kA nikSepapUrvaka vyAkhyAna kiyA hai| gur3a, odana Adi dravyapiNDa haiM / krodhAdi cAra bhAvapiNDa hai / dravyaSaNA tIna prakAra kI hai : sacitta, acitta aura mizra / bhAvaiSaNA do prakAra kI hai : prazasta aura aprazasta / jJAnAdi prazasta bhAvaiSaNA hai / krodhAdi aprazasta bhAvaiSaNA hai| prastuta adhikAra dravyaiSaNA kA hai|" SaSTha adhyayana kA nAma mahAcArakathA hai / isakI niyukti meM AcArya ne yaha nirdeza kiyA hai ki kSullikAcArakathA kI niyukti meM mahat, AcAra aura 1. gA. 178-187. 3. gA. 223-4. 2. gA. 188-215. 4. gA. 231. 5. gA. 234-244. Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kathA kA vyAkhyAna ho cukA hai ' sUtraspazika niyukti karate hue AcArya 'dharma' zabda kI vyAkhyA isa prakAra karate haiM :-dharma do prakAra kA hotA hai : agAradharma aura anagAradharma / agAradharma bAraha prakAra kA hai : pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata / anagAradharma dasa prakAra kA hai : kSAnti, mArdava, Arjava, mukti, tapa, saMyama, satya, zauca, AkiMcanya aura brahmacarya / dhAnya 24 prakAra kA hotA hai : 1. yava, 2. godhUma, 3 zAli, 4. vrIhi, 5. SaSTika 6. kodrava, 7. aNuka, 8. kaMgu, 9. rAlaka, 10. tila, 11. mudga, 12. mASa, 13. atasI, 14. harimaMtha, 15. tripuTaka, 16. niSpAva, 17. siliMda, .18. rAjamASa, 19. ikSu, 20. masUra, 21, tuvarI, 22. kulattha, .23. dhAnyaka, 24. kalAya / : ratna 24 prakAra ke hote haiM : 1. suvarNa, 2. vapu, 3. tAmra, 4 rajata, 5. lauha, . 6. sIsaka, 7. hiraNya, 8. pASANa, 9. vajra, 10. maNi, 11. mauktika, 12. " pravAla, 13. zaMkha, 13. tiniza, 15. agaru, 16. caMdana, 17. vastra, 18. amila, 19. kASTha, 20. carma, 21. danta, 22. vAla, 23 gaMdha aura 24. dravyoSadha / sthAvara ke tIna bheda haiM : bhUmi, gRha aura taru / dvipada do prakAra ke haiM : cakrArabaddha aura mAnuSa / catuSpada dasa prakAra ke haiM : go, mahiSI, uSTra, aja, eDaka, azva, azvatara, ghoTaka, gardabha aura hstii| kAma do prakAra kA hai : saMprApta aura asaMprApta / saMprApta kAma caudaha prakAra kA aura asaMprApta kAma dasa prakAra kA hai / asaMprApta kAma ke dasa prakAra ye haiM : artha, citA, zraddhA, saMsmaraNa, viklavatA, lajjAnAza, pramAda, unmAda, tadbhAvanA aura maraNa / saMprApta kAma ke caudaha prakAra ye haiM : dRSTisaMpAta, saMbhASaNa, hasita, lalita, upahita, daMtanipAta, nakhanipAta, cuMbana, AliMgana, AdAna, karaNa, Asevana, saMga aura krIr3A / saptama adhyayana kA nAma vAkyazuddhi hai| 'vAkya' kA nikSepa cAra prakAra kA hai| bhASAdravya ko dravyavAkya kahate haiN| bhASA zabda bhAvavAkya hai| vAkya ke ekArthaka zabda ye haiM : vAkya, vacana, girA, sarasvatI, bhAratI, go, vAk, bhASA, prajJApanI, dezanI, vAgyoga, yoga / satyabhASA janapadAdi ke bheda se dasa prakAra kI hotI hai; mRSAbhASA krodhAdi ke bheda se dasa prakAra kI hotI hai; mizrabhASA utpannAdi bheda se aneka prakAra kI hotI hai; asatyamRSA AmaMtraNI Adi bheda se aneka taraha kI hotI hai| zuddhi kA nikSepa bhI nAmAdi cAra prakAra kA hai / bhAvazuddhi tIna prakAra kI hai : tadbhAva, AdezAbhAva aura prAdhAnyabhAva / / 1. gA. 245. 3. gA. 250-262. 5. gA. 273-6. 2. gA. 246-8. 4. gA. 269-270. 6. gA. 286. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavaikAlikaniyukti aSTama adhyayana kA nAma AcArapraNidhi hai| AcAra kA nikSepa pahale ho cukA hai / praNidhi do prakAra kI hai : dravyapraNidhi aura bhAvapraNidhi / nidhAnAdi dravyapraNidhi hai / bhAvapraNidhi ke do bheda haiM : indriyapraNidhi aura noindriyapraNidhi / ye punaH prazasta aura aprazasta ke bheda se do prakAra kI hotI haiN|' vinayasamAdhi nAmaka navama adhyayana kI niyukti meM AcArya bhAvavinaya ke pA~ca bheda karate haiM : lokopacAra, arthanimitta, kAmahetu, bhayanimitta aura mokSanimitta / mokSa nimittaka vinaya pA~ca prakAra kA hai : darzana, jJAna, cAritra, tapa aura upcaarsmbndhii| dasaveM adhyayana kA nAma sabhikSu hai / sakAra kA nikSepa nAmAdi cAra prakAra kA hai| dravyasakAra prazaMsAdiviSayaka hai| bhAvasakAra tadupayukta jIva hai| nirdeza, prazaMsA aura astibhAva meM sakAra kA prayoga hotA hai| prastuta adhyayana meM nirdeza, aura prazaMsA kA adhikAra hai 13 bhikSu kA nikSepa bhI nAmAdi cAra prakAra kA hai / bhAvabhikSu do prakAra kA hai : AgamataH aura noaagmtH| bhikSupadArtha meM upayukta AgamataH bhAvabhikSu hai| bhikSuguNasaMvedaka noAgamataH bhAvabhikSu hai / 4 bhikSu ke paryAya ye haiM : tIrNa, tAyI, dravya, vratI, kSAMta, dAMta, virata, muni, tApasa, prajJApaka, Rju, bhikSu, buddha, yati, vidvAn, pravajita, anagAra, pAsaNDI, caraka, brAhmaNa, parivrAjaka, zramaNa, nirgrantha, saMyata, mukta, sAdhu, rukSa, tiiraarthii| inameM se adhikAMza zabda 'zramaNa' ke paryAyoM meM A cuke haiM / cUlikAoM kI niyukti karate hue kahA gayA hai ki 'culikA' kA nikSepa dravya, kSetra, kAla, aura bhAvapUrvaka hotA hai| kukkuTacUDA Adi sacita dravyacUDA hai, maNicuDA Adi acitta dravyacUDA hai aura maya razikhA Adi mizra dravyacUDA hai| bhAvacUDA kSAyopazamika bhAvarUpa hai / 6 'rati' kA nikSepa nAmAdi cAra prakAra kA hai / jo rati karma ke udaya ke kAraNa hotI hai vaha bhAvarati hai| jo dharma ke prati ratikAraka hai vaha adharma ke prati aratikAraka hai| 1. gA. 293-4. 3. gA. 328-9. 5. gA.345-7. 17. gA. 362-7. 2. gA. 309-322. 4. gA. 341. 6. gA. 359-361. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha prakaraNa uttarAdhyayananiyukti isa niyukti meM 607 gAthAeM haiN| anya niyuktiyoM kI taraha isameM bhI aneka pAribhASika zabdoM kA nikSepa-paddhati se vyAkhyAna kiyA gayA hai| isI prakAra aneka zabdoM ke vividha paryAya bhI diye gae haiN| sarvaprathama AcArya 'uttarAdhyayana' zabda kI vyAkhyA karate hue 'uttara' pada kA pandraha prakAra ke nikSepoM se vicAra karate haiM : 1. nAma, 2. sthApanA, 3. dravya, 4. kSetra, 5. dizA, 6, tApakSetra, 7. prajJApaka, 8. prati, 9. kAla, 10. saMcaya, 11. pradhAna, 12. jJAna, 13. krama, 14. gaNanA aura 15. bhAva / 2 'uttarAdhyayana' meM 'uttara' kA artha kramottara samajhanA caahie| uttarAdhyayanasUtra meM bhagavAn jinendra ne chattIsa adhyayanoM kA upadeza. diyA hai|" 'adhyayana' pada kA nikSepapUrvaka vyAkhyAna karate hue niyuktikAra kahate haiM ki nAma, sthApanA, dravya aura bhAva-ina cAra dvAroM se 'adhyayana' kA vicAra ho sakatA hai| bhAvAdhyayana kI vyAkhyA isa prakAra hai : prArabddha tathA badhyamAna karmoM ke abhAva se AtmA kA jo apane svabhAva meM Anayana arthAt le jAnA hai vahI adhyayana hai| jisase jIvAdi padArthoM kA adhigama arthAt pariccheda hotA hai athavA jisase adhika nayana arthAt vizeSa prApti hotI hai athavA jisase zIghra hI abhISTa artha kI siddhi hotI hai vahI adhyayana hai| cUMki adhyayana se aneka bhavoM se Ate hue aSTa prakAra ke karmaraja kA kSaya hotA hai isIlie use bhAvAdhyayana kahate haiN| yahA~ taka 'uttarAdhyayana' kA vyAkhyAna hai| isake bAda AcArya 'zrutaskandha' kA nikSepa karate haiM kyoMki uttarAdhyayanasUtra zrutaskandha hai| tadanantara chattIsa adhyayanoM ke nAma ginAte haiN| tathA unake vividha adhikAroM kA nirdeza karate haiN| yahA~ taka saMkSepa meM uttarAdhyayana kA piNDArtha 1. zAntisUrikRta ziSyahitA-TIkAsahita-devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra, bambaI, 1919-1927. 2. gA0 1. 3. gA0 3. 4. gA0 4. 5. gA0 5-7. 6. gA0 11 7. gA0 12-26. Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayananiyukti arthAt samudAyArthaM diyA gayA hai| Age pratyeka adhyayana kA vizeSa vyAkhyAna kiyA gayA hai / prathama adhyayana kA nAma vinayazruta hai / 'vinaya' kA vicAra pahale ho cukA hai / ' 'zruta' kA nAmAdi cAra prakAra kA nikSepa hotA hai / nihnavAdi dravyazruta haiM / jo zruta meM upayukta hai vaha bhAvazruta hai / isake bAda 'saMyoga' zabda kI sUtrasparzika niyukti karate hue AcArya ne chaH evaM do prakAra ke nikSepa se 'saMyoga' kI ati vistRta vyAkhyA kI hai / isameM saMsthAna, abhipreta anabhipreta, abhilApa, sambandhana, anAdeza, Adeza, AtmasaMyoga, bAhyasaMyoga Adi viSayoM kA bahuta vistAra se vivecana kiyA hai / vinaya ke prasaMga se AcArya aura ziSya ke guNoM kA varNana karate hue yaha batAyA gayA hai ki ina donoM kA saMyoga kaise hotA hai / saMbandhanasaMyoga saMsAra kA hetu hai kyoMki yaha karmapAza ke kAraNa hotA hai / ise naSTa kara jIva mukti kA vAstavika Ananda bhogatA hai / 4 vinayazruta kI bArahavIM gAthA meM 'gali' zabda AtA hai / isake paryAyavAcI zabda ye haiM : gaNDi, gali, marAli / 'AkIrNa' zabda ke paryAya ye haiM : AkIrNa, vinIta, bhadraka / " 'gali' kA prayoga avinIta ke liye hai aura 'AkIrNa' kA prayoga vinIta ke lie / dUsare adhyayana kA nAma parISaha hai / parISaha kA nyAsa arthAt nikSepa cAra prakAra kA hai / inameM se dravyanikSepa do prakAra kA hai : AgamarUpa noAgamarUpa | noAgama parISaha punaH tIna prakAra kA hai : jJAyakazarIra, bhavya aura tadvyatirikta / karma aura nokarmarUpa se dravyaparISaha do prakAra kA bhI hotA hai / nokarmarUpa dravyaparISaha sacitta, acitta aura mizrarUpa se tIna prakAra kA hai / bhAvaparISaha meM karma kA udaya hotA haiM / usake dvAra ye haiM : kutaH ( kahA~ se) kasya ( kisakA ), dravya, samavatAra, adhyAsa, naya, varttanA, kAla, kSetra, uddeza, pRcchA, nirdeza aura sUtrasparza / bAdarasamparAya guNasthAna meM bAIsa, sUkSmasamparAya guNasthAna meM caudaha, chadmasthavItarAga guNasthAna meM bhI caudaha aura kevalI avasthA meM gyAraha parISaha hote haiM / 97 kSutpipAsA adi parISahoM kI vizeSa vyAkhyA karate hue niyuktikAra ne vividha udAharaNoM dvArA yaha samajhAyA hai ki zramaNa ko kisa prakAra ina parISahoM 1. dazavekAlika, adhyayana 9 (vinayasamAdhi) kI niyukti / 2. gA0 29. 4. gA0 62. 5. gA0 64. 7. gA0 79. 3. gA0 30-57. 6. gA0 65-8. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ko sahana karanA cAhie / " isa prasaMga se AcArya ne jaina paramparA meM Ane vAlI aneka mahattvapUrNa evaM zikSAprada kathAoM kA saMkalana kiyA hai / tIsare adhyayana kA nAma caturaMgIya hai / eka ke binA cAra nahIM hote haiM ataH niyuktikAra sarvaprathama 'eka' kA nikSepa paddhati se vicAra karate haiM / isake lie sAta prakAra ke 'ekaka' kA nirdeza karate haiM : 1. nAmaikaka, 2. sthApanaikaka 3. dravyaikaka, 4. mAtRkApadaikaka, 5 saMgrahaikaka, 6. paryavaiMkaka, aura 7. bhAvekaka / 'ekaka' kI vistRta vyAkhyA dazavekAlikaniyukti meM ho cukI hai / 'catuSka' arthAt cAra kA sAta prakAra kA nikSepa hai : nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, gaNanA aura bhAva / prastuta adhikAra gaganA kA hai / 3 98 'aMga' kA nikSepa cAra prakAra kA hai : nAmAMga, sthApanAMga, dravyAMga, aura bhAvAMga / inameM se dravyAMga chaH prakAra kA hotA hai : 1. gaMdhAMga, 2. auSadhAMga, 3. madyAMga, 4. AtodyAMga, 5. zarIrAMga aura 6. yuddhAMga / gaMdhAMga nimnalikhita haiM : jamadagnijaTA (vAlaka), hareNukA ( priyaMgu ), zabara - nivasanaka ( tamAlapatra ), sapinnika, mallikAvAsita, osIra, hrIbera, bhadradAru ( devadAru), zatapuSpA, tamAlapatra, / inakA mAhAtmya yahI hai ki inase snAna aura vilepana kiyA jAtA hai / vAsavadattA ne udayana ko hRdaya meM rakhate hue inakA sevana kiyA thA / " auSadhAMga kI guTikA meM piNDadAru, haridrA, mAhendraphala, suNThI, pippalI, marica, Ardra, bilvamUla aura pAnI - ye ATha vastue~ milI huI hotI haiM / isase kaMDu, timira, arddhaziroroga, pUrNaziroroga, tArttIyIka aura cAturthika jvara ( tijarA aura cauthe dina Ane vAlA bukhAra), mUSaka aura sarpadaMza zIghra hI dUra ho jAte haiN| drAkSA ke solaha bhAga ( solaha dAkheM ), dhAtakIpuSpa ke cAra bhAga aura eka ADhaka ikSurasa - inase madyAMga banatA hai / ADhaka kA nApa mAgadha mAna se samajhanA cAhie / 7 eka mukundAtUrya, eka abhimAradAruka, eka zAlmalIpuSpa - inake baMdha se AmoDaka arthAt puSponmizra vAlabaMdhavizeSa hotA hai / yahI AtodyAMga hai / " aba zarIrAMga ke nAma batAte haiM / sira, ura, udara, pITha, bAhu (do) aura uru (do) - ye ATha aMga haiM / zeSa aMgopAMga haiM / " 1. gA0 89 - 141. 5. gA0 146-8. 9. gA0 153. 2. gA0 142. 3. gA0 143. 4. gA0 144-5. 6. gA0 149-150. 7. gA0 151. 8. gA0 152. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayananiyukti yuddhAMga ye haiM : yAna (hastyAdi), AvaraNa (kavacAdi), praharaNa (khaDgAdi), kuzalatva ( prAvINya ), nIti, dakSatva ( AzukAritva ), vyavasAya, zarIra (aMhInAMga) aura Arogya / ' yahA~ taka dravyAMga kA vyAkhyAna hai / ___ bhAvAMga do prakAra kA hai : zrutAMga aura nozrutAMga / zrutAMga AcArAdi bheda se bAraha prakAra kA hai| nozrutAMga cAra prakAra kA hai ye cAra prakAra ho caturaMgIya ke rUpa meM prasiddha haiN| saMsAra meM ye cAra bhAvAMga durlabha haiM : mAnuSya, dharmazruti, zraddhA aura vIrya (tapa aura saMyama meM praakrm)|2 ___ aMga, dazabhAga, bheda, avayava, asakala, cUrNa, khaNDa, deza, pradeza, parva, zAkhA, paTala, paryavakhila-ye saba zarIrAMga ke paryAya haiN| saMyama ke paryAya ye haiM : dayA, saMyama, lajjA, jugupsA, achalanA, titikSA, ahiMsA aura hrii| Age niyuktikAra ne udAharaNoM kI sahAyatA se yaha batAyA hai ki manuSyabhava kI prApti kitanI durlabha hai, manuSyabhava prApta ho jAne para bhI dharmazruti kitanI kaThina hai, dharmazruti kA lAbha hone para bhI usa para zraddhA karanA kitanA kaThina hai, zraddhA ho jAne para bhI tapa aura saMyama meM vIrya arthAt parAkrama karanA to aura bhI kaThina hai| zraddhA kI carcA karate samaya jamAliprabhRti sAta nihnavoM kA paricaya diyA gayA hai|" ___ caturtha adhyayana kA nAma 'asaMskRta' hai| isakI niyukti karate samaya sarvaprathama pramAda aura apramAda donoM kA nikSepa kiyA gayA hai| pramAda aura apramAda donoM nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ke bheda se cAra prakAra ke hote haiN| inameM se dravya aura bhAvapramAda pA~ca prakAra ke hote haiM : madya, viSaya, kaSAya, nidrA aura vikathA / apramAda ke bhI pA~ca prakAra haiM jo inase viparIta haiN| ___ jo uttarakaraNa se kRta arthAt nirvatita hai vaha saMskRta hai / zeSa asaMskRta hai| karaNa kA nikSepa cha: prakAra kA hotA hai : nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva / dravyakaraNa do prakAra kA hotA hai : saMjJAkaraNa aura nosaMjJAkaraNa / saMjJAkaraNa punaH tIna prakAra kA hai : kaTakaraNa, arthakaraNa aura velukaraNa / nosaMjJAkaraNa do prakAra kA hai : prayogakaraNa aura vizrasAkaraNa / vizrasAkaraNa ke punaH do bheda haiM : sAdika aura anAdika / anAdika tIna prakAra kA hai : dharma, adharma aura AkAza / sAdika do prakAra kA hai : cakSuHsparza aura ackssuHsprsh| prayogakaraNa ke do bheda haiM : jIvaprayogakaraNa aura ajIvaprayogakaraNa / 3. gA0 157-8. 1, gA0 154. 4. gA0 159-178. 2. gA0 155-6. 5. gA0 179-181 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jIvaprayogakaraNa punaH do prakAra kA hai : mUlakaraNa aura uttarakaraNa / pA~ca prakAra ke zarIra aura tIna prakAra ke aMgopAMga mUlakaraNa haiN| karNa, skaMdha Adi. uttarakaraNa haiN|' ajIvaprayogakaraNa varNAdi bheda se pAMca prakAra kA hotA hai| isIprakAra kSetrakaraNa aura kAlakaraNa kA vivecana kiyA gayA hai / bhAvakaraNa jIvakaraNa aura ajIvakaraNa ke bheda se do prakAra kA hai| inameM se ajIvakaraNa punaH pA~ca prakAra kA hai : varNa, rasa, gaMdha, sparza aura saMsthAna / ye kramazaH pA~ca, pA~ca, do, ATha aura pA~ca prakAra ke haiN| jIvakaraNa do prakAra kA hai : zrutakaraNa aura nozrutakaraNa / zrutakaraNa baddha aura abaddha rUpa se do prakAra kA hai| baddha ke punaH do bheda haiM : nizItha aura anizItha / nozrutakaraNa do prakAra kA hai : guNakaraNa aura yojanAkaraNa / guNakaraNa tapa-saMyama-yogarUpa hai aura yojanA karaNa mana, vacana aura kAya viSayarUpa hai| itanA vistArapUrvaka karaNa kA vicAra karane ke bAda niyuktikAra apane abhISTa artha kI yojanA karate haiN| kArmaNa deha ke nimitta hone vAlA AyuHkaraNa asaMskRta hai| use TUTane para paTAdi kI bhAMti uttarakaraNa se sAMdhA nahIM jA sakatA / prastuta adhikAra AyuHkarma se asaMskRta kA hai| cUMki AyuHkarma asaMskRta hai isalie hamezA apramAdapUrvaka AcaraNa karanA caahie|" Age ke adhyayanoM kI niyukti meM bhI isI bhAMti pratyeka adhyayana ke nAma kA nAmAdi nikSepoM se vicAra kiyA gayA hai| gAthA 208 meM 'kAma' aura 'maraNa' kA nikSepa hai| gA0 237 meM 'nirgrantha' zabda kA nikSepa-paddhati se vivecana hai / gA0 244 meM urabhra, gA0 250 meM kapila, gA0 260 meM nami, gA0 280 meM druma, gA0 310 meM bahu, zruta aura pUjA, gA0 455 meM pravacana, gA0 480 meM sAma, gA0 496 meM mokSa, gA0 514 meM caraNa aura gA0 516 meM vidhi kA nikSepapUrvaka vyAkhyAna kiyA gayA hai / 212 se 235 taka kI gAthAoM meM satraha prakAra kI mRtyu kA vicAra kiyA gayA hai / 3. gA0 196-2000 1. gA0 182-191. 4. gA0 201-4. 2.gA0 195. 5. gA0 205. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama prakaraNa AcArAMganiyukti yaha niyukti' AcArAMga sUtra ke donoM zrutaskandhoM para hai| isameM 347 gAthAe~ haiM jinameM AcAra, aMga, brahma, caraNa, zastra, saMjJA, dizA, pRthivI, vimokSa, iryA Adi zabdoM ke nikSepa, paryAya Adi haiN| yaha niyukti uttarAdhyayananiyukti ke bAda tathA sUtrakRtAMganiyukti ke pahale likhI gaI hai| prathama zrutaskandha : prAraMbha meM maMgalagAthA hai jisameM sarvasiddhoM ko namaskAra karake AcArAMga kI niyukti karane kI pratijJA kI gaI hai / isake bAda yaha batalAyA gayA hai ki AcAra, aGga, zruta, skandha, brahma, caraNa, zastra, parijJA, saMjJA aura dizAina sabakA nikSepa karanA cAhie / inameM se kauna sA nikSepa kitane prakAra kA hai, yaha batAte hue kahA gayA hai ki caraNa aura dizA ko chor3a kara zeSa kA nikSepa cAra prakAra kA hai| caraNa kA nikSepa chaH prakAra kA hai aura dizA kA sAta prakAra kaa| ___ AcAra aura aMga kA nikSepa pahale kiyA jA cukA hai| yahA~ para bhAvAcAra ke viSaya meM kucha vizeSa prakAza DAlA gayA hai / isake lie nimnalikhita sAta dvAroM kA AdhAra liyA gayA hai : ekArthaka, pravRtti, prathamAMga, gaNI, parimANa, samavataraNa aura saar| AcAra ke ekArthaka zabda ye haiM : AcAra, AcAla, AgAla, Akara, AzvAsa, Adarza, aMga, AcIrNa, AjAti, AmokSa / 1. (a) zIlAMka, jinahaMsa tathA pArzvacandrakRta TIkAoM sahita rAya bahAdura dhanapatasiMha, kalakattA, vi0 saM0 1936. (A) zIlAMkakRta TIkAsahita Agamodaya samiti, sUrata, vi0 saM0 1972-3. jainAnanda pustakAlaya, gopIpurA, sUrata, san 1935. 2. gA0 1. 3. gA0 2-3. 4. dazavaikAlika kI kSullikAcArakathA tathA uttarAdhyayana kA caturaMgIya adhyyn| 5. gA0 5-6. 6. gA0 7. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa AcAra kA pravartana kaba huA ? sabhI tIrthaGkaroM ne tIrtha-pravartana ke Adi meM AcArAMga kA prarvatana kiyaa| zeSa gyAraha aMgoM kA AnupUrvI se nirmANa huaa| AcArAMga prathama aMga kyoM hai, isakA kAraNa batAte haiM / AcArAMga dvAdazAMgoM meM prathama hai kyoMki isameM mokSa ke upAya kA pratipAdana hai jo sampUrNa pravacana kA sAra hai / __cUMki AcArAMga ke adhyayana se zramaNadharma kA parijJAna hotA hai isalie isakA pradhAna arthAt Adya gaNisthAna hai / / isakA parimANa isa prakAra hai : isameM nau brahmacaryAbhidhAyI adhyayana haiM, aThAraha hajAra pada haiM, pAMca cUDAe~ haiM / ____ ina cUDAoM kA brahmacaryAdhyayana meM samavataraNa hotA hai / ye hI punaH chaH kAryo meM, pA~ca vratoM meM, sarva dravyoM meM aura paryAyoM ke anantaveM bhAga meM avatarita hotI hai|" aba antima dvAra kA svarUpa batAte haiN| aMgoM kA sAra kyA hai ? aacaar| AcAra kA sAra kyA hai ? anuyogArtha / anuyogArtha kA sAra kyA hai ? prarUpaNA / prarUpaNA kA sAra kyA hai ? caraNa / caraNa kA sAra kyA hai ? nirvANa / nirvANa kA sAra kyA hai ? avyAbAdha / yahI sarvotkRSTa sAra hai-antima dhyeya hai| cUMki bhAvazrutaskandha brahmacaryAtmaka hai ataH brahma aura caraNa kA nikSepa karate haiM / brahma kI aura isI prakAra brAhmaNa kI nAmAdi cAra sthAnoM se utpatti hotI hai| bhAvabrahma saMyama hai| brAhmaNa ke prasaMga ko dRSTi meM rakhate hue niyuktikAra sAta varNoM aura nau varNAntaroM kA bhI varNana karate haiM / eka manuSyajAti ke sAta varNa ye haiM : kSatriya, zUdra, vaizya, brAhmaNa, saMkarakSatriya, saMkaravaizya aura saMkarazUdra / nau varNAntara ye haiM : ambaSTha, ugra, niSAda, ayogava, mAgadha, sUta, kSata, videha aura cANDAla / ___caraNa nAmAdi bheda se chaH prakAra kA hotA hai / bhAvacaraNa gati, AhAra aura guNa ke bheda se tIna prakAra kA hotA hai| mUla aura uttaraguNa kI sthApanA karane vAle nau adhyAya nimnalikhita haiM : 1. zastraparijJA 2. lokavijaya, 3. zItoSNa, 4. samyaktva, 5. lokasAra, 1. gA0 8. 2. gA0 9. 3. gA0 10 / 4. gA0 11 5. gA0 12-4. 6. gA0 16-7. 7. gA0 18-22. 8.gA0 29-30. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga niyukti 103. 6. dhruva, 7 mahAparijJA, 8. vimokSa aura 9. upadhAnazruta / ye nau AcAra haiM, zeSa AcArAya haiM / ' aba ina adhyayanoM ke arthAdhikAra batAte haiM / prathama adhyayana kA adhikAra jIvasaMyama hai, dUsare kA aSTavidha karmavijaya hai, tIsare kA sukha-duHkhatitikSA hai, cauthe kA samyaktva kI dRr3hatA hai, pAMcaveM kA lokasAra ratnatrayArAdhanA hai, chaThe kA niHsaMgatA hai, sAtaveM kA mohasamuttha parISahopasargasahanatA hai, AThaveM kA niryANa arthAt antakriyA hai aura nauveM kA jinapratipAdita arthazraddhAna hai / " zastraparijJA meM do pada haiM: zastra aura parijJA : zastra kA nikSa epa nAmAdi cAra prakAra kA hai / khaDga, agni, viSa, sneha, Amla, kSAra, lavaNAdi dravyazastra haiN| duSprayukta bhAva hI bhAvazastra hai / parijJA bhI nAmAdi bheda se cAra prakAra kI hai / dravyaparijJA do prakAra kI hai : jJaparijJA aura pratyAkhyAnaparijJA / bhAvaparijJA bhI do prakAra kI hai : jJaparijJA aura pratyAkhyAnaparijJA / dravyaparijJA meM jJAtA anupayukta hotA hai jabaki bhAvaparijJA meM jJAtA ko upayoga hotA hai / 3 isake bAda niyuktikAra sUtrasparzI niyukti prAraMbha karate haiM / sarvaprathama 'saMjJA' kA nikSepa karate hue kahate haiM ki sacittAdi (hasta, dhvaja, pradIpAdi ) se honevAlI saMjJA dravyasaMjJA hai / bhAvasaMjJA do prakAra kI hai : anubhavanasaMjJA aura jJAnasaMjJA / mati Adi jJAnasaMjJA hai / karmodayAdi ke kAraNa hone vAlI saMjJA anubhavanasaMjJA hai / yaha solaha prakAra kI hai : AhAra, bhaya, parigraha, maithuna, sukha, duHkha, moha, vicikitsA, krodha, mAna, mAyA, lobha, zoka, loka, dharma dharma ora ogha / 'dik' kA nikSepa sAta prakAra kA hai : nAma, sthApanA, dravya, kSetra, tApa, prajJApaka aura bhAva / dravyAdi dizAoM kA svarUpa batAne ke bAda AcArya bhAvadizA kA varNana karate hue kahate haiM ki bhAvadizAe~ aThAraha haiM: cAra prakAra ke manuSya ( sammUrcchanaja, karmabhUmija, akarmabhUmija, antaradvIpaja ), cAra prakAra ke tiryaMca ( dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya), cAra prakAra ke kAya ( pRthvI, ap, tejas, vAyu ), cAra prakAra ke bIja ( agra, mUla, skandha, parva ) deva aura nAraka / " cU~ki jIva ina aThAraha prakAra ke bhAvoM se yukta hotA hai aura usakA inase vyapadeza hotA hai isalie inheM bhAvadizAe~ kahA jAtA hai / yahA~ taka zastraparijJA ke prathama uddeza kA adhikAra hai / dvitIya uddezaka ke prAraMbha meM pRthvI kA nikSepAdi paddhati se vicAra kiyA 3. gA0 36-7. 1. gA0 31-2. 4. gA0 38- 9. 2. gA0 33-4. 5. gA0 40-60. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa gayA hai| isake lie nimnokta dvAroM kA AdhAra liyA gayA hai : nikSepa, prarUpaNA, lakSaNa, parimANa, upabhoga, zastra, vedanA, vadha aura nivRtti / ' pRthvI kA nikSepa cAra prakAra kA hai : nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / jo jIva pRthvo-nAmAdi karmoM ko bhogatA hai vahI bhAvapRthvI hai / prarUpaNAdvAra kI vyAkhyA karate hue niyuktikAra kahate haiM ki pRthvIjIva do prakAra ke haiM / sUkSma aura bAdara / sUkSma jIva sarvalokavyApI haiN| bAdara pRthvI ke punaH do bheda haiM : zlakSNa aura / zlakSNa ke kRSNa, nIla, lohita, pIta aura zukla varNarUpa pAMca bheda haiN| khara ke pRthvI, zarkarA, bAlukA Adi chattIsa bheda hai / bAdara aura sUkSma donoM hI yA to paryAptaka hote haiM yA aparyAptaka / lakSaNadvAra kI vyAkhyA isa prakAra hai : pRthvokAya ke jIvoM meM upayoga, yoga, adhyavasAya, mati aura zrutajJAna, acakSurdarzana, aSTavidhakarmodaya, lezyA, saMjJA, ucchavAsa aura kaSAya hote haiM / parimANadvAra kA vyAkhyAna isa prakAra hai : bAdara-paryApttaka-pRthvIkAyika saMvartita lokapratara ke asaMkhyeya bhAgapramANa haiM, zeSa tIna (bAdara-aparyAptaka evaM sUkSma-paryAptaka aura aparyAptaka) meM se pratyeka asaMkhyeya lokAkAzapradezapramANa hai| upabhogadvAra kI vyAkhyA karate hue AcArya kahate haiM ki calate hue, baiThate hue, sote hue, upakaraNa lete hue, rakhate hue Adi aneka avasaroM para pRthvIkAya ke jIvoM kA hanana hotA hai / hala, kulika, viSa, kuddAlA, litraka, mRgazRMga, kASTha, agni, uccAra, prasravaNa Adi dravyazastra haiN| asaMyama bhAvazastra hai / jisa prakAra pAdAdi aMga-pratyaMga ke chedana se manuSyoM ko vedanA hotI hai usI prakAra chedana-bhedana se pRthvIkAya ke jIvoM ko bhI vedanA hotI hai / ___vadha tIna prakAra kA hotA hai : kRta, kArita aura anumodita / anagAra zramaNa mana, vacana aura kAya se tInoM prakAra ke vadha kA tyAga karate haiN| yahI nivRttidvAra hai / isake sAtha zastraparijJA kA dvitIya uddezaka samApta hotA hai| tRtIya uddezaka meM apkAya kI carcA karate hue niyuktikAra kahate hai ki apakAya ke bhI utane hI dvAra haiM jitane pRthvokAya ke haiN| ataH inakA vizeSa vivecana karanA Avazyaka nahIM hai| cauthe uddezaka meM tejaskAya kI carcA hai jisameM bAdara agni ke pA~ca bheda kiye gaye haiM : aMgAra, agni, aci, jvAlA aura 1. gA0 68. 4. gA0 84. 8. gA0 97. 2. gA0 69-70. 3. gA0 71-9. 5. gA0 86. 6. gA0 92-4. 7. gA0 95-6. 9. gA0 101-5. 10. gA0 106. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga niyukti 105 murmura / ' pA~caveM uddezaka meM vanaspati kI carcA hai / isake bhI ve hI dvAra haiM jo pRthvI kAya ke haiM / bAdara banaspati ke do bheda haiM : pratyeka aura sAdhAraNa / pratyeka ke bAraha prakAra haiM / sAdhAraNa ke to aneka bheda haiM kintu saMkSa epa meM usake bhI chaH bheda kiye jA sakate haiM / pratyeka ke bAraha bheda ye haiM : 1. vRkSa, 2. guccha, 3. gulma, 4. latA, 5 valli, 6. parvaka, 7. tRNa, 8. valaya, 9. harita, 10. auSadhi, 11. jalaruha, 12. kuhuNa / sAdhAraNa ke cha: bheda isa prakAra haiM : 1. agraboja, 2. mUlabIja, 3. skandhabIja, 4. parvabIja, 5. bIjaruha aura 6. sammUrcchanaja / chaThe uddezaka meM trasakAya kI carcA kI gaI hai / sakAya ke bhI ve hI dvAra haiM jo pRthvIkAya ke haiM / trasajIva do prakAra ke haiM: labdhitrasa aura gatitrasa / tejas aura vAyu labdhi ke antargata hai / gatitrasa ke cAra bheda haiM: nAraka, tiryak, - manuSya aura sura / ye yA to paryAptaka hote haiM A aparyAptaka / 3 saptama uddezaka meM vAyukAya kA vicAra kiyA gayA hai| isake bhI pRthvIkAya ke samAna hI dvAra haiM / - vAyukAya ke jIva do prakAra ke hote haiM: sUkSma aura bAdara / bAdara ke pA~ca bheda haiM : utkalikA, maNDalikA, guMjA, vana aura zuddha / yahA~ taka prathama adhyayana kA adhikAra hai / dvitIya adhyayana kA nAma lokavijaya hai / isake prathama uddezaka meM 'svajana' kA adhikAra hai, jisameM yaha batAyA gayA hai ki zramaNa mAtA-pitA Adi ke prati moha mamatA na rakhe / dUsare uddezaka meM saMyamasambandhI adRDhatva kI nivRtti - kA upadeza hai / tRtIya uddezaka meM mAna na karane kI sUcanA dI gaI hai / cauthA * uddezaka bhogoM kI niHsAratA para hai / pA~cavA~ uddezaka lokAzraya kI nivRtti se - sambandha rakhatA hai / chaThe uddezaka meM amamatva kI paripAlanA kA upadeza hai " / 'lokavijaya' meM do pada haiM : 'loka' aura 'vijaya' | 'loka' kA nikSepa ATha prakAra kA hai aura 'vijaya' kA chaH prakAra kA / bhAvaloka kA artha hai kaSAya / ataH kaSAyavijaya ho lokavijaya hai / kaSAya kI utpatti karma ke - kAraNa hotI hai / karma saMkSa epa meM dasa prakAra kA hai : nAmakarma, sthApanAkarma, dravyakarma, prayogakarma, samudAnakarma, IryApathikakarma, AdhAkarma, tapaH karma, kRtikarma aura bhAvakarma / " tIsare adhyayana kA nAma zItoSNIya hai / isameM cAra uddezaka haiM / prathama - uddezaka meM bhAvasupta ke doSoM para prakAza DAlA gayA hai / dUsare meM bhAvasupta ke anubhava meM Ane vAle duHkhoM kA vicAra kiyA gayA hai / tIsare meM isa bAta 1. gA0 116 -8. 4. gA0 164-6. 3. gA0 152-4. 6. gA0 175. 7. gA0 192-3. 2. gA0 126-130. 5. gA0 172. Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa para prakAza DAlA gayA hai ki kevala duHkha sahane se hI koI zramaNa nahIM bana jaataa| zramaNa kI kriyA karane se zramaNa banatA hai| cauthe meM yaha batAyA gayA hai kaSAyoM kA kyA kArya hai, pApa se virati kaise sambhava hai, saMyama se kisa prakAra karmoM kA kSaya hokara mukti prApta hotI hai ? sAtha hI isa adhyayana meM 'zIta" aura 'uSNa' padoM kA nAmAdi nikSepoM se vicAra kiyA gayA hai / strIparISaha aura satkAraparoSaha-ye do zIta parISaha haiN| zeSa bIsa uSNa parISaha kI koTi meM haiN| caturtha adhyayana kA nAma samyaktva hai| isake cAra uddezaka haiN| prathama uddezaka meM samyagdarzana kA adhikAra hai, dvitIya meM samyagjJAna kA adhikAra hai, tRtIya meM samyaktapa kI carcA hai, caturtha meM samyakcAritrakA varNana hai / ye cAroM mokSAMga haiM / mumukSu ke lie ina cAroM kA pAlana Avazyaka hai / 2 samyaktva kA bhI nAma, sthApanA, dravya aura bhAva-ina cAra nikSepoM se vivecana hotA hai| bhAvasamyaktva tIna prakAra kA hai : darzana, jJAna aura cAritra / darzana aura cAritra ke punaH tIna-tIna bheda hote haiM : aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika / jJAna ke do bheda haiM : kSAyopazamika aura kSAyika / 3 lokasAra nAmaka paMcama adhyayana ke chaH uddezaka haiN| prathama uddezaka meM yaha batAyA gayA hai ki hiMsaka, viSayArambhaka aura ekacara muni nahIM ho sktaa| dUsare meM yaha batAyA gayA hai ki hiMsAdi se virata hI muni hotA hai / tIsare meM isa bAta kA nirdeza hai ki virata muni hI aparigrahI hotA hai| cauthe meM yaha batAyA gayA hai ki sUtrArthApariniSThita ke kyA-kyA pratyapAya hote haiM / pAMcaveM meM sAdhu ke lie hradopama hone kI AvazyakatA para jora diyA gayA hai / chaThe meM unmArgavarjanA para bhAra diyA gayA hai / 'loka' aura 'sAra' kA bhI cAra prakAra kA nikSepa hotA hai| phalasAdhanatA hI bhAvasAra hai| isase siddhi prApta hotI hai aura phalataH uttamasukha kA lAbha hotA hai / isI bAta ko dUsare zabdoM meM yoM kaha sakate haiM : sampUrNa loka kA sAra dharma hai, dharma kA sAra jJAna hai, jJAna kA sAra saMyama hai, saMyama kA sAra nirvANa hai|" ___ isake bAda sUtrasparzika niyukti karate hue AcArya kahate haiM ki cara, caryA aura caraNa ekArthaka haiN| cara kA cha: prakAra kA nikSepa hotA hai / jJAna, darzana aura cAritra bhAvacaraNa ke antargata haiN| bhAvacaraNa prazasta aura aprazasta bheda se do prakAra kA hotA hai| 1. gA. 197-213 2. gA. 214-5. 3. gA. 216-8. 4. gA. 235-240. 5. gA. 244. 6. gA. 245-6. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMganiyukti 107. dhUta nAmaka SaSTha adhyayana ke pA~ca uddezaka haiM / prathama uddezaka meM nijaka arthAt svajanoM ke vidhUnana kA adhikAra hai, dvitIya meM karmavidhUnana kA adhikAra hai, tRtIya meM upakaraNa aura zarIra ke vidhUnana kI carcA hai, caturtha meM gauravatrika ke vidhUnana kA adhikAra hai, paMcama meM upasarga aura sammAna ke vidhUnana kI carcA hai / vastrAdi kA prakSAlana dravyadhUta hai| aSTavidha karmoM kA kSaya bhAvadhUta hai|' saptama adhyayana vyavacchinna hai / aSTama adhyayana kA nAma vimokSa hai / isake ATha uddezaka haiN| prathama uddezaka meM asamanojJa ke vimokSa arthAt . parityAga kA upadeza hai| dvitIya meM akalpika ke vimokSa kA vidhAna hai| tRtIya meM aMgaceSTA ke prati bhASita athavA AzaMkita saMzaya ke nivAraNa kA vidhAna hai| caturtha meM vaihAnasa (udbandhana) tathA gArddhapRSTha ko maraNa kI upamA dI gaI hai| paMcama meM glAnatA tathA bhaktaparijJA kA bodha hai| SaSTha meM ekatvabhAvanA aura iMgitamaraNa kA bodha hai| saptama meM pratimAoM tathA pAdapopagamana kA vicAra kiyA gayA hai / aSTama meM anupUrvavihAriyoM kA adhikAra hai / vimokSa kA nAmAdi chaH prakAra kA nikSepa hotA hai| bhAvavimokSa do prakAra kA hai : dezavimokSa aura sarvavimokSa / sAdhu dezavimukta haiM, siddha sarvavimukta haiN| navama adhyayana kA nAma upadhAnazru ta hai| isa adhyayana ke adhikAra kI carcA karate hue niyuktikAra kahate hai ki jo tIrthakara jisa samaya utpanna hotA hai vaha usa samaya apane tIrtha meM upadhAnazrutAdhyayana meM tapaHkarma kA varNana karatA hai| sabhI tIrthakaroM kA tapaHkarma nirupasarga hai kintu vardhamAna kA tapaHkarma sopasarga hai|" isa adhyayana ke prathama uddezaka kA adhikAra caryA hai, dUsare kA zayyA hai, tIsare kA parISaha hai, cauthe kA AtaMkakAlIna cikitsA hai| vaise cAroM uddezakoM meM tapazcaryA kA adhikAra to hai hii| 'upadhAna' aura 'zruta' donoM kA nAmAdi bheda se cAra prakAra kA nikSepahotA hai / zayyAdi meM hone vAlA upadhAna dravyopadhAna hai, tapa aura cAritrasambandhI upadhAna bhAvopadhAna hai| jisa prakAra malIna vastra udakAdi dravyoM se zuddha ho jAtA hai usI prakAra bhAvopadhAna se aSTa prakAra ke karmoM kI zuddhi hotI hai| 4. gA. 275. 1. gA. 249-250. 5. gA. 276. 2. gA. 252-6. 6. gA. 279. 3. gA. 257-9. 7. gA. 280-2, Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jo vIravara vardhamAnasvAmI ke batAye hue isa mArga para calatA hai use zAzvata "zivapada kI prApti hotI hai| yahA~ brahmacarya nAmaka prathama zrutaskandha kI niyukti . samApta hotI hai| *dvitIya zrutaskandha : prathama zrutaskandha meM nau brahmacaryAdhyayanoM kA pratipAdana kiyA gyaa| unameM samasta vivakSita artha kA abhidhAna na kiyA jA skaa| jo abhidhAna kiyA gayA vaha bhI bahuta hI saMkSepa meM kiyA gyaa| isI bAta ko dRSTi meM rakhate hue dvitIya zru taskandha kI racanA kI gii| AcArAMga ke parimANa kI carcA karate samaya isa ora nirdeza kiyA gayA thA ki inameM nau brahmacaryAbhidhAyI adhyayana haiM, aSTAdaza sahasra pada haiM aura pAMca cUDAeM arthAt cUlikAeM haiM / cUlikA kA svarUpa batAte hue zIlAMkAcArya kahate haiM : 'uktazeSAnuvAdinI cUDA' arthAta kaha cukane para jo kucha zeSa raha jAtA hai usakA kathana cUlikA kahalAtA hai / dvitIya zrutaskandha ko agrazrutaskandha bhI kahate haiN| niyuktikAra 'ana' zabda kA nikSepa karate hue kahate haiM ki agna ATha prakAra kA hotA hai : 1. dravyAgra, 2. avagAhanAna, 3. AdezAna, 4. kAlAna , 5. kramAna, 6. gaNanAgra, 7. saMcayAna, 8. bhAvAna / bhAvAgra punaH tIna prakAra kA hai : pradhAnAna, prabhUtAna aura upakArAgra / prastuta adhikAra upakArAgra kA hai| calikAoM kA parimANa isa prakAra hai : 'piNDaiSaNA' adhyayana se lekara 'avagrahapratimA' adhyayanaparyanta sAta adhyayanoM kI prathama cUlikA hai, sapta saptikA nAmaka dvitIya cUlikA hai, bhAvanA nAmaka tRtIya cUlikA hai, caturtha -cUlikA kA nAma vimukti hai, nizItha paMcama cUlikA hai|" prathama cUlikA ke sAta adhyayanoM ke nAma ye haiM : 1. piNDa, 2. zayyA, 3. IryA, 4. bhASA, 5. vastra, 6. pAtra, 7. avagraha / niyuktikAra ne inakI nAmAdi nikSepoM se vyAkhyA kI hai / 6 Age kI gAthAoM meM saptasaptikA, bhAvanA aura vimukti kA vizeSa vyAkhyAna hai| nizItha cUlikA ke viSaya meM AcArya kahate haiM ki isakI niyukti meM bAda meM kruuNgaa|' yaha niyukti nizIthaniyukti ke rUpa meM alaga se upalabdha tho jo bAda meM nizothabhASya meM mila gii| 1. gA. 284. ...4. gA. 285-6. 7. gA. 323-346. 2. gA. 11. 5. gA. 297 8. gA. 347. 3. gA. 11 kI vRtti. 6. gA. 298-322. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha prakaraNa sUtrakRtAMganiyukti isa niyukti' meM 205 gAthAeM haiN| gAthA 18 aura 20 meM 'sUtrakRtAMga" zabda kA vicAra kiyA gayA hai| gAthA 66-67 meM paMdraha prakAra ke paramAdhAmikoM ke nAma ginAye gaye haiM : amba, ambarISa, zyAma, zabala, rudra, avarudra, kAla, mahAkAla, asipatra, dhanuSa, kumbha, vAluka, vaitaraNI, kharasvara aura mahAghoSa / Age kI kucha gAthAoM meM niyuktikAra ne yaha batAyA hai ki ye narakavAsiyoM ko kisa prakAra satAte haiM, kyA-kyA yAtanAeM pahuMcAte haiN| gAthA 119 meM AcArya ne nimnalikhita 363 matAntaroM kA nirdeza kiyA hai : 180 kriyAvAdI, 84 akriyAvAdI, 67 ajJAnavAdI aura 32 vainayika / gAthA 127-131 meM ziSya aura zikSaka ke bheda-prabhedoM kA nirdeza kiyA gayA hai|| ___ina viSayoM ke atirikta prastuta niyukti meM aneka padoM kA nikSepa-paddhati se vivecana kiyA gayA hai| udAharaNa ke lie gAthA, SoDaza, zruta, skandha, puruSa, vibhakti, samAdhi, mArga, AdAna, grahaNa, adhyayana, puNDarIka, AhAra, pratyAkhyAna, sUtra, Ardra Adi zabdoM kA nAmAdi nikSepoM se vicAra kiyA gayA hai| isa niyukti meM paryAyavAcaka zabdoM kI ora vizeSa dhyAna nahIM diyA gayA hai / 'AI' pada kI vyAkhyA karate samaya AI kI jIvana-kathA bhI de dI gaI hai| anta meM nAlandA adhyayana kI niyukti karate samaya 'alam' zabda kI nAmAdi cAra prakAra ke nikSepoM se vyAkhyA kI gaI hai aura batAyA gayA hai ki rAjagRha nagara ke bAhara nAlandA basA huA hai / 1. (a) zIlAMkakRta TIkAsahita--Agamodaya samiti, bambaI, san 1917.. (A) sUtrasahita--sampAdaka : DA. pI. ela. vaidya, pUnA, san 1928. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama prakaraNa dazAzru taskandhaniyukti yaha niyukti' dazAzrutaskandha nAmaka chedasUtra para hai / prAraMbha meM niyuktikAra ne dazA, kalpa aura vyavahAra sUtra ke kartA, carama sakalazru tajJAnI, prAcIna gotrIya bhadrabAhu ko namaskAra kiyA hai : vaMdAmi bhaddabAhu, pAINaM caramasayalasuanANi / suttassa kAragamisiM, dasAsu kappe a vavahAre / / tadanantara 'eka' aura 'daza' kA nikSepa-paddhati se vyAkhyAna kiyA hai tathA dazAzru taskandha ke dasa adhyayanoM ke adhikAroM kA nirdeza kiyA hai| prathama adhyayana asamAdhisthAna kI niyukti meM dravya aura bhAvasamAdhi kA svarUpa batAyA hai tathA sthAna ke nAma, sthApanA, dravya, kSetra, addhA, Urdhva, caryA, vasati, saMyama, pragraha, yodha, acala, gaNana, saMdhAna aura bhAva--ina paMdraha nikSepoM kA ullekha kiyA hai : nAma ThavaNA davie khettaddhA uDDhao caraI vshii| saMjama paggaha joho acala gaNaNa saMdhaNA bhAve / / dvitIya adhyayana zabala kI niyukti meM zabala kA nAmAdi cAra nikSepoM se vyAkhyAna kiyA gayA hai aura batAyA gayA hai ki AcAra se bhinna arthAt aMzataH girA huA vyakti bhAvazabala hai / tRtIya adhyayana AzAtanA kI niyukti meM do prakAra kI AzAtanA kI vyAkhyA hai : mithyApratipAdanasambandhI evaM lAbhasambandhI ( AsAyaNA u duvihA micchApaDivajjaNA ya lAbhe a)| lAbhasambandhI AzAtanA ke punaH nAmAdi chaH bheda hote haiN| caturtha adhyayana gaNisaMpadA kI niyukti meM 'gaNi' aura 'saMpadA' paryoM kA nikSepapUrvaka vicAra kiyA gayA hai| niyukti kAra ne gaNi aura guNI ko ekA1. yaha paricaya muni zrI puNyavijayajo ke asIma saujanya se prApta dazAzru taskandhacUNi kI hastalikhita prati kI niyukti-gAthAoM ke AdhAra para likhA gayA hai| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazAzrutaskandhaniyukti rthaka batAyA hai / AcAra kA adhyayana karane se zramaNadharma kA jJAna hotA hai, ataH AcAra ko prathama gaNisthAna diyA gayA hai| saMpadA do prakAra kI hotI hai : dravyasaMpadA aura bhAvasaMpadA / zarIrasaMpadA dravyasaMpadA hai| AcAra Adi bhAvasaMpadA hai| cittasamAdhisthAna nAmaka paMcama adhyayana kI niyukti meM 'citta' aura 'samAdhi' kA nikSepapUrvaka vyAkhyAna kiyA gayA hai| citta nAma, sthApanA, dravya aura bhAvarUpa se cAra prakAra kA hai| isI prakAra samAdhi bhI cAra prakAra kI hai / bhAvacitta kI samAdhi hI bhAvasamAdhi hai| rAgadveSarahita citta jaba vizuddha dharmadhyAna meM lIna hotA hai tabhI usakI samAdhi bhAvasamAdhi kahI jAtI hai| upAsakapratimA nAmaka SaSTha adhyayana kI niyukti meM 'upAsaka' aura "pratimA' kA nikSepapUrvaka vyAkhyAna kiyA gayA hai / upAsaka cAra prakAra kA hotA hai : dravyopAsaka, tadarthopAsaka, mohopAsaka aura bhAvopAsaka / jo samyagdRSTi hai tathA zramaNa kI upAsanA karatA hai vaha bhAvopAsaka hai / use zramaNa bhI kahate haiM / pratimA nAmAdi cAra prakAra kI hai| sadguNadhAraNA kA nAma bhAva pratimA hai| vaha do prakAra kI hai : bhikSupratimA aura upAsakapratimA / bhikSupratimAeM bAraha hai| upAsakapratimAoM ko saMkhyA gyAraha hai| prastuta adhikAra upAsakapratimA kA hai| saptama adhyayana meM bhikSupratimA kA adhikAra hai / bhAvabhikSu kI pratimA pA~ca prakAra kI hotI hai : samAdhipratimA, upadhAnapratimA, vivekapratimA, pratisaMlInapratimA aura ekavihArapratimA : samAhi uvahANe ya vivegapaDimAiA / paDisaMlINA ya tahA egavihAre a paMcamiA // aSTama adhyayana kI niyukti meM paryuSaNAkalpa kA vyAkhyAna kiyA gayA hai| parivasanA, paryuSaNA, paryupazamanA, varSAvAsa, prathamasamavasaraNa, sthApanA aura jyeSThagraha ekArthaka haiM : parivasaNA pajjusaNA, pajjosamaNA ya vAsavAso ya / paDhamasamosaraNaM ti ya ThavaNA jeTThoggahegaTThA // sAdhuoM ke lie varSA Rtu meM cAra mAsa taka eka sthAna para rahane kA jo vidhAna hai usI kA nAma varSAvAsa hai| unheM hemanta ke cAramAsa aura grISma ke cAra mAsa ina ATha mahInoM meM bhinna-bhinna sthAnoM meM vicaranA caahie| navama adhyayana meM mohanIyasthAna kA adhikAra hai| moha nAmAdi cAra prakAra Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kA hai / pApa, vaya, vaira, paMka, panaka, kSobha, asAta, saMga, zalya, atara, nirati aura dhUrtya moha ke paryAyavAcI haiM : pAve vajje vere paMke paNage khuhe asAe ya / saMge salleyaree nirae dhutte ya egaTThA // dazama adhyayana meM AjAtisthAna kA adhikAra hai| AjAti arthAt janmamaraNa ke kyA kAraNa hai aura anAjAti arthAt mokSa kisa prakAra prApta hotA hai ? ina donoM praznoM kA prastuta adhyayana kI niyukti meM samAdhAna kiyA gayA hai / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama prakaraNa bRhatkalpaniyukti . * yaha niyukti' bhASyamizrita avasthA meM milatI hai| isameM sarvaprathama tIrthakaroM ko namaskAra kiyA gayA hai| isake bAda jJAna ke vividha bhedoM kA nirdeza kiyA gayA hai aura kahA gayA hai ki jJAna aura maMgala meM kathaMcit bheda aura kathaMcit abheda hai| maMgala cAra prakAra kA hai : nAmamaMgala, sthApanAmaMgala, dravyamaMgala aura bhAvamaMgala / isa prakAra maMgala kA nikSepa-paddhati se vyAkhyAna kiyA gayA hai aura sAtha hI jJAna ke bhedoM kI carcA kI gaI hai| . anuyoga kA nikSepa karate hue kahA gayA hai ki nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, vacana aura bhAva-ina sAta bhedoM se anuyoga kA nikSepa hotA hai| nirukta kA artha hai nizcita ukta / vaha do prakAra kA hai : sUtranirukta aura arthanirukta / 5 anuyoga kA artha isa prakAra hai : anu arthAt pazcAdbhUta jo yoga hai vaha anuyoga hai| athavA aNu arthAt stokarUpa jo yoga hai vaha anuyoga hai / cuMki yaha pIche hotA hai aura stokarUpa meM hotA hai isalie ise anuyoga kahate haiN| kalpa ke cAra anuyogadvAra haiM : upakrama, nikSepa, anugama aura naya / kalpa aura vyavahAra kA zravaNa aura adhyayana karane vAlA bahuzruta, cirapravajita, kalpika, acaMcala, avasthita, medhAvI, aparizrAvI, vidvAn, prAptAnujJAta aura bhAvapariNAmaka hotA hai|' prathama uddezaka ke prArambha meM pralambasUtra kA adhikAra hai / usako sUtrasparzika niyukti karate hue kahA gayA hai ki Adi nakAra, graMtha, Ama, tAla, pralamba aura bhinna-ina saba padoM kA nAmAdi bheda se cAra prakAra kA nikSepa hotA hai|' isake bAda pralambagrahaNa se sambandha rakhane vAle prAyazcittoM kA varNana kiyA gayA hai / tatragrahaNa kA vivecana karate hue kahA gayA hai ki tatragrahaNa do prakAra kA hotA hai : saparigraha aura aparigraha / saparigraha tIna prakAra kA hai : devaparigRhIta, 1. niyukti -laghubhASya-vRttisahita-sampAdaka muni caturavijaya tathA puNya vijaya prakAzaka : jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, san 1933-1942. 2. gA. 1. 3. gA. 3-5. 4. gA. 151. 5. gA. 188 6. gA. 190. 7. gA. 256. 8. gA. 400-1. 9. 815. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa manuSyaparigRhIta aura tirykprigRhiit|' mAsakalpaprakRta sUtroM kI vyAkhyA karate hue grAma, nagara, kheDa, karbaTaka, maDamba, patana, Akara, droNamukha, nigama, rAjadhAnI, Azrama, niveza, saMbAdha, ghoSa, aMzikA Adi padoM kA nikSepapaddhati se vivecana kiyA gayA hai| Age kI kucha gAthAoM meM jinakalpika aura sthavirakalpika ke AhAra-vihAra kI carcA hai| vyavazamanaprakRta sUtra kI niyukti karate hue AcArya kahate haiM ki kSamita, vyavazamita, vinAzita aura kSapita ekArthabodhaka pada haiN| prAbhRta, praheNaka aura praNayana ekArthavAcI haiM / prathama uddezaka ke anta meM AryakSetraprakRta sUtra kA vyAkhyAna hai jisameM 'Arya' pada kA nAma, sthApanA, dravya, kSetra, jAti, kula, karma, bhASA, zilpa, jJAna, darzana aura cAritra-ina bAraha prakAra ke nikSepoM se vicAra kiyA gayA hai| AryakSetra kI maryAdA bhagavAn mahAvIra ke samaya se hI hai, isa bAta kA nirUpaNa karate hue AryakSetra ke bAhara vicaraNa karane se lagane vAle doSoM kA skandakAcArya ke dRSTAnta ke sAtha digdarzana kiyA gayA hai| sAtha hI jJAna, darzana, cAritra kI rakSA aura vRddhi ke lie AryakSetra ke bAhara vivarane kI AjJA bho dI gaI hai jisakA saMpratirAja ke dRSTAnta se samarthana kiyA gayA hai| isI prakAra Age ke uddezakoM kA bhI nikSepa-paddhati se vyAkhyAna kiyA gayA hai / 3. gA. 2678. 1. gA. 891-2. R. gA. 3263. 2. gA. 1088-1120. 5. gA. 3271-3289. Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama prakaraNa vyavahAraniyukti vyavahAra sUtra aura bRhatkalpa sUtra eka dUsare ke pUraka haiN| jisa prakAra bRhatta lpasUtra meM zramaNa-jIvana kI sAdhanA ke lie Avazyaka vidhi-vidhAna, doSa, apavAda Adi kA nirdeza kiyA gayA hai usI prakAra vyavahArasUtra meM bhI inhIM viSayoM se saMbaMdhita ullekha haiN| yahI kAraNa hai ki vyavahAra-niyukti meM bhI adhikatara unhIM athavA usI prakAra ke viSayoM kA vivecana hai jo bRhatkalpaniyukti meM upalabdha haiN| isa prakAra ye donoM niyuktiyA~ paraspara pUraka haiM / vyavahAraniyukti bhI bhASyamizrita avasthA meM hI milatI hai / 1. niyukti-bhASya-malayagirivivaraNasahita-prakAzaka : kezavalAla premacaMda modI va trikamalAla. ugaracaMdra, ahamadAbAda, vi0 saM0 1982-5. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama prakaraNa anya niyuktiyA~ yaha pahale hI kahA jA cukA hai ki AcArya bhadrabAhu ne dasa sUtragraMthoM para niyukti likhane kI pratijJA kI thii| ina dasa niyuktiyoM meM se ATha upalabdha haiM aura do anupalabdha / ina ATha niyuktiyoM kA paricaya kahIM saMkSepa meM to kahIM vistAra se diyA jA cukA hai| inake atirikta piNDaniyukti, oghaniyukti, paMcakalpaniyukti, nizIthaniyukti va saMsaktaniyukti bhI milatI hai / saMsaktaniyukti bahuta bAda ke kisI AcArya kI racanA hai / piNDaniyukti, oghaniyukti aura paMcakalpaniyukti svatantra niyuktigraMtha na hokara kramazaH dazavakAlikaniyukti, Avazyakaniyukti aura bRhatkalpaniyukti ke hI pUraka aMga haiM / nizIthaniyukti bhI eka prakAra se AcArAMganiyukti kA ho aMga hai kyoMki AcArAMganiyukti ke anta meM svayaM niyuktikAra ne likhA hai ki paMcama culikA nizItha kI niyukti maiM bAda meM kruuNgaa|' yaha niyukti nizIthabhASya meM isa prakAra samAviSTa ho gaI hai ki use alaga nahIM kiyA jA sktaa| govindAcAryakRta eka anya niyuktita anupalabdha hai| 1. paMcamacUlanisIhaM tassa ya uvari bhaNIhAmi / -AcArAMganiyukti, gA0 347. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama prakaraNa bhASya aura bhASyakAra . AgamoM kI prAcInatama padyAtmaka TIkAeM niyuktiyoM ke rUpa meM prasiddha hai| niyuktiyoM kI vyAkhyAna-zailI bahuta gUDha evaM saMkocazIla hai| kisI bhI viSaya kA jitane vistAra se vicAra honA cAhie, usakA unameM abhAva hai| isakA kAraNa yahI hai ki unakA mukhya uddezya pAribhASika zabdoM kI vyAkhyA karanA hai, na ki kisI viSaya kA vistRta vivecana / yahI kAraNa hai ki niyuktiyoM kI aneka bAteM binA Age kI vyAkhyAoM kI sahAyatA ke saralatA se samajha meM nahIM aatiiN| niyuktiyoM ke gUDhArtha ko prakaTarUpa meM prastuta karane ke lie Age ke AcAryoM ne una para vistRta vyAkhyAeM likhanA Avazyaka smjhaa| isa prakAra niyuktiyoM ke AdhAra para athavA svataMtrarUpa se jo padyAtmaka vyAkhyAeM likhI gaIM ve bhASya ke rUpa meM prasiddha haiN| niyuktiyoM kI bhA~ti bhASya bhI prAkRta meM hI hai| bhASya: __ jisa prakAra pratyeka Agama-graMtha para niyukti na likhI jA sakI usI prakAra pratyeka niyukti para bhASya bhI nahIM likhA gyaa| nimnalikhita Agama granthoM para bhASya likhe gaye haiM : 1. Avazyaka, 2. dazavaikAlika, 3. uttarAdhyayana, 4. bRhatkalpa, 5. paMcakalpa, 6. vyavahAra, 7. nizItha, 8. jItakalpa, 9. oghaniyukti, 10. piNDaniyukti / / __ AvazyakasUtra para tIna bhASya likhe gae haiM : 1. mUlabhASya, 2. bhASya aura 3. vizeSAvazyakabhASya / prathama do bhASya bahuta hI saMkSipta rUpa meM likhe gaye aura unakI aneka gAthAeM vizeSAvazyakabhASya meM sammilita kara lI gaI / isa prakAra vizeSAvazyakabhASya ko tInoM bhASyoM kA pratinidhi mAnA jA sakatA hai, jo Aja bhI vidyamAna hai| yaha bhASya pUre AvazyakasUtra para na hokara kevala usake prathama adhyayana 'sAmAyika' para hai / eka adhyayana para hote hue bhI isameM 3603 gAthAeM haiN| dazavaikAlikabhASya meM 63 gAthAe haiN| uttarAdhyayanabhASya bhI bahuta choTA hai| isameM kevala 45 gAthAeM haiN| bRhatkalpa para do bhASya haiM : bRhat aura laghu / bRhadbhASya pUrA upalabdha nahIM hai / laghubhASya meM 6490 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa gAthAeM haiM | paMcakalpa - mahAbhASya kI gAthAsaMkhyA 2574 | vyavahArabhASya meM 4629 gAthAeM haiM / nizIthabhASya meM lagabhaga 6500 gAthAeM haiN| jItakalpabhASya kI gAthAsaMkhyA 2606 hai / oghaniyukti para do bhASya haiM jinameM se eka kI gAthAsaMkhyA 322 tathA dUsare kI 2517 hai / piNDaniyukti-bhASya meM 46 gAthAeM haiM / bhASyakAra : upalabdha bhASyoM kI pratiyoM ke AdhAra para kevala do bhASyakAroM ke nAma kA patA lagatA hai / ve haiM AcArya jinabhadra aura saMghadAsagaNi / AcArya jinabhadra ne do bhASya likhe : vizeSAvazyakabhASya aura jItakalpabhASya / saMghadAsagaNi ke bhI do bhASya haiM : bRhatkalpa- laghubhASya aura paMcakalpa - mahAbhASya / AcArya jinabhadra : AcArya jinabhadra kA apane mahattvapUrNa graMthoM ke kAraNa jaina paraMparA ke itihAsa meM eka viziSTa sthAna hai / itanA hote hue bhI Azcarya isa bAta kA hai ki unake jIvana kI ghaTanAoM ke viSaya meM jaina graMthoM meM koI sAmagrI upalabdha nahIM hai / unake janma aura ziSyatva ke viSaya meM paraspara virodhI ullekha milate haiM / ye ullekha bahuta prAcIna nahIM haiM apitu 15vIM yA 16vIM zatAbdI kI paTTAvaliyoM meM haiM / isase yaha siddha hotA hai ki AcArya jinabhadra ko paTTaparaMparA meM samyak sthAna nahIM milaa| unake mahattvapUrNa graMthoM tathA unake AdhAra para likhe gaye vivaraNoM ko dekhakara hI bAda ke AcAryoM ne unheM ucita mahattva diyA tathA AcArya paraMparA meM sammilita karane kA prayAsa kiyaa| cUMki isa prayAsa meM vAstavikatA kI mAtrA adhika na thI ataH yaha svAbhAvika hai ki vibhinna AcAryoM ke ullekhoM meM matabheda ho / yahI kAraNa hai ki unake saMbaMdha meM yaha bhI ullekha milatA hai ki ve AcArya haribhadra ke paTTa para baiThe / saMvat 531 meM AcArya jinabhadrakRta vizeSAvazyakabhASya kI prati zaka likhI gaI tathA valabhI ke eka jaina maMdira meM samarpita kI gii| isa ghaTanA se yaha pratIta hotA hai ki AcArya jinabhadra kA valabhI se koI saMbaMdha avazya honA cAhie / AcArya jinaprabha likhate haiM ki AcArya jinabhadra kSamAzramaNa ne mathurA meM devanirmita stUpa ke deva kI ArAdhanA eka pakSa kI tapasyA dvArA kI aura dImaka dvArA khAe hue mahAnizIthasUtra kA uddhAra kiyA / isase 1. gaNadharavAda : prastAvanA, pR0 27-45. 2. vividhatIrthaMkalpa pR0 19. Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASya aura bhASyakAra 119 yaha siddha hotA hai ki AcArya jinabhadra kA saMbaMdha valabhI ke atirikta mathurA se bhI hai| ___ DA0 umAkAMta premAnaMda zAha ne aMkoTTaka-akoTA gA~va se prApta huI do pratimAoM ke adhyayana ke AdhAra para yaha siddha kiyA hai ki ye pratimAe~ I0 san 550 se 600 taka ke kAla kI haiN| unhoMne yaha bhI likhA hai ki ina pratimAoM ke lekhoM meM jina AcArya jinabhadra kA nAma hai, ve vizeSAvazyakabhASya ke kartA kSamAzramaNa AcArya jinabhadra hI haiN| unakI vAcanA ke anusAra eka mUrti ke padmAsana ke pichale bhAga meM 'OM devAdharmoyaM nivRttikUle jinabhadravAcanAcAryasya' aisA lekha hai aura dUsarI mUrti ke bhAmaMDala meM OM nivRttikule jinabhadravAcanAcAryasya' aisA lekha hai|' ina lekhoM se tIna bAteM phalita hotI haiM : (1) AcArya jinabhadra ne ina pratimAoM ko pratiSThita kiyA hogA, (2) unake kula kA nAma nivRttikula thA aura (3) unheM vAcanAcArya kahA jAtA thaa| cUMki ye mUrtiyA~ aMkoTTaka meM milI hai, ataH yaha bhI anumAna lagAyA jA sakatA hai ki usa samaya bhar3auca ke AsapAsa bhI jainoM kA prabhAva rahA hogA aura AcArya jinabhadra ne isa kSetra meM bhI vihAra kiyA hogA / upayukta ullekhoM meM AcArya jinabhadra ko kSamAzramaNa na kahakara vAcanAcArya isalie kahA gayA hai ki paraMparA ke anusAra vAdI, kSamAzramaNa, divAkara tathA vAcaka ekArthaka zabda mAne gae haiM / vAcaka aura vAcanAcArya bhI ekArthaka haiM, ataH vAcanAcArya aura kSamAzramaNa zabda vAstava meM eka hI artha ke sUcaka haiN| inameM se eka kA prayoga karane se dUsare kA prayojana bhI siddha ho hI jAtA hai| 1. jaina satya prakAza, aMka 196. 2. vahI. 3. paM0 zrI dalasukha mAlavaNiyA ne ina zabdoM kI mImAMsA isa prakAra kI prAraMbha meM 'vAcaka' zabda zAstravizArada ke lie vizeSa pracalita thaa| parantu jaba vAcakoM meM kSamAzramaNoM kI saMkhyA bar3hatI gaI taba 'kSamAzramaNa' zabda bhI vAcaka ke paryAya ke rUpa meM prasiddha ho gayA / athavA 'kSamAzramaNa' zabda AvazyakasUtra meM sAmAnya guru ke artha meM bhI prayukta huA hai / ataH saMbhava hai ki ziSya vidyAguru ko kSamAzramaNa ke nAma se saMbodhita karate rahe hoN| isalie yaha svAbhAvika hai ki 'kSamAzramaNa' 'vAcaka' kA paryAya bana jAe / jaina samAja meM jaba vAdiyoM kI pratiSThA sthApita huI, zAstra-vaizAradya ke kAraNa vAcakoM kA hI adhikatara bhAga 'vAdI' nAma se vikhyAta huA Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa AcArya jinabhadra nivRttikula ke the, isakA pramANa upayukta lekhoM ke atirikta anyatra nahIM milatA / yaha nivRttikula kaise prasiddha huA, isake lie nimna kathana kA AdhAra liyA jA sakatA hai : 120 bhagavAn mahAvIra ke 17 veM paTTa para AcArya vajrasena hue the / unhoMne sopAraka nagara ke seTha jinadatta aura seThAnI IzvarI ke cAra putroM ko dIkSA dI thI / unake nAma isa prakAra the nAgendra, candra, nivRtti aura vidyAdhara / Age jAkara inake nAma se bhinna-bhinna cAra prakAra kI paramparAeM pracalita huI aura unakI nAgendra, candra, nivRtti tathA vidyAdhara kuloM ke rUpa meM prasiddhi huI / " ina tathyoM ke atirikta unake jIvana se saMbaMdhita aura koI vizeSa bAta nahIM milatI / hA~, unake guNoM kA varNana avazya upalabdha hotA hai / jItakalpacUrNi ke kartA siddhasena gaNa apanI cUrNi ke prArambha meM AcArya jinabhadra kI stuti karate hue unake guNoM kA isa prakAra varNana karate haiM " jo anuyogadhara, yugapradhAna pradhAna jJAniyoM se bahumata, sarva zruti aura zAstra meM kuzala tathA darzana jJAnopayoga ke mArgarakSaka haiM / jisa prakAra kamala kI sugandha ke vaza meM hokara bhramara kamala kI upAsanA karate haiM, usI prakAra jJAnarUpa makarakaMda ke pipAsu muni jinake mukharUpa nirjhara se pravAhita jJAnarUpa amRta kA sarvadA sevana karate haiM / sva- samaya tathA para- samaya ke Agama, lipi, gaNita, chanda aura zabdazAstroM para kie gae vyAkhyAnoM se nirmita jinakA anupama yazapaTaha dazoM dizAoM meM baja rahA hai / jinhoMne apanI anupama buddhi ke prabhAva se jJAna, jJAnI, hetu, pramANa tathA gaNadharavAda kA savizeSa vivecana vizeSAvazyaka meM graMthanibaddha kiyA hai / jinhoMne chedasUtroM ke artha ke AdhAra para puruSavizeSa ke pRthakkaraNa ke anusAra prAyazcitta kI vidhi kA vidhAna - hogA / ataH kAlAMtara meM 'vAdI' kA bhI 'vAcaka' kA hI paryAyavAcI bana jAnA svabhAvika hai / siddhasena jaise zAstravizArada vidvAn apane ko 'divAkara' kahalAte hoMge athavA unake sAthiyoM ne unheM 'divAkara' kI padavI dI hogI, isalie 'vAcaka' ke paryAya meM 'divAkara' ko bhI sthAna mila gayA / AcArya jinabhadra kA yuga kSamAzramaNoM kA yuga rahA hogA, ataH saMbhava hai ki unake bAda ke lekhakoM ne unake lie 'vAcanAcArya' ke sthAna para 'kSamAzramaNa' pada kA ullekha kiyA ho / 1. jaina gurjara kavio, bhAga 2, pR0 669. -- gaNadharavAda : prastAvanA, pR. 31. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASya aura bhASyakAra 121 karane vAle jItakalpasUtra kI racanA kI hai / aise para-samaya ke siddhAMtoM meM nipuNa, saMyamazIla zramaNoM ke mArga ke anugAmI aura kSamAzramaNoM meM nidhAnabhUta jinabhadragaNi kSamAzramaNa ko namaskAra ho|" ___ isa varNana se aisA pratIta hotA hai ki jinabhadragaNi AgamoM ke advitIya vyAkhyAtA the, 'yugapradhAna' pada ke dhAraka the, tatkAlIna pradhAna zrutadhara bhI inakA bahumAna karate the; zruti aura anya zAstroM ke kuzala vidvAn the / jaina paraMparA meM jo jJAna-darzanarUpa upayoga kA vicAra kiyA gayA hai, usake ye samarthaka the / inakI sevA meM aneka muni jJAnAbhyAsa karane ke lie sadA upasthita rahate the| bhinna-bhinna darzanoM ke zAstra, lipividyA, gaNitazAstra, chaMdaHzAstra, zabdazAstra Adi ke ye anupama paMDita the / inhoMne vizeSAvazyakabhASya aura jItakalpasUtra kI racanA kI thI / ye para-siddhAnta meM nipuNa, svAcArapAlana meM pravaNa aura sarva jaina zramaNoM meM pramukha the| uttaravartI AcAryoM ne bhI AcArya jinabhadra kA bahumAnapUrvaka nAmollekha kiyA hai / inake lie bhASyasudhAmbhodhi, bhASyapIyUSapAthodhi, bhagavAn bhASyakAra, duHSamAndhakAranimagnajinavacanapradIpapratima, dalitakuvAdipravAda, prazasyabhASyasasyakAzyapIkalpa, tribhuvanajanaprathitapravacanopaniSadvedI, sandehasandohazailazRMgabhaMgadambholi Adi vizeSaNoM kA prayoga kiyA hai| ___ AcArya jinabhadra ke samaya ke viSaya meM muni zrI jinavijayajI kA mata hai ki unakI mukhya kRti vizeSAvazyakabhASya kI jaisalamera sthita prati ke anta meM milane vAlI do gAthAoM ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki isa bhASya kI racanA vikrama saMvat 666 meM huI / ve gAthAeM isa prakAra haiM : paMca satA igatIsA sagaNivakAlassa vaTmANassa / to cettapuNNimAe budhadiNa sAtimi Nakkhatte / / rajje Nu pAlaNapare sI (lAi) ccammi Naravarindammi / valabhINagarIe ima mahavi....mi jiNabhavaNe // muni zrI jinavijayajI ne ina gAthAoM kA artha isa prakAra kiyA hai : zaka saMvat 531 (vikrama saMvat 666) meM valabhI meM jisa samaya zIlAditya rAjya karatA thA usa samaya caitra zuklA pUrNimA, budhavAra aura svAti nakSatra meM vizeSAvazyakabhASya kI racanA pUrNa huii| paM0 zrI dalasukha mAlavaNiyA isa mata kA virodha karate haiN| unakI mAnyatA hai ki upayukta mata mUla gAthAoM se phalita nahIM hotaa| unake matAnusAra ina 1 jItakalpaNi, gA0 5-10 (jotakalpasUtra : prastAvanA, pR0 6-7). Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa gAthAoM meM racanAviSayaka koI ullekha nahIM hai / ve kahate haiM ki khaNDita akSaroM ko hama yadi kisI maMdira kA nAma mAna leM to ina donoM gAthAoM meM koI kriyApada nahIM raha jAtA / aisI avasthA meM usakI zaka saMvat 531 meM racanA huI, aisA nizcayapUrvaka nahIM kahA jA sktaa| adhika saMbhava yaha hai ki vaha prati usa samaya likhI jAkara usa maMdira meM rakhI gaI ho| isa mata kI puSTi ke lie kucha pramANa bhI diye jA sakate haiM : 1--ye gAthAe~ kevala jaisalamera kI prati meM hI milatI hai, anya kisI prati meM nhiiN| isakA artha yaha huA ki ye gAthAe~ mUlabhASya kI na hokara prati likhI jAne tathA ukta maMdira meM rakhI jAne ke samaya kI sUcaka haiN.| jaisalamera kI prati mandira meM rakhI gaI prati ke AdhAra para likhI gaI hogii| 2-yadi ina gAthAoM ko racanAkAlasUcaka mAnA jAe to inakI racanA AcArya jinabhadra ne kI hai, yaha bhI mAnanA hI par3egA / aisI sthiti meM inakI TIkA bhI milanI caahie| parantu bAta aisI nahIM hai| AcArya jinabhadra dvArA prAraMbha kI gaI vizeSAvazyakabhASya kI sarvaprathama TIkA meM athavA koTyAcArya aura maladhArI hemacandra kI TIkAoM meM ina gAthAoM kI TIkA nahIM milatI / itanA hI nahIM apitu ina gAthAoM ke astitva ko sUcanA taka nahIM hai / ina pramANoM se yahI siddha hotA hai ki ye gAthAe AcArya jinabhadra ne na likhI hoM apitu usa prati kI nakala karane-karAne vAloM ne likhI hoM / aisI sthiti meM yaha bhI svataH siddha hai ki ina gAthAoM meM nirdiSTa samaya racanA samaya nahIM apitu pratilekhanasamaya hai / koTTArya ke ullekha se yaha bhI nizcita hai ki AcArya jinabhadra kI aMtima kRti vizeSAvazyakabhASya hai| isa bhASya kI svopajJa TIkA unakI mRtyu ho jAne ke kAraNa pUrNa na ho sakI / ' yadi vizeSAvazyakabhASya kI jaisalamera sthita ukta prati kA lekhanasamaya zaka saMvat 531 arthAt vikrama saMvat 666 mAnA jAe to vizeSAvazyakabhASya kA racanAsamaya isase pUrva hI mAnanA par3egA / yaha bhI hama jAnate haiM ki vizeSAvazyakabhASya AcArya jinabhadra kI antima kRti thI aura usakI svopajJa TIkA bhI unakI mRtyu ke kAraNa apUrNa rahI, aisI dazA meM yadi yaha mAnA jAe ki jinabhadra kA uttarakAla vikrama saMvat 650-660 ke AsapAsa rahA hogA to anucita nahIM hai / AcArya jinabhadra ne nimnalikhita graMthoM kI racanA kI hai : 1. vizeSAvazyakabhASya (prAkRta padya ), 2. vizeSAvazyakabhASyasvopajJavRtti ( apUrNa-saMskRta 1. gaNadharavAda : prastAvanA, pR0 32-3. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASya ora bhASyakAra 123 gadya ), 3. bRhatsaMgrahaNI (prAkRta padya ), 4. bRharakSetrasamAsa (prAkRta padya ), 5. vizeSaNavatI ( prAkRta padya ), 6. jItakalpa ( prAkRta padya), 7. jItakalpabhASya (prAkRta padya ), 8. anuyogadvAracUNi ( prAkRta gadya )', 9. dhyAnazataka (prAkRta padya ) / antima graMtha arthAt dhyAnazataka ke kartRtva ke viSaya meM abhI vidvAnoM ko saMdeha hai| saMghadAsagaNi: saMghadAsagaNi bhI bhASyakAra ke rUpa meM prasiddha haiN| inake do bhASya upalabdha haiM : bRhatkalpa-laghubhASya aura paMcakalpa-mahAbhASya / muni zrI puNyavijayajI ke matAnusAra saMghadAsagaNi nAma ke do AcArya hue haiM : eka vasudevahiDi-prathama khaNDa ke praNetA aura dUsare bRhatkalpa-laghubhASya tathA paMcakalpa-mahAbhASya ke praNetA / ye donoM AcArya eka na hokara bhinna-bhinna haiM kyoMki vasudevahiMDi-madhyama khaMDa ke kartA AcArya dharmasenagaNi mahattara ke kathanAnusAra vasudevahiMDi-prathama khaMDa ke praNetA saMghadAsagaNi 'vAcaka' pada se vibhUSita the, jabaki bhASyapraNetA saMghadAsagaNi 'kSamAzramaNa' padAlaMkRta haiM / AcArya jinabhadra kA paricaya dete samaya hamane dekhA hai ki kevala padavI-bheda se vyakti-bheda kI kalpanA nahIM kI jA sktii| eka hI vyakti vividha samaya meM vividha padaviyAM dhAraNa kara sakatA hai| itanA hI nahIM, eka hI samaya meM eka hI vyakti ke lie vibhinna dRSTiyoM se vibhinna padaviyoM kA prayoga kiyA jA sakatA hai / kabhI-kabhI to kucha padaviyA~ paraspara paryAyavAcI bhI bana jAtI haiN| aisI dazA meM kevala 'vAcaka' aura 'kSamAzramaNa' padaviyoM ke AdhAra para yaha nizcayapUrvaka nahIM kahA jA sakatA ki ina padaviyoM ko dhAraNa karane vAle saMghadAsagaNi bhinna-bhinna vyakti the / muni zrI puNya vijayajI ne bhASyakAra tathA vasudevahiMDikAra AcAryoM ko bhinna-bhinna siddha karane ke lie eka aura hetu diyA hai jo vizeSa balavAn hai / AcArya jinabhadra ne apane vizeSaNavatI graMtha meM vasudevahiMDi-prathama khaMDa meM citrita RSabhadevacarita kI saMgrahaNI gAthAe~ banAkara unakA apane graMtha meM samAveza bhI kiyA hai| isase yaha siddha hotA hai ki vasudevahiMDiprathama khaMDa ke praNetA saMghadAsagaNi AcArya jinabhadra ke pUrvavartI haiM / bhASyakAra saMghadAsagaNi bhI AcArya jinabhadra ke pUrvavartI hI hai / 1. yaha cUNi anuyogadvAra ke aMgula pada para hai jo jinadAsa kI cUNi tathA haribhadra kI vRtti meM akSarazaH uddhRta hai / 2. niyukti-laghubhASya-vRtyupeta bRhatkalpasUtra (SaSTha bhAga) : prastAvanA, pR0 20.. 3. vahI, pR0 20-21. Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 anya bhASyakAra : ina do bhASyakAroM ke Adi kI racanA kI bhASyakAra to hue hI dUsare zrI saMghadAsagaNi bRhadbhASya Adi ke AcArya jinabhadra aura saMvadAsamaNi ko chor3akara anya bhASyakAroM ke nAma kA patA abhI taka nahIM laga pAyA hai / yaha to nizcita hai ki atirikta anya bhASyakAra bhI hue hai jinhoMne vyavahArabhASya hai| muni zrI puNyavijayajI ke matAnusAra kama se kama cAra haiN| unakA kathana haiM ki eka zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNa, kSamAzramaNa, tIsare vyavahArabhASya Adi ke praNetA aura cauthe racayitA - isa prakAra sAmAnyatayA cAra Agamika bhASyakAra hue haiM / prathama do bhASyakAroM ke nAma to hameM mAlUma hI haiM / bRhatkalpa - bRhadbhASya ke praNetA, jinakA - nAma abhI taka ajJAta hai, bRhatkalpacUrNikAra tathA bRhatkalpavizeSarNikAra se bhI pIche hue haiM / isakA kAraNa yaha hai ki bRhatkalpalaghubhASya kI 1661 vIM gAthA - meM pratilekhanA ke samaya kA nirUpaNa kiyA gayA hai / usakA vyAkhyAna karate hue cUrNikAra aura vizeSacUrNikAra ne jina AdezAMtaroM kA arthAt pratilekhanA ke samaya se saMbaMdha rakhane vAlI vividha mAnyatAoM kA ullekha kiyA hai unase bhI aura adhika naI-naI mAnyatAoM kA saMgraha bRhatkalpa - bRhadbhASyakAra ne upayukta gAthA * se sambandhita mahAbhASya meM kiyA hai jo yAkinomahattarAsUna AcArya zrI haribhadrasUriviracita paMcavastukaprakaraNa kI svopajJa vRtti meM upalabdha hai / isase yaha - spaSTa pratIta hotA hai ki bRhatkalpa - bRhadbhASya ke praNetA bRhatkalpacUrNi tathA vizeSacUrNi ke praNetAoM se pIche hue haiM / ye AcArya haribhadrasUri ke kucha pUrvavartI athavA - samakAlIna haiM / aba rahI bAta vyavahArabhASya ke praNetA kauna haiM aura ve kaba hue haiM ? itanA hote hue bhI yaha nizcayapUrvaka kahA jA sakatA hai ki vyavahArabhASyakAra jinabhadra ke bhI pUrvavartI haiM / " isakA pramANa yaha hai ki AcArya jinabhadra ne apane vizeSaNavatI graMtha meM vyavahAra ke nAma ke sAtha jisa viSaya kA ullekha kiyA hai vaha vyavahArasUtra ke chaTheM uddezaka ke bhASya meM upalabdha hotA hai / isase jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 1. niyukti-laghubhASya-vRttyupeta bRhatkalpasUtra ( SaSTha bhAga) : prastAvanA, pR0 21-22 2. soho sudADhanAgo, AsaggIvo ya hoi aNNasi / siMho migaddhao ti ya, hoi vasudevacariyammi // sIho ceva sudADho, jaM rAyagimmi kavilabaDuo tti / sIsai bavahAre goyamovasamio sa NikkhaMta // vizeSaNavato, 33-4, Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASya aura bhASyakAra 125 sahaja hI anumAna lagAyA jA sakatA hai ki vyavahArabhASyakAra AcArya jinabhadra se bhI pahale hue haiN| sIho tiviTTha nihato, bhamiuM rAyagiha kavalibaDuga ti / jiNavara kahaNamaNuvasama; goyamovasama dikkhA ya // -vyavahArabhASya, 192.. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya prakaraNa vizeSAvazyakabhASya vizeSAvazyakabhASya' eka aisA graMtha hai jisameM jaina AgamoM meM varNita sabhI mahattvapUrNa viSayoM kI carcA kI gaI hai| jaina jJAnavAda, pramANazAstra, AcAranIti, syAdvAda, nayavAda, karmasiddhAnta Adi sabhI viSayoM se sambandhita sAmagrI kI pracuratA kA darzana isa grantha meM sahaja hI upalabdha hotA hai| isa graMtha kI eka bahuta bar3I vizeSatA yaha hai ki isameM jaina tattva kA nirUpaNa kevala jaina dRSTi se na hokara itara dArzanika mAnyatAoM kI tulanA ke sAtha huA hai| AcArya jinabhadra ne AgamoM kI sabhI prakAra kI mAnyatAoM kA jaisA tarkapurassara nirUpaNa isa grantha meM kiyA hai vaisA anyatra dekhane ko nahIM miltaa| yahI kAraNa hai ki jainAgamoM ke tAtparya ko ThIka taraha samajhane ke lie vizeSAvazyakabhASya eka atyanta upayogI graMtha hai| AcArya jinabhadra ke uttaravartI jainAcAryoM ne vizeSAvazyakabhASya kI sAmagrI evaM takapaddhati kA udAratApUrvaka upayoga kiyA hai| unake bAda meM likhA gayA Agama kI vyAkhyA karanevAlA eka bhI mahattvapUrNa graMtha aisA nahIM hai jisameM vizeSAvazyakabhASya kA AdhAra na liyA gayA ho| isa saMkSipta bhUmikA ke sAtha aba hama vizeSAvazyakabhASya ke vistRta paricaya kI ora bar3hate haiM / yaha graMtha AvazyakasUtra ko vyAkhyArUpa hai| isameM kevala prathama adhyayana arthAt sAmAyika se saMbandhita niyukti kI gAthAoM kA vivecana kiyA gayA hai| upodghAta: sarvaprathama AcArya ne pravacana ko praNAma kiyA hai evaM guru ke upadezAnusAra sakala caraNa-guNasaMgraharUpa AvazyakAnuyoga karane kI pratijJA kI hai| isake phala 1. (ka) ziSyahitAkhya bRhavRtti (maladhArI hemacandrakRta TIkA) sahita-yazo vijaya jaina granthamAlA, banArasa, vIra saMvat 2427-2441. (kha) gujarAtI anuvAda-Agamodaya samiti, bambaI, san 1924-1927. (ga) vizeSAvazyakagAthAnAmakArAdiH kramaH tathA vizeSAvazyakaviSayANAma nukramaH-Agamodaya samiti, bambaI, san 1923. (gha) svopajJa vRttisahita (prathama bhAga)-lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, ahamadAbAda, san 1966. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSAvazyakabhASya 127 Adi kA vicAra karate hue bhASyakAra kahate haiM ki AvazyakAnuyoga kA phala, yoga maMgala, samudAyArtha, dvAropanyAsa, tadbheda, nirukta, kramaprayojana Adi dRSTiyoM se vicAra karanA caahie|' phaladvAra: AvazyakAnuyoga kA phala yaha hai : jJAna aura kriyA se mokSa hotA hai aura Avazyaka jJAna-kriyAmaya hai, ataH usake vyAkhyAnarUpa kAraNa se mokSalakSaNarUpa kAryasiddhi hotI hai| yogadvAra: yogadvAra kI vyAkhyA isa prakAra hai : jisa prakAra vaidya bAlaka Adi ke lie yathocita AhAra kI sammati detA hai, usI prakAra mokSamArgAbhilASI bhavya ke lie prArambha meM Avazyaka kA AcaraNa yogya hai-upayukta hai / AcArya ziSya ko paMcanamaskAra karane para sarvaprathama vidhipUrvaka sAmAyika Adi detA hai| usake bAda kramazaH zeSa zruti kA bhI bodha karAtA hai| kyoMki sthavirakalpa kA krama usI prakAra hai / vaha krama yoM hai : pravrajyA, zikSApada, arthagrahaNa, aniyatavAsa, niSpatti, vihAra aura sAmAcArIsthiti / " yahA~ eka zaMkA hotI hai ki yadi pahale namaskAra karanA cAhie aura bAda meM sAmAyikAdi Avazyaka kA grahaNa karanA cAhie, to sarvaprathama namaskAra kA anuyoga karanA cAhie aura usake bAda Avazyaka kA anuyoga karanA upayukta hai / isakA uttara dete hue bhASyakAra kahate haiM ki namaskAra sarva zrutaskandha kA abhyantara hai ataH AvazyakAnuyoga ke grahaNa ke sAtha usakA bhI grahaNa ho hI jAtA hai / namaskAra sarvazrutaskandhAbhyantara hai isakA kyA pramANa ? usakI sarvazrutAbhyantaratA kA yahI pramANa hai ki use prathama maMgala kahA gayA hai / dUsarI bAta yaha hai ki isakA naMdI meM pRthak zrutaskandha ke rUpa meM grahaNa nahIM kiyA gayA hai| maMgaladvAra : aba maMgaladvAra kI carcA prArambha hotI hai| maMgala kI kyA upayogitA hai, yaha batAte hue kahA gayA hai ki zreSTha kArya meM aneka vidhna upasthita ho jAyA karate haiM / unhIM kI zAnti ke lie maMgala kiyA jAtA hai| zAstra meM maMgala tIna sthAnoM para hotA hai : Adi, madhya aura anta / prathama maMgala kA prayojana zAstrArtha kI avighnapUrvaka samApti hai, dvitIya kA prayojana usI kI sthiratA hai aura tRtIya kA prayojana usI kI ziSya-praziSyAdi vaMzaparyanta avyavacchitti hai / bhASyakAra ne maMgala kA zabdArtha isa prakAra kiyA hai : maMgayte'dhigamyate yena hitaM tena maMgalaM 1. gA0 1-2. 2. gA0 3. 3. gA0 4. 4. gA0 5. 5. gA0 7. 6. gA0 8-10 7. gA0 12-4. Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhavati' arthAt jisase hita kI siddhi hotI hai vaha maMgala hai / athavA maMgo dharmastaM lAti takaM samAdatte' arthAt jo dharma kA samAdAna karAtA hai vaha maMgala hai / athavA nipAtana se maMgala kA artha iSTArthaprakRti ho sakatA hai / athavA 'mAM gAlayati bhavAd' arthAt jo bhAvacakra se mukta karatA hai vaha maMgala hai| usake nAmAdi cAra prakAra haiN| isake bAda AcArya ne nAma, sthApanA, dravya, aura bhAvamaMgala ke svarUpa kA vistArapUrvaka vicAra kiyA hai| dravyamaMgala kI carcA karate samaya nayoM ke svarUpa, kSetra Adi kI ora bhI nirdeza kiyA hai| cAra prakAra ke maMgaloM meM eka dUsare se kyA vizeSatA hai, isakI ora nirdeza karate hue AcArya kahate haiM ki jaisA AkAra, abhiprAya, buddhi, kriyA aura phala sthApanendra meM dekhA jAtA hai, vaisA na nAmendra meM dekhA jAtA hai, na dravyendra meM / usI prakAra jaisA upayoga aura pariNamana dravya aura bhAva meM dekhA jAtA hai, vaisA na nAma meM hai, na sthApanA meM / vastu kA abhidhAna mAtra nAma hai, usakA AkAra sthApanA hai, usakI kAraNatA dravya hai aura usako kAryApannatA bhAva hai|4 prakArAntara se maMgala kI vyAkhyA karate hue bhASyakAra kahate haiM ki naMdI ko bhI maMgala kahA jA sakatA hai / usake bhI maMgala kI taraha cAra prakAra haiN| unameM se bhAvanaMdI paMcajJAnarUpa hai| ve pA~ca jJAna haiM : AbhinibodhikajJAna ( matijJAna ), zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna / jJAnapaMcaka : abhinibodha kA artha hai arthAbhimukha niyata bodha / yahI Abhinibodhika jJAna ( matijJAna ) hai / jo sunA jAtA hai athavA jo sunatA hai athavA jisase sunA jAtA hai vaha zruta hai / avadhi kA artha hai maryAdA / jisase maryAdita dravyAdi jAne jAte haiM vaha avadhijJAna hai / vaha jo jJAna mana ke paryAyoM ko jAnatA hai manaH paryayajJAna hai / paryaya kA artha paryavana, paryayana aura paryAya hai / kevalajJAna akelA arthAt asahAya hai, zuddha hai, pUrNa hai, asAdhAraNa hai, anantara hai| isake bAda AcArya ne yaha siddha kiyA hai ki ina pA~ca prakAroM ko iso krama se kyoM ginAyA gayA hai| ina pA~ca jJAnoM meM se mati aura zruta parokSa hai, zeSa pratyakSa haiN| akSa kA artha hai jIva / jo jJAna sIdhA jIva se utpanna hotA hai use pratyakSa kahate haiM / jo jJAna dravyendriya aura dravyamana kI sahAyatA se utpanna hotA hai vaha parokSa hai| vaizeSikAdisammata indriyotpanna pratyakSa kA khaNDana karate hue AcArya kahate haiM ki kucha loga indriyoM ko akSa mAnate haiM aura unase utpanna jJAna ko pratyakSa kahate haiM, yaha ThIka nahIM / indriyA~ ghaTAdi kI taraha acetana haiM, ataH unase jJAna utpanna nahIM 1 gA. 22-4. 2. gA. 25-51. 3. gA. 53-4. 4. gA. 60. 5. gA. 78. 6. gA. 79. 7. gA. 80-4. 8. gA. 85-90. Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSAvazyakabhASya 129 ho sktaa|' iMdriya-manojanya jJAna ko parokSa siddha karane ke lie aneka hetu prastuta karate hue bhASyakAra ne yahI niSkarSa nikAlA hai ki laiMgika arthAt anumAnajanya jJAna ekAntarUpa se parokSa hai; avadhiAdi ekAntarUpa se pratyakSa hai; iMdriya manojanya jJAna saMvyavahArapratyakSa hai / mati aura zruta : mati aura zruta ke lakSaNabheda kI carcA karate hue AcArya kahate haiM ki jo vijJAna iMdriya-manonimittaka tathA zrutAnusArI hai vaha bhAvazruta hai| zeSa mati hai| dUsarI bAta yaha hai ki zruta matipUrvaka hotA hai kintu mati zrutapUrvaka nahIM hotii| bhASyakAra ne isa viSaya para vistRta carcA kI hai ki zruta matipUrvaka hotA hai, isakA kyA artha hai ? dravyazruta aura bhAvazruta meM kyA saMbaMdha hai ? dravyazruta matipUrvaka hotA hai athavA bhAvazruta ?" mati aura zruta meM eka bheda yaha bhI hai ki zruta zrotrendriyopalabdhi hai, zeSa mati hai| yahAM para eka zaMkA hotI hai ki zrotrendriyopalabdhi yadi zruta hI hai, to zrotrendriyajanya avagraha Adi kA kyA hogA ? yadi zrotrendriyajanya avagraha Adi buddhi ko mati mAnA jAe to vaha zruta nahIM ho sakatI; zruta mAnane para mati nahIM ho sakatI; donoM mAnane para saMkara doSa kA prasaMga upasthita hotA hai| isakA samAdhAna karate hue bhASyakAra kahate haiM ki hamArA prayojana yaha hai ki zrotrendriyopalabdhi hI zruta hai, na ki zrotrendriyopalabdhi zruta hI hai| kahIM-kahIM para ( azrutAnusAriNI) zrotrendriyopalabdhi mati bhI hotI hai / ' patrAdigata sAmagrI zruta kA kAraNa hone se zabda ke samAna dravyazruta mAnI gayI hai| akSaralAbha bhAvazru ta hai| zeSa matijJAna hai / " anabhilASya padArthoM kA anantavAM bhAga prajJApanIya hai| prajJApanIya padArthoM kA anantavAM bhAga zrutanibaddha hai| aisA kyoM ? kyoMki jo caturdazapUrvadhara hote haiM ve paraspara SaTsthAnapatita hote haiM aura isIlie jo sUtra haiM ve prajJApanIya bhAvoM ke anantaveM bhAga haiN|' mati aura zruta ke bheda ko aura spaSTa karane ke lie valka aura zumba ke udAharaNa kI yuktiyukta parIkSA karate hue bhASyakAra ne yaha siddha kiyA hai ki mati valka ke samAna hai aura bhAvazru ta zumba ke samAna hai| isI prakAra akSara aura anakSara ke bheda se bho zruta aura mati kI vyAkhyA kI hai / 10 mUka aura itara bheda se mati aura zruta ke bheda kA vicAra karate hue AcArya ne yaha pratipAdana kiyA hai ki karAdiceSTA zabdArtha hI hai, kyoMki vaha 1. gA. 91. 2. gA. 95. 3. gA. 100. 4. gA0 105. 5. gA0 106-113. 6. gA0 122. 7. gA0 124. 8. gA0 141-2 9. gA0 154-161. 10. gA0 162-170. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 jaina sAhitya kA bRhada itihAsa usI kA kAma karatI hai aura isaprakAra zrutajJAna kA kAraNa hai, na ki mati bheda kA adhikAra hai / kA / ' yahA~ taka mati zruta ke Abhinibodhika jJAna : abhinibadhika jJAna ke bhedoM kI ora nirdeza karate hue Age kahA gayA hai ki indriya manonimitta jo Abhinibodhika jJAna hai usake do bheda haiM : zrutanizrita aura azrutanizrita / ina donoM ke punaH cAra-cAra bheda hote haiM : avagraha, IhA, apAya aura dhAraNA / sAmAnyarUpa se artha kA avagrahaNa avagraha hai, bheda kI mAgaMNA karanA IhA hai, usakA nizcaya apAya hai aura usakI avicyuti dhAraNA hai / jo loga sAmAnyavizeSa ke grahaNa ko avagraha kahate haiM unakA mata ThIka nahIM kyoMki usameM aneka doSa haiM / kucha loga yaha kahate haiM ki IhA saMzayamAtra hai, yaha ThIka nahIM, kyoMki saMzaya to ajJAna hai jabaki IhA jJAna hai / aisI sthiti meM jJAnarUpa IhA ajJAnarUpa saMzaya kaise ho sakatI hai ? isI prakAra apAya aura dhAraNAsambandhI matAntaroM kA bhI bhASyakAra ne khaNDana kiyA hai / avagraha do prakAra kA hai : vyaMjanAvagraha aura arthAvagraha | jisameM artha ( padArtha ) prakaTa hotA hai vaha vyaMjanAvagraha hai / upakaraNendriya aura zabdAdirUpa se pariNata dravya kA pArasparika sambandha vyaMjanAvagraha hai / isake cAra bheda haiM : sparzana, rasana, ghrANa aura zrota / nayana aura mana aprApyakArI haiM ataH unase vyaMjanAvagraha nahIM hotA / jo loga zrotra aura ghrANa ko bhI aprApyakArI mAnate haiM unake mata kA khaNDana karate hue bhASyakAra ne yaha siddha kiyA hai ki sparzana aura rasana kI hI bhAMti ghrANa aura zrotra bhI prApta artha kA hI grahaNa karate haiM / " isI prakAra nayana aura mana kI aprApyakAritA kA bhI rocaka DhaMga se samarthana kiyA gayA hai / vizeSa kara jahA~ svapna kA prasaMga AtA hai vahA~ to AcArya ne pratipAdana kI kuzalatA evaM rocakatA kA paricaya bahuta hI sundara DhaMga se diyA hai | vyaMjanAvagraha ke svarUpa kA vistArapUrvaka varNana karane ke bAda arthAvagraha kA vyAkhyAna kiyA hai, jisameM aneka zaMkAoM kA samAdhAna karate hue vyAvahArika evaM naizcayika dRSTi se arthAvagraha ke viSaya, samaya Adi kA nirNaya kiyA haiM / isake bAda IhA, anaya aura dhAraNa ke svarUpa kI carcA kI gaI hai / mavijJAna ke mukhyarUpa se do bheda haiM : zrutanizrita aura azrutanizrita / zrutanizrita ke avagrahAdi cAra bheda / avagraha ke punaH do bheda haiM : vyaMjanAvagra ha aura arthAvagraha 1. gA0 171-5. 193-4. 5. gA0 204-8. 2. gA0 177-180. 3. gA0 181-2. 4. gA0 6. gA0 209-236. 7. gA0 237-288. Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSAvazyakabhASya 131 vyaMjanAvagraha zrotrAdi cAra prakAra kA hai| arthAvagraha, IhA, apAya aura dhAraNA ke zrotrAdi pA~ca indriyA~ aura mana-ina chaH se utpanna hone ke kAraNa pratyeka ke chaH bheda hote haiN| isa prakAra vyaMjanAvagraha ke 4 tathA arthAvagrahAdi ke 24 kula 28 bheda hue / ye zrutanizrita matijJAna ke bheda haiM / kucha loga avagraha ke do bhedoM ko alaga na ginAkara avagraha, IhA, apAya aura dhAraNA-ina cAroM ke chaH-chaH bheda karake zrutanizrita mati ke 24 bheda karate haiM aura unameM azrutanizrita mati ke autpattikI, vainayikI, kAmikI aura pAriNAmikI ina cAra bhedoM ko milAkara pUre matijJAna ke 28 bheda karate haiN|' bhASyakAra ne isa mata kA khaNDana kiyA hai| upayukta 28 prakAra ke zrutanizrita matijJAna ke bahu, bahuvidha, kSipra, anizrita, nizcita aura dhruva-ye chaH tathA inase viparIta chaH aura isa prakAra pratyeka ke 12 bheda hote haiM / isa prakAra zrutanizrita mati ke 28x12 = 336 bheda hote haiN| isake bAda AcArya ne saMzaya jJAna hai yA ajJAna, isakI carcA karate hue samyagdRSTi aura mithyAdRSTi kI vizeSatAoM para prakAza DAlA hai| avagrahAdi kI kAlamaryAdA isa prakAra hai : avagraha eka samayaparyanta rahatA hai, IhA aura apAya antamuhUrta taka rahate haiM, dhAraNA antarmuhUrta, saMkhyeyakAla tathA asaMkhyeyakAla taka rahatI hai| isI bAta ko aura spaSTa karate hue kahA gayA hai ki kevala naizcayika arthAvagraha eka samayaparyanta rahatA hai| vAsanArUpa dhAraNA ko chor3akara zeSa vyaMjanAvagraha, eka samayaparyanta rahatA hai| vAsanArUpa dhAraNA ko chor3akara zeSa vyaMjanAvagraha, vyAvahArika arthAvagraha, IhA Adi pratyeka kA kAla antarmaharta hai| vAsanArUpa dhAraNA jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama kI viziSTatA ke kAraNa saMkhyeya athavA asaMkhyeya kAlaparyanta rahatI hai| isake bAda bhASyakAra ne indriyoM kI prAptakAritA aura aprAptakAritA ke sAmopya, dUrI, kAla Adi se sambandha rakhane vAlI bAtoM para prakAza DAlA hai|' isa prasaMga para bhASA, zarIra, samuddhAta Adi viSayoM kA bhI vistRta paricaya diyA gayA hai| ____ matijJAna jJeyabheda se cAra prakAra kA hai| sAmAnya prakAra se matijJAnopayukta jIva dravyAdi cAroM prakAroM ko jAnatA hai / ye cAra prakAra haiM : dravya, kSetra, kAla aura bhAva / niyuktikAra kA anusaraNa karate hue Age kI kucha gAthAoM meM Abhinibodhika jJAna kA satpadaprarUpaNatA, dravyapramANa, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAga, bhAva aura alpa-bahutva-ina dvAroM se vicAra kiyA hai / prasaMgavaza vyavahAravAda aura nizcayavAda ke pArasparika matabheda kA digdarzana karAte hue donoM ke syAvAda-sammata sAmaMjasya kA nirUpaNa kiyA gayA hai|" 1. gA0 300-2. 2. gA0 307. 3. gA0 308-332. 4. gA0 333-4 5. gA0 340-395. 6. gA0 402-4. 7. gA0 406-442. Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zrutajJAna: zrutajJAna kI carcA karate hue kahA gayA hai ki loka meM jitane bhI pratyekAkSara haiM aura jitane bhI unake saMyoga haiM utanI hI zrutajJAna kI prakRtiyA~ hotI haiN| saMyukta aura asaMyukta ekAkSaroM ke ananta saMyoga hote hai aura unameM se bhI pratyeka saMyoga ke ananta paryAya hote haiN| zrutajJAna kA caudaha prakAra ke nikSepoM se vicAra kiyA jAtA hai / ve caudaha prakAra ye haiM : akSara, saMjJI, samyak, sAdika, saparyavasita, gamika aura aMgapraviSTa-ye sAta aura sAta inake prtipkssii| akSara tIna prakAra kA hai : saMjJAkSara, vyaMjanAkSara aura labdhyakSara / jitane bhI lipibheda haiM ve saba saMjJAkSara ke kAraNa haiN| jisase artha kI abhivyakti hotI hai use vyaJjanAkSara kahate haiM / akSara kI upalabdhi arthAt lAbha ko labdhyakSara kahate haiM / yaha vijJAnarUpa hai, indriya-manonimittaka hai tathA AvaraNa ke kSayopazama se utpanna hotA hai| inameM se saMjJAkSara aura vyaJjanAkSara dravyazrutarUpa haiM tathA labdhya. kSara bhAvazrutarUpa hai| zrutajJAna ke prasaMga ko dRSTi meM rakhate hue bhASyakAra ne yaha bhI siddha kiyA hai ki ekendriyAdi asaMjJI jIvoM ko akSara kA lAbha (labdhyakSara) kaise hotA hai| ucchavasita, niHzvasita, niSThayUta, kAsita, kSuta, niHsiMghita, anusvAra, seNTita Adi anakSara haiN|" jisake saMjJA hotI hai use saMjJI kahate haiN| saMjJA tIna prakAra kI hai : kAlikI, hetuvAdopadezikI aura dRssttivaadopdeshikii| kAlikI saMjJA vAlA atIta aura anAgata vastu kA ciMtana karane meM samartha hotA hai / hetuvAdopadezikI saMjJA vAlA jIva svadehaparipAlana ko dRSTi se iSTa aura aniSTa vastu kA vicAra karatA huA usameM pravRtta athavA nivRtta hotA hai / yaha saMjJA prAyaH sAMpratakAlIna arthAt vartamAna kAla meM hI hotI hai / atIta aura anAgata kI cintA isakA viSaya nahIM hotA / kSAyopazamika jJAna meM vartamAna samyagdRSTi jIva dRSTivAdopadezikI saMjJA vAlA hai / isa dRSTi se mithyAdRSTi asaMjJI hai| pRthivI, apa, tejas, vAyu aura vanaspati meM oghasaMjJA (vRttyArohaNAdi abhiprAyarUpa) hotI hai / dvIndriyAdi meM hetusaMjJA rahatI hai / sura, nAraka aura garbhodbhava prANiyoM meM kAlikI saMjJA hotI hai / chadmastha samyagdRSTi jIvoM meM dRSTivAda saMjJA rahatI hai / kevaliyoM meM kisI prakAra kI saMjJA nahIM hotI, kyoMki smaraNa, cintA Adi mati-vyApAroM se vimukta hote hai, ataH ve saMjJAtIta haiN|" 1. gA0 444-5. 4. gA0 474-6. 7. gA0 515-7. 2. gA0 453-4. 3. gA0 464-7. 5. gA0 501 (niyukti). 6. gA0 504-8. 8.gA0 523-4. Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSAvazyakabhASya 133 aMgapraviSTa AcArAdi zruta tathA anaMgapraviSTa AvazyakAdi zruta samyakzruta kI koTi meM hai| laukika mahAbhAratAdi zruta mithyAzruta hai| svAmitva kI dRSTi se vicAra karane para samyagadRSTiparigRhIta laukika zruta bhI samyakazruta kI koTi meM A jAtA hai jabaki mithyAdRSTiparigRhIta AcArAdi samyakzruta bhI mithyAzruta kI koTi meM calA jAtA hai / tAtparya yaha hai ki samyaktvaparigRhIta zruta samyak hotA hai| samyaktva pAMca prakAra kA hai : aupazamika, sAsvAdana, kSAyopazamika, vedaka tathA kSAyika / bhASyakAra ne ina prakAroM kA saMkSipta paricaya diyA hai| dravyAstika naya kI apekSA se zrata paMcAstikAya kI bhAMti anAdi tathA aparyavasita-ananta hai aura paryAyAstika naya kI dRSTi se jIva ke gatiparyAyoM kI bhAMti sAdi evaM saparyavasita-sAnta hai / jo bAta zruta ke lie kahI gaI hai vahI saMsAra ke samasta padArthoM ke lie hai / pratyeka padArtha pratikSaNa utpanna hotA hai, naSTa hotA hai tathA nityarUpa se sthita rahatA hai| isI prakAra sukha-duHkha, bandha-mokSa Adi kA sadbhAva siddha kiyA jAtA hai / gama kA artha hotA hai bhaMga arthAt gaNitAdi vizeSa / ve jisameM hoM use gamika kahate haiN| athavA gama kA artha hai sadRza pATha / ve jisameM bahutAyata se hoM use gamika kahate haiM / jisa zruta meM isa prakAra kI sAmagrI na ho vaha agamika zruta hai| dvAdazAMgarUpa gaNagharakRta zruta ko aMgapraviSTa kahate haiM tathA anaMgarUpa sthavirakRta zruta ko aMgabAhya kahate haiM / athavA gaNadharapRSTa tIrthaMkarasaMbandhI jo Adeza hai, usase niSpanna hone vAlA zruta aMgapraviSTa hai tathA jo mutka arthAt apraznapUrvaka arthapratipAdana hai vaha aMgabAhya hai| athavA jo zruta dhruva arthAt sabhI tIrthaMkaroM ke tIrthoM meM niyata hai vaha aMgapraviSTa hai tathA jo cala arthAt aniyata hai vaha aMgabAhya hai / upayogayukta zrutajJAnI saba dravyoM ko jAnatA hai kintu unameM se apane acakSudarzana se kucha ko hI dekhatA hai| aisA kyoM ? isakA bhI uttara bhASyakAra ne diyA hai / jina ATha guNoM se AgamazAstra kA grahaNa hotA hai ve isa prakAra haiM : zuzrUSA, pratipRcchA, zravaNa, grahaNa, paryAlocana, apohana (nizcaya ), dhAraNa aura samyaganuSThAna / bhASyakAra ne niyuktisammata ina ATha prakAra ke guNoM kA saMkSipta vivecana kiyA hai| 1. gA0 527-536. 5. gA0 550. 2. gA0 537. 3. gA0 544. 4. gA0 549. 6. gA0 553-5. 7. gA0 562-6 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa avadhijJAna : avadhijJAna kA vivecana karate hue bhASyakAra ne niyukti kI gAthAoM kA bahuta vistAra se vyAkhyAna kiyA hai| bhavapratyaya aura guNapratyaya bhedoM kI ora nirdeza karate hue caudaha prakAra ke nikSepoM kA bahuta hI vistRta vivecana kiyA hai|' nAraka aura devoM ko pakSiyoM ke nabhogamana kI bhA~ti janma se hI bhavapratyaya avadhijJAna hotA hai| zeSa prANiyoM ko guNapratyaya arthAt apane karma ke kSayopazama ke kAraNa yadAkadA hotA hai| unake lie aisA niyama nahIM ki unheM janma se ho ho / manaHparyayajJAna : manaHparyayajJAna se manuSya ke mAnasika pariciMtana kA pratyakSa hotA hai / yaha jJAna manuSyakSetra taka sImita hai, guNapratyayika hai aura cAritrazIla ko hotA hai / dUsare zabdoM meM jo saMyata hai, sarvapramAdarahita hai, vividha Rddhiyukta hai vahI isa jJAna kA adhikArI hotA hai / manaHparyayajJAna kA viSaya cintita manodravya hai, kSetra naraloka hai, kAla bhUta aura bhaviSyat kA palyopamAsaMkhyeya bhAga hai / manaHparyayajJAnI cintita manodravya ko sAkSAt dekhatA va jAnatA hai kintu tadbhAsita bAhya padArtha ko anumAna se jAnatA hai| kevalajJAna : kevalajJAna sarvadravya tathA sarvaparyAyoM ko grahaNa karatA hai / vaha ananta hai, zAzvata hai, apratipAtI hai, eka hI prakAra kA hai| yaha jJAna sarvAvaraNakSaya se utpanna hone vAlA hai, ataH sarvotkRSTa hai, sarvavizuddha hai, sarvagata hai / kevalI kisI bhI artha kA pratipAdana pratyakSa jJAna dvArA hI karatA hai| usakA vAgyoga pratyakSa jJAna para avalaMbita hotA hai| yahI vAgyoga zruta kA rUpa dhAraNa karatA hai / ' isa prakAra kevalajJAna ke svarUpa kI carcA ke sAtha jJAnapaMcaka kA adhikAra samApta hotA hai| samudAyArthadvAra : paMcajJAna kI carcA ke sAtha maMgalarUpa tRtIya dvAra samApta hotA hai tathA samu. dAyArtharUpa caturtha dvAra kA vyAkhyAna prAraMbha hotA hai| jJAnapaMcaka meM se yaha kisa jJAna kA maMgalArtha arthAt anuyoga hai ? isakA uttara dete hue bhASyakAra kahate haiM ki matijJAnAdi meM zruta kA prakRtAnuyoga hai, anya kA nahIM kyoMki dUsare prakAra ke jJAna parAdhIna hote haiM tathA parabodha meM prAyaH samartha nahIM hote| zrutajJAna dIpaka 1. gA0 568-808. 2. gA0 810-4. 3. gA0 823-836. Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSAvazyakabhASya 135 kI taraha svaprakAzana tathA paraprabodhana meM samartha hai, ataH usI kA anuyoga yahA~ ucita hai / yahA~ jo Avazyaka kA adhikAra hai vaha zrutarUpa hI hai / " anuyoga kA artha hai sUtra kA apane abhidheya se anuyojana arthAt anusaMbandhana; athavA sUtra kA anurUpa pratipAdanalakSaNarUpa vyApAra; athavA sUtra kA artha se anu - aNu hai - stoka hai, tathA anu = pazcAt hai usakI artha ke sAtha yojanA arthAt sambandha sthApana R prastuta zAstra kA nAma Avazyaka zrutaskandha hai / isake sAmAyikAdi jo chaH bheda haiM unheM adhyayana kahate haiM / ataH 'Avazyaka', 'zruta', 'skandha', 'adhyayana' Adi padoM kA pRthak-pRthak anuyoga karanA caahie| 'Avazyaka' kA nAma, sthApanA, dravya aura bhAvarUpa cAra prakAra kA nikSepa hotA hai / inameM se prastuta bhASya meM dravyAvazyaka kI Agama aura noAgamarUpa se vistRta vyAkhyA kI gaI hai / adhikAkSara sUtrapATha ke lie kuNAla nAmaka rAjaputra tathA kapi kA udAharaNa diyA gayA hai / hInAkSara pATha ke lie vidyAdhara Adi ke udAharaNa die gae haiM / ubhaya ke lie bAla tathA Atura ke lie atibhojana tathA bheSajaviparyaya ke udAharaNa die gae haiM / lokottara noAgamarUpa dravyAvazyaka ke svarUpa kI puSTi ke lie sAdhvAbhAsa kA dRSTAnta diyA gayA hai / bhAvAvazyaka bhI do prakAra kA hotA hai : AgamarUpa tathA noAgamarUpa / Avazyaka ke artha kA upayogarUpa pariNAma AgamarUpa bhAvAvazyaka hai / jJAnakriyobhayarUpa pariNAma noAgamarUpa bhAvAvazyaka hai / noAgamarUpa bhAvAvazyaka ke tIna prakAra haiM : laukika, lokottara tathA kupAvacanika / ina tInoM meM se lokottara bhAvAvazyaka prazasta hai ataH zAstra meM usI kA adhikAra hai / " Avazyaka ke paryAya ye haiM : Avazyaka, avazyakaraNIya, dhruva, nigraha, vizuddhi, adhyayanaSaTka, varga, nyAya, ArAdhanA, mArga / bhASyakAra ne ina nAmoM kI sAthakatA bhI dikhAI hai / " isI prakAra zruta, skandha Adi kA bhI nikSepa-paddhati se vicAra kiyA gayA hai / zruta ke ekArthaka nAma ye haiM : zruta, sUtra, graMtha, siddhAMta, zAsana, AjJA, vacana, upadeza, prajJApana, Agama / skandha ke paryAya ye haiM : gaNa, kAya, nikAya, skandha, varga, rAzi, puJja, piNDa, nikara, saMghAta, Akula, samUha / 7 Avazyaka zrutaskandha ke chaH adhyayanoM kA arthAdhikAra isa prakAra hai : sAmAyikAdhyayana kA arthAdhikAra sAvadyayogavirati hai, catuvizatistava kA arthAdhikAra guNakIrtana hai, vandanAdhyayana kA arthAdhikAra guNI guru kI pratipatti hai, pratikramaNa 1. 837-840. 4. gA0 869-870. 2. gA0 841 - 2. 3. gA0 847-868. 5. gA0 872-3 . 6. gA0 894. 7. gA0 900. Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kA arthAdhikAra zruta-zIlaskhalana kI niMdA hai, kAyotsargAdhyayana kA adhikAra aparAdhavraNacikitsA hai tathA pratyAkhyAnAdhyayana kA adhikAra guNa dhAraNA hai|' yahA~ Avazyaka kA piNDArtha-samudAyArtha nAmaka caturtha dvAra samApta hotA dvAropanyAsa tathA bhedadvAra : paMcama dvAra meM sAmAyika nAmaka prathama adhyayana kI vizeSa vyAkhyA karate hue AcArya kahate hai ki sAmAyika kA lakSaNa samabhAva hai| jisa prakAra vyoma saba dravyoM kA AdhAra hai usI prakAra sAmAyika saba guNoM kA AdhAra hai| zeSa adhyayana eka taraha se sAmAyika ke hI bheda haiM kyoMki sAmAyika darzana, jJAna aura cAritrarUpa tIna prakAra kI hai aura koI guNa aisA nahIM hai jo ina tInoM prakAroM se adhika ho| kisI mahAnagara ke dvAroM kI bhAMti sAmAyikAdhyayana ke bhI cAra anuyogadvAra haiN| unake nAma isa prakAra hai : upakrama, nikSepa, anugama tathA naya / inake punaH kramazaH chaH, tIna, do tathA do prabheda hote haiN| yahA~ taka pAMcaveM dvAropanyAsa tathA chaThe bhedadvAra kA adhikAra hai| niruktadvAra : sAtaveM niruktadvAra meM upakrama Adi kI vyAkhyA karate hue kahA gayA hai ki zAstra kA upakramaNa arthAt samIpokaraNa ( nyAsadezAnayana ) upakrama hai / nikSepa kA artha hai nizcita kSepa arthAt nyAsa athavA niyata vyavasthApana / anugama kA artha hai sUtrAnurUpa gamana ( vyAkhyAna ) athavA arthAnurUpa gamana / isakA prayojana sUtra aura artha kA anurUpa sambandhasthApana hai / naya kA artha hai vastu kA saMbhAvita aneka paryAyoM ke anurUpa paricchedana / ' kramaprayojana : aSTama dvAra kA nAma kramaprayojana hai| isameM upakama, nikSepa, anugama tathA naya ke ukta krama ko yuktiyukta siddha kiyA gayA hai| yahA~ taka bhASya kI dvitIya gAthA meM nirdiSTa dvAroM kA adhikAra hai| isake bAda upakrama kA bhAvopakrama kI dRSTi se vistArapUrvaka vyAkhyAna kiyA gayA hai tathA AnupUrvI, nAma, pramANa, vaktavyatA, arthAdhikAra aura samavatAra nAmaka chaH bhedoM kA vistRta vivecana kiyA gayA hai|" 3. gA0 911-4. 1. gA0 902. 4. gA0 915-6. 2. gA0 905-910. 5. gA0 917-956. Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 vizeSAvazyakabhASya nikSepa : nikSepa ke tIna bheda hai : oghaniSpanna, nAmaniSpanna tathA sUtrAlApakaniSpanna / zruta ke aMga, adhyayana Adi sAmAnya nAma ogha hai| prastuta sAmAyika zruta kA ogha cAra prakAra kA hai : adhyayana, akSINa, Aya tathA kSapaNA / zubha adhyAtmAnayana kA nAma adhyayana hai| yaha bodha, saMyama, mokSa Adi kI prApti meM hetubhUta hai| jo anavarata vRddhi kI ora agrasara hai vaha akSINa hai| jisase jJAnAdi kA lAbha hotA hai vaha Aya hai| jisase pApakarmoM kI nirjarA hotI hai vaha kSapaNA hai| 'prastuta adhyayana kA eka vizeSa nAma ( sAmAyika ) hai| yahI nAma nikSepa hai / "karemi bhante !' Adi sUtrapadoM kA nyAsa hI sUtrAlApakanikSepa hai|' anugama: ____ anugama do prakAra kA hai : niyuktyanugama tapA sUtrAnugama / niyukti ke punaH tIna bheda hai : nikSepaniyukti, upodghAtaniyukti evaM sUtraspazikaniyukti / bhASyakAra ne ina bhedoM kA vistRta varNana kiyA hai| naya: kisI bhI sUtra kI vyAkhyA karate samaya saba prakAra ke nayoM kI parizuddhi kA vicAra karate hue niravazeSa artha kA pratipAdana kiyA jAtA hai| yahI naya hai / 3 yahA~ cAra prakAra ke anuyogadvAroM kI vyAkhyA samApta hotI hai / upodghAta-vistAra : bhASyakAra kahate haiM ki aba maiM maMgalopacAra karake zAstra kA vistArapUrvakaupodghAta kruuNgaa| yaha maMgalopacAra madhyamaMgalarUpa hai| maiM sarvaprathama anuttara 'parAkramI, amitajJAnI, tIrNa, sugatiprApta tathA siddhipathapradarzaka tIrthaMkaroM ko namaskAra karatA huuN| jisase tirA jAtA hai athavA jo tirA detA hai athavA jisameM tairA jAtA hai use tIrtha kahate haiN| vaha nAmAdi bheda se cAra prakAra kA hai| sarit-samudra Adi kA koI bhI nirapAya niyata bhAga dravyatIrtha kahalAtA hai kyoMki vaha dehAdi dravya ko hI tirA sakatA hai| jo loga yaha mAnate haiM ki nadyAdi tIrtha bhavatAraka haiM unakI yaha mAnyatA ThIka nahIM hai kyoMki snAnAdi jIva kA upaghAta karane vAle haiN| inase puNyopArjana nahIM hotaa| yadi koI yaha kahe ki jAhnavIjalAdika tIrtharUpa hI hai kyoMki unase dAhanAza, pipAsopazamAdi kArya sampanna hote haiM aura isa prakAra ve deha kA upakAra karate haiM, yaha ThIka nahIM / aisA mAnane para madhu, madya, mAMsa, vezyA Adi bhI tIrtharUpa ho jAeMge kyoMki ve 1. gA0 957-970. 3. gA0 1008-1011. 2. gA0 971-1007. 4. gA0 1014-6. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa prakAza DAlA hai / " isake bAda bhI deha kA upakAra karate haiM / " jo zrutavihita saMgha hai vahI bhAvatortha hai, usameM rahane vAlA sAdhu tAraka hai / jJAnAdi trika taraNa hai tathA bhavasamudra taraNIya hai / tothaM kA dUsarA artha yaha bhI ho sakatA hai ki jo dAhopazama, tRSNAccheda tathA malakSAlanarUpa athavA samyagdarzana, jJAna evaM cAritrarUpa tIna arthoM meM sthita hai vaha tristha ( tittha ) arthAt tIrthaM / vaha bhI saMgha hI hai / tIrtha ( tittha ) kA artha bhI ho sakatA hai arthAt jo krodhAgnidAhopazama Adi uparyukta tIna arthoM ko prApti ke lie prayatnazIla hai vaha vyartha - tittha - tIrtha hai / yaha artha bhI saMgharUpa hI hai / 3 jo bhAvatIrtha kI sthApanA karate haiM arthAt use guNarUpa se prakAzita karate haiM unheM tIrthaMkara - hitArthaMkara kahate haiM / tIrthaMkaroM ke parAkrama, jJAna, gati Adi viSayoM para bhI AcArya ne vartamAna tIrtha ke praNetA bhagavAn mahAvIra ko namaskAra unake ekAdaza gaNadhara Adi anya pUjya puruSoM ko vandana kiyA hai / isake bAda sarvaprathama AvazyakasUtra kI vyAkhyA karane kI pratijJA karate hue sAmAyika nAmaka prathama adhyayana kA vivecana karane kI pratijJA kI hai / 'niyukti' zabda kA vizeSa vyAkhyAna karate hue bhASyakAra kahate haiM ki sUtra ke nizcita artha kI vyAkhyA karanA hI niyukti hai / 7 sUtrAdi kI racanA kaise hotI hai, isakI ora saMketa karate hue yaha batAyA gayA hai ki jina arthabhASaka haiM tathA gaNadhara sUtragrathaka haiM / zAsana ke hitArthaM hI sUtra kI pravRtti hai / arthapratyAyaka zabda meM artha kA upacAra kiyA jAtA hai aura isI prakAra artha kA abhilApa hotA hai| sUtra meM arthavistAra adhika hai ataeva vaha mahArtha hai / " kiyA hai / taduparAnta 6 jJAna aura cAritra : sAmAyikAdi zruta kA sAra cAritra hai, cAritra kA sAra ko pradhAna isalie kahA jAtA hai ki vaha mukti kA pratyakSa vastu kI yathArthatA - ayathArthatA kA prakAzana hotA hai aura isase cAritra kI vizuddhi hotI hai, ataH jJAna cAritra - vizuddhi ke prati pratyakSa kAraNa hai / isa prakAra jJAna aura cAritra donoM mokSa ke prati donoM meM antara yahI hai ki jJAna cAritra-zuddhi kA kAraNa hone se vyavahita kAraNa hai, jabaki cAritra mokSa kA avyavahita kAraNa hai kAraNa haiM / mokSa kA / dUsarI bAta yaha hai ki jJAna kA utkRSTatama 3. gA0 1035-7 .. 138 1. gA0 1025-31. 4. gA0 1047. 6. gA0 1057-68. 8. gA0 1095-1125. 9 2. gA0 1032. 5. gA0 1049 - 1053. 7. gA0 1086. 9. gA0 1126-1130. nirvANa hai | cAritra kAraNa hai| jJAna se Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSAvazyakabhASya 139. lAbha (kevalajJAna) ho jAne para bhI jIva mukta nahIM hotA, jaba taka ki sarvasaMvara kA lAbha na ho jAe / isase bhI yahI siddha hotA hai ki saMvara-cAritra hI mokSa kA mukhya hetu hai, na ki jJAna / ataH cAritra jJAna se pradhAnatara hai|" AcArya ne jJAna aura cAritra ke sambandha ko aura bhI carcA kI hai| sAmAyika-lAbha: sAmAyika kA lAbha kaise hotA hai ? isakA uttara dete hue niyuktikAra ne kahA hai ki AThoM karma prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti ke vidyamAna hone para jIva ko cAra prakAra kI sAmAyika meM se eka kA bhI lAbha nahIM ho sktaa| isakA vivecana karate hue bhASyakAra kahate haiM ki nAma aura gotra karma kI utkRSTa sthiti bIsa koTAkoTI sAgaropama hai, mohanIya kI sattara koTAkoTI sAgaropama hai, zeSa arthAt jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya aura aMtarAya kI tIsa koTAkoTI sAgaropama hai tathA Ayu kI taitIsa sAgaropama hai / jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, Ayu, mohanIya tathA aMtarAya kI jaghanya sthiti aMtarmuhUrta hai, nAma aura gotra kI ATha muhUrta hai tathA vedanIya kI bAraha muhUrta hai / mohanIya karma kI utkRSTa sthiti kA baMdha hone para cha: karmoM-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, nAma, gotra tathA aMtarAya kI utkRSTa sthiti kA baMdha hotA hI hai ( utkRSTa saMkleza hone para hI mohanIya kI utkRSTa sthiti kA baMdha hotA hai ) kintu Ayu kI sthiti kA baMdha utkRSTa athavA madhyama kaisA bhI ho sakatA hai| itanA avazya hai ki isa sthiti meM Ayu kA jaghanya baMdha nahIM ho sktaa| mohanIya ko chor3a kara zeSa jJAnAvaraNAdi kisI kI bhI utkRSTa sthiti kA baMdha hone para mohanIya athavA anya kisI bhI karma kI utkRSTa yA madhyama sthiti kA baMdha hotA hai kintu Ayu kA sthiti-baMdha jaghanya bhI ho sakatA hai / samyaktva, zruta, dezavrata tathA sarvavrata ina cAra sAmAyikoM meM se utkRSTa karma sthiti vAlA eka bhI sAmAyika kI prApti nahIM kara sakatA kintu use pUrvapratipanna vikalpa se hai arthAt hotI bhI hai, nahIM bhI hotI ( anuttarasura meM pUrvapratipanna samyaktva tathA zruta hote haiM, zeSa nhiiN)| jJAnAvaraNAdi kI jaghanya sthiti vAle ko bhI ina sAmAyikoM meM se eka kA bhI lAbha nahIM hotA kyoMki use pahale se hI ye saba prApta hotI haiM, aisI sthiti meM punarlAbha kA prazna hI nahIM utthtaa| Ayu kI jaghanya sthiti vAle ko na to ye pahale se prApta hotI haiM, na vaha prApta kara sakatA hai / isake bAda samyaktva kI prApti ke kAraNoM para prakAza DAlate hue graMthibheda kA svarUpa batAyA gayA hai / 1. gA0 1131-2. 2. gA0 133-1982. 3. gA0 1186. 4. gA0 1987-1192. Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sAmAyika-prApti ke svarUpa kA vizeSa spaSTIkaraNa karane ke lie pallakAdi nau prakAra ke dRSTAnta die gae haiN| samyaktvalAbha ke bAda dezavirati Adi kA lAbha kaise hotA hai ? isakA uttara dete hue bhASyakAra kahate haiM ki jitanI karmasthiti ke rahate hue samyaktva kI prApti hotI hai, usameM se palyopamapRthaktva kA kSaya hone para dezavirati-zrAvakatva kI prApti hotI hai| usameM se bhI saMkhyAta sAgaropama kA kSaya hone para cAritra kI prApti hotI hai| usameM se bhI saMkhyAta sAgaropama kA kSaya hone para upazamazreNI kI prApti hotI hai| usameM se bhI saMkhyAta sAgaropama kA kSaya hone para kSapakazreNI kA lAbha hotA hai / sAmAyika ke bAdhaka kAraNa : kaSAyAdi ke udaya se darzanAdisAmAyika prApta nahIM hotI athavA prApta hokara punaH naSTa ho jAtI hai / jisake kAraNa prANI paraspara hiMsA karate haiM ( karSanti ) use kaSAya kahate haiM; athavA jisake kAraNa prANI zArIrika evaM mAnasika duHkhoM se ghisate rahate haiM / kRSyante ) use kaSAya kahate haiM; athavA jisase 'kaSa' arthAt karma kA 'Aya' arthAt lAbha hotA hai use kaSAya kahate haiM; athavA jisase prANI 'kaSa' arthAt karma ko 'Ayanti' arthAt prApta hote haiM use kaSAya kahate haiM; athavA jo 'kaSa' ( karma ) kA 'Aya' arthAt upAdAna ( hetu ) hai vaha kaSAya hai / kaSAya mukhyarUpa se cAra prakAra ke haiM : krodha, mAna, mAyA aura lobha / inameM se kisa kaSAya kI utkRSTatA athavA maMdatA se kisa prakAra ke cAritrAdi kA ghAta hotA hai, isakA bhASyakAra ne vistAra se varNana kiyA hai / cAritra-prApti : anantAnubandhI Adi bAraha prakAra ke kaSAyoM kA kSaya, upazama athavA kSayopazama hone para mano-vAk-kAyarUpa prazasta hetuoM se cAritra-lAbha hotA hai / cAritra pAMca prakAra kA hai : sAmAyika, chedopasthApana, parihAravizuddhi, sUkSmasaMparAya tathA yathAkhyAta / prastuta meM niyama yaha hai ki bAraha kaSAyoM ke kSayAdi se cAritra kA lAbha hotA hI hai naki pAMcoM hI prakAra ke cAritra kA ( gA0 1258)aisA spaSTIkaraNa bhASyakAra ne kiyA hai / sAmAnyarUpa se sabhI prakAra kA cAritra sAmAyika hI hai / chedAdi usakI vizeSa prakAra kI avasthAeM haiN| sAmAyika kA artha hai sAvadha yoga kA tyAga / vaha do prakAra kA hai : itvara tathA yAvatkathika / itvara svalpakAlIna hai tathA yAvatkathika jIvanaparyanta ke lie hai| jisase cAritra ke pUrvaparyAya kA 1. gA0 1193-1221. 2. gA0 1222. 3. gA0 1224-1253. 4. gA0 1254-1261. 5. gA0 1262-7 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSAvazyakabhASya 141 cheda hotA hai tathA vratoM meM upasthApana hotA hai use chedopasthApana kahate haiN| vaha do prakAra kA hai : sAticAra tathA niraticAra / ziSya kI upasthApanA athavA tIrthAntarasaMkrAMti meM jisakA Aropa kiyA jAtA hai vaha niraticAra chedopasthApana hai / mUlaguNaghAtI kA jo punaH samAropaNa hai vaha sAticAra chedopasthApana hai| parihAra nAma tapavizeSa se vizuddha hone kA nAma parihAravizuddhi cAritra hai| vaha do prakAra kA hai : nirvizamAna tathA niviSTakAyika / parihArika kA cAritra nivizamAna hai| anupahArI tathA kalpasthita kA cAritra niviSTakAyika hai| krodhAdi kaSAyavarga ko saMparAya kahate haiN| jisameM saMparAya kA sUkSya avazeSa rahatA hai vaha sUkSmasaMparAya cAritra hai / zreNI ( upazama athavA kSapaka ) para ArUr3ha hone vAlA vizuddhiprApta jIva isakA adhikArI hotA hai / yathAkhyAta cAritra vAlA jIva kaSAya se nilipta hotA hai / yaha cAritra do prakAra kA hai : chadmasthasambandhI tathA kevliismbndhii| chadmasthasambandhI ke punaH do bheda haiM : mohakSayasamuttha tathA mohopazamaprabhava arthAt kaSAya ke kSaya se utpanna hone vAlA tathA kaSAya ke upazama se utpanna hone vAlA / kevalIsambandhI yathAkhyAta ke do bheda haiM : sayogI tathA ayogii| kaSAya ke upazama aura kSaya kI prakriyA ko dhyAna meM rakhate hue bhASyakAra ne Age upazamazreNI tathA kSapakazreNI kA svarUpa-varNana kiyA hai / pravacana evaM sUtra : kevalajJAna kI utpatti ke prasaMga ko dRSTi meM rakhate hue jina-pravacana kI utpatti kA varNana karane ke bAda AcArya niyukti kI usa gAthA kA vyAkhyAna prArambha karate haiM jisameM yaha nirdeza kiyA gayA hai ki zrutadharma, tIrtha, mArga, prAvacana, pravacana-ye saba pravacana ke ekArthaka haiM tathA sUtra, tantra, grantha, pATha, zAstra-ye saba sUtra ke ekArthaka hai / zrutadharma kyA hai ? isakA vivecana karate hue kahA gayA hai ki zruta kA dharma arthAt svabhAva bodha hotA hai aura vahI zrutadharma hai; athavA zrutarUpa dharma zrutadharma hai aura vaha jIva kA paryAyavizeSa hai; athavA sugati arthAt saMyama meM dhAraNa karane ke kAraNa dharma ko zruta kahate haiM aura vahI zrutadharma hai| isI prakAra bhASyakAra ne tIrtha, mArga, prAvacana, satra, tantra, grantha, pATha aura zAstra kA zabdArtha-vivecana kiyA hai| 1. gA0 1268-9. 4. gA0 1279-1280. 6. gA0 1379. 2. 1270-1. ___3. 1277-8. 5. gA0 1283-1345. 7. gA0 1380-4. Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 142 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa anuyoga : sUtrakArthakoM kA vyAkhyAna karane ke bAda arthaikArthakoM kA vyAkhyAna prArambha hotA hai / anuyoga, niyoga, bhASA, vibhASA, vArtika- ye pA~ca ekArthaka haiM / anuyoga kA sAta prakAra se nikSepa hotA hai : nAmAnuyoga, sthApanAnuyoga, dravyAnuyoga, kSetrAnuyoga, kAlAnuyoga, vacanAnuyoga aura bhAvAnuyoga | AcArya ne ina bhedoM kA vistRta vivecana kiyA hai / isI prakAra anuyoga ke viparyayarUpa ananuyoga kA bhI sodAharaNa evaM savistAra varNana kiyA gayA hai| niyata, nizcita athavA hita ( anukUla ) yoga kA nAma niyoga hai / isase abhidheya ke sAtha sUtra kA sambandha sthApita hotA hai / isakA bhI anuyoga kI bhA~ti sabheda evaM sodAharaNa vicAra karanA cAhie / vyakta vAk kA nAma bhASA hai / isase zruta ke bhAva- sAmAnya kI abhivyakti hotI hai / bhAvavizeSa kI abhivyakti kA nAma vibhASA hai / vRtti (sUtravivaraNa ) kA sarva paryAyoM se vyAkhyAna karanA vArtika kahalAtA hai / " vyAkhyAna vidhi kI carcA karate hue bhASyakAra ne vividha dRSTAnta dekara yaha * samajhAyA hai ki guru aura ziSya kI yogyatA aura ayogyatA kA mApadaNDa kyA hai ? jisa prakAra haMsa mile hue dUdha aura pAnI meM se pAnI ko chor3akara dUdha pI jAtA hai usI prakAra suziSya guru ke doSoM ko eka ora rakha kara usake guNoM kA hI grahaNa karatA hai / jisa prakAra eka bhaiMsA kisI jalAzaya meM utarakara usakA sArA pAnI isa prakAra maTamailA va kaluSita kara DAlatA hai ki vaha na to usake khuda ke pIne ke kAma meM A sakatA hai aura na koI anya hI use pI sakatA hai| usI prakAra kuziSya kisI vyAkhyAna -maNDala meM jAkara apane guru athavA ziSya ke sAtha isa prakAra kalaha prArambha kara detA hai ki usa vyAkhyAna kA rasa na to vaha svayaM le sakatA hai aura na koI anya hI udAharaNa dekara AcaryaM jinabhadra ne guru-ziSya ke saphala citraNa kiyA hai / " / sAmAyika dvAra : vyAkhyAna - vidhi kA vivecana karane ke bAda AcArya sAmAyika sambandhI dvAra isa prakAra hai : uddeza, isa prakAra aneka sundara-sundara guNa-doSoM kA sarasa, sarala evaM vidhi kI vyAkhyA prAraMbha karate haiM / vaha dvAra - vidhi nirdeza, nirgama, kSetra, kAla, puruSa, kAraNa, pratyaya, anumata, kim, katividhi, kasya, kutra, keSu katham, avirahita, bhava, AkarSa, sparzana, nirukti 1. gA0 1385-8. 4. gA0 1419-1422. lakSaNa, naya, samavatAra, kiyaccira, kati, sAntara, 2. gA0 1389-1409. 5. gA0 1446 - 1482. 3. gA0 1410-8. 6. gA0 1484-5. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zyakabhASya uddeza : uddeza kA artha hai sAmAnya nirdeza / vaha nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla samAsa, uddeza aura bhAva bheda se ATha prakAra kA hotA hai / bhASyakAra ne inakA saMkSipta paricaya diyA hai|' nirdeza: vastu kA vizeSa ullekha nirdeza hai| isake bhI mAnAdi ATha bheda hote haiM / inakA bhI bhASyakAra ne vizeSa paricaya diyA hai tathA naya dRSTi se sAmAyika kI triliMgatA kA vistAra se vicAra kiyA hai / / nirgama: nigama kA artha hai prasUti arthAt utpatti / nigama chaH prakAra kA hai : nAma, (sthApanA, dravya, kSetra, kAla tathA bhAva / ina bhedoM kI carcA karate hue kahA gayA hai ki jisa dravya se sAmAyika kA nirgama huA haiM vaha dravya yahA~ para mahAvIra ke rUpa meM hai / jisa kSetra meM usakA nirgama huA hai vaha mahasena vana hai| usakA kAla prathama pauruSI-pramANakAla hai / bhAva vakSyamANa lakSaNa bhAvapuruSa hai / ye saMkSepa meM sAmAyika ke nirgamAMga hai / sAmAyika ke nirgama ke sAtha svayaM mahAvIra ke nirgama kI carcA karate hue bhASyakAra niyuktikAra ke hI zabdoM meM kahate haiM ki mahAvIra kisa prakAra mithyAtvAdi tama se nikale, kisa prakAra unheM kevalajJAna prApta huA tathA kaise sAmAyika kI utpatti huI-Adi bAteM btaauuNgaa| itanA kahane ke bAda bhASyakAra ekadama gaNadharavAda kI vyAkhyA prArambha kara dete haiN| TIkAkAra maladhArI hemacandra uparyukta bAtoM kI ora hamArA dhyAna khIMcate hue kahate haiM ki ye saba bAteM sUtrasiddha hI haiM / inameM jo kucha kaThina pratIta ho vaha mUlAvazyakavivaraNa se jAna lenA cAhie / gaNadharavAda : bhagavAn mahAvIra tathA gyAraha pramukha brAhmaNa-paNDitoM ke bIca vibhinna dArzanika viSayoM para jo carcA huI tathA bhagavAn ke mantavyoM se prabhAvita hokara una paNDitoM ne mahAvIra ke saMgha meM sammilita honA svIkAra kiyA, isakI bhASyakAra jinabhadra ne apane graMtha meM vistRta evaM tarkayukta carcA kI hai isI carcA kA nAma gaNadharavAda hai| isa carcA meM dArzanika jagat ke prAyaH samasta 1. gA0 1586-1496. 3. gA0 1521-1546. 2. gA0 1497-1530. 4. gA0 1548. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa viSayoM kA samAveza kara liyA gayA hai| isa carcA meM bhAga lenevAle paNDita joki bAda meM bhagavAna mahAvIra ke pramukha ziSya-gaNadhara ke nAma se prasiddha hue unake nAma isa prakAra hai : 1. indra bhUti. 2. agnibhUti, 3.vAyubhUti, 4. vyakta, 5. sudharmA, 6. maMDika, 7. mauryaputra, 8. akaMpita, 9. acalabhrAtA, 10. metArya, 11. prabhAsa / inake sAtha jina viSayoM kI carcA huI ve kramazaH isa prakAra haiM : 1. AtmA kA astitva, 2. karma kA astitva, 3. AtmA aura zarIra kA bheda, 4. zUnyavAdanirAsa, 5. ihaloka aura paraloka kA vaicitrya, 6. baMdha aura mokSa, 7. devoM kA astitva, 8. narakoM kA astitva, 9. puNya aura pApa, 10. paraloka kA astitva, 11. nirvANa kA astitva / AtmA kA svatantra astitva : ___ sarvajJatva kI prApti ke bAda bhagavAn mahAvIra eka samaya mahasena vana meM virAjita the| janasamUha zraddhAvaza unake darzana ke lie jA rahA thaa| yajJavATikA meM sthita brAhmaNa paNDitoM ke mana meM yaha dRzya dekhakara jijJAsA utpanna huI ki aise mahApuruSa se avazya milanA cAhie jisake darzana ke lie itanA bar3A janasamUha umar3a rahA hai| una sabhI ke mana meM vedavAkyoM ko lekara nAnA prakAra kI zaMkAe thiiN| sarvaprathama indrabhUti ( gautama ) bhagavAn mahAvIra ke pAsa jAne ke lie taiyAra hue| jaise hI ve apanI ziSya-maMDalI sahita bhagavAn ke pAsa pahu~ce, bhagavAn ne unake mana meM sthita sandeha kI ora saMketa karate hue kahA-AtmA ke astitva ke viSaya meM tumhAre mana meM isa prakAra kA saMzaya hai ki yadi jIva (AtmA) kA astitva hai to vaha ghaTAdi padArthoM kI bhA~ti pratyakSa dikhAI denA 1. paM0 zrI dalasukha mAlavaNiyAkRta 'gaNagharavAda' meM AcArya jinabhadrakRta gaNadharavAda kA saMvAdAtmaka gujarAtI anuvAda, TippaNa, vistRta tulanAtmaka prastAvanA Adi haiM / gujarAta vidhAsabhA, bhadra, ahamadAbAda kI ora se san 1952 meM isakA prakAzana huA hai / zrI pRthvIrAja jaina, ema0e0, zAstrI ne isakA hindI meM bhI anuvAda kiyA hai jo abhI taka aprakAzita hai / prastuta paricaya meM isa graMtha kA upayoga karane ke lie lekhaka va anuvAdaka donoM kA AbhArI huuN| ___ gaNadharavAda ke aMgrejI anuvAda tathA vivecana ke lie dekhie-zramaNa bhagavAn mahAvora, bhA0. 3 : sampA0--muni ratnaprabhavijaya; anu0-pro0 dhIrubhAI pI0 ThAkara; prakA0-zrI jainagrantha prakAzaka sabhA, pAMjarApola, ahamadAbAda, san 1942; zrI jaina siddhAnta sosAyaTo, pAMjarApola, ahamadAbAda, san 1950 tathA DA. I. e. solomana kA aMgrejI anuvAda : prakA0 gujarAta vidyAsabhA, ahamadAbAda, san 1966. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSAvazyakabhASya 145 caahie| cU~ki vaha khapuSpa kI bhA~ti sarvathA apratyakSa hai, ataH usakA astitva svIkAra nahIM kiyA jA sakatA / yadi koI yaha kahe ki jIva anumAna se siddha hai to bhI ThIka nhiiN| isakA kAraNa yaha hai ki anumAna pratyakSapUrvaka hI hotA hai| jisakA pratyakSa hI nahIM usakI siddhi anumAna se kaise ho sakatI hai ? pratyakSa se nizcita dhUma tathA agni ke avinAbhAvasaMbandha kA smaraNa hone para hI dhUma ke pratyakSa se agni kA anumAna kiyA jA sakatA hai| jIva ke kisI bhI liMga kA saMbandhagrahaNa usake sAtha pratyakSa dvArA nahIM hotA, jisase usa liMga kA punaH pratyakSa hone para usa saMbandha kA smaraNa ho jAe tathA usase jIva kA anumAna kiyA jA sake / Agama pramANa se bhI jIva kA svataMtra astitva siddha nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki jisakA pratyakSa hI nahIM vaha Agama kA viSaya kaise ho sakatA hai ? koI aisA vyakti najara nahIM AtA jise jIva kA pratyakSa ho aura jisake vacanoM ko pramANabhUta mAnakara jIva kA astitva siddha kiyA jA sake / dUsarI bAta yaha hai ki Agama pramANa mAnane para bhI jIva kI siddhi nahIM ho sakatI, kyoMki vibhinna Agama paraspara virodhI tattvoM ko siddha karate haiN| jisa bAta kI eka Agama siddhi karatA hai usI kA dUsarA khaMDana karatA hai| aisI sthiti meM Agama ke AdhAra para bhI jIva kA astitva siddha nahIM hotaa| isa prakAra kisI bhI pramANa se jIva ke astitva kI siddhi nahIM ho sakatI, ataH usakA abhAva mAnanA cAhie / aisA hote hue bhI loga jIva kA astitva kyoM mAnate haiM ?' isa saMzaya kA nivAraNa karate hue bhagavAn mahAvIra kahate haiM-he gautama ! tumhArA yaha saMdeha ucita nhiiN| tumhArI yaha mAnyatA ki 'jIva pratyakSa nahIM hai' ThIka nahIM, kyoMki jova tumhe pratyakSa hai hii| yaha kaise ? 'jIva hai yA nahIM' isa prakAra kA jo saMzayarUpa vijJAna hai vahI jIva hai kyoMki jIva vijJAnarUpa hai / tumhArA saMzaya to tumheM pratyakSa hI hai| aisI dazA meM tumheM jIva kA pratyakSa ho ho rahA hai / isake atirikta 'maiMne kiyA', 'maiM karatA hU~', 'maiM karU~gA' ityAdi rUpa se tInoM kAla sambandhI vividha kAryoM kA jo nirdeza kiyA jAtA hai usameM 'maiM' ( aham ) rUpa jo jJAna hai vaha bhI Atma-pratyakSa hI hai| dUsarI bAta yaha hai ki yadi saMzaya karane vAlA koI na ho to 'maiM hU~ yA nahIM' yaha saMzaya kise hogA ? jise svarUpa meM hI saMdeha ho usake lie saMsAra meM kauna-sI vastu asaMdigdha hogI? aise vyakti ko sarvatra saMzaya hogaa| anumAna se jIva kI siddhi karate hue Age kahA gayA hai ki AtmA pratyakSa hai kyoMki usake smaraNAdi vijJAnarUpa guNa svasaMvedana dvArA pratyakSa anubhava meM Ate haiN| jisa guNI ke guNoM kA pratyakSa anubhava hotA hai usa guNI kA bhI pratyakSa anubhava hotA hai jaise ghaTa / 1. gA0 1549-1553. 10 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jIva ke guNa pratyakSa hai ataH jIva bhI pratyakSa hai| jisa prakAra ghaTa ke pratyakSa kA AdhAra usake rUpAdi guNa haiM usI prakAra AtmA ke pratyakSa anubhava kA AdhAra usake jJAnAdi guNa haiN| jo loga guNa se guNI ko ekAnta bhinna mAnate haiM unake mata meM rUpAdi kA grahaNa hone para bhI ghaTAdi guNIrUpa padArthoM kA grahaNa na hogaa| indriyoM dvArA mAtra rUpAdi kA grahaNa hone se rUpAdi ko to pratyakSa mAnA jA sakatA hai kintu rUpAdi se ekAnta bhinna ghaTa kA pratyakSa nahIM mAnA jA sakatA / isa prakAra jaba ghaTAdi padArtha bhI siddha nahIM to phira AtmA ke astitva-nAstitva kA vicAra karane se kyA lAbha ? ataH smaraNAdi guNoM ke AdhAra para AtmA kA astitva svIkAra karanA caahie|' AtmA aura zarIra ke bheda : upayukta carcA ke AdhAra para indrabhUti yaha bAta mAnane ke lie taiyAra ho jAte haiM ki jJAnAdi guNoM kA pratyakSa hone ke kAraNa unakA AdhArabhUta koI guNI avazya honA caahie| itanA svIkAra karane para ve eka naI zaMkA uThAte haiM / ve kahate haiM ki smaraNAdi guNoM kA AdhAra AtmA hI hai, yaha mAnyatA ThIka nahIM kyoMki kRzatA, sthUlatA Adi guNoM ke samAna smaraNAdi guNa bhI zarIra meM hI upalabdha hote haiN| aisI dazA meM unakA guNIbhUta AdhAra zarIra ko hI mAnanA cAhie, zarIra se bhinna AtmA ko nhiiN| isa zaMkA kA samAdhAna karate hue mahAvIra kahate haiM ki jJAnAdi zarIra ke guNa nahIM ho sakate kyoMki zarIra ghaTa ke samAna mUrta arthAt cAkSuSa hai jabaki jJAnAdi guNa amUrta arthAt acAkSuSa haiN| ataH jJAnAdi guNoM ke anurUpa deha se bhinna kisI amUrta guNI kI sattA avazya mAnanA cAhie / yahI guNI AtmA arthAt jIva hai / isake bAda indrabhUti eka aura zaMkA uThAte haiN| ve kahate haiM ki maiM apanI deha meM AtmA kA astitva mAna sakatA hU~ kintu dUsaroM kI deha meM bhI AtmA kI sattA hai, isakA kyA pramANa ? mahAvIra kahate haiM ki isa hetu se anya AtmAoM kI bhI siddhi ho sakatI hai| dUsaroM ke zarIra meM bhI vijJAnamaya jIva hai kyoMki unameM bhI iSTapravRtti, aniSTanivRtti Adi vijJAnamaya kriyAe~ dekhI jAtI haiM / 2 AtmA kI siddhi ke hetu : jisa prakAra sAMkhyadarzana meM puruSa ko prakRti se bhinna siddha karane ke lie adhiSThAtRtva, saMghAtaparArthatva Adi hetu die gae usI prakAra vizeSAvazyakabhASya meM bhI Atmasiddhi ke lie isI prakAra ke kucha hetu die gae haiM / (1) indriyoM kA koI adhiSThAtA avazya honA cAhie kyoMki ve kAraNa haiM jaise ki daMDAdi 1. gA0 1554-1560. 2. gA0 1561-4. Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSAvazyakabhASya 147 karaNoM kA adhiSThAtA kuMbhakAra hotA hai| jisakA koI adhiSThAtA nahIM hotA vaha AkAza ke samAna karaNa bhI nahIM hotaa| indriyoM kA jo adhiSThAtA hai vahI AtmA hai| (2) deha kA koI kartA honA cAhie kyoMki usakA ghaTa ke samAna eka sAdi evaM niyata AkAra hai| jisakA koI kartA nahIM hotA usakA sAdi 'evaM nizcita AkAra bhI nahIM hotA, jaise bAdala | isa deha kA jo kartA hai vahI AtmA hai / (3) jaba indriyoM aura viSayoM meM AdAna-AdeyabhAva hai taba unakA koI AdAtA avazya honA caahie| jahA~ AdAna-AdeyabhAva hotA hai vahA~ koI AdAtA avazya hotA hai; jaise saMDAsI (saMdaMzaka ) aura lohe meM AdAna-AdeyabhAva hai tathA luhAra ( lohakAra ) AdAtA hai| isI prakAra indriya aura viSaya meM AdAna-AdeyabhAva hai tathA AtmA AdAtA hai / (4) dehAdi kA koI bhoktA avazya honA cAhie kyoMki vaha bhogya hai; jaise bhojana vastrAdi bhogya padArthoM kA bhoktA 'puruSavizeSa hai| dehAdi kA jo bhoktA hai vahI AtmA hai| (5) dehAdi kA koI svAmI avazya honA cAhie kyoMki ye saMghAtarUpa haiM / jo saMdhAta rUpa hotA hai usakA koI svAmI avazya hotA hai, jaise gRha aura usakA svAmI gRhapati / dehAdi saMghAtoM kA jo svAmI hai vahI AtmA hai|' vyutpattimUlaka hetu : zabda kI vyutpatti kI dRSTi se jIva kA astitva siddha karate hue bhagavAn mahAvIra indrabhUti ko samajhAte haiM ki 'jIva' pada 'ghaTa' pada ke samAna vyutpattiyukta zuddha pada hone ke kAraNa sArthaka honA cAhie arthAt 'jIva' pada kA kucha artha avazya honA caahie| jo pada sArthaka nahIM hotA vaha vyutpattiyukta zuddha pada bhI nahIM hotA, jaise Dittha, kharaviSANa Adi / 'jIva' pada vyutpattiyukta tathA zuddha hai ataH usakA koi artha avazya honA caahie| isa tarka ko sunakara indrabhUti phira kahate haiM ki zarIra hI 'jIva' pada kA artha hai, usase bhinna koI vastu nhiiN| mahAvIra isa mata kA khaNDana karate hue punaH kahate haiM-'jIva' pada kA artha zarIra nahIM ho sakatA kyoMki 'jIva' zabda ke paryAya 'zarIra' zabda ke paryAyoM se bhinna haiM jova ke paryAya haiM : jantu, prANI, sattva, AtmA Adi / zarIra ke paryAya haiM : deha, vapu, kAya, kalevara aadi| aura phira deha aura jIva ke lakSaNa bhI bhinna-bhinna haiN| jIva jJAnAdi guNayukta hai jabaki deha jar3a hai| isake bAda mahAvIra ne apanI sarvajJatA ke pramANa dekara yaha siddha kiyA hai ki sarvajJa ke vacanoM meM sandeha nahIM honA cAhie kyoki vaha rAga, dveSAdi doSoM se pare hotA hai jinake kAraNa manuSya jhUTha bolatA hai| 1. gA0 1567-9. 2. gA0 1575-6. 3. gA0 1577-9. Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jIva kI anekatA : jIva kA lakSaNa upayoga hai / jIva ke mukhya do bheda haiM : saMsArI aura siddha / saMsArI jIva ke punaH do bheda haiM : trasa aura sthAvara / ' ___ jo loga AkAza ke samAna eka hI jIva kI sattA meM vizvAsa karate haiN| ve yathArthavAdI nahIM haiM / nAraka, deva, manuSya, tiryaJca Adi piMDoM meM AkAza ke samAna eka hI AtmA mAnane meM kyA hAni hai ? isakA uttara yaha hai ki AkAza ke samAna saba piMDoM meM eka AtmA saMbhava nhiiN| AkAza kA sarvatra eka hI liMga athavA lakSaNa hamAre anubhava meM AtA hai ataH AkAza eka hI hai| jIva ke viSaya meM aisA nahIM kahA jA sakatA / jIva pratyeka piNDa meM vilakSaNa hai ataH use sarvatra eka nahIM kahA jA sktaa| jIva aneka haiM kyoMki unameM lakSaNabheda hai, jaise vividha ghaTa / jo vastu aneka nahIM hotI usameM lakSaNa bheda bhI nahIM hotA, jaise AkAza / phira, eka hI jIva mAnane para sukha, duHkha, baMdha, mokSa Adi kI vyavasthA bhI nahIM bana sakatI / eka hI jIva kA eka hI samaya meM sukhI-duHkhI honA saMbhava nahIM, baddha-mukta honA saMbhava nhiiN| ataH aneka jIvoM kI sattA mAnanA yuktisaMgata hai / indrabhUti mahAvIra ke upayukta vaktavya se pUrNa saMtuSTa nahIM hote / ve punaH zaMkA karate haiM ki yadi jova kA lakSaNa jJAna-darzanarUpa upayoga hai aura vaha saba jIvoM meM vidyamAna hai to phira pratyeka piMDa meM lakSaNa bheda kaise mAnA jA sakatA hai ? isakA samAdhAna karate hue bhagavAn mahAvIra kahate haiM ki sabhI jIvoM meM upayogarUpa sAmAnya lakSaNa ke vidyamAna hote hue bhI pratyeka zarIra meM vizeSa-vizeSa upayoga kA anubhava hotA hai / jIvoM meM upayoga ke apakarSa tathA utkarSa ke tAratamya ke ananta bheda hai / yahI kAraNa hai ki jIvoM kI saMkhyA bhI ananta hai| jIva kA svadeha-parimANa : jIvoM ko aneka mAnate hue bhI sarvavyApaka mAnane meM kyA Apatti hai ?" jIva sarvavyApaka nahIM apitu zarIravyApI hai kyoMki usake guNa zarIra meM hI upalabdha hote haiM / jaise ghaTa ke guNa ghaTa se bAhya deza meM upalabdha nahIM hote ataH vaha sarvavyAvaka nahIM mAnA jAtA, usI prakAra AtmA ke guNa bhI zarIra se bAhara upalabdha nahIM hote ataH vaha svadehaparimANa hI hai / " athavA jahA~ jisakI upalabdhi pramANasiddha nahIM hotI vahA~ usakA abhAva mAnanA cAhie jaise ghaTa meM 1. gA0 1580. 2. brahmabindu upaniSada, 11 Adi. 3. gA0 1581-3. 4. jaisA ki sAMkhya, naiyAyika Adi mAnate haiN| 5. tulanA : anyayogavyavacchedadvAtriMzikA, 9. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSAvazyakabhASya 149 paTa kA abhAva hai| zarIra se bAhara saMsArI AtmA kI upalabdhi nahIM hai ataH zarIra se bAhara usakA abhAva mAnanA yuktiyukta hai| jova meM kartRtva, bhoktRtva, baMdha, mokSa, sukha, duHkha Adi sabhI yuktisaMgata siddha ho sakate haiM, jaba use aneka aura asarvavyApaka-svazarIravyApI mAnA jAe / ataH jIva ko aneka aura asarvagata mAnanA caahie| jIva kI nityAnityatA : AtmA pUrva paryAya ke nAza aura apara paryAya kI utpatti kI apekSA se anitya svabhAva vAlI hai / ghaTAdi vijJAnarUpa upayoga kA nAza hone para paTAdi vijJAnarUpa upayoga utpanna hotA hai| isase jova meM utpAda aura vyaya donoM siddha hote haiM ataH jova vinAzI hai| aisA hote hue bhI vijJAna-santati kI apekSA se jIva avinAzI arthAt nitya-dhruva bhI siddha hotA hai| AtmA meM vijJAnasAmAnya kA kabhI abhAva nahIM hotA, vijJAna vizeSa kA abhAva hotA hai / ataH vijJAnasantati arthAt vijJAnasAmAnya kI apekSA se AtmA nitya hai, dhruva hai, zAzvata hai, avinAzI hai| saMsAra ke anya padArthoM kA bhI yahI svabhAva hai| jIva bhUtadharma nahIM : kucha loga yaha mAnate haiM ki vijJAna kI utpatti bhUtoM se hI hotI hai, ataH vijJAnarUpa jIva bhUtoM kA hI dharma hai / 3 unakI yaha mAnyatA anupayukta hai / vijJAna kA bhUtoM ke sAtha koI anvaya-vyatireka sambandha nahIM hai| bhUtoM kA astitva hone para bhI mRta zarIra meM jJAna kA abhAva dekhA jAtA hai| bhUtoM ke abhAva meM bhI muktAvasthA meM jJAna kA sadbhAva hai / ataH bhUtoM ke sAtha jJAna kA anvaya-vyatireka asiddha hai| isIlie jJAnarUpa jIva bhUtadharma nahIM ho sakatA / jisa prakAra ghaTa kA sadbhAva hone para niyamapUrvaka paTa kA sadbhAva nahIM hotA tathA ghaTa ke abhAva meM bhI paTa kA sadbhAva dekhA jAtA hai, ataH paTa ko ghaTa se bhinna evaM svatantra mAnA jAtA hai, usI prakAra jJAna ko bhI bhUtoM se bhinna mAnanA cAhie / ataH vijJAnarUpa jIva bhUtadharma nahIM ho sakatA / / __isa prakAra bhagavAn mahAvIra ne indrabhUti kA jIvaviSayaka saMzaya dUra kiyA aura unhoMne apane pA~ca sau ziSyoM sahita mahAvIra se dIkSA grahaNa kii|" 1. gA0 1586-7. 4. gA0 1597-9. 2. gA0 1595. 3. cArvAka kI yahI mAnyatA hai / 5. gA0 1604. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa karma kA astitva : isake bAda agnibhUti mahAvIra ke pAsa pahu~ce / bhagavAn ne unheM AyA humA dekhakara nAma aura gotra se sambodhita kiyA aura kahA-agnibhUti ! tumhAre mana meM yaha sandeha hai ki karma hai athavA nhiiN| maiM tumhAre isa sandeha kA nivAraNa kruuNgaa| tuma yaha samajhate ho ki kama pratyakSa Adi kisI bhI pramANa se siddha nahIM hai, ataH vaha kharaviSANa kI bhAMti abhAvarUpa hai / tumhArA yaha sandeha anupayukta hai / maiM karma ko pratyakSa dekhatA hU~ / yadyapi tumheM usakA pratyakSa darzana nahIM hai tathApi anumAna se tuma bhI usakI siddhi kara sakate ho| sukha-duHkharUpa karmaphala to tumheM pratyakSa hI hai aura usase usake kAraNarUpa karma kI sattA kA anumAna kiyA jA sakatA hai / sukha-duHkha kA koI kAraNa avazya honA cAhie kyoMki ve kArya haiM, jaise aMkurarUpa kArya kA hetu bIja hai / sukha-duHkharUpa kArya kA jo hetu hai vahI karma hai|' agnibhUti mahAvIra kI yaha bAta mAnakara Age zaMkA karatA hai ki yadi sukha-duHkha kA dRSTa kAraNa siddha ho to adRSTa kAraNarUpa karma kA astitva mAnane kI kyA AvazyakatA hai ? candana Adi padArtha sukha ke hetu haiM aura sarpaviSa Adi duHkha ke hetu haiM / ina dRSTa kAraNoM ko chor3akara adRSTa karma ko mAnane kI koI AvazyakatA pratIta nahIM hotii| isakA samAdhAna karate hue bhagavAn kahate haiM ki dRSTa kAraNa meM vyabhicAra dikhAI detA hai ataH adRSTa kAraNa mAnanA anivArya ho jAtA hai| yaha kaise ? sukha-duHkha ke dRSTa kAraNoM ke samAnarUpa se upasthita hone para bhI unake kArya meM jo tAratamya dikhAI detA hai vaha niSkAraNa nahIM ho sakatA / isakA jo kAraNa hai vahI karma hai| karma-sAdhaka eka aura pramANa dete hue bhagavAn mahAvIra kahate haiM-Adya bAlazarIra dehAntarapUrvaka hai kyoMki vaha indriyAdi se yukta hai jaise yuvadeha bAladehapUrvaka hai / Adya bAlazarIra jisa dehapUrvaka hai vahI karma-kArmaNazarIra hai|3|| karma-sAdhaka tIsarA anumAna isa prakAra hai : dAnAdi kriyA kA kucha phala avazya honA cAhie, kyoMki vaha sacetana vyaktikRta kriyA hai, jaise kRSi / dAnAdi kriyA kA jo phala hai vahI karma hai| agnibhUti isa bAta ko mAnatA huA punaH prazna karatA hai ki jaise kRSi Adi kriyA kA dRSTa phala dhAnyAdi hai, usI prakAra dAnAdi kriyA kA phala bhI manaHprasAda Adi kyoM na mAna liyA jAe ? isa dRSTa phala ko chor3akara adRSTa phalarUpa karma kI sattA mAnane se kyA lAbha ? mahAvIra isakA uttara dete hue kahate haiM-agnibhUti ! kyA tuma nahIM jAnate ki manaHprasAda bhI eka prakAra kI kriyA hai, ataH sacetana kI anya kriyAoM 01. gA1610-2. 2. gA0 1612-3. 3. gA0 1614. Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 vizeSAvazyakabhASya ke samAna usakA bhI phala mAnanA cAhie / vahI phala karma hai / isa karma ke kAryarUpa se sukhaduHkha Adi Age jAkara punaH hamAre anubhava meM Ate haiN|' mUrta karma : yadi kArya ke astitva se kAraNa kI siddhi hotI hai to zarIra Adi kArya ke mUrta hone ke kAraNa usakA kAraNarUpa karma bhI mUrta hI honA caahie| isa saMzaya kA nivAraNa karate hue mahAvIra kahate haiM ki maiM karma ko mUrta hI mAnatA hU~ kyoMki usakA kArya mUrta hai| jaise paramANu kA kArya ghaTa mUrta hai ataH paramANu bhI mUrta hai, vaise hI karma kA zarIrAdi kArya mUrta hai ataH karma bhI mUrta hI hai / 2 / ___ karma kA mUrtatva siddha karane vAle anya hetu ye haiM : (1) karma mUrta hai kyoMki usase sambandha hone para sukha Adi kA anubhava hotA hai, jaise bhojana / jo amUrta hotA hai usase sambandha hone para sukha Adi kA anubhava nahIM hotA, jaise AkAza / (2) karma mUrta hai kyoMki usake sambandha se vedanA kA anubhava hotA hai, jaise agni| (3) karma mUrta hai kyoMki usameM bAhya padArthoM se balAdhAna hotA hai / jaise ghaTAdi padArthoM para tela Adi bAhya vastu kA vilepana karane se balAdhAna hotA haisnigdhatA AtI hai usI prakAra karma meM bhI mAlA, candana, vanitA Adi bAhya vastuoM ke saMsarga se balAdhAna hotA hai ataH vaha mUrta hai / (4) karma mUrta hai kyoMki vaha AtmAdi se bhinna rUpa meM pariNAmI hai, jaise dUdha / 3 karma aura AtmA kA sambandha : ___ karma ko mUrta mAnane para amUrta AtmA se usakA sambandha kaise ho sakatA hai ? ghaTa mUrta hai phira bhI usakA saMyoga sambandha amarta AkAza se hotA hai| ThIka isI prakAra mUtaM karma kA amUrta AtmA se sambandha hotA hai / athavA jisa prakAra aMgulI Adi mUrta dravya kA AkuJcana Adi amUrta kriyA se sambandha hotA hai usI prakAra karma aura jIva kA sambandha siddha hotA hai| sthUla zarIra mUrta hai kintu usakA AtmA se sambandha pratyakSa hI hai| isI prakAra bhavAntara meM jAte hue jIva kA kArmaNa zarIra se sambandha honA hI cAhie anyathA naye sthUla zarIra kA grahaNa sambhava nahIM ho sktaa|" mUrta dvArA amUrta kA upaghAta aura anugraha kaise ho sakatA hai ? vijJAnAdi amUrta hai kintu madirA, viSa Adi mUtaM vastuoM dvArA unakA upaghAta hotA hai tathA ghI, dUdha Adi pauSTika bhojana se unakA upakAra hotA hai| isI prakAra mUrta karma dvArA amUrta AtmA kA anugraha athavA upakAra ho sakatA hai / 1. gA0 1615-6. 4. gA0 1635. 2. gA0 1625. 5. gA0 1636. 3. gA0 1626-7. 6. gA0 1637. Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ___ athavA yoM kahiye ki saMsAro AtmA vastutaH ekAntarUpa se amUrta nahIM hai / jIva tathA karma kA anAdikAlIna sambandha hone ke kAraNa kathaJcit jIva bhI karmapariNAmarUpa hai, ataH vaha usa rUpa meM mUrta bhI hai / isa prakAra mUrta AtmA para mUrta karma dvArA hone vAle anugraha aura upaghAta ko svIkAra karane meM koI Apatti nahIM honI cAhie / deha aura karma meM paraspara kAryakAraNabhAva hai / jaise bIja se aMkura aura aMkura se bIja ko utpatti hai aura isa prakAra bIjAMkura santati anAdi hai usI prakAra deha se karma aura karma se deha kA udbhava samajhanA caahie| deha aura karma kI yaha paramparA anAdi hai|' IzvarakartRtva kA khaMDana ___ agnibhUti eka aura zaMkA upasthita karate haiN| ve kahate haiM ki yadi IzvarAdi ko jagat-vaicitraya kA kAraNa mAna liyA jAe to karma ko koI AvazyakatA nahIM rahatI | mahAvIra kahate haiM ki karma kI sattA na mAnakara mAtra zuddha jIva ko hI dehAdi kI vicitratA kA kartA mAnA jAe athavA IzvarAdi ko isa samasta vaicitrya kA kartA mAnA jAe to hamArI sArI mAnyatAeM asaMgata siddha hoNgii| yaha kaise ? yadi zuddha jova athavA IzvarAdi ko karma-sAdhana kI apekSA nahIM hai to vaha zarIrAdi kA AraMbha hI nahIM kara sakatA kyoMki usake pAsa Avazyaka upakaraNoM kA abhAva hai jaise kuMbhakAra daMDAdi upakaraNoM ke abhAva meM ghaTAdi kA nirmANa nahIM kara sakatA usI prakAra Izvara karmAdi sAdhanoM ke abhAva meM zarIrAdi kA nirmANa nahIM kara sktaa| isI prakAra nizceSTatA, amUrtatA Adi hetuoM se bhI Izvara-kartRtva kA khaNDana kiyA jA sakatA hai| isa prakAra bhagavAn mahAvIra ne agnibhUti ke saMzaya kA nivAraNa kara diyA to unhoMne apane 500 ziSyoM sahita bhagavAn se dIkSA grahaNa kara lii| AtmA aura zarIra kA bheda : indrabhUti tathA agnibhUti ke dIkSita hone ke samAcAra sunakara vAyubhUti bhagavAn mahAvIra ke pAsa pahu~ce / bhagavAn ne unheM saMbodhita karate hue kahAvAyubhUti ! tumhAre mana meM yaha saMzaya hai ki jIva aura zarIra eka hI haiM athavA bhinna-bhinna haiM ? tumheM veda-padoM kA saccA artha mAlUma nahIM hai, isIlie tumheM isa prakAra kA saMdeha ho rahA hai| tuma yaha mAnate ho ki pRthvI, jala, teja aura vAyu-ina cAra bhUtoM ke samudAya se caitanya utpanna hotA hai / jisa prakAra madya utpanna karane vAlI pRthak-pRthak vastuoM meM madazakti dikhAI nahIM detI phira 1. gA0 1638-9. 2. gA0 1641-2. 3. gA0 1644. 4. gA0 1649. Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSAvazyakabhASya 153 bhI unake samudAya se madazakti utpanna hotI hai, usI prakAra pRthvI Adi kisI bhI pRthaka bhUta meM caitanyazakti dikhAI nahIM detI phira bhI unake samudAya se caitanya kA prAdurbhAva hotA hai / jisa prakAra pRthak-pRthak dravyoM ke samudAya se madazakti utpanna hotI hai aura kucha samaya taka sthira raha kara kAlAntara meM vinAza kI sAmagrI upasthita hone para punaH naSTa ho jAtI hai, usI prakAra bhUtoM ke samudAya se caitanya utpanna hotA hai aura kucha samaya taka vidyamAna rahane para kAlAntara meM vinAza kI sAmagrI upasthita hone para punaH naSTa ho jAtA hai| ataH caitanya bhUtoM kA dharma hai aura bhUtarUpa zarIra tathA caitanyarUpa AtmA abhinna haiN|' bhagavAn mahAvIra isa saMzaya kA nirAkaraNa karate hue kahate haiM-he vAyubhUti ! tumhArA yaha saMzaya ThIka nahIM hai kyoMki caitanya kevala bhUtoM ke samudAya se utpanna nahIM ho sakatA / vaha svataMtrarUpa se sat hai kyoMki pratyeka bhUta meM usakI sattA kA abhAva hai| jisakA pratyeka avayava meM abhAva ho vaha samudAya se bhI utpanna nahIM ho sktaa| reta ke pratyeka kaNa meM tela nahIM hai ataH reta ke samudAya se bhI tela nahIM nikala sakatA / tila-samudAya se tela nikalatA hai kyoMki pratyeka tila meM tela kI sattA hai / 2 tumhArA yaha kathana ki madya ke pratyeka dravya meM mada avidyamAna hai, ayukta hai| vastutaH madya ke pratyeka aMga meM mada kI nyUna yA adhika mAtrA vidyamAna hai hI isIlie vaha samudAya se utpanna hotA hai / bhUtoM meM bhI madyAMgoM ke samAna pratyeka meM caitanya kI mAtrA vidyamAna hai ataH vaha samudAya se bhI utpanna ho jAtA hai, aisA mAna liyA jAya to kyA Apatti hai ? yaha bAta nahIM mAnI jA sakatI kyoMki jisa prakAra madya ke pratyeka aMgadhAtakIpuSpa, gur3a, drAkSA, ikSurasa Adi meM madazakti dikhAI detI hai usa prakAra pratyeka bhUta meM caitanyazakti kA darzana nahIM hotA / ataH yaha nahIM kahA jA sakatA ki kevala bhUtasamudAya se hI caitanya utpanna hotA hai / / madya ke pratyeka aMga meM bhI yadi madazakti na mAneM to kyA doSa hai ? yadi 'bhUtoM meM caitanya ke samAna madya ke bhI pratpeka aMga meM madazakti na ho to yaha niyama hI nahIM bana sakatA ki madya ke dhAtakIpuSpa Adi to kAraNa haiM aura anya padArtha nhiiN| aisI avasthA meM rAkha, patthara Adi koI bhI vastu mada kA kAraNa bana jAe gI aura kisI bhI samudAya se madya utpanna ho jaaegaa| kintu vyavahAra meM aisA nahIM hotA ataH madya ke pratyeka aMgabhUta padArtha meM madazakti kA astitva avazya mAnanA caahie|" 1. gA0 1650-1. 2. yaha satkAryavAda kA mUlabhUta siddhAnta hai| 3. gA0 1652. 4. gA01653 5. gA0 1654. Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa indriya-bhinna AtmasAdhaka anumAna : bhUta athavA indriyoM se bhinnasvarUpa kisI tattva kA dharma catanya hai. kyoMki bhUta athavA indriyoM dvArA upalabdha padArtha kA smaraNa hotA hai, jaise pAMca jharokhoM se upalabdha vastu kA smaraNa hone ke kAraNa jharokhoM se bhinnasvarUpa devadatta kA dharma caitanya hai| jaise kramaza pA~ca jharokhoM se dekhane vAlA devadatta eka hI hai aura vaha una jharokhoM se bhinna hai kyoMki vaha pA~coM jharokhoM dvArA dekhI gaI cIjoM kA smaraNa karatA hai, usI prakAra pAMcoM indriyoM dvArA gRhIta padArthoM kA smaraNa karane vAlA bhI indriyoM se bhinna koI tattva avazya honA cAhie / isI tattva kA nAma AtmA athavA jIva athavA cetanA hai / yadi svayaM indriyoM ko hI upalabdhikartA mAna liyA jAe to kyA Apatti hai ? indriyavyApAra ke banda hone para athavA indriyoM ke nAza ho jAne para bho indriyoM dvArA gRhIta vastu kA smaraNa hotA hai tathA kabhI-kabhI indriyavyApAra ke astitva meM bhI anyamanaska ko vastu kA jJAna nahIM hotA, ataH yaha mAnanA cAhie ki kisI vastu kA jJAna indriyoM ko nahIM hotA apitu indriyabhinna kisI anya ko hI hotA hai / yahI jJAtA AtmA hai| dUsarA anumAna isa prakAra hai : AtmA indriyoM se bhinna hai, kyoMki vaha eka indriya dvArA gRhIta padArtha kA dUsarI indriya se grahaNa karatI hai / jaise eka khir3akI se dekhe gaye ghaTa ko devadatta dUsarI khir3akI se grahaNa karatA hai ataH devadatta donoM khir3akiyoM se bhinna hai, vaise hI AtmA bhI eka indriya se gRhIta vastu kA dUsarI indriya se grahaNa karatI hai ataH vaha indriyoM se bhinna hai| dUsarI bAta yaha hai ki vastu kA grahaNa eka indriya se hotA hai kintu vikAra dUsarI indriya meM hotA hai, jaise A~khoM dvArA imalI Adi Amla padArtha dekhate haiM kintu lAlAsravAdi vikAra ( lAra TapakanA, mu~ha meM pAnI bhara AnA ) jihvA meM hotA hai, ataH yaha mAnanA par3atA hai ki AtmA indriyoM se bhinna hai / tIsarA anumAna isa prakAra hai : jIva indriyoM se bhinna hai, kyoMki vaha sabhI indriyoM dvArA gRhIta artha kA smaraNa karatA hai / jisaprakAra apanI icchA se rUpa Adi eka-eka guNa ke jJAtA aise pA~ca puruSoM se rUpa Adi jJAna kA grahaNa karane vAlA puruSa bhinna hai, usI prakAra pAMcoM indriyoM se upalabdha artha kA smaraNa karane vAlA pA~coM indriyoM se bhinna koI tattva honA cAhie / yahI tattva AtmA hai| 1. ga0 1657-8. 2. gA0 1659. 3. gA0 1660. Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSAvazyakabhASya 155. AtmA kI nityatA: AtmA zarIra se bhinna siddha hone para bhI zarIra ke samAna kSaNika to hai hI / aisI dazA meM vaha zarIra ke sAtha hI naSTa ho jAtI hai / taba phira use zarIra se bhinna siddha karane se kyA lAbha ? yaha zaMkA ThIka nhiiN| pUrva janma kA smaraNa karane vAle jIva kA usake pUrva bhava ke zarIra kA nAza ho jAne para bhI kSaya nahIM mAnA jA sakatA / jIva kA kSaya mAnane para pUrva bhava kA smaraNa karane vAlA koI nahIM rhtaa| jisa prakAra bAlyAvasthA kA smaraNa karane vAlI vRddha kI AtmA kA bAlyakAla meM sarvathA nAza nahIM ho jAtA kyoMki vaha bAlyAvasthA kA smaraNa karatI huI pratyakSa dikhAI detI hai, ThIka isI prakAra jIva bhI pUrva janma kA smaraNa karatA hai, yaha bAta siddha hai / athavA jisa prakAra videza meM gayA huA koI vyakti svadeza kI bAtoM kA smaraNa karatA hai ataH use naSTa nahIM mAnA jA sakatA, usI prakAra pUrva janma kA smaraNa karane vAle jIva kA bhI sarvathA nAza nahIM mAnA jA sktaa|' yadi koI yaha kahe ki jIvarUpa vijJAna ko kSaNika mAnakara bhI vijJAna-saMtati ke sAmathrya se smaraNa kI siddhi kI jA sakatI hai, to isakA artha yaha huA ki zarIra kA nAza ho jAne para bhI vijJAna-saMtati kA nAza nahIM huaa| ataH vijJAnasaMtati zarIra se bhinna hI siddha huii| vijJAna kA sarvathA kSaNika honA sambhava nahIM kyoMki pUrvopalabdha vastu kA smaraNa hotA huA dikhAI detA hai| jo kSaNika hotA hai use atIta kA smaraNa nahIM ho sakatA / cU~ki hameM atIta kA smaraNa hotA hai ataH hamArA vijJAna sarvathA kSaNika nahIM hai| kSaNikavAda ke aneka doSoM kI ora saMketa karate hue bhASyakAra ne isa mata kI sthApanA kI hai ki jJAna-saMtati kA jo sAmAnya rUpa hai vaha nitya hai ataH usakA kabhI bhI byavaccheda nahIM hotA / yahI AtmA ke nAma se prasiddha hai| AtmA kI adRzyatA: yadi AtmA zarIra se bhinna hai to vaha zarIra meM praviSTa hote samaya athavA vahA~ se bAhara nikalate samaya dikhAI kyoM nahIM detI ? kisI bhI vastu kI anupalabdhi do prakAra kI hotI hai : (1) jo vastu kharazRMgAdi ke samAna sarvathA asat ho vaha kabhI bhI upalabdha nahIM hotI; (2) vastu sat hone para bhI bahuta dUra, bahuta pAsa, ati sUkSma Adi hone ke kAraNa upalabdha nahIM hotI / AtmA svabhAva se amUrta hai tathA usakA kArmaNa zarIra paramANu ke sadRza sUkSma hai ataH vaha hamAre zarIra meM praviSTa hote samaya athavA zarIra se bAhara nikalate samaya dikhAI nahIM detii| 1. gA0 1671. 2. gA0 1672-1681. 3. gA01683. Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isa prakAra jaba bhagavAn mahAvIra ne vAyubhUti ke saMzaya kA nivAraNa kiyA to unhoMne apane 500 ziSyoM sahita bhagavAn se dokSA aMgIkAra kara lii|' zUnyavAda kA nirAsa : indrabhUti Adi tInoM ko dIkSita hue sunakara vyakta ne vicAra kiyA ki mujhe bhI mahAvIra ke pAsa pahu~canA caahie| yaha socakara ve bhagavAn mahAvIra ke pAsa pahu~ce / bhagavAn ne unheM AyA huA jAna kara saMbodhita karate hue kahAhe vyakta ! tumhAre mana meM yaha saMzaya hai ki bhUtoM kA astitva hai yA nahIM ? tuma vedavAkyoM kA yathArtha artha nahIM jAnate, isIlie tumheM isa prakAra kI zaMkA hai / maiM -tumheM inakA saccA artha batAU~gA jisase tumhArA saMzaya dUra hogaa| he vyakta ! tuma yaha samajhate ho ki pratyakSa dikhAI denevAle ye saba bhUta svapno'pama haiM tathA jIva, puNya, pApa Adi parokSa padArtha bhI mAyopama hai / isa prakAra samasta saMsAra yathArtha meM zUnyarUpa hai / tuma yaha bhI jAnate ho ki saMsAra meM sakala vyavahAra hrasva-dIrgha ke samAna sApekSa hai, ataH vastu kI siddhi svataH, parataH, ubhayataH tathA anya kisI prakAra se nahIM ho sakatI / ataH saba kucha zUnya hai / isI prakAra 'padArtha ke sAtha astitva, ekatva, anekatva Adi kA kisI prakAra kA saMbandha siddha nahIM ho sakatA, ataH saba zUnya hai / utpatti, anutpatti, ubhaya, anubhaya Adi meM bhI isI prakAra ke aneka doSa upasthita hote haiM, ataH jagat ko zUnyarUpa hI mAnanA caahie| __ ina zaMkAoM kA nivAraNa isa prakAra hai : yadi saMsAra meM bhUtoM kA astitva hI na ho to unake viSaya meM AkAza-kusuma ke samAna saMzaya hI utpanna na ho / jo vastu vidyamAna hotI hai usI ke viSaya meM saMzaya hotA hai jaise sthANu aura puruSa ke viSaya meM / aisI kauna-sI vizeSatA hai jisake kAraNa sthANu-puruSa ke viSaya meM to sandeha hotA hai kintu AkAza-kusuma ke viSaya meM sandeha nahIM hotA ? athavA aisA kyoM nahIM hotA ki AkAza-kusuma Adi ke viSaya meM hI sandeha ho tathA -sthANu-puruSa ke viSaya meM sandeha na ho ? ataH yaha mAnanA cAhie ki AkAza'kusuma ke samAna saba kucha samAnarUpa se zUnya nahIM hai / pratyakSa, anumAna tathA Agama dvArA padArtha kI siddhi hoto hai, ataH ina pramANoM ke viSayabhUta padArthoM ke sambandha meM hI saMzaya utpanna hotA hai / jo sarvapramANAtIta hai usake viSaya meM saMzaya kaise ho sakatA hai ? isIlie sthANu-puruSa Adi padArthoM ke viSaya meM to saMdeha hotA hai kintu AkAza-kusuma Adi ke viSaya meM nhiiN| dUsarI bAta yaha hai ki saMzayAdi 1. gA0 1686. 2. gA0 1687-9. 3. gA0 1690-6. Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSAvazyakabhASya 157. jJAnaparyAya hai| jJAna kI utpatti binA jJeya ke saMbhava nahIM / ataH yadi jJeya hI nahIM to saMzaya utpanna hI kaise hogA ?' yahA~ para koI yaha kaha sakatA hai ki aisA koI niyama nahIM ki yadi sabakA abhAva ho to saMzaya hI na ho| jaise soye hue puruSa ke pAsa kucha bhI nahIM hotA phira bhI vaha svapna meM saMzaya karatA hai ki 'yaha gajarAja hai athavA parvata ?' ataH saba kucha zUnya hone para bhI saMzaya ho sakatA hai| yaha kathana ThIka nahIM / svapna meM jo saMdeha hotA hai vaha bhI pUrvAnubhUta vastu ke smaraNa se hI hotA hai / yadi sabhI vastuoM kA sarvathA abhAva ho to svapna meM bhI saMzaya na ho| jina kAraNoM se svapna hotA hai ve isa prakAra hai : anubhUta artha-jaise snAnAdi, dRSTa artha-jaise hasti-turagAdi, cintita artha-jaise priyatamA Adi, zruta artha-jaise svarganarakAdi, prakRti vikAra-jaise vAta-pittAdi, anukUla yA pratikUla devatA, sajala pradeza, puNya tathA pApa / ataH svapna bhI bhAvarUpa hai / svapna bhAvarUpa hai kyoMki ghaTavijJAnAdi ke samAna vaha bhI vijJAnarUpa hai athavA svapna bhAvarUpa hai kyoMki vaha bhI apane kAraNoM se utpanna hotA hai, jaise ghaTa Adi apane kAraNoM se utpanna hone ke kAraNa bhAvarUpa haiM / zUnyavAda meM eka doSa yaha bhI hai ki yadi saba kucha zUnya ho to svapna-asvapna, satya-mithyA, gandharvanagara-pATaliputra, mukhya-gauNa, sAdhya-sAdhana, kArya-kAraNa, vaktAvacana, tri-avayava-paMcAvayava, svapakSa-parapakSa Adi bheda bhI na ho| yaha kahanA ki samasta vyavahAra sApekSa hai, ataH kisI padArtha kI svarUpasiddha nahIM ho sakatI, ayukta hai / hamAre sAmane eka prazna hai ki hrasva-dIrgha kA jJAna yugapad hotA hai yA kramazaH ? yadi yugapad hotA hai to jisa samaya madhyama aMgulI ke viSaya meM dIrghatva kA pratibhAsa huA usI samaya pradezinI meM hrasvatva kA pratibhAsa huA, aisA mAnanA pdd'egaa| aisI avasthA meM yaha nahIM kahA jA sakatA ki hrasvatva-dIrghatva sApekSa haiN| yadi hrasva-dIrgha kA jJAna kramazaH hotA hai to pahale pradezinI meM hrasvatva kA jJAna hotA hai jo madhyama aMgulI ke dIrghatva ke pratibhAsa se nirapekSa hai| ataH yaha mAnanA par3atA hai ki hrasvatva-dIrghatva kA vyavahAra kevala sApekSa nahIM hai| eka aura dRSTAnta leN| bAlaka janma lene ke bAda sarvaprathama AMkheM khola kara jo jJAna prApta karatA hai usameM kisakI apekSA hai ? tathA do sadRza padArthoM kA jJAna yadi eka sAtha ho to usameM bhI kisI kI apekSA dRSTigocara nahIM hotii| ina saba kaThinAiyoM ko dhyAna meM rakhate hue yaha 1. gA0 1695-1700. 2. 1702-4. 3. gA0 1705.9. Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa mAnanA cAhie ki kisI eka vastu kA svaviSayaka jJAna anya vastu kI apekSA ke binA hI hotA hai / tatpratipakSI padArtha kA smaraNa hone para isa prakAra kA vyapadeza avazya hotA hai ki yaha amuka se hrasva hai, amuka se dIrgha hai Adi / ataH padArthoM ko svataH siddha mAnanA caahie|' padArtha ke astitva Adi dharmoM kI siddhi isa prakAra kI jA sakatI hai : yadi padArtha ke astitva Adi dharma anyanirapekSa na hoM to hrasva padArthoM kA nAza hone para dIrgha padArthoM kA bhI sarvathA nAza hojAnA cAhie, kyoMki dIrgha padArthoM kI sattA hrasva padArtha sApekSa hai| kintu aisA nahIM hotaa| ataH yahI siddha hotA hai ki padArtha ke hrasva Adi dharmoM kA jJAna aura vyavahAra hI parasApekSa hai, usake astitva Adi dharma nahIM / ghaTasattA ghaTa kA dharma hone ke kAraNa ghaTa se abhinna hai kintu paTAdi se bhinna hai / ghaTa ke samAna paTAdi kI sattA paTAdi meM hai hI ataH ghaTa ke samAna aghaTarUpa paTAdi bhI vidyamAna haiM / isa prakAra aghaTa kA astitva hone ke kAraNa tadabhinna ko ghaTa kahA jA sakatA hai yahA~ eka zaMkA uTha sakatI hai ki yadi ghaTa aura astitva eka hI hoM to yaha niyama kyoM nahIM bana sakatA ki 'jo jo astirUpa hai vaha saba ghaTa hI hai ? aisA isalie nahIM hotA ki ghaTa kA astitva ghaTa meM hI hai, paTAdi meM nhiiN| ataH ghaTa aura usake astitva ko abhinna mAnakara bhI yaha niyama nahIM bana sakatA ki 'jo jo astirUpa hai vaha saba ghaTa hI hai / ' kevala 'asti' arthAt 'hai' kahane se jitane padArthoM meM astitva hai una saba kA bodha hogaa| isameM ghaTa aura aghaTa saba kA samAveza hoga / 'ghaTa hai' aisA kahane se to utanA hI bodha hogA ki kevala ghaTa hai / isakA kAraNa yaha hai ki ghaTa kA astitva ghaTa taka hI sImita hai| jaise 'vRkSa' kahane se Amra, nIma Adi sabhI bRkSoM kA bodha hotA hai kyoMki ina sabameM vRkSatva samAnarUpeNa vidyamAna hai| kintu 'Amra' kahane se to kevala Amra vRkSa kA hI bodha hogA kyoMki usakA vRkSatva usI taka sImita hai| isI prakAra jAta-ajAta, dRzyaadRzya Adi kI bhI siddhi kI jA sakatI hai| isa prakAra pRthvI, jala, agni Adi pratyakSa dikhAI dene vAle bhUtAdi ke viSaya meM sandeha nahIM honA cAhie / vAyu tathA AkAza pratyakSa dikhAI nahIM dete ataH unake viSaya meM sandeha ho sakatA hai / isa saMzaya kA nivAraNa anumAna se ho sakatA hai| 1. gA0 1710-1. 3. gA0 1722-3. 2. gA0 1715. 4. gA0 1724. Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSAvazyakabhASya 159 vAyu aura AkAza kA astitva : sparzAdi guNoM kA koI guNI avazya honA cAhie kyoMki ve guNa haiM, jaise rUpa guNa kA guNI ghaTa hai / sparzAdi guNoM kA jo guNI hai vaha vAyu hai / ' pRthvI, jala, agni, vAyu-ina saba kA koI AdhAra honA cAhie kyoMki ye saba mUrta haiM / jo mUrta hotA hai usakA AdhAra avazya hotA hai, jaise ki pAnI kA AdhAra ghaTa hai / pRthvI Adi kA jo AdhAra hai vahI AkAza hai| isa prakAra bhagavAn mahAvIra vyakta kI bhUtaviSayaka zaMkA kA samAdhAna karate hue Age kahate haiM ki jabataka zastra se upaghAta na huA ho tabataka ye bhUta sacetana haiM, zarIra ke AdhArabhUta hai, vividha prakAra se jIvoM ke upayoga meM Ate haiN| bhUtoM kI sajIvatA : pRthvI, jala, agni aura vAyu sacetana haiM kyoMki unameM jIva ke lakSaNa dikhAI dete haiM / AkAza amUrta hai| vaha kevala jIva kA AdhAra hI banatA hai / vaha sajIva nahIM hai| pRthvI sacetana hai kyoMki usameM jIva meM dikhAI denevAle janma, jarA, jIvana, maraNa, kSatasaMrohaNa, AhAra, dohada, roga, cikitsA Adi lakSaNa pAye jAte haiM / spRSTaprarodikA (lAjavantI) kSudra jova ke samAna sparza se saMkucita ho jAtI hai / latA apanA Azraya prApta karane ke lie manuSya ke samAna vRkSa kI ora bar3hatI huI dikhAI detI hai| zamI Adi meM nidrA, prabodha, saMkoca Adi lakSaNa mAne jAte haiN| bakula zabda kA, azoka rUpa kA, kurubaka gaMdha kA, virahaka rasa kA, caMpaka sparza kA upabhoga karate hue dRSTigocara hote haiM / jala bhI sacetana hai| bhUmi khodane se svAbhAvika rUpa se nikalane ke kAraNa meMDhaka ke samAna jala sajIva siddha hotA hai / matsya ke samAna svAbhAvika rUpa se vyoma se girane ke kAraNa jala ko sacetana mAnanA cahie / 6 vAyu kI sacetanatA kA pramANa yaha hai : jaise gAya kisI kI preraNA ke binA hI aniyamita rUpa se tiryak gamana karatI hai usI prakAra vAyu bhI hai ataH vaha sajIva hai| agni bhI sajIva hai kyoMki jaise manuSya meM AhAra Adi se vRddhi aura vikAra dikhAI dete haiM vaise hI agni meM bhI kASThAdi AhAra se vRddhi aura vikAra dikhAI dete haiM / 3. gA0 1751. 1. gAthA 1749. 4. gA0 1752. 6. ga0 1757. 2. gA0 1750. 5. gA0 1754-5. 7. gA0 1758. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 hiMsA-ahiMsA kA viveka : yadi pRthvI Adi bhUtoM meM ananta jIva vidyamAna haiM to sAdhu ko AhArAdi lene ke kAraNa ananta jIvoM kI hiMsA kA doSa lagegA / aisI avasthA meM sAdhu ko ahiMsaka kaise mAnA jAegA bhUtoM ke sajIva hone para bhI sAdhu ko hiMsA kA doSa isalie nahIM lagatA ki zastropahata pRthvI Adi bhUtoM meM jIva nahIM hotA / aise bhUta nirjIva hI hote haiM / yaha kathana bhI ThIka nahIM ki koI vyakti kevala jIva kA ghAtaka banane se hiMsaka ho jAtA hai / yaha kathana bhI anucita hai ki eka vyakti kisI bhI jIva kA ghAtaka nahIM hai ataH vaha nizcita rUpa se ahiMsaka hai / yaha mAnanA bhI yuktisaMgata nahIM ki thor3e jIva hoM to hiMsA nahIM hotI aura adhika jIva hoM to hiMsA hotI hai / hiMsaka aura ahiMsaka kI pahicAna yaha hai ki jIva kI hatyA na karane para bhI duSTa bhAvoM ke kAraNa vyakti hiMsaka kahalAtA hai tathA jIva kA ghAtaka hone para bhI vyakti zuddha bhAvoM ke kAraNa ahiMsaka kahalAtA hai / pA~ca samiti tathA tIna gupti sampanna jJAnI muni ahiMsaka hai / isase viparota jo asaMyamI hai vaha hiMsaka hai / saMyamI kisI jIva kA ghAta kare yA na kare kintu vaha hiMsaka nahIM kahalAtA kyoMki hiMsA-ahiMsA kA AdhAra AtmA kA adhyavasAya hai, na ki kriyA / vastutaH azubha pariNAma kA nAma hI hiMsA hai / yaha azubha pariNAma bAhya jIvaghAta kI apekSA rakha bhI sakatA hai aura nahIM bhI / jo jIvavadha pariNAma kA janaka hai vaha jIvavadha to NAma kA janaka nahIM vaha hiMsA kI koTi viSaya vItarAga meM rAga utpanna nahIM kara hote haiM usI prakAra saMyamI kA jIvavadha mana zuddha hai / " azubha pariNAmajanya hai athavA azubha hiMsA hI hai / jo jIvavadha azubha parise bAhara hai / jisa prakAra zabdAdi sakate kyoMki vItarAga ke bhAva zuddha bhI hiMsA nahIM kahalAtA kyoMki usakA isa prakAra bhagavAn mahAvIra ne apane 500 ziSyoM sahita bhagavAn ihaloka aura paraloka kI vicitratA : uparyukta cAra paMDitoM ke dIkSita hone kA samAcAra sunakara sudharmA bhagavAn mahAvIra ke pAsa pahu~ce / mahAvIra ne unheM sambodhita karate hue kahA - sudharmA ! tumheM yaha saMzaya hai ki jIva jaisA isa bhava meM hai vaisA hI parabhava meM bhI hotA hai| yA nahIM ? tumheM vedapadoM kA artha jJAta nahIM isIlie isa prakAra kA saMzaya hotA hai / maiM tumhAre saMzaya kA nivAraNa karUMgA / 3 1. gA0 1762-8. jaina sAhitya kA bRhada itihAsa vyakta kA saMzaya dUra kiyA aura unhoMne dIkSA grahaNa kI / 2 2. gA0 1769. 3. gA0 1770 - 2. Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSAvazyakabhASya 161 yaha mAnyatA ki kArya kAraNa ke samAna hI hotA hai, ThIka nahIM / yaha koI aikAntika niyama nahIM ki kArya kAraNa ke sadRza hI hotA hai| zRga se bhI zara nAmaka vanaspati utpanna hotI hai| usI para yadi sarasoM kA lepa kiyA jAye to punaH usI meM se eka vizeSa prakAra kI ghAsa paidA hotI hai| gAya tathA bakarI ke bAloM se dUrvA ( dUba ) utpanna hotI hai| isa prakAra nAnA prakAra ke dravyoM ke saMyoga se vilakSaNa vanaspati kI utpatti kA varNana vRkSAyurveda meM milatA hai / ataH yaha mAnanA cAhie ki kArya kAraNa se vilakSaNa bhI utpanna ho sakatA hai / yaha aikAntika niyama nahIM ki kArya kAraNAnurUpa hI ho|' kAraNAnurUpa kArya mAnane para bhI bhavAntara meM vicitratA sambhava hai| kAraNAnurUpa kArya svIkAra karane para bhI yaha nizcita nahIM kahA jA sakatA ki manuSya mara kara manuSya hI banatA hai / yaha kaise ? bIja ke anurUpa aMkura kI utpatti mAnane para bhI parabhava meM jIva meM vaicitrya mAnanA ho par3egA / manuSya kA udAharaNa leM / bhavAMkura kA bIja manuSya svayaM na hokara usakA karma hotA hai| cUMki karma vicitra hai ataH usakA parabhava bhI vicitra hI hogaa| karma kI vicitratA kA pramANa yaha hai ki karma pudgala kA pariNAma hai ataH usameM bAhya abhrAdi vikAra ke samAna vaicitrya hAnA caahie| karma kI vicitratA ke rAga-dveSAdi vizeSa kAraNa haiN| karma ke abhAva meM bhI bhava mAna liyA jAe to kyA Apatti hai ? aiso sthiti meM bhava kA nAza bhI niSkAraNa mAnanA par3egA aura mokSa ke lie tapasyA Adi anuSThAna bho vyartha siddha hoNge| isI prakAra jIvoM ke vaisAdRzya ko bhI niSkAraNa mAnanA pdd'egaa| isa prakAra karma ke abhAva meM bhava kI sattA mAnane para aneka doSoM kA sAmanA karanA pdd'egaa| karma ke abhAva meM svabhAva se hI parabhava mAnane meM kyA hAni hai ? isakA uttara dete hue mahAvIra kahate haiM ki svabhAva kyA hai ? vaha koI vastu hai, niSkAraNatA hai athavA vastudharma hai ? vastu mAnane para usakI upalabdhi honA cAhie kintu AkAza-kusuma ke samAna usakI upalabdhi nahIM hotI ataH vaha vastu nahIM hai / yadi anupalabdha hone para bhI svabhAva kA astitva svIkAra kiyA jA sakatA hai to anupalabdha hone para karma kA astitva svIkAra karane meM kyA Apatti hai ? dUsarI bAta yaha hai ki svabhAva kI visadazatA Adi kI siddhi ke lie koI hetu nahIM milatA jisase ki jagat-vaicitrya siddha ho sake / svabhAva kI niSkAra. 1. gA0 1773-5. . 2. gA0 1776-8. 3. gA0 1780. 4. gA0 1784. 11 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa NatA meM bhI aneka doSoM kI sambhAvanA hai| svabhAva ko vastudharma bhI nahIM mAnA jA sakatA kyoMki usameM bhI vaisA dRzya ke lie koI sthAna nahIM rahatA / svabhAva ko pudgalarUpa mAnakara vaisAdRzya kI siddhi kI jAye to vaha karmarUpa hI siddha hogaa| isa prakAra bhagavAn mahAvIra ne sudharmA kA saMzaya dUra kiyA aura unhoMne apane 500 ziSyoM sahita bhagavatI dIkSA aMgIkAra kii| baMdha aura mokSaH isake bAda maMDika bhagavAn mahAvIra ke pAsa phuNce| bhagavAn ne unake mana kA saMzaya prakaTa karate hue kahA-maMDika ! tumhAre mana meM sandeha hai ki baMdha aura mokSa haiM ki nahIM ? tuma vedapadoM kA artha ThIka taraha se nahIM samajhate ataH tumhAre mana meM isa prakAra kA sandeha utpanna hotA hai| maiM tumhArA sandeha dUra karU~mA / maMDika! tuma yaha socate ho ki yadi jIva kA karma ke sAtha jo saMyoga hai vahI baMdha hai to vaha baMdha sAdi hai yA anAdi ? yadi vaha sAdi hai to kyA (1) prathama jIva aura tatpazcAt karma utpanna hotA hai athavA (2) prathama karma aura tatpazcAt jIva utpanna hotA hai athavA ( 3) ve donoM sAtha hI utpanna hote haiM ? ina tInoM vikalpoM meM nimna doSa Ate haiM : 1. karma se pUrva jIva kI utpatti sambhava nahIM kyoMki kharazRMga ke samAna usakA koI hetu dRSTigocara nahIM hotaa| yadi jIva kI utpatti nirhetuka mAnI jAye to usakA vinAza bhI nirhetuka mAnanA pdd'egaa| 2. jIva se pahale karma kI utpatti bhI sambhava nahIM kyoMki jIva karma kA kartA mAnA jAtA hai / yadi kartA hI na ho to karma kaise utpanna ho sakatA hai ? jIva ke samAna hI karma kI nirhetuka utpatti bhI sambhava nhiiN| yadi karma kI utpatti binA kisI kAraNa ke mAnI jAye to usakA vinAza bhI nirhetuka mAnanA par3egA / ataH karma ko jIva se pUrva nahIM mAnA jA sktaa| . 3. yadi jIva tathA karma donoM kI yugapat utpatti mAnI jAye to jIva ko kartA tathA karma ko usakA kArya nahIM kahA jA sktaa| jisa prakAra loka meM eka sAtha utpanna hone vAle gAya ke sIMgoM meM se eka ko kartA tathA dUsare ko kArya nahIM kahA jA sakatA usI prakAra eka sAtha utpanna hone vAle jIva aura karma meM kA aura karma kA vyavahAra nahIM kiyA jA sktaa| 1. gA0 1785-1793. 2. gA0 1801. 3. gA0 1802-4. 4. gA0 1805-1810. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSAvazyakabhASya 163 jIva aura karma kA anAdi sambandha bhI yuktisaMgata pratIta nahIM hotA kyoMki aisA mAnane para jIva kI mukti kabhI bhI nahIM ho sakatI / jo vastu anAdi hotI vaha ananta bhI hotI hai jaise jova tathA AkAza kA sambandha / jIva tathA karma ke sambandha ko anAdi mAnane para ananta bhI mAnanA hI par3egA / aisI sthiti meM jIva kabhI bhI mukta nahIM ho sakegA / " ina yuktiyoM kA samAdhAna karate hue bhagavAn mahAvIra kahate haiM ki zarIra tathA karma kI saMtati anAdi hai kyoMki ina donoM meM paraspara kArya-kAraNabhAva hai, jaise bIja aura aMkura / jisa prakAra bIja se aMkura tathA aMkura se bIja utpanna hotA hai aura yaha krama anAdi kAla se calA A rahA hai ataH ina donoM ko santAna anAdi hai usI prakAra deha se karma aura karma se deha kI utpatti kA krama anAdi kAla se calA A rahA hai ataH ina donoM kI santAna anAdi hai / ataH jIva aura karmasambandhI upayukta trikalpa vyartha haiM / jIva aura karma kI saMtati anAdi hai / jova karma dvArA zarIra utpanna karatA hai ataH vaha zarIra kA kartA hai tathA zarIra dvArA karma ko utpanna karatA hai ataH vaha karma kA bhI kartA / zarIra va karma ko saMtati anAdi hai ataH jIva aura karma kI saMtati ko bhI anAdi mAnanA caahie| isa prakAra jIva aura karma kA baMdha bhI anAdi siddha hotA hai / 2 yaha kathana ki jo anAdi hai vaha ananta bhI hotA hI hai, ayukta hai / bIja aura aMkura kI saMtati anAdi hote hue bhI sazAnta ho sakatI hai / isI prakAra anAdi karma saMtati kA bhI anta ho sakatA hai / bIja tathA aMkura meM se yadi kisI kA bhI apanA kArya utpanna karane se pUrva hI nAza ho jAe to usakI santAna kA bho anta ho jAtA hai / yahI niyama murgI aura aNDe ke lie bhI hai / dUsarA udAharaNa lojie / svarga tathA miTTI kA saMyoga anAdi saMtatigata hai phira bhI upAya vizeSa se usa saMyoga kA nAza ho jAtA hai / ThIka isI prakAra jIva tathA karma ke anAdi saMyoga kA bhI samyagdarzana Adi dvArA nAza ho sakatA hai / isake bAda AcArya ne mokSaviSayaka vivecana karate hue bhavya aura abhavya ke svarUpa kI carcA kI hai / 4 jIva tathA karma ke saMyoga kA nAza upAyajanya hai arthAt mokSa kI utpatti upAya se hotI hai / jo upAyajanya hai vaha kRtaka hai / jo kRtaka hotA hai vaha anitya hotA hai, jaise ghaTa | ataH mokSa bhI ghaTAdi ke samAna kRtaka hone ke kAraNa anitya honA cAhie / isa saMzaya kA nivAraNa karate hue bhagavAn mahAvIra kahate haiM ki 1. gA0 1811. 3. gA0 1817-9. 2. gA0 1813-5. 4. gA0 1821-1836. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa yaha niyama vyabhicArI hai ki jo kRtaka hotA hai vaha anitya hI hotA hai / ghaTAdi kA pradhvaMsAbhAva kRtaka hone para bhI nitya hai / yadi pradhvaMsAbhAva ko anitya mAnA jAe to pradhvaMsAbhAva kA abhAva ho jAne ke kAraNa vinaSTa ghaTAdi padArtha punaH utpanna ho jAne cAhie / kintu aisA nahIM hotA / ataH pradhvaMsAbhAva ko kRtaka hone para bhI nitya mAnanA par3atA hai| isI prakAra kRtaka hone para bhI mokSa nitya hai|' isake bAda AcArya ne siddha-mukta AtmAoM ke svarUpa kI carcA kI hai tathA lokAkAza, alokAkAza Adi kA varNana kiyA hai| isa prakAra jaba bhagavAna mahAvIra ne maMDika ke saMzaya kA nivAraNa kara diyA taba unhoMne apane sAr3he tIna sau ziSyoM sahita jinadIkSA aMgIkAra kara lI / 3 devoM kA astitva : maMDika ke dIkSita hone kA samAcAra sunakara mauryaputra bhI bhagavAn ke pAsa pahu~ce / bhagavAn ne unheM sambodhita karate hue kahA-mauryaputra ! tumhAre mana meM yaha sandeha hai ki deva haiM athavA nahIM ? maiM tumhAre sandeha kA nirAkaraNa kruuNgaa| ___ mauryaputra ! tuma yaha socate ho ki nAraka to paratantra haiM tathA atyanta duHkhI haiM ataH ve hamAre sanmukha upasthita hone meM asamartha haiN| kintu deva to svacchandavihArI haiM tathA divya prabhAvayukta haiN| phira bhI ve kabhI dikhAI nahIM dete / unake astitva ke viSaya meM sandeha honA svAbhAvika hai|" isa sandeha kA nivAraNa isa prakAra kiyA jA sakatA hai : kama se kama sUrya, candra Adi jyotiSka deva to pratyakSa dikhAI hI dete haiM ataH yaha nahIM kahA jA sakatA ki deva kabhI dikhAI nahIM dete / isake atirikta loka meM devakRta anugraha aura pIr3A donoM hI haiN| isake AdhAra para bhI devoM kA astitva svIkAra karanA caahie| candra, sUrya Adi zUnyanagara ke samAna dikhAI dete haiM / unameM nivAsa karane vAlA koI bhI nahIM hai| ataH yaha kaise kahA jA sakatA hai ki sUryAdi kA pratyakSa hone se devoM kA bhI pratyakSa ho gayA ? isa zaMkA kA samAdhAna karate hue bhagavAn mahAvIra kahate haiM ki sUrya, candrAdi ko Alaya mAnane para unameM rahane vAlA bhI koI na koI mAnanA hI cAhie anyathA unheM Alaya nahIM kahA jA sktaa| yahA~ eka aura zaMkA utpanna hotI hai / jinheM Alaya kahA gayA hai ve vAstava meM Alaya haiM yA nahIM, isakA nirNaya na hone kI avasthA meM yaha nahIM kahA jA sakatA ki ve 1. gA0 1837. 2. gA0 1840-1862. 3. gA0 1863. 4. gA0 1864-6. 5. gA0 1867-8. 6. gA0 1870. 7. gA0 1871. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSAvazyakabhASya 165 nivAsasthAna haiM ataH unameM rahane vAloM kA koI honA cAhie / saMbhava hai ki ve ratnoM ke gole hI hoN| isakA samAdhAna karate hue kahA gayA hai ki ve devoM ke rahane ke vimAna hI haiM kyoMki ve vidyAdharoM ke vimAnoM ke samAna ratnanirmita haiM tathA AkAza meM gamana karate haiN|' sUrya, candrAdi vimAnoM ko mAyika kyoM na mAna liyA jAe ? vastutaH ye mAyika nahIM haiM / thor3I dera ke lie inheM mAyika mAna bhI liyA jAe to bhI isa mAyA ko karane vAle deva to mAnane hI par3eMge / binA mAyAvI ke mAyA saMbhava nhiiN| dUsarI bAta yaha hai ki mAyA to kucha hI dera meM naSTa ho jAtI hai jabaki ukta vimAna sarvadA upalabdha hone ke kAraNa zAzvata haiM / ataH unheM mAyika nahIM kahA jA sktaa| devoM ke astitva kI siddhi ke lie eka hetu yaha bhI hai ki isa loka meM jo prakRSTa pApa karate haiM unake lie usa phalabhoga ke hetu nArakoM kA astitva svIkAra karanA par3atA hai usI prakAra prakRSTa puNya karane vAloM ke lie devoM kA astitva bhI svIkAra karanA caahie| yadi deva haiM to ve svaravihArI hote hue bho manuSya-loka meM kyoM nahIM Ate ? sAmAnyataH deva isa loka meM isalie nahIM Ate ki ve svarga ke divya padArthoM meM ho Asakta rahate haiM, vahA~ ke viSayabhoga meM hI lipta rahate haiM / unheM vahIM ke kAma se avakAza nahIM miltaa| manuSya-loka kI durgandha bhI unheM yahA~ Ane se rokatI hai aura phira unake yahA~ Ane kA koI vizeSa prayojana bhI to nahIM hai / aisA hote hue bhI kabhI-kabhI ve isa loka meM Ate bhI haiN| tIrthaMkara ke janma, dIkSA, kevalaprApti, nirvANa Adi zubha prasaMgoM para deva isa loka meM AyA karate hai / pUrva bhava ke rAga, vaira Adi ke kAraNa bhI unakA yahA~ Agamana hotA rahatA hai| isa prakAra bhagavAn mahAvIra ne mauryaputra kA deva viSayaka saMzaya dUra kiyA aura unhoMne apane sAr3he tIna sau ziSyoM sahita bhagavAn se dIkSA le lii| nArakoM kA astitva : mauryaputraparyanta sabako dIkSita hue jAnakara akaMpita bhI mahAvIra ke pAsa pahu~ce / mahAvIra ne unheM sambodhita karate hue kahA-akaMpita ! tumhAre mana meM yaha saMzaya hai ki nAraka haiM yA nahIM ? isa saMzaya kA samAdhAna isa prakAra hai: prakRSTa pApaphala kA bhoktA koI na koI avazya honA cAhie kyoMki vaha bhI jaghanya-madhyama karmaphala ke samAna karmaphala hai| jaghanya-madhyama karmaphala ke bhoktA tithaMca tathA manuSya haiM / prakRSTa pApakarmaphala ke jo bhoktA haiM ve hI nAraka haiM / 1. gA0 1872. 2. gA0 1873. 3. gA0 1874. 4. gA0 1875-7. 5. gA0 1884. 6. gA0 1885-7. 7. gA0 1899. Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa atyanta duHkhI tiryaMca aura manuSya ko hI prakRSTa pApaphala kA bhoktA mAna liyA jAe to kyA harja hai ? devoM meM jaisA sukha kA prakarSa hai vaisA duHkha kA prakarSa tiryaMca aura manuSyoM meM nahIM hai ataH unheM nAraka nahIM mAna sakate / aisA eka bhI tiryaJca athavA manuSya nahIM hai jo kevala duHkhI hI ho / ataH prakRSTa pApakarmaphala ke bhoktA ke rUpa meM tiryaJca aura manuSyoM se bhinna nArakoM kA astitva mAnanA caahie|' isa prakAra jaba bhagavAn ne akaMpita kA saMzaya dUra kara diyA taba unhoMne bhI apane sAr3he tIna sau ziSyoM sahita bhagavatI dIkSA aMgIkAra kara lI / 2 puNya-pApa kA sadbhAva : ina saba ko dIkSita hue jAnakara naveM paMDita acalabhrAtA bhagavAna ke pAsa pahu~ce / bhagavAn ne unheM sambodhita karate hue kahA--acalabhrAtA ! tumheM saMdeha hai ki puNya-pApa kA sadbhAva hai yA nahIM ? maiM tumhAre saMdeha kA nivAraNa karatA huuN| puNya-pApa ke sambandha meM nimna vikalpa haiM : ( 1 ) kevala puNya hI hai, pApa nahIM; ( 2 ) kevala pApa hI hai, puNya nahIM; ( 3) puNya aura pApa eka hI sAdhAraNa vastu hai, bhinna-bhinna nahIM; (4) puNya aura pApa bhinna-bhinna haiM; (5) svabhAva hI saba kucha hai, puNya-pApa kucha nhiiN| 1. kevala puNya kA hI sadbhAva hai, pApa kA sarvathA abhAva hai| jaise-jaise puNya bar3hatA jAtA hai vaise-vaise sukha kI vRddhi hotI jAtI hai / puNya ko kramazaH hAni hone para sukha kI bhI kramazaH hAni hotI hai / puNya kA sarvathA kSaya hone para mokSa kI prApti hotI hai| . 2. kevala pApa kA hI sadbhAva hai, puNya kA sarvathA abhAva hai| jaise-jaise pApa kI vRddhi hotI hai vaise-vaise duHkha bar3hatA hai / pApa kI kramazaH hAni hone para tajjanita duHkha kA bhI kramazaH abhAva hotA hai| pApa kA sarvathA kSaya hone para mukti prApta hotI hai / 3. puNya aura pApa bhinna-bhinna na hokara eka hI sAdhAraNa vastu ke do bheda hai| isa sAdhAraNa vastu meM jaba puNya kI mAtrA bar3ha jAtI hai taba use puNya kahA jAtA hai tathA jaba pApa kI mAtrA bar3ha jAtI hai taba use pApa kahA jAtA hai / dUsare zabdoM meM puNyAMza kA apakarSa hone para use pApa kahate haiM tathA pApAMza kA apakarSa hone para use puNya kahate haiM / 4. puNya va pApa donoM svatantra haiN| sukha kA kAraNa puNya hai aura duHkha kA kAraNa pApa hai| 1. gA0 1900. 2. gA0 1904. 3. gA0 1905-7. 4. gA0 1908. 5. gA0 1909. 6. gA0 1910. 7. gA0 1911. Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSAvazyakabhASya 167 5. puNya-pApa jaisI koI vastu isa saMsAra meM nahIM hai| samasta bhavaprapaJca svabhAva se hI hotA hai| ina pAMca prakAra ke vikalpoM meM se cauthA vikalpa hI yuktiyukta hai / pApa va puNya donoM svatantra hai / eka duHkha kA kAraNa hai aura dUsarA sukha kA / svabhAvavAda Adi yukti se bAdhita hai|' duHkha kI prakRSTatA tadanurUpa karma ke prakarSa se siddha hotI hai / jisa prakAra sukha ke prakRSTa anubhava kA AdhAra puNya-prakarSa hai usI prakAra duHkha ke prakRSTa anubhava kA AdhAra pApa-prakarSa hai / ataH duHkhAnubhava kA kAraNa puNya kA apakarSa nahIM apitu pApa kA prakarSa hai / isI prakAra kevala pApavAda kA bhI nirasana kiyA jA sakatA hai / saMkIrNapakSa kA nirAsa karate hue bhagavAn mahAvIra kahate haiM ki koI bhI karma puNya-pApa ubhayarUpa nahIM ho sakatA kyoMki aisA karma nirhetuka hai| yaha kaise ? kama-bandha kA kAraNa yoga hai / kisI eka samaya kA yoga yA to zubha hogA yA azubha / vaha zubhAzubha ubhayarUpa nahIM ho sktaa| ataH usakA kArya bhI yA to zubha hogA yA azubha / vaha ubhayarUpa nahIM ho sakatA / jo zubha kArya hai vahI puNya hai aura jo azubha kArya hai vahI pApa hai|' ___puNya aura pApa kA lakSaNa batAte hue Age kahA gayA hai ki jo svayaM zubha varNa, gaMdha, rasa tathA spazaMyukta ho tathA jisakA vipAka bhI zubha ho vaha puNya hai / jo isase viparIta hai vaha pApa hai| puNya va pApa donoM pudgala haiN| ve meru Adi ke samAna ati sthUla bhI nahIM hai aura paramANu ke samAna ati sUkSma bhI nahIM hai| __ isa prakAra bhagavAn mahAvIra ne acalabhrAtA ke sandeha kA nivAraNa kiyA / unhoMne bhI apane tIna sau ziSyoM sahita bhagavAn se dIkSA grahaNa kii| paraloka kA sadbhAva: ina saba kI dIkSA kA samAcAra suna kara metArya bhI mahAvIra ke pAsa pahu~ce / mahAvIra ne unheM nAma-gotra se sambodhita karate hue kahA-metArya ! tumheM saMzaya hai ki paraloka hai yA nahIM ? maiM tumhAre saMzaya kA nivAraNa kruuNgaa| ___metArya ! tuma yaha samajhate ho ki madyAMga aura mada ke samAna bhUta aura caitanya meM koI bheda nahIM hai ataH paraloka mAnanA anAvazyaka hai / jaba bhUtasaMyoga ke nAza ke sAtha hI caitanya kA bhI nAza ho jAtA hai taba paraloka mAnane kI AvazyakatA hI nahIM raha jaatii| isI prakAra sarvavyApI eka hI AtmA kA astitva mAnane para bhI paraloka kI siddhi nahIM ho sktii| 1.gA0 1912-1920. 2. gA0 1931-5. 3.gA0 1940. 4. gA0 1948. 5. gA0 1949-1951. 6. gA0 1952. 7. gA0 1954. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ina donoM hetuoM kA nirAkaraNa karate hue mahAvIra kahate haiM ki bhUta-indriya Adi se bhinnasvarUpa AtmA kA dharma caitanya hai, isa bAta kI siddhi pahale ho cukI hai| ataH AtmA ko svatantra dravya mAnanA caahie| isI prakAra aneka AtmAoM kA astitva bhI siddha kiyA jA cukA hai| isa loka se bhinna devAdi paralokoM kA sadbhAva bhI maurya tathA akaMpita ke sAtha huI carcA meM siddha ho cukA hai| ataH paraloka kA sadbhAva mAnanA yuktisaMgata hai| AtmA utpAda, vyaya aura dhrauvyasvabhAvayukta hai ataH mRtyu ke pazcAt usakA sadbhAva siddha hai / __ isa prakAra metArya ke saMzaya kA nivAraNa huA aura unhoMne apane tIna sau ziSyoM sahita bhagavAna mahAvIra ke pAsa dIkSA grahaNa kii| nirvANa kI siddhi : ___ ina saba ko dIkSita hue sunakara gyArahaveM paMDita prabhAsa ke mana meM bhI icchA huI ki maiM bhI mahAvIra ke pAsa pahu~cU~ / yaha socakara ve bhagavAna ke pAsa pahu~ce / bhagavAn ne unheM usI prakAra sambodhita karate hue kahA-prabhAsa ! tumhAre mana meM saMzaya hai ki nirvANa hai athavA nahIM ? isa viSaya meM merA mata suno| __ koI kahatA hai ki dIpa-nirvANa ke samAna jIva kA nAza hI nirvANa arthAt mokSa hai| koI mAnatA hai ki vidyamAna jIva ke rAga, dveSa Adi duHkhoM kA anta ho jAne para jo eka viziSTa avasthA prApta hotI hai vahI mokSa hai / ina donoM meM se kise ThIka kahA jAe ? jIva tathA karma kA saMyoga AkAza ke samAna anAdi hai ataH usakA kabhI bhI nAza nahIM ho sakatA / phira nirvANa kaise mAnA jAe ?" jisa prakAra kanaka-pASANa tathA kanaka kA saMyoga anAdi hai phira bhI prayatna dvArA kanaka ko kanakapASANa se pRthak kiyA jA sakatA hai usI prakAra samyagjJAna aura kriyA dvArA jIva aura karma ke anAdi saMyoga kA anta hokara jIva karma se mukta ho sakatA hai| __jo loga yaha mAnate haiM ki dIpa-nirvANa ke samAna mokSa meM jIva kA bhI nAza ho jAtA hai unakI mAnyatA meM doSa hai / dIpa kI agni kA bhI sarvathA 1. gA0 1956-8. 2. gA0 19713. gA0 1972.4. 4. dIpo yathA nirvRtimabhyupeto naivAvani gacchati nAntarikSam / dizaM na kAJcid vidizaM na kAJcit snehakSayAt kevalameti zAntim / jIvastathA nirvRtimabhyupeto naivAvani gacchati nAntarikSam / dizaM na kAJcid vidizaM na kAJcit klezakSayAt kevalameti zAntim // -saundarananda, 16, 28-9. kevalasaMvidarzanarUpAH sarvAtiduHkhaparimuktAH / modante muktigatA jIvAH kSINAntarArigaNAH // 6. gA0 1975. 7. gA0 1976. 8. gA0 1977. Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSAvazyakabhASya 169 nAza nahIM hotA / yaha prakAzapariNAma ko chor3akara aMdhakArapariNAma ko dhAraNa karatA hai, jaise dUdha dadhirUpa tathA ghaTa kapAlarUpa pariNAma ko dhAraNa karate haiM / ataH dIpaka ke samAna jIva kA bhI sarvathA uccheda nahIM mAnA jA sakatA / yahA~ eka zaMkA hotI hai ki yadi dIpa kA sarvathA nAza nahI hotA to vaha bujhane ke bAda dikhAI kyoM nahIM detA ? isakA uttara yaha hai ki bujhane ke bAda vaha aMdhakAra meM pariNata ho jAtA hai jo pratyakSa hI hai / ataH yaha kathana ThIka nahIM ki vaha dikhAI nahIM detA / dIpa bujhane para utanI hI spaSTatA se kyoM nahIM dikhAI detA ? isakA kAraNa yaha hai ki vaha uttarottara sUkSmatara pariNAma ko dhAraNa karatA jAtA hai ataH vidyamAna hone para bhI vaha spaSTatayA dikhAI nahIM detA / jisa prakAra bAdala bikhara jAne ke bAda vidyamAna hote hue bhI AkAza meM dRSTigocara nahIM hote tathA aMjana-raja vidyamAna hone para bhI AMkhoM se dikhAI nahIM detI usI prakAra dIpaka bhI bujhane para vidyamAna hote hue bhI apane sUkSma pariNAma ke kAraNa spaSTayA dikhAI nahIM detA / isI prakAra nirvANa meM bhI jIva kA sarvathA nAza nahIM hotA / jisa prakAra dIpa jaba nirvANa prApta karatA hai taba vaha pariNAmAntara ko prApta hotA hai aura sarvathA naSTa hotA usI prakAra jIva bhI jaba parinirvANa prApta karatA hai taba vaha nirAbAdha sukharUpa pariNAmAntara ko prApta karatA hai aura sarvathA naSTa nahIM hotA / ataH jIva kI duHkhakSayarUpa vizeSAvasthA hI nirvANa haiM, mokSa hai, mukti hai / mukta jIva ko parama muni ke samAna svAbhAvika prakRSTa sukha hotA hai kyoMki unameM kisI prakAra kI bAdhA nahIM hotI / yaha mAnyatA bhI ThIka nahIM ki muktAtmA meM jJAna kA abhAva hai / " jJAna to AtmA kA svarUpa hai / jaise paramANu kabhI amUrta nahIM ho sakatA vaise hI AtmA kabhI jJAnarahita nahIM ho sakatI / ataH yaha kathana paraspara viruddha hai ki 'AtmA' hai aura vaha 'jJAnarahita' hai / isakA kyA pramANa ki jJAna AtmA kA svarUpa hai ? yaha bAta to svAnubhava se hI siddha hai ki hamArI AtmA jJAnasvarUpa hai / isa prakAra svAtmA kI jJAnasvarUpatA svasaMvedanapratyakSa se siddha hI hai / paradeha meM vidyamAna AtmA bhI anumAna se jJAnasvarUpa siddha ho sakatI hai / vaha anumAna isa prakAra hai : paradehagata AtmA jJAnasvarUpa hai kyoMki usameM pravRtti-nivRtti dikhAI detI haiM / yadi vaha jJAnasvarUpa na ho to svAtmA ke samAna iSTa meM pravRtta aura aniSTa se nivRtta na ho| cUMki usameM iSTapravRtti aura aniSTanivRtti dekhI jAtI hai ataH jJAnasvarUpa hI mAnanA caahie| jisa prakAra prakAzasvarUpa 1. gA0 1987-8. 4. naiyAyikoM kI yahI mAnyatA hai : na saMvidAnandamayI muktiH / 2. gA0 1991. 3. gA0 1992. Jair Education International Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pradIpa ko chidrayukta AvaraNa se AcchAdita kara dene para vaha apanA prakAza una chidroM dvArA thor3A-sA hI phailA sakatA hai usI prakAra jJAnaprakAza svarUpa AtmA bhI AvaraNoM kA kSayopakSama hone para indriyarUpa chidroM dvArA apanA prakAza thor3AsAhI phailA sakatI hai / muktAtmA meM AvaraNoM kA sarvathA abhAva hotA hai ataH vaha apane pUrNa rUpa meM prakAzita hotI hai / use saMsAra ke sampUrNa padArthoM kA jJAna hotA hai / isase yaha siddha hai ki mukta AtmA jJAnI hai / " 170 yaha bAta samajha meM nahIM AtI kyoMki | muktAtmA meM usameM sukha puNya-pAparUpa kisI bhI duHkha donoM kA abhAva muktAtmA kA sukha nirAbAdha hotA hai, puNya se sukha hotA hai aura pApa se duHkha prakAra ke karma kA sadbhAva nahIM hotA ataH honA cAhie, jaise AkAza meM sukha-duHkha kucha bhI nahIM hotA / dUsarI bAta yaha hai ki sukha-duHkha kA AdhAra deha hai| mukti meM deha kA abhAva hai ataH vahA~ AkAza ke samAna sukha aura duHkha donoM kA abhAva honA cAhie / isakA samAdhAna karate hue kahA gayA hai ki vastutaH puNya kA phala bhI duHkha ho hai kyoMki vaha karmajanya hai / jo karmajanya hotA hai vaha pApaphala ke samAna duHkharUpa hI hotA hai / koI isakA virodhI anumAna bhI upasthita kara sakatA hai : pApa kA phala bhI vastutaH sukharUpa hI hai kyoMki vaha karmajanya hai / jo karmajanya hotA hai vaha puNyaphala ke samAna sukharUpa ho hotA hai pApa kA phala bhI karmajanya hai ataH vaha sukharUpa honA caahie| dUsarI bAta yaha hai ki puNyaphala kA saMvedana anukUla pratIta hone ke kAraNa sukharUpa hai / aisI avasthA meM puNyaphala ko duHkharUpa kahanA pratyakSaviruddha hai / isa zaMkA kA samAdhAna karate hue mahAvIra kahate haiM ki jise pratyakSa sukha kahA jAtA hai vaha sukha nahIM kintu duHkha hI hai / saMsAra jise sukha mAnatA hai vaha vyAdhi ( dAda Adi ) ke pratIkAra ke samAna duHkharUpa hI hai / ataH puNya ke phala ko bhI tattvataH duHkha hI mAnanA cAhie / isake lie anumAna bhI diyA jA sakatA hai vaha duHkha ke pratIkAra ke rUpa meM haiM / jo duHkha ke / : viSayajanya sukha duHkha hI hai kyoMki pratIkAra ke rUpa meM hotA hai vaha kuSThAdi roga ke pratIkArarUpa kvAthapAna Adi cikitsA ke samAna duHkharUpa hI hotA hai / aisA hote hue bhI loga ise upacAra se sukha kahate haiM / aupacArika sukha pAramArthika sukha ke binA saMbhava nahIM ataH mukta jIva ke sukha ko pAramArthika sukha mAnanA caahie| isakI utpatti sarvaduHkha ke kSaya dvArA hotI hai jo bAhya vastu ke saMsarga se sarvathA nirapekSa hai / ataH muktAvasthA kA sukha mukhya evaM vizuddha sukha hai tathA pratIkArarUpa sAMsArika sukha aupacArika evaM vastutaH duHkharUpa hai / 2 1. gA0 1997-2001. 2. gA0 2002-9. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSAvazyakabhASya 171 __ isa prakAra jaba bhagavAna mahAvIra ne prabhAsa kA saMzaya dUra kiyA taba unhoMne bhI apane tIna sau ziSyoM sahita bhagavAn se jinadIkSA aMgIkAra kii|' yahA~ taka gaNagharavAda kA adhikAra hai| bhagavAn mahAvIra ko kevalajJAna hone para jina gyAraha paMDitoM ne unake sAtha vividha dArzanika viSayoM para carcA kI tathA usa carcA se saMtuSTa hokara bhagavAn ke pramukha ziSya bane ve hI jaina-sAhitya meM gyAraha gaNagharoM ke rUpa meM prasiddha haiN| sAmAyika kI vyAkhyA karate hue bhASyakAra ne uddeza, nirdeza, nirgama, kSetra, kAla Adi dvAroM kI ora saMketa kiyA tathA unameM se tRtIya dvAra nirgama arthAt utpatti kI carcA karate hue yaha batAyA ki jisa dravya se sAmAyika kA nirgama huA hai vaha dravya yahA~ para bhagavAn mahAvIra ke rUpa meM hai| isa prakAra bhagavAn mahAvIra kA prasaMga sAmane rakhate hue bhASyakAra ne gaNadharavAda kI vistRta carcA kii| kSetra aura kAla : kSetra nAmaka caturtha dvAra kI carcA karate hue AcArya kahate haiM ki sarvaprathama mahAsenavana nAmaka udyAna meM bhagavAn mahAvIra ne sAmAyika kA prarUpaNa kiyA aura usake bAda paraMparA se anyatra bhI prarUpaNa kiyA gyaa| yaha prathama prarUpaNa kisa kAla meM huA? vaizAkha zuklA ekAdazI ke pUrvAhna kAla arthAt prathama pauruSI meM sAmAyika kA nirgama huaa| isa prakAra kSetra aura kAla ke rUpa meM caturtha aura paMcama dvArasambandhI carcA pUrNa hotI hai| puruSa : SaSTha dvAra puruSa kI vyAkhyA karate hue kahA gayA hai ki puruSa ke aneka bheda haiM : dravyapuruSa, abhilApapuruSa, cihnapuruSa, dharmapuruSa, arthapuruSa, bhogapuruSa, bhAvapuruSa / zuddhajIva tIrthakararUpa puruSa bhAvapuruSa kahalAtA hai| prakRta meM bhAvapuruSa kA grahaNa karanA caahie|" kAraNa : saptama dvAra kAraNa kA vyAkhyAna karate hue AcArya kahate haiM ki kAraNa kA nikSepa cAra prakAra kA hai : nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / inameM se dravyakAraNa ke do bheda haiM : tadravya aura anyadravya; athavA nimitta aura naimittika; athavA samavAyI aura asmvaayii| isake chaH bheda bhI ho sakate haiM : kartA, karaNa, 1. gA0 2024. 2. gA. 1484-5. 3. gA. 1531-1546. 4. gA0 2083. 5. gA0 2090-7. Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa karma, saMpradAna, apAdAna, saMnidhAna / ina sabhI bhedoM kA bhASyakAra ne dArzanika dRSTi se vizeSa vivecana kiyA hai| tIrthaMkara sAmAyika kA upadeza kyoM dete haiM ? isakA uttara dete hue bhASyakAra kahate haiM ki tIrthaMkaranAmakarma kA udaya hone ke kAraNa ve sAmAyika Adi kA upadeza dete haiM / gautama Adi gaNadhara sAmAyika kA upadeza kyoM sunate haiM ? unheM bhagavAn ke vacana sunakara tadarthaviSayaka jJAna prApta hotA hai / isase zubha aura azubha padArthoM meM viveka-buddhi jAgrata hotI hai| tathA zubhapravRtti aura azubhanivRtti kI bhAvanA paidA hotI hai / pariNAmataH saMyama aura tapa kI vRddhi hotI hai jisase karmanirjarA hokara antatogatvA mukti prApta hotI hai / 3 pratyaya : aSTama dvAra pratyaya kI carcA karate hue dekhA gayA hai ki pratyaya kA bhI nAmAdi nikSepapUrvaka vicAra karanA cAhie / avadhi Adi jJAnatrayarUpa bhAvapratyaya hai / kevalajJAnI sAkSAt sAmAyika kA artha jAnakara hI sAmAyika kA kathana karate haiM / isIlie gaNadhara Adi zrotAoM ko unake vacanoM meM pratyaya arthAt bodhanizcaya hotA hai / 4 lakSaNa : navama dvAra lakSaNa kA vyAkhyAna karate hue batAyA gayA hai ki nAmAdi bheda se lakSaNa bAraha prakAra kA hotA hai : nAma, sthApanA, dravya, sAdRzya, sAmAnya, AkAra, gatyAgati, nAnAtva, nimitta utpAda - vigama, vIrya aura bhAva / bhASyakAra ne inakA vizeSa spaSTIkaraNa kiyA hai / " prastuta adhikAra bhAvalakSaNa kA hai / sAmAyika cAra prakAra kI hai : samyaktvasAmAyika, zrutasAmAyika, dezavirati - sAmAyika aura sarvaviratisAmAyika / inameM se samyaktva sAmAyika aura sarvavirati arthAt cAritrasAmAyika kSAyopazamika, aupazamika aura kSAyika bhAva vAlI hotI haiM / zrutasAmAyika aura dezaviratisAmAyika kevala kSAyopazamika bhAva vAlI hI hotI haiM / naya : naya nAmaka dasaveM dvAra kA vicAra karate hue kahA gayA hai ki aneka dharmAtmaka vastu kA kisI eka dharma ke AdhAra para vicAra karanA naya kahalAtA hai / vaha naya sAta prakAra kA hai : naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha 1. gA0 2098-9. 3. gA0 2122-8. 5. gA0 2946-2176. 2. gA0 2100 - 2121. 4. gA0 2131-4. 6. gA0 2977-8. Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSAvazyakabhASya 173 aura evaMbhUta / AcArya ne pratyeka naya kA lakSaNa, vyutpatti, udAharaNa Adi dRSTiyoM se vistRta vivecana kiyA hai|' isa vivecana meM una dArzanikoM kI mAnyatAoM kA yukti purassara khaMDana kiyA gayA hai jo vastu ko aneka dharmAtmaka na mAna kara kisI eka vizeSa dharmayukta hI mAnate haiN| isameM bhAratIya darzana kI samasta ekAntavAdI paramparAoM kA samAveza hai| samavatAra : gyArahaveM dvAra samavatAra kA svarUpa isa prakAra hai : kAlika zruta arthAt prathama aura carama pauruSI meM par3he jAne vAle zruta meM nayoM kI avatAraNA nahIM hotii| caraNakaraNAnuyoga, dharmakathAnuyoga, gaNitAnuyoga aura dravyAnuyoga kA apRthak bhAva se prarUpaNa hote samaya nayoM kA vistArapUrvaka samavatAra hotA thaa| caraNakaraNAdi anuyogoM kA pRthakatva ho jAne para nayoM kA samavatAra nahIM hotaa| anuyogoM kA pRthakkaraNa kaba va kyoM huA? isa prazna para vicAra karate hue bhASyakAra kahate hai ki Arya vajra ke bAda Arya rakSita hue| unhoMne bhaviSya meM matimedhA-dhAraNA Adi kA nAza honA jAnakara anuyogoM kA vibhAga kara diyaa| unake samaya taka kisI eka sUtra kI vyAkhyA cAroM prakAra ke anuyogoM se hotI thI / unhoMne vividha sUtroM kA nizcita vibhAjana kara diyA / caraNakaraNAnuyoga meM kAlika zrutarUpa gyAraha aMga, mahAkalpazruta aura chedasUtra rakhe ge| dharmakathAnuyoga meM RSibhASitoM kA samAveza kiyA gyaa| gaNitAnuyoga meM sUryaprajJapti aura dravyAnuyoga meM dRSTivAda rakhA gayA / isa prakAra anuyoga kA pRthakkaraNa karane ke bAda AyaM rakSita ne puSyamitra ko gaNipada para pratiSThita kiyaa| yaha dekhakara goSThAmAhila ko bahuta IrSyA huI aura vaha mithyAtva ke udaya ke kAraNa saptama nihnava ke rUpa meM prasiddha huA / anya chaH nihnavoM ke nAma isa prakAra haiM : 1. jamAli, 2. tiSyagupta, 3. ASADha, 4. azvamitra, 5. gaMga aura 6. SaDulUka / ina sAta nihnavoM ke janma sthAna ye haiM : 1. zrAvastI, 2. RSabhapura, 3. zvetavikA, 4. mithilA, 5. ulUkAtIra, 6. atiraMjikA aura 7. dazapura / ina sAta nihnavoM ke atirikta bhASyakAra ne eka nihnava kA ullekha aura kiyA hai jisakA nAma hai zivabhUti boTika / usakA janma-sthAna rathavIrapura hai| ina ATha nihnavoM ke utpatti-kAla kA krama isa prakAra hai : prathama do bhagavAn mahAvIra ko kevalajJAna hone ke kramazaH 14 evaM 16 varSa bAda nihnavarUpa meM utpanna hue| zeSa mahAvIra kA nirvANa hone para kramazaH 214, 220, 228, 544, 584 aura 609 varSa bAda utpanna hue| 1. gA0 2180-2278. 2. gA0 2284-2295. 3. gA0 2296-7. 4. gA0 2301-5. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa nihnavavAda : apane abhiniveza ke kAraNa Agama-pratipAdita tattva kA paraMparA se viruddha artha karane vAlA nihnava kI koTi meM AtA hai| jainadRSTi se nihnava mithyAdRSTi kA hI eka prakAra hai / abhiniveza ke binA hone vAle sUtrArtha ke vivAda ke kAraNa koI nihnava nahIM kahalAtA kyoMki isa prakAra ke vivAda kA lakSya samyaka artha nirNaya hai, na ki apane abhiniveza kA mithyA poSaNa / sAmAnya mithyAtvI aura nihnava meM yaha bheda hai ki sAmAnya mithyAtvI jinapravacana ko hI nahIM mAnatA athavA mithyA mAnatA hai jabaki nihvaba usake kisI eka pakSa kA apane abhiniveza ke kAraNa paraMparA se viruddha artha karatA hai tathA zeSa pakSoM ko paraMparA ke anusAra hI svIkAra karatA hai| isa prakAra nihnava vAstava meM jainaparaMparA ke bhItara hI eka nayA saMpradAya khar3A kara detA hai / jinabhadra Adi pIche ke AcAryoM ne to digambara saMpradAya ko bhI nilava-koTi meM DAla diyA hai jisakA saMbaMdha zivabhUti boTika nihnava se hai| bhASyakAra jinabhadra ne jamAli Adi ATha nihnavoM kA ullekha kiyA hai tathA saMkSepa meM unake matoM kA bhI varNana kiyA hai| prathama nihnava: prathama nihnava kA nAma jamAli hai| usane bahurata mata kA prarUpaNa kiyaa| usakA jIvana-vRtta isa prakAra hai : kSatriyakumAra jamAli ne vairAga utpanna hone para pAMca sau puruSoM ke sAtha mahAvIra ke pAsa dIkSA grahaNa kI tathA vaha unakA AcArya huaa| jisa samaya vaha zrAvastI ke tainduka udyAna meM ThaharA huA thA usa samaya use koI roga ho gyaa| usane apane eka ziSya se bistara bichAne ke lie kahA / kucha dera bAda usane usa ziSya se pUchA- "bistara ho gayA ?" usane bichAte-bichAte hI uttara diyA-"ho gayA hai / " jamAli sone ke lie khar3A huaa| usane jAkara dekhA to bistara abhI bichAyA hI jA rahA thaa| yaha dekha kara usane socA--bhagavAn mahAvIra jo 'kriyamANaM kRtam' arthAt 'kiyA jAne vAlA kara diyA gayA' kA kathana karate haiM vaha mithyA hai / yadi 'kriyamANa' ( kiyA jAne vAlA ) 'kRta' ( kara diyA gayA ) hotA to maiM isa bistara para iso samaya so sakatA kintu bAta aisI nahIM hai| ataH mahAvIra kA yaha siddhAnta ki 'kriyAmANa kRta hai' jhUThA hai| dUsare sAdhuoM ne use "kriyamANaM kRtam' kA vAstavika artha samajhAyA kintu usake mana meM kisI ko bAta nahIM baiThI / usane usI samaya se apane virodho siddhAnta 'bahurata' kA pratipAdana prAraMbha kara diyaa| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSAvazyakabhASya 175 isa siddhAnta ke anusAra koI bhI kriyA eka samaya meM na hokara bahuta samaya meM hotI hai / bhASyakAra ne aneka hetu dekara isa siddhAnta ko spaSTa kiyA hai| isameM priyadarzanA ( sudarzanA-anavadyA-jyeSThA ) kA vRttAnta bhI diyA gayA hai jisane pahale to pati ke anurAga ke kAraNa jamAli ke saMgha meM jAnA svIkAra kara liyA thA kintu bAda meM bhagavAna mahAvIra ke siddhAnta kA vAstavika artha samajhane para punaH mahAvIra ke saMgha meM sammilita ho gii| dvitIya nihnava : dvitIya nihnava tiSyagupta ne jovaprAdezika mata kA prarUpaNa kiyA thaa| tiSyagupta vasu nAmaka caudahapUrvadhara AcArya kA ziSya thaa| vaha jisa samaya rAjagRha-RSabhapura meM thA usa samaya AtmapravAda nAmaka pUrva ke AdhAra para usane eka nayA tarka upasthita kiyA aura jIvaprAdezika mata kI sthApanA kii| kathAnaka isa prakAra hai : gautama ne bhagavAn mahAvIra se pUchA--'bhagavan ! kyA jIva ke eka pradeza ko jIva kaha sakate haiM ?" mahAvIra ne kahA--"nahIM aisA nahIM ho sakatA / isI prakAra do, tIna, saMkhyAta athavA asaMkhyAta pradezoM ko to kyA, jIva ke jo asaMkhyAta pradeza haiM unameM se eka pradeza bhI kama ho to use jIva nahIM kaha sakate / lokAkAza ke pradezoM ke barAbara sampUrNa pradezayukta hone para hI vaha jIva kahA jAtA hai / " isa saMvAda ko sunakara tiSyagupta ne apane guru vasu se kahA--'yadi aisA hI hai to jisa pradeza ke binA vaha jIva nahIM kahalAtA aura jisa eka pradeza se vaha jIva kahalAtA hai usa carama pradeza ko hI jIva kyoM na mAna liyA jAe ? usake atirikta anya pradeza to usake binA ajIva hI haiM kyoMki usI se ve saba jIvatva prApta karate haiN|" guru ne use mahAvIra kI jIvaviSayaka upayukta mAnyatA kA rahasya samajhAne kA kAphI prayatna kiyA kintu usane apanA mata nahIM chor3A tathA dUsaroM ko bhI isI prakAra samajhAne lgaa| pariNAmasvarUpa vaha saMgha se nikAla diyA gayA aura apanI jIvapradezI mAnyatA ke kAraNa jIvaprAdezika ke rUpa meM prasiddha huaa| eka samaya amalakalpA nAmaka nagarI ke mitrazrI nAmaka zramaNopAsaka ne tiSyagupta ke pAtra meM aneka prakAra ke padArthoM kA thor3A-thor3A aMtima aMza rakhA aura kahane lagA-"merA ahobhAgya hai ki Aja maiMne Apako itane sAre padArthoM kA dAna diyaa|" yaha sunakara tiSyagupta kruddha hokara bolA-"tumane yaha merA apamAna kiyA hai|" mitrazrI ne turanta uttara diyA-"maine Apa hI ke mata ke anusAra itanA sArA dAna diyA hai|" yaha sunakara tiSyagupta ko apane mithyA mata kA 1. gA0 2306-2332. Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhAna huaa| usane apane abhiniveza kA prAyazcitta kiyA aura guru se kSamAyAcanA kii| tRtIya nihnava : tIsare nihnava ko mAnyatA kA nAma avyaktamata hai| zvetavikA nagarI ke paulASADha caitya meM ASADha nAmaka AcArya Thahare hue the| unake aneka ziSya yoga kI sAdhanA meM saMlagna the / ASADha akasmAt rAtri meM marakara deva hue| unheM apane yogasaMlagna ziSyoM para dayA AI aura ve punaH apane mRta zarIra meM rahane lage tathA apane ziSyoM ko pUrvavat hI AcAra Adi kI zikSA dete rhe| jaba yoga-sAdhanA samApta huI taba unhoMne apane ziSyoM ko vandanA kara kahA-"he zramaNo ! mujhe kSamA karanA ki maiMne asaMyatI hote hue bhI Apa logoM se Aja taka vandanA krvaaii|" itanA kahakara ve apanA zarIra chor3a kara devaloka meM cale ge| yaha jAnakara unake ziSyoM ko bhArI pazcAttApa hone lagA ki hamane asaMyatI-deva ko itanI bAra vaMdanA kii| unheM dhIre-dhIre aisA mAlUma hone lagA ki kisI ke viSaya meM yaha nizcayapUrvaka nahIM kahA jA sakatA ki vaha sAdhu hai yA dev| isalie kisI ko vandanA karanI hI nahIM cAhie / vandanA karane para vaha vyakti sAdhu ke badale deva nikala jAtA hai to asaMyata-namana kA doSa lagatA hai; yadi yaha kahA jAe ki vaha sAdhu nahIM hai aura kadAcit sAdhu hI ho to mRSAvAda kA pApa lagatA hai| cUMki kisI kI sAdhutA kA nizcaya ho hI nahIM sakatA isalie kisI ko bhI vaMdanA nahIM karanI cAhie / anya sthaviroM ne unheM bahuta samajhAyA ki aisA aikAntika Agraha karanA ThIka nahIM kintu unhoMne kisI kI na mAnI aura saMgha se alaga hokara avyaktamata kA pracAra karane lge| ekabAra rAjagRha ke balabhadra rAjA ne aisA Adeza nikAlA ki ina saba sAdhuoM ko mAra ddaalo| yaha jAnakara ve loga bar3e vyAkula hue aura rAjA se kahane lage-"hama loga sAdhu haiM aura tU hameM kaise maravA sakatA hai ? rAjA ne kahA-"ApakA kahanA to ThIka hai kintu maiM kaise jAna sakatA hU~ ki tuma loga cora ho yA sAdhu ?" yaha sunakara una logoM kA bhrama dUra huA aura yathocita prAyazcitta karake ve punaH saMgha meM sammilita hue| ASAr3ha ke kAraNa se avyaktamata kA udbhava huA ataH usake nAma ke sAtha yaha mata jor3a diyA gyaa| caturtha nihnava : ___ yaha nihnava sAmucchedika ke nAma se prasiddha hai| samuccheda kA artha hai janma hote hI atyanta nAza / isa prakAra kI mAnyatA kA samarthaka sAmucchedika 1. gA0 2333-2355. 2. gA0 2356-2388. Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSAvazyakabhASya 177 kahalAtA hai / isa mata kI utpatti kI kathA isa prakAra hai : mahAgiri kA praziSya tathA kauNDinya kA ziSya azvamitra anupravAda nAmaka pUrva kA adhyayana karatA thaa| usameM aisA varNana AyA ki vartamAna samaya ke nAraka vicchinna ho jaaeNge| isI prakAra dvitIyAdi samaya ke nAraka bhI vicchinna ho jAe~ge / vaimAnika Adi ke viSaya meM bhI yahI bAta samajhanI cAhie / yaha jAnakara usake mana meM zaMkA huI ki yadi isa prakAra utpanna hote hI jova naSTa ho jAtA ho to vaha karma kA phala kaba bhogatA hai ? usakI isa zaMkA kA samAdhAna karate hue guru ne kahA ki paryAyarUpa se nArakAdi naSTa hote haiM kintu dravyarUpa se to ve vidyamAna hI rahate haiM ataH karmaphala kA vedana ghaTa sakatA hai| guru ke samajhAne para bhI vaha apane haTha para dRr3ha rahA aura ekAnta samuccheda kA pracAra karane lgaa| pariNAmataH vaha saMgha se bahiSkRta kara diyA gyaa| eka samaya azvamitra vicarate-vicarate rAjagRha meM jA phuNcaa| vahA~ ke zrAvakoM ne use pITanA zurU kiyA / yaha dekhakara vaha kahane lagA-"tuma loga zrAvaka hokara sAdhu ko pITate ho !" zrAvakoM ne uttara diyA-"jo sAdhu banA thA vaha azvamitra aura jo zrAvaka bane the ve loga to kabhI ke naSTa ho cuke / tuma aura hama to koI aura hI haiN|" yaha sunakara azvamitra ko apane mata kI durbalatA mahasUsa huii| usane punaH apane guru ke pAsa jAkara kSamAyAcanA kI tathA mahAvIra ke saMgha kA anuyAyI banA / ' paMcama nihnava : ___paMcama nihnava kA nAma gaMga hai / usane isa mata kA pratipAdana kiyA ki eka samaya me do kriyAoM kA anubhava ho sakatA hai| iso mAnyatA ke kAraNa use dvaikriya nihnava kahA jAtA hai / ghaTanA isa prakAra hai : Arya mahAgiri kA praziSya tathA dhanagupta kA ziSya gaMga eka samaya zarad Rtu meM apane AcArya ko vaMdanA karane ke lie ullukAtIra nAmaka nagara se nikala kara claa| rAste meM ullukA nadI meM calate samaya use sira para lagatI huI sUrya kI garamI tathA pairoM meM lagatI huI nadI ko ThaMDaka kA anubhava huA / yaha dekhakara usane socA'sUtroM meM to kahA gayA hai ki eka samaya meM eka hI kriyA kA vedana ho sakatA hai kintu mujhe to eka hI sAtha do kriyAoM kA anubhava ho rahA hai / ' usane apanA anubhava apane guru ke sAmane rkhaa| guru ne kahA-"tumhArA kahanA ThAka hai kintu bAta yaha hai ki samaya aura mana itane sUkSma haiM ki hama loga sAmAnyatayA unake choTe-choTe bhedoM ko nahIM samajha sakate / vAstava meM kisI bhI kriyA kA vedana kramazaH hI hotA hai|" gaMga ko guru kI bAta a~cI nhiiN| vaha saMgha se alaga 1. gA0 2389-2423. Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa hokara apane mata kA pracAra karane lgaa| eka samaya rAjagRha meM apane mata kA pracAra karate hue maNinAga dvArA bhayabhIta hokara usane punaH apane guru ke pAsa Akara prAyazcitta kiyaa|' SaSTha nihnava : chaThe nihnava kA nAma rohagupta athavA SaDulUka hai / usane rAzika mata kA prarUpaNa kiyaa| isa mata kA artha hai jIva, ajIva aura nojIva-isa prakAra kI tIna rAziyoM kA sadbhAva / kathAnaka isa prakAra hai : eka samaya rohagupta kisI anya grAma se aMtaraMjikA nagarI ke bhUtagRha nAmaka caitya meM Thahare hue apana guru zrIgupta ko vaMdanA karane jA rahA thaa| mArga meM usane aneka pravAdiyoM ko parAjita kiyA aura sArA hAla apane guru ke sAmane rkhaa| isake bAda usane morI, nakulI biDAlI, vyAghrI, siMhI, ulUkI aura ulAvakI vidyAoM ko grahaNa kiyA tathA poTTazAla nAmaka parivrAjaka ko jo ki vRzcikI, sI, maSakI, mRgI, varAhI, kAkI tathA potAkI vidyAoM meM siddhahasta thA, vAda ke lie cunautI dii| rAjasabhA meM poTTazAla ne jIva aura ajIva-ina do rAziyoM kI sthApanA kii| use parAsta karane ke lie rohagupta ne eka tIsarI rAzi nojIva kI bhI sthApanA kI / isI prakAra anya vidyAoM meM bhI use apanI morI Adi virodhI vidyAoM se parAjita kiyaa| jaba usane apane apane guru ke sAmane yaha sArA vRttAnta rakhA to guru ne kahA-"tU vApisa jA aura rAjasabhA meM jAkara kaha ki rAzitraya kA siddhAnta koI vAstavika siddhAnta nahIM hai| maiMne kevala vAdI ko parAjita karane ke lie hI isa siddhAnta kI apane buddhibala se sthApanA kI hai / yathArtha meM rAzitraya kA siddhAnta apasiddhAnta hai / " rohagupta ne guru kI isa AjJA ko na mAnA tathA apane abhiniveza ke kAraNa vaha rAzitraya ke siddhAnta para hI DaTA rahA / yaha dekhakara guru svayaM use apane sAtha rAjasabhA meM le gye| vahA~ se rAjA ke sAtha ve kutrikApaNa (saba cIjoM kI dukAna) para gaye / vahA~ jAkara unhoMne jIva mAMgA to jIva milA, ajIva mAMgA to ajIva bhI milA / jaba unhoMne nojIva mAMgA to kucha nahIM milA / yaha dekhakara sabhA meM rohagupta kI parAjaya kI ghoSaNA kara dI gyii| itanA hone para bhI usakA abhiniveza kama na huA aura usane vaizeSika mata kA prarUpaNa kiyaa| rohagupta kA nAma SaDulUka kaise ho gayA, isakA samAdhAna karate hue bhASyakAra kahate haiM ki usakA nAma to rohagupta hai kintu gotra se vaha ulUka hai / dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa aura samavAya nAmaka SaTa padArthoM kA prarUpaNa karane ke kAraNa ulUkagotrIya rohagupta ko SaDulUka kahA gayA hai| 1. gA0 2424-2450. 2. gA0 2451-2508. Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSAvazyakabhASya 179 saptama nihava : saptama nihnava kA nAma goSThAmAhila hai| usane isa mAnyatA kA pracAra kiyA ki jIva aura karma kA baMdha nahIM apitu sparzamAtra hotA hai / isI abaddha siddhAnta ke kAraNa vaha abaddhika nihnava ke nAma se prasiddha hai / isa siddhAnta ko utpatti se sambaddha kathA isa prakAra hai : AryarakSita kI mRtyu ke bAda AcArya durbalikA puSpamitra gaNipada para pratiSThita hue| usI gaNa meM goSThAmAhila nAma kA eka sAdhu bhI thA / eka samaya AcArya durbalikA puSpamitra vindhya nAmaka eka sAdhu ko karmapravAda nAmaka pUrva kA karmabandhAdhikAra par3hA rahe the | usameM aisA varNana AyA ki koI karma kevala jIva kA sparza karake hI alaga ho jAtA hai / usakI sthiti adhika samaya taka kI nahIM hoto / jisa prakAra kisI sUkhI dIvAla para miTTI DAlate hI dIvAla kA sparza karate hI miTTI turanta nIce gira par3atI hai usI prakAra koI karma jIva kA sparza karake thor3e hI samaya meM usase alaga ho jAtA hai / jaise gIlI dIvAla para miTTI DAlane se vaha usI meM mila kara eka rUpa ho jAtI hai tathA bahuta samaya ke bAda usase alaga ho sakatI hai vaise hI jo karma baddha, spRSTa tathA nikAcita hotA hai vaha jIva ke sAtha ekatva ko prApta kara kAlAntara meM udaya meM AtA hai| yaha sunakara goSThAmAhila kahane lagA-"yadi aisI bAta hai to jIva aura karma kabhI alaga nahIM hone cAhie kyoMki ve ekarUpa ho jAte haiM / aisI sthiti meM karmabaddha ko kabhI mokSa nahIM ho sakatA kyoMki vaha hamezA kama se baMdhA rhegaa| isalie vAstava meM jIva aura karma kA baMdha hI nahIM mAnanA cAhie / kevala jova aura karma kA sparza hI mAnanA caahie|" AcArya ne use ina donoM avasthAoM kA rahasya samajhAyA kintu IrSyA evaM abhiniveza ke kAraNa usake mana meM unakI bAta na a~cI / antatogatvA vaha saMgha se bahiSkRta kara diyA gyaa| aSTama nihnava : yaha antima nihnava hai| isakI prasiddhi boTika-digaMbara ke rUpa meM hai| kathAnaka isa prakAra hai : rathavIrapura nAmaka nagara meM zivabhUti nAmaka eka sAdhu AyA huA thaa| vahA~ ke rAjA ne use bahumUlya ratnakambala diyaa| yaha dekhakara zivabhUti ke guru AryakRSNa ne kahA-"sAdhu ke mArga meM aneka anartha utpanna karane vAle isa kambala ko grahaNa karanA ThIka nhiiN|" usane guru kI AjJA kI avahelanA kara usa kambala ko chipAkara apane pAsa rakha liyaa| gocaracaryA se loTane para pratidina use saMbhAla letA kintu kabhI kAma meM nahIM letA / guru ne yaha 1. gA0 2509-2549. Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa saba dekhakara socA-'ise isameM mUrchA ho gaI hai / use dUra karane kA koI upAya karanA caahie|' yaha soca kara unhoMne usake bAhara jAne para binA kucha pUcha-tAche usa ratnakambala ko phAr3akara usake choTe-choTe Tukar3e karake sAdhuoM ke pAdaprocchanaka banA diye| yaha jAnakara zivabhUti mana hI mana jalane lgaa| usakA kaSAya dina-pratidina bar3hane lagA / eka samaya AcArya jinakalpiyoM kA varNana kara rahe the : 'kinhIM jinakalpiyoM ke rajoharaNa aura mukhava nikA-ye do hI upadhiyA~ hotI haiM, Adi / ' yaha sunakara zivabhUti ne kahA- 'yadi aisA hI hai to hama loga itanA sArA parigraha kyoMkara rakhate haiM ? usI jinakalpa kA pAlana kyoM nahIM karate ?" AcArya ne use samajhAyA ki isa samaya upayukta saMhanana Adi kA abhAva hone se usakA pAlana zakya nhiiN| zivabhUti ne kahA-'mere rahate hue yaha azakya kaise ho sakatA hai ? maiM abhI isakA AcaraNa karake dikhAtA huuN|" yaha kahakara vaha abhinivezavaza apane vastroM ko vahIM pheMka kara calA gyaa| bAda meM usane kauMDinya aura koTTavIra nAmaka do ziSyoM ko dIkSA dii| isa prakAra yaha paraMparA Age bar3hatI gayo jo boTika mata ke nAma se prasiddha huI / boTikoM ke matAnusAra vasra kaSAya kA kAraNa hone se parigraharUpa hai ataH tyAjya hai / bhASyakAra AryakRSNa ke zabdoM meM isa mata kA khaNDana karate hue kahate haiM ki jo jo kaSAya kA hetu hai vaha vaha yadi parigraha hai aura use tyAga denA cAhie to svakIya zarIra ko bhI tyAga denA par3egA kyoMki vaha bhI kaSAyotpatti kA hetu hai ataH parigraha hai| ___ gyArahaveM dvAra samavatAra kI vyAkhyA karate samaya goSThAmAhila kA prasaMga AyA aura usI prasaMga se nihnavavAdI kI carcA prAraMbha huii| isa carcA kI samApti ke sAtha samavatAra dvAra kI vyAkhyA bhI samApta hotI hai| anumata dvAra: ___ bArahaveM dvAra kA nAma anumata hai / vyavahAra-nizcaya naya kI dRSTi se kaunasI sAmAyika mokSamArga kA kAraNa hai, isakA vicAra karanA anumata kahalAtA hai / negama, saMgraha aura vyavahAra naya kI apekSA se samyaktva, zruta aura cAritrarUpa tInoM prakAra kI sAmAyika mokSamArgarUpa mAnI gayI hai| zabda tathA RjusUtra naya kI apekSA se kevala cAritrasAmAyika hI mokSamArga hai / kiM dvAra: sAmAyika kyA hai ? sAmAyika jIva hai athavA ajIva ? jIva aura ajIva meM bhI vaha dravya hai athavA guNa ? athavA vaha jIvAjIva ubhayAtmaka hai ? athavA jIva aura ajIva donoM se bhinna koI arthAntara hai ? AtmA arthAt jIva hI 1. gA0 2550-2609. 2. gA0 2611-2632. Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSAvazyakabhASya 181 sAmAyika hai, ajIvAdi nhiiN| jIva sAvadha yoga kA pratyAkhyAna karate samaya sAmAyika hotA hai / dUsare zabdoM meM sAmAyikabhAva se pariNati hone ke kAraNa jIva hI sAmAyika hai / anya sabhI dravya zraddheya, jJeya Adi kriyArUpa upayoga ke kAraNa usake viSayabhUta haiN|' dravyAthika naya ke abhiprAya se sAmAyika dravya hai tathA paryAyAthika naya kI dRSTi se sAmAyika guNa hai| yaha terahaveM ki dvAra kI vyAkhyA katividha dvAra : caudahave dvAra katividha ko vyAkhyA karate hue kahA gayA hai ki sAmAyika tIna prakAra kI hai : samyaktva, zruta tathA cAritra / cAritra do prakAra kA hai : AgArika tathA anAgArika / zruta arthAt adhyayana tIna prakAra kA hai : sUtraviSayaka arthaviSayaka aura ubhaya viSayaka / samyaktva nisargaja tathA adhigamaja bheda se do prakAra kA hai| ina donoM meM se pratyeka ke aupazamika, sAsvAdana, kSAyopazamika, vedaka aura kSAyika-ye pA~ca bheda hote haiM / isa prakAra samyaktva dasa prakAra kA bhI hai / athavA kAraka, rocaka aura dIpaka bheda se samyaktva ke kSAyika, kSAyopazamika tathA aupazamika-ye tIna bheda bhI hote haiN| isI prakAra zruta aura cAritra ke bhI vividha bheda ho sakate haiM / kasya dvAra : jisako AtmA saMyama, niyama tathA tapa meM sthita hai usake pAsa sAmAyika hotA hai| jo asa aura sthAvara saba prANiyoM ke prati samabhAva-mAdhyasthyabhAva rakhatA hai usake pAsa sAmAyika hoto hai / jo na rAga meM pravRtta hotA hai na dveSa meM, kintu donoM ke madhya meM rahatA hai vaha madhyastha hai aura zeSa saba amadhyastha haiN|" kutra dvAra : isa dvAra kA nimna upadvAroM kI dRSTi se vicAra kiyA gayA hai : kSetra, dika, kAla, gati, bhavya, saMjI, ucchvAsa, dRSTi, AhAra, paryApta, supta, janma, sthiti, veda, saMjJA, kaSAya, AyuSa, jJAna, yoga, upayoga, zarIra, saMsthAna, saMhanana, mAna, lezyApariNAma, vedanA, samudghAtakarma, nirveSTana, udvartana, AsravakaraNa, alaMkAra, zayana, Asana, sthAna, caMkramaNa / keSu dvAra : sAmAyika kina dravyoM aura paryAyoM meM hotI hai ? samyaktva sarvadravya-paryAyagata hai| zruta aura cAritra meM dravya to saba hote haiN| kintu paryAya saba nahIM hote / 1. gA0 2633-2640. 4. gA0 3672-2680. 2. gA0 2658. 3. gA0 2673-7. 5. gA. 2691. 6. gA0 2692-2750. Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa dezavirati meM na to saba dravya hI hote haiM aura na saba paryAya hii| bhASyakAra ne isakA vizeSa spaSTIkaraNa kiyA hai|' kathaM dvAra sAmAyika kaise prApta hotI hai ? isa dvAra kI carcA bhASyakAra ne yahA~ nahIM kI hai| TIkAkAra maladhArI hemacandra ne isa ora saMketa karate hue likhA hai ki sAmAyika mahAkaSTalabhya hai / isake lAbhakrama ke lie 'mANussa' se lekara 'abbhuTTANe viNae' paryanta kI gAthAe~ dekhanI caahie| kahIM kaThinAI hone para mUlAvazyakaTokA se sahAyatA lenI cAhie / kiyaccira dvAra : unnIsavAM dvAra kiyaccira hai / isameM isa prazna kA vicAra kiyA gayA hai ki sAmAyika kitane samaya taka rahatI hai| samyaktva aura zruta kI utkRSTa sthiti 66 sAgaropama ( pUrvakoTipRthaktva adhika ) hai jabaki deza virati aura sarvavirati kI utkRSTa sthiti pUrvakoTi dezona hai| samyaktva, zruta aura dezavirati ko jaghanya sthiti antarmuhUrta hai jabaki sarvavirati sAmAyika kI jaghanya sthiti eka samaya hai| yaha saba labdhi kA sthitikAla hai / upayoga ko dRSTi se to sabhI kI sthiti antarmuhUrta hai| kati dvAra : samyaktvAdi sAmAyikoM ke vivakSita samaya meM kitane pratipattA, pratipanna athavA pratipatita hote haiM ? samyaktvI aura deza virata prANI ( kSetra ) palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga ke barAbara hote haiN| zrutapratipattA zreNi ke asaMkhyAtaveM bhAga ke barAbara hote haiM / sarvaviratipratipattA sahasrAgrazaH hote haiN| yaha saba pratipattAoM kI utkRSTa saMkhyA hai| pUrvapratipannoM kA pratipAdana karate hue kahA gayA hai ki vartamAna samaya meM samyaktva aura dezaviratipratipanna asaMkhyeya haiM, sarva viratipratipanna saMkhyeya haiN| ina tInoM ko prApta kara jo pratipatita ho cuke hai ve anantaguNa hai| saMprati zrutapratipanna pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga ke barAbara haiN| zeSa saMsArastha jIva ( bhASAlabdhirahita pRthvI Adi ) bhASAlabdhi ko prApta karake pratipatita hone ke kAraNa sAmAnyazruta se pratipatita mAne gae haiN| sAntara dvAra : jIva ko kisI eka samaya samyaktvAdi sAmAyika prApta hone para punaH usakA parityAga ho jAne para jitane samaya ke bAda use punaH usakI prApti hotI hai use 2. pR0 1097. 3. gA0 2761-3. 1. gA0 2751-2760. 4. gA0 2764-2774. Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSAvazyakabhASya 183 antarakAla kahate haiN| vaha sAmAnyAkSarAtmaka zruta meM jaghanyataH antarmuhUrta hai, utkRSTataH anantakAla hai| zeSa meM jaghanyataH antamaharta hai, utkRSTataH dezona ardhaparAvartaka hai|' avirahita dvAra: samyaktva, zruta tathA dezavirati sAmAyika kA utkRSTa aviraha kAla AvalikA kA asaMkhyeya bhAga hai, cAritra ( sarvavirati ) kA ATha samaya hai| jaghanyataH saba sAmAyikoM kA do samaya hai / ___samyaktva aura zruta kA utkRSTa virahakAla sapta ahorAtra hai, dezavirati kA dvAdaza ahorAtra hai / sarvavirati kA paMcadaza ahorAtra hai| bhava dvAra: samyagdRSTi tathA dezavirata utkRSTataH palya ke asaMkhyeya bhAga jitane bhavoM ko prApta karate haiN| sarvavirata utkRSTataH ATha bhavoM ko prApta karatA hai| zrutasAmAyika vAlA utkRSTataH ananta bhava prApta karatA hai ( jaghanyataH saba ke lie eva bhava hai)| AkarSa dvAra: ____ AkarSa kA artha hai AkarSaNa arthAt prathama bAra athavA chor3e hue kA punrgrhnn| samyaktva, zruta aura dezavirati sAmAyika kA eka bhava meM utkRSTa AkarSa sahasrapRthaktva bAra hotA hai, sarvavirati kA zatapRthaktva bAra hotA hai ( jaghanyataH saba kA eka bAra hI AkarSa hai ) / nAnA bhavoM kI apekSA se samyaktva aura dezavirati ke utkRSTataH asaMkhyeya sahasrapRthaktva AkarSa hote haiM, sarvavirati ke sahasrapRthaktva AkarSa hote haiM, zruta ke AkarSa to ananta haiN|" sparzana dvAra: samyaktva-caraNayukta prANI utkRSTataH sampUrNa loka kA sparza karate haiM (jaghanyataH asaMkhya bhAga kA sparza karate haiM ) / zruta ke saptacaturdazabhAga (14) tathA paMcacaturdazabhAga (14) sparzanIya haiN| deza virati ke paMcacaturdazabhAga (24) sparzanIya haiN| nirukti dvAra antima dvAra kA nAma nirukti hai| samyaktva sAmAyika kI nirukti isa prakAra hai : samyagdRSTi, amoha, zuddhi, sadbhAvadarzana, bodhi, aviparyaya, sudRSTi Adi samyaktva ke nirukta-paryAya haiM / zruta sAmAyika kI nirukti karate hue kahA gayA hai ki akSara, saMjJI, samyak, sAdika, saparyavasita, gamika aura aMgapraviSTa1. gA0 2775. 2. gA0 2777. 3. gA0 2778. 4. gA0 2779. 5. gA0 2780-81. 6. gA0 2782. Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ye sAta aura sAta inake pratipakSI-isa prakAra caudaha bheda-pUrvaka zruta kA vicAra karanA caahie| viratAvirati, saMvRtAsaMvRta, bAlapaNDita, dezakadezavirati, aNudharma, agAradharma Adi dezavirati sAmAyika ke nirukta--paryAya haiN| sAmAyika, sAmayika, samyagvAda, samAsa, saMkSepa, anavadya, parijJA, pratyAkhyAna-ye ATha sarvavirati sAmAyika ke nirukta-paryAya haiN| yahA~ taka sAmAyika ke upodghAta kA adhikAra hai| namaskAraniyukti sAmAyika ke isa suvistRta upodghAta ko samApti ke bAda bhASyakAra ne sUtrasparzika niyukti kA vistRta vyAkhyAna kiyA hai| namaskAra (antamaMgala rUpa) kI carcA karate hue kahA gayA hai ki utpatti, nikSepa, pada, padArtha, prarUpaNA, vastu, AkSepa, prasiddhi, krama, prayojana aura phala-ina gyAraha dvAroM se namaskAra kA vyAkhyAna karanA cAhie / 2 bhASyakAra ne ina sabhI dvAroM kA bahuta vistArapUrvaka vivecana kiyA hai| isa vivecana meM bhI nikSepapaddhati kA Azraya liyA gayA hai jisameM nAma, sthApanA, dravya, bhAva, bheda, sambandha, kAla, svAmI Adi aneka prabhedoM kA samAveza kiyA gayA hai| pratyeka dvAra ke vyAkhyAna meM yathAsambhava nayadRSTi kA AdhAra bhI liyA gayA hai / arhat, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ko namaskAra kyoM karanA cAhie, isakA yuktiyukta vicAra kiyA gayA hai| rAga, dveSa, kaSAya Adi doSoM kI utpatti Adi kA bhI saMkSipta vivecana kiyA gayA hai| siddha ke svarUpa kA varNana karate samaya AcArya ne karmasthiti tathA samudghAta kI prakriyA kA bhI varNana kiyA hai| zailezI avasthA kA svarUpa batAte hue zukladhyAna Adi para bhI paryApta prakAza DAlA hai / siddha ko sAkAra upayoga hotA hai athavA nirAkAra, isakI carcA karate hue bhASyakAra ne kevala. jJAna aura kevaladarzana ke bheda aura abheda kA vicAra kiyA hai| kevalajJAna aura kevaladarzana yugapat hote haiM yA kramazaH, isa prazna para Agamika mAnyatA ke anusAra vicAra karate hue isa mata kI puSTi kI hai ki kevalo ko eka sAtha do upayoga nahIM ho sakate / 4 siddhigamanakriyA kA svarUpa batAte hue AcArya ne alAbu, eraNDaphala, agnizikhA, zara Adi dRSTAntoM kA spaSTIkaraNa tathA vividha AkSepoM kA parihAra kiyA hai| siddhasambandhI anya Avazyaka bAtoM kI jAnakArI ke sAtha siddha namaskAra kA adhikAra samApta kiyA gayA hai| isI prakAra AcArya, upAdhyAya aura sAdhunamaskAra kA vivecana kiyA gayA hai / 6 namaskAra ke prayojana, phala Adi dvAroM kA vyAkhyAna karate hue bhASyakAra ne pariNAma-vizuddhi kA 1. gA0 2784-7. 2. gA0 2805. 3. gA0 2806-3088. 4. gA0 3089-3135. 5. gA0 3140-3188. 6. gA0 3189-3200. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSAvazyakabhASya 185 samarthana kiyA hai aura isI dRSTi se jinAdipUjA kA vivecana kiyA hai| yahA~ taka namaskAraniyukti kA adhikAra hai|' padavyAkhyA karemi bhaMte !' ityAdi sAmAyikasUtra ke padoM kI vyAkhyA karate hue bhASyakAra ne 'karemi' pada ke lie 'karaNa' zabda kA vistArapUrvaka vyAkhyAna kiyA hai / 'karaNa' kA artha hai kriyA; athavA yathAsambhava anya artha kA bhI grahaNa kara lenA cAhie / 'karaNa nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva bheda se chaH prakAra 'bhaMte' arthAt 'bhadanta' kI vyAkhyA karate hue AcArya kahate haiM ki 'bhadanta' zabda kalyANa aura sukhArthaka hai tathA nirvANa kA kAraNa hai / sukha aura kalyANa kA sAdhana guru hai / isI prakAra isa zabda kI aura bhI aneka prakAra kI vyAkhyAe~ kI gaI haiN| Age kI gAthAoM meM sAmAyika, sarva, sAvadya, yoga, pratyAkhyAna, yAvajjIva, vividha, karaNa, pratikramaNa, nindA, garhA, vyutsarjana Adi padoM kA savistAra vyAkhyAna kiyA gayA hai / prasaMgavazAt saMgrahAdi chaH nayoM kI vizeSa vyAkhyA bhI kI gaI hai / " antima gAthA meM bhASyakAra AcArya jinabhadra isa bhASya ko sunane se jisa phala kI prApti hotI hai usakI ora nirdeza karate hue kahate haiM ki sarvAnuyogamUlarUpa isa sAmAyika ke bhASya ko sunane se parimita matiyukta ziSya zeSa zAstrAnuyoga ke yogya ho jAtA hai / vizeSAvazyakabhASya ke isa vistRta paricaya se spaSTa hai ki AcArya jinabhadra ne isa eka graMtha meM jaina vicAradhArAoM kA kitanI vilakSaNatA se saMgraha kiyA hai / AcArya kI tarkazakti, abhivyaktikuzalatA, pratipAdanapravaNatA evaM vyAkhyAnavidagdhatA kA paricaya prApta karane ke lie yaha eka graMtha hI paryApta hai / vAstava meM vizeSAvazyakabhASya jainajJAnamahodadhi hai| jaina AcAra aura vicAra ke mUlabhUta samasta tattva isa graMtha meM saMgrahIta haiN| darzana ke gahanatama viSaya se lekara cAritra kI sUkSmatama prakriyA taka ke sambandha meM isameM paryApta prakAza DAlA gayA hai / 1. gA0 3294. 4. gA03477-3583. 2. gA0 3299-3438. 3. gA0 3439-3476 5. gA0 3584-3601. 6. gA03603. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya prakaraNa jItakalpabhASya AcArya jinabhadra kA dUsarA bhASya jotakalpa sUtra para hai / yaha sUtra AcArya kI svayaM kI hI kRti hai / isameM 103 prAkRta gAthAe~ haiM jinameM jItavyavahAra ke AdhAra para die jAne vAle prAyazcittoM kA saMkSipta varNana hai / mokSa ke hetubhUta cAritra ke sAtha prAyazcitta kA vizeSarUpa se sambandha hai kyoMki cAritra ke doSoM kI zuddhi kA mukhya AdhAra prAyazcitta hI hai| aisI dazA meM mumukSa ke lie prAyazcitta kA jJAna Avazyaka hai / mUla sUtra meM AcArya ne prAyazcitta ke AlocanA Adi dasa bheda ginAe haiM tathA pratyeka prAyazcitta ke aparAdhasthAnoM kA nirdeza kiyA hai aura yaha batAyA hai ki kisa aparAdha ke lie kauna sA prAyazcitta karanA caahie| AcArya ne yaha batAyA hai ki anavasthApya aura pArAMcika prAyazcitta caudahapUrvadhara ke samaya taka die jAte the arthAt caturdazapUrvadhara AcArya bhadrabAhu ke samaya taka ye prAyazcitta pracalita the / usake bAda unakA viccheda ho gyaa| jItakalpabhASya' uparyukta sUtra para 2606 gAthAoM meM likhA gayA svopajJa bhASya hai| isa bhASya meM bRhatkalpa-laghu bhASya, vyavahArabhASya, paMcakalpamahAbhASya, piNDaniyukti Adi graMthoM ko aneka gAthAe~ akSarazaH milatI haiM / isa tathya ko dRSTi meM rakhate hue yaha bhI kahA jAtA hai ki prastuta bhASyagraMtha kalpabhASya Adi graMthoM kI gAthAoM kA saMgraharUpa graMtha hai / 2 jItakalpasUtra ke praNetA AcArya jinabhadragaNi kSamAzramaNa haiM, yaha nirvivAda hai| jItakalpabhASya ke kartA kauna haiM, isa prazna kA samAdhAna karate hue yaha kahA gayA hai ki prastuta bhASya meM bhASyakAra ne kisI bhI sthAna para apane nAma kA ullekha nahIM kiyA hai| isI prakAra anyatra bhI aisA koI spaSTa ullekha upalabdha nahIM hai jisake AdhAra para bhASyakAra ke nAma kA ThIka-ThIka nirNaya kiyA jA sake / aisI sthiti meM prastuta bhASya ko nimna gAthA ke AdhAra para kucha nirNaya kiyA jA sakatA hai : 1. saMzodhaka-muni puNyavijaya; prakAzaka-babalacaMdra kezavalAla modI, hAjApaTela kI pola, ahamadAbAda, vi0 saM0 1994. 2. jItakalpasUtra (svopajJa bhASyasahita) : prastAvanA, pR0 4.5. Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jItakalpabhASya tisamayahArAdINaM, gAhANa'TThAha vI sarUvaM tu / vittharayo vaNNejjA, jaha heTThA'vassae bhaNiyaM // 60 // isa gAthA ke 'jaha heTThA''vassae bhaNiyaM' isa pATha kI ora dhyAna dene se sahaja hI pratIta hotA hai ki yahA~ 'jaha Avassae bhaNiyaM' itanA sA pATha hI kAphI hote hue bhASyakAra ne 'heTThA' zabda aura kyoM bar3hAyA ? heTThA' zabda koI pAdapUrtirUpa zabda nahIM ki vaisA mAnane se kAma cala jaae| vAstava meM graMthakAra 'heTThA' aura 'uri' ina do zabdoM ko anukrama se 'pUrva' aura 'agre' artha meM hI kAma meM lAte haiM; udAharaNArtha 'heTThA bhaNiyaM' arthAta 'pUrvaM bhaNitam' tathA 'uri vocchaM' arthAt 'agre vakSye' / isase yaha phalita hotA hai ki prastuta bhASyakAra ne 'tisamayahAra arthAt 'jAvaiyA tisamayA' (Avazyakaniyukti, gA0 30) ityAdi ATha gAthAoM kA vivaraNa pahale Avazyaka meM arthAt AvazyakabhASya meM vistAra se de diyA hai / Avazyakaniyukti ke antargata 'jAvaiyA tisamayA' Adi gAthAoM kA bhASya likhakara vistRta vyAkhyAna karane vAlA AcArya jinabhadra ke sivAya anya koI nahIM hai / isalie jItakalpabhASya ke praNetA AcArya jinabhadragaNi kSamAzramaNa hI hone caahie|' prAyazcitta kA artha: sarvaprathama AcArya ne 'pravacana' zabda kA niruktArtha karate hue pravacana ko namaskAra kiyA hai / isake bAda dasa prakAra ke prAyazcitta kI vyAkhyA karane kA saMkalpa karate hue 'prAyazcitta' zabda kA niruktArtha kiyA hai| prAyazcitta' ke prAkRta meM do rUpa pracalita haiM : 'pAyacchitta' aura 'pacchitta' / ina donoM zabdoM kI vyutpattimUlaka vyAkhyA karate hue bhASyakAra kahate haiM ki jo pApa kA cheda karatA hai vaha 'pAyacchitta' hai evaM prAyaH jisase citta zuddha hotA hai vaha 'pacchitta' hai| AgamavyavahAra: sUtra kI prathama gAthA meM prayukta 'jItavyavahAra' kA vyAkhyAna karane ke lie bhASyakAra ne AgamAdi vyavahArapaJcaka-Agama, zruta, AjJA, dhAraNA aura jItavyavahAra kA vivecana kiyA hai / AgamavyavahAra ke do bheda haiM : pratyakSa aura parokSa / pratyakSa ke punaH do bheda haiM : indriyaja aura noindriyaja / indriyapratyakSa ko pA~ca viSayoM ke rUpa meM samajhanA caahie| 'akSa' zabda kI vyutpatti karate hue AcArya ne 'akSa' ke artha ke sambandha meM anya mata kA nirdeza evaM pratiSedha 1. vahI, pR0 5-6. 2. gA0 1-5 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 jaina sAhitya kA bRhada itihAsa kiyA hai / noindriyapratyakSa Agama tona prakAra kA hai : avadhi, manaHparyaya aura kevala / avadhijJAna yA to bhavapratyayika hotA hai yA guNapratyayika / avadhi ke chaH bheda haiM : anugAmika, anAnugAmika, vardhamAnaka, hIyamAnaka, pratipAtI aura apratipAtI / dravyAvadhi; kSetrAvadhi, kAlAvadhi aura bhAvAvadhi kI dRSTi se avadhijJAna kA vicAra kiyA jAtA hai / manaHparyaya ke do bheda haiM : Rjumati aura vipulamati / isakA bhI dravya, kSetra, kAla aura bhAvapUrvaka vicAra kiyA jAtA hai| kevalajJAna sarvAvaraNa kA kSaya hone para utpanna hotA hai| bhUta, vartamAna aura bhaviSya kA koI aisA kSaNa nahIM hai jisakA kevalI ko pratyakSa na ho / kSayopazamajanya mati Adi jJAnoM kA kevalo meM abhAva hai kyoMki usakA jJAna sarvathA kSayajanya hai|' zrutadhara AgamataH parokSa vyavahArI haiN| caturdazapUrvadhara, dazapUrvadhara, navapUrvadhara, * gandhahastI Adi isI koTi ke haiN| prAyazcitta ke sthAna : isake bAda bhASyakAra apane mUla viSaya prAyazcitta kA vivecana prArambha karate haiM / prAyazcitta ko nyUnatA-adhikatA sambandhI praznottara ke bAda prAyazcittadAna ke yogya vyakti kA svarUpa batAte hue AlocanA ke zravaNa kA krama batAte haiN| prAyazcitta ke aThAraha, battIsa tathA chattIsa sthAnoM kA vicAra kiyA hai / battIsa sthAnoM ke lie ATha gaNisampadAoM kA vivecana kiyA hai / ATha saMpadAoM ke pratyeka ke cAra-cAra bheda kie gae haiM : 1. cAra prakAra ko AcArasampadA, 2. cAra prakAra ko zrutasampadA, 3. cAra prakAra ko zarIrasampadA, 4. cAra prakAra vacanasambadA, 5. cAra prakAra kI vAcanAsampadA, 6. cAra prakAra kI matisampadA, 7. cAra prakAra kI prayogamatisampadA, 8. cAra prakAra kI saMgrahaparijJAsampadA / inameM cAra prakAra kI vinayapratipatti aura milA dene se prAyazcitta ke chattIsa sthAna bana jAte haiN| vinayapratipatti ke cAra bheda isa prakAra haiM : AcAravinaya, zrutavinaya, vikSepaNa vinaya aura doSanirghAtavinaya / inameM se pratyeka ke punaH cAra bheda haiN| prAyazcittadAtA : prAyazcitta denevAle yogya jJAniyoM kA abhAva hone para prAyazcitta kaise sambhava ho sakatA hai ? isa prazna kA uttara dete hue AcArya kahate haiM ki prAyazcitta 1. gA0 7-109. 3. gA0 117-148. 2. gA0 110-6. 4. gA0 149-241. Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jItakalpabhASya 189 dene kI yogyatA vAle mahApuruSa kevalI tathA caudahapUrvadhara isa yuga meM nahIM haiM, yaha bAta saca hai kintu prAyazcitta kI vidhi kA mUla pratyAkhyAna pUrva kI tRtIya vastu meM hai aura usake AdhAra para kalpa, prakalpa tathA vyavahAra granthoM kA nirmANa huA hai / ' ye grantha tathA inake jJAtA Aja bhI vidyamAna haiM / ataH prAyazcitta kA vyavahAra ina granthoM ke AdhAra para saralatApUrvaka kiyA jA sakatA hai aura isa prakAra cAritra ko zuddhi ho sakatI hai| prAyazcittadAna kI sApekSatA : dasa prakAra ke prAyazcitta kA nAmollekha karane ke bAda prAyazcittadAna kA vibhAga kiyA gayA hai tathA prAyazcittavidhAtAoM kA sadbhAva siddha kiyA gayA hai| sApekSa prAyazcittadAna ke lAbha aura nirapekSa prAyazcittadAna kI hAni kI ora saMketa karate hue kahA gayA hai ki prAyazcittadAna meM dAtA ko dayAbhAva rakhanA cAhie tathA jise prAyazcitta denA ho usakI zakti kI ora bhI dhyAna rakhanA caahie| aisA hone para hI prAyazcitta kA prayojana siddha hotA hai tathA prAyazcitta karane vAle ko sayama meM dRr3hatA ho sakatI hai| aisA na karane se prAyazcitta karane vAle meM pratikriyA utpanna hotI hai aura vaha saMyama meM sthira hone ke bajAya saMyama kA sarvathA tyAga hI kara detA hai / prAyazcitta dene meM itanA adhika dayAbhAva bhI nahIM rakhanA cAhie ki prAyazcitta kA vidhAna hI bhaMga ho jAe aura doSoM kI paramparA itanI adhika bar3ha jAe ki cAritrazuddhi ho hI na sake / binA prAyazcitta ke cAritra sthira nahIM raha sakatA / cAritra ke abhAva meM tIrtha cAritrazUnya ho jAtA hai / cAritrazUnyatA se nirvANa kI prApti nahIM ho sakatI / nirvANalAbha kA abhAva ho jAne para koI dIkSita bhI nahIM hogaa| dIkSita sAdhuoM ke abhAva meM tIrtha bhI nahIM bnegaa| isa prakAra prAyazcitta ke abhAva meM tIrtha Tika hI nahIM sktaa| isalie jahA~ taka tIrtha kI sthiti hai vahA~ taka prAyazcitta kI paramparA calanI hI caahie|4 bhaktaparijJA, iMginImaraNa va pAdapopagamana : prAyazcitta ke vidhAna kA vizeSa samarthana karate hue bhASyakAra ne prasaMgavazAt bhaktaparijJA, iMginImaraNa tathA pAdapopagamana-ina tIna prakAra kI mAraNAMtika sAdhanAoMkA vistRta varNana kiyA hai| bhaktaparijJA kI vidhi ko ora saMketa karate hue nirvyAghAta aura savyAghAtarUpI saparAkramabhaktaparijJA ke svarUpa kA nimna dvAroM se vicAra kiyA hai : 1. gaNinissaraNa, 2. zriti, 3. saMlekhanA, 4. agIta, 5. asaMvigna, 6. eka, 7. Abhoga, 8. anya, 9. anApucchA, 1. kalpa arthAt bRhatkalpa; prakalpa arthAt nizItha / 2. gA0 255-273. 3. gA0 274-299. 4. gA0 300-318.. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 10. parIkSA, 11. AlocanA, 12. sthAna-vasati, 13. niryApaka, 14. dravyadApanA, 15. hAni. 16. aparitAnta, 17. nirjarA, 18. saMstAraka, 19. udvartanA, 20. smAraNA, 21. kavaca, 22. cihnakaraNa, 23. ytnaa| isI prakAra niryAghAta aura savyAghAtarUpI aparAkramabhaktaparijJA, iMginImaraNa aura pAdapopagamana ke svarUpa kA vivecana kiyA gayA hai / ' yahA~ taka AgamavyavahAra kA adhikAra hai| zrutAdivyavahAra : pUrvanirdiSTa Agama, zruta, AjJA, dhAraNA aura jItavyavahAra meM se Agama vyavahAra kA vyAkhyAna samApta karake AcArya ne zrutavyavahAra kA saMkSipta vivecana kiyA hai / AjJAvyavahAra kA vyAkhyAna karate hue apariNata, atipariNata aura pariNata ziSyoM ko parIkSA ke svarUpa kI ora nirdeza kiyA hai| isake bAda darpa ke dasa tathA kalpanA ke caubIsa bhedoM kA sabhaMga vivecana kiyA hai| isI prakAra dhAraNAvyavahAra kA bhI vicAra kiyA gayA hai / jItavyavahAra : jo vyavahAra paraMparA se prApta ho, zreSTha puruSoM dvArA anumata ho, jisakA bahuzrutoM ne aneka bAra sevana kiyA ho tathA jisakA unake dvArA nivAraNa na kiyA gayA ho vaha jItavyavahAra kahalAtA hai / jisakA AdhAra Agama, zruta, AjJA athavA dhAraNA na ho vaha jItavyavahAra hai| usakA mUla AdhAra AgamAdi na hokara kevala paraMparA hI hotI hai| jisa jItavyavahAra se cAritra kI zuddhi hotI ho usI kA AcaraNa karanA caahie| jo jItavyavahAra cAritra-zuddhi kA kAraNa na ho usakA AcaraNa nahIM karanA caahie| saMbhava hai ki aisA bhI koI jItavyavahAra ho jisakA AcaraNa kisI eka hI vyakti ne kiyA ho phira bhI yadi vaha vyakti saMvegaparAyaNa ho, dAnta ho tathA vaha AcAra zuddhikara ho to usa jotavyavahAra kA anukaraNa karanA caahie| isake bAda bhASyakAra ne vyavahAra ke svarUpa kA upasaMhAra kiyA hai| yahA~ taka mUla sUtra kI prathama gAthA kA vyAkhyAna hai| prAyazcitta ke bheda : prAyazcitta kA mAhAtmya-varNana karane ke bAda AcArya ne usake dasa bhedoM kI gaNanA va unakA saMkSipta svarUpa-varNana kiyA hai| prAyazcitta ke dasa bheda ye haiM : 1. AlocanA, 2. pratikramaNa, 3. mizra, 4. viveka, 5. vyutsarga, 6. tapa, 7. cheda, 8. mUla, 9. anavasthApya, 10. pArAMcika / ' 1. gA0 322-559. 2. gA0 560-674. 3. gA0 675-694. 4. gA0 695-705. 5. gA0 706-730. Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jItakalpabhASya 191 AlocanA : prathama prAyazcitta AlocanA ke aparAdha-sthAnoM kI ora saMkSepa meM saMketa karate hae isI prasaMga se 'chadma' kA artha batAte hue bhASyakAra kahate haiM ki chadma karma ko kahate haiM / vaha karma cAra prakAra kA hai : jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya / jaba taka prANI ina cAra prakAra ke karmoM ke bandhana se mukta nahIM hotA taba taka vaha chadmastha kahalAtA hai / AlocanA Adi prAyazcittoM kA vidhAna chadmasthoM ke lie hI hai| pratikramaNa : pratikramaNa ke aparAdha-sthAnoM kA varNana karate hue gupti aura samiti kA bhI sodAharaNa varNana kiyA gayA hai| manogupti ke lie jinadAsa kA udAharaNa diyA gayA hai / isI prakAra vacanagupti aura kAyagupti ke lie bhI do anya udAharaNa die gae haiN| samitiyoM kA svarUpa samajhAte hue IryAsamiti ke lie arhannaka kA udAharaNa diyA gayA hai| bhASAsamiti kA svarUpa samajhAne ke lie eka sAdhu kA dRSTAnta upasthita kiyA gayA hai| vasudeva ke jova naMdivardhana kA udAharaNa dekara eSaNAsamiti kA svarUpa batAyA gayA hai| isI prakAra AdAnanikSepaNAsamiti ke lie bhI eka udAharaNa diyA gayA hai| pariSThApanikAsamiti kA svarUpa samajhAne ke lie dharmaru ci kA dRSTAnta prastuta kiyA gayA hai / isa prasaMga para bhASyakAra ne nimna viSayoM kI carcA bhI kI hai : guru kI AzAtanA aura usakA svarUpa, guru aura ziSya kA bhASA-prayoga, guru-vinaya kA bhaMga aura usakA svarUpa, vinaya-bhaMga ke sAta prakAra, icchAdi, dasa prakAra kI akaraNatA, laghumRSAvAda va usakA svarUpa / pratikramaNa se sambandhita avidhi, kAsa, jRmbhA, kSuta, vAta, asaMkliSTakarma, kandarpa, hAsya, vikathA, kaSAya, viSayAnuSaMga, skhalanA, sahasA, anAbhoga, Abhoga, sneha, bhaya, zoka aura bAkuzika aparAdha-sthAnoM kA mUla sUtra kA anusaraNa karate hue vyAkhyAna kiyA gayA hai|4 mizra prAyazcitta : isa prAyazcitta meM AlocanA aura pratikramaNa donoM kA samAveza hai / isameM AlocanA aura pratikramaNa ina donoM ke saMyukta aparAdha-sthAnoM kA vivecana kiyA 3. gA0 861-905. 1. gA0 735. 2. gA0 784-860. 4. gA0 906-932. Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa gayA hai| saMbhrama, bhaya, Apat, sahasA, anAbhoga, anAtmavazatA, duzciMtita, durbhASita, duzceSTita Adi aparAdha-sthAna mizra koTi ke haiM / bhASyakAra ne inakI vizeSa vyAkhyA kI hai| viveka : viveka-prAyazcitta ke aparAdha-sthAnoM kA vivecana karate hue AcArya ne piNDa, upadhi, zayyA, kRtayogI, kAlAtIta, adhvAtIta, zaTha, azaTha, udgata, anudgata, kAraNagRhIta Adi padoM kI vyAkhyA kI hai / 2 vyAkhyA bahuta saMkSipta evaM sAragrAhI hai / isake bAda vyutsarga-prAyazcitta kA vyAkhyAna prAraMbha hotA hai / vyutsarga : paMcama prAyazcitta vyutsarga ke aparAdha-sthAnoM kA vizleSaNa karane ke lie bhASyakAra ne mUla sUtra meM nirdiSTa gamana, Agamana, vihAra, zruta, sAvadyasvapna, nAva, nadI, santAra Adi padoM kA saMkSipta vyAkhyAna kiyA hai| isake bAda tapaH prAyazcitta ke aparAdha-sthAnoM kI vyAkhyA prAraMbha hotI hai| tapa : tapa ko carcA ke prAraMbha meM jJAna aura darzana ke ATha-ATha aticAroM kA vicAra kiyA gayA hai| jJAna ke ATha aticAra nimnokta ATha viSayoM se sambandhita haiM : 1. kAla, 1. vinaya, 3. bahumAna, 4. upadhAna, 5. anihnavana, 6. vyaJjana, 7. artha, 8. tadubhaya / darzana ke aticAroM kA sambandha nimna ATha viSayoM se hai : 1. niHzaMkita, 2. niSkAMkSita, 3. nivicikitsA, 4. amUDhadRSTi, 5. upabRMhaNa, 6. sthirIkaraNa, 7. vAtsalya, 8. prbhaavnaa| isake bAda chaH vratarUpa cAritra ke aticAroM kA varNana kiyA gayA hai|5 cAritrodgama kA svarUpa batAte hue udgama ke solaha doSoM kA bhI vivecana kiyA gayA hai / ye solaha doSa isa prakAra haiM : 1. AdhAkarma, 2. auddezika, 3. pUrtikarma, 4. mizrajAta, 5. sthApanA 6. prAbhRtikA, 7. prAduSkaraNa, 8. krIta, 9. prAmitya, 10 parAvartita, 11. abhyAhRta, 12. udbhinna, 13. mAlAhRta, 14. Acchedya, 15. anisRSTa 16. adhyavapUraka / udgama ke bAda utpAdanA kA svarUpa batAyA gayA hai| nAma, sthApanA, dravya aura bhAva--ina cAra prakAra ke nikSepoM dvArA utpAdanA kA vizleSaNa kiyA gayA hai| isake bhI solaha doSa haiM : 1. dhAtrIdoSa, 2. dUtIdoSa, 3. nimittadoSa, 4. AjIvadoSa, 5. vanIpakadoSa, 6. cikitsAdoSa, 7. krodhadoSa, 1. gA0 933-954. 4. gA0998-1068. 7. gA0 1095-7. 2. gA0 955-971. 3. gA0 972-997. 5. gA0 1069-1086, 6. gA0 1098-1286, 8. gA0 1313-8. Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jItakalpabhASya 8. mAnadoSa, 9. mAyAdoSa, 10. lobhadoSa, 11. saMstavadoSa, 12. vidyAdoSa, 13. mantradoSa, 14. cUrNadoSa, 15. yogadoSa, 16. mUlakarmadoSa / ' ina doSoM kA bhASyakAra ne bahuta vistAra-pUrvaka varNana kiyA hai / krodha ke lie kSapaka kA, mAna ke lie kSullaka kA, mAyA ke liye ASADhabhUti kA, lobha ke liye siMhakesara nAmaka modaka kI icchA rakhane vAle kSapaka kA, vidyA ke lie bhikSu-upAsaka arthAt bauddha-upAsaka kA, maMtra ke lie pAdalipta aura muruMDarAja kA, cUrNa ke lie do kSullakoM kA aura yoga ke lie brahmadvaipika tApasoM kA udAharaNa diyA hai / 2 / ___grahaNaiSaNA kA svarUpa batAte hue AcArya ne grahaNaSaNA ke dasa prakAroM kA bhI ullekha kiyA hai / jina dasa padoM se grahaNaSaNA kI zuddhi honI cAhie unake nAma ye haiM : zaMkita, mrakSita, nikSipta, pihita, saMhRta, dAyaka, unmizra, apariNata, lipta aura chardita / ina dasa prakAra ke doSoM kA vizeSa varNana karane ke bAda grAsaSaNA ke svarUpa para prakAza DAlA gayA hai| isake lie saMyojanA, pramANa, aMgAra, dhUma, kAraNa Adi doSoM ke varjana kA vidhAna kiyA gayA hai| isake bAda piNDa vizuddhi viSayaka aticAroM se sambandhita prAyazcittoM kA vidhAna kiyA gayA hai|" tapa.prAyazcitta se sambandhita anya sUtra-gAthAoMko vivecanA karate hue bhASyakAra ne ghAvana, Depana, saMgharSa, gamana, krIDA, kudhAvanA, utkruSTi, gota, seNTikA, jIvaruta Adi padoM kA vyAkhyAna kiyA hai / tapaHprAyazcitta kI jaghanya, madhyama tathA utkRSTa upadhiyoM kA Azraya lete hue vicyuta, vismRta, apraikSita, anivedana Adi padoM kI vyAkhyA kI hai| isI prakAra kAlatItakaraNa, adhvAtItakaraNa, tatparibhoga, pAnAsaMvaraNa, kAyotsargabhaMga, kAyotsarga-akaraNa, vegavandanA, rAtrivyutsarga, divasazayana, cirakaSAya, lazuna, tarNAdi-bandhana, pustaka-paMcaka, tRNapacaka, dUSyapaMcaka, sthApanAkula Adi sambandhI doSa, darpa, paMcendriya-byaparopaNa, saMkliSTakama, dIrghAvakalpa, glAnakalpa, cheda, azraddhAna Adi aneka padoM kA AcArya ne samyak vivecana kiyA hai| sAmAnya tathA vizeSa Apatti kI dRSTi se tapaHprAyazcitta kA kyA svarUpa hai, isakA vizleSaNa karane ke bAda bhASyakAra ne tapodAna kA vicAra kiyA hai / dravya kA kyA svarUpa hai aura usa dRSTi se tapAdAna kI kyA sthiti hai, kSetra ke svarUpa 1. gA. 1319-1320. 2. gA0 1395-1467. 3. gA0 1476. 4. gA0 1605-1670. 5. gA0 1680-1719. 6. gA0 1720-24. 7. gA0 1725-1794. Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kI dRSTi se tapodAna kA kyA artha hai, kAla ke svarUpa ko dRSTi meM rakhate hue tapodAna kA kisa prakAra varNana kiyA jA sakatA hai, bhAva ke svarUpa kI dRSTi se tapodAna kA rUpa kyA ho sakatA hai - ina mahattvapUrNa praznoM kA samAdhAna bhASyakAra ne bahuta saMkSipta evaM sarala DhaMga se kiyA hai / " isI prakAra puruSa kI dRSTi se bhI tapodAna kA vicAra kiyA gayA hai / isa prasaMga para gItArtha, agItArthaM, sahanazIla asahanazIla, zaTha, azaTha, pariNAmI, apariNAmI, atipariNAmI, dhRtisaMhananopeta, hIna, Atmatara, paratara, ubhayatara, nobhayatara, anyatara Adi aneka prakAra ke puruSoM kA svarUpa - varNana kiyA gayA hai / kalpasthita aura akalpasthita puruSoM kA varNana karate hue AcArya ne 'sthiti' zabda ke nimna paryAya die haiM : pratiSThA, sthApanA, sthapati, saMsthiti, sthiti, avasthAna, avasthA / kalpasthiti chaH prakAra kI hai : sAmAyika, cheda, nirvizamAna, nirviSTa, jinakalpa aura sthavirakalpa | kalpa dasa prakAra kA hai : 1. Acelakya, 2. auddezika, 3. zayyAtara, 4. rAjapiNDa, 5. kRti karma, 6. vrata, 7. jyeSTha, 8. pratikramaNa, 9. mAsa, 10. paryuSaNA / bhASyakAra ne ina kalpoM kA vistArapUrvaka varNana kiyA hai| isake sAtha hI parihArakalpa, jinakalpa, sthavirakalpa Adi ke svarUpa kA bhI varNana kiyA hai| isake bAda pariNata, apariNata, kRtayogI, akRtayogI, taramANa, ataramANa Adi puruSoM kA svarUpa batAte hue kalpasthita Adi puruSoM kI dRSTi se tapodAna kA vibhAga kiyA gayA hai / " Age mUla sUtra ke padoM kA vyAkhyAna karate hue AcArya ne jItayantra kI vidhi batAI hai evaM pratisevanA kA svarUpa batAte hue usa dRSTi se tapodAna kA vibhAga karake tapaH prAyazcitta kA suvistRta vivecana samApta kiyA hai / " cheda aura mUla : chedaprAyazcitta ke aparAdha-sthAnoM ke varNana ke prasaMga se utkRSTa tapobhUmi kI ora bhI nirdeza kiyA gayA hai / Adi jina kI utkRSTa tapobhUmi eka varSa kI hAtI hai, madhyama jinoM kI utkRSTa tapobhUmi ATha mAsa kI hotI hai tathA antima jina kI tapobhUmi kA samaya chaH mAsa hai / isake bAda mUlaprAyazcitta ke aparAdhasthAnoM kI ora saMketa kiyA gayA hai / " anavasthApya : anavasthApya - prAyazcitta ke aparAdha-sthAnoM kA digdarzana karAte hue AcArya ne hastatAla, hastAlaMba, hastAdAna Adi kA svarUpa batAyA hai tathA avasannAcArya 1. gA0 1795-1937. 2. gA0 1938-1964. 3. gA0 1966. 4. gA0 1967. 5. gA0 1968- 2195. 6. gA0 2196-2279. 7. gA0 2285-6. 8. gA0 2288-2300. Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jItakalpabhASya 195 kA dRSTAnta dekara hastAdAna ke svarUpa kI puSTi kI hai / " isake bAda aMtima prAyazcitta pArAMcika kA varNana prAraMbha hotA hai / pArAMcika : pArAMcika - prAyazcitta kA svarUpa batAte samaya AcArya ne tIrthaMkara, pravacana, zruta, AcArya Adi kI AzAtanA se sambandha rakhane vAle pArAMcika kA nirdeza kiyA hai / sAtha hI kaSAyaduSTa, viSayaduSTa, styAnaddhipramatta aura anyonya-kurvANapArAMcika kA svarUpa batAte hue liMga, kSetra aura kAla kI dRSTi se pArAMcika kA vivecana kiyA hai / isake bAda isa tathya kI ora hamArA dhyAna khIMcA hai ki anavasthApya aura pArAMcika - prAyazcitta kA sadbhAva caturdazapUrbaMdhara bhadrabAhu taka hI rahA hai / 3 jItakalpa kA upasaMhAra karate hue jItakalpa sUtra ke adhyayana kA adhikArI kauna hai, isakA uttara dete hue bhASyakAra kahate haiM ki jo sUtra aura artha donoM se prApta arthAt yukta hai vahI jItakalpa kA yogya adhikArI hai, zeSa ko usake ayogya samajhanA cAhie / " jItakalpa ke mahattva evaM AdhAra kI ora eka bAra punaH nirdeza karate hue bhASyakAra ne bhASya kI samApti kI hai / " AcAra ke niyamoM aura vizeSakara cAritra ke doSoM kI zuddhi kA prAyazcitta dvArA vidhAna karane vAle jItakalpa sUtra ke svopajJa bhASya ke isa saMkSipta paricaya se usakI zailI evaM sAmagrI kA anumAna lagAnA kaThina nahIM hai / jItakalpabhASya AcArya jinabhadra -kI jaina AcArazAstra para eka mahattvapUrNa kRti hai, isameM koI saMdeha nahIM / 1. gA0 2301-2410. 2. gA0 2463 - 2585. 4. gA0 2594. 5. gA0 2600 - 6. 3. gA0 2586-7. Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha prakaraNa bRhatkalpa-laghubhASya bRhatkalpa-laghubhASya' ke praNetA saMghadAsagaNi kSamAzramaNa haiN| isameM bRhatkalpa sUtra ke padoM kA suvistRta vivecana kiyA gayA hai / laghubhASya hote hue bhI isakI gAthA-saMkhyA 6490 hai / yaha cha: uddezoM meM vibhakta hai| inake atirikta bhASya ke prArambha meM eka vistRta pIThikA bhI hai jisakI gAthA-saMkhyA 805 hai| isa bhASya meM prAcIna bhArata kI kucha mahattvapUrNa sAMskRtika sAmagrI bhI surakSita hai / DA0 motIcandra ne apanI pustaka sArthavAha (prAcIna bhArata kI patha-paddhati )2 meM isa bhASya kI kucha sAmagrI kA 'yAtrI aura sArthavAha' kA paricaya dene kI dRSTi se upayoga kiyA hai| isI prakAra anya dRSTiyoM se bhI isa sAmagrI kA upayoga ho sakatA hai / bhASya ke Age diye jAnevAle vistRta paricaya se isa bAta kA patA laga sakegA ki isameM prAcIna bhAratIya saMskRti ke itihAsa kA kitanA masAlA bharA par3A hai| pIThikA : vizeSAvazyaka-bhASya kI hI bhA~ti isa bhASya meM bhI prArambhika gAthAoM meM maMgalavAda kI carcA kI gaI hai / 'maMgala' pada ke nikSepa, maMgalAcaraNa kA prayojana, Adi, madhya aura anta meM maMgala karane kI vidhi Adi viSayoM kI carcA karane ke bAda nandI-jJAnapaMcaka kA vivecana kiyA gayA hai| zratajJAna ke prasaMga se samyaktvaprApti ke krama kA vicAra karate hue aupazamika, sAsvAdana, kSAyopazamika, vedaka aura kSAyika samyaktva kA svarUpa batAyA gayA hai| __ anuyoga kA svarUpa batAte hue nikSepa Adi bAraha prakAra ke dvAroM se anuyoga kA vicAra kiyA gayA hai| unake nAma ye haiM : 1. nikSepa, 2. ekAthika, 1. niyukti-laghubhASya-vRtyupeta bRhatkalpasUtra ( 6 bhAga) : sampAdaka-muni caturavijaya evaM puNyavijaya; prakAzaka-zrI jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, san 1933, 1936, 1936, 1938, 1938, 1942. 2. sArthavAha (prAcIna bhArata ko patha-paddhati) : prakAzaka-bihAra* rASTrabhASA-pariSad, paTanA, san 1953. 3. gA0 4-131. Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatkalpa-laghubhASya 191 3. nirukta, 4. vidhi, 5. pravRtti, 6. kena, 7. kasya, 8. anuyogadvAra, 9. bheda, 10. lakSaNa, 11. tadahaM, 12. parSad / ' __ kalpa-vyavahAra ke anuyoga ke lie suyogya mAnI jAnevAlI chatrAMtika parSadA ke guNoM kA bahuzrutadvAra, cirapravrajitadvAra aura kalpikadvAra-ina tIna dvAroM se vicAra kiyA gayA hai / kalpikadvAra kA AcArya ne nimna upadvAroM se vivecana kiyA hai : sUtrakalpikadvAra, arthakalpikaTTAra, tadubhayakalpikadvAra, upasthApanAkalpikadvAra, vicArakalpikadvAra, lepakalpikadvAra, piNDakalpikadvAra, zayyAkalpikadvAra, vastrakalpikadvAra, pAtrakalpikadvAra, avagrahakalpikadvAra, vihArakalpikadvAra, utsArakalpikadvAra, acaMcaladvAra, avasthitadvAra, medhAvIdvAra, aparisrAvIdvAra, yazcavidvAndvAra, pattadvAra, anujJAtadvAra aura pariNAmakadvAra / inameM se vicArakalpikadvAra kA nirUpaNa karate hue AcArya ne vicArabhUmi arthAt sthaNDilabhUmi kA savistAra nirUpaNa kiyA hai| isa nirUpaNa meM nimna dvAroM kA AdhAra liyA gayA hai : bheda, zodhi, apAya, varjanA, anujJA, kAraNa, yatanA / zayyAkalpikadvAra kA rakSaNakalpika aura grahaNakalpika kI dRSTi se vicAra kiyA hai| isI prakAra anya dvAroM kA bhI vividha dRSTiyoM se vivecana kiyA gayA hai| yatra-tatra dRSTAntoM kA upayoga bhI huA hai| utsArakalpikadvAra ke yogavirAdhanA doSa ko samajhAne ke lie ghaNTAzRgAla kA dRSTAnta diyA gayA hai| pariNAmakadvAra meM pariNAmaka, apariNAmaka Adi ziSyoM kI parIkSA ke lie Amra, vRkSa, bIja Adi ke dRSTAnta diye gaye haiN|' chedasUtroM ( bRhatkalpAdi) ke arthazravaNa kI vidhi kI ora saMketa karate hue pariNAma kadvAra ke upasaMhAra ke sAtha poThikA kI samApti kI gaI hai| prathama uddeza-pralambasUtra : poThikA ke bAda bhASyakAra pratyeka mUla sUtra kA vyAkhyAna prArambha karate haiM / prathama uddeza meM pralambaprakRta, mAsakalpaprakRta Adi sUtroM kA samAveza hai / prathama pralambasUtra kI nimna dvAroM se vyAkhyA kI gaI hai : AdinakAradvAra, granthadvAra, AmadvAra, tAladvAra, pralambadvAra, bhinnadvAra / tAla, tala aura pralamba kA artha isa prakAra hai : tala vRkSasambandhI phala ko tAla kahate haiM; tadAdhArabhUta vRkSa kA nAma tala hai; usake mUla ko pralamba kahate haiM / pralamba zabda se yahA~ mUlapralamba kA grahaNa karanA caahie| pralambagrahaNa sambandhI prAyazcittoM kI ora saMketa karate hue tatrapralambagrahaNa arthAt jahA~ para tAr3a Adi vRkSa hoM vahA~ jAkara gire hue acitta pralambAdi kA 3. gA0 400-802. 1. gA0 149-399. 4. gA0 803-5 2. gA0 417-469. 5. gA0 850. Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa grahaNa karate samaya jina doSoM kI sambhAvanA rahatI hai unakA svarUpa batAyA gayA hai / isI prakAra sacitta pralambAdi se sambandhita bAtoM kI ora bhI nirdeza kiyA gayA hai / deva, manuSya tathA tiyaMca ke adhikAra meM rahe hue pralambAdi kA svarUpa, tadgrahaNadoSa Adi para bhI prakAza DAlA gayA hai / " pralambAdi kA grahaNa karane se laganevAle AjJAbhaMga, anavasthA, mithyAtva aura AtmasaMyamavirAdhanA doSoM kA vistRta varNana karate hue AcArya ke ajJAna aura vyasanoM kI ora saMketa kiyA gayA hai / gItArtha ke viziSTa guNoM kA svarUpa batAte hue AcArya ne gItArthaM ko prAyazcitta na lagane ke kAraNoM kI mImAMsA kI hai| gItArtha kI kevalI ke sAtha tulanA karate hue zrutakevalI ke vRddhi-hAni ke SaTsthAnoM kI ora saMketa kiyA hai / 3 dvitIya pralambasUtra ke vyAkhyAna meM nimna viSayoM kA samAveza kiyA gayA hai: nirgrantha-nirgranthiyoM ke lie TUTe hue tAla - pralamba ke grahaNa se sambandha rakhanevAle apavAda, nirgrantha-nirgranthiyoM ke dezAntara -gamana ke kAraNa aura usakI vidhi, roga aura AtaMka kA bheda, rugNAvasthA ke lie vidhi-vidhAna, vaidya aura unake ATha prakAra / zeSa pralambasUtroM kA vivecana nimna viSayoM kI dRSTi se mahattvapUrNa hai : pakkatAlapralambagrahaNa viSayaka niSedha, 'pakka' pada ke nikSepa, 'bhinna' aura 'abhinna' padoM kI vyAkhyA, tadviSayaka SaDbhaMgI, tatsambandhI prAyazcitta, avidhibhinna aura vidhibhinna tAlapralamba, tatsambandhI guNa, doSa aura prAyazcitta, duSkAla Adi meM nirgrantha-nirgranthiyoM ke eka dUsare ke avagRhIta kSetra meM rahane kI vidhi, tatsambandhI 144 bhaMga aura tadviSayaka prAyazcitta / " mAsakalpaprakRtasUtra : mAsakalpaviSayaka vivecana prArambha karate samaya sarvaprathama AcArya ne pralambaprakRta aura mAsakalpaprakRta ke sambandha kA spaSTIkaraNa kiyA hai / prathama sUtra kI vistRta vyAkhyA ke lie grAma, nagara, kheDa, kabaMTaka, maDamba, pattana, Akara, drogamukha, nigama, rAjadhAnI, Azrama, niveza, saMbAdha, ghoSa, aMzikA, puTabhedana, zaMkara Adi padoM kA vivecana kiyA hai| grAma kA nAmagrAma, sthApanAgrAma, dravyagrAma, bhUtagrAma, AtodyagrAma, indriyagrAma, pitRgrAma, mAtRgrAma aura bhAvagrAma - ina nau prakAra ke nikSepoM se vicAra kiyA gayA hai / dravyagrAma bAraha prakAra kA hotA hai : 1. gA0 863-923. 2. gA0 924-950. 3. gA0 951-1000. 4. gA0 1001-1033. 5. gA0 1034-1085. 6. gA0 1088-1093. Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatkalpa-laghubhASya 199 1. uttAnakamallaka, 2. avAGmukhamallaka, 3. saMpuTakamallaka, 4. uttAnakakhaNDamallaka, 5. avAGamukhakhaNDamallaka, 6. sampuTakhaNDamallaka, 7. bhitti, 8. paDAli, 9. valabhI, 10. akSATaka, 11 rucaka, 12. kAzyapaka / 2 'mAsa' pada kA vividha nikSepoM se vyAkhyAna karate hue bhASyakAra ne nakSatramAsa, candramAsa, RtumAsa, AdityamAsa aura abhivadhitamAsa kA svarUpa batAyA hai / isake bAda mAsakalpavihAriyoM kA svarUpa batAte hue jinakalpika sthavirakalpika Adi ke svarUpa kA vistRta varNana kiyA hai| jinakalpika : jinakalpika kI dIkSA kI dRSTi se dharma, dharmopadezaka aura dharmopadeza ke yogya bhavasiddhikAdi jIvoM kA svarUpa batAte hue dharmopadeza kI vidhi aura usake doSoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| jinakalpika kI zikSA kA varNana karate hue zAstrAbhyAsa se hone vAle Atmahita, parijJA, bhAvasaMvara, saMvega, niSkampatA, tapa, nirjarA, paradezakatva Adi guNoM ko ora saMketa kiyA gayA hai / jinakalpika kaba ho ? isa prazna kA uttara dete hue bhASyakAra kahate haiM ki jinakalpika jina arthAt tIrthaMkara ke samaya meM athavA gaNadhara Adi kevaliyoM ke samaya meM ho|4 isa prasaMga kA vizeSa vistAra karate hue AcArya ne tIrthaMkara ke samavasaraNa (dharmasabhA) kA varNana kiyA hai| isa varNana meM nimna viSayoM kA paricaya diyA gayA hai : vaimAnika, jyotiSka, bhavanapati, vyaMtara Adi deva eka sAtha ekatrita hue hoM usa samaya samavasaraNa kI bhUmi sApha karanA, sugandhita pAnI, puSpa Adi kI varSA barasAnA, samavasaraNa ke prAkAra, dvAra, patAkA, dhvaja, toraNa, citra, cetyavRkSa, pIThikA, devacchandaka, Asana, chatra, cAmara Adi kI racanA aura vyavasthA, indra Adi mahaddhika devoM kA akele hI samavasaraNa kI racanA karanA, samavasaraNa meM tIrthaMkaroM kA kisa samaya kisa dizA se kisa prakAra praveza hotA hai, ve kisa dizA meM mukha rakha kara upadeza dete haiM, pramukha gaNadhara kahA~ baiThatA hai, anya dizAoM meM tIrthaMkaroM ke pratibimba kaise hote haiM, gaNadhara, kevalI, sAdhu, sAdhviyA~, deva, deviyA~, puruSa, striyA~ Adi samavasaraNa meM kahA~ baiThate haiM athavA khar3e rahate haiM, samavasaraNa meM ekatrita deva, manuSya, tithaMca Adi kI maryAdAe~ aura pArasparika IrSyA Adi kA tyAga, tIrthaMkara kI amogha dezanA, dharmopadeza ke prArambha meM tIrthaMkaroM dvArA tIrtha ko namaskAra aura usake kAraNa, samavasaraNa meM zramaNoM ke Agamana kI dUrI, tIrthakara, gaNadhara, AhArakazarIrI, anuttaradeva, cakravartI, baladeva, vAsudeva Adi kI rUpa, saMhanana, saMsthAna, varNa, gati, satva, 2. gA0 1094-1111. 3. gA0 1143-1171. 4. gA0 1172. Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ucchvAsa Adi zubhAzubha prakRtiyA~, tIrthaMkara ke rUpa kI sarvotkRSTatA kA kAraNa, zrotAoM ke saMzayoM kA samAdhAna, tIrthaMkara kI ekarUpa bhASA kA vibhinna bhASAbhASI zrotAoM ke lie vibhinna rUpoM meM pariNamana, tIrthakara ke Agamana se sambandhita samAcAroM ko batAne vAle ko cakravartI, baladeva, vAsudeva Adi kI ora se diyA jAne vAlA prItidAna, devamAlya, devamAlyAnayana, gaNadharopadeza aura usase honevAlA lAbha ityAdi / jinakalpika kI zAstrArthaviSayaka zikSA kI ora nirdeza karate hue bhASyakAra ne saMjJAsUtra, svasamayasUtra, parasamayasUtra, utsargasUtra, apavAdastra, hInAkSarasUtra, adhikAkSarasUtra, jinakalpikasUtra, sthavirakalpikasUtra, AryAsUtra, kAlasUtra, bacanasUtra Adi sUtroM ke vividha prakAroM kI ora saMketa kiyA hai / isake bAda jinakalpika ke aniyatavAsa, niSpatti, upasampadA, vihAra, bhAvanAoM Adi para prakAza DAlA hai| bhAvanAe~ do prakAra kI haiM : aprazasta aura prazasta / aprazasta bhAvanAe~ pA~ca haiM : kAndI bhAvanA, devakilviSikI bhAvanA, AbhiyogI bhAvanA, AsurI bhAvanA aura sAmmohI bhaavnaa| isI prakAra pA~ca prazasta bhAvanAe~ haiM : tapobhAvanA, sattvabhAvanA, sUtrabhAvanA, ekatvabhAvanA aura balabhAvanA / 3 jinakalpa grahaNa karane kI vidhi, jinakalpa grahaNa karane vAle AcArya dvArA kalpa grahaNa karate samaya gacchapAlana ke lie navIna AcArya kI sthApanA, gaccha aura naye AcArya ke lie sUcanAe~, gaccha, saMgha Adi se kSamApanA-ina sabhI bAtoM kA saMkSipta varNana karane ke bAda jinakalpika kI sAmAcArI para prakAza DAlA gayA hai| nimnalikhita 27 dvAroM se isa sAmAcArI kA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai : 1. zruta, 2. saMhanana, 3. upasarga, 4. AtaMka, 5. vedanA, 6. katijana, 7. sthaNDila, 8. vasati, 9. kiyaccira, 10. uccAra, 11. prasravaNa, 12. avakAza, 13. tRNaphalaka, 14 saMrakSaNatA, 15. saMsthApanatA, 16. prAbhRtikA, 17. agni, 18. dIpa, 19. avadhAna, 20. vatsyatha (katijana), 21. bhikSAcaryA, 22. pAnaka, 23. lepAlepa, 24. alepa, 25. AcAmla, 26. pratimA, 27. mAsakalpa / 5 jinakalpika kI sthiti kA vicAra karate hue AcArya ne nimna dvAroM kA AdhAra liyA hai : kSetra, kAla, cAritra, tIrtha, paryAya, Agama, veda, kalpa, liMga, lezyA, dhyAna, gaNanA, abhigraha, pravrAjanA, muNDApanA, prAyazcitta, kAraNa, niSpratikarma aura bhakta / 6 isake bAda bhASyakAra parihAravizuddhika aura yathAlandika kalpa kA svarUpa batAte haiM tathA gacchavAsiyoM-sthavirakalpikoM kI mAsakalpaviSayaka vidhi kA varNana prArambha karate haiM / 1. gA0 1176-1217. 2. gA0 1219-1222. 3. gA0 1223-1357. 4. gA0 1366-1381. 5. gA0 1382-1412. 6. gA0 1413-1424. Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatkalpa-laghubhASya 201 sthavirakalpika : sthavirakalpikoM ke lie pravrajyA, zikSA, arthagrahaNa, aniyatavAsa aura niSpatti kA varNana jinakalpikoM ke hI samAna samajha lenA caahie| vihAra ke lie nimna bAtoM kA vicAra kiyA gayA hai : vihAra kA samaya aura maryAdA, vihAra karane ke lie gaccha ke nivAsa aura nirvAhayogya kSetra kI jAMca karane kI vidhi, kSetra kI pratilekhanA ke lie kSetrapratyupekSakoM ko bhejane ke pahale usake lie yogya sammati aura salAha lene ke lie sampUrNa gaccha ko bulAne kI vidhi, utsarga aura apavAda kI dRSTi se yogya-ayogya kSetrapratyupekSaka, gaccha ke rahane yogya kSetra kI pratilekhanA ke lie kitane janoM ko jAnA cAhie aura kisa prakAra jAnA cAhie, kSetra kI pratilekhanA ke lie jAne kI vidhi aura kSetra meM parIkSA karane yogya bAteM, kSetra kI pratilekhanA ke lie jAne vAle kSetrapratyupekSakoM dvArA vihAra ke mArga, mArga meM sthaNDilabhUmi, pAnI, vizrAmasthAna, bhikSA, vasati, cora Adi ke upadrava Adi bAtoM kI jAMca, pratilekhanA karane yogya kSetra meM praveza karane kI vidhi, bhikSAcaryA dvArA usa kSetra ke logoM kI manovRtti kI parIkSA, bhikSA, auSadha Adi kI sulabhatA-durlabhatA, mahAsthaNDila kI pratilekhanA aura usake guNa-doSa, gacchavAsI yathAlaMdikoM ke lie kSetra kI parIkSA, parIkSita-pratilikhita kSetra kI anujJA kI vidhi, kSetrapratyupekSakoM dvArA AcAryAdi ke samakSa kSetra ke guNa-doSa nivedana karane tathA jAne yogya kSetra kA nirNaya karane kI vidhi, vihAra karane ke pUrva jisakI vasati meM rahe hoM use pUchane kI vidhi, avidhi se pUchane para lagane vAle doSa aura unakA prAyazcitta, vihAra karane ke pUrva vasati ke svAmI ko vidhipUrvaka upadeza dete hue vihAra ke samaya kA sUcana, vihAra karate samaya zubha divasa aura zubha zakuna dekhane ke kAraNa, zubha zakuna aura azubha zakuna, vihAra karate samaya AcArya dvArA vasati ke svAmI ko upadeza, vihAra ke samaya AcArya, bAlasAdhu Adi ke sAmAna ko kise kisa prakAra uThAnA cAhie, ananujJAta kSetra meM nivAsa karane se lagane vAle doSa aura unakA prAyazcitta, pratilikhita kSetra meM praveza aura zubhAzubha zakunadarzana, AcArya dvArA vasati meM praveza karane kI vidhi, vasati meM praviSTa hone ke bAda gacchavAsiyoM kI maryAdAe~ aura sthApanAkuloM kI vyavasthA, vasati meM praveza karane ke bAda jholI-pAtra liye hue amuka sAdhuoM ko sAtha lekara AcArya Adi kA jinacaityavaMdanA ke lie nikalanA, jholI-pAtra sAtha rakhane ke kAraNa, jinacaityoM ke vandana ke lie jAte hue mArga meM gRhajinamaMdiroM ke darzanArtha jAnA aura dAnazraddhAlu, dharmazraddhAlu, IrSyAlu, dharmaparAGmukha Adi zrAddhakuloM kI pahacAna karanA, sthApanAkula Adi kI vyavasthA, usake kAraNa aura vIrazunikA kA udAharaNa, cAra prakAra ke prAghUrNaka sAdhu, sthApanA Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kuloM meM jAne kI vidhi, eka-do dina chor3a kara sthApanAkuloM meM nahIM jAne se lagane vAle doSa, sthApanAkuloM meM jAne yogya athavA bhejane yogya vaiyAvRtyakara aura unake guNa-doSa, vaiyAvRtya karane vAle ke guNoM kI parIkSA karane ke kAraNa, zrAvakoM ko gocaracaryA ke doSa samajhAne se honevAle lAbha aura isake lie lubdhaka kA dRSTAnta, sthApanAkuloM meM se vidhipUrvaka ucita dravyoM kA grahaNa, jisa kSetra meM eka hI gaccha ThaharA huA ho usa kSetra kI dRSTi se sthApanAkuloM meM se bhikSA grahaNa karane ko sAmAcArI, jisa kSetra meM do-tIna gaccha eka vasati meM athavA bhinna-bhinna vasatiyoM meM Thahare hue hoM usa kSetra kI dRSTi se bhikSA lene kI sAmAcArI ityAdi / isI prakAra sthavirakalpikoM kI sAmAnya sAmAcAro, sthiti Adi kA varNana kiyA gayA hai| ___ gacchavAsiyoM-sthavirakalpikoM kI vizeSa sAmAcAro kA bhI bhASyakAra ne vistRta varNana kiyA hai| isa varNana meM nimna bAtoM para prakAza DAlA gayA hai : 1. pratilekhanAdvAra-vastrAdi kI pratilekhanA kA kAla, prAbhAtika pratilekhanA ke samaya se sambandhita vividha Adeza, pratilekhanA ke doSa aura prAyazcitta, pratilekhanA meM apavAda / 2. niSkramaNadvAra-gacchavAsI Adi ko upAzraya se bAhara kaba aura kitanI bAra nikalanA cAhie ? 3. prAbhRti kAdvAra-sUkSma aura bAdara prAbhRtikA kA varNana, gRhasthAdi ke lie taiyAra kiye gae ghara, vasati Adi meM rahane aura na rahane sambandhI vidhi aura prAyazcitta / 4. bhikSAdvAra-kisa eSaNA se piNDa Adi kA grahaNa karanA cAhie, kitanI bAra aura kisa samaya bhikSA ke lie jAnA cAhie, milakara bhikSA ke lie jAnA, akele bhikSA ke lie jAne ke kalpita kAraNa aura tatsambandhI prAyazcitta, bhikSA ke lie upakaraNa Adi kI vyavasthA / 5. kalpamaraNadvAra-pAtra dhone kI vidhi, lepakRta aura alepakRta dravya, pAtra-lepa se hone vAle lAbha aura tadviSayaka eka zramaNa kA dRSTAnta, pAtra dhone ke kAraNa aura tadviSayaka praznottara / 6. gacchazatikAdvAra-sAta prakAra kI sauvIriNiyA~ : 1. AdhArmika, 2. gA0 1623-1655. 1. gA0 1447-1622. 3. gA0 1656-2033. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatkalpa- laghubhASya 203 2. svagRhayati mizra, 3. svagRhapASaNDamizra, 4. yAvadarthika mizra, 5. krItakRta, 6. pUtikarmika, 7. AtmArthakRta; inake avAMtara bheda-prabheda aura etadviSayaka vizodhi avizodhi koTiyAM | 7. anuyAnadvAra - tIthaMkara Adi ke samaya jaba saikar3oM gaccha eka sAtha rahate hoM taba AdhAkarmikAdi piNDa se bacanA kaise saMbhava hai - isa prakAra kI ziSya kI zaMkA aura usakA samAdhAna tathA prasaMgavazAt anuyAna arthAt rathayAtrA kA varNana, rathayAtrA dekhane jAte samaya mArga meM laganevAle doSa, vahA~ pahu~ca jAneM para laganevAle doSa, sAdharmika caitya, maMgalacaitya, zAzvata caitya aura bhakticaitya, rathayAtrA ke mele meM jAnevAle sAdhu ko laganevAlA AdhAkarmika doSa, udgama doSa, navadIkSita kA bhraSTa honA, strI, nATaka Adi dekhane se laganevAle doSa, strI Adi ke sparza se laganevAle doSa, maMdira Adi sthAnoM meM lage hue jAle, nIr3a, chatte Adi ko girAne ke lie kahane na kahane se laganevAle doSa, pArzvastha Adi ke kSullaka ziSyoM ko alaMkAravibhUSita dekhakara kSullaka zramaNa patita ho jAe~ athavA pArzvastha sAdhuoM ke pArasparika kalahoM ko nipaTAne kA kArya karanA par3e usase laganevAle doSa, rathayAtrA ke mele meM sAdhuoM ko jAne ke vizeSa kAraNa - caityapUjA, rAjA aura zrAvaka kA vizeSa nimaMtraNa, vAdI kI parAjaya, tapa aura dharma kA mAhAtmya-vardhana, dharmakathA aura vyAkhyAna, zaMkita athavA vismRta sUtrArtha kA spaSTIkaraNa, gaccha ke AdhArabhUta yogya ziSya Adi kI talAza, tIrtha prabhAvanA, AcArya, upAdhyAya, rAjyopadrava Adi sambandhI samAcAra kI prApti, kula-gaNa-saMgha Adi kA kArya, dharma-rakSA tathA isI prakAra ke anya mahattva ke kAraNa -- rathayAtrA ke mele meM rakhane yogya yatanAe~, caityapUjA, rAjA Adi kI prArthanA Adi kAraNoM se rathayAtrA ke mele meM jAnevAle sAdhuoM ko upAzraya Adi kI pratilekhanA kisa prakAra karanI cAhie, bhikSAcaryA kisa prakAra karanI cAhie, strI, nATaka Adi ke darzana kA prasaMga upasthita hone para kisa prakAra kA vyavahAra karanA cAhie, maMdira meM jA, nIr3a Adi hone para kisa prakAra yatanA rakhanI cAhie, kSullaka ziSya bhraSTa na hone pAe~ tathA pAzvastha sAdhuoM ke vivAda kisa prakAra nipaTa jAe~ ityAdi / 8. puraH karmadvAra - puraHkarma kA artha hai bhikSAdAna ke pUrva zItala jala se dAtA dvArA svahasta Adi kA prakSAlana / isa dvAra kI carcA karate samaya nimna dRSTiyoM se vicAra kiyA gayA hai : puraHkarma kyA hai, puraH karma doSa lagatA hai, pura:karma kisalie kiyA jAtA hai, puraHkarma aura ( udakArdra aura puraH karma meM apkAya kA samAraMbha tulya sUkha jAne para to bhikSA Adi kA grahaNa hotA hai kintu puraHkarma ke sUkha jAne para hote hue bhI udakArdra kise lagatA hai, kaba udakArdradoSa meM antara Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhI grahaNa kA niSedha hai ), puraHkarmasambandhI prAyazcitta, puraHkarmaviSayaka avidhiniSedha aura vidhiniSedha, sAta prakAra ke avidhiniSedha, ATha prakAra ke vidhiniSedha, puraHkarmaviSayaka brahmahatyA kA dRSTAnta / 9. glAnadvAra-glAna-rugNa sAdhu ke samAcAra milate hI usakA patA lagAne ke lie jAnA cAhie, vahA~ usakI sevA karane vAlA koI hai ki nahIMisakI jA~ca karanI cAhie, jA~ca na karane vAle ke lie prAyazcitta, glAna sAdhu kI zraddhA se sevA karane vAle ke lie sevA ke prakAra, glAna sAdhu kI sevA ke lie kisI kI vinatI yA AjJA kI apekSA rakhane vAle ke lie prAyazcitta aura tadviSayaka mahaddhika rAjA kA udAharaNa, glAna kI sevA karane meM azakti kA pradarzana karane vAle ko zikSA, glAna sAdhu kI sevA ke lie jAne meM duHkha kA anubhava karane vAle ke lie prAyazcitta, udagama Adi doSoM kA bahAnA karane vAle ke lie prAyazcitta, glAna sAdhu kI sevA ke bahAne se gRhasthoM ke yahA~ se utkRSTa padArtha, vastra, pAtra Adi lAne vAle tathA kSetrAtikrAnta, kAlAtikrAnta Adi doSoM kA sevana karane vAle lobhI sAdhu ko lagane vAle doSa aura unakA prAyazcitta, glAna sAdhu ke lie pathyApathya kisa prakAra lAnA cAhie, kahA~ se lAnA cAhie, kahA~ rakhanA cAhie, usako prApti ke lie gaveSaNA kisa prakAra karanI cAhie, glAna sAdhu ke vizoSaNasAdhya roga ke lie upavAsa kI cikitsA, ATha prakAra ke vaidya (1. saMvigna, 2. asaMvigna, 3. liMgI, 4. zrAvaka, 5. saMjJI, 6. anabhigRhIta asaMjJI ( mithyA-dRSTi ), 7. abhigRhIta asaMjJo, 8. paratIthika ), inake kramabhaMga se lagane vAle doSa aura unakA prAyazcitta, vaidya ke pAsa jAne kI vidhi, vaidya ke pAsa glAna sAdhu ko le jAnA yA glAna sAdhu ke pAsa vaidya ko lAnA, vaidya ke pAsa kaisA sAdhu jAe, kitane sAdhu jAe~, unake vastra Adi kaise hoM, jAte samaya kaise zakuna dekhe jAe~, vaidya ke pAsa jAne vAle sAdhu ko kisa kAma meM vyasta hone para vaidya se rogI sAdhu ke viSaya meM bAtacIta karanI cAhie, kisa kAma meM vyasta hone para bAtacIta nahIM karanI cAhie, vaidya ke ghara Ane ke lie zrAvakoM ko saMketa, vaidya ke pAsa jAkara rugNa sAdhu ke svAsthya ke samAcAra kahane kA krama, glAna sAdhu ke lie vaidya kA saMketa, vaidya dvArA batAye gae pathyApathya labhya haiM ki nahIM isakA vicAra aura labhya na hone para vaidya se prazna, glAna sAdhu ke lie vaidya kA upAzraya meM AnA, upAzraya meM Aye hue vaidya ke sAtha vyavahAra karane kI vidhi, vaidya ke upAzraya meM Ane para AcArya Adi ke uThane, vaidya ko Asana dene aura rogI ko dikhAne kI vidhi, avidhi se uThane Adi meM doSa aura unakA prAyazcitta, auSadha Adi ke prabaMdha ke viSaya meM bhadraka vaidya kA prazna, dharmabhAvanArahita vaidya ke lie bhojanAdi tathA auSadhAdi ke mUlya kI vyavasthA, Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatkalpa-laghubhASya 205 bAhara se vaidya ko bulAne evaM usake khAnapAna ko vyavasthA karane kI vidhi, rogI sAdhu aura vaidya kI sevA karane ke kAraNa, rogo tathA usakI sevA karane vAle ko apavAda-sevana ke lie prAyazcitta, glAna sAdhu ke sthAnAntara ke kAraNa tathA ekadUsare samudAya ke glAna sAdhu kI sevA ke lie parivartana, glAna sAdhu kI upekSA karane vAle sAdhuoM ko sevA karane kI zikSA nahIM dene vAle AcArya ke lie prAyazcitta, nirdayatA se rugNa sAdhu ko upAzraya, galI Adi sthAnoM meM chor3akara cale jAne vAle AcArya ko lagane vAle doSa aura unakA prAyazcitta, eka gaccha rugNa sAdhu kI sevA kitane samaya taka kare aura bAda meM usa sAdha ko kise sauMpe, kina vizeSa kAraNoM se kisa prakAra ke viveka ke sAtha kisa prakAra ke glAna sAdhu ko chor3A jA sakatA hai tathA isase hone vAlA lAbha ityAdi / 10. gacchapratibaddhayathAlaMdikadvAra--isa dvAra meM vAcanA Adi ke kAraNa gaccha ke sAtha sambandha rakhane vAle yathAlaMdikakalpadhAriyoM ke vandanAdi vyavahAra tathA mAsakalpa ko maryAdA kA varNana kiyA gayA hai / 11. uparidoSadvAra-isameM varSARtu se atirikta samaya meM eka kSetra meM eka mAsa se adhika rahane se lagane vAle doSoM kA varNana kiyA gayA hai / 12. apavAdadvAra-yaha antima dvAra hai / isameM eka kSetra meM eka mAsa se adhika rahane ke ApavAdika kAraNa tathA usa kSetra meM rahane evaM bhikSAcaryA karane kI vidhi para prakAza DAlA gayA hai / mAsakalpaviSayaka dvitIya sUtra kA vyAkhyAna karate hue AcArya ne isa bAta kA pratipAdana kiyA hai ki yadi grAma, nagara Adi durga ke andara aura bAhara ina do vibhAgoM meM base hue hoM to andara aura bAhara milAkara eka kSetra meM do mAsa taka rahA jA sakatA hai| isake sAtha hI grAma, nagarAdi ke bAhara dUsarA mAsakalpa karate samaya tRNa, phalaka Adi le jAne kI vidhi kI carcA kI gaI hai tathA avidhi se le jAne para lagane vAle doSoM aura prAyazcittoM kA varNana kiyA gayA hai| nirganthiyA~-sAdhviyA~ : mAsakalpaviSayaka tRtIya sUtra kI vyAkhyA karate hue bhASyakAra ne nirgranthIviSayaka vizeSa vidhi-niSedha kI carcA kI hai| isa carcA meM nimna viSayoM kA samAveza kiyA gayA hai : nirgranthI ke mAsakalpa kI maryAdA, vihAra kA varNana, nirgranthiyoM ke samudAya kA gaNadhara aura usake guNa, gaNadhara dvArA kSetra kI 1. gA0 2034-2046. 2. gA0 2047-2105. Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pratilekhanA, svayaM nirgranthI dvArA apane rahane yogya kSetra kI pratilekhanA karane kA niSedha tathA bhar3auMca meM bauddha zrAvakoM dvArA kiye gae sAdhviyoM ke apaharaNa kA varNana, sAdhviyoM ke rahane yogya kSetra ke guNa, sAdhviyoM ke rahane yogya vasatiupAzraya aura usakA svAmI, sAdhviyoM ke yogya sthaMDilabhUmi, sAdhviyoM ko unake rahane yogya kSetra meM le jAne kI vidhi, vArakadvAra, bhaktArthanAvidhidvAra, vidharmI Adi kI ora se hone vAle upadravoM se bacAva, bhikSA ke lie jAne vAlI sAdhviyoM kI saMkhyA, samUharUpa se bhikSAcaryA ke lie jAne ke kAraNa aura yatanAe~, sAdhviyoM ke Rtubaddha kAla ke atirikta eka kSetra meM do mahIne taka raha sakane ke kAraNa / ___ mAsakalpaviSayaka caturtha sUtra kA vivecana karate hue yaha batAyA gayA hai ki grAma, nagara Adi durga ke bhItara aura bAhara base hue hoM to bhItara aura bAhara milAkara eka kSetra meM cAra mAsa taka sAdhviyA~ raha sakatI haiM / isase adhika rahane para kucha doSa lagate haiM jinakA prAyazcitta karanA par3atA hai| ApavAdika kAraNoM se adhika samaya taka rahane kI avasthA meM vizeSa prakAra kI yatanAoM kA sevana karanA caahie|' sthavirakalpa aura jinakalpa ina donoM meM kauna pradhAna hai ? niSpAdaka aura niSpanna ina do dRSTiyoM se donoM hI pradhAna haiN| sthavirakalpasUtrArthagrahaNa Adi dRSTiyoM se jinakalpa kA niSpAdaka hai, jabaki jinakalpa jJAna-darzana-cAritra Adi dRSTiyoM se niSpanna hai| isa prakAra donoM hI mahattvapUrNa avasthAe~ hone ke kAraNa pradhAna-mahaddhika hai / isa dRSTikoNa ko vizeSa spaSTa karane ke lie bhASyakAra ne guhAsiMha, do striyoM aura do govargoM ke dRSTAnta die haiN| vagaDAprakRtasUtra : vagaDA kA artha hai parikSepa-koTa-parikhA-prAcIra-cahAradIvArI / eka parikSepa aura eka dvAra vAle grAma, nagara Adi meM nirgrantha-nirgranthiyoM ko eka sAtha nahIM rahanA cAhie / prastuta sUtra kI vyAkhyA karate hue bhASyakAra ne etatsambandhI doSoM, prAyazcittoM Adi para prakAza DAlA hai| isa vivecana meM nimna bAtoM kA samAveza kiyA gayA hai : eka parikSepa aura eka dvAra vAle kSetra meM nirgrantha athavA nirgranthiyoM ke eka samudAya ke rahate hue dUsare samudAya ke Akara rahane para usake AcArya, pravartinI Adi ko lagane vAle doSa aura unakA prAyazcitta, kSetra kI pratilekhanA ke lie bheje gae zramaNoM kI preraNA se sAdhviyoM dvArA avagRhIta 1. gA0 2106-8. 2. gA0 2109-2124. Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatkalpa-laghubhASya 207 kSetra ko dabAne kA vicAra karane vAle tathA usa kSetra meM jAne kA nirNaya karane vAle AcArya, upAdhyAya Adi ke lie prAyazcitta, vedodaya Adi doSoM kA agni, yoddhA aura gAruDika ke dRSTAntoM dvArA samarthana, zramaNa aura zramaNiyAM 'bhinna-bhinna upAzraya meM rahate hue eka-dUsare ke sahavAsa se dUra raha sakate haiM kintu grAma Adi meM rahane vAle zramaNoM ke lie gRhastha striyoM kA sahavAsa to anivArya hai, aisI dazA meM zramaNoM ke lie vanavAsa hI zreSTha hai-isa prakAra kI zaMkA kA samAdhAna, zramaNiyoM ke sahavAsa vAle grAma Adi ke tyAga ke kAraNa, eka vagaDA aura eka dvAra vAle kSetra meM rahane vAle sAdhu-sAdhviyoM ko vicArabhUmisthaMDilabhUmi, bhikSAcaryA, vihArabhUmi, caityavandana Adi kAraNoM se lagane vAle doSa aura unake lie prAyazcitta, eka vagaDA Adi vAle jisa kSetra meM zramaNiyA~ rahatI hoM vahA~ rahane vAle zramaNoM se kulasthaviroM dvArA rahane ke kAraNoM kI pUchatAcha, kAraNavazAt eka kSetra meM rahane vAle zramaNa-zramaNiyoM ke lie vicArabhUmi, 'bhikSAcaryA Adi viSayaka vyavasthA, bhinna-bhinna samudAya ke zramaNa athavA zramaNiyA~ eka kSetra meM eka sAtha rahe hue hoM aura unameM paraspara kalaha hotA ho to usakI zAMti ke lie AcArya, pravartinI Adi dvArA kie jAne vAle upAya, na karane vAle ko lagane vAle kalaMkAdi doSa aura unakA prAyazcitta / ' sAdhu-sAdhviyoM ko eka vagaDA aura aneka dvAra vAle sthAna meM eka sAtha rahane se jo doSa lagate haiM unakA nimna dvAroM se vicAra kiyA gayA hai : 1. ekazAkhikAdvAra-eka katAra meM bane hue bAr3a ke antara vAle gharoM meM sAtha rahane vAle sAdhu-sAdhviyoM ko paraspara vArtAlApa, praznottara Adi ke kAraNa lagane vAle doSa, 2. sapratimukhadvAra dvAra-eka dUsare ke dvAra ke sAmane vAle ghara meM rahane se lagane vAle doSa, 3. pArzvamArgadvAra-eka-dUsare ke pAsa ke athavA pIche ke daravAje vAle upAzraya meM rahane se lagane vAle doSa, 4. uccanIcadvAra-zramaNazramaNiyoM ko eka-dUsare para dRSTi par3anevAle upAzraya meM rahane se laganevAle doSa aura tatsambandhI prAyazcitta, dRSTi-doSa se utpanna honevAle dasa prakAra ke kAmavikAra ke Avega : 1. cintA, 2. darzanecchA, 3. dIrgha niHzvAsa, 4. jvara, 5. dAha, 6. bhaktAruci, 7. mUrchA, 8. unmAda, 9 nizceSTA aura 10. maraNa, 5. dharma-kathAdvAra-jahA~ nirgrantha-nirgranthiyAM eka-dUsare ke pAsa meM rahate hoM vahA~ rAtri ke samaya dharmakathA, svAdhyAya Adi karane kI vidhi, durbhikSa Adi kAraNoM se akasmAt ekavagaDA-anekadvAra vAle grAmAdi meM eka sAtha Ane kA avasara upasthita hone para upAzraya Adi kI prApti kA prayatna tathA yogya upAzraya ke abhAva meM 1. gA0 2125-2231. Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa eka-dUsare ke upAzraya ke samIpa rahane kA prasaMga Ane para eka-dUsare ke vyavahAra se sambandha rakhanevAlI yatanAe~ / ' anekavagaDA-ekadvAra vAle grAma, nagara Adi meM sAdhu-sAdhviyoM ko sAtha rahane se lagane vAle doSoM kI ora nirdeza karate hue kusuMbala vastra kI rakSA ke lie nagna hone vAle agAro, azva, phumphuka aura pezI ke udAharaNa diye gaye haiN| dvitIya vagaDAsUtra kI vyAkhyA karate hue isa bAta kA pratipAdana kiyA gayA hai ki zramaNa-zramaNiyoM ko anekavagaDA-anekadvAra vAle grAma, nagara Adi meM rahanA caahie| jisa grAma Adi meM zramaNa aura zramaNiyoM kI bhikSAbhUmi, sthaMDilabhUmi, vihArabhUmi Adi bhinna-bhinna hoM vahIM unheM rahanA caahie| ApaNagRhAdiprakRtasUtra : ApaNagRha, rathyAmukha, zRGgATaka, catuSka, catvara, aMtarApaNa Adi padoM kI vyAkhyA karate hue AcArya ne ina sthAnoM para bane hue upAzraya meM rahane vAlI zramaNiyoM ko lagane vAle doSoM aura prAyazcittoM kA varNana kiyA hai / sArvajanika sthAnoM meM bane hue upAzrayoM meM rahane vAlI zramaNiyoM ke mana meM yuvaka, vezyAe~, varaghor3e, rAjA Adi alaMkRta vyaktiyoM ko dekhane se aneka doSoM kA udbhava hotA hai / isa prakAra Ama rAste para rahane vAlI sAdhviyoM ko dekha kara logoM ke mana meM aneka prakAra ke avarNavAdAdi doSa utpanna hote haiN| yadi kisI kAraNa se isa prakAra ke upAzraya meM rahanA hI par3e to usake liye AcArya ne vividha yatanAoM kA vidhAna bhI kiyA hai| apAvRtadvAropAzrayaprakRtasUtra : zramaNiyoM ko binA dvAra ke khule upAzraya meM nahIM rahanA caahie| kadAcit dvArayukta upAzraya aprApya ho to khule upAzraya meM paradA bA~dha kara rahanA cAhie / isa sUtra ko vyAkhyA meM nimna bAtoM kA samAveza kiyA gayA hai : nirgranthI viSayaka apAvRtadvAropAzraya sUtra AcArya yadi pravartinI ko na samajhAve, pravartinI yadi apanI sAdhviyoM ko na sunAve, sAdhviyAM yadi use na suneM to unheM lagane vAle doSa aura unakA prAyazcitta, binA daravAje ke upAzraya meM rahane vAlI pravartinI, gaNAvacchedinI, abhiSekA aura zramaNiyoM ko lagane vAle doSa aura prAyazcitta, Apa 1. gA0 2232-2277. 3. gA0 2288-9. 2. gA0 2278-2287. 4. gA0 2295-2325. Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatkalpa-laghubhASya 209 vAdika rUpa se binA dvAra ke upAzraya meM rahane kI vidhi, isa prakAra ke upAzraya meM dvidalakaTAdi bA~dhane kI vidhi, dvArapAlikA zramaNI aura usake guNa, gaNinI, dvArapAlikA-pratihArasAdhvI evaM anya sAdhviyoM ke nivAsa sthAna kA nirdeza, prasravaNapezAba Adi ke liye bAhara jAne-Ane meM vilamba karane vAlI zramaNiyoM ko phaTakArane ko vidhi, zramaNI ke bajAya koI anya vyakti upAzraya meM na ghusa jAe isake lie usakI parIkSA karane kI vidhi, pratihArasAdhvI dvArA upAzraya ke dvAra kI rakSA, zayanasambandhI yatanAe~, rAtri ke samaya koI manuSya upAzraya meM ghusa jAe to use bAhara nikAlane ko vidhi, vihAra Adi ke samaya mArga meM Ane vAle gA~voM meM surakSita dvAra vAlA upAzraya na mile tathA koI anapekSita bhayaprada ghaTanA ghaTa jAe to taruNa aura vRddha sAdhviyoM ko kisa prakAra usakA sAmanA karanA cAhie isakA nirdesh| sAdhu binA daravAje ke upAzraya meM raha sakate haiN| unheM utsargarUpa se upAzraya kA dvAra banda nahIM karanA cAhie kintu apavAdarUpa se vaisA kiyA jA sakatA hai / apavAdarUpa kAraNoM ke vidyamAna rahate hue dvAra banda na karane para prAyazcitta kA vidhAna hai| ghaTImAtrakaprakRtasatra : zramaNiyoM ke lie ghaTomAtraka-ghar3A rakhanA va usakA upayoga karanA vihita hai kintu zramaNoM ke lie ghaTomAtraka rakhanA athavA usakA upayoga karanA niSiddha hai / niSkAraNa ghaTImAtraka rakhane se sAdhuoM ko doSa lagate haiM / hA~, apavAdarUpa meM unake lie ghaTImAtraka rakhanA varjita nahIM hai / zramaNa-zramaNiyA~ vizeSa kAraNoM se ghaTImAtraka rakhate haiM va usakA prayoga karate haiM / ghaTImAtraka pAsa na hone kI avasthA meM unheM vividha yatanAoM kA sevana karanA par3atA hai / cilimilikAprakRtasUtra : nirgrantha-nirgranthiyAM vastra ko cilimilikA-paradA rakha sakate haiM va usakA prayoga kara sakate haiM / cilimilikA kA svarUpa varNana karane ke lie bhASyakAra ne nimna dvAroM kA Azraya liyA hai : 1. bhedadvAra, 2. prarUpaNAdvAra-sUtramayI, rajjumayI, valkalamayo, daNDakamayo aura kaTakamayo cilimilikA, 3. dvividhapramANadvAra, 4. upabhogadvAra / dakatIraprakRtastra : nirgrantha-nigraMnthiyoM ke lie jalAzaya, nadI Adi pAnI ke sthAnoM ke pAsa 1. gA0 2326-2352. 3. gA0 2361-2370. 14 2. gA0 2353-2361. 4. gA0 2371-2382. Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa athavA kinAre khar3A rahanA, baiThanA, sonA, khAnA-pInA, svAdhyAya-dhyAna-kAyotsarga Adi karanA niSiddha hai / isake pratipAdana ke lie nimnalikhita viSayoM para prakAza DAlA gayA hai : dakatIra kI sImA, pAnI ke kinAre khar3e rahane, baiThane Adi se laganevAle adhikaraNa Adi doSa, adhikaraNadoSa kA svarUpa, jalAzaya Adi ke pAsa zramaNa-zramaNiyoM ko dekha kara strI, puruSa, pazu, Adi kI ora se utpanna hone vAle adhikaraNa doSa kA svarUpa, pAnI ke pAsa khar3e rahane Adi dasa sthAnoM se sambandhita sAmAnya prAyazcitta, nidrA, nidrAnidrA, pracalA aura pracalApracalA kA svarUpa, saMpAtima aura asaMpAtima jala ke kinAre baiThane Adi dasa sthAnoM kA sevana karane vAle AcArya, upAdhyAya, bhikSa, sthavira aura kSullakaina pA~ca prakAra ke zramaNoM tathA pravartinI, abhiSekA, bhikSuNI, sthavirA aura kSullikA-ina pA~ca prakAra kI zramaNiyoM kI dRSTi se prAyazcitta ke vividha Adeza, asaMpAtima aura saMpAtima kA svarUpa ( jalaja matsya-maNDukAdi asaMpAtima haiN| unase yukta jala ke kinAre ko asaMpAtima dakatIra kahate haiN| zeSa prANI saMpAtima haiM / unase yukta tIra ko saMpAtima dakatora kahate haiM / athavA, kevala pakSI saMpAtima haiM aura tadbhinna zeSa prANo asaMpAtima haiN| unase yukta jalatIra kramazaH saMpAtima aura asaMpAtima haiN| ), yUpaka-jalamadhyavartI taTa kA svarUpa aura tatsambandhI prAyazcitta, jala ke kinAre AtApanA lene se laganevAle doSa, dakatoradvAra, yUpakadvAra aura AtApanAdvAra sambandhI apavAda aura ytnaaeN|' citrakarmaprakRtasUtra : sAdhu-sAdhviyoM ko citrakarmavAle upAzraya meM nahIM ThaharanA cAhie / isa viSaya kA vivecana karate hue bhASyakAra ne nirdoSa aura sadoSa citrakarma kA svarUpa, AcArya, upAdhyAya Adi kI dRSTi se citrakarma vAle upAzraya meM rahane se lagane vAle doSa aura prAyazcitta, citrakarmayukta upAzraya meM rahane se lagane vAle vikathA, svAdhyAya-vyAghAta Adi doSa, ApavAdika rUpa se citrakarmayukta upAzraya meM rahanA par3e to usake lie vividha yatanAe~ Adi bAtoM kA spaSTIkaraNa kiyA hai / / sAgArikanidhAprakRtasUtra : zramaNiyoM ko zayyAtara-vasati ke svAmI kI nizrA (saMrakSaNa) meM hI rahanA cAhie / sAgArika-zayyAtara kI nizrA meM na rahane vAlI zramaNiyoM ko vividha doSa lagate haiM / ina doSoM kA svarUpa samajhAne ke lie AcArya ne gavAdi-pazuvarga, ajA, pakvAnna, ikSu, ghRta Adi ke dRSTAnta die haiM / apavAda ke rUpa meM sAgArika 1. gA0 2383-2425. 2. gA0 2426-2433. Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatkalpa-laghubhASya kI nizrA ke abhAva meM rahane kA avasara Ane para kisa prakAra ke upAzraya meM rahanA cAhie, isakA digdarzana karAte hue AcArya ne yaha bhI batAyA hai ki yogya upAzraya ke abhAva meM vRSabhoM ko kisa prakAra zramaNiyoM kI rakSA karanI cAhie aura ve vRSabha kisa prakAra ke sadguNoM se yukta hone caahie|' __ jahA~ taka zramaNoM kA prazna hai, ve utsargarUpa se sAgArika kI nizrA meM nahIM raha sakate kintu apavAdarUpa se vaisA kara sakate haiM / jo nirgrantha binA kisI vizeSa kAraNa ke sAgArika ko nizrA meM rahate haiM unheM doSa lagatA hai jisakA prAyazcitta karanA par3atA hai / sAgArikopAzrayaprakRtasUtra : nigrantha-nirgranthiyoM ke lie sAgArika ke sambandha vAle upAzraya meM rahanA vajita hai| isa viSaya para carcA karate hue bhASyakAra ne nimnokta bAtoM kA vivecana kiyA hai : sAgArika pada kA nikSepa, dravya-sAgArika ke rUpa, AbharaNa, vastra, alaMkAra, bhojana, gaMdha, Atodya, nATya, nATaka, gIta Adi prakAra aura tatsaMbandhI doSa evaM prAyazcitta, bhAvasAgArika kA svarUpa, abrahmacarya ke hetubhUta prAjApatya, kauTumbika aura daNDikaparigRhIta deva, manuSya aura tiryaJca sambandhI rUpa kA svarUpa tathA usake javanya, madhyama aura utkRSTa prakAra, devapratimA ke vividha prakAra, devapratimAyukta upAzrayoM meM rahane se lagane vAle doSa aura prAyazcitta, devatA ke sAnnidhyavAlI pratimAoM ke prakAra, manuSyapratimA kA svarUpa, prAjApatya Adi dRSTiyoM se vizeSa vivaraNa, isa prakAra kI pratimAyukta vasati meM Thaharane se lagane vAle doSa tathA tadviSayaka prAyazcitta, tiryaJcapratimA kA svarUpa, bheda, tadviSayaka nivAsa-doSa aura prAyazcitta, manuSya ke sAtha maithuna kA sevana karane vAle siMhaNa kA dRSTAnta, sAgArikopAzrayasUtra sambandhI apavAda aura tatsambandhI yatanAe~, savikAra puruSa, puruSaprakRti tathA strIprakRti vAle napuMsaka kA svarUpa, inake madhyastha, AmaraNapriya, kAMdarpika aura kAthika bheda, inake sambandha vAle upAzrayoM meM rahane se lagane vAle saMyamavirAdhanAdi doSa aura prAyazcitta ityAdi / pratibaddhazayyAprakRtasUtra : prathama pratibaddhazayyA sUtra ko vyAkhyA karate hue yaha batAyA gayA hai ki jisa upAzraya ke samopa gRhastha rahate hoM vahA~ nirgranthoM ko nahIM rahanA cAhie / isameM nimna viSayoM kA samAveza kiyA gayA hai : 'pratibaddha' pada ke nikSepa, bhAvapratibaddha ke prasravaNa, sthAna, rUpa aura zabda ye cAra bheda, dravyapratibaddha-bhAva 1. gA0 2434-2445. 2. gA0 2446-8. 3. gA0 2449-2582. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pratibaddha kI catubhaMgI aura tatsambandhI vidhi-niSedha, nirgranthoM ko 'dravyataH pratibaddha bhAvataH apratibaddha' rUpa prathama bhaMga vAle Azraya meM rahane se lagane vAle adhikaraNAdi doSa, unakA svarUpa aura tatsambandhI yatanAe~, 'dravyataH apratibaddha bhAvataH pratibaddha' rUpa dvitIya bhaMga vAle upAzraya meM rahane se lagane vAle doSa, unakA svarUpa aura tatsambandhI yatanAe~, 'dravya-bhAvapratibaddha' rUpa tRtIya bhaMga vAle upAzraya meM rahane se lagane vAle doSa Adi, 'dravya-bhAva-apratibaddha' rUpa caturtha bhaMga vAle upAzrayoM kI nirdoSatA kA prarUpaNa / ' dvitIya sUtra kI vyAkhyA meM isakA pratipAdana kiyA gayA hai ki jisa upAzraya ke samIpa gRhastha rahate hoM vahA~ nirgranthiyoM kA nivAsa vihita hai| dravya-pratibaddha tathA bhAvapratibaddha upAzrayoM meM rahane se nirgranthiyoM ko lagane vAle doSoM aura yatanAoM kA bhI varNana kiyA gayA hai / 2 gRhapatikUlamadhyavAsaprakRtasUtra : zramaNoM kA gRhapatikula ke madhya meM rahanA varjita hai| isake vicAra ke lie AcArya ne zAlAdvAra, madhyadvAra aura chiDikAdvAra kA Azraya liyA hai / 1. zAlAdvAra-zramaNoM ko zAlA meM rahane se lagane vAle doSoM kA 1. pratyapAya, 2. vaikriya, 3. apAvRta, 4. Adarza, 5. kalpastha, 6. bhakta, 7. pRthivI, 8. udaka, 9. agni, 10. bIja aura 11. avahanna-ina gyAraha dvAroM se varNana kiyA hai / / 2. madhyadvAra-zramaNoM ko zAlA ke madhya meM bane hue bhavana Adi meM rahane se lagane vAle doSoM kA upayukta gyAraha dvAroM ke uparAnta 1. atigamana, 2. anAbhoga, 3. avabhASaNa, 4. majjana aura 5. hiraNya-ina pA~ca dvAroM se nirUpaNa kiyA hai| 3. chiDikAdvAra-chiDikA kA artha hai purohaDa arthAt vasati ke dvAra para banA huA pratizraya / chiDikA meM rahane se lagane vAle doSoM kA vividha dRSTiyoM se vicAra kiyA hai| ina dvAroM se sambandha rakhane vAlI yatanAoM kA bhI varNana kiyA gayA hai| zramaNiyoM kI dRSTi se gRhapatimadhyavAsa kA vicAra karate hue AcArya ne batAyA hai ki unheM bhI gRhapatikula ke madhya meM nahIM rahanA cAhie / zAlA Adi meM rahane se zramaNiyoM ko aneka prakAra ke doSa lagate haiN| 1. gA0 2583-2615. 3. gA0 2633-2644. 5. gA0 2653-2667. 2. gA0 2616-2628. 4. gA0 2645-2652. 6. gA0 2668-2675. Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatkalpa-laghubhASya 213 vyavazamanaprakRtasUtra : ___ isa sUtra' meM yaha batAyA gayA hai ki sAdhuoM meM paraspara kleza hone para upazama dhAraNa karake kleza zAnta kara lenA caahie| jo upazama dhAraNa karatA hai vaha ArAdhaka hai| jo upazama dhAraNa nahIM karatA vaha virAdhaka hai / prastuta sUtra kI vyAkhyA karate hue bhASyakAra ne nimna viSayoM kA spaSTIkaraNa kiyA hai : vyavazamita ke ekArthaka zabda-zAmita, vyavazamita, vinAzita aura kSapita; prAbhata zabda ke paryAya-prAbhRta, praheNaka aura praNayana; adhikaraNa pada ke nikSepa; dravyAdhikaraNa ke nirvartanA nikSepaNA, saMyojanA aura nisarjanA-ye cAra bheda, bhAvAdhikaraNa-kaSAya dvArA jIva kisa prakAra vibhinna gatiyoM meM jAte haiM; nizcaya aura vyavahAranaya kI apekSA se dravya kA gurutva, laghutva, gurulaghutva aura agurulaghutva; jovoM dvArA karma grahaNa aura tajjanya vividha gatiyA~; udINaM aura anudorNa karma; bhAvAdhikaraNa utpanna hone ke chaH prakAra ke kAraNa-sacitta, acitta, mitra, vacogata, parihAra aura dezakathA; nirgrantha-nirgranthiyoM meM paraspara adhikaraNa-kleza hotA ho usa samaya upekSA, upahAsa Adi karane vAle ke lie prAyazcitta; nirgrantha-nirgranthiyoM ke pArasparika kleza kI upekSA karane vAle AcArya Adi ko lagane vAle doSa aura tatsambandhI jalacara aura hastiyUtha kA dRSTAnta; sAdhu-sAdhviyoM ke ApasI jhagar3e ko nipaTAne kI vidhi; AcArya Adi ke upadeza se do kalahakAriyoM meM se eka to zAnta ho jAe kintu dUsarA zAnta na ho usa samaya kyA karanA cAhie isa ora saMketa; 'para' kA nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, Adeza, krama, bahu, pradhAna aura bhAva nikSepoM se vivecana, adhikaraNa-kleza ke lie apavAda / cAraprakRtasUtra : __ prathama cArasUtra kA vyAkhyAna karate hue yaha kahA gayA hai ki zramaNazramaNiyoM ko varSARtu meM eka gAMva se dUsare gAMva nahIM jAnA caahie| varSAvAsa do prakAra kA hotA hai : prAvRT aura varSA / inameM vihAra karane se tathA varSARtu pUrNa ho jAne para vihAra na karane se lagane vAle doSoM kA prAyazcitta karanA par3atA hai| 1. isa prakRta ko bhASyakAra ne gA0 3242 meM prAbhRtasUtra ke rUpa meM tathA cUrNikAra aura vizeSacUrNikAra ne adhikaraNasUtra ke rUpa meM diyA hai| muni zro puNyavijayajI ne sUtra ke vAstavika Azaya ko dhyAna meM rakhate hue isakA nAma vyavazamanasUtra rakhatA hai| -bRhatkalpasUtra, 3 ya vibhAga, viSayAnukrama, pR0 30. 2. gA0 2676-2731. Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ApavAdika kAraNoM se varSARtu meM vihAra karane kA prasaMga upasthita hone para vizeSa yatanAoM ke sevana kA vidhAna hai|' nigrantha-nirgranthiyoM ko hemanta aura grISmaRtu ke ATha mahInoM meM vihAra karanA caahie| ina mahInoM meM vihAra karane se aneka lAbha hote hai tathA na karane se aneka doSa lagate haiN| vihAra karate hue mArga meM Ane vAle mAsakalpa ke yogya grAma-nagarAdi kSetroM ko caityavandanAdi ke nimitta chor3a kara cale jAne se aneka doSa lagate haiN| hA~, kinhIM ApavAdika kAraNoM se vaisA karanA par3e to usameM koI doSa nahIM hai / vairAjyaprakRtasUtraH ___ isa sUtra kI vyAkhyA meM yaha batAyA gayA hai ki nirgrantha-nigraMnthiyoM ko vairAjya arthAt viruddharAjya meM punaH punaH gamanAgamana nahIM karanA caahie| isa vyAkhyA meM nimna viSayoM para vicAra kiyA gayA hai : vairAjya, viruddharAjya, sadyogamana, sadyoAgamana, vaira Adi pada, vairAjya ke cAra prakAra ( arAjaka, yauvarAjya, vairAjya aura rAjya ), vairAjya-viruddharAjya meM Ane-jAne se lagane vAle AtmavirAdhanA Adi doSa, vairAjya-viruddharAjya meM gamanAgamana se sambandhita apavAda aura yatanAeM / avagrahaprakRtasUtra: prathama avagrahasUtra kI vyAkhyA karate hue bhASyakAra kahate hai ki bhikSAcaryA ke lie gae hue nirgrantha se yadi gRhapati vastra, pAtra, kambala Adi ke lie prArthanA kare to use cAhie ki usa upakaraNa ko lekara AcArya ke samakSa prastuta kare aura AcArya kI AjJA lekara hI use rakhe athavA kAma meM le| vastra do prakAra kA hai : yAcanAvastra aura nimaMtraNAvastra / yAcanAvastra kA svarUpa pahale batAyA jA cukA hai| nimaMtraNAvastra kA svarUpa varNana karate hue AcArya ne nimnokta bAtoM kA spaSTIkaraNa kiyA hai : nimaMtraNAvastra sambandhI sAmAcArI, usase viruddha AcaraNa karane se lagane vAle doSa aura unakA prAyazcitta, nimaMtraNAvasra kI zuddhatA kA svarUpa, gRhIta vastra kA svAmitva Adi / ____ dvitIya avagrahasUtra kI vyAkhyA meM batAyA gayA hai ki sthaMDilabhUmi Adi ke lie jAte samaya yadi koI nirgrantha se vastrAdi kI prArthanA kare to use prApta 1. gA0 2732-2747. 3. gA0 2759-2791. 5. gA0 2792-2813. 2. gA0 2748-2758. 4. gA0 603-648. Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 bRhatkalpa-laghubhASya upakaraNAdi ko AcArya ke pAsa le jAkara upasthita karanA cAhie tathA unakI AjJA milane para hI unakA upayoga karanA cAhie / ' tRtIya aura caturtha sUtra kI vyAkhyA meM nirgranthiyoM kI dRSTi se vastragrahaNa Adi kA vicAra kiyA gayA hai / nirgranthI gRhapatiyoM se milane vAle vastra - pAtrAdi pravartana kI AjJA se hI apane kAma meM le sakatI hai / 2 rAtribhaktaprakRtasUtra : nirgrantha nirgranthiyoM ko rAtri ke samaya athavA vikAla meM azana-pAnAdi kA grahaNa nahIM kalpatA / prastuta sUtra kA vivecana karate hue bhASyakAra ne nimna viSayoM kI carcA kI hai : 'rAtri' aura 'vikAla' padoM kI vyAkhyA; rAtri meM khAne-pIne se lagane vAle AjJAbhaMga, anavasthA, mithyAtva, saMyamadhirAdhanA Adi doSa; rAtribhojanaviSayaka 'divA gRhItaM divA bhuktam', 'divA gRhItaM rAtrau bhuktam', 'rAtrau gRhItaM divA bhuktam' aura 'rAtrau gRhItaM rAtrau bhuktam' rUpa caturbhaGgI evaM tatsambandhI prAyazcitta; rAtribhojana grahaNasambandhI ApavAdika kAraNa; rugNa, kSudhita, pipAsita, asahiSNu, candravedha anazana Adi meM sambandhita apavAda; adhvagamana arthAt dezAntaragamana kI anujJA; adhvagamanopayogI upakaraNa; 1. carmadvAra | talikA, puTa, vardha, kozaka, kRtti, sikkaka, kApotikA Adi; 2. loha grahaNadvAra - pippalaka, sUcI, ArI, nakhaharaNikA Adi, 3 nandIbhAjanadvAra, 4. dharmakarakadvAra; 5. paratIrthikopakaraNadvAra ; 6. gulikAdvAra ; 7 kholadvAra; adhvagamanopayogI upakaraNa na lene vAle ke lie prAyazcitta; prayANa karate samaya zakunAvalokana; siMharSadA, bRSabhaparSadA aura mRgaparSadA kA svarUpa; mArga meM anna-jala prApta na hone para usakI prApti kI vidhi aura tadviSayaka dvAra - 1. pratisArthadvAra, 2. stenapallIdvAra, 3. zUnyagrAmadvAra, 4. vRkSAdipralokanadvAra, 5. nandidvAra, 6. dvividhadravyadvAra; utsagaMrUpa se rAtri meM saMstAraka, vasati Adi grahaNa karane se lagane vAle doSa aura prAyazcitta; rAtri meM vasati Adi grahaNa karane ke ApavAdika kAraNa; gItArtha nirgranthoM ke lie vasati grahaNa karane kI vidhi agItArtha mizrita gItArthaM nirgranthoM ke lie vasati grahaNa kI vidhi; aMdhere meM vasati kI pratilekhanA ke lie prakAza kA upayoga karane kI vidhi va yatanAeM; grAmAdi ke bAhara vasati grahaNa karane ke lie yatanAeM; kula, gaNa, saMgha Adi kI rakSA ke nimitta lagane vAle aparAdhoM kI nirdoSatA aura tadviSayaka siMhatrikaghAtaka kRtakaraNa zramaNa kA udAharaNa 1. gA0 2814. 3. gA0 2836-2968. 2. gA0 2815-2835. Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa rAtrivastrAdigrahaNaprakRtasUtra : zramaNa-zramaNiyoM ko rAtri ke samaya athavA vikAla meM vastrAdigrahaNa nahIM kalpatA / isa niyama kA vizleSaNa karate hue bhASyakAra ne nimnalikhita bAtoM kA spaSTIkaraNa kiyA hai : rAtri meM vastrAdi grahaNa karane se lagane vAle doSa evaM prAyazcitta; isa niyama se sambandhita apavAda; saMyatabhadra, gRhibhadra, saMyataprAnta aura gRhiprAnta cauraviSayaka caturbhaGgI; saMyatabhadra-gRhiprAnta caura dvArA lUTe gaye gRhastha ko vastrAdi dene kI vidhi; gRhibhadra-saMyataprAnta caura dvArA zramaNa aura zramaNI ina do meM se koI eka lUTa liyA gayA ho to paraspara vastra AdAna-pradAna karane kI vidhi; zramaNa-gRhastha, zramaNa-zramaNI, samanojJa-amanojJa athavA saMvigna-asaMvigna ye donoM pakSa lUTa liye gaye hoM usa samaya eka dUsare ko vastra AdAna-pradAna karane kI vidhi / ' hRtAhRtikA-haritAhRtikAprakRtasUtra : pahale hRta arthAt harA gayA ho aura bAda meM AhRta arthAt lAyA gayA ho use hRtAhRta kahate haiN| harita arthAt vanaspati meM AhRta arthAt prakSipta ko haritAhRta kahate haiM / coroM dvArA jisa vastra kA pahale haraNa kiyA gayA ho aura bAda meM vApasa kara diyA gayA ho athavA jise curAkara vanaspati Adi meM pheMka diyA gayA ho usake grahaNasambandhI niyamoM para prastuta sUtra kI vyAkhyA meM prakAza DAlA gayA hai| prasaMgavazAt mArga meM AcArya ko gupta rakhane ko vidhi aura AvazyakatA kA bhI vivecana kiyA gayA hai / 2 adhvagamanaprakRtasUtra : zramaNa-zramaNiyoM ke lie rAtri meM athavA vikAla meM adhvagamana niSiddha hai| ava paMtha aura mArga bheda se do prakAra kA hai| jisake bIca meM grAma, nagara Adi kucha bhI na hoM use paMtha kahate haiN| jo grAmAnugrAma kI paraMparA se yukta ho use mArga kahate haiN| rAtri meM mArgarUpa adhvagamana karane se mithyAtva, uDDAha, sayamavirAdhanA Adi aneka doSa lagate hai| paMtha do prakAra kA hotA hai : chinnAdhvA aura achinnAdhvA / rAtri ke samaya paMthagamana karane se bhI aneka doSa lagate haiM / apavAdarUpa se rAtrigamana kI chUTa hai kintu usake lie adhvopayogI upakaraNoM kA saMgraha tathA yogya sArtha kA sahayoga Avazyaka hai| sArtha pA~ca prakAra ke hai : 1. bhaMDI, 2. bahilaka, 3. bhAravaha, 4. audarika aura 5. kArpaTika / inameM se kisa prakAra ke sAtha ke sAtha zramaNa-zramaNiyoM ko jAnA 1. gA0 2969-3000. 2. gA0 3001-3037. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatkalpa- laghubhASya 217 cAhie, isakI ora nirdeza karate hue AcArya ne ATha prakAra ke sArthavAhoM aura ATha prakAra ke AdiyAtrikoM arthAt sArthavyavasthApakoM kA ullekha kiyA hai / isake bAda sArthavAha kI anujJA lene kI vidhi aura bhikSA, bhaktArthanA, vasati, sthaMDila Adi se sambandha rakhane vAlI yatanAoM kA varNana kiyA hai / adhvagamanopayogI adhvakalpa kA svarUpa batAte hue adhvagamanasambandhI aziva, durbhikSa, rAjadviSTa Adi vyAghAtoM aura tatsambandhI yatanAoM kA vistRta vivecana kiyA hai / " saMkhaDiprakRtasUtra : 'saMkhaDi' kI vyutpatti isa prakAra kI gaI hai : sam-iti sAmastyena khaNDyante troTayante jIvAnAM vanaspatiprabhRtInAmAyUMSi prAcuryeNa yatra prakaraNa vizeSe sA khalu saMkhaDirityucyate arthAt jisa prasaMga vizeSa para sAmUhika rUpa se vanaspati Adi kA upabhoga kiyA jAtA ho use saMkhaDi kahate haiM / prastuta sUtra kI vyAkhyA meM yaha batAyA gayA hai ki nirgrantha-nirgranthiyoM ko rAtri ke samaya saMkhaDi meM athavA saMkhaDi ko lakSya meM rakha kara kahIM nahIM jAnA cAhie / mAyA lolupatA Adi kAraNoM se saMkhaDi meM jAne vAle ko lagane vAle doSa, yAvantikA, pragaNitA, sakSetrA, akSetrA, bAhyA, AkIrNA Adi saMkhaDa ke vividha bheda aura tatsambandhI doSoM kA prAyazcitta, saMkhaDi meM jAne yogya ApavAdika kAraNa aura Avazyaka yatanAe~ Adi viSayoM para bhI prakAza DAlA gayA hai / 3 vicArabhUmi - vihArabhUmiprakRtasUtra : nirgranthoM ko rAtri ke samaya vicArabhUmi -nIhArabhUmi athavA vihArabhUmi - svAdhyAyabhUmi meM akele nahIM jAnA cAhie | vicArabhUmi do prakAra kI hai : - kAyikI bhUmi aura uccArabhUmi / inameM rAtri ke samaya akele jAne se aneka doSa lagate haiM / apavAdarUpa se akele jAne kA prasaGga Anepara vividha prakAra kI yatanAoM ke sevana kA vidhAna kiyA gayA hai / isI prakAra nirgranthI ke lie bhI rAtri ke samaya akelI vicArabhUmi aura vihArabhUmi meM jAne kA niSedha hai / AryakSetra prakRtasUtra : isa sUtra kI vyAkhyA meM AcArya ne zramaNa zramaNiyoM ke vihArayogya kSetra kI maryAdAoM kA vivecana kiyA hai / sAtha hI AryakSetraviSayaka prastuta sUtra athavA sampUrNa kalpAdhyayana kA jJAna na rakhanevAle athavA jJAna hote hue bhI usakA 2. gA0 3140. 3. gA0 3141-3206. 1. gA0 3038-3138. 4. gA0 3207 - 3239. Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa AcaraNa na karanevAle AcArya kI ayogyatA kA digdarzana karAyA hai / isa prasaGga para sA~pa ke sira aura pU~cha kA saMvAda, khasadrumazRgAla kA AkhyAna, baMdara aura cir3iyA kA saMvAda, vaidyaputra kA kathAnaka Adi udAharaNa bhI prastuta kie haiM / 'Arya' pada kA 1. nAma, 2. sthApanA, 3. dravya, 4. kSetra, 5. jAti, 6. kula, 7. karma, 8. bhASA, 9. zilpa, 10. jJAna, 11. darzana aura 12. cAritrarUpa bAraha prakAra ke nikSepoM se vicAra kiyA hai| AryajAtiyA~ chaH haiM : ambaSTha, kalinda, vaideha, vidaka, hArita aura tantuNa / Aryakula bhI chaH haiM : ugra, bhoga, rAjanya, kSatriya, jJAta-kaurava aura ikSvAku / AryakSetra ke bAhara vicarane se laganevAle doSoM kA nirUpaNa karate hue skandakAcArya kA dRSTAnta diyA gayA hai / jJAna-darzana-cAritra kI rakSA aura vRddhi ko dRSTi meM rakhate hue AryakSetra ke bAhara vicarane ke vidhAna kI dRSTi se sampratirAja kA udAharaNa prastuta kiyA gayA hai / ' yahA~ taka prathama uddeza kA adhikAra hai / dvitIya uddeza : dvitIya uddeza kI vyAkhyA meM nimnalikhita sAta prakAra ke sUtroM kA adhikAra hai : 1. upAzrayaprakRta, 2. sAgArikapArihArikaprakRta, 3. AhRtikAnihRtikAprakRta, 4. aMzikAprakRta, 5. pUjyabhaktopakaraNaprakRta, 6. upadhiprakRta, 7. rajoharaNaprakRta / ___ upAzrayaprakRtasUtroM ke vivecana meM upAzraya ke vyAghAtoM kA vistRta varNana hai| jisameM zAli, vrIhi Adi sacetana dhAnyakaNa bikhare hue hoM usa upAzraya meM zramaNa-zramaNiyoM ke lie thor3e se samaya ke lie rahanA bhI vajita hai| bIjAkIrNa Adi upAzrayoM meM rahane se lagane vAle doSoM aura prAyazcittoM kA nirdeza karate hue bhASyakAra ne tadviSayaka apavAdoM aura yatanAoM kI ora bhI saMketa kiyA hai| prasaMgavazAt utsargasUtra, ApavAdikasUtra, utsargApavAdikasUtra, apavAdautsagikasUtra, utsargotsargikasUtra, apavAdApavAdikasUtra, dezasUtra, niravazeSasUtra, utkramasUtra aura kramasUtra kA svarUpa batAyA hai| Age yaha bhI batAyA hai kisurAvikaTakuMbha, zItodakavikaTakuMbha, jyoti, dIpaka, piMDa, dugdha, dadhi, navanIta, Agamana, vikaTa, vaMzI, vRkSa, abhrAvakAza Adi padArthoM se yukta sthAnoM meM rahanA sAdhu-sAdhviyoM ke lie niSiddha hai|' sAgArikapArihArikaprakRtasUtroM kA vyAkhyAna karate hue AcArya ne vasati ke eka athavA aneka sAgArikoM ke AhAra Adi ke tyAga kI vidhi batAI hai / 1. gA0 3240-3289. 2. gA0 3290-3517. Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatkalpa-laghubhASya 219 isakA nau dvAroM se vicAra kiyA gayA hai : 1. sAgArikadvAra, 2. kaH sAgArikadvAra, 3. kadA sAgArikadvAra, 4. katividhaH sAgArikapiNDadvAra, 5. azayyAtaro vA kadAdvAra, 6. zayyAtaraH kasya parihartavyadvAra, 7. doSadvAra, 8. kalpanIyakAraNadvAra 9. yatanAdvAra-pitA-putradvAra, sapatnIdvAra, vaNigdvAra, ghaTAdvAra aura brajadvAra / ' AhRtikA-nihRtikAprakRtasUtroM kI vyAkhyA meM dUsaroM ke yahAM se Ane vAlI bhojana-sAmagrI kA dAna karane vAle sAgArika aura grahaNa karane vAle zramaNa ke kartavyoM kA varNana kiyA gayA hai / 2 ___ aMzikAprakRtasUtra kI vyAkhyA meM isa bAta kA pratipAdana kiyA gayA hai ki jaba taka sAgArika kI aMzikA ( bhAga ) alaga na kara dI gaI ho taba taka dUsare kA aMzikApiNDa zramaNa ke lie agrahaNIya hai| sAgArika kI aMzikA kA pAMca prakAra ke dvAroM se varNana kiyA gayA hai : 1. kSetradvAra, 2. yantradvAra, 3. bhojyadvAra, 4. kSIradvAra aura 5. mAlAkAradvAra / pUjyabhaktopakaraNaprakRtasUtroM kA vivecana karate hue kahA gayA hai ki viziSTa vyaktiyoM ke lie nirmita bhakta athavA upakaraNa sAgArika svayaM athavA usake parivAra kA koI sadasya zramaNa ko de to use grahaNa nahIM karanA caahie|' upadhiprakRtasUtra kI vyAkhyA meM jAGgika, bhASika, sAnaka, potaka aura tirITapaTTaka-ina pA~ca prakAra ke vastroM kA svarUpa, upadhi ke paribhoga kI vidhi, usakI saMkhyA, apavAda Adi para prakAza DAlA gayA hai|" rajoharaNaprakRtasUtra kI vyAkhyA meM auNika, auSTrika, sAnaka, vaccakacippaka aura mujacippaka--ina pAMca prakAra ke rajoharaNoM ke svarUpa, unake grahaNa kI. vidhi, krama aura kAraNoM kA vicAra kiyA gayA hai| tRtIya uddeza-upAzrayapravezaprakRtasUtra : prastuta sUtra kI vyAkhyA meM isa siddhAnta kA pratipAdana kiyA gayA hai ki nirgranthoM ko nirgranthiyoM ke aura nirgranthiyoM ko nirgranthoM ke upAzraya meM zayana, AhAra, vihAra, svAdhyAya, dhyAna, kAyotsarga Adi karanA varjita hai| isa prasaMga para sthavirAdi se pUchakara athavA binA pUche nigraMnthiyoM ke upAzraya meM binA kAraNa jAne se AcAryAdi ko laganevAle doSoM aura ogha prAyazcittoM kA varNana kiyA 1. gA0 3518-3615. 3. gA0 3643-3652. 5. gA0 3659-3672. 2. gA0 3616-3642. 4. gA0 3653-8. 6. gA0 3673-8. Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa gayA hai / kisI kAraNa se nirgranthiyoM ke upAzraya meM praveza karane kA prasaMga upasthita hone para tadviSayaka AjJA, vidhi aura kAraNoM para nimnalikhita chaH dvAroM se prakAza DAlA gayA hai : 1. kAraNadvAra, 2. prAghuNakadvAra, 3. gaNadharadvAra, 4. mahaddhikadvAra, 5. pracchAdanAdvAra, 6. asahiSNudvAra / ' carmaprakRtasUtra : nirgrantha-nirgranthIviSayaka carmopayoga se sambandhita viSayoM kA vivecana karate hue bhASyakAra ne nirgranthiyoM ko saloma carma ke upabhoga se lagane vAle doSa aura prAyazcitta, tadviSayaka apavAda, nirgranthiyoM ke lie saloma carma ke niSedha ke kAraNa, utsargarUpa se nirgranthoM ke lie bhI saloma carma akalpya, pustakapaMcaka, tRNapaMcaka, dUSyapaMcakadvaya aura carmapaMcaka kA svarUpa, tadviSayaka doSa, prAyazcitta aura yatanAe~, nirgrantha-nirgranthiyoM ke lie kRtsnacarma arthAt varNa-pramANAdi se pratipUrNa carma ke upabhoga athavA saMgraha kA niSedha, sakalakRtsna, pramANakRtsna, varNakRtsna aura baMdhanakRtsna kA svarUpa, tatsambandhI doSa aura prAyazcitta, kRtsnaca ke upabhogAdi se lagane vAle doSoM kA garva, nirmArdavatA, nirapekSa, nirdaya, nirantara aura bhUtopavAta dvAroM se nirUpaNa, tatsambandhI apavAda aura yatanAe~, varNa-pramANAdi se rahita carma ke upabhoga aura saMgraha kA vidhAna. sakAraNa akRtsna kA upabhoga aura niSkAraNaka upabhoga se lagane vAle doSa aura unakA prAyazcitta, akRtsnacarma ke aSTAdaza khaNDa Adi viSayoM kA vivecana kiyA hai / 2 kRtsnAkRtsnavastraprakRtasUtra : nirgrantha-nirgranthiyoM ke lie kRtsnavastra kA saMgraha aura upabhoga akalpya hai / unheM akRtsnavastra kA saMgraha evaM upayoga karanA caahie| kRtsnavastra kA nikSepa chaH prakAra kA hai: 1. nAmakRtsna, 2. sthApanAkRtsna, 3. dravyakRtsna, 4. kSetrakRtsna, 5. kAlakRtsna aura 6. bhAvakRtsna / dravyakRtsna ke do bheda haiM : sakalakRtsna aura pramANakRtsna / bhAvakRtsna do prakAra kA hai : varNayuta bhAvakRtsna aura mUlyayuta bhAvakRtsna / varNayuta bhAvakRtsna ke pA~ca bheda haiM : kRSNa, nIla, lohita, pIta aura zukla / mUlyayuta bhAvakRtsna ke tIna bheda haiM : jaghanya, madhyama aura utkRSTa / inake lie vividha doSa, prAyazcitta aura apavAda hai| bhinnAbhinnavastraprakRtasUtra : nirgrantha-nirgranthiyoM ke lie abhinna vastra kA saMgraha evaM upayoga akalpya hai / 2. gA0 3805-3878. 1. gA0 3679-3804. 3. gA0 3879-3917. Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatkalpa-laghubhASya 221 isakA vivecana karate hue AcArya ne nimna viSayoM kA vyAkhyAna kiyA hai : kRtsna aura akRtsna padoM kI bhinna aura abhinna padoM ke sAtha caturbhaGgI; abhinna pada kA dravya, kSetra, kAla aura bhAvadRSTi se vicAra; tadgrahaNasambandhI vidhi, prAyazcitta Adi; bhinna vastra upalabdha na hone kI avasthA meM abhinna vastra kA phAr3akara upayoga karanA; vastra phAr3ane se laganevAlI hiMsA-ahiMsA kI carcA; dravyahiMsA aura bhAvahiMsA kA svarUpa; rAga, dveSa aura moha kI vividhatA ke kAraNa karmabandha meM nyUnAdhikatA; hiMsA karane meM rAgAdi kI tIvratA se tIvra karmabandha aura rAgAdi kI mandatA se manda karmabandha; hiMsaka ke jJAna aura ajJAna ke kAraNa karmabandha meM nyUnAdhikatA; hiMsaka ke kSAyika, kSAyopazamika, aupazamika Adi bhAvoM kI vicitratA ke kAraNa karmabandha kA vaicitrya; adhikaraNa kI vividhatA ke kAraNa karmabandha kA vaividhya; hiMsaka ke dehAdi bala ke kAraNa karmabandha kI vividhatA; jinakalpika aura sthavirakalpika kI upadhi aura usakI saMkhyA; sthavirakalpika ke pAtrakabandha aura rajoharaNa kA mApa; grISma, zizira aura varSARtu kI dRSTi se paTalakoM kI saMkhyA aura mApa; rajoharaNa kA svarUpa aura mApa; saMstAraka, uttarapaTTa evaM colapaTTa, rajoharaNa kI UnI aura sUtI niSadyAe~; mukhavastrikA, gocchaka, pAtrapratyupekSaNikA aura pAtrasthApana kA mApa; pramANAtirikta upadhisambandhI apavAda; nyUnAdhika upadhi se lagane vAle doSa; vastra kA parikarma arthAta sandhi; vidhiparikarma aura avidhiparikarma; vibhUSA ke lie upadhi ke prakSAlana Adi se lagane vAle doSa aura prAyazcitta; mU yukta hokara upadhi rakhane vAle ko lagane vAle doSa aura prAyazcitta; pAtraviSayaka vidhi; saMkhyA se adhika athavA nyUna aura mApa se bar3e athavA choTe pAtra rakhane se lagane vAle doSa aura prAyazcitta; pAtra kA mApa; tadviSayaka apavAda; pAtra ke sulakSaNa aura apalakSaNa; tumba, kASTha aura mRtpAtra tathA yathAkRta, alpaparikarma aura saparikarma pAtra, grahaNa ke krama-bhaMga se lagane vAle doSa aura prAyazcitta; pAtra lAne vAle nirgrantha kI yogyatA; pAtra kI yAcanA kA samaya; pAtra-yAcanA ke divasa; pAtraprApti ke sthAna; tanduladhAvana; uSNodaka Adi se bhAvita kalpya pAtra aura unake grahaNa kI vidhi; pAtragrahaNaviSayaka jaghanya yatanA; tadviSayaka zaMkA samAdhAna; pramANayukta pAtra kI anupalabdhi kI avasthA meM upayogapUrvaka pAtra kA chedana; pAtra ke mukha kA mAna; mAtrakaviSayaka vidhi, pramANa, apavAda Adi; nirgranthiyoM ke lie pacIsa prakAra kI oghopadhi, nigraMthiyoM ke zarIra ke adhobhAga ko DhaMkane ke lie avagrahAnaMtaka, paTTa, ajhairuka, calanikA; antarnivasanI aura bahinivasanI; UrdhvabhAga ko DhaMkane ke lie kaJcuka, aupakakSikI, vaikakSikI, saGghATI aura Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa skandhakaraNI; jinakalpika, sthavirakalika aura zramaNiyoM ke jaghanya, madhyama aura utkRSTa upadhi kA vibhAga ityAdi / ' avagrahAnantaka-avagrahapaTTakaprakRtasUtra : ___ nirgranthiyoM ko avagrahAnantaka aura avagrahapaTaka nahIM rakhane se aneka doSa lagate haiN| isake viSaya meM kucha apavAda bhI haiN| nirgranthiyoM ko hamezA pUre vastroM sahita vidhipUrvaka bAhara nikalanA cAhie / avidhipUrvaka bAhara nikalane se lagane vAle doSoM kA nirUpaNa karate hue bhASyakAra ne nartakI Adi ke udAharaNa die haiM / dharSita-apahRta nigraMnthI ke paripAlana kI vidhi kA nirdeza karate hue usakA avarNavAda-avahelanA Adi karane vAle ke lie prAyazcitta kA vidhAna kiyA hai| isI prasaMga para AcArya ne yaha bhI batAyA hai ki puruSasaMsarga ke abhAva meM bhI pAMca kAraNoM se garbhAdhAna ho sakatA hai / ve pA~ca kAraNa ye haiM : 1. durvivRta evaM duniSaNNa strI kI yoni meM puruSanisRSTa zukrapudgala kisI prakAra praviSTa ho jAe~, 2. strI svayaM evaM putrakAmanA se unheM apanI yoni meM praveza karAe, 3. anya koI unheM usakI yoni meM rakha de, 4. vastra ke saMsarga se zukrapudgala strI-yoni meM praviSTa ho jAe~, 5. udakAcamana se strI ke bhItara zukrapudgala praviSTa ho jaaeN| nizrAprakRta evaM trikRtsnaprakRtasUtra : jaisA ki pahale kahA jA cukA hai, bhikSA ke lie gaI huI nirgranthI ko vastra Adi kA grahaNa karanA ho to pravartinI kI nizrA meM karanA cAhie / yadi pravartinI sAtha meM na ho to usa kSetra meM jo AcArya Adi hoM unako nizrA meM karanA caahie| trikRtsnaprakRtasUtra kI vyAkhyA meM isa vidhAna kA pratipAdana kiyA gayA hai ki prathama dIkSA grahaNa karane vAle zramaNa ke lie rajoharaNa, gocchaka aura pratigraharUpa tIna prakAra ko upadhi kA grahaNa vihita hai| yadi dIkSA lene vAle ne pahale bhI dIkSA lI ho to vaha naI upadhi lekara pravrajita nahIM ho sktaa| isa prasaMga para AcArya ne nimna viSayoM kA vivecana kiyA hai : prathama dIkSA grahaNa karane vAle ziSya ke lie caitya, AcArya, upAdhyAya, bhikSu Adi kI pUjA-satkAra kI vidhi; tadviSayaka vizodhikoTi-avizodhikoTi kA svarUpa; rajoharaNa, gocchaka aura pratigraharUpa trikRtsna ke kraya ke yogya kutrikApaNa; kutrikApaNa vAle nagara; nirgranthI ke lie catuHkRtsna upadhi ityAdi / 1. gA0 3918-4099. 2. gA0 4100-4147. 3. gA0 4148-4188. 4. gA0 4189-4234. Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatkalpa-laghubhASya 223 samavasaraNaprakRtasUtra : zramaNa-zramaNiyoM ko prathama samavasaraNa arthAt varSAkAla se sambandhita kSetrakAla meM prApta vastroM kA grahaNa nahIM karanA caahie| isa niyama kI paripuSTi ke lie nimna bAtoM kA vyAkhyAna kiyA gayA hai : varSARtu meM adhika upadhi lene kI AjJA, usake kAraNa, tatsambandhI kuTumbI kA dRSTAnta, varSARtuyogya adhika upakaraNa nahIM rakhane se sambhAvita doSa, varSA Rtu ke yogya upakaraNa, tatsambandhI apavAda, varSARtu kI kAlamaryAdA, varSAvAsa ke kSetra se nikale hue zramaNa-zramaNiyoM ke lie vastrAdi grahaNa karane kI vidhi, apavAda Adi / ' yathAratnAdhikavastraparibhAjanaprakRtasUtra : prastuta sUtra kI vyAkhyA meM vastra-vibhAjana kI vidhi kI ora nirdeza kiyA gayA hai| isameM batAyA gayA hai ki yathA ratnAdhika paribhAjana kA kyA artha hai, kramabhaMga meM kyA doSa haiM, guruoM ke yogya vastra kauna-se haiM, ratnAdhika kauna hai, unakA kyA krama hai, sammilita rUpa se lAe gae vastroM ke paribhAjana-vibhAjana kA kyA krama hai, lobhI sAdhu ke sAtha vastra-vibhAjana ke samaya kaisA vyavahAra karanA cAhie Adi / sacitta, acitta aura mizragrahaNa kA vivecana karate hue bhASyakAra ne batAyA hai ki jala, agni, caura, durbhikSa, mahAraNya, glAna, zvApada Adi bhayaprada prasaMgoM kI upasthiti meM AcArya, upAdhyAya, bhikSu, kSullaka aura sthavira-ina pA~ca nirgranthoM tathA pravartinI, upAdhyAyA, sthavirA, bhikSuNI aura kSullikAina pA~ca nirmanthiyoM meM se kisakI kisa krama se rakSA karanI caahie| isI prakAra yathAratnAdhikazayyAsaMstArakaparibhAjanaprakRtasUtra kI bhI vyAkhyA kI gaI hai| kRtikarmaprakRtasUtra : kRtikarma do prakAra kA hai : abhyutthAna aura vandanaka / nirgrantha-nirgranthiyoM ko pArzvastha Adi anyatIrthika, gRhastha, yathAcchaMda Adi ko dekhakara abhyutthAna nahIM karanA cAhie arthAt khar3e nahIM honA caahie| AcAryAdi ko Ate dekha kara abhyutthAna na karanevAle ko doSa lagatA hai| vandanaka kRtikarma kA svarUpa batAte hue nimnokta bAtoM kI carcA kI gaI hai : devasika, rAtrika, pAkSika Adi pratikramaNa meM AcArya, upAdhyAya Adi ko vaMdanA na karane, vaMdanA ke padoM ko na pAlane tathA hInAdhika vaMdanaka karane se laganevAle doSoM kA prAyazcitta; vandanaka 1. gA0 4235-4307. 3. gA0 4333-4352. 2. gA0 4308-4329. 4. gA0 4367-4413. Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa viSayaka pacIsa Avazyaka kriyAe~; anAdata, stabdha, pravRddha, paripiNDita, Tolagati, aMkuza Adi battIsa doSa aura unake lie prAyazcitta; AcAryAdi ko vandanA karane kI vidhi; vidhi kA viparyAsa karanevAle ke lie prAyazcitta; AcArya se paryAyajyeSTha ko AcArya vandana kare yA nahIM-isakA vidhAna; AcArya ke ratnAdhikoM kA svarUpa; vandanA kise karanI cAhie aura kise nahIM karanI cAhie-isakA nirNaya; zreNi sthitoM ko vandanA karane ko vidhi; vyavahAra aura nizcayanaya se zreNisthitoM kI prAmANikatA kI sthApanA; saMyamazreNi kA svarUpa; apavAdarUpa se pArzvasthAdi ke sAtha kina sthAnoM meM kisa prakAra ke abhyutthAna aura vandanaka kA vyavahAra rakhanA cAhie ityAdi / ' antaragRhasthAnAdiprakRtasUtra : sAdhu sAdhviyoM ke lie ghara ke andara athavA do gharoM ke bIca meM rahanA, baiThanA, sonA Adi varjita hai| isI prakAra antaragRha meM cAra-pA~ca gAthAoM kA AkhyAna, paMca mahAvatoM kA vyAkhyAna Adi niSiddha hai| khar3e-khar3e ekAdha zloka athavA gAthA kA AkhyAna karane meM koI doSa nahIM hai| isase adhika gAthAoM athavA zlokoM kA vyAkhyAna karane se aneka prakAra ke doSoM kI sambhAvanA rahatI hai ataH vaisA karanA niSiddha hai| zayyA-saMstArakaprakRtasUtra : prathama zayyAsaMstArakasUtra kI vyAkhyA meM yaha batAyA gayA hai ki zayyA aura saMstAraka ke parizATI aura aparizATI ye do bheda haiN| zramaNa-zramaNiyoM ko mA~ga kara lAyA huA zayyA-saMstAraka svAmI ko sauMpa kara hI anyatra vihAra karanA cAhie / aisA na karanevAle ko aneka doSa lagate haiN| dvitIya sUtra kI vyAkhyA meM isa bAta kA pratipAdana kiyA gayA hai ki nirgrantha-nirgranthiyoM ko apane taiyAra kiye hue zayyA-saMstAraka ko bikhera kara hI anyatra vihAra karanA cAhie / __ tRtIya sUtra ke vyAkhyAna meM isa bAta para jora diyA gayA hai ki zayyAsaMstAraka kI corI ho jAne para sAdhu-sAdhviyoM ko usakI khoja karanI cAhie / khoja karane para mila jAne para uso svAmI ko vApisa sauMpanA cAhie / na milane para dUsarI bAra yAcanA karake nayA zayyA-saMstAraka juTAnA cAhie / saMstAraka Adi curA na liye jAe~ isake lie upAzraya ko sUnA nahIM chor3anA cAhie / sAvadhAnI rakhane para bhI upakaraNa Adi kI corI ho jAne para unheM DhUMDhane ke lie rAjapuruSoM ko vidhipUrvaka samajhAnA cAhie / 1. gA0 4414-4553. 2. gA0 4554-4597. 3. gA0 4598-4649, Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatkalpa-laghubhASya sAdharmikAvagrahaprakRtasUtra : jisa dina zramaNoM ne apanI vasati aura saMstAraka kA tyAga kiyA ho usI dina yadi dUsare zramaNa vahA~ A jAyeM to bhI eka dina taka pahale ke zramaNoM kA hI avagraha banA rahatA hai / prastuta sUtra - vivecana meM zaikSaviSayaka avagraha kA bhI vicAra kiyA gayA hai | vAstavya aura vAtAhata - Agantuka zaikSa kA avyAghAta Adi gyAraha dvAroM se varNana kiyA gayA hai| sAtha hI avasthitAvagraha, anavasthitAvagraha, rAjAvagraha Adi kA svarUpa varNana bhI kiyA gayA hai / " senAdiprakRtasUtra : paracakra, aziva, avamaudayaM, bodhikastenabhaya Adi kI saMbhAvanA hone para nigrantha-nirgranthiyoM ko pahale se hI usa kSetra se bAhara nikala jAnA cAhie / vaisA na karane se aneka prakAra ke doSa lagate haiM / paracakrAgamana aura nagararodha kI sthiti meM vahA~ se na nikala sakane kI dazA meM bhikSA, bhaktArthanA, vasati, sthaNDila aura zarIra vivecana sambandhI vividha yatanAoM kA sevana karanA cAhie / 2 zramaNa-zramaNiyoM ko cAroM dizA-vidizAoM meM savA yojana kA avagraha lekara grAma, nagara Adi meM rahanA cAhie / isa prasaMga para bhASyakAra ne savyAghAta aura nirvyAghAta kSetra, kSetrika aura akSetrika, AbhAvya aura anAbhAvya, acala aura cala kSetra, vrajikA, sArtha, senA, saMvarta Adi kA svarUpa batAyA hai aura etatsambandhI avagraha kI maryAdA kA nirdeza kiyA hai / caturtha uddeza : isa uddeza meM anudghAtika Adi se sambandha rakhanevAle solaha prakAra ke sUtra haiM / bhASyakAra ne jina viSayoM kA inakI vyAkhyA meM samAveza kiyA hai unakA saMkSipta paricaya isa prakAra hai| --- 225 1. anudghAtikaprakRtasUtra - isakI vyAkhyA meM yaha batAyA gayA hai ki hastakarma, maithuna aura rAtribhojana anudghAtika arthAt guru prAyazcitta ke yogya haiM / hastakarma kA svarUpa varNana karate hue asaMkliSTa bhAvahastakarma ke chedana, bhedana, gharSaNa, peSaNa, abhighAta, sneha, kAya aura kSArarUpa ATha bheda batAye gae haiM / maithuna kA svarUpa batAte hue deva, manuSya aura tiryaJcasambandhI maithuna kI ora nirdeza kiyA gayA hai aura batAyA gayA hai ki maithunabhAva rAgAdi se rahita nahIM hotA ataH usake lie kisI prakAra ke apavAda kA vidhAna nahIM kiyA gayA hai / rAtribhojana kA svarUpa batAte hue AcArya ne tatsambandhI apavAda, yatanAe~, prAyazcitta Adi kA nirUpaNa kiyA hai / * 1. gA0 4650-4794. 3. gA0 4840-4876. 15 2. gA0 4795-4839. 4. gA0 4877-4968. Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 2. pArAJcikaprakRtasUtra - duSTa, pramatta aura anyonyakAraka pArAMcika prAyazcitta ke yogya hai / pArAMcika ke AzAtanApArAMcika aura pratisevanApArAMcika ye do bheda hai | AzAtanApArAMcika kA sambandha 1. tIrthaMkara, 2. pravacana, 3. zruta, 4. AcArya, 5. gaNadhara aura 6. mahaddhika se hai / pratisevanApArAMcika ke tIna bheda haiM : duSTa, pramatta aura anyonyakAraka / duSTapArAMcika do prakAra kA hai : kaSAyaduSTa aura viSayaduSTa / pramAda pA~ca prakAra kA hai : kaSAya, vikathA, vikaTa, indriyA~ aura nidrA / prastuta adhikAra styAnaddhi nidrA kA hai / anyonyakAraka - pArAMcika kA upAzraya, kula, nivezana, liMga, tapa, kAla Adi dRSTiyoM se vicAra kiyA gayA hai / " 226 3. anavasthApyaprakRtasUtra - anavasthApya prAyazcitta ke yogya tIna prakAra ke aparAdha haiM : sAdharmikastainya, anyadhArmikastainya aura hastAvAla | sAdharmikastanya kA nimna dvAroM se vicAra kiyA gayA hai : 1. sAdharmikopadhistainya, 2. vyApAraNA, 3. dhyAmanA, 4. prasthApanA, 5. zaikSa, 6. AhAravidhi / anyadhArmikastainya kA pravrajitAnyadhArmikastainya aura gRhasthAnyadhArmikastanya kI dRSTi se vivecana kiyA gayA hai / hastAtAla kA artha hai hasta, khaDga Adi se AtADana / hastAtAla ke svarUpa ke sAtha hI AcArya ne hastAlamba aura arthAdAna kA svarUpa bhI batAyA hai| 4. pravrAjanAdiprakRtasUtra --paMDaka, klIba aura vAtika pravrajyA ke lie ayogya haiN| paMDaka ke sAmAnyatayA chaH lakSaNa haiM : 1. mahilAsvabhAva, 2. svara - bheda, 3. varNabheda, 4. mahan mer3ha - pralamba aGgAdAna, 5. mRduvAk, 6. sazabda aura aphenaka mUtra | paMDaka ke do bheda haiM : dUSitapaMDaka aura upaghAtapaMDaka / dUSitapaMDaka ke punaH do bheda haiM : Asikta aura upasikta / upaghAtapaMDaka ke bho do bheda haiM : vedopaghAtapaMDaka aura upakaraNopaghAtapaMDaka / vedopaghAtapaMDaka kA svarUpa batAte hue AcArya ne hemakumAra kA udAharaNa diyA hai tathA upakaraNopaghAtapaMDaka kA varNana karate hue eka hI janma meM puruSa, strI aura napuMsaka veda kA anubhava karanevAle kapila kA dRSTAnta diyA hai| maithuna ke vicAra mAtra se jisake aMgAdAna meM vikAra utpanna ho jAtA hai tathA bIjabindu girane laga jAte haiM vaha kloba hai / mahAmohakamaM kA udaya hone para aisA hotA hai / sanimittaka athavA animittaka mohodaya se kisI ke prati vikAra utpanna hone para jaba taka usako prApti nahIM ho jAtI taba taka mAnasika sthiratA nahIM rahatI / isI ko vArtika kahate haiM / apavAdarUpa se paMDaka Adi ko dIkSA dI jA sakatI hai kintu unake rahana-sahana Adi kI 1. gA0 4969-5057. 2. gA0 5058-5137. Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatkalpa-laghubhASya 227 vizeSa vyavasthA karanI par3atI hai / paMDaka, klIba aura vAtika jaise pravrajyA ke lie ayogya haiM vaise hI muMDana, zikSA, upasthApanA, sahabhojana, sahavAsa Adi ke lie bhI anupayukta haiM / 5. vAcanAprakRtasUtra-avinIta, vikRtipratibaddha aura avyavazamitaprAbhRta vAcanA ke ayogya haiN| isake viparIta vinIta, vikRtihIna aura upazAntakaSAya vAcanA ke yogya hai / / 6. saMjJApyaprakRtasUtra-duSTa, mUr3ha aura vyudgrAhita upadeza Adi ke anadhikArI haiN| aduSTa, amUDha aura avyudgrAhita upadeza Adi ke vAstavika adhikArI hai| 7. glAnaprakRtasUtra-nigrantha-nirgranthiyAM rugNAvasthA meM hoM usa samaya unakI vividha yatanAoM ke sAtha sevA karanI caahie| 8. kAla-kSetrAtikrAntaprakRtasUtra-nirgrantha-nirgranthiyoM ke lie kAlAtikAnta tathA kSetrAtikrAnta azanAdi akalpya hai| jinakalpika aura sthavirakalpika ke lie kAlAtikrAnta aura kSetrAtikrAnta kI bhinna-bhinna maryAdAe~ haiM / " 9. aneSaNIyaprakRtasUtra-bhikSAcaryA meM kadAcita aneSaNIya-azuddha snigdha azanAdi le liyA gayA ho to use anupasthApita (anAropitamahAvrata) ziSya ko de denA caahie| yadi koI vaisA ziSya na ho to usakA prAzuka bhUmi meM visarjana kara denA caahie| 10. kalpAkalpasthitaprakRtasUtra-jo azanAdi kalpasthita zramaNoM ke lie kalpya hai vaha akalpasthita zramaNoM ke lie akalpya hai| isI prakAra jo azanAdi akalpasthita zramaNoM ke lie kalpya hai vaha kalpasthita zramaNoM ke lie akalpya hai|" 11. gaNAntaropasampatprakRtasUtra-kisI bhI nirgrantha ko kisI kAraNa se anya gaNa meM upasampadA grahaNa karanI ho to AcArya Adi se pUchakara hI vaisA karanA cAhie / jJAna-darzana-cAritra kI vRddhi ke lie hI gaNAntaropasampadA svIkAra kI jAtI hai| jJAnopasampadA, darzanopasampadA aura cAritropasampadA ke grahaNa kI vibhinna vidhiyA~ haiN| 12. viSvagbhavanaprakRtasUtra-isameM mRtyuprApta bhikSu Adi ke zarIra kI pariSThApanA kA vicAra kiyA gayA hai / isake lie nimnalikhita dvAroM kA Azraya 1. gA0 5138-5196. 2. gA0 5197-5210. 3. gA0 5211-5235.. 4. gA0 5236-5262. 5. gA0 5263-5314. 6. gA0 5315-5338. 7. gA0 5339-5361. 8. gA0 5362-5496. Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa liyA gayA hai : 1. pratyupekSaNAdvAra, 2. digdvAra, 3. NantakadvAra, 4. kAlagatadvAra, 5. jAgaraNa-bandhana-chedanadvAra. 6. kuzapratimAdvAra, 7. nivartanadvAra, 8. mAtrakadvAra, 9. zIrSadvAra, 10. tRNAdidvAra, 11. upakaraNadvAra, 12. kAyotsargadvAra, 13. prAdakSiNyadvAra, 14. abhyutthAnadvAra, 15. vyAharaNadvAra, 16. pariSThApaka-kAyotsargadvAra, 17. kSapaNa-svAdhyAyamArgaNAdvAra, 18. vyutsarjanadvAra, 19. avalokanadvAra / ' 13. adhikaraNaprakRtasUtra-bhikSu kA gRhastha ke sAtha adhikaraNa-jhagar3A ho gayA ho to use zAnta kie binA bhikSAcaryA Adi karanA akalpya hai / . 14. parihArikaprakRtasUtra-parihAratapa meM sthita bhikSu ko indramahAdi utsavoM ke dina vipula bhakta-pAnAdi diyA jA sakatA hai| bAda meM nhiiN| unakI anya prakAra kI sevA to bAda meM bhI kI jA sakatI hai| 15. mahAnadIprakRtasatra-nirgrantha-nirgranthiyoM ko gaMgA, yamunA, sarayU, kozikA, mahI Adi mahAnadiyoM ko mahIne meM eka se adhika bAra pAra nahIM karanA caahie| airAvatI Adi kama gaharI nadiyAM mahIne meM do-tIna bAra pAra kI jA sakatI haiN| nadI pAra karane ke lie saMkrama, sthala aura nosthala-isa prakAra tIna taraha ke mArga batAye gaye haiN|" 16. upAzrayavidhiprakRtasUtra-ina sUtroM kI vyAkhyA meM nigrantha-nimranthiyoM ke lie varSARtu evaM anya RtuoM meM rahane yogya upAzrayoM kA varNana kiyA gayA hai| paMcama uddeza : isa uddeza meM brahmApAya Adi gyAraha prakAra ke sUtra haiN| bhASyakAra ne ina sUtroM kI vyAkhyA meM nimna viSayoM kA samAveza kiyA hai : 1. brahmApAyaprakRtasUtra-cchasambandhI zAstra-smaraNaviSayaka vyAghAtoM kA dharmakathA, mahaddhika, Avazyako, naiSedhikI, AlocanA, vAdo, prAghUrNaka, mahAjana, glAna Adi dvAroM se nirUpaNa, zAstrasmaraNa ke lie guru kI AjJA, gacchavAsa ke guNoM kA varNana / 6 2. adhikaraNaprakRtasUtra-adhikaraNa-kleza kI zAnti na karate hue svagaNa ko chor3akara anya gaNa meM jAne vAle bhikSu, upAdhyAya, AcArya Adi se sambandhita prAyazcitta, kleza ke kAraNa gaccha kA tyAga na karate hue klezayukta citta 1. gA0 5497-5565. 2. gA0 5566-5593. 3. gA0 5594-5617. 4. gA0 5618-5664. 5. gA0 5665-5681. 6. gA0 5682-5725. Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 229 bRhatkalpa-laghubhASya se gaccha meM rahane vAle bhikSu Adi ko zAnta karane kI vidhi, zAnta na hone vAle ko lagane vAle doSa, prAyazcitta Adi / 3. saMstRtanirvicikitsaprakRtastra-sazakta athavA azakta bhikSu Adi sUrya ke udaya aura astAbhAva ke prati niHzaMka hokara AhAra Adi grahaNa karate hoM aura bAda meM aisA mAlUma ho ki sUryodaya huA hI nahIM hai athavA sUryAsta ho gayA hai| aisI dazA meM AhAra Adi kA tyAga kara dene para unakI rAtribhojanavirati akhaMDita hI rahatI hai| jo sUryodaya aura sUryAsta ke prati zaMkAzIla hokara AhArAdi grahaNa karate haiM unakI rAtribhojanavirati khaMDita hotI hai--isa siddhAnta kA pratipAdana / 4. udgAraprakRtastra-bhikSu, AcArya Adi sambandhI udgAra--vamanAdi viSayaka doSa, prAyazcitta Adi, udgAra ke kAraNa, udgAra kI dRSTi se bhojana viSayaka vividha Adeza, tadviSayaka apavAda Adi / 5. AhAravidhiprakRtasUtra-jisa pradeza meM AhAra, jala Adi jIvAdi se saMsakta hI milate hoM usa pradeza meM jAne kA vicAra, prayatna Adi karane se lagane vAle doSa, prAyazcitta Adi, aziva, durbhikSa Adi kAraNoM se aise pradeza meM jAne kA prasaMga Ane para tadviSayaka vividha yatanAe~ / 6. pAnakavidhiprakRtasUtra-pAnaka arthAt pAnI ke grahaNa kI vidhi, usake pariSThApana kI vidhi, tadviSayaka apavAda Adi / " 7. brahmarakSAprakRtasUtra---pazu-pakSI ke sparza Adi se saMbhAvita doSa, prAyazcitta Adi, akelI rahane vAlI nirgranthI ko lagane vAle doSa, prAyazcitta, apavAda Adi, nagna nigraMnthI ko lagane vAle doSa Adi, pAvarahita nirgranthI ko lagane vAle doSa Adi, nirgranthI ke lie vyutsRSTa kAya kI akalpyatA, nirgranthI ke lie grAma, nagara Adi ke bAhara AtApanA lene kA niSedha, jaghanya, madhyama aura utkRSTa AtApanA kA svarUpa, nirgranthI ke lie upayukta AtApanAe~, sthAnAyata, pratimAsthita, niSadyA, utkaTikAsana, vIrAsana, daNDAsana, lagaNDazAyI, avAGmukha, uttAna, Amrakubja, ekapArzvazAyI Adi AsanoM kA svarUpa aura nimranthiyoM ke lie tadviSayaka vidhi-niSedha, nirgranthiyoM ke lie AkuMcanapaTTa ke upayoga kA niSedha, nirgranthiyoM ke lie sAvazraya Asana, saviSANa pIThaphalaka, savanta alAbu, savanta pAtrakesarikA aura dArudaNDaka ke upayoga kA pratiSedha / / 1. gA0 5726-5783. 3. gA0 5829-5860. 5. gA0 5897-5918. 2. gA0 5784-5828. 4. gA0 5861-5896. 6. gA0 5919-5975. Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 8. mokaprakRtasUtra-nirgrantha-nirgranthiyoM ke lie paraspara moka ke Acamana Adi kA niSedha / 9. parivAsitaprakRtasUtra-parivAsita AhAra kA svarUpa, parivAsita AhAra aura anAhAra viSayaka doSa, apavAda Adi, parivAsita Alepanadravya ke upayoga kA niSedha, parivAsita tela Adi se abhyaMgana Adi karane kA niSedha / 10. vyavahAraprakRtasUtra-parihArakalpasthita bhikSu ko lagane vAle kAraNajanya atikramAdi doSa aura unakA prAyazcitta Adi / 11. pulAkabhaktaprakRtasUtra-dhAnyapulAka, gaMdhapulAka aura rasapulAka kA svarUpa, pulAkabhaktaviSayaka doSoM kA varNana, nirgranthiyoM ke lie pulAkabhakta kA niSedha / SaSTha uddeza : isa uddeza meM vacana Adi se sambandhita sAta prakAra ke sUtra haiM / bhASyakAra saMghadAsagaNi kSamAzramaNa ne ina sUtroM kI vyAkhyA meM jina viSayoM para prakAza DAlA hai unakA kramazaH paricaya isa prakAra hai : 1. vacanaprakRtasUtra-nigrantha-nirgranthiyoM ko alIka, hIlita, khisita, puruSa, agArasthita aura vyavazamitodIraNa vacanoM kA prayoga nahIM karanA cAhie / inheM avacana arthAt durvacana kahA gayA hai| alIka vacana ke nimnalikhita satraha sthAna hai : 1. pracalA, 2. Ardra, 3. maruka, 4. pratyAkhyAna, 5. gamana, 6. paryAya, 7. samudeza, 8. saMkhaDI, 9. kSullaka, 10. pArihArika, 11. ghoTakamukhI, 12. avazyagamana, 13. digviSaya, 14. ekakulagamana, 15. ekadravyagrahaNa, 16. gamana, 17. bhojana / 2. prastAraprakRtasUtra-isa sUtra kI vyAkhyA meM prANavadhavAda, mRSAvAda, adattAdAnavAda, avirativAda, apuruSavAda aura dAsavAdaviSayaka prAyazcittoM ke prastAroM-racanA ke vividha prakAroM kA nirUpaNa kiyA gayA hai / sAtha hI prastAra. viSayaka apavAdoM kA bho vidhAna kiyA gayA hai / 3. kaNTakAdyuddharaNaprakRtasUtra-isa prasaMga para nirgrantha-nirgranthIviSayaka kaMTaka 1. gA0 5976-5996. 3. gA06033-6046. 5. gA06060-6128. 2. gA0 5997-6032. 4. gA0 6047-6059. 6. gA0 6129-6162. Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatkalpa-laghubhASya 231 Adi ke uddharaNa se sambandhita utsargamArga, viparyAsajanya doSa, prAyazcitta, apavAda, yatanAe~ Adi bAtoM kA vicAra kiyA gayA hai| 4. dUrgaprakRtasUtra--isa prasaMga para yaha batAyA gayA hai ki zramaNa-zramaNiyoM ko durga arthAt viSama mArga se nahIM jAnA cAhiye / isI prakAra paMka Adi vAle mArga se bhI nahIM jAnA caahie| 5. kSiptacittAdiprakRtasUtra-vividha kAraNoM se kSiptacitta huI nirgranthI ko samajhAne kA kyA mArga hai, kSiptacitta nirgranthI kI dekha-rekha kI kyA vidhi hai, dIptacitta hone ke kyA kAraNa haiM, dIptacitta zramaNI ke lie kina yatanAoM kA paripAlana Avazyaka hai-Adi praznoM kA vicAra karate hue AcArya ne unmAda, upasarga, adhikaraNa-kleza, prAyazcitta, bhaktapAna, arthajAta Adi viSayoM kI dRSTi se nigranthIviSayaka vidhi-niSedhoM kA vivecana kiyA hai| 6 parimanthaprakRtasUtra-sAdhuoM ke lie chaH prakAra ke parimantha arthAt vyAghAta mAne gae haiM : 1. kaukucika, 2. maukharika, 3. cakSurlola, 4. titiNika, 5. icchAlobha, 6. bhijjAnidAnakaraNa / prastuta sUtra kI vyAkhyA meM ina parimanthoM ke svarUpa, doSa, apavAda Adi kA vicAra kiyA gayA hai| 7. kalpasthitiprakRtasUtra-isa sUtra kA vyAkhyAna karate hue bhASyakAra ne nimnalikhita chaH prakAra kI kalpasthitiyoM kA varNana kiyA hai : 1. sAmAyikakalpasthiti, 2. chedopasthApanIyakalpasthiti, 3. nirvizamAnakalpasthiti, 4. niviSTakAyikakalpasthiti, 5. jinakalpasthiti, 6. sthavirakalpasthiti / chedopasthApanIyakalpasthiti kA dasa sthAnoM dvArA nirUpaNa kiyA hai : 1. AcelakyakalpadvAraacelaka kA svarUpa, acelaka-sacelaka kA vibhAga, vastroM kA svarUpa Adi, 2. auddezikakalpadvAra, 3. zayyAtarapiNDakalpadvAra, 4. rAjapiNDakalpadvArarAjA kA svarUpa, ATha prakAra ke rAjapiNDa Adi, 5. kRtikalpadvAra, 6. vratakalpadvAra-paMcavatAtmaka aura caturvatAtmaka dharma kI vyavasthA, 7. jyeSThakalpadvAra, 8. pratikramaNakalpadvAra, 9. mAsakalpadvAra, 10. payuSaNAkalpadvAra / bRhatkalpa sUtra ke prastuta bhASya kI samApti karate hue AcArya ne kalpAdhyayana zAstra ke adhikArI aura anadhikArI kA saMkSipta nirUpaNa kiyA hai|" bRhatkalpa-laghubhASya ke isa sAragrAhI saMkSipta paricaya se spaSTa hai ki isameM jaina sAdhuoM-muniyoM-zramaNoM-nirgranthoM-bhikSuoM ke AcAra-vicAra kA atyanta sUkSma evaM satarka vivecana kiyA gayA hai / vivecana ke kucha sthala aise bhI haiM jinakA 1. gA0 6163-6181. 2. gA0 6182-6193. 3. gA0 61946310. 4. gA0 6311-6348. 5. gA0 6349-6490. Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa manovaijJAnika dRSTi se acchA adhyayana ho sakatA hai| tatkAlIna bhAratIya sAmAjika, sAMskRtika, dhArmika, rAjanItika Adi paristhitiyoM para prakAza DAlane vAlI sAmagrI kA bhI isameM bAhulya hai| ina saba dRSTiyoM se prastuta bhASya kA bhAratIya sAhitya ke itihAsa meM niHsandeha eka mahattvapUrNa sthAna hai / jaina sAhitya ke itihAsa ke lie isakA mahattva aura bhI mahAn hai, yaha kahane kI AvazyakatA nhiiN| saMghadAsagaNi kSamAzramaNa kA bhAratIya sAhitya para aura vizeSakara jaina sAhitya para mahAn upakAra hai ki jinhoMne jaina AcAra para isa prakAra ke samRddha, suvyavasthita evaM sarvAMgasundara graMtha kA nirmANa kiyA / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama prakaraNa vyavahArabhASya vyavahAra sUtra bhI bRhatkalpa sUtra kI hI bhAMti sAdhu-sAdhviyoM ke AcAra se sambandha rakhatA hai / isameM dasa uddeza hai / ina uddezoM meM AlocanA, prAyazcitta, gaccha, padavI, vihAra, mRtyu, upAzraya, upakaraNa, pratimAeM Adi viSayoM kA varNana kiyA hai| prastuta bhASya' inhIM viSayoM para vizeSa prakAza DAlatA hai| vyavahArabhASya ke kartRtva ke sambandha meM nizcita rUpa se kucha nahIM kahA jA sktaa| bRhatkalpa-laghubhASya kA paricaya dete samaya hamane jaina zramaNoM ke AcAra sambandhI niyamoM para paryApta prakAza DAlA hai / vyavahArabhASya ke paricaya meM unhIM viSayoM kI ora vizeSa dhyAna diyA jAyegA jinakA vizeSa vivecana bRhatkalpa ke bhASya meM nahIM kiyA gayA hai| pIThikA : bRhatkalpabhASyakAra kI bhA~ti vyavahArabhASyakAra ne bhI apane bhASya ke prArambha meM pIThikA dI hai| pIThikA meM sarvaprathama vyavahAra, vyavahArI aura vyavahartavya kA nikSepa-paddhati se svarUpa varNana kiyA gayA hai| jo svayaM vyavahAra se abhijJa hai vaha gItArtha hai| jise vyavahAra kA koI jJAna nahIM hai vaha agItArtha hai / agItArtha ke sAtha puruSa ko vyavahAra nahIM karanA cAhie kyoMki yathocita vyavahAra karane para bhI vaha yahI samajhegA ki mere sAtha ucita vyavahAra nahIM kiyA gayA / ataH gItArtha ke sAtha hI vyavahAra karanA caahie| vyavahAra Adi meM doSoM kI sambhAvanA rahatI hai ataH unake lie prAyazcittoM kA bhI vidhAna kiyA jAtA hai| isI tathya ko dRSTi meM rakhate hue bhASyakAra ne prAyazcitta kA artha, bheda, nimitta, adhyayanavizeSa, tadarhaparSada Adi dRSTiyoM se vivecana kiyA hai| prastuta bhASya meM prAyazcitta kA ThIka vahI artha 1. niyukti-bhASya-malayagirivivaraNasahita : saMzodhaka-muni mANeka; prakAzaka kezavalAla premacanda modI va trikamalAla ugaracanda, ahamadAbAda, vi0 ___ saM0 1982-5. 2. prathama vibhAga : gA0 27. 3. gA0 34. Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 2 kiyA gayA hai jo jItakalpabhASya meM upalabdha hai / ' pratisevanA, saMyojanA, AropaNA aura parikuJcanA-ina cAroM ke lie cAra prakAra ke prAyazcitta batAye gaye haiM / " pratisevanA Adi ke svarUpa tathA tatsambandhI prAyazcittoM kA aneka prakAra ke bhedaprabhedoM ke sAtha vicAra kiyA gayA hai / bRhatkalpabhASyakAra kI bhA~ti vyavahArabhASyakAra ne bhI aneka bAtoM kA dRSTAntapUrvaka spaSTIkaraNa kiyA hai / prathama uddeza : pIThikA kI samApti ke bAda AcArya sUtra sparzika niyukti kA vyAkhyAna prArambha karate haiM / pralamba Adi ke sambandha meM AcArya ne saMketa kiyA hai ki kalpa nAmaka adhyayana meM jisa prakAra inakA niSedha kiyA gayA hai usI prakAra yahA~ bhI samajha lenA cAhie / prathama sUtra meM Ane vAle 'bhikSu' zabda kA nAma, sthApanA, dravya aura bhAvadRSTi se vicAra kiyA gayA hai / " 'mAsa' zabda kA nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAvanikSepa se prarUpaNa kiyA gayA hai aura batAyA gayA hai ki prastuta adhikAra kAlamAsa kA hai / " ' parihAra' zabda kA nimna dRSTiyoM se vivecana kiyA gayA hai : 1. nAma, 2. sthApanA, 3. dravya, 4. pariraya, 5. pariharaNa, 6. varjana, 7. anugraha, 8. Apanna. 9. zuddha / isI prakAra 'sthAna', 'pratisevanA', 'AlocanA' Adi padoM kI vyAkhyA kI gaI hai / AlocanA kI vidhi kI ora nirdeza karate hue AcArya kahate haiM ki jisa prakAra eka choTA bAlaka apane mAtA-pitA ke sAmane sarala bhAva se apane mana kI saba bAteM rakha detA hai usI prakAra Alocaka ko bhI sarala bhAva se apane guru ke samakSa apane pratyeka prakAra ke aparAdha ko rakha denA cAhie / aisA karane se usameM Arjava, vinaya, nirmalatA, niHzalyatA Adi aneka guNoM kI vRddhi hotI hai / " prAyazcitta ke vividha vidhAnoM kI ora saMketa karate hue isa bAta kA pratipAdana kiyA gayA hai. ki kapaTapUrvaka AlocanA karanevAle ke lie kaThora prAyazcitta kA Adeza hai / pAvaM chidai jamhA, pAyacchittaM tu bhannae teNaM / pAeNa vA vicittaM, visohae teNa pacchittaM / / -vyavahArabhASya, pAvaM chidati jamhA, pAyacchittaM ti bhaNNate teNaM / pAyeNa vA vicittaM, sohayaI teNa pacchittaM // - jItakalpabhASya, 5. 2. gA0 36. 3. gA0 37-184. 4. dvitIya vibhAga : gA0 2. 5. gA0 3-12. 6. gA0 13-26. 7. gA0 27 9 8. gA0 134. 35. - Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahArabhASya 235 mAsikAdi prAyazcitta kA sevana karate hue prAyazcitta meM vRddhi-hAni kyoM hotI hai ? isa prazna kA uttara dete hue AcArya kahate haiM ki isa vRddhi-hAni kA kAraNa sarvajJoM ne rAga-dveSa harSa Adi adhyavasAyoM kI mAtrA batAyA hai / ' atikrama, vyatikrama, aticAra aura anAcAra -- ina cAra prakAra ke AdhA-. karmAdi viSayaka aticAroM ke lie bhinna-bhinna prAyazcittoM kA vidhAna hai / atikrama ke lie mAsaguru, vyatikrama ke lie mAsaguru aura kAlalaghu, aticAra ke lie tapoguru aura kAlaguru aura anAcAra ke lie caturguru prAyazcitta hai / ye saba prAyazcitta sthavirakalpikoM kI dRSTi se haiM / jinakalpikoM ke lie bhI inakA vidhAna hai kintu prAyaH ve ina aticAroM kA sevana nahIM karate / kisa prakAra ke doSa ke lie kisa prakAra ke prAyazcitta kA vidhAna kiyA jAtA hai, ise samajhAne ke lie bhASyakAra ne vAtAdi roga kI upazAnti ke lie.. prayujyamAna ghRtakuTa ke cAra bhaMgoM kA dRSTAMta diyA hai / ye cAra bhaMga isa prakAra haiM : kabhI eka ghRtakuTa se eka roga kA nAza hotA hai, kabhI eka ghRtakuTa se aneka rogoM kA nAza hotA hai, kabhI aneka ghRtakuToM se eka roga dUra hotA hai aura kabhI aneka ghRtakuToM se aneka roga naSTa ho jAte haiM / isI prakAra vividha doSoM ke lie vividha prAyazcittoM kA vidhAna kiyA jAtA 13 mUlaguNa aura uttaraguNa ke sambandha kI carcA karate hue AcArya ne batAyA hai ki eka kI rakSA evaM parivRddhi ke lie dUsare kA paripAlana Avazyaka hai / yahI kAraNa hai ki donoM prakAra ke guNoM ke doSoM kI parizuddhi ke lie prAyazcitta kA vidhAna kiyA gayA hai aura batAyA gayA hai ki donoM kI zuddhi se hI cAritra zuddha rahatA hai / " uttaraguNoM kI saMkhyA kI ora apanA dhyAna khIMcate hue bhASyakAra kahate haiM ki piNDavizuddhi, samiti, bhAvanA, tapa, pratimA aura abhigraha uttaraguNAntargata haiM / inake kramazaH bayAlIsa, ATha, pacIsa, bAraha, bAraha aura cAra bheda haiM / " prAyazcitta karane vAle puruSa do prakAra ke hote haiM : nirgata aura vartamAna / jo taporha prAya-zcitta se atikrAnta ho cuke hote haiM unheM nirgata kahate haiM tathA jo usameM vidyamAna hote haiM unheM vartamAna kahate haiN| vartamAna ke punaH do bheda haiM : saMcayita aura asaMcayita / ye donoM punaH do-do prakAra ke haiM : udghAta aura anudghAta / nirgata tapa se to nikala jAte haiM kintu chedAdi prAyazcittoM meM vidyamAna rahate haiM / saMcAyita, asaMcayita prAyazcitta ke lie yathAvasara eka mAsa se chaH mAsa taka kI prasthApanA. hotI hai jabaki saMcayita prAyazcitta ke lie niyamataH chaH mAsa kI prasthApanAhotI hai| 1 1. gA0 166. 4. gA0 281-8. 2. gA0 251-3. 5. gA0 289-290. 3. gA0 257-262. 6. gA0 291-4. Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa / prAyazcittAhaM arthAt prAyazcitta ke yogya puruSa cAra prakAra ke hote haiM : ubhayatara, Atmatara, paratara aura anytr| jo puruSa tapa karatA huA dUsaroM kI sevA bhI kara sakatA ho vaha ubhayatara hai / jo kevala tapa hI kara sakatA hai vaha Atmatara hai / jo kevala AcArya Adi kI sevA hI kara sakatA hai vaha paratara hai| jo tapa aura sevA ina donoM meM se eka samaya meM kisI eka kA hI sevana kara sakatA ho vaha anyatara hai| nikAcanA Adi prAyazcittoM kA varNana karate hue isa bAta kA pratipAdana "kiyA gayA hai ki nikAcanA vastutaH AlocanA hI hai| AlocanA AlocanAha aura Alocaka ke binA nahIM hotI ataH AlocanAha aura Alocaka kA vivecana karanA caahie| AlocanAhaM nirapalApI hotA hai tathA nimnalikhita ATha vizeSaNoM se yukta hotA hai : AcAravAn, AdhAravAn, vyavahAravAn, apavIDaka, prakurvI, niryApaka, apAyadarzI aura aprishraavii| Alocaka nimnalikhita dasa vizeSaNoM se yukta hotA hai : jAtisampanna, kulasampanna, vinayasampanna, jJAnasampanna, darzanasampanna, caraNasampanna, kSAnta, dAnta, amAyI, aura apazcAttApI / isI prakAra bhASyakAra ne AlocanA ke doSa, tadviSayabhUta dravyAdi, prAyazcittadAna kI vidhi Adi kA bhI vivecana kiyA hai| parihAra Adi tapoM kA svarUpa batAte hue AcArya ne tapasahabhAvI sevAvaiyAvRtya kA svarUpa-varNana kiyA hai / vaiyAvRtya ke tIna bheda haiM : anuziSTi, upAlambha aura anugraha / ina tInoM meM se pratyeka ke punaH tona bheda haiM : AtmaviSayaka, paraviSayaka aura ubhyvissyk| inakA svarUpa samajhAne ke lie subhadrA, mRgAvatI Adi ke udAharaNa bhI diye gaye haiN| ___ mUla sUtra meM Ane vAle 'paTThava'-'prasthApanA' zabda kI vyAkhyA karate hue AcArya kahate haiM ki prAyazcittaprasthApanA do prakAra kI hotI hai : eka aura aneka / saMcayita prAyazcittaprasthApanA niyamataH pANmAsikI hotI hai ataH vaha eka prakAra kI hI hai / zeSa aneka prakAra kI hai| 'AropaNA' pAMca prakAra kI hai : prasthApanikA, sthApitA, kRtsnA, akRtsnA aura hADahaDA / yaha pA~ca prakAra kI AropaNA prAyazcitta kI hai / AcArya ne ina prakAroM kA svarUpa batAte hue hADahaDA kA vizeSa varNana kiyA hai / 1. gA0 298-9. 3. gA0 341-353. 5. gA0 412. 2. gA0 336-340. 4. gA0 374. 6. gA0 413-7. Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahArabhASya 237. prAyazcitta karane vAle puruSa do prakAra ke hote haiM : kRtakaraNa aura akRtakaraNa / kRtakaraNa ke punaH do bheda haiM : sApekSa aura nirapekSa / jinAdi nirapekSa kRtakaraNa haiN| sApekSa kRtakaraNa tIna prakAra ke haiM : AcArya, upAdhyAya aura bhikSu / akRtakaraNa do prakAra ke haiM : anadhigata aura adhigata / jinhoMne sUtrArtha kA grahaNa nahIM kiyA hotA hai ve anadhigata haiN| gRhItasUtrArtha adhigata kahalAte haiM / athavA prAyazcitta karane vAle puruSa do prakAra ke haiM : sApekSa aura nirapekSa / nirapekSa puruSa niyamataH kRtakaraNa hote haiN| sApekSa puruSa tIna prakAra ke haiM : AcArya, upAdhyAya aura bhikSu / ye tInoM do prakAra ke haiM : kRtakaraNa aura akRtakaraNa / ye donoM punaH do prakAra ke haiM : gItArtha aura agItArtha / ina donoM ke punaH do bheda haiM : sthira aura asthira / ' ina bheda-prabhedoM kA varNana karane ke bAda AcArya ne parihAratapa kA bahuta vistAra se vivecana kiyA hai| tadanantara sAdhuoM aura sAdhviyoM kI nistAraNavidhi kA pratipAdana kiyA hai / vividha bhAvanAoM kA vivecana karate hue AcArya ne mAsikI, dvaimAsiko Adi pratimAoM kA paricaya diyA hai tathA zithilatAvaza gaccha chor3a kara punaH gaccha meM sammilita hone vAle zramaNa ke lie vividha prakAra ke prAyazcittoM kA vidhAna kiyA hai / pArzvastha, yathAcchanda, kuzIla, avasanna aura saMsakta kI vyutpatti, utpatti, prAyazcitta Adi para bhI bhASyakAra ne paryApta prakAza DAlA hai / pArzvastha ke do bheda haiM : dezataH pArzvastha aura sarvataH pAzvastha / sarvataH pArzvastha ke tIna vikalpa haiM : pArzvastha, prAsvastha aura pAzastha / jo darzana, jJAna, cAritra, tapa Adi ke pArzva arthAt taTa para vicaratA hai vaha pArzvastha hai / jo jJAna, darzana, cAritra Adi ke prati svastha bhAva to rakhatA hai kintu unameM udyamazIla nahIM hotA arthAt unakI prApti ke lie parizrama nahIM karatA vaha prAsvastha hai / jo mithyAtva Adi bandhaheturUpa pAzoM meM sthita hotA hai vaha pAzastha hai / dezataH pAzvastha zayyAtarapiNDa Adi kA bhoga karatA huA vicaratA hai| jo svayaM utsUtra kA AcaraNa karatA hai arthAt paribhraSTa hai tathA dUsaroM ko bhI vaise hI AcaraNa kI zikSA detA hai vaha yathAcchanda hai / jo jJAnAcAra Adi kI virAdhanA karatA hai vaha kuzIla hai| avasanna do prakAra kA hai : dezataH aura sarvataH / AvazyakAdi meM hInatA, adhikatA, viparyaya Adi doSoM kA sevana karane vAlA dezAvasanna kahalAtA hai / jo samaya para saMstAraka Adi kA pratyupekSaNa nahIM karatA vaha sarvAvasanna hai| jo pAvasthAdi kA saMsarga prApta kara unhIM ke samAna ho jAtA hai vaha saMsakta kahalAtA hai / saMsakta do prakAra kA hai : asaMkliSTa aura saMkliSTa / jo pArzvastha meM mila kara pAzvastha ho jAtA hai, yathAcchanda meM mila kara yathAcchanda 1. gA0 418-420. 2. tRtIya vibhAga : gA0 226-230. Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ho jAtA hai aura isI prakAra kuzIlAdi meM mila kara kUzIlAdi ke samAna ho jAtA hai vaha asaMkliSTa saMsakta hai| jo pA~ca prakAra ke Asrava meM pravRtta hote hue bhI tIna prakAra ke gaurava se pratibaddha hotA hai tathA strI Adi meM baMdhA hotA hai vaha saMkliSTa saMsakta hai| ina saba prakAra ke vyaktiyoM ke lie vibhinna prAyazcittoM kA vidhAna kiyA gayA hai / sAdhuoM ke vihAra kI carcA karate hue ekAkI vihAra kA niSedha kiyA : gayA hai tathA tatsambandhI aneka doSoM kA varNana kiyA gayA hai| binA kisI vizeSa kAraNa ke AcAryAdi ko chor3a kara nahIM rahanA cAhie / jisa gaccha meM AcArya, upAdhyAya gaNAvacchedaka, pravartaka aura sthavira-ina pA~ca meM se eka bhI vidyamAna na ho usa gaccha meM nahIM rahanA cAhie kyoMki vahA~ aneka doSoM kI sambhAvanA rahatI hai / bhASyakAra ne ina doSoM kA svarUpa samajhAte hue eka vaNika kA dRSTAnta diyA hai / vaha isa prakAra hai : kisI baniye ke pAsa bahuta-sA dhana ikaTThA ho gayA / taba usane socA-maiM kahA~ jAkara rahU~ ki isa dhana kA acchI taraha upabhoga kara sakU~ ? aisA vicAra karate hue usane nizcaya kiyA ki jahA~ para ye pA~ca AdhAra na hoM vahA~ rahanA ThIka nahIM / ve pA~ca AdhAra ye haiM : rAjA, vaidya, dhanika, niyatika aura rUpayakSa arthAt dharmapAThaka / jahA~ rAjAdi pA~ca prakAra ke loga na hoM vahA~ dhana kA athavA jIvana kA nAza hue binA nahIM rhtaa| pariNAmataH dravyopArjana viphala siddha hotA hai / athavA rAjA, yuvarAja, mahattaraka, amAtya tathA kumAra-ina pAMca prakAra ke vyaktiyoM se parigRhIta rAjya guNavizAla hotA hai| isa prakAra ke guNavizAla rAjya meM rahanA cAhie / rAjA kaisA honA cAhie ? jo ubhaya yoni arthAt mAtRpakSa aura pitRpakSa se zuddha hai, prajA se Aya kA dazama bhAgamAtra grahaNa karatA hai, lokAcAra, dArzanika siddhAnta evaM nItizAstra meM nipuNa hai tathA dharma meM zraddhA rakhatA hai vaha vAstava meM rAjA hai, zeSa rAjAbhAsa haiN| rAjA svabhujopArjita pAMca prakAra ke ( rUparasAdi ) guNoM kA nirudvigna hokara upabhoga karatA hai tathA dezaparipanthanAdi vyApAra se vipramukta hotA hai| yuvarAja kaisA honA cAhie ? jo prAtaHkAla uThakara zarIrazuddhi Adi Avazyaka kAryoM se nivRtta hokara AsthAnikA meM jAkara saba kAmoM kI vicAraNA karatA hai vaha yuvarAja hai| mahattaraka ke lakSaNa ye haiM : jo gambhIra hai, mArdavopeta hai, kuzala hai, jAti aura vinayasampanna hai tathA yuvarAja sahita rAja kAryoM kA prekSaNa karatA hai vaha mahattaraka hai| amAtya kaisA honA cAhie ? jo vyavahAra kuzala aura nItisampanna hokara janapada, puravara 2. gA0 234 se bhAge. . . . . Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahArabhASya 239 ( rAjadhAnI ) aura narapati kA hita-cintana karatA hai vaha amAtya hai / amAtya rAjA ko bhI zikSA detA hai / isa prasaMga para bhASyakAra ne rAjA aura purohita apanI-apanI bhAryA dvArA kisa prakAra ghasITe gaye, isakA bahuta rocaka udAharaNa diyA hai / kumAra kA svarUpa isa prakAra hai : jo durdAnta Adi logoM kA damana karatA huA saMgrAma nIti meM apanI kuzalatA kA paricaya detA hai vaha kumAra hai / isa prakAra rAjA Adi ke svarUpa kA varNana karane ke bAda AcArya vaidya Adi kA svarUpa batAte haiN| jo vaidyakazAstroM kA samyagjJAtA hai tathA mAtApitA Adi se sambandhita rogoM kA nAza kara svAsthya pradAna karatA hai vaha vaidya hai| jisake pAsa pitA-pitAmaha Adi paramparA se prApta karor3oM kI sampatti vidyamAna ho vaha dhanika hai / niyatika athavA nayatika kA svarUpa isa prakAra hai : 'jisake pAsa bhojana ke lie nimnalikhita satraha prakAra ke dhAnya ke bhANDAra bhare hue hoM vaha nayatika-niyatika hai : 1. zAli, 2. yava, 3. krodrava, 4. vrIhi, 5. rAlaka, 6. tila, 7. mudga, 8. mASa, 9. cavala, 10. caNaka, 11. tuvarI, 12. masuraka, 13. kulattha, 14. godhUma, 15. niSpAva, 16. atasI, 17. saNa / rUpayakSa kA svarUpa batAte hue bhASyakAra kahate haiM ki jo mADhara aura kauNDinya ko daNDanIti meM kuzala hai, kisI se bhI utkoca nahIM letA tathA kisI prakAra kA pakSapAta nahIM karatA vaha rUpayakSa arthAt mUrtimAn dharmaikaniSTha deva hai / yahA~ taka vaNik dRSTAnta kA adhikAra hai| isa dRSTAnta ko sAdhuoM para ghaTAte hue AcArya kahate haiM ki jisa prakAra rAjA Adi ke abhAva meM upayukta vaNik kA kahIM vAsa karanA ucita nahIM usI prakAra sAdhu ke lie bhI jisa gaccha meM AcArya, upAdhyAya, pravartaka, sthavira aura gItArtha na hoM usa gaccha meM rahanA ThIka nhiiN| isake bAda bhASyakAra ne AcArya Adi ke svarUpa kA varNana kiyA hai| dvitIya uddeza : dvitIya uddeza ke prathama satra kI sUtra-sparzika vyAkhyA karate hue bhASyakAra ne 'dvi', 'sArmika' aura 'vihAra' kA nikSepa-paddhati se vivecana kiyA hai| 'dvi' zabda kA cha: prakAra kA nikSepa hotA hai : nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva / 'sArmika' zabda ke nimnalikhita bAraha nikSepa haiM : nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, pravacana, liMga, darzana, jJAna, cAritra, abhigraha aura bhAvanA / 'vihAra' zabda kA nAma, sthApanA, dravya aura bhAva nikSepa se vicAra hotA hai| 1. tRtIya vibhAga : pRSTha 127-131. 2. vahI, pR0 131-2. 3. vahI, pR0 132-7. Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jisase vividha prakAra ke karmaraja kA haraNa hotA hai vaha bhAvavihAra hai / bhAvavihAra do prakAra kA hotA hai : gItArthaM aura gotArthanizrita / gItArtha do prakAra ke haiM : gacchagata aura gacchanirgata / gacchanirgata jinakalpika gItArthaM hai / isI prakAra parihAravizuddhika aura yathAlandakalpikapratimApanna bhI gItArtha haiM / gacchagata gItArtha meM do prakAra kI RddhiyA~ haiM : AcArya aura upAdhyAya / zeSa gItArthanizrita haiM / " jo svayaM agotArtha hai athavA agItArthanizrita hai vaha AtmavirAdhanA, saMyamavirAdhanA Adi doSoM kA bhAgI hotA hai / ina AtmavirAdhanA mAdi doSoM kA bhASyakAra ne mArga, kSetra, vihAra, mithyAtva eSaNA, zodhi, glAna aura stena - ina ATha dvAroM se nirUpaNa kiyA hai| gItArthaM aura gItArthanizrita bhAvavihAra punaH do prakAra kA hai : samApta kalpa aura asamAptakalpa / samAptakalpa ke punaH do bheda haiM : jaghanya aura utkRSTa / tIna gItArthoM kA vihAra jaghanya samAptakalpa hai / utkRSTa samAptakalpa to battIsa hajAra kA hotA hai / tona kA samAptakalpa jaghanya hotA hai ataH do vicarane vAloM ko laghuka mAsa prAyazcitta karanA par3atA hai / isI prakAra agItArthoM ke lie bhI vividha prAyazcittoM kA vidhAna kiyA gayA hai / do ke vihAra meM aneka doSoM kI saMbhAvanA rahatI hai ataH do kA vihAra akalpya hai / upadrava, durbhikSa Adi avasthAoM meM apavAdarUpa se do ke vihAra kA bhI vidhAna hai / kAraNavazAt do sAdhu sAtha vicareM aura donoM ko koI doSa lage to eka kI tapasyA ke samaya dUsare ko usakI sevA karanI cAhie aura dUsare kI tapasyA ke samaya pahale ko usakI sevA karanI caahie| aneka samAna sAdhu sAtha vicarate hoM aura una sabako eka sAtha koI doSa lagA ho to unameM se kisI eka ko pradhAna banAkara anya sAdhuoM ko tapazcaryA karanI cAhie / anta meM usa pradhAna sAdhu ko ucita prAyazcitta karanA cAhie / parihAra tapa karane vAlA yadi rugNa ho jAe aura use kisI prakAra kA doSa lage to usakI AlocanA karate hue use tapa karanA cAhie tathA azakti kI avasthA meM dUsaroM ko usakI sevA karanI cAhie / isa viSaya kA vivecana karate hue bhASyakAra ne parihAra tapa ke vividha doSoM aura prAyazcittoM kA varNana kiyA hai / isI prakAra anavasthApya, pArAMcita Adi se sambandhita vaiyAvRtya kA bhI vidhAna kiyA gayA hai / " kSiptacitta kI sevA kA vivecana karate hue * AcArya kahate haiM ki saMkSepa meM do prakAra ke kSiptacitta hote haiM : laukika aura loko 1. caturthaM vibhAga : gA0 3 - 21. 3. gA0 31-49. 5. gA0 62-101. 2. gA0 24 - 9. 4. gA0 50-61. Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahArabhASya 241 tarika | vyakti kSiptacitta kyoM hotA hai ? AcArya ne kSiptacitta hone ke tIna kAraNa batAye haiM : rAga, bhaya athavA apamAna / ina tIna prakAra ke kAraNoM se vyakti kSiptacitta hotA hai / inakA svarUpa samajhAne ke lie vividha udAharaNa bhI diye gaye haiM / kSiptacitta ko apane hInabhAva se kisa prakAra mukta kiyA jA sakatA hai, isakA bhASyakAra ne vividha dRSTAnta dete hue atyanta rocaka evaM manovaijJAnika vizleSaNa kiyA hai / " kSiptacitta se ThIka virodhI svabhAva vAle dIptacitta kA vizleSaNa karate hue AcArya kahate haiM ki kSiptacitta aura dIptacitta meM yaha antara hai ki kSiptacitta prAyaH mauna rahatA hai jabaki dIptacitta anAvazyaka sarvathA viparIta hai, yakSAviSTa, unmatta, ka-jhaka kiyA karatA hai / dIptacitta hone ke kAraNoM para prakAza DAlate hue batAyA gayA hai ki kSiptacitta hone kA mukhya kAraNa apamAna hai jabaki viziSTa sammAna ke mada ke kAraNa vyakti dIptacitta banatA hai / lAbhamada se matta hone para athavA durjaya zatruoM kI jIta ke mada se unmatta hone para athavA isI prakAra ke kisI anya kAraNa se vyakti dIptacitta banatA hai / Adhunika manovijJAna kI bhASA meM kahA jAe to mahadbhAva jo ki hInabhAva se dIptacitta hone kA mUla kAraNa hai / isI prakAra AcArya ne mohita, upasargaprApta, sAdhikaraNa, saprAyazcitta, arthajAta, anavasthApya, pArAMcita Adi kI zuzrUSA yatanA Adi kA varNana kiyA hai / 3 sUtrasparzika vivecana karate hue bhASyakAra ne ekapAkSika ke do bheda kiye haiM : sUtraviSayaka / isI prasaMga para AcArya, upAdhyAya Adi kI doSa, prAyazcitta, apavAda Adi tathA pArihArika aura apArihArika ke pArasparika vyavahAra, khAna-pAna, rahana-sahana Adi kA bhI vicAra kiyA gayA hai / 4 tRtIya uddeza : pravrajyAviSayaka aura sthApanA kI vidhi, gaNadhAraNa kI icchA karane vAle bhikSu kI yogyatA- ayogyatA kA nirUpaNa karate hue bhASyakAra ne sarvaprathama 'icchA' kA nAmAdi nikSepoM se vyAkhyAna kiyA hai / tadanantara 'gaNa' kA nikSepa-paddhati se vivecana kiyA hai / gaNadhAraNa kyoM kiyA jAtA hai, isakA uttara dete hue bhASyakAra ne batAyA hai ki nirjarA ke lie hI gaNadhAraNa kiyA jAtA hai, na ki pUjA Adi ke nimitta / gaNadhAraNa karane vAlA yati mahAtaDAga ke samAna hotA hai jo aneka prakAra kI vighnabAdhAoM meM bhI gaMbhIra evaM zAnta rahatA hai / isI prakAra AcArya ne anya aneka udAharaNa dekara 1. gA0 103 - 116. 3. gA0 166-211. 2. gA0 149 - 151. 4. gA0 321 - 382. 5. caturtha vibhAga - tRtIya uddeza : gA0 6-16. 16 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa gaNadhAraNa karane vAle kI yogyatA kA digdarzana karAyA hai / bhAvaparicchinna ziSya ke vidyamAna hone para AcArya ko use gaNadhAraNa kI anumati denI cAhie tathA apane pAsa ziSya hone para kama se kama tIna ziSya use dene caahie| aisA kyoM ? isalie ki tIna ziSyoM meM se eka kisI bhI samaya usake pAsa raha sake tathA do bhikSA Adi ke lie jA skeN|' __ AcArya, upAdhyAya, pravartaka, sthavira Adi padaviyoM ke dhAraNa karane vAloM kI yogyatA-ayogyatA kA vicAra karate hue AcArya kahate haiM ki jo ekAdazAGgasUtrArthadhArI haiM, navama pUrva ke jJAtA hai, kRtayogI haiM, bahuzruta haiM, bahvAgama haiM, sUtrArthavizArada hai, dhIra hai, zrutanigharSa haiM, mahAjana-nAyaka haiM ve AcArya, upAghyAya Adi padoM ke yogya haiM / ___ AcArya Adi kI sthApanA kA varNana karate hue bhASyakAra ne nava, Daharaka, taruNa, madhyama, sthavira Adi vibhinna avasthAoM kA svarUpa batAyA hai aura likhA hai ki AcArya ke mara jAne para vidhipUrvaka anya gaNadhara kA abhiSeka karanA caahie| vaisA na karane vAloM ke lie prAyazcitta kA vidhAna hai| anya gaNadhara kI sthApanA kiye binA AcArya kI mRtyu kA samAcAra prakAzita nahIM karanA cAhie / isa vidhAna kI puSTi ke lie rAjA kA dRSTAnta diyA gayA hai| anya gaNadhara ko sthApanA kiye binA AcArya kI mRtyu kA samAcAra prakAzita karane se gacchakSobha kA sAmanA karanA par3atA hai| koI yaha socane lagatA hai ki hama loga aba anAtha ho ge| kucha loga svacchandacAritA kA prazraya le lete haiM / koI kSiptacitta ho jAte haiN| kabhI-kabhI svapakSa aura parapakSa meM stena uTha khar3e hote haiM / kucha sAdhu latA kI bhA~ti kA~pane lagate hai| kucha taruNa AcArya kI pipAsA se anyatra cale jAte haiM / pravartinI ke guNoM kA varNana karate hue bhASyakAra ne sAdhviyoM kI durbalatAoM kA citraNa kiyA hai tathA striyoM ke viSaya meM likhA hai ki strI utpanna hone para pitA ke vaza meM hotI hai, vivAhita hone para pati meM vaza ke ho jAtI hai tathA vidhavA hone para putra ke vaza meM ho jAtI hai / isa prakAra nArI kabhI bhI khuda ke vaza meM nahIM rhtii| paidA hone para nAro ko mAtA-pitA rakSA karate haiM, vivAha ho jAne para pati, zvasura, zvazrU Adi rakSA karate hai, vidhavA ho jAne para pitA, bhrAtA, putra Adi rakSA karate haiM / isI prakAra AyikA ko bhI AcArya, upAdhyAya, gaNinI-pravartinI Adi rakSA karate haiN| 1. gA0 10-1. 3. gA0 220-1. 2. gA0 122-3. 4. gA0 233-4. Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahArabhASya 243 maithunasevana ke doSoM kA svarUpa batAte hue AcArya, upAdhyAya, gaNAvacchedaka, sAdhu Adi ke lie bhinna-bhinna prAyazcittoM, paristhitiyoM evaM pravrajyA ke niyamoM para prakAza DAlA gayA hai / maithunasevana ke do bheda hai : sApekSa aura nirapekSa / jo maithunasevana kI icchA hone para apane guru se pUcha lete haiM ve sApekSa maithunasevaka haiN| jo guru se binA pUche hI maithuna kA sevana karate rahate haiM ve nirapekSa maithunasevaka haiM / ina donoM prakAra ke sAdhuoM ke lie bhinna-bhinna prakAra ke prAyazcitta haiN| isI prakAra gaNAvacchedaka, upAdhyAya, AcArya Adi ke lie bhI vibhinna prAyazcittoM kA vidhAna kiyA gayA hai| mRSAvAda Adi anya aticAroM ke sevana kA varNana karate hue tatsambandhI vividha prAyazcittoM kA vivecana kiyA gayA hai| vyavahArI aura avyavahArI kA svarUpa batAte hue bhASyakAra ne eka AcArya kA udAharaNa diyA hai / AcArya ke pAsa solaha ziSya baiThe hue the jinameM se ATha vyavahArI the aura ATha avyvhaarii| nimnalikhita ATha prakAra ke vyavahAriyoM kI prazaMsA nahIM karanI cAhie : 1. kaMkaTuka, 2. kuNapa, 3, pakka, 4. uttara, 5. cArvAka, 6. badhira, 7. guNThasamAna, 8. amlasamAna / ina AThoM prakAra ke vyavahAriyoM kA vistArapUrvaka vivecana kiyA gayA hai| caturtha uddeza : isa uddeza meM mukhyarUpa se sAdhuoM ke vihAra kA vidhi-vidhAna hai| zIta aura uSNakAla ke ATha mahInoM meM AcArya aura upAdhyAya ko koI anya sAdhu sAtha meM na ho to vihAra nahIM karanA cAhie / gaNAvacchedaka ko anya sAdhu sAtha meM ho to bhI vihAra nahIM karanA caahie| use sAtha meM do sAdhu hone para hI vihAra karanA cAhie / isI prakAra AcArya aura upAdhyAya ko anya sAdhu sAtha meM ho to bhI alaga cAturmAsa nahIM karanA caahie| unheM anya do sAdhuoM ke sAtha meM hone para hI alaga cAturmAsa karanA caahie| gaNAvacchedaka ke lie cAturmAsa meM kama-se-kama tona sAdhuoM kA sahavAsa anivArya hai| sAdhu jisa nAyaka ke sAtha eka sthAna se dUsare sthAna para jA rahe ho usakA mArga meM dehAvasAna ho jAe to una sAdhuoM ko apane meM se zreSTha gItArtha aura cAritravAn ko nAyaka banA lenA caahie| isa prakAra ke yogya nAyaka kA abhAva pratIta hone para unheM jahA~ apane anya sAdhu vicarate hoM vahA~ cale jAnA caahie| vaisA na karane para cheda athavA parihAra tapa kA prAyazcitta karanA par3atA hai / isI prakAra cAturmAsa meM kisI nAyaka kA dehAvasAna ho jAe to yogya sAdhu ko nayA nAyaka niyukta kara lenA caahie| kadAcit vaisA na ho sake to apane samudAya ke anya sAdhuoM ke 1. gA0 238-254. 2. gA0 255-278. 3. gA0 338-372. Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sAtha mila jAnA cAhie / bane jahA~ taka cAturmAsa meM vihAra karane kA prasaGga upasthita nahIM hone denA caahie| AcArya athavA upAdhyAya bImAra par3a jAeM aura samudAya ke sAdhuoM se kaheM ki amuka sAdhu ko merI padavI pradAna karanA aura ve isa loka meM na raheM to usa sAdhu ko usa samaya padavI ke yogya hone kI avasthA meM hI padavI pradAna karanI cAhie, ayogyatA kI avasthA meM nhiiN| kadAcit use padavI pradAna kara dI gaI ho kintu usameM Avazyaka yogyatA na ho to anya sAdhuoM ko use kahanA cAhie ki tuma isa padavI ke ayogya ho ataH ise chor3a do| aiso avasthA meM yadi vaha padavI kA tyAga kara detA hai to use kisI prakAra kA doSa nahIM lagatA hai / eka samudAya ke do sAdhu sAtha vicarate hoM, unameM eka cAritra-paryAya kI dRSTi se choTA ho aura dUsarA usI dRSTi se bar3A ho tathA choTA sAdhu ziSyavAlA ho aura bar3e sAdhu ke pAsa koI ziSya na ho to choTe sAdhu ko bar3e sAdhu kI AjJA meM rahanA cAhie tathA use AhAra-pAnI Adi ke lie apane ziSya dene caahie| yadi bar3A sAdhu ziSya-parivAra se yukta ho aura choTe sAdhu ke pAsa eka bhI ziSya na ho to choTe ko apanI AjJA meM rakhanA athavA na rakhanA bar3e kI icchA para nirbhara hai| isI prakAra apanA ziSya usakI sevA ke lie niyukta karanA yA na karanA usakI icchA para hai / sArAMza yaha hai ki sAtha vicaranevAle sAdhuoM meM jo gItArtha aura ratnAdhika ho usI ko nAyaka banAnA cAhie evaM usakI AjJA meM rahanA caahie| prastuta uddeza ke sUtroM kA vyAkhyAna karate hue bhASyakAra ne nimna viSayoM kA varNana kiyA hai : cAra kalpa-jAtasamAptakalpa, jAtaasamAptakalpa, ajAtasamAptakalpa aura ajAtaasamAptakalpa, varSAkAla aura vihAra, varSAvAsa ke lie upayukta sthAna ( cikkhala, prANa, sthaNDila, vasati, gorasa, janasamAkula, vaidya, auSadha, nicaya, adhipati, pASaNDa, bhikSA aura svAdhyAya-ina teraha dvAroM se vicAra), traivarSikasthApanA, gaNadharasthApana kI upayukta vidhi, upasthApanA ke niyama, glAna kI vaiyAvRtya, avagraha kA vibhAga, tIna prakAra kI anukampA-gavyUta, dvayarcagavyUta aura dvigavyUtasambandhI athavA AhAra, upadhi aura zayyAviSayaka ityAdi / ' paMcama uddeza : isa uddeza meM sAdhviyoM ke vihAra ke niyamoM para prakAza DAlA gayA hai / pravartinI Adi vibhinna padoM ko dRSTi meM rakhate hue vividha vidhi-vidhAnoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| pravartinI ke lie zIta aura uSNaRtu meM eka sAdhvI ko sAtha rakhakara vihAra karane kA niSedha hai| ina RtuoM meM kama se kama do 1. caturtha uddeza : gA0 1-575. Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahArabhASya 245 sAdhviyAM usake sAtha rahanI caahie| gaNAvacchedinI ke lie kama se kama tIna sAdhviyoM ko sAtha rakhane kA niyama hai| varSARtu ke lie ukta saMkhyAoM meM eka kI vRddhi kI gaI hai / nAyikA kA dehAvasAna ho jAne para anya nAyikA kI niyukti ke lie ve hI niyama haiM jo caturtha uddeza meM sAdhuoM ke lie batAye gaye haiN| sAdhu ko rAtri ke samaya, saMdhyA ke samaya athavA anya kisI samaya sAMpa kATa khAe to sarvaprathama sAdhu aura bAda meM sAdhvI, anya puruSa athavA strI apanI yogyatA ke anusAra upacAra kreN| aisA karane para sAdhu-sAdhvI ke lie parihAratapa athavA anya kisI prAyazcitta kA vidhAna nahIM hai / yaha niyama sthavirakaliyoM ke lie hai| jinakalpo ko yadi sA~pa kATa khAe to bhI vaha dUsare se kisI prakAra kA upacAra Adi nahIM karA sktaa| bhASyakAra ne 'je niggaMthA niggaMthoo ya saMbhoiyA "' ( sUtra 19 ) kI vyAkhyA karate hue 'saMbhogika' kA vistArapUrvaka vivecana kiyA hai / 'saMbhoga' chaH prakAra kA hotA hai : ogha, abhigraha, dAnagrahaNa, anupAlanA, upapAta aura saMvAsa / oghasaMbhoga ke bAraha bheda haiM : upadhi, zruta, bhaktapAna, aMjalIgraha, dApanA, nikAcana, abhyutthAna, kRtikarma, vaiyAvRtya, samavasaraNa, sanniSadyA aura kathAprabandhanaviSayaka / upasaMbhoga ke chaH bheda haiM : udgamazuddha, utpAdanAzuddha, eSaNAzuddha, parikarmaNAsaMbhoga, pariharaNAsaMbhoga aura saMyogaviSayaka / isa prakAra nizItha ke paJcama uddeza meM varNita saMbhogavidhi, prAyazcitta Adi ke anusAra yahA~ bhI 'saMbhoga' kA varNana samajha lenA caahie| SaSTha udadeza : isa uddeza meM batAyA gayA hai ki sAdhu ko apane sambandhI ke yahAM se AhAra Adi grahaNa karane kI icchA hone para apane se vRddha sthavira Adi kI AjJA lie binA vaisA karanA akalpya hai| binA sthavira Adi kI AjJA ke apane sambandhI ke yahA~ se AhAra lenevAle ke lie cheda athavA parihAratapa ke prAyazcitta kA vidhAna hai| AjJA milane para bhI yadi jAnevAlA sAdhu alpabodha ho to use akele na jAkara kisI bahuzruta sAdhu ke sAtha hI jAnA cAhie / vahA~ jAne para usake pahu~cane ke pUrva yadi bhojana taiyAra kiyA huA ho to use lenA cAhie anyathA nahIM / AcArya tathA upAdhyAya ke pA~ca atizaya hote haiM jinakA samudAya ke anya sAdhuoM ko vizeSa dhyAna rakhanA cAhie : (1) unake bAhara se Ane para pairoM ko raja Adi ko sApha karanA tathA pramArjana karanA, (2) unake uccAra-prastravaNa Adi ( azuci ) ko nirdoSa sthAna meM pheMkanA, ( 3 ) unakI icchA hone para 1. paMcama uddeza : gA0 46-52. Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vaiyAvRtya karanA, ( 4 ) unake sAtha upAzraya ke bhItara rahanA, ( 5 ) unake sAtha upAzraya ke bAhara rahanA / gaNAvacchedaka ke antima do atizaya hote haiM / grAma, nagara Adi meM cAroM ora dIvAla se ghire eka hI dvAra vAle makAna meM AcArya se bhinna khaNDa meM agItArthaM sAdhuoM kA nivAsa niSiddha hai / yadi unameM koI gItArthaM sAdhu ho to aisA koI niSedha nahIM hai / kevala agItArtha sAdhuoM ke isa prakAra ke sthAna meM nivAsa karane para unheM cheda athavA parihAratapa ke prAyazcitta kA bhAgI bananA par3atA hai / isI prakAra aneka dvAroM se yukta ghara Adi meM rahane ke lie bhI gItArthaM kA sAhacarya anivArya hai / etadviSayaka vistRta vivecana bRhatkalpalaghubhASya kA paricaya dete samaya kiyA jA cukA hai / " aneka strI-puruSoM ko kisI sthAna para maithuna sevana karate hue dekhakara yadi koI sAdhu vikArayukta ho hastakarma Adi se apane vIrya kA kSaya kare to usake lie eka mAsa ke anuddhAtI parihAratapa ke prAyazcitta kA vidhAna hai; yadi vaha kisI acitta pratimAdi meM apane zukrapudgaloM ko bahAtA huA maithunapratisevanA meM prasakta hotA hai to usake lie cAra mAsa ke anuddhAtI parihAratapa ke prAyazcitta kA vidhAna hai / anya gaNa se Aye hue kSINa AcAra vAle sAdhu-sAdhviyoM ko binA unakI parizuddhi kie apane gaNa meM nahIM milAnA cAhie aura na unake sAtha AhAra Adi hI karanA cAhie / jo sAdhu-sAdhvI apane doSoM ko khule dila se AcArya ke sAmane rakha deM tathA yathocita prAyazcitta karake punaH vaisA kRtya na karane ko pratijJA kareM unhIM ke sAtha apanA sambandha jor3anA cAhie / bhASyakAra ne SaSTha uddeza kI vyAkhyA meM nimna viSayoM kA bhI samAveza kiyA hai : 'jJAtavidhi' pada kA ekAdaza dvArapurvaka vyAkhyAna - 1. AkrandanasthAna, 2. kSipta, 3. preraNA, 4. upasarga, 5. pathirodana, 6. apabhrAjanA, 7 ghAta, 8. anuloma, 9. abhiyogga, 10. viSa, 11. kopa; saptavidha kUroM kI gaNanA - zAlikUra, vrIhikUra, kodravakUra, yavakUra godhUmakUra, rAlakakUra aura AraNyavrIhikUra; AcArya kI vasati ke bAhara rahane se lagane vAle doSa; AcArya svayaM bhikSA ke lie jAe athavA na jAe, jAne ke kAraNa, na jAne ke kAraNa, tatsambandhI doSa aura prAyazcitta; abhyutthAna ke nirAkaraNa ke kAraNa; cAra prakAra kI vikathA kI vyAkhyA; AkSepa, AropaNA, prarUpaNA Adi padoM kA vyAkhyAna; AcArya ke pA~ca atizaya - utkRSTa bhakta, utkRSTa pAna, malinopadhidhAvana, prazaMsana aura hastapAdazauca; matibheda, pUrvavyudgrAha, saMsarga aura abhiniveza ke kAraNa 1. dekhie -- vagaDA prakRtasUtra : gA0 2125 - 2289 ( bRhatkalpa - laghubhASya ). Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahArabhASya 247 mithyAdRSTi kI utpatti aura inake lie kramazaH jamAli, govinda, zrAvakabhikSu, aura goSThAmAhila ke dRSTAnta; vasativiSayaka vividha yatanAe~; ghara ke andara va bAhara ko abhiniviMgaDA, usake vividha bheda, tadviSayaka vividha doSa, yatanAe~ evaM praayshcitt| saptama uddeza : saptama uddeza ke bhASya meM nimna viSayoM kA vivecana kiyA gayA hai : jo sAdhu-sAdhvI sAMbhogika haiM arthAt eka hI AcArya ke saMrakSaNa meM haiM unheM ( sAdhviyoM ko ) apane AcArya se pUche binA anya samudAya se Ane vAlI aticAra Adi doSoM se yukta sAdhvI ko apane saMgha meM nahIM lenA caahie| jisa sAdhvI ko AcArya prAyazcitta Adi se yuddha kara deM use apane saMgha meM na lene vAlI sAdhviyoM ko AcArya ko yathocita daNDa denA caahie| __ jo sAdhu-sAdhvI eka guru kI AjJA meM haiM ve (sAdhu) anya samudAya ke sAdhuoM ke sAtha gocarI kA vyavahAra kara sakate haiM / yadi anya saMgha ke sAdhu AcAraviruddha vyavahAra karate hoM to unake sAtha pITha pIche vyavahAra banda nahIM karanA cAhie apitu unheM apanI truTiyoM kA pratyakSa bhAna karavAnA caahie| yadi ve pazcAttApa karake apanI truTi sudhAra leM to unake sAtha vyavahAra bhaMga nahIM karanA cAhie / yadi aisA karate hue bhI ve apanI bhUla na sudhAreM to unake sAtha vyavahAra banda kara denA cAhie / sAdhviyoM ke lie dUsare prakAra kA niyama hai| unheM pratyakSa doSa dekhane para bhI gocarI kA vyavahAra nahIM tor3anA cAhie kintu apane AcArya kI AjJA lekara azuddha AcAra vAlI sAdhvI ke guru ko usakI sUcanA denI cAhie / vaisA karane para bhI yadi vaha apanA AcAra na sudhAre to use sUcanA de denI cAhie ki tumhAre sAtha hamArA vyavahAra banda hai| kisI bhI sAdhu ko apanI vaiyAvRtya ke lie strI ko dIkSA denA akalpya hai / use dIkSA dekara anya sAdhvI ko sauMpa denA caahie| sAdhvI kisI bhI puruSa ko dIkSA nahIM de sktii| use to kisI yogya sAdhu ke pAsa hI dIkSA grahaNa karanA par3atA hai| sAdhvI ko eka saMgha meM dIkSA lekara dUsare saMgha kI ziSyA bananA ho to use dIkSA nahIM denI caahie| use jahA~ rahanA ho vahIM jAkara dIkSA grahaNa karanI cAhie / sAdhu ke lie aisA niyama nahIM hai / vaha kAraNavazAt eka saMgha meM dIkSA lekara dUsare saMgha ke guru ko apanA guru banA sakatA hai / tIna varSa kI paryAyavAlA sAdhu suyogya hone para tIsa varSa kI paryAyavAlI sAdhvI kA upAdhyAya ho sakatA hai| isI prakAra pA~ca varSa kI paryAyavAlA sAdhu sATha varSa kI paryAyavAlI sAdhvI kA AcArya ho sakatA hai| 1. SaSTha vibhAga : gA0 1-387. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bahad itihAsa jisa makAna meM sAdhu rahanA cAhe usake svAmI, usakI vidhavA putrI, putra, bhAI Adi kisI ko bhI AjJA lenA anivArya hai / mArga meM jAte samaya kahIM Thaharane kA prasaMga Ae to bhI yathAvasara kisI na kisI gRhastha kI AjJA lenA cAhie / rAjya meM eka rAjA ke kisI kAraNa se na rahane para dUsare rAjA kI nizcita rUpa se sthApanA ho jAe to usakI puna: AjJA lekara hI usake rAjya meM rahanA cAhie / 248 sAdhvI kI dIkSA ke prasaMga kA vivecana karate hue bhASyakAra ne eka kozalaka AcArya aura eka zrAvikA kA dRSTAnta diyA hai aura batAyA hai ki kozalaka apane dezasvabhAva se hI aneka doSoM se yukta hotA hai / isa mata kI puSTi karate hue andhra Adi pradezoM ke nivAsiyoM ke svabhAva kI ora bhI saMketa kiyA gayA hai / andhra deza meM utpanna huA ho aura akrUra ho, mahArASTra meM paidA huA ho aura avAcAla ho, kozala meM utpanna huA ho aura aduSTa ho - aisA sau meM eka bhI milanA kaThina hai / ' tathA anupayukta kAla kA svAdhyAya kI vidhi Adi sAdhu-sAdhviyoM ke svAdhyAya ke lie upayukta bhASyakAra ne ati vistRta varNana kiyA hai| sAtha hI anya Avazyaka bAtoM para bhI pUrNa prakAza DAlA hai / paraspara vAcanA dene ke kyA niyama haiM, isakA bhI vistArapUrvaka pratipAdana kiyA gayA hai / 2 aSTama uddeza : isa uddeza ke bhASya meM mukhyarUpa se nimnalikhita bAtoM ko carcA kI gaI hai -- zayana karane athavA anya prayojana ke lie pATe kI AvazyakatA pratIta hone para sAdhu eka hAtha se uThA sakane yogya halkA pATA gA~va athavA paragAMva se mAMga kara lA sakatA hai / paragA~va se lAne ko avasthA meM tIna dina kI dUrI vAle gA~va se lAyA jA sakatA hai, isase adhika nahIM / vRddha sAdhu ke lie AvazyakatA hone para pA~ca dina kI dUrI vAle sthAna se bhI lAyA jA sakatA hai / vApisa lauTAne kI zarta para lAyI huI vastu anya makAna meM le jAnI ho to usake lie punaH svAmI kI AjJA lenI cAhie isI prakAra kisI makAna meM ThaharanA ho to usake svAmI kI AjJA lekara hI ThaharanA cAhie / kisI sAdhu ko gocarI Adi ke lie jAte samaya kisI anya sAdhu kA choTA-bar3A upakaraNa mile to pUcha-tAcha kara jisakA ho use de denA cAhie / svAmI kA patA na lagane ko avasthA meM usakA nirdoSa sthAna meM visarjana kara denA cAhie / vizeSa kAraNa upasthita / 9. saptama uddeza : gA0 123-6. 2. gA0 181 - 406. Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahArabhASya 249 hone para dUsare sAdhu ke lie pAtrAdi sAmagrI svIkAra karanA kalpya hai| vaha sAmagrI usa sAdhu se pUchakara usake grahaNa na karane kI avasthA meM hI guru kI AjJA se anya sAdhu ko dI jAnI cAhie / kukkuTI ke aNDe ke barAbara athavA kukSI (peTa ) meM sukhapUrvaka bharA jA sake utane AhAra ke battIsaveM bhAga arthAt kukSIaNDa ke barAbara ke ATha kaura khAne vAlA sAdhu alpAhArI, bAraha kaura khAne vAlA apArdhAhArI, solaha kaura khAne vAlA ardhAhArI, caubIsa kaura khAne vAlA prAptA. vamaudarya, ikatIsa kaura khAne vAlA kiMcidavamaudarya aura battIsa kora khAne vAlA pramANAhArI kahalAtA hai| kukkuTI athavA kukuTI kA vyAkhyAna karate hue kahA gayA hai ki 'kutsitA kuTI kukuTI' arthAt shriir| usa zarIrarUpa kukuTI kA aNDaka arthAt aNDe ke samAna jo mukha hai vaha kukuTIaNDaka hai| mukha ko aNDaka kyoM kahA gayA ? kyoMki garbha meM sarvaprathama zarIra kA mukha banatA hai aura bAda meM zeSa bhAga; ataH prathama niSpanna hone ke kAraNa mukha ko aNDaka kahA gayA hai / ' navama uddeza : isa uddeza kA mukhya viSaya hai zayyAtara arthAt sAgArika ke jJAtika, svajana, 'mitra Adi AgaMtukoM se sambandhita AhAra ke grahaNa-agrahaNa kA viveka tathA sAdhuoM ko vividha pratimAoM kA vidhAna / sAgArika ke ghara ke andara yA bAhara koI Agantuka bhojana kara rahA ho aura usa bhojana se sAgArika kA sambandha ho arthAt use yaha kahA gayA ho ki tumhAre khAne ke bAda jo kucha bace vApisa sauMpanA to usa AhAra meM se sAdhu Agantuka ke Agraha karane para bhI kucha na le / yadi usa AhAra se sAgArika kA kucha bhI sambandha na raha gayA ho to sAdhu use grahaNa kara sakatA hai| isI prakAra sAgArika ke dAsa-dAsI Adi ke AhAra ke viSaya meM bhI samajhanA caahie| auSadhi Adi ke viSaya meM bhI yahI niyama hai ki jisakA usa vastu para pUrNa adhikAra ho usI kI icchA se usa vastu ko grahaNa karanA caahie| bhASyakAra ne prastuta uddeza kI vyAkhyA meM Adeza athavA Aveza, cakrikA, gaulikA, dauSikA, sautrikA, bodhikA, kArpAsA, gandhikAzAlA, zauNDikazAlA, ApaNa, bhANDa, auSadhi Adi padoM kA samAveza kiyA hai / 2 _pratimAoM ke vivecana meM tatsambandhI kAla, bhikSAparimANa, karaNa aura karaNAntara, moka pratimA kA zabdArtha, kalpAdigrahaNa kA prayojana, moka kA svarUpa, mahatI mokapratimA kA lakSaNa Adi Avazyaka bAtoM para saMkSipta prakAza DAlA gayA hai| 1. aSTama uddeza : gA0 300. 2. navama uddeza : gA0 1-73. 3. gA0 74-128. Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa dazama uddeza : isa uddeza meM yavamadhya-pratimA aura vajramadhya-pratimA kI vidhi para vizeSa rUpa se vicAra kiyA gayA hai| pAMca prakAra ke vyavahara kA vistRta vivecana karate hue bAladIkSA kI vidhi para bhI prakAza DAlA gayA hai| dasa prakAra kI sevA kA varNana karate hue usase hone vAlI mahAnirjarA kA bhI nirUpaNa kiyA gayA hai| yavamadhya-pratimA kA svarUpa batAte hue bhASyakAra kahate haiM ki isa pratimA ko yava aura candra kI upamA dI gaI hai| jisakA madhyayava ke samAna hai vaha yavamadhyapratimA hai / isakA AkAra candra ke samAna hotA hai / vajramadhya-pratimA madhya meM vajra ke samAna hotI hai| ise bhI candra kI upamA dI jAtI hai| yavamadhya-pratimA madhya meM vipula-sthUla hotI hai tathA Adi aura anta meM tanu-kRza hotI hai / jisa prakAra zukla pakSa kA candra kramazaH vRddhi kI ora jAkara punaH hrAsa kI ora AtA hai usI prakAra yavamadhya-pratimA bhI kramazaH bhikSA kI vRddhi kI ora jAtI huI punaH hrAsa ko ora AtI hai / vajramadhya-pratimA meM candra kI upamA dUsarI taraha se ghaTita hotI hai| isameM bahulapakSa kA Adi meM grahaNa hotA hai / jisa prakAra kRSNapakSa kA candra pahale kramazaH hrAsa ko prApta hotA hai aura phira kramazaH bar3hatA hai usI prakAra vajramadhya-pratimA meM bhI kramazaH bhikSA kA hrAsa hokara punaH usakI vRddhi hotI hai / isa prakAra yaha pratimA Adi aura anta meM to sthUla hotI hai kintu madhya meM kRza hotI hai|' vyavahAra pA~ca prakAra kA hai : Agama, zruta, AjJA, dhAraNA aura jIta / ina pAMcoM prakAroM kA svarUpavarNana jItakalpabhASya kA paricaya dete samaya kiyA jA cukA hai ataH yahAM usakI punarAvRtti anAvazyaka hai| nirgrantha pA~ca prakAra ke hote haiM : pulAka, bakuza, kuzIla, nirgrantha aura snAtaka / inake lie vividha prakAra ke prAyazcittoM kA vidhAna kiyA gayA hai / prAyazcitta dasa prakAra ke haiM : 1. AlocanA, 2. pratikramaNa, 3. mizra, 4. viveka, 5. vyutsarga, 6. tapa, 7. cheda, 8. mUla, 9. anavasthApya aura 10. pAraMcita yA pArAMcika / pulAka ke lie AlocanA, pratikramaNa, mizra, viveka, tapa aura vyutsarga-ye chaH prakAra ke prAyazcitta haiM / bakuza aura kuzIla ke lie sabhI arthAt dasa prAyazcitta haiM / yathAlanda-kalpa meM ATha prakAra ke prAyazcitta haiM ( kyoMki usameM anavasthApya aura pAraMcita kA abhAva hai)| nirgrantha ke lie AlocanA aura viveka ina do prAyazcittoM kA vidhAna hai / snAtaka ke lie kevala eka prAyazcitta 1. dazama uddeza : gA0 3-5. 2. gA0 53. 3. jItakalpabhASya, gA0 7-694 tathA prastuta grantha, pR0 203-207. Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahArabhASya 251 viveka kA vidhAna kiyA gayA hai / aba pAMca prakAra ke saMyatoM ke lie prAyazcittau kA vidhAna karate hue bhASyakAra kahate haiM ki sAmAyikasaMyata sthavirakalpikoM ke lie cheda aura mUla ko chor3akara zeSa ATha prAyazcitta - AlocanA, pratikramaNa, mizra, viveka, vyutsarga, tapa, anavasthApya aura pAraMcita haiM; jinakalpikoM ke lie AlocanA, pratikramaNa, mizra, viveka, vyutsagaM aura tapa -- ye chaH prAyazcitta haiM / chedopasthApanIya saMyama meM sthita sthaviroM ke lie saba prakAra ke prAyazcitta haiM; jinakalpakoM ke lie ATha prakAra ke prAyazcitta haiM / parihAravizuddhika saMyama meM sthita sthaviroM ke lie bhI mUlaparyanta ATha hI prAyazcitta haiM; jinakalpikoM ke lie cheda aura mUla ko chor3akara chaH prakAra ke prAyazcitta haiM / sUkSmasaMparAya aura yathAkhyAta saMyama meM vidyamAna ke lie AlocanA aura viveka - ye do hI prAyazcitta haiM / " AgamAdi pAMca prakAra ke vyavahAra kA suvistRta vivecana karane ke bAda cAra prakAra ke puruSajAta kI carcA prAraMbha kI gaI hai : 1. athaMkara, 2. mAnakara, 3. ubhayakara aura 4. nobhykr| inameM se prathama aura tRtIya saphala mAne gae haiM aura dvitIya aura caturthaM niSphala / ina cAroM prakAra ke puruSoM kA svarUpa spaSTa karane ke lie ujjayinI nagarI aura zakarAjA kA dRSTAnta diyA gayA hai / isI prakAra 1. gaNArthakara, 2. mAnakara, 3. ubhayakara aura 4. anubhayakara kA varNana karane ke bAda gaNasaMgrahakara, gaNazobhAkara, gaNazodhikara Adi cAra-cAra prakAra ke puruSoM kA svarUpa samajhAyA gayA hai anta meM tIna prakAra kI sthavirabhUmi, tIna prakAra that zaikSakabhUmi, ATha varSa se kama Ayu vAle kI dIkSA kA niSedha, AcAraprakalpa ( nizItha ) ke adhyayana kI yogyatA, sUtrakRta Adi anya sUtroM ke adhyayana kI yogyatA, dasa prakAra kI sevA Adi kA vicAra kiyA gayA hai / / 1. gA0 352-364. 3. gA0 15-44. 2. dazama uddeza : pR0 94, gA0 1 - 7.. 4. ' gA0 45 - 140. Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha prakaraNa oghaniyukti laghubhASya prastuta prakaraNa ke prAraMbha meM bhASyoM kA sAmAnya paricaya dete samaya hamane AvazyakAdi sUtroM para likhe gae bhASyoM ke jo nAma ginAe haiM unameM se nimnalikhita chaH bhASya prakAzita ho cuke haiM : 1. vizeSAvazyakabhASya, 2. jItakalpabhASya, 3. bRhatkalpalaghubhASya, 4. vyavahArabhASya, 5. oghaniyuktilaghubhASya aura 6. piNDaniyuktibhASya / inameM se prathama cAra kA vistRta paricaya diyA jA cukA hai| opaniyuktilaghubhASya aura piNDaniyuktibhASya kI gAthA-saMkhyA bahuta bar3I nahIM hai / prathama meM 322 aura dvitIya meM 46 gAthAe~ hai| ye gAthAe~ niyuktiyoM meM mizritarUpa meM upalabdha haiM tathA ginatI meM niyuktiyoM kI gAthAoM se kama haiN| vyavahArabhASyakAra kI bhAMti ina donoM bhASyakAroM ke nAma kA bhI koI ullekha nahI miltaa| oghaniyuktilaghubhASya' meM nimna viSayoM kA samAveza hai : ogha, piNDa, samAsa aura saMkSepa ekArthaka haiM; vrata, zramaNadharma, saMyama, vaiyAvRtya, brahmacaryagupti, jJAnA"ditrika, tapa aura krodhanigrahAdi caraNa haiM; piNDa vizuddhi, samiti, bhAvanA, pratimA, indriyanirodha, pratilekhanA, gupti aura abhigraha karaNa hai; anuyoga cAra prakAra kA hotA hai : caraNakaraNAnuyoga, dharmakathAnuyoga, gaNitAnuyoga aura dravyAnuyoga; glAna sAdhu kI paricaryA kyoM karanI cAhie va usakI kyA vidhi hai; bhojana -grahaNa ko nirdoSa vidhi va tatsambandhI yatanAeM; sAdhuoM ke vicaraNa kA samaya aura tadviSayaka maryAdAeM Adi; grAma meM praveza tathA zakunApazakuna kA vicAra; sthApanAkuloM ko sthApanA va usakI anivAryatA; kAyotsarga karane kI vidhi aura usake lie upayukta sthAna, Asana Adi; aupaghAtika ke tIna bheda : AtmopadhA1. niyukti-bhASya-droNAcAryasUtritavRttibhUSita : prakAzaka-zAha veNIcandra sura candra, Agamodaya samiti, maisAnA, san 1919, Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oghaniyukti-laghubhASya 253 tika, pravacanaupaghAtika aura saMyamaupaghAtika; pAtralepa kI vidhi, yatanAeM aura doSa; bhikSA grahaNa kA upayukta kAla; bhikSATana kI nirdoSa vidhi; dAtA kI yogyatA, ayogyatA kA viveka; strI-puruSa kA vicAra; gamanAgamana ke samaya vividha upakaraNa grahaNa karane ke niyama va dharmaM ruci kA dRSTAnta; AhAra kA upabhoga karane kI nirdoSa vidhi ityAdi / ' 5 1. bhASyagAthA 1-322. Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama prakaraNa oghaniryukti- bRhadbhASya muni zrI puNyavijayajI ke pAsa ogha niyukti - bRhadbhASya kI eka hastalikhita - prati hai jisameM 2517 gAthAeM haiM jinameM niyukti-gAthAeM bhI sammilita haiM / prAraMbha meM niyukti kI nimna gAthAeM haiM : " arihaMte vaMdittA coddasapubvI taheva dasapubvI / ekkArasaMga suttatyadhArae savvasAhU ya // 1 // oheNa ya nijjutti vocchaM caraNakaraNANuogAto / appakkharaM mahatthaM aNuggahRtthaM suvihiyANaM // 2 // ina gAthAoM meM niyuktikAra ne arihaMta caturdazapUrvI, dazapUrvI tathA ekAdazAMgasUtrArthadhAraka savaM sAdhuoM ko namaskAra karake oghaniyukti likhane kI pratijJA kI hai / bhASyakAra ne isI niyukti kI gAthAoM ke vivecana ke rUpa meM prastuta bhASya kA nirmANa kiyA hai / graMtha meM bhASyakAra ke nAma Adi ke viSaya meM kisI prakAra kA ullekha nahIM hai / droNAcArya kI vRtti laghubhASya para hai, bRhadbhASya para nahIM / 14 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama prakaraNa piNDaniyukti - bhASya piNDaniyukti-bhASya' meM nimna viSayoM kA saMkSipta vyAkhyAna hai : 'gauNa' zabda kI vyutpatti, 'piNDa' kA svarUpa, laukika aura sAmayika kI tulanA, piNDasthApanA ke do bheda: sadbhAvasthApanA aura asadbhAvasthApanA, piNDanikSepa aura vAtakAya, AghAkarma kA svarUpa, adhaH karmatAhetu, vibhAgaudezika ke bheda, mizrajAta kA svarUpa, svasthAna ke sthAnasvasthAna, bhAjanasvasthAna Adi bheda, sUkSma prAbhRtikA ke apasarpaNa aura utsarpaNa rUpa do bheda, vizodhi aura avizodhi kI koTiyAM, cUrNa - kA svarUpa va tatsambandhI do kSullakoM kA dRSTAnta / 2 1. niyukti - bhASya - malayagirivivRttiyukta - prakAzaka : devacandra lAlAbhAI jaina pustakoddhAra, bambaI, san 1918. 2. bhASyagAthA 1-46. Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama prakaraNa paJcakalpa mahAbhASya yaha bhASya' paJca kalpaniyukti ke vivecana ke rUpa meM hai| isameM kula milAkara 2665 gAthAeM haiM jinameM kevala bhASya ko 2574 gAthAe~ haiM / prArambha meM niyuktikArakRta nimna gAthA hai : vaMdAmi bhaddabAhu~ pAINaM carimasagalasUyanANi / suttassa kAragamisiM dasANa kappe ya vavahAre // 1 // yaha gAthA dazAzrutaskandha ko niyukti tathA cUNi meM bhI prArambha meM hI hai| isa gAthA kA vyAkhyAna karate hue bhASyakAra ne 'bhadrabAhu' kA artha 'sundara bAhuoM vAlA' kiyA hai / anya bhadrabAhuoM se prastuta bhadrabAhu kA pRthakkaraNa karane ke lie 'prAcIna' (gotra), 'caramasakalazrutajJAnI' aura 'dazA-kalpa-vyavahAra sUtrakAra' vizeSaNa diye gaye haiM / etadviSayaka gAthAe~ aitihAsika dRSTi se vizeSa mahattvapUrNa hone ke kAraNa yahA~ uddhRta kI jAtI haiM : bhaddatti suMdara tti ya tullattho jattha sudarA bAhU / so hoti bhaddabAhU goNNaM jeNaM tu vAlatte // 7 // pAeNaM lakkhijai pesalabhAvo tu bAhujuyalassa / uvavaNNamato NAmaM tasseyaM bhaddabAhu tti // 8 // aNNe vi bhaddabAhU visesaNaM gottagahaNa pAINaM / aNNesi pa'visiThe visesaNaM carimasagalasuttaM // 9 // carimo apacchimo khalu coddasapuvvA u hoti sagalasuttaM / sesANa vudAsaTTA suttakarajjhayaNameyassa // 10 // ki teNa kayaM suttaM jaM bhaNNati tassa kArato so u| bhaNNati gaNadhArIhi savvasuya ceva pUvvakataM // 11 // tatto cciya NijjUDhaM aNuggahaTThAya saMpayajatINaM / so suttakArao khalu sa bhavati dasakappavavahAre // 12 // kalpa ( kappa) kA vyAkhyAna karate hue bhASyakAra kahate haiM ki kalpa do prakAra kA hotA hai : jinakalpa aura sthavirakalpa / ina donoM prakAra ke kalpoM kA - 1. isa bhASya kI hastalikhita prati muni zrI. puNyavijayajI kI kRpA se prApta huI hai / yaha prati muni zrI ne vi0 saM0 1983 meM likhakara taiyAra kI hai| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcakalpa-mahAbhASya 257 dravya aura bhAvapUrvaka vicAra karanA caahie| isake bAda kalpya aura akalpya . vastuoM kA vicAra kiyA gayA hai / kalpiyoM arthAt sAdhuoM kI jJAna, darzana aura cAritrarUpa trividha sampadA kA varNana karate hue bhASyakAra ne pAMca prakAra ke cAritra kA svarUpa batAyA hai : sAmAyika, chedopasthApana, parihAravizuddhi, sUkSmarAga-sUkSmasaMparAya aura yathAkhyAta / isI prakAra cAritra ke kSAyika, kSAyopazamika aura aupazamika-ina tIna bhedoM kA bhI varNana kiyA gayA hai / jJAna do prakAra kA hotA hai : kSAyika aura kSAyopazamika / kevalajJAna kSAyika hai aura zeSa jJAna kSAyopazamika hai / darzana tIna prakAra kA hai : kSAyika, kSAyopazamika aura aupazamika / cAritra kA pAlana kauna karatA hai ? nigrantha aura saMyata / nirgrantha aura saMyata ke pAMca-pAMca bheda hote haiM: kassetaM cArittaM NiyaMTha taha saMjayANa te ktihaa| paMca NiyaMThA paMceva saMjayA hoMtima kamaso // 83|| pAMca prakAra ke nirgrantha ye haiM : pulAka, bakuza, kuzIla, nirgrantha aura snaatk| saMyata ke sAmAyika Adi upayukta pA~ca bheda haiM / ina dasa prakAra ke zramaNoM ke prastuta bhASya meM aura bhI aneka bheda-prabheda kiye gae haiN| 'kalpa' zabda kA prayoga kina-kina arthoM meM kiyA gayA hai. isakA vicAra karate hue kahA gayA hai ki 'kalpa' zabda nimna arthoM meM prayukta huA hai : sAmarthya , varNanA, kAla, chedana, karaNa, aupamya aura adhivAsa : sAmatthe vaNNaNA kAle cheyaNe karaNe thaa| ovamme ahivAse ya kappasaddo viyAhio // 154|| ina saba kA bhedapuraHsara vistRta vivecana navama pUrva meM kiyA gayA hai / prastuta bhASya meM kevala paJcakalpa-pAMca prakAra ke kalpa kA saMkSipta varNana hai / jaisA ki svayaM bhASyakAra likhate haiM : so puNa paMcavikappo, kappo iha vaNNio samAseNaM / vityarato puvvagato, tassa ime hoMti bhedA tu // 174 // pA~ca prakAra ke kalpa ke kramazaH chaH, sAta, dasa, bIsa aura bayAlIsa bheda hai : chavviha sattavihe ya, dasaviha vIsativihe ya bAyAle / chaH prakAra ke kalpa kA chaH prakAra se nikSepa karanA caahie| vaha chaH prakAra kA nikSepa hai : nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva / 3 dravyakalpa tIna prakAra kA hai : jIva, ajIva aura mizra / jIvakalpa ke punaH tIna bheda haiM : dvipada, catuSpada aura apada / 1. gA0 59. 2. gA0 175. 3. gA0 180. 17 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa prastuta adhikAra dvipada kA hai aura usameM bhI manuSyadvipada kA / manuSyadvipada meM bhI karmabhUmija kA adhikAra abhISTa hai / vaha manujajIvakalpa chaH prakAra kA hai : pravrAjana, muMDana, zikSaNa, upasthApana, bhoga aura saMvasana : / pavvAvaNa muDAvaNa sikkhAvaNuvaTTha bhuja sNvsnnaa| esottha ( tu ) jIvakappo, chanbhedo hoti NAyavyo / / 186 // bhASyakAra ne ina para paryApta prakAza DAlA hai| pravrAjana kA vivecana karate hue jAti, kula, rUpa aura vinayasampanna vyakti ko hI pravrajyA ke yogya mAnA hai| bAla, vRddha, napuMsaka, jar3a, klIba, rogI, stena, rAjApakArI, unmatta, adarzI, dAsa, duSTa, mUDha, ajJAnI, juMgita, bhayabhIta, palAyita, niSkAsita, garbhiNI aura bAlavatsA-ina bIsa prakAra ke vyaktiyoM ko pravrajyA-dIkSA denA akalpya hai : bAle vuDDhe napuse ya, jaDDe kIve ya vAhie / teNe rAyAvagArI ya unmatte ya adaMsaNe // 20 // dAse duThe ya mUr3he ya, aNatte ju gitei ya / obaddhae ya bhayae, sehaNippheDiteti ya // 201 // gugviNI bAlavacchA ya, pavvAvetuNa kppe| esi parUvaNA duvihA, ussaggavavAyasaMjuttA / / 202 / / isI se milatA-julatA vidhAna nizIthabhASya meM bhI hai| etadviSayaka aneka gAthAe~ donoM bhASyoM meM samAna haiM / acitta arthAt ajIva-dravyakalpa kA vivecana karate hue AcArya ne nimnalikhita solaha viSayoM para prakAza DAlA hai : 1. AhAra, 2. upadhi, 3. upAzraya, 4. prasravaNa, 5. zayyA, 6. niSadyA, 7. sthAna, 8. daMDa, 9. carma, 10.cilimilI, 11. avalekhanikA, 12. daMtadhAvana, 13. karNazodhana, 14. pippalaka, 15. sUcI, 16. nakhachedana / mizra dravyakalpa kA vivecana karate hue bhASyakAra ne batAyA hai ki jIva aura ajIva ke saMyoga Adi se niSpanna kalpa mizrakalpa kahalAtA hai| isake vividha bhaMga hote haiM / yahA~ taka dravyakalpa kA vyAkhyAna hai / 1. gA0 182-4. 2. tulanA : nizItha-bhASya, gA0 3506-8. 3. AhAre uvahimmi ya, uvassae taha ya passavaNae ya / sejja Nisejja ThANe, DaMDe camme cili milI ya // 723 // avalehaNiyA daMtANa, ghovaNe kaNNasohaNe ceva / pippalaga sUti NakkhANa, chedaNe ceva solasame / / 724 // 4. gA0 901. Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'paJcakalpa-mahAbhASya 259 kSetrakalpa kA svarUpa batAte hue AcArya ne ardhaSaTviMzati ( addhachabbosa) arthAt sAr3he pacIsa dezoM ko AryakSetra batAyA hai jisameM sAdhuoM ko vicaranA cAhie / ina dezoM ke sAtha hI inakI rAjadhAniyoM ke nAma bhI diye haiN| yahA~ etadviSayaka bhASya kI cha: gAthAeM uddhRta kI jAtI hai jinase AryakSetrIya dezoM aura unako rAjadhAniyoM ke nAmoM kA ThIka-ThIka patA laga sakegA: rAyagiha magaha caMpA, aMgA taha tAmalitti vaMgA ya / kaMcaNapuraM kaliMgA, vArANasi ceva kAsI ya // 969 / / sAe ya kosalA gayapuraM ca kuru soriyaM kusaTThA ya / kaMpillaM paMcAlA, ahichattA jaMgalA ceva / / 970 // bAravatI ya suraTThA, mahila videhA ya vaccha kosNbii| NaMdipuraM saMdibhA, bhaddilapurameva valayA ya // 971 / / vayarADavaccha varaNA, acchA taha mattiyAvati dasaNNA / sottiyamatI ya cetI, vItibhayaM siMdha sovIrA // 972 // mahurA ya suraseNA, pAvA bhaMgI ya mAsapurivaTTA / sAvatthI ya kuNAlA, koDIvarisaM ca lADhA ya // 973 // seyaviyA'viya NagarI ketatiaddhaM ca AriyaM bhaNitaM / jatthuppatti jiNANaM cakkoNaM rAmakiNhANaM // 974 // Arya janapada aura unako mukhya nagariyoM ke nAma ye haiM : rAjadhAnI 1-magadha rAjagRha 2-aMga campA 3-vaMga tAmralipti 4-kaliMga kAMcanapura 5-kAzI vArANasI 6-kozala sAketa gajapura 8-kuzAvarta saurika 9-pAMcAla kAmpilya 10-jAMgala ahicchatrA 11-saurASTra dvAravatI 12-videha mithilA 13-vatsa kauzAmbI, 14-sAMDilya nandipura deza Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deza 260 jaina sAhitya kA bRhad itihAsA rAjadhAnI 15-malaya bhaddilapura 16-matsya vairATapura 17-varaNa acchApurI 18-dazArNa mRttikAvatI 19-cedi zauktikAvatI 20-siMdhu sauvIra .... vItibhaya 21-zUrasena mathurA 22-bhaMgi pApA 23-vaTTa mAsapurI 24-kuNAla zrAvastI 25-lATa koTivarSa 25.-3kekayA ..." .... .... .... zvetAmbikA kSetrakalpa ke bAda kAlakalpa kA varNana karate hue AcArya ne nimna viSayoM kA vyAkhyAna kiyA hai : mAsakalpa, paryuSaNAkalpa, vRddhavAsakalpa, paryAyakalpa, utsavarga, pratikramaNa, kRtikarma, pratilekhana, svAdhyAya, dhyAna, bhikSA, bhakta, vikAra niSkramaNa aura praveza / ' . bhAvakalpa ke varNana meM darzana, jJAna, cAritra, tapa, saMyama, samiti, gupti Adi kA vivecana kiyA gayA hai / yahA~ taka prathama kalpa ke antargata chaH prakAra ke kalpoM kA adhikAra hai| isake bAda dvitIya kalpa ke sAta bhedoM kA vyAkhyAna prAraMbha hotA hai| sAta prakAra ke kalpa meM nimna kalpoM kA samAveza kiyA gayA hai : sthitakalpa, asthitakalpa, jinakalpa, sthavirakalpa, liMgakalpa, upadhikalpa aura saMbhogakalpa / bhASyakAra ne inakA vistAra se varNana kiyA hai| tRtIya kalpa ke antargata dasa prakAra ke kalpoM kA varNana kiyA gayA hai : kalpa, prakalpa, vikalpa, saMkalpa upakalpa, anukalpa, utkalpa akalpa, duSkalpa aura suklp| piNDaiSaNA, bhAvanA, bhikSupratimA Adi yatiguNoM kI vRddhi karanA kalpa hai / utsArakalpa, lokAnuyoga, prathamAnuyoga, saMgrahaNI, saMbhoga, zRMganAdita Adi prakalpa haiM / " atireka, parikarma, bhaMDotpAdanA Adi vikalpa haiM : atiregaM parikammaNa 1. gA01024-1135. 2. gA0 1136-1267. 3. gA0 1268 4. gA0 1514. ___ ussArakappa logANuoga paDhamANuoga sNghnnii| saMbhoga siMgaNAiya evamAdI pakappo u // 1532 // Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'paJcakalpa-mahAbhASya 261 taha bhNddpaaynnaa|' prakalpa sakAraNa hotA hai jabaki vikalpa niSkAraNa hotA hai : kAraNe pakappo hotI, vikappo NikkAraNe munneyvvo| saMkalpa prazasta aura aprazasta do prakAra kA hotA hai / darzana-jJAna-cAritraviSayaka saMkalpa prazasta hai| iMdriya-viSaya-kaSAyaviSayaka saMkalpa aprazasta hai| upakalpa, kriyA aura upanayana ekArthaka haiM : uvakappatI kareti uvaNei va hoti egaTThA / jJAna aura cAritra se samRddha pUrvAcAryoM kA anukaraNa karanA anukalpa hai|" UrdhvakalpI honA athavA chinnakalpI honA utkalpa kahalAtA hai| niSkRpa arthAt kRpAhIna tathA niranukampa arthAt anukampAhIna hokara pravRtti karanA akalpa kahalAtA hai|' nitya niMdita pravRtti karanA duSkalpa hai| nitya prazaMsita pravRtti karanA sukalpa hai| caturtha kalpa ke antargata nimnalikhita bIsa kalpoM kA samAveza kiyA gayA hai : 1. nAmakalpa, 2. sthApanAkalpa, 3. dravyakalpa, 4. kSetrakalpa, 5. kAlakalpa, 6. darzanakalpa, 7. zrutakalpa, 8. adhyayanakalpa, 9. cAritrakalpa, 10. upadhikalpa, 11. saMbhogakalpa, 12. AlocanAkalpa, 13. upasampadAkalpa, 14. uddezakalpa, 15. anujJAkalpa, 16 adhvakalpa, 17. anuvAsakalpa (sthita aura asthita), 18. jinakalpa, 19. sthavirakalpa aura 20. anupAlanAkalpa / isakI nimnokta tIna dvAragAthAe~ hai : kappesu NAmakappo, ThavaNAkappo ya daviyakappo ya / khitte kAle kappo, daMsaNakappo ya suyakappo // 1670 // ajjhayaNa carittammi ya, kappo uvahI taheva saMbhogo / AloyaNa uvasaMpada taheva uddesaNuNNAe // 1671 // addhANammi ya kappo, aNuvAse taha ya hoi Thitakappo / ahitakappo ya tahA, jiNathera aNuvAlaNAkappo // 1672 / / bhASyakAra ne ina bIsa prakAra ke kalpoM kA vistArapUrvaka varNana kiyA hai| paMcama kalpa ke bayAlIsa bheda haiM : 1. dravya, 2. bhAva, 3. tadubhaya, 3. karaNa, 5. viramaNa, 6. sadAdhAra, 7. nirveza, 8. antara, 9. nayAMtara, 10. sthita, 11. asthita, 12. sthAna, 13. jina, 14. sthavira, 15, paryuSaNa, 16. zruta, 17. cAritra, 18. adhyayana, 19. uddeza, 20. vAcanA, 21. pratyeSaNA, 22. parivartanA, 23. anuprekSA, 24. yAta, 25. ayAta, 26. cINaM, 27. acIrNa, 28. 1. gA0 1591, 2. gA0 1603. 3. gA0 1629-1630. 4. gA0 1635. 5. 1642. 6. gA0 1649. 7. gA0 1659 8. gA0 1665. 9. gA0 1667. Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa saMdhAna, 29. cyavana, 30. upapAta, 31. nizItha, 32. vyavahAra, 33. kSetra, 34. kAla, 35. upadhi, 36. saMbhoga, 37. liMga, 38. pratisevanA, 39. anuvAsa, 40. anupAlanA, 41. anujJA, 42. sthApanA / isakI cAra dvAragAthAeM haiM jinakA bhASyakAra ne vivecana kiyA hai : davve bhAve tadubhaya karaNe veramaNaneva saahaaro| nivvesa aMtara NayaMtare ya Thiya aThie ceva // 2192 // ThANa jiNa thera pajjusaNameva sutte carittamajjhayaNe / uddesa vAyaNa paDicchaNA ya pariyaTTaNuppehA / / 2163 / / jAyamajAe ciNNamaciNNe saMdhANameva cayaNe ya / uvavAya NisIhe yA, vavahAre khettakAle ya / / 2164 / / uvahI saMbhoge liMgakappa paDisevaNA ya aNuvAse / aNupAlaNA aNuNNA, ThavaNAkappe ya bodhavve // 2165 / / isa taraha pA~ca prakAra ke kalpoM kA vivecana karane ke bAda prastuta bhASya jisakA ki nAma paMcakalpamahAbhASya hai aura jisameM paMcakalpalaghubhASya kA bhI samAveza hai, samApta hotA hai| prati ke anta meM bhASya evaM bhASyakAra ke nAma kA isa prakAra ullekha hai : mahatpaJcakalpabhASyaM saMghadAsakSamAzramaNaviracitaM samAptamiti / bhASya kA kalevara-pramANa batAte hue kahA gayA hai : gAhaggeNaM paMcavIsasayAiM cuhttraaii| siloyaggANaM egatIsasayAdi paMcattIsANi / yaha bhASya 2574 gAthApramANa athavA 3135 zlokapramANa hai / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama prakaraNa bRhatkalpa-bRhadbhASya yaha bhASya jaisA ki nAma se hI spaSTa hai, bRhatkalpa-laghubhASya se AkAra meM bar3A hai / durbhAgya se yaha apUrNa hI upalabdha hai| isameM pIThikA aura prArambha ke do uddeza to pUrNa haiM kintu tRtIya uddeza apUrNa hai| anta ke tIna uddeza anupalabdha haiN| bhASya kA yaha aMza likhA avazya gayA hai, jaisA ki AcArya kSemakIrti kI TIkA se spaSTa hai / prastuta bhASya meM laghubhASya samAviSTa hai / laghubhASya kI prathama gAthA hai : kAUNa namokkAraM, titthayarANaM tilogamahiyANaM / appavvavahArANaM, vakkhANavihiM pavakkhAmi / / 1 // bRhadbhASya kI bhI prathama gAthA hai : kAUNa namokkAraM, titthakarANaM tilokamahitANaM / kappavvavahArANaM, vakkhANavidhi pavakkhAmi // ina donoM gAthAoM meM kahIM-kahIM akSarabheda arthAt akSara-parivartana hai| isI prakAra kA parivartana anya gAthAoM meM bhI dRSTigocara hotA hai / laghubhASya kI dUsarI gAthA hai : sakkayapAyayavaNANa vibhAsA jattha jujjate jaMtu / ajjhayaNaniruttANi ya, vakkhANavihI ya aNuogo // 2 // yaha gAthA bRhadbhASya meM bahuta dUra hai| lagabhaga sau gAthAoM ke bAda yaha gAthA dI gaI hai| bIca kI ye saba gAthAeM prathama gAthA ke vivecana ke rUpa meM hai| bRhadbhASya meM upayukta gAthA kucha parivartana ke sAtha isa prakAra hai : sabbhagapAyatavayaNANa vibhAsA jaccha kujjhate jAtu / abbhayaNiruttANiya vattavvAI jahAkamaso // 1. yaha bhASya muni zrI puNyavijayajI kI asIma kRpA se hastalikhitarUpa meM prApta huA etadartha muni zrI kA atyanta AbhArI huuN| 2. Aha ca bahadbhASyakRt-ratti davaparivAse, lahugA dosA havaMta NegavihA / bRhatkalpalaghubhASya, gA0 5981 kI vyAkhyA ( uddeza 5, pR0 1580). 3. pR0 14. Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isa gAthA meM kucha azuddhiyA~ haiN| isa prakAra kI aneka azuddhiyA~ prastuta prati meM bharI par3I haiN| yaha doSa prastuta prati kA nahIM apitu usa mUla prati kA hai jisakI yaha pratilipi hai / bRhadbhASya ke prAraMbha meM aisI kucha gAthAe~ haiM jo laghubhASya meM bAda meM AtI hai / udAharaNa ke rUpa meM kucha gAthAe~ yahA~ uddhRta kI jAtI hai : kaDakaraNaM davve sAsaNaM tu sacceva davvato aannaa| davvanimittaM bhayaM doNha vi bhAve imaM ceva // 36 / / davvavatI davvAti jAti gahitAti mucati Na tAva / ArAhaNi davvassa tu doNha vi paDipakkhe bhAvavaI / / 37 // davANa davvabhUto davaTThAe va vejjamAtIyA / adha davve uvadeso paNNavaNA Agamo ceva // 38 // aNuyogo ( ya Niyogo ) bhAsa vibhAsA ya vattiyaM ceva / ete aNuyogassa tu NAmA egaTThayA paMca // 41 // -bRhatkalpa-bRhadbhASya, pR0 5-6 ( saMzodhita ) kaDakaraNaM davve sAsaNaM tu davve va davvao aannaa| davvanimittaM vubhayaM, dunni vi bhAve imaM ceva / / 184 / / davvavato davvAiM gahiyAI mucai na tAva / ArAhaNi davvassa vi, dohi vi bhAkssa paDivakkho // 185 / / davvANa davvabhUo, davaTThAe va vijjamAIyA / aha davave uvaeso, pannavaNA Agame ceva / / 186 / / aNuyogo ya niyogo, bhAsa vibhAsA ya vattiyaM ceva / ee aNuogabsa u, nAmA egaThThiyA paMca / / 187 // -bRhatkalpa-laghubhASya, bhA0 1. upayukta gAthAoM se yaha spaSTa hai ki donoM bhASyoM kI kucha gAthAoM meM kahIM-kahIM Age-pIche hera-phera bhI huA hai| bRhadbhASyakAra ne laghubhASya kI kucha gAthAe~ binA kisI vyAkhyAna ke vaisI kI vaisI bhI apane bhASya meM uddhRta kI haiN| jinakA vyAkhyAna karanA unheM Avazyaka pratIta na huA una gAthAoM ke 'viSaya meM unhoMne yahI nIti apanAyI hai| udAharaNa ke taura para laghubhASya kI nAma aura sthApanA maMgalaviSayaka chaThI, sAtavIM aura AThavIM ye tIna gAthAe~ bRhadbhASya meM kramazaH eka sAtha de dI gaI hai| inakA bRhadbhASyakAra ne una prasaMga para koI atirikta vivecana nahIM kiyA hai| dravyamaMgalaviSayaka nauvIM gAthA 1. pR0 18. Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadakalpa - bRhadbhASya ke viSaya meM yaha bAta nahIM hai / isa gAthA ke vyAkhyAna ke rUpa meM bRhadbhASyakAra ne cAra naI gAthAoM kI racanA kI hai / " isa prakAra bRhadbhASya meM laghubhASya ke viSayoM kA hI vistArapUrvaka vicAra kiyA gayA hai / aisI dazA meM pUrA bRhadbhASya eka vizAlakAya grantha honA cAhie jisakA kalevara lagabhaga paMdraha hajAra gAthAoM ke barAbara ho / apUrNa upalabdha prati jisakA kalevara pUre grantha kA lagabhaga AdhA hai, anumAnataH sAta hajAra gAthApramANa hai / ye gAthAe~ laghubhASya kI gAthAoM ( tIna uddeza ) se karIba dugunI haiN| lagabhaga itanI hI gAthAe~ anupalabdha aMza meM bhI hoMgI, aisA anumAna lagAyA jA sakatA hai / bRhadbhASya kI prati meM jo akSaraparAvartana dRSTigocara hotA hai usake kucha rUpa nIce diye jAte haiM : pracalita rUpa Na - NNa dhi - U ghA athavA hA tot va ta ddha ta I parivartita rUpa -ma -ssa - vi -ja -dvA -pa -na -gha 265 1. pR0 18- 9. 2. muni zrI puNyavijayajI ke adhyayana ke AdhAra para / 3. nizIthabhASya ke paricaya ke lie Age nizIthacUrNi kA paricaya dekhiye / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cUNiyA~ prathama prakaraNa cUrNiyA~ aura cUrNikAra M !!! AgamoM kI prAcInatama padyAtmaka vyAkhyAe~ niyuktiyoM aura bhASyoM ke rUpa meM prasiddha haiN| ve saba prAkRta meM haiN| jainAcArya ina padyAtmaka vyAkhyAoM se hI santuSTa hone vAle na the| unheM usI stara kI gadyAtmaka vyAkhyAoM kI bhI AvazyakatA pratIta huii| isa AvazyakatA kI pUrti ke rUpa meM jaina AgamoM para prAkRta athavA saMskRtamizrita prAkRta meM jo vyAkhyAe~ likhI gaI haiM, ve caNiyoM ke rUpa meM prasiddha haiN| Agametara sAhitya para bhI kucha cUNiyA~ likhI gaIM, kintu ve AgamoM kI cUrNiyoM kI tulanA meM bahuta kama haiN| udAharaNa ke lie karmaprakRti, zataka Adi kI cUrNiyA~ upalabdha haiM : caNiyA~: nimnAMkita Agama-granthoM para AcAryoM ne cUNiyA~ likhI haiM : 1. AcArAMga, 2. sUtrakRtAMga, 3. vyAkhyAprajJapti ( bhagavatI), 4. jIvAbhigama, 5. nizItha, 6. mahAnizItha, 7. vyavahAra, 8. dazAzrutaskandha, 9. bRhatkalpa, 10. paMcakalpa, 11. oghaniyukti, 12. jItakalpa, 13. uttarAdhyayana, 14. Avazyaka, 15. dazavaikAlika, 16. nandI, 17. anuyogadvAra, 18. jaMbUdvIpaprajJapti / nizItha aura jItakalpa para do-do cUrNiyAM likhI gaI, kintu vartamAna meM eka-eka hI upalabdha haiM / anuyogadvAra, bRhatkalpa evaM dazavaikAlika para bhI do-do cUrNiyA~ haiM / cUNiyoM kI racanA kA kyA krama hai, isa viSaya meM nizcitarUpa se kucha nahIM kahA jA sktaa| cUNiyoM meM ullikhita eka-dUsare ke nAma ke AdhAra para kramanirdhAraNa kA prayatna kiyA jA sakatA hai| zrI AnandasAgara sUri ke mata se jinadAsagaNikRta nimnalikhita cUNiyoM kA racanAkrama isa prakAra hai : nandIcUNi, anuyogadvAracUrNi, AvazyakacUrNi, dazavaikAlikacUNi, uttarAdhyayanacUNi, AcArAMgacUNi, sUtrakRtAMgacUNi aura vyAkhyAprajJapticUNi / ' 1. Arhata AgamonI cUNio ane tenuM mudraNa-siddhacakra, bhA. 9, aM. 8. pR0 165. Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cUNiyA~ aura cUrNikAra 267 ___ AvazyakacUrNi meM opaniyukticUNi kA ullekha hai|' isase pratIta hotA hai ki opaniyukticUNi AvazyakacUNi se pUrva likhI gaI hai / dazavaikAlikacUNi meM AvazyakacUNi kA nAmollekha haijisase yaha siddha hotA hai ki AvazyakacUNi dazavakAlikacUNi se pUrva kI racanA hai| uttarAdhyayanacUrNi meM dazavakAlikacUNi kA nirdeza hai| jisase prakaTa hotA hai ki dazavaikAlikaNi uttarAdhyayanacUNi ke pahale likhI gaI hai| anuyogadvAracUNi meM naMdIcUNi kA ullekha kiyA gayA hai| jisase siddha hotA hai ki naMdIcUNi kI racanA anuyogadvAracUrNi ke pUrva huI hai / ina ullekhoM ko dekhate hue zrI AnandasAgara sUri ke mata kA samarthana karanA anucita nahIM hai| hA~, upayukta racanA-krama meM anuyogadvAraNi ke bAda tathA AvazyakacUNi ke pahale oghaniyukticUNi kA bhI samAveza kara lenA cAhie kyoMki AvazyakacUNi meM opaniyukticUNi kA ullekha hai jo AvazyakacUNi ke pUrva kI racanA hai| bhASA kI dRSTi se nandIcUNi mukhyatayA prAkRta meM hai| isameM saMskRta kA bahuta kama prayoga kiyA gayA hai / anuyogadvAracUrNi bhI mukhyarUpa se prAkRta meM hI hai, jisameM yatra-tatra saMskRta ke zloka aura gadyAMza uddhRta kiye gaye haiN| jinadAsakRta dazavaikAlikacUNi kI bhASA mukhyatayA prAkRta hai, jabaki agastyasiMhakRta dazavaikAlikacUNi prAkRta meM hI hai| uttarAdhyayanaNi saMskRtamizrita prAkRta meM haiN| isameM aneka sthAnoM para saMskRta ke zloka uddhRta kiye gaye haiN| AcArAMgacUNi prAkRta-pradhAna hai, jisameM yatra-tatra saMskRta ke zloka bhI uddhRta kiye gaye haiN| sUtrakRtAMgacUNi kI bhASA evaM zailI AcArAMgacUNi ke hI samAna hai| isameM saMskRta kA prayoga anya cUrNiyoM kI apekSA adhika mAtrA meM huA hai| jItakalpacUNi meM prArambha se anta taka prAkRta kA hI prayoga hai| isameM jitane uddharaNa haiM ve bhI prAkRta-granthoM ke hI haiN| isa dRSTi se yaha cUNi anya caNiyoM se vilakSaNa hai| nizIthavizeSacUNi alpa-saMskRtamizrita prAkRta meM hai| dazAzrutaskandhacUNi pradhAnatayA prAkRta meM hai| bRhatkalpacUNi saMskRtamizrita prAkRta meM hai| cUrNikAra : cUrNikAra ke rUpa meM mukhyatayA jinadAsagaNi mahattara kA nAma prasiddha hai| inhoMne vastutaH kitanI caNiyA~ likhI haiM, isakA koI nizcita uttara nahIM diyA jA sktaa| paraMparA se nimnAMkita cUNiyA~ jinadAsagaNi mahattara kI kahI jAtI 1. AvazyakacUrNi (pUrvabhAga ), pR0 341. 3. uttarAdhyayanacUNi, pR0 274. 2. dazavaikAlikacUNi, pR0 71.. 4. anuyogadvAracUrNi, pR0 1. Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa haiM : nizIthavizeSacUrNi, nandocUrNi, anuyogadvAracUrNi AvazyakacUrNi, dazavaikAlikacUrNi, uttarAdhyayanacUrNi aura sUtrakRtAMgacUrNi / upalabdha jItakalpacUrNi siddha sUri kI kRti hai / bRhatkalpacUrNikAra kA nAma pralambasUri hai / " AcArya jinabhadra kI kRtiyoM meM eka cUrNi kA bhI samAveza hai / yaha cUrNi anuyogadvAra aMgula pada para hai jise jinadAsa kI anuyogadvAracUrNi meM akSarazaH uddhRta kiyA gayA hai / isI prakAra dazavaikAlikasUtra para bhI eka aura cUrNi hai / isake - racayitA agastya siMha haiM / anya cUrNikAroM ke nAma ajJAta haiM / jinadAsagaNi mahattara ke jIvana caritra se sambandhita vizeSa sAmagrI upalabdha cUrNikAra kA nAma jinadAsa batAyA rUpa meM pradyumna kSamAzramaNa ke nAma cUrNikAra kA paricaya nahIM hai / nizIthavizeSacUrNi ke anta meM gayA hai tathA prAraMbha meM unake vidyAguru ke - kA ullekha kiyA gayA hai / uttarAdhyayanacUrNi ke anta meM diyA gayA hai kintu unake nAma kA spaSTa ullekha nahIM kiyA gayA hai| isameM unake guru kA nAma vANijyakulIna, koTikagaNIya, vajrazAkhIya gopAlagaNi mahattara batAyA gayA hai / nandIcUrNi ke anta meM cUrNikAra ne apanA jo paricaya diyA hai vaha aspaSTa rUpa meM upalabdha hai / jinadAsa ke samaya ke viSaya meM itanA kahA jA sakatA hai ki ye bhASyakAra AcArya jinabhadra ke bAda evaM TIkAkAra AcArya haribhadra ke pUrva hue haiM kyoMki AcArya jinabhadra ke bhASya kI aneka gAthAoM kA upayoga inakI cUrNiyoM meM huA hai, jabaki AcArya haribhadra ne apanI TIkAoM meM inakI cUrNiyoM kA pUrA upayoga kiyA hai / AcArya jinabhadra kA samaya vikrama - saMvat 600-660 ke AsapAsa hai tathA AcArya haribhadra kA samaya vi0 saM0 757-827 ke bIca kA hai / aisI dazA meM jinadAsagaNi mahattara kA samaya vi0 - saM0 650-750 ke bIca meM mAnanA cAhie / nandIcUrNi ke anta meM usakA racanA-kAla zaka saMvat 598 arthAt vi0 saM0 733 nirdiSTa hai / " isase bhI yahI siddha hotA hai / upalabdha jItakalpacUrNi ke kartA siddhasenasUri haiM / prastuta siddhasena, siddhasena - divAkara se bhinna hI koI AcArya haiM / isakA kAraNa yaha hai ki siddhasena divAkara jItakalpakAra AcArya jinabhadra ke pUrvavartI haiN| prastuta cUrNi kI eka 2. gaNadharavAda, pR0 211. 1. jaina graMthAvalI, pR0 12, Ti0 5. 3. gaNadharavAdaH prastAvanA, pR0 32-3. 4. jaina Agama, pR0 27. 5. A History of the Canonical Literature of the Jainas, pR0 191; nandI sUtra - cUrNi ( prA0 Te0 so0 ), pR0 83. Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cUNiyA~ aura cUrNikAra vyAkhyA ( vipamapadavyAkhyA ) zrIcandrasUri ne vi0 saM0 1227 meM pUrNa kI hai ataH cUrNikAra siddhasena vi0 saM0 1227 ke pahale hone caahie| ye siddhasena kauna ho sakate haiM, isakI saMbhAvanA kA vicAra karate hue paM0 dalasukha mAlavaNiyA likhate hai ki AcArya jinabhadra ke pazcAtvartI tattvArthabhASya-vyAkhyAkAra siddhasenagaNi aura upamitibhavaprapaMcakathA ke lekhaka siddharSi athavA siddhavyAkhyAnika-ye do prasiddha AcArya to prastuta cUNi ke lekhaka pratIta nahIM hote, kyoMki yaha cUNi bhASA kA prazna gauNa rakhate hue dekhA jAya to bhI kahanA par3egA ki bahuta sarala zailI meM likhI gaI hai, jabaki upayukta donoM AcAryoM kI zailI ati kliSTa hai| dUsarI bAta yaha hai ki ina donoM AcAryoM kI kRtiyoM meM isakI ginatI bhI nahIM kI jaatii| isase pratIta hotA hai ki prastuta siddhasena koI anya hI hone caahie| aisA pratIta hotA hai ki AcArya jinabhadrakRta bRhatkSetrasamAsa kI vRtti ke racayitA siddhasenasUri prastuta cUNi ke bhI kartA hone cAhie kyoMki inhoMne upayukta vRtti vi0 saM0 1192 meM pUrNa kI thii| dUsarI bAta yaha hai ki ina siddhasena ke atirikta anya kisI siddhasena kA isa samaya ke AsapAsa honA jJAta nahIM hotaa| aisI sthiti meM bRhatkSetrasamAsa kI vRtti ke kartA aura prastuta cUNi ke lekhaka saMbhavataH eka hI siddhasena hai / yadi aisA hI hai to mAnanA par3egA ki cUNikAra siddhasena upakezagaccha ke the tathA devaguptasUri ke ziSya evaM yazodevasUri ke gurubhAI the| inhIM yazodevasUri ne unheM zAstrArtha sikhAyA thaa| upayukta mAnyatA para apanA mata prakaTa karate hue paM0 zrI sukhalAlajI likhate haiM ki jItakalpa eka Agamika graMtha hai / yaha dekhate hue aisA pratIta hotA hai ki usako cUNi ke kartA koI Agamika hone caahie| isa prakAra ke eka Agamika siddhasena kSamAzramaNa kA nirdeza paMcakalpacUNi tathA hAribhadrIyavRtti meM hai / saMbhava hai ki jItakalpacUrNi ke lekhaka bhI yahI siddhasena kSamAzramaNa hoN| jaba taka etadviSayaka nizcita pramANa upalabdha nahIM hote taba taka prastuta cUrNikAra siddhasena sari ke viSaya meM nizcita rUpa se vizeSa kucha nahIM kahA jA sktaa| paM0 dalasukha mAlavaNiyA ne nizItha-cUNi kI prastAvanA meM saMbhAvanA kI hai ki ye siddhasena AcArya jinabhadra ke sAkSAt ziSya hoN| aisA isalie saMbhava hai ki jItakalpabhASya-cUNi kA maMgala isa bAta kI puSTi karatA hai| sAtha hI yaha bhI saMbhAvanA kI hai ki bRhatkalpa, vyavahAra aura nizItha bhASya ke bhI kartA ye hoN| 1. gaNadharavAda : prastAvanA, pR0 44. 2. vahI : vRddhipatra, pR0 211. 3. nizIthasUtra (sanmati jJAnapITha), bhA0 4 : prastAvanA, pR0 38 se. Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bRhatkalpacUrNikAra pralaMbasUri ke jIvana caritra para prakAza DAlane vAlI koI - sAmagrI upalabdha nahIM hai / tAr3apatra para likhita prastuta cUrNi kI eka prati kA lekhana - samaya vi0 saM0 1334 hai / ataH itanA nizcita hai ki pralaMbasUri vi0 * saM0 1334 ke pahale hue haiN| ho sakatA hai ki ye cUrNikAra siddhasena ke samakAlIna hoM athavA unase bhI pahale hue hoM / - 270 dazavaikA likacUrNikAra agastya siMha koTigaNIya vajrasvAmI kI zAkhA ke eka sthavira haiM / inake guru kA nAma RSigupta hai / inake samaya Adi ke viSaya meM prakAza DAlane vAlI koI sAmagrI upalabdha nahIM hai / hA~, itanA avazya kahA jA sakatA hai ki inakI cUNi anya cUrNiyoM se vizeSa prAcIna nahIM hai / isameM tattvArthasUtra Adi ke saMskRta uddharaNa bhI haiM / cUrNi ke prAraMbha meM hI 'samyagdarzanajJAna" ( tattvA0 a0 1 sU0 1 ) sUtra uddhRta kiyA gayA hai / zailI Adi kI dRSTi se cUrNi sarala hai / 1. jaina graMthAvalI, pR0 12-3, Ti0 5. Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya prakaraNa nandIcUrNi yaha cUNi' mUla sUtrAnusArI hai tathA mukhyatayA prAkRta meM likhI gayI hai| isameM yatra-tatra saMskRta kA prayoga avazya hai kintu vaha nahIM ke barAbara hai| isakI vyAkhyAnazailI saMkSipta evaM sAragrAhI hai / isameM sarvaprathama jina aura vIrastuti kI vyAkhyA kI gaI hai, tadanantara saMghastuti kI / mUla gAthAoM kA anusaraNa karate hue AcArya ne tIrthaMkaroM, gaNadharoM aura sthaviroM kI nAmAvalI bhI dI hai| isake bAda tIna prakAra kI parSad kI ora saMketa karate hue jJAnacarcA prAraMbha kI hai / jainAgamoM meM prasiddha Abhinibodhika ( mati ), zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevala-ina pAMca prakAra ke jJAnoM kA svarUpa-varNana karane ke bAda AcArya ne pratyakSa-parokSa kI svarUpa-carcA kI hai / kevalajJAna kI carcA karate hue cUrNikAra ne pandraha prakAra ke siddhoM kA bhI varNana kiyA hai : 1. tIrthasiddha , 2. atIrthasiddha, 3. tIrthakarasiddha, 4. atIthaMkarasiddha, 5. svayaMbuddhasiddha, 6. pratyekabuddhasiddha, 7. buddhabodhitasiddha, 8. strIliMgasiddha, 9. puruSaliMgasiddha, 10. napuMsakaliMgasiddha, 11. svaliMgasiddha, 12. anyaliMgasiddha, 13. gRhaliMgasiddha, 14. ekasiddha, 15. anekasiddha / ye anantarasiddha kevalajJAna ke bheda hai| isI prakAra kevalajJAna ke paramparasiddha kevalajJAna Adi aneka bhedopabheda haiN| ina saba kA mUla sUtrakAra ne svayaM hI nirdeza kiyA hai| kevalajJAna aura kevaladarzana ke sambandha kI carcA karate hue AcArya ne tIna mata uddhRta kiye haiM : 1. kevalajJAna aura kevaladarzana kA yaugapadya, 2. kevalajJAna aura kevaladarzana kA kramikatva, 3. kevalajJAna aura kevaladarzana kA abheda / eta. dviSayaka gAthAe~ isa prakAra haiM : keI bhaNaMti jugavaM jANai pAsai ya kevalI NiyamA / aNNe egaMtariyaM icchaMti sutovadeseNaM // 1 // aNNe Na ceva vIrAM daMsaNamicchaMti jiNavariMdassa / / jaM ciya kevalaNANaM taM ciya se dasaNaM beMti // 2 // 1. zrIvizeSAvazyakasatkA amudritagAthAH zrInandIsUtrasya cUNiH hAribhadrIyA vRttizca-zrI RSabhadevajI kezarImalajI zvetAmbara saMsthA, ratalAma, san 1928. naMdisUtram cUrNisahitam-prAkRta TeksTa sosAiTI, vArANasI, san 1966. Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ina tInoM matoM ke samarthana ke rUpa meM bhI kucha gAthAeM dI gaI haiN| AcArya ne kevalajJAna aura kevaladarzana ke kramabhAvitva kA samarthana kiyA hai| etadviSayaka vistRta carcA vizeSAvazyakabhASya meM dekhanI caahie|' zrutanizrita, azrutanizrita Adi bhedoM ke sAtha AbhinibodhikajJAna kA savistAra vivecana karate hue cUrNikAra ne zrutajJAna kA ati vistRta vyAkhyAna kiyA hai| isa vyAkhyAna meM saMjJozruta, asaMjJIzruta, samyakzruta, mithyAzruta, sAdizruta, anAdizruta, gamikazruta, agamikazruta, aMgapraviSTazruta, aMgabAhyazruta, utkAlikazruta, kAlikazruta Adi ke vividha bhedoM kA samAveza kiyA gayA hai| dvAdazAMga kI ArAdhanA ke phala kI ora saMketa karate hue AcArya ne nimna gAthA meM apanA paricaya dekara grantha samApta kiyA hai : NireNagagamattaNahasadA jiyA, psuptisNkhgjtttthitaakulaa| kamaTThitA dhImatacitiyakkharA, phuDaM kaheyaMtabhighANakattuNo // 1 // -nandIcUNi (prA. Te. so.), pR. 83. 1. vizeSAvazyakabhASya, gA0 3089-3135. Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya prakaraNa anuyogadvAracUrNi maha cUrNi' mUla sUtra kA anusaraNa karate hue mukhyatayA prAkRta meM likhI gaI hai| isameM saMskRta kA bahuta kama prayoga huA hai / prArambha meM maMgala ke prasaMga se bhAvanaMdI kA svarUpa batAte hue 'NANaM paMcavidhaM paNNattaM' isa prakAra kA sUtra uddhRta kiyA gayA hai aura kahA gayA hai ki isa sUtra kA jisa prakAra naMdIcUNi meM vyAkhyAna kiyA gayA hai usI prakAra yahA~ bhI vyAkhyAna kara lenA caahie| isa kathana se spaSTa hai ki nandIcUNi anuyogadvAracUNi se pahale likhI gaI hai| prastuta caNi meM Avazyaka, taMdulavaicArika Adi kA bhI nirdeza kiyA gayA hai / anuyogavidhi aura anuyogArtha kA vicAra karate hue cUrNikAra ne AvazyakAbhikAra para bhI paryApta prakAza DAlA hai / AnupUrvI kA vivecana karate hue kAlAnupUrvI ke svarUpa-varNana ke prasaMga se AcArya ne pUrvAgoM kA paricaya diyA hai / 'NAmANi jANi' Adi kI vyAkhyA karate hue nAma zabda kA karma Adi dRSTiyoM se vicAra kiyA gayA hai| sAta nAmoM ke rUpa meM saptasvara kA saMgItazAstra kI dRSTi se sUkSma vivecana kiyA gayA hai| navavidha nAmakA nau prakAra ke kAvyarasa ke rUpa meM sodAharaNa varNana kiyA gayA hai : vIra, zrRMgAra, adbhuta, raudra, brIDanaka, bIbhatsa, hAsya, karuNa aura prazAnta / isI prakAra prastuta cUNi meM AtmAMgula, utsedhAMgula, pramANAMgula, kAlapramANa, audArikAdi zarIra, manuSyAdi prANiyoM kA pramANa, garbhajAdi manuSyoM kI saMkhyA, jJAna aura pramANa, saMkhyAta, asaMkhyAta, ananta Adi viSayoM para bhI prakAza DAlA gayA hai / 1. haribhadrakRta vRttisahita-zrI RSabhadevajI kezarImalajI zvetAmbara saMsthA, ratalAma, san 1928. 2. imassa suttassa jahA naMdicuNNIe vakkhANaM tathA ihaMpi vakkhANaM daTThavaM. aNuyogadvAracUNi, pR. 1-2. tulanA : nandIcUNi, pR. 10 aura Age / 3. anu yogadvAracUrNi, pR. 3. Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha prakaraNa AvazyakacUrNi yaha cUNi' mukhyarUpa se niyukti kA anusaraNa karate hue likhI gaI hai| kahIM-kahIM para bhASya kI gAthAoM kA bhI upayoga kiyA gayA hai| isakI bhASA prAkRta hai kintu yatra-tatra saMskRta ke zloka, gadyAMza evaM paktiyA~ uddhRta kI gaI haiM / bhASA meM pravAha hai / zailI bhI ojapUrNa hai| kathAnakoM kI to isameM bharamAra hai aura isa dRSTi se isakA aitihAsika mUlya bhI anya cUNiyoM se adhika hai| viSaya-vivecana kA jitanA vistAra isa cUNi meM hai utanA anya cUNiyoM meM durlabha hai / jisa prakAra vizeSAvazyakabhASya meM pratyeka viSaya para suvistRta vivecana upalabdha hai usI prakAra isameM bhI pratyeka viSaya kA ati vistArapUrvaka vyAkhyAna kiyA gayA hai| vizeSakara aitihAsika AkhyAnoM ke varNana meM to anta taka dRSTi kI vizAlatA evaM lekhanI kI udAratA ke darzana hote haiM / isameM govindaniyukti, odhaniyukticUNi ( etyaMtare ohanijjutticunnI bhANiyavyA jAva sammatA ), vasudeva hiNDi Adi aneka graMthoM kA nirdeza kiyA gayA hai| ___ upodghAtacUNi ke prArambha meM maMgalacarcA kI gaI hai aura bhAvamaMgala ke rUpa meM jJAna kA vistRta vivecana kiyA gayA hai / zrutajJAna ke AviSkAra ko dRSTi meM rakhate hue Avazyaka kA nikSepa-paddhati se vicAra kiyA gayA hai| dravyAvazyaka aura bhAvAvazyaka ke vizeSa vivecana ke lie anuyogadvAra sUtra kI ora nirdeza kara diyA gayA hai| zrutAvatAra kI carcA karate hue cUrNikAra kahate haiM ki tIrthaMkara bhagavAn ke zruta kA avatAra hotA hai| tIrthaMkara kauna hote haiM ? isa prazna kA uttara cUrNikAra ne nimna zabdoM meM diyA hai : jehi evaM daMsaNaNANAdisaMjuttaM titthaM kayaM te titthakarA bhavaMti, ahavA titthaM gaNaharA taM jehiM kayaM te titthakarA, ahavA titthaM cAuvvanno saMgho taM jehiM kayaM te titthakarA / bhagavAn kI vyutpatti isa prakAra kI hai : bhago jesiM atyi te 1. zrI RSabhadevajI kezarImalajI zvetAmbara saMsthA, ratalAma, pUrvabhAga, san 1928, uttarabhAga, san 1929. 2. pUrvabhAga, pR0 31, 241; uttarabhAga, pR0 324. 3. AvazyakacUNi (pUrvabhAga), pR0 79. Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvazyakacUrNi 275 bhgvNto| bhaga kyA hai ? isakA uttara dete hue cUrNikAra ne nimna zloka uddhRta kiyA hai : mAhAtmyasya samagrasya, rUpasya yazasaH zriyaH / dharmasyAtha prayatnasya, SaNNAM bhaga itIMganA // 1 // sAmAyika nAmaka prathama Avazyaka kA vyAkhyAna karate hue cUrNikAra ne sAmAyika kA do dRSTiyoM se vivecana kiyA hai : dravyaparamparA se aura bhAvaparamparA se / dravyaparamparA kI puSTi ke lie yAsAsAsA aura mRgAvato ke AkhyAnaka diye haiM / AcArya aura ziSya ke sambandha ko carcA karate hue nimna zloka uddhRta kiyA hai : AcAryasyaiva tajjADyaM, yacchiSyo nAvabudhyate / gAvo gopAlakenaiva, atIrthenAvatAritAH // 1 // sAmAyika kA uddeza, nirdeza, nirgama Adi 26 dvAroM se vicAra karanA cAhie,4 isa ora saMketa karane ke bAda AcArya ne nigamadvAra kI carcA karate hue bhagavAna mahAvIra ke ( mithyAtvAdi se ) nigama kI ora saMketa kiyA hai tathA unake bhavoM ko carcA karate hue bhagavAn RSabhadeva ke dhanasArthavAha Adi bhavoM kA vivaraNa diyA hai| RSabhadeva ke janma, vivAha, apatya Adi kA bahuta vistArapUrvaka varNana karane ke bAda tatkAlIna zilpa, karma, lekha Adi para bhI samucita prakAza DAlA hai / RSabhadeva ke putra bharata kI digvijaya kA varNana karane meM to cUrNikAra ne sacamuca kamAla kara diyA hai / yuddhakalA ke citraNa meM AcArya ne sAmagrI evaM zailI donoM dRSTiyoM se saphalatA prApta kI hai| cUNi ke isI eka aMza se cUrNikAra ke pratipAdana-kauzala evaM sAhityika abhiruci kA patA laga sakatA hai / sainika prayANa kA eka dRzya dekhie : ____ asikhevaNikhaggacAvaNArAyakaNamakappaNisUlalauDAbhiMDimAladhaNutoNasarapaharaNehi ya kAlaNIlaruhirapItasuvikallalaaNegacidhasayasaNNiviTuM aphphoDitasIhaNAyacchelitahayahesitahatthigulugulAitaaNegarahasayasahassaghaNaghaNetaNihammamANasadda sahiteNa jamagaM samakaM bhaMbhAhoraMbhakiNitakharamuhimugaMdasaMkhIyaparilivavvayapIravvAyaNivaMsaveNuvINAviyaMcimahatikacchabhirigisigikalatAlakaMsatAlakara dhANutthideNa saMninAdeNa sakalamavi jIvalogaM pUrayate / 3. vahI, pR0 121. 1. vahI, pR0 85. 2. vahI, pR0 87-91. 4. dekhie-Avazyakaniyukti, gA0 140-1. 5. AvazyakacUNi (pUrvabhAga ), pR0 187. Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ___ bharata kA rAjyAbhiSeka, bharata aura bAhubali kA yuddha, bAhubali ko kevalajJAna kI prApti Adi ghaTanAoM kA varNana bhI AcArya ne kuzalatApUrvaka kiyA hai| isa prakAra RSabhadevasambandhI varNana samApta karate hue cakravartI, vAsudeva Adi kA bhI thor3A-sA paricaya diyA hai tathA anya tIrthakaroM kI jIvanI para bhI kiMcit prakAza DAlA gayA hai / sAtha hI yaha bhI batAyA gayA hai ki bhagavAna mahAvIra ke pUrvabhava ke jIva marIci ne kisa prakAra bhagavAn RSabhadeva se dIkSA grahaNa kI aura kisa prakAra parISahoM se bhayabhIta hokara svatantra sampradAya kI sthApanA kI / isa varNana meM mUla bAteM vahI haiM jo Avazyakaniyukti meM hai|' nirgamadvAra ke prasaMga se itanI lambI carcA hone ke bAda punaH bhagavAn mahAvIra kA jIvana-caritra prArambha hotA hai| marIci kA jIva kisa prakAra aneka bhavoM meM bhramaNa karatA huA brAhmaNakuNDa grAma meM devAnandA brAhmaNI kI kukSi meM AtA hai, kisa prakAra garbhApaharaNa hotA hai, kisa prakAra rAjA siddhArtha ke putra ke rUpa meM utpanna hotA hai, kisa prakAra siddhArthasuta vardhamAna kA janmAbhiSeka kiyA jAtA hai| Adi bAtoM kA vistRta varNana karane ke bAda AcArya ne mahAvIra ke kuTumba kA bhI thor3A-sA paricaya diyA hai| vaha isa prakAra hai :2 / samaNe bhagavaM mahAvIre kAsavagotteNaM, tassa NaM tato NAmadhejjA evamAhijjaMti, taMjahA-ammApiusaMtie vaddhamANe sahasaMmudite samaNe ayale bhayabheravANaM khaMtA paDimAsatapArae aratiratisahe davie dhitiviriya saMpanne parIsahovasaggasahetti devehiM se kataM NAmaM samaNe bhagavaM mahAvIre / bhagavato mAyA ceDagassa bhagiNI, bhoyI ceDagassa dhuA, NAtA NAma je usabhasAmissa sayANijjagA te NAtavaMsA, pittijjae supAse, jeDhe bhAtA NaMdivaddhaNe, bhagiNI sudaMsaNA, bhAriyA jasoyA koDinnAgotteNaM, dhUyA kAsabIgotteNaM tIse do nAmadhejjA, taM0-aNojjagitti vA piyadasaNAviti vA, NattuI kosIgotteNaM, tIse do nAmadhejjA ( jasavatIti vA ) sesavatIti vA, evaM ( yaM ) nAmAhigAre darisitaM / __ bhagavAn mahAvIra ke jIvana se sambandhita nimna ghaTanAoM kA vistRta varNana cUrNikAra ne kiyA hai : dharmaparIkSA, vivAha, apatya, dAna, sambodha, lokAntikAgamana, indrAgamana, dIkSAmahotsava, upasarga, indra-prArthanA, abhigrahapaMcaka, acchaMdakavRtta, caNDakauzikavRtta, gozAlakavRtta, saMgamakakRta upasarga, devIkRta upasarga, vaizAlI Adi meM vihAra, candanabAlAvRtta, gopakRta, zalAkopasarga, kevalotpAda, samavasaraNa, gaNadharadIkSA Adi / devIkRta upasarga kA varNana karate samaya AcArya ne 1. dekhie-Avazyakaniyukti, gA0 335-440. 2. AvazyakacUNi (pUrvabhAga), pR0 245. Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvazyakacUNi 277 deviyoM ke rUpa-lAvaNya, svabhAva-cApalya, zRMgAra-saundarya Adi kA sarasa evaM saphala 'citraNa kiyA hai| isI prakAra bhagavAn ke deha-varNana meM bhI AcArya ne apanA sAhitya-kauzala dikhAyA hai| kSetra, kAla Adi zeSa dvAroM kA vyAkhyAna karate hue cUrNikAra ne nayAdhikAra ke antargata vajrasvAmI kA jIvana-vRtta prastuta kiyA hai aura yaha batAyA hai ki Arya vajra ke bAda hone vAle Arya rakSita ne kAlika kA anuyoga pRthak kara diyA / isa prasaMga para Arya rakSita kA jIvana-caritra bhI de diyA gayA hai / Arya rakSita ke mAtula goSThAmAhila kA vRtta dete hue yaha batAyA gayA hai ki vaha bhagavAna mahAvIra ke zAsana meM saptama nihnava ke rUpa meM prasiddha huaa| jamAli, tiSyagupta, ASAr3ha, azvamitra, gaMgasUri aura SaDulUka- ye chaH nihvava goSThAmAhila ke pUrva ho cuke the / ina sAtoM nihlavoM ke varNana meM cUrNikAra ne niyuktikAra kA anusaraNa kiyA hai / sAtha hI bhASyakAra kA anusaraNa karate hue cUrNikAra ne aSTama nihvava ke rUpa meM boTika-digambara kA varNana kiyA hai aura kathAnaka ke rUpa meM bhASya kI gAthA uddhRta kI hai|' isake bAda AcArya ne sAmAyikasambandhI anya Avazyaka bAtoM kA vicAra kiyA hai, jaise sAmAyika ke dravya-paryAya, nayadRSTi se sAmAyika, sAmAyika ke bheda, sAmAyika kA svAmI, sAmAyika-prApti kA kSetra, kAla, dizA Adi, sAmAyika kI prApti karane vAlA, sAmAyika kI prApti ke hetu, etadviSayaka Ananda, kAmadeva Adi ke dRSTAnta, anukampA Adi hetu aura meMTha, indranAga, kRtapuNya, puNyazAla, zivarAjarSi, gaMgadatta, dazArNabhadra, ilAputra Adi ke udAharaNa, sAmAyika kI sthiti, sAmAyikavAloM kI saMkhyA, sAmAyika kA antara, sAmAyika kA AkarSa, samabhAva ke lie damadanta kA dRSTAnta, samatA ke lie metArya kA udAharaNa, samAsa ke lie cilAtiputra kA dRSTAnta, saMkSepa aura anavadya ke lie tapasvI aura dharmaruci ke udAharaNa, pratyAkhyAna ke lie tetalIputra kA dRSTAnta / yahAM taka upodghAtaniyukti kI cUNi kA adhikAra hai| sUtrasparzikaniyukti kI cUNi meM nimna viSayoM kA pratipAdana kiyA gayA hai : namaskAra kI utpatti, nikSepAdi, rAga ke nikSepa, sneharAga ke lie arahannaka kA dRSTAnta, dveSa ke nikSepa aura dharmaruci kA dRSTAnta, kaSAya ke nikSepa aura jamadagnyAdi ke udAharaNa, arhannamaskAra kA phala, siddhanamaskAra aura karma siddhAdi, autpattikI, vainayikI, karmajA aura pAriNAmikI buddhi, karmakSaya aura samudghAta, 1. vahI, pR0 427, (nihnavavAda ke lie dekhie-vizeSAvazyakabhASya, gA0 2306-2609.) Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ayogiguNasthAna aura yoganirodha, siddhoM kA sukha, avagAha Adi, AcAryanamaskAra, upAdhyAyanamaskAra, sAdhunamaskAra, namaskAra kA prayojana aadi| yahA~ taka namaskAraniyukti kI cUNi kA adhikAra hai| __sAmAyikaniyukti kI cUNi meM 'karemi' ityAdi padoM kI padacchedapUrvaka vyAkhyA kI gaI hai tathA chaH prakAra ke karaNa kA vistRta nirUpaNa kiyA gayA hai / yahA~ taka sAmAyikacUNi kA adhikAra hai / sAmAyika adhyayana kI cUNi samApta karane ke bAda AcArya ne dvitIya adhyayana caturviMzatistava para prakAza DAlA hai| isameM niyukti kA hI anusaraNa karate hue stava, loka, udyota, dharma, tIrthaMkara Adi padoM kA nikSepa-paddhati se vyAkhyAna kiyA gayA hai| prathama tIrthaMkara RSabha kA svarUpa batAte hue carNikAra kahate haiM : vRSa udvahane, uvvUDhaM tena bhagavatA jagatsaMsArabhaggaM tena RSabha iti, sarva eva bhagavanto jagadudvahanti atulaM nANadaMsaNacaritaM vA, ete sAmaNNaM vA, viseso UruSu dosuvi bhagavato usabhA oparAmuhA teNa nivvatta bArasAhassa nAmaM kattaM usabho tti"|' isI prakAra anya tIrthakaroM kA svarUpa bhI batAyA gayA hai| ___ tRtIya adhyayana vandanA kA vyAkhyAna karate hue AcArya ne aneka dRSTAnta diye haiN| vandanakarma ke sAtha-hI-sAtha citikarma, kRtikarma, pUjAkarma aura vinayakarma kA bhI sodAharaNa vivecana kiyA hai / vandyAvandya kA vicAra karate hue cUrNikAra ne vandya zramaNa kA svarUpa isa prakAra batAyA hai : zrama tapasi khede ca, zrAmyatIti zramaNaH taM vaMdejjaM, kerisaM? 'medhAvi' merayA dhAvatIti medhAvI, ahavA medhAvI-vijJAnavAn taM; pAThAntaraM vA samaNaM vaMdejju medhAvI / teNa medhAviNA medhAvI vaMditavvo, caubhaMgI, cautthe bhaMge kitikaMmaphalaM bhavatIti, sesaesa bhynnaa| tathA 'saMjarta' saMmaM pAvovarataM, tahA 'susamAhitaM' suThTha samAhitaM susamAhitaM gANadaMsaNacaraNesu samujjatamiti yAvat, ko ya so evaMbhUtaH ? paMcasamito tigutto aTThahi pavayaNamAtAhiM tthito"| medhAvI, saMyata aura susamAhita zramaNa kI vandanA karanI caahie| nimnalikhita pA~ca prakAra ke zramaNa avandya hai : 1. Ajovaka, 2. tApasa, 3. parivrAjaka, 4. taccaNiya, 5. boTika / isI prakAra pArzvastha Adi bhI avaMdya haiN| cUrNikAra svayaM likhate haiM : kiM ca, imevi paMca Na vaMdiyavvA samaNasaddevi sati, jahA AjIvagA tAvasA parivvAyagA taccaNiyA boDiyA samaNA vA imaM sAsagaM paDivannA, Na ya te annatitthe Na ya satitthe je vi satitthe 1. AvazyakacuNi ( uttarabhAga ), pR0 9. 2. pR0 19-20. Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvazyakacUrNi 279 na pratijJAmaNupAlayanti te vi paMca pAsatthAdI Na vaMditavvA / ' Age AcArya ne kuzIlasaMsargatyAga, liMga, jJAna-darzana-cAritravAda, AlaMbanavAda, vaMdyavaMdakasaMbaMdha, vaMdyAvaMdyakAla, vaMdanasaMkhyA, vaMdanadoSa, vaMdanaphala Adi kA dRSTAntapUrvaka vicAra kiyA hai| pratikramaNa nAmaka caturtha adhyayana kA vivecana karate hue cUrNikAra kahate haiM ki pratikramaNa kA zabdArtha hai pratinivRtti / pramAda ke vaza apane sthAna (pratijJA) se haTa kara anyatra jAne ke bAda punaH apane sthAna para lauTane kI jo kriyA hai vahI pratikramaNa hai / isI bAta ko spaSTa karate hue AcArya ne do zloka uddhRta kiye haiM : svasthAnAdyatparaM sthAnaM, pramAdasya vazAd gataH / tatraiva kramaNaM bhUyaH, pratikramaNamucyate // 1 // kSAyopazamikAdvApi, bhAvAdaudayikaM gtH| tatrApi hi sa evArthaH, pratikUlagamAt smRtaH / / 2 / / isI prakAra cUrNikAra ne pratikramaNa kA svarUpa samajhAte hue eka prAkRta gAthA bhI uddhRta kI hai jisameM batAyA gayA hai ki zubha yoga meM punaH pravartana karanA pratikramaNa hai / vaha gAthA isa prakAra hai :3 / pati pati pavattaNaM vA subhesu jogesu mokkhaphaladesu / nissallassa jatissA jaM teNaM taM paDikkamaNaM / / 1 / / cUrNikAra ne niyuktikAra kI hI bhA~ti pratikramaka, pratikramaNa aura pratikrAMtavya-ina tInoM dRSTiyoM se pratikramaNa kA vyAkhyAna kiyA hai| isI prakAra praticaraNA, pariharaNA, vAraNA, nivRtti, niMdA, garhA, zuddhi aura AlocanA kA vivecana karate hue AcArya ne tattadviSayaka kathAnaka bhI diye haiN| pratikramaNasambandhI sUtra ke padoM kA artha karate hue kAyika, vAcika aura mAnasika aticAra, IryApathikI virAdhanA, prakAmazayyA, bhikSAcaryA, svAdhyAya Adi meM lagane vAle doSoM kA svarUpa samajhAyA gayA hai| isI prasaMga para cAra prakAra kI vikathA, cAra prakAra kA dhyAna, pA~ca prakAra kI kriyA, pA~ca prakAra ke kAmaguNa, pA~ca prakAra ke mahAvrata, pA~ca prakAra kI samiti, pariSThApanA, pratilekhanA Adi kA aneka AkhyAnoM evaM uddharaNoM ke sAtha pratipAdana kiyA gayA hai| ekAdaza upAsakapratimAoM kA svarUpa samajhAte hue cUrNikAra ne 'etthaM kahavi aNNovi. pADho dIsati' ina zabdoM ke sAtha pAThAMtara bhI diyA hai| isI prakAra dvAdaza bhikSu pratimAoM kA bhI varNana kiyA gayA hai : teraha kriyAsthAna, caudaha bhUtagrAma 1. pR0 20. 2. pR0 52. 3. vahI. 4. pR0 120. Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 1 evaM guNasthAna, paMdraha paramAdhArmika, solaha adhyayana ( sUtrakRta ke prathama zrutaskandha ke adhyayana ), satraha prakAra kA asaMyama, aThAraha prakAra kA abrahma, utkSiptanA Adi unnIsa adhyayana, bIsa asamAdhi sthAna; ikkIsa zabala (avizuddha cAritra), bAIsa parISaha, teIsa sUtrakRta ke adhyayana ( puMDarIka Adi ), caubIsa deva, pacIsa bhAvanAe~, chabbIsa uddeza ( dazAzrutaskandha ke dasa, kalpa - bRhatkalpa ke cha: aura vyavahAra ke dasa ), sattAIsa anagAra - guNa, aTThAIsa prakAra kA AcArakalpa, unatIsa pApazruta, tIsa mohanIya-sthAna, ikatIsa siddhAdiguNa, battIsa prakAra kA yogasaMgraha Adi viSayoM kA pratipAdana karane ke bAda AcArya ne grahaNazikSA aura AsevanazikSA- - ina do prakAra kI zikSAoM kA ullekha kiyA hai aura batAyA hai ki AsevanazikSA kA varNana usI prakAra karanA cAhie jaisA ki oghasAmAcArI aura padavibhAgasAmAcArI meM kiyA gayA hai: AsevaNasikkhA jathA ohasAmAyAe payavibhAphasAmAcArIe ya vaNNitaM / 2 zikSA kA svarUpa spaSTa karane ke lie abhayakumAra kA vistRta vRtta bhI diyA gayA hai| isI prasaMga para cUrNikAra ne zreNika, cellaNA, sulasA, koNika, ceTaka, udAyI, mahApadmanaMda, zakaTAla, vararuci, sthUlabhadra Adi se saMbaMdhita aneka mahattvapUrNa aitihAsika AkhyAnoM kA saMgraha kiyA hai / ajJAtopadhAnatA, alobhatA, titikSA, Arjava, zuci, samyagdarzanavizuddhi, samAdhAna, AcAropagatva, vinayopagatva, dhRtimati, saMvega, praNidhi, suvidhi, saMvara, AtmadoSopasaMhAra, pratyAkhyAna, vyutsarga, apramAda, dhyAna, vedanA, saMga, prAyazcitta, ArAdhanA, AzAtanA, asvAdhyAyika, pratyupekSaNA Adi pratikramaNasambandhI anya Avazyaka viSayoM kA dRSTAntapUrvaka pratipAdana karate hue pratikramaNa nAmaka caturtha adhyayana kA vyAkhyAna samApta kiyA hai / AtmadoSopasaMhAra kA varNana karate hue vrata kI mahattA batAne ke lie AcArya ne eka sundara zloka uddhRta kiyA hai jise yahA~ denA aprAsaMgika na hogA / vaha zloka isa prakAra hai : varaM praviSTaM jvalitaM hutAzanaM, na cApi bhagnaM cirasaMcitaM vratam / varaM hi mRtyuH parizuddhakarmaNo, na zIlavRtta skhalitasya jIvitam // 1 // arthAt jalatI huI agni meM praveza kara lenA acchA hai kintu cirasaMcita vrata ko bhaMga karanA ThIka nahIM / vizuddhakarmazIla hokara mara jAnA acchA hai kintu zIla se skhalita hokara jInA ThIka nahIM / 1. dasa uddesaNakAlA dasANa kappassa hoMti chacceva / dasa caiva ya vavahArassa hoMti savvevi chabbIsaM // - pR0 148. 2. pR0 157 -8. 3. pR0 202. Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvazyakacUrNi 281 paMcama adhyayana kAyotsarga ko vyAkhyA ke prAraMbha meM vraNacikitsA ( vaNatigicchA ) kA pratipAdana kiyA gayA hai aura kahA gayA hai ki vraNa do prakAra kA hotA hai : dravyavraNa aura bhAvavraNa / dravyavaNa kI auSadhAdi se cikitsA hotI hai / bhAvavraNa aticArarUpa hai jisakI cikitsA prAyazcitta se hotI hai / vaha prAyazcitta dasa prakAra kA hai : AlocanA, pratikramaNa, tadubhaya, viveka, vyutsarga, tapa, cheda, mUla, anavasthApya aura pArAMcika / cUNi kA mUla pATha isa prakAra hai : so ya vaNo duvidho-davve bhAve ya, davvavaNo osahAdohiM tigicchijjati, bhAvavaNo saMjamAtiyAro tassa pAyacchitteNa tigicchaNA, eteNAvasareNa pAyacchittaM parUvijjati / vaNatigicchA aNagamo ya, taM pAyacchittaM dasavihaM " / ' dasa prakAra ke prAyazcittoM kA vizada varNana jItakalpa sUtra meM dekhanA cAhie / kAyotsarga meM kAya aura utsarga do pada hai / kAya kA nikSepa nAma Adi bAraha prakAra kA hai| utsarga kA nikSepa nAma Adi chaH prakAra kA hai| kAyotsarga ke do bheda haiM : ceSTAkAyotsarga aura abhibhavakAyotsarga / abhibhavakAyotsarga hAra kara athavA harA kara kiyA jAtA hai / ceSTAkAyotsarga ceSTA arthAt gamanAdi pravRtti ke kAraNa kiyA jAtA hai / hUNAdi se parAjita hokara kAyotsarga karanA abhibhavakAyotsarga hai / gamanAgamanAdi ke kAraNa jo kAyotsarga kiyA jAtA hai vaha ceSTAkAyotsarga hai : so puNa kAussaggo duvidhoceTThAkAussaggo ya abhibhavakAussaggo ya, abhibhavo NAma abhibhUto vA pareNa paraM vA abhibhUya kuNati, pareNAbhibhUto, tathA hUNAIdahiM abhibhUto savvaM sarIrAdi vosirAmiti kAussaggaM kareti, paraM vA abhibhUya kAussaggaM kareti, jathA titthagaro devamaNuyAdiNo aNulomapaDilomakAriNo bhayAdI paMca abhibhUya kAussaggaM kAtupratijJAM pUreti, ceTTAkAussaggo ceTThAto nipphaNNo jathA gamaNAgamaNAdisu kAussaggo kiirti..."|2 kAyotsarga ke prazasta aura aprazasta ye do athavA ucchita Adi nau bheda bhI hote haiN| ina bhedoM kA varNana karane ke bAda zruta, siddha Adi kI stuti kA vivecana kiyA gayA hai tathA kSAmaNA ko vidhi para prakAza DAlA gayA hai / kAyotsarga ke doSa, phala Adi kA varNana karate hue paMcama adhyayana kA vyAkhyAna samApta kiyA gayA hai| SaSTha adhyayana pratyAkhyAna kI cUNi meM pratyAkhyAna ke bheda, zrAvaka ke bheda, samyaktva ke aticAra, sthUlaprANAtipAtaviramaNa aura usake aticAra, sthUlamRSAvAdaviramaNa aura usake aticAra, sthUlaadattAdAnaviramaNa aura usake aticAra, svadArasaMtoSa aura paradArapratyAkhyAna evaM tatsambandhI aticAra, parigrahaparimANa evaM tadviSayaka aticAra, tIna guNavrata aura unake aticAra, cAra zikSAvrata aura 1. pR. 246 2. pR. 248. 3. pR. 249 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa unake aticAra, dasa prakAra ke pratyAkhyAna, chaH prakAra kI vizuddhi, pratyAkhyAna ke guNa aura AgAra Adi kA vividha udAharaNoM ke sAtha vyAkhyAna kiyA gayA hai / bIca-bIca meM yatra-tatra aneka gAthAe~ evaM zloka bhI udhRta kiye gaye haiN| anta meM prastuta saMskaraNa kI prati ke viSaya meM likhA gayA hai ki saM0 1774 meM paM0 dIpavijayagaNi ne paM0 nyAyasAgaragaNi ko AvazyakacUrNi pradAna ko : saM0 1774 varSe paM0 dIpavijayagaNinA AvazyakacarNiH paM0 zrInyAyasAgaragaNibhyaH prdttaa| AvazyakacUrNi ke isa paricaya se spaSTa hai ki cUrNikAra jinadAsagaNi mahattara ne apanI prastuta kRti meM Avazyakaniyukti meM nirdiSTa sabhI viSayoM kA vistArapUrvaka vivecana kiyA hai tathA vivecana kI saralatA, sarasatA evaM spaSTatA kI dRSTi se aneka prAcIna aitihAsika evaM paurANika AkhyAna uddhRta kiye haiM / isI prakAra vivecana meM yatra-tatra aneka gAthAoM evaM zlokoM kA samAveza bhI kiyA hai| yaha sAmagrI bhAratIya sAMskRtika itihAsa kI dRSTi se atyanta mahattvapUrNa hai| 1. pR. 325. Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama prakaraNa dazavaikAlikacUrNi (jinadAsagaNikRta) yaha cUNi' bhI niyukti kA anusaraNa karate hue likhI gaI hai tathA drumapuSpikA Adi dasa adhyayana evaM do cUlikAe~-isa prakAra bAraha adhyayanoM meM vibhakta hai / isakI bhASA mukhyatayA prAkRta hai| prathama adhyayana meM ekaka, kAla, druma, dharma Adi padoM kA nikSepa-paddhati se vicAra kiyA gayA hai tathA zayyaMbhavavRtta, dasa prakAra ke zramaNadharma, anumAna ke vividha avayava Adi kA pratipAdana kiyA gayA hai / saMkSepa meM prathama adhyayana meM dharma kI prazaMsA kA varNana kiyA gayA hai / dvitIya adhyayana kA mukhya viSaya dharma meM sthita vyakti ko dhRti karAnA hai| cUrNikAra isa adhyayana kI vyAkhyA ke prArambha meM hI kahate haiM ki 'adhyayana' ke cAra anuyogadvAroM kA vyAkhyAna usI prakAra samajha lenA cAhie jisa prakAra AvazyakacUrNi meM kiyA gayA hai / isake bAda zramaNa ke svarUpa para prakAza DAlate hue pUrva, kAma, pada, zIlAMgasahastra Adi padoM kA sodAharaNa vivecana kiyA gayA hai| tRtIya adhyayana meM dRDhadhRtika ke AcAra kA pratipAdana kiyA gayA hai| isake lie mahat, kSullaka, AcAra, darzanAcAra, jJAnAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra, vIryAcAra, arthakathA, kAmakathA, dharmakathA, mizrakathA, anAcIrNa, saMyatasvarUpa Adi kA vicAra kiyA gayA hai / caturtha adhyayana kI cUNi meM jIva, ajIva, cAritradharma, yatanA, upadeza, dharmaphala Adi ke svarUpa kA pratipAdana kiyA gayA hai / paMcama adhyayana kI caNi meM sAdhu ke uttaraguNoM kA vicAra kiyA gayA hai jisameM piNDasvarUpa, bhaktapAneSaNA gamanavidhi, gocaravidhi, pAnakavidhi, pariSThApanavidhi, bhojanavidhi, Alocanavidhi Adi viSayoM para prakAza DAlA gayA hai / bIca-bIca meM kahIM-kahIM para mAMsAhAra, madyapAna Adi kI carcA bhI kI gaI hai| SaSTha adhyayana meM dharma, artha, kAma, vrataSaTka, kAyaSaTaka Adi kA pratipAdana kiyA gayA hai| isa adhyayana kI cUNi meM AcArya ne apane saMskRta vyAkaraNa ke pANDitya kA bhI acchA paricaya diyA hai| saptama adhyayana kI cUNi meM bhASAsambandhI vivecana hai| isameM bhASA kI zuddhi, azuddhi, satya, mRSA, satyamRSA 1. zrI RSabhadevajI kezarImalajI zvetAMbara saMsthA, ratalAma, san 1933. 2. dazavaikAlikacUNi, pR. 71. 3. vahI, pR. 184, 187, 202, 203. Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa asatyamRSA Adi kA vicAra kiyA gayA hai / aSTama adhyayana kI cUNi meM indriyAdi praNidhiyoM kA vivecana kiyA gayA hai / navama adhyayana kI cUNi meM lokopacAravinaya, arthavinaya, kAmavinaya, bhayavinaya, mokSavinaya Adi kI vyAkhyA kI gayI hai / dazama adhyayana meM bhikSusambandhI guNoM para prakAza DAlA gayA hai| cUlikAoM kI cUNi meM rati, arati, vihAravidhi, gahivaiyAvRtyaniSedha, aniketavAsa Adi viSayoM se sambandhita vivecana hai| cUNikAra ne sthAna-sthAna para aneka granthoM ke nAmoM kA nirdeza bhI kiyA hai|' oghaniyukti-pR. 175, piNDaniyukti 1. taraMgavatI-pR. 106, pR. 178 Adi / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha prakaraNa uttarAdhyayanacUrNi yaha cUNi' bhI niyuktyanusArI hai tathA saMskRtamizrita prAkRta meM likhI gaI. hai / isameM saMyoga, pudgalabandha, saMsthAna, vinaya, krodhavAraNa, anuzAsana, parISaha, dharmavighna, maraNa, nigraMthapaMcaka, bhayasaptaka, jJAnakriyaikAnta Adi viSayoM para sodAharaNa prakAza DAlA gayA hai| strIparISaha kA vivecana karate hue AcArya ne nArIsvabhAva kI kar3I AlocanA kI hai aura isa prasaMga para nimnalikhita do zloka bhI uddhRta kiye haiM : etA hasati ca rudaMti ca arthahetovizvAsayaMti ca paraM na ca vizvasaMti / tasmAnnareNa kulazIlasamanvitena, nAryaH smazAnasumanA iva varjanIyAH / / 1 // samudravIcIcapalasvabhAvAH, saMdhyAbhrarekheva muhuurtraagaaH| striyaH kRtArthAH puruSaM nirarthaka, nIpIDitAlakta (ka) vat tyajati / / 2 // -uttarAdhyayanacUNi, pR. 65. harikezIya adhyayana kI cUNi meM AcArya ne abrAhmaNa ke lie niSiddha bAtoM kI ora nirdeza karate hue zUdra ke lie nimna zloka uddhRta kiyA hai : na zUdrAya baliM dadyAnnocchiSTaM na haviH kRtam / na cAsyopadized dharma, na cAsya vratamAdizet / / -vahI, pR. 205. cUrNikAra ne cUrNi ke anta meM apanA paricaya dete hue svayaM ko vANijyakulIna, koTikagaNIya, vajrazAkhI gopAlagaNimahattara kA ziSya batAyA hai / ve gAthAe~ isa prakAra haiM : vANijakulasaMbhUo koDiyagaNio u vyrsaahiito| govAliyamahattarao, vikkhAo Asi logaMmi // 1 // sasamayaparasamayaviU, oyassI dittimaM sugaMbhIro / sIsagaNasaMparivuDo, vakkhANaratippio aasii|| 2 / / tesiM soseNa imaM, uttarajjhayaNANa cuNNikhaMDaM tu / raiyaM aNuggahatthaM, sIsANaM maMdabuddhINaM // 3 // 1. zrI RSabhadevajI kezarImalajI zvetAmbara saMsthA, ratalAma, san 1933. Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 jaina sAhitya kA bRhada itihAsa jaM etthaM ussuttaM, ayANamANeNa viratitaM hojjA / taM aNuogadharA me, aNaciteu samAraMtu // 4 // -vahI, pR. 283. dazavaikAlikacUNi bhI niHsandeha unhIM AcArya ko kRti hai jinakI uttarAdhyayanacUNi hai itanA hI nahIM, dazavakAlikacUNi uttarAdhyayanaNi se pahale likhI gaI hai| isakA pramANa uttarAdhyayanaNi meM milatA hai jo isa prakAra hai : SaSThopi citto nAnAprakAro prakIrNatapobhidhIyate, tadanyatrAbhihitaM, zeSaM dazavaikAlikacau~ abhihitN."|' yahA~ AcArya ne spaSTa rUpa se likhA hai ki prakIrNatapa ke viSaya meM anyatra kaha diyA gayA hai aura zeSa dazavakAlikacUrNi meM kaha diyA gayA hai / jisa svara meM AcArya ne yaha likhA hai ki isake viSaya meM anyatra kaha diyA gayA hai uso svara meM unhoMne yaha bhI likhA hai ki zeSa dazavaikAlikacUNi meM kaha diyA gayA hai| isa svarasAmya ko dekhate hue yaha kathana anupayukta nahIM ki uttarAdhyayana aura dazavakAlika kI cUNiyA~ eka hI AcArya kI kRtiyA~ haiM tathA dazavaikAlikacUNi kI racanA uttarAdhyayanacUNi se pUrva kI hai| 1. uttarAdhyayanacUrNi, pR0 274. Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama prakaraNa AcArAMgacUrNi isa cUrNa meM prAya: unhIM viSayoM kA vivecana hai jo AcArAMga - niyukti meM haiM / niyukti kI gAthAoM ke AdhAra para hI yaha cUrNi likhI gaI hai ataH aisA honA svAbhAvika hai / isameM varNita viSayoM meM se kucha ke nAmoM kA nirdeza karanA aprAsaMgika na hogA / prathama zrutaskandha kI cUrNa meM mukhyarUpa se nimna viSayoM kA vyAkhyAna kiyA gayA hai : anuyoga, aMga, AcAra, brahma, varNa, AcaraNa, zastra, parijJA, saMjJA, dik, samyaktva, yoni, karma, pRthvI Adi kAya, loka, vijaya, guNasthAna, paritApa, vihAra, rati, arati, lobha, jugupsA, gotra, jJAti, jAtimaraNa, eSaNA, dezanA, bandha-mokSa, zItoSNAdi parISaha, tattvArthazraddhA, jIvarakSA, acelatva, maraNa, saMlekhanA, samanojJatva, yAmatraya, trivastratA, vIradIkSA, devadRSya, savastratA / cUrNikAra ne bhI nikSepapaddhati kA hI AdhAra liyA hai / dvitIya zrutaskandha kI vyAkhyA karate hue cUrNikAra ne viSayoM kA vivecana kiyA hai : agra, prANasaMsakta, piNDeSaNA, vastra, pAtra, avagrahasaptaka. saptasaptaka, bhAvanA, vimukti / cUMki AcArAMgasUtra kA mUla prayojana zramaNoM ke AcAra-vicAra kI pratiSThA karanA hai ataH pratyeka viSaya kA pratipAdana isI prayojana ko dRSTi meM rakhate hue kiyA gayA hai / uddhRta kiye gaye kucha zloka yahA~ prAkRtapradhAna prastuta cUrNi meM yatra-tatra saMskRta ke zloka bhI haiM / inake mUla sthala kI khoja na karate hue udAharaNa ke rUpa meM uddhRta kiye jAte haiM / Agama ke prAmANya kI puSTi ke lie nimna zloka uddhRta kiyA gayA hai : jinendravacanaM sUkSma hetubhiyaMdi gRhyate / AjJayA tadgrahItavyaM nAnyathAvAdino jinAH // mukhyarUpa se nimna zayyA, IrSyA, bhASA, , - AcArAMgacUrNi, pR0 20. svajana se bhI dhana adhika pyArA hotA hai, isakA samarthana karate hue kahA gayA hai : 1. zrI RSabhadevajI kezarImalajI zvetAMbara saMsthA, ratalAma, san 1941. Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa prANaiH priyatarAH putrAH, putraiH priyataraM dhanam / sa tasya harate prANAn, yo yasya harate dhanam // -vahI, pR0 55. aparigraha kI prazaMsA karate hue kahA gayA hai : tasmai dharmabhate deyaM, yasya nAsti prigrhH| parigrahe tu ye saktA, na te tArayitu kSamAH // -vahI, pR0 59. kAmabhoga se vyakti kabhI tRpta nahIM hotA, isa tathya kI puSTi karate hue kahA gayA hai: nAgnistuSyati kASThAnAM, nApagAnAM mhoddhiH| nAntakRtsarvabhUtAnAM, na pusAM vAmalocanA // -vahI, pR0 75. sAdhu ko kisI vastu ko lAbha-prApti hone para mada nahIM karanA cAhie tathA alAbha-aprApti hone para kheda nahIM karanA caahie| jaisA ki kahA gayA hai : labhyate labhyate sAdhu, sAdhu eva na lbhyte| alabdhe tapaso vRddhilabdhe dehasya dhAraNA / / -pR0 81. isI prakAra sthAna-sthAna para prAkRta gAthAe~ bhI uddhRta kI gaI haiN| ina uddharaNoM se viSaya vizeSa rUpa se spaSTa hotA hai evaM pAThaka tathA zrotA kI ruci meM vRddhi hotI hai| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama prakaraNa sUtrakRtAMgacUrNi isa cUNi' kI zailI bhI vahI hai jo AcArAMgacUNi kI hai| isameM nimna viSayoM para prakAza DAlA gayA hai : maMgalacarcA, tIrthasiddhi, saMghAta, visrasAkaraNa, bandhanAdipariNAma, bhedAdipariNAma; kSetrAdikaraNa, AlocanA, parigraha, mamatA, paMcamahAbhUtika, ekAtmavAda, tajjIvataccharIravAda, akArakAtmavAda, skandhavAda, niyativAda, ajJAnavAda, kartRvAda, trirAzivAda, lokavicAra, pratijugupsA (gomAMsa, madya, lasuna, palAMDu Adi ke prati aruci), vastrAdipralobhana, zUravicAra; mahAvIraguNa, mahAvIraguNastuti, kuzIlatA, suzIlatA, vIryanirUpaNa, samAdhi, dAnavicAra, samavasaraNavicAra, vainayikavAda, nAstikamatacarcA, sAMkhyamatacarcA, IzvarakartRtvacarcA, niyativAdacarcA, bhikSuvarNana, AhAracarcA, vanaspatibheda, pRthvIkAyAdibheda, syAdvAda, AjIvikamatanirAsa, gozAlakamatanirAsa, bauddhamatanirAsa, jAtivAdanirAsa ityAdi / prastuta cUNi saMskRtamizrita prAkRta meM likhI gaI hai| itanA hI nahIM, caNi ko dekhane se aisA pratIta hotA hai ki isameM prAkRta se bhI saMskRta kA prayoga adhika mAtrA meM hai / nIce kucha uddharaNa diye jAte haiM jinheM dekhane se yaha spaSTa ho jAegA ki isameM prAkRta kA kitanA aMza hai va saMskRta kA kitanA? "etadi' ti yaduktamucyate vA sAraM viddhIti vAkyazeSaH, yatki ? ucyate, je Na hiMsati kiMcaNaM, kiMciditi trasaM sthAvaraM vA, ahiMsA hi jJAnagatasya phalaM, tathA cAha yo'dhItya zAstramakhilaM "evaM khu NANiNo sAraM-- -sUtrakRtAMgacUNi, pR0 62. biuTThito NAma vicyuto, yathA vyutthito'sya vibhavaH, saMpat vyutthitAH, saMyamapratipanna ityarthaH, pAvasthAdonAmanyatamena vA kvacinpramAdAcca kAryeNa vA tvaritaM gacchan jahA tujhaM Na--? -vahI, pR0 288. logevi bhaNNai-chiNNasotA na diti, suTaThu saMjutte susaMjutte, suTaThu samie susamie, samabhAvaH sAmAyikaM so bhaNaI-suThTha sAmAie susA1. zrI RSabhadevajI kezarImalajI zvetAmbara saMsthA, ratalAma, san 1941. Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa mAie, AtavApatte viUtti appaNo vAdo attae vAdo 2 yathA-astyAtmA nityaH amUrtaH kartA bhoktA upayogalakSaNo ya evamAdi aasppvaado-|' -vahI, pR0 307. ahAvare cautthe (sU0 5) NitiyA jAva jahA jahA me esa dhamme suakkhAe, kayare te dhamme ? NitiyAvAde, iha khalu duve purisajAtA ege purise kiriyAmakkhaMti, kiriyA karma parispanda ityarthaH, kasyAsau kiriyA ? puruSasya, puruSa eva gamanAdiSu kriyAsu svato anusandhAya pravartate, evaM bhaNittApi te dovi purisA tullA NiyativaseNa, tatra niyativAdI AtmIyaM darzanaM samarthayannidamAha-yaH khalu manyate 'ahaM karomi' iti asAvapi niyatyA eva kAryate ahaM karomIti---? -vahI, pR0 322-1. Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama prakaraNa jItakalpa-bRhaccUrNi prastuta cUNi' siddhasenasUri kI kRti hai| isa cUNi ke atirikta jotakalpa sUtra para eka aura cUNi likhI gaI hai, aisA prastuta cUNi ke adhyayana se jJAta hotA hai / yaha cUrNi atha se iti taka prAkRta meM hai| isameM eka bhI vAkya aisA nahIM hai jisameM saMskRta zabda kA prayoga huA ho| prAraMbha meM AcArya ne gyAraha gAthAoM dvArA bhagavAn mahAvIra, ekAdaza gaNadhara, anya viziSTa jJAnI tathA sUtrakAra jinabhadra kSamAzramaNa-ina sabako namaskAra kiyA hai / graMtha meM yatra-tatra aneka gAthAeM uddhRta kI gaI haiN| ina gAthAoM ko uddhRta karate samaya AcArya ne kisI graMtha Adi kA nirdeza na karake 'taM jahA bhaNiyaM ca', 'so-imo' ityAdi vAkyoM kA prayoga kiyA hai| isI prakAra aneka gadyAMza bhI uddhRta kiye gaye haiN| jItakalpacaNi meM bhI unhIM viSayoM kA saMkSipta gadyAtmaka vyAkhyAna hai jinakA jItakalpabhASya meM vistAra se vivecana kiyA gayA hai| sarvaprathama Agama, zruta, AjJA, dhAraNA aura jItavyavahAra kA svarUpa samajhAyA gayA hai / jIta kA artha isa prakAra kiyA gayA hai : jIyaM ti vA karaNijjaM ti vA AyaraNijjaM ti vA eytttth| jIvei vA tivihe vi kAle teNa jIyaM / / isI prakAra cUrNikAra ne dasa prakAra ke prAyazcitta, nau prakAra ke vyavahAra, mUlaguNa, uttaraguNa Adi kA vivecana kiyA hai / anta meM punaH sUtrakAra jinabhadra ko namaskAra karate hue nimna gAthAoM ke sAtha cUNi samApta kI hai :5 iti jeNa jIyadANaM sAhUNa'iyArapaMkaparisuddhikaraM / gAhAhiM phuDaM raiyaM mahurapayatthAhiM pAvaNaM paramahiyaM // jiNabhadakhamAsamaNaM nicchiyasuttatthadAyagAmalacaraNaM / tamahaM vaMde payao paramaM paramovagArakAriNamahagdhaM // 1. viSamapadavyAkhyAlaMkRta siddhasenagaNisandRbdha bRhaccUNisamanvita jItakalpasUtra saMpAdaka :--muni jinavijaya, prakAzaka :-jaina sAhitya saMzodhaka samiti ahamadAbAda, san 1926. 2. ahavA bitiyacunnikArAbhipAeNa cattAri-jItakalpacUrNi, pR0 23. 3. vahI, pR0 3,4,21. 4. vahI, pR0 4. 5. vahI, pR0 30. Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama prakaraNa dazavaikAlikacUrNi ( agastya siMhakRta ) yaha cUrNa' jinadAsagaNi kI kahI jAnevAlI dazavaikAlikacUrNi se bhinna hai isake lekhaka haiM vajrasvAmI kI zAkhA -- paraMparA ke eka sthavira zrI agastya siMha | yaha prAkRta meM hai / bhASA sarala evaM zailI sugama hai / isakI vyAkhyAnazailI ke kucha namUne yahA~ prastuta karanA aprAsaMgika na hogA / Adi, madhya aura antya maMgala kI upayogitA batAte hue cUrNikAra kahate haiM : AdimaMgaleNa Arambhappabhiti NivvisAyA satyaM paDivajjati, majjhamaMgaleNa avvAsaMgeNa pAraM gacchati, avasANamaMgaleNa sissa - pasissasaMtA paDivAeMti / imaM puNa satthaM saMsAraviccheyakaraM ti savvameva maMgalaM tahAvi viseso darisijjati - Adi maMgalamiha 'dhammo maMgalamukkaTTha' ( adhya0 1, gA0 1 ) dhAreti saMsAre paDamANamiti dhammo, etaM ca paramaM samassAsakAraNaM ti maMgalaM / majjhe dhammatthakAmapaDhamasuttaM 'NANadaMsaNasaMpaNNaM saMjame ya tave rayaM' ( adhya0 6, gA0 1 ), evaM so ceva dhammo visesijjati, yathA - 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' ( tattvAa0 1-1 ) iti / avasANe AdimajjhadiTThavisesiyassa phalaM darisijjati 'chiMdi jAtomaraNassa baMdhaNaM uveti bhikkhU apuNAgamaM gati' ( adhya0 10, ga0 21 ), evaM saphalaM sakalaM satthaM ti / 2 dazakAlika, dazavaikAlika athavA dazavaitAlika kI vyutpatti batAte hue kahA gayA hai : 'dazakaM ajjhayaNANaM kAliyaM nirutteNa vihiNA kakAralope kRte dasakAliyaM / ahavA vekAliyaM, maMgalatthaM puvvaNhe satthAraMbho bhavati, bhagavayA puNa ajjasejjaveNaM kahamavi avarahakAle uvayogo kato, kAlA 1. prastuta cUrNi kI hastalikhita prati muni zrI puNyavijayajI kI kRpA se prApta huI ataH lekhaka muni zrI kA atyanta AbhArI hai / yaha prati jaisalamera jJAnabhaMDAra se prApta prAcIna prati kI pratilipi hai / 2. pu0 2. Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavekAlikacUrNi 293 tivAyavigdhaparihAriNA ya nijjUDhameva, ato vigate kAle vikAle dasakamajjJayaNANa kartAmiti dasavekAliyaM / cauporisito sajjhAyakAle tammi vigate vi paDhijjatIti vigayakAliyaM dasavekAliyaM / dasamaM vA vetAliyo pajAti vRttahi niyamitamajjhayaNamiti dasavetAliyaM / " SaDjIvanikA nAmaka caturtha adhyayana ke arthAdhikAra kA vicAra karate hue cUrNikAra kahate haiM : jIvAjIvAhigamo gAhA / paDhamo jIvAhigamo, ahigamo - pari NNANaM 1 tato ajIvAdhigamo 2 carittadhammo 3 jayaNA 4 uvaeso 5 dhammaphalaM / tassa cattAri aNuogaddArA jahA Avassae / nAmanipphaNNo bhaNNati--3 dazakAlika ke aMta kI do cUlAoM -- rativAkyacUlA aura viviktacaryA - cUlA kI racanA kA prayojana batAte hue AcArya kahate haiM : dhamme dhitimato khuDDiyAyArovatthitassa vidittachakkAyavittharassa esaNIyAdidhAritasarIrassa samattAyArAvatthitassa vayaNavibhAgakusalassa suppaNihitajogajuttassa viNIyassa dasamajjhayaNopavaNNitaguNassa samatta - sakalabhikkhubhAvassa viseseNa thirIkaraNatthaM vivittacariyovadesatthaM ca uttarataM tamupadiTThe cUlitAdutaM rativakkaM vivittacariyA cUlitA ya / tattha dhamme thirIkaraNatthA rativakkaNAmadheyA paDhamacUlA bhaNitA / idANi vivittacariyovadesatthA bitiyA cUlA bhANitavvA / * anta meM cUrNikAra ne apanI zAkhA kA nAma, apane guru kA nAma tathA apanA khuda kA nAma batAte hue nimna gAthAe~ likhakara cUrNi kI pUrNAhuti kI hai : vIravarassa bhagavato titthe koDIgaNe suvipulammi / guNagaNavairAbhassA verasAmissa sAhAe // 1 // maharisisarisasabhAvA bhAvA'bhAvANa muNitaparamatthA / risiguttakhamAsamaNo khamAsamANaM nidhI Asi // 2 // 1. pR0 7-8. 2. niyuktigAthA - jIvAjIvAhigamo carittadhammo tadeva jayaNA ya / uvaeso dhammaphalaM chajjIvaNiyAi ahigArA // 3. pR0 146-7. 4. pR0 297. Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa tesi soseNa imA kalasabhavamaiMdaNAmadhejjeNaM / dasakAliyassa cuNNI payANarayaNAto uvaNNatthA / / 3 / / ruyirapadasaMdhiNiyatA chddddiypunnruttvitthrpsNgaa| bakkhANamaMtareNAvi sissamatibodhaNasamatthA // 4 // sasamayaparasamayaNayANa jaM ca Na samAdhitaM pamAdeNaM / taM khamaha pasAheha ya iya viNNattI pavayaNINaM / / 5 / / carNikAra kA nAma kalazabhavamRgendra arthAt agastyasiMha hai| kalaza kA artha hai kuMbha, bhava kA artha hai utpanna aura mRgendra kA artha hai siMha / kalazabhava kA artha huA kuMbha se utpanna honevAlA agastya / agastya ke sAtha siMha jor3a dene se agastyasiMha bana jAtA hai / agastyasiMha ke guru kA nAma RSigupta hai| ye koTigaNIya vajrasvAmI kI zAkhA ke haiM / prastuta prati ke anta meM kucha saMskRta zloka haiM jinameM mUla prati kA lekhana kArya sampanna karAne vAle ke rUpa meM zAntimati ke nAma kA ullekha hai : samyak zAntimatirvyalekhayadidaM mokSAya satpustakam / _prastuta cUNi ke mUla sUtrapATha, jinadAsagaNikRta cUNi ke mUla sUtrapATha tathA haribhadrakRta TIkA ke mUla sUtrapATha ina tIno meM kahIM-kahIM thor3A-sA antara haiN| nIce inake kucha namUne diye jAte haiM jinase yaha antara samajha meM A skegaa| yahI bAta anya sUtroM ke vyAkhyAgranthoM ke viSaya meM bhI kahI jA sakatI hai / dazavaikAlika sUtra kI gAthAoM' ke antara ke kucha namUne isa prakAra haiM : adhyayana gAthA agastyasiMhakRta ' jinadAsakRta haribhadrakRta 1 . cUrNi. .. cUrNi cUrNi 1. 3 mukkA muttA muttA 13 sAhabo sAhuNo sAhuNo 1 4 ahAgaDehi. .. ahAkaDesu... ahAgaDesu" pupphehiM :pupphehiM pupphesu kahaM Nu kujjA ... ... katihaM kujjA , kahaM Nu kujjA katihaM kujjA(pAThAntara) kayAhaM kujjA (pAThA.) katihaM kujjA (pA.) kayAhaM kujjA (,,) kahaM Na kujjA (,,) kayAhaM kujjA (o kaha sakujjA (,) kathamahaM ( kahahaM ) 1. gAthA-saMkhyA kA AdhAra muni zrI puNyavijayajI dvArA taiyAra kI gaI daza vaikAlika kI hastalikhita prati hai / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavakAlikacUrNi 2 2 3 5 chidAhi rAgaM 5 viNae hi dosa 3 5 (pra.u. ) 5 5 (, ) 13 5 (,, ) 5 (,, ) 15 13 "" saMpucchaNaM saMpucchago (pAThA. .) khavettu citta maMtamakkhA. ( pAThA. ) 10 iccetehi chaha jIvanakA ha pANa-bhUte ya aNAtile jahAbhAgaM pANiyakammataM icchejjA ghArae 5 (,, ) 27 5 ( dvi. u. ) 24 7 12 7 22 7 23 6 3 9 (pra. u. ) 9 (dvi. u. ) 37 15 4 9 (tR. u. ) 15 9 (ca. u. ) 11 10 10 1 cUlikA 14 1 19 2 ?? 1 1 AyArabhAvado seNa gAthA nahIM gAthA nahIM bhaviyavvaM ciTThe + sAlA ghuNiya AruhaMtiehi 4 daga 19 vivajjayittA kusIlaM Na ppacaleMti 3 4 evaM nippheDo chidAhi do saM viNaejja rAgaM saMpucchaNA khavettA cittamattA akkhA ( pAThA. ) iccehi chaha jIvanikAyehi pANa-bhUte ya aNAule jahA bhAvaM dagabhavaNANi ya icchejjA cArae gAthA nahIM gAthA hai gAthA hai hoyavvayaM ciTThe sAlA ghuNiya ArahaMtehi daga vigica dhIra ! sakusIlaM Nopayati nigvADo chidAhi dosaM viNaejja rAgaM saMpucchaNa khavettA cittamaMttamakkhA. .) iccesi chaNhaM ( pAThA. 295 jIvanikAyANaM pANi-bhUyAI aNAule jahAbhAgaM dagabhavaNANi ya gehejjA ghAvae AyArabhAva dosannU gAthA nahIM gAthA nahIM ? sikkhe ciTThe (pAThA.) sAhA vihuya arahaMtehi taNa evaM vicitra sthiti hai| niyuktigAthAoM kI to aura bhI aneka gAthAe~ haiM jo haribhadra kI TIkA meM to haiM kintu cUrNiyoM hAM, inameM kucha gAthAe~ aisI avazya haiM jinakA cUrNiyoM meM de diyA gayA hai kintu jinheM gAthAoM ke rUpa meM uddhRta nahIM kiyA gayA hai / vivajjayittA kusilA na pacaleMti uttAro tahA niyukti kI aisI meM nahIM milatIM / artha athavA Azaya Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa dUsarI bAta yaha hai ki cUNiyoM meM adhikAMza gAthAeM pUrI kI pUrI nahIM dI jAtI hai apitu prArambha ke kucha zabda uddhRta kara kevala unakA nirdeza kara diyA jAtA hai| kucha hI gAthAeM aisI hotI hai jo pUrI uddhRta kI jAtI haiN| hama yahAM haribhadra kI TIkA meM upalabdha kucha niyukti-gAthAe~' uddhRta kara yaha dikhAne kA prayatna kareMge ki unameM se kaunasI donoM cUNiyoM meM pUrI kI pUrI haiM; kauna-sI apUrNa arthAt saMkSiptarUpa meM haiM, kinakA artha-rUpa se nirdeza kiyA gayA hai aura kinakA bilakula ullekha nahIM hai ? siddhigaimuvagayANaM kammavisuddhANa savvasiddhANaM / namiUNaM dasakAliyaNijjuti kittaissAmi / / 1 // yaha gAthA na to jinadAsagaNi kI cUNi meM hai, na agastyasiMhakRta cUrNi meM / inameM isakA artha athavA saMkSipta ullekha bhI nahIM hai| apahattapattAiM nidisiuM ettha hoi ahigaaro| caraNakaraNANujogeNa tassa dArA ime hoti // 4 // isa gAthA kA artha to donoM cUNiyoM meM hai kintu pUrI athavA apUrNa gAthA eka meM bhI nahIM hai| NAmaM ThavaNA davie mAuyapayasaMgahekkae ceva / . pajjavabhAve ya tahA sattee ekkagA hoti / / 8 // yaha gAthA donoM cUrNiyoM meM pUrI kI pUrI udhRta kI gaI hai| yaha ina cUrNiyoM kI prathama niyukti-gAthA hai jo hAribhadrIya TIkA kI AThavIM niyuktigAthA hai| davve addha ahAua uvakkame desakAlakAle ya / taha ya pamANe vaNNe bhAve pagayaM tu bhAveNaM // 11 // yaha gAthA bhI donoM cUNiyoM meM isI prakAra upalabdha hai| AyappavAyapuvvA nijjUDhA hoi dhammapannattI / kammappavAyapuvvA piMDassa u esaNA tivihA // 16 // yaha gAthA donoM cUrNiyoM meM saMkSiptarUpa se nirdiSTa hai, pUrNarUpa meM uddhRta nhiiN| duviho loguttario suadhammo khalu carittadhammo a| suadhammo sajjhAo carittadhammo samaNadhammo // 43 // 1. devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra, graMthAMka 47. Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavakAlikacUrNi 297 yaha gAthA artharUpa se to donoM hI cUrNiyoM meM hai kintu gAthArUpa se adhUrI yA pUrI eka meM bhI nahIM hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki donoM cUrNikAroM aura TIkAkAra haribhadra ne niyukti-gAthAe~ samAnarUpa se uddhRta nahIM kI hai| donoM cUrNikAroM meM etadviSayaka kAphI samAnatA hai, jabaki haribhadrasUri ina donoM se isa viSaya meM bahuta bhinna haiN| isa viSaya para adhika prakAza DAlane ke lie vizeSa anuzIlana kI AvazyakatA hai| Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza prakaraNa nizItha-vizeSacaNi jinadAsagaNikRta prastuta cUrNi' mUla sUtra, niyukti evaM bhASyagAthAoM ke vivecana ke rUpa meM hai| isakI bhASA alpa saMskRtamizrita prAkRta hai| prAraMbha meM pIThikA hai jisameM nizItha ko bhUmikA ke rUpa meM tatsambaddha Avazyaka viSayoM kA vyAkhyAna kiyA gayA hai| sarvaprathama cUrNikAra ne arihaMtAdi ko namaskAra kiyA hai tathA nizIthacUlA ke vyAkhyAna kA sambandha batAyA hai : namiUNa rahatANaM, siddhANa ya kammacakkamukkANaM / sayaNasinehavimukkANa, savvasAhUNa bhAveNa // 1 // savisesAyarajutta, kAu paNAmaM ca atthadAyissa / pajjuNNakhamAsamaNassa, caraNa-karaNANupAlassa // 2 // evaM kayappaNAmo, pakappaNAmassa vivaraNaM vnne|| puvvAyariyakayaM ciya, ahaM pi taM ceva u visesA // 3 // bhaNiyA vimutticUlA, ahaNAvasaro nnisiihcuulaae| ko saMbaMdho tassA, bhaNNai iNamo NisAmehi // 4 // ina gAthAoM meM arihaMta, siddha aura sAdhuoM ko sAmAnya rUpa se namaskAra kiyA gayA hai tathA pradyumna kSamAzramaNa ko arthadAtA ke rUpa meM vizeSa namaskAra kiyA gayA hai / nizItha kA dUsarA nAma prakalpa bhI batAyA gayA hai / pIThikA : prAraMbha meM calAoM kA vivecana karate hue cUNikAra ne batAyA hai ki cUlA chaH prakAra kI hotI hai / usakA varNana jisa prakAra dazakAlika meM kiyA gayA hai usI prakAra yahA~ bhI kara lenA cAhie ?' isase siddha hotA hai ki nizIthacUrNi dazavakAlikacUNi ke bAda likho gaI hai| isake bAda AcAra kA svarUpa batAte. 1. sampAdaka-upAdhyAya zrI amaracandrajI va muni zrI kanhaiyAlAlajI, prakAzaka-sanmati jJAnapITha, lohAmaMDo, AgarA, san 1957-1960. nizItha : eka adhyayana-paM0 dalasukha mAlavaNiyA, sanmati jJAnapITha, AgarA, san 9959. 2. sA ya chavihA-jahA dasaveyAlie bhaNiyA tahA bhANiyanvA / -prathama bhAga, pR02 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 299. nizItha-vizeSa cUrNi hue AcArya ne AcArAdi pAMca vastuoM kI ora nirdeza kiyA hai : AcAra, agra, prakalpa, cUlikA aura nizItha / ' ina saba kA nikSepa-paddhati se vicAra karate hue nizItha kA artha isa prakAra batAyA hai : nizItha iti ko'rthaH / nizItha-sadapaTThIkaraNatthaM vA bhaNNati jaM hoti appagAsaM taM tu NisIhaMti logasaMsiddhaM / jaM appagAsadhammaM, aNNaM pi tayaM nisIdhaM ti // ___ jamiti aNidiLaM / hoti bhavati / appagAsamiti aNdhkaarN| jakAraNiddese tagAro hoi / sadassa avahAraNatthe tugaaro| appagAsavayaNassaNiNNayatthe NisIhaMti / loge vi siddhaNisIhaM appagAsaM / jahA koi pAvAsio paose Agao, pareNa bitie diNe pUcchio 'kalle ke velamAgao si? bhaNati 'NisIhe tti raatraavityrthH|2 nizItha kA artha hai aprakAza arthAt aMdhakAra / aprakAzita vacanoM ke nirNaya ke lie nizIthasUtra hai / loka meM bhI nizItha kA prayoga rAtri-aMdhakAra ke lie hotA hai isI prakAra nizItha ke karmapakaniSadana Adi anya artha bhI kiye gaye haiN| bhAvapaMka kA niSadana tIna prakAra kA hotA hai : kSaya, upazama aura kSayopazama / jisake dvArA aSTavidha karmapaMka zAnta kiyA jAe vaha nizItha hai| AcAra kA vizeSa vivecana karate hue cUrNikAra ne niyukti-gAthA ko bhadrabAhusvAmikRta batAyA hai / isa gAthA meM cAra prakAra ke puruSa-pratisevaka batAye gaye haiM jo utkRSTa, madhyama athavA jaghanya koTi ke hote haiM / ina puruSoM kA vividha bhaMgoM ke sAtha vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai| isI prakAra strI aura napuMsaka-pratisevakoM kA bhI svarUpa batAyA gayA hai / yaha saba nizItha ke vyAkhyAna ke bAda kiye gaye AcAraviSayaka prAyazcitta ke vivecana ke antargata hai| prati-- sevaka kA varNana samApta karane ke bAda pratisevanA aura pratisevitavya kA svarUpa samajhAyA gayA hai| pratisevanA ke svarUpavarNana meM apramAdapratisevanA, sahasAtkaraNa, pramAdapratisevanA, krodhAdi kaSAya, virAdhanAtrika, vikathA, indriya, nidrA Adi aneka mahattvapUrNa viSayoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| nidrA-sevana kI maryAdA kI ora nirdeza karate hue cUrNikAra ne eka zloka uddhata kiyA hai jisameM yaha batAyA gayA hai ki Alasya, maithuna, nidrA, kSudhA aura Akroza-ye pA~coM sevana karate rahane se barAbara bar3hate jAte haiM : 1. bhASyagAthA 3. 2. pR. 34. 3. pR. 34-5. 4. esA bhaddabAhusAmi-katA gAhA-pR. 38. 5. pR. 54 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa paJca vardhanti kaunteya ! sevyamAnAni nityshH| AlasyaM maithunaM nidrA, kSudhA''krozazca paJcamaH // styAnaddhi nidrA kA svarUpa batAte hue caNikAra kahate haiM ki jisameM citta thINa arthAt styAna ho jAe-kaThina ho jAe-jama jAe vaha styAnadi nidrA hai| isa nidrA kA kAraNa atyanta darzanAvaraNa karma kA udaya hai : iddhaM citta taM thINaM jassa accaMtadarisaNAvaraNAvaraNakammodayA so thINaddhI bhaNNati / teNa ya thINaNa Na so kici uvalabhati / ' styAnaddhi kA svarUpa vizeSa spaSTa karane ke lie AcArya ne cAra prakAra ke udAharaNa diye haiM : pudgala, modaka, kumbhakAra aura hastidaMta / tejaskAya Adi kI vyAkhyA karate hue cUNikAra ne 'asya siddhasenAcAryoM vyAkhyAM karoti, eteSAM siddhasenAcAryoM vyAkhyAM karoti, imA puNa sAgaNiya-NikkhitadArANa doNha vi bhaddabAhusAmikatA prAyazcittavyAkhyAnagAthA, eyassa imA bhaddabAhusAmikatA vakkhANagAhA' Adi zabdoM ke sAtha bhadrabAhu aura siddhasena ke nAmoM kA aneka bAra ullekha kiyA hai / pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya aura trasakAyasambandhI yatanAoM, doSoM, apavAdoM aura prAyazcittoM kA prastuta pIThikA meM ati vistRta vivecana kiyA gayA hai / khAna, pAna, vasati, vastra, halana, calana, zayana, bhramaNa, bhASaNa, gamana, Agamana Adi sabhI Avazyaka kriyAoM ke viSaya meM AcArazAstra kI dRSTi se sUkSma vicAra kiyA gayA hai| prANAtipAta Adi kA vyAkhyAna karate hue cUrNikAra ne mRSAvAda ke laukika aura lokottara-ina do bhedoM kA varNana kiyA hai tathA laukika mRSAvAda ke antargata mAyopadhi kA svarUpa batAte hue cAra dhUrto kI kathA dI hai / isa dhUrtAkhyAna ke cAra mukhya pAtroM ke nAma haiM : zazaka, elASADha, mUladeva aura khaMDapANA / isa AkhyAna kA sAra bhASyakAra ne nimnalikhita tIna gAthAoM meM diyA hai : sasa-elAsADha mUladeva. khaMDA ya juNNaujjANe / sAmatthaNe ko bhatta, akkhAtaM jo Na saddahati / / 294 / / corabhayA gAvIo, poTTalae baMdhiUNa ANemi / tilaairUDhakuhADe, vaNagaya malaNA ya tellodA // 295 / / vaNagayapATaNa kuDiya, chammAsA hatthilaggaNa pUcche / rAyarayaga mo vAde, jahiM pecchai te ime vatthA // 296 // 1. kAya yo joha kA kAma karaNAra 1. pR. 55. 2. pR. 75, 76 Adi 3. pR. 102. Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizItha-vizeSacUrNi 301 cUrNikAra ne ina gAthAoM ke AdhAra para saMkSepa meM dhUrtakathA dete hue likhA hai ki zeSa bAteM dhuttakkhANaga (dhUrtAkhyAna ) ke anusAra samajha lenI cAhie : sesaM dhuttakkhANagAnusAreNa Neyamiti / ' yahA~ taka laukika mRSAvAda kA adhikAra hai / isake bAda lokottara mRSAvAda kA varNana hai / isI prakAra adattAdAna, maithuna, parigraha, rAtribhojana Adi kA varNana kiyA gayA hai / yaha varNana mukhyarUpa se do bhAgoM meM vibhAjita hai| inameM se prathama bhAga dapikAsambandhI hai, dUsarA bhAga kalpikAsambandhI / dapikAsambandhI bhAga meM tattadviSayaka doSoM kA nirUpaNa karate hue unake sevana kA niSedha kiyA gayA hai jabaki kalpikAsambandhI bhAga meM tattadviSayaka apavAdoM kA varNana karate hue unake sevana kA vidhAna kiyA gayA hai / ye saba mUlaguNapratisevanA se sambaddha haiM / isI prakAra AcArya ne uttaraguNapratisevanA kA bhI vistAra se vyAkhyAna kiyA hai| uttaraguNa piNDavizuddhi Adi aneka prakAra ke haiN| inakA bhI dapikA aura kalpikA ke bheda se vicAra kiyA gayA hai| jaisAki cUrNikAra kahate haiM : gatA yA mUlaguNapaDisevaNA iti / idANi uttaraguNapaDisevaNA bhaNNati / te uttaraguNA piMDavisohAdao annegvihaa| tattha piMDe tAva dappiyaM kappiyaM ca paDisevaNaM bhaNNati / 2 isa prakAra pIThikA ke anta taka darpikA aura kalpikA kA adhikAra calatA hai| pIThikA kI samApti karate hue isa bAta kA vicAra kiyA gayA hai ki nizIthapIThikA kA yaha satrArtha kise denA cAhie aura kise nahIM ? abahuzruta Adi niSiddha puruSoM ko hI dene se pravacana-ghAta hotA hai ata: bahuzruta Adi suyogya puruSoM ko nizIthapIThikA kA yaha sUtrArtha denA cAhie / yahA~taka pIThikA kA adhikAra hai| prathama udedaza: prathamauddeza ke prathama sUtra 'je bhikkhU hatthakammaM karei, kareMtaM vA sAi-. jjai' kA zabdArtha bhASyakAra ne isa prakAra kiyA hai : jetti ya khalu Niddese bhikkhU puNa bhedaNe khuhassa khluu| hattheNa jaM ca karaNaM, kIrati taM hatthakamma ti // 497 // isa gAthA kA cUrNikAra ne punaH isa prakAra zabdArtha kiyA hai : 'je iti nidese, 'khalu' visesaNe, kiM vizinaSTi ? bhikSornAnyasya, 'bhidi' vidAraNe, 'kSudha' iti karmaNa AkhyAnaM, jJAnAvaraNAdikarma bhinattIti bhikSuH, bhAvabhikSovizeSaNe 'punaH' zabdaH, 'hatthe' ti hanyate'neneti hastaH, 1. pR. 105. AcArya haribhadrakRta dhUrtAkhyAna kA AdhAra yaha prAcIna kathA hai| 2. pR. 154. 3. pu. 165-166. Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa hasati vA mukhamAvRtyeti hastaH, AdAnanikSepAdisamartho zarIraikadezo hasto'tastena yat karaNaM-vyApAraityarthaH, sa ca vyApAraH kriyA bhavati, ataH sA hastakriyA kriyamANA karmabhavatItyarthaH / 'sAijjati' sAijjaNA duvihA kArAvaNe aNumodaNe...."' jo kSudha arthAt jJAnAvaraNAdi karma kA bheda arthAt vinAza karatA hai vaha bhikSu hai| jisase hanana kiyA jAtA hai athavA jo mukha ko Dhaka kara haMsatA hai vaha hasta hai| AdAna-nikSepa Adi meM samartha hasta kI jo kriyA arthAt vyApAra hai vaha hastakriyA hai| isa prakAra kI kriyamANa hastakriyA karmarUpa hotI hai| sAijjaNA arthAd svAdanA do prakAra ko hai : kAraNa (nirmApana) arthAt dUsaroM se karavAnA aura anumodana arthAt dUsare kA samarthana karanA / isa prakAra kriyA ke tIna rUpa hue : svayaM karanA, dUsaroM se karavAnA aura karate hue kA anumodana krnaa| isa prakAra prathama sUtra kA zabdArtha karane ke bAda AcArya ne bhikSu, hasta aura karma kA nikSepa-paddhati se vizleSaNa kiyA hai / hastakarma do prakAra kA hai : asaMkliSTa aura saMkliSTa / asaMkliSTa hastakama ATha prakAra kA hai : chedana, bhedana, gharSaNa, peSaNa, abhighAta, sneha, kAya aura kSAra / saMkliSTa hastakarma do prakAra kA hai : sanimitta aura animitta / sanimitta hastakarma tIna prakAra ke kAraNoM se hotA hai : zabda sunakara, rUpAdi dekhakara aura pUrva anubhUta viSaya kA smaraNa kara / puruSa aura strI ke isa prakAra ke hastakarmoM kA vistArapUrvaka vivecana karate hue cUrNikAra ne sAdhuoM aura sAdhviyoM ke lie bhinna-bhinna prakAra ke prAyazcittoM kA vidhAna kiyA hai| dvitIya sUtra 'je bhikkhU aMgAdANaM kaTheNa vA kaliMceNa vA aMguliyAe vA salAgAe vA saMcAlei saMcAlataM vA sAtijjati' kA vyAkhyAna karate hue AcArya kahate haiM ki sira Adi aMga haiM, kAna Adi upAMga hai aura nakha Adi aMgopAMga haiN| isa prakAra zarIra ke tIna bhAga haiM : aMga, upAMga aura aMgopAMga / aMga ATha haiM : sira, ura, udara, pITha, do bA~ha aura do Uru / kAna, nAka, A~kheM jaMghAe~, hAtha aura paira upAMga haiN| nakha, bAla, zmazru, aMguliyA~, hastatala aura hastopatala aMgopAMga haiM / hathelI ke cAroM ora kA uThA huA bhAga hastopatala kahalAtA hai| ina sabakA saMcAlana bhI sanimitta athavA animitta hotA hai / prastuta sUtra kA vizeSa vyAkhyAna pUrvavat kara lenA cAhie / isI prakAra Age ke sUtroM kA bhI saMkSipta vyAkhyAna kiyA gayA hai| caudahaveM sUtra 'jo bhikkhU sottiyaM vA rajjuyaM vA cilimili vA aNNautthieNa vA gArathieNa vA kAreti,kAreMtaM vA sAtijjati' kA vyAkhyAna 1. dvitIya bhAga, pR0 2. 2. pR0 4-7. 3. pR0 26-27. Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'nizotha-vizeSacUNi 303 karate hue carNikAra kahate haiM ki vastra-kaMbalAdi ko sautrika (sata kA banA huA) kahate haiM, jabaki rassI Adi ko rajjuka kahate haiM / bhASyakAra ne cilimilI (paradA) ke pAMca prakAra batAye haiM : suttamayI, rajjumayI, vAgamayI, daMDamayo aura kaDamayI / inakA svarUpa batAte hue carNikAra kahate haiM : sutteNa katA suttamayI, taM vatthaM kaMbalI vA / rajjuNA katA rajjumayo, so puNa doro| vAgesu katA vAgamayI, vAgamayaM vatthaM doro vA vakkalaM vA vtthaadi| daMDo vNsaatii| kaDamatI vaMsakaDagAdi / esA paMcavihA cilimiNI gacchassa uvaggahakArivayA gheppati / ' sUtranirmita cilimilI-paradA-yavanikA ko sUtramatI kahate haiM, jaise vastra, kambala Adi / rajju se banI huI ko rajjumatI kahate haiM, jaise doriyA aadi| isI prakAra valka arthAt, chAla, daMDa arthAt bA~sa Adi kI lakar3I aura kaTa arthAt tRNa Adi se cilimilikA banatI hai| gaccha ke upakAra ke lie ina pA~ca prakAra kI cilimilikAoM kA grahaNa kiyA jAtA hai| Age AcArya ne cilimilI ke pramANa, upayoga Adi para prakAza DAlA hai tathA saMkSepa meM Age ke sUtroM kA bhI vyAkhyAna kiyA hai| _ 'je bhikkha lAuya-pAdaM vA dAru-pAdaM vA miTTiyA pAdaM vA ......." ( sUtra 39 ) kI vyAkhyA karate hue cUrNikAra ne likhA hai ki sUtrArtha kA kathana ho cukA, aba niyukti kA vistAra kiyA jAtA hai : bhaNio suttattho / idANiM Nijjattivittharo bhnnnnti|2 yaha likhakara unhoMne 'lAuyadAruyapAte, maTTiyapAde....' gAthA ( bhASya 685 ) dI hai jo niyukti gAthA hai / 'je bhikkhU daMDayaM vA laThThiyaM vA avalehaNiyaM vA...' ( sUtra 40 ) kA vyAkhyAna karate hue AcArya ne daNDa lAThI Adi kA bheda batAyA hai| daMDa bAhupramANa hotA hai : daMDo bAhuppamANo | lAThI AtmapramANa arthAt svazarIrapramANa hotI hai : avalehaNiyA vAsAsu kaddamapheDiNI kSurikAvat / bhASyakAra ne daMDa Adi kA nAma isa prakAra batAyA hai : daMDa tIna hAtha kA hotA hai, vidaMDa do hAtha kA hotA hai, lAThI AtmapramANa hotI hai, vilaTThI cAra aMgulI kama hotI hai / bhASyagAthA isa prakAra hai : tiNNi u hatthe DaMDo, doNNi u hatthe vidaMDao hoti / laTThI Ata-pamANA, vilaTThi caturaMguleNUNA / / 700 / / Age lAThI Adi kI upayogitA kA vicAra kiyA gayA hai tathA unake rakhane kI vidhi, tatsambandhI doSa, gurumAsa prAyazcitta Adi kA varNana kiyA gayA hai| 1. pR0 39-40. 2. pR0 46. 3. pR0 48. Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vastra phAr3ane, sIne Adi se sambandhita niyamoM kA ullekha karate hue prathama uddeza samApta kiyA gayA hai| aMta meM "visesa-NisIhacuNNie paDhamo uddeso sammatto' likhakara yaha sUcita kiyA gayA hai ki prastuta cUNi vizeSanizIthacUrNi athavA nizIthavizeSacUrNi hai| dvitIya uddeza : prathama uddeza meM gurumAsoM ( upavAsa ) kA kathana kiyA gyaa| aba dUsare uddeza meM laghumAsoM ( ekAzana ) kA kathana kiyA jAtA hai / athavA prathama uddeza meM parakaraNa kA nivAraNa kiyA gyaa| aba dvitIya uddeza meM svakaraNa kA nivAraNa kiyA jAtA hai : paDhamauddesae gurumAsA bhaNitA / aha idANi bitie lahumAsA bhaNNaMti / ahavA-paDhamuddeze parakaraNaM NivAriyaM, iha bitie sayaMkaraNaM nivaarijjti| yaha kaha kara AcArya dvitIya uddeza kA vyAkhyAna prArambha karate haiN| prathama sUtra 'je bhikkhU dArudaMDayaM pAyapuchaNayaM karei..' kA vyAkhyAna isa prakAra kiyA gayA hai : je tti Nidese, bhikkhU pUrvokta, dArumao daMDao jassa taM dArudaMDayaM, pAde pUchati jeNa taM pAdapuchaNaM-paTTayadunisijjavajjiyaM raoharaNamityartha : taM jo kareti, kareMtaM vA sAtijjati tassa mAsalahu~ pacchittaM / esa suttttho| erya puNa suttaM avavAtiyaM / idANi nnijjutti-vitthro| arthAt jo bhikSu kASThadaNDayukta pAdapoMchana svayaM karatA hai athavA karanevAle kA anumodana karatA hai usake lie mAsalaghu prAyazcitta kA niyama hai| yaha sUtrArtha hai / isake bAda pAdapoMchana ke vividha prakAroM kA varNana kiyA gayA hai / isI prakAra kASThadaNDayukta pAdapoMchana ke grahaNa, vitaraNa, paribhoga Adi ke doSoM aura prAyazcittoM kA sUtrAnusAra vivecana kiyA gayA hai| ___ navama sUtra 'je bhikkhU acittapaTThiyaM gaMdhaM jiMghati jighaMtaM vA sAtijjati' kA vyAkhyAna karate hue cUrNikAra kahate haiM ki nirjIva candanAdi kASTha kI gandha sUghane vAle ke lie mAsaladhu prAyazcitta kA vidhAna hai : NijjIve caMdaNAdi kaThe gaMdhaM jiMghati maaslhuN|4 'je bhikkhU lahusagaM pharusaM vayati, vayaMtaM vA...' ( sUtra 18 ) kI cU Ni isa prakAra hai : lahusaM ISadalpaM stokamiti yAvat pharusaM NehavajjiyaM aNNaM sAha~ vadati bhASate ityarthaH / jo sAdhu thor3A-sA bhI kaThora-sneharahita 1. pR0 66. 2. pR0 67. 3. pR0 68. 4. 50 73. 5. pR0 74. Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizItha-vizeSacUrNi 305 hokara bolatA hai usake lie mAsalaghu prAyazcitta kA vidhAna hai| paruSa-kaThora dravya, kSetra, kAla aura bhAva bheda se cAra prakAra kA hotA hai| cUrNikAra ne ina cAroM prakAroM kA vistAra se varNana kiyA hai| bhAvaparuSa krodhAdirUpa hai kyoMki krodhAdi ke binA paruSa kaise ho sakatA hai arthAt nahIM ho sktaa| jaisA ki bhASyakAra kahate haiM : bhAve pUNa kodhAdI, kohAdi viNA tu kahaM bhave phrusN| uvayAro puNa kIrati, davvAti samuppati jeNaM // 862 // jo bhikSu alpa jhUTha bolatA hai usake lie bhI mAsalaghu prAyazcitta hai| jaisA ki cUrNikAra svayaM kahate haiM : musaM aliyaM, lahusaM alpaM, taM vadao mAsalahuM / isI prakAra laghu adattAdAna, laghu zItodakopayoga Adi ke lie bhI prAyazcitta kA vidhAna kiyA gayA hai| snAna ke doSoM kA varNana karate hue kahA gayA hai : hAyaMto chajjIvaNikAe vaheti / pahANe paDibaMdho bhavati-punaH punaH snAyatotyarthaH / asnAnasAdhuzarIrebhyaH nirmalazaroro ahamiti gAravaM kurute snAna eva vibhUSA / alaMkAretyarthaH aNhANaparIsahAo vohati taM na jinaatiityrthH| lokasyAvizrambhaNIyo bhavati / 2 arthAt snAna karane se SaT jIvanikAya kI hiMsA hotI hai| eka bAra snAna karane se bAra-bAra snAna karane kI icchA hotI hai| snAna na karane vAle sAdhu ko snAna karane vAlA ghRNA kI dRSTi se dekhatA hai, apane ko usase bar3A samajhatA hai tathA asnAna-parISaha se DaratA hai / loga bhI aise sAdhu kA vizvAsa nahIM krte| ina doSoM ke sAtha hI AcArya ne apavAda rUpa se snAna kI anumati bhI pradAna kI hai| kRtsna ( akhaNDa ) carma aura kRtsna vastra rakhane kA niSedha karate hue svajanagaveSita, parajanagaveSita, varajanagaveSita balajanagaveSita Adi padArthoM ke grahaNa kA bhI niSedha kiyA hai| vara kA artha isa prakAra hai : jo puriso jattha gAmaNagarAdisu acyate, arcito vA "gAmaNagarAdi-kAraNesu pamANIkato, tesu vA gAmAdisu dhaNakulAdiNA pahANo, erise purise varazabdaprayogaH / so ya imo havejja gAmie tti gAmamahattaraH, raTThie ttiraassttrmhttrH| grAma nagarAdi kA prAmANika, pradhAna athavA pUjya puruSa 'vara' zabda se sambodhita kiyA jAtA hai| isa prakAra kA grAma-puruSa grAmamahattara aura rASTra-puruSa rASTramahattara kahalAtA hai| bala kA artha batAte hue carNikAra kahate haiM : yaH puruSaH yasya puruSasyopari prabhutvaM karoti so balavaM bhaNNati / 1. pR0 79. 2. pR0 86. 3. pR0 101. 20 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ahavA aprabhuvi jo balavaM so vi balavaM bhaNNati / so puNa gRhapatiH gAmasAmigo vA teNagAdi vA / jo prabhutva karatA hai vaha balavAn kahalAtA hai / athavA aprabhu bhI balazAlI hone para balavAn kahalAtA hai / gRhapati, grAmasvAmI Adi prathama koTi ke puruSa haiM / stena arthAt cora Adi dvitIya koTi ke haiM / niyata ( nizcita - dhruva - niraMtara) piNDa, vAsa Adi ke doSoM kA varNana karane ke bAda AcArya 'je bhikkhU pure saMthavaM pacchA saMthavaM vA karei (mU38) kA vyAkhyAna isa prakAra karate haiM : saMthavo thutI, adatte dANe puvvasaMthavo, diNNe pacchAsaMthavo / jo taM kareti sAtijjati vA tassa mAsala hu~ saMstava kA artha hai stuti / sAdhu dAtA kI do prakAra se stuti kara sakatA hai: eka to dAna dene ke pUrva aura dUsarI dAna dene ke pazcAt / jo sAdhu isa prakAra kI stuti karatA hai athavA usakA anumodana karatA hai use mAsalaghu prAyazcitta karanA par3atA hai / saMstava kA vizeSa vivecana karate hue cUrNikAra ne 'atra niyuktimAha' aisA likhakara nimna niyukti-gAthA uddhRta kI hai : davve khette kAle, bhAvammi ya saMthavo muNeyavvo / yaha 64 prakAra kA Ata-para-tadubhae vA, ekkekke so puNo duvidho // / 1025 / / dravyasaMstava kA vistAra karate hue AcArya kahate haiM ki haiM / isake lie dhAnya, ratna, sthAvara, dvipada, catuSpada Adi ke gaye haiM / ve ye haiM : 24 prakAra kA dhAnya, 24 prakAra ke sthAvara, 2 prakAra ke dvipada, 10 prakAra ke catuSpada aura 64 vAM kupya ( upakaraNa ) / 64 prakAra ginAye ratna, 3 prakAra ke dhAnya - 1. java, 2. godhUma, 3. zAli, 4. vrIhi, 5. SaSTika, 6. kodrava, 7. anayA, 8. kaMgU, 9. rAlaka, 10. tila, 11. mudga, 12. mASa, 13. atasI, 14. hirimaMdhA, 15. tripuDA, 16. niSpAva, 17. alisidA 18. mAsA, 19. ikSu, 20. masUra, 29. tuvara, 22. kulattha, 23. dhAnaka, 24. kalA / bhASya :- - dhaNNAi cauvvIsaM, java - gohuma- sAli-vIhi sATThiyA / koddava - aNayA- kaMgU, rAlaga - tila - mugga- mAsA ya / / 1029 / / cUrNi :- bRhacchirA kaMgU, alpatarazirA rAlakaH / bhASya : - atasi hirimaMtha tipuDa, NipphAva alasiMdarA ya mAsA ya / ikkhU masUra tuvarI, kulattha taha dhANaga- kalA ya / / 1030 // 1. pU0 101. 2. pR0 108. 3. pU0 109. Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 307 nizItha-vizeSacUNi cUrNi :-'atasi' mAlave prasiddhA, "hirimaMthA' vaTTacaNagA, 'tripuDA' laMgavalagA, 'NipphAva' cAvallA, 'alisiMdA', cavalagArA ya, 'mAsA', paMDaracavalagA, 'ghANagA' kuthubharI, 'kalA' vttttcnngaa| ratna-1. suvarNa, 2. ta, 3. taMba, 4. rajata, 5. lauha, 6. zIzaka. 7. hiraNya, 8. pASANa, 9. vera, 10. maNi, 11. mauktika, 12. pravAla, 13. zaMkha, 14. tiniza, 15. agaru, 16. candana, 17. amilAta vastra, 18. kASTha, 19. daMta, 20. carma, 21. vAla, 22. gaMdha, 23. dravya, 24 auSadha / bhASya :-rayaNAi catuvvIsaM, suvvnnnn-tt-tNb-ryt-lohaaiN| sIsaga-hiraNNa-pAsANa-vera-maNi-mottiya-pavAle // 1031 // cUNi :-'rayaMtaM' ruppaM, 'hiraNNaM' rUpakA, 'pASANaH' sphaTikAdayaH, 'maNI' sUracandrakAntAdayaH / / bhASya :-saMkha-tiNisAgulu caMdaNAI vatthAmilAI ktttthaaii| taha daMta-camma-bAlA, gaMdhA damvosahAI ca // 1032 // cUNi :-'tiNisa' rukkhakahA, 'agalu' agalaM, yAni na mlAyante zIghra tAni amlAtAni vastrANi, 'kaTThA' zAkAdistaMbhA. 'daMtA', hastyAdInAM, 'cammA' vagghAdINaM, 'vAlA' camarINaM, gaMdhayuktikRtA gaMdhA, ekAMgaM auSadhaM dravyaM, bahudravyasamudAyA dauSadham / sthAvara-1. bhUmi, 2. ghara, 3. taru / dvipada-1. cakrArabaddha-zakaTAdi aura 2. manuSya / catuSpada-1. gau, 2. uSTrI, 3. mahiSI, 4. aja, 5. meSa, 6. azva, 7. azvatara, 8. ghoTaka, 9. gardabha, 10. hstii| bhASya :-gAvo uTTo mahisI, aya elaga Asa AsataragA ya / ghoDaga gaddabha hatthI, catuppadA hoMti dasadhAtu // 1034 // cUrNi :-'AsataragA' vesarA / ____ 'je bhikkhU sAgAriyaM piMDaM bhuMjati, bhujaMtaM vA sAtijjati', 'je bhikkha sAgAriyaM piMDaM giNhai...' ( sU0 46-7 ) kA vyAkhyAna karate hue caNikAra kahate hai ki sAgArika arthAt zayyAtara ke piNDa kA grahaNa athavA bhoga nahIM karanA caahie| jo vaisA karatA hai usake lie mAsalaghu prAyazcitta hai| isakA vidhecana karate hue prastuta cUNi meM nimna bAtoM kA dRSTAntapUrvaka vicAra kiyA gayA hai : (1) sAgArika kauna hotA hai, (2) vaha zayyAtara kaba hotA hai, (3) 1. pR0 130-131. Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa usakA piNDa kitanI taraha kA hotA hai, ( 4 ) vaha azayyAtara kaba hotA hai, (5) vaha sAgArika kisa saMyata dvArA parihartavya hai, (6) usa sAgArika- piNDa ke grahaNa meM kyA doSa hai, (7) kisa avasthA meM usakA piNDa grahaNa kiyA jA sakatA hai, (8) kisa yatanA se usakA grahaNa karanA cAhie, (9) eka sAgArika se hI grahaNa karanA cAhie athavA aneka sAgarikoM se bhI grahaNa karanA cAhie | sAgArika ke pA~ca ekArthaka zabda haiM : sAgArika, zayyAtara, dAtA, ghara aura tara / ' ina pA~coM kI vyutpatti evaM sArthakatA para acchA prakAza DAlA gayA hai / bRhatkalpabhASya meM bhI isa viSaya para kAphI vivecana upalabdha hai / 'je bhikkhU uDubaddhiyaM sejjA- saMthArayaM ' ( sU0 50 ) kA vivecana karate hue AcArya zayyA aura saMstAraka kA bheda batAte haiM / zayyA sarvAMgikA arthAt pUre zarIra ke barAbara hotI hai jabaki saMstAraka DhAI hastapramANa hotA hai : savvaMgiyA sejjA, aDDhAiyahattho saMthAro / saMstAraka do prakAra kA hotA hai : parizATI aura aparizATI / inake svarUpa, bheda-prabheda, grahaNa, doSa, prAyazcitta Adi kA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai / vipranaSTa arthAt vidhipUrvaka rakSA karate hue bhI kho jAnevAle prAtihArika, zayyAsaMstAraka Adi kI khoja karane kI AvazyakatA, vidhi Adi para prakAza DAlate hue dUsare uddeza ke antima sUtra 'je bhikkhU ittariyaM uvahiM Na paDileheti' ( sU0 59 ) kA vizleSaNa karate hue AcArya kahate haiM ki jinakalpiyoM ke lie bAraha prakAra kI, sthavirakalpiyoM ke lie caudaha prakAra kI aura AryAoM ke lie pacIsa prakAra kI upadhi hotI hai / 3 jinakalpika do prakAra ke haiM : pANipAtrabhojI aura pratigrahadhArI / ina donoM ke punaH do-do bheda haiM : saprAvaraNa arthAt savastra aura aprAvaraNa arthAt nirvastra | jinakalpa meM upadhi ke ATha vibhAga haiM : do, tIna, cAra, pA~ca, nau, dasa, gyAraha aura bAraha / nirvastra pANipAtra kI jaghanya upadhi do prakAra kI hai : rajoharaNa aura mukhavastrikA | vahI pANipAtra yadi vastra hai aura eka kapar3A grahaNa karatA hai to usakI upadhi tIna prakAra kI ho jAtI hai / isI prakAra Age kI upadhiyA~ bhI samajha lenI cAhie / sthavirakalpiyoM evaM AryAoM ke lie bhI isI prakAra vibhinna upadhiyoM kA varNana kiyA gayA hai / " yahA~ taka vizeSanizIthacUNi ke dvitIya uddeza kA adhikAra hai / tRtIya udeza : isa uddeza ke prAraMbha meM bhikSAgrahaNa ke kucha doSoM evaM prAyazcittoM para prakAza 1. sAgAriya sejjAyara dAtA ya ghare tare vA vi / - pR0 130, gA0 1140. 2. pR0 149. 3. pR0 188. 4. vahI. 5. pR0 188 - 193. Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizItha - vizeSa cUrNi 309 DAlA gayA hai / tadanantara pAda Adi ke Amarjana, pramArjana, parimardana, abhyaMga Adi se lagane vAle doSoM kA ullekha karate hue tadviSayaka prAyazcittoM kA nirdeza kiyA gayA hai / eka bAra sApha karanA Amarjana hai, bAra-bAra sApha karanA pramArjana hai / athavA hAtha se sApha karanA Amarjana hai, rajoharaNa se sApha karanA pramArjana hai : Amajjati ekkasi, pamajjati puNo puNo | ahavA hattheNa AmajjaNaM, rayaharaNeNa pamajjaNaM / ' gaMDa, pilaka, aratita, arzikA, bhagaMdara Adi rogoM ke chedana, zodhana, lepana Adi kA niSedha karate hue gaMDa Adi kA svarUpa isa prakAra batAyA hai : gacchatIti gaMDaM, taM ca gaMDamAlA, jaM ca aNNaM ( pilagaM ) tu pAdagataM gaMDa, aratito jaM Na paccati, asI arisA tA ya ahiTThANe NAsAte vraNesu vA bhavati, piligA ( pilagA ) siyaliyA, bhagaMdaraM appaNNatto adhiTThANe kSataM kimiyajAlasaMpaNNaM bhavati / bahusatthasaMbhave aNNatareNa tikkhaM sa ( a ) hiNAdhAraM jAtamiti prakArapradarzanArtham / ekkasi ISad vA AcchiMdaNaM, bahubAraM suTTu vA chiMdaNaM vicchidaNaM / isI prakAra nakhAgra ko ghisa kara teja karanA, usase roma Adi tor3anA, use cibuka, jaMghA, guhyabhAga Adi meM ghumAnA ityAdi bAtoM kA niSedha kiyA gayA hai tathA akSimala, karNamala, daMtamala, nakhamala Adi ko khoda-khoda kara bAhara nikAlane kI manAhI kI hai | uccAra- prasravaNa kA ghara meM, gRhamukha para, gRhadvAra para, gRhapratidvAra para, gRluka ( dehalI ) para athavA gRhAMgaNa meM parityAga karanA bhI isI prakAra niSiddha hai / anya niSiddha sthAnoM para bhI usakA parityAga nahIM karanA cAhie / parityAga karane para mAsalaghu prAyazcitta karanA par3atA hai / isI prakAra asamaya para uccAra-prasravaNa kA parityAga karanevAle ke lie bhI yahI prAyazcitta hai / rAtri Adi ke samaya bAhara nikalane se lagane vAle aneka doSoM kA varNana cUrNikAra ne prastuta uddeza ke anta meM kiyA hai / caturtha uddeza : isa uddeza meM sUtroM kA sAmAnya vyAkhyAna karate hue nimnalikhita viSayoM para vizeSa prakAza DAlA gayA hai : anukUla aura pratikUla upasarga, kAyotsarga ke vividha bhaMga, AyaMbila kI parisamApti evaM AhAragrahaNa, sthApanAkula aura unake vividha prakAra, sthApanAkulasambandhI sAmAcArI, nirgranthI kI vasati aura usameM nirgrantha dvArA praveza, rAjA, amAtya, seTha, purohita, sArthavAha, grAmamahattara, rASTramahattara aura gaNadhara ke lakSaNa, glAna sAdhvI aura usakI sevA, adhikaraNa 1. pR0 210. 2. pR0 215. Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa aura usake bheda, saMraMbha, samAraMbha aura AraMbha ke bheda-prabheda, hAsya aura usakI utpatti ke vividha kAraNa / paMcama uddeza : ___ isa uddeza ke prAraMbha meM AcArya bhadrabAhusvAmikRta eka niyukti gAthA' dI gaI hai jisameM caturtha aura paMcama uddeza ke sambandha kA nirdeza hai / cUNikAra ne '..."uddesakena saha saMbaMdhaM vaktUkAmo AcAryaH bhadrabAhasvAmI niyuktigAthAmAha'2 aisA kaha kara unakI gAthA uddhRta kI hai| isa uddeza kI cUNi meM nimna viSayoM kA vizeSa vivecana kiyA gayA hai : prAbhRtika zayyA aura usake chAdana Adi bheda, saparikarma zayyA aura usake caudaha bheda, saMbhoga kA vividha dRSTiyoM se varNana / saMbhoga kA artha isa prakAra hai : 'saM' egIbhAve 'bhuja' pAlanAbhyavahArayoH, ekatra bhojanaM saMbhogaH, ahavA samaM bhogo saMbhogo yathoktavidhAnenetyarthaH / saMbhujate vA saMbhogaH, saMbhajjate vA, svasya vA bhogaH sNbhogH| saMbhoga kA mukhya artha hai yathokta vidhi se ekatra AhAropabhoga / jina sAdhuoM meM paraspara khAna-pAna Adi kA vyavahAra hotA hai ve sAMbhogika kahalAte haiN| sAMbhogika sAdhuoM kA svarUpa samajhAte hue cUrNikAra ne kucha AkhyAna diye haiN| inameM se eka AkhyAna meM nimnalikhita aitihAsika puruSoM kA ullekha kiyA gayA hai :4 vardhamAna-svAmI ke ziSya sudharmA, sudharmA ke ziSya jaMbU, jaMbU ke ziSya prabhava, prabhava ke ziSya zayyaMbhava, zayyaMbhava ke ziSya yazobhadra, yazobhadra ke ziSya saMbhUta, saMbhUta ke ziSya sthUlabhadra, sthUlabhadra ke do yugapradhAnaziSya--Arya mahAgiri aura Arya suhastI, candragupta kA putra biMdusAra, biMdusAra kA putra azoka, azoka kA putra kuNAla / SaSTha uddeza : Adi ke pA~ca uddezoM meM guru-laghumAsa kA varNana kiyA gyaa| prastuta uddeza meM cAturmAsika guru kA varNana hai / isakA ekamAtra viSaya hai maithunasambandhI doSoM aura prAyazcittoM kA varNana / 'je bhikkhU mAuggAmaM mehaNapaDiyAe viNNaveti-' (sU0 1) kA vyAkhyAna karate hue cUrNikAra likhate haiM : mAtisamANo gAmo mAtugAmo, marahaTTavisayabhAsAai vA itthI mAuggAmo bhaNNati / mihuNabhAvo mehuNaM, mithunakarma vA mehunaM-abrahmamityarthaH / mithunbhaavprtipttiH| athavA paDiyA maithunasevanapratijJetyarthaH vijJApanA prArthanA athavA tadbhAvasevanaM vijJApanA, iha tu prArthanA parigRhyate / 1. pR0 307 ( gA0 1895 ). 2. vahI. 3. pR0 341. 4. pR0 360-361. Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizItha-vizeSacUrNi 311 suttattho / ' mAtRsamUha arthAt mAtAoM ke samAna nAriyoM ke vRMda ko mAtRgrAmamAuggAma kahate haiN| athavA sAmAnya strI-varga ko mAuggAma kahanA cAhie jaisA ki marAThI meM strI ko mAuggAma kahA jAtA hai| mithunabhAva athavA mithunakama ko maithuna--mehuNa kahate haiM / paDiyA-pratijJA kA artha hai maithunasevana kI pratijJA / viNNavaNA-vijJApanA kA artha hai prArthanA / jo sAdhu maithunasevana kI kAmanA se kisI strI se prArthanA karatA hai usake lie cAturmAsika guru prAyazcitta kA vidhAna hai| ___ mAtRgrAma tIna prakAra kA hai : divya, mAnuSa aura tiryak / inameM se pratyeka ke do bheda hai : dehayukta aura pratimAyukta / dehayukta ke punaH do bheda haiM : sajIva aura nirjIva / pratimAyukta bhI do prakAra kA hai : sannihita aura asannihita / vijJApanA do prakAra kI hotI hai : avabhASaNatA-prArthanA aura tadbhAvAsevanatAmaithunAsevana / AcArya ne ina bheda-prabhedoM kA vistRta vivecana kiyA hai / __ 'je bhikkhU mAuggAmassa mehaNavaDiyAe lehaM lihita....' (sU. 13) kI vyAkhyA karate hue carNikAra ne kAmiyoM ke prema-patra-lekhana kA vizleSaNa kiyA hai aura batAyA hai ki lekha do prakAra kA hotA hai : channa arthAt aprakAzita aura prakaTa arthAt prakAzita / channa lekha tIna prakAra kA hai : lipichanna, bhASAchannA aura arthachanna / AcArya ne inakA svarUpa batAyA hai| uddeza ke anta meM yaha batAyA gayA hai ki jo bAteM puruSoM ke lie kahI gaI haiM unhIM kA striyoM ke lie bhI upayoga kara lenA cAhie / bhikSu ke sthAna para bhikSuNI rakha kara mAtRgrAma kI jagaha pitRgrAma kA prayoga kara lenA cAhie / jaisA ki cUrNikAra kahate haiM : purisANaM jo gamo itthIvagge bhaNito jahA'bhikkhU mAuggAma mehuNavaDiyAe / viNNaveti' esa itthINaM purisavagge vattavyo-'jA bhikkhuNI vi piuggAmaM mehuNavaDiyAe vinnnnvei....|' saptama uddeza : SaSTha uddeza ke aMtima sUtra meM vikRta AhAra kA niSedha kiyA gayA hai| yaha niSedha AbhyaMtara AhAra kI dRSTi se hai / saptama uddeza ke prathama sUtra meM kAmI bhikSu ke lie isa bAta kA niSedha kiyA gayA hai ki patra-puSpAdi kI mAlAeM na to svayaM banAe, na auroM se banavAe ityAdi / yaha niSedha kAma ke bAhya AhAra kI dRSTi se hai| isI prakAra kuMDala, muktAvalI, kanakAvalI Adi ke banAne, dhAraNa karane Adi kA bhI Age ke sUtroM meM niSedha kiyA gayA hai / cUNikAra ne kuMDala Adi kA svarUpa isa prakAra batAyA hai : kUDalaM kaNNAbharaNaM, 1. pR 371. 2. pR. 371-2. 385. 4. pR. 394. Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa guNaM kaDIsuttayaM, maNI sUryamaNImAdaya, tuDiyaM bAhurakkhiyA, tiSNi sarAto tisariyaM, vAlaMbhA mauDAdisu ocUlA, AgArINa vA galolaiyA, nAbhi jA gacchai sA palaMbA, sA ya ulaMvA bhaNNati / aTThArasalayAo hAro, Navasu aDDhahAro, vicitehi egasarA egAvalI, muttaehi muttAvalI, suvaNNamaNiehi kaNagAvalI, rayarNAhi rayaNAvalI, uraMgulo suvaNNao paTTo, trikuTo mukuTaH / ' isameM kuMDala, guNa, maNi, tuDiya, tisariya, vAlaMbhA, palaMbA, hAra, ardhahAra, ekAvalI, muktAvalI, kanakAvalI, ratnAvalI, paTTa aura mukuTa -- ina AbhUSaNoM kA svarUpa varNana hai / 'je bhikkhu mAuggAmassa mehuNavaDiyAai aNNayaraM pasu-jAyaM vA pakkhijAyaM vA .... AliMgegja.... ' ( sU. 84 ) kA vivecana karate hue AcArya ne pazupakSI ke AliMgana Adi kA niSedha kiyA hai tathA AliMgana, pariSvajana, cuMbana, chedana aura vicchedanarUpa kAma-krIDAoM kA svarUpa batAyA hai / vaha isa prakAra hai : AliMganaM spRzanaM, upagUhanaM pariSvajanaM mukhena cuMbanaM, daMtAdibhiH sakRt chedanaM, anekazo vicchedaH, vividhaprakAro vA cchedaH vicchedaH / 2 sAmAnya rIti se sparza karanA AliMgana hai / gAr3ha AliMgana kA nAma pariSvajana athavA upagUhana hai / cumbana mukha se kiyA jAtA hai / daMva Adi se eka bAra kATanA chedana tathA aneka bAra kATanA athavA aneka prakAra se kATanA vicchedana hai / aSTama uddeza : saptama uddeza ke antima sUtra meM strI aura puruSa ke AkAroM ke viSaya meM kucha Avazyaka bAteM kahI gaI haiM / aSTama uddeza ke prAraMbha ke sUtra meM yaha batAyA gayA hai ki akelA sAdhu akelI strI ke sAtha vihAra, svAdhyAya Adi na kare jisase kAmakathA Adi kA avasara prApta na ho / kAmakathA laukika aura lokottara bheda se do prakAra kI hotI hai| naravAhanadaMtakathAdi laukika kAmakathAeM haiM / taraMgavatI, malayavatI, magadhasena Adi kI kathAeM lokottara kAmakathA ke udAharaNa haiM / 'je bhikkhU ujjANaMsi jA ujjANa-gihaMsi vA .... ' ( sU0 2 - 9 ) Adi sUtroM kI vyAkhyA meM udyAna, udyAnagRha, udyAnazAlA, niryANa, niryANagRha, niryANazAlA, aTTa, aTTAlaka, carikA, prAkAra, dvAra, gopura, daka, dakamArga, dakapatha, dakatIra, dakasthAna, zUnyagRha, zUbhyazAlA, bhinnagRha, bhinnazAlA, kUTAgAra, koSThAgAra, tRNagRha, tRNazAlA, tuSagRha, tuSazAlA, chusagRha, chusazAlA, paryAyagRha, paryAyazAlA, karmAntigRha, karmAntizAlA, mahAgRha, mahAkula, gogRha aura 1. pU. 398. 2. pR. 411. 3. pR. 415. Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 313 nizItha-vizeSacuNi gozAlA kA artha spaSTa kiyA gayA hai' aura batAyA gayA hai ki sAdhu ina sthAnoM meM akelI strI ke sAtha vihAra Adi na kare / rAtri ke samaya svajana Adi ke sAtha rahane kA pratiSedha karate hue AcArya kahate haiM ki jo sAdhu svajana, asvajana, zrAvaka, azrAvaka Adi ke sAtha ardha rAtri athavA caturthAMza rAtri athavA pUrNa rAtri paryanta rahatA hai athavA rahane vAle kA samarthana karatA hai usake lie caturguru prAyazcitta hai| isI prakAra rAtri ke samaya bhojana ke anveSaNa, grahaNa Adi ke lie bhI prAyazcitta kA vidhAna kiyA gayA / navama uddeza : ___aSTama uddeza ke antima sUtra meM bhojana arthAt piNDa kA vicAra kiyA gayA hai / navama uddeza ke prAraMbha meM bhI isI viSaya para thor3A-sA prakAza DAlA gayA hai / 'je bhikkhU rAyapiMDaM geNhai"' 'je bhikkhU rAyapiMDaM bhujai." (sU0 1-2) kA vyAkhyAna karate hue cUrNikAra isa bAta kA vicAra karate haiM ki sAdhu ko kisa prakAra ke rAjA ke yahAM se piNDa grahaNa nahIM karanA cAhie ? jo mUrdhAbhiSikta hai arthAt jisakA pradhAnarUpa se abhiSeka kiyA gayA hai tathA jo senApati, amAtya, purohita, zreSThi aura sArthavAha sahita rAjya kA bhoga karatA hai usakA piNDa sAdhu ke lie varjita hai| zeSa rAjAoM ke viSaya meM niSedha kA ekAnta niyama nahIM hai arthAt jahA~ doSa pratIta ho vahA~ kA piNDa vajita hai, jahA~ doSa na ho vahA~ kA grahaNIya hai / rAjapiNDa ATha prakAra kA hai jisameM bhojana ke sivAya anya vastuoM kA bhI samAveza hai / ve ATha prakAra ye haiM : cAra prakAra kA AhAra-azana, pAna, khAdya aura svAdya tathA vastra, pAtra, kaMbala aura pAdapoMchanaka / ___sAdhu ko rAjA ke antaHpura meM praveza karane kI manAhI karate hue AcArya ne tIna prakAra ke antaHpuroM kA varNana kiyA hai : jIrNAntaHpura, navAntaHpura aura kanyakAntaHpura / jinakA yauvana naSTa ho jAtA hai tathA jo bhoga ke ayogya ho jAtI haiM ve striyA~ jIrNAntaHpura meM rahatI hai| jinameM yauvana vidyamAna hai tathA jo bhoga ke kAma meM lI jAtI haiM ve navAntaHpura meM vAsa karatI haiN| rAjakanyAyeM jaba taka yauvana ko prApta nahIM hotI hai taba taka unakA saMgraha kanyakAntaHpura meM kiyA jAtA hai / inameM se pratyeka ke kSetra kI dRSTi se do bheda kiye jAte haiM : svasthAnastha aura parasthAnastha / svasthAnastha kA artha hai rAjagRha meM hI rahanevAlI / para 1. pR. 433. 2. pR. 441. 3. pR. 449. Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sthAnastha kA artha hai vasaMtAdi meM udyAna meM rahane vAlI / etadviSayaka bhASyagAthA evaM cUrNi isa prakAra hai : bhASya :-aMteuraM ca tividhaM, juNNa NavaM ceva kaNNagANaM ca / ekkekkaM pi ya duvidhaM saTThANe ceva paraThANe // 2513|| cUrNi :-raNNo aMtepuraM tividhaM-hasiyajovaNAo aparibhujjamANIo acchaMti, eyaM junnnnNtepurN| jovvaNayuttA paribhujjamANIo navatepuraM / appattajovvaNANa rAyaduhiyANa saMgaho kannatepuraM / taM puNa khettato ekkekkaM duvidhaM-saTThANe paraTThANe ya / saTThA NatthaM rAyaghare ceva, paraTThANatthaM vasaMtAdisu ujjANiyAgayaM / ___ 'je bhikkha raNo khattiyANa....." ( sa0 7 ) kA vivecana karate hue cUNikAra ne koSThAgAra Adi kA svarUpa isa prakAra batAyA hai : jisameM 77 prakAra kA dhAnya ho vaha koSThAgAra hai| jisameM 16 prakAra ke ratna hoM vaha bhAMDAgAra hai / jahA~ surA, madhu Adi pAnaka saMgrahIta hoM vaha pAnAgAra hai| jahA~ dUdha, dahI Adi hoM vaha kSIragRha hai / jahA~ 77 prakAra kA dhAnya kUTA jAtA ho athavA jahA~ gaMja arthAt yava par3e hoM vaha gaMjazAlA hai| jahA~ azana, pAna Adi vividha prakAra ke khAdya padArtha taiyAra hote hoM vaha mahAnasazAlA hai : jattha saNasattarasANi dhaNNANi koTThAgAro / bhaMDAgAro jattha solasavihAI rynnaaii| pANAgAraM jattha pANiyakammaM to surA-madhu-sIdhu-khaMDaga-macchaMDiyamuddiyApabhittINi pANagANi / khIragharaM jattha khIraM-dadhi-NavaNIya-takkA dINi acchaMti / gaMjasAlA va jattha saNasattarasANi-dhaNNANi koTTijjaMti, ahavA gaMjA javA te jattha acchaMti sA gaMjasAlA / mahANasasAlA jattha asaNapANakhAtimAdINi NANAvihabhakkhe uvakkhaDijjaMti / ' isI prakAra naTa, naTTa, jalla, malla, kathaka, plavaka, lAsaka Adi kA artha batAyA gayA hai / dazama uddeza isa uddeza kI cUNi bahuta vistRta hai| bIca-bIca meM dRSTAnta ke rUpa meM kathAnaka bhI diye gaye haiN| isameM mukhyarUpa se nimna viSayoM kA vivecana hai : bhASA kI agADhatA, paruSatA Adi tathA tatsambandhI vividha prAyazcitta, AdhA. karmika AhAra ke doSa evaM prAyazcitta, glAna kI vaiyAvRtya sambandhI yatanA, upekSA evaM prAyazcitta, varSAvAsa, paryuSaNA, parivasanA, payupazamanA, prathama samavasaraNa, sthApanA aura jyeSThagraha kI ekArthakatA, sArthakatA, vidhivattA Adi / 1. pR0 456 2. pU0 468 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizItha-vizeSacUrNi 315 isI meM Arya kAlaka kI kathA bhI dI gaI hai| vidyAbala Adi kI siddhi kA varNana karate hue cUrNikAra kahate haiM : jahA-kAlaga'jjeNa gaddabhillo sAsio ? ko u gaddabhillo ? ko vA kAlaga'jjo ? kammi vA kajje sAsito? bhaNNati / ' yaha kaha kara unhoMne saMkSepa meM Arya kAlaka, unakI bhaginI rUpavatI aura ujjayinI ke rAjA gardabhilla kA pUrA kathAnaka diyA hai| ekAdaza uddeza : dazama uddeza ke aMtima sUtra meM vastra-grahaNa para prakAza DAlA gayA hai / ekAdaza uddeza ke prAraMbha meM pAtra grahaNa kI carcA hai| isa uddeza kA tRtIya evaM SaSTha sUtra cUrNi meM nahIM hai| isI prakAra anya uddezoM meM bhI kucha sUtroM kI nyUnAdhikatA hai / 'je bhikkha appANaM bobhAveti...' 'je bhikkha paraM bIbhAveti "..' (sU0 64-5 ) kI vyAkhyA meM cUrNikAra ne bhaya ke cAra evaM sAta bhedoM ko carcA kI hai / bhaya ke cAra bheda ye haiM : 1. pizAcAdi se utpanna bhaya, 2. manuSyAdi se utpanna bhaya, 3. vanaspati Adi se utpanna bhaya aura 4. nirhetuka arthAt akasmAt utpanna honevAlA bhaya / bhaya ke sAta bheda isa prakAra haiM : 1. ihalokabhaya, 2. paralokabhaya, 3. AdAnabhaya, 4. AjIvanAbhaya, 5. akasmAdbhaya 6. maraNabhaya aura 7. azlokabhaya / 2 ina bhedoM kA jaina sAhitya meM sAdhAraNatayA ullekha pAyA jAtA hai| cUrNikAra ne isa prazna para vicAra kiyA hai ki ina sAta bhedoM kA cAra bhedoM meM kaise samAveza ho sakatA hai ? jo sAdhu khuda ko athavA dUsare ko athavA donoM ko DarAtA hai usake lie bhaya kA kAraNa vidyamAna hone kI dazA meM caturlaghu tathA avidyamAna hone kI avasthA meM caturguru prAyazcitta kA vidhAna hai| ____ ayogya dIkSA kA niSedha karane vAle sUtra 'je bhikkha NAyagaM vA..... aNalaM vA panAvei, pavvAveMtaM vA sAtijjati' (sU. 84 ) kA vivecana karate hue AcArya ne ar3atAlIsa prakAra ke vyaktiyoM ko pravajyA ke lie ayogya mAnA hai / inameM aThAraha prakAra ke puruSa haiM, bIsa prakAra kI striyAM haiM aura dasa prakAra ke napuMsaka haiN| bAladIkSA kA niSedha karate hue bAla ke tIna bheda kiye haiM : utkRSTa, madhyama aura jaghanya : sAta-ATha varSa kI Ayu kA bAlaka utkRSTa bAla hai / pAMca-cha: varSa kI Ayu kA bAlaka madhyama bAla hai / cAra varSa taka kI Ayu kA bAlaka jaghanya bAla hai| isI prakAra vRddha, jar3a, rogI, unmatta, mUDha Adi ayogya puruSoM kA bhI bhedopabhedapUrvaka varNana kiyA gayA hai| paMDaka1. tRtIya bhAga, pR0 58-9 2. pR0 185-6. 1. pR. 229-230. Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa Adi solaha prakAra ke napuMsakoM kA varNana bhI AcArya ne vistAra se kiyA hai / vyAdhita puruSa kA svarUpa batAte hue solaha prakAra ke roga evaM ATha prakAra kI vyAdhi ke nAmoM kA ullekha kiyA hai| vyAdhi kA nAza zIghra ho sakatA hai jabaki roga kA nAza dera se hotA hai : AzughAtitvAd vyAdhiH, ciraghAtitvAd rogaH....3 ___ bAlamaraNa, paMDitamaraNa Adi ke vistRta vivecana ke sAtha prastuta uddeza ko cUNi samApta hotI hai| dvAdaza uddeza : ___isa uddeza kI cUNi meM caturlaghu prAyazcitta ke yogya doSoM kA varNana kiyA gayA hai / ina doSoM meM mukhyataH trasa prANiviSayaka bandhana aura mukti, pratyAkhyAnabhaMga, saloma carmopayoga, tRNAdinirmita pIThaka kA adhiSThAna, nirgranthI ke lie nirgrantha dvArA saMghATI silAne kI vyavasthA, puraHkarmakRta hasta se AhArAdi kA grahaNa, zItodakayukta hastAdi se AhArAdi kA grahaNa, cakSurindriya kI tuSTi ke lie nirjhara Adi kA nirIkSaNa, prathama prahara ke samaya AhArAdi kA grahaNa, vraNa para gomaya-gobara kA lepa Adi kA samAveza hai| trayodaza uddeza : isa uddeza meM bhI caturladhu prAyazcitta ke yogya doSoM kA vicAra kiyA gayA hai| snigdha pRthvI, zilA Adi para kAyotsarga karanA, gRhastha Adi ko paruSa bacana sunAnA, unheM maMtra Adi batAnA, lAbha kI bAta batA kara prasanna karanA, hAni kI bAta batAkara khinna karanA, dhAtu Adi ke sthAna batAnA, vamana karanA, virecana lenA, Arogya ke lie pratikama karanA, pAzvastha ko vaMdana karanA, pArzvastha kI prasaMsA karanA, kuzIla ko vaMdana karanA, kuzIla kI prazaMsA karanA dhAtrIpiMDa kA bhoga karanA, dUtIpiMDa kA bhoga karanA, nimittipiMDa kA bhoga karanA, cikitsApiMDa kA bhoga karanA, krodhAdipiMDa kA bhoga karanA Adi kArya caturlaghu prAyazcitta ke yogya haiN| prastuta uddeza ke anta meM nimna gAthA meM cUrNikAra ke pitA kA nAma diyA huA hai : saMkarajaDamauDavibhUsaNassa tnnnnaamsrisnnaamss| ___ tassa suteNesa katA, visesacuNNI NisIhassa // caturdaza uddeza : isa uddeza meM bhI upayukta prAyazcitta ke yogya anya viSayoM para prakAza DAlA gayA hai| pAtra kharIdanA, atirikta pAtroM kA saMgraha karanA, pAtra ThIka taraha 1. pR. 240. 2. pR. 258. 3 vahI. 4. pR0 426. . Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizItha-vizeSacUrNi 317 se na rakhanA, varNayukta pAtra ko vivarNa banAnA, vivarNa pAtra ko varNayukta karanA, purAne pAtra se chuTakArA pAne kI anucita koziza karanA, sacitta Adi bhUmi para pAtra rakhanA ityAdi pAtraviSayaka aneka doSoM kA digdarzana karAte hue AcArya ne etatsambandhI Avazyaka yAtanAoM kA yatra-tatra ullekha kiyA hai| paMcadaza uddeza : sAdhu ko sacitta Ama Adi khAne kI manAhI karate hue AcArya ne Amra kA nAmAdi nikSepoM se vyAkhyAna kiyA hai| dravyAghra cAra prakAra kA hai : ussetima, saMsetima, uvakkhaDa aura paliya / ina cAroM prakAra ke AmoM kA svarUpa batAte hue AcArya ne paliya Ama ke punaH cAra vibhAga kiye haiM : indhanapaliyAma, dhUmapaliyAma, gaMdhapaliyAma aura vRkSapaliyAma / inake svarUpa para bhI prastuta uddeza meM prakAza DAlA gayA hai| isI prasaMga para tAlapralamba Adi ke grahaNa ko vidhi kA sAdhu aura sAdhvI donoM kI dRSTi se vicAra kiyA gayA hai| isI prakAra anya sUtroM kA bhI yathAvidhi vyAkhyAna kiyA gayA hai| anta meM nimnokta gAthA meM cUrNikAra kI mAtA kA nAma diyA huA hai : / ratikaramabhidhANa'kkharasattamavaggaMtaakkharajueNaM / NAmaM jassitthIe, suteNa tasse kayA cuNNI // SoDaza uddeza : __ pandrahaveM uddeza meM dehavibhUSAkaraNa aura ujjvalopadhidhAraNa kA niSedha kiyA gayA hai jisase ki brahmavata kI virAdhanA na ho| solahaveM uddeza meM bhI agupti athavA brahmavirAdhanA na ho isI dRSTi se sAgArikavasati kA niSedha kiyA gayA hai / isa uddeza ke prathama sUtra 'je bhikkhU sAgariyasejjaM aNupavisai........" kA vyAkhyAna karate hue cUrNikAra kahate haiM ki jo sAgArikavasati grahaNa karatA hai use AjJAbhaMga Adi doSa lagate haiM aura usake lie catulaMghu prAyazcitta kA vidhAna hai : saha AgArIhiM sAgAriyA, jo taM geNhati vasahi tassa ANAdI dosA, caulaha ca se pacchittaM / 'sAgArika' zabda kA vizeSa spaSTIkaraNa karate hue AcArya kahate haiM ki jahA~ nivAsa karane se maithuna kA udbhava hotA hai vaha sAgArikavasati hai| vahA~ ke lie caturguru prAyazcitta hai / athavA jahA~ strIpuruSa rahate haiM vaha sAgArikavasati hai| vahA~ ke lie bhI caturguru prAyazcitta hai ::." jattha vasahIye ThiyANaM mehuNabbhavo bhavati sA sAgArikA, tattha cugurugaa| 1. pR0 484-5. 2. pR0 594. 3. caturtha bhAga, pR0 1 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 318 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa adhavA jattha itthipurisA vasaMti sA sAgArikA / paNyazAlA Adi meM Thaharane kA niSedha karate hue cUrNikAra ne nimna sthAnoM kA varNana kiyA hai : 1. paNyazAlA - jahA~ vyApArI athavA kumbhakAra bartana becatA hai | 2. bhaMDazAlA - jahA~ bartanoM kA saMgraha rakhA jAtA hai / 3. karmazAlA -- jahA~ kumbhakAra bartana banAtA hai / 4. pacanazAlA -- jahA~ bartana pakAye jAte haiM / 5. indhanazAlA - jahA~ ghAsaphUsa ekatra kiyA jAtA hai / 6. vyadhAraNazAlA -- jahA~ sAre gA~va ke lie dina-rAta agni jalatI rahatI hai / etadviSayaka cUrNipATha isa prakAra hai : paNiyazAlA jattha bhAyaNANi vikketi vANiyakumbhakAro vA esA paNiyasAlA | bhaMDasAlA jahi bhAyaNANi saMgoviyANi acchaMti / kammasAlA jattha kammaM kareti kumbhakAro / payaNasAlA jahiM paccaMti bhAyaNANi / iMdhaNasAlA jattha taNa - karisabhArA acchaMti / vagghAraNasAlA tosalivisae gAmamajjhe sAlA kIrai, tattha agaNikuDaM Niccameva acchati sayaMvaraNimittaM / jugupsita -- ghRNita kuloM se AhAra Adi grahaNa karane kA niSedha karate hue bhASyakAra kahate haiM ki jugupsita do prakAra ke hote haiM : itvarika aura yAvatkathika / itvarika thor3e samaya ke lie hote haiM jabaki yAvatkathika jIvanabhara ke lie hote haiM / sUtaka Adi vAle kula itvarika jugupsita kula haiM / lohakAra, kalAla, carmakAra Adi yAvatkathika jugupsita kula haiM / ina kuloM se sAdhu ko AhAra Adi nahIM lenA cAhie / zramaNoM ko Aryadeza meM hI vicaranA cAhie, anAryadeza meM nahIM / prastuta cUrNa meM Adeza kI sImA isa prakAra batAI gaI hai : puvveNa magahavisao, dakkhiNeNa kosaMbI, avareNa thUNAvisao, uttareNa kuNAlAvisao / etesi majjhaM AriyaM parato aNAriyaM / pUrva meM magadha se lekara pazcima meM sthUNAparyanta aura dakSiNa meM kauzAMbI se lekara uttara meM kuNAlAparyanta Aryadeza hai / zeSa anAyaMdeza hai / yahI mAnyatA bhASyakAra Adi kI bhI hai / saptadaza uddeza : isa uddeza ke prArambha meM kutUhala - kautuka ke kAraNa honevAlI doSa-pUrNa kriyAoM kA niSedha kiyA gayA hai / Age dasa prakAra ke sthitakalpa aura do 1. caturthaM bhAga, pR0 1, 2. pR0 69 3. pR0 132. 4. pR0 126. Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizItha-vizeSacUrNi 319 prakAra ke sthApanakalpa kA svarUpa batAyA gayA hai / 'je bhikkha gAejja........" (sU. 134 ) kA vivecana karate hue cUrNikAra ne gIta, hasana, vAdya, nRtya, abhinaya Adi kA svarUpa batAyA hai tathA inakA AcaraNa karane vAle zramaNa ke lie caturlaghu prAyazcitta kA vidhAna kiyA hai| isI prakAra zaMkha, zrRMga, veNu Adi ke viSaya meM bhI samajhanA caahie| aSTadaza uddeza : isa uddeza kI cUNi meM mukhyarUpa se nAvaviSayaka doSoM kA vivecana kiyA gayA hai ina doSoM meM nAva para AruDha honA, nAva kharIdanA, nAva ko sthala se jala meM aura jala se sthala para pahu~cAnA, bharI nAva kA pAnI khAlI karanA, khAlI nAva meM pAnI bharanA, nAva ko khIMcanA, nAva ko DhakelanA, nAva khenA, nAva ko rassI Adi se bAMdhanA, nAva meM baiThe hue kisI se AhArAdi lenA ityAdi kA samAveza kiyA gayA hai| ekonaviMzatitama uddeza : prastuta udadeza kI vyAkhyA meM cUrNikAra ne svAdhyAya aura adhyApana sambandhI niyamoM para vizeSa prakAza DAlA hai svAdhyAya kA kAla aura akAla, svAdhyAya kA viSaya aura aviSaya, asvAdhyAyika kA svAdhyAya karane se lagane vAle doSa, ayogya vyakti ko par3hAne se honevAlI hAni, do tulya vyaktiyoM meM se eka ko par3hAne aura dUsare ko nahIM par3hAne se lagane vAlA doSa aura usakA prAyazcitta, pArzvastha Adi kutIthiyoM ko par3hAne se lagane vAle doSa, gRhastha Adi ko par3hAne se lagane vAle doSa-ina saba bAtoM kA AcArya ne vistAra se vicAra kiyA hai| viMzatitama uddeza : yaha antima uddeza hai| isakI cUNi meM mAsikAdi parihArasthAna tathA unake pratisevana, Alocana, prAyazcitta Adi kA vivecana kiyA gayA hai| sAtha hI bhikSu, mAsa, sthAna, pratisevanA aura AlocanA kA nikSepa-paddhati se vyAkhyAna kiyA gayA hai|' anta meM cUrNikAra ke paricaya ke rUpa meM nimna gAthAe~ haiM : ti cau paNa aTThamavagge, ti paNaga ti tiga akkharA va te tesi / paDhamatatiehi tidusarajuehi NAmaM kayaM jassa // 2 // gurudiNNaM ca gaNittaM, mahattaratta ca tassa tuThehiM / teNa kaesA cuNNo, visesanAmA nisIhassa / / 3 / / 1. pR0 199. 2. pR0 201. 3. pR0 271-287. 4. pR0 411 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa a, ka, ca, Ta, ta, pa, ya aura za-ina vargoM ke akSaroM kA prathama gAthA ke nirdezAnusAra saMyoga karane se 'jiNadAsa' zabda bana jAtA hai| dUsarI gAthA meM 'gaNi' aura 'mahattara' zabdoM kA nirdeza hai / isa prakAra ina tInoM zabdoM kA kramazaH saMyoga karane para "jiNadAsagaNimahattara' zabda bana jAtA hai| prastuta cUNi jinadAsagaNi mahattara kI kRti hai / isakA nAma, jaisA ki pahale kahA jA cukA hai, nizItha-vizeSacUNi athavA, vizeSa-nizIthacUrNi hai| Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdaza prakaraNa dazAzrutaskandhacUrNi yaha cUNi' mukhyatayA prAkRta meM hai| kahIM-kahIM saMskRta zabdoM athavA vAkyoM ke prayoga bhI dekhane ko milate haiN| cUNi kA AdhAra mUla sUtra evaM niyukti hai| prArambha meM cUrNikAra ne paramparAgata maMgala kI upayogitA kA vicAra kiyA hai| tadanantara prathama niyukti-gAthA kA vyAkhyAna kiyA hai : vaMdAmi bhaddabAhu, pAINaM caramasayalasuanANi / suttassa kAragamisiM, dasAsu kappe a vavahAre // 1 // bhaddabAhu nAmeNaM, pAINo gotteNaM, carimo apacchimo, sagalA iNcoddspuvaaii| kiM nimittaM namokkAro tassa kajjati ? ucyate-jeNa suttassa kArao Na atthassa, attho titthagarAto psto| jeNa bhaNNati-atthaM bhAsati arahA........ / isake bAda zruta kA varNana kiyA gayA hai| tadanantara dazAzrutaskandha ke dasa adhyayanoM ke adhikAroM para prakAza DAlate hue unakA kramazaH vyAkhyAna kiyA gayA hai| vyAkhyAna-zailI sarala hai / mUla sUtrapATha aura cUNisammata pATha meM kahIM-kahIM thor3A sA antara dRSTigocara hotA hai| udAharaNa ke rUpa meM kucha zabda nIce uddhRta kiye jAte haiM / ye zabda AThaveM adhyayana kalpa ke antargata haiM :2 1. isa cUNi kI hastalikhita prati muni zrI puNyavijayajI kI kRpA se prApta huI ataH unakA ati AbhArI huuN| isakA AThavAM adhyayana kalpasUtra ke nAma se alaga prakAzita huA hai jisameM mUla sUtrapATha, niyukti, cUNi aura pRthvIcandrAcAryaviracita Tippanaka sammilita haiM : saMpAdaka-muni zrI puNyavijayajI, gujarAtI bhASAntara-paM0 becaradAsa jIvarAja dozI, citravivaraNa-sArAbhAI maNilAla navAba, prAptisthAna-sArAbhAI maNilAla navAba, chIpA mAvajInI pola, ahamadAbAda, san 1952. 2. muni zrI puNyavijaya jI dvArA svIkRta pATha ke AdhAra para ina zabdoM kA saMgraha kiyA gayA hai| 21 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 muiMga 322 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sUtrAMka sUtrapATha cUNipATha punvarattAvarattakAlasamayasi punbarattAvarattaMsi murava paTTehiM kusalehiM mehAvIhiM jiya paTTehi NiuNehiM jiya uNhodaehi ya pittijje pettejjae aMtarAvAsa aMtaravAsa 123 aMtagaDe pajyosaviyANaM pajjomavie 281 aNaTThAbaMdhissa aTThAbaMdhissa isa prakAra ke pAThabhedoM ke atirikta sUtra-viparyAsa bhI dekhane meM Ate haiN| udAharaNa ke lie isI adhyayana ke sUtra 126 aura 127 cUNi meM viparIta rUpa meM milate haiN| isa prakAra AcArya pRthvIcandra viracita kalpa-TippanA meM bhI aneka jagaha pAThabheda dikhAI detA hai| 232 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza prakaraNa bRhatkalpacUrNi yaha cUNi' mUla sUtra evaM laghu bhASya para hai / isakI bhASA saMskRtamizrita prAkRta hai / prArambha meM maMgala kI upayogitA para prakAza DAlA gayA hai| prastuta cUNi kA prArambha kA yaha aMza dazAzrutaskandhaNi ke prArambha ke aMza se bahuta kucha milatA-julatA hai / ina donoM aMzoM ko yahA~ uddhRta karane se yaha spaSTa ho jAegA ki unameM kitanA sAmya hai : ____maMgalAdINi satthANi maMgalamajjhANi maMgalAvasANANi / maMgalapariggahiyA ya sissA suttatthANaM avaggahehApAyadhAraNAsamatthA bhavaMti / tAni cA''di-madhyA'vasAnamaMgalAtmakAni sarvANi loke virAjanti vistAraM ca gacchanti / anena kAraNenAdau maMgalaM madhye maMgalamavasAne maMgalamitI / Adi maMgalaggahaNeNaM tassa sa satthassa avigdheNa lahu pAra gacchanti / majjhamaMgalagahaNeNaM taM satthaM thiraparijiyaM bhavai / avasANamaMgalaggahaNaNaM taM satthaM sissa-pasissesu avvocchittikaraM bhavai / tatrAdau maMgalaM pApapratiSedhakatvAdidaM sUtram -bRhatkalpacUNi, pR0 1. maMgalAdINi satthANi maMgalamajjhANi maMgalAvasANANi maMgalapariggahitA ya sissA avaggahehApAyadhAraNAsamatthA aviggheNa satthANaM pAragA bhavaMti / tANi ya satthANi loge viyaraMti vitthAraM ca gacchati / tatthAdimaMgaleNa nivviggheNa sissA satthassa pAraM gacchanti / majjhamaMgaleNa satthaM thirapariciaM bhavai / avasANamaMgaleNaM satthaM sissa-pasissesu paricayaM gacchati / tatthAdimaMgalaM" -dazAzrutaskandhacUrNi, pR0 1. ___ ina donoM pAThoM meM bahuta samAnatA hai| aisA pratIta hotA hai ki dazAzrutaskandhacUNi ke pATha ke AdhAra para bRhatkalpacUNi kA pATha likhA gayA / dazAzrutaskandhaNi kA upayukta pATha saMkSipta evaM saMkocazIla hai, jabaki bRhatkalpacUNi kA pATha vizeSa spaSTa evaM vikasita pratIta hotA hai / bhASA kI dRSTi se bhI dazAzruta skandhacUNi bRhatkalpacUNi se prAcIna mAlUma hotI hai / jitanA bRhatkalpacUNi para saMskRta kA prabhAva hai utanA dazAzrutaskanvaNi para nahIM hai / ina tathyoM ko dekhate 1. isa cUNi kI hastalikhita prati ke lie muni zrI puNyavijayajI kA kRtajJa hU~ jinhoMne apanI nijI saMzodhita prati mujhe dene kI kRpA kI / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa hue aisA pratIta hotA hai ki dazAzrutaskandhacUNi bRhatkalpacUrNi se pUrva likhI gaI hai aura sambhavataH donoM eka hI AcArya kI kRtiyA~ haiM / prastuta cUNi meM bhI bhASya ke hI anusAra pIThikA tathA chaH uddeza haiN| pIThikA ke prArambha meM jJAna ke svarUpa kI carcA karate hue carNikAra ne tatvArthAdhigama kA eka sUtra uddhRta kiyA hai / avadhijJAna ke jaghanya aura utkRSTa viSaya kI carcA karate hue cUrNikAra kahate haiM : jAvatie ti jahaNNeNaM tisamayAhAragasuhamapaNagajIvAvagAhaNAmette ukkoseNaM savvabahuagaNijIvaparicchitte pAsai davvAdi AdiggahaNeNaM vaNNAdi tamiti khettaM Na pecchati yasmAduktam- "rUpiSva vadheH' (tattvArtha 1-28) taccArUpi khettaM ato Na pecchati / ' abhidhAna arthAt vacana aura abhidheya arthAt vastu ina donoM ke pArasparika sambandha kI carcA karate hue cUrNikAra ne bhASyAbhimata athavA yoM kahiye ki jainAbhimata bhedAbhedabhAva kA pratipAdana kiyA hai / abhidhAna aura abhidheya ko kathaJcita bhimna aura kathaMcit abhinna batAte hue AcArya ne 'vRkSa' zabda ke chaH bhASAoM meM paryAya diye haiM : sakkayaM jahA vRkSa ityAdi, pAgataM jahA rukkho ityAdi / dezAbhidhAnaM ca pratItya anekAbhidhAnaM bhavati jadhA odaNo mAgadhANaM karo lADANaM coro damilANaM iDAkU aMdhANaM / saMskRta meM jise vRkSa kahate haiM vahI prAkRta meM rukkha, magadha deza meM odaNa, lATa meM kUra, damilatamila meM cora aura aMdha-Andhra meM iDAku kahA jAtA hai| ___karma-bandha kI carcA karate hue eka jagaha cUNikAra ne vizeSAvazyakabhASya tathA karmaprakRti kA ullekha kiyA hai : vitthareNa jahA visesAvassagabhAse sAmittaM ceva savvapagaDINaM ko kevatiyaM baMdhai khavei vA, kattiyaM ko u ti jahA kmmpgddiiye| isI prakAra prastuta cUNi meM mahAkalpa aura govinda niyukti kA bhI ullekha hai : tattha nANe mahAkappasuyAdINaM aTThAe / daMsaNe govindnijjuttaadiinn| cUNi ke prArambha kI bhA~ti anta meM bhI cUrNikAra ke nAma kA koI ullekha athavA nirdeza nahIM hai| anta meM kevala itanA hI ullekha hai : kalpacUrNi samAptA / granthAgraM 5300 pratyakSaragaNanayAnirNItam / " aisI dazA meM kisI anya nizcita pramANa ke abhAva meM cUrNikAra ke nAma kA asaMdigdha nirNaya karanA azakya pratIta hotA hai / 1. pR0 17. 2. pR0 25. 3. pR0 37. 4. pR0 1383. 5. pR0 1620. Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkAe~ prathama prakaraNa TIkAe~ aura TIkAkAra TIkAoM se hamArA abhiprAya saMskRta TIkAoM se hai| niyuktiyoM, bhASyoM aura cUNiyoM kI racanA ke bAda jaina AcAryoM ne saMskRta meM bhI aneka TIkAe~ likhiiN| ina TIkAoM ke kAraNa jaina sAhitya ke kSetra meM kAphI vistAra haa| pratyeka Agama-grantha para kama-se-kama eka TIkA to likhI hI gii| TIkAkAroM ne prAcIna bhASya Adi ke viSayoM kA vistRta vivecana kiyA tathA naye-naye hetuoM dvArA unheM puSTa kiyaa| TIkAkAroM meM haribhadrasuri, zIlAMkasUri, vAdivetAla zAntisUri, abhayadevasUri, malaya giri, maladhArI hemacandra Adi pramukha haiN| ina AcAryoM ke atirikta aura bhI aise aneka TIkAkAroM ke nAma milate haiM jinameM se kucha kI TIkAe~ upalabdha haiM aura kucha kI anuplbdh| kucha aisI TIkAoM ko pratiyA~ athavA ullekha bhI milate hai jinake lekhakoM ke nAma nahIM milate / jinaratnakoza Adi meM nimnalikhita aise AcAryoM ke nAma ullikhita haiM jinhoMne Agama-sAhitya para TIkAe~ likhI haiM :-- jinabhadragaNi, haribhadrasUri, koTyAcArya, koTyArya ( koTTArya ), jinabhaTa, zIlAMkasUri, gaMdhahastI, vAdivetAla zAntisUri, abhayadevasUri, droNasUri, malayagiri, maladhArI hemacandra, devendragaNi, nemicandrasUri,zrIcandrasUri, zrItilakasUri, kSemakIrti, bhuvanatuMgasUri, guNaratna, vijayavimala, vAnaraSi, hIravijayasUri, zAnticandragaNi, jinahaMsa, harSakula, lakSmIkallolagaNi, dAnazekharasUri, vinayahaMsa, namisAdhu, jJAnasAgara, somasundara, mANikyazekhara, zubhavardhanagaNi, dhIrasundara, kulaprabha, rAjavallabha, hitaruci, ajitadevari, sAdhuraMga upAdhyAya, narSigaNi, sumatikallola, harSanandana, megharAja vAcaka, bhAvasAgara, padmasundaragaNi, kasturacandra, harSavallabha upAdhyAya, vivekahama upAdhyAya, jJAnavimalasUri, rAmacandra, ratnaprabhasUri, samaracandrasUri, padmasAgara, jIvavijaya, puNyasAgara, vinayarAjagaNi, vijayasenasUri, hemacandragaNi, vizAlasundara, saubhAgyasAgara, kIrtivallabha, kamalasaMyama upAdhyAya, taporana vAcaka, guNazekhara, lakSmIvallabha, bhAvavijaya, dharmamaMdira upAdhyAya, udayasAgara, municandrasUri, jJAnazIlagaNi, brahmarSi, ajitacandra Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sUri, rAjazIla, udayavijaya, sumatisUri, samayasundara, zAntidevasUri, somavimalasUri, samArala, jayadayAla / ina AcAryoM meM aneka aise haiM jinake ThIka-ThIka vyaktitva kA nizcaya nahIM ho pAyA hai| saMbhavataH eka hI AcArya ke eka se adhika nAma hoM athavA eka hI nAma ke eka se adhika AcArya hoN| isake lie vizeSa zodha-khoja kI AvazyakatA hai| TIkAoM ke lie AcAryoM ne vibhinna nAmoM kA prayoga kiyA hai / ve nAma haiM : TIkA, vRtti, vivRti, vivaraNa, vivecana, vyAkhyA, vArtika, dIpikA, avacUri, avacUrNi, paMjikA, Tippana, Tippanaka, paryAya, stabaka, pIThikA, akSarArtha ityAdi / upayukta AcAryoM meM se jinake viSaya meM thor3I-bahuta prAmANika sAmagrI upalabdha hai unakA vizeSa paricaya dete hue unakI racanAoM para kucha prakAza DAlA jaayegaa| ina racanAoM meM prakAzita TIkAoM kI hI mukhyatA hogii| Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya prakaraNa jinabhadrakRta vizeSAvazyakabhASya-svopAvRtti vizeSAvazyakabhASyakAra AcArya jinabhadra dvArA prArambha kI gaI prAcInatama prastuta TIkA' koTyAyaM vAdigaNi ne pUrNa kI hai / AcArya jinabhadra ne apane priyatama prAkRta grantha vizeSAvazyakabhASya kA svakRta saMskRtarUpa jIvita rakhane tathA use pAThakoM ke samakSa gadya meM prastuta karane kI pavitra bhAvanA se hI prastuta prayAsa prArambha kiyA thaa| durbhAgya se ve apanI yaha icchA apane jIvanakAla meM pUrNa na kara ske| pariNAmataH ve SaSTha gaNadharavaktavya taka kI TIkA likhakara hI divaMgata ho gaye / TIkA kA avaziSTa bhAga koTyArya ne pUrNa kiyaa| jinabhadra ne prastuta TIkA ke lie alaga maMgala-gAthA Adi na likhate hue sIdhA bhASya gAthA kA vyAkhyAna prArambha kiyA hai| vyAkhyA kI zailI bahuta hI sarala, spaSTa evaM prasAdaguNasampanna hai| viSaya kA vizeSa vistAra na karate hue saMkSepa meM hI viSayapratipAdana kA saphala prayAsa kiyA hai / vyAkhyAnazailI ke kucha namUne nIce diye jAte haiM jinase upayukta kathana kI yathArthatA kI puSTi ho skegii| bhASya kI prathama gAthA hai : kayapavayaNappaNAmo, vucchaM caraNaguNasaMgahaM sayalaM / AvassayANuogaM, gurUvaesANusAreNaM // isakI vyAkhyA karate hue AcArya likhate haiM : 'procyante hyanena jIvAdayo'sminniti vA pravacanam, athavA. pragataM pradhAnaM (pra) zastamAdI vA vacanaM dvAdazAGgam, athavA pravaktIti pravacanam, tadupayogAnanyatvAdvA saGghaH pravacanam / praNamanaM praNAmaH, pUjetyarthaH / kRtaH pravacanapraNAmo'nena kRtapravacanapraNAmaH / 'vucchaM vakSye / caryate taditi caraNaM-cAritra, guNAH-mUlottaraguNAH caraNaguNAH, athavA caraNaM-cAritraM guNagrahaNAt samyagdarzanajJAne, teSAM saMgrahaNaM saMgrahaH / saha 1. isakI hastalikhita prati muni zrI puNya vijayajI ke prasAda se prApta huI hai / isakA prathama bhAga paM0 dalasukha mAlavaNiyA dvArA sampAdita hokara lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmandira, ahamadAbAda se san 1966 meM prakAzita huA hai| Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kalAbhiH sakalaH, sampUrNa ityarthaH / asti hetaddezasaMgRhItatvAd vikalo'pi saMgrahaH, ayaM tu samastagrAhitvAt sklH| katham ? sAmAyike eva dvaadshaanggaarthprismaapteH| vakSyate ca-"sAmAiyaM tu tivihaM" kazcAsau ? aavshykaanuyogH| avazyakriyAnuSThAnAdau Avazyakamanuyojanamanuyogo'rthavyAkhyAnamityarthaH, AvazyakasyAnuyoga AvazyakAnuyogaH tamAvazyakAnuyogam / gRNanti zAstrArthamiti guravo bruvantItyarthaH, te punarAcAryA arhadAdayo vA, tadupadezaH-tadAjJA, gurUpadezAnusAro gurUpadezAnuvRttirityarthaH, tayA gurUpadezAnuvRttyA-gurUpadezAnusAreNeti / ' ___ maMgalaviSayaka 'bahuvigghAiM-', 'taM maMgalamAdI-' aura 'tassevaina tIna gAthAoM ( gA0 12-14 ) kA vyAkhyAna karate hue AcArya ne kitane saMkSepa meM maMgala kA prayojana batAyA hai, dekhie : ____ 'bahuvighnAni zreyAMsItyataH kRtamaGgalopacArairasau grAhyo'nuyogo mahAnidhAnavad mahAvidyAvad vA / tadetad maMgalamAdau madhye paryante ca zAstrasyeSyate / tatra prathamaM zAstrapAragamanAya / tasyaiva zAstrasya sthairyahetomadhyamam / avyavacchityarthamantyamiti / __ Abhinibodhika jJAna kA svarUpa batAne vAlI bhASyagAthA 'atyAbhimuho-' ( gA0 80 ) kI vyAkhyA meM AcArya ne isa jJAna kA lakSaNa isa prakAra batAyA hai : 'arthAbhimukho niyato bodho'bhinibodhaH / sa eva svaarthikprtyyopaadaanaadaabhinibodhikH| athavA yathAyogamAyojanIyam, tadyathAabhinibodhe bhavaM tena nirvRttaM tanmayaM tatprayojanaM vetyAbhinibodhikam / / AcArya haribhadra ne apanI AvazyakavRtti meM Abhinibodhika jJAna kI isI vyAkhyA ko adhika spaSTa kiyA hai|' AcArya jinabhadra ke dehAvasAna kA nirdeza karate hue SaSTha gaNadharavaktavyatA ke anta meM kahA gayA hai : nirmApya SaSThagaNadharavaktavyaM kila divaMgatAH pUjyAH anuyogamArgadezikajinabhadragaNikSamAzramaNAH / arthAt chaThe gaNavaravAda kI vyAkhyA karane ke bAda anuyogamArga kA digdarzana karAne vAle pUjya jinabhadragaNi kSamAzramaNa isa loka se cala base / yaha vAkya AcArya koTayArya ne jinabhadra kI mRtyu ke bAda likhA hai, aisA pratIta hotA hai| isake bAda koTyArya unhIM divaMgata AcArya jinabhadra ko namaskAra karate hue nimna zabdoM ke sAtha Age kI vRtti Arambha karate haiM : 1. dekhie--hAribhadrIya AvazyakavRtti : pUrvAddha, pR0 7 (1). Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 329 jinabhadrakRta vizeSAvazyakabhASya-svopajJavRtti tAneva praNipatyAtaH paramaviziSTavivaraNaM kriyate / koTayAryavAdigaNinA mandadhiyA zaktimanapekSya / / 1 / / saMghaTanamAtrametat sthUlakamatisUkSmavivaraNapaTasya / zivabhaktyupahRtalubdhakanetravadidamananurUpamapi // 2 / sumatisvamatismaraNAdarzaparAnuvacanopayogavelAyAm / madvadupayujyate cet gRhNantvalasAstato'nye'pi / / 3 / / bhagavAn mahAvIra ke sAtaveM gaNadhara kI vaktavyatA ke nirUpaNa kA udghATana karate hue TIkAkAra koTyAryavAdigaNi kahate haiM . atha saptamasya bhagavato gaNadharasya vaktavyatAnirUpaNasambandhanAya gAthAprapaJcaH / __ AcArya koTayAryavAdigaNi kI nirUpaNazailI bhI AcArya jinabhadra kI zailI kI taraha hI prasanna evaM subodha hai / viSaya-vistAra kucha adhika hai para khiiN-khiiN| koTyAryakRta vivaraNa ke kucha namUne nIce uddhRta kiye jAte hai / _ 'te pavvaie souM...' ityAdi saptama gaNadharavAdasambandhI gAthAoM kA vyAkhyAna karate hue AcArya likhate haiM : 'he mauryaputra ! AyuSman ! kAzyapa ! tvaM manyase nArakAH saMkliSTAH... karmavazatayA paratantratvAt svayaM ca duHkhasaMtaptatvAt, ihAgantumazaktA asmAkamapyanena zarIreNa tatra gantu karmavazatayaivAzaktatvAt pratyakSIkaraNopAyAsambhavAd AgamagamyA eva zrutismRtigrantheSu zrUyamANA zraddhayAH bhavantu / ye punaramI devAste svacchandacAriNaH kAmarUpAH divyaprabhAvAzca kimiti darzanaviSayaM nopayAnti kimiha nAgacchantItyabhiprAyaH avazyaM na santi yenAsmAdRzAnAM pratyakSA na bhavanti ato na santi devAH;".12 __ 'tamhA jaM mutta suha' kI vyAkhyA meM AcArya mokSa ke svarUpa para prakAza DAlate hue kahate haiM : 'muktasukhaM tattvaM paramArthaH, niSpratIkAraprasUtitvAt, parityaktasarva lokayAtrAvRttAntaniHsaGgayatisukhavat, uktaM ca nijitamadamadanAnAM vAkkAyamanovikArarahitAnAm / vinivRttaparAzAnAmihaiva mokSaH suvihitAnAm / / athavAnyathA paramArthasukhasvarUpatvamAtmana aakhyaayte|| guru ko sukharUpa mAnate hue AcArya 'suyasaMssattho" kA vyAkhyAna isa prakAra karate haiM : 1. pR0 413. 2. pR0 414. 3. pR0 454. Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 'su prazaMsAyAM nipAtaH, khAnIndriyANi, zobhanAni khAni yasya sa sukhaH zuddhendriya ityrthH| zuddhAni prazastAni vazyAnIndriyANi yasya etadviparItaH asukhaH ajitendriya ityarthaH' prastuta vivaraNa kI samApti karate hue vRttikAra kahate haiM : .... ceti paramapUjyajinabhadragaNikSamAzramaNakRtavizeSAvazyakaprathamAdhyayanasAmAyikabhASyasya vivaraNamidaM samAptam / '2 isake bAda prastuta prati ke lekhaka ne apanI ora se nimna vAkya jor3A hai : 'sUtrakAraparamapUjyazrIjinabhadragaNikSamAzramaNaprArabdhA samarthitA zrIkoTyAcAryavAdigaNimahattareNa shrovishessaavshyklghuvRttiH|' tadanantara lekhana ke samaya tathA sthAna kA ullekha kiyA hai : 'saMvat 1491 varSe dvitIyajyeSThavadi 4 bhUme zrIstambhatIrthe likhitamasti / ' upayukta prathama vAkya se spaSTa hai ki prati-lekhaka ne vRttikAra jinabhadra kA nAma to jyoM kA tyoM rakhA kintu koTyArya kA nAma badalakara koTyAcArya kara diyaa| itanA hI nahIM, unake nAma ke sAtha mahattara kI upAdhi aura lagA dii| pariNAmataH koTyAryavAdigaNi koTyAryavAdigaNimahattara ho gye| isI ke sAtha lekhaka ne vizeSAvazyakabhASyavivaraNa kA nAma bhI apanI ora se vizeSAvazyakalaghu vRtti rakha diyA hai| 1. pR0 942 (hastalikhita). 2. pR0 987 (hastalikhita). Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya prakaraNa haribhadrakRta vRttiyA~ haribhadrasUri jaina AgamoM ke prAcIna TIkAkAra haiN| inhoMne Avazyaka, dazavakAlika, jIvAbhigama, prajJApanA, nandI, anuyogadvAra aura piNDaniyukti para TIkAe~ likho haiM / piNDaniyukti kI apUrNa TIkA vIrAcArya ne pUrI kI hai| jaina paramparA ke anusAra vikrama saMvat 585 athavA vIra saMvat 1055 athavA I0 saM0 529 meM haribhadrasUri kA dehAvasAna ho gayA thaa| isa mAnyatA ko mithyA siddha karate hue harmana jekobI likhate haiM ki I0 saM0 650 meM hone vAle dharmakIti ke tAttvika vicAroM se haribhadra paricita the ataH yaha saMbhava nahIM ki haribhadra I0 saM0 529 ke bAda na rahe hoN| haribhadra ke samaya-nirNaya kA eka prabala pramANa udyotana sUri kA kuvalayamAlA nAmaka prAkRta grantha hai / yaha graMtha zaka saMvat 700 kI antima tithi arthAt I0 saM0 779 ke mArca kI 21vIM tArIkha ko pUrNa huA thaa| isa grantha ko prazasti meM udyotana ne haribhadra kA apane darzanazAstra ke guru ke rUpa meM ullekha kiyA hai tathA unakA aneka granthoM ke racayitA ke rUpa meM varNana kiyA hai| isa pramANa ke AdhAra para muni zrI jinavijayajI isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki mahAn tattvajJa AcArya haribhadra aura 'kuvalayamAlA' kathA ke kartA udyotanasUri aparanAma dAkSiNyacihna donoM ( kula samaya taka to avazya hI ) samakAlIna the| itanI vizAla grantharAzi likhane vAle mahApuruSa kI Ayu kama-se-kama 60-70 varSa kI to avazya huI hogii| ataH lagabhaga IsA kI AThavIM zatAbdI prathama dazaka meM haribhadra kA janma aura aSTama dazaka meM mRtyu mAna lI jAe to koI asaMgati pratIta nahIM hotii| ataH hama I0 saM0 700 se 770 arthAt vi0 saM0 757 se 827 taka haribhadrasUri kA sattA-samaya nizcita karate haiN| haribhadra kA janma vIrabhUmi mevAr3a ke citrakUTa ( cittaur3a ) nagara meM huA thaa| Aja se lagabhaga sAr3he bAraha sau varSa pUrva isa nagara meM jitAri nAmaka rAjA 1. jaina sAhitya saMzodhaka, khaM0 3, aM0 3, pR0 283. 2. vahI, khaM0 1, aM0 1, pR0 58 aura Age. Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa rAjya karatA thaa| haribhadra isI rAjA ke rAja-purohita the| purohita pada para pratiSThita hone tathA aneka vidyAoM meM pAraMgata hone ke kAraNa inakA sarvatra samAdara hotA thaa| isa samAdara tathA pratiSThA ke kAraNa haribhadra ko kucha abhimAna ho gayA thaa| ve samajhane lage ki isa samasta bhUkhaNDa para koI aisA paMDita nahIM jo merI-are merI kyA, mere ziSya kI bhI barAbarI kara ske| haribhadra apane hAtha meM jambU vRkSa kI eka zAkhA rakhate the jisase yaha prakaTa ho sake ki samasta jambUdvIpa meM unake jaisA koI nahIM hai| itanA hI nahIM, ve apane peTa para eka svarNapaTTa bhI bAMdhe rahate the jisase logoM ko yaha mAlUma ho jAtA ki unameM itanA jJAna bharA huA hai ki peTa phaTA jA rahA hai| haribhadra ne eka pratijJA bhI kara rakhI thI ki 'jisake kathana kA artha maiM na samajha sakeMgA usakA ziSya bana jaauuNgaa|' eka dina purohitapravara haribhadra bhaTTa pAlakI para car3ha kara bAjAra meM ghUmane lage / pAlakI ke Age-pIche 'sarasvatIkaNThAbharaNa', vaiyAkaraNapravaNa', 'nyAyavidyAvicakSaNa', 'vAdimataMgajakesarI', 'viprajananarakesarI' ityAdi virudAvalI gUMja rahI thii| mArga meM sarvatra zAnti thii| akasmAt logoM meM bhagadar3a cAlU ho gaI / cAroM ora se 'bhAgo, daur3o, pakar3o' kI AvAja Ane lgii| haribhadra ne pAlakI se mu~ha nikAla kara dekhA to mAlUma huA ki eka pracaNDa kRSNakAya hAthI pAgala ho gayA hai aura logoM ko rauMdatA huA bar3hatA calA A rahA hai| yaha dekhakara pAlakI uThAne vAle loga bhI bhAga khar3e hue| haribhadra aura koI upAya na dekhakara pAlakI se nikalate hI pAsa hI ke eka jinamaMdira meM ghusa gye| isI samaya unheM 'hastinA tADyamAno'pi na gaccheda jainamandiram' kI nirarthakatA kA anubhava huaa| maMdira meM sthita jinapratimA ko dekhakara usakA upahAsa karate hue kahane lage-"vapureva tavA''caSTe spaSTaM miSThAnnabhojanam / " eka dina bhaTTa haribhadra rAjamahala se apane ghara kI ora lauTa rahe the| mArga meM eka jaina upAzraya thA / upAzraya para baiTha kara sAdhviyAM svAdhyAya kara rahI thiiN| saMyoga se Aja bhaTTajI ke kAnoM meM eka gAthA--AryA kI dhvani pahu~cI / ' unhoMne usakA artha samajhane kA bahuta prayatna kiyA kintu saphalatA na milii| bhaTTajI bole-"mAtAjI! Apane to isa gAthA meM khUba cakacakATa kiyaa|" sAdhvI ne bar3I namratA evaM kuzalatA ke sAtha uttara diyA : 'zrI nan ! nayA-nayA to aisA hI lagatA hai| yaha sunakara bhaTTajI kA mithyA abhiyAna miTa gyaa| unheM apanI 1. cakkIdugaM haripaNagaM paNagaM cakkoNa kesavo cakkI / kesava cakkI kesava du cakkI kesava cakkI ya // Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haribhadrakRta vRttiyA~ pratijJA kA smaraNa ho aayaa| ve kahane lage-"mAtA jI! Apa mujhe apanA ziSya banAie aura usa gAthA kA artha samajhAne kI kRpA kiijie|" yaha sunakara jaina AryA mahattarA ne namratApUrvaka kahA ki puruSoM ko ziSya banAnA tathA artha samajhAnA hamArA kArya nahIM hai / yadi tumhArI ziSya banane tathA gAthA kA artha samajhane kI icchA hI hai to suno| isI nagara meM hamAre dharmAcArya jinabhaTa haiM / ve tumhArI icchA pUrI kareMge / haribhadra to apanI pratijJA ke anusAra isI AryA ke ziSya bananA cAhate the kintu mahattarA ke atyanta Agraha ke kAraNa ve isa AjJA ko guru kI AjJA ke samAna hI samajhakara usI samaya AcArya jinabhaTa ke pAsa pahu~ce / sAtha meM AryA mahattarA bhI thiiN| mArga meM vahI jinamaMdira AyA jisane haribhadra ko mRtyu ke mukha se bacAyA thaa| isa samaya haribhadra kI manaHsthiti badala cukI thii| jina pratimA ko dekha kara ve kahane lage-"vapUreva tavA''caSTe bhagavan ! vItarAgatAm / " pahale jahA~ 'spaSTaM miSTAnnabhojanam' yAda AyA thA vahA~ aba bhagavan ! vIrAgatAm' yAda A rahA thaa| AryA mahattarA aura haribhadra AcArya jinabhaTa ke pAsa pahuce / AcArya ne haribhadra ko dIkSita kara apanA ziSya banA liyaa| aba ve dharmapurohita hokara sthAna-sthAna para bhramaNa karate hue jainadharma kA pracAra karane lge| prabhAvakacarita meM varNita upayukta ullekha ke anusAra haribhadra ke dIkSAguru AcArya jina bhaTa siddha hote haiM kintu haribhadra ke khuda ke ulllekhoM se aisA phalita hotA hai ki jinabhaTa unake gacchapati guru the; jinadatta dIkSAkArI guru the; yAkinI mahattarA dharmajananI arthAt dharmamAtA thIM; unakA kula vidyAdhara evaM sampradAya sitAmbara-zvetAmbara thaa| AcArya haribhadrakRta graMtha-sUcI meM nimna graMtha samAviSTa haiM : 1. anuyogadvArasUtravRtti, 2. anekAntajayapatAkA (svopajJa TIkA sahita), 3. anekAntapraghaTTa, 4. anekAntakAdapraveza, 5. aSTaka, 6. Avazyakaniyukti laghuTIkA, 7. AvazyakaniyuktibRhaTTIkA, 8. upadezapada, 9. kathAkoSa, 10. karmastavavRtti, 11. kulaka, 12. kSetrasamAsavRtti, 13. caturvizatistutisaTIka, 14. caityavadanabhASya, 15 caityavaMdanavRtti-lalitavistarA, 16. jIvAbhigama 1. Avazyaka-niyukti-TIkA ke anta meM dekhie : 'samAptA ceyaM ziSyahitA nAma AvazyakaTIkA / kRtiH sitAmbarAcAryajinabhaTanigadAnusAriNo vidyAdharakulatilakAcAryajinadattaziSyasya dharmato yAkinImahattarAsUnoH alpamateH AcAryaharibhadrasya / ' Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa laghuvRtti, 17. jJAnapaJcakavivaraNa, 18. jJAnAdityaprakaraNa, 19. dazavakAlika avari, dazavaikAlikabahaTrIkA, 21. devendranarakendraprakaraNa, 22. dvijavadanacapeTA (vedAMkuza), 23. dharmabindu, 24. dharmalAbhasiddhi, 25. dharsasaMgrahaNI, 26. dharmasAramUlaTIkA, 27. dhUrtAkhyAna, 28. naMdIvRtti, 29. nyAyapravezasUtravRtti, 30. nyAyavinizcaya, 31. nyAyamRtataraMgiNI, 32. nyAyAvatAravRtti, 33. paMcanirgranthi, 34. paMcaliMgI, 35. paMcavastu saTIka, 36. paMcasaMgraha, 37. paMcasUtravRtti, 38, paMcasthAnaka, 39. paMcAzaka, 40. paralokasiddhi, 41. piNDaniyuktivRtti (apUrNa), 42. prajJApanApradezavyAkhyA, 43. pratiSThAkalpa, 44. bRhanmithyAtvamaMthana, 45. munipaticaritra, 46. yatidinakRtya, 47. yazodharacaritra, 48. yogadRSTisamuccaya, 49. yogabindu, 50. yogazataka, 51. lagnazaddhi (lagnakuNDali), 52. lokatattvanirNaya, 53. lokabinda, 54. viMzati (viMzativizikA), 55. vIrastava, 56. vIrAMgadakathA, 57. vedabAhyatAnirAkaraNa, 58. vyavahArakalpa, 59. zAstravArtAsamuccaya saTIka, 60. zrAvakaprajJaptivRtti, 61. zrAvakadharmatantra, 62. SaDdarzanasamuccaya, 63. SoDazaka, 64. saMkitapacAsI, 65. saMgrahaNIvRtti, 66. saMpaMcAsittarI, 67. saMbodhasittarI, 68. saMbodhaprakaraNa, 69. saMsAradAvAstuti, 70. AtmAnuzAsana, 71. samarAiccakahA, 72. sarvajJasiddhiprakaraNa saTIka, 73. syAdvAdakucodyaparihAra / ' kahA jAtA hai ki AcArya haribhadra ne 1444 graMthoM kI racanA kI thii| isakA kAraNa batAte hue kahA gayA hai ki 1444 bauddhoM kA saMhAra karane ke saMkalpa ke prAyazcitta ke rUpa meM unake guru ne unheM 1444 graMtha likhane kI AjJA dI thii| samarAiccakahA ke anta meM kahA gayA hai : evaM jiNadattAyariyassa u avayavabhUeNa cariyamiNaM / jaM viraiUNa punnaM mahANubhAvacariyaM mae pattaM / teNaM guNANurAo hoi ihaM savvaloyassa / / isa ghaTanA kA ullekha rAjazekharasUri ne apane caturvizatiprabandha aura muni kSamAkalyAga ne apanI kharataragacchapaTTAvalI meM bhI kiyA hai / ina graMthoM meM se kucha graMtha pacAsa zlokapramANa bhI haiN| isa prakAra ke 'paMcAzaka' nAma ke 19 graMtha AcArya haribhadra ne likhe haiM jo Aja paMcAzaka nAmaka eka hI graMtha meM samAviSTa hai| isI prakAra solaha zlokoM ke SoDazaka, bIsa zlokoM kI vizikAe~ bhI haiN| inakI eka stuti 'saMsAradAvA' to kevala cAra zlokapramANa hI hai| isa prakAra AcArya haribhadra ko graMtha-saMkhyA meM aura bhI vRddhi kI jA sakatI hai / 1. jainadarzana (anuvAdaka-50 becaravAsa) : prastAvanA, pR0 45-51. Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haribhadrakRta vRttiyA~ 335 AcArya haribhadra ne apane pratyeka graMtha ke anta meM prAyaH 'viraha' zabda kA prayoga kiyA hai| prabhAvakacaritra meM isa tathya para prakAza DAlate hue kahA gayA hai: atizayahRdayAbhirAmaziSyadvayavirahomibhareNa tptdehH|| nijakRtimiha saMvyadhAt samastAM virahapadena yutAM satAM sa mukhyaH / / __ zrIharibhadraprabandha, kA0 206. apane ati priya do ziSyoM ke viraha se duHkhita hRdaya hokara AcArya ne apane pratyeka graMtha ko 'viraha' zabda se aMkita kiyA hai| AcArya haribhadrakRta prakAzita TIkAoM kA paricaya Age diyA jAtA hai / nandIvRtti : ____ yaha vRtti' nandIcUrNi kA hI rUpAMtara hai| isameM prAyaH unhIM viSayoM kA vyAkhyAna kiyA gayA hai jo nandIcUNi meM hai| vyAkhyAna-zailI bhI vahI hai jo cUrNikAra kI hai| prArambha meM maMgalAcaraNa karane ke bAda nandI ke zabdArtha, nikSepa Adi kA vicAra kiyA gayA hai| tadanantara jina, vIra aura saMgha kI stuti kI mahattA para prakAza DAlA gayA hai tathA tIrthakarAvalikA, gaNadharAvalikA aura sthavirAvalikA kA pratipAdana kiyA gayA hai / nandI-jJAna ke adhyayana kI yogyatAayogyatA kA vicAra karate hue vRttikAra ne likhA hai ki ayogyadAna se vastutaH akalyANa hI hotA hai aura nirdeza kiyA hai ki isakI vistRta vyAkhyA maiM AvazyakAnuyoga meM karU~gA / yahA~ sthAnapUrti ke lie bhASya kI gAthAoM se hI vyAkhyAna kiyA jAtA hai : ato'yogyadAne dAtRkRtameva vastutastasya tadakalyANamiti, alaM prasaMgena, prakRtaM prastumaH, tatrAdhikRtagAthAM prapaJcataH AvazyakAnuyoge vyAkhyAsyAmaH, iha sthAnAzUnyArthaM bhASyagAthAbhiyAkhyAyata iti / isake bAda tIna prakAra kI parSad kA vyAkhyAna kiyA gayA hai| tadanantara AcArya ne jJAna ke bheda-prabheda, svarUpa, viSaya Adi kA vistRta vivecana kiyA hai| kevalajJAna aura kevaladarzana ke kramikAdi upayoga kA pratipAdana karate hue yogapadya ke samarthaka siddhasena Adi kA, kramikatva ke samarthaka jinabhadragaNi Adi 1. RSabhadevajI kezarImalajI zvetAMbara saMsthA, ratalAma, san 1928 prAkRta TeksTa sosAyaTI, vArANasI, san 1966. 2. cUNi aura vRtti ke mUla sUtra-pATha meM kahIM-kahIM thor3A-sA antara hai : paDhametya iMdabhUtI, bIe puNa hoti aggibhUtitti ( cUNi ), paDhamettha iMdabhUI bIo puNa hoi aggibhUitti ( vRtti ) / dekhie-kramazaH pR0 6 aura 13. 3. pR0 21. Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kA tathA abheda ke samarthaka vRddhAcAryoM kA ullekha kiyA hai| vaha isa prakAra hai : kecana siddhasenAcAryAdayaH bhaNaMti, kiM? yugapada-ekasminneva kAle jAnAti pazyati ca, kaH ? kevalI, na tvanyaH, niyamAt-niyamena / anye jinabhadragaNikSamAzramaNaprabhRtayaH ekAntaritaM jAnAti pazyati cetyevamicchanti, zrutopadezena-yathAzrutAgamAnusAreNetyarthaH, anye tu vRddhAcAryAH na-naiva viSvaka pRthak tadadarzanamicchanti jinavarendrasya-kevalina ityarthaH, kiM tarhi ? yadeva kevalajJAnaM tadeva 'se' tasya kevalino darzanaM bruvate, kSINAvaraNasya dezajJAnAbhAvavat kevaladarzanAbhAvAditi bhaavnaa|' prastuta siddhasena, siddhasena divAkara se bhinna hai kyoMki siddhasena divAkara tRtIya mata-abhedavAda ke pravartaka haiN| vRttikAra ne saMbhavataH vRddhAcArya ke rUpa meM inhIM kA nirdeza kiyA hai| dvitIya mata--kramikatva ke samarthaka jinabhadra Adi ko siddhAntavAdI kahA gayA hai / zruta ke zravaNa aura vyAkhyAna kI vidhi batAte hue AcArya ne nandyadhyayana-vivaraNa samApta kiyA hai / anta meM likhA hai : yadihotsUtramajJAnAd, vyAkhyAtaM tad bahuzrutaiH / kSantavyaM kasya sammohazchadmasthasya na jAyate // 1 // nandyadhyayanavivaraNaM kRtvA yadavAptamiha mayA puNyam / tena khalu jIvaloko labhatAM jinazAsane nandIm // 2 // kRtiH sitAmbarAcAryajinabhaTTapAdasevakasyAcAryazrIharibhadrasyeti / namaH zrutadevatAyai bhagavatyai / samAptA nandITIkA / granthAgnaM 2336. anuyogadvAraTIkA : ___yaha TIkA anuyogadvAracUNi kI zailI para likhI gayI hai| prArambha meM AcArya ne mahAvIra ko namaskAra karake anuyogadvAra kI vivRtti likhane kI pratijJA kI hai : praNipatya jinavarendra tridazendranarendrapUjitaM vIram / anuyogadvArANAM prakaTArthA vivRtimabhidhAsye // 1 // TIkAkAra ne yaha batAyA hai ki nandI kI vyAkhyA ke anantara hI anuyogadvAra ke vyAkhyAna kA avakAza hai : nndydhyynvyaakhyaansmnntrmevaanuyogdvaaraadhyynaavkaash.."|" maMgala kA pratipAdana karate hue AcArya ne likhA hai ki isakA vizeSa vivecana nandI kI TIkA meM kiyA jA cukA hai| ataH yahA~ itanA hI paryApta hai : asya sUtrasya samudAyArtho'vayavArthazca nandyadhyayana-- 1. pR0 52. 2. pR0 55. 3. pR0 118. 4. RSabhadevajI ke zarImalajo zvetAmbara saMsthA, ratalAma, san 1928. 5. pR0 1. Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haribhadrakRta vRttiyA~ 337 TIkAyAM prapaJcataH pratipAdita eveti neha pratipAdyata iti / ' ina vaktavyoM se spaSTa hai ki prastuta TIkA nandIvRtti ke bAda kI kRti hai| 'tamhA AvassayaM' ityAdi kA vivecana karate hue AcArya ne 'Avazyaka' zabda kA nipekSa-paddhati se vicAra kiyA hai| nAmAdi AvazyakoM kA svarUpa batAte hue nAma, sthApanA aura dravya kA svarUpa spaSTa karane ke lie tIna zloka uddhRta kiye haiN| ve isa prakAra haiM :2 nAma: yadvastuno'bhidhAnaM sthitamanyArthe tadarthanirapekSam / paryAyAnabhidheyaM ca nAma yAdRcchikaM ca tathA // sthApanA: yatta tadarthaviyuktaM tadabhiprAyeNa yacca tatkaraNiH / lepyAdikarma tatsthApaneti kriyate'lpakAlaM ca // dravya : bhUtasya bhAvino vA bhAvasya hi kAraNaM tU yalloke / tadravyaM tattvajJaiH sacetanAcetanaM kathitam // zruta kA nikSepa-paddhati se vyAkhyAna karate hue TIkAkAra kahate haiM ki catuvidha zruta kA svarUpa AvazyakavivaraNa ke anusAra samajha lenA cAhie / isI prakAra Age bhI AvazyakavivaraNa aura nandIvizeSavivaraNa kA ullekha kiyA gayA hai| skandha, upakrama Adi kA nikSepa-paddhati se vivecana karane ke bAda AcArya ne AnupUrvI kA bahuta vistAra se pratipAdana kiyA hai / AnupUrvI, anukrama aura anuparipATI paryAyavAcI haiN| AnupUrvI kI vyAkhyA kI samApti ke anantara dvinAma, trinAma, caturnAma, paMcanAma, SaTnAma, saptanAma, aSTanAma, navanAma aura dazanAma kA vyAkhyAna kiyA gayA hai| pramANa kA vyAkhyAna karate hue AcArya ne vividha aMguloM ke svarUpa kA varNana kiyA hai tathA samaya kA vivecana karate hue palyopama kA vistArapUrvaka vyAkhyAna kiyA hai| isI prakAra zarIrapaJcaka kA nirUpaNa karane ke bAda bhAvapramANa ke antargata pratyakSa, anumAna, aupamya, Agama, darzana, cAritra, naya aura saMkhyA kA vyAkhyAna kiyA hai| 'se kiM taM vattavvayA' ityAdi kA pratipAdana karate hue vaktavyatA kI dRSTi se punaH naya kA vicAra kiyA gayA hai| jJAnanaya aura kriyAnaya kA svarUpa batAte hue AcArya ne jJAna aura kriyA donoM kI saMyukta upayogitA siddha kI hai| jJAnapakSa kA samarthana karate hue ve kahate haiM : 1.10 2. 2. pR0 6, 7, 8. 3. pR0 21. 4. pR0 22. 5. pR0 30-59. 6. pR0 126. 22 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 338 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vijJaptiH phaladA puMsAM na kriyA phaladA matA / mithyAjJAnAtpravRttasya, phalAsaMvAdadarzanAt // isI prakAra kriyA ke samarthana meM unhoMne likhA hai : kriyaiva phaladA puMsAM, na jJAnaM phaladaM matam / yataH strIbhakSyabhogajJo, na jJAnAtsukhito bhavet // TIkA ke anta meM kahA gayA hai : samApteyaM ziSyahitAnAmAnuyogadvAra - TIkA, kRtiH sitAmbarA''cArya jina bhaTTapAdasevakasyA''cAryaribhadrasya / kRtvA vivaraNametatprAptaM dazavekAlikavRtti : isa vRtti kA nAma ziSyabodhinI vRtti hai / ise bRhadvRtti bhI kahate haiM / yaha TIkA zayyambhavasUrivihita dazavekAlikasUtra kI bhadrabAhuviracita niyukti para hai| prAraMbha meM AcArya haribhadra ne vIra prabhu ko namaskAra kiyA hai : jayati vijitAnyatejAH surAsurAdhIzasevitaH zrImAn / vimalastrAsavirahitastrilokacintAmaNirvIraH // 1 // dazakAlika kA dUsarA nAma dazakAlika bhI hai / 'dazakAlika' zabda kI vyutpatti karate hue vRttikAra kahate haiM : 'kAlena nirvRttaM kAlikaM pramANakAleneti bhAvaH, dazAdhyayanabhedAtmakatvAddazaprakAraM kAlikaM prakArazabdalopAddazakAlikaM...'' arthAt jo kAla se arthAt pramANakAla se nivRtta hai vaha kAlika hai / cUMki isa sUtra meM dasa adhyAya haiM isalie isakA nAma dazakAlika hai / maMgala kI AvazyakatA batAte hue AcArya ne 'maMgala' pada kI vyutpatti isa prakAra kI hai : 'maGgayate hitamaneneti maGgalaM, maGgayate'dhigamyate sAdhyata iti yAvat athavA maGga iti dharmAbhidhAnaM, 'lA AdAne' asya dhAtormaGge upapade "Ato'nupasarge kaH " ( pA0 3-2-3 ) iti kapratyayAntasyAnubandhalope kRte "AtA lopa iTi ca " ( pA0 6-4-64 ) ityanena sUtreNAkAralope ca kRte prathamaikavacanAntasyaiva maGgalamiti bhavati, maGgalAtIti maGgalaM dharmopAdanaheturityarthaH, athavA mAM gAlayati bhavAditi maGgalaM, saMsA } 1. pR. 127. 2. pR. 128. 3. (a) devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra, bambaI, san 1918. (A) samayasundarakRta TIkAsahita - bhImasI mANeka, bambaI, san 1900. 4. pU. 2 ( a ). Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haribhadrakRta vRttiyA~ 339 rAdapanayatItyarthaH / yaha vyutpatti tIna prakAra kI hai : (1) jisase hita siddha kiyA jAe, (2) jo dharma lAve athavA (3) jo bhava se chur3Ave vaha maMgala hai| dvitIya prakAra kI vyutpatti meM pANinIya vyAkaraNa ke sUtroM kA bhI prayoga kiyA gayA hai| ___ dazavaikAlika sUtra kI racanA kaise huI ? isa prazna kA samAdhAna karate hue TIkAkAra ne niyukti kI gAthA kA akSarArtha karate hue bhAvArtha spaSTa karane ke lie zayyambhavAcArya kA pUrA kathAnaka uddhRta kiyA hai / yaha aura isI prakAra ke anya aneka kathAnaka prastuta vRtti meM uddhRta kiye gaye haiM / ye sabhI kathAnaka prAkRta meM haiN| tapa kA vyAkhyAna karate hue Abhyantara tapa ke antargata cAra prakAra ke dhyAna kA svarUpa batAte hue AcArya ne cAra zlokoM meM dhyAna kA pUrA citra upasthita kara diyA hai : ArtadhyAna : rAjyopabhogazayanAsanavAhaneSu, strIgandhamAlyamaNiratnavibhUSaNeSu / icchAbhilASamatimAtramupaiti mohAd, dhyAnaM tadAtamiti tatpravadanti tajjJAH // 1 // raudradhyAna : saMchedanairdahanabhaJjanamAraNaizca, __vandhaprahAradamanairvinikRntanaizca / yo yAti rAgamupayAti ca nAnukampAM, dhyAnaM tu raudramiti tatpravadanti tajjJAH // 2 // dharmadhyAna : sUtrArthasAdhanamahAvratadhAraNeSu, bandhapramokSagamanAgamahetucintA / paJcendriyavyuparamazca dayA ca bhUte, dhyAnaM tu dharmamiti tatpravadanti tajjJAH // 3 / / zukladhyAna : yasyendriyANi viSayeSu parAGmukhAni, saGkalpakalpanavikalpavikAradoSaiH / yogaiH sadA tribhiraho nibhRtAntarAtmA, dhyAnottamaM pravarazuklamidaM vadanti // 4 // 1. pR. 2 (ba), 3 (a). 2. pR. 10-11. 3. pR. 31 (ba). vistAra ke lie dhyAnazataka dekhie jisakA AcArya haribhadra ne prastuta TokA meM ullekha kiyA hai-pR. 31 (ba), 32 (a). Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vividha prakAra ke zrotAoM kI dRSTi se kathana ke pratijJA, hetu, udAharaNa Adi vibhinna avayavoM kI upayogitA kA sodAharaNa vicAra karate hue AcArya ne tadviSayaka doSoM kI zuddhi kA bhI pratipAdana kiyA hai| niyuktisammata vihaMgama ke vividha nikSepoM kA vistRta vyAkhyAna karate hue dumapuSpikA nAmaka prathama adhyayana kA vivaraNa samApta kiyA hai / dvitIya adhyayana kI vRtti meM zramaNa, pUrva, kAma, pada Adi zabdoM kA vivecana karate hue tIna prakAra ke yoga, tIna prakAra ke karaNa, cAra prakAra kI saMjJA, pA~ca prakAra kI indriya, pA~ca prakAra ke sthAvarakAya, dasa prakAra ke zramaNadharma aura aThAraha zIlAMgasahastra kA pratipAdana kiyA gayA hai / bhoganivRtti kA svarUpa samajhAne ke lie rathanemi aura rAjImatI kA kathAnaka uddhRta kiyA hai / / ___ tRtIya adhyayana kI vRtti meM mahata, kSullaka Adi padoM kA vyAkhyAna karate hue darzanAcAra, jJAnAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra kA sodAharaNa vivecana kiyA gayA hai / isI prakAra arthAdi cAra prakAra ko kathAoM kA udAharaNapUrvaka svarUpa samajhAyA gayA hai / zramaNasambandhI anAcIrNa kA svarUpa batAte hue vRttikAra ne tRtIya adhyayana kI vyAkhyA samApta kI hai / caturtha adhyayana kI vyAkhyA meM nimna viSayoM para prakAza DAlA gayA hai : jIva kA svarUpa va usakI svatantra sattA, cAritradharma ke pA~ca mahAvrata aura chaThA rAtribhojanaviramaNa vrata, zramaNadharma kI durlabhatA / jIva ke svarUpa kA vicAra karate samaya vRttikAra ne aneka bhASyagAthAe~ uddhRta kI haiM aura sAtha hI sAtha apane dArzanika dRSTikoNa kA pUrA upayoga kiyA hai / paMcama adhyayana kI vRtti meM AhAraviSayaka mUla gAthAoM kA vyAkhyAna kiyA gayA hai| 'bahaaTriyaM pUggalaM...' kI vyAkhyA isa prakAra hai : kiJca 'bahuaThThiyaM' iti sUtraM bahvasthi 'pudgalaM' mAMsaM 'animiSaM' vA matsyaM vA bahukaNTakam, ayaM kila kAlAdyapekSayA grahaNe pratiSedhaH, anye tvabhidadhati-vanaspatyadhikArAttathAvidhaphalAbhidhAne ete iti, tathA cAha-'atthika' asthikavRkSaphalam, 'teMdukaM' teMdurukophalam, 'bilvaM' ikSukhaNDamiti ca pratote, 'zAlmaliM vA' vallAdili vA, vAzabdasya vyavahitaH sambandha iti sUtrArthaH / ' SaSTha adhyayana kI vRtti meM aSTAdaza sthAnoM kA vivaraNa kiyA gayA hai jinakA samyak jJAna hone para hI sAdhu apane AcAra meM nirdoSa evaM dRDha raha sakatA hai| ye aThAraha sthAna vrataSaTka, kAyaSaTka, akalpa, gRhibhAjana, paryaGka, niSadyA, snAna aura zobhAvarjanarUpa haiN| 1. pR. 176 (a). Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haribhadrakRta vRttiyA~ 341 saptama adhyayana kI vyAkhyA meM bhASA kI zuddhi-azuddhi kA vicAra kiyA gayA hai evaM zramaNa ke lie upayukta bhASA kA vidhAna spaSTa kiyA gayA hai / aSTama adhyayana kI vyAkhyA meM AcArapraNidhi kI prakriyA evaM phala kA pratipAdana kiyA gayA hai| navama adhyayana kI vRtti meM vinaya ke vividha rUpa, vinaya kA phala, AcArasamAdhi Adi kA svarUpa batAyA gayA hai| dazama adhyayana kI vRtti meM subhikSu ke svarUpa para paryApta prakAza DAlA gayA hai| cUlikAoM ko vyAkhyA karate hue vRttikAra ne dharma ke ratijanaka aura aratijanaka kAraNa, vividha caryA Adi unhIM viSayoM kA sAdhAraNa spaSTIkaraNa kiyA hai jinakA ullekha sUtrakAra aura niyuktikAra ne kiyA hai| vRtti ke anta meM nimna zloka haiM : mahattarAyA yAkinyA dharmaputreNa cintitA / AcAryaharibhadreNa TIkeyaM ziSyabodhinI // 1 // dazavaikAlike TIkAM vidhAya yatpuNyamajitaM tena / mAtsaryaduHkhavirahAdguNAnurAgI bhavatu lokaH // 2 // prajJApanA-pradezavyAkhyA : isa TIkA ke prArambha meM jaina pravacana kI mahimA batAte hue kahA gayA hai : rAgAdivadhyapaTahaH suralokaseturAnandadudubhirasatkRtivaMcitAnAm / saMsAracArakapalAyanaphAlaghaMTA, jainaMvacastadiha ko na bhajeta vidvAn // 1 // __isake bAda maMgala kI mahimA batAI gaI hai aura maMgala ke vizeSa vivecana ke lie Avazyaka-TIkA kA nAmollekha kiyA gayA hai| isI prasaMga para bhavya aura abhavya kA vivecana karate hue AcArya ne bAdimukhyakRta abhavyasvabhAvasUcaka nimna zloka uddhRta kiyA hai : saddharmabIjavapanAnaghakauzalasya, yallokabAndhava ! tavApi khilAnyabhUvan / tannAdbhutaM khagakuleSviha tAmaseSu sUryAMzavo madhukarIcaraNAvadAtAH // 1 // 1. 10 286. 2. pUrvabhAga-RSabhadevajI kezarImalajI zvetAmbara saMsthA, ratalAma, san 1947. uttarabhAga-jaina pustaka pracAraka saMsthA, sUryapura, san 1949. 3. pR. 2. 4. pR. 4. Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa tadanantara prajJApanA ke viSaya, kartRtva Adi kA varNana kiyA gayA hai / jIvaprajJApanA aura ajIvaprajJApanA kA varNana karate hue ekendriyAdi jIvoM kA vistArapUrvaka vyAkhyAna kiyA gayA hai / yahA~ taka prathama pada ko vyAkhyA kA adhikAra hai| dvitIya pada kI vyAkhyA meM pRthvIkAya, apakAya, agnikAya, vAyukAya, vanaspatikAya tathA dvIndriyAdi ke sthAnoM kA varNana kiyA gayA hai| ___ tRtIya pada kI vyAkhyA meM kAyAdyalpabahutva, veda, lezyA, indriya Adi dRSTiyoM se jIvavicAra, lokasambandhI alpa-bahutva, Ayurbandha kA alpabahutva, pudgalAlpabahutva, dravyAlpabahutva, avagADhAlpabahutva Adi kA vicAra kiyA gayA hai| caturtha pada kI vyAkhyA meM nArakoM kI sthiti kA vivecana hai| paMcama pada kI vyAkhyA meM nArakaparyAya, avagAha, SaTsthAnaka, karmasthiti aura jIvaparyAya kA vizleSaNa kiyA gayA hai| SaSTha aura saptama pada ke vyAkhyAna meM AcArya ne nArakasambandhI virahakAla kA varNana kiyA hai| ___ aSTama pada kI vyAkhyA meM AcArya ne saMjJA kA svarUpa vatAyA hai| saMjJA kA artha hai abhoga athavA manovijJAna / saMjJA ke svarUpa kA vivecana karate hue AcArya kahate haiM ; 'tatra saMjJA Abhoga ityarthaH, manovijJAnaM ityanye, saMjJAyate vA anayeti saMjJA-vedanIyamohanIyodayAzrayA jJAnadarzanAvaraNakSayopazamAzrayA ca vicitrA AhArAdiprAptaye kriyetyarthaH, sA copAdhibhedAd bhidyamAnA daza prakArA bhavati, tdythaa-aahaarsNjnyetyaadi....'| isake bAda AhArAdi dasa prakAra kI saMjJA kA svarUpa batAte hue graMthakAra kahate haiM : 'tatra kSudvedanIyodayAd kavalAdyAhArArtha pudgalopAdAnakriyaiva saMjJAyate anayetyAhArasaMjJA tathA bhayavedanIyodayAd bhayoGkrAMtasya dRSTivadanavikAraromAMcojhedArthA vikriyaiva saMjJAyate'nayeti bhayasaMjJA, tathA puvedodayAnmathunAya stryAlokanaprasannavadanamanaHstambhitoruvepathuprabhRtilakSaNA vikriyaiva saMjJAyate anayeti (maithunasaMjJA, cAritramohavizeSodayAt dharmopakaraNAtiriktatadatirekasya vA AditsAkriyaiva) parigrahasaMjJA, tathA krodhodayAt tadAzayagarbhA puruSamukhanayanadaMtacchadasphuraNaceSTeva saMjJAyate'nayeti krodhasaMjJA, tathA manodayAdahaMkArAtmikotsekAdipariNatireva saMjJAyate'nayeti mAnasaMjJA, tathA mAyodayenAzubhasaMklezAdanRtabhASaNAdikriyaiva saMjJAyate'nayeti mAyAsaMjJA, tathA lobhodayAllAlasAnvitAsacittetaradravyaprArthanaiva saMjJAyate'nayeti lobhasaMjJA, tathA lobhodayopazamA1. pR0 61. Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haribhadrakRta vRttiyA~ 343 cchabdAdyarthagocarA sAmAnyAvabodhakriyaiva saMjJAyate anayeti oghasaMjJA, tathA tadvizeSAvabodhakriyaiva saMjJAyate anayeti lokasaMjJA, tatazcaughasaMjJA darzanopayogaH lokasaMjJAtu jJAnopayoga iti, vyatyayamanye, anye punaritthamabhidadhate-sAmAnyapravRttiroghasaMjJA, lokadRSTirlokasaMjJA...........'' ina saMjJAoM kA manovijJAna kI dRSTi se vizeSa mahattva hai / Adhunika manovijJAna kI dRSTi se saMjJA kA jJAna aura saMvedana meM aura kriyA kA abhivyakti aura pravRtti meM samAveza kara sakate haiN| jJAna aura darzana kI dRSTi se AcArya ne oghasaMjJA ko darzanopayoga aura lokasaMjJA ko jJAnopayoga kahA hai tathA tadviparIta mata kA bhI ullekha kiyA hai| navama pada kI vyAkhyA meM vividha yoniyoM kA vicAra kiyA gayA hai / dazama pada kI vyAkhyA meM ratnaprabhA Adi pRthviyoM kA carama aura acarama kI dRSTi se vivecana kiyA gayA hai| carama kA artha hai prAntaparyantavartI aura acarama kA artha hai prAMtamadhyavartI / ye donoM artha ApekSika haiM / prastuta vivecana meM AcArya ne aneka prAkRta gadyAMza uddhRta kiye haiN| ___ gyArahaveM pada kI vyAkhyA meM bhASA ke svarUpa kA vivecana karate hue AcArya ne strI, puruSa aura napuMsaka-lakSaNanirdezaka kucha zloka uddhRta kiye haiM :2 strA- yonimRdutvamasthairya, mugdhatA klIbatA stanau / puskAmiteti liMgAni, sapta strItve pracakSate // 1 // puruSa- mehanaM kharatA dAya, zauMDIyaM zmazru tRpttaa|| - strIkAmiteti liMgAni, sapta pustve pracakSate // 2 // napuMsaka-stanAdizmazrukezAdibhAvAbhAvasamanvitam / napuMsakaM budhAH prAhurmohAnalasudIpitam // 3 // strI ke sAta lakSaNa haiM : yoni, mRdutva, asthiratA, mugdhatA, durbalatA, stana aura puruSecchA / puruSa ke bhI sAta lakSaNa hai : mehana, kaThoratA, dRr3hatA, zUratA, mUche, tRpti aura striikaamitaa| napuMsaka ke lakSaNa strI aura puruSa ke lakSaNoM se mile-jule bIca ke hote haiM jo na pUrI taraha strI ke anurUpa hote haiM na puruSa ke / usameM moha kI mAtrA atyadhika hotI hai| bArahaveM pada ke vyAkhyAna meM AcArya ne audArikAdi zarIra ke sAmAnya svarUpa kA vivecana kiyA hai| terahaveM pada ke vyAkhyAna meM jIva aura ajIva ke vividha pariNAmoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| jIvapariNAma isa prakAra hotA hai : gati, indriya, kaSAya, lezyA, yoga, upayoga, jJAna, darzana, cAritra aura veda / ajovapariNAma kA1. pR 0 61-2. 2. pR0 77. Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vivecana karate hue AcArya ne bandhanapariNAma ke nimnAMkita lakSaNa kA samarthana kiyA hai / " tathA ca samaddhiyA baMdho Na hoti samalukkhayAe vi Na heti / bemAiyaNiddhalukkhattaNeNa baMdho u dhANaM // ddhissa NidveNa duyAhieNaM lukkhassa lukkheNa duyAhieNaM / giddhassa lukkheNa uveti baMdho jahaNNavajjo visamo samo vA // Age ke padoM kI vyAkhyA meM kaSAya, indriya, prayoga lezyA, kAryasthiti, antakriyA, avagAhanA -- saMsthAnAdi, kriyA ( kAyikI, AdhikaraNakI, prAdveSikI pAritAnikI aura prANAtipAtikI), karmaprakRti, karmabandha, AhArapariNAma, upayoga, pazyattA, saMjJA, saMyama, avadhi, pravIcAra, vedanA aura samuddhAta kA vizeSa vivecana kiyA gayA hai / tIsaveM pada kI vyAkhyA meM AcArya ne upayoga aura pazyattA kI bhedarekhA khIMcate hue likhA hai ki pazyattA meM traikAlika avabodha hotA hai jabaki upayoga meM vartamAna aura trikAla donoM kA avabodha samAviSTa hai : ato yatra traikAliko'vabodho'sti tatra pAsaNayA bhavati, yatra punarvartamAnakAlastra - kAlikazca bodhaH sa upayoga ityayaM vizeSaH / yahI kAraNa hai ki sAkAra upayoga ATha prakAra kA hai jabaki sAkAra pazyattA chaH prakAra kI hai / sAkAra pazyattA meM sAmpratakAlaviSayaka matijJAna aura matyajJAnarUpa sAkAra upayoga ke do bhedoM kA samAveza nahIM kiyA jAtA / AvazyakavRtti : prastuta vRtti Avazyaka niyukti para hai / kahIM-kahIM bhASya kI gAthAoM kA bhI upayoga kiyA gayA hai / vRttikAra AcArya haribhadra ne isa vRtti meM AvazyakacUrNikA padAnusaraNa na karate hue svataMtra rIti se niyukti-gAthAoM kA vivecana kiyA hai / prArambha meM maMgala ke rUpa meM zloka hai : praNipatya jinavarendraM vIraM zrutadevatAM gurUn sAdhUn / Avazyakasya vivRti, gurUpadezAdahaM vakSye // 1 // isake bAda prastuta vRtti kA prayojana dRSTi meM rakhate hue bRttikAra kahate haiM : yadyapi mayA tathA'nyai kRtA'sya vivRtistathApi saMkSepAt / kriyate prayAso'yam // 2 // tadrucisattvAnugrahahetoH 1 1. 1098. 2. pR0 149. 3 Agamodaya samiti, mehasAnA, san 1916-7. Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haribhadrakRta vRttiyAM 345 arthAt yadyapi maiMne tathA anya AcAryoM ne isa sUtra kA vivaraNa likhA hai tathApi saMkSepa meM vaisI ruci vAle logoM ke lie punaH prastuta prayAsa kiyA jA rahA hai| isa kathana se AcArya haribhadrakRta eka aura TIkA-bRhaTTIkA kA honA phalita hotA hai / yaha TIkA abhI taka anupalabdha hai| __ina donoM zlokoM kA vivecana karane ke bAda niyukti kI prathama gAthA 'AbhiNibohiyanANaM........' kI vyAkhyA karate hue AcArya ne pA~ca prakAra ke jJAna kA svarUpa-pratipAdana kiyA hai / Abhinibodhika Adi jJAnoM kI vyAkhyA meM vaividhya kA pUrA upayoga kiyA hai| yaha vyAkhyAnavaividhya cUNi meM dRSTigocara nahIM hotaa| udAharaNa ke lie 'Abhinibodhika' zabda ke vyAkhyAna meM kitanI vividhatA hai, isakI ora jarA dhyAna dIjie : 'arthAbhimukho niyato bodhaH abhinibodhaH, abhinibodha eva AbhinibodhikaM, vinayAdipAThAt abhinibodhazabdasya "vinayAdibhyaSThaka" (pA0 5, 4, 34) ityanena svArtha eva Thak pratyayo, yathA vinaya eva vanayikamiti, abhinibodhe vA bhavaM tena vA nivRttaM tanmayaM tatprayojanaM vA, athavA abhinibudhyate tad ityAbhinibodhikaM, avagrahAdirUpaM matijJAnameva tasya svasaMviditarUpatvAt, bhedopacArAdityarthaH, abhinibudhyate vA'nenetyAbhinibodhika, tadAvaraNakarmakSayopazama iti bhAvArthaH, abhinibudhyate asmAditi vA Abhinibodhika, tadAvaraNakarmakSayopazama eva, abhinibudhyate'sminniti vA kSayopazama ityAbhinivodhikaM, Atmaiva vA abhinibodhopayogapariNAmAnanyatvAd abhinibudhyata ityAbhinibodhika, abhinibodhikaM ca tajjJAnaM ceti samAsaH / " upayukta gadyAMza meM vRttikAra ne chaH dRSTiyoM se Abhinibodhika jJAna kA vyAkhyAna kiyA hai / (1) arthAbhimukha jo niyata bodha hai, (2) jo abhinibuddha hotA hai, (3) jisake dvArA, abhinibuddha hotA hai, (4) jisase abhinibuddha hotA hai, (5) jisameM abhinibuddha hotA hai athavA (6) jo abhinibodhopayoga pariNAma se abhinnatayA abhinibuddha hotA hai vaha Abhinibodhika hai| isI prakAra zruta, avadhi, manaHparyAya aura kevala kA bhI bheda-prabhedapUrvaka vyAkhyAna kiyA gayA hai| sAmAyika niyukti kA vyAkhyAna karate hue pravacana kI utpatti ke prasaMga para vRttikAra ne vAdimukhyakRta do zloka uddhRta kiye haiM jinameM yaha batAyA gayA hai ki kucha puruSa svabhAva se hI aise hote hai jinheM vItarAga kI vANI arucikara lagatI 2. pUrvArdha, pR0 7 (1). Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa hai / isameM vItarAga ke pravacanoM kA koI doSa nahIM hai / doSa sunane vAle una puruSa - ulUkoM kA hai jinakA svabhAva hI vItarAga pravacanarUpI prakAza meM andhe ho jAnA hai / jaisAki AcArya kahate haiM "tra lokyagu rodharma deza nakriyA vibhinna svabhAveSu prANiSu tatsvAbhAvyAt vibodhAvibodhakAriNI puruSolUkakamala kumudAdiSu AdityaprakAzanakriyAvat uktaM ca vAdi mukhyena - tvadvAkyato'pi keSAJcidabodha iti me'dbhutam / bhAnormarIcayaH kasya, nAma nAloka hetavaH // 1 // cAdbhutamulukasya, prakRtyA kliSTacetasaH / na svacchA api tamastvena, bhAsante bhAsvataH karAH // 2 // sAmAyika ke uddeza, nirdeza, nirgama kSetra Adi 23 dvAroM kA vivecana karate hue vRttikAra ne eka jagaha (Avazyaka ke) vizeSavivaraNa kA ullekha kiyA hai | nirdeza-dvAra ke svarUpa kA saMkSipta varNana karane ke bAda ve likhate haiM : vyAsA - rthastu vizeSavivaraNAdavagantavya iti / 2 sAmAyika ke nirgama-dvAra ke prasaMga se kulakaroM kI utpatti kA varNana karate hue AcArya ne sAta kulakaroM kI utpatti se sambandhita eka prAkRta kathAnaka diyA hai aura unake pUrvabhavoM ke viSaya meM sUcita kiyA hai ki etadviSayaka varNana prathamAnuyoga meM dekha lenA cAhie : pUrbhabhavAH khalvamISAM prthmaanuyogto'vseyaaH"| unakI Ayu Adi kA varNana karate hue vRttikAra ne 'anye tu vyAcakSate aisA likha kara tadviSayaka matabhedoM kA bhI ullekha kiyA hai / Age nAbhi kulakara ke yahA~ bhagavAn RSabhadeva kA janma huA, yaha batAyA gayA hai. tathA unake tIrthaMkaranAma - gotrakarma ba~dhane ke kAraNoM para prakAza DAlate hue dhana nAmaka sArthavAha kA AkhyAna diyA gayA hai / yaha AkhyAna bhI anya AkhyAnoM kI bhA~ti prAkRta meM hI hai / isa prasaMga se sambandhita gAthAoM meM se eka gAthA kA anyakartRkI gAthA ke rUpa meM ullekha kiyA gayA hai / 'uttarakuru sohamma mahAvidehe mahabbalo..' gAthA kA vyAkhyAna karate hue vRttikAra kahate haiM : iyamanyakartRkI gAthA sopayogA ca / bhagavAn RSabhadeva ke abhiSeka kA varNana karate hue AcArya ne niyukti ke kucha pAThAntara bhI diye haiM : pAThAntaraM vA 'AbhoeDaM sakko AgaMtu tassa kAsi6 'cauvvihaM saMgahaM kAsI ityAdi / prastuta vRtti meM isa prakAra ke aneka pAThAntara diye gaye haiM | AditIrthaMkara ,7 3. pR0 110 (2), 111 (1) 4 1. pR0 67 (2 ). 4. pR0 112 (1). 6. pR0 127 (2). 2. pR0 107 (1). 5. pR0 114 (2). 7. pR0 128 (1). Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haribhadrakRta vRttiyA~ 347 RSabha ke pAraNaka ke varNana ke prasaMga para eka kathAnaka diyA gayA hai aura vistRta varNana ke lie vasudevahiDi' kA nAmollekha kiyA gayA hai / arhat pratyakSarUpa se sAmAyika ke artha kA anubhava karake hI sAmAyika kA kathana karate haiM jise sunakara gaNadhara Adi zrotAoM ke hRdayagata azeSa saMzaya kA nivAraNa ho jAtA hai aura unheM ahaMta kI sarvajJatA meM pUrNa vizvAsa ho jAtA hai / sAmAyikArthaM kA pratipAdana karanevAle carama tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra ke zAsana meM utpanna cAra anuyogoM kA vibhAjana karanevAle AryaMrakSita kI prasUti se sambaddha 'mAyA ya ruTsomA " Adi gAthAoM kA vyAkhyAna karate hue vRttikAra ne etadviSayaka kathAnaka kA bahuta vistAra ke sAtha varNana kiyA hai / yaha kathAnaka prastuta saMskaraNa ke pacIsa pRSThoM meM samApta huA hai / catuvizatistava aura vaMdanA nAmaka dvitIya aura tRtIya Avazyaka kA niyukti ke anusAra vyAkhyAna karane ke bAda pratikramaNa nAmaka caturthaM Avazyaka kI vyAkhyA karate hue AcArya ne dhyAna para vizeSa prakAza DAlA hai / 'pratikramAmi catubhirdhyAnaiH karaNabhUtairazraddheyAdinA prakAreNa yo'ticAraH kRtaH, tadyathAArtadhyAnena, tatra dhyAtirdhyAnamiti bhAvasAdhanaH ayaM dhyAnasamAsArthaH / vyAsArthastu dhyAnazatakAdavaseyaH, taccedam- .....4 aisA kaha kara dhyAnazataka kI samasta gAthAoM kA vyAkhyAna kiyA hai / isI prakAra paristhApanA kI vidhi kA varNana karate hue pUrI paristhApanAniyukti uddhRta kara dI hai| sAta prakAra ke bhayasthAnasaMbaMdhI aticAroM kI AlocanA kA vyAkhyAna karate hue saMgrahaNikArakRta eka gAthA uddhRta kI hai / Age kI vRtti meM saMgrahaNikAra kI aura bhI aneka gAthAe~ uddhRta kI gaI haiM / isI Avazyaka ke antargata asvAdhyAyasambandhI niyukti kI vyAkhyA meM siddhasena kSamAzramaNa kI do gAthAe~ uddhRta kI gaI haiN| paMcama Avazyaka kAyotsarga ke aMta meM ziSyahitAyAM kAyotsargAdhyayanaM samAptam / ' aisA pATha hai / Age bhI aisA hI pATha hai / isase yaha jJAta hotA hai ki prastuta vRtti kA nAma ziSyahitA hai / isa adhyayana ke vivaraNa se prApta puNya kA phala kyA ho ? isakA ullekha karate hue vRttikAra kahate haiM : kAyotsargavivaraNaM kRtvA yadavAptamiha mayA puNyam / tena khalu sarvasattvA paJcavidhaM kAyamujjhantu // 1 // 1. pR0 145 (2) 2. pR0 280 ( 2 ). 3. pu0 296 ( 1 ) - 308 ( 1 ) .. 4. uttarArdha (pUrvabhAga), pR0 581. 5. pR0 618 (1) - 644 (1).. 6. pU0 645. 7. pR0 749 (2)-750 (1). Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "348 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kAyotsargavivaraNa se prApta puNya ke phalasvarUpa sabhI prANI paMcavidha kAya kA utsarga kareM / SaSTha Avazyaka pratyAkhyAna ke vivaraNa meM zrAvakadharma kA bhI vistAra pUrvaka vivecana kiyA gayA hai| pratyAkhyAna kI vidhi, mAhAtmya Adi Avazyaka bAtoM kI carcA karate hue vRttikAra ne ziSyahitA nAmaka AvazyakaTIkA samApta ko hai : samAptA ceyaM ziSyahitAnAmAvazyakaTIkA / anta meM ve likhate haiM : kRtiH sitAmbarAcAryajinabhaTanigadAnusAriNo vidyAdharakulatilakAcAryajinadattaziSyasya dharmato jAiNImahattarAsUnoralpamaterAcAryaharibhadrasya / prastuta TIkA zvetAmbarAcArya jinabhaTa ke AjJAkArI vidyArthI vidyAdhara kula ke "tilakabhUta AcArya jinadatta ke ziSya aura yAkinI mahattarA ke dharmaputra alpamati AcArya haribhadra kI kRti hai / yaha 22000 zlokapramANa hai : dvAviMzati sahasrANi, pratyekAkSaragaNanayA (sNkhyyaa)| anuSTupchandasA mAnamasyA uddezataH kRtam // 1 // 1. uttarArdha ( uttarabhAga ), pR0 865 (2). Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha prakaraNa koTyAcAryakRta vizeSAvazyakabhASya- vivaraNa 1 koTyAcArya ne AcArya jinabhadrakRta vizeSAvazyakabhASya para TIkA likhI yaha TIkA svayaM AcArya jinabhadra dvArA prArambha kI gaI evaM AcArya koTTArya dvArA pUrNa kI gaI vizeSAvazyakabhASya kI sarvaprathama TIkA se bhinna hai / koTyAcArya ne apanI TIkA meM AcAryaM haribhadra kA athavA unake kisI grantha kA koI ullekha nahIM kiyA hai / isa tathya ko dRSTi meM rakhate hue kucha vidvAn yaha anumAna karate haiM ki koTyAcArya yA to haribhadra ke pUrvavartI haiM yA samakAlIna / koTyAcArya ne apanI TokA meM aneka sthAnoM para Avazyaka kI mUla TIkA evaM vizeSAvazyakabhASya kI svopajJaTIkA kA ullekha kiyA hai / mUla TIkA jinabhadra kI hai jinake nAma kA AcArya ne ullekha bhI kiyA hai / koTyAcArya ne apanI kRti meM jinabhadragaNi kSamAzramaNa kA sammAnapUrNa zabdoM dvArA smaraNa kiyA hai / maladhArI hemacandrasUri ne apanI vizeSAvazyakabhASya kI TIkA meM AcArya jinabhadra ke sAtha koTyAcArya kA bhI prAcIna TIkAkAra ke rUpa meM ullekha kiyA hai / ina saba tathyoM ko dekhate hue yaha kahanA anucita na hogA ki koTyAcArya eka prAcIna TIkAkAra haiM aura sambhavataH ve AcArya haribhadra se bhI prAcIna hoM / aisI sthiti meM AcArya zIlAMka aura koTyAcArya ko eka hI vyakti mAnanA yuktisaMgata pratIta nahIM hotA, jaisA ki prabhAvaka caritrakAra kI mAnyatA hai / ' AcArya zIlAMka kA samaya vikrama kI navIMdasavIM zatAbdI hai jabaki koTyAcAryaM kA samaya vikrama kI AThavIM zatAbdI hI siddha hotA hai / dUsarI bAta yaha hai ki zIlAMkasUri aura koTyAcArya ko eka hI vyakti mAnane ke lie koI aitihAsika pramANa bhI upalabdha nahIM hai / 2 prastuta vivaraNa meM koTyAcArya ne vizeSAvazyaka kA vyAkhyAna kiyA hai jo na ati saMkSipta hai aura na ati vistRta vivaraNa meM jo kathAnaka uddhRta kiye gaye haiM ve prAkRta meM haiM : kahIM-kahIM padyAtmaka kathAnaka bhI haiM / vivaraNakAra AcArya jinabhadrakRta vizeSAvazyakabhASya kI svopajJavRtti aura jinabhaTakRta 1. prabhAvakacaritra (bhASAMtara) : prastAvanA, pR0 87 2. RSabhadevajI kezarI - malajI zvetAmbara saMkhyA, ratalAma, san 1936-7. 3. pR0 275. 4. pR0 245. Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 jaina sAhitya kA bRhad iti hAsa AvazyakavivRti (mUlaTIkA? )' kA bhI ullekha kiyA hai / vivaraNa meM kahIM-kahIM pAThAntara diye gaye haiM / prArambha meM AcArya ne vIra jinezvara, zrutadevatA tathA jinabhadragaNi kSamAzramaNa kA sAdara smaraNa kiyA hai : natavibudhavadhUnAM kandamANikyabhAsa ___zcaraNanakhamayUkhairullasadbhiH kiran yaH / akRta kRtajagacchrordezanAM mAnavebhyo, janayatu jinavIraH stheyasI vaH sa lakSmIm // 1 // vikacaketakapatrasamaprabhA, munipavAkyamahodadhipAlinI / pratidinaM bhavatAmamarAciMtA, pravidadhAtu sukhaM zrutadevatA // 2 // yairbhavyAmburuhANi jJAnakarairbodhitAni vaH santu / ajJAnadhvAntabhide jinabhadragaNikSamAzramaNapUjyArkAH // 3 / / antameM vivaraNakAra ne vizeSAvazyakabhASyakAra-sAmAyikabhASyakAra AcArya jinabhadra (pUjya) kA punaH smaraNa kiyA hai : bhASyaM sAmAyikasya sphuTavikaTapadArthopagUDhaM yadetat, zrImatpUjyarakAri kSatakaluSadhiyAM bhUrisaMskArakAri / tasya vyAkhyAnamAtraM kimapi vidadhatA yanmayA puNyamApta, . pretyAhaM drAglabheyaM paramaparimitAM prItimatraiva tena / / prastuta vivaraNa kA granthamAna 13700 zlokapramANa hai : granthAgramasyA trayodaza sahasrANi saptazatAdhikAni / ' 1. punarlabhannityameva mithyAtvaM kariSyati, tatrApyapUrvamivApUrvamiti jinabhaTAcAryapAdAH. uttarabhAga kA upakrama, pR0 4. 2. pR0 338. 3. pR0 981. Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama prakaraNa gandhahastikRta zastraparijJA-vivaraNa AcArya gandhahastI ne AcArAMga sUtra ke prathama zrutaskandha ke prathama adhyayana zatraparijJA para TIkA likhI thI jo isa samaya anupalabdha hai| zIlAMkAcArya ne apanI AcArAMga-TIkA ke Arambha meM isakA ullekha kiyA hai| prastuta gaMdhahastI aura tatvArthabhASya para bRhadvRtti likhane vAle siddhasena donoM eka hI vyakti haiN|' ye siddhasena bhAsvAmI ke ziSya haiN| abhI taka inakI upayukta do kRtiyoM ke viSaya meM hI pramANa upalabdha hai| siddhasena kA nAma gandhahastI kisane va kyoM rakhA ? inhoMne svayaM apanI prazasti meM gandhahastI pada nahIM jodd'aa| aisA pratIta hotA hai ki inake ziSya athavA bhakta anugAmiyoM ne inheM gandhahastI ke rUpa meM prasiddha kiyA hai / aisA karane kA kAraNa yaha jAna par3atA hai ki prastuta siddhasena eka saiddhAntika vidvAn the / unakA AgamoM kA jJAna ati samRddha thaa| ve Agamaviruddha mAnyatAoM kA khaNDana karane meM bahuta prasiddha the / siddhAntapakSa kA sthApana karanA unakI eka bahuta bar3I vizeSatA thii| unakI aThAraha hajAra zlokapramANa tatvArthabhASya kI vRtti sambhavataH usa samaya taka likhI gaI tatvArthabhASya ko sabhI vyAkhyAoM meM bar3I rahI hogI / isa bRhavRtti tathA usameM kiye gaye Agamika mAnyatAoM ke samarthana ko dekhakara unake bAda ke ziSyoM athavA bhaktoM ne unakA nAma gandhahastI rakha diyA hogA / yaha 'gandhahastI' zabda itanA adhika mahattvapUrNa hai ki tIrthaMkaroM ke lie bhI isakA prayoga kiyA jAtA hai / 'zakrastava' nAma se prasiddha 'namotthuNaM' ke prAcIna stotra meM purisavaragandhahatthINaM' kA prayoga kara tIrthakara ko gandhahastI vizeSaNa se viziSTa batAyA gayA hai| siddhasena arthAt gandhahastI ke samaya ke sambandha meM nizcita rUpa se kucha nahIM kahA jA sktaa| hA~, itanA nizcita hai ki ye vikrama kI sAtavIM aura navIM zatAbdI ke bIca meM kabhI hue haiN| inhoMne apanI tatvArthabhASya-vRtti meM vasubandhu, dharmakoti Adi bauddha vidvAnoM kA ullekha kiyA hai jisase yaha siddha hotA hai ki ye sAtavIM zatAbdI (vikrama) ke pahale to nahIM hue| dUsarI ora navIM zatAbdI meM hone vAle AcArya zIlAMka ne inakA ullekha kiyA hai jisase yaha siddha hotA hai ki ye navIM zatAbdI se pUrva kisI samaya hue haiN| 1. isa mata kI puSTi ke lie dekhiye-tatvArthasUtra : paricaya, pR0 34-42 (paM0 sukhalAlajIkRta vivecana ). 2. tatvArthabhASyavRtti pR0 68, 397. Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha prakaraNa zIlAMkakRta vivaraNa AcArya zIlAMka zIlAcArya evaM tattvAditya ke nAma se bhI prasiddha haiN| kahA jAtA hai ki inhoMne prathama nau aMgoM para TokAe~ likhI thI, kintu vartamAna meM kevala AcArAMga aura sUtrakRtAMga ko TIkAe~ hI upalabdha hai| AcArAMga-TIkA kI vibhinna pratiyoM meM bhinna-bhinna samaya kA ullekha hai / to kisI meM zaka sa0 772 kA ullekha hai to kisI meM zaka saM0 784 kA; kisI meM zaka saM0 798 kA ullekha haiM to kisI meM gupta saM0 772 kaa| isase yahI siddha hotA hai ki AcArya zIlAMka zaka kI AThavIM arthAt vikrama kI navIM-dasavIM zatAbdI meM vidyamAna the / AcArAMgavivaraNa : prastuta vivaraNa mUla sUtra evaM niyukti para hai| vivaraNakAra ne apanA vivaraNa zabdArtha taka hI sImita nahIM rakhA hai apitu pratyeka viSaya kA vistArapUrvaka vivecana kiyA hai| apane vaktavya kI puSTi ke lie bIca-bIca meM aneka prAkRta evaM saMskRta uddharaNa bhI diye haiN| bhASA, zailI, sAmagrI Adi sabhI dRSTiyoM se vivaraNa ko subodha banAne kA prayatna kiyA hai / vivaraNa prArambha karane ke pUrva AcArya ne svayaM isa bAta kI ora saMketa kiyA hai| prArambha meM vivaraNakAra ne jinatIrtha kI mahimA batAte hue usakI jaya bolI hai tathA gandhahastikRta zasraparijJAvivaraNa ko ati kaThina batAte hue AcArAMga para subodha vivaraNa likhane kA saMkalpa kiyA hai : 1. nirvRtikulInazrIzolAcAryeNa tattvAdityAparanAmnA vAharisAdhusahAyena kRtA TIkA parisamApteti / -AcArAMga-TIkA, prathama zrutaskandha kA anta. 2. prabhAvakacaritra : zrIabhayadevasUriprabandha, kA. 104-5. 3. A History of the canonical Literature of the Jainas, pR0 197. 4.(a) jinahaMsa va pArzvacandra kI TIkAoM sahita-rAyabahAdura dhanapatasiMha, kalakattA, vi0 saM0 1936. (A) Agamodaya samiti, sUrata, vi0 saM0 1972-3. (i) jainAnanda pustakAlaya, gopIpurA, sUrata, san 1935. Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIlAMkakRta vivaraNa 353 jayati samastavastuparyAyavicArApAstatIthikaM, vihitaikaikatIrthanayavAdasamUhavazAtpratiSThitam / bahuvidhibhaMgisiddhasiddhAntavidhunitamalamalImasaM, tIrthamanAdinidhanagatamanupamamAdinataM jinezvaraiH // 1 // AcArazAstra suvinizcitaM yathA, jagAda vIro jagate hitAya yH| tathaiva kiMcid gadataH sa eva me, punAtu dhImAn vinayApitA giraH // 2 // zastraparijJAvivaraNamatibahugahanaM ca gandhahastikRtam / tasmAt sukhabodhArthaM gRhNAmyahamaJjasA sAram // 3 // AcArya sarvaprathama sUtroM kA padaccheda karate haiN| padaccheda ke bAda 'sAmprataM sUtrapadArthaH' aisA kahate hue padoM kA spaSTa artha karate haiN| tadanantara tadviSayaka vizeSa zaMkA-samAdhAna ko ora dhyAna dete haiN| isa prasaMga para apane vaktavya ko vizeSa puSTi ke lie kahIM-kahIM uddharaNa bhI prastuta karate haiN| 'suyaM me AusaM! teNaM bhagavayA evamakkhAyaM-ihamegesiM No saNNA bhavati' (sU0 1)kA vyAkhyAna karate hue vRttikAra kahate haiM : taccedaM sUtram-'suyaM me AusaM! teNaM bhagavayA evamakkhAyaM-ihamegesiM No saNNA bhavati' asya saMhitAdikrameNa vyAkhyA-saMhitoccaritaiva, padacchedastvayam zrutaM mayA AyuSman ! tena bhagavatA evamAkhyAtam-iha ekeSAM no saMjJA bhavati / eka tiGantaM zeSANi subantAni, gataH sapadacchedaH sUtrAnugamaH, sAmprataM sUtrapadArthaH samunnIyate--bhagavAn sudharmasvAmI jambUnAmna idamAcaSTe yathA-'zrutam' ANitamavagatamavadhAritamiti yAvad, anena svamanoSikAvyadAso 'maye' ti sAkSAnna punaH pAramparyeNa, 'AyuSmanniti' jAtyAdiguNasaMbhave'pi dIrghAyuSkatvaguNopAdAnaM dIrghAyuravicchedena ziSyopadezapradAyako yathA syAt"....."ihe' ti kSetre pravacane AcAre zastraparijJAyAM vA AkhyAtamiti sambandho, yadi vA-'ihe' ti saMsAre 'ekeSAM' jJAnAvaraNIyAvRtAnAM prANinAM 'no saMjJA bhavati', saMjJAnaM saMjJA smRtiravabodha ityanarthAntaraM, sA no jAyate ityarthaH, uktaH padArthaH, padavigrahasya tu saamaasikpdaabhaavaadprkttnm| idAnIM cAlanA-nanu cAkArAdikapratiSedhakalaghuzabdasambhave sati kimartha nozabdena pratibodha iti ? atra pratyavasthA-satyamevaM, kintu prekSApUrvakAritayA nozabdopAdAnaM, sA ceyam--anyena pratiSedhena sarvaniSedhaH syAd, yathA na ghaTA'ghaTa iti cokte sarvAtmanA ghaTaniSedhaH, sa 23 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ca neSyate, yataH prajJApanAyAM daza saMjJAH sarvaprANinAmabhihitAstAsAM sarvAsAM pratiSedhaH prApnotIti kRtvA, tAzcemA : " " evamihApi na sarva saMjJAniSedhaH, apitu viziSTasaMjJAniSedho, yayA''tmAdipadArthaM svarUpaM gatyAgatyAdikaM jJAyate tasyA niSedha iti / ' isI prakAra niyukti-gAthAoM kI vyAkhyA meM bhI pratyeka pada kA artha acchI taraha spaSTa kiyA gayA hai / prathama adhyayana kI vyAkhyA ke anta meM vivaraNakAra ne puna: isa bAta kA nirdeza kiyA hai ki AcArya gandhahastI ne AcArAMga ke zastraparijJA nAmaka prathama adhyayana kA vivaraNa likhA hai, jo ati kaThina hai / maiM aba avaziSTa adhyayanoM kA vivaraNa prArambha karatA hU~ : 2 zastraparijJAvivaraNamatigahanamitIva kila vRtaM pUjyeH / zrIgandhahastimizra vivRNomi SaSTha adhyayana kI vyAkhyA ke bAda aSTama adhyayana kI vyAkhyA prArambha karate hue AcArya kahate haiM ki mahAparijJA nAmaka saptama adhyayana kA vyavaccheda ho jAne ke kAraNa usakA atilaMghana karake aSTama adhyayana kA vivecana prArambha kiyA jAtA hai : adhunA saptamAdhyayanasya mahAparijJAkhyasyAvasaraH, tacca vyavacchinnamitikRtvA'ti laMghyASTamasya sambaMdho vAcyaH / vimokSa nAmaka aSTama adhyayana ke SaSTa uddezaka kI vRtti meM nAgarika zAstrasammata grAma, nagara, kheTa, kabaMTa, maDamba, pattana, droNamukha, Akara, Azrama, sanniveza, naigama aura rAjadhAnI kA svarUpa isa prakAra batAyA gayA hai : 4 'grasati buddhyAdIn guNAniti gamyo vA'STAdazAnAM karANAmiti grAmaH, 'nAtra karo vidyata iti nakaraM, pAMzuprAkArabaddhaM kheTaM, kSullakaprAkAraveSTitaM karbeTa, arddhatRtIyagavyUtAntargrAmarahitaM maDambaM pattanaM tu dvidhAjalapattanaM sthalapattanaM ca, jalapattanaM yathA kAnanadvIpaH, sthalapattanaM yathA mathurA, droNamukhaM jalasthalanirgamapravezaM yathA bharukacchaM tAmaliptI vA Akaro hiraNyAkarAdiH, AzramaH tApasAvasathopalakSita AzrayaH sannivezaH yAtrAsamAgatajanAvAso janasamAgamo vA, naMgamaH prabhUtataravaNigvagavAsaH, rAjadhAnI rAjAdhiSThAnaM rAjJaH, pIThikAsthAnamityarthaH / ' tato'hamavaziSTam // 2 // 1. Agamodaya-saMskaraNa, pR0 11. 3. pR0 259 (1). jo bRddhi Adi guNoM kA nAza karatA hai athavA aThAraha prakAra ke karoM kA sthAna hai vaha grAma hai / jahA~ para kisI prakAra kA kara nahIM hotA vaha nakara 2 2. pR0 81 ( 2 ). 4. pR0 284 (2) -285 (1). Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIlAMkakRta vivaraNa 355 (nagara) hai| miTTI kI cahAradIvArI se ghirA huA kSetra kheTa kahalAtA hai| choTI cahAradIvArI se veSTita kSetra karbaTa kahalAtA hai| jisake AsapAsa DhAI kosa kI dUrI taka anya grAma na ho vaha maDamba kahalAtA hai| pattana do prakAra kA hai : jalapattana aura sthalapattana / kAnanadvIpa Adi jalapattana haiN| mathurA Adi sthalapattana haiN| jala aura sthala ke AvAgamana ke kendroM ko droNamukha (baMdara) kahate haiM / bharukaccha, tAmalipti Adi isI prakAra ke sthAna hai| suvarNa Adi ke koSa ko Akara kahate haiM / tapasviyoM kA vAsa-sthAna Azrama kahalAtA hai / yAtriyoM ke samudAya athavA sAmAnya janasamUha ko sanniveza kahate haiN| vyApArI varga kI vamati negama kahalAtI hai| rAjA ke mukhya sthAna-pIThikA-sthAna ko rAjadhAnI kahate haiN| dvitIya zrutaskandha ke vyAkhyAna ke prAraMbha meM vivaraNakAra ne punaH madhya maMgala karate hue tIna zloka likhe haiM tathA catucUMDAtmaka dvitIya zrutaskandha kI vyAkhyA karane ko pratijJA kI hai| isa zru taskandha kA nAma agrazrutaskandha kyoM rakhA gayA, isakA bhI niyukti ko sahAyatA se vicAra kiyA gayA hai| prathama aura dvitIya donoM zrutaskandhoM ke vivaraNa ke anta meM samAptisUcaka zloka hai / dvitIya zrutaskandha ke anta meM kevala eka zloka hai jisameM AcArya ne AcArAMga ko TokA likhane se prApta svapuNya ko loka ko AcArazuddhi ke lie pradAna kiyAhai :2 AcArTIkAkaraNe yadAptaM, puNyaM mAyA mokssgmaikhetuH| tenApanoyAzubharAzimuccairAcAramArgapravaNo'stu lokaH // prathama zrutaskandha ke anta meM cAra zloka haiM jinameM yaha batAyA gayA hai ki zolAcArya ne gupta saMvat 772 ko bhAdrapada zuklA paMcamI ke dina gaMbhUtA meM prastuta TIkA pUrNa ko / AcArya ne TIkA meM rahI truTiyoM kA saMzodhana kara lene kI bhI namratApUrvaka sUcanA dI hai aura isa TIkA kI racanA se prApta puNya se jagat kI sadAcAra-vRddhi kI kAmanA kI hai :3 dvAsaptatyadhikeSu hi zateSu saptasu gateSu guptAnAm / saMvatsareSu mAsi ca bhAdrapade zaklapaJcamyAm // 1 // zolAcAryeNa kRtA gambhUtAyAM sthitena ttokssaa| samyagupayujya zodhyaM mAtsaryavinAkRtairAyaH / / 2 / / kRtvA''cArasya mayA TokAM yatkimapi saJcitaM puNyam / tenApnuyAjjagadidaM nirvRtimatulAM sadAcAram // 3 // 1. pR. 318. 2. pR. 431 (2). 3. pR. 317. Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa varNaH padamatha vAkyaM padyAdi ca yanmayA parityaktam / tacchodhanIyamatra ca vyAmohaH kasya no bhavati / / 4 // isI zrutaskandha ke anta meM yaha bhI ullekha hai ki AcArya zIlAMka nivRti kula ke the, unakA dUsarA nAma tattvAditya thA tathA unheM prastuta TIkA banAne meM vAharisAdhu ne sahAyatA dI thI : tadAtmakasya brahmacaryAkhyazrutaskandhasya nirvRtikulInazrIzolAcAryeNa tattvAdityAparanAmnA vAharisAdhusahAyena kRtA TIkA parisamApteti / ' pUrI TIkA kA graMthamAna 12000 zlokapramANa hai| sUtrakRtAMgavivaraNa : zIlAMkAcAryavihita prastuta vivaraNa sUtrakRtAMga mUla evaM usakI niyukti para hai| prAraMbha meM AcArya ne jinoM ko namaskAra kiyA hai evaM prastuta vivaraNa likhane kI pratijJA kI hai : svaparasamayArthasUcakamanantagamaparyayArthaguNakalitam / sUtrakRtamaGgamatulaM vivRNomi jinAnnamaskRtya / / 1 // vyAkhyAtamaGgamiha yadyapi sUrimukhyairbhaktyA tathApi vivarItumahaM yatiSye / ki pakSirAjagatamityavagamya samyak, tenaiva vAJchati pathA zalabho na gantum / / 2 // ye mayyavajJAM vyadhuriddhabodhA, jAnanti te kiJcana tAnapAsya / matto'pi yo mandamatistathArthI, tasyopakArAya mamaiSa yatnaH // 3 // AcArya ne vivaraNa ko saba dRSTiyoM se saphala banAne kA prayatna kiyA hai aura isake lie dArzanika dRSTi se vastu kA vivecana, prAcIna prAkRta evaM saMskRta 1. pR. 316 (2). 2. pR. 432. 3. (a) Agamodaya samiti, mehasAnA, san 1917. (A) harSakulakRta vivaraNasahita-bhImasI mANeka, bambaI, vi. saM. 1936. (i) hindI arthasahita (prathama zrutaskandha)-mahAvIra jaina jJAnodaya sosAyaTI, rAjakoTa, vi. saM. 1993-5. (I) sAdhuraMgaracitadIpikAsahita-gauDIpAvaM jaina granthamAlA, bambaI, san 1950 (prathama zrutaskandha). Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIlAMkakRta vivaraNa 357 pramANoM kA uddharaNa, svapakSa evaM parapakSa kI mAnyatAoM kA asaMdigdha nirUpaNa Adi samasta Avazyaka sAdhanoM kA upayoga kiyA hai / yatra-tatra pAThAntara bhI uddhRta kiye haiN| prastuta vivaraNa meM eka bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai aura vaha yaha ki vivaraNakAra ne apane vivaraNa meM anekoM zloka evaM gAthAeM uddhRta kI haiM kintu kahIM para bhI kisI zloka athavA gAthA ke racayitA ke nAma kA nirdeza nahIM kiyaa| itanA hI nahIM, tatsambaddha graMtha ke nAma kA bhI ullekha nahIM kiyaa| 'taduktam', 'anyairapyuktam', 'tathA coktam', 'uktaJca', 'tathAhi' ityAdi zabdoM ke sAtha binA kisI graMthavizeSa athavA graMthakAra vizeSa ke nAma kA nirdeza kiye samasta uddharaNoM kA upayoga kiyA hai| vivaraNa ke anta meM yaha ullekha hai ( 12850 zloka-pramANa ) prastuta TIkA zIlAcArya ne vAharigaNi kI sahAyatA se pUrI kI hai : kRtA ceyaM zIlAcAryeNa vaahrignnishaayen| isake bAda TIkAkAra TIkA se prApta apanA puNya bhavya jana kA ajJAnAMdhakAra dUra karane ke lie pradAna karate hue kahate haiM : yadavAptamatra puNyaM TIkAkaraNe mayA samAdhibhatA / tenApetatamasko bhavyaH kalyANabhAga bhvtu|| Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama prakaraNa zAntisUrikRta uttarAdhyayanaTIkA vAdivetAla zAntisUri ne uttarAdhyayana sUtra para TIkA likhI hai| inakA janma rAdhanapura ke pAsa uNa-unnatAyu nAmaka gA~va meM huA thaa| inake pitA kA nAma dhanadeva aura mAtA kA nAma dhanazrI thaa| zAntisUri kA bAlyAvasthA kA nAma bhIma thaa| prabhAvaka-caritra meM inakA caritra-varNana isa prakAra hai : / usa samaya pATana meM 'saMpaka vihAra' nAmaka eka prasiddha jinamaMdira thA / usI ke pAsa thArApada gaccha kA upAzraya thaa| usa upAzraya meM thArApada-gacchIya vijayasiMhasUri nAmaka AcArya rahate the| ve vicarate hue unnAyu pahu~ce aura dhanadeva ko samajhA-bujhA kara pratibhAzAlI bAlaka bhIma ko dIkSA dii| dIkSA ke bAda bhIma kA nAma zAnti ho gyaa| kAlakrama se zAnti AcAryapada prApta kara vijayasiMhasUri ke paTTadhara ziSya zAMtisUri hue| pATana ke bhImarAja kI sabhA meM zAntisUri 'kavIndra' tathA 'vAdicakravartI' ke rUpa meM prasiddha the / kavi dhanapAla ke prArthanA karane para zAntisuri ne mAlavapradeza meM bihAra kiyA tathA bhojarAja kI sabhA ke 84 vAdiyoM ko parAjita kara 84 lAkha rupaye prApta kiye| mAlave ke eka lAkha rupaye gujarAta ke 15 hajAra rupaye ke barAbara hote the / isa hisAba se bhoja ne 12 lAkha 60 hajAra gujarAtI rupaye zAntisUri ko bheMTa kiye| inameM se 12 lAkha rupaye to unhoMne vahIM jaina maMdira banavAne meM kharca kara diye| zeSa 60 hajAra rupaye tharAdanagara meM bhijavAye jo vahIM ke AdinAtha ke maMdira meM ratha Adi banavAne meM kharca kiye gye| apanI sabhA ke paMDitoM ke lie zAntisari vetAla ke samAna the ataH rAjA bhoja ne unheM 'vAditAla' pada se vibhUSita kiyaa| dhArAnagarI meM kucha samaya taka Thahara kara zAntisUri ne mahAkavi dhanapAla kI 'tilakamaMjarI' kA saMzodhana kiyA aura bAda meM dhanapAla ke sAtha ve bho pATana aaye| usa samaya vahA~ ke seTha jinadeva ke putra padmadeva ko sA~pa ne kATa liyA thaa| use mRta samajha kara bhUmi meM gAr3a diyA gayA thaa| zAntisUri ne use nirviSa kara jIvana-pradAna kiyaa| 1. zrIzAntisUri-prabandha (muni kalyANavijayajI kA bhASAMtara). Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMtisUrikRta uttarAdhyayanaTIkA 359 zAntisUri ke battIsa ziSya the| ve una saba ko pramANazAstra kA abhyAsa karAte the / usa samaya nADola se bihAra kara Aye hue municandrasUri pATana kI caityaparipATI yAtrA meM ghUmate hue vahA~ pahu~ce aura khar3e-khar3e hI pATha sunakara cale gaye / isa prakAra ve pandraha dina taka isI prakAra pATha sunate rahe / solahaveM dina saba ziSyoM kI parIkSA ke sAtha unakI bhI parIkSA lI gyii| municandra kA buddhicamatkAra dekhakara zAntisUri ati prasanna hue tathA unheM apane pAsa rakhakara pramANazAstra kA vizeSa abhyAsa kraayaa| zAntisUri apane antima dinoM meM giranAra meM rhe| vahA~ unhoMne 25 dina taka anazana-saMthArA kiyA jo vi0 saM0 1096 ke jyeSTha zuklA 9 magalavAra ko pUrNa huA aura ve svargavAsI hue| ___zAntisUri ke samaya ke viSaya meM itanA kahA jA sakatA hai ki pATana meM bhImadeva kA zAsana vi0 saM0 1078 se 1120 taka thA tathA zAntisUri ne bhImadeva kI sabhA meM 'kavIndra' aura 'vAdicakravartI' kI padaviyA~ prApta kI thiiN| rAjA bhoja jisako sabhA meM zAntisUri ne 84 vAdiyoM ko parAjita kiyA thA, vi0 saM0 1067 se 1111 taka zAsaka ke rUpa meM vidyamAna thaa| kavi dhanapAla ne vi0 sa0 1029 meM apanI bahina ke lie 'pAiyalacchInAmamAlA' kI racanA kI thI / zAntisUri aura dhanapAla lagabhaga samavayaska the| ina tInoM pramANoM ko dekhate hue yaha kahA jA sakatA hai ki zAntisUri kA samaya vikrama kI gyArahavIM zatI hai| zAntisUri ne uttarAdhyayana-TIkA ke atirikta dhanapAla kI "tilakamaMjarI' para bhI eka TippaNa likhA hai jo pATana ke bhaNDAroM meM Aja bhI vidyamAna hai| jIvavicAraprakaraNa aura caityavandana-mahAbhASya bhI inhIM ke mAne jAte haiM / vAdivetAla zAntisUrikRta prastuta TIkA' kA nAma ziSyahitAvRtti hai / yaha pAia-TIkA ke nAma se bhI prasiddha hai kyoMki isameM prAkRta kathAnakoM evaM uddharaNoM kI bahulatA hai| TIkA bhASA, zailI, sAmagrI Adi sabhI dRSTiyoM se saphala hai| isameM mUla sUtra evaM niyukti donoM kA vyAkhyAna hai| bIca meM kahIMkahIM bhASyagAthAe~ bhI uddhRta kI gaI hai aneka sthAnoM para pAThAntara bhI diye gaye haiM / prArambha meM nimnalikhita maMgalazloka haiM : zivadAH santu tIrthezA, vidhanasaMghAtaghAtinaH / bhavakUpoddhRtau yeSAM vAg varatrAyate nRNAm // 1 // 1. devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra, bambaI, san 1916-7 / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa samastavastuvistAre, vyAsarpatailavajjale / jIyAt zrIzAsanaM jainaM, dhIdIpoddIptivarddhanam // 2 // yatprabhAvAdavApyante, padArthAH kalpanAM vinaa| sA devI saMvide naH stAdastakalpalatopamA / / 3 / / vyAkhyAkRtAmakhilazAstravizAradAnAM sUcyagravedhakadhiyAM zivamastu teSAm / yairatra gADhataragUDhavicitrasUtra ___ graMthivibhidya vihito'dya mamApi gamyaH // 4 // adhyayanAnAmeSAM yadapi kRtAzcUrNivRttiyaH kRtibhiH / tadapi pravacanabhaktistvarayati mAmatra vRttividhau // 5 // maMgalaviSayaka paramparAgata carcA karane ke bAda AcArya ne kramazaH pratyeka adhyayana aura usakI niyukti kA vivecana kiyA hai / prathama adhyayana kI vyAkhyA meM naya kA svarUpa batAte hue mahAmati (siddhasena) ko nimna gAthA uddhRta kI hai : titthayaravayaNasaMgahavisesapatthAramUlavAgaraNI davvaDhio vi pajjavaNao ya sesA viyappA siM / arthAt tIrthakara ke vacanoM kA vicAra karane ke lie mUla do naya haiM : dravyarthika aura paryAyAthika / zeSa naya inhIM ke vikalpa haiM / vastu kI nAmarUpatA siddha karate hue AcArya ne bhatRhari kA eka zloka uddhRta kiyA hai| tathA ca pUjyAH', 'uktaM ca pUjyaH' Adi zabdoM ke sAtha vividha prasaMgoM para vizeSAvazyakabhASya kI aneka gAthAe~ uddhRta kI gaI hai| 'samaresu agAresuM.......' ( a0 1, sU0 26) ko vRtti meM 'tathA ca cUrNikRti' aisA kahate hue vRttikAra ne cUNi kA eka vAkya uddhRta kiyA hai| Age 'nAgArjunIyAstu paThanti' aisA likhate hue nAgArjunoya vAcanAsammata gAthA bhI uddhRta kI hai|' naya ko saMkhyA kA vizeSa vivecana karate hue AcArya ne batAyA hai ki pUrvavidoM ne sakalanayasaMgrAhI sAta sau nayoM kA vidhAna kiyA hai / usa samaya etadviSayaka 'saptazatAranayacakra' nAmaka adhyayana bhI vidyamAna thaa| tatsaMgrAho vidhyAdi bAraha prakAra ke nayoM kA nayacakra ( dvAdazAranayacakra ) meM pratipAdana kiyA gayA hai jo Aja bhI vidyamAna hai : tathAhi-pUrvavidbhiH 1. prathama vibhAga. pR0 21 (1). 2. vahI. 3. pR0 21 (2). 4. pR0 56 (2). 5. pR0 66 (1). Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMtisUrikRta uttarAdhyayana TIkA 361 sakalanaya saMgrAhINi sapta nayazatAni vihitatAni yat pratibaddhaM saptazatAraM nayacakrAdhyayanamAsIt, tatsaMgrAhiNaH punardvAdaza vidhyAdayo, yatpratipAdakamidAnImapi nayacakramAste' dvitIya adhyayana kI vyAkhyA meM parISahoM ke svarUpa kA vivecana karate hue vRttikAra kahate haiM ki bhagavAn mahAvIra ne ina parISahoM kA upadeza diyA hai / isa prasaMga para kaNAdAdiparikalpita Izvara vizeSa aura apauruSeya Agama -- ina donoM kA nirAkaraNa kiyA gayA hai| dehAdi ke abhAva meM AgamanirmANa kI kalpanA asaMgata hai : dehAdivirahAt tathAvidhaprayatnAbhAvenA'khyAnAyogAt / acela parISaha kI carcA karate hue AcArya kahate haiM ki cIvara dharmasAdhanA meM ekAntarUpa se bAdhaka nahIM hai / dharma kA vAstavika bAdhaka - kAraNa to kaSAya hai | ataH sakaSAya cIvara hI dharmasAdhanA meM bAdhaka hai / jisa prakAra dharmasiddhi ke lie zarIra dhAraNa kiyA jAtA hai aura usakA bhikSA Adi se poSaNa kiyA jAtA hai usI prakAra pAtra aura covara bhI dharmasiddhi ke lie ho haiM / jaisA ki vAcaka siddhasena kahate haiM : mokSAya dharmasiddhyarthaM, zarIraM dhAryate yathA / zarIradhAraNArthaM ca, bhaikSagrahaNamiSyate // 1 // tathaivopagrahArthAya pAtra cIvaramiSyate / jinairupagrahaH sAdhoriSyate na parigrahaH // 2 // , Age isI adhyayana kI vRtti meM azvasena aura vAtsyAyana kA bhI nAmollekha kiyA gayA hai / 4 caturaMgIya nAmaka tRtIya adhyayana kI vRtti meM AvazyakacUNi, vAcaka (siddhasena) aura zivazamaM kA nAmollekha hai / " zivazarma kI 'jogA paryADapaesaM ThitiaNubhAgaM gAthA kI prathama paMkti bhI uddhRta kI gayI hai / caturtha adhyayana kI vyAkhyA meM jIvakaraNa kA svarUpa batAte hue vRttikAra kahate haiM ki jovabhAvakaraNa do prakAra kA hai : zrutakaraNa aura nozrutakaraNa / zrutakaraNa punaH do prakAra kA hai : baddha aura abaddha / baddha ke do bheda haiM : nizItha aura anizotha / ye punaH laukika aura lokottara bheda se do prakAra ke haiM / nizIthAdi sUtra lokottara nizIthazruta ke antargata haiM jabaki bRhadAraNyakAdi laukika nizIthazruta meM samAviSTa haiM / AcArAdi lokottara anizIthazruta ke 2. pR0 80 (2). 1. pR0 67 ( 2 ). 4. pR0 131 ( 1 ). 5. pR0 172 (1), 185 (2), 190 ( 1 ). 3. pR0 95 (2). Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa antargata haiM jabaki purANAdi kA laukika anizIthazruta meM samAveza hai / isI prakAra rea zruta bhI laukika aura lokottara bheda se do prakAra kA hotA hai / ' AcAryaparamparA se cale Ane vAle aneka prakAra ke kathAnaka Adi abaddha zruta ke antargata haiM / kSullaka nirgranthIya nAmaka chaTheM adhyayana kI vyAkhyA meM nirgrantha ke bheda-prabhedau kI carcA karate hue 'Aha ca bhASyakRt' aisA kahate hue TIkAkAra ne caudaha bhASya-gAthAe~ uddhRta kI haiM? jo uttarAdhyayanabhASya kI hI pratIta hotI haiM / 2 AThaveM adhyayana - kApiloyAdhyayana ke vivecana meM saMsAra kI anityatA kA pratipAdana karate hue 'tathA ca hArilavAcaka.' ina zabdoM ke sAtha hArilavAcaka kA nimna zloka uddhRta kiyA gayA hai : calaM rAjyaizvaryaM dhanakanakasAraH parijano, nRpAdvAllabhyaM ca calamamarasaukhyaM ca vipulam | calaM rUpA''rogyaM calamiha caraM jIvitamidaM, jano dRSTo yo vai janayati sukhaM so'pi hi calaH / / privrajyA nAmaka navaveM adhyayana ke vivaraNa meM 'yata Aha AsasenaH' aisA nirdeza karate hue aSTamI aura pUrNimA ke dina niyata rUpa se pauSadha kA vidhAna karane vAlI nimnalikhita AsasenIya ( azvasenIya) kArikA uddhRta kI gaI hai * 4 sarveSvapi tapoyogaH, prazastaH kAlaparvasu / aSTamyAM paMcadazyAM ca niyataM poSadhaM vased // pravacanamAtrAkhya caubIsaveM adhyayana kI vRtti ke anta meM gupti kA svarUpa batAte hue TIkAkAra ne 'uktaM hi gandhahastinA' aisA likhate hue AcArya gandhahastI kA eka vAkya uddhRta kiyA hai / vaha isa prakAra haiM : samyagAgamAnusAreNA raktadviSTapariNati sahacaritamanovyApAra: kAyavyApAro vAgvyApArazca nirvyApAratA vA vAkkAyayoguptiriti / jIvAjIva vibhakti nAmaka chattIsaveM adhyayana ko vyAkhyA meM jinendrabuddhi kA nAmollekha kiyA hai evaM dharmAdharmAstikAya ke varNana ke prasaMga para unakA eka vAkya bhI uddhRta kiyA gayA hai / strIzabda kA vivecana karate hue Age TIkAkAra ne 1. pR0 204. 4. pR0 315 (1) 2. dvitIya vibhAga, pR0 257. 5. tRtIya vibhAga, pU0 519. 3. 289 (1). 6. pR0 672 (2). Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMtisUrikRta uttarAdhyayanaTIkA 363 srInirvANasUtra kA ullekha kiyA hai tathA etadviSayaka usakI mAnyatA uddhRta kI hai| anta meM TokAkAra ne apanA sazAkha paricaya isa prakAra diyA hai : asti vistAravAnul, guruzAkhAsamanvitaH / Asevyo bhavyasArthAnAM, zrIkoTikagaNadrumaH // 1 / / tadutthavairazAkhAyAmabhUdAyatizAlinI / vizAlA pratizAkheva, zrIcandrakulasantatiH // 2 // tasyAzcotpadyamAnacchadanicayasadRkkAcakarNAnvayotthaH, zrIthArApadragacchaprasavabharalasaddharmakiJjalkapAnAt / zrIzAntyAcAryabhRGgo yadidamudagiradvAGgamadhu zrotrapeyaM, tad bho bhavyAH ! tridoSaprazamakaramato gRhyatAM lihyatAM ca // 3 // _ . 4. (9. 2.10 76 (1) 2. pR0 713 (2). 1. pR0 681 (2). Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama prakaraNa droNasUrikRta opaniyukti-vRtti droNasUri ne oghaniyukti para TIkA likhI hai / isake atirikta inakI koI TIkA nahIM hai / inhoMne abhayadevasarikRta TIkAoM kA saMzodhana kiyA thaa| ye pATanasaMgha ke pramukha padAdhikArI the evaM vikrama kI gyArahavIM-bArahavI zatI meM vidyamAna the| prastuta vRtti' odhaniyukti evaM isake laghubhASya para hai / vRtti kI bhASA sarala evaM zailI sugama hai / mUla padoM ke zabdArtha ke sAtha hI sAtha tad-tad viSaya kA bhI zaMkA-samAdhAna pUrvaka saMkSipta vivecana kiyA gayA hai| kahIM-kahIM prAkRta aura saMskRta uddharaNa bhI diye gaye haiN| prArambha meM AcArya ne paMca parameSThI ko namaskAra kiyA hai : arhadbhyastribhuvanarAjapUjitebhyaH, siddhebhyaH sitghnkrmbndhnebhyH| AcAryazrutadharasargasaMyatebhyaH, siddhayarthI satatamahaM namaskaromi / / tadanantara prastuta niyukti kA saMdarbha batAte hue vRttikAra ne likhA hai ki yaha AvazyakAnuyogasambandhI vyAkhyAna hai / usameM sAmAyika nAmaka prathama adhyayana kA nirUpaNa cala rahA hai / usake cAra anuyogadvAra haiM : upakrama, nikSepa, anugama aura naya / inameM se anugama ke do bheda hai : niyuktyanugama aura sUtrAnugama / niyuktyanugama tIna prakAra kA hai : nikSepa, upodghAta aura sUtrasparza / inameM se upodghAta-niyuktyanugama ke uddeza, nirdeza Adi 26 bheda haiM / unameM se kAla ke nAma, sthApanA, dravya, addhA, yathAyuSka, upakrama, deza, kAla, pramANa, varNa, bhAva Adi bheda haiM / inameM se upakramakAla do prakAra kA hai : sAmAcArI aura yathAyuSka / sAmAcArI-upakramakAla tona prakAra kA hai : ogha, dazadhA aura padavibhAga / inameM jo odhasAmAcArI hai vahI odhaniyukti hai / prastuta graMtha meM isI kA vyAkhyAna hai / droNAcArya ne apanI TIkA ke prArambha meM isa saMdarbha ko nimna zabdoM meM vyakta kiyA hai : 1. Agamodaya samiti, bambaI, san 1919. 2. pR0 1. Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ droNasUrikRta oghaniryukti - vRtti 'prakAnto'yamAvazyakAnuyogaH , tatra ca sAmAyikAdhyayanamanuvartate, tasya ca catvAyaMnuyogadvArANi bhavanti mahApurasyeva tadyathA upakramaH nikSepaH anugamaH naya iti eteSAM cAdhyayanAdI upanyAse itthaM ca kramopanyAse prayojanamabhihitam / tatropakramanikSepAvuktau, adhunA'nugamAvasaraH, saca dvidhA niyaMktyanugamaH sUtrAnugamazca tatra niyuktyanugamastredhA nikSepopodghAtasUtrasparzaniyuktyanugamabhedAt, tatra nikSepa niyuktyanugamo'nugato vakSyamANazca, upodghAtaniryuktyanugamastvAbhyAM dvAbhyAM dvAragAthAbhyAmanugantavyaH - ' uddese niddese ya' ityAdi / asya ca dvAragAthAdvayasya samudAyArtho'bhihitaH, adhunA'vayavArtho'nuvartate tatrApi kAladvArAvayavArthaH, tatpratipAdanArthaM cedaM pratidvAragAthAsUtramupanyastam- 'davve addha adAjya uvakkama' ityAdi / asyApi samudAyArtho vyAkhyAtaH sAmpratamavayavArthaH tatrApyupakramakAlAbhidhAnArthamidaM gAthAsUtramAha - 'duvihovakkamakAlo sAmAyArI ahAuyaM ceva / sAmAyArI tivihA ohe dasahA paryAvibhAge // 1 // tatropakrama iti kaH zabdArtha : ? upakramaNaM upakramaH, upazabdaH sAmIpye 'kramu pAdavikSepe upeti sAmIpyena kramaNaM upakramaH--dUrasthasya samIpApAdanamityarthaH, tatropakramo dvidhA -sAmAcAryupakramakAlaH yathAyuSkopakrama kAlazca tatra sAmAcAryupakramakAlastrividhaH oghasAmAcAryapakramakAlaH dazadhAsAmAcAryakramakAlaH padavibhAgasAmAcAyukramakAlazca / tatraughasAmAcArI - oghaniryuktiH........ / tatraughasAmAcArI tAvadabhidhIyate .... 1' 2 vRtti meM aneka sthAnoM para AcArya ne idAnImenAmeva gAthAM bhASyakRd vyAkhyAnayati', 'idAnIM bhASyakAro gAthAdvayaM vyAkhyAnayannAha" idAnImetadeva bhASyakAro gAthAdvayaM vyAkhyAnayannAha" ityAdi zabdoM ke sAtha bhASyagAthAoM kA vyAkyAna kiyA hai / prastuta saMskaraNa meM bhASya kI gAthA - saMkhyA 322 haiM tathA niyukti kI gAthA- saMkhyA 811 hai / isa prakAra niyukti aura bhASya donoM ko milAkara 1133 gAthAe~ haiM / 1. Avazyaka niyukti, gA0 140-1. 3. pR0 205. 4. pR0 208. 1 2 . vahI, gA0 661. 5. pu0 210. 7 365 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama prakaraNa abhayadevavihita vRttiyAM vikrama kI bArahavIM aura terahavIM zatAbdI ke bIca ke samaya meM nimnalikhita sAta TIkAkAroM ne Agama-graMthoM para TIkAeM likhI haiM: 1. droNasUri, 2. abhayadevasUri, 3. malayagirisUri, 4. maladhArI hemacandrasUri, 5. nemi candrasUri ( devendragaNi), 6. zrIcandrasUri aura 7. zrItilakasUri / inameM se abhayadevasUri ne nimna Agama-graMthoM para TIkAe~ likhI haiM : aMga 3-11 aura aupapAtika / aMga 3, 4 aura 6 kI TIkAe~ vi. saM. 1120 meM likhI gii| paMcama aMga ko TokA vi. saM. 1128 meM pUrNa huii| anya TIkAoM kI racanA kA ThIka-ThIka samaya ajJAta hai / upayukta TIkAoM ke atirikta prajJApanAtRtIyapadasaMgrahaNI, paMcAzakavRtti, jayatihuNastotra, paMcanirgranthI aura saptatikAbhASya bhI abhayadeva kI hI kRtiyAM haiN| prabhAvakacaritra meM abhayadevasUri kA jIvana-caritra isa prakAra aMkita kiyA gayA hai : bhoja ke zAsanakAla meM dhArA nagarI meM eka dhanADhya seTha rahatA thA jisakA nAma lakSmIpati thaa| usake pAsa rahane vAle madhyapradeza ke eka brAhmaNa ke zrIdhara aura zrIpati nAmaka do putra the / una brAhmaNa yuvakoM ne AcArya vardhamAnasUri se dIkSA aMgIkAra kii| Age jAkara ve jinezvara aura buddhisAgara ke nAma se prasiddha hue| vardhamAnasari pahale-kUrcapura ( kucerA ) ke catyavAsI AcArya the aura 84 jinamaMdira unake adhikAra meM the| bAda meM unhoMne caityavAsa kA tyAga kara suvihita mArga aMgIkAra kiyA thaa| usa samaya pATana meM caityavAsiyoM kA prabhutva thA aura vaha yahAM taka ki unakI sammati ke binA suvihita sAdhu pATana meM nahIM raha sakate the / vardhamAnasari ne apane vidvAn ziSya jinezvarasUri aura buddhisAgarasUri ko vahA~ bheja kara pATana meM suvihita sAdhuoM kA vihAra evaM nivAsa prArambha karAne kA vicAra kiyaa| isA vicAra se unhoMne apane donoM ziSyoM ko pATana ko ora vihAra karane ko AjJA dii| jinezvara aura buddhi. sAgara pATana pahu~ce kintu vahA~ unheM Thaharane ke lie upAzraya nahIM milA / anta *meM ve vahoM ke purohita somezvara ke pAsa pahuMce aura use apanI vidvattA se Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhayadevavihita vRttiyA~ 367 prabhAvita kara usI ke makAna meM Thahara ge| jaba yaha bAta caityavAsiyoM ko mAlUma huI to ve turanta purohita ke pAsa pahuMce aura use unheM nikAlane ke lie bAdhya kiyA / purohita somezvara ne unakI bAta mAnane se inakAra karate hue kahA ki isakA nirNaya rAjasabhA hI kara sakatI hai| caityavAsI rAjA se mile aura use vanarAja ke samaya se pATana meM sthApita caityavAsiyoM ko sArvabhauma sattA kA itihAsa batAyA jise sunakara durlabharAja ko bhI lAcAra honA pdd'aa| anta meM usane apane vyaktigata prabhAva kA upayoga kara una sAdhuoM ko vahA~ rahane dene kA Agraha kiyA jise caityavAsiyoM ne svIkAra kiyaa| ___ isa ghaTanA ko dekha kara purohita somezvara ne rAjA se prArthanA kI ki suvihita sAdhuoM ke lie eka svatantra upAzraya kA nirmANa karAyA jaae| rAjA ne isa kArya kA bhAra apane guru zaivAcArya jJAnadeva para ddaalaa| pariNAma svarUpa pATana meM upAzraya bnaa| kucha samaya bAda jinezvarasUri ne dhArAnagarI kI ora vihAra kiyaa| dhArAnivAsI seTha dhanadeva ke putra abhayakumAra ko dIkSita kara abhayadeva ke nAma se apanA ziSya bnaayaa| yogyatA prApta hone para vardhamAnasUri ke Adeza se abhayadeva ko AcArya-pada pradAna kara abhayadevasUri banA diyA gyaa| vardhamAnasUri kA svargavAsa hone ke bAda abhayadevasUri patyapadra nagara meM rhe| vahA~ unhoMne sthAnAMga Adi nava aMgoM para TIkAeM likhiiN| TIkAeM samApta kara abhayadeva dhavalaka-dholakA nagara meM pahu~ce / vahA~ unheM raktavikAra kI bImArI ho gaI jo thor3e samaya bAda ThIka ho gii| prabhAvaka-caritra meM isakA zreya dharaNendra ko diyA gayA hai| abhayadevasUri zAsana ko prabhAvanA karate hue rAjA kaNaM kI rAjadhAnI pATana meM yoganirodha dvArA vAsanA ko parAsta kara svargavAsI hue| . prabhAvakacaritrakAra ke matAnusAra aisA pratIta hotA hai ki abhayadeva ne patyapadra nagara meM jAne ke bAda aMga-sAhitya kI TIkAeM likhI thiiN| yaha mAnyatA svayaM abhayadeva ke ullekhoM se khaNDita hotI hai| inhoMne aneka sthAnoM para ina TIkAoM kI racanA pATana meM hone kA ullekha kiyA hai aura likhA hai ki pATana ke saMgha pramukha droNAcArya prabhRti ne inakA Avazyaka saMzodhana kiyA hai| __ prabhAvakacaritra meM abhayadeva ke svargavAsa kA samaya nahIM diyA gayA hai| isameM kevala itanA ho likhA hai ki 've pATana meM karNarAja ke rAjya meM svargavAsI hue|' paTTAvaliyoM meM abhayadevasUri kA svargavAsa vi. saM. 1135 meM tathA dUsare mata ke anusAra vi. saM. 1139 meM hone kA ullekha hai / unameM pATana ke bajAya kapaDavaMja grAma meM svargavAsa honA batAyA gayA hai / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sthAnAMgavRtti : prastuta vRtti sthAnAMga ke mUla sUtroM para hai| yaha vRtti zabdArtha taka hI sImita nahIM hai / isameM sUtra sambaddha pratyeka viSaya kA Avazyaka vivecana evaM vizleSaNa bhI hai| vizleSaNa meM dArzanika dRSTi kI spaSTa jhalaka hai| prArambha meM AcArya ne bhagavAn mahAvIra ko namaskAra kiyA hai tathA sthAnAMga kA vivecana karane kI pratijJA kI hai : zrIvoraM jinanAthaM natvA sthAnAGgakatipayapadAnAm / prAyo'nyazAstradRSTaM karomyahaM vivaraNaM kiJcit / / maMgala kA Avazyaka vivecana karane ke bAda sUtraspazika vivaraNa prArambha kiyA hai| 'ege AyA' (a. 1 sU. 2) kA vyAkhyAna karate hue vRttikAra ne aneka dRSTiyoM se AtmA ko ekatA-anekatA ko siddhi ko hai| apane vaktavya kI puSTi ke lie jagaha-jagaha 'tathAhi, 'yaduktam, 'tathA, 'uktaJca, 'Aha ca, 'taduktam, 'yadAha' Adi zabdoM ke sAtha aneka uddharaNa diye hai| AtmA ke svatantra astitva kI siddhi karate hue vizeSAvazyakabhASya ko etadviSayaka aneka gAthAe~ uddhRta kI haiM / AtmA ko anumAnagamya batAte hue TIkAkAra kahate haiM : tathA'numAnagamyo'pyAtmA tathAhi-vidyamAnakartakamidaM zarIraM bhogyatvAda, odanAdivat, vyomakusumaM vipakSaH, sa ca kartA jIva iti, nanvodanakartRvanmUrta AtmA siddhyatIti sAdhyaviruddho heturiti, naivaM, saMsAriNo mUrttatvenApyabhyupagamAd, Aha ca-..." anumAna se bhI AtmA kI siddhi hotI hai vaha anumAna isa prakAra hai : isa zarIra kA koI kartA avazya honA cAhie kyoMki yaha bhogya hai / jo bhogya hotA hai usakA koI kartA avazya hotA hai jaise odanabhAta kA kartA rsoiyaa| jisakA koI kartA nahIM hotA vaha bhogya bhI nahIM honA jaise AkAza-kusuma / isa zarIra kA jo kartA hai vahI AtmA hai| yadi koI yaha kahe ki rasAiye kI taraha AtmA ko bhI mUrtatA siddha hotI hai aura aisI dazA meM prastuta hetu sAdhyaviruddha ho jAtA hai to ThIka nahIM kyoki saMsArI AtmA katha 1. (a) Agamodaya samiti, bambaI, san 1918-20. ( A ) rAyabahAdura dhanapatasiMha, banArasa, san 1880. (i) mANekalAla cunIlAla va kAntilAla cunIlAla, ahamadAbAda, san 1937 ( dvitIya saMskaraNa ). 2. ahamadAbAda-saMskaraNa, pR0 10 (2). Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhayadevavihita vRttiyA~ 369 Jcit mUrta bhI hai / isa prakAra kI dArzanika carcA prastuta vRtti meM aneka sthAnoM para dekhane ko milatI hai / dArzanika dRSTi ke sAtha hI sAtha vRttikAra ne nikSepapaddhati kA bhI upayoga kiyA hai jisameM niyuktiyoM aura bhASyoM kI zailI spaSTarUpa se jhalakatI hai / ' vRtti meM yatra-tatra kucha saMkSipta kathAnaka bhI haiM jo mukhyataH dRSTAntoM ke rUpa meM haiM / 2 vRtti ke anta meM AcArya ne apanA sAnuprAsika paricaya dete hue batAyA hai ki maiMne yaha TIkA yazodevagaNa kI sahAyatA se pUrNa kI hai : 'tatsamAptau ca samAptaM sthAnAGgavivaraNaM, tathA ca yadAdAvabhihitaM sthAnAGgasya mahAnidhAnasyevonmudraNamivAnuyogaH prArabhyata iti taccandrakulInapravacana praNItA pratibaddhavihArahAricaritazrIvardhamAnAbhidhAnamunipatipAdopasevinaH pramANAdivyutpAdanapravaNaprakaraNaprabandhapraNayinaH prabuddhapratibandhapravaktRpravINApratihatapravacanArthapradhAnavAkprasarasya suvihitamunijanamukhyasya zrIjanezvarAcAryasya tadanujasya ca vyAkaraNAdizAstrakattu : zrI buddhisAgarAcAryasya caraNakamalacaJcarIkakalpena zrImadabhayadevasUrinAmnA kayA mahAvIrajinarAjasantAnavartinA mahArAjavaMzajanmaneva saMvignamunivargazrImadajitasiMhAcAryAntevAsiyazodeva gaNinAmadheyasAdhoruttarasAdhakasyeva vidyAkriyApradhAnasya sAhAyyena samarthitam / " prastuta kArya-viSayaka aneka prakAra kI kaThinAiyoM ko dRSTi meM rakhate hue vivaraNakAra ne ati vinamra zabdoM meM apanI truTiyA~ svIkAra kI haiN| sAtha hI apanI kRtiyoM ko AdyopAnta par3hakara Avazyaka saMzodhana karane vAle droNAcArya kA bhI sAdara nAmollekha kiyA hai TIkA ke racanA kAla kA nirdeza karate hue batAyA hai ki prastuta TIkA vikrama saMvat 1120 meM likhI gaI : 4 me // 1 // satsampradAyahInatvAt, sadRhasya viyogataH / sarvasvaparazAstrANAmadRSTerasmRtezca vAcanAnAmanekatvAt, pustakAnAmazuddhitaH / sUtrANAmatigAmbhIryAnmatabhedAcca kutracit // 2 // kSUNAni sambhavantIha kevalaM suvivekibhiH / siddhAntAnugato yo'rthaH so'smAd grAhyo na cetaraH // 3 // 1. pR0 12, 23, 96, 97, 242, 2. pR0 242, 262, 266, 389. 4. pR0 499 ( 2 ) - 500. 3. pu0 499 ( 2 ). 24 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zodhyaM caitajjine bhktairmaamvdbhirdyaapraiH| saMsArakAraNAd ghorAdapasiddhAntadezanAt // 4 // kAryA na cAkSamA'smAsu, yato'smAbhiranAgrahaiH / etad. gamanikAmAtramupakArIti carcitam // 5 // tathA sambhAvya siddhAntAd, bodhyaM madhyasthayA dhiyaa| droNAcAryAdibhiH prAjJairanekairAdRtaM ytH||6|| jainagranthavizAladurgabhavanAduccitya gADhazrama, __ savyAkhyAnaphalAnyamUni mayakA sthAnAGgasadbhAjane / saMsthApyopahitAni durgatanaraprAyeNa labyarthinA, zrImatsaGghavibhorataH paramasAveva pramANaM kRtii||7|| zrIvikramAdityanarendrakAlAcchatena viMzatyadhikena yukte / samAsahasre'tigate vidRbdhA, sthAnAMgaTIkA'lpadhiyo'pi gamyA // 8 // TIkA kA granthamAna 14250 zloka-pramANa hai : pratyakSaraM nirUpyAsyA, graMthamAnaM vinizcitam / anuSTubhAM sapAdAni, sahasrANi caturdaza // samavAyAMgavRtti : prastuta vRtti caturtha aMga samavAyAMga ke mUla sUtroM para hai / yaha na to ati saMkSipta hai aura na ati vistRta / prArambha meM AcArya ne vardhamAna mahAvIra ko namaskAra kiyA hai tathA vidvajjanoM se prArthanA kI hai ki ve paramparAgata artha ke abhAva athavA ajJAna ke kAraNa vRtti meM sambhAvita viparIta prarUpaNa ko zodhane ko kRpA kareM: zrIvardhamAnamAnamya, samavAyAMgavRttikA / vidhIyate'nyazAstrANAM, prAyaH samupajIvanAt // 1 // 1. pR0 500. 2. (a) rAyabahAdura dhanapatasiMha, banArasa, san 1880. (A) Agamodaya samiti, sUrata, san 1919. (i) maphatalAla jhaveracandra, ahamadAbAda san 1938. ( I ) gujarAtI anuvAdasahita-jainadharma prasAraka samA, bhAvanagara, vi0 saM0 1995. Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 371 abhayadevavihita vRttiyAM duHsampradAyAdasadUhanAdvA, bhaNiSyate yadvitathaM mayeha / taddhIdhanairmAmanukampayadbhiH, zodhyaM matArthakSa tirastu maiva / / 2 / / samavAyAMga kA artha batAte hue vRttikAra kahate haiM : 'samiti-samyak, avetyAdhikyena, ayanamayaH-paricchedo jIvAjIvAdivividhapadArthasArthasya yasminnasau samavAyaH, samavayanti vAsamavataranti saMmilanti nAnAvidhA AtmAdayo bhAvA abhidheyatayA yasminnasau samavAya iti / sa ca pravacanapuruSasyAGgamiti samavAyAGgam / ' 'samavAya' meM tIna pada haiM : 'sam', 'ava' aura 'aya' / 'sam' kA artha hai samyaka, 'ava' kA artha hai Adhikya aura 'aya' kA artha hai pariccheda / jisameM jIvAjIvAdi vividha padArthoM kA savistara samyaka vivecana hai vaha samavAya hai| athavA jisameM AtmAdi nAnA prakAra ke bhAvoM kA abhidheyarUpa se samavAyasamavatAra-saMmilana hai vaha samavAya hai| vaha pravacanapuruSa kA aMgarUpa hone se samavAyAMga hai| prathama sUtra kA vyAkhyAna karate hue TIkAkAra ne eka jagaha pAThAntara bhI diyA hai / 'jaMbuddove dIve ega joyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbheNaM' ke sthAna para 'jaMbuddIve dIve egaM joyaNasayasahassaM cakkavAlavikkhaMbheNaM' aisA pATha bhI milatA hai : navaraM jaMbuddIve' iha sUtre 'AyAmavikkhaMbheNaM ti kvacit pATho dazyate / kvacitu 'cakkavAlavikkhaMbheNaM'ti / ina pAThoM kA artha karate hae AcArya kahate hai : tatra prathamaH sambhavati, anyatrApi tathA zravaNAt, sugamazca, dvitIyastvevaM vyAkhyeyaH-cakravAlaviSkambhena vRttavyAsena / ' prathama pATha sambhava hai kyoMki yaha anyatra bhI upalabdha hai| artha sugama hai / dvitIya pATha kA artha hai vRttavyAsa / vRtti meM aneka sthAnoM para prajJApanA sUtra kA ullekha hai tathA eka jagaha gandhahastI ( bhASya ) kA bhI ullekha hai : gandhahastyAdiSvapi tathaiva dRzyate, prajJApanAyAM tvekatriMzadukteti matAntaramidaM / yaha vRtti vi0 saM0 1120 meM aNahilapATaka ( pATana ) meM likhI gii| isakA graMthamAna 3575 zlokapramANa ziSyeNAbhayadevAkhyasUriNA vivRtiH kRtA / zrImataH samavAyAkhyaturyAGgasya samAsataH // 7 // 1. ahamadAbAda-saMskaraNa, pR0 1, 2. pR0 5 (2). 3. vahI. 3. pR. 130 (1). 4. pR. 148. Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ekAdazasu zateSvatha viMzatyadhikeSu vikramasamAnAm / aNahilapATakanagare racitA samavAyaTokeyam // 8 // pratyakSaraM nirUpyAsyAH granthamAnaM vinizcitam / trINi zlokasahasrANi, pAdanyUnA ca SaTzatI / / 9 / / vyAkhyAprajJaptivRttiH prastuta vRtti' vyAkhyAprajJapti ( bhagavatI ) ke mUla sUtroM para hai / yaha saMkSipta evaM zabdArthapradhAna hai| isameM yatra-tatra aneka uddharaNa avazya haiM jinase artha samajhane meM vizeSa sahAyatA milatI hai| uddharaNoM ke atirikta AcArya ne aneka pAThAntara aura vyAkhyAbheda bhI diye haiM jo vizeSa mahattva ke haiN| sarvaprathama AcArya sAmAnyarUpa se jina ko namaskAra karate haiN| tadanantara vardhamAna, sudharmA, anuyogavRddhajana tathA sarvajJapravacana ko praNAma karate haiN| isake bAda isI sUtra kI prAcIna TIkA aura cUNi tathA jIvAbhigamAdi kI vRttiyoM kI sahAyatA se paMcama aMga vyAkhyAprajJapti kA vivecana karane kA saMkalpa karate haiN| etadarthabhita zloka ye haiM : sarvajJamIzvaramanantamasaGgamayaM, sarvIyamasmaramanIzamanIhamiddham / siddhaM zivaM zivakaraM karaNavyapetaM, zrImajjinaM jitaripuM prayataHpraNaumi / / 1 // natvA zrIvardhamAnAya, zrImate ca sudhama'Ne / sarvAnuyogavRddha bhyo, vANyai sarvavidastathA // 2 // etaTTIkA-cUrNI-jIvAbhigamAdivRttilezAMzca / saMyojya paJcamAjhaM vivRNomi vizeSataH kiJcit / / 3 / / vyAkhyAprajJapti kA zabdArtha batAte hue vRttikAra kahate haiM : 'atha 'viAhapannatti' tti kaH zabdArthaH? ucyate vividhA jIvA jIvAdipracuratarapadArthaviSayAH A-abhividhinA kathaJcinnikhilajJeyavyA 1. (a) pUjAbhAI hIrAcanda, rAyacanda jinAgama saMgraha, ahamadAbAda. (A) rAyabahAdura dhanapatasiMha, banArasa, san 1882. (i) ema0 Ara0 mehatA, bambaI, vi0 saM0 1914. (I) Agamodaya samiti, bambaI, san 1918-21. (u) RSabhadevajI kezarImalajI jaina zvetAmbara saMsthA, ratalAma, (prathama bhAga-za0 1-7) san 1937, (dvitIya bhAga-za08-14) 1940. Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhayadevavihita vRttiyA~ 373 ptyA maryAdayA vA-parasparAsaMkIrNalakSaNAbhidhAnarUpayAkhyAnAni-bhagavato mahAvIrasya gautamAdivineyAn prati praznitapadArthapratipAdanAni vyAkhyAstAH prajJApyante-prarUpyante bhagavatA sudharmasvAminA jambUnAmAnamabhi yasyAm, athavA vividhatayA vizeSeNa vA AkhyAyanta iti vyAkhyAHabhilApyapadArthavRttayastAH prajJApyante yasyAm, athavA vyAkhyAnAmarthapratipAdanAnAM prakRSTAH jJaptayo-jJAnAni yasyAM sA vyAkhyAprajJaptiH, athavA............1 isa prakAra vRttikAra ne vividha dRSTiyoM se vyAkhyAprajJapti ke dasa artha batAye haiN| Age bhI aneka zabdoM ke vyAkhyAna meM isI prakAra kA artha-vaividhya dRSTigocara hotA hai jo vRttikAra ke vyAkhyAna-kauzala kA paricAyaka hai| prathama sUtra "Namo arihaMtANaM, Namo siddhANaM, Namo AyariyANaM, Namo uvajjhAyANaM, Namo savvasAhaNaM, kA vyAkhyAna karate hue vRttikAra ne paMcama pada 'Namo savvasAhUNaM' ke pAThAntara ke rUpa meM 'namo loe savvasAhUNaM' bhI diyA hai : namo loe savvasAhUNaM' ti kvcitpaatthH| caturtha sUtra 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe........' kI vyAkhyA meM AcArya ne batAyA hai ki 'Namo arihaMtANaM........' Adi prathama tIna sUtroM kA mUlaTIkAkAra-mUlavRttikAra ne vyAkhyAna nahIM kiyaa| unhoMne isakA koI vizeSa kAraNa nahIM batAyA hai : ayaM ca prAga vyAkhyAto namaskArAdiko grantho vRttikRtA na vyAkhyAtaH, kuto'pi kAraNAditi / ye vRttikAra athavA TIkAkAra kauna hai ? saMbhavataH yaha ullekha AcArya zIlAMka kI TokA kA hai jo prathama nau aMgoM ke TIkAkAra mAne jAte haiM kintu jinakI prathama do aMgoM kI TIkAeM hI upalabdha haiM / AcArya zIlAMka ke atirikta anya kisI aise TIkAkAra kA ullekha nahIM milatA jisane abhayadevasUri ke pUrva vyAkhyAprajJapti kI TIkA likhI ho / cUNi kA ullekha to prastuta vatti ke prAraMbha meM hI alaga se kiyA gayA hai ataH yaha TokA cUNirUpa bhI nahIM ho sakatI / Age kI vRtti meM bhI aneka bAra mUlaTIkAkAra athavA mUlavRttikAra kA ullekha kiyA gayA hai : 'mUlaTIkAkRtA tu 'ucchUDhasarIrasaMkhittaviulateyalesa' tti karmadhArayaM kRtvA vyAkhyAtamiti"5 'etacca TokAkAramatena vyAkhyAtam," 1. ratalAma-saMskaraNa, pR0 2-3. 2. pR0 4,5,6,12,15,18,19,62. 3. pR0 6. 4. pR0 10. 5. pR0 20 6. pR0 29. Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 'vRttikRtA tu dvitIyopraznottaravikalpa evaMvidho dRSTaH,' 'vRddhastu iha sUtre kuto'pi vAcanAvizeSAd yatrAzItistatrApyabhaGgakamiti vyAkhyAtamiti,'2 TIkAkArastvevamAha-kimavasthita eva jIvo dezamapanIya yatrotpattavyaM tatra dezata utpadyate........etacca TIkAkAravyAkhyAnaM vAcanAntaraviSayamiti,'3 'TIkAkAravyAkhyAnaM tvihabhavAyuryadA prakaroti-vedayate ityrthH| vRttikAra ne prastuta vRtti meM siddhasena divAkara aura jinabhadragaNi kSamAzramaNa kA bhI ullekha kiyA hai : tatra ca siddhasenadivAkaro manyate-- kevalino yugapad jJAnaM darzanaM ca, anyathA tadAvaraNakSayasya nirarthakatA syAt, jinabhadragaNikSamAzramaNastu bhinnasamaye jJAnadarzane, jIvasvarUpatvAt tathA tadAvaraNakSayopazame samAne'pi krameNaiva matizrutopayogI na caikataropayoge itarakSa yopshmaabhaavH....."|'5 cUNikArasammata vyAkhyA kA bhI vRttikAra ne kahIM-kahIM nirdeza kiyA hai : 'saveNaM savvaM uvavajjai' sarveNa tu sarva utpadyate, pUrNakAraNasamavAyAd. ghaTavaditi cUrNivyAkhyA, ttiikaakaarstvevmaah...| pratyeka zataka kI vRtti ke anta meM TokAkAra ne vRtti-samApti-sUcaka ekaeka sundara zloka diyA hai| prAraMbha ke cAra zatakoM ke zloka nIce uddhRta kiye jAte haiM : iti gurugamabhaGgaH sAgarasyAhamasya, sphuTamupacitajADyaH paJcamAGgasya sadyaH / prathamazatapadArthAvartagartavyatIto, vivaraNavarapotI prApya saddhIvarANAm / / -prathama zataka kA anta. zrIpaJcamAGga gurUsUtrapiNDe, zataM sthitAnekazate dvitoyam / / anaipuNenApi mayA vyacAri, sUtraprayogajJavaco'nuvRttyA / / -dvitIya zataka kA anta. zrI paJcamAGgasya zataM tRtIyaM, vyAkhyAtamAzritya purANavRttim / zakto'pi gantu bhajate hi yAnaM, pAnthaH sukhAyaM kimu yo na zaktaH / / -tRtIya zataka kA anta 1. pR0 40. 3. pR0 147. 5. pR0 105. 2. pR0 130. 4.pR0 174. 6. pR0 147. Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhayadevavihita vRttiyAM 375 svataH subodhe'pi zate turIye, vyAkhyA mayA kAcidiyaM vidRbdhA / dugdhe sadA svAdutame svabhAvAt, kSepo na yuktaH kimu zarkarAyAH // -caturtha zataka kA anta. vRtti ke anta meM AcArya ne apanI guru-paramparA batAte hue apanA nAmollekha kiyA hai tathA batAyA hai ki aNahilapATaka nagara meM vi0 saM0 1128 meM 18616 zlokapramANa prastuta vRtti samApta huI : ekastayoH sUrivaro jinezvaraH,khyAtastathA'nyo muni buddhisAgaraH / tayovineyena vibuddhinA'pyalaM vRttiH kRtaiSA'bhayadevasUriNA // 5 // aSTAviMzatiyukte varSasahasre zatena cAbhyadhike / aNahilapATakanagare kRteyamacchuptadhanivasatau // 15 // aSTAdazasahasrANi SaT zatAnyatha SoDaza / / ityevaM mAnametasyAM zlokamAnena nizcitam // 16 // jJAtAdharmakathAvivaraNa : prastuta vivaraNa' sUtrasparzI hai / isameM zabdArtha kI pradhAnatA hai| prArambha meM vivaraNakAra ne mahAvIra ko namaskAra kiyA hai tathA jJAtAdharmakathAMga kA vivaraNa prArambha karane kA saMkalpa kiyA hai : natvA zrImanmahAvIraM praayo'nygrNthviikssitH| ..jJAtAdharmakathAGgasyAnuyogaH kazciducyate / / 1 // prathama sUtra ke vyAkhyAna meM campA nagarI kA paramparAgata paricaya diyA gayA hai| isI prakAra dUsare sUtra kI vyAkhyA meM pUrNabhadra nAmaka caitya-vyantarAyatana, tIsare sUtra kI vyAkhyA meM koNika nAmaka rAjA-zreNikarAjaputra tathA caturtha sUtra ke vivaraNa meM sthavira sudharmA kA paricaya hai / pA~cave sUtra ke vyAkhyAna meM jJAtAdharmakathA ke do zrutaskaMdhoM arthAta do vibhAgoM kA paricaya dete hue batAyA gayA hai ki prathama zrutaskandha kA nAma jJAta hai jisakA artha hotA hai udAharaNa : jJAtAni udAharaNAni prathamaH shrutskndhH|2 isameM AcArAdi kI zikSA dene ke uddezya se kathAoM ke rUpa meM vividha udAharaNa diye gaye haiN| dvitIya zrutaskandha kA nAma dharmakathA hai| isameM dharmapradhAna kathAoM kA samAveza kiyA gayA hai :dharmapradhAnAH kathAH dharmakathA iti dvitiiyH| tadanantara prathama zrutaskandhAntargata nimnalikhita 19 udAharaNarUpa kathAoM ke adhyayanoM kI 1. Agamodaya samiti, mehasAnA, san 1919. 2. pR010 (1). 3. vahI. Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhada itihAsa arthasahita nAmAvalI dI gaI hai : 1. utkSipta- meghakumAra ke jIva dvArA hAthI ke bhava meM pAda kA utkSepa arthAt paira U~cA uThAnA, 2. saMghATaka-zreSThi aura caura kA eka bandhanabaddhatva, 3. aNDaka-mayUrANDa, 4. kUrma-kacchapa, 5. zailaka-eka rAjarSi, 6. tumba-alAbu, 7. rohiNI-eka zreSThivadhU, 8. mallI unnIsavIM tIrthaMkarI, 9. mAkandI nAmaka vyApArI kA putra, 10. candramA, 11. dAvadrava-samudrataTa ke vRkSa vizeSa, 12. udaka-nagaraparikhAjala, 13. maNDUkananda nAmaka maNikAra seTha kA jIva, 14. tetalIputra nAmaka amAtya, 14. nandI phala-nandI nAmaka vRkSa ke phala, 16. avarakaMkA-bharatakSetra ke dhAtakI khaNDa kI rAjadhAnI, 17. AkIrNa-janma se samudra meM rahane vAle azva-samudrI ghor3e, 18. saMsumA-eka zreSThiduhitA, 19. puNDarIka-eka nagara / isake bAda vivaraNa kAra ne kramazaH pratyeka adhyayana kA vyAkhyAna kiyA hai| jisameM mukhyatayA naye evaM kaThina zabdoM kA artha spaSTa kiyA gayA hai / AcArya ne pratyeka adhyayana kI vyAkhyA ke anta meM usase phalita hone vAlA vizeSa artha spaSTa kiyA hai tathA usakI puSTi ke lie tadarthabhita gAthAe~ bhI uddhRta kI haiN| prathama adhyayana ke abhidheya kA sAra batAte hue vRttikAra kahate haiM ki avidhipUrvaka pravRtti karane vAle ziSya ko mArga para lAne ke lie guru ko use upAlaMbha denA cAhie jaisA ki bhagavAn mahAvIra ne medhakumAra ko diyA : avidhipravRttasya ziSyasya guruNA mArge sthApanAya upAlambho deyo yathA bhagavatA datto meghakumArAyetyevamarthaM prthmmdhyynmitybhipraayH|' isI vaktavya ko puSTi ke lie 'iha gAthA' aisA kahate hue AcArya ne nimna gAthA uddhRta ko hai :2 mahurehiM niuNehi vayaNehiM coyayaMti AyariyA / sIse kahiMci khalie jaha mehamuNiM mahAvIro // 1 // ( madhurainipuNairvacanaiH sthApayanti AcAryAH / ziSyaM kvacit skhalite yathA meghamuni mahAvIraH // 1 // ) dvitIya adhyayana ke anta meM AcArya likhate haiM ki binA AhAra ke mokSa ke sAdhanoM meM pravRtta na hone ke kAraNa zarIra ko AhAra denA cAhie jaisA ki dhana sArthavAha ne vijaya cora ko diyaa| isI abhidheyArtha kI puSTi ke lie AcArya ne 'paThyate ca aisA likhate hue nimna gAthA uddhRta kI hai : 1. pR0 77 (1). 2. vahI. 3. pR0 90 ( 1). Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhayadevavihita vRttiyA~ 377 sivasAhaNesu AhAravirahio jaM na vaTTae deho / tamhA dhaNo vva vijayaM sAhU taM teNa posejjA // 1 // ( zivasAdhaneSu AhAravirahito yanna pravartate dehaH / tasmAt dhana iva vijayaM sAdhustat tena poSayet / / 1 // ) tRtIya adhyayana kA sAra batAte hue vRttikAra likhate haiM ki buddhimAna ko 'jinavarabhASita vacanoM meM saMdeha nahIM karanA cAhie kyoMki isa prakAra kA sandeha anartha kA kAraNa hai| jo jinavacanoM meM hamezA zaMkita rahatA hai use sAgaradatta ko bhAMti nirAza honA par3atA hai / jo niHzaMkita hokara jinavacanAnukUla AcaraNa karatA hai use jinadata ko taraha saphalatA prApta hotI hai| nimna gAthAoM meM yahI batAyA gayA hai : jiNavarabhAsiyabhAvesu bhAvasaccesu bhAvao maimaM / no kujjA saMdehaM saMdeho'Natthaheutti // 1 // nissaMdehattaM puNa guNaheu jaM tao tayaM kajjaM / etthaM do siTThisuyA aMDayagAhI udAharaNaM // 2 // ( jinavarabhASiteSu bhAveSu bhAvasatyeSu bhAvatI matimAn / na kuryAt saMdehaM sandeho'narthaheturiti // 1 // nissandehatvaM punarguNaheturyattatastat kArya / / atra dvau zreSThisutau aNDakagrAhiNAvudAharaNam / / 2 // ) prathama zrutaskandha ke zeSa adhyayanoM ke vivaraNa ke anta meM bhI isI prakAra kI abhidheyArthagrAhI gAthAe~ haiN| isa zrutaskandha meM dharmArtha kA kathana sAkSAt kathAoM se na hokara udAharaNoM ke mAdhyama se hai jabaki dvitIya zrutaskandha meM sAkSAt dharmakathAoM se hI dharmArtha kA varNana kiyA gayA hai : pUrvatrAptopAlambhAdibhitidharmArtha upanIyate, iha tu sa eva saakssaatkthaabhirbhidhiiyte| isameM dharmakathAoM ke dasa varga hai aura pratyeka varga meM vividha adhyayana haiN| vivaraNakAra ne 'sarvaH sugamaH' aura 'zeSaM sUtrasiddham' aisA likhate hue ina adhyayanoM kA vyAkhyAna cAra paMktiyoM meM hI samApta kara diyA hai| anta ke zlokoM meM AcArya abhayadeva ne apane guru kA nAma jinezvara batAyA hai tathA prastuta vivaraNa ke saMzodhaka ke rUpa meM nirvRtakakulona droNAcArya ke nAma kA ullekha kiyA hai| 1. pR0 95 (2). 2. pR0 246 (1). Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vivaraNa kA graMthamAna 3800 zlokapramANa hai / graMthasamApti kI tithi vi. saM. 1120 kI vijayadazamI hai / lekhanasamApti kA sthAna aNahilapATaka nagara hai aMtima zloka ye haiM : namaH zrIvardhamAnAya, zrIpArzvaprabhave namaH zrImatsarasvatyai, sahAyebhyo namo namaH // 1 // vyUhyokta, iha hi gamanikArthaM yanmayA kimapi samayahInaM tadvizodhyaM sudhIbhiH / nahi bhavati vidheyA sarvathA'sminnupekSA, dayitajinamatAnAM tAyinAM cAGgivarge // 2 // pareSAM durlakSA bhavati hi vipakSAH sphuTamidaM, vizeSAd vRddhAnAmatulavacanajJAnamahasAm / nirAmnAyAdhIbhiH punaratitarAM mAdRzajanaistataH, zAstrArthe me vacanamanaghaM durlabhamiha // 3 // tataH siddhAntatattvajJaiH, svayamUhyaH prayatnataH / na punarasmadAkhyAta, eva grAhyo niyogataH // 4 // tathApi mA'stu me pApaM, saGghamatyupajovanAt / vRddhanyAyAnusAritvAddhitArthaM ca pravRttitaH // 5 // tathAhi kimapi sphuTIkRtamiha sphuTe'pyarthataH, sakaSTamatidezato vividhavAcanAto'pi yat / samarthapadasaMzrayAdviguNapustakebhyo'pi parAtmahita hetave'nabhinivezinA yo jainAbhimataM pramANamanaghaM vyutpAdayAmAsivAn / prasthAnairvividhairnirasya nikhilaM bauddhAdisambadhi tat / nAnAvRttikathAkathApathamatikrAntaM ca cakre tapo, niHsambandhavihAramapratihataM zAstrAnusArAttathA // 7 // tasyAcAryajinezvarasya madavadvAdipratisparddhinaH, tadvadhorapi buddhisAgara iti khyAtasya surebhuvi / chandobandhanibaddhabandhuravacaH zabdAdisalakSmaNaH, zrIsaMvignavihAriNaH zrutanidhezcAritracUDAmaNeH // 8 // ziSyeNAbhayadevAkhyasUriNA vivRtiH kRtA / jJAtAdharmakathAGgasya, zrutabhaktyA samAsataH // 9 // namaH / yat, cetasA // 6 // Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhayadevavihita vRttiyA~ nivR' takakulanabhastalacandradroNAkhyasUrimukhyena / paMDitaguNena guNavatpriyeNa saMzodhitA ceyam // 10 // pratyakSaraM gaNanayA, granthamAnaM vinizcitam / anuSTabhAM sahasrANi trINyevASTazatAni ca // 11 // ekAdazasu zateSvatha viMzatyadhikeSu vikramasamAnAm / ahilapATakanagare vijayadazamyAM ca siddheyam // 12 // upAsakadazAM gavRtti: 379. yaha vRtti' sUtrasparzI hai / isameM sUtragata vizeSa zabdoM ke artha Adi kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai / jJAtAdharmakathA kI TIkA kI hI bhA~ti zabdArtha - pradhAna hone ke kAraNa isakA vistAra adhika nahIM hai / yaha vRtti jJAtAdharmakathA kI vRtti ke bAda likhI gaI hai / prArambha meM vardhamAna ko namaskAra kiyA gayA hai tathA upA sakadazAMga kI vyAkhyA karane kI pratijJA kI gaI hai / isake bAda TIkAkAra ne saptama aMga ' upAsakadazA' kA zabdArtha kiyA hai / upAsaka kA artha hai zramaNopAsaka aura dazA kA artha hai dasa / zramaNopAsaka - sambandha anuSThAna kA pratipAdana karanevAlA dasa adhyayanarUpa graMtha upAsakadazA hai / isa graMtha kA nAma bahuvacanAnta hai / prastuta vRtti meM bhI AcArya ne kahIM-kahIM vyAkhyAntara kA nirdeza kiyA hai / aneka jagaha jJAtA kathA kI vyAkhyA se artha samajha lene ke lie kahA hai / anta meM vRttikAra kahate haiM ki saba manuSyoM ko prAyaH apanA vacana jo khuda ko bhI acchI taraha pasaMda nahIM AtA vaha dUsaroM ko hai ? maiMne apane citta ke kisI ullAsa vizeSa ke kAraNa yahA~ kucha kahA hai / usameM jo kucha yuktiyukta ho use nirmala vuddhivAle puruSa premapUrvaka svIkAra kareM / antakRddazAvRtti : abhimata hotA hai / kaise pasaMda A sakatA yaha vRtti bhI sUtrasparzI evaM zabdArthapradhAna hai / avyAkhyAta padoM ke artha ke lie vRttikAra ne jJAtAghamaMkathAvivaraNa kA nirdeza kiyA hai / 'antakRddazA' kA 1. ( a ) rAyabahAdura ghanapatasiMha, kalakattA, san 1876. ( A ) Agamodaya samiti, bambaI, san 1920. 1 (i) kevala gujarAtI anuvAda - paM0 bhagavAnadAsa harSacandra jaina sosAyaTI, ahamadAbAda, vi0 saM0 1992. 2. ( a ) rAyabahAdura dhanapatasiMha, kalakattA, san 1875. ( A ) Agamodaya samiti, sUrata, san 1920. (i) gurjara grantharatna kAryAlaya, gAMdhI roDa, ahamadAbAda, san 1932. Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zabdArtha batAte hue vRttikAra kahate haiM : tatrAnto-bhavAntaH kRto-vihito yaiste'ntakRtAstadvaktavyatApratibaddhA dazAH-dazAdhyayanarUpA granthapaddhataya iti antakRddazAH, iha cASTau vargA bhavanti / tatra prathame vagai dazAdhyayanAni / 'anta' kA artha hai bhavAnta aura 'kRta' kA artha hai vihita / jinhoMne apane bhava kA anta kiyA hai ve antakRta haiN| antakRtasambandhI granthavizeSa jisakI paddhati dazAdhyayanarUpa-dasa adhyayanavAlI hai, antakRddazA kahalAtA hai / yadyapi antakRddazA ke pratyeka varga meM dasa adhyayana nahIM hai tathApi kucha vargoM kI dasa adhyayanavAlI paddhati ke kAraNa isakA nAma antakRddazA rakhA gayA hai| vRtti ke anta meM AcArya likhate haiM : yadiha na vyAkhyAtaM tajjJAtAdharmakathAvivaraNAdavaseyam-jisakA yahA~ vyAkhyAna na kiyA gayA ho vaha jJAtAdharmakathA ke vivaraNa se samajha lenA cAhie / nimnalikhita zloka ke sAtha vRtti pUrNa hotI hai : anantarasaparyaye jinavarodine zAsane, ___yakeha samayAnugA gamanikA kila procyate / gamAntaramupaiti sA tadapi sadbhirasyAM kRtA varUDhagamazodhanaM nanu vidhIyatAM sarvataH // anuttaraupapAtikadazAvRtti : __ yaha vRtti bhI sUtraspazika evaM zabdArthagrAhI hai| prArambha meM vRttikAra ne 'anuttaraupapAtikadazA' kA artha batAyA hai : tatrAnuttareSu vimAnavizeSeSupapAto janma anuttaropapAtaH sa vidyate yeSAM te'nuttaropapAtikAstatpratipAdikA dshaaH| dazAdhyayanapratibaddhaprathamavargayogAddazAH granthavizeSo'nuttaraupapAtikadazAstAsAM ca sambandhasUtram / anuttaravimAna meM utpanna honevAle anuttaraupapAtika kahe jAte haiN| jisa graMtha meM anuttaropapAtikoM kA varNana hai usakA nAma bhI anuttaraupapAtika hai| usake prathama varga meM dasa adhyayana hai / ataH use anuttaraupapAtikadazA kahate haiM / anta meM vRttikAra ne likhA hai : zabdAH kecana nArthato'tra viditAH kecittu paryAyataH, sUtrArthAnugateH samUhya bhaNato yajjAtamAgaHpadam / vRttAvatra takat jinezvaravacobhASAvidhau kovidaH, saMzodhyaM vihitAdaraijinamatopekSA yato na kSamA / 1. (a) rAyabahAdura dhanapatasiMha, kalakattA, san 1875. ( A ) Agamodaya samiti, sUrata, san 1920. (i) gUrjara graMtharatna kAryAlaya, ahamadAbAda, san 1932. Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhayadeva vihita vRttiyAM 381 kucha zabdoM kA arthataH aura kucha kA paryAyataH jJAna na hone se vRtti meM truTiyA~ rahanA svAbhAvika hai / jinavANI meM niSNAta AdaraNIya vidvajjana una truTiyoM kA saMzodhana kara leM kyoMki jinamata kI upekSA karanA ucita nahIM / praznavyAkaraNavRtti : abhayadevasUrikRta prastuta zabdArthapradhAna vRtti' kA graMthamAna 4630 zloka -- pramANa hai / ise droNAcArya ne zuddha kiyA thA / vRtti ke prAraMbha meM vyAkhyeya graMtha: kI durUhatA kA nirdeza karate hue AcArya kahate haiM : ajJA vayaM zAstramidaM gabhIraM prAyo'sya kUTAni ca pustakAni / sUtraM vyavasthApyamato vimRzya, vyAkhyAnakalpAdita eva naiva // prastuta grantha kA nAma praznavyAkaraNa athavA praznavyAkaraNadazA hai / prazna-vyAkaraNa kA artha batAte hue vRttikAra kahate haiM ki jisameM prazna arthAt aMguSThAdi praznavidyAoM kA vyAkaraNa arthAt abhidhAna kiyA gayA hai vaha praznavyAkaraNa hai / praznavyAkaraNadazA kA artha yaha hai : jisameM prazna arthAt vidyAvizeSoM kA vyAkaraNa arthAt pratipAdana karane vAle dazA arthAt dasa adhyayana haiM vaha praznavyAkaraNadazA hai / yaha vyutpattyarthaM pahale thA / isa samaya to isameM AsravapaMcaka aura saMvarapaMcaka kA pratipAdana hI upalabdha hai / praznAH - aGguSThAdipraznavidhAstA --- vyAkriyante - abhidhIyante'sminniti praznavyAkaraNa, kvacit 'praznavyAkaraNadazA' iti dRzyate, tatra praznAnAM - - vidyAvizeSANAM yAni vyAkaraNAni teSAM pratipAdanaparA dazA -- dazAdhyayanapratibaddhAgranthapaddhataya iti praznavyAkaraNadazA / ayaM vyutpattyartho'sya pUrvakAle'bhUt / idAnIM tvAsravapaJcakasaMvarapaJcakavyAkRtirevopalabhyate / 2 Age AcArya ne batAyA hai ki mahAjJAnI pUrvAcAryoM ne isa yuga ke puruSoM ke svabhAva ko dRSTi meM rakhate hue hI una vidyAoM ke badale paMcAsrava aura paMcasaMvara kA varNana kiyA. pratIta hotA hai / praznavyAkaraNa-sukhabodhikA vRttikAra jJAnavimalasUri ne bhI isI tathya kA samarthana kiyA haiM / 3 1. ( a ) rAyabahAdura dhanapatasiMha, kalakattA, san 1876. ( A ) Agamodaya samiti, bambaI, san 1919. 2. pU. 1. 3. dekhiye - praznavyAkaraNa - sukhabodhikAvRtti, pu. 2 ( 2 ). Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -382 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vipAkavRttiH vRtti ke prAraMbha meM AcArya ne vardhamAna ko namaskAra kiyA hai tathA vipAka sUtra kI vRtti likhane kI pratijJA kI hai : natvA zrIvardhamAnAya vardhamAnazrutAdhvane / vipAkazrutazAstrasya vRttikeyaM vidhAsyate / / tadanantara apanI anya vRttiyoM kI zailI kA anusaraNa karate hue 'vipAkazruta' kA zabdArtha batAyA hai : atha 'vipAkazrutam' iti kaH zabdArthaH ? ucyate-vipAkaH pUNyapAparUpakarmaphalaM tatpratipAdanaparaM zrutamAgamo vipAkazrutam / idaM ca dvAdazAMgasya pravacanapuruSasyakAdazamaMgam / vipAka kA artha hai puNya-pAparUpa karmaphala / usakA pratipAdana karane vAlA zruta arthAt Agama vipAkazruta kahalAtA hai| yaha zruta dvAdazAMgarUpa pravacanapuruSa kA gyArahavAM aMga hai| prathama zrutaskandha ke prathama adhyayana ke paMcama sUtra 'se NaM bhaMte ! purise pUvvabhave ke Asi......tattha NaM vijayavaddhamANe kheDe ekkAI nAma raTrakaDe hotyA...' kI vyAkhyA meM vRttikAra ne raTTakUDa-raTTauDa-rASTrakUTa athaM isa prakAra kiyA hai : 'raTTauDe' tti rASTrakUTo maNDalopajIvI rAjaniyogikaH / isI prakAra AcArya ne anya paribhASika padoM kA bhI saMkSipta evaM saMtulita artha kiyA hai / anta meM anya vRttiyoM kI bhAMti isameM bhI vRttikAra ne vidvAnoM se vRttigata truTiyA~ zodhane kI prArthanA kI hai : ihAnuyoge yadayuktamuktaM tad dhIdhanA drAk prishodhyntu| nopekSaNaM yuktimadatra yena jinAgame bhaktiparAyaNAnAm // 1. (a) rAyabahAdura dhanapatasiMha, kalakattA, san 1876. (A) Agamodaya samiti, bambaI, san 1920. (i) muktikamala jaina mohanalAlA, bar3audA, san 1920 ( prathama AvRtti ), vi. saM. 1992 ( dvitIya AvRtti ). (I) gUrjara grantharatna kAryAlaya, gA~dhI roDa, ahamadAbAda, san 1935 ( mUla, mUla kA aMgrejI anuvAda, TippaNa Adi sahita ). 2. bar3audA-saMskaraNa ( dvitIya ) pR0 10 (1). 3. pR0 99 (1). Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhayadevavihita vRttiyAM 383 aupapAtikavRtti : yaha vRtti' bhI zabdArtha-pradhAna hai| prAraMbha meM vattikAra ne vardhamAna ko namaskAra karate hue aupapAtika zAstra kI vyAkhyA karane kI pratijJA kI hai : zrIvardhamAnamAnamya, praayo'nygrNthviikssitaa| aupapAtikazAstrasya, vyAkhyA kAcidvidhIyate / / isake bAda 'aupapAtika' kA zabdArtha kiyA hai : athaupapAtikamiti kaH zabdArthaH ? ucyate-upapatanamupapAto-devanArakajanma siddhigamanaM ca, atastamadhikRtya kRtamadhyayanamaupapAtikam / devoM aura nArakoM ke janma aura siddhigamana ko upapAta kahate haiN| upapAtasambandhI varNana ke kAraNa tatsambaddha grantha kA nAma aupapAtika hai| yaha graMtha kisakA upAMga hai isakA uttara dete hue vRttikAra kahate haiM : idaM copAGgaM vartate, AcArAMgasya hi prathamamadhyayanaM zastraparijJA, tasyAdyoddezake sUtramidam 'evamegesi no nAyaM bhavai-atthi vA me AyA uvavAie, natyi vA me AyA uvavAie, ke vA ahaM AsI ? ke vA iha (ahaM ) ccue (io cuo) peccA iha bhavissAmi' ityAdi, iha ca sUtre yadIpapAtikatvamAtmano nirdiSTaM tadiha prapaMcayata ityarthato'Ggasya smopbhaavenedmupaaNgm| yaha grantha AcArAMga kA upAMga hai| AcArAMga ke prathama adhyayana zastraparijJA ke Adya udadezaka ke 'evamegesi no nAyaM bhavai-atthi vA me AyA uvavAie." sUtra meM AtmA kA aupapAtikatva nirdiSTa hai usakA vizeSa varNana karane ke kAraNa aupapAtikasUtra AcArAMga kA upAMga kahA jAtA hai / prathama sUtra 'teNaM kAleNaM..." kA vyAkhyAna karate hue TIkAkAra ne sUtroM ke aneka pAThabheda honA svIkAra kiyA hai : iha ca bahavo vAcanAbhedA dRshynte..."| Age AcArya ne sUtrAntargata naTa, nartaka, jalla, malla, mauSTika, viDambaka, kathaka, plavaka, lAsaka, AkhyAyaka, laMkha, maMkha; tUNailla, tumbavINika, tAlAcara, ArAma, udyAna, avaTa, taDAga, dIdhika, vappiNi, aTTAlaka, carika, dvAra, gopura, toraNa, parigha, indrakIla, zilpI, zRMgATaka, trika, catuSka, catvara, paNita, ApaNa, caturmukha, mahApatha, paMca, zibikA, syandamAnika, yAna, yugya, yAga, bhAga, dAya, kanda, skandha, tvaka, zAlA ( zAkhA ), pravAla, viSkambha, AyAma, utsedha, anjanaka, haladharakosejja, kajjalAMgI, zRMgabheda, riSThaka, azanaka, 1. ( a ) rAyabahAdura dhanapatasiMha, kalakattA, san 1880. (A) Agamodaya samiti, bambaI, san 1916. Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sanabaMdhana, marakata, masAra, ihAmRga, vyAlaka, Ajinaka, rUta, bara, tUla, gaNa--- nAyaka, daMDanAyaka, rAjA, Izvara ( yuvarAja ), talavara, mADavika, kauTumbika, mantrI, mahAmantrI, gaNaka, dauvArika, amAtya, ceTa, pIThamada, nAgara, nagama, zreSThI, senApati, sArthavAha, dUta, saMdhipAla Adi aneka mahattvapUrNa sAMskRtika, sAmAjika, prazAsanaviSayaka evaM zAstrIya zabdoM kA artha spaSTa kiyA hai / yatratatra pAThAMtaroM evaM matAntaroM kA bhI nirdeza kiyA hai| anta meM vRttikAra ne apane nAma ke sAtha hI sAtha apane kula aura guru kA nAma diyA hai tathA batAyA hai ki prastuta vRtti kA saMzodhana droNAcArya ne aNahilapATaka nagara meM kiyA :1 candrakulavipulabhUtalayugapravaravardhamAnakalpataroH / kusumopamasya sUreH guNasaurabhabharitabhavanasya // 1 / / nissambandhavihArasya sarvadA zrIjinezvarAhvasya / ziSyeNAbhayadevAkhyasUriNeyaM kRta vRttiH // 2 // ahilapATakanagare shriimdronnaakhysuurimukhyen| paNDitaguNena guNavatpriyeNa saMzodhitA ceyam // 3 // vRtti kA granthamAna 3125 zloka-pramANa hai 1. Agamodaya-saMskaraNa, pR0 119. Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama prakaraNa malayagirivihita vRttiyA~ AcArya malayagiri kI prasiddhi TIkAkAra ke rUpa meM hI hai, na ki granthakAra ke rUpa meM / inhoMne jaina Agama-granthoM para ati mahattvapUrNa TIkAeM likhI haiN| ye TIkAeM viSaya kI vizadatA, bhASA kI prAsAdikatA, zailI kI praur3hatA evaM nirUpaNa kI spaSTatA Adi sabhI dRSTiyoM se susaphala haiM / malayagirisUri kA svalpa paricaya isa prakAra hai : AcArya malayagiri ne apane granthoM ke anta kI prazasti meM 'yadavApi malayagiriNA, siddhiM tenAznutAM lokaH' isa prakAra sAmAnya nAmollekha ke atirikta apane viSaya meM kucha bhI nahIM likhA hai| isI prakAra anya AcAryoM ne bhI inake viSaya meM prAyaH mauna hI dhAraNa kiyA hai| kevala pandrahavIM zatAbdI ke eka granthakAra jinamaNDanagaNi ne apane kumArapAlaprabandha meM AcArya hemacandra kI vidyAsAdhanA ke prasaMga kA varNana karate samaya AcArya malayagiri se sambandhita kucha bAtoM kA ullekha kiyA hai / varNana isa prakAra hai: hemacandra ne guru kI AjJA lekara anya gacchoya devendrasUri aura malayagiri ke sAtha kalAoM meM kuzalatA prApta karane ke lie gauDadeza kI ora vihAra kiyaa| mArga meM khillUra grAma meM eka sAdhu bImAra thaa| usakI tInoM ne acchI taraha sevA kii| vaha sAdhu raivataka tIrtha (giranAra ) kI yAtrA ke lie bahuta Atura thaa| usakI antima samaya kI icchA pUrI karane ke lie gA~va ke logoM ko samajhA-bujhAkara DolI kA prabandha kara ve loga so ge| sabere uThakara kyA dekhate hai ki tInoM jane raivataka meM baiThe hue haiN| isI samaya zAsanadevI ne Akara unheM kahA ki Apa logoM kA icchita kArya yahIM sampanna ho jaaegaa| aba Apako gauDadeza meM jAne kI koI AvazyakatA nhiiN| yaha kaha kara aneka mantra, auSadhi Adi dekara devI apane sthAna para calI gii| eka samaya guru ne unheM siddhacakra mantra diyA |....."tiinoN ne ambikAdevI kI sahAyatA se bhagavAn neminAtha ( raivatakadeva ) ke sAmane baiThakara siddhacakra 1. isakA AdhAra muni zrI puNyavijayajI dvArA sampAdita paMcama tathA SaSTha karmagrantha ( AtmAnanda jaina graMthamAlA, 86 ) kI prastAvanA hai| 25 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa mantra kI ArAdhanA kI / mantra ke adhiSThAtA vimalezvaradeva ne prasanna hokara tInoM se kahA ki tuma loga apanA icchita varadAna maaNgo| usa samaya hemacandra ne rAjA ko pratibodha dene kA, devendrasUri ne eka rAta meM kAntI nagarI se serIsaka grAma meM maMdira lAne kA aura malayagirisUri ne jaina siddhAntoM kI vRttiyAM-TIkAe~ likhane kA vara maaNgaa| tInoM ko apanI-apanI icchAnusAra vara dekara deva apane sthAna para calA gyaa| upayukta ullekha se yaha phalita hotA hai ki (1) malayagirisUri AcArya hemacandra ke sAtha vidyAsAdhanA ke lie gaye the, (2) unhoMne jaina AgamagraMthoM kI TIkAeM likhane kA varadAna prApta kiyA thA aura (3) ve 'sari' pada arthAt 'AcArya' pada se vibhUSita the| malayagiri ke lie AcAryapadasUcaka eka aura pramANa upalabdha hai jo isase bhI adhika prabala hai| yaha pramANa malaya giriviracita zabdAnuzAsana meM hai jo isa prakAra hai : evaM kRta maGgalarakSAvidhAnaH paripUrNamalpagranthaM laghUpAya AcAryo malayagiriH zabdAnuzAsanamArabhate / isameM malayagiri ne apane lie spaSTarUpa se AcArya pada kA prayoga kiyA hai| isI prakAra AcArya malayagiri aura AcArya hemacandra ke sambandha para prakAza DAlane vAlA eka pramANa malayagiri viracita AvazyakavRtti meM hai jisase yaha prakaTa hotA hai ki AcArya malayagiri AcArya hemacandra ko ati sammAnapUrNa dRSTi se dekhate the| AcArya malayagiri likhate haiM : tathA cAhaH stutiSu guravaH anyonyapakSapratipakSabhAvAd, yathA pare matsariNaH pravAdAH / nayAnazeSAnavizeSamicchan, na pakSapAtI samayastathA te / / yaha kArikA AcArya hemacandrakRta anyayogavyavacchedadvAtriMzikA kI hai jise AcArya malayagiri ne apanI AvazyakavRtti meM uddhRta kiyA hai / uddhRta karane ke pUrva AcArya hemacandra ke lie 'guravaH' pada kA prayoga kiyA hai| isa ati sammAnapUrNa prayoga se yaha spaSTa hai ki AcArya hemacandra ke pANDitya kA prabhAva malayagirisUri para kAphI gaharA thaa| itanA hI nahIM, AcArya hemacandra malayagirisari kI apekSA vratAvasthA meM bhI bar3e hI the, vaya meM cAhe bar3e na bhI hoM / anyathA AcArya hemacandra ke lie 'guravaH' zabda kA prayoga karanA malayagi'imUri ke lie itanA sarala na hotaa| jaina AgamoM para TIkAe~ likhane kI AcArya malayagiri kI icchA to unakI upalabdha TIkAoM meM pratibimbita hai hii| malayagiri ne kitane graMtha likhe, isakA spaSTa ullekha to kahIM upalabdha nahIM hotA / unake jitane graMya isa samaya upalabdha haiM tayA jina granyoM ke nAmA kA Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma 0 0 G 0 malayagirivihita vRttiyAM 387 ullekha to unakI kRtiyoM meM hai kintu graMtha upalabdha nahIM hai una saba ko sUco nIce dI jAtI hai: upalabdha nAtha zlokapramANa 1. bhagavatIsUtra--dvitIyazatakavRtti 3750 2. rAjapraznIyopAMgaTIkA 3700 3. jIvAbhigamopAMgaTIkA 4. prajJApanopAMgaTIkA 16000 5. candraprajJaptyupAMgaTIkA 9500 6. sUryaprajJaptyupAMgaTIkA 9500 7. nandIsUtraTIkA 7732 8. vyavahArasUtravRtti 34000 9. bRhatkalpapIThikAvRtti ( apUrNa ) 10. AvazyakavRtti ( apUrNa) 18000 11. piNDaniyuktiTIkA 12. jyotiSkaraNDakaTIkA 5000 13. dharmasaMgrahaNIvRtti 10000 94. karmaprakRtivRtti 8000 15. paMcasaMgrahavRtti 18850 16. SaDazItivRtti 2000 17. saptatikAvRtti 3780 18. bRhatsaMgrahaNIvRtti 19. bRhatkSetrasamAsavRtti 9500 20. malayagirizabdAnuzAsana anupalabdha grantha 1. jambUdIpaprajJaptiTokA 2. opaniyuktiTIkA 3. vizeSAvazyakaTIkA 4. tattvArthAdhigamasUtraTIkA 5. dharmasAraprakaraNa TokA 6. devendranarakendra prakaraNa TIkA upayukta graMthoM ke nAmoM se spaSTa hai ki AcArya malayagiri eka bahuta bar3e TIkAkAra hai, na ki svatantra granthakAra / inhoMne ina TokAoM meM hI apane pAMDitya kA upayoga kiyA hai| yahI kAraNa hai ki inakI TIkAoM kI vidvatsamAja meM khUba pratiSThA hai| ye apano TIkAoM meM sarvaprathama mUla sUtra, gAthA athavA zloka ke 0 0 0 0 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zabdArtha kI vyAkhyA karate haiM aura usa artha kA spaSTa nirdeza kara dete haiM / tadanantara vizeSa spaSTIkaraNa athavA vistRta vivecana kI AvazyakatA pratIta hone para 'ayaM bhAvaH, kimuktaM bhavati, ayamAzayaH, idamatra hRdayam' ityAdi padoM ke sAtha sampUrNa abhISTArtha spaSTa kara dete haiN| viSaya se sambaddha anya prAsaMgika viSayoM kI carcA karanA tathA tadviSayaka prAcIna pramANoM kA ullekha karanA bhI AcArya malayagiri kI eka bahuta bar3I vizeSatA hai| Age malayagirikRta prakAzita TokAoM kA paricaya diyA jAtA hai / naMdovRtti: AcArya malayagirikRta prastuta vRtti' dArzanika vAda-vivAda se paripUrNa hai / yahI kAraNa hai ki isakA vistAra bhI adhika hai| isameM yatra-tatra udAharaNa ke rUpa meM saMskRta kathAnaka bhI diye gaye haiN| prAkRta evaM saMskRta uddharaNoM kA bhI abhAva hI hai| prAraMbha meM AcArya ne vardhamAna jinezvara evaM jina-pravacana kA sAdara smaraNa kiyA hai : jayati bhuvanaikabhAnuH sarvatrAvihatakevalAlokaH / nityoditaH sthirastApajito vardhamAnajinaH // 1 // jayati jagadekamaMgalamapahataniHzeSaduritaghanatimiram / ravibimbamiva yathAsthitavastuvikAzaM jinezavacaH / / 2 / / vRttikAra ne nandI kA zabdArtha isa prakAra batAyA hai : atha nandiriti kaH zabdArthaH ? ucyate-'Tunadu' samaddhAvityasya 'dhAtorudito nam' iti nami vihite nandanaM nandiH pramodo harSa ityarthaH, nandihetRtvAt jJAnapaMcakAbhidhAyakamadhyayanamapi nandiH, nandanti prANino'nenAsmin veti vA nandiH idameva prastutamadhyayanam |""apre tu nandIti paThanti, te ca 'ika kRSyAdibhyaH' iti sUtrAdikapratyayaM samAnIya strItve'pi varttayanti tatazca 'itouktyarthAt' iti GIpratyayaH / 2 'Tunadu' dhAtu se 'samRddhi' artha meM 'dhAtorudito nam' sUtra se 'nam' karane para 'nandi' banatA hai jisakA artha hai pramoda, harSa Adi / nandi-pramoda-harSa kA kAraNa hone se jJAnapaMcaka kA kathana karanevAlA adhyayana bhI 'nandi' kahalAtA hai| athavA jisake dvArA yA jisameM prANI prasanna rahate haiM vaha 'nandi' hai| yahI prastuta adhyayana-graMtha hai| kucha loga ise 'nandI' kahate haiM / 1. (a) rAyabahAdura dhanapatasiMha, banArasa, vi0 saM0 1933. (A) Agamodaya samiti, graM0 16, bambaI, san 1924. 2. Agamodaya-saMskaraNa, pR0 1. Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malayagirivihita vRttiyA~ unake matase 'ik kRSyAdibhyaH' sUtra se 'ika' pratyaya karake strIliMga meM 'ito'ktyarthAt' sUtra se 'DI' pratyaya karane para 'nandI' banatA hai| ___ 'nandI' kA nikSepa-paddhati se vivecana karane ke bAda TIkAkAra ne 'jayai jagajIvajoNI.........' ityAdi stutiparaka sUtra-gAthAoM kA suvistRta vyAkhyAna kiyA hai / isameM jIvasattAsiddhi, zAbdaprAmANya, vacanApauruSeyatvakhaMDana, vItarAgasvarUpavicAra, sarvajJasiddhi, nairAtmyanirAkaraNa, saMtAnavAdakhaNDana, vAsyavAsakabhAvakhaNDana, anvayijJAnasiddhi, sAMkhyamuktinirAsa, dharmadharmabhedAbhedasiddhi Adi kA samAveza kiyA hai|' vRtti kA yaha bhAga dArzanika carcAoM se paripUrNa hone ke kAraNa bauddhika AhlAda utpanna karane vAlA hai| Age kI vRtti meM jJAnapaMcakasiddhi, matyAdikramasthApanA, pratyakSa-parokSasvarUpavicAra, matyAdisvarUpanizcaya anaMtarasiddhakevala, paramparasiddhakevala, strImuktisiddhi, yugapad-upayoganirAsa, jJAna-darzana-abhedanirAsa, sadRSTAntabuddhibhedanirUpaNa, aMgapraviSTa-aMgabAhya zrutasvarUpaprarUpaNa Adi sambandhI pracura sAmagrI upalabdha hai| anta meM AcArya ne cUrNikAra ko namaskAra karate hue TIkAkAra haribhadra ko bhI sAdara namaskAra kiyA hai tathA tathA vatti se upAjita puNya ko lokakalyANa ke lie samarpita karate hae arhata Adi kA maMgala-smaraNa kiyA hai : nandyadhyayanaM pUrvaM prakAzitaM yena viSamabhAvArtham / tasmai zrIcUNikRte namo'stu viduSe paropakRte // 1 / / madhye samastabhUpIThaM, yazo ysyaabhivrddhte|| tasmai zrIharibhadrAya, namaSTIkAvidhAyine // 2 // vRttirvA cUNirvA ramyA'pi na mandamedhasAM yogyA / abhavadiha tena teSAmupakRtaye yatna eSa kRtaH // 3 // bahvarthamalpazabda nandyadhyayanaM vivRNvatA kuzalam / yadavApi malayagiriNA siddhiM tenAznutAM lokaH // 4 // arhanto maGgalaM meM syuH, siddhAzca mama maGgalam / / sAdhavo maMgalam samyaga, jaino dharmazca maMgalam // 5 // prastuta vRtti kA graMthamAna 7732 zlokapramANa hai / prajJApanAvRtti : vRtti ke prAraMbha meM AcArya ne maMgalasUcaka cAra zloka diye haiN| prathama 1. pR0 2-42 / 2. pR0 250. 3. ( a ) rAyabahAdura dhanapatasiMha, banArasa, san 1884. (A) Agamodaya samiti, bambaI, san 1918-9. Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zloka meM mahAvIra kI jaya bolI gaI hai; dvitIya meM jina pravacana ko namaskAra kiyA gayA hai, tRtIya meM guru ko praNAma kiyA gayA hai, caturtha meM prajJApanA sUtra kI TIkA karane kI pratijJA kI gaI hai : jayati namadamaramukuTa pratibimba cchadmavihitabahurUpaH / uddhatumiva samastaM vizvaM bhavapaGkato voraH / / 1 / / jinavacanAmRtajaladhi vande yadvindumAtramAdAya / abhavannUnaM sattvA janma-jarA-vyAdhiparihINAH // 2 // praNamata gurupadapaGkajamadha rI kRtakAmadhenukalpalatam / yadupAstivazAnnirupa mamaznuvate brahma tanubhAjaH // 3 // jaDamatirapi gurucaraNopAstisamudbhUtavipulamativibhavaH / samayAnusArato'haM vidadhe prajJApanAvivRtim // 4 // 'prajJApanA' kA zabdArtha karate hue vRttikAra kahate haiM : prakarSeNa jJApyante anayeti prajJApanA arthAt jisake dvArA jIvAjIvAdi padArthoM kA jJAna kiyA jAya vaha prajJApanA hai| yaha prajJApanA sUtra samavAya nAmaka caturthaM aMga kA upAMga hai kyoMki yaha samavAyAMga meM nirUpita artha kA pratipAdana karatA hai / yadi koI yaha kahe ki samavAyAMganirUpita artha kA isameM pratipAdana karanA nirarthaka hai to ThIka nahIM / isameM samavAyAMgapratipAdita artha kA vistArapUrvaka pratipAdana kiyA gayA hai / isase maMdamati ziSya kA vizeSa upakAra hotA hai / ataH isakI racanA sArthaka hai / isake bAda maMgala kI sArthakatA Adi para prakAza DAlate hue AcArya ne sUtra ke padoM kA vyAkhyAna kiyA hai / vyAkhyAna AvazyakatAnusAra kahIM saMkSipta hai to kahIM vistRta / anta meM vRttikAra ne jinavacana ko namaskAra karate hue apane pUrvavartI TIkAkAra AcArya haribhadra ko yaha kahate hue namaskAra kiyA hai ki TIkAkAra haribhadrasUri kI jaya ho jinhoMne prajJApanA sUtra ke viSama padoM kA vyAkhyAna kiyA hai aura jinake vivaraNa se maiM bhI eka choTA-sA TIkAkAra banA hU~ / tadanantara prajJApanAvRtti se prApta puNya ko jinavANI ke sadbodha ke lie pradAna karate hue vRttikAra kahate haiM ki prajJApanAsUtra kI TIkA likhakara malayagiri ne jo nirdoSa puNyopArjana kiyA hai usase saMsAra ke samasta prAgI jinavacana kA sadbodha prApta kareM / prastuta vRtti kA graMthamAna 16000 zlokapramANa hai / (i) kevala gujarAtI anuvAda - anu. paM. bhagavAnadAsa harSacandra, jaina sosAyaTI, ahamadAbAda, vi. saM. 191. Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malayagirivihita vRttiyA~ sUryaprajJapti vivaraNa : vivaraNa' ke prArambha meM maMgala karate hue AcArya ne yaha ullekha kiyA hai ki bhadrabAhurikRta niyukti kA nAza ho jAne ke kAraNa maiM kevala mUla sUtra kA hI vyAkhyAna karU~gA / prArambha ke pA~ca zloka ye haiM : yathAsthitaM zrIvIrAya pratikSaNam / jagatsarvamIkSate yaH namastasyai bhAsvane paramAtmane / / 1 / / tamacchidaH / zrutakevalinaH sarve vijayantAM yeSAM puro vibhAntisma khadyotA iva tIrthikAH // 2 // jayati jinavacanamanupamamajJAnatamaH samUha ra vibimbam / ziva sukha phalakalpataru pramANanayabhaMgagamabahulam // 3 // sUryaprajJaptimahaM gurUpadezAnusArataH kiMcit / vivRNomi yathAzakti spaSTaM svaparopakArAya // 4 // asyA niryuktirabhUt pUrvaM zrIbhadrabAhusUrikRtA / kalidoSAt sA'nezad vyAcakSe kevalaM sUtram // 5 // isake bAda AcArya ne prathama sUtra kA utthAna karate hue sUtra sparzika vyAkhyAna prArambha kiyA hai / prathama sUtra ke vyAkhyAna meM mithilA nagarI, maNibhadra caitya, jitazatru rAjA, dhAriNI devI aura mahAvIra jina kA sAhityika chaTAyukta varNana kiyA hai / dvitIya sUtrako vyAkhyA meM indrabhUti gautama kA varNana hai / tRtIya sUtra kI vRtti meM sUryaprajJapti ke mUla viSaya kA bIsa prAbhRtoM meM vivecana hai / ve prAbhRta isa prakAra haiM : 1. sUryamaNDaloM kI saMkhyA, 2. sUrya kA tiryaka paribhrama, 3. sUrya ke prakAzyakSetra kA parimANa, 4. sUrya kA prakAzasaMsthAna, 5. sUrya kA lezyApratighAta, 6 sUrya kI ojaH saMsthiti, 7. sUryalezyA saMsRSTa pudgala, 8. sUryodayasaMsthiti, 9. pauruSIcchAyApramANa, 10. yogasvarUpa, 11. saMvatsaroM kI Adi, 12. saMvatsarabheda, 13. candramA kI vRddhyapavRddhi, 14. jyotsanApramANa, 15. candrAdi kA zIghragativiSayaka nirNaya, 16. jyotsnA - lakSaNa, 17. candrAdi kA cyavana aura upapAta, 18. candrAdi kA uccatvamAna, 19. sUryasaMkhyA, 20. candrAdi kA anubhAva 2 inameM se pahale prAbhRta meM ATha, dusare meM tIna aura dasaveM meM bAIsa upaprAbhRta - prAbhUtaprAbhRta haiN| Age kI vRtti meM inhIM saba prAbhRtoM evaM prAbhRtaprAbhRtoM kA vizada varNana hai / 1. Agamodaya samiti, mehasAnA, san 1919. 2. pR0 6. 3. pR0 7-8. 391 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa dasaveM prAbhRta ke gyArahaveM prAbhRtaprAbhRta ke vivaraNa meM AcArya ne lokazrI tathA usakI TIkA kA ullekha karate hue unameM se uddharaNa diye haiM : tathA coktaM lokazriyAm - 'puNavasu rohiNI cittA maha jeTThaNurAha kattiya visAhA | caMdassa ubhayajogI' tti, atra 'ubhayajogI' tti vyAkhyAnayatA TIkAkRtoktam - etAni nakSatrANi 'ubhayayogIni' candrasyottareNa dakSina ca yujyante, kadAcid bhedamapyupayAntIti / punarvasu, rohiNI, citrA, maghA, jyeSThA, anurAdhA, kRttikA aura vizAkhA - ye ATha nakSatra ubhayayogI haiM arthAt candra kI uttara aura dakSiNa donoM dizAoM meM yoga prApta karane vAle haiN| tathA kabhI-kabhI bheda ko bhI prApta hote haiM / 392 dvAdaza prAbhRta kI vRtti meM svakRta zabdAnuzAsana kA ullekha hai : cAdayo hi padAntarAbhihitamevArthaM spaSTayati na punaH svAtantryeNa kamapyarthamabhidadhati iti, nirNItametat svazabdAnuzAsane / 2 ca Adi pada padAntara ke iSTa artha ko hI spaSTa karate haiM, svatantrarUpa se kisI artha kA pratipAdana nahIM karate / unnIsaveM prAbhRta ke vivaraNa meM vRttikAra ne jIvAbhigamacUrNi kA ullekha kiyA hai tathA usameM se aneka uddharaNa diye haiM / 'tuTika' kA zabdArtha karate hue vRttikAra kahate haiM: uktaM ca jIvAbhigamacUrNo - ' tuTikamantaH puramiti' / candravimAna se sambandhita 'dvASaSTi' zabda kA spaSTIkaraNa karate hue AcArya kahate haiM : etacca vyAkhyAnaM jIvAbhigamacUrNyAdidarzanataH kRtam, na punaH svamanISikayA / tathA cAsyA eva gAthAyA vyAkhyAne jIvAbhigama cUrNiH - candravimAnaM dvASaSTibhAgI kriyate, tataH paJcadazabhirbhAgo hriyate, tatra catvAro bhASA dvASaSTibhAgAnAM paJcadazabhAgena labhyante, zeSau dvau bhAgau, etAvad dine dine zuklapakSasya rAhuNA mucyate, ityAdi / isI prAbhRta kI vyAkhyA meM tattvArthaTIkAkAra haribhadrasUri kA bhI soddharaNa ullekha hai : Aha ca tattvArthaTIkAkAro haribhadrasUriH - ' nAtyantazItAzcandramaso nApyatyantoSNA : sUryAH, kintu sAdhAraNA dvayorapI' ti / " anta ke nimna maMgala - zlokoM ke sAtha prastuta vivaraNa kI parisamApti hotI hai: 1. pR0 137 ( 2 ) - 138 ( 1 ). 3. pu0 266 ( 2 ). 5. pU. 280 ( 2 ). 2. pR0 233 ( 1 ). 4. pR. 278 ( 2 ). 6. pU. 297. Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malayagirivihita vRttiyAM 393 vande yathAsthitAzeSapadArthapratibhAsakam / nityoditaM tamo'spRzyaM jaina siddhAntabhAskaram / / 1 / / vijayantAM guNaguravo guravo jintiirthbhaasnaikpraaH| yadvacanaguNAdahamapi jAto lezena paTubuddhiH // 2 // sUryaprajJaptimimAmatigambhIrAM vivRNvatA kuzalam / yadavApi malayagiriNA sAdhujanastena bhavatu kRtI / / 3 / / jyotiSkaraNDakavRtti : prastuta vRtti' jyotiSkaraNDaka prakIrNaka para hai / prArambha meM vRttikAra AcArya malayagiri ne vIraprabhu ko namaskAra kiyA hai tathA jyotiSkaraNDaka kA vyAkhyAna karane kI pratijJA kI hai : spaSTa carAcaraM vizvaM, jAnIte yaH pratikSaNam / tasmai namo jinezAya, zrI vIrAya hitaiSiNe // 1 // samyaggurupadAmbhojaparyupAstiprasAdataH / jyotiSkaraNDakaM vyaktaM, vivRNomi yathA''gamam // 2 // isake bAda 'suNa tAva sUrapannattivaNNaNaM vitthareNa....' (gA0 1) ko vyAkhyA prArambha ko hai / yahA~ para yaha jAnanA Avazyaka hai ki jyotiSkaraNDaka kI navIna upalabdha prAkRta vRtti meM malayagirikRta prastuta vRtti kI prathama gAthA 'suNa tAva surapannatti....' ke pahale chaH gAthAe~ aura milI haiM jinameM jyotikaraNDaka sUtra ko racanA ko bhUmikA ke rUpa meM yaha batAyA gayA hai ki ziSya guru ke samakSa saMkSepa meM kAlajJAna sunane kI icchA prakaTa karatA hai aura guru usakI prArthanA svIkAra karate hue jyotiSkaraNDaka ke rUpa meM use kAlajJAna sunAte hai : 'icchAmi tAva sota kAlaNNANaM samAseNaM', 'suNa tAva sUrapaNNatti....' ityAdi / ye gAthAe~ mahattvapUrNa hone se tathA anyatra upalabdha na hone se yahAM uddhRta kI jAtI haiM : kAtUNa NamokkAraM jiNavaravasabhassa vaddhamANassa / jotisakaraMDagamiNaM lIlAvaTTIva logassa / / 1 / / kAlaNNANAbhigamaM suNaha samAseNa pAgaDamahatthaM / / Nakkhatta-caMda-sUrA jugammi jogaM jadha uveMti // 2 // 1. RSabhadevajI kezarImalajI zvetAmbara saMsthA, ratalAma, san 1928. 2. yaha vRtti muni zrI puNyavijayajI ke pAsa pratilipi ke rUpa meM vidyamAna hai| Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kaMci vAyagavAlabbhaM sutasAgarapAragaM daDhacaritaM / appasto suvihiyaM vaMdiya sirasA bhaNati sisso // 3 // sajjhAyajhANajogassa dhIra ! jadi vo Na kopi uvarodho / icchAmi tAva sotu kAlaNNANaM samAseNaM ||4|| aha bhaNati evabhaNito uvamA viSNANa NANasaMpaNNo / so samaNagaMdhahatthI pasihatthI aNNavAdINaM // 5 // divasiya-rAtiya-pakkhiya- cAummAsiyata ha ya vAsiyANaM ca / Niaya paDikkamaNANaM sajjhAyassA vi ya tadatthe || 6 || AcArya malayagiri ne yadyapi ye gAthAe~ uddhRta nahIM kIM kintu inakA bhAvArtha apanI TIkA meM avazya diyA / 'suNa tAva sUra' ( gA0 1 ) kI vyAkhyA meM ve sarvaprathama inhIM gAthAoM kA bhAvArtha pUrvAcAryopadarzita upodghAta ke rUpa meM prastuta karate haiM / ve likhate haiM : ayamatra pUrvAcAryopadarzita upodghAtaH ko'pi ziSyo'lpazruta kaMcidAcArya pUrvagatasUtrArthadhArakaM vAlabhyaM zrutasAgarapAragataM zirasA praNamya vijJapayati sma, yathA-- bhagavan ! icchAmi yuSmAkaM zrutanidhInAmante yathA'vasthitaM kAlavibhAgaM jJAtumiti / tata evamukte sati AcArya Aha-zRNu vatsa ! tAvadavahito kathayAmi / prastuta prakIrNaka sUryaprajJapti ke AdhAra para likhA gayA hai : sUrya prajJapteridaM prakaraNamuddhRtam / 2 isa prakAra prathama gAthA ke bhUmikArUpa vyAkhyAna ke anantara AcArya ne kAlapramANa Adi viSayoM se sambandhita Age kI gAthAoM kA vivecana prArambha kiyA hai / kAlaviSayaka saMkhyA kA pratipAdana karate hue AcArya ne vAlabhI aura mAthurI vAcanAoM kA ullekha kiyA hai aura batAyA hai ki skandilAcArya ke samaya meM eka bAra durbhikSa par3ane se sAdhuoM kA paThana-pAThana baMda ho gayA / durbhikSa kA anta hone para subhikSa ke samaya eka valabhI meM aura eka mathurA meM isa prakAra do saMgha ekatrita hue| donoM sthAnoM para sUtrArtha kA saMgraha karane se paraspara vAcanAbheda ho gyaa| aisA honA asvAbhAvika bhI nahIM hai kyoki vismRta sUtrArthaM kA smaraNa kara-karake saMghaTana karane se vAcanAbheda ho hI jAtA hai / isa samaya vartamAna anuyogadvArAdika mAthurI vAcanAnugata haiM jabaki jyotiSkara NDaka sUtra kA nirmANa karane vAle AcArya vAlabhI haiM / ataH prastuta sUtra kA saMkhyA-sthAnapratipAdana vAlabhI vAcanAnugata hone ke kAraNa anuyogadvArapratipAdita saMkhyAsthAna se visadRza hai / vRttikAra ke svayaM ke zabdoM meM yaha spaSTIkaraNa isa 1. pU. 1-2. 2. pR. 2. 394 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malayagirivihita vRttiyA~ 395 prakAra hai : iha skandilAcAryaMpravRttau duSSamAnubhAvato durbhikSapravRttyA sAdhUnAM paThanaguNanAdikaM sarvamapyanezAt, tato durbhikSAtikrame subhikSapravRttau dvayoH saGghamelApako'bhavat, tadyathA - eko vAlabhyAmeko mathurAyAM tatra ca sUtrArthasaGghaTanena parasparaM vAcanAbhedo jAtaH, vismRtayohi sUtrArthayoH smRtvA smRtvA saGghaTane bhavatyavazyaM vAcanAbhedo, na kAcidanupapattiH, tatrAnuyogadvArAdikamidAnIM vartamAnaM mAthuravAcanAnugataM, jyotiSkaraNDakasUtrakarttA cAcAryo vAlabhyaH, tata idaM saMkhyAsthAnapratipAdanaM vAlabhyavAcanAnugatamiti nAsyAnuyogadvArapratipAditasaMkhyAsthAnaiH saha visadRzatvamupalabhya vicikitsitavyamiti / ' ...) kAlavibhAgaviSayaka vyAkhyAna ke anta meM vRttikAra ne isI jyotiSkaraNDakake TIkAkAra pAdaliptasUri kA eka vAkya uddhRta kiyA hai tathA cAsyaiva jyotiSkaraNDakasya TIkAkAraH pAdaliptasUrirAha - 'ee u sumamasusamAdayo zraddhAvisesA jugAiNA saha pavattaMte, jugaMteNa saha samappaMti'tti / pAdalipta-sUri kA yaha vAkya isa samaya upalabdha jyotiSkaraNDaka kI prAkRta TIkA meM nahIM milatA / kyA ye donoM TIkAe~ eka hI vyakti ko nahIM haiM ? kyA upalabdha prAkRta TIkA se bhinna koI anya TokA pAdaliptasUri ne likhI hai ? yadi aisA hai to upalabdha TIkA kisakI vRtti hai ? isa prasaMga para isa prakAra ke prazna uThanA svAbhAvika hai / Age jAkara malayagiri ne 'paMceva joyaNasayA dasuttarA jattha maMDalA " ( gA0 205 ) kI vyAkhyA meM jyotiSkaraNDaka kI mUlaTIkA kA eka vAkya udadhRta kiyA hai : evaMrUpA ca kSetrakASThA mUlaTIkAyAmapi bhAvitA, tathA ca tadgranthaH - 'sUrassa paMcajoyaNasayA dasAhiyA kaTThA, sacceva aTThahaM egaTThibhAgehiM UNiyA caMdakaTThA havai' iti / ThIka isI prakAra kA vAkya upalabdha prAkRta TIkA meM bhI milatA hai / vaha isa prakAra hai : sUrassa paMcajoyaNasayANaM dasAdhiyA kaTThA sacceva ahi egaTTi bhAgehi UNA caMdakaTTahavati..... isase yaha phalita hotA hai ki upalabdha prAkRta TIkAAcArya malayagirinirdiSTa jyotiSkaraNDaka kI mUlaTIkA hai aura pAdaliptasUri kI TIkA koI dUsarI hI honI cAhie / kintu upalabdha TIkA ke anta meM jo vAkya milatA hai usase yaha phalita hotA hai ki yaha TIkA pAdaliptasUri kI kRti hai / vaha vAkya kucha azuddharUpa meM isa prakAra hai: puvvAyariyakayA ya nIti samasa 1. pR. 41 3. pR. 121 2. pR. 52. 4. prAkRta vRtti, pu. 35 (hastalikhita ). Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 jaina sAhitya kA bRhada itihAsa samaeNaM pAlittaeNa INamo raiyAgAhAhiM parivADI .......' isa vAkya se yaha dhvani nikalatI hai ki yaha TIkA pAdaliptasUri ne likhI hai| yadi aisA hai to malayagiridvArA uddhRta 'ee u susamasusamAdayo addhAvisesA" vAkya isa TIkA meM kyoM nahIM milatA ? isa prazna kA eka hI uttara ho sakatA hai aura vaha yaha ki yadi upalabdha TokA pAdaliptasUri kI hI hai to yaha tathA isa prakAra ke aura bhI kucha vAkya isa TIkA se dhIre-dhIre lupta ho gaye haiN| prastuta vRtti kA upasaMhAra karate hue vRttikAra malaya giri kahate haiM ki yaha kAlajJAnasamAsa ziSyoM ke vibodhanArtha dinakaraprajJapti (sUryaprajJapti) ke AdhAra se pUrvAcArya ne taiyAra kiyA hai / paramparA se sarvavimUlaka hone ke kAraNa prastuta grantha jisakA ki nAma jyotiSkaraNDaka haiM vidvAnoM ke lie avazya hI upAdeya he / anta meM nimna zloka dete hue TIkA samApta karate haiM : yadgaditamalpamatinA jinavacanaviruddhamatra TokAyAm / vidvadbhistattvajJaiH prasAdamAdhAya tacchodhyam // 1 // jyotiSkaraNDakamidaM gambhIrArthaM vivRNvatA kuzalam / yadavApi malayagiriNA siddhiM tenAznutAM lokaH // 2 // arthAt prastuta TIkA meM mujha alpabuddhi dvArA yadi koI bAta jinavacana se viruddha kahI gaI ho to vidvAna tattvajJa kRpA kara use ThIka kara leM / isa gambhIrArtha jyotiSkaraNDaka ke vivaraNa se malayagiri ko jo puNya prApta huA hai usase loka kA kalyANa ho / jIvAbhigamavivaraNa : tRtIya upAMga jIvAbhigama kI prastuta TIkA meM AcArya ne mUla sUtra ke pratyeka pada kA vyAkhyAna kiyA hai| yatra-tatra aneka prAcIna granthoM ke nAma tathA uddharaNa bhI diye haiN| isI prakAra kucha grantha kAroM ke nAma kA bhI ullekha kiyA hai / prArambha meM nimna maMgalazloka haiM : praNamata padanakhatejaHpratihataniHzeSanamrajanatimiram / vIraM paratIthiyazodviradaghaTAdhvaMsakesariNam // 1 // praNipatya gurun jIvAjovAbhigamasya vivRtimahamanaghAm / vidadhe gurUpadezAtprabodhamAdhAtumalpadhiyAm // 2 // maMgala kA prayojana Adi batAne ke bAda sUtroM ko vyAkhyA prArambha kI hai| 1. prAkRtavRtti, pR0 93. ( hastalikhita ) 2. vahI pR0 266. 3. devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra, bambaI, san 1919. Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malayagirivihita vRttiyA~ 397 'se ki taM ajIvAbhigame.....' ( sU0 3-5 ) kA vyAkhyAna karate hue tantu aura paTa ke sambandha kI carcA kI hai| isI prasaMga para ( malayagirikRta ) dharmasaMgrahaNi TIkA kA ullekha karate hue AcArya kahate haiM : kRtaM prasaMgena, anyatra dharmasaMgrahaNiTIkAdAvetadvAdasya crcittvaat|' Age ( malayagirikRta ) prajJApanATIkA kA bhI ullekha hai : asya vyAkhyAnaM prajJApanATIkAto veditavyaM / tesi NaM bhaMte ! jIvANAM kati sarIrayA...' ( sU0 13 ) ke vivecana meM (haribhadrakRta ) prajJApanAmUlaTIkA kA ullekha kiyA hai : ihANutvabAdaratve teSAmevAhArayogyAnAM skandhAnAM pradezastokatvabAhulyApekSayA prajJApanAmUlaTIkAkAreNApi vyAkhyAte ityasmAbhirapi tathaivAbhihite / isI sUtra kI vyAkhyA meM tattvArthamUlaTIkA kA bhI ullekha hai / 'se kiM taM neraiyA"...' ( sUtra 32) kA vyAkhyAna karate hue AcArya ne saMgrahaNiTIkA kA ullekha kiyA hai : pratipRthivi tUtkarSataH pramANaM saMgrahaNiTIkAto bhAvanIyaM, tatra svistrmukttvaat| 'se kiM taM thalayara..' ( sa0 36 ) kI vyAkhyA meM mANDalika, mahAmANDalika, grAma, nigama, kheTa, karbaTa, maDamba, pattana, droNamukha, Akara, Azrama, saMbAdha, rAjadhAnI Adi vividha jana-vasatiyoM ke svarUpa kA nirdeza kiyA gayA hai|6 se kiM taM maNussA..' ( sU0 41 ) kA vivecana karate hue AcArya ne jJAniyoM ke vividha bhedoM para prakAra DAlA hai aura batAyA hai ki siddhaprAbhRta Adi meM aneka prakAra ke jJAniyoM kA varNana hai : siddhaprAbhatAdau tthaaneksho'bhidhaanaat..."| Age vizeSaNavatI (jinabhadrakRta ) kA bhI ullekha hai|' itthivedassa NaM bhaMte ! kammassa' (sU0 51 ) kI vyAkhyA meM (haribhadrakRta jIvAbhigama kI) mUlaTIkA, paMcasaMgraha tathA karmaprakRtisaMgrahaNI kA ullekha kiyA gayA hai / 'NapuMsakassa NaM...' ( sU0 59) kI vyAkhyA meM eka saMgrahaNI-gAthA ughRdta kI gayI hai / deg narakAvAsoM ke vistAra kA varNana karate hue TIkAkAra ne kSetrasamAsaTIkA aura jambUdvIpaprajJaptiTIkA kA ullekha kiyA hai : parikSepaparimANagaNitabhAvanA kSetrasamAsaTIkAto jambUdvIpaprajJaptiTIkAto vA veditavyA / " ratnaprabhApRthvI ke nArakoM kI vedanA kA varNana karane ke bAda unakI vaikriyazakti kA varNana karate samaya 'Aha ca karmaprakRtisaMgrahaNicaNikAro'pi' yaha kahate hue AcArya ne karmaprakRtisaMgrahaNicUNi ke 'puhuttazabdo bahuttavAI' arthAt 'pRthaktva zabda bahutvavAcI hai' ye zabda uddhRta kiye 1. pR0 5(2). 2. pR0 7 ( 2 ). 3. pR0 19 ( 2 ). 4. pR0 16 (1). 5. pR0 33 (2). 6. pR0 39. 7. pR0 46 (2). 8. pR0 50 (1). 9. pR0 64 (1). 10. pR0 77 (2)-78 (1). 11. pR0 108 (1): Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa haiN|' nArakoM kI zItoSNavedanA kA vivecana karate hue TIkAkAra ne zaradAdi RtuoM kA svarUpa batAyA hai / Rtue~ chaH hai : prAvaTa, varSArAtra, zarat, hemanta, vasanta aura grISma / isa krama ke samarthana ke lie pAdaliptasari kI eka gAthA uddhRta kI gayI hai : pAusa vAsAratto, sarao hemaMta vasaMta gimho ya / ee khalu chappi riU, jiNavaradiTThA mae siTThA / / prathama zaratkAlasamaya kArtikasamaya hai, isakA samarthana karate hue ( jIvAbhigama ke ) mUlaTIkAkAra ke 'prathamazarat kArtikamAsaH' ye zabda uddhRta kiye haiM / Age vasudevacarita ( vasudevahiNDI ) kA bhI ullekha hai / prastuta vivaraNa meM jIvAbhigama ko mUlaTIkA kI hI bhAMti usakI cUrNi kA bhI ullekha kiyA gayA hai evaM usake uddharaNa diye gaye haiN| jyotiSka devoM ke vimAnoM kA varNana karane vAle sUtra ( 122 ) 'kahi NaM bhaMte ! joisiyANAM devANaM vimANA paNNattA' kA vyAkhyAna karate hue TIkAkAra ne etadviSayaka vizeSa carcA ke lie ( malayagirikRta ) candraprajJaptiTIkA, sUrya prajJaptiTIkA tathA saMgrahaNiTIkA ke nAma sUcita kiye haiM : atrAkSepaparihArau candraprajJaptiTIkAyAM sUryaprajJaptiTIkAyAM saMgrahaNiTIkAyAM cAbhihitAviti tato'vadhAryo / ' Age dezInAmamAlA kA bhI ullekha hai|6 ekAdaza alaMkAroM ke varNana ke lie bharatavizAkhila kA ullekha kiyA gayA hai jo vyavacchinna pUrvo kA eka atyanta alpa aMza hai : tAni ca pUrvANi samprati vyavacchinnAni tataH pUrvebhyo lezato vinirgatAni yAni bharatavizAkhilaprabhRtIni tebhyo veditvyaaH"| 'vijayassa NaM dArassa' ( sU0 131 ) kA vivecana karate hue TIkAkAra ne 'uktaM ca jIvAbhigamamUlaTIkAyAM' aisA kaha kara 'tailasamudgako sugandhitailAdhArau' ye zabda jIvAbhigamamUlaTIkA se uddhRta kiye haiN| Age rAjapraznIyopAMga meM varNita battIsa prakAra kI nATya vidhi kA sundara zabdAvalI meM varNana kiyA hai| 'lavaNe NaM bhaMte' ( sa0 155 ) ko vyAkhyA karate hue AcArya ne sUryaprajJaptiniyukti kI eka gAthA uddhRta kI hai : joisiyavimANAI savvAiM havaMti phalihamaiyAI / dagaphAliyAmayA pUNa lavaNe je joisvimaannaa|| 1. pR0 119 ( 1). 2. pR0 122 ( 1 ). 3. pR0130 (1). 4. pR0 136 (2), 208 (2). 5. pR0 174 (1). 6. pR0 188 (1). 7. pR0 194 (1). 8. pR0 246. 9. pR0 303 (2). Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malayagirivihita vRttiyA~ 399 arthAt lavaNasamudra ko chor3akara zeSa dvIpa-samudra meM jitane bhI jyotiSkavimAna hai, saba sAmAnya sphaTika ke haiN| lavaNasamudra ke jyotiSka-vimAna udakasphATana svabhAva arthAt pAnI ko phAr3a denevAle sphaTika ke bane hue hai / 'samayakhette NaM bhaMte....' ( san 177 ) kI vyAkhyA meM paMcavastuka' aura haribhadra kI tatvArthaTIkA ke udAharaNa diye haiN| Age tattvArthabhASya , jinabhadragaNikSamAzramaNa ko svopajJa bhASyaTIkA ( vizeSAvazyakabhASyaTIkA )4 aura paMcasaMgrahaTIkA" kA ullekha karate hue inake bhI uddharaNa diye gaye haiN| vivaraNa ke anta meM AcArya malaya giri ne nimna zlokoM kI racanA kI hai :6 jayati parisphuTavimalajJAnavibhAsitasamastavastugaNaH / pratihataparatIthimataH zrIvIrajinezvaro bhagavAn / / 1 // sarasvatI tamovRnda, zarajjyotsneva nighntii| nityaM vo maMgalam dizyAnmunibhiH paryupAsitA // 2 // jIvAjIvAbhigamaM vivRNvatA'vApi malayagiriNeha / kuzalaM tena labhantAM munayaH siddhAntasadbodham // 3 // vyavahAravivaraNa : prastuta vivaraNa' mUla sUtra niyukti evaM bhASya para hai / prArambha meM prastAvanArUpa pIThikA hai jisameM kalpa, vyavahAra, doSa, prAyazcitta Adi para prakAza DAlA gayA hai| sarvaprathama vivaraNakAra AcArya malayagiri bhagavAn neminAtha, apane guruvara evaM vyavahAracUrNikAra ko namaskAra karate haiM tathA vyavahAra sUtra kA vivaraNa likhane kI pratijJA karate haiM : praNamata nemijinezvaramakhilapratyUhatimirarabimbam / darzanapathamavatIrNaM, zazivad dRSTaH prasattikaram // 1 // natvA gurupadakamalaM, vyavahAramahaM vicitranipuNArtham / vivRNomi yathAzakti, prabodhahetorjaDamatInAm // 2 // vizamapadavivaraNena, vyavahartavyo vyadhAyi sAdhUnAm / yenAyaM vyavahAraH, zrIcUrNikRte namastasmai // 3 // bhASyaM kva cedaM viSamArthagarbha, kva cAhameSo'lpama tiprakarSaH / tathApi samyaggurupayupAstiprasAdato jAtadRDhapratijJaH // 4 // 1. pR0 338 (1). 2. pR0 340 (2). 3. pR0 379 (1). 4. pR0 401 (2). 5. pR0 411 (2). 6. pR0 466 (2). 7. saMzodhaka-muni mANeka; prakAzaka-kezavalAla premacandra modI va trikramalAla ugaracaMda, ahamadAbAda, vi0 saM0 1982-5. Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40. jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kalpa (bRhatkalpa ) sUtra aura vyavahAra sUtra kA antara spaSTa karate hue prArambha meM hI AcArya kahate haiM ki kalpAdhyayana meM prAyazcita kA kathana to kiyA gayA hai kintu prAyazcittadAna kI vidhi nahIM batAI gaI hai / vyavahAra meM prAyazcittadAna aura AlocanAvidhi kA abhidhAna hai| isa prakAra ke vyavahArAdhyayana kI yahA~ vyAkhyA kI jAyegI :.""kalpAdhyayane AbhavatprAyazcittamuktaM, vyavahAre tu dAnaprAyazcittamAmAlocanAvidhizcAbhidhAsyate / tadanena sambandhenAyAtasyAsya vyavahArAdhyayanasya vivaraNaM prastUyate / ' 'vyavahAra' zabda kA vizeSa vivecana karane ke lie bhASyakAra-nirdiSTa vyavahAra, vyavahArI aura vyavahataMvya-ina tInoM ke svarUpa para paryApta prakAza DAlA gayA hai / vyavahAro kartArUpa hai, vyavahAra karaNa rUpa hai aura vyavahartavya kAryarUpa hai| karaNarUpa vyavahAra pAMca prakAra kA hai : Agama, zruta, AjJA, dhAraNA aura jIta / 2 cUrNikAra ne bhI isa pAMca prakAra ke vyavahAra ko karaNa kahA hai : Aha carNikRta-paMcavidho vyavahAraH krnnmiti"| sUtra, artha, jIta, kalpa, mArga, nyAya, ipsitavya, Acarita aura vyavahAra ekArthaka haiN| vyavahAra kA upayoga gItArtha ke lie hai, agItArtha ke lie nhiiN| jo svayaM vyavahAra ko jAnatA hai athavA samajhAne se samajha jAtA hai vaha gItArtha hai / isake viparIta agItArtha hai| vaha na to svayaM vyavahAra se paricita hotA hai aura na samajhAne se hI samajhatA hai| isa prakAra ke vyakti ke lie vyavahAra kA koI upayoga nahIM hai| vyavahArokta prAyazcittadAna ke lie yaha Avazyaka hai ki prAyazcitta denevAlA aura prAyazcitta lene vAlA donoM gItArtha hoN| agItArtha na to prAyazcitta dene kA adhikArI hai aura na lene kA / prAyazcitta kyA hai, isa prazna ko lekara AcArya ne prAyazcitta kA artha batAte hue usake pratisevanA, saMyojanA, AropaNA aura parikuJcanA-ina cAra bhedoM kA savistAra vyAkhyAna kiyA hai| pratisevanArUpa prAyazcitta dasa prakAra kA hai : 1. AlocanA, 2. pratikramaNa, 3. mizra, 4. viveka, 5. vyutsarga, 6. tapa, 7. cheda, 8. mUla, 9. anavasthita, 10. pArAMcita / - 1. prathama vibhAga, pR0 1. 2. inakA vizeSa varNana jItakalpabhASya meM dekhie / 3. pR0 3. 4. pR0 5 ( bhASya, gA0 7). 5. pR0 13 ( bhASya, gA0 27 ). 6. pR0 15. 7. pR0 19. Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malayagirivihita vRttiyA~ 401 prastuta pIThikA meM ina dasa prakAra ke prAyazcittoM kA vizeSa vivecana kiyA gayA hai| yahI vivecana jItakalpabhASya Adi graMthoM meM bhI upalabdha hai| prAyazcittadAna kI vidhi ke vyAkhyAna ke sAtha pIThikA kA vivaraNa samApta hotA hai| Age kI vRtti meM prathamAdi uddezoM kA sUtra, niyukti evaM bhASyasparzI vivecana hai| prathama uddeza ke prathamasUtrAntargata 'paDisevittA' kA vyAkhyAna karate hue bhASyakAra ne batAyA hai ki pratisevanA do prakAra kI hai : mUla pratisevanA aura uttara prtisevnaa| mUla pratisevanA pA~ca prakAra kI hai aura uttara pratisevanA dasa prakAra kI hai| inameM se pratyeka ke punaH do bheda haiM : dapikA aura kalpikA : mUluttarapaDisevA mUle paMcavihe uttare dasahA / ekkekkA vi ya duvihA dappe-kappe ya nAyavvA ||bhaa0 38 // isa gAthA kA vyAkhyAna karate hue vRttikAra likhate haiM : 'pratisevanA nAma pratisevanA sA ca dvidhA malottaratti, padaikadeze padasamudAyopacArAt mUlaguNAticArapratisevanA, uttaraguNAticArapratisevanA ca / tatra mule paMcavihatti mulagaNAticArapratisevanA paJcavidhA paJcaprakArA, mUlaguNAticArANAM prANAtipAtAdInAM paJcavidhatvAd, uttare tti uttaraguNAticArapratisevanA dazadhA dasaprakArA, uttaraguNAnAM dazavidhatayA tadaticArANAmapi dazavidhatvAt te ca dazavidhA uttaraguNA dazavidha pratyAkhyAnaM tadyathA-anAgatamatikrAntaM koTIsahitaM niyantritaM, sAkAramanAkAraM parimANakRtaM niravazeSaM sAGketikamaddhApratyAkhyAnaM ca / athavA ime dazavidhA uttrgunnaaH| tadyathA-piNDavizodhireka uttaraguNaH, paJcasamitayaH paJca uttaraguNAH, evaM SaT tapobAhya SaTprabhedaM saptama uttaraguNaH, abhyantara SaTprabhedamaSTamaH, bhikSupratimA dvAdaza navamaH, abhigrahA dravyakSetrakAlabhAvabhedabhinnA dshmH| eteSu dazavidheSUttaraguNeSu yA'ticArapratisevanA sApi dazavidheti / ekkekkA vi ya duvihA ityAdi ekaikA mUlaguNAticArapratisevanA uttaraguNAticAra pratisevanA ca pratyeka saprabhedA dvividhA dviprakArA jnyaatvyaa| tadyathA-da kalpe ca dapikA kalpikA cetyarthaH / tatra yA kAraNamantareNa pratisevanA kriyate sA dapikA, yA puna : kAraNe sA klpikaa|" pratisevanA do prakAra kI hai| mUlaguNAticArapratisevanA aura uttaraguNAticArapratisevanA / mUlaguNAticArapratisevanA mUlaguNoM ke prANAtipAtAdi pAMca prakAra ke aticAroM ke kAraNa pA~ca prakAra kI hai| uttaraguNAticArapratisevanA dasa prakAra kI 1. dvitIya vibhAga, pR0 13-4. Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa hai kyoMki uttaraguNoM ke dasa bheda haiM ataH unake aticAroM ke bhI dasa bheda haiM / dasa prakAra ke pratyAkhyAnarUpa uttaraguNa isa prakAra haiM : anAgata, atikrAnta, koTosahita, niyaMtrita, sAkAra, anAkAra, parimANakRta, niravazeSa, sAMketika aura addhA-pratyAkhyAna / athavA uttaraguNoM ke dasa bheda ye haiM : piNDavizuddhi, pAMca samitiyAM, bAhyatapa, Abhyantaratapa, bhikSupratimA aura abhigraha / mUlaguNAticArapratisevanA aura uttaraguNAticArapratisevanA ke ina bhedoM meM se pratyeka ke punaH do bheda haiM : darya aura kalpya / akAraNa pratisevanA dapikA hai aura sakAraNa pratisevanA kalpikA hai / isI prakAra AcArya ne Age bhI aneka sUtrasambaddha viSayoM kA susaMtulita vivecana kiyA hai / anta meM vivaraNakAra ne apanA nAma-nirdeza karate hue likhA hai: dezaka iva nirdiSTA viSamasthAneSa tattvamArgasya / viduSAmatiprazasyo jayati zrIcUrNikAro'sau // 1 // viSamo'pi vyavahAro vyadhAyi sugamo gurUpadezena / yadavApi tatra puNyaM tena janaH syAtsugatibhAgo // 2 // durbodhAtapakaSTavyapagamalabdhaikavimalakIrtibharaH / TIkAmimAmakArSIt malayagiriH peshlvcobhiH||3|| vyavahArasya bhagavato yathAsthitArthapradarzanadakSam / vivaraNamidaM samAptaM zramaNagaNAnAmamRtabhUtam // 4 // vivaraNa kA graMthamAna 34625 zloka-pramANa hai| prastuta saMskaraNa meM aneka azuddhiyAM haiM jinakA saMzodhana atyAvazyaka hai| rAjapraznIyavivaraNa : . dvitIya upAMga rAjapraznIya ke prastuta vivaraNa ke prArambha meM vivaraNakAra AcArya malayagiri ne vIra jinezvara bhagavAn mahAvIra ko namaskAra kiyA hai tathA rAjapraznoya kA vivaraNa likhane kI pratijJA kI hai : praNamata vIrajinezvaracaraNayugaM paramagATalacchAyam / adharIkRtanatavAsavamukuTasthitaratnarucicakram // 1 // rAjapraznIyamahaM vivRNomi yathA''gamaM guruniyogAt / tatra ca zaktimazakti guravo jAnanti kA cintA / / 2 / / 1. (a) rAyabahAdura dhanapatasiMha, kalakattA, san 1880. (A) Agamodaya samiti, bambaI, san 1925. ( i ) sampAdaka-paM0 becaradAsa jIvarAja dozI; prakA0-gUrjara grantharatna kAryAlaya, ahamadAbAda, vi0 saM0 1994. Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malayagirivihita vRttiyAM 403 __isake bAda AcArya ne isa upAMga kA nAma 'rAjapraznIya kyoM rakhA gayA, isa para prakAza DAlA hai / ve likhate haiM : _ 'atha kasmAd idamupAGgaM rAjapraznIyAbhidhAnamiti ? ucyate-iha pradezinAmA rAjA bhagavataH kezikumArazramaNasya samIpe yAn jIvaviSayAn praznAnakArSit yAni ca tasmai kezikumArazramaNo gaNabhRt vyAkaraNAni vyAkRtavAn, yacca vyAkaraNasamyakpariNa tibhAvato bodhimAsAdya maraNAnte zubhAnuzayayogataH prathame saudharmanAmni nAkaloke vimAnamAdhipatyenAdhyatiSThat, yathA ca vimAnAdhipatyaprAptyanantaraM samyagavadhijJAnAbhogataH zrImadvardhamAnasvAminaM bhagavantamAlokya bhaktyatizayaparItacetAH sarvasvasAmagrIsameta ihAvatIrya bhagavataH purato dvAtriMzadvidhinATyamanarInRtyat, nartitvA ca yathA''yuSkaM divi sukhamanubhUya tatazcyutvA yatra samAgatya muktipadamavApsyati, tadetatsarvamasmin upAGga'bhidheyam / paraM sakalavaktavyatAmUlam-'rAjapraznIya' iti-rAjaprazneSu bhavaM rAjapraznIyam / ' / pradezI nAmaka rAjA ne kezikumAra nAmaka zramaNa se jIvaviSayaka aneka prazna pUche / pradezI kA kezikumAra ke uttara se samAdhAna huA aura vaha apane zubha adhyavasAyoM ke kAraNa marane ke bAda saudharma nAmaka prathama devaloka meM vimAnAdhipati ke rUpa meM utpanna huaa| vahAM se samyak avadhijJAna se bhagavAn vardhamAna ko dekhakara bhakti ke atizaya ke kAraNa sarva sAmagrI se sajjita ho bhagavAn ke pAsa AyA aura battIsa prakAra ke nATaka khele| apane devaloka ke sukha ko bhogakara vahAM se cyuta hokara vaha kahAM jAegA va kisa prakAra mukti prApta karegA, Adi bAtoM kA varNana prastuta upAMga meM hai| isa sAre vaktavya kA tAtparya yaha hai ki yaha grantha rAjA ke praznoM se sambandhita hai ataH isakA nAma 'rAjapraznIya' hai| prastuta vaktavya meM AcArya ne grantha ke zabdArtha ke sAtha hI sAtha grantha ke viSaya para bhI prakAza DAlA hai| isake bAda vivaraNakAra ne dUsarA prazna kiyA hai| yaha kisa aMga kA upAMga hai ? yaha sUtrakRtAMga kA upAMga hai / yaha sUtrakRtAMga kA upAMga kyoM hai, isa para bhI AcArya ne hetu purassara prakAza DAlA hai : atha kasyAGgasya idamupAGgam ? ucyatesUtrakRtAGgasya, kathaM tadupAGgateti cet, ucyate sUtrakRte hyaGga..." / ' / prathama sUtrAntargata AmalakalpA-AmalakappA nAmaka nagarI kA varNana karate hue AcArya ne likhA hai ki vaha nagarI isa samaya ( malayagiri ke kAla meM ) bhI 1. ahamadAbAda saMskaraNa, pR. 2. Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vidyamAna hai : tasmin samaye AmalakalpA nAma nagarI abhavat, nanu idAnImapi sA nagarI vrtte| dvitIya sUtrAntargata AmrazAlavana -- aMbasAlavaNa nAmaka caitya kA varNana karate hue 'caitya' kA artha isa prakAra kiyA hai : citeH - lepyAdicayanasya bhAvaH karma vA caityam, tacca iha saMjJAzabdatvAt devatApratibimbe prasiddham, tatastadAzrayabhUtaM yad devatAyA gRhaM tadapyupacArAt caityam, tacceha vyantarAyatanaM draSTavyaM na tu bhagavatAmarhatAmAyatanam | 'caitya' zabda devatA ke pratibimba ke artha meM prasiddha hai / upacAra se devatA ke pratibimba kA AzrayabhUta devagRha bhI caitya kahalAtA hai / yahA~ para caitya zabda kA grahaNa vyantarAyatana ke rUpa meM karanA cAhie, na ki arhadAyatana ke rUpa meM / tRtIya sUtrAntargata 'pahakara' zabda kA vyAkhyAna karate hue dezInAmamAlA kA eka uddharaNa diyA hai : pahakarAH saMghAtAH - ' pahakara - oroha - saMghAyA iti dezInAmamAlAvacanAt / AcArya hemacandraviracita dezInAmamAlA meM uparyukta uddharaNa upalabdha nahIM hai / saMbhavataH yaha uddharaNa kisI anya prAcInatara dezInAmamAlA kA hai / prastuta vivaraNa meM AcArya ne aneka sthAnoM para jIvAbhigama-mUlaTIkA kA ullekha kiyA hai evaM usake uddharaNa diye haiM / kahIM-kahIM sUtroM ke vAcanAbhedapAThabheda kA bhI nirdeza kiyA hai : iha prAktano granthaH prAyo'pUrvaH bhUyAnapi ca pustakeSu vAcanAbhedastato mA'bhUt ziSyANAM sammoha iti kvApi sugamo'pi yathAvasthitavAcanAkramapradarzanArthaM likhita: 5, atra bhUyAn vAcanAbheda:, ata UrdhvaM sUtraM sugamaM kevalaM bhUyAn vidhiviSayo vAcanAbheda iti yathAvasthitavAcanApradarzanArthaM vidhimAtramupadazyate ityAdi / anta meM TIkAkAra ne prastuta vivaraNa se prApta puNya se sAdhujanoM ko kRtArtha karate hue graMtha samApta kiyA hai : 404 rAjapraznIyamidaM gambhIrArthaM vivRNvatA kuzalam / yadavApi malayagiriNA sAdhujanastena bhavatu kRtI / vivaraNa kA granthamAna 3700 zloka - pramANa hai : pratyakSaragaNanAto granthamAnaM zlokAnAM saptatriMzacchatAnyatra vinizcitam / sarva saMkhyayA // piNDaniyuktivRtti : prastuta vRtti, jaisA ki nAma se hI spaSTa hai, AcArya bhadrabAhukRta piNDa 4. pR0 168, 176, 177, 6. pR0 241 7. pR0 259 . 1. pR0 3. 2. pR0 7. 3. pR0 16. 180, 189, 195. 5. pR0 239. 8. devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra, bambaI, san 1918. Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malayagirivihita vRttiyAM 405 niyukti para hai| isameM bhASya kI 46 gAthAoM kA bhI samAveza hai| inake bhASyagAthAe~ hone kA nirdeza svayaM vRttikAra ne kiyA hai| prArambha meM AcArya ne vardhamAna jinezvara kA smaraNa karake apane gurudeva ko praNAma kiyA hai tathA piNDaniyukti kI saMkSipta evaM spaSTa vyAkhyA likhane kI pratijJA kI hai : jayati jinavardhamAnaH parahitanirato vidhuutkmrjaaH| muktipathacaraNapoSakaniravadyAhAravidhidezI // 1 // natvA gurupadakamalaM gurUpadezena piNDaniyuktim / vivRNomi samAsena spaSTaM ziSyAvabodhAya // 2 // piNDaniyukti kisa sUtra se sambaddha hai ? isa prazna kA uttara TIkAkAra ne isa prakAra diyA hai : iha dazAdhyayanaparimANazcUlikAyugalabhUSito dazavaikAliko nAma zrutaskandhaH, tatra ca paMcamamadhyayanaM piNDaiSaNAnAmakaM, dazavakAlikasya ca niyuktizcaturdazapUrvavidA bhadrabAhusvAminA kRtA, tatra piNDaiSaNAbhidhapaMcamAdhyayananiyuktiratiprabhUtagranthatvAt pRthak zAstrAntaramiva vyavasthApitA, tasyAzca piNDaniyuktiriti nAma kRtaM, piNDaSaNAniyuktiH piMDaniyuktiriti madhyamapadalopisamAsAzrayaNAd / ' ____ dazavakAlika sUtra ke piNDaSaNA nAmaka paMcama adhyayana kI ( caturdaza-pUrvavid bhadrabAhusvAmikRta ) niyukti kA nAma hI piNDaniyukti hai| isakA parimANa bRhad hone ke kAraNa ise pRthak grantha ke rUpa meM svIkRta kiyA gayA / cU~ki yaha niyuktigraMtha dazavakAlikaniyukti se pratibaddha hai ataH isake Adi meM namaskAramaMgala bhI nahIM kiyA gayA / prastuta vRtti meM AcArya malayagiri ne vyAkhyArUpa aneka kathAnaka diye haiM jo saMskRta meM haiM / vRtti kA granthamAna 6700 zloka-pramANa hai / vRtti samApta karate hue AcArya ne piNDaniyuktikAra dvAdazAMgavid bhadrabAhu evaM piNDaniyukti-viSamapadavRttikAra ( AcArya haribhadra va vIragaNi) ko namaskAra kiyA hai tathA lokakalyANa kI bhAvanA ke sAtha arihaMta, siddha, sAdhu evaM jinopadiSTa dharma kA zaraNa grahaNa kiyA hai : yenaiSA piNDaniyuktiyuktiramyA vinirmitA / dvAdazAMgavide tasmai, namaH zrIbhadrabAhave // 1 // vyAkhyAtA yaireSA viSamapadArthA'pi sulalitavacobhiH / / anupakRtaparopakRto vivRtikRtastAnnamaskurve / / 2 / / 1. pR0 1. 2. pR0 178. Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa imAM ca piMDaniyuktimatigambhIrAM vivRNvatA kuzalam / yadavApi malayagiriNA siddhi tenAznutAM lokaH // 3 // arhantaH zaraNaM siddhAH, zaraNaM mama sAdhavaH / zaraNaM jinanirdiSTo, dharmaH zaraNamuttamaH // 4 // Avazyaka vivaraNa : prastuta vivaraNa Avazyaka niyukti para hai| yaha apUrNa hI prApta hai / prArambha meM vivaraNakAra AcArya malayagiri ne bhagavAn pArzvanAtha, prabhu mahAvIra tathA apane gurudeva kA smaraNa kiyA hai aura batAyA hai ki yadyapi Avazyaka niyukti para aneka vivaraNa grantha vidyamAna haiM kintu unake kaThina hone ke kAraNa manda buddhi ke logoM ke lie punaH usakA vivaraNa prArambha kiyA jAtA hai : pArzvanAthasya pAdapadmanakhAMzavaH / // 1 // pAntu vaH azeSavighnasaMghAtatamobhedaikahetavaH jayati jagadekadIpaH prakaTitaniHzeSabhAvasadbhAvaH / kumatapataMgavinAzI zrIvIra jinezvaro bhagavAn // 2 // natvA gurupadakamalaM prabhAvatastasya mandazaktirapi / Avazyaka niyukti vivRNomi yathA''gamaM spaSTam // 3 // yadyapi ca vivRtayo'syAH santi vicitrAstathApi viSamAstAH / sampratijano hi jaDadhIbhUyAniti vivRtisaMrambhaH // 4 // isake bAda maMgala kA nAmAdi bhedapUrvaka vistRta vyAkhyAna kiyA gayA hai evaM usakI upayogitA para paryApta prakAza DAlA gayA hai / isa prasaMga para tathA Age bhI yatra-tatra vizeSAvazyakabhASya kI gAthAe~ uddhRta kI gayI haiM / niyukti kI gAthAoM ke padoM kA artha karate hue tatpratipAdita pratyeka viSaya kA Avazyaka pramANoM ke sAtha sarala bhASA evaM subodha zailI meM vivecana kiyA gayA hai / isa vivecana kI eka vizeSatA yaha hai ki AcArya ne vizeSAvazyakabhASya kI gAthAoM kA svatantra vyAkhyAna na karate hue bhI usakA bhAvArthaM to apanI TIkA meM de hI diyA hai / vivaraNa meM jitanI hI gAthAe~ haiM, prAyaH vivaraNa ke vaktavya kI puSTi ke lie haiM / vivaraNakAra ne bhASya kI gAthAoM ke vyAkhyA ke rUpa meM apane vivaraNa kA vistAra na karate hue apane vivaraNa ke samarthana ke rUpa meM 'uktaM ca', 'tathA cAha bhASyakRt', 'etadeva vyAkhyAnaM bhASyakAro'pyAha' ityAdi zabdoM ke sAtha 1. Agamodaya samiti, bambaI, san 1928 - 1932 devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra, sUrata, san 1936. Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malayagirivihita vRttiyA~ 407 bhASyagAthAe~ uddhRta kI haiN| vivaraNa meM vizeSAvazyakabhASya kI svopajJa TIkA kA bhI ullekha hai ' / prajJAkaragupta,2 ( Avazyaka ) cUNikAra,3 ( Avazyaka ) mUlaTIkAkAra,4 (Avazyaka ) mUlabhASyakAra,5 laghIyastrayAlaMkArakAra akalaMka, nyAyAvatAravivRtikAra' Adi kA bhI prastuta TIkA meM ullekha kiyA gayA hai| sthAna-sthAna para saprasaMga kathAnaka uddhRta karanA bhI AcArya nahIM bhUle haiM / ye kathAnaka prAkRta meM haiN| 'thUbhaM rayaNavicittaM kuthusumiNammi teNa kuthujiNo' kI vyAkhyA ke bAda kA vAkya 'sAmpratamaraH' arthAt 'aba aranAtha ke vyAkhyAna kA adhikAra hai' ke bAda kA vivaraNa upalabdha nahIM hai / upalabdha vivaraNa caturvizatistava nAmaka dvitIya adhyayana taka hI hai aura vaha bhI apUrNa / bRhadkalpapIThikAvRtti : yaha vRtti bhadrabAhusvAmikRta bRhatkalpapIThikA niyukti aura saMghadAsagaNikRta bhASya ( laghubhASya ) para hai| vRttikAra malayagiri pIThikA kI bhASyagAthA 606 paryanta ho apano vRtti likha sake / zeSa pIThikA tathA Age ke mUla uddezoM ke bhASya kI vRtti AcArya kSemako ti ne pUrI kii| isa tathya kA pratipAdana svayaM kSemakIrti ne apanI vRtti prArambha karate samaya kiyA hai :10 zrImalayagiriprabhavo, yAM kartumupAkramanta matimantaH / sA kalpazAstraTIkA, mayA'nusandhIyate'lpadhiyA // prArambha meM vRttikAra ne vIra jinezvara ko praNAma kiyA hai tathA apane gurupada kamaloM kA sAdara smaraNa karate hue kalpAdhyayana kI vRtti likhane kI pratijJA kI hai| bhASyakAra aura cUNikAra ko kRtajJatA svIkAra karate hue maMgalAbhidhAna ke vyAkhyAna ke sAtha Age kI vRtti prArambha ko hai : prakaTIkRtaniHzreyasapadahetusthavirakalpajinakalpam / namrAzeSanarAmarakalpitaphalakalpatarukalpam // 1 // natvA zrIvIrajinaM, gurupadakamalAni bodhavipulAni // kalpAdhyayanaM vivRNomi lezato guruniyogena / / 2 // bhASyaM kva cAtigambhIraM, kva cAhaM jddshekhrH| tadatra jAnate pUjyA, ye mAmevaM niyuJjate // 3 // adbhataguNaratnanidhI, kalpe sAhAyakaM mahAtejAH / dIpa iva tamasi kurute, jayati yatozaH saH cUrNikRt / / 4 // 1. pR0 66. 2. pR0 28. 3. pR0 83. 4. pR0 128. 5. pR0 271. 6. pR0 377. 7. vahI0 8. pR0 101, 135, 153, 294. 9. jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, san 1933. 10. pR0 177. Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kalpa (bRhatkalpa ) sUtra va vyavahAra sUtra tathA unako vyAkhyAoM ke racayitAoM ke viSaya meM apanA vaktavya upasthita karate hue vRttikAra ne batAyA hai ki caturdaza pUrvadhara bhagavAn bhadrabAhusvAmI ne sAdhuoM ke anugraha ke hetu kalpasUtra aura vyavahAra sUtra kI racanA kI jisase ki prAyazcitta kA vyavaccheda na ho| inhoMne ina donoM sUtroM kI sUtraspazika niyukti bhI bnaaii| saniyuktika sUtroM ko bhI alpabuddhivAle prANiyoM ke lie kaThina anubhava karate hue bhASyakAra ne una para bhASya likhaa| yaha sUtraspazika niyukti kA anugamana karane vAlA hone ke kAraNa niyukti aura bhASya eka grantharUpa ho gae : tato 'mA bhUt prAyazcittavyavacchedaH' iti sAdhUnAmanugrahAya caturdazapUrvadhareNa bhagavatA bhadrabAhusvAminA kalpasUtraM vyavahArasUtra cakAri, ubhayorapi ca sUtraspazikaniyuktiH / ime api ca kalpa-vyavahArasUtra saniyuktike alpagranthatayAmahArthatvena ca duHSamAnubhAvato hoyamAnamedhA''yurAdigaNAnAmidAnIntanajantUnAmalpazaktinAM duhe duravadhAre jAte, tataH sukhagrahaNadhAraNAya bhASyakAro bhASyaM kRtavAn, tatra sUtrasparzikaniyuktyanugatamiti sUtrasparzikaniyuktirbhASyaM caiko grantho jaatH|' vRttikAra ne prastuta vRtti meM prAkRta gAthAoM ke sAtha-sAtha prAkRta kathAnaka bhI uddhRta kiye haiN| 'yata evaM svasthAnaprAyazcittaM tato viparyastagrahaNakaraNe na vidheye2 etatparyanta pIThikAvRtti AcArya malayagiri kI kRti hai jisakA graMthamAna 4600 zloka-pramANa hai| 1. pR0 2. 2. pR0 176. Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza prakaraNa maladhArI hemacandrakRta TIkAe~ maladhArI hemacandrasUri kI paramparA meM hone vAle maladhArI rAjazekhara ne apanI prAkRtadvayAzraya kI vRtti ko prazasti meM likhA hai ki maladhArI hemacandra kA gRhasthAzrama kA nAma pradyumna thaa| ve rAjamantrI the aura apanI cAra striyoM ko chor3akara maladhArI abhayadevari ke pAsa dIkSita hue the| ina donoM AcAryoM ke prabhAvazAlI jIvana-caritra kA varNana malaghArI hemacandra ke hI ziSya zrIcandrasUri ne apane munisuvrata-carita kI prazasti meM kiyA hai| vaha ati rocaka evaM aiti. hAsika tathyoM se yukta hai| maladhArI hemacandra kA paricaya dete hue zrIcandrasUri 'apane tejasvI svabhAva se uttama puruSoM ke hRdaya ko Anandita karane vAle kaustubhamaNi ke samAna zrI hemacandrasUri AcArya abhayadeva ke bAda hue| ve apane yuga meM pravacana meM pAragAmI aura vacanazaktisampanna the| bhagavatI jaisA zAstra to unheM apane nAma kI bhA~ti kaNThastha thaa| unhoMne mUlagraMtha, vizeSAvazyaka, vyAkaraNa aura pramANazAstra Adi anya viSayoM ke ardha lakSa ( ? ) graMtha par3he the / jo rAjA tathA amAtya Adi saba meM jinazAsana ko prabhAvanA karane meM parAyaNa aura parama kAruNika the / megha ke samAna gambhIra dhvani se jisa samaya ve upadeza dete usa samaya jinabhavana ke bAhara khar3e rahakara bhI loga unake upadezarasa kA pAna karate the| vyAkhyAnalabdhisampanna hone ke kAraNa unake zAstravyAkhyAna ko sunakara jaDabuddhi vAle loga bhI sahaja hI bodha prApta kara lete / siddhavyAkhyAnika ( siddharSi ) kI upamitibhavaprapaMcakathA vairAgya utpanna karane vAlI hote hue bhI samajhane meM atyanta kaThina thI isalie sabhA meM usakA vyAkhyAna lambe samaya se koI nahIM karatA thaa| jisa samaya AcArya hemacandra usakA vyAkhyAna karate, usa samaya logoM ko use sunane meM khUba Ananda aataa| zrotAoM kI bArambAra kI prArthanA ke kAraNa unheM lagAtAra tIna varSa taka usa kathA kA vyAkhyAna karanA pdd'aa| isake bAda usa kathA kA pracAra khUba bar3ha gyaa| AcArya hemacandra ne nimnalikhita graMtha banAye : sarvaprathama upadezamAlA mUla aura bhavabhAvanA mUla kI 1. jaina sAhityano saMkSipta itihAsa, pR0 245. 2. munisuvratacarita ko prazasti, kA0 132-180. Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa racanA ko / tadanantara una donoM ko kramazaH 14 hajAra aura 13 hajAra zlokapramANa vRttiyA~ bnaaii| isake bAda anuyogadvAra, jIvasamAsa aura zataka (baMdhazataka ) kI kramazaH 6, 7 aura 4 hajAra zloka-pramANa vRttiyoM kI racanA kI / mUla AvazyakavRtti ( haribhadrakRta ) para 5 hajAra zlokapramANa TippaNa likhA tathA vizeSAvazyakabhASya para 28 hajAra zloka-pramANa vistRta vRtti likhii|' .......... anta meM mRtyu ke samaya AcArya hemacandra ne apane guru abhayadeva kI hI bhA~ti ArAdhanA kii| usameM itanI vizeSatA avazya thI ki inhoMne sAta dina kI saMlekhanA-anazana kiyA thA ( jabaki AcArya abhayadeva ne 47 dina kA anazana kiyA thA) aura rAjA siddharAja svayaM inako zavayAtrA meM sammilita huA thA ( jabaki abhayadeva ko zavayAtrA kA dRzya usane apane mahaloM se hI dekha liyA thA) / inake tona gaNadhara the : 1. vijayasiMha, 2. zrIcandra aura 3. vibudhacandra / unameM se zrIcandra paTTadhara AcArya hue|' AcArya vijayasiMha ne dharmopadezamAlA kI bRhadvRtti likho hai| usakI samApti vi0 sa0 1191 meM huI hai / usako prazasti meM AcArya vijayasiMha ne apane guru AcArya hemacandra aura unake guru AcArya abhayadeva kA jo paricaya diyA hai usase mAlUma hotA hai ki saM0 1191 meM AcArya maladhArI hemacandra kI mRtyu ko kAphI varSa vyatIta ho cuke the| aisI dazA meM yaha mAnA jAya ki abhayadeva kI mRtyu hone para arthAt vi0 saM0 1168 meM hemacandra ne AcAryapada prApta kiyA aura lagabhaga saM0 1180 taka usa pada ko zobhita kiyA to koI asaMgati nahIM / unake granthAnta kI kisI bhI prazasti meM vi0saM0 1177 ke bAda ke varSa kA ullekha nahIM miltaa| . AcArya hemacandra ne svahastalikhita jovasamAsa kI vRtti ko prati ke anta meM apanA jo paricaya diyA hai usameM unhoMne apane ko yama-niyama-svAdhyAya-dhyAna ke anuSThAna meM rata parama naiSThika paDita zvetAmbarAcArya bhaTTAraka ke rUpa meM prastuta kiyA hai| yaha prati unhoMne vi0 saM0 1164 meM likhI hai / prazasti isa prakAra hai : granthAgra 6627 / saMvat 1164 caitra sudi 4 some'dyeha zrImadaNahilapATake samastarAjAvalivirAjitamahArAjAdhirAja-paramezvara-zrImajjayasiMha-devakalyANavijayarAjye evaM kAle pravartamAne yamaniyamasvAdhyAyadhyAnA 1. isa sUcI meM nandiTippaNa kA ullekha nahIM hai| vizeSAvazyakabhASya kI vRtti ___ke anta meM isa TippaNI kA ullekha upalabdha hai / 2. gaNadharavAda : prastAvanA, pR0 51-2. 3. zrI prazastisaMgraha ( zrI zAntinAthajo jJAnabhaMDAra, ahamadAbAda ), pR0 49. Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maladhArI hemacandrakRta TIkAe~ 411 nuSThAnarataparamanaiSThikapaMDita-zvetAmbarAcArya - bhaTTArakazrIhemacandrAcAryeNa pustikA li0 shrii0| jahA~ taka maladhArI hemacandra kI graMtharacanA kA prazna hai, hamane munisuvratacarita ko prazasti ke AdhAra para upadezamAlA Adi nau graMthoM kA ullekha kiyA hai / vizeSAvazyakabhASya ko vRtti ke anta meM AcArya ne svayaM grantharacanA kA krama diyA hai aura granthasaMkhyA dasa do hai / munisuvratacarita meM ullikhita nau graMthoM meM eka grantha aura jor3A gayA hai aura vaha hai nandiTippaNa / isa grantha ko kisI bhI prati kA kahIM ullekha nahIM miltaa| aisA hote hue bhI yadi vizeSAvazyakabhASya kI vRtti meM ullikhita graMthasaMkhyA evaM racanAkrama ThIka mAnA jAe to maladhArI hemacandra kI graMtharacanA kA krama isa prakAra honA cAhie : 1. AvazyakaTippaNa, 2. zatakavivaraNa, 3. anuyogadvAravRtti, 4. upadezamAlAsUtra, 5. upadezamAlAvRtti, 6. jIvasamAsavivaraNa, 7. bhavabhAvanAsUtra, 8. bhavabhAvanAvivaraNa, 9. nandiTippaNa, 10. vizeSAvazyakabhASya-bRhavRtti / yaha krama zrIcandrasUrikRta munisuvratacarita meM ullikhita pUrvokta krama se kucha bhinna hI hai| ina granthoM kA parimANa lagabhaga 80000 zloka-pramANa hai| ye saba graMtha viSaya kI dRSTi se prAyaH svataMtra haiM ataH unameM punarAvRtti ke lie vizeSa gujAiza nahIM rhii| Avazyakattipradeza vyAkhyA : ___ yaha vyAkhyA haribhadrakRta AvazyakavRtti para hai| ise hAribhadrIyAvazyakavRtti TippaNaka bhI kahate haiN| isa para prastuta vyAkhyAkAra AcArya hemacandra ke hI ziSya zrIcaMdrasUri ne eka aura TippaNa likhA hai jise pradezavyAkhyATippaNa kahate haiN| prArambha meM vyAkhyAkAra Adijinezvara (RSabhadeva ) ko namaskAra karate haiM / tadanantara vardhamAnaparyanta zeSa samasta tIrthakaroM ko namaskAra karake saMkSepa meM TippaNa likhane kI pratijJA karate haiM : jagattrayamatikramya, sthitA yasya pdtryii| viSNoriva tamAnamya zrImadAdyajinezvaram // 1 / / zeSAnapi namaskRtya, jinAnajitapUrvakAn / zrImato varddhamAnAntAn, muktizarmavidhAyinaH // 2 // samupAsitagurujanataH samadhigataM kinycidaatmsNsmRtye| saGkSapAdAvazyakaviSayaM TippanamahaM vacmi // 3 // 1. zrIcaMdrasUrivihita TippaNasahita-devacaMdra lAlabhAI jaina pustakoddhAra, baMbaI, san 1920. Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isake bAda vyAkhyAkAra ne hAribhadrIya AvazyakavRtti ke kucha kaThina sthaloM kA sarala zailI meM vyAkhyAna karate hue anta meM vyAkhyAgata doSoM kI saMzuddhi ke lie munijanoM se prArthanA kI hai : iti gurujanamUlAdarthajAtaM svabuddhayA, ydvgtmihaatmsmRtyupaadaanhetoH| taduparacitametat yatra kiJcitsadoSa, mayi kRtagurutoSaistatra zodhyaM munIndra : // 1 // chadmasthasya hi mohaH kasya na bhavatIha karmavazagasya / sadbuddhivirahitAnAM vizeSato madvidhAsumatAm // 2 / / prastuta vyAkhyA kA granthamAna 4700 zlokapramANa hai / anuyogadvAravRttiH yaha vRtti' anuyogadvAra ke sUtroM kA saralArtha prastuta karane ke lie banAI gaI hai / prArambha meM AcArya ne vIra jinezvara , gautamAdi sUrivarga evaM zrutadevatA ko namaskAra kiyA hai : samyaka surendrakRtasaMstutapAdapadmamuhAmakAmakarirAjakaThorasiMham / saddharmadezakavaraM varadaM nato'smi, vIraM vizuddhatarabodhanidhi sudhIram / / 1 / / anuyogabhRtAM pAdAn vande zrIgautamAdisUrINAm / niSkAraNabandhUnAM vizeSato dharmadAtRNAm // 2 // yasyAH prasAdamatulaM saMprApya bhavanti bhvyjnnivhaaH| anuyogavedinastAM prayataH zrutadevatAM vande // 3 // prathama sUtra 'nANaM paMcaviha..' kI vyAkhyA prArambha karane ke pUrva vRttikAra kahate haiM ki yadyapi prAcIna AcAryoM ne cUNi aura TIkA ( hAribhadrIya ) ke dvArA isa grantha kA vyAkhyAna kiyA hai kintu alpa buddhi vAle ziSyoM ke lie use samajhane meM kaThinAI hone ke kAraNa maiM maMdamati punaH isakA vyAkhyAna prArambha karatA hU~ : sa ca yadyapi cUrNiTIkAdvAreNa vRddhairapi vihitaH tathApi tadvacasAmatigambhIratvena duradhigamatvAd mandamatinA'pi mayA'sAdhAraNa 1. pR0 117. 2. (a)rAyabahAdura dhanapatasiMha, kalakattA, san 1880 (A) devacaMdra lAlabhAI jaina pustakoddhAra, bambaI, san 1915-6. (i) Agamodaya samiti, bambaI, san 1914. ( I ) kezarabAI jJAnamaMdira, pATana, san 1939. Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maladhArI hemacandrakRta TIkAe~ 413 zrutabhaktijanitautsukyabhAvato'vicAritasvazaktitvAdalpadhiyAmanugrahArtha - tvAcca krtumaarbhyte| 'se kiM taM tinAme...' ( sU0 123) kI vRtti meM rasa kA vivecana karate hue vRttikAra ne bhiSakzAstra ke 'zleSmANamaruci pittaM tRSaM kuSThaM viSaM jvaram' Adi aneka zloka uddhRta kiye hai| isI prakAra saptasvara kI vyAkhyA meM tathA anyatra bhI aneka zloka uddhRta kiye gaye haiN| isa vRtti ke anta meM bhI vahI prazasti hai jo vizeSAvazyakabhASya kI vRtti ke anta meM hai| isameM vRtti-racanA kA samaya nahIM diyA gayA hai| isakA granthamAna 5900 zloka pramANa hai| vizeSAvazyakabhASya-bRhadvRtti : . prastuta vRtti' ko ziSyahitAvRttibhI kahate haiM / yaha maladhArI hemacandrasUri kI bRhattama kRti hai| isameM AcArya ne vizeSAvazyakabhASya meM pratipAdita pratyeka viSaya ko ati sarala evaM subodha zailI meM samajhAyA hai / dArzanika carcA kI pradhAnatA hote hue bhI zailI meM kliSTatA nahIM Ane pAI hai, yaha isa TIkA ko eka bahuta bar3I vizeSatA hai / zaMkA-samAdhAna aura praznottara kI paddhati kA prAdhAnya hone ke kAraNa pAThaka ko aruci kA sAmanA nahIM karanA pdd'taa| yatra-tatra saMskRta kathAnakoM ke uddharaNa se viSaya-vivecana aura bhI sarala ho gayA hai| isa TIkA ke kAraNa vizeSAvazyakabhASya ke paThana-pAThana meM atyadhika saralatA ho gayI hai, isameM koI saMdeha nahIM / isa TIkA se bhASyakAra aura TIkAkAra donoM ke yaza meM asAdhAraNa vRddhi huI hai| TIkA ke prArambha meM AcArya ne vardhamAna jinezvara, sudharmAdipramukha sUrisaMgha, svaguru, jinabhadra aura zrutadevatA kI savinayaH vaMdanA kI hai : zrIsiddhArthanarendravizrutakulavyomapravRttodayaH, sadbodhAMzunirastadustaramahAmohAndhakArasthitiH / daptAzeSakuvAdikauzikakulaprItipraNodakSamo, jIyAdaskhalitapratApataraNiH zrIvardhamAno jinaH // 1 // yena krameNa kRpayA zrutadharma eSa, AnIya mAdRzajane'pi hi saMpraNotaH / 1. pATana-saMskaraNa, pR0 100. 2. pR0 117-6. 3. (a) yazovijaya jaina granthamAlA, banArasa. vIra saM0 2427-2441. (A)gujarAtI bhASAntara-cunIlAla hukamacanda. Agamodaya samiti,. bambaI, san 1924-7. Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhada itihAsa zrImatsudharmagaNabhRtpramukhaM , nato'smi, taM sUrisaGaghamanaghaM svagurUzca bhaktyA // 2 // AvazyakapratinibaddhagabhIrabhASya pIyUSajanmajaladhiguNaratnarAziH / khyAtaH kSamAzramaNatAguNataH kSito yaH, so'yaM gaNivijayate jinabhadranAmA // 3 // yasyAH prasAdaparivardhitazaddhabodhAH, pAraM vrajanti sudhiyaH zrutatoyarAzeH / sAnugrahA mayi samIhitasiddhaye'stu, sarvajJazAsanaratA zrutadevatA'sau // 4 // vizeSAvazyakabhASya kyA hai evaM usakI prastuta vRtti kI kyA AvazyakatA hai, "isakA samAdhAna karate hue TIkAkAra ne batAyA hai ki sAmAyikAdi SaDadhyayanAtmaka zrutaskandharUpa Avazyaka kI arthataH tIthaMkaroM ne evaM sUtrataH gaNadharoM ne racanA kii| isako gaMbhIrArthatA evaM nityopayogitA ko dhyAna meM rakhate hue caturdaza pUrvadhara zrImad bhadrabAhusvAmI ne isa sUtra kI vyAkhyAnarUpa niyukti banAI / isa niyukti meM bhI sAmAyikAdhyayana-niyukti ko vizeSataH mahattvapUrNa samajhate hue zrImad jinabhadragaNi kSamAzramaNaviracita svopajJa vRtti tathA koTyAcAryavihita vivaraNaye do TIkAeM vidyamAna haiM kiMtu ve ati gaMbhIra vAkyAtmaka evaM kucha saMkSipta hone ke kAraNa maMdamati ziSyoM ke lie kaThina siddha hotI haiN| isI kaThinAI ko dUra karane ke lie prastuta vRtti prArambha kI jA rahI hai|' vRtti ke anta meM prazasti-sUcaka gyAraha zloka haiM jinameM vRttikAra kA nAma hemacandrasUri evaM unake guru kA nAma abhayadevasUri batAyA gayA hai aura kahA gayA hai ki rAjA jayasiMha ke rAjya meM saM0 1175 kI kArtika zuklA paMcamI ke dina yaha vRtti samApta huI :2 ""so'bhayadevasUrirabhavat tebhyaH prasiddho bhuvi // 9 // tacchiSyalavaprAyairagItArthairapi . ziSTajanatuSTye / / zrIhemacandrasUribhiriyamanuracitA prakRtavRttiH / / 10 / / zaradAM ca paMcasaptatyadhikaikAdazazateSvatoteSu / kArtikasitapaJcamyAM zrImajjayasiMhanRparAjye // 11 // vRtti kA graMthamAna 28000 zloka pramANa hai| 1. pR0 1-2. 2. pR0 1359. Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdaza prakaraNa nemicandravihita uttarAdhyayana-vRtti candrasUri kA dUsarA nAma devendragaNi hai / prArambha meM ye devendragaNi ke nAma se hI prasiddha the kintu bAda meM nemicandrasUri ke nAma se prasiddha hue / inhoMne 'vi0 saM0 1929 meM uttarAdhyayana para sukhabodhA nAmaka eka TIkA likhI / isa TIkA meM aneka prAkRta AkhyAna uddhRta kiye gaye haiM / isa dRSTi se nemicandrasUri haribhadrasUri aura vAdivetAla zAntiri kI zailI ke adhika nikaTa haiM, na ki zIlAMkasUra kI jinhoMne isa prakAra ke AkhyAna saMskRta meM prastuta kiye haiM / uttarAdhyayana- sukhabodhA vRtti' zAntyAcAryavihita ziSyahitA nAmaka bRhadvRtti ke AdhAra para banAI gayI hai| usase sarala evaM subodha hone ke kAraNa isakA nAma sukhabodhA rakhA gayA hai / prArambha meM vRttikAra ne tIrthaMkaroM, siddhoM, sAdhuoM evaM zrutadevatA ko namaskAra kiyA hai tathA vRddhakRta ( zAntyAcAryakRta ) bahvartha evaM gambhIra vivaraNa se samuddhRta karake AtmasmRtyarthaM tathA jaDamati evaM saMkSeparuci vAloM ke hitArtha binA pAThAntara aura arthAntara ke uttarAdhyayana kI sukhabodhA - vRtti * banAne kI pratijJA kI hai : praNamya vighnasaMghAtaghAtinastIrthanAyakAn / siddhAMzca sarvasAdhU ica, stutvA ca zruta devatAm // 1 // AtmasmRtaye vakSye, jaDamatisaMkSeparucihitArthaM ca / ekaikArthanibaddhAM, vRti sUtrasya sukhabodhAm // 2 // bahvarthAd vRddhakRtAd, gaMbhIrAd vivaraNAt samuddhR tya / adhyayanAnAmuttarapUrvANAmekapAThagatAm // 3 // arthAntarANi pAThAntarANi sUtre ca vRddhaTIkAta: / boddhavyAni yato'yaM prArambho gamanikAmAtram // 4 // , vRtti ke anta meM prazasti hai jisameM vRttikAra nemicandrAcArya ke gaccha, guru, gurubhrAtA, vRttiracanA ke sthAna, samaya Adi kA ullekha hai / isI meM zAntyAcArya ke gaccha Adi kA bhI ullekha hai jinakI vRtti ke AdhAra para prastuta vRtti kI racanA kI gaI hai / nemicandrAcArya bRhadgacchIya udyotanAcArya ke - ziSya upAdhyAya Anadeva ke ziSya haiM / inake gurubhrAtA kA nAma municandrasUri hai, : 1. puSpacandra khemacandra, valAda san 1937 / Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jinakI preraNA se prastuta vRtti banI hai / vRtti ko racanA kA sthAna aNahilapATaka nagara ( dohaDi seTha kA ghara ) hai tathA samApti kA samaya vi0 saM0 1129 hai : vizrutasya mahIpIThe, bRhadgacchasya maNDanam / zrImAn vihArukapraSThaH sUrirudyotanAbhidhaH // 9 // ziSyastasyA''mradevo'bhUdupAdhyAyaH satAM mataH / yatraikAntaguNApUrNe, doSairlebhe padaM na tu // 10 // zronemicandrasUriruddhRtavAn vRttikAM tadvineyaH / gurusodaryazrImanmunicandrAcAryavacanena // 11 // .. . . ... aNahilapATakanagare, dohaDisacchRSThisatkavasatau ca / santiSThatA kRteyaM, navakaraharavatsare caiva / / 13 // vRtti kA graMthamAna 12000 zloka-pramANa hai : anuSTubhAM sahasrANi, gaNitakriyayA'bhavan / / dvAdaza granthamAnaM tu, vRtte rasyA vinizcitam // Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza prakaraNa zrIcaMdrasarivihita vyAkhyAe~ zrIcandrasari kA dUsarA nAma pArzvadevagaNi hai| ye zIlabhadrasUri ke ziSya haiN| inhoMne vi0 saM0 1174 meM nizIthasUtra kI vizeSacUNi ke bIsaveM uddezaka kI vyAkhyA kI hai / isake atirikta nimna graMthoM para bhI inakI TIkAeM haiM : zramaNopAsaka-pratikramaNa (Avazyaka), nandI (nandIdurgapadavyAkhyA), jItakalpa-bRhaccUrNi, nirayAvalikAdi antima pAMca upAMga / nizIthacUNi durgapadavyAkhyA : nizIthaNi ke bIsaveM uddeza para zrIcandrasUri ne durgapadavyAkhyA' nAmaka TIkA likhI hai| cUNi ke kaThina aMzoM ko sarala evaM subodha banAne ke lie hI prastuta vyAkhyA likhI gayI hai / jaisA ki vyAkhyAkAra prArambha meM hI likhate hai : vizodeze zrInizIthasya cUrNI, durga vAkyaM yat padaM vA samasti / svasmRtyarthaM tasya vakSye subodhAM, vyAkhyAM kAMcit sadgurubhyo'vabuddhAm / / 2 / / isa vyAkhyA kA adhika aMza vividha prakAra ke mAsoM ke bhaMga, dinoM kI ginatI Adi se sambandhita hone ke kAraNa nIrasa hai| cUrNikAra jinadAsagaNi mahattara ke nAma se sambandhita antima do gAthAoM kI vyAkhyA karate hue vyAkhyAkAra kahate haiM: .."vargA iha a / ka / ca / Ta / t|p| ya / za / vargA iti vacanAt svarAdayo hakArAntA graahyaaH| tadiha prathamagAthayA jiNadAsa ityevaMrUpaM nAmAbhihitaM, dvitIyagAthayA tadeva vizeSayitumAha-jiNadAsa mahattara iti tena racitA cUrNiriyam / 2 anta meM vyAkhyAkAra apanA paricaya dete hue kahate haiM : zrIzAli(zIla)bhadrasUrINAM, ziSyaiH zrIcandrasUribhiH / viMzakoddezake vyAkhyA, dRbdhA svaparahetave // 1 // 1. sanmati jJAnapITha, AgarA, san 1960 ( nizIthasUtra ke caturtha vibhAga ke antargata, pR0 413-443). 2. pR0 443. 27 Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa arthAt zrI zAli ( zola ) bhadrasUri ke ziSya zrIcandrari ne apane tathA dUsaroM ke lie bIsaveM uddeza kI yaha vyAkhyA banAI / isI prakAra vyAkhyA kI samApti kA samaya-nirdeza karate hue AcArya kahate haiM : vedAzvarudrayukte, vikramasaMvatsare tu mRgazIrSe / mAghasitadvAdazyAM, samarthiteyaM ravau vAre // 2 // nirayAvalikAvRtti : ___ yaha vRtti' antima pA~ca upAMgabhUta nirayAvalikA sUtra para hai : nirayAvalikA, kalpAvataMsikA, puSpikA, puSpacUlA aura vRSNidazA / isa vRtti ke atirikta isa sUtra kI aura koI TIkA nahIM hai / vRtti saMkSipta evaM zabdArthapradhAna hai| prArambha meM AcArya ne pArzvanAtha ko praNAma kiyA hai : pArzvanAthaM namaskRtya praayo'nygrnthviikssitaa| nirayAvalizrutaskandhe vyAkhyA kAcit prakAzyate // vRtti ke anta meM vRttikAra ke nAma, guru, vRttilekhana ke samaya, sthAna Adi kA koI ullekha nahIM hai / mudrita prati ke anta meM kevala 'iti zrIcandrasUriviracitaM nirayAvalikAzrutaskandhavivaraNaM samAptamiti / zrIrastu / ' itanA sA ullekha hai| vRtti kA graMthamAna 600 zlokapramANa hai| jItakalpabRhaccUrNi-viSamapadavyAkhyA : ____ yaha vyAkhyA siddhasenagaNikRta jItakalpabRhancUNi ke viSamapadoM ke vivecana ke rUpa meM hai| prAraMbha meM vyAkhyAkAra zrIcandrasUri ne bhagavAn mahAvIra ko namaskAra karake sva-paropakAra ke nimitta jItakalpabRhaccUrNi kI vyAkhyA karane kI pratijJA kI hai : natvA zrImanmahAvIraM svaparopakRtihetave / jItakalpabRhaccUrNeAkhyA kAcit prakAzyate / / 'siddhattha.......' ityAdi prArambha kI ekAdaza cUrNi-gAthAoM ( maMgalagAthAoM) kI vyAkhyA karane ke bAda AcArya ne 'ko visoso...."Adi pAThoM 1. (a) rAyabahAdura dhanapatasiMha, banArasa, san 1885. (A) Agamodaya samiti, sUrata, san 1922. (i) gUrjara graMtharatna kAryAlaya, ahamadAbAda, san 1934. 2, ahamadAbAda-saMskaraNa, pR0 39. 3. jaina sAhitya saMzodhaka samiti, ahamadAbAda, san 1926. Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIcandrasUrivihita vyAkhyAe~ 419 ke kaThina padoM kA vyAkhyAna prArambha kiyA hai / bIca-bIca meM apane vaktavya kI puSTi ke lie prAkRta gAthAe~ uddhRta kI haiN|' anta meM vyAkhyAkAra ne apanA nAmollekha karate hue batAyA hai ki prastuta vyAkhyA saM0 1227 meM mahAvIra-janmakalyANa ke dina ravivAra ko pUrNa huii| isakA granthamAna 1120 zloka pramANa hai : jItakalpabahaccau~ vyAkhyA shaastraanusaartH| zrIcandrasUribhirdabdhA svaparopakRtihetave // 1 // muninayanataraNi (1227) varSe zrIvIrajinasya janmakalyANe / prakRtagranthakRtiriyaM niSpattimavApa ravivAre // 2 // ........................................................ ekAdazazataviMzatyadhikazlokapramANagranthAnam / granthakRtiH pravivAcyA munipuGgavasUribhiH // 4 // yadihotsUtraM kiJcid dRbdhaM chadmasthabuddhibhAvanayA / tanmayi kRpAnukalitaiH zodhyaM giitaarthvidvdbhiH||5|| 1. pR0 36, 38, 39, 44, 49. Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdaza prakaraNa anya TIkAe~ upayukta TIkAkAra AcAryoM ke atirikta aura bhI aise AcArya haiM jinhoMne AgamoM ke TIkAnirmANa meM apanA yoga diyA hai| zivaprabhasUri ke ziSya zrIkilakasUri ne Avazyaka sUtra para vi0 saM0 1296 meM TIkA likhI hai jisakA nAma laghuvRtti hai| isake atirikta jItakalpa aura dazavakAlika para bhI inakI TIkAe~ hai / kSemakIrti ne malayagirikRta bRhatkalpa kI apUrNa TIkA pUrI kI hai| mahendrasUri (saM0 1294) ke ziSya bhuvanatuMgasUri ne catuHzaraNa, AturapratyAkhyAna aura saMstAraka-ina prakoNaMkoM para TIkAe~ likhI haiN| isI prakAra guNaratna (saM0 1484) ne bhaktaparijJA, saMstAraka, catuHzaraNa, AturapratyAkhyAna nAmaka prakIrNakoM para TIkAe~ likhI haiN| vijayavimala (saM0 1634) kI taMdulavaicArika aura gacchAcAra prakIrNakoM para TIkAe~ hai| vAnararSi ne gacchAcAra prakIrNaka para vRtti likhI hai| hIravijayasUri ne saM0 1639 meM aura zAnticandragaNi ne saM0 1660 meM jambUdvIpaprajJapti para TIkAe~ likhI haiN| zAnticandragaNi kI TIkA kA nAma prameyaratnamaMjUSA hai| jinahaMsa ne saM0 1582 meM AcArAMga para vRtti (dIpikA) likhI hai| saM0 1583 meM harSakula ne sUtrakRtAMgadIpikA kI racanA kii| bhagavatI aura uttarAdhyayana para bhI inhoMne TIkAe~ likhiiN| lakSmIkallolagaNi ne AcArAMga (saM0 1596 ) aura jJAtAdharmakathA para, dAnazekhara ne bhagavatI para (vyAkhyAprajJaptilaghuvRtti), vinayahaMsa ne uttarAdhyayana aura dazavakAlika para TIkAe~ likhI haiM / inake atirikta AvazyakAdi para anya AcAryoM ko bhI TIkAe~ haiN| Avazyakapara jinabhaTa, namisAdhu (saM0 1122), jJAnasAgara (saM0 1440), mANikyazekhara, zubhavardhanagaNi (saM0 1540), dhIrasundara (saM0 1500), zrIcandrasUri saM0 1222), kulaprabha, rAjavallabha, hitaruci (saM0 1697) Adi ne, AcArAMga para ajita-devasUri, pAvacandra (saM0 1572), mANikyazekhara Adi ne, sUtrakRtAMga para sAdhuraMga upAdhyAya (saM0 1599). pAzvaMcandra Adi ne, sthAnAMga para nagarSigaNi (saM0 1657), pAvacandra, sumatikallola aura harSanandana (saM0 1705) Adi ne, samavAyAMga para megharAja vAcaka Adi ne, vyAkhyAprajJapti-bhagavatI para bhAvasAgara, padmasundaragaNi Adi ne, jJAtAdharmakathA para kastUracandra (saM0 1899) 1. pAvacandrakRta TIkAeM gujarAtI meM haiM / Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya TIkAe~ 421 Adi ne, upAsakadazAMga para harSavallabha upAdhyAya (saM0 1693), vivekahaMsa upAdhyAya Adi ne praznavyAkaraNa para jJAnavimalasUri, pArzvacandra, ajitadevasUri Adi ne, aupapAtika para rAjacandra aura pArzvacandra ne rAjapraznIya para rAjacandra, ratnaprabhasUri, samaracandrasUri Adi ne jIvAbhigama para padmasAgara (saM0 1700) Adi ne prajJApanA para jIvavijaya (saM0 1784) Adi ne, jambUdvIpaprajJapti para puNyasAgara (saM0 1645) Adi ne, catuHzaraNa para vinayarAjagaNi, pArzvacandra vijayasenasUri Adi ne AturapratyAkhyAna para hemacandragaNi Adi ne, saMstAraka para samaracandra ( saM0 1603) Adi ne, tandulavaicArika para pArzvacandra Adi ne bRhatkalpa para saubhAgyasAgara Adi ne uttarAdhyayana para kIrtivallabha (saM0 1552) kamalasaMyama upAdhyAya (saM0 1554), taporatna vAcaka (saM0 1550), guNazekhara, lakSmIvallabha, bhAvavijaya (saM0 1689), harSanandanagaNi, dharmamandira upAdhyAya (saM0 1750 ), udayasAgara (saM0 1546), municandrasUri, jJAnazIla gaNi, ajitacandrasUri, rAjazIla, udayavijaya, megharAja vAcaka nagarSigaNi, ajitadevasUri, mANikyazekhara, jJAnasAgara Adi ne, dazavaikAlika para sumatisUri, samayasundara (saM0 1681), zAntidevasUri, soma vimalasUri, rAmacandra (saM0 1667), pArzvacandra, merusundara, mANikyazekhara, jJAnasAgara Adi ne, piNDaniyukti para kSamAratna, mANikyazekhara Adi ne, nandI para jayadayAla, pArzvacandra Adi ne oniyukti para jJAnasAgara (saM0 1439 ) aura mANikyazekhara ne tathA dazAzrutaskandha para brahmamuni [ brahmarSi ] Adi ne TIkAe~ likhI haiM / ina TIkAoM ke atirikta kucha TIkAe~ ajJAta AcAryoM dvArA bhI likhI gaI haiM / " kucha AcAryoM ke nAma, samaya Adi ke viSaya meM bhI abhI taka pUrNa nizcaya nahIM ho pAyA hai / aisI sthiti meM kisI ke nAma kA eka se adhika rUpoM meM prayoga ho jAnA asaMbhava nahIM hai / isI prakAra aneka TIkAoM nahIM ho pAyA hai : vizeSakara anupalabdha TIkAoM kI to aneka prakAra kI zaMkAe~ svAbhAvika haiN| Age paricaya diyA jAtA hai / ke viSaya meM bhI pUrA nizcaya yathArtha sthiti ke viSaya meM kucha prakAzita TIkAoM kA bRhatkalpavRtti : AcArya malayagirikRta bRhatkalpa ko apUrNa vRtti ko pUrI karane kA zreya AcArya kSemakIrti ko hai| pIThikA bhASya kI 606 gAthAoM se Age ke sampUrNa bhASya ( laghubhASya ) kI vRtti inhIM AcArya kI kRti hai / zailI Adi kI dRSTi 1. dekhie -- jinaratnakoza : prathama bhAga. 2. jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, san 1933-1942. Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa se yaha vRtti malayagirikRta TIkA ke ho samakakSa hai / prArambha meM AcArya ne sarvajJa mahAvIra, kalpa (bRhatkalpa) sUtrakAra bhadrabAhu, bhASyakAra saMghadAsagaNi, cUrNikAra munIndra, vRttikAra malayagiri, zivamArgopadeSTA svaguru tathA varadA zrutadevI ko namaskAra kiyA hai evaM malayagiriprArabdha kalpazAstraTIkA ko pUrNa karane kI pratijJA kI hai|' vRtti ke anta meM lambI prazasti hai ! isake anusAra AcArya kSemakIrti ke guru kA nAma vijayacandrasUri thaa| vijayacandrasUri AcArya jagaccandrasUri ke ziSya the| AcArya kSemakIrti ke do gurubhAI the jinakA nAma vajrasena aura padmacandra thaa| prastuta vRtti kI samApti jyeSTha zuklA dazamI vi0 saM0 1332 meM huI hai / isa vizAla vRtti kA granthamAna 42600 zloka-pramANa hai :2 jyotsnAmaJjulayA yayA dhavalitaM vizvambharAmaNDalaM, yA niHzeSavizeSavijJajanatAcetazcamatkAriNI / tasyAM zrIvijayendusUrisuguroniSkRtrimAyA guNa zreNeH syAd yadi vAstavasvatavakRtau vijJaH sa vAcAMpatiH // 15 // tatpANipaGkajarajaHparipUtazIrSAH, ziSyAstrayo dadhati samprati gacchabhAram / zrIvajrasena iti sadgururAdimo'tra, zrIpadmacandrasugurustu tato dvitIyaH // 16 / / tArtIyIkasteSAM, vineyaparamANuranaNuzAsre'smin / zrIkSemakIrtisUrivinirmame vivRtimalpamatiH // 17 // zrIvikramataH kAmati, nayanAgniguNenduparimite (1332) varSe / jyeSThazvetadazamyAM, samarthitaiSA ca hastAkeM // 18 / / AvazyakaniyuktidIpikA : ___ mANikyazekharasUrikRta prastuta dIpikA Avazyakaniyukti kA artha samajhane ke liya bahuta hI upayukta TokA hai| isameM niyukti-gAthAoM kA ati sarala evaM saMkSipta zabdArtha tathA bhAvArtha diyA gayA hai| kathAnakoM kA sAra bhI bahuta hI saMkSepa meM samajhA diyA gayA hai / prArambha meM dIpikAkAra ne vIra jinezvara aura apane guru merutugasUri ko namaskAra kiyA hai evaM Avazyakaniyukti kI dIpikA likhane kA saMkalpa kiyA hai| 1. kA0 1-8. 2. pR0 1712. 3. vijayadAnasUrIzvara jaina graMthamAlA, sUrata, san 1939-1949. Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya TIkAe~ tvA zrIvIrajinaM tadanu zrImerutu 'gasUrigurun / kurve zrI Avazyaka niyu viterdI pikAmamalAm || yaha dIpikA durgapadArthaM taka hI sImita hai, ise dIpikAkAra ne prArambha meM hI svIkAra kiyA hai : zrIAvazyaka sUtraniryuktiviSayaH prAyo durgapadArthaH kathAmAtra niyuktyuidAhRtaM ca likhyate / ' maMgalAcaraNa ke rUpa meM nandI sUtra ke prArambha kI pacAsa gAthAyeM, joki dIpikAkAra ke kathanAnusAra devadvigaNipraNIta haiM?, uddhRta karane ke bAda 'AbhiNibohiyanANa" ityAdi gAthAoM kA vyAkhyAna prArambha kiyA hai / dopikA ke anta kI prazasti meM batAyA gayA hai ki prastuta graMthakAra mANikyazekharasUri aMcalagacchIya mahendraprabhasUri ke ziSya meruturaMgasUri ke ziSya haiM / Avazyaka niyukti - dIpikA ke atirikta nimna TIkAe~ bhI inhIM kI kRtiyA~ haiM / 1. dazavekAlika niyukti-dIpikA, 2. piNDaniyuktidIpikA, 3. oaft kti-dIpikA, 4. uttarAdhyayana-dIpikA, 5. AcAra - dIpikA / prazasti isa prakAra hai :3 te zrIaJcalagacchamaNDanamaNizrImanmahendraprabhazrIsUrIzvarapaTTapaMkaja samullAsollAsadbhAnavaH / tarkavyAkaraNAdizAstraghaTanAbrahmAyamANAzciraM, zrIpUjyaprabhumerutuGgaguravo jIyAsurAnandadAH // 1 // tacchiSya eSa khalu sUriracIkarat zrI mANikyazekhara iti prathitAbhidhAnaH / caJcadvicAracaya cetanacArumenAM, saddIpikA suvihitavratinAM hitAya // 2 // muninicayavAcyamAnA tamoharA dIpikA piDaniyukteH / oghaniyuktidIpikA dazavekAlikasyApyuttarAdhyayanadopike // 3 // AcAradIpikAnAvatattvavicAraNaM tathAsya / ekakartRtayA granthA amo asyAH sahodarAH // 4 // 423 mANikyazekharasUri saMbhavataH vikrama kI 15 vIM zatI meM vidyamAna the / aMcalagacchIya merutu gari ke ziSya jayakIrtisUri ne vi0 saM0 1483 meM eka caitya kI 1 1. prathama vibhAga, pR0 1. 2. iha zrIdevavAcaka ityaparanAmA devadvagaNirjJAnapaJcakarUpaM nandigranthaM vaktukAmo maMgalArthaM / - vahI. 3. tRtIya vibhAga, pR0 46. Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 jaina sAhitya kA vRhad itihAsa dehari kI pratiSThA karavAI thI : saMvat 1483 varSe prathama vaizAkha zuda 13 gurau zrIaMcalagacche zrImerutugasUrINAM paTTodhareNa zrIjayakIrtisUrIzvara sugurUpadezena 'zrIjirAulA pArzvanAthasya caitye dehari (3) kaaraapitaa"|' prastuta dIpikA ke praNetA mANikyazekharasUri bhI aMcalagacchIya merutugari ke ho ziSya haiM / aisI sthiti meM yadi jayakIrtisUri aura mANikyazekharasUri gurubhrAtA ke rUpa meM mAne jAeM to dIpikAkAra mANikyazekharasari sahaja hI vikrama kI 15 vIM zatAbdI ke siddha hote haiN| dUsarI bAta yaha hai ki prastuta grantha kI vi0 saM0 1550 ke pUrva likhI gaI koI prati bhI upalabdha nahIM hai| jisake AdhAra para unheM adhika prAcIna siddha kiyA jA sake / AcArAMgadIpikA : zIlAMkAcAryakRta AcArAMgavivaraNa ke AdhAra para viracita prastuta dIpikA' caMdragacchIya mahezvarasUri ke ziSya ajitadevasUri kI kRti hai / isakA racanAsamaya vi0 saM0 1629 ke AsapAsa hai|4 TIkA sarala, saMkSipta evaM subodha hai / isakA uttarAdhaM abhI taka prakAza meM nahIM AyA hai| prArambha meM AcArya ne vardhamAna jinezvara kA smaraNa kiyA hai evaM AcArAMga sUtra kI bRhadvatti (zIlAMkakRta) kI durvigAhatA batAte hue alpa buddhivAloM ke lie prastuta dIpikA likhane kA saMkalpa kiyA hai : varddhamAnajino jIyAd, bhavyAnAM vRddhido'nizam / buddhivRddhikaro'smAkaM, bhUyAt trailokyapAvanaH / / 1 // zrIAcArAGgasUtrasya, bRhadvRttiH savistarA / durvigAhA'lpabuddhInAM, kriyate tena dIpikA // 2 // gacchAcAravRtti : ___ yaha vRtti tapAgacchIya AnandavimalasUri ke ziSya vijayavimalagaNi kI kRti hai| isakA racanA kAla vi0 saM0 1634 evaM granthamAna 2850 zlokapramANa hai / vRtti vistRta hai evaM prAkRta kathAnakoM se yukta hai| vAnararSikRta gacchAcAraTIkA kA AdhAra yahI vRtti hai| prArambha meM vRttikAra ne bhagavAn mahAvIra tathA svaguru ko praNAma karake gacchAcAra-prakIrNaka kI vRtti likhane kA saMkalpa kiyA hai / anta 1. vahI, prastAvanA. 2. vahI. 3. prathama zrutaskandha-maNivijayajIgaNivara graMthamAlA, lIMca, vi0 saM0 2005. 4. prastAvanA, pR0 4. 5. dayAvimalajI jaina graMthamAlA, ahamadAbAda, 1924. Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya TIkAe~ 425 meM bahuta laMbI prazasti hai jisameM vRttikAra kA guru-paramparA Adi kA ullekha hai| vRttikAra ne apane ko AnandavimalasUri kA ziSya batAyA hai : ziSyo bhUriguNAnAM, yugottamAnandavimalasUrIgaNAm / nirmitavAn vRttimimAmupakArakRte vijayavimalaH / / 74 // vRtti kA racanA-kAla batAte hue kahA gayA hai : teSAM zrIsugurUNAM, prasAdamAsAdya saMzrutAnandaH / vedAgnirasendu (1634) mite, vikramabhUpAlato varSe // 73 / / vatti kA graMthamAna nimnokta hai : pratyakSaraM gaNanayA, vRttermAnaM vinizcitam / sahasrAH paJca sArddhAni, zatAnyaSTAvanuSTubhAm // 77 / / taMdulavaicArikavRtti : vijayavimalavihita tandulavaicArikavRtti' ke Arambha meM RSabha, mahAvIra, gautama, siddhAnta aura svaguru ko praNAma kiyA gayA hai : RSabhaM vRSasaMyuktaM, voraM vairanivArakam / gautamaM guNasaMyuktaM, siddhAntaM siddhidAyakam // 1 // praNamya svaguruM bhaktyA, vakSye vyAkhyAM guroH zabhAm / taMdulAkhyaprakorNasya, vairAgyarasavAridheH // 2 // yaha vRtti saMkSipta evaM zabdArthapradhAna hone ke kAraNa avacUri bhI kahI jAtI hai| isameM kahIM-kahIM anya granthoM ke uddharaNa bhI diye gaye haiN| vRttikAra AnandavimalasUri ke ziSya haiM / guNa saubhAgyagaNi se prApta tandulavaicArika ke jJAna ke AdhAra para hI prastuta vRtti likhI gayI hai :2 __iti zrIhIravijayasUrisevitacaraNendIvare zrIvijayadAnasUrIzvare vijayamAne vairAgyaziromaNInAM zrIAnaMdavimalasUrizvarANAM ziSyANuziSyeNa vijayavimalAkhyena paNDitazrIguNasaubhAgyagaNiprAptataMdulavaicArikajJAnAMzena zrItaMdulavaicArikasyeyamavacUriH smrthitaa| gacchAcAraTIkA : isa TokA ke praNetA vAnaraSi tapAgacchIya Anandavimalasari ke ziSya hai| TIkA bahata saMkSipta hai| isakI racanA kA mukhya AdhAra harSakula se prApta huA 1. catuH zaraNa kI avacUri ( lekhaka kA nAma ajJAta ) sahita-devacandra . lAlAbhAI jaina pustakoddhAra, bambaI, san 1922. 2. pR0 56 / 3. Agamodaya samiti, mehasAnA, san 1923. Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa gacchAcAra kA jJAna hai / prArambha meM AcArya ne tIrthakara pArzvanAtha ko namaskAra karake gacchAcAra kI vyAkhyA likhane kA saMkalpa kiyA hai : zrIpArvajinamAnamya, tIrthAdhIzaM varapradam / gacchAcAre gurorzAtAM, vakSye vyAkhyAM yathA''gamam / / anta meM TIkAkAra ne apanA, apane dharmaguru, vidyAguru Adi kA nAmollekha isa prakAra kiyA hai|' iti zrIvijayadAnasUrivijayamAnarAjye ... zrIAnanda vimalasUrIzvarANAM ziSyANuziSyeNa vAnarAkhyena paNDitazrIharSakulAvAptagacchAcArarahasyena gacchAcAraprakIrNakaTIkeyaM smrthitaa| uttarAdhyayanavyAkhyA : prastuta vyAkhyA' tapAgacchIya munivimalasUri ke ziSya bhAvavijayagaNi ne vi0 saM0 1689 meM likhI hai| isakA graMthamAna 1655 zlokapramANa hai| vyAkhyA kathAnakoM se bharapUra hai| ina kathAnakoM kI vizeSatA yaha hai ki ye anya TIkAoM ke kathAnakoM kI bhAMti gadyAtmaka na hokara padyanibaddha haiN| prArambha meM vyAkhyAkAra ne pArzvanAtha, vardhamAna aura vAgvAdinI ko praNAma kiyA hai / uttarAdhyayana sUtra ko sugama vyAkhyA likhane kA saMkalpa karate hue batAyA hai ki niyuktyartha, pAThAntara, arthAntara Adi ke liye zAntisUriviracita vRtti dekhanA cAhie / yadyapi isa satra kI pUrvaracita aneka vRttiyAM vidyamAna haiM phira bhI maiM padya nibaddha kathArtha ke rUpa meM yaha prayAsa karatA hU~ : onamaH siddhisAmrAjyasaukhyasantAnadAyine / trailokyapUjitAya zrIpArzvanAthAya tAyine // 1 // zrIvarddhamAnajinarAjamanantakoti, / vAgvAdinI ca sudhiyA~ jananIM praNamya / zrIuttarAdhyayanasaMjJakavAGmayasya, __ vyAkhyAM likhAmi sugamAM sakathAM ca kAJcit // 2 // niyuktyarthaH pAThAntarANi cArthAntarANi ca praayH| zrI zAntisUriviracitavRttez2aiyAni tattvajJaiH // 3 // 1. 10 42. 2. (a) jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, vi0 saM0 1974. (A) vinayabhakti sundaracaraNa graMthamAlA, beNapa, san 1940 ( saptadaza adhyayana ). Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 427 anya TIkAe~ pravihitA yadyapi, baha vyaH santyasya vRttayo ruciraaH| padyanibaddhakAtha, tadapi kriyate prayatno'yam // 4 // dazavaikAlikadIpikA : prastuta dIpikA' kharataragacchIya sakalacandrasUri ke ziSya samayasundarasUri kI zabdArtha-vRttirUpa kRti hai / dIpikA kI bhASA sarala evaM zailI subodha hai / prArambha meM dIpikAkAra ne stambhanAdhIza (pArzvanAtha) ko namaskAra kiyA hai tathA dazavakAlika mUtra kA zabdArtha likhane kA saMkalpa kiyA hai : stambhanAdhIzamAnamya gaNiH smysundrH| dazavaikAlike satre zabdArthaM likhati sphuTam / / dIpikA ke anta meM AcArya ne haribhadrakRta TIkA ko viSama batAte hue apanI TIkA ko sugama batAyA hai| yaha TIkA vi0 saM0 1691 meM stambhatIrtha (khaMbhAta) meM pUrNa huI thii| isakA granthamAna 3450 zlokapramANa hai : haribhadrakRtA TIkA vartate viSamA param / mayA tu zoghrabodhAya ziSyAthaM sugamA kRtA // 1 // candrakule zrokharataragacche jincndrsuurinaamaanH| jAtA yugapradhAnAstacchiSyaH sakalacandragaNiH / / 2 / / tacchiSyasamayasundaragaNinA ca stambhatIrthapure cakre / dazavaikAlikaTokA zazinidhizRGgAramita varSe / / 3 / / ...... ....." zabdArthavRttiTokAyAH zlokamAnamidaM smRtam / sahasratrayamagre ca punaH sArdhacatuHzatam // 7 // praznavyAkaraNa-sukhabodhikAvRtti : prastuta vRtti tapAgacchIya jJAnavimalasUri kI kRti hai| yaha vistAra meM abhayadevasUrikRta vRtti se bar3I hai / jina padoM kA vyAkhyAna abhayadevasUri ne sarala samajha kara chor3a diyA thA unakA bhI prastuta vRtti meM vyAkhyAna kiyA gayA hai / vRttikAra ne apane mantavya kI puSTi ke lie yatra-tatra aneka prakAra ke uddharaNa bhI diye haiN| mUla graMtha ko hara prakAra se sarala evaM subodha banAne kA prayatna kiyA hai / isa dRSTi se prastuta vRtti ko sukhabodhikA kahanA ucita hI hai / prAraMbha 1. (a) bhImasA mANeka, bambaI, san 1900. (A) hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, san 1915. (i) jinayazaHsUri granthamAlA, khaMbhAta, vi0 saM0 1975. 2. muktivimala jaina graMthamAlA, ahamadAbAda, vi0 saM0 1995. Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa se vRttikAra ne paramezvara pAva, prabhu mahAvIra, jaina pravacana tathA jJAnadAtA guru ko sAdara praNAma kiyA hai / navAMgavRttikAra abhayadevasUriviracita praznavyAkaraNa vatti kI kRtajJatA svIkAra karate hue maMda mativAloM ke lie isI sUtra kA sukhabodhaka vivaraNa prastuta karane kA saMkalpa kiyA haiM : ramyA navAGgavRttIH zrImadabhayadevasUriNA rcitaaH| tAH sadbhirvAcyamAnAH, sUdazAM tattva prbodhkraaH||7|| samprati bhAnudyutaya ivaaste'nlpj'lpgmbhiiraaH|| paramavanivezmasaMgatapadArthamAbhAti dIpikayA / / 8 / / matto mandamatInAM, svIyAnyeSAM paropakArAya / vivaraNametat sugumaM, zabdArtha bhavatu bhavyAnAm / / 9 / / 'praznavyAkaraNa' athavA 'praznavyAkaraNadazA' kA zabdArtha batAte hue AcArya kahate haiM ki jisameM prazna arthAta aMguSThAdiprazna vidyA kA vyAkaraNa arthAt kathanavarNana kiyA gayA ho vaha praznavyAkaraNa hai| kahIM-kahIM isa sUtra kA nAma praznavyAkAraNadazA bhI hai| jisameM ina vidyAoM kA pratipAdana karane vAle dasa adhyayana haiM vaha praznavyAkaraNadazA hai / isa prakAra kA graMtha bhUtakAla meM thaa| isa samaya isa graMtha meM Asrava aura saMvara kA hI varNana upalabdha hai| pA~ca adhyAya hiMsA, mRSA, steya, abrahma aura parigrahasaMbaMdhI hai aura pA~ca adhyAya ahiMsA, satya asteya, brahmacarya aura aparigrahasambandhI hai / aisA kyoM ? isa prazna kA uttara dete hue vRttikAra kahate haiM ki pUrvAcAryoM ne yaha samajha kara ki praznAdividyAe~ pA~ca prakAra ke Asrava kA tyAga kara pA~ca prakAra ke saMvararUpa saMyama meM sthita mahApurUSoM ko hI prApta ho sakatI haiM, vartamAna yuga kI dRSTi se isameM saMyama ke svarUpa kA viziSTa pratipAdana kiyA : atha praznavyAkaraNAkhyaM dazamAGgaM vyaakhyaayte| praznA :-aGgaSThAdi praznavidyAstA vyAkriyante-abhidhIyante asminniti praznavyAkaraNaM, kartaryanaTi siddham / kvacita praznavyAkaraNadazA iti nAma dRzyate, tatra praznAnAMvidyAvizeSANAM yAni vyAkaraNAni teSAM pratipAdanaparA dazAdhyayanapratibaddhA granthapaddhataya iti etAdRzaM aGga pUrvakAle'bhUta / idAnIM tu AzravasaMvarapaJcaka vyAkRtireva labhyate / parvAcAryairedaMyugInapUruSANAM tathAvidhahInahInatarapANDityabalabuddhivIryApekSayA puSTAlambanamuddizya praznAdividyAsthAne paJcAzravasaMvararUpaM samuttAritaM, viziSTasaMyamavatAM kSayopazamavazAt praznAdividyAsambhavAt / ' 1. pR0 2 ( 2 ). Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya TIkAe~ 429 abhayadevasUri ne bhI isa prazna kA samAdhAna lagabhaga isI prakAra kiyA hai|' vRtti ke anta meM prazasti hai jisameM vRttikAra kI guru-paramparA kI laMbI sUcI hai jo AnandavimalasUri se prArambha hotI hai / prazasti meM yaha bhI batAyA gayA hai ki vRttikAra jJAnavimalasUri kA dUsarA nAma nayavimalagaNi bhI hai| ye tapAgacchIya dhIravimalagaNi ke ziSya hai| vRtti-lekhana meM kavi sukhasAgara ne pUrI sahAyatA dI hai tathA taraNipura meM grantha kI prathama prati inhIM ne likhI hai| vRtti kA granthamAna 7500 zloka pramANa hai| yaha vRtti vi0 saM0 1793 ke kucha hI varSa pUrva (saMbhavataH vi0 saM0 1773 ke Asa pAsa)2 likhI gaI hai| uttarAdhyayanadIpikA : yaha TIkA kharataragacchIya lakSmIkIrtigaNi ke ziSya lakSmIvallabhagaNi kI banAI huI hai| TIkA sarala evaM subodha hai| isameM uttarAdhyayanasUtra ke pratyeka pada kI zaMkA-samAdhanapUrvaka vyAkhyA kI gaI hai| prArambha meM TIkAkAra ne paMca parameSThI kA maMgalAcaraNa ke rUpa meM smaraNa kiyA hai / tadanantara bhagavAn mahAvIra evaM pAzvanAtha ko bhakti sahita vaMdana kiyA hai| isake bAda unhoMne batAyA hai ki yadyapi uttarAdhyayanasUtra kI aneka vRttiyA~-TIkAe~ vidyamAna haiM tathApi maiM maMdAdhikAriyoM ke hRdaya-sadanoM meM bodha kA prakAza karane vAlI isa dIpikA kI racanA karatA hU~ / isake bAda apane nAma (lakSmIvallabha) kA ullekha karate hue (lakSmyupapadastu vallabhaH ) caudaha sau bAvana gaNadharoM kA smaraNa karake AcArya ne sUtra kA vyAkhyAna prArambha kiyA hai / vyAkhyAna ko vizeSa spaSTa karane ke lie prasaMgavaza kathAnakoM kA bhI upayoga kiyA hai| isa prakAra ke kathAnakoM kI saMkhyA kAphI bar3I hai| sabhI kathAnaka saMskRta meM haiM / isa TIkA meM uddharaNa nahIM ke barAbara haiN| bhagavatI-vizeSapadavyAkhyA : dAnazekharasUri dvArA saMkalita prastuta vRtti kA nAma vizeSapadavyAkhyA laghuvRtti athavA vizeSavRtti hai / isameM vRttikAra ne prAcIna bhagavatIvRtti ke AdhAra para bhagavatIsUtra (vyAkhyAprajJapti ke kaThina padoM kA vyAkhyAna kiyA 1. dekhie-abhayadevasUrikRta praznavyAkaraNa-vRtti, pR0 1. 2. dvitIya khaNDa kI prastAvanA, pR0 5. 3. (a) rAyabahAdura dhanapatasiMha, kalakattA, vi0 saM0 1936. (A) gujarAtI anuvAdasahita-hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, sana 1934-8 (apUrNa). Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhada itihAsa hai / vyAkhyAna kevala zabdArthaM taka hI sImita nahIM hai apitu usameM sambaddha viSaya kA vistRta vivecana bhI hai / vRtti ke prArambha meM AcArya ne zrI vIra ko namaskAra kiyA hai tathA bhagavatI ke durgamapadoM kI vyAkhyA uddhRta karane kI icchA prakaTa kI hai : " -430 zrIvIraM namasyitvA tattvAvagamAya sarvasattvAnAm / vyAkhyA durgapadAnAmudbhiyate bhagavatI vRtta eH // 1 // anta meM nimnalikhita zloka haiM : 2 bhadraM bhavatu saGghAya, zrImacchrI jinazAsane | sAkSAt bhagavatI vyAkhyAdevatAsuprasAdataH ||1|| ajJena mayA gaditaM samayaviruddhaM yadaGgaTIkAyAm / sadyaH prasadya zodhyaM zodhyaM guruvadgurudhIdhanairgurubhiH ||2|| vyAkhyAkAra dAnazekharasUri jinamANikyagaNi ke ziSya anantahaMsagaNi ke ziSya haiM / prastuta vyAkhyA tapAgacchanAyaka lakSmIsAgarasUri ke ziSya sumatisAdhusUri ke ziSya hemavimalasUri ke samaya meM saMkalita kI gaI hai / jaisA ki pacIsaveM zataka ke vivaraNa ke aMta meM eka ullekha hai : iti zrItapAgacchanAyaka zrIlakSmIsAgarasUriziSya zrI sumatisAdhusUriziSya zrIhemavimalasUrivijaya rAjye zatArthizrIjinamANikyagaNi ziSya zrIanantahaMsagaNiziSya zrodAna zekharagaNisamuddhRtabhagavatIlaghuvR ttaupaJcaviMzatitamazatakavivaraNasampUrNam kalpasUtra - kalpa pradIpikA : dazAzrutaskandha ke aSTama adhyayana kalpasUtra kI prastuta vRtti vijayasenasUri ke ziSya saMghavijayagANi ne vi0 saM0 1674 meM likhI / usa samaya vijayadevasUri kA dharmazAsana pravartamAna thA / vi0 saM0 1681 meM kalyANavijayasUri ke ziSya dhanavijayagaNi ne isakA saMzodhana kiyA / vRtti kA graMthamAna 3250 zlokaparimANa hai / prazasti meM grantharacanA ke kAla, graMthakAra ke nAma, saMzodhana ke nAma, saMzodhaka ke kAla, granthamAna Adi kA ullekha isa prakAra hai : vedAdrirasazItAMzumitAbde zrImadvijayase nAkhya sUripAdAbjasevinA vikrAmarkataH / 1. RSabhadevajI kezarImalajI zvetAmbara saMsthA, ratalAma san 1935. 2. pR0 298 ( 2 ). 3. muktivimala jaina graMthamAlA, ahamadAbAda, san 1925. 11811 Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya TIkAe~ 431 prAjJa zrIsaGghavijayagaNinA yA vinirmitA / vivudhairvAcyamAnA'stu sA zrIkalpapradIpikA / / 2 / / ............. ...... ........ ..... ..... ...... ..... amRtopamAnavacasA, zAradasampUrNasomasamayazasaH / tasya' pravare rAjye, vasudhA'STarasendumitavarSe // 7 // zrImatkalyANavijayavAcakakoTItaTI kirITAnAm / ziSyaiH zrIdhanavijayaiH vAcakacUDAmaNimukhyaiH / / 8 / / kalpapradopikAyAH pratireSA shodhitaa...."| ...................... | // 9 // pratyakSaragaNanayA bhavati kalpapradIpikAgranthe / zlokAnAM dvAtriMzat zatAni paJcAzadadhikAni // 10 // kalpasUtra-subodhikA : yaha vRtti rAmavijaya ke ziSya zrovijaya ke anurodha para tapAgacchIya kIrti vijayagaNi ke ziSya vinayavijaya upAdhyAya ne vi0 saM0 1616 meM likhI hai tathA bhAvavijaya ne saMzodhita kI hai| isameM kahIM-kahIM kiraNAvalI (dharmasAgaragaNikRta TIkA) evaM dopikA ( jayavijayagaNikRta TIkA ) kA khaNDana kiyA gayA hai| TIkA sarala evaM subodha hai, jaisAki nAma se hI spaSTa hai / isakA prAraMbhika aMza isa prakAra hai : praNamya paramazreyaskaraM zrIjagadIzvaram / kalpe sukhabodhikA kurve, vRtti bAlopakAriNIm // 1 // yadyapi baha vyaSTIkAH kalpe santyeva nipunngnngmyaaH| tadapi mamAyaM yatnaH phalenahiH svalpamatibodhAt / / 2 / / yadyapi bhAnudyutayaH sarveSAM vastubodhikA baha vyH| tadapi mahIgRhagAnAM pradapikaivopakurute drAk // 2 / / nAsyAmarthavizeSo na yuktayo nApi padyapANDityam / kevalamarthavyAkhyA vitanyate bAlabodhAya // 4 // hAsyo na syAM sadbhiH kurvannetAmatIkSNabuddhirapi / yadupadizanti ta eva hi zubhe yathAzakti yatanoyam / / 5 / / 1. sUrizrovijayadevamunirAja, samprati jayati-zloka 6. 2. (a) jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, vi0 saM0 1175. (A) devacaMdra lAlabhAI jainapustakoddhAra, bambaI, san 1911, 1923. (i) paM0 hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, san 1939. Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa prazasti ke kucha zloka ye haiM : tasya sphuradurukIrttervAcakavarakIrti vijayapUjyasya / vinayavijayo vineyaH subodhikAM vyaracayat kalpe ||12|| samazodhayaMstathainAM paNDitasaMvignasahRdayAvataMsAH / zrIvimalaharSavAcakavaMze muktAmaNisamAnAH // 13 // dhiSaNAnirjitadhiSaNAH sarvatra prasUtakIrtikarpUrAH / zrIbhAvavijayavAcakakoTIrAH zAstravasunikaSAH // 14 // rasanidhirasazazivarSe jyeSThe mAse samujjvale pakSe / gurupuSye yatno'yaM saphalo jajJe dvitIyAyAm ||15|| zrI rAmavijaya paNDita ziSyazrIvijayavibudhamukhyAnAm / abhyarthanApi hetuvijJeyo'syAH kRtau vivRteH // 16 // TIkA kA graMthamAna 5400 zlokapramANa hai : 5 pratyakSaraM gaNanayA, granthamAnaM zatAH smRtAH / catuSpaJcAzadetasyAM vRttau sUtrasamanvitam // 1 kalpasUtra-kalpalatA : prastuta vyAkhyA kharataragacchIya jinendrasUri ke ziSya sakalacandragaNi ke ziSya samaya sundaragaNi-viracita hai| isakA racanA-kAla kharataragacchIya jinarAjasUri kA zAsana - samaya hai / inakI mRtyu vi. saM. 1699 meM huI thI / ataH isa vyAkhyA kA racanA - kAla vi. saM0 1699 ke AsapAsa hai / isakA saMzodhana nandana ne kiyA hai / prArambha meM vyAkhyAkAra ne paMcaparameSThI, dIkSAguru tathA jJAnaguru ko namaskAra kiyA hai aura kharataragaccha kI mAnyatAoM ko dRSTi meM rakhate hue kalpasUtra (paryuSaNAkalpa ) kA vyAkhyAna karane kA anta kI prazasti meM vRttikAra kI guru paramparA kI nAmAvalI ke sAtha prastuta vRtti ke saMzodhaka, vRtti prAraMbha evaM pUrNa karane ke sthAna, dharma- zAsaka evaM dharmayuvarAja kA nAmollekha kiyA gayA hai / vRtti kA graMthamAna 7700 zlokapramANa hai / kalpasUtra - kalpakaumudI : saMkalpa kiyA hai / yaha vRtti tapAgacchIya dharmasAgaragaNi ke praziSya evaM zrutasAgaragaNi ke 1. jAmanagara - saMskaraNa, pR0 195. 2. kAlikAcAryakathAsahita - jinadattasUri prAcInapustakoddhAra, sUrata, san 1939, 3. Introduction ( H. D. Velankar ), pR0 10. 4. RSabhadevajI kezarImalajI zvetAmbara saMsthA, ratalAma, san 1936. Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya TIkAe~ 433 ziSya zAntisAgaragaNi ne vi. saM. 1707 meM likho hai| isa zabdArthapradhAna vRtti kA graMyamAna 3707 zlokapramANa hai| prAraMbha meM vRttikAra ne vardhamAna jinezvara ko namaskAra kiyA hai tathA saMkSipta evaM mRdu rucivAloM ke lie prastuta vRtti kI racanA kA saMkalpa kiyA hai| anta meM vRtti-racanA ke samaya, sthAna, vRttipramANa Adi kA nirdeza kiyA hai : zrImavikramarAjAn munigaganamunondubhiH pramitavarSe / vijayadavijayadazamyAM zrIpattanapattane vidRbdheyam / / 5 // zlokAnAM saGkhyAnaM saptatriMzacchataizca saptAH / vRttAvasyAM jAtaM pratyakSaragaNanayA zreyaH // 6 // prazasti meM tapAgaccha-pravartaka jagaccandrasUri se lagA kara vRttikArAzAnti. sAgara taka ko paramparA ke guru-ziSyoM kI gaNanA kI gaI hai| kalpasUtra-TippaNaka : .. isa TippaNaka' ke praNetA AcArya pRthvIcandra haiN| TippaNaka ke prArambha meM nimna zloka haiM : praNamya voramAzcaryasevadhiM vidhidarzakam / zrIparyuSaNAkalpasya, vyAkhyA kAcid vidhIyate // 1 // paJcamAGgasya sadvRtterasya coddhRtya cuurnnitH| kiJcit kasmAdapi sthAnAt, parijJAnArthamAtmanaH // 2 // TippaNaka ke anta meM AcArya kA paricaya isa prakAra hai : candrakulAmbarazazinazcAritrazrIsahasrapatrasya zrIzIlabhadrasUreguNaratnamahodadheH ziSyaH // 1 // abhavad vAdimadaharaSaTatarkAmbhojabodhanadinezaH / zrIdharmaghoSasUrirbodhitazAkambharInRpatiH // 2 // cAritrAmbhodhizazI trivargaparihArajanitabudhaharSaH / darzitavidhiH zamanidhiH siddhAntamahodadhipravaraH / / 3 / / babhUva zrIyazobhadrasaristacchiSyazekharaH tatpAdapadmamadhupo'bhUcchI devasenagaNiH // 4 // 1. tapagaNavidhuH zrIjagaccandrasUriH--lo. 1 2. muni zrI puNyavijayajo dvArA sampAdita kalpasUtra meM mudrita : sArAbhAI maNi lAla navAba, ahamadAbAda, san 1952. 28 Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa TippanakaM paryuSaNAkalpasyAlikhadavekSya zAstrANi / taccaraNakamalamadhupaH zrIpRthvIcandrasUriridam // 5 // iha yadyapi na svadhiyA vihitaM kiJcit tathApi budhavagaiH / saMzodhyamadhikamUnaM yad bhaNitaM svaparabodhAya // 6 // pRthvIcandrasUri devasenagaNi ke ziSya hai| devasenagaNi ke guru kA nAma yazobhadrapari hai| yazobhadrasUri rAjA zAkambharI ko pratibodha denevAle AcArya dharmaghoSasUri ke ziSya haiM / dharmaghoSasUri ke ziSya candrakulAvataMsa AcArya zIlabhadrasUri ke nAma se prasiddha hai| ___ uparyukta TIkAoM ke atirikta nimnalikhita Agamika vRttiyAM bhI prakAzita ho cukI haiM : AcArAMga kI jinahaMsa va pAvacandrakRta vRttiyA~,' sUtrakRtAMga kI harSakulakRta dIpikA, jambUdvIpaprajJapti kI zAnticandrakRta TIkA, kalpasUtra ko dharmasAgara, lakSmIvallabha evaM jinabhadrakRta vRttiyA~,4 bRhatkalpa kI ajJAta vRtti,5 uttarAdhyayana ko kamalasaMyama va jayakItikRta TIkAe~, Avazyaka (pratikramaNa ) kI namisAdhukRta vRtti / bIsavIM zato meM bhI muni zrI ghAsIlAlajI, zrImad vijayarAjendrasUri Adi 1. rAyabahAdura dhanapatasiMha, kalakattA, vi. saM. 1936. 2. bhImasI mANeka, bambaI, vi. saM. 1936. 3. devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra, bambaI, san 1920. 4 ( a ) dharmasAgarakRta kiraNAvalI-jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, vi. saM. 1978. (A) lakSmovallabhakRta kalpadrumakalikA-jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, vi. saM. 1975; velajI zivajI, mAMDavI, bambaI, san 1918. (i) jinaprabhakRta sandehaviSauSadhi--hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, san 1913. 5. samyak jJAna pracAraka maMDala, jodhapura. 6. (a) kamalasaMyamakRta vRtti--yazovijaya jaina granthamAlA, bhAvanagara, san 1927. (A) jayakortikRta gujarAtA TokA--hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, san 1909. 7. vijayadAnasUrIzvara graMthamAlA, sUrata, san 1939. Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya TIkAe~ 435 jaina AcAryoM ne Agamika TIkAeM likhI hai| muni ghAsIlAlakRta upAsakadazAMga' Adi kI TokAe~ vizeSarUpa se ullekhanIya haiN| ye TIkAeM zabdArtha-pradhAna haiM / vijayarAjendrasUrikRta kalpasUtrArthaprabodhinI kalpasUtra kI eka spaSTa vyAkhyA hai| 1. saMskRta-hindI-gujarAtI TokAsahita-zvetAmbara sthAnakavAsI jaina saMgha, karAcI, san 1936. 2. rAjendra pravacana kAryAlaya, khuDAlA ( phAlanA ), san 1933. Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcadaza prakaraNa lokabhASAoM meM viracita vyAkhyAe~ AgAmoM kI saMskRta TIkAoM kI bahulatA hote hue bhI bAda ke AcAryoM ne janahita kI dRSTi se yaha Avazyaka samajhA ki lokabhASAoM meM bhI sarala evaM subodha Agamika vyAkhyAe~ likhI jaaeN| ina vyAkhyAoM kA prayojana kiso viSaya kI gahanatA meM na utara kara sAdhAraNa pAThakoM ko kevala mUla sUtroM ke artha kA bodha karAnA thaa| isake lie yaha Avazyaka thA ki isa prakAra kI vyAkhyAe~ sAhityika bhASA arthAt saMskRta meM na likhakara lokabhASAoM meM likhI jaaeN| pariNAmataH tatkAlIna apabhraMza arthAt prAcIna gujarAtI bhASA meM bAlAvabodhoM kI racanA huI / isa prakAra kI zabdArthAtmaka TIkAoM se rAjasthAnI aura gujarAtI AgamapremiyoM ko vizeSa lAbha huaa| aise bAlAvabodhoM kI racanA karanevAloM meM vikrama kI aThArahavIM zatAbdI meM honevAle loMkAgacchoya (sthAnakavAsI) TabAkAra muni dharmasiMha kA nAma vizeSarUpa se ullekhanIya hai| inhoMne vyAkhyAprajJapti (bhagavato ), jIvAbhigama, prajJApanA, candraprajJapti aura sUryaprajJapti ko chor3a sthAnakavAsIsammata zeSa 27 AgamoM ke Tabe ( bAlAvabodha ) likhe haiN|' kahIMkahIM sUtroM kA prAcIna TIkAoM ke abhipreta artha ko chor3akara svasampradAyasammata artha kiyA hai jo svAbhAvika hai / sAdhuralasUri ke ziSya pArvacandragaNi ( vi.saM. 1572) racita AcArAMga, sUtrakRtAMga Adi ke bAlAvabodha bhI ullekhanIya haiN| ye bhI gujarAtI meM hai| TabAkAra muni dharmasiMha : prasiddha TabAkara muni dharmasiMha' kAThiyAvADa sthita jAmanagara meM rahanevAle dazAzrImAlI vaizya jinadAsa ke putra the / dharmasiMha kA janma mAtA zivA ke garbha se huA thaa| jisa samaya dharmasiMha kI Ayu 15 varSa kI thI usa samaya vahA~ ke lokAgacchIya upAzraya meM lokAgacchAdhipati AcArya ratnasiMha ke ziSya devajI muni kA padArpaNa huaa| unake vyAkhyAna sunane vAloM meM dharmasiMha bhI thA / isa para unake upadeza kA acchA prabhAva par3A aura use tIna vairAgya utpanna huaa| 1. aitihAsika noMdha (vA. mo. zAha), pR0 123 ( hindI saMskaraNa ). 2. aitihAsika noMdha ke AdhAra para, pR0 105-126. Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokabhASAoM meM viracita vyAkhyAe~ 437 kucha samaya taka to unake mAtA-pitA ne use dIkSA aMgIkAra karane kI anumati na do kintu antatogatvA unheM anumati denI hI pdd'ii| itanA hI nahIM apitu putra ke sAtha pitA ne bhI dIkSA grahaNa kii| unakI yaha dIkSA yativarga (zithilAcArI tyAgI) kI dIkSA thI, na ki munivarga ( zuddha AcAra vAle sAdhu ) kI / yati dharmasiMha ko dhIre-dhIre zAstroM kA acchA abhyAsa ho gyaa| unake viSaya meM prasiddha hai ki ve donoM hAthoM se hI nahIM, donoM pairoM se bhI lekhanI pakar3akara likha sakate the / jyoM-jyoM dharmasiMha kA zAstrajJAna bar3hatA gayA tyoM-tyoM unheM pratIta hone lagA ki hamArA AcAra zAstroM ke anukUla nahIM hai / hameM yaha veSa tyAga kara zuddha munivrata kA pAlana karanA caahie| unhoMne apanA yaha vicAra apane guru zivajI ke sAmane rakhate hue bar3I namratA se kahA : ___ "kRpAlu garudeva ! bhagavAna mahAvIra ne bhagavatI sUtra ( vyAkhyAprajJapti) ke bIzaveM zataka meM spaSTarUpa se pharamAyA hai ki 21000 varSa taka yaha munimArga calatA rhegaa| aisA hote hue bhI hama loga paMcama kAla ( vartamAna kAla ) kA bahAnA kara munimArga ke anukUla AcAra kA pAlana karane meM zithilatA kA paricaya de rahe haiM / yaha kisI bhI dRSTi se ucita nahIM hai| manuSyabhava amUlya cintAmaNi hai| hameM kAyaroM kA mArga chor3akara suroM kA mArga grahaNa karanA caahie| Apa jaise samartha aura vidvAn puruSa bhI yadi pAmara prANiyoM kI bhAMti sAhasahIna ho jAe~ to anya logoM kA to kahanA hI kyA ? Apa sarva prakAra ke Alasya kA tyAga kara siMha kI bhA~ti apane atula parAkrama kA paricaya diijie| Apa svayaM sacce munimArga para calie evaM auroM ko claaie| aisA karane se hI jina-zAstra kI zobhA evaM svAtmA kA kalyANa hai| siMha kAyara nahIM hotA, sUrya meM andhakAra nahIM rahatA, dAtA kRpaNa nahIM hotaa| jisa prakAra agni meM kabhI zItalatA nahIM hotI usI prakAra jJAnI meM kabhI rAga nahIM hotaa| Apa munimArga para calane ke lie taiyAra ho jaaie| maiM bhI Apake pIche-pIche usI mArga para calane ke lie taiyAra huuN| saMsAra ko chor3ane ke bAda phira moha kaisA ?" dharmasiMha kA yaha kathana sunakara zivajI socane lage ki dharmasiMha kA kahanA akSarazaH satya hai kintu maiM vaisA AcaraNa karane meM asamartha rahA huuN| dUsarI ora vaisA na karane para aisA vidvAn aura vinayI ziSya gaccha chor3akara calA jAegA aura isase gaccha kI asahya hAni hogii| ina donoM dRSTiyoM kA santulana kara zivajI kahane lage ki maiM isa samaya apane pada kA tyAga karane meM asamartha huuN| tuma dhairya rakho aura nirantara jJAnArjana karate raho / thor3e samaya bAda gaccha kI samucita Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vyavasthA karake apana donoM saba upAdhi chor3akara punaH navasaMyama dhAraNa kareMge / isa samaya jaldI na karo / guru ke ye vacana sunakara dharmasiMha vicAra karane lage ki yadi gurujI Adarza saMyama dhAraNa kareM to aura bhI acchA, kyoMki ye mere jJAnopakArI haiM ataH mujhe inheM sAtha lekara navamArga grahaNa karanA caahie| aisA soca kara dharmasiMha ne dhairyaM rakhA / isI bIca unhe vicAra AyA ki mujhe apane avakAza kA upayoga vizeSa jJAnavRddhi meM karanA cAhie / mukha kA upadeza to thor3e se manuSya hI suna sakate haiN| aura vaha bhI eka hI jagaha, kintu likhA huA upadeza sarvatra evaM sarvadA kAma A sakatA hai / yahI socakara unhoMne Agama graMthoM para TabA ( TippaNa ) likhane kA kAma zurU kiyA | dharmasiMha ne kula 27 sUtroM ke gujarAtI Tabe likhe / ye itane sarala evaM subodha haiM ki Aja bhI kaI sAdhu inhIM ke AdhAra para zAstroM kA abhyAsa karate haiM / gujarAta aura rAjasthAna meM to inakA upayoga hotA hI hai, paMjAba ke sAdhu bhI inakA pUrA upayoga karate haiM / ye abhI taka prakAzita nahIM hue haiM / dina para dina bItane lage / dharmasiMha ko guru meM zuddha cAritra pAlana ke koI lakSaNa dRSTigocara na hue / dharmasiMha kA dhairya apanI parAkASThA para pahu~ca cukA thA / unhoMne guru se kahA ki itane dina taka dhairya rakhane ke bAda bhI yadi Apa vizuddha cAritramArga para calane ke lie taiyAra nahIM haiM to mujhe hI AjJA dIjie maiM akelA hI usa patha kA pathika banane ke lie taiyAra / yaha sunakara guru ne gadgada hRdaya se ziSya ko AtmakalyANa ke mArga para agrasara hone kI anumati pradAna karate hue kahA ki he dharmapriya ! maiM tumheM AtmakalyANa ke lie antaHkaraNa se AzIrvAda detA / tuma jisa mArga para calane jA rahe ho vaha bahuta hI kaThina evaM ka~TIlA hai / yadi tuma isa patha para saphalatA pUrvaka bar3ha sakoge taba to ThIka anyathA tumhAre sAtha mujhe bhI apayaza kA bhAgI bananA par3egA / ataH nayA mArga grahaNa karane ke pUrva maiM tumhArI parIkSA lenA cAhatA hU~ / Aja rAta ko tuma ahamadAbAda ke uttara kI ora udyAna meM jo darayAkhAna nAmaka yakSAyatana hai usameM raho / prAtaHkAla mujhame antima AjJA lekara nayA mArga grahaNa karanA / guru ko vandana kara yati dharmasiMha darayAkhAna kI ora cale / zAstrAjJA ke anusAra dharmasiMha ne usa sthAna ke rakSaka se vahA~ Thaharane kI anumati mA~gI / musalamAna rakSaka ne uttara diyA : "yatijI ! kyA Apako darayAkhAna pIra kI zakti kA jJAna nahIM hai ? kyA Apako mAlUma nahIM ki isa sthAna para rAta meM koI manuSya nahIM raha sakatA ? hamAre camatkArI pora ke inhoMne saikar3oM manuSyoM ko Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokabhASAoM meM viracita vyAkhyAe~ 439 pachAr3akara paraloka meM pahuMcA diyA hai / yatijI ! kyA Apa bhI unakI saMgati karanA cAhate haiM ?" ___ "bhAI ! tumhArA kathana kadAcit ThIka hai| kintu mujhe to mere guru kI AjJA hai, ataH yahA~ rahanA hI pdd'egaa| tumane mujhe AnevAle saMkaTa se sAvadhAna kiyA isake lie dhanyavAda, kintu bhaya kise kahate haiM ise maiM jAnatA hI nhiiN| 'bhaya' zabda mere koza meM hI nahIM hai / " dharmasiMha ne pratyuttara diyA : "marane do ise ! apano Ayu kama hone se hI yaha aisA karatA ho to kauna jAne ?" eka anya musalamAna ne usa musalamAna ke kAna meM salAha do / dharmasiMha ko vahAM rahane kI anumati mila gaI / jaise-jaise saMdhyA vyatIta hotI gaI vaise-vaise darayAkhAna kA sthAna nirjana hotA gayA / antatogatvA usa pUre pradeza meM akele dharmasiMha hI raha gye| unhoMne rajoharaNa se bhUmi svaccha kara apanA Asana bichAyA aura svAdhyAya meM magna hue / eka prahara rAtri vyatIta huI hogI ki darayAkhAna kA yakSa vahA~ AyA / dharmasiMha usa samaya svAdhyAya meM lona the| unake mukha se pUrvaazruta zabdoccAraNa sunakara yakSa ko kucha Azcarya huaa| use vaha puruSa anya puruSoM se kucha vilakSaNa pratIta huaa| vaha apane krodhI svabhAva ko bhUla kara bhaktipUrvaka dharmasiMha kI sevA meM pravRtta ho gyaa| itanA hI nahIM, unake upadeza se usane usa samaya se kisI bhI manuSya ko na satAne kA saMkalpa kiyA / yakSa calA gayA / dharmasiMha apane svAdhyAyadhyAna meM saMlagna rhe| thor3I nIMda lene ke bAda punaH usI kArya meM pravRtta hue / dhIre-dhIre prabhAta huA / Avazyaka kriyAoM se nivRtta ho dharmasiMha apane guru ke pAsa phuNce| vandanA Adi karane ke bAda sArI ghaTanA guru ko sunA dI / ziSya ke isa zauryapUrNa AcaraNa se guru bahuta prasanna hue| unheM vizvAsa ho gayA ki dharmasiMha bar3A parAkramI aura buddhizAlI hai| yaha acchI taraha saMyama kA pAlana kara skegaa| isase jaina zAsana kA udyota hogaa| yaha socakara unhoMne dharmasiMha ko zuddha saMyama dhAraNa kara vicarane kI anumati pradAna kii| dharmasiMha apanI vicAradhArA ke anya yatiyoM ko sAtha meM lekara dariyApura daravAje ke bAhara IzAnakoNa ke udyAna meM pahu~ce tathA navasaMyama grahaNa kiyaa| yaha ghaTanA vi0 saM0 1685 kI hai| dharma siMha kA dharmopadeza prAyaH dariyApura daravAje meM hI huA karatA thA ataH unakA sampradAya bhI 'dariyApurI sampradAya' ke rUpa meM hI prasiddha huaa| 1. saMvata sola pacAsie, amadAvAda majhAra / zivajI gurU ko chor3a ke, dharmasi huA gacchabahAra ||-ek prAcIna kavitA, Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa muni dharmasiMha gujarAta aura kAThiyAvAr3a meM hI vicarA karate the / gaThiyA se pIr3ita hone ke kAraNa unake lie dUra-dUra kA vihAra ati kaThina thA / 43 varSa taka naI dIkSA kA pAlana karane ke bAda vi0 1728 kI Azvina zuklA saM0 caturthI ke dina unakA svargavAsa huA / muni dharmasiMha ne 27 sUtroM ke TaboM ke atirikta nimnalikhita gujarAtI graMthoM kI racanA kI hai : 1. samavAyAMga kI huMDI, 2. bhagavatI kA yaMtra, 3. prajJApanA kA yaMtra 4 sthAnAMga kA yaMtra, 5. jIvAbhigama kA yaMtra, 6. jambU dvIpaprajJapti kA yaMtra, 7. candraprajJapti kA yaMtra, 8. sUryaprajJapti kA yaMtra, 9. rAjapraznIya kA yaMtra, 10. vyavahAra kI hu~DI, 11. sUtrasamAdhi kI huMDI, 11 draupadI kI carcA,, 13. sAmAyika kI carcA, 14. sAdhu-sAmAcArI, 15. candraprajJapti kI TIpa | inake atirikta unake likhe hue aura bhI kucha grantha haiM / abhI taka ina granthoM kA prakAzana nahIM ho pAyA hai / hindI TIkAe~ 440 hindI TIkAoM meM muni hastimalakRta dazavekAlika-saubhAgya candrikA, nandI sUtra - bhASATIkA, upAdhyAya AtmArAmakRta dazAzrutaskandha - gaNapatiguNa 3 uttarAdhyayana- AtmajJAnaprakAzikA, 4 dazavaikAlika - AtmajJAna prakAzikA, 5 prakAzikA, " upAdhyAya amaramunikRta Avazyaka - vivecana ( zramaNa-sUtra ) Adi vizeSarUpa se ullekhanIya haiM / inake atirikta hindI, gujarAtI, aMgrejI Adi bhASAoM meM aneka AgamoM ke anuvAda evaM sAra bhI prakAzita hue haiM / 1. rAyabahAdura motIlAla bAlamukunda mUthA, satArA, san 1940, 2. rAyabahAdura motIlAla bAlamukunda mUthA, satArA, san 1942. 3. jaina zAstramAlA kAryAlaya, lAhaura, san 1936. 4. jaina zAstramAlA kAryAlaya, lAhaura, san 1939-1942. 5. ( a ) jvAlAprasAda mANakacanda jauharI, mahendragar3ha ( paTiyAlA ), vi0 saM0 1989. ( A ) jaina zAstramAlA kAryAlaya, lAhaura, san 1946. 6. sanmati jJAnapITha, lohAmaMDI, AgarA, vi0 saM0 2007. Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda aMkoTThaka aMga 7, 9, 14, 27, 32, 40, aMgabAhya aMgAra 119 98, 99, 173, 259, 302 aMgapraviSTa 66, 132, 133, 183, 389 aMgula aMgulapada aMgulI aMgUThI aMgopAMga aMcalagaccha aMjanaka aMDaka aMDa aMtaHpura kr aMtakRta aMtakRtaddazA aMtakRddazAvRtti a aMtara aMtaragRha aMtaraMjikA aMtaradvIpaja aMtarApaNa aMtarAya anukramaNikA pRSTha 66, 133, 389 104, 193 32 28, 35 32 72 32, 98, 302 49, 423 383 249, 376 26 33, 53, 313 78 380 40 42, 380 27 224 173, 178 103 17, 208 139 zabda aMtarnivasanI aMtevAsI aMdha aMdhakAra aMgha aMba aMbarISa aMbaSTha aMbasAlavaNa aMbikAdevI aMza aMzikA akaMpita karmabhUmija akalaMka akalpa akalpatA akalpasthita akalpya akAmamaraNIya akArakAtmavAda akRtsna akoTA akriyAvAdI pRSTha 221 41 324 169 248 109 109 9, 20, 102, 218 404 385 7 17, 114, 198, 219 13, 73, 144, 166 103 46, 407 27, 260, 340 21 akSa akSara akSarArtha akSATaka 34, 194, 227 21 60 289 220 119 9,52, 109 128, 187 66, 129, 132, 183 324 18, 199 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 94 23 301 442 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zabda pRSTha zabda pRSTha akSINa 137 aTTAlaka 33, 55, 312, 383 agama aNahilapATaka 42, 47, 372, 375, agamika 378, 416 agara 8, 94 aNuka agahita 78 aNudharma agastyasiMha 28, 29, 31, 268, aNuvrata 270, 292, 294 atara 112 agAradharma 4, 184 atasI 8, 24, 94, 239, 306 agArasthita 230 atikrama 23, 235 agArI 208 aticAra agni 18, 104, 159 atipariNAmI 194 agnibhUti 13, 73, 144, 150 atizaya 246 agra 9, 108, 299 adattAdAna agrazrutaskaMdha 108 adarzI 27 acalabhrAtA 13, 73, 144, 166 aduSTa acelaka 231 addhoruka 221 acchaMdaka 30, 276 adbhuta 273 acchApurI aja 307 adhikaraNa 10, 21, 69, 213, ajAtaasamAptakalpa 25 ajAtasamAptakalpa 25 adhikaraNavaividhya ajAti 112 adhivAsa 257 ajAtisthAna 112 adhiSThAtRtva ajitacandrasUri 35, 325 adhyayana 6, 9, 42, 57, 96, 109, ajitadevasUri 35, 49, 325, 420, 137, 208 421, 424 adhyayanakalpa 27 ajitasiMhAcArya adhyayanaSaTaka 135 ajIva 15, 178 adhyayanapUraka ajJAnavAda 289 adhyApaka-paramparA ajJAnavAdI 9, 101 adhva 20, 216 ajJAnI 27 adhvagamana 216 aTTa 35, 55, 312 adhvAtIta 26 27, 260 adharma 228 192 57 Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 17. anukramaNikA 443 zabda pRSTha zabda pRSTha adhvAtItakaraNa 193 anugama 13, 61, 136 anaMgapraviSTa anujJApanA anaMta 272 anuttaradeva anaMtarasiddha kevala 389 anuttaropapAtika 40, 380 anaMtahaMsagaNi 50, 430 anuttaraupapAtikadazAvRtti 42, 380 anakSara 66, 129 anudgata anagAra 92, 95 anudghAtika 21, 225 anagAra-guNa 280 anuparipATI 337 anagAradharma 94 anupravAda 177 ananuyoga 68 anumata 13, 15, 69, 180 anabhipreta 97 anumAna 8,14, 145 anayA anuyAna 19, 203 anavadya 78 anuyoga 13, 14, 17, 26, 68, anavadyA 175 74, 113, 135, 142, anavasthApya 17, 21, 190, 195, 173, 196, 252, 273, 226, 240, 250 277 anazana ___39, 91 anuyogadvAra 6, 28, 35, 36, 47, anAcAra 23, 235 57, 61,266, 267, anAjAti 112 273, 331, 410 anAdika 66 anuyogadvAracUNi 12, 28, 29, 36, anAdeza 97 123, 266, 267, anidya 78 273 animitta 32 anuyogadvAraTIkA 36, 336 aniyatavAsa 18, 127 anuyogadvAravRtti 12, 47, 411, anivedana 412 anizItha 362 anuyogadvArasatravRtti anizrita 131 anuyogArtha 102 anisRSTa 192 anarAdhA anurAdhA anihnavana 192 anekAMtajayapatAkA anukaMpA 25, 244, 277 anekAMtapraghaTTa anukalpa 27, 260 anekAMtavAdapraveza anukrama 337 anekAtmavAda m m m mr 0 333 m s mr mr sh mm r m Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 193 280 87 444 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zabda pRSTha zabda pRSTha aneSaNIya aprAvaraNa anyatara 23, 194, 236 aprekSita anyadhArmika aphenaka anyadhArmikastainya 226 abaddha anyayogavyavacchedadvAtriMzikA 386 abaddhika 16, 179 anyonyakAraka 21, 226 abrahma anvayijJAnasiddhi 389 abhaktArtha 'apatya 30, 53, 69, 72 abhayakumAra 30, 40, 54 apamAna 25 abhayadeva aparAdhakSamaNA 81 abhayadevasUri 35, 40, 50, 325, aparAdhapada 92 409 aparigraha 288 abhavya 163, 341 apariNata 193 abhigraha 23, 26, 30, 72, 87, apariNAmI 235, 251 aparizATo 224 abhighAta 22, 32 aparyavasita 66 abhidhAna 324 apavAda 17, 18, 19, 22, 205 / abhidheya 324 apasarpaNa 255 abhinaya apaharaNa 19 abhiniboSa 128 apahRta 222 abhiniveza 14, 15 apAdAna abhinna 198, 221 apAya 130 abhiprAya apArdhAhArI 26, 249 abhipreta apAvRtadvAropAzraya 208 abhimAradAruka apUrvajJAnagrahaNa 69 abhilApa apoha 66 abhivarSitamAsa apohana 133 abhivyakti 343 ap 9 abhiSeka 69,72 apakAya 104, 300 abhiSekA 21, 210 apramAda abheda aprAptakAritA 131 abhedavAda aprApyakAritA 13 abhyAhRta 192 : 76 36 Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 445 abhyutthAna a zabda zabda 21, 223 alam abhrAvakAza 218 alAbu amaramuni 51, 440 alisiMdA 306 amalakarapA alIka 230 amAtya 24, 54, 238, 239, alepa 309, 384 alepakRta amila 8, 94 alpAhArI 26, 249 amilAta vastra 307 avaMdya amUr3hadRSTi 192 avakAza ayogava 9, 102 avakiraNa ayodhyA , 7, 70 avagRhIta 17. aratita 309 avagraha 25, 65, 108. 214, aranAtha 46, 407 225, 244 agahannaka 277 avagraha-paTTaka 21, 222 arAjaka 214 avagraha-pratimA 108 arihaMta 69,76, 79 avagrahAnaMtaka 21, 221 aci 104 avacUri 326 artha 6, 8, 56, 138, 192, 400 avacUrNi 326 arthakathA avaTa 383 arthagrahaNa 18, 127 avadya 78. arthachanna avadhAna 18. arthajAta 241 avadhi 13, 19, 52, 65, 128, arthazAstra 7,53, 70 188, 275 arthAvagraha 130 avadhijJAna 65, 128, 134 . arddhaziroroga 98 avadhiyukta ardhahAra 33, 55,312 avayava 8, 99, 304 ardhAhArI avarakaMkA 376 azikA 309 avarudra 221 arhata 8,76 avalekhanikA ahaMdAyatana avazyakaraNIya arhanmaka 17, 191 avasanna 23, 237 alaMkAra 7, 70 avasannAcArya 194 3 33 303 135 404 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 zabda avasthA avasthAna avasthita avahelanA avAGmukha avAGmukhakhaMDa mallaka avAGmukha mallaka avAcAla avAya avicyuti avinIta avirahakAla avirahita avizodhi avyakta avyaktamata avyavahArI avyAbAdha azvasena azvasenavAcaka azvasenIya aSTaka aSTAMganimitta pRSTha zabda 194 aSTApada 194 asaMkliSTa 66 asaMkhyAta asaMjJI asaMyama asaMpAtima asaMprApta asaM prAptakAma asaMskRta asakala asannihita asamAdhisthAna 222 229 199 18, 199 azaTha azana azanaka azoka azraddhAna azva azvatara 8 azvamitra 14, 15, 54, 74, 177, 277 361 26 65 65 21 69 13 26, 255 74 asAta 176 asipatra 243 asthi asi 81, 102 192, 194 22, 86 383 310 193 8, 208 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pRSTha 71 32 273 66 104 210 40 362 333 7, 62 asahanazIla asahiSNu akalpa ahamadAbAda ahiMsaka ahiMsA ahicchatra ahicchatrA A~kha AMdhra Akara AkarSa AkAza 220 112 109 37 27 27 439 160 8, 14, 52, 91, 99, 159, 221 27 259 8 8, 53 99 99 33 110, 280 194 A 32 26, 324 10, 17, 38, 54, 101, 114, 198, 354 13, 183 14, 66, 159 Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA zabda AkIrNa AkuMcanapaTTa Akula Akroza AkSepa AkhyAna AkhyAyaka AgaMtuka Agama 6, 10, 12, 16, 27, 34, 40, 41, 51, 56, 135,145 187, 250 6 192, 218 187 Agama-grantha Agamana Agama-vyavahAra Agamika Agamika vyAkhyA AgAla Acarita AcArakathA AcArakalpa AcAra-dIpikA 102 400 Acamla 18, 87 AcAra 9, 17, 34, 51, 58, 92, 102, 103, 298 90 AcAra-prakalpa AcAra - praNidhi AcAravinaya pRSTha 9, 97, 376 229 135 299 16 29, 30, 54 AcAra-zAstra AcAra-saMpadA 383 26 280 49, 423 251 341 188 34, 51 188 AcArAMga 6, 9, 27, 31, 38, 56, 57, 63, 67, 101, 102, 108, 266, 383 5, 10 51 zabda pRSTha AcArAMgacUrNi 28, 31, 266, 287 AcArAMgaTIkA 59 AcArAMgadIpikA 49, 424 AcArAMga niyukti 6, 9, 53, 58, 63, 101 AcArAMga vivaraNa 38, 49, 54, 352 AcArya 6, 7, 8, 9, 11, 16, 17, 25, 32, 37, 44, 48, 68, 75, 76, 210, 216, 223, 241, 245, 247, 275 40 AcArya padavI AcAryavaMza 447 57 102 102 194 192 102 384 30, 52, 278 192 AjovikamatanirAsa 289 AjJA 16, 135, 187, 250, 400 AjJAvyavahAra 190 AcAla AcIrNa Acelakya Acchedya AjAti Ajinaka AjIvaka AjIvadoSa ADhaka AtaMka AtodyAMga Atmatattva Atmatara Atma-pravAda Atma-saMyoga 98 18, 198 9, 98 14 23, 194, 236 175 97 AtmA 13, 144, 147, 151, 152, 153, 154, 155, 170, 368 Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 pRSTha 272 334 440 19 91 101 72 8, 94, 109 191 17 19, 217 Adeza 97, 249 AdhA karma 23, 26, 192, 255 AghAkarmika 19, 314 Ananda zabda AtmAMgula AtmAnuzAsana AtmArAma AtmArthakRta AtmopanyAsa Adarza Adarza - gRha AdAna AdAna nikSepaNasamiti AdityamAsa AdiyAtrika 30, 54, 277 AnandavimalasUri 49, 424, 426, 429 266 66 273, 337 249, 383 17, 208 33, 55 13, 65, 130, 271, 345 128 312 33, 113 309 403 101 98 AnandasAgara AnugAmika AnupUrvI ApaNa ApaNagRha AbharaNa Abhinibodhika Abhinibodhika jJAna AbhUSaNa Ama Amarjana AmalakappA AmokSa AmoDaka jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pRSTha 33, 317 229 47, 415 404 137 309 383 139 71 309 135 383 215 zabda Amra Amrakubja Amradeva AmrazAlavana Aya AyaMbila AyAma Ayu AyudhazAlA AraMbha ArAdhanA ArAma ArI Arogya AropaNA ArtadhyAna 339. 9,98, 109 Ardra Arya 5, 10, 14, 20, 27, 114, 217 34 20, 53, 218 179 AryakAla Aryakula AryakRSNa AryakSetra AyaMjAti 99 234, 236 Aryadeza AryarakSita ArakSita caritra Aryavraja AryA afrat Alasya 20, 27, 194, 259, 20, 53, 218 34, 54, 318 54, 179 7. 54 32, 308 242 299 Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA zabda AliMgana Aloka Alocaka AlocanA AlocanAI AlocanAvidhi 17, 23, 190, 234, 236, 250, 279, 400 236 400 AvaraNa 99 Avazyaka 6, 11, 24, 28, 36, 48, 56, 57, 64, 65 70, 117, 126, 135 266, 272, 274 AvazyakacUNa 28, 29, 37, 40, AvazyakacUrNikAra Avazyaka - TippaNa Avazyaka - TIkA 52, 53, 266, 270, 274, 361 46 Avazyaniyukti pRSTha 8, 33 79 236 Avazyaka niyukti dIpikA Avazyaka niyuktibRhaTTIkA Avazyaka niyukti-laghuTIkA Avazyaka - mUlaTIkAkAra Avazyaka mUlabhASyakAra Avazyaka vivaraNa Avazyaka vivecana 6, 7, 37, 45, 48, 51, 53, 54, 58, 60, 63, 64 29 46, 411 36 7, 48, 422 333 333 46 46 36, 46, 406 51 AvazyakavRtti 37, 43, 46, 344 386, 387, 410 zabda pRSTha AvazyakavRtti- pradeza vyAkhyA 46, 411 7 Avazyaka sUtra AvazyakAnuyoga Aveza AzaMkA AzvAsa ASAr3ha ASAr3habhUti AzAtanA Azrama 10, 17, 38, 114, 198, 345, 397 101 74, 173, 176, 277 15, 10, 11, 193 229, 252 362 8, 102 280 Asana AsasenIya Asevana Asevana - zikSA AsthAnikA AsravapaMcaka AhArakazarIra AhAracarcA AhRta AhRtikA 449 iMgitamaraNa iMginI maraNa iMdrakIla AhAra 7, 9, 20, 22, 33, 37, 53, 66, 109, 229, 249, 253, 258 17 iMdranAga iMdrabhUti iMdrAgamana iMdriya 127 249 8, 92 10, 110 24 381 289 216 219 107 17, 189 383 277 13, 73, 144, 391 30 66, 154 Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pRSTha 1010 ikSa 229 21 zabda pRSTha zabda iMdriyanirodha 26, 252 ujjayinI 34, 251, 315 iMdhana-paliya 33 ujjoya iMdhanazAlA 33, 318 ujjhanA 8,94,306 ujjhA ikSurasa 98 uNa 39, 358 ikSvAku 20,218 utkaTikAsana icchA 25, 81, 100, 241 utkalikA 105 icchAchanda 23 utkalpa 260 icchAlobha 231 utkuTukAvasthA iDAku 34, 324 24 utkoca itihAsa 10,22 utkruSTi 193 itvarika utkSipta 376 ipsitavya 400 udakAcamana ilAputra 30, 54, 277 udakA iSuzAstra 7,53,70 udayana ihabhava udayavijaya 35, 421 ihaloka 13, 144, 160 udayasAgara 35, 421 udara 32 IryA 108 udAyI 30, 54, 280 IryAsamiti udAharaNa 8,43, 91, 340 Izvara 384 uditodita Izvara-kartRtva 14, 152 udgata IzvarakartRtvacarcA 289 udgama 192 IzvarI 120 udgAra 22, 229 IhA 65, 66, 130 uddazya 13, 17, 21, 32, 52, IhAmRga 384 69, 143, 280 udbhinna 9, 20, 102, 218 udyAna 33, 312, 383 uccAra 18, 104 udyAnagRha 33, 55, 312 uccArabhUmi 117 udyAnazAlA 33, 312 ucchya 84 udyota 79, 278 84 udyotana I 192 4 ugra ucchrita 330 Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA zabda udyotanasUri udyotanAcArya unnata unnAyu unmata unmAda unmizra unmocana upakaraNa upakalpa upakeza gaccha upakrama upagUhana upagUhita upagRhIta upacaya upacAra upadeza upadezapada upadezamAlA upadeza mAlAvRtti upadezamAlA sUtra upadhAna pRSTha 330 upadhikalpa upanayana upabRMhaNa upamitibhavaprapaMca kathA 47, 415 39, 358 uparidoSa 358 upavAsa upazama 27, 241 8,94, 207 193 84 19, 26 27, 260 29, 269 136 312 8, 94 32 84 245 6, 56, 135, 227 333 46, 409 46, 411 411 9, 192 111 zabda upayoga 7, 70 192 269, 409 upazamazreNI upasagaM upasargaprApta upasargastotra pRSTha 21, 66, 148, 184, 344 upAdhyAyavaMza upAzraya 451 upastha upasthApana upasthApanA upAMga upAjjhAu upAdhyAya 8, 18, 24, 47, 51, 75, 77, 210, 241, 245, 247 upadhAnapratimA upadhAnazruta upAsanA 103, 107 upadhi 10, 18, 20, 21, 32, upodghAta 192, 219, 221, 222, ubhayatara 258, 308 umAkAMta premAnanda zAha 27 ura urabhra ulAvakI ulUka 258 244 32, 40, 45, 48, 302 77 upAsaka upAsakadazA upAsakadazAMgavRtti upAsaka pratimA 19, 205 304 52 140, 141 18, 30, 309 241 7, 62, 27 57 10, 18, 19, 20, 21, 218, 219, 228, 258 10, 111, 379 40 42, 379 111,279 7, 53, 70 8, 57, 65, 126, 23, 194, 236 119 32 9, 100 178 15 Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pRSTha 106 228 zabda pRSTha zabda ulUkatIra 173 ekasthAna 87 ulUkI 178 ekAtmavAda 13, 289 ullukA 177 ekAvalI 33, 55, ullukAtIra 177 eDaka uvakkhaDa evaMbhUta 173 uri 187 elASADha 300 uSTra eSaNA 8, 93 uSTrI 307 eSaNAsamiti uSNa usseti _aitihAsika 54 aitihAsika caritra 32 airAvatI o ogha 8, 26, 252 RjuvAlukA 73 opaniyukti 6, 10, 28, 30,40, RjusUtra 172 63, 116, 117, 266 RNa 41 oghaniyukticUNi 29, 267, 274 Rtu oghaniyukti-TIkA 43, 383 Rtubaddha oghaniyukti-dIpikA 49, 423 RtumAsa 17 opaniyukti bRhadbhASya 26, 254 RSabha 278 oghaniyukti-bhASya 26 RSabhadeva 7,30,53, 54, 69, opaniyukti-laghubhASya 26, 252 123, 275, 346 / / oghaniyukti-vRtti 40, 364 RSabhadeva-caritra 7, 69 oghasaMjJA RSabhapura 173, 175 odaNa 34, 324 RSigupta 29, 31, 270, 294 osIra RSibhASita 6, 14, 56, 57, 173 / / autpattikI eka 8,89, 93, 98, 110 autpAtikI ekaka 9, 98 audArika 20, 216 ekapAzrvazAyI 229 audadezika 26, 192, 194 eka vihAra-pratimA 111 aupakakSikI 2398 au 131, 277 221 Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 453 171 paMcuka 98 zabda pRSTha zabda pRSTha aupaghAtika 26, 252 kappa 256 aupapAtika 40, 383 kamalasaMyama upAdhyAya 35, 325 aupapAtikavRtti 43, 383 karakaMDu 8,54 aupamya 257 karaNa 8, 27, 78, 94, 99, 171, aupazamika 185, 252, 257 auNika 20, 54, 219 karuNA 272 auSadha 18, 19, 249, 307 karNa 367 auSadhAMga 9, 98 kaNarAja 41, 367 auSadhi 105, 249 karNazodhana 258 auSTrika 20, 219 kartA kartRvAda 289 kaMgu 8, 94, 306 karbaTa 38, 114, 354, 397, 221 kavaMTaka 10,17, 54, 216 kaMTaka 10.22. 230 karma 7,9, 13, 14, 15, 20,30, 53, 69, 73, 105, 144, 383 150, 162, 172, 178 kamajA kajjalAMgI 383 76, 277 karmaprakRti 34, 266, 324 kati katijana karmaprakRtivRtti 387 katividha karmaprakRtisaMgrahaNI-cUNi 45, 397 karmapravAda kathaka 314, 383, 385 kathanavidhi 86 karmabaMdha 21, 51 katham karmabhUmija kathA karmavAda 14, 52, kathAkoza karmavaividhya kathAnaka 9, 10, 30, 34, 37 karmazAlA 33, 318 kanaka 168 karmastavavRtti 333 kanakapASaNa 168 karmasthiti 16, 52 kanakAvalI 33, 55, 312 karmAntagRha 33, 312 kanyakAntaHpura 33, 313 karmAntazAlA 33, 312 kapar3avaMja 41, 367 kalazabhavamRgendra 31, 294 kapila 9, 22, 72, 100, 226 kalA kaMDu kaMda m m m N 8, 93 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 215 279 zabda zabda pRSTha kalAya kasya 13 kalAla kAMcanapura 26, 259 kaliMga 27, 259 kAMtI 386 kaliMda kAMpilya 27, 259 kalikAla-sarvajJa kAkI 178 kalevara 84, 147 kAThiyAvAr3a kalpa 10, 16, 17, 27, 57, 59, kAna 32 60, 113, 194,200, 231, kAnanadIpa 39, 354 244, 257, 260, 321, kApotikA 408 kAma 8,57, 92, 100, 283 kalpakaraNa 19, 202 kAma-kathA 93, 312 kalpa-Tippanaka 322 kAma-krIr3A 33, 53, 312 kalpadhArI 19 kAmaguNa kalpanA 190 kAmadeva _30, 54, 277 kalpasUtra 50, 321 kAmabhoga 288 kalpasUtra-kalpakaumudI 51, 432 kAmavikAra 207 kalpasUtra-kalpapradIpikA 50, 430 kAmavijJAna kalpasUtra-kalpalatA 50, 432 kAmI kalpasUtra-TippaNaka 51, 433 kAya 22, 32, 66, 135, kalpasUtra-subodhikA 50,431 147, 281 kalpasthita 194, 228 kAyakleza kalpasthiti 194, 231 kAyagupti 191 kalpika 197 kAyaSaTka kalpikA 301, 401, 402 kAyikIbhUmi 217 kalpya 402 kAyotsarga 8, 26, 65, 136, 252, kalyANavijayasUri 50, 430 281,309 kavi 50 kAyotsarga-akaraNa 193 kavIMdra 39, 358 kAyotsarga-bhaMga 193 kaSAya 13, 15, 66, 99, 140, kAraNa 12, 13, 74, 171, 219 - 277 kAraNagRhIta 192 kaSAyaduSTa 195 kArpaTika 20, 216 kastUracandra 35, 125, 420 kAsA 53 340 249 Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA zabda kArmaNazarIra kArmikI kAla pRSTha zabda 150 131 8, 13, 66, 74, 88, 109 171, 192, 257 5, 315 27 235 273 23, 235 21, 227 192 193 89 74, 277 14 30, 54, 60 132 273 27, 259 18, 199 8, 94, 104, 307 69 26, 249 13 13, 18 kAlaka kAlakalpa kAlaguru kAlapramANa kAlalaghu kAlAtikrAnta kAlAtIta kAlAtItakaraNa kAlAnuyoga kAlika kAlikazruta kAlikAcArya kAlikI kAvyarasa kAzI kAzyapaka kASTha ki kiMcidavamaudaryaM kim kiyaccira kiraNAvalI kIrtivallabha kIrti vijayagaNi kuMDagrAma kuMDala kuMbhakAra kukuTI 35, 325, 421 50, 431 kukuTIaMDaka kukkuTI kukSIaMDa kuNAla kuNAlA kutra 72, 109 33, 55, 312 300 249 kutrikApaNa kuddAlA kudhAvanA kumAra kumArapAlaprabandha kuru kula kulaka kulakara kulattha kulaprabha 50 kusuma kulamada kulika kuvalayamAlA kuzalatva kuzAvarta kuzIla kusuMbala kuha kuhuNa kUcerA kUTAgAra kUpakaTa kUra 455 8, 24, 94, 239, 306 35, 325, 420 72 104 331 99 27, 259 23, 237, 238, 250, 257 208 90 90 105 366 33, 312 7, 70 34, 246, 324 pRSTha 249 249 249 26, 260, 310 34, 54, 318 13 178, 222 104 193 24, 54, 238 385 27, 259 20, 27, 33 333 69, 346 Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 zabda kUrca pura kUrmaM kRtakaraNa kRtapuNya kRtayogI kRti kRtikarma kRttikA pRSTha 366 376 215 277 25, 192 39, 115 79, 123, 278 392 20, 220 27, 260 65, 188, 271 13, 15, 18, 30, 36, 52, 67, 73, 128, 134, 184, 271 60 kRtsna kekayArdhaM kevala kevalajJAna kevalajJAnI kevaladarzana 16, 36, 52, 184, 271 16 30 kevalI kevalotpAda kezikuyAra 403 13 206 28 27, 260 180 12, 35, 122, 325, 349 koTyAcAryaM 7, 35, 37, 47, 122, 325, 330, 349 330 keSu koTa koTikagaNi koTivarSa koTTavIra koTTAya koTyAcAryavAdigaNimahattara koTyA 35, 335, 327, 328, 330, 349, 414 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pRSTha 35, 330 72 30, 54, 280 8, 24, 94, 239, 306 7 zabda koTyAyavAdigaNa koDAlasagotra koNika kodrava kollAkagrAma kozaka kozala kozalaka kozikA koSThAgAra kauMDiya kaukucika kauTuMbika kautuka kaurava kauzAMbI 27, 34, 54, 259, 318 krama 16 kramikatva kriyA kriyAvAdI kriyAsthAna krIDA krIta krodha krodha - doSa krodha- nigraha klIba kleza kSaNalava kSaNikavAda kSata kSatriya 215 26, 27, 248, 259 248 228 33, 55, 312, 314 24, 177, 180, 239 231 384 7, 70 218 36 279, 337, 343 9, 52, 108 279 8, 94, 193 192 140, 193 192 252 21, 27, 226 213, 228 69 155 9, 102 9, 20, 102, 128 Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA zabda 27 86 pRSTha zabda kSapaka 193 kSapakazreNI 140, 141 khaMDa kSapaNA 137 khaMDapANA kSapita 114,213 khaMbhAta kSamAkalyANa 334 khaDgastaMbhana kSamAratna 35, 326, 421 khara 104 kSamAzramaNa 11, 12, 119, 123 kharataragaccha 49, 50, 427, 429 kSamita 114 kharataragacchapaTTAvalI 334 kSAMta 92, 95 kharasvara 109 kSAmaNA 281 khasadrumazRgAla 218 kSAmita 213 khAdima kSAyika 196 khisita kSAyopazamika 196 khillUra 385 22, 32 kSAra kheTa 38, 354, 397 kSiptacitta 22, 24, 53, 231, kheDa 10,17, 54, 114, 198 240 khelApana 7,70 kSipra 131 khola 215 kSIragRha 55, 314 kSudhA 299 gaMga 15, 54, 173, 177 kSullaka 8, 18, 93, 193, 210 / gaMgadatta 30, 54, 277 kSullikA 18, 90, 210 gaMgasari 74, 277 kSullikAcAra 58 gaMgA 228 kSetra 13, 20, 66, 68, 74, 171 gaMjazAlA 33, 55, 314 kSetrakalpa ___ 27, 54 gaMDa 309 kSetrakAla / 13 gaMDi kSetrapratyupekSaka gaMdha 7,8,70, 94, kSetrasamAsaTIkA 45, 397 gaMdhapaliya kSetrasamAsavRtti 333 gaMdharva kSetrAtikrAnta 21, 227 gaMdhahastI 35, 38, 40, 315, 351 kSemakIti 35, 46, 48, 263, 352, 354, 362, 371 325, 407, 420, 422 gaMdhAMga kSobha 112 gaMdhikAzAlA 3 ll 9, 98 249 Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 zabda gaMbhUtA gaccha gacchapati gacchapratibaddha yathAlaMdika gacchavAsI gacchazatikA gacchAcAra gacchAcArIkA gacchAcAravRtti gaja gajapura gaNa gaNaka gaNadhara gaNadharavAda gaNadharasthApanA gaNanAyaka gaNAMta ropasaMpadA gaNi gaNita 72 27, 259 25, 135, 241 384 13, 17, 18, 19, 20, 138, 220, 270, 309 7, 13, 52, 143 25 gaNAvacchedaka gaNAvacchedinI gaNI gati gadya gama pRSTha 39, 355 18, 19, 22 36 30, 57, 67, 73, 19, 205 19, 200 19, 202 49 49, 424 49, 424 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pRSTha 18, 192, 193 18, 253 66, 132, 133, 183 8, 307 34, 315 10 66 92 133 zabda gamana gamanAgamana gamika gardabha garda bhilla garbha-parivartana 384 21, 227 gujA 25, 246 guccha 245 111 7, 69 gaNitazAstra 12 gaNitAnuyoga 14, 88, 173, 252 gaNapada 14 gaNisaMpadA 110, 188 garbhAdhAna garbhApahAra garbhiNI ga gali gaveSaNA gAthA gAruDika gArddhapRSTha giranAra girA gota gItArthaM gujarAta gujarAtI guNa guNapratyaya guNaprAtyaki guNasthAna gupti 27 185, 279 9, 99 19, 66 7, 9, 10, 22, 109 207 107 39, 359, 385 94 193, 319 24, 194, 198, 233 105 105 439. 51 15, 33, 55, 178, 312 66, 134 guNaratna guNavrata guNazekhara guNasaubhAgyagaNi 72 21, 53, 222 72 67. 35, 325, 420 94, 281 35, 325, 420 49, 425. 280 30, 191, 252 Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 459 307. 201 anukramaNikA zabda pRSTha zabda pRSTha guru 31, 36, 38, 69, 142, 191 goviMdavAcaka guru-paramparA 42, 57 goviMdAcArya gurubhAI 29 gozAlaka 30,54, 276 gurubhrAtA gozAlakamatanirAsa 289 gurumAsa 303 gozAlA gulikA 215 goSThAmAhila 15, 16, 54, 172, gulma 105 179, 247, 277. guhAsiMha 20, 206 gUDhArtha gauDadeza 385 gRha gauNa 255 gRhajinamaMdira gautama 144 gRhapatikulamadhyavAsa 212 gaulikA 242 gRhastha 19 graMtha 5, 12, 58,68, 113, gRhasthAzrama 135, 141 gRhiprAMta 216 graMthibheda gRhibhadra gRhibhAjana 340 grahaNa 9, 109, 133 92 grahaNazikSA 280 8, 94 grahaNaSaNA gogRha 33, 55,312 grAma 10, 17, 18, 19, 38, 54, gocchaka 221, 222 114, 198, 354, 397 15, 139 grAmamahattara 305, 309. godhUma 8, 24, 94, 239, 306 grAmAnugrAma gopa 30,73, 80 grISma 214 gopAlagaNi 28, 31, 268 / glAna 19, 25, 204, 227, 244, gopAlagaNimahattara 285 252, 314 gopura 33, 312, 383 glAnakalpa gomAMsa 289 govarga 206 ghaMTAzRgAla goviMda 247 ghaTImAtraka 209 goviMdaniyukti , 29, 34, 274, ghar3A 209 324 ghana 105. 139 grathita geya gotra . . gha 197 Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 zabda ghara gharSaNa ghAta ghAsIlAlajI ghRtakuTa ghoTaka ghoSa ghrANendriya caMDakauzika caMdana caMdanabAlA caMdra caMdrakula caMdragaccha caMdragupta caMdraprajJapti caMdraprajJaptiTIkA caMdraprajJaptyupAMgaTIkA caMdramA caMdramAsa caMpA cakrapura cakraratna cakravartI cakrArabaddha cakrikA cakSurindriya cakSurlola caNaka caturaMga caturaMgIya pRSTha 308 22, 32 7, 13, 70 434 235 8,307 10, 71, 114, 198 66 30,276 8,86 94, 30, 54, 276 120, 164 51 50 310 51 43, 45, 398 387 391 17 27, 259 7, 70 71 17, 71, 276 307 249 66 231 24, 239 58 98 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pRSTha 23, 235 caturdazapUrvadhara 16, 17, 58, 129, 195 caturdazapUrva vid 60 caturmukha 383 78 caturviMzati caturviMzatiprabandha caturviMzatistava 8, 46, 65, 78, 334 135, 278 333 231 9, 17, 98, 208, 383 8, 94, 307 17, 208, 383 83 9, 106 92, 95 zabda caturguru caturviMzatistu tisaTIka caturvrata catuSka catuSpada catvara caya cara caraka caraNa 9, 100, 101, 102, 106, 252 caraNakaraNAnuyoga carama carika carikA caritra cama carmakAra carmapaMcaka caryA cala calanikA 14, 89, 173, 252 66, 87 383 33, 312 54 8, 10, 94, 215, 259, 307 33, 318 220 106 66 221 Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __98 ceTa 24 167. anukramaNikA zabda pRSTha zabda cavala. 239 cuNNi cahAradIvArI 206 cUDA 102 cAMDAla 9, 102 cUrNa 99, 193, 255. cAturthika cUrNadoSa cAturmAsa 25 cUNi 5, 27, 30, 35, 266 cAra 213 cUrNikAra 28, 266, 267, 407. cAritra 13, 20, 23, 51, 67,74, cUlA 7,70, 208 106, 138, 140, 181, cUlikA 8, 9, 63,90, 95, 108, 192, 257 299 cAritrakalpa 27 384 cAritradharma 24, 340 ceTaka 30, 54, 280 cAritralAbha cetanA 154 cArvAka cedi 27, 260 cAvala cellaNA 30, 54, 280 8, 94, 207 caitanya 153, cikitsA 7, 19, 22, 53, 70, caitya 73, 203, 222, 404 caityapUjA 03 cikitsAdoSa 192 caityavandana 207 citA caityavandanabhASya citikarma 79, 278 caityavandana-mahAbhASya 39, 359. 10, 111 caityavandanavRtti-lalitavistarA 333 cittasamAdhisthAna caityavandanA 214 36, 331 caitra 72 citrakarma 211 cora 34, 324 331 colapaTTa citrA 392 cauNaM cirakaSAya 193 cilAtiputra 39, 54, 277 chaMdazAstra cilimilikA 209, 303 chaH cilimilI 258, 303 chadmastha cIvara 361 chamasthavItarAga cuMbana 8, 33, 94, 312 channa citA 333 citta: cittaur3a citrakUTa Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 210 zabda zabda pRSTha chardana jayatihuyaNastotra 366 chardita 193 jayadayAla 35, 326, 421 chiDikA 212 jayavijayagaNi 50,431 chusagRha 33, 312 jayasiMha 47,414 chusazAlA 33, 312 18, 39, 152, 159 cheda 17, 193, 194, 246, jalapattana 250,400 jalaruha 105 chedana 22, 32, 33, 257, 312 jalAzaya chedasUtra 14, 173 314, 383 chedasUtrakAra 6, 26, 59, 60 java chedopasthApana jAMgala 259 chedopasthApanA jAMgika 20, 54, 219 chedopasthApanIya 251 jAtaasamAptakalpa jAtasamAptakarUpa 25 jaMgala 27 jAti 8, 9, 20, 27, 53, 54 jaMghA 32 jAtivAdanirAsa jaMbU 310 jAtismaraNajJAna 69, 72 jaMbUdvIpaprajJapti 28, 266 jAna jAmanagara jaMbadopaprajJaptiTokA 43, 45, 387, jijJAsu 397 jiNadAsa 320 jagaccandra sUri 422, 434 jiNadAsagaNimahattara 320 jaghanya 32 jitazatru 27 jitAri janapada 24, 27 jina 70,79,138 janma 30, 53, 70, 72 jinakalpa 19, 27, 52, 180, janmAbhiSeka 194, 200, 206, jamadagni 277 256 jamadagnijaTA 98 jinakalpika 17, 18, 32, 114, jamAli 14, 15, 54, 74, 199, 221, 222, 172, 173, 277 235, 308 jayakIrtisUri 423 jinakalpI 245, 308 jayatihuaNastotra 40 jinacaitya 18 289 jaDa 73 Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ja anukramaNikA zabda pRSTha zabda jinacaityavandanA 201 jinezvarasUri jinadatta 36, 120, 333, 348 jIta 16, 250, 291, 400 jinadAsa 12, 28, 30, 31, 191, jItakalpa 10, 16, 28, 48, 117, 121, 123, 186, 266, jinadAsagaNi 7, 34, 266, 267, 268 ___320, 417 jItakalpacaNi 28, 29, 120, 268, jinadAsagaNimahattara 28 269, 291 jinadeva jItakalpa-bRhaccUNi 31, 48, 291 357 jinaprabha 118 jItakalpabRhaccUNi-viSamapadanyAkhyA 48, jinapravacana 15, 68 418 jItakalpabhASya 10, 16, 51, 118, jinabhaTa 35, 36, 325, 333, 123, 186, 252, 291 348, 349, 420 . 16, 29, 31 jinabhadra 7,11, 12, 14, 16, 28, jItayantra - 35, 37, 40, 65, 118, jItavyavahAra 16, 187, 190 186, 268, 269 291, jIrNAntaHpura 33, 313 327, 330 331, ___ jIva 8, 14, 15, 73, 93, 349, 413 145, 147, 151, 154, 155, jinabhadragaNi 11, 12, 31, 35, 162, 178, 340 47, 124, 325, 335 jIvana-caritra 54 jinabhadragaNi kSamAzramaNa 28 jIvanI jinamaMDanagaNi 385 jIvapradeza jinamaMdira 18 jIvaprAdezika 15, 175 jinamata 74 jIvarakSA jinamANikyagaNi 50, 430 jIvaruta 193 jinaratnakoza 421 jIvavicAraprakaraNa 39, 359 jinarAjasUri 432 jIvavijaya 35, 325, jinavijayajI 121, 331 jIvasattAsiddhi 389 jinahaMsa 35, 325, 420 jovasamAsa 410 jinAlaya 72 jIvasamAsa-vivaraNa 46, 411 jinendrabuddhi 40, 362 jIvAbhigama 27,36,42, 45, 51, jinezvara 366, 377 267 74 90 Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 zabda jIvAbhigamacUrNa jIvAbhigamaTIkA 45, 392 43 vAbhigamamUlaTIkA 44, 45, 398, 4.4 jIvAbhigamalaghuvRtti jIvAbhigamavivaraNa jIvAbhigamopAMgaTIkA juMgita jugupsA jugupsita bhikAgrAma jaikobI jaina jananyAya jainasaMgha jainAgama jaisalamera jJAta jJAta- kaurava jJAtavidhi jJAtA jJAtika jJAna 331 5, 6, 10, 12, 17, 22, 27, 34, 61, 341 56 jJAtAdharmakathA jJAtAdharmakathAvivaraNa pRSTha jJAnadarzana - abhedanirAsa jJAnadeva jJAnapaMcaka 334 45, 396 387 27 99 33, 318 73 246 25 40, 41, 42 375 26 20, 23, 49, 65, 66 113, 138, 192, 257 273, 337, 343 389 367 7, 17, 52, 128, 196 40 12 122, 292 218, 375 20 jaina sAhitya kA bRhada itihAsa pRSTha 334 389 52 35, 50, 325, 381, 421, 427, 429 jJAnazIlagaNi 35, 325 jJAnasAgara 35, 325, 420, 401 jJAnAcAra 23 334 252 65 139 69 39, 194 10, 111, 314 175, 392 218 6, 58, 60, 62 zabda jJAnapaMcaka- vivaraNa jJAnapaMcakasiddhi jJAnavAda jJAnavimalasUri jJAnAdityaprakaraNa jJAnAditrika jJAnAdhikAra jJAnAvaraNa jJAnopayoga jyeSTha jyeSThagraha jyeSThA jyoti jyotirvid jyotiSka jyotiSkaraMDaka jyotiSkaraMDaka - TIkA jyotiSkaraMDakavRtti jvara jvAlA TabAkAra TippaNa Tippana Tippanaka TIkA 164 44, 393, 394 Ta 43, 387 44, 393 207 104 436 39 326 326 5, 29, 34, 39, 43, 46, 325, 326 Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 465 tapAgaccha / taMtra taTa 34 zabda pRSTha zabda TIkAkAra 10, 34, 325 tapa 8,17, 26, 27, 69, 91, 190, 235, 251, 252, 400 Depana 193 tapasvI 24, 69 __ 49, 50, 427 taMtuNa 20, 218 tapAgacchanAyaka 68, 141 tapoguru 22, 235 taMdulavaicArika 273 tapodAna 194 taMdulavaicArikavRtti 49, 425 taporatnavAcaka 35, 325, 421 taMba 307 tamAlapatra taccaNiya 30, 52, 278 tamila 324 tajjovataccharIravAda 289 tara 308 taraMgavatI ___30, 34, 312 taDAga 383 taru 90, 307 tatkSaNika 30, 52 tarka tatparibhoga 193 tarNAdi-baMdhana 193 tatpratiSedha 8, 92 tala 197 tattva talavara 384 tattvAditya 38, 352, 356 talikA 215 tattvArthaTIkA 45 tavu 307 tattvArthabhASya __ 28, 45, 339 tADana tattvArthabhASya-bRhavRtti 38 tADanA tattvArthabhASya-vRtti 351 tAr3apatra tattvArthabhASyavyAkhyA 296 tApasa 30, 52, 92, 95, 278 tattvArthamUlaTIkA 39, 355 tattvArthasUtra 270 tAmra 8, 94 tattvArthAdhigama 34 tAmralipti 27, 259 tattvArthAdhigamasUtraTIkA 387 tAyI tadubhaya 27, 192 tArtIyIka tadbhAvanA 8, 94 tAla 10, 17, 113, 197, 83 tAlAcara 383 tapaHkarma 107 titiNika 231 W. 4 70 45 tAmalipti 98 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 18 466 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zabda pRSTha zabda pRSTha titikSA 99 tUla 384 tittha 138 tRNa 105 tiniza 8, 94, 307 tRNagRha 33, 55, 312 timira tRNapaMcaka 193, 220 tirITapaTTaka 20, 219 tRNaphalaka tiryaka tRNazAlA 33, 312 tiryaJca 103 tRSA tiryaJca-pratimA 211 teja 152 tila 8, 24, 94, 239, 306 tejas tilakamaMjarI 39, 358, 359 tejaskAya 104, 300 tiSyagupta 14, 15, 54, 74, 173, tetaloputra 29, 54, 277, 376 175, 277 teMduka 174 tisariya 33, 55, 312 toraNa 383 tIrArthI ___ 92, 95 tosaliputrAcArya 59 tIrNa 92, 95 tyajana 84 tIrtha 57, 68, 79, 141 tyAga tIrthakara 7, 17, 18, 30, 53, 54, pu 8, 94 56, 67, 68, 69, 79, trasa 9, 148 165,, 199, 271, 274, sakAya 105, 300 278 trAtA 92 tIrthakaranAmakama 172 trika 383 tIrthakaranAma-gotrakarma 346 trikRtsna totramaMda 66 tridaMdI 376 tripuTaka 8, 94 tuMbavINika 383 tuTika 392 tripRSTha tuDiya 33, 55, 312 trirAzi 74 tuvara 306 trirAzivAda 289 tuvarI 8, 24, 94, 239 trividha 78 tuSagRha 33, 312 trizAlA tuSazAlA 33, 312 tristha 138 tUNailla 383 rAzika 15, 178 69 222 tuMba 72 Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 467 402 358 zabda pRSTha zabda vArSikasthApanA 25 darpikA 301, 401, 402 vyartha 138 dappayaM tvaka 383 darzana 20, 23, 66, 106, . 192, 257 darzanakalpa 27 tharAdanagara darzanazAstra 12, 51, 52 thArApada 358 darzanAvaraNa 139 thArApadagaccha darzanecchA 207 dalasukha mAlavaNiyA 119, 121 daMDa 32, 55, 258, 303 269, 327 daMDanAyaka - 384 daza 8,89, 110 daMDanIti 24, 239 dazaka 89 daMDAsana 229 dazakAlika 90, 292, 338 daMta 8, 94, 307 dazapura 173 daMtadhAvana 258 dazapUrvadhara daMtanipAta 8,94 dazabhAga daka 33, 312 dazavaikAlika 6,10, 28, 29 dakatIra 33, 210, 312 dakapatha 33, 312 117, 266, 292 dakamArga 33,312 331, dakasthAna 33, 312 dazavaikAlikaavacUri 334 dakSatva 99 dazavaikAlika-AtmajJAnaprakAzikA 51 dakSiNa 54,58 dazavaikAlikacUNi 28, 29, 266, datti 7, 70 267, 283, dadhi 218 292, 299 damadaMta . 277 dazavakAlikacUrNikAra 21 damila 34, 324 dazavakAlikadIpikA 49, 427 dayA 99 dazavakAlikadIpikAkAra 50 darayAkhAna 438 dazavakAlikaniyukti 6, 8, 36, dariyApura 439 52, 53, 54 57, dariyApurI 439 63, 89 190, 193 dazavakAlikaniyukti-dIpikA 49 mr mr m Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 277 dIpa 468 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zabda pRSTha zabda pRSTha dazavakAlikabRhaTTIkA 334 digaMbara 15,36,58,61,179, dazavakAlikabhASya 10,117 277. dazavakAlikavRtti 37,52,338 digvijaya-yAtrA dazavakAlika-saubhAgyacaMdrikA 51 dinakaraprajJapti 396 dazavaitAlika 292 divasazayana 196 dazA 26,88 divAkara 11,119 dazArNa 27,260 divya dazANabhadra divyadhvani 73 dazAzrImAlI 436 dIkSA 25,30,33,39,40,222, dazAzrutaskaMdha 6,9,27,56,57, .247,258,315 dIkSAdAtA 58,60,110,266 18,168 dazAzrutaskaMdha-gaNapatiguNaprakAzikA 51 dIpaka 218 dazAzrutaskaMdhacUNi 28,34,321, dIpavijayagaNi 282 323 dIpikA 48,49,50,326,431 dazAzrutaskaMdhaniyukti 6,9,59,60, dIpikAkAra dIptacitta 24,53,261,241 dA~ta 92,94 dIrghaniHzvAsa dAkSiNyacihna 331 dIrghAdhvakalpa 193 dAtA 253,308 dIpika 383 dAna 30,72 duHkha dAnazekhara 420 dugdha . 218 dAnazekharasUri 35,50,325,429 durupanIta dAmannaka durga 10,19,231 dAya 383 duniSaNNa dAyaka durbalikApuSpamitra dArudaMDaka 229 durlabharAja dArzanika 36,39 durvacana 230 dAvadrava 376 durvivRtta dAsa 27 duSkalpa 27,260 dAha 207 duSkAla 17, 198 9,103 duSTa 27, 226 207 179 21 dika Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA zabda dUta dUtadoSa duSyapaMcaka dRSTAMta dRSTivAda dRSTivAdopadezikI dRSTisaMpAta 8, 94 deva 13, 14, 73, 164280 devaguptasUri devagRha devajI muni devadArU devapratimA devadvigaNi devasenagaNi devAnaMdA devI deveMdra gaNi deveMdranarakeMdraprakaraNa deveMdranarakeMdraprakaraNaTIkA deveMdrasUri deza dezataH pAvastha dezanI dezavijaya dezavirati dezAtara - gamana dezAvasanna dezInAmamAlA dezaka deza virati deha dehAvasAna pRSTha 384 192 193, 220 8, 24, 92 14, 173 132 29 269 404 435 98 211 423 51, 434 72, 276 30, 276 35, 47, 325, 415 334 385 66, 99, 259 23 94 71 140, 182, 184 198 24 45 184 14, 84, 146, 147 46 zabda doSanirghAtavinaya dohaDi dauvArika dIpikA dravya dravyakalpa dravyazruta dravyahasA dravyAnuyoga drAkSA druma droNamukha droNasUri droNAcArya dvAra dvAdazAMga vid dvAdazAranayacakra dvipada dvividhadravya dvAravatI dvASaSTi dvi dvikriyA dvijavadanacapeTA dveSa daikriya 188 47, 416 384 249 15, 20, 27, 66, 92, 95, 178, 307, 337 27 67 469 21 14, 89, 173, 252, 98 8, 90, 100 10, 17, 38, 54, 114, 198, 354, 397 35, 40, 325, 364 40, 41, 42, 254 367, 369, 377, 381, 384 45 pRSTha 360 13, 16, 18, 33, 312, 383 7, 27, 70, 259 392 24, 239 74 334 8, 94, 307 215 277 177 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 238 dha dhana mro jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zabda pRSTha zabda pRSTha dvakriyavAda dharmapAThaka dvairAjya 214 dharmabindu 334 dvayAzraya 409 dharmamaMdira upAdhyAya 35, 325, 421 dharmaruci 17, 30, 54, 191, 287, 396 277 dhanagupta 177 dharmalAbhasiddhi 334 dhanadeva 40, 358, 367 dharmavaracakravartitva 73 dhanapAla 39, 358 dharmazruti dhanavijayagaNi 50,430 dharmasaMgrahaNI 334 dhanazrI 358 dharmasaMgrahaNI-TIkA 45 dhanasArthavAha 30, 275 dharmasaMgrahaNI-vRtti 387 dhanika 24, 238, 239 dharmasabhA 199 dhanuSa 109 dharmasAgaragaNi 51, 431, 432 dhanvantarI vaidya dharmasAramUlaTIkA 334 dhammatitthayara 79 dharmasiMha 51, 436 ghammila 87 dharmasenagaNi 123 dharma 8, 58, 68, 79, dharmopadezamAlA 90, 94, 278 gharSita 222 dharmakathA 93, 207, 375 dhavalaka 40, 367 dharmakathAnuyoga 14,89, 173, dhAtrIdoSa 252 dhAnaka dharmakaraka 215 dhAnya 8, 54, 94, 239, dharmakIti 38, 330, 351 dharmakula 36 dhAnyaka 8, 94 dharmaguru 28 dhAnyakara dharmaghoSasUri 434 dhAnyapura dharmacakra 7, 70 dhAnyabhaMDAra dharmajananI dhAraNa 133 dharmatIrtha 79 dhAraNA 15, 16, 65, 130, gharmatIrthakara 187, 150, 400 dharmarmibhedAbhedasiddhi 389 dhAraNAvyavahAra dharmadhyAna 339 dhArA 40, 366 410 Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 38 AN anukramaNikA 471 zabda paSTha zabda pRSTha ghArAnagarI 358, 367 naMdIpura 27, 259 ghAriNI 391 naMdIphala dhArmika 22 naMdIbhAjana 215 dhAvana 193 naMdI-vizeSavivaraNa dhIra 25 naMdIvRtti 36, 44, 52, dhIravimalagaNi 50, 429 naMdIsUtraTIkA 387 dhIrasundara 35, 325, 420 naMdIsUtra-bhASATIkA dhuttakkhANaga 301 nakara dhUta 9,107 nakAra 112 dhUrtAkhyAna 34, 300,334 nakulI 178 dhUrtya 112 nakSatramAsa 193 nakha 32 dhUmapaliya 33 nakhachedana 258 dhRti 90 nakhanipAta 8, 94 ghRtisaMhananopeta 198 nakhaharaNikA 215 gholakA 40, 367 nagara 7, 10, 17, 18, 19, dhyAna 8, 16, 85, 91 __36, 38, 54, 114, 279, 339, 347 198, 354, dhyAnazataka 12, 123, 347 nagarSigaNi 35, 325, 420 421 dhyApana naTa 314, 383 naTTa 314 dhruva 103, 131 135 nadI 22, 192, 209 388 naMdi napuMsakaveda 27, 33, 211, 315, 343, naMdi-TippaNa naMdivardhana napuMsakaveda naMdo 28, 36, 48, 127, 215, namaskAra 8,13, 15, 44, 45 267, 331, 388 57, 75, 184, 277 naMdIcUNi 28, 29, 36, 52, namaskAra-prakaraNa 266, 267 268, 271 namaskAra-bhASya naMdITIkA 36,43 nami 9,100 naMdIdurgapadavyAkhyA namisAdhu 35, 225 dhyApanA Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pRSTha zabda naya pRSTha zabda 13, 69,74, 136, 137, nArI 172, 185 nAlaMdA 242, 285 nayacakra 360 nAva 192 27 73 nAka nayana 130 nAstikamatacarcA 289 nayavimalagaNi 50, 429 niMdA 185, 279 nayAMtara niHzaMkita 192 naraka nikara 135 narakavAsI 108 nikAcanA 236 naravAhanadaMtakathA 312 nikAya 8,93, 135 nartaka 383 nikSipta nartakI 222 nikSepa 13, 16, 20, 55, 136 navanIta 218 nikSepa-paddhati 6,8,56 navarasa 29 nikSepa-pUrvaka navAMgavRttikAra 50 nigama 10, 17, 54, 114, 198, navAMgIvRttikAra 40 397 navAMtaHpura 33, 313 nigamana 8, 92 32 nigraha nAga 62 nighaMTubhASya nagadatta .. 8,54, 62 nijjutti nAgara 384 nijjuttiaNugama nAgarikazAstra 51, 54 nityAnitya nAgArjunIya 360 nidrA 99, 300 nAgendra 120 12 nATyavidhi 398 nimittadoSa 192 nADola 359 niyatika 24, 54, 238, 239 nAbhi niyativAda 288 nAma 20, 66, 69, 139, 337 niyoga 68, 142 nAmakarma 69 nirati nAmakalpa 27 nirayAvalikA 48 nAmAvalI __7 nirayAvalikAvRtti 48, nAraka 13, 14, 103, 144, nirayAvalikAsUtra 48 165, 166 nirAkAra 112 Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *73 anukramaNikA zabda pRSTha zabda pRSTha nirukta 13, 56, 113, 183 nivRtti 120. 279 nirukti 13, 69, 183 niveza 10,17, 114, 198 nirgata 23, 235 nizItha 9, 10, 16, 27, 33, nirgama 13, 69, 143 40, 48, 100, 108, 117, nigraMtha 18, 20, 92, 95, 100, 245, 266, 298, 299, 250, 257 nigraMthI 18, 19, 20, 205, 222, nizIthacUNi 48, 265, 298 229 nizIthaNi-durgapadavyAkhyA 48 nirjarA nizIthacalA 298 nirjIva nizIthaniyukti 6, 63, 108, 116 nirNaya nizIthabhASya 11, 61, 108, 265 nirdeza 13, 68, 143 nizIthavizeSacUNi 28, 31, 53, niryANa 33, 312 54,55, 268, 298 giryANagRha 33, 15, 312 nizcayavAda 131 niryANazAlA 33, 312 nizcita 131 niyukti 5, 6, 9, 16, 26, nizceSTA 207 30, 56, 60, 67, 137, nizrA 222 138 niSaNNa niyuktikAra 6, 14, 56, 59, niSadyA 229, 258, 340 60 niSAda 9,102 niyukti gAthA niSedha nirvatra 32 niSkrAMkSita nirvAcana niSkAsita nirvANa 13, 14, 67, 102, 168 niSkramaNa 19, 202 nirvANasiddhi niSpatti 18, 127 nirvicikitsA 192 niSpanna niviNNa 84 niSpAdaka nivizamAna niSpAva 8, 24, 94, 239 niviSTa 194 nihnava 14, 15, 74, 99, 173, nivati 277 nirveza 27 nihnavamata nivRttikula 11, 119 nihnavavAda 13, 15, 52, 174 sy w h 84 18 27 20 194 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zabda pRSTha zabda pRSTha nIca 72 paMcakalpa 10, 27, 117, 257, nIti 7,70, 99 266 nItizAstra 24, 238 paMcakalpacUNi 269 nohArabhUmi 217 paMcakalpaniyukti 6,26, 59, 116 nRtya ___319 paMcakalpamahAbhASya 5, 11, 12, 16, nepAla 58 26, 52, 53, 54, 118, nemicaMdrasUri 35, 47, 325, 415 123, 186, 256 nemicaMdrAcArya 47 paMcakalpalaghubhASya 262 neminAtha 45, 385 paMcanamaskAra 78 naigama 38, 172, 354, 384 / paMcanigraMthI 40, 334, 336 naimittika 7, 62 paMcamahAbhUtika 289 nayatika 239 paMcamahAvrata mA nairAtmyanirAkaraNa 389 paMcaliMgI noaparAdhapada 92 paMcavastuka 45, 124, 399 nojIva 15, 178 paMcavastusaTIka 334 nomAtRkApada paMcavrata 231 nobhayatara paMcasaMgraha 45, 397, 344 nozrutakaraNa 361 paMcasaMgraha-TIkA 45, 399 nosthala 228 paMcasaMgrahavRtti 135, 400 paMcasiddhAntikA nyAyapravezasUtravRtti 334 paMcasUtravRtti 334 nyAyavinizcaya 334 paMcasthAnaka 40, 334 nyAyazAstra 6 paMcAzaka 334 nyAyasAgaragaNi 282 paMcAzakavRtti 366 nyAyamRtataraMgiNI 334 paMcendriyavyaparopaNa 193 nyAyAvatAra-vivRtikAra paMjikA 326 nyAyAvatAravRtti 22, 227 paMDita 12, 13, 24, 39 paMDitamaraNa 20, 216 paMca 383 pakka paMcaka 30 pacanazAlA 33, 318 387 nyAya s paMDaka pa paMka 112 paMtha 198 Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA zabda pacchitta paTala paTalaka paTTa paTTadhara paTTAvalI 41 paDAli 18, 199 paNita 383 paNyazAlA 33, 318 pattana 10, 17, 38, 54, 114, 198, 354, 397 367 8, 15, 75, 92, 283 patyapadra pada padavI padArtha padmakhaMDa padmacandra padmadeva padmasAgara padmasundaragaNi padma panaka paramparasiddhakevala paratara pRSTha 16, 187 99 221 33, 55, 221, 312 11 paratIthikopakaraNa paradA paradArapratyAkhyAna parabhava paramAdhArmika parameSThI paraloka 25, 39 16 7. 70 422 358 35, 325, 421 35, 325, 420 92 112 389 23, 194 215 209, 303 281 73 109, 280 76 14, 73, 144, 160, 167 parizATI parizAtanA pariSThApanA pariSThApanikAsamiti pariSvajana paristhApanA pariharaNA parihAra zabda paraloka siddhi parivartita parikucanA parikSepa parikhA parigraha parigraha parimANa paridha parijJA pariNamana pariNAmikI pariNAmI paribhASA 43 paribhoga 20 parimaMtha parivasanA 22, 231 10, 111, 314 230 parivrAjaka 30, 52, 71, 92, 95, parivAsita 279 224 475 parIkSA parItta pRSTha 334 192 234 206 206 15, 301 281 383 9, 103, 184 17 277 194 84 21, 279. 191 33, 312 347 230 parihArakalpa parihAratapa 21, 228, 237, 245 parihAravizuddhi 13, 140, 251 18 66. 279 234, 236, 240 Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paruSa 128 paryavana 32 32 229 "476 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zabda pRSTha zabda pRSTha parISaha 9,72,97, 106, 107, pAMcAla 27, 259 280 pAkSikasUtra 5, 61 230 pAkhaNDI __ 92 parokSa 10, 128,188, 270 pATana 39, 40, 41, 47, 358, paryaka 340 paryaya 128 pATalikhaNDa 7,70 paryayana pATha 68, 141 paryavakhila pAThabheda 43, 45 128 pAThAntara 37, 43 paryAptaka pANipAtra paryAya 128, 326 pANipAtrabhojI paryAyagRha 33, 312 pAtra 108, 361 paryAyavAcI 10 pAtrakabaMdha 221 paryAyazAlA 33, 312 pAtrakesarikA paryAlocana 133 pAtrapratyupekSaNikA paryupazamanA 10,111, 314 pAtralepa 253 paryuSaNA 10,111, 194, 314 pAtrasthApana 221 paryuSaNAkalpa 111 pAdapa parva 99 pAdapogamana 17, 107, 189 parvaka 105 pAdapoMchana 328 parvabIja 105 pAdalipta 193 parSada 86, 197, 271 pAdaliptasUri 44, 395, 398 parSadA 197 pAdaliptAcArya palabA 33, 55, 312 pAna palAMDu 289 pAnaka 18, 229 palAyita 27 pAnAgAra 33, 55, 314 paliya pAnAsaMvaraNa 193 pazcima 54 pAnI pazyattA 344 pApa 13, 14, 73, 112 144, pahakara 404 pAia-TIkA 39, 359 pApazruta 280 pAialacchInAmamAlA 359 pApA 27, 73, 260 221 59 98 Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 477. pRSTha puMja zabda paSTha zabda prAyacchitta 16, 187 pippalI 98 pAraMgata pilaka 309 pArAMcika 17, 21, 190, 195, pihita 193 226 pITha pArAMcita 241, 251 pIThaphalaka 229 pAriNAmikI 76, 131 poThamarda 384 pAribhASika 5,10, 43, 56 pIThikA 17,22,31,34,326 pAvacandra 420 pIThikAbhASya pArzvacandragaNi 51, 436 pArzvadevagaNi 417 puMDarIka 9,109,376 pAzvanAtha 426 puTa 215 pArzvastha 23,80, 237, 278 puTamedana 17,198 pAzastha 23, 237 puNya 13,15,73,144,166 pASANa 8, 54, 307 puNyavijaya 60,123,213,254, pAkhaMDI 95 263,265,292,294,321, piMDa 8, 19,20, 26, 93, 108, 323,385.393 135, 192, 218, 252, 55 puNyazAlA 277 piMDadAru 98 puNyasAgara 35,325,420 piMDaniyukti 6, 11, 16, 30, 36, punarvasu 392 45, 59, 63, 116, 117, pudgala 300 186, 331, 405 puraHkarma 19,203 piMDaniyuktiTIkA 43, 387 purimArddha 87 piMDaniyukti dIpikA 423 puruSa 9,13,21,33,69,74, piMDaniyuktibhASya 11, 26, 118, 109,146,171, 252, 255 247,316,343 piMDaniyukti-viSamapadavRttikAra 45 puruSajAta 251 piMDaniyukti-vRtti 45, 334, 404 / / purohaDa 212 piMDavizuddhi 23,193,235,252 purohita 309 piMDaSaNA 108,405 pulAka 250,257 pitRgrAma 311 pulAkabhakta 230 24 puSpa 8,90 pippalaka 215,258 puSpabhUti 8,54 pitRpakSa Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pUrvAMga zabda pRSTha zabda pRSTha puSpamitra 14,54,173 prakAra 33,313 pustaka prakAza pustakapaMcaka 193,220 prakIrNaka 44,49,92 9,100 prakRti 13,146 pUjAkarma 80,278 pracchAdanA 220 pUjyabhaktopakaraNa 219 prajA 238 pUraka prajJA pUrNaziroroga 98 prajJAkara gupta 46,407 pUrtikarma 192 prajJApaka __ 95 8,54,283 prajJApana 135 pUrvaka prajJApanA 36,51,331,371 273 _prajJApanATIkA 43,45,397 pRcchana 7 prajJApanAtRtIyapadasaMgrahaNI 40,366 pRcchanA 70 prajJApanApradezavyAkhyA 37,334,341 pRthakkaraNa prajJApanA-mUlaTIkA 45,397 9,104,152,160 prajJApanAvRtti 44,389 pRthvIkAya 104,300 prajJApanAsUtra 37,34 pRthvIcandra 321,322,433 prajJApanI 94 pRthvIcaMdrasUri 51,434 prajJApanopAGgaTIkA 387 pRthvIrAja jaina 144 praNayana 114,213 pezI 208 praNidhAna peSaNa 22,32 praNidhi 8,95 32 praNetA 49,57 poTTazAla 178 pratikraMtavya pota 7,53,69 pratikramaNa 8,17,30,65,81, potaka 20,219 135,191,194,251, potAkI 178 279,400 pauruSya 87 pratikramaNa-prakaraNa polASADha pratikramitavya 33 pratikrAmaka 81 prakaraNa 53 pratigraha 16,27,260,298,299 pratigrahadhArI pRthvI paira 176 prakaTa 222 prakalpa . Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 479 182 182 111 12 164 zabda pRSTha zabda pRSTha praticaraNA pratyAkhyAna 8,9,65,78,86, pratijJA 8,92,311,340 109,136,184,185,281 pratipatita pratyAkhyeya pratipattA 182 pratyupekSaNa 24 pratipanna prathamasamavasaraNa pratipAtotpAda prathamAnuyoga 346 pratipRcchA 133 pradeza 39,99 pratibaddha 211 pradezavyAkhyA-TippaNa 47,411 pratibaddhazayyA 211 pradezI 403 pratibodha 51,92 pradyumna 32,46,268,298,409 pratibhA pradyumna kSamAzramaNa 28 pratimA 10,18,23,26,107, pradhvaMsAbhAva 111, 235 prabhava pratimAsthita 229 prabhAvaka-caritra 41,333,335, pratilekhanA 18,19,16,202, 349,358,366 252,279 prabhAvanA 192 pratiloma prabhAsa 13,73,144,168 pratizraya 212 pramatta 226 pratiSedha pramANa 193,273 pratiSThA 194 pramANazAstra 52 pratiSThAkalpa 334 pramANAMgula 272 pratisaMlInapratimA 111 pramANAhArI 26,249 pratisArtha 215 pramAda 8,94,99,226 pratisevaka pramArjana 309 pratisevanA 23,234,299,400 prameyaratnamaMjUSA 420 pratisevitavya 299 prayogasaMpadA 188 pratyakSa 10,128,145,187, prayojana 15,16 271 prarUpaNA 16,75,102 pratyakSa-parokSa-svarUpavicAra 389 pralaMba 10,113,197 pratyaya 13,69,74,172 pralaMbasUri 28,29,268,270 pratyAkhyAtA 86 praloka 79 Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravAla 343 480 jaina sAhitya kA bRhada itihAsa zabda zabda pRSTha pravacana 9,68,69,100, prAkRta 5,7,11,12,27,31, 141,187 36,37,38,39,43,56 pravacana-prabhAvanA prAghuNaka 220 pravaNa 12 prAghUrNaka 201 pravartaka 24,36,57 prAcIna 59,60 pravartinI 18,25,210,242, prAcIra 206 244 prANAtipAta 22,300 8,94,307,383 prANI 8,147 pravRtti prANu pravrajita 92,95 prAduSkaraNa 192 pravrajyA 18,21,27,33,127, prAptakAritA 258,315 prAptAvamaudarya 26, 249 pravrAjana 27,258 prApti pravrAjanA 226 prAptikAla prazasta 78 prAbhRta 114,213 prazasti 47 prAbhRtikA 18,19,192,255 prazasya-bhASyasasyakAzyapIkalpa 12 prAmRtya prazAMta 273 prAyazcitta 16,91,186,187, prazAsana 43 190,233,251,281,. praziSya 50 291,400 praznavyAkaraNa 40,42,381,427 prAyazcittadAtA 16,188, praznavyAkaraNadazA 428 prAyazcittadAna 16,17,189,400 praznavyAkaraNavRtti 42,50,381 prAvacana 141 praznavyAkaraNa-sukhabodhikAvRtti 50, prAvRT 213 427 prAsvastha 237 priyaMgu prasiddhi 16 priyadarzanA prastAra 22 priyamitra 71 prasthApanA 226 premapatra prasravaNa 18 premapatra lekhana 53,311 praharaNa protana praheNaka 114,213 lavaka 314,383 192 prasava 98 175 Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 481 zabda zabda bAlyakAla bAlyAvasthA bAhu 3 208 phulla 90 9 105 305 buddhi bahu phalgurakSita phuphuka bAhyasaMyoga biMdusAra 310 biDAlI 178 bilvamUla baMdha 7,13,70,73,144,162 bIja 103 mhaab 410 bIjaruha bakuza 250,257 buddha 76,277 baladeva 17,71 buddhisAgara balabhadra 384 bahinivasanI 221 bRhaTTIkA 345 bahilaka 20, 216 bRhatkalpa 6,9,10,16,17,27, 9,131 56,57,115,117, bahumAna 192 266 bahurata 15,74,174 bRhatkalpacUNi 28,34,268, bahuvidha 323 bahuzruta 16,25,36,69,197 bRhatkalpacUrNikAra 11,29,46, bahvAgama bAdara 104 bAdarasaMparAya bRhatkalpaniyukti 6,10,113 bRhatkalpa-pIThikAniyukti 27,32,94 bAla 46 bAla-dIkSA 16,250,315 bRhatkalpa-pIThikAbhASya bAladIkSita 18 bRhatkalpa-pIThikAvRtti 43,46,387 bAlapaMDita 184 bRhatkalpa-bRhadbhASya 22,52,263 bAlabhA 55 bRhatkalpa-laghubhASya 11,12,16,17, bAlamaraNa 316 22,52,118, bAlavatsA 123,186,196, bAlAvabodha 252,263 131 25 124 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 zabda bRhatkalpa- laghubhASyakAra bRhatkalpa vizeSacUrNikAra bRhatkalpavRtti bRhatkSetra samAsa bRhat samAsavRtti bRhatsaMgrahaNI bRhatsaMgrahaNIvRtti bRhadAraNyaka bRhadbhASya bRhadvRtti bRhanmathyAtvamaMthana boMdi boTika bodhikA bauddha bauddha upAsaka bauddhamata nirAsa bauddha zrAvaka brahmacarya brahmacayaMgupti brahmadvIpika brahmadvaipika brahmamuni brahmarakSA brahmarSi brahmasthala brahmApAya brAhmaNa brAhmaNakuMDagrAma brIDanaka brIhi pRSTha zabda 46 11 jaina sAhitya kA bRhada itihAsa pRSTha bhaMga bhaMgi 48, 421 123, 269 387 123 387 40 11 37 334 bhagaMdara 84 bhagavatI 14,15,30,52, 179, 277,278 bhagavatI - vizeSapadavyAkhyA bhagavatIvRtti bhagavatI sUtra 249 19,38,334 bhagavatIsUtra-dvitIyazatakavRtti 193 289 206 102 252 35,325,453 7,70 228 9,13,72,95, 102 72,276 273 8,24 bhaMDazAlA bhaMDI bhaMte bhakta bhaktaparijJA bhaktapAna bhaktAruci bhagavAn bhaginI bhar3IMca bhadaMta bhaddilapura 59 bhadaka 193 bhadragupta 421 bhadradAru 229 bhadrabAhu bhadrabAhusaMhitA bhadrabAhusUri bhadrabAhusvAmI bhaya bha 27 260 _33,318 20,216 185 20 17, 189 22 207 309 27,38,40,41,51 50, 429 50 50 387 274 34 19, 119, 206 78, 185 27,260 97, 204 59 98 6, 7, 9, 10, 17, 26, 46,56,57,58,61, 62, 110, 195,256, 299 7,62 44, 391 408, 414 25, 78, 315 Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 483 398 219 * * * zabda zabda pRSTha bhayabhIta 27 bhASA 13, 20, 29, 66, 68, bhayotpAdana 72 84,108, 131, 142, bharata 30,54,71,275 bhASAchanna bharatavizAkhila bharukaccha 39, 355 bhASAsamiti bhartRhari 40, 360 bhASya 5, 6, 10, 31,34,37, bhava 13, 14, 30, 66, 69, 68,117 183 bhASyakAra 11, 12, 117, 118 bhavapratyaya bhASyapIyUSapAthoghi 66, 134 bhASyasudhAmbhodhi 46, 410 bhavabhAvanA bhavabhAvanA-vivaraNa bhAsa 46, 411 bhAsvAmI 411 bhavabhAvanAsUtra 38, 351 bhikSA 163, 341 bhavya :18, 19, 202, 246 bhikSAcaryA bhasrA bhikSAgrahaNa 253 bhAMgika 20, 219 bhikSATana 253 bhAMDa 249 bhikSAdAna bhAMDAgAra 33, 55 314 bhikSAlAbha 7, 54,70 bhAga 383 bhikSAvizuddhi bhAratI bhikSu 20, 216 bhAravaha 8, 18, 23, 90, 210, 234, 301 bhAva 27, 66 bhikSu-upAsaka bhAvanA 23, 26, 108, 200, bhikSuNI 18, 210 235, 237, 253, 280 bhikSupratimA 111, 279 bhAvavijaya 35, 50, 325, 421, bhikSavarNana 289 431 bhijjAnidAnakaraNa 231 bhAvavijayagaNi 49,426 bhitti 18, 199 bhAvazruta bhinna 111, 198, 221 bhAvasAgara ___35, 325 420 bhinnagRha 33, 55, 312 bhAvahiMsA 21 bhinnazAlA 33, 312 bhAvArtha 48 bhIma 39, 358 bhASaka 66 bhImarAja 358 1 . 90 193 Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 paNTha 167 392 bhUtadharma 14 bhUmi jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zabda pRSTha zabda bhuvanatuMpasUri 325, 420 mandira 7,70 bhUgola 54 magadha 27, 34, 54, 259, 318, bhUta 14, 73, 149, 152, 156, 324 magadhasena 34, 312 bhUtagRha 178 maghA bhUtagrAma 279 maDaMba 10, 17, 38, 54, 114, 14 198, 354, 397 bhUtavAda maNi 8, 33, 55, 94, 307, 312 307 maNinAga 178 bhUmikA 32 mata 15, 52 bheda 8, 69, 99 matAMtara 52 bhedana 22, 32 mati 13, 14, 52, 66, 129, bhoga 20, 27, 218, 130, 271 bhoja 39, 359,366 matijJAna 13, 128 bhojana matisaMpadA 188 bhojarAja ___ 39, 358 matsya 260 ma matsyAdikramasthApanA maMkha 383 matsyAdisvarUpanizcaya maMgala 7, 70, 77, 89, 91, 113, mathurA 27, 39, 119, 260, 355, 127, 196, 274, 338 394 maMgala-gAthA 32 mada 167 madana maMgalavAda 17, 196 madazakti 152 maMDalikA 105 madya 99, 152, 289 maMDika 13, 14, 73, 144, 162 madyapAna 30, 283 maMDUka 376 madyAMga 9, 98, 167 mantavya 13 madhyamA 73 mantra 193 mana 67, 130 mantradoSa manaka maMtravidyA 7, 62 manaHparyaya 13, 52, 65, 188, 271 mantrI 384 manaHparyayajJAna 67, 128, 134 389 389 maMgaladvAra 92 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA zabda manujIvakalpa manuSya manuSyakSetra manuSyajAti manuSyapratimA manuSya-loka manovijJAna manovaijJAnika mamatA marakata maraNa maraNavibhakti marAThI marAli marica pRSTha zabda 27 53, 103, 273 67 102 211 165 191 51, 53 24, 53 7, 69 384 8, 94, 100, 107, 207 60 33 97 98 70, 71, 276 193 69 46 maroci maruMDarAja marudevI maladhArI abhayadevasUri maladhArI hemacaMdra 7, 35, 37, 65, 122, 143, 182, 325, 349, 409 maladhArI hemacaMdrasUri 47, 349 malaya 27, 260 malayagiri 7, 35, 43, 45, 46, 325, 385, 421, 422 387 malayagiri zabdAnuzAsana malayagiri sUri malayavatI malla 43 34, 312 314, 383 mallikAvAsita mallI masAra masuraka masUra mahatI mahat mahattaraka mahattarA mahadbhAva mahandra mahaddhika mahasena mahAkalpa mahAkalpazruta mahAkavi mahAkAla mahAkula mahAgiri mahAgRha mahAghoSa mahAnadI mahAnasazAlA mahAnizItha mahApadmanaMda mahApatha mahAparijJA mahApura mahAbhArata mahAbhiniSkramaNa mahAmaMtrI mahAmati 485 pRSTha 98 376 384 24, 239 8, 94 90 8, 92 24, 54, 238 333 241 22 204, 220 73, 74, 144 34, 324 14, 173 39 109 33, 312 8, 54, 177 33, 312 109 228 33, 55 27, 119, 266 30,54, 280 383 38, 103, 354 57, 70 133 72 384 40, 360 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 zabda mahAmAMDalika mahArASTra 26, 248 mahAvIra 6, 13, 14, 30, 54, 57, 67, 69, 72, 120, 143, 275, 276, 391 7 mahAvIra caritra mahAvIra janmakalyANa mahAvrata mahilA svabhAva mahiSI mahIruha maheMdraprabhasUri maheMdrasUri mahezvarasUri mahotsava mAuggAma mAMDalika mAMsa mAMsAhAra mAgadha mAgha mAbika mADhara mANikyazekhara mANikyazekharasUri mANibhadra mAtRkApada mAtRgrAma mAtRpakSa mAtraka pRSTha zabda 397 mAthurI 48 279, 340 22 8, 307 228 90 49, 423 420 49, 424 30 32, 311 397 37 30, 283 9, 102 48 384 24, 239 35, 325, 420, 421 48, 422 391 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pRSTha 394 140, 193 7, 53, 69 92 32, 33, 311 24 221 mAna mAnadaMDa mAnadoSa mAnuSya mAyA mAyAdoSa mAraNAMtika mArga mArgaNA mAlava mAlavapradeza mAlAhRta mAlya mASa mAsa mAsakalpa mAsakalpavihArI mAsaguru mAsapurI . mAsA mAhila maheMdraphala mitra mitravatI mitrazrI mithyA mithyAtva 17 20, 68, 135, 201, 216, 400 7, 70 8, 24, 94, 239, 306 23, 194, 199, 234 18, 19 17 23, 235 260 306 74 98 26 86 175 mithilA 7, 27, 70, 173, 259, 391 193 33, 99 140, 193 193 66 39 358 192 66 23 Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA zabda pRSTha mithyAzruta 133 mizra 17, 190, 192, 250, 400 93 26, 192 20, 219 27, 258 33, 55, 312 98 92, 95 33, 55, 312 166, 170 mukhavastrikA 32, 180, 221, 308 8, 24, 94, 239, 306 mizrakathA mizrajAta muMja cippaka muMDana mukuTa mukuMdA tUrya mukta muktAvalI mukti mudga muni 92, 94, 106 municandrasUri 34, 47, 325, 359, 415, 421 334 426 105 129 71 27 22 207 mUla 17, 190, 194, 251, 400 mUlaka doSa 193 mUlaguNa mUlaTIkAkAra mUladeva mUlapATha mUlabIja mUla bhASya munipaticaritra munivimalasUri murmura mUka mUkA mUDha mUtra mUrcchA 32, 235, 291 373, 407 300 44 zabda mUlabhASyakAra mUlavRttikAra mUlasUtra mUlAcAra mUlAvazyakaTIkA mUlAvazyaka vivaraNa mUSaka mUSakI mRgaparSada mRgazRMga mRgAvatI mRgI mRtaka - pUjana mRtapUjanA mRttikAvatI mRtyu mRtyuprApta mRduvAk mRSAvAda meMTha meghA merutugasUri mesuMdara mevAr3a meSa maithuna 105 117 maithunapratisevanA 487 77 27, 260 100 227 22 300 277 376 meghakumAra megharAjavAcaka 35, 325, 420 metAyaM 13, 30, 54, 73, 144, 167, 277 14 49, 422, 424 421 36, 332 307 10, 22, 32, 53, 225, 299, 301, 311 246 pRSTha 407 373 10, 17 61 182 143 98 178 215 104 236, 275 178 7 Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 morI 383 81 mohita 81 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zabda pRSTa zabda pRSTha maithunabhAva 22 yavamadhyapratimA 26, 250 maithunasevana 243 yazodevagaNi 41, 369 moka 230, 249 yazodevasUri 29, 269 mokapratimA 249 yazodharacaritra 334 mokSa 9, 13, 67, 73, 100,144, yshobhdr| 162, 166 yazobhadrasUri 51, 434 motIcaMdra 196 yAkinI mahattarA 36, 333, 348 modaka 300 yAkinI mahattarAsUnu 124 178 yAga moha 10, 112 yAtrA mohanIya 139 yAna 99, 383 mohanIyasthAna 111, 280 yApaka 241 yApanA mauktika 8, 94, 307 yAvajjIva 185 maukharika 231 yAvajjIvana mauryaputra 13,73, 144, 164 yAvatkathika mauSTika yAvadathikamizra mrakSita 193 yAsAsAsA 275 yAska 56 yakSAviSTa 241 yugapad 17, 36 yajJa 7, 53, 70, 73 yugapad-upayoganirAsa 389 yajJapATa 73 yugapradhAna yajJavATikA yugya 20, 21 yuddha 7,70 yati 95 yuddhakalA yatidinakRtya 334 yuddhAMga 9, 98 yathAkhyAta 13, 140, 251 yuvarAja 24, 54, 238,384 yathAnchaMda 23, 237 yoga 66, 78, 94, 185, 193 yathAlaMdika 19, 205 yogadRSTisamuccaya yamunA 228 yogadoSa yava 8, 24, 94, 239 yogadvAra 127 yavanikA 303 yogabiMdu 334 383 12, 121 383 yatanA 275 Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA zabda yogazAstra yogasaMgraha yoddhA yoni yaugapadya - yauvarAjya rajjuka raTThauDa rajata rakSita 14, 59, 74, 173, 277 92, 94, 307 rajoharaNa 20, 23, 54, 180, 221, 222, 308 303 43 43 40 8, 95 293 8, 55, 94, 306 179 35, 325, 421 144 raTThakUDa raktavikAra rati rativAkya ratna ratnakaMbala ratnaprabhasUra ratnavijaya ratnAdhika ratnAvalI rathanemi rathayAtrA rathavarapura rathyAmukha ravivAra rasaneMdriya rasaparityAga rAga ra pRSTha 53 280 207 21, 24, 222 36 214 223 33, 55, 312 340 19, 203 173, 179 17, 208 48 66 91 21, 25, 52, 277 zabda pRSTha rAjagRha 7, 27, 70, 109, 175, 178, 259 35, 325, 420 rAjacaMdra rAjadhAnI 10, 17, 24, 27, 38, 54, 114, 198, 260, 354, 397 54 20, 218 194, 231, 313 7, 70 36 rAjanIti rAjanya rAjapiMDa rAjapura rAjapurohita rAjapraznIya rAjapraznIyaTIkA rAjapraznIyavivaraNa rAjapraznIyopAMgaTIkA rAjamaMtrI rAjamASa rAjavallabha rAjazIla rAjazekhara rAjazekharasUri 489 rAjA rAjApakArI rAjImatI rAjyasaMgraha rAjyAbhiSeka 45, 403, 43 45, 402 387 46 8, 94 35, 325, 420 35, 326, 421 409 334 24, 36, 54, 231, 238, 309, 384 27 340 69 30 rAtri 215 rAtribhakta 215 rAtri bhojana 18, 21, 225, 301 rAtribhojanavirati 229 rAtribhojanaviramaNa 340 rAtrivastrAdigrahaNa 216 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ww 7,70 riSThaka zabda pRSTha zabda pRSTha rAtrivyutsarga 193 lakSaNa 7, 13, 69, 74, 172 rAdhanapura 29, 358 lakSmIkallolagaNi 34, 325, 420 rAmavijaya 431 lakSmIkIrtigaNi 35, 429 rAlaka 8, 24, 94, 239,306 lakSmIpati rAzi lakSmIvallabha 35, 325, 421 rAzitraya 178 lakSmIvallabhagaNi rASTrakUTa lakSmIsAgarasUri 50, 430 rASTramahattara 305, 309 lagaMDazAyI riSTapura lagnazuddhi 383 ladhIyastrayAlaMkArakAra 46, 407 ruMcaka laghubhASya 11, 34,40, 46 rukkha 34, 324 laghumAsa 304 rugNa 19, 204 laghumRSAvAda 191 rugNAvasthA lajjA rucaka lajjAnAza 8, 94 latA 105 rUkSa labdhyakSara 132 384 lalita rUpa 7, 27, 69 lavaNasamudra 399 rUpayakSa 24, 54, 238, 335 lazuna rUpavatI 34, 315 lasuna 289 roga 33 lATa 27, 34, 260, 324 rogI 27 lAThI 32, 55, 303 ropaka lAsaka 314, 383 rohagupta 15, 54, 178 liMgakalpa 27 rohiNI 376, 392 litraka 104 raivataka 385 lipichanna raudra 273 lipividyA raudradhyAna lipta lUSaka laMkha 383 lekha 30, 53, 69, 311 laMcA 24 lekhaka 7, 53 rUta 8, 94 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 491 90 lepakRta lepAlepa lezyA lokAgaccha 28 24 vaTTa 30 . vaNika zabda zabda 19 vacanagupti 18 vacanavibhakti vacanasaMpadA 188 51, 436 vacanApauruSeyatvakhaMDana loka 9,79, 105, 278 vaccakacippaka 20, 219 lokatattvanirNaya 334 vajra 8, 14, 74, 94, 173, lokabiMdu 334 277 lokabhASA 5, 51 vajramadhyapratimA 26, 250 lokavijaya 103, 105 vajrazAkhI lokazrI vajrasena 120, 422 lokasaMjJA 343 vajrasvAmI 21, 31,59, 270,277, lokasAra 106 292, 294 lokAcAra 260 lokAMtikAgamana 24 loga 78 vatsa . 27, 259 lobha 140, 193 vatsalatA lobhadoSa vatsyatha 18 loha 8, 94, 215 vadha 104 lohakAra 33, 318 vanarAja laukika 252 vanaspati lauha vanaspatikAya vanIpakadoSa vaMga 27, 259 vapu 147 vaMdana 18 vappiNi 383 vaMdanaka 223 vamana vaMdanakarma 278 vara 305 vaMdanA 8, 15, 19, 30, 65, varaNa 27, 260 79, 278 vararuci 30, 54, 280 vaMdanAkarma 79 varAhamihira 6, 58, 60, 62 vaMdyAvaMdya ___ 30 varAhI 178 vaMzI 218 varga 135 vagaDA 206 varjana __367 INI 192 22 Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 zabda vajayaM varNaM varNanA varNabheda vargAntara vartamAna vardhamAna vardhamAnasUri vardha varSa varSA 22 9,78, 102 23, 235 7, 70, 276, 310 40, 366 215 53 214 19, 25, 213 10, 111, 213, 223, 244, 314 18, 118, 199, 394 105 129 105 18, 246 175 191 vasudevacarita 45, 398 vasudevahiDi 12,29,45, 123, 275 12 347, 398 38, 351 16 varSARtu varSAvAsa valabhI valaya valka valli vasati vasu vasudeva vasudevahaMDikAra vasudevahiDI vasubaMdhu vastu vastra vastra vibhAjana cAkU vAkya pRSTha zabda 112 vAgyoga 9, 102 257 7, 8, 21, 32, 54, 70, 94, 108, 180, 214, 220 223 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pRSTha 94 vAcaka 11, 119, 123, 361 vAcanA 19, 21, 41, 227, 248 vAcanAcArya 11, 119 vAcanAbheda 43, 45 188 28 21, 227 192 94 8, 94 vAcanAsaMpadA vANijyakula vAtika vAtsalya vAtsyAyana vAdicakravartI vAdimukhya vAdivetAla 39, 358 vAdivetAla zAntisUri 35, 47, 325 vAdI 11, 119 319 vAdya vAnararSi 35, 49, 325, 420, 425 vAyu 9, 14, 152, 158, 159 105, 300 13, 73, 144, 152 279 27, 259 68, 142, 326 8, 307 33, 312 98 394 109 65 98 86 17, 71, 276 vAyukAya vAyubhUti vAraNA vArANasI vArtika vAla vAlaMbhA vAlaka vAlabhI vAluka vAsanA vAsavadattA vAsI vAsudeva 40, 361 39, 358 37, 345 Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 493 39, 357 vizikA 27, 260 vidvAn 15 vidhi zabda pRSThaH vAsyavAsakabhAvakhaMDana 389 vijJApanA 311 vAharigaNi vipaTI vAharisAdhu 39, 353 viDaMbaka 383 viMdhya 179 vidaMDa 32, 55, 303 viMzati 334 vidaka 20, 218 334 videza 9, 27, 71, 102, 259 vikaTa 218 vidyA vikathA __ 93, 99, 246, 279 vidyAguru 28, 32 vikalpa vidyAdoSa 193 vikAla 20, 215 vidyAdhara 120, 165, 348 vikRtipratibaddha 21 vidyAdharagaccha 26, 333 vikrama 37, 40, 49 vidyAbhyAsa 40 viklavatA 8, 94 vikSepaNavinaya 188 vidhAna 17 vicaraNa 252 9, 17, 18, 100 vicArabhUmi 197, 217 vidhanana 9, 107 vicchedana 33, 312 vinaya 8,57, 69, 90, 91, 95, 193 97, 191, 341 vijaya 9, 105 vinayakarma / 79, 278 vijayacaMdrasUri 48, 422 vinayapratipatti 188 vijayadevasUri 434 vinayavijayopAdhyAya vijayapura 7, 70 vinayazruta vijayarAjeMdrasUri 434 vinayasamAdhi vijayavimala 35, 325, 420 / vinayahaMsa __35, 325, 420 vijayavimala gaNi 49, 425 vinAzita 114, 213 vijayasiMha 410 / / vinIta vijayasiMhasUri 39, 358 vipakSa vijayasenasUri 35, 50, 325, 421, vipAka 430 vipAkavRtti vijayAdazamI 42 vipAkazruta 382 vijJAna 14, 149, 155 vibudhacaMdra 410 vijJAnasaMtati 155 vibhaMga vicyuta 97 97 8, 92 W0 0 Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 410 27 pRSTha zabda pRSTha vibhakti 8, 9, 92, 109 vizeSa 16, 178 vibhASA __ 58, 69, 142 vizeSaNavatI 45, 123, 124, 398 vibhUSaNA vizeSanizIthacUNi 34 vimarza vizeSavivaraNa 346 vimalasUri vizeSAvazyakaTIkA 43, 387 vimAna 165 vizeSAvazyakabhASya 7, 10, 12, 34, vimalezvaradeva 386 vimukti 58, 109 35, 40, 45, 46, 52, 53, 65, 117, 118, 122, 126, vimokSa 9,103, 107 virata 253, 272, 324, 406, * 92, 95 viratAvirati / 184 viramaNa vizeSAvazyakabhASyakAra 11, 12 viraha 335 vizeSAvazyakabhASya-bRhavRtti 37, 46 virahakAla 411, 413 virAdhanA 23 vizeSAvazyakabhASyavivaraNa 37, 330, viruddharAjya 214 349 vilaTThI 32, 59, 303 vizeSAvazyakabhASya-svopajJavRtti 35, vivaraNa 38, 42, 45, 326 38,45, 327 vivaraNasUtra vizeSAvazyakabhASyasthopajJavRttikAra 46, vivAda vizeSAvazyakalaghuvRtti 330 vivAha 7,30, 53, 70, 72 vizodhi 255 viviktacaryA 90, 293 vizrAmasthAna vividha viSa 62, 104 vivRti 326 viveka 17, 84, 190, 191, 251, viSamapadavyAkhyA 400 viSaya 12, 99 vivekapratimA viSayaduSTa vivekahaMsa upAdhyAya 35, 325, 420 / viSkaMbha 383 vivecana 326 viSvagbhavana 227 vizAkhA 392 visarjana vizAlasundara 35, 325 vismRta 193 vizuddhi 135, 282 vihaMgama 18 185 21 8,91 Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA zabda pRSTha vihAra 18, 20, 25, 127, 192, 201, 238, 239, 243, 244 217 27 vihArabhUmi vItabhaya vItarAgasvarUpavicAra vItibhaya vIra vIragaNi vIrapura vIraprabhu vIrabhUmi vIrazunikA vIrastava 45 70 71 36 201 334 vIrAMgadakathA 334 vIrAcArya 36, 331 vIrAsana 229 vIrya 99 vRkSa 34, 90, 105, 218, 324 vRkSapaliya 33 215 161 30 34 326 91 vRkSa loka vRkSAyurveda vRtta vRttAnta vRtti vRttisaMkSepa vRddha vRddhAcArya vRddhi vRzcikI vRSabha vRSabharSadA 389 260 273 7, 27 36, 336 65, 72 178 zabda vegavaMdanA vetAla veda vedaka vedanA vedanIya 72, 211 vedabAhyatAnirAkaraNa vedAnuyAyI vera vaikakSikI vaitaraNI vaidika vaideha vaidya vaidyakazAstra vaidyaputra vainayika vainayikavAda vainayikI vaiyAvRtya vaiyAvRtyakAra vaira vairAjya vairATapura vaizAkha vaizAlI vaizeSika vaizya vaihAnasa 215 vyaMjana 495 pRSTha 193 39 66 196 18 139 334 13 307 221 109 56 20, 218 17, 19, 24, 198, 204, 238 24 218 9, 109 289 76, 131, 277 26, 69, 73, 236, 252 19 112 214 27, 260 74 30, 276 15 9, 102 107 192 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha jaina sAhityakA bRhad itihAsa zabda pRSTha zabda vyaMjanAkSara 132 vyAkhyAnavidhi vyaMjanAvagraha 130 vyAkhyAna-zailI vyaMtarAyatana 404 vyAkhyAprajJapti 27, 38, 40, 41, vyaMsaka 50, 266 vyakta 13,73, 144, 156 vyAkhyAprajJapti-cUNi 27, 289 vyatikrama 23, 235 vyAkhyAprajJapti-dvitIyazatakavRtti 43 vyadhAraNazAlA 33, 318 vyAkhyAprajJaptivRtti 38, 41, 372 vyavazamana 21, 213 vyAghAta vyavazamita 114, 213 22, 231 vyavazamitodIraNa 230 vyAghrI 178 vyAdhi vyavasAya 33, 316 vyAlaka vyavahartavya 23, 233, 400 384 vyavahAra 6, 7, 10, 16, 17, vyutsarga 17, 91, 190, 192, 251, 23, 26, 27, 56, 57, 400 59, 60, 69, 113, 115, vyutsarjana 84, 185 117, 233, 250, 266, vyugrAhita 291, 400, 408 jikA 225 vyavahArakalpa 334 281 vyavahAracUNikAra 45 vrata 26, 194, 231, 252, 181 vyavahAra niyukti 10, 115 vrataSaTka 340 vyavahArabhASya 11, 16, 23, 53, vratI 54,55, 118, 124, vrIhi 94, 239, 306 186, 233, 252 vyavahAravAda 131 zaMkara 17, 198 vyavahAra vivaraNa 45, 399 zaMkita vyavahAravRtti 43 zaMkha / 8, 94, 307 vyavahArasUtra zakaTAla 30, 54, 280 vyavahArasUtravRtti 387 zakarAjA 251 vyavahArI 23, 233, 243, 400 zakuna 18, 201 vyAkhyA 9, 10, 42, 50, 326 zaTha 192, 194 vyAkhyAgraMtha 5, 34 zataka 266, 410 vyAkhyAna-paddhati 6,56 zataka-vivaraNa 21 vraNa za Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 497 pRSTha 98 84 zabda pRSTha zabda zatapuSpA zAMtyAcArya 415 zatI 49, 51 zAkaMbharI 51, 434 zabara-nivasanaka 98 zAkhA 29, 31, 99, 383 zabala 10, 109, 110, 280 zAtanA zabda 5, 8, 43, 66, 172 zAbdaprAmANya 389 zabdazAstra zAla zabdAnuzAsana 44, 386, 392 zAlA 55, 212, 383 zabdArtha __43 zAli 8, 24. 94, 239, 306 zayana 26, 248 zAlmalIpuSpa zayyaMbhava 90, 283, 310, 339 zAsana 135 zayyA 32, 107, 108, zAstra 12, 68, 141 224, 258 zAstravArtAsamuccaya saTIka 334 zayyAtara 26,194, 210, 249,307 zikSaNa 27, 258 zayyA-saMstAraka 21, 224 zikSA 18, 280 zarIra 73, 84, 93, 131, 144. zikSApada 127 152, 273 zikSAkta 94, 281 zarIrasaMpadA 188 zibikA 383 zarIrAMga 9, 98 zilpa 7, 20, 30, 53, 69 zalAkopasarga zilpI 112 ziva 78 300 zivaprabhasUri 420 zastra 8, 9, 93, 103 zivabhati 14, 15, 54, 179 zastraparijJA 38, 102 zivabhUtiboTika 14, 173 zastraparijJAvivaraNa 38, 351, 352 zivarAjarSi 31, 54, 277 zAMDilya 27, 259 zivazarma 361 zAMti 78, 358 zivazarman 40 zAMticandragaNi 35, 325, 420, zivA zAMtidevasUri 35, 326, 421 ziSya 11, 13, 29, 30, 40, 68, zAMtimati 294 142, 191, 275 zAMtisAgara 433 ziSyahitA 37, 347 zAMtisAgaragaNi 51, 433 ziSyahitAvRtti 39, 47, 413 zAMtisUri 39, 358 ziSyAnuziSya 32 383 zalya zazaka 27, 2 Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 zabda zIta zItodakavikaTakuMbha zItoSNIya zItoSNya zIlAMkari zIlAMkAcArya zIlabhadrasUri zIlavrata zolAMka 38, 42, 52, 59, 349, 352, 373 zIlAMga sahasra zIlAcArya zIlAditya zIlabhadra zIlabhadrasUri zIzaka zIzamahala zuMba zukra - pudgala zukladhyAna zuklA zuddha zuddhi zubhavardhana gaNi zubha zuzrUSA zUdra zUnyagRha zUnyagrAma zUnyavAda zUnyazAlA zUrasena pRSTha 9, 25, 106 218 105 102 417, 433 69 35, 224, 325, 37, 49, 54, 351 283 39, 352, 355 121 48 51 307 72 129 21, 222 184, 339 48 105 8, 94, 279 35, 325, 420 78 133 9, 102 33, 55, 312 215 13, 14, 144, 156 33, 312 260 zabda jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pRSTha 383 17, 208, 383 273 251 376 zRMgabheda zrRMgATaka zrRMgAra zaikSakabhUmi zailaka zailo zailezI zailezI - avasthA zobhAvarjana zauMDikazAlA zauktikAvatI zmazru zyAma 340 249 27, 260 32 109 73 8, 74, 93, 99 zramaNa 8, 12, 17, 18, 34, 67, 80, 92, 93, 210 26, 72, 252 18, 19, 220, 222 48 133 92 19, 111, 2819 140 348 zrAvaka taMtra 334 zrAvaka prajJaptivRtti 334 247 zrAvaka bhikSu zrAvastI 7, 27, 70, 173, 174, 260 178 410 zyAmaka zraddhA zramaNadharma zramaNI zramaNopAsaka - pratikramaNa zravaNa zrAmaNya zrAvaka zrAvakatva zrAvakaghamaM zrIgupta zrIcandra 29 16, 84 52 Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 499 27 zabda zabda pRSTha zrIcandrasUri 29, 35, 46, 48, 269 zrotrendriya 325, 409, 417, 420 zlakSNa 104 zrItilakasUri 35, 325. 420 zloka zrIdhara zvetavikA 173, 176 zrIpati zvetAmbara 58, 61, 333 zrIvijaya 431 zvetAmbikA 27,260 zruta 9,13, 16, 18, 56,57 SaDazI tivRtti 387 65, 67, 68, 74, 97, 100 109, 128, 129, 133,180, 183, 187, 192, 271, SaDulUka 14, 15, 74, 173, 178, 277 400 SaDdarzanasamuccaya 334 zrutakaraNa 261 SaDapadArtha zrutakalpa SaSTika zrutakevalI 59, 60, 198 8, 94, 306 SoDaza zrutajJAna 57, 66, 89, 128, 132, 9, 109 SaDazaka 334 196 422 saMkarakSatriya 9, 102 zrutanigharSa 25 saMkarabrAhmaNa zrutabhakti saMkaravaizya 9, 102 zrutavinaya 188 saMkarazUdra 9, 102 zrutavyavahAra saMkalpa 27, 260 zrutasampadA 188 saMkitapacAsI 334 zrutasAgaragaNi 51, 432 saMkrama 228 zrutaskandha 38, 54, 96 saMkliSTa 32 zrutAbhidhAna saMkliSTakarma zrutAvatAra 274 saMkSipta zruti 12, 52 saMkSepa 184, 253 zreNika 30, 54, 280 saMkhaDi 217 zreyaHpura saMkhyA zreSThibhAryA saMkhyAta 273 zreSThI 384 saMga 8,94, 122 zrutadevI zrutadharma Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pRSTha saMgraha 347 s s zabda pRSTha saMgamaka 30, 276 saMgItazAstra 273 172 saMgrahaNikAra saMgrahaNiTIkA 397, 398 saMgrahaNI saMgrahaNIvRtti 334 saMgrahaparijJAsampadA 188 saMgrAmanIti 24 saMgha 14, 25, 138 saMghadAsa saMghadAsagaNi 11,13, 118, 123,, 196, 422 saMgharSa saMghavijayagaNi 50, 430 saMdhATaka 376 saMghATI 221 saMghAta saMghAtaparArthatva saMjJA 9, 66, 103, 132, 342 saMjJAkSara 132 saMjJApya 227 saMjJI 66, 132, 183 saMtAnavAdakhaMDana 389 saMtAra 192 saMthArA saMdhipAla 384 saMnidhAna 172 saMpaMcAsittarI saMpakavihAra 358 saMpadA 10, 111 saMpAtima 210 zabda saMpuTakamallaka 18, 199 saMpuTakhaMDamallaka saMpratirAja 114, 218 saMpradAna saMpradAya saMprApta saMprAptakAma saMbandha 13, 69 sambandhana saMbAgha 10, 17, 114, 198, 379 saMbodha 30, 72 saMbodhaprakaraNa saMbodhasittarI saMbhASaNa 8,94 sambhUta 310 245.309 saMbhogakalpa 27 saMbhogika saMmUcchaMnaja 105 saMyata 66, 92, 95, 257 saMyataprAMta saMyatabhadra 216 saMyama 8, 9, 26, 91,99, 252 saMyoga 9, 97. saMyojanA 193, 234 saMrakSaNatA 309 saMlInatA saMloka saMvatsara 391. saMbhoga s 13 245 216 18 saMraMbha 91 Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 501 33 381 225 27 zabda saMvarapaMcaka saMvarta saMvasana 27, 258 saMvRtAsaMvRta 184 saMvegabhAvanA saMvedana 347 saMzaya 130, 131, 145 saMzodhana 39, 41, 50 saMsakta 23, 237 saMsaktaniyukti saMsAradAvA 334 saMsAradAvAstuti 334 saMsArI 148 saMsumA saMsetima saMskRta 5, 12, 27, 31, 34, 37, 40, 44, 99 saMskRti 17, 54, 196 saMstava saMstavadoSa saMstAraka 24, 32, 221, 224, 308 saMsthAna 66, 97 saMsthApanA 18 saMsthita 194 saMsmaraNa 8,94 saMhanana 18 saMhRta 193 sakalacaMdragaNi 432 sakalacaMdrasUri 49, 427 sakAra 8,95 sacelaka 231 zabda sajIva 24, 239 sattva 147 sadAdhAra sadRSTAntabuddhibhedanirUpaNa 389 sanabaMdhana 384 sanimitta sanniveza 38, 354 sannihita sanmatitarka saparyavasita 66, 132, 183 sapinnaka 98 saptatikAbhASya 40, 361 saptatikAvRtti 387 saptanihmava 7, 54 saptazatAranayacakra 40, 360 sapta-saptikA saptasvara 29, 273 saprAyazcitta saprAvaraNa 32 sabhA sabhyatA samakAlIna samatA samabhirUr3ha 172 samayasundara 35, 326, 421 samayasundaragaNi 50, 432 samayasundarasUri 49, 427 samaracaMdra samaracaMdrasUri 35, 225, 420 samarAiccakahA / samavatAra 13, 14, 69, 74, 173 108 9 421 Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 zabda pRSTha samavasaraNa 10, 17, 30, 73, 199, 223, 276, 314 7, 15, 70, 158, 371, 390 40, 41, 370 41, 370 51, 53 9,69, 109, 111 111 310 184, 252 59 20, 26, 111, 235, 252, 279 15, 74, 176 84 134 16, 52, 76, 131, 184, 277 135 samavAya samavAyAMga samavAyAMgavRtti samAjazAstra samAdhi samAdhipratimA samAraMbha samAsa samita sUri samiti samukcheda samucchraya samudAyArthadvAra samuddhAta samUha sammUcrchana samyak samyak cAritra samyaktapa samyaktva samyaktva prApti samyakzruta samyaganuSThAna samyagjJAna 103 66, 132, 183 106 106 9, 66, 74, 103, 106, 133, 139, 181, 182, 196, 281 13 133 133 106 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pRSTha 106 184 228 94 98 zabda samyagdarzana samyagvAda sarayU sarasvatI sarpadaMza sarpoM sarva sarvajJasiddhi sarvajJasiddhiprakaraNa - saTIka sarvataH pArzvastha sarvavirati sarvAvasanna saloma savastra sahanazIla sahodara sAMkhya sAMkhyamatacaryA sAMkhyamuktinirAsa sAMtara sA~pa sAMbhogika sAMskRtika sAkAra sAketa sAgArika sAgArikanizrA sAgArikAzraya sAdika sAdharmika sAdharmikastainya 178 78, 185 389 6 13, 146 289 389 13 245 310 22, 34, 43 16 7, 27, 70, 259 20, 26, 210, 249, 307, 317 220 221 66, 132, 183 239 226 334 23 182, 184 24 20 32 194 Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 27 72 sAnaka 51 333 anukramaNikA zabda pRSTha zabda sAmikAvagraha 225 sAvadyasvapna 192 sAdhAraNa 105 sAsvAdana 196 sAdhikaraNa 241 sAhitya 5, 10, 22, 34 sAdhu 8, 10, 17, 22, 24, 53, 75 siMdhu 77, 85, 247, 288 siMdhusauvIra 260 sAdhuraMga upAdhyAya 35, 234, 420 / siMha sAdhuratnasUri siMhakesara 193 sAdhvI 17, 19, 25, 32, 206, siMhagiri 245, 247 siMhatrikaghAtaka 215 20, 219 siMhapaSaMdA 215 sAma 9, 100 siMhI 178 sAmagrI-vaividhya sitAmbara sAmapurivaTTa 27 siddha 8, 16, 69, 75,76, 148, sAmarthya 257 184, 271, 278 sAmAcArI 18, 19, 200, 202 siddhacakra 385 sAmAcArIsthiti 127 siddhanamaskAra 16, 52, 53 sAmAjika 22, 34 siddhaprAbhRta 45, 397 sAmAnya 16, 178 siddhaSi 269, 409 sAmAyika 7, 12, 13, 14, 15, 30, siddhavyAkhyAnika 269, 409 51, 65, 67, 74, 78, 117, siddhasena 28, 36, 269, 300, 126, 136, 138, 140,180, 335, 347, 351, 360, 361 184, 185, 277 siddhasenagaNi 120, 269, 418 sAmAyikacAritra 67, 75 siddhasenadivAkara 29, 36, 268, sAmAyikanirgama sAmAyikasUtra siddhasenasUri 29, 31, 48, 269, sAmucchedika sAra siddhAnta 5, 12, 135 sArAbhAI maNilAla nabAba 321 siddhAMtavAdI sArtha 20, 216, 225 siddhArtha / 276 sArthavAha 20, 53, 196, 309,384 / / siddhArthapura sArthavyavasthApaka 20, 53, 217 sira sAvadya 185 siliMga 8, 94 291 35 Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 zabda sImA sIsaka suMThI sukalpa sukha subodha vivaraNa subodha 170 sukhalAlajI 269 sukhasAgara 50, 429 suttANugama 61 sudarzanA 175 sudharmA 13, 14, 72, 144, 160, 310 38 subhadrA subhikSu sumatikallola sumatisAdhusuri sumatisUri sumana sUrasena surAvikaTakuMbha surASTra surendradatta sulasA suvarNa suhastI sUkSma 218 27 8, 54 30, 54, 280 8, 94, 307 310 56, 90, 104 sUkSmaprAbhUtikA 26 sUkSmasaMparAya 13, 97, 140, 251 215, 258 9, 102 34 sUcI sUta pRSTha 54 8, 94 98 sUtaka 27 47 86, 236 341 35, 325 50, 430 35, 325 90 27 jaina sAhitya kA bRhada itihAsa zabda pRSTha sUtra 9, 13, 68, 108, 135, 138, 217, 400 sUtrakRta 251 sUtrakRtAMga 6, 9, 27, 31, 39, 56, 57, 266, 403 sUtrakRtAM gacUrNi 27, 28, 31, 266, 289 sUtrakRtAMga niyukti 9, 52, 58, 109 sUtrakRtAMga vivaraNa 38, 39,356 164, 391 sUryaM sUryaprajJapti 6, 14, 51, 56, 57, 62, 173, 391, 394, 396 43, 44, 398 45, 398 391 387 sUrya prajJaptiTIkA sUryaprajJapti niyukti sUryaprajJaptivivaraNa sUrya prajJaptyupAMgaTIkA seMTikA 193 40, 47, 309 225 384 386 sevA 23, 26, 236, 250, 251 sodAsa 86 sopAraka 120 somanasa 7, 70 35, 322, 421 35, 325 73 367 seTha senA senApati serIsaka somavimalasUri somasuMdara somilArya somezvara sautrika sautrikA saudharma 303 249 403 Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 105 . 427 anukramaNikA 505 pRSTha zabda pRSTha saubhAgyasAgara 35, 325, 421 sthavirakalpika 17, 18, 19, 32, saurASTra 259 114, 201, 211,222,235, saurika 27, 259 251 sauvIra sthavirakalpI 308 sauvIriNI 19, 202 sthavirabhUmi skaMdakAcArya 114, 218 sthavirA 210 skaMdha 9,56, 109, 135, 383 sthAna 10, 23, 27, 234, 258 skaMdhakaraNI 222 sthAnakavAsI 51, 436 skaMdhabIja sthAnAMga 40, 41 skaMdhavAda 289 sthAnAMgavRtti 41, 368 staMbhatIrtha sthAnAyata 229 staMbhanAdhIza 427 sthApaka stabaka 326 sthApanA 10, 20, 66, 111, 192, stava 278 194, 314, 337 306 sthApanAkalpa 27, 319 7,70, 72, 118 sthApanAkula 19, 193, 202, 252 stena 27 stanapallI 215 sthAvara 8, 94, 148, 307 styAnadipramatta 195 sthita 27 strI 20, 33, 242, 315, sthitakalpa ___ 27, 318 343 sthiti 13, 69, 139, 194 strI-nirvANasUtra sthirIkaraNa 90, 192 strImuktisiddhi sthUNA 34, 54, 318 sthaMDila sthUlaadattAdAnaviramaNa 281 sthaMDilabhUmi 197 sthUlaprANAtipAtaviramaNa 281 sthapiti 194 sthUlabhadra 8,30, 54, 280, sthala 39, 228 sthalapatana sthUlamRSAvAdaviramaNa 281 sthavira 18, 24, 69, 210, 251 snAtaka 250, 257 271 snAna 305 sthavirakalpa 19, 27, 52, 127, sneha 22, 32 194, 206 sparzana 13, 69, 183 stuti 389 310 Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zabda pRSTha sparzanendriya 66 spRSTaprarodikA 159 smRti 7, 65, 70 syaMdamAnika 383 syAdvAda 288 syAdvAdakucodyaparihAra 334 syAdvAdI 20 svagRhapASaMDamizra 19 svagRhayatimizra 19 svajana 16, 105 svadArasantoSa 281 svadehaparimANa 14 svapna 72, 130, 157 svabhAva svarabheda svarUpa 13, 66 svargavAsa svarasthAna 255 svAdanA 302 svAdima svAmitva svAmI 13 svAdhyAya 91, 248 svAdhyAyabhUmi 217 svAhA svopajJavRtti 12, 34, 47 zabda pRSTha haribhadra 7, 28, 37, 44, 45, 52, 114, 268, 297,333, 348, 349, 390, 405 haribhadrasUri 11, 35, 36, 45,114, 325, 331, 392 harimaMtha hareNukA harSakula 35, 49, 324, 420, 425 harSanaMdana 35, 50, 324, 420, 432 harSanaMdanagaNi 35, 421 harSavallabha upAdhyAya 35, 324,421 104 haladharakosejja 383 22 hasana 40 hasita 8, 94 302 hastakarma 21, 22, 32, 53, 225, 246, 302 hastakriyA 302 hastatala 32 194 21, 226 194 194 ho hastatAla hastAtAla hastAdAna hastAlaMba hastidaMta hastinApura hastamala hastI hastopatala hAtha 300 7, 54, 70. 51,440 307 105 harita haritAhata haridrA harinaigameSI 216 98 72 32 Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA zabda hAra hArita 269 hAribhadrIyavRtti hAribhadrIyAvazyakavRtti - TippaNaka 411 hArila vAcaka 40, 362 hAsya hiMsaka hiMsA hita hitaruci hiraNya hirimaMthA pRSTha 33, 55, 312 20, 218 273, 310 160, 221 14, 21, 52, 91, 160, 221 78 35, 324, 420 8, 94, 307 305 194 hIna hInabhAva hIravijayasUri 241 33, 323, 420 zabda hIlita hU hRta hRtAhRta heTThA hetuvAdopadezikI hemaMta hemakumAra hemacaMdra hemacaMdragaNi caMdrasUri vimalasUri hrI hIbera 507 230 281 216 216 187 8, 13, 34, 91, 92 132 214 226 pRSTha 43, 46, 385, 386. 35, 325, 421 409 50, 430 99 98 Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka granthoM kI sUcI aitihAsika noMdha-vAr3IlAla mo0 zAha-hindI saMskaraNa. karmagraMtha (paMcama tathA SaSTha)-AtmAnaMda jaina granthamAlA, bhAvanagara, san 1940. gaNadharavAda-dalasukha mAlavaNiyA-gujarAta vidyAsabhA, ahamadAbAda, __ san 1952. jinaratnakoza-hari dAmodara velaNakara-bhANDArakara prAcyavidyAsaMzodhana ___maMdira, pUnA, san 1944. jaina Agama-dalasukha mAlavaNiyA-jaina saMskRti saMzodhana maNDala, banArasa, san 1947.. jaina gurjara kavio-jaina zvetAmbara kaoNnpharensa, bambaI, san 1931. jaina granthAvalI-jaina zvetAmbara kaoNnpharensa, bambaI, vi0 saM0 1965. jaina darzana-anu0 paM0 becaradAsa, prakA0 manasukhalAla ravajIbhAI mehatA, rAjakoTa, vi0 saM0 1980. jainasatyaprakAza-ahamadAbAda. jaina sAhityano saMkSipta itihAsa-mohanalAla dalIcaMda desAI-jaina zvetAmbara kaoNnpharensa, bambaI, san 1933. jaina sAhitya saMzodhaka-ahamadAbAda. tattvArthasUtra-umAsvAti-bhArata jaina mahAmaNDala, vardhA, san 1952. prabhAvakacarita-prabhAcandra-siMghI jaina granthamAlA, kalakattA, san 1940. prazastisaMgraha-amRtalAla zAha-zrI zAMtinAthajI jJAnabhaMDAra, ahamadAbAda, vi0 saM0 1993. prAkRta aura usakA sAhitya-mohanalAla mehatA-bihAra rASTrabhASA pariSad, paTanA, san 1966. brahmabindu upaniSad-nirNayasAgara presa, bambaI, san 1932. mahAvIra jaina vidyAlaya : rajata mahotsava grantha-bambaI, san 1940. muni zrI hajArImala smRti-grantha-byAvara, san 1965. munisuvratacarita-zrIcaMdrasUri. vividhatIrthakalpa-jinaprabhasUri-siMghI jaina granthamAlA, kalakattA, san 1934. Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vizeSaNavatI - jinabhadra . zramaNa bhagavAn mahAvIra, bhAga 3 - saM0 muni ratnaprabhavijaya, anu0 pro0 dhIrUbhAI pI0 ThAkura, prakA0 jainagrantha prakAzaka sabhA, pAMjarApola, ahamadAbAda, san 1950. sArthavAha - motIcandra - bihAra rASTrabhASA pariSad, paTanA, san 1953. hisTrI oNpha dI kenonikala liTarecara oNpha dI jainsa - hIrAlAla rasikadAsa kApar3iyA - sUrata, san 1941. 510 Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ in Education international For Private Personal use only