Book Title: Avidyavichar
Author(s): Nagin J Shah
Publisher: Sanskrit Sanskriti Granthmala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005850/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara vedAntamAM avidyAvicAra lekhaka nagIna jI. zAha saMskRta-saMskRti graMthamALA 9 sAmAnya saMpAdaka nagIna jI. zAha Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara vedAntamAM avidyAvicAra lekhaka nagIna jI. zAha saMskRta-saMskRti graMthamALA 9 sAmAnya saMpAdaka nagIna jI. zAha Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Title : SANKARA VEDANTAMAM AVIDYAVICARA Author : Nagin J. Shah Subject : Philosophy (Indian Philosophy) Language : Gujarati prakAzaka DaoN. jAgRti dIlIparoTha, pIeca.DI. B-14, devadarzanaphaleTa, naherunagara cAra rastA, AMbAvADI, amadAvAda-380015 ke. bhIkhAlAla bhAvasAra zrI svAminArAyaNa mudraNa maMdira 3, vijaya hAusa, navAvADaja, amadAvAda-380013 2001 kiMmata rU. 180=00 prAptisthAna 1. sarasvatI pustaka bhaMDAra hAthIkhAnA, ratanapoLa, amadAvAda-380 001 2. gUrjara sAhitya bhavana, ratanapoLanAkA sAme, gAMdhIroDa, amadAvAda-380 001 3. pArzva pablikezansa nizApoLa, jhaverIvADa, rilIpha roDa, amadAvAda-380001 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika saMskRta-saMskRti graMthamALanA navamA pustakarUpe zAMkara vedAntamAM avidyAvicAra' nAmanA A viziSTa graMthane vidvAno, vidyArthIo ane jijJAsuo samakSa prastuta karatAM huM atyaMta AnaMda anubhavuM chuM. avighAsiddhAMta zAMkara vedAntano pAyAno siddhAMta che, enA upara A darzanano Akho mahela caNAyo che. tethI zAMkara vedAntane samajavA mATe avighAne samajavI atyaMta Avazyaka che. prastuta graMtha avidyAnuM svarUpa ane kArya samajAve che, ane tema karatAM advaita vedAntanAM gUDha rahasyo uddaghATita kare che. AzA che ke prastuta graMtha bhAratIya tattvajJAnanA ane khAsa to zAMkara vedAntanA adhyetAo ane jijJAsuone avazya upayogI banI raheze. nagIna jI. zAha sAmAnya saMpAdaka saMskRta-saMskRti graMthamALA B-14, devadarzana phaleTa, naherunagara cAra rastA, . . AMbAvADI, amadAvAda-380 015 jUna 21, 2001 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA advaita vedAnta e evuM bhAratIya darzana che jeNe Adhunika bhAratIya ane pAzcAtya ciMtakone bIjA koI paNa bhAratIya darzana karatAM vadhAre AkarSyA che. bhAratIya ciMtako ane prAdhyApakomAM . sarvapallI rAdhAkRSNana, kRSNacandra bhaTTAcArya, araviMda ghoSa, vivekAnaMda, Ara. DI. rAnaDe, vagere. pAzcAtya ciMtakomAM enkaveTIla duperoM, DaoNyasana, zopanahora, jyorja thIbo, vagere. pazcimane bhAratIya darzanano sauprathama paricaya ja advaita vedAntathI thayo che ane ema kahevuM jarA paNa khoTuM nathI ke bhAratIya darzana eTale advaitavedAnta evuM samIkaraNa ja teNe prAyaH karI dIdhuM hatuM. advaita vedAntanA itihAsamAM mogala samrATa zAhajahAMnA putra dArA sukoNe karelo upaniSadono phArasI anuvAda (I.sa. 1657) eka mahattvanI ghaTanA che. A phArasI anuvAdanuM leTina rUpAMtara opanephahat (Oupanekbhat) phreMca vidvAna eveTIla duperoe I.sa. 1801180ramAM karyuM. A leTina rUpAMtara aneka daSTie mahattvanuM che. eka to teNe pAzcAtya vAcakone upaniSadono paricaya karAvyo ane bhAratIya ciMtana pratyenI yuropiyanonI rucinA vikAsamAM agatyano phALo Apyo. bIjuM, teNe samakAlIna yuropIya tattvajJAnanA saMdarbhanI aMdara upaniSadone dAkhala karavA prayatna karyo. trIjuM, teno dArzanika abhigama teNe tulanAtmaka * paddhatino prayoga karyo. A tulanAmAM kAnTane spaSTapaNe uddhata karavAmAM AvyA, eTaluM ja nahi paNa prathama bhAgano eka Akho pUrvavibhAga (Parergon) kAravAda ane upaniSado vaccenA saMbaMdhane darzAvavA rokavAmAM Avyo. zopanahora A leTina anuvAdathI bahuja prabhAvita hatA. kolabUka, royara ane khAsa to rAmamohana rAye sIdhA saMskRtamAMthI karelA upaniSadonA anuvAdone zopanahore saMzayanA ane nAmaMjUrInA valaNa sAthe AvakAryA, paraMtu te badhAnI sAme te leTina anuvAdane ja vaLagI rahyA. zopanahora potAnA saMpUrNa jIvana daramyAna e mAnyatA dharAvatA rahyA ke A leTina anuvAdano paricaya eka cokkasa prakAranI siddhi hatI ane upaniSadonI dArzanika samajaNa mATenI cAvI hatI. A leTina anuvAda aMge te lakhe che ke "A vAcana jagatamAM sauthI vadhu lAbhaprada ane jJAnavardhaka hatuM, te mArA jIvanano dilAso rahyuM che ane mArA mRtyuno paNa dilAso banI raheze." A leTina anuvAdanuM mizele kareluM jarmana bhASAntara 1882mAM DrenDanathI prakAzita thayuM. advaitavedAntanA adhyayananA kSetramAM bIjI eka mahattvanI ghaTanA ghaTI. te ghaTanA eTale DaoNyasane karelo zaMkarAcAryanA brahmasUtrabhASyano jarmana anuvAda (I.sa. 1887). jarmanInA kIla nAmanA zaheramAM DaoNyasana tatvajJAnanI jarmana ceara (pITha) para ArUDha hatA (I.sa 9. Anquetil Duperron Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1889). A cearane zobhAvanArAomAM Aja dina sudhI DaoNyasana ja ekamAtra evA vidvAna rahyA che je prasiddha saMskRtajJa paNa hoya tema ja jemaNe potAnAM samaya ane zaktine bhAratIya tattvajJAnane saMpUrNapaNe samarpita karI dIdhAM hoya. DaoNyasane zAMkarabhASyanA potAnA jarmana bhASAntaranI eka nakala I.sa. 1887mAM nIzene mokalI hatI. nItyoe te nakalanI prApti pachI lakhyuM: "DaoNyasana yuropanA prathama vidvAna che je bhAratIya tattvajJAna pAse hRdayathI jAya che. potAnA tAjA ja prakAzita thayelA vedAntasUtrane (brahmasUtrazAMkarabhASyane), bhAratIya ciMtananA utkRSTa pAMDityathI bharelA graMthane, te mArI pAse laI AvyA che. te viziSTa vidvAna che; aMgreja vidvAnomAM samAna dhyeyane siddha karavA mathatA sarvazreSTha (mekasamyulara jevA) bhASAzAstrIo paNa DaoNyasananI tulanAmAM mAtra gadheDAo che kAraNa ke temanAmAM zraddhAnI khAmI che.... DaoNyasana hAla upaniSadono anuvAda kare che; A jANI zopanahorane kevo AnaMda thayo hota !" A agAu DaoNyasane zaMkarAcAryanA advaita vedAnta upara eka graMtha lakhyo hato (Das System des Vedanta). AnI paNa eka nakala temaNe nIone I.sa. 1883mAM mokalI hatI. jo ke DaoNyasananA brahmasUtrazAMkarabhASyanA jarmana anuvAda pachI tarata ja prakAzita thayelA brahmasUtrazAMkarabhASyanA jyorja thIboe karelA aMgrejI anuvAde keTaleka aMze DaoNyasananA jarmana anuvAdanuM sthAna laI lIdhuM chatAM DaoNyasanano jarmane anuvAda bhAratIya adhyayana mATe - khAsato vedAntanA adhyayana mATe - sauprathama mArga ughADanAruM ane atyaMta sUcaka mahattva dharAvatuM pradAna banI rahyuM. thIbone bhAratIya paMDitono sahayoga maLyo hato jyAre DaoNyasanane te maLyo na hato. jarmanatattvaciMtako potAnA samakAlIna jarmana bhAratIya vidyAvizArado(indologists)nA saMparkamAM rahetA ane temanAM bhAratIya tattvajJAna vizenAM saMzodhanono cIvaTathI abhyAsa karatA. A eka atyaMta noMdhapAtra hakIkata che. hegala (I.sa. 1670-1831) kolabUka ane holTanA satata saMparkamAM rahetA ane temanAM saMzodhanone gaMbhIratApUrvaka vAMcatA. 1818mAM hegale barlina yunivarsiTImAM tattvajJAnanA prAdhyApaka tarIkenI javAbadArIo saMbhALI ane potAnA mRtyunA varSa (1831) sudhI nibhAvI. A potAnA atyaMta saphaLa adhyApanakALa daramyAna temaNe bhArata vizenAM navAM prakAzanono abhyAsa karavAnuM cAlu rAkhyuM. te vakhate barlina yunivarsiTImAM agresara saMskRtajJa ane bhASAzAstrI epha. bopa prAdhyApaka hatA. A sAthI prAdhyApaka pAsethI hegala salAha ane mAhitI meLavatA. hegalane jeTaluM vedAnta jANavA maLyuM teTaluM temaNe jANyuM ane tenuM mUlyAMkana paNa karyuM. hegala pramANe, bhAratanA ciMtananI bhUmikAno antarnihita ane vyAvartaka je siddhAnta che te che dravyamayatA athavAdravyatA (substantialitat)no siddhAnta arthAt astalamAM rahelA eka advitIya dravyanI ekatA ane paramArthatAno siddhAnta. zuddha dravyano artha che nirAkAra kevala sat. potAnI aMdara ke bahAra koI bhedaka AkAro ke lakSaNo tene nathI. te eka ane advitIya tattva che. jemAMthI dareka vastu utpanna thAya che ane jemAM te vastu pharI laya pAme che, ane te tattva Akhare to esTreTa (nirviroSa, nirAkAra) ektA sivAya bIjuM kaMI nathI. A ja to brahmanI bhAratIya vibhAvanA che. brahmanuM nirAkAra ane nirvikalpa che, anirvacanIya ane aciMtya che. tene vANIthI varNavavAno ke tenA vize vicAravAno koI paNa prayatna tene tenA potAnA svarUpathI sthUta karI amuka viroSa ane sArahIna Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tuccha padArthamAM parivartita karI deze. A rIte bhAratIya citte eka advitIya ane sarvavyApI sAmAnyarUpa paramatattva bhaNI dorI jatA mArgane zodhI kADhyo che. paraMtu bhAratIya citte jagatanI nakkara vizeSatA prati pAchA pharavAno mArga zodhyo nathI. sAmAnya ane vizeSa, eka ane aneka vacceno setu tema ja meLa bhAratIya citta sAdhI zakyuM nathI. je parimita che, sAnta che te asIma ane anaMtamAM vilIna thaI jAya che; jagata brahmamAM vilIna thaI jAya che, ane brahmanuM "je kaMI parimita ke sAna che te sarvanI zUnyatA" che. brahmanI nirvibhAga ektA ane jagatanI " anektA ekabIjA upara asara karatI nathI ane karI zaktI paNa nathI tema ja ekabIjAmAM vyApatI nathI ane vyApI zakatI paNa nathI. brahmanuM ane jagatano meLa nahi paNa judAI ja karanAra paraspara niSedha ane vyAvartanamAM ja temane joDavAmAM AvyAM che, pachI bhale enAthI UlaTuM pratipAdana karanArAM enTrakaTa vidhAno game teTalAM hoya. ".eka advitIya parama tattva saMpUrNapaNe saMbhArahIna ane eksTrakTa (nirvizeSa-nirAkAra) hovAne kAraNe ja, tene potAnAmAM vizeSAbhavana (parivartano, avasthAo, viroSo) na hovAne kAraNe ja, te pote viroSIbhavanone potAnI bahAra paDavA de che ane aniyaMtrita astavyastatAmAM chaTakI javA de che. bhAratIya ciMtanamAM je parama gaMbhIratArUpa jaNAya che te ja sAthe sAthe bhAratIya ciMtananI tAtvika khAmI paNa che. bhAratIya ciMtanamAM sImita ane vizeSane atikramI upara uThAyuM ja nathI. kharekhara to bhAratIya ciMtanamAM parimita ane vizeSa tenA potAnA rUpamAM zodhAyo ja nathI ke sthapAyo ja nathI. hegalanA mate, enI zodha ane sthApanA e to mAtra yuropanIMkaThora buddhi dvArA ja siddha thaI che. bhAratIya ciMtanamAM svataMtra ane ananya vilakSaNa vyaktinuM svataH koI mUlya nathI, teno tenA rUpe svIkAra ane tenuM tenA rUpamAM daDhIkaraNa bhAratamAM dekhAtuM nathI. brahmamAM vilIna thaI javuM e ja parama dhyeya che. vyakti svAtaMtryanI sabhAnatA ane mAnavasvAyattatAnI nakkara utsAti brahmanA siddhAnta sAthe bilakula meLakhAtI nathI. A badhuM kahyA pachI, hegala e zuddha dravyanA, brahmanA siddhAntanuM mUlya zuM che te paNa nIce pramANe samajAve che. bhArata eka prAthamika bhUmikA hovA chatAM zuddhikara ke mAraNa auSadha (antidote) tarIke kAma karI zake che. arvAcIna pazcime pasaMda karelI dizAmAM thanAra bhAtio ane skUlanonI yAda te amane yuropiyanone karAvI zake che. khAmIonI pUrti karavAmAM ane ekAMgI vikAsane sudhAravAmAM te madada karI zake che. hegala anusAra pazcime karelI mukhya bhUlo che. - teno vadhu paDato svakendrIyatAvAda ane mAnavakendrIyatAvAda; koIka daDha adhiSThAna ane saMdarbhathI potAnI jAtane alaga karavAnuM, potAnI vizeSatAnuM potAnI samakSa pradarzana karavAnuM ane kevaLa ahemoha/svamohamAM potAnI jAtane ja bhUlI javAnuM valaNa yuropIya ciMtana mithyAbhimAnano atireka che. A mithyAbhimAnathI, A ekAMgI svakendrIyatAthI UlaTuM ghaniSTha ekatA bhAratamAM pravarte che. temAM mithyAbhimAna nathI. te adhiSThAna che jemAM saghaLuM mithyAbhimAna nAza pAme che. bhAratIya paraMparA ApaNane yuropiyanone jenI satata yAda apAvatI rahe che te A ekatArUpaabhedarU5 adhiSThAna che; tene jANI levuM, vaiyaktika cetanAne te nitya, zAMta ane zAMtiprada ektAmAM avagAhana karAvavuM, dravyamayatAne daDhapaNe sthApavI, ane temAM mithyAbhimAnane tenI saghaLI caturAI sAthe DubADI devuM e ApaNA yuropiyanone mATe mahatvanuM che. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeliMga (I.sa. 1775-1854) Darstellung meines Systems der, Philosophie ("tattvajJAnanI mArI sisTimanI rajUAta') nAmanA potAnA pustakamAM AtyaMtika ektAnI sisTima"nA potAnA vicArane vikasAve che ane tattvajJAnanA aMtima dhyeya tarIke udAsInatAnA te biMdunI te ghoSaNA kare che je advaita parama tattvane nirvibhakta ke AtyaMtika ektA tarIke prApya banAve che. zeliMgane antavat jagatanA brAnDa svarUpano siddhAnta vedAntamAM jovA maLyo. zeliMganA mate vedAnta e sannata cetanAdvaitavAda ke adhyAtmavAda sivAya bIjuM kaMI nathI. vedAnta jagatane mAyA tarIke, bhAta sattarIke jue che. e. Dabalyu. plegala ane holTa baMnene anusarI roliMga mAya anenagia, mejinIvacce vyutpattino saMbaMdha hovAnI dhAraNA kare che; te mAyAne jarmana zabda Machi (sAmarthya) ane Moglichkeit (avyakta zakti) sAthe joDe che. jyAre mAyA pote bhraSTa samakSa potAne pragaTa kare che tyAre parabhAvanI zakyatA rUpe mAyAne te samajAve che, ane pariNAme jagatane sarjavAnI zakyatA rUpe te mAyAne ghaTADe che. vaLI, haju paNa , saMkalpamAM rahelA pelA sAmarthyanA samagra sAratattvarUpe te mAyAne samajAve che. arthAt, potAne atikramI upara UThavAnI, potAne vIsarI javAnI paNa nirapekSa adrata parama tattvanI svataMtratA tarIke paNa te mAyAne samajAve che. mAyA nirapekSa ekameva advitIya parama tattvane tenA potAnA kAlAtIta abhedasvarUpamAMthI vicalita paNa karI de che. kSaNika AtmavismRtine kAraNe bhraSTAnA pakSe thatA amuka prakAranA kevaLa vicalana yA patanane kAraNe jagata astitvamAM Ave che. ' zopanahora (I.sa. 1788-1860)ne lAgatuM hatuM ke tenAtattvajJAnanA mULabhUta khyAlo, arthAt icchArUpa ane pratibiMbarUpa jagatano siddhAnta, mULabhUta pasmArtha ektAno siddhAnta ane dezika-kAlika anekatAmAM paramArtha ektAnA AbhAsI prakSepano siddhAnta, bhAratIyomAM maLI zake che. mAyAnI bhAratIya vibhAvanAmAM ane upaniSadUnA tat tvamasi mahAvAkyamAM zopanahorane potAnA tattvajJAnanA madhyavartI vicAranI daSTAna ApavA yogya abhivyaktio maLI. te mAyAnI vibhAvanAne principium individuationisnA - vyaktibhedo karanAra, vyaktitvo UbhA karanAra tattvanA - potAnA khyAlanI samAna gaNe che. mAyA ane kArano AbhAsa (appearance) baMne eka ja che. ke. rAulanA bimbiothekA tAmulikAmAM tAmila vedAntakRtionA prakAzita thayelA anuvAdone zopanahAre atizaya AnaMda ane AdhyAtmika lAbhasaMtoSa sAthe AvakAryA kAraNa ke darpaNanI jema te anuvAdamAM potAnA upadezone pratibiMbita thayelA temaNe joyA. zopanahora mAyA, brahmanuM, jIva, prakRti, puruSanI bhAratIya vibhAvanAothI paricita che.* 2. ahIM sudhInuM nirUpaNa meM India and Europe : An Essay in Philosophical Understanding (pR. 625) nAmanA pustakane AdhAre karyuM che. tenA lekhaka che prakhara vidvAna prAdhyApaka wilhelm Halofass. te pensilavenIA yunivarsiTImAM bhAratIya tattvajJAnanA prAdhyApaka hatA. prAdhyApaka tarIkenI kArakirdI daramyAna ja temanuM avasAna I.sa. 2000mAM thayuM. prastuta pustakanI bhAratIya AvRtti motIlAla banArasIdAse 1989mAM prakAzita karI che. A vidvattApUrNa ane mAhitIsabhara agatyanuM pustaka bhAratIya tattvajJAna, pAzcAtya tattvajJAnaM, bhAratIya vidyA, bhAratIya saMskRti, pAzcAtya saMskRti, AMtarasAMskRtika vidyA vagerenA vidyArthIoe avazya vAMcavuM joIe. teno gujarAtI ane hiMdI anuvAda (be bhAgamAM) mArI saMskRta-saMskRti graMthamALAmAM prakAzita karavAno mAro saMkalpa che. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) advaitavedAntanA pratipAdya viSayomAM eka asAdhAraNa viSaya che ane te che ajJAna ke avidyA. ene AdhAre ja advaitavedAntanA saghaLA siddhAnto TakelA che. avidyA teno prANa che. te advaitavedAntanA zIrSasthAne che. je A avidyAne barAbara samaje che te ja advaitavedAntanuM gUDha rahasya samajI zake che. eTale ja advaitavedAntamAM avidyAnuM svarUpa zuM che tenuM vizada nirUpaNa prastuta graMthamAM karavAmAM AvyuM che. AcArya zaMkare adhyAsabhASyamAM kahyuM che ke - mithyADajJAnanimittaH satyAnRte mithunIRtya amiTuM manemiti naisIijoya to vyavahAraH / A bhASyanI vyAkhyAmAM AcArya padmapAda potAnA paMcapAdikA graMthamAM kahe che ke mithyAbhUta ajJAna adhyAsanuM upAdAna che. 'mithyA'zabdano artha che - anirvacanIya; ane 'ajJAna'zabdano artha che - jaDarUpa avidyA. bhASyakAre je lokavyavahArano ullekha karyo che teno artha che adhyAsa. - vivaraNakAre kahyuM che ke - to vyavahArazabdoDadhyAsamidhAyI / tethI, pradarzita bhASyavAkyano artha che - anirvacanIyA jaDAtmikA avidyA adhyAsanuM upAdAna che. A anirvacanIyA avidyAno ullekha zruti, smRti, itihAsa, purANa, vageremAM aneka nAme thayo che. koI sthaLe avidyAne nAmarUpa kahI che, to koI sthaLe avyAkRta kahI che. A rIte, avidyA, mAyA, prakRti, agrahaNa, avyakta, tamasa, kAraNa, laya, zakti, mahAsupti, nidrA, kSara, AkAza, vagere nAme avidyA yA ajJAnano ullekha thayo che.' avidyAnAM A paMdara nAmamAMthI pratyeka nAmanuM vizeSa prayojana che. eka eka nAma dvArA avidyAnuM viroSa svarUpa ane kArya darzAvAyuM che. 3 bhAratIya dArzanikonI rIti anusAra koI vastunuM pratipAdana karatI vakhate te vastunuM lakSaNa ane pramANa darzAvavuM atyaMta jarUrI che. lakSaNa ane pramANa dvArA ja vastunI siddhi thaI zake. lakSaNa dvArA vastune itaravyAvRttarUpe siddha karavAmAM Ave che ane pramANa dvArA te vastunI svarUpasattAnI siddhi thAya che. eThale ja kahyuM che ke - takSaLapramAAmyAM vastusiddhiH| advaitavedAntanuM khaMDana karavA je badhA duravagAha grantha racAyA che temAM madhyasaMpradAyanA puramAcArya pUjyapAda jayatIrtha muni (14 za.) racita nyAyasudhA graMtha zreSTha che. A graMthanI vicArarIti camatkArI che. A nyAyasudhA graMthanA ArAyane anusarI madhvaMsaMpradAyanA vidvAra AcArya vyAsatIrtha munie (15 za.) nyAyAmRta graMthanI racanA karI che. A nyAyAmRta graMthamAM advaitavedAntInA samasta siddhAntonuM ati nipuNatA sAthe khaMDana karavAmAM AvyuM che. nyAyAmRtanI bhASA atyaMta susaMbaddha che ane vicAraparipATI paNa aticamatkRtipUrNa che. je koI A graMtha vAMce te mugdha thaI jAya, emAM saMdeha nathI. nyAyAmRta graMthane vAMcatAM samajAya che ke tenI pahelAM advaitavedAntI AcAryo dvArA viracita advaitavAdanA keTalAka vicAraNApUrNa graMtho / 3. mithyeti anirvacanIyatA ucyate / ajJAnamiti ca jaDAtmikA avidyAzakti: ... tannimittaH tadupAdAna ityarthaH / ... yuSmadasmadoritaretarAdhyAsAtmako'hamidaM mamedamiti lokavyavahAraH / paJcapAdikA, vijayanagara saM., pR. 4 vivaraLa, vinayana saM., pR. 10 4. 5. ya nAmarUpamavyAkRtamavidyA mAyA prakRtiragrahaNamavyaktaM tamaH kAraNaM laya: zaktirmahAsuptirnidrA kSamAAAmiti 6 ... fIyate| padmapAlijA, pR. 20 / kRSTasiddhi, pR. 144. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) hatA, e graMthonuM khaMDana karavA ja vyAsatIrtha munie nyAyAmRta graMthanI racanA karI che. nyAyAmRta graMthamAM kahyuM che ke jo ke mithyAtvanAM bahuvidha lakSaNo che chatAM advaita vedAntIe anya lakSaNone niSedha karI pAMca lakSaNo svIkAryo che. A uparathI spaSTa samajAya che ke nyAyAmRta pahelAM advaitavAdano koI susajjita graMtha hato jenA pratyeka prakaraNanuM avalaMbana laI nyAyAmRtakAra advaita vedAntanuM khaMDana kare che. duHkhanI vAta e che ke nyAyAmRte je graMthonuM khaMDana karyuM che te graMtho atyAre upalabdha nathI. nyAyAmRta graMthanuM khaMDana karavA mATe ja daMDisvAmI pUjyapAda madhusUdana sarasvatIe (16 za.) advaitasiddhi graMthanI racanA karI che. ame A advaitasiddhi graMthamAMthI ja avidyAnAM lakSaNa-pramANa vagerenuM svarUpa dekhADyuM che. vivaraNAcArye darzAvelA siddhAMtonuM mukhyapaNe khaMDana karavA mATe tavAdI ciMtakoe aneka doSo dekhADyA che. mAtra vivaraNa graMthanI AlocanA dvArA A pradarzita doSono uddhAra zakya nathI. eTalA mATe ja ame atasiddhi graMthane . AdhAre avighAnA svarUpa AdinuM nirUpaNa karIzuM. vadhu cokasAIthI kahIe to, pUrvapakSarUpe nyAyAmRta ane nyAyAmRtataraMgiNIne rAkhI siddhAntapakSe advaitasiddhi, laghucandrikA ane. advaitadIpikAne mukhyapaNe rAkhyA che, ane A rIte vicArarAzinuM saMghaTana karI avidyAnuM vizleSaNa karyuM che. advaitasiddhi, laghucandrikA, vagere graMtho navya nyAyanI zailInuM avalaMbana laI vicAraNA kare che tethI te graMthomAM khUba ja tArkika sUkSmatA che. navya nyAyanI zailI atikaThina che.' vAMcatAM vAMcatAM vAcake pote samIkaraNo mUkI graMthane samajavo paDe che. A ja kAraNe prastuta graMtha paNa mArA dhAryA karatAM ghaNo ja bhArekhama banI gayo che. koI paNa bhAratIya darzana karatAM vadhu niSThApUrvaka ane sUkSmabhAve cAyanuM, tarkanuM anusaraNa advaita vedAnta che, e hakIkata che. padmapAdAcArya tarkanuM lakSaNa ane upayogadarzAvatAM kahe che - pramANazaktiviSayatatsambhavAsambhavaparicchedAtmA prtyyH|...kvtrhi tarkasyopayoga:? viSayAsambhavAzaGkAyAM tathanumavattAnutpatti tatsamavajhanamuNenanaprativaviAne navya nyAyanI paribhASA, paddhati, yukti ane Tekanikano prayoga jeTalo advaita vedAnta ryo che eTalo bIjA koI darzane bhAgye ja ryo che. A darzAve che ke cAyane, tane advaita vedAntakeTaluM mahatva Ape che. mAtra ekaladokala vAkyane AdhAre dhAraNA bAMdhI levIke advaitavedAnta tarkavirodhI che, buddhivirodhI che, tene tarkanI koI pratiSThAnathI, e taddana ayogya che. ativedAntanuM nyAyAnusaraNa, tarkanusaraNa, buddhayanusaraNa e to mananane atyaMta pratiSThA ApatI upaniSaTsammata je paraMparA che enuM ja anusaraNa che. eTale ja advaitavedAntane samajavA mATe nyAyanuM - prAcIna ane navya nyAyanuM - jJAna atyaMta Avazyaka che, khAsa to navya nyAyanuM. advaita vedAntane samajavA jema nyAyanuM jJAna jarUrI che tema sAMkhya ane pAtaMjala yoganuM jJAna paNa jarUrI che. sAMkhyayoganA jJAna vinA mahattvanI advaita vedAntanI vibhAvanAone samajAvI kaThina che kAraNa ke te vibhAvanAonuM mULa sAMkhyayogamAM che. sAMkhyayoganI vibhAvanAomAM parivartana karI advaita vedAnta potAnA darzanane anukULa banAvI che. keTalIka vibhAvanAone vinA parivartana svIkArI che. udAharaNArtha, sAMkhyayoganI vRtti(cittavRtti)nI vibhAvanA lo. A vibhAvanAne advaitavedAnta svIkArI che paraMtu temAM teNe mahattvanuM parivartana karyuM che. yogamate Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) vRttio pAMca che - pramANa, viparyaya, vikalpa, nidrA ane smRti. advaitavedAnta A vRttio svIkAre che. yogamate A badhI vRttio cittavRttio (antaHkaraNavRttio) che. advaita vedAntIe antaHkaraNa yAcittanI sAthe sAthe avighA (ajJAna) nAmanA padArthane mAnyo ane kahI dIdhuM ke kevaLa pramANa ja antaHkaraNanI vRtti che jyAre bAkInI avidyAnI vRttio che. AnA phalitArtho dUragAmI che. A vastuno nirdezayogya sthAne prastuta graMthamAM karyo che. jaina, bauddha, sAMkhya, yoga, nyAya, vaizeSika darzano vize gujarAtImAM graMtho lakhI gujarAtIbhASI jijJAsuo ane adhyetAone bhAratIya darzanonA abhyAsa mATe sAmagrI pUrI pADI che, eno mane saMtoSa ane AnaMda che. paraMtu mImAMsA ane vedAnta A be darzano rahI gayAM hatAM, eTale A be darzana vize graMtharacanA karavI ema manamAM rahyA karatuM. A bemAM sauprathama vedAnta vize lakhavAno vicAra thayo. vedAntanI aneka zAkhAo che paNa temAM sauthI mahattvanI che zAMkaravedAntanI (kevalAdvaitavedAntanI). zAMkaradAntanA sarva siddhAMtone AvarI letuM pustaka lakhavA mATe ghaNo samaya ane zakti joIe. eTale tenA sarva siddhAMtonA AdhArabhUta ane aisAdhAraNa evA avidyAsiddhAMtane laI pustaka lakhavAno vicAra thayo. A vicAra manamAM ghoLAto hato tevAmAM betraNa varSa pahelAM gujarAta rAjya saMskRta akAdamInA mAnanIya adhyakSa DaoN. gautamabhAI paTele mane ekabe vAra eka pustaka akAdamI mATe lakhI ApavA maukhika sUcana karyuM. meM kahyuM ke lekhita nimaMtraNa mokalo, huM jarUra 'advaita vedAntamAM avidyA' vize pustaka lakhI ApIza. paraMtu nimaMtraNa AvyuM ja nahi. tema chatAM mAro vicAra, saMkalpa saphaLa thayo ane mArI saMskRta-saMskRti graMthamALAmAM have te pustaka prakAzita thAya che. vidyArthIo ane jijJAsuone upayogI siddha thAya evI AzA rAkhuM chuM. - nagIna jI. zAha Page #13 -------------------------------------------------------------------------- Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukama viSaya kama 1. 2. 93 avidyAnuM lakSaNa - prathama avidyAnuM lakSaNa - dvitIya ane tRtIya bhAvarUpa avidyAnuM sAdhaka prathama prakAranuM sAkSipratyakSa prAgabhAvakhaMDana bhAvarUpa ajJAnasAdhaka dvitIya prakAranuM sAkSipratyakSa bhAvarUpa ajJAnanuM sAdhaka trIjA prakAranuM sAhipratyakSa siddhAntabindumAM nirUpita suSupti pariziSTa jayanta bhaTTanI nyAyamaMjarImAM advaitavedAntanuM khaMDana 131 147 179 205 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avidyAnuM lakSaNa - prathama mAdhyamatanA udbhaTa vidvAna vyAsatIrthe (15 5.) potAnA sarvazreSTha maulika graMtha nyAyAmRtamAM advaitavAdanuM vidvattApUrNa khaMDana karyuM che. temAM kareluM advaitasammata avidyAnuM khaMDana viziSTa che. temAM avidyAnAM traNa lakSaNo kramazaH jaNAvI temanuM khaMDana karavAmAM AvyuM che. te traNa lakSaNo che - (1) je anAdi bhAvarUpa hovA chatAM jJAnanivartya che tene avidyA kahevAmAM Ave che. (2) je bhramanuM upAdAnakAraNa che tene avidyA kahe che. (3) je jJAnanivartya che te avidyA che. prakAzAtmayatikRta vivaraNa, citsukhAcAryakRta citsukhI, vagere advaitavAdanA mahattvanA graMthomAM avidyAnAM A traNa lakSaNonuM samarthana che. nyAyAmRtagraMthanI racanA A traNa lakSaNonuM khaMDana karavA mATe ja thaI che. nyAyAmRtakAre prathama lakSaNamAM yathAkrame abhyApti, asaMbhava ane atibhyAsi e traNa doSo darzAvyA che. advaitavAdIo avidyAne anAdi vastu tarIke svIkAre che. avidyAnuM koI upAdAnakAraNa nathI. samasta kAryajagatanuM pariNAmI upAdAnakAraNa avidyA pote che. jeo brahmane kAryajagatanuM upAdAnakAraNa gaNe che teo tene pariNAmI upAdAnakAraNa gaNatA nathI. brahmane jayAre upAdAnakAraNa kahevAmAM Ave che tyAre adhiSThAnakAraNanA arthamAM ja upAdAnakAraNa kahevAmAM Ave che. brahma jagatanuM adhiSThAna che. jagatanuM pariNAmI upAdAnakAraNa to avidyA che. samasta kAryajagatanuM je upAdAnakAraNa hoya te kadI sAdi hoI zake nahi. je sRSTinA Adya kAryanuM upAdAnakAraNa hoya te sRSTinI pahelAM paNa astitva dharAvatuM hoya ja. tethI sRSTimAM tenI utpatti thaI nathI. sRSTimAM je vastunI utpatti thaI na hoya te anAdi che. zAviSANa, vaMdhyAputra vagere avastuo che. tethI teo sRSTimAM utpanna thaI na hovA chatAM anAdi na gaNAya. badhA dArzaniko jagatanA mULa upAdAnakAraNane anAdi gaNe che. vairoSika mate paramANu anAdi che. sAMkhya mate prakRti anAdi che. tevI ja rIte advaitavedAntamate jagatanuM mULa upAdAnakAraNa avidyA paNa anAdi che. avidyA jema anAdi vastu che tema bhAvavastu paNa che. je anAdi che, bhAvavastu che ane jJAnanivartya che te ja avidyA che. tethI avidyAnuM prathama lakSaNa saMskRtamAM A pramANe ApyuM che anAmiAva patye kSati jJAnanivartItvam avidyAtvam| A lakSaNamAM bhAvatvaviroSaNa na mUkIe to paNa cAle. jeo prAgabhAva svIkAre che temanA matamAM jJAnaprAgabhAva ane icchAdiprAgabhAvamAM jJAnanivartyatva dharma raheto hovAthI te prAgabhAvone paNa avidyAnuM lakSaNa lAgu paDI jAya ane ativyAptidoSa Ave. A doSa na Ave eTalA mATe bhAvatvaviroSaNa (='mAvavatve ti' e vizeSaNa) avidyAlakSaNamAM mUkyuM che. paraMtu jeo prAgabhAvane svIkAratA ja nathI temanA mate bhAvatva viroSaNa lakSaNamAM mUkavAnI jarUra nathI. eTale ja nRsiMhAzrama temanA advaitadIpikA graMthamAM avidyAnA lakSaNa tarIke anAvitve kSati jJAnanivatyaMtva eTaluM ja Ape che. temaNe advaitadIpikAmAM Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara vedAntamAM avidyAviyAra temaja vivaraNa uparanI thakA bhAvaprakAzikAmAM prAgabhAvanuM vistArathI khaMDana karyuM che. advaitasiddhikAra madhusUdana sarasvatIe potAnI kRti advaitaratnarakSaNamAM prAgabhAvanuM rasaprada khaMDana kyuM che. tema chatAM avidyAnA lakSaNamAM bhAvatva vizeSaNamUkvAmAM AvyuM che te to jeo prAgabhAva svIkAre che temane lakSamAM rAkhI mUkvAmAM AvyuM che ema samajavuM joIe. vaizeSiko bhAva ane abhAva evA be prakAranA padArtho mAne che. advaitavAdIone mate avidyA abhAva vastu nathI. eTalA mATe tene bhAva kahevAmAM Ave che. hakIktamAM tote bhAve vastu paNa nathI. e to bhAva ane abhAva baMnethI vilakSaNa che. bhAvarUpeke abhAvarUpe avidyAnuM nirUpaNa karavuM zakya nahoI avighA bhAvarUpe ke abhAvarUpe anirvAcya che. avidyA bhAva paNa nathI, abhAva paNa nathI, bhAvAbhAva paNa nathI. A traNe koTithI vilakSaNa hovAne kAraNe avidyA anirvAcya che. avighAne bhAvarUpa gaNavAmAM advaitavAdIono kahevAno Azaya eTalo ja che ke te abhAvarUpa nathI. vastutaH avidyAmAM bhAvatva dharma paNa nathI. Ama avidyA anAdi ane abhAvavilakSaNa che. . vaLI, avidyA pramAjJAnanivArya che. advaitavAdInA mate pramANathI (=pramAkaraNathI) janmatI viSayAkAravALI ataHkaraNavRtti dvArA abhivyakta thatA caitanyane ja jJAna ( pramAjJAna). kahevAmAM Ave che. icchA, dveSa vagere ataHkaraNavRtti hovA chatAM te pramAkaraNathI janya antaHkaraNavRtti nathI. pramAkaraNathI janya antaHkaraNavRttithI abhivyakta caitanya (jJAna):ja avighAnuM virodhI che. joke brahmacaitanya jJAnavastu che, jJAnamanataM vahI yutimAM brahmacetanyane jJAna kahevAmAM AvyuM che, tema chatAM pramAkaraNathI janya antaHkaraNavRtti dvArA abhivyakta evuM caitanya avidyAnuM virodhI nathI. pramAkaraNathI janya antaHkaraNavRtti pote jJAna nathI. paraMtu abhivyakta caitanyanI abhivyaMjaka hovAthI, pramAkaraNathI janya antaHkaraNavRttine paNa aupacArika rIte jJAna kahevAmAM Ave che. tema chatAM mukhyArthamAM te jJAna nathI. mukhyArthamAM to pramAkaraNajanya antaHkaraNavRtti dvArA abhivyakta caitanya ja jJAna che. ane avidyA tenAthI dUra thAya che. tethI anAdi, bhAvarUpa ane jJAnanivarsTa vastu ja avidyA che. Ama 'manAhimavarUSatve tijJAnanivAryatva' avidyAnuM lakSaNa che. nyAyAmRta ane advaitasiddhimAM A lakSaNane avidyAnA lakSaNarUpe ApyuM che. abhyAsivicAra prathama avyAsa ane tenuM nirAkaraNa - daitavAdI madhyAnuyAyIo A lakSaNamAM sau prathama avyApti doSa darzAve che. ApavAmAM Avela lakSaNamAM traNa aMza che - anAditva, bhAvatva ane jJAnanivacaitva keTalIka lakSya vastumAM lakSaNa hoya paNa badhImAM nahoya to avyAmi doSa Ave. jo ke koI avidyAmAM anAditva, bhAvatva ane jJAnanivaryatva hoI zake paraMtu badhI avidyAmAM e traNe hotAM nathI. eTalA mATe lakSaNamAM asaMbhavadoSa na jaNAvI prathama avyAptidoSa ja ahIM jaNAvyo che. advaitavAdIo zunyavacchinna cetanyanI Avaraka avidyAne adhyasta rajatanuM upAdAnakAraNa gaNe che. A zunyavacchinna cetanyanI Avaraka avidyA anAdi hoI zake nahi, kAraNake cetanya anAdi hovA chatAM zukti anAdi vastu nathI. guktinI utpatti thAya che. tethI te sAdi che. sAdi zuktithI avacchinnacetanya paNa sAdi ja hoya. tethI zunyavacchinna sAdi caitanyanI Avaraka avighAmAM anAditvadharmana hoya. eTale Apela lANamAM AvyAptidoSa Ave che.' Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avidyAnuM lakSaNa - prathama koI koI avidyAmAM bhAvatva dharma paNa nathI. udAharaNArtha, Aropita abhAvanI upAdAnakAraNabhUta avidyAmAM bhAvatva dharma nathI. tethI lakSaNamAM avyAptidoSa Ave che. jayAre ghaTavat bhUtalamAM koIne ghaTAbhAvanI bhrAnti thAya che tyAre bhUtala upara ghaTAbhAva Aropita yA adhyasta thayo che ema kahevAya. A Aropita abhAvanuM pariNAmI upAdAnakAraNa avidyA che. abhAvanuM upAdAnakAraNa je hoya te bhAva vastu hoI zake nahi. ahIM e nodhIe ke anAropita abhAvanuM upAdAnakAraNa ja nathI, te nirupAdAnaka che. Aropita abhAva paNa nirupAdAnaka che ema na kahI zakAya kAraNa ke advaitavedAnta Aropita vastumAtranA upAdAnakAraNa tarIke avidyAne gaNe che. adhyasta badhuM ja avighopAdAnaka che e teno siddhAnta che. tethI Aropita abhAvanI upAdAnakAraNabhUta avidyAmAM bhAvatva dharma na hovAthI avidyAlakSaNamAM avyAptidoSa Ave che. jo advaitavedAntI ema kahe ke Aropita abhAva bhAvarUpa avidyopAdAnaka che, abhAvanuM upAdAnakAraNa bhAva paNa hoya che, to avidyAnI.siddhi ja nahi thAya - kAraNa ke mithyA jagatanuM upAdAnakAraNa mithyA vastu hoya e ucita che ema mAnIne mithyA avidyAne mithyA jagatanuM upAdAnakAraNa gaNavAmAM AvI che. upAdAnakAraNa ane upAdeyakAryanuM sArUpya badhA ja svIkAre che. bhAva ane abhAva vacce sArUpya nathI. tethI bhAva vastu abhAvanuM upAdAnakAraNa banI zake nahi. upAdAnakAraNa ane upAdeyakArya vacce sArUpya apekSita na hoya to satya brahma paNa mithyA jagatanuM upAdAnakAraNa banI zake. tema thatAM avidyAnI siddhinI koI saMbhAvanA ja na rahe. tethI Aropita abhAvanA upAdAnakAraNamAM bhAvatva hoI zake nahi. vaLI, jo advaitavedAntI kahe ke Aropita bhAvavastunuM upAdAnakAraNa bhAvarUpa avidyA hovA chatAM Aropita abhAvanuM upAdAnakAraNa avidyA - je bhAvarUpa ja che - nathI, kAraNa ke bhAva abhAvanuM upAdAnakAraNa banI ja na zake; to e nitAMta asaMgata che. tenuM kAraNa e ke ema hotAM Aropita abhAvanI jJAna dvArA nivRtti thaI zakaze nahi. Aropita vastumAtra jJAna dvArA nivRtta thAya che kAraNa ke Aropita vastumAtra avidyopAdAnaka che. jJAnanI sAthe avidyAne ja sAkSAt virodha che. tethI jJAna dvArA sAkSAt avidyAnI nivRtti thAya che. tema thatAM pariNAme te avidyA jenuM upAAkAraNa che te Aropita vastu paNa nivRtta thaI jAya che. Aropita abhAva jo avighopAdAnaka na hoya to jJAna dvArA Aropita abhAvanI nivRtti na ja thAya. . madhyAnuyAyI dvaitavAdIe avyAptidoSanI ApelI Apattine advaitavAdI kevI rIte dUra kare che .e.have ApaNe joIzuM. advaitasiddhikAra kahe che ke zutyavacchinna caitanyanI Avaraka avighAmAM anAditya nathI tethI avidyAlakSaNamAM abhyAsidoSa Ave che evuM virodhI kahe che, paraMtu kharekhara abhyAsidoSa Avato ja nathI. rajatanI upAdAnakAraNabhUta avidyA paNa anAdi caitanyane Azrita hovAthI anAdi ja che. advaita siddhAntamAM avidyA jaDa vastunI Avaraka banatI nathI, te zuddha caitanyanI ja Avaraka banI zake che. tethI avidyA zukyavacchinna caitanyanuM AvaraNa karatI nathI, kevaLa caitanyamAtranuM ja AvaraNa kare che. avidyA zuddhacaitanyamAM Azrita ane zuddhacaitanyaviSayaka ja hoI zake. avidyA jaDane Azrita hotI nathI tema ja jaDaviSayaka paNa hotI nathI. jema jJAna dvArA prakAzita vastu jJAnano viSaya hoya che tema avidyA dvArA AvRta vastu avidhAno viSaya hoya che. je jJAna jemAM Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara vedAntamAM avidyAvicAra prAkaTaya yA jJAtatAnuM AdhAna kare te ja jJAnano viSaya te ja vastu hoya che. jJAnanuM (jJAnakriyAnuM). karma jJAnano (jJAnakriyAno) viSaya hoya che. tethI jJAnakriyAjanya phaLajJAnanA viSayamAM pedA thAya che. kriyAjanya phaLano Azraya banavuM e ja yiAnAkarmanI lAkSaNiktA che. jJAnayiAja phaLa che - prAkaTya, skUrti yA jJAtatA viSayamAM A prAkaTyanuM AdhAna karatuM hovAne kAraNe ja jJAna viSayakarmaka bane che. tevI ja rIte, avidyA potAnA viSayanuM AvaraNa karIne sarmaka bane che. je avidyA AvaraNa karI zaktI nathI, te avidyA ja nathI. ane je jJAna prAkaTyanuM AdhAna karatuM nathI te jJAna nathI. jema jJAnanuM phaLa prAkaTaya che tema avidyAnuM phaLa AvaraNa che. jJAna ane avighA baMne AzrayanirUpya ane viSayanirUpya che.' A vyaktine A viSayanuM jJAna che evo anubhava jema ApaNane thAya che tema A vyaktine A viSayanuM ajJAna (avidyA) che evo anubhava paNa ApaNane thAya che. A vAta atisthULarUpe kahI che paraMtu avidyAnA Azraya ane viSayanA nirUpaNaprasaMge atisUkSmarUpe tenuM nirUpaNa karIzuM. zukanyavacchinnacetanyaviSayaka vidyA sutiviSayaka hotI nathI, hoI zake paNa nahi. zukti jaDa vastu che. jaDanI Avaka avidhA hoI zake ja nahi. aprakAzAsvarUpa jaDa vastunuM AvaraNa karavAthI to AvaraNa nirarthaka thaI paDe eTale prakAzasvarUpa caitanya ja avidyA dvArA AvRta thAya che. caitanyanuM AvaraNa ja sArthaka che. tenuM AvaraNa na karavAmAM Ave to te prakAramAna ja thaI jAya. paraMtu jaDa vastunuM AvaraNana karavAmAM Ave to tethI svabhAvataH aprakAzasvabhAva jaDa vastu kaMI prakAzamAna thaI jatI nathI. tethI prakAzasvarUpa cihUvastunA aprakAza mATe avidyAnuM AvaraNa sArthaka thAya che. tethI zunyavacchinnacetanyaviSayaka avidyAno viSaya zuti nathI ja, zukti to avidyAnA viSayabhUta zuddha caitanyanI avacchedakamAtra che. zukti avighAno viSaya kadI banI zake ja nahi, te to kevaLa avidhAnA viSayanI avacchedaka ja banI zake. zuddha caitanyamAM abheda dvArA adhyasta zukti to avighAnI caitanyaniSTha viSayatAnI avacchedaka mAtra banI zake. caitanya anAdi che. te anAdi caitanyanI Azrita ane anAdi caitanyanI Avaraka avidyA paNa anAdi ja che. paravartI kALe zukti utpanna thatAM niravacchinnacaitanyanI Avaraka avidyA zunyavacchinnacaitanyanI Avaka pratIta thAya che. arthAtu paravartIkALe anAdi cetanyamAM mukti adhyasta thatAM anAdi kALathI caitanyanuM AvaraNa karatI pUrvasiddha avighA ja rAtyavacchinnacaitanyanA AvarakarUpe pratIta thAya che. tethI, virodhIe zunyavacchinnacaitanyanI Avaraka avighAne sAdi kahI avyAptidoSa Apyo te barAbara nathI." | nyAyAmRta uparanI potAnI TIkA taraMgiNImAM rAmAcArya kahe che zuddhacaitanyanI Avaka avighA ja jo Aropita rajatanuM upAdAnakAraNa hoya ane te avidyA jo guktijJAna dvArA dUra thatI hoya to zuddhijJAna dvArA ja mUlA avidyA dUra thaI jAya ane pariNAme zuktijJAnavAnuM puruSanA mokSanI Apatti Ave. vaLI, jo A ApattinA bhayathI advaitavAdI zuddhacaitanyanI Avaka, tema ja Aropita rajatanA upAdAnakAraNabhUta, avidyAnI nivRtti zuktiAna dvArA na svIkAre to zuktijJAna dvArA rajatano bAdha thaI zake nahi. savilAsa avidyAnI nivRtti ja bAdha che. avidyAnuM kArya ja avidyAno vilAsa che. tethI potAnA kArya sAthe avidyAnI nivRtti thavI e ja bAdhe che. jo guktijJAna dvArA avidyAnI nivRtti svIkAravAmAM Ave to somokSanI Apatti Ave. AnA uttaramAM advaitavAdI nIce pramANe jaNAve che-zunyavacchitra cetanyanuM AvaraNa karavAnI je zakti mUlA avighAmAM che te zaktinI ja nivRtti zuktiAna dvArA thAya che. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avidyAnuM lakSaNa - prathama yuktijJAnathI te rAktino nAza thAya eTale te zaktithI viziSTa evI avidyAno nAza thAya. te zaktithI viziSTa evI avidyAno nAza thavA chatAM mUlA avidyAno nAza thato nathI. zukyavacchinna caitanyanuM AvaraNa karavAnI razaktithI viziSTa evI avidyA nArA pAmavA chatAM niravacchinna caitanyanuM AvaraNa karavAnI zaktithI viziSTa evI mUlA avidyAno nAza thato nathI. zutyavacchinna caitanyanuM AvaraNa karavAnI zakti paNa mUlA avidyAmAM che. sAvacchinna ane niravacchinna caitanyanuM AvaraNa karavAnI samasta zaktio mUlA avidyAmAM che. temAMthI amuka zaktithI viziSTa evI avidyAnI nivRtti thavA chatAM sarvAvaraNazaktithI viziSTa evI avidyAnI nivRtti thatI nathI. tethI saghomokSanI Apatti AvatI nathI. zutyavacchinna caitanyanuM AvaraNa karavAnI zaktithI viziSTa evI avidyAnI nivRtti zuktijJAnathI thavAnI sAthe ja avidyAnA kArya rajatanI nivRtti thAya che. savilAsa avidyAnI nivRtti thatAM Aropita rajatarUpa avidyAkAryanI sAthe ja cukyavacchinna caitanyanuM AvaraNa karavAnI zaktithI viziSTa evI avidyA suktijJAna dvArA nivRtta thAya che. 'jJAna savilAsa avidyAnuM nivartaka che' e siddhAnta paNa akSata rahe che. vaLI, ahIM e Apatti ApavAmAM Ave che ke jJAna sAkSAt avidyAnuM nivartaka nathI paraMtu avidyAgata AvaraNazaktinuM nivartaka che ema advaitavAdIo svIkAre che; tethI sAkSAt jJAnanivathatva avidyAmAM nathI paNa avidyAgata AvaraNarAktimAM che; pariNAme jJAnanivathatvarUpa avidyAlakSaNanI AvaraNAktimAM ativyApti ane avidyAmAM avyApti thAya che. AnA uttaramAM laghucandrikAkAra gauDa brahmAnaMda spaSTa kare che ke avidyAlakSaNamAM je 'jJAnanivathatva' mUkvAmAM AvyuM che teno artha 'jJAnanivartyazakitamattva' samajavAno che. tethI jorazakti avidyAthI bhinna hoya to paNa ApelA avidyAlakSaNamAM ativyApti ane avyApti doSo ghaTaro nahi. dvitIya avyApti ane tenuM nirAkaraNa - pUrvapakSI Apatti Ape che ke Aropita abhAvanI upAdAnakAraNabhUta avidyA bhAvarUpa vastu hoI zake nahi, eTale avidyAmAM bhAvatva dharma nathI; tethI bhAvatvaghaTita avidyAlakSaNamAM avyAptidoSa Ave che. advaitavAdI uttara Ape che ke pUrvapakSIe je kahyuM te saMgata nathI, kAraNa ke advaitavAdIo vairoSikamatasiddha bhAvatvadharmane avidyAmAM svIkAratA nathI. avidyAmAM bhAvatva dharma na hovA chatAM avidyAne bhAvarUpa kahevAmAM AvI che, eno abhiprAya e che ke vairoSikamatasiddha abhAvatvadharma paNa avidyAmAM nathI. Ama avidyA abhAvavilakSaNa che. abhAvavailakSaNya avighAmAM hovAne kAraNe ja avidyAne bhAvarUpa kahevAmAM AvI che. tethI lakSaNagata bhAvatva vizeSaNano artha che abhAvavilakSaNatva. Aropita abhAvanI upAdAnakAraNabhUta avidyAmAM paNa abhAvavilakSaNatva to che ja. ane A abhAvavilakSaNatva ja avidyAlakSaNagata bhAvatva che. tethI lakSaNamAM bhAvatva che eTale avyAptidoSa Ave che ema kahevuM khoTuM che. abhAvavilakSaNatvarUpa bhAvatva Aropita abhAvanI upAdAnakAraNabhUta avidyAmAM che eTale bhAvatvaghaTita avidyAlakSaNamAM avyAptidoSa Avato nathI.deg ahIM pUrvapakSI kahe che - abhAvavilakSaNa avidyA Aropita abhAvanuM upAdAnakAraNa kevI rIte banI zake ? upAdAna ane upAdeyanuM (kAryanuM) sajAtIya hovuM jarUrI che. upAdeyanI samAna jAtinuM upAdAna hoya to ja upAdeyanI utpatti thAya evo niyama che. upAdeyathI Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara veThAntamAM avidyAviyAra da vijAtIya upAdAna hoya to upAdeya utpanna na thAya. vijAtIya vastuo vacce upAdAnaupAdeyabhAva nathI. upAdAna ane upAdeyanI sajAtIyatAnA niyamano svIkAra na karavAmAM Ave to asatya vastunuM upAdAna satya vastu banI zake, satya brahma asatya prapaMcanuM upAdAna banI zake. ema thatAM avidyAne mAnavAnI koI jarUra ja nahi rahe. advaitavAdIno uttara A pramANe che - pUrvapakSInI vAta barAbara nathI, kAraNa ke jema sarvathA vijAtIya vastuo vacce upAdAna-upAdeyabhAva dekhAto nathI tema sarvathA sajAtIya vastuo vacce paNa upAdAna-upAdeyabhAva dekhAto nathI. tethI upAdAna ane upAdeya sarvathA sajAtIya hovA joIe evo niyama ja asiddha che. pUrvapakSI evuM koI upAdAna batAvI rako ja nahi je upAdeyanuM sarvathA sajAtIya hoya. upAdeyanuM sarvathA sajAtIya upAdAna jo aprasiddha hoya to pUrvapakSI kyA daSTAntanA baLe upAdeya sAthe upAdAnanA sarvathA sajAtIyatvanI siddhi kararo ? upAdAna ane upAdeya vacce kiMcit vaijAtya na hoya to upAdAna-upAdeyabhAva ja zakya na bane. upAdAna ane upAdeyanI bhedasiddhi karavA mATe bhedanA anumApaka viruddha dharmo svIkAravA joIe. jeo upAdAna ane upAdeyano abheda svIkAre che teo paNa temano atyanta abheda svIkAratA nathI - svIkArI zake paNa nahi - kAraNa ke tema hotAM atyanta abhedane kAraNe upAdAna pote ja upAdeya banI jAya, kAraNa kAraNane ja utpanna kare, kAryotpatti asaMbhava thaI jAya. tethI abhedavAdIoe paNa upAdAna ane upAdeya vacce bhedAbheda svIkAryo che. teo amuka dRSTie temanI vacce bheda svIkAre che ane amuka daSTie temanI vacce abheda svIkAre che. vaLI, A bheThAbhedane AdhAre ja upAdAna ane upAdeyanuM tAdAtmya svIkArI zakAya. atyanta bheda ke atyanta abheda hoya to tAdAtmya ghaTe ja nahi. upAdAna sAthe upAdeyano sarvathA bheda ke sarvathA abheda hoya to upAdAna-upAdeyabhAva ja ghaTI na zake. A ja upAdAna-upAdeyano abheda mAnanArAno siddhAMta che. tethI pUrvapakSI upAdAnatvane ApAdakarUpe svIkArI upAThAnanA upAdeya sAthenA sarvathA sAjAtyanI Apatti ApI zake nahi, kAraNa ke sAdhya ane sAdhananI ke ApAgha ane ApAdakanI vyApti grahaNa karavA mATe koI upayukta daSTAnta nathI. sAcI vAta e che ke upAdAna ane upAdeyanuM sarvathA sAjAtya advaitavAdIne apekSita nathI ja. A vastu brahmasUtranA 'dRzyate tu' (ra.1.6) sUtra dvArA kahevAI che. bhASyakAre paNa A sUtranA bhASyamAM vilakSaNa utpattino prapaMca darzAvyo che. pUrvapakSI A sUtranI vyAkhyA zuM karaze ? jo upAdAna ane upAdeyanuM yatkiMcit sArUpya apekSita hoya to tevuM sArUpya to Aropita abhAva ane tenI upAdAnakAraNabhUta avidyAmAM che ja. Aropita abhAva ane tenI upAdAnakAraNabhUta avidyA baMne mithyA che, baMne jaDa che ane baMne dazya che. jo kAryanA AkAra sAthe kAraNanA AMkArano paNa abheda svIkAravAmAM Ave to - arthAt kAryavastu ane kAraNavastuno AkArataH paNa abheda svIkAravAmAM Ave to, kAryakAraNabhAva ja na ghaTe.`` vaLI, pUrvapakSIe kahyuM che ke sArUpya na hovA chatAM paNa jo upAdAna-upAdeyabhAva banato hoya to satya vastu paNa asatya vastunuM upAdAna khanI rAke - arthAt satya brahma paNa mithyA prapaMcanuM upAdAna banI zake. advaitavAdI kahe che ke A vAta nitAnta asaMgata che. satya vastu jo mithyA vastunuM upAdAna hoya to mithyA vastunI kadI nivRtti thaI zake ja nahi. tenuM kAraNa e ke mithyA vastunI upAdAnabhUta satya vastunI nivRtti saMbhavita nathI; satya vastuno kadI vinArA nathI. upAdAnabhUta satya vastuno vinArA saMbhavita na hoya to tenI upAdeyabhUta mithyA vastunI paNa kadI nivRtti thaI zake nahi. upAdAnanI nivRtti vinA upAdeyanI nivRtti thaI zake ja nahi. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avivAnuM lakSaNa prathama vaLI, satya vastu (brahma) apiraNAmI che. tethI satya vastunuM (brahmanuM) mithyA vasturUpe pariNamana paNa ebhavatu nathI.' ahIM taraMgiNIkAra kahe che ke jema satya dUdha Adi vastuo pariNAmI che tema satya brahma paNa pariNAmI hoI zake che. AnA uttaramAM gauDa brahmAnanda kahe che ke dUdha Adi vastuo kadI satyanathI. dUdha Adi vastu dazya che, paricchinna che ane jaDa che. dayatva Adi dha mithyAtvanA vyApya che. tethI, je daraya, paricchinnake jaDa che te mithyA che. eTale ja satyavastu kadI pariNAmI hoI zake nahi." taraMgiNIkAra vadhumAM jaNAve che ke satya vastuno paNa nArA thavAmAM koI bAdhA nathI. samAyikAraNanAza vagere dvArA satya vastuno paNa nAza thaI zake che. AnA uttaramAM brahmAnaMde kahyuM che ke nAsthata mithyAtvanuM vyApya che. je nAzya che te mithyA che. je mithyA nathI teno nAza thAya nahi. tethI satya brahmAno nAza thAya nahi. asat vadhyAputra Adino paNa nAza saMbhavato nathI, kAraNa ke te janya mithyA vastu nathI. je janya mithyA vastu che teno ja nAza thAya che. je janya mithyA vastu che tenuM upAdAnakAraNa avidyA che. jJAnathI avidyAno nAza thAya che ane avighAno nAza thatAM avidyAjanya mithyA vastuno nAza thAya che. - ahIM e prazna thAya ke satya vastu jo mithyA vastunuM upAdAna banI rAtI na hoya to to vAri pUtAni nAya" vagere zruti ane 'nAda yataH' e sUtrane ghaTAvazo kaI rIte? AnA uttaramAM advaitasiddhikAra kahe che, "vivadhanavaM tvaSNupayata .' Ano abhiprAya e che ke satya brahma mithyA prapaMcanuM pariNAmI upAdAna na hovA chatAM adhiSThAna to banI zake che. satya vastu ja vivartanuM adhiSThAna bane che. eTale adhikAnatvarUpa upAdAnatvabahAmAM che. tethI udAhata zruti ane smRtino satya vastu mithyA vastunuM upAdAna (arthAt pariNAmI upAdAna) banI * zakatI nathI e siddhAnta sAthe koI virodha nathI. tRtIya abhyAsa ane tenuM nirAkaraNa-have avighAlakSaNanAtRtIya aMrA jJAnanivacaitvane liI darzAvavAmAM Avela avyAptidoSane anulakSInyAyAmRtakAre kahyuM che ke avighAne jJAnanivArya kahevAmAM AvI che e barAbara nathI, kAraNa ke zuddhabrahmaviSayaka avidyAnuM brahmajJAnanivaryapaNuM saMbhavatuM nathI. je viSayanI avidyA hoya te ja viSayanI vidyA thAya to ja te avidyA te vidyAthI dUra thAya, anyathA dUra thAya. bhinnaviSayaka avigha bhinnaviSayaka vighAthI nivRtta thaI zake nahi. ghaviSayaka ajJAna paTaviSayaka jJAna dvArA nivRtta na thAya. bhAmatIkAra vAcaspati mizranA mate zuddhabrahma antaHkaraNavRttirUpa jJAnano viSaya kadI banI zakatuM nathI. te zuddhabrahmane vRttijJAnanA viSaya tarIke svIkAratA nathI. jayAre zuddha brahmavRttijJAnano viSaya bane che tyAre brahmavRtyupahita banI jatuM hoI tenI zuddhatA rahetI nathI. bIjA zabdomAM kahIe to, vRnyupahita brahma ja vRttijJAnano viSaya bane che, zuddha brahma kadI vRttijJAnano viSaya banI rAtuM nathI. tethI zuddhabrahmaviSayaka vRttijJAna vAcaspatinA mate saMbhavI zakatuM nathI. pariNAme zuddhabrahmaviSayaka - avighA jJAnanivatye saMbhavatI nathI. zuddhabrahmaviSayaka avidyA vRnyupahita brahmaviSayaka jJAna dvArA nivRtta thaI zake nahi. bhinnaviSayaka jJAna avidyAnuM nirvataka banatuM nathI. eTale ja vAcaspati mitranA mate "avidyA jJAnanivArya che ema kahI zakAya nahi. jo zuddhabrahmaviSayaka avidyA jJAnanivarya na hoya to ApavAmAM Avela avidyAlakSaNamAM avyAptidoSa Ave.' Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara veThAntamAM avidyAviyAra ja advaitasiddhikAra nIce pramANe abhyAsidoSanuM nirAkaraNa kare che. samAnaviSayaka jJAna ja avidyAnuM virodhI banI zake e siddhAnta anusAra brahmajJAnane brahmaviSayaka avidyAnuM nivartaka banavAmAM koI bAdhA nathI. tenuM kAraNa e ke zuddha brahmanI Avaraka avighA zuddha brahmamAM adhyasta thatAM zuddha brahma paNa avighopahita ja banI jAya che. avidyAnI adhyAsadazAmAM brahma avidyopahita nathI hotuM ema kahI zakAya nahi. jo ke avidhA avidyopahita brahmanuM ja AvaraNa karatI nathI paNa zuddha brahmanuM ja AvaraNa kare che, arthAt avidyAno viSaya avidyopahita brahma hoya ja nahi paNa zuddha brahma ja hoya, to paNa avidyA brahmamAM anadhyasta rahI brahmanuM AvaraNa karI zake nahi. brahmamAM anadhyasta avidyA asiddha che. eTale ja avidyAnI adhyAsAmAM brahma anupahita rahI zake nahi. ahIM brahma avidyopahita hovA chatAM avidyopahita brahma avidyAno viSaya nathI, zuddha brahma ja avidyAno viSaya che. kema ? avighopahita brahmane avidyAno viSaya mAnIe to avidyA pote avidyAno viSaya banI jAya. paraMtu avidyA pote avidyAno viSaya banI zake nahi. jaDa vastu ane avidyA avidyAno viSaya banI zake nahi e hakIkata ame pahelAM jaNAvI gayA chIe. vaLI, eka ja vastu viSaya ane viSayI, grAhya ane grahaNa, karma ane kriyA banI zake nahi. tethI ja avidyA avidyAno viSaya banI zaktI nathI. zuddha brahma ja avidyAno viSaya banI zake che. brahmamAM adhyasta avidyA brahmane viSaya kare che tyAre brahma vastutaH avidyopahita ja hoya che paraMtu avidhAno viSaya avidyopahita brahma banatuM nathI paNa zuddha brahma ja bane che. A ja rIte brahmaviSayaka vRttijJAna (anta:karaNavRttirUpa jJAna) jyAre thAya che tyAre te vRttijJAna razuddha brahmane ja viSaya karatuM hovA chatAM te zuddha brahma vastutaH vRttijJAnopahita hoya che. antaHkaraNavRtti antaHkaraNavRtyupahita brahmane viSaya kastI nathI. antaHkaraNavRttino viSaya antaHkaraNanRtyupahita brahma che ema svIkArIe to antaH karaNavRtti pote potAno viSaya thaI paDe. eka ja vastu grAhya paNa che ane grahaNa paNa che ema mAnavuM yogya nathI. tethI, jema avidyAno viSaya zuddhabrahma che tema vRttijJAnano viSaya paNa zuddhabhrahma che; jema zuddhaSThAviSayaka avidyA hoya che tyAre brahma avidyopahita hoya che tema zudghabrahmaviSayaka vRttijJAna hoya che tyAre brahma vRttiAnopahita hoya che. Ama avidyA ane vRttijJAna baMneno viSaya to zuddha brahma ja hoya che. zuddhabrahmanI upAdhibhUta avidyA ke vRtti avidyA ke vRttino viSaya banatI nathI. samAnaviSayaka jJAna dvArA ajJAna(avidyA)nI nivRtti sarvAnubhavasiddha hoI zuddhabrahmaviSayaka jJAna dvArA zuddhabrahmaviSayaka avidyAnI nivRtti thavAmAM koI bAdhA nathI. jema zudghabrahmaviSayaka vRttikALe brahma vRtti dvArA upahita hoya che tema zuddhabrahmaviSayaka avidyAkALe paNa brahma tevI ja rIte avidyopahita hoya che. zuddhabrahmaviSayaka vRttinA (vRttirUpa jJAnanA) astitva vakhate brahma nRtyanupahita rahI zake nahi. paraMtu e kAraNe vRttino viSaya vRtti banI jatI nathI. vRtti thatAM aviSaya brahmamAM viSayatA Ave che, je brahma agrAhya hatuM temAM grAhyatA Ave che. tethI vRtti vRttinI grAhya thaI jatI nathI. zuddhabrahmanA vRttijJAnano viSaya brahma vastutaH upAdhiyukta hovA chatAM upAdhibhUta vRttijJAna vRttijJAnano viSaya banatuM nathI. zuddhabrahmaviSayaka vRttijJAnamAM vRttijJAna vRttijJAnano viSaya na hovA chatAM zuddhabrahmanI upAdhi to hoya che ja. tethI tAdaza jJAna dvArA avidyAnI nivRtti thavAmAM bhAmatIkAra vAcaspatinA mate paNa koI bAdhA nathI.18 vAcaspatinA mate paNa avidyA upahitabrahmaviSayaka hoyA chatAM Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avivAnuM lakSaNa - prathama upAdhyaviSayaka che; ane brahmajJAna paNa upahita brahmaviSayaka hovA chatAM upAdhyaviSayaka che. Ama avidyA ane jJAna baMne samAnaviSayaka hovAthI avidyA jJAna dvArA nivRtta thAya che. vAcaspati mizra zuddha brahmane vRttino viSaya gaNatA nathI. te vRnyupahita brahmane javRttino viSaya gaNe che. tethI te kahe che ke upahitabrahmaviSayaka vRttirUpa jJAna zuddha brahmAnI Avaka avidyAnuM nivartaka banI zake nahi kAraNa ke vRttijJAna ane avighAnI samAnaviSayatA nathI. AnA uttaramAM advaitasiddhikArane kahevuM paDe che ke je arthamAM vAcaspati mie vRttino viSaya upahita brahma gaNyo che te arthamAM to temaNe avidyAno viSaya paNa upahita brahma gaNavo joIe, kAraNake brahmamAM anadhyasta avidyA brahmanI Avaka banatIna hoI te adhyAdAmAM brahma paNa avighohita ja hoya che. A rIte avidyA ane vRttijJAnanI samAnaviSayatA temaNe svIkAravI joIe. pariNAme vRttijJAna dvArA avidyA dUra thaI zake che. ahIM taraMgiNIkAra advaitasiddhikAranA matane anulakSI eka Apatti uThAve che. te nIce mujaba che. zuddhabrAviSayaka vRtti brahmanI upAdhi che. e upAdhi brahmanA vRttijJAnano viSaya banatI nathI. upAdhi svarUpasatuM hoI brahmane upahita kare che. ahIM e jijJAsA uddabhave che ke svarUpasatu upAdhi svapadheya zuddhabrahmamAM jarA paNa mAlinya pedA kare che ke nahi? jo te mAlinya pedA karatI hoya to upadheya brahmanI zuddhatA rahe nahi. vaLI, A azuddhabrahmaviSayaka vRttine zuddhabrahmanuM vRttijJAna gaNAya ja nahi. tethI te azuddhabrahmaviSayaka vRttijJAna zuddhabrahmaviSayaka avidyAnuM nivartaka na banI zake. jo advaita vedAntI ema kahe ke vRttirUpa upAdhi svapadheya brahmamAM jarA paNa mAlinya pedA karatI nathI, to brahma zuddha ja rahe ane zuddha brahma to vRttino viSaya banI ja zake nahi. jo zuddhabrahmaviSayaka vRttijJAna ja asaMbhava hoya to zuddhabrahmaviSayaka avidyAnI nivRtti paNa asaMbhava ja banI jAya. jJAna ane avidyA samAnaviSayaka na hoya to virodhI na hoya.19 * taraMgiNIkAre upAdhirUpa vRtti dvArA svapadheya brahmamAM mAlityanI rAMkA karI che. paraMtu avighArUpa upAdhi dvArA svapadheyamAM mAlica AvatuM hovAnI rAMkA koI karatuM nathI. upAdhi . dvArA upadheya upahita thAya che. vRttirUpa upAdhi dvArA brahma upahita thAya che, tevI ja rIte aMvidyArUpa upAdhi dvArA paNa brahma upahita thAya che. brahmamAM anadhyasta avighA brahmanI Avaraka nathI. brahmamAM avighA adhyasta hoya tyAre brahma avighopahita ja hoya. upAdhi dvArA upadheya upahita hoya che eTaluM ja, enAthI vizeSa bIjuM kaMI nahi, upAdhi brahmamAM mAlica pedA kare e saMbhavita nathI. brahmacaitanyanI je upAdhi hoya te brahmacaitanyamAM adhyasta hoya. bahAcetanyamAM anadhyasta vastu brahmacetanyanI upAdhi banI zake nahi. brahmacetanyamAM adhyasta vRttijJAna ke avidyA vaDe brahmanI zuddhatAne koI hAni thatI nathI. zuddha brahmacaitanya vRtti vyApyo ke vRttino viSaya nathI ema jyAre kahevAmAM Ave che tyAre ema kahevAno ArAya e che ke vRtti brahmacetanyamAM adhyakta thayA vinA brahmane viSaya karI zake nahi. A vAta advaitasiddhimAM dandazyasaMbaMdha prasaMge vizeSarUpe Alocita thaI che. jJAna ane zeyano AdhyAsika saMbaMdhathI judo bIjo koI paNa saMbaMdha saMbhavato nathI." vAcaspati mizranA mate paNa jJAna ane avidyAno viSaya samAna hovAthI zuddhabrahmaviSayaka vRttijJAna dvArA zuddhabrahmaviSayaka avidyAnI nivRtti thaI zake e advaitasiddhimAM dazyatvahetunA Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 zAMkara vedAntamAM avidyAviyAra nirUpaNaprasaMge vizada rIte samajAvavAmAM AvyuM che. bhAmatITIkA kalpatarumAM paNa A vicAra ' virAdarUpe rajU thayo che. ane tene ja advaitasiddhikAre dazyatvahetunA nirUpaNa prasaMge pradarzita karyo che. avighAmAM jJAnanivacaitva dharma na hovAnuM jaNAvI ApavAmAM Avela avyAptidoSanA samarthanamAM nyAyAmRtamAre vadhArAmAM bIjAM be daSTAnto ApyAM che. eka daSTAnta che aupAdhika bhramarapAThAnaka avidyAnuM ane bIjuM che jIvanmuktanI avighAnuM. baMne daSTAntamAM avidyA jJAnanivarya nathI. prathama aupAdhika bhramanuM daSTAnta laIe. aupAdhika bhramamAM bhopAdAne avighA jJAna dvArA nivRtta thatI nathI. aupAdhika bhramamAM adhiSThAnanuM yathArtha jJAna hovA chatAM jyAM sudhI upAdhi hoya tyAM sudhI aupAdhika bhramanI anuvRtti hoya che ja. udAharaNa dvArA samajIe. koI jaLAzayanA tIre AveluM vRkSa jaLAzayamAM pratibiMbita thatAM te pratibiMbarUpa vRkSa adhogra dekhAya che. arthAt pratibiMbarUpa vRkSano uparano bhAga mULa taraphano hoya ane nIceno bhAga ghaTAno hoya evuM dekhAya che. tIrastha biMbarUpavRkSa Urdhvagra che e jJAnato dekhanArane hoya che ja. A aupAdhika bhramamAM tIrasthabiMbarUpavRkSa adhiSThAna che, jalArAya upAdhi che ane jalArAyamAMnuM pratibiMbarUpa adhoDagra vRkSa adhyasta che. A adhyAsanA adhiSThAna Urdhvagra tIrasya biMbavRkSano sAkSAtkAra hovA chatAM jaLamAM vRkSapratibiMbarUpa adhyAsanI upAdAna avidyAjJAnanivArya banatI nathI. pariNAme pradarzita adhyAsanI upAdAna avidyA jJAnanivarya , na hoI prastuta avighAlakSaNamAM abhyAsidoSa Ave che. have bIjuM daSTAnta jIvandamuktanI avidyAnuM laIe. jIvanmukta puruSane brahmano sAkSAtkAra thayA pachI paNa avidyAnI anuvRtti hoya che evuM advaitavAdIoe svIkAravuM paDe che. jo teo e na svIkAre to arthAt evuM svIkAre ke jIvanmukta puruSanI avidyA brahmasAkSAtkAra dvArA nivRtta thAya che, to brahmasAkSAtkAra thatAMnI sAthe ja jIvanmukta puruSanI avidyAnI ane avidyApAdAnaka Arabdha karmonI nivRtti thaI jAya arthAtu avighopAdAnaka dazyamAtrano uccheda thaI jAya tema ja jIvanmukta puruSanAM zAstropadekRtva ane bhikSATana Adi pravRtti azakya banI jAya. tethI jIvamukta puruSanI avidhA brahmasAkSAtkAra dvArA nivRtta thatI nathI ema advaitavedAntIne svIkAravuM paDe che. Ama jIvanmukta puruSanI avidyAne avidyAlakSaNa lAgu na paDavAthI avyAptidoSa Ave che. jo advaitavAdI-prastuta bane daSTAntomAM jJAna dvArA avidyAnI nivRtti svIkAre to upAdhinA rahevA chatAM aupAdhika bhramanI nivRtti thaI jAya ane jIvanmuktanI bhikSATanAdi pravRttino lopa thaI jAya. biMbarUpa vRkSano (adhiSThAnano) sAkSAtkAra che eTale vRkSano pratibiMbavibhrama thaI zake ja nahi. paraMtu te thAya to che. evI ja rIte, jo jIvanmukta puruSanI avidyA brahmasAkSAtkAra thatAM ja nivRtta thaI jatI hoya to jIvanmukta puruSanI upadeza, bhikSATana Adi pravRtti ghaTe nahi. jJAna avidyAnuM nivartaka hoya to jJAnakALe avidyA rahI zake nahi; jema jJAna prAgabhAvanuM nivartaka hoI jJAna utpanna thatAM ja jJAnaprAgabhAva rahI zakato nathI tema jJAna utpanna thatAM avidyA paNa na rahI zake. jema jJAna jJAnaprAgabhAvanuM virodhI che tema jJAna avidyAnuM virodhI che. paraMtu jo svIkAravAmAM Ave ke pradarzita baMne daSTAntomAM jJAna utpanna thavA chatAM avidyA cAlu rahe che to avighA jJAnanivarca ghaTI zake nahi. pariNAme jJAnanivaryaghaTita avidyAlANamAM AvyAmidoSa Ave che. 22 AnA uttaramAM advaitavedAntI nIce pramANe jaNAve che. nyAyAmRtakAre Ama kahevuM yogya nathI, kAraNa ke jema upAdhinuM hovuM aupAdhika bhramanI nivRttimAM pratibaMdhaka che tema Arabdha karma Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avivAnuM lakSaNa - prathama avidyAnivRttimAM pratibaMdhaka che. pratibaMdhakanI hayAtImAM kAraNa hovA chatAM kArya utpanna thatuM nathI. pratibaMdhakanA abhAvamAM ja kAraNa kAryane utpanna kare che. pratibaMdhakano abhAva thavAmAM vilaMba thavAne kAraNe avighAnivRttimAM vilaMba thato hovA chatAM pradarzita avidyAdrayanI jJAnanivarcatAmAM koI kSati AvatI nathI. kAraNa kAryanuM janaka hovA chatAM pratibaMdhakanA astitvanA lIdhe te kAraNa kAryane utpanna karatuM nathI eTale kAraNane akAraNa kahI zakAya nahi. je kAraNa svIkAryane avilaMba utpanna kare che te ja kAraNa pratibaMdhane kAraNe svIkAryanI utpattimAM vilaMba kare che, paraMtu tethI kAraNanI svakAryajanaktAno bhaMga thato nathI. tethI jema pAdhika bhramanA daSTAntamAM upAdhinI nivRttinA sahakArathI jJAna aupAdhika bhramanI upAdAnabhUta avidyAnuM nivartaka banI zake che tema jIvanmuktanI avighAnA daSTAntamAM bhoga dvArA thatI prArabdha karmanI nivRttinA sahakArathI jIvanmukta puruSanuM tattvajJAna avidyAnuM nivartaka bane che. niSkarSa e ke prastuta baMne sthaLe avighAmAM jJAnanivartutva dharma che. tethI avidyAlakSaNamAM avyAptidoSa Avato nathI. ahIMnyAyAmRtakAra Apatti Ape che ke pradarita beya sthaLe jJAna utpanna thayuM hovA thatAM pratibaMdhakanI hAjarI hovAthI jJAna avidyAne dUra karatuM nathI ema advaita vedAntI na kahI zake. svaprAgabhAvanuM nivartaka jJAna potAnI utpattimAtrathI svaprAgabhAvanI nivRtti karI zake che. avidyAne (ajJAnane) advaitavedAntI jJAnaprAgabhAva tarIke svIkAratA na hovA chatAM ajJAnano jJAnaprAgabhAva sAthe tulyayogakSema che emAM koI saMdeha nathI. tethI ja jJAna utpanna thatAM ajJAna rahI rAtuM nathI - hajAra pratibaMdhako hoya to paNa. ahIM koI nyAyAmRtakAra pAsethI jANavA Icche ke jJAna utpanna thayA pachI ajJAnanI (avidyAnI) nivRttimAM vilaMba mAnIe to zuM doSa Ave? kyA anubhavano virodha thAya? nyAyAmRtakArano uttara e che ke jJAna utpanna thavA * chatAM ajJAnanI nivRttina thAya to jJAta vastumAM paNa ajJAtatvanI Apatti Ave. vastunuM jJAna thayuM che mATe te jJAta, paraMtu te vastunA ajJAnanI nivRtti nathI thaI mATe te ajJAta. tethI jJAta vastumAM A vastu ajJAta che e jAtanA vyavahAranI Apatti Ave. pariNAme, jJAna utpanna : thavA chatAM avidyAnI (ajJAnanI) nivRtti thatI nathI ema kahevAya nahi, kaho to anubhavavirodha thAya." AnA uttaramAM advaitasiddhikAra kahe che ke nyAyAmRtakAre je anubhavavirodha batAvyo che te yogya nathI. jJAta vastumAM ajJAtatvanA vyavahAranI Apatti AvI zake nahi, kAraNa ke aMvidyAmAM (ajJAnamAM) be zakti che - AvaraNazakti ane vikSepazakti. avidyA viSayanuM AvaraNa kare che. jJAna viSayano prakAza kare . AvaraNa ane prakAza parasparavirodhI che. Ane kAraNe ja avidyAnI sAthe jJAnanI virodhitA che. jJAna utpanna thatAM avidyA AvaraNa karI zake nahi. paraMtu avidyAnI vikSepazakti sAthe jJAnanI virodhitA nathI. avidyAnI AvaraNazakti dvArA ja viSaya ajJAta banI 'ajJAta vyavahata thAya che. jJAnanI kevaLa utpatti thatAM ja avidyAnI AvaraNazakti dUra thaI jatI hovAthI viSayane ajJAta kahI vyavahUta kema karAya? AvaraNazaktiviziSTa avidyA ja "ajJAta vyavahAranuM kAraNa che. jJAna dvArA AvaraNazakti nivRtta thatAM AvaraNazaktiviziSTa avidyA rahI zake nahi. eTale jJAta vastumAM 'ajJAta' vyavahAra paNa thaI zake nahi. 25 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAM vedAntamAM avivAviyAra ativyAsivicAra nyAyAmRtakAra avidyAlakSaNamAM ativyAsidoSa dekhADavA mATe kahyuM che ke advaita vedAntIe cha vastuone anAdi svIkArI che - (1) jIva (2) Izvara (3) vizuddhacetanya (4) jIva ane Izvarano bheda (5) avidyA ane (6) vidyA ane caitanyano saMbaMdha. avidyAnI sAthe cetanyano saMbaMdha anAdi bhAva vastu che ane jJAna dvArA A saMbaMdha dUra thaI zake che. Ama avidyAcaitanyasaMbaMdha anAdi bhAva vastu che tema ja jJAnanivarya che, eTale ApavAmAM Avela avidyAlakSaNamAM ativyAptidoSa Ave che. avidyAnI sAtheno caitanyano saMbaMdha pote avidyA nathI, ane A saMbaMdhane avidyAlakSaNa lAgu paDe che. avighA-caitanyasaMbaMdha arvidyAlakSaNanuM lakSya nathI. A alakSyane lakSaNa lAgu paDatuM hoI lakSaNamAM ativyAptidoSa Ave che. AnA uttaramAM advaitasiddhikAra he che ke pradarzita sthaLe avidyAlakSaNamAM ativyAptidoSa , che ja nahi. avidyAne jJAnanivarya kahI che. ahIM jJAnanivarlsano artha che sAkSAt jJAnanivarya. jJAna dvArA paraMparAthI nivarya vastune ahIM jJAnanivarle kahI nathI. jJAna dvArA sAkSAt nivRtta avidyA ja thAya che. avidyAnI nivRttine pariNAme avidyA-caitanyasaMbaMdhanI nivRtti thAya che. jJAna avidyA-caitanyasaMbaMdhanuM sAkSAt nivartaka nathI. tethI jJAna dvArA sAkSAt nivatye avidyA ja hoI, jJAna dvArA paraMparAthI nivatye avidyA-caitanyasaMbaMdhamAM avidyAlakSaNanI ativyApti', thatI ja nathI." advaitasiddhikAre vadhArAmAM kahyuM che ke avidyA-caitanyasaMbaMdhamAM avidyAlakSaNanI ativyAptinI zaMkA thaI ja zakatI nathI, kAraNa ke avidyAno caitanya sAthe svarUpasaMbaMdha svIkAravAmAM Avyo che. saMyoga, samavAya, Adi saMbaMdhasaMbhavita nathI. svarUpasaMbaMdha saMbaMdhIthI atirikta nathI. saMbaMdhIthI anatirikta saMbaMdhane ja svarUpasaMbaMdha kahevAmAM Ave che. avidyAno saMbaMdha avidhAsvarUpa che. tethI avighA-ceta saMbaMdhamAM avidyAlakSaNanI ativyApti che ema kahevAya ja kema? - ahIM nyAyAmRtakAra evI Apatti Ape che ke avidyAlakSaNagata jJAnanivarca" padano artha 'jJAna dvArA sAkSAt nivatyaM' evo hoya to A avidyAlakSaNamAM anAmitva vizeSaNa mUkavuM vyartha thaI paDe, kAraNa ke zuktirajatAdimAM ativyApti thatI aTakAvavA mATe ja avidyAlakSaNamAM "anAditva' vizeSaNa mUkavAmAM AvyuM che. zuktiratAdi jJAnanivArya hovA chatAM teo anAdi nathI paNa sAdi che. jo jJAnanivarya' padano artha jJAna dvArA sAkSAt nivarca" hoya to zuktirajatAdi jJAna dvArA sAkSAt nivarya na hoI avidyAlakSaNanI zuktirajatAdimAM ativyApti thavAnI saMbhAvanA ja nathI. tethI "anAdiva' vizeSaNa nirarthaka thaI paDe. 29 AnA uttaramAM advaitasiddhikAra kahe che ke "jJAnanivarya padano artha jJAna dvArA sAkSAt nivarya hovA chatAM "anAditva' vizeSaNa vyartha banI jatuM nathI, kAraNa ke avidyAlANamAM "anAdi' vizeSaNa na hoya to uttarajJAna dvArA sAkSAt nivarya pUrvajJAnamAM avidyAnuM lakSaNa ativyApta banI jAya. uttarajJAna vaDe nivatye pUrvajJAna jJAna dvArA sAkSAt nivArya che, bhAva vastu paNa che, paraMtu sAdi che. avidyAlakSaNamAM anAditva vizeSaNa na hoya to uttarajJAnanivArya Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avilAnuM lakSaNa * prathama pUrvajJAnamAM lakSaNanI ativyApti AvI paDe. tevI ja rIte, avidyAlakSaNamAM bhAvatva viroSaNa nahoya to artha "anAdi ane jJAna dvArA sAkSAt nivatye" evuM avidyAlakSaNa kahevAmAM Ave to jJAnanA prAgabhAvamAM lakSaNanI ativyApti thAya. jJAnaprAgabhAva anAdi paNa che ane jJAna dvArA sAkSAt nivarya paNa che. tethI, jJAnaprAgabhAvamAM avidyAlakSaNanI ativyApti aTakAvavA mATe bhAvavizeSaNa mUkvAmAM AvyuM che. pratiyogI prAgabhAvano sAkSAt nivartaka che e siddhAntanuM avalaMbana karIne jJAnaprAgabhAvamAM ativyApti aTakAvavA mATe lakSaNamAM 'bhAva' pada mUkavAmAM AvyuM che.* vaLI, jo ema kahevAmAM Ave ke pratiyogI prAgabhAvano nivartaka nathI paraMtu te pote ja prAgabhAvanI nivRttisvarUpa che - arthAt pratiyogI prAgabhAvanI nivRttino janaka nathI paNa prAgabhAvanI nivRttisvarUpa che - evo siddhAnta svIkAravAmAM Ave to jJAna potAnA prAgabhAvanuM nivartaka bane nahi. A siddhAnta anusAra pratiyogI sAkSAt svaprAgabhAvano nivartaka banato nathI, paraMtu pratiyogInI janaka sAmagrI prAgabhAvanI sAkSAt nivartaka bane che. jJAna vaDe jJAnaprAgabhAva nivarya nathI, paraMtu jJAna vaDe IcchAno prAgabhAva nivArya che kAraNa ke jJAna jJAnaprAgabhAvanivRttisvarUpa che paNa icchAnuM janaka che. icchAprAgabhAvanA pratiyogI IcchAnI janaka sAmagrI jJAna icchAprAgabhAvanI nivartaka che. pratiyogI prAgabhAvano nirtaka nathI paNa pratiyogInI janaka sAmagrI prAgabhAvanI nivartaka che. IcchA IcchAprAgabhAvanI nivRttisvarUpa che ane IcchAnuM janaka jJAna icchAprAgabhAvanuM sAkSAt nivartaka che. tethI A dvitIya siddhAnta anusAra jJAnanivarya hovAne kAraNe icchAprAgabhAvamAM avidyAlakSaNanI ativyApti thAya che, eTale tene aTakAvavA bhAvavizeSaNa lakSaNamAM mUkvAmAM AvyuM che.' - anAdi, bhAvarUpa ane sAkSAt jJAnenivarya vastu ja avidyA che. sAkSAt jJAnanivArya kahevAthI bIjAM viroSaNa vyartha thatAM nathI e darzAvavAmAM AvyuM che. - sAkSAt jJAnanivarya kahevAne badale jJAnatvarUpe jJAnanivarya kahevAmAM Ave arthAt jJAnamAM - avidyAnuM je nivartakatva che te nivartakatvano avacchedaka dharma jJAnatva svIkAravAmAM Ave eTale ke jJAnatvarUpe jJAna avidyAnuM nivartaka che ema kahevAmAM Ave to anAditya ane bhAvatva baMne viroSaNanI AvazyaktA rahe nahi. uttarajJAna pUrvajJAnanuM nirtaka bane che temAM uttarajJAna jJAnatvarUpe nivartaka banatuM nathI paraMtu vibhu AtmAnA vizeSaguNatvarUpe nivartaka bane che. tethI to saMskAra ke icchA paNa potAnA janaka pUrvajJAnanA nivartaka bane che. te badhA pUrvajJAnanA nivartaka to vibhu AtmAnAM vizeSaguNatvarUpe bane che. tethI jJAnasvarUpe jJAnane avidyAnA nivartaka tarIke svIkAratAM arthAt avidyAne jJAnasvarUpe jJAnanivarya svIkAratAM uttarajJAnanivarya pUrvajJAnamAM avidyAlakSaNanI ativyApti nahi thAya. vaLI, zAna svaprAgabhAvanuM nivartaka bane che temAM jJAna jJAnatvarUpe nivartaka banatuM nathI paNa pratiyogitvarUpe nivartaka bane che. tethI prAgabhAvamAM avighAnA lakSaNanI ativyApti thatI aTakAvavA mATe bhAvatvaviroSaNanI paNa AvazyakatA rahetI nathI. jJAnatvena jJAnanivAryatva' eTaluM ja kahetAM pradarzita baMne sthaLamAM lakSaNanI ativyApti thaze nahi. tethI jJAnasvarUpe jJAnanivarya e rUpe avidyAnuM eka svataMtra lakSaNa ApI zakAya. eka ja lakSyanAM pAMca lahANo hoya to temAM koI doSa nathI. anAdi, bhAvarUpa, sAkSAt Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 zAMkara vedAntamAM avidyAviyAra jJAnanivartya vastu avidyA che e lakSaNa nirdoSa che. A prathama lakSaNa avyApti ke ativyAptithI mukta che. 2 asaMbhavadoSavicAra have nyAyAmRtakAra avidyAnA prathama lakSaNamAM asaMbhavadoSa dekhADatAM sauprathama avidyAlakSaNagata 'anAditva' aMzamAM asaMbhavadoSa dekhADe che. te kahe che ke avidyA kalpita vastu che. tethI te doSajanya jJAnamAtrarUpa che. doSajanya jJAnamAtrarUpa avidyA anAdi hoI rAke nahi. je janya hoya te anAdi na hoya. vaLI, avidyAne abhAvabhinna ane vinAzI (jJAnanivartya) kahevAmAM AvI che. abhAvabhinna vinAzI vastu sAdi ja hoya che. te anAdi hoI razake nahi. A kAraNe abhAvavilakSaNa vinAzI avighA anAdi saMbhavatI nathI. advaitavAdI kaheze, '"abhAvabhinna vinAzI vastu anAdi saMbhave che, jema ke avighA ane caitanyano saMbaMdha. tethI, abhAvavilakSaNa vinAzI (jJAnanivartya) avighA vastu anAdi saMbhave che. avidyAcaitanyasaMbaMdha abhAvavilakSaNa tathA jJAnanivartya hovA chatAM anAdi che. tevI ja rIte, avighA abhAvavilakSaNa tathA jJAnanivartya hovA chatAM anAdi che.'' temanI A vAta yogya nathI. abhAvavilakSaNa ghaMTa, paTa Adi vinAzI vastu Adimat hoya che. te pramANe avighA-caitanyano abhAvavilakSaNa vinAzI saMbaMdha paNa Adimat ja hovo joIe. tethI avidyA-caitanyasaMbaMdhanI jema abhAvabhinna vinAzI avidyA paNa sAdi ja hoya. niSkarSa e ke anAditvaghaTita avidyAlakSaNa asaMbhavadoSathI dUSita che. na AnA uttaramAM advaitavAdI kahe che ke nyAyAmRtakAre Ama kahevuM yogya nathI. avidyA kalpita vastu hoI te doSajanya jJAnamAtrarArIra che ke sAdi che ema na kahevuM joIe. jyAM jyAM kalpitatva che tyAM tyAM doSajanya jJAnamAtrarArIratva ke sAhitya che evI vyApti nathI. doSajanya jJAnamAtrarArIratva dharma kalpitatva dharmano vyApaka nathI. jo vyAMpaka hota to kalpitatva dharma dvArA avidyAnA doSajanya jJAnamAtrazarIratva ke sAditvanuM anumAna thAta. paraMtu thatuM nathI. kalpita vastu paNa anAdi hoI zake che tema ja doSajanya jJAnamAtrazarIra nathI paNa hoI zakatI. je doSajanya jJAnamAtrArIra che tene ja prAtibhAsika kahevAmAM Ave che, jemake cuktirajatAdi. prAtibhAsika vastunI ajJAta sattA hotI nathI. jeTalI kSaNa jJAna hoya che teTalI kSaNa ja te vastu hoya che. jyAre tenuM jJAna hotuM nathI tyAre te vastu paNa hotI nathI. A arthamAM ja prAtibhAsika vastune pratibhAsamAtrazarIra ke jJAnamAtrarArIra kahI che. pratibhAsamAtrarArIrano evo artha nathI ke pratibhAsa vyatirikta pratibhAsya vastu kaMI che ja nahi. evo artha karavAmAM AvatAM pratibhAsya vastu pratibhAsanA AkAranI ja thaI paDe ane viSaya jJAnanA AkArano che ema kahevuM paDe. A ja vijJAnavAdI bauddhono siddhAnta che. paraMtu advaitavedAntIono Avo siddhAnta nathI. zuktirajatAdi prAtibhAsika vastu tenA pratibhAsathI bhinna che. paraMtu te pratibhAsakAlamAtrasthAyI hovAthI tene pratibhAsamAtrarArIra kahevAmAM AvI che. jema prAtibhAsika vastu kalpita che tema vyAvahArika vastu paNa kalpita che. paraMtu vyAvahArika vastu kalpita hovA chatAM doSajanya jJAnamAtrarArIra nathI kAraNa ke te prAtibhAsika nathI. vyAvahArika vastunI ajJAta sattA svIkAravAmAM AvI che. jJAna pUrve ane jJAna pachI Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avidhAnuM lakSaNa - prathama 15 vyAvahArika vastunuM astitva hoya che. Ama vyAvahArika vastu doSajanya jJAnamAtrarArIra nathI. paraMtu tethI tenA kalpitatvane koI hAni thatI nathI. pariNAme je kalpita hoya te doSajanya jJAnamAtrazarIra ja hoya ane tethI sAdi ja hoya ema kahI zakAya nahi. avidyA kalpita che paNa doSajanya jJAnamAtrarArIra ke sAdi nathI; te anAdi che. doSajanya jJAnamAtrarArIratva ke sAditya dharmane siddha karanAro sAco (prayojaka) hetu kalpitatva nathI paraMtu pratibhAsakSpakasamAnakAlInakalpavattva che. kalpita prAtibhAsika zuktirajatanI jema muktirajatanuM jJAna paNa kalpita che. eka ja avidyA suktirajatarUpe ane zuktirajatanA jJAnAbhAsarUpe pariNata thAya che. zuktirajata jema avidyAno pariNAma che tema zuktirajatanuM jJAna paNa avidyAno ja pariNAma che. zuktirajatanuM jJAna antaHkaraNano pariNAma nathI. eTale ja zuktirajatanA jJAnane jJAnAbhAsa kahevAmAM Ave che. zuktitvaprakArikA avidyA ja rajatarUpe ane rajatajJAnAbhAsarUpe pariNata thAya che. zuktirajata ane zuktirajataviSayaka avidyAvRtti e baMne sAkSibhAsya che. e baMneno draSTA sAkSI che. e draSTA sAkSIne pramAtA kahI zakAya nahi. pramANajanya tadviSayaka antaHkaraNavRttinA abhAvakALe mAtra avidyAvRtti dvArA draSTA prAtibhAsika viSayanuM darzana kare che. prAtibhAsika viSayanI pramANajanya antaHkaraNavRtti thaI zake nahi. tethI ja sAkSIne pramAtA kahevAmAM Avyo nathI. sAkSI dvArA gRhIta vastune sAkSisiddha kahevAya, pramita kahevAya nahi. zuktirajata Adi vastu sAkSisiddha hovA chatAM pramita nathI. avidyAkalpita zuktirajatano ane yuktirajataviSayaka avidyAvRttino draSTA sAkSicaitanya che. A draSTA sAkSicaitanyane ja avidyAkalpita vastuno kalpaka kahevAmAM Avyo che. kalpita vastuno draSTA *paka. ghaTa vagere vastuno nirmAtA phulAla Adi jema svabhyApAra dvArA ghaTa vagerenuM nirmANa kare che tema avidyAkalpita zuktirajata vagereno kalpaka draSTA svavyApAra Adi dvArA 'zuktirajata vagerenuM nirmANa karato nathI. tethI kalpita vastunA draSTAne ja kalpita vastuno kalpaka kahevAmAM Avyo che. sAkSibhAsya zuktirajata Adi ane sukhaduH kha Adi pratibhAsamAtrazarIra che. pratibhAsamAtrazarIrano artha samajavAno che pratibhAsakAlamAtrasthAyI. zuktirajata avidyAno pariNAma che arthAt te avidyAkalpita che. zuktirajatajJAna avidyAvRttirUpa che arthAt te paNa avidyAno ja pariNAma che. baMneno draSTA sAkSicaitanya che. evuM kadI banatuM nathI ke zuktirajatano draSTA sAkSI zuktirajatanuM darzana kare paNa zuktirajatanA avidyAvRttirUpa jJAnanuM darzana na kare. je samaye sAkSI zuktirajatanuM darzana kare che te ja samaye te zuMrijataviSayaka avidyAvRttirUpa zuktirajatajJAnanuM paNa darzana kare che. zuktirajatAdi pratibhAsamAtrazarIra vastu hoI pratibhAsa5kasamAnakAlIna pakavat hoya che.zuktirajatanuM jJAna doSajanya avidyAvRtti che. A avidyAvRttino kalpaka yA draSTA te sAkSI. sAkSI je samaye pradarzita avidyAvRttino draSTA (5ka) hoya che te samaye ja niyamita rUpe avidyAkalpita zuktirajatAdino paNa draSTA (5ka) hoya che. tethI zuktirajatAdi pratibhAsamAtrazarIra kalpita vastu ja pratibhAsakalpakasamAnakAlInakalpakavat hoya che. AvI kalpita vastu ja pratibhAsamAtrarArIra hoya che, jema ke zuktirajata Adi vastu ane sukha Adi vastu. je je kalpita vastu pratibhAsakalpakasamAnakAlInakalpavat che te ja doSajanya jJAnamAtrazarIra che, jema ke zuktirajata vagere kalpita vastu. paraMtu je je vastu kalpita hoya te badhI ja doSajanya Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 zAMkara vedAntamAM avidhAviyAra jJAnamAtrarArIra na hoya. kalpita hovA chatAM je pratibhAsakalpakasamAnakAlInakalpakavat na hoya te kalpita hovA chatAM doSajanya jJAnamAtrazarIra nathI hotI, jema ke ghaTa, paTa Adi vastu. doSajanya jJAnamAtrarArIra zuktirajata vagere vastu sAdi che. avidyA paNa jo kalpita hovAthI ja doSajanya jJAnamAtrarArIra hoya to zuktirajatanI jema sAdi banI jAya. paraMtu avidyA kalpita hovA chatAM pratibhAsakalpakasamAnakAlInapakavat na hovAthI avidyAmAM doSajanya jJAnamAtrarArIratvanI Apatti ApI zakAya nahi. tethI avidyAmAM sAhityanI paNa Apatti AvatI nathI. 33 A sthaLe taraMgiNIkAra Apatti Ape che ke avidyA kalpita hoya to te prAgabhAvanI pratiyoginI bane, sAdi bane, kAraNajanyA bane, doSajanyA bane.34 AnA uttaramAM kahevuM joIe ke pradarzita tarkamAM ApAdya ane ApAdakanI vyApti kyAM gRhIta thaI che ? vyAsigrahaNanuM sthaLa kayuM che ? uttaramAM taraMgiNIkAra avazya kaheze ke zuktirajata vagere kalpita vastu ja ukta vyAptigrahaNanuM sthaLa che. zuktirajatamAM pradarzita ApAgha ane ApAdaka avaraya che. AnI sAme kahevuM joIe ke ApAva ane ApAdakanI A vyApti anaupAdhika nathI, kintu sopAdhika che. je je kalpita vastu prAgabhAvapratiyogI, sAdi ane janya hoya te samasta kalpita vastu sAdikalpavat hoya arthAt temanAmAMthI darekano kalpaka sAdi hoya. zuktirajata vagere sAdi' kalpita vastuno kalpaka paNa sAdi che. tethI kalpita vastunA sAditva vagere dharma sAdikalpavattvathI vyApya che. je je kalpita vastuno 5ka sAdi hoya te ja kalpita vastu sAdi, janya ane prAgabhAvapratiyogI hoya. avidyAno kalpaka sAdi nathI paNa anAdi che. tethI avidyAmAM sAdikalpakavattvarUpa vyApaka dharma na hovAthI prAgabhAvapratiyogitva vagererUpa vyApya dharma paNa hoI zake nahi. tethI pradarzita tarka vyAptizUnya hoI mUlarIthilyadoSathI dUSita che. avidyAno kalpaka anAdi che e vizada rIte samajAvavAmAM AvyuM che. jo kahevAmAM Ave ke - avidyA sAkSibhAsya vastu che, tethI sarvadA avidyAviSayaka avidyAvRtti vidyamAna ja hoya che. avidyAno draSTA sAkSI avidyAvRttino paNa draSTA che. tethI avidyA ane avidyAvRtti baMne yugapa sAkSibhAsya bane che. avidyAno draSTA (s957) sAkSI avidyAviSayaka avidyAvRttino draSTA (kalpaka) na hoya evuM banI zake ja nahi. arthAt sAkSI avidyAnuM darzana kare paNa te ja vakhate avidyAvRttinuM darzana na kare e zakya ja nathI. tethI avidyA doSajanya jJAnaMmAtrarazarIra thAya ane pariNAme avidyAnA sAdityanI Apatti Ave. AnA uttaramAM advaitavedAntI kahe che ke avidyAno draSTA sAkSI niyamataH avidyAviSayaka avidyAvRttino draSTA banato nathI. pralayAdikALe avidyAviSayaka avidyAvRtti hotI nathI. tethI tyAre sAkSI avidyAno draSTA hovA chatAM avidyAviSayaka avidyAvRttino draSTA hoto nathI. je je samaye sAkSI avidyAno draSTA hoya te badhA samaye avidyAviSayaka janya avidyAvRtti paNa hoya ja ema kahevAya nahi, kAraNake pralayAdikALe avidyAviSayaka avidyAvRtti hotI nathI. pa W sAkSicaitanya potAnA upara adhyasta avidyAno sAkSAt draSTA banI zakatuM hovA chatAM avidyAviSayaka avidyAvRttino svIkAra karavAnI AvazyaktA e che ke anubhUta avidyAnuM (ajJAnanuM) kAlAntare smaraNa thaI zake. smaraNa saMskArajanya ja hoya che ane saMskAra anubhavajanya ja hoya che. anubhavajanya saMskAra svajanaka anubhavano nAzaka hoya che. anubhavathI Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 avidyAnuM lakSaNa - prathama saMskAra utpanna thatAM saMskArotpattinI parakSaNe anubhavano nArA thAya che. tethI je anubhava nitya che te saMskArano janaka kadI banato nathI. nitya anubhavathI janya saMskArano svIkAra karavAnI jarUra paNa nathI. kAlAntare jJAna thAya eTalA khAtara ja anubhavathI saMskAra ane saMskArathI smRti mAnavI paDe che. anubhava nitya hoya to nitya anubhava dvArA ja kAlAntare paNa viSayanuM sphuraNa hoya che ja. tethI smaraNanI AvazyaktA ja kyAM rahI ? anubhUyamAna vastu smaryamANa nathI. tethI je je sthaLe avidyAnuM smaraNa anubhavasiddha hoya te te sthaLe ja avidyAviSayaka janmaavidyAvRttino svIkAra karavAmAM Avyo che. sAkSicaitanya avinAzI che. tethI sAkSIrUpa nitya anubhavathI saMskAra utpanna thaI zake nahi ja. naiyAyika-vairoSikanA mate Izvarano anubhava nitya hoI Izvarane koI vastunuM smaraNa thaI zake nahi. Izvarano nitya anubhava saMskArano janaka nathI. ane saMskAra vinA to smRti thAya nahi. vivaraNAcArya IzvaranA avidyAvRttirUpa anubhavane janya (anitya) gaNe che. tethI IzvaranA janya anubhavathI saMskAra ane saMskArathI smRti thAya che. Izvarane atIta viSayanI smRti thAya che e vAtano vivaraNAcArye svIkAra karyo che. 6 IzvaranA atItaviSayaka smaraNa dvArA ja IzvaranA sarvajJatvanuM temaNe samarthana karyuM che.' tethI ja zuktirajata sAkSibhAsya hovA chatAM zuktirajataviSayaka janya avidyAvRttino svIkAra karavAmAM Avyo che. jo zuktirajataviSayaka janya avidyAvRttirUpa anubhavano svIkAra karavAmAM na Ave to kAlAntare zuktirajatanI smRti ghaTe nahi, kAraNa ke sAhnirUpa nitya anubhava to saMskArano janaka nathI ane saMskAra vinA to smRti saMbhave nahi. kAlAntare zuktirajatanI smRti mATe anitya jJAna paNa svIkAravuM paDe. tethI ja zuktirajataviSayaka avidyAvRttino svIkAra karavAmAM Avyo che. sAkSibhAsyavastuviSayaka janyaavidyAvRtti svIkAravAmAM na Ave to kAlAntare te ja sAkSibhAsya vastunI smRti thaI zake nahi. tethI navya advaitavedAntIo sAkSibhAsyavastuviSayaka * janya avidyAvRtti svIkAre che. paraMtu nRsiMhAzrama vagere prAcIna advaitavedAntIo sAkSibhAsyavastuviSayaka janya avidyAvRttino svIkAra ryA vinA ja sAkSibhAsyavastuviSayaka smRtine ghaTAve che. A prAcIna rItino vicAra prastuta mULa carcAne sahAyaka na hoI, tene choDI daIe chIe. je ho te, mULa carcAno dora pakaDIe. pralayakALe aMvidyAviSayaka avidyAvRtti hotI nathI, eTale avidyA kalpita hovA chatAM doSajanya dhImAtrArIra nathI. tethI doSajanya jJAnamAtrarArIra zuktirajatanI jema avidyAmAM sAdityanI Apatti AvatI nathI. avidyA sAdi hoya to anAditvaghaTita avidyAlakSaNamAM asaMbhavadoSa Ave. paraMtu avidyA to kalpita hovA chatAM anAdi che. badhI kalpita vastuo sAdi nathI. te ja kalpita vastu sAdi che jeno kalpaka sAdi hoya. sAdikalpavattvane kAraNe ja kalpita vastumAM sAditva AvI zake. kevaLa kalpitatvane kAraNe ja sAhitva thAya nahi. avidyAnuM kalpaka avidyopahita caitanya che. A avidyAnuM kalpaka avidyopahita caitanya anAdi hoI avidyAmAM sAdikalpakavattva nathI. AnAthI UlaTuM, sAdi zuktirajatano kalpaka sAdi che. zuktirajatanA adhiSThAnanA jJAnavALo ja zuktirajatano kalpaka che. ane te adhiSThAnajJAna sAdi hoI zuktirajatano kalpaka anAdi nathI. sAdikalpakavattvano artha che - jeno kalpaka arthAt draSTA sAdi che. tethI sAdikalpavALI kalpita vastu ja sAdi hoya che. avidyA anAdikalpavALI kalpita vastu hoI anAdi che. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara vekAntamAM avivAviyAra pralayAdi dazAmAM paNa janya avidyAvRttino svIkAra karIe to avidyA sAdikalpakkALI ja thaI jAya. tethI avighAnA sAhityanI Apatti Ave ane anAdityaghaTita avidyAlakSaNamAM asaMbhavadoSa AvI paDe. jeo pralayAdi dazAmAM avidyAviSayaka janya avidyAvRtti svIkAre che teonA mate sAdikalpakvattvane kAraNe avidyAnuM sAhitya aparihArya che. tethI advaitasiddhikAra anya eka dharmane kalpita vastunA sAdipaNAno hetu gaNe che, te dharma che. vidyA nivRttvaprayuktanivRttipratiyogitva." vidyAnI anivRttino artha che vidyAno saMbaMdha. vidyAsaMbaMdhane kAraNe ja avidyAnI nivRtti thAya, tenA vinAnathAya. avighAnA kArya zuktiratAdinI nivRtti vidyAsaMbaMdhane kAraNe thatI nathI paraMtu zuktirajatAdinA upAdAnakAraNabhUta avidyAnI nivRttine kAraNe thAya che. upAdAna avidyAnI nivRttine lIdhe avighAkArya zuktiratAdinI nivRtti thAya che. tethI avighAkAryabhUta sAdi vastumAtranI nivRtti avivAnivRttine kAraNe thAya che, eTale vidyAsaMbaMdha jenuM kAraNa nathI evI nivRttinuM pratiyogitva sAdi kalpita vastumAtramAM hoya che.' anAdi avighAnI nivRttinuM kAraNa to vidyAsaMbaMdha ja che. vaLI, eka vAta e ke anAdi jIvezvarabhedAdinI nivRtti, avidyAnivRttinI jema ja, vidyAsaMbaMdhane kAraNe ja thAya che, paraMtu avighAkArya sAdi zuktiratAdinI jemaja avighAnivRttine kAraNe thatI nathI. tethI avighA kalpita hovA chatAM anAdi che, jema jIvezvarabhedAdi kalpita hovA chatAM anAdi che. je jIvezvarabhedAdinI nivRttinuM kAraNa avighAnivRtti mAnavAmAM Ave to kalpita jIvezvarabhedAdi sAdi banI javAnI Apatti Ave. tethI advaitasiddhikAre kahyuM che ke "prabhAvapratiyojitvavA" arthAt prAgabhAvanuM pratiyogitva ja sAtvinuM kAraNa che. avidyAkArya zuktiratAdimAM prAgabhAva pratiyogitva che. tethI temanuM sAhitya siddha thAya che. avidyAke jIvezvarabhedAdimAM sAhitvanuM kAraNa prAgabhAvapratiyogitya na hoI temanuM sAhitya siddha thatuM nathI. tethI, sAdi dharmano abhAva hovAthI anAdityaghaTita avidyAlakSaNamAM asaMbhavadoSa Avato nathI. have ApaNe advaitadIpikAnA lekhaka nRsiMhAzramanuM samAdhAna rajU karIe. dvitavAdI madhyAnuyAyIoe ApelI ApattinA uttaramAM nRsiMhAzrama kahe che ke kalpitavastumAtra doSajanya che ema jo daitavAdIo kahe to ApaNe kahI zakIe ke samAna takathI paramArtha vastumAtra guNajanya che, ane ema mAnatAM nitya vastumAtrano uccheda AvI paDe. vaLI, ApaNe tivAdIone pUchIe ke teo kalpita' zabdano zo artha kare che? temane mate kalpita' zabdano artha kArya (janya) che ke mithyA che? "kalpita' zabdano artha kArya hoI zake nahi. avidyA kalpita hovA chatAM kArya nathI. avidyA anAdi che. tenuM koI kAraNa nathI, paraMtu te sarvanuM (AkhA jagatanuM) kAraNa che. jo kalpita' zabdano artha mithyA hoya to te arthano to ame advaitavAdIo paNa svIkAra karIe chIe. avidyA mithyA vastu ja che. vaitavAdIo kaheze, "paramArtha nitya vastunA guNajanyatvanI je Apatti advaitavAdI Ape che te ayogya che. badhI pAramArthika vastuo janyanathI, paraMtu koIka janya che jyAre koIka janya nathI. koI koI pAramArthika vastu pramANa dvArA janya siddha thAya che ane koI koI pAramArthika vastu pramANa dvArA nitya siddha thAya che. tethI je pAramArthika vastu nitya che teno uccheda kevI rIte Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avivAnuM lakSaNa - prathama 19 thAya ?''4' AnA uttaramAM nRsiMhAzrama kahe che ke badhI kalpita vastuo doSajanya che evo niyama nathI, paraMtu anubhava anusAra kalpita kArya vastu ja doSajanya hoya che jyAre kalpita anAdi vastu doSajanya hotI nathI." vaLI, daitavAdIo Apatti Ape che ke jo advaitavAdInA mate avidyA doSajanya na hovA chatAM kalpita che to temanA mate AtmA paNa avidyAnI jema" kalpita banI jaze. samAna tarItinuM anusaraNa karIne uttara ApatA nRsiMhAzrama kahe che, "vaitavAdInAmatamAM vastu paramArtha satya hovA chatAM paNa jo janya che to tenA mate AtmA paNa paramArtha satya hovA chatAM janya banI jaze." advaitavAdIo janya vastune paramArtha kahI svIkAratA nathI. daitavAdIo janya vastune paNa paramArtha satya kahe che. paramArtha satya vastunuM janyatva svIkAravAmAM Ave to AtmAnA janyatvanI Apatti Ave." te uparAMta, je kalpita hoya te doSajanya hoya ja evuM nathI. paraMtu je kalpita hoya te jaDa, dazya ane parichinna hoya ja. anAdi kalpita vastumAM paNa jaDatvAdi dharma hoya che. tethI jaDatvAdi dharmone kAraNe anAdi avidyAnuM kalpitatva siddha thAya che. AnI sAme daitavAdI advaitavAdIne pUche che ke jaDatvadharmane kalpitatvano sAdhaka hetu mAnavAne badale cirUpane kalpitatvano sAdhaka hetu kema nathI mAnatA? ane jo cirUpatya kalpitatvano sAdhaka hetu hoya to AtmA paNa kalpita banI jAya. tethI advaitavAdIoe AtmAne paNa kalpita mAnavo paDe. - Ano uttara nRsiMhAzrama nIce pramANe Ape che. AtmA satya, jJAna ane anantasvarUpa che. te jaDanathI, jaDatvAdithI viparIta svarUpa dharAve che. A vAta kRti vagere pramANa dvArA siddha che. jo AtmA kalpita hoya to te jaDa thaI paDe. tema thatAM jagadAdhyano prasaMgadoSa Ave. paNa AtmA to jagadarabhAsarUpa che. vaLI, AtmA kalpita hoya to tenuM adhiSThAna zuM bane? samasta bhramanuM adhiSThAna cirUpavastu AtmA pote ja che. vaLI, kalpita vastuno bAdha avayaMbhAvI che. AtmAno to kadI bAdha thato ja nathI. UlaTuM, AtmA pote ja samasta bAdhanI avadhi che. eTale je to kRti kahe che neti netyA. " daitavAdIo jANavA icche che ke kalpita avidhAnA anAditvamAM pramANa zuM che? enA : uttaramAM kahevuM joIe ke sRSTinA Adya kAryanuM upAdAnakAraNatva ja avidyAnA anAditvamAM pramANa che. koI paNa kAryavastu sRSTinA Adya kAryanuM upAdAna banI zake nahi. tethI avighAnuM .* anAditya siddha karavA Apelo AghakAryopAdAnarUpa hetu aprayojaka (asAdhaka) nathI, arthAt prayojaka che."* dvaitavAdI nyAyAmRtakAra kahe che ke advaitavAdI jJAnanivarya ane abhAvavilakSaNa avidyAnuM anAditva svIkAre che te yogya nathI. je jJAnanivarya ane abhAvavilakSaNa hoya te sAdi ja hoya, jemake zuktiratAdi. AnA uttaramAM advaitasiddhikAra nIce pramANe jaNAve che. nyAyAmRtakAre ApeluM anumAna saMgata nathI kAraNake te AgamavirodhI che. pratyakSavirodhI ke AgamavirodhI anumAna nyAyA- bhAsa che. gAme hitAvaMAm ane nAsikAyayA sumo ya nIvaH pravRSyate vagere rAtravacana dvArA avighAnA anAdityanuM pratipAdana thayuM che. tethI avighAnA sAhityanuM anumAna Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara vekAnamAM avivAviyAra pradarzita zAstranuM virodhI che. vaLI, nyAyAmRtakAre Apela anumAnamAM sampratipadoSa paNa che, kAraNa ke avidyAnA anAditvanuM sAdhaka samabala pratipakSI anumAna che. te anumAna A che - avidyA anAdi che, kAraNake avighA jJAnanivarya hovA sAthe bhAvavilakSaNa che, jJAnanA prAgabhAvanI jema. uparAMta, nyAyAmRtakAre ApeluM anumAna sopAdhika che. upAdhiyukta hetu sAdhyano sAdhaka nathI. nyAyAmRtakAre ApelA anumAnamAM bhAvatva upAdhi che. pakSIkRta avighAmAM bhAvatvadharma nathI, eTale temAM sAhitya paNa nathI. avidyAmAM sAhitva dharmano vyApaka bhAva dharma nathI. avidyA bhAvavilakSaNa che. tethI nyAyAmRtakAre Apelo hetu sopAdhika che.' ahIM nyAyAmRtakAra kahe che : advaitavAdIo avidyAne abhAvavilakSaNa kahe che. have jo avighAne bhAvavilakSaNa paNa kahevAmAM Ave to parasparavirodha Ave abhAvavilakSaNa vastu ja bhAva che, ane bhAvavilakSaNa vastu ja abhAva che. parasparaviruddha evA be dharmomAMthI ekano abhAva svIkAravAmAM Ave to bIjA dharmanI sattA svIkAravI paDe. bhAvatva ane abhAvatva A be dharma parasparaviruddha che. bhAvatvane hoya to abhAvatva hoya ane abhAvatvana hoya to bhAvatva hoya. evo koI dharmI hoI zake ja nahi jemAM bhAvatva paNa na hoya ane abhAvatva paNana hoya. tethI, abhAvavilakSaNa avidyAmAM bhAvatvano svIkAra avazya karavo joIe. Ama avighArUpa pakSamAM bhAvatva hovAthI bhAvatva upAdhi thaze nahi. . advaitasiddhikArano uttara A pramANe che. nyAyAmRtakAre Ama kahevuM ayogya che. avidyA bhAva ane abhAva baMnethI vilakSaNa che. avidyAnA bhAva ane abhAva baMnemAM bAdhaka che. tethI avighA bhAva ane abhAva baMnethI vilakSaNa evo trIjo prakAra siddha thAya che. avighAnA bhAvatvamAM bAdhaka A che - avighA jJAnanAya hoI vinAzI vastu che jo avighA bhAva vastu hota to vinAzI bhAva vastu sAdi ja hoI avidyAmAM paNa sAhityanI Apatti Avata, paraMtu avidyA to anAdi che ; ane avidyAnuM anAditva Agamavacana dvArA siddha che; tethI vinAzI bhAva vastunA sAtvino niyama ja anAdi avidyAnA bhAvatvamAM bAdhaka che. avidyA abhAvarUpa paNa na hoI zake. avighA jagatanuM upAdAna che. abhAva vastu koInuM paNa upAdAna banI zake ja nahi. jagatanA upAdAnarUpe ja avidyA siddha che. Ama upAdAnatva ja avidyAnA abhAvatvamAM bAdhaka che. niSkarSa e che ke avidyAnA bhAvavaM ane abhAvatva baMnemAM bAdhaka hovAnA kAraNe ja avidyA bhAvAbhAvavilakSaNa trIjo prakAra siddha thAya che. bhAvatva ane abhAvatva dharma ekabIjAnA abhAvanA vyApaka nathI, arthAt bhAvatva na hoya to abhAva hoya ane abhAvatva na hoya to bhAvatva hoya evuM nathI. uparAMta, bhAva ane abhAvatva ekabIjAnA abhAvarUpa nathI, arthAt bhAvatvano abhAva ja abhAvatva ane abhAvatvano abhAva ja bhAvatva nathI. vaLI, ekabIjAnA abhAva bhAva ane abhAvatva dharmonA vyApya nathI. bhAvatvadharmano abhAva abhAvatva dharmano vyApya nathI ane abhAvatva dharmano abhAva bhAvatva dharmano vyApya nathI. tethI bhAvatva dharmano abhAva abhAvatva dharmano AkSepa karato nathI, tema ja abhAvatva dharmano abhAva bhAva dharmano AkSepa karato nathI. Ane udAharaNathI samajIe. gotva ane azvatve be dharmo che. gotvAbhAva azvatvano vyApya nathI. tethI govAbhAva azvatvano AkSepa karato nathItevI ja rIte, azvatvAbhAva gotvano vyApya nathI. tethI azvatvAbhAva gotvano AkSepa karato nathI. AnuM kAraNa e che ke A baMne dharmonA abhAva (gotvAbhAva ane Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avivAnuM lakSaNa- prathama azvatvAbhAva baMne) koI eka sthAne (UMTa ke mahiSamAM) rahI zake che. tevI ja rIte, bhAvatva dharmano abhAva (bhAvalakSaNya - salakSaNya) ane abhAvavadharmano abhAva (abhAvalakSaNya - asakaeNlakSaNya) baMnenuM eka sthAnamAM (avidyAmAM) avasthAna hovAmAM koI paNa bAdhA nathI. A ja vAta advaitasiddhimAM prathama mithyAtvalakSaNamAM vizada rIte samajAvavAmAM AvI che.54 vastutaH kahevAnuM e che ke bhAvatva che sarUpa ane abhAvatva che asarUpatya. avighAmAM saddarUpatya ane asarUpatva baMnenA bAdhaka che. tethI avidyA sat paNa nathI, asat paNa nathI, paraMtu sadasaddhilakSaNa che. abAdhyatva ja saddarUpatya che. avighA jJAnabAdhya che. tethI te sarUpa hoI zake nahi. tevI ja rIte te asarUpa paNa hoI zake nahi, kAraNa ke te sarva kAryonI janaka che. asat vadhyAputrAdi koI paNa kAryanA janaka nathI. koI paNa kAryanuM je janaka hoya te asatu hoI zake nahi. tethI avidyA sadasaddhilakSaNa che. avidyAne abhAvavilakSaNa kahevAno artha che tucchavilakSaNa, asadvilakSaNa ahIM nyAyAmRtataraMgiNIkAre eka navI ja ArAMkA karI che. te kahe che keH advaitavAdIo bhAvalakSaNya ane abhAvalakSaNya e be dharmono virodha svIkAratA nathI. eTale bhAva ane abhAvathI vilakSaNa evo eka trIjo prakAra teo svIkAre che. temanA matamAM nIce pramANe darzAvelo spaSTa doSa rahelo che. eka tRtIya prakAranI vastu siddha thatAM salakSaNya ane asalakSaya e be dharmono avirodha siddha thAya. e ja rIte, salakSaNya ane asalakSaNyano avirodha paNa to ja siddha thAya, jo bhAvAbhAvavilakSaNa evI eka tRtIya prakAranI vastu saMbhavita hoya. tethI eM tRtIya prakAranI vastu siddha thatAM pradarzita be viruddha dharmono avirodha siddha thAya ane pradarzita be viruddha dharmono avirodha siddha thatAM tRtIya prakAranI(arthAt * sadasaddhilakSaNa) vastunI siddhi thAya. Ama tRtIya prakAranI vastunI siddhi mATe avirodhasiddhi ane avirodhasiddhi mATe tRtIya prakAranI vastunI siddhi jarUrI bane che - arthAt A pramANe - anyonyAzrayadoSanI Apatti Ave che.55 : '. Ano uttara gauDa brahmAnaMda nIce pramANe Ape che. taraMgiNIkAranuM kahevuM barAbara nathI, kAraNa ke jo salakSaya ane asakaeNlakSaNya e be viruddha dharmonI avirodhasiddhi dvArA sadasaddhilakSaNarUpa trIjA prakAranI vastunI siddhi karavAmAM Ave to anyonyAzrayadoSa Ave, paraMtu evuM to che nahi. sattva ane asattva (bhAvatva ane abhAvatva) e baMne dharmanuM bAdhaka aMvidyAmAM che. eTale ja avidyAmAM te baMne dharmono abhAva (arthAt sakaeNlakSaNya ane asalakSaNya) siddha thAya che. Ama sattva ane asattva baMne dharmonA bAdhakanI sattAne adhIna ja sadasadvilakSaNarUpa tRtIya prakAranI siddhi thAya che. sakaeNlakSaNya ane asaalakSaNya e be dharmonA avirodhanI siddhine adhIne sadasaddhilakSaNarUpa tRtIya prakAranI siddhi karavAmAM AvI nathI. tethI anyonyAzrayadoSanI saMbhAvanA ja kyAM che? * nyAyAmRtakAre abhAvavilakSaNa ane jJAnanivatye avighAnA sAhityanI Apatti ApI che. advaitasiddikAre avighAnA anAditvanuM samarthana karyuM che. ahIM nyAyAmRtakAra kahe che ke avighA jo anAdi ane abhAvavilakSaNa hoya to jJAnanivarya hoI zake ja nahi. abhAvavilakSaNa vastu nivaceM hoya to anAdi hoI zake nahi ane anAdi hoya to nivarya hoI Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara vedAntamAM avidyAviyAra zake nahi. abhAvavilakSaNa anAdi AtmAno vinAza thato nathI. tethI ahIM anumAna A . pramANe che - avidyA anivAryAM che, kAraNa te anAdi hovA sAthe abhAvavilakSaNa che, AtmAnI jema AnA uttaramAM advaitasiddhikAra kahe che ke prastuta anumAna asaMgata che, kAraNa ke temAM Atmatva upAdhi che. A Atmatvadharma daSTAntamAM che paNa pakSamAM nathI. daSTAntagata evo dharma che sAyano vyApaka hoya ane sAthe sAthe pakSamAM na hovAthI sAdhanano avyApaka hoya te upAdhi che. MvyAtvei sati sAdhana vyAtvi pAdhidA tethI ahIM Atmatva upAdhi che. A dalIlanuM khaMDana karatAM nyAyAmRtakAra jaNAve che ke prastuta anumAnamAM anivAryatva arthAt avinAzitva sAdhya che. A sAdhya dharma atyantAbhAvamAM ane anyonyAbhAvamAM che. atyantAbhAva ane anyonyAbhAva ativarya (avinAzI) che. paraMtu atyantAbhAva ane anyonyAbhAvamAM , AtmasvarUpa upAdhi nathI. atyantAbhAva ane anyonyAbhAvamAM sAdhya che paraMtu upAdhi nathI. tethI AtmasvarUpa dharma sAdhyano vyApaka banato nathI. je dharma sAdhyano vyApaka na hoya te upAdhi kayAMthI hoya? AnA uttaramAM advaitasiddhikAra kahe che ke adhikaraNotirikta evo anivArya atyantAbhAva ke anyonyAbhAva advaitavAdIo svIkAratA nathI. pariNAme atyanAbhAva ane anyonyAbhAvanuM astitva ja na hovAthI AtmadharmarUpa upAdhinI sAdhyavyApaktAno bhaMga thAya ja kyAMthI ? niSkarSa e ke pradarzita Atmatvadharma sAdhyano vyApaka na hoI upAdhi nathI ema kahI zakAya nahi. advaitasiddhikAranI A dalIla sAme nyAyAmRtakAra kahe che ke atyatAbhAva ane anyonyAbhAvane adhikaraNotirikta advaitavAdIo mAnatA nathI eTale Atmatva upAdhinI sAdhyavyApatAno bhaMga ahIM thato nathI ema svIkArIe to paNa alIka vaMdhyAputrAdimAM to Atmatva dharmarUpa upAdhinI sAMdhyavyApatAno bhaMga thAya, kAraNa ke vaMdhyAputrAdimAM Atmatva dharmarUpa upAdhi nathI ane anivAryatvarUpa sAdhya che. vaMdhyAputrAdi vinArI nathI. tethI ame prastuta karelA anumAnamAM Atmatva dharma upAdhi nathI.' AnA uttaramAM advaitasiddhikAra nIce mujaba kahe che. prathama to vaMdhyAputrAdi tuccha che, temanuM astitva ja nathI, eTale temanAmAM avinAzitvadharma che ema kema kahevAya ? to pachI temanAmAM sAdhya dharma avinAzitva che ane AtmatvadharmarUpa upAdhi nathI ema kema kahevAya? ane to AtmatvadharmarUpa upAdhinI sAdhyavyApaktAno bhaMga thAya che ema kema kahevAya? Atmatva upAdhinI sAdhyavyApaktAno bhaMga thato nathI, Atmatva upAdhi che. bIjuM, nyAyAmRtakAre rajU karela anumAnamAM Atmatva avazyapaNe upAdhi che. Atmatva dharma zuddha sAdhyano (anivAryatvano) vyApaka na hoya to paNa te abhAvavilakSaNasvarUpa sAdhanathI avacchinna sAdhyano vyApaka to che ja. pradarzita prastuta anumAnamAM abhAvavilakSaNa sAdhana che. abhAvavilakSaNatvaviziSTa anivatye dharmanuM vyApaka Atmatva che. abhAvavilakSaNatva samAnAdhikaraNa anivAryatva dharmanuM vyApaka Atmatva che. abhAvavilakSaNa anivarya vastu ekamAtra AtmA ja hoI zake. vaLI, eka vAta dhyAnamAM rAkhavI joIe ke sAhitya ke anAditya dharma yathAkrame vinAzyatva ane avinAyatva dharmano prayojaka nathI arthAtu vyApya nathI. sAdi hoya eTale vinAzI ja hoya ane anAdi hoya eTale Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avilAnuM lakSaNa - prathama avinAzI ja hoya ema kahI nA zakAya, kAraNa ke dhvasa sAdi hovA chatAM avinAzI che ane prAgabhAva anAdi hovA chatAM vinAzI che. - AnI sAme nyAyAmRtakAra kahe che ke bhAvavaMsamAnAdhikaraNa sAhitya vinAzitvano prayojaka (sAdhaka) dharma che. jemAM bhAvavaMsamAnAdhikaraNa sAtvi hoya temAM vinAzitva hoya ja. A rIte ja bhAvatvasamAnAdhikaraNa anAdiavinAzitvano prayojaka (sAdhaka) dharma che. vaMsa ane prAgabhAva bhAvavastunahoI pradarzita doSanI saMbhAvanA nathI. vivaraNakAra jaNAve che ke nyAyAmRtakAre Ama kahevuM yogya nathI. Ama kahevAmAM moTo doSa e che ke bhAvavastunA vinAzitva ane avinAzitvanA prayojaka je dharma hoya te ja dharma abhAvavastunA vinAzitva ane avinAzitvanA prayojaka banI zakaze nahi. tethI abhAvavastunA vinAzitvano prayojaka dharma ane avinAzitvano prayojaka dharma baMne bIjA svIkAravA paDe. Ama bhAvavastunA vinArA ane avinAzanA prayojakadharmothI judA ja abhAvavastunA vinAza ane avinAzanA prayojaka dharmonI kalpanA karavAMrUpakalpanAgorava doSa AvI paDe. tethI bhAvavastu ane abhAvavatu baMnenAvinAza ane avinAzano prayojaka dharma anukrame nAsAmagrIno sannipAta ane te ja sAmagrIno asannipAta che ema kahevuM joIe. nArA sAmagrI upasthita thatAM bhAvavastu ke abhAvavastuno nAza thAya che ane nAza sAmagrI upasthita na thatAM bhAvavastu ke abhAvavastuno nAza thato nathI. Ama nA sAmagrIno sannipAta ane asannipAta bhAvavastu ke abhAvastunA nivAryatva ane anivAryatvano prayojaka che. vivaraNAcAryanuM A kahevuM che ane A ja siddhAnta che. nAzasAmagrInA sannipAta ane asannipAtanI kalpanA phalavazataH karavAmAM Ave che. bIjA rAbdomAM kahIe to, jenI nivRttirUpaphaLa thAya tenI nAzaka sAmagrIno sannipAta che ema jANavuM . ane jenI nivRttirUpaphaLana thAya tenI nArAka sAmagrIno sannipAta nathI ema jANavuM. * vaLI, je AtmAnI jema abhAvavilakSaNasamAnAdhikaraNa anAditvarUpa hetu dvArA avighAnA anivacaitvanuM anumAna karAya, to prAgabhAvanI jema bhAvavilakSaNasamAnAdhikaraNa anAdityarUzya hetu dvArA avighAnA nivasvaitvanuM anumAna kema na karAya * tivAdIo nIce pramANe Apatti Ape che. advaitavAdI kahe che ke virodhI vastuno sannipAta hotAM vastuno nAza thAya che, virodhI vastuno sannipAta na hotAM vastuno nAza thato nathI, tethI virodhI vastunA sannipAtane kAraNe anAdi bhAvarUpa avidyAno paNa nAza thaI zake che. paraMtu advaitavAdIe Ama kahevuM yogya nathI, kAraNa ke anAdi bhAvavastunA virodhIno sannipAta hoI zake nahi. jo anAdi bhAvavastunI virodhI vastuno sannipAta saMbhavato hoya to bhAvavastu AtmAnI bAbatamAM paNa virodhI vastuno sannipAta saMbhave ane pariNAme AtmAno paNa vinAza thAya. tethI A pramANe anumAna bane - "majJAna (gavidyA) - vidhi, anAdimAvati, mAtmA avidyAne virodhI vastuno saMsarga saMbhavato nathI, kAraNake tenAmAM anAdibhAvatvadharma che, AtmAnI jema - AnA uttaramAM atadIpikAkAra nRsiMhAzrama kahe che ke AvuM anumAna svAnubhavaviruddha che, mRtiviruddha che ane anumAnaviruddha che. ajJAnapratyakSaparicchedamAM vizada rIte samajAvavAmAM AvyuM che ke nAnAmi (huM jANato nathI)' A sAkSipratyakSa dvArA ja ajJAna siddha thAya che. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 zAMkara vedAntamAM avidhAviyAra 'na jJAnAmi' evI pratIti sarvAnubhavasiddha che. 'na jJAnAmi' A pratItimAM jJAnaviruddharUpe ja ajJAna bhAse che. 'adamannaH (huM ajJa chuM)' 'nainAnAmi' vagere sAkSipratyakSa ja ajJAnarUpa dharmInA sAdhaka che. jenA dvArA ajJAnarUpa vastunI siddhi thAya che tenA dvArA ja jJAnavirodhIrUpe ja ajJAnanI siddhi thAya che. jJAnavirodhitvarUpe ajJAnanuM grAhaka sAkSipratyakSa sarvAnubhavasiddha che. A sarvAnubhavasiddha pratIti thatI hovAthI 'ajJAna virodhisaMsRSTa hotuM nathI' e jAtanuM anumAna anubhavaviruddha che ane dharmigrAhaka anumAnaviruddha paNa che. jJAna ja ajJAnanuM virodhI che. ajJAna virodhisaMsRSTa na hoya to jJAna utpanna ja na thaI zake. 'jJAnena ajJAnaM naSTam' (jJAnathI ajJAna nAza pAmyuM) e jAtanI pratIti saune thAya che. tethI 'ajJAna virodhisaMsRSTa nathI'.e jAtanuM anumAna nitAnta asaMgata che. vadhumAM, 'ajJAna' zabdano artha ja thAya che 'jJAnavirodhI'. A zabdArtha prati dhyAna ApavAmAM Ave to paNa 'ajJAnano virodhI koI nathI ke ajJAna virodhisaMsRSTa hotuM nathI' evuM anumAna koI na kare. jJAnavirodhI abhAvavilakSaNa vastu ja ajJAna che. jJAnavirodhI jJAnaprAgabhAvane ajJAna kahI zakAya nahi kAraNa ke prAgabhAva sarvathA asiddha che. asiddha jJAnaprAgabhAvamAM jJAnavirodhitva nathI. prAgabhAva svIkAravAmAM Ave to paNa jJAna je jJAnaprAgabhAvanuM virodhI che te jJAnaprAgabhAvanA pratiyogitvarUpe virodhI bane paraMtu jJAnatvarUpe jJAna jJAnaprAgabhAvanuM virodhI nathI. jJAnatvarUpe jJAnanuM virodhitva ja 'ajJAna' padano artha che., '69 vaLI, 'jJAnena tu tavajJAna yeSAM nAzitamAtmanaH' e gItAvAkya dhR dvArA paNa ajJAna svavirodhI jJAna vaDe nAza pAme che ema spaSTapaNe kahevAmAM AvyuM che. tethI 'ajJAnavirodhisaMsRSTa nathI' evuM anumAna gItAvAkya viruddha che. bhagavAnanA A vAkya dvArA bhagavAnanA AvA pratyakSanuM paNa anumAna thAya. eTale bhAgavAnanA vAkya uparathI anumita bhagavatpratyakSa paNa pradarzita anumAnanuM virodhI che. 'mULajJAnta vizvamAya nivRtti' ityAdi zruti dvArA paNa ajJAna jJAnanAya che ema kahI rAkAya. tethI dvaitavAdIe Apela anumAna asaMgata che. A ajJAna bhAvarUpa che e paNa gItAvAkya dvArA pratipAdita thayuM che. 'ajJAnenAvRta jJAnam'degdeg e vAkyathI ajJAnanI bhAvarUpatA siddha thAya che. pradarzita gItAvAkyamAM ajJAna vaDe jJAna AvRta thAya che ema kahyuM che. jJAnanuM Avaraka ajJAna bhAvavastu ja hoya. abhAvavastu Avaraka banI zake nahi. 'anAvimAyayA suma' ityAdi zAstramAM mAyAne anAdi kahI che. mAyA, avidyA ane ajJAna eka ja vastu che. 'vimenanaveoDajJAne nAzamAtyantine te' ityAdi viSNupurANavAkyamAM paNa ajJAnanA virodhI jJAna dvArA ja ajJAnanI nivRtti pratipAdita thaI che. tethI 'ajJAna virodhisaMsRSTa nathI' evuM anumAna asaMgata che." ajJAna (avidyA) anAdi bhAvavastu che tema ja jJAnanivartya che e anumAna vagere pramANo dvArA paNa siddha che. .71 nyAyAmRtakAra kahe che ke jo bhAvavilakSaNa anAdi vastumAtra nivartanIya hoya to atyantAbhAva ane anyonyAbhAvanI nivRttinI Apatti Ave. abhiprAya e ke 'avidyA nivartate, mAvitamaLatve mati anAvitvAta, prazamAvavat (avidyA dUra thAya che, kAraNa ke te bhAvavilakSaNa hovA sAthe anAdi paNa che, jema ke prAgabhAva) evuM anumAna karIe to pradarzita hetu atyantAbhAva ane anyonyAbhAvamAM vyabhicArI thaI paDe. vaLI, hetumAM anAditva vizeSaNa na daIe ane kevaLa bhAvavilakSaNatva hetu dvArA avidyAnA vinAzitvanuM anumAna karIe to dhvaMsAbhAvamAM paNa hetu vyabhicArI thaI paDe. vaMsAbhAvamAM bhAvavilakSaNatva hetu che paNa Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avidhAnuM lakSaNa - prathama 5 sAdhya vinAzitva nathI. dhvaMsAbhAvano paNa vinAza svIkArIe to pratIyogInI punarutpattinI Apatti Ave. advaitasiddhimAM 'dhvaMsAtyantAmAvAnyonyAmAneSu vyaminnaraH' ema je kahevAmAM AvyuM che teno abhiprAya upara darzAvyA pramANe samajavo, arthAt kevaLa bhAvavilakSaNatva ja hetu hoya to dhvaMsa vagere traNemAM vyabhicAra thAya. ane jo anAdityasamAnAdhikaraNa (arthAt anAditva vizeSaNathI viziSTa) bhAvavilakSaNatva hetu hoya to atyannAbhAva ane anyonyAbhAvamAM vyabhicAra thAya. 73 AnA uttaramAM advaitasiddhikAra kahe che ke jo dhvaMsAbhAva, atyantAbhAva ane anyonyAbhAva adhikaraNathI atirikta hoya to teo avazya nivartya hoya. paraMtu teo adhikaraNathI atirikta nathI. tethI pradarzita hetuno vyabhicAra thAya nahi.' pratiyogInI punarutpattirUpa Apattino parihAra pachI karIzuM. nyAyAmRtakAra nIce pramANe Apatti Ape che. prAtibhAsika vastu zuktirajata vagere potAnA pratibhAsakALe avasthita hoya che, arthAt zuktirajatAdinuM jJAna jeTalo vakhata hoya che teTalo vakhata ja zuktirajatAdinuM astitva hoya che. zuktirajatano sAkSAtkAra (anubhava) hoya ane te vakhate zuktirajata vastu na hoya evuM to banI zake nahi. e ja rIte, ajJAnanuM sAkSI che ajJAnanuM pratyakSajJAna. A sAkSicaitanya avinAzI che. ajJAnanuM prakAzarUpa sAkSI anantakALa astitva dharAvatuM hoya ane evA sAkSI vaDe bhAsya ajJAna jJAna vaDe nivRtta thAya evuM to banI zake ja nahi. ajJAnanuM bhAsaka sAkSI jo anivartya hoya to sAkSibhAsya ajJAnanI nivRtti thaI zake nahi. sAkSibhAsya vastunI yAvatsAkSisattva anuvRtti hoya che evo niyama che.pa AnA uttaramAM advaitasiddhikAra kahe che ke nyAyAmRtakAre Ama kahevuM asaMgata che. temaNe jaNAvelo niyama ayogya che. sukhaduHkha ane zuktirajatAdi baMne sAkSibhAsya che. potAnA bhAsaka sAkSInI vidyamAna avasthAmAM sAkSibhAsya sukhaduHkhanI nivRtti anubhavasiddha che. tethI 'sAkSibhAsya vastunI yAvatsAkSisattva anuvRtti hoya che' e niyamano svIkAra karI zakAya nahi. vaLI, A niyamano svIkAra karIe to paNa avidyAnI nivRtti thavAmAM koI bAdhA AvatI nathI, kAraNa ke sukha, duHkha ane zuktirajatAdinuM tema ja avidyAnuM sAkSI zuddha caitanya nathI paNa sukhAdiviSayaka avidyAvRttithI viziSTa caitanya ja sukhAdinuM sAkSI che. A avidyAvRtti sthira vastu nathI paraMtu asthira che. A asthira avidyAvRttithI upahita sAkSI paNa asthira hoya. tethI sAkSibhAsya vastunuM yAvatsAkSisattva avasthAna svIkArIe to paNa sAyibhAsya avidyAdi vastunI nivRtti ghaTI zake che."" ahIM nyAyAmRtakAra Apatti Ape che ke jo avidyAnuM sAkSI avighAvRtyupahita caitanya hoya to te vRttinI asattvadazAmAM zuktirajatAdinI jema avidyAnA asattvanI Apatti Ave. zuktirajataviSayaka avidyAvRttinI asattvadazAmAM jema zuktirajata hotI nathI tema avidyAviSayaka avidyAvRttinI asattvadazAmAM avidyA hotI nathI ema svIkAravuM paDe ane ema svIkAratAM mokSanI Apatti Ave cha AnA uttaramAM advaitasiddikAra kahe che ke zuktirajatAdi jevI sADhi kalpita vastu bAbata Avo niyama svIkArIe to paNa avidyA jevI anAdi kalpita vastunI bAbatamAM Avo Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 zAMkara vedAntamAM avidyAvicAra niyama svIkArAya nahi arthAt avidyAvRttinI anupadhAnadazAmAM sAdi zuktirajatanuM asattva hovA chatAM anAdi avidyAnuM asattva hotuM nathI. vaLI, nyAyAmRtakAre darzAvelo niyama svIkArIe to paNa koI doSa Avato nathI kAraNa ke avidyAviSayaka avidyAvRtti dhArAvAhika rUpe utpanna thAya che, avidyAvRttino viccheda thato nathI. A avidyAvRttiparaMparA ati sUkSma che. avidyAvRtti sarvadA vidyamAna hoya che. tethI avidyAvRttinuM anupadhAna saMbhavatuM nathI. pariNAme avidyAnuM prathama lakSaNa saMpUrNa nirdoSa Thare che.08 ahIM taraMgiNIkAra Apatti Ape che ke pratibhAsakAlasthAyI sukhaduHkhAdino nArA sukhaduHkhAdinI pratIti vidyamAna hoya tyAre thaI zake nahi. tethI sukhaduHkhAdinI pratItine nityasAkSIsvarUpa kahevI Ucita nathI. nitya sAkSI jo sukhAdinI pratIti hoya to pratIti hovA chatAM sukhAdino nAza thAya che evuM svIkAravuM paDe. paraMtu e to asaMgata che. sukhAdipratItinI che nivRtti ja sukhAdinI nivartaka che. sukhAdipratItinI nivRtti na thAya to sukhAdino nAza thaI zake nahi. sukhAdinuM bIjuM koI nArAka nathI. tethI sukhAdinI pratIti jeTalo vakhata rahe che teTalo vakhata ja sukhAdi rahe che. eTale nitya sAkSI pote sukhAdipratItirUpa hoI zake nahi. advaitavAdI kahe che ke sukhAghAkAravALI avidyAvRttithI upahita caitanya ja sukhAdinuM sAkSI che, A avidyAvRttino nArA thatAM ja A avidyAvRttithI upahita sAkSicaitanyano lopa thAya che ane pariNAme AvA, sAkSInI avidyamAnatA thatAM ja sukhAdino paNa nAza thAya che, taraMgiNIkAra jaNAve che ke advaitavAdIe Ama kahevuM yogya nathI kAraNa ke avidyAvRtti doSajanya hoI sukhAdijJAnamAM bhramatnanI Apatti Ave. doSajanya jJAna pramA hoI zake nahi. pariNAme sukhAdijJAnamAM lokasiddha vyAvahArika pramAtma paNa asiddha thaI paDe. 9 AnA uttaramAM gauDa brahmAnaMda kahe che ke taraMgiNIkAre Ama kahevuM barAbara nathI. sukhAdinI pratItino nAza ja sukhAdino nAzaka che ema mAnavAne koI kAraNa nathI. sukhAdi janya vastu che ane janya vastuno nArA kAraNanArAjanya paNa hoI zake. tethI sukhAdinI pratIti sAkSisvarUpa hovA chatAM pratIyamAna sukhAdino nAza thatAM avidhamAna sukhAdinI pratIti thAya nahi. vaLI, jo nitya caitanyane sAkSI na kahetAM sukhAghAkAravALI avidyAvRttithI upahita caitanyane sAkSI kahevAmAM Ave to emAM koI doSa nathI. avidyAvRtti doSajanya hovA chatAM sukhAdijJAnamAM apramAtvanI Apatti AvatI nathI. sukhAghAkAravALI avidyAvRtti anAgantuka avighADoSathI janya hoI te Agantuka avighAdoSathI janya hotI nathI. Agantuka aMvighAdoSathI janya na hovAne kAraNe sukhAdijJAnamAM pramAtva paNa saMbhave che.deg laghucandrikAkAra gauDa brahmAnaMde sukhAdijJAnamAM pramAtvanuM je samarthana karyuM che te mAtra laukika dRSTie ja karyuM che. vastutaH advaitasiddhAntamAM sukhAdijJAna pramA nathI. avidyAvRtti pramArUpa hotI nathI. pramANajanya antaHkaraNavRtti ja pramA che. ajJAtArthaviSayaka jJAnane pramA kahevAmAM Ave che. avidyAvRtti jJAna nathI. jJAna to ajJAnanuM virodhI che. ajJAnanuM avirodhI jJAna na hoI zake. sukhaduHkhAdiviSayaka avidyAvRtti ajJAta sukhaduH khAdiviSayaka nathI. sAkSibhAsya vastu ajJAta hotI nathI. sukhaduH khAdi sAkSibhAsya vastu pratibhAsAlamAtrasthAyI che. tethI sukhaduHkhAdiviSayaka avidyAvRtti pramANajanya antaHkaraNavRttinI jema ajJAnanI nirtaka nathI. koI paNa sthaLe avidyAvRtti ajJAnanI nirtaka thatI nathI. tethI saghaLI avidyAvRtti jJAnAbhAsa che. jema Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 avighAnuM lakSaNa - prathama hetvAbhAsa hetu nathI tema jJAnAbhAsa jJAna nathI. avidyAvRtti jJAna nathI kAraNa ke te ajJAnanI nAzaka nathI. tema chatAM zuktiratAdinA jJAnAbhAsane paNa jJAna kahevAmAM AvyuM che tenuM kAraNa to e che ke jema jJAna saMskAra ane IcchAnuM janaka che tema jJAnAbhAsa paNa saMskAra ane IcchAno janaka hoya che ane eTale jJAnAbhAsamAM paNa jJAna padano aupacArika prayoga thAya che. ame ajJAnanivartaka antaHkaraNavRttinI ja jJAna padanA artha tarIke nirdeza karyo che. paraMtu vivaraNanA prathama varNakamAM vivaraNAcArya kahe che ke ataHkaraNapariNAma jJAna nathI. antaHkaraNavRttimAM jJAnatvano upacAra thAya che. ajJAnavirodhI antaHkaraNavRttine jJAna kahetAM vivaraNavAkya sAthe virodha thAya ema dhAravuM yogya nathI. vivaraNavAkyamAM prakAzarUpa cetanyane ja jJAna" padapratipAghagaNIne antaHkaraNavRttimAM jJAna" padano upacAra svIkAravAmAM Avyo che. paraMtu ajJAnavirodhI mArUpa antaHkaraNavRttithI viziSTa thaIne ja caitanya ajJAnanuM virodhI bane che. tethI ajJAnanivartitvane kAraNe ja "jJAna" pada antaHkaraNavRttimAM prayojAya che. eTale ja antaHkaraNavRttimAM prayukta jJAnapada aupacArika nathI ja. paraMtu avidyAvRttimAM prakAzarUpatraka ajJAnanivartitvana hovAthI avidyAvRtti jJAna nathI ja. ahIM koIne zaMkA thAya ke avidyAvRtti jo jJAna na hoya paNa pramANajanya antaHkaraNavRtti ja jo jJAna hoya to jJAnamAtra pramA che ema svIkAravuM advaitavAdI mATe ucita gaNAze. apramAmAtra avidyAvRtti che. tethI jJAnamAM autsargika prAmANya che ema bhAdR matamAM je svIkArAyuM che te advaita vedAntIe svIkAravAnI AvazyaktA nathI. teNe to jJAnamAM nirapavAda prAmAyanA niyamano svIkAra karavo joIe. bhAdR matamAM prAmANya svataH hovA chatAM prAmANyanuM apavAdaka (bAdhaka) koI hovAthI autsargika prAmANya paNa apodita (bAdhita) thAya che. bhAdamatamAM pramA ane apramA e be prakAranA jJAno che evuM svIkArAyuM che. tethI apramA jJAna paNa, jJAnanuM prAmANya svataH hovAnA kAraNe, pramAtvarUpe gRhIta thAya che ane pachI A gRhIta thayeluM prAmANya tenA apavAdaka (bAdhaka) pramANa dvArA apodita (bAdhita) thAya che. paraMtu advaitavAdInA matamAM apramA jJAna ja nathI. tethI teNe jJAnanuM nirapavAda prAmANya ja svIkAravuM ucita che. teNe jJAnanuM prAmANya autsargika che e bhAdRmatano svIkAra karavo ucita nathI. paraMtu te jJAnanuM prAmANya autsargika che e bhAmata svIkAre che. cisukhI vagere graMthomAM jJAnanuM otsargika prAmANya samarthita thayuM che. - ' . AnA uttaramAM advaitavAdI nIce mujaba jaNAve che. hA, ame jJAnanuM autsargika prAmANya svIkAryuM che. jJAnanA prAmAyavicAramAM IcchAdinI janaka vRttimAtrane jJAnarUpe grahaNa karIne autsargika prAmANya darzAvAyuM che. avidyAvRtti paNa IcchAdinI janaka hoI, IcchAdinI janaka antaHkaraNavRttinI jema avidyAvRttimAM "jJAna" padano aupacArika prayoga thayo che. vastutaH ajJAnanI nivartaka antaHkaraNavRttirUpa jJAnamAM autsargika pramANya nathI paNa nirapavAda pramAya che ane e ja niyama che. kevaLa vyavahAra mATTanaH' e niyamane jALavavA mATe advaitavAdI otsargika prAmANya svIkAre che. anyathA ahIM prAbhAkaramatanuM anusaraNa ja advaitavAdIne mATe ucita che, arthAt nirapavAda prAmANya svIkAravuM ucita che. vastutaH ajJAnavirodhitvarUpa jJAnatva zuktiratAdiviSayaka avidyAvRttirUpajJAnAbhAsamAM Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 zAMkara vedAntamAM avivAviyAra nathI, sukhaduHkhAdiviSayaka avidyAvRttirUpa jJAnAbhAsamAM paNa nathI ane smRtyAtmaka avidyAvRttirUpa jJAnAbhAsamAM paNa nathI. jema jJAna icchAdinuM janaka che tema smRtirUpa avidyAvRtti paNa IcchAdinI janaka che, eTale A sAmyane AdhAre keTalIka vAra smRtine paNa zAne kahela che eTaluM ja. kharekhara smRti jJAna nathI. te agRhItagrAhI, ajJAtArthane jANanArI nathI. eTale te ajJAnanivartaka yA ajJAnavirodhI nathI. sukhaduHkhAdiviSayaka avidyAvRttimAM jJAnatva nathI ane pariNAme pramAtva paNa nathI. to pachI sukhAdijJAnamAM (sukhAdiviSayaka avidyAvRttimAM) pramAtvanuM samarthana karavAmAM kema AvyuM che? ema karavAno abhiprAya e che ke zuktimAM rajatajJAna pachI jema "neranAmu' ('A rajata nathI) e bAdhapratisaMdhAna thAya che arthAtu viparIta pramAno udaya thAya che tema sukhaduHkhAdijJAna pachI thatuM nathI. avidyAvRttirUpa prasiddha bhramajJAnathI sukhAdiviSayaka avidyAvRttinuM A ja . vilakSaNya che. kevaLa te vailakSaNya prati ja daSTipAta karI AcArya sukhaduHkhAdiviSayaka avidyAvRttinA pramAtvanuM samarthana kare che. paraMtu prasiddha bhramajJAnanI jema sukhAdijJAna paNa ajJAnavirodhI arthAtu ajJAnanivartaka nathI. bIjA zabdomAM, jemazuktirajatajJAna agRhItagrAhi nathI tema sukhAdijJAna paNa agRhItagrAhi nathI. tenuM kAraNa e che ke jemazuktirajata kadI ajJAta saMbhavatI nathI temasukha paNa kadI ajJAta saMbhavatuM nathIguktirajAnA astitvanI jema sukhanuM astitva paNa ajJAta saMbhavatuM nathI. guktirajatanI jema sukha paNa pratibhAsakAlamAtrasthAyI che.. tethI jema guktirajatajJAnamAM ajJAtazuktirajatagrAhitva nathI tema sukhazAmamAM paNa ajJAtasukhagrAhitya nathI. jema zuktirajatajJAna ajJAnanivartaka nathI tema sukhajJAna paNa ajJAnanivartaka nathI. tethI jemazuktirajatajJAna jJAnAbhAsa che temasukhajJAna paNa jJAnAbhAsa che. antaHkaraNavRtti ja jJAna che, pramA che kAraNake te ja ajJAnanivartaka che. jeo antaHkaraNavRttine ciduparAganuM prayojana sAdhI ApanAra mAne che teo paNa tenuM ajJAnanivartakatva to svIkAre ja che. ciduparAgarUpa prayojana siddha karanArI antaHkaraNavRtti ajJAnanivartakana hoya to tenAmAM ajJAtArthaviSayakatva paNa na hoya ane pariNAme te pramAvRtti banI zake ja nahi. vaLI, ciduparAgarUpa prayojana siddha karanArI antaHkaraNavRtti ajJAtArthaviSayakana hoya to 'artheDanupUtaLe tatvamA" e jeminisUtra (1.1.5) nuM anusaraNa paNa saMbhavita banaze nahi. tethI jeo siddhAntaleza vagere granthane AdhAre vRttinI kevaLa ciduparAgArthatA samajyA che teo mahAprasAdamAM paDyA che. antaHkaraNavRttinI ciduparAgArthatAnA vivaraNAcArye darzAvelA pakSamAM antaHkaraNavRttimAM ajJAnanivartitva nathI ema dhArI vivaraNanAM TIkAkAro paNa vibhrAnta thayA che. A kAraNe ja antaHkaraNavRttinA ciduparAgArthapAmAM ajJAnanivartitva nathI ema mAnI nyAyAmRtamAre vAraMvAra bahu doSo darzAvyA che. paraMtu ahIM nyAyAmRtakAramAM koI nyUnatA, doSa ke gerasamaja nathI. nyUnatA, doSa ke gerasamaja to vivaraNanA TIkAkAro ane siddhAntasaMgrahakAromAM che. laghucandrikAnA pratikarmavyavasthAprakaraNanuM barAbara avalokana karatAM pramANajanya antaH- . karaNavRttimAtramAM je aAnanivartatA che tene suspaSTarUpe samajI zakAya che ane pramANalakSaNa tema ja jaiminisUtranI maryAdA paNa rakSita thatI samajAya che. sukhAdiviSayaka avidyAvRttimAMthI saMskAra ane saMskAramAMthI kAlAntare sukhAdinuM smaraNa thAya che. kAlAntare sukhAdinA smaraNanA nirvAha mATe ja sukhAdiviSayaka avidyAvRttino Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avivAnuM lakSaNa prathama 29 advaitasiddhAntamAM svIkAra karavAmAM Avyo che. paraMtu A bAbatamAM AcAryomAM matabheda jaNAya che. jo ke advaitasiMdrikA ane laghucandrikAkAre sukhAdiviSayaka avidyAvRttino svIkAra karyo che to paNa sukhAdiviSayaka avidyAvRttino badhA svIkAra karatA nathI. sukhAdiviSayaka avidyAvRtti vinA ja sukhAdi sAkSAt sAkSigha che evo temano mata che. saMsakAranuM AdhAna sukhAdiviSayaka avidyAvRtti vinA paNa ghaTI zake che. sukhAdiviSayaka avidyAvRtti svIkAravI yogya che ke nahi eno vicAra karIe. prazna thAya ke sukhAdiviSayaka avidyAvRtti svIkAravAnI AvazyaktA zI che? AnA uttaramAM kahevAmAM Ave che ke sukhAdiviSayaka avidyAvRtti svIkAravAmAM na Ave to kAlAntare sukhAdinuM smaraNa thaI zake nahi. AnA viruddha pratyuttaramAM nIce pramANe kahevAmAM Ave che. koI paNa puruSane 'sula' e rIte udAsInabhAvetaTasthakevaLa sukhano anubhava thato nathI paraMtu "mane A viSaya dvArA sukhano anubhava thAya che evo anubhava thAya che. sukhAnubhavakALe Itara viSayanuM jJAna paNa hoya che. Ama sukhAtirita ghaTapaTAdiviSayaka pramANavRtti avazya sukhAnubhavakALe hoya che. sukhAnubhavakALe pramANavRtti hoya nahi ena bane. tethI sukhAnubhavakALe je pramANavRttithI avacchinnacetavamAM je je viSaya bhAsamAna thAya te ja pramANavRttinI sUkSmAvasyA pote ja te bhAsamAna saghaLA viSayonA saMskAra che. A rIte svIkArIe to ja sukhAdikAlIna ghaTAghAkAra antaHkaraNavRttino nAza ja - A nArA e vRttinI sUkSmAvasyArUpaja che - ghaTAdinA saMskAranI jema sukhAdino saMskAra che ema kahI zakAya. tethI sukhAdiviSayaka avidyAvRtti mAnavAnI AvazyaktA nathI. AnA viruddha kahevAmAM Ave che ke sukhAdiviSayaka smRtimAM hetu che sukhAdiviSayaka saMskAra. sukhasaMskAra sukhaviSayaMka ja hoya. sukha sAthe sukhasaMskArano saMbaMdha sukhAkAratA che. sukha sAthe sukhasaMskArano AkArAkhya saMbaMdha che. Ama svIkAravuM ja joIe. sukhAkAra saMskAra to ja saMbhave jo ukta saMskAra sukhAkAra avighAvRttijanya hoya. ghaTAghAkAravALI antaHkaraNavRttithI janya saMskAramAM ghaTAghAkArAkhya saMbaMdha hovA chatAM sukhAdi sAthe uktasaMskAranI sukhAkArAkhya - saMbaMdha nathI. tethI ghaTAghAkAravALI antaHkaraNavRttithI janya saMskAra ghaTasaMskAra hovA chatAM te sukhasaMskAra nathI. ane je sukhasaMskAra nathI tenAthI sukhasmRti thaI zake nahi. AnA uttaramAM nIce pramANe kahevAmAM Ave che. ghaTAghAkAravALI antaHkaraNavRttinI sUkSmAvasthA ja ghaTAdino saMskAra che. A sUkSmAvasyA jema antaHkaraNavRttinI sUkSmAvasthA che tema te vRttithI avacchinna caitanyanI paNa sUkamAvasthA che. tethI antaHkaraNavRttinI sUkSmAvasthAmAM te vRttithI avacchinna caitanyanuM sUkSmAvasthApaNuM svIkAravAmAM koI Apattike vAMdho hoI zake nahi. ghaTAghAkAravALI antaHkaraNavRttithI avacchinna caitanyanI sAthe jema ghaTAdinuM tAdAmya che tema tAdaza caitanyanI sAthe sukhAdinuM paNa tAdAmya che. tethI ghaTAghAkAravALI antaHkaraNavRttithI avacchinnacaitanyanI - sUkSmAvasthArUpa saMskAra jema ghaTayadiviSayaka che tema sukhAdiviSayaka paNa che - hoI zake che. tethI sukhAdiviSayaka avidyAvRttine svIkAravAnI jarUra nathI. AnI sAme kahevAmAM Ave che ke vartamAna sukhAdiviSayaka avidyAvRttino svIkAra na karIe to paNa atItasukhadiviSayaka anumityAdirUpa avidyAvRttino svIkAra karyA vinA cAlaze nahi. atItasukhAdiviSayaka anumitirUpa avidyAvRttinA nAzarUpa saMskAramAMthI sukhanI smRti janme che. arthAt ahIM sukhaviSayaka vRttinA nArArUpa saMskAramAMthI sukhanI smRti thAya che Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 zAMkara veThAntamAM avidhAvicAra ema svIkAravuM ja paDaze. jo ahIM sukhAkAravALI avidyAvRtti dvArA sukhAkAra saMskAra ane sukhAkAra saMskAramAMthI sukhasmRti svIkAratA hoIe to vartamAnasukhanI bAbatamAM paNa sukhaviSayaka avidyAvRtti dvArA ja sukhAkAra saMskAra ane te dvArA sukhasmRti utpanna thAya che ema svIkAravuM ucita che. nirapavAdapaNe saghaLA sukhasaMskAra sukhAkAravALI avidyAvRttithI janya che ema svIkAravuM joIe; koIka sukhasaMskAra sukhAkAravALI avidyAvRttithI janya che ane koI sukhasaMskAra sukhAkAravALI avidyAvRttithI janya nathI ema svIkAravuM na joIe. sukha sAthenA tAdAtmyane kAraNe caitanyanI sukhaviSayakatA che ema je pUrve kahyuM che te yogya nathI, kAraNa ke sukhasaMskArakALe sukha vidyamAna na hovAthI avidyamAna sukha sAthenuM tAdAtmya caitanyamAM hoI zake nahi. tethI sukhAkAravALI avidyAvRttinA nArAne ja sukhAkAravALo saMskAra kahevo ucita che ane sukhAkAravALI avidyAvRttimAM pratibiMbita caitanya ja sukhano sAkSI che, bhAsaka che, vedaka che. jJAnamAMthI saMskAra janme che. je viSayano saMskAra hoya te ja viSayanA jJAnathI te saMskAra utpanna thayo hoya che..tethI sukhaviSayaka saMskAra sukhaviSayaka jJAnathI ja janme. paraMtu tethI ema kahevAnI koI ja AvazyakatA nathI ke je viSayano saMskAra hoya te ja viSayanI vRttithI te saMskAra utpanna thAya. vRtti saMskAranI janaka bane che tyAre te vRtti jJAna hovAne kAraNe ja tenI janaka bane, che. jema vRttine jJAna kahevAmAM Ave che tema caitanyane paNa jJAna kahevAmAM Ave che. jJAna saMskAranuM janaka che ema kahevAno artha e thAya ke vRttirUpa jJAna ane caitanyarUpa jJAna baMne saMskAranA janaka banI zake che. vRtti-caitanyasAdhAraNa evuM je saMskArajanaka jJAna tene A pramANe varNavI rAkAya - jenA asattvanA ApAThaka ajJAnanA virodhIthI viziSTa je caitanya te caitanya ja tenuM jJAna. amuka vastunA asattvanA ApAdaka ajJAnanuM je koI virodhI tenAthI viziSTa caitanya ja te vastunuM jJAna che. udAharaNArtha, ghaTanA asattvanA ApAdaka ajJAnanI virordhI che ghaTAkAravALI pramANavRtti ane te pramANavRttithI viziSTa caitanya ja che ghaTanuM jJAna. ahIM ghaTanA asattvanA ApAThaka che ajJAnanA virodhIthI viziSTa banavA mATe caitanyane ghaTAkAravALI pramANavRttinI apekSA che. ghaTAkAravALI pramANavRttinI apekSA karIne caitanya ghaTajJAnarUpa banI zake che. paraMtu sukhajJAnarUpa banavA mATe caitanyane sukhAkAravALI vRttinI apekSA nathI. tenuM kAraNa e ke sukhaviSayaka ajJAna ja saMbhavatuM nathI. tethI sukhasvarUpa ja (arthAt sukha pote ja) sukhanA asattvanA ApAThaka ajJAnanuM virodhI che. paraMtu ghaTavastu pote ja ghaTanA asattvanA ApAdaka ajJAnanI virodhI nathI. sukhanA asattvanA ApAdaka ajJAnanuM virodhI sukha pote ja che, ane sukhathI viziSTa caitanya ja sukhajJAna che. caitanya nitya vastu hovA chatAM sukhaviziSTa caitanya nitya vastu nathI kAraNa ke sukha pote ja anitya che. A anitya sukhathI viziSTa caitanya anitya hoI temAMthI sukhano manaH pariNAmarUpa saMskAra utpanna thaI zake. ane tethI sukhAkAravALI avidyAvRtti mAnavAnI jarUra nathI. AnA uttaramAM nIce mujaba kahevAmAM Ave che. saMskAra viSayanA AkAravALI vRttinA nArArUpa che e hakIkata sau svIkAre che. pUrva pakSI je rIte sukhasaMskAranI upapatti kare che, ghaTAve che, te uparathI to spaSTa che ke sukhasaMskAra sukhanA AkAravALI vRttinA nArArUpa nathI; te sukhanA nArArUpa che, viSayano nArA ja viSayano saMskAra che ema kahevAmAM AvyuM che. eTale ghaTano nAza Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avivAnuM lakSaNa prathama paNa ghaTanA saMskAra thAya. jo ke pUrvapakSI sukhAvacchinnacetanyanI sUkSmAvasyArUpa prastuta nArA che ema kahe che, tema chatAM cetajanonArAarAjya hoI sukhano nAzaja sukhAvacchinnacetanyano nAza che ane ene ja sukhasaMskAra kahyo che. paraMtu viSayanAzane viSayasaMskAra tarIke svIkAravAmAM atyanta gauravadoSa rahelo che. tethI sukhanA AkAravALI vRttinA nAzane ja sukhasaMskAra kahevo ucita che. A ja sukhAkAravALI avidyAvRttine svIkAranAra ciMtakonuM kahevuM che. vastutaH vivecana karIe to jaNAya che ke sukhAkAravALI avidyAvRttinA svIkAra vinA paNa sukhAkAravALo saMskAra upapanna thaI zake, ghaTI zake. svabhAvasvaccha sukhapadArthamAM caitanya svabhAvataH ja pratibiMbita thAya che. sukhamAM pratibiMbita caitanya ja sukhajJAna che. sukhano nAza thatAM sukhapratibiMbitatvaviziSTa caitanyano paNa nAza thAya. e nAza ja sukhAkAravALo saMskAra che, sukhasaMskAra che. jo ke advaitasiddhi vagere graMthomAM sAhibhAsya sukhane viSaya karanArI avidyAvRtti svIkAravAmAM AvI che, tema chatAM advaitadIpikA vagere graMthomAM sAkSibhAsya sukhane viSaya karanArI avidyAvRtti svIkAravAmAM AvI nathI. Ama sAkSibhAsya vastune viSaya karanArI avidyAvRttino svIkAra ane asvIkAra baMne advaitavAdIone mAnya che. 5 - jeo sAkSibhAsya sukhAdine viSaya karanArI avidyAvRtti svIkAryA vinA ja sukhAdiviSayaka saMskArane ghaTADe che teo sAkSibhAsya rajatAdine viSaya karanArI avidyAvRtti svIkAryA vinA ja rajatAdiviSayaka saMskArane ghaTADe che. sAkSibhAsya vastune viSaya karanArI avidyAvRtti te ja vastuviSayaka saMskAranA AdhAnane mATe ja svIkAravAmAM AvI che. avidyAvRtti ajJAnanI nivartaka nathI, viSayanI prakAzaka paNa nathI. sAkSibhAsya vastune viSaya karanAruM ajJAna ja azakya che, asiddha che temaja pramANajanya antaHkaraNavRtti ja ajJAnanI virodhI (nivartaka) che. eTale ajJAnanivRttirUpa prayojana mATe avidyAvRttinA svIkAranI vAta ja upasthita thatI nathI. tethI saMskArane ghaTAvavA mATe ja avidyAvRttine svIkAravAmAM AvI che. A saMskAra jo bIjI rIte ghaTato hoya to rajatAdine viSaya karanArI avidyAvRttine svIkAravAnI koI AvazayakatA nathI. tethI jeo sukhAdine viSaya karanArI avidyAvRtti svIkAratA nathI teo rajatAdine viSaya karanArI avighAvRttine paNa svIkAratA nathI. AmAM nRsiMhAzrama vagere AcAryonI saMmati che. paraMtu advaitasiddhikAra baMne sthaLe avidyAvRttino svIkAra kare che. te vivaraNane anusare che. rajataviSayaka avidyAvRttine svIkAryA vinA to kevaLa viSayAdhyAsanI ja vAta karI zakAya paraMtu jJAna ane viSaya baMnenA adhyAsanI vAta na karI zakAya. rajataviSayaka avidyAvRttinA svIkAra vinA jJAna ane viSaya baMneno adhyAsa saMbhave nahi. vivaraNakAra jJAna ane viSaya baMneno adhyAsa svIkAre che tema ja IdamAkAravALI antaHkaraNavRtti ane rajatAkAravALI avidyAvRtti svIkArIne akhyAtimatapravezanI ApattinuM utthApana kare che ane pachI tenuM samAdhAna kare che. akhyAtivAdIo visaMvAdI pravRttinA janaka tarIke, jemanA bhedanuM grahaNa thayuM nathI evAM be jJAnone svIkAre che. jeo pratibhAsika rajatane viSaya karanArI avidyAvRtti svIkAratA nathI teo IdamAkAravALI antaHkaraNavRtti dvArA abhivyakta sAhicaitanyAbhinna IdaaMzAvacchinna caitanya dvArA ja IdaaMzAvacchinna caitanyamAM adhyasta rajata bhAsya bane che ema kahe che. vaLI, rajatAkAravALI avidyAvRttinI AvazyaktA nathI kAraNake IdevRtti dvArA ja rajataviSayaka saMskAranuM AdhAna thAya che ema teo kahe che. bhinnaviSayaka vRtti bhinnaviSayaka saMskAranI janaka kevI rIte bane ? A Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 zAMkara vedAntamAM avivAvicAra ApattinuM samAdhAna sukhaviSayaka saMskAranA AdhAnanuM pratipAdana karatI vakhate ja che, eTale . punaruktinI jarUra nathI. advaitasiddhikAre advaitavedAntanI maryAdA jALavavA mATe sarvatra vivaraNasiddhAntanuM samarthana karyuM che, uzRMkhalapaNe parasparaviruddha vAta karI nathI. | madhya vagere AcAryonA advaitavAdakhaMDanano sabaLa pratikAra karavA mATe ja advaitasiddhikAra pravRtta thayA che. uzRMkhalapaNe parasparaviruddha vAta kare to khaMDanano suyogya sabaLa pratikArate karI zake nahi. appayyadIkSita vagere AcAryo nyAyAmRta Adi granthono prativAda karavAnuM sAhasa karatA nathI. ekamAtra advaitasiddhi graMtha ja advaitavAdanA staMbharUpa che. advaitavAdamAM Avo bIjo ekeya graMtha nathI jenuM avalaMbana laIne madhya vagere pUrvapakSIe karelA advaitavAdakhaMDananuM yathAyatha samAdhAna karI zakAya. appayyadIkSita vagere dvArA viracita mAdhyasiddhAntakhaMDana mATenA aneka graMtho hovA chatAM mAdhvAcAryo dvArA ubhAvita advaitasiddhAnakhaMDananuM samAdhAna karavA samartha AmAMno koI graMtha nathI. advaitasiddhimAM jeTaluM pragADha pAMDitya che teTaluM pAMDitya emanAmAMthI koInAmAM nathI. te badhA koI eka viSaya laI aneka koTiprakoTi pradarzanapUrvaka aneka vAto kahevAmAM vyasta-abhyasta che. paraMtu AmUla advaitasiddhAntanuM samarthana karI tapUrvaka mAdhvAcAryapradarzita khaMDanarAzinuM samAdhAna karavuM emane mATe ekAntapaNe asaMbhava che. ekamAtra advaitasiddhikAra madhusUdana sarasvatI ja advaitavedAntanuM sammAnarakSaNa karI gayA che. madhusUdana. sarasvatInA kaMIka aMze pUrvavartI nRsiMhAzrame paNa vivaraNaTIkA bhAvaprakAzikAmAM vicchinnapaNe ane atadIpikAmAM dhArAvAhikapaNe mAdhyapradarzita khaMDananuM samAdhAna karavAno prayAsa avazya ryo che. paraMtunRsiMhAzramanA granthathI advaitasiddhi graMtha vadhAre pragADha ane advaitasiddhAntanA pUrNa rahasyano vyaMjaka che. tethI jeo advaitasiddhAntanuM pUrNa rahasya jANavAnA ane navyarItinuM avalaMbana karIne zAstrano UhApoha karavAnA Icchuka che temane mATe atasiddhi graMtha ja ekamAtra avalaMbana che. advaitasiddhinI TIkAomAM brahmAnaMda sarasvatIpraNIta laghucadrikA TIkA ja advaitasiddhAntanuM rahasya udghATita karavAmAM zIrSasthAne che. rAmAnuja saMpradAyanA parama AcArya nigamAntadezika veMkaTanAthe potAnA zatadUSaNI graMthamAM advaitavAdakhaMDananA bahu prayAso karyA che. chAsaTha prakaraNo dharAvato rAtadUSaNI graMtha prakAzita che. A graMthanI mahAcAryapraNIta caNDamAruta TIkAmAM atisUkSma rIte advaitasiddhAntanuM khaMDana karavAmAM AvyuM che. jemaNe dhyAna daI atasiddhi ane laghucandrikAnuM adhyayana karyuM che teo caMDamArutagata khaMDananuM samAdhAna karavA samartha hoya che. rAmAnujamatAnusArI anantAcArya potAnA nyAyabhAskara graMthamAM laghucandrikAnA siddhAntanA khaMDana mATe advaitasiddhinA prathama paricchedamAM pradarzita prapaMcamithyAtvAnumAnanA doSo darzAve che. laghucandrikAmAM mithyAtvAnumAnamAM je samasta yuktio ApavAmAM AvI che, nyAyabhAskaramAM temanA doSo darzAvavAno prayAsa karavAmAM Avyo che. mithyAtvAnumAnanA sopAdhitvanirAsa' sudhInA bhAgamAM bahmAnaMde je kahyuM che, tenA khaMDanano prayAsa paNa nyAyabhAskarakAre karyo che. nyAyabhAskarakAra mahAnaiyAyika hatA. navyarItine anusarI temaNe sUkSma vicAraNA karI che, emAM koI saMdeha nathI. laghucandrikAnI viThThalezI TIkAmAM A khaMDananA samAdhAnano prayAsa karavAmAM Avyo che ane rAmasubbA zAstrIe paNa potAnA graMtha nyAyabhAskarakhaMDanamAM nyAyabhAskarakAra pradarzita dUSaNonuM samAdhAna karyuM che. kharekhara tattvataH to advaitavedAntasiddhAnta pramANe avighAvRttimAtramAM jJAnatva paNa nathI Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avivAnuM lakSaNa prathama ane pramAtva paNa nathI. jJAnamAtra pramA che, je apramA che te jJAnAbhAsa che. naiyAyiko jema pramA ane apramarUpe jJAnanuM daividhya svIkAre che tema advaita vedAntasiddhAntamAM svIkAravAmAM AvyuM nathI. pramANajanya antaHkaraNavRttine ke te vRttithI abhivyakta caitanyane advaitavedAntamAM jJAna kahevAmAM Avela che, ane te pramA paNa che. vaLI je apramA che te antaHkaraNanI vRtti nathI paNa avidyAnI ja vRtti che. prabhAkarasiddhAntamAM jJAnamAtrane pramA gaNavAmAM Avela che. te advaitasiddhAntane pratikULa nathI paNa anukULa che. advaita vedAntI jJAnane kadI apramA kahetA nathI. je apramA che te jJAnAbhAsa che, jJAna nathI. anadhigata arthAt ajJAta viSayanuM jJAna ja pramA che. agRhItagrAhi jJAna ja pramA che. je jJAna che te ajJAtaviSayaka ja hoya che. ajJAnanuM anivartaka arthAta avirodhI jJAna hoI zake ja nahi. zuktiratAdi sAhibhAsya vastu kadI ajJAtayA anadhigata saMbhavatI ja nathI, tenuM ajJAta astitva asaMbhava che. tethI anadhigataviSayaka jJAnane pramA kahetAM zuktirajatajJAnamAM tenI ativyApti thAya janahi. tema chatAM vedAntaparibhASAkAre abAdhitaviSayatvane paNa pramAlakSaNamAM sthAna ApyuM che. tema karavAmAM temano abhiprAya zo che e tote ja jANe! je viSaya bAdhita thAya te anadhigata arthAtu ajJAta hoI zake ja nahi. bAdhita viSayakalpita che. kalpita vastunuM ajJAna asaMbhava che, asiddha che. daSTie vicArIe to IzvaranuM mAyAvRttirUpa jJAna paNa ajJAnanuM nivartaka nathI. tethI IzvaranuM jJAna paNa prabhArUpa nathI. je jJAna ajJAnanivartaka nathI, ajJAnavirodhI nathI ke ajJAtArthaviSayaka nathI te pramA nathI. ajJAtArthaviSayaka nizcaya ja pramA che. Izvarane ajJAtArthaviSayaka nizcaya thaI zake nahi. jo tene ajJAtArthaviSayaka nizcaya thAya che evuM svIkAravAmAM Ave to IzvaramAM ajJAnano svIkAra karavo paDe. je vastu Izvarane ajJAta hatI tene te pachI jANe che evuM svIkArAya nahi. evuM svIkAratAM IzvaramAM ajJAna svIkAravuM paDe, je ISTa nathI. IzvaranuM jJAna bhrama paNa nathI, kAraNake mithyAvastu mithyAtvarUpe ja IzvarajJAnano viSaya bane che. Ama IzvarajJAna pramA temaja bhramathI vilakSaNa evuM trIjA prakAranuM svIkAravAmAM AvyuM che. naiyAyiko paNa IzvarajJAnane pramAtemaja bhramathI vilakSaNa gaNe che; alabatta teo tema anya - kAraNe gaNe che. temanA mate IzvarajJAna nitya che. tethI te guNajanya paNa nathI ke doSajanya paNa nathI. naiyAyiko pramANe guNajanya ane bhramane doSajanya gaNe che. IzvarajJAna nitya hoI janya ja nathI. eTale tenuM pramA hovuM ke bhrama hovuM asaMbhava che. naiyAyikoe yathArthAnubhavarUpe paNa pramAnI vyAkhyA karI che. A daSTie teo IzvarajJAnane pramA gaNI zake. paraMtu 'peMDanupatabdha tatvamAnam' - e jeminisUtrane anusaranArA dArzaniko IzvarajJAnane pramA kahI zake nahi. vaLI, advaitasiddhAntamAM IzvarajJAnamAM je jJAnatva che te mukhya nathI paNa gauNa che. jema smRti IcchAdinI janaka hovAthI tene gauNabhAve jJAna kahevAmAM Ave che tema IzvarajJAna paNa IcchAdinuM janaka hovAthI tene gauNabhAve jJAna kahevAmAM Ave che. uparAMta, advaitasiddhAntamAM IzvarajJAna nitya nathI. prANIonA karmavaze IzvaropAdhi mAyAnI ke avidyAnI vRtti utpanna thAya che. tethI IzvaramAM smRti paNa svIkAravAmAM AvI che. A vAta vivaraNAcArye spaSTapaNe kahI che. ane laghucandrikAkAre paNa tenuM samarthana karyuM che. tethI ja mImAMsAnyAyaprakAzakAra Apodeve nyAyaprakAzanA prAraMbhe kahyuM che ke Izvara vItI gayelA kalpanA vedanuM smaraNa karIne A kalpamAM upadeza Ape che. IzvaramAM smaraNarUpa jJAnano svIkAra nyAyAdizAstraviruddha che. advaita vedAntamAM Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 zAMkara vedAntamAM avidhAviyAra ja IzvaramAM smaraNAtmaka jJAna samarthita thayuM che. ApodevanI advaitavedAntavAsanA prabaLa hovAthI temaNe IzvaramAM smRti svIkArI che. TippaNa 1. sAdizuktyAdyavacchinnacaitanyAvarakAjJAnAnAmanAditvAyogasyoktatvAt / nyAyAmRta, pR. 300 na tAvadanAdibhAvarUpatve sati jJAnanivartyA seti, sAdizuktyAdyavacchinnacaitanyAvarakAjJAne'vyApteH, tasyAnAditvAbhAvAt / advaitasiddhi, pR. 544 2. AropitAbhAvopAdAnAjJAne bhAvatvAbhAvAcca / abhAvasya bhAvopAdAnakatve asatyasya satyopAdAnakatvApAtAt / nyAyAmRta, pR. 300 AropitAbhAvopAdAnAjJAne ca bhAvatvAbhAvAt tatrAvyAptiH, abhAvasya bhAvopAdAnakatve asatyasyApi satyopAdAnakatvaM syAt / advaitasiddhi, pR. 544 3. tasyAjJAnAnupAdAnakatve jJAnAnnivRttirna syAt / nyAyAmRta, pR. 300 ajJAnAnupAdAnakatve tasya jJAnAnnivRttirna syAditi / advaitasiddhi, pR. 544 4. ...pyopAvAnAjJAnamappanAcaiitanyAzritatvAnAdeva... / advaitasiddhi, pR. 144 5. eka vAta dhyAnamAM rAkhavAnI ke jJAtatA dharma jJAnajanya hovA chatAM ajJAtatA dharma janma dharma nathI. ajJAna anAdi hoI ajJAnanI sAthe viSayano saMbaMdha ajJAtatA paNa anAdi che. jo ke ajJAnanA phaLane ajJAtatA kahevAmAM Ave che chatAM ajJAna ane ajJAtatA vacce janmajanakabhAva ke paurvAparya nathI paraMtu temanI vacce samakAlInatA ja che. ajJAtatA e to ajJAnano viSaya sAtheno saMbaMdha che. ajJAnano viSaya zuddha caitanya che. zuddha caitanya sAthe ajJAnano saMbaMdha anAdi che, kAraNa ke e saMbaMdhanA je be saMbaMdhI ajJAna ane caitanya che te baMne anAdi hoI saMbaMdha sAThi hoI zake nahi. ane caitanya sAthe asaMbaddha evuM anAdi ajJAna siddha paNa thaI zake nahi. eTalA mATe caitanya sAtheno ajJAnano saMbaMdha anAdi che, paraMtu te ajJAnaprayukta che. je ajJAnajanya nathI te ajJAnaprayukta hoI zake, ajJAnaprayukta kahevAno artha che - ajJAnanuM vyApya. ajJAna-caitanyasaMbaMdha ajJAnajanya na hovA chatAM ajJAnano vyApya hoI zake. caitanyamAM ajJAnasaMbaMdha hotAM ajJAna avazya hoya ja. je vakhate caitanyamAM ajJAnasaMbaMdha hoya che, te vakhate ajJAna avazya hoya che. tethI ajJAnacaitanyasaMbaMdha ajJAnano vyApya che. ajJAnanuM kArya paNa ajJAnanuM vyApya hoya che. kAryamAtra kAraNanuM vyApya hoya che. ajJAna-caitanyasaMbaMdha ajJAnanuM kArya na hovA chatAM ajJAnanuM vyApya che. tethI, ajJAnavyApyatva ajJAnanA kAryamAM ane ajJAna-caitanyanA anAdi saMbaMdhamAM che, Ama ajJAnanuM kArya ane akArya banneya ajJAnanAM vyApya che - ajJAnaprayukta che. Ama ajJAtatA ajJAnaprayukta hoI, tene phaLa kahevAmAM Avela che. tethI kriyAprayukta lAlitva ja karmatva che ema kahetAM ajJAtatA anAdi hovA chatAM ajJAnanuM phaLa gaNAya kAraNa ke te ajJAnaprayukta che. 6. jaDanA Avaraka ajJAnano svIkAra karavAmAM Ave to te ajJAnanI kI siddhi thaI zake nahi. ajJAna pramANa dvArA siddha thatuM nathI. ajJAna potAnA Azraya sAkSicaitanya dvArA ja Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avidyAnuM lakSaNa - prathama 35 siddha thaI zake che. tethI jo koI durAgrahapUrvaka jaDa vastunA Avaraka ajJAnano svIkAra kare to te ajJAna asiddha ja rahe. A che advaita vedAntano mata. 7.....udIcyaM zuktyAdikaM tu tadavacchedakamiti na ttraavyaaptiH| advaitasiddhi, pR. 544 8. nyAyAmRtataraGgiNI, pR.224 8. zakterajJAnAnyatve'pi na tasyAmativyAptiH, nivartyazaktimattvasyaiva lakSaNatvasambhavAdityAdyupapAdanamiti bhaavH| laghucandrikA, pR. 544 10. bhAvatvaM cAtrAbhAvavilakSaNatvamAtraM vivakSitam, ata AropitAbhAvopAdAnAjJAne'pyabhAvavilakSaNatva sviikaaraanaavyaaptiH| advaitasiddhi, pR. 544 11. na ca sajAtIyopAdAnakatvaniyamaH anyathA asatyasyApi satyamupAdAnaM syAditi vAcyam sarvathA sAjAtye sarvathA vaijAtye vopAdAnopAdeyabhAvAdarzanena tathA sAjAtyasya vaijAtyasya vAApAdayitumazakyatvAt / na hi kAryAkArakAraNAkArato'pyabhede kAryakAraNabhAvaH / nyAyAmRta, pR. 300 advaitasiddhi, pR. 544 12. satyasya tvasatyopAdAnatve satyasya nivRttyasaMbhavena tadupAdeyasyAsatyasyApi nivRttirna syAt, - upAdAnanivRttimantareNopAdeyAnivRtteH, ato na satyamasatyasyopAdAnam, satyasyApariNAmitvAcca / advaitasiddhi, pR. 544 1.3. satyasya dugdhAdeH pariNAmadarzanAcca / nyAyAmRtataraGgiNI, pR. 244 / 14. ...paricchinnatvasya mithyAtvavyApyatvAt / laghucandrikA, pR. 544 15. maivam samavAyikAraNanAzAdvA... nAzadarzanAt / nyAyAmRtataraGgiNI, pR. 224 11. ... nimittanAzAdinaivAsatyasya nAza iti tu na yuktam, dRzyamAtre jJAnanAzyatvasya zrutyanubhavAdisiddhatvena upAdAnAjJAnanAzasyAvazyakatvAt / laghucandrikA, pR. 544 17. zuddhaM brahma vRttivyApyamapi neti mate... jJAnanivartyatvAbhAvacca / nyAyAmRta, pR. 300 18. svarUpasadupAdhimattadviSayakajJAnanivartyatvasya tanmate'pi bhAvAt / advaitasiddhi, pR.544 - upAdhyaviSayakatve sati upahitaviSayaketyarthaH / laghucandrikA, pR. 544 16. nyAyAmRtataraGgiNI, pR. 224 '20: advaitasiddhi, pR. 453-458 21. caramasAkSAtkArAnantarabhAvijIvanmuktyanuvRtte'jJAne UrdhvAgratvAdyadhiSThAnatvasAkSAtkArAnivartitajala.. . 'sthavRkSAdhogratvAdisopAdhikabhramopAdAnAjJAne ca jJAnanivartyatvAbhAvAcca / nyAyAmRta, pR. 300 .. atha - aupAdhikabhramopAdAnAjJAne brahmasAkSAtkArAnantaravidyamAnajIvanmuktAjJAne ca ... jnyaannivrtytvaabhaavaadvyaaptiH| advaitasiddhi, pR. 544 22. tayorjJAnanivartyatve upAdhikAlajIvanmuktikAlayoreva jJAnaprAgabhAvavattanivRttyApattiriti cet / * advaitasiddhi, pR. 544 ...jIvanmuktyanuvRttAjJAnasya jJAnanivartyatve ca svakAryerArabdhakarmabhiH saha pUrveNaiva sAkSAtkAreNa - nivRttiH syAt... tasya svaprAgabhAvaMpratIvAjJAnaM pratyapyanyanirapekSasyaiva nivrtktvaat| nyAyAmRta, - pR. 301 - 23. ...upAdhiprArabdhakarmaNo pratibandhakayorabhAvavilambena nivRttivilambe'pi tayorjJAnanivartyatvAnapAyAt / ____na hi kvacidavilambena janakasya kvacit pratibandhena vilambe janakatA'paiti / advaitasiddhi, pR. 544 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 24. na hi jJAte kvacidapi na jAnAmIti dhIrasti / nyAyAmRta, pR. 301 na ca tarhi jJAte'pi tatrAjJAta iti vyavahArApattiH / advaitasiddhi, pR. 544 25. tAdRgvyavahAre AvaraNazaktimadajJAnasya kAraNatvena tadAvaraNazaktyabhAvAdeya IdRgvyavahArAnApatteH / yathA caitat tathopapAdayiSyate / advaitasiddhi, pR. 544 21. caitanyAvidyAsambandhe'tivyAptizca / nyAyAmRta, pR. 301 zAMkara vedAntamAM avidyAviyAra na cAvidyAcaitanyasambandhe'tivyAptiH / advaitasiddhi, pR. 544 27. sAkSAjjJAnanivartyatvasya vivakSitatvAt / advaitasiddhi, pR. 544 28. tasyApyavidyAtmakatvAdvA / advaitasiddhi, pR. 544 svarUpameva sambandha iti bhAvaH / laghucandrikA, pR. 544 27. sAkSAjjJAnanivartyatvavivakSAyAM cAnAdipadavaiyarthyam / nyAyAmRta, pR. 301 na ca vizeSaNAntaravaiyarthyam / advaitasiddhi, pR. 544 30. anAdipadasyottarajJAnanivartye pUrvajJAne bhAvapadasya jJAnaprAgabhAve... ativyAptivArakatvena sArthakatvAt / advaitasiddhi, pR. 544 31. jJAnajanyakArya prAgabhAve cAtivyAptivArakatvena sArthakRtvAt / advaitasiddhi, pR. 544 32. jJAnatvena sAkSAt tannivartyatvaM tu bhavati lakSaNAntaram / advaitasiddhi, pR. 544 33. kalpitatvamAtraM hi na doSajanyadhImAtrazarIratve sAditve vA tantram / kintu pratibhAsakalpakasamAnakAlInakalpakavattvaM... tantram / advaitasiddhi, pR. 544 / 34. nyAyAmRtataraGgiNI, pR. 225 35. avidyAviSayakAvidyAvRtteH pralayAdAvasvIkArAnnAvidyAyAM taditi bhAvaH / laghucandrikA, pR. 554 39. vivaraNa, vijayanagara saM., pR. 210 / laghucandrikA, pR. 783 37. dvitIye tu naikA vRttiH sarvaviSayikA, kiMtu bhaviSyeSvanumitiH, bhUteSu smRtiH, vidyamAneSu pratyakSarUpA / laghucandrikA, pR. 783 pralaya pachI sRSTinA prAraMbhe jIva pralayaMdazAmAM anubhavAyela avidyA(ajJAna)nuM smaraNa karato nathI. pralaya pachInI dazAmAM jIvane ajJAnasmaraNa thatuM nathI tethI pralayadazAmAM ajJAnaviSayaka saMskAra ane saMskArano janaka janya anubhava svIkAravAnI jarUra nathI. suSotthita puruSane suSuptikALe anubhavAyela ajJAnanuM smaraNa thAya che e hakIkta sarvAnubhavasiddha che tethI suSuptikALe avidhAviSayaka janya avidyAvRttino svIkAra karavAmAM Avyo che. suSuptikALe avidyAnA janya anubhavathI saMskAra thAya che ane saMskArathI suSThotthita puruSane suSuptikALe anubhavelI avidhAnuM smaraNa thAya che. 38. sAdikalpakavattvaM... tantram / advaitasiddhi, pR. 544-545 > 37. vidyA'nivRttyaprayuktanivRttipratiyogitvaM... tantram / advaitasiddhi, pR. 544-545 40. prAgabhAvapratiyogitvaM vA tantram / na ca tat prakRte'sti / advaitasiddhi, pR. 545 41. nanu kalpitasya doSajanyatvaM niyatam iti cet tarhi paramArthasyApi guNajanyatvaM niyatamiti tava tadvirahAnnityamAtravilopaprasaGgaH / advaitadIpikA, dvi. pa. (dvitIya pariccheda), pR. 122 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avidyAnuM lakSaNa - prathama 37 42. nanu kAryaM kAraNajanyaM tannivRttau nivartate / pAramArthikaM ca sarvaM na kAryaM kintu yathApramANaM kiJcideveti cet / advaitadIpikA, dvi.pa., pR. 122 43. tarhi kalpitamapi sarvaM doSajanyamiti na niyamaH kintu yathAnubhavaM kAryameva kalpitaM doSajanyamiti tulyam / advaitadIpikA, dvi.pa., pR. 122 44. doSajanyatvAbhAve'pi kalpitatve kimAtmApi kalpito na bhavet iti cet / advaitadIpikA, dvi.pa., pR. 122 45. paramArthasyApi janyatve kimityAtmApi janyo na bhavediti samam / advaitadIpikA, dvi.pa., pR. 122 41. kiJca kalpitatve hi jaDatvaM prayojakam / tacca doSAjanyatve'pyajJAnAderakSatam / advaitadIpikA, dvi.pa., pR. 122 47. na ca vaiparItyamAtmanaH satyajJAnAdyAtmakatayA zrutyAdibhiH pramitatvAt / advaitadIpikA, dvi.pa., pR. 122 48. Atmano'pi kalpitatve jagadAndhyaprasaGgAt / jagadavabhAsasyAtmasvarUpatvAt / tathA ca zrutiH "tameva bhAntamanubhAti sarvam, tasya bhAsA sarvamidaM vibhAti" iti / Atmano'pi kalpitatve tadadhiSThAnAnirUpaNAt / sarvabhramAdhiSThAnacidrUpasyaiva ca AtmatvAt / kalpitasya bAdhaniyamAt Atmanazca tadabhAvAt pratyuta sarvabhramabAdhAvadhitvAt / tathA ca zrutiH - athAta Adeza i nahyetasmAditi / neti anyat paramasti" iti / advaitadIpikA, dvi.pa., pR. 122-123 * 48. kalpitAjJAnasyAnAditve kiM pramANamiti cet / na, brahmaviSayamajJAnamanAdi sargAdyakAryopAdAnatvAt brahmavat / kAryasya sargAdyakAlInakAryopAdAnatvAsambhavAnnAprayojakatvam / advaitadIpikA, dvi. pa., pR. 123-124 50. jJAnanivartyasyAbhAvavilakSaNasya rUpyavadanAditvAyogAcca / nyAyAmRta, pR. 301 -51. jJAnanivartyatvasamAnAdhikaraNAbhAvavilakSaNatvenAvidyAyAH sAditvasAdhane "ajAmekAm..." "anAdimAyayA..." ityAdizAstravirodhaH, anAditvasAdhakena jJAnanivartyatve sati bhAvavilakSaNatvena satpratipakSazca bhAvatvasyopAdhitvaM ca / advaitasiddhi, pR. 545 52.. na ca abhAvavilakSaNAvidyAdau bhAvavilakSaNatvamasaMbhavi parasparavirodhAditi vAcyam / advaitasiddhi, pR. 545 .... tanmate ajJAnasya bhAvAbhAvavilakSaNatvena bhAvatvAbhAvAcca / bhAvavilakSaNasyAbhAvatvaniyamena bhAvavilakSaNe abhAvavailakSaNyasyApyayogAcca / ... nyAyAmRta, pR. 302 5.3. bhAvatvAbhAvatvayorbAdhakasattvena tRtIyaprakAratvasiddhau parasparavirahavyApakatvarUpavirodhAsiddheH, parasparavirahavyApyatvarUpastu virodho naikaviraheNAparamAkSipati / na hi gotvaviraho'zvatvamAkSipatItyuktam / advaitasiddhi, pR. 545 54. advaitasiddhi, pR. 48- 90 5. nyAyAmRtataraGgiNI, pR. 225 ... tRtIyaprakAre siddhe virodhAsiddhiH, tasyAM satyAM sa ityanyonyAzraya iti / laghucandrikA, pR. 545 55. tanna, tRtIyaprakArasya bAdhakasattAdhInatvena virodhAsiddhayanapekSatvAt / laghucandrikA, pR. 545 57. api cAnAderabhAvavilakSaNasyAtmavadanivartyatvam / nyAyAmRta, pR. 302 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 zAMkara veThAntamAM avidyAviyAra na cAtmavadanAderabhAvavilakSaNasyAnivartyatvam / advaitasiddhi, pR. 545 58. AtmatvasyaivopAdhitvAt / advaitasiddhi, pR. 545 58. na ca ... AtmatvaM vopAdhiH / atyantAbhAve... saadhyaavyaapteH| nyAyAmRta, pR. 302 na cAtyantAbhAvAnyonyAbhAvayoH sAdhyAvyAptiH / advaitasiddhi, pR. 545 10. adhikrnnaatiriktsyaanivrtysyaatyntaabhaavaadernbhyupgmaat| advaitasiddhi, pR. 545 ... asati ca sAdhyAvyApteH / nyAyAmRta, pR. 302 51. na ca tucche saadhyaavyaaptiH| advaitasiddhi, pR. 545 12. abhAvavilakSaNatvarUpasAdhanAvacchinnasAdhyavyApakatvopapatteH / kiJca sAditvamanAditvaM vA na nivartyatvAnivartyatvayoH prayojakam, dhvaMsaprAgabhAvayostadabhAvAt / advaitasiddhi, pR. 545 13. nApi bhAvatvavizeSitaM tat tathA / advaitasiddhi, pR. 545 14. na hi sAditvamanAditvaM vA vinAzAvinAzayornimittaM kintu virodhisannipAtAsannipAtAviti... vivaraNa, vijayanagara saM., pR. 95-96 15. abhAve tadasattvena bhinnabhinnaprayojakakalpanApatteH bhAvanivRttyanivRttyoreva tayoH prayojakatve ca bhAvavilakSaNAvidyAdau tAbhyAM tayoranApAdanAt / tasmAnnAzasAmagrIsannipAtAsannipAtAveva. nivartyatvAnivartyatvayoH prayojakAviti mantavyam / tau ca phalabalakalpyAviti na ko'pi doSaH / advaitasiddhi, pR. 545 11 . api cAbhAvavailakSaNyAdAtmavadanivRttau bhAvavailakSaNyAt prAgabhAvavannivRttiH kiM na syAditi / nyAyAmRta, pR. 303 17. advaitadIpikA, dvi.pa. 18. bhagavadgItA, 5.16 17. zvetAzvataropaniSad, 1.10 70. bhagavadgItA, 5.15. 71. gauDapAdakArikA, 1.16 72. advaitadIpikAnA dvitIya paricchedamAM pUrvapakSInA anumAnanI rajUAta ane te anumAnanuM khaMDana jovA jevuM che. 73. api ca yadyavidyAderabhAvavilakSaNatvasamAnAdhikaraNAnAditvenAtmavat anivartyatvaM sAdhyate tarhi bhAvavilakSaNatvena prAgabhAvavat nivartyatvameva kiM na sAdhyate ? na ca dhvaMsAtyantAnyonyAbhAveSu vyabhicAraH / advaitasiddhi, pR. 545 bhAvavailakSaNyena nivRttAvatyantAbhAvasya dhvaMsasya ca nivRttyApatteH / nyAyAmRta, pR. 303 74. adhikaraNAtireke teSAmapi nivartyatvAbhyupagamAt / advaitasiddhi, pR. 545 75. pratItimAtrazarIrasyAjJAnasya yAvat svaviSayadhIrUpasAkSisattvamanuvRttiniyamena nivRttyayogAMcca / nyAyAmRta, pR. 304 na ca ajJAnasya yAvatsvaviSayadhIrUpasAkSisattvamanuvRttiniyamena nivRttyayoga iti vAcyam / advaitasiddhi, pR. 545 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 avighAnuM lakSaNa - prathama 71. duHkhazuktirUpyAdeH svabhAsake sAkSiNi satyeva nivRttyabhyupagamena sAkSibhAsyAnAM yAvatsAkSisattvama vasthAnaniyamAnabhyupagamAt / kiJca kevalacinmAtraM na sAkSi kintu avidyAvRttyupahitam, tathA cA- sthirAvidyAvRttyupahitasya sAkSiNo'pyasthiratvena ttsttvpryntmvsthaane'pyvidyaadernivRttiruppdyte| * advaitasiddhi, pR. 545 77. na ca vRttyanupadhAnadazAyAmavidyAdeH zuktirUpyavat asttvaapttiH| advaitasiddhi, pR. 545 nyAyAmRta, pR. 304 78. sAdipadArtha evaitAdRniyamAt, dhArAvAhikAvidyAvRttiparamparAyA atisUkSmAyA abhyupagamAcceti zivam / advaitasiddhi, pR. 545 78. yat tu pratItisattve sukhAde zAsambhavaH tannAzakasyaiva tannAzakatvAt, vRttyupahitacitaH sukhAdisAkSitve tu sukhAdidhIH vyAvahArikapramA na syAt doSajanyatvAditi / laghucandrikA, pR. 545 nyAyAmRtataraGgiNI, pR. 225-226 80. tana, sukhAdinimittanAzAderapi sukhAdinAzakatvasambhavAt AgantukadoSAjanyatvenAvidyA doSajanyasyApi sukhAdijJAnasya pramAtvasambhavAcca / laghucandrikA, pR. 545 81. ...antaHkaraNapariNAme jJAnatvopacArAt / vivaraNa, vijayanagara saM., pR.41 82. citsukhI, (nirNayasAgara), pR. 124 83. nyAyAmRta, pR. 321 84. laghucandrikA, pR. 478-490 85. pAtaMjala yogadarzane sukhasAkSAtkAra svIkAre che. sukhapratibiMbitacaitanya ja sukhasAkSAtkAra che. nyAya-vaizeSika darzana antarindriya manathI sukhapratyakSa svIkAre che, paraMtu pAtaMjala - yogadarzana sukhAdinuM endriyaka pratyakSa svIkAre che ema kahI zakAya nahi. tethI yogadarzana * sukhapratyakSana kahetAM sukhasAkSAtkAra kahe che. tenA mate sukhadraNake sukhasAkSI sukhapramAtA * nathI. pramAtA to pramANavyApAra vyavahitabhAve prameyanuM darzana kare che. sAkSIne je " . sukhasAkSAtkAra thAya che te pramANavyApAravyavadhAna vinA ja thAya che. avyavadhAnathI viSayanuM grahaNa e ja sAkSAtkAra che. pAtaMjala yogadarzanamAM avidyAvRttino svIkAra ja * . nathI. tyAM antakaraNa yA cittanI vRttino ja svIkAra che; cittavRttine ja jJAna kahevAmAM Ave che. paraMtu yogadane sukhanI jJAnarUpa cittavRttino svIkAra nathI karyo. sukha jJAnano viSaya nathI. sukha jJAnarUpa vRtti vinA ja sAkSAt puruSagrAhya che, puruSabhAsya che. advaitIo '. sukhodiviSayaka avidyAvRtti vinA ja sukhasAkSAtkArane ghaTADe che emAM pAtaMjala yogadarzananuM anusaraNa jaNAya che. 81. vivaraNa, vijayanagara saM., pR. 22 tathA 29 87. vedAntaparibhASA, (veMkaTezvara saMskaraNa, muMbaI), pR. 19-20 88. vivaraNa, (vijayanagara saM.), pR. 14 88. vivaraNa, (vijayanagara saM.), pR. 210 80. laghucandrikA, pR. 309 ... 81. Izvaro gatakalpIyavedamasmin kalpe smRtvA updishti| nyAyaprakAza, pR.4 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avidyAnuM lakSaNa - dvitIya ane tRtIya avidyAnuM dvitIya lakSaNa che - bhramanuM upAdAnakAraNa je che te avidyA che. bhramanuM upAdAnatva ja avidyAtva che. avighA ja bhramanuM upAdAna thaI zake. A vizvabhramanuM upAdAna mAyA ke avidyA che. brahma vizvabhramanuM adhiSThAna che, upAdAna nathI. jo brahma vizvabhramanuM utpAdAna hoya to A dvitIya avidyAlakSaNanI brahmamAM ativyApti thavAno doSa Ave. tethI jeo avidyAnuM A dvitIya lakSaNa svIkAre che temanA mate brahma vizvabhramanuM adhiSThAna ja che, upAdAna nathI. jeo avidyA sahita brahmane vizvabhramanuM upAdAna svIkAre che temanA matamAM A lakSaNa saMgata thatuM nathI, kAraNa ke temanA mate brahma ane avidyA baMnemAM vizvabhramanuM upAdAnatva hoI brahmamAM avidyAlakSaNanI ativyAptino doSa Ave che. tethI jeo brahmane bhramanuM adhiSThAna ja gaNe che, upAdAna gaNatA nathI, temanA mate ja A bIjuM lakSaNa samajavuM joIe. jo sUkSma vicAraNA karIe to jaNAze ke jeo brahmane paNa bhramanuM upAdAna svIkAre che temanA matamAM paNa, avidyAnA (mAyAnA) upAdAnatvathI brahmanA upAddAnatvamAM vailakSaNya che. avidyA pariNAmI vastu che ane brahma apariNAmI vastu che. pariNAmitvarUpe upAdAnatva avidyAmAMja saMbhave che, brahmamAM saMbhavatuM nathI. vaLI, avidyA acetana arthAt jaDa che, brahma ajaDa arthAt cetana che. acetanatvarUpe upAdAnatva avidyAmAM ja saMbhave che, brahmamAM saMbhavatuM nathI. tethI pariNAmitvarUpe ke acetanatvarUpe upAdAnatva avidyAlakSaNa che ema kahetAM brahmamAM lakSaNanI ativyApti thavAno doSa Avaze nahi. bhramanuM pariNAmitvarUpe upAdAnatva ke bhramanuM acetanatvarUpe upAdAnatva ja avidyAtva che. je upAdAnatAno avacchedaka dharma pariNAmitva ke acetanatva che te upAdAnatA ja avidyAnuM lakSaNa che. Ama kahetAM brahmane bhramanuM upAdAna svIkArIe to paNa brahmamAM A dvitIya avidyAlakSaNanI ativyApti thavAnA doSa Avaze nahi. pariNAmitva ke acetanatva dharma brahmamAM nathI, eTale pariNAmitvarUpe ke acetanatvarUpe brahma bhramanuM upAdAna nathI ja. je upAdAnatAno avacchedaka dharma pariNAmitva ke acetanatva che te upAdAnatA brahmamAM nathI ja. Ama pradarzita dvitIya avidyAlakSaNa ativyAptidoSathI dUSita nathI. ` ahIM nyAyAmRtakAra AzaMkA kare che ke abhAvabhramanuM upAdAna bhAvarUpa ajJAna(avidyA) banI zake nahi. bhAva ane abhAvanuM sArUpya na hoI, bhAvarUpa ajJAna Aropita abhAvanuM upAdAna banI zake nahi. Ama abhAvabhramanuM upAdAnatva bhAvarUpa ajJAnamAM na hoI, bhramopAdAnatvarUpa ajJAnalakSaNa avyAptidoSathI dUSita che. nyAyAmRtakAranI AzaMkAnA uttaramAM advaitasiddhikAra kahe che ke abhAvAropanA nivartaka pramAjJAna dvArA nivartya ajJAnamAM A dvitIya avidyAlakSaNanI abhyApti thavAno doSa Ubho thato nathI. enuM kAraNa e che ke abhAvavilakSaNa ajJAna paNa abhAvanuM upAdAna banI zake che; ane A vastu ame pUrve viAdapaNe samajAvI che. 2 bhrama ajJAnopAdAnaka che ema kahevAmAM AvyuM che. ahIM nyAyAmRtakAra zaMkA kare che ke bhAvavilakSaNa ajJAna bhramanuM upAdAna banI zake nahi. tenuM kAraNa e che ke upAdAna ane Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avighAnuM lakSaNa - dvitIya ane tRtIya upAdeyanuM sArUpya hoya che, upAdAnathI visadaza upAdeya hoI zake nahi. bhAvavilakSaNa ajJAna jo bhramanuM upAdAna hoya to upAdeya bhrama paNa bhAvavilakSaNa banI jAya. bhramane bhAvavilakSaNa svIkAravAmAM Ave to bhrama upAdeya ghaTe ja nahi. ghaTapaTAdi bhAvavatu ja upAdeya bane che. bhAvavilakSaNa vastu, jemake dhvasa, upAdeya banatI nathI. jo bhrama upAdeya ja na bane to bhramanuM upAdAna ajJAna kevI rIte bane? Ama, jo ajJAnane bhAvavilakSaNa svIkArIe to dvitIya avighAlakSaNa asaMbhavadoSathI dUSita thAya. bhAvavilakSaNa vastu upAdeya hotI nathI e kAraNe jo advaitavAdI bhramanuM bhAvatva svIkAre to teNe tenA upAdAna ajJAnane paNa bhAvavastu mAnavI paDe. saghaLI janya bhAvavatu bhAvopAdAnaka che, bhAvavilakSaNa ajJAna upAdAna banI zake nahi. AnA uttaramAM advaitasiddhikAre kahyuM che ke bhAvavastuja upAdAna thaI zake ane bhAvavastu ja upAdeya thaI zake - arthAt bhAvatvadharma ja upAdAnatva ane upAdeyatvano prayojaka arthAt vyApya che ema kahI zakAya nahi, kAraNa ke zuddha AtmAmAM bhAvatva hovA chatAM zuddha AtmA upAdAna ke upAdeya nathI. tethI bhAvavadharma upAdAnatva ke upAdeyatvano prayojaka nathI. kAryAnvayI kAraNatva ja upAdAnatvanuM prayojaka che, nimittakaraNa kAryanuM anvayI kAraNa nathI. saghaLAM nimittakAraNa kAryamAM ananvayI hoya che. mATI ghaTanuM anvayI kAraNa che. tethI mATI ghaTanuM upAdAna che. daMDa, cakra, vagere ghaTanuM anvayI kAraNa nathI. tethI te ghaTanAM upAdAnakAraNa nathI paNa nimittakAraNa che. kAryAtmaka arthAt kAryamAM anusmRta kAraNane ja anvayI kAraNa kahevAya. nimittakAraNakAryAtmaka nathI, kAryamAM anusmRta nathI. Ama avayIkAraNatvadharma upAdAnatvano prayojaka che. ane sAhitya dharma upAdeyatvano prayojaka che. bhAvatvadharma upAdAnatva ke upAdeyatvano prayojanathI. bhAvatvadharma upAdAnatvake upAdeyatvano vyApya nathI, arthAt jemAM bhAvatva nathI temAM upAdAnatva ke upAdeyatva nathI evuM nathI. tethI, ajJAnamAM(avidyAmAM) bhAvatvadharma na hovA chatAM - ajJAna bhAvavilakSaNa hovA chatAM - temAM (bhramanuM) upAdAnatva hovAmAM koI bAdhA nathI. vaLI, advaitavAdIne Apatti ApavAmAM Ave che ke bhAvatvadharmarahita vastunuM paNa jo upAdeya hovuM saMbhavatuM hoya to bhAvatvadharmarahita dhvaMsanuM paNa upAdeya hovuM saMbhave. advaitasiddhikAra kahe che ke sAtvidharma ja upAdeyatvano prayojaka che. dhvasa sAdi vastu che. tethI te paNa upAdeya bane arthAtu upAdAnajanya bane. paraMtudhvasato upAdAnakAraNajanya nathI. kevaLanimittakAraNathI , jadhvasanI utpatti thAya che. advaitasiddhikArano mata svIkAratAM dhvasamAM paNa upAdeyatvanI Apatti Ave arthAt vaMsamAM paNa upAdAnakAraNajanyatvanI Apatti Ave. - advaitasiddhikAra uttara Ape che ke advaitavAdInA matamAM abhAva adhikaraNa svarUpa che. tethI vaMsa paNa upAdAnakAraNajanya che ema advaitavAdI svIkAre che. tethI A to advaitavAdIne mATe iSTapatti che.' nyAyAmRtakAra vadhumAM Apatti Ape che ke jo bhAvavilakSaNa ajJAna paNa bhramanuM upAdAna banI zake to jJAnaprAgabhAvavyatirikta ajJAna mAnavAnI AvazyakatA zI che? jJAnaprAgabhAva ja bhramanuM upAdAna banI zake. te bhAvavilakSaNa che ja. to pachI bhAvAbhAvaubhayavilakSaNa ajJAnane bhramanuM upAdAnakAraNa kalpavAnI AvazyakatA zI che?' Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAMkara vedAntamAM avivAvicAra advaitasiddhikAra kahe che ke nyAyAmRtakAre Ama kahevuM yogya nathI. prAgabhAva pratiyogIno ja janaka banI zake. ghaTaprAgabhAvano pratiyogI che ghaTa. tethI ghaTaprAgabhAva ghaTano ja janaka banI zake. prAgabhAvanuM pratiyogimAtrajanatva prAgabhAvarUpa dharmAnA grAhaka pramANathI ja siddha che. prAgabhAva pratiyogIno ja janaka che e niyama che. tethI prAgabhAva bhramano janaka nathI ja. bhramano je janaka nathI tenAmAM bhramanuM janaka-vizeSarUpa upAdAnatva atyanta asaMbhava che. ajJAna ane bhrama baMne sadasaddhilakSaNa che. tethI temanI vacce upAdAnopAdeyabhAva hovAmAM koI doSa nathI." AmAM upAdAna ane upAdeyanuM sArUNya rakSita thayuM che. sadnapatva eTale bhAvatva ane asaddhapatya eTale abhAva. tethI sadasaddhilakSaNa eTale bhAvAbhAvavilakSaNa ane te ja anirvAcyatve che. " vaLI, nyAyAmRtakAra nIce pramANe zaMkA kare che. bhopAdAnatva ajJAnanuM (avighAnuM) lakSaNa banI zake nahi. jo azAna bhramanuM upAdAna hoya to bhrama paNa ajJAnAnuviddharUpe pratIta thAya. paraMtu tema thatuM nathI. bhrama ajJAnAnuviddharUpe pratIta thato nathI. upAdeya vastu upAdAnAnuviddharUpe pratIta thAya che, jemake mRtti kopAdAnaka ghaTamRttikAnuviddharUpe arthAt mRttikAthI abhinnarUpe pratIta thAya che. upAdAna upAdeyamAM anusmRta jaNAya che. mATI ghaTamAM anusmRta jaNAya che. upAdAnAviSayaka upAdeyamAtraviSayaka jJAna thatuM nathI. e kAraNe ane e arthamAM upAdAnano upAdeya sAthe abheda che. tethI mRttikAne viSayana karIne ghaTanI pratIti thatI nathI. je. bhrama ajJAnopAdAnaka hoya to ajJAna paNa niyatapaNe bhramapratItino viSaya bane ja, kAraNake ajJAna ane bhramane kramathI upAdAna ane upAdeyarUpe svIkAryA hovAthI temano abheda che. paraMtu bhramapratItino viSaya ajJAna banatuM nathI. tethI ajJAnane bhramanuM upAdAna mAnavuM yogya nathI. " advaitasiddhikAra uttara Ape che ke je upAdeya vastu je upAdAnamAMthI utpanna thAya te upAdeya vastu te upAdAnAnuviddharUpe ja niyata pratIta thAya evI vyApti ke evo niyama nathI, kAraNake ghaTanArUpanuM upAdAna ghaTa che paraMtu ghaTanuM rUpaghaTopAdAnaka hovA chatAM te rUpa ghaTanuviddharUpe pratIta thatuM nathI. "rUpaM ghaTaH' e rIte ghaTathI abhinnarUpe pratIta thatuM nathI. sAMkhya matamAM prakRti jagatanuM upAdAna che. vaizeSika mate dravaNuka caNakanuM upAdAna che. temanA manamAM paNa upAdeya vastu upAdAnAnuviddharUpe pratIta thatI nathI. anyathA prakRtirmadAnuM 'cipurANu' e jAtanI abhedapratItinI Apatti Ave. tethI nyAyAmRtakAre darzAvelI vyApti sarvathA asiddha che. * ahIM nyAyAmRtakAra kahe che ke "i ghaTaH' evI abhedapratIti na thavA chatAM "vasto ghaTa: vInoda' e rIte to upAdAnathI abhinnarUpe upAdeya pratIta thAya che. uttaramAM advaitasiddhikAra kahe che ke rUpaghaTopAdAnaka hovA chatAM 'aaN ghaTa' e jAtanI pratIti thatI nathI paNa zakto paTaH' e jAtanI pratIti to thAya che, e vAta sAcI. paraMtu ahIM upAdeyatAvacchedakarUpe upAdeya upAdAnathI abhirUpe pratIta na thavA chatAM anyarUpe upAdeya upAdAnathI abhinnarUpe pratIta thAya che e ja siddha thAya che. koIka rUpe upAdeya upAdAnathI abhinnarUpe pratIta thAya che ema ja jo nyAyAmRtakAra kahetA hoya to e to advaitavAdI paNa svIkAre che. ajJAna paNa jaDa vastu che, bhrama paNa jaDa vastu che. tethI jaDatvarUpe bhrama ajJAnAbhinna bane che. 'majJAna pramaH' e jAtanI pratIti thatI nathI e kharuM paNa naDo pramaH" jAtanI pratIti thAya che. vaLI, bhramajJAnanI pratIti thAya che tyAre bhramajJAna jJAnasvarUpe pratIta thavA chatAM Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avighAnuM lakSaNa - dvitIya ane tRtIya bhamatvarUpe pratIta thatuM nathI. bAdhajJAnakAle bhrama paNa ajJAnarUpe pratIta thAya che, jemake "rajatarUpe je jJAna thayuM che te ajJAna ja che' evI pratIti thAya che. tethI bAdhakALe bhramajJAna ajJAnAbhinnarUpe pratIta thatuM hovAthI bhramanI ajJAnopAdAnatAmAM koI doSa nathI." * vaLI, nyAyAmRtakAra Apatti Ape che ke ISTasiddhikAranA mate ajJAna eka nathI. ajJAna jJAnanuM samasaMkhyaka che. jJAnanI saMkhyA jeTalI che, ajJAnanI saMkhyA paNa teTalI che.' ISTasiddhikAranA A matamAM bhramopAdAnatva ajJAnanuM(avidyAnuM) lakSaNa banI zake nahi, kAraNa ke je ajJAna bhramajJAnane utpanna karyA vinA pahelethI ja pramAjJAna dvArA nivRtta thaI gayuM che te ajJAnamAM bhramopAdAnatva nathI. tethI te ajJAnamAM(avighAmAM) A dvitIya lakSaNanI avyApti thavAno doSa Ave. je vyaktine pahelethI ja zuktimAM zutiviSayaka pramAjJAna utpanna thayuM che ane zutiviSayaka pramAjJAna dvArA zutiviSayaka ajJAnanI nivRtti thaI che te vyaktinuM pramAnivarya A ajJAna bhramanuM upAdAna bane nahi, eTale bhramopAdAnatvalaNa avyAsidoSathI dUSita bane AnA uttaramAM advaitasiddhikAra kahe che ke pradarzita avyAptidoSa Avato nathI. bhramarapAdAnatvayogyatA ja ajJAnanuM(avidyAnuM) dvitIya lakSaNa che. bhUmApUrvaka evuM pramAnivarya ajJAna jo ke bhramanuM upAdAna banatuM nathI, tema chatAM te ja ajJAnamAM bhramanuM upAdAna banavAnI yogyatA to che ja. anya sahakArI kAraNanuM samavadhAna na hovAthI te ajJAna bhramane utpanna karI zatuM nathI. tethI te ajJAnamAM svarUpayogyatArUpa upAdAnakAraNatA to che ja. kevaLa sahakArikaraNanA abhAvane kAraNe ja te ajJAna bhramaphalopadhAyaka banI zakatuM nathI. Ama bhopAdAnatvayogyatA ja ajJAnanuM lakSaNa ISTasiddhikArane vivakSita hoI temanA matamAM koI doSa nathI. jeo ajJAnane jJAnasamasaMkhyaka mAnatA nathI teoe lakSaNamAM yogyatA pada mUkavAnI jarUra nathI." ahIM nyAyAmRtakAra Apatti kare che ke advaitasiddhikAre Ama kahevuM yogya nathI kAraNake bhopAdAnatvayogyatA ja jo ajJAnanuM lakSaNa hoya to yogyatA vacchedaka dharma kayo che ? . yogyatAno avacchedaka dharma jANyA vinA yogyatAnuM avadhAraNa thaI zake nahi. AnA uttaramAM - advaitasiddhikAra kahe che ke prathama lakSaNa ja bIjA lakSaNamAM nirdiSTa yogyatAnuM avacchedaka che. ajJAnamAM je bhramopAdAnatvayogyatA che teno avacchedaka dharma che - "anAmivirUpatve sati jJAnanivarya'. tethI A dvitIya lakSaNa nirdoSa che. ajJAnanuM etva svIkArIe to bhramopAdAnatva ja ajJAnanuM dritIya lakSaNa che. 5 ahIM nyAyAmRtakAra Apatti Ape che ke ajJAnanuM ekatva svIkArIe to zuktiviSayaka jJAna dvArA ajJAnanI nivRtti thatAM te ajJAnanI nivRtti je puruSane thaI che te puruSane mokSalAbha thaI javo ucita che, kAraNa ke ajJAna eka che ane te zuktijJAna dvArA dUra thayuM che. vidyAsto mokSa, sa va va DAhataH' - arthAt avidyAnI nivRtti ja mokSa che ane avidyA ja baMdha che.' AnA uttaramAM advaitasiddhikAra kahe che ke ajJAnatvapakSamAM zuktijJAna dvArA ja mohAprAptinI Apatti AvatI nathI. zuddhacaitanyaviSayaka ajJAna zutiviSayaka jJAna dvArA nivRtta thatuM nathI. samAnaviSayaka jJAna ja ajJAnanuM nivartaka che. zuktijJAna dvArA zuddhacaitanyaviSayaka ajJAnanI nivRtti thatI na hoI, zuktizAna mUla ajJAnanI avasthAviroSanuM nAzaka che." Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara vedAntamAM avidhAviyAra advaitavedAntamAM mUlAjJAna, tulAjJAna ane mUlAjJAnanI avasthA ema ajJAnanA prakArabhedo jaNAvAyA che. temano saMkSipta paricaya nIce pramANe che. zuddha brahmanuM Avaraka ajJAna ja mUlAjJAna che. A mUlAjJAnamAM AvaraNarAkti ane vikSepazakti ema be zaktio che. AvaraNa ane vikSepa e be zaktiothI yukta tema ja brahmajJAnanAya ajJAna ja mUlAjJAna che. AvaraNavikSepAktiyukta, brahmajJAnabhinnajJAnanAya tema ja mUlAjJAnanI sAthe tAdAtmya na dharAvatuM ajJAna ja tulAjJAna che. ane mUlAjJAnanI avasthAvizeSarUpa ajJAna eTale AvaraNavikSeparAktiyukta, brahmajJAnAnyajJAnanAya tema ja mUlAjJAna sAthe tAdAtmya dharAvatuM ajJAna. Ane avasthAajJAna kahevAmAM Ave che. A badhI vAta laghucaMdrikAmAM karavAmAM AvI che. 44 vivaraNAcArya ajJAnaitthapakSanuM avalaMbana karI nIce pramANe pratipAdana kare che. zuktikAdinA jJAna dvArA rajatAdinA adhyAsano svakAraNamAM arthAt ajJAnamAM kevaLa laya thAya che paNa rajatAdiadhyAsanA upAdAnakAraNa ajJAnanI nivRtti thatI nathI. ajJAnaikatvavAdamAM brahmajJAna sivAya anya koI paNa jJAna vaDe ajJAnanI nivRtti thaI zakatI nathI. jema murALanA prahArathI ghaTanA upAdAnamAM ghaTano laya ja thAya che paNa murALanA prahArathI ghaTanA upAdAnano uccheda thato nathI tema zuktikAdinA jJAnathI paNa adhyAsano tenA upAdAnabhUta ajJAnamAM laya thAya che paNa adhyAsanA upAdAnabhUta ajJAnano uccheda thato nathI.19 A rIte ajJAnaitvavAdanuM upapAdana karyA pachI vivaraNAcArya ajJAnabahutvapakSanuM avalaMbana karI aneka avasthAajJAnano svIkAra kare che. avasthAajJAnano svIkAra karavAnuM prayojana zuM che ? A praznano uttara nIce pramANe che. jJAnathI ajJAnanI ja nivRtti thAya che. ajJAnanI sAthe ja jJAnano sAkSAt virodha che. ajJAnanA kArya sAthe jJAnano sAkSAt virodha nathI. A anubhavasiddha hakIkata che. have jo evuM svIkAravAmAM Ave ke zuktikAdinA jJAnathI rajatAdinA adhyAsanA upAdAnabhUta ajJAnanI nivRtti thatI nathI paraMtu kevaLa adhyAsano upAdAnabhUta ajJAnamAM laya ja thAya che to upara darzAvela anubhavathI UlaTI vAta svIkAravI paDe, brahmasAkSAtkAra dvArA brahmaviSayaka ajJAnanA kAryabhUta prapaMcanI nivRtti thAya paNa brahmaviSayaka ajJAnanI nivRtti thAya nahi ema svIkAravuM paDe - A prakAranI Apatti Ave. vaLI, advaitavAdIo brahmasAkSAtkAra dvArA prapaMcAdhyAsa sAthe ajJAnanI paNa nivRtti thAya che ema svIkAre che. teo kahe che ke jJAna dvArA savilAsa ajJAnanI nivRtti e to lokdaSTa che. Ama dachAnusAra jJAna savilAsa ajJAnanuM nirtaka che. daSTAnusAra brahmajJAna savilAsa (saprapaMca) ajJAnanuM nivartaka che e ja advaitasiddhAnta che. have jo zuktikAThijJAna dvArA ajJAnanI nivRtti na thatI hoya paNa kevaLa adhyAsanI ja nivRtti thatI hoya to brahmasAkSAtkAra savilAsa ajJAnano nivartaka che e dRSTAnusAre kevI rIte saMbhavita bane ? zuktikAThijJAna dvArA adhyAsanI nivRtti to lokadaSTa che. jo zuktikAThiAna dvArA adhyAsanI nivRttinI sAthe ja ajJAnanI nivRtti paNa lokadaSTa hoya to ja brahmasAkSAtkAra dvArA savilAsa ajJAnanI nivRtti lokadaSTi anusAra svIkArI zakAya. tethI vivaraNAcArye pradarzita ajJAnaitvavAdanuM samarthana karavA mATe ja mUlAjJAnanI avasthAorUpa avasthAajJAnane zuktikAdijJAnanivartya tarIke svIkArela che. mUlAjJAnano zuktikAdijJAnanivartya avasthAbheda mUlAjJAnathI atyanta bhinna nathI. A mUlAjJAnanI avasthA ja rajatAdiadhyAsanuM upAdAna che. paraMtu mUlAAna pote ja rajatAaidhyAsanuM Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avidhAnuM lakSaNa - dvitIya ane tRtIya upAdAna nathI. zuktikAdijJAna dvArA rajatAdiadhyAsanA upAdAnabhUta avasthAajJAnanI nivRtti thAya che ane te nivRttinI sAthe ja rajatAdiadhyAsanI nivRtti paNa thAya che.deg Ama mUlAjJAnanI avasthAno svIkAra karavAthI sthaMcit ajJAnaitvavAda paNa rakSAyo ane yuktikAdijJAna dvArA adhyAsanI nivRttinI sAthe ajJAnanI nivRtti paNa samarthita thaI. mUlAjJAnanI jema ja A avasthAajJAna paNa AvaraNavikSepazaktiyukta che. mUlAjJAna zuddha caitanyanuM Avaraka che jyAre avasthAajJAna zukatyAdithI avicchinna caitanyanuM Avaraka che. mUlAjJAna vikSepAkti dvArA prapaMcAdhyAsano hetu bane che jyAre avasthAajJAna vikSeparAkti dvArA rajatAdiadhyAsano hetu bane che. mUlAjJAnanI jema avasthAajJAna paNa anAdi che. tethI A avasthAajJAnane paNa 'anAmiAvatye sati jJAnanivatyaMtva' rUpa ajJAnalakSaNa lAgu paDe che. ajJAnamAtra anAdi che e vedAntasiddhAnta che. 45 paraMtu vivaraNaTIkA RjuvivaraNamAM sarvajJa viSNu bhaTTa kahe che ke mUlAjJAnanI jema avasthAajJAna paNa anAdi che ema koI koI AcArye svIkAryuM che paraMtu te yogya nathI, kAraNa ke zuktiviSayaka jJAna zuktiviSayaka avasthAajJAnanuM nivartaka che. zuktiviSayaka jJAna jeTalI vAra thAya teTalI vAra zuktiviSayaka eka eka jJAna zuktiviSayaka eka eka avasthAajJAnanuM nivartaka bane. Ama zuktiviSayaka avasthAajJAna paNa jJAnaprAgabhAvanI jema jJAnasamasaMkhyaka che. have jo A avasthAajJAna anAdi hoya to ekaviSayaka jeTalAM avasthAajJAno saMbhavatAM hoya te badhAM samAnaviSayaka eka jJAna dvArA ja nivRtta thaI jAya, ane jo tema thAya to zukyAdiviSaya kevaLa eka vAra jJAta thatAM pharI koI vAra ajJAta banI zake nahi, pariNAme jJAta vastuno kAlkantare je ajJAnAnubhava thAya che te anubhava AnI viruddha paDe; vaLI, eka vAra jJAta vastumAM pharI kAlAntare adhyAsa thaI zake nahi kAraNa ke adhyAsanuM upAdAna avasthAajJAna * tadvizyaka eka ja jJAna dvArA nivRtta thaI gayuM che. 21 * avasthAajJAnane anAdi mAnanAra nIce pramANe uttara Ape che. avasthAajJAna anAdi che . paraMtu ekaviSayaka samasta avasthAajJAno viSayanAM yugapad Avaraka hotAM nathI. eka ja samaye ekaviSayaka aneka avasthAajJAno viSayanuM AvaraNa karatAM nathI. A anekamAMthI eka ja avasthAajJAna vaDe AvaraNa siddha thAya che. tethI badhAM ja ekaviSayaka avasthAajJAno vaDe yugapad AvaraNa mAnavuM vyartha che. tethI jJAna utpanna thatAM ekaviSayaka aneka avasthAajJAnomAMthI je avasthAajJAne viSayanuM AvaraNa karyuM che te avasthAajJAnanI ja nivRtti thAya che, anya avasthAajJAnonI nivRtti thatI nathI. prakAzaka jJAna Avaraka ajJAnanuM ja nivartaka bane che. AnI sAme avasthAajJAnane sAdi mAnanAra viSNu bhaTTa nIce pramANe kahe che. upara je dalIla karavAmAM AvI te nitAnta ayogya che kAraNa ke temAM nirviSayaka ajJAnano svIkAra che. ekaviSayaka aneka avasthAajJAnomAMthI eka avasthAajJAna ja viSayanuM AvaraNa kare che, anya avasthAajJAno hovA chatAM viSayanuM AvaraNa karatAM nathI Ama kahetAM viSayanA * anAvaraka ajJAnano svIkAra thaI jAya che. ajJAna jenuM AvaraNa kare te ja ajJAnano viSaya che. ajJAna vidyamAna hovA chatAM viSayanuM AvaraNa karatuM nathI ema kahetAM nirviSayaka ajJAnano aMgIkAra karyo gaNAya. paraMtu jema nirviSayaka jJAna asiddha che tema nirviSayaka ajJAna paNa asiddha che. tethI avasthAajJAnane anAdi gaNavuM ucita nathI. eka jJAna dvArA eka avasthA - Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 zAMkara vedAntamAM avidyAviyAra ajJAnanI nivRtti thatAM mUlAjJAnathI utpanna bIjuM eka avasthAajJAna viSayanuM AvaraNa kare che, jJAna dvArA A bIjAnI nivRtti thatAM mUlAjJAnathI utpanna trIjuM avasthAajJAna viSayanuM AvaraNa kare che, ityAdi. tethI eka samaye asaMkhya avasthAajJAno vidyamAna hotAM nathI. A badhuM kahyA pachI RjuvivaraNakAra viSNu bhaTTa lakhe che ke 'vistarmayApAM nom',22 siddhAntalezanA prathama paricchedamAM appayya dIkSite kahyuM che ke 'anyapi ajJAnamavasthA paM sAri kRti anya'1' arthAt avasthAajJAna sAdi che ema paNa koI koI AcArye svIkAryuM che. jeo avasthAajJAnane sAdi gaNe che temAMnA eka RjuvivaraNakAra che. avasthAajJAnanA sAditvamatamAM anAditvaghaTita avidyAnuM lakSaNa ghaTI zake nahi. tethI avasthAajJAnanuM sAMditva svIkAravAmAM Ave to ajJAnanuM dvitIya lakSaNa ke tRtIya lakSaNa svIkAravuM joIe. ajJAnanuM dvitIya ane tRtIya lakSaNa sAdi ane anAdi baMne ajJAnane samAnapaNe lAgu paDatuM samAnalakSaNa che. ajJAnanuM anAditva anubhavasiddha hovA chatAM nAnAvidha vyAvahArika prakriyAne ghaTAvavA mATe koI koI AcArya avasthAajJAnanA sAhityane svIkAre che ema samajavuM joIe. vivaraNanI TIkA bhAvaprakAzikAmAM nRsiMhAzrama avasthAajJAnanA sAhitvanuM khaMDana karI anAditvanuM samarthana kare che. te kahe che ke ajJAnamAtra anAdi che. jo te anAdi na hoya to te ajJAna ja na hoI zake. ajJAnanuM lakSaNa anAditvaghaTita che. jo ke jJAnanivatcatvarUpa ajJAnanuM, bIjuM lakSaNa sAdi ajJAnamAM paNa ghaTe che chatAM nIceno muddo dhyAnamAM levo joIe. mUlAjJAnanAM saghaLAM kAryo brahmajJAnathI ja nivartya che, jemake AkAzAdi prapaMca mUlAjJAnanuM kArya hoI brahmajJAnathI ja nivRrtya che. mUlAjJAnanA anivartaka jJAna dvArA mUlAjJAnanuM kArya nivRtta thaI zake nahi. brahmajJAna ja mUlAjJAnanuM nivartaka che ane eTale ja brahmajJAna ja mUlAAnanAM saghaLAM kAryonuM nivartaka che. avasthAajJAna paNa mUlAjJAnanuM kArya hoI te brahmajJAnathI ja nivRtta thAya - ghaTAdiviSayaka jJAnathI nivRtta na thAya. vaLI, avasthAajJAna ghaTAdiviSayaka jJAna dvArA nivRtta thAya che ema mAnatAM to avasthAajJAnanI kalpanA ja vyartha thaI paDe. A saMbaMdhe vadhAre vistRtavivecanA bhAvaprakAzikAmAM che. 24 jeo mUlAjJAnanI avasthAvizeSa svIkAratA nathI teonA matamAM zuktijJAna mUlAjJAnanI avasthAviroSanuM nAzaka (nivartaka) che ema kahevuM asaMgata che. tethI advaitasiddhikAre kahyuM che ke A viSayanI vistArathI AlocanA ame pote ja siddhAntabindumAM karI che.` siddhAntabiMdumAM je kahevAmAM AvyuM che teno ArAya e che ke zuktipramAvirahaviziSTa mUlAjJAna ja 'zruttine mAti' ItyAdi vyavahAranuM niyAmaka bane che. zuktipramA utpanna thatAM mUlAjJAna 'vruttine mAti' evA vyavahAranuM janaka banatuM nathI. tethI, zuktipramA 'na mati' ityAdi vyavahAranI nivartaka bane che, paraMtu mUlAjJAnanI nivartaka banatI nathI. A pramANe svIkAratAM zuktijJAna dvArA mokSanI Apatti paNa AvatI nathI. * Ama avidyAnuM dvitIya lakSaNa paNa nirdoSa che. avidyAnuM tRtIya lakSaNa jJAnatvarUpe sAkSAt jJAnanivartyatva ja avidyAnuM tRtIya lakSaNa che. arthAt jJAnatvarUpe jJAna jenuM sAkSAt nivartaka che te ajJAna(avidyA). A lakSaNa navya advaitavedAntIone mAnya che. A tRtIya lakSaNanuM vivaraNa prathama lakSaNanA vivaraNaprasaMge ja pahelAM vizadarUpe karavAmAM AvyuM Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avighAnuM lakSaNa - dvitIya ane tRtIya che. tethI nyAyAmRtakAre je kahyuM ke avidyAnuM lakSaNa saMbhavatuM ja nathI te sAcuM nathI. jo ke A tRtIya lakSaNanuM samarthana navIna advaita vedAntIoe kyuM che tema chatAM A lakSaNa vivaraNAcAryane paNa mAnya che. vivaraNAcArye kahyuM che ke "jJAnanivarcacava ajJAnatvA'. A vivaraNavAkyano artha ja A che - jJAnatvarUpe sAkSAt jJAnanivarya je che te ja ajJAna bhopAdAnatvarUpa dvitIya avighAlakSaNa paNa vivaraNAcAryane sammata che. advaitasiddhigraMthamAM avidyA vize je kaMI AlocanA karavAmAM AvI che te prAyaH samasta vivaraNanI vistRta vyAkhyAmAtra che. upasaMhAra vivaraNakAra ane cisukha vagere prAcIna AcAryone sammata avidyAlakSaNanuM khaMDana karavA mATenyAyAmRtakAre je samasta doSo darzAvyA che te badhA doSonuM samAdhAna ahIM A graMthamAM ame advaitasiddhi anusAra karyuM che. nyAyAmRtanI AlocanA karatAM e spaSTapaNe samajAya che ke advaitasiddhAntanuM khaMDana karavA mATe tavAdIoe je doSa jaNAvyA che te samasta doSonuM samAdhAna paNa ati prAcInakALathI advaitavAdI AcAryo karatA AvyA che. advaitavAdIone sammata ekaeka viSaya laIne nyAyAmRtakAre prAcIna daitavAdIo dvArA udbhAvita doSonuM ane prAcIna advaitavAdIo dvArA e badhA doSonA karavAmAM Avela samAdhAnanuM potAnA graMtha nyAyAmRtamAM suMdara saMkalana karyuM che. vaLI, nyAyAmRtakAra pote pratyeka prakaraNamAM advaitavAdIo dvArA samAhita doSanA punarujIvana mATe beeka navI vAta paNa joDe che. advaitasiddhAntanA khaMDana mATe je samastayuktinI avatAraNA nyAyAmRtamAM karavAmAM AvI che te samasta nyAyAmRtakAranI buddhie kalpela che ema mAnavuM atyaMta bhUlabhareluM che. nyAyAmRtakAra prAcIna pradarzita doSonA zreSTha saMkalayitA che ane koI koI sthAne jaNAya che ke temaNe navA doSo paNa udbhAvita karyA che. bhagavatpAda AnaMdatIrtharacita anuvyAkhyAnagraMthanI vyAkhyA karavA mATe mahAmati jayatI suprasiddha nyAyasudhA graMthanI racanA karI che. A graMtho atyaMta asAdhAraNa che. A graMtho advaitavAdanuM khaMDana karavA mATe ja racavAmAM AvyA che. nyAyasudhA graMthanI vivRti karavA mATe nyAyAmRta graMtha saMkalita thayo che. nyAya sudhAnI vAto nyAyAmRtamAM kevaLa vivRta thaI che. nyAyAmRtakAre jaNAvela doSonA samAdhAna mATe advaitasiddhikAre je rajUAta karI che tenuM nirUpaNa ame ahIM karyuM che. advaitasiddhikAranA samAdhAnanuM khaMDana karavA mATe zrImad rAmAcAryo nyAyAmRtataraMgiNImAM je samasta yuktinI avatAraNA karI che ane rAmAcArye jaNAvela doSonuM samAdhAna karavA laghucaMdrikAmAM gauDa brahmAnaMde je samasta yukti darzAvI che te samasta yukti ame sAthe sAthe ApI che. zutiviSayaka ajJAna Aropita rajatanuM upAdAna che e ja advaitavAdIno mata che. A Aropita rajatanuM upAdAna ajJAna anAdi hoI zake nahi kAraNa ke zukti sAdi vastu che eTale taSiyaka ajJAna sAdi ja hoya - A vAta anAdityaghaTita avidyAlakSaNamAM avyAptidoSa darzAvatI vakhate nyAyAmRtamAre kahI che. pratikarmavyavasthAbhaMga prakaraNamAM A doSa jaNAvavAmAM Avyo che. 29 ane tenuM samAdhAna advaitasiddhimAM karavAmAM AvyuM che. tema chatAM taraMgiNIkAra cAMyAmRtamAM pradarzita pUrvokta doSane punaH darzAve che. purukta che e jANI laghucaMdrikAkAre paNa atisaMkSepamAM tenuM samAdhAna karyuM che. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 zAMkara veThAntamAM avidyAviyAra TippaNa na tu 1. yadvA bhramopAdAnatvamajJAnalakSaNam / idaM ca lakSaNaM vizvabhramopAdAnamAyAdhiSThAnaM brahmeti pakSe, brahmamAtropAdAnatvapakSe, brahmasahitAvidyopAdAnatvapakSe vA / ato brahmaNi nAtivyAptiH, itaratra tu pakSe pariNAmitvenAcetanatvena vA bhramopAdAnaM vizeSaNIyamiti na doSaH / advaitasiddhi, pR. 545 2. abhAvAropanivartakapramAnivartyAjJAne cAvyAptiH / nyAyAmRta, pR. 304 na vAbhAvAropanivartakapramAnivartye'vyAptiH, tasyApi bhramopAdAnatvAt / advaitasiddhi, pR. 545 3. ...bhAvarUpAjJAnopAdAnakatvAyogAt / nyAyAmRta, pR. 305 nanu bhrame bhAvavilakSaNAjJAnopAdAnakatvaM na ghaTate, bhramasya bhAvavilakSaNatve upAdeyatvAyogAt bhAvatve ca bhAvopAdAnakatvaniyamAditi cet / advaitasiddhi, pR. 545 4. na, ajJAnasya bhramasya ca bhAvavilakSaNatve'pyupAdAnopAdeyabhAvopapatteH / na hi bhAvatvamupAdAnatve' upAdeyatve vA prayojakam Atmani tadadarzanAt, kintvanvayikAraNatvamupAdAnatve tantram, sAditvamupAdeyatve, tadubhayaM ca na bhAvatvaniyatam / ata upAdAnopAdeyabhAvo'pi na bhAvatvaniyataH / advaitasiddhi, pR. 545-546 5. na caivaM dhvaMsasyApyupAdeyatvApattiH iSTApatteH / advaitasiddhi, pR. 546 5. na caivaM jJAnaprAgabhAvasyaiva bhramopAdAnatvamastu kimabhAvavilakSaNAjJAnopAdAnakalpaneneti vAcyam / advaitasiddhi, pR. 546 7. prAgabhAvasya pratiyogimAtrajanakatvaniyamena bhramaM prati janakatvasyApyasiddheH tadvizeSarUpopAdAnatvasyaiva dUranirastatvAt / ataH sadvilakSaNayorajJAnabhramayoryuktamupAdAnopAdeyabhAvaH / advaitasiddhi, pR. 546 8. bhramasya ca sadvilakSaNatvamuktam, vakSyate ca / advaitasiddhi, pR. 546 7. na ca evamajJAnAnuviddhatayA bhramasya pratItyApattiH mRdanuviddhatayA ghaTasyeveti vAcyam / advaitasiddhi, pR. 546 kiJca yadanuviddhatayA bhAti tat tadupAdAnakam / na ca rUpyaM tajjJAnaM vA ajJAnamiti bhAti / nyAyAmRta, pR. 307 10. yat yadupAdAnakaM tat tadanuviddhatayaiva pratIyata iti vyAptyasiddheH / nahi ghaTopAdAnakaM rUpaM ghaTa iti pratIyate, prakRti-dvayaNukAdyanuviddhatayA pratIteH parairapyanabhyupagamAt / advaitasiddhi, pR. 546 11. kenaciddharmeNa tadanuvedhastu prakRte'pISTa ev| advaitasiddhi, pR. 546 12. iSTasiddhi, gAyakavADa sarijha, pR. 63-64 13. dvitIyalakSaNe'pi yAvanti jJAnAni tAvantyajJAnAnIti mate abhramapUrvakapramAnivartyAjJAne... avyAptiH / nyAyAmRta, 304 na ca yAvanti jJAnAni tAvantyajJAnAni iti pakSe bhramApUrvakapramAnivartyAjJAne avyAptiH / advaitastriddhi, pR: 546 14. bhramopAdAnatAyogyatvasya vivakSitatvAt, sahakArivaikalyAt kAryAnudaye'pi yogyatAnapAyAt / advaitasiddhi, pR. 546 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avidyAnuM lakSaNa - dvitIya ane tRtIya 49 15. atha yogyatAvacchedakarUpaparicaye kathaM tadgrahaNam ? prathamalakSaNasyaiva yogyatAvacchedakatvAt / ____ekamevAjJAnamiti pakSe tu tatra bhramopAdAnatvamakSatameva / advaitasiddhi, pR. 546 17. na caivaM zuktijJAnenaivAjJAnanAze mokssaapttiH| advaitasiddhi, pR. 546 17. tasyAvasthAvizeSanAzakatvAGgIkArAt / advaitasiddhi, pR. 546 18. laghucandrikA, pR. 487 18. asmin pakSe zuktikAdijJAnena rajatAdyadhyAsAnAM svakAraNe pravilayamAnaM kriyate, muSalaprahAreNeva ghaTasya / vivaraNa, kalakattA saMskRta sirijha, pR. 109 / 20. athavA mUlAjJAnasyaivAvasthAbhedA rajatAdhupAdAnAni zuktikAdijJAnaiH sahAdhyAsena nivartanta iti kalpyatAm / vivaraNa, kalakattA saMskRta sirijha, pR. 109 21. kecit.ajJAnavadavasthAnAmanAditvamAhuH, tadasat, tathA sati ekena tattvajJAnena sarvAvasthAnivRttiH syAt ekaviSayatvAt / RjuvivaraNa, kalakattA saMskRta sirijha, pR. 110 22. RjuvivaraNa, pR. 110 23. siddhAntaleza, prathama pariccheda / 24. bhAvaprakAzikA, pR: 32-33 . 25. vyutpAditaM caitadasmAbhiH siddhaantbindau| advaitasiddhi, pR. 546 21. siddhAntabindu, rAjendranAtha ghoSa saM., pR. 504 27. jJAnatvena rUpeNa sAkSAjJAnanivartyatvaM vA tallakSaNamiti ca prAguktameva, tasmAnnAvidyAlakSaNAsambhava iti sarvamavadAtam / advaitasiddhi, pR. 546 28. vivaraNa, vijayanagara saM., pR.16 28. nyAyAta, pR. 231 30. advaitasiddhi, pR. 486 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa avidyAnuM sAdhaka prathama prakAranuM sAkSipratyakSa padmapAdAcArya paMcapAdikAmAM kahyuM che ke "avazyameva vidyAmiSNupukhtavyA." "puSa mavidyA$i.' ema kahIne paMcapAdikAkAre sUcavI dIdhuM che ke avidyA sAkSipratyakSasiddha che. sAkSipratyakSa dvArA bhAvarUpa avidyAnI siddhi kevI rIte thAya che tenI vizadabhAve AlocanA vivaraNAcArye tenI vyAkhyAprasaMge karI che. bhAvarUpa avidyAnI siddhi mATe vivaraNAcArye 'mahamajJaH (huM ajJa chuM) ItyAdi sAkSipratyakSo rajU karyA che. vivaraNaparavartI AcAryoe.A. vivaraNavAkyonI vyAkhyAmAtra karI che. nyAyAmRtamAM vivaraNavyAkhyAtAono ArAya rzAvI tenuM khaMDana karavAmAM AvyuM che. nyAyAmRtamAre darzAvela doSonuM samAdhAna advaitasiddhimAM karavAmAM AvyuM che ane temAM ja vivaraNa tathA tenA vyAkhyAtAono Azaya paNa atyaMta spaSTarUpe pragaTa karavAmAM Avyo che. sAkSipratyakSa dvArA avidyAnI siddhi e advaita vedAntano eka viroSa Alocya viSaya che. nipuNa rIte A muddAnI AlocanA karavAthI advaitavedAntanuM gUDha rahasya jJAta thaI jAya che. tethI ApaNe ahIM avidyAnI sAhilapratyakSasiddhatAnA muddAnI vizadarUpe vicAraNA karIzuM. sAkSI pramAtA nathI paNa draSTA che. tethI sAkSijJAna pramiti nathI. sAkSijJAna pramiti na hovA chatAM sAkSijJAna grAhya vastunI siddhirUpa che. sAkSijJAna dvArA vastu siddha thAya che paraMtu pramita thatI nathI. pramiti che ajJAta arthano nizcaya. je viSayanI pramiti utpanna thAya te viSayanA ajJAnanI nivRtti karIne ja te utpanna thAya tethI pramiti ajJAta arthanA nizcayarUpa che. sAkSI dvArA vastuno nizcaya thato hovA chatAM te ajJAta arthano nizcaya nathI. viSayAjJAnanivRttipUrvaka sAkSI viSayano prakAza karato nathI. sAlInI sAthe ajJAnanI virodhitA nathI, UlaTuM sAkSI ajJAnano sAdhaka che. ajJAtArthano jJApaka na hovAne kAraNe ja sAkSI pramANa nathI. sAkSisiddha ane pramANasiddha vastuo vacce A ja lakSa che - pramANa dvArA ajJAta arthano nizcaya thAya che jyAre sAlI dvArA ajJAta arthano nizcaya thato nathI. tethI sAkSibhAsya sukhaduHkhAdiviSayaka tema ja sAkSibhAsya zuktirajatAdiviSayaka ajJAna paNa hotuM nathI. ajJAta sukhaduHkhAdi sAkSI dvArA jJAta thatAM nathI, ajJAta zuktiratAdi paNa sAkSI dvArA jJAta thatAM nathI. sAkSibhAsya vastu jeTalI kSaNa astitva dharAvatI hoya teTalI kSaNa sAkSI vaDe prakAzita ja hoya. je kANe sAkSI vaDe prakAzita na hoya te kSaNe tenuM astitva ja na hoya. sAkisabhAsya vastunI ajJAta sattA ja nathI. pramANasiddha vastunI ajJAta sattA che. ajJAna sAhisiddha vastu che, tethI ajJAnaviSayaka bIjuM ajJAna nathI. ajJAna pote ajJAnAvRta hoya nahi. ajJAnaviSayaka ajJAna svIkAratAM anavasthA thAya. sAkSI ajJAta vastune ajJAtarUpe ane jJAta vastune jJAtarUpe prakAzita kare che. pramANa ja ajJAta vastunA ajJAnane dUra karI vastune prakAze che. ajJAna pramANa dvArA pramita thAya che ema svIkAratAM ajJAnaviSayaka ajJAnano svIkAra karavo paDe. ajJAtanuM jJApaka pramANa ja che. jeo ajJAnane pramita gaNe che teo prastuta bhUla pratye dhyAna ApatA nathI. 'artheDanupatabdha tatkALa Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa avighAnuM sAdhaka prathama prakAranuM sAkSipratyakSa 51 (jaiminisUtra 1.1.5) e sUtramImAMsaka, vedAntI, sAMkhya ane pAtaMjalanuM upajI che. A sUtra anusAra ajJAtArthajJApakane ja pramANa kahevAmAM Avela che. nyAyavaizeSiko A jaiminisUtranuM anusaraNa karatA nathI. teo to yathArtha anubhavane ja pramANa gaNe che. tethI koI koI sthaLe advaita vedAntI paNa sAkSibhAsya sukhaduHkhAdinA anubhavane pramA kahe che. nyAyavaizeSika matane anusarIne teo ema kahe che. kharekhara to advaita vedAntamatamAM sukhaduHkhAdino anubhava pramAbanI zake ja nahi, kAraNake sukhaduHkhAdinI ajJAta sattA ja nathI. sAkSijJAna pramANajanya nathItethI sAkSisiddha vastu pramita thatI ja nathI. avidyA yA ajJAna pramita nathI paNa sAkSisiddha che. ajJAna pramitino viSaya banI zakatuM ja nathI. A badhI vAta ame A prakaraNamAM kramazaH vizadapaNe samajAvIzuM. ajJAnanI (avidyAnI) sAkSisiddhatA dekhADavA mATe atasiddhikAre je vAto kahI che te vAto vivaraNavAkyanI vizada vyAkhyArUpe grahaNa karavA yogya che. jo koI advaitasiddhikAranI yuktio manamAM rAkhI vivaraNanI vyAkhyA kare to vivaraNa yathArthapaNe vyAkhyAta thaI zake. bhAvarUpa ajJAnanA (avighAnA) sAdhaka traNa sAkSipratyakSo advaitasiddhimAM ApavAmAM AvyAM che. te che - (1) 'maramarUH (huM ajJa chuM)', "mAmacaMganama (huM mane ke anyane jANato nathI)' evuM sAmAnyataH sAkSipratyakSa, (2) 'vaidumarthana nAnama (tame kahela arthane huM jANato nathI) evuM viroSataH sAkSipratyakSa, ane (3) tAvatuM saM suumaramANam, ne vijhiTrim (eTalo vakhata huM sukhe sUto hato, kaMI ja jANato na hato)' evuM sukSetthita puruSanuM smRtisiddha soDyusa sAkSipratyakSa.' huM ajJa chuM, arthAt huM ajJAnavAnuM chuM, arthAt huM ajJAnano Azraya chuM. AvuM sAkSipratyakSa bhAvarUpa ajJAnanuM sAdhana che ema atasiddhikAre kahyuM che. '. AnI sAme nyAyamRtakAra nIce pramANe rajUAta kare che. advaita vedAntI zuddha caitanyane bhAvarUpa ajJAnanA Azraya tarIke svIkAre che. "ahaM padArtha zuddha caitanya nathI paraMtu aMtaHkaraNatAdAmyaviziSTa caitanya che. caitanyamAM antaHkaraNano tAdAmyAdhyAsa hovAne kAraNe 'ahaM' vastu siddha thaI che ema atavedAntI kahe che. 'mahamajJaH' e pratItimAM 'ahaM" padArtha ja ajJAnanA *. AzrayarUpe bhAse che. paraMtu ahe' padArtha ajJAnano Azraya nathI ema advaita vedAntI kahe che. tethI je ajJAna "ahaM vastumAM bhAse che te kadI paNa anAdi bhAvarUpa tarIke advaitavAdIne saMmata hoI zake nahi. "ahaM padArtha bhAvarUpa anAdi ajJAnano Azraya nathI tethI 'maramazaH' e pratIti dvArA anodi bhAvarUpa ajJAnanI siddhi thaI zake nahi. advaita vedAntamatamAM 'ahe' padArtha mithyA che. mithyA vastu ajJAnano Azraya bane nahi, viSaya paNa bane nahi. mithyA vastumAtra ajJAna prayukta che. ajJAnaprayukta vastu ajJAnano Azraya ke viSaya banI zake nahi e advaitavedAntano : siddhAnta che. tethI 'maramajJaH' e pratIti dvArA "aha" padArthamAM Azrita bhAvarUpa ajJAnanI siddhi thaI zake nahi. 'ahaM padArthamAM Azrita ajJAna advaitavedAntIne saMmata je ajJAna che te nathI. je ajJAnanuM (avidyAnuM) lakSaNa pahelAM ApyuM che te ajJAna ja advaitavedAntIne saMmata che. A AzaMkAnA samAdhAnamAM advaitasiddhikAra kahe che ke huM ajJa chuM pratIti anupapanna nathI kAraNake ajJAnano Azraya zuddha caitanya ja che. ajJAnanA AzrayabhUta zuddha caitanyamAM ja ajJAnAvacchede antaHkaraNa abhedathI adhyasta thayuM che. zuddha caitanyamAM antaHkaraNano tAdAmyAdhyAsa Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 zAMkara vedAntamAM avivAviyAra bha thayo che. tethI je zuddha caitanyamAM ajJAna adhyasta che te ja zuddha caitanyamAM antaHkaraNa paNa , adhyasta che. Ama ajJAna ane antaHkaraNano Azraya zuddha caitanya eka ja che. ajJAna ane antaHkaraNanuM adhikaraNa eka zuddhacaitanya ja che. eTale ajJAnanI sAthe antaHkaraNano ekAzraya saMbaMdha che. tethI antaHkaraNa ajJAnano sAkSAt Azraya na hovA chatAM ekAzrayatAsaMbaMdhathI arthAt sAmAnAdhikaraNyasaMbaMdhathI antaHkaraNa ajJAnano Azraya banI zake che. sAmAnAdhikaraNyasaMbaMdha e paraMparAsaMbaMdha che. jema "mastakamAM vedanA e pratItimAM paraMparAsaMbaMdhathI Atmasthita vedanAno mastakasthita vedanArUpe bodha thAya che tema huM ajJa chuM e pratItimAM paraMparAsaMbaMdhathI ajJAna antaHkaraNasaMskRSTa rUpe bhAse che. zuddha caitanyamAM antaHkaraNa abhedathI adhyasta thayuM hoI cetanyAzrita avidyA paNa antaHkaraNAzrita pratIta thAya che. zuddha caitanyamAM antaHkaraNano abhedAdhyAsa ja evI pratItinuM kAraNa che. tarkaviruddha hovAthI jaDavastu sAkSAt ajJAnano Azraya banI zake nahi. tethI zuddhacetanya sAthenA ekAzrayatAsaMbaMdhathI jaDa antaHkaraNa" ajJAnano Azraya bane che.' | nyAyAmRtakAre huM anna chuM e pratIti bhAvarUpa ajJAnanI sAdhaka nathI e dekhADavA nIce pramANe kahyuM che. advaitavedAntIo jaDa vastumAM ajJAnanuM AvaraNa svIkAratA nathI. tethI temanA mate paNa huM ghaTane jANato nathI pratItino viSaya ghaTaviSayaka ajJAna che ema kahevuM joIe nahi paNa ghaTaviSayaka jJAnano abhAva che ema kahevuM joIe. huM ghaTane jANato nathI e pratItino viSaya ghaTaviSayaka jJAnano abhAva che ema jo advaitavAdI svIkAratA hoya to temaNe huM ajJa chuM e pratItino viSaya paNa jJAnano abhAva che ema svIkAravuM joIe; ema svIkAravAmAM zo doSa AnA uttaramAM advaitasiddhikAra kahe che ke nyAyAmRtakAre Ama kahevuM yogya nathI kAraNa ke huM ghaTane jANato nathI' e pratItino viSaya paNa ghaTaviSayaka jJAnano abhAva nathI. teno viSaya to che ghaTAvacchinna zuddha caitUnyanuM Avaraka bhAvarUpa ajJAna. A ajJAna sAkSibhAsya che. bhAvarUpa ajJAna ghaTAvacchinna zuddha caitanyanuM AvaraNa kare che. pariNAme, ghaTAdhikAnabhUta zuddha caitanya abhivyakta thaI zakyuM nathI. pramANavRtti dvArA ajJAnarUpa AvaraNano bhaMga thAya che ane tethI ghAdhiSThAnabhUta zuddhacaitanya abhivyakata thAya che. ghaTAdhiSThAnabhUta zuddhacaitanya abhivyakta thatAM te zuddha caitanyamAM abhethI adhyasta ghaTanuM paNa suraNa thAya che. Ama pramANavRtti ghaTane jANe che. ghaTaviSayaka pramANavRttino abhAva hoya che tyAre ghaTAvacchinna zuddha caitanya ajJAnAvRta hovAthI ghaTAvacchinna zuddha caitanyanuM Avaraka ajJAna sAkSIne bhAse che, sAkSInAM bhAnano viSaya bane che, sAkSibhAsya bane che. Ama raMga nAnA e pratIti paNa ghaTaviSayaka jJAnanA abhAvane viSaya karatI nathI paraMtu ghaTAvacchinna zuddha caitanyanA Avaraka ajJAnane viSaya kare che. huM ghaTane jANato nathI' evo ajJAnaviSayaka vyavahAra sAkSI ja kare che. ajJAna sAkSibhAsya ja che. " ahIMnyAyAmRtakAranIce pramANezakAkare che. advaitasiddhikAre je kahyuM ke huMghaTane jANato nathI" e pratIti jJAnAbhAvaviSayaka nathI paNa bhAvarUpa ajJAnaviSayaka che e barAbara nathI, kAraNa ke sAkSigha sukha-duHkha-ajJAnAdiviSayaka tema ja sAkSivedya pratibhAsika zakti-rajatAdiviSayaka bhAvarUpaajJAna advaitavAdIo svIkAratA nathI. sAkSigha sukhaduHkhAdinI temajazuktirajatAdinI ajJAta sattAne teo svIkAratA nathI. tema chatAM sAkSivedya sukhaduHkhAdino tema ja sAkSivedya zuktiratAdino huM jANato nathI' evo vyavahAra thAya che arthAtu sukhane jANato nathI' Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa avighAnuM sAdhaka prathama prakAranuM sAkSipratyakSa 53 'huM zuktirajatane jANato nathI evo vyavahAra thAya che. A pradarzita huM jANato nathI' vyavahAra bhAvarUpa ajJAna vaDe prayukta che ema advaitavAdIo kahI zake nahi. pradarzita sthaLe bhAvarUpaajJAna jateo svIkAratA nathI. tethI pradarzita sthaLe huM jANato nathI evo vyavahArajJAnAbhAvaprayuktaja banaze. vaLI, jo koI sthaLejJAnAbhAva prayukta huM jANatonathI' evo vyavahAraadvaitavAdIo svIkAre to sarvatra jJAnAbhAvaprayukta ja "huM jANato nathI evA vyavahAranI upapatti thaI zake. uparAMta, jJAnAbhAvathI alaga bhAvarUpa ajJAna mAnavAnI AvazyaktA zI che? advaitasiddhikAranuM samAdhAna nIce pramANe che. nyAyAmRtakAre ApelI A Apatti saMgata nathI. sAkSigha sukhaduHkhAdinI bAbatamAM huM jANato nathI' evo vyavahAra kyAre thAya che? jayAre sukhaduHkhAdi puruSamAM vidyamAna hoya che tyAre zuM te puruSane potAnAmAM vidyamAna sukhaduHkhAdiviSayaka "jANato nathI" evo vyavahAra thAya che ? potAnAmAM vidyamAna sukhaduHkhAdiviSayaka "jANato nathI evo vyavahAra ja aprasiddha che. e ja rIte, jene bhrama thayo che te puruSano bhramakALe zuktiratAdiviSayaka huM jANato nathI evo vyavahAra paNa aprasiddha che. jayAre koIne muktirajatano bhrama thAya tyAre te kadI paNa zuktirajatane huM jANato nathI' evo vyavahAra karI zake ja nahi. svakIya sukhaduHkhAdimAM parapuruSane huM jANato nathI" evo vyavahAra thaI zake. Avo vyavahAra thavAnuM kAraNa che huM jANato nathI evA vyavahAranA kartA je parapuruSarUpa pramAtAM che temanAmAM raheluM ajJAna. parapuruSarUpa pramAtAmAM raheluM ajJAna parokSajJAna dvArA nivRtta thAya che. parapuruSarUpa pramAtAmAM raheluM ajJAna parokSajJAnanivarya hovAthI parakIya sukhAdine vize parapuruSane huM jANato nathI evo vyavahAra thAya che. jo parakIya sukhAdiviSayaka anumityAdirUpa parokSajJAna parapuruSarUpa pramAtAne thAya nahi to te parapuruSarUpa pramAtAmAM raheluM parakIya sukhaduHkhAdiviSayaka ajJAna dUra thAya nahi. Ama A parapuruSarUpa : pramAtAmAM rahelA ajJAnaprayukta ja " nAnAmi' evo vyavahAra pradarzita sthaLe thAya che. parokSajJAna utpanna thatAM ja parapuruSarUpa pramAtAmAM raheluM ajJAna dUra thaI jAya che. je viSayanuM parokSajJAna utpanna thAya te viSayane vize huM jANato nathI evo vyavahAra kadI paNa thaI zake nahi. tethI parapuruSIya sukhaduHkhAdiviSayaka ajJAna parapuruSane hoya to te parapuruSa sukhaduHkhAdiviSayaka ne nAnA" evo vyavahAra kare temAM koI paNa Apatti nathI. ahIMnyAyAmRtakAra nIce mujaba Apatti kare che. parakIya sukhAdiviSayaka anumitkAdirUpa parokSajJAna dvArA parapuruSarUpa pramAtAmAM raheluM ajJAna naSTa thatAM ja parapuruSIya sukhAdiviSayamAM raheluM ajJAna naSTa thAya nahi; pratyakSa pramA dvArA ja sukhAdiviSayamAM raheluM ajJAna naSTa thaI zake. parapuruSIya sukhAdiviSayaka pratyakSapramA parapuruSane to thaI zake ja nahi. tethI te parokSapramAdvArA pramAtRgata ajJAnanI nivRtti thavA chatAM viSayagata ajJAnanI nivRtti thaI zake ja nahi. viSayagata ajJAna, te viSayanuM parokSajJAna thavA chatAM, jo rahI ja jatuM hoya to, te viSayanuM parokSajJAna thavA chatAM te viSayane vize huM jANato nathI' evA vyavahAranI Apatti Avaze ja. 'abhiprAya eke parokSapramA dvArA pramAtRgata ajJAnanI nivRtti thavA chatAM viSayagata ajJAnanI nivRtti thaI na hovAthI viSayagata ajJAna dvArA huM jANato nathI' evA vyavahAranI Apatti Avaro. advaitavedAntI ajJAnane be bhAgamAM vibhakta kare che - pramAtugata ane viSayagata, arthAt pramAtRcaitanyasthita ajJAna ane viSayAvacchinnacetanyasthita ajJAna. parokSapramA vaDe mAtra Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara vedAnamAM avivAviyAra pramAtRgata ajJAnanI nivRtti thAya che, viSayagata ajJAnanI nivRtti thatI nathI. pratyakSapramA vaDe ubhayavidha ajJAnanI nivRtti thAya che. parokSapramA ubhayavidha ajJAnanI virodhI nathI, kevaLa pramAtugata ajJAnanI virodhI che; jayAre pratyakSapramA ubhayavidha ajJAnanI virodhI che. tethI, ubhayavidha ajJAnanI virodhI pratyakSapramA ja vastutaH "jJAna" padavANyuM che. parokSapramA AMzikabhAve ajJAnanI virodhI hovAthI tene paNa jJAna gaNavAmAM AvI che. jema jJAna ajJAnanuM virodhI che tema ajJAna paNa jJAnanuM virodhI che. ajJAna je sAkSibhAsya thAya che te jJAnavirodhitArUpe ja sAkSibhAsya thAya che. je ho te, nyAyamUtakAre parokSaprama dvArA gRhItI vastumAM huM jANato nathI' evA vyavahAranI Apatti ApI che. parokSa pramA dvArA pramAtRgata ajJAna nivRtta thavA chatAM viSayagata ajJAnanI nivRtti thatI na hovAthI nyAyAmRtamAre parokSapramAgRhIta vastumAM nAnA evA vyavahAranI Apatti Ape che. te A ApattinuM samAdhAna karatA advaitasiddhikAra kahe che ke nyAyAmRtakAranuM kahevuM ayogya che kAraNa ke huM jANato nathI' evA vyavahAranuM kAraNa pramAtRgata ajJAna che, viSayagata ajJAna nathI.. paroNApramA dvArA pramAtugata ajJAna nivRtta thaI jAya che, tethI huM jANato nathI evo vyavahAra thaI zake ja nahi. viSayagata ajJAna huM jANato nathI evA vyavahAranuM kAraNa ja nathI. tethI, viSayagata ajJAna rahetuM hovAthI huM jANato nathI evA vyavahAranI Apatti Avaze ema nyAyAmRtamAre je kahyuM che te ayogya che." A sthaLetaraMgiNIkAra AnI sAme jaNAve che ke nyAyAmRtakAre je Apatti darzAvI che te ThIka ja che kAraNa ke advaita vedAntInA matamAM ajJAna be nathI paNa eka ja che. je ajJAna pramAtugata che te ja ajJAna viSayagata che. tethI viSayagata ajJAna hovAthI huM jANato nathI evA vyavahAranI Apatti kema na Ave?' AnA uttaramAM advaita vedAntI kahe che ke ajJAna eka hovA chatAM avacchedabhede teno bheda che. antaHkaraNAvacchinna caitanyamAM je ajJAna che tene pramAtugata ajJAna kahevAmAM Ave che. viSayAvacchinna caitanyamAM je ajJAna che tene viSayagata ajJAna kahevAmAM Ave che. koIka avacchedaWI avacchinna ajJAna nivRtta thavA chatAM anya avacchedakathI avacchinna ajJAnanA rahevAmAM koI virodhake bAdhA nathI. ajJAna eka hovA chatAM te eka avacchedaka sAthe asaMbaddha ane bIjA avacchedaka sAthe saMbaddha hoI zake che. vaLI, pramAtugata ajJAna ane viSayagata ajJAnamAM zaktibheda che. tethI ajJAna eka hovA chatA te vibhinna kAryanuM prayojaka banI zake che. pramAtRgata ajJAnamAM asattApAThanAnukUla zakti che. tethI pramatagata ajJAna vaDe viSayo nIti (viSaya nathI) evo vyavahAra utpanna thAya che. parokSajJAna dvArA pramAtugata ajJAnanI A zakti nivRtta thavAthI parokSajJAnagRhIta vastuno sattva vyavahAra thAya che arthAt vastu che evo vyavahAra utpanna thAya che. viSayagata ajJAnamAM viSayAbhAnAnukUla zakti che. tethI viSayagata ajJAna dvArA viSayomAti, nakArAte (viSaya bhAsato nathI, prakAzato nathI) evo vyavahAra thAya che. parokSajJAna dvArA viSayagata ajJAnanI viSayAbhAnAnukUla rAti nivRtta thatI nathI. tethI parokSajJAnagRhIta vastu sattA sAthe saMbaMdha dharAvatI pratIta thavA chatAM suraNa (bhAna) sAthe saMbaMdha dharAvatI pratIta thatI nathI, arthAt viSayoti (viSaya che)' evo vyavahAra thavA chatAM viSayo mAti, arati (viSaya bhAse che, prakAro che)' evo vyavahAra thato nathI. pratyakSajJAna baMne zaktinuM Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 bhAvarUpa avighAnuM sAdhaka prathama prakAranuM sAkSipratyakSa vinAzaka hoI pratyAjJAnagRhIta vastumAM sattAsaMbaMdhitA ane suraNa saMbaMdhitA baMneno vyavahAra thAya che. ajJAna eka hovA chatAM tenI rAti asaMkhya che ane zaktibhedaprayukta kAryabheda utpanna thaI zake. madamasaH' e pratIti bhAvarUpa ajJAnaviSayaka che e advaita vedAntI matanuM khaMDana karatAM nyAyAmRtakAra nIce pramANe kahe che. "ya jJAna gati (mArAmAM jJAna nathI) evI pratIti to jJAnAbhAvaviSayaka che. huM ajJa chuM e pratIti ane mArAmAM jJAna nathI' e pratIti vacce viSayagata koI lakSaNya nathI.udAharaNArtha 'aghaTa bhUtala' ane 'bhUtale ghaTanathI' A be pratIti vacce, abhAvanA viroSaNaviroSyabhAvanA vyatyaya sivAya, viSayagata koI anya vaeNlakSaya nathI. 'aghaTa bhUtala' e pratItimAM bhUtala viroSyarUpe ane ghayabhAva viroSaNarUpe bhAse che jyAre bhUtale ghaTa nathI' e pratItimAM bhUtala vizeSaNarUpe ane ghaTAbhAva virodhyarUpe bhAse che. A vizeSaNavizeSyabhAvanA viparyaya sivAya viSayagata koIpaNa lakSaNya A be pratItio vacce nathI. te ja rIte, "ajJa chuM e pratItimAM jJAnAbhAva vizeSaNarUpe ane ahaMpadArtha virodhyarUpe bhAse che jayAre mArAmAM jJAna nathI". e pratItimAM jJAnAbhAva vizeSyarUpe ane ahaMpadArtha vizeSaNarUpe bhAse che, jema pradarzita daSTAMtamAM be pratItio vacce vizeSaNavizeSyabhAvanA viparyaya sivAya viSayagata koI vailakSaNya nathI tema huM ajJa chuM ane mArAmAM jJAna nathI" e be pratItio vacce paNa vizeSaNavizeSyabhAvanA viparyaya sivAya viSayagata koI vailakSaya bhAsatuM nathI. huM icchA karuM chuM ane huM dveSa karato nathI' A be pratItiomAM viSayakRta vilakSaNya bhAse che. huM icchA karuM chuM e jJAnano viSaya IcchA che ane huM dveSa karato nathI e jJAnano viSaya cheSAbhAva che. icchA ane dveSAbhAva be atyanta vilakSaNa vastu che. icchA bhAvarUpa vastu che ane zreSAbhAva abhAvarUpa vastu che. e rItanuM bhAvAbhAvalakSaNya sarvAnubhavasiddha che. paraMtu huM ajJa chuM ane mArAmAM jJAna nathI" e be pratItiomAM prathama pratItino viSaya bhAvarUpa ajJAna che jayAre dvitIya pratItino viSaya abhAvarUpa ajJAna che ema kahevuM asaMgata che. advaita vedAntIe mArAmAM jJAna nathI' e pratItino viSaya jJAnAbhAva che ema avazya svIkAravuM joIe. to pachI e pratIti jevI samAnaviSayaka "huM ajJa chuM e pratIti bhAvarUpa ajJAnaviSayaka che ema advaita vedAntI kevI rIte kahI zake? tethI huM ajJa chuM e pratIti paNa jJAnAbhAvaviSayaka ja che ema emaNe kahevuM joIe. ane ema hoya to huM ajJa chuM e , pratIti bhAvarUpa ajJAnanI sAdhaka kevI rIte bane ?' * AnA uttaramAM advaitasiddhikAra kahe che ke vyAyAmRtakAre je kahyuM ke huM ajJa chuM ane 'mArAmAM jJAna nathI" e be pratItinA viSayamAM lakSaNya nathI te ThIka ja che. paraMtu A baMne pratIti jJAnAbhAvaviSayaka nathI paNa bhAvarUpa ajJAnaviSayaka che. ane e kAraNe ja te benA viSayamAM vaeNlakSaNya nathI. nyAyAmRtakAre je kahyuM ke mArAmAM jJAna nathI' e pratItine jJAnAbhAvaviSayaka svIkAravI joIe e ThIka nathI. 'mArAmAM jJAna nathI' e pratIti paNa bhAvarUpa ajJAnaviSayaka che. e pratIti koI paNa matamAM jJAnAbhAvaviSayaka hoI zake nahi. tethI nyAyAmRtakAre paNa e pratItine bhAvarUpa ajJAnaviSayaka ja svIkAravI joIe. nyAyAmRtakAra baMne pratItine jJAnAbhAvaviSayaka svIkArI samAnaviSayaka kahe che ane ame advaita vedAnIo bhAvarUpa ajJAnaviSayaka svIkArI samAnaviSayaka kahIe chIe. 'mArAmAM jJAna nathI' e pratItine Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara vedAntamAM avighAviyAra bhAvarUpa ajJAnaviSayaka siddha karatI yukti nIce pramANe che. "mArAmAM jJAna nathI' A pratyakSarUpa pratIti jJAnAbhAvaviSayaka che arthAt jJAna sAmAnyAbhAvaviSayaka che ema nyAyAmRtakAra kahe che. paraMtu jJAna sAmAnyAbhAvanI A pratyakSapratIti vyAghAtadoSathI dUSita che. tenuM kAraNa e ke abhAvanuM jJAna dharmijJAna ane pratiyogijJAnanI apekSA rAkhe che. koI paNa dharmomAM koIpaNa vastuno abhAva hoI zake che, jemake bhUtalamAM ghaTano abhAva. A ghaTAbhAvano anuyogI yAdharmI bhUtala che ane pratiyogI ghaTa che. dharmInuM ane pratIyogInuM jJAna na hoya to abhAvanuM pratyakSa thaI zake ja nahi. tethI jJAna sAmAnyAbhAvanuM pratyakSa karavuM hoya to jJAna sAmAnyAbhAvanA dharmInuM ane pratiyogInuM jJAna hovuM anivArya che. paraMtu jemane jJAna sAmAnyAbhAvanA dharmInuM ane pratiyogInuM jJAna hoya temane jJAna sAmAnyabhAvanuM pratyakSa thaI zake ja nahi kAraNake temane jJAna sAmAnyAbhAva ja nathI. koI paNa vizeSa jJAna hoya to jJAna sAmAnyAbhAva hoI zake ja nahi. je puruSane koI paNa jJAna che te puruSane jJAna sAmAnyAbhAva nathI. bhUtalamAM koI paNa ghaTa hoya to te bhUtalamAM ghaTasAmAnyAbhAva hoI zake nahi. pariNAme dharmInuM ane pratiyogInuM jJAna dharAvanAra puruSane jJAna sAmAnyabhAvanuM pratyakSa ghaTeja kevI rIte? tethI jJAna sAmAnyAbhAvanI pratyakSa pratIti kahetAM vyAghAtadoSa Ave. eTale mArAmAM jJAna nathI e pratIti jJAna sAmAnyAbhAvaviSayaka hoI zake ja nahi. e pratItino viSaya bhAvarUpa ajJAna ja hoya. niSkarSa e ke huM ajJa chuM ane mArAmAM , jJAna nathI" e baMne pratIti samAnaviSayaka che ane samAna viSaya che bhAvarUpa ajJAna. mArAmAM jJAna nathI' e pratItino viSaya jJAnAbhAva che ema je svIkAre che te A pratItino viSaya jJAnAbhAva che ema be prakAre jaNAvI zake che. prathama prakAre ukta pratItino viSaya che - jeTalAM vizeSajJAno che te badhAMnA abhAvothI atirikta evo jJAnasAmAnyano abhAva. ane dvitIya prakAre ukta pratItino viSaya che - jJAnatvarUpa sAmAnyadharmathI avacchinna pratiyogitAvALA jeTalAM vizeSajJAno che temanA abhAvo." udAharaNArtha, 'vAyI rUpa nAti (vAyumAM rUpa nathI) e pratItino viSaya rUpAbhAva nIce pramANe rajU karI zakAya - jeTalA rUpavizeSo che te badhAnA abhAvothI atirikta evo rU5sAmAnyano abhAva, arthAt rUpatnAvacchinnapratiyogitAka rUpasAmAnyAbhAva. Ama ahIM ukta pratItino viSaya abhAva eka ja che, bahu abhAvo viSaya nathI. athavA bIjI rIte ukta pratItino viSaya rUpAbhAvanIce mujaba rajU karI zakAya - rUpa-sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitA, badhAM rUponA abhAvo. ahIM ukta pratItino viSaya abhAva eka nathI paNa bahu che, paraMtu e badhA abhAvo rUpa-dharmAvacchinnapratiyogitAka hoya che. tevI ja rIte, "mArAmAM jJAna nathI' e pratItino viSaya jJAnAbhAva paNa pradarzita be rItamAMthI koI paNa rIte banI zake che. jeTalAM vizeSajJAno che te badhAMnA abhAvothI atirikta evo jJAnasAmAnyano abhAva ukta pratItino viSaya che evuM svIkAranAra pakSamAM to A baMne prakAra darzAvavAmAM AvyA che. paraMtu jeo jeTalA jJAnaviroSo che temanA abhAvothI atirikta evo eka jJAna sAmAnyAbhAva paNa che ema svIkAratA nathI temanA matamAM pradarzita be rItamAMthI bAkI rahelI eka mAtrarIta svIkAravAmAM AvI che. have, pradarzita be rItamAMthI koI paNa rItano svIkAra karatAM mArAmAM jJAna nathI' e pratItino viyaya jJAnAbhAva banI zake ja nahi. dharmI ane pratiyogInuM jJAna hotAM na to jJAna-sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitA jJAna sAmAnyAbhAva hoI zake ke na to jJAna sAmAnyadharmAvacchinna, jeTalAM Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa avighAnuM sAdhaka prathama prakAranuM sAhipratyakSa vizeSajJAno che te badhAnA abhAvo hoI zake. tethI mArAmAM jJAna nathI' e pratItine je jJAnAbhAvaviSayaka kahe che tenA matamAM vyAghAtadoSa anivArya che, kAraNake mArAmAM jJAna nathI" e abhAvapratyakSa thavA mATe dharmijJAna ane pratiyogijJAna Avazyaka hovAthI jJAna sAmAnyAbhAvanuM pratyakSa ghaTI zake ja nahi. Ama 'mArAmAM jJAna nathI' e pratItino viSaya jJAnAbhAva koI paNa rIte ghaTI zakato nathItethI badhA vAdIoe na chUTake bhAvarUpa ajJAna svIkAravuM joIe. mArAmAM jJAna nathI" e pratItinI upapatti karI na zakyAthI jeo e pratItino ja asvIkAra kare che teo sarvajanAnubhavasiddha pratItino amalApa karatA hovAthI carcAmAMthI ja bahiSkRta che." 'ahIM abhAva vize keTalIka paribhASAnI jANakArI Avazyaka hoI te aMgenI samajaNa ApIe chIe. eka udAharaNa lo - bhUtaLe ghaTAbhAva che' anuyogI - jyAM (je adhikaraNamAM) abhAva hoya tene abhAvano anuyogI kahevAmAM Ave che. ahIM bhUtaLa abhAvano anuyogI che. pratiyogI - jeno abhAva hoya tene abhAvano pratiyogI kahevAmAM Ave che. ghaTAbhAvamAM ghaTaabhAvano pratiyogI che. - pratiyogitA- pratiyogInuM pratiyogIpaNuM. ahIM ghaTamAM pratiyogitAdharma che. bhAvane ghaTanI pratiyogitAvALo abhAva kahevAya arthAt ghaTapratiyogitAka abhAva kahevAya. pratiyogitAvacheThaka dharma - ghaTAbhAvamAM ghaTanI pratiyogitA ghaTatvarUpe che, raktatvAdhirUpe nathI. ahIM ghaTatvasAmAnyadharma pratiyogitAno avacchedaka che. eTale pratiyogitA ahIM ghaTatvadharmavacchinna che. ahIM ghaTAbhAvane ghaTavAvacchinnapratiyogitAna kahevAya. amuka vizeSajJAnano abhAva sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka hoI zake nahi. amuka jJAnavyaktino abhAva hoya to tenI pratIti jJAna nathI' evI thatI nathI. "jJAna nathI" e pratItino viSaya to badhA jJAnAbhAvI che. amuka eka jJAnavyaktino abhAva jJAnatvAvacchinnapratiyogitAka hoI zake nahi. 'tajjJAna nathI evI pratItino viSaya jJAna sAmAnyAbhAva nathI. abhAvajJAnamAM pratiyogyezano prakArIbhUta dharma ja pratiyogitAvacchedaka banI zake. amuka jJAnavyaktinA abhAvanI (tajajJAnAbhAvanI) pratItimAM pratiyogyezano prakArIbhUta dharma tajJAnatva che paraMtu jJAnasvarUpa sAmAnyadharma nathI. tethI amuka jJAnavizeSano abhAva jJAna' rUpa sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitA nathI. jo amuka vizeSa vyaktino abhAva sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka ja che ema svIkAravAmAM Ave arthAt vizeSAbhAvano pratiyogitAvacchedaka jo sAmAnyadharma ja hoya to sAmAnyAbhAva tarIke koI paNa vastunI siddhi thAya nahi. jo amuka jJAnavyaktino abhAva zuddhajJAnavAvacchinnapratiyogitA hoya to te abhAvanI pratIti paNa "jJAna nathI" e rUpe thAya. vaLI, badhA jJAnavizeSAbhAvo paNa jo zuddhajJAnavAvacchinnapratiyogitA hoya to temanI pratIti paNa jJAna nathI" e rUpe ja thAya. pariNAme, amuka jJAnavyaktino abhAva ane badhI ja jJAna vyaktionA saghaLA samagra abhAvo e baMnenI pratIti ekarUpa banI jAya, vizeSAbhAva ane sAmAnyAbhAva eka banI jAya. paraMtu te to sarvAnubhavaviruddha che. A pratItivirodha thavAnuM kAraNa e che ke abhAvapratItimAM pratiyogyezano Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara vedAntamAM avidyAvicAra prakArIbhUta dharma ja pratiyogitAvacchedaka bane che. amuka vizeSajJAnanA abhAvanI pratItimAM pratiyogyezano prakArIbhUta dharma hoya che tajJAnatva vagere viroSa dharma ane nahi ke zuddha jJAnatva sAmAnyadharma. eTalA mATe ja pradarzita be pratItiono viSaya abhAva atyanta bhinna che - judo judo che. sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitA abhAvane saghaLA vizeSAbhAvonI rAzithI atirikta svIkAravAnuM kAraNa e che ke pratiyogyezano prakArIbhUta dharma ja pratiyogitAvacchedaka banI zake. pratiyogyezano aprakArIbhUta dharma pratiyogitAvacchedaka banI zakto nathI. jeTalA viroSAbhAvo che te badhAnA rAzithI atirikta sAmAnyAbhAvane na svIkArIe to pratiyogyezanA aprakArIbhUta dharmane pratiyogitAvacchedaka tarIke svIkAravo paDe. paraMtu tema thaI zake nahi kAraNa ke e. anubhavaviruddha che. eka bAju te te vizeSajJAnano abhAva ane bIjI bAju jJAnano abhAvIe baMne abhAvo vilakSaNa che kAraNa ke te baMne abhAvonA pratiyogitAvacchedaka dharmo bhinna che. amuka viroSAbhAvane sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka tarIke svIkAravAmAM Ave to ? ghaTavabhUtalamAM thatI nirdhaTaM pUtata evI pratItine pramA mAnavAnI Apatti Ave kAraNe ke ghaTavabhUtalamAM koIka ghaTavizeSano abhAva to che ja' yAvadvizeSAbhAvothI atirikta sAmAnyAbhAvana svIkAravAmAM Ave toyAvadviSAbhAvonA rAzine ja sAmAnyAbhAva tarIke svIkAravo paDe ane enA pariNAme pratiyogyezanA aprakArIbhUta dharmane pratiyogitAvacchedaka tarIke svIkAravo paDe. paraMtu pratiyogyezano aprakArIbhUta dharma pratiyogitAvacchedaka banI zake nahi. eTale jayAvaviroSAbhAvonA rAzithI judo sAmAnyAbhAva svIkAravo joIe. vizeSAbhAvano pratiyogitAvacchedaka tattaDhizeSadharma che. vizeSAbhAvanI pratItimAM pratiyokaeNrAno te te vizeSa dharma ja prakArarUpe bhAse che. sAmAnyAbhAvanI pratItimAM pratiyogyezano sAmAnyadharma ja prakArarUpe bhAse che. tethI, vizeSAbhAva sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka banI zakato na hoI vizeSAbhAvathI atirikta sAmAnyAbhAva svIkAravo joIe. pratiyogyezano aprakArIbhUtadharma kadIya pratiyogitAvacchedaka banI zake nahi. Aja advaitavAdIne kahevAnuM che. ahIM taraMgiNIkAra nIce pramANe Apatti Ape che. kammagrIvAdimAn.nathI' evI abhAvapratItimAM abhAvanA pratiyogIrUpe kambugrIvAdimAnuM bhAse che ane pratiyogyezanA prakArarUpe ka--grIvAdimattva dharma bhAse che. tethI zuM A abhAvanI pratiyogitA kambugrIvAdimasvAvacchinna banaze? pratiyogyezano prakArIbhUta dharma ja to pratiyogitAvacchedaka hoya che. AnA uttaramAM laghucandrikAkAra nIce mujaba jaNAve che. kabUrIvAdimattva pratiyogitAvacchedaka banI zake nahi. ukta pratiyogitAnA vicchedakarUpe ghaTavAdi dharma ja bhAse che. kambugrIvAdimattva guru dharma hoI te pratiyogitAno avacchedaka banI zake nahi. paraMtu ka--jhavAdimattvano vyApaka laghubhUta dharma ghaTavAdi ja pratiyogitAnA vicchedakarUpe bhAsamAna thaI zake. pratiyogyezano je prakArIbhUta dharma hoya te athavA ukta prakArIbhUta dharmano je vyApaka dharma hoya te ja pratiyogitAnA vicchedaka rUpe bhAsamAna thaI zake. pratiyogyezanA prakArIbhUta dharmanuM avacchakatva jo saMbhavatuM na hoya to ja ukta prakArIbhUta dharmano vyApaka dharma pratiyogitAnA avacchedakarUpe bhAsamAna thaI zake. 'kabUcIvAdimAnuM nathI ityAdi pratItimAM pratiyogyezano prakArIbhUta dharma kanugrIvAdimattva ananugata guru dharma hoI pratiyogitAvacchedaka banI zake nahi. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa avighAnuM sAdhaka prathama prakAranuM sAkSipratyakSa 59 paraMtu kambugrIvAdimattvano vyApaka ghaTatvadharma ja pratiyogitAnA vicchedaka rUpe bhAyamAna thaI zake. kambugrIvAmitvamAM ghaTatvanuM vyAptipratisaMdhAna na hoya to kambugrIvAdimattvano vyApaka ghaTava dharma pratiyogitAvacchedakarUpe bhAsamAna thaI zake nahi. ghaTatvamAM vyApakatvanA apratisaMdhAnakALe kambugrIvAdimattva ja pratiyogitAvacchedakarUpe pratIta thAya. paraMtu vastutaH kambugrIvAdimajyamAM pratiyogitAvacchedakatva na hoI ukta pratIti pramArUpa banI zake nahi. kintu "jJAna nathI' e pratItimAM abhAvanA pratiyokaeNrAno prakArIbhUta dharma jJAnatva ja pratiyogitAno avacchedaka bane che. jJAnatvane pratiyogitAno avacchedaka banato aTakAvanAra koI bAdhaka ahIM nathI. jJAna nathI' e abhAvanI pratiyogitAnA avacchedaka tarIke tavyaktitva ke tajjJAna kadI paNa hotA nathI, hoI zake nahi. ahIMtaraMgiNIkAra Apatti Ape che ke pratiyogyezano prakArIbhUtadharma ja pratiyogitAvacchedakarUpe bhAsamAna thAya che evo niyama advaitavAdI svIkArI zake ja nahi. enuM kAraNa e che ke mithyAtvaniruktimAM prapaMcamithyAtvanA dvitIya lakSaNamAM pAramArthitvarUpe prapaMcAbhAvaghaTita mithyAtva advaitavAdIe svIkAryuM che. pAramArthikatvadharma prapaMcAbhAvanA pratiyogyezanA (arthAt prapaMcanA) prakAra rUpe bhAsamAna nathI. advaitavAdI prapaMcamAM pAramArthikatva dharmane svIkAratA ja nathI. pAramArthikatva rUpe prapaMcAbhAvanI pratItimAM abhAvanA pratiyogIrUpe prapaMca ane pratiyogitAnA avacchedakarUpe pAramArthitvadharma bhAsamAna thAya che. tethI pratiyogyezanA aprakArIbhUta pAramArthitvadharmane ja prapaMcAbhAvanI pratiyogitAnA avacchedaka tarIke advaitavAdI svIkAre che. ahIM pratiyokaeNrAnA aprakArIbhUta dharmane pratiyogitAvacchedaka tarIke svIkArIe to jJAnAbhAvanA pratiyogI jJAnasAmAnyanA aprakArIbhUta dharma jJAnavizeSatvane pratiyogitAvarachedaka tarIke svIkAravAmAM zo vAMdho? vizeSarUpe sAmAnyAbhAva svIkAravAmAM zo doSa? pratiyogyezano aprakArIbhUta dharma pratiyogitAvacchedaka hoya che ema advaitavAdIe pote ja pradarzita sthaLe svIkAryuM che. * * AnA uttaramAM gauDa brahmAnaMda potAnI laghucandrikAmAM nIce pramANe lakhe che. vizeSarUpe - sAmAnyAbhAvanI siddhi ja thaI zake nahi. marthitvenaypaDyo nAti (pAramArthitvarUpe prapaMca nathI), 'ghaTatve paTo nAti' (ghaTatvarUpe paTa nathI) vagere vyadhikaraNadharmAvacchinna abhAvonI pratItimAM pratiyokaeNrAno aprakArIbhUta dharma ja pratiyogitAvacchedaka bane che, kAraNa ke vyadhikaraNadharmAvacchinna abhAvanI pratItimAM viSayAntara asaMbhava che. ahIM paNa pratiyogyezano prakArIbhUta dharma ja pratiyogitAvacchedaka hovo joIe evo Agraha rAkhavAmAM Ave to vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva siddha ja na thAya, ghaTe ja nahi. tethI ja, vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitA abhAvanI pratItimAM viSayAntara asaMbhava hovAthI ja ukta prakriyAno svIkAra karela che. "tavyandui dharo natti (vyaktitva rUpe ghaTa nathI) e pratItimAM vyaktimAtrano abhAva ja viSaya bane, ghaTAbhAva viSaya bane nahi. tevI ja rIte, "varatvena to nAsti' e pratItimAM paNa tadghaTavAvacchinna abhAva ja viSaya bane, ghaTavAvacchinna abhAva viSaya bane nahi. tethI abhAvajJAnamAM pratiyogyezano prakArIbhUta dharma ja pratiyogitAvacchedaka bane che e niyama che, siddhAnta che. vaLI, advaitasiddhikAra kahe che ke je adhikaraNamAM sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 zAMkara vedAntamAM avidyAviyAra abhAva hoya te ja adhikaraNamAM te ja abhAvano pratiyogI koI vyaktivizeSa hoI zake nahi. bIjI rIte kahIe to, je adhikaraNamAM abhAvano pratiyogI koI vyaktivizeSa hoya te ja adhikaraNamAM sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva hoI zake nahi. jo pratiyogI koI vyaktiviroSa hovA chatAM sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAvanI pratIti thAya to 'vAyo rUpa nAsti (vAyumAM rUpanathI)', 'zeleze rakhata nAsti (puro dero rajata nathI)' evA AsavAkyathI janma pratIti pachI paNa 'vAyu rUpavAn na vA (vAyu rUpavAna che ke nahi)', 'o leze natamapti na vA (puro dero rajata che ke nahi)' evA saMrAyanI nivRtti thaI zake nahi. vAyumAM amuka rUpaviroSano abhAva sAmAnyadharmAvacchinna pratiyogitAka banI zakato hoya to 'vAyA rUpa nAsti' evI pratItinI pachI paNa amuka rUpaviroSano abhAva hovA chatAM 'anya rUpa haze ke nahi' evo saMzaya thavAmAM koI bAdhA Ave nahi. amuka rUpaviroSano abhAva hovA chatAM anya rUpaviroSa temAM saMbhavI zake che. evI ja rIte, amuka rajatavizeSano abhAva hovA chatAM te rajatavizeSano abhAva sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka banato hoya to 'putte veze nataM nAsti' evI pratIti pachI paNa te dezamAM anya rajatanuM hovuM saMbhavita hoI 'ayaM lezo khatavAn na vA' evo saMzayabanI zake. amuka viroSano abhAva hovA chatAM anya vizeSane laIne saMzaya banI zake. paraMtu Avo saMzaya anubhavaviruddha che. 'vAyo rUpaM nAsti' e AhmavAkyajanya pratIti pachI 'vAyuH rUpavAnuM na vA', evo saMzaya thato nathI ane 'o leze ratnata nAsti' e AsavAkyajanya pratIti pachI 'putte vezaH rajJatavAn na vA' evo saMzaya thato nathI. tenuM kAraNa e che ke amuka viroSano abhAva sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka banI zake ja nahi. tethI amuka jJAnavyaktino abhAva hoya eTale 'mArAmAM jJAna nathI' evI jJAnasAmAnyAbhAvanI pratIti kema thAya ? mArAmAM jJAna nathI' e pratItino viSaya amuka jJAnavizeSano abhAva banI zake nahi ; teno viSaya to jJAnasAmAnyano abhAva che. vaLI, jJAnasAmAnyanA abhAvanuM pratyakSa thaI zakatuM nathI e ame darzAvI gayA chIe. jJAnasAmAnyanA abhAvanA e pratyakSamAM dharmijJAna ane pratiyogijJAna kAraNa hovAthI kAraNIbhUta te jJAnadvaya hovAnAM ja, to pachI jJAnasAmAnyanA abhAvanuM pratyakSa thAya ja kyAMthI ? na ja thAya, na ja saMbhave. tethI 'mArAmAM jJAna nathI' e pratyakSapratIti jJAnAbhAvaviSayaka hoI zake nahi. eTale ja ukta pratItino viSaya bhAvarUpa ajJAna ja che ema svIkAravuM joIe. vaLI, 'mArAmAM jJAna nathI' e pratIti 'huM ajJa chuM" e pratItinI samAnaviSayaka ja che. Ama 'huM anna chuM" e pratItino viSaya paNa bhAvarUpa ajJAna ja che. tethI bhAvarUpa ajJAna sAkSisiddha che ema svIkAravuM joIe. 22 sAmAnyAbhAva pratIta thatAM vizeSaviSayaka saMzaya kema thato nathI tenuM kAraNa vistArathI pUrvapakSarUpe advaitasiddhikAra nIce mujaba rajU kare che. abhAvabodhamAM pratiyogyezano prakArIbhUta dharma ja pratiyogitAvacchedaka bane che. ghaTAbhAvabodhamAM ghaTatvadharma ja pratiyogitAvacchedaka che. A pratiyogitAvacchedaka ghaTatvamAM je pratiyogitAvacchedakatvadharma che te abhAvapratIti pahelAM draSTA samakSa upasthita hoto nathI. vaLI, pratiyogitAvacchedatvadharmaviziSTa je avacchedaka hoya che te pratiyogIrUpa aMzanA viroSaNarUpe abhAvapratItimAM bhAsamAna thAya che. ghaTapratiyogitAvacchedakatvadharmaviziSTa je avacchedaka ghaTatva che te pratiyogIrUpa aMza ghaTanA vizeSaNarUpe abhAvapratItimAM bhAsamAna thAya che. jema pratiyogitAvacchedakamAM pratiyogitAvacchedakatvadharma abhAvapratIti Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa avidyAnuM sAdhaka prathama prakAranuM sAkSipratyakSa 61 pahelAM anupasthita hoya che tema pratiyogImAM tenuM pratiyogIpaNuM (pratiyogitA dharma) paNa abhAvapratIti pahelAM anupasthita hoya che. jema ghaTapratiyogitAvacchedaka ghaTatvamAM pratiyogitAvacheThakatvadharma abhAvapratIti pahelAM anupasthita hoya che tema pratiyogI ghaTamAM pratiyogitAdharma paNa abhAvapratIti pahelAM anupasthita hoya che. paraMtu abhAvapratItimAM avacchedakatva dharma ane pratiyogitAdharma bhAsamAna to thAya che. pratItinI pahelAM anupasthita dharma pratItimAM vizeSaNarUpe bhAsamAna thaI zake nahi. viziSTabuddhimAM je vizeSaNarUpe bhAse che tenuM viziSTabuddhinI pahelAM jJAna hovuM jarUrI che, saprayojana che. Ama viziSTabuddhinI pahelAM viroSaNanI upasthiti Avazyaka che. tethI viziSTabuddhirUpa abhAvapratIti pahelAM anupasthita avacchedattvadharma, pratiyogitAdharma Adi abhAvapratItimAM vizeSaNarUpe bhAsI zake nahi. A kAraNe avacchedatvadharma Adi abhAvapratItimAM vizeSaNarUpe nahi paNa saMsargarUpe bhAsamAna thAya che ema svIkAravuM joIe. viziSTabuddhimAM je saMsarga bhAse che tenI viziSTabuddhi pUrve upasthiti Avazyaka nathI, apekSita nathI. tethI avacchedatvadharma, pratiyogitAdharma vagere abhAvapratItinI pahelAM anupasthita hoI abhAvapratItimAM saMsargarUpe bhAsamAna thAya che, viroSaNarUpe bhAsamAna thaI zaktA nathI. ghaTAdi pratiyogIrUpa aMzanA vizeSaNarUpe ghaTatvAdine grahaNa karavAnI je sAmagrIM che te ja sAmagrI avacchedattvane grahaNa karavAnI che. ghaTatyAdiniSTha avacchedatva dharmanuM jJAna kaMravA mATe anya koIpaNa sAmagrI nathI. A avacchedakatvadharma svarUpasaMbaMdhaviroSa che. ghaTatvAdiniSTha avacchedakatva atirikta padArtha nathI. jemAM avacchedakatva hoya tenuM svarUpa ja avacchedakatva che. ane e kAraNe tattadvizeSAbhAva tattadviroSadharmAvacchinnapratiyogitAka bane che, jemake taghaTAbhAva taghaTatvAvacchinnapratiyogitAka bane che, etadghAbhAva etadghatnAvacchinnapratiyogitAka bane che, e ja rIte tajJAnavyaktino abhAva tajJAnatvAvacchinnapratiyogitAka bane che ane etajjJAnavyaktino abhAva etajjJAnatvAvacchinnapratiyogitAka bane che. koIpaNa vizeSavyaktino abhAva sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka banI zake nahi, banavA mATe koI sAmagrI ja nathI. koI paNa viroSavyaktino abhAva sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka banI zakato na hoI jeTalA viroSAbhAvo che te badhAnI samagra rAzimAM sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAtvadharma vyAsajyavRttithI che ema svIkArI zakAya. sAmAnyadharma dvArA avacchinna je pratiyogitA te pratiyogitAnuM nirUpatva ja sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAkatva che. 'sAmAnyadharmAvatriA pratiyoLitA yasya' Ama bahuvrIhi * samAsa karIne 'sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka' pada niSpanna thayuM che. sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitA abhAvagata sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAkatvadharma A ke te amuka abhAvizeSamAM hoto nathI paraMtu yAvadvizeSAbhAvarAzimAM vyAsajyavRttithI hoya che. pratyeka AzrayamAM parisamAsa dharmane abhyAsajyavRttithI raheto dharma kahevAmAM Ave che, jyAre pratyeka AzrayamAM parisamApta na hotAM yAvadAzrayonA samagra rAzimAM parisamApta dharmane vyAsajyavRttithI raheto dharma kahevAmAM Ave che jema ke ubhayatva Adi dharma. ubhayatva pratyekamAM nathI paraMtu ubhayamAM vyAsajyavRttithI che. e ja rIte dvitva, tritva saMkhyA paNa vyAsajyavRttithI ja rahe che. jeTalA viroSAbhAvo che te badhAnA samagra eka rAzithI atirikta eka sAmAnyAbhAvane jeo svIkAre che temanA matamAM sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAtvadharma sAmAnyAbhAvarUpa eka dharmImAM Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara vedAntamAM avidyAviyAr abhyAsajyavRttithI rahe che. pariNAme atirikta eka sAmAnyAbhAva svIkAranAranA pakSamAM sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAkatvadharma abhyAsajyavRttithI rahenAro dharma che. niSkarSa e ke sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva be prakArano hoI zake che - (1) jeTalA vizeSAbhAvo che te badhA ekaThA karelA (rAzIkRta) vizeSAbhAvo arthAt badhA vizeSAbhAvono rAzi ( 2 ) jeTalA vizeSAbhAvo che te badhAnA rAzithI atirikta eka sAmAnyAbhAva. sAmAnyAdharmAvacchinnapratiyogitAka A dvividha abhAva ja yAvoiSapratItino virodhI che. jayAM koI paNa vizeSa hoya tyAM sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka pradarzita dvividha abhAva hoI zake nahi. ane jyAM A pradarzita dvividha abhAvamAMno koI paNa eka abhAva hoya tyAM koI paNa viroSa hoI zake nahi.22 tethI 'vAyau rUpa nAsti' ' puoleze ratnata nAsti ' ItyAdi AsavAkyajanya pratItino viSaya rUpano sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva ke rajatano sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva che. AsavAca dvArA vAyumAM rUpano sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva pratIta thatAM " vAyumAM anya koI paNa viroSarUpa haro ke nahi ' evo saMdehaM paNa pachI thaI zake nahi. e ja rIte, AmavAkaca dvArA puro deze rajatano sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva pratIta thatAM ' puroThero anya koI rajatavizeSa haze ke nahi ' evo saMrAya pachI thaI zake nahi. tethI sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva pratIta thatAM vizeSaviSayaka, saMzaya thaI zake ja nahi. kara AnA uttaramAM advaitasiddhikAra nIce pramANe kahe che. ahIM jaNAvela maryAdA badhAne ja svIkArya che. ane prakRta sthaLe paNa arthAt ' mArAmAM jJAna nathI ' e pratItimAM paNa jJAnatva - sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka jJAnAbhAva bhAsamAna thAya che. tethI A jJAnAbhAva jeTalAM vizeSajJAno che te badhAMno virodhI che. amuka A ke te vizeSajJAna hotAM jJAnatvasAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka jJAnAbhAvanI pratIti saMbhavI zake nahi. ane jJAnatvasAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka jJAnAbhAvanI pratIti thatI hoya tyAre koIpaNa viroSajJAna hoI zake nahi. tethI ' mArAmAM jJAna nathI ' e pratIti jJAnAbhAvaviSayaka che ema nyAyAmRtakAra kema kahI zake ? jJAnatvasAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka jJAnAbhAvanA pratyakSanuM kAraNa che dharmijJAna ane pratiyogijJAna. dharmijJAna ane pratiyogijJAna hotAM jJAnatvasAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka jJAnAbhAvanuM pratyakSa saMbhave ja nahi. jo dharmijJAna ane pratiyogijJAnarUpa kAraNa na hoya to kAryabhUta jJAnatvasAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka jJAnAbhAva utpanna thaI zake ja nahi. ane jo dharmijJAna ane pratiyogijJAnarUpa jJAnaviroSa hoya to paNa jJAnatvasAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka jJAnAbhAva thaI zake nahi. Ama vyAghAtadoSa Avato hovAthI 'mayi jJAnaM nAsti' e pratIti jJAnatvasAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka jJAnAbhAvaviSayaka nathI. tethI nyAyAmRtakAre paNa na chUTake khAdhya thaI e svIkAravuM ja joIe ke ghaTasAmAnyAbhAva, paTasAmAnyAbhAvanA pratyakSathI A jJAnasAmAnyAbhAvanuM pratyakSa vilakSaNa che. ghaTasAmAnyAbhAva, paTasAmanyAbhAvanuM pratyakSa thavAmAM koI vyAghAtadoSanI saMbhAvanA nathI, jayAre jJAnasAmAnyAbhAvanuM pratyakSa vyAghAtadoSathI dUSita che ane tethI asiddha che. tethI ghaTAmAnyAbhAvanI pratItithI jJAnasAmAnyAbhAvanI pratIti vilakSaNa che ema svIkAravuM ja ucita che. viSayavailakSaNyane kAraNe pratItivailakSaNya che ema svIkAravAmAM lAghava che. viSayanuM vailakSaNya na Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa avidyAnuM sAdhaka prathama prakAranuM sAkSipratyakSa 63 hoya to pratItinuM vailakSaNya thAya ja nahi. tethI jJAna sivAyanI vastunA sAmAnyanA abhAvanI pratItithI vilakSaNa evI jJAnasAmAnyAbhAvanI pratItino viSaya paNa vilakSaNa ja hoya. A viSayanI vilakSaNatA zI che ? jJAnasAmAnyAbhAvanI pratItino viSaya jJAnAbhAva na hotAM jJAnavirodhI bhAvabhUta ajJAna ja che. Ama ' ya jJAnaM nAsti ' e pratItino viSaya jJAnAbhAva ghaTI rAkato na hoI advaitavedAntI tenA viSaya tarIke bhAvarUpa ajJAnane svIkAre che.24 ' viSayaviroSita ajJAnano anubhava karIne ja, arthAt ' mane amuka viSayamAM ajJAna che ' evuM anubhavIne ja, puruSa te ajJAnanI nivRtti mATenA vicAramAM pravRtta thAya che. vicArasAdhya jJAna ja te ajJAnanuM nivartaka che. ajJAnanivartaka jJAnanuM sAdhana vicAra che. tethI ja ajJAnanivRtti mATe puruSa vicAramAM pravRtta thAya che. A bAbata sarvAnubhavasiddha che. have, '7 jJAnAmi ' e pratItino viSaya jJAnasAmAnyAbhAva nahi paNa jJAnaviroSAbhAva che e nyAyAmRtakArano mata svIkAratAM ahIM muzkelI UbhI thAya che. te A pramANe che. jo amuka jJAnavizeSano abhAva 'huM jANato nathI ' e pratItino viSaya hoya to ' huM jANato nathI ' e pratIti te jJAnaviroSa utpanna thavA chatAM paNa rahevAnI ja kAraNa ke vicArasAdhya jJAna utpanna thatAM prastuta jJAnavizeSAbhAva nivRtta thavA chatAM koI ne koI bIjo jJAnaviroSAbhAva to hovAno ja. ane tenI nivRtti mATe punaH vicAramAM pravRtti thavAnI ane Ama cAlyA ja karavAnuM. pariNAme vicAra dvArA jJAnAbhAvanI nivRtti asaMbhava banI jaze. niSkarSa e ke ' huM jANato nathI ' e pratItino viSaya jJAnavizeSAbhAva nathI paNa jJAnasAmAnyAbhAva che arthAt jJAnatvasAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka jJAnAbhAva che. A jJAnasAmAnyAbhAvanuM pratyakSa thaI zakatuM nathI e ame darzAvI dIdhuM che. koI paNa jJAnaviroSAbhAva jJAnatvasAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka nathI. jJAnavizeSAbhAvane jJAnatvasAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka mAnavAmAM yuktivirodha ane anubhavavirodha che. nyAyAmRtakAra * kahevA mAge che ke koI paNa jJAnavizeSAbhAva ja jJAnatvasAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitArUpe 'huM jANato nathI' e pratItino viSaya banI zake che, paraMtu temanI A vAta koI `paNa matamAM koI paNa rIte ghaTI zakatI ja nathI. temAM zuM khAdhaka che e ame darzAvI dIdhuM che. tethI jJAnasAmAnyAbhAva athavA jJAnatvasAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka koI paNa jJAnAbhAvathI vilakSaNa bhAvarUpa ajJAna ja 'mArAmAM jJAna nathI''huM ajJa chuM" vagere pratItino viSaya che e siddha thAya che.25 ahIM taraMgiNIkAra nIce pramANe Apatti Ape che. ' huM jANato nathI ' e pratItino viSaya bhAvarUpa ajJAna hoI zake nahi, kAraNa ke bhAvarUpa ajJAna ukta pratItino viSaya che ema svIkAratAM ' ghaTa jANato nathI ' 'huM jANato nathI ' A be pratItinA viSayavailakSaNyanI Apatti AvI paDe. kevI rIte ? samajAvIe chIe. ' ghaTo na jJAnati (ghaTa jANato nathI) ' e pratItino viSaya bhAvarUpa ajJAna hoI zake nahi. advaitavAdInA mate caitanya ja bhAvarUpa ajJAnano Azraya banI zake. ghaTa to jaDa vastu che tethI te bhAvarUpa ajJAnano Azraya banI zake nahi. tethI " ghaTa jANato nathI ' e pratItino viSaya jJAnAbhAva ja hoya. jJAnAbhAvaviziSTa ghaTa ukta pratItino viSaya che. bhAvarUpa ajJAnano AzrayabhUta ghaTa ukta pratItino viSaya nathI. ethI UlaTuM, ' huM jANato nathI ' e pratItino viSaya advaitavAdInA mate bhAvarUpa ajJAna che. Ama ' ghaTa jANato nathI ' 'huM jANato nathI ' A be pratItinA viSayonA vailakSaNyanI Apatti AvI paDe. vaLI, A be pratItinuM Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara vekAnamAM avighAvicAra viSayavailAya koIne paNa anubhavasiddha nathI. have jo huM jANato nathI' e pratItino viSaya paNa jJAnAbhAva ja che ema mAnavAmAM Ave to A viSayalakSaNyano doSa na Ave.' AnA uttaramAM laghucandrikAkAra kahe che ke "6 mum' 'ti napura:' A be pratItinA viSayalakSaNyanI jema ukta be pratItinuM viSayalakSaNya doSAvaha nathI. 'masu' e pratItino viSaya che 'sUkUca' jyAre 'mahura:' e pratItino viSaya che 'sUravirodhI' 27 'mArAmAM jJAna nathI' e pratItino viSaya jJAnAbhAva mAnatAM vyAghAtadoSa Ave che, eTale advaitavAdI e pratItino viSaya bhAvarUpa ajJAna che ema svIkAre che. paraMtu nyAyAmRtakAra jaNAve che ke prastuta pratItino viSaya bhAvarUpa ajJAna che ema mAnatAM paNa vyAghAtadoSa Ave che ja. kevI rIte vyAghAtadoSa Ave che? Ano uttara ApatAM nyAyAmRtakAra nIce mujaba kahe che. 'huM jANato nathI' e pratItino viSaya bhAvarUpa ajJAna hoya to paNa e bhAvarUpa ajJAna ke abhAvavilakSaNa ajJAna jJAnavirodhIrUpe ja pratIta thaI zake. huM jANato nathI' e pratItimAM namUviruddhArthano bodhaka che. nAnAma' pada antargata jJA dhAtuno artha jJAna che. tethI nAnA e vAkya ja ne nAnAmi ' e pratItinuM abhilApavAkya che. A abhizApavAkyarata nam viruddhArthaka che ane jJA dhAtu jJAnArthaka che. tethI nAnAma' e vAkya dvArA " huM jJAnaviruddhavAnuM chuM' evI pratIti thAya. AnI sAme advaita vedAntI nIce pramANe dalIla kare che. A bhAvarUpa ajJAna ke abhAvavilakSaNa ajJAna ne nAnAmi ' e pratItino viSaya bane che tyAre ukta pratItinA abhilApavAkyamAM namUno ullekha hovAthI jJAnavirodhIrUpe ajJAnanI pratIti thAya e sAcuM, paraMtu e bhAvarUpa ajJAna kevaLa huM jANato nathI' e pratItino ja viSaya che evuM to nathI. e bhAvarUpa ajJAna " mUDha chuM' e pratItino paNa viSaya bane che. A pratItinA abhilApavAkyamAM namUno ullekha nathI. tethI A ajJAna jJAnavirodhIrUpe ja pratIta thAya che ema kema kahI zakAya? "ghoDa'i e pratItimAM mohavAnuM arthAt ajJAnavAnuM chuM ema ja samajAya che. huM mUDha chuM ' e pratItimAM jJAnavirodhItva pratIta thatuM nathI kAraNa ke ' mUDha chuM' e pratItinA abhilApavAkyamAM nam pada nathI. nyAyAmRtakAra A dalIlanA virodhamAM nIce mujaba rajUAta kare che. advaita vedAntInI uparyukta dalIla yogya nathI, kAraNake pralaya' zabdamAM namUno ullekha na hovA chatAM pralaya' zabda dvArA dhvaMsarUpa abhAva ja avagata thAya che. tevI ja rIte, "moha' padamAM namUno ullekhana hovA chatAM 'moha' pada dvArA pratIyamAna vastu jJAnavirodhIrUpe ja pratIta thAya. advaitavAdI vivaraNAcArya paNa ajJAnanI jJAnavirodhitA svIkAre che. te ajJAnanI jJAnavirodhitA dekhADavA mATe kahe che ke AzrayasApekA tema ja viSayasApekSA jJAnanA virodhI rUpe ja ajJAna "ajJAna' padathI abhihita thAya che. vivaraNAcArya bhAvarUpa ajJAna siddha karIne e ajJAnano Azraya ane viSaya zuddha caitanya ja che ema jaNAve che. ajJAnano je Azraya che te ja ajJAnano viSaya paNa che, ajJAnano Azraya ane viSaya bhinna hoI zake ja nahi, ema vivaraNAcArye kahyuM che. paraMtu ' vivaraNAcAryanI A vAta ayogya che tema ja anubhavaviruddha che, kAraNake. A puruSane A viSayanuM ajJAna che' ema ajJAnano Azraya ane viSaya bhinnarUpe anubhavAya che. Ano prativAda karatAM vivaraNAcArya kahe che ke jJAnanA virodharUpe ja ajJAna pratIta thAya che ane jJAnano Azraya Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa avighAnuM sAdhaka prathama prakAranuM sAkSipratyakSa ane viSaya bhinna hoya che, tethI ja ajJAnano Azraya ane viSaya bhinnana hovA chatAM bhinna bhAse che. jJAnano Azraya ane viSaya bhinna hovAne kAraNe jJAnavirodhI ajJAnano Azraya ane viSaya bhinna pratIta thAya che. vastutaH ajJAnano Azraya ane viSaya bhinna nathI. vadhu spaSTatA karatAM vivaraNAcArya nIce mujaba kahe che. sthitikriyA akarmaka che jayAre gatikriyA sakarmaka che. Ama hovA chatAM 'sthiti' pada dvArA abhidhIyamAna sthitikriyA akarmaka pratIta thAya che arthAt karmasApekSa pratIta thatI nathI paraMtu "agamana' pada dvArA gativirodhI rUpe abhidhIyamAna sthitikriyA sakarmaka pratIta thAya che arthAt karmasApekSa pratIta thAya che. gatikriyA sakarmaka hovAnA kAraNe ja " gatinivRtti' yA ' agamana' pada dvArA gativirodhI rUpe abhidhIyamAna sthitikriyA paNa akarmaka hovA chatAM sakarmaka pratIta thAya che. sthiti ane agamana eka ja vastu che. sthA-dhAtuno artha che gatinivRtti. paraMtu sthitikiyA akarmakarUpe ane gatinivRttikriyA sakarmakarUpe (karmasApekSarUpe) pratIta thAya che. tenuM kAraNa e che ke gatikriyA sakarmaka hovAthI ja gatinivRttikriyA paNa karmasApekSarUpe yA sakarmaka pratIta thAya che. vastutaH gatinivRttikriyA akarmaka ja che, karmasApekSa nathI. A rIte ja vastutaH jeno Azraya ane viSaya bhinna nathI evuM jJAnavirodhI bhAvarUpa ajJAna paNa jeno Azraya ane viSaya bhinna che evA jJAnanA virodhIrUpe "ajJAna' padathI abhidhIyamAna thavAne kAraNe Azraya ane viSaya e be judA dharAvatuM pratIta thAya che. paraMtu A bhAvarUpa ajJAna 'tama' ke 'moha pada dvArA abhidhIyamAna thAya che tyAre te Azraya ane viSaya be bhinna dharAvatuM pratIta thatuM nathI. * vivaraNAcAryano pakSa rajU karI nyAyAmRtakAra AgaLa jaNAve che ke be judA Azraya ane viSayanI apekSA rAkhatA (bhinnAzrayaviSayakrayasApekSa) jJAnanA virodharUpe jo ajJAna pratIta na thAya to jJAnanI sAthe ajJAnano virodha aprAmANika thaI paDe. game tema paNa vivaraNAcArya ajJAnanI jJAnavirodhitA to svIkAre ja che. nyAyAmRtakAra AgaLa jaNAve che ke have jo jJAnavirodharUpe pratIyamAna ajJAnamAM rahela virodhanuM nirUpaka je jJAna che tenuM jJAna na hoya to jJAnavirodhI ajJAnanI pratIti ja na thAya. ane jo virodhanirUpaka jJAnanuM jJAna hoya to ajJAna ja na saMbhave ane pariNAme ajJAnanI pratIti thAya nahi. kahevAno Azaya nIce mujaba che. brahmane nAnAmAM (huM brahmane jANato nathI)' evI pratItino viSaya ajJAna brahmajJAnavirodharUpe pratIta thAya che. ahIM e dhyAnamAM rAkhavuM ke je jJAnanA virodharUpe ajJAna pratIta thAya che te jJAna ja pramAjJAna che. pramAzAnane ja advaitavedAntamAM jJAna kahyuM che. apramA jJAna nathI paNa jJAnAbhAsa che. tethI brahmaviSayaka pramAnA virodharUpe ja brahmaviSayaka ajJAna pratIta thAya che ema atavedAntI kahe che. pariNAme brahmaviSayaka ajJAnamAM rahela virodhanuM nirUpaka brahmajJAna jJAta na hoya to ajJAnanI pratIti saMbhave nahi. ane brahmajJAna jJAta hoya to brahmaviSayaka ajJAnanuM astitva ja rahe nahi ane e kAraNe ajJAnanI pratIti saMbhave nahi. niSkarSa e ke bhAvarUpa ajJAna svIkAravA chatAM advaitavedAntInA matamAM paNa vyAghAtadoSa aparihArya ja rahe che." nyAyAmRtakAra vadhArAmAM eka bIjI vAta paNa kahe che. te A pramANe che. nirviSayaka ajJAnanI pratIti thatI nathI. tethI viSayavizeSita ajJAnanI ja pratIti svIkAravI joIe. ajJAnano vyAvartaka viSaya jo jJAta na hoya to viSayavizeSita ajJAnanI pratIti thAya kevI rIte? ane ajJAnano vyAvartaka viSaya jo jJAta hoya to ajJAna ja na rahe eTale enI pratIti kyAMthI Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EK zAMkara vedAntamAM avidyAviyAra saMbhave ? Ama ajJAnanA vyAvartaka viSayanuM jJAna hotA ke ajJAna hotAM - baMne rIte - ajJAnanI pratIti vyAhata thaI paDe che. niSkarSa e ke ' ubhaya pakSamAM jyAM samAna doSa ke samAna parihAra hoya tyAM eka pakSa bIjA pakSane prazna karI zake nahi ' e niyama anusAra ubhayapakSe vyAghAtadoSanuM samAdhAna karavuM Avazyaka hoIne kevaLa jJAnAbhAva pakSamAM ja vyAghAtadoSanI Apatti ApavI advaitavedAntIne mATe yogya nathI.31 ja AnA uttaramAM advaitasiddhikAra kahe che ke nyAyAmRtakAre Ama kahevuM yogya nathI. bhAvarUpa ajJAna pramANajanya antaHkaraNavRtti dvArA ja nivartanIya che. te sAkSijJAna dvArA nivartanIya nathI. bhAvarUpa ajJAna sAkSivegha che, pramANavedya ( antaHkaraNavRttivegha ) nathI ja. tethI ajJAnagata virodhanuM nirUpaka jJAna paNa sAkSivedya ja che, kAraNa ke jJAnavirodhIrUpe ja ajJAna sAkSivedya bane che. je sAkSI ajJAnane grahaNa kare che te ja sAkSI ajJAnaniSTha virodhanA nirUpka jJAnane paNa grahaNa kare che. virodhanA nirUpaka jJAnane jo sAkSI grahaNa na kare to jJAnavirodhIrUpe ajJAna sAkSivedya bane kaI rIte ? ajJAnaniSTha virodhanuM nirUpaka jJAna sAkSivedya hovA chatAM pramANavedya nathI ja. e ja rIte ajJAnano vyAvartaka viSaya paNa sAkSivedya che, paraMtu pramANavegha nathI. viSayavizeSita ajJAna ja sAkSivedha bane che. tethI ajJAnanA vyAvartaka viSayane sAkSI grahaNa na kare to viSayavyAvRtta ajJAna sAkSivedya bane kaI rIte ? ajJAnaniSTha virodhanuM nirUpa jJAna tema ja ajJAnano vyAvartaka viSaya vedha hovA chatAM pramANavedya nathI paNa sAkSivedha che. jo pramANavedya hota to avazya vyAghAtoSa Avata. sAkSI dvArA ajJAnano vyAvartaka viSaya gRhIta thayo che eTale te viSayanuM ajJAna have hoI zake nahi; viSaya jJAta thatAM have te viSayanuM ajJAna kevI rIte hoya ? - AvI Apatti nyAyAmRtakAra ApI zake nahi. sAkSI ja viSayavizeSita ajJAnano sAdhaka che. sAkSI dvArA viSaya gRhIta thatAM jo ajJAnanI nivRtti thaI jAya to sAkSI dvArA ajJAnanI siddhi thAya kema ? viSayaviSayaka sAkSijJAna dvArA te ja viSayanuM ajJAna nivRtta thatuM nathI. viSayaviSayaka pramANajJAna dvArA ja te viSayanA ajJAnanI nivRtti thAya che. je sAkSI ajJAnano sAdhaka che te ja sAkSI ajJAnanA vyAvartaka viSayano paNa sAdhaka che. 32 e vAta sAcI ke ajJAnano sAkSI ajJAnanA viSayane ajJAtatvarUpe ja grahe che. = 33 vivaraNAcArya kahe che ke badhI vastu jJAtarUpe ke ajJAtarUpe sAkSicaitanyano viSaya bane che. pramAjJAna jyAre sAkSI dvArA gRhIta thAya che tyAre pramAjJAnano viSaya jJAtarUpe sAkSicaitanyano viSaya bane che, ane ajJAna jyAre sAkSicaitanya dvArA gRhIta thAya che tyAre ajJAnano vyAvartaka viSaya ajJAtarUpe sAkSicaitanyano viSaya bane che. paraMtu ajJAnano vyAvartaka viSaya pramANavRtti dvArA vedya nathI. pramANavRtti dvArA vedya thAya to ajJAna ja nivRtta thaI jAya ane ema thatAM vyAghAtadoSa Ave. 34 AnI sAme nyAyAmRtakAra nIce pramANe jaNAve che. bhAvarUpa ajJAna jema sAkSivedya che tema bhAvarUpa ajJAnano vyAvartaka viSaya paNa sAkSivedha che ema advaitavedAntI kahe che. ame kahIe chIe ke bhAvarUpa ajJAna jevI koI vastu ja nathI. ajJAna jJAnAbhAva ja che. jJAnAbhAva sAkSivedya che. ajJAna jJAnAbhAvarUpa hovAthI viSayavizeSita jJAnano abhAva ja ajJAna che. jJAna sAkSivedha che e badhA ja svIkAre che. jJAnAbhAvamAM pratiyogI jJAna che. jo pratiyogI jJAna Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa avidyAnuM sAdhaka prathama prakAranuM sAkSipratyakSa 60. sAkSivegha hoya to jJAnAbhAva sAkSIvedya ja hoya kAraNake pratiyogI ane abhAva tulya pramANavedya hoya che evo niyama che. jJAna sAkSivedya che, jJAnAbhAva sAkSivedya che, ane jJAnAbhAvanA pratiyogI jJAnano vyAvartaka viSaya paNa sAkSivedya che. ' na jJAnAmi ' e pratItimAM pramAvRttino abhAva ja viSaya hoya che. arthAt, je jJAnAbhAvane ajJAna kahevAmAM Avela che te jJAnAbhAvanuM pratiyogI jJAna pramAvRtti rUpa che. pramAvRttino abhAva ja jJAnAbhAva che - ajJAna che, ane te ajJAna sAkSivedya che. A abhAvanI pratiyogI pramAvRtti ane A pramAvRttino viSaya paNa sAkSivedya che. pariNAme ajJAnane jJAnAbhAvarUpe svIkAravA chatAM ajJAnanI pratIti sAkSisvarUpa hovAthI advaitavedAntInA matanI jema amArA matamAM paNa vyAdhAtadoSa Avato nathI.pa AnA uttaramAM advaitasiddhikAra nIce pramANe kahe che. advaitavedAntInA mate bhAvarUpa ajJAna sAkSAt sAkSivedya che ane tethI ajJAna dvArA ajJAnano vyAvartaka viSaya paNa sAkSivedya che. paraMtu jJAnAbhAva sAkSAt sAkSivedha nathI. abhAva to anupalabdhi pramANavedya che ane tethI parokSapratItino viSaya che. abhAva e sAkSipratyakSano viSaya nathI.6 vivaraNAcArya paNa kahe che ke abhAva chaThThA pramANano viSaya hovAthI sAkSivedya nathI. paraMtu vedAntaparibhASAkAre 'anupalabdhipramANavedya abhAva pratyakSapratItino viSaya che' ema kahI advaitasiddhAntanuM potAnuM ajJAna ja pragaTa karyuM che, te nyAyamatanA anusaraNano lobha choDI zakyA nathI. te apasiddhAntane ja siddhAnta samajI beThA che." ahIM gauDa brahmAnaMda kahe che ke vastutaH 'A viSayamAM A puruSanuM ajJAna che' evI pratItimAM viSayavizeSAzritarUpe ane puruSaviroSanirUpitarUpe ajJAnatvarUpa akhaMDa dharmaviziSTa ajJAna viSayIbhUta bane che. 'A puruSanuM ajJAna' e rIte chaThThI vibhakti dvArA puruSanirUpita ajJAna ja samajAya che. 'puruSanuM' e chaThThI vibhaktino artha che nirUpitatva. ajJAnamAM tajJapuruSanirUpitatvadharma tattatpuruSIyapramAnivartyatAno niyAmaka che arthAt vyApya che. ajJAna tatttatpuruSanirUpita che ema kahevAthI ajJAnamAM tatttatpuruSIyapramAnivatkRtya dharma che e jANI zakAya che. vyApya dharmanA jJAna dvArA vyApaka dharmanI anumiti thAya che. je ajJAna je puruSanirUpita hoya te ajJAna te puruSanI pramA dvArA nivRtta thAya che - dUra thAya che. tethI tatpuruSanirUpitatva tatpuruSIyapramAnivartItvanuM vyApya che. vyApyaviSayaka jJAna vyApakaviSayaka nathI paraMtu vyApyaviSayaka jJAna dvArA vyApaka viSayanuM jJAna thaI zake che. tatpuruSIyapramAniva hovAne kAraNe ajJAna tatpuruSanirUpita che. ane viSayaniSThakAryanuM upAdAna hovAne kAraNe ajJAna viSayAzrita che. IdantAvacchinnacaitanyAzrita tema ja zuktitvaprakAraka ajJAna rajatanuM upAdAna che, mATe ajJAnane viSayAzrita kahevAmAM Avela che. Ama viSayAzrita tema ja puruSaviroSanirUpita ajJAna ja 'artha `atra ajJAnam' evI pratItino viSaya che. have, 'asya ajJAnam'evI puruSaviroSanirUpita ajJAnanI pratItimAM, ajJAna hakIktamAM tatpuruSIyapramAjJAnanuM virodhI hovA chatAM ajJAnanuM tatpuruSIyapramAjJAnavirodhitva bhAsatuM nathI, bhAse che ema mAnavA mATe koI pramANa nathI. tatpuruSIyapramAvirodhitvanuM vyApya tatpuruSanirUpitatva ja 'asya JajJAnam' evI pratItimAM bhAse che. pramAvirodhitvarUpe ajJAna 'sya ajJAnam' evI pratItimAM bhAsatuM nathI, bhAse che ema kahevAya nahi. Ama vastutaH ajJAnamAM pramAvirodhitva che, chatAM 'anya ajJAnap' e pratItimAM pramAvirodhitvarUpano ullekha nathI. pramAvirodhitva ja ajJAnatva nathI. ja Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Fe zAMkara vedAntamAM avidyAviyAra jema jJAnatva eka akhaMDa dharma che tema ajJAnatva paNa eka akhaMDa dharma che. A akhaMDadharmaviziSTa ajJAna puruSavizeSanirUpita rUpe ane viSayaviroSAzrita rUpe 'matsya atra ajJAnamU' e pratItimAM bhAse che. ajJAnanI pratItimAM pramAvirodhitvano ullekha hota to virodhanI nirUpaka pramAnuM jJAna apekSita hota. ajJAta vastu nirUpaka banI zake nahi. ane A virodhanirUpaka pramAnuM jJAna apekSita hota to nyAyAmRtakArapradarzita vyAghAtanI saMbhAvanA raheta. paraMtu ajJAnanI pratItimAM pramAvirodhitvano ullekha ja nathI hoto. tethI nyAyAmRtakAre je Apatti ApI ke ajJAnanI pratItimAM je pramAvirodhitva dharma udviSyamAna thAya che te udviSyamAna virodhanI nirUpaka pramAnAM jJAna ane ajJAna baMne vikalpamAM advaitavAdIno mata jyAghAtadoSathI dUSita che te Apatti nirmULa che. 'A puruSanuM ajJAna' evI pratItimAM pratItino viSaya ajJAna tatpuruSanirUpitarUpe ja pratIta thAya che, tatpuruSIyapramAvirodhitvarUpe ullikhyamAna thato nathI - pratIta thato nathI. tatpuruSIyapramAvirodhitvarUpe tatpuruSIya ajJAnanI pratIti koIne paNa thaI zake nahi kAraNa ke tatpuruSane thanArI pramA anya puruSanI vedya banI zaktI nathI. 28 gauDa brahmAnaMdanI uparanI vAtathI jo ke nyAyAmRtakAre ApelI ApattinuM samAdhAna thaI jAya che chatAM vivaraNa sAthe brahmAnaMdanI vAtano virodha AvI paDe che. vivaraNakAra kahe che ke bhAvarUpa ajJAna jyAre 'ajJAna' pada dvArA abhihita thAya che tyAre Azraya ane viSaya e baMne sApekSa jJAnanA virodhIrUpe ja ajJAna abhidhIyamAna bane che. AzrayasApekSa jJAna ja tatpuruSIyapramA che. tethI tatpuruSIyapramAvirodhitvarUpe ja ajJAna pratIyamAna thAya che ema vivaraNakAra kahe che. Ama vivaraNanI vAta sAthe brahmAnaMdanI vAtano virodha spaSTa che. A virodhanuM samAdhAna brahmAnaMda nIce pramANe kare che. brahmAnaMda kahe che ke vivaraNAcAryano abhiprAya A nathI paraMtu judo che. temano abhiprAya zo che ? te A che - jyAre pramAjJAna dvArA ajJAna dUra thAya che tyAre jenuM ajJAna dUra thayuM che te puruSane ajJAnamAM pramAjJAnavirodhitAno anubhava thAya che. A abhiprAyathI ja vivaraNAcArya ajJAnamAM jJAnavirodhitAno ullekha svIkAre che. vivaraNAcAryano evo ArAya haragIja nathI ke vidyamAna ajJAna pramAvirodhitvarUpe ullikhyamAna thAya che. ahIM Apatti e Ave che ke ajJAnanI vidyamAna dazAmAM jo ajJAna jJAnavirodhitvarUpe unnikhyamAna thaI zakatuM na hoya to 'ghaTa na nAnAmi ( huM ghaTane jANato nathI )' e vAkyamAM virodhyarthaka 'nag' dvArA jJAnavirodhitvarUpe ajJAnanI pratIti thAya che ema kema svIkArAya ? ane jo ghaTaviSayaka ApaNA ajJAnanI vidyamAna dazAmAM 'huM ghaTane jANato nathI' e vAkya dvArA ApaNane thatI ajJAnanI pratIti pramAAnavirodhitvarUpe thAya che ema svIkAravAmAM Ave to ukta vAkyajanya jJAnamAM vyAghAta aparihArya bane. AnA uttaramAM kahevuM joIe ke 'ghaTa na jJAnAmi' e vAkyamAM je napUrvaka jJA dhAtu che tenI ajJAnatvaviziSTa vastumAM lakSaNA svIkAravAmAM AvI che. jema jJA dhAtu jJAnatvajAtiviziSTa vastuno vAcakaM che tema napUrvaka jJA dhAtu paNa ajJAna~viziSTa vastuno lakSaka che. jJAnatvanI jema ajJAnatva jAti che. ajJAnatvane jAti tarIke na svIkAravAmAM Ave to abhAvatva dharmanI jema ajJAnatva SaNa akhaMDa upAdhi banI jAya. eTale ja agAu ajJAnatvane akhaMDa dharma kahela che. AnI sAme nIceno tarka rajU karavAmAM Ave che. napUrvaka jJA dhAtu ajJAnatvajAtiviziSTa arthano lakSaka che ema kahevuM yogya nathI. yogArtha dvArA ja arthanI pratIti saMbhave che. samudAyamAM Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa avighAnuM sAdhaka prathama prakAranuM sAkSipratyakSa lakSaNAno svIkAra karavo ucita nathI. no artha virodhI che ane jJAdhAtuno artha jJAna che. tethI e baMne pakamilitabhAve 'jJAnavirodhI evA arthanA bodhaka bane che. to pachI napUrvaka jJA dhAtunI lakSaNA ajJAnatvajAtiviziSTamAM kema svIkArAya? - Ano uttara nIce pramANe che. adharmapada yogArya dvArA dharmavirodhI vastuno bodhaka thato nathI paraMtulakSaNA dvArA pApatyajAtiviziSTa vastuno bodhakathAya che. jema adharmapadalakSya pApatyajAtiviziSTa vastu che temanapUrvaka jJA dhAtuno paNa lakSaNAlabhya artha ajJAnatvajAtiviziSTa vastu che. tethI advaitavAdInA mate ajJAnaniSTha virodhanI nirUpaka pramAnuM jJAna paNa pramAnA ajJAna prayukta che. Ama nyAyAmRtakAra pradarzita vyAdhAta sarvathA nirmaLa che. ahIM dhyAnamAM rAkhavuM ke advaitasiddhikAra ajJAnamAM jJAnavirodhitvano ullekha svIkArIne vyAdhAtadoSano parihAra kare che jyAre gauDa brahmAnaMda ajJAnamAM jJAnavirodhitvano ullekha ahIM svIkAratA ja na hoI temanA matamAM pUrvapakSIe (nyAyAmRtamAre ) darzAvela vyAghAtadoSanI saMbhAvanA ja nathI.* vastutaH to brahAnaMda paNa ajJAnAnubhavamAM pramAvirodhitvanA ullekhano asvIkAra karatI nathI. te kahe che ke - "bhaji tyAropraviroSaLatayAjhamAtvAginana' tyAto majJAnavishessnntyaa pramAvirodhasyApi bhAnasambhavAt / avidyamAnatvaM ca pramAyAmiva pramAtvaghaTakAjJAtatve'pi samiti bhAva: ' (laghucadrikA, pR.550). Ano abhiprAya samajAvIe chIe. amAnI utpattidazAmAM zi' evuM sAkSipratyakSa thAya che. A sAkSipratyakSamAM pramAviSayarUpe bhAse che tema ja pramAno pramAtva dharma pramAnA vizeSaNarUpe bhAse che. A pramAtva dharma jAti ke akhaMDopAdhi nathI paraMtu ajJAtArthaviSayakatvarUpa sakhaMDopAdhi che. ajJAtArtha eTale ajJAnaviSayIbhUta artha. pramAno grAhaka sAkSI (sAkSipratyakSa) pramAne prakAzita karavAnI sAthe sAthe pramAnA viroSaNa pramAtvane paNa prakAzita kare che. A pramAtva bIjuM kaMI nahi paNa ajJAtArthaviSayatve ja che. tethI pramAtvane prakAzita karatAM pramAtvanA ghaTaka ajJAnane paNa te prakAzita kare che. pramAnI vidhamAna dazAmAM sAkSI pramAtvanA ghaTaka je ajJAnane prakAzita kare che te ajJAna pramA vaDe dUra thayeluM ajJAna che. te ajJAna vidyamAna nathI paraMtu pramAvaDe nivRtta thayeluM che, tethI te atIta che. Ama pramAno grAhaka sAkSI pramAne prakAzita karavAnI sAthe sAthe pramAnivRtta atIta ajJAnane prakAzita kare che. tevI ja rIte, 'huM jANato nathI e sAkSipratyakSa paNa aAnane prakAzita karavAnI sAthe sAthe ajJAnArAmAM vizeSaNarUpe rahela pramAvirodhitvane paNa prakAzita kare che, arthAtu ajJAnano grAhaka sAkSI ajJAnanA viroSaNabhUta pramAvirodhitvane prakAzita kare che. A pramAvirodhitvanI ghaTaka pramA vidyamAna nathI paraMtu bhaviSyakAlIna che - anAgata che. bhaviSyakAlIna pramAnA virodhitvarUpe ajJAna sAkSI dvArA prakAzita thAya che. jema mAtva ajJAtArthaviSayasvarUpa sakhaMDopAdhi che tema ajJAnatva paNa pramAvirodhitvarUpa sakhaMDopAdhi che. 'mi"i e sAkSipratyakSamAM pramAtvaghaTaka atIta ajJAna sAkSibhAsya bane che. arthAtu, jayAre sAkSipratyakSa pramAne prakAzita kare che tyAre sAthe sAthe pramAtvanA ghaTaka atIta ajJAnane paNa prakAzita kare che - je ajJAna pramA sAthe samAnaviSayaka che. AmAM koI virodha ke vyAdhAta nathI. tevI ja rIte, jyAre sAkSipratyakSa ajJAnane prakAzita kare che tyAre sAthe sAthe annAnArAnA " vizeSaNabhUta bhaviSyakAlIna pramAvirodhitvane paNa prakAzita kare che - AmAM paNa koI virodha * vyAghAta nathI. jema pramAnA sAkSipratyakSamAM pramAno prakAza ane sAthe sAthe pramAsamAnaviSayaka Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara vedAntAmAM avivAvivAra ajJAnano prakAza aviruddha ane avyAhata che tema ajJAnanA sAkSipratyakSamAM ajJAnano prakAra ane sAthe sAthe ajJAnArAnA vizeSaNabhUta bhaviSyakAlInaprabhAvirodhitvano prakAza aviruddha ane avyAhata che. tethI ajJAnaniSTha virodhanI nirUpaka pramAnA prakAzamAM vyAghAtadoSanI saMbhAvanA nathI. jo hota to pramomAM pratItimAM paNa vyAghAtadoSa Avata. ahIM dhyAnamAM rAkhavuM ke mAdhyo paNa ajJAtArthaviSayatvane ja pramAtva kahe che. A AkhI dalIlanA hAdarUpanavIna noMdhapAtra vAta e che ke jema pramAno sAkSI pramAviSayaviSayaka atIta ajJAnano prakAra che tema ajJAnano sAkSI aAnanA viroSaNabhUta evI ajJAnaviSayaviSayaka bhAvI pramAno prakAra che.. je ho te, jJAnAbhAva sAkSigha nathI paraMtu anupalabdhi pramANavedha che ane tethI parokSapratItigamya che. vidyamAna jJAna ja sAkSAt sAkSigha hoya che. sAveidya jJAnanI vidyamAnatAdazAmAM te vidhamAna jJAnano viSaya paNa sAkSI dvArA ja bhAsamAna thAya che. jJAna ane jJAnAbhAva baMne eka sAthe vidyamAna hoI zakatA nathI. tethI amuka Ake te jJAna hotAM jJAnAbhAva hoI , zake nahi. avidyamAna vastunI sAthe anAvRta sAkSInuM tAdAmya saMbhavatuM na hoI avidyamAna jJAnAbhAvanI sAveidyatA asaMbhava che. anAvRta sAkSI sAthe tAdAbhyApanna vastu ja sAkSAt sAkSigha hoya che. avidyamAna vastu anAvRta sAkSI sAthe tAdAbhyApatra hotI nathI, eTale AvidhamAna vastu sAkSigha banI rAkatI nathI. amuka A ke te jJAnanI vidyamAnatAdazAmAM. jJAnAbhAva vidyamAna na hovAthI jJAnAbhAva sAkSigha banI zakato nathI. jJAnAbhAva ja jo sAkSAt sAkSigha banI zakto na hoya to jJAnAbhAvanuM pratiyogI jJAna ane zAnAbhAvano vyAvartaka viSaya paNa sAkSigha banI zake nahi. AthI UlaTuM bhAvarUpa aMjJAna sAkSAt sAvidya che. tethI ajJAnaniSTha virodhanuM nirUpaka jJAna (pramA) avidhamAna hovA chatAM ajJAnanA viroSaNarUpe paraMparAthI sAkSigha banI zake che. tethI ajJAnanI pratItimAM ane jJAnAbhAvanI pratItimAM vyAghAtadoSanI tulyatA che ema kahI rAkAya nahi.' AnI sAme nyAyAmRtakAra nIce pramANe rajUAta kare che. ajJAnanuM sAkSipratyakSa viziSTa viSayaka pratyakSa che. viSayaviroSita ajJAna ja sAkSibhAsya bane che. viSaya ajJAnanuM vizeSaNa che. viziSTaviSayaka pratItinI pahelAM viroSaNanI pratIti hovI Avazyaka che. viroSaNanA jJAna pachI ja viziSTanuM jJAna thaI zake. janya viziSTajJAna viroSaNAnajanya hoya che. tethI viSayaviziSTa ajJAnanI pahelAM ajJAnanA viroSaNa viSayanuM jJAna thavuM Avazyaka che ane ajJAnano viSaya jJAta thatAM ajJAna rahe ja kyAMthI? naja rahe. pariNAme ajJAnanuM sAkSipratyakSa thAya kevI rIte? vaLI, jo ajJAnanuM vizeSaNa viSaya jJAta thAya nahi to vizeSaNanA jJAnanA abhAvamAM viziSTanuM arthAt ajJAnanuM sAkSipratyakSa thaI zake nahi. Ama ajJAnane bhAvarUpa svIkAro to paNa A bhAvarUpa ajJAnanuM sAkSipratyakSa vyAghAtadoSadUSita banaze ja." AnA uttaramAM advaitasiddhikAra kahe che ke kayAMya paNa vizeSaNajJAna viziSTajJAnanuM janaka nathI. vizeSaNajJAnanI viziSTajJAnajanakatAmAM koI pramANa nathI. viziSTajJAnatvadharma viroSaNAnajanyatAvacchedakanathI. A vAta nirvilpapratyakSavicAra prasaMge viroSarUpe ame karI che. viziSTazAna viroSaNAnaja nahoI nirvikalpaka pratyakSa siddha thatuM nathI. A bAbata te prasaMge vistArathI samajAvavAmAM AvI che. tethI punarukti ame ahIM karatA nathI. viziSTajJAnanI bAbatamAM viroSaNajJAnanI kAraNatA svIkAranArayAyiko paNa abhAvaviSayaka viziSTa zAnamAM Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa avilAnuM sAdhaka prathama prakAranuM sAkSipratyakSa 1 viroSaNarUpe bhAsatA pratiyogitva ane abhAvatva dharmonuM pUrve jJAna na thavA chatAM abhAvaviSayaka viziSTa buddhi utpanna thAya che e vAta svIkAre che.` A vastu paNa nirvikalpakapratyakSavicAra prasaMge naiyAyikonA graMthonA nirdeza sAthe ame darzAvIzuM. ahIM nyAyAmRtakAra AnI sAme kahe che ke viziSTabuddhi vizeSaNajJAnajanya na hovA chatAM viziSTavaiziSTayaviSayaka buddhi vizeSaNatAvaccheda-prakAraka nizcayathI janya hoya che, eTale viziSTavaiziSTacabuddhimAM vizeSaNatAvacchedakaprakAraka nizcayane kAraNa gaNavAmAM Avela che. tethI ajJAnanA pratyakSamAM vyAghAtadoSa Ave che ja. te vastu samajAvIe chIe. ajJAnanuM pratyakSa viziSTavaiziSTacaviSayaka hoya che. temAM jJAnavirodhitva ane saviSayakatvathI viziSTa ajJAnanuM pratyakSa thAya che. jJAnAvirodhitvarUpe ke nirviSayaktvarUpe ajJAnanuM pratyakSa thaI zake nahi. pradarzita viroSaNadvayathI viziSTa ajJAna AtmAzrita rUpe pratyakSa thAya che. AtmAmAM anAzrita ajJAnanuM pratyakSa thAya nahi. tethI jJAnavirodhitvaviziSTa ajJAnathI viziSTa AtmAnuM pratyakSa ja ajJAnanuM pratyakSa che. Ama viziSTa ajJAnanuM vaiziSTaca AtmAmAM bhAsatuM hoI 'adamajJaH (huM ajJa chuM )' evI pratIti viziSTavaiziSTayaviSayaka pratIti che. A pratItimAM AtmA vizeSya che, ajJAna vizeSaNa che ane jJAnavirodhitva tema ja saviSayaktva dharmo vizeSaNatAvacchedaka che. tethI 'adamajJa' e viziSTavaiziSTacanI pratItimAM jJAnavirodhitva-saviSayakattvaprakAraka nizcaya ja vizeSaNatAvacchedakaprakAraka nizcaya che. A vizeSaNatAvacchedakaprakAraka nizcaya janaka kAraNa hoI viziSTavaiziSTacapratItinI pahelAM thavo jarUrI che. tethI ajJAnanA pratyakSa pahelAM ajJAnanA viSayano nizcaya thavAne kAraNe ajJAna ja rahetuM na hovAthI pUrvavat vyAghAtadoSa Ave ja.. AnA uttaramAM advaitasiddikAra kahe che ke pradarzita kAryakAraNabhAvamAM koI pramANa nathI. viziSTavaiziSTacabuddhitva kAryatAvacchedaka che ane vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayatva kAraNatAvacchedaka che e pramANasiddha nathI. tethI ajJAnanA pratyakSamAM vyAdhAtadoSa Avato nathI. ahIM prazna e thAya che ke advaitasiddhikAra jo pradarzita kAryakAraNabhAva na svIkAre to viziSTavaiziSTacagrAhI buddhinuM kAraNa zuM banaze ? kAraNa vinA to kArya utpanna thaI zake nahi. AnA uttaramAM advaitasiddhikAra jaNAve che ke tArkikonA mate viziSTavaiziSTacagrAhI bodha cAra `prakArano hoI rAke - pratyakSAtmaka, anumitirUpa, upamitirUpa ane zAbdabodharUpa. A cAra prakAranI buddhi viziSTaveciviSayaka hoI zake che. paraMtu A caturvidhabuddhisAdhAraNa . viziSTavaiziSTacabuddhitvane kAryatAvacchedaka dharma mAnavAnI jarUra nathI. pratyakSatva, anumititva, upamititva ane zAbdabodhatva e cAreya pRthaka pRthak dharmane kAryatAvacchedaka kahIe ja chIe. ane temAM pratyakSatnAvacchinnanI kAraNasAmagrI, anumititvAvacchinnanI kAraNasAmagrI, vagere paNa pRthakpRthak svIkAravAmAM AvI che ; te dvArA caturvidha jJAna utpanna thAya che. vyAptijJAna ane pakSadharmatAjJAnamAMthI anumiti utpanna thAya che. athavA, parAmarzajJAnamAMthI anumiti utpanna thAya che. vyAptijJAna ane pakSadharmatAjJAna hotAM anumitine utpanna thavAmAM vilaMba thato nathI, je sthaLe vyAptijJAna ane pakSadharmatAjJAna hoya che te sthaLe viroSaNatAvacchedakaprakAraka nizcaya na hovAthI zuM anumiti utpanna thavAmAM vilaMba thAya che ? vyAptijJAna ane pakSadharmatAjJAnathI atirikta vizeSaNatAvacchedaka prakAraka nizcaya paNa zuM anumitinI eka pRthak kAraNasAmagrI che ? amane jaNAya che ke je puruSane vyAptijJAna ane pakSadharmatAjJAna hoya che te Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 zAMkara vedAntamAM avidhAviyAra puruSane viroSaNatAvacchedaka prakAraka nizcaya na hovAnA aparAdhane lIdhe anumiti utpanna thavAmAM vilaMba ghaTato nathI. Ama ja pratyakSa vagere pramitinI bAbatamAM samajavuM. 'parvato himAn' A anumitimAM parvata viroSya che, vahni vizeSaNa che ane vahnitva dharma viroSaNatAvacchedaka che. vahnitvaprakAraka nizcaya valkyanumitinI kAraNasAmagrI nathI. A vahnitvaprakAraka nizcaya ja viroSaNatAvacchedakaprakAraka nizcaya che. A nizcaya na hovA chatAM vanyanumiti thavAmAM koI bAdhA AvatI nathI.44 ahIM prazna karavAmAM Ave che ke vahnitvaprakAraka nizcaya na hoya to vahninuM vyAptijJAna kevI rIte thAya ? vahrinirUpita vyAptijJAna ja to vanyanumitinuM kAraNa che. jemane vahnitvaprakAraka nizcaya ja na hoya temane vahrinirUpita vyAptijJAna paNa na hoI zake. pariNAme vahninI anumiti paNa thaI zake nahi. AnA uttaramAM kahevAmAM Ave che ke vahnitvaprakAraka nizcaya vahninirUpita vyAptijJAnanuM kAraNa hovA chatAM vahninI anumitinuM kAraNa nathI. vahninI anumitinuM kAraNa vyAptijJAna che ane vyAptijJAnanuM kAraNa vahnitvaprakAraka nizcaya che. ane kAraNanuM kAraNa to anyathAsiddha che. tethI vahnitvaprakAraka nizcaya kAraNanuM kAraNa hoI anyathAsiddha che, vahninI anumitinuM kAraNa nathI. Ama anumitirUpa viziSTavaiziSTayagrAhI jJAnamAM vizeSaNatAvacchedakaprakAraka nizcaya kAraNa nathI. e ja rIte pratyakSa vagere viziSTavaiziSTayagrAhI jJAnanI' bAbatamAM paNa samajavuM. tethI, pratyakSatva, anumititvathI atirikta viziSTavaiziSTayagrAhIbuddhitvane pRthak kAryatAvacchedaka dharmarUpe svIkAravAnI koI jarUra nathI. jo ke anumati viziSTavaiziSTaya buddhi che, tema chatAM anumitinI kAraNasAmagrI dvArA ja te viziSTavairiSTacabuddhi thAya che. tethI viziSTaveriASTacabuddhitva pRthak kAryatAvacchedaka dharma nathI. viziSTavaiziSTayabuddhi kahetAM pradarzita cAra prakAranI buddhimAMthI koI paNa eka. A cAra prakAranI buddhithI atirikata viziSTavaiziSTacabuddhi jevuM kAMI nathI. viziSTavaiziSTayabuddhi kAM to pratyakSa, kAM to anumiti, kAM to upamiti, kAM to zAkhyabodha hoya che. ane A cAra prakAranA jJAnanI pRthak pRthak kAraNasAmagrI che e to sau svIkAre che. te dvArA ja viziSTavaiziSTayabuddhi ghaTI zake. vaLI, pratyakSa vagere cAra prakAranI buddhithI atirikta viziSTavaiziSTaTyabuddhi svIkArI te viziSTavaiziSTacebuddhinA prati viroSaNatAvacheThakaprakAraka nizcayanI pRthak kAraNatA kalpavAnI zI jarUra che? udAharaNArtha, nIlanI kAraNasAmagrI ane ghaTanI kAraNasAmagrI A be pRthak kAraNasAmagrIo nIlaghaTavyaktine utpanna kare che, tethI nIlaghaTatva dharmane pRthak kAryatAvacchedaka tarIke svIkAravAmAM Avela nathI, nIlatva ane ghaTatva dharmo pRthak pRthabhAve krAryatAvacchedaka hovA chatAM A dharmadraya militabhAve eka tRtIya kAryatAvacchedaka dharma nIlaghaTatva che ema naiyAyiko svIkAratA nathI. tevI ja rIte prakRtamAM paNa samajavuM. 45 viziSTavaiziSTacabodhamAM viroSaNatAvacchedakaprakAraka nizcaya kAraNa che ema svIkArIe to paNa je sthaLe viroSaNatAvacchedaka prakAraka nizcaya saMbhavita na hoya evA sthaLe 'vizeSye vizeSanaM tatrApi vizeSaLAntaram' e rIte viziSTavaiziSTacabodha thaI zake che. eno artha e ke 'viziSTasya vaiziSTacar' e rIte tema ja 'vizeSye vizeSAM tatrApi vizeSaLAntaram' e rIte - ema be rIte viziSTavaiziSTatyabodha thaI zake che. A be judI judI rItomAM viSayatA judI judI hoya che. paraMtu bodhano AkAra bhinna hoto nathI - eka ja hoya che. 'vaDavAn puruSaH' evo viziSTavaiziSTayagrAhI Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa avidyAnuM sAdhaka prathama prakAranuM sAkSipratyakSa 73 bodha be rIte thaI zake che. paraMtu A be judI judI rItonI bhinnatAne kAraNe viSayatAno bheda be avazya thAya che. je samasta kAraNasAmagrI 'viziSTastha vaiziSTacar' e rItamAM khodhanI janaka che te ja samasta kAraNasAmagrI 'vizeSye vizeSaLam' e rItamAM paNa bodhanI janaka che. bodhanI janakasAmagrI tulya hoI bodhano AkAra paNa tulya hoya che. tethI bhAvarUpa ajJAnaviSayaka je viziSTavaiziSTayabodha 'viziSTastha vaiziSTayam' rIti anusAra thAya che tenA samAna AkArano ja bhAvarUpa ajJAnaviSayaka viziSTavaiziSTacabodha 'vizeSye vizeSaLam' e rIti anusAra thAya che. bhAvarUpa ajJAnanA pratyakSamAM 'viziSTastha vaiziSTacar'rIta anusAra paNa viziSTavaiziSTacabodha thAya che ane 'vizeSye vizeSaLam' rIta anusAra paNa viziSTavaiziSTacabodha thAya che, ane baMne bodhano AkAra samAna hoya che. paraMtu jJAnAbhAvaviSayaka viSTivaiziSTacabodha 'vizeSya vizeSaLam'rIta anusAra thaI zakato nathI, kAraNa ke abhAvanuM pratyakSa niyatapaNe 'viziSTasya vaiziSTayam' rIti anusAra ja thAya che e sarvasammata che. naiyAyiko paNa kahe che ke pratiyogivizeSita abhAvanuM jJAna viziSTavaiziSTacabodhamaryAdAnuM ullaMghana karI zake nahi. tethI advaitavedAntI je rIte bhAvarUpa ajJAnanA pratyakSanI upapatti karI zake che te rIte AnAbhAvavAdI mAdhvo jJAnAbhAvanA pratyakSanI upapatti karI zakatA nathI.46 ahIM dhyAnamAM rAkhavuM ke anAdi avigho pahita caitanya ja jo avidyAno sAkSI hoya to e sAkSijJAna anAdi hoI te viziSTajJAna hovA chatAM viroSaNajJAnajanya hoya nahi. anAdi viriSTajJAna viroSaNajJAnajanya nathI." A ja rIte ajJAnano viziSTavaiziSTayagrAhIbodha paNa jo anAdi sAkSisvarUpa hoya to te paNa vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayajanya hoya nahi. viziSTabuddhimAM viroSaNajJAnanI kAraNatA svIkArIe to paNa ane viziSTavaiziSTacaviSayaka khodhamAM vizeSaNatAvacchedaka prakAraka nizcayanI kAraNatA svIkArIe to paNa ajJAnanA pradarzitarUpa sAkSipratyakSamAM vizeSaNAdijJAnanI kAraNatA svIkAravAnI AvazyaktA nathI, kAraNa ke pradarzitarUpe ajJAnanuM pratyakSa anAdi che. avidyAviSayaka avidyAvRtti dvArA upahita caitanya ja jo avidyAno sAkSI hoya to avidyAvRtti sAdi hoI avidyAvRtyupahita caitanya paNa sAdi bane. A sAdi caitanyanuM - sAkSInuM pratyakSa paNa sAdi bane. A sAdi sAkSipratyakSanI bAbatamAM ja vizeSaNajJAnAdinI janatA saMbhavI zake. paraMtu advaitavedAntIo A janatA svIkAratA nathI. vizeSaNatAvacchedaka prakAraka nizcaya na thavA chatAM 'vizeSya vizeSAM tatrApi vizeSaLAntaram' e rIta anusAra. viziSTavaiziSTacagrAhI khodhanA samAna AkArano viziSTavaiziSTyabodha thaI zake che ema advaitasiddhikAranuM kahevuM che. 'raDavAnuM puruSa:' evA viziSTavaiziSTyagrAhI khodhamAM vizeSaNatAvacchedaka prakAraka nizcaya kAraNa hovAthI raktatvaprakAraka nizcaya na thAya to '(5GavAn puruSa:' evo bodha thaI zake nahi. '`o ro na vA' evA saMzaya pachI 'svAna puruSaH' evo viziSTavaiziSTacagrAhI bodha thaI zake nahi, kAraNa ke ahIM viziSTavaiziSTacagrAhI khodhanI pahelAM vizeSaNatAvacchedakaprakAraka nizcaya nathI. paraMtu '`o ratno navA' evA saMzaya pachI 'vizeSya vizeSAM tatrApi vizeSaLAntaram' e rIta anusAra 'raDavAnuM puruSaH' evA viziSTavaiziSTacagrAhI khodhanA samAna AkArano bodha thaI zake che. viziSTavaiziSTacagrAhI bodhanA samAna AkAranA pradarzita bodhane paNa viziSTavaiziSTacagrAhI bodha kahI zakAya. ahIM viziSTavaiziSTayagrAhI khodhano artha Ama karavAmAM Ave che - vizeSya sAthe anvita vizeSaNa dvArA anvita viroSaNaviSayaka khodha. Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara vedAntamAM avivAviyAra vizeSya puruSa sAthe anvita daMDarUpa vizeSaNa dvArA anvita raktatvavizeSaNaviSayaka bodha vizeLe vizeSai tatrAvavizeSAtiram' e rIta anusAra thAya che. ane e abhiprAyathI advaitasiddhikAre kahyuM che - 'vizeSe vizeSa tatra vizeSAtirIti cAye viziSTavaiziSTajJAnasamavatu.* ahIM laghucandrikAkAre advaitasiddhikArano Azaya samajAvatAM eka navI vAta karI che. te nIce pramANe che. vizeSaNatAvacchedakaprakAraka nizcayana thavA chatAM paNa koI koI sthaLe viSe viroSai tatrapi viroSaUttAmu' e rIta dvArA paNa viziSTavaizizcagrAhI bodha thaI zake che. udAharaNArtha, "gha" ItyAdi viziSTavaiziSTayagrAhI bodha che. ghaTatvaviziSTa ghaTanuM vaiziSTaca ukta bodhano viSaya che. tethI te viziSTavaiziSTayagrAhI bodha che. evA viziSTavaiziNagrAhI bodhamAM viroSaNatAvacchedakaprakArakanizcayanI kAraNatA nathI. A bodhanI pahelAM vizeSaNatAvacchedakaprakAraka nizcaya arthAt ghaTatvaprakAraka nizcaya na hovA chatAM "ghaTava" evuM viziSTavaiziSTacagrAhI jJAna thAya, che. vaLI, hiMDoronAM evA saMjAya pachI tvanuM' evuM viziSTavaiziTyagrAhI jJAna thatuM. nathI kema? viroSaNatAvacchedakaprakAraka nizcaya nathI eTale ja " vA' evuM viziSTavariTyagrAhI jJAna thaI zake nahi. keTalAMka viziSTaveziTyagrAhI zAno viroSaNatAvacchedakajkAraka , nizcayana thavA chatAM thaI zake che jyAre keTalAMka viziSTavaiziTyagrAhI zAno vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcaya thayA vinA thaI zaktA nathI, enuM kAraNa zuM? enuM kAraNa e ke vizeSaNatAvacchedaka ' dhamAMzamAM jo anya koI paNa dharmadharmitAvacchedakarUpe bhAsato nahoya to tevA viziSTaziyagrAhI jJAnamAM viroSaNatAvacchedakaprakAraka nizcaya apekSita nathI. ane jo viroSaNatAvacchedakadhamAMzamAM anya koI paNa dharma dharmitAvacchedakarUpe bhAsato hoya to tevA viziSTaveziyagrAhI jJAnamAM viroSaNatAvacchedakaprakAraka nizcaya avazya apekSita che. A vastune jarA vistArathI samajAvIe chIe. ghaTava' e viziSTavaizisyagrAhI pratItimAM vizeSaNatAvacchedaka dharma ghaTatvano dharmI ghaTa che. viroSaNatAvacchedaka dharma ghaTava sivAya bIjo koI dharma gharU5dharmImAM dharmitAvarjhekarUpe bhAsato nathI. eTale ja AvI viziSTavaiziTyabuddhimAM vizeSaNatAvacchedakaprakAraka nizcayanI AvazyaktA nathI. paraMtu gvA evI viziSTaziSyagrAhI pratItimAM vizeSaNatAvacchedaka dharmaraktatva che ane e raktatvano dharmI daMDa che. viroSaNatAvacchedaka dharmaraktatvasivAyano daMDatvadharma raktatvadharmanA dharmitAvaracchedarUpe bhAse che. ane eTale ja vizeSaNatAvacchedakaprakAraka nizcaya apekSita che. daMDatvaviziSTa daMDarUpa dharmImAM ja raktatva viroSaNatAvacchedakarUpe bhAse che. daMDamAM raktatva ane daMDatva baMne hovA chatAM raktatvadharma ja vizeSaNatAvacchedaka che, daMDatvadharma vizeSaNatAvacchedaka nathI. paraMtu raktatva vizeSaNanA dharmI daMDamAM dharmitAvacchedakarUpe ja daMDatva bhAse che. 'ghaTava e pratItimAM ghaTatvarUpa viroSaNatAvacchedaka dharmanA dharmI ghaTamAM vizeSaNatAvacchedaka ghaTatvadharmathI anya koI dharma dharmitAvacchedakarUpe bhAsato nathI. pUrva udAharaNamAM raktatvadharmathI anya daMDatvadharma je rIte dharmitAvacchedakarUpe bhAse che te rIte ghaTava e viziSTaziSTayagrAhI pratItimAM viroSaNatAvacchedaka ghaTavadharmathI anya koI dharma dharmitAvacchedakarUpe bhAsato nathI. tethI ghaTava e viziSTavaiziSTacagrAhI pratItimAM vizeSaNatAvacchedakaprakAraka nizcayanI apekSA nathI. vaLI, eTale ja viSayavizeSita ajJAnanI viziSTavaizidhyagrAhI pratItimAM paNa viauSaNatAva chedakaprakAraka nizcaya apekSita nathI. viSayavizeSita ajJAnanA pratyAmAM jJAnavirodhitva ane saviSayatve Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 bhAvarUpa avighAnuM sAdhaka prathama prakAranuM sAkSipratyakSa A be dharmothI viziSTa ajJAnanuM vaiziSTaya bhAse che. A viziSTavaiziSyagrAhI pratItimAM jJAnavirodhitva ane saviSyavabaMne dharmo viroSaNatAvacchedakarUpe bhAsavA chatAM e be dharmomAMthI eka paNa dharma bIjAnA dharmitAvacchedakarUpe bhAsato nathI. arthAt jJAnavirodhitvaviziSTa ajJAnarUpa dharmImAM saviSayaktadharma viroSaNatAvacchedarUpe bhAsato nathI, ane saviSayavaiviziSTa ajJAnarUpa dharmAmAM jJAnavirodhitvadharma viroSaNatAvacchedakarUpe bhAsato nathI. pradarzita baMne dharmomAMno eka vizeSaNatAvacchedakarUpe ane bIjo dharmitAvacchedakarUpe bhAsato nathI paraMtu baMne dharmo tulyabhAve patra dvayam' e rIte athavA te pota' nyAyanI rIte eka ajJAnarUpa dharmAmAM viroSaNatAvacchedakarUpe bhAse che. udAharaNArtha 'thvI etI vANI caitra e pratItimAM caitrarUpa dharmImAM daMDa, kuMDala, vagere viroSaNayugapatulyabhAve bhAse che paNa daMDaviziSTacaitramAM kuMDala viroSaNa bhAsatuM nathI. e ja rIte jJAnavirodhitva ane saviSayakatva baMne dharmo ajJAnarUpa dharmAmAM yugapat bhAse che paNa eka dharmarUpa viroSaNathI viziSTamAM bIjuM dharmarUpa vizeSaNa bhAsatuM nathI. eka vizeSaNathI viziSTamAM bIjuM viroSaNa bhAsatuM hoya to pahelAM je viroSaNa bhAsyuM hoya te dvitIya viroSaNanI vaiziTyapratIti vakhate dharmitAvacchedaka banIne bhAse che. dAkhalA tarIke laMDavAnuM kuMgvanuM'. ahIM deDa dharmitAvacchedaka che ane kuMDala viroSaNa che. jJAnavirodhitva ane saviSayakatva baMne dharmomAMthI eka paNa dharma ajJAnarUpa dharmAmAM dharmitAvacchedakarUpe bhAsato nathI ane A be dharmothI judo trIjo koI dharma paNa ajJAnamAM dharmitAvacchedakarUpe bhAsato nathI. viroSaNatAvacchedaka dharmanI pratItimAM, dharmImAM avazya koI dharma dharmitAvacchedakarUpe pratIta thavo joIe evo koI niyama nathI. tethI ajJAnanuM pratyakSa viziSTa ziyagrAhI hovA chatAM viroSaNatAvacchedakaprakAraka nizcayanI AvazyaktA nathI. - AvuM svIkAravAmAM na Ave to taiyAyikonA manamAM paNa IzvaranuM bhAtijJatva ghaTI zake nahi. Izvara pote bhAna nahovA chatAM bhAna puruSanI bhrAntine jANe che. bhrAnta puruSanI bhrAntine Izvara jo na jANe to IzvaranI sarvajJatAne hAni thAya. tethI Izvara bhrAntiA hovA chatAM abhrAnta che. bhAtiviSayaka jJAna Izvarane che e svIkAravuM joIe ane bhrAnirUpa jJAna saviSayaka che e paNa svIkAravuM joIe. nirviSayaka bhrAntirUpa jJAna hotuM nathI. IzvarajJAnano viSaya che bhrAnirUpa jJAna ane bhrAntirUpa jJAnano viSaya che "tAre'. tethI viSayavizeSita bhrAnirUpa zAnathI IzvarajJAna vizeSita hoya che. viSayaviziSTa bhrAnirUpa jJAnanuM vaiziSTaTya IzvarajJAnamAM bhAse che. tethI IzvaranuM bhAtiviSayaka jJAna viziSTavaizizcaviSayaka hoya che. A viziSTavaiziTyagrAhI IzvarajJAnamAM bhramarUpa jJAnano viSaya vizeSaNatAvacchedaka che. A vizeSaNatAvacchedaka viSayanuM svataMtrabhAve Izvarane jJAna hoya to bhrAnta puruSanI jema Izvara paNa bhrAnta thaI paDe. je viSayane svataMtrabhAve jANavAne kAraNe bhrAnta puruSanuM jJAna bhrAni thayuM che te viSayane svataMtrabhAve Izvara jANe to tenAmAM bhAtapaNAnI Apatti Ave. jema bhramarUpa jJAnano viSaya svataMtrabhAve bhramarUpa jJAnano viSaya che tema IzvarajJAnamAM bhramarUpajJAnano viSaya svataMtrabhAve IzvarajJAnano viSaya nathI. svataMtrabhAve bhrAni ja IzvarajJAnano viSaya hovAthI bhrAnti dvArA bhAntino viSaya paNa paraMparAthI IzvarajJAnano viSaya hoya che, sAlArbhAve hoto nathI; sAkSAbhAve viSaya hoya to IzvaramAM bhrAntapaNAnI Apatti Ave. AvuM naiyAyiko svIkAre che. A ja rIte advaita vedAntI anusAra (bhAvarU5) ajJAnanA pratyakSamAM ajJAnanAM viroSaNa jJAnavirodhitva ane saviSayakatva Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 zAMkara vedAntamAM avidyAvicAra dharmo sAkSAdbhAve sAkSIno viSaya banI zake nahi paraMtu sAkSibhAsya ajJAna dvArA ajJAnanAM vizeSaNa paNa paraMparAthI sAkSI vaDe gRhIta thAya che. jJAnanA jJAnamAM, pahelA jJAnanA avacchedaka viSayanA svataMtrabhAve grahaNano niyama taiyAyiko svIkArI zakatA nathI. e svIkAre to IzvaramAM bhrAntapaNAnI Apatti Ave. e ja rIte ajJAnanA jJAnamAM paNa ajJAnanA avaccheda viSayAdinA svataMtrabhAve grahaNanI apekSA nathI. ajJAnanA avacchedaka viSayAdinA svataMtrabhAve grahaNanI apekSA hoya to ajJAnanuM jJAna thaI zake nahi. sAkSI ajJAna dvArA ja ajJAnano viSayane ajJAtarUpe grahaNa kare che. bhrAntijJa abhrAnta puruSanA jJAnamAM svataMtrabhAve bhrAnti viSayIbhUta thavA chatAM bhrAntino avacchedaka viSaya svataMtrabhAve bhrAntijJa puruSanA jJAnano viSaya banato nathI; bane to tenAmAM bhrAntapaNAnI Apatti Ave. tethI bhrAntijJa puruSane bhrAntirUpa jJAna jyAre pratyakSa thAya che tyAre te pratyakSa viziSTavaiziSTyagrAhI pratyakSa hovA chatAM viroSaNatAvacchedakaprakAraka nizcayathI janya nathI paraMtu te viziSTavaiziSTyagrAhI pratyakSa 'vizeSya vizeSamAM tatrAvi vizeSaLAntaram' e rIti anusAra thAya che. bhrAntijJa puruSane thatuM bhrAntinuM jJAna vizeSya che, temAM bhrAnti viroSaNa che, ane bhrAntimAM bhrAntino viSaya viroSaNa che. bhrAntino viSaya svataMtrabhAve jJAta thaI jAya to bhrAntijJa puruSamAM bhrAntapaNuM avazya AvI paDe. e ja rIte bhAvarUpa ajJAnanuM pratyakSa paNa 'vizeSye vizeSAM tatrApi vizeSaLAntaram' e rIti anusAra thAya che. ajJAnano Azraya AtmA vizeSya che, e viroSyamAM ajJAna viroSaNa che ane ajJAnano viSaya viroSaNatAvacchedaka che. viroSaNanA viroSaNane ja viroSaNatAvacchedaka kahevAmAM Ave che. jema bhrAntijJa puruSa bhrAntinA viSayane svataMtrabhAve grahaNa karI zakto nathI tema ajJAnano sAkSI ajJAnanA viSayane svataMtrabhAve grahaNa karI zakato nathI. A baMne sthaLe 'vizeSye vizeSAM tatrApi vizeSaLAntaram' e rIta pramANe bodha thAya che. bhrAntino viSaya bhrAntinuM viroSaNa banyA vinA sIdho ja sAkSAgbhAve bhrAntijJa puruSanA jJAnano viSaya banI zakto nathI. ahIM bhrAntijJa puruSanuM jJAna vizeSya che. A jJAnano viSaya bhrAnti (=bhrAntirUpa jJAna) che,ane bhrAntino viSaya bhrAntinuM vizeSaNa bane che. bhrAntapuruSa ane bhrAntijJa puruSa vacce A ja bheda che ke bhrAntino viSaya bhrAnta puruSanI bhrAntimAM sAkSAt vizeSaNa ke avacchedaka bane che, jyAre bhrAntijJa puruSanA jJAnamAM bhrAntino viSaya sAkSAt viroSaNa ke avacchedaka banato nathI. bhrAnti dvArA paraMparAthI bhrAntino viSaya bhrAntijJa puruSanA jJAnano viSaya bane che. tethI viziSTavaiziSTyagrAhI bodhanA samAna AkAravALA badhA bodha vizeSaNatAvacchedakaprakAraka nizcayanI apekSA rAkhatA nathI.54 53 pUrve kahI gayA chIe ke viziSTavaiziSTyagrAhI khodhano AkAra ane 'vizeSya vizeSamAM tatrApi vizeSaLAntaram' e rIta pramANe thatA bodhano AkAra eka ja hoya che; viSayatAno bheda hovA chatAM AkAranuM vailakSaNya hotuM nathI, jema parvatatvasAmAnAdhikaraNyamAM agninI anumiti ane parvatatvAvacchedamAM agninI anumitino AkAra eka che paNa viSayatAno bheda avazya che tema. tethI badhA viziSTavaiziSTyagrAhI khodhamAM vizeSaNatAvacheThakaprakAraka nizcayanI apekSA nathI, arthAt keTalAkamAM che ane keTalAkamAM nathI. vizeSaNanA vizeSaNa banelA dharmane svataMtrabhAve jANIe to viziSTavaiziSTyagrAhI khodha thAya che - arthAt vizeSaNatAvacchedaka prakAraka nizcayathI janya viziSTavaiziSTyagrAhI khodha thAya che - ane svataMtrabhAve na jANIe to 'vizeSya vizeSAM tatrAvi vizeSaLAntaram' e rIta pramANe viziSTavaiziSTyagrAhI khodhanA AkArano bodha thAya che. tethI Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa avidyAnuM sAdhaka prathama prakAranuM sAkSipratyakSa 77 e spaSTa che. ke viziSTavaiziSTayagrAhI khodhanA samAna AkAravALA saghaLA bodhane virAbheNatAvacchedakaprakAraka nizcayanI apekSA nathI - arthAt keTalAkane apekSA che ane keTalAkane apekSA nathI. IzvaranuM jJAna nitya hoI teno viziSTavaiziSTyagrAhI khodha vizeSaNatAvacchedakaprakAraka nizcayathI janya na hovA chatAM bIjA puruSonI bAbatamAM e niyama che ke temano viziSTavaiziSTyagrAhI bodha avazyapaNe vizeSaNatAvacheThakaprakAraka nizcayathI janya che - Ama kahevuM na joIe. evo koI niyama nathI ke IzvarAtirikta puruSonI bAbatamAM temano viziSTavaiziSTyagrAhI bodha avazyapaNe vizeSaNatAvacchedakaprakAraka nizcayathI janya hovo joIe. jo evo niyama svIkArAmAM Ave ke IzvarAtirikta puruSono viziSTavaiziSTyAvagAhI bodha avazyapaNe viroSaNatAvacchedakaprakAraka nizcayathI janya hovo ja joIe to je abhrAnta puruSone bhrAntinuM jJAna thAya te puruSo svayaM bhrAnta thaI paDe.papa ahIM advaitasiddhikAra kahe che ke 'prajJaLasAmathrItunyatve pravRtte'pi samam'. laghucaMdrikAkAra jaNAve che ke eno artha evo che ke grahaNAkAranuM tulyatva hoya che arthAt jJAnonA AkAro tulya hoya che. paraMtu eno artha evo nathI samajavAno ke jJAnonAM kAraNo tulya hoya che, kAraNake IzvaranuM jJAna nitya hoI taiyAyiko AgaLa ubhayavidha jJAnanuM kAraNa tulya che ema kahI zakAya nahi. IzvarajJAna janya ja nathI, tene kAraNa ja nathI. vizeSaNatAvacchedakaprakAraka nizcayathI janya jJAna je AkAra dharAve che te ja AkAra 'vizeSya vizeSAM tatrAvi vizeSaLAntaram' e rIta pramANe thayeluM jJAna dharAve che. ahIM dhyAnamAM rAkhavAnuM e che ke 'niya jJAnaM nAsti' ItyAdi ajJAnapratyakSane jeo jJAnAbhAvaviSayaka mAne che temanA matamAM 'vizeSya vizeSAM tatrApi vizeSaLAntaram' rIta pramANe abhAvanuM pratyakSa thaI zake nahi. badhAM abhAvapratyakSo viziSTanA vaiziSTayane grahaNa karatA hovAthI te badhAMne ja viroSaNatAvacchedakaprakAraka nizcayanI apekSA hoya ja.'' advaitavedAntInuM kahevuM che ke bhAvarUpa ajJAnanA pratyakSamAM vyAghAtadoSa Avato nathI kAraNa ke te pratyakSamAM viziSTavairiSTacagrAhI bodha viroSaNatAvaracchedakaprakAraka nizcayanI apekSA vinA ja 'vizeSye vizeSAM tatrapi vizeSaLAntaram' rIta anusAra thAya che, paraMtu jJAnAbhAvanA pratyakSamAM vyAghAtadoSa avazya Ave che kAraNa ke abhAvapratyakSamAM viziSTavaiziSTyagrAhI khodha niyatapaNe vizeSaNatAvacchedakaprakAraka nizcayathI janya ja hoya che ane 'vizeSye vizeSamAM tatrAvi vizeSaLAntaram' rIta anusAra tenuM thayuM saMbhavatuM nathI. AnI sAme nyAyAmRtakAra eka navI Apatti Ape che. te nIce pramANe che. advaitavAdIne brahmajJAnanI utpatti pahelAM vedAntavAkyazravaNAdithI sAdhya ane mokSanA heturUpa brahmajJAnano prAgabhAva hoya che. A brahmajJAnanA prAgabhAvanuM jJAna vedAntIe svIkAravuM joIe, kAraNa ke brahmajJAnano prAgabhAvanuM jJAna thayA pachI ja brahmajJAnane mATe vedAntavAkyazravaNAdimAM vedAntI pravRta thaI zake. paraMtu A brahmajJAnanA prAgabhAvanuM jJAna vedAntIne thaI zake ja nahi. jJAnaprAgabhAvanuM jJAna vyAghAtadoSAkAnta che. ane brahmajJAnanA prAgabhAvanuM jJAna na thAya to advaitavedAntInI vedAntavAkyazravaNAdimAM pravRtti ja na thAya. 57 AnA uttaramAM advaitasiprikAra kahe che ke ahIM koI vyAghAtadoSa Avato nathI: brahmajJAnanA prAgabhAvano pratiyogI che brahmajJAna, A pratiyogInuM jJAna prAgabhAvanA jJAnanI pahelAM apekSita hoI vyAghAtadoSa Ave che ema nyAyAmRtakAranuM kahevuM che. paraMtu Ama kahevuM Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 zAMkara veThAntamAM avidhAviyAra barAbara nathI. brahmajJAnaprAgabhAvanA brahmajJAnano jJAna ke ajJAna dvArA vyAghAta thato nathI kAraNa ke brahmajJAna thavuM ane brahmajJAna jANavuM eka vAta nathI. brahmajJAna jANavAthI ja brahmajJAna siddha thatuM nathI. brahmajJAna ja zravaNAdisAdhya ane mokSahetu che paraMtu brahmajJAnanuM jJAna zravaNAdisAdhya paNa nathI ke mokSahetu paNa nathI. zravaNAdisAdhyatva ane mohetutva e bethI viziSTa brahmajJAnanuM jJAna paraMparAthI brahmaviSayaka hovA chatAM sAkSAt brahmaviSayaka nathI ja. sAkSAt brahmaviSayaka jJAna ja zravaNAdisAdhya che ane mokSano hetu che. mokSanA hetubhUta ane zravaNAdithI sAdhya brahmajJAnane huM jANuM chuM eTale mane brahmajJAna thaI gayuM che, mAre have vedAntazravaNanI AvazyaktA nathI, mAro mokSa thaI gayo che ema kahI zakAya ja nahi. brahmaviSayaka jJAna sAkSAt thAya to ja mokSa thAya, brahmaviSayaka jJAnanA jJAnathI mokSa thAya nahi. brahmajJAnanuM jJAna zravaNAdisAdhya paNa nathI ane mokSahetu paNa nathI. brahmajJAnanuM jJAna thavA chatAM brahmajJAnano prAgabhAva rahevAmAM koI paNa bAdhA nathI. brahmajJAnanuM jJAna che eTale brahmajJAnaprAgabhAva hoI zake nahi ema kahevuM asaMgata che. advaitavedAntIne mate brahmajJAnanuM jJAna hoya to paNa brahmajJAnaprANabhAva hovAmAM A koI bAdhA nathI eTale pradarzita vyAghAtadoSanI koI ja saMbhAvanA nathI.pa nyAyAmRtakAra advaitavedAntIne jaNAve che ke 'na jJAnAmi' e jJAnano viSaya jJAnAbhAva che. pradarzita vyAghAtadoSane kAraNe jJAnAbhAvajJAna ja asiddha che ema kahevuM ayogya che. viroSajJAnAbhAva ja ukta jJAnAbhAvajJAnano viSaya che. paraMtu 'na jJAnAmi' e jJAnAbhAvajJAnano viSaya je viroSajJAnAbhAva che tenuM pratiyogI viroSajJAna jJAnatvasAmAnyadharmarUpe bhAse che. tethI jJAnatvasAmAnyarUpe jJAnaviroSano abhAva ja 'na jJAnAmi' e jJAnano viSaya che. bIjArAbdomAM kahIe to, jJAnatvasAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitA jJAnaviroSAbhAva ja '7 jJAnAmi' e jJAnano viSaya bane che. A rIte svIkArIe to dhammajJAna ane pratiyogIjJAnanA satttAsattvane kAraNe vyAghAtadoSa Ave nahi. dharmIjJAna ane pratiyogIjJAnanA satttAsattvane kAraNe jJAnasAmAnyAbhAvanI pratIti vyAhata che ema kahI je doSa advaitasidhdhiyAre dekhADyo che te saMgata nathI. jJAnasAmAnyarUpe pratiyogInuM jJAna hovA chatAM jJAnavizeSarUpe pratiyogIno abhAva jJAta thaI zake. jJAnatvasAmAnyadharmarUpe vizeSajJAna hovA sAthe vizeSajJAnano abhAva hovAmAM koI virodha nathI, khAdhA nathI. vizeSAbhAvanI pratiyogitA sAmAnyadharmAvacchinna hoI zake che. abhAvapratyakSamAM je rUpe pratiyogI bhAse che te rUpe te pratiyogInuM jJAna abhAvapratyakSanuM kAraNa nathI. pratiyogI vizeSanuM sAmAnyadharmarUpe jJAna hoya to paNa sAmAnyarUpe viroSa jeno pratiyogI che te abhAvanuM pratyakSa thaI zake. A pramANe svIkArIe nahi to kyAMya kadI prAgabhAvanuM pratyakSa thaI zake nahi. udAharaNArtha, kapAlamAM ghaTavizeSano je prAgabhAva che te prAgabhAvanA pratiyogI ghaTaviroSane viroSadharmarUpe jANavAno koI ja upAya nathI. ghavizeSanI uttpatti pahelAM te ghaTaviroSane viroSadharmarUpe jANI zakAya ja nahi. tethI ghaTaprAgabhAvano pratiyogI viroSa ghaTa ghaTatvasAmAnyarUpe ja jJAta thAya che. sAmAnyadharmarUpe pratiyogI viroSanuM jJAna ja abhAvapratyakSanuM kAraNa che ema svIkAravuM ja joIe. jo ghaTavaroSanA prAgabhAvanA pratyakSane mATe pratiyogI ghaTavizeSane vizeSarUpe jANavAnI AvazyaktA hota to kadI paNa ghaTavizeSanA prAgabhAvanuM pratyakSa thaI zakta nahi. tethI prAgabhAvanA pratyakSamAM pratiyogI vizeSa sAmAnyadharmarUpe ja bhAse che. kapAlamAM ghaTaviroSanA prAgabhAvanA pratyakSamAM prAgabhAvano pratiyogI ghaTaviroSa tadgha rUpe Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa avidyAnuM sAdhaka prathama prakAranuM sAkSipratyakSa 19 (arthAt viroSadharmarUpe) bhAsato nathI paNa ghaTatvarUpe (arthAt sAmAnyadharmarUpe) ja bhAse che. '7 jJAnAmi' e jJAnano viSaya che jJAnavizeSAbhAva, ane A jJAnaviroSAbhAvanA jJAnamAM pratiyogI jJAnavizeSa paNa jJAnatvasAmAnyadharmarUpe bhAse che. 'na jJAnAmi' e jJAnano viSaya saghaLAM virodhajJAnono abhAva (yAvadvizeSajJAnAbhAva) nathI. jo hoya to dharmI ane pratiyogInuM jJAna pUrve apekSita hoI viroSajJAna thatAM yAvadviroSajJAnAbhAvanuM jJAna kadI saMbhave ja nahi. tethI 'na jJAnAmi' e jJAnano viSaya yAtrakriroSajJAnAbhAva nathI paraMtu amuka vizeSajJAnano abhAva che - brahmajJAnano abhAva che. A jJAnAbhAvanuM pratiyogI vizeSajJAna sAmAnyajJAnatvadharmarUpe bhAse che. tethI koI jJAna hovA chatAM koI jJAnano abhAva pratyakSa thavAmAM koI ja bAdhA nathI. Avo niyama na svIkArIe to koI paNa prAgabhAvanuM pratyakSa asaMbhava banI jAya. paraMtu pratiyogInA samavAyI kAraNamAM bhAvavastuno prAgabhAva pramANasiddha che. pratiyogInI utpatti pahelAM pratiyogInA samavAyI kAraNamAM prAgabhAvanuM pratyakSa thAya che. paraMtu pratiyogInI utpatti pahelAM pratiyogInuM viroSabhAve jJAna thaI zake nahi. tethI prAgabhAvanA pratyakSamAM pratiyogInuM jJAna apekSita hovA chatAM sAmAnyabhAve ja pratiyogIvizeSanuM jJAna thAya che. ane sAmAnyabhAve thatA pratiyogIviroSanA jJAnane ja prAgabhAvanA pratyakSamAM kAraNa tarIke svIkAravuM joIe. vizeSarUpe pratiyogIviroSanuM jJAna prAgabhAvanA pratyakSamAM kAraNa tarIke apekSita hoya to prAgabhAvanuM pratyakSa kadI thaI zake ja nahi, tethI prAgabhAvanA pratyakSanA anurodhe advaitavedAntIe paNa A svIkAravuM joIe ke sAmAnyadharmarUpe pratiyogIvizeSanuM jJAna thatAM pratiyogIviroSanA abhAvanuM pratyakSa thaI zake che, ane 'mayi jJAnaM nAsti' e pratyakSajJAnano viSaya jJAnaviroSano abhAva banI zake che. 59 AnI sAme advaitasiddhikArano uttara nIce mujaba che. nyAyAmRtakAranI vAta asaMgata che, * kAraNa ke 'mArAmAM jJAna nathI' e jJAnAbhAvajJAnano viSaya jo vizeSajJAnano abhAva hoya to pratiyogitAvacchedaka dharma viroSajJAnatva ja hoya, zuddhajJAnatva hoI zake ja nahi. vizeSajJAnatvAvacchinna vastu pratiyogI hoya to e pratiyogInuM jJAna vizeSajJAnanA abhAvanA jJAnamAM raNa bane. pariNAme, viroSajJAnanA abhAvanA jJAna pahelAM viroSajJAna ja jJAta thaI jAya ane viroSajJAna jJAta thatAM viroSa paNa jJAta thaI jAya. vizeSanuM jJAna hotAM vizeSajJAnano abhAva hoya ja kevI rIte ? viroSajJAna hoya te ja vakhate viroSajJAnano abhAva saMbhavato nathI. tethI pUrve jaNAvela vyAghAtadoSa rahe che ja. viroSano abhAva sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka nathI e pahelAM viroSarUpe kahevAI gayuM che. prAgabhAvanA pratiyogInuM jJAna pratiyogitAvacchedaka dharmarUpe saMbhavita na hovAthI prAgabhAvajJAna asiddha ja rahe che. prAgabhAvano pratiyogI takti che. tavyaktinI utpatti pahelAM tavyaktitvarUpe tavyaktinuM jJAna saMbhavatuM na hovAthI taktinA prAgabhAvanuM jJAna asiddha ja rahe. 60 ahIM uttaramAM dvaitavAdI eka navIna yukti Ape che. te uttara nIce pramANe che. abhAvajJAnamAM pratiyogI je dharmarUpe bhAse te dharmane pratiyogitAvacchedaka dharma kahevAmAM Ave che. udAharaNArtha, ghaTAbhAvajJAnamAM ghaTarUpa pratiyogI ghaTatvarUpe bhAse che, tethI ghaTatvadharma ja ghaTAbhAvIya pratiyogitAno avacchedaka che. A pratiyogitAvacchekadharmaprakAraka jJAna abhAvajJAnanuM kAraNa nathI. abhAvajJAnamAM pratiyogitAvacchedadharmaprakAraka jJAnanI apekSA nathI. paraMtu Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara vedAnamAM avivAviyAra abhAvAnamAM bhAsato je pratiyogI hoya te pratiyogImAM rahelo (pratiyogIvRtti) je dharma, hoya te dharmaprakAraka jJAna ja abhAvajJAnanuM kAraNa che. tethI taddavyaktinA prAgabhAvanA jJAnamAM tavyaktitvaprakAraka jJAna kAraNa nathI. paraMtu tavyaktimAM rahela koI paNa dharmaprakAraka (tavyanivRttidharmaprakAraka) jJAna thatAM taddavyaktiprAgabhAvanuM jJAna thaI zake. ahIM zuddha ghaTatyAdi dharma pratiyogitAvacchedaka dharmanathI e sAcuM, paNa te zuddha ghaTatAdi dharma pratiyogivRttidharma to che ja. taddavyaktitva dharma ja pratiyogitAvacchedaka che. pratiyogI vyaktinuM vyaktirUpe jJAnanA thAya ane ghaTatvAdirUpe jJAna thAya to paNa pratiyogivRttidharmaprakAraka jJAna thayuM kahevAya, ane abhAvajJAnamAM pratiyogivRttidharmaprakAraka jJAna ja kAraNa che - pratiyogitAvacchedakadharmakAraka, jJAna kAraNa nathI ja. pratiyogitAvacchedaka dharma pratiyogivRtti paNa che, paraMtu badhA pratiyogivRtti dharma pratiyogitAvacchedaka dharma nathI. taghaTapratiyogika abhAvano pratiyogI tadghaTa che. e taghaTavyaktimAM jema taddaghaTatva dharma che tema ghaTatva, dravyatva vagere dharmo paNa che. taghaTatva dharma pratiyogitAvacchedaka che paNa ghaTatva, dravyatva, pRthvItva vagere dharmo pratiyogitAvacchedaka nathI. agAu kahI gayA chIe ke pratiyogitAvacchedakadharmaprakAraka jJAna abhAvajJAnanuM kAraNa nathI, .. paNa pratiyogivRttidharmaprakAraka jJAna ja abhAvajJAnanuM kAraNa che. pratiyogitAvacchedakadharmaprakAraka - jJAna paNa pratiyogivRttidharmaprakAraka jJAna che. paraMtu abhAvajJAnanI pahelAM pratiyogitAvacchedakadharmaprakAraka jJAna saMbhavatuM ja nathI. abhAvajJAnanI bAbatamAM pratiyogivRttidharmaprakAraka jJAna thayA pachI ja abhAvazAna thAya che. tadghaTavyaktinA prAgabhAvanA jJAnanI bAbatamAM pratiyogI taghaTavyakti utpanna thaI na hovAthI pratiyogitAvacchedaka je dharma taddaghaTavyaktitva ta...kAraka jJAna saMbhavatuM ja nathI, paNa taghaTavyaktivRtti ghaTavAdi je dharma takAraka jJAna thavAmAM koI bAdhA nathI ane A ja jJAna prAgabhAvajJAnanuM kAraNa che.' vadhumAM taitavAdI jaNAve che ke jo sAmAnyalakSaNA pratyAsatti svIkAravAmAM Ave to abhAvajJAnanuM kAraNa pratiyogiviSayaka jJAna paNa banI zake : pratiyogivRttidharmaprakAraka pratiyogiviSayaka jJAna abhAvajJAnanuM kAraNa banI zake. ghaTatvarUpa sAmAnya dharmanuM jJAna thatAM e sAmAnyajJAnapratyAsatti dvArA ghaTatvasAmAnyadharmanA AzrayabhUta badhI ja ghaTavyaktionuM pratyakSa thAya. prAgabhAvanI pratiyogI tadghaTavyakti paNa ghaTatva sAmAnyadharmano Azraya che. taddaghaTavyaktinA prAgabhAvanA jJAnamAM tadghaTavyaktitvarUpe taghaTane jANavo zakya na hovA chatAM ghaTatvajJAnarUpa sAmAnya pratyAsatti dvArA to tadghaTavyaktine paNa jANI zakAya. tethI ghaTavarUpe taghaTavyaktinuM jJAna ja taghaTavyaktinA prAgabhAvanA pratyakSamAM kAraNa banI zake che. ane jo sAmAnaMlakSaNA prayAsatti svIkAravAmAM na Ave to pratiyogivRttidharmaprakAraka jJAna ja abhAvajJAnanuM kAraNa bane. pratiyogInA jJAnane to abhAvajJAnanuM kAraNa gaNI zakAya nahi. prAgabhAvAnamAM pratiyogInI utpatti pahelAM pratiyogivyaktine jANavAno koI upAya ja nathI. jema asiviSayaka icchA ke asiddhaviSayaka kRti utpanna thAya che tema ajJAtaviSayaka icchA ke ajJAtaviSayaka kRti thatI nathI ane thaI zake paNa nahi. IcchA ane kRtino viSaya asiddha vastu che paNa ajJAta vastu nathI. kuMbhAra je ghaTane utpanna kare che te siddha hoI zake nahi. te siddha ghaTane utpanna karI zake nahi. te astitva dharAvatA ghaTane utpanna karI zake nahi. Aja sudhI je ghaTa utpanna thayo nathI tene ja te utpanna kare che. utpanna vastunI punaH utpatti thAya ja nahi. anutpanna vastune Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa avidyAnuM sAdhaka prathama prakAranuM sAkSipratyakSa 81 ja utpanna karI zakAya. anutpanna ghaTaviSayaka icchA ane kRti dvArA ja kuMbhAra ghaTane utpanna kare che. kuMbhArane anutpanna ghaTaviSayaka icchA ane kRti hoya che ema avazya svIkAravuM joIe. je kArya vize jene cikIrSA ke kRti nathI te kAryane te karato nathI. ane cikIrSA ane kRtinuM kAraNa che jJAna. ajJAta viSayamAM cikIrSA ke kRti thatI nathI. tethI anutpanna ghaTane viSaya karanAruM jJAna ghaTotpatti pahelAM kuMbhArane hovuM joIe. anutpanna ghaTane jANIne icchA karIne kRti dvArA kuMbhAra tene utpanna kare che. paraMtu anutpanna taghaTa vyaktine taghaTavyaktitvarUpe jANavAno koI upAya nathI. tethI badhAe na chUTake e svIkAravuM joIe ke icchA ane kRtinI viSayabhUta asiddha je 'ghaTAdi vastuo che tavRttidharmaprakAraka jJAna ja asiddhaviSayaka icchA ane kRtinuM kAraNa che. ivRttidharmaprakAraka jJAnane ja asiddhaviSayaka icchA ane kRtinuM kAraNa gaNavAmAM Ave che. paraMtu iSTaviSayaka jJAnane asiddhaviSayaka icchA ane kRtinuM kAraNa gaNAya nahi. sAmAnyalakSaNA pratyAsatti na svIkArIe to ivRttidharmanA AzrayabhUta iSTa vastune jANavAno koI ja upAya nathI. tethI jeo sAmAnyalakSaNA pratyAsatti svIkAratA nathI teo ivRttidharmaprakAraka jJAnane ja asiddhaviSayaka icchA ane kRtinuM kAraNa kahe che. A rIte asiddha pratiyogInA prAgabhAvanuM jJAna paNa pratiyogivRttidharmaprakAraka jJAna dvArA ja utpanna thAya che. pratiyogitAvacchedaka dharmaprakAraka jJAna prAgabhAvapratyakSamAM apekSita nathI.62 AnI sAme advaitasiddhikAra nIce pramANe Apatti Ape che. je dharma pratiyogImAM raheto (pratiyogivRtti) hovA chatAM pratiyogitAno anavacchedaka che te dharma dvArA pratiyogitA gRhIta thAya kevI rIte ? pratiyogitAvacchedaka dharma pratiyogitAno vyApya hoI te vyApya dharma dvArA vyApaka pratiyogitAnuM jJAna saMbhave che. paraMtu mAtra pratiyogImAM raheto (pratiyogivRttimAtra) dharma pratiyogitAno vyApya nathI, to pachI pratiyogitAnA avyApya dharma dvArA pratiyogitAnuM jJAna thAya kevI rIte ? pratiyogitatAnA anavacchedaka dharma dvArA paNa jo pratiyogitA gRhIta thaI zakatI hoya to pratiyogitAvacchedaka dharmanuM anusaraNa vRthA banI jAya. pratiyogitAnA jJAnane mATe ja pratiyogitAvacchedaka dharmanuM anusaraNa karavAmAM Ave che. pratiyogitAvadaka dharmane jANyA vinA pratiyogitAne jANI zakAya ja nahi. pratiyogitAvacchedaka dharmane jANyA pachI ja pratiyogitAne jANI zakAya che. pratiyogitAnA anavacchedaka dharma dvArA pratiyogitAnuM jJAna thaI 'zake ja nahi. 64 Ano uttara ApatAM dvaitavAdI nIce pramANe kahe che. advaitasiddhikAre je kahyu te yogya nathI * kAraNa ke viroSadharmAvacchinna vyApti paNa sAmAnya dharma dvArA ja gRhIta thAya che, vyApyatAvacchedaka dharma dvArA ja vyApyavRtti vyApyatA arthAt vyApti gRhIta thAya che, sAmAnyapaNe vyApyatAnA anavacchedaka dharma dvArA vyApyatAnuM jJAna thatuM nathI paraMtu keTaleka sthAne vizeSadharmAvacchinna vyApti paNa sAmAnya dharma dvArA gRhIta thAya che. vaizeSikadarzana anusAra abhidheyatva, prameyatva vagere dharmo tanmatasiddha sAte sAta padArthomAM che - arthAt evo koI padArtha nathI jemAM A dharmo na hoya. tethI abhidheyatva, prameyatva vagere dharmo kevalAnvayI che. abhidheyatva vagere dharmono abhAva kyAMya nathI. A abhidheyatva vagere dharmonA kevalAnvayitvanI rakSA karavA mATe abhidheyatvAdi dharmamAM paNa abhidheyatvAdi dharma svIkAravAmAM Avela che. eka ja vastumAM AdhArAdheyabhAva viruddha hovA chatAM arthAt eka vastu pote ja Adheya ane e Adheyano AdhAra paNa pote ema mAnavuM viruddha Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 zAMkara vedAntamAM avivAviyAra hovA chatAM kevalAnvayitvanI rakSA kAje vaizeSikoe AvuM svIkAryuM che. tethI temaNe utpatti ane jJaptimAM AtmAzrayAdi doSanIdUSaktA svIkArI che paraMtu temaNe sthitimAM AtmAzrayAdi doSanI dUSaktA svIkArI nathI. prameyatva prameyatvamAM sthita hoI zake che ema vaizeSiko svIkAre che. tema na svIkAratAM prameyatyAdi dharmanA kevalAzvayitvano bhaMga thaI jAya. kevalAnvayI dharmanI sthitimAM AtmAzrayadoSa Avato nathI evo temano abhiprAya che. je ho te, vaizeSiko badhA ja sAta padArthomAM prameyatva vagere dharmo svIkAre che. badhA padArtho prameya che, badhA padArtho abhidheya che ema svIkAratAM je vastu prameyavAnuM che te vastu abhidheyavAnuM che evI vyAptino paNa svIkAra thaI jAya che. ane temAM madheyavat prameyAt' e anumAnane mATe jyAM jyAM prameya che tyAM tyAM abhidheya che evI vyAptino nizcaya thAya che. A vyAptinA grahaNa samaye prameyamAM abhidheyanI je vyakti che te vyAptino avacchedaka dharma vRttima...meyatva che. vRttima...meya-AvacchedamAM abhidheyanI sAmAnAdhikaraNyarUpa vyApti gRhIta thAya che, A abhidheyasAmAnAdhikaraNyarUpa ' vyAptino avacchedaka dharma vRttimabhrameyatva che. gagana vagere nitya dravyo prameya hovA chatAM te vRttima...meya nathI. nitya dravya Adheya hotuM nathI, te kazAmAM rahetuM (vRttima) nathI. jyAre amumAM prameya rahe che ema kahevAmAM Ave che tyAre tyAM Adheya prameya ja arthAt vRttima prameya ja hoya che, avRttima prameya hotuM nathI. gaganAdi nitya dravyanuM adhikaraNa aprasiddha che. tethI, sAmAnAdhikaraNyarUpa vyApti nitya dravyamAM hoI zake ja nahi. tethI abhidheyanI sAmAnAdhikaraNyarUpa vyApti vRttimat prameyamAM hovA chatAM e vyAptino avacchedaka dharma zuddha prameyatva ja che, vRttimaprameyatva nathI. vizeSadharmAvacchinna vyApti paNa sAmAnya dharma dvArA ja gRhIta thAya che. prameyatvadharmanI apekSAe vRttima...meyatvadharmagururArIra hoI tevRttima...meyatva dharma vyApyatAno avacchedaka bane nahi. vaLI, eka vAta e ke 'vRttimanta' viroSaNa nirarthaka hovAthI tenI AvazyaktA nathI. zuddha prameyatvane vyApyatAvacchedaka mAnatAM vyabhicAranI koI ja saMbhAvanA nathI. Ama "vRttimattva vizeSaNa vyabhicAranuM vAra nathI. vyabhicAranuM avAraka vizeSaNa vyartha che. tethI vRttimaprameyatvane vyApyatAnuM avacchedaka mAnatAM vyarthavizeSaNadoSa Ave. nityadravyano koI Azraya nathI, te avRtti che. tethI nityadravyamAM sAmAnAdhikaraNyatA che nahi, nitya dravya koInI sAthe eka adhikaraNamAM rahetuM nathI, nitya dravyanI koInI sAthe ekAdhikaraNavRtti nathI. pariNAme, jema nitya dravya koInuM paNa vyApya banatuM nathI tema sAdhyAbhAva sAthe sAmAnAdhikaraNyarU5 vyabhicAra paNa arthAt vyAptino abhAva paNa nitya dravyamAM hoI zake nahi. nityadravya jema koI paNa sAdhya sAthe eka adhikaraNamAM rahetuM nathI tema koI paNa sAdhyAbhAva sAthe paNa eka adhikaraNamAM rahetuM nathI. nitya dravyanuM adhikaraNa ja aprasiddha che. tethI zuddha prameyatva dharma pradarzita vyAptino avacchedaka hotAM jema lAghava Ave che, zArIrakRta gaurava AvatuM nathI tema vyabhicAradoSanI paNa koI saMbhAvanA banatI nathI. vaLI, vRttimaprameyatva dharmane pradarzita vyAptino avacchedaka mAnatAM jema zarIrakata gauravadoSa Ave che tema te dharma vyabhicArano avAraka hotAM vyarthaviroSaNadoSa paNa Ave che. tethI pradarzita sAmAnAdhikaraNyarUpa vyAptino avacchedaka vastutaH vRttima...meyatva dharma hovA chatAM zuddha prameyatvarUpe ja ukta vyApti gRhIta thAya che. te dharma ja vyApyatAvacchedaka hoI zake je dharma vyarthaviroSaNadoSarahita hoya tema ja vyabhicArI vastumAM na raheto hoya (avRtti hoya). zuddha Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa avidyAnuM sAdhaka prathama prakAranuM sAsprityakSa ra prameyatva dharma vyarthavizeSaNatAdoSarahita che tema ja vyabhicArI vastumAM avRtti che. zuddha prameyatva gaganAdi nitya dravyamAM che ane gaganAdi nitya dravya vyabhicArI nathI e agAu viAda rIte jaNAvI gayA chIe. tethI zuddha prameyatva pradarzita vyApyatAno avacchedaka bane to koI paNa doSa nathI. eTale zuddha prameyatva ja ukta vyAptino avacchedaka che. tethI jema vastutaH vRttima prameyagata vyApti zuddha prameyatva dvArA ja gRhIta thAya che tema vastutaH tattatrIlAdivyaktigata pratiyogitA paNa nIlatyAdi sAdhAraNadharmarUpe ja gRhIta thAya che. jema vastutaH vyApyatAnavacchedaka dharma dvArA vyApyatA gRhIta thAya che tema vastutaH pratiyogitAnavacchedaka dharma dvArA pratiyogitA gRhIta thAya che. tethI advaitasiddhikAre je kahyuM ke 'pratiyogitAnA anavacchedaka dharma dvArA pratiyogitA kevI rIte gRhIta thAya ?', te saMgata nathI. 'da pAse nI ghaTo nAsti (ahIM kAlamAM atyAre ghaTa nathI) ' A rIte thatA tadghadravyaktinA prAgabhAvane viSaya kanAra jJAnano viSaya che prAgabhAva ane te prAgabhAvano pratiyogI che taghaTavyakti. A pratiyogI tadghadravyaktimAM je pratiyogitA dharma che teno avacchedaka vastutaH taghaTavyaktitva che chatAM zudgha ghaTatvathI vacchinna pratiyogitA ukta jJAnano viSaya bane che. taghaTavyaktino prAgabhAva ja 'rUda pAte AnI thaTo nAsti' e jJAnano viSaya che, tadghaTanA upAdAna tatkapAlamAM tadghaTano prAgabhAva ja ukta jJAnano viSaya che. ane evuM jJAna to thatuM nathI ke 'jJa pAne taghaTo maviSyati'. prAgabhAvajJAnakALe pratiyogI utpanna ja thayo na hovAthI tavyaktitvarUpe pratiyogInuM jJAna saMbhavatuM ja nathI. tethI zuddha tvarUpe pratiyogI bhAse che. e ja rIte, "ya jJAna nAsti' evuM jJAna paNa pramAtRpuruSagata jJAnaviroSaprAgabhAvaviSayaka hoya che. ahIM jeno pratiyogI jJAnaviroSa zuddha jJAnatvarUpe gRhIta thayo che te prAgabhAvanuM (jJAnaviroSaprAgabhAvanuM) jJAna thAya che. tethI advaitasiddhikAre darzAvela doSa asaMgata che. 60 AnI sAme advaitasiddhikArano uttara nIce pramANe che. dvaitavAdInuM uparyukta samAdhAna ayogya che. abhAvatvarUpe abhAvanuM jJAna niyata pratiyogIthI viroSita hoya che. abhAvAnamAM pratiyogyo prakArIbhUta banI bhAsato dharma ja pratiyogitAvacchedaka bane che. 'ghaTano abhAva, paTano abhAva' AvuM abhAvanuM jJAna thAya che. pratiyogIthI avizeSita koI paNa abhAvanuM jJAna thaI rAke ja nahi. kevaLa abhAva kahetAM paNa sAmAnyabhAve pratiyogI avasya bhAse che, jema putra kahetAM 'koIkano putra' evuM anirdiSTabhAve jJAna thAya che - sarvathA pitRnirapekSa putra vastu ja hoI zake nahi. abhAvajJAna bAbate paNa AvuM ja samajavuM, abhAvavastu paNa 'niyatasaMbandhika che. tethI te niyatasapratiyogika che. niSratiyogika abhAva hoto ja nathI. nipratiyogika abhAva bhAvavilakSaNa hoya ja nahi. khAsa to e ke viseSapratiyogIno abhAva sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka hoI zake ja nahi. jo hoI zake to vidbhUtalamAM thatuM 'nirdeSTa mUtatvam ( bhUtaLa ghaTarahita che)' evuM jJAna pramA banI javAnI Apatti Ave. vaLI, ghaTajJAnavAn puruSanI bAbatamAM koIne thatuM 'te puruSamAM ghaTajJAna nathI' evuM jJAna pramA banI javAnI Apatti Ave. ghaTaviSayaka koIka jJAna hovA chatAM ghaTaviSayaka anya jJAnano abhAva saMbhave che. udAharaNArtha, jyAre ghaTanuM pratyakSa hoya che tyAre ghaTanI anumiti ke smRti hotI nathI. A prasaMge ghaTaviSayaka pratyakSajJAnathI viziSTa vyaktinI bAbatamAM "tenAmAM ghaTAnumiti nathI, tenAmAM ghaTasmRti nathI' evuM jJAnaviroSIbhAvanuM jJAna thaI rAke, paraMtu "tenAmAM ghajJAna nathI' evuM Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 bhAvarUpa avighAnuM sAdhaka prathama prakAranuM sAkSipratyakSa utpasyamAna ghaTano prAgabhAva Aje paNa che. ahIM tavAdI Apatti Ape che ke paviSyati evA jJAnano viSaya jo pU' dhAtunA arthanI (= utpattinI) bhaviSyanA hoya to A bhaviSyattA vastu zI che? prAgabhAva na mAnIe to bhaviSyakAlanuM nirUpaNa karI zakAya nahi. prAgabhAvanA adhikaraNaphAlane ja bhaviSyatkAla kahevAmAM Ave che. AnA uttaramAM advaitasiddhikAra kahe che ke prAgabhAvano svIkAra na karIe to paNa bhaviSyatkAlasaMbaMdharUpa bhaviSyattA nirUpita thaI zake. pratiyogI ane pratiyogInA dhvasanuM anAdhArakAla saMbaMdhitva ja bhaviSyatva che. je kALe pratiyogI paNa nathI ke pratiyogIno dhvaMsa paNa nathI te kALane ja bhaviSyakAla kahevAmAM Ave che. prAgabhAvanA AdhArakAlane bhaviSyatkAla kahevAnI jarUra nathI. pratiyogIno AdhArakAlaja vartamAnakAla che ane pratiyogInA dhvasano AdhArakAla ja atItakAla che tathA je kAla pratiyogIno ke pratiyogInA dhvasano AdhAra nathI te kAla ja bhaviSyatkAla che. bhaviSyakAlanA nirUpaNane mATe prAgabhAva mAnavAnI jarUra ja nathI. ahIM daitavAdI jijJAsA kare che ke jo advaitavAdInI AvI ja mAnyatA hoya to tenA manamAM dhvasanuM lakSaNa zuM banaze? AnA uttaramAM advaitasiddhikAra kahe che ke je prAgabhAva svIkAratA nathI temanA matamAM kAdAcitkAbhAvatva ja vaMsatva che. anyonyAbhAva ane atyantAbhAva utpattivinAzarahita hoI sadAtana che paraMtu kadAcika nathI. dhvasanI utpatti che eTale te sadAtana nathI paNa kAdAcika che. "kAdAcikano artha che kadAcitavRtti. je vastu kadAcit hoya tene kadAcitka kahevAya. arthAt, je vastu kyAreka hoya ane kyAreka na hoya (koIka kALe hoya ane koIka kALe na hoya) tene kadAcika kahevAya. je prAgabhAvano svIkAra kare che temanA matamAM prAgabhAva paNa kadAcitya che. tethI temanAmatamAM kAdAcitkAbhAvatva vaMsanuM lakSaNa banI zake nahi. temanA matamAM dhvasanuM lakSaNa AvuM bane - pratiyogInuM ajanaka kadAcitkAbhAvatva ja vaMsa che. prAgabhAvakAdAcitkAbhAva hovA chatAM te pratiyogIno janaka che. dhvasa pratiyogIno janaka nathI paNa pratiyogIjanya che. tethI pratiyogIno ajanaka kAdAcikAbhAva ja dhvaMsa che. kadAcitkA bhAvatvano Avo artha pahelAM kahI gayA chIe. tema chatAM vadhumAM kahI zakAya ke je abhAva - kolatvano vyApaka nathI te ja kadAcika abhAva. athavA, kAdAcitkAbhAvatva akhaMDa upAdhirUpa ' paNa kahevAya. paraMtu Ama to kadI na kahevAya ke prAgabhAvanA pratiyogIno abhAva ja - kadAcikAbhAva. je prAgabhAva svIkAratA nathI te prAgabhAvaghaTita dhvaMsanuM nirUpaNa karavA prayAsa ja karatA nathI." . . je prAgabhAva svIkAre che te pratiyogInA janaka abhAvane ja prAgabhAva kahe che. prati yogijanakAbhAvatva ja prAgabhAvatva che. prAgabhAvanuM pratiyogijanakapaNuM dharmigrAhakapramANasiddha che, ema teo kahe che. prAgabhAva pratiyogIno janaka hoI utpanna vastunI punaH utpatti thatI nathI. utpanna vastuno prAgabhAva nAza pAmI gayo hovAthI te punaH utpanna thaI zake nahi. prAgabhAvanuM samarthana ane khaMDana advaitadIpikAnA dvitIya paricchedamAM che. A vAtanI vistRta carcA karI nRsiMhAzrame vivaraNanI TIkA bhAvaprakAzikAmAM prAgabhAvanuM khaMDana karyuM che. cisukhImAM paNa prAgabhAvanuM khaMDana che. madhusUdana sarasvatIe paNa ataratnarakSaNamAM prAgabhAvanuM khaMDana karyuM che. Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 zAMkara vedAntamAM avidyAviyAra TippaNa 1. tatra cAjJAne ' ahamajJo mAmanyaM ca na jAnAmi' iti pratyakSam, 'tvaduktamarthaM na jAnAmi iti vizeSataH pratyakSam, 'etAvantaM kAlaM sukhamahamasvAptaM na kiJcidavediSam' iti parAmarzasiddhaM sauSuptapratyakSaM ca pramANam / advaitasiddhi, pR. 548 2. yaccAjJAne pratyakSaM mAnamityuktaM tanna / tvanmate'pyahamarthasya bhAvarUpAjJAnAnAzrayatvenAhamajJo'haM na jAnAmItyAdeH prAmANyAya jJAnAbhAvaviSayatvAvazyaMbhAvAt... / nyAyAmRta, pR. 308 na cAhamarthasyAjJAnAnAzrayatvena kathamayaM pratyayo bhAvarUpAjJAnapakSe upapadyate iti vAcyam / advaitasiddhi, pR. 548 3. advaitasiddhi, pR. 1-90 4. ajJAnAzrayIbhUtacaitanye antaHkaraNatAdAtmyAdhyAsena ekAzrayatvasambandhenopapatteH / advaitasiddhi, pR. 548 5. tvanmate jaDAvarakAjJAnAbhAvena tvaduktamarthaM na jAnAmItyAderapi prAmANyAya jJAnAbhAvaviSayatvAcca / nyAyAmRta, pR. 306 AvaraNakRtyAbhAvAt 'ghaTaM na jAnAmi' ityAdipratIterjJAnAbhAvaviSayatve prakRte'pi tathAstviti / advaitasiddhi, pR. 548 9. ata eva... nirastam, tattadavacchinnacaitanyasyaivAjJAnAzrayatvena tatrApi tadvyavahAropapatteH / advaitasiddhi, pR. 548 7. ... sAkSivedyasukhaduHkhAjJAnAdau prAtibhAsike ca bhAvarUpAjJAnAbhAvena sukhaM na jAnAmi zuktirUpyaM na jAnAmi ityAdeH jJAnAbhAvaviSayatve vaktavye tvaduktamarthaM na jAnAmItyAderapi tathAtvAcca / nyAyAmRta, pR. 308 na ca sAkSivedye sukhaduHkhAjJAnAdau prAtibhAsike ca bhAvarUpAjJAnAbhAvena tatra na jAnAmIti pratItiH kathamupapadyate iti vAcyam / advaitasiddhi, pR. 548 8. ...svasmin vidyamAne sAkSivedye sukhAdau svabhramasiddhe rUpyAdau ca ' na jAnAmi' iti vyavahArAsambhavAt parasukhAdau 'na jAnAmi' iti vyavahArasya parokSajJAnanivartsnyena pramAtRgatAjJAnenaivopapatteH / advaitasiddhi, pR. 548 7. tvanmate parokSavRtterviSayAvarakAjJAnAnivartakatvena parokSato jJAte'pi ' na jAnAmi' ityanubhavApAtAcca / nyAyAmRta, pR. 309 ata eva parokSajJAnena pramAtRgatAjJAne nAzite'pi viSayagatAjJAnasattvena 'na jAnAmi iti vyavahArApattiriti / advaitasiddhi, pR. 548 10. ... nirastam / pramAtRgatAjJAnakAryasya ' na jAnAmi' iti vyavahArasya viSayagatAjJAnenApAdayitumazakyatvAt / advaitasiddhi, pR. 548 ... 11. ... . viSaye pramAtari cAjJAnasyaikatvAcca... ata eva parokSajJAnena pramAtRgatAjJAne nAzite'pi viSayagatAjJAnasattve'pi 'na jAnAmi' iti vyavahArApattiH / nyAyAmRtataraGgiNI, pR. 227 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa avidyAnuM sAdhaka prathama prakAranuM sAkSipratyakSa 87 12. bhAvarUpAjJAnaviSayatvenAbhimatasyAhamajJa iti jJAnasya jJAnAbhAvaviSayatvenAbhimatAt mayi jJAnaM nAstIti jJAnAdaghaTaM bhUtalamiti jJAnasya bhUtale ghaTo nAstIti jJAnAdivat vizeSaNavizeSyabhAvavyatyAsaM vinA icchAdveSAbhAvajJAnayoriva viSayabhedApratItezca / nyAyAmRta, pR. 310 - 13. satyam, dharmipratiyogijJAnAjJAnAbhyAM jJAnasAmAnyAbhAvajJAnasya vyAhatatvena 'mayi jJAnaM nAsti' iti asyApi bhAvarUpAjJAnaviSayatvena viSayabhedApratIteryuktatvAt / advaitasiddhi, pR. 548 pratiyogijJAnAjJAnAbhyAM jJAnAbhAvajJAnadUSaNaM tu svavyAhatam / nyAyAmRta, pR. 310 14. ahIM dhyAnamAM rAkhavuM joIe ke yAvadviroSAbhAvane AdhAre (arthAt jeTalA viroSo che te badhA ja viroSonA abhAvone AdhAre) sAmAnyAbhAvapratIti ghaTI zake nahi. jeTalAM vizeSajJAno che te badhAMnA abhAvo jJAnAbhAvapratItino viSaya che ema koInA paNa mate kahI zakAya tema nathI, kAraNa ke abhAvapratItimAM pratiyogI je rUpe bhAse che te rUpa ja pratiyogitAvacchedaka hoya che. udAharaNArtha, ghaTAbhAvapratItimAM pratiyogI ghaTa ghaTatvarUpe * bhAsato hoI ghaTatva ja pratiyogitAvacchedaka dharma che. paraMtu ghaTAbhAvano pratiyogitAvacchedaka dharma taghaTatva hoI zake nahi kAraNa ke taghaTatva dharma ukta abhAvapratItimAM pratiyogyo viroSaNa banI bhAsato nathI. jo bhAsato hota to 'tatkaTo nAsti' evI abhAvapratIti thAta. pratiyogitavicchedaka dharma taghaTatva hoya ane abhAvapratIti 'To nAsti' evI thAya e asaMgata che. je sthaLe ghaTasAmAnyAbhAva che te sthaLe vastutaH taghaTano abhAva hovA chatAM ukta abhAvano pratiyogitAvacchedaka dharma taghaTatva hoI zake nahi. tethI 'yi jJAnaM nAsti' e pratItino viSaya yAvavizeSajJAnonA abhAvo hovA chatAM paNa 'tajJAnatva' 'tajJAnatva' vagere dharmo abhAvanA pratiyogitAvacchedaka dharmo nathI. 'jJAnaM nAsti' e pratItino viSaya je abhAva che teno pratiyogI jJAna che; A pratiyogI jJAna zuddhajJAnarUpe ja bhAse che. A jJAnarUpa pratiyogImAM tadnAnatva vagere dharma prakArarUpe bhAsatA nathI. tethI ja AyArye 'jJAnaM nAsti' e pratItino viSaya yAvajJAnonA abhAvo hovA chatAM te abhAvono pratiyogitAvacchedaka dharma zuddha jJAnatva che ema kahyuM che, kAraNa ke zuddha jJAnatva ja 'jJAna nAsti' e pratItimAM abhAvanA pratiyogInA viroSaNarUpe bhAse che. ane eTale ja 'advaitasiddhi'mAM traNa prakAro na darzAvatAM be ja prakAro darzAvyA che, arthAt 'jJAna nAsti' e pratItino viSaya abhAva yAvavizeSAbhAvo hovA chatAM abhAvano pratiyogitAvacchedaka dharma to zuddha jJAnatva ja che, ane yAvavizeSAbhAvothI atirikta sAmAnyAbhAva svIkAra karatAM te abhAvano pratiyogitAvacchedaka dharma paNa zuddha jJAnatva ja banaze. eno artha e ke tajJAnatva, etajJAnatva vagere dharmothI avicchinnapratiyogitAka vizeSajJAnAbhAvo 'jJAna nAsti' e pratItino viSaya banI zakatA nathI. eTale ja A pakSano tyAga karavAmAM Avyo che. 15. tathAdi 'yi jJAnaM nAsti' kRti pratItiH 'vAyo rUpa nAsti' kRti pratItivat yAdvizeSAmAvAnyasaamaanyaabhaavvissyaa, sAmAnyAvacchinnapratiyogitAkyAvadvizeSAbhAvaviSayA vA abhyupeyaa| tathA ca tatkAraNIbhUtadharmipratiyogijJAnAjJAnAbhyAM kathaM na vyAghAtaH ? advaitasiddhi, pR. 548 16. jyAre ApaNe nIlaghaTa dekhIe chIe tyAre ghaTanuM je nIla vizeSaNa che te nIlaghaTajJAnano prakAra bane che. ghaTajJAnamAM, ghaTatva ghaTanuM vizeSaNa che jyAre ghaTajJAnagata ghaTatvAkAra ke Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara vedAntamAM avidyAviyAra ghaTatvadharma jJAnano prakAra che. bAhya vastu(viroSya)mAM je dharma(viroSaNa) hoya che te dharma jyAre te vastunuM jJAna thAya che tyAre jJAnamAM bhAse che ane e rIte jJAnano dharma arthAt prakAra bane che, te vastuno dharma prakArIbhUta thAya che. 17. yatkiJcidvizeSAbhAvasya sAmAnyAvacchinnapratiyogitAkatvAbhAvAt, abhAvajJAne pratiyogyaMze prakArIbhUtadharmasyaiva pratiyogitAvacchedakatvAt / anyathA sAmAnyabhAvasiddhirna syAt / yAvadvizeSAbhAvAnyasAmAnyAbhAvAnabhyupagame'pyayaM doSaH / yatkiJcidvizeSAbhAvasya sAmAnyAvacchinnapratiyogitAkatve ghaTavatyapi bhUtale 'nirghaTa bhUtalam' iti pratItiH syAt / . . advaitasiddhi, pR. 548 18. nyAyAmRtataraGgiNI, pR. 227 16. laghucandrikA, pR. 548 20. nanupratiyomyaMze prakAra eva pratiyogitAvacchedakatayA bhAtIti niyamastvayApi na vAcyaH, pAramArthikatvena . prapaJcAbhAvaghaTitasya prapaJce mithyAtvasya tvayoktatvAt / tathA coktabuddhau jJAnavizeSatvaM pratiyoginyaprakAro'pi jJAnasAmAnyaniSThapratiyogitve avacchedakatayA bhAsatAmiti cet / laghucandrikA, pR. 549 / nyAyAmRtataraGgiNI, pR. 227 21. ...na, vizeSarUpeNa sAmAnyAbhAvAsiddheH / ...ata eva ghaTatvena tadghaTo nAstIti jJAne'pi tadghaTatvAvacchinnAbhAva eva viSaya iti bhAvaH / laghucandrikA, pR.549. . 22. 'vAyau rUpaM nAsti', 'puro deze rajataM nAsti' ityAdyAptavAkyajanyapratItyanantaramapi tattatsaMzayanivRttirna syAt; ekavizeSAbhAvabodhane'pi vizeSAntaramAdAya sNshyopptteH| advaitasiddhi, pR. 548-549 23. atha abhAvabodhe prakArIbhUtadharmasyAvacchedakatvaM pUrvAnupasthitamapi saMsargamaryAdayA zAbdabodhe anyatra ca. bhAsate; na hyavacchedakatvasya svarUpasambandhavizeSasya grahe anyA sAmagrI klRptA; tathA ca tattadvizeSAbhAvAnAM tattadvizeSAvacchintrapratiyogitAkatvAt sAmAnyAvacchinnapratiyogitAkatvaM yAvadvizeSAbhAvakUTe vA vyAsajyavRtti tadatiriktasAmAnyAbhAve vA pratyekavizrAntamiti tAdRgabhAvapratIteryAvadvizeSapratItivirodhitvAt kuto vizeSasaMzayAdiriti cet / advaitasiddhi, pR. 549 24. satyam, prakRte'pi jJAnatvasAmAnyAvacchinnapratiyogitAkAbhAvapratItiryAvajjJAnavizeSavirodhi nIti kathaM tattatkAraNatvAbhimatajJAnavizeSe sati sA na vyAhanyate / tathA ca klRptAbhAvapratItivailakSaNye'vazyakalpye lAghavAt viSayasyaivAbhAvavailakSaNyaM kalpayitumucitam, viSayAvailakSaNye pratItivailakSaNyAyogAt / advaitasiddhi, pR. 549 25. viSayAjJAnamanubhUya ca puruSastanivRttyarthaM vicAre pravartate iti sarvAnubhavasiddham / tadyadi jJAnavizeSAbhAvo 'na jAnAmi' iti pratIterviSayaH tadA jJAte'pi tathA pratItyApAtaH ; tadvicArArthaM ca pravRttiH syAt / sAmAnyAbhAve ca bAdhakamuktameva / tasmAdabhAvavilakSaNamevAjJAnaM mayi jJAnaM nAsti' 'ahamajJaH' ityAdidhIviSaya iti siddham / advaitasiddhi, pR. 549 21. nyAyAmRtataraGgiNI, pR. 227 ... na ca 'ghaTo na jAnAti', 'na jAnAmi' iti jJAnayorviSayavairUpyaM doSa iti vAcyam / laghucandrikA, pR. 549 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa vizvanuM sthApakaraNamakakAnuM sAhityakSa 27. .. 'idamasuram' balirasuraH' iti jJAnayoriva tasyAdoSatvAt / asuramityasya hi surazUnyamarthaH, asuraH ityasya tu suravirodhIti bhaak| laghucandrikA, pR. 549 28. nyAyAmRta, pR. 311 29. ajJAnamiti ca dvayasApekSajJAnaparyudAsenAbhidhAnAt dvysaapekssvdvbhaaste| yathA sthitigamanazabdezabhi dhIyamAnA kasya kiMviSayamagamamamiti karmasApekSavad bhAti tadvat / vidhAraNa, vijayammara saM., pR. 43 30. api ca bhAvarUpAjJAnamapi na jAnAmi iti jJAnavirodhitvenaiva bhAti, mugdho'smItyAdau tu pralayA dizabdeSviva banullekhamAtram / ata eva jJAnAbhAvAbhiprAyeNApi mugdho'smItyucyate / uktaM ca . vikAme ajJAnamiti dvayasApekSatAparyudAsenAbhidhAnAditi anyathA hyajAmasya jJAmavizeSo'pramANika syAt tathAca virodhanirUpakabhUtajJAnasya jJAnAjJAnAbhyAmajJAnasyApi jJAnaMdurghaTa syAt / nyAyAmRta, pR. 312 mu abhAvavilakSaNamapyajJAnaM 'na jAnAmi' iti jJAnavirodhitvameva bhAsate, mohAdipade'pi pralayAdipadavat tadanullekhamAtram, uktaMca vivaraNe ajJAnamiti dvayasApekSAjJAmaparyudAmAbhidhAmAditi / anyathA jJAmasyAjJAnavirodhitvamapramANikaM syAt / tathA ca virodhAnirUpakajJAnasya jJAmAjJAnAbhyAM tavApi kathaM navyAyAtaH? advaitasiddhi, pR. 549-550 31. evaM nirvikyAjJAmAtItervikyajJAmAjJAnayorapi vyAghAta ApAhanIya tathA ca mayobhayoH samo doSaH parihAro'pi vA smH| naikaH paryunayoktavyastAdRgArthavicAraNe // iti nyAyena ubhayapariharaNIyasya vyAghAtasya jJAnAbhAvapakSa evApAdanamanucitamiti cet / advaitasiddhi, pR. 550 ... evaM ca abhAva iva bhAve'pi jnyaanaajnyaanvirodhitaa| na jAnAmIlyatacodyAparihAro samau tayoH / nyAyAmRta, pR: 312 . 32. ... na, pramANavRttinivartyasyApi bhAvarUpAjJAnasya sAkSikedyasya virodhanirUpakajJAnataLyAvartaka viSayagrAhakeNa sAkSiNA tatsAdhakena tadanAzAd vyAhatyanupapatteH / ajJAnagrahe viSayagocasamApekSAyAM . vyAhatiH syAdeva, sA ca naasti| advaitasiddhi, pR. 550 33. vivaraNa, vijayanagara saM., pR. 17 34. ajJAnagrahe viSayagocarapramApekSAyAM vyAhatiH syAdeva sA ca nAsti / taduktaM vivaraNe 'sarvaM vastu . jJAtatayA'jAtatayA vA sAkSicaitanyasya viSaya evaM' iti| advaitasiddhi, pR. 550 ____35. samaM jJAnAbhAvapakSe'pi avacchedakasya viSayasya jJAnaM sAkSirUpam / 'na jAnAmi' iti dhIstu * vRttirjJAnAbhAvaviSayeti sukcatvAt / nyAyAmRta, pR. 313 nacaivaM jJAnAbhAvapakSe'pi viSayAdijJAnaM sAkSirUpam, 'na jAnAmi' iti dhIstu pramANavRttyabhAvaviSayeti navyAhatiriti vAcyam / advaitasiddhi, pR. 550 39. na caivaM... vAcyam; bhAvarUpAjJAnasya sAkSAt sAkSivedyatvena tadavacchedakaviSayAdestadvArA sAkSivedyatvasaMbhave'pi abhAvasyAnupalabdhigamyatvena sAkSAt sAkSivedyatvAbhAvAt na taddvArA tadavacchedakaviSayAdeH sAkSivedhatvamiti vaiSamyAt / advaitasiddhi, pR. 550 37. vedAntaparibhASA, anupalabdhipariccheda, pR. 330-331 (veMkaTezvara saM. muMbaI) 38. laghucandrikA, pR.550 36. laghucandrikA, pR. 550 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara vedAntamAM avidhAvicAra 90 40. ... ajJAnavizeSaNatayA tu anutpannamapi jJAnaM sAkSivedyamiti na doSasAmyam / advaitasiddhi, pR. 550 41. api ca bhAvarUpAjJAnAvacchedakaviSayasyAjJAne ajJAnajJAnAyogAt jJAne cAjJAnasyaivAbhAvAt kathaM bhAvarUpAjJAnajJAnam ? nyAyAmRta, pR. 312 na ca avacchedakasya viSayAdeH prAgajJAne kathaM tadviziSTAjJAnajJAnam ? vizeSaNajJAnAdhInatvAt viziSTajJAnasyeti vAcyam / advaitasiddhi, pR. 550 42. vizeSaNajJAnasya viziSTajJAnajanakatve mAnAbhAvAt pratiyogitvAbhAvatvayoH pUrvAnupasthitayorapi tArkikairabhAvabodhe prakArIbhUya bhAnAbhyupagamAt / advaitasiddhi, pR. 550-551 43. tathApi vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnaM vinA kathaM viziSTavaiziSTyabuddhiriti cet / advaitasiddhi, ' pR. 551 / nyAyAmRta, pR. 315 44. .na, viziSTavaiziSTyabuddhitvena vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnatvena ca kAryakAraNabhAve mAnAbhAvAt, pratyakSatvAdirUpeNa pRthak pRthak klRptakAryakAraNabhAvenaivopapatteH viziSTavaiziSTyabuddhitvasyArthasamAjasiddhatvAt / advaitasiddhi, pR. 551 45. pratyakSatvAdirUpeNa pRthak pRthak klRptakAryakAraNabhAvenaivopapatteH viziSTavaiziSTyabuddhitvasyArthasamAjasiddhatvAt / advaitasiddhi, pR. 551 ... 45. iha ca sAmagrItulyatvena 'vizeSye vizeSaNaM tatra ca vizeSaNAntaram' iti nyAyena viziSTa - vaiziSTyajJAnasaMbhavAt / advaitasiddhi, pR. 551 47. avidyopahitacidrUpasyaiva sAkSitve tu nAyaM doSaH janyaviziSTabuddhAveva vizaSaNadhIhetutvAt / laghucandrikA, pR. 551 48. 'daNDo rakto na vA' iti saMzayottaraM 'vizeSye vizeSaNaM tatrApi ca vizeSaNAntaram' iti rItyA jAyamAne 'raktadaNDavAn' iti jJAne viziSTavaiziSTyaviSayatAyA api vaktuM zakyatvAt vizeSyAnvayinA yadanvitaM tasyaiva dhIH tadviziSTavaiziSTyadhIriti asyApi vaktuM zakyatvAcceti bhAvaH / laghucandrikA, pR. 551 48. advaitasiddhi, pR. 551 50. laghucandrikA, pR. 551 51. ... ghaTavadityAdibuddheruktadvaiviSye satyapi tasyAM vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayo na hetu:, kintu raktadaNDavadityAdiviziSTavaiziSTyabuddhau; 'daNDo rakto na vA' ityAdisaMzaye tadanutpatteH / tathA ca jJAnavirodhitvasaviSayakatvaviziSTAjJAnavaiziSTyabuddhAvapi na sa hetu:, na hi jJAnavirodhitvasaviSayakatvayorekamaparatra dharmitAvacchedakatayA bhAtIti niyamaH / na vA dharmAntaraM tathetyapi niyamaH mAnAbhAvAditi bhAvaH / laghucandrikA, pR. 551 52. anyathA tArkikANAmapIzvarasya bhrAntijJatvaM na syAt / bhramaviSayasya svAtantryeNa grahe bhrAntattvApattyA bhramAvacchedakatayaiva tadgrahaNaM vAcyam / advaitasiddhi, pR. 551; laghucandrikA, pR. 551 53. bhramaviSayasya svAtantryeNa grahe bhrAntatvApattyA bhramAvacchedakatayaiva tadgrahaNaM vAcyam: tathA ca kva prAk tadavacchedakagrahaniyamaH / advaitasiddhi, pR. 551 / laghucandrikA, pR. 551 54. advaitasiddhi, pR. 551 5. advaitasiddhi, pR. 551 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa avidyAnuM sAdhaka prathama prakAranuM sAkSipratyakSa 91 55. ... grahaNasAmagrItulyatvaM ca prakRte'pi samam / advaitasiddhi, pR. 551 / laghucandrikA, pR. 551 57. bhAvarUpAjJAnavAde'pi idAnIM vedAntazravaNAdisAdhyamokSahetubrahmajJAnaprAgabhAvasya sattvena tajjJAnasya tvayApi vaktavyatvAt / nyAyAmRta, pR. 310 nanu zravaNAdisAdhyamokSahetubrahmajJAnaprAgabhAvasya sattvena tajjJAnaM tvayApi vAcyam: tathA ca tatrApi vyAhatistulyeti cet / advaitasiddhi, pR. 551 58. na, zravaNAdisAdhyamokSahetubrahmajJAnarUpasya pratiyogino jJAnAjJAnAbhyAM vyAhatyabhAvAt, na hi zravaNAdisAdhyatva - mokSahetutvAdiprakArakabrahmajJAnajJAnaM brahmajJAnamapi sat zravaNAdisAdhyaM mokSaheturvA yena tasmin sati tAdRgjJAnaprAgabhAvo vyAhanyeta / advaitasiddhi, pR. 551 552 A 58. ' na jAnAmi iti dhIstu vRttijJAnAbhAvaviSayeti suvacatvAt... / tatsamaM jJAnAbhAve'pi . tadvizeSajJAnAbhAvajJAnaM prati ca tatsAmAnyajJAnamevAnvayavyatirekAbhyAM hetuH na tu tadvizeSajJAnamityavidyAviSayabhaGge vakSyate / nyAyAmRta, pR. 314 nanvevaM ' na jAnAmi' iti dhiyo jJAnAbhAvaviSayatve'pi na pratiyogijJAnAdinA vyAhatiH, sAmAnyato viSayapratiyogijJAne'pi vizeSatastadabhAvasambhavAt, anyathA prAgabhAvadhIrna syAt, tatpratiyogivizeSasya sAmAnyadharmaM vinA vizeSato jJAtumazakyatvAt iti cet / advaitasiddhi, pR. 552 10. ... na, vizeSajJAnAbhAve hi vizeSajJAnatvAvacchinnaM pratiyogIti tasya jJAne sa vizeSo'pi jJAtave vizeSajJAnAbhAvavyAghAtAt / yatkiJcidvizeSAbhAvazca na sAmAnyAvacchinnapratiyogitAka ityuktam / pratiyogitAvacchedakaprakArakajJAnAbhAvena prAgabhAvapratItirasiddhaiva / advaitasiddhi, pR. 552 11. nanu pratiyogitAvacchedakaprakArakajJAnaM nAbhAvajJAne kAraNam kintu abhAvajJAne bhAsamAnapratiyogivRttidharmaprakArakaM jJAnam | advaitasiddhi, pR. 552 12. ...sAmAnyalakSaNApratyasattyabhyupagame tu pratiyogiviSayatvamapi tsyaadhikm| advaitasiddhi, pR. 552 93. itarathA tu tadeva iSTavRttisAmAnyadharmaprakArakajJAnamevAsiddhavyaktiviSayecchAkRtyoH / advaitasiddhi, pR. 552 14..... na ca pratiyogitAnavacchedakadharmeNa kathaM pratiyogitA gRhyatAmiti vaacym| advaitasiddhi, pR. 552 15. na ca... vAcyam vizeSAvacchinnAyA vyApteriva sAmAnyena grahaNasambhavAt / advaitasiddhi, pR. 552 .1 1 . tathAhi idamamidheyavat prameyAt ityanumAne yatra prameyaM tatrAbhidheyamiti vyAptigrahaNasamaye vRttimatprameyatvAvacchedenaiva sAmAnAdhikaraNyarUpavyAptisattve'pi tasyAH prameyatvarUpeNaiva grahaNam, na tu vRttimatprameyatvena, gauravAt / advaitasiddhi, pR. 552 17. vRttimattva vizeSaNasya vyabhicArAvArakatvena vaiyarthyAcca, avRttiSu sAdhyasAmAnAdhikaraNyarUpavyAptyabhAvavat sAdhyAbhAvasAmAnAdhikaraNyarUpavyabhicArasyApyabhAvAt, vyarthavizeSaNatvarahitatve sati vyabhicArivyAvRttatvamAtreNaiva vyApyatAvacchedakatvasambhavAcca / tathA ca yathA vRttimatprameyagatApi vyAptiH prameyatvenaiva gRhyate, tathA tattannIlAdivyaktigatA pratiyogitA nIlatvAdirUpeNa gRhyate iti na kAcidanupapattiH / evaM ca ihedAnIM ghaTo nAstIti pratItiriva ghaTopAdAnagatatatprAgabhAvaviSayA mayi jJAnaM nAstIti pratItirapi pramAtRgatatatprAgabhAvaviSayeti na kApyanupapattiriti cet / advaitasiddhi, pR. 552 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara vedAntamAM avivAhiyAra 18. ... na, abhAvajJAne pratiyogyaMze bhAsamAnasya dharmasyaiva pratiyogitAvacchedakatayAyatkiJcidvizeSAbhAvasya sAmAnyAvacchinnapratiyogitAkatve ghaTavatyapi bhUtale 'nirghaTaM bhUtalam' iti ghaTajJAnavatyapi svasmin mayi ghaTajJAnaM nAstIti ca pratIterApatteH pUrvoktadoSAt / advaitasiddhi, pR.552 16. yatkiJcidghaTajJAnaM ghaTAbhAvajJAne pratibandhakamiti tu jJAnajJAnepi tulyam / udAhRtavyAptigrahaNe tu bAdhakAbhAvAt sAmAnyAvacchede'pi na dossH| advaitasiddhi, pR. 552 70....avacchede'pItyapikAreNa idaM sUcitam - gaganAdAvavartamAnavyApteH prameyatvaM nAvacchedakam atiprasaktatvAt vRttimattvAvacchedena vyAptidhIsambhavena vyarthavizeSaNatvasyApyasambhavAt / vRttimatprameyatvAvacchinnatvasya vyAptau sattve tadgrahaNasyAdoSatvAt / asattve tadgrahaNasya bhrmtvaaditi| laghucandrikA, pR.552 71. athaivaM prAgabhAvapratItireva na syAt / na, syAdeva ghaTo bhaviSyati' itipratIteH dhAtvarthabhaviSyattA viSayatvena prAgabhAvaviSayatvAt / anyathA dinAntarotpatsyamAnaghaTe etaddinavRttiprAgabhAvapratiyogitvena . 'adya ghaTo bhaviSyati' iti dhIprasaGgaH / bhaviSyattvaM ca prtiyogitddhvNsaanaadhaarkaalsmbndhitvmuu| advaitasiddhi, pR. 552 72. dhvaMsatvaM ca prAgabhAvAnaGgIkartRmate kAdAcitkAbhAvatvameva / tadaGgIkartRmate'pi pratiyogyajanakakAdA citkAbhAvatvam / advaitasiddhi, pR. 552 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgabhAvakhaMDana vaizeSiko mukhyapaNe prAgabhAvanuM samarthana kare che. prAgabhAvanuM lakSaNa ane pramANa vaizeSikadarzanamAM nirUpita che. naiyAyiko vaizeSikadarzanane anusare che. paraMtu advaitavedAntIo prAgabhAvano svIkAra karatA nathI. advaitavedAntanA graMthomAM koIka sthaLe prAgabhAvano vyavahAra karavAmAM Avelo jovA maLe che, eTale tyAM vaizeSika matanoM abhyapagama karIne ja prAgabhAvano vyavahAra advaitavAdIo kare che e dhyAnamAM rAkhavuM. prAgabhAvanI siddhi thAya to bhAvarUpa avighAnI siddhi thaI zake ja nahi ema samajIne ja advaitavAdIo prAgabhAvanA khaMDanamAM pravRtta rahyA che. vidyAno prAgabhAva ja jo avidyA hoya to bhAvarUpa avidyAnI siddhi thaI zake ja nahi. je bhAvarUpa avidyAno svIkAra karatA nathI te vidyAnA prAgabhAvane arthAt pramAnA prAgabhAvane - ja avidyA kahe che. bhAvarUpa avidyAnI siddhine mATe ja prAgabhAvanuM khaMDana advaita vedAntIne apekSita che. vedAntaparibhASA, siddhAntAsaMgraha vagere advaitavAdanA graMtho hovA chatAM e badhAmAM avidyAnI AlocanA thaI nathI. avidyAnuM nirUpaNa ryA vinA advaitavAdanuM samarthana e adbhuta bAbata che. A badhA graMthomAM prAgabhAvanuM samarthana ke khaMDana bane nirarthaka che. bhAvarUpa avidyAnI siddhine mATe ja prAgabhAvanuM khaMDana nitAnta apekSita che. advaitasiddhinA prakaraNamAM prAgabhAvanAM khaMDana mATe aneka tarko ApavAmAM AvyA che. advaitavAdanA judA judA graMthomAM prAgabhAvanA khaMDana mATe bahuvidha yuktio ApI che. prAgabhAvanAM sAdhaka pramANo na jANIe to prAgabhAvanA khaMDanamAM ApavAmAM AvelI yuktio samajI zakAya nahi, eTale prAgabhAvanI samarthaka yuktio jaNAvIne pachI prAgabhAvano nirAsa karatI yuktio ApIe chIe. * prAgabhAvane svIkAranArA prAgabhAvanI siddhi karavA mATe cAra pramANo Ape che : (1) paTotpatti pahelAM taMtusamUhamAM 'paTa nathI evuM pratyakSajJAna thAya che. A abAdhita pratyakSAna ja prAgabhAvamAM pramANa che. (2) paTotpattinI pachI takhtasamUhamAM 'ATalA samaya sudhI takhtasamUhamAM 5Ta hato nahi evuM abAdhita jJAna thAya che, je prAgabhAvamAM pramANa che. - (3) prAgabhAvana svIkArIe to A na thAo evI kAmanA ghaTe nahi. ane AvI kAmanA to.anubhavasiddha che. tethI AvI kAmanAnI anupapatti ja prAgabhAvamAM pramANa che. (4) paTotpattinI pahelAM taDusamUhamAM 'A takhtasamUhamAM paTa utpanna thaze evo abAdhita anubhava thAya che, je anubhava prAgabhAvamAM pramANa che.' (1) prathama pA tarkasaMgata nathI kAraNa ke 'paTa nathI evuM pratyakSajJAna prAgabhAvaviSayaka hoI zake ja nahi. jema "ghaTamAM paTa nathI (Te paTo nAsti)' e jJAnano viSaya paTano sAmAnyAbhAva che tema 'tatusamUhamAM paTanathI (taDusamUdepaTo nAti)' e jJAnano viSaya paNa paTano sAmAnyAbhAva ja che. "paTanathI" e abhAvanI pratiyogitA paTamAM che. e pratiyogitA paDhatvasAmAnyadharmathI avacchinna che. sAmAnyadharmavacchinnapratiyogitAka abhAva ja Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara vedAntamAM avidyAvicAra sAmAnyAbhAva che. je abhAvanI pratiyogitA sAmAnya dharmathI avacchinna hoya te abhAvane ja sAmAnyAbhAva kahevAmAM Ave che. tethI 'paTa nathI' e jJAnano viSaya je abhAva che te sAmAnyAbhAva che. trividha saMsargAbhAvamAMthI ekalo atyantAbhAva ja sAmAnyAbhAva hoI zake che. jema atyantAbhAva sAmAnyAbhAva che tema prAgabhAva sAmAnyAbhAva nathI. jo kahevAmAM Ave ke prAgabhAva paNa sAmAnyAbhAva bane to emAM zuM doSa che ?, prAgabhAvanI pratiyogitA paNa sAmAnya dharmathI avacchinna ho, to uttaramAM kahevuM joIe ke prAgabhAva sAmAnyAbhAva banI zakato nathI kAraNa ke pratiyogInA janaka abhAvane ja prAgabhAva kahevAmAM Ave che. paTaprAgabhAva paTano janaka che. jo prAgabhAva sAmAnyAbhAva hoya to te prAgabhAMva kono jnaka banaze ? paTaprAgabhAva paTavyaktino janaka banaro ke paTasAmAnyano janaka banaze ? paTavyakti sivAya paTasAmAnyarUpa koI pratiyogI prasiddha nathI ke jeno janaka prAgabhAva khanI zake. paTavyakti vizeSa vizeSa prAgabhAvathI janya che. arthAt ta paTaprAgabhAva tatpaTano janaka che, apara paTano prAgabhAva apara paDhano janaka che. vyaktivizeSano prAgabhAva vyaktiviroSano janaka che. paraMtu jo prAgabhAva sAmAnyAbhAva hoya to te prAgabhAva kayA pratiyogIno janaka banaro ? 94 vaLI, ema paNa na kahI razakAya ke vizeSAbhAvarUpa prAgabhAva pratiyogIno janaka hovA chatAM sAmAnyAbhAvarUpa prAgabhAva pratiyogIno janaka nathI. AnA uttaramAM kahevuM joIe ke prAgabhAva avazya pratiyogIno janaka hoya che. prAgabhAvavAdInA siddhAntamAM prAgabhAvatva dharma pratiyogijanastya dharmano vyApya che. jemAM pratiyogijanatva dharma nathItemAM prAgabhAvatva dharma paNa nathI. vyApaka dharmanA abhAvane kAraNe vyApya dharmano abhAva siddha tharo. tethI pratiyogIno ajanaka `prAgabhAva siddha thaI zakto ja nathI. sAmAnyAbhAvarUpa prAgabhAva svIkAratAM pratiyogIno ajanaka prAgabhAva svIkAravo paDe. ane pratiyogIno ajanaka prAgabhAva to banI zake ja nahi e ame kahI gayA chIe. te te ghaTavyaktinI utpattimAM te te ghaTavyaktino prAgabhAva ja janaka banaze. vizeSAbhAvarUpa prAgabhAva uparAMta sAmAnyAbhAvarUpa prAgabhAvane paNa te te pratiyogInI utpattimAM janaka tarIke svIkAravo e tarkasaMgata nathI. sAmAnyAbhAvarUpe prAgabhAvanuM pratiyogijanakatva asiddha hoI sAmAnyAbhAvarUpa prAgabhAva siddha thaI zake nahi.' jema sAmAnyAbhAvarUpa prAgabhAvanuM pratiyogijanatva asiddha che tema sAmAnyAbhAvarUpa prAgabhAvano anuyogI paNa asiddha che. jeTalA vizeSAbhAvo che te badhAnA (yAvadvizeSAbhAvanA) adhikaraNamAM ja sAmAnyAbhAva hoI zake. jema rUpapratiyogika yAvavizeSAbhAvanA adhikaraNa vAyumAM rUpasAmAnyAbhAva che tema ghaTaprAgabhAva paNa jo sAmAnyAbhAva hoya to A sAmAnyAbhAvarUpa ghaTaprAgabhAvano anuyogI arthAt Azraya koNa banaze ? yAvaghaTaprAgabhAvanA Azraya tarIke to koI paNa dharmI siddha nathI. tethI sAmAnyAbhAvarUpa ghaTaprAgabhAvano Azraya koI banI zake nahi. te te kapAla to te te ghaTaprAgabhAvano Azraya che. koI paNa kapAla yAvaghaTaprAgabhAvano Azraya nathI. yAvaprAgabhAvavizeSono Azraya asiddha hoI sAmAnyAbhAvarUpa prAgabhAvano Azraya koMI paNa banI zake ja nahi." atyantAbhAva sAmAnyAbhAvarUpa banI zake che paraMtu prAgabhAva kadI paNa sAmAnyAbhAvarUpa banI zakato nathI. prAgabhAva pratiyogInA samavAyidezamAM hoya che e sAcuM. paraMtu te te pratiyogIno samAyideza siddha hovA chatAM yAtrapratiyogIno samavAyideza Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgabhAvakhaMDana 95 asiddha che. koI paNa kapAla evo nathI ke jemAM yAvadghaTa utpanna thatA hoya. Ama prAgabhAvane sAmAnyAbhAvarUpa svIkAratAM te abhAvanA pratiyogI ane anuyogI baMne asiddha banaze. tethI paTanI utpatti pahelAM 'paTa nathI' evA pratyakSajJAnano viSaya paTaprAgabhAva hoI zake nahi. sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka prAgabhAva to asiddha che. ane tatpaTanI utpatti pahelAM tanusamUhamAM 'te paTa nathI' evA pratyakSajJAnano viSaya tatpaTaprAgabhAva banI zakato nathI kAraNa ke e tatpaTaprAgabhAvano pratiyogitAvacchedaka dharma tatpaTatva tatpaTanI utpatti pahelAM jANI zakAya ja nahi. ane pratiyogitAvacchedaka dharmanuM jJAna na hoya tyAre e ajJAta dharmathI avacchinna pratiyogitAvALA (pratiyogitAka) abhAvanuM pratyakSa thaI zake ja nahi. ahIM prAgabhAvavAdI kahe che ke paTanI utpatti pahelAM tandusamUhamAM thatuM 'paTa nathI' evuM jJAna paTaprAgabhAvaviSayaka ja hoya che. e jJAnano viSaya abhAva patnAvacchinnapratiyogitAka nathI. 'paTa nathI' evuM jJAna abhAvIya pratiyogitAmAM patnAvacchinnatvane viSaya karatuM nathI kAraNa ke paTatvAvacchinnapratiyogitAka abhAva tantumAM nathI. paraMtu ukta pratiyogitAmAM paTatvasAmAnAdhikaraNyamAtra 'paTa nathI' evA jJAnano viSaya banI zake. bIjA zabdomAM, paTatvasamAnAdhikaraNapratiyogitAka abhAva ukta jJAnano viSaya bane che paNa patnAvacchinnapratiyogitAka aAva ukta jJAnano viSaya banato nathI. tantumAM tatpadravyaktinI utpatti pahelAM tatpaTavyaktino prAgabhAva che. A prAgabhAva hoya che vizeSAbhAva arthAt vizeSa pratiyogIno abhAva. A abhAvano pratiyogI che ta5vyakti. A tapavyaktimAM zuddha paTatva dharma che ane abhAvanI pratiyogitA paNa che. tethI A vizeSAbhAvIya pratiyogitA paTatvarUpa sAmAnya dharmanI samAnAdhikaraNa bane che. tethI zuddha pAtvadharmasamAnAdhikaraNapratiyogitApha abhAva 'paTa nathI' evA jJAnano viSaya banI zake che. paTatvasamAnAdhikaraNapratiyogitAka abhAva yAvatpaTano abhAva nathI. amuka vizeSa paTano abhAva paTatvasamAnAdhikaraNapratiyogitAka ghaTe che. paraMtu paTatnAvacchinnapratiyogitAka abhAva amuka viroSa paTano abhAva hoI zake ja nahi kAraNa ke paTatnAvacchinnapratiyogitAka abhAvanA jJAnamAM patvadharmanI vyApakIbhUtapratiyogitAvALo (paTatvadharmavyApakIbhUtapratiyogitAka) abhAva viSaya che, ane ahIM jyAM jyAM pAtvadharma che tyAM tyAM abhAvIya pratiyogitA paNa che evuM jJAna thAya che ane temAM yAtrapaTano abhAva ja jJAnano viSaya thaI paDe. paraMtu yAvatpaTano abhAva tantumAM nathI e hakIkata che, siddha che. tethI paTatvAvacchinnapratiyogitA abhAva ukta jJAnano viSaya na hovA chatAM paTatvasamAnAdhikaraNapratiyogitAka abhAvane ukta jJAnano viSaya banavAmAM koI bAdhA .nathI. amuka vizeSa paTano prAgabhAva paTatvasamAnAdhikaraNapratiyogitAka ghaTe che, ane temAM pUrvapradarzita koI paNa doSanI Apatti AvatI nathI. AnI sAme vivaraNakAra nIce pramANe jaNAve che. 'bhUtale paTa nathI' ane 'tantumAM paTa nathI' A be jAtanA jJAnano viSaya 5TapratiyogitAka abhAva che. A be jJAnanA abhAvaviSayatvAMzamAM koI paNa vilakSaNatA nathI. 'bhUtale paTa nathI' e jJAnano viSaya abhAva patnAvacchinnapratiyogitAka che e to badhAne svIkArya che. bhUtale koI paNa paTa hoya to 'bhUtale paTa nathI' evI pratIti koIne na thAya. tethI jema 'bhUtale paTa nathI' e jJAnano viSaya abhAva paTatnAvacchinnapratiyogitAka che tema 'tantuomAM paTa nathI' e jJAnano viSaya abhAva paNa 'paTatnAvacchinnapratiyogitAka ja che, paTatvasamAnAdhikaraNapratiyogitAka nathI ja.' Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara vedAntamAM avidhAvicAra vastutaH vAta ema che ke pratiyogivizeSita abhAvanA jJAnamAM pratiyogyAno prakArIbhUta dharma ja pratiyogitAvacchedakarUpe bhAse che. 'paTa nathI' e jJAna pratiyogiviroSita abhAvanuM jJAna che. e jJAnamAM pratiyogyezano paTatvadharma prakArarUpe bhAse che. pariNAme paTatvAvacchinnapratiyogitAka abhAva ja ukta jJAnano viSaya bane che ane sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka prAgabhAva saMbhavato ja na hoI potpattinI pUrve tantumAM 'paTa nathI' evA pratyakSajJAnano viSaya paTaprAgabhAva banI zake ja nahi. niSkarSa e ke ukta jJAna dvArA prAgabhAva siddha thato nathI. Ama prAgabhAvavAdInuM prathama pramANa khaMDita thayuM. 96 ahIM prAgabhAvavAdI prazna kare che ke jo ukta pratItino viSaya prAgabhAva na hoya to te pratItino viSaya zuM banaro ? A praznanA uttaramAM advaitavAdI kahe che ke 'mUtane chUTo nAsti ( = bhUtaLa upara ghaTa nathI)' ityAdi jJAnano viSaya jema kAlabhedathI adhikaraNasaMsargIno atyantAbhAva bane che tema potpattinI pahelAM 'tantusamUhamAM paTa nathI' evA jJAnano viSaya paNa kAlabhedathI adhikaraNasaMsargIno atyantAbhAva ja banaze. tethI prAgabhAva svIkAravAnI koI ja jarUra nathI. atyantAbhAva sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka banI zakto hoI 'tanusamUhamAM paTa nathI' e jJAnane paNa koI bAdhA AvatI nathI. samayavizeSamAM saMyogasaMbaMdhane laI ghaTano AdhAra banatA bhUtalamAM samayavizeSamAM saMsargazIla ghaTano atyantAbhAva badhAMne anubhavasiddha, che. vaLI, eka vAta A paNa che ke pratiyogyezano prakArIbhUta dharma jo pratiyogitAno avacchedaka nA hoya to 'vAyumAM rUpa nathI' evI pratItino viSaya abhAva paNa rRpatyasamAnAdhikaraNapratiyogitAka hovA chatAM rUpaviroSano abhAva ja banI jAya. pariNAme, vAyumAM rUpavizeSAbhAva ja siddha tharo paNa rUpasAmAnyAbhAva siddha thaze nahi. 'vAyumAM rUpa nathI' e pratIti paNa jo rUpasAmAnyAbhAvaviSayaka na hoya to rUpasAmAnyAbhAvanI siddhi ja thAya nahi. : ahIM prAgabhAvavAdI kahe che ke 'vAyumAM rUpa nathI' e pratIti dvArA sAmAnyAbhAvanI siddhi thatI nathI paNa bIjI rIte thAya che. te nIce pramANe che. 'vAyumAM pArthiva rUpa nathI, jalIya rUpa nathI, taijasIya rUpa nathI' evI nizcayadazAmAM paNa 'vAyumAM rUpa che ke nahi' evo saMdeha thAya che. Ama tattadvizeSarUpanA abhAvanA nizcaya vakhate vAyumAM rUpAbhAvano je saMdeha thAya che te saMdehano viSaya je rUpAbhAva che te rUpavizeSAbhAvAtirikta rUpAbhAva che, ema svIkAravuM joIe. rUpaviroSAbhAva ukta saMdehano viSaya banI zake nahi kAraNa ke vAyumAM rUpavizeSanA abhAvano nizcaya che; jyAM jeno nizcaya hoya tyAM teno saMzaya ghaTe nahi. tethI rUpavizeSAbhAvAtirikta rUpasAmAnyAbhAva ja ukta saMdehano viSaya banaze. Ama sAmAnyAbhAvanI siddhi thaze ja. tethI, sAmAnyAbhAvanI siddhi ja nahi thAya ema kahevuM yogya nathI. AnA uttaramAM advaitavedAntI nIce pramANe jaNAve che : upara darzAvyA pramANe sAmAnyAbhAva siddha thaI zake ja nahi. vAyumAM rUpavizeSAbhAvano nizcaya hovA chatAM te nizcita rUpaviroSAbhAvamAM ja saMzaya thaI zake che. jo ke nizcita viSayamAM sAkSAt saMzaya thato nathI chatAM anyasaMrAyAhita saMzaya thaI zake che. vAyugata dharmamAM 'rUpatna che ke nahi' evo saMzaya thAya che ane e saMzaya vaDe Ahita saMzaya nizcita rUpaviroSAbhAvamAM paNa thaI zake che. Ama nizcita rUpavizeSAbhAva anyasaMzayAhita saMzayano viSaya banI zakato hoI vizeSAbhAvAtirikta sAmAnyAbhAvanI siddhi thaI zake nahi. nizcita rUpavizeSAbhAva ja ukta saMzayano viSaya hoya Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgapavakhaMDana che e vastu puravAra karatuM bIjuM pramANa e che ke vAyumAM pratyekarUpa pratiyogika nikhilarUpAbhAvo evo je puruSane nizcaya che, te puruSane evI nizcayadazAmAM vAyumAM rUpa che ke nahi evo saMzaya thaI zake ja nahi. tethI vAyumAM rUpa che ke nahi evo saMzaya vAyugata dharmamAM je pitvano saMzaya thAya che te saMzaya vaDe Ahita saMzaya ja che, ema svIkAravuM joIe. pariNAme, pUrvapakSIe darzAvyA pramANe sAmAnyAbhAva siddha thaI zakato nathI. prAgabhAvanI siddhi mATe ApavAmAM AvatA prathama pramANanuM khaMDana ahIM samApta thAya che. (2) paTotpatti pahelAM thatI 'tatuomAM paTanathI" e pratItino viSaya ghaTano prAgabhAva hoI zake nahi e vizadarUpe upara samajAvavAmAM AvyuM che. jema tambuomAM paTotpatti pahelAM thatI 'takhtaomAM paTanathI evI buddhi paTanA prAgabhAvaviSayaka nathI tematatuomAM paTotpatti pachI thatI 'ATalA kALa sudhI takhtaomAM paTa hato nahi evI buddhi paNa paTanA prAgabhAvaviSayaka nathI arthAt A buddhi paNa prAgabhAvamAM pramANa nathI. kema? tenuM kAraNa e ke ghaTazUnya bhUtale ghaTa lAvyA pachI 'ATalA samaya sudhI bhUtale ghaTa hato nahi evI pratIti saune thAya che paraMtu e pratItino viSaya ghaTaprAgabhAva nathI ja. ghaTano prAgabhAva ghaTanA samavAyikAraNamAM ja hoya che. paraMtu bhUtala ghaTanuM samavAyikaraNa nathI. ghaTanuM samAyikaraNa to kapAla che. tethI ATalo vakhata bhUtaleMghaTa hatoMnahi evI buddhino viSaya ghaTano atyantAbhAva ja che e badhA svIkAre che. 'takhtaomAM paTana hato' ane 'bhUta ghaTana hato e ubhaya pratIti samAnarUpa hoI eka pratItino viSaya prAgabhAva ane bIjIno viSaya atyantAbhAva ema koI paNa rIte kahI zakAya nahi. temAM pratItino apalApa thAya. vilakSaNaviSayaka avilakSaNa pratIti svIkAratAM vyavasthAnI rakSA thaI zakaze nahi. tethI 'ATalo kALa takhtaomAM paTa hato nahi evI buddhi paNa prAgabhAvamAM pramANa nathI." . (3) A ja rIte trIjo pakSa paNa asaMgata che. 'Ana thAo' evI kAmanA paNa prAga bhAvaviSayaka nathI. jo kahevAmAM Ave ke "A na thAo evI kAmanAno viSaya prAgabhAva che - kAraNa ke "A na thAo evI kAmanAno viSaya je abhAva che te atyantAbhAva hoI zake ja nahi. atyantAbhAva nitya che ane eTale te sAdhya nathI. kAmanA to sAdhya viSayanI ja hoI zake 'AnAthAo evI kAmanAno viSaya pradhvasa (praasAbhAva) paNa na hoI zake. pradhvasa ' sAdhya che e vAta sAcI. paraMtu aniSpanapratiyogika pravrusa ja "A na thAo evI kAmanAno viSaya banI zake, jyAre aniSpannapratiyogika pradhvasa svayaM aprasiddha che, aniSpannapratiyogika pradhvaMsa jevI koI vastu ja nathI. pradhvasano pratiyogI niSpanna hoya to te pratiyogInA pravaMsaviSayaka kAmanA banI zake paNa te kAmanA "A na thAo ena ja hoya kAraNa ke A kAmanAno viSaya aniSpannapratiyogika pravaMsa ja hoya je svayaM aprasiddha che. Ama atyantAbhAva ane pradhvaMsa (pravrusAbhAva) ubhaya "A na thAo e kAmanAno viSaya banI zaktAna hoI prAgabhAvane ja A kAmanAno viSaya mAnavo joIe. ahIM koI Apatti Ape ke prAgabhAva paNa anAdi vastu hoI te kevI rIte kAmya banI zake? AnA uttaramAM kahevuM joIe ke prAgabhAva anAdi hovA chatAM prAgabhAvanA pratiyogIno je janaka hoya tenA vighaTana 1. dvArA prAgabhAvaparipAlana sAdhya banI zakatuM hoI prAgabhAva ukta kAmanAno viSaya banaze. prAgabhAva sAdhya na hovA chatAM prAgabhAvano kAlAntarasaMbaMdha prAgabhAvanA pratiyogInA janakanA Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara vedAntamAM avighAviyAra vighaTana dvArA saMbhave che. eTale 'prAgabhAva kAlAntare paNa anuvRtta ho evI kAmanA thaI zake. prAgabhAvanI kAlAntarAnuvRtti saMpAdana karavA mATe prAgabhAvanA pratiyogInA janakanuM (arthAt jenA hotAM prAgabhAvano pratiyogI utpanna thAya che tenuM) vighaTana karavAthI ja prAgabhAvano pratiyogI utpanna thaI zake nahi, ane prAgabhAvano pratiyogI utpanna thAya to prAgabhAvanI nivRtti paNa nathAya. pariNAme prAgabhAva kAlAntare anuvRtta thAya. A rIte prAgabhAvaparipAlananuM sAdhyatva saMbhavatuM hoI sAdhya prAgabhAvaparipAlanaviSayaka kAmanA thaI zake. ukta kAmanAno viSaya prAgabhAvaparipAlana che. ukta kAmanAnI anupapatti ja prAgabhAvamAM pramANa che. prAMgabhAva svIkAravAmAM na Ave to ukta kAmanA koI paNa rIte ghaTe ja nahi. "A na thAo" e kAmanA ja asiddha che ema to kahevAya ja nahi, kAraNa ke A kAmanA sarvAnubhavasiddha che. prAgabhAvano svIkAra karavAmAM na Ave to sarvAnubhavasiddha A kAmanA ja koI paNa rIte ghaTe nahi. eTale prAgabhAva avazya svIkAravo joIe. A ja prAgabhAvaparipAlananyAya che. prAyazcitta vagere dvArA duHkhaprAgabhAva paripAlita thAya che.' . AnI sAme advaitavedAntIno tarka nIce pramANe che. ukta kAmanAnI anupapatti paNa prAgabhAvamAM pramANa nathI. anAdi prAgabhAvano kAlAntarasaMbaMdha sAdhya hoI jema. ukta kAmanAno viSaya banI zake che tema atyantAbhAvano kAlAntarasaMbaMdha sAdhya hoI ukta kAmanAno viSaya banI zake che. prAgabhAvanA pratiyogIno je janaka tenA vighaTana dvArA jema prAgabhAvano kAlAntarasaMbaMdha sAdhya bane che ane pratiyogInA janakanA vighaTana mATe jema puruSano prayatna paNa thAya che tema atyantAbhAvanA pratiyogIno je janaka tenA vighaTana dvArA atyantAbhAvano paNa kAlAntarasaMbaMdha sAdhya banI zake che ane atyantAbhAvanA janakanA vighaTana mATe puruSano prayatna paNa thaI zake che. Ama prAgabhAvanA saMbaMdha paripAlananI jema atyantAbhAvanuM saMbaMdha paripAlana paNa sAdhya hoI te ja 'Ana thAo e kAmanAno viSaya banI zake che. tethI ukta kAmanAnI anupapatti prAgabhAvamAM pramANa nathI. atyantAbhAvaviSayaka hoIne ukta kAmanA upapanna thaI zake che. eTale, anyathA upapanna ukta kAmanA dvArA prAgabhAvanI siddhi thAya nahi. . (4) e ja rIte takhtaomAM paTathaze evI buddhi paNa prAgabhAvaviSayaka nathI. eTale A buddhi dvArA paNa prAgabhAva siddha nahi thAya. jo kahevAmAM Ave ke tanduomAM paTotpatti pahelAM takhtaomAM paTano je abhAva hoya che te prAgabhAva ja che, tethI takhtaomAM paTa thaze e pratItino viSaya prAgabhAva ja hoya, to enA uttaramAM kahevuM joIe ke takhtaomAM paTa thaze e buddhi padanA bhaviSyakAla sAthenA saMbaMdhane viSaya kare che, paTanA prAgabhAvane viSaya karatI nathI - bhaviSyatkAlasaMbaMdhaviSayaka che, prAgabhAvaviSayaka nathI. tethI ukta buddhi dvArA prAgabhAva siddha thaI zake nahi.' AnI sAme prAgabhAvavAdI kahe che ke vidyamAna prAgabhAvanuM pratiyogitva ja 'bhaviSya zabdano artha che. kevaLa AgAmI kALa sAtheno saMbaMdha ja thaze" ('viSyati', evI buddhino viSaya nathI. vidyamAna parvata AdinA AgAmI kAla sAthenA saMbaMdhanI (=saMbaMdhaviSayaka) ii nathI. vartamAna 'parvatobhaviSya 'pratIta thavA chatAM 'parvata che mAM na hoI sAva navA nAnabhAnapaI) Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgabhAvakhaMDana 99 je AgAmI kALano saMbaMdhI bane tenI bAbatamAM 'thaze' (= 'maviSyati') evI buddhi thAya che. AgAmI kAlanA saMbaMdhIrUpa padArthanI vartamAnamAM avidyamAnatA ja prAgabhAva che. tethI vidyamAna vastunI kAlAntarasaMbaMdhitAnA jJAnamAM saMbaMdhajJAna hovA chatAM 'tho' (= 'maviSyati') evI buddhi thatI nathI tathA 'tho' evo rAbdaprayoga paNa thato nathI. 15 . AnA uttaramAM advaitavedAntI kahe che ke jyAre je vastunI bhaviSyattAnI pratIti thAya tyAre te ja vastunA, vartamAna kSaNe asattva ane uttara kSaNe sattva e beya aMzone laIne ja 'tho' (= 'maviSyati') evI buddhi thAya che. vidyamAna prAgabhAvanuM pratiyogitva ja 'bhaviSyat' rAbdano artha nathI. 'tantuomAM 58 thaze' evI Apta puruSanI ukti dvArA paTanA bhaviSyatkAlIna asattvanI ArAMkA dUra thAya che. jo prAgabhAvapratiyogitva ja 'bhaviSyat' zabdano artha hota to paTanA bhaviSyatkAlIna asattvanI AzaMkA dUra thAta nahi. jema ATalA kALa sudhI tantumAM paTano prAgabhAva hovA chatAM paTanA sahakArikAraNonA abhAvane kAraNe vartamAna kALe paNa taMtumAM 58 utpanna thaI zakto nadhI tema paravartI kALe paNa paTanA sahakArikAraNonA abhAvane kAraNe paTano abhAva saMbhave che, eTale paTanA bhaviSyatkAlIna asattvanI AzaMkA dUra thaI zake nahi arthAt paTanA bhaviSyatkAlIna sattvano nizcaya thaI zake nahi.16 prAgabhAvavAdI kahe che.ke tantuomAM paTanuM vartamAnakAlIna asattva paTanA prAgabhAvapratiyogitvane lIdhe ja ghaTe che. jo paTa vartamAnakAlIna prAgabhAvano pratiyogI na hoya to tantuomAM paTanuM vartamAnakAlIna asattva kevI rIte saMbhave ? paTanuM vartamAnakAlIna asattva prAgabhAvapratiyogitvane lIdhe ja ghaTe che. AnI sAme advaitavedAntI jaNAve che ke prAgabhAvavAdIe Ama kahevuM yogya nathI kAraNa ke vartamAnakSaNAvacchinna tantumAM AgAmI paTanuM je asattva che te paTanA atyantAbhAvanA pratiyogitvane kAraNe ja ghaTe che, prAgabhAvanA pratiyogitvane kAraNe ghaTatuM nathI. vaLI, bIjI yAta e ke vidyamAna prAgabhAvanuM pratiyogitva ja jo 'thaze' ('bhaviSyat') zabdano artha hoya to 'devadatta paMDita tharo' evI pratIti ane zabdaprayoga baMne anupapanna thaI paDe, kAraNa ke utpanna devadattamAM vidyamAna prANabhAvanuM pratiyogitva nathI, eTale 'thaze' evI pratIti ane zabdaprayoga baMnenuM thavuM ucita nathI. 6 prAgabhAvavAdIno uttara che ke devadatta utpanna thayo hovA chatAM pAMDityaviziSTa devadatta utpanna thayo nathI. kevaLa devadatta ane pAMDityaviziSTa devadatta be bhinna vastu che. tethI vartamAnakALe devadattano prAgabhAva na hovA chatAM pAMDityaviziSTa devadattano to prAgabhAva che ja. tethI vidyamAna prAgabhAvanuM pratiyogitva 'thaze' zabdano artha che e amArI mAnyatAmAM 'thaze' evI pratIti ane zabdaprayoga ubhaya anupapanna thaI paDatA nathI.18 AnI sAme advaitavedAntI jaNAve che ke viziSTa vizeSyathI bhinna nathI. mAnI lo ke viziSTa viroSyathI bhinna che. viziSTanI bAbatamAM be vikalpa saMbhave kAM to te nitya hoya kAM to anitya. jo te nitya hoya to vizeSaNanA abhAvamAM paNa nitya viziSTa (vastu) hoya ja ane pariNAme vizeSaNanA abhAvamAM paNa viziSTaviSayaka pratIti ane zabdaprayoga baMne thavA joIe. paraMtu tema to thatuM nathI. have jo viziSTa anitya hoya to prazna UThaze ke te anitya Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 zAMkara vedAntamAM avidyAviyAr viziSTa vastunuM samavAyI, asamavAyI ane nimitta kAraNa zuM haze ? jo kahevAmAM Ave ke vizeSaNAdi ja tenuM samavAyikAraNa banaze to tenI sAme kahevuM joIe ke je sthaLe guNa, karma vagere vizeSaNa haze tyAM guNa, karma pote samavAyikAraNa banI javAnI Apatti Avaze. 19 vaLI, jo viziSTa vizeSyathI bhinna hoya to viziSTa vastu paNa vizeSaNAdibhedaviziSTa hoI vizeSyathI bhinna banI jAya. ane tema thAya to anavasthAnI Apatti Ave. sarvatra zuddha vizeSya hoya, viziSTa viroSya hoI zake nahi - evuM to che nahi. viziSTa vizeSya hovAthI anavasthA thAya. viziSTathI vizeSya bhinna che. te viziSTa paNa vizeSya hoI te paNa viziSTathI bhinna che - A rIte avizrAnta bhedadhArAne svIkAravI paDe. uparAMta, viziSTa vizeSyathI bhinna che ema svIkArIe to bIjo doSa e Ave ke 'paMDita thaze' evI buddhinA viSaya vizeSaNanI ja bhaviSyattA khane paNa vizeSyanI bhaviSyattA mane nahi. pariNAme, paMDitanuM pAMDitya ja bhaviSyattAyukta che ema kahevAnuM thAya. ane to pachI 'paMDita thaze'. e pratItino viSaya pAMDitya ja banaro. 'paMDita tharo' eno artha kevaLa 'pAMDitya thaze' e ja thaze.. paraMtu ApaNane to paMDita devadattanI bhaviSyattAno anubhava thAya che, pAMDityanI bhaviSyAno anubhava thato nathI. viziSTane viroSyathI bhinna mAnanAre paMDita devadattanI bhaviSyattAnA anubhavano khulAso karavA bahu kalpanAo karavI paDaze. 'revattaH uito maviSyati' ('= devadatta paMDita thaze') e zabdaprayogamAM devadattottara prathamA vibhaktinI saptamI vibhaktinA arthamAM lakSaNA karavI paDe. e ja rIte 'paMDita' zabdanI pAMDityadharmamAM lakSaNA svIkAravI paDe. e ja rIte puMliMga 'paMDita' zabdano napuMsakaliMgamAM vyatyAsa karavo paDe. Ama bahu kalpanA karavAnI Apatti Ave che. tethI viziSTa vizeSyathI bhinna che ema kahevuM jarAya saMgata nathI. ane viziSTa vizeSyathI abhinna hotAM 'devadatta paMDita thaze' evI bhaviSyattApratItino viSaya vartamAna prAgabhAvanuM pratiyogitva hoI zake nahi.1 ahIM prAgabhAvavAdI zaMkA kare che ke prAgabhAvano svIkAra na karIe to 'paMDita thaze' e pratItino viSaya kyo abhAva banaze ? devadattanA astitvakALe devadattano abhAva to hoI zake nahi.2 AnA uttaramAM advaitavedAntI kahe che ke paMDitatvaviziSTa devadattano atyantAbhAva ja ukta pratItino viSaya banaze. ahIM paMDitatva viroSaNano abhAva che, ene kAraNe paMDitatvaviziSTa devadattano abhAva che, ane paMDitatvaviziSTa devadattano abhAva to devadattanA astitvakALe paNa saMbhave che. Ama vidyamAna vastunuM paNa prAgasattva atyantAbhAva dvArA ja ghaTI zakatuM hoI prAgabhAva svIkAravAnI koI ja jarUra nathI.- ahIM prAgabhAvavAdI Apatti Ape che ke vidyamAna vastunuM paNa prAjkAlAsattva atyantAbhAva dvArA ghaTI zakatuM hovA chatAM kALano prAktva dharma, prAgabhAva na svIkAravAmAM Ave to, samajAvI zakAya nahi. je kAla prAgabhAvano AdhAra che te kAla ja prAphkAla che. tethI kALanA prAktvanuM nirUpaNa karavA mATe prAgabhAvano svIkAra karavo ja joIe.* AnA javAkhamAM advaitavedAntI jaNAve che ke kALanA prAhtvanuM nirUpaNa karavA mATe prAgabhAva svIkAravo jarUrI nathI. je kALa pratiyogI ane pratiyogidhvaMsano AdhAra nathI te kALa ja prAphkAla che. je kALe pratiyogI paNa nathI ane pratiyogIno dhvaMsa paNa nathI te kALa ja pratiyogIno prAphkALa che.pa ahIM prAgabhAvavAdI Apatti Ape che ke jo ghaTa Adi vastumAM prAgabhAvanuM pratiyogitva Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgabhAtakhaMDana svIkAravAmAM na Ave to AtmA Adi nitya vastunI jema ghaTa Adi vastunuM paNa kArya siddha thaze nahi. AtmA vagere kArya nathI ane ghaTa vagere kArya che, enuM kAraNa zuM? AtmA vagere vastu prAgabhAvanI pratiyogI nathI eTale te kArya ke sAdhya paNa nathI, jyAre ghaTa vagere vastu prAgabhAvanI pratiyogI che eTale te kArya ke sAdhya paNa che. tethI ghaTa vagere vastunuM kArya ke sAdhyatva ghaTa vagere vastunA prAgabhAva pratiyogitva vinA anupapanna thaI paDe che. eTale ghaTavagere vastunA kAryatvanI anupatti ja prAgabhAvamAM pramANa che.' AnA uttaramAM advaita vedAntI kahe che ke je svarUpaviroSane kAraNe ghaTAdimAM prAgabhAvapratiyogitya che te ja svarUpavizeSane kAraNe ghaTAdinuM kAryatva ghaTe che. ghaTAdinuM kAryatva ghaTAvavA mATe prAgabhAvapratiyogitva svIkAravAnI koI ja jarUra nathI. asatkAryavAdIne mate upAdAnakAraNamAM kAryanuM asattvamAtra apekSita che. ghaTAdinI utpatti pahelAM ghaTAdinA upAdAnaphAraNamAM ghaTAdinuM sattva hoya to ghaTAdinuM kArya ghaTI zake nahi. ane upAdAnakAraNamAM kAryanuM asattva kAraNaniSTha atyantAbhAva dvArA ja ghaTI zake che. upAdAnakaraNamAM kAryanuM asattva ghaTAvavA kAraNaniSTha prAgabhAva svIkAravAnI koI ja AvazyakatA nathI. ahIM prAgabhAvavAdI evI Apatti ApI zake nahi ke prAgabhAvano apratiyogI paNa jo kArya hoI rAto hoya to AtmAmAM kAryatvanI Apatti Ave. prAgabhAvano pratiyogI na hovAne kAraNe ja AtmA kArya nathI. AnA uttaramAM kahevuM joIe ke je svarUpavizeSane kAraNe AtmA prAgabhAvano pratiyogI banato nathI te ja svarUpavizeSane kAraNe AtmA kArya paNa bane nahi. AtmAnI akAryatAnI siddhine mATe AtmAmAM prAgabhAvanuM apratiyogitva svIkAravAnI koI jarUra nathI. - uparanI carcA uparathI spaSTa thAya che ke 'nathI, nahato, thaze A trividha pratItino je viSaya che te prAgabhAva nathI ja. prAgabhAvana svIkArIe to paNa kAryanI utpatti pahelAM 'nathI' ane yo' e ubhaya pratIti ghaTI zake che ane kAryanI utpatti pachI 'ATalo kALa sudhI kArya nahatuM e pratItino viSaya paNa prAgabhAvana hoI e pratIti dvArA prAgabhAva siddha thAya nahi. e ja rIte, "A na thAo" evI kAmanA prAgabhAva vinA paNa ghaTI zaktI hoI, e kAmanAne . ghaTAvavA mATe prAgabhAvano svIkAra jarUrI che ema kahI zakAya nahi." have prAgabhAvavAdI eka navI Apatti Ape che. te nIce pramANe che. prAgabhAva na , svIkArIe to utpanna kAryanI punarutpattinI Apatti Ave. kAryanI utpattinI avyavahita prAphikSaNa kAryanI utpAdaka sAmagrI hovAthI sAmagrInI avyavahita uttarakSaNa kAryanI utpatti thAya che. je sAmagrI kAryanI utpattinI avyavahita prArakSaNe hatI te ja sAmagrI kAryanI utpattinI kSaNe paNa hoya che, mAtra sAmagrInI antargata te kAryano prAgabhAva hoto nathI. tethI prAgabhAvavAdInA mate utpanna kAryanI punarutpattinI Apatti AvatI nathI. kAryano prAgabhAva paNa kAryanI utpAdaka kAraNasAmagrInI aMtargata eka kAraNa che. kAryanI utpattinI kSaNe kAryano prAgabhAvanArA pAmyo hovAthI kAryanuM saMpUrNa kAraNa arthAt saMpUrNa sAmagrI hotI nathI. tethI utpanna kAryanI punarutpatti thatI nathI. paraMtu jeo prAgabhAva svIkAratA nathI temanA matamAM utpanna kAryanI punarutpattinI Apatti aparihArya che. je sAmagrI kAryanI utpattinI avyavahita prAphakSaNe hatI te ja sAmagrI kAryanI utpattinI kSaNe paNa hoya che. sAmagrI hovA Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 zAMkara vedAntamAM avidyAviyAra chatAM jo kAryanI utpatti thAya nahi to sAmagrImAMthI kAryanI prathama utpatti paNa kevI rIte thAya ? tethI utpanna kAryanI punarutpattinI Apattino parihAra karavA mATe prAgabhAvano svIkAra jarUra karavo ja joIe.28 AnI sAme advaitavedAntI nIce mujaba kahe che H prAgabhAvavAdIomAM paNa be varga che (1) keTalAka kahe che ke pratiyogI prAgabhAvano nivartaka che. (2) bIjA kahe che ke pratiyogI prAgabhAvano nivartaka nathI paraMtu pratiyogI pote ja prAgabhAvanivRttisvarUpa che. sAmAnya rIte naiyAyiko mAne che ke pratiyogI prAgabhAvano nivartaka che. nivartaka eTale nivRttino janaka. pratiyogI prAgabhAvanI nivRttino janaka che. jeo pratiyogIne prAgabhAvano nivartaka kahe che temanA matamAM utpanna kAryanI punarutpattinI Apatti kema na Ave ? pratiyogInI utpattinI kSaNe prAgabhAva to nivRtta thato nathI. pratiyogI prAgabhAvano nivartaka hoI pratiyogInI utpattinI dvitIya kSaNe prAgabhAvanI nivRtti thAya. pratiyogInI utpattinI kSaNe to prAgabhAva rahe ja. tethI pratiyogInI utpattinI kSaNe sAmagrI hovAthI utpattinI dvitIya kSaNe kAryanI punarutpattinI Apatti avazya AvI paDe. je punarutpattinI ApattinA parihAra mATe prAgabhAvano svIkAra karavAmAM Avyo che te Apatti to prAgabhAvasvIkArapakSamAM emanI ema ja rahe che. vastutaH pratiyogI prAgabhAvano nirdaka che e mata nitAnta asaMgata che., kAryanI utpattinI kSaNe kArya ane kAryano prAgabhAva baMne hoI .kAryanI utpattinI kSaNa kAryanI vartamAna kSaNa ane bhAvikSaNa paNa che. ekanI eka kSaNane ja vastunI vartamAna kSaNa ane bhAvikSaNa svIkAratAM kAlavyavahArano uccheda thaI jAya. vartamAnakAla kadI bhaviSyatkAla nathI. tethI prAgabhAva ane prAgabhAvano pratiyogI eka ja kSaNe hoya che ema koI paNa buddhimAna puruSa svIkArI zake nahi. jeo pratiyogIne prAgabhAvanivRttisvarUpa svIkAre che temanA matamAM pradarzita doSa Avato nathI e kharuM, paraMtu teo paNa prAgabhAvano svIkAra na karanAra advaitavedAntIne utpanna ghaTanI punarutpattinI Apatti ApI zake nahi. teo mAne che ke prAgabhAva na svIkArIe to utpanna ghaTanI punarutpattinI Apatti Ave. paraMtu advaitavedAntI darzAve che ke prAgabhAvana svIkAravA chatAM e Apatti AvatI nathI. niyatapUrvavartitva kAraNamAM hovuM ja joIe. kAraNa sadA kAryanI utpattinI avyavahita pUrva kSaNe niyatapaNe astitva dharAvatuM hoya ja. paraMtu ghaTanI utpattinI kSaNe to daMDa, cakra vagere niyatapaNe hovA ja joIe evo koI niyama nathI. ghaTanI utpattinI kSaNe daMDa, cakra vagere na paNa hoya. tethI utpanna ghaTanI punarutpattine anulakSI daMDa, cakra vagerenuM niyatapUrvavartitva che ja nahi, to pachI utpanna ghaTanI punarutpattimAM daMDa, cakra vagerenI kAraNatA hoya ja kyAMthI ? ane utpanna ghaTanI punarutpatti akAraNa daMDa, cakra Adi vaDe kevI rIte saMbhave ? Ama utpanna ghaTanI putpattinI Apatti nitAnta asaMgata che. deg AnI sAme prAgabhAvavAdI nIce mujaba kahe che. utpanna ghaTanI punarutpattine anulakSI daMDa, cakra vagerenuM niyatapUrvavartitva bhale na ho paraMtu ghaTanI utpattine anulakSIne to temanuM niyatapUrvavartitva che ja. eTale utpanna ghaTanI punarutpattinI Apatti bhale na Ave paraMtu utpanna ghaTanI anantara uttara kSaNe ghaTanI utpattinI Apatti to Ave ja. sAmagrInI avyavahita uttara kSaNe kArya utkha na thAya ja. sAmagrInI avyavahita uttara kSaNe kArya utpanna na thAya to te Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgabhAvakhaMDana sAmagrI ja nathI. kAryanI utpattinI avyavahita pUrva kSaNe niyatapaNe hovuM e to sAmagrInuM lakSaNa che. je sAmagrInI avyavahita uttara kSaNe kArya utpanna na thAya te sAmagrImAM kAryanI utpattinI pUrva kSaNe niyatapaNe hovApaNuM hoya ja nahi ane pariNAme te sAmagrI sAmagrI jana hoI zake. Ama sAmagrInI avyavahita uttara kSaNe kAryotpattino niyama hoIne utpannaghaTavarUpe ghaTanI utpattina thavA chatAM kevala ghaTatvarUpe ghaTanI utpattinI Apattikema na Ave? daMDa, cakra vagere utpanna ghaTanuM kAraNa na hovA chatAM ghaTanuM kAraNa to che ja. tethI ghaTotpattinI uttara kSaNe sAmagrIvazataH ghaTanI punaH utpattinI Apatti Ave che ja. prAgabhAvana svIkAranArane A Apatti anivArya che. AnI sAme prAgabhAvano svIkAra na karanAra advaita vedAntI jaNAve che ke utpanna ghaTanI avyavahita uttara kANe ghaTanI utpatti thatI nathI kAraNa ke tenI utpattimAM utpanna ghaTa pratibaMdhaka che. prAgabhAvavAdI advaita vedAntIne kahe che ke ahIM utpanna ghaTane pratibaMdhaka tarIke svIkAratAM to ghaTaprAgabhAvanuM ghaTotpattimAM kAraNatva aparihArya thaI paDe. kevI rIte e samajAvIe chIe. je pratibaMdhaka je kAryano hoya te ja pratibaMdhakano abhAva te ja kAryanuM kAraNa che. jo utpanna ghaTane pratibaMdhaka gaNIe to utpanna ghaTanA abhAvane kAraNe mAnavuM paDe. ane utpanna ghaTako abhAva utpanna ghaTanA prAgabhAvathI anya kaMI ja nathI. AnI sAme atavedAntI uttara Ape che ke jeo pratibaMdhakAbhAvane kAraNa gaNe che teo paNa kevaLa pratibaMdhakamAtranA abhAvane kAraNa nathI gaNatA paraMtu uttejakAbhAvaviziSTa ja pratibaMdhakanA abhAvane kAraNa gaNe che. tevo pratibaMdhakAbhAva ja kAryopayogI che. viziSTapratiyogika abhAva ja pratibaMdhakAbhAve che. prAgabhAva viziSTa pratiyogika nathI. tethI pratibaMdhakAbhAvatvarUpe prAgabhAvanI kAraNatA ja banI zakatI nathI." vastutaH kAraNasAmagrI hovA chatAM kAryanI utpatti na thavA denArane eTale ke sAmagrIkolInakAryanutpAdaprayojakane ja pratibaMdhaka kahyo che. amArA advaitavAdIonA mate sAmagrI* kAlInakAryAnutpAdaprayojakatva ja pratibaMdhakatvanuM lakSaNa che. tethI pratibaMdhakAbhAva kAryanuM . kAraNa (sAmagrIaMtargata aneka kAraNomAMnuM eka kAraNa) banI zake nahi. pratibaMdhakAbhAvane kAryanuM kAraNa gaNavAmAM Ave to pratibaMdhakAbhAva paNa sAmagrInI aMdara samAveza pAme. have sAmagrI pratibaMdhakAbhAvaghaTita hovAthI sAmagrI hotAM kAryano anutpAda kadI thaI zake ja nahi. ane kAryano anutpAda aprasiddha hoya to kAryAnupAdanuM prayojakatva ja koI rIte ghaTe nahi. ame advaitavAdIoe Apela pratibaMdhakanA lakSaNa anusAra pratibaMdhakAbhAva kAryanuM kAraNa nathI. vastutaH ame advaitavAdIoe ApeluM pratibaMdhakanuM lakSaNa ja lokavyavahArathI paNa samarthita che. kAraNasAmagrI hAjara hovA chatAM kArya utpanna na thAya to ja loko kahe che ke pratibaMdhakavazataH kArya utpanna thayuM nahi. paraMtu kAraNanA (kAraNasAmagrInA) abhAvane lIdhe kArya utpanna na thAya to loko kahetA nathI ke pratibaMdhakavazataH kArya utpanna thayuM nahi. vahninA abhAvane kAraNe dAhano anutpAda hoya tyAre pratibaMdhakane kAraNe dAhano anutpAda thayo che ema loko kahetA nathI. paraMtu dAhakAryanI kAraNasAmagrI hAjara hovA chatAM dAhakArya na thAya tyAre pratibaMdhakane kAraNe dAhakArya utpanna thayuM nahi ema loko kahe che. lokavyavahAranuM Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 zAMkara vedAnamAM avivAviyAra samarthana na hoI, 'kAraNIbhUtAbhAva pratiyogitva ja pratibaMdhakatva che evuM pratibaMdhakanuM lakSaNa ame advaitavAdIo svIkAratA nathI." AnI sAme prAgabhAvavAdI nIce pramANe rajUAta kare che. pratibaMdhakAbhAvane kAryanA kAraNa tarIke na svIkAravAmAM Ave to kAryanI sAthe pratibaMdhakArabhAvanA avayavyatirekanuM je jJAna thAya che teno virodha thAya. pratibaMdhakAbhAva hotAM kArya thAya che ane pratibaMdhakAbhAva na hotAM (arthAt pratibaMdhaka hotAM) kArya thatuM nathI - e jAtanuM anvayavyatirekanuM jJAna saune che. Ama avayavyatirekasiddha hovAthI pratibaMdhakAbhAva kAraNa che. advaitavAdI uttara Ape che ke pratibaMdhakAbhAvamAM kAryanI kAraNatA nathI paNa kAryanI anukULatA che. pratibaMdhakAbhAvano avayavyatireka kAryanI anukuLatAno ja grAhaka che, kAraNatAno grAhaka nathI. anukULatva ane kAraNatva eka vastu nathI. kAraNatAvacchedakamAM kAraNatva na hovA chatAM kAryAnukULatva to che ja. tethI sAmagrI hAjara hovA chatAM kAryanI anutpatti ja rahe to te kAryAnutpattinuM prayojatva ja pratibaMdhakatva hoI pratibaMdhakAbhAve : kAraNa hoI zake nahi. 5 vaLI, advaitavAdI prAgabhAvavAdIne nIce mujaba kahe che. jo eka kAraNa sAmagrI eka ja kAryane utpanna kare che e niyama svIkAravAmAM Ave to utpanna kAryanI punarutpattinI ApattinuM vAraNa sahelAIthI thaI zake. te ApattinA vAraNa mATe prAgabhAvanI kAraNatA svIkAravAnI koI ja jarUra nathI. te kSaNa paNa kAryanuM sahakArikAraNa hoI te kSaNarUpa sahakArikaraNanA abhAvane lIdhe te kSaNanI pachInI kSaNe te sAmagrIno abhAva hoI utpanna kAryanI punarutpatti thatI nathI. adaSTavizeSa paNa kAryanuM kAraNa che. adaSTavizeSanA abhAvane lIdhe paNa utpanna kAryanI punarutpatti thAya nahi. je ho te, ame darzAvyA mujaba prAgabhAva aprAmANika hovAthI pramAjJAnano prAgabhAva ja ajJAna che ema kahI zakAya nahi. ajJAna (avidyA) abhAvasvarUpa nathI paraMtu abhAvavilakSaNa che. ajJAna abhAvasvarUpa hoya to ajJAnanI AvaraktA ghaTe ja nahi ane pariNAme 'majJAnenAvRta jJAnam' e gItAvacana (5.15)no paNa virodha thAya. jeo prAgabhAva svIkAre che teo pratiyogInA janaka abhAvane ja prAgabhAva kahe che. e janakatva padArthanI vivecanA karatAM jaNAya che ke kAryanA pUrvakALe niyatavRtti ane ananyathAsiddha vastu ja janaka che. kAryano prAgabhAvavatkALa ja kAryano pUrvakALa che. tethI janatatva prAgabhAvaghaTita thaI paDe che. pratiyogijanatvarUpe ja prAgabhAvanI kalpanA (jJAna) thAya paraMtu pratiyogijanatatvanuM jJAna prAgabhAvanI kalpanA pahelAM thaI zakatuM nathI. pariNAme janakatva prAgabhAvaghaTita thaI paDe che. tethI prAgabhAvanuM jJAna prAgabhAvajJAnasApekSA hotAM jJaptimAM AtmAzrayadoSa AvI paDe. A kAraNe jeo prAgabhAva svIkAre teo prAgabhAvaghaTita janatva svIkArI zake nahi. eTale teo svarUpasaMbaMdhavizeSane ja janatva kahe che. "svarUpasaMbaMdhavizeSa" kahevAno artha che - janakanvadharma janakasvarUpa che, janaka vastuthI atirikta nathI. vastutaH A koI viroSa nirvacana nathI; koI mArga na hoya evI sthitimAM ja AvuM kahevAya che. je hoya te, jeo prAgabhAvane svIkAre che temanA matamAM paNa prAgabhAvanuM pratyakSa asaMbhavita ja rahe che. kAryanI prAgabhAvadazAmAM pratiyogI anutpanna hoI pratiyogitAvacchedaka-prakAraka pratiyogInuM Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 prAgabhAvakhaMDana jJAna saMbhavatuM nathI. abhAvapratItimAM pratiyogitAvacchedakarUpe ja pratiyogI abhAvAze vizeSaNa bane che. pariNAme prAgabhAvadazAmAM pratiyogitAvacchedakaviziSTa pratiyogInuM jJAna saMbhavita na hoI prAgabhAvanI pratIti asiddha ja rahe che. koIka kapAle ghaTanA prAgabhAvanI pratItimAM e ja prAgabhAvano pratiyogitAvacchedaka dharma tavyaktitva ke taghaTatva che, paraMtu zuddha ghaTanathI. amuka ghaTanA upAdAna amuka kapAlamAM yAvarghaTano (= saghaLA ghaTano) prAgabhAva hoya nahi. prAgabhAva pratiyogIno janaka che. amuka kapAlamAM yAvaghaTa utpanna thatA nathI. tethI upAdAnamAM upAdeya vyaktino ja prAgabhAva svIkArAyo che. anupAdeya vyaktino prAgabhAva anupAdAnamAM kadI hoya nahi. A kAraNe amuka kapAlamAM amuka ghaTavyaktino prAgabhAva hoya che, yAvaghaTano prAgabhAva hoto nathI. tethI prAgabhAvapratIti asiddha ja rahe che. jeo prAgabhAva svIkAratA nathI temane AvI koI muzkelI anubhavavI paDatI nathI. eTale ja advaita vedAntIo prAgabhAva svIkAratA nathI. jo koIka sthaLe teo paNa prAgabhAvano vyavahAra karatA jaNAya to tyAM teo caramatano abhyapagama karIne tema kare che ema ja samajavuM." AnI sAme daitavAdI nIce pramANe jaNAve che. "ahIM kapAlamAM ghaDo thaze ( pAse dharo maviSyati) e pratItino viSaya prAgabhAvana hovA chatAM 'ahIM kapAlamAM atyAre ghaDo nathI (phura #pa Ana dharo nAti) e pratItino viSaya to prAgabhAva ja hovo ucita che. AnA uttaramAM advaitasiddhikAra kahe che ke agAu pradarzita tarka dvArA e sthira thayuM che ke amuka viroSano abhAva sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka banI zake nahi. eTale 'ahIM kapAlamAM atyAre ghaDo nathI e pratItino viSaya prAgabhAvanathI ja. teno viSaya to ghaTano atyantAbhAva che. samayavizeSasaMbaMdhI atyantAbhAva ja ukta pratItino viSaya che. tethI ghaTatvarUpa sAmAnyadharmathI avacchinna pratiyogitAvALo ane tatkAlAvacchinna yAvavizeSAbhAva ukta pratItino viSaya bane che. 'kapAlamAM atyAre ghaDo nathI' e pratItino viSaya atyanAbhAva tatkAlAvacchinna che ane e atyantAbhAvano pratiyogitAvacchedaka dharma ghaTavarUpa sAmAnya che. ghaTatvasAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitA yAvadioSAbhAva ja ukta pratItino viSaya che. .' jo ke advaitasiddhikAre 'ahIM kapAlamAM atyAre ghaDo nathI' e pratItino viSaya yAvadvizeSAbhAva che ema kahyuM che, yAvadvizeSAbhAvathI atirikta evA ghaTasAmAnyAbhAvane kahyo nathI, tema chatAM yAvadviSAbhAvathI atirikta evA sAmAcAbhAvane paNa kahI zakAya. jema dhvaMsa ane prAgabhAvano avacchedaka samayavizeSa che tema atyantAbhAvano paNa avacchedaka samayaviroSa banI zake che. "ahIMkapAlamAM atyAre ghaDo nathI' e pratItino viSaya atyantAbhAva etatkAlAvacchinna ja che. tethI atyatAbhAvathI atirikta prAgabhAvane svIkAravAnI koI jarUra nathI. jo samayavizeSAvacchinna atyantAbhAva svIkAravAmAM na Ave to "AghakSaNe ghaTa nIrUpa che evI pratIti ghaTe ja nahi. rUpano AghANAvacchinna atyantAbhAva ja ukta pratItino viSaya che.* prAgabhAvavAdI kaheze ke rUpano prAgabhAva ja "AghANe ghaTa nIrUpa che e pratItino viSaya che. paraMtu advaitavedAntI uttaramAM kahe che ke jo rUpaprAgabhAva ja nIrUpa e pratItino viSaya hoya to rUpavAna ghaDAmAM paNa bhAvI rUpano prAgabhAva hoI rUpavAna ghaDo paNa "nIrUpa e pratItino viSaya thaI paDe. utpannadravya prathama hANe nirguNa hoya che emoSiko svIkAre che. dravya nirguNa Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 zAMkara vedAntamAM avidyAvicAra ja utpanna thAya che. utpattinI parakSaNe utpanna dravyamAM guNa utpanna thAya che. jema utpanna dravya anitya che tema utpanna draSyanA guNo paNa anitya che. A anitya guNonuM samavAyikAraNa utpanna dravya ja che. kAraNa avazyapaNe kAryanI pUrve hoya che. tethI guNotpatti pahelAM samavAyikAraNanI sattA svIkAravI joIe. A kAraNe guNonuM samavAyikaraNa dravya guNarahita ja prathama utpanna thAya che. dravyanI utpattinI parakSaNe guNa utpanna thAya che. dravyane guNasahita ja utpanna thatuM mAnatAM te utpanna guNonuM samavAyikaraNa guNasahita utpanna dravya banI zake nahi, kAraNa ke kAraNanI sattA kAryotpatti pahelAM avazya hoya che. ane utpanna guNa guNasahita utpanna dravyamAM samaveta thaI zakatA na hoI asamaveta bhAvakAryanI Apatti Ave. A che vaizeSikono abhiprAya. eTale ja vairoSiko 'AdyakSaNe ghaTa nIrUpa che' evI pratIti svIkAre che. 41 ahIM prAgabhAvavAdIo Apatti Ape che ke 'ahIM kapAlamAM atyAre ghaDo nathI' e pratItino viSaya jo sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka yAvadvizeSAbhAva hoya to yAvadvizeSAbhAvathI atirikta sAmAnyAbhAva siddha thAya nahi. yAvadvizeSAbhAva jo sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka hoya to sAmAnyAbhAvaviSayaka pratIti sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka yAvadviroSAbhAva dvArA ja caritArtha thaI jAya. pariNAme, atirikta sAmAnyAbhAva mAnavAnI koI AvazyaktA ja rahe nahi. Ama yAdvizeSAbhASIya pratiyogitA sAmAnyadharmAvacchinna che evuM svIkAratAM sAmAnyAbhAva asiddha thaI paDe. AnA uttaramAM advaitasiddhikAra nIce mujaba kahe che. prAgabhAva svIkArIe to paNa atirikta sAmAnyAbhAvanI asiddhi AvI paDe che. atirikta sAmAnyAbhAva ane prAgabhAva sunda-upasundanI jema paraspara vyAhata che. kevI rIte e samajAvIe chIe. jeo prAgabhAva svIkAre che teo amuka vizeSanA abhAvane paNa sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka ja gaNe che, kAraNa ke koI amuka kapAlamAM 'ghaDo tharo' evI pratItinA viSaya prAgabhAvano pratiyogI yAvaTi nathI paraMtu amuka ghaTa che ane pratiyogitAvacchedaka dharma zuddha ghaTa che. 'ahIM kapAlamAM ghaDo nathI' e pratItino viSaya prAgabhAva ghaTatvasAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka che. tethI sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva sAmAnyAbhAva ja hoya che ema kahI zakAya nahi. amuka vizeSano prAgabhAva paNa sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka svIkAravAmAM Avyo che. je abhAvanI pratiyogitA sAmAnyadharmAvacchinna che te abhAva jo sAmAnyAbhAva ja hoya to amuka ghaTanA prAgabhAvanI pratiyogitA paNa ghaTatvasAmAnyadharmAvacchinna hoI amuka vizeSano prAgabhAva paNa sAmAnyAbhAva thaI paDe. prAgabhAva sAmAnyAbhAva hoI zake ja nahi. tethI dekhAya che ke sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAvanI pratItino viSaya vizeSAbhAva paNa hoya che, eTale e pratIti dvArA vizeSAbhAvAtirikta sAmAnyAbhAvanI siddhi thAya nahiM. jo e pratIti dvArA viroSAbhAvAtirikta sAmAnyAbhAvanI siddhi thatI hoya to 'ahIM kapAlamAM atyAre ghaTa nathI' e pratIti kadI paNa prAgabhAvaviSayaka banI zake nahi. amuka vastunA prAgabhAvanI pratiyogitA sAmAnyadharmAvacchinna che ema prAgabhAvavAdIoe svIkAryuM che. tethI sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva vizeSAbhAvAtirikta sAmAnyAbhAva ja che ema teo kahI zake nahi. jo teo vizeSAbhAvAtirikta sAmAnyAbhAva svIkAre to temaNe e paNa svIkAravuM paDe ke amuka vizeSanA abhAvanI pratiyogitA sAmAnyadharmAvacchinna hotI Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgabhAvakhaMDana 107 nathI, eTale ke vizeSAbhAva sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitA nathI. pariNAme prAgabhAvanI asiddhi jaM AvI paDe. "ahIM kapAlamAM atyAre ghaDo nathI' e pratItino viSaya prAgabhAva sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka vizeSaprAgabhAva che - sAmAnyaprAgabhAva nathI, hoI zake nahi. dhvaMsa ane prAgabhAva e be abhAve kadAcika abhAva che. e be kAdAcika abhAva vaMsa ane prAgabhAva sAmAnyAbhAva hoI zake nahi. koI bhAvavastuno dhvaMsa ke prAgabhAva te vastunA samavAyI kAraNamAM (upAdAnamAM) hoya che. koI bhAvavastuno dhvaMsa ke prAgabhAva te vastunA samavAyI kAraNamAM pratIta thAya che. ghaTanA samavAyI kAraNa koIka kapAlamAM ghaTasAmAnya utpanna paNa thatuM nathI ke dhvasta paNa thatuM nathI. amuka koI kapAlamAM amuka vizeSa ghaTa utpanna thAya che ke vasta thAya che. eTale ghaTanA samavAyI kAraNa kapAlamAM ghaTasAmAnyano prAgabhAva ke dhvasa saMbhavato nathI. tethI A be kadAcika abhAvo prAgabhAva ane plesa sAmAnyAbhAva hoI zake nahi. ane "ahIM kapAlamAM atyAre ghaTa nathI' 'ahIM kapAlamAM atyAre ghaTa nAza pAmyo' e pratItiono viSaya prAgabhAva ane dhvasa sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka vizeSAbhAva kahevAvo joIe. vizeSAbhAvanI pratiyogitA sAmAnyadharmAvacchinna hotI nathI ema svIkAratAM pradarzita pratIti dvArA prAgabhAvanI siddhi thaI zake nahi. eTale prAgabhAva ane sAmAnyabhAva bane asiddha che. yAvavizeSAbhAvathI atirikta eka sAmAnyAbhAvano svIkAra karavo saMgata nathI ane amuka vizeSAbhAvanI pratiyogitA sAmAnyadharmAnicchanna hoya che ema svIkAravuM paNa saMgata nathI. Ama atirikta sAmAnyAbhAva ane prAgabhAva baMne asiddha che. A ja vAta advaitasiddhikAre kahI che.* AnI sAme vavizeSAbhAvAtirikta sAmAnyAbhAvavAdIo kahe che ke yAvavizeSAbhAvAtirikta sAmAnyAbhAva svIkAravo joIe kAraNa ke vAyumAM yAvavizeSarUpanA abhAvano nizcaya thavA chatAM rUpa vAyuvRtti che ke nahi, vAyu rUpavAna che ke nahi evo rUpAbhAvano saMdeha thato hoI, avazya svIkAravuM joIe ke yAvavizeSAbhAvAtirikta sAmAnyAbhAva che. nizcita viSayamAM saMdeha thaI zake nahi. je samaye je sthaLe je vastuno nizcaya hoya te ja samaye te ja sthaLe . te ja vastuno saMdeha thaI zake nahi. vaLI, je puruSane je samaye vAyumAM yAvarUpavizeSanA abhAvano nizcaya hoya che, te ja samaye te ja puruSane vAyurUpavAnuM che ke nahi 'rUpa vAyuvRtti che ke nahi evo saMzaya thAya che e anubhavasiddha che. tethI jo yAvarUpavizeSanA abhAvathI atirikta rUpasAmAnyAbhAva na hoya to pradarzita rUpasAmAnyAbhAvano saMzaya thAya ja kevI zake? pariNAme, yAvadviSAbhAvAtirikta eka sAmAnyAbhAva svIkAravo joIe." ' AnI sAme advaita vedAntI nIce mujaba rajUAta kare che. saMsAramAM rUpakeTalAM eno nizcaya na hovAne kAraNe uktarUpasaMzaya thaI zake che. jo rUpa ATalAM ja che evo nizcaya hoya to vAyumAM yAvarUpavizeSanA abhAvono nizcaya thatAM 'vAyu rUpavAnuM che ke nahi evo saMzaya thAya ja nahi. 'vAyu rUpavAnuM che ke nahi 'rUpa vAyuvRtti che ke nahi evo saMzaya emane ja thAya jemane rUpa keTalAM eno nizcaya na hoya. rUpa keTalAM eno nizcaya jene na hoya tema ja sAthe sAthe jene yAvadUrUpavizeSanA abhAvono nizcaya hoya tene 'vAyu rUpavAnuM che ke nahi" "rUpa vAyuvRtti che ke nahi evo saMzaya thaI zake. jo rUpanI saMkhyAno nizcaya hoya ane te nizcita saMkhyaka rUponA abhAvono vAyumAM nizcaya hoya to 'vAyu rUpavAnuM che ke nahi? evo saMzaya thAya ja nahi. tethI Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 zAMkara vedAntamAM avivAviyAra rUpa ATalAM che evo nizcaya na hoya tyAre vAyu rUpavAnuM che ke nahi athavA rUpa vAyuvRtti che ke nahi' evo saMzaya thaI zake che. vAyumAM yAvadrapaviroSanA abhAvono nizcaya hovA chatAM paNa 'vAyurUpavAnuM che ke nahi evo saMzaya thaI zake - jo te puruSane pArthiva, jalIya ane taijasae : trividha rUpathI atirikta rUpa hoI zake arthAturUpatyajAti pArthivAdi trividha rUpathI atirikta rUpamAM rahetI hoI zake ema tene jaNAtuM hoya - Ama trividha rUpathI adhika rUpanI saMbhAvanA tene jaNAtI hoya to. jene AvI saMbhAvanA jaNAtI ja nathI ane vAyumAM yAvaviroSarUpanA abhAvono nizcaya che tene kyAreya vAyurUpavAnuM che ke nahi" athavA "rUpa vAyuvRtti che ke nahi evo saMzaya thato ja nathI. ukta saMbhAvanAnI abhAvadazAmAM vAvavizeSarUpanA abhAvono. ' nizcaya ja vAyu rUpavAn haro ke nahi ityAdi saMpAyano pratibaMdhaka che. tethI yAvaviroSanAM abhAvothI atirikta sAmAnyAbhAva nathI."" AnA uttaramAM yAvadviroSAbhAvAtirikta sAmAnyAbhAvavAdIo kahe che ke atirikta sAmAnyAbhAvanuM khaMDana karavA mATe je rIte pratibaMdhatA dekhADavAmAM AvI che te ayogya che. AvI pratibaMdhakatA kalpavA mATe koI pramANa nathI. pArthiva, jalIya, taijasa trividha rUpathI atirikta rUpanI saMbhAvanA na hovA chatAM rU5 vAyuvRtti haze ke nahi 'vAyu rUpavAnuM haze ke nahi evo saMzaya thato jaNAya che. tethI yAvavizeSAbhAvothI atirikta sAmAnyAbhAva svIkAravo joIe. vaLI teo jaNAve che ke saMzaya sadA kiMkoTika hoya che. "jhADanuM ThuMThuM haze ke puruSa' A saMzayamAM ThuMThuM ane puruSa e be koTi che. tevI ja rIte vAyumAM rUpahaze nahi e saMzaya paNa krikoTika che. ahIM rUpa ane rUpasAmAcAbhAva e be koTi che. A be koTimAMnI eka koTi rUpasAmAnyAbhAva yAvarUpavizeSAbhAvothI atirikta che. AnI sAme advaita vedAntI nIce pramANe rajUAta kare che. te pUche che ke A saMzayanI bIjI koTi rUpe paNa zuM yAvarUpavizeSathI atirikta eka rUpasAmAnya che ? yAvadUrUpaviroSathI atirikta rUpa sAmAnya A saMzayanI bIjI koTi che ema to sAmAnyAbhavavAdIo svIkArI zake nahi, vAvavizeSarUpathI atiriktarUpa sAmAnya kahevAtuM koI paNa rUpe prasiddha nathI. tethI rUpasaMzayanI be koTimAMthI eka koTi yAvarUpavizeSAbhAvothI atirikta rUpasAmAnyAbhAva ane bIjI koTiyAvarUpaviroSothI atiriktarUpasAmAnya emato koI paNa mate kahI zakAya nahi. nIla, pIta, vagereyAvarUpavizeSothI atiriktarUpa sAmAnya sarvathA asiddha che; tethI te rUpasAmAnya saMzayanI bIjI koTi kyAMthI hoya? niSkarSa e ke rUpasAmAnya saMpAyanI bIjI koTinathI. vaLI, eka vAta e ke vAyumAM nIla, pIta, vagere yAvarUpavizeSanA abhAvano nizcaya hovAthI rUpa saMzayanI bIjI koTi hoI zake nahi. jo kahevAmAM Ave ke nIlarUpAbhAvatva, pItarUpAbhAvatvarUpe nIlapItAdinA abhAvano vAyumAM nizcaya hovA chatAM rUpAbhAvatvarUpe rUpAbhAvano vAyumAM nizcaya na hovAthI vAyumAM rUpasaMzaya thaI zake, to enA uttaramAM kahevuM joIe ke tema chatAM bhAvavizeSAbhAvothI atirikta sAmAnyAbhAva mAnavAnI AvazyaktA kyAM che? vAyumAM rUpAbhAvano saMzaya ghaTAvavA mATe, rUpavAvacchinnapratiyogitA abhAva svIkAravo joIe arthAt vAyumAM je rUpAbhAva vize saMzaya che te rUpAbhAvano pratiyogitAvacchedaka dharmazuddharUpatva che - nIlatva, pItatva, vagere nathI - evI vAta sAmAnyAbhAvavAdIo kare che. vAyumAM rUpatnAvacchinnapratiyogitA abhAvatvarUpe rUpAbhAvano saMzaya thAya che. ATalI vAta Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgabhAvakhaMDana 109 sAmAnyAbhAvavAdIonI sAcI paraMtu e rUpAbhAvano saMzaya ghaTAvavA mATe atirikta sAmAnyAbhAva mAnavAnI jarUra nathI. e to suprasiddha che ke dharmaviziSTa dharmonI kalpanA karavAnI apekSAe kevaLa dharmanI kalpanA karavAmAM lAghava che. jeo atirikta sAmAnyAbhAva mAne che teo sAmAnyAbhAvarUpa eka atirikta dharmI svIkAre che arthAt yAvavizeSAbhAvAtirikta eka sAmAnyAbhAvarUpa dharmI svIkAre che; ane te dharmImAM sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAtsvarUpa eka atirikta dharma paNa svIkAre che. tethI sAmAnyAbhAvavAdIo dharma ane dharmI khenI kalpanA kare che. dharma ane dharmI benI kalpanA karavAnI apekSAe mAtra dharmanI kalpanA dvArA ja vAyumAM rUpAbhAvano saMzaya ghaTI zake che ane temAM lAghava paNa che. yAvapaviroSAbhAva sAmAnyAbhAvavAdI ane advaitavedAntI baMnene svIkArya che. A yAvarUpavizeSAbhAvomAMnA pratyeka abhAvamAM tattaGUpatnAvacchinnapratiyogitAtsvarUpa dharma che e paNa baMnene svIkArya che. tattaGUpatnAvacchinnapratiyogitAkatvarUpa dharmathI atirikta zuddharUpatnAvacchinnapratiyogitAtvarUpa dharma svIkAratAM zuddharUpAvacchinnapratiyogitAka yAvapavizeSAbhAvo dvArA ja vAyumAM rUpAbhAva saMzaya ghaTI zake che. A rIte svIkAratAM atirikta rUpasAmAnyAbhAvarUpa dharmI svIkAravAnI jarUra paDe nahi ane gauravadoSa Ave nahi. mAtra dharmakalpanA dvArA ja khulAso thaI jAya. vaLI, A pramANe svIkAratAM ghaTamAM amuka vizeSa rUpano abhAva che mATe 'ghaDo nIrUpa che' evI pratItinI Apatti nahi Ave. amuka viroSa rUpano abhAva tadna pAvacchinnapratiyogitAka che. 'nIrUpa che' e pratItino viSaya je abhAva che te to zuddharUpatnAvacchinnapratiyogitAka che. ame advaitavedAntIo amuka viroSanA abhAvane sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka gaNatA nathI paraMtu yAviroSAbhAvone ja sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka gaNIe chIe. ghaTamAM koIka rUpa che mATe yAvarUpaviroSonA abhAvo nathI. tethI 'ghaTa nIrUpa che' evI pratItinI Apatti AvatI nathI.47 AnI sAme atirikta sAmAnyAbhAvavAdIo kahe che ke AvI kalpanA atyaMta asaMgata che, kAraNa ke yAvadvizeSAbhAvothI atirikta sAmAnyAbhAva svIkAravAmAM na Ave to yAnaMpavizeSAbhAvorUpa dharmImAM zuddharUpatnAvacchinnapratiyogitAtva dharma svIkAravo paDe. have prazna e thAya ke A rUpatnAvacchinnapratiyogitAkatva dharma zuM yApaviroSAbhAvomAMnA pratyeka abhAvamAM vizrAnta thaI rahe che ke yAvapaviroSAbhAvomAMnA pratyeka abhAvamAM vizrAnta thaI na rahetAM badhA ja yAva paviroSAbhAvomAM eka sAthe rahe che arthAt vyAsajyavRtti che ? jo rUpannAvacchinnapratiyogitAtva dharma yAvarUpavizeSAbhAvamAMnA pratyeka abhAvamAM rahe che arthAt pratyeka abhAvamAM vizrAnta che e pakSa svIkAravAmAM Ave to rUpavAn ghaTamAM koI ne koI rUpaviroSano abhAva hovAthI 'ghaTa nIrUpa che' evI pramArUpa pratIti thavAnI Apatti Ave, kAraNa ke koI ne koI rUpavizeSano abhAva paNa rU patnAvacchinnapratiyogitAka svIkAravAmAM Avyo che. 'nIrUpa che' evI pratItimAM rUpatnAvacchinnapratiyogitAka abhAva e pratItino viSaya hoya che. amuka vizeSAbhAva paNa sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka hotAM amuka rUpano abhAva che e kAraNe 'ghaTa nIrUpa che' evI pramApratItinI Apatti Ave.48 jo bIjo pakSa svIkAravAmAM Ave arthAt rUpAvacchinnapratiyogitAkatva dharma yAvapavizeSAbhAvomAM vyAsajyavRtti hoya che ema svIkAravAmAM Ave to tattarUpAbhAvamAM tatta patlA 4 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara vedAntamAM avivAviyAra vacchinnapratiyogitAkatvadharma avyAsavRtti ane tattaddarUpAbhAvamAM ja vizrAnta thaI raheto hovAne kAraNe tattarUpAbhAvamAM vizrAnatattakUpatrAvacchinnapratiyogitAkatvadharmathI atirikta vyAsajyavRttivALA zuddharUpatnAvacchinnapratiyogitAkatva dharmanI kalpanA karavI paDe. AvI kalpanA karavAnI apekSAe rUpasvAvacchinnapratiyogitA eka atirikta sAmAnyAbhAvanI kalpanA karavI vadhu sArI. emAM ja lAghava che. atirikta sAmAnyAbhAvamAM mAnanAranA matamAM eka sAmAnyAbhAvarUpa dharmo ane te ja dharmImAM raheto rUpatnAvacchindratiyogitAkatvadharma - e be ja vastunI kalpanA karavAmAM Ave che. jo atirikta sAmAnyAbhAvano svIkAra na karavAmAM Ave to rUpavAvacchinnapratiyogitAkatvadharmanI ane te dharma vyAsa jyavRtti hevAthI bahusaMkhyaka tattakUpAbhAvavyaktiomAMnI pratyeka vyaktimAM e dharmanA saMbaMdhanI - arthAt bahu vyaktiomAM te dharmanA bahu saMbaMdhonI kalpanA karavI paDe. Ama eka dharma ane te dharmanA bahu saMbaMdhonI kalpanA karavAnI apekSAe eka atirikta sAmAnyAbhAva ane te ekamAM ja rahetA rUpatnAvacchinnapratiyogitAkatva dharma e benI ja kalpanA karavI vadhu sArI. bahu kalpanA karavAnI apekSAe alpa kalpanA karavI ucita che. dharmInI kalpanA karavAnI apekSAe dharmanI kalpanA karavAmAM lAghava che e niyama anusAra atirikta sAmAnyAbhAvarUpa dharmAnI kalpanA guru che ema manamAM thAya paraMtu vastutaH evuM nathI. pradarzita niyamano e abhiprAya nathI ke, dharmInI kalpanA karavAmAM ja gaurava che ane dharmanI kalpanA karavAmAM ja lAghava che paraMtu e abhiprAya che ke dharmInI kalpanAmAM kalpanIya vastu adhika che tethI arthAt dharma ane dharmI benI kalpanA karAtI hovAthI dharmInI kalpanA guru che jyAre dharmanI kalpanAmAM kalpanIya vastu alpa hovAthI arthAt kevaLa dharmanI ja kalcanA karavAmAM AvatI hovAthI ane dharmInI kalpanA karavAmAM na AvatI hovAthI dharmanI kalpanA laghu che. paraMtu je sthaLe dharmInI kalpanAmAM kalpanIya vastu alpa hoya ane dharmanI kalpanAmAM kalpanIya vastu adhika hoya te sthaLe dharmInI kalpanA ja laghu che. kalpanIya vastuonA Adhikya ke alpatAne lakSamAM rAkhIne gaurava ane lAghavano nirNaya karavAno che."uparAMta, ghaTandrayamAM yAvarUpavizeSAbhAvo hovA chatAM ghaTadayamAM rUpasAmAnyAbhAvanI buddhi thatI nathI kAraNa ke ghaTadrayamAM yAvarUpavizeSAbhAvo hovA chatAM te bemAMnA pratyekamAM yAvarUpavizeSAbhAvo nathI. jo pratyekamAM yAvarUpavizeSAbhAvo hoya to ja rUpasAmAnyAbhAvanI buddhi thAya kAraNa ke to ja yAvarUpavizeSAbhAvo rUpa-sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka banI zake. adhikaraNadvayamAM yAvarUpaviroSAbhAvo hovA chatAM pratyeka adhikaraNamAM yAvarUpavizeSAbhAvo na hovAthI rUpasAmAnyAbhAvanI buddhi thatI nathI. tethI atirikta sAmAnyAbhAva na svIkArI jeo yAvadUrUpavizeSAbhAvone ja sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitA gaNe che temaNe teyAvadrapaviroSAbhAvonuM pratyekAdhikaraNavRttitvarUpa vizeSaNa paNa svIkAravuM joIe ane pratyekAdhikaraNavRttitvaviziSTa yAvadrarUpavizeSAbhAvo ja sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka che ema kahevuM joIe. jo ema na kahe ane mAtra yAvadUrUpavizeSAbhAvone ja sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka kahe to ghaTaddhamAM yAvarUpavizeSAbhAvo hotAM ane teyAvarUpaviroSAbhAvo sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka hotAM ghaTadvayamAM nIrUpatnI Apatti Ave. vaLI, rUpa-sAmAnyAvacchinnapratiyogitAkatva dharmane yAvarUpavizeSAbhAvomAM vyAsajyavRtti mAnatAM te dharmanuM pratyakSa karavA mATe pahelAM te Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgabhAkhaMDana dharmanA AzrayabhUta yAvarUpavizeSAbhAvonuM grahaNa tema ja te badhA AzrayonA parasparabhedanuM grahaNa paNa svIkAravuM ja paDe. A prakriyA lAMbI gauravapUrNa bane. udAharaNArtha, vastradrayamAM dvitvasaMkhyA vastrakriyAmAM vyAsajyavRtti che, pratyeka vastramAM dvitvasaMkhyA nathI. A vyAsajyavRtti dvitvadharmanA jeTalA Azraya hoya te badhAnuM - baMne vastronuM - jJAna na hoya to ane sAthe sAthe te badhA AzrayonuM jJAna hovA chatAM temano parasparabheda jJAta na hoya to te AzrayamAM dvitvabuddhi utpanna thaI zake nahi. vaLI, sAmAnyAbhAva na mAnanArayAvavizeSAbhAvavAdI advaitavedAntIne amAre sAmAnyabhAvavAdIoe kahevuM joIe ke yAvarUpavizeSAbhAvomAM rUpa-sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAkatvadharma vyAsavRtti hovAthI jyAre yAvadrapavizeSAbhAvo temaja te abhAvono parasparabheda agrahIta hoya tyAre kadI paNa nIrUpa' evI buddhi utpanna thaI zakaze janahi. tethI sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva yAvavizeSAbhAvothI atirikta che e ja svIkAravuM ucita che. temAM lAghava paNa che. atirikta sAmAnyAbhAva na svIkArIe to bahu gauravaM svIkAravuM paDe. A gaurava darzAvI gayA chIe. niSkarSa e ke sAmAnyAbhAva pramANasiddha hoya to ja prAgabhAvano svIkAra karI zakAya paraMtu sAmAnyAbhAva pote ja pramANasiddha nathI ema kahI prAgabhAva ane sAmAnyAbhAvanI je parasparaparAhati advaita vedAntIe darzAvI che te nitAna asaMgata che. sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka yAvavizeSAbhAvo asiddha che. paraMtu yAvavizeSAbhAvothI atirikta sAmAnyAbhAva pramANasiddha che. A ja atirikta sAmAnyAbhAvavAdIno siddhAnta che." - AnA uttaramAM advaitasiddhikAra kahe che ke atirikta sAmAnyAbhAva mAnanArAoe Apela yukti anusAra e ja siddha thAya ke sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka vizeSAbhAvanI pratIti ja asaMbhava che. ane jo ema hoya to zuddhajJAnavAvacchinnapratiyogitAka jJAnavizeSaprAgabhAva paNa nathI jANato (nAnAmi)" e pratItino viSaya banI zake nahi kAraNa ke sAmAnyarUpe vizeSano abhAva asiddha che. tethI 'nathI jANato' e pratItino viSaya . jJAnavizeSano prAgabhAva hoI zake nahi. eTale bhAvarUpa ajJAna ja ukta pratItino viSaya bane. - A to atadAtIone abhISTa ja siddha thayuM. vizeSAbhAvanI pratiyogitA sAmAnyadharmAvacchinna hoya nahi. sAmAnyAbhAvanI pratiyogitA ja sAmAnyadharma dvArA avacchinna bane che. koI paNa prAgabhAva sAmAnyAbhAva che ja nahi. vizeSano ja prAgabhAva hoya. prAMgabhAva paNa jo sAmAnyAbhAva banI zakato hoya to ja te prAgabhAvanI pratiyogitA sAmAnyadharma dvArA avacchinna banI zake. paraMtu prAgabhAva vizeSAbhAva ja che. ane vizeSAbhAvanI pratiyogitA vizeSa dharma dvArA ja avacchinna banI zake, sAmAnyadharma dvArA avacchinna banI zake nahi. taddaghaTanA prAgabhAvanI pratiyogitA taddaghaTavarUpa vizeSa dharma dvArA ja avacchinna hoya che, paraMtu ghaTatvarUpe sAmAnyadharma dvArA avacchinna kadI banI zaktI ja nathI. taghaTanA prAgabhAvano pratiyogI che taghaTa, taghaTanI utpattinI pahelAM arthAt tadghaTanA * prAgabhAvakALe te pratiyogI jJAta thaI zake nahi kAraNa ke te vakhate tenuM astitva ja nathI hotuM. bhAvi taddaghaTa taghaTavarUpe jJAnano viSaya banavA ayogya che. taghaTanI utpatti pahelAM tadghaTavarUpe tadghaTanuM jJAna saMbhavatuM na hoI taghaTano prAgabhAva pratyakSa thaI zake ja nahi. tadghaTanI utpatti pachI taghaTavarUpe tathreTanuM pratyakSa thaI zakyuM hovA chatAM te samaye tadghaTano prAgabhAva ja Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 zAMkara vedAntamAM avidyAviyAra hoto nathI eTale taghaTanA prAgabhAvanuM pratyakSa thaI zake nahi. tethI tadghaTanI utpatti pahelAM ke taghaTanI utpatti pachI kyAreya taghaTanA prAgabhAvanuM pratyakSa thaI zake ja nahi. tadghaTanI utpatti pahelAM pratiyogitAvacchedakaprakAraka jJAna saMbhavatuM nathI ane tadghaTanI utpatti pachI to prAgabhAva ja nathI hoto. tethI koI paNa samaye prAgabhAvanuM pratyakSa saMbhavatuM ja nathI. pratyakSa viSayajanya che. tethI viSayanI asattvadazAmAM viSayanuM pratyakSa thaI zake nahi. taghaTanA prAgabhAvarUpa vizeSAbhAvanA pratyakSamAM ghaTatvasAmAnya prakAraka jJAna kAraNa nathI. pratiyogitAva chedakaprakAraka pratiyogIjJAna ja abhAvatvaprakAraka abhAvapratyakSamAM kAraNa che. abhAvatvarUpe abhAvanuM pratyakSa thavAmAM pratiyogitAvacchedakaprakAraka pratiyogIjJAna thavuM Avazyaka che. paraMtu te thaI zake ja nahi. abhAvatvarUpe abhAvanA pratyakSamAM pratiyogitAvacchedakarUpe pratiyogInuM jJAna kAraNa che paraMtu anyarUpe abhAvanA pratyakSamAM ukta jJAna kAraNa nathI. udAharaNArtha, IdaMtvarUpe ke prameyarUpe abhAvanuM pratyakSa ukta jJAna thayA vinA thaI zake che. IdatvarUpe abhAvanuM pratyakSa Ida evA AkAranuM pratyakSa che. ahIM jo ke Idavastu abhAva ja che tema chatAM abhAvatvarUpe abhAvanuM pratyakSana thatAM IdatvarUpe abhAvanuM pratyakSa thayuM che. tevI ja rIte prameyasvarUpe abhAvanuM pratyakSa prameya evA AkAranuM pratyakSa che. e abhAvanuM pratyakSa hovA chatAM abhAvatvarUpe abhAvanuM pratyakSa nathI. tethI ahIM pratiyogitAvachedakarUpe ' pratiyogijJAnanI kAraNatA nathI. niSkarSa eTalo ja ke prAgabhAvanuM pratyakSa saMbhavatuM ja nathI. jo kahevAmAM Ave ke prAgabhAva pratyakSagamya na thaI zakato hovA chatAM anumitino viSaya banavAmAM zuM khAdhA che, te anumitino viSaya banI zake ane to pachI amuka viroSajJAnano prAgabhAva anumaya banI zake. AnA uttaramAM nIce mujaba kahevuM joIe. jJAnaprAgabhAva anumAnagamya banI zakato hoya to paNa huM jANato nathI (jJAnAmi)' e pratIti aparokSa pratIti che ane A aparokSa pratItino viSaya jJAnavizeSano prAgabhAva banI zake ja nahi e siddha thaI gayuM che. jJAnavizeSanA prAgabhAvanI anumiti thatI hoya to paNa tenuM pratyakSa to saMbhavatuM nathI ja. tethI huM jANato nathI ( nAnAma)' e pratyakSa pratIti jJAnaviroSanA prAgabhAvaviSayaka nathI. tethI abhAvavilakSaNa ajJAna ja ukta pratItino viSaya banaze. vaLI eka vizeSa vAta e ke jJAnavizeSanA prAgabhAvanI anumiti to ja saMbhave jo jJAnavizeSanA prAgabhAvano avyabhicArI koI hetu hoya, kAraNake avyabhicArI hetuthI janya anumiti hoya che. paraMtu prakRti sthaLe koI paNa avyabhicArI hetu saMbhavato na hoI anumiti asaMbhava che. niSkarSa e ke prAgabhAvanuM pratyA paNa asaMbhava che ane anumiti paNa asaMbhava che. tethI prAgabhAva ja asiddha che. advaitasiddhikAranI sAme prAgabhAvamAM mAnanArA nIce pramANe jaNAve che. prAgabhAva ja asiddha che ema kahevuM yogya nathI kAraNa ke 'aniSTa na thAo evI lokonI IcchA anubhavasiddha che. "aniSTa na thAo e IcchAno viSaya prAgabhAva ja che. aniSTa vastuno prAgabhAva te icchAno viSaya che. ajJAta vastunI IcchA kadI thAya nahi. tethI prAgabhAvanuM jJAna paNa svIkAravuM ja joIe. Ama icchAnA viSayarUpe prAgabhAva siddha ja che. AnA uttaramAM advaitasiddhikAra kahe che ke prAgabhAvavAdIonI vAta asaMgata che. prAgabhAvavAdI prAgabhAvane sAdhya vastu gaNI svIkAratA nathI. prAgabhAva anAdi che, anAdi Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgabhAvakhaMDana 113 siddha che, tethI te sAdhya nathI. Ama prAgabhAva svarUpataH asAdhya hoI IcchAno viSaya banI zake ja nahi icchA siddha viSayamAM thAya ja nahi, te sAdhya viSayamAM ja thAya. tethI prAgabhAvavAdIe nAchUTake kahevuM paDe che ke ukta icchA prAgabhAvaparipAlanaviSayiNI che arthAt prAgabhAvasaMbaMdhaviSaNiI che. prAgabhAvano pratiyogI utpanna thatAM prAgabhAva raheto nathI eTale prAgabhAvano saMbaMdha kAlAntare raheto nathI. kAlAntare prAgabhAvano saMbaMdha raho e khAtara uktarUpa IcchA thAya che. pratiyogInA janaka arthAt utpAdaka kAraNanuM vighaTana karavAmAM AvatAM ja pratiyogI utpanna thAya nahi ane prAgabhAvano saMbaMdha kAlAntare rahI zake. Ama prAgabhAvano kAlAntarasaMbaMdha prAgabhAvanA pratiyogInA janakanA vighaTanane adhIna che. prAgabhAvanA pratiyogInA janakanuM vighaTana sAdhya vastu hoI temAM IcchA ane yatna baMne thaI zake. ane e rUpe aniSTa vastuno prAgabhAva icchAno viSaya bane che, paraMtu svarUpa prAgabhAva icchAno viSaya kadI banI zakato nathI kAraNake te asAdhya che. vaLI, prAgabhAvavAdIe e paNa svIkAravuM joIe ke jema prAgabhAvano kAlAntarasaMbaMdha icchAno viSaya bane che tema atyantAbhAvano paNa kAlAntarasaMbaMdha icchAno viSaya banI zake che. kAlAntare atyantAbhAvanA pratiyogIno saMbaMdha hotAM atyantAbhAvano kAlAntarasaMbaMdha thaI zake nahi. tethI kAlAntare atyantAbhAvanA saMbaMdhanuM paripAlana karavA mATe kAlAntare pratiyogIno saMbaMdhana thavo joIe, arthAt pratiyogI utpanna na thavo joIe, eno artha e ke pratiyogInA janakanuM vighaTana thavuM joIe. kAlAntare pratiyogInA janakanuM vighaTana sAdhya vastu che. temAM icchA ane prayatna bane thaI zake. atyantAbhAva nitya hoI asAdhya hovA chatAM atyantAbhAvanA saMbaMdhanuM paripAlana prAgabhAvanA saMbaMdhanA paripAlananI jema pradarzita rIte sAdhya hoI tadviSayaka icchA saMbhave prAgabhAvano svIkAra karavA mATe pratIti, icchA ke kAryanI je upapatti karavAmAM AvI che te atyatAbhAva dvArA ja thaI zake che. tethI atyantAbhAvathI atirikta prAgabhAva siddha thAya nahi, atyantAbhAva dvArA prAgabhAva anyathAsiddha ja thaI paDe." ahIM prAgabhAvavAdI nIce pramANe rajUAta kare che. je vastu utpanna thaI che te utpanna vastu utpattinI pachInI kSaNe punaH utpanna kema thatI nathI ? je kAraNasAmagrIthI vastunI utpatti thaI che te ja sAmagrI utpattinI kSaNe avikala rahe che. e sAmagrI hovA chatAM utpanna vastu utpattinI parANe bIjI vAra utpanna thatI nathI. je sAmagrI utpattikSaNe hovA chatAM utpannavastunI punaH utpAdaka thaI nahi te ja sAmagrI vastunI prathama utpattinI janaka banI che. utpattinI pUrvANe hoI je sAmagrI utpattinI janaka banI che te ja sAmagrI utpattikSaNe paNa hovA chatAM utpattinI janaka banatI nathI. eno artha e ke utpattinI janaka sAmagrI ja utpattinI ajanaka che. utpattinI pUrvekSaNa ane utpattikSaNe jo eka ja sAmagrI hoya to e vAta svIkAravI ja paDe ke utpattinI janaka sAmagrI ja utpattinI ajanaka che. tethI avazya svIkAravuM joIe ke utpattinI pUrvANe je sAmagrI hatI te ja sAmagrI utpattikANe hotI nathI. tethI ja utpanna vastunI punaH utpatti thatI nathI. sAmagrI nathI hotI ema to na kahevAya paraMtu utpanna vastunI punarutpattinI sAmagrI nathI hotI ane tethI punarutpatti thatI nathI. utpattinI pUrvANe ane utpattinI kSaNe sAmagrI to eka ja rahe che to pachI sAmagrIno bheda thayo kevI Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 zAMkara vedAntamAM avivAviyAra rIte? eno uttara e che ke utpattinI pUrvekSaNa prAgabhAva hato jyAre utpattikSaNe prAgabhAva nathI. utpAdaka sAmagrInI aMtargata prAgabhAvanA sattva ane asattvanA AdhAre utpattinI pUrvANa ane utpattikSaNe sAmagrIno bheda thAya che. utpattikSaNe prAgabhAva na hoI prAgabhAvaghaTita sAmagrI paNa nathI. prAgabhAvane choDI bIjAM badhAM kAraNa utpattikSaNe hoya che. kevaLa prAgabhAva nathI hoto. tethI utpanna vastunI punarutpatti thatI nathI. niSkarSa e ke prAgabhAvana svIkArIe to utpanna vastunI punarutpatti aparihArya thaI paDe." AnI sAme advaitasiddhikAra nIce pramANe dalIla kare che. prAgabhAvavAdIe je kahyuM te asaMgata che kAraNake jeo prAgabhAva svIkAre che teo atyantAbhAva avazya svIkAre che. A anAdi atyantAbhAvano avacchedaka dezaviroSanI jema kAlavizeSa paNa anubhavasiddha che. tethI kAlaviroSamAM adhikAraNasaMsargInA atyatAbhAva dvArA ja prAgabhAva svIkAravAnuM phaLasiddha thaI jAya che. jenA mATe prAgabhAva svIkAravAmAM Ave che tenI siddhi kAlavizeSamAM adhikaraNasaMsargInA atyatAbhAvathI ja thaI jAya che, to pachI prAgabhAvane svIkAravAnI jarUra zI? A atyantAbhAvane sAmayika atyantAbhAva kahevAya. A sAmayika atyantAbhAva dvArA je prAgabhAva anyathAsiddha thaI paDe che. tethI atyantAbhAvathI atirikta prAgabhAva svIkAravAnI koI ja AvazyaktA nathI. uparAMta, eka vAta e ke utpanna vastu pote ja stotpattinI virodhI, che. je utpanna thayuM che tenI punaH utpatti thaI zake ja nahi. bIjI viroSa vAta e ke sAmagrI kAryasattvanI prayojaka che, kAryotpattinI prayojaka nathI. AghakAlasaMbaMdha utpatti che. AghakAlasaMbaMdha eTale kAryasamakAlIna dhvasanA anAdhAra kAlanuM kAryanA AdhAra banavuM te." kAlane kAryanA AdhAra banavAmAM sAmagrI prayojaka che paraMtu kAlane kAryanA samakAlIne dhvasanA anAdhAra banavAmAM sAmagrI prayojaka nathI. kAlane kAryasamakAlIne dhvasano anAdhAra banavAmAM prayojaka che kAryasamakAlIna dhvasanI sAmagrIno abhAva. dhvasanI sAmagrInA abhAvathI prayukta kAla kAryasamakAlIne dhvasanuM anadhikaraNa bane che. AghakAlasaMbaMdha ja utpatti che. utpAdaka sAmagrI utpatti aMtargata je kAlasaMbaMdha che tenI prayojaka che jyAre utpatti aMtargata je AghatyAM che tenI prayojaka nathI. kAryasamakAlIna dhvaMsanI sAmagrIno abhAva ja AghatArAno prayojaka che. tethI prAgabhAvaghaTita sAmagrI svIkAravAnI jarUra ja nathI." ahIM prAgabhAvavAdI nIce pramANe dalIla kare che. pArthiva vastumAM pAkavaze rUpavizeSa, rasavizeSa, gadhavizeSa ane sparzavizeSa utpanna thAya che. eka ja agnisaMyogathI vibhinna rUpa, rasa, gabdha ane sparza e cAra utpanna thAya che. agnisaMyoga kAraNa eka che ane e eka kAraNamAMthI vibhinna rUpa, rasa, gabdha ane sparza e cAra utpanna thAya che. kAraNa bhinna na hovAthI kAryabheda banI zake nahi. kAryabhedane mATe kAraNabheda svIkAravo ja joIe. ane bIjI koI rIte kAraNabheda ghaTato na hoI rUpa, rasa Adi cAra kAryo mATe rU5prAgabhAva, rasaprAgabhAva, gadhaprAgabhAva ane sparza prAgabhAva e cAra prAgabhAvono svIkAra karavo joIe. A vibhinna prAgabhAvothI vibhinna rUpa, rasa, Adi cAra kAryo utpanna thAya che. ekamAtra agnisaMyogathI vibhinna cAra kAryo utpanna thaI zake nahi. kAraNabhedaprayukta kAryabheda thAya che. kAraNabheda na hoya to kAryabheda saMbhave ja nahi. tethI pradarzita sthaLe prAgabhAvano svIkAra karavo ja joIe. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgabhAvakhaMDana 115 AnA uttaramAM advaitasiddhikAra nIce mujaba jaNAve che. pradarzita sthaLe prAgabhAvavazataH kAryabheda thato nathI paraMtu agnisaMyogabhedaprayukta kAryabheda thAya che. rUpa, rasa, vagereno janaka agnisaMyoga eka che ja nahi. rUpano janaka agnisaMyoga rasanA janaka agnisaMyogathI bhinna che. Ano abhiprAya e che ke pArthiva vastunI (ghaTa vagerenI) sAthe agnino saMyoga thavAthI te pArthiva vastumAM vibhinna rUpa, rasa, gaMdha ane sparzanI utpatti thAya che. uparachallI daSTie ahIM eka agnisaMyoga lAge paNa kharekhara ahIM agnisaMyoga eka nathI. agnitva jAti evI che je avayavImAM paNa rahe che ane avayavomAM paNa rahe che. ghaTatva jAti evI nathI. ghaTatva jAti mAtra gharUpa avayavImAM ja rahe che paraMtu ghaTanA avayavorU5kapAlamAM rahetI nathI. agnitva jAti ghaTatva jAtinI jema avayavImAM ja rahetI nathI. te to avayavomAM paNa rahe che. agni avayavIno avayava paNa agni che ane te avayavano avayava paNa agni che. tethI agnitva jAti avayavIrUpa agnimAM ane te avayavInA avayavamAM ane tenA avayavamAM che. tethI jyAM agnisaMyoga eka che evuM lAge che tyAM vastutaH bahu agnisaMyogo che. ghaTa jevI avayavIrUpa pArthiva vastu agninI sAthe saMyukta thatAM agninA avayavonI sAthe ane te avayavonA avayavo sAthe paNa saMyukta thAya che ema samajavuM joIe. evuM to banI zake ja nahi ke pArthiva vastu agnirUpa avayavI sAthe saMyukta hoya paNa agninA avayavo sAthe saMyukta na hoya. Ama pArthiva vastu sAthe aneka agnisaMyogo hoya che. vaizeSika matamAM avayava ane avayavIno atyaMta bheda hovAthI pArthiva vastu sAthe agnisaMyoga tAM agnisaMyoganuM nAnA- avazya svIkAravuM joIe. ane pArthiva vastumAM aneka agnisaMyogothI janya vibhinna rUpa, rasa AdiguNo utpanna thaI zake. tethI pAkaja rUpa, rasa vagerenA bhedano khulAso karavA mATe rUpa, rasa, AdinA prAgabhAvo svIkAravAnI jarUra nathI. agnisaMyogonA bhedane lIdhe * rUpa, rasa, Adino bheda ghaTI zake che. ' "AnI sAme prAgabhAvavAdI nIce pramANe ta kare che. pArthiva paramANu sAthe tejas paramANuno saMyoga thatAM pArthiva paramANamAM pAkaja rUpa, rasa, gaMdha ane sparza utpanna thAya che. eka pArthiva paramANu sAthe eka tejas paramANuno saMyoga eka ja hoya. e saMyoga upara darzAvyA pramANe aneka hoI zake nahi, kAraNa ke paramANu niravayava che. pArthiva paramANamAM pAkaja vibhinna rUpa, rasa, vagerenI utpatti ekamAtra tejasaMyogathI ghaTatI na hoI rUpa, rasa AdinA prAgabhAvone pAkaja rUpa, rasa, AdinI utpattimAM kAraNa mAnavA joIe. kAraNabhede ja kAryabheda thaI zake. . AnI sAme advaitasiddhikArano uttara nIce pramANe che. eka tejas paramANu sAtheno saMyoga pArthiva paramANamAM pAkaja nAnAvidha rUpa, rasa, vagerenI utpatti kare che ema mAnavAmAM koI ja pramANa nathI. paramANu pote ja pramANasiddha na hoI pradarzita kAryakAraNabhAva paNa asaMbhava che. dhAro ke paramANu pramANasiddha che. tema hoya to paNa paramANunA rUpa, rasa AdinA vaMsone ja pAkaja rUpa, rasa, AdinAM kAraNa tarIke svIkArAya. tethI prAgabhAvano svIkAra karavAnI koI ja AvazyakatA nathI. tAtparya e che ke agnisaMyogajanya rUpa, rasa, vagerenI je utpatti thAya che temAM agnisaMyukta pArthiva vastunAM pUrva rUpa, rasa, vagereno dhvaMsa thatAM anya rUpa, rasa, Adi utpanna thAya che. pUrva rUpano sathatAM rUpAntaranI utpatti thAya che, pUrva rasano Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara vedAnamAM avizavicAra vaMsa thatAM rasAntaranI utpatti thAya che, ityAdi. Ama ja svIkAravuM joIe. Ama svIkAratAM vaMzabhede kAryabheda banI zake che. eTale prAgabhAvabhede kAryabheda svIkAravAnI AvazyaktA nathI. pariNAme prAgabhAvane ja svIkAravAnI jarUra nathI. paramANunA asvIkArapakSamAM agnisaMyogabhedane kAraNe ja pAkaja rUpa, rasa, vagereno bheda siddha thAya che ane paramANunA svIkArapakSamAM pUrvarUpa, rasa, AdinAasanA bhedanA kAraNe ja pAkaja rUpa, rasa, Adino bheda siddha thAya che. phalita e thayuM ke paramANuno svIkAra karo ke na karo koI paNa pakSamAM prAgabhAvane svIkAravAnI AvazyaktA nathI. tethI advaitasiddhikAre agnisaMyogabhedane pUrvarUparasAdinA vaMzabhedane pAkaja rUparasAdinA bhedanuM kAraNa kahyuM che. bIjI vizeSa vAta e ke pratiyogIono bheda siddha na thAya to prAgabhAvono bheda paNa siddha na thaI zake. pratiyogIbhedasiddhine adhIna prAgabhAvabhedasiddhi che. A prAgabhAvonA pratiyogIo che pAkaja rUpa, rasa, vagere. A pratiyogIonA bhedanI siddhi thAya to pAkaja rUpano prAgabhAva, pAkaja rasano prAgabhAva, vagere prAgabhAvonA bhedanI siddhi thAya. eka agnisaMyogathI pAkajarU5, rasa, Adino bheda asiddha che. e bheda siddha karavA ja prAgabhAvavAdI prAgabhAvano svIkAra kare che. paraMtu pAkaja rUpano prAgabhAva, pAkA rasano prAgabhAva, vagere prAgabhAvono bheda potAnI siddhi mATe temanA pratiyogIo pAkaja rUpa, rasa, AdinA bheda upara AdhAra rAkhe che. jo pAkaja rUpa, rasa Adino bheda prAgabhAvabheda pUrve siddha ja hoya to pAkaja rUpa, rasa AdinA bhedanI siddhi mATe prAgabhAvanI AvazyaktA kyAM che? ane jo pAkaja rUpa, rasa, Adino bheda prAgabhAvabheda pUrve siddha hoya ja nahi to prAgabhAvabheda siddha thAya kevI rIte ? Ama prAgabhAvonA bheda dvArA pratiyogI pAkaja rUpa, rasa, Adino bheda siddha karavA jatAM anyonyAzrayadoSa Ave. pAkaja rUpa, rasa, Adino bheda siddha thatAM pAkarUpa, rasa, AdinA prAgabhAvono bheda siddha thAya ane pAkarUpa, rasa, AdinA prAgabhAvono bheda siddha thatAM pAkaja rUpa, rasa, AdinA bhedanI siddhi thAya - Avo anyonyAzrayadoSa Ave. vaLI, prAgabhAvavAdIo nIce pramANe dalIla kare che. amuka vizeSa vastu amuka vizeSa vastunuM upAdAnakAraNa bane che, badhI vastuo badhI vastuonuM upAdAnakAraNa banatuM nathI, game te vastu game te vastunuM upAdAnakAraNa nathI. kapAla ghaTanuM upAdAnakAraNe che, paNa paTanuM upAdAnakAraNa nathI. tanta paTanuM upAdAnakAraNa che, paNa ghaTanuM upAdAnakAraNa nathI. AvI upAdAnakAraNatAnI vyavasthA badhA ja svIkAre che. AvI vyavasthAnA vyavasthApakanuM nirUpaNa karatAM e ja siddha thAya che ke je vastumAM jeno prAgabhAva hoya te ja vastu tenuM upAdAnakAraNa bane che ane je vastumAM jeno prAgabhAva nathI te vastu tenuM upAdAnakAraNa banatI nathI. kapAlamAM ghaTano prAgabhAva che paNa paTano prAgabhAva nathI. tethI kapAla ghaTanuM upAdAnakAraNa bane che paNa paTanuM upAdAnakAraNa banatuM nathI. A upAdAnakAraNatAnI vyavasthAnI rakSA arthe avazya prAgabhAva svIkAravo joIe. prAgabhAvano svIkAra karavAmAM na Ave to upAdAnakAraNatAnI vyavasthA ja ghaTe nahi, AnI sAme advaita vedAntI nIce mujaba rajUAta kare che. prAgabhAvavAdInI uparyukta vAta ayogya che. kapAlamAM ghaTano prAgabhAva che mATe kapAla ghaTanuM upAdAnakAraNa bane che ema Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgabhAvakhaMDana 117 kahevAnI jarUra nathI. enA badale kahevuM joIe ke kapAlamAM kapAlatva dharma che mATe kapAla ghaTanuM upAdAnakAraNa bane che paNa paTanuM upAdAnakAraNa banatuM nathI. tevI ja rIte, taMtumAM taMtutva dharma che mATe taMtu paTanuM upAdAnakAraNa bane che paNa ghaTanuM upAdAnakAraNa banatuM nathI. Ama kapAlatva, taMtutva Adi dharmo dvArA ja upAdeya ( = kArya) ghaTa, 58, AdinI upAdAnakAraNatAnI vyavasthA banI rAke che. tethI prAgabhAva svIkAravAnI koI AvazyaktA nathI. pradarzita rUpe vyavasthA na svIkAro to prAgabhAva dvArA vyavasthA banI zake ja nahi. kema ? enuM kAraNa samajAvIe chIe. kapAlamAM ghaTano prAgabhAva che paNa taMtumAM nathI. Ama kapAla ghaTaprAgabhAvano saMbaMdhI che paraMtu taMtu ghaTaprAgabhAvano saMbaMdhI nathI. A rIte prAgabhAvanA saMbaMdhIvizeSanuM avadhAraNa kema karIne thAya ? te avadhAraNa karavA mATe prAgabhAvavAdIe A pramANe svIkAravuM joIe vastumAM kapAlatva dharma che te vastumAM ja ghaTaprAgabhAva che, jemAM kapAlatva dharma nathI temAM ghaTaprAgabhAva nathI. ane tyAra pachI svIkAravuM joIe ke jemAM jeno prAgabhAva che te ja tenuM upAdAnakAraNa che. A rIte prAgabhAvavAdIe upAdAnakAraNatAnI vyavasthA jaNAvavI paDe. paraMtu teno A prayAsa gauravadoSavALo bane. upAdAnakAraNatAnI vyavasthA mATe prAgabhAvano svIkAra ane vaLI prAgabhAvasaMbaMdhInI vyavasthA mATe kapAlatva Adi dharmanA niyAmahtvano svIkAra - A ja gaurava che. enI apekSAe kapAlatva Adi dharmane ja ghaTa Adi upAdeyanI (= kAryanI) upAdAnakAraNatAnA vyavasthApaka tarIke svIkArI laIe to cAlI zake che ane prAgabhAva svIkAravAnI koI AvazyakatA rahetI nathI.deg A prasaMge prAgabhAvavAdI nIce pramANe tarka kare che. kAryanI utpatti pahelAM kAryanA upAdAnakAraNamAM kAryano abhAva hoya che e saune anubhavasiddha che. kAryanI utpatti pahelAM kAryanA upAdAnakAraNamAM kAryano je abhAva hoya che te ja kAryano prAgabhAva che. prAgabhAvane svIkArIe nahi to kAryanI utpatti pahelAM kAryanA upAdAnamAM kAryano pratIyamAna abhAva atyantAbhAva che ema ja svIkAravuM paDe. ane temAM e svIkAravuM paDe ke je jenA aMtyantAbhAvavALo hoya te tenuM upAdAnakAraNa hoya. paraMtu A to taddana asaMbhava che. tethI ja kAryanI utpatti pahelAM kAryanA upAdAnakAraNamAM kAryano atyannAbhAva hoya che e mAnavuM atyanta asaMgata che. AnI sAme uttaramAM advaitasiddhikAra nIce mujaba rajUAta kare che. prAgabhAvavAdI paNa kAryanA upAdAnakAraNamAM kAryano atyannAbhAva svIkAre ja che. temanA anusAra paNa ghaTanA upAdAnakAraNa kapAlamAM ghaMTano prAgabhAva hovA chatAM saMyogasaMbaMdhathI kapAlamAM ghaTano atyantAbhAva che. teo samavAyasaMbaMdhathI kapAlamAM ghaTano atyantAbhAva svIkAratA na hovA chatAM saMyoga Adi saMbaMdhathI iMTano pAlamAM atyantAbhAva svIkAre che ja. tethI atyantAbhAvavAn upAdAnakAraNa hotuM nathI evuM kahI zakAya nahi. kAryanI utpatti pahelAM kAryanA upAdAnakAraNamAM kAryano atyantAbhAva hovA chatAM kAryanI utpatti pachI kAryanA upAdAnakAraNamAM kAryano atyantAbhAva nathI hoto. amuka samaye atyantAbhAva hovA chatAM amuka samaye atyantAbhAva hoto nathI. tethI samayaviroSAvacchinnAtyantAbhAvavAn upAdAnakAraNa hoya che. samayavizeSAnavacchinnAtyannAbhAvavAn upAdAnakAraNa hotuM nathI. ghaTanI utpatti pahelAM Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 zAMkara vedAntamAM avivAviyAra kapAlamAM ghaTano atyantAbhAva samayavizeSAvacchinna che ane takhtamAM ghaTano atyantAbhAva samayavizeSAnavacchinna che. tethI kapAla ghaTanuM upAdAnakAraNa bane che paNa tanu ghaTanuM upAdAnakAraNa banatuM nathI. samayavizeSAvacchinna atyantAbhAva ane samayavizeSAnavacchinna atyantAbhAva paraspara vilakSaNa che. tethI samayaviroSAvacchinna atyantAbhAva dharAvatI vastu upAdAnakAraNa banI zake paraMtu samayavizeSAnavacchinna atyantAbhAva dharAvatI vastu upAdAnakAraNa banI zake nahi. yAvavizeSAbhAvAtirita sAmAnyAbhAvanuM khaMDana advaitasiddhikAra jaNAve che ke jeo yAvaviroSAbhAvothI atirikta sAmAnyAbhAva svIkAre che temane traNa vastunI kalpanA karavI paDe che - (1) atirikta sAmAnyAbhAvamAM sAmAnyAdharmAvacchinnapratiyogitAkatvadharma, (2) te dharmano Azraya atirikta sAmAnyAbhAva dharmI, ane (3) te atirikta sAmAnyAbhAva sAthe aneka adhikaraNa vyaktionA aneka saMbaMdha. traNanI kalpanA karavAmAM gauravadoSa che. Ama sAmAnyAbhAvano svIkAra karavAmAM gauravadoSa che. jeo sAmAnyAbhAva svIkAre che temaNe paNa tattaDhizeSAbhAvo ane te abhAvonI ekAdhikaraNavRttitA svIkAravAM ja joIe ane svIkAre paNa che. sAmAnyAbhAvana svIkAranAra ame advaita vedAntIo be ja vastuo svIkArIe chIe - (1) ekAdhikaraNavRtti yAvaviroSAbhAvomAM sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAdharmarUpa eka atirikta dharma ane (2) aneka vyaktiomAM te dharmanuM vyAsajyavRttitva A beno ja svIkAra karavAmAM AvatAM atirikta sAmAnyAbhAvanA svIkAranI AvazyaktA rahetI ja nathI. atirikta sAmAnyAbhAva svIkArIe to traNa kalpanA karavI paDe che. atirikta sAmAnyAbhAva na svIkArIe to be ja kalpanA karavI paDe che. Ama kalpanAlAghavane kAraNe ame advaita vedAntIo bIjA pakSano svIkAra karIe chIe, atirikta sAmAnyAbhAva svIkAratA nathI." AnI sAme keTalAka nIce mujaba Apatti kare che. yAvavizeSAbhAvomAM vyAsavRtti sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAkatvadharma raheto hoI atirikta sAmAnyAbhAva svIkAravAnI AvazyaktA nathI ema kahevuM yogya nathI, kAraNa ke pratiyogitAno nirUpakatva dharma te te abhAvamAM hoya che. vastutaH pratiyogitAno nirUpa dharma je abhAvamAM hoya te abhAvathI te nirUpakatva dharma bhinna na hoya paraMtu te abhAvasvarUpa ja hoya evuM svIkAravuM joIe. te te - abhAva avyAsajyavRtti che ane sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAno nirUpatva dharma vyAsajyavRtti che ema svIkAravAmAM AvyuM che. paraMtu vyAsajyavRtti dharma avyAsajyavRttine te abhAvasvarUpa hoI zake ja nahIM. tethI yAvavizeSAbhAvomAM sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAkatva rUpa vyAsajyavRtti dharma svIkAravo ayogya che." AnI sAme nIce mujaba kahevuM joIe. upara kahelI vAta barAbara nathI. udayanAcAryanA Atmatattvaviveka graMthanI dIdhiti TIkAmAM jJAnanI viSayatAne jJAnasvarUpathI atirikta sthApIne pratiyogitva, anuyogitva, vagerene paNa pratiyogI, anuyogI, vagerethI atirikta sthApita karavAmAM AvyAM che. anuyogitvadharma jo anuyogIthI atirikta hoya to sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAtvadharma tenA AzrayabhUta te te viroSAbhAvathI bhinna ja hoya kAraNa ke sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAva ukta pratiyogitAnuM nirUpakatva che. pratiyogitAnI Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgabhAvakhaMDana 119 nirUpakatA anuyogImAM hoya che. tethI pratiyogitAno nirUpatva dharma abhAvaniSTha anuyogitAvizeSa banyo che. anuyogitA dharma anuyogI abhAvathI atirikta che ema AtmatattvavivekanI dIdhiti TIkAmAM kahyuM che. tethI anuyogitAno Azraya abhAva abhyAsajyavRtti hovA chatAM abhAvathI bhinna abhAvavRtti dharma anuyogitva vyAsajyavRtti hoI zake che. anuyogitva abhAvasvarUpa hoya to ja Ama kahI zakAya ke abhAva avyAsajyavRtti hovAne kAraNe abhAvasvarUpa anuyogitA paNa abhyAsajyavRtti che. paraMtu anuyogitA anuyogI abhAvathI bhinna siddha thatAM pradarzita Apatti AvatI nathI. tethI yAvoiSAbhAvasamudAyamAM vyAsajyavRtti sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAkatva dharma hoI zake che ane AmAM atirikta sAmAnyAbhAva asiddha thaI paDe che. eTale ja advaitasiddhikAre kahyuM che ke A pakSa vadhAre yogya hoI suciMtakoe svIkAryo che.66 sAmAnyAbhAvavAdI nIce mujaba dalIla kare che. vyAsajyavRtti dharmanA jeTalA Azrayo hoya te badhA AzrayonuM jJAna vyAsajyavRtti dharmanA jJAnamAM kAraNa che. tema ja, vyAsajyavRtti dharmanA AzrayonuM parasparabhedajJAna paNa vyAsajyavRtti dharmanA jJAnamAM kAraNa che. sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAtva dharma vyAsajyavRtti dharma che. A dharmano Azraya yAvavizeSAbhAvo che. tethI A vyAsajyavRtti dharmanA jJAnamAM A yAvarioSAbhAvonuM jJAna kAraNa bane. vaLI, yAvadviroSAbhAvonA parasparabhedanuM jJAna paNa te dharmanA jJAnamAM kAraNa bane. tethI yAvadviroSAbhAvone sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAka kahI svIkAravAmAM sAmAnyAbhAva na mAnanAra vizeSAbhAvavAdIne gauravadoSa Ave che; paraMtu sAmAnyAbhAvane mAnanAra sAmAnyAbhAvavAdI gauravadoSathI bacI jAya che, tene lAdhava thAya che." AnI sAme advaitasiddhikAra nIce pramANe uttara Ape che. dvitya, tritva vagere vyAsajyavRtti dharmanA pratyakSamAM yAvaMdAzrayanuM pratyakSa ane yAvadAzrayanA parasparabhedanuM pratyakSa kAraNa hovA chatAM sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAkatvarUpa vyAsajyavRtti dharmanuM pratyakSa yAvadAzrayanA pratyakSa vinA temaja yAvadAzrayanA parasparabhedanA pratyakSa vinA thAya che ema svIkAravuM joIe. anya vyAsajyavRtti dharmanA pratyakSamAM te dharmanA yAvadAzrayanuM pratyakSa ane yAvadAzrayanA parasparabhedanuM pratyakSa kAraNa hovA chatAM sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAkatvarUpa vyAsajyavRtti dharmanA pratyakSamAM te dharmanA yAvadAzrayanuM pratyakSa ane yAvadAzrayanA parasparabhedanuM pratyakSa kAraNa nathI. kema ? tenuM kAraNa e che ke 'Adya kSaNe ghaTa nIrUpa che' evI pratIti sarvasiddha che. A pratItino viSaya rUpasAmAnyano atyantAbhAva hoI zake nahi. utpattikSaNe ghaTamAM je je rUpano prAgabhAva hoya che te badhAM rUpano atyannAbhAva te ghaTamAM svIkArAya nahi. prAgabhAvanA adhikaraNamAM atyantAbhAva hoI zake nahi. arthAt jeno prAgabhAva jemAM hoya teno atyantAbhAva temAM hoI zake nahi. janiSyamAna rUpano atyantAbhAva Adya kSaNe ghaTamAM nathI, kAraNa ke sarvadA vidyamAna abhAvane atyantAbhAva kahevAmAM Ave che. ghaTamAM janiSyamAna rUpa aneka che. tethI ghaTamAM te te rUpAbhAvo rUpatvasAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAkarUpe pratIta thaI rAke che. ahIM yAvarUpaviroSanuM jJAna ane yAvapavizeSonA parasparabhedanuM jJAna apekSita hoya to 'Adya kSaNe ghaTa nIrUpa che' evI sarvasiddha pratIti ghaTI zake nahi. A pratItine ghaTAvavA mATe Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara veThAntamAM avidhAviyAra sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAtva dharma vyAsajyavRtti hovA chatAM tenA pratyakSamAM yAvadAzrayanuM pratyakSa ane yAvadAzrayanA parasparabhedanuM pratyakSa jarUrI nathI. kAryanA kalpanIya dharmanI kalpanA kAryAnusAre ja thAya che.18 120 AnI sAme sAmAnyAbhAvavAdI nIce pramANe kahe che. jo lAghavano vicAra karI sAmAnyAbhAvano asvIkAra karAto hoya to atilAghavane lakSa karI vizeSAbhAvano paNa asvIkAra karI zakAya, kAraNa ke vizeSAbhAva svIkArIe to viroSAbhAvanuM adhikaraNa paNa svIkAravuM paDe. adhikaraNanA pratyakSa vinA abhAvanuM pratyakSa thAya nahi. abhAvanA pratyakSa mATe adhikaraNanuM pratyakSa jarUrI che ane adhikaraNanA pratyakSa mATe adhikaraNa jarUrI che. ATalI lAMbI prakriyAnA badale vizeSAbhAvane adhikaraNarUpa ja gaNIe to cAlI zake. adhikaraNathI atirikta viroSAbhAva mAnavAnI AvazyakatA nathI.69 AnA uttaramAM advaitasiddhikAra jaNAve che ke A to amAre mATe iTApatti che. sAmAnyAbhAvavAdI AmAM Apatti Ape che. abhAvanuM adhikaraNa to bhAva vastu che. udAharaNArtha ghaTAbhAvanuM adhikaraNa bhAva vastu che. A bhAva vastune abhAvapratItino viSaya kevI rIte mAnI zakAya ? bhAva abhAvathI atyanta bhinna che. AnA uttaramAM advaitasiddhikAra nIce pramANe jaNAve che. sAmAnyAbhAvavAhI paNa ghaTAbhAvanA abhAvane atirikta abhAva na gaNI ghaTasvarUpe ja svIkAre che. tethI bhAva vastu paNa abhAvasvarUpe pramApratItino viSaya bane che te ubhayavAdIsiddha che. eTale bhAva vastu abhAvatvaprakAraka pratItino viSaya banatI nathI ema kahevAya nahi. niSkarSa e ke abhAvanuM adhikaraNa bhAva vastu paNa abhAvatvaprakAraka pratItino viSaya banI zake che ane Ama abhAvamAtrano asvIkAra karavAmAM atilAghava thAya che."deg ja sAmAnyAbhAvanuM samarthana karavA sAmAnyAbhAvavAdI nIce pramANe dalIla kare che. abhAvonA pratiyogitAva cheThakono bheda ja abhAvonA bhedano niyAmaka che. pratiyogitAvacchedakono bheda na hoya to abhAvono bheda banI zake nahi. vizeSAbhAvano pratiyogitAvacchedaka vizeSa dharma che ane sAmAnyAbhAvano pratiyogitAvacchedaka sAmAnya dharma che. A vizeSa dharma ane sAmAnya dharma paraspara bhinna che. tethI ja vizeSAbhAva ane sAmAnyAbhAva paraspara bhinna bane che. Ama pratiyogitAvacchedaka dharma bhinna hovAne kAraNe ja sAmAnyAbhAva ane viroSAbhAva bhinna che. jo pratiyogitAvacchedakono bheda na hoya to abhAvono bheda ja siddha thaI zake nahi. pratiyogIonA bhede abhAvono bheda thato nathI, thaI zake paNa nahi. jo pratiyogIonA bhedane kAraNe abhAvono bheda thato hoya arthAt jo pratiyogIono bheda abhAvonA bhedano zApaka hoya to jyAM pratiyogIono bheda na hoya tyAM abhAvonA bhedano jJApaka na hovAthI abhAvono bheda siddha thaI zake nahi. eka ghaTano prAgabhAva, dhvaMsAbhAva, atyantAbhAva ane anyonyAbhAva e cAre abhAvono pratiyogI eka ghaTa vyakti che. ahIM cAre abhAvono pratiyogI bhinna nathI. paraMtu cAre abhAvo paraspara atyanta bhinna che. jo pratiyogIono bheda abhAvonA bhedano jJApaka hoya to A cAre abhAvono pratiyogI bhinna na hovAthI A cAre abhAvo abhinna thaI paDe. tethI puravAra thAya che ke pratiyogIono bheda abhAvono bhedaka nathI paNa pratiyogitAvacchedakono bheda abhAvono bhedaka che. te ghaTanA prAgabhAvano pratiyogitAvacchedaka Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgabhAvakhaMDana 121 dharma che pUrvakAlIna tatvaTatva. te ghaTanA dhvasano pratiyogitAvacchedaka dharma che aparakAlIna tatvaTatva. te ghaTanA atyaMtAbhAvano pratiyogitAvacchedaka che saMyogAdi saMbaMdha. ane te ghaTanA anyonyAbhAvano pratiyogitAvacchedaka che tAdAmya saMbaMdha. Ama pratiyogitAvacchedaka dharma ke pratiyogitAvacchedaka saMbaMdhano bheda ja eka ghaTajemano pratiyogI che te cAreya abhAvonA bhedane siddha kare che. te cAre abhAvono pratiyogI eka hovA chatAM te cAre abhAvo abhinna nathI paraMtu bhinna che." AnI sAme uttaramAM advaitasiddhikAra nIce mujaba kahe che. sAmAnyAbhAvane svIkAranAre Ama kahevuM yogya nathI, kAraNa ke pratiyogitAvacchedakabhede abhAvabheda thAya che ema kahenAra te saMsarga (saMbaMdha) ane pratiyogInA vizeSaNabhUta dharma e baMnene pratiyogitAvacchedaka kahe che. paraMtu saMsargamAM ane pratiyogInA vizeSaNamAM je vicchedakatva dharma che tenuM nirvacana karavuM asaMbhava che. saMyoga, tAdAmya, vagere saMsarga che ane pratiyogInuM vizeSaNa che ghaTatva dharma. A saMsarga ane pratiyogInA viroSaNa baMnemAM samAnapaNe rahelI eka avacchedatAnuM nirUpaNa karI zakAtuM nathI. pratiyogInuM viroSaNa je pratiyogitAvacchedaka bane che te pratiyogitAthI nyUnavRtti ke adhikadezavRttivALuM hotuM nathI, jyAre saMsarga je pratiyogitAvacchedaka bane che te to pratiyogitAthI jUnAdhivRttivALo hoya che. tethI (pratiyogInA viroSaNabhUta) dharma ane saMsarga baMnemAM eka sAdhAraNa avacchedaktA hoya nahi. tevI ja rIte bhedanI pratiyogitAno avacchedaka tAdAmya che ane prAgabhAva tema ja dhvasanI pratiyogitAno avacchedaka tattavyaktitva che ema mAnavAmAM paNa koI pramANa nathI. tethI tAdAbhya ane tattavyaktitvanuM pratiyogitAvacchedattva asiddha che. bhAva vastuonA paraspara bhedanI siddhine mATe viruddhadharmasaMbaMdhane ja temanA bhedaka dharma tarIke mAnavo joIe. jema bhAva vastuono paraspara bheda viruddha dharmanA saMbaMdhane kAraNe siddha thAya che tema abhAva vastuono paraspara bheda paNa viruddha dharmanA saMbaMdhane kAraNe siddha thaI zake che. abhAvonA bhedanI siddhine mATe pratiyogitAvacchedakono bheda mAnavAnI koI jarUra nathI. jeo pratiyogitAvachedakabhede abhAvabheda svIkAre che teo paNa ema kahI zaktA nathI ke pratiyogitAvacchedakabhedathI abhAvabheda utpanna thAya che. bheda anAdi vastu che. te utpanna thAya nahi. tethI bhedanuM janaka kAraNa aprasiddha che. tethI temaNe kahevuM joIe ke avachedakabheda abhAvabhedano jJApaka che. jema vyApya liMga vyApaka sAdhyanuM jJApaka arthAt anumApaka thaI zake che temAM vyApya avacchedakabheda vyApaka abhAvabhedanuM jJApaka thaI zake ema kahIM zakAtuM nathI. kema? kAraNa ke avacchedakabheda abhAvabhedanuM vyApya ja nathI ane tethI avacchedakabheda abhAvabhedanuM jJApaka che ema kahI zakAtuM nathI. Ama vicchedakabheda abhAvabhedanuM jJApaka paNa nathI. vaLI, avacchedakabheda vyApya ane abhAvabheda vyApaka che ema kahevAno artha e thAya ke avacchedakabhedamAM abhAvabhedanI vyApti che. paraMtu vipakSabAdhaka tarka na hovAnA kAraNe tema ja sAmAnAdhikaraNya na hovAnA kAraNe A vyApti siddha thatI nathI. je je sthaLe avacchedakono bheda hoya che te sthaLe abhAvono paNa bheda hoya ja evI A vyAptino abhAvamAM ja vyabhicAra che. bhUtale ghaTano abhAva che. A abhAvanA pratiyogitAvacchedako be che - eka che ghaTava dharma ane bIjo che saMyogasaMbaMdha. ahIM pratiyogitAvacchedako bhinna hovA Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara vedAntamAM avivAviyAra chatAM abhAva bhinnanathI paNa eka che. pratiyogitAvacchedako aneka hovA chatAM abhAva aneka nathI paNa eka che. tethI pratiyogitAvacchadakanI anekatAne kAraNe abhAvanI anektA thatI nathI ane eTale pratiyogitAvacchedakabheda abhAvabhedano jJApaka nathI, vyApya nathI. A che vyabhicAra. vaLI, eka avacchedakano bheda bIjA avacheThakamAM hoya che ane eka abhAvano bheda bIjA abhAvamAM hoya che. Ama avacchedakano bheda ane abhAvano bheda samAnAdhikaraNa nathI paraMtu vyadhikaraNa che. samAnAdhikaraNa dharmo vacce ja vyApya-vyApakabhAva hoya che. vyadhikaraNa dharma vyadhikaraNa dharmano jJApaka banI zake nahi. tethI jema liMga sAdhyanuM jJApaka bane che tema avacchedakabheda abhAvabhedano jJApaka banI zake nahi. avacchedakabhedamAM abhAvabhedanI vyApti asiddha che, kAraNake dharmo samAnAdhikaraNa nathI tema ja vipakSabAdhaka tarka nathI." AnI sAme sAmAnyAbhAvavAdI nIce pramANe kahe che. je abhAvamAM taditaradharmAvacchinnapratiyogitAkatvadharma hoya che te ja abhAvamAM takavacchinnapratiyogitA abhAvano bheda paNa hoya che. tethI taditaradharmAvacchinnapratiyogitAkatvadharma tadavacchinnapratiyogitA abhAvanA. bhedano vyApya banI zake che. ghaTatva dharmathI itara dharma je paTava tenAthI avacchinna pratiyogitAvALo abhAva che paTAbhAva. paTAbhAva paTa-AvacchinnapratiyogitAMka che. tethI paTAbhAva ghaTavetaradharmAvacchinnapratiyogitAka che. Aja ghaTavetaradharmAvacchinnapratiyogitAka' paTAbhAvamAM ghaTatnAvacchinnapratiyogitAka abhAvano bheda paNa che. tethI taditaradharmAvacchinnapratiyogitAkatva dharma tadharmAvacchinnapratiyogitA abhAvanA bhedano vyApya che. arthAt jyAM jyAM taditaradharmAvacchinnapratiyogitAkatva hoya che tyAM tyAM tadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAvano bheda paNa hoya che evo vyAptiniyama svIkAravo joIe. AnI sAme advaitasiddhikAra nIce mujaba kahe che. sAmAnyAbhAvavAdIe upara Apela vyAptiniyama paNa asiddha che. kema? kAraNa ke avRtti (samavAya saMbaMdhathI anya dravyamAM na rahetA) gaganavagere dravyonA atyantAbhAvo aneka nathI, bhinna nathI paraMtu eka che, abhinna che. gaganano abhAva, AtmAno abhAva, diphano abhAva vagere abhAvonuM pratiyogI dravya avRtti dravya che. arthAt te abhAvo avRttidravyapratiyogika che. pradarzita abhAvonA pratiyogIo gagana vagere dravyo che. A dravyo avRtti che arthAt emanuM adhikaraNa nathI. tethI gagana Adi avRtti dravyonA abhAvo sarvatra che. tevI ja rIte paramANu paNa avRtti dravya hoI teno abhAva paNa sarvatra che. avRtti dravyonA atyantAbhAvo bhinna nathI paNa abhinna che, eka che. avRtti dravyonA atyantAbhAvono bheda tArkiko svIkAratA nathI. bhedaka dharma na hovAthI tArkiko bhedano svIkAra karatA nathI. jo pratiyogitAvacchedakabhede ja abhAvabheda thato hota to gagana Adi avRtti dravyonA atyantAbhAvonA pratiyogitAvacchedako bhinna ja che mATe te atyantAbhAvono bheda siddha thAta. paraMtu gagana vagere avRttidravyonA atyantAbhAvo lAvavI che arthAt sarvatra che eTale bhinnanathI ja. e ja rIte, samaniyata aneka dharmonA atyantAbhAvo paNa aneka nathI paNa eka che. pratiyogitAvacchedakabhede abhAvabheda mAnatAM samaniyata aneka dharmonA atyantAbhAvono bheda mAnavAnI Apatti AvI paDe." Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgabhAvakhaMDana 123 . vaLI, yugapa utpanna ekaderAvRtti vastuonA prAgabhAva aneka nathI paNa eka che. tema ja yugapad vinaSTa ekadezavRtti vastuonA dhvasAbhAvo paNa aneka nathI paNa eka che. ekAvacchede yugapad utpanna ke yugapa vinaSTa vastuonA prAgabhAvo ke praasAbhAvo aneka nathI paNa eka che. Ama aneka vastuonA prAgabhAvo ane aneka vastuonA dhvasAbhAvo pratiyogitAvacchedaka dharmanA anekatvane kAraNe aneka siddha thatA nathI. bhinnAvacchede yugapudda utpanna vastuonA prAgabhAvo ke yugapavinaSTa vastuonA dhvasAbhAvo bhinna che, aneka che. eka vRkSanA mUlAvacchede ane agrAvacchede yugapad utpanna saMyogonA prAgabhAvo bhinna che. tevI ja rIte eka vRkSanA mUlAvachede ane agrAvacchede yugapa vinaSTa saMyogonAasAbhAvo paNa bhinna che. kema? kAraNa ke temanA bhedanI pratIti thAya che. paraMtu ekavacchede yugapadda utpanna vastuonA prAgabhAvo bhinna nathI ke ekAvachede yugapa vinaSTa vastuonA pravrusAbhAvo bhinna nathI. temanA bhedanI pratIti thatI nathI. te abhinna che, eka che. vaLI, jeo vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAvane svIkAre temanA mate AvA eka abhAvanI pratiyogitA badhA ja samAnAdhikaraNo sAthenA saMbaMdhothI ane badhA ja vyadhikaraNo sAthenA saMbaMdhothI avacchinna thAya. avachedaka saMbaMdhonA bhedane kAraNe abhAvabheda thato nathI. e ja rIte eka gaganAbhAvane sarvavidhasaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAka gaNI svIkArI zakAya tema ja sarvavidha vyadhikaraNadharmAvacchinna gaNIne svIkArI zakAya. mATe ja pratiyogitAvacchedakabhede abhAvabheda thato nathI. vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAvanI pratiyogitA badhA samAnAdhikaraNo sAthenA saMbaMdho ane badhA vyadhikaraNo sAthenA saMbaMdho vaDe avacchinna hoI zake. ane A abhAva eka gaganAbhava ghaTe. niSkarSa e ke pratiyogitAvacchedakabhede abhAvabheda thato nathI." - AnI sAme pratiyogitAva chedakabhede abhAvabheda mAnanAra kahe che ke jo A rIte aneka abhAvone eka svIkAravAmAM Ave to pRthvImAM mAtra eka abhAva svIkArIe to cAlI zake. eka ja abhAva hovA chatAM dezakAlAdiavacchedakabheda abhAvabhedanA vyavahArano khulAso karI * zake. eka ja abhAva dezakAlAdiavacchedakabhede abhAvabhedanA vyavahArano janaka banI zake. pariNAme ekathI vadhAre abhAva mAnavAnI jarUra rahe ja nahi. vaLI, AmAM abhAvakalpanA aMtilaghu bane. AnA uttaramAM advaitasiddhikAra kahe che ke mAtra eka abhAvanA svIkAra dvArA ja jo * abhAvonA bhedano vyavahAra ghaTI zakto hoya to bhale tema thAya, emAM amane zuM Apatti? paraMtu pratiyogitAvacchedakabhede abhAvabheda thato nathI e satya che, emAM koI paNa bAdhaka nathI." vaLI, advaitasiddhikAra avidyA (ajJAna) abhAvavilakSaNa che e siddhAntanA samarthanamAM nIce mujaba jaNAve che. veroSikoe sarvAdhAra kAla padArtha svIkAryo che. jo e kAlane ja cirUpa svIkArIe to ekamAtra kAla dvArA ja sarvavyavahAra ghaTI zake, kAlathI atirikta bIjo koI padArtha svIkAravAnI AvazyaktA rahe nahi, kAlathI atirikta badhI ja vastuo cipakAla dvArA ja bhAsya bane ane cihmAsya badhI ja vastuo to mithyA che zuktirajatanI jema. mATe, vaizeSika matasiddha kAlane cirUpa svIkArIe to kAlAtirikta anya koI padArthane Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 zAMkara vedAntamAM avivAvicAra svIkAravAnI AvazyaktA rahe ja nahi. uparAMta, temAM ati lAghava che. tethI, abhAvapratyakSa sAmagrIthI 1nya cha tenAthI vis99| sAmagrIyo. ganya cha 'I ma chu (ahamajJaH)' se sAkSipratyakSa - ema avazya svIkAravuM joIe. ane AnAthI siddha thAya ke abhAvapratyakSano viSaya abhAva che, jyAre abhAvapratyakSa je sAmagrIthI janya che tenAthI vilakSaNa sAmagrIthI janya huM ajJa chuM e sAphipratyAno viSaya abhAvavilakSaNa che, ajJAna che, avidyA che, arthAt mAna (vidhA) smaavisksse| che - bhAva35 7.1 mAma 'hu~ ma chu' me sAkSipratyakSa vaDe abhAvavilakSaNa avidyA siddha thAya che. TippaNa 1. ... tatra kiM paTotpatteH pUrvaM tantuSu paTo nAstIti buddhirmAnam, etAvantaM kAlaM tantuSu paTo nAsIditi buddhirvA, idaM mAbhUditi kAmanAnupapattirvA, tantuSu paTo bhaviSyatItyanubhavo vA ? advaitadIpikA vivaraNa, dvi. pa., pR. 114 2. ...tatra na tAvadutpannamAtratantuSu paTo nAstIti pratyakSaM pramANam / paTo nAstIti buddheH paTatvAvacchinnapratiyogikAbhAvaviSayiNyAH sAmAnyAbhAvaviSayatayAM prAgabhAvAviSayatvAt / na hi . sAmAnyAbhAvarUpaH prAgabhAvo'sti / ghaTAdivyaktivyatirekeNa sAmAnyasya pratiyogino'bhAvAt / prAgabhAvasyAvazyaM pratiyogijanakatvAt / vyaktivizeSANAM ca vizeSaprAgabhAvakAryatvAt... / sAmAnyAbhAvasya tatkAraNatve mAnAbhAvAt / advaitadIpikA, dvi. pa.,. pR. 113-114 advaitadIpikAvivaraNa, pR. 113-114 3. sAmAnyAbhAvarUpaprAgabhAvasya pratiyogijanakatvameva mAstu... tava mate prAgabhAvatvasya prati yogijanakatvavyApyatvAt tadabhAve prAgabhAvatvasyaivAnupapatteH / advaitadIpikAvivaraNa, dvi. pa., pR. 114 4. vyaktivizeSANAM ca vizeSaprAgabhAvakAryatvAt... tadvyatirekeNa sAmAnyAbhAvasya tatkAraNatve mAnAbhAvAt / advaitadIpikA, dvi. pa., pR. 114 5. yAvadvizeSAbhAvavatyeva sAmAnyAbhAvasya niyamAt yAvanAgabhAvAnAM caikanAsambhavAt / advaitadIpikA, dvi. pa., pR. 114 ... dharmiNo'sambhavAdapi na sAmAnyaprAgabhAvaH ... rUpapratiyogikayAvadvizeSAbhAvavatyeva vAyau rUpasAmAnyAbhAvadarzanAt, yAvadghaTaprAgabhAvAzrayasya kasyacidabhAvAnna tatsAmAnyaprAgabhAva ityarthaH / advaitadIpikAvivaraNa, dvi. pa., pR. 114 6. ... nanu tantuSu paTasattAbhAvAbhAvAt kathaJcit sA buddhiH prAgabhAvameva viSayIkarotIti cet...| advaitadIpikA, dvi.pa., pR. 114 nanu tantuSu paTo nAstIti dhI: svaviSayAbhAvapratiyogitAyAH paTatvAvacchinnatvaM na viSayIkaroti, paTatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya tantuSvabhAvAt / kintu tasyAH paTatvasAmAnAdhikaraNyamAtram / tacca prAgabhAvaviSayatve'pyupapadyate iti zaGkate nanviti / advaitadIpikAvivaraNa, dvi. pa., pR. 114 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgabhAvakhaMDana 125 7. ... bhUtale paTo nAsti, tantuSu paTo nAsti iti buddhyoH paTapratiyogikAbhAvaviSayatvAMze __ vailakSaNyAbhAvAdubhayatrApi paTatvAvacchinnapratiyogikAbhAva eva vissyH| advaitadIpikAvivaraNa, '. dvi. pa., pR. 114 8. ... na, bhUtale ghaTo nAstIti buddheriva kAlabhedenAdhikaraNasaMsaryatyantAbhAvasyaiva tadviSayatvAt / anyathA vAyau rUpaM nAstIti pratyayo'pi kathaM tadviSayAbhAvaviSaya eveti sAmAnyAbhAvasyaivAsiddhiprasaGgAt / advaitadIpikA, dvi. pa., pR. 114-115 9. ... nanu vAyau rUpaM nAstIti buddhyA na sAmAnyAbhAvasiddhiH kintu pRthivyAdirUpAbhAvavattayA nizcite'pi vAyau rUpamasti na veti saMzayaviSayatayA nizcitAbhAvAtiriktarUpAbhAvasiddhiriti cet... / advaitadIpikAvivaraNa, dvi. pa., pR. 115 10. ...na, tasya nizcitAbhAveSveva vAyuvRttidharmarUpatvasaMzayAhitatvopapatteH / vAyau pratyeka pratiyogikanikhilarUpAbhAvAH santIti nizcayadazAyAM tatsaMzayAbhAvena tatsaMzayasyoktasaMzayA hitatvasyAvazyakatvAt / advaitadIpikAvivaraNa, dvi. pa., pR. 115 11. ... ata evaitAvatkAlaM tantuSu paTo nAsIditi buddhirapi na [prAgabhAve] pramANam / etAvatkAlaM bhUtale ghaTo nAsIditi buddherivAtyantAbhAvaviSayatvAt / advaitadIpikA, dvi. pa., pR. 115 12. ... nApi 'idaM mA bhUt' iti kAmanA praagbhaavvissyaa| atyantAbhAvasyAsAdhyasya tadayogAt, dhvaMsasya ca tadAnImaniSpannapratiyogikasyAkAmyatvAt / prAgabhAvaparipAlanasya ca sAdhyatvAt iti vAcyam / advaitadIpikA, dvi. pa., pR. 115 13. ... anAdiprAgabhAvasya kAlAntare sambandhasyevAtyantAbhAvasyApi kAlAntare sambandhasya kAmanA- sambhavAt / tasya ca prAgaMbhAvasambandhasyeva pratiyogijanakavighaTanAdhInatvAt tadarthaM yalAvirodhAt / advaitadIpikA, dvi. pa., pR. 115 . 14.. ... atha tantuSu paTo bhaviSyati' iti vuddhiH prAgabhAvaviSayA / na ca bhaviSyatIti buddhiH paTAdeH bhaviSyatkAlasambandhaviSayeti vAcyam / advaitadIpikA, dvi. pa., pR. 115 15.... vidyamAnaprAgabhAvapratiyogitvasyaiva bhaviSyacchabdArthatvAt / utpannasya kAlAntarasambandhajJAne'pi * bhaviSyatIti buddhiprayogayorabhAvAcceti cet / advaitadIpikA, dvi. pa., pR. 115-116 tathA advaitadIpikAvivaraNa, dvi. pa., pR. 115-116 16. ...na, vartamAnakSaNAsattvopahitottarakSaNavaiziSTyasyaiva bhaviSyatIti buddhiviSayatvAt / advaitadIpikA, dvi. pa., pR. 116 ...tantuSu paTo bhaviSyati ityAptoktyA tatrAgAmikAle paTAsattvazaGkA vyAvartyate, prAgabhAvapratiyogitvamAtrasya bhaviSyacchabdArthatve tannasyAt / tatra etAvantaM kAlaM prAg2abhAvasattve'pi sahakArivirahAt paTAbhAvavadanantaramapi tadvirahAt tadabhAvasambhavAt tatsattvanizcayAyogAditi bhaavH| advaitadIpikAvivaraNa, dvi. pa., pR. 116 17. vartamAnakSaNAsattvaM ca na prAgabhAvapratiyogitvena, kintu vartamAnakSaNe tadavacchinne vA AgAmighaTasya * sarvathA'sattvAt atyantAbhAvapratiyogitvenaiva / anyathA devadattaH paNDito bhaviSyatItyAdipratyayaprayogau nasyAtAm / advaitadIpikA, dvi. pa., pR. 116 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 zAMkara veThAntamAM avidyAviyAra 18. ... pANDityaviziSTadevadattasya kevaladevadattAt anyatvena tatpUrvaM tatprAgabhAvo's / advaitadIpikAvivaraNa, dvi.pa., pR. 196 . viziSTasyAnanyatvAcca / advaitadIpikA, dvi. pa., pR. 116 ... . tat kiM nityamanityaM vA ? nAdyaH, vizeSaNAdyabhAve'pi ttprsnggaat| na dvitIyaH tadupAdAnAnirUpaNAt, na ca vizeSaNAdikameva tadupAdAnamiti vAcyam guNAdInAmapi tadApatteH / advaitadIpikAvivaraNa, dvi. pa., pR. 196 20. viziSTasyApi vizeSaNAdibhedaviziSTatvena tadanavasthAprasaGgAcceti bhAvaH / ... paNDito bhaviSyatIti buddhizabdaprayogayorvizeSaNasyaiva bhaviSyattAviSayo na vizeSyasya ... / advaitadIpikAvivaraNa,.. dvi. pa., pR. 116 19. na ca tatra pANDityamAtrasyaiva bhaviSyattA na tu devadattasyeti vAcyam / paNDitadevadattasyaiva bhaviSyattAnvayAnubhavAt / zabdaprayoge'pi devadatta iti prathamayA saptamyartho lakSaNIyaH paNDitazabdasya ca dharmaparatvaM liGgavyatyayazceti bahukalpanAprasaGgAt / advaitadIpikA, .pa., pR. 1.16 22. devadattasthitikAle devadattAbhAvAbhAvAt tvanmate'pi kathaM tadA viziSTAsattvam ? advaitadIpikAvivaraNa, dvi. pa., pR. 196 23. paNDitatvaviziSTadevadattAtyantAbhAvazca prAgapyastIti na vidyamAnasya prAgasattvavirodhaH / advaitadIpikA, dvi.pa., pR. 196 vizeSaNAbhAvaprayuktaviziSTAbhAvasya tadApi sattvAt ityarthaH / advaitadIpikAvivaraNa, dvi.pa., pR. 21. 116-117 24. nanu prAgabhAvAbhAve kAlasya prAktvamevAnupapannam prAgabhAvAvacchinnakAlasyaiva prAkkAlatvAt / advaitadIpikAvivaraNa, dvi.pa., pR. 117 25. prAktvaM ca kAlasya pratiyogitaddhvaMsAnAdhAratvamiti na tadarthamapi prAgabhAvaH / advaitadIpikA, dvi. pa., pR. 117 26. na ca kAryatvameva prAgabhAvaM vinA na nirvahatIti vAcyam / advaitadIpikA, dvi.pa., pR. 117 ghaTAdInAM prAgabhAvapratiyogitvAbhAve AtmaMvat kAryatvameva na syAt / advaitadIpikAvivaraNa, dvi.pa., pR.117 27. ghaTAdInAM svarUpavizeSeNa prAgabhAvapratiyogitvavat kAryatvasyApi sAdhyatvalakSaNasya tata evopapatteH / asatkAryavAdinaH kAryAsattvamAtrasyaiva tatrApekSitatvAt / etena prAgabhAvApratiyoginaH kAryatve Atmano'pi kAryatvApattiriti pratyuktam / yena svarUpavizeSeNAtmA na prAgabhAvapratiyogI tenaivAkAryamiti vaktuM zakyatvAt / advaitadIpikA, dvi. pa., pR. 117-118 28. na caivamutpannasya punarutpattiprasaGgaH / advaitadIpikA, dvi. pa., pR. 198 ... taddhetordaNDAdeH sattvAt / advaitadIpikA, pra. pa., pR. 134. prAgabhAvasyAkAraNatve pratiyogyutpattisamaye sAmagrIsattvenotpannasya punarutpattiH / advaitadIpikAvivaraNa, pra. pa., pR. 134. 29. pratiyogyutpattikAle prAgabhAvasyApi sattvAt punarutpattiprasaGgasya tanmate'pi samatvAt / advaitadIpikAvivaraNa, pra. pa., pR. 134 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgabhAvakhaMDana 127 ... . utpannaghaTasya ca punarutpattyApAdanamasaGgatam daNDAderutpannaghaTAhetutvAt / advaitadIpikA, pra. pa., pR. 135 daNDAderutpannaghaTaM prati pUrvakSaNasattvaniyamAbhAvAt kAraNatvamepa nAsti, tathA cAkAraNAt kAryApAdanamasaGgatam / advaitadIpikAvivaraNa, pra. pa., pR. 135 30. 31. na ca tatsAmprayuttarakSaNasya tadutpattikAlatvaniyamAt ghaTotpattyanantarakAlIno'pi ghaTa utpadyeteti . vAcyam / advaitadIpikA, pra. pa., pR. 135 32. utpannasyaiva pratibandhakatvAt / na caivaM prAgabhAvasya kAraNatvaprasaGgaH / advaitadIpikA, pra. pa., pR. 135 tarhi prAgabhAvasya pratibandhakAbhAvatayA kAraNatvasiddhiH / advaitadIpikAvivaraNa, pra. pa., pR. 135 33. uttejakAbhAvaviziSTasya hi pratibandhakasyAbhAva: kAryopayogI prAgabhAvazca na tadviziSTapratiyogika . iti na tasya pratibandhakAbhAvatayApi kAraNatvamiti / advaitadIpikAvivaraNa, pra. pa., pR. 135 34. . sAmagrIkAlInakAryAnutpAdaprayojakatvaM hi pratibandhakatvam, tato na tadabhAvaH kAraNam / anyathA anutpAdasya sAmagrIkAlInatvAyogAt / advaitadIpikA, pra. pa., pR. 135 ... ... idaM ca pratibandhakAbhAvasya kAraNatve'nupapannaM tadudghaTitasAmgryAM satyAM kAryAnutpAdAyogena tatprayojakatvasyApyanupapatteriti / advaitadIpikAvivaraNa, pra. pa., pR. 135 35..... na caivamanvayavyatirekavirodhaH / tayostadgatAnukUlatAmAtraviSayatvAt / anukUlatvaM ca kAraNatvAdanyadeva / avacchedakasyApi tatsattvAt / uktabAdhakena kAraNatvAnupapatteH / advaitadIpikA, pra. pa., pR. 135 36. pUrvakSaNaH kAraNaM tadvirahAt votpannasya na punarutpAdaH / advaitadIpikA, pra. pa., pR. 143 37. advaitaratnarakSaNa, nirNayasAgara saM., pR. 20 38. janakatvaM ca svarUpasambandhavizeSaH, na prAgabhAvaghaTitaH, prAgabhAvasyAjanakatvApatteH, anyathA''tmAzrayAt / ataH prAgabhAvamaGgIkurvato'pi tatpratyakSatvaM durlbhm| tamanaGgIkurvatastu na kApi hAniH / advaitasiddhi, pR. 552-53 39. ihedAnIM ghaTo nAstIti pratItistu sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAkatatkAlAvacchinna. yAvadvizeSAbhAvaviSayA, samayavizeSasyApyabhAvAvacchedakatvAt / advaitasiddhi, pR. 553 40. samayavizeSasyApyabhAvAvacchedakatvAt / anyathA 'AdyakSaNe ghaTo nIrUpaH' ityAdipratItirna syAt / advaitasiddhi, pR. 553 41. advaitasiddhi, pR. 553 42. atha asmin pakSe sAmAnyAbhAvo na siddhyediti cet / advaitasiddhi, pR. 553 43. prAgabhAvAbhyupagame'pi tulyametat / sAmAnyAbhAvaprAgabhAvayoH sundopasundayoriva parasparaparAhatatvAt / tathAhi prAgabhAvasiddhau vizeSAbhAvasyApi sAmAnyAvacchinnapratiyogitAkatvAt na tAvanmAtrapramANakasAmAnyAbhAvasiddhiH, sAmAnyAbhAvasiddhau ca vizeSAbhAvasya sAmAnyAvacchinnapratiyogitAkatvAbhAvAt kAdAcitkAbhAvasya ca sAmAnyAbhAvatvAyogAt na sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAkavizeSapratItimAtrazaraNaprAgabhAvasiddhi:, iti na tadubhayamapi vipazcitAM cetasi camatkAramAvahati / advaitasiddhi, pR. 553 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 zAMkara vedAntamAM avidyAviyAra 44. nanu yAvadvizeSAbhAvanizcaye'pi 'rUpaM vAyuvRtti na vA' 'vAyuH rUpavAn na vA' iti rUpAbhAvasaMdehAt nizcite ca saMzayAyogAt yAvadvizeSAbhAvAnyasAmAnyAbhAvasiddhiH / advaitasiddhi, pR. 553 45. ata etAvantyeva rUpANIti nizcayadazAyAmetAdRzasaMzayasyAnanubhUyamAnatvena tadanizcayadazAyAmevaitAdRzaH saMzayo vAcyaH, tathA ca rUpatvaM pArthivApyataijasarUpatritayAtiriktavRtti bhaviSyatItyadhikasaMbhAvanayA nizciteSveva saMzayaH, uktasaMbhAvanAvirahasahakRtanizcayasyaiva pratibandhakatvAditi cet / advaitasiddhi, pR. 553 46. na evaM pratibandhakakalpane mAnAbhAvAt, uktasaMbhAvanAvirahadazAyAmapyetAdRzaMsaMzayadarzanAcca / nanu yathA yAvadvizeSAbhAvebhyo'tiriktaH sAmAnyAbhAvo rUpasya saMzayakoTi:, tathA rUpasAmAnyamapi yAvadvizeSebhyo'tiriktaM saMzayakoTirnAbhyupagantuM zakyate / tathA ca kathaM rUpasya saMzayakoTitvam, sarvarUpAbhAvanizcayAt / advaitasiddhi, pR. 553 ... 47. yadi tu nIlapItAdyabhAvatvena nizcaye'pi rUpAbhAvatvenAnizcayAt rUpasaMzaya iti brUSe tadA kiM sAmAnyAbhAvena rUpatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvena saMzayasaMbhavAt, dharmikalpanAto dharmakalpanAyA laghutvena yAvadvizeSAbhAvAnAmeva rUpatvAvacchinnapratiyogitAkatvakalpanAt, ato na yatkiJcidabhAvamAdAya 'ghaTo nIrUpa:' iti pratItiprasaGgaH iti cet / advaitasiddhi, pR. 553 . 48. .na, yAvadvizeSAbhAveSu yadrUpatvAvacchinnapratiyogitAkatvaM tat pratyekaM vizrAntaM vyAsajyavRttiH " vA ? Adye yatkiJcidabhAvamAdAya 'ghaTo nIrUpa:' iti pratItiprasaGgaH / advaitasiddhi, pR. 553 49. dvitIye tattadrUpatvAvacchinnapratiyogitAkatvasyAvyAsajyavRttisvabhAvatvena tadvyatiriktaM rUpatvAvacchinnapratiyogitAkatvaM vyAsajyavRtti kalpanIyam / tad varaM rUpatvAvacchinnapratiyogitAka eka evAbhAvaH kalpyate, mamaiko'bhAvaH rUpatvAvacchinnapratiyogitAkatvaM ceti vastudvayaM kalpyam, tava tu rUpatvAvacchinnapratiyogitAkatvaM tasya ca vyAsajyavRttitvena bahuSvabhAveSu pratyekaM sambandhA iti bahu kalpyam / dharmikalpanAto dharmakalpanAyA laghutvamiti nyAyastu kalpanIyAdhikyApekSaH / advaitasiddhi, pR. 553 50. kiJca ghaTadvaye yAvadvizeSAbhAvasattve'pi rUpasAmAnyAbhAvabuddhyanudayAt ekAdhikaraNyAvacchedenApyabhAvA vizeSaNIyAH, tathA cAtigauravam / api ca vyAsajyavRttidharmagrahe yAvadAzrayagrahastadbhedagrahazca hetu:, agRhIteSu bhinnatayA vA'gRhIteSu vastrAdiSu dvitvAdibuddhyanudayAt, tathA ca yAvadabhAvatadbhedAgra he prathamata eva nIrUpa iti dhIrna syAt, vyAsajyavRttisAmAnyapratiyogitAkatvasyAgrahaNAt / ataH sAmAnyAbhAvasya prAmANikatvAt kathaM tatparAhatiriti cet / advaitasiddhi, pR. 553-554 51. atra brUmaH - evaM tarhi sAmAnyaprakAreNa vizeSAbhAvApratIterjJAnavizeSaprAgabhAvo na jAnAmIti dhiyo jJAnatvAvacchinnapratiyogitAko na viSaya iti siddhaM naH samIhitam / na hi prAgabhAvo'pi kazcit sAmAnyAbhAvo'sti yena tatpratiyogitA sAmAnyadharmeNAvacchidyeta, vizeSAbhAvapratiyogitA tu tattadghaTatvAdinA vizeSeNAvacchidyate / na ca tena tena rUpeNa bhaviSyadghaTAdi jJAtuM zakyam, tajjanmAnantaraM tu tattadrUpeNa tajjJAnasambhave'pi na prAgabhAvadhIH pratyakSA syAt, tadAnIM prAgabhAvAsattvAt, pratyakSasya viSayajanyatvAt / sAmAnyaprakArakajJAnaM ca na vizeSAbhAvajJAne heturityuktam, pratiyogitAvacchedakaprakAraka pratiyogijJAnasyAbhAvatvaprakArakAbhAvajJAMneM hetutvAt / advaitasiddhi, pR. 554 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgabhAvakhaMDana 129 52. ... tasyAnumAnagamyatve'pi na jAnAmi' iti dhiyaH aparokSAyAstadviSayatvAyogAt / ' avyabhicAriliGgAdyabhAvAt tadanumAnamapi duurnirstmev| advaitasiddhi, pR. 554 53. ... nanu idaM mA bhUditIcchAviSayatayA ttsiddhiH| advaitasiddhi, pR. 554 54. ... na, prAgabhAvasya svarUpato'sAdhyatvena pratiyogijanakavighaTanena tatsambandhasyevAtyantA bhAvasambandhasyApi sAdhyatvAt tenaivaanythaasiddheH| advaitasiddhi, pR. 554 55. atha utpannasya dvitIyakSaNe punarutpattyabhAvAt tatpUrvakSaNe sAmAyabhAvo vAcyaH, sa ca prAgabhAvAbhAvAdeva, anyahetUnAM sattvAditi cet / advaitasiddhi, pR. 568 . 56. nyAyalIlAvatIprakAza 57. na, sAmayikAtyantAbhAvenaivAnyathAsiddhaH, utpannasyaiva svotpattivirodhitvAcca / api ca sAmagrI kAryasattve prayojikA, na tu tasyAdyakAlasambandharUpotpattAvapi / AdyakAlasambandho hi svasamAnakAlInapadArthadhvaMsAnAdhArakAlAdhAratvam / tatra sAmagrI kAryasya kAlAdhAratvAMzamAtre prayojikA, na tu vizeSaNAMze'pi, tasya tAdRkpadArthadhvaMsasAmagrIvirahAdeva siddheH| advaitasiddhi, pR. 554 advaitadIpikA, pra. pa. 58. ... pAkajarUpAdibhedo'pyagnisaMyogabhedAt pUrvarUpAdidhvaMsabhedAdvA, na tu prAgabhAvabhedAt, pratiyogibhedaM vinA prAgabhAvabhedAyogAcca / advaitasiddhi, pR. 554 59. ... nApyupAdAnatvavyavasthA tatra mAnam / advaitasiddhi, pR. 554 60. ... tantutvAdrinaiva tatsiddheH / anyathA prAgabhAvasya sambandhivizeSo'pi kutaH siddhyet / advaitasiddhi, pR. 554 . 61. na ca tadatyantAbhAvavataH kathaM tadupAdAnatvam / advaitasiddhi, pR. 554 62. ... sambandhAntareNa tvayApyabhyupagamAt samayAvacchedatadanavacchedAbhyAM vailakSaNyAbhyupagamAccetyala .. mativistareNa / advaitasiddhi, pR. 554-555 / / . 63. evaM sAmAnyAbhAvo'pi gauravaparAhata eva / tathAhi sAmAnyAvacchinnapratiyogitAkatvam abhAvastasya .. ca tattadadhikaraNasambandhA- iti trayaM vA kalpyatAm ? klRptatattadadhikaraNasambandhAnAme kAdhikaraNavRttitvAvacchedena siddhAnAmabhAvAnAM sAmAnyAvacchinnapratiyogitAkatvam, tasya ca vyAsajyavRttitvamiti dvayaM vA kalpyatAm ? tatrottara: pakSa eva prekSAvadbhyo rocate / advaitasiddhi, .64. advaitasiddhi, pR. 555 65. Atmatattvaviveka 66. tatrottara: pakSa eva prekSAvadbhyo rocte| advaitasiddhi, pR. 555 67. advaitasiddhi, pR. 555 68. 'AdyakSaNe ghaTo nIrUpaH' iti pratIteH sarvasiddhatvAt, yAvadAzrayatadbhedagrahasya dvitvAdigrahe hetutve'pi uktapratiyogitAgrahe hetutvAnabhyupagamAt, kAryonneyadharmANAM yathAkAryamunnayanAt / advaitasiddhi, pR. 555 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 zAMkara veThAntamAM avidyAviyAr 69.. na caivam atilAghavAt klRptAnAmadhikaraNAnAmevAbhAvadhIhetutvamastu kiM vizeSAbhAvairapIti. vAcyam / advaitasiddhi, pR. 555 70. asmAkamiSTApatteH, ghaTAbhAvo netyAdAvatiriktAbhAvasya tvayApyanabhyupagamena bhAvasyApyabhAvatvaprakArakapramAhetutvasyobhayavAdisiddhatvAt / advaitasiddhi, pR. 555 79. yadapi kazcidAha pratiyogitAvacchedakabhedasyAbhAvabhedaniyAmakatvAt vizeSAbhAvAnyasAmAnyAbhAvasiddhiH, anyathA abhAvabhedAsiddheH, pratiyogibhedasyAbhAvabhedakatve ekaghaTapratiyogika prAgabhAvAdicatuSTayasyAbhedaprasannAt, avacchedakabhedAt tu tadbhede na ko'pi doSaH, kvacit tAdAtmyasya kvacit saMsargasya kvacit pUrvAparakAlInatadghaTatvAdezca bhedAt iti / advaitasiddhi, pR. 555. 72. tanna, saMsargapratiyogivizeSaNasAdhAraNasyaikasyAvacchedakatvasya durvacatvAt tAdAtmyAdezca pratiyogitAvacchedakatve mAnAbhAvAt / bhedasiddhistu bhAvavadabhAvasyApi viruddhadharmAdhyAsAdeva / avacchedakabhedasyAbhAvabhedaniyAmakatvaM liGgavidhayA tajjJApakatvameva vAcyam, na tu tajjanakatvam 'tacca na, vipakSabAdhakatarkAbhAvena sAmAnAdhikaraNyAbhAvena ca vyApterevAsiddheH / advaitasiddhi, pR. 555 73. ata eva taditaradharmAvacchinnapratiyogitAkatvaM tadavacchinnapratiyogitAkAnyatvavyApyamityapi nirastam / evaM cAvRttInAM gaganAdInAM samaniyatAnAM vA'nyeSAM dharmANAmeka evAtyantAbhAvaH / advaitasiddhi, pR. 555 74. yugapad vinaSTAnAmutpannAnAM vA samAnadezAnAmasati bAdhake eka eva dhvaMsaH prAgabhAvo vA, vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAko'pi cedabhAvaH prAmANikaH tadA tasyaikasyaiva pratiyogitAH sarvaireva vyAdhikaraNaiH sarvaizca samAnAdhikaraNaiH sambandhairevAvacchidyantAm, AkAzAbhAva eva vA tathAstAm, ekenaivopapattAvabhAvabhedakalpane maanaabhaavaat| advaitasiddhi, pR. 555 75. na caivameka eva jagatItale bhavatvabhAvaH, sa eva tattadavacchedakadezakAlAdibhedena tattadvyavahArabhedaM janayiSyatIti kimadhikakalpanayeti vAcyam / upapadyate cedastu / prakRte tu na bAdhakaM kiJcit / advaitasiddhi, pR. 555 76. ata eva vaizeSikANAM svAbhyupagatakAlapadArthasyaiva sarvavyavahArahetutvopapattau na padArthAntarasiddhirityadvaitavAdino vadanti / tadevaM 'ahamajJaH' iti jJAnasyAbhAvajJAnasAmagrIvilakSaNasAmagrIjanyatvAdabhAvavilakSaNaviSayatvaM siddham / advaitasiddhi, pR. 555 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 bhAvarUpa ajJAnasAdhaka dvitIya prakAranuM sAkSipratyakSa 'tame je artha kahyo tene huM jANato nathI (tvaDum artha na nAnami)' AvA sAkSipratyakSadvArA paNa abhAvavilakSaNa ajJAna (avidyA) siddha thAya che.' ahIM nyAyAmRtakAra kahe che ke pradarzita sAkSipratyakSa dvArA abhAvavilakSaNa ajJAna siddha thaI zake nahi. A sAkSipratyakSa dvArA to eTaluM ja siddha thaI zake ke tame je artha kahyo te arthaviSayaka sAkSAt pramiti amane nathI. tethI sAkSAt pramitino abhAva ja ukta pratyakSa dvArA siddha thAya. AnI sAme advaitavedAntI kahe che ke 'tame je artha kahyo tene huM jANato nathI' evA sAkSipratyakSa dvArA abhAvavilakSaNa ajJAna siddha thAya che ema vivaraNAcArye kahyuM che. vivaraNAcAryano abhiprAya zo che te samajAvIe chIe. mANasane viSayavizeSita ajJAnano anubhava thAya che, eTale te ja viSayavizeSita ajJAnane dUra karavA mATe te mANasa te ja viSayanuM jJAna prApta karavAmAM pravRtta thAya che. viSayaviroSita ajJAnano anubhava na thayo hota to te viSayanA jJAna mATe te pravRtta thAta nahi. viSayanA jJAnanI utpatti pahelAM te viSayanuM ajJAna badhAne anubhavasiddha che. mImAMsaka, bauddha ane jaina dArzanikono paNa mata che ke anadhigata viSayanuM jJAna ja pramA kahevAya. anadhigata viSayanI adhigati mATe tArkiko pramANanuM anveSaNa kare che. A viSaya amane ajJAta che evuM jANyA pachI mANasa te viSayanA jJAnane meLavavA pravRtta thAya che. viSayaviroSita ajJAna sAkSivedya che. Ano artha e ke je sAkSipratyakSa dvArA ajJAna gRhIta thAya che te sAkSipratyakSa vaDe ajJAnano vyAvartaka viSaya paNa gRhIta thAya che. ajJAnano vyAvartaka viSaya ajJAtatvadharmavALo ja sAkSipratyakSa vaDe gRhIta thAya che. jo A ajJAna abhAvavilakSaNa na hota ane jJAnAbhAva ( = pramAjJAnAbhAva) hota to viSayaviroSita jJAnano ( = pramAjJAnano) abhAva sAkSipratyakSa dvArA siddha che ema kahevAta. mAdhvo AvuM svIkAre che. paraMtu advaitavedAntIno e spaSTa siddhAnta che ke viSayaviroSita pramAjJAnano abhAva sAkSipratyakSa dvArA gRhIta thaI zake ja nahi. abhAva anupalabdhipramANa ke indriyapratyakSapramANano viSaya che, sAkSipratyakSano viSaya nathI ja. abhAvanA pratiyogInuM jJAna na hoya to abhAvanuM jJAna thaI zake ja nahi. viSayaviroSitapramAjJAna pratiyogI che. viSayaviroSitapramAjJAna jJAta thatAM viSaya paNa jJAta thaI jAya. viSaya jJAta thatAM viSayanuM ajJAna kema karIne rahI zake ? na ja rahI zake. ane viSayanuM ajJAna na hoya to kone dUra karavA mATe mANasa pramANanA anveSaNamAM pravRtta thAya ? tethI viSayaviroSita ajJAna abhAvavilakSaNa che ema svIkAravuM joIe. ane A abhAvavilakSaNa ajJAna 'tame je artha kahyo tene huM jANato nathI' evA sAkSipratyakSa dvArA siddha thAya che. jJAnAbhAvavilakSaNa ajJAna sAkSipratyakSasiddha che ema na svIkArIe to mANasano pramA saMpAdana karavAno prayAsa vyartha thaI jAya. tethI, jJAnAbhAvavilakSaNa ajJAna badhAe svIkAravuM joIe. A ja vAta surezvarAcArye temanA bRhadAraNyakabhASyavArtikamAM spaSTa rUpe kahI che - sarvatIrthavRzAMsiddhiH svAmivratasya vastunaH| yadabhyupagamAdeva tatsiddhirvAryate kutaH // (4.3.156) " Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 zAMkara vedAntamAM avivAviyAra ajJAnano vyAvartaka viSaya sAkSipratyakSa dvArA ajJAtatvarUpe siddha thAya che paraMtu jJAtatvarUpe siddha thato nathI. ajJAtatvarUpe siddha vastunuM jJAtatva saMpAdana karavA mATe ja mANasa' pramANano prayoga kare che. jo ajJAnano vyAvartaka viSaya sAkSipratyakSa dvArA siddha na hotAM. pramANa dvArA siddha hota to te viSaya jJAtatvarUpe ja siddha thAta. ane Ama pramANapravRttinI pahelAM jo viSaya jJAtatvarUpe siddha thaI jAya to pachI pramANanA prayoganI AvazyakatA rahe nahi. eTale ja mAnavAmAM AvyuM che ke sAhitapratyakSa ja ajJAnanA viSayane ajJAtatvarUpe siddha karI zake che, pramANa ajJAnanA viSayane ajJAtatvarUpe siddha karI zakatuM nathI. ajJAnano vyAvartaka viSaya sAkSipratyakSa dvArA ajJAtatvarUpe siddha thAya che e vAta vivaraNAcArye spaSTapaNe kahI che - sarvavatu jJAtatayA ajJAtatayA vA sacaiitanya viSaya: sAhipratyakSa dvArA jJAnagRhIta thatAM te jJAnano vyAvartaka viSaya jJAtatvarUpe te ja sAkSipratyakSa dvArA gRhIta thAya che, ane sAkSipratyakSa dvArA ajJAna gRhIta thatAM te ajJAnano vyAvartaka viSaya ajJAtatvarUpe te ja ! sAkSipratyakSa dvArA gRhIta thAya che. ahIM zAnAbhAvavAdI nIce mujaba dalIla kare che. tame kahelo artha huM jANato nathI e pratItino viSaya viSayavizeSitapramAjJAnAbhAva che. viSayavizeSita pramajJAna pratiyogI che. viSayavizeSitapramAjJAna jJAta thatAM viSaya paNa jJAta thaI jAya e vAta sAcI paNa viSayanI saMkhyA to jJAta thatI nathI. ane tene jANavA pramANanI jarUra che. tame kahelo artha huM jANato nathI' e pratItimAM artha jJAtarUpe pratIta thAya che paNa arthasaMkhyA ajJAtarUpe pratIta thAya che. AnI sAme atavedAntI nIce mujaba jaNAve che. tame kahelo artha huM jANato nathI' e pratItimAM artha jJAtarUpe pratIta thAya che ane tenI saMkhyA ajJAtarUpe pratIta thAya che ema kahevuM ayogya che. kharekhara artha ja ajJAtarUpe pratIta thAya che. dhAro ke ahIM artha jJAtarUpe pratIta thAya che ane tenI saMkhyA ajJAtarUpe pratIta thAya che ema mAnI laIe to paNa tame kahelI saMkhyA huM jANato nathI' e pratItimAM to muzkelI thaze ja. ahIM viSayavizeSitapramAzAnA bhAvamAM pratiyogI che viSayavizeSitapramAjJAna. viSayavizeSitapramAjJAna jJAta thatAM viSaya jJAta thaI jAya arthAt saMkhyAjJAta thaI jAya, paraMtu viSayanI saMkhyA arthAt saMkhyAnI saMkhyA ajJAta rahe - A pramANe jJAnAbhAvavAdIe svIkAravuM paDe. paraMtu e pramANe te svIkArI zake nahi kAraNa ke saMkhyAmAM saMkhyA hotI nathI. eTale 'tame kahelo artha huM jANato nathI' e pratItinI bAbatamAM paNa artha jJAtarUpa pratIta thAya che ane tenI saMkhyA ajJAtarUpe pratIta thAya che ema svIkArAya nahi tyAM paNa artha ajJAtarUpe ja pratIta thAya che ema svIkAravuM joIe. vaLI, jJAnAbhAvavAdI mAdhdho nIce pramANe kahe che. 'tame kahelo artha huM jANato nathI e pratItino viSaya che tame kahelA artha vizenA pratyakSajJAnano abhAva. tame kahelA artha vizenuM parokSajJAna mane che paNa pratyakSajJAna mane nathI. tethI pratyakSajJAnAbhAva ja 'tame kahelo artha huM jANato nathI e pratItino viSaya che. tethI abhAvavilakSaNa ajJAna svIkAravAnI jarUra nathI. AnI sAme advaitavAdI nIce pramANe kahe che. jJAnAbhAvavAdI mAdhyoe upara je kahyuM te yogya nathI. tame kahelA artha vizenA pratyakSajJAnanA abhAvanuM pratyakSa thavAmAM pratiyogInA jJAnanI apekSA che. ahIM pratiyogI che tvadutArthaviSayaka pratyakSajJAna. A pratyakSajJAna jJAta thatAM to teno viSaya tvadutArtha paNa jJAta thaI jAya.vaLI, bIjo doSa paNa Ave che. je viSayanuM Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa ajJAnasAdhaka dvitIya prakAranuM sAkSipratyakSa 133 pratyakSajJAna ja aprasiddha hoya tyAM zuM karazo ? udAharaNArtha, 'tame kahelo dharma huM jANato nathI', 'tame kahelo adharma huM jANato nathI' vagere pratItiomAM dharmAdharmaviSayaka pratyakSajJAnano abhAva viSaya che ema ja kahevuM joIe. paraMtu ema kahevuM nitAnta asaMbhava che. kema ? kAraNa ke dharma ane adharma nitya atIndriya vastu che. ane nitya atIndriya vastu vironuM pratyakSajJAna saMbhavatuM ja nathI, arthAt e pratyakSajJAna aprasiddha che, alIka che. Ama dharmAdharmaviSayakapratyakSajJAnarUpa pratiyogI pote ja aprasiddha che, alIka che. tethI alIka yA aprasiddha pratiyogI dharAvatA abhAvanuM jJAna nitAnta asaMbhava che. AnI sAme jJAnAbhAvavAdI nIce pramANe kahe che. 'tame kahelo artha huM jANato nathI' ema je kahe che teno abhiprAya e nathI ke tene tvaduktArthajJAnAbhAva che paraMtu tene tvaduktArthajJAna hovA chatAM bIjAnI parIkSA karavA mATe ja te kahe che ke tene tvaduktAryajJAnAbhAva che. AnA uttamAM advaitavedAntI nIce pramANe kahe che. upara kahelI vAta atyaMta asaMgata che kAraNa ke brahmaviSayaka ajJAnano anubhava karIne ja ziSya guruzuzruSAdipUrvaka guruvAkyanA zravaNamAM pravRtta thAya che. ziSya kadI paNa gurunI pratAraNA karavA mATe jANato hovA chatAM 'jANato nathI' ema kahI zake nahi. vaLI, pratAraNA mATe guruzuzruSAdi kleza paNa dIrdhakALa koI svIkAre nahi. tethI, jeo parapratAraNA mATe jANatA hovA chatAM 'ame jANatA nathI' ema kahe che teonA matamAM guruzuzruSAdipUrvaka zravaNamAM pravRtti ghaTe nahi - apravRttinI Apatti Ave. 'vipratammopi netRzaH' A udayanavAkyane yAda karIne ame A kahIe chIe." niSkarSa e ke pradarzita anupapatti dhyAnamAM rAkhIne advaitavedAntI abhAvavilakSaNa sAkSipratyakSasiddha ajJAna (avidyA) svIkAre che. ahIM nyAyAmRtakAra nIce pramANe potAno tarka rajU kare che. 'tame kahelo artha huM jANato nathI' e pratItino viSaya che tvaduktArthaviSayaka sAkSAt pramANajJAnano abhAva. jJAnAbhAvanA pratyakSamAM ukta abhAvanA pratiyogI jJAnanuM jJAna Avazyaka che. arthaviSayajJAnanuM jJAna jyAre thAya che tyAre te jJAna jJAnane sAkSAt jANe che ane tenA viSayane sAkSAt nahi paNa paraMparAthI jANe che - jJAna dvArA jANe che. anuvyavasAyanA dRSTAntathI samajIe. anuvyavasAyarUpa jJAnano viSaya sAkSAtkSAne vyavasAyarUpa jJAna ja che chatAM vyavasAyano viSaya paNa anuvyavasAyano viSaya paraMparAthI vyavasAya dvArA bane che. vyavasAyanA viSayane anuvyavasAya sAkSAt grahaNa karato nathI. viSayavizeSita vyavasAya anuvyavasAyano viSaya hovAthI vyavasAya dvArA vyavasAyano viSaya paNa anuvyavasAyano viSaya bane che. tevI ja rIte arthaviSayaka pramANajJAnanuM jJAna sAkSAtmAve arthaviSayaka nathI. pramANajJAnanuM jJAna thatAM pramANajJAnanA viSayanuM jJAna thAya che kharuM paraMtu paraMparAthI- pramANajJAna dvArA. viSayavizeSita pramANajJAnanuM jJAna paraMparAthI viSayaviSayaka hovA chatAM sAkSAtzAve viSayaviSayaka nathI tethI viSayaviSayaka sAkSAt jJAna mane nathI (viSayaviSayakasAkSAtrAnAbhAva mane che) paraMtu viSayaviSayaka jJAnanuM sAkSAt jJAna mane che - A rIte ja 'tame kahelo artha huM jANato nathI' e pratItinI upapatti thaI rAke. arthavizejita jJAnanuM sAkSAt jJAna hovA chatAM arthaviSayaka sAkSAt jJAna nathI. jJAnanA vyAvartaka viSayanuM paraMparAthI jJAna hovA chatAM sAkSAt jJAna nathI hotuM. tethI 'tame kahelo artha huM jANato nathI' e pratyakSapratIti jJAnAbhAvaviSayaka hoya to - - Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 zAMkara vedAntamAM avidyAviyAra vyAghAtadoSa Ave ema advaitavedAntInuM kahevuM saMgata nathI. viSaya paraMparAbhAve jJAta hovA chatAM sAkSAtmAve ajJAta che e rIte jJAta vastune ja ajJAta svIkAravAmAM vyAghAtadoSa thato nathI. sAkSAtmAve ajJAta paNa paraMparAbhAve jJAta ema kahevAmAM vyAghAtadoSa kyAM che ? vyAghAtadoSa thAya che ema mAnI advaitavedAntI jJAnAbhAvavilakSaNa ajJAnane svIkAre che. AnI sAme uttaramAM advaitasiddhikAra nIce mujaba kahe che. nyAyAmRtakArano uparyukta tarka ayogya che. kema ? kAraNa ke 'tame kahelo artha huM jANato nathI' e pratItino viSaya tvaduktArthaviSayaka jJAnano abhAva che ema mAnavAmAM vyAdhAtadoSa aparihArya che. tvaduktArthaviSayaka sAkSAt pramAjJAnano abhAva jANavA mATe e abhAvanA pratiyogI dukdArthaviSayaka pramAjJAnane sAkSAt jANavuM paDe che. pratiyogInA jJAna vinA abhAvanuM jJAna thaI zakatuM nathI. tethI tvaduktArthaviSayaka pramAjJAnanuM sAkSAt jJAna Avazyaka che, kAraNa ke pratiyogijJAna abhAvajJAnanuM kAraNa che. A pratiyogijJAnano viSaya che tvaduktArthaviSayaka pramAjJAna. ane A pramAjJAnano viSaya che tvaduktArtha. tethI tvaduktArthavizeSita pramAjJAnanuM jJAna thavAmAM tvaduktArthaviSayaka jJAna paNa apekSita che. sarvatra viSayanirUpita jJAnamAM viSaya vizeSaNarUpe bhAse che. ane vizeSaNIbhUta viSaya ajJAta hoya to ajJAta vizeSaNathI vizeSita jJAnanuM jJAna thaI zake nahi. tethI tvaduktArthathI viroSita jJAnano abhAva jANavAmAM tvaduktArthanuM sAkSAt jJAna apekSita che. tvaduktArthane sAkSAtmAve na jANIe to tvaduktArthaviroSita jJAnano abhAva paNa jANI zakAya nahi. tvaduktAryaviSayaka sAkSAt jJAna na hoya to tvaduktArthavriSayajJAnanuM jJAna paNa sAkSAt arthAt sAkSIrUpa banI zake nahi. sAkSI vidyamAna viSayano ja grAhaka bane che. jene je viSayanuM jJAna vidyamAna nathI, tenuM te viSayanuM avidhamAna jJAna sAkSI dvArA prakAzita thatuM nathI. tethI tvaduktArthaviSayakajJAnanuM sAkSAt arthAt sAkSIrUpa jJAna thavAmAM tvaduktArthaviSayaka sAkSAt jJAna paNa kAraNarUpe apekSita ja che. paraMtu tvaduktArthaviSayaka sAkSAt jJAnane svIkAravAmAM Ave to tvaduktArthaviSayaka jJAnano abhAva vyAghAtadoSathI avazya dUSita thAya. `` jJAnAbhAvavAdI nIce pramANe dalIla kare che. tvaduktArthaviSayaka sAkSAt jJAnano abhAva mane nathI paNa anyane che. tvaduktArthaviSayaka sAkSAt jJAnano A anyaniSTha abhAva mArAmAM che. ane A abhAvanuM pratyakSa ja sAkSAt 'tvaduktArthane huM jANato nathI' e rUpe thAya che. advaitasiddhikAra AnI sAme nIce pramANe jaNAve che. jJAnAbhAvavAdIe upara je dalIla karI te taddana ayogya che. anyaniSTha jJAnAbhAva dvArA jo 'huM jANato nathI (na jJAnAmi)' e pratIti thaI zakatI hoya to nyAyamatasiddha sarvajJa Izvarane paNa 'huM jANato nathI' evI pratIti thavAnI Apatti Ave. Izvara sarvajJa hovA chatAM anyaniSTha jJAnAbhAva IzvaramAM che. vaLI, eka vAta e ke anyaniSTha jJAnano abhAva mArAmAM che evuM svIkArIe to paNa e abhAvanA pratiyogI anyaniSThajJAnanuM jJAna hovuM Avazyaka che. e sivAya abhAvanuM jJAna na thaI zake. ane anyaniSThajJAnane jANavuM hoya to zabdAdi pramANa dvArA ja jANI zakAya. tvaduktArthaviSayaka . anyaniSThajJAna zabdAdi dvArA jANIe to je zabda (vAkya) vruduktArthaviSayaka anyaniSThajJAnano khodhaka bane te ja zabda tvaduktArthano paNa bodhaka bane. tvaduktArthano khodhaka banyA vinA zabda tvaduktArthaviSayaka jJAnano bodhaka banI zake ja nahi. zabda tvaduktArthaviSayaka bodha utpanna karyA pachI ja tvaduktArthaviSayaka jJAnano bodha utpanna karI zake. tethI zabdAdi pramANa dvArA Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa ajJAnasAdhaka dvitIya prakAranuM sAkSipratyakSa 135 paNa pahelAM tvaduktArthaviSayaka sAkSAt jJAna mAnavuM ja paDe. ane tvaduktArthaviSayaka sAkSAt jJAna jene hoya tene tvaduktArthaviSayaka jJAnano abhAva hoI zake ja nahi. tethI ajJAna jJAnAbhAvarUpa hoya to pradarzita rIte vyAghAtadoSa aparihArya che. bIjuM, anya puruSanuM tvaduktArthaviSayaka sAkSAt jJAna vAkya dvArA jANIe to e vAkya AvuM hoya 'tvaduktArthajJAnavAn A puruSa che (tvavuAryajJAnavAnayam)'. AvA vAkyathI janya vAkyArthajJAnamAM avAntaravAkyAryajJAna kAraNa che. avAntaravAkyArthakhodhapUrvaka mahAvAkyArthabodha thAya che. kumArila bhaTTa vagere mImAMsakone A mAnya che. arthanodhe samAptAnAmanAmitvavyavekSayA / vAyAnAme vAvayatve punaH saMhatya nAyate / / pradarzita mahAvAkya aMtargata avAntara vAkya AvuM che - 'A artha tvadukta che (arthaH tvaduH)'. A avAntara vAkyathI janya vAkyAryajJAna utpanna thAya to tvaduktArthaviSayaka zAbda parokSa jJAna sAkSAt utpanna thAya. ane tvaduktArthaviSayaka sAkSAt zAbdajJAna jene hoya tene kadI 'tvaduktArthane huM jANato nathI' evo jJAnAbhAvano khodha thaI zake nahi. je viSayanuM sAkSAt zAbdajJAna jene hoya te viSayanA jJAnano abhAva tene hoya nahi. tethI pradarzita vyAghAta thAya ja. 12 AnI sAme nyAyAmRtakAra nIce mujaba jaNAve che. 'tvadukta arthane huM jANato nathI' evI pratItino viSaya jJAnAbhAva ghaTI zake che. tvadukta arthavizeSane svarUpataH jANyo hovA chatAM tvadukta te arthaviroSanuM te jJAna viroSaprakArakazAna nathI. tethI svarUpataH arthavizeSaviSayaka jJAna hovA chatAM te arthavizeSaviSayaka vizeSaprakArakajJAnano abhAva hovAmAM koI bAdhA nathI. tethI ahIM vyAghAtadoSane avakArA nathI. A vAta vistArathI samajIe. 'A prameya che (metham)' evA jJAnamAM prameyatnarUpe ghaTAdi vizeSavastu paNa svarUpataH viSaya bane che. tethI 'A prameya che' evuM jJAna paNa ghaTAdi vizeSavastuviSayaka bane che. ghaTAdi vizeSavastu paNa prameya ja gaNAya che. 'A prameya che' evA jJAnamAM ghaTAdi vizeSavastu svarUpataH bhAsamAna thatI hovA chatAM ghaTatvAdivizeSarUpe bhAsamAna thatI nathI. tethI svarUpataH vizeSaviSayaka jJAna hoya to paNa vizeSaprakAraka jJAnano abhAva hoI zake che. emAM vyAghAtadoSa Avato nathI. je puruSane je samaye 'A prameya che' evuM ghaTAdi vizeSavastuviSayaka jJAna hoya te ja puruSane te ja samaye ghataMtvAdiprakAre ghaTAdi vizeSavastuviSayaka jJAnano abhAva hoI zake che. prameyatnarUpe ghaTajJAna thavA chatAM ghaTatvarUpe ghaTajJAnano abhAva hovAmAM koI vyAghAta nathI. jene sAmAnyarUpe vastunuM jJAna hoya tene ja te ja vakhate vizeSarUpe vastunA jJAnano abhAva hoI zake che. emAM koI bAdhA nathI. Ama tame kahelo artha huM jANato nathI' evA anubhavano viSaya jJAnAbhAva ja che. tethI abhAvavilakSaNa ajJAna (avidyA) svIkAravAnI jarUra ja nathI. 'tame kahelo artha huM jANato nathI' evI pratIti je jJAnanA abhAvaviSayaka che te jJAnano viSaya tvadukta artha che arthAt arthavizeSa che. tvaduktArthavizeSaviSayaka jJAnano abhAva ja uparyukta 'huM jANato nathI' e pratItino viSaya che. e pratItino viSaya je abhAva che teno pratiyogI che tvaduktArthaviSayaka jJAna. abhAvanA jJAnamAM pratiyogInuM jJAna kAraNa che. tethI te abhAvanA jJAnamAM tvaduktArthaviSayaka jJAnanuM jJAna Avazyaka che, ane te sAmAnyarUpe hoya che ja. duktArthaviSayakajJAnarUpa pratiyogInuM sAmAnyataH jJAna hovA chatAM tenuM vizeSarUpe jJAna nathI. A rIte svarUpataH tvaduktArthaviSayajJAnarUpe pratiyogInuM jJAna thAya che ane viroSarUpe tvaduktArthaviSayakajJAnano Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 zAMkara vedAntamAM avidyAviyAra abhAva 'tame kahelo artha huM jANato nathI' evI pratItino viSaya che. viroSavastunuM svarUpataH jJAna hovuM ane sAthe sAthe te ja viroSavastunuM vizeSaprakAraka jJAna na na hovuM emAM koI ja virodha nathI, eTale vyAghAtadoSane koI avakArA nathI.4 AnI sAme advaitasiddhikAra nIce pramANe uttara Ape che. uparyukta rIte vyAghAtadoSanuM nirasana karavuM ayogya che, kAraNa ke je puruSane viroSaprakAraka jJAna ja aprasiddha hoya te ja puruSa vizeSaprakAraka jJAnano abhAva grahI zake nahi. 'tame kahelo artha huM jANato nathI' e pratItimAM tvaduktArthaviSayakajJAnano abhAva bhAse che, e ja nyAyAmRtakArane kahevuM che. ahIM abhAvAMzamAM jJAna viroSaNa che ane jJAnAMrAmAM tvaduktArtha vizeSaNa che. jJAnAMrAmAM viroSaNIbhUta tvaduktArtha jo jJAta na hoya to te ajJAta vizeSaNathI vizeSita jJAnano abhAva kevI rIte gRhIta thAya ? tethI tvaduktArtha na jANyo hoya to tvaduktArthathI vizeSita jJAnano abhAva kadI gRhIta thaI zake nahi. eTale 'tame kahelo artha huM jANato nathI' e pratItino viSaya vizeSa prakArakajJAnano abhAva che ema nyAyAmRtakAra je kahe che te taddana asaMgata che. vaLI, nyAyAmRtakAranI vAtamAM skUla doSa che. te nIce pramANe che. teNe viroSanuM svarUpataH jJAna svIkAryuM che ane vizeSaprakAraka jJAna svIkAryuM nathI, te bAbatamAM jijJAsA thAya che ke te vizeSa zuM che ? (1) 'vizeSa' padano artha zuM vyakti che ? (2) ke aparA jAti che ? (3) ke vyaMjaka asAdhAraNa dharma che ? AmAMthI kyo vikalpa te svIkAre che ? sAmAnyarUpe jJAna che paraMtu vizeSarUpe jJAna nathI ema kahetAM prathama pakSa anusAre vyaktinuM jJAna nathI ema kahevuM paDe, paraMtu te asaMgata che. sAmAnyarUpe jJAna thatAM sAmAnyAzraya vyakti paNa jJAta thaI paDe. vyakti jJAta na hoya to sAmAnyarUpe konuM jJAna thAya ? A ja rIte bIjo vikalpa paNa asaMgata che. sAmAnya, viroSa, samavAya ane abhAva A cAra padArthamAM koI jAti nathI. teo niH sAmAnya tarIke zAstramAM prasiddha che. tethI, pradarzita cAra padArthonuM ajJAna aprasiddha thaI paDe. 'huM sAmAnyane jANato nathI', 'huM viroSane jANato nathI' vagere anubhavomAM 'sAmAnyagata aparA jAtine huM jANato nathI', 'vizeSagata aparA jAtine huM jANato nathI' e rItano svIkAra karavo paDe. sAmAnya, vizeSa, samavAya ane abhAvamAM aparA jAti che ja nahi. tethI, 'sAmAnyane huM jANato nathI', 'vizeSane huM jANato nathI', 'samavAyane huM jANato nathI', 'abhAvane huM jANato nathI' e pratItiono khulAso pradarzita rIte sarvathA asaMbhava thaI paDe. AvI ja rIte trIjA pakSane svIkAratAM arthAt 'vizeSa' padano artha vyaMjaka asAdhAraNa dharma letAM, te vyaMjaka asAdhAraNa dharmanuM vizeSatva vyApyatvaprayukta hovuM joIe. je jeno vizeSa te teno vyApya. bhaMjaka asAdhAraNa dharmane vizeSa kahIe to vyaMjaka asAdhAraNa dharmane vyApya kahevo joIe. tethI 'viroSarUpe huM jANato nathI' ema kahIe to vyApakanirUpita ajJAna vyAkhyaviSayaka thaI paDe, arthAt dvinirUpita jJAnanA abhAvano viSaya dhUma thaI paDe. AvuM anubhavaviruddha bolavuM asaMgata che." vaLI, nyAyAmRtakAre je kahyuM ke 'tvaduktaarthane huM jANato nathI' e pratItimAM tvadukta arthavizeSa svarUpataH jJAta thayo hovA chatAM tenuM vizeSaprakAraka jJAna thayuM nathI. ane A vizeSa prakAraka jJAnano abhAva ja ukta pratItino viSaya che te atyaMta ayogya che. vizeSaprakAraka jJAnano abhAva prAgabhAva ke atyaMtAbhAva hoI zake. paraMtu je puruSane je viSayamAM koI paNa divasa vizeSaprakAraka jJAna utpanna thatuM ja nathI te ja puruSane te ja viSayamAM jJAnano prAgabhAva saMbhavato nathI ja. udAharaNArtha, dakSiNApathavAsIne UMTaviSayaka jJAnano abhAva che. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa ajJAnasAdhaka dvitIya prakAranuM sAhipratyakSa 137 tene janmathI mAMDI mRtyu paryata UMTaviSayaka pratyakSajJAna utpanna thatuM nathI. tethI tene UMTajJAnano prAgabhAva che ema svIkArAya nahi. tevI ja rIte, anaMta vastune viSaya karanAruM parokSa ke pratyakSa jJAna darekane utpanna thAya ja evo niyama nathI. tethI jene je viSayanuM jJAna utpanna thatuM nathI tene te viSayanA jJAnano prAgabhAva che ema svIkArAya nahi. tethI tvadukta arthane huM jANato nathI e pratItino viSaya vizeSa prakAraka jJAnano prAgabhAva che ema kahevAya nahi. jo kahevAmAM Ave ke anya puruSane UMTaviSayaka jJAna prasiddha che ane te prasiddha jJAnano atyaMtabhAva ja bIjA puruSanI huM jANato nathI' e pratItino viSaya bane che to te barAbara nathI. anya puruSamAM anya puruSIya jJAnano atyaMtabhAva hoI te atyaMtabhAva ja anya puruSanI huM jANato nathI' e pratItino viSaya bane che ema kahevuM yogya nathI, kAraNa ke devadattaniSTha jJAnano atyantAbhAva sarvajJa Izvara ane sarvajJa yogIne che eTale temane paNa huM jANato nathI' evI pratItinI Apatti Ave. vizeSa prakAraka jJAnano abhAva svIkArIe to vizeSathI zuM abhipreta che te jaNAvavuM joIe." paraMtu te jaNAvI zakAtuM nathI e pUrve virAdarIte samajAvyuM che. | nyAyAmRtakAra 'tame kahelo (tvadukta) artha huM jANato nathI' e pratItino khulAso karavA anya eka navI ja rItinuM avalaMbana le che. te kahe che ke A pratItino viSaya arthajJAnano abhAva nathI. paraMtu karatalasthita AmalakaviSayaka jJAnamAM je asAdhAraNadharmaviSayatva prasiddha che teno 'tame kahelo artha huM jANato nathI' e pratItimAM niSedha thayo che. advaitasiddhimAM je kahyuM che ke "tajJAnatajJAne viSayavyavartadharmaviSayavaM prasiddha"teno artha to A thAya - sva" padano artha karatalAmalakazAna, teno viSaya karatalastha Amalaka, te Amalakasthita je ghaTAdivyAvRtti teno anumApaka dharma Amalattva, te Amalatva ja svaviSayavyAvakadharma, A vyAvakadharma karatala0 AmalakanA jJAnano viSaya banyo che. Ama karatalAmalakajJAnamAM, A viSayavyAvartakadharmaviSayatva prasiddha che jeno niSedha thayo che." nyAyAmRtakAre A pramANe kahevuM yogya nathI. karatalastha AmalakAdimAM vyAvartaka dharma gRhIta hovAthI vyAvartaka dharmasAmAnyano abhAva 'dukta arthane huM jANato nathI' e jJAnano * viSaya bane che ema nyAyAmRtakAra kahevA icche che, paraMtu vyAvartaka dharmaviroSano abhAva huM . jANato nathI' e pratItino viSaya che ema te kahetA nathI. vyAvartakadharmaviSayakatvano sAmAnyAbhAva ukta pratItino viSaya banaze ema te kahevA icche che. paraMtu e asaMgata che, , kAraNa ke tvadukta artha huM jANato nathI' e jJAnano viSaya je tvadukta artha che temAM tvadutatvadharma gRhIta che. A tvaduktatvadharma madutavyAvRttino jJApaka che. tvadukta vastu maduta nathI tvadukta vastumAM maduktano bheda che. tvadukta vastumAM maduktanI vyAvRtti che. A vyAvRttino jJApaka arthAt vyAvartaka dharma tvaduktatva tvadukta vastumAM gRhIta che, eTale tvadukta arthane huM jANato nathI e jJAnamAM vyAvartakadharmasAmAnyaviSayakatvano abhAva hoI zake nahi. tethI, 'tvadukta arthane huM jANato nathI e anubhavamAM vyAvartakadharmasAmAnyaviSayatvano niSedha hoI zake nahi kAraNa ke tvaduktatvarUpa vyAvartakadharmaviSayatve ukta jJAnamAM che. vaLI, eka vAta e ke viSayavyAvartaka dharma anugatadharma hoI zake nahi, kAraNake 'svapadano artha ja ananugata che. tethI, A ananugata "svapadArthaghaTita svaviSayavyAvartakadharmaviSayatva paNa ananugata ja hoya. ananugata dharmanuM jJAna saMbhavatuM na hoI, svaviSayavyAvartaka dharmanA ajJAnanI dazAmAM pratiyogI ja aprasiddha thaI paDe. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 zAMkara vedAntamAM avidyAvicAra tethI, svaviSayavyAvartakadharmaviSayakatvaniSedhano pratiyogI zakya na hoI 'tame kahelo artha huM jANato nathI' e jJAnamAM svaviSayavyAvartakadharmaviSayakatvano niSedha karAya che ema kahevAya nahi. niSedhano pratiyogI ananugata 'sva'padArthathI ghaTita hoI, pratiyogInuM jJAna saMbhavatuM nathI. prasaMgataH A sthaLe e noMdhavuM joIe ke advaitasiddhikAra prAyaH sarvatra nyAyAmRtakAranI uktinuM khaMDana karIne advaitasiddhAntanI nirdoSatA darzAve che. paraMtu koI koI sthaLe nUtana pUrvapakSa Ubho karI teno nirAsa paNa kare che. je pUrvapakSa nyAyAmRtamAM nathI tevA pUrvapakSanuM khaMDana paNa advaitasiddhimAM che, jemake A pahelAM prAgabhAva ane sAmAnyAbhAvanuM samarthana tema ja khaMDana je advaitasiddhimAMthI ApyuM che te nyAyAmRtamAM nathI. nyAyAmRtamAM prAgabhAva ane sAmAnyAbhAvanI samarthaka yuktio kahevAmAM AvI nathI. tethI lAge che ke nyAya-vaizeSika Adi darzanomAMthI pUrvapakSanuM saMkalana karIne advaitasiddhikAra aneka sthaLe temanuM khaMDana kare che. advaitasiddhikAre pote ja graMthanA aMte kahyuM che ke : ninavividhavidyApariSayAt zruteryane samyananapariniSpannamamavat taretasmin granthe nizvittamatiyatnena nihitam / arthAt, vividha vidyAnA anuzIlana dvArA je samasta viSaya avagata thayo che te samasta viSaya ati yatna sAthe A granthamAM rajU karavAmAM Avyo che. / advaitasiddikAre 'tvadukta arthane huM jANato nathI, tvaduktavizeSane huM jANato nathI'.vagere viSayavizeSita ajJAnanuM pratyakSa jo viSayavizeSita jJAnanA abhAvaviSayaka hoya to vyAghAtadoSa, Ave, e vyAghAtadoSanA samAdhAna mATe eka nUtana zaMkA (pUrvapakSa) rajU karI che. e zaMkA nyAyAmRtamAM nathI. je ho te, jJAnAbhAvavAdIo kahe che ke 'tvadukta arthane huM jANato nathI' e pratIti tvaduktArthaviSayaka jJAnanA abhAvaviSayaka nathI, athavA tvaduktArthaviSayanA vizeSaviSayaka jJAnano abhAva paNa nathI. tethI 'tvadukta arthane huM jANato nathI' e pratItimAM jJAnAbhAvanA pratiyogI jJAnano avacchedaka tvadukta artha hovA chatAM vyAghAtadoSa Avato nathI. tvadukta arthavizeSa jANI letAM tadviSayaka jJAnano abhAva hoI zake nahi ane tvadukta artha na jANyo hoya tyAre 'jANato nathI' e pratItino viSaya je jJAnAbhAva tenA pratiyogI jJAnanA avacchedakarUpe ajJAta tvadukta artha bhAsamAna thaI rAke nahiM, tethI vyAghAtadoSa thAya - Ama advaitavAdIe je kahyuM che te yogya nathI, kAraNa ke ame 'tvadukta arthane huM jANato nathI' e pratItinA viSaya tarIke tvaduktArthaviSayaka jJAnanA abhAvane jaNAvatA nathI. ame ema jaNAvIe to vyAghAtadoSa Ave. ame ema paNa kahetA nathI ke vrudukta arthaviSayaka jJAna thavA chatAM tvadukta arthagata vizeSa dharmanuM jJAna na hovAthI tvadukta arthagata vizeSaviSayaka jJAnano abhAva ja 'tvadukta arthane huM jANato nathI' e pratItino viSaya bane che. 'tvadukta arthagata vizeSane huM jANato nathI' evI pratItino viSaya vizeSaviSayaka jJAnano abhAva hoya to paNa pradarzitarUpe vyAghAtadoSa Ave ja. viroSaviSayaka jJAnano abhAva athavA tvadukta arthaviSayaka jJAnano abhAva A be abhAvamAMthI eka paNa abhAva 'tvadukta arthane huM jANato nathI'.e pratItino viSaya banato nathI. tethI pradarzita vyAghAtoSa saMbhavato nathI. 20 pUrva pakSI A rIte kahe to advaitavAdIne e jANavAnI icchA thAya ke pradarzita baMne abhAva jo 'tvadukta arthane huM jANato nathI' e pratItino viSaya na hoya to te pratItino viSaya kayA jJAnano abhAva che ? pUrvapakSI to jJAnAbhAva atirikta ajJAnano svIkAra karato nathI. tethI Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa ajJAnasAdhaka dvitIya prakAranuM sAkSipratyakSa teNe pradarzita pratItinA viSaya tarIke koI paNa jJAnAbhAvane ja jaNAvavo joIe. AnA uttaramAM pUrvapakSI kahe che ke 'tvadukta artha huM jANato nathI' e pratItino viSaya - tvaduktArthaviSayagata vizeSa dharmanA jJAnano abhAva che. jo ke viroSa dharmanA jJAnano abhAva ukta pratItino viSaya che evuM svIkAratAM darzAvyA pramANe vyAghAtadoSa Ave ja chatAM ame e rIte jJAnAbhAvanI vAta karIe chIe ke temAM vyAghAtadoSa Avato nathI. 'tvadukta arthane huM jANato nathI' e pratItino viSaya jJAnAbhAva che. e abhAvano pratiyogI che jJAna. pratiyogInuM jJAna abhAvajJAnamAM anivArya hoI, pratiyogIrUpa jJAnanuM jJAna ame svIkArIe chIe ja. pratiyogIrUpa jJAnanA jJAnamAM pratiyogIrUpa jJAna tvaduktArthavizeSyaka tema ja vizeSaprakAraka hoya che. koI paNa viziSTa jJAna jJAta ( = jJAnano viSaya) banatAM te viziSTa jJAnamAM kiMcit viroSyakatva ane kiMcit prakArakatva dharma paNa bhAse che. tethI tvaduktArthaviSayaka jJAnanuM jJAna thatAM dvitIya jJAnano viSaya banelA prathamajJAnamAM tvaduktArthavizeSyatva ane vizeSaprakArakatva bhAse che. pariNAme, tvaduktArthavizeSyaka ane vizeSaprakAraka jJAnano abhAva 'tvadukta arthane huM jANato nathI' e pratItino viSaya bane che. tvaduktArthavizeSyaka ane viroSaprakAraka jJAnatvarUpe pratiyogI jJAnanuM jJAna thavA chatAM tvaduktArthavizeSyaka ane vizeSaprakAraka jJAnano abhAva hovAmAM koI bAdhA nathI. viSayanuM jJAna na thavA chatAM viSayanA jJAnanuM jJAna thaI zake. emAM koI bAdhA nathI. prathama jJAnaviSayaka dvitIya jJAnamAM prathama jJAna vizeSya che. A vizeSyarUpa prathama jJAnamAM vizeSaprakAratva dharma hovAthI te dharma prakArarUpe bhAse che. tethI prathama jJAnaviSayaka dvitIya jJAna tvaduktArthaviSayakajJAnavizeSyaka ane vizeSaprakAratvaprakAraka che. 'tvadukta arthane huM jANato nathI' e pratItino viSaya tvadukta arthaviSayaka jJAnano abhAva nathI, kAraNa ke ema svIkAre to vyAghAtadoSa aparihArya thaI paDe. tethI pUrvapakSI kahe che ke ukta pratItino viSaya tvaduktArthaviroSyaka ane viroSaprakAraka jJAnano abhAva che. A jJAnAbhAvanI pratIti mATe abhAvanA pratiyogI jJAnanuM jJAna Avazyaka hovA chatAM arthAt abhAvanA pratiyogI jJAnanuM jJAna thavA chatAM tvaduktArthavizeSyaka ane vizeSaprakAraka jJAnano abhAva hoI zake. ane A abhAva ja 'tvadukta arthane huM jANato nathI' e pratItino viSaya che. A pratItino viSaya viroSajJAnAbhAva nathI paraMtu vizeSaprakArakajJAnAbhAva che. vaLI, A pratItino viSaya tvaduktArthaviSayajJAnAbhAva paNa nathI paraMtu tvaduktArthavizeSyaka jJAnAbhAva che. A kAraNe ja tvaduktArthavizeSyaka ane vizeSaprakAraka jJAnAbhAvane ja 'tvadukta arthane huM jANato nathI' e pratItino viSaya gaNavAmAM Ave che.1 139 ahIM dhyAnamAM rAkhavAnuM e che ke 'tvadukta arthane huM jANato nathI' evI pratItimAM pratItino viSaya jJAnAbhAva che, te jJAnabhAvanA pratiyogIrUpa je jJAna che te vizeSa prakAraka jJAna che. viroSaprakAraka jJAnanA abhAvane ja ukta pratItino viSaya gaNavAmAM Avyo che. ukta pratIti ghaTAvavA mATe jJAnAbhAvavAdI pUrvapakSI jo vizeSaprakAraka jJAnanA abhAvano e pratItinA viSaya tarIke svIkAra karatA hoya to 'tvadukta vizeSane huM jANato nathI' e pratItino viSaya te zene gaNaze ? 'tvadukta artha huM jANato nathI' e pratItino viSaya je abhAva tenuM pratiyogIrUpa jJAna jo vizeSaprakAraka hoya to 'vizeSane huM jANato nathI' e pratItino viSaya je abhAva tenA pratiyogIrUpa jJAnano viSaya zuM banaro ! vizeSane to bIjo viroSa dharma hoto nathI. Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 zAMkara vedAnamAM avivAviyAra tethI e sthaLe vizeSaviSayaka jJAnano abhAva ja viSaya che ema kahevuM paDaze. vaLI, temAM . vizeSaviSayaka jJAnanuM jJAna apekSita che. pratiyogInuM jJAna abhAvapratItimAM kAraNa hoya che. vizeSaviSayaka jJAnanuM jJAna vizeSaviSayaka ja ghaTe. tethI vyAghAta suspaSTa che. tethI pUrvapakSI kahe che : "trapi cAhatyamAvaH katreiyaDA" emano abhiprAya laghucandrikAmAM A rIte jaNAvyo che vizeSatvarUpe vizeSanuM jJAna ja e sthaLe pratiyogI jJAna bane che. A pratiyogI jJAna ja abhAvabuddhinuM kAraNa che ane abhAvabuddhino viSaya zuddhavizeSaviSayaka jJAnAbhAva che. arthAt, vizeSatvarUpe viroSanA jJAna dvArA zuddhavizeSaviSayaka jJAnano abhAva 'tvadukta vizeSane huM jANato nathI e pratItino viSaya che. pratiyogInuM jJAna saprakAraka jJAna che ane tvadukta viroSane huM jANato nathI' e pratItino viSaya zuddhavizeSaviSayaka jJAnano abhAva che. saprakAraka vizeSajJAna dvArA zuddhavizeSaviSayaka jJAnanA abhAvanI pratIti thAya che. 2 - pUrvapalInI A rajUAtamAM Apatti e ApavAmAM Ave che ke je viroSamAM koI dharma raheto ja nathI tevA vizeSanuM vizeSacprakAraka jJAna saMbhavita nathI. tethI tevA sthaLe pratiyogI ja astitva dharAvato nathI, aprasiddha che. to pachI aprasiddhapratiyogika abhAvanI pratIti thAya kevI rIte? enA uttaramAM pUrvapakSI kahe che ke aprasiddhapratiyogika abhAvanI paNa pratIti thaI zake; Ane udAharaNathI samajIe. "samavetavAcyatva nathI" ahIM abhAvano pratiyogI , samavetavAcyatva che. A samavetavAcyatva aprasiddha che, kAraNa ke.vATyatva koI paNa sthaLe samavAyasaMbaMdhathI hotuM nathI. tethI vAcyatva samaveta vastu che ja nahi. je vastu kyAMka samavAyasaMbaMdhathI rahetI hoya te samaveta vastu che. avayavI, guNa, kriyA vagere avayavamAM, guNImAM, kriyAvAmAM kamathI samavAyasaMbaMdhathI rahe che eTale avayavI, guNa, kriyA vagere samaveta vastuo che. paraMtu vAcyatva samaveta vastu che ja nahi. padazakyatva ja vAcyatva che. bIjA zabdomAM, zakti dvArA padapratipAdyatva ja vAcyatva che. zakti dvArA ghaTapada pratipAdyatvadharma ghaTamAM che. Ama ghaTapadavANyatvadharma svarUpasaMbaMdhathI ghaTavastumAM che paraMtu samavAyasaMbaMdhathI ghaTavastumAM nathI. jema ghaTa vastu ghaTapadavANyuM che tema paTa, maTha Adi vastuo paNa paTapada, maThapada Adi padavANya che. paNa je vastu ja nathI te koI paNa padathI vAcya nathI. vAcyatva dharma badhI vastuomAM hoI, vaizeSiko vAcyatvadharmane kevalAnvayI dharma gaNI svIkAre che, je koI temanA mate vastu ja nathI tyAM vAcyatva dharma nathI ja nathI. tethI, sAmAnya, vizeSa, samavAya vagere vastumAM vAcyatva dharma che ja. A vAcyatva dharma vAcya vastumAM svarUpasaMbaMdhathI hoya che, samavAya saMbaMdhathI hoto nathI. tethI samatavAcyatva aprasiddha vastu che. A aprasiddha samavedavANyatvanA abhAvanI pratItino viSaya che vizeSyamAM vizeSaNano abhAva. samavetatvaviziSTa vAcyatvano abhAva ukta pratItino viSaya nathI paNa vAcyatvamAM samatatvarUpa vizeSaNano abhAva ja "samavetavAcyavanathI evI pratItino viSaya che. "zazazRMga nathI e pratItino viSaya zRMgamAM zazIyatvano abhAva che, arthAt ahIM vizeSyamAM vizeSaNano abhAva - ja aprasiddhapratiyogitAka abhAvanI pratItino viSaya che. A rIte vizeSe vizeSAntara prasiddha na hovA chatAM anyatra prasiddha viroSano vizeSAntaramAM abhAva ja vizeSane huM jANato nathI e pratItino viSaya che. athavA, 'vizeSane huM jANato nathI e pratItino viSaya je abhAva che te Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarU5 ajJAnasAdhaka dvitIya prakAranuM sAkSipratyakSa 141 vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva che. vizeSa vizeSAntara na hovA chatAM vyadhikaraNadhavacchinnapratiyogitAka vizeSAbhAva ja 'tvadukta vizeSane huM jANato nathI e pratItino viSaya che. zazaviSANa aprasiddha hoI zazaviSANanA abhAvanI pratIti kevI rIte thAya? "zazaviSANa nathI' evI pratItino viSaya je abhAva che teno pratiyogI koNa che? konA abhAvanI pratIti thAya che ? AvA praznanA uttaramAM kahevAmAM Ave che ke vizeSyamAM vizeSaNano abhAva ja ukta pratItino viSaya che, arthAt viSANamAM zazIyatvano abhAva ja ukta pratItino viSaya che. ahIM vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva svIkAravAmAM Avato nathI, keTalAka mAne che ke "samavetavAcyatva nathI' jevI aprasiddhapratiyogitAka abhAvanI pratItino viSaya vizeSyamAM viroSaNano abhAva hoI zake nahi, kAraNake temAM anubhavavirodhano doSa che. viSANa nathI' evI pratItino viSaya je abhAva che teno pratiyogI viSANa che paNa zazIyatva nathI. zazIya-pratiyogika abhAva viSANa nathI" e pratItino viSaya banI zike nahi. viSANAbhAvanI pratiyogitA viSANamAM che, zazIyavAbhAvanI pratiyogitA zazIyatvamAM che. tethI viSANano abhAva ane zazIyatvano abhAva paraspara atyanta bhinna che. 'viSANa nathI" e abhAvapratItino viSaya zazIyatvAbhAva banI zake nahi. tevI ja rIte samavetavAcyatva nathI' e sthaLe paNa vAcyavAbhAva ane samatatvAbhAva paraspara atyA bhinna che. tethI, eka abhAvapratItino viSaya anya abhAva banI zake nahi. Ama vicArI keTalAka vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva svIkAre che. "samavetavAcyatva nathI, za viSANa nathI' vagere aprasiddhapratiyogitAka abhAvo che. A abhAvano pratiyogI svarUpataH prasiddha hovA chatAM pratiyogitAvacchedakadharmaviziSTa pratiyogI aprasiddha che. vAcyatva ane viSANa prasiddha hovA chatAM samatatvaviziSTa vAcya ane zazIyatvaviziSTa viSANatva aprasiddha che. tethI 'samavetavAcya nathI e abhAvano pratiyogI che vAcyatva dharma ane zazaviSANa nathI' e abhAvano pratiyogI che viSANa. pratiyogitAvacchedaka dharma che samatatvadharma ane tevAthyavarUpa pratiyogImAM vidyamAna nathI. tevI ja rIte, pratiyogitAvacchedaka dharma che zazIyatva dharma ane te pratiyogI viSANamAM nathI. pratiyogImAM avidyamAna dharmane pratiyogitAvacchedaka dharma tarIke svIkAratAM te dharmane pratiyogitAno vyadhikaraNadharma kahevAmAM Ave che. pratiyogImAM vidyamAna dharma ja pratiyogitAno avacchedaka bane che. pratiyogImAM avidyamAna dharmano pratiyogitAvacchedaka dharma tarIke svIkAra e bIjuM kaMI nahi paNa pratiyogitAnA vyadhikaraNadharmano pratiyogitAvachedaka tarIke svIkAra che. jeo pratiyogitAnA vyadhikaraNadharmane pratiyogitAvacchedaka tarIke svIkAre che. teo kahe che ke vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva ja aprasiddha pratiyogika abhAvanI pratItino - viSaya bane che. "samavetavAcyatva nathI e abhAvanI pratiyogitA vAcyatvamAM che ane e pratiyogitAno avachedaka che pratiyogIrUpa vAcyatvamAM avidyamAna evo samatatvadharma. samavetatvarUpe vAcyatva nathI - A jAtano abhAva ja aprasiddhapratiyogika abhAvanI pratItino viSaya che. tevI ja rIte, 'zazaviSANa nathI e abhAvano pratiyogI che viSANa ane Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara vedAntamAM avidyAvicAra viSANamAM avidyamAna rAzIya dharma ja pratiyogitAno avacchedaka che. zazIyatvarUpe viSANa nathI - Avo abhAva ja "zazaviSANa nathI evI aprasiddhapratiyogika abhAvanI pratItino viSaya bane che. vyadhikaraNadharmAvacchinnAbhAva svIkArIe to pradarzita anubhavavirodhadoSa Ave nahi. anubhavavirodhano parihAra karavA mATe vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva svIkAravAmAM Avyo che. Avo abhinava abhAva svIkArIne pradarzita anubhavavirodhano parihAra karavA chatAM e hakIkta che ke pratiyogImAM avidyamAna dharma pratiyogitAno avacchedaka banato nathI; pratiyogImAM vidyamAna dharma ja pratiyogitAno avacchedaka bane che. A sarvAnubhavasiddha hovA chatAM vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAvavAdIo A anubhavasiddha bAbatano apalApa kare che. Ama vivecana- vicAra karI jotAM aprasiddhapratiyogitAka abhAvanI pratIti durghaTa ja rahe che. aprasiddhapratiyogitA abhAvanI pratItine be rIte ghaTAvavAno prayatna karavAmAM Ave che paNa te baMne rItamAM anubhavavirodha aparihArya che. bIjo koI upAya na hovAthI AvA sthaLe pradarzita be rItamAMthI koI ekane AcAryo svIkAre che. tethI advaitasiddhikAre paNa A pUrvapakSamAM baMne rIto darzAvI che. vyadhikaraNadharmAvacchinapratiyogitA abhAvane cintAmaNikAra svIkAratA nathI. teo e abhAvanuM khaMDana kare che tethI jyAM tvadukta vizeSane huM jANato nathI' ema kahevAmAM Ave che te sthaLe tvaktavizeSaviSayaka jJAnAbhAva amane che ema svIkAratAM vyAghAtadoSa Ave che, eTale vizeSamAM vizeSAntaraviSayaka jJAnAbhAva svIkAravo joIe. je sthaLe vizeSamAM vizeSAntara aprasiddha hoya te sthaLe vizeSyamAM vizeSaNano abhAva athavA vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva 'vizeSane huM jANato nathI' e pratItino viSaya bane che - A ja pUrvapakSIno abhiprAya che. " advaitasiddhikAra kahe che ke pUrvapakSIe Ama kahevuM yogya nathI kAraNa ke emAM anubhavavirodhadoSa Ave ja. 'dukta arthane huM jANato nathI' e pratItino viSaya jo tvadutArthaviSayaka jJAnano abhAvana hoya ane 'tvadukta vizeSane huM jANato nathI' e pratItino viSaya jo tvadutaviroSanA jJAnano abhAva hoya to pradarzita ubhaya pratItimAM anubhavavirodhadoSa Ave ja. 'tvadukta arthane huM jANato nathI' e pratIti tvaktArthaviSayaka jJAnanA abhAvaviSayaka nathI ema pUrvaparI svIkAre che. temAM pUrvapakSIe bAdhya thaI e svIkAravuM ja paDe ke tvaduktArthaviSayaka jJAnano abhAva na hotAM tvaduktArthaviSayaka jJAna thAya ja. pariNAme tvaduktArthaviSayaka jJAna thatAM duktArthaviSayano vyavahAra paNa thAya ja. Ama pUrvapakSInA matamAM 'tvadukta arthane huM jANato nathI evo anubhava jene che tene tvaduktArthaviSayaka jJAna ane tvaduktArthaviSayaka vyavahAranI Apatti aparihArya che. paraMtu kharekharato 'tvadutArthane huM jANato nathI' evA anubhavakALe tvadutArthaviSayaka jJAna ane tvaduktArthaviSayaka vyavahAra hoI zake ja nahi. tethI tAdaza jJAna ane vyavahArano svIkAra pUrvapakSI upara AvI paDatAM anubhavavirodhadoSa Ave che. tevI ja rIte, 'tvadukta viroSane huM jANato nathI' e anubhavakALehUduktavizeSaviSayaka jJAna thatAM tvaduSpaviroSaviSayaka vyavahAranI paNa Apatti Ave. 'tvadukta vizeSane huM jANato nathI' e anubhavakALe tAdaza jJAna ane vyavahAra svIkAratAM anubhavavirodhadISa Ave ja. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa ajJAnasAdhaka dvitIya prakAranuM sAkSipratyakSa 143 'dukta viroSane huM jANato nathI' e anubhavakALe vizeSaviSayaka jJAna svIkAratAM anubhavavirodhadoSa Ave ja ane 'tvadukta vizeSaSe huM jANato nathI' e pratIti vizeSaviSayaka jJAnanA abhAvanI che ema svIkAratAM pradarzita vyAghAtadoSa Ave ja.25 26 vaLI, svataHpramAtvavAdInA mate jyAre jJAnanuM grahaNa sAkSI, anuvyavasAya ke anumiti dvArA thAya che tyAre jJAnanA grahaNa sAthe ja jJAnanuM pramAtva paNa sAkSI, anuvyavasAya ke anumiti dvArA gRhIta thaI ja jAya che. jJAnanuM ke anubhavanuM yAthArtha ja pramAtva che. ''yathArthAnumavo mAnam' (yathArtha anubhava ja pramA che) ema udayanAcArye kahyuM che. jJAnanuM yAthArthya che tadvati taprakAratva. ghaTatvaviziSTa ghaTa vizeSyanA jJAnamAM bhAsato dharma ghaTatva ja hoya to te jJAna yathArtha kahevAya. ghaTanuM yathArtha jJAna thAya che tyAre te jJAnanuM vizeSya ghaTa che, te ghaTaviroSyanuM vizeSaNa ghaTatva che, ane jJAnamAM bhAsato ghaTatva dharma jJAnano prakAra che. vizeSaNa vizeSyano dharma che jyAre prakAra jJAnano dharma che. saprakAraka ghaTajJAna gharyavaroSyaka che ane ghaTatvaprakAraka che. Ama saprakAraka jJAna kiMcitprakAraka ane kiMcidvizeSyaka hoya che. jyAre jJAna anuvyavasAya vagere dvArA gRhIta thAya che tyAre te jJAna kiMciddharmaprakAra~rUpe ane prakArIbhUtadharmaviziSTaviroSyatvarUpe gRhIta thAya che. gRhyamANa jJAnamAM kiMciddharmaprakAratva dharma tema ja kiMcidviroSyatva dharma hoya che, A baMne dharma jJAnanA grAhaka uttara jJAna dvArA eTale ke sAkSI, anuvyavasAya ke anumiti dvArA jyAre gRhIta thAya che tyAre gRhyamANa jJAnanA vizeSyamAM prakArIbhUta dharmanuM je vaiziSTya che tenuM viSayatva paNa, je gRhyamANa jJAnamAM hoya che te paNa, sAkSI, anuvyavasAya, vagere dvArA gRhIta thAya che. saprakAraka jJAnamAtra vaiziSTyaviSayaka hoya che arthAt vizeSyamAM prakArIbhUta dharmanuM je vaiziSTya che tadviSayaka hoya che. jJAnanA grAhaka sAkSI, anuvyavasAya dvArA jJAna gRhIta thAya che tyAre gRhyamANa jJAnano kiMciddharmaprakAratva dharma, savizeSyatva dharma ane vizeSyamAM prakArIbhUta dharmanuM je vaiziSTya tenI viSayaktArUpa dharma paNa gRhIta thAya che. vizeSyamAM prakArIbhUta dharmanuM je vaiziSTyaviSayaktva jJAnamAM che te ja jJAnagata pramAtva che. A pramAtva jJAnagrAhaka sAkSI vagere dvArA niyamitapaNe gRhIta thAya che ja. svataHpramAvAdIonuM A kahevuM che. 27 . naiyAyiko ane vaizeSiko parataHpramAvAdIo che: gRhIta jJAnamAM koIka vAra pramAtvano saMzaya thAya che. 'A jJAna pramA haze ke nahi' evo saMzaya thAya che. tethI teo mAne che ke jyAre jJAna sAkSI, anuvyavasAya vagere dvArA gRhIta thAya che tyAre te gRhyamANa jJAnanAM kiMciddharmapraphArakatva dharmane ane sAthe sAthe niyamitarUpe kiMcidvizeSyatva dharmane paNa grahaNa karavA sAkSI, anuvyavasAya vagere samartha hovA chatAM vizeSyamAM prakArIbhUta dharmanuM vaiziSTyaviSayakatva, je gRhyamANa jJAnamAM che, tenuM grahaNa karI zakatA nathI. jo grahaNa karI zakatA hota to gRhyamANa jJAna gRhIta thatAM ja tenuM pramAtva gRhIta thaI ja jAta ane pariNAme tenA pramAtva vizeno saMzaya kadI thAta ja nahi. tethI, jJAnagrAhaka anuvyavasAyAdimAM gRhyamANa jJAnanA vaiziSTyaviSayakatvarUpa dharmane arthAt pramAtvarUpa dharmane grahaNa karavAnuM sAmarthya nathI ema parataHpramAtvavAdIoe svIkAryuM che. pUrvapakSIe kahyuM che ke 'tvadukta arthane huM jANato nathI' e pratItimAM tvaduktArthavizeSyaka ane vizeSa prakAraka evA jJAnano abhAva ja viSaya che, emAM vyAghAtadoSa Avato nathI. paraMtu Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 zAMkara vedAntamAM avidhAviyAra advaitasiddhikAra kahe che ke evuM nathI kAraNa ke pradarzita svataH pramAvAdIonA matAnusAra to temAM vyAghAtadoSa Ave che ja. kevI rIte ? kAraNa ke pradarzita jJAnAbhAvanI pratIti abhAvanA pratiyogIbhUta jJAnanA jJAna vinA saMbhavatI nathI, te hoya to ja saMbhave che. ane abhAvanuM pratiyogIbhUta jJAna to vRMduktArthavizeSyaka ane vizeSaprakAraka che. AvA tvaduktArthavizeSyaka ane vizeSaprakAraka jJAnanuM jJAna thatAM tvaduktArthavizeSyaka ane vizeSaprakAraka jJAnano abhAva hoI zake ja nahi. pratiyogIbhUta jJAnanA vizeSyamAM prakArIbhUta dharmanuM je vaiziSTacaviSayakatva che te paNa uttarajJAna dvArA gRhIta thaI jAya che. tethI vizeSadharmaviziSTa tvaduktArthavizeSyaka jJAnanuM jJAna thatAM tvaduktArthavizeSyaka vizeSaprakAraka jJAnano abhAva hoI zake ja nahi. Ama vyAghAta spaSTa che. A ja vastu advaitasiddhikAre kahI che - "svataHprAmANyamate spaSTa chtavyAdhAtaH / '' advaitavedAntIo svataH prAmANyavAdI che. tethI advaitavedAntIonI AgaLa pUrva pakSInI yukti vyAghAtadoSathI dUSita che. eTale 'tvadukta arthane huM jANato nathI' evI pratItino viSaya abhAvarUpa ajJAna banI zake ja nahi. abhAvarUpa ajJAnanI pratIti mAnatAM vyAghAtadoSa Ave ja. ukta pratItino viSaya bhAvarUpa ajJAna che ema mAnatAM koI paNa doSa Ave nahi kAraNa ke bhAvarUpa ajJAna, ajJAnano vyAvartaka viSaya, ajJAnagata pramAjJAnavirodhitvadharma ane virodhanuM nirUpaka pramAjJAna badhuM ja sAkSIbhAsya che. eTale vyAghAtoSanI saMbhAvanA nathI. jo ajJAnano nirUpaka viSaya pramANavedya hota to ajJAnanI nivRtti thaI jAta kAraNa ke pramAjJAnamAtra ajJAnane dUra karIne ja viSayano prakAza kare che. pariNAme vyAghAtadoSa AvI paData. paraMtu ajJAnano nirUpaka viSaya pramANavedya nathI paraMtu sAkSIvela che. sAkSI ajJAnano sAdhaka che, tethI ajJAnano nirUpaka viSaya sAkSI dvArA ajJAtatvarUpe gRhIta thatAM ajJAnanI nivRtti thatI nathI eTale vyAghAtadoSanI saMbhAvanA nathI. tethI ja sAkSIjJAnane pramArUpa gaNavAmAM AvatuM nathI. ajJAnanuM avirodhI jJAna pramArUpa nathI. tethI ja advaitavedAntIo ajJAnanI anivartaka smRtirUpa vRttine avidyAvRtti gaNe che, antaH karaNavRtti gaNatA nathI, advaitavedAntIne mate badhI ja pramArUpa vRttio antaHkaraNavRttio che ane badhI ja apramArUpa vRttio avidyAvRttio che. je ho te, upara darzAvI gayA te mujaba, 'tvadukta arthane huM jANato nathI' evuM sAkSIpratyakSa bhAvarUpa ajJAnaviSayaka che e puravAra thayuM.. 29 TippaNa 6. TyuM 'tvaDumathai na nAnAmi' kRti pratyakSasthApi| advaitasiddhi, pR. bababa ra. ... sAkSAt tvaduktArthaviSayakaM pramANajJAnaM mayi nAstItyarthaH / nyAyAmRta, pR. 315 nanu sAkSAt tvaduktArthaviSayaM pramANajJAnaM mayi nAstItyetadviSayakamudAhRtajJAnam, tacca na sAkSAdarthaviSayam / advaitasiddhi, pR. 555 rU. vivaLa, vinayana saM., pR. 12 4. vivara, vinayanarI saM., pR. 13 6. tattvatIpana, tattA saM. sirijJa, pR. 18 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 bhAvarUpa ajJAnasAdhaka dvitIya prakAranuM sAkSipratyakSa 6. tattvadIpana, pR. 98 7. nyAvakusumAJjali, prathama stabaka, kA.7 8. tattvadIpana, pR. 98 9. sAkSAt tvaduktArthaviSayakaM pramANajJAnaM mayi nAstItyarthaH / na cAsyaiva viziSTaviSayajJAnasya pramANatvAt tadvizeSaNatayA'rthasyApi pramANenAdhigamAt svavacanavyAghAta iti vAcyam / asya sAkSAt tadviSayatvAbhAvAt sAkSAt pramANaviSayatvasyaiva ca sattvaprayojakatvAdityAhuH / nyAyAmRta, pR. 315 ... pramANajJAnAvacchedakatayA'rthasya bhAnAt, ato na vyAghAta iti cet / advaitasiddhi, pR. 555-556 10. ... na, sAkSAt tvaduktArthamavetya hi tadabhAvo grAhyaH / tajjJAnaM ca na sAkSiNA, svasmiMstAdRkpramANajJAnAbhAvAt / ... na kuto vyAghAtaH? advaitasiddhi, pR. 556 11. anyaniSThaM tu zabdAdinA grAhyam / zabdAdizca tvaduktArthaM bodhayanneva tadviSayatvaM jJAne bodhayet ... na kuto vyAghAtaH ? advaitasiddhi, pR. 556 12. ... tathA ca prathamatastvaduktArthaviSayakaM sAkSAdeva jJAnamAgatamiti tanniSedhe na kuto vyAghAtaH ? . advaitasiddhi, pR. 556 . - 13. ... vizeSasya svarUpeNa jJAne'pi vizeSaprakArakajJAnaM niSidhyate... saMbhavati hi sarvatra prameyatvAdyAkAraNa . vizeSajJAnamiti / nyAyAmRta, pR. 314 . 14. ... vizeSasya svarUpato jJAne'pi vizeSaprakArakajJAnAbhAvo na vyAhata iti / advaitasiddhi, pR. 556 15. ata eva ... ityapAstam / advaitasiddhi, pR. 556 .16. advaitasiddhi, pR.556 . 17. karatalAmalakAdijJAne svaviSayetapratiyogikavyAvRttyadhikaraNatAvacchedakadharmaviSayatvAdikaM prasiddhamiha .. jJAne niSidhyate iti / nyAyAmRta, pR. 314 18. karatalAmalakajJAne svaviSayavyAvartakadharmaviSayatvaM prasiddhamiha niSidhyate... / advaitasiddhi, pR. 19, ... ityapi na, tvaduktatvasyApi maduktAt vyAvartakatvena sAmAnyato vyAvartakadharmaviSayatvasya niSeddhamazakyatvAt / advaitasiddhi, pR. 556 . 20. nanu avacchedakatayA vizeSajJAne jAte'pi na vyAhatiH / tathAhi na hi vizeSajJAnA. bhAvastvaduktArthaviSayakajJAnAbhAvo vAtra pratIyate... / advaitasiddhi, pR. 556 21. kintu tvaduktArthavizeSyakavizeSaprakArakajJAnAbhAvaH, tatra ca tvaduktArthavizeSyakavizeSaprakArakajJAnatvena pratiyogijJAne'pi (= pratiyogino jJAnasya jJAne'pi) tAdRkprakArakatadvizeSyakajJAnAbhAvasaMbhavaH, asya jJAnasya jJAne vizeSye vizeSaprakArakatvaprakArakatvAt ... / advaitasiddhi, pR. 556 22. ... yatrApi tvaduktavizeSaM na jAnAmItyabhilApaH tatrApyevameva vyAhatyabhAvaH kathaJcidunneyaH / advaitasiddhi, pR. 556 ... pratiyogijJAnaM tu vizeSatvena vizeSaprakArakamiti bhaavH| laghucandrikA, pR. 556 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara vedAntamAM avidyAviyAra 146 23. na ca yatroktapratiyogyaprasiddhiH tatra kathamabhAvapratItiriti vAcyam, samavetavAcyatvaM nAstItyatreva vizeSye vizeSaNAbhAvaviSayatvena vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaviSayatvena vopapatteriti cet / advaitasiddhi, pR. 556 24. advaitasiddhi, pR. 556 25. .... na, anubhavavirodhAt, vizeSajJAnAbhAvasya tvaduktArthajJAnAbhAvasya vA'nabhyupagame tadviSayajJAnasattve tadvyavahArApattezca / na caivaM dRzyate / advaitasiddhi, pR. 556 26. nyAyakusumAJjali, caturtha stabaka, kA. 1 27. advaitasiddhi, pR. 556 28. advaitasiddhi, pR. 556 29. advaitasiddhi, pR. 647 laghucandrikA, pR. 558 30. ... svataHprAmANyamate tu tatprakArakatve tadvizeSyakatve ca gRhyamANe tadvattvagrahaNasyAvaMzyakatayA tadaMze tatprakArakatadvizeSyakatvasya tAdRzapratiyogijJAne saMbhavAt spaSTa eva vyAghAtaH, bhAvarUpAjJAnapakSe tu sarvasyApi sAkSivedyatayA na vyAghAta ityuktam / tadevaM 'tvaduktamarthaM na jAnAmi' iti pratyakSaM bhAvarUpAjJAnaviSayamiti siddham / advaitasiddhi, pR. 556 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa ajJAnanuM sAdhaka trIjA prakAranuM sAkSipratyakSa 'e vakhate ( = suSuptikALe) huM kaMI jANato na hato' evuM parAmarzajJAna sUIne jAgelA puruSane thAya che. A saune anubhavasiddha che. sarvAnubhavasiddha e parAmarza uparathI kalpavAmAM Avato sauSuptika anubhava (= sAkSipratyakSa) bhAvarUpa ajJAnaviSayaka hoya che e avazya svIkaravuM joIe. suSuptidazAmAM puruSa bhAvarUpa ajJAnanuM pratyakSa kare che. bhAvarUpa ajJAna ja suSuptidazAmAM sAkSibhAsya hoya che. suSuptidazAmAM bhAvarUpa ajJAnanuM sAkSipratyakSa thatuM hoI, sUIne UThelA puruSane 'suSuptimAM huM kaMI jANato na hato' evo parAmarza thAya che. jo suSuptidazAmAM ajJAnano anubhava na hota to suosthita puruSane 'te kALe huM kaMI jANato na hato' evo parAmarza thaI zakta nahi. tethI suptotthita puruSanA AvA parAmarza uparathI kalpavAmAM Avato suSuptikAlIna sAkSipratyakSarUpa anubhava bhAvarUpa ajJAnaviSayaka hoya che. tethI prastuta parAmarza dvArA kalpavAmAM AvatA sAkSipratyakSarUpa anubhavathI bhAvarUpa ajJAna puravAra thAya che.` ahIM nyAyAmRtakAra Apatti Ape che ke advaitavedAntIo je parAmarsane sauSupta sAkSipratyakSanA kalpaka tarIke svIkAre che te parAmarzano artha zuM che ? parAmarzano artha anumiti che ke smRti ! suptotthitapuruSane suSuptikAlIna ajJAnAnubhavanuM (= ajJAnapratyakSanuM) anumAna thAya che ke smaraNa thAya che? jo advaitavedAntIo kahe ke anumAna thAya che, arthAt 'suSuptikAle potAne bhAvarUpa ajJAnano anubhava thayo che' evuM anumAna thAya che, to te suptotthita puruSanuM e anumAna jJAnAbhAvaviSayaka paNa hoI zake. vastutaH suSuptikAlIna jJAnAbhAvanI anumiti ja suptotthita puruSane thAya che. bhAvarUpa ajJAnanI anumiti thAya enI apekSAe jJAnAbhAvanI anumiti thAya e vadhu susaMgata che. suotthita puruSa suSuptikAlIna jJAnAbhAvanuM anumAna kare che ema kahevuM ja yogya che. suptotthita puruSane anumAna pramANa dvArA jJAnAbhAvanI anumiti thatAM suSuptikAlIna bhAvarUpa ajJAna anubhavasiddha hoI zake nahi. suSuptikAle jJAnAbhAvano anubhava ja suptotthita puruSane thatA parAmarza dvArA arthAt anumAna dvArA siddha thAya che. A jJAnAbhAvano anubhava paNa sAkSipratyakSarUpa che. jema advaitavedAntIo bhAvarUpa ajJAnane sAkSipratyakSasiddha svIkAre che tema ame paNa suSuptikAlIna jJAnAbhAvane sAkSipratyakSasiddha svIkArIe chIe. teo bhAvarUpa ajJAnane sAkSipratyakSasiddha kahe che ane ame jJAnAbhAvane sAkSipratyakSasiddha kahIe chIe. jJAnAbhAva sAkSipratyakSasiddha hotAM bhAvarUpa ajJAna siddha thAya nahi. suptotthitane suSuptikAlIna jJAnAbhAvanuM anumAna AvuM thAya che - suSuptikAlIna huM (pakSa) jJAnAbhAvivirASTa (sAdhya) hato, kAraNa ke huM te kALe suSuptAvasthAviziSTa hato (hetu). jAgradavasthA, svapnAvasthA ane suSuptiavasthA - AtmAnI A traNa avasthAo svIkArAI che. jAgraThavasthA ane svapnAvasthA jyAre hoya nahi tyAre AtmAne suSuptAvasthA ja hoya. A suSuptiavasthAne ja mUlagranthamAM 'avasthAviroSa'' zabda dvArA nirdezavAmAM AvI che. Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 zAMkara vedAntamAM avidyAvicAra suSuptikAle AtmAne jJAnAbhAva hato tenuM anumAna karavA mATe "avasthavizeSavattvAt' (''avasthAviroSavALo hovAthI'') evA eka hetuno nirdeza karavAmAM Avyo che. suSuptikAlIna jJAnAbhAvanuM anumAna karavA mATe bIjA hetu "jJAnasAmagrIvihavattvAt' ('"jJAnasAmagrInA virahavALo hovAthI'')no nirdeza karavAmAM Avyo che. suSuptikALe AtmAne jJAnajanaka koI sAmagrI ja hotI nathI. tethI koI paNa jJAna te vakhate utpanna thaI zake ja nahi. Ama jJAnAbhAvanI anumitino bIjo hetu che - jJAnasAmagrIvirahavantyAt. e ja rIte trIjo hetu che - 'jJAnavattayA niyamena amaryamALatvAt'" ("jJAnavALA tarIke tenuM smaraNa niyamathI thatuM na hovAthI''). suSuptiAtInoDa, jJAnAmAvavAnuM jJAnavattayA niyamena a"ryamALAt / je.vastu 'yadviSTirUpe niyata asmaryamANa te vastu tadabhAvavAn.suSuptikAlIna AtmA sarvadA jJAnavattayA asmaryamANa hoya che, tethI suSuptikAlIna AtmA jJAnAbhAvavAn che.' suptosthita puruSane suSuptikAlIna AtmAnuM smaraNa hovA chatAM jJAnavArUpe tenuM smaraNa kadI hotuM nathI, tethI suSuptikALe AtmA jJAnAbhAvavAn hoya che e siddha thAya che. advaitasiddhigraMthamAM A trIjo hetu jaNAvatI vakhate ''tutyayogakSeme AtmAno smaryamALe'pi'' ema je kahevAmAM AvyuM che te hetunA vizeSaNarUpe kahevAmAM AvyuM nathI paNa tarkapradarzana karavA mATe ja ema kahevAmAM AvyuM che. tarkanuM rUpa A che - 'jo suSuptikALe huM jJAnavAn hota to jJAnavArUpe mAruM smaraNa thAya, paNa ''suSuptikALe huM jJAnavAn hato'' evuM smaraNa mane kadI thatuM nathI' Avo tarka darzAvavA mATe ja ''tutyayogakSeme AtmAno'' ema kahevAmAM AvyuM che. jJAnAbhAvanA anumApaka hetumAM teno praveza nathI. ''jJAnavattayA niyamena akSaryamALa~At" eTaluM ja hetuzarIra samajavuM joIe. aziSTa aMza tarkapradarzana mATe ja kahevAmAM Avyo che. Ama, suSuptikALe AtmAmAM jJAnAbhAvanuM anumAna karavA nyAyAmRtakAre traNa hetuo ApyA che. te che - suSuptiAnInoDarUM jJAnApAvavAnuM (6) avasthAvizeSavattvAt (2) jJAnasAmagrIvijJavattvAt (3) jJAnavattayA niyamena azmaryamALavAt| 1 "" ahIM jijJAsA e thAya che ke nyAyAmRtakAre darzAvelA anumAnamAM je pakSano nirdeza karavAmAM Avyo che te pakSa ja siddha kaI rIte thaze ? ''suSuptiAtInoDaDha (suSuptikAlIna huM)'' e ja te anumAnamAM pakSa che. A pakSanuM vizeSaNa che ''suSuptikALa'; suSuptino adhikaraNabhUta kALa pakSanuM vizeSaNa che. A kALane siddha karavA mATe arthAt pakSanA viroSaNane siddha karavA mATe advaitasiddhigraMthanA pUrvapakSamAM kahevAmAM AvyuM che ke sUryano udaya ane sUryano asta e baMneno madhyavartI divasabhAga ApaNane anubhavasiddha che. sUryanA udayanI avyavahita uttara kSaNe ja sUryano asta thato nathI. sUryanA udaya ane asta vacceno divasabhAga badhAne anubhavasiddha che. koI paNa divasabhAgamAM suSupta thayelA puruSane jAgyA pachI suSuptinA adhikaraNabhUta sUryodayasUryAstAntarAlavartI kAlanuM anumAna anAyAse thaI zake. te puruSe sUryodaya ane sUryAsta vaccenA kALe arthAt divasabhAgamAM jAgatA rahIne udayAsta antarAlavartI kALano bahuvAra anubhava karyo che. bahudhA anubhUta A antarAlavartI kALanA daSTAnta dvArA suSuptinA adhikaraNabhUta udayAsta antarAlavartI kALanuM anumAna thaI zake. Ama udayAsta antarAlavartI kALa anumAnasiddha hoI, e anumAnasiddha kALe 'huM jJAnAbhAvavAn hato' evuM anumAna karI zakAya. sampratipanna udayAstamayakAlano aMtarAlavartI kAla arthAt divasabhAga bahudhA Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa ajJAnanuM sAdhaka trIjA prakAranuM sAkSipratyakSa 149 anubhavasiddha hoI, suSuptino adhikaraNabhUta, vivAdano viSaya banelo, udayAta antarAlavartI kAla anumAnathI jANI zakAya che. anumAnano AkAra Avo hoya che - vivAha udayAstamayau antarAlakAlavantau udayAstamayatvAt, sampratipannodayAstamayavat / nyAyAmRtakAre suSuptikAlIna AtmAmAM jJAnAbhAvanuM anumAna karavA mATe je pAno nirdeza ryo - "supurtiAtInoDakaM' - e pakSanA vizeSaNa suSuptikAlanI siddhi anumAna dvArA karavAmAM AvI che. anumAnasiddha suSuptikAla ja jJAnAbhAvAnumAnanA pAnuM vizeSaNa che. atasiddhimAM suSuptikAlanI siddhi karavA mATe je anumAna jaNAvavAmAM AvyuM che te dvArA suSuptino adhikaraNabhUta divabhAga (arthAt divasa) ja dekhADavAmAM Avyo che, paraMtu suSuptinI adhikaraNabhUta rAtri dekhADavAmAM AvI nathI. manuSya svabhAvataH rAtre ja suSupta thAya che, tethI prasiddha suSuptinuM adhikaraNa rAtrikAla choDI divasamAlane zA mATe dekhADavAmAM Avyo che? AvA praznano uttara A che - udaya ane astano antarAlavartI saMpUrNa divAkAla vayaska badhA puruSone anubhavasiddha che. A daDha anubhavasiddha daSTAMta dvArA koIka sthaLe vivAdano viSaya banelA divAkAlanuM anumAna sahajasiddha hoI, divAkAlane ja suSuptinuM adhikaraNagaNI nirdezavAmAM Avyo che. je puruSa koIka vAra udaya ane asta vaccenA divAkAlamAM suSupta thAya che te jAgIne udaya ane asta vaccenA kAlanuM sahajapaNe anumAna karI zake che. jo rAtrine suSuptinA adhikaraNabhUta kAlarUpe nirdezavAmAM Ave to sampratipanna asta ane udayane daSTAnta tarIke laI te dvArA vivAdano viSaya banelA asta ane udayanA antarAyavartI kAlanuM anumAna karavuM paDe, ane e anumAna AvA AkAranuM thAya-vipratiSanI mastolamattAtattavanI mastoyevAti, sapratipanAstoyevatA" suptAtthita puruSano parAmarza jo anumAnarUpa hoya to tenA dvArA bhAvarUpa ajJAnaviSayaka * sauSapta pratyakSa siddha thAya nahi ema darzAvyuM. vaLI, jote parAmarzane smRtirUpa che ema kahevAmAM Ave to tema hotAM paNa bhAvarUpa ajJAnaviSayaka sauSapta pratyakSa tenA dvArA siddha thAya nahi. kema samajAvIe chIe. sauSapta pratyakSa sAkSipratyakSa che. e sAkSipratyakSa bhAvarUpa ajJAnaviSayaka che ema advaitavedAntIo kahe che. smRtimAtra saMskArajanya hoya che. saMskAra anityajJAnajanya hoya. nitya jJAna saMskAranuM janaka hotuM nathI. je jJAna vinAzI nathI te jJAna saMskArane utpanna karatuM ja nathI. saMskAra jJAnanuM phaLa che ane jJAna phaLanAya che. jJAnathI saMskAra utpanna thatAM ja te saMskAra potAnA janaka jJAnano nAza kare che. tethI nitya jJAna kadI paNa saMskAranuM - janaka hotuM nathI. anitya jJAna avyavahita uttara kSaNe nahi paNa kAlAntare smRtine utpanna kare che, eTale vacce saMskAranI kalpanA karavAmAM AvI che. svajanya vyApAra vinA koI paNa kAraNa vyavahita kAryanuM janaka banI zake nahi. vinaSTa jJAna kAlAntare smRtine utpanna kare che. smRtinI avyavahita pUrva kSaNe smRtinuM janaka jJAna hotuM nathI. have jo smRtinA janaka viziSTa jJAnathI janya evo saMskArarUpa vyApAra paNa smRtinI avyavahita pUrva kSaNe na hoya to peluM vinaSTa jJAna smRtinuM janaka banI zake ja nahi. tethI, anitya jJAna svajanya saMskAra dvArA kAlAntare smRtinuM janaka bane che ema svIkAravAmAM AvyuM che. vinaSTa jJAnanuM smRtijanatva ghaTAvavA mATe ja te jJAnajanya saMskArarUpa vyApAranI kalpanA karavAmAM AvI che. kAryanA avyavahita pUrva kAle vyApArI ane vyApAra baMne avidyamAna hoya to te kArya prati vyApArInuM kAraNatva ja asiddha Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara vedAntamAM avighAviyAra thaI paDe. eTalA mATe ja vinaSTa anubhava vyavahita smRtine utpanna karavA mATe saMskArarUpa vyApAra utpanna kare che. anubhava saMskArarUpa vyApAra utpanna na kare to vinaSTa anubhavathI kAlAntare smRti utpanna thaI zake nahi. have jo jJAna nitya hoya to kAlAntare viSayaprakAza mATe saMskAra mAnavAnI koI ja AvazyakatA rahetI nathI. anitya jJAnanA vyApArarUpa saMskArathI kAlAntare smRti utpanna thAya che ane e smRti viSayaprakAzarUpa hoya che. jo jJAna nitya hoya to kAlAntare paNa te vidyamAna ja hoya ane e nitya jJAna ja kAlAntare viSayaprakArarUpa hoya che, pariNAme smRtino svIkAra karavAnI AvazyaktA ja rahetI nathI. smRti pote ja anAvazyaka banI jatAM smRtinA janaka saMskAranI koI ja apekSA rahetI nathI. Ama avinAzI jJAna pote ja kAlAntare viSayaprakAzarUpa kArya utpanna karI zakatuM hoI, te jJAnamAM saMskArajanakatA nathI. saMskAra pote pratyakSa vastu nathI paraMtu smRtirUpa kAryanI utpatti ghaTatI na hovAthI saMskAranI kalpanA karavAmAM AvI che. jJAna nitya hoya to kAlAntare viSayaprakAza mATe nityajJAnajanya saMskAranI koI jarUra ja nathI, eTale tyAM saMskAranI kalpanA karavAnI paNa koI AvazyaktA nathI. kAlAntare viSayaprakAzarUpakAryanI anupapatti vinA saMskAranI kalpanA thaI zake nahi. ane eTale janayAyiko IzvaramAM saMskAra svIkAratA nathI. temanA mate IzvaranuM jJAna nitya che..nitya jJAna saMskAranuM janaka hotuM nathI. advaitavedAntInA mate sauSapta sAkSipratyakSano viSaya anAThiM. ajJAna che. anAdi ajJAnathI uparakta sAkSicetanyarUpa jJAna ja sauSupta pratyakSa che. e pratyakSa sAkSitanyarUpa hoI avinAzI che ane e sAkSitanyano viSaya ajJAna paNa anAdi che. brahmasAkSAtkAra vinA e anAdi ajJAnano nAza thato nathI. tethI avinAzI sauSupta jJAna ane e jJAnano viSaya anAdi ajJAna e baMneno UMghamAMthI jAgavAthI nAza thato nathI. tethI A avinAzI jJAna saMskAranuM paNa janaka nathI, ane saMskAra utpannanathavAthI smRti paNa saMbhavatI nathI, ane smRti saMbhavatI na hovAthI smRtirUpa parAmarza dvArA sauSupta pratyakSa paNa siddha thAya nahi. tethI smRtisiddha sauSupta pratyakSa bhAvarUpa ajJAna siddha karavA pramANa kevI rIte bane? eTale, smRtirUpa parAmarzathI siddha evuM sauSapta pratyakSa bhAvarUpa ajJAnane siddha karavAmAM pramANa che ema advaita vedAntIe je kahyuM che te saMpUrNapaNe asaMgata che. prastuta parAmarza anumAnarUpa ho ke smRtirUpa, te bhAvarUpa ajJAnaviSayaka sauSupta pratyakSane siddha karI zake nahi. advaitasiddhikAra nyAyAmRtakAranuM khaMDana kare che. sutotthita puruSane anumAna pramANa dvArA suSuptikAlIna jJAnAbhAvanI anumiti thaI zake che, vagere je nyAyAmRtakAre kahyuM te asaMgata che. sukhosthita puruSane pradarzita anumAna thaI zake ja nahi. pradati anumAnamAM hetu ane pAvizeSaNanuM jJAna thaI zakatuM nathI. hetu ane pakSaviroSaNanuM jJAna ja saMbhavatuM nahoI pradarzita anumAnaprayoga asaMgata che. nyAyAmRtamAre traNa hetuo ApyA che. prathama hetu che avasthAvizeSavattva. suSupta puruSanI avasthAviroSavandra vastu zuM che ? suSupta puruSane jJAnAbhAva sivAya bIjo koI paMNa avasthAviroSa jaNAvI zakAto nathI. jJAnAbhAva ja suSupta puruSanI viroSa avasthA che. jJAnAbhAva prakRta anumAnanuM sAdhya che. e sAdhyanI anumiti pahelAM avasthA vizeSarUpa hetunuM zAna saMbhavatuM ja nathI. tethI prathama hetu asaMgata che." Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa ajJAnanuM sAdhaka trIjA prakAranuM sAkSipratyakSa 151 e ja rIte dvitIya hetu paNa asaMgata che. jJAnasAmagrIno abhAva ja dvitIya hetu che. suSuptikALe jJAnasAmagrIno abhAva hato - evuM anumAna jJAnAbhAva dvArA karAya che. suSuptikAle jJAnAbhAva siddha thayA pachI jJAnAbhAva dvArA jJAnasAmagrIno abhAva anumita thAya. paNa jJAnAbhAvanI siddhi thaI ja na hovAthI jJAnasAmagrInA abhAvano nizcaya thaI zake nahi. jJAnAbhAva prakRti anumAnanuM sAdhya che. A sAdhyanI siddhi pahelAM jJAnasAmagrInA abhAvarUpa hetuno nizcaya ghaTato nathI. suSuptidazAmAM jJAnAbhAvanI anumiti thAya to jJAnasAmagrInA abhAvanI anumiti thAya, ane jJAnasAmagrInA abhAvanI anumiti thAya to te dvArA jJAnAbhAvanI anumiti thAya - Ama anyonyAzrayadoSa Ave. anyonyAzrayadoSathI dUSita hetu dvArA sAdhyanI anumiti saMbhavatI nathI. hetunI jJaptimAM anyonyAzrayadoSa hovAthI hetunuM jJAna saMbhave nahi.' * A anyonyAzrayadoSanA parihArArthe nyAyAmRtakAra kahe che ke jJAnAbhAvanI anumiti pahelAM paNa prakArAntare jJAnasAmagrInA abhAvanI anumiti thaI zake che. supnosthita puruSanI indriyo prasanna hoya che. A, indriyono prasAda indriyo paramajanya hoya che. supnosthita puruSane sukhosthitakALe indriyono je prasAda hoya che te prasAda indriyonI pUrvakAlIna uparatine lIdhe hoya che. pUrve indriyo uparata thaI hovAthI pachI indriyo prasAyukta hoya che. uparata thayA pachI "indriyo prasanna bane che. supnosthita puruSanI indriyo prasanna hovAthI pUrvasamaye temano laya thayo hato evuM anumAna karI zakAya. indriyasamUhanI uparati anumita thatAM jJAnanI sAmagrI indriyo paramakALe saMbhave ja nahi. indriyanirapekSa koI jJAna utpanna thaI zake nahi. tethI indriyonA prasAda dvArA indriyonI upatinuM anumAna karAya che ane indriyanI anumita uparati dvArA jJAna sAmagrInA abhAvanI anumiti thAya che. jJAnasAmagrInA A anumita abhAva dvArA jJAnAbhAvanuM anumAna thAya che. tethI ahIM anyonyAzrayadoSa Avato nathI. eTale jJAnAbhAvano anumApaka dvitIya hetu nirdoSa che.* ' AnA uttaramAM advaitasiddhikAra kahe che ke vyAyAmRtakAre Ama kahevuM yogya nathI kAraNake suSuptikAlIna sukhAnubhava ja indriyaprasAdanuM kAraNa che, IndriyanI uparati indriyaprasAdanuM kAraNa nathI. tethI indriyaprasAda dvArA Indriyo paratinuM anumAna thaI zake ja nahi. suSuptidazAmAM AtmasvarUpabhUta sukhano anubhava thAya che, ane te indriyaprasAdanuM kAraNa che. suSuptidazAmAM - AtmasvarUpabhUta sukhanA AkAravALI avidyAvRtti thAya che. AtmasvarUpabhUta sukhanA AkAravALI A vRtti indriyaprasAdano hetu hoI indriyaprasAda sadA-sarvadA hoto nathI. AtmasvarUpabhUta sukhanA AkAravALI avidyAvRtti suSuptikALe, samAdhinI avyavahita uttare ane cittanI avyagratA vakhate hoya che. tethI A traNa prasaMge ja indriyaprasAda upalabdha thAya che. jo IndriyonI upati ja indriyaprasAdano hetu hota to samAdhinI pachI ane cittanI avyagratAnA samaye indriyo uparata na hovAthI indriyaprasAdanA abhAvanI Apatti Ave. tethI jJAnAbhAvano anumApaka dritIya hetu anyonyAzrayadoSagrasta ja che, ane tethI e hetunuM jJAna jJAnAbhAvanI anumiti pahelAM saMbhavatuM nathI." Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 zAMkara vedAnamAM avivAvivAra e ja rIte trIjAhetunuM jJAna paNa saMbhavatuM nathI. "jJAnavattA niyamenamaNUryamALatvA e trIjo hetu che. supnosthita puruSano AtmA smaryamANa hovA chatAM arthAt suSuptikAlIne AtmAnuM smaraNa hovA chatAM jJAnavArUpe suSuptikAlIna AtmAnuM kadI smaraNa thatuM nathI. tethI suSuptikAle jJAna hatuM nahi e anumita thAya che."ahIM advaitasiddhikAra pUche che ke jJAnaviziSTarUpe AtmAnuM smaraNa thatuM nathI eno artha zuM samajavo? - koI paNa vakhate AtmAnuM jJAnaviziSTarUpe smaraNa thatuM nathI ema ke suSuptikAlAvacchede jJAnaviziSTarUpe AtmAnuM smaraNa thatuM nathI ema? prathama pA asvIkArya che kAraNa ke jJAnaviziSTarUpe AtmAnuM smaraNa suprasiddha che, tethI prathama pakSa asiddha che. bIjo pakSa paNa asaMgata che. jJAnaviziSTarUpe suSuptikAlIna AtmAnuM paNa bhramavazataH smaraNa thaI zake che. tethI jJAnavattA niyamanamamaryamAtvA hetu pakSamAM (suSuptikAlIna AtmAmAM) nahoI asiddha che. Ama bIjo pakSa paNa asaMgata che. vaLI, jJAnavattA niyamathI asmaryamANa AtmA hoya to paNa te AtmAmAM upekSaNIya jJAnanA abhAvane jJAnavattA niyamathI asmaryamANa hovAthI e hetu siddha karI zake nahi. kema? tenuM kAraNa A che - smaraNayogya vastunA niyata asmaraNa dvArA asmaryamANa te smaraNayogya vastuno abhAva siddha thaI zake paraMtu smaraNaayogya vastunA asmaraNa dvArA te smaraNaayogya vastuno abhAvasiddha na thaI zake. upekSaNIya jJAna utpanna thavA chatAM upekSaNIyajJAnaviziSTarUpe AtmAnuM kyAreya smaraNa thatuM nathI. upekSaNIya jJAna smaraNayogya : nathI. smaraNaayogyanA asmaraNa dvArA smaraNaayogyano abhAva siddha thato na hoI, upekSaNIyajJAnaviziSTa AtmAnA niyata asmaraNa uparathI upekSaNIya jJAnano abhAvasiddha thAya nahi. upekSaNIya jJAnamAM 'niyamena maryamALa-' hetu vyabhicArI thaI paDe che. upekSaNIya jJAnamAM 'niyamana arthamANatvahetu che paNa sAdhya jJAnAbhAva nathI. upekSaNIya jJAna hovA chatAM te smaryamANa hotuM nathI. asmaryamANa hovA chatAM teno abhAva siddha thato nathI. tethI sAdhya jJAnAbhAvanuM pratiyogitva upekSaNIya jJAnamAM na hovAthI arthAt upekSaNIya jJAnapratiyogika abhAvana hovAthI hetu vyabhicArI bane che. Ama tRtIya hetu paNa asaMgata che. ahIM nyAyAmRtakAra kahe che ke "niyamathI asmaryamANa hovAne kAraNe e hetuthI jo jJAnAbhAvanI anumitina thatI hoya to prAtaHkALe anubhUta cauTAmAM hAthInA jJAnanuM abhAvajJAna kevI rIte thAya? prAtaHkALecauTo joyo hato paNa te vakhate hAthInuM jJAna amane hatuM nahi. te vakhate amane jo hAthInuM jJAna hota to cokanA jJAnanuM smaraNa thayuM tema hAthInA jJAnanuM paNa smaraNa thAta. hAthInA jJAnanuM niyata asmaraNa hovAthI hAthInA jJAnanuM abhAvajJAna arthAt hAthInA jJAnanA abhAvanI anumiti thAya che. niyamana asmaryamANatva hetu dvArA jo jJAnAbhAvanI anumitina thatI hoya to tevA sthaLe hAthInA jJAnanI anumiti thAta nahi. to pachI hAthInA jJAnanA abhAvaviSayaka jJAna thAya ja kevI rIte? AnA uttaramAM advaitasiddhikAra kahe che ke niyamena ArmaryamAtra hetu dvArA hAthInA jJAnanA abhAvanI anumiti thatI nathI paraMtu jJAnanI anupalabdhi dvArA ja jJAnAbhAvanI siddhi thAya che, anupalabdhipramANa ja ahIM abhAvagrAhaka che. anupalabdhi eTale ja upalabdhino abhAva. upalabdhinA abhAvanA jJAna dvArA upalabdhinA viSayano abhAva siddha thAya che. yogyAnupalabdhi ja abhAvagrAhaka che. upalabdhinA abhAvarUpa anupalabdhinuM jJAna, bhAvarUpa ajJAna dvArA siddha Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa ajJAnanuM sAdhaka trIjA prakAranuM sAkSipratyakSa thAya che. sAhisiddha bhAvarUpa ajJAna dvArA jJAnAbhAvanI anumiti thAya che. bhAvarUpa ajJAna jJAnAbhAvanuM vyApya che." . ahIM abhiprAya e che ke bhAvarUpa ajJAnavAdI advaita vedAnI bhAvarUpa ajJAnane sAkSipratyAsiddha gaNI svIkAre che. jJAnAbhAvanuM pratyakSa thaI zake nahi. abhAva anupalabdhipramANagamya che, tethI abhAvanI pratIti parokSapratIti che. vedAntaparibhASAkAra anupalabdhipramANa dvArA abhAvanuM pratyakSa svIkAre che paNa te taiyAyikane anusarI Avo svIkAra kare che. paraMtu e advaita vedAntano siddhAMta nathI e ame pahelAM jaNAvI gayA chIe. . advaita vedAnta anusAra anupalabdhipramANa dvArA parokSa jJAna ja thAya, pratyakSa jJAna thAya nahi. abhAvanA parokSa jJAnamAM anupalabdhi karaNa hoya che, indriya karaNa hotI nathI. indriyakaraNaka abhAvapratyakSa mImAMsako svIkAratA nathI. abhAvanA parokSa jJAnamAM je anupalabdhine karaNa gaNavAmAM AvI che te anupalabdhi zuM. jJAta thaIne karaNa bane che ke ajJAta rahIne svarUpa sattAmAtrathI karaNa bane che? anupalabdhi jJAta thaI karaNa bane to anavasthAdoSa Ave, kAraNa ke anupalabdhi pote ja upalabdhino abhAva che, A upalabdhino abhAva paNa upalabdhinI anupalabdhi dvArA gRhIta thAya, ane A anupalabdhi paNa upalabdhinI anupalabdhi dvArA gRhIta thAya, Ama anavasthAdoSa AvI paDe ja. nyAyakusumAMjali trIjA stabamAM udayanAcArye jJAta anupalabdhinI karaNatAnA pakSamAM A anavasthAdoSa dekhADyo che." jo ajJAta anupalabdhi (svarUpa sattAmAtrathI) abhAvapratItinuM kAraNa hoya to abhAvapratIti pratyakSa banI javAnI Apatti Ave, kAraNa ke ajJAtakaraNa pratItio pratyakSa ja hoya che. vaLI, anupalabdhikaraNa abhAvapratItinI parokSatA, je mImAMsaka siddhAMta che, teno bhaMga thAya. udayanAcAryanI Apattino uttaramImAMsake Apyo nathI paNa advaita vedAntI to jJAta anupalabdhine abhAvanA parokSa jJAnanuM jharaNa gaNe che. temAM udayanAcArye darzAvelo anavasthAdoSa advaita vedAntInA matamAM AvI zakto nathI, kAraNa ke advaita vedAntInA matamAM anupalabdhinA jJAnane mATe bIjI anupalabdhi svIkAravAnI jarUra nathI, jarUra hoya to anavasthAdoSa Ave. anupalabdhi e upalabdhino abhAva che. A abhAvanI pratiyogI upalabdhi avazyapaNe koI 1 hoya ja. nirviSayaka upalabdhi saMbhavatI nathI. tethI upalabdhinA viSayaviSayaka (arthAt upalabdhinA viSayanuM Avaraka) bhAvabhUta ajJAna je sAkSisiddha che, te je sAhisiddha viSayAvaraka bhAvabhUta ajJAna dvArA viSayanI upalabdhinA abhAvanI anumiti thAya che. tadviSayaka ajJAna tadviSayaka jJAnAbhAva vyApya che. tethI sarvatra advaita vedAntIonA mate sAhisiddha bhAvabhUta ajJAna dvArA jJAnAbhAvanI anumiti thAya che. A rIte anumita jJAnAbhAva ja jJAta anupalabdhi che. A jJAta anupalabdhirUpa karaNa dvArA upalabdhinA viSayano abhAva pramita thAya che. A pramiti parokSa pramiti che, pratyakSa pramiti nathI. ghaTanI anupalabdhirUpa pramANa dvArA ghaTano abhAva pramita thAya che. pramitino abhAva prameyAbhAvanA jJAnanuM kAraNa che. upalabdhinA abhAvarUpa pramANa dvArA upalabhyamAna viSayanA abhAvanI pramiti utpanna thAya che. ghaTanI anupalabdhi ghaTAbhAvanI grAhaka che. ghaTAnupalabdhi paNa jJAta thaIne ja ghaTAbhAvaviSayaka parophA premitinI janaka bane che. ghaTAnupalabdhi jJAta kevI rIte thAya paITSL LS LS Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 zAMkara vedAntamAM avivAvicAra che? ghaTAnupalabdhi ghaTaviSayaka ajJAna dvArA anumita thAya che ane A ghaTaviSayaka ajJAna sAhisiddha che. sAhisiddha ajJAna dvArA anumita anupalabdhi ghaTAbhAvaviSayaka parokSa pramitinI janaka che. ghaTAbhAvaviSayaka pramiti indriyajanya nathI, indriyanI sAthe abhAvano koI paNa saknikarSa nathI. viroSaNatA ane virodhyatA e koI sanikarSa nathI. | 'ghaTAbhAvavALuM bhUtala (= paramAvavat bhUtana) AvA cAkSuSa pratyakSamAM cakSunI sAthe ghaTAbhAvano sanikarSa kyo che enuM nirUpaNa karatI vakhate udyotakara vagere taiyAyiko kahe che ke cakSurindriyanI sAthe bhUtalano saMyoganirSa che ane ghaTAbhAva cakSunikRSTa bhUtalanuM vizeSaNa che, tethI ghaTAbhAvanI sAthe cakSuno cakSusaMyuktavizeSaNatAsanikarSa che. 'bhUtale ghaTAbhAva" (="pUtane ghaTamAva:') evA cAkSuSa pratyakSamAM cakSusaMyukta bhUtala che ane ghaTAbhAva bhUtalanuM vizeSya che. tethI ahIM cakSusaMyuktavirodhvatArUpa sannikarma cakSuno ghaTAbhAva sAthe che. Ama niyAyiko IndriyasaMbaddha vizeSaNatA ke vizeSyatAne ja indriyanI sAthe abhAvano saniSa gaNe che. ahIM prazna e thAya che ke bhUtalAdiniSTa ghaTAbhAvamAM je vizeSaNatA ke virodhyatA svIkAravAmAM AvI che te viroSaNatA ke vizeSyatA kyA saMbaMdhathI avacchinna che? be saMbaddha vastumAMthI eka viroSaNa ane bIjI viroga hoya che. asambaddha be vastuo vacce vizeSaNavirodhyabhAva pratIta thaI zake nahi. asambaddha vastu paNa jo viroSaNa tarIke pratIta thAya to jagatanI badhI vastuo badhI vastuonA vizeSaNarUpe pratIta thAya. bhUtala sAthe ghaTAbhAvano saMbaMdha zo che e nirUpavuM jarUrI che. daMDavALo puruSa" (= "icvAnuM puruSa:') evI pratItimAM daDa vizeSaNarUpe ane puruSa vizeSyarUpe pratIta thAya che. daMDa ane puruSa vacce saMyogasaMbaMdha che eTale evI pratIti thAya che. asaMyukta daMDa ane puruSa viroSaNaviroSyabhAve pratIta thaI zake nahi. tethI, prastutamAM bhUtalanI sAthe ghaTAbhAvanA saMbaMdhanuM nirUpaNa karavuM jarUrI che. niyAyiko ahIM svarUpasaMbaMdha svIkAre che. A svarUpano artha zo che? sva ane rUpa e be zabdo dvArA zuM jaNAvAyuM che ? vadhyAputrAdi alIka vastuni:svarUpa che. tenA sivAya saklavastu sasvarUpa che. vastumAtra "sva' zabdagrAhya che ane vastumAtrane koIne koI rUpa hoya che. bhUtalane paNa svarUpa che ane ghaTAbhAvane paNa svarUpa che. tethI 'ghaTAbhAvavALuM bhUtala kahetAM beya svarUpa pratIta thAya. paNa bhUtalanuM svarUpa bhUtalamAM ja che ane ghaTAbhAvanuM svarUpa ghaTAbhAvamAM ja che. saMbaMdhamAtra kiSTa hoya che, jemake saMyoga, samavAya, vagere kevaLa eka eka vyaktiniSTa svarUpa kevI rIte saMbaMdha banI zake che. bhUtale ghaTa hoya ke na hoya tethI bhUtalasvarUpamAM kaMI ja vyatyaya thato nathI. tevI ja rIte, ghaTAbhAva bhUtala hoya ke anyatra tethI ghaTAbhAvanA svarUpamAM paNa kaMI vyatyaya thato nathI. konA svarUpane bhUtala ane ghaTAbhAvano saMbaMdha gaNI niyAyiko svIkAre che ? abhAvanI sAthe bhUtalano saMbaMdha siddha na thAya to ghaTAbhAvanI viroSaNatA ke virodhyatA siddha thAya ja kema? asambaddha to viroSaNa ke virogya hoya ja nahi. A badhuM vicArIne ja mImAMsako abhAvanI sAthe indriyano indriyasambaddha vizeSaNatArUpa sannikarSa svIkAratA nathI. indriya asanikRSTa vastunA jJAnanI janaka nathI. tethI abhAvane endriyaka jJAnano viSaya nagaNI anupalabdhipramANajanya parokSa jJAnano viSaya gaNI teo svIkAre che. abhAva indriyajanya jJAnano viSaya banI zake ja nahi. A ja mImAMsakono abhiprAya che. Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa ajJAnanuM sAdhaka trIjA prakAranuM sAkSipratyakSa 155 Ama mImAMsako abhAvanI sAthe indriyano sannikarSa svIkAratA nathI ane asanikRSTa indriya pramitinI janaka banatI nathI. tethI mImAMsako yogyAnupalabdhine indriyapramANanI sahakArI tarIke na svIkAratAM svataMtra pramANa tarIke svIkAre che. A svataMtra pramANarUpa anupalabdhi jJAta thaIne ja abhAvaviSayaka parokSa pramitinI janaka bane che. ajJAta anupalabdhi jo svarUpa sattAthI ja abhAvapramitinI janaka hoya to abhAvaviSayaka pramiti pratyakSa banI javAnI Apatti Ave, ajJAtakaraNa pramiti pratyakSa ja hoya". A Apatti udayanAcArye darzAvI che. paraMtu advaita vedAntamAM A Apatti saMbhavatI nathI. vaLI, advaitavedAntamAM ghaTaviSayaka ajJAna dvArA ghaTaviSayaka upalabdhino abhAva anumita thaI zake che, emAM anavasthAdoSa paNa Avato nathI. advaita vedAntanuM A rahasya na jANanAra vedAntaparibhASAkAre svecchAnusAra je phakalpanA karI che te advaitavedAntIne sarvathA asvIkArya che. advaita vedAntanA karNadhAra prakAzAtmayatie potAnA vivaraNagraMthamAM taddana spaSTa kahyuM che ke abhAvanuM pratyakSa thaI zake nahi, abhAva parokSapramitino viSaya che.' - ajJAna sAkSI dvArA pratyakSa thAya che. ajJAna jo jJAnAbhAva hota to ajJAnanuM pratyakSa thaI zAkta nahi. abhAva to anupalabdhipramANa gamya che, tethI abhAva parokSapramitino viSaya che. pUrvamImAMsaka paNa abhAvane parokSapramitino viSaya gaNe che, abhAvanuM pratyakSa teo paNa svIkAratA nathI. niyAyiko svasiddhAMta anusAra abhAvanuM pratyakSa svIkAre che, e temanA mate saMgata che. paraMtu advaita vedAntI ane mImAMsaka nyAyamatanuM anusaraNa kare to temane apasiddhAMtarUpa nigrahasthAna avazya AvI paDe. alabatta, jeo nigrahasthAnano bhaya rAkhatA na hoya teo svasiddhAntane asaMgata jema phAve tema bolI zake. advaitavedAntInA mate hAthInA abhAvanuM jJAna hAthInI anupalabdhi dvArA thAya che ane anupalabdhinuM jJAna sAhisiddha bhAvarUpa ajJAna dvArA thAya che. A bhAvarUpa ajJAna jenuM liMga (hetuM) che e anupalabdhinI anumiti kevI rIte thAya che e dekhADavA mATe advaitasiddhikAre nIce mujaba kahyuM che. pUrvakALe arthAt savAre huM (pakSa) hastijJAnAbhAvavAn (sAdhyo hato kAraNake tyAre huM hastiajJAnavALo hato (hetu). hAthIviSayaka ajJAna hatuM mATe huM hAthIviSayaka jJAnAbhAvavALo hato. hastijJAnAbhAvanuM vyApya che hAthIviSayaka bhAvabhUta ajJAna. A anumAna kevalavyatirekI che. A anumAnamAM anvayI daSTAMta saMbhavatuM na hoI, avayavyAptinuM grahaNa thAkya nathI. tethI vyatirekI daSTAMta dvArA vyatirevyApti gRhIta thAya che ane tajjanya A vyatirekAnumAna che ema samajavuM joIe. tethI pradarzita anumAnaprayogamAM "naivaM tanaivaM" evI vyatireka vyApti darzAvavAmAM AvI che. je samaye mArAmAM sAdhya (vyApaka hastijJAnAbhAva) nathI te samaye mArAmAM vyApya hetu (hAthIviSayaka ajJAna) paNa nathI. jyAre mArAmAM hAthIviSayaka jJAna che tyAre mArAmAM hAthIviSayaka ajJAna nathI. tethI ja advaitasiddhikAra "yathA jJAnavAnuM gara" e daSTAMta dvArA vyatireka vyAptigrahaNanuM sthaLadarzAve che, eTale ke je samaye mArAmAM gajajJAnAbhAvano abhAva (arthAt gajajJAna) hoya te samaye mArAmAM gajaviSayaka ajJAna hoya nahi. sAdhyAbhAvanA vyApaka hetvabhAvanuM pratiyogitva hetumAM hoI, hetumAM vyatireka vyApti ja che ema samajavuM. pradarzita pratiyogitajavyatirekavyApti che. advaita vedAntInA Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 zAMkara vedAntamAM avivAviyAra mate A rIte sarvatra jJAnAbhAvanA vyApya bhAvabhUta ajJAna dvArA jJAnAbhAvanuM anumAna thAya che. bhAvabhUta ajJAna ja jJAnAbhAvanuM anumApaka che. suSuptimAM ajJAna sAkSisiddha hovAthI sAhisiddha ajJAna dvArA ja jJAnAbhAvanI anumiti thaI zake che. bhAvarUpa ajJAnano svIkArana karavAmAM Ave to suSuptimAM jJAnAbhAva hato evuM anumAna asaMbhava banI jAya. " vizviviSam (huM kaMI jANato na hato") evA parAmarathI siddha sauSuptapratyakSa bhAvarUpa ajJAnaviSayaka che." advaita vedAntIne ahIM nyAyAmRtakAra nIce pramANe Apatti Ape che. supnosthita puruSane suSuptikAlIna jJAnAbhAvanuM anumAna karavA mATe jJAnavirodhI bhAvabhUta ajJAna-avazya svIkAravuM joIe, jo jJAnavirodhI ajJAna na svIkArIe to sukhosthita puruSane suSuptikAlIna jJAnAbhAvanI anumiti thaI zake nahi - A ja jo advaita vedAntIno mata hoya to suSuptikALe puruSane jema jJAnAbhAva hoya che tema rAgano (IcchAno) abhAva paNa hoya che. A rAgAbhAvanuM anumAna karavA mATe rAgavirodhI TheSa paNa suSupta puruSamAM svIkAravo paDe. jema jJAnavirodhI ajJAna dvArA ja jJAnAbhAvanuM anumAna thAya che, tema rAgavirodhI Sa dvArA ja rAgabhAvanuM anumAna karavuM paDe. virodhI padArthano (ahIM dveSano) anubhava na thayo hoya to apara virodhI padArthanA (ahIM rAganA) abhAvanI anumiti kevI rIte thAya? parasparavirodhI be padArthomAMthI eka virodhI padArthanA anubhava dvArA bIjA virodhI padArthanA abhAvanI anumiti thAya che. eka virodhI padArthano anubhava na hoya to bIjA virodhI padArthanA abhAvanI anumiti thaI zake nahi e advaita vedAntIno mata che. tethI suSupta puruSamAM rAgAbhAvanI anumiti karavA mATe suSupta puruSamAM rAgavirodhI Sano anubhava svIkAravo paDe. Ama suSupta puruSamAM dezano anubhava hoya che e svIkAravuM paDe. paraMtu suSupta puruSamAM dveSano anubhava hoya che e to viruddha vAta che. AnI sAme advaitasiddhikArano uttara nIce mujaba che. nyAyAmRtakAre Ama kahevuM yogya nathI, kAraNa ke rAga ane dveSa jJAnajanya che. ajJAta viSaya prati rAga-dveSa thatA nathI. jene je viSayanuM jJAna na hoya tene te viSaya prati rAga ke dveSa thaI zake nahi. bhAvarUpa ajJAna jema jJAnAbhAvanuM vyApya che tema rAgAbhAvanuM paNa vyApya che. je samaye bhAvarUpa ajJAna hoya te samaye jema jJAnano abhAva bhAvarUpa ajJAna dvArA anumita thAya tema rAgano abhAva paNa bhAvarUpa ajJAna dvArA anumita thAya. tethI suSuptikAlIna rAgAbhAvanuM anumAna karavA mATe rAgavirodhI dveSa svIkAravAnI jarUra nathI. sAkSisiddha bhAvarUpa ajJAna dvArA jema suSuptikAlIna jJAnAbhAvanI anumiti thAya che tema suSuptikAlIna rAgAbhAvanI paNa anumiti thaI zake che. athavA supnosthita puruSane 'ne kribritiSazuM' evo je parAmarza thAya che te parAmara dvArA suSuptikAlIna sAkSipratyakSasiddha bhAvarUpa ajJAna jJAnAbhAvanuM anumApaka bane che. ane A anumita jJAnAbhAva rAgAbhAvano anumApaka bane che. jJAnAbhAva rAgabhAvano vyApya che. jJAna rAganuM janaka hoI jJAna rAganuM vyApaka che ane rAga jJAnanuM vyApya che. vyApakAva vyApyAbhAvanuM vyApya hoya che ane vyApyAbhAva vyApakabhAvanuM vyApaka hoya che. tethI vyApakAbhAva dvArA vyApyAbhAvanI anumiti thaI zake. Ama suSuptikAlIna rAgAbhAvanuM anumApaka bhAvarUpa ajJAna athavA jJAnAbhAva banI zake che. eTale suSuptikALe rAgavirodhI dveSa Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa ajJAnanuM sAdhaka trIjA prakAranuM sAkSipratyakSa 157 mAnavAnI koI ja jarUra nathI. bhAvarUpa ajJAna ane jJAnAbhAva baMne rAganA virodhI che. tethI rAvirodhI bhAvarUpa ajJAna dvArA ke jJAnAbhAva dvArA rAgAbhAvanI anumiti thaI zake. suptotthita puruSane suSuptikAlIna rAgAbhAvanI anumiti mATe rAgavirodhI dveSane suSuptikALe svIkAravAnI jarUra nathI.19 nyAyAmRtakAra eka navI Apatti Ape che. te kahe che ke advaitavedAntInA mate bhAvarUpa ajJAna tenI jJAnavirodhitAne kAraNe jJAnAbhAvanuM anumApaka che; je viSayanuM ajJAna hoya che te ja viSayano jJAnAbhAva hoya che kAraNa ke ajJAna jJAnanuM virodhI che; be virodhIomAMthI eka hoya to bIjo virodhI na hoya. advaitavedAntInA A matamAM prazna UThe che ke je vastunuM aparokSa jJAna che ane sAthe sAthe parokSa jJAna nathI tevA sthaLe parokSa jJAnanA abhAvanuM anumAna kevI rIte tharo ? pratyakSa jJAna che eTale te viSayanuM bhAvarUpa ajJAna hoI zake nahi, kAraNa ke pratyakSa jJAna ajJAnanuM virodhI che. paraMtu ajJAnane to jJAnAbhAvanuM advaitavedAntIe anumApaka gaNyuM che. je vastunuM pratyakSa jJAna hoya te vastunuM bhAvarUpa ajJAna hoya ja nahi. vastuviSayaka bhAvarUpa ajJAna hoya ja nahi to te bhAvarUpa ajJAna dvArA te ja vastuviSayaka parokSa jJAnano abhAva asiddha ja rahe. te sthaLe parokSajJAnanA abhAvanuM sAdhaka koI paNa pramANa nathI. tethI parokSa jJAnano abhAva sarvathA asiddha thaI paDe.20 advaitasiddhikAra Ano uttara nIce pramANe Ape che. parokSa jJAnano abhAva sarvathA asiddha thaI paDato nathI. parokSa jJAnanI sAmagrInA abhAvane AdhAre ja parokSa jJAnanA abhAvanI anumiti thaI zake che. jo kahevAmAM Ave ke parokSa jJAnanI sAmagrInA abhAvane AdhAre parokSa jJAnanA abhAvanI anumati mAnatAM to pUrvavat anyonyAzraya doSa Ave, parokSa jJAnano abhAva siddha thatAM te dvArA parokSa jJAnanI sAmagrIno abhAva siddha (anumita) thAya ane parokSa jJAnanI sAmagrIno abhAva siddha thatAM te dvArA parokSa jJAnano abhAva sidgha (anumita) thAya, Ama prastuta anumiti anyonyAzrayadoSathI dUSita hoI ghaTI zake nahi - to advaitavedAntI kahe che ke A rItano anyonyAzrayadoSa prakRta sthaLe Avato nathI. parokSa jJAnanA abhAva dvArA sAmagrInA abhAvanI anumiti ane sAmagrInA abhAvanI anumiti dvArA parokSa jJAnanA abhAvanI anumiti - AvA anyonyAzrayadoSano prasaMga ahIM nathI. kema ? jJAnasAmagrInA abhAvane AdhAre jJAnAbhAvanuM anumAna karavAmAM Ave to anyonyAzrayadoSa Ave ema ame pahelAM jaNAvI gayA chIe, paraMtu parokSa jJAnanI sAmagrInA abhAvane AdhAre parokSa jJAnanA abhAvanI anumitimAM anyonyAzrayadoSa Avato nathI kAraNa ke parokSa jJAnanI sAmagrI che jJAyamAna razabda, jJAyamAna liMga, vagere ane A rAbda, liMga, vagere upalabdhiyogya vastuo hoI yogyAnu palabdhi dvArA temanA abhAvano nizcaya thaI zake che. upalabdhiyogya zabdAdino abhAva ja parokSa jJAnanI sAmagrIno abhAva che, ane te sAmagrInA abhAva dvArA parokSa jJAnanA abhAvanI anumiti thaI zake. parokSa jJAnanI sAmagrInA abhAvano nizcaya karavA mATe parokSa jJAnanA abhAvano nizcaya apekSita nathI. phalAbhAva dvArA sAmagrInA abhAvano nizcaya karavAno nathI. paraMtu yogyAnupalabdhi dvArA ja parokSa jJAnanI sAmagrInA abhAvano nizcaya karavAno che. tethI prastuta sthaLe anyonyAbhAvadoSane avakArA ja nathI. 21 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 zAMkara vedAnamAM avivAviyAra jJAnasAmagrInA suSuptikAlIna abhAvano nizcaya suSuptikAlIna jJAnAbhAvanA nizcaya vinA saMbhave nahi. jJAnAbhAva dvArA ja jJAnasAmagrIno abhAva anumita thAya che. atIndriya indriya, vagerethI ghaTita jJAnasAmagrIno suSuptikALe abhAva hato evo nizcaya kalAbhavanA nizcaya vinA thaI zake nahi. phalAbhAvanuM jJAna na thayuM hoya to jJAnasAmagrInA abhAvano nizcaya thaI zake nahi. tethI ame advaita vedAnatIo A sthaLe anyonyAzrayadoSa darzAvIe chIe.2 suSuptikALe je jJAnAbhAva je puruSane hato te jJAnAbhAvanuM anumAna te ja puruSa jAgIne kare che. kevI rIte sukhotthita puruSa suSuptikAlIna jJAnAbhAvanuM anumAna kare che te dekhADavAmAM AvyuM che ane tenuM khaMDana karavAmAM AvyuM che. evo koI paNa hetu nathI jenA dvArA sukhosthita puruSa suSuptikAlIna jJAnAbhAvanuM anumAna karI zake. tethI supnosthita puruSanuM suSuptikAlIna jJAnAbhAvanuM anumAna sarvathA asaMgata che. bhAvarUpa ajJAna dvArA ja jJAnAbhAvanuM anumAna karI zakAya. ajJAna dvArA jJAnAbhAvanI anumiti thaI zaktI hovA chatAM paNa bhAvarUpa ejJAna jona svIkAravAmAM Ave to anya koI paNa hetu dvArA suSuptakAlIna jJAnAbhAvanI anumiti thaI zake nahi. tethI suSuptikAlIna jJAnAbhAvanuM anumAna karavA mATe bhAvarUpa ajJAna avayaM svIkAravuM joIe. jeo suSuptikAlIna jJAnAbhAvanuM anumAna karavA prayAsa kare che temaNe paNa bAdhya thaIne na chUTake bhAvarUpa ajJAna svIkAravuM ja joIe vastuta vAta ema che ke supnosthita puruSane liMga, vyApti, vagerenuM pratisaMdhAna na hovAne kAraNe ja "vizviSi " evo parAmarza thAya che e sarvAnubhavasiddha che. tethI, AvA A parAmarza dvArA suSuptikAlIna jJAnAbhAvanuM anumAna karavAno prayAsakavala kuprayAsamAtra che. nyAyAmRtakAra advaitavedAntanA matanuM khaMDana karatAM nIce pramANe jaNAve che. suSuptotthita puruSano 'krizvitariSam' evo parAmarza suSuptikALe anubhavela bhAvarUpa ajJAnanI smRti che, supnosthita puruSane A smaraNa dvArA sauSupta bhAvarUpa ajJAnano anubhava siddha thAya che, bhAvarUpa ajJAnanA anubhava vinA bhAvarUpa ajJAnanuM smaraNa thaI zake nahi, A mujaba advaitavedAntI kahe che. paraMtu temanuM Ama kahevuM nitAnta asaMgata che kAraNake vizvariSa' evuM smaraNa sukhotthita puruSane thatuM hovAthI smaraNanA janaka saMskArano svIkAra karavo joIe. saMskAra vinA smaraNa thaI zake nahi. sauSupta ajJAnAnubhava sAkSipratyakSarUpa che ane sAkSI avinAzI caitanya vastu che. ajJAna paNa anAdi ane tatvajJAnanAya che. sukhosthita puruSane ajJAna ane ajJAnano anubhava ane vidyamAna ja rahyAM che, viSaya ane jJAna e bemAMthI koIno paNa nAza thato nathI. vidyamAna avinAzI jJAna (sAkSipratyakSa) saMskAranuM janaka banI rAtuM nathI. viSaya (ajJAna) paNa vinaSTa thato nathI. tethI viSayaviziSTarUpe jJAna nAza pAmyuM che ema kahI zakAya nahi. pariNAme, avinAzI jJAnathI saMskAra utpanna thaI zaktA na hoI, saMskArajanya smRti sukhosthita puruSane thAya ja kevI rIte? AnA uttaramAM advaitasiddhikAra kahe che ke A sAkSI zuddha caitanyamAtranathI. avidyAvRttimAM pratibiMbita caitanyane sAkSI kahevAmAM Ave che. je ajJAne sAkSibhAsya che te ajJAna eTale ajJAnaviSayaka ajJAnanI vRtti. ajJAnaviSayaka ajJAnanI vRttimAM pratibiMbita caitanya ja ahIM sAkSitanya che. ajJAnaviSayaka ajJAnavRttimAM pratibiMbita sAkSicetanya dvArA ja ajJAna Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa ajJAnanuM sAdhaka trIjA prakAranuM sAkSipratyakSa 159 bhAya che. ajJAnaviSayaka ajJAnavRtti janya vastu che. suSuptikAle A ajJAnavRtti vidyamAna hovA chatAM suSupti pachI teno nAza thaI jAya che, ajJAnavRtti saMskAra pedA karI nAza pAme che. Ama saMskAranI anupapatti nathI. ane saMskAra hovAthI sukhosthita puruSane smaraNa paNa thaI zake 25 ahIM nyAyAmRtakAra nIce mujaba Apatti Ape che. advaitavedAntIo ajJAnane ajJAnavRttivedya kahI svIkAre che, kevaLacaitanyavedya kahI svIkAratA nathI. jo ajJAna cinmAtravedya hoya to sarvadA ja ajJAnano prakAza ghaTe kAraNa ke caitanya nitya vastu che, sarvadA vidyamAna che. advaitavedAnI ajJAnane ajJAnavRttivedya gaNe che. ajJAnavRtti janya che, tethI te kyAreka hoya che ane kyAreka hotI nathI. A ajJAnavRtti svakAraNajanya hoya che. tethI jAgratvakALe jyAre paNa ajJAnaviSayaka ajJAnavRtti nahoya tyAre ajJAnavedya thatuM nathI. pariNAme, ajJAnaviSayaka saMdeha ke bhramanI Apatti Ave. jo ajJAnane zuddhacinmAtravedya gaNavAmAM Ave to A Apatti Ave nahi. paraMtu advaita vedAnI ajJAnane zuddhacinmAtravedya mAnatA nathI. teo to ajJAnane ajJAnavRttivedya gaNe che. tethI ajJAnavRttinA abhAvanI dazAmAM vedya ajJAnano saMzaya ke bhrama aparihArya bane che. * . - AnA uttaramAM advaitasiddhikAra kahe che ke ajJAnaviSayaka saMzayAdi aprasiddha che kAraNa ke ajJAna sAkSibhAsya che. sAkSibhAsya vastunA vizenuM ajJAna aprasiddha che. saMzaya ane bhramanuM upAdAna ajJAna che. tethI bhramopAdanatvane ja ajJAnanuM lakSaNa gaNavAmAM AvyuM che. ajJAnaviSayaka ajJAna (arthAtu ajJAnanuM Avaraka ajJAna) aprasiddha hoI, ajJAnaviSayaka sAyake bhrama thaI zake nahi. bhrama ane saMzayano viSaya tema ja bhrama ane saMpAyanA upAdAna evA ajJAnano viSaya eka ja hoya che, e niyama che. ajJAnaviSayaka ajJAna aprasiddha hovAthI ajJAnaviSayaka saMzayAdi paNa aprasiddha ja che eTale ajJAnaviSayaka saMzayAdi thaI zake nahi. ajJAna sAkSIne ajJAta hotuM ja nathI. sAkSibhAsya vastumAtra jyAM sudhI astitva dharAvatI hoya tyAM sudhI sAkSI vaDe prakAzamAna ja hoya che. jeTalo vakhata ajJAna hoya che teTalo vakhata sAkSI vaDe prakAzamAna ja hoya che. sAkSibhAsya vastu je vakhate sAkSI vaDe prakAzamAna na hoya te vakhate te vastu hotI ja nathI. sAhitabhAsya vastu koI paNa kALe sAkSI vaDe ajJAta hoI zakatI nathI. je viSayanuM ajJAna aprasiddha hoya te viSayano saMzaya ke bhrama paNa aprasiddha hoya. bhrama ane saMzayanuM upAdAna ajJAna che. tethI ajJAnaviSayaka ajJAnavRtti na hoya to ajJAnaviSayaka saMdehAdi thaI zake nahi. ajJAnasvarUpa sAphibhAsya che. paraMtu ajJAnanuM bhAvatva, anAditva, vagere dharmo sAlibhAsya nathI. tethI ajJAna bhAvavastu che ke nahi, ajJAna anAdi che ke nahi, ane ajJAna jJAnanivArya che ke nahi evo saMzaya thaI zake. ajJAnanA bhAvatva, anAditva, vagere dharmo sAHibhAsyanathI paraMtu pramANa vedya che. ajJAnanA anAdid, bhAvavagere dharmone puravAra karavA ajJAnanI bAbatamAM anumAna vagere pramANa pradarzita karavAmAM AvyAM che. paraMtu ajJAnanI svarUpasiddhi mATe anumAna vagere pramANo ApavAmAM AvyAM nathI. svarUpataH ajJAna sAkSisiddha che, pramANagha nathI. je pramANa vedya hoya tenI bAbatamAM saMzayAdi saMbhave. A siddhAnta vivaraNAcAryano che, ane A ja vedAntasiddhAnta che. jo ke koI koI vedAntAcArya Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 zAMkara vedAntamAM avivAviyAra ajJAnasvarUpa paNa anumAnAdipramANasiddha che ema kahe che paraMtu te mukhya vedAntasiddhAntanathI. potAnuM pAMDitya darzAvavA ja Avo ekadezI mata temaNe darzAvyo che. A vize pachI viroSa AlocanA karIzuM. vaLI, nyAyAmRtakAra Apatti Ape che ke bhAvarUpa ajJAna jema svarUpata sAkSigha che tema jJAnAbhAva paNa svarUpata sAkSigha hoI zake che. tethI suSuptidazAmAM jJAnAbhAva ja sAkSigha che ane suSuptimAM sAkSivedya jJAnAbhAvanuM smaraNa sukhosthita puruSane thAya che. Ama zibritiSa evuM sukhosthita puruSane thatuM smaraNa ghaTe che. tethI bhAvarUpa ajJAna mAnavAnI koI ja AvazyaktA nathI. ajJAna svarUpata sAkSigha hoI zake che paNa jJAnAbhAva svarUpataH sAkSigha hoI zake ja nahi ema mAnavAmAM koI tarka nathI. jo ke abhAvajJAna pratiyogijJAsApekSa che, chatAM badhAM abhAvajJAno pratiyogijJAnasApekSa nathI. sapratiyogitvarUpe abhAvanuM jJAna icchatA hoIe to ja abhAvanA jJAnamAM pratiyogInuM jJAna hetu tarIke Avazyaka che ja. paraMtu svarUpata abhAvanuM jJAna icchatA hoIe tyAre te abhAvanA jJAnamAM pratiyogInuM jJAna hetu tarIke jarUrI nathI. tethI suSuptimAM pratiyogInuM jJAna na hovAthI pratiyogijJAnajanya jJAnAbhAvanuM jJAna thaI zake ja nahi ema kahI zakAya nahi. svarUpataH abhAvanA jJAnamAM pratiyogijJAna hetu ja nathI. jo svarUpatA abhAvanA jJAnamAM paNa pratiyogizAna hetu hota to "prameya evA jJAnamAM abhAva bhAsamAna thaI zaktanahi. bhAva ane abhAva vastumAtra prameya che. prameya' evA jJAnamAM bhAva ane abhAva vastumAtra svarUpataH bhAsamAna hoya che. prameya' evA jJAnamAM abhAva svarUpata bhAsamAna hovA chatAM sapratiyogikatvarUpe bhAsamAna nathI. tethI suSuptimAM pratiyogInuM jJAna saMbhavatuM na hoI jJAnAbhAva svarUpataH bhAsamAna thaI zake nahi, ema kahI zakAya nahi. pratiyogInuM jJAna na hoya to paNa jJAnAbhAva svarUpata to sAkSibhAsya saMbhave che. 9. AnA uttaramAM advaitasiddhikAra nIce pramANe jaNAve che. nyAyAmRtakAranI A vAta ayogya che. sAkSI dvArA svarUpata abhAvanuM grahaNa thaI zake nahi. abhAva sAkSAt sAkSivedya hoto nathI, hoI zake paNa nahi. pratiyogInuM jJAna thayA vinA ja abhAva jo sAkSAt sAkSivedya hoya to te sAkSijJAnano AkAra kevo hoya ? svarUpataH abhAvanA jJAnano AkAra kevo hoya ? pratiyogInuM jJAna thayA vinA svarUpataH abhAvanuM jJAna jo thAya to e abhAvajJAnano AkAra thAya "na" evo. Avo anubhava zuM koIne paNa kadI thAya che? pratiyogIthI avizeSita "na" evuM jJAna sarvathA aprasiddha che. tethI svarUpata abhAva sAkSigha che e kevI rIte ghaTe? "ghara" TaH " evuM abhAvajJAna prasiddha che ane A abhAvajJAna to pratiyogIjJAnasApekSa ja hoya che. suSuptimAM pratiyogInuM jJAna saMbhavatuM nahoI suSuptimAM abhAva svarUpataH sAkSigha che, ema mAnavuM koI paNa rIte yogya nathI. naiyAyiko je je sthaLe abhAvanI pratyakSatA svIkAre che te te sthaLe advaita vedAntIo abhAvane anupalabdhipramANagamya svIkAre che ane A ja mata mImAMsakono paNa che. suSuptimAM jJAnAbhAva pratyakSa thAya che evuM to naiyAyiko paNa kahetA nathI. ane suSuptimAM jJAnAbhAva anupalabdhipramANagamya che evuM advaitavelantIo paNa kahetA nathI. tethI suSuptimAM jJAnAbhAva svarUpataH pratyakSa thAya kevI rIte? suSuptimAM jJAnAbhAvanuM parokSajJAna paNa saMbhavatuM nathI kAraNake suSuptimAM zabda ke liMganuM pratisaMdhAnana hoI jJAnAbhAvanuM Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa ajJAnanuM sAdhaka trIjA prakAranuM sAkSipratyakSa parokSa jJAna thaI zake nahi. Ama anupalabdhi dvArA paNa suSuptimAM jJAnAbhAvanuM jJAna thaI zake nahi. anupalabdhi dvArA abhAvanuM jJAna thavA mATe pratiyogInuM jJAna jarUrI che. pratiyogijJAnanirapekSa anupalabdhipramANa abhAvagrAhaka banI zake nahi; jo banI zakyuM hota to anupalabdhi dvArA "na" e AkAravALuM abhAvanuM grahaNa thAta. paraMtu evA AkAravALuM abhAvanuM grahaNa aprasiddha che. tethI e spaSTa che ke suSuptimAM sAkSivedya hoya evo koI paNa jJAnAbhAva kadI paNa prasiddha nathI, e asaMbhava che." ahIMnyAyAmRtakAra jaNAve che ke suSuptimAM je jJAnAbhAva svarUpataH sAkSAt sAkSibhAsya che te jJAnAbhAva prasiddha anya abhAvathI vilakSaNa svarUpa dharAve che. vilakSaNasvabhAvatAne lIdhe ja suSuptimAM jJAnAbhAva svarUpataH sAkSigha banI zake che. AnA uttaramAM advaitasiddhikAra nIce mujaba kahe che. suSuptimAM savikalpaka jJAnanI koI ja saMbhAvanA nathI. aMtaHkaraNa hoya to ja savikalpaka jJAna thAya, anyathA na thAya. suSuptimAM to aMtaHkaraNa vilIna thaI jAya che. tethI suSuptimAM nirvikalpaka pratyakSa thaI zake paNa savikalpaka pratyakSa thaI zake nahi. suSuptimAM savikalpaka pratyakSanI sAmagrI ja nathI. savikalpaka pratyakSamAM vizeSaNajJAnanI kAraNatA na svIkAro to paNa aMtaHkaraNanI sattA to avazya svIkAravI joIe. vilInantaHkaraNavALA puruSane savikalpaka jJAna asaMbhava che. tethI suSuptimAM jJAnAbhAva nirvikalpakabuddhivedya che ema svIkAravuM paDe, ane nirvikalpabuddhive vastunuM to bhAvatva siddha thAya, abhAvatva siddha na thAya. suSuptimAM nirvikalpakabuddhivedya vastunuM bhAvatva svIkAravuM ucita che. evuM na svIkArIe to pAribhASika abhAva svIkAravAnI Apatti Ave. tethI suSuptimAM jJAnAbhAva svarUpataH sAkSAt sAkSigha nathI. suSuptimAM nirvikalpabuddhibodhya ajJAne abhAvarUpa hoI zake ja nahi. ane prasiddha abhAva nirvikalpa buddhino viSaya kadI banato nathI. nirvikalpa buddhinA viSaya tarIke abhAva svIkArIe to te prasiddha abhAvathI vilakSaNa pAribhASika abhAva ja hoya. arthAt bhavivastune ja 'abhAva" robda dvArA samajAvavA mATe bhAvavastumAM 'abhAva' zabdanI paribhASAmAtra che ema ja samajAya. paribhASAmAtra dvArA vastunuM lakSaNya siddha thatuM nathI. ahIM nyAyAmRtakAra Apatti Ape che ke suSuptimAM antaHkaraNa vilIna thaI gayuM hovAthI jo suSuptimAM sAkSipratyakSa savikalapaka pratyakSa banI zakatuM ja na hoya ane tethI suSuptimAM sAphipratyakSa nirvikalpaka pratyakSarUpa ja hoya to suSuptimAM ajJAnanuM pratyakSa paNa nirvikalpakarUpa ja hoya. ane ema hoya to suSuptimAM anubhUyamAna ajJAna jJAnavirodhitvarUpe gRhIta thaI zake nahi, ane A rIte to te saviSayakatvarUpe paNa gRhIta thaI zake nahi. paraMtu jJAnavirodhitvarUpe ane saviSayakatvarUpe ajJAna jo suSuptimAM gRhIta thatuM hoya to te savikalpakabuddhivedha ja thaI paDe. tethI suSuptimAM ajJAna jJAnavirodhitvAdirUpe anubhUta thatuM nathI ema ja advaitavAdIoe svIkAravuM joIe. ajJAnanA nirvikalpaka anubhavathI janya sarakAra dvArA sukhosthita puruSane "ne phinniSid' evI jJAnavirodhitvarUpe ane saviSayakatvarUpe ajJAnanI smRti kevI rIte thAya? nirvikalpaka anubhavajanya savikalpaka smRti thaI zake nahi. smRtijanaka anubhavanI sAthe Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 zAMkara vedAntamAM avighAviyAra smRtinA samAnaviSayakatvano niyama che. bhinnaviSayaka anubhavathI bhinnaviSayaka smRti thaI zake nahi. suSuptimAM ajJAna je rUpe anubhUta thatuM nathI te rUpe ajJAnanI smRti thAya kevI rIte? AnA uttaramAM advaitasiddhikAra kahe che ke suplondhita puruSanI smRti paNa savikalpaka smRti nathI. 'krizvitiSam' evI smRtinA avazamAM smRtitva nathI. suSuptimAM svarUpataH anubhUta kevaLa ajJAnAMzamAM ja smRtitva che. sukhosthita puruSanI smRtimAM jJAnavirodhitva ane saviSayakatva bhAsamAna hovA chatAM smaryamANa nathI paNa anubhUyamAna che. suSuptikAlIna draSTAmAM antaHkaraNatAdAmyAdhyAsa na hovAthI te draSTI suSuptimAM "aham e rUpe bhAsato nathI. adhyasta antaHkaraNa ja ahaMkAra che. ahaMkArAdhyAsa na hovAthI suSuptimAM draSTA "aham rUpe bhAsato nathI. ane supnosthita puruSane to ahaMkArAdhyAsa hoya che, eTale ahamullekha hoya che. tethI ja sukhoti puruSane huM kaMI jANato nahato' e jAtanuM 'aham'nuM pratisaMdhAna hoya che, adaMrakrizviriSam' evA, sukhotyita puruSanA parAmamAM ahamartha paNa smaryamANa hoya che ema kahI zakAya ja nahi. kharekhara to ahamartha sukhosthita puruSane anubhUyamAna hoya che, smaryamANa hoto nathI. suSuptimAM je draSTA hoya che te draSTata mAM (arthAt suSuptikAlIna je sAkSicetanya hatuM temAM) utpAnadazAmAM ahaMkArano abhedAdhyAsa thAya che, eTale TA ane ahamarthano bheda bhAsato nathI paNa temano abheda ja bhAse che. suSuptimAM je draSTA, sAkSI hoya che te ja suSupti pachI ahamartha bane che. eTale je suSuptimAM anya puruSe azAna dekheluM, have sukhosthita huM tenuM (ajJAnanuM) smaraNa karuM chuM - Ama suSuptikAlIna draSTA ane sukhosthita smartA e benA bhedanuM pratisaMdhAna thatuM nathI. suSuptimAM je draSTA hato te ja jAgratadazAmAM ahamartha che ema abhedAdhyAsathI manAya che. vastutaH supnosthita puruSa je ahamarthano ullekha kare che te ullikhyamAna ahamartha utthAnakALe smaryamANa nathI paNa anubhUyamAna che. tevI ja rIte ajJAnanA jJAnavirodhitva ane saviSayatva dharma paNa utthAnakALe smaryamANa nathI paNa anubhUyamAna che. supnosthita puruSane suSuptikAlInadraSTAnuM ja smaraNa thAya che jyAre ahamaryano to anubhava ja thAya che, ahamarthanuM smaraNa thatuM nathI. suSuptimAM antaHkaraNatAdAbhyAdhyAsana hovAne kAraNe savikalpaka vRtti hotI nathI. suSuptimAM to ajJAnane svarUpaH viSaya karatI (jANatI) nirvikalpaka avidyAvRtti ja hoya che. jJAnavirodhitva-saviSayakatvaprakAraka ane ajJAnavizeSyaka avidyAvRtti suSuptimAM hotI nathI. jJAnavirodhitva-saviSayakatvaprakAraka ane ajJAnavizeSyaka avidyAvRtti savikalpaka vRtti che. tethI madhusUdana sarasvatI dazazlokInI TIkA siddhAntabiMdumAM kahe che ke suSuptikAmAM ahaMkAra na hovAthI viziSTavRtti suSuptimAM asaMbhava che. (juo AThamA zlokanI TIkA) ahIM laghucandrikAkAra kahe che ke jo ke advaitasiddhikAra suSuptimAM savikalpaka avidyAvRtti svIkAratA nathI tathApi vizeSa vicAra karatAM jaNAya che ke suSuptimAM paNa ajJAnaviSayaka avidyAvRtti savikalpaka ja hoya che ema svIkAravuM joIe. ahIM laghucandrikAkAra jaNAve che ke jJAnanuM pratyakSa jema savikalpaka hoya che tema ajJAnanuM pratyA paNa te ja rIte savikalpaka ja hoya che. jJAnanA pratyakSamAM jJAna jJAna ane saviSayasvarUpe ja bhAse che. te be rUpe jJAna na bhAse to tene jJAnanuM pratyakSa kahI zakAya nahi. tevI ja rIte, ajJAnanA anubhavamAM paNa ajJAna Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa ajJAnanuM sAdhaka trIjA prakAranuM sAkSipratyakSa jJAnavirodhitvarUpe tema ja saviSayakatvarUpe bhAse ja che. jema jJAna savikalpakapratItimAtravedya che tema ajJAna paNa savikalpakapratItimAtravedya che. ajJAna nirvikalpapratItivedya nathI. tethI suSuptimAM paNa ajJAna jJAnavirodhitvarUpe tema ja saviSayasvarUpe sANibhAsya che. suSuptimAM antaHkaraNAdhyAsa na hovAthI savikalpaka jJAna zakya nathI ema kahevuM yogya nathI. 'suSuptimAM ajJAna savikalpakapratItivedya hotuM nathI ema kahevAno artha to eTalo ja che ke suSuptimAM ajJAnamAM anAditva, bhAvatva, vagere dharmo hovA chatAM suSuptimAM antaHkaraNAdhyAsa na hovAthI te badhA dharmothI viziSTarUpe ajJAnanI savikalpaka pratIti thatI nathI, paraMtu te badhA dharmothI judA evA jJAnavirodhitva ane saviyatva paNa suSuptimAM ajJAnamAM bhAsatA nathI ema kahI zakAya nahi. jJAnavirodhitva ane saviSayakatvathI judA evA bIjA je dharmo ajJAnamAM che te dharmaprakAraka ajJAnanuM pratyakSa suSuptimAM hotuM nathI eTalo ja artha 'suSuptimAM ajJAna savikalpapratyayavedha hotuM nathI' e vAkyano samajavAno che. antaHkaraNAdhyAsato jJAnavirodhitva ane saviSayakatva dharmathI anya evA anAditya-bhAvavAdi dharmarUpe ajJAnanI savikalpaka pratItinuM kAraNa che paNa jJAnavirodhitva ane saviSayakatvarUpe ajJAnanA anubhavamAM ataHkaraNAdhyAsakAraNa nathI: A vAta dazazlokInA AThamA zloka uparanI siddhAntabindunI TIkAmAM gauDa brahmAnaMde vizeSapaNe karI che. je hote, eTaluM to nizcita ja che ke advaitasiddhikAra anusAra sukhosthita puruSane suSuptimAM anubhUta ajJAnanuM smaraNa thAya che, ane sukhosthita puruSanI smRti dvArA siddha evo sauSupta anubhava bhAvarUpa ajJAnamAM pramANa che. ahIM nyAyAmRtakara nIce mujaba Apatti Ape che. suSuptimAM ajJAnaviSayaka avidyAvRttimAM pratibiMbita caitanya ja ajJAnano anubhava che. supnosthita puruSane ajJAnanuM je smaraNa thAya che te A anubhavajanya che. Avo ajJAnano anubhava, je suSuptimAM thAya che te, jAgataMdazAmAM paNa thAya che. jAgratadazAmAM 'maramazaH (huM ajJa chuM,' evI pratIti thatI hoI ajJAnaviSayaka avidyAvRtti jAgratadazAmAM paNa vidyamAna che. tethI, te ajJAnaviSayaka avidyAvRttimAM pratibiMbita cetanya ja ajJAnano anubhava che. ajJAnano anubhava vidyamAna hotAM ajJAnanuM smaraNa kevI rIte thAya ? na ja thAya. tulyasAmagrIjanya, ghaTanA dhArAvAhika pratyakSavakhate ghaTanuM smaraNa thatuM nathI, dhArAvAhika anubhava vakhate anubhavAtI vastunuM smaraNa thAya nahi. tevI ja rIte, ajJAnaviSayaka avidyAvRttinI dhArA vidyamAna hoI arthAt ajJAnaviSayaka dhArAvAhika avidyAvRtti vidyamAna hoI ajJAnanuM smaraNa thAya ja kema? UlaTuM, ajJAnano dhArAvAhika anubhava mAnavo ja ucita che, paNa ajJAnanuM smaraNa mAnavuM ucita nathI. tethI smaraNasiddha anubhava ajJAnamAM pramANa nathI." AnA uttaramAM advaitasiddhikAra nIce pramANe kahe che. pAtaMjala yogadarzanamAM pramANa, viparyaya, vikalpa, nidrA ane smRti e pAMca vRttio svIkAravAmAM AvI che. Ama pataMjalie nidrA nAmanI eka vRtti svIkArI che. jo ke pAtaMjala mate A nidrAvRtti antaHkaraNanI ja vRtti che paraMtu advaita vedAnta mate e nidrAvRtti antaHkaraNanI vRtti nathI. suSuptimAM to antaHkaraNa vilIna thaI jAya che. tethI suSuptidazAmAM antaHkaraNanI vRtti saMbhavatI nathI. mATe advaitavedAnta nidrAvRttine avidyAvRtti tarIke svIkArI che. A nidrAvRttino viSaya che tamoguNarUpa AvaraNa. Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara vedAnamAM avidyAviyAra AvaraNamAtrAlaMbanavRttine ja nidrAvRtti kahI che. tethI nidrAvRttitAmasI vRtti che, AvaraNarUpa tamansa ja teno viSaya (AlaMbana) che. A nidrAvRttiyA suSuptivRtti jAgratadazAmAM hotI nathI. jAgrata avasthAmAM avidyAno anubhava hovA chatAM te nidrAvatti nathI. tethI jAgratadazAmAM suSuptivRtti hotI nathI. A suSuptivRtti yA nidrAvRtti ajJAnanI ja vRtti che. A vRtti jAgratakALe astitva dharAvatI na hoI, nidrAvRttiviziSTa ajJAnano jAgratakALe sAkSI dvArA anubhava saMbhavato nathI. sAkSIne sAkSAt sAkSisaMskRSTa vidyamAna vastuno ja anubhava saMbhave che. atIta vastuno anubhava sAkSIne saMbhavato nathI. suSuptivRttiviziSTa ajJAna jAgrataphALe na hovAthI tAdazavRttiviziSTa ajJAnano anubhava paNa sAkSIne jAgratakALe saMbhavenahi. suSuptikALe ja nidrArUpa avidyAvRttithI viziSTa evA ajJAnano sAkSIne anubhava hoya che. jAgratakALe nidrArUpa avidyAvRttinArA pAmI gaI hoya che paraMtu te avidyAvRttijanya saMskAra hoya che. e saMskAra nidrAvRttiviziSTa anubhUta ajJAnanuM jAgratakALe smaraNa utpanna kare che. saMskArajanya smaraNarUpa avidyAvRtti dvArA suSuptiviziSTa ajJAnanuM bhAna thAya che. advaitasiddhAntamAM smRtine avidyAvRtti tarIke svIkAravAmAM AvI che. smRtimAM ajJAnanivartakatA nathI. tethI te pramAvRtti nathI. apramArapa badhI ja vRttionuM upAdAna avidyA che, antaHkaraNa nathI. antaHkaraNa to badhI prabhArUpa vRttionuM ja upAdAna che. tethI sukhosthita puruSane suSuptiviziSTa ajJAnanI je. smRti thAya che te avidyAvRtti che, jJAnAbhAsa che. antaHkaraNavRtti ane avidyAvRtti, jJAna ane jJAnAbhAsa, jJAnanI ajJAnavirodhitA ane jJAnAbhAsanI ajJAnavirodhitA, vagere siddhAnto aMge vedAnta paribhASAkArane spaSTa samajaNa na hovAthI, te pramAlakSaNanA nirUpaNamAM gaMbhIra garabaDa karI nAkhe che. te bhadamata ane vedAntamatano bheda samajatA nathI. jeo ene bhaNe che ane bhaNAve che teo vedAntane barAbara samajatA nathI, eTaluM ja nahi paNa galata samaje che, eTale vedAntaparibhASAnuM sthAna pAkyakramamAM na hovuM joIe. , suSuptivRttiviziSTa ajJAnano sukhotthita puruSane anubhava hoI zake ja nahi, kAraNa ke sukhosthita puruSane suSuptivRtti vidyamAna hotI nathI. tethI tene suSuptivRttiviziSTa azAnanuM smaraNa ja thAya che. viziSTa ajJAnanI smRti thavA chatAM kevalajJAnaviSayaka ajJAnavRtti dhArAvAhikarUpe jAgratakALe utpanna thAya che. jAgratakALe kevalajJAnaviSayaka azAnavRtti dhArAvAhikarUpe vidyamAna hoI ajJAnanuM dhArAvAhika pratyakSa ja thAya che.' ajJAnavRttinuM upAdAna ajJAna che, tethI ajJAnopahita sAkSI ja avidyAvRttimAtrano Azraya hoya che. pramAtA avighAvRttino Azraya nathI. eTale smRtirUpa avidyAvRttino Azraya sAlI ja hoya che, pramAtA nahi. A sAkSIrUpa draSTAmAM antaHkaraNano abhedAdhyAsa (utthAna yA jAgratkALa) hoI pramAtA ane draSTAnA bhedanI pratIti thatI nathI. sukhosthita puruSane suSuptivRttiviziSTa ajJAnanuM jyAre smaraNa thAya che tyAre paNa kevalajJAno anubhava ja thAya che. kevalaajJAnaviSayaka ajJAnavRtti dhArAvAhikarUpe vidyamAna hoI, viziSTa ajJAnanA smaraNakALe paNa kevalaajJAnano anubhava thAya ja che. supnosthita puruSane suSuptivRttiviziSTa ajJAnanA thatA smaraNano khulAso (upapAdana) karavA mATe ja suSuptikALe ajJAnavRtti svIkAravAmAM AvI che. A suSuptivRttithI saMskAra utpanna thatA hoI sukhosthita puruSane smaraNa saMbhave che. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa ajJAnanuM sAdhaka trIjA prakAranuM sAkSipratyakSa 165 suSuptinAmaka ajJAnavRtti svIkAravAmAM na Ave to sukhosthita puruSane suSuptivRttiviziSTa ajJAnaviSayaka smRti thaI zake ja nahi. ajJAna ane ajJAnabhAsaka caitanya baMne jAgratkALe vidyamAna hoI ajJAnanA prakAra mATe saMskAra svIkAravAnI jarUra nathI. anya kALe thayelA anubhavathI thatA anyakAlIna smaraNane ghaTAvavA-samajAvavA mATe ja anubhavajanya saMskAra svIkAravAmAM Avela che. anubhava pote ja kAlAntare vidyamAna hoya to te kAlAntare viSayanA prakAza mATe saMskAra ke smRti svIkAravAnI jarUra nathI. supnosthita puruSane suSuptivRttiviziSTa ajJAnanA thatA smaraNane ghaTAvavA mATe ja suSuptivRtti ke nidrAvRtti svIkAravAmAM AvI che. paraMtu pralaya pachI pralayakALa anubhavAyela ajJAnanuM smaraNa anubhavasiddha nathI, tethI pralayadazAmAM ajJAnaviSayaka ajJAnavRtti svIkAravAmAM AvI nathI. pralayadazAmAM ajJAnavRtti svIkAravAmAM na AvI hoI, ajJAnavRttijanya saMskAra paNa utpanna thatA nathI, ane tethI prAlaya pachI pralayazAmAM anubhavAyela ajJAnanuM smaraNa paNa thatuM nathI.' pralaya ane suSupti baMne eka jAtinI avasthA che. baMnemAM Atmacetanya dvArA ajJAnamAtra bhAse che. tethI bRhadAraNyakabhASya upara vArtika lakhanAra surezvarAcArya potAnA vArtikamAM kahe che ke pralaya dazAmAM jIvanI kAryopAdhio ja vilIna thAya che. zarIra, indriya, vagere jema vilIna thaI jAya che tema jIvanI kAryarUpa upAdhi antaHkaraNa paNa vilIna thaI jAya che. kevaLa anAdi (arthAt kAryarUpa nahi evI) upAdhi avighA ja avaziSTa rahe che, ane badhI ja kAryopAdhi avidyAmAM vilIna thaI jAya che. tevI ja rIte, suSuptidazAmAM paNa antaHkaraNa sudhInI badhI ja kAryopAdhi (janya upAdhi) avidyAmAM vilIna thaI jAya che. antaHkaraNa ane avidyA baMne AtmAnI upAdhi che. antaHkaraNa sAdi che jyAre avidyA anAdi che. jema pralayamAM anAdi avighArUpa upAdhi avaziSTa hoya che tema suSuptimAM paNa kAryarUpa upAdhi antaHkaraNanA vinAzathI saMskRta avidyA je mAtra avaziSTa hoya che. Ama suSupti ane pralaya vacce koI vilakSaNya nathI evuM vicArIne surezvarAcArya avyAkRtaprakriyAparicchedamAM (1/4 brAhmaNamAM) suSuptinAmanI ajJAnanI vRtti svIkAratA nathI. tethI ja teo kahe che ke kAryopAdhivinAyAsaMskRta ajJAnamAtra ja suSupti che. A mAtra pada dvArA ajJAnaviSayaka ajJAnavRtti suSuptimAM hotI nathI e ja kahevAmAM AvyuM che. ane te dvArA suSupti ane pralayanuM sAmya jaNAvavAmAM AvyuM che. pralayamAM paNa ajJAnaviSayaka ajJAnavRtti hotI nathI, ane suSuptimAM paNa te hotI nathI. A rIte surezvarAcArye suSuptimAM ajJAnavRttinuM pratyAkhyAna karyuM che. vaLI, temAM suSuptikALe anubhavela ajJAnanuM smaraNa sukhosthita puruSane thAya che e vAtano paNa svIkAra karavAmAM Avyo nathI. pralaya pachI jema ajJAnanuM smaraNa thatuM nathI tema supnosthita puruSane paNa suSuptiviziSTa ajJAnanuM smaraNa thatuM nathI, kevalaajJAnano anubhava ja sukhosthita puruSane thAya che. surezvara sauSuptavRtti svIkAratA na hoI, supnosthita puruSane tenuM smaraNa paNa svIkAratA nathI. anitya anubhavathI paDelA (janmelA) saMskAra dvArA smRti thAya che. nitya anubhava saMskArano janaka nathI, tethI nitya anubhavanI smRti paNa saMbhavatI nathI. vArtikAra surezvara kahe che - Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 zAMkara vedAntamAM avidhAviyAra na suSuptagavijJAnaM nAjJAsiSamiti smRtiH / kAlAdyavyavadhAnatvAt na hyAtmasthamatItabhAk // na bhUtakAlaspRkpratyak na cAgAmispRgIkSate / svArthadezaH parArtho'rtho vikalpastena saH smRtaH // (2/4/200-202) suSuptikAlamAtrasthAyI, ajJAnaviSayaka avidyAvRtti svIkAravAmAM na AvI hoI suptotthita puruSane 'na avareSik' evuM smaraNa thatuM nathI. jema pralayakALe avidyAvRtti svIkAravAmAM AvI nathI tema suSuptikALe paNa te svIkAravAmAM AvI nathI. ane eTale ja suSuptine pralayopama kahevAmAM AvI che. vArtikAre 'na muSupta vijJAnam' kahyuM che, teno artha che - suSuptikAlamAtrasthAyI koI paNaM janya vijJAna nathI. 'vijJAna'no artha ahIM janya vijJAna che. suSuptikALe koI paNa janya jJAna na hoI suptotthita puruSane 'na ajJAsiSam' evI smRti paNa thaI zake nahi. vArtikakAre smRti na thavAnA kAraNano nirdeza karatAM kahyuM che ke - 'AtAdyavyavadhAnatvAt'. A hetuno artha che - 'kAraNa ke suSuptikAla ane jAgratkAlanuM saMskArakAla dvArA vyavadhAna thatuM nathI.' jo suSuptikAla ane jAgratkAlanI vacce saMskArakAla hoya to eka trIjo kAla thAya ane to suSuptikAla ane jAgratkAla saMskArakAla dvArA vyavahita thaI paDe. suSuptikALe koI paNa janya jJAna na hoI saMskAra utpanna thato nathI ane pariNAme saMsjharakAla dvArA vyavadhAna paNa saMbhavatuM nathI. 43 * AnI sAme nIce mujaba AzaMkA karI zakAya. suSuptikALe koI paNa janya jJAna na hoI, suSuptikAlIna anubhavathI koI ja saMskAra utpanna thato nathI ane eTale ja suSuptikAlIna anubhava saMskAranAzya banato nathI. saMskAra janya jJAnanuM phaLa che. jJAna phaLanAya che. nAya jJAna ja phaLa utpanna karI nArA pAmI jAya che. nitya jJAna koI ja phaLa utpanna karatuM nathI ane tethI phaLa dvArA nAza pAmatuM nathI. nitya jJAna saMskArarUpa phaLa utpanna kare to te phaLanAzya thaI paDe ane tenA nityatvanI hAni AvI paDe. vArtikakAra suSuptimAM janya jJAna svIkAratA nathI ane teno nAza paNa svIkAratA nathI. (sauSupta janya jJAna e avidyAvRtti che). tethI saMskAra ane smRti thaI zakatAM nathI. tema chatAM prakArAntare saMskAra ane smRti thaI zake che. jeo sAkSAt sAkSibhAsya sukhaduHkhAdiviSayaka avidyAvRtti svIkAratA nathI teo paNa sukhaduHkhAdinA anubhavathI janya saMskAra ane saMskArajanya smRti ghaTAve che. temanA mate sukha utpanna thatAM sukhAvacchinna caitanya ja sukhajJAna (sukhaprakAza) kahevAya che, paraMtu sukhaviSayaka koI paNa avidyAvRtti utpanna thatI nathI. caitanya avinAzI hovA chatAM sukhAvacchinna caitanya avinAzI nathI. sukha vinAzI hovAne kAraNe sukhAvacchinna caitanya paNa vinAzI bane che. sukhAvacchinna caitanya ja sukhajJAna che. tethI sukhajJAnano nAza thaI zake. Ama sukhAkArajanya avidyAvRtti svIkAravAmAM na AvI hovA chatAM darzAvyA mujaba sukhajJAnano nArA saMbhave che. tethI tAdA janya jJAnathI saMskAra ane smRti baMne saMbhavita bane che. A ja rIte prakRta sthaLe paNa ajJAnaviSayaka janya avidyAvRtti svIkAravAmAM na AvI hovA chatAM sukhajJAnanI jema ja ajJAnAnubhava paNa saMskArano janaka banI zake. Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa ajJAnanuM sAdhaka trIjA prakAranuM sAkSipratyakSa AnI sAme vArtikakArano uttaranIce pramANe che. "hAtmisthatImA'. jema sukhazAnathI saMskAra utpanna thAya che tema ajJAnAnubhavathI saMskAra utpanna thaI zake nahi. sukha vinAzI vastu che. tethI, sukhano vinAza thatAM sukhAvacchinna caitanyano paNa vinAza thAya che ema kahI zakAya. paraMtu ajJAna to anAdi vastu che ane brahmajJAna thAya nahi tyAM sudhI sthAyI che. tethI supnosthita puruSanuM ajJAna nAza pAmatuM nathI, arthAt ajJAna atIta banatuM nathI, ajJAna pUrvavat vartamAna ja rahe che. jema sukha atIta avasthAne pAme che tema ajJAna atIta avasthAne pAmatuM nathI. AtmacetanyAzrita ajJAna vidyamAna ja rahetuM hovAthI ajJAnAvacchinnacetanya paNa vidyamAna ja rahe che. tethI te saMskAranuM janaka banI zake nahi. A ja vAta "Atmastha ajJAna atItabhApha banatuM nathI" e vAkya dvArA kahevAmAM AvI che. "atIta' zabda ahIM bhAvapradhAna che arthAt atItatvano bodhaka che. Atmastha ajJAna atItabhApha arthAt atItatvamApha banatuM nathI, vidyamAna ja rahe che. ajJAna ane ajJAnAvacchinna cetanya baMne vidyamAna ja rahetA hoI ajJAnAnubhava koI paNa rIte saMskArano janaka banI zakto ja nathI." pratyaMgAtmA ajJAnopahita cetanya che. vidyamAna ajJAna ja caitanyanI upAdhi hoya che. A pratyaka caitanya bhUtakALa ane bhaviSyakALane sparza karI zakyuM nathI arthAt prakAzita karI zakatuM nathI. sAkSI saMsRSTa vidyamAnano ja prakAraka che. tethI AtmacetanyamAM vidyamAna ajJAna ja pratyapha caitanya dvArA prakAzita thAya che. vidyamAna ajJAna dvArA upahita caitanya ja ajJAnanA prakAra svarUpa che. saMsAradazAmAM Atmacetanya sarvadA vidyamAna ajJAna dvArA sarvadA upahita hoya che, tethI sarvadA ajJAnopahita Atmacetanya sarvadA ajJAnanuM prakAzaka che. tethI supnosthita puruSane viSa' evI pratIti savikalpaka anubhavarUpa che paraMtu nirvikalpaka smRtirUpa nathI. suSuptimAM antaHkaraNa vidyamAna na hovAthI ajJAnano savikalpaka anubhava thaI zakto nathI, ajJAnaviSayaka nirvikalpaka anubhava ja thaI zake che. nirvikalpaka anubhavajanya vikalpaka smRti saMbhavatI nathI. 'nAveriSaY' evI pratIti nirvikalpaka smRti hoI zake nahi. 'nAriNam' e pratItimAM ajJAna jJAnavirodhitvarUpe ane saviSayakatvarUpe bhAse che, tethI te saprakAraka anubhava che paraMtu nirvikalpaka smRtinathI. 'nAriSa' evI pratIti nirvikalpaka smRti hoI zake " ja nahi paNa savikalpaka anubhava ja hoya teno hetu vArtikakAre jaNAvyo che, te che - "vArthaveza: pArthoDartho vipatene mRtaH '' nAriSati pratyayaH | vArtikanI kArikAmAM '' zabda nAti' evA pratyaya (pratIti)no bodhaka che. nAriSaY' e pratyayano artha arthAt viSaya che ajJAna ane ajJAnadezamAM (ajJAnarUpa adhikaraNamAM) rahelI ajJAnathI para arthAt bhinna evI jJAnavirodhitvAdi dharmarUpa vastu. tethI te pratyaya vikalparUpa che paraMtu nirvikalpa smRtirUpa nathI. saprakAraka jJAna nirvikalpaka hoI zake nahi." "taAa e matimAsI" e bRhadAraNyakazruti(1-4-7)nI vyAkhyA karatAM vArtikakAre A badhuM kahyuM che.' vivaraNAcArya suSuptine pralayasvarUpa svIkAratA nathI. "amAvapratyayAtanI vRttiniMdrA" e pAtaMjalayogasUtrane anusarI, tamoguNAtmaka AvaraNa jajeno viSaya che ane je pote sattvaguNano pariNAma che evI suSuptirUpa vRttine te nidrAvRtti gaNI svIkAre che. suSuptikAlamAtrasthAyI nidrAvRttine bRhadAraNyakabhASyavArtikamAM vArtikakAre svIkArI nathI. paraMtu vivaraNAcArya Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara vedAntamAM avivAviyAra suSuptivRttine arthAt nidrAvRttine pataMjalinI jema svIkAre che. pataMjalinA mate cittavRttinA pAMca prakAra che - pramANa, viparyaya, vikalpa, nidrA ane smRti. pataMjali A pAMca prakAranA jJAnanAmanA cittapariNAmone vRtti kahI svIkAre che. jJAnabhinnaIcchA, dveSa vagere cittapariNAmone pataMjalivRtti kahetA nathI. viSayaprakArarUpa cittapariNAmane tevRtti kahe che. icchA, dveSa vagere vRtti viSayaprakArarUpa nathI paraMtu prakAzita viSayamAM icchA vagere utpanna thAya che. tethI viSayaprakAzarUpa pAMca vRttino nirodha thatAM ja aprakAzita viSayanAM IcchA, dveSa vagerenI nivRtti paNasiddha thaI ja jAya che. tethI IcchAdivRttino virodha karavA mATe yogIe prayAsa karavAnI jarUra nathI. eTale ja icchAdivRttinI vRttimAM gaNanA karavAmAM AvI nathI paNa rAgAdi klerAmAM temanI gaNanA karavAmAM AvI che. suSuptidazAmAM nidrAvRtti sivAyanI bIjI cAra vRttiono abhAva hoya che. A cAra vRttinA abhAvanuM kAraNa udrita tamoguNa che. yogasUtramAM 'abhAvapratyaya' zabda dvArA A ja vAta kahevAmAM AvI che. nidrAvRtti sivAyanI vRttionA abhAvano pratyaya (= kAraNa) udrita tamoguNa che. tamoguNano udraka thatAM Itara cAra vRttiono abhAva thAya che. tamoguNAlaMbanA vRttine nidrA kahevAmAM Ave che. yogasUtramAM je'pratyaya' zabda che teno artha ahIM kAraNa thAya che. pratIya prAthate vArya ane A vyutpatti anusAra A artha prApta thAya che. tamoguNano udraka thatAM sattvaguNanA pariNAmarUpa suSuptivRtti (nidrAvRtti) thAya che. A , suSuptivRtti (nidrAvRtti) tamoguNano pariNAma nathI paNa sattvaguNano pariNAma che. 'ttAt haMnA jJAnam' A gItAvacana (14/17) che. suSuptitAmasI vRtti che. eno artha e nathI karavAno ke te tamoguNanA pariNAmarUpa che. paraMtu eno artha to e karavAno che ke teno viSaya (AlaMbana) udriktamoguNa che. teno viSaya tamoguNa hovAthI tene tAmasI vRtti kahevAmAM Ave che. Ama nidrAvRtti ke suSuptivRtti tamoguNano pariNAma nathI. nidrAvRtti paNa jJAna che, ane jJAna tamoguNano pariNAma hoI zake nahi. saghaLAM jJAna sattvaguNano pariNAma che. brahmAstramAM aikSatyadhikaraNamAM (1.1.5) bhAmatITIkAmAM suSuptino Avo ja arthadarzAvavAmAM Avyo che. dhyAnamAM rAkhavuM joIe ke advaita vedAnta mate smRti, saMpAya, viparyaya vagere apramA jJAnamAtra avidyAno pariNAma che, jyAre prabhAvRttimAtranuM upAdAnakAraNa antaHkaraNake citta che. advaita vedAntanA mate apramAvRttimAtranuM upAdAnakAraNa avidyA hoI, viparyaya, nidrA ane smRti advaitavedAntanA mate avidyAvRtti che, antaHkaraNavRttinathI yogadarzanamAM avighAvRtti svIkAravAmAM AvI nathI. amArUpavRttiyAjJAnAbhAsa paNa cittanI vRtti che evuM yogadarzanamAM svIkAravAmAM AvyuM che. A viSayanI savistara AlocanA advaitasiddhinA dazyatva hetunA vyAkhyAnamAM laghucandrikA vagere graMthomAM karavAmAM AvI che. ApaNe joyuM tema, prAtaMjala matAnusAra vivaraNAcArye nidrAvRtti svIkArI che. te vRtti suSuptikAlamAtrasthAyI che ane avidyA ja tenuM upAdAnakAraNa che. ajJAnaviSayaka A suSuptivRtti utpanna thatAM ajJAnopahita sAkSicetanya paNa A vRttithI uparakta thAya che. A vRttithI uparakta caitanya ja suSuptijJAna che. advaitavedAntamatamAM pramANa janya ghaTAkAravRttithI uparaktacetanyane ja ghaTajJAna kahevAmAM Ave che. tevI ja rIte, nidrArUpa vRttithI uparaktacaitanyane ja nidrAjJAna kahevAmAM Ave che. A vRttino nArA thatAM vRnyuparakta caitanyano nAza thAya che. tethI Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa ajJAnanuM sAdhaka trIjA prakAranuM sAkSipratyakSa nidrAvRttijanya saMskAra saMbhavita hovAthI nidrArUpa anubhavajanita saMskAra supnosthita puruSamAM 'kriTika' evuM smaraNa utpanna kare che. A ja vivaraNAcAryano abhiprAya che."* | neyAyiko anubhavajanya saMskAronI utpatti svIkAre che. anubhavajanya saMskAra ja janaka anubhavano nAzaka che. jJAna kulanAye che ane saMskAra jJAnanuM phaLa che. saMskAra utpanna thatAM saMskAranA janaka anubhavano nAza thAya che. ane saMskArathI smRti utpanna thAya che. paraMtu advaita vedAntIo Ama kahetA nathI. temanA mate jeTalAM janya jJAno che te badhAMno laya jJAnanA upAdAnakAraNamAM thAya che. kArya e to kAraNanI abhivyakta dazA che. kAryanI abhivyakta dazA ja kAraNAvasthA che. kAraNamAM kAryano laya e ja kAryano nAza che. ene kAryanI sUkSmAvasthA ke saMskArAvasthA kahevAmAM Ave che. vRttirUpa jJAnanuM potAnA upAdAnakAraNamAM sUkSmarUpe avasthAna ja vRttino nAza kahevAya che. amArU5 vRttine antaHkaraNanI vRtti kahevAmAM AvI che. advaita vedAntInA matamAM kAryamAtranuM upAdAnakAraNa avidyA che. tethI amArUpavRttinuM upAdAnakAraNa antaHkaraNa ane avidyA ane ghaTe. amArUpavRtti sUkSmAvasthAmAM tenA potAnA upAdAnakAraNamAM vidyamAna hoya che. tethI amArUpa vRtti sUkSmAvasthAmAM avidyAmAM vidyamAna hoya che. avidyopahita caitanya ja sAkSI che. A sAkSicetanya ja pramAvRttinA sUkSmAvasyArUpa saMskArano AdhAra che ane smRtino paNa AdhAra che. saMskAra utpanna thaIne prabhAvRttino nAza karato nathI. saMskAra pramAno nAzaka nathI. pramAvRttinI sUkSmAvasthA ja saMskAra che. kArya sUkSmarUpe jyAre potAnA upAdAnakAraNamAM vidyamAna hoya che tyAre kAryano nAza thayo che ema kahevAya che. kAryanI avyaktAvasthA ja kAryano nAza che. avyaktAvasthAvALuM kArya potAnA upAdAnakAraNamAM vidyamAna hoya che. avyaktAvasthAvALuM kArya ja kAryano saMskAra che. prabhAvRtti potAnA upAdAnakAraNamAM sUkSmarUpe vidhamAna hoya che ane ubodhaka maLatAM smRti utpanna kare che. smRti ane saMskArano Azraya sAkSicetanya che. sAkSicaitanyamAM antaHkaraNa abhedarUpe adhyasta thatAM antaHkaraNa sahita sAhicetanya ja pramAtA che. pramAtAmAM prabhAvRtti Azrita hoya che. saMskAra ane samRti sAkSicetanyamAM Azrita che. sAkSicetanya sAthe antaHkaraNano AdhyAsika abheda hoI pramAvRtti, saMskAra ane smRtinA vaiyadhikaraNyano doSa Avato nathI. prabhArUpa vRttinuM upAdAnakAraNa antaHkaraNa ane avidyA bane che jyAre apramAr3apavRttinuM upAdAnakAraNa ekalI avighA ja che. pramAvRttithI apramArUpa vRttinuM A ja lakSaNya che. Ama advaita vedAnta mate anubhava saMskAranAya nathI, paraMtu anubhavano vinAza ja saMskArasvarUpa che. ane eTale ja advaitasiddhikAra vinazyatu jJAnane ja saMskAranuM janaka kahe che. arthAtu, jJAnanI vinAzAvasthA ja saMskArAvasthA che. jJAnanuM sUkSmarUpa ja saMskAra che.' advaitasiddhikAra yogasUtrAnusArI vivaraNAcAryano abhiprAya samajAvatAM kahe che ke tamoguNAtmakAvaraNamAtrAlaMbanI vRtti nidrAvRtti che. AnA pahelAM advaitasiddhikAre nidrAvRttine triguNAtmakaajJAnaviSayaka kahI che. triguNAtmakaajJAnaviSayaka suSuptivRtti svIkArIne pachI vaLI suSuptivRtti tamoguNamAtraviSayaka che ema kahetAM pUrvApara vAkyo vacce virodha ja thAya evuM manamAM thAya paraMtu vastutaH ahIM koI virodha nathI. advaitasiddhikAre pahelAM kahyuM che ke suSuptikALe ajJAna nirvikalpakabuddhivedha hoya che. suSuptikALe antaHkaraNano uparAga na hovAthI Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara veThAntamAM avidyAvicAra suSuptidazAmAM savikalpaka vRtti thaI zaktI nathI. tethI suSuptidazAmAM ajJAna svarUpataH bhAsatuM hovA chatAM jJAnavirodhitva ane saviSayaktva dharmothI viziSTarUpe te bhAsatuM nathI. dharmaviziSTarUpe pratIti ja savikalpaka pratIti che. suSuptidazAmAM savikalpaka pratIti thaI zakatI na hoI, suSuptidazAmAM ajJAna svarUpataH ja bhAse che ema kahevAmAM AvyuM che. ahIM 'tamoguNAvaraNamAtrAlaMbana'no A ja artha che. arthAt, jJAnavirodhitvAdi dharma ajJAnamAM bhAsamAna thatA nathI, ajJAnamAtra ja bhAsamAna thAya che, A darzAvavA 'mAtra'pada mUkavAmAM AvyuM che. paraMtu guNatrayAtmaka ajJAnanA sattva ane rajas e be guNono parityAga karIne kevaLa tamoguNamAtraviSayaka suSuptivRtti che evuM jaNAvavA mATe 'mAtra'pada mUkavAmAM AvyuM nathI. ajJAna guNatrayAtmaka che, guNatrayAtmaka ajJAna ja svarUpataH nidrAvRttino viSaya che, e advaitavedAntano siddhAnta che. paraMtu tamoguNamAtraviSayaka nidrAvRtti hoya che ema kahevAno advaitavedAntano Azaya nathI.pa 170 suSupti bAbate vArtika ane vivaraNamAM je matabheda jaNAya che temAM vastutaH koI virodha nathI. suSuptinA pralaya sAthenA sAmyanI rakSA karavA mATe vArtikakAra nidrAvRtti svIkAratA nathI. paraMtu vivaraNakAra pAtaMjala matane anusarI nidrAvRtti svIkAre che. pralayadazAmAM ajJAnaviSayaka vRtti bemAMthI koI svIkAratA nathI. pralaya pachI praNayamAM anubhUta ajJAnanuM smaraNa koIneya anubhavasiddha nathI. tethI pralayamAM ajJAnaviSayaka vRtti koIe svIkArI nathI. je vArtikakAra nidrAvRtti svIkAratA nathI te paNa suSuptinA pralaya sAthenA sAmyanI rakSA karavA mATe ja tema kare che. paraMtu bIjI bAju suptotthita puruSane ajJAnanuM smaraNa anubhavasiddha hoI, bRhadAraNyakanA upasti brAhmaNanI (3/4 brAhmaNanI) vyAkhyAmAM vArtikakAra pote ja suSuptikALe nidrAvRtti svIkAre che. te kahe che - suSupta puruSane jo ajJAnano anubhava na hota, arthAt suSupta puruSane ajJAnaviSayaka nidrAvRtti na hota to jAgyA pachI tene 'suptoDaduM nAvelim (sUtelo huM kaMI jANato na hato)" evuM smaraNa na thaI zakta. tethI suptotthita puruSane thatA smaraNane ghaTAvavA suSuptikALe nidrAvRtti avazya svIkAravI joIe. Ama vArtikAra koIka sthaLe nidrAvRttino svIkAra karatA nathI ane koIka sthaLe nidrAvRttino svIkAra kare che. tenuM kAraNa nIce mujaba che. upaniSadmAM ane purANAdimAM suSuptine dainaMdina pralayarUpe varNavavAmAM AvI che. tethI ja vArtikakAra suSuptinA pralaya sAthenA sAmyanI rakSA karavA mATe koI koI sthaLe nidrAvRttino svIkAra karatA nathI. paraMtu laukika ; anubhavanA svArasyanI rakSA karavA mATe koI koI sthaLe te nidrAvRttino svIkAra kare che; A sthaLoe pAtaMjala yogadarzana ane vivaraNa sAthe vArtikakArano avirodha ja banI rahe che.52 suSuptikALe sAkSI, ajJAna ane sukha e traNa bhAsatA hoya che. tethI, suSuptimAM sAkSyAkAra, ajJAnAkAra ane sukhAkAra ema traNa avidyAvRttio svIkAravAmAM AvI che, athavA sAkSI, ajJAna ane sukha e traNanA samUharUpa eka viSayavALI (AlaMbanavALI) eka avidyAvRtti svIkAravAmAM AvI che. suSuptidazAmAM ajJAna svarUpataH bhAse che. suSuptimAM bhAsatA ajJAnamAM jJAnavirodhitva ane saviSayakatva vagere dharma vizeSaNarUpe bhAsatA nathI. tevI ja rIte, suSuptikALe ajJAnamAM deza-kAlasaMbaMdha paNa bhAsato nathI. ajJAna sAtheno sAkSIno saMbaMdha paNa suSuptimAM bhAsato nathI. svarUpataH ajJAna ja suSuptimAM bhAse che. suSuptidazAmAM Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa ajJAnanuM sAdhaka trIjA prakAranuM sAkSipratyakSa antaHkaraNano uparAga na hovAthI savikalpaka pratIti saMbhavatI nathI. tethI ja suSuptimAM ajJAnanI savikalpaka pratIti zakya nathI. suSuptimAM ajJAna svarUpaH nirvikalpaka pratItino ja viSaya bane che. ahIM Apatti e ApavAmAM Ave che ke nirvikalpa pratIti smaraNanI janaka banI zake nahi. suSuptidazAmAM svarUpataH ajJAnanI nirvikalpa pratIti ja thAya che, A nirvikalpa pratItithI sukhosthita puruSane ajJAnanI smRti kevI rIte thAya? AnA uttaramAM advaitasiddhikAra kahe che ke nirvikalpaka anubhava paNa smaraNano janaka banI zake che. ahIM laghucandrikAkAra kahe che ke savikalpaka anubhavanI jema nirvikalpaka anubhava paNa smRtino janaka thAya to temAM koI bAdhA nathI. tattvacintAmaNikAra paNa nirvikalpaka smaraNa svIkAre che. 'AkAza' padathI zuddhAkAsazaktatvarUpe AkAzanuM jJAna thAya che ane AvA jJAnamAMthI zuddha AkAzanI smRti arthAt nirvikalpaka smRti thAya che. suSuptidazAmAM sAkSicetanya ahaMkAro parakta na hovAthI dezakAlasaMbaMdhayukta ajJAnano anubhava thaI zake nahi. dezakAlasaMbaMdhaviSayaka savikalpaka anubhavathI je smRti utpanna thAya te smRti ja tattollekhinI hoya che. te smRtino viSayatattAviziSTarUpe jasmarAya che. jema dezakAlaviziSTa ghaTanA anubhavathI janya saMskArathI je smRti utpanna thAya che. te 'sa ghaTaka (te ghaTa)' e rUpe tattAviziSTa ghaTane viSaya kare che. paraMtu suptotthita puruSane je smaraNa thAya che temAM tattAno ullekha hoto nathI. tenuM kAraNa e che ke suSuptikALe sAkSicetanyamAM antaHkaraNano uparAga na hovAthI suSuptidazAmAM savikalpaka anubhava thaI zakto nathI. tethI suSuptimAM ajJAna svarUpata bhAse che paraMtu dezakAlaviziSTarUpe anubhavAtuM nathI. dezakAlaviziSTarUpe anubhava e savikalpaka anubhava che. suSuptimAM savikalpaka anubhava thato nathI. dezakAlaviziSTarUpe anubhUta vastunA smaraNamAM ja tattAno ullekha hoya che. tethI sukhosthita puruSane thatuM smaraNa tattAnA ullekhavALuM hotuM nathI. A badhI vAta siddhAntabiMdumAM vistArathI samajAvavAmAM AvI che. zaMkarAcAryapraNIta dazazlokInI madhusUdana sarasvatIkRta vyAkhyAnuM nAma che siddhAntabiMdu. AThamA zlokanI vyAkhyAmAM suSupti vize vistRta vicAraNA karavAmAM AvI che.55 ' uparanI samagra carcA parathI siddha thayuM ke suSupta puruSano anubhava bhAvarUpa ajJAnaviSayaka ja che. ahIM bhAvarUpa ajJAnanuM sAdhaka je trIjA prakAranuM sAkSipratyakSa che tenuM nirUpaNa pUruM thayuM. sAkSipratyakSa dvArA bhAvarUpa ajJAnanI siddhi thAya che ema advaita vedAntIo vizadapaNe nirUpe che. paraMtu sAkSIthI cokkasapaNe kevuM caitanya samajavuM e bAbate matabheda che. sAmAnyapaNe advaitasiddhikAra caitanyanA avidyAvRttimAM paDelA pratibiMbane sAkSI kahe che. A mata advaitasiddhikArano potAno che. nyAyAmRta, vagere granthomAM ubhAvita doSono sahaja parihAra karavA mATe advaitasiddhikAra AvuM sAkSInuM nirUpaNa kare che. paraMtu prAcIna graMthomAM sAkSInuM AvuM nirUpaNa nathI. prAcIna AcAryomAM jeo caitanyanuM manamAM je pratibiMba paDe che tene jIva kahe che ane avidyAmAM caitanyanuM je pratibiMba paDe che tene Izvara kahe che, teo biMbarUpa caitanyane sAkSI kahe che. A mata saMkSepazArIrakakArano che. vivaraNAcAryanA mate avidyAmAM paDatuM. IzvaranuM pratibiMba jIva che ane e pratibiMbanuM biMba Izvara che ane baMnemAM (biMba ane pratibiMba baMnemAM) anusyuta zuddha caitanya sAkSI che. vArtikakAranA mate avidyAgata cidAbhAsarUpa Izvara ja Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 zAMkara vedAntamAM avidyAvicAra sAkSI che. A vAta dazazlokInA prathama zlokanI TIkAmAM madhusUdane vistArathI kahI che.pa advaitasiddhikAre sAkSInuM je nirUpaNa karyuM che te saMkSepazArIrakakAra, vivaraNakAra ane vArtikakAranAM matathI vilakSaNa che. A ja vastu nyAyaratnAvalImAM brahmAnaMda sarasvatIe kahI che. (nyAyaratnAvalI, saMpAdaka rAjendranAtha ghoSa, pR. 387), madhusUdana sarasvatInA pUrvavartI nRsiMhAzrama vagere AcAryonA graMthomAM je sAkSisvarUpa varNavavAmAM AvyuM che temAM madhusUdana svIkRta matano samAveza nathI. prAcIna AcAryonA matanuM avalaMbana laIne nRsiMhAzrama vagere advaitavedAntIo pUrvapakSIonI ApattionuM samAdhAna kare che. advaitadIpikA vagere granthomAM svIkRta prakriyA advaitasiddhigraMthamAM svIkRta prakriyAthI vilakSaNa che. Ama sAkSInA svarUpa vize advaitasiddhikArano mata prAcIna AcAryonA matathI judo paDe che. TippaNa 1. evametAvantaM kAlaM na kiJcidavediSamiti parAmarzasiddhaM sauSuptaM pratyakSamapi bhAvarUpAjJAnaviSayameva / advaitasiddhi, pR. 556 3. . AnumAniko jJAnAbhAvAnubhavaH ... ... nyAyAmRta, pR. 210 nanu parAmarzaH kimanumAnaM kiM vA smaraNam ? Adye jJAnAbhAva evAnumIyatAm, kiM bhAvarUpAjJAnena ? advaitasiddhi, pR. 556 3. avasthAvizeSasya vA ... sAyamAvasya vA ... tulyayogakSeme AtmAdau smaryamANe'pi niyamenAsmaryamANatvasya vA liGgatvAt ... / nyAyAmRta, pR. 317 ' tathAhi sampratipannodayAstamayakAlavadvivAdapadayorapyudayAstamayayorantarAlakAlamanumAya tatkAlamahaM (suSuptikAlIno'haM) jJAnAbhAvavAn, avasthAvizeSavattvAt, jJAnasAmagrIvirahavattvAt, tulyayogakSema AtmAdau smaryamANe'pi tadvattayA niyamenAsmaryamANatvAdveti prayomasambhavAt / advaitasiddhi, pR. 16-17 4. advaitasiddhi, pR. 667 5. nyAyAmRtakAre pakSaviroSaNa suSuptikAlane siddha karavA mATe je anumAna ApyuM che te saMgata nathI. advaitasiddhimAM pakSaviroSaNa jJAta thaI zakatuM nathI ema sAmAnyabhAve kahyuM che paraMtu enI vizeSa vivecanA advaitasiddhimAM jaNAtI nathI. advaitadIpikA vagere prAcIna graMthomAM AnI vizeSa vivecanA che. nyAyAmRtakAre suSuptinA adhikaraNabhUta kAlanI siddhi karavA je anumAna ApyuM che tenAthI to divAkAla ke rAtrikAlanI ja siddhi thaI zake paraMtu te suSuptinuM adhikaraNa che e siddha thaI zake nahi. suSupti nikhilajJAnAMbhAvarUpa che. suSuptino artha ja nikhilajJAnAbhAva che. 'suSuptikAlIna huM" evA pakSano nirdeza karavAthI e nirdeza dvArA e ja samajAya ke 'nikhilajJAnAbhAvakAlIna huM". paraMtu nikhilajJAnAbhAva to sAdhya che. A sAdhyanI siddhi pahelAM nikhilajJAnAbhAvane pakSanuM vizeSaNa kevI rIte banAvI zakAya ? sAdhyanI anumiti thatAM pakSaviroSaNa siddha thAya ane vizeSaNayukta pakSa siddha thatAM sAdhyanI anumiti thAya - Ama anyonyAzrayadoSa Ave. advaitasiddhikAra 'pakSavizeSaNane aprasiddha kahe che arthAt sAdhyanI anumitinA Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa ajJAnanuM sAdhaka trIjA prakAranuM sAkSipratyakSa 173 pahelAM pakSanuM vizeSaNa jJAta thaI zakatuM nathI ema kahe che, teno abhiprAya e che ke pakSanuM vizeSaNa suSupti che ane te sAdhyAnumiti pahelAM jJAta thaI zakatuM ja nathI. AvI anumitinA pahelAM sAdhya paNa aprasiddha hoI, vyAptigraha paNa thaI zake nahi. nikhilajJAnAbhAva ja sAdhya che. anumiti pahelAM nikhilajJAnAbhAva koI paNa sthaLe prasiddha nathI. tethI tenuM dRSTAnta nathI. vyAptigrahanuM upayukta sthaLa dekhADI zakAtuM na hoI vyAptigraha thaI zake nahi. vyAptinizcaya na thavAthI anumiti paNa thaI zake nahi. pakSaviroSaNa ahIM sAdhya che. tethI pakSaviroSaNanuM ajJAna eTale sAdhyanuM ajJAna evo artha ahIM thAya. suSupti ane nikhilajJAnAbhAva eka ja vastu che. vaLI, 'avasthAvizeSavattva' e je hetu ApavAmAM Avyo che teno artha che suSuptirUpa avasthAviroSavattva. suSuptino artha che nikhilaeNjJAnAbhAva. tethI hetu ane sAdhya eka banI jAya che. ahIM anumAnano AkAra Avo bane che - nikhilajJAnAbhAvakAlIna huM (pakSa) nikhilajJAnAbhAvavAn hato (sAdhya), kAraNa ke huM te vakhate nikhilajJAnAbhAvavALo hato (hetu). Ama ahIM pakSaviroSaNa, sAdhya ane hetu traNe eka banI gayA che. tethI AvuM anumAna atiduSTa che. jo nyAyAmRtakAra vyAsatIrtha ema kahe ke pakSavizeSaNa suSuptikAlane nikhilajJAnAbhAvano adhikaraNabhUta kAla kahyo nathI paNa jAgrata-svapnakAlAtirikta kAlane adhikaraNabhUta kAla kahyo che ane ema kahevAthI pUrvokta doSa Avato nathI, to temanuM ema kahevuM paNa saMgata nathI kAraNa ke nikhilajJAnAbhAvajJAna pahelAM jAgrata-svapnakAlAtirikta kAlano bodha thaI zake nahi. pariNAme darzAveluM anumAna asaMgata che. (advaitadIpikA, dvitIya pariccheda). ahIM eka vastu e dhyAnamAM rAkhavAnI ke lakSaNa, pramANa, vagere dvArA avidyAnuM samarthana karavA advaitasiddhikAra madhusUdana sarasvatIe (16mI sadI) je kahyuM che te badhuM saMkSepavistArabhAve nRsiMhAzrama sarasvatI(16mI sadI)kRta advaitadIpikA, vagere graMthamAM nirUpita thayuM che. madhva(apara nAma AnandatIrtha)nA brahmasUtrabhASya upara jayatIrtha munie (14mI sadI) nyAyasudhA nAmanI TIkA lakhI che. te TIkAnuM khaMDana karavA mATe advaitadIpikA vagere graMtho racAyA che. nyAyasudhA ane vyAsatIrthe (15mI sadI) racelA nyAyAmRta graMthamAM eka ja vastu kahevAmAM AvI che, kevaLa saMkSepavistArano ja phera che. vaLI, nyAyAmRtamAM kahevAmAM AvyuM che ke : vikSiptasaGgaprajJAt pi kApyuopapAvanAt| anuyanAt dhApi sato'yaM zramo mama / / (pR. 4). AnI vyAkhyAmAM zrInivAsAcArye kahyuM che ke bhASyakAra AnandatIrthe ane TIkAkAra jayatIrthe je sAkSAtmAne kahyuM nathI paraMtu prakArAntare kahyuM che tene ja A sthaLe vyAsatIrtha anukta kahe che. vastutaH AnandatIrtha ane jayatIrtha vaDe sAva anukta hoya evI koI paNa taddana nUtana vastune byAsatIrtha kahetA nathI. jemane advaitasiddhigraMtha barAbara samajavo hoya temaNe advaitadIpikA vagere graMthonuM adhyayana karavuM jarUrI che, tethI vizeSa lAbha thaze. baMne graMthano pratipAdya viSaya eka ja che. 6. . dvitIye tu nAstyupapattiH, saMskArAsambhavAt, vinazyadeva hi jJAnaM saMskAraM janayati, vinA vyApAraM vyavahitakAryajananAkSamatvAt / avinazyattA tu tena svayameva tatkAryasya janayituM zakyatvAt Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 zAMkara vedAntamAM avidyAvicAra kimiti saMskAro janyeta ? na hi saMskAro'pi pratyakSaH yena kAryAnyathAnupapattimantareNApi abhyupeyate, sauSuptaM cAnAdyajJAnoparaktaM sAkSicaitanyarUpaM jJAnaM svato vA upAdhito vA na vinazyatIti saMskAraM kathaM janayet ? tadabhAvAt kathaM smaryeta, asmaryamANaM vA kathaM pramANatvenodAhiyeteti cet / advaitasiddhi, pR. 557 7. na, na tAvadanumAnaM tatra sambhavati / hetoH pakSavizeSaNasya cAjJAnAt / na hi jJAnAbhAvamantareNAvasthAyAM vizeSo vaktuM zakyaH / advaitasiddhi, pR. 557 8. jJAnasAmagrIvirahazca jJAnAbhAvAnumeyatvenAnyonyAzrayagrastaH / advaitasiddhi, pR. 557 7. indriyasamprasAdena taduparamAnumAne sAmprayabhAvasya vA ... / nyAyAmRta, pR. 317 na cedAnIntanenendriyaprasAdena pUrvakAlInaM taduparamamanumAya sAmagrIvirahAnumAnam / advaitasiddhi, pR. 557 10. indriyaprasAdasya sukhAnubhavahetukasya tduprmhetuktvaasiddheH| advaitasiddhi, pR. 557 11. nyAyAmRta, pR. 317 12. niyamenAsmaryamANatvaM ca yathAzrutaM vA suSuptikAlAvacchedeneti vA / Adye asiddhiH, dvitIye tUpekSaNIyajJAnAbhAvo na siddhyet, tatraiva vyabhicArazca / advaitasiddhiM, pR. 557 13. . prAtargajAdyabhAva iva tattulyayogakSeme AtmAdau smaryamANe'pi niyamenAsmaryamANatvasya vA ... liGgatvAt / nyAyAmRta, pR. 317 na ca tarhi prAtaranubhUtacatvare gajajJAnAbhAvajJAnaM kathamiti vAcyam / advaitasiddhi, pR. 557 14. jnyaanaanuplbdhyaivetyvehi| anupalabdhijJAnaM ca bhAvarUpAjJAnena liGgena / advaitasiddhi, pR. 557 15. nyAyakusumAJjali, tRtIya stabaka, kA. 20 15. nanu jJAnAbhAvaviSayo'yamavabhAsaH, na aparokSAvabhAsatvAt / vivaraNa, bijayanagara saM., pR. 12 17. tathAhi pUrvakAle'haM gajajJAnAbhAvavAn, gajAjJAnavattvAt, yannaivaM tannaivaM yathA gajajJAnavAnahamiti, evaM sarvatrAjJAnasya jJAnAbhAvavyApyatvena tdnumaapktvm| advaitasiddhi, pR. 557 18. kiJcaivaM suSuptikAlIno rAgadyabhAvo na siddhyet, na hi tadA rAgAdivirodhI dveSo'sti yenAjJAnena jJAnAbhAva iva dveSeNa rAgAbhAvo'numIyeta / nyAyAmRta, pR. 318 na ca suSuptikAle jJAnAbhAvAnumAnArthaM bhAvarUpAjJAnamiva rAgAbhAvAnumAnArthaM dveSo'pi svIkaraNIyaH, tadvirodhipadArthAnubhavaM vinA tadabhAvAnumAnAyogAditi vAcyam / advaitasiddhi, pR. 557 18. bhAvarUpAjJAnena jJAnAbhAvena vA rAgAbhAvAnumAnasaMbhavAt, tasyApi tadvirodhitvAt / advaitasiddhi, pR. 557 20. ... aparokSato jJAte bhAvarUpAjJAnAbhAvena tatra parokSajJAnAbhAvAsiddhyApAtAcca / nyAyAmRta, pR. 311 athAparokSato jJAte'jJAnAbhAvAt kathaM parokSajJAnAbhAvAnumAnam / advaitasiddhi, pR. 557 21. sAmagrIvirahAdineti gRhANa / na cAtrApyanyonyAzrayaH, zabdAdInAM yogyAnAM yogyAnupalabdhyA abhAvanizcayena parokSajJAnavirahajJAnaM vinaiva saamgriivirhnishcyaat| advaitasiddhi, pR. 557 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa ajJAnanuM sAdhaka trIjA prakAranuM sAprityakSa 175 22. ... suSuptikAle cendriyAdighaTitasAmagrIvirahasya phalAbhAvaM vinA jJAtumazakyatvenAnyo cAyo: taddhi, pR. 17 24 matasiddhi, pR. 117 24. ... revatasivedyatve vacce tainmate nityajJanI saMbhanItvenAjJAnarAmayogrA cAthAmRta, pR. 228 : navapakSe saMRtupattiH taddhi, pR. 17 25. ajJAnasyAjJAnavRttipratibimbitasAkSibhAsyatvena vRttinAzAdeva saMskAropapatteH, ajJAnavRttiprati___ bimbitacaitanyasyaiva sAkSipadArthatvAt / advaitasiddhi, pR. 557 26. nArIvatadedyatvA tene vRcamAvAyAmazAne saMdedAdyApajyA...cAlAmRta, pR. 228 na ca jAgare'pyajJAnasya vRttivedyatve vRttyabhAvazAyAM saMzayAdyApattiriti vAcyam / matiiddha, . 17 27. advaitasiddhikAra ajJAnAkAra (= ajJAnaviSayaka) ajJAnavRttimAM pratibiMbita caitanya ja ajJAnano (': ajJAnAkAra ajJAnavRttino) sAkSI che ema kahe che. ahIM nyAyAmRtakAra Apatti Ape che ke ajJAnAkAra ajJAnavRttisApekSa sAtvi hoya to ajJAnAkAra ajJAnavRtti kadAcitka hovAthI jAgadazAmAM paNa kadAcit ajJAnAkAra ajJAnavRttinA abhAvane lIdhe caitanyanuM ajJAnasAtvi siddha thAya nahi ane pariNAme tyAre ajJAna aAkSika thaI paDe ane ajJAnaviSayaka saMzayAdinI Apatti Ave. AnA uttaramAM advaitasiddhikAra kahe che ke ajJAnaviSayaka ajJAna ja aprasiddha che, eTale ajJAnaviSayaka saMzayAdi thaI zake nahi. tadviSayaka ajJAna ja tadviSayaka saMpAyAdinuM * upAdAna che. je viSayanuM ajJAna aprasiddha hoya te viSayanA saMzayAdi paNa aprasiddha ja hoya. advaitasiddhikAranA AvA samAdhAnanuM vivecana nIce mujaba che. pradarzitakALe ' ajJAnaviSayaka saMpAyAdi na thaI zakatA hoya to paNa te vakhate ajJAna sAkSisiddha hoya che. ke nahi?, te vakhate ajJAna hoya che ke nahi? - e vicAravuM joIe. sAkSisiddha vastu sAlI dvArA agRhIta hoya to te "che" ema kahI zakAya? advaitasiddhikAre Ano spaSTa uttara ApyoMnathI, ajJAnaviSayaka saMzayAdi thaI zake nahi eTaluM ja mAtra temaNe kahyuM che. ' keTalAka to A avasthAmAM paNa ajJAnane sAkSisiddha gaNe che. ajJAnAkAra ajJAnavRttinA abhAvanI dazAmAM caitanyanuM ajJAnasAhitya advaitasiddhikAra svIkAratA na hoI A bIjA keTalAkano mata advaitasiddhikAranA matanI viruddha jAya che. mAtra ajJAnopahita caitanyane advaitasiddhikAra ajJAnano sAkSI kahetA nathI. ajJAnAkAra vRttinA abhAvanI dazAmAM caitanya kevaLa ajJAnopahita hoya che paNa ajJAnavRttimAM pratibiMbita hotuM nathI. jo kahevAmAM Ave ke jAgratudAmAM ajJAnAkAra ajJAnavRtti kyAreka hotI nathI, to tema kahevuM yogya nathI. kema ? kAraNa ke brahmasAkSAtkAra na thAya tyAM sudhI ajJAnAkAra ajJAnavRtti dhArAvAhikabhAve utpanna thAya che ja, A dhArAno viccheda thato nathI. ahIM Apatti e ApavAmAM Ave che ke zuM pralayakALe paNa ajJAnAkAra ajJAnavRtti hoya che? Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 zAMkara vedAntamAM avidyAviyAra advaitasiddhikAra jaNAve che ke pralaya pachI sRSTinA prAraMbhamAM jIvane pralayakAlIna ajJAnanuM smaraNa thatuM nathI tethI pralayakALe paNa ajJAnavRtti hotI nathI. pralayadazAmAM kAryopAdhinAzasaMskRta ajJAnamAtra hoya che. tethI pralayadazAmAM jIvacaitanya ajJAnopahita hoya che paNa ajJAnavRttimAM pratibiMbita hotuM nathI. eTale zuM pralayadazAmAM ajJAna asAkSika hoya che ? asAkSika ajJAnanuM hovuM ja aprasiddha che. ajJAna na hoya to jIva mukta banI jAya. pralayadazAmAM zuM jIva mukta thaI jAya che ? ahIM advaitasiddhikArano Azaya Avo samajavo joIe H je sthaLe ajJAnanuM smaraNa anubhavasiddha hoya te sthaLe smaraNano khulAso karavA mATe avazyapaNe nityAnubhavathI judo janya anubhava svIkAravo joIe. janya anubhava ja saMskAra dvArA smRtino janaka bane che. je sthaLe ajJAnanuM smaraNa anubhavasiddha nathI te sthaLe janma ajJAnavRtti paNa mAnavAnI jarUra nathI. te sthaLe ajJAnopahita caitanya ja ajJAnano sAkSI che. tyAM ajJAnAkAra ajJAnavRttino abhAva. che tethI ajJAnano sAkSI nathI ane eTale ajJAna asiddha che, ema kahevAya nahi. uparAMta, ajJAnAkAra ajJAnavRtti hoya tyAre caitanya ajJAnavRttimAM avazya pratibiMbita hoya che e vAta paNa sAcI che eTale eno paNa apalApa karI zakAya nahi. tethI advaitasiddhikAre ajJAnavRttinA abhAvanI dazAmAM ajJAna sAkSisiddha ja che ema spaSTa paNe kahyuM na hovA chatAM ajJAnopahita caitanya dvArA, pralayakAlIna ajJAnanI jema ja, ajJAna sAkSisiddha ja hoya che ema temane abhipreta che. avidyAviSayaka saMskArasiddhine mATe vivaraNAcArya paNa avidyAviSayaka avidyAvRtti svIkAre che. (vivaraNa, vijayanagara saMskaraNa, pR. 105). tethI avidyAviSayaka je avidyAvRtti advaitasiddhikAre svIkArI che te temanI manaHphalpita nathI. 28. 6 ...vAjyam, ajJAnaviSayAjJAnAmAvena tayogAt / saMzayAvestAranIkhetAjJAnasamAnavissytvniymaat / bhAvatvAdinA saMzaye tviSTApattireva, bhAvatvAdeH sAkSivedyatvAbhAvenAjJAnaviSayatvAt ajJAnasya svarUpeNaiva sAkSivedyatvAt / advaitasiddhi, pR. 557 27. nanu tadA jJAnAbhAvo'pi svarUpeNaiva bhAsatAm / sapratiyogikatvenAbhAvajJAna eva pratiyogijJAnasya hetutvAt / anyathA prameyamiti jJAne'pyabhAvo na bhAseteti cet / advaitasiddhi, pR. 557-558 ...na jignitatamaveSimiti pAmoMDapi ... jJAnAmAvaviSayaH / na ca taddA dharmAvijJAnAmAvAdbhaavjnyaanaayogH| ... abhAvasyApi prameyatvAdinA jJAne tadanapekSaNAt / nyAyAmRta, 316-317 na, sAkSiNA tAvanna svarUpeNAbhAvAvagAhanam, tasya sAkSAt sAkSyavedyatvAt / nApi zabdAdInA, tadAnIM teSAmabhAvAt / nApyanupalabdhyA, tasyAH pratiyogijJAnanirapekSAyA ajanakatvAt / advaitasiddhi, pR. 558 30. 31. ... na ca dRSTAbhAvAntaravilakSaNasvabhAva evAyamabhAva iti svarUpeNa sAkSivedyo'stu iti vAcyam / advaitasiddhi, pR. 558 32. nirvikalpabuddhivedyatve bhAvatvasyaivaucityAt, anyathA paribhASAmAtrApatteH / advaitasiddhi, pR. 558 nyAyAmRta, pR. 312 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarUpa ajJAnanuM sAdhaka trIjA prakAranuM sAkSipratyakSa 33. nanu jJAnavirodhitvAdestadAnanubhavena 'nAvediSam' iti tenAkAreNa kathaM parAmarzaH ? advaitasiddhi, pR.558 . nyAyAmRta, pR. 312 34. na draSTadyantaHkaraNatAdAtmyenAhamullekhasyeva jJAnavirodhitvAderapi tadaivAnubhUyamAnatvena tadaMze parAmarzatvAnabhyupagamAt, suSuptikAlInasya draSTureva parAmRSTatvAt / advaitasiddhi, pR. 558 u4. ahaGkArAbhAvAcca naikA viziSTavRttiriti / siddhAntabindu, rAjendranAtha ghoSa saM, pR. 624 39. vastutastu jJAnatvasaviSayakatvAbhyAM rUpAbhyAmeva jJAnasyeva jJAnavirodhitva-saviSayakatvAbhyAmevA jJAnasyAnubhavaH, tasyeva tasyApi savikalpakaikavedyatvAt / tathA ca tadanyaprakArakajJAnasyaiva suSuptAvabhAvaniyamAt tAdRzajJAnaM pratyevAhaGkArasya hetutA / vistAreNa cedaM binduTIkAyAmuktam / laghucandrikA, pR. 558 37. nyAyaratnAvalI, rAjendranAtha ghoSa saM., pR. 626 38. nanvajJAnavRttipratibimbitacaitanyarUpasyAjJAnAnubhavasya jAgratyapi vidyamAnatvAt kathamajJAna. smaraNam ? na hi. dhArAvAhikeSu anubhaveSu tulyasAmagrIkeSu smaraNavyavahAraH, tathA ca dhArAvAhiko'jJAnAnubhava iti vaktavyam, na tu parAmarza iti / advaitasiddhi, pR. 558 38. satyam, suSuptyAkhyAyAstAmasyA ajJAnavRtte ze jAgrati tadviziSTAjJAnasya sAkSiNA'nubhUya- mAnatvAbhAvena saMskArajanyAvidyAvRttyaiva suSuptiviziSTAjJAnabhAnAt praamrshtvopptteH| advaitasiddhi, pR.558 40. vedAntaparibhASA, pR. 20 41. kevalAjJAnAMze tu tulyasAmagrIkatvAt dhaaraavaahiktvmev| advaitasiddhi, pR. 558 42. advaitasiddhi, pR. 558 / laghucandrikA, pR. 558 43. ata eva kAryopAdhivinAzasaMskRtamajJAnamAtrameva pralayopamaM suSuptirityabhipretya vArtikakArapAdaiH .: sauSuptAjJAnasmaraNamapAkRtam / tathA coktam na suSuptigavijJAnaM ... vikalpastena sa smRtaH // bRhadAraNyakabhASyavArtika, 1.4.300-301] ityAdyavyAkRtaprakriyAyAm [bRhadAraNyakopaniSad 1.4.7] / advaitasiddhi, pR. 558 44. bRhadAraNyakabhASyavArtika, 1.4.300 / advaitasiddhi, pR. 558 ____4. :.. pratyak ajnyaanophitcit| ... vikalpa: na tu smRtiruupnirviklpH| saH nAvediSamiti pratyayaH . vikalpatAM ghaTayati / yastasya pratyayasya svaarthdeshHsvaarthaadhikrnnkH| parArtho'rthaH viSayaH ajJAne ajJAnabhinno jJAnavirodhitvAdirUpo viSaya iti yAvat / laghucandrikA, pR. 558 41. ityAdyavyAkRtaprakriyAyAm / advaitasiddhi, pR. 558 47. vivaraNakAraistu abhAvapratyayAlambanA vRttinidrA' iti yogasUtrAnusAreNa tamoguNAtmakAvaraNa mAtrAlambanA kAcidvRttiH suSuptirityabhipretya ... / advaitasiddhi, pR. 558-559 ...udriktatamoguNaH AlambanaM viSayo yasyAH sA tathA pratIyate prApyate kAryamaneneti vyutpatteH pratyayapadasya kAraNArthakatvAt / tamoguNasyodreke sati sattvaguNapariNAmarUpA suSuptirUpA vRttiH, na tu Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara vedAntamAM avidyAviyAra tamoguNasyaiva pariNAma:, 'sattvAt saMjAyate jJAnam' iti smRteH / ata eva suSuptiniruktopapAdane bhAmatyAmIkSatyadhikaraNe vRttyantarAbhAvakAraNatamoguNAvalambanA vRttirityuktam / laghucandrikA, pR. 558 48. laghucandrikA, pR. 233-234 48. . kAcid vRttiH suSuptirityabhipretya taduparaktacaitanyasya tannAzenaiva nAzAt tatkAlInAjJAnAnubhavajanitasaMskAravazena 'na kiJcidavediSam' iti smaraNamabhyupetamiti / advaitasiddhi, pR. 559. . vinazyadeva hi jJAnaM saMskAraM janayati / advaitasiddhi, pR. 557 178 50. 51. mAtrapadaM jJAnavirodhAdidharmAntarasyAjJAne vizeSaNatvanirAsAya / etenaM guNatrayAjJAnaviSayakasya pUrvamuktatvAt viruddhamidaM tamoguNamAtraviSayakatvavacanamiti parAstam / mAtrazabdasya guNAntarAvyavacchedakatvAt / laghucandrikA, pR. 588 52. vArtikavivaraNayorapyavirodhaH / ata evoktaM vArtikakArairuSastibrAhmaNe " na cedanubhavavyAptiH suSuptasyAbhyupeyate / nAvediSaM suSupto'hamiti dhIH kiMbalAd bhavet // " ityAdi [bRhadAraNyaka bhASyavArtika, 3.4.103] | advaitasiddhi, pR. 559 53. evaM ca sAkSyajJAnasukhAkArAstisro'vidyAvRttayaH, suSuptyAkhyaikaiva vA vRttirityanyadetat / nirvikalpakasyApi smaraNajanakatvam / advaitasiddhi, pR. 559. 54. AkAzAdipadAt zuddhAkAzazaktatvena jJAnAt zuddhAkAzasmRtirmaNikArAdibhirukteti nirvikalpakAnubhavasya savikalpakAnubhavasyeva smRtijanakatve bAdhakAbhAva iti bhAvaH / laghucandrikA, pR. 559 5. siddhAntabindu, rAjendranAtha ghoSa saM., pR. 416-42 55. ahaGkAroparAgakAlInatvAbhAvena tattAnullekha ityAdi sarvamupapAditamasmAbhiH siddhAntabindau / tasmAt sauSuptAnubhavo'pi bhAvarUpAjJAnaviSaya iti siddham / advaitasiddhi, pR. 559 ... saprakArakajJAnaM prati ahaGkArasya hetutvAt tadabhAvena sauSuptajJAne taddezakAlAsambandharUpatattAprakArakatvAbhAvAt tajjanyasmRterapi sa iti bhAvaH / laghucandrikA, pR. 559 57. siddhAntabindu, rAjendranAtha ghoSa saM., pR. 225-226, 233-234 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntabiMdumAM nirUpita suSupti siddhAntabiMdumAM madhusUdana sarasvatIe suSupti aMge je vicAraNA karI che tenI kaMIka jhAMkhI karIe. A siddhAntabiMdunA TIkAkAra brahmAnaMda sarasvatIe cAyaratnAvalI TIkAmAM je badhI vAta karI che tene paNa ApaNe dhyAnamAM laIzuM. baddha arthAt saMsArI jIva jAgrata, svapna ane suSupti e traNa avasthAomAMthI koI eka avasthAmAM hoya che. jAgakALe ane svapnamALe bhogya vastunA bhogathI baddhajIva thAkI jAya che. A be avasthAomAM jIvana bhogasaMpAdaka karmono kSaya thatAM suSuptikALe jIvanuM antaHkaraNa potAnA kAraNa avidyAmAM sUkSmarUpe rahe che. jJAna tarIke oLakhAtI vRttino AdhAra antaHkaraNa potAnA kAraNa avighAmAM laya pAmatAM baddha jIva vizrAmasthAnarUpa suSupti avasthAmAM cAlyo jAya che. thAkelA jIvane mATe suSupti avasthA vizrAmasthAna che.' jJAnazaktino AdhAra antaHkaraNa che ane kriyAzaktino AdhAra prANa che. A baMne baddha jIvanI upAdhi che. suSupti avasthAmAM kriyAzaktino AdhAra evI prANarUpa upAdhino laya thato nathI jyAre jJAnazaktino AdhAra evuM antaHkaraNa potAnA kAraNa avidyAmAM laya pAmI jAya che. suSuptidazAmAM kevaLa antaHkaraNano ja laya thAya che ema nathI, sthULa zarIrano paNa laya thaI jAya che. AnuM varNana upaniSaDhyAM che. e ja rIte, prANano laya paNa upaniSamAM kahevAyo che. sthala daSTithI ApaNe sukha puruSanA sthaLazarIrano ane te zarIragata prANakriyAno anubhava karatA hoIne ApaNane manamAM thAya che ke supta puruSanA sthaLazarIrano ane prANano laya thato nathI. paraMtu vastutaH sukha puruSanI daSTie to sthULa zarIra vagereno paNa laya thaI jAya che. anya puruSa potAnA ajJAnavaze ja sukhapuruSanA zarIra vagerene dekhe che. vastutaH sukhapuruSanArArIravagere potAnA kAraNa avidyAmAM laya pAmI jAya che. AvI vAta upaniSamAM kahevAmAM AvI che, chatAM cUladarzI janonA anubhavane anusarI madhusUdana sarasvatI sukhapuruSanA antaHkaraNano ja laya thAya che ema kahe che. ' je hote, sukhapuruSane sthaLa ane sUkSma zarIranuM jJAna na hovAthI sthULa ane sUkSma zarIranI anupalabdhi hoya che ane kevaLakAraNazarIra avidyAmAtranI upalabdhi tene suSuptikALe hoya che. sthaLa, sUkSma ane kAraNa e trividha zArIromAMthI kevaLakAraNazarIranI upalabdhi suSuptikALe hoya che. jAgratkALe traNe zarIranI upalabdhi hoya che. svapnadazAmAM skUla zarIranI upalabdhi hotI nathI. jAgraphlogajanaka karmano kSaya thatAM ane svapnabhogaprada karmano udaya thatAM nidrA nAmanI tAmasI vRitti utpanna thAya che ane te tAmasI vRtti dvArA sthULadehanuM abhimAna dUra thAya che, te vakhate cakSu vagere badhI indriyo, je indriyo jAgratkALe temanA anugrAhaka devatAo dvArA anugraha pAmI savyApAra hatI te, potapotAnA devatAnA anugrahanA abhAvane kAraNe nircApAra thaI laya pAme che. te svapnakALe indriyavyApAra na hoI, antaHkaraNagata vAsanA vaze, indriyavyApArano abhAva Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 zAMkara vedAntamAM avidyAvicAra hovA chatAM, viSayanI upalabdhi thAya che. indriyavyApArAbhAvakAlIna antaHkaraNavAsanAnimittaka arthopalabdhi ja svapna che. A samaye mana ja svapnagaja, svapnatuga Adi rUpe pariNata thAya che ane avidyAvRtti dvArA svapnagaja, svapnaturaga Adi jJAta thAya che - AvI vAta koI koI AcArye svIkArI che. paraMtu koI koI AcArya kahe che ke svapnagaja, svapnaturaga, vagere AkAre mana pariNata thatuM nathI, paraMtu avidyA ja zuktirajata vagerenI jema svapnagaja, svapnatuga vagere arthAkAre pariNata thAya che ane avidyAvRttidvArA ja svapnapadArtha jJAta thAya che. A be pakSamAMthI bIjo pakSa ja saMgata che. sarvatra avidyA ja arthAdhyAsa ane jJAnAdhyAsanA upAThAnarUpe svIkRta hovAthI manane svapnAdhyAsanuM upAdAna gaNavAnI jarUra nathI. samasta adhyAsamAM manogata vAsanA nimittakAraNa hoI, koIka koIka sthaLe svapnaprapaMcane manano pariNAma kahevAmAM Avyo che. vastutaH upAdAna avidyA ja ghaTe che. manogata vAsanAthI janya hovAthI ja svapnapadArthane manano pariNAma kahevAmAM Avyo che, kharekhara to te manano pariNAma nathI. 4 A svapnAdhyAsanuM adhiSThAna zuM che ? - AvA praznanA uttaramAM AcAryono matabheda dekhAya che. koI AcArya kahe che ke manathI avacchinna jIvacaitanya ja svapnAdhyAsanuM adhiSThAna che. koIka AcAryanA mate mUlAjJAnathI avacchinna brahmacaitanya ja svapnAdhyAsanuM adhiSThAna che. baMne pakSa saMgata che. prathama pakSamAM mAnanAra kahe che ke mUlAjJAnathI avacchinna brahmacaitanya svapnAdhyAsanuM adhiSThAna hoI zake nahi kAraNa ke jAgradbodha dvArA svapnabhramanI nivRtti avazya svIkArya che. paraMtu jo brahmacaitanya svapnAdhyAsanuM adhiSThAna hoya to saMsAradazAmAM brahmajJAna saMbhavatuM na hoI svapnabhramanI nivRtti jAgratkALeya thaI zakaze nahi. jo svapnabhramanI nivRtti mATe jAgratkALe svapnabhramanA adhiSThAna brahmanuM jJAna svIkAravAmAM Ave to svapnabhramanI sAthe samasta bhramanI nivRtti thaI jAya ane pariNAme tarata ja mokSa thaI javAnI Apatti Ave. Ama brahmane svapnabhramanuM adhiSThAna svIkAratAM jAgradbodha dvArA svapnabhramanI nivRtti ghaTI zake nahi. svapnAdhyAsamAM jIva kartA che ema zruti kahe che. 'sa phri f' (bRhadAraNyaka upaniSad 4.3.9) ema zrutimAM kahyuM che. tethI, svapnAdhyAsanuM adhiSThAna jIvacaitanya che. mUlAjJAnathI avacchinna brahmacaitanya svapnAdhyAsanuM adhiSThAna hoya to svapnapraMca paNa AkAzAdi vyAvahArika prapaMcanI jema sarvajanasAdhAraNa thaI paDe, ane tatttatpuruSavedyatvarUpa asAdhAraNatva svapnaprapaMcamAM ghaTI zake nahi. svapnaprapaMcanuM jJAna svapnadraSTA puruSane ja hoya che, jyAre AkArAdi vyAvahArika prapaMcanuM jJAna sarva janone hoya che. AkAzAdi vyAvahArika prapaMcAdhyAsanuM adhiSThAna mUlAjJAnathI avacchinna brahmacaitanya che. tethI vyAvahArika vastumAM sarvajanasAdhAraNya che, jyAre svapnaprapaMcamAM te na hoI asAdhAraNya che. ahIM koIne zaMkA thAya ke tattajIvacaitanya tattajIvanI AgaLa anAvRta hoI sarvadA bhAsamAna hoya che. tethI sarvadA bhAsamAna jIvacaitanya svapnAdhyAsanuM adhiSThAna kevI rIte banI zake ? bhAsamAna zukti rajatAdhyAsanuM adhiSThAna banI zake nahi. ajJAnathI AvRta custyAdi ja rajatAdinA adhyAsanuM adhiSThAna bane che. tatttattnuMvacaitanya paNa tattajIva AMgaLa ajJAnathI AvRta hoya to jagandhyanI Apatti Ave. Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntabiMdumAM nirUpita suSupti 181 A zaMkAnA samAdhAnamAM jIvacaitanyAdhiSThAnavAdI kahe che ke pUrva pakSInI vAta sAcI che, tema chatAM svapnAdhyAsadazAmAM vyAvahArika vastuono prakAza thato nathI eTale vyAvahArika vastuonA bhAnanuM virodhI tathA svapnAdhyAsane anukULa evuM avasthAajJAna svIkAravAmAM AvyuM che. tethI, svapnadazAmAM 'huM manuSya chuM" evI je pratIti thAya che te pratItino viSaya vyAvahArika nathI paNa prAtItika che. vyAvahArika vastuthI judI prAtItika vastu ja svapnadazAmAM thatI 'huM manuSya chuM" vagere pratItimAM bhAse che. Ano phalitArtha A che - svapnadazAmAM koIka koIka vyAvahArika vastu bhAse che evuM manamAM lAgatuM hovA chatAM svapnajJAnano viSaya kharekhara vyAvahArika hoto nathI. svapnaprapaMcagata vastuo vyAvahArika vastuothI atyanta bhinna che, prAtItika che, ane avasthAajJAna temanuM upAdAnakaraNa che. svapnadazAmAM svapnadraSTA evuM svapna dekhe che ke 'huM rAyyAmAM sUto chuM" arthAt vastutaH zayyAmAM sUto sUto svapnadraSTA AvuM svapna dekhe che, tema chatAM vyAvahArika yathArtha zayyA svapnakALe svapnadaSTAnA darzanano viSaya nathI. vyAvahArika yathArtha zayyAnuM jJAna thavA mATenI jarUrI kAraNasAmagrI svapnakALe hotI nathI. svapnakALe samasta indriyo vyApArarahita hoya che arthAt indriyono laya thaI gayo hoya che. tethI prAtibhAsika evI bIjI rAyyA ja svapnadraSTAnA jJAnano viSaya bane che. jAgratkALe 'huM manuSya chuM evI je pratIti thAya che te pratItinI kAraNasAmagrI svapnakALe na hovAthI svapnakALe 'huM manuSya chuM" evI je pratIti thAya che teno viSaya prAtibhAsika vastu che ema svIkAravuM joIe. svapnadazAmAM jema vyAvahArika zayyAdinA pratyakSanI kAraNasAmagrI nathI hotI tema vyAvahArika manuSyarArIrAdinA pratyakSanI kAraNasAmagrI paNa nathI hotI. indriya, sannikarSa, vagere ja vyAvahArika vastunA pratyakSanI kAraNasAmagrI che.' jIvacaitanyane svapnAdhyAsanuM adhiSThAna gaNavAmAM Ave to jAgrardazAmAM thatuM 'huM manuSya chuM' ityAdi vyAvahArika vastuonuM jJAna ja svapnAdhyAsanuM nivartaka bane che ema kahevuM joIe. paraMtu emAM nIce mujaba Apatti Ave che - svapnAdhyAsanuM upAdAna avasthAajJAna che. pramANajanya jJAna ja ajJAnanuM nivartaka bane che. pramA ja ajJAnanI virodhI che. pramANAjanya jJAna ajJAnanuM nAraka hotuM nathI. pramANAjanya jJAna pramA nathI. apramA ajJAnanI nArAka banI zake nahi. jAgraddazAmAM 'huM manuSya chuM' ityAdi vyAvahArika vastuonuM jJAna pramANajanya nathI. tethI te jJAna pramA paNa nathI. apramArUpa jJAna ajJAnanuM nivartaka banatuM nathI. Ama jAgrardazAmAM svapnAdhyAsanA .upAdAna avasthAajJAnanI nivRtti thaI zakatI na hoI jAgrardazAmAM svapnAdhyAsa cAlu rahe evI Apatti Ave. na A ApattinA samAdhAnamAM nIce pramANe kahevAmAM Ave che - svapnAvasthAthI jAgraThavasthA judI che tethI svapnAvasthAnI pachI jyAre jAgradavasthAnI utpatti thAya tyAre e avazya svIkAravuM joIe ke pUrvAvasthAno khAdha thayA pachI ja uttarAvasthAnI utpatti thaI che. svapnAvasthA abAdhitarUpe hoya to jAgradavasthAnI utpatti thaI zake nahi. ane svapnAvasthAnI pachI jAgradavasthAnI utpatti sarvAnubhavasiddha che. jAgradavasthAnI utpatti svapnAvasthAnA khAdha vinA thaI zakatI na hoI jAgrardazAmAM thatuM 'huM manuSya chuM" ityAdi vyAvahArika vastuonuM jJAna pramANAjanya hovA chatAM arthAt apramA hovA chatAM svapnAdhyAsanA upAdAna avasthAajJAnanuM Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 zAMkara vekAnamAM avivAviyAra bAdhaka bane che - AvI kalpanA avazya karavI joIe arthAtu apramA jJAna dvArA ajJAnanI nivRttinI kalpanA karavI joIe. tema na karIe to svapnAvasthA pachI jAgradivasthAnI utpatti ghaTI zake ja nahi. anyathAnupapatti sarvanI apekSAe balavatI che. pramANAjanya jJAna dvArA avasthAajJAnanI nivRtti na svIkArIe to jAgadavasthAnI utpatti ghaTe ja nahi. " jAgradUdazAmAM 'huM manuSya chuMityAdi jJAna pramANAjanya kahevAyuM che. advaita vedAntamAM vivaraNAcArya vagerenA mate mana pramANa nathI. bhAmatIkAra manane indriya tarIke svIkAre che paNa vivaraNAcArya vagere manane indriya tarIke svIkAratA nathI. mane pratyakSanuM kAraNa nathI tethI vivaraNAcArya vagere mAnasa pratyakSa svIkAratA nathI. mAnasa pratyakSa jene gaNavAmAM Ave che te badhAM ja sAkSipratyakSa che. A sAkSipratyakSa pramANajanya nathI. tethI te pramA paNa nathI. e kAraNe sAkSipratyakSamAM ajJAnanivartaktA nathI. sAkSipratyakSa ajJAnanuM nivartaka na hovAne kAraNe ja tene pramAM gaNavAmAM nathI AvyuM. sAkSipratyakSa ajJAnanuM nivartaka na hovAne kAraNe pramA nathI chatAM te koIka sthaLeyathArthaviSayaka hoya che. tenuM udAharaNa che sukhAdiviSayaka sAkSipratyakSa sukhAdiviSayaka sAkSipratyakSa sukhAdiviSayaka ajJAnanuM nivartaka hoI zake nahi. tethI sukhAdiviSayaka sAkSipratyakSa pramA nathI, paNa pramAna hovA chatAM te yathArthaviSayaka to che. sAkSibhAsya sukhAdiviSayaka. ajJAna aprasiddha che. zuktiratAdipratyakSa paNa sAkSipratyakSa che. te paNa ajJAnanuM anivartaka che. tethI ubhaya pratyakSo apramA che. A baMne pratyakSo apramA hovA chatAM sukhAdiviSayaka sAkSipratyakSa yathArthaviSayaka che jyAre guktiratAdiviSayaka sAkSipratyakSa ayathArthaviSayaka che. sukhAdiviSayaka sAkSipratyakSa yathArthaviSayaka hovAne kAraNe koI koI sthaLe tene pramA paNa kahevAmAM Avela che. vastutaH sukhAdipratyakSa pramA hoI zake nahi kAraNa ke te ajJAnanuM anivartika che ane pramANAjanya che. viSaya bAdhita thato na hovAnA kAraNe ja sukhAdipratyakSane yathArthaviSayaka kahevAmAM Ave che. zaktirajatAdipratyakSa niyata bAdhitaviSayaka hoI tene sarvatra apramAM kahevAmAM Avela che. vivaraNAcArya vagereno abhiprAya A ja che. huM manuSya chuM ityAdi jJAna pramANAja hoI pramAnathI arthAt apramA che. tethI te ajJAnanuM nivartaka arthAt bAdhaka banI zake nahi. apramA jJAnane paNa ajJAnanA bAdhaka tarIke svIkAravAmAM Ave to sauSuptajJAna paNa svapnabAdhaka thaI paDe. suSuptidazAmAM avidyAvRttirUpa apramA jJAna hoya che ane e avighAvRttirUpa apramAjJAna dvArA svapnAdhyAsanuM upAdAna avasthAajJAna bAdhita thAya. jema jAgaddazAmAM "huM" evuM apramAzAnA svapnAdhyAsanA upAdAna avasthAajJAnanuM bAMdhaka thAya che tema suSuptikALe paNa apramAjJAna dvArA svapnAdhyAsanA upAdAna avasthAajJAnano bAdha thaI jAya. suSuptimAM paNa "huM" evA AkAranI avidyAvRtti hoya che evuM dhArIne A Apatti ApavAmAM AvI che. jema jAgakALe "huM" evA AkAranI vRtti utpanna thaI svapnAdhyAsanA upAdAna avasthAajJAnane dUra kare che tema suSuptikALe paNa "huM" evA AkAranI vRtti utpanna thatI hovAthI svapnAdhyAsanA upAdAna avasthAajJAnanI nivRtti thAya. paraMtu Ama thatuM nathI. kema? kAraNa ke "huM" evA AkAranI vRtti pramANAjanya avidyAvRtti che. tethI suSuptimAM huM" evA AkAranI vRttithI svapnAdhyAsanA upAdAna avasthAajJAnanI bAdhA thatI nathI. jo bAdhA mAnavAmAM Ave to suSupti jAgraddhazArUpa banI javAnI Apatti Ave. kevI rIte ? Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntabiMdumAM nirUpita suSupti suSuptidazAmAM svapnAdhyAsanuM upAdAna avasthAajJAna bAdhita thaI gayuM hoI nathI eTale svapna paNa nathI, ane jAgratakAlIna "huM" evA AkAranI vRttinI jema suSuptidarAmAM paNa "huM" evA AkAranI vRtti hoya che, tethI suSupti jAgadazArUpa banI javAnI Apatti AvI paDe.* AnA uttaramAM kahevuM joIe ke suSuptimAM ahamAkAravALI vRtti thatI ja nathI. tethI svapnAdhyAsanA upAdAna avasthAajJAnanI nivRtti thatI nathI. svapnAvasthAmAM je ajJAna hatuM suSuptimAM paNa te ja ajJAna hoya che. svapnAvasthAmAM antaHkaraNano laya thato nathI jyAre suSuptimAM teno laya hoya che. Aja svapna ane suSupti vacce bheda che. tethI antaHkaraNanA laya sahitanuM svapnAdhyAsanuM upAdAnabhUta ajJAna ja suSupti che. Ama suSuptikALe svapnAdhyAsanA upAdAna ajJAnano bAdha thato nathI. paraMtu jAgakALe svapnAdhyAsanA upAdAna ajJAnano bAdha thAya che, eTale svapnano paNa bAdha thAya che. "meM mithyA svapna joyuM evo bAdha sarvAnubhavasiddha che. jAgadazAmAM pramANAjanya abhAkAra jJAna vaDe paNa svapnAdhyAsanA upAdAna ajJAnano nAzasvIkAravo joIe. 'aham (huM)' evuM jJAna pramANAjanya hovA chatAM sukhAdiviSayaka jJAnanI jema yathArtha arthAt abAdhitaviSayaka che. jAgratakALe thatI ahamAkAra vRtti pramANAjanya hovA chatAM jAgratkALe zarIrAdinuM cakSurAdipramANajanya jJAna thatuM hovAthI avasthAajJAnanI nApAka banI zake. svapnAdhyAsanuM upAdAna che avasthAajJAna. A avasthAajJAnane sAmAnyajJAna kahevAmAM Ave che. nAnAviSayAvacchinnacetanyaviSayaka ajJAnane ja sAmAnyajJAna kahevAmAM Avela che. A sAmAnyajJAna ja avasthAajJAna che. svapnadazAmAM vyAvahArika zArIrAdi aneka viSayothI avacchinna evA caitanyaviSayanuM ajJAna hoya che. A avasthAajJAna yA sAmakhyAjJAna pramANajanya vRtti vinA paNa kevaLa yathArthajJAna vaDe nivRtta thAya che ane e kAraNe ahamAkAra avidyAvRtti pramANa ja na hovA chatAM yathArthajJAna hovAthI arthAt abAdhitaviSayakajJAna hovAthI sAmAnyajJAnanI nivartaka banI zake che. paraMtu viroSAjJAna pramANajanya vRtti vinA nivRtta thatuM nathI. "ghaTane huM jANato nathI' evA anubhavAtA ajJAnane ja vizeSAjJAna kahevAmAM Ave che. amuka vizeSa viSaya dvArA nirUpita ajJAnane ja vizeSAjJAna kahevAmAM Ave che. kevaLa eka eka viSayanuM ajJAna ja vizeSAjJAna che. A vizeSAjJAna pramANajanya vRttithI ja nivRtta thAya che. ahIM Apatti e ApavAmAM Ave che ke pramANAjanya vRtti paNa jo ajJAnanI nivartaka thaI zakatI hoya to sAkSijJAna paNa arthAt ajJAnanuM sAhirUpa jJAna paNa ajJAnanuM nivartaka thAya, ane to pachI koI paNa sthaLe ajJAna siddha ja na thAya." AnA uttaramAM kahevuM joIe ke sAkSI ja ajJAnano sAdhaka che. jo sAkSI ajJAnano sAdhakana hoya to sAkSInI ja siddhi thAya nahi. ajJAnanI siddhine mATe ja advaita vedAntI sAkSIne svIkAre che. ajJAnanA sAdhatvarUpe ja sAhitarUpa dharmI siddha thayo che. ajJAna pramANa dvArA siddha thaI zake nahi. tethI ja ajJAnasAdhaka sAkSIno svIkAra karavAmAM Avyo che. eTale ja sAkSI kadI ajJAnano bAdhaka bane ja nahi. je jeno sAdhaka hoya te teno bAdhaka hoya ja nahi. sAkSI ajJAnano bAdhaka hoya to ajJAna ja siddha thAya nahi. ajJAna siddhana thatAM ajJAnano sAdhaka sAkSI paNa siddha na ja thAya. tethI sAkSIne ajJAnano bAdhaka svIkAratAM sArI pote ja asiddha thaI paDe.' Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 zAMkara vedAntamAM avidyAviyAra kAraNa ahIM Apatti e Ave ke svapnAdhyAsanuM upAdAna avasthAajJAna jAgratatkAlIna jJAna dvArA bAMdhita thatAM pharIthI te ja puruSane svapna na AvavuM joIe, kAraNa ke svapnAdhyAsanuM upAdAna avasthAajJAna jAgratkAlIna jJAna dvArA nivRtta thaI gayuM che. AvI Apatti asaMgata che, ke zuktijJAna dvArA adhyasta rajatanuM upAdAna ajJAna nivRtta thavA chatAM kAlAntare te ja puruSane pharI zuktimAM rajatano bhrama thAya che. rajatAdhyAsanuM upAdAna eka vAra zuktisAkSAtkAra dvArA nivRtta thaI gayuM, to pachI pharI te ja puruSane rajatAdhyAsa thAya kema ? AvI Apatti paNa thaI zake. jo pUrvapakSI kahe ke hA, AvI Apatti paNa Ave to uttaramAM kahevuM joIe ke AvI ApattinA nirAkaraNa mATe ja iSTasiddhikAra ekaviSayaka ajJAnanuM paNa bahutva svIkAre che. eka viSayamAM jeTalAM jJAna thAya te ja viSayamAM ajJAna paNa teTalAM ja thAya, arthAt ajJAno jJAnonAM samasaMkhyaka hoya che. pratyeka jJAna ajJAnanuM nivartaka hoya che. tethI nirtaka jJAna jeTalAM hoya teTalAM ja . nivartanIya ajJAna paNa hoya ja. vaizeSika paNa jeTalAM janya jJAno svIkAre che teTalAM ja janya jJAnonA prAgabhAvo paNa svIkAre che. Ama jJAnanA prAgabhAvasthAnIya ajJAno paNa jJAnanA samasaMkhyaka che. ane A ja iSTasiddhikArano mata che. eTale ja temaNe kahyuM che ke ." yAvanti jJAnAni tAvanti ajJAnAni'" (iSTasiddhi, pR. 67 - 6 8). advaitavedAntIo nitya pramA svIkAratA nathI. temanA mate IzvaranuM jJAna paNa nitya nathI ane pramA paNa nathI. IzvaranuM jJAna mAyAvRttirUpa che. A mAyAvRttirUpa IzvaranuM jJAna abAdhitaviSayaka hoI yathArtha che. yathArthatAne lIdhe ja IzvaranA jJAnane koIka sthaLe pramA kahevAmAM AvyuM che, paNa kharekhara te pramA nathI. IzvaranuM jJAna ApaNAM sukhAdijJAnonI jema abAdhitaviSayaka hoI yathArtha che. je ho te, niSkarSa e ke jIvacaitanyane svapnAdhyAsanuM adhiSThAna mAnavAthI koI doSa Avato nathI. 12 brahmacaitanyane svapnAdhyAsanuM adhiSThAna mAnavAthI paNa koI doSa Avato nathI. mUlAjJAnathI avacchinna brahmacaitanya ja svapnAdhyAsanuM adhiSThAna che ane brahmasAkSAtkAra dvArA ja svapnAdhyAsanuM upAdAna mUlAjJAna nivRtta thAya che, anyathA nivRtta thatuM nathI. tema chatAM jema rajjumAM sarpanA bhrama pachI rajjumAM daMDano bhrama thatAM daMDabhrama dvArA sarpabhramanuM kevaLa tirodhAna thAya che (nivRtti nahi), tema svapnabhramanA adhiSThAna brahmanuM jJAna na thavA chatAM jAgradyama dvArA svapnabhramanuM tirodhAna thaI zake (nivRtti nahi). tethI brahmacaitanyane svapnAdhyAsanuM adhiSThAna mAnavAthI koI doSa Avato nathI.' jo kahevAmAM Ave ke brahmAdhiSThAnaka vyAvahArika prapaMca jema sarvasAdhAraNa che tema svapnAdhyAsanuM adhiSThAna paNa brahma hoI svapnaprapaMca paNa sarvasAdhAraNa thaI paDe. paraMtu svapnaprapaMca sAdhAraNa nathI, te to tattattpuruSavedha hoI asAdhAraNa che. tethI svapnAdhyAsanuM adhiSThAna brahmacaitanya svIkAratAM asAdhAraNa svapnaprapaMca sAdhAraNa banI javAnI Apatti Ave. AnA samAdhAnamAM kahevuM joIe ke pratyeka jIvanI manogata vAsanA svapnAdhyAsanuM asAdhAraNa kAraNa hoI manogata vAsanAnA asAdhAraNatvane kAraNe svapnAdhyAsanuM asAdhAraNatva surakSita rahe che. advaitadIpikAkAra nRsiMhAzrame paNa svapnanA A be adhiSThAno svIkAryAM che. paraMtu temaNe antaHkaraNo pahita sAkSIne arthAt antaHkaraNAvacchinna jIvacaitanyane tema ja mUlAjJAnAvacchinna Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntabiMdumAM nirUpita suSupti 185 brahmacetanyane svapnAdhyAsanAM adhiSThAno tarIke svIkAryo hovA chatAM baMne sthaLe mUlAjJAna ja svapnAdhyAsanuM pariNAmI upAdAna che, teo avasthAajJAnane svapnAdhyAsanuM pariNAmI upAdAna svIkAratA nathI. antaHkaraNake ahaMkArathI upahita jIvasANIrUpa cetanya anAvRtasvabhAva hoI svapna adhyasta gajaturagAdi sAkSAt sAkSIsambaddha hoya che, tethI te te puruSa AgaLa aparokSa hoya che, Ama svapnAdhyAsanuM asAdhAraNatva rakSita rahe che. brahamaitanya adhiSThAna hoya to svapnAdhyAsa sAdhAraNa banI javAnI Apatti Ave. tethI jIvasAcetanya ja svakhAdhyAsanuM adhiSThAna che ane A pakSa ja vadhu yogya hoI teno svIkAra karavAmAM Avyo che. ahIM evI AzaMkA karavAmAM Ave che ke jo jIvasANIcetanyane svapnAdhyAsanuM adhiSThAna svIkAravAmAM Ave to svapnamAM 'A gaja' evI pratItina thatAM huM gaja evI pratIti thavI joIe. A AzaMkAnA uttaramAM kahevAmAM AvyuM che ke jIvasAkSIcetanyamAM adhyastagajAdimAM abhedAvabhAsana hotAM je bhedAvabhAsa thAya che, arthAt huM gaja evI pratItine badale 'A gaja' evI je pratIti thAya che, svapnamAM sAkSI cetanyathI adhyakta gajAdi bhinnarUpe je pratIta thAya che, te meMda paNa svapnakalpita che, svapnakalpita bheda dvArA ja bhinnarUpe pratIta thAya che. svAkha gajAdi tatkAle Aropita bheda dvArA je bhinnarUpe pratIta thAya che, eTale huM gaja evI pratItinI Apatti AvatI nathI. AnI sAme kahevAmAM Ave che ke tema chatAM mArAmAM gaja' evI pratIti thavI ucita che paraMtu A gaja' evI svataMtra pratIti thavI ucita nathI kAraNa ke svapna gajAdi jIvasANIcetanyamAM adhyasta che. vaLI, svAkha gajAdi jIvasAkSIcetanyadeza pratIta thavAne badale bAhyadezamAM pratIta thAya che. tethI svAkha gajAdinuM adhiSThAna jIvasAkSIcetanya hoya te ucita nathI. AnA uttaramAM kahevAmAM AvyuM che ke svapna gajAdi je bAhyadezamAM pratIta thAya che te bAhyaderA, * bAhyadezathI svAkha gajAdino bheda, khagajAdinuM svAtaMtrya ane svAtaMtryanI sAthe svAkhagajAdino saMsarga vagere badhuM tatkAle mAyAvikRmmita hoya che. A badhI vAto siddhAntabiMdumAM madhusUdana sarasvatIe barAbara kahI che." | 'keTalAka AcAryo mUlAzAnAvacchinna brahmacaitanyane akhAdhyAsanuM adhiSThAna na gaNI manovacchinna brahmacetanyane ja svapnAdhyAsanuM adhiSThAna gaNe che." prasaMgataH svapnAdhyAsa vize kaMIka vicAra ryo. paraMtu vizeSa Alocya viSaya to suSupti che. suSupti vize advaitasiddhimAM madhusUdane kahyuM che ke siddhAntabiMdumAM meM A viSayanI virAdarUpe carcA karI che. suSuptidazAmAM bhAvabhUta ajJAna sAlI dvArA anubhUta bane che. tethI ja sukhosthita puruSane anubhUta ajJAnanuM smaraNa thAya che. sauSupta sAkSipratyakSa dvArA ajJAna siddha thAya che. suSuptimAM thatA ajJAnanA pratyakSa vize siddhAntabiMdumAM kaI kaI viroSa vAto kahevAmAM AvI che teno vicAra ApaNe have karIzuM. - siddhAntabiMdukAre kahyuM che ke kAraNamAtrano upalaMbha ja suSupti che. jyAre vAsanA sahita antaHkaraNa kAraNarUpe avasthAna kare che tyAre jIva vizrAnta thAya che. jAgadazAmAM ane svapnadazAmAM prAnta thayela jIvanuM vizrAmasthAna ja suSupti che. ahIM madhusUdane je "kAraNamAtropalaMbha' kahyuM che teno abhiprAya e che ke skUla ane sUkSma dehadrayanA anupalaMbhathI viziSTa evo kAraNopalaMbhavizeSa ja kAraNamAtrapalaMbha che, "yathAzruta kAraNamAtrano upalaMbha evo Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 zAMkara vedAntamAM avidyAviyAra eno artha nathI. suSuptidazAmAM jema kAraNIbhUta aividyAno upalaMbha thAya che tema avidyAviSayaka avidyAvRttino paNa upalaMbha thAya che. avidyAvRtti kAraNa nathI paNa kArya che. sAkSicaitanya ja avidyA ane avidyAvRtti baMnenA upataMbharUpa che. eTalA mATe ja kAraNopalaMbhaviroSane ja 'kAraNamAtropalaMbha'no artha samajavo joIe. A ja vAta nyAyaratnAvalImAM kahI che. 19 kAnta jIvanuM vizrAmasthAna suSuptiavasthA che ema kahevAno Azaya e che ke mUrchA ane pralayAdimAM sthUla ane sUkSma dehAyanA anupalaMbhaviziSTa evo kAraNamAtropalabha che paraMtu mUrchA ane pralayAdi suSupti nathI kAraNa ke mUrchA ane pralayAdi avasthA jIvanuM vizrAmasthAna nathI. mUrchAdi avasthAmAM sthUla ane sUkSma dehano upalabha hoto nathI, ajJAnano upalaMbha hoya che, paraMtu temAM jIva vizrAnta thaI rAkto nathI. mUrchAbhaMga pachI jIva prasannatAnI upalabdhi karato nathI. tethI mUrchA vizrAmasthAna nathI. tevI ja rIte, pralaya pachI paNa sRSTinA prAraMbhe jIva prasannatAnI upalabdhi karato nathI, tethI te paNa vizrAmasthAna nathI.. paraMtu suptotthita puruSa suSuptinI pahelAM parizrAnti ane suSuptinI pachI vizrAnti anubhave che. suSuptidazAmAM jAgradbhogya ane svapnabhogya padArthonuM jJAna na hovA chatAM suSuptidazAmAM sAkSyAkAra, sukhAkAra ane avasthAajJAnAkAra traNa avidyAvRttio svIkAravAmAM AvI che.21 A vAta vivaraNamAM paNa kahevAmAM AvI che.' suSuptidazAmAM svarUpAnaMdano anubhava thAya che. anAvRta sAkSicaitanyanA sukhAMzano prakAza suSuptimAM hoya che. suSuptidazAmAM ajJAna, sukha ane sAkSI A traNano anubhava thAya che. tethI suptosthita puruSane A traNa viSayanuM smaraNa thAya che. A vAta vivaraNAcArye vizeSapaNe pharI che. paraMtu TIkAkAra padmapAdAcArye Ama kahyuM nathI. AthI ja vivaraNAcArye kahyuM che ke TIkAkAre je kahyuM che te temaNe bIjAno mata jaNAvavA mATe ja kahyuM che. paramatano Azraya laIne temaNe Ama kahyuM hovA chatAM te temano potAno mata nathI.' tethI lAge che ke suSuptidazAmAM pradarzita trividha vRtti vivaraNAcArye sauprathama spaSTarUpe kahI che. TIkAkAra padmapAdAcArya suSuptimAM sukhAnubhava svIkAratA nathI. temanA mate kevaLa duHkhanA abhAvamAtrano anubhava hoya che. duHkhano anubhava thato na hovAthI sukhAnubhavano vyapadezamAtra thAya che. vivaraNAcArya suSuptimAM svarUpasukhano anubhava svIkAre che. je ho te, TIkAkAra padmapAdAcAryanI ukti temano potAno mata rajU karatI nathI paNa mAtra paramatane ja rajU kare che evuM vivaraNAcAryanuM kahevuM che. vivaraNane anusarIne ja madhusUdana vagere AcAryoe suSuptimAM trividha vRtti svIkArI che. siddhAntabiMdunI TIkA nyAyaratnAvalImAM kahevAmAM AvyuM che ke vastutaH suSuptimAM ukta tritayaviSayaka samUhAlaMbana eka ja vRtti hoya che. jyAM samUhAlaMbana eka vRtti svIkArI zakAya tema hoya tyAM traNa vRttio svIkAravAmAM gauravadoSa Ave.' madhusUdane vRttitrayanI vAta karI che, temAM temano abhiprAya e che ke viSaya traNa hovAthI vRttinA paNa traNa AkAra svIkAravAmAM AvyA che. AkAratrayopahitarUpe eka ja vRttine traNa vRtti kahevAmAM AvI che. 4 A ja vAta advaitasiddhimAM 'mujIvyAkhyA thaiva vA vRttiH kRtyanyaatat'' dvArA madhusUdane karI che.deg ahIM viroSa dhyAnamAM levA jevuM e che ke siddhAntabiMdumAM madhusUdane kahyuM che ke suSuptimAM ajJAnanI upalabdhi hoya che. paraMtu suSuptimAM temaNe avasthAajJAnAkAra vRtti svIkArI che, mUlAjJAnAkAra avidyAvRtti svIkArI nathI. noMdhapAtra bAkhata to e che ke pahelAM temaNe avasthAajJAnanI vAta paNa karI nathI. ahIM prazna udbhave che ke suSuptimAM mUlAjJAnarviSayaka ane Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntabiMdumAM nirUpita suSupti 187 avasthAajJAnaviSayaka be vRtti hoya che ke mUlAjJAnaviSayaka eka ja vRtti hoya che? AnA uttaramAM kahevuM joIe ke mUlAjJAna ane avasthAajJAna e ubhayaviSayaka be ajJAnavRtti suSuptimAM mAnavI joIe. ahIM pUchavAmAM Ave che ke suSuptimAM mUlAjJAnAkAra avidyAvRtti dvArA ja sukhosthita puruSane huM jANato nahato evuM je smaraNa thAya che teno khulAso thaI zake che, e smaraNanA khulAsA mATe suSuptimAM avasthAazAnakAra avidyAvRtti mAnavAnI jarUra zI che? AnA uttaramAM kahevuM joIe ke avasthAajJAnAkAra avidyAvRtti svIkAravAmAM na Ave to kevaLa mUlAMjJAnAkAra avidyAvRtti dvArA huM kaMI jANato na hato' evI aneka padArthaviSayaka ajJAnanI smRti ghaTI zake nahi. anekaviSayavizeSita ajJAna mUlAjJAna nathI. mUlAjJAna zuddhacitmAtraviSayaka che. mUlAjJAna anekaviSayavizeSita nathI. vaLI huM kaMI (kiMcita) jANato na hato evI smRtimAM kaMI (kiMcita) pada dvArA pratipAdita anekaviSayavizeSita ajJAna ja smaryamANa hoya che e samajI zakAya evI vAta che. tethI anekaviSayavizeSita ajJAnanI smRti ghaTAvavA mATe anekaviSayavizeSita avasthAajJAnano anubhava suSuptimAM svIkAravo joIe. ane eTalA mATe ja madhusUdane suSuptidazAmAM avasthAajJAnanI vAta karI che. anekaviSayavizeSita ajJAnanI smRti mATe avasthAajJAnAkAavidyAvRtti suSuptimAM avazya svIkAravI joIe. avasthAajJAnAkAra avidyAvRtti suSuptimAM svIkArI hoya to paNa mUlAnnAnAkAra avidyAvRtti paNa avazya svIkAravI joIe. pralayakALa sivAya anya kALe sarvadA mUlAjJAnAkAra avidyAvRtti hoya che ja. tethI suSuptidazAmAMya mUlAzAnAkAra avidyAvRtti hovI ja joIe.* vaLI, sukhotthita puruSane huM mUDha hato evuM anekaviSayathI avizeSita ajJAnanuM smaraNa thAya che. anekaviSayathI avizeSita, "moha padavANye ajJAna ja mUlAjJAna che. suSuptimAM A * mUlAzAnano anubhava na hoya to suptaoNsthita puruSane huM mUDha hato evI mUlAjJAnanI smRti thaI zake nahi. tethI, huM kaMI jANato nahato evI anekaviSayavizeSita ajJAnanI smRtino khulAso karavA mATe ane huM mUDha hato evI anekaviSayAvizeSita smRtino khulAso karavA mATe ubhayaMajJAnIkAra avidyAvRtti suSuptimAM svIkAravI joIe. jema supnosthita puruSane huM mUDha hato evI mUlAjJAnaviSayaka smRti thAya che tema tattvajJa puruSane paNa tattvajJAnakALe huM mUDha hato evI mUlAjJAnaviSayaka smRti thAya che. tattvajJAna dvArA mUlAjJAnanI nivRtti thavA chatAM tattvajJAnapUrveto mUlAjJAnano anubhava hato. A anubhavajanya saMskAra dvArA tattvajJajIvanmukta puruSane huM mUDha hato' evI smRti thAya che. AthI samajAya che ke tattvajJAnakALa ane pralayakALa sivAya anya sarvakALe mUlAjJAnakAra avidyAvRtti hoya che. tethI suSuptimAM paNa te hoya ja. ahIM prazna UThe che ke samAdhikALe mUlAzAnAkAra avidyAvRtti hoya che ke nahi ? samAdhikALato pralayakALa paNa nathI ke tattvajJAnakALapaNa nathI. AnA uttaramAM kahevuM joIe ke samAdhimAMthI UThelI (vyasthita) vyaktine huM mUDha hato evuM smaraNa thatuM nathI, tethI samAdhikALe mUlAjJAna hovA chatAM mUlAzAnAkAra vRtti hotI nathI. samAdhivRtti ja mUlAjJAnAkAra avidyAvRttinI virodhI che. je ho te, zuddhacinmAtraviSayaka ajJAna ja mUlAjJAna che ane anekaviSayavizeSita ajJAna ja avasthAajJAna che. mUlAjJAna ane avasthAajJAnano A ja bheda che. ubhaya ajJAna anAdi che, jJAnanivArya che ane asavilathANa che. Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara vedAntamAM avidyAvicAra ApaNe avasthAajJAnane anAdi kahyuM che. paraMtu tenA anAditya bAbate AcAryomAM matabheda che. vivaraNanI TIkA RjuvivaraNamAM sarvajJa viSNubhaTTopAdhyAye kahyuM che ke keTalAka AcAryo mUlAjJAnanI jema avasthAajJAnane paNa anAdi gaNe che paNa temano mata saMgata nathI.' avasthAajJAna anAdi nathI paNa sAdi che. ajJAnanuM sAdipaNuM bIjA koIe svIkAryuM hoya evuM jaNAtuM nathI. A sarvajJa viSNubhaTTa prasiddha sarvadarzanakAranA guru hatA evo khyAla che. avasthAajJAna saMbaMdhe vizeSa AlocanA advaitasiddhinA pratikarmavyavasthAprakaraNamAM madhusUdane ane gauDa brahmAnande karI che. gauDa brahmAnande kahyuM che ke AvaraNa ane vikSepa be zaktithI yukta, brahmajJAna sivAyanA jJAnathI nAraNya, mUlAjJAna sAthe tAdAtmyAnApanna arthAt mUlAjJAna sAthe tAdAtmya na pAmelA ajJAnane tulAjJAna kahevAmAM Ave che; ane AvaraNavikSeparAktiyukta, brahmajJAnAnyajJAnanAraNya, mUlAjJAnatAdAtmyApanna ajJAnane avasthAajJAna kahevAmAM Ave che. . avasthAajJAna mUlAjJAnanI avasthAviroSa che. mUlAjJAnanI avasthAviroSa hovAne kAraNe avasthAajJAna bhUlAjJAna sAthe tAdAtmya dharAve che. tulAjJAna mUlAjJAna sAthe tAdAtmya dharAvatuM nathI. avasthAajJAna ane tulAjJAna vacce A ja bheda che. mUlAjJAna sAthe tAdAtmyApanna avasthAajJAnane koI paNa rIte sAdi kahevAya nahi. 33 188 suSuptikALe avidyAviSayaka avidyAvRtti hoya che; eTale ja suptotthita puruSane ajJAnanuM smaraNa thAya che. ahIM prazna e thAya che ke suSuptidazAmAM ajJAnanuM je pratyakSa thAya che te pratyakSano viSaya ajJAna sAkSInuM viroSaNa banIne pratyakSa thAya che ke svataMtrapaNe pratyakSa thAya che ? ajJAnaviziSTa sAkSiviSayaka avidyAvRtti thAya che ke kevaLa ajJAnaviSayaka avidyAvRtti thAya che ? ajJAna caitanyamAM Azrita vastu che, e Azrita ajJAnanuM pratyakSa AzritatvarUpe thAya che ke tema na hotAM ajJAnasvarUpamAtranuM pratyakSa thAya che ? AvI ja rIte suSuptimAM sukhanuM je pratyakSa thAya che te zuM sukhAbhinna sAkSInuM pratyakSa che ke sukhamAtranuM pratyakSa che ? niSkarSa e ke suSuptimAM viziSTaviSayaka vRtti hoya che ke nahi ? suSuptimAM vizeSaNavizeSyabhAve jJAna saMbhavita che ke nahi ?24 AnA uttaramAM kahevuM joIe ke suSuptidazAmAM viziSTaviSayaka vRtti thaI zake nahi. viziSTaviSayaka vRtti vizeSya ane vizeSaNanA saMsargaviSayaka vRtti che. suSuptidazAmAM nirvikalpaka jJAna ja thAya che. nirvikalpaka jJAna saMsargaviSayaka hotuM nathI. vizeSaNavizeSyanA saMsargaviSayaka jJAna savikalpaka jJAna che. savikalpaka jJAnamAM ahaMkAra hetu che. sthUlAvastha manane ja ahaMkAra kahe che. sthUlAvastha mana suSuptimAM hotuM nathI. suSuptidazAmAM mana sUkSmarUpe arthAt saMskArarUpe potAnA upAdAna evI avidyAmAM lIna hoya che. suSuptidazAmAM ahaMkAra hoto nathI, eTale viziSTaviSayaka vRtti suSuptimAM hoI zake nahi. svapnadazAmAM manano laya thato nathI eTale viziSTaviSayaka vRtti arthAt savikalpaka vRtti svapnadazAmAM hoya che. saMsargaviSayaka vRttimAM ahaMkAra nimittakAraNa che. nimittakAraNatAmAM upAdAnathI kaMIka vilakSaNatA che. kAryanI avyavahita pUrvakAle hovuM kAraNa mATe jarUrI che. upAdAnakAraNa kAryanI avyavahita pUrvakALe astitva dharAve che tema ja kAryakALe paNa astitva dharAve che. upAdAna kAryakALe astitva dharAve che paNa te kAraNa tarIke astitva dharAvatuM nathI kiMtu kAryanA Azraya tarIke ja astitva dharAve che. Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntabiMdumAM nirUpita suSupti 189 bhAvarUpa kArya potAnA upAdAnakAraNamAM Azrita hoya che. kAryanI utpatti thAya tyAre ane kAryanI utpatti pachI upAdAna na hoya to upAdeya kArya zemAM Azrita thaze ? tethI, kAraNatvanA nirvAha mATe kAryanI avyavahita pUrva kSaNe ane kAryano Azraya banavA mATe kAryakAle paNa upAdAna hoya che. kevaLa kAryatvanirvAha mATe upAdAnanuM kAryakALe hovuM jarUra nathI. anutpanna kArya asiddha che, asiddha kArya potAnI siddhine mATe ja kAraNanI apekSA rAkhe che. kArya siddha thatAM kAryane pachI kAraNanI apekSA rahetI nathI. kAryotpattikALe kArya siddha hoya che, utpatti pachI paNa kArya siddha hoya che, siddha kArya svasAdhaka kAraNanI apekSA rAkhatuM nathI. siddhanuM koI sAdhaka hoya nahi. asiddha ja sAdhakasApekSa hoya che. siddha kArya sthasiddhikALe paNa upAdAnanI apekSA rAkhe che enuM kAraNa to e che ke upAdAna teno arthAt kAryano Azraya che. kAryano Azraya banavA mATe ja upAdAna kAryakALe apekSita hoya che. sAdhaka banavA mATe upAdAna kAryakALe apekSita nathI ja. kAryakALe to kArya siddha thaI gayuM hoya che. tethI tene sAdhakanI apekSA hoya ja nahi. navyanaiyAyikoe nimittakAraNane koI koI sthaLe kAryakALe astitvamAM rahIne kAraNa banatuM varNavyuM che, paNa A vAta atyanta asaMgata che. asAdhaka paNa kAraNa hoya enA jevI vicitra vAta bIjI zI hoI zake ? utpAdaka ja kAraNa che. je utpAdaka nathI te kAraNa nathI. utpannanuM koI utpAdaka na hoya. utpanna kAryanI sthitine mATe kAryakAle je apekSita hoya che te kAryanA kAraNa tarIke apekSita nathI hotuM paNa kAryanI sthitine mATe ja apekSita hoya che. kAryanI sthitine mATe je apekSita hoya tene kAryanuM utpAdaka gaNavuM e nitAnta asaMgata che. kAryakAle vartamAna rahIne AdhAra bane che ema kahI zakAya. nimittakAraNa kAryano AdhAra (Azraya) nathI. tethI nimittakAraNanI kAryakAle sattA kAryane apekSita ja nathI." nimittakAraNanA nAro koIka sthaLe kAryano nAza thato hoI koIke kahI dIdhuM ke nimittakAraNanI kAryakAle sattA kAryane apekSita che. udAharaNArtha, apekSAbuddhinA nAze dvityAdi saMkhyAno nAza thAya che. A to vaizeSikonI prakriyAmAtra che. te vaizeSikonI prakriyAmAtra hovAthI mImAMsako AvI prakriyA svIkAratA nathI. 36 je ho te, mana savikalpaka vRttinuM kAraNa che paNa te kAryakAle vartamAna hoIne ja savikalpaka vRttinuM kAraNa che. sAdhAraNataH mana savikalpa vRttino Azraya hoya che. tethI savikalpaka vRtti hoya tyAre paNa mananI sattA Avazyaka che. paraMtu sthApna vRttino Azraya mana nathI, svApna vRtti avidyAvRtti che ane avidyAvRtti to avighAmAM ja Azrita che. paraMtu e dhyAnamAM rAkhavuM ke mana na hoya to A sthApna vRtti paNa na hoya. manano laya thatAM svApna avidyAvRtti hotI nathI. tethI mana sthApna vRttinuM nimittakAraNa hovA chatAM ema kahI zakAya ke mana svApna vRttirUpa kAryakALe vartamAna rahIne tenuM kAraNa bane che. ema na kahIe to Apatti Ave. zI ? suSuptinI avyavahita pUrva kSaNe to mana hoya che ja eTale suSuptikALe mananA kAryabhUta savikalpaka jJAnanI utpattinI Apatti Ave. suSuptinI avyavahita pUrvakSaNe savikalpaka parAmarza hoI zake che, tethI suSuptikSaNe savikalpaka anumitinI Apatti Ave.' A rIte suSuptikSaNe anumiti hotAM suSuptimAM jAgratvazAnI Apatti Ave, arthAt suSuptino abhAva ja thaI jAya. 8 anumitimAtra savikalpaka jJAna che. nirvikalpaka anumiti saMbhavatI ja nathI. parokSAnubhava Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara vedAnamAM avivAviyAra nirvikalpa hoto ja nathI. chatAM savikalpaka anumiti ema je kahevAmAM Ave che te to bodhanI suvidhA mATe kahevAmAM Ave che. niSkarSa e ke saMsargaviSayaka vRttimAM mana nimittakAraNa hoya che ane mana kAryakALa astitvamAM rahIne ja kAraNa bane che. tethI suSuptinI AghANe saMsargaviSayaka koI paNa vRtti hoI zake ja nahi. ane eTale ja ajJAnaviziSTasASiviSayaka jJAna paNa suSuptimAM hotuM nathI. Ama sukhAbhinnasAhiviSayaka jJAna paNa suSuptimAM hotuM nathI kAraNa ke A jJAna paNa saMsargaviSayaka hoI savikalpaka che. suSuptimAM savikalpaka jJAna saMbhavatuM ja nathI, nirvikalpaka jJAna ja saMbhave che.* pralayakALe mUlAjJAna hovA chatAM ajJAnAkAra avidyAvRtti na hovAthI pralayane suSuptidazA kahI zakAya nahi. pralaya pachI ajJAnanuM smaraNa thatuM na hovAthI smaraNanI janaka avidyAvRtti pralayakALe svIkAravAmAM AvI nathI. sukhosthita puruSane huM sukhe sUto hato' 'huM kaMI jANato na hato evuM smaraNa thatuM hoI smaraNajanaka avidyAvRttirUpa anubhava suSuptikALe svIkAravAmAM Avyo che. anubhava na thayo hoya to smaraNa thaI zake nahi." AnI sAme nIce pramANe Apatti ApavAmAM Ave che. pratyeka smaraNamAM "tattA no ullekha avazya hoya che. ghaTanuM smaraNa te ghaTa evuM thAya che. "A ghaTa evA anubhavathI janya te ghaTa' evuM smaraNa thAya che. suSuptikAlIna anubhavathI ja je smaraNa sukhotyika puruSane thAya che temAM tattAno ullekha hoto nathI; ane 'tattAnA ullekha vinAnuM smaraNa hoya che ema kahevuM yogya nathI. je jJAnamAM tattA'no ullekha nathIte jJAna smaraNa nathI. tethI sukhosthita puruSane thatuM 'tattAnA ullekha vinAnuM jJAna smaraNa kevI rIte hoI zake? supnosthita puruSanuM jJAna smaraNAtmaka na hoya to tenA mATe suSuptikAlIna anubhava svIkAravAnI AvazyakatA je kyAM rahI che, jema taiyAyiko suSuptikALe nirvikalpaka anubhava paNa svIkAratA nathI tema. niyAyikonA mate janya saghaLAM jJAnanuM kAraNa tvagindriya sAthe manano saMyoga che. suSuptikALe tvagindriya sAthe manano saMyoga hoto nathI, eTale suSuptikALe koI paNa jJAna utpanna thaI zakyuM nathI."nayAyiko kahe che ke suSuptikALe nitya mana purItatvanAmanI nADImAM avasthAna kare che ane e nADI tvagindriyarahita che. tethI suSuptikALe koI paNa jJAna utpanna thatuM nathI. naiyAyiko A badhuM kyA pramANa anusAra kahe che e to teo ja jANe. upaniSamAM purI tatva nADIno ullekha che paraMtu te tvasahita che ke tvagrahita che e bAbata koI vAta upaniSamAM nathI ane mananA nityatvanI bAbatamAM paNa koI pramANa nathI. UlaTuM, "tammannAyate praNo manaH sarvedriyAna ' ityAdi zruti (muMDakopaniSad 2:1.3) dvArA mana janya puravAra thayuM che. je hote, supnosthita puruSanA smaraNamAM 'tattAno ullekha hoto nathI, 'tattAno ullekhana karatuM smaraNa hoI zake nahi - AvI zaMkAnA samAdhAnamAM madhusUdana sarasvatI nIce pramANe kahe che. antaHkaraNanA uparAga vakhate arthAt mananI vidyamAnatAnI dazAmAM je anubhava thAya che te ja anubhavathI janya smRtimAM 'tattAno ullekha hoya che. suSuptikALe to mane potAnA upAdAnakAraNamAM arthAtu avidyAmAM vilIna thaI jAya che. tethI suSuptikAlIna anubhava e antaHkaraNoparAgakAlIna anubhava nathI. tethI ja sauSupta anubhavathI janya smRtimAM 'tattAno Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntabiMdumAM nirUpita suSupti 191 ullekha hoto nathI. abhiprAya e ke suSuptidazAmAM ahaMkAra na hovAthI dezakAlaviziSTarUpe ajJAnAdinuM savikalpaka jJAna suSuptidazAmAM hoI zake nahi. dezakAlaviziSTa viSayaka savikalpaka anubhavathI janya smRtimAM ja 'tattAno ullekha hoya che. suSuptidazAmAM ajJAnano dezakAlaviziSTarUpe anubhava hoI zakto nathI, kAraNake suSuptidazAmAM antaHkaraNa (mana)no laya thaI gayo hoya che.* sauSupta anubhavamAM ajJAnanuM dezAdiveTyi bhAsatuM nathI; ahaMkArarUpa kAraNa na hovAthI dezAdiviziSTarUpe ajJAnano savikalpaka anubhava thato nathI; A ja advaita vedAntIe kahyuM che. AnI sAme Apatti ApavAmAM AMve che ke suSuptimAM jo savikalpaka jJAna thaI zakatuM na hoya to suSuptimAM thatA ajJAnanA anubhavamAM saviSayava ane jJAnavirodhitvadharmothI viziSTa evuM ajJAna na bhAse e ja ucita che. paraMtu suSuptikAlIna ajJAnAnubhavamAM saviSayakatvAdi dharmathI viziSTa ajJAna bhAse che eTale suSuptimAM savikalpaka jJAna svIkAravuM joIe. paraMtu ahaMkArarUpa kAraNa na hoI suSuptidazAmAM thatA ajJAnAnubhavamAM saviSayakatva ane jJAnavirodhitva dharmothI viziSTa ajJAnanuM na bhAsavuM ja ucita che. ahIM jo advaita vedAntI iSTApatti kahe arthAt jo teo ema kahe ke suSuptidazAmAM ajJAnAnubhavamAM ajJAna svarUpata ja bhAse che, saviSayakatvAdi dharmothI viziSTa ajJAna bhAsatuM nathI, to Apatti e Ave ke sukhosthita puruSane huM kaMI jANato nahato evI smRti paNa thaI zake nahi. paraMtu huM kaMI jANato hato evI smRti thAya che ema kahetAM to smaryamANa ajJAna viSayatva ane jJAnavirodhitvarUpe ja pratIta thAya che ema svIkAravuM ja paDe. "kaMI (vicita) pada dvArA ajJAnanuM saviSayakatva ane huM jANato na hato (nAveriSa5) pada dvArA jJAnavirodhitva pratIta thAya che. suSuptimAM ajJAnasvarUpata anubhUti thAya - che ema svIkArIe to ajJAnanuM sarviSayatva ane jJAnavirodhitvarUpe smaraNa thaI zake nahi. tethI sukhosthita puruSanI smRti saviSayakatvAdi dharmanA vaiziSTayanA ullekhavALI hovAthI suSuptidazAmAM paNa ajJAnano anubhava savikalpaka ja thayelo svIkAravo joIe.* * - AnA uttaramAM advaitasiddhimAM kahyuM che ke suSuptimAM ajJAnanA nirvikalpaka anubhavathI janya evuM sukhosthita puruSane savikalpaka smaraNa thaI zake nahi. smAtA ajJAnamAM je saviSayatva ane ajJAnatva (jJAnavirodhitva) dharmanuM vaizidhya bhAse che te suSuptikAlIne anubhavajanya nathI. ukta dharmadrayano vaiziTyAMza smaraNano viSaya nathI paraMtu smRtikAlIna anubhavano viSaya che. ajJAnasvarUpanI ja smRti thAya che, jyAre vaiziSTayAMza to sukhosthita puruSane utthAnakALe anubhavAya che." advaitasiddhikAranA A rItanA samAdhAna aMge nyAyaratnAvalIkAra brahmAnanda sarasvatI nIce pramANe Apatti Ape che. advaitasiddhikAranuM A samAdhAna yogya lAgatuM nathI, kAraNa ke suSuptidazAmAM anubhavAtuM avasthAajJAna jAgrardazAmAM hotuM nathI. anekaviSayavizeSita avasthAajJAna jAgratUkAle anekaviSayanuM jJAna thatAM saMbhave nahi. ajJAna jJAnanivArya che. suSuptidazAmAM ane jAgadazAmAM mUlAjJAna abhinna hoya che. mUlazAna zuddhacitmAtraviSayaka che ane tattvajJAnavinAzya che. tattvajJAna na thAya tyAM sudhI mUlAjJAna sthira rahe che, nAza pAmatuM nathI. paraMtu avasthAajJAnanuM tevuM nathI. avasthAajJAnano viSaya zuddha caitanya nathI, te anekaviSayaka Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 zAMkara vedAntamAM avidyAviyAra che. '"huM kaMI jANato na hato'' evuM je ajJAna bhAse che te mUlAjJAna nathI. e ajJAna anekaviSayaka hoI avasthAajJAna che, 'kaMI (nizcita)' pada dvArA anekaviSaya ja kahevAyA che. ajJAta anekaviSaya avasthAajJAnanA nirUpaka che. ajJAta zuddhacaitanya ja mUlAjJAnanuM nirUpaka che. ane ajJAta amuka vizeSa viSaya tulAjJAnano nirUpaka che, arthAt ajJAta ghaTa ke paTa ghaTaviSayaka ke 'paviSayaka tulAjJAnano nirUpaka che. ajJAta anekaviSayaviroSita ajJAna ja avasthAajJAna che. 'huM kaMI jANato na hato' ema ullekhAtuM ajJAna mUlAjJAna paNa nathI ke tulAjJAna paNa nathI paraMtu avasthAajJAna che. anekaviSayaviroSita avasthAajJAna, je suSuptidazAmAM anubhavAtuM hatuM te, jAgratatkALe viSayanuM jJAna thavAthI rahI zake nahi. suSuptimAM ajJAta anekaviSayamAMthI keTalAka viSayanuM jJAna jAgrardazAmAM thAya che. tethI suSuptidazAmAM anubhavAtuM avasthAajJAna jAgrardazAmAM vidyamAna hotuM nathI. je vidyamAna na hoya teno anubhava paNa sAkSI karI zake niha. sAkSI vidyamAnamAtragrAhI che. sAkSI svasaMsRSTa (svasanikRSTa) vastuno ja prakArAka bane che. jAgratkAle sAkSI atIta avasthAajJAna sAthe saMsRSTa hoto nathI. tethI suSuptadazAmAM anubhUta ane jAgratkALe atIta ajJAnamAM saviSayakatva ane ajJAnatva dharmadrayanuM vaiziSTya jAgratkALe sAkSI grahaNa kevI rIte kare 145 AvI ApattinA uttaramAM nyAyaratnAvalIkAre nIce pramANe kahyuM che. abhAvanuM pratyakSa pratiyogI ane anuyogI e baMnethI viziSTarUpe tema ja abhAvatva viziSTarUpe thAya che. pratyakSa jJAnamAM bhAsato abhAva niyatapaNe pratiyogI-anuyogIviziSTarUpe ane abhAvatvadharmaviziSTarUpe bhAse che. vaLI, jJAnanA pratyakSamAM jJAna paNa saviSayakatva ane jJAnatva e be dharmathI viziSTarUpe bhAse che. abhAvanuM pratyakSa ane jJAnanuM pratyakSa niyatapaNe savikalpaka hoya che, paNa nirvikalpaka hotuM nathI. tevI ja rIte, ajJAnanuM pratyakSa paNa saviSayaktva ane ajJAnatva e be dharmothI viziSTarUpe ja thAya che arthAt ajJAnanuM pratyakSa paNa ukta dharmadrayathI viziSTarUpe savikalpaka hoya che paNa nirvikalpaka hotuM nathI. zuddha ajJAnanuM nirvikalpaka pratyakSa hotuM nathI. jema abhAva ane jJAna nirvikalpakapratyakSavedya nathI tema ajJAna paNa nirvikalpaka pratyakSavedya nathI. suptotthita puruSane 'huM kaMI paNa jANato na hato' evI ajJAnanI je smRti thAya che temAM ajJAnanuM saviSayakatva ane ajJAnatva e be dharmathI viziSTarUpe ja smaraNa thAya che. tethI A smRtinuM kAraNa je anubhava che te paNa saviSayakatva ane ajJAnatva dharmadrayaviziSTa ajJAnaviSayaka ja hoya e avazya svIkAravuM joIe. tethI suSuptikALe ajJAnanI anubhUti paNa ukta dharmadrayathI viziSTarUpe ja thAya che ane eTale e savikalpaka anubhava ja che. ahIM koI Apatti Ape che ke suSuptikALe ahaMkAra na hovAthI suSuptikALe savikalpaka anubhava thavo kevI rIte saMbhave ? AnA samAdhAnamAM nyAyaratnAvalIkAra AgaLa nIce mujaba jaNAve che. suSuptimAM saviSayakatva ane ajJAnatva e be dharmano saMsarga ajJAnamAM avazya bhAse che. e be dharmanA saMsargathI atirikta bIjo koI saMsarga suSuptikALe ajJAnamAM bhAsato nathI. A be dharmonA saMsarga sivAya bIjA koI paNa dharmano saMsarga pratIta thato hoya to ja ahaMkAranI apekSA rahe. ahaMkAra na hovAthI ukta be dharmonA saMsarga sivAya anya koI paNa saMsarga arthAt dezakAlAdino Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntabiMdumAM nirUpita suSupti 193 saMsarga ke sAkSInI sAthe ajJAnano saMsarga suSuptidazAmAM ajJAnamAM bhAsavo saMbhavato nathI. ahaMkArarUpa kAraNa na hoI te bIjA saMsargo bhAsavA zakya nathI. A vAta advaitasiddhinI TIkA laghucandrikAmAM (pR. 558) kahevAmAM AvI che. 47 ahIM Apatti e ApavAmAM Ave che ke vyavasAyAtmaka jJAna thayA pachI jyAre jJAnanuM anuvyavasAyAtmaka pratyakSa thAya tyAre saviSayakatvarUpe jJAnanuM pratyakSa thaI zake kAraNa ke vyavasAyajJAna dvArA viSaya pUrve upasthita thayo che. tethI saviSayakatvaprakAre jJAnanuM pratyakSa thaI zake. paraMtu jema saviSayakatvadharma jJAnamAM prakArIbhUta thaI bhAse che tema jJAnatvadharma paNa jJAnamAM prakArIbhUta thaI bhAse che. Ama jJAnanA pratyakSamAM saviSayakatva ane jJAnatva e be dharma prakArIbhUta thaI bhAse che. viSaya pUrve upasthita thayo hoI saviSayaktvadharmaprakAraka jJAna thaI zake paNa jJAnatvadharma to pUrve upasthita thayo ja nathI to pachI pUrve anupasthita evo jJAnatvadharma jJAnamAM prakArIbhUta thaI kevI rIte bhAse arthAt anupasthita jJAnatvadharmaprakAraka jJAnanuM pratyakSa kevI rIte thAya ? tethI, koI koI tArkike ema kahyuM che ke jJAnanuM pratyakSa narasiMhAkAra hoya che arthAt jJAnanuM pratyakSa savikalpaka paNa hoya che ane sAthe sAthe nirvikalpaka paNa hoya che. viruddhobhayAtmaka hovAthI e. pratyakSane narasiMhAkAra kahevAmAM Avela che. e pratyakSa saviSayaktvAMze savikalpaka ane jJAnatvAze nirvikalpaka che.48 49 A mata ucita lAgato nathI. jJAnatvAMze jJAnanuM pratyakSa nirvikalpaka hovAthI 'jJAnane huM jANuM chuM" evo khodha thaI zake nahi. 'jJAnane huM jANuM chuM" evI pratItino viSaya to jJAnatvaviziSTa jJAna ja hoya. jJAnatyAMro jJAnanA pratyakSane nirvikalpaka svIkAratAM 'ghaTaviSayaka jJAnavAn huM chuM" evI pratIti thavAne badale 'ghaTaviSayaka kiMcidvAn huM chuM" evI pratIti thavI joIe. je ho te, taiyAyikanA mate jJAna utpanna thayA pachI pratyakSa thAya che. jJAna utpanna thayA pachI pratyakSa thAya che evuM mAnatAM uparyukta prazna upasthita thAya che. paraMtu advaitavedAntIonA mate jJAna sAkSivedya che. jJAna potAnI utpattinI kSaNe ajJAta hoya che paNa utpatti pachI bIjA jJAna dvAsa te jJAta bane che evo advaitavedAntIno mata nathI. jJAna sAkSivedya hoI jJAnanI ajJAta sattA ja nathI. jJAna jyAre hoya che tyAre sAkSI dvArA jJAta ja hoya che. jJAna saThA jJAta ja hoya che. A matamAM vedAntIo yogamatane anusare che. jJAnanA sAkSivedyatvamatamAM pahelAM anupasthita jJAnatvAdi dharma paNa jJAnamAM prakAra thaI bhAse che. nirvikalpaka pratyakSapUrvaka savikalapraka pratyakSa thAya che, arthAt viziSTajJAnamAM vizeSaNAna kAraNa che evuM advaitavedAntIo svIkAratA nathI.pa suSuptikALe ahaMkAra vilIna thaI gayo hoI, te vakhate antaHkaraNo parAga saMbhavato nathI. tethI suSuptidazAmAM kAlAdiviziSTarUpe anubhava paNa saMbhavato nathI. kAlAdiviziSTarUpe thayela anubhavathI janya smRtimAM ja 'tattA'no ullekha hoya che. suSuptimAM kAlAdiviziSTarUpe ajJAnano anubhava thato na hoI e anubhavajanya smRtimAM paNa 'tattA'no ullekha hoto nathI. tethI ja suptotthita puruSanI ajJAnanI smRti 'tattA'nA ullekharahita hoya che. bIjI eka vAta e ke smaraNamAM 'tattA'nA ullekhano koI niyama nathI. smaraNamAtra 'tattA'nA ullekhavALuM hoya che evo niyama na hoI, suptotthita puruSane thatA 'tatto'lekharahita jJAnanuM smaraNapaNuM ghaTe che. Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194. sAMkara vedAntamAM avighAviyAra 'tattAno ullekha na hovAthI te jJAna smaraNa hoI zake nahi ema kahI zakAya nahi. tethI sukhosthita puruSane thatuM huM kaMI jANato na hato evuM jJAna tattAnA ullekha vinAnuM hovA chatAM smaraNa ja che ema samajavuM joIe. supnosthita puruSane thatuM huM kaMI jANato nahato evuM jJAna jAgrakAlIna anubhavamAMthI thaI zake nahi. jAgradazAmAM huM sUI gayo hato evo anubhava thaI zake nahi. atIta suSuptino pratyakSa anubhava zakya nathI. atIta vastunuM pratyakSa thatuM nathI.' jo kahevAmAM Ave ke jAgrakALe huM sUI gayo hato e rUpe suSuptinuM pratyakSa thaI zakatuM na hovA chatAM tenI anumiti thaI zake. manano laya ane avasthAajJAna e bene kAraNe suSupti thAya che. jAgratkALe jAgajJAna dvArA avasthAajJAna nAza pAmI gayuM hoya che ane je naSTa thaI gayuM hoya tenuM pratyakSa thAya nahi. manolaya paNa jAgratvakALe naSTa thaI gayo hoya che. mananI abhivyaktimAM ja jAgradazA thAya che. mana lIna hoya to jAgadazA thaI zake nahi. vaLI, manolaya pote pratyakSayogya vastu nathI. eTale manolaya vidyamAna hoya to paNa tenuM pratyakSathaI zake nahi. uparAMta, jAgadazAmAM mananuM utthAna thatAM manolaya paNa naSTa thaI jAya che. tethI jAgakALe suSuptinuM pratyakSa sarvathA asaMbhava che. jAgratakALe suSuptinuM pratyakSana thavA chatAM anumiti thaI rAke* ema kahI rAkAya nahi kAraNa ke jAgrakALe suSuptinuM anumAna karatAM AvuM anumAna karavuM paDe - svapna ane jAgano madhyakALa (pakSa) suSuptimAn (sAdhya) che, kAraNa ke jJAnasAmAnyano abhAva che athavA janyajJAnasAmAnyano abhAva che (hetu). AvuM anumAna saMbhavatuM nathI. kema? kAraNa ke, prathama hetu saMgata nathI, te asiddha che. jJAna sAmAnyAbhAvane jANavAno koI upAya nathI. vaLI, A jJAna sAmAnyAbhAva hetu pakSavRttirUpe kadI jJAta thato nathI. bIjo hetu paNa asiddha che. bIjA hetune paNa jANavAno koI upAya nathI. AnI sAme nIce pramANe kahevAmAM Ave che. svapna jAgratUmadhyakAlathI viziSTarUpe koI paNa viSayanuM smaraNa thatuM nathI, arthAt suSuptikAlaviziSTa koI paNa vastunuM smaraNa thatuM nathI. tethI suSuptikAlIna koI paNa vastunA smaraNAbhAva uparathI suSuptikAlIna janyajJAna sAmAnyAbhAvanuM anumAna thAya che. smaraNAbhAva uparathI smaraNanA janaka anubhavano paNa abhAva anumita thaI zake. A anumeya janyajJAna sAmAnyAbhAva ja suSuptinuM anumApaka liMga che. anubhava utpanna thaIne potAnA adhikaraNabhUta kSaNathI viziSTa evA potAnA viSayane grahaNa kare che. anubhavanI adhikaraNakSaNa anubhavAtAM viSayamAM viroSaNarUpe bhAse che. je rUpe viSayano anubhava thAya te ja anubhavamAMthI smRti paNa te ja rUpe utpanna thAya. tatkAlaviziSTarUpe koInuM smaraNa thatuM na hovAthI smaraNanA janaka tAdaza anubhavanA abhAvanuM anumAna thaI zake. AnA samAdhAnamAM kahevAmAM Ave che ke Ama kahevuM yogya nathI. jJAna smRtinuM janaka che. evo niyama nathI. jJAnamAtra jo avazyapaNe smRtinuM janaka hoya to AvuM saMbhavita bane. jJAnamAM skRtinuM janakatva hovAno niyama nahoI janyajJAna sAmAnyAbhAvanuM anumAna thaI zake nahi. tethI janyajJAna sAmAnyAbhAvarUpa hetu asiddha ja che.' Ama pradarzita anumAnamAM pakSa paNa asiddha che. svapna ane jAgaraNavacceno kALaja pakSa che. te ja suSuptikAla che. A suSuptikAlano upasthApaka koI na hoI anupasthita te kAla asiddha che. tethI prastuta anumAna AzrayAsiddha doSathI duSTa che. pariNAme, sukhosthita puruSanuM Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntabiMdumAM nirUpita suSupti 'huM kaMI jANato na hato evuM jJAna 'to'llekhavarjita hovA chatAM te smRti ja ghaTe che, utpAnasamakAlIne anubhava ghaTatuM nathI. tethI advaita vedAntI sukhoti puruSane thatAM 'huM kaMI jANato na hato ajJAnane smRti kahe che. A smRtino janaka sauSupta anubhava che ane e anubhavano viSaya bhAvarUpa ajJAna che, e advaita vedAntInI vAta che. " bIjI Apatti koI nIce mujaba ApI zake. jo suSuptikALe ahaMkAra vilIna thaI gayo hoya to suSuptikALe ahaMkArano anubhava paNa thAya nahi. ane ahaMkArano anubhava na hoya to supnosthita puruSane huM kaMI jANato na hato evo ahaMkAra smRtino viSaya kevI rIte thAya? ahaMkAra jo suSuptikALe anubhavAto na hoya to supnosthita puruSane tenuM smaraNa thAya e ucita nathI. ananubhUta viSayanuM smaraNa thatuM nathI. AnA uttaramAM ativedAntI jaNAve che ke sukhosthita puruSane ahaMkAranuM smaraNa thatuM nathI paraMtu utthAna samaye ja ahaMkArano anubhava thAya che. ahaMkAnaMrAmAM smRtitva nathI paNa anubhUtitva che. suSuptikALe laya pAmelo ahaMkAra anubhavAto nathI, tethI jAgratkALe ahaMkAranI smRti thaI zake nahi. paraMtu utpAnasamaye ahaMkAra sAkSicetanya dvArA anubhavAya che. sAkSInI ahamAkAravALI avidyAvRtti svIkAravAmAM AvI che. ahaMkAra sAkSiveze che, pramANagha nathI. AnI sAme nIce pramANe Apatti ApavAmAM Ave che. supnosthita puruSane ajJAnAdiviSayaka smRti thAya che. suSuptimAM ajJAnanA anubhavakALe ajJAnAnubhavano Azraya sAkSI ja hoya che, ahaMkAra nahi. suSuptikALe ajJAnane anubhavanAra sAkSI che, ahamartha nathI. paraMtu sukhosthita puruSane tharTIajJAnAdiskRtinA AzrayarUpe ahamarthane ja svIkAravAmAM Avela che. ahamartha ja smRtino Azraya che e anubhavasiddha che. Ama ahIM anubhavano Azraya judo che ane smRtino Azraya judo che. anubhava ane smRtinA sAmAnAdhikaraNyano niyama A sthaLe che nahi. paraMtu anubhava ane smRtinA sAmAnAdhikaraNyano niyama to badhA ja svIkAre che; je anubhava kare che te ja smaraNa kare che. advaitavedAntI te niyamano apalApa kema karI zake? - . AnA uttaramAM advaita vedAntI nIce pramANe kahe che. je sAkSicetanyane suSuptikALe * ajJAnano anubhava thayo hoya che, te ja sAkSicetanyane ajJAnanuM smaraNa paNa thAya che. paraMtu smaraNakALe te sAkSicetanya upara ahaMkAra Aropita thayo hoI ahaMkAra smaraNano Azraya che evo bodha thAya che. vastutaH ahaMkAra smaraNano Azraya nathI. smaraNakALe smaraNAzraya sAkSicetanyamAM adhyasta ahaMkAra sAthe smaraNanA saMsargano bodha thAya che. kharekhara smaraNa ahaMkArAzrita nathI. jema eka ja darpaNamAM mukha ane kusumalauhitya pratibiMbita thatAM mukhamAM raktatAnA saMsargano bodha thAya che, ahIM paNa tema ja samajavuM joIe. smRti, saMzaya ane viparyaya jJAnAbhAsa che, avidyAvRtti che. te jJAnAbhAsa ke avidyAvRttino Azraya sAcaiitanya ja che. ahaMkAra ke antaHkaraNa avidyAvRttino Azraya nathI. pramANajanya jJAnano ja Azraya ahaMkAra ke antaHkaraNa che. ahaMkAra pramAno ja janaka che. ahaMkAra pramAno ja Azraya che. , apramarUpa jJAnAbhAsanI janaka avidyA ja che ane avidyopahita sAkSI ja te jJAnAbhAsano Azraya che. apramAjJAnamAtra jJAnAbhAsa che. jema hetvAbhAsa hetu nathI tema jJAnAbhAsa jJAna nathI. tethI jJAnamAtra pramAM che. je apramA che te jJAnAbhAsa che. ajJAna (avidyA) Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 zAMkara vedAnamAM avivAvicAra jJAnavirodhitvarUpe bhAse che, arthAt ajJAna pramAvirodhitvarUpe bhAse che. ajJAna jJAnAbhAsanuM virodhI nathI, UlaTuM ajJAna jJAnAbhAsanuM upAdAna che." prAbhAkara matamAM jJAnamAtrane pramAM kahevAmAM Ave che. vicAra karatAM jaNAze ke A vAta advaitavedAntIne paNa mAnya che. antaHkaraNavRtti e jJAna ja che ane jJAnamAtra pramA che e advaitavedAntIno mata che. advaita vedAntI avidyAvRttirUpa jJAnAbhAsa svIkAre che. prabhAkara matamAM teno svIkAra ja nathI. advaita vedAntI anusAra, jJAnAbhAsa ajJAnano nivartaka nathI e kAraNe ja tene jJAna kahI zakAya nahi. ajJAnanuM avirodhI jJAna jJAna ja nathI. jJAnAbhAsa ajJAnano avirodhI che eTale te jJAna nathI. paraMtu jJAnAbhAsa paNa jJAnanI jema ja saMskAra aneM ichAdino janaka che, eTale koIka sthaLe jJAnAbhAsane paNa jJAna kahevAmAM Avela che. vastutaH jJAnAbhAsa ajJAnano virodhI nathI, tethI te jJAna nathI. advaita vedAntanA A samasta siddhAntarahasyano khyAla na hovAthI vedAntaparibhASAkAre bhAdamatamAnya pramAlakSaNane advaita vedAnta upara lAdavAnI ceSTA karI che. bhAdamatamAnya pramA ane advaita vedAnta pramA atyanta vilakSaNa che. jJAnAkhya antaHkaraNavRtti ja advaitavedAntanA mate pramA che. tethI jJAnanuM adhigataviSayakake bAdhitaviSayaka hovuM kadI saMbhavatuM ja nathI. je adhigataviSayaka hoya, jemake smRti, te jJAnAbhAsa che, arthAt avidyAvRtti che, antaHkaraNavRtti nathI, jJAna nathI. tevI ja rIte, bAdhitaviSayaka zuktiratAdijJAna paNa jJAna nathI paNa jJAnAbhAsa che, avidyAvRtti che, jJAna nathI, antaHkaraNavRtti nathI. eTale ja siddhAntabiMdumAM madhusUdana sarasvatIe smRti, saMzaya ane viparyayajJAnano avidyAvRtti tarIke nirdeza karyo che, te smRti vagere jJAnAbhAsa che paNa jJAna nathI arthAt antaHkaraNavRtti nathI. anumityAdi parokSa pramAnI jema parokSa bhrama paNa advaitavedAntI svIkAre che. parokSa bhrama paNa antaHkaraNavRtti nathI paraMtu avidyAvRtti che. anAkhavAkyAdijanya parokSa bhrama thAya che.' suSupta avasthAmAM svarUpabhUta sukhanA AkAranI avighAvRtti thAya che, eTale suSupta avasthAmAM sukhabhoga thAya che. sukhasAkSAtkAra ja sukhabhoga che. A bhogano bhoktA suSukhyabhimAnI prAjJa che. A suSurvAbhimAnI caitanyane prAjJa kema kahyo che enuM kAraNa darzAvatA madhusUdana sarasvatIe kahyuM che ke suSukhyabhimAnI 'ajJa' hoI tene prAjJa nAme oLakhavAmAM Ave che. jIvane mUlAjJAna sarvadA hoya che eTale te sarvadA ajJa to che ja. paraMtu suSuptikAle mUlAAAna to hoya che ja, uparAMta avasthAajJAna paNa hoya che. Ama suSuptimAM dvividha ajJAna hoI suSukhyabhimAnI vizeSarUpe ajJa che. madhusUdane A 'prAza" nAmano anya artha paNa ryo che. te nIce pramANe che. suSuptidazAmAM traNa vRttio hoya che ema kahevAyuM che. A traNa vRttinA viSayathI anya viSayavizeSanuM darzana sauSupta sAkSI karato nathI, tethI anyaviSayaviroSaviSayatva sauSapta sAkSIne nathI. ane 'vizeSAviSkAmAvena praSTijJatvotavA dvArA madhusUdane A ja vAta kahI che. suSuptidazAmAM ajJAnAdi traNa viSaya sivAya anya vyAvahArika prapaMcaviSayaka jJAna hotuM nathI. ukta traNa viSaya sivAyano vyAvahArika viSaya ja viroSa viSaya che. A viroSaviSayakatva sauSapta sAkSIne hotuM nathI. viroSaviSayaka jJAna ja duHkhanuM kAraNa che. duHkhanA kAraNabhUta viroSaviSayatvano abhAva e ja sauSupta jJAnano prakarSa che. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntabiMdumAM nirUpita suSupti 197 jeo mano'vacchinna caitanyane ja jIva kahe che teonA mate suSuptidazAmAM manano laya thayo hoI mano'vacchinna caitanya paNa hotuM nathI. tethI suSuptimAM jIvanA abhAvanI Apatti AvI paDe evuM koIne lAge paraMtu AvI AzaMkA karavI ayogya che. skUla-sUkSma sAdhAraNa manathI avacchinna caitanya ja jIva che. suSuptidazAmAM mana sthULarUpe na hovA chatAM sUkSmarUpe yA saMskArarUpe to avazya hoya che ane AvuM mana suSuptidazAmAM paNa caitanyanuM avacchedaka hoya che ja, eTale suSuptidazAmAM jIvanA abhAvanI Apatti AvatI nathI. 63 koI nIce pramANe kahe che. mano'vacchinna jIva hoya to suSuptidazAmAM manano laya thaI jato hovAthI, bheThaka upAdhirUpa je mana che tenA layanA kAraNe, Izvara sAthe jIvanA abhedanI Apatti Ave. 4 vaLI, Ama suSuptidazAmAM jIva na rahetAM avighA jIvanA badale brahmacaitanyanI Avaraka banI javAnI Apatti Ave. AnA uttaramAM advaitavedAntI kahe che ke Ama kahI zakAya nahi. mano'vacchinna caitanyane jIva mAnatAM suSuptidazAmAM A badhA doSonI Apatti Ave che ema jeo mAne che temano mata khoTo che, kAraNa ke suSuptidazAmAM mana hoya che. jIvopAdhi mana suSuptidazAmAM skUlarUpe na hovA chatAM sUkSmarUpe hoya che ane tenA dvArA jIvezvaravibhAga siddha thAya che ane jIva prati avidyAnuM Avarakatva paNa siddha thAya che. ahIM dhyAnamAM rAkhavAnuM ke jeo avigho pahita caitanyane jIva kahe che ane manovacchinna caitanyane jIva kahetA nathI teonA mate suSuptidazAmAM pradarzita doSonI saMbhAvanA nathI. suSuptidazAmAM jIvanI upAdhi avidyA vidyamAna ja hoya che.15 siddhAntabiMdumAM jaNAvyuM che ke jeo smRti, saMzaya Adi jJAnAbhAsane sAkSImAtramAM Azrita gaNe che" teo "avidyAgata cidAbhAsa ja sAkSI che'' evA vArtikakAranA matanuM avalaMbana laIne ja tema gaNe che. paraMtu vivaraNakAranA mate e ayogya che. vivaraNakAra anusAra, avidyAmAM paDatuM caitanyanuM pratibiMba ja jIva che, biMbarUpa caitanya pote ja Izvara che ane biMbapratibiMba baMnemAM anugata evuM zuddha caitanya ja sAkSI che. vivaraNakAranA A matamAM smRtyAdikArya sAkSimAtramAM Azrita nathI paraMtu avidyAviziSTa cidAbhAsamAM Azrita che. 6. suSuptimAM antaHkaraNano laya hovAne kAraNe pramAtAno paNa laya hoya che. antaHkaraNaviziSTa caitanya ja pramAtA che. pariNAme, utthAne utthAne pramAtAno bheda mAnavo paDe, ane tema mAnatAM pUrvadinasthita pramAtAe anubhavela viSayane paradinasthita pramAtA smare e ghaTe nahi kAraNa ke pUrvadinasthita pramAtA ane paradinasthita pramAtA judA che. AnA uttaramAM madhusUdane kahyuM che ke A rIte pramAtAno bheda thavA chatAM sAkSIno bheda thato nathI. pUrvadine ane paradine sAkSI eka ja hoya che. sAkSI ja adhika upAdhithI viziSTa banI pramAtA bane che. tethI anubhava ane smRtinuM sAmAnAdhikaraNya ghaTe che, eTale pUrvadine anubhUta vastunuM smaraNa paradine thaI zake che. vArtikakAra surezvarAcArya vyavahAradazAmAM paNa sAkSIno bheda svIkAratA nathI, UlaTuM sAkSIbhedanuM nirAkaraNa kare che. tethI suSuptidazAmAM sAkSIbhedanI koI saMbhAvanA ja nathI. surezvarAcArye kahyuM che ke dehabhede pramAtAbheda tema ja pramANabheda thavA chatAM sAkSIbheda thato nathI, sAkSI eno e ja rahe che. A sAkSI ja AtmA che. zrutimAM paNa A ja vAta kahI che - "va te antaryAmI amRta:'( bRhadAraNyaka 3.1.3). 69 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 zAMkara veDhAntamAM avivAvicAra jo kahevAmAM Ave ke supnosthita puruSane jema suSuptikAlIna svarUpasukhanA anubhavane kAraNe huM sukhe sUI gayo hato evuM sukhasmaraNa thAya che, tema sukhotikoIka puruSane koIka vAra huM duHkhapUrvaka sUI gayo hato evuM duHkhasmaraNa paNa thAya che. tethI zuM suSuptimAM duHkhAnubhava paNa svIkAravo nA supustikAmAM duHkhAnubhavanI sAmagrI na hovAthI suSuptidarAmAM duHkhAnubhava thaI zake nahi. jo kahevAmAM Ave ke suSuptidazAmAM jema duHkhAnubhavanI sAmagrI hotI nathI tema sukhAnubhavanI paNa sAmagrI hotI nathI, to pachI suSuptimAM sukhAnubhava paNa kevI rIte thAya? AnA uttaramAM kahevuM joIe ke sAlisvarUpa sukha nitya che, te kAraNajanya nathI. A svarUpasukhanA AkAranI avidyAvRtti dvArA svarUpasukhano anubhava suSuptimAM thaI zake. kayAreka duHkhapUrvaka huM sUI gayo hato evo je smaraNarUpa bodha thAya che teno artha evo thAya che ke 'duHkhasAdhana rAdhyAThimAM meMzayana karyuM hatuM. duHkhasAdhana zayyAdi ja evI pratItino viSaya che. zayyAdinA asamIcInatvane kAraNe ja rAcyAdimAM duHkhano upacAra karavAmAM Ave che. vastutaH suSuptimAM duHkhano anubhava hoto nathI. huM duHkhapUrvaka sUto hato evI pratItimAM duHkhano upacAramAtra hoya che." athavA, phoI koI suSuptimAM duHkhAnubhava paNa thAya che evuM paNa svIkArI rANAya. tenIce pramANe. jAgrata, svapna ane suSupti A traNa avasthAomAMthI pratyeka trividha che. trividha jAgaavasthA A pramANe che - (1) jAgrata-jAgrat (2) jAgraM-svapna ane (3) jAgratasuSupti. pramajJAnane jAgrat-jAgrat kahevAya. guktirajatAdi vibhramarUpa jJAnane jAgrata-svapna kahevAya. ane jyAre zramAdi dvArA stabdhIbhAva thAya arthAt ahamAkArI vRttithI judI vRtti sAmAnyabhAve thAya tyAre jAgrat-suSupti thaI kahevAya. A ja rIte svapnAvasthA paNa trividha che - (1) svapna-jAgrat (2) svapna-svapna ane (3) svapna-suSupti. svAvasthAmAM matrAdinI prApti e svapna-jAgat kahevAya. svapnAvasthAmAM paNa svapna dekhAya, arthAt svapnamAM svapna dekhAya e svapna-svapna kahevAya. ane jAdavasthAmAM kahI na zakAya evuM svapnadarzana svapnasuSupti kahevAya. svapnadazAmAM je anubhava thayo hoya te jAgadazAmAM kahevo azakya hotAM tene svapna-suSupti kahevAya. e ja rIte suSupti avasthA paNa trividha che - (1) suSupti-jAgrata (2) suSupti-svapna ane (2) suSupti-suSupti suSupti avasthAmAM sAttvikI sukhAkArAvRtti suSupti-jAgrat kahevAya. AvI suSupti pachI sukhosthita puruSane huM sukhe sUto hato evI smRti thAya che. AvI suSuptimAM je sAttvikI sukhAkAravRtti thAya che te sattvaguNano pariNAma che ane sukhAkArI vRtti AtmaviSaNiI vRtti che. suSupti avasthAmAM je rAjasI vRtti thAya che te ja suSupti-svapna kahevAya che. AvI suSupti pachI huM duHkhapUrvaka sUto hato evI smRti thAya che. ahIM rAjasI vRttino artha che - rajoguNaviSaNiI vRtti. rajoguNa duHkhAdirUpe pariNAmayogya hoI rajo guNamAM duHkhatvano upacAra thAya che. paraMtu rAjasI vRtti pote rajoguNano pariNAma nathI. sAttvikI, rAjasI ane tAmasI A trividha vRtti sattvaguNano ja pariNAma che. jJAnarUpa vRttimAtra sattvaguNano pariNAma che. "svAt saMbAyate jJAna" (14.17) e gItAvacana AmAM pramANa che. sattvaguNasivAya anyaguNano pariNAma jJAnarUpa vRtti hoI zake nahi. suSupti avasthAmAM je tAmasI vRtti che te ja suSupti Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntabiMdumAM nirUpita suSupti 199 suSupti kahevAya che. AvI suSupti pachI 'gADhapaNe mUDha evo huM sUto hato' evI smRti thAya che. A badhI carcA yogavAsiSTha ane vArtikAmRta vagere granthomAM vistRtapaNe karavAmAM ApIche. anAdi, jJAnanivarca, bhAvarUpa ajJAnanI siddhi traNa sAkSipratyakSothI vistArathI karavAmAM AvI. advaita vedAntI AcAryo A traNa sAkSipratyakSo yathAkrame A pramANe jaNAve che - (1) mazahu~ bhane anyane to nathI. (2) tAro helo artha to nathI. (3) ATalo vakhata huM sukhe sUI gayo hato, kaMI ja jANato na hato. prAgabhAvakhaMDana ane suSuptivicAra avidyAvicAra sAthe avibhAjyapaNe atyaMta ghaniSThatAthI joDAyelAM hoI temanA vize paNa vistArathI vicAraNA karavI paDI. 1. ...jAgratsvapnabhogadvayena zrAntasya jIvasya tadubhayakAraNakarmakSaye jJAnazaktyavacchinnasya savAsanasyAntaHkaraNasya kAraNAtmanAvasthAne sati vizrAmasthAnaM sussuptyvsthaa| siddhAntabindu, rAjendranAtha ghoSa saM., pR.:416-417 2. tasya ca jJAnazaktipradhAnAMzo'ntaHkaraNam / ... kriyAzaktipradhAnAMzaH praannH| siddhAntabindu, pR. 3. na kiJcidavediSamiti kAraNamAtropalambhaH sussuptiH| siddhAntabindu, pR. 417 4. ...jAgradbhogajanakakarmakSaye svapnabhogajanakakarmodaye ca sati nidrAkhyayA tAmasyA vRttyA ... sthUladehAbhimAne dUrIkRte sarvendriyeSu devatAnugrahAbhAvAnniApAratayA lIneSu vizvo'pi lIna ityacyate / tadA svapnAvasthA / tatra cAntaHkaraNagatavAsanAnimittaH indriyavRttyabhAvakAlIno'rthopalambhaH svapnaH / tatra mana eva gajaturagAdyarthAkAreNa vivartate avidyAvRttyA ca jJAyate iti kecit / avidyaiva zuktirajatAdivat svapnArthAkAreNa pariNamate jJAyate cAvidyAvRttyetyanye / kaH pakSaH zreyAn ? uttaraH / avidyAyA eva sarvatrArthAdhyAsajJAnAdhyAsopAdAnatvena klRptatvAt manogatavAsanAnimittatvena ca kvacinmanaHpariNAmatvavyapadezAt / siddhAntabindu, pR. 400-402 . kimadhiSThAnaM svapnAdhyAsasya ? mano'vacchinnaM jIvacaitanyamityeke / mUlAjJAnAvacchinnaM ... - brahmacaitanyamityapare / kiM zreyaH / matabhedenobhayamapi / tathAhi jAgrabodhena svapnabhramanivRttya bhyupagamAdadhiSThAnajJAnAdeva ca bhramanivRtterbrahmacaitanyasya cAdhiSThAnatve saMsAradazAyAM tajjJAnAbhAvAt jJAne vA sarvadvaitanivRtterna jAgrabodhAt svapnanivRttiH syAt / sa hi kartA' iti ca jIvakartRkatvazruteH AkAzAdiprapaJcavat sarvasAdhAraNyApattezca na mUlAjJAnAvacchinnaM brahmacaitanyamadhiSThAnam / siddhAntabindu, pR. 403-405 ... 1. nanu jIvacaitanyasyAnAvRtatvena sarvadA bhAsamAnatvAt kathamadhiSThAnatvam / siddhAntabindu, pR. 405 .. 7. satyam / tatrApi svapnAdhyAsAnukUlavyAvahArikasaMghAtajJAnavirodhyavasthA'jJAnAbhyupagamAt / svapnadazAyAM cAhaM manuSya ityAdiprAtItikasaMghAtAntarajJAnAbhyupagamAt / 'zayyAyAM svapimi' iti zayyAntarajJAnavat / jJAnasAmaNyabhAvazca tulya eva / siddhAntabindu, pR. 405-406 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 zAMkara vedAntamAM avivAviyAra 8. nanu 'ahaM manuSyaH' ityAdivyAvahArikasaMghAtajJAnasya pramANAjanyatvAt kathamajJAnanivartakatA? . avasthAntarAnyathAnupapattyA tatkalpane suSuptAvapi svapnabAdhakajJAnamAsthIyeta / siddhAntabindu, pR. 407-408 8. ...taccAniSTam, jAgrattvApatteriti cet / siddhAntabindu, pR. 408 10. svapnAvasthA'jJAnasyaivAntaHkaraNalayasahitasya suSuptirUpatvAnna tatra tdbaadhH| jAgaraNe tu mithyaiva svapno'bhAdityanubhavAdahamiti jJAnasya pramANAjanyatve'pi yathArthatvAccharIrAdijJAnasya ca pramANAjanyatvAd avasthA'jJAnavirodhitvamanubhavasiddham / vizeSAjJAnaM tu na pramANajanyavRttimantareNa . nivartate / siddhAntabindu, pR. 410 11. sAkSiNazcAvidyAnivartakatvAbhAva ajJAnasAdhakatvenaiva dharmigrAhakamAnasiddha iti / siddhAntabindu, pR. 411 12. yAvanti jJAnAni tAvantyajJAnAnIti cAbhyupagamAt zuktijJAneneva vyAvahArikasaMghAtajJAnenAjJAna nivRttAvapi punarapi kadAcid rajatabhramavanna svapnAdhyAsAnupapattiriti jIvacaitanyamevAdhiSThAnamiti pakSe na ko'pi doSaH / siddhAntabindu, pR. 411-412 13. yadA tu punarbrahmajJAnAdevAjJAnanivRttyabhyupagamaH tadA rajjvAM daNDabhrameNa sarpabhramatirodhAnAdadhiSThAna jJAnAbhAve'pi jAgradbhrameNa svapnabhramatirobhAvopapatteH brahmacaitanyameva svapnAdhyAsAdhiSThAnamiti pakSe'pi na kazcida dossH| siddhAntabindu, pR. 412 14. svapnasyAnavacchinnacaitanyAdhiSThAnasya mUlAjJAnakAryatvAt / ... athavA antaHkaraNopahitaM ___ sAkSyevAdhiSThAnam / advaitadIpikA, dvi. pa., pR. 383-385 / 15. siddhAntabindu, pR. 413-415 11. pratijIvaM svapnAdhyAsAsAdhAraNyaM tu manogatavAsanAnAmasAdhAraNyAdeva / mano'vacchinnaM brahmacaitanyamevAdhiSThAnam / siddhAntabindu, pR. 413 17. kAraNamAtropalambhaH suSuptiH / siddhAntabindu, pR. 417 . 18. ...savAsanasyAntaHkaraNasya kAraNAtmanAvasthAne sati vizrAmasthAnaM suSuptyavasthA / siddhAntabindu, pR. 417 18. kAraNamAtropalambhaH sthUlasUkSmarUpadehAnupalambhaviziSTaH kAraNopalambhavizeSa ityarthaH / nyAya ratnAvalI, pR.417 20. yathAzrute'vidyAvRttirUpakAryopalambhasya sAkSiNaH sattvAdasaGgatiH mUrchApralayAdivAraNAya vizeSyAdalam / nyAyaratnAvalI, pR. 417 21. tatra jAgratsvapnabhogyapadArthajJAnAbhAve'pi sAkSyAkAraM sukhAkAramavasthA'jJAnAkAraM cAvidyAyA vRttitrayamabhyupeyate / siddhAntabindu, pR. 417-41 22. vivaraNa, vijayanagara saM., pR. 57 27. anAvRtasAkSicaitanyasukhAMzasya prakAzopapatteH / vivaraNa, vijayanagara saM., pR. 56 / / 24. paramatamAzrityedamuktaM na svamatamiti na dossH| vivaraNa, vijayanagara saM., pR. 57 25. samUhAlambanaikavRttyA nirvAhe vRttitrayakalpane gauravAt / nyAyaratnAvalI, pR. 418 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntabiMdumAM nirUpita suSupti 201 21. trayamiti AkAratrayopahitarUpabhedasambhavAdityabhiprAyam / nyAyaratnAvalI, pR. 418 27. advaitasiddhi, pR. 559 28. nanu mUlAjJAnAkAravRttyApi nAvediSamiti smaraNopapatteH avasthA'jJAnaviSayakavRttiH kimityuktaa| nyAyaratnAvalI, pR. 418 28. ucyate . na kiJcidavediSamityanekapadArthaviSayakajJAnasmRtermUlAjJAnenAnupapatteH, tasya cinmAtraviSayakatvAt / ... mUlAjJAnAkArApyavidyAvRttiH suSuptAvavazyaM vaacyaa| pralayAnyakAle sarvadaiva tatsvIkArAt / nyAyaratnAvalI, pR. 418 30. etAvatkAlaM mUDho'hamAsamiti nAnAviSayAvizeSitarUpeNApyajJAnasya jAgarAdhakAle tattvajJAnakAle ca smaraNAt / nyAyaratnAvalI, pR. 418 31. kecit ajJAnavadavasthAnAmanAditvamAha, tadasat / RjuvivaraNa, kalakattA saMskRta sirijha, pR. 110 32. advaitasiddhi, pR. 486-487 33. tulAjJAnamAvaraNavikSepazaktiyuktaM brahmajJAnAnyajJAnanAzyaM mUlAjJAnatAdAtmyAnApannamajJAnam / ... avasthAvizeSastu tAdRzaM mUlAjJAnatAdAtmyApannam / laghucandrikA, pR. 487 34. nanu ajJAnaviziSTasAkSiviSayikA sukhAbhinnasAkSiviSayikA ca vRttiH kuto noktA ? nyAyaratnAvalI, pR. 418 ' siddhAntabindu, mR. 624 35. ...ahaGkArAbhAvAcca naikA viziSTavRttiH ... / siddhAntabindu, pR. 418 / tathA ca saMsarga.: . viSayakavRttau ahakAratvena hetutA / sA ca hetutA nimittatayA kAryasahabhAvenaiveti / - nyAyaratnAvalI, pR. 418 38. nanu nimittakAraNApAye'pi kAryamapaiti yathA vaizeSikANAmapekSAbuddhivinAze dvitvAdivinAzaH / vivaraNa, vijayanagara saM., pR. 62 37. ...suSuptipUrvakSaNe liGgaparAmarzAdisattve saMsargAnumityAderduritvAcca / nyAyaratnAvalI, pR. 419 38. ...suSuptyabhAvaprasaGgAcca / siddhAntabindu, pR. 418-419 38. nyAyAratnAvalI, pR. 418-419 40. ata eva vRttirUpasyopalambhasyAbhAvAna pralaye'tivyAptiH / tatra tatkalpanAbIjAbhAvAt / iha ca -- sukhamahamasvApsaM na kiJcidavediSamiti suptotthitasya parAmarzAt / ananubhave ca parAmarzAnupapatteH / siddhAntabindu, pR. 419-420 41. siddhAntabindu, pR. 420 / nyAyaratnAvalI, pR. 420 42. antaHkaraNoparAgakAlInAnubhavajanyatvAbhAvAcca na tattollekhAbhAve'pi smaraNatvAnupapattiH ... / siddhAntabindu, pR. 420-422 ahaGkArAbhAvena kAladezaviziSTarUpeNAjJAnAderananubhavAt tena rUpeNa na smrnnm...| nyAyaratnAvalI, pR. 420 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 zAMkara vedAntamAM avivAviyAra 43. nanu sauSuptAnubhave yadi ajJAnAMze dezAdivaiziSTyaM na bhAti ahaGkArarUpakAraNAbhAvAt tarhi saviSayakatvAjJAnatvayorapi vaiziSTyaM tatra na bhAyAt / iSTApattau ca na kiJcidavediSamiti smRtau tadullekhAnupapattiH ... / nyAyaratnAvalI, pR. 420-421 44. uktavaiziSTyAMze na smRtitvaM kintvanubhavatvamiti ... / nyAyaratnAvalI, pR. 421 advaitasiddhi, pR. 558 45. ...ityasyAdvaitasiddhyuktasya (advaitasiddhi, pR. 558) svIkAre'pi avasthA'jJAnAkArA vRttiriti mUlAsaGgatiH, smRtikAle smaryamANasyAvasthA'jJAnasya ucchinnatvena tatroktadhaiziSTyasya sAkSiNo bhAnAsambhavAditi cet...| nyAyaratnAvalI, pR. 421 / 46. ...na / yathA'bhAvasya pratiyogyanuyogiviziSTatvAbhAvatvarUpAbhyAmeva jJAnasya saviSayakatva jJAnatvAbhyAmeva ca pratyakSe bhAnaM tathaivAjJAnasya saviSayakatvAjJAnatvAbhyAmeva pratyakSe bhAnaM na tu zuddhAjJAnasya / tayoriva tasyApi nirvikalpakAvedyatvAt / kiJca tadubhayarUpaviziSTatvenAjJAnasmRtiH tAdRzImevaM svakAraNIbhUtAmavidyAvRttiM kalpayati / nyAyaratnAvalI, pR. 421. .. 47. evaM cAjJAnatvAdisaMsargAnyasaMsargaviSayakavRttAvevAhaGkArasya hetutvaM kalpyam / nyAyaralAvalI, pR. 421 48. nanu jJAnasya pratyakSe saviSayakatvaprakArakatvaniyamo yuktaH, viSayasya pUrvamupasthitatvAt / ... jJAnatvaprakArakatvaniyamastvayuktaH, tasya pUrvamanupasthitatvAt / ata eva saviSayakatvAMze savikalpaM jJAnatvAMze nirvikalpakaM nRsiMhAkAra jJAnasya pratyakSaM navyatArkikairucyate iti cet / ___nyAyaralAvalI, pR. 421-422 48. nyAyaratnAvalI, pR. 627 50. ...na, jJAnasyotpattyuttaraM pratyakSatAmate hi tAdRzayuktatvAyuktatvavicAra: na tu tasya sAkSivedyatvamate pUrvAnupasthitasyApi jJAnatvAderapi bhAnasvIkArAditi dhyeyam / nyAyaratnAvalI, pR. 422 51. ...antaHkaraNoparAgakAlInAnubhavajanyatvAbhAvAcca na tattollekhAbhAve'pi smaraNatvAnupapattiH / smaraNe tattollekhaniyamAbhAvAcca jAgradazAyAmasvApsamityanubhavAnupapatteH / siddhAntabindu, pR. 420-422 52. ...liGgAbhAvenAzrayAsiddhyA cAnumAnasyAsambhavAt / siddhAntabindu, pR. 427 ...nanu jAgare suSupteH pratyakSaM mAstu, avasthA'jJAnaM manolayazceti dvayaM hi suSuptiH, tatrAdyaM jAgarakAlInadhiyA naSTatvAt dvitIyaM cAyogyatvAt naSTatvAcca na pratyakSam anumitistu syAt / nyAyaratnAvalI, pR. 422-423 | 53. svapnajAgaraNayormadhyakAlaM suSuptimAn jJAnasAmAnyAbhAvAt janyajJAnasAmAnyAbhAvAdvetyanumAnaM na sambhavati / Adyo hi na hetuH asiddhatvAt pakSe jJAtumazakyatvAcca / ata eva na dvitIyaH / nyAyaralAvalI, pR. 427 54. na ca tatkAlaviziSTarUpeNa kasyApyasmRteH tatkAle janyajJAnasAmAnyAbhAvo'numeyaH / yadA hi anubhavo jAyate tadA tatkAlaviziSTaM svaviSayaM saMgRhNAti, tatazca tadrUpeNa smRterutpattiH syAt, Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntabiMdumAM nirUpita suSupti 203 tadabhAvAcca tAdRzajJAnAbhAva ityanumAnasaMbhava iti vAcyam / jJAnasya smRtijanakatvAniyamAt / tasmAlliGgAsambhavaH / nyAyaratnAvalI, pR. 423 55." ....AzrayAsiddhizca tatkAlasyAnupasthitatvAt . / nyAyaratnAvalI, pR. 423 55. ahaGkArastUtthAnasamaya evAnubhUyate / suSuptau lInatvena tasyAnanubhUtatvAt smaraNAnupapatteH / siddhAntabindu, pR. 423- 424 / nyAyaratnAvalI, pR 423 57. siddhAntabindu, pR. 424 / nyAyaratnAvalI, pR. 423- 424 58. mukhapratibimbAzraye darpaNe japAkusumalauhityAdhyAsena raktaM mukhamiti pratItivadahaGkArAzrayA sAkSiMcaitanyasya smaraNAzrayatvAdahamasvApsamiti sAmAnAdhikaraNyapratItiH, na punarahaM sukhItivadAzrayatayA / smRtisaMzayaviparyAyAMNAM sAkSicaitanyAzrayatvaniyamAdahaGkArasya ca pramANajanyajJAnAzrayatvaniyamAt pramAtvenaiva tatkAryatAvacchedAt apramAtvAvacchedena ca avidyAyA eva kAraNaMtvAt / siddhAntabindu, pR. 424 - 425 / nyAyaratnAvalI, pR. 424-425 58. tatra smRtivyAvRttaM pramAtvam anadhigatAbAdhitArthaviSayajJAnatvam / vedAntaparibhASA, pR. 19-20 siddhAntaMbindu, pR. 424-425 50. 11 . anAptavAkyAdijanyaparokSavibhramo'pyavidyAvRttirevetyabhyupagamo vedAntavidAm / siddhAntabindu, pR. 425-426 I 12. suSuptyavasthAyAmastyAnandabhogastadbhoktA ca suSuptyabhimAnI prAjJa ityucyate / prakarSeNAjJatvAt tadAnIM vizeSAvacchedAbhAvena prakaSTajJatvAd vA / siddhAntabindu, pR. 432 ....mUlAjJAnaM sarvadAsti / avasthA'jJAnamapi suSuptAviti prakarSaH / vizeSAvacchedAbhAvena vRttitrayaviSayAnyaviSayavizeSaviSayakatvAbhAvena / sauSuptasAkSiNa iti zeSaH / vizeSaviSayakatvasya duHkhaprayojakatvena tadabhAvo jJAnasya prakarSaH / nyAyaratnAvalI, pR. 432 1.3. . ..tadA cAntaHkaraNasya laye'pi tatsaMskAreNAvacchedAnna jIvAbhAvaprasaGgaH / siddhAntabindu, pR. 432 avacchedAditi / mano'vacchinnacaitanyameva jIva iti pakSe iti zeSaH / nyAyaratnAvalI, pR. 432 14. na vA sArvajJyApattiH / siddhAntabinduH, pR. 432 ... mano'vacchinnasya jIvatve tu manaucchedena jIvatvAbhAvaH syAt, IzAbhedasampattyA sArvajJyApattizca syAt / jIvasyAbhAvena taM pratyavidyA''vRNotItyasya vaktumazakyatvAditi bhAvaH / nyAyaratnAvalI, pR. 432 15. avidyopahitacaitanyasya jIvatvapakSe noktaprasaGgaH / nyAyaratnAvalI, pR. 432 55: smRtisaMzayaviparyAyANAM sAkSicaitanyAzrayatvaniyamAt / siddhAntabindu, pR. 424-425 17. atredaM bodhyam / mUle sAkSimAtrAzritatvarUpaM sAkSyAzritatvaM smaraNAderyaduktaM tadavidyAgatacidAbhAsaH sAkSIti vArtikamavalambyaiva / ... . bimbapratibimbAnugatazuddhacit sAkSIti mate tu smRtyAdikAryaM na sAkSimAtrAzritam kintu avidyAviziSTacidAbhAsAzritamapi / nyAyaratnAvalI, pR. 434 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 zAMkara vedAntamAM avidyAvicAra 18. ... nanu pUrvadinasthapramAtrAnubhUtamadyadinasthapramAtrA na smaryeta tayorbhedAt . / nyAyaratnAvalI, ... pR. 434 ....sAkSiNa eva cAdhikopAdhiviziSTasya pramAtRtvAnna pratisandhAnAnupattiriti / siddhAntabindu, pR. 434 17. mAtRmAnaprabhede'pi pratidehaM na bhidyate / sAkSI bAhyArthavad yasmAt sa Atmetyucyate tataH / / ...iti vArtikakArapAdairvyavahAradazAyAmapi sAkSibhedanirAkaraNAt / suSuptau tadbhedakalpanaM keSAJcid 'vyAmoha evetyavadheyam / siddhAntabindu, pR. 435 70. duHkhamahamasvApsamiti kasyacit kadAcit parAmarzAt suSuptau duHkhAnubhavo'pyastu / na, tadAnIM duHkhasAmagrIviraheNa tadabhAvAt / sukhasya cAtmasvarUpatvena nityatvAt zayyAderasamIcInatvena ca duHkhamityupacArAt duHkhamahamasvApsamiti pratyayopapattiH / siddhAntabindu, pR. 437 71. athavA avasthAtrayasyApi traividhyAGgIkArAt suSuptAvapi duHkhamupapadyate / tathAhi pramAjJAnaM jAgrajjAgrat, zuktirajatAdivibhramo jAgratsvapnaH, bhramAdinA stabdhIbhAvo jAgratsuSuptiH / evaM svapne mantrAdiprAptiH svapnajAgrata, svapne'pi svapno mayA dRSTa iti buddhiH svapnasvapnaH, dazAyAM kathayituM na zakyate svapnAvasthAyAM ca yatkiJcidanubhUyate tatsvapnasuSuptiH / evaM suSuptyavasthAyAmapi sAttvikI yA sukhAkArA vRttiH sA suSuptijAgrat, tadanantaraM sukhamahamasvApsamiti parAmarzaH / tatraiva yA rAjasI vRttiH sA suSuptisvapnaH, tadanantarameva duHkhamahamasavApsamiti parAmarzopapattiH / tatraiva yA tAmasI vRttiH sA suSuptisuSuptiH, tadanantaraM gADhaM mUDho'hamasvApsamiti parAmarzaH / yathA caitat tathA vAsiSThavArtikAmRtAdau spaSTam / siddhAntabindu, pR. 437-439 1 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa jayanta bhaTTanI nyAyamaMjarImAM advaitaveThAntanuM khaMDana 1. yadu....advaitarzana tamithyAjJAnameveti na nizreyasasAdhanamiti 1. naiyAyika - advaitadarzana mithyAjJAna ja che, eTale te mokSanuM sAdhana nathI. 2. nanu kathamadvaita darzanaM mithyA kathyate tat ? pratyuta dvaitadarzanamavidyA mAyA'pi mithyAjJAnamiti yuktam / tathA hi pratyakSameva tAvannipuNaM nirUpayatu bhavAn / tatra hi yadanyAnapekSatayA jhagiti padArthasvarUpabhavabhAsate tat pAramArthikamitarat kAlpanikamiti gamyate, sadrUpameva ca tatrAbhinnamanyanirapekSamavabhAti / bhedastvanyApekSayeti nAkSajavijJAnaviSayatAmupayAti, tatra yathA mRdrUpatAtaH prabhRti yAvatkumbhAvasthetyasminnantarAle AvirbhavatAM tirobhavatAM ca ghaTakapAlazakalazarkarAMkaNAdInAM kAryANAM rUpamaparamArthasadeva vyavahArapadavImavatarati / paramArthatastu mRttikaiva / yathA''huH 'mRttiketyeva satyam' iti (chAndogya 6.1.4.) / evaM tadapi mRttikArUpaM sattApekSayA na paramArthasaditi sattaiva sarvatra paramArthA / tadeva sallakSaNaM brahmetyAhuH / Agamazca 'ekamevAdvitIyam' ityAdiH (chAndogya 6. 2.1.) abhedameva darzayati 'neha nAnA'sti kiJcana / mRtyossa mRtyumApnoti 'ya iha nAneva pazyati' iti ca / vedasya ca siddhe'rthe prAmANyamupavarNitameva bhavadbhiH / na ca * pratyakSaviruddhatvamabhedazaMsino vaktuM zakyamAgamasya / na hyanyaniSedhe pratyakSaM prabhavati, svarUpamAtragrahaNe parisamAptavyApAratvAt / pararUpaniSedhamantareNa ca bhedasya durupapAdatvAd bhede kuNThameva pratyakSamiti kathamabhedagrAhiNamAgamaM virundhyAt ? taduktam - hurvidhAtR pratyakSaM na niSedha vipazcitaH / naikatva Agamastena pratyakSeNa virudhyate // 2. advaitavedAntI - te advetadarzanane mithyA kema kaho cho ? UlaTuM, dvaitadarzana avidyA che, mAyA paNa che, mithyAjJAna che, ema kahevuM yogya che. te A pramANe - pratyakSane ja nipuNa rIte Apa nirUpo kAraNa ke pratyakSamAM bIjAnI apekSA rAkhyA vinA ekAeka padArthanuM je svarUpa prakAze che te pAramArthika svarUpa che, bIjuM badhuM kAlpanika che ema samajAya che. pratyakSamAM sapa ja abhinna ane anyanirapekSa prakAro che. paraMtu bheda anyApekSa prakAro che,-eTale bheda pratyakSa jJAnanI viSayatAne pAmato nathI. tyAM mRdUpatAthI mAMDI chevaTe kuMbhAvasthA sudhImAM vacce ArvibhAva ane tirobhAva pAmatAM ghaTa, kapAla, kala, zarkarA, kaNa vagere kAryonuM rUpa aparamArtha sat ja hoI vyavahAranI kakSAmAM sarI paDe che. paramArthataH sat to mRttikA ja che. kahyuM paNa che ke 'mRttikA ja sat che' (chAMdogya. 6.1.4). eja rIte, te mRttikarUpa paNa sattAnI apekSAe paramArthasat nathI, sattA ja sarvatra paramArthasat che. te sattAne ja satlakSaNa brahma kahevAyuM che. 'eka ja che, advitIya che' (chAMdogya. 6.2.1) ityAdi Agama abhedanuM ja darzana karAve che ane kahe che ke 'ahIM kaMI nAnA nathI. je ahIM nAnA jue che te mRtyuthI mRtyu pAme che.' (te eka ja che, advitIya che' e Agamavacana siddha arthanuM pratipAdana karatuM hoI apramANa che ema kahevuM yogya nathI kAraNa ke) veda siddha arthamAM paNa pramANa che ema tame taiyAyikoe nirUpyuM che. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkara veThAntamAM avidyAvicAra abhedavAcI Agama pratyAviruddha che ema kahevuM zakya nathI. anyano niSedha karavAmAM pratyakSa samartha nathI, kAraNa ke svarUpamAtrane grahaNa karavAmAM ja teno vyApAra pUrNa thaI jAya che. ane pararUpaniSedha vinA bheda durghaTa hoI, bheda grahaNa karavAmAM pratyakSa kuMTha ja che, eTale te pratyakSa kevI rIte abhedagrAhI Agamano virodha kare ! tethI ja kahyuM che ke 'buddhimAno pratyakSane vidhAyaka kahe che, niSedhaka kahetA nathI. tethI ekatva pratipAdaka Agamano pratyakSa virodha karatuM nathI.' 3. nanu yadyekameva brahma, na dvitIyaM kiJcidasti, tarhi tad brahma nityazuddhabuddhasvabhAvatvAt muktameva Aste / kena tad baddhamiti ? kimartho'yaM mumukSuNAM prayatnaH ? kutastyo vA'yaM vicitrajagadavabhAsaH ? avidyocchedArtho mumukSuprayatnaH iti brUmaH / tatastya evAyaM vicitrajagadavabhAsaH / - 3. naiyAyika - jo brahma eka ja hoya, bIjuM kaMI hoya ja nahi to te brahma nitya-zuddhabuddhasvabhAvavALuM hoI, mukta ja rahe. te zenAthI baddha che ? mumukSuo zA mATe A prayatna kare che ? vicitra jagatanuM jJAna zAnA kAraNe thAya che ? - advaitavedAntI - avidyAno nArA karavA mATe mumukSuo prayatna kare che. avidyAne kAraNe ja vicitra jagatanuM jJAna thAya che. 4. yamavidyA nAma ? brahmano vyatiriA ceta, nAdvaitam / avyatire tu vrova sA, tato nAnyA'styeSeti kathamucchidyeta ? maivaM vastunIdRzi tArkikacodyAni kramante / avidyA tviyamavasturUpA mAyA mithyAbhAsasvabhAvA'bhidhIyate / tattvAgrahaNamavidyA / agrahaNaM ca nAma kathaM vastudharmaiH vikalpyate ? 206 4. naiyAyika - avidyA zuM che ? jo te brahmathI atirikta hoya to advaita rahetuM nathI. jo te brahmathI abhinna hoya to te brahma ja che, brahmathI anya te che ja nahi, eTale teno uccheda kevI rIte thAya ? advaitavedAntI - nA, evuM nathI. tArkiko AvA AkSepo vastuo upara karI zake. paraMtu A avidyA to avasturUpa che, mAyA che, mithyA avabhAsa teno svabhAva che, ema kahevAyuM che. tattvanuM agrahaNa avidyA che. agrahaNanI bAbatamAM vastudharmone laI thatA vikalpo kevI rIte thAya ? 5. nanu tattvAgrahaNarUpA'pi kasyeyamavidyA ? na hi brahmaNo nityaprabuddhasvabhAvatvAdavidyA bhavati / anyastu nAstyeva tadAzrayaH / na ca niradhikaraNameva mithyAjJAnaM bhavitumarhati / ucyate / jIvAtmanAmavidyA, na brahmaNaH / 5. naiyAyika - tattvanA agrahaNarUpa paNa A avidyA kone che ? avidyA brahmane nathI kAraNa ke te nityabuddha svabhAva che. bIjo koI avidyAno Azraya che ja nahi. ane adhikaraNa vinAnuM ja mithyAjJAna hovuM ghaTatuM nathI. advaitavedAntI - Ano uttara ame ApIe chIe. avidyA jIvAtmAone che, brahmane nathI. 6. nanu ke te jIvAtmAnaH ? te'pi brahmaNo'nyAnanyatayA cintyA eva / AH na kSudratArkika ! sarvatrAnabhijJo'si / brahmaiva jIvAtmAnaH, na tato'nye / na hi dahanapiNDAd bhedenApi bhAntaH sphuliGgA agnisvarUpA na bhavanti / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 207 6. naiyAyika -te jIvAtmAo zuM che ? te brahmathI bhinna che ke abhinna che e vicAravuM joIe. advaitavedAntI - o kSudra tArkika ! tu sarvatra ajJAnI che. brahma ja jIvAtmAo che, brahmathI anya teo nathI. agnipiMDathI judA dekhAtAM sphuliMgo agnisvarUpa nathI ema nahi. 7. tat kiM brahmaNa evAvidyA ? na ca brahmaNo'vidyA / yathA hyekameva ghaTAdyAvaraNopahitabhedatayA bhinnamiva vibhAti nabhaH paTAkAzaM ghaTAkAzamiti, tadAvaraNavazAdeva ca rajodhUmAdikaluSitamapi bhavati, tadAvaraNaviratau tu galitakAluSyamale tatraiva parame vyomni lIyate, tathaiva ca jIvAtmAno'pi avidyAparikalpitabhedAH tatkRtamanekaprakArakAluSyamanubhavanti, taduparame ca parabrahmaNi lIyante iti / 7. naiyAyika - to zuM brahmane ja avidyA che ? advaitavedAntI - brahmane avidyA nathI. jema ghaTa vagere AvaraNothI UbhA thayelA khoTA bhedothI eka ja AkArA jANe bhinna bhinna hoya evuM dekhAya che - ghaTAkArA, paTAkAza; vaLI te AvaraNone lIdhe ja AkAza raja-dhUma vagerethI kaluSita paNa bane che, paraMtu te AvaraNo haTI jatAM kAluSyamala dUra thaI jAya che ane kAluSyamala dUra thaI jatAM te ghaTAphAza, paTAkAza Adi bhedo parama AkArAmAM laya pAme che, tevI ja rIte jIvAtmAo paNa avidyAe brahmamAM UbhA karelA khoTA bhedo che, avidyAkRta aneka prakAranuM kAluSya te jIvAtmAo anubhave che ane te avidyA dUra thatAM jIvAtmAo parama brahmamAM lIna thAya che. 8. nanvevaM satyapyavidyAparikalpita eSa brahmajIvAtmavibhAgaH / sA ca jIvAtmanAmavidyetyucyate / tadetaditaretarAzrayamApadyate, avidyAkalpanAyAM satyAM jIvAtmAnaH, jIvAtmasu ca satsvavidyeti / bhavatvitaretarAzrayatvam / avidyAprapaJca evAyamazeSaH / kasyaiSa doSa: ? atha vA'nAditvamasya parihAro bIjAGkuravat bhaviSyati / bhavadbhirapi cAyamanAdireva saMsAro'myupagataH / avidyayaiva ca saMsAra rUtyunyate| 8. naiyAyika - Ama hotAM jIvAtmA ane brahmano A vibhAga (bheda) avidyAparikalpita che. ane te avidyA jIvAtmAone che ema kahevAya che. tethI itaretarAzrayadoSa AvI paDe che. avidyA vaDe kalpanA thatAM jIvAtmAo astitvamAM Ave che (arthAt avidyAkalpita jIvAtmAo che) ane jIvAtmAo hotAM avidyA che. advaitavedAntI - bhale, ItaretarAzraya ho, A badho avidyAno ja prapaMca che. emAM doSa kono ? athavA, A doSano parihAra bIja-aMkuranI jema avidyA-jIvAtmAnA anAdityathI tharo. Apa taiyAyikoe paNa A saMsArane anAdi ja svIkAryo che ane avidyAne kAraNe ja saMsAra che ema Ape kahyuM che. 9. nanvanAderavidyAyAH kathamucchedaH ? kimanAderucchedo na bhavati bhUme rUpasya ? bhavadbhirvA kathamanAdiH saMsAra ucchedyate ? 9. naiyAyika - jo avidyA anAdi hoya to teno uccheda kevI rIte thAya ? advaitavedAntI - zuM bhUminA anAdi rUpano (raMgano) uccheda nathI thato ? athavA Apa naiyAyiko anAdi saMsArano uccheda kevI rIte karo cho ? Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 zAMkara veThAntamAM avidyAviyAra 10. nanUpAye satyanArivyudyite / advaitavatinAM tu stavuddheyopAyaH ? avidhaiveti brUmaH / zravaNamanananididhyAsanAdirapyavidyaiva / sA tvabhyasyamAnA satI avidyAntaramutsAdayati svayamapyutsIdati, yathA payaH payo jarayati svayaM ca jIryati, viSaM viSAntaraM zamayati svayaM ca zAmyati, yathA vA dravyAntararajaH kSiptaM rajaH kaluSite'mbhasi taccAtmAnaM ca saMhatya svacchamambu karoti / tadevamiyamavidyaivAvidyAntaramucchindantI avidyocchedopAyatAM pratipadyate / 10. naiyAyika - upAya hoya to anAdino paNa uccheda thAya che. advaitavedAntIonA matamAM avidyAnA ucchedano upAya zo che ? advaitavedAntI - avidyA ja upAya che ema kahIe chIe. zravaNa, manana, nididhyAsana vagere paNa avidyA ja che. te zravaNAdirUpa avidyAno abhyAsa karAtAM te zravaNAdirUpa avidyA avidyAntarano nAza kare che ane pote paNa nAza pAme che. dUdha dUdhane pacAve che ane svayaM pace che. viSa viSAntaranuM zamana kare che ane pote paNa zame che. athavA dravyAntaranI raja rajakaluSita pANImAM nAkhatAM pelI rajane ane potAne ekaThI karIne pANIne svaccha kare che. e ja rIte A avidyA ja avidyAntarano uccheda karatI hovAthI avidyAnA ucchedano upAya bane che. 11. nanu svarUpeNAsatyaiveyamavidyA kathaM satyakAryaM kuryAt ? ucyate asatyAdapi satyArthasampattirupapatsyate / mAyAsarpAdayo dRSTAH satyapralayahetavaH // rekhAgakArAdayazcAsatyAH satyArthapratItyupAyA dRzyante / 11. naiyAyika - A avidyA svarUpathI asatya ja che to te kevI rIte satyakAryane kare ? advaitavedAntI - asatyamAMthI paNa satyArthasaMpatti ghaTe che. mAyAsarpa vagerene satyamRtyunAM kAraNa banatAM dekhyAM che. rekhA, gakAra vagere asatya che chatAM teo satyArthanA jJAnanA upAyo banatAM dekhAya che. 12. svaveLa satyAste rUti ceta, jitena yite ? vitvena hi te pratipALA, tatttavAmasamiti 12. taiyAyika - rekhA, gakAra vagere svarUpathI sat che. advaitavedAntI - te svarUpa zuM kare che ? (kaMI ja nahi. ) gakAra Adi rUpe teo pratipAdaka che ane te gakAra Adi rUpa to temanuM asat rUpa che. 1 13. nanu brahmaNo nityazuddhatvAt jIvAnAM ca tato'nanyatvAt kathaM teSvavidyA'vakAzaM labhate ? parihRtametad ghaTAkAzadRSTAntopavarNanenaiva / api ca yathA vizuddhamapi vadanabimbamambumaNikRpANadarpaNAdyupAdhivazena zyAmadIrghasthUlAdirUpamapAramArthikameva darzayati tathA brahmaNastadabhAve'pi jIveSu tadavakAza iti / 13. naiyAyika - brahma to nitya zuddha hoI ane jIvo tenAthI abhinna hoI, jIvomAM avidyA kevI rIte avakArA pAme ? (na ja pAme.) advaitavedAntI - ghaTAkArAnA dRSTAntanA varNana dvArA A doSano parihAra ame karI dIdho che. vaLI jema vizuddha mukhabiMba paNa pANI, maNi, talavAra, darpaNa Adi vo zyAma, dIrgha, Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa . sthUla Adi apAramArthika rUpa ja darzAve che, tema brahmane avidyA na hovA chatAM jIvamAM tene ( = vidhAna) ma che. (vizuddha prAna timI mitra saM2712 mane mitra * kalezo dharAvatAM cittomAM paDatAM, cittamAdhyamabhede bhinna bhinna apAramArthika rUpa darzAve che. vizuddha brahmanAM cittamAM paDatAM A apAramArthika pratibiMbo ja jIvo che.) 14. nanu paramAtmano ananyatvAt jIvAnAmapyanyonyamananyatvamityekasmin baddhe mukte vA sarve baddhAH muktA vA syuH| ayi kutarkakaluSitamate ! kathaM bodhyamAno'pi na budhyase ? ghaTAkAze ghaTabhaGgAt paramAkAzapratiSThe jAte na paTAkAzo'pi tathA bhavati / ekasyApi jIvAtmana upAdhibhedAt sukhaduHkhAnubhavabhedo dRzyate pAde me vedanA' 'zirasi me vedanA' iti| tIvratarataraNitApopanatAtanutaraklamasyauM ca yatraiva zarIrAvayave ziziraharicandanapaGkasthAsakamuparacayati parijanastatraiva taduHkhoparamAnubhavo netaratreti / evamekasminnapi paramAtmani kalpanAmAtrapratiSTheSvapi jIvAtmasu baddhamuktavyavasthA siddhayatyeveti ekAtmavAda evAyamAgamAnuguNa upagantuM yuktaH, nAnantyamAtmanAm / brahmadarzanamevAto niHshreysnibndhnm| bhedadarzanamUDhAnAM saMsAraviratiH kutH|| iti| 14. neyAya - 52mAmAthI yo ananya hoyI, vo 59 anyonya mananya cha, mese eka baddha thatAM ke mukta thatAM badhA baddha thAya ke mukta thAya. advaita vedAntI - o kutarkakaluSitamati ! kema samajAvavA chatAM samajato nathI ? ghaTAkAzanI bAbatamAM ghaTa bhAMgI jatAM paramAkAzamAM ghaTAkAza pratiSThita thaI jAya che, (paraMtu te vakhate) paTAkAza paNa paramAkAzamAM pratiSThita thatuM nathI. eka ja jIvane paNa upAdhibhede sukhaduHkhanA anubhavono bheda thato dekhAya che - "mane page vedanA thAya che' 'mane mAthAmAM vedanA thAya che" ema. tIvratara sUryatApane kAraNe atyaMta vyAkuLa banelA mANasanA je zarIravayava upara sevako ziziraharicaMdanano lepa kare che tyAM ja tApajanita duHkhanA uparamano anubhava thAya che, anyatra thato nathI. tevI ja rIte, eka paramAtmAmAM kalpanAmAtrathI pratiSThita jIvAtmAomAM baddhamuktavyavasthA ghaTe che ja. eTale AgamasaMmata ekAtmavAdane ja svIkAravo yogya che. ananta AtmAone svIkAravA yogya nathI. tethI brahmadarzana je niHzreyanuM kAraNa che. bhedarzanathI mUDhone saMsArano uparama (nAza) yAMcI thAya ? . 15. aMtrAbhidhIyate / kapaTanATakarahasyaprakriyAkU!paracane tadanuguNadRSTAntapamparopapAdane ca kimucyate paraM kauzalaM bhavatAm ! pramANavRttanirUpaNe tu tapasvina eva bhavantaH / tathA hi - bhedasya pramANabAdhitatvAt kimayamabhedAmyupagamo bhavatAm, uta svidabhedasyaiva pramANasiddhatvAditi ? dvayamapi nAsti / pratyakSAdIni hi sarvANyeva bhedapratiSThAni pramANAni / yat tAvad bhedasya parApekSatvAt akSajajJAnagamyatA nAstIti tadayuktam, abhedasya sutarAM parApekSatvAt / mRtpiNDAt prabhRti ghaTakarparacUrNaparyantakAryaparamparAparicchede tadanugatamRdrUpatAgrahaNe ca sati mRdastadabhinnarUpatvamavardhAyate, nAnyathA / bhikSavastvAcakSate cAkSuSaM vyAvRttasvalakSaNagrAhi, nAbhedaviSayam, abhedasya praapeksstvaaditi| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 zAMkara vedAntamAM avighAvicAra 15. RyAyika - Ano uttara ame ApIe chIe. kapaTanATakanI rahasyapUrNa prakriyAo racavAmAM ane temane anurUpa daSTAntonI hAramALA rajU karavAmAM, zuM kahIe?, ApanuM parama kozala che paraMtu pramANavRttanA nirUpaNamAM to Apa bicArA ja cho te A pramANe - bheda pramANabAdhita hovAthI zuM Ape abhedano svIkAra karyo che ke abheda ja pramANasiddha hovAthI Ape abhedano svIkAra karyo che? banne vikalpo ghaTatA nathI, kAraNa ke pratyakSa Adi badhAM pramANono pAyo bheda che. bheda parApela hoI te pratyakSajJAnano viSaya nathI ema tame je kahyuM te barAbara nathI, kAraNa ke abheda paNa sutarAM parApekSa che. mRpiMDathI mAMDI ghaTa, karpara, cUrNa sudhInAM kAryonuM jJAna thatAM ane te kAryo temanAmAM anuta mRddanuM svarUpa dharAve che evuM jJAna thatAM mRthrI teo abhinna che evo nizcaya thAya, anyathA nA thAya. bauddha bhikSuo to kahe che ke cAkSuSa jJAna vyAvRtta svalakSaNanuM grahaNa kare che, abhedanuM grahaNa karatuM nathI kAraNake abheda parApekSa che. 16. ayamasmAdanya itIyaM parApekSA pratItiriti cet, ayamasminnanusyUta itIyamapi parApekSaiva / tadatramavAMzca mikSavazca dvAvapi durgrhophtau| bhedAbhedagrahaNanipuNamakSajamiti parIkSitametadvistarataH saamaanycintyaam| aGgulicatuSTayaM hi pratibhAsamAnamitaretaraviviktarUpamapyanugatarUpamapi prakAzate ityuktm| vyAvRttiranuvRttirvA parApekSA'stu vastuSu / asaGkIrNasvabhAvA hi bhAvA bhAntyakSabuddhiSu // 16. advaita vedAnI - 'A AnAthI anya che evI pratIti paranI apekSA rAkhanArI che. niyAyika - "A AmAM anusmRta che' evI A pratIti paNa paranI apekSA rAkhanArI ja che. tethI ahIM Apa ane bauddha bhikSuo banne miththA svIkArathI upahata cho. pratyakSa bheda . ane abheda bannenA grahaNamAM nipuNa che e ame sAmAnyanI vicAraNAmAM vistArathI parIkyuM che. pratibhAsatuM aMgulicatuSTaya itaretaravivikta rUpane ane anugata rUpane paNa prakAze che ema ame kahyuM che. vastuomAM vyAvRtti ke anuvRtti pasapekSa bhale ho paraMtu asaMkIrNasvabhAvavALA ( ekabIjAthI vyAvRtta svabhAvavALA) bhAvo (vastuo) to pratyakSajJAnomAM prakAze che. 17. yadapyuktam - 'AhurvidhAtR pratyakSaM na niSedhu' iti, tadapyasAdhu / vidhAtR iti ko'rthaH ? idamapi - vastusvarUpaM gRhNAti nAnyarUpaM nissedhti| pratyakSamiti cenmaivam jJAnaM tarhi na tad bhavet // anyarUpaniSedhamantareNa ttsvruuppricchedsyaapysmptteH| pItAdivyavacchinnaM hi nIlaM nIlamiti gRhItaM bhavati, netarathA / tathA cAha - 'tat paricchinatti anyad vyavacchinatti' iti / bhAvavadabhAvamapi grahItuM prabhavati pratyakSamiti ca sAdhitamasmAbhirevaitat / tasmAditetaraviviktapadArtha svarUpagrAhitvAnAbhedaviSayaM pratyakSam / 17. 'pratyakSane vidhAyaka kahyuM che, te niSedhaka nathI' ema Ape je kahyuM te paNa yogya nathI. vidhAyaka(vidhAtu)no zo artha che ? pratyathA vastusvarUpane grahaNa kare che, anya rUpano Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 211 niSedha karatuM nathI evo artha jo hoya to ame kahIe chIe ke evuM nathI, kAraNa ke evuM hoya to jJAna ja na thAya. (kema ?) kAraNa ke anyanA rUpanA niSedha vinA tenA svarUpanuM jJAna paNa thatuM nathI. pIta AdithI vyavacchinna (=vyAvRtta) nIla vastu 'nIla' ema gRhIta thAya che, anyathA 'nIla' ema gRhIta thatI nathI. ane kahyuM paNa che ke "tene jANe che, anyano vyavaccheda (vyAvRtti) kare che'. bhAvanI jema abhAvane grahaNa karavA pratyakSa samartha che e ame siddha karyuM che ja. tethI itaretaravivikta padArthanA svarUpane pratyakSa grahaNa karatuM hoI, pratyakSano viSaya kevaLa abheda nathI. 18. zabdAnumAnayostu sambandhagrahaNAdhInasvaviSayavyApArayorbhedamantareNa svarUpameva nAvakalpate iti tAvubhAvapi bhedaviSayAveva / vizeSaviSayatvAbhAve'pi liGgisAmAnyasya taditaravilakSaNasya paricchedAt bhedaviSayamanumAnam / zabdasya padAtmanaH tadvadAdivAcyabhedarUpasya tu parasparoparaktapadArthapuJjasvabhAvaH itarapadArthavizeSitAnyatamapadArtharUpo vA vAkyArtho viSaya iti pUrvameva nirUpitam / ataH sarvathA na bhedasya pramANabAdhitatvam / 18. zabda ane anumAnano viSayane grahaNa karavAno vyApAra saMbaMdhagrahaNAdhIna che, eTale bheda vinA temanuM svarUpa ja ghaTatuM nathI. tethI te banneno viSaya bheda ja che. anumAnano viSaya vizeSa na hovA chatAM viroSathI Itara evA vilakSaNa liMgIsAmAnyanuM jJAna anumAnathI thatuM hovAthI anumAnano viSaya bheda che. padAtmA zabdano tat vagere vAcyabhedarUpa padArtha viSaya che. paraspara uparakta padArtho vAkyArthanuM svarUpa che, athavA ItarapadArthavizeSita anyatama padArtha vAkyArthanuM svarUpa che. Avo vAkyArtha vAkyano che ema ame pahelAM ja nirUpyuM che. tethI koI paNa rIte bheda pramANabAdhita nathI. 19. nApyabhedagrAhi kiJcana pramANamasti yathoktenaiva nyAyena / yastvAgamaH paThitaH 'ekamevAdvitIyam, neha nAnAsti kiJcana' ityAdiH, tasyArthavAdatvAnna yathAzruta evArtho grahItavyaH / 19. upara jaNAvyA mujabanA ja nyAye koI pramANa (kevaLa) abhedagrAhI nathI. 'eka ja advitIya che' 'ahIM nAnA kaMI nathI' vagere paThita AgamavAkyo arthavAdarUpa hoI temano yathAzruta ja artha grahaNa karavo na joIe. 20. nanu siddhe'pyarthe vedasya prAmANyamabhyupagatameva bhavadbhiH / bADhamabhyupagataM, kintu 'dhUma evAgnerdivA dadRze nArciH' ityevamAdInAM pratyakSAdiviruddhArthAbhidhAyinAmarthavAdAnAM mukhyAM vRttimapahAya gauNyA vRttyAM vyAkhyAnamAzritam / evamidamapi vacanam itarapramANaviruddhamarthamabhidadhat anyathA vyAkhyAyate / ye tu pramANAntaraviruddhArthAnuvAdino na bhavantyarthavAdAsteSAmastu svarUpe prAmANyaM 'vAyurvai kSepiSThA devatA' ityevamAdInAm / tasmAt sukhaduHkhAdyavasthAbhede'pi nAvasthAturAtmano bhedaH, dehendriyAdinAnAtve'pi vA na tasya nAnAtvamityevaM yathAkathaJcidayamarthavAdo yojanIyaH / abhedopadezI tu tatparaH zabdo vidhirUpa iha nAstyeva / evamAgamabalAdapi nAdvaitasiddhiH / 20. advaitavedAntI - siddha arthamAM paNa vedanuM prAmANya Ape svIkAryuM ja che. raiyAyika - - hA, svIkAryuM che. paraMtu 'agninA dhumADAne ja divase teNe joyo, arcine na joI' Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 zAMkara vedAntamAM avivAhiyAra AvA pratyakSa AdithI viruddha arthanuM abhidhAna karatA arthavAdonI mukhyavRttine choDIgaNI vRtti vaDe temanuM vyAkhyAna karavAnuM ame svIkAryuM che. e ja rIte, ItarapramANathI viruddha arthanuM abhidhAna karatA A vacanane paNa ame anyathA samajAvIe chIe. paraMtu je arthavAdo pramANAntarathI viruddha arthane na jaNAvatA hoya teonuM svarUpamAM prAmANya che, jemake "vAyu hospiSTa devatA che. Adi arthavAdo. tethI, sukha, duHkha avasthAbhede paNa avasthAvAn AtmAno bheda thato nathI; indriya, AdinuM nAnAtva hovA chatAM AtmAnuM nAnAlva thatuM nathI. - Ama baMdha bese tema A arthavAdane yojavo joIe. abhedopadezI, abhedaparaka vidhirUpa zabda to ahIM che ja nahi.' Ama AgamanA baLe paNa advaitanI siddhi thatI nathI. 21. yat punaravidyAdibhedacodyamAzajhyAzaGkaya parihataM tatrAzaGkA sAdhIyasI, samAdhAnaM tu na pezalam / / tattvAnyatvAbhyAmanirvacanIyeyamavidyeti ko'rthaH ? anAdinA prabandhena pravRttA''varaNakSamA / yatnocchedyA'pyavidyeyamasatI kathyate katham // 21. vaLI, avidyA vagerenA bheda aMge uThAvavAmAM AvelA vAMdhAne tame AzaMkA karI karIne dUra , karyo. tyAM tame karelI AzaMkAo vadhAre sArI che, temanuM tame kareluM samAdhAna sAruM nathI. brahma (sat)thI avidyA bhinna che ke abhinna e vikalpo UbhA karI vicAratAM te anirvacanIya che ema tame kahyuM, eno zo artha? anAdi pravAhathI cAlatI AvelI, AvaraNa karavAne samartha, prayatnapUrvakanA A avidyAne asat kevI rIte kahI zakAya? 22. astitve ka enAmucchindyAditi cet, kAtarasantrAso'yam / satAmeva hi vRkSAdInAmucchedo dRzyate, nAsatAM zazaviSANAdInAm / tadiyamucchedyatvAdavidyA nityA mA bhUta, satI tu bhvtyev| nityaM na zakyamucchettuM sadanityaM tu zakyate / asattvamanyadanyA ca padArthAnAmanityatA // 22. ativedAntI - avidhA astitva dharAvatI hoya to eno uccheda koNa kare? naiyAyika - AvA praznathI to bAyelo akaLAya. astitva dharAvanAra vRkSono ja uccheda thato jovAya che, asat zazaviSANa Adino ucheda thato dekhAto nathI. tethI uccheda hovAthI avidyA nitya na hoya paNa sat to hoya ja. nityano uccheda karavo zakya nathI, paraMtu sanuM anitya hovuM rAjya che. asattva judI vastu che ane padArthonI anityatA e judI vastu che. 23. na ca tattvAgrahaNamAtramavidyA, saMzayaviparyayAvapyavidyaiva, tau ca bhAvasvabhAvatvAt kathamasantau bhavetAm ? grahaNaprAgabhAvo'pi nAsanniti zakyate vaktum, abhAvasyApyastitvasamarthanAditi sarvathA nAsatI avidyaa| asattve ca niSiddhe'syAssattvameva balAd bhavet / sadasadvyatirikto hi raashirtyntdurlbhH|| sattve ca dvitIyAyA avidyAyA bhAvAnnAdvaitam / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 213 yattu brahmaNaH satataprabuddhatvAdavidyAkSetratA neti jIvAnAmavidyAspadatvamabhihitam, avidyoparame ca brahmaNi parame ta eva ghaTAkAzavallIyante iti, tadapi na caturasram, AkAzAvacchedaheto"ghaTAderghaTamAnatvAt, avidyAyAstvasattvAt tatkRtaH paramAtmano'vaccheda iti viSamo dRSTAntaH / avacchedakAbhAvAcca jIvavibhAgakalpanA'pi nirvkaashaiv| 23. tattvanuM agrahaNamAtra avidyA nathI. saMzaya ane viparyaya paNa avidyA ja che. saMzaya ane viparyaya bhAvasvabhAva hoI, teo kevI rIte asat bane? grahaNanA prAgabhAvane asat kahevo zakya nathI kAraNake ame to abhAvanA ke astitvanuM samarthana karIe chIe. eTale avithA sarvathA asatu nathI. tenA asattvano niSedha thatAM na chUTake tenuM sattva ja thAya. sat ane asatuthI atirikta trIjo rAzi atyata durlabha che. avidyA sat hoya to dvitIya avidyA astitva dharAvatI hoI advaita rahetuM nathI. brahma satata prabuddha hoI, te avidyAnuM kSetra nathI; eTale jIvone avidyAnA pAtra kahyA che, ane avidyAno uparama thatAM ghaTAkAzanI jema te jIvo parama brahmamAM lIna thAya che ema je tame kahyuM te paNa yogya nathI kAraNa ke AkAzanA avachedanuM kAraNa ghaTa vagere sat che paraMtu paramAtmAnA (brahmanA) avacchedanuM kAraNa avidyA to asat che, eTale ghaTAkAzanuM daSTAnta viSama che ane avacchedakano abhAva hovAthI jIvavibhAganI kalpanAne koI avakAza nathI ja. 24. yaccetaretarAzrayatvaM parihartumanAditvamAveditamavidyAyAstatra bIjAGkuravat vAdyantaropagatasaMsAravacca tasyAH satyatvameva syAt / anAdiprabandhapravRttatve sattve cAsyAH pratikUlahetvantaropanipAtakRtamapAkaraNamucitam / ekAtmavAdinAM tu tadatidurghaTamityanirmokSa eva syAt / yathAha bhaTTa - svAbhAvikImavidyAM canocchettuM kshcidrhti| vilakSaNopapAte hi nazyet svAbhAvikaM kvacit // ' , ' mAtmAgyupAyAnA detuti vikSa: II ti ! (7o. vI. saMvA . 8-86) 24. itaretarAzrayadoSano parihAra karavA Ape avidyAnA anAditvanI je vAta karI tyAM bIjAMkuranI jema ane anya vAdIoe svIkArelA saMsAranI jema avidyA paNa sat ja thAya. avighA anAdi pravAhathI cAlI AvatI hoya ane satu hoya to pratikUla bIjo hetu ekaeka AvI tene dUra kare e ucita che. paraMtu ekAtmavAdIonI bAbatamAM to A atyaMta durghaTa che, eTale mokSa ja na thAya. kumArila bhaTTe kahyuM che ke "svAbhAvika avidyAno nAza karavAne mATe koI lAyaka nathI. virodhI lakSaNavALI vastu ekAeka A paDatAM keTalIkvAra svAbhAvika hoya teno paNa nAza thAya. paraMtu ekamAtra AtmAno ja svIkAra karanAra advaitavAdIone tyAM to virodhI lakSaNa dharAvato koI hetu ja nathI (zlo. vA. saMbaMdhAkSepaparihAra 85-86). 25. yat punaravidyaivAvidyopAya ityatra dRSTAntaparamparodghATanaM kRtam, tadapi kalezAya, nArthasiddhaye, -sarvatropAyasya svarUpeNa sattvAt, asataH khapuSpAderupAyatvAbhAvAt / rekhAgakArAdInAM tu varNarUpatayA sattvaM yadyapi nAsti tathApi svarUpato vidyata eva / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 zAMkara veThAntamAM avidyAviyAra che 25. vaLI, avidyA ja avidyAno upAya che e rajUAtamAM Ape daSTAntonI hAramALA darzAvI . te paNa klezakara che, arthanI siddhi karanAra nathI, kAraNa ke sarvatra upAya pote svarUpathI sat hoya che, svarUpathI asat AkAzakusuma vagere kazAnA upAya banatA nathI. rekhA, gakAra vagere varNarUpe jo ke sat nathI tema chatAM svarUpathI to teo sat che ja. 26. nanu gakAro'yamiti gRhyamANaH sa rekhAsannivezo'rthapratyAyako bhavati, na cAsau tena rUpeNAsti / maivam, svarUpeNa sato'rthasya rUpAntareNApi gRhyamANasya kUTakArSApaNAdevi vyavahArahetutA dRzyate ca yuktA ca / yastu svarUpata eva nAsti na tasya svAtmanA parAtmanA vA vyavahArAGgatA samasti / rekhAsannivezazca svarUpeNa sanniti varNAtmatvenAsannapi tatkAryAya paryApnuyAt / na tvayamavidyAyAM nyAyaH, svarUpAsattvAt tasyAH / sarpAdau tu sarpAdisvarUpavat tajjJAnasyApi tatkAryatvamavagatam / ata eva zaGkAviSasyApi svazAstreSu cikitsAmupadizanti / evaM vanaguhAkuharadezAdeSa niHsRtaH kesarI, saroSamita evAbhivartate ityasatye'pyukte yat bhIrUNAM palAyanAdi zUrANAM ca sotsAhamAyudhodyamanAdi satyaM kAryamupalabhyate tatra siMhajJAnasya tatkAryatvAt nAsata evopAyatvam / etena prattibimbadRSTAnto'pi pratyAkhyAtaH, khaDgAdermukhAdikAluSyakalpanAkAraNasya tatra sadbhAvAt, iha tu tadabhAvAditi / 26. advaitavedAntI - 'A gakAra che' ema grahaNa karAto te rekhAsanniveza arthanuM jJAna karAve che ane chatAM te rekhAsanniveza te gakAravarNarUpe to astitva dharAvato nathI. vaiyAyika - nA, evuM nathI. TakAryApaNanI jema (khoTA rUpiyAnI jema) svarUpathI sat evo artha (vastu) pararUpathI grahaNa karAto hovA chatAM vyavahArano hetu banato dekhAya che ane te yukta che. paraMtu je svarUpathI ja astitva dharAvato nathI te svarUpathI ke pararUpathI vyavahArano hetu bane e ghaTatuM nathI; rekhAsanniveza svarUpathI sat che eTale varNarUpe asat hovA chatAM varNanuM kArya karavA zaktimAna bane. A nyAya (tarka) avidyAmAM nathI kAraNa ke avidyA to svarUpathI asat che. sarpa vagerenI bAbatamAM,sarpa AdinA svarUpanI jema sarpa AdinuM jJAna paNa sarpa AdinuM kArya (maraNa Adi) karatuM jANyuM che. eTale ja zaMkAviSanI paNa cikitsA karavAno upadeza Ayurveda Ape che. e ja rIte, 'vananI guphAnI bakholanA pradezamAMthI krodhe bharAyelo A siMha nIkaLI A tarapha ja AvI rahyo che' Ama asatya kholAtAM, bhIruonuM palAyana Adi ane zUravIronuM sotsAha Ayudho ugAmavA Adi sat kArya upalabdha thAya che; tyAM siMhajJAna siMhanuM kArya kare che eTale upAya asat ja nathI. AnAthI ja pratibiMbanA dRSTAntanuM paNa pratyAkhyAna thaI gayuM, kAraNake mukha AdinA kAluSyanI kalpanAnuM kAraNa khaDga vagere tyAM astitva dharAve che, sat che, paraMtu ahIM to teno abhAva che. 27. yadapi baddhamuktavyavasthAsiddhaye pAdavedanAdyudAhRtam, tadapyevamapAkRtam, avacchedakasya pAdAdestatra tAttvikatvAt, iha tu bhedakalpanAbIjama dvaitavAdino durghaTamiti bahuzaH pradarzitam / 27. vaLI, banne-muktanI vyavasthA siddha karavAmAM pAThavedanA vagerenAM je udAharaNo ApyAM temanuM paNa A rIte khaMDana thaI jAya che, kAraNa ke tyAM avaccheda-pAda vagere tAttvika che; paraMtu ahIM bhedakalpanAnuM bIja advaitavAdIone mATe durghaTa che e ame aneka rIte darzAvyuM che. Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 215 28. tadevamatra vastusaMkSepaH- avidyAyAmasatyAM sarva evAyaM yathodAhRto vyavahAraprakArastatkRta iti nAvatiSThate / satyAM tu tasyAM nAdvaitamiti / ata evAha sUtrakAraH 'saMkhyaikAntAsiddhiH pramANopapattyanupapattibhyAm ' ( nyAyasUtra 4. 1.41 ) iti / 28. to ahIM A rahyo sAra - avidyA asat hotAM, udAharaNothI samajAvavAmAM Avelo A badho ja vyavahAraprakAra avidyAkRta che e sthira thatuM nathI ane jo avidyA sat hoya to advaita sthira thatuM nathI. eTale ja sUtrakAre kahyuM che ke 'tattva eka ja che, be ja che, traNa ja che vagere saMkhyekAntavAdo asiddha che kAraNake te eka, be, traNa vagere tattvothI atirikta evuM temane puravAra karatuM sAdhana che ke nahi e vikalpo vicAratAM te saMkhyekAntavAdo ghaTatA nathI.' (nyAyasUtra 4.1.41) 29. yadi tAvadadvaitasiddhau pramANamasti, tarhi tadeva dvitIyamiti nAdvaitam / atha nAsti pramANaM, tathApi na tarAmadvaitam, apramANikAyAH siddherabhAvAditi / mantrArthavAdotthavikalpamUla madvaitavAdaM parihRtya tasmAt / upeyatAmeSa padArthabhedaH pratyakSaliGgAgamagamyamAnaH // 29. jo advaitane siddha karatuM pramANa hoya to te pramANa ja bIjuM tattva thayuM, eTale advaita na rahyuM. have jo advaitane siddha karavAmAM pramANa na hoya to vadhu dRDhapaNe advaitanI siddhino abhAva thaze, kAraNa ke aprAmANika siddhino abhAva che. tethI, maMtra ane arthavAdomAMthI UThelA vikalpomAM mULa dharAvatA advaitavAdano parihAra karIne pratyakSa, anumAna ane Agama pramANothI jJAta thatA A padArthabhedane svIkAro. Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 zAMkara vedAntamAM avidyAviyAra mukhya saMdarbhagraMtho 1. advaitadIpikA, nRsiMhAzramaviracitA, nArAyaNAzramaviracitavivaraNasahitA, bhAga 1-2, sarasvatIbhavana-granthamAlA, sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlaya, vArANasI, 1982, 1984 : 2. advaitaratnarakSaNa, madhusUdana sarasvatIracita, nirNayasAgara, muMbaI 3. advaitasiddhi, madhusUdana sarasvatIviracitA, laghucandrikA - viTThalezIsahitA, parimala pablikezansa, dillI, ahamadAbAda, 1982 4. RjuvivaraNa, viSNubhaTTakRta, kalakattA saMskRta sirijha, kalakattA 5. nyAyAmRta, vyAsatIrthakRta (abhe upayogamAM sIdhesa graMtha pratAara che. temAM saMcAI, mudra Adino nirdeza karatuM patra nathI. graMtha I.sa. 1910 pahelAM chapAyo lAge che kAraNa ke ame upayogamAM lIdhelA taraMgiNITIkAnA pratAkAra pustakamAM nyAyAmRtanAM pratIko upara je pRSTAMko chApyA che te ame upayogamAM lIdhelA nyAyAmRtanA mratAkAra pustakanA pRSTAMko * sAthai prAppara bheja jAya che.) 6. nyAyAmRtataraMgiNI, rAmAcAryakRtA, nirNayasAgara, 1910 (pustaka pratAgara che ). 7. laghucandrikA, gauDa brahmAnandaviracitA, (mobhAM 3 advaitasiddhi) 8. vivaraNa, prakAzAtmayativiracita, vijayanagara saM. 9. siddhAntabindu, madhusUdana sarasvatIkRta, nyAyaratnAvalIsahita, saMpAdaka rAjendranAtha ghoSa Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SANSKRIT-SANSKRITI GRANTHAMALA GENERAL EDITOR NAGIN J. SHAH Publications Rs. 90=00 1. A Study of Jayanata Bhatta's Nyayamanjari, A Mature Sanskrit Work on INDIAN LOGIC Part I by Nagin J. Shah (1993) 2. Jaina-Darsana ane Sankhya-Yoga-mam Jnana-Darsana Rs. 150=00 Vicarana (Gujarati) by J. D. Sheth (1994) 3. A Study of Jayanata Bhatta's Nyayamanjari on INDIAN LOGIC Part II by Nagin J. Shah (1995) 4. A Study of Jayanata Bhatta's Nyayamanjari on INDIAN LOGIC Part III by Nagin J. Shah (1997) 5. Bharatiya Tattvajnana - Ketalika Samasya (Gujarati) by Nagin J. Shah (1998) Rs. 99=00 6. Essays in Indian Philosophy by Nagin J. Shah (1998) Rs. 120=00 7. Samantabhadra's Aptamimamsa - Critique of Rs. 108=00 An Authority (along with English translation, notes and Akalanka's Sanskrit Commetary Astasati) by Nagin J. Shah (1999) 8. jainadarzana meM zraddhA (samyagdarzana), matijJAna aura kevalajJAna kI vibhAvanA lekhaka nagIna jI. zAha (2000) 9. zAMkara vedAntamAM avidyAvicAra lekhaka nagIna jI. zAha (2001) * Rs. 225 00 Rs. 198=00 Rs. 50 00 Rs. 180=00 About A study of Nyayamanjari "The book under review is a mature contribution of a mature scholar." Prof. V. N. Jha, Director, Centre of Advanced Studies in Sanskrit, Poona University, in Annals of Bhandarkar Oriental Research Institute. LXXVI. "This is just an illustration of how interesting and revealing is the study which Dr. Shah has presented not only from a logical but also from a cultural point of view. Dr. Shah has presented an important text in its wide ranging context with full mastery. He is at home in the different philosophical schools discussed, and his mastery of the language and tradition of Nyaya and Buddhism enables him to create before the reader a fascinating panorama of ancient philosophical discussion. ...His work will undoubtedly remain a standard work of reference for a long time to come." Prof. G. C. Pande, Former Vicechancellor, Universities of Rajasthan and Allahabad, in Journal of the Asiatic Society of Bombay Volume 72 (1997) Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "Dr. Shah has meticulously followed each and every point presented in NM. It is indeed a comprehensive study of NM for the first time and provides a fascinating reading." - Prof. Vasant Parikh in Journal of the Oriental Institute, Baroda, Vol. 45 Nos. 3-4. "...The work has a clear style and can be recommended to advanced students before tackling the original work of Jayanta himself." Prof. Kerel Werner in Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London. : About Essays in Indian Philosophy "The author is critical, unbiased and he quite often gives unorthodox and controversial solutions. This, to my mind, is the strength of the book and it is for this questioning nature of the discussion and unorthodox character of its conclusions supported by sound evidence from the original sources that I would like to recommend this book to the advanced students and scholars of the classical Indian Philosophy." Prof. S. S. Antarkar in Journal of the Asiatic Society of Bombay Volume 74 (1999). .. About Samantabhadra's Aptamimamsa - Critique of an Authority "Prof. Dr. Nagin J. Shah ... has now brought out Samantabhadra's Aptamimamsa along with English translation, introduction, Notes-comments and Akalanka's Sanskrit commentary Astasati. He has rightly selected the Aptamimamsa for his scholarly treatment as Samantabhadra's work served as a model for later Jaina thinkers and writers while criticising what they considered one-sided philosophical views. In the Introduction Dr. N. J. Shah has made a detailed and objective survery of Nayavada and Anekantavada and their evalution of other philosophical views. ...Dr. Shah has fully appreciated the force of Samantabhadra's arguments and shown the importance of his contribution to Jaina logic and philosophy. At the same time Dr. Shah has not hesitated to point out the anomaly in the arguments advanced by the author wherever he has noticed it." Prof. Esther A. Solomon in Journal of the Asiatic Society of Bombay Volume 74 (1999) Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka paricaya prAdhyApaka nagInadAsa jIvaNalAla zAhano janma surendranagara jillAnA sAyalA gAme sana 1931nA jAnyuArInI 13mIe thayo hato. te ela. DI. insTiTyUTa oNpha inDolojI (amadAvAda)nA adhyakSapada para hatA. have nivRtta che. te saMskRtanA vidvAna che . bhAratIya tattvajJAnanA kSetramAM temanuM pradAna bahumUlya che. jaina, bauddha, sAMkhya, yoga, nyAya, vairoSika ane vedAnta darzano vize vidrabhogya graMtho lakhI jijJAsuo ane adhyetAone bhAratIya darzananA abhyAsa mATe ciMtanasAmagrI pUrI pADI che. paMDita sukhalAlajInAM mArgadarzana nIce temaNe lakhelo ane gujarAta yunivarsiTIe pIeca.DI.nI padavI mATe Hl u d Helfoil Akalanka's Criticism of Dharmakirti's PhilosophyA Study 1968 mAM prakAzita thayo che; tene AMtararASTrIya vidvAnoe prazaMsApUrvaka AvakAryo che. te uparAMta temaNe aMgrejI bhASAmAM traNa bahumUlya svataMtra graMthanI racanA karI. dAnika jagatanI anupama sevA karI che. A traNa graMtha che : (1) A Study of Nyaya manjari, a Mature Sanskrit Work on INDIAN LOGIC (in three parts) (2) Essays in Indian Philosophy and (3) Samantabhadra's Aptamimamsa - Critique of an Authority. A grantha uparAMta temaNe munizrI nyAyavijayajInA vizAlakAya prasiddha gujarAtI graMtha ''jaina darzana''nuM vizada aMgrejI bhASAntara (Jaina Philosophy and Religion) ApaNane ApyuM che. temaNe gujarAtImAM (1) sAMkhyayoga, (2) nyAyaveroSika, (3) bauddhadharmadarzana, (4) bhAratIya tattvajJAna - keTalIka samasyA, (5) jainadarzanamAM zraddhA (samyagdarzana), matijJAna ane kevaLajJAnanI vibhAvanA, (6) zAMkara vedAntamAM avidyAvicAra jevA che cintanapradhAna granthonI racanA karI dArzanikonI prIti saMpAdana karI che. sAthe sAthe saMskRta graMtha nyAyamaMjarIno temaNe karelo gujarAtI anuvAda (pAMca bhAgamAM) bhAratIya tattvajJAnanA gujarAtIbhASI adhyApako ane adhyetAone atyanta upayogI sAbita thayo che. taduparAMta, nyAyamaMjarInI hastapratamAM upalabdha paraMtu adyAvadhi aprakAzita ekamAtra TIkA nyAyamaMjarIgracibhaMganuM temaNe uccastarIya saMpAdana-saMzodhana kyuM che. A sivAya bIjA paNa aneka 'adhyAtmabiMdu' jevA mahattvapUrNa saMskRta graMthonuM mULa hastapratone AdhAre samIkSita saMpAdana kyuM che. vaLI, Adhunika vidvAnonA dAranika graMthonuM paNa temaNe saMpAdana ryuM che. mahAmahopAdhyAya vidhurokhara bhaTTAcAryajI likhita Basic Conception of Buddhism nAmanA pustakano temaNe karelo gujarAtI anuvAda paNa prakAzita thayo che. nivRtti pachI paNa te sadaiva cintana- mananapUta dArzanika graMthonA lekhana saMpAdana ane anuvAdanA kAryamAM rata rahe che. temaNe svatantrapaNe saMskRta- saMrakRti granthamAlAnI sthApanA karI che. A granthamAlAmAM temaNe lakhelA nava granyo prakAzita thayA che.