Prakritsarvaswam

Author(s): Markandey, Krushnachandra Acharya
Publisher: Prakrit Text Society Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001369/1

Page #1

Prakrit Text Society Series No. XI
Prakrit Grammar Series No. I
General Editor
Dr. A. N. UPADHYE
Markandeya's PRAKRTA-SARVASVA
मार्कण्डेयविरचितं
प्राकृत - सर्वस्वम्
Thesis approved for the degree of Doctor af Philosophy by Utkal University (1966)
Critically Edited
With Introduction, Variant Readings and useful Indices etc.
international
BY
Dr. KRISHNA CHANDRA ACHARYA M. A. (Banaras ), Ph. D. (Utkal ), Sahityacārya Lecturer in Sanskrit, Post-Graduate Department, Utkal University, Bhubaneswar (Orissa)
PUBLISHED BY
PRAKRIT TEXT SOCIETY
Ahmedabad-9
1968

Page #2

Prakrit Text Society Series No. XI
Prakrit Grammar Series No. I
General Editor Dr. A. N. UPADHYE
Mārkandeya's PRĀKŘTA-SARVASVA
मार्कण्डेयविरचितं प्राकृत स वे स्वम्
Thesis approved for the degree of Doctor af Philosophy
by Utkal University ( 1966 )
Critically Edited With Introduction, Variant Readings and
useful Indices etc.
BY
Dr. KRISHNA CHANDRA ACHARYA
M. A. (Baparas ), Ph.D. (Utkal ), Sahityācārya. Lecturer in Sanskrit, Post-Graduate Department,
Utkal University, Bhubaneswar ( Orissa )
PUBLISHED BY
PRAKRIT TEXT SOCIETY
Ahmedabad-9
1968

Page #3

PUBLISHED BY DR. H. O. BHAYANI
SECRETARY, PRAKRIT TEXT SOCIETY,
AHMEDABAD-9
Price Rs. Twenty
Available from : Prakrit Text Society, Ahmedabad -9 Motilal Banarasidas, Delhi Munshiram Manoharlal. Delhi Prithvi Prakashan, Varanasi
PRINTED BY DR. R. N. DANDEKAR, HON. SECRETARY,
AT THE BHANDARKAR O. R. INSTITUTE PRESS
POONA-4

Page #4

Page #5

Photo of Palm-leaf Ms. of PS (Cat. No. 221) in Oriya Script, Utkal University Library, 1817 A. D.
Folio No. 40
୩ ଉରଜତର ରହିମମ୍ ବା ଶୁଣା ହରମନ୍ ବଣ ବଣା ଘର ରଙ୍ଗ ପତ୍ର ସାନ୍ସରି ଗ ଭୂତକେଳିବାର ବାର ଶବ୍ଦଗୁଠି ପରରେ
ଘର
ବହୁଳ ଖାଦ୍ୟ ସମ୍ରତାର ସହ ରତନ ସ କରନ ଉପାୟ ସୁ ଏମ୍ କୁ ଉପରୋ ରୂପ ମେଲ ୟୁନିଫରୁ ସମର ଗପ ସହରର ଗୁର ଜାମର ଏହା ଏପରେ ପରବରୁ ମୁକରି ସୂୟ କଟକ
ସମୟରେ ମଣ୍ଡଣୀଶ୍ଚୟକ
ଗଳ୍ପସରେ ସେ ସର୍ବ ପୂରତାର * ପରିଣତ ମଶାନର ସମସ୍ ଗ୍ରନ୍ଥି : ସିଙ୍କୁ ସନମ୍
Folio No. 76
କ୍ସପିୟର ଉଦୟ ଶାସନ ବିର
god
ବାରମ୍ଭ ଜଗନ୍ନାଙ୍କ ଗ୍ରହଣ ପରିଣତିପି ମୂର୍ତ୍ତି କରନ୍ତି । ରଜ ମନ

Page #6

Photo of a MS. of PS in Oriya script
Dedication
General Editorial
Preface
Introduction
Critical Text of Prakṛta-sarvasva
Appendix I, Index of Sutras
Glossary, Prakrit-Sanskrit
श्लोकबद्धः सूत्रपाठः
TABLE OF CONTENTS
Bibliography
Abbreviations
गणपाठः
Unnamed Authors & Untraced Quotations
Errata

..

Facing Page
1
3
5
17
1
172
189
218
233
237
239
244
247

Page #7

Page #8

समर्पणम्
.
श्रीवत्सगोत्रभुवि विप्रकुले प्रसूतं
श्रीविश्वनाथतनुजं विदुषां वरेण्यम् । आचार्यमार्यतिलकं वनमालिनं तं
वन्दे सदा सुकृतिनं मम तातपादम् ॥ साहित्ये सांख्ययोगेऽप्यथ नयबहुले धर्मशास्त्रे च योऽसा_____ वाचार्योपाधिधारी विमलगुणगणैर्योतितस्वान्तरात्मा । येनाप्यध्यापितोऽहं सततजडमतिः पुण्यगीर्वाणवाणी
तस्याराध्ये पदाब्जे सुकविकृतिमिमामर्पये नव्यरूपाम् ॥

Page #9

Page #10

GENERAL EDITORIAL
The Prakrit Text Society has accepted a programme of publishing Prakrit Grammars on an uniform plan with a view to bringing out critical, or at least authentic, editions of those which are hitherto unpublished or which are not available or which are not critically edited, generally in order of priority.
The Prakṛta-sarvasva of Markandeya is an important grammar of the Eastern School. The author flourished in the 16th century and wrote this work under Mukundadeva, the ruler of Orissa. His treatment is thorough, and he quotes a number of Prakrit works from which he has collected his material. This grammar had already caught the attention of earlier scholars like PISCHEL, GRIERSON, NITTI DOLCI etc. A good edition of this grammar was already brought out by S. P. V. BHATTANATHASWAMI, Vizagapattam, in 1912 (reprinted in 1927). But it is long out of print.
Our Thanks are due to Dr. K. C. ACHARYA who has critically edited this grammar, using all the Mss. of it so far known (including even those which were once handled by GRIERSON). It was good of him that he entrusted this work to the Prakrit Text Society for publication. It will be seen from his Introduction that he has shed additional light on the biography of Märkandeya, and discussed a number of problems connected with Prakrit in general and this grammar in particular. The cause of Prakrit studies is much helped by the publication of this grammar which along with that of Purusottama has its own specialities.
We are highly grateful to Dr. P. L. VAIDYA, the President of the Prakrit Text Society, who kindly made arrangements for printing this work efficiently at the Bhandarkar Oriental Research Institute's Press and also took great pains in setting up the format and correcting the proofs of this work.

Page #11

प्राकृतसर्वस्वम् ।
My thanks are due to the Secretary of the Prakrit Text Society and also to the Manager of the Bhandarkar Oriental Research Institute's Press for all their co-operation in bringing out this publication.
A. N. UPADHYE
Kolhapur. 17-7-68

Page #12

PREFACE
1. The Need of a Critical Edition of Prakrtasarvasva.
A brief explanation is necessary while bringing out a critical edition of Präkṛtasarvasva, the well known Prakrit grammar of Märkandeya Kavindra. Its edition in Devanagari script by Shri. P. V. BHATTANATHASVAMI appeared for the first time in the year 1912 and was published by Arṣasangha in Granthapradarsani periodical at Vizagapatam. It was reprinted by the Arṣasangha in the form of a book at Vizagapatam in the year 1927. This edition was probably based on a single manuscript, for the editor does not give any clue to this effect and excepting the bare text the reader is disappointed at the absence of notes, variant readings and indices in it. After this edition, however, no other edition of this grammar has been brought out though the scholars have allthrough felt a great need of a critical edition of this work based on more manuscript material. GRIERSON opined that the critical edition of the said work was a desideratum and he actually attem pted to bring out one in his ripe age with the help of more manuscripts. But unfortunately he passed away, before he could accomplish it. Dr. A. N. UPADHYE in a footnote to his paper "Paisāci Language and Literature” (ABORI, XXI. p. 10) similarly opines that a critical edition of Mk's grammar based on more manuscript material is an urgent need. NITTI DOLCI expresses her disappointment at the uncritical edition of Präkṛtasarvasva in Devanagari script which is lacking in notes and indices ( Les Gram. p. 127). I now proceed to give a brief account of the manuscript material used by me for bringing out this edition.
2, The Critical Apparatus.
It is first of all necessary to give a short account of the Mss. which GRIERSON collated for a critical study of the work.1 They are as follows:
1. See footnote on p. 514-The Prakrit Vibhāṣās " GRIERSON, JRAS, 1918.

by Sir G. A.

Page #13

प्राकृतसर्वस्वम् ।
P- This stands for the text edited by BHATTANATHASVAMI and printed in Vizagapatam in 1912.
O- This stands for the Ms. written in Oriya character which was lent to GRIERSON by Pandit SADASIVA MISRA of Puri.
Hn- This stands for the copy in Devanagari character of the Ms. No. 1555 in the Library of Asiatic Society of Bengal, Calcutta.
Hb-- This stands for the copy in Bengali characters of the same Ms. of the Asiatic Society Library.
Ox- This stands for the Wilson Ms. No. 158b of the Bodleian Library, Oxford.
1o— This stands for Mackenzie Ms. No. 70 of India Office Library, London.
The Mss. of PS used by me for the present edition are as follows:
A- This stands for the Ms. No. 4090 in the Catalogue No. 4628 of the Asiatic Society Library, Calcutta. This is a palm-leaf Ms. and its leaves are marked on the left-hand side from 100 to 120. Evidently these form only a part of a large Ms. which probably contained Sūtras relating to other Prakrit languages. Only the Mahārāştri portion, i. e., the first eight chapters of Mk's grammar are written in this small fragment, other portions being evidently lost. It is written in beautiful Oriya script and according to Dr. S. K. De, the editor of Descriptive Catalogue of Mss. of Asiatic Society Library, Bengal, this Ms. belongs to early eighteenth century. It is strange to note that the Ms. No. 1555, two copies of which were consulted by GRIERSON referred to above is no more traced in the Asiatic Society Library A Ms. other than PS appears against the said number. The Librarian of this Library failed to satisfy me in explaining this irregularity and the disappearance of the Ms. referred to by GRIERSON. We are yet to know whether this is the same Ms. as that two copies of which were lent to GRIERSON by HOERNLE. The present Ms., however, as referred to above, records only the Mahārāștri

Page #14

PREFACE
portion and that too in an abridged manner. The scribe seems to have deliberately tried to avoid portions from the long commentaries on Sūtras for the sake of brevity, and therefore, one is often disappointed to witness the absence of examples given by Mk. Despite all this, the Ms. is useful in certain aspects. It has less scribal errors as compared to other Mss. consulted by me and mostly tallies with the Vizagapatam edition. It begins with the Sữ. 'Siddham Pāṇinyādeh', the earlier portion being evidently lost.
B--This stands for the Vizagapatam edition by BHATTANATHASVAMI. The book is of the later publication of 1927 and belongs to the Kanika Library, Ravenshaw College, Cuttack.
G-This stands for the transcript of Ms. No. 15662 of the Government Oriental Mss. Library, Madras. It is an old paper Ms. consisting of 152 pages and written in Telugu character. The transcript of the Ms, which I possess is in Devanāgari character.
0—This stands for the microfilm copy of Ms. Wilson 1585 of Bodleian Library, Oxford.
I–This stands for the microfilm copy of Mackenzie Ms. No. 70 of India Office Library, London. At the colophon the scribe declares himself to be Govindadasa by name who copied it during night time and completed copying on monday:
__ “रात्रैलिखितं नित्यं समाप्तं चंद्रवासरे । गोविन्ददासेन लिखितमिदं पुस्तकम् ॥"
U—This stands for the Ms. No. 52 of the Utkal University Library. It is a palm-leaf Ms. written in Oriya character which was donated to the Library by the late Dr. KARUNAKAR KAR. It has also been entirely copied by me and I possess the copy with me. The scribe gives the exact date of completing the copying in the autumn of Yugābda 4917 corresponding to 1817 A. C. The passage referred to runs thus :
"युगाब्दे मुनिचन्द्राङ्कयुगेऽतीते शरदृतौ ।
समाप्तं पुस्तकमिदं प्राकृतप्रक्रियात्मकम् ॥" It is interesting to note that the Kanika Library of Ravenshaw College, Cuttack, contains in Ms. form a descriptive list of Sans

Page #15

प्राकृतसर्वस्वम्।
krit Mss. searched by an itinerant scholar appointed by the then Bihar and Orissa Research Society. The report contains the description of a palm-leaf Ms. of PS, the owner of which is said to be Pandit SADASIVA MISRA of Puri. Evidently this was the same Ms. which GRIERSON has mentiond to have been lent to him by Pandit SADASIVA MISRA of Puri. What is more curious to note is that the description as given in the list exactly tallies with the writings in the Ms. of the Utkal University. The verse of the scribe regarding the date of the completion of writing as cited above has been quoted in the report - a fact which gives ample proof that the two Mss. are one and the same. But it is not known how the Ms. was acquired by Dr. Kar who donated the same to the Utkal University. On my personal enquiry Dr. KAR could not remember anything as to the acquisition of the Ms. by him. He might have got it from Pandit SadAsIVA MISRA. Dr. Kar was for a good long time Principal of Sadasiva Sanskrit College, Puri, which is named after Pandit SADASIVA MISRA.
However, almost all the Mss. materials which was handled by GRIERSON is in my possession in addition to the Ms. of Govt. Oriental Mss. Library, Madras.
3. Evaluation of Mss.
Of the six texts thus described for critically editing PS, the Vizagapatam edition is by far the best. Excepting the four Sūtras of the 17th Pada which are supposed to be missing and which too are traced in none of the Mss., this edition contains the complete text, and the Sūtras are numbered and printed in an orderly manper so as to suit the arrangement of the metre in which all the Sūtras are set. This edition, though not free from errors and doubtful readings, has been allthrough a guiding work for me in deciphering the difficult and illegible lines of Mss. The editor in a number of doubtful places has put query marks, against the words or the passages concerned without attempting to suggest any
2. See B, pp. 114-15, I have supplied Būs. 21 and 22 after comparing the grammars of Purusottama and Rāmatarman.

Page #16

PREFACE
improvement on them, and this edition is conspicuous by the absence of any kind of notes. Even then the edition has helped me a lot to have a comparative study of its readings with those of other Mss., finally leading me to ascertain the actul text. Here and there some anomalies and corrupt readings are best renoved by a comparison with the Mss.
Now coming to the Mss. mention must be made firstly of A. It stands closer to B than any of the other Mss. It is beautifully written in Oriya character and the scribe distinguishes the commentary portion from the Sūtras by writing the latter in bold hand. Whereas the other Mss. are lacking in a considerable portion of the fifth and sixth Padas, A preserves them. It has much less scribal errors and what is more interesting to note is that it records a dhätvādesa of the root drś in causative as dāva attributing the same to Šakalya-dāvas ceti Sākalyaḥ (VII. 106) which none of the Mss. including B does. The only major defect of this Ms. is that it is written in a very abridged manner especially in respect of the commentary portion and the text after the eighth Pada is unfortunately lost. Had it contained the remaining portion of the work it would have been the most useful Ms. It, however, comes under the same group as B.
The remaining four Mss. U, G, I and have a common feature which would show that they belong to the same originals. Yet they have certain differences among themselves which indicate that U and G form one group while I and O another. I and O are undoubtedly copies of the same original. They have very slight differences in readings. As the footnotes will show, they most often tally. All these again lack a considerable portion of the fifth and sixth Padas and the most serious thing is that starting from punar vacanād vrk şādau (XII. 8 ) of the Sakari Vibhāṣā section up to the end of declensional section of Nāgara Apabhramsa
3. For a graphic description of the contents of I, which are more or less identical with those of UGO, 800 Descriptive Catalogue, India Office Library, ed. by A. B. KEITK, Vol. II, Part I, p. 300.

Page #17

प्राकृतसर्वस्वम् ।
(XVII. 56)a the writing is hopelessly confused though the text The omitted portions of the fifth and
taken as a whole is intact. sixth Padas are as follows:
10
Pada V
Su. 39 and a part of its comm.
Major part of the comm. on Su. 63.
Sūs. 101-104 (comm. included).
Last part of the quoted verse of Vakpatiràja in the comm. on St. 107.
Sūs. 108-111 (comm. included)
A part of the comm. on Su. 121.
The citation from Rajasekhara occurring in comm. on Su. 118. Sūs. 122-125; 127-132 (comm. included).
Pada VI
Sú. 40 (comm. included).
Sū. 47; Su 48 along with its comm. up to err: R
Apart from the omissions common to the four Mss. as noted above, there are also occasional omissions of a word or two which may be well attributed to clerical slip. These omissions have been noted in the footnotes in the respective places. Besides, IO preserve the text in certain places which neither U nor G does. These places are:
VII. 37-39 (comm. included) VII. 79 (comm. included).
अदी कारणादी ( IX. 80 )
घेप्पदि ( IX. 129 ) ; भवेत् ( X. 7 ) (XVII. 25)
Apart from the above observations as regards the writing, the four Mss. are hopelessly corrupt. They abound in innumera
4.
This confusion has been clearly noticed by KEITH and he has pointed out the connecting link of the distorted portions in the Catalogue itself. I have also clarified these points in the footnotes while constituting the text.

Page #18

PREFACE
11
ble mistakes. It will be best to quote Prof. KEITH whose observations with regard to I are more or less applicable to each of them :“The scribe who was clearly unfamiliar with Oriya, as the confusion of mh and mbh, ? and ru, na and pa, ka and u shows, evidently knew no Prakrit, and his work is full of errors". As a matter of fact unless one is acquainted with particular type of mistake committed for a particular letter or word, it is very hard to know what the word or the passage means. To number a few, śa or śā in some places is written for ţă such as in case of Sākki for the correct word Ţākki. This corrupt reading led PISCHEL to conclude that Mk described a Vibhāsā called Säkki (Grammatik, 3). The word kaňho has been written as kanvo in IO. Here the confusion of the scribe with regard to the Oriya conjunct nha is obvious which has been wrongly taken for nva. Similarly the word nadālam is read as aļālam in Io, Here it is to be noted that ancient way of writing the letter a in Oriya was exactly like the latter na with an oblique or horizontal stroke inside it which was likely to be confused with actual na. This accounts for the confusion between naạālam and adālam in IO.
Likewise confusion between tu and u, da and u, tta and u, bha and u, ma and na, ha and da, kta and ja, na and tā, dda and dya, nna and nda, dha and tha, tta and bha, pa and na are remarkable. In order to ascertain these misreadings one has to be acquainted with the mode of writing in Oriya both ancient and modern. Apart from the above mistakes the scribes do not also very often distinguish between short i and long i, short u and long ù, e and o, and the three sibilants, especially between palatal ś and dental s. They also very often omit visarga from the words concerned and occasionally anusvāra too. Judged from these aspects, U among the four Mss. is tolerably good and G sometimes more correct than any of the other three.
In constituting the critical text the following broad principles have been generally observed. The reading agreed upon by all the Mss. including B is the best. Preference is always given to B and wherever doubt arises with regard to a particular reading as discussed above, the comparison of readings of Mss. is resorted

Page #19

12
प्राकृतसर्वस्वम् ।
to. In case the reading common to the Mss, but not in agreement with B appears more reasonable, then that reading is preferred to that of B. Whenever a new reading appears in a single Ms. as in case of A cited above, it also finds place in the text if it is correct and suits the context. Next to B preference goes to U as it is written in Oriya character, (complete, excepting of courses a few omissions noted above) and less corrupt. In case I have felt inclined to suggest emendations, not quite within the scope of the available readings I have done so after showing grounds. Such emendations have been specially noted and the grounds thereof have been shown in the footnotes. Every effort has been made to record the original reading faithfully and therefore the variants of Mss., even though corrupt, have been noted in the footnotes. But these are so many that it is rather impracticable to incorporate each and every variant in the footnotes and therefore only in relevant and interesting places the variants have been shown. When the variants of certain Mss. have been noted whereas those of others not, it is to be understood that the latter agree with B. It is natural therefore not to record the reading of B in the footnote when it fully agrees with the text constituted. Sometimes in order to remove doubt, the readings of all the Mss, as well as of B have been shown in the footnote.
One of the important things added to the text constitution is that wherever a quotation occurs in Präkrit, the Sanskrit chāyā of it has been given within the bracket. The sources of all traceable quotations have also been given side by side. Moreover, in the footnotes the most difficult words or passages have been explained and often translated into English. Utmost care has been taken not to leave any reading whatsoever in doubt.
4. Introduction : Method of treatment.
After the review of Mss. and text constitution in general, let me be allowed to write a few words regarding the critical introduction to the work. The introduction has been divided into following five sections ;

-

Page #20

PREFACE
13
1. Märkandeya : His date, place and works. II. Critical observation on the word Prāksta in the light of
Prākrit grammars including Präkrtasarvasva. III. A critical analysis of the classification of Prākrit dialects
by grammarians including Mārkaņdeya. IV. Forgotten works known to Márkandeya.
V. Source and importance of the work.
Hitherto Mk. was believed by most of the scholars to have flourished in the seventeenth century. But with solid arguments I have shown that he flourished in the sixteenth century and wrote his grammar while Mukundadeva, the last independent king of Orissa, was ruling. Apart from his PS and Vilasavatisattaka which he claims to have composed in the grammar itself, he also composed a complete Mahākávya named Daśagrivavadhamahakävya which has been published by the Orissa Sahitya Akademi. Thus his title Kavindra finds full justification in his outstanding poetic genius,
In the second section an analytic approach to the etymology of the word Prāksta in the light of the interpretations of both western and eastern scholars with special reference to Mk. has been given.
The third section, longest as it is, is devoted to classification of Prakrit dialects by various grammarians and the improvement of Mk. over all of them. The fourfold division of Prakrit such as Bhāṣā, Vibhășă, Apabhramsa and Paisāci as given by Mk. has been elaborately discussed from linguistic aspect with a comparative study of the views of both ancient and modern authorities on Prakrit. New light has been thrown on the nature of each Prakrit dialect including the Vibhāṣā. A new interpretation with regard to the term Vibhāsā has also been given. The most intricate passages as in case of Sākāri Vibhāṣā which even baffled GRIERSON have been satisfactorily explained.
Mk is the most informative among all the Präkrit grammarians. He cites a number of passages in his work from unknown

Page #21

14
प्राकृतसर्वस्वम् ।
authors as well as from works which are not extant. A synthetic approach to this interesting subject has been given in the fourth section. Some untraced passages have also been traced which are marked with asterisks.
The fifth and last section is devoted to the source and importance of PS. Mk having composed his grammar as late as the middle of the sixteenth century, had a number of works at his command for consultation. He frankly admits to have consulted such works in the beginning of his grammar. Besides these there is reason to believe that he had also known some works of authorities whose names have not been mentioned. This point has been carefully dealt with in this section. That he has made an outstanding contribution to the field of Prakrit studies has been duly emphasised.
Besides the introduction, text and footnotes this edition also consists of six more important items. There are two appendices one showing the list of references of Mk to unnamed authors of whom some have been conjectured and the other giving a list of the Ganapăthas of the author. There is another appendix giving the reading of all the Sūtras of Mk in versified form. In addition to these an index of Sutras and a glossary of Prakrit words with their Sanskrit equivalents have also been given. The sixth one is the bibliography which has also been furnished in this work. In spite of careful supervision, some printing mistakes could not be avoided and therefore an errata has also been added to the work.
5. Acknowledgements.
Before I conclude, it is my pleasant duty to acknowledge my debt to various persons and institutions. The desirability of bringing out a critical edition of PS was first suggested to me as early as 1958 by my esteemed teacher Professor Dr. K. B. TRIPATHI, M.A., B.L., Ph.D. (London) while I was working as a lecturer in the Ravenshaw College, Cuttack. But due to certain handicaps I could not undertake the work immediately, and while serving at Fakir Mohan College, Balasore, I started collecting material in

Page #22

PREFACE
the early 1962. Finally my critical edition of PS was accepted by the Utkal University for the degree of Ph. D. in February, 1966. I, therefore, owe a deep debt of gratitude to Dr. TRIPATHI, who as my research guide, supervised this work and made valued suggestions from time to time.
15
My grateful thanks are due to Dr. P. PARIJA, the then ViceChancellor, Utkal University, through whose benign effort I secured in course of my research two Mss. of PS, one of them being the microfilm copy from the India Office Library, London and the other a transcript from the Government Oriental Mss. Library, Madras.
I owe a great debt of gratitude to Professor Dr. P. L. VAIDYA M,A. D. Litt, President, Prakrit Text Society and General Editor, Mahabharata, Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona and to Professor Dr. A. N. UPADHYE, M.A. D. Litt, Dean of the Faculty of Arts, Shivaji University, Kolhapur, both of whom have shown keen interest in the publication of my work, It is due to them alone that this work comes to light at such an early date. During the course of its printing Dr. Upadhye has spared no pains to go through my press copy and offer through letters in quick response to my queries many useful suggestions which have been incorporated herein. I am also thankful to him for his kindly writing a foreword to my work. I can never forget the strenuous labour with which Dr. Vaidya in spite of his advancing age has suprervised the printing and even corrected the proofs etc.
My special thanks are due to the authorities of the Prakrit Text Society including its Secretary, Pandit DALASUKHABHAI MALAVANIA, who so kindly undertook the publication of my thesis. In this connection, I also owe my thanks to the Press staff of the Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona, who have so competently dealt with such a complicated work as mine by taking all care for correct printing.

I thank the authorities of the Utkal University for having permitted me to publish my thesis. My grateful thanks are due to Dr. Sadasiva MISRA, M. A. Ph. D. (London), the Vice-Chance

Page #23

16
प्राकृतसर्वस्वम् ।
llor, Utkal University, who has all along shown his kind interest in this publication.
I take this opportunity to express my thanks to Mr. A. SAINBURY, Keeper of Oriental Books, Bodleian Library, Oxford for his kind assistance in supplying me with the microfilm copy of PS, Wilson 158 b, on my personl request. My thanks are also due to the librarians and library staff of Utkal University Library, Vani Vihar; Kanika Library, Ravenshaw College, Cuttack; Orissa State Museum Library, Bhubaneswar; Asiatic Society Library, Calcutta; National Library, Calcutta and above all, Fakir Mohan College Library, Balasore, for the help they rendered me in consulting many books, Mss. and Journals. My thanks are also due to the Editor, Orissa Historical Research Journal for having published my paper, “ Fotgotten works known to Mārkandeya Kavindra” which has been developed to form Section IV of the Introduction.
Last but not the least, I owe a great deal to my revered father, Pandit BANAMALI ACHARYA, Sāhitya, Darsanaśāstra, Samkhya-yoga acharya whose kind blessings have sustained me allthrough this noble undertaking. I, therefore, devotedly dedicate this work to him.
Utkal University, Bhubaneswar. June 10, 1968
K. C. ACHARYA.

Page #24

INTRODUCTION
SECTION I
Mārkandeya, his Date, Place and Works.
1. Mārkandeya (Mk ), the author of PräkrtaSarvasvam ( PS ), flourished during the reign of one Mukundadeva whom he mentions in his work to be a hero, ruling Utkala, the ancient name of Orissa. According to the author, this king was ruling the country even as did Raghupati( Rāma ) his kingdom in Ayodhyā. He was also the vanquisher of all his enemies. Moreover, the author mentions in the same verse that he completed his work in the village Vīrapratāpapura (lit., the village of the great heroic king Pratāpa ). In the colopbon of the work, the verse referred to runs thus:
श्रीमद्वीरमुकुन्ददेवनृपतौ दोःस्तम्भकुम्भीनस
क्रीडाग्रस्तसमस्तशात्रवकुलप्राणानिले धर्मतः । शासत्युत्कलमेदिनी रघुपतौ साक्षादयोध्यामिव
ग्रामे वीरवरप्रतापनृपतेः पूर्णो निबन्धो नवः ॥ The village Virapratāpapura is still called as such and is situated a few miles away from Puri. This is one of the most famous Sāśapas around Puri which were donated to Brahmins as a mark of respect by the different Gajapati Kings of Orissa in different times. If this existing village known as Vīra-Pratāpapura Sāsana be taken as the author's home-place which is evidently
Prà. - A

Page #25

18
प्राकृतसर्वस्वम् ।
the case )*, we have sufficient reason to take him as a Brahmin even though he does not give any clue to his caste in his work as it is written at the end of each Pāda or Chapter : "iti Sri-Mārkandeya-K'avindrakrtau Prākrtasarvasve” etc. The word Kavindra was most probably a title of the author conferred on him by his patron king Mukundadeva whom he eulogises at the end of the work. Gajapati Kings of Orissa are proverbially famous for conferring titles on worthy scholars and honouring them with land and such other precious gifts. So the word Kavīndra as a title of the author possibly conferred on him by his patron king gives us some clue to the poetic genius and extraordinary literary eminence
* I made an enquiry in this village as to whether any memory. of Mārkandega is still alive amongst the villagers and gathered some relevant facts which are noted down here. The village Vīrapratāpapura is one of the sixteen main Śāsanas dedicated to orthodox Brahmins by the Gajapati king Pratāparudradeva and named after him. This was originally established with 128 Brahmanical shares, thus forming an exception to the other Śāsanas which were mainly established with 120 shares. The village consists mainly of Miśra Brahmins belonging to the Kautsa Gotra. The Satapathy and Nanda Brahmins are also living in the village. Śri Svāpesvara Miśra, the uncle of the present Vice-Chancellor of Utkal University, Dr. Sadāśiva Misra, posesses a plot of land said to be the spot where Mārkandeya's own home was situated. Now it is an orchard containing cocoanut and plantain trees. Sri Lokanātha Misra, an old Brahmin of 65 of this village informed me that during his younger days about more than 50 years ago quest for the Ms. of Prāk,tasarvasva was carried on by the late Pandit Sadāsiva Miśra who discovered a palmleaf manuccript of the same from the former's house. This Ms. must be that which is noted to have been borrowed by GRIERSON from Pandit Sadāsiva Misra. Unfortunately my enquiry for finding out the trace of Vālāsavatı Sattaka the notable lost work of Mārkandeya proved of no avail.

Page #26

INTRODUCTION
of the author in his own time. But PS taken as the only work of the author would not justify this. It, therefore, presupposes the existence of other works of our author, though they all may not be necessarily poetic, since the word kavi in Sanskrit is derived from the root kav to describe; hence the word kavi primarily means a describer and not a poet as we generally understand by the term. Apart from this, PS, a grammatical treatise as it is, bears clear testimony to the poetic talent of the author. The entire work is set in metrical form. Connecting the Sutras with one another we get them composed mostly in Arya metre, occasionally dropping into Anustubh for the sake of convenience. This metrical device was obviously framed with a view to memorising the text in an easy way. So the entire work has its Sūtras versified. Only the commentary is in prose, as it ought to be. Even then the Ganapathas are in verse and mostly in Śloka metre. This, of course, is in the line of the earlier grammarians who mostly give ganas in verse, evidently for the sake of easy enumeration and memorisation. Thus the beautiful way of arranging the Sutras in verse in a systematic order gives a difinite proof of the literary merit of Mk no doubt, but this only work of his does not justify his title Kavindra (greatest among the poets) and as such puts the readers in doubt as long as other works of the poet are not known.
2. Mention of any other work of the author by name is not found in PS except in one place. While commenting on V. 131 he quotes two lines from his Vilāsavati-saṭṭaka1. This work has, nnfortunately, not yet
The lines are:
1 ' पाणाअ गओ भमरो लब्भइ दुक्खं गईदेसु and सुहाअ रज्जं किर होइ रण्णो '.

19

Page #27

20
प्राकृतसर्वस्वम् ।
come to light. If it is discovered, it will certainly be deemed as a valuable addition to Prākrit literature and especially as one among the few Saţtakas that we so far possess. At another place, Mk quotes a complete verse in Prākrit from one of his anonymous works stating only idam mama?. This is a very fine verse depict-- ing a humorous reproach perhaps of the mistress of the house to her husband. Whether it is quoted from the same Vilāsavatī-sattaka or from any other work of the autbor remains doubtful. From these mere examples, however, it is impossible to hazard any opinion on the extent and merit of the work or works. But this much is certain that Mk was not only a Prākrit grammarian but a Prākrit poet too. He could freely compose very fine verses in Prākrit exhibiting a style of his own as his quoted examples show. Moreover, in several other places we find Prākrit passages quoted by him without giving the name or particulars of the sources. They might have come from the author's own works, but it is difficult, nay, impossible to ascertain them unless those works are discovered. In these places he simply writes yathā and then quotes the passage. This, of course, is not the style everywhere. He very often mentions either the author's name or the name of the work, while quoting a passage such as yathāņa Dandi, iti Saptasatyām, yathā Vākpatirājaḥ, and so on. Thus Mk among all Prākrit grammarians is very informative in giving sources while illustrating his rules by examples from other works, a fact which has been duly recognished by GRIERSON.
2 See 2. 8.4 Comm. : __पढुमं जीविअसरिच्छा तत्तो सुहवी तदो पुणो घरिणी। • GIƯg về quê SITE VI TU ĐIỀ Bass alsu” .

Page #28

INTRODUCTION
21
3. Mention must be made of Sanskrit Mabākāvya named Dasagrīvavadha-mahākāvyam (DVM) attributed to Kavirāja-cakra-cakravarti Mārkaņdeya Miśra, two paper manuscripts of which are preserved in the Orissa State Museum. This work has been recently discovered and published by Orissa Sahitya Akademi, Bhubaneswar. The identification of this Mārkaụdeya Mis'ra with Mk, author of PS, as will be shown here, throws much light on the date and scholarship of Mk. Shri MAHAPATRA, Curator, Orissa State Museum and editor of the Des·criptive Catalogue of Sanskrit manuscripts of Orissa has rightly attempted to identify these two authors. I fully agree with him except on a few points which I shall now clarify.
The writer of DVM like Mk gives some information about himself at the end of his work. What is more remarkable here is that he gives a vivid description of his parentage and date of his work. It will be better to quote the verses for a clear understanding of the line of argument that will follow henceforth. The verses concerned are as follows:
भास्वद्वंशमणेर्बभूव कपिलक्षोणीपतेर्नन्दनो
वीरः श्रीपुरुषोत्तमो गजपतिर्भाग्यं भुवो मूर्तिमत् । आ कौमारदिनान्महाप्रियसुहृत्तस्याभवत्काश्यपः
श्रीमान्मङ्गलदेव इत्यभिमतो गोष्ठीषु विद्यावताम् ॥ २०.५७. श्रीरुद्रे पुरुषोत्तमेन्द्रतनये प्रोद्दामदोर्मण्डली
क्रीडाखण्डितशात्रवे वसमतीमासागरं शासति ।
3 See Daśngrivavadha-mahākāvyam (DVM) published by Orissa Sahitya Akademi in Rāstrabhāşā Samavāya Press, Cuttack-I in the year 1959.
4 Vide DCSM Vol. II. pp. CVIII ff. Also OHRJ Vol. III No. 1, pp. 35-39.

Page #29

प्राकृतसर्वस्वम् ।
श्रीमान्मङ्गलदेवसूनुरमनागाराध्य वाग्वादिनी
मार्कण्डेयकविस्तदेतदतनोत्काव्यं हरेः प्रीतये ॥ २०.५८. भोगाभोगमुरीकरोति धरणी यावद्भुजाङ्गोशतु
लोकालोकगिरि प्रदक्षिणयते यावत्त्विषामीश्वरः। श्रीरामस्य गुणाम्बुधेर्गुणलवेनारब्धमेतन्नवं
काव्यं मे विदधातु तावदसकृत्प्रीतिं प्रसन्नात्मनाम् ॥ २०.५८. इति श्रीकाश्यपगोत्रसमुद्भवश्रीमन्मङ्गलदेवदेहसंभवमार्कण्डेयाभिधकविराजचक्र-- चक्रवर्तिविरचिते दशग्रीव-वध-महाकाव्ये श्रीरामस्वपुराभिषेको नाम विंशतितमः सर्गः। समाप्तोऽयं ग्रन्थ:.
The translation of the above passage would run thus:
- The famous hero Gajapati Purusottamadeva, the son of Kapilendradeva, the crest jewel of solar dynasty, was the very embodiment of Fortune of the earth. Mangaladeva, born in the Kāśyapa lineage, and most esteemed among scholars was his (Purusottama's ) fast friend from his childhood. Poet Mārkandeya, son of Mangaladeva, oomposed this Kāvya for the pleasure of Lord Hari after propitiating duly goddess Sarasvati when Pratāparudradeva (-Śrī Rudra ), son of Purusottama, the destroyer of enemies, was ruling over the earth stretched upto the ocean. May this new poem of mine, devoted to a fraction of virtues of Sri Rama,. the ocean of virtues, render constant satisfaction to the delighted souls as long as the earth rests on the hood. of the Lord of Serpents and the sun moves around the Lokāloka mountain.
Here ends the twentieth canto narrating the coronation of Śrī Rāma in Ayodhyā, of DVM composed by Kavirājacakracakravarti Mārkaņdeya by name, son of Sri Mangaladeva born of the famous Kāśyapa lineage."

Page #30

INTRODUCTION
23
Thus from the passage quoted above, we learn that Mk was the son of Mangaladeva of the Kāśyapa lineage who was contemporaneous with Puruşottamadeva from his early childhood. The poet himself wrote his poem during the reign of Pratāparudradeva. The title Kavirājacakra-cakravarti bears clear testimony to his glorious career as a poet during his time. But curiously enough this title is mentioned only once and that too at the end of the work which we have seen above. His Kāvya consists of twenty Sargas or cantos out of which in the colophons given at the end of the five cantos, e.g. II,III,IV,V, & VI, he calls himself Mārkandeya Mis'ra, while in those given at the end of fuurteen out of the remaing fifteen sargas he calls himself Mārkandeyadeva; and in the colophon given at the end of this work after the twentieth or last sarga, he simply calls himself Mārkandeya with the above title added to it. Unlike him the author of PS invariably calls himself Mārkandeya Kavīndra in the introduction as well as at the end of each pâda of his work. It may be concluded, however, that the surname of the author of DVM was Mis'ra and he be. longed to that Brahmin family of Kāsyapa gotra whose surname was Mis'ra, a fact borne out by the surname of Brāhmaṇas having Kāśyapa as their gotra still found in many parts of Orissa.
A doubt has been raised with regard to the real authorship of DVM after the discovery of the Athinavo veņīsamharanamn nätakam ( still unpublished, the manuscript of which is preserved in Orissa State Museum )
5. GRIERSON puts his name as Märkandega Kavīśvara in his Introduction to Pārijāta-harapa of Umāpati Upādhyāya ; vide BORS Part I, March 1917, p. 21.

Page #31

प्राकृतसर्वस्वम् ।
attributed to Gajapati Puruşottamadeva. Here the author claims the authorship of four other works along with the nātaka mentioned above. The line referred to runs thus:
" गजपति-श्रीपुरुषोत्तमदेवमहाराजेन विरचितम् आनन्दविलासदशग्रीववध-जानकीप्रमोद-कुवलयाश्व-प्रभृतिविविधरूपरूपकसहोदरम्
अभिनव-वेणीसंहरणं नाम नाटकम् । Shri K. N. MAHAPATRA here suggests that DVM, the authorship of which is attributed to Gajapati Puruşottamadeva in the passage quoted above, is perhaps indentical with the DVM which was actually composed by Märkandeya. He contends that similar cases of attribution of authorship by the poets to their patrons are also found in the Süryavaṁśī period. “It is known from the “ Bharatāmrta Mahākāvyam” that its author Kavicandra Rāya Divākara Mis’ra, was also the author of a work named Abhinava Gitagovindan. But the authorshipof this work has been ascribed to Gajapati Puruşottamadeva, the patron of the poet.” Shri MAHAPATRA does not stop here and thus continues his argument:
“ Similarly, the authorship at Sarasvati -vilāsa and Pratāpā-Mürtanda, two famous works on Dharmaśāstra which were compiled by Lolla Lakşmīdhara Bhatta and Rāmakrsņa Bhatta respectively is claimed by Gajapati Pratāparudradeva, So it can safely be concluded that DVM was actually composed by Mārkandeya towards the close of the reign of Purușottamadeva as Gajapati was ruling when this work of Pratāparudra was finished. So 1500 A. D. may be approximately taken as the date of this work.”
Though the possibility of a patron king claiming the autborship of works composed actually by different

Page #32

INTRODUOTION
225
scholars and poets is not ruled out, the case of Puruşottama's Dasagrīvavadha is quite different; and we shall see how the contention of Sri MAHAPATRA in in this regard is untenable.
4. The great Mukundadeva praised by Mk can be no other than the Gajapati Mukundadeva (1559–1568), the last and powerful Hindu ruler of Utkala. This Mukundadeva had been wrongly taken by some scholars to be the king of the Bhoi dynasty who ruled in 1664 A. D. according to STERLING. GRIERSCN, who made a critical examination of Mārkandeya’s PS in some of his papers, wrote about his date as follows:-“ Rāmaśarman and Mārkaņdeya probably both belonged to the seventeenth century”. We shall have further discussion on this point later on.
Mukundadeva Śrīcandana or otherwise known as Gajapati Mukundadeva had appeared in a crucial stage in the political scene of Orissa. He was the general of Bhoi dynasty which was founded by Govinda Vidyādhara, the yeneral of Gajapati Pratāparudradeva, the last independent king of solar dynasty. The three kings of whom we hear in the verses of DVM already referred to were the three powerful kings of the solar dynasty who ruled Orissa from 1435 to 1534 A, D. After the death of Pratāparudradeva, his general, Govinda Vidyādhara, killed all his sons and ascended the throne about 1534 A.D. He was the founder of the above Bhoi dynasty which ruled for 25 years until 1559 A. D. when Mukundadeva came into power after dethroning the last king of Bhoi dynasty. In fact, Mukundadeva was the last independent ruler of Orissa who ruled until 1568 A. D. when he
6 See, however, EOLS. p. 5.

Page #33

26
प्राकृतसर्वस्वम् । lost his life at the hands of a feudal lord under him named Rāmacandra Bhañja.
After the decline of Orissan Empire in 1568. A. D.. with the death of Mukundadeva, the son of the general under Govinda Vidyādhara named Rāmacandradeva founded Khurda state and was recognised as the feudal lord by Akbar in 1592 A. D. His dynasty was again known as Bhoi dynasty and the sixth in line of Rāmacandradeva came one Mukundadeva who ascended the throne in 1664 A, D, according to STERLING. Great confusion and indiscipline prevailed during his rule. Unfortunately this king is believed to be the one referred to in PS. We hear of another Mukundadeva to have ruled Khurda in 1795 A. D. After him his descendants were no more kings of Khurda, but were known as Puri Rājās only in name with the capture of Orissa by the British."
5. Now in the light of the records of the past rulers of Orissa just referred to let us analyse the dates both of Mk Miśra and Mk Kavīndra and see whether they coincide or not.
According to historical evidence Gajapati Kapilendradeva was succeeded by his son Puruşottamadeva, who ascended the throne in March 1467 A. D. After the death of Purusottamadeva in 1497 A. D. his son Pratāparudradeva is said to have succeeded him in the same year and ruled Orissa upto 1540 A. D.8 According to
7 For detailed account of the rule of several dynasties including the reign of Mukundadeva in Orissa, see History of Orissa, MAHATAB: pp. 170-190.
8 See History of Orissa Vol. 11, ed. by Dr. N. K. SAHU, pp. 383388.

Page #34

INTRODUCTION
Shri K. N. MAHAPATRA, Mk, who composed both DVM and PS, must have lived for a pretty long time, say 90 years from circa 1475 to 1568 A. D. For giving this opinion about his date Shri MAHAPATRA presupposes Mk to have been contemparary both of Puruşottama and Pratāparudra. Again he attributes the authorship of Dasagrīvavadha mentioned in Venīsamharana-nātaka of Parusottamadeva to Mk and identifies the work with DVM. For the following reasons I cannot subscribe to the view of MAHAPATRA.
(i) The word babhūva, lit, of bhū in 20.57 of DVM. clearly suggests that Puruşottamadeva was. already dead by the time of the author, or better say the author had no remenıbrance of having seen him in his life-time. He simply says that the king was a friend of his father from the childhood. It is interesting to note that the author uses abhavat in case of his father whereas babhiva in case of the king. These uses are particularly significant in determining the date of the author. Froin this it will be evident that the author flourished not during the time of Puruşottamadeva but of Pratāparudradeva as the subsequent verse shows. As such there is no reason of pushing the date of the author back to 1475 as Shri MAHAPATRA does.
(ii) The author proclaims to have completed DVM during the reign of Sri Rudra and not of Puruşottama. In 20.58 he sings the glory of Pratāparudradeva in high-flown words from which his sense of admiration for the heroic exploits of the king is obvious. He might have been patronised by this king to write this poem whereby he feels obliged to eulogise the king at the end of the work. Therefore, there is sufficient reason

.

Page #35

.
28
प्राकृतसर्वस्वम् ।
to attribute this poem to his patron king, or at least to the king under whom he lived and not to Puruşottamadeva who was already dead and gone by the time of the completion of his work if at all such attribution was made. This presents a problem which can be solved either by taking Dasagrīvia-vadha of Puruşottamadeva to be a different work or by pushing the time of the composition of DVM back to the reign of Puruştottamadeva which is obviously not the case as we have seen
now.
(iii) There is sufficient reason in taking Dasagrīvavadha of Purușoitamadeva as a different work. For, it is enumerated in the line (see above ) as one among the vividha-rūpa-rūpakas composed by Puruşottamadeva. Now rūpaka in Sanskrit rhetorics means drama in general. It is a generic term for any dramatic representation'. As such the line clearly suggests that Dasagrīva-vadha of Puruşottamadeva is a rūpaka (Dramatic work ) and in fact it was so for being called sahodara of the Abhinava-veņīsamharana-nătaka in the same line. It cannot, therefore, be presumed to be a mahākāvya and identical with DVM. Vividha-rūpa-rūpakas would hence mean various types of dramas. This is a point which has altogether been lost sight of by Shri MAHAPATRA under the bias of identifying the two works as one. Moreover, works bearing the same title but composed by differant authors in different times are not rare in Sanskrit literature. For example, we have two works bearing the same title Satasloki, one being a philosophical work ascribed to Saṁkarācārya and the other a medical work written by Hemādri. Similarly we possess
9 See Sanskrit Drama, Keith, p. 296.; also SD. VI. 2.

Page #36

INTRODOCTION
29
two Kāvyānusāsanas, one by Vāgbbața and the other by Hemacandra, two Kāvyālamkāras, one by Bhāmaha and the other by Rudrața. A Prākrit poem named Lilāvatilo is found ascribed to Koühala whereas à vithi, a Sanskrit dramatic work bearing the same, name, is found ascribed to Rāmapāņivāda." Thus the ascription of DVM being actually composed by Mk to Puruşottamadeva falls to the ground; and we must take it as a separate work,
6. Pischel, discussing the date of Mk follows AUFRECHT ( Catalogus Catalogorum ) who takes Mukundadeva to be one who ruled in 1664 A.D. according to STERLING. Though a wrong date, this refers to Mukundadeva of Bhoi dynasty (see Grammatik, p. 11 ). PISCHEL, however, opines that nothing can be said about Mārkaņdeya's age with certainty 12 GRIERSON, in his several essays, has mentioned Mk to have belonged to the 17th century. This date of Mk has also been accepted by several later scholars 3 excepting, of course, L. NITTI Dolci?4 who suggests an earlier date for the grammarian. She bases her arguments on the following grounds :
i) As remarked by PiSCHEL ( Grammatik, 40 ) none of the authors cited by Mk is later than Śaka era 964=
10 See Lālāvati ed. by Dr. A. N. Upadhye, Bombay, Samvat 2005.
11 See Introduction to Usāṇiruddham p. XVI, ed. by C. K. RĀJA, Adyar library publications. For reference see at Page 14.
12 Grammatik, 20.
13 Keith History of Sankrit Litarature. p. 434. (ii)Introduction to Prakrit, WOOLNER, p. 94. (ii) Prakrit Languages and their Contribution to Indian Culture, KATRE., p. 31.(iv)Prāksta Kalpataru ed, by M, M. GHOSH, P. XIII and several others.
14 Les Gramm. pp. 90-91

Page #37

30
प्राकृतसर्वस्वम् ।
1042–43 A. C. except Vasantarāja, whose date ( 15th century ) is very uncertain.
ji ) Mk attributes to himself the authorship of a Saţtaka named Vilāsavatī and the same work is mentioned in the Sahitya-darpaņd by Viśvanātha of the 14th century.
As we shall see now, these arguments do not have any bearing on the date of Mk. For, according to NITTI Dorci herself, Mk quotes from the Rasagangadhara(RG). If the latter be true, Mk can never become earlier than the middle of the 17th century ( this being the earliest limit for the grammarian in that case ) since RG was composed about that time by Jagannātha. 15
As regards her second point of argument, the Vilāsavati mentioned in the Sāhitya Darpana is certainly different from that which Mk himself composed. For we learn from Sahitya Darpana that the Vilāsvati mentioned in it was a nātyarāsaka, whereas Mārkandeya's work was a sattaka. Visvanātha himself defines Sattaka ( SD VI. 276 ) and cites the Karpūramañjarī as its example, and then he defines the Nātyarāsaka ( 543) as an oneact play consisting of two or four junctures ( samdhi )16. and cites Vilāsavatī as a play of this kind having four junctures. We have already seen how works bearing
15 Vide S. K. De, Sankrit Poetics, Vol, I. p. 276. and also P. V. KANE, History of Sankrit Poetics, p. CXXXIII. 16 अथ नाट्यरासकम् - नाट्यरासकमेकाङ्क बहुताललयस्थिति ।
केचित् प्रतिमुखम् संघिमिह नेच्छन्ति केवलम् । संधिचतुष्टयवती यथा-विलासवती उदात्तनायकं तद्वत् पीठमर्दोपनायकम् । हास्योऽनयत्र सशृङ्गारो नारी वासकसज्जिका । मुखनिर्वहणे संधी लास्याङ्गानि दशापि च ।

Page #38

INTRODUCTION
31
the same name but composed by different authors (see above) are not rare and for that they should not be taken to be identical. Thus her arguments do not hold good.
Now let us advance further about the date of Mk. If we compare the reigns of two Mukundadevas, one belonging to the 16th century and the other to the 17th century, then the matter will be quite clear even to any casual reader of the history of Orissa that the former had a glorious rule in Orissa whereas the latter had a rule ending in defeat, turmoil and disaster. The former, without doubt, is a formidable ruler who is credited with having founded a ghāta and temple at the sacred spot called Triveņi on the Hooghly which is still honoured as a sacred place for Hindus. He it was, in all probability, who erected the strong chain of forts still standing at Raibaņiān '17. He is the last independent monarch of Orissa who is even said to have rebuilt the great Barabati fort at Cuttack 18 and fought against the enemy to the last drop of his blood. On the other hand, the latter was a feudal ruler of Orissa under the Mughal Badshah Shah Jahan and then under Aurangzeb. He ascended the throne in 1655 A. D. and his capital was at Khurda19.
The heroic exploits and pious rule which have been elegantly described at the colophon of PS are quite in keeping with the historical records of the independent
17 See J. BEAMES - Orissa under Mahommedans, Maratha and English Rule. In History of Orissa, Vol. II, ed. by Dr, N, K. SAHU p. 295.
18 See History of Orissa, MAHATAB, p. 187. 19 Ibid. p. 205

Page #39

32
प्राकृतसर्वस्वम् ।
king Mukundadeva and not of the latter. Thus Mk evidently wrote his PS during the reign of Mukundadeva who is defnitely known to have ruled Orissa from 1559 to 1568 A. D. 20
The view about the so-called citation from RG in PS is not tenable. Though this is taken to be a quotation from RG2, it will be clear that the Prākrit portion cited by Mk which also occurs in RG22 is not Jagannātha's own composition. He quotes it from a still earlier work called Alankāraretnākara while criticising its author Sobhākara23. The author, while illustrating asama Alankāra, gives the verse in question as example". This is a famous example and quoted even by Mammața in his Kavya Prakāśa X. 4. In several other rbetorical works this verse has also been quoted. So there is no point in saying that Mk drew this exam. ple necessarily from RG. He must have taken it from a still earlier work like Alamkāra-ratnākara or Kārya Prakāśa25.
20 See History of Orissa, ed. by N. K. SAHU, p. 295 Footnote. 21 i) Prakrta-Sarvasvam, ed. by B. Swami, 1927.
ii) NITTI DOLCI, op. cit. p. 104. 22 See Rasagangādhara ( Kāvyamālā series ), p. 165.
23 See Alankāraratnākara ed. by C.R. DEVADHAR, Poona, 1942. Sobhākara's date is said to be the latter part of the 12th century. See Introduction to this work, p. XII. 24 ढुंढुंण्णंतो मरिहिसि कंटअकलिआई केअइवणाई।
मालइकुसुमसरिच्छं भमर भमतो ण पाविहिसि ।। This is once again cited on p. 211 in the same work.
25 In the absence of definite proof as to the source from which Mk quoted this verse, I have traced it to Kāvyaprakāśa. Mk seems to have also quoted several other verses from Kävyaprakāśa.

Page #40

INTRODUCTION
33
7. Let us now proceed to find out the striking pårallels in both DVM and PS in respect of the concluding verses as also in other places which will determine with certainty the date of Mk and prove both the works as coming from the same hand. Shri MahaPATRA has rightly pointed out the close resemblance in the language and mode of expression of the two verses describing the might and heroism of Gajapati Pratāparudradeva and Mukundadeva in DVM and PS. The relevant portions are given below:i) प्रोद्दामदोर्मण्डलीक्रीडाखण्डितशात्रवे वसुमतीमासागरं शासति ।
sitez - DVM, XX. 58. श्रीमद्वीरमुकुन्ददेवनृपतौ दोःस्तम्भकुम्भीनस
1519474HAUFF A ....... 5 sifa ali nitafa. PS, XXth Pāda, colophon.
To these may be added the following striking similarities. In XX. 57 of DVM the word vīra is prefixed to Srīpuruşottama like that in case of Mukundadeva in PS. In XX. 59 of DVM the word 'nava' is used as an adjective to his poem, so also we have the use of nava' nibandha in PS. Notice the striking similarities as underlined in the following verses :
यत्कान्तिपीयूषरसप्रवाहा निध्यायतां चेतसि संप्रविश्य । WITHETOONaat futen aradat At HR SAUTIH 11 PS, 2. यदर्थमत्यन्तपरिश्रमेण वाग्वादिनि त्वं गमिता प्रसादम् । TART A Yarzabieraat af HATTE I DVM, 1.2. * Paard are ata tag i PS, I.
In the mangalācarana of PS vägdevatā' is used as an epithet of Sarasvati. For more uses of this word in the same sense, the following verses of DVM are remarkable :
Prà.-B

Page #41

- प्राकृतसर्वस्वम् ।
भेदप्रभिन्ना लिपिसंप्रदायानादिश्यमानेषु नृपात्मजेषु । atidant aufhat asrat me aferfahre#1587 11 DVM, III. 37 स्वयं हि लक्ष्मीर्जनकेन्द्रनन्दिनी विभूषिता यौवनसंपदा ततः। að saatelfeadadam 521 7 arada queat Ibid VIII. 26
The use of a +rabh in the sense of composing a work deserves notice in both the works :
रघूद्वहस्तोत्रकथां विहाय ये काव्यमन्यत्र समारभन्ते ।
मार्कण्डेयकवीन्द्रः प्राकृतसर्वस्वमारभते । The close resemblance in the language and mode of expression between the two verses cited above, one occurring in DVM and the other in PS is clearly discernible. Comparing them we find that both of them are the invocations of goddess Sarasvati and both of them begin with the word ' yat'. In both the verses the word 'vāk' in the sense of the goddess Sarasvati is used. As the beginning starts with a marked similarity, so also the end, i, e., madiye hrdi samnidhehi and să mayi samnidhattām. . Lastly, the verses are set in the same metre Upajāti just as the concluding verses in both the works are set in Sārdūlavikridita metre as we have seen above.
Incidentally, it may also be said that the poet had special choice to use some particular words in his works such as, hrdi, ārabh, vāg-devata etc. as noted above. That the poet was an ardent devotee of Rāmacandra is clearly marked from both the works. His DVM is nothing but a poem depicting the glory of Rāma and he feels proud of doing it as his verse I. 3 clearly suggests. He invokes goddess Sarasvati to
* Curiously enongh, this last line of the verge coincides with the last line of the first verse of Sahrdayānanda,

Page #42

INTRODUCTION
help him to describe Raghunāthakīrti (DVM I.2). Similarly Mk, while proclaiming the fame of Mukundadeva in the concluding verse of PS, compares him with Raghupati. Last but not the least, we can observe that both the works end in number 20, i. e., DVM ends in 20 sargas as also PS in 20 pādas.
The striking parallels shown above are not certainly accidental. Thus there is sufficient ground to conclude that both the works were composed by one and the same person and he was no other than Mārkaņdeya Kavindra who was in his early times called Mārkaņdeya Miśra and then possibly Kavirājacakracakravartī. Here it is to be noted that the title Kavindra is definitely superior to Kavirājacakracakravarti in so far as the former suggests a higher rank than the latter. The difference in title should not mislead us to separate one from the other in respect of authorship. There are some more points which deserve notice here in strengthening the view that the authors of the two works are identical. As we have seen above, Mārkandeya Kavindra belonged to Brāhmaṇa caste and so also Mārkandeya Misra being expressly mentioned as such. From Mārkaņdeya's PS we learn that he lived in Virapratāpapura-šāsana, not far from Puri. He might have originally resided somewhere near Puri or in Puri itself and after the above-named village was founded by Pratāparudra, the son of Puruşottama, he might have shifted to it. Thus the two authors come closer in respect of their place of residence and patronage as well.
The coincidences as shown above, being authentic in themselves, prove the two authors as identical. Thus the doubt which was raised primarily with regard to the title Kavīndra of Mārkaņdeya is best removed by taking

Page #43

36
प्राकृतसर्वस्वम् ।
into consideration the three works of the same author, i. e., 1) DVM; 2) Vilasavati Saṭṭakam; and 3) PS. There might be some more works of the author, but nothing can be said about them in the present state of our knowledge.25.
8. That Mk was a poet of outstanding merit is an undoubted fact. This can be proved from the internal evidence of his Prakrit Grammar even without taking into account his other works. The first introductory verse of PS employed simultaneously in the praise of god Śiva and of god Visnu accompanied by beautiful Anuprāsaand Yamaka-alamkāras is a clear testimony to his poetic genius:
शशिखण्डमौलि सशिखण्डमौलि वा
सितमेघचारु शितिमेघचारु वा ।
उमया विलासि रमया विलासि वा
66
May a certain object having the lunar digit or the peacock's plume on its head, charming as the whitecloud or the black cloud and sporting with Uma or with Rama settle in my heart". While paying homage to the goddess Sarasvati in verse no. 2 he states that it is the nectarlike flow of lustre of the goddess Sarasvati that enters into the mind of great poets and becomes manifest in the shape of Mahākāvya. This may be an indirect hint at his own compositions which include
मम किंचिदस्तु हृदि वस्तु संततम् ॥
26 Some native scholars try to attribute, "Keśaba Koili" an Oriya Poem depicting the overwhelming grief of mother Yasodā after the departure of Krsna to Mathura to the author of PS. In fact, the name of the author of Kesaba Koili is Mārkaṇḍa Dasa instead of Markandeya Misra; also their arguments to identify both the authors. as one and the same are far-fetched and hence untenable.

Page #44

INTRODUCTION
37
DVM. He gives expression to his poet's taste even in a work like Prakrit grammar having set all its crude aphorisms in metrical form. Occasional poetic flashes do also come to the sight of the reader in the following manner:
राजपत्न्यादिवत्रन्दुसवासहृदयंगमा ।।
मृदुगम्भीरसंदर्भा शौरसेनी धिनोतु वः ॥ As we have seen above, Mk wrote his PS during the reign of Mukundadeva who ruled Oriss from 1559 to 1568. He must have composed his work about 15601565 which was the glorious period of the rule of Mokundadeva, which he so finely describes in the colophon. This work was certainly composed towards the last part of his life, for taking into consideration the period of composition of DVM which came from his own pen, we find that he wrote it during the reign of Pratāparudradeva who ascended the throne in 1497. We also see that he used • lit' in case of Puruşottamadeva, the father of Pratāparudradeva, indicating thereby that he did not see Puruşottamadeva during his lifetime or at the most he was a mere child when Puruşottamadeva was alive. Thus he might have composed his DVM round about 1525 when Pratāparudradeva was ruling, and the author was quite grown up to compose a poem like DVM. Hence we can take his age to be 35 years by that time so that his date of birth would fall about 1490. Again he must have lived some more years after the completion of his grammar near about 1562, say upto 1565 A. D. In that case we can determine his date as circa 1490 to 1565 A. D. Thus the date of Mk as determined by Shri K. N. MAHAPATRA to be 1475 to 1565 looks fallacious, since there is no reason of taking him to be contemporaneous with

Page #45

38
प्राकृतसर्वस्वम् । Puruşottamadeva. Moreover, if we take 1475 A. D. to be the date of his birth, on calculating we see that his age by the time of composing PS would be at least 85 to 87 years, and to compose a technical treaties like PS in so ripe an age looks improbable though not impossible. So his probable date 1490–1565 A. D. is satisfactoy from all aspects.
To sum up: Mārkandeya Miśra, the author of DVM and Mārkaņdeya Kavindra, the author of PS are one and the same person. He was the son of Mangaladeva born of Kāšgapa Brahmin family and a constant companion of Puruşottamadeva, son of Kapilendradeva. He completed his DVM while Pratāprudradeva, the son of Puruşottamadeva, was ruling. He completed his PS during the reign of Mukundadeva, the last independent Hindu King of Orissa, and lived at that time in Virapratāpapura. Besides these two works he claims the authorship of Vilāsavatī sattaka in his PS, which has not yet come to light. It seems he was a prolific writer and was endowed with outstanding poetic merit.
SECTION II 1 The Definition of the word Prākrta. 9. Let us now study the word Prākrta in the light of the interpretations given by the orthodox grammarians and 'rhetoricians. By the term " Prākrta ", they usually understand a multitude of languages whose common origin is attributed to Sanskrit. Therefore they generally derive the word from prakrti which means * basis'. This basis, according to thein, is no other than

Page #46

INTRODUCTION
39
Sanskrit. Thus says Hc I, 1 Prakrtiḥ samskrtam, tartra bhavam tata āgatam vā prākstam “ Sanskrit is the basis, what originated from it or what is derived from it, is called Prākrit”. Compare this with Dhanika on Dasarūpa II, 65, Prakrter ūgatam Prākstam, prakrtiḥ samskrtam. Simhadeva-gaộin on Vāgbhatālamkāra II, 2: Prakrteh samskrtād agatam Prākrtam. So also says Narasimha in the Prākrtasabdapradipikā, P. 1. prakrteḥ samskrtāyāstu vikrtiḥ prākrti matā, indentical to what is said by Lakşmidhara in his Sadbhāṣācandrikā I, 25. In the Prāktracandrika we find the same definition : prakrtih samskrtam tatra bhavatvāt Präkrtan smrtam. Vasudeva on Prūkstamanjari IX, 11 says: Prākstasya tu sarvameva samskrtam yoni”. Subscribing to these views, Trivikrama says (I. 8 ) almost in the same tone. To this list of about identical interpretations of the term Prākặta is added the interpretation given by Mk in his PS (1, 1) Prakrtiḥ samskrtam tatra bhavam prākrtam ucyate “ Sanskrit is the basis, what originated from it is called Prākrit.
The other noted grammarians such as Vararuci, Simharāja, Caņda, Appayyadikşita, Puruşottama, Rāmaśarman are all silent about the etymology of the word Prākrit. Even then it is quite evident from the mode of the treatment of their grammar that what they mean by Prākrit is nothing but the language or languages derived from Sanskrit. It is also curious to note that all the known Prakrit grammars are written in Sanskirt language being modelled after the Sanskrit grammars; some of the Prākrit grammars like those of Hemacandra and Kramadīśvara are mere supplements to their Sanskrit grammars. Moreover, it is only the few Sanskrit scholars of yore who have been regarded

Page #47

प्राकृतसर्वस्वम् । as"authorities on Prākrit studies. Thus we see a clear influence, nay, the domination of Sanskrit on Prākrit. ___10. Namisadhu, a Jaina scholar ( 11th century ), commenting on a Sloka of Rudrata's Kāvyālamkāra (1. 12 ) gives a quite different opinion about the etymology of Prakrit:
“प्राकृतेति सकलजगज्जन्तूनां व्याकरणादिभिरनाहितसंस्कारः सहजो वचनव्यापारः प्रकृतिः, तत्र भवं सैव वा प्राकृतम्" । आरिसवयणे सिद्धं देवाणं अद्धमागही वाणी" इत्यादिवचनाद् वा प्राक् पूर्व कृतं प्राकृतं बालमहिलादिसुबोधं सकलभाषानिबन्धनभूतं वचनमुच्यते मेघनिर्मुक्तजलमिवैकरूपम्। तदेव च देशविशेषात् संस्कारकरणाच समासादितविशेष सत् संस्कृतायुत्तरविभेदानाप्नोति । अत एव शास्त्रकृता प्राकृतमादौ निर्दिष्टं तदनु संस्कृतादीनि ॥ पाणिन्यादिव्याकरणोदितशब्दलक्षणेन
संस्करणात् संस्कृतम् उच्यते"। “ To explain Prāksta - Praksti is a natural use of speech made by all beings of the world which is not refined by grammar, rhetoric etc; and a speech derived from Prakrti or Praksti itself is Prāksta. Or from the saying, “the Ardhamāgadhi speech of the gods is composed in the Prākşta of the Rşis,” Prāksta means first produced ( Prāk-ksta ) it is the speech easily intelligible to children and women and the source of all other speeches. It is of a homogeneous character like rain falling from the clouds; the same speech being distributed in various countries and being specialised by refinement is later differentiated into Saņsksta and other speeches. For this reason, the author of the text first mentions Prākrta and then Samskệta and other speeches. It is called Samskrta on account of being refined by Paņini and others, in the rules of their grammar "].
1 Bee DN, p. XIV ed. by M. Banergie, published by University of Calcutta, 1931.

Page #48

INTRODUCTION
The definition given above by Namisādhu is said to be "surprisingly modern definition of the word Prākṛta " A similar idea about the origin of Prākṛta is also expressed by Vakpati in whose opinion all words merge in and spring from Prakrit, like the waves of the ocean3. Such views may at once strike one as cosmopolitan and it is certainly a revolutionary step to define Prakrit like this by going beyond the beaten track of orthodox grammarians.
2. Desya, a part and parcel of Prakrti.
11
Now let us consider the pros and cons of both the definitions mentioned above. The traditional way of defining Prakrit as the derivation from Sanskrit, which has even been accepted by some of the modern scholars presents a practical difficulty according to the critics. The grammarians who define Präkṛta as derived from Samskṛta themselves classify Prakṛta under three heads 1) Tatsama (identical with Sanskrit); 2) Tadbhava (derived from Sanskrit); 3) Deśya or Desi (country-born ) (cf. Mk I. 2, 3). Hemacandra gives the following definition of Desi :
" जे लक्खणे ण सिद्धा ण पसिद्धा सक्कयाहिहाणेसु । ण जे गणलक्खणासत्तिसंभवा ते इह णिबद्धा ॥ देसविसेसपासिद्धीइ भन्नमाणा अनंतया हुंति ।
तम्हा अणाइपाइयपयट्टभासाविसेसओ देसी ॥ DN, I. 3 & 4.
41
2 See Prakrit languages & their Contribution to Indian literature, p. 2, by S. M. KATRE, published by Bharatiya Vidya Bhavan, Bombay, 1945.
3 सयलाओ इमं वाआ विसंति एत्थ य र्णेति वायाओ ।
एंति समुदं चिय र्णेति सयल च्चिय जलाई ॥ - गउडबहो, ९३
4 Dr. HARAPRASAD SASTRI, in his Bauddha Gan O doha also holds the view of orthodox grammarians about the origin of Prakrit from Sanskrit.

Page #49

प्राकृतसर्वस्वम् ।
" Those words which are not derived by grammatical rules nor current in the Sanskrit dictionaries and which also are not derived by metaphorical use of words are discussed here. If they are enumerated according to the usages prevalent in different countries there will be no end to them. Therefore, Deśī is that which denotes Prākṣta words current through ages without beginning”. Quite in a similar tone of the above definition Beams gives the following account of the Deśajas:
- Deśajas are those words which cannot be derived from any Sanskrit word and are therefore considered to have been borrowed from the aborigines of the country or invented by the Aryans in Post-Sanskritic: times ".
From the above definition of Desi it will be seen that Deśī vocables belong to the general rule of being derived from or occurring in Sanskrit (cf. Hemacandra I. 1.).. Desi words therefore, have no reason to be taken under the same class as the other two categories of Prākṣta which are said to be either derived from or identical with Sanskrit words. This is a fact which seems to have been ignored by the grammarians who define Prākrit as. derived from Sanskrit as its basis' origin. Thus we see that Sanskrit is not the origin of all the Prākrit words. Judged from this viewpoint Namisādhu's definition seems to be more justified and hence scientific since it lends the scope of covering the entire vocabulary of Prākrit languages.
The views of GRIERSON on the origin of Prākrit and its different elements deserve mention in this context.
5 A Comparative grammar of the Modern Aryan languages of India, Vol. I, p. 12.

Page #50

INTRODUCTION
43
According to him classical Sanskrit including Vedic,. of which it is a lineal descendant, is to be derived from one of the Primary Prākrit dialects' of the Vedic age " but fixed in its existing form by the labours of grammarians, which may be said to have culminated in the work of Pāṇini about the year 360 B. c.". These Primary Prākrits having no extant literature of their own are now lost. Out of these sprung the literary Prākrits, the earliest specimens of which Pali, Jaina Ardhamāgadhī, the edicts of Asoka, and middle stage of which is represented by the Prākrit dialects of the dramas and Jaina Mahārāștri and the last stage of which is to be found in the literary Apabhramsas. All these he calls the secondary Prākrits. Then by an extension of the term, the modern Aryan vernaculars that arose about the 10th century A. D. from the local Apabhramśas are called by him the “Tertiary Prākrits".
Speaking of the Des’ys words, GRIERSON writes:
Another class of words is also to be mentioned, the so-called "Deśya" or local words of the Indian Grammarians. It included all words which the grammarians were unable to refer to Sanskrit, simply through the ignorance of the writers who catalogued them. Modern scholars can refer most of these to Sanskrit like any other Tadbhavas. A few others are words borrowed from Munda or Dravidian language. The great majo rity are, however, words derived from dialects of the Primary Prākrits which were not that from which classical Sanskrit has descended. They are the true Tadbhavas although not in the sense given to that word by
6 LSI, Vol. I, p. 127-128

Page #51

44
प्राकृतसर्वस्वम् ।
Indian grammarians in whose philosophy the existence of such ancient dialects was not dreamed of. These Deśya words were local dialectic forms, and as might be expected, are found most commonly in literary works hailing from countries like Gujarat, far away from the natural home of classical Sanskrit, the Madhyadeśa'. For our purpose they may be considered as identical with Tadbhavas ”.?
12. Keeping in view the above observation of the learned scholar, let us take into account some important opinions on Deśya' given by traditional authors. Rudrata ( 900 A. D. ) understands by desya those words which do not have derivation in the manner of root and affix as in Sanskrit:प्रकृतिप्रत्ययमूला व्युत्पत्तिर्नास्ति यस्य देश्यस्य ।
Rudrața's Kävyālankāra, VI. 27 Caņda uses the word desi-prasiddha for a class of non-Sanskrit words and not for a dialect whereas Bharata ( NŚ, XVII. 46 ) uses the term Desībhāṣā' to include all Prākrit dialects including Apabhraņía (vibhraşta ) although the last was assigned a lower status. Bh. also uses the term Deśīmata to connote those words which are not derivable from Sanskrit..
3. Sanskrit Origin of Prākrit. 13. There is no clear evidence as to how and when Prakrit came into being as a language or a group of languages. The earliest reference to Prakrit as a language we find in the Natyasāstra, XIV, 5 and XVII. 1 and 2. In XVII. I he states that after describing Sanskrit briefly ( which is to be employed in drama ) he will now define
7 Ibid, pp. 127-128. Also Languages of India in the Census Report of India, 1901, pp. 159-60.

Page #52

INTRODUCTION
45
Prakrit ( which is also to be used in drama ). In XVII. 2 he speaks of Prakrit as a corrupt form of language devoid of refinement (saņskāragunavarijita ) and having so many forms or stages ( nānāvasthāntarātmakam ). By the adjective Samskāragunavarjita he definitely means to draw a contrast between Prākrit which is unrefined and Sanskrit which is refined. He further classifies Prakrit under three heads ( XVII. 3 ) i.e., i). Samānasabda ( cf. Tatsama ), ii ) Vibhraşta ( cf. Tadbhava ) and iii) Desīmata (cf. Deśya ). Though there is no attempt at giving an etymological derivation of the word Prākrta in Bharata, the implication of the word is clear from the explanatory line in regard to Prākrit. He clearly means by Prākrit the language which is not governed by grammatical rules, for otherwise the language becomes Samskrta. This shows that what Bharata wants to tell us about Prāksta is that it is an ordinary day-to-day speech of the common folk much different from Sanskrit, ( the characteristics of which he discusses in detail in the line of Pāṇini's grammar in . the 14th chapter ), which is a refined and systematised language, confined to a limited few unlike the former, A language, as we know, can attain a refined stage only after passing through a stage of disorder and disturbance as was the case of classical Sanskrit. It was made static and stereotyped by Pāṇini's grammar after passing through a dynamic stage which is evidenced by the varied and apparently irregular forms found in Vedic literature. The dynamic state of this language still in vogue by the time of Pāṇini is proved by his division of “bhāşā” (i. e., Classical Sanskrit ) as current among the “Prācām” (of Easterners ), “ udicām" ( of Northerners ) etc. Thus Sanskrit, inspite of

Page #53

46
प्राकृतसर्वस्वम् । attaining a refined state at the time of Pāņini did not lose its status of being a spoken language. Its refined form was surely based on Vedic as well as Prākrit.: Now if we compare Vedic with Prākrit, great affinity of forms and idioms of the former will be found in the latter. Some of the points of striking similarity are given below :*
1. Scarcity of visarga and the substitution of 'o' in the Nom. Sing. of stems ending in 'a'.
2. Retention of the suffis 'bhis' in the instrumental plural.
3. The omission of final consonants.
4. Scarcity of dative case and its replacement by the genitive.
5. The hiatus or absence of sandhi.
The Prākrit languages have a series of common grammatical and lexical characteristics with the Vedic, and these are significantly missing from classical Sanskrit.10 Thus a greater affinity of Prākrit with the Vedic than with classical Sanskrit is establised. This has led the scholars to opine that the Prakrits were offshoots, not of the classical Sanskrit but of the Vedic dialect itself.11 “For the dialects that preceded the Vedic language did nut die after giving birth to the
: 8 Cf. Development of Language and Sanskrit-Wilson Philolo gical Lectures, p. 263, in Collected works of Sir R. G. BHANDARKAR, Vol. III.
9 Cf. On the origin of Sanskrit and Prākrit by Prof. Devendra Kumar BANERJI, K. B. Pathak Comm. Vol. p. 327, published by BORI, 1934,
10 For a detailed account of such phenomena, see Grammatik, 6, 11 Intro, to Pkt, by A. C. WOOLNER, P. 4.

Page #54

INTRODUCTION
child, but continued to roll on for ages till the classical Sanskrit sprang out of them. Here also the dialects survived Sanskrit, and Sanskrit partook of only some of the parental virtues and rejected others".12 We can see clearly now that classical Sanskrit (generally known as Sanskrit simply) cannot be the origin of Prakrit languages.
14. Now let us see what led the grammarians and rhetoricians to conceive Prakrit as of Sanskrit origin. We can ascertain this by the mode of approach in this line noticed in the earliest extant Prakrit grammar, i. e. Vararuci's Prākṛta Prakāsa. He wisely avoids to give a derivative meaning of Prakrit in a general way as the later grammarians have done. But in several places he uses the ward Prakrit while noting the source or origin of Prakrit dialects other than Mahārāṣṭrī. The following are the rules referred to:
१. प्रकृतिः शौरसेनी, X. 2. ( of पैशाची )
२. प्रकृतिः शौरसेनी, XI. 2. ( of मागधी ) 3. प्रकृतिः संस्कृतम्, XII. 2. ( of शौरसेनी )
47
Again at the end of the 9th chapter which in fact, is the coclusion of the treatment of Mahārāṣṭrī, he gives the rule Seṣaḥ Samskṛtāt (IX. 18), which means that the remaining portion not treated must be learnt from Sanskrit grammar (cf. Bhāmaha's comm. ). Then at the end of the 12th chapter, the last chapter in his treatise, he gives a similar rule with regard to Śauraseni, i. e., Sesam Mahārāṣṭrivat - the remaining portion should be taken to be the same as Mahārāṣṭrī.
(
From the observation of the above rules, it will be clear that Magadhī and Paiśācī have Śauraseni as their
12. Origin of Skt. and Pkt., K. B. Pathak Comm. Vol., p. 327.

Page #55

48
प्राकृतसर्वस्वम् । origin whereas Sauraseni itself owes its origin to Sanskrit. Again a number of rules applicable to Mahārāştri are also applicable to the various Prākrit dialects such as Saurasenī, Paisāci and Māgadbi and so on. Mahārāştri in turn is modelled after Sanskrit grammar (cf. seşaḥ Samskytāt). Thus all the Prākrit dialects directly or indirectly have Sanskrit as their source, a fact clearly implied by the rules of Vararuci discussed above. It is also inferred that the very idea of composing a grammar of Prākrit might have occurred to the mind of native Sauskrit scholars only after the grammar of Sanskrit was systematised and that prior to this the necessity of framing rules for Prākrit might not have been felt. Just as the dialect of the people of PreSanskrit" age was raised to a literary status after being regulated by Sanskrit grammar of Pāṇini, so also the Prākrit was raised to a literary status after being regulated by Prākrit grammar. In order to give literary status to the language a sense of sanctity was supposed to have been associated with the language. Hence the language of Pāṇini was sista bhāsā (language of the learned ) which was later known as Sanskrit; and the Prākrit, on the other hand, despite its various departures from Sanskrit was said to have its origin from Sanskrit, though originally Vararuci does not directly mean it which is obvious from his not giving a definite derivation of Prākrit from Sanskrit in general. But there is no doubt that his rules as mentioned above particularly indicate that they are framed after Sanskrit grainmar as their base.14 In order to give a sacred
13 Here by Pre-Sanskrit age I mean the period before Pāṇini,
14 Cf. the view of Dr. P. L. Vaidya in his edition of Prāksta Prakās'a, pp. V-VI.
.

Page #56

INTRODUCTION
49
association to Prākrit the above rules of Vararuci were most probably interpreted by the later grammarians as having meant the derivation of Prākrit from Sanskrit in general. The necessity of attaching such sacredness to Prākrit by deriving it from Sanskrit must have been felt very early as far back as the time of Vararuci himself.
Mk is not free from the above bias and taking much care to maintain the tradition of his predecessors he gives a similar definition of Prākrit tracing its origin to Sanskrit. He divides Prākrit mainly under two heads, i, e., Tadbhava and Tatsama, and in order to honour the view of soine of his predecessors he adds Deśya as a third category of Prākrit.
15. As we have seen in the previous chapter, Mk flourishod in the sixteenth century and hence he had enough material at his disposal to compose a grammar of Prākrit language. He owed allegiance to many of his predecessors and so naturally he had to adopt many a rule from their works in his own, helpless as he was in a time when Prākrit was almost a dead language. This was the reason behind his echoing the voice of his predecessors in deriving Prākrit from Sanskrit.16 The concept that Prākrit owes its
15 Cf. Namisådhu's quotation="ārisavayane siddhañ devānań addhamāgahī vānī, ” (Rudrata's Kāvyālankāra, II, 12. ).
16 Writing about Prākrit in a footnote of his review of PISCHEL'S Grammar in IA, LII. p. 5.53 GRIERSON remarks:
"Personally I have never felt myself able to accept the explanation of this word offered by most Indian grammarians. It is that which would naturally occur to a Pandit, but it is based on a fallacy. Prākrit is not derived from Sanskrit or based on it. It is, of course, • Prà. -C

Page #57

50
प्राकृतसर्वस्वम् ।
origin to Sanskrit is much late as we have seen from the analysis of some of the rules of Vararuci relating to the derivation of different Prakrit dialects. He, being the earliest known granimarian whose work has come down to us does not expressly derive Prakrit from Sanskrit nor does Bharata, the earliest known writer on dramaturgy, say anything of the sort. The later dramatists and Prakrit poets composed Prakrit passages after the Sanskrit model." So naturally it might have led the later Prākrit grammarians to frame the rule that Prakrit was derived from or based on Sanskrit. Another point is that if we judge the relative positions of Sanskrit and Prakrit in modern times we can see that Prakrit has almost become a forgotten language whereas Sanskrit still has the credit of being a living language, even though it may be confined to a limited few. This was more or less true during the time of later Prakrit grammarians; and whenever a Prakrit
possible that the word is Pandit's concoction based on a false theory. but that has yet to be proved. To me it seems that the two words Prakṛta-Sanskṛta should be considered as a naturally correlated pair. Each depends on the other. Possibly the best explanation is that Prakṛta is simple, that which grew of itself, unartificial. This closely agrees with Namisadhu's interpretation of Prakrit quoted on p. 14 of the work under review and also appears to be the opinion of Prof. PiscHEL, p. 32."
17. "For Prakrit literature and Prakrit language had already attained to a form and style considerably above the understanding of the ordinary people, as it is impossible to suppose that the 1 ng compounds of Bhavabhuti in the Prakrit speeches of his plays or the highly worked expressions of Vākpati were within the easy comprehension of ordinary folks even of their own time.
-Gaüḍavaho ed. by S. P. Pandit, 1927.

Page #58

INTRODUCTION
51
passage was learnt, its Sanskrit equivalent was thought of, thus Sanskrit occupied a greater hold on the minds of scholars than the Prākrit did. It is the pre-eminence of Sanskrit over Prākrit that probably led the later grammarians to postulate the theory that Sanskrit was the origin of Prākrit.
16. Another point in asserting Sanskrit as the origin of Prākrit may not be lost sight of. As I have already stated earlier, even after so many disputes over the origin of Prākrit, eminent linguists still believe that Prākrit originated from Sanskrit. Dr. S. K. CHATERJI seems to subscribe to this view.18 Modern critics are too rigid in taking Sanskrit in its narrower sense, i. e., the language of Pāṇini and Patañjali. But if we go back a little and take Sanskrit in its broader sense, i.e., the Vedic ( chāndasa ) and Classical (laukika ) taken to. gether, we can see how much closer Prākrit would seem to Sanskrit. Many grammatical varieties, obsolete in classical stage, are still retained in Prākrit which we have already seen previously. Thus these Prākrit equivalents are the direct descendants of the Vedic forms which had already become out of use in Pāṇini's time. The same may be said of the so-called Desi or Deśya words, the originals of which may go back to Vedic or even Pre-Vedic times, a fact which has been frankly admitted by no less a scholar than GRIERSON 19. The so-called Dravidian elements found in Prākrit dia
18. See Lecture III, “Sanskrit in India and Greater India; and the Development of Middle Indo-Argan” -Indo-Aryan and Hindi, p. 66 ff.
19. Prakrit languages-Encyclopaedia Britannica, Vol. XVIII, pp. 415-18.

Page #59

52
प्राकृतसर्वस्वम्। lects would go back to the same Vedic age or still earlier when there was cultural contact between the two races, Dravidians on the one side and Aryans on the other. Both Vedic and Dravidian speeches were characterised by the assimilation of words from each other and thus foreign words crept into the language of Aryans which in later times were made their own and were not considered to be different from their own day-to-day speech. These had also come as a legacy to the Prākrit or the then vernaculars which evolving naturally (cf. Namisādhu's statement) from the ancieut language including Vedic and even Pre-Vedic along with the classical stage should be taken in a broader sense as Sanskrit, an assumption which is quite in keeping with the idea about Sanskrit of our ancient scholars. This is a time-honoured fact and never a fabrication. According to them. Sanskrit never meant only the language regulated or refined by Pāṇini, but included the whole range of Veda, Brāhmaṇa and Purāņa literature and even something beyond all this which was, as a matter of fact, inherited from our forefathers of Prehistoric days and of which there is no record. Here lies the entire issue of the derivation of Prākrit. Tbis concession, once granted, would take a long way in proving the hypothesis of Prakrit grammarians that Prākrit had its origin form Sanskrit. As a matter of fact, « Prakrit and Sanskrit could never be dissociated from each other. Neither of them could be conceived as. having independent existence ; they were very much inter-dependent ".20
17. A third point which also deserves mention here with regard to the derivation of Prākrit is that
20. Indo-Aryan and Hindi,p. 82.

Page #60

INTRODUCTIUN
53
majority of Prākrit words excepting a few which come under the head of desī or desya are traceable to Sanskrit. All Prākrit grammarians are conscious of it. The great grammarian Hc. expressly mentions the three categories of Prākrit words, i. e., Tadbhava, Tatsama and Desya, and states that he wants to treat of Tadbhava only in his chapter under Prākrit since he bas already dealt with Tatsama in the previous chapters and of desya he would not treat in the present chapter. He perhaps intended thereby that desya words form a sort of exception and do not come under the usual rules of Prākrit and hence they would be dealt with in a separate treatise which he has actually done in his Desīnāmamālā. Knowing full well that desya did not comprise the usual Prākrit forms of words, Hc. classified it under the Prākrit, and despite this fact he derived Prākrit from Sanskrit, the latter being considered prakrti or origin of the former. Similar was the case with Mk. He is fully conscious that the desya words do not come under the usual rules and that they vary from region to region being used side by side by great poets (cf. laksanairasiddham tattaddesaprasiddham mahākaviprayuktam......). Also see his quotation from Bhojadeva :
देशे देशे नरेन्द्राणां जनानां च स्वके स्वके ।
भगया प्रवर्तते यस्मात्तस्माद्देश्यं निगद्यते ॥ "Deśya is so called because of being used with peculiar difference of the meaning form locality to locality of kings as well as of the common mass”. Thus Mk was aware of the fact that Deśya did not comprise the usual forms of Prakrit words and strictly speaking, they did not come under the Prākrit voca

Page #61

SITETI
bulary. Even then closely following the beaten track of his predecessors he included it under Prākrit and al} the same derived Prākrit from Sanskrit. He, of course, firstly classifies Prākrit under two heads, i.e., Tadbhava and Tatsama and in the next rule he speaks of Deśya as a third division “ according to some grammarians” (desyain ca kecana ). This might be taken as an indirect hint at Mk's not being in favour of including deśya under Prākrit if the latter is to be derived at all from Sanskrit. Even if he favours the inclusion, he does it from the consideration of the majority of Prākrit words which owe their origin to Sanskrit and Sanskrit alone. Thus to derive Prākrit from Sanskrit is not based totally on an unscientific ground nor is it a Pandit's concoction'. The ancient grammarians are not quite unreasonable in taking Sanskrit as the origin of Prakrit since the former was the precursor of the latter. There is hardly any doubt that Prākrit marked the later phase of Sanskrit ( taken in broader sense ) in the evolution of Aryan speech in India and so there is much reason in taking Sanskrit as the source of Prākrit. By telling this I do not intend opposing the view of Namisādhu who defines Prākrit as the natural use of speech made by all beings of the world. He being a Jaina scholar probably had an inclination to favour Prākrit which was the speech of the common man as against Sanskrit which was confined to a limited few and was taken as the sacred language by the Brahmins. As a staunch Jaina he probably did not favour caste system and hence had the inclination of assigning a higher place to Prākritthe language of the common man than Sanskrit, the language of the Brahmins. Thus Sanskrit, the mono

Page #62

poly of a limited few was not considered by him as the So origin of Prakrit, the speech of the common man. he interpreted Prakrit as the natural way of speech of human beings as against the origin' or Sanskrit, in other words, of Prakrit grammarians. Consequently he had to restrict the sense of Sanskrit by taking it as the refined speech as aginst Prakrit which was unrefined. His second interpretation of Prakṛta as prāk kṛta or 'first produced' is probably based on a similar notion. He takes Ardhamāgadhi, the particular Prākrit dialect as the speech of gods just in the same way the Brahmins take Sanskrit as the speech of gods. So Prakrit is conceived as the first ever born language. In this way Namisadhu's definition of Prakrit may be accounted for. Even then his definition is not unsound. He is justi. fied in his own way in taking Prakrit as the natural form of speech and in fact it was so having been aspontaneous evolution of its previous phase, i.e., Old Indo-Aryan.
To sum up: Prākṛta is a word whose derivative meaning is somewhat doubtful. It has been traditionally maintained by orthodox grammarians that the word means a group of languages whose basis is Sanskrit. The word Sanskrit taken in a broader sense to include both Vedic, even Pre-Vedic and classical Sanskrit, would definitely appear to have given birth to Prakrit, as the latter was linguistically a later phase of the former. Secondly, Prakrit may be defined as a natural flow of human speech, thus the word being derived from the word prakṛti, i. e., nature as against Sanskrit of orthodex grammarians. All the same, we cannot take Sanskrit as totally exclusive of Prakrit or vice versa. Both of them are to be viewed as two phases of common origin in linguistic development.

Page #63

56
प्राकृतसर्वस्वम् ।
SECTION III
A Critical Analysis of Prakrit Dialects by
Grammarians
(a) The various divisions of Prākrit by orthodox scholars.
18. The Indian grammarians and rhetoricians broadly divide the Pkt words into three principal catagories :
(i) Samskrtasama “Sanskrit-like' (CD, I. 1; Hc, p. 1; SR, p. 1), also called tatsama where tat stands for Sanskrit ( Tv, p. 1 $i. 6; Lk. p. 6, $i. 47; Mk I. 2; Dindin I. 32; Dhanika II. 60 ) and designated as tattulyo ( Vägbhatālankāra II. 2) and samānasabda ( NS. XVII, 3).
(ii) Sanskrtabhava, originated from Sanskrit (SR, p. 1 ) commonly designated as tadbhava ( Tv, Mk, Lank, Dandin, Dhanika ) also saṁskrtayoni ( Hc. I. 160), tajja ( Vāgbhata ), and vibhrasta ( NS. XVII, 37 );
and
(üi) desya ( Hc, Tv, SR, Mk, Vāybhata ) or desī (DN, I. 2; Dandin, Dhanika) also desīprasiddha (CD) desimata ( NS. XVII. 37 ).
The words having the same form both in Skt and Pkt are Tatsama words. Mk gives the examples of tarala, taranga and manthara eto. as Tatsama words. Ho and his followers classify tadbhava words into sādhyamānasamskrtabhava and siddhasarskrtabhava. The former class includes the Pkt #ords and presupposes Skt words, from which they are derived in their " unfinished form without an affix or suffix" (cf. avarāhilla=aparādhavat ).

Page #64

INTRODUCTION
BEAMES has rightly termed them "early tadbhavas' (Comp. Gr. Vol. I, p. 17). They are the independent basic elements of Pkt. The latter class includes the Pkt words that are derived from grammatically complete (siddha) Sanskrit words (cf. nikkamai-niṣkrāmuti ). Although Mk does not give such a twofold division of tadbhava words, the same is evident from the nature of his treatment of them. In I. 2, the examples of tadbhavas he gives are rukkha, ghara and peranta etc., evidently all of these belonging to the siddha class of tadbhavas. We have discussed at some length in the previous chapter the word desya as meant or defined by Pkt grammarians and rhetoricians. Mk fully agrees with He and his followers in defining desya as that which is not derived by grammatical rules and that which is current in particular parts of the country and used by great poets1 such as laḍaha ( handsome), peṭṭa (belly) and tokkha(?). In this context he quotes a verse from an unknown work of Bhojadeva, the English translation of which would run thus: Desya is so called because of being used in different modes of speech in countries ruled by the kings as also by the people in their own peculiar ways" PS Intro. I. 3).
(
65

1. Cf. PS I. 3 with on I. I. 2 आद्या लक्षणनिरपेक्षा संप्रदायादेव भवति ।
57
19. As on the classification of Pkt words, the grammarians and rhetoricians have different opinions regarding the Pkt dialects. Many of them are tioned for the first time in the earliest extant works on
men
rhetorics, i. e. Bharata's NŚ. In the context of employing various desabhāṣās, i.e., popular speech befitting
39
fг. DN I. 3 and 4 and LK

Page #65

58
प्राकृतसर्वस्वम् ।
several characters in a drama, Bh. enumerates seven Pkt dialects. They are* : i. Māgadhī, ii. Avantijā, iii. Prācyā, iv. Śūrasenī, v. Ardhamāyadbī, vi. Bābliki: and vii. Dākşiņātyā as against seven vibhāṣās such as i. Sabara, ii. Abhira, iii. Cāņdāla, iv. Sacara, v. Drāvida, vi. Odraja and vii, language of foresters. Another work named Gitālankāra attributed to Bh, mentions as many as fortytwo different dialects current probably in the days of the author, either as living speech or known through literature. The 14th chapter of this work entitled Bhāşālakṣaṇa is devoted to the discussion of Pkt dialects. It is curious to note that though the author refers to fortytwo languages, he enumerates actually thirty such languages. The list of dialects enumeretedis given below: 1. Mahārāștrī, 2. Kirāti, 3. Mlecchi, 4............., 5. Somakī, 6. Colokī, 7. Kāñcī, 8. Mālavī, 9. Kāšīsambhavā, 10. Devikā, 11. Kuśāvartā, 12. Śūrasenikā, 13. Vandhī, 14. Gūrjari, 15. Romakī, 16. Mālavi (repeated, see 8 above), 17. Kāņamukhī, 18. Devakī, 19. Pañcapattanā, 20. Saindhavi, 21. Kausikā 22. Bhadrā, 23. Bhadrabhojikā, 24. Kuntalā, 25. Košalā, 26. Pārā, 27. Yāvanī, 28. Kurkurī, 29, Madhyadesi, 30. Kāņvoji and 31.... ...... 34
While illustrating individual dialects, the author gives the following names : 1. Desī, 2. Kirāī, 3 Soraţthiyā, 4. Māgaha, 5. Agolā, 6. doubtful, 7. Pañcaya
2. See NŚ. XVI1. 48 and 49.
3. The verse enumerating these vibhāṣās in NŚ appears in & slightly different form in PS and Pr's Csmm. on Mr. See also Pkt Vibhāṣās, op. cit. p. 489 ff.
4. See Names of Pkt langs. by S. M. KATRE in Vol. of Indian and Iranian studies, Bombay 1939.

Page #66

INTRODUOTION
59
bhāsā, 8. Mlecchi, 9. Kamvī, 10. Mālivī, 11. Kásī, 12. Vedi, 13. Kuramarī, 14. Kusumaüttayabhāsā, 15. Sůraseņā, 16. Paņdī, 17. Bhojí, 18. Gujjarabhāsā, 19. Romayabbāsā, 20. Vamga, 21. Mayabhāsā, 22. Māravabbāsā, 23. Lāvamdi, 24. Pañcapattalībhaņia, 25. Kāsiyā and 26. Jaraṇabhāsā.
As will be seen from the above descussion that the former list is not consistent with the latter. Excepting a few such as Kirāī ( = Kirāti ), Mecchi ( = Mlecchi ), Mālivi ( Mālavi? ), Kāśī (= Kaśīsambhavā ), Sūraseņā (=Sūrasenikā), Gujjarabhāṣā ( = Gurjarī ) and Pañcapattalibhaạia (= Pañcapattanā ?), all the rest in the second list appear to be totally new ones. Curiously enough, Desī appears to be a separate dialect here. It is quite probable that some of the portions of the ori. ginal work have been lost. Besides, the existing text requires critical editing.
It will also be interesting to note that excepting Mahārāştrī, Sūraseņā and Māgaha ( if the latter two are to be taken as equivalent to Ś and Mg. at all), no other dialect as enumerated under the class of bhāşās and vibhāṣās in NS is to be found in the above lists of Gitālankāra. But in PS we find the mention of some more dialects in similarity perhaps with those found in Gitālarkāra. They are Kāñci (= Kāñcyā ), Mālavi ( Mālava ), Gurjari ( = Gaurjara ), Kuntalā ( = Kauntala ) and Madhyadesi ( = Madhyadesiya ).
The next authority and perhaps the earliest among the extant grammars is the Prākrtaprakāśa of Vararuci. In it we find the mention of four dialects, i. e., Mahārāştrī, Paišācī, Māgadhi and Saurasenī. Mk takes all these into account in his grammar but in a

Page #67

60
प्राकृतसर्वस्वम् ।
different manner, which will be discussed later on. In this context, it is curious to note that Vr. does not ex. pressly mention the name of Mahārāştrī till at last he says sesam mahārāstrīvat which happens to be the last Sū. of the last chapter, i.e., XII. 32. This chapter conspicuous by the absence of Bhāmaha's commentary on it, is suspected to be an interpolation by some critics. But the colophon of this chapter in COWELL'S edition shows that it once contained Bbāmaha's commentary which was later lost. Some scholars are of opinion that the basic structure of Vr's PPK originally consisted of the first eight or nine chapters and dealt with Prākrit only (See Les Gram., pp. 15ff, and also PPK ed. by K. RAJA ) This Prākrit again, according to some, was later identified with Mahārāştri.
Next to Vr. in antiquity is perhaps Caņda to whom is ascribed the Prākrtalaksana. The dialect mainly dealt with by CD is Mahārāştri. Among other Pkts treated are Apabhramśa, Paisācikā, Māgadhikā, Arşa and Sauraseni. Besides these the treatment of Amg, Jaina M and Jaina Ś is noticeable. Some points of similarity in the treatment of several dialects both in CD and Ho are remarkable, a fact which has led the critics to the view that either of them modelled his grammar after the other. Which of the two authors is anterior to the other is still a doubtful question and its solution is yet to be found out. Again CD is supposed to be anterior to Vr. HOERNLE is of this view with which PISCHEL, however, does rot agree.
5. Bloch remarks that the grammar of CD is an inaccurate and superficial abridgement of another work, may be perhaps even of Hc. See Vararuci and Hemacandra, p. 8.

Page #68

INTRODUCTION
One of the most noted grammarians is He, who in the eighth chapter of his grammar, Siddha-Hemasabdanusāsana, deals with Prakrit. He treats seven dialects such as Prakṛta, rṣa, Māgadhī, Śaurasenī, Paiśācī, Culikāpaiśāci and Apabhramsa. Of these, Prākṛta may be equivalent to Mahārāṣṭri. For a considarable time Prākṛta, in a narrower sense, meant the Mahārāṣṭrī dialect. Even the writers on poetics as late as the fourteenth century took Prākṛta for M. As for Ārṣa we can see that according to the grammarians it is the language of the old Jaina Sutras (Hc. I. 3). He being himself a Jaina scholar announces that for Arşa, all the rules are subjected to exceptions, and in II, 174 he says that the limitations recorded above are not applicable to Arṣa, and there all the forms are permissible. This Arsa was designated as Amg. by later scholars (Cf. Namisādhu: "Rug i zner art," while treating the language which is predominently M. He also deals with Jaina M and occasionally Jaina Ś; and that without strictly differentiating between these dialects. He is followed by Tv, SR, Narasimha, Lk and Appayyadikṣita, with this difference that Tv excludes Arsa like desya for its ruḍhatva and svatantratva, i.e, independent nature (see PVV, p. 1; Śl 6), while SR and others take no notice of it. In PS we find the discussion of all the Pkt dialects treated by He and his followers excepting Arșa and Culikāpaiśācī. Mk, however, takes notice of Amg without naming it as Arşa
6.
Cf. अभिअं पाउअकब्बं पढिउं सोउं अ जेण आणंति ।
कामस्स तत्तता कुणांत ते कह ण लज्जति ॥ GS. I. 2.
7. Observe Viśvanatha's use of the word Prakṛta in the following line:
एष श्लोकः संस्कृतप्राकृत शारै सनीप्राच्यावन्तीमागध्यपभ्रंशेषु एकविध एव ॥ SD 562.

61

Page #69

62
प्राकृतसर्वस्वम् ।
and treats the same as a subdialect of Mg, the reason for which will be discussed later on.
The treatment of Pkt by Kramadīśvara in the eighth chapter of his Sanskrit grammar Samkşiptasāra is very brief. Among the various dialects that are employed in case of different characters in a play mention is made of Saka (Sākārī), Abhira, Drāvida, Udra, Avanti, Srāvanti (?), Prācyā, Saurasenī, Bāhlīki and Dākşiņātyā. Otherwise it mainly rests upon Mabārāștri and Apabbramsa. Besides, KI also recognises Mg, Paisācika, Amg. and Sabara as Pkt dialects. He also refers to the three main varieties of Ap, i.e., Nāgara, Upanāgara and Vrācața (= Vrācada ). But a systematic treatment of all these dialects is lacking in it.
The mutual relation of the works of Puruşottama, Rāmaśarman and Mk seems to be vary close. All of them belong to the Eastern School. Unfortunately the grammar of Pu, Prākrtānusāsana, is lacking in its first two chapters which are lost to us. Even then the work bears striking resemblance with the PS of Mk, Like Mk’s grammar, Pu's grammar is divided into twenty chapters and each chapter in the former's work has a corresponding one in the latter's. Now these three authors divide Pkt into Bbāṣā, Vibhāṣā, Apabhramsa and Paisācika. Again all of them deal with M first and then study S, Prācyā, Avantī and Mg under the first division, Bhāşā. Mk and Rāmaśarman observe Bählīki and A Mg as merging with Avantī and Mg respectively. Both of them also take note of Dākṣiṇātyā as coming under Bhāşa but fail to define and illustrate it precisely and thus they do not approve of it as a separate category. Then the remaining three, Vibhāṣā, Apabhramsa and Paiśācika, are discussed.

Page #70

INTRODUCTION
(b) Mk recongnises Bhāṣā as of five kinds.
20. Unlike Pu and Rt, Mk quotes the view of an unknown author regarding the classification of Pkt dialects in the introductory portion of his work (See Intro. 4). In this long quotation, the source of which is unknown, the first four lines bear close resemblance with NŚ. XVII. 48 and 49 with the exception that M is taken as one among the bhāṣās in the former whereas the latter does not recognise it.
63
Keeping in view the passage referred to above, let us consider the observations of Mk on the classification of Pkt dialects. The first verse of the passage which enumerates eight kinds of bhāṣā includes Amg, Bāhlikī and Dākṣiņātya, which Mk refuses to recongnise as separate categories on the following grounds:
i) Amg differs very little from Mg which in turn is close to S. This he cites as the view of the same author who takes Amg as a separate dialect. Thus he refutes the contention of his predecessor in his own words.
ii) As for Dākṣiṇatya, Mk says that since its distinctive characteristic has not been ascertained, its existence as a separate dialect cannot be accepted.
iii) Speaking of Bahliki he says that it ought to be included in Avanti due to its dfferering from the latter only in respect of r changing into l. This minor change cannot be taken as a distinctive characteristic of the dialect, for even in Skt r and I are sometimes taken to be indentical.

8. The reading in NS. XVII. 49 seems to be corrupt. This can be corrected in the light of Mk's reading in the correspondind passage.

Page #71

64
प्राकृतसर्वस्वम् ।
21. Now let us see, first of all, why Mk refuses to accord independent status to Amg among the bhāşās. He takes Amg to be the same as Mg with a little dif. ference here and there. There has been much controversy among scholars as to the existence of Amg as a separate dialect. Taking into account what the traditional authors have said about Amg, we see, first of all, that Bharata takes Amg as one among the seven kinds of bhāsās. The next authority in the line is supposed to be Vr. who takes no notice of it. Hc, the noted Jain scholar, includes Arşa under the Pkt dialects which is said to be no other than Amg.: He is followed by Tv, SR, Narasimha and Lakşmīdhara with this difference that Tv excludes Ārsa while the other three take no notice of it. Then we see that some noted grammarians of the Eastern School such as KI, Mk and Rt recognise it with slight degree of difference among themselves, whereas Pu has no mention of it in his grammar. Besides Bh., some other Skt rhetoricians too refer to it. Thus Viśvanātha tells us that it is used in the dramas as the language of servants, princes and traders, which is nothing but an exact copy of a line found in NŚ XVII. 50. If allowance be made to indentify Amg with Arsa ( which I doubt very much ) we see that in a quotation in Premacandra Tarkavāgisa on Kávyādarśa I. 33, two types of Pkt are distinguished, the one is that which originated from Arșa, and the other is that which is almost exactly the same as Ārsa :
आर्षोत्थमार्षतुल्यं च द्विविधं प्राकृतं विदुः । We have seen in the last section how Namisādhu
from
Jaina Suttas by Pischel,
9 See the lines quoted Grrmmatik, 16.

www.jairielibrary.org

Page #72

INTRODOOTION
65
derives the word Prākṣta by calling it the language whose basis (prakrti) is the natural language of intercourse of all beings and which is not regulated by grammatical rules. In his second interpretation the word may stand for Prāk-krta, created before. Evidently while giving this type of derivative meaning of the word, the Jaina scholar had in his mind the Awg. dialect, the Pkt of the Arşa canon, which he styles as the language of gods. That Addhamāgabā Vāņi was the original language from which all the other languages had originated was the belief of the Jainas. This belief was due to the statement in the Jaina canon that it was the language in which Mahāvira preached his doctrines. It is also mentioned there that this language undergoes modifications when it is spoken by Aryans, the nonAryans, and other living beings such as the bipeds, the quadrupeds, the wild and the tamed animals, the birds and the insects.10 This idea finds echo in Vāgbhata's Alankāratilaka, I. 1 - alfarteft ݾ points सर्वायं सर्वतो वाचं सर्वज्ञी प्रणिदध्महे ॥
" We salute the speech Ardhamāgadhi who modi. fies herself into all the different languages and is perfect and omniscient". This faith relating to Amg reminds us of the Hindu belief about the eternity of the Vedas as well as of Sanskrit ( the speech of the gods ). Thus, as we have seen above, Amg, apart from being the vehicle of the sacred canon of the Jainas, had gained considerable prominence in the society as is evident from its recognition by the rhetoricians and Pkt grammarians.
10. Op. cit. Prà.-D

Page #73

प्राकृतसर्वस्वम् ।
22. Considered from the linguistic aspect, this dialect, according to some, stands closer to Mg whence it derives its name Amg implying thereby that it was not fully Magadhī, but that it contained greater element of Mg combined with smaller elements of other dialects.11 But a close examination of Jaina canon reveals that its language resembles M more than it does Mg-a fact which led JACOBI to call it Jaina Prakrit to distinguish it from Jaina M which was used in the works of later Jaina writers.12 This probably led KĨ to characterise Amg as the mixture of M and Mg (mahārāṣtrīmisrā ardhamāyadhi ),13 Some scholars also opine that Amg is said to be the language which was current in half the Magadha country. Thus from both aspects we see that Amg points to a close affinity with Mg or the language of Magadha.15 There is every likelihood that it was originally close to Magadha but with the passage of time it underwent great changes probably on account of the tampering of Jaina preachers mostly when Magadha was gradually gaining ground in the society. Since to preach the religion through the the medium of the popular tongue was the principle of Jaina monks right from Mahavira, Amg which was once close to Mg gradually lost its individuality to be subsequently merged with M. Therefore, the language
14
66
11. Ardhamāgadhī Reader, B. D. JAIN, P. XI; see also Grammatik, 17
Kalpasutra ed. by H. JACOBI, p. 17.
12.
13. KI, VIII, 5. 99
14. Pkt. langs and their contribution to Indian culture, S. M. KATRE, p. 19
15. Amg. agrees with Asokan Mg. and other Asokan dialects as well. See Studies in Asoka by Dr. A. BANARJI SASTRI, JBORS, Vol. VIII, part II, 1922, pp. 75-82.

Page #74

INTRODUCTION
67
as a whole came to be designated as the language of Rşis ( Arşa ). So we see that Ārşa is not exactly Amg. Moreover the gradual change in the linguistic feature of original Amg was responsible for the non-acceptance of the theory that Amg was not close to Mg as bas been done by WEBER.16 : 23. Whatever be the linguistic status of Amg in ancient times, this much is certain that it had lost its prominence by the time of Vr. who does not recognise it in his grammar. Moreover, there is no extant dramatic work which depicts clearly the linguistic features of the dialect in spite of the doctrine laid down in NS for its application in case of certain characters in a Skt drama. Of course, some scholars have tried to find its trace in certain Skt plays,"? But these traces supposed to be of Amg are no better than those of Mg itself. Hc, a Jaina scholar as he is, gives us hardly any clue to the exact linguistic feature of this dialect. In I, 3 and II, 174 what he means to say ia that Arşa is not governed by rules and regulations of grammar and in IV. 287 he quotes a line which means that the older Suttas are composed in Addhamāgaha-bhāṣā. He remarks that this is a mere tradition of the older people,
as a matter of fact Arșa almost follows only the rule at · hand and not the rules that would be framed by him for Mg.18 Here Ho seems to differentiate Arşa from Ang
16. See Grammatik, 18.
17. Intro. to Pkt. by WOOLNER, p. 66; Grammatik 17 and Skt Dr. p. 336.
18. Differently explained by Pischel (Grammatik 17). The text under reference runs thus :
• यद्यपि 'पोराणं अद्धमागहभासाणिययं हवइ सुत्तं ' इत्यादिना अर्धमागधभाषानियतत्वमाम्नायि वृद्धैस्तदपि प्रायोऽस्यैव विधानान्न वक्ष्यमाणलक्षणस्य। ..

Page #75

68
प्राकृतसर्वस्वम्।
in certain respects and probably means to say that Arşa, Amg and Mg agree only in respect of the nom. sing. ending in e of a stems in masculine gender. How-- ever, his treatment of Amg or Arşa is not full despite a number of examples of uses in Ārşa given by him in his grammar. Moreover, this is to be noted that the e ending as mentioned above is not noticed everywhere. The prose of the Arşa canon retains e in nom. sing. whereas the verse shows o in most places. However, the imperfect treatment of Amg or Arşa by Hc left his followers in dark who later on chose not to deal with this dialect in their grammar altogether on account of its independent nature."
The modern scholars are not at one as to the linguistic nature of Amg, the language of the Svetāmbara Jaina canon. COLEBROOKE called it to be Mg whereas LASSEN and JACOBI considered it to be no other than M. The latter also found some amount of kinship of this language with Pāli. Against this WEBER held that it had no close relationship with Mg and that it was decidedly later than Pāli. Pischel has shown some significant archaisms in this dialect proving therby its departure from others and hence its standing as a separate dialect.20 He is, however, in favour of considering this to be more closely rerlated to Mg than to any other dialect on account of the former's nom. sing. in e alone if not for anything else.
24. With the above background of Amg when we judge its treatment by the grammarians and rhetori
19. TATO a tocart Fatra TTT!
78ana are ÅFarit at: 1 PVV. Intro.. St. 7. 20. Op. cit. 18.

Page #76

.
:
INTRODUCTI N
69
cians we see that the real linguistic nature of this dialect was forgotten by all of them. True, Bh. takes it as a bhāṣā and assigns it to certain characters in a play, but his rule is hardly observed by the dramatists. After Bh. no other rhetorician except Visvanātha speaks of the application of Amg in a play. But as has already been pointed out, he bodily copies the line of Bh. in his work. He gives us no clue as to its use in a play, thus leading us to the conclusion that he mentioned it only to respect his predecessor, Bh. Again it appears that if Bh, treated Amy as a bhāsā, it was only to regard the sanctity and antiquity with which the dialect "was associated.
25. Thus Amg, far from being put into practice in the plays, was dead in course of time and survived only in name. As its use became rare, the exponents of its existence as a separate dialect also became few and far between. Mk like Rt was a child of his own times who cared little to go into the details of variations and archaic features of this dialect, fully aware as he was, that it had hardly any use in Skt plays,21 What he cared most was to see the practicability of a particular dialect in literature. Like Viśvanātha he simply wanted to show respect to his pūrva-sūri, Bh., whom he cites as an authority in the use of Amg in the plays ( XII.1):22 राक्षसीधेष्ठिचेटानुकम्प्यादेरर्धमागधीति भरतः.
Likewise the definition of Amg he gives is no better than the verbatim copy of what has already been said by his predecessor whom he criticises at the very
21. Only the discovered fragments of Ašvaghoşa's drama show traces of Amg, but probably Mk had no access to them.
22. This quotation is not met with in N$.

Page #77

70
ranter beginning of his grammar :
Sière paralaghaifantet XII. 8. More curious is his illustration of the dialect through a line from Ve. which is spoken by Rākṣasī:
अय्ज वि णो शामिणीए हिलिंबादेवीए पुश्तघडुक्कअशोए ण उवशमदि.
A close exanıination of this line will show that this is no way different from so called Mg.23 Thus Mk declines to draw a line of demarcation between Amg and Mg and considers them alike having much affinity with S.
26. Equally obscure is the treatment of Dākşiņātyā by Pkt grammarians, which, on examination, would justify its rejection by Mk. Bh. taking it as one of the seven Bhāṣās ascribes it to warriors, police officers and gamblers.24 SD bodily copies it.25 All the same there is hardly any evidence as to its use in Skt. dramas. Scholars have tried to find its trace in the speech of Candanaka in Mr.26 As a matter of fact his speech hardly differs from that of Viraka. Pr. makes both of them speak Āvanti. The characteristics of this
23. Scholars have tried in vain to find trace of Amg in the speeches of Rākşasa and his wife in Ve. Cf. Skt I)r. p. 219.
24, 197rtaigiai gula414 afogar, NS, XVII. 52.
25. There is a variant reading, gif UTERTE tagit ( See SD ed. by K. Kar. p. 328 ) Treatoqat here would mean “of snake- . charmers."
26. See Skt. Dr. p. 141; Grammatik, 26 and Intro to Pkt, p. 199. R. G. BHANDARKAR supposes Dākşiņātyā to be a mixed lang and attributes it to the speech of Māthura in Mș on the authority of Viś. who ascribes the same to the gamblers. See Collected Works of R. G. BHANDARKAR, p. 324. But more appropriately the speech of Māthura is sākki ( see Ps. 's comm. on Mr. ).

Page #78

INTRODUCTION
""
dialect given by him as well as by Mk indeed conform to their speeches. What made PISCHEL and other scholars think that Candanaka did not speak Avanti but more probably Dākṣiṇātya is the declaration by Candanaka himself as a southerner वअं दक्खिणत्ता अव्वत्तभासिणो — “We southerners speak indistinctly a fact which again is confirmed by his later statement. कण्णडकलहपओअं कलेमि "I proceed to fight in the manner of Karnata." A study of his speech will show how unfounded is the contention that Candanaka's speech was Dākṣinatya and that it was different from the speech of Viraka. True, Candanaka was a southerner as he himself declares and there is no opposition on this point from the side of Viraka. But for that alone need not take him to be a speaker of his regional language, whatever it may be. As has been lightly observed by GRIERSON, the use of dialects in a Skt drama may be attributed to literary purposes rather than to any attempt to imitate the speech of the day." KEITH rightly opines that the dialects used even in Mr. are clearly literary and not attempt to reproduce true vernaculars. But it is strange that the latter should join hands with PISCHEL " to hardly avoid the conclusion that the dialect (of Candanaka) is Dākṣinātyā ❞ 29 only on the basis of the declaration of Candanaka that he
we
27
was a southerner. According to NŚ particular characters should speak particular dialects, no matter whatever locality they may belong to. This was more or less observed by later theorists and dramatists.30
28
--

71
27. IA, XXX, p. 556. 28. Skt. Dr. p. 74. 29. Ibid. p. 141. 30. Vis. adds यद्देश्यं नीचपात्रं तु तद्देश्यं तस्य भाषितम् But this is his own innovation and hardly put into practice by dramatists.

―――

Page #79

72
प्राकृतसर्वस्वम् । Judged from this standpoint both Viraka and Candanaka speak one and the same dialect and that is Avanti rightly in accord with the statement of Pị. Candanaka whose speech is supposed to be Dākşiņātyā, never uses a single southern word in his speech; on the other hand his speech shows striking resemblance to both Ś and M which in fact is the characteristic of Avanti as shown by Mk. Candanaka falters in his speech in bewilederment while saving Aryaka from the danger of latter's being exposed and so to account for his grammatical mistake he shows his ready wit by seemingly disclosing bimself as a southerner. This should be taken as a mere plea and not a clue to the kind of speech he make. Later on from their quarrel we come to know that both of them are not nobly born, Viraka being a barber while Candanaka a cobbler by caste. This shows that by virtue of sheer merit they have risen to such high position. Both of them are capable officers and know well how to speak and discharge their duties. So Candanaka's confession that he spoke indistinctly being a southerner appears to be mere pretext and as such his speech should not be confused with Dākşiņātyā.
Regarding the definition of this dialect, Mk clearly says that the definition and illustration of it are nowhere seen, but this much has been said by Aniruddhabhayta:
“ A nectar-dropping poem, which is manifested as having its body Skt, but depending on words of the south is called Dākṣiṇātyā ”. 31
31. The Pkt Vibhāṣās, JRAS, 1918, p. 493. The verse in question bears close resemblauce to a corresponding one by Rt (II. 2. 32 ):
दाक्षिणात्यपदसंवलितं यत् संस्कृतादिभिरभिच्छुरित च। FTIGARHUMICI H103 TETETffa ag 714278 11 Pk. II. 2. 32.

Page #80

INTRODUCTION
73
27. The description of Dākşiņātyā as given by Mk and corroborated by Rt clearly shows that it is not a character dialect and that it is purely meant for literary composition having close association with Skt. Among the other Pkt grammarians of the Eastern School, Pu does not recognise it whereas Ki speaks of it as a bhāṣā meant for certain characters in a play. Thus the latter's view is in accord with the authority of Nś. Both Mk and Rt mention it in the chapter meant for the treatment of Mg. For this GRIERSON thinks it to be a variety of Mg Pkt.82 But what seems from the description given above by Mk and Rt is that Dākşiņātyā is a mixed form of dialect having more of southern and Skt words in it. Such being the case, it is hazardous to take it as a variety of Mg. Pkt. More. over, both Mk and Rt do not expressly mean to take it as such. It appears to me that Dākşiņātyā was a form of dialect, like M. Just as M was meant for literary composition and not as a dialect to be used by characters, so also was the case of Dākşiņātyā, the only difference is that while the former was not a mixed form of dialect, the latter was mixed mostly with southern and Skt words. Both Mk and Rt ignore the authority
32. GRIERSON'S observation on Dākşiņātyā is as follows :
“ This is not classed as a Vibhāṣā, but as a variety of Mg Pkt. As a fact it bears to that Pkt very much the same relation that ļākki bears to Ś. The only points of difference are that it does not occasionally drop into Ap, and that it is not a Vibbāşā because it is used in the poetry not in the drama. It is not a character dialect and instead of using Ap. forms it ekes out its vocabulary with the help of southern words, while at the same time like Tākki it is largely influenced by Skt. We thus have two Aryan langs. spoken in Southern India. Both were there foreign languages, one of polite literature and the other of travellers." Op. cit.

Page #81

74
प्राकृतसर्वस्वम् ।
of NŚ on the point of its being a character dialect probably because the Skt plays do not conform to it.. That was exclusively meant for literary purposes. This can be best imagined by comparing it with the present day Telugu or Malayalam songs which are full of Skt words and yet bearing close affinity with the native dialect. Such was the form of Dākṣiņatya in the olden times, which was a mixed form of Pkt largely borrowing words from South as well as from Skt. Now the question naturally arises :- Why then there is no literature in this dialect if it was meant for literary composition. The answer is, most probably it early lost its popularity in the society on account of M which soon sprang in south-west India as the most popular dialect in which excellent poems were written and which enhanced its glory on account of the patronage of kings like Hala Sātavāhana. The Gathāsaptasati is not only famous for its literary merit but also for the social, economic and religious condition of the society it depicts. It is said that the Satavahana kings of Andhra invaded the southwest India and consequently brought into their control both the Eastern and Western coasts of India. If this be true, it would naturally seem appropaiate that the dialect of M having the characteristic of sonorous music in it gradually gained popularity in south so that it replaced Dakṣiņātyā which must be later on considered inferior to M in respect of its melody. That M rose to literary eminence after a considerable lapse of time when Dākṣiṇatyä probably lost its predominant position is perhaps the reason why NS does not recognise the former but only the latter. Consequently the popularity gained by M leading to the final eclipse of Dākṣipatya confirms our hypothesis.

Page #82

INTRODUCTION
75
28. Now coming to Bāhlikī we see that Mk includes it under Avanti. Both Pu and Mk define Avanti as the admixture of M and Ś. Rt differs from them and considers Avantī to be the admixture of Ś and Prācyā. Again he seems to think that the two dialects Avanti and Bāhliki are identical.83 Although these three authorities do not give a clear picture of the language, the definition given by Pu and Mk is more convincing than that given by Rt. Both Mk and Rt include Bābliki under Avantī whereas Pu has no mention of Bäbliki, Mk differentiates Bāblikī from Avanti on the point of r changing to l in case of the latter. Again on the authority of Bh. he assigns. Avanti to constables, traders, Pāņtikas (?), the town mayors, police officers and such types of characters of mediocre rank confining Bāhlikī at the same time to the knaves etc. Rt, on the other hand, taking both the dialects as one, says in the concluding verse that this dialect is spoken by characters of mediocre rank, a town mayor, a door keeper, and a knave and also by constables and merchants.34 Pu gives us no information as to the characters who should speak this dialect. In KĪ we just come across a sweeping remark on Avanti, which according to him, should be assigned to particular characters in a drama..
33. See PK. p. 127.
34. See PS XI, 1 & 13; these are not traced in Nś. Cf. PK 7. 2. 10.
Pr. says that Viraka and Candanaka speak Avanti in Mr. About this dialect all that he says that it is full of sa and ra and that it is full of proverbial expression (lokokti). If we compare all these with the description of Mk and Rt about this dialect, all of them mostly agree. But it is curious to note that Mk who has quoted, lines from Mr elsewhere does not quote a single line from the speech of either Viraka or Candanaka:

Page #83

प्राकृतसर्वस्वम् ।
29. Most of the characteristic features of Avanti found in PS tally with those given in PK and PA. The rules of Mk bear closer resemblance with Rt's than with Pu's rules. The main features of Avanti which are common to Mk and Rt are:- sadrkṣa sariccha; ktvā tuna; bhavati = hoi; and darsayati darisedi.
The characteristic terminations of the future base are -jja and -jja and these may also come between the root and regular termination.
76
None of the grammarians except Mk illustrates Avanti and Bahliki. Mk quotes a line illustrating Avanti: : एस किरादो मअमणुसरंतो वेदसलआगहणं पइट्ठो - This hunter chasing the deer entered into the cane-forest. In it kirado and vedaso are two Ś words whereas the rest are in M. As for Bahliki he similarly quotes a line from .some unknown source : सलसिलुहसोलब्भणिब्भलो मालुदो वहइ - The wind bearing the fragrance of lotus is blowing. Here it will be seen how has replaced r. Rt's definition regarding Avanti or Bähliki as the mixture of Ś and Pracya is not substantiated by facts either by the author himself or by literature. Again this kind of definition is somewhat confusing, for Pracya borrows mostly from Ś itself. Thus Mk of all would appear most reasonable in rejecting Bāhliki and taking Avanti as a separate bhāṣā.
1
There is every reason to suppose that in ancient times there was large-scale business transaction between the people of two countries, Avanti (Central India) and Bahlika (the modern Balkh) which was the cause of so striking resemblance between the languages of these two countris. Both Bh. and Viśva
35. See Mk's localisation of Avnati.

Page #84

INTRODUCTION
77
nātha tell us that Bählika bbāşā is to be attributed to northerners ( udīcyānām ) in a play. Herein probably lies some clue that this language was current pot only in Balkh but in a considerable part of northern India 38 including the Punjab.
Amy, Dākşiņātyā and Bābliki thus being denied the status of a bhāṣā in true sense there remain five out of eight: i) Mahārāştri; ii) Sauraseni; iii) Prācyā; iv ) Avanti, and v) Māgadhi, according to Mk.
(c) The position of Mahārāştrī Prākrit. 30. There has been a great controversy among scholars as to the place of M37 among Pkt dialects. Dr. M. M. Ghosh holds that M represented not the language of Mahārāştra contemporaneous with S, but rather it was just a later forin of Ś after the final loss of single stops, and the reduction of intervocal single aspirates to h had taken place in it.68 Dr. S. K. CHATTERJI seems to corroborate this view.88 In support of his view Dr. Ghosh gives the following reasons : (a) M as a MIA dialect came to be recognised
very late ( c. 600 A. C. ) (i) The chapter XII of PPK (c. 600 a. C.) in
36. Another word which has striking resemblance with the word bāhlāka is bāhīka – the people of Punjab ( see Apte's Skt. Eng. Dic, p. 391 ).
37. The word which should have been correctly Mābārāştri is invariably written as Mahārāştri in Ps. In some other Pkt grammars the correct form is also used. The short a here appears to be meant for easy pronunciation.
38. JDI, Vol XXIII, 1933, pp 1-24. 39. Indo-Aryan and Hindi, p. 91.

Page #85

78
प्राकृतसर्वस्वम् ।
which the name of M occurs is not from the
hand of Vr.40 (ii) Pkt grammarians of Western India ( which
is very contiguous to Mahārāştra ), such as Ho, Subhacandra and Srutasāgara did not
name any Pkt as M. (iii) Eerly ( before 1000 a. C.) writers on poe
tics except Daņdin, did not know any M. (b) The difference between Ś and M, which is
very meagre, may be explained by assuming
a chronological distance between the two. It is true that the mention of M, is only once made in PPK and that too at the end of the twelfth chapter in which the commentary of Bhāmaha is not met with. For this reason Dr. GHOSH and many other scholars think it to be spurious or later addition. But this is not the sufficient reason to show that M as a dialect did not exist at the time of Vr, even if the latter does not recognise the former. If the entire grammar of Vr. including the twelve chapters be taken as genuine, we see that it treats of only four dialects completely avoiding the others, mention of which is found in NŚ. Bh, being such an eminent authority and at the
• 40. Dr. Ghosh's remark that the colophon of CoWELL's edition expressly ascribes Ch. XII of PPK to Bhāmaha, the commentator is fallacious ( KM XXVI) for the colophon runs thus :
इति वररुचिकृते प्राकृतप्रकाशे मनोरमायां वृत्तौ भामहविराचेतायां शौरसेनीलक्षण FIA &KET: FATA: | PPK, p. 96. The passage really means, 'Here ends the twelfth chapter of Vr's PPK with the Manorama coum, of Bhāmaha describing the characteristics of Ś. Thus it rather shows that Bhāmaba's.comm, on this chapter is irretrievably lost. ...

Page #86

INTRODUCTION
same time anterior to Vr, we cannot say that the latter was ignorant of the former's work. Similarly we cannot also say that the dialects mentioned in NŚ but not recognised by Vr. did not exist before or at the time of Vr. Thus it cannot be said that M did not exist before simply because its mention is not found as late as 600 A. D. (if taken for granted Dr. GHOSH's contention). The characteristic features of both M and Ś when compared would rather reveal that the former points to a greater antiquity than the latter in so far as M retains most of the Vedic forms whereas the other those of classical Skt.41
42
The elision of intervocalic stops which is characteristic of M is even allowed by Bh. under the head of Pkt. This phenomenon alone goes back to the ancient scriptures of the Jainas, giving rise to Jaina M. As MEHENDALE rightly observes, the loss of intervocalic consonants is first met with in the Western inscriptions almost in all cases. This tendency occurs in the NorthWest almost in all cases from the first century A. D.a This not only shows the antiquity of M as a dialect but also its being the regional dialect of Mahārāṣṭra once upon a time. M was, however, most advantageous no doubt, for the sake of music and was long cultivated mostly in Mahārāṣṭra in which great poems were written. PISCHEL rightly thinks that the application of M in lyrics destined for musical purposes is undoubtedly the oldest (Grammatik, 12) and therefore to consider M as the first and foremost Pkt on the part of Mk is not
erroneous.
41. See WOOLNER's remarks, Intro. to Pkt, p. 28. 42. Historical Grammar of Inscriptional. Pkts DALE, p. XXIII.
.

79
-
M. A. MEHEN.

Page #87

80
प्राकृतसर्वस्वम् । Ho certainly knew M, but he did not want to name it as such in his grammar. He treated it under the generic term Prāk’ta only because that covered Ārsa and various other dialectic peculiarities which are unknown to M. So did his followers. But this does not account for the non-existence of M beforehand. Somewhat different was the case with the early writers on poetius. M was so popular for poetic compositions that Pkt besides conveying a generic sense was often identified with M. It was rather considered dignified to name it as Prākṣta than simply M for it is M alone which was declared as the Pkt par excellence by no less a' scholar than Dandin (KD, I. 34 ). Thus this would little help Dr. GHOSH's contention that M was a later phase of S. Moreover scholars have seen unmistakable points of contact of M with Marāthi language.43 Evidently the rise of an eminent poet like Pravarasena (C. 420 A. o.) in Mahārāstra was sure to attract the attention of Dandin and induce him to call the Pkt cultivated in Mahārāştra as the Pkt par excellence. Mk has duly takon note of it in his grammar.
As for the second point of Dr. Ghosa's argument, this much can be said that any variation of Pkt dialect may be explained away by assuming a chronological distance between one and the other, but that is no reason to deny the separate existence of a particular 'dialect at a particular stage.
43. See Grammatik, 12.
44. Lālāva7, ed. by Dr. A. N. UPADHYE, p. 79. This Pkt poem which was written in M in c. 801 A. D), expressly mentions that the language of the poem is marahatthadesibhäsă evidently pointing to M.

Page #88

INTRODUCTION
81
31. Dr. GHOSA in his edition of KM says that the language of the work is Ś alone and not M and Ś both as has been held by Sten Konow and other scholars. His view in this respect is also a direct challenge to Mk, who in his grammar clearly recognising the use of of M by Rājasekhara, vehemently criticises him for his wrong use in several places. Out of the six places in which reference is made to Rājasekhara, two are devoted to strong criticism against him for his wrong use of the dialect. The remaining four are illustrations of the correct use of M by Rājasekhara. It is true that in many places of his verses 'non-elision of consonants is met with. Being fully aware of this phenomenon Mk strongly criticises him for his confusion. In spite of consulting Mk’s grammar Dr. Ghosh has not met Mk's challenge against Rājasekhara in his thesis. Moreover to substantiate his argument that KM is written in Ś he cites a verse from He's Kāvyānusāsana, 46 which defines Sattaka. There he interprets the word Prākrta in the sense of M. In fact, Prākrta here means the Prākrit in general and the verse means that a Suttaka is similar to Nātikā with this difference that it is without Viskambhaka and Pravesaka and that it is written in one language only and not in both Pkt and Skt as in case of the Nātikā. Here one language means Pkt in general.47
45. See the following Sūs. with the comm. in PS: 1, 50; III. 77; V, 118; VI, 4; VI, 48; VII, 61. 46. See KM Intro, p. XI. The verse runs thus :
f15*#* à Taifat aka41941 HTT!
अप्राकृतसंस्कृतया स सट्टको नाटिकाप्रतिमः ॥ 47. Ci. the above verse with the following :
कं प्राकृताशेषपाठ्यं स्यादप्रवेशकम् । Prà. E

Page #89

प्राकृतसर्वस्वम् ।
Even if we accept the interpretation of Dr. GHOSH there is no reason why M forming the principal Pkt should not be used in a Saṭṭaka. As a matter of fact there was no such restriction against the use of M, for the Saṭṭaka named Vilāsavati by Mk stands clear testimony to it. He cites portions of metrical stanzas from the above work while illustrating the exceptional cases of dative use in M instead of genitive.48
82
Dr GHOSH has unnecessarily assumed influence of Ap. on the Mss. while there is clear evidence of the use of M even in his best Mss. as in case of pisunei, kai and others. Rajasekhara being savvabhāsā-caduro was fully aware of the dialectic variations between S and M and in fact he has used both these dialects in his play. But as it seems, he was not so particular about the correct use of them on the line of grammatical rules. The loss of intervocalic consonants as seen in the above examples is surely a M feature and not the influence of Ap.49
Dr GHOSH has also assumed the language of the Setuhandha to be S. His assumption is based on a singular phonetic feature found in it, viz. -ks> kh, >kkh which occurs in the work in "overwhelming number of
न च विष्कम्भकोऽप्यत्र प्रचुरश्चादभुतो रसः ।
अङ्का जवनिकाख्याः स्युः स्यदिन्यन्नार्टिकासमम् || SD VI. 276-77 To this may be compared the definition of Saṭṭaka by Rajasekhara himself:
सो सट्टओत्ति भण्णइ दूरं जो णाडिआए अणुहरइ ।
किं पुण पवेसविक्खंकाई केवलं ण दीसंति ॥
See PS V, 131.
Dr. GHOSH omits one important verse which is clearly in M. See etc. in KоNow's edition, KM. 1.7.
48.
49.

Page #90

INTRODUCTION
83
cases as compared with kş>ch, which is a M feature 50 This singular feature cannot decide the issue, and what is more curious to note is that the Pkt grammarians allow both ks > kh, > kkh and ks > ch, > cch in M. This can be verified even by the present grammar. The rules relating to this are as follows: कस्कक्षां खः
III, 37 , : fag
III, 40 क्ष्मस्य च स्यात्
III, 41 क्ष्मादेर्वा
III, 42 With the above rules may be compared the following rules of Vr: 677787 a
III, 29 37271g 3:
IJI, 30 ATTOO al III, 31 So Dr. Ghosh's scepticisin about the value of Dandin's testimony relating to the language of the Setubandha is questionable.
Whatever might have been the original position of Pkt5 this much is certain that, three distinct phases of it, namely M, S and Mg early rose to literary emi
50. See KM ed. by Dr. GrosII, p. LXXV. He remarks on the same page-".........for it is always the case that a dominating literary language or dialect takes loan-words from another language or dialect, does so very sparingly. Hence one must be very sceptical either about the value of Dandin's testimony about the language of the Setubanndha or the theory of dialectic division based on the development of ks.”
Again Dr. Ghosh's assumption that kş> ch>chh is exclusively an M feature. But Hc while treating of his Prākịta which corresponds to M thinks the reverse
T: D: 127 JA, JI. 3. 51. JACOBI with the help of the Pkt verses cited in N$ suggests the existence of a poetic Pkt other than M of the drama before the rise of M to repute, Bhavisattakaha, pp. 84ff.

Page #91

84
प्राकृतसर्वस्वम् ।
nence, and it is difficult to establish a chronological order among them. The late appearance of M as the medium of lyrical songs in drama compared to the early appearance of Ś and Mg in the same does not give sufficient ground to the non-existence of M in earlier times. Its retention of Vedic forms rather suggests its. existence in remote antiquity in some form or other.
32. Mk treats M as the Pkt par excellence and as such the standard Pkt useful in determining the peculiarities of other Pkts ( sarvabhāsopayogtvāt ). His system of grammar derives M from Skt, Ś from M and Skt both and Mg from Ś. We have discussed at some length his treatment of Avanti wbich he considers to have been derived from the admixture of M and S. His treatment of Prācyā as the language of humorous characters such as Vidūşaka etc. in a drama is too incomplete to give us a clear idea about the dialect. He grammatically derives it from Ś and records some peculiarities such as okkhamāņo in the sense of future, murukkha in place of mūrkha, bhodi in place of bhavati, vaknu and vaňkubha in place of vakra, hi hi bho and hīmānahe to express joy and wonder respectively and so on. These and a few more which are the only peculiarities and are purely lexicographical in nature have been given by Mk. The treatment by Pu and Rt hardly helps us in understanding the dialect better. Therefore Prācyā, as it appears, has practically no distinct dialectic variation from S, and it may be very well termed as Ś with an eastern colouring. In fact the dialect of Vidūşaka is taken as Ś."
52. KEITH observes : "Prācyā is assigned to Vidūşaka, but in fact he speaks practically Ś, and therefore the term can only denote an eastern Ś dialect ". Skt. Dr. p. 336. -

/

Page #92

INTRODUCTION
85
IV. The Five Vibhāṣās according to Mk.
33. Now coming to Vibhāṣā we find that after the first mention of the word in N$ 53 with reference to it it is not noticeable until we come to Pu in the eleventh century. Thereafter though the word is mentioned and discussed by Rt, we do not find a clear and full discussion until we come to Mk. Thus among the Pkt grammarians of the Eastern School only Pu, Mk and Rt discuss it. Mk's approach to the subject indicates a clear vision regarding this term as his discussion embodies good many illustrations. As has been already stated, he quotes an unknown author whom he criti.cises in his introduction to the work. The first two verses of these quoted lines have a striking resemblance with two of the verses of NŚ with the only exception that M is recognised as a Bhāṣā in the former whereas there is no mention of the same in the latter. GRIERSON thinks the second verse to have been quoted from NŚ (see his Pkt Vibhāṣās ), but Mk here actually quotes the lines from the unknown author whom he refutes, and moreover there is slight variation in the reading here.54 Mk however, does not count the language of the foresters as the seventh Vibhāṣā, for he limits the
53. The commentator Abhinavagupta distinguishes between Bhāṣā and Vibhāṣā as follows :
संस्कृतापभ्रंशो भाषा, भाषापभ्रंशस्तु विभाषा. bhāşă is the corruption of Sanskrit, while Vibhāşå of bhāṣā.
54. To this may also be compared the verse cited by Pș in his preface to the comm. on Mş, in which variation in reading such as -śabara as against sacara and sapta kīrtitāḥ as against nătake smrtā is seen. Here Pr interprets vibhāṣāḥ as various dialects ( vividhāḥ bhāṣāḥ) and includes them under the general class of Ap. and says that there are four languages falling under the head of Ap. viz., Sākārị, Cāņdāli, Śäbari and Dhakki ( Tākki ? ).

Page #93

86
प्राकृतसर्वस्वम् ।
number in the list to six and gives his own opinion by reducing the above six to five only. He excludes Audri and Dravidi from the list and includes ļākki in it, the reasons of which will be discussed later on. Thus the dialects coming under the group of Vibhāṣā according to him are the following five:— 1) Sākārī 2 ) Cāņdālī. 3) Sābari 4) Abhirī and 5 ) Tākki.55
34. Mk derives Śākārī from Mg ( PS, XIII. 1 ) and calls it the language of Sakāra in Skt drama, Pu calls it a vibhāṣā-riseşa of Mg whereby he appears to mean the foriner as a subdialect of the latter. Both Pu and Rt also assign the dialect to Sakāra in a play. A weak y before some palatal consonants as in case of yciścci is allowed by Mk in this dialect ( XIII. 3): Pu. has a parallel rule ( PA, XIII. 15) allowing y before the letters of the ca group. Rt's illustrations show that he allows y only before words beginning with e ( PK III. 3 ).56 All of them agree in allowing loss, addition or change in the speech sounds in words and also occasional confusion in gender as well as in the application of declensional and conjugational endings. The use of anaptyc vowel is also a feature of the dialect. They also agree in allowing frequent use of pleonastic affix ku in words and occasional loss of the declensional and inflexional endings. They even allow the vowel
55. See Intro. 6; Rt however enumerates nine Vibhāṣās : 1) Sākāriki, 2 ) Cāņdālikā, 3) Sābari, 4 ) Abhirikā, 5) Drāvidikā, 6) Autkali or Audri, 7 ) Vānaukasi, 8) Māndurikā and 9) Tākkì. From among these, Pu takes into consideration only four: 1 ) Śā kārī, 2 ) Candāli, 3) Śābari and 4 ) Tākki.
56. This feature is also noticeable in Mg, Vrăcada Ap, and Saurasena Paiś. See also “ The Pronunciation of Pkt Palatals”, JRAS, 1913, pp. 391–96.

Page #94

INTRODUCTION
87
which is long by position before a conjunct consonant to be short in metrical compositions. All the examples cited by Mk except in two cases which occur in Mr come from one or more Skt dramas in which Sakāra is a character. We have only two widely known plays bearing the character Sakāra, namely, Cārudattoo and Mrcchakatika, the former being unfortunately either incomplete or having its later portion lost, whereas the latter only a development of the former. The examples of Mk and Rt, however, presuppose a number of Skt plays in which Sakāra was a character and spoke Sākārī. The peculiarities of his speech as given by Mk exactly tally with those given by Pu® and Rt.
Even though Śākārī is assigned to Sakāra, a particular character in a play, its status of being a spoken dialect once upon a time should not be lost sight of. In my opinion the nucleus of each and every Vibhāṣā was a spoken dialect of a particular group of people in a particular area sone time or other. It was later on given a literary status by being carried to plays by dramatists with the speech of particular characters. We shall have further discussion on this point. Sākārī was evidently a form of Mg and as such a subdialect of the latter. In fact Pu's authority substantiates it. It may have acquired its name originally for being spoken by a class of people called Sakas who were the fureign invaders to this land.59 Similarly, the character Sakāra being the brother of the unmarried wife of the king89
57. Pị cites a verse characterising the speech of Sakāra which bears close resemblance to that given by Pu.
58. For the meaning of Saka, see MONIER WILLIAMS' Skt. Eng. Dic., p. 1045.
59. See PS XIII, 1; also cf. SD III, 44.

Page #95

88
प्राकृतसर्वस्वम् ।
suggests that the unmarried wife probably belonged to the Śakas and was admitted as a concubine to the kings harem. The Sakas, though an invading race, were first looked upon as ksatriyas but were later on reduced to a degraded condition and lived a life comparable to Sūdras in Hindu society-a fact attested by Maru himself.60 This is also indicated by the very definition of Sakāra who is said to have belonged to a low lineage (duşkulinaḥ syāt ). Thus their language too, must have acquired a lower status as the absurd and meaningless speech of Sakāra in the drama indicates. It is also possible that Sākārī, which was originally the dialect of Sakas later on spread to a considerable part and instead of being confined to Śakas alone was the language of some other clans of lower status in the society.
35 Both Mk and Rt derive Cāņdāli from Mg and Ś while Pu calls it a corrupt form of Mg ( māgadhi- vikrtiḥ ). The three authorities almost agree with one
another in laying down the characteristic features of this dialect. Both Mk and Rt sanction o for a stems62 in vocative sing, as a mark of respect. Pu has nothing of the kind. He allows both o and e in nom. sing. Mk
. 60. Describing the races who were reduced to the state of Sūdras in spite of being Bșatriyas previously, Manu writes :
पौण्डकाश्चौड्द्राविडाः काम्बोजा यवनाः शकाः । Prat: 46sftar: Pattat TTT: Car: 11
MS. X. 44 61. Bh assigns Sākārī even to Sabaras in addition to Šakas and such other characters ( XVII, 53 ). In SD we get a variant reading sakārāņāṁ in place of sabarāņām of Nś in addition to Sakas who should speek Šābarī but not Śäkārt as in Nś.
62. Dr. M. M. Ghosh writes that Mk has ā in showing res. pect which is not actually the case. See PK, p. 135. note.

Page #96

INTRODUCTION
89
quotes an unknown authority who allows o only in nom. sing. (XIV. 3). The three grammarians agree in declaring this dialect as abounding in colloquial words (grāmyasabdārthapărthavam ). The rules as laid down by them rightly conform to the speech of Cāņdālas in Mr. Mk does not inform us as to who should speak this dialect. Evidently he means that it is a speech of Cāņdālas as the examples cited by him, all of which are from unknown source, indicate. From NŚ and SD we learn that it is a dialect of Pukkasas ( = Pulkasas ) and such other characters who belonging to a despised tribe are almost identical with Cāņdālas.
Cāņdāli was evidently a spoken dialect of a group of people who lived in a degenerated society. As Mk rightly defines, it was a mixture dialect having acquird toth Ś and Mg features in it. However though the Ś features are obvions from the nom., abl. and gen. endings, it is pre-eminently & dialect of Mg domination. Cāņdālī being primarily a caste dialect must have originally derived its features from Mg as the use of l, s and y before palatal testify to. As these low tribes mixed with the people speaking a cultured dialect, that is Ś, some features of this are noticeable in their dialect.84
36. The next Vibhāşā discussed by the three grammarians is Šābari. Mk derives it from Cāņdāli and says that it also at times owes its origin to Ś, Mg and Śākārī. Pu calls it a dialec tof Māgadhi (Māgadhi-viseșuh) while Rt derives it directely from Mg. Its distinctive fea
63. The variant Pāñcāli in NŚ XVII. 53 is evidently wrong.
64. Bhāsa employs pure Mg in the speech of Cāņdālīs in his play Bālacarita. This indicates that in ancient times Cāndālas spoke Mg which later on acquired some peculiarities with the result that the so-called Candālï came to be known as the language of Cāņdālas.

Page #97

90
प्राकृतसर्वस्वम् ।
.
tures are suinmed by Mk in five or six rules whicb mostly disagree with the rules laid down by the other two grammarians. According to Pu and Mk it has. both e and i in nom. sing of the stem ending in a. Mk. differs from Rt in allowing à to the vocative termina tion of a-stem when respect is intended.95 Rt's view in this respect is just the reverse. Pu allows ka while. showing disrespect. He gives ham besides hake of Mk for aham, while Rt allows both aham and haga for the same. Mk agrees with Rt in giving i and him as the termination of the loc. sing. while Pu has nothing corresponding to it. Another peculiarity of Šābari singularly found with Mk is keaku which is optionally allowed for keraka. Mk agrees with Pu who says that this dialect abounds in Desi words (prāyo desitah).
As in case of Cāņdāli here too Mk does not inform us as to who should speak this dialect evidently indicating thereby that it is to be assigned to Sabaras (hunters) and such other characters. Rt following Bh. tells us that it is to be used by charcoal burners, hun. ters and those who make their living by boats and wood-cutting ( II. 3. 1). Sābarī would, however, appear mostly a dialect of Mg as Pu and Rt have rightly observed. As we have seen in case of Cāņdālī here too. Mg having undergone changes through a particular group of people who were mostly hunters and forest dwellers assumed the shape of a dialect which was later known as Śā barī. But unlike Cāņdāli this dialect bad wider range of use among backward tribes of Eastern India, as we shall see now in discussing Audri Vibhāṣā.
65. In PS XI1. 23 Mg has à instead of a to show disrespect thus contrary to what has been said by Mk with regard to Šābarī.

Page #98

INTRODUCTION
91
37. Mk excludəs Audri from the list of Vibhāṣās. on the ground that its peculiarities are to be found in Šābari itself which in turn imitates the language of the Odra country. In this connection we may draw attention to the fact that Sabara is even now spoken by some hill tribes in South Orissa.66 The great Jagannātha cult of Orissa is known to have partly owed its origin to the ancient Sabara civilization that was prevalent in the country once upon a time.
Thus the so-called Sabari which must have been spoken by Sabaras of ancient Orissa included in it the so-called Audri or Odrajā of NS and in all probability was the earlist phase of the modern Oriya language. No other grammarian except Mk illustrates Audrī.68 He defines it as the dialect which comes off by adding local words of the Odra country and of $ etc. to Sabari alone. He illustrates it ( see XV. 9 ) by citing a Dohā which must have come from an unknown dramatic work:
देव जसोआणंदण कर मई करुणालेश।
एत्तिके जमउ अच्छउ इ पिट्टइ सव्वकिलेश ॥ O Lord, son of Yaśudā, have a little pity on me. May (my) birth be this wuch, for all kinds of pains afflict me : 69
Here the words including kara in the first line are in pure S though devoid of endinys, so also savvakilesa
66. For Muņdā lanys, see LSI VOI, IV, pp. 79ff. For Sahara P, 217.
67. See the legend of King Indradyumna in connection with Jagannātha cult in Skanda Purāņa, Utkala-khanda.
68. Even Nś in which the earliest mention of this dialect is found, is silent about it.
69. For its variants and interpretation of GRIERSON see footnote under XV, 9 of the text.

Page #99

प्राकृतसर्वस्वम् ।
71
in the second line. The retention of original s without change in lesa and kilesa may be attributed to the characteristic feature of Auḍri or may be a scribal error.7° Being a direct borrowing from Ap or Ś kara is a pure Oriya word which is even now used in the second person sing. imperative. The words ettike and piṭṭai correspond to modern etiki and pitai in Oriya. The former is traceable to MIA ettika and is a so-called Desi word; so also pittai." The word jamai perhaps corresponds to janma with u suffixed to it which may have been due to Ap influence. The word acchau corresponds to astu according to Pkt grammarians.72 The other doubtful word coming after this is i which seems to be an indeclinable meant for purpose of supplying metrical deficiency and is traceable to Skt hi. This may also indicate emphasis or certainty. The elision of case-ending in case of the last two words of the first and second lines may be due to the characteristic feature of Śabarī (Mk, XV. 8). The first line of this verse is a very interesting composition and with a slight phonetic, change can be made modern Oriya as deva jasodānandana kara mai ( more) karuṇālesa. Thus the definition of
92
70. Though modern Oriya orthogrephy retains the three sibilants, the only sibilant used in spoken Oriya is the dental one. Dr. CHATTERJI holds that literary Oriya is more Sanskrit-ridden than Bengali (ODBL p. 107 ). This view rightly applies to the poems of medieval period. "Even in ancient Oriya inscriptions a respectable number of words come under the tatsama category; only a few come under the Desi category (EOLS 83). P.
13
71. See CGMI pp. 117 and 127. taken to be equivalent to Skt tāḍayati.
The word piṭṭai is sometimes See also piṭṭia in Mr. X.
72. See TURNER's article, BSOS, VIII, p. 795, also ODBL, p. 895 and 1035.
73. See Dr. TRIPATHI's observation in EOLS, p. 202.

Page #100

INTRODUCTION
Mk finds full play in this example. Even though his account of Śābari as well as of Audrī is too incomplete to give us a clear idea of the dialects concerned, his approach to the subject deserves ample admiration since nowhere else do we have such information especially about Audri. His work is important from the grammatical as well as from the historical point of view. The example cited by him about Audri points to a very remote period at least to the 10th century A. D, when the Oriya language was not free from Prākritisms and Apabhramsa influence, a clear testimony to which is borne out by the example itself.74 Unfortunately no dramatic wark has as yet come to light which has used this dialect. No doubt this dialect relates to Orissa and I am afraid, if a character belonging to Orissa was assigned this dialect.75
38. About Abhiri Mk's account is far from satisfactory. All that he says is that the said Vibhāṣā is exactly like Šābari with this exception that the former78 has ia and ua for ktvä and with this much peculiarity it is not so much deviated from Sābarī." Pu knows no Ābhīrī. Rt supplies us with some more information about this dialect. He says that in the word Kicaka
74. Rt while distinguishing Ap from Vibhāşã says that although the dialects such as Sakāraka, Audra, l'rāvida etc. partake of the nature of Ap,, if they are employed in stage plays and such other works they are not to be considered as such, PK II. 3. 31.
75. Krşņa Miśra puts Mg on the lips of the letter-bearer wbo belongs to Orissa. See Prabodhacandrodaya. II. This work is the earliest extant record of presenting a character belonging to Orissa.
76. Dr. M. M. Gaosa translates here as the latter' which is faulty. See PK, p. 138.
77. Mss and B read reāl na in G )tyapabhramsah wbich is not clear. For further elucidation see footnote under XV, 10.

Page #101

94
प्राकृतसर्वस्वम् ।
the final ka becomes o and that the ca in the middle of the word is elided. Then he cites an example from an unknown dramatic work :
gye a SW3737 173737 o F# THOTE311 4C FSTT III. 3. 24 Kīcaka was slain by Bhima ( disguised as Draupadi who cried ): come Kīcaka, Kicska, look at me '.
According to him the initial a of aranya is not elided in this dialect and l is sometimes substituted for d and r. Then the most important peculiarity of this dialect given by him is that the nom. sing. of a bases always ends in o ( unlike e or i in Mg. ). This must be viewed as a significant departure from the group of dialects owing their origin to Mg." As for other inforur. ation regarding this dialect we learn that the words bhattārakaḥ, yathā and tathā become bhatto, jidha and tidha respectively. Also the vocative sing. of a-stems generally ends in â in this dialect. As the first verse of Rt indicates, the author bad consulted some earlier authorities in this respect. Unfortunately we have no such information regarding the dialect from sources other than Mk and Rt. Both of them do not inform us as to who should speak this in a play. According to Bh. either Abhīrī or Šābarī is to be assigned to herdsmen who live on cows, horses, goats, sheep or camels (XVII. 55). Visvanātha tells almost the same thing with a little difference.80 Bh's theory of using Ābhiri
78. Sābari too has both e and i in nom. sing. as in My (Mk XV. 3).
79. In Mg à in voc, is derogatory while in Šābari it is hono. rifie. This has been pointed out earlier.
80. abhiresu tathābhīrī- SD VI. 168. Here the author does not consider Abhirī to be used alternatively with Śābari and limits the dialect to co wherds alone.

Page #102

INTRODUCTI N
alternatively with Śabari would, however, confirm the view of Mk who draws a little demarcation between the two dialects. It would have been all the more better
on his part to include Abhiri under Sabari as he has done in case of Audri. Of course the account of Rt regarding Abhiri compells us to admit a separate existence of this dialect But Mk, on the other hand, having given an individual status to this has done very little to convince the reader.
81
In all probability Abhiras, though originally an invading race, were a mixed tribe; and the language they used was Abhiri which was akin to Sabari and a subdialect of Mg. Their language was chosen by dramatists as a suitable idiom of herdsmen who were the characters of certain plays. The example given by Rt regarding this dialect probably refers to a drama in which cowherds talk of the murder of Kicaka by Bhima. These cowherds must have served under the king Virața, who we know, possessed a large number of cows and under whom the five Pandavas took shelter incognito in the thirteenth year of their exile (vide Viraṭaparva of Mahabharata ).
39.
The last but not the least is the Takki Vibhāṣā which according to both Pu and Mk is the language of the Takka country. Again both Mk and Rt tell us that this is used in a play by gamblers, knaves
95
81. For the meaning of Abhira see Monier Williams Skt. Eng. Dic. p. 145; also MS X. 15. Abhiri is again identified with Ap, see Intro. to Bhavisattakaha- H. JACOBI, pp. 53-81. Namisādbu remarks about Abhiri as follows:
तथा प्राकृतमेवापभ्रंशः । स चान्यैरुपनागराभीरग्राम्यत्वभेदेन त्रिधोक्तस्तन्निरसनार्थमुक्तम् । Also आभीरभापापभ्रंशस्था क्वचिन्मागध्यामपि दृश्यते ।

Page #103

96
प्राकृतसर्वस्वम्।
and merchants.82 All the three authorities agree in defining it as the mixture of Skt and Ś. The most significant information supplied by both of them is that Pakki is the same as Drāvidi. Mk further tells us that sākki is liked very much especially by the Drāvidas (XVI. 2). Rt however, recognises another variety of Tākki which is infected by Drāvida, but all the same has no special characteristics (I1, 3, 37). Now the identification of Țākkī with Drāviņi amounts to the fact that Tākkī besides being the language of Țakka country was carried to South India probably through the travellers and merchants where it had gained much popu. larity on account of its mostly Sanskritised vocabulary83 Another fact which accounts for this but not noticed by GRIERSON seems to be its Apabhramba-like nature. In fact as Pa and Mk inforın us, according to Hariscandra, Tākkī is to be taken as an Apabhramśa but not as a Vibhāṣā. Herein lies another clue towards understanding why this is especially liked by Drāvidas or the people of South India. Now in Țākki we mostly get u termination in nom. sing. whicli again is similar to the characteristic of South Indian languages.84 The pre
82. Mk quotes a verse from some unknown source (XVI. 1 ) in this connection.
83. See Ap according to Mk and Dhakki Pkt, JRAS, 1913, pp. 875 ff, also The Pkt vibhāṣās, JRAS. 1918, pp. 489 ff.
84. For u termination in South Indian languages see Comp. Gr. of Dravidian langs, CALDWELL. Of, a Telugu stanza wbich is purely Sanskritic and has endings du and mu comparable to u of Takki -
___ अटसनिकाञ्चन भूमिसुरुडु अम्बर चुम्बिशिररझरिपटलमुहर्मुहुर्लुटदभङ्गकलापिकलापGOH
I am thankful to my former colleague Mr J, J. Monan RAO, now Reader in Political Science who pointed out this stanza to me.

Page #104

INTRODUCTION
97
ponderance of the vowel u together with predominance of Skt on this dialect made it distinct from other Vi. bhāṣās and made it popular among the South Indians.
As will be seen from the foregoing discussion, we have a clear-cut division of Vibhāşās falling under two categories. The first category constitutes dialects which are degradations of Mg to a greater degree while the second consists of ļākki alone which is a degradation of Skt and S with Ap domination. We shall see further on that Țākkī was a kind of Ap dialect or was almost akin to Ap.
V Vibhāņā as a Division of Prākrit and its
Difference from Apabbramśa. 40. The meaning of the word Vibhāşā bas been a much disputed point among scholars.86 GRIERSon in his article, I to IV The Prakrit Vibhāṣās has discussed the implication of this word from various aspects. He based his article mostly on PS and Rt's PK. Pu's work was not avilable to him by then. Now since we have excellent editions of both Pu's and Rt's grammars with us, we can enlighten further on Vibhāṣā. GRIERSON's observations can be resolved into following points :(i) Vibhāṣā is a form of Pkt in which the rules of
the standard or of some other dielect are
applied or not at option. (ii) Vibhāṣā may mean a base language ( vi-bhāṣā ) (iii) It may also mean a minor bhāşā (vi-bhāṣā).
(iv) Vibhāşā is a corruption either downgrade or upgrade of one or more standard Pkt dialects, which is
85 Fr G. V. TAGARE means an uncultured dialect by the term Vibhāşā used in N$ XVII 48 and identifies it with Ap. See HGA, p. 7
Pra. F

Page #105

प्राकृतसर्वस्वम् ।
used only in stage plays, and is there allotted to special characters whatever locality they may belong to.
It will be seen that Pu regards Vibhāṣā as subdialect or as deviations of certain standard dialect.86 Except in the case of Sākārī he does not inform us as to which Vibhāṣā should be spoken by whom in stage pluys. This is significant in as much as it indicates that Vibhāṣās were not merely confined to particular characters in a play, but they were once in vogue as regional dialects. In fact as the names indicate and as we have seen in case of Śākāri, Śābari, Cāņdāli, Ābhiri and Tākkī, they refer to dialects of particular groups of people in particular areas. So is the case of bhāşū such as M, S, Prācyā, Avanti and Mg.87 As we have seen under this latter group the bhāṣās except M ( which is specified for lyrical poems as well as for songs in a play ) have been treated by Mk as being assigned to particular characters in stage play. From this we can safely conclude that not only Vibhāṣās but also Bhāṣās are to be taken as charcter dialects. But for that their currency in the society at a particular stage should not be lost sight of. The dialects of bhāṣā group once spoken were stereotyped by Pkt grammarians with the result that what we understand by M, S, Mg etc. is no more than those represented in Pkt literature and in the Pkt portion of the Skt dramas. Similar was the fact of the dialects coining under the Vibhāşā group. That originally they represented regional dialects is borne
86. Observe the following Sūs, of Pa regarding the so-called Vibhāṣās XIII 1, XV 1, XVI. I. and XX. 1.
87. The portion nāfake smrtā or nāțakāśrayā should be taken collectively to apply to both bhāşã and vibhāṣā as enumerted by Bh, to be used in a stage play.

Page #106

INTRODUCTION
99
out by the term Vibhāşā which stood side by side as subdialects in corrupt form as the interpretation would justify. So if we understand by M, Ś, Mg etc. of dramas certain Pkt dialects as once actually spoken in the society, there is no point in confining Vibhāṣās to stage play alone. 88
41. Now the question arises, how far Vibhāşā differs from Ap. In GRIERSON'S words “the boundery between the two is fluctuatirg" as is evident from the view of Hariśdandra who treats Tākkī as an Ap but not a Vibhāṣā. Mk further adds that Hariscandra would justify his cause by taking A.p too as a character dialect along with the so-called Vibhāṣās.89 Rt expressly declares that though Sākārī, Audrī, Drāviļi etc. attain the nature of Ap, they are not to be taken as such when they are used in stage plays.9 Hariscandra's authority on Pakki, however, signifies that Vibhāşā or Apabhraņśa, whatever be it called, Tākkī in its essence was the language of Țakka country. A close observation of its peculiarities as given by Pu, Mk and Rt would show that it is akin to Ap which abounds in U. As will be observed from Mk's treatment Ap had its origin in Western India though later on it spread to
88. In fact Pu understands Vibhāṣā in the same sepse as he understands Bhāṣā and identifies the same with ordinary Pkt ; cf. Hariscandras tv imām ţakkabhāṣām apabkramsan icchati na prākrtam- PA XVI. 10.
89. See PS XVI. 2, cf. Pu XVI. 10. 90. The verse runs thus :
शकारकौडद्रविडादिवाचोऽपभ्रंशतां यद्यपि संश्रयन्ति ।
स्यान्नाटकादौ यदि संप्रयोगो नैता अपभ्रंशतया तथेष्टाः ॥ With this compare the remarks of Pș who treats Śákari as an Ap :
3793tqidang tertarunaraht Turga: 1. Intro. Mş, ...

Page #107

100
प्राकृतसर्वस्वम्। most parts of the country. Takka was situated in Western India. So sākkī was essentially an Ap which later on must have been taken ss a character dialect owing perbaps to its spread through the agency of gamblers, merchants aud baser people (cf. Mk XVI. 1). Thus Tākki should be viewed as distinct from other Vibhāşās, for they have the influence of Ap on them whereas Takki is almost identical with Ap. This point wiil be further elucidated while dealing with Takka as. a division of Ap.
VI Three Main Varieties of Apabhramśa.
42. Now coming to Ap we see that Mk recogni. ses three principal kinds of the same. He treats them in Pādas XVII and XVIII of his grammar; they are Nāgara, Vrācada and Upanāgara. The unnamed author whom he quotes in the introduction to his work mentions 27 kinds of Ap. Mk accepts only three of them as noted above and rejects the rest on account of their slight difference ( sūkşmabhedatvāt, see Intro. 7). He includes the rest, as will be seen later on, under these three principal kinds of Ap. Of these three again he gives first place to Nāgara which he discusses in detail. He derives Vrācada from Nāgara and specifies some of its peculiarities. Then he disposes of Upanāgara by defining it as the mixture of the said two. He then proceeds to note their peculiarities in brief but these are of so minor importance that they do not deserve recognition of their independent status.
91. Bh recognises such a dialect even though he does not mention the name of Ap while classifying different kinds of Pkt and localises it round about Himavat, Sindhu and Sauvira :
fenaf yatarti a : FATISTAT: I 39427got aaràg sai ithall NÁ, XVII, 60.

Page #108

INTRODUCTION
101
Among the other grammarians of Eastern School Pu, Ki and Rt discuss the above three varieties in their grammars. Vr knows no Ap dialect. Ki names Vrācada as Vrācaţa and what he says about the Nāgara and Upanāgara varieties of Ap is not clear (V. 71 ). He probably means that Nāgara is to be employed in dramatic works like Rāsaka” while Upanāgara which is a mixture of Pkt and Nāgara ( Prūkstamisraħ ) in the songs (gūthādau ). He treats the Ap, however, in a general way like He and his followers.93 Canda's treatment of Ap is too insufficient to give us a correct picture of this dialect ( See CD III. 37).
43. GRIERSON has rightly pointed out that Mk’s treatment of Ap closely resembles much of He's. He's Ap is based solely on Ś pkt as is evident from his sū:Saurasenīvat ( IV. 6 ) which is comparable to a similar treatment of Mk regarding Nāgara which is regarded as the standard Ap dialect, viz., ANTE O AERISTITÀ : aga (XVII. 1 ).
The chapter dealing with Nāgara in Mk's work is divided into three sections. First section deals with samkīrna-vidhi (miscellaneous), the second subvidhi ( declension ) and the last tinvidhi ( conjugation ). The following are some of the important features of Nāgara in respect of the sections as mentioned against each.
Sarkirnavidhi :- k, kh, t and th become optionally g, gh, d and dh respectively. The letter y becomes ro in words like vyāsa, lengthening and shortening of
92 For the difinition of Rāsaka see SD VI, 288-290.
93. Even though Hc treats Ap as a uniform language, his certain rules indicate that he is dealing with several dialects coming under Ap class. (Grammatik 28)

Page #109

102
vowels, elision of declensional terminations, and irregularity of gender and endings are admissible especially for the sake of metrical advantage. Pleonastic affix.dā in masculine and neuter genders, -ţi in feminine only and -du in all genders are allowed.
Sub-vidhi :- In the nom. and acc. sings generally the suffix u is added and sometimes the addition of ho and i in case of pleonastic ka are also seen. In nom. mas. sing. the said u is replaced by o; ho is the suffix in nom. pl.; e is the suffix of the inst. sing. and ena if words end in i or u. Instr. pl. and loc. pl. have him as their suffix but ehim in case of words ending in i and u in inst. p). only. The suffix of abl. sing. is he and ho and those of abl. pl. are ham and hum. Loc. sing. ends in e and gen. sing. in āho, āha, asu, āham and āhum. The nom, and acc. sings. of tad and adas have eho and ehu while the nom. sing. of etad is either je, se or esa. Yuşmad becomes tuham in nom. sing. and tumhe in nom. pl.; the word asmad becomes hamu or amhe in nom. pl.
Tin-vidhi :- Only parasmaipada is allowed in Ap. First person pl. becomes hum. The verbs kr, vad, grah become kar, bolla, gunha respectively.
Mk as well as Rt derive Vrācada from Nāgara and call it the dialect of Sindhu region. Mk gives the following peculiarities of Vrācada :
ş and s become s'; y is prefixed to c and ;. The original ? and rare retained in words excepting bhrtya and other words specified. Initial t, d become t, d respectively.
khadga > khandu and bhū>bho provided pra and the like are not prefixed to it. Vr's and brū become vah and bro respectively. As would appear from above,

Page #110

INTRODUCTION
103
Vrācada resembles Māgadhi dialect in many respects. It can better be called as a form of Māgadhi Ap.
44. As for Upanāgara, Mk as well as Pu call it the result of the admixture of Nägara and Vrācada. While Rt's definition regarding Nāgara is in agreement with that of Mk, his definition of Upanāgara is somewhat different. He seems to derivs Upanāgara. solely from Skt and says that there is said to be very close affinity between the two languages.84
In respect of Nāgara Ap., Mk draws most of his examples from Prākrtapingala and a few more from unknown sources. His citation with regard to Upanāgara Ap., even of unknown source, is very interesting. According to my reconstuction the said citation runs thus :
वरिशइ मेह छन्न करिअ दूरशद्दावट्ट ।
दूरे शामी अमिअगुण एरिशमीश पअ ॥ “ The cloud covering ( the sky ) and rumbling afar repeatedly is raining. (My) husband (endowed ) with virtues beyond measure is far away : such indeed is the will of God.”
The retention of palatal s in the above passage may be attributed to the peculiarities of Vrācada, while the elision of inflectional endings in words like meha, channa, avatta, guna, paatta and the loc. e in dūre may be attributed to those of Nāgara Ap. Thus Mk's definition about Upanāgara is justified. Moreover, if the interpretation of the passage be correct the samdhi between erisano and isa is here significant and the lang
94. 399MTAT FESTICHTIGTarat
, PK. III. 2. 5.

Page #111

104
uage in general has got much affinity with Skt. In that case Rt's definition about Uprnāgara as owing its origin to Skt on account of bearing close resemblance is justified.
45. After disposing of Upanāgara in the way mentioned above, Mk proceeds to deal with the rest of the so-called Ap dialects which, according to him, do not deserve independent recognition and, which, therefore, he includes under the main varieties of Ap. He refutes the contention of his opponent by the latter's own words and substantiates his point of argument by saying that there is no justification in recognising them individually when we see that if we go on counting such dielects on the basis of slight difference then thousands of such speeches would crop up. Hence it is wise to know the other varieties, as he puts it, according to the usage in their respective regions.
The peculiarities of twentyone dialects out of the remaining twentyfour have been shown by Mk by way of quoting his opponent. They are 1. Įākka 2. Mâlavi 3. Pāñcāli 4. Vaidarbhi 5. Lāți 6. Audrī 7. Kaikeyi 8. Gaudi 9. Kauntali 10. Pāņdyā 11. Saimhali 12. Kālingi 13. Prācyā 14. Ābhīri 15. Kārņāți 16. Madhyadesīyā 17. Gaurjarī 18. Pāścātyā 19. Drāvidi 20. Vaitāliki and 21. Kāñci. This list along with the peculiarities shown of each dialect coming under it is almost identical with Rt's.96 Pu also
95. Of course this type of sandhi is also allowed in Pkt. Cf. I T PS. IV. 23.
96. For a comparative study of the list of Aps of both Mk and Rt see Ap acc. to Mk and Dhakki Pkt, by GRIERSON, op. cit. In this connection PiSCHEL's remark that Mk understands some south Indian languages under the name of Ap has been refuted by GRIERSON.

Page #112

gives a similar list along with the peculiarities, but his list is a smaller one. His list of Aps. other than the main three include :
1. Pāñcāla 2. Vaidarbhí 3. Lāti 4. Odrī 5. Kaikeyi 6. Gaudi 7. Țakka 8. Varvara 9. Kuntala 10. Pāņdyā 11. Singhala.
These three authors seem to have drawn this list from a common source as their accounts show striking similarity with one another. It is, however, clear from the above list that Apabhramsa having originated in a particular area which, as we shall see now, must have been the North West of India, sp.ead almost over all parts of India which indeed gave rise to NIA speeches.
46. It is curious to note that the above list of minor varieties of Apabbramsa as given by Mk includes Takka, Audri, Abhiri and Drāvidi which we come across as vibhāṣās in the previous chapters of his work. In Ch. XVI Mk considers Tākki as a Vibbāşā and not as an Ap and quotes the view of Hariscandra who considers this to be purely an Apbhramśa. It is interesting to know why of all dialects ļākki was considered as a pure Apbhrama and not as a Vibhāśā by Hariscandra. What then is the boundary line between Vibhāṣā and Apabhraņśa. About sākka Ap Mk quotes the view of his predecessor according to which this is to be ascertained from the mixture of Takka dialect, Nāgara, Upanāgara etc., i. e., from the language of Takka and from the three varieties of standard Apabhrama : JER JE HTITATTETTAttrifazilTaifah. Here Tākka-bhāşā corresponds to Țákki Vibhāṣā which has already been discussed, for, in order to know its full implication we can compare the corresponding rule of Rt which runs thus :

Page #113

106
* Tarihi
टाकी पुरा निगदिता खलु या विभाषा सा नागरादिभिरपि त्रिभिरन्विता चेत् । तामेव टक्कविषये निगदन्ति टाका
quiatha Agreto sacra 11 Rt. III. 2. 6 Comparing the rules as quoted above regarding Tākka Ap we see that Takka-bhāṣā of the former corresponds to sākbi Vibhāşā of the latter. That Vibhāṣā was somewhat a spoken dialect and was not merely confined to certain characters in a play is clear from this-a point which we have already discussed before. Now Tākkī Vibhāṣā, as we have seen, has close resemblance with standard Apabhrama and to distinguish it from so-called sākka Ap. probably signifies that Tākki Vibhāṣā was confined to a limited region of Takka whereas Takka Ap carrying larger peculiarities in it. was in vogue in considerable part of Northwest India including Takka country. From Rājasekhara we learn that even by his time people of Takka, Maru ( modern Marwar ) and Bhādā naka were found of using language with an admixture of Ap.97
47. Now remain Audri, Ābhīri and Drāvidi in the list, of which we have learnt something, in Vibhāşā section. Mk includes Audri Vibhāşā under Śābarī, and as we have seen, the Audri Vibhāśā too had the influ. ence of Ap in it. Now as regards Audri Ap, Mk says. that it abounds in i and u sounds (cf. Pu & Rt). The Auďrī Vibhāşā too seems to have such characteristics (cf. Mk's illustration ). Relating to Abhīrī Vibhāṣā Mk's rule is not clear,98 and Rt informs that one of its
97. TTSTETTT: MAFUTE*1772, KVM. p. 51.
98. Mk says that Abhirī has for its absolutives ia and ua is. also applicable to Apabhramsa ( ? ). cf. KI V, 74–76.

Page #114

INTRODUCTION
107
peculiarities was to use bhatta in place of bhattāraka. Now about the Abhīrī Ap both of them inform us that it was full of the word bhatta (bhattaka acc. to Rt). The Drāvidi Ap according to Mk differs only in the change of r (in the change of l acc. to Rt) in words. Pa takes no notice of such Ap or Vibhāşā in his grammar. Further we have seen that both Mk and Rt equate Drāvidi with sākkī Vibhāṣā.
48. The above analysis is very interesting in giving us a significant clue to understand the boundary line between Vibhāṣā and the minor Ap dialects. We have seen while dealing with Vibhāṣā that the so-called Audri and Abhiri Vibhäşās were more or less variations of Māgadhi speech. Here in Ap section we gather that there were also Apabhraņģa dialects of the same name which bore at the same time great affinity with the corresponding Vibhāṣās. Thus a particular Vibhāşā though originally differing from its corresponding Apabhramsa must have been later on identified with it - a fact which is also attested by orthodox rhetoricians. Daņdin considers the dialect group of Abhira etc, as Apabhrmía and Lakşmidhara corroborates his view. Pșthvidhara includes Vibhāşā of NS under the general class of Ap.89 Even the speeches of Sakāra and other low characters of Mrcchakatika have traces of Ap in them (see Grammatik, 24 ).
99. Cf. i) 3713 TELITT: 1064** a fyat:- KD I. 36.
ii ) 2795TFG 219T FITETUTETTATTI FT: -LK, Intro. 31.
iii ) Vide Pr's Comm. on Mr. ; GRIERSON has not accounted for this appellation of Vibhāṣā and Ap made by Pr.
iv) For ascertaining the connecting link between Abhirt and Ap see Intro, to Bhavisattakaha, by H. JACOBI, pp 53-81. Also see Abhïrī and Ap. by G. V. TAGARE, ABORI, XXIII. pp. L3-67.

Page #115

108
प्राकृतसर्वस्वम् ।
Out of the three varieties of principal Apabhramsa Mk like Rt locates Vrācada in Sindhu region. Pu and KI are silent about it. None of these authors locates the other two varieties of Ap. Attempt has scarcely been made in this line to know the location of these two types. Nor the exact meaning of Nāgara and Upanāgara has been ascertained. GRIEKSON has tried to know the significance as well as the localities of these two Aps. He tries to find out à relationship among the Nāgara Ap, the Nāgara Brāhmaṇas and the Nāgari script. He lays down two possibilities of the meaning of the word Nāgara ; either it may mean cultivated' or the Ap spoken in the Nāgara country which he says, may refer to Gujarat. As for Upapāgara he assumes the locality near ( upa) Gujarat, i.e. in eastern Rajputana and the southern Punjab.100 Now let us see if we can throw some further light on the matter.
Though the word Apabbrņśa in the sense of dialect came late ( as late as 600 A. D.), its traits in Pkt go back to much earlier date.101 We have seen how Bh. recognises the use of peculiarities akin to Ap in the language in certain parts of India, and he actually cites some passages exactly resembling Ap in NS. Kālidāsa's use of Ap in his Vikramorvasiyam is well known.101 Thus the origin of Apmay go back to a period as early as the time of Kālidāsa, if not earlier.
VIII The Nāgara Apabhramsa 49. We have historical evidence to show that India was ruled by a powerful dynasty called Nāga dynasty during the period from the second century to
100. See Ap acc. to Mk and Dhakki Pkt, op, cit. 101. See HGA, pp. 1-20.

Page #116

INTRODUCTION
109
the third century A. D. We are again told that the Nāga Government was a federation consisting of three monarchical Nāga families one of which was called Tākavamśa. This family with another named the Yadu vamsa bad migrated from the Țakka deśa. The Nāga emperors are said to have defeated the foreign invaders like Kushans and Abhiras. They were the pioneers of Hinduism and fostered republics through a considerable portion of North India and even extended their sway into the Central Provinces.109
As we have seen earlier Çākka was an Apbhramsa - and Rājasekbara says that the Takkas and people of Maru used Ap idioms. To correspond to this statement we have now seen that the Nāga family had a Takkavamba, which means that the family came from Takka desa. It will now be clear that they must have used Ap as their mother tongue and brought the same to the lands they occupied where it must have been patronised by them.
The word Nāgara in the sense of Ap dialect might perhaps be cunnected with the word Nāya and is a vernacular form denoting a derivative from that word. It has nothing to do with the word Nagara ( city ), though in modern times Nāgara has been a popular term to denote the sense of civilized, cultured, literary etc. by connecting it with the former. The word Nāgara owing primarily its origin to Nāga dynasty, as we assume it now in relation to Ap, and being a vernacular form originally was later on given a Skt colouring with the
102. For an elaborate description of the Nāga empire and its achievements see India under the Nāga Dynasty by K. P. JAYASWAL, JBORS, 1933, pp. 1-61.

Page #117

110
result that its original etymology was forgotten. The word also equally applies to Nāgara style, Nāgara Brāhmaṇas and above all the Nāgara script.103
The term Nāgara primarily relating to Nāga kings might have received a permanent and wide use afterwards on account of the latter's great popularity as patrons of the Hindu nation. Thus Nāgara came to be applied to the standard A pabhramsa speech that was imported to a large portion of India from the North West which in all probability was its original home. The Nāga kings had their origin in North West India, so too the standard Apabhramśa, i.e., Nāgara had its origin in the North West.
The information of Bh. regarding the use of the dialect akin to AP, points to the North Western region. So also Rājasekhara in two of his verses locates the use of Ap. in North Western part of India.104 The unmistakable points of contact between Gujarati and the Standard Apabhramśa lead to the same conclusion. Mk also informs us that both Takka and Gaurjarī Apa. bhraņías were full of Sanskritised vocabulary-a fact which is borne out by the familiarity of Ap speakers with the Sauraseni dialect consequent upon the spread of Nāga. empire over the Mathurā, i.e., Súrasena region.
Thus the standard Ap might have been designated as Nāgara during or just after the domination of Nāgas,
103. For similar use of Karkoța Nāgara, vesara, gatthara etc. all having -ra as their affix. see op. cit, p. 56. 104. ATTITETITI: HEHET HEEFT T 1 ibid, p. 51.
UTTEHTATET 479Tangar1 VII. aying at the raaiffo II KVM p. 33.

Page #118

INTRODUCTION
111
a. e., circa 300-400 A, D. The term Upanāgara most probably applies to that type of Ap which was a sort of subdialect to the standard Nāgara,105 or it might mean the dialect which was spoken in the area near (-upa ) that area round which Nāgara Ap was spoken.
50. Lastly, this may be mentioned that though Ap was viewed as a language of inferior quality, it received great recognition in later times, so much so that it spread almost in all parts of India including North and South, East and West and even beyond these, i. e., Cylon's and enormous literature was writen in this dialect which is very well preserved. This is not the case with other Prākrits. The Jainas were great lover of Ap. The fact that Vr does not recognise this dialect is perhaps due to the inferior status of Ap in his time when, in all probability, it was not given a literary status. Vi was concerned with the literary speech and so he was content to exclude Ap from his grammar, Quite different was the condition of Ap in later times while it was viewed as the language of the learned and fit to be used in great Kāvyas. This is proved not only from the statements of rhetoricians but also from those of grammarians including Pu, Mk and Rt.107 More works in Ap, however, still
105. Cf. similar expression, viz., upabhāşa by the side of bhāsā, upagraha by the side of graha, upapurāņa by the side of purāņa, upanga by the side of anga and so on.
106 The list of twentyseven Ap. varieties as given by Mk covers almost all parts of India. G. V. TAGARE classifies Ap in three major beads, i. e, Southern Ap, Western Ap. & Eastern Ap. See HGa., p. 15 107. i) To TETTITIT Pa XVII. 90.
ii) no PETITIA: 1 Mk XV11. 78. iii) ETETUI ETTà: og alerge:1 Bt. III. 1.31.

Page #119

112
प्राकृतसर्वस्वम् । await discovery which would reveal many more facts relating to this dialect. VIII The Three Main Varietes of Paiśācī.
Mārkaņdeya's difference from Rāmaśarman. 51. We now proceed to deal with the fourth category of Prākrit, which according to Mk is known by the name of Paiśācī and is discussed in the last two chapters, i. e., the nineteenth and the twentieth of his grammar. Much discussion has been carried on over the real location and connotation of Paišācī and yet it still remains an open question. 108
Mk divides Paišāci mainly into three types, i, e., i) Kekaya ii) Saurasena and iii) Pāñcāla. In his introduction, as we have seen, he quotes his opponents' view according to which there are eleven kinds of Paiśācī. They are i) Kāñcidesīya ii) Pāņdya iii) Pāñcāla iv) Gauda ) Māgadha vi) Vrācada vii) Dākşipātya viii) Saurasena ix ) Kaikeya x) Šābara and xi ) Drāvida. Mk rejects all others excepting the three as mentioned above on the ground that these three are
108. The following are the important articles relating to Paiści :
i) The Home of Paiśācī by STEN KONOW, ZDMG,
LXIV ( 1910 ) p. 114 ff. ii) Paisācē, Pisāacs and modern Pisaca, by GRIERSON,
ZDMG LXVI ( 1912 ). iii) Eastern School of Prakrit Grammarians and Paisācā
by Grierson, AMSJV, vol III, pt II, p. 1919. iv) Paisācī languaye and literature by A. N. UPADAYE,
ABORI, XXI, p. 1-37. v) The Home of Literary Pali by GRIERSON, BCV.
1917, p. 117ff.

Page #120

INTRODUCTION
113
Nāgara109, i. e., cultured or literary and other minor varieties are to be determined by local uses (apare lokataḥ avadhāraṇāt ). In a similar way Pu recognises the above three varieties of Paišācika and says after treating the first two that others beginning with Pāñcāla etc. are to be known from local uses ( Pāñcālādayāḥ svalpabhedā lokataḥ ). It is to be noted here that Rt who is alınost in agreement with Pu and Mk in respect of other dialects, strangely differs from them in respect of Paiśācī. According to him Paiśācika dialects fall into two broad divisions, viz., i) Suddha ( pure ) and Samkīrņa (mixed ), The Suddha class includes seven varieties.110 Among the first seven Suddha varieties, he recognised i) Kaikeya ii ) Saurasena iji) Pāñcāla iv) Gauda v ) Māgadha vi ) Vrācada and vii ) one more minor variety which is not named but recognised by some owing to the differentiation in regared to the letters.
Describing the Samkīrṇa Paišācika he divides it into two main classes : i) Suddha and ii) Aguddha. Of these again Suddha according to him falls into two classes : i) Bhāṣāśuddha and ii) Padaśuddha, while Padaśuddha itself is divided into two types, i.e., Ardhaśuddha ( half pure ) ii) Catuşpadasuddha (pure in respect of the four feet ).
109. Here the connotation of nagara as applied to certain Paisāci dealects probably differs from nāgara in Nägara Ap, which we have seen, presunably refers to Nāga dynasty. But GRIERSON supposes otherwise.
110. See Rt. III 1.1. GRIERSON hās 'caska' instead of catuṣka' and hence his confusion, see · The Home of Literary Pali' See also Grammatik p. 27.
Prà. G

Page #121

114
प्राकृतसर्वस्वम् ।
Paiśācī according to Rāmaśarman
Paiśācika
Suddha ( pure )
.
Samkīrņa (mixed)
Kaikeya Saurasena Pāñcāla Māgadha
Gauda Vrācada Unnamed
Suddha
Aśuddha
(IV)
Bhāşāśuddha Padasuddha
(1) Ardhasuddha Catușpadasuddha (II)
(III) After this division Rt illustrates some of these types. As the above list of Paiśāci given by him will show, the first division, i.e., Suddha includes seven types of dialects, six of which, are common with those of eleven given by Mk. It is also interesting to note that the number of Paiśācī dialects as given by Mk coincides with that of Rt both being eleven and yet they have divided the same from two different angles. The second division of Paišāci as described by Rt deals with polyglot tours de force in which Paiśācī or some other Prākrit form of speech is mixed mostly with Sanskrit excepting the Bhāşāśuddba of course, which must be composed of one and only language.111 The
111. This Samkīrṇa type pertains to rhetoric and is on the line of Bhoja's SK, see II, 17. Yet it is difficult to understand why Rt includes Bhāşāguddha which is purely in one language under Samkirpa, i. e., mixed.

Page #122

INTRODUCTION
115
Watter division, in spite of dealing with Paišācī dialect partly in connection with employing it in mixture with other language has the least concern with the jurisdiction of grammar and as a matter of fact comes wholly under the purview of poetics and yet it is difficult to understand why Rāmaśarman alone of all Prākrit grammarians deals with such a topic in his grammar. GRIERSON's contention that the two terms Paiśācika and Paiśācī are not exactly convertible and that the Paisācikam (in neuter gender ) of Rt is meant to include two types of the same name distinct from each other as noted above is not convincing, for Pu and Mk use the same term and yet do not include the second variety in their grammar.
52. Rt, however, notes some of the peculiarities of minor Paiśäcī dialects apart from the principal three which neither Pu nor Mk takes notice of. Of Gauda Paiśācī he says that either por I may be used for r in it. Of Māgadha Paiśācī he says that when the language originates among the people of Magadba it is regarded as the Paisācika called Magadha. Of Vrācada Paiśācī he notes that it has the admixture of such words. He then concludes such minor varieties by saying that another authority recognises a Paiśācī, owing to a differentiation in regard to palatal s and that too is a minor difference ( sūkşmabheda ), and thus, there does not appear to be any possibility of differentiation any more than of differentiating between the sweetness of molasses and that of sugar.11:
It is to be noted here that Rt does not distinguish Kekaya, Saurasena and Pāñcāla Paisāci dialects as the
112. See Bt III. 3. 11–13.

Page #123

116
principal ones as Mk has done, but he treats them one. by one on the first hand and then deals with other varieties. Pu does not even take notice of the other varieties excepting the only three as given by Mk.. Now let us see what they have to say regarding these three types of Paisāci. 113
53. Pu, Mk, and Rt agree in deriving Kekaya or Kaikeya (both according to Mk from the admixture of Sanskrit and Saurasenī) Mk and Rt agree in hardening the sonant mutes everywhere, i. e., the third and fourth letters of a class are changed to the first and second of the same class respectively. Pu restricts this feature only to non-conjunct words. Then all of them agree in reducing s and ș to s; ļ to n; rya to ria (the long vowel preceding nya becomes optionally short according to Mk) ny to jñ, ny to ññ as well as in anaptyxis in case of certain conjuncts including peculiar forms of certain words, viz. pakşma, sūkşma -pakhama, sukhama; prthivi -p?thumi (prthuni according to Mk ) vismaya > pisumaa; kiha ( kihaka according to Pu.); hrdaya>hitapaka ; iva
< piva ; kvacit > kupaci ; tirasca >tiriam ; bhū>ho, huva; yāyam >vayam, tupphe, apphe (the last three features are recorded by Pu. alone ). prathama > prthuma ( noted by Rt and Mk ), kasta, snāna > kasata, sanāna.
In inst., abl., gen. and loc. sing. rājan becomes rācī'. The affix for the gerund ktvā is -tūnam.
113. Mk. quotes kupaci pisālam ( XIX.9.) – kvacit viśālam, but • kvacit piśācam' according to GRIERSON is not acceptable, Mk remarks that it occurs in Brhatkathā. GrieksON's contention that Mk had the text before him when he wrote his grammar is not convincing. The quotation might have been handed down to Mk traditionally or from some predecessor.

Page #124

INTRODUCTION
1171
As for Saurasena Paisacī the following are the main features as noted by the three authorities.
s, s, >s; r>l; ks > sk ( cch according to Mk);cch> sc (noted only by Pu); tth>st sccording to Pu;, Rt records that in word atthi, tth remains unchanged; Mk prefixes & to tt and tth; st > st in case of sthā according to Mk, Rt enjoins tth >nth; Pu takes it unchanged.
piba > pia (Mk does not note this) krta mṛta gata > kada, mada, gaḍa; adhunā > ahuṇā but ahuni according to Mk and Rt.
As for the nom. and acc. sing. Pu prescribes the termination o, am respectively and also the elision (luk). But both Mk and Rt add the -e termination to nom. and optionally to the acc., the other affix being am in case of the latter.
Mk prefixes y to c class as in Mg. Rt has nothing correspondiag to this rule whereas Pu notes that c-class is pronounced as clear palatal (vyaktatālavyaḥ, cf. spa-ṣṭatā in Vr. XI. 5). Lastly Mk remarks that this Paiśăci in other respects is like Prākrit, i. e., Mahārāṣtri but according to some it is optionally like Magadhi ( XX. 13 ). Pu and Rt have nothing corresponding to this rule. All of them agree as to the peculiarity of Pāñcāla Paiśācī, which differs only in the inversion of r and l.
54. As will appear from the above, the Śaurasena Peisacika has nothing to do with Sauraseni and can be best called as a local variety of Māgadhī. It bears close affinity with Mg and that too in respect of significant peculiarities of Mg. Mk has clearly recognised its Mg character (XX. 13) and his particle tu in XX. 1 is perhaps meant to suggest that though it is called Saura

Page #125

118
प्राकृतसर्वस्वम् !
sena Paisācī it has nothing to do with Śauraseni, rather it has much to do with Magadhĩ. We can take it as a Paiśāci dialect spoken in Śūrasena country (cf. atha Sauraseni Paisaciki, intro. XX. 1)
To take Pañcala as a separate variety of Paiśācī is something unusual with Mk, for it differs only on the point of the inversion of r and 7. Similar is the characteristic of Bahlīki and Mk refuses to give it separrte recognition for its negligible difference from Avanti; and he argues that even Sanskrit allows oneness of r and 1,. so Bābliki is to be included in Avanti. In other words the former is the same as the latter. For the same reason he ought to have included Pañcāla Paiśācī in the main variety. Pu seems to treat Pañcala etc. as minor verieties of Paisacī which can be best known, as he adds, from the local use (cf. Pu. xx. 13)
IX Paisacī according to Vararuci, Hemacandra. and their followers.
55. Vararuci, treats Paiśāci in a general way and knows no classification as discussed above. He also differs in some respects from the foregoing grammarians. As for example, he limits the change of the third and the fourth letters of a class to the first and second only to such as are found in non-conjunct and intervocalic form. He changes jñ and ny to ñj11 and hrdaya to hitaaka. Besides, most of the rules found in the grammars of the above three are absent in his grammar. Similar is the approach of KĪ; he knows no classification of Paiśācī. Yet he records some exceptional cases which indicate that he is dealing with more
114
114. Possibility of scribal error in this case is not ruled out.

Page #126

INTRODUCTION
than one such dialect (cf V. 105, 106, 108, 116 etc. ). He reduces hṛdaya to hitaaka and is in agreement with Mk and Rt in hardening all sonant mutes except in case of saggo ( = Skt. sargaḥ ). One of the important peculiarities recorded by him is the change of and n to l. He also changes ? and n optionally to n and does not change n to n. He opines that Paiśācī is like Prakrit in cases other than those recorded by him.
n
56. Quite different is the treatment of Paiśācī by the grammarians of the Western School. Canda's information about this dialect is too meagre. He records two or three traits such as change of r and n to l and n and of the third and fourth letters of a class to the first and second letters of the same class respectively and cites some words as examples. Namisādhu' the commentator on Rudrata's Kavyalamkara, who is anterior to Hc, notes some of the important features of this dialect such as retention of dental n alone, change of d to t and retention of jñ and ñ, non-elision of intervocalic sonants and hitapaka in place of hrdaya
etc.
119
He and his followers divide Paisaci into two broad divisions, i. e., Paisaci proper and Culikā Paiśācī." The latter again has two important varieties116. One of these enjoins the non-change of the third and the fourth letters of a class to the first and second while coming in the beginning and is in agreement with the Paisaci of Vr while the other enjoining the change is

115. For the significance of Culikā' see Paiśācī Language and Literature by Dr. A. N. UPADHYE, ABORI, XXI p. 1-37. 116. See' Paiśācī and Culikā Paisacī' by GRIERSON, IA, LII, pp. 16-17.

115

Page #127

120
प्राकृतसर्वस्वम् ।
Thus we see In Paisaci pro
in agreement with that of Mk and Rt. three kinds of Paisacī on the whole. per He enjoins the retention of t and change of d to t, thus agreeing with what Namisadhu has said about this phenomenon. Apart from this, he gives some more rules as to the characteristics of Paisaci proper which are completely foreign to the grammars of the Eastern School (cf. IV. 308, 311, 313, 315, 317-322).
57. The foregoing analysis of the treatment of Paisaci by different grammarians will clearly show that this dialect has undergone so many local variations as are evident from the conflicting views of the grammarians regarding a particular syllable or word. In all probability Paiśācī, though later on equated with Bhutabhāṣā11 (= language of goblins) was originally a language of a certain low class people called Pisacas who dwelt in the extreme North-West of India and later on spread to several places as the account of various Paiśācī dialects given by Mk and several Piśāca countries enumerated by Lakṣmidhara go to suggest." The three lists regarding Paiśācī as noted by Mk, Rt and Lk have a common word and that is Kaikeya or Kekaya which points to a North-West origin of the dialect and as such the Kekaya Paiśācī has rightly been treated first evidently on account of being the standard Paisaci by Pu, Mk, and Rt. Rajasekhara's account
118
117
117. Cf. KD, I. 34. and KVM. p. 51. 118. Lk's account on Paisacī :पिशाचदेशास्तु वृद्धैरुक्ताः
पिशाचदेशनियतं पैशाचाद्रतयं भवेत् ।
पाण्ड्य केकय बाह्णकिसिंह नेपालकुन्तलाः । सुदेष्णभो जगान्धार है बकन्नोजनस्तथा ॥ एते पिशाचदेशाः स्युस्तद्देश्यस्तद्गुणो भवेत् । पिशाच जातमथवा पैशाचीद्वयमुच्यते ॥ 29-30

Page #128

INTRODUCTION
121
that the people of Avanti, Păriyātra and Daśapura used to speak Bhūtabhāşā 119 probably suggests that Paiśācī by his time travalled ro the Vindhya region from its original home through its speakers who must have been an aboriginal and nomad tribe. This fact is also suggested by two other main varieties of Paisacī i. e. Saurasena and Pāñcāla which were Paisacī dialects spoken in Sūrasena and Pāñcāla countries respectively.
58. The only work which is belived to have been written in Paišācī is Bịhatkathā, but it has unfortunately been lost to us generations ago. The way Mk while dealing with Kekaya Paiśācl quotes a couple of words as occurring in Brhatkathā is too insufficient to provide us with any clue that he actually had the text before him while he wrote his grammar. 120 His Meagre performance in this respect is enough to show that the quotation he gives was probably learnt by him either from his teacher or was traditionally handed down to him, or may be, the same contained in an earlier work which he came across. Most of the examples of Paiśācī cited by the grammarians including Mk are mere detached words. After Brhatkatkā there has been a deplorable gap in Paiśācī literature possibly on account of the fact that as a language Paišācī was looked down upon by the poets and dramatists as a result of which, despite the rule in rhetorics that Kāvyas can be written in this dialect and that very low characters including Piśācas should speak this in dramas, we have
119. 3712-: ataTaT: FE FOT14 79TTİ 1697IKVM, p. 51.
120. GRIERSON remarks that the Mss. of Byhatkathā were probably in existence 259 years ago. This he does by assuming Mk to have lived in the middle of the 17tb century and utilised the Mss. of Brhatkatha. See · The Brahatkath in Mk'. JRAS, 1913, p. 391.

Page #129

प्राकृतसर्वस्वम् ।
no early evidence of its use. The very fact that Brhatkatha written in this dialect was uncared for and could not be kept in tact is another reason to show its precarious condition in the nation's literature.
122
X Concluding Remarks of Mārkaṇḍeya on the Classification of Prakrit.
59.
In the concluding lines, i. e., in XX. 15, 16, Mk remarks that he has thus described sixteen types of languages and that if one desires, he would quote the view of others regarding the division of languages. Some authorities opine, he adds, that the language is of eighteen kinds when combined with Sanskrit and Samkīrņa (mixed). Some again divide language into fourteen types by including Bāhliki and Pañcālī11 in this division. In that case, according to them, the language together with Sanskrit and Samkirṇa become sixteenfold. Let us see what all this means. As I have pointed out earlier, Mk could have easily rejected Pañcāla as a separate type of Paiśāci on the same ground as he rejected Bähliki, for both Bahlīki and Pañcāla differ from the main variety of their respective dialects only on the point of r changing to l or vice versa. and this according to Mk should not be taken as a distinctive characteristic in as much as even Sanskrit recognises the oneness between the two letters. But he has not done it. Now he says that according to one view Sanskrit and Samkírṇa, i. e., mixture of languages in literary compositions ( as we have seen in examples cited by Rt in Paiśāci section) as two other varieties in addition to the main classification of Prakrit, the division comes to eighteen in number. This probably
121. Here Pañcali probably refers to Pañcall Paiśācī.

Page #130

INTRODUCTION
123
iudicates that the remaining sixteen types refer to the sixteenfold division of languages as given by Mk in his introduction. Now if Bāhliki and Pāñcāla are included in the main division, i. e., if they are not recognised as indivisual dialects, then the uumber comes to fourteen. Here if we refere to the sixteenfold division of Mk, we see that Bāhliki has already been included in Avants and so there is no question of rejecting it once again. Thus including Pāñcāla Paiśācī in the main division we get fifteen instead of fourteen. Here one thing seems to be probable. According to some authorities Bābliki is the same as Āvanti. In fact as we have seen Rt treats Avanti and Bāhliki as identical. Bharata enjoins Āvanti ( NŚ XVII. 51 ) for Dhūrtas and the quotation cited by Mk as coming from Bh but not traceable to NS is that Bāblīkī is the language of the Dhūrtas. So there was hardly any difference between the two dialects and both of them were akin to Sauraseni. So there is much reason to believe that according to certain section of critics one stood for the other. Hence by rejecting Bāhlikī, i. e., Avanti in addition to Pāñcāla from this list of Mk we get fourteen types of language which again together with Sanskrit and Samkirņa comes to sixteen in number.
In this connection it is to be noted that Rt in the last chapter of his grammar mentions that there are fiftyfive languages on the whole (sarvā eva pañcapañcasad bhāṣāḥ, cf. III. 3. 18 ) which may have referred to eight Bhāṣās ( cf. Mk. ), nine Vibhāṣās ( as given by Rt), twentyseven Apabhrņsas ( as given by Mk ) and eleven Paisācikas ( as given by both Mk and Rt, but on a different line ) thus the total number coming to fiftyfive.

Page #131

124
प्राकृतसर्वस्वम् ।
SECTION IV
Forgotten Works Known to Markanḍeya* 1 Śakalya, Kohala, Bhojadeva and
the unnamed Author
60. Curiously enough Mk quotes in his grammar lines from some works and refers to some authorities so far unknown.
In the introduction to his work Mk frankly admits his indebtedness to such authorities as Śakalya, Bharata, Kohala, Vararuci, Bhāmaha, Vasantarāja and others and says that he is going to compose his grammar after consulting their works. Of these, Bharata is the celebrated author of NS, Vararuci of Prākṛtaprakāśa, Bhāmaha of a commentary called Manoramā on Vararuci's grammar and Vasantaraja of a commentary called Samjivani on the same work. But Śakalya and Kohala still remain a mystery to us and will continue to be so as long as the lines referred to their works are not traced. Mk places Sakalya first in the list of his predecessors and refers to his view by name in four places of his work and to Kohala in one place.' Commenting on his rule V. 30 (ādītau bahulam) which corresponds to V. 24 in Vr., Mk says that feminine
* I am thankful to the Editor, OHRJ (Vol XII, 1964) for having published my paper of which the present section is slightly developed.
1. B & Mss except A record three references to Sakalya by Mk. Only A records an additional reference to Śākālya-dāvaś ceti Sakatyaḥ which points to the dhātvadesa of drs as dāva in M, thus bringing the total number of references to Sakalya to four. PS VI1, 106
Vide

Page #132

INTRODUCTION
proper nouns take a and i in the non. sing. as in case of sohaṇā, sohaṇī, suppaṇahi, suppaṇahā. But in certain places as pia, vallahā etc. there will always be ā, and according to Sakalya words ending in consonants always take i. Rt has a corresponding rule to this (I. 4. 9.) while Pu has not. Bhamaha commenting on Vr. ( V. 24) says that a or i becomes the suffix of the feminine words ending in a. Vasantarāja interprets the rule in the following manner :
अदन्तात् परमाकारा ईकारो व्यञ्जनादपि । इत्येवं व्यवतिष्ठन्ते बहुलग्रहणात् परे ॥
None of the authorities save Mk quotes the view of Sakalya by name on this issue.
125
The second instance of quoting Śakalya is the rule V. 96 (Šakalyasyata in mate) of Mk which enjoins that according to Sakalya the loc. pl. of yuşmad and asmad take i instead of e in place of a, viz., tujjhisum; tumhisum. Therefore Mk remarks that this rule is not approved by many-etat na bahusammatam. Indeed none of the authorities gives such a rule or quotes Sakalya's view
in the matter.
The third instance of quoting Śakalya is given in
the above footnote. The forth instance is the rule IX. 109 (hos ca Šakalyamate syāt) of Mk which enjoins that Sakalya changes bhu to ho in Ś as in hodi instead of bhodi. Of all the grammarians Rt has a rule exactly corresponding to this wherein he also quotes the view of Sakalya (cf. II. 1.25).
Besides Rt has a number of rules wherein he mentions Sakalya-Manḍavyamate and in to more places he mentions simply Sakalyamate. In most of these cases Mk has corresponding rules, but no mention of either

Page #133

xx
126
प्राकृतसर्वस्वम्। Śākalya-Māņdavya or Śākalya. The rules in question are given below :-- Rt
Mk I. 4. 19 शाकल्यमाण्डव्यमते हकारः IV. 48 स्वार्थे च हश्च I. 5. 23 क्त्वार्थे तु तुं शासति केऽपि धीराः
शाकल्यमाण्डव्यमते विलोक्य IV. 38 क्वचिच्च तुम् I. 6. 25 शाकल्यमाण्डव्यमते तु तुम्भे I. 7.14 शाकल्यमाण्डव्यमते तु एव
तव्यतुम क्त्वापर एदितौ च VI.7 प्रायेणात एदिदातः स्युः I.8.14 ...थ भिदिच्छिदोन्र्दो भेदे च
शाकल्यमते तयोः स्यात् I.8.42 धातुस्वरूपाण्यपराणि पक्षे
शाकल्यमाण्डव्यमतानुगानि । In Pu we come across a rule which refers to the view of Sakalya, i. e., VI. 14 (ssas ea Sakalhyasya) which means that according to Sākalya the affix -ssa takes place in addition to hi in future tense. Mk has the corresponding rule VI. 22( ssa ca ) but there is no mention of Sakalya. The corresponding rule of Rt is:--
लुक्लिङ्लुटां स्तो विषयेषु हिस्सौ
लुङश्च भवेत् स्स इह त्वनातः। I. 7.5 Thus Rt prescribes hi and ssa before the terminations of the periphrastic future, the optative mood, the future tense and the conditional and prohibits ssa after roots ending in ā.
From the foregoing examples it appears that there was definitely a Pkt grammarian named sākalya whose work has unfortunately been lost to us. As for Śākalya-Maņdavya as found only in Rt, this may be said that either Śākalya and Māņdavya are two persons or one and the same person denoting Sākalya as the

Page #134

INTRODUCTION
127
proper name and Māņdavya the family title or preceptors line side by side.
61. Referring to Kohala by name Mk comments on XXI, 1 ( Māgadhi Saurasenitaḥ ) quoting the view of thc former regarding the use of Mg in stage, viz.,
राक्षसीभिक्षुक्षपणकचेटाद्या मागधीं प्राहुरिति कोहलः which means that demons, Buddhist and Jains monks and male attendants etc. ( in a play ) speak Māgadhi according to Kohala. We have unfortunately no work extant attributed to Kobala. But he is traditionally known as the propagator of dramatic art. He is counted as one among many such traditional authors. The following verse gives such an account :--
ब्रह्मात्रिलोचनसमरिणकश्यपाश्च मातङ्गकाश्वतरकोहलनारदाश्च । नन्द्याञ्जनेयसुरपा भरतोऽम्बिकाद्या एते हि नाट्यरचनां विदधुः पुरा वै ॥3
Stray references to him are also found elsewhere. In NŚ we find the name of Kolāhala ( Kohala ? ) who is declared to propound dramatic theory in the world (XXXVII, 18 ). In another place in the same work ( 24 ) Kohela (Kohala ? ) is said to have written NŚ along with three more authors whe are Vatsa, Sāņdilya and Dhūrtita, Again the name of Kohala as a writer on Nrtyaśāsra occurs in the Kuttanimata (81) of Dāmodaragupta ( latter half of the 8th century ) along with Bh. India Office Library possesses a work on Tāla attributed to Kohalācārya. Hc in his Kāvyānusāsana speaks of Kolāhala (Kohala ? ) as writer on dramaturgy. In the Bālarāmāyana of Rājasekhara, mention of Kohala
2. For the meaning af mūndavya see MONIER WILLIAMS, Skt English Dic. p. 806.
3. Nātyamanoramā by Raghunātha, pub. by Orissa Sahitya Akademi, 1959.

Page #135

128
प्राकृतसर्वस्वम् ।
as Nätyācārya is seen. The Rasārnavasudhākara mentions Kohala as one of the theorists on Nätya. Abbinavagupta in his famous commentary on N$ quotes some lines from Kohala to establish his own view point. Dr. P. V. KANE has assigned the date af Kohala to c. 650–750 A. v.*
It will be seen from the foregoing discussion that Kohala was a reputed ancient author on dramaturgy. This is also attested by the citation from Kohala found in Mk's grammar.
62. Curiously enough we see that Mk while defining desya Pkt cites a verse from Bhojadeva, which is not traceable to the latter's existing works (see PS Intro. 3).
While going to classify Pkt dialects Mk quote a number of verses from an unknown author and refutes him. In the given citations the first and second verses have close similarity with two verses of NŚ( XVII, 48 and 49). Other portions are completely new and are not traceable to any extant work on Pkt or rhetorics.
4. See Gleanings from Abhinavabhāratī, P. V. KANE, K. B, Pathak comm. Vol. pp. 385 ff.
5. The following quotations coming under the same context are perhaps to be attributed to the same unknown author
i) || [TEAT@THATSAITYTI PS. I. 5. ii) waitTTTİ HTa atrast anyt!
Hati farasita analarga 75! Ibid. I. 6. Some of the stanzas especially enumerating the Ap dialects as quoted by Mk are said to be identical in Prākrtacandrikā. But these verses in the latter are viewed as interpolations by some critics. See the remarks of Prof. N. B. DIVATIA, in A BORI vol. XIV, pp. 124 125 in his paper Nāgara Apabhraíśa and Nagarī Script.

Page #136

INTRODUCTION
129
2. Citations from Bharata 63. The following quotations attributed to Bh but not traceable to the present NŚ are remarkable. These are quoted being expressly mentioned as having been said by Bh by Mk himself. One can see these under I. 1; XI. I; XI. 13; X. Intro.; XIII. 9 and XII. 38. Among these citations one about Avanti and the other about Bāhlikī are interesting. They in fact are opposed to the view of Bhas found in the existing editions of N$. It enjoins the employment of Avanti and Bāhliki in the following manner :
varatayafaat NŚ XVII. 51
बाह्रकिी भाषोदीच्यानाम् ibid XVII. 52 The Skt word Bāblika in all probability has the connection with the word Bakhter or Balkh.' This is situated to the north of modern Afghanistan-a fact which goes to show that there is some ground in the statement of Bh about Bāhlikī being the language of Northerners. Thus the line about Bāblīkī as quoted above fromt he modern recension of NS is not unfounded. On the other hand, Mk's authority about Bāblīkī as cited from Bh is something different and confuses the whole issue in as much as we have the reading in the modern NŚ, dhārtānām apy avantijā, which goes counter to Mk's reading dhūrtādibhāṣā būklīkī. We have, however, shown in the last chapter that Āvanti and Bāblīki are
6. There is a variant reading of this, i. e., TOT HOT 399 Taar. This reading has been adopted by Dr. P. L. VAIDYA ; see on the use of Pkt Diaeccts in Skt dramas, ABORI, XXXIII: Here Dr. VAIDYA's criticism against Visvanātha is based on the above reading
7. See on the Origin and Authenticity of the Arian Family of Languages, by DHANJIBHAI FRAMJI, Bombay, 1861, p. 52.
Prà. H

Page #137

130
प्राकृतसर्वस्वम् । identical from linguistic aspect. But that is a different issue. So far as the reading is concerned, Mk most probably knew some other work of Bh or some other recension of NS of no small measure which has totally been lost to us.
3. Works Completely Unknown 64. While illustrating the use of the word monam Mk quotes a line attributing it at the same time to a work called śrngārotkarşa (1. 50 ). Here Srngārotkarsa might mean ecstasy of love without denoting a work of that name. In any case the line quoted is not traceable. In another place, he, illustrating the use of tao, gives an example and attributes the same to a work called Gunapatākās (V. 65 ). Unfortunately this work has not yet come to light.
In respect of ya-sruti Mk quotes a significant line as occurring in Pāthasikşū (II. 2). Here the word pāthasikşā may mean instruction regarding the recitation or a work of that name. Any way this line has come from a versified work on phonetics now lost to us. Similarly in another place Mk cites a verse which seems to have come from some grammatical work framed after Pāṇini's Aștādhyāyī (1V. 51 ). This must have been a work like Vaijjala Kārikū which propounds Pāṇini's rules in form of verses in a lucid style.
8. For further information about the allusion to this work by Nārāyana Dīkşita Sepakršna and Ps, see Studies in Indian Literary History, Vol. II, by P. K. GODE. Here Gode has not noticed Mk's reference to this work.
9. Dr. S. VARMA mentions & Ms. work Sikhāypātha of BORI, see Critical Observations of India Grammarians, p. 160.

Page #138

INTRODUCTION
65. It is curious to note that in two places Mk quotes some lines from his own work other than PS. While illustrating the actual use of dative instead of genitive in Pkt (kvacin na tadarthye, V. 131) in the sense of tādarthya he quotes two lines from his work what he calls to be Vilasavatisaṭṭaka (see p. 65). Unfortunately this work has not yet come to light. however clear that Mk not only composed a grammar of Pkt languages, but also had some Pkt works to his credit. An interesting Pkt stanza quoted under VIII. 4 to illustrate the use of tti we find a clear testimony to his poetic genius:
It is
पदमं जीविअसरिच्छा तत्तो सुहवी तदो पुणो घरिणी । चंडि ति भणसि एहिं ण मुणमि काहे हुवेज चामुंडा ॥
First I was (called) life-like, then pleasure-giving and then again Mistress of the house. Now you are addressing me as Candi ( angry woman); I do not know when I shall be called Camuṇḍā!'
131
As I have mentioned elesewhere, though the source of the above verse is not definitely known, for which Mk himself is responsible, we can surmise that it might have come from the same Vilasavati-saṭṭaka of the author.
4. Forgotten Authors and Bṛhatkathā
66. In another place Mk quotes the authority of one Kapila who does not approve of genha in kta, ktavatu and tavya affixes (IX. 130 ). NITTI thinks Kapila to be a scribal error for Kohala.10 In that case Kohala should be taken as a Pkt grammarian instead of a rhetorician as we have seen him in the previous pages.
į
10. See Les Gram. p. 98

Page #139

132
प्राकृतसर्वस्वम्।
.
The name Kapila, however, occurs only once. We do not know any authority on Pkt of this name except in. Rt, and it is just possible that both Mk and Rt took the help of this authority by consulting his work. 11
Next come three more authorities whose names: are unfamiliar in Pkt. literature. They are i) Aniruddha bhatta, ii ) Bhagirathavardhamāna and iii) HariScandra. In the context of illustrating Dākşiņātyā Mk. cites a verse which he ascribes to Aniruddhabhatta. We have shown this verse to have close resemblanee. with that given by Rt in the same context. But Rt. does not quote authority and hence we have no way to know his source. GRIERSON reads Aniruddhabhatta as Niruddhabhatta (see The Pkt Vibhāṣās ).
About Hariscandra we come to know that in his View Takka is not to be taken as a Vibhāṣā but as. Apabhramsa (XVI, 2). It is significant that the first. line of the verse under reference tallies exactly with that given in Pu's Prākrtānusāsana ( XVI. 10), viz.,.
हरिश्चन्द्रस्त्विमा टक्कभाषामपभ्रंशमिच्छति न प्राकृतम् । It may be that Mk had before him Pu's grammar and copied this rule from his work without knowing Hari scandra and his work.12 Dr. Ghosh is evidently wrong, when he remarks that both Rt and Mk think that Apabhraṁsa cannot be used in dramatic works.13 Rt in fact does give such a view when he says that certain Vibhāşās, though of Apabhraíśa nature, cannot be treated
11. Cf. Rt. II. 1. 28.
12. Rājasekhara in his KM refers to one Hariuddha ( = Hari.. vệddha) as eminent Pkt poet (I. 20.20 ). Vāk pati eulogises. Hariyanda (= Hariscandra ), the poet ( Gaüdavaho, 800 ).
13. See P8, p. 410, notes, II. 3. 31. ,

Page #140

INTRODUCTION
133
as such when used in dramas but not Mk. Mk rather endorses the view of Hariscandra on the point of use of A pabhramśa in dramas as is evident from the verse referred to above. If Hariscandra's view is authentic, there is no point in considering Kālidāsa's Ap. verses in \Vikramorvasiyam IV to be spurious.
The name of Bhagirathavardhamāna occurs twice in Mk's work. While dealing with Cāņdāli and Nāgara Ap., Mk quotes the view of Bhagirathavardhamāna who enjoins o-ending in nomsing of a stems but not in vocatives ( XIV. 3). The other instance of quoting his view is at XVII. 13. Here too in case of Nāgara Apa. the same authority enjoins 0-ending of a stenis in nom. sing. Bhagirathavardhamāna like Aniruddhitbhatta as an authority on Pkt is niet with only in the work of Mk, and including Hariscandra all the three will remain a mystery to us so long as their works are not discovered.
In one place Mk quotes the authority of Paingalas ( followers of Pingala ) in connection with the optional use of o-ending of a stems in M. The line runs thus:
Higgralcafeefa arate a şt: 1 V. 34 I have not met with such example in the famous Prākrtapaingala. But such kind of use has been enjoined by He and his followers (Cf. Hc. III. 38 ). Then should we take Paingalāḥ of Mk as referring to Pingala or the followers of the Western School ? Mk quotes lines from Prākrti-pingala in five places of his grammar. In one of these places he shows his great respect to Pingala (see V. 106 comm.).
67. What is most curious to note is that Mk quotes a couple of words as occurring in Brhatkathā

Page #141

प्राकृतसर्वस्वम् ।
while dealing with Kekaya Paiśāci (XIX. 9). GRIERSON opines that Mk actually had the text before him while writing his grammar. We have discussed this point in the previous section. It will be sufficient to affirm our point by saying this much here that the way Dandin (KD. I. 38) of the sixth century A. D. refers to this work and the way Mk quotes Bṛhatkathā are· enough to show that Mk had probably no access to the work and what he gathered was merely handed down. to him traditionally.
134
5. Citations from Vākpatirāja.
68. It is very much interesting to note that Mk quotes three Pkt verses attributing the same to Vakpatiraja, none of which is traceable to Gauḍavaho, the only extant work of the latter. The stanzas come under the following Sus in the context noted against each :
i) To illustrate the use of acchini in M......V. 33 ii) To illustrate the use of mamāhimto in M... V. 107 iii) To illustrate the causative use of roots in M
...... VI. 68
Another Pkt Kavya declared by Vākpatirāja himself to have been composed by him is Mahumahaviao (see GV. 69). PISCHEL Supposes some stanzas to have been quoted by Bhojadeva in his Sarasvatikaṇṭhābharaṇa (Grammatik, 14) from this work. Yet it is a matter of conjecture since the work has not yet come to light. Vākpatiraja is also credited with composing fine Sans-krit verses." In the absence of any evidence we conclude that the stanzas quoted by Mk either occurred in Gauḍavaho, the full text of which is not yet discovered or they have been quoted from Mahumahaviao which,
14

Page #142

INTRODUCTION
135
has been lost to us, or they might have been verses traditionally ascribed to Vākpatirāja.
6. Sakāra and his Speech according to Mārkaņdega
69. Strange is the quotation to show the use of luska ( = v?kşa ) in Šākāri speech ( see XIII, 8 ). This is found neither in Mrcchakatika nor in Cărudatta.
Since the passage is in the context of Sākārī Vibhāṣā, we have to trace it in the speech of Sakāra. We do not find the use of luska for vşkşa anywhere in Sakāra's speech in the said two dramas. The use of lukkha for vrkṣa is met with in the following verse in Mrchhakatika :
बहुकुसुमविचित्तिदा अ भूमी कुसुमभलेण विणामिदा अ लुक्खा ॥ THE CT3TSTATTT CUTET9551 fast aruia sifa VIII.8 [बहुकुसुमविचित्रिता च भूमिः कुसुमभरेण विनामिताश्च वृक्षाः ।
द्रुमशिखरलतावलम्बमानाः पनसफलानीव वानरा ललन्ति ॥] It is just probable that the original drama, i. e., Cārudatta which is extant in incomplete form and whose development or later version is said to be Mrcchakatika contained the passage cited by Mk which is not traceable now. In that case Mk's mention of Mrcchakatam would better be identified with the original drama, i.e., hypothetical Carudatta in complete form.
Relating to the characteristic and mode of speech of Sakāra Mk cites two verses of unknown source (see under XIII. 9). The first verse may be compared with the following verse of Sahitya Darpana :
14. See Kavindravacanaasamuccaya ed. by F, W. THOMAS, pub. 1911.

Page #143

136
प्राकृतसर्वस्वम् ।
मदमूर्खताभिमानी दुष्कुलतैश्वर्यसंपन्नः ।
सोऽयमनूढाभ्राता राज्ञः श्यालः शकार इत्युक्तः ।। SD III. 53. Similarly the second verse may be compared with the following verse of different source, and it will be seen that in both the cases the corresponding verses bear close resemblance to each other :
अपार्थमक्रमं व्यर्थं पुनरुक्तं हतोपमम् । न्यायकार्यादिबाह्यं च शकारवचनं भवेत् ॥ Pu. XII. 14. अपार्थमक्रमं व्यर्थं पुनरुक्तं हतोपमम् । लोकन्यायविरुद्धं च शकारवचनं विदुः ॥ Pr's comm. on Mr. ग्राम्यं निरर्थकमपक्रम विरुद्धं
न्यायागमादिविकलं विहतोपमानम् । प्रायः शकारवचनं पुनरुक्तामष्टं
दोषाः पदेऽपि गुणतामिह संप्रयान्ति ॥ Rt. II. 3. 9 Unfortunately we do not get such verses characterising the speech and behaviour of Sakāra in NS. Mk might have taken the above quoted verse relating to Sakāra and his speech from some treatise of authors like Kohala. He expressly mentions one such verse as having been said by Bh. But this is not traceable to present NS.
7. Other Untraceable Quotations 70. Apart from all that has been said above, we meet with a number of Pkt quotation in Mk's grammar which are still untraceable. They may be listed below alphabetically with reference to the rules under which they occur : 1 अज...पणमामि...
X. 8 2 अण...तवस्सिं ...
VIII. 3 3 अतुलिअपरक्कमो... ..
IX. 20.

Page #144

4 अत्थाणगदे... कलेदि....
45 6
7
अं दट्ठब्वा मालइलभ...
अप्पणु... भणसु... अम्हाण अणुक्कोशे ...
8 भय्ज... पूलद्दशं...
9
10
11
12
13
14
अलले कुक्कुलं... आअइछ...
अलेले पुग्गले ... गेण्ह...
अविद... जादं...
अव्वो... कअं...
roat को एसो...
अव्वो णागओ पिओ...
INTRODUCTION
15
16 अग्वो लोउत्तरं रूवं उं कह...
17
.. किदवो ...
18
19
20
21
22
एक... डड्ढउ... 23 एदे... पज्जलंति...
24 एशके... पुश्तके...
25
अन्वो पिअसहि पेच्छसु...
उ उड़ेंति... पुलाणमश्छा...
उं वढिमा थणभरस्स ...
उं सहि... लअंतरिओ...
ऊरुत्तंभेण... गमणं...
एशे क्खु रोपइ.. सहाववीले...
26
एशे क्खु लश्कशे...
27 एशे गोमि के... अशीअदु... 28 एशे मणश्शे... शलिश्शे... 29 एशे य्चोले... आणइते...
30 एशे लाअशिआले...
31
एशे वअंशे आअश्छदि
32
एस... पइट्ठो...
33 एहु... वड्ढउ....
34
ओ ण... वच्च्चसि...
35
ओ भग्गो... दहरहस्स ओ मह... वि
36

137
XIII. 4 VIII. 20
V. 53
XII. 4
XIV. 9
XIV. 8
XIII. 9
X. 12
VIII, 23
do
do
do
do
VIII. 6
XIII. 9
do
VIII. 6
III. 17
XVII. 10
XIII. 9
XIII. 5
XIII. 8
XII. 5
XII. 10
XIII. 6
XIV. 1
XII. 12
XII. 11
XI. 1
XVII. 10 VIII. 5
do
VIII. 5

Page #145

138
प्राकृतसर्वस्वम् ।
37 ओ ओसर...ओसर... 38 ओ सहि...णिअडे... 39 कड्हण व कालिअं... 40 कल्लिं...दइओ... 41 किं पुच्छसि... 42 किह...एकल्ला... 43 कुमरा...दीसंति... 44 घरस्स...वसइ... 45 घल वससि... 46 ज क्खु...पि... 47 जं भवं भणादि... 48 जुत्तं...भणसि... 49 जे...सर... - 50 ण चंदो...वअणं... 51 णं भणामि...ति... 52 णवरं गहिओ...भग्गो... 53 ण वि...अजाणुआ... 54 णो एहि... 55 णो कुदो...जाणामि... 56 णो तहावि...दिट्ठो 57 तं देक्ख...रसाई 58 तव...जणो... 59 तिरि...अण्णत्तो... 60 तुं...सव्वं... 61 तुम पंगणं...हसिदे... 62 तुम पि भण... 63 तुमह'लोअणु. 64 दुक्खं...वराई... 65 नेहो...धरेइ 66 पंडिदो...पढेदि... 67 पत्ता...वढिमा... 68 पाविट्ठ...ठाहि...
x. 8. VIII. 5.
IV. 39VIII. 28.
XIV. 1 VIII. 16. VIII. 5. VIII. 9 XIII. 8. VIII. 2:
X. 4. VIII. 15 XVII. 9, 56.
VIII. 7 do VIII. 11 VIII. 21. VIII. 22 do
do
XVII. 9
IX. 88 VIII. 18: VIII. 31
XIII.7 VIII. 17 XVII. 55 VIII. 31 XVII. 56
X.2 IV. 28 VIII. 30

Page #146

INNRODUCTION
139
|NNN
69 पावेण...लहंति 70 पेढें...कटेग... 71 फुल्लंति...उला 72 वर्फ...हेमंतसरिआसुं... 73 भणइ...कविराअ... 74 भो...एहि... 75 महुराण...मुहं... 76 महुला...गश्छ... 77 माणुश...पिअशि... 78 राउ...प्रवीणु... 79 लंगे...कलिंगे... 80 वच्चइ...भणिअं... 81 वरिसइ...पअट्ट... 82 विभीशणे...पुलिशे... 83 वे...एहि... 84 चिंट...चिंट... 85 सलसिलुह...वहइ 85 ससि...कण्हागुरु... 87 सेम्हा ...गरुई... 88 सो वि भणइ... 89 सोहइ...लहुडी... 90 हक्के पंगुके...वंदेमि... 91 हवे...पुच्छामि... 92 हद्धि...पिअसहि... 93 हद्धि...भणिओ... 94 हद्धि...कलेदि... 95 हरकिराओ...जुज्झइ... 96 हीमाणहे...रूवं... 97 हुँ गाई...च्छिवसि... 98 हुँ गेण्ह...सुवण्णं... 99 हुं...संदेसं... 100 हूं...जणो...
IX. 21 XIV. 7 XIII. 8 III. 52 XVI. 3 VIII. 10 VIII. 22
XII. 9 XII. 2 XVI. 3. XIII. 9 VIII. 33 XVIII. 12
XIII. 6 VIII. 26 XII. 32
XI. 13 XVII. 9.
III. 44 VIII. 17 XVII. 6 XIII.9 do VIII. 8 do XII. 6 II. 32
X. 11 VIII. I

.

Page #147

140
· reti
Besides the above Mk in a number of places refers to authors without giving their names'as kascit, kecit, anye and apare etc. These are catalogued in Appendix V. Several conjectures can be made with regard to Mk's reference to unnamed authors, and as a matter of fact, Nirri has done some .conjectures ( Les Gram. p. 101 ). It is not known why Mk despite giving sources in so many places, fails to do in these places alone. It is interesting that he takes particular care to cite the views of Vasantarāja and Bhagirathavardhamāna by giving their names in the commentary (see VII, 14; XIV, 3; XVII, 13 ) while the concerned Sūtras are devoid of such names. The Appendix V is, however, intended only to show at a glance sources not known with certainty ; so also the Appendix IV which is intended to make oneself acquainted at once with Mk's Kārikās enumerating ganas or words coming under the same group.
SECTION V
Source and Importance af the Work 1. Śākalya as an anthority on Prākrit. 71. In the previous chapter we have seen how Mk expressly records his indebtedness to certain authors in composing his grammar. He has referred to Sākalya's view four times by name ( as we have seen in previous Section) and in many places his reference to unknown authors as kascit, kecit (see Appendix-V) not yet traced might refer to Sākalya slso. Rāmašarman in his work has referred to sākalya-Māņdavya as many as six times and to Śākalya three times. Puruşottama has slso referred but once to Sākalya in his work. We

Page #148

INTRODUCIÍON
141
have also seen the striking resemblance in the treatment of the dialects among these three Eastern grammarians. As their examples show, all of them refer to Sākalya as a Prākrit grammarian. That Sākalya occupied a prominent place among Prākrit grammarians in ancient times is clearly proved from the way these three authors refer to him. Rāmašarman again supplies us further evidence in regard to Sākalya's popularity by way of quoting a stanza from an unknown source :--
अता सणेहो वि इता सिणेही पक्खे वि णेहो चिह्न होति चिण्हं । अता सणाणं इता सिणाणं पहाणं पि साकल्लमतं वितिण्णं ॥
Rt. I. 3.8 “ With the separating vowel a, sneha will be saneha, with i, it will be sineha, and it may alternatively be neho, and cihna will be changed to cinha. With the separating vowel a, snāna will be saņāna and with i, it will be siņāņa, and it may alternatively be nhāna. This is the expressed opinion of sākalya.”
This citation of Rt not only shows Šakalya's importance as an authority on Prākrit but also the existence of a versified text of Prākrit grammar in Prākrit language in his time which has unfortunately been lost to us.
The reference to Sākalya by these three authorities, however, is confined only to Mahārāştri and Sauraseni dialects, since his work is not extant, it is difficult to know how many dialects he dealt with in his grammar. Equally difficult is to ascertain his date. We can however conjecture that he did not treat so many dialects as vibhāṣās, Apabhramsa and Paidācī, for had he done so, these three authorities must have quoted his

Page #149

142
प्राकृतसर्वस्वम् । view wbile dealing with such important divisions of dialects.
If we assume the identity of this sākalya with the author of the Vedic Pada Text, then he would be much older than Bharata, Vararuci or any other authority in the realm of Prākrit. In fact, there is sufficient reason to have such assumption from the way Mk refers to him in his introduction. He places Sakālya first in the list of his predecessors, all of whom would stand in a chronological order if the assumption of Sākalya's antiquity holds good. Sākalya, the author of the Pada Text, as we know, is held in high esteem as an ancient grammarian both by Yāska and Pāṇini. We further know that Pāṇini is also credited with the authorship of a Prākrit grammar though it has not yet come to light. Similarly Vālmīki is credited with the authorship of Vālmīki Sūtras as propounded by Trivikrama. Thus the composition of Prākrit grammar traditionally goes back to hoary antiquity. In the same way it is just possible that Sākalya, the author of the Pada Text, composed a Prākrit grammar which the later grammarians of Mk's group have referred to.
2. The Fourfold Division of Prākrit 72. The fourfold division of Prākrit, i. e., Bhāṣā, Vibhāṣā, Apabhramsa and Paišācī in respect of which the three Eastern grammarians almost agree, is definitely a later theory and as such Sākalya must be much earlier. It is also not impossible, for Mk places him first in the list of his authorities. We do not know who the original inventor of the theory of the fourfold
1. See PISCHEL, 1.

Page #150

INTRODUCTION
143
Page #151

144
प्राकृतसर्वस्वम् ।
rāștrī as the Prākrit par excellence besides the other dialects such as Saurasenī, Gaudi, Lāți and others.3 Then according to him the other language, in which Kāvya may be composed, go by the name Apabhramsa and Bhūtabhāṣā." This Bhūtabhāṣā, though later identified with Paiśācī, was called as such even in the tenth century A. D., as is evident from Kávyamimūnsā. Rājasekhara too like Daņdin enumerates Apabhraíša and Bhūtabhāṣā as separate languages beside Prākṣta. Thus to recognise Apabhraíśa and Paisā.cī (Bhūtabhāsā ) as separate divisions not coming under the general features of Prākrit has been a very old idea beginning from Daņdin if not earlier.
Though primarily a rhetorician, Daņņin has wielded considerable influence on Prākrit grammarians, for, while dealing with Mahārāștrī, they very often actually term it as simply Prākrit which is obviously due to the declaration made by Daņdin about Mahārāştrí being the Prākrit par excellence. Moreover, from the way Mk and Lakşmīdhara have quoted the view of Daņdin it is clear how much importance was attached to the view of Daņdin even in the matters of Prākrit by the orthodox grammarians. So it seems quite reasonable that some ancient grammarian who flourished after Dandin combined the views of both Bharata and Daņdin and classified Prakrit into four main divisions as we have seen in case of Pu, Mk and Rt. The long quotation given by Mk in his introduction in regard to the classification of Prākrit must have come from some Prākrit grammar of an unknown author. Despite the
3. See KD. I. 35 4. Op. cit. I. 36, 38

Page #152

INTRODUCTION
145
disagreement of Mk in some points, his way of classification is mostly in aocord with that of his predecessor whom he quotes. He recognises all the dialects enumerated therein with this difference that he chooses some of them as the main rejecting others as the minor ones on account of having slight difference. Thus he rejects, as we have noticed earlier, Ardbamāgadhi and Bāhlīkī under the category of Bhāṣā, Drāvidi and Audri under Vibhāṣā, chooses Nāgara, Vrācada and Upanāgara as the three main divisions of Apabhraíía out of the twenty-seven kinds as also Kaikeya, Saursena and Pāñcāla as three main varieties of Paisāci out of its eleven types. Here this is to be noted that though his quotation does not show Tākki as a Vibhāṣā, he takes it to be so, for he includes Drāvidi under it and to substantiate his point he cites a verse which, in all probabilily, must have come from the same work from which his previous quotations have come. As we have seen previously, this verse is quoted by Mk with slight difference in his sixteenth Pada while dealing with Tākki Vibhāşā. There he cites the verse in the context of giving the views of Hariscandra who regards ļākki as an Apabhramsa but not a Vibhaşā. Here again Mk writes that in place of Takkī they regard Drāvidi as Vibhāṣā ( drāvidim apy atra manyante). Hariscandra, in all probability, appears to be a rhetorician who had advocated the use of Apabhramsa in plays and regarded Ţākki as an Apabhramsa. It is again interesting to note that in respect of regarding Țākkị as a Vibhāṣā, our three authors are unanimous. Both Pu and Mk give the view of Hariscandra but Rt does not. Should we then assume that both Mk and Rt had consulted the work of Pu who, in all probability, was
Prà. I

Page #153

146
प्राकृतसर्वस्वम् । the first to regard säkki as a Vibhāṣā against the view of Hariscandra ?
3. Vararuci, Mārkandeya and Rānaśarman
74. We have discussed at some length Mk's indebtedness to Bharata and Kohala in the previous chapter. Both these authors are known to be great rhetoricians and if Mk consulted their work, it was definitely their treatises on rhetorics which furnished materials to Mk regarding the various types of Pkt and their usage in stage play. In fact Mk's citations from these authors prove-this. It is needless to repeat that his quotations from Bh. raise a question as to whether the former is quoting from the famous treatise NS, and if so, an altogether different recension of the said work was known to our grammarian.
Then coming to Vararuci we see that Mk is largely indebted to him. Out of the 487 Sūtras of Vr according to Bhāmaha-Cowell edition Mk has utilised almost 418 Sūtras word for word in his grammar. According to Bhattauāthasvāmin's edition of PS it consists of 1059 Sūtras including the four Sūtras of Nagara Apabhramsa chapter which are supposed to be inissing as well as the nine introductory Sūtras which deal with the classification of various Prākrit dialects. An estimate of additional Sūtras in corresponding chapters of Vr and Mk is given below :
Mk. I:1, 5, 10, 22, 27, 29, 50.
I:nil II : 4, 8, 26, 34, 42, 43.
IT : 47 III:6, 9, 10, 14, 23, 25, 26, 32, II1:19, 37, 56.
34-36, 38, 39, 44, 45, 49,
Vr.

Page #154

INTRODUCTION
:
147
Vr.
Mk. 51, 58, 59, 62, 67, 69, 83,89
91, 95, 96. IV. 2-7, 11, 16, 19, 26, 28, 30, IV: nil
32, 33, 37-40, 56, 57, 59, 60, . V:13, 15, 18, 23, 25, 33, 36, 43, V: 25, 39, 40, &
50, 52, 64, 65, 68, 90, 96, 99, VI; 25, 62 108, 117, 118, 120, 124-128,
131-134. VI:1-6, 9, 14, 16, 18, 19, 22, 23 VII:2, 5, 9.
27, 32, 33, 35, 38, 39, 42,43,
46. VII : 4, 5, 15-18, 21--25, 27, 28, VIII:10, 55, 61.
30, 33, 34, 36, 40, 42, 43, 45-48, 50, 52, 57, 58, 61-63, 66-68, 76, 78, 88-94, 99, 100, 102-104, 106-111, 114-125, 127-129, 131-150, 152-156, 158-163, 165-172, 175, 176,
178-182, 184. VIII : 3, 4, 6-11, 17, 18, 20, 22. IX:11, 14, 15, 17. IX : 2-56, 59-68, 70-88, 90–96, XII:3-8, 13,14,19 98-104, 106, 107, 109-111,
22, 26, 28-31 113-135, 137-139, 141-143,
145-152, 154, 155, 157. XII: 3, 5-11, 13, 15-20, 22, 24, XI:4, 7, 11.
25, 28, 31, 33, 35-38. XIX : 8-10, 12-15, 20, 21.
X: nil
75. Thus the wide range of Mk's grammar as compared to that of Vr is clearly visible. Most of the additional rules found in Mk as seen above are also

Page #155

148
प्राकृतसर्वस्वन् ।
met with in the works of Pu and Rt. As has been rightly observed by NITTI, Rt of the three eastern grammarians owes the most to Hemacandra. It is therefore natural that he has some rules which are not found in Mk's work. Moreover there are a number of differences between the two authors which go to show that both had independently composed their grammars despite having a common source with them. Tu number a few diffierences the following examples deserve notice :
Mahārāștri
Mk.
Rt.
(a) tālavemtam, ( talavemtam) ... talavimtam, I. 1.6.
(tâlavrntam I, 13 (cf. Bhān.
I, 10) (b ) sał ( sadā ), I. 14 ( against ... saī or saā, I. 1.8.
optional saā, cf. Bhām 1. 11) (c) dohāiain or duḥāiam (dvidhū- ... duhūkaum or do
krtam)I. 19 (cf. Bhām. 1.16) hākaam, 1. 1. 9. (d) Short è in place of long i in ... The long i can
the gļhita class, I. 21 (cf. also be retained, Bhām. 1. 18 )
I. 1. 11 (e) jahitthilo ( yudhisthiraḥ ),1.26 ... Optionally also (cf. Bhām. I. 22 )
juhitthilo, I. 1. 13. (f) maūli, moli ( mauli ), I. 50 ... Only maili,1.1.24 (g) sebhāliā ( sephālikā ), II. 24 ... Optionally seha(cf. Bbām. II. 26 )
liā, I. 2.7 (h) i>n is optionally allowed in ... The same is oblilārgūla class, II. 39
gatory I. 2.15
5. See Les Gram. p. 108, also footnote, p. 101.
6. Here Mk. remarks, 'prădurădivad dhātunā saha aikapadyabhāvāccānāditvam'.

Page #156

Mk.
(i) sūro ( sūraḥ ), III, 21, cf. Hc. II. 64
49
(j) bhibbhalo (vihvalaḥ, III. 63 (cf. Bhām. III. 47 ) (k) cindham (cihnam), III. (cf. Bhām. III. 34 ) (1) majjhimam < madhyamam, chattivanno < saptaparṇaḥ, JV. 1
INTRODUCTION
(m) ia or maa > maya, IV. 52 (n) The declensional suffix a is optional for the words of mātṛ class, V. 42
(o) anuṣvāra is obligatory in nom. sing, of the words bhavat and bhagavat, V. 52
(p) sak> caa in dhātvadesa, VII. 55
(q) v grah> hinda, VII. 96 (r) prati+pal > ciramāla, VII
158
Śauraseni
(s) pauruşa> paürusa, IX, 15
(t) apūrva> avaruva. IX. 23 (u) Intervocal ph becomes h, IX
29

...
...
...
...
...
...
...
149
Rt.
suro and sujjo < suryaḥ, I. 3. 13. bhebbhalo, I. 3.2
cinnam, I. 3.11
forms
Optional majjhamam and chattavanno respectively added. I. 5.3
are
"
maia or maa 1.5.21 The same is obligatory, I. 6.11
The suffix is a instead of anusvāra, I. 6. 22 tua, I. 8.25

hinna, I. 8.4 viramāla, I. 8.41
In the words pauruşa etc. the au au does not take place II. 1.4 avurua, II. 1.6 Intervocal ph· except that in siphā etc. becomes bh, II. 1.7

Page #157

150
i strani
Mk.
Rt.
(v) The é of daśa and caturdaśa ... There is no chan
when not denoting a name ge of s to h in becomes optionally h IX. 31 daśa, but this is
optional in catur
dasa II. 1.7 (w) Doubling is prohibited only ... Except in the
in the three words, kautū. word daiva there. hala, sevd and sthūla of the is no doubling in sevā group, IX. 50
all other words of the sevā group
II. 1.11 (*) V drs> peccha and V pra + ... v drs> pekkha, īkş> pekkha, IX. 112
II. 1.23 (y) v bhā> bhād, IX. 116 ... V bhā> bhāsa II.
1.30 (2) Šatrughna > sattuggha and ... Sattuha and Bhī. Bhişma> Bhippha, IX. 148 mha, II. 1.35-36.
(cf. Pu. IX. 31 ) The above examples show how the two authors differ in respect of the use of some words and roots of Mahārāştri and Sauraseni, Previously we have seen how they differ in respect of some other dialects too. In respect of Māgadhi also they have certain differa ences. Rt differentiates Māgadhi from Ardhamāgadhi only on the point of the use, aham whis is prevalent in the latter whereas it becomes hage in the former. This reminds us of one of the rules IV. 301 of Hc who enjoins the use of hage for aham as well as vayam in Māgadbi. Mk does not have such distinction but simply says that Ardhamāgadhi is the same as Māgadhi on account of not being far from Sauraseni. Again Mk makes no exception for ș and does not change j to y in Māgadhī

Page #158

INTRODUCTION
both of which are rightly noticed by Rt (see Rt. II. 2. 13). Rt further notices the use of ahuni adhunā which is absent in Mk's work. Mk allows the conjunct -cch to become sch (Mk XII. 7) while Rt makes it sc Rt. II. 2.18). This rule of Rt is in conformity with that of Hc (IV. 295.) Again Rt prefixes y to every letter of the ca group and also in the case of conjuncts ( Rt. II. 2,19 ) while Mk limits the same to the letters ca and ja only (cajayor upari yaḥ syat, XII. 21.7). Rt has 'kuycchimadi' whereas Mk has kucchimadi' for the same word in Sanskrit, kukṣimatī. Again eccording to Rt the equivalent of the root stha is ycinţă unlike scința according to Mk (XII. 32).
These are some of the striking differences between the two authors which go to show the least possibility of one having consulted the work of the other. But this much is certain that both of them as well as Pu had one and the same source for composing their own grammars. As has been rightly remarked by PISCHEL, Mk has drawn a line of sharp distinction between Mahārāṣṭrī and Sauraseni. This is not only true of Mk but also of Rt and Pu. But as has been rightly observed by NITTI, one important group of Sutras dealing with the personal pronoun (Mk. IX. 87-94) is almost lacking in both Pu and Rt (see Les Gram. p.116) Mk has treated Sauraseni on 158 Sutras divided into nine prakaranas on the line of the treatment of Maharāṣṭrī. The standard forms which are permissible in Mahārāṣṭrī are prohibited in Sauraseni. This has been nicely dealt with by Mk who draws his illustrations
151
7. See GRIERSON's article The Pronunciation of Pkt palatals' JRAS, 1913 and his notes on this in IA (1928) pp. 30ff.
8.
Grammatik, 40

Page #159

प्राकृतसर्वस्वम् ।
mostly from Sanskrit dramas and thus his treatment: goes a long way in distinguishing one from the other and as such this chapter on Sauraseni merits special.
attention."
152
Mk further gives us the views of two authors whose names are not met with in any other work. The view of Aniruddhabhaṭṭa in the context of Dākṣiṇātyä and that of Bhagiratha-Vardhamana in the context of Caṇḍali and Nagara Apablıramsa are specially interesting. The discovery of the works of these two authors. may reveal many more interesting facts regarding Prakrit.
4. Mārkaṇḍeya's indebtedness to Vasantarāja and Hemacandra
76. There is no doubt that Mk has utilised ela-borately the commentary of Bhamaha on Vararuci's. Prākṛtaprakāsa. It is not known definitely whether he utilised Prākṛtamañjarī of Katyayana. There is definite proof of Rt's indebtedness to Katyayana, for the latter's name has been mentioned thrice in Prākṛta Kalpataru.10 Mk does not mention anywhere in his work the name of Katyāyana nor does he seem to have utilised the latter's work. But his indebtedness to Vasantarāja is as clear as daylight. True to his frank expression at the beginning of his work, Mk has utilised elaborately the commentary of Vasantarāja on Vara
9. See HULTZSCH's translation of a part of Śauraseni chapter of PS along with the Index of words- Neue Beitrage zur Kenntnis der Sauraseni, ZDMG 66( 1912) pp. 709-726.
10. See Rt. I. 5.24 comm, I. 8. 5. I. 8. 42; also Dr. GHOSH'S notes on the first two references on p. 99 and p. 110 respectively.

Page #160

INTRODUCTION
153
ruci's Prākrtaprakāśa, which is known by the name of Prākrtasamjivanī.11 Of course Mk has cited the view of this author by name only once:
ale FE FÜHTET spa ang z eta 1.........
77277 THETF: (VII. 34 ) Vasantarāja in fact reads graFIT ( Vas. VII. 11 ) for FHT FAT31: (Bhām. VIII. 14 ) and the alternative forms of qa as attributed to Vasantarāja by Mk in the above Sū. are yet to be traced.” Even then Mk owes a great deal to Vasantarāja, a clear proof of which is borde out by a comparison of the Sūs. with those given by Vasantarāja. Since the commentary of Vasantarāja is confined only to the principal Prākrits, i.e., Mahāraştrī section of PPK, we shall have to find comparison of Mk's Sūs with those of Vasanta rāja only in the first eight chapters of PS. In this connection the following concordances may be noted.
The following Sūs. of Vararuci not noticed by Bhāmaha ( see Bhāmaha-Cowell edition ) but commented upon by Vasantarāja find place in PS.
Vas. 1. 17 ya gari faqatata..
... 4. 3 and lea: ( after Bhām. 1. 17 ) 3. 47 114x (after Bhām. 3. 47)
. 3. 63
Mk.
wk,
comm.
4. 10
at 6: (after Bhām. 4. 8)
4. 16
11. The Prākrtaprakāśa of Vararuci with Sanjivani of Vasantarāja and the Subodhinī of Sadānanda ed. with Intro. by BATU. KANATHA ŚARMA and BALDEVA UPADHYAYA, Benares, 1927.
12. See also a similar treatment of y by Rt (1. 8. 5.) and criticism of Nitti, Les Gram. p. 96.

Page #161

154
प्राकृतसर्वस्वम् ।
8. 31
Vas.
Mk. 4. 26 स्वार्थे को वा
4. 51 4. 31 महाराष्ट्रे हरोः (after Bham. 4. 29 )
4. 56 5. 111 क्वचिन्न तादर्थं ( after Bham. 6.64)
6. 31 7. 25 पिबते?हः ( after Bhām. 8. 23)
7. 115 7. 40 पदेलः (after Bhim. 8. 36)
7. 25 7. 68 तक्षे रंपवच्छौ ( after Bham. 8. 62)
7. 48 7. 70 एवमन्येऽपि ( after Bham. 8. 70)
7. 10 7. 80 अडादेशा बहुलम् ( after Bham. 8.71)
7. 102 8. 2 कीस किमर्थे ( after Bham. 9. 1)
8. 8 8. 8 इजेराः पादपूरणे ( after Bham. 9. 6) 8. 10 उ क्षेपविस्मयसूचनासु ( after Bham. 9. 8)
8. 6 8. 15 वेश्च आमन्त्रणे ( cf. Bham 9. 17 )
8. 26 Besides, Mk has some rules at variance with those of Bhāmaha but almost in common with those of Vasantaraja. In this conncetion the following comparison deserves notice. 1. 10 इत् सदा (cf. Bham. 1. 11)
1. 14 1. 34 लत इलिः ( ef. Bham. 1. 33)
1. 39 2. 23 अङ्कोठे लः (cf. Bham. 2. 25)
2. 22 2. 24 खघथधफभां वा (cf. Bham. 2. 27)
2. 25
comm. 2. 36 लाहललाङ्गललागूलेषु वा णः (cf. Bham. 2.40 )
2. 39 2. 38 नो णः (of. Bham. 2. 42 )
2. 41 3. 20 चौर्यसमेषु रिः ( ef. Bhām. 2.23)
3. 22 3. 23 मृत्तिकापत्तनयोश्च (cf. Bham 3. 23)
3. 28

Page #162

Vas.
4. 23 क्त्व तूण: ( cf. Bhām. 4. 23 ) 5. 11 जस्स्यान्सु दीर्घः (cf. Bhām. 5.11 ) 5. 28 आत एत् ( cf. Bhām. 5. 28 ) 5. 76 डाइयोश्च तद् तर तुमए तुमे
(cf. Bhām. 6. 30)
5. 87 अम्मिरराम च ( cf. Bhām. 6. 41 ) 5. 101 प्रेस्ती (cf. Bhām. 6.85 )
6. 27 आवे वा ( cf. Bhām. 7. 27 ) 7. 5 घूर्णो घोलघुम्मौ ( cf. Bhām. 8. 6 ) 7. 7 पाटेः फालः ( cf. Bhām. 8. 9 ) 7. 48 : (cf. Bhām. 8. 44) 7. 52 युधिवुधिगृधिसिधिक्रुधां ज्झ
8. 4 चित्र शेभ अवधारणे ( cf. Bhām.
9.3)
..8 12 अन्वो दुःखसूचनासंभाषणेषु
(cf. Bhām. 9. 10)
8. 18 पित्र मिव विव व इवार्थे (cf. Bhām. 9. 16)
2. 7 तस्य त्वं हरीतक्यां प्राभूते मृतके तथा 2. 30 म्लेच्छवाच्ये लचादेशौ न हरे कामरूपिणि 2. 31 स्वादेशो नन्नदेहत्वे
न कुब्जे पुष्पवाचिनि
3. 14 स्थूणार्थे स्तस्य खः स्तम्भे न त्वन्यस्मिन् कदाचन 3. 21 आर्द्रे विभाषा लत्वं स्यादोकारश्चेष्यते बुधैः 3. 31 उत्सवार्थे क्षणे छत्वं मुहूर्ते तु खणो भवेत्

...
***

...
...
...
:
:
Apart from the Sus. as shown above, Mk has also untilised some of the kärikās of Vasantarāja. The following comparison based on a few examples will prove this :
Mk.
4. 36
5. 12
5. 35
...
5. 85
5. 98
5. 55
6. 44
7. 9
7. 11
7. 75
7. 77
...
8. 19
8. 23
8. 14
2. 10 comm.
2 32
2. 33
3. 17
3. 25 3. 42 comm.

Page #163

156
Mk.
3.
6
44
सं
सं
5. 63.
- प्राकृत सर्वस्वम् ।
Vas. 3. 33 तीव्रार्थे तीक्ष्णशब्दे ण्हो
निशितार्थे तु खो भवेत् 3. 60 कृष्णशब्दे विकर्षों वा
वर्णेऽर्थे न तु नामनि 3. 61 पूर्वशब्दे विकर्षों वा
पूर्वस्येत्वं च वस्य मः 4. 12 आयुरप्सरसोः सो वा
हलोऽन्त्यस्य विधीयते 4. 16 संस्कारे संस्कृतायां तु
नित्यं बिन्दुर्विलुप्यते 4. 18 नान्तं नपुंसके विद्धि
पुंल्लिङ्गेऽपि प्रशस्यते 4. 25 भवेतां मतुपोऽन्त्यस्य आकारस्तु तथा क्वचित्
4. 23. . 5. 11 सर्वादिग्विदमो दी? न त्वन्येषां ङसौ भवेत् 5. 36 भवद्भगवतोबिन्दुः सावनामन्त्रणेऽपि च 5. 41 णो ङसेर्णत्वद्वित्वं स्यात् राज्ञो लोपश्च जस्य वा
5. 47 5. 42 भिस्भ्यसोराम्सुपोरित्वं राज्ञोऽकारस्य चेष्यते 5. 45 काले डेरेतदस्याहे एकशब्दादिआ तु वा। आत इत्यपि यत्तद्भयां काले वाच्ये वदन्ति ते ॥
5. 62 5. 60 भादेशाविदमश्चान्यौ सौ पुंस्यमिअं स्त्रियाम्
5. 70 6. 5 आकारान्तानियम्येते न्तमाणौ क्वापि पण्डितैः ।। 6. 19 6. 10 लस्य क्रियातिपत्तौ वा
6. 18 7. 2 भूओ इति पिशाचे स्यात् तत्र ते हू भुवो न हि ... 7. 49 क्वचित्तु हन्तेर्म इति आदेशो नेष्यते बुधैः
7. 82 Besides the above examples of Mk's indebtedness to Vasantarāja, we also see that the former has adopted the division of chapters on the line of the latter with regard to Mahārāştrī. The following eight chapters closely resemble those of Vasantarāja:
1. अज्विधि ( Rules of vowels) 2. अयुक्तवर्णविधि ( Rules of the isolated consonants)
#Liri
5. 52
5. 48
7.
3

Page #164

INTRODUOTION
157
Vas.
Mk. 3. q uifafa (Rules of the conjunct consonants ) 4. pantuffate ( Diverse rules ) 5. gafafa ( Rules of declension ) - 6. Parati ( Rules of conjugation ) 7. Arguitutâ ( Substitute of verbal roots ) 8. faralara ( Rules of the indeclinables )
77. Though Mk has not expressed his indebtedness to Hc, there are traces to show that he consulted the grammar of Hc while composing his own. The dhātvadesa section of Hc is more extensive than that of Mk or of any other grammarian of the Eastern School, Rt in two places ( I. 8 & 14 ) refers to Sākalya's view regarding particular substitution of roots. Closing his dhātavādesa section he again says that there are other alternative forms of roots according to Sūkalya-Māņdavya and similarly there are forms according to Kātyāyana:
घातुस्वरूपाण्यपराणि पक्षे शाकल्यमाण्डव्यमतानुगानि । Arargatafa Hà Teva Tuê 2717497 Pk 1. 8.42
Mk's dhātvādesas mostly agree with those of Rt and Pu. Even then he has some affinity with Ho particularly in this section. It is likely that all of them had their common source Sākalya, but while Hc added more substitutes of roots to what he had already learnt from Sākalya’s grammar, the grammarians of Mk's group remained content in adhering to the forms mostly taught by Śākalya alone. The following parallels between Hc and Mk in matters including dhātvadesa may be cited as examples:

Page #165

158
- प्राकृतसर्वस्वम् ।
comm.13
Hc.
Mk 1, 101 comm. बहुलाधिकारादेषु
क्वचिन्नित्यं क्वचिद् विकल्पः, तेन उवणीओ इत्यादि सिद्धम् ।
1. 21
comm. 2. 64 comm. सूरो सुज्जो इति तु . सूरसूर्यप्रकृतिभेदात् ।
3. 21
comm. 174 comm. पूर्वैः कविमिरप्रयुक्तानां
प्रतीतिवैषम्यपरः प्रयोगो न कर्तव्यः शब्दान्तरैरेव तु तदर्थोऽभिधेयः
4. 64
comm. 3. 98 तुडभतुम्होरहोम्हा भ्यसि
5. 98 3. 173 comm. दकारोच्चारण भाषान्तरार्थम्
5.7
comm. 20 क्षेणिज्झरो वा
7. 57 4. 63 प्रभो हुप्पो वा
7. 5 73 प्रसरेः पयल्लोवेल्लौ
7. 168 4. 75 विस्मुः पम्हुस-विम्हुस-विसराः
7. 17 108 अर्जेर्विढप्पः
7. 28 4. 127 स्पन्देश्चुलुचुलः
7. 126 4. 161 भ्रमेष्टिरिटिल्ल-ढुंढुल्ल ... परीपराः
7. 137 4. 177 भ्रंशेः फिडफिट्ट ... भुल्लाः
7. 167 4. 200 पर्यसः पलोट्ट-पल्लट्ट-पल्हट्ठाः
7. 121 5. The well-read Markandeya 78. In the preceding discussion we have seen how
--
-
13. Vide footnote (2), Les Grmm. p. 101. NITTI has rightly guessed here a reference to He. My reconstruction of text confirms her guess. See note under V. 98.

Page #166

INTRODUCTION
159
Mk has assimilated the views of famous Prākrit grammarians in his work. Further importance lies in the fact that to illustrate his rules he has enormously quoted lines from standard works in Prākrit as well as in Sanskrit. Besides we come across a large number of quotations from unknown works which have been listed in the previous section. Here is given an alpha betical list of works both in Pkt and Skt from which the quotations are known to have come either through the author himself or through personal search along with the references noted against each. Prākrit: 1. Karpūramañjarī : 1, 50 (=1. 11); 3, 77 (=1,24);
5, 118 (=1,32); 6, 48 (=2,8);
7, 61 (=1, 17) 2. Kūvyaprakāća : 3, 42 (= 3, Sl. No. 13);
4, 64 (a) ( =2, Si. No. 11); 4, 64(b) ( =3, Sl. No.14 ) ! 7, 43 (= 5, Sl. No. 135);
7, 137 (=5, $i. No, 407)*; 3. Gunapatākā : 5, 65.
(not extant) 4. Chalitarāma( not extant): 9, 151 (=SD, 6, 261 ) 5. Prākrtapingala : 5, 34 (Paingala ), not identi
fied ; 5, 106 ( =2, 5); 17, 8(=1, 5a ); 17, 9 (=2, 142 ) ; 17, 56(a) ( =2, 142); 17, 56(b) (=1, 4a ); 17, 57
(=2, 69). 6. Brhatkatha ( not extant) ; 19, 9 7. Bhattikāvya : 1,9.613,-4 ; 2, 42( =13,33 ).

Page #167

160
8.
9.
Malatimadhava Mrcchakatika
10. Ratnavali
12. Venisamhāra
13.
11. Vilasavati Saṭṭaka (Author's own work not ex
tant 5, 131)
Sakuntala
14. Srigarotkarṣa 15. Saptasati
प्राकृतसर्वस्वम् ।
: 2, 30 (=6, 10); 11, 20 (−2, 192) 12, 26 (=8, 3)*; 13, 6 (=1, 18); 13, (not yet 13, 9 (-1, 23) *
identified);
: 3, 76 (=2, 1); 8, 4 (-116); 8, 13 (2, 1); 9,148 (-2, p.46); 10, 4 (=3, p. 117); 10, 6 (2, p. 60); 10.9 (=3, p. 101)

: 12, 3 (=3, p. 118); 12,38 (3, p. 122)
: 9, 47 (=4; 70/71); 9, 86 (=3, 59); 12, 24 & 36(6, 123)
: 1.50 (Unknown work)
*
: 1, 17 (=H, 532) ; 2, 37 (=H, 8); 3, 32 (H,934); 3,40 (=H, 9); 3, 84
(H,
696); 4, 3 (H, 52); 4, 53 (=H, 696) *; 4, 54 (=H,560): 4, 64.
(=H, 71); 4, 64 (=H, 339 ); 5, 33 (=H, 314); 5, 90 (-H, 524); 6, 39 (=H, 609); 7, 60 (=H, 182 );
7, 107
14. The asterisks
are my own identifications over those of BHATTANATHASWAMI and NIFTI; cf. Les Gram. pp. 102-104. In view of Mk's date being middle of the 16th century which I have shown in the first Section, I have referred to Kāvyaprakāśa instead of Rasagangadhara and Kāvyapradīpa as has been done by the above two authorities in respect of the concerned quotations.

Page #168

INTRODUCTION
161
(=H, 13); 8, 6(=H, 946 ); 8,12 (=H, 15 ); 8, 25
(=H, 4) 16. Sarasvatīkanthābharana : 2, 45 (=2, 17, 4)* 17. Setubandha : 1,7 (=1, 3); 1, 17 (=1, 34);
1, 21 (=4, 63); 1, 43 ( 4,7); 3, 47 (=1, 24)*; 3, 76 ( =1, 14 ); 4, 39 ( =2, 44 ); 4,58 (=3, 1 ); 5, 65 ( =3 1); 5, 69 ( =4, 23 ); 6, 14 (=3, 3); 6, 46 (=2, 8); 7, 20 (=1, 35); 7, 26 (=1, 20); 7, 28 (=1, 10); 7, 37 (=1, 38); 7, 42 (=1, 8); 7, 102 (=1, 39); 7, 102 ( =3, 4); 7, 153 (=I, 40); 8, 2 (=1, 15;
8, 4 (=1, 38); 8,17 (=5, 4) Sanskrit: 1. Kävyādarsa : Intro. 8 & 9 (=1, 102, 34,) 2. Natyasāstra : 10, 1 (=17, 51) 3. Pāțhasikşā
: (unknown work ): 2, 1 4. Sārasvatavyākarana : 4, 64(=visarga samdhi, p. 39)
Apart from these, we have seen in the previous section, quotations by Mk from unknown works of Bharata, Kohala, Vākpatirāja and Bhojadeva. Among the Prākrit grammarians perhaps Mk alone illustrates his rules by so many citations giving at the same time the source of most of them.
79. Though a Prākrit grammarian, Mk exhibits

Page #169

162
प्राकृतसर्वस्वम्।
his intensive knowledge of Sanskrit grammar throughout his work. He starts his grammar with the rule, siddham Pāņinyādeḥ, and declares to frame his rules for Prākrit dwelling on the same roots, nouns, gender, case, inflection, number, verbal suffixes and compounds as propounded by grammarians like Pāṇini and others. He makes use of the technical terms and grammatical phrases of Pāṇini and his followers while dealing with several word-formations in Prākrit. A few observations: on this point will not be out of place.
Erairal aiagaath (I, 10) - By the mention of the short vowel the long one is to be undərstood.
gaduras T44aqqa (I, 28 ) - A word undergoing partial change should be treated as the original one.
Falaqaralarst grantshiitaaa ( I, 35 ) - Sometimes a general rules over-rules a particular rule.
q9BCCHETTO atletek (I, 39 ) - On account of the restrictive sense of tne word tu (it should be treated as obligatory.
Hugagamit arscalet: (I, 41 ) - According to the rule Manļūkapluti (lit. leap of a frog ) here vă (option) is to be continued.
__ व्याख्यानतो विशेषलाभ इति न्यायात् मकारस्याध एव (3,72) - Owing to the rule that there is special benefit out of explanation it (6) should come after m as in the case of ambo.
371.49aiografi To: (,50 ) - ( Here ) the word tu is intended to distinguish one from the other.
Mk has quoted the famous kārikā under IV, 64 from Sārasvata Vyakarana to show the efficacy of what

Page #170

INTRODUCTION
163
is called būhulaka in Sanskrit grammar.15 He again quotes authority to show certain uses in Prākrit closely following the dictum prevalent in Sanskrit grammar in the following words :
लिङ्त्वविशेषोपादानादाशीर्लिङयपि दुसुमुप्रभृतय इत्येके । According to some authorities the affixes du, su and mu are applicable even in case of the benedictive mood on account of the advantage of the distinction of the nature of one line from the other. Thus the examples of taking the help of Sanskrit grammar by Mk are numerous. In Appendix IV we have given a list of ganapätha by Mk. It will be seen that these ganaphāthas pertain only to Mahārāştri Prākrit. In this respect he has mostly followed in the footsteps of his predecessor, Vasantarāja. We have another set of Ganapāthas of the Western School differing in some respects from those of Mk. Rt has also given gana. pātha similar to that of Mk in some respects. But the former's treatment is not exhaustive. It will be intersting to have a comparative study of Mk's ganapātha with that of Trivikrama, Vasantarāja, Rt and other notable grammarians.
80. “ For a knowledge of the dialacts,” PISCHEL remarks, 's other than M, JM, AMg and JŚ important is the PS of Mk " 16 We have discussed at some length in Section III the method of treatment of several Prākrit dialects and the originality exhibited therein by Mk. While deeling with Vibhāṣā he gives a clear
15. See BALLANTYNE's translation as quoted by GRIERSON in his Prākrit Vibhāsas,
16. Grammatik, 40

Page #171

164
प्राकृतसर्वस्वम्।
cut definition along with a citation from an unknown work about Audri. None of the known grammarians has given us such definite information regarding this Vibhāṣā, which will go a long way in determining the linguistic feature of the ancient Oriya language. Bharata, despite enumerating Audri as á Vibhāṣā, is silent about its linguistic peculiarity and the characters by whom it is to be spoken in a stage play. Mk's credit lies in this that he alone gives us some idea about this Vibhāṣā, however incomplete it may be. Only the posterity will determine how far authentic are these documents of Mk who wrote such a fine Prākrit Grammar in the middle of the sixteenth century while there was no library facility, no scope for speedy communication between one province and another, while palm leaves and an iron stylus were mostly used as the writing material and above all, while the Prākrit language was almost dead and a thing of history.

Page #172

मार्कण्डेय कवीन्द्र-विरचितं प्रा कृत-सर्व स्वम्। .

Page #173

Page #174

मार्कण्डेय - कवीन्द्र - विरचितं
प्राकृत - सर्वस्वम् ।
प्रथमः पादः ।
शशिखण्डमौलि सशिखण्डमौलि वा
सितमेघचारु शितिमेघचारु वा । उमया विलासि रमया विलासि वा मेम किंचिदस्तु हृदि वस्तु संततम् ॥ यत्कान्तिपीयूषरसप्रवाहा
बहिर्महाकाव्यतया स्फुरन्ति
वाग्देवता सा मयि संनिधत्ताम् ॥ शाकल्य भरतकोहलवररुचि भामहवसन्तराजाद्यैः । प्रोक्तान् ग्रन्थान् नानालक्ष्याणि च निपुणमालोक्य ॥ अव्याकीर्णे विशदं सारं स्वल्पाक्षरग्रथितपद्यम् । मार्कण्डेय कवीन्द्रः प्राकृतसर्वस्वमारभते ||
निध्यायतां चेतसि संप्रविश्य ।
प्रकृतिः संस्कृतं तत्र भवं प्राकृतमुच्यते । तद्भवं तत्समं चेति द्वेधा

तद्भवं तत्र संस्कृते भवं लक्षणवशाद् रूपान्तरप्राप्तं रुख - घर - पेरतादि । तत्समं तरल- तरङ्ग-मन्थरादि ॥
1 ० सिने... 4 G adds
2 0 मर्कि... 5
here. स्मृतम्
G तदेवम्.
3

I निगुणम्.
6
G-खुरपेरन्तादि.

Page #175

मार्कण्डेयविरचितं
देश्यं च केचन ॥१॥ लक्षणैरसिद्धं तत्तद्देशप्रसिद्धं महाकविप्रयुक्तं लडह-पेट्ट-तोक्खादि । यदाह भोजदेवः
देशे देशे नरेन्द्राणां जनानां च स्वके स्वके । ।
भङ्गया प्रवर्तते यस्मात् तस्माद् देश्यं निगद्यते ॥ इति ॥ तच्च भाषाविभाषापभ्रंशपैशाचभेदतः। चतुर्विधं, तत्र भाषा विभाषाः पञ्चधा पृथक् ।
अपभ्रंशास्त्रयस्तिस्रः पैशाच्यश्चेति षोडश ॥ २ ॥ भाषा इति शेषः ॥ ननु
महाराष्ट्री तथावन्ती शौरमेन्यर्धमागधी । बाह्रीकी मागधी प्राच्येत्यष्टौ ता दाक्षिणात्यया ।। शकाराभीरचाण्डालशबरद्राविडौइँजाः । हीना वनेचराणां च विभाषा नाटकाश्रयाः ॥ ब्राडो लाटवैदर्भावुपनागरनागरौ । बार्बरावन्त्यपाञ्चालटाकेमालवकैकयाः ॥
7 G वेण्टतोकभादि; I कुड(?)हपेट्टतोक्खादि ;0 कुडुहपेट्टतोकस्यादि. This portion is lacking in U. One entire folio containing the text from स्वल्पाक्षर... ete. up to द्राविडगौर्जराः has been damaged and lost.. The reading of B. ...तोक्खादि has been retained. Yet the word तोक्ख is of doubtful meaning. The real word might be खोक्खा ; cf. ( GS. VI. 31 ), the sound produced by the monkeys, which is also. a Deśya word. In that case the reading would be arratie instead of तोक्खादि. The word might also be चोक्खा or चोक्ख ; see PSM, p. 332.
8 GIO विभाषाश्च पञ्चधा च पृथक् पृथक्. 9 G दाक्षिणात्ययाम्.
10 O adds not to both the lines of the verse, but other Mss. and B omit it. Mss. including B read औढजा in place of औडजा which I have preferred here.
11 G प्राचतो;IO ब्राडडो. 12G शकमालव...; IO शकमालव...

Page #176

प्राकृतसर्वखम् । गौडौ—हैवपाश्चात्यपाण्ड्यकौन्तलसँहलाः । कालिङ्गप्राच्यकार्णाटकाञ्च्यद्राविडगौर्जराः । आभीरो मध्यदेशीयः सक्ष्मभेदव्यवस्थिताः । सप्तविंशत्यपभ्रंशा वैतालादिप्रभेदतः ।। काञ्चीदेशीयपाण्ड्ये च पाञ्चालं गौडमागधम् । वाचडं दाक्षिणात्यं च शौरसेनं च कैकयम् ।
शाबरं द्राविडं चैव एकादश पिशीचजाः ॥ इति वदन्ति, तत् कथमुच्यते मिलित्वा षोडशेति । तत्राह__महाराष्ट्री शौरसेनी प्राच्यावन्ती च मागधी ।
इति पञ्चविधा भाषा युक्ता न पुनरष्टधा ॥३॥
तेनैव
___ 'शौरसेन्या अदूरत्वे मागध्येवार्धमागधी ।' इत्युक्तत्वात् , दाक्षिणात्यायाश्च लक्षणाकरणात् , बालीक्याश्च रेफख लत्वमात्रेण भेदात् , आवन्त्यामेवान्तर्भावादिति भावः । रेफस्य लत्वमपि लक्षणमस्त्येवेति चेत् , संस्कृतेऽपि केषांचिद् रलयोरैक्यस्मरणमिति न दोषः ॥
शाकारी चैव चाण्डाली शाबर्याभीरिका तथा ।
टोंकीति युक्ताः पञ्चैव विभाषा न तु षड्विधाः ॥४॥ ओड्यास्तु ओड्रदेशभाषानुगामिन्यां शाबर्यामेवान्तर्भावादिति भावः । ननु ।
13 B गौडौद्रावैवपाश्चात्य०; G गौडौद्रादेवपाश्चात्यपाण्ड्यकौन्तलसौहलाः; I गौडौद्रादेव ... कौन्तलसौंहलाः; O कौडलसौहलाः. The probable reading seems to be what I have suggested. Of. also names of dialects as quoted from the Pralertacandrika by Dr. D. C. SARKAR in his 'A Grammar of the Prakrit Language'.
14 G कालिङ्ग०. 15 G केकयम्. 16 UGIO पिशाचकाः. 17 Mss . read incorrectly मागध्याम् in place of आवन्त्याम्. 18 IO अस्तु वेति ; U अस्त्वेवेति. 19 UI शक्कीति ; G शाकीति ; शकीति. 20 UGIO षविधा.
21 Mss. including B read ढ in place of ड in the words औडयास्तु and acta. The reading a in said words seems to be the outcome of the influence of South Indian pronunciation as a result of the copying of the original treatise by the South Indian scribes from

Page #177

मार्कण्डेयविरचितं कथं द्राविडीमप्यपास्य टाकी प्रतिपाद्यते । तेनापि टॉकी प्रतिपाद्य
'टेक्कदेशीयभाषायां दृश्यते द्राविडी तथा ।
अत्रैवायं विशेषोऽस्ति द्राविडेनादृता परम् ॥' इति टाक्क्यामेव द्राविड्या अन्तर्भावस्य उक्तत्वात् टॉकीप्रतिपादनमेव न्यायः॥
नागरो वाचडचोपनागरश्चेति ते त्रयः ।
अपभ्रंशाः परे सूक्ष्यभेदत्वान्न पृथङ्मताः ॥ ५॥ एषु त्रिष्वन्येषामन्तर्भावं तत्रैव वक्ष्यामः ।।
कैकेयं शौरसेनं च पाञ्चालमिति च त्रिधा ।
पैशाच्यो नागरा यस्मात्तेनाप्यन्या न लक्षिताः ॥६॥ तथा च स एवाह-'अपरे लोकतः' अवधारणीया इत्यर्थः । सूक्ष्मभेदत्वात्तां भेदः केतुं न शक्यते । तथा
इक्षुक्षीरघृतादीनां माधुर्यस्यान्तरं महत् । तथापि नैतदाख्यातुं सरखत्यापि शक्यते ॥ इति ।।
(K. D. 1. 38) अतः षोडशधाभिन्नभाषालक्ष्म प्रचक्ष्महे ।
वेद्या विदग्धैरपरास्तत्तद्देशानुसारतः ।। ७॥ तत्र सर्वभाषोपयोगित्वात प्रथमं महाराष्ट्रीभाषा अनुशिष्यते । यथाह परमा-- चार्यों दण्डी
महाराष्ट्राश्रयां भाषां प्रकृष्टं प्राकृतं विदुः । . सागरः सूक्तिरत्नानां सेतुबन्धादि यन्मयम् ॥ इति ॥
( K. D. 1.39. )
which even U is not free. This removes the doubt raised by GRI ERson in his · Prakrit Vibhāsās'. For the words 33 and she see also Apte's Skt. Eng, Dictionary, pp. 124–25. U has fhai in place of: गामिन्यां.
22. UIO शकी; G शाकी. 23 G डक्कदेशीय० 0 टक्कदेशिभाषायां. 24 B द्रविडेन; em. is acc. to Mss. 25 U टाकी; G च्छक्या:.
26 IO वाचंतश. 27 G कैकयम्.
28 G om. अव; U लोकतो करणीया. 29 B वक्तं; reading adopted is after the Mss. 30 UTO om. सर्व

Page #178

प्राकृतसर्वखम् । १. १. सिद्धं पाणिन्यादेः
पाणिन्यादिमतसिद्धं धातुनामलिङ्गकारकविभक्तिवचनकृत्तद्धितसमासादिकं सर्वमङ्गीक्रियते । यदाह परमर्षिर्भरतः- 'धातुप्रातिपदिककृत्तद्धितसुप्तिङ्समासादीनां तेऽर्थास्ताश्च विभक्तयः, परिणतिरिह परमन्या ' इति ॥ १. २.
आदेरत: आदेरित्या पादसमाप्तेरधिकारः। अत इति यथासूत्रं ( PS. 1. 13) यावत् ॥ १. ३.
आन्न वा समृद्ध्यादौ । समृद्धयादावादेरत आन् न वा स्यात् ।
समृद्धिः प्रतिसिद्धिश्च प्रसिद्धिः प्रकटं तथा । प्रसुप्तं च प्रतिस्पर्धी मनस्वी प्रतिपत्तथा
अभियातिः सदृक्षं च समृद्धयादिरयं गणः॥ सामिद्धी, समिद्धी । पाडिसिद्धी, पडिसिद्धी। पासिद्धी, पसिद्धी । पाअडं, पअडं । पासुत्तं, पसुत्तं । पाडिप्फद्धी, पडिप्फद्धी । माणंसी, मणंसी । पाडिवआ, पडिवआ । आहिआई, अहिआई । सारिच्छं, सरिच्छं । लिङ्गविशिष्टग्रहणात् पाअडो माणंसिणी इत्यादि ॥ १. ४. स्वप्रेषत्पक्काङ्गारमृदङ्गव्यजनवेतसेष्वित्स्यात् ॥ ८॥ आदेरत इत्येव । वेति निवृत्तम् । सिविणो। ईसि । पिक्कं । इंगालो। मुंइंगो । विअणं । वेडिसो ॥ १. ५. प्रथमे प्रथयोर्युगपत् क्रमेण वोद्भवति अत इत्येव । पुटुमं, पढुमं, पढुमं ॥ १. ६.
. लुगरण्ये। अरण्ये आदेरतो लुक् स्यात् । वेति निवृत्तम् । रणं ॥ १. ७. एच्छय्यादौ शय्यादावादेरत एत् स्यात् ।
31_IO परन्येति; G वरमन्येति. 32 U आदेरित्यस्य आ समाप्तेः. 33 G om. this line. 34 GU अभिजाति; IO जातिः. 35 U मुतङ्गो.
36 I adds उकारो विधीयते.

Page #179

मार्कण्डेयविरचितं
[१. ८ - शय्यासौन्दर्यपर्यन्तग्राह्याश्चर्यास्त्रयोदशैं ।
वल्लीवृन्तोत्कराद्याश्च शय्यादिरिति कीर्तितः ॥ सेजा । सुंदरं । परंतो। गेझं । 'पीणतणेदुग्गेझं' [ = पीनत्वदुर्गाह्यम् , R. I. 3 ] इति सेतुः । अच्छेरं । तेरह । वेल्ली । वेटं । ऋतोऽत्वे एत् । विंटं इति कश्चित् । उक्केरो ॥
बदरे देनौत् । बदरे देन सहादेरत ओत् स्यात् । बोरं । बोरी ॥ १.९. लवणस्य वेन समम् ॥ ९ ॥ वेन समं लवणस्यादेरत ओत् स्यात् । लोणं । भट्टिभाषासमावेशे- 'आरीणं लवणजलं' इति शौरसेनीसमावेशे ॥
लावण्यस्य विकल्पेन वेन सममादेत ओत् स्यात् । ह्रस्वोक्त्या दीर्घोपलक्षणम् । लोण्णं, लाअण्णं ॥ १. ११.
वा मयूरमयूखयोः। स्यात् अनयोर्यकारेण सह आदेरत ओद् वा स्यात् । मोरो, मऊरो। मोहो, मऊहो । १. १२. चतुर्थीचतुर्दश्योस्तुना अनयोस्तुना सहादेरत ओत् स्याद् वा । चोट्ठी, चउट्ठी । चोदही, चउँही । स्त्रीलिङ्गग्रहणादन्यत्र चउट्ठो, चउद्दहो॥ १.१३.
अदातो यथादिषु ॥१०॥ आदेरत इति निवृत्तम् । वेत्येव । यथादिष्वातोऽद्वा स्यात् ।
यथातथातालवृन्तप्राकृतोत्खातचामराः । चाटुप्रवाहप्रस्तावप्रहरा हालिकस्तथा । माजोरश्च कुमारश्च मरालः खादितादयः ॥
___ 37 G सौन्दर्यपीडापर्यन्तमाश्चर्य च; also ex. पेण्डा, पीडा. • 38 U पेड्डा; I पेड्रः 0 पेडा.
39 U पीणत्तणदुचशूगज्जा इति; G पणत्तण । दुश्चज्जा; 0 पाणउता दुश्च।। जात; I पाणउतादुश्चे । जात. 40 UG समादेः; A सहादेरत ओ वा.
41 G om. this line. 42 UIO om. last two exs.; G मोखो, मऊखो. 43 B चोत्थी, चउत्थी; em. act. to Mss. Cf. PS. III. 15. 44 A reads न after अन्यत्र; B reads चउत्थो; em. act. to Mss.

Page #180

-- १.२० ] प्राकृतसर्वखम् । जह । तह । तलवेंट । पअअं। उखेअं। चमरं । चडु । पवहो। पथवो । पहरो । हलिओ । मज्जरो । कुमरो । मरलो। खइअं । पक्षे , जहा । तहा । तालवेंट इत्यादि ॥ १. १४. इत् सदि सदाशब्दे आत इत् स्यात् । सइ ॥ १.१५.
पिण्डादिश्वेत इदित्यनुवर्तते । पिण्डादिष्विदेत् स्यात् ।
. स्युः पिण्डपिष्टसिन्दूरविष्णुधम्मिल्लविष्टिबिल्वाद्याः ॥ पेंडं । पेढें । सेंदूरं । वेण्हू । धम्मेल्लो । वेट्टी। बेल्लं । वानुवृत्तिरति केचित् । आदिना व्यवस्थितविभाषया किंशुके केसुओ ॥ १.१६.
अत् पथिपृथिवीहरिद्रासु । आखिदत् स्यात् । पहो । पुहई । हलद्दा ॥ १. १७. वाक्यादिस्थस्येतेस्तरित्थम् इत्थमिति तेरत् स्यात् । 'इअ पहसिअकुसुमसरे' [ = इति प्रहसितकुसुमसरसि , R. 1. 34 ] । अवाक्यादिस्थस्य तु “भमरो त्ति कइपढुमतको' [ = भ्रमरः इति कविप्रथमतर्कः ] १.१८.
उदिक्षुवृश्चिकयोः ॥११॥ अनयोरिदुत् स्यात् । उच्छ्र । विछुओ ॥ १. १९. ओच्च द्विधाकृजि द्विधेति लुप्तसप्तम्यन्तम् । कृत्रि परे द्विधाशब्दे इदोत् । अकारादुच्च । दोहाइअं, दुहाइअं । प्रादुरादिवद्धातुना सह ऐकपद्यवद्भावाच्चानादित्वमे ।। १. २०.
ई सिंहजिह्वयोः अनयोरिदीत् स्यात् । सीहो । जीहा ॥
-
-
45 Mss. om. this ex. B supplies this within bracket ;
46 TO पथिवो in confusion pernaps with पत्थवो which in Oriya is written like पथिवो. 47 U स्वेवेत् स्यात्. 48 UGIO वानिवृत्ति:
49 UI किंतुए केदुओ; G किंदुएओ, कदुओ; ० किंतुए ओकदुः.
50 U भमरो त्ति कइपदुमढक्को; G भमरोंति कइपभुतुमु उतोंको; I0 भमरोमि कइपडुमडको ; A om. 51 TO om.
52 U विद्भावार्थामादित्वम् ; TO 'नादित्वम् ; ० मद्वित्वन्; A om.

Page #181

१०
मार्कण्डेयविरचितं
[१.२१ - १. २१.
ईत इट्टहीतादौ । गृहीतादावीत इत् स्यात् ।
गृहीतवीडितालीकद्वितीयकतृतीयकम् ।
गभीरानीतपानीयकरीषादिरयं गणः ॥ गहिरं । विलिओ । अलिओ। दुइओ । तइओ। गहिरो । आणिअं। पाणि। केरिसं ॥ अत्र केचिदनाङपपदस्य नीतस्य विकल्पमिच्छन्ति । उअणिओ, उअणीओ। 'सीआ रक्खसवसहिं दिह्रिविसघरं विसोसहि व्व उअणिऔं' [ = सीता राक्षसवसतिं दृष्टिविषगृहं विषौषधिरिव उपनीता, R. V. 63] इति सेतुः । अत्र दीर्घत्वं चेन् मात्राधिक्ये छन्दोभङ्गः ॥ १. २२. जीवेर्वा स्यात् जीवधातोरीत इद्वाँ स्यात् । जिअइ, जीअइ ॥ १.२३.
कीदृशनीडापीडेदृशानामेत ॥ १२॥ एषामीत एत् स्यात् । केरिसो । णेड्डे" । आमेलो । एरिसो॥ १. २४. तुण्डादेरुत ओत् स्यात् ।
तुण्डकुटिमताम्बूलमुक्तापुष्करपुस्तकम् ।
तथा लुब्धककुद्दालकुम्भीकुन्तलमुद्गराः ॥ तोंडं । कोट्टिमं । तंबोलं । मोत्ता । पोक्खरं । पोत्थअं । लोद्धओ। कोदालो। कोंभी । कोंतलो । मोग्गरो॥ १. २५.
उडूखले डा न वा उडूखले डा सह उत ओत् स्यान्न वा । ओहलो, उडूहलो, ओक्खलो। सेवादित्वात् द्वित्वम् । डलयोरैक्यादुखलेऽप्येवम् ॥ १. २६.
अन्मुकुटतुल्ये। आदेरित्येव । मुकुटतुल्ये आदेरुतोऽत् स्यात् ।
मुकुटयुधिष्ठिरगुर्वीकर्बुरमुकुरगुरुकसौकुमार्याद्याः ।। मउडं । जहिट्ठिलो । गरुई । कॅबुरं । मउरं । गरुअं । सोअमल्लं ॥
53 U परं विसेसहि व उआणिआ; G सीआ रखसएसहिं दिठिविसवरं; I not. clear, but probably tallies with U; 0 साआरकश्यसवसहिं दिट्टिविसघरं, विससहि व उआणिआ. 54 U इ. 55 B नई not authorised by Mss.
56 0 उ. 57 G उडुखले. 58 G om.

.

Page #182

- १. ३४ [ प्राकृतसर्वखम् । १. २७. उपरेर्वा उपरिशब्दस्योतोऽद्वा स्यात् । अवरि, उर्वरि ॥ १. २८.
इत्पुरुषे रोः पुरुषे रुकारस्य उत इत् स्यात् । पुरिसो । एकदेशविकृतमनन्यवदिति पउरिसं ॥ १. २९.
से दुर हुत् से परे दुर उत ऊत् स्यात् । दूसहो । दूसीलो । स इति किम् । दुग्गमो । दुक्करो ॥ १. ३०.
अत उन्मधूकस्यै ॥ १३ ॥ मधूकस्य ऊत उत् स्यात् । महुअं । १.३१. अद्वा दुकूले लश्च द्विः दुकूले ऊतोऽद्वा स्यात् , तत्संनियोगाल्लश्च द्विः स्यात् । दुअल्लं, दुऊलं ॥ १.३२.
__ एनपुरे नूपुरे ऊत एत् स्यात् । णेउरो ॥ १. ३३.
ऋतोद्भवेत् । आदेर्ऋकारस्याकारो भवति । तणं । घणं । मअं । कअं । वद्धो । वसहो ॥ १. ३४. . इदृष्यादौ ऋष्यादावृत इत् स्यात् ।
ऋषिः कृपा कृतिः कृत्या कृपाणः कृपणो वृषः । शृगालः पृथुलो गृध्रो मृगाङ्को मसृणं कृषिः ॥ शृङ्गारभृङ्गभृङ्गारवृष्टिबंहितवृश्चिकाः ।
वितृष्णो हृदयं गृष्टिः सृष्टिदृष्टिस्तथापरे ॥ इसी । किवा । किई । कित्ता । किवाणो । किवणो । किविणो दाढादित्वात् । विसो । सिआलो । पिहुलो । गिद्धो । मिअंको । मसिणं । किसी । सिंगारो । भिंगो । भिंगारो। विट्ठी । बिहिअं, मांसादित्वादनुखारस्य लुक् । विछुओ। विइण्णो । हिअअं । गिट्टी । सिट्ठी । दिट्ठी ॥
59 To read simply उतोऽत्रा स्यात् ; G अपरि, उपरि for ex. 60 & 61 A om. these two rules. 62 G उरउ. 63 Mss. excepting o om. this line. 64 U सिंघारो; G सिधारो; IO सिंहारो; A om. 65 B om. 'स्य.

Page #183

१२ मार्कण्डेयविरचितं
[ १. ३५ - उदृत्वादी ऋत्वादावृत उत् स्यात् ।
ऋतुर्मदङ्गो निभृतं वृतं परभृतो मृतः ।
प्रावृड्वृती तथा वृत्तवृत्तिभ्रातृकमातृकाः । - मृणालपृथिवीवृन्दावनजामातृकादयः ॥ उदू । मुइंगो। णिहुअं । वुदं, आवुदं, विवुदो, संवुदो, णिव्वुदो । परहुओ। मुओ। पाउसो। दिनावृषोः सः स्यात् (PS IV. 18) इति सः । वुदी, णिव्वुदी, संवुदी, आवुदी । वुत्तं, वुत्तंतो । पउत्तो, णिउत्तो । पउत्ती, णिउत्ती, वुत्ती । भाउओ। मादू , माउओ, माउआ। मुणालं । पुहई। बुंदावणं । जामाउओ । कचिदपवादविषयेऽप्युत्सर्गोऽभिनिविशत इति मअंको, मअंगो, पाअअं इत्यादि । अनयोर्गणयोराकृतिगणत्वात् मिणालं, विंदावणं, पाइअं, मुअंको, मुइंदो इत्यादि लक्ष्यानुसारात् ॥
अयुक्तस्य रिरिष्यते ॥ १४॥ वर्णान्तरेणायुक्तस्य ऋतो रिरिष्यते । ऋत इत्यंनुवर्तते । रिणं । रिद्धी । युक्तस्य तु कअं, हरं, वसहो ।। १.३७. क्वचिद्युक्तस्यापि वर्णान्तरेण युक्तस्य ऋतस्तेन वर्णेन सह रिः स्यात् । सरी । सरिसो । एरिसो।। कचिदिति प्रयोगानुसारार्थम् ॥ १.३८.
वृक्षे वेन रुवा वृक्षे वेन सह ऋतो रुर्वा स्यात् । रुक्खो, वच्छो ॥
लतस्तु लिः। केवलस्य । लतो लिः स्यात् । तुशब्दस्यावधारणार्थत्वान्नित्यम् । लिआरो॥ १. ४०. इलिः कृप्ते क्लप्ते लत इलिः स्यात् । किलित्तं । क्लप्तसारूप्यात् क्लप्तावपि, किलित्ती ॥
66 I om. 67 IO परदओ, probably in confusion with g in Oriya alphabet. 68 I om. 69 Mss. lack this line.
70 G alone adds this portion which seems to be appropriate.
71 UAG सरि; TO सरी.. 72 For rules 39 & 40, see FootNotes 2, p. 106, Les. Gram.

Page #184

- १. ४५] प्राकृतसर्वस्वम् ।। १.४१.
वेदनादेवरकेसर एत इत् ।। १५॥ एषु एत इत् स्यात् । मण्डूकप्नुतिन्यायेन वानुवृत्तिः । विअणा । दिअरो। किसरो । पक्षे । वेअणा, देअरो, केसरो ॥ १. ४२. एदैतः ऐतः स्थाने एत् स्यात् । सेण्णं । सेलो । भट्टिकाव्ये- 'ऐरावणमदपरिमलगंधवहबद्धदंतिकुलसंरंभं' (BH XIII. 133) इत्यपभ्रंशभाषाया एव समावेशो न प्राकृतस्य । प्राकृते सर्वथाप्यैकारासंभवात् ॥ १. ४३.
दैत्यादेरइर्भवेत् ऐत इत्येव । एतोऽपवादः।
दैत्यवैदेहवैदेशवैशम्पायनकैतवम् ।
खैरवैशाखचैत्यादिरेष दैत्यादिको गणः ।। दइच्चो । वइएहो । वइएसो। वइसंपाअणो। कइअवं । सइरं। वइसाहो । चइत्तं, व्यत्ययादित्वान्न चत्वम् । आदिशब्दात् 'वेलाचंदणदुमो मइंदेण धुओ' [ = वेलाचन्दनद्रुमो मैन्देन धुतः, R. IV.7 ] इति सेतुः॥ १.४४.
वा तु दैवादेः। तु पादपूरणे । दैवादेरैतः स्थाने ऐः स्याद् वा ॥
दैवं भैरवकैरवचैत्रीः कैलासवैरजैत्राद्याः ॥ देव्वं, ईव्वं । सेवादित्वाद् द्वित्वम् । भइरवो । कइरवं । चइत्तो । कइलासो। वइरं । जइत्तो । पक्षे भेरवो, केरवं इत्यादि ॥ १. ४५. इत्सैन्धवादिषु स्यात् सैन्धवादिषु ऐत इत्स्यात् ।
73 BA न्यायाद् ; reading is adopted after UG; IO न्याय.
74 G पक्षे अणेत्यादि, rest om. 75 B सर्वधा; reading adopted after Mss. 76 10 h probably in confusion with 7 in Oriya alphabet. 77 Here G adds the Sanskrit rendering of the passage and then writes इति छाया; .U reads धुवो for धुओ; ० मायदेन; UI मइदेन; A om. It is to be noted that मैन्द was a monkey of that. name in Rāmāyana. See also R. IV. 7.
78 U अ इत्. 79 G दैव. 80 UIO चैत्रा; G चैत्र.
81 B दइव्वं; acc. to rules this is wrong; of. Bham, I. 37. Mssa give the correct one and hence the em.

Page #185

१४
सैन्धवभैक्षाजीविकनैयोगिकपण्डपातिकः प्रोक्ताः ॥
सिंघवं । भिक्खाजीविओ । णिओइओ । पिंडवाइओ ।
ईद्धैर्यस्य
१. ४६. ऐत ईत् स्यात् । धीरं ॥
१. ४७.
मार्कण्डेथविरचितं
प्रकोष्ठे ओतोद्वा ॥ १६॥
कस्य च वः स्यात्
प्रकोष्ठे ओतः स्थानेऽद्वा स्यात् । तत्संनियोगात् कस्य च वः स्यात् । पवट्ठो,
ओट्टो ||
१. ४८.
औदोत्
औदोत् स्यात् । सोक्खं । पोढा । महिसी ।
1
१. ४९.
पौराद्येषु औदउ स्यात् ।
अपराधेषु
पौरः कौरवपौरुषपौत्रौचित्यानि कौशलं क्षौरम् ॥
परो । कउरवो । पउरिसं । पउत्तो । अउंचित्तं । कउसलं । खउरं ।
खउरिअं ॥
82
84
86
88
१. ५०.
मौन मारयोर्वा । अनयोरौदउ वा स्यात् । मउणं, मोणं । 'मोणं हासो तहा तहा अ उणि ' [ = मौनं हासस्तथा तथा च उन्निद्रम् ] इति शृङ्गारोत्कर्षे । मउली, मोली । — चाउहाणर्कुलमोलिम्रालिअ ' [ = चौहाणकुलमौलिमालिका, KM. I. 11 ] इति राजशेखरः ॥
१. ५१. आच्च स्याद् गौरवे ̈
गौरवे“ औत आत् स्यात् । चकारादोच्च अउ च स्यात् । गारवं, गोरखं,
गउरखं ॥
[ १.४६ -
UGIO नैयायिक; A नैत्योमिक. 83 UGIO पातिताः .
85 UIA अ च
A om. this Sūtra and its comm. UGIO चौहाणकुमोलि०.
87
B om.

G शुण्नौरोवर्गे. O same as B.

Page #186

- १. ५२ ] प्राकृतसर्वस्वम् । १. ५२.
उत्सौन्दर्यायेषु नित्यं स्यात् ॥ १७ ॥ सौन्दर्यादिषु औत उत्स्यान्नित्यम् ।
सौन्दर्य शौण्डिकः शौण्डो दौवारिकोपविष्टके ।
कौक्षेयपौषपौलोमीमौञ्जीदौःसाधिकादयः ॥ सुंदेरं । सुंडिओ । सुंडो। दुआरिओ। उअविट्ठअं । कुक्खेओ। पुसो। पुलोमी । मुंजाअणो । मुंजी । दूसाहिओ ॥
इति श्रीमार्कण्डेयकवीन्द्रकृतौ प्राकृतसर्वस्वे भाषाविवेचने महाराष्ट्रया
मज्विधिः प्रथमः पादः ॥ १ ॥
89 U दुस्साहिओ; IO दुसरिः; G दुस्सारिओ; A om. 90 Mss. विरचने.
- Hero to get: इसारो .

Page #187

मार्कण्डेयविरचितं
[२.१
द्वितीयः पादः।
२. १. अयुजोनादौ अयुगयुक्तः । अधिकारोऽयम् । अयुज इत्या पादसमाप्तेः । अनादाविति 'आद्यस्य यो जः स्यात् ( PS. II. 30 )' इति यावदधिकृतं वेदितव्यम् ॥ २. २.
प्रायः कगचजतदपवयवां लोपः। एषां दशानामयुक्तानामनादौ स्थितानां प्रायो लोपः स्यात् । पाके पाओ। मृगे मओ। शच्यां सई । सचिवे सइवो । गजे गओ । सुते ओ । मदे मओ। कपौ कई । प्रबुद्धे पउँदो । पीयूषे पीऊसं । देवे देओ। प्रायोग्रहणात् उरअडं, णहअरो इत्यादौ नित्यम् । सुकई, चूचुअं, अंसुजलं, भवणं, सेवा इत्यादावप्रवृत्तिः । देअरो, चावो चाओ, सुगमो सुअमो इत्यादौ विकल्पः। दोहाइजई इत्यादावादेरपि लोपः देवरो । लक्ष्यानुसाराद् बोद्धव्यः । अयुक्त इति किम् । मक्कडो । मोग्गरो । तप्तम् तत्तो । तिव्वो । अनादाविति किम् । कई । गाओ । चलो । जलं । 'अनादावदितौ वर्णौ पठितव्यौ यकारवत्' इति पाठशिक्षा । .
प्रायोग्रहणतश्चात्र कैश्चित् प्राकृतकोविदः । ___ यत्र नश्यति सौभाग्यं तत्र लोपो न मन्यते ॥ सवहो । पआदो॥ २. ३. यमुनायां मः यमुनायां मस्य लोपः स्यात् । जउणा ॥
1 G अयुग्लोपोऽनादौ; UIO अयुक्तोऽनादौ; A talies with B. Comm. UGIO अयुक्त in place of अयुज. 2 G द्वादशानाम् .
3 This sent. found in Mss. with slight variation in A (त्वरं faaro) is lacking in B.
4 All the Mss. including B read प्रवृत्ते पउत्तो. But since there is only one root, i. e., वृत् with labial व and not with medial ब, I bave emended supposing the same to be originally from बुध, cf. Tv. I. 3, 8.
5 BO om. but UIG read it here. A om. portion after the word देओ. 6 Mss. दोहाइज्ज. 7 Gom.

Page #188

-२.१०]
प्राकृतसर्वखम् । २.४.
मदकलमरकतयोः कस्य गो भवति ॥ १८॥ मअगलो । मरगअं॥ २. ५. मौ शीकरचन्द्रिकयोः अनयोः कस्य क्रमेण भमौ स्याताम् । सीभरो । चंदिमा ॥ २. ६.
हो निकपस्फटिकचिकुरेषु । एषु कस्य हः स्यात् । णिहसो । फेलिहो । चिहुरो ॥ २. ७. ऋत्वादेस्तो दः स्यात्
ऋतुरजततातसंयतकिरातसंहृतिसुसंगतक्रतवः । __ संप्रति सांप्रतमुपसर्गात् परतः कृतिवृती वृतश्चापि ।
प्रभृतितं मित्याचा ऋत्वाद्याकृतिगणे ज्ञेयाः ॥ उदू। रअदं । तादो । संजदो। चिलादो। संहिदी। सुसंगदं । कदू। संपदि। संपदं । उपसर्गात् परतः कृतिवृती यथा- आइदी । विइदी। पइदी। उवैइदी । अईदी । आवुदी । परिवुदी । णिव्वुदी । संवुदी । विवुदी । आवुदो। संवुदो । परिवुदो । पवुदो । विवुदो । पहुदी । वदं ॥
क्वचिन्न वा तो दः कचिन्न वा स्यात् । सुरदं, सुरअं । हदो, हओ । आअदो, आअओ। इत्यादि ॥
वसतिभरते हः ॥१९॥ अनयोस्तो हः स्यात् । वसही। भरहो ॥ २.१०. डा प्रत्यादौ प्रत्यादौ तो डः स्यात् ।
प्रति वेतसः पताका हरीतकी व्यापृतं मृतकम् । प्राकृतमिति सप्तैते प्रत्यादिगणः समुद्दिष्टः ॥
8 I0 उभौ, evidently in confusion with Oriya भ. 9 IO फलित्वो. 10 UGIO सुसंहत; A agrees with B. 11 UIO वतम् ; G हतम् .
12 I0 रुत्वाकृति. 13 UG retain original क in all these exs., em. act. to IO. 14 UI अवसदि. 15 UIGBO णिवुदी, but of. Bham. II, 7. 16 Gहादं. 17 A om. 18 A om. 19 A प्राभृतम् .
प्राकृत.२

Page #189

मार्कण्डेयविरचितं
[२. ११ - पडिमा । पडिआरो। पडिवण्णं । पडिहारी। वेडिसो । पडाआ । हरीडई । वावडं । मडअं । पाउंडं ॥ २. ११.
ऐरावतगर्भितयोर्णता अनयोस्तकारस्य प्रेता णैत्वं स्यात् । एरावणो । गम्भिणं ।। २. १२.
प्रदीप्यादेः। दो लः स्यात् प्रदीपिर्धातुः । पलिप्पइ, पलित्तो, पलीवो । कदम्बे कलंबो । दोहदे दोहलं ॥ २. १३.
संख्यागद्गदयो र संख्याशब्दस्य गद्गदशब्दस्य च दो रः स्यात् । एआरह । बारह । तेरह । पण्णरह । सत्तरह । अट्ठारह । गग्गरं भणइ । आदौ तु दह । युक्तस्य तु चउद्दह ।। २.१४.
पर्यवः स्यात् । पलीवो । सवहो ॥ २. १५.
म आपीडे ॥ २०॥ आपीडे पस्य मः स्यात् । आमेलो ॥ २. १६. अनीयडायों जो वा अनीयङादेर्यस्य द्वित्वापन्नो जो वा स्यात् । द्वित्वापन्ननिर्देशादत्र पादे शेषा- . देशयोईित्वं नास्तीति भावः। वअणिज्जं, वअणीअं। रमणिज्ज, रमणी।। उत्तरिजं, उत्तरीअं । दुइज, दुइअं । तइज, तईअं॥ २. १७.
कबन्धे बः पमौ कमात् । कबन्धे बस्य पमौ क्रमाद्वा स्याताम् । कपंधो, कमंधो । क्रमादित्येकदा द्वयं स्यादिति शङ्कानिरासार्थम् ॥
20 UIOG पादुडं.
21 Aणः. 22 UIBO add this here which AG ignore, 23 UG गविणं; 0 गम्भिणी; IA agree with B as given above. 24 UIO satara:; GAB as given above. 25 Bom. 26 UIO युजस्य. 27 UIOG चतुदह; A om. 28 G पो वः 29 UIG पणादो० वणादो; A पआवो. 30 G तई. 31 Gadds न.'

Page #190

- २. २७] प्राकृतसर्वस्वम् ।
१९ २. १८. टस्य डः -स्यात् । पअडं ॥ २. १९.
शकटौंदौ ढः शकटसटाकैटभेषु टस्य हुँः स्यात् । सअढं । सढा। केढवो ॥ २. २०.
स्फटिके ला टस्य लः स्यात् । फलिहो ॥ २. २१.
अथ ठस्य ढः ॥२०॥ स्यात् । सढो । पढइ ॥ २. २२. अकोठे ल. अकोठे ठस्य ल्लः स्यात् । अंकोल्लो । अङ्कोलशब्दे सत्यपि सूत्रमिदम् अंकोढो मा भूदित्येदर्थम् ॥ २.२३.
डस्य लः स्यात् णिअलो। तलाओ ॥ २. २४.
शिफादौ फस्य भो भवेत् । सिभा । सेभो । शेफालिकायां सेभालिआ, शफर्या सभरी इत्याद्यपि कश्चित्॥ २. २५. हः खघथधभां च स्यात् । एषां पञ्चानां चकारात् फस्य च हः स्यात् । मुहं । मेहो। पहो। रहो। बहिरो । गहिरं । कफे कहो । सहलं । न बिन्दोरिति वक्तव्यम् । संखो । संघो । मंथणं । संघं । संभवो । संफुल्लं ॥ २. २६.
ककुदे दस्य हः स्यात् । कउहं वसहस्स ॥ २. २७.
औषधादौ ढः ॥२१॥ औषधादौ यथालाभमेषां ढः स्यात् । ओसढं । प्रथमे पढुमं । शिथिले सिढिलं । निषधे णिसँढो ॥
32 UIGO सडः स्यात्. 33 UGट:. 34 एड:; so also ड in place of ढ in ex. . 35 10 लुः in confusion with Oriya ल. Other Mss. read correctly.
36 The sign. (*) has been given before such sentences by B; UIO न विकल्पोरिति'; G न बिल्वोरिति ; A om. 37 BG सिधिले; I सिदले; U सिष्टिन्धले; 0 सिंढले; A om.; cf. Bham. II, 28.
38 B निसढो; U निषढो; G निषेढो; A णेसढो; of. Bham. II, 28.

Page #191

२०
मार्कण्डेयविरचितं
[२. २८ -
२. २८. वः कैटभे कैटभे भो वः स्यात् । केढवो ॥ २. २९.
हरिद्रादौ रोल हरिद्रादौ रस्य लः स्यात् ।
मुखराङ्गारयुधिष्ठिरसुकुमाराश्चरणपरिघकरुणाश्च । . परिखा किरात इत्यादयो हरिद्रादयः प्रोक्ताः ॥ हलैदा । मुहलो । इंगीलो । जहिट्ठिलो। सुउमालं । चलणो। फलिहो । कलुणा । फलिहा । चिलादो ॥ २. ३०.
आद्यस्य यो जः स्यात् । अनादाविति निवृत्तम् । अयुक्तस्येत्यनुवर्तत एव । पदाद्यस्य यस्य जः स्यात् । जोव्वणं । जुत्तं । गाँढजोव्वणीत्यादौ प्राकृतपदयोः समासः । अनीद्यस्य तु पओहरो । विरसं विरहायासं ( MM. VI. 10)॥ २. ३१. यष्टयां ला यष्टयां यस्य लः स्यात् । लट्ठी । तणुलट्ठी ॥ २. ३२.
चो म्लेच्छार्थकिराते म्लेच्छार्थकिरातशब्दे आद्यस्य चः स्यात् । चिलादो । अन्यत्र - 'हरकिराओ अज्जुणेण समं जुज्झइ ' [ = हरकिरातः अर्जुनेन समं युध्यति ] । अत्र लत्वं च स्यात् । न । प्रायोऽनुवृत्तेः ॥ २. ३३.
खस्तु कुब्जकन्धरयोः॥ २२ ॥ अनयोराद्यस्य खः स्यात् । खुज्जो । खंधरा । अनभिधानात् पुष्पार्थस्य न
39 UI.O हलदा. 40 UG om. 41 B वारजोवणी; UI गा च जोवृणी; G गा च योवृणी; A om. The readings. thus shown clearly prove that there is a confusion here with the actual word TTG Toquft; hence the em. Moreover, the reading of B is not a correct word. It might well have been वारजुवई. 42 UIGO अनाद्यन्तस्य'; A agrees with B. 43 This word has been confused with the main rule which is giveu. as चो म्लेच्छार्थकिरातशब्दे in UIG. 44 U हरकिराओ अज्जणेण समं जुज; IO हरकिराए अज्जणेण समं जुज; G हरकिराफ अजनेश समं जुवा A agrees with B as given above.

Page #192

- २. ४१]
प्राकृतसर्वखम् । स्यात् । कुज्जकुसुमं ॥ २. ३४. दशतिदहत्योर्डः स्यात् अनयोर्धात्वोराद्यस्य डः स्यात् । डंसइ, डंसणो, डंसो । डहइ, डहणो, डाहो ॥ २. ३५.
वा दोहददण्डदोलासु । एष्वादे? वा स्यात् । डोहलं । डंडो। डोला । पक्षे दोहलं इत्यादि। नामणिङि डोहलेइ, डोलेइ ॥ २. ३६. परुषादीनां फः स्यात् आद्यस्येत्येव ।
परुषं परिघः परिस्खा परिधिः पनसश्च परुषादिः ॥ 'फरुसं । फलिहो । फलिहा । फलिही । फणसो ॥ २. ३७.
बिसस्य भः आद्यस्य भः स्यात् । भिसं । 'सिसिरेण कअं भिसिणिसंडं, [ = शिशिरेण कृतं बिसिनीषण्डम् , GS. I. 8 ] ॥ २.३८.
मन्मथे वः स्यात् ॥ २३ ॥ आद्यस्येत्येव । वम्महो । २. ३९. लाङ्गलादेो वा आद्यस्य णो वा स्यात् । लंगूलं, णंगूलं । लंगलं, णंगलें। अस्फुटवाग लोहॅलः । लोहलो णोहलो ॥ २.४०.
षट्शावकसप्तपणे छः। एषु आद्यस्य छः स्यात् । छप्पओ, छम्मुहो। छाँवओ । स्वार्थिकस्य कस्याप्राधान्यात् छाओ। छत्तिवण्णो । २. ४१. नो णः आद्यस्येति निवृत्तम् । 'आदेर्वा ( PS. II. 43 )' इति वक्ष्यमाणत्वात् । सर्वत्र नस्य णः स्यात् । नयनं णअणं । वणं । वाणरो । अयुक्तस्येत्येव ।
45 NI कु'; 0 कुज्जं'; A same as B; G कुन्दकुसुमं. 46 B संद; U सिण्ड, G सिण्णं; IO सिण. 47 U om. 48 G alone adds this sent.; cf. Vr. II, 40. 49 B reads 31931. 50 U आधेनेति; G आयावेति; IO आयनेति; A same as B.

Page #193

२२
मार्कण्डेयविरचितं
[२. ४२ - मंथो ( = मन्थः)। मंथणं । चंदणं । चंडणं । चंडणं चंडणो दाढादित्वात् ।। २. ४२. द्वित्वेऽपि नकारस्य द्वित्वे सत्यपि णः स्यात् । युक्तत्वादप्राप्तौ वचनमिदम् । उण्णओ। सण्णओ। उण्णमइ । उण्णेइ । प्रतिपन्नम् पडिवण्णं । अत्र द्वौ नकारौ णत्वं प्राप्तौ । केचिदेतादृशेषु विकल्पमिच्छन्ति – आसन्नं, आसणं । सन्नद्धं, सण्णद्धं,- 'सन्नद्धं परबलं रणायाससहं ' ( BH, XIII, 45) इति भट्टिः ।। २. ४३.
आदेर्वा आदेर्नकारस्य णो वा स्यात् । नाराअणो, णाराअणो । नअरं, णअरं ।। २.४४.
शषयोः सः सर्वत्र शषयोः सः स्यात् । सेसो । विसमसरो ॥ २.४५.
. दशनि हः स्यात् ॥ २४ ॥ दशन्शब्दे शस्य हः स्यात् । दह । एआरह । बारहै । तेरह । चउद्दह ।। पण्णरह । सत्तरह । अट्ठारह । कथं 'दससु णहँदप्पणेसुं' [ = दशसु नख-. दर्पणेषु, SK. II, 17. 4] । प्रायोऽनुवृत्तेः समाधेयम् । २. ४६. वा नानि नाम्नि विषये दशन्-शब्दे शस्य हो वा स्यात् । दहरहो, दसरहो। दहबलो जिन भेदः, दसबलो । दहमुहो । दसमुहो ॥ २. ४७.
दिवसपाषाणयोः सपोश्चैवमेव स्यात् । एवमेव हो वा स्यादित्यर्थः । दिअसो, दिअहो । पाहाणो, पासाणो ॥ २. ४८. छायायां यस्य तथा वाच्यश्चेदातपाभाँवः ॥ २५ ॥ यस्य यकॉरस्य तथा हो वा स्यात् । स्पष्टमन्यत् । छाही- 'आदीतौ बहुलम् ( PS. V. 31)' इतीत् । पक्षे छाआ ।। इति श्रीमार्कण्डेयकवीन्द्रकृतौ प्राकृतसर्वखे भाषाविवेचने महाराष्ट्रयाम्
अयुक्तवर्णविधिर्द्वितीयः पादः ॥ २ ॥
51 UG नगर. 52 B reads तेरह after this word. 53 G दसमुहदप्पणेसुं; IO 'दप्पणेसु; A om. 54 UIO om. 55 UIGO छायाया. 56 IO 'श्चेमतपा'; U 'श्चेदामतपा; GA agree with B. 57 UIOA om. 58 UIGO om.

Page #194

- ३.६] प्राकृतसर्वखम् ।
२३ तृतीयः पादः। ३. १. उपरिस्थाः कगडतदपबषसो लोप्याः उपरिस्थितो एते नव वर्णा लोप्याः स्युः । सोभाजुत्तं । मुद्धं । खग्गो । उक्कंठा । उत्तमे तलोपे पुनर्द्वित्वम् उत्तमं । उप्पलं । मुग्गो। सुत्तो । सद्दो। खुज्जो । छट्टो । खलिअं । षट्पदे छप्पओ । षण्मुखे छम्मुहो । स्थानिवद्भावाट्टलोपः । उपरिस्था इति किम् । अक्को । मुक्खो ॥ ३.२.
अधो मनयः। अधः स्थिता मनयो लोप्याः स्युः । युग्मे जुग्गं । भग्ने भग्गं । सौख्ये सोक्खं ॥ ३. ३. लवराः सर्वत्र सर्वत्र उपर्यधो वा लोप्याः स्युः । वक्कलं । शुक्ले सुक्को । शब्दे सहो । बिल्वे बेल्लं । शके सक्को । अको ॥
इह सूत्रत्रये लक्ष्यानुरोधेन लोपः कचिदुपर्येव, कचिदध एव वानुसंधेयः । तथाहि-जुग्गं लग्गं इत्यादौ न गलोपः, बेल्लं बिल्लं पल्ललं इत्यादौ न ललोपः, ॐव्वं उविण्णं इत्यादौ न वलोपः, धम्मो घम्मो इत्यादौ न मलोपः ॥ ३. ४.
द्रे रो वा लोप्य एव । चंद्रो, चंदो । इंद्रो, इंदो । भद्र, भई । विद्राँवणं इत्यत्र द्र-आदेशसामर्थ्यान्न लोपप्रसंगः ॥
। सर्वेङ्गिते ज्ञो नः॥ २६ ॥ अनयोरुपपदयोईकारे ओ लोपः। सव्वज्जो । इंगिअज्जो ॥ ३. ६. ण्णुअ जाणुअ इत्येतावप्यकृतज्ञादिषु स्याताम् । अकृतज्ञादिषु ज्ञो ण्णुअ जाणुअ इत्येतावादेशौ स्याताम् । एणुअ इति
1 UIOG 'क्खज'. 2 A स्था'. 3 10 उक्तश्च. 4 UIGO उमे; A om. b UIGO om. 6 भव; U ऊ; I उध्य; 0 उध्व'; उर्ध्वता; A om. 7 U भर्ध्वण; G अर्द्ध; I उर्धणं; 0 उर्ध्वता; A om. 8 UG विद्रावणं; IO वैद्रावणं; B बिंद्रावणं; A om.; em. is mine.

Page #195

२४
द्वित्वापन्ननिर्देशोऽयम् ।
मार्कण्डेयविरचितं
अकृतज्ञविज्ञदैवज्ञमनोज्ञाल्पज्ञसुकृतज्ञाः । अज्ञात्मज्ञपरज्ञाश्चित्तज्ञ श्चैवमाद्याः स्युः ॥
अकअणुओ, अकअजाणुओ । विष्णुओ, विजाणुओं । देव्वण्णुओ, देव्वजाओ । मणुओ, मणजाणुओ । अप्पण्णुओ, अप्पजाणुओ । सुकअण्णुओ, सुकाणुओ । अण्गुओ, अजाणुओ । अप्पण्णुओ, अप्पजाणुओ । परण्णुओ, परजाणुओ | चित्तण्णुओ, चित्तजाणुओ । कश्चिदिङ्गितज्ञमप्यत्रेच्छति । तन्मते इंगिअणुओ इंगिअजाणुओ इंगिअज्जो इति त्रयम् । अपिशब्दात् ञलोपोऽपि लक्ष्यानुरोधात् । अकअज्जो विज्जो मणज्जो इत्यादि ॥
श्मश्रुश्मशानयोरादिः
३. ७. लोप्य इत्येव । मंसू । मसाणं ॥
३. ८.
३. १०.
उभावपीत्यक्रमार्थम् । हरिअंदो ||
चकारः पूरणः । हकारो लोप्यैः । मज्झणो । हत्वापवादोऽयम् ॥ लक्ष्णस्य शलौ क्रतः
३. ९. लोप्यौ । लहं । सहं ॥
३. १२. अधिकारोऽयमा पादसमाप्तेः ॥

[ ३.६ -
मध्याह्ने हकारश्च ॥ २७ ॥
हस्याधो लमां स्थितिरूर्ध्व
३. १३. ष्टस्य ठः स्यात् । कट्टं । दिट्ठी ॥
३. ११.
हकारस्याधः स्थितानां णलमामूर्ध्वं स्थितिः स्यात् । पुव्वहो । कल्हारं । आह्लादे अल्हादो । बम्हणो । जिम्हो ॥
युक्तस्य
शचावुभावपि हरिश्चन्द्रे ।
9 IO preserve this Kārikā in a corrupt from : दैवकमनोशाल्पकसुकृतकाः । अज्ञात्मकपरपकाः ( -र्क in O )श्चित्तकश्चैवमाद्याः स्युः ॥ UAG including B have the correct text with single exception of U in अकृतज्ञ as अकृश. 10 मंसणं, मंसाणं; G मंसणं, समंमाणी; IO मंसणं; मंसीणं; A correctly agrees with B. 11 G पूरणार्थः । मध्याह्ने हकारार्थलोप्यः । 12 UIOG शलो मतः •

ठः ष्टस्य ॥ २८ ॥

Page #196

. - ३. २०] प्राकृतसर्वस्वम् ।
३.१४. उष्ट्रे वा ष्टस्य ठो वा स्यात् । उट्ठो, उट्टो ।। ३. १५.
अस्थ्यादेर्नित्यम् युक्तस्य नित्यं ठः स्यात् । अट्ठी । चउटुं, चउट्ठी । विसंठुलं । ग्रन्थौ गण्डा । इति दाढादित्वात् । उट्ठिअं इत्यादि तिङ्विधौ सिद्धम् ॥ ३. १६.
थः स्तस्यास्तवस्तम्बे । स्तवस्तम्बाभ्यामन्यत्र स्तस्य थः स्यात् । स्तनः थणो । सुत्थिरो । थुई । स्तवस्तम्बयोस्तु तवो, तंबो ॥ ३. १७. खः स्थूणार्थे स्तम्भ स्थूणार्थे स्तम्भे स्तस्य खः स्यात् । खंभो । अन्यत्र- 'ऊरुत्थंभेण रुहिअं गमणं' [ = ऊरुस्तम्भेन रोधितं गमनम् ] ॥ ३. १८.
स्फोटे स्थाणौ च अनयोर्युक्तस्य खः स्यात् । खोडो, खोडओ । खण्णू , नीडादित्वात् द्वित्वम् ॥ ३. १९.
न हरार्थे ॥ २९ ॥ स्थाणावित्येव । हरार्थे स्थाणौ खो न स्यात् । थाणुं पणमह ॥ ३. २०. यय्याभिमन्यौ जा येय्ययोरभिमन्यौ च युक्तस्य जः स्यात् । कजं । सुज्जो । न्याय्ये णज्जं । सन्निाय्ये सण्णजे । शय्यायां सेज्जा । अहिमज्जू ॥
13 UIO विसंठुलं; A om.
14 GABIO read स्तम्भे here; U स्तल्पे; I have corrected स्तम्भ to स्तम्ब; cf. Vr. III, 13. 15 Bom.
16 U तिम्बो; G तिम्भो; IO स्तम्बो; A तम्बो.
17 B ऊरुत्तंभेण संभिरं गमणं । A ऊरुत्तम्भेण रुम्भिअं गमणं । U ऊरुत्थम्भेण रुहिअं गमणं । G उरुदंभेण रुपा अग्गमणि । TO उरुस्थंभेण सहि मणं। Comparing these readings the original text seems to be what I have suggested above. This also confirms the reading Fird in Sū 16. For the meaning of रुहिअं ( = Skt. रोधितं) see रुहण in PS M. P. 715.
18 U सांन्नाय्ये; I0 सान्नाय्ये; A om. 19 U अहिमलजु; G असमज्जं; IO अहिमल्गु; H om.

Page #197

२६
मार्कण्डेयविरचितं
[३.२१ - ३. २१.
तूर्यादौर: यस्येत्येव । तूर्यादौ र्यस्य रः स्यात् ।
तूर्यपर्यन्तसौन्दर्यसौटीर्याश्चर्यधैर्यकम् ॥ तूरं । पेरंतो । सुंदेरं । सोडीरं" । अच्छेरं । धीरं । सूरशब्दात् सूरो ॥ . ३.२२.
चौर्यसमे रिआ। चौर्यसमे र्यस्य रिअः स्यात् ।
. माधुर्यधुर्यगाम्भीर्याचार्यस्थैर्यमव्ययं तिर्यक् ॥ चोरिअं । माहुरिअं । धोरिअं, तुण्डादित्वादोत्वम् । गंभीरिअं । आआरिओ। तिरि# । थेरिअं । अनव्ययं तिर्यक्तः तेरच्छं। तिरच्छं इति दाढादित्वात् । निरो माल्ये लिों इति वक्तव्यम् । णिम्मालिअं॥ ३. २३. शौर्यार्यभार्याश्चर्ये वा एषु यस्य रिअः स्याद्वा । सोरिअं, सोज्जं । आरिओ, अज्जो । भारिआ, भज्जा । अच्छरिअं, अच्छेरं ॥ ३. २४.
पर्यस्तादिषु लो भवेत् ॥ ३० ॥ र्यस्येत्येव ।
पर्यस्तः पर्याणं पर्यङ्कः सौकुमार्य च ।। पल्लत्यो । पल्लाणं । पल्लंको । सोअमल्लं, सोमल्लं संधावल्लोपात्, सोमालं दाढादित्वात् ॥ ३. २५. आद्रे द्रस्य न वा स्यादादेरोच्च युक्ताधिकारेऽपि द्रस्येति कृतम् अर्पिते निवृत्त्यर्थम् । आर्दै द्रस्य लो" न स्यात् । आदेरोच्च न वा स्यात् । ओल्लं, अल्लं । ओई, अदं ॥ ३. २६.
अर्पितेऽप्येवम् । एवमिति आदेरोद्वा स्यात् । ओप्पिअं, अप्पिअं॥
20 G शौण्डीर्य in place of शौटीर्य. 21 G सोंडीर; 0 साडीरं; A om. 22 B & Mss. read it before थेरिअं. 23 B puts (?)' here. 24 UGIO लता; A om. 25 UIO लोपो.

Page #198

तसवेस्खम् ।
२७
-- ३. ३२]
प्राकृतसर्वखम् । ३. २७. अधूर्तादौ तस्यः टः स्यात् केवट्टो । णट्टओ। वट्टिआ। चिरी, णचणं इति ‘च्चो व्रजिनृत्योः' ( PS. VII.79 ) इति च्चत्वविधानात् । वर्त्मनि नलोपः । वढं । धूर्तादौ तु धुत्तो।
धूर्तिकीर्तिसंवर्तिवार्ताकार्तिकमूर्तयः । कर्तरीकीर्तनावर्तिवर्तमानमुहूर्तकाः ।
निर्वोद्वर्त्यमूर्ताच कर्तृभर्तृमुखास्तथा ॥ अत्तो। कित्ती । निवर्ये यलोपे णिवत्तं । कत्ता, कत्तारो। भत्ता, .. भत्तारो । हत्ता, हत्तारो ॥ ३. २८.
मृत्तिकायां च पत्तने ॥ ३१॥ अनयोर्युक्तस्य टः स्यात् । मट्टिआ । पट्टणं ॥ ३. २९. गर्ते डः तस्य डः स्यात् । गड्डो ।
गर्दभादौ दः गर्दभादौ र्दस्य डः स्यात् ॥ .
गर्दभसंमदर्दी विच्छदि वितर्दी कपर्दविच्छौ । गड्डहो । संमड्डो । विच्छड्डी । कवड्डो । विच्छड्डो दारुहस्तकः । तदुरिति केचित् । तड्डू ।। ३. ३१
त्यथ्यद्यां चछजाः स्मृताः । यथासंख्यमेव । सच्चं । पच्छं । विज्जा ।। ३. ३२. न व्यत्ययादौ ब्यत्ययादौ नैते स्युः ।
व्यत्ययचैत्यात्ययसामर्थ्यातिथ्यानवद्यपद्ये च ।
उद्यतमित्यत्र गणे केचिद् गद्योद्यमौ न वेच्छन्ति ॥ . वत्तओ । चइत्तं । अत्तओ । सामत्यं । आइत्थं । अणवदं । पदं । उद्दअं ।
'गाढालंगणरहसुद्दअम्मि दइए लहु समोसरइ । माणंसिणीण माणो पीडणभीओ व्व हिअआदो ॥"
26 B णच्चिरी; UO चिरी; I णत्तिरी; G णचिरे; A om.; ef. GS V, 20. 27 UIG णचणं; A om.; O same as B. 28 U निवृत्ततॊदर्त'; G निवृत्ताद्वर्तमूर्तिः'; A निवृतोद्वर्त्त'. 29 G alone adds this word.

Page #199

२८
मार्कण्डेयविरचितं
[३. ३३ - [ = गाढालिङ्गनरभसोद्यते दयिते लघु समपसरति ।
मनस्विन्या मानः पीडनभीत इव हृदयात् ॥ H. 934 ] इति सप्तशैती । गद्ये गई, गज्जं । उद्यमे उद्दमं, उज्जमं ॥ ३. ३३. ध्यह्योझः । अनयोईः स्यात् । संझा । मज्झं । ग्राह्ये गेज्मं । दाह्ये डझं ।
साध्वसे ध्वस्य वा भवेत् ॥ ३२॥ झ इत्येव । सज्झसं, सद्धसं । युद्धे द्धस्य वेत्येके । जुझं, जुद्धं ॥ ३. ३५. अस्निग्धादौ ग्धर्धयोः स्निग्धादेरन्यत्र ग्धर्धयोढः स्यात् । विअड्डो । वड्डइ । कुलवड्डणो। स्निग्धादौ तु-सिणिद्धो । मुद्धो । दुद्धं । णिद्धणो । गोवद्धणो । स्निग्धादिराकृतिगणः॥ ३. ३६.
दुब्धयोरपि कुत्रचित् । ढ इत्येव । वुड्डो । परिअड्डी । थड्ढो । लुब्धे लुड्ढो, लुद्धो इत्येके । कुत्रचिद्ग्रहणात् लोद्धओ, बुद्धी, सुद्धो, सिद्धी, समिद्धी इत्यादयः॥ ३. ३७. कस्कक्षां खः स्यात् । पोक्खरं । अवक्खरो । पक्खो ॥ ३.३८.
क्वचिन्न स्यात् धाणुक्को । निष्क्रान्तौ णिक्कंती । णिक्कंपो । सक्कारो । सक्कअं ॥ ३. ३९.
कचिद्वा णिक्को, णिक्खो । कंधो, खंधो । णिक्कमइ, णिक्खमइ इत्यादि ॥ ३. ४०.
छः क्षुरादिषु ॥३३॥ क्षुरादिषु क्षस्य छः स्यात् ।
क्षुराक्षिमक्षिकाक्षीरसदृक्षक्षेत्रकुक्षयः ।
30 UG सप्तपदी; I सप्तमगहि; 0 सप्तमगदि, all of which account for the scribal error for the actual word सप्तशती. A om. thr entire portion of comm, after the Kārikā. B puts a '(?) and traces the passage to Kavyapradipa IV, 17.
31 UG संकारो; IO संस्कारो; A om.

Page #200

प्राकृतसर्वस्वम् ।
इक्षुक्षुधाक्षुधौ चेति क्षुरादिः कथितो गणः ॥
छुरं । अच्छी । मच्छिआ । छीरं । सरिच्छो । छेत्तं । कुच्छी । उच्छू। छुहा । छुधं क्षुधं । छुा । कश्चिद् द्वित्वापन्नं छमिच्छति । तदयुक्तम् । 'धवलाअंतेसु सालिछेत्तेसुं ' [ = धवलायमानेषु शालिक्षेत्रेषु GS I. 9] इत्थादिलक्ष्यविरोधात् ॥
- ३. ४४ ]
३. ४१.
क्ष्मस्य च स्यात् छ इत्येव । लच्छी । यक्ष्मणि जच्छो
३. ४२.
छ इत्येव ।
[
.
-
क्षमावृक्षक्षणोत्क्षिप्त लक्षणो दक्षवक्षसी ।
क्षौरः क्षुण्णं तथोक्षा चेत्यादयः स्युः क्षमादयः ॥
खमा, छमा । आप्रत्ययान्तनिर्देशात् कम्मक्खमो । क्ष्माशब्दस्य विकर्षे क्षमा इत्यस्यापि खमा, छमा । वृक्षे व्यवस्थितविभाषया अत्वपक्ष एव छः । वच्छो, रुक्खो क्ख । एवमुत्वा एव क्षणे णो, कालविशेषार्थे तु 'वीसमामि खणं ' विश्राम्यामि क्षणम्, KP. III., SL. No. 13 ] । उक्वित्तो, उच्छित्तो । लच्छणो, लक्खणो । दच्छो, दक्खो । वच्छो, वक्खो । छारो, खारो । छुण्णं, खुण्णं । उच्छा, उक्खा ॥
३. ४३.
म्हः ष्मविस्मयपक्ष्मणाम् । ष्मस्य विस्मयपक्ष्मणोश्च युक्तस्य म्हैः स्यात् । उम्हा | विम्हओ | पम्हलं ॥ फो वा श्लेष्मणि
३. ४४.
ष्मम्य फो वा स्यात् । सेप्फो । ' सेम्हा गरुई ' [ = श्लेष्मा गुरुः ] स्त्रीत्वं लोकतः ॥
IO भ; G
३४

11
क्षमादेव
32
B puts ( ? ), but this also is the reading of Mss.
33
UIO •मालि०; 0 मालिच्छेछेसुसु.
34 UIOG ल०; A agrees with B.
35
MUIO क्षुण्ण; AG same as B.
37
UG विकल्पे.
38
39 I उक्खिभो; O दिक्खिभो; here confusion besween भ and त
is noticed.
40
Mss. add here,
41
U म्भः
२९
36 G क्ष्मा क्षुण्णं च०; U क्षा ०. BA. om.

Page #201

३०
.
मार्कण्डेयविरचितं
[३. ४५ - ३. ४५.
कूष्माण्डे हः स्यादोत्वमुतस्तथा ॥ ३४॥ वेत्येव । तथेति हत्वे सति उत ओत्वं स्यात् । कोहंडो, कुम्हंडो । कोहंडी कुम्हंडी इति च लतायाम् । फले कोहंडं, कुम्हडं । सत्त्वान्तरे नित्यमित्यके। कोहंडो भासेइ ॥ ३. ४६. कार्षापणे हा ह इत्यनुवृत्तौवपि पुनर्ग्रहणं वानुवृत्तिनिरासार्थम् । युक्तस्य हः स्यात् । काहावणो ॥ ३. ४७.
चिह्नन्धः युक्तस्य न्धः स्यात् । 'अणुअंपढुमइंधं' [ = अनुरागप्रथमचिह्नम्, R. I. 24 ] ॥ ३. ४८.
पस्पयोः फत्वमिष्यते । पुष्पं । फद्धी ॥ ३. ४९. सस्य लोपः कचित् स्पस्येत्येव । णिप्पंदो । परोप्परं ॥ ३. ५०.
पस्य क्वचित् लोपः स्यात् । वणस्सई वनस्पतिः । सिहइ स्पृहयति ॥ ३. ५१.
छत्वं भवेत् क्वचित् ॥ ३५ ॥ स्पस्येत्येह । छिहा स्पृहा । ३. ५२. बाष्पेऽश्रुणि हा अश्रुणि वाच्ये बाष्पे युक्तस्य हः स्यात् । बाहो । अन्यत्र- 'बप्फ हेमंत
42 A हकारानुवृत्तौ. 43 IABO करणं, reading adopted after UG. 44 B चिन्हे; U lacks this rule but preserves the comm.
45 Mss. अनुराअपट्टिम० excepting A which agrees with B. B puts a bracket with blank space; I have traced it to R. I. 24 in which the actual reading is HITTYCATUg thus differing from Mk's other quotations elsewhere which also show variants in large measure from the readings of the edited texts.
46 UA परप्पर; G परप्फरं; IO परस्परं. 47 B om. Skt equivalent which is found in Mss.

Page #202

- ३. ६१]
प्राकृतसर्वस्वम् । सरिआँसु' [ = बाष्पं हेमन्तसरित्सु ] ॥ ३. ५३. श्वत्सप्सां छः स्यात् पच्छिमं । अच्छेरं । मच्छरो । वच्छदरी । लिच्छा । अच्छरा । णिच्चलं इत्यादि संधौ विसर्गलोपात् ॥ ३. ५४.
नोत्सुकोत्सवयोः। त्सस्य च्छो न स्यादनयोः । ऊसुओ । ऊसवो ॥ ३. ५५. वृश्चिके छ: श्चस्य ञ्छः स्यात् । विछुओ ॥ ३. ५६.
न्मस्य मः स्यात् । वम्महो। सँम्मग्गो ॥ ३. ५७.
णो म्नज्ञपश्चदशादिषु ॥ ३६॥ म्ने ज्ञे पञ्चदशादिषु युक्तस्य च णः स्यात् । पज्जुण्णो । णिण्णं । विण्णाणं । अहिण्णाणं । पण्णरह । पश्चाशत् पण्णासा । पञ्चशती पण्णसई । पञ्चविंशतिः पण्णवीसा ॥ ३. ५८. चत्वरे चः युक्तस्य चः स्यात् । चच्चरं ॥ ३. ५९.
मृदुत्वे कः युक्तस्य कः स्यात् । मउकं ॥ ३.६०.
__पः मकुट्सलयोर्भवेत् । क्मस्य कुट्रले युक्तस्य च पो भवेत् । रुप्पिणी । कुप्पलं ॥ ३. ६१. वात्मनि आत्मनि युक्तस्य पो वा स्यात् । अप्पा, अत्ता। अप्पाणो, अत्ताणो। तादात्म्यमाहात्म्ययोः प एव नित्यमभिधानात् । ताअप्पं । माहप्पं ॥
48 Bath which is definitely incorrcct and not authorised by Mss.: A om.
49 UG सम्मगो; I0 वम्मसो; A same as B. 50 This is an additional ex, found only in A,
51 Mss. and B I°; B brackets farge and puts (?)' by the side of the word. It is surely a scribal error; cf. Rt. III, 12.

Page #203

३२ मार्कण्डेयविरचितं
[३. ६२ - ३. ६२. __ भो ह्रः हो भः स्याद्वा । गभरो, गहरो । जिब्भा, जीहा । पन्भो, पहो । ३. ६३.
वस्यापि विह्वले विह्वले हो भः स्यात् । वस्यापि भः स्यात् । भेब्भैलो । वानुवृत्तेः विहलो ॥ ३.६४.
मिन्दिपाले ण्डः ॥ ३७ ॥ युक्तस्य ण्डः स्यात् । भिंडिवालो ।। ३. ६५. वृन्ते ण्ट: युक्तस्य ण्टः स्यात् । वेंटं ॥ ३. ६६.
शादिशिरःस्थयोनणोर्हः शादयः शषसहाः । तच्छिरःस्थयोनणोर्हः स्यात् । पहो । उण्हं । पहाणं । श्लक्ष्णे सहं, 'उपरिस्थाः' ( PS. III. 1.) इति कलोपे एहत्वम् ॥ ३. ६७.
लिहेर्न स्यात् । एह इत्येव । सिणिज्झइ, णिज्झंई । सिणिद्धो, णिद्धो । सिणहो, णेहो ॥ ३.६८. तीक्ष्णे निशितार्थे खः निशितार्थे तीक्ष्णे युक्तस्य खः स्यात् । तिक्खो सरो। अन्यत्र तिण्हो रइकिरणो ॥ ३. ६९.
शेषादेशावनादौ द्विः ॥ ३८॥ अनादौ वर्तमानौ शेषादेशौ द्विः स्याताम् । लुप्तावशिष्टः शेषः । मुग्गरो । रच्छा । विण्णाणं । आदौ तु गामो, खंभो ॥ ३. ७०. वर्गेऽत्र युजेः पूर्वः युगिति समानां द्वितीयचतुर्थानां संज्ञा । अत्र द्विर्भावे वर्गे वर्गमध्ये युजो द्वितीयचतुर्थयोः स्थाने पूर्वः । कोऽर्थः। द्वितीयस्य प्रथमश्चतुर्थस्य तृतीयः स्यात् । रुक्खो। अग्यो । रच्छा । उअज्झाओ। सेट्ठो। वुड्ढो ।
52 B भिन्भलो; I भेबलोः 0 भवलो; reading adopted after UGA, of VR. III; 47. 53 BIO om.
54 U 'ण्णो; G तिण्णो; I एमो; ० राभो; A तडा. 55 UIO IT; so also in comm. 56 UO रक्खा; I त्वक्खा G त्वकला; A om.

Page #204

- ३. ७५]
प्राकृतसर्वखम् । पत्थिदो । मुद्धो । पुष्पं । गम्भं । युज इति किम् | कक्कसो । रज्जू । गड्डहो । मग्गो।। ३. ७१.
नीडादौ अनादौ द्विरिति द्वयमेवानुवर्तते । न शेषादेशयोरिति । नीडादावनादौ द्विः स्यात् ॥
नीडव्याहृतमण्डूकस्रोतांसि प्रेमयौवने ।
त्रैलोक्यस्थूलतेलर्जुस्थूणार्थस्थाणुमुख्यकाः ॥ गेहूं । वाहित्तं, ऋष्यादित्वादित्त्वम् । मंडुक्को । सोत्तो । पेम्मं । जोव्वणं । तेल्लोक्कं । यौवनत्रैलोक्ययोर्मध्य एव द्वित्वं लक्ष्यानुसारात् । थुल्लं । तेल्लं । उज्जू, ऋत्वादित्वात उत्वम् । खण्णू, अन्यत्र थाणू ॥ ३. ७२.
आम्रकम्रताने बः। एषु रेफलोपे सति बकारागमः स्यात् । व्याख्यानतो विशेषलाभ इति न्यायात् मकारस्याध एव । अंबो । कंबो । तंबो” । ३. ७३. न रहो रहौ द्विर्न स्याताम् । धीरं । जीहा । बाहो ॥ ३.७४.
आङो ज्ञो णः । आङ उत्तरस्य ज्ञ आदेशो णो द्विर्न स्यात् । आणा । आणत्ती। आणवेइ । आङ इति किम् । विण्णाणं । अहिण्णाणं ॥ ३.७५.
सेवादी वा सेवादावनादौ द्विर्वा स्यात् । कचिदप्राप्ते कचित्प्राप्ते च विकल्पः ।
सेवा कौतूहलं दैवं निहितं नखजानुनी । त्रैलोक्यं कर्णिकारश्च वेश्यों भूर्जं च दुःखितम् ।। उत्सवोत्सुकदीर्धेकशिवतूष्णीकरश्मयः । दुष्करो निष्कृपो रात्रीश्वरदुर्लभनायकाः ॥
57 UIOG 'व्याहत; A same as B. A adds atter Karika एषु द्विवं which is superfluous.
58 U alone adds here at which is definitely a mistake.
59 UIO वेण्या; G reads वेश्या; correctly but brackets श्या; A om. the entire Karika and the whole set of exs. after सेव्वा. . . .:: - प्राकृत..

Page #205

मार्कण्डेयविरचितं
[३. ७५
वद्वापिवादयः कर्मकरो मन्ये परस्परम् ।
अश्वाश्रचित्तपुष्याद्याः प्रादीणश्च श्रमिव॑सी ॥ सेवा, सेव्वा । कोउहलं, कोउहल्लं । देवं, देव्वं । णिहिअं, णिहित्तं । णहो, णक्खो । जाणू, जण्णू । तेल्लोअं, तेल्लोकं । कणिआरो, कण्णिऔरो । वेसा, वेस्सा । भूजं, भुजं । दुहिओ, दुक्खिओ। ऊसवो, उस्सयो । ऊसुओ, उस्सुओ। दोहो, दिग्घो । एओ, एक्को । सिवो, सिव्वो, । तुण्हीओ, तुण्हिको । रसी, रस्सी । दुअरो, दुक्करो । णिइवो, णिक्कियो । राई, रत्ती । ईसरो, इस्सरो । दुलहो, दुल्लहो । णाअओ, णाअक्को। वत्प्रत्ययोऽव्ययः चक्रवद् भ्रमतीत्यत्र चक्क व्व भमइ, चक्कं व भमइ । वाशब्दस्य यथादित्वेन ह्रखत्वपक्ष एव द्वित्वम् । चंदो व, चंदो व्व । अन्यत्र चंदो वा, चंदो पिव, चंदो प्पिव। आदिना मेहो मिव, मेहो म्मिव। चंदव, मेहप्पिव, रुक्खन्विव, पुत्तम्मिव इत्यादौ संधावोकारलोपो दृश्यते । कम्मअरो, कम्मकरो। मणे, मण्णे । परोवरं, परोप्परं, संधावोत्वम् । आसो, अस्सो। आसं, अस्सं । चिअं, चित्तं । चिणमिति केचित् । पूसो, पुस्सो । प्रादेरिण उत्तरौ श्रमिश्वसी धातू यथा - विस्समइ, वीसमइ । विस्ससइ, वीससइ। वीसामो, विस्सामो । णीसासो, णिस्सासो । ऊसासो, उस्सासो । ऊससइ, उस्ससइ इत्यादि । ३. ७६.
समास उत्तरतः॥ ३९ ॥ समास उत्तरत उत्तरपदे आदत्विं वा स्यात् । - 'परव्वसो अप्पा : [ = परवशः आत्मा, Ra. II. 11 परवसो अप्पा। -- ‘ववसाअरइपओसो' [ = व्यवसायरविप्रदोषः, R. I. 14 ] । रइप्पओसो । --- 'बद्धप्फलम्मि कुसुमे' [ = बद्धफले कुसुमे, R. III. 6 ] । बद्धफले । ३. ७७. श्लिष्टम्लिष्टक्रियारत्नशाङ्गेषु स्याद् विकर्षणम् ।
पूर्व तत्स्वरवच्च स्यात् युक्तस्य विकर्षणं विश्लेष इत्यर्थः । अधिकारोऽयमा पादसमाप्तेः । एषु विकर्षणं स्यात् । तच्च पूर्वं तत्खरवञ्च स्यात् । तस्य विकृष्यमाणस्य खरोऽस्मिन्निति
60 TO 'खसा. 61 UG कण्णिकारो; IO कण्णिकारो.
62 B has left a blank bracket here with a view to tracing it. This is my own identification. 63 UG परिसमाप्तेः

Page #206

३५
णे वा स्यार। कसणो ॥ai ४०॥
- ३. ८४] प्राकृतसर्वखम् । तत्वरवत् । सिलिटुं । मिलिटुं । किरिआ । 'झाणेण वेअपढणेण कदुकिआहिं' [ = ध्यानेन वेदपठनेन ऋतुक्रियाभिः, KM. I. 24 ] इति राजशेखरस्यापपाठ एव । रअणं । सारंगपाणी ॥ ३. ७८.
कृष्णे वा स्यात् विकर्षणं तत्स्वरवच्च पूर्व वा स्यात् । कण्हो मेहो । कसणो ॥ ३. ७९.
न नामनि ॥४०॥ नामनि संज्ञायां कृष्णे विकर्षणं न स्यात् । कण्हो त्ति णंदतर्णओ ॥ ३. ८०. इ. श्रीहीक्लान्तम्लानक्लिशिषु पूर्वमिति विभक्तिविपरिणामेन सप्तम्यन्तमेवानुवर्तते । एषु विकर्षणं स्यात्, तत्र पूर्वस्मिन् इः स्यात् । सिरी । हिरी । किलंतो । मिलाणो । क्लिशिर्धातुः । किलिस्सइ, किलेसइ ॥ ३.८१.
प्रस्य च स्वप्ने । खन्ने नस्य विकर्षणं स्यात् । तत्र पूर्वस्मिन्निश्च । सिविणो ॥ ३. ८२. हर्षहेषु स्यात् एषु विकर्षणं स्यात् । पूर्वस्मिन् इश्च । आअरिसो । वरिसणं । गरिहा ॥ ३. ८३.
स्पृशिदृश्योर्वा स्यात् अनयोर्धात्वोः संबन्धिनः शस्य विकर्षणं स्यात् । पूर्वं तत्स्वरवच्च । फरिसेइ, फंसेई । फरिसो, फंसों । दरिसणं, दंसणं ॥ ३. ८४.
क्वचिन्न स्यात् ॥४१॥ शर्षयोर्विकर्षः कचित् न स्यात् । पार्श्वे पासं । वर्षासु वाँसाओ। 'वासाग
64 UG om.
65 Acc. to Dr. Ghosh's edition the verse No. is 23. The reading of Mss. is very corrupt. UIO आगेणवेअपचिक्तेण कदुक्कियाहिं ; G आगेण वेअप. चिकीणबदुक्किआहिं ; A.om.
66 UGIO चमुहो; A मोहो; TO read कण्वो for कण्हो; G कणोह.
67 U कुम्भो । उणन्यउणओ; IO कुम्भो । उतान्यतणओ ;G कुम्भो उणअउणओ; AB read correctly.
68 A inserts च after नस्य and om. स्वप्ने. 69 Mss. om. स्यात् . 70 UI0 फसेहि; G फसेव. 7l UIO फस्सो ; G पस्सो . 72 U inserts वा here. 73 UIOG वर्षास वासीओ.

Page #207

मार्कण्डेयविरचितं [३. ८५ - मम्मि मग्गो घरहुत्तमणेण पहिएंण' [ = वर्षागमे मार्गः गृहाभिमुखमनसा पथिकेन, GS. VII. 94] || ३. ८५. बर्हार्मोरच बर्हेऽहंधातौ च र्हस्य विकर्षः स्यात्। पूर्वस्मिन् अः स्यात् , चकारादिच्च । बरहं, बरिहं । बरही, बरिही । अरहइ, अरिहइ । अरहणा, अरिहणा ॥ ३. ८६.
दशाह हलुक् दशाहे हकारे हलुक् स्यात् । दसारो ॥ ३.८७.
वज्रस्य वा प्रागित् । वज्रस्य युक्तविकर्षो वा स्यात् । तत्र प्रागिच्च स्यात् । वरं, वजं ॥ ३. ८८. प्लोषप्लुष्टश्लोकस्नायुषु नित्यं एषु विकर्षो नित्यं स्यात् प्रागिच्च । पिलोसो पिलुट्ठो । सिलोओ। सिणाऊ॥ ३. ८९.
न वा नातेः ॥४२॥ स्नातेर्विकर्षों न वा स्यात् प्रागिच्च । सिणाइ, हाइ । सिणाणं, पहाणं ॥ ३. ९०. एवं निहेरपि स्यात् स्निहेर्धातोरपि एवैमिति विकर्षो वा प्रागिच्च । णिज्झइ, सिणिज्झइ । णिद्धो, सिणिद्धो । णेहो, सिणेहो । ३.९१.
__ पूर्वे वस्यापि मत्वं च ।। पूर्वे विकर्षो वा स्यात् प्रागिच्च । वकारस्यापि मत्वं च स्यात् । पुरिमं, पुव्वं ॥ ३. ९२. अः क्षमाश्लाघ्योः क्ष्माशब्दस्य श्लाघृधातोश्च विकर्षः स्यात् प्रागकारश्च । न वेति निवृत्तम् । छमा । सलाहइ । सलाहा । सलाहणिज्जो ॥
74 The readihg of Mss. is very corrupt. वासीगमभिम मग्गो घर हुत्त-- मणेण गहिएण , IO °हुउमणेण पहिओण; G वग्गोधुर हुभमणण गवओण; A om.
75 U om. हकारे, हकारो instead of ह, 76 I reads var (ver in 0 ) for ugi. 77 Mss. insert these two words here. 78 UIO पूर्व. . 79 A प्रागश्च.

Page #208

- ३. ९६] प्राकृतसर्वस्वम् । ३. ९३.
ज्यायामीत् स्यात् ज्याशब्दे विकर्षः स्यात् । प्राक् चं दीर्धकारः स्यात् । जीआ ॥ ३.९४.
उत्पमतन्व्याद्योः॥४३॥ पद्मादौ तन्व्यादौ च विकर्षः स्यात् प्रागुच्च ।
पद्मघस्मरकाश्मीरवेश्मसद्मामरादयः ॥ तन्वी लघ्वी मृद्वी पटवी साध्वी च गुर्वी च ।
पूर्वा च बह्वयशिश्वी पृथ्वी चेत्यादयः प्रोक्ताः ॥ पउमं, पउमा । पोम्मा, पोम्मराओ दोढादित्वात् । घ(मैरो । कसुमीरा । वेसुमो । सउमो । अउमरो । तणुई । लहुई । मउई । पडुई । साहुई । गरुई । पुरुई । बहुई । असिसुई । पुहुई, ऋत्वादित्वात उत् ॥ ३. ९५. चार्वङ्गयां रस्य च लुक् विकर्षः प्रागुच्च स्यात् । रस्य च लुक् स्यात् । चाउअंगी ॥ ३.९६.
द्वारे वाद्योः क्रमाल्लुक् च । द्वारे विकर्षो वा स्यात्, प्रागुच्च । दुआरं । विकर्षाभावपक्षे दवयोः क्रमात् लुक् स्यात् । वारं । दारं ॥
इति श्रीमार्कण्डेयकवीन्द्रकृतौ प्राकृतसर्वस्वे भाषाविवेचने
महाराष्ट्रयां युक्तवर्णविधिस्तृतीयः पादः ॥ ३ ॥
80 U om. च; G प्रागिकारस्य दीर्घत्वम् ; A प्रागिकारश्च. 81 Mss. excepting A are corrupt. 82 UG TET. 83 UI अपसुमरो; G अघ'; 0 अपस'. 84 BUGIO कसुमीरा; A om. 85 VIGA om. 86 G om, the Sū. 87 Gom.

Page #209

मार्कण्डेयविरचितं [४. १ -
चतुर्थः पादः। ४. १. संधौ बहुलमचामज्लोपविशेषाः'
परः संनिकर्षः संधिः । संधौ विषये अचामज्लोपो विशेषश्चेत्येते बहुलं स्युः । अज् यथा-मज्झिमं, उत्तिम, सप्तपर्णः छत्तिवण्णो, मरहट्ठो इत्यादौ नित्यम् । जउणाअडं, जउणअडं । लच्छिवई, लच्छीवई । भुअवत्तं, मुआवत्तं । वहुमुहं, वहूमुहं । वेणुवणं, वेणूवणं । कण्णिआरो कण्णआरो। परप्परं, परुप्परं । वाउलो, वाऊलो । अक्खउहिणी, अक्खोहिणी । चंदउदओ, चंदोदओ इत्यादौ विकल्पः । लोपो यथा-- पलगण्डे पलंडो, वेतण्डे वेंडो इत्यादौ नित्यम् । सोअमल्लं, सोमल्लं । पाअवडणं, पावडणं । पाअवीढं, पोवीढं । अंधआरो, अंधारो । खंधाआरो, खंधारो । कुंभआरो, कुंभारो । चक्कआओ, चक्काओ । राअउलं, राउलं । राअउत्तो, राउत्तो। काअइंची, काइंची इत्यादौ विकल्पः । विशेषो रूपान्तरप्राप्तिर्यथा-उहअवासं, उभयपावं, अवहोवाँसं । उहअमुहं, उभयमुखं, अँवहोमुहं । जअक्कारो, जोक्कारो । सुअण्णं, सोण्णं । परोवरं, परोप्परं । एवं बाहुत्यान्नानाविधा विधयो लक्ष्यानुसारतो ज्ञेयाः ॥ ४. २.
युते हस्वः। युते युक्ते परे दी? हवः स्यात् । श्यामलाङ्गः सामलंगो। मइंदो मृगेन्द्रः । सल्लुद्धारो । रण्णा । रण्णो । तिण्णं । बाहुल्यात् पुणोत्तं, तेत्तीसा, णेत्तं, गोतं, दोण्णं, इत्यादि । ४. ३. शेषे द्वित्वमनाते दीर्घः स्यात् परे इत्यर्थे सप्तमी । ऊसुओ । ऊसवो । वीसासो। वीसामो । अश्वः अत्रं
1 UA मङ्लोप; IO मतामङोप"; G agrees with B correctly. 2 IO कण्णि("णि in O)कारो. 3 B puts (?)' here, but this is the reading of Mss.
4 UIO aqust; Ga grees correctly with B; A om. portion after लच्छीवई. b In these two exs., UIO read ड instead of ढ.
6 UGIO अहोवासं... UIOG अहोमुहं.
8 G alone reads it. 9 UG प्रश्नः; A om. प्रग्नः; UIO अग्रं: for अखं; Gsame as B.

Page #210

- ४. ६]
प्राकृतसर्वखम् । आसो आसं । बाहुल्यात् दुलह,- 'दरपुरिसाइरि विसमिरि जाणसु पुरिसाण जं दुक्खं' [ = दरपुरुषायिते विश्रामशीले जानीहि पुरुषाणां यद् दुःखम् , GS. I. 52 ] इति सप्तशती ॥
गुण इतः क्वापि । स्यात् । गणेसरो, चंदोदओ, पिओवगमणं, इत्यादौ नित्यम् । वेग्गो, विअग्गो । वेंजणं, विअंजणं, इत्यादौ विकल्पः । अविएत्थ, तुहत्ति, अहरुटुं, इत्यादौ नित्यम् ॥ ४. ५. विंशत्यादौ बिन्दोलृक् तेर्वा दीर्घता चादेः । विंशत्यादौ बिन्दोलृक् स्यात् , तेलृक् वा स्यात् , आदेश्च दीर्घता स्यात् । वीसा, वीसई । तीसा । तेत्तीसा । तेवीसा, तेवीसई ।- ' आदीतौ बहुलम्' ( PS. V. 30 ) इत्यात् ॥ ४. ६. ओत्वं लुक् च विसर्गस्य क्वचिदोत्वं कचिद् लुक् च स्यात् । सरोरुहं, सररुहं । मणोहरो, मणहरो। कचिल्लुगेव । सरवरो । णहअलं । उरअडं । णिराउसा, णिरणुक्कोसो, णिरं
___10 G "उत्वम्. 11 A इकः ; I0 इति. ____ 12 B puts query mark after this sent. In fact the exs. given here by Mss. as well as by B are as follows:-BUIO अविएत्थ, तुअइ, अहरोहें; A om.; G अपिवत्थ, तुअइ, अहसेट्ट. The Sü. in question is a contro. versial one. Mk enjoins gai, but includes side by side 3 also as is evident from the ex. चंदोदओ and पिओवगमणं. Rt. resorts to s alone (cf. PK I. 5. 3- परेण पूर्वेण च सार्धमाहुरिको गुणं कापि पदेषु धीराः'). The reading 'इकः' of A is in accord with the Sü. of Rt. just quoted. The last three exs, however, have no direct bearing on the present Sū. of Mk. The word तुअर (= Skt. तुदति) is evidently a scribal error and the form अहरोई is not allowed in Pkt (cf. He. I, 84). Hence I have emended the text as above ( also cf. Candrikā of Dikşita on Vr. IV. 1). What Mk means to say is that in case of spaging the retension of v is obligatory, while in case of Tate the elision of is obligatory, and in case of 375 g absence of guna is obligatory. Here it is to be noted that the ex. ate as being obligatory according to the present Sū. contradicts the use of optional form za3c3 as given in Sū. 1 in this Pāda by Mk.

Page #211

मार्कण्डेयविरचितं
[४. ६ - तरं, णिरुवमं, दुराआरो, दुराँसओ, दुरइक्कमो, पुणरुत्तं, पुणरवि, इत्यादयः प्रयोगाः संस्कृतादुन्नेयाः ।।
दोर्लोपः स्यादुदुम्बरे । उंबरो ॥ ४. ८.. यसश्च संख्याशब्दानां यसो लोपः स्यात् । तेरह । तेवीसा । तेत्तीसौं । तेचत्तारीसौं । तेवण्णासा । एत्वं शय्यादेराकृतिगणत्वात् ।। ४.९.
यावदादिषु वस्य वा । लोपः स्यात् ॥ .
यावत्तावदेवकुलमेवमेवावटस्तथा।
जीवितावर्तमानाद्या विज्ञेया यावदादयः ॥ जा, जाव । ता, ताव । देवउलं, देउलं । एअमेअ, एमेअ । अवडो, अडो । जीविअं, जी। 'संधौ' ( PS. IV. 1) इत्यादिना इ: स्यात् । आवट्टमाणो, अट्टमाणो। आदिशब्दात् आवट्टणा, अट्टणा । पावरओ, पारओ ॥ ४. १०... कालायसे यस्य लोपो वा स्यात् । कालाअसो, कालासो ॥
दस्य हृदये दस्य लोपो वा स्यात् । हिअअं, हि ॥ ४. १२.
जस्य भाजने। जस्य लोपो वा स्यात् । भाअणं, भाणं ॥ ४. १३. अन्त्यस्य हलो नित्यं लोपः स्यात् । जसो । मणो । इंदई ।।
... 13 BUIO दुरीसमओ; G दुरूसओ; A om.
____ 14 UI तेत्तासा; o om.; AG same as B. ___ 15 UGI तेत्तोरीसा; o तेतोरिसा; A om.
16 IO अवंतो; अंतो; U त्तो, 'तो; A om. - 17 Bइकारः; the reading is adopted after the Mss. with single exception of A which agrees with B. .18 UGIO इदइ.

Page #212

६. सहावा
- ४. २१]
प्राकृतसर्वखम् । ४. १४.
विद्युदर्ज स्त्रियामात् स्यात् । अन्त्यहल इत्येव । सरआ । पडिवआ । विद्युति तु विज्ā ॥ ४. १५. रोरा स्त्रियामन्त्यहलो रः स्थाने रा स्यात् । गिरा । धुरा । ४. १६.
क्षुधि हा क्षुधि अन्त्यहलो हा स्यात् । छुहा ॥
शरदो दः स्यात् अन्त्यहल इत्येव । सरओ ॥ ४. १८.
दिक्प्रावृषोः सः स्यात् । अन्त्यहल इत्येव । दिसा । पाउसो ॥ ४. १९. आयुरप्सरसोर्वा स्यात् अन्त्यहलः स इति च । आऊ, आउसो । अच्छरा, अच्छरसा ॥ ४. २०.
वक्रादौ बिन्दुरिष्यते । बिन्दुरागमः । स च लक्ष्यानुसारात् कचित् प्रथमांद् वर्णात् कचिद् द्वितीयाच परः।
वक्रत्र्यवयस्याश्रुश्मश्रुनिवसनदर्शनस्पर्शाः।
शुल्कप्रतिश्रुतमनस्विगृष्टिपुच्छातिमुक्ताद्याः ॥ वंकं । तसं । वअंसो । अंसू । मंसू । णिअंसणं । धातूपलक्षणमिति केचित् । विअंसणं । दंसणं । फंसो । सुकं । पडिंसुअं। बाहुल्यादिकारः स्यात् । मणंसी । गंठी । पुंछो । अइमुत्तं ॥ ४. २१. मश्व अन्त्यहलो मकारस्य बिन्दुः। किं । वणं । तुण्हेिं । “संधौ' (PS. IV. 1) इत्यादिना हखत्वमनुखारात् पूर्वं वक्तव्यम् ।
19 UGO विज्जं; I विज्जू ; A om. 20 UG प्रथम; IO प्रथमा. 21 U क्रश; G क्तव; IO शक; A same as B.
22 B पडंसुत्तं which is corrupt.; UIO पडंसुअं: G पउंसुअं; A om. Em. is mine; cf. Vr. IV, 5.
23 UGउण्हं; I उतवं; 0 उपायं; A same as B...

Page #213

४२ मार्कण्डेयविरचितं
[४. २२ - ४. २२.
अचि वा अचि परे मो बिन्दुर्वा स्यात् । घरं आअदो, घरमाअदो । ४. २३.
नङोहलि . हलि परे नङोबिन्दुः स्यात् । विंझो"। पंती ॥ ४. २४.
तद्वर्गान्तो न वा वर्गे। वर्गे परे बिन्दुस्तद्वर्गान्तो न वा स्यात् । हलं कड्डइ, हलङ्कड्ढई । मंतं जवइ, मंतञ्जवइ । पिअं णेइ, पिअण्णेइ । हरिं णमइ, हरिण्णमइ । जलं मंथइ, जलम्मथइ॥ ४. २५. लुङ् मांसादौ मांसादौ बिन्दोलुंगे वा स्यात् ।
मांसं मांसलसंमुखमेवमिदानीं कथं नूनम् ॥ मंसं, मासं । मंसलं, मासलं । संमुहं, समुहं । एअ, एअं । इआणि, इआणिं । कह, कहं । णूण, णूणं । आकृतिगणोऽयम् ॥ ४. २६.
सिंहे संस्कारादौ च नित्यं स्यात् । बिन्दो गित्येव । सीहो । सकारो । सक्कों। सक्किरिआ। सत्यवो । सत्थुअं। सत्थावो ॥ ४. २७. पुंसि सन्तप्रावृट्छरदः प्रेमादिवर्ज स्युः । नन्ताः सन्ताः प्रावृट् शरदित्येते पुंसि स्युः प्रेमादिवर्जम् । कम्मो । जसो । पाउसो । सरओ। प्रेमादिवर्जमिति किम् । पेम्मं । सिरं । णहं । अच्छरा ॥ ४. २८. काश्मीरसीमोष्मेमानः स्त्रियाम् कसुमीरा । सीमा । उम्हा। इमन्प्रत्ययः । --- 'पत्ता दिणं वड्डिमाँ' [ = प्राप्ता दिनं वृद्धिम् ]
24 UGIBO पर; correction acc. to A which seems to be most. sensible.
25 UGIO विरो. • 26 UG read and IO , in place of 6 in these exs, G om. the 2nd ex. 27 BUIO : ; em. aco. to G; A. om.
28 A simply वढिमा; U डु; I डा0 डू; G H for डूढ.

Page #214

- ४. ३६] प्राकृतसप्रखम् । ४. २९.
प्रश्नाक्षिसंधयः। पृष्ठरश्मी च वा एते पश्च स्त्रियां वा स्युः । पण्हो, पण्हा । अच्छि, अच्छी। संधि, संधी। पुढे, पुट्ठी । रस्सी ॥ ४. ३०.
अन्येषामत्र शिष्टानुसारतः । अत्र प्राकृतानुशासने अन्येषां लिङ्गं शिष्टप्रयोगानुसौरतो ज्ञेयम् । यथागुणा, गुणाई । बिंदुणो, बिंदूई । वअणो, वअणं । णअणो, णअणं, इत्यादि दिङ्मात्रम् ॥ ४. ३१. अवापयोरोत् अनयोरोद् वा स्यात् । ओवाहइ, अववाहइ । ओसरइ, अवसरइ ॥ ४.३२.
माल्ये निरः माल्ये परे२ निर ओ वा स्यात् । ओमालिअं, णिम्मालिअं॥ ४. ३३.
उच्चोपस्यै कस्यचित् । कस्यचिन्मते उपस्य उत्स्याद्वा । चकारादोच्च । उहसइ, ओहसइ, अवहसइ ।। ४. ३४. त्वस्य त्तणं स्यात् तद्भावे विहितस्य । वेत्येके । सिसुत्तणं, सिसुत्तं ॥ ४.३५.
ताया दा वेति निवृत्तम् । ताया दा स्यात् । पीणदा । जणदा ॥ ४.३६.
क्त्वायचोस्तूणतूणमौ । तो द्विलक् च क्वचित् • क्त्वायचोः स्थाने तूणतूणमौ स्थाताम् । अनयोस्तकारस्यै कचिद् द्विर्भावश्च क्वचिल्लुक् च स्यात् । घेऊण, घेत्तूण । घेऊणं, घेत्तूणं । सोऊणं, अत्र न द्विः । हंतूण, हंतूणं ।- 'नडोर्हलि' (PS. IV. 23) इति बिन्दुस्ततो
29 DIO insert here सन्धा उद्यो उद्या ( च द्या in O) वा; also G सन्धा ... उदो उद्दा वा... 30 UIO रस्सि; G om. 31 UGIO विशिष्ट.
32 UG om. 33 B निम्मालिअं; U निम्माणिलिअं; I पिमाणि ०पिमाणिचं; reading adopted after GA. 34 U उदों'; TO उवो; G उदोदस्य.
35 BA वेत्येव; em. act. to other Mss.; of. Vr. IV, 22. 36 A तस्य.
34

Page #215

४४
मार्कण्डेयविरचित [ ४. ३७ - ' वर्गे तद्वर्गान्तः' (PS. IV. 24 ) । हत्तूणं इत्यन्त्यहल्लोपे द्वित्वम् । हणिऊण इत्युक्तेऽत इत्वम् । एवं छेत्तूण, जेत्तूण, जोतूण, भोत्तूण, मोत्तूण, रोत्तूण, सेत्तूण, इत्यादयः । एषां तुमादौ छेत्तुं, भेत्तुं, रोत्तुं, रोत्तव्वं इत्यादयश्च दृश्यन्ते ॥ ४.३७.
इअ उआणश्च ___ क्त्वायचोः स्याताम् । हणिों। सुणिअ । आरंभिअ । घेउआण । सोउआँण । चकारात् तूणतूणमौ पूर्ववत् ॥ ४. ३८.
क्वचिच तुम्। क्त्वायचोरित्येव । काउं कृत्वा । परिरंभिउं परिरभ्य । कचिदिति शिष्टप्रयोगानुसारार्थम् । चकारात् इअ उआणश्च तथैव ॥ ४. ३९. त्वा च दटुणमित्याद्याः तूणतूणमोस्तुकारेण सह दटूणमित्याद्याः स्युः । चकारोऽयं पूर्वोक्तसमुच्चयार्थः । दृश्यादीनामात् । --'दद्वृण गआगरं च मारुअतणअं' [= दृष्ट्वा गतागतं च मारुततनयम् , R. II. 44] । 'कड्वण व कौलिअं' [ = कृष्ट्वा वा कालियम् ] । वड्डणं, चढणं, इत्यादि ॥ ४.४०.
वन्तः स्यात् क्तवतोर्वतोः । क्तवतोर्वतोः स्थाने वन्तः स्यात् । गअवंतो। कअवंतो ॥
37 This sent. which is given in B is preserved only in IO which read इंतूण इत्यन्त्यहपे द्वित्वम् .
38 Mss. read it as हणित्तण इत्युक्तत्वे; A om.; B हणिऊण इत्युक्तेत्वे and puts a query mark. The reading of Mss. is definitely an error. . Moreover, it seems, a portion of comm. here is lost. Mk here seems to have mentioned the ending इऊण ; cf. VI. 6 (प्रायेणात एदिदातः स्युः) and also Vr. VII. 33 by which the form हणिऊण is admissible. Em. is mine. In Oriya participle endings -307 and are used. See LOLS, pp. 179-81. 39 A हसिअ. 40 UGA om.
41 Mss. and B except U read तुम्; U उम् . 42 BA कालिन्दि; em. acc. to UGIO; they also read कत्तुण for कड्ढूण.
43 AB give arqui; U is not clear; G aggui; IO acģvi (?). All of this being meaningless, I have emended the text as above.

Page #216

।
. - १. ४९] प्राकृतसर्वस्वम् ।
४. ४१. तुडेरिएँ तच्छीलादौ विहितस्य तृडेरिरः स्यात् । भमिरो । सहिरो। ४. ४२.
आल्विल्लोहालवंतेंतास्तु मतोर्मताः।। मतुष्प्रत्ययस्य स्थाने आलु इल्ल उल्ल आल वंत इंत इत्येते षट् मताः । ईसालू । गुणिल्लो । गुल्लो । हरिसालो । पुण्णवंतो । घरितो ॥ ४. ४३. हनोर्मतः मतोम॑तः स्यात् । हणुमंतो। हनुमानित्यस्यान्त्यहलो लोपे हणुमा ॥ ४.४४.
_इणो वा स्यात् इण उत्तरस्य मतोम॑तो वा स्यात् । अग्गिमंतो, अग्गिवंतो। अंसुमंतो, अंसुवंतो ॥ ४. ४५.
आल्वन्तादिण्णपि वा स्त्रियाम् । आल्वादेश उत्तर इण्णपि वा स्यात् स्त्रियाम् । ततः स्त्रियामीप्रत्ययः । लज्जालुइणी अज्जा, लज्जालू वा ॥ ४. ४६. उल्लस्तस्येदमित्यर्थे इण इति निवृत्तम् । तस्येदमित्यर्थे नाम्न उल्लः स्याद्वा । राउल्लं सेण्णं, राअईअं वा ॥ ४.४७.
इलस्तत्र भवे भवेत् । वेत्येव । पुरिल्लो, पोरो वा ॥ ४. ४८. स्वार्थे च हश्च खार्थे च उल्लोल्लौ स्याताम् । हश्च स्वार्थे स्यात् । वेत्येवं । पुत्तुल्लो। पुत्तिल्लो । पुत्तहो। पुत्तो। एक्कोल्लो, एक्वेल्लो, अत्र बाहुल्यान्न बखः । एकहो ॥ ४. ४९.
दीधैंकाद्रल्लो वेत्येव । खार्थे । दीर्घाद्रः स्यात् , एकात् लः स्यात् । दीहो, दीहरो।
-
-
44 UGA इरः; IO -ह. 45 UGIO अणुल्लो; A same as B. 46 U परिरित्तो; GI परिरित्तो (त्तो in o); A reads correctly. 47 BA अन्त्यहल्लोपे; em. act. to other Mss.
48 VOI FITOF; G AUTUST; A same as B. 49 UGIO at which is definitely erroneous. 50 UGIO हवः; A same as B:

Page #217

मार्कण्डेयविरचितं
[४. ५० - अनभिधानात् द्वित्वपक्षे न स्यात् , दिग्घो । एक्को, एकल्लो ॥ ४. ५०.
लस्तु पीतविद्युद्भथाम् । अन्यव्यवच्छेदार्थस्तुशब्दः। पीतविद्युद्भ्यां लः स्याद्वा । पीअं, पीअलं । विज्जू, विज्जुला, विज्जुली ॥ ४.५१. एभ्योऽपि का एभ्यः सर्वेभ्यः स्वार्थिकप्रेत्ययेभ्योऽपि खार्थे कः स्यात् । एक्कोल्लओ। पुत्तअओ। दीहरओ। विज्जुलिआ । अपिशब्दान्नाममात्रादपि । पुत्तओ । रुक्खओ। स्वार्थ इत्युपलक्षणम् , अज्ञातादिष्वपि स्यात् । यथोक्तम्
अज्ञाते कुत्सिते चौल्पे तथा हखानुकम्पयोः।
उत्कर्षार्थे च संज्ञायां कप्रत्यय उदाहृतः ॥ इति । को एसो रुक्खओ, दुराआरओ, इत्यादि । ४. ५२.
इअ मयट: सुलोपः सूत्राणां छन्दोवत्त्वात् । मयटः स्थाने इअः स्याद्वा । सुवण्णिओ, सुवण्णमओ ॥ ४. ५३.
हुत्तं कृत्वोर्थ आभिमुख्य च । वेति निवृत्तम् । कृत्वःप्रत्ययार्थे आभिमुख्ये च नाम्न उत्तरे हुत्तं स्यात् । पंचहुत्तं भुंजइ ।- 'घरहुत्तमणेन पहिएण [ = गृहाभिमुखमनसा पथिकेन, GS. VII. 99 ] ॥ ४. ५४. वृन्दे दस्य द्रः स्यात् विद्रं । विद्रावणं ।- ' मोरविंद्राणं' [ = मयूरवृन्दानाम् , GS. VI. 59] ऋष्यादीनामाकृतिगणत्वादृत् इत्वम् ॥
51 UG स्वार्थिकेभ्योऽपि; A om. 52 B बाल्ये; em. sce. to Mss. A lacks this Kārikā. The reading of Msg, is also in accord with the rules of Pāṇini; cf. Aștādhyāyī, V. iii, 73, 74, 75, 76, 85, 86, 95.
53 BIO read this passage as परहुत्तमणेण परएण; A om.; G°परपीण; U घरहुत्तमणेण परएण. Here excepting in U, the scribal confusion between a and q evidenced elsewhere too owing to the close similarity of both the letters in Oriya is obvious. This being established, परएण is easily corrected to पहिएण, This em. is mine.
54 UG न्यस्य; IO दस्य; A न्दस्य.

Page #218

४७
- ४. ६४
प्राकृतसर्वखम् । ४. ५५.
स्थितिपरिवृत्ती रणोः करेग्वां स्यात् । करेण्वां रणोः स्थितिपरिवृत्तिः स्यात् । एसा कणेरू । स्त्रीलिङ्गनिर्देशोत् पुंसि न स्यात् । करेणू मत्तो ॥ ४. ५६. हरयोश्च महाराष्ट्रस्य स्थितिपरिवृत्तिः । मरहट्ठो ॥ ४.५७.
इतरथायां न वा रथयो। रेफथकारयोः स्थितिपरिवृत्तिर्न वा स्यात् । इअहरा, इअरहा ॥ ४. ५८. आलाने ल्नोः वेति निवृत्तम् । स्थितिपरिवृत्तिः स्यात् । --' आणालक्खंभेसु व' [= आलानस्तम्भेषु इव, R. III. 1] || ४. ५९.
लटयोर्ललाटे स्थितिपरिवृत्तिः स्यात् । लडालं ॥ ४.६०.
आदेश्च णः कश्चित् । णडालं ॥ ४. ६१. अपतौ घेरो गृहस्य गृहस्य घरः स्यात् । घरं । अमरघरं । अपताविति किम् । गिहवई ॥ ४.६२.
स्यातां च बृहस्पतावभौ हबयोः। बृहस्पतौ हबयोः क्रमादभौ स्याताम् । भअप्पई ।। ४. ६३. मलिने लिनोरिलौ वा स्यातां मइलं, मलिणं ॥ ४.६४.
दाढादयो बहुलम् ॥ दंष्ट्रादिषु दाढादयो बहुलं बाहुलकेन भवन्ति । तच्च
65 UIO 'विशेषात् ; AG same as B. 56 Mss. insert इति after णः which is contrary to metrical setting.
57 UIO अपगतौ (परो in IO); here again the same confusion with regard to letter घ. 58 UIOA om.; Gagrres with B.

Page #219

मार्कण्डेयविरचितं [४.६४ - कचित् प्रवृत्तिः क्वचिदप्रवृत्तिः कचिद् विभाषा कचिदन्यदेव ।
विधेर्विधानं बहुधा समीक्ष्य चतुर्विधं बाहुलकं वदन्ति ॥' तथाहि - दंष्ट्रादिषु दाढादय इत्यत्र प्रवृत्तिः । भस्मादिषु भसुम इत्यत्राप्रवृत्तिः । न हि ततः खादयः कदापि भवन्ति, तदर्थक्षारादीनां छारादय एव भवन्ति । उत्पलादौ कंदोडें उप्पलं इत्यादौ विकल्पः । तुङ्गतरङ्गमन्दरमन्दिरादिषु तुंगतरंगमंदरमंदिरादय एवेति कचिदन्यदेवेति प्राकृतविजातीयसंस्कृतमेवेत्यर्थः । केवलमेषां प्रकृत्यन्तरनिरपेक्षाणां प्रत्ययादिविकारित्वेन ग्राकृतत्वम् । देश्याः शब्दास्तु पोट्टादिविकल्पसिद्धास्तेषां मूलशब्देनापि प्रयोगदर्शनात् , यथा पो उअरं चेति । दंष्ट्रायां दाढा, दुहितरि धूआ, सुभगायां सुहवी, दुर्भगायां दुहवी, स्नुषायां च सोण्हा, दिष्टया दिट्ठिआ, विप्रे विप्पलो, कपाले [कलापे ? ] कडप्पो, अलाबुवीणायां अलावणी, भ्रूलतायां भुमआ, वेदूर्ये वेरुलिअं, दक्षिणे दाहिणं, गोदावयाँ गोला, उभयतोमुखे अवहोमुहं, स्तोकं थोक, स्थैविरे ठेरो, पुनरर्थे उण, शनैः सणिअं, मनाक् मणं, सुकुमारे सोमालं, आतोधे आउज्जं, मातुलानी मामी मल्लाणी, तावति तेत्तिअं, ते तव, अहं अं, यावति जेत्तिअं जेद्दहं,- 'जेत्तिअमेत्तं तीरइ' [ = यावन्मानं शक्यते, GS. I. 71] एतावति एत्तिअं एदहं,– 'एदहमेत्तत्थणिआ' [ = एतावन्मात्रस्तनी, KP. II, SL. No. 11 ], कियति केत्तिअं केदह,- 'केत्तिअमेत्तं व' [ = कियन्मात्रं वा, GS. IV. 39 ], बलीवर्दै बइल्लो, प्रावरणे पंगुरणं, स्त्रियां गवि गावी, वलोपे गाई, शूर्पे चिल्लं,
59 B विचिन्त्य. 60 UOI इन्दोट्ट; G इयेट्ट; A om. portion from बहुलम् up to उअरं चेति ; then retains portion up to स्नुषायां सोण्हा, rest om.
61 B सोला. 62 B puts (?)' here, but this reading is confirmed by Mss.; of course et is once again shown to be the Pkt. form of two (see afterwards ). Is it then the same word te which is given as an ex. of Deśya at the beginning of the work ? (cf. Intro. 3). In that case atre would be a derivative of the coming under दंष्टादि class. Of course I have suggested the word खोक्खा there.. 63 U विस्तरों. ...
.

Page #220

४. ६४] प्राकृतसर्वखम् ।
४९ तिरश्चि तिरच्छं, हठे बलामोली, वनितायां विलआ, चर्चायां चत्ता, मातृवसरि माउच्छा माउस्सिआ, पितृष्वसरि पिउच्छा पिउस्सिआ, इत्यादयो नित्यम् । कंदोडं उप्पलं । शुक्तौ सिप्पी सुत्ती, स्तोके थोअं थोकं, पमे पउमं पोम्मं, छेके छेओ छइल्लो, श्वश्वां सस्सू अत्ता, विदर्भे विच्छोमो विअब्भो, भ्रमरो भसलो, प्रगल्भे तरट्टो पअब्भो, गाढं णिपढें, संबन्धी केरो'मह मंदभाइणीए केरं' [ = मम मन्दभागिन्याः कृते, KP. III. SL. No. 14], अवगुण्ठणं ओढणं, णिज्झरो ओज्झरो, बहिर्भूते बहिरं बाहिरं, जुअली संघाडी, इत्यादौ विकल्पः। भस्मादयस्तु भस्म ग्लो-स्मर-खभू-कृष्टविष्टरश्रवस्-उष्माश्राश्लेषद्वन्दू-बहिरोजःप्रभृतयः । नैते सर्वाँ स्वयं व्युत्पाद्य प्रयोज्याः । किं तु तदर्थक्षारचन्द्रमदनादय एव प्रयोज्याः ॥
अमरो भसलो, प्रडलो, श्वश्नां सस्त सत्ती, स्तोके थोअस्सिा , इत्यादया
इति श्रीमार्कण्डेयकवीन्द्रकृतौ प्राकृतसर्वस्वे भाषाविवेचने महाराष्ट्रयां
संकीर्णविधिश्चतुर्थः पादः ॥ ४ ॥
64 UGIO सिप्पा. In oriya सिप is used.
65 Em. is mine. B and Mss. read the passage as 'भविष्टा स्तर सारवष्मौश्राश्चेपत्प्रोल्दः; एश्व in G; B puts (3)' after the end of the passage. My reconstruction of the text makes the whole thing clear; Cf. Hc. II. 174. 66 B pdat; em, aco. to Mss.
The last two lines have a close affinity with a similar statement. of Ho. The lines of Ho, refer to Sū. II, 174 :
पूर्वैः कविभिरप्रयुक्तानां प्रतीतिवैषम्यकरः प्रयोगो न कर्तव्यः । शम्दान्तरेरेव तु सदोऽभिधेयः॥
प्राकृत०४

Page #221

५०
मार्कण्डेयविरचितं
पञ्चमः पादः।
५.१. सावत ओत्स्यात सौ प्रथमैकवचने । 'इदुतोः' ( Ps. V. 17 ) इति पर्यन्तमत इत्यनुवर्तते। रुक्खो । अन्त्यहल्त्वात्सुलुक् । जसो । कम्मो ॥ ५. २.
एतदि वा । एतदि शब्दे स्थितस्यात ओत्स्याद्वा सौ परे । एस जणो । एसो रुक्खो॥ ५.३.
लोपो जश्शसो वेति निवृत्तम् , एतदिति च । अतः संबन्धिनोर्जस्शसोर्लोपः स्यात् । रुक्खा सोहंति । रुक्खे पेच्छ । ५.४.
अमोऽतश्च । अत इत्येव । अतः संबन्धिनोऽमोऽतो लोपः स्यात् । रुक्खं ॥ ५. ५. टामोर्ण अतष्टामोर्णं स्यात् । रुक्खेणं । रुक्खाणं ॥ ५. ६.
मिस हिं अतो मिस् हिं स्यात् । रुक्खेहिं ॥
. सिरादोदुहयः आ दो दु हि इति चतुर्धा ङसिः स्यात् । रुक्खा, रुक्खाओ, रुक्खाउ, रुक्खाहि । दकरणं भाषान्तरार्थम् ॥ ५.८.
भ्यसो हितो। सुतो च । अतो भ्यसो हिंतो सुंतो च स्यात् । रुक्खेहितो, रुक्खेसुंतो ।। ५.९.
उसः स्सः अतो डसः स्सः स्यात् । रुक्खस्स ॥ ५. १०.
डेरेम्मी स्याताम् अत इत्येव । रुक्खे, रुक्खम्मि । संधावप्येत्वे प्राप्ते एत्वविधानमेकपदे स्वरसंधिनिषेधं ज्ञापयति । तेन बालाइ, नईइ ।। ..... ५. ११.
.. सुपा सुं स्यात् । रुक्खेसुं॥

Page #222

- ५, १८]
प्राकृतसर्वस्वम् । ५. १२. दीर्थो जस्ङस्याम्सु एष्वतो दीर्घः स्यात् । रुक्खा सोहंत । रुक्खाओ, रुक्खाउ, रुक्खा । रुक्खाहि । रुक्खाणं ॥ ५. १३.
__ भ्यसि वा भ्यसि परेऽतो दी? वा स्यात् । रुक्खाहितो, रुक्खेहितो, रुक्खासुंतो, रुक्खेसुंतो ॥ ५. १४.
ङिङसौ विना सुप्येत् ॥ ५९॥ सुपीति प्रत्याहारसत्त्वम् । सुपि परे अत एत् स्यात् । दीर्घस्य विशेषविधित्वात् तदतिरिक्तोऽस्य विषयः । शसि रुक्खे । रुक्खेणं । रुक्खेहिं । रुक्खेसंतो, रुक्खेहिंतो । रुक्खेसुं । डिडसोस्तु रुक्खम्मि, रुक्खस्स ॥ ५. १५. नैतावनामि कतिपश्चाद्योः कत्यादेः पञ्चादेश्चानामि सुपि परे एतौ दीर्घ एच्च न स्याताम् । जश्शसोलॊपस्तु भवत्येव । कइ । जइ । तई। पंच होति । पंच पेच्छ । सत्तहिंतो। अट्ठसुंतो । णवसुं । दहसुं । एआरह । वारह । तेरह । चउद्दह । पण्णरह । सोलह । सत्तरह । अट्ठारह । आमि तु पंचाणं, सत्ताणं । छएहिं, पंचाहिं, अच्छराहिं, अट्ठासुं, इत्थीसुं इत्यादि वक्ष्यमाणविशेषविधेः ॥ ५. १६.
अस्य क्वचिल्लोपः। स्यात् । रुक्खा पडिअं । डौ रुक्खे । राही, हस्वोक्त्या दीर्घस्याप्युपलक्षणादीप्रत्यये आलोपः ॥ ५. १७, इदुतोः शस् णो इदुतोः संबन्धि शस् णो स्यात् । स्त्रीक्लीबयोर्वक्ष्यमाणत्वात् पुंस्येव । अग्गिणो। वाउणो ॥ ५. १८.
दीपों ह्रस्वौ स्याताम् मण्डूकप्लुतिन्यायात् सुपि परे पुंसि च । गामणिणो । सअंभुणो । गामणिस्स। सअंभुस्स ॥
1 3 4
UGIO रोहन्ति ; . A होन्ति. 2 Mss. om. B जओ, तओ contrary to the reading of Mss.... UG teo; A lacks this Sů. entirely.

Page #223

५२
मार्कण्डेयविरचितं
[५. १९ -
५. १९.
उसो वा स्यात् ॥ ६॥ इदुतोः डसो णो वा स्यात् । अग्गिणो सिहा । वाउणो वेओ। रिउणो । गामणिणो, गामणिस्स । सअंभुणो, सअंभुस्स ॥ ५. २०. जस ओ वो अच्च प्राक् इदुतोर्जस ओ वो इत्येतौ स्याताम् । प्राक् पूर्वमच्च स्यात् । अग्गओ, अग्गवो। वाअओ, वाअवो । चकारात् णो च । अग्गिणो । वाउणो ॥ ५. २१.
टाणा इदुतोष्टा णा स्यात् । स्त्रियां विशेषस्य वक्ष्यमाणत्वात् पुंक्लीबयोः । अग्गिणा । वाउणा । गामणिणा। सअंभुणा । दहिणा। महुणा ॥ ५. २२.
दीर्घः सुमिस्सुप्सु । एषु परेष्विदुतोर्दीर्घः स्यात् । अग्गी । वाऊ । अंग्गीहिं । वाऊहिं । अग्गीसुं। वाऊसुं । णईहिं । मईहिं । तणू । तणूहिं । दहीहिं । महूसुं। ईदूतोरप्येवं रूपम् ॥ ५. २३. न स्यात् क्वचित् कइसुं । भूमिसुं । क्लीबे सौ दी| न स्यादेव । दहिं । महुँ । ५. २४.
स्त्रियां शसुदोतो स्याताम्। स्त्रियामिति ‘सोनपुंसके' ( PS. V. 31 ) इति यावत् । मालाउ, मालाओ । णईउ, णईओ ॥ ५. २५.
___ इदुतोश्च दीर्घः स्यात् ॥ ६१ ।। सुपि परे । शस उदोतौ च । मईउ, मईओ। तणूउ, तणूओ। मईए । तणूए । ५. २६. जस् वा जस् उदोतौं वा स्यात् । बालाउ, बालाओ । णईउ, णईओ । मईउ, मईओ। तणूउ, तणूओ । पक्षे बाला, णई, मई, तणू ॥ ५. २७. अमि ह्रस्वः अमि दीर्घो हवः स्यात् । बालं । णइं । वहुँ ॥
5 UIO आगोहिं.

Page #224

- ५. ३३]
प्राकृतसर्वखम् । ५. २८.
टाँङसिङस्ङीनामिदेददातः स्युः। णईइ । णईए । णईअ । णईआ। मईइ । मईए । मईअ । मईआ॥ ५. २९. नातोऽदातौ अतष्टादीनामदातौ न स्याताम् । बालाइ । बालाए । ५. ३०. आदीतौ बहुलं स्त्रियां नाम्न उत्तरे आदीतौ बहुलं स्याताम् । सोहणा, मोहणी। सुप्पणहा, सुप्पणही। राहा, राही। कचिदादेव । पिआ। वल्लहा। असहणा। अहणा । माणिणी । माणंसिणी । हलन्तादीदेवेति शाकल्यः ॥ ५. ३१.
- सोनपुंसके बिन्दुः ॥ २ ॥ स्यात् । वणं । दहिं । महुँ । अमोऽल्लोपेऽपि दहि, महुँ । दहि महु इति तु संस्कृतसिद्धात् ॥ ५. ३२. जश्शसोरिं प्राक् च दीर्घः स्यात् नपुंसके जश्शसोरिं स्यात् , प्राक् च दीर्घः स्यात् । वणाई। दहीइं । अच्छीइं। महइं॥ ५. ३३.
अक्ष्णोऽच्छीणि च कचित् । दृश्यत इति शेषः । यथा वाक्पतिराजस्य
'उअ कण्णणि हिअकुसुमावअंसरअणंडुराई व गलंति । विडकामिणीण बहुसो संभरिए जैम्मि अच्छीणि ।' [ = पश्य कर्णनिहितकुसुमावतंसरत्नाङ्कुरा इव गलन्ति ।
विटकामिनीनां बहुशः संस्मृते यस्मिन् अक्षीणि ॥ ] सप्तशतके च
'अच्छीणि ता थइस्सं दोहि वि हत्थेहि तम्मि दिट्ठम्मि ।
अंगं कलंबकुसुमं व पुलइअं कहं णु ढक्किस्सं ॥' [= अक्षीणि तदा स्थगयिष्ये द्वाभ्यामपि हस्ताभ्यां तस्मिन् दृष्टे । अङ्गं कदम्बकुसुममिव पुलकितं कथं नु छादयिष्ये ॥
[GS. IV. 14 1॥
6 IOG श - a confusion comparable to शक्की in case of टाकी.
7 Mss. om. 8 UIO -णिद(हु in G )राई; A. om. the entire portion from यथा०. 9 UI एकन्मि; 0 कम्मि; G कंसि.

Page #225

ईदास
५४' मार्कण्डेयविरचितं
[५. ३४ - ५.३४. संबुद्धौ सावोत्वदीर्घबिन्दवो न स्युः 'हे रुक्ख । हे अग्गि । हे वाउ । हे वण ।
संबुद्धावोत्वमिच्छन्ति वाऽदन्तस्य तु पैङ्गलाः । णिकिवो, णिकिव ॥ - ५. ३५.
आत एत् ॥ ६३ नेति निवृत्तम् । संबुद्धौ सौ परे आत एत्स्यात् । बाले । माले ॥ ५. ३६. न स्यात् क्वचित् हे माउच्छा । हे पिउच्छा । हे अत्ता ॥ ५.३७.
ईदूदम्बानां ह्रस्वः संबुद्धौ सौ परे एषां ह्रस्वः स्यात् । हे णइ । हे वहु । हे अंब ।। ५.३८.
सुपि ऋदारः। सुपि परे ऋकार आरः स्यात् । ततोऽदन्तवद्रूपम् । भत्तारो, भत्तारा, भत्तारं, भत्तारे, भत्तारेण, भत्तारेहिं, इत्यादि । संबुद्धौ- हे भत्तार, हे भत्तारा ॥ ५. ३९. पित्रादेरर: सुपि परे पित्रादेर्ऋकारः अरः स्यात् । ततोऽदन्तवद्रूपम् । पिअरो, पिअरा । भाअरो, भारी, जामाअरो, जामाअरा । माअरा, बालावद्रूपम् ।। ५. ४०. उद्वा जश्शस्टाङस्ङसिष्यमातुः स्यात् ॥ ६४ ॥ एषु मातृशब्दवर्जमृकार उद्वा स्यात् । भत्तुणो। भत्तओ, भत्तवो। भत्त । एवं पिउणो, पिअओ, पिअवो, पिऊ । पक्षे भत्तारा, पिअरा । शसादावुदन्तवदुदाहार्यम् । मातुस्तु- माआ, माआओ। माअरा, माअराओ । ५. ४१. आत्सौ सौ परे ऋत आद्वा स्यात् । भत्ता, भत्तारो । पिआ, पिअरो। संबुद्धौहे भत्ता, हे भत्तार । हे पिआ, हे पिअर ।।
10 Mss. excepting A reud qअदौ in place of वादन्तस्य तु.
11 UGIO om. portion from vart (Sū. 38) up to this evidently on account of confusion arising out of the two similar sentences : ततो ... रूपम् in both Sus. 12 Mss. om. भामरा, जामाअरो, माअरा.

Page #226

- ५. ५२]
प्राकृतसर्वखम् । ५. ४२.
सुपि मात्रादेः सुपि मात्रादेब्रत आद्वा स्यात् । माआ, माआओ । टाङसिडस्डिषु माआए इत्यादि । हे माए, हे माअरे । सुपीति सुमात्रानुवृत्तिनिरासार्थम् ॥ ५. ४३.
ननान्हयात्रोस्तु नित्यं स्यात् । ऋदात्सुपीत्येव । टाङसिङस्ङिषु । णणंदाए । जाआए । हे णणंदे । हे जाए । ५. ४४. सौ राज्ञोऽत्तश्च तथा तथा अत आत्स्यात् । राआ ॥ ५.४५.
णो जग्शस्ङसिङसां तु स्यात् ॥ ६५ ॥ राज्ञ एषां चतुर्णा णो स्यात् । राइणो होंति पेच्छ वा । राइणो गहिअंधणं वा ॥ ५. ४६. टा णा द्विर्वा जस्य च लोप: स्यात् । राज्ञ इत्येव । द्वित्वपक्षे जस्य च लोपः स्यात् । रण्णा, राइगा ॥ ५.४७.
जोरपीस्थमिच्छन्ति । इत्थमिति णो द्विर्वा जलोपश्चेति । रण्णो, राइणो ॥ ५. ४८. अद्वित्व इत द्वित्वाभावपक्षे जस्स इत्स्यात् । राइणा । राइणो। ५.४९.
जश्शसोोंविधावाच्च जश्शसोर्णोविधौ सति राज्ञो जस्य आत्स्यात् । अद्वित्व इत्येव । राआणो होंति पेच्छ वा । चकारादिच्च । राइँणो ॥ ५. ५०.
अप्यदन्तता ॥६६॥ राज्ञोऽन्त्यहल्लोपे अदन्ततापि स्यादेव । राओ, राआ। राअं । राए, राएण। राएहिं । राआ। राआओ । राआउ। राआहि । राआहिंतो, राआसुतो । राअस्स । राआणं । राए, राअम्मि । राएसुं । हे राअ, हे राआ ॥ . ५. ५१. संबुद्धौ सोस्तु बिन्दुर्वा स्यात् । हे राअं, हे राआ ।
भवद्भगवतोः सदा। अनयोः सोबिन्दुः स्यात् । सदेति संबुद्धावसंबुद्धौ च नित्यमेव । भवं भणउ। भअवं । हे भवं । हे भअवं ॥ ।
13 UGIO मुमाअनु०. 16 UGIO राउण..
14 IO ननान्य०. 15 UIO रोको. 17 Io om. Sus 48 and 49.

Page #227

५६ मार्कण्डेयविरचितं
[५.५३ - ५. ५३. आत्मादीनामाणः अत आणः स्यात् ।
आत्मब्रह्मोक्षपूषाध्वमूर्धग्रावयुवादयः ॥ . अपाणो। मलोपे अत्ताणो। बम्हाणो। उक्खाणो। छत्वे उच्छाणो । पूसाणो । अद्धाणो। मुद्धाणो । गावाणो। जुआणो। वृक्षवद्रूपम् । सर्वसुप्साधारणोऽयं विधिः। - 'अप्पाणं उल्लंघइ भणसु' ॥ [ = आत्मानम् उल्लंघते, भण ॥] ५. ५४.
अनिन्वद्वित्वं च राजवत्सर्वम् ॥ ६७ ॥ आत्मादीनामित्वद्वित्ववर्ज सर्व कार्य राजन्-शब्दवदतिदिश्यते । आणादेशसमुच्चयार्थश्चकारः । अत्ता, अप्पा । अप्पाणो, अत्ताणो। अप्पं । अप्पाणो, अप्पे । अप्पणा। अप्पेहिं । अप्पणो । अप्पाहिंतो, अप्पासुंतो । अप्पणो । अप्पाणं । अप्पे । अप्पेसुं । हे अप्पा, हे अप्पं, हे अप्प । ब्रह्मादयोऽप्येवमुदाहार्याः ॥ ५. ५५. सर्वनानो जसः पुंस्येत् स्यात् । सर्वनाम्न इत्यधिकारः । सव्वे । विस्से ॥
के सिम्मित्थाः स्युरस्त्रियाम् । सव्वस्सिं, सव्वम्मि, सव्वत्थ । स्त्रियां तु सव्वाए एव ॥ ५. ५७. किंयत्तदेतदिमां ट इणा वा अस्त्रियामेषां टाया इणा वा स्यात् । किणा । जिणा । तिणा। एइणा । इमिणा । पक्षे केण, जेण, इत्यादि ।
आम एसिं स्यात् ।। ६८॥ स्त्रियामाम एसिं स्याद्वा । केसिं । जेसिं । तेसिं । एएसिं । इमेसि । पक्ष काणं जाणं इत्यादि ॥
- 18 B अप्पाणुल्लंघर भणसु and puts : (B)' at the end of the passage; UI अपा('प्पा in G )मुलंघह भणसु; A om.; 0 अपामुलंधत्०; comparing these I have emended it as above. This seems to be a citation from A dramatic work.
19 UIO qui ; G writes correctly as BA.

Page #228

प्राकृतसर्वस्वम् ।
५. ५९
किंयत्तद्भयो उस आसः स्यात्
वेत्येव । अस्त्रियामित्येव । कास, कस्स । जास, जस्स । तास, तस्स ॥
५. ६०.
प्रत्यये स्सा से ।
प्रत्यये सति एभ्य उत्तरस्य डसः स्सा से इत्युभौ स्याताम् । युंक्ते हखः । किस्सा, कीसे । जिस्सा, जीसे । तिस्सा, तीसे । पक्षे इदेददातः । कीर, कीए, कीअ, कीआ । ईप्रत्यय इति किम् । काए । जाए। ताए ॥ 1 त्रिषु देहिं प्राक् पुंत्रच्च
५. ६१.
त्रिष्वेभ्यो ङेर्हि स्यात् । स्त्रियां प्राक् पुंवञ्च । कहिं रुक्खे वणे णईए वा । पक्षे कस्सि कीए । जहिं । तर्हि । जस्सि । जीए ॥
I
५. ६५ ]
५. ६२.
आला आहे इओ दार्थे ॥ ६९ ॥ कालार्थे विहितदाप्रत्ययस्यार्थे एम्यो डेरेते त्रय आदेशाः स्युः । काला, काहे, कइआ । जाला, जाहे, जइआ । ताला, ताहे, तइआ ॥
सर्वेकान्येभ्यश्च ङसेर्दो तो प्राङ् न दीर्घश्च ।
५. ६३. सर्वैकान्येभ्यः किंयत्तद्भयश्च डसेर्दो त्तो वा स्याताम् । प्राग् दीर्घश्व न स्यात् । सव्वदो, सव्वत्तो । एक्कदो, एक्कत्तो । अण्णदो, अण्णत्तो । कदो, कत्तो । जदो, जत्तो । तदो, तत्तो । पक्षे आदोदुहयः । ङसेरिति पञ्चम्युपलक्षणम्, तेन भ्यसोऽपि दत्तोप्रभृतय इत्येके ॥
५७
५. ६४.
इदमो दस्य च लुक् स्यादो च
"
त्रिषु इदमो डसेर्दो तो स्याताम् इदमो दस्य च लुक् स्यात् । डसेरो च स्यात्, इदमो दलुक् च । इदो, इत्तो, इओ । दलोपे इओ इति सिद्धौ ओविधानादन्यत्र दोत्वे दलोपो न स्यात् । तेन सव्वदो, अण्णदो इत्याद्येव । न तु सव्वओ अण्णओ इत्यादि ॥
५. ६५.
दस्तो च सह त्रिषु तदो डसेरो च स्यात् । ङसिना सह तो च स्यात् । तओ,

20 UI आजा एहिआ ; 0 हिआ ; G कहिइआ ; A same as B.
21 The portion from of the previous Sü. up to this is lacking in Mss. probably due to the oversight of the scribe. A preserves only a part of it. 22 IO तवस्तो सेह•

-' तओ

Page #229

५८
मार्कण्डेयविरचितं
समुच्छसिअहाँसैसुंदर' [ = ततः समुच्छ्रसितहाससौन्दर्यम् ] इति गुण' तो ते कइमाअंगे ' [ = ततस्तान् कपिमातङ्गान्,
पतार्कों । तो, - I R. III. 1 ] इति सेतुः ॥
५. ६६.
ङसा से
त्रिषु ङसा सह तदः से स्यात् । से, तस्य तस्या वा । वानुवृत्तेः तास, तरस, तासे, तिस्सा, ताए ॥
५. ६७.
आमा णं सिं स्याताम्
आमा सह तदस्त्रिषु णं सिं वा स्याताम् । णं, सिं, तेषां तासां । पक्षे तेणं, ताणं, तीणं वा ॥
[ ५.६६ ..
स्यात्
५. ७०.
इदम इमः स्यात्
त्रिषु सुपि । इमो । इमा । इमं । अअं, इअं, इति संस्कृतात् ॥ अः सिस्सयोर्न वा
५. ७१.
५. ६८.
अम्टामिसि णः
एषु परेषु त्रिषु तदो णः स्याद्वा । णं भण, तं भण, तां भण, तद्भण वा । पेणं । णाए । हिं । णाहिं । पक्षे तं, तेण ताए, तेहिं, ताहिं ॥
किमः कः स्यात् ।
५. ६९. वेति निवृत्तम् । त्रिषु सुपि । को रुक्खो । कं वणं । का णारी |' किं सीसउ जं ठवेई" वअपरिणामो ' [ = किं शिष्यतां यत् स्थापयति वयःपरिणाम:, R. IV. 23 ] इत्यादावव्ययस्य किमः प्रयोगः ॥
1
स्सिस्सयोरिदमोऽकारः स्यान्न वा । अस्सि, इमस्सि । अस्स, इमस्स ॥ ५. ७२. दस्य हो ङिना डिना सह इदमो दस्य हः स्यात् । इह, इमस्सि ॥

11:06 11
23 I तओ मस्वासि ताहा सुन्दरं ; 0 तओ ॥ मस्वासि सुंदरं ; मत्स्वासि अहा सुन्दरं ; G तर मत्स्यासि ताहा सुन्दरं .
24 UI गुणपताका ; A om. the quotations entirely.
25
quotation.
५. ७३.
न त्थः ।। ७१ ॥ इदमो डे: स्थाने त्यो न स्यात् । इह, इमस्सि, अस्सि, इमम्मि ॥

क्तं पठबेह; IO क्तं पठवेद ; G क्तं पठदेश; A om, the entire
U तओ

Page #230

- ५. ८४ ] प्राकृतसर्वखम् । ५. ७४. क्लीवे खम्भ्यामिदमिणमिणमों इदम एते त्रयः स्युः । इदं, इणं, इणमों । वानुवृत्तेः-~-इमं वणं ॥ ५.७५.
सममेणमेतदोम्टाभ्याम् । अम्टाभ्यां सममेतद एणं स्यात् क्लीबे । एणं पेच्छ । एणं करं। एइणा, एएण वा ॥ ५. ७६. तो पञ्चम्या: एतदः पञ्चम्याः स्थाने तो स्याद्वा । एत्तो, एतस्मात् एताभ्यां एतेभ्यः । पक्षे प्रागुक्तकार्याणि ॥ ५.७७.
तलुक तोत्थे तोत्थयोरेतदस्तस्य लुक् स्यात् । एत्तो, एत्थ ॥ ५.७८.
सावक्लीबे तदश्च सः ॥७२॥ अक्लीबे सौ परे तद एतदश्च तस्य सः स्यात् । सो जणो । सा रिद्धी । एसो । एसा । क्लीबे तु तं, एणं ।। ५. ७९. अदसो मुः त्रिषु सुपि परे अदसो मुः स्यात् । अमू पुरिसो। अमू वहु । अमुं वणं । उदन्तवद्रूपाणि । अमुस्सिं, अमुत्थ ॥
सुना वाह सुना सह अदसो हः स्याद्वा । अह पुरिसो णारी वणं वा । ५. ८१.
युष्मदस्तुं तुमं तथा । तथेति त्रिषु सुना सह युष्मदः स्थाने तुं, तुमं च स्याताम् । युष्मद इत्य- धिकारः। तुं, तुमं ॥ ५. ८२. तं चामा स्यात् अमा सह युष्मदस्तं स्यात् । चकारात्तुंतुमौ च । तं, तुं, तुमं वा, त्वाम् ॥ ५. ८३.
तुझे तुम्हे तु जसा जसा सह युष्मदस्तुज्झे तुम्हे स्याताम् । तुज्झे, तुम्हे ॥ ५.८४.
शसा वो च ।। ७३ ॥ शसा सह युष्मदो वो स्यात् । चकारात्तुम्हे तुझे च । वो युष्मान् ॥
.
26 With exeeption of AG, Mss. generally read म्भ for म्ह in these pages.

Page #231

मार्कण्डेयविरचितं [५. ८५ - ५. ८५. टाडिभ्यां तइ तुमए तए तुमे तुमइ . एते पञ्च स्युः । त्वया त्वयि वा ॥ ५.८६.
__टा तुमाइ भवेत् । टेति सहार्थे तृतीया । अस्य विशेषादिष्टत्वात् तइ इत्यादि पञ्चकं च ॥ ५. ८७. तुज्झेहिं तुम्हेहिं भिसा तु भिसा सह स्याताम् ॥ ५. ८८.
उसिना तुमा तुमादो च ॥७४ ॥ तत्तो तुमादु च तुमाहि तइत्तो चेति षट् प्रोक्ताः । ङसिना सह ॥ ५. ८९. भ्यसि तुज्झ तुम्ह तुम इति भ्यसि परे युष्मदः स्थाने तुझ तुम्ह तुम इति त्रयः स्युः ॥ पदादेशशङ्कानिरासाय पद्य एव विवृणोति५.९०.
एषां रूपाण्यदन्तवत् स्युः ॥ ७५ ॥ एषां त्रयाणामादेशानाम् । भ्यसो हिंतो संतो आदेशौ अतश्चादेतौ स्यातामित्यर्थः । एवं त्रयाणां प्रस्येकं चत्वारि चत्वारि रूपाणि भवन्ति । तुज्झाहितो, तुज्झहितो, तुज्झासुतो, तुज्झेसुंतो। तुम्हतुमयोरप्येवम् ।- 'कुविरं च पसाएउं सिक्खइ लोओ"तुमाहिंतो' [ = कुपितं च प्रसादयितुं शिक्षते लोकः युष्मत् , GS. VI. 23 ] इति सप्तशती। तुम्हादेशमॅप्यत्र कश्चिदिच्छति । तदन्ये न मन्यन्ते ॥ ५.९१. तुह तुज्झ तुम्ह तुब्भ तु तव तुम च उसा डसा सह इमे सप्त स्युः ॥ ५.९२.
टया च ते दे स्तः। चकारात् डसा सह । ते, दे, त्वया तव वा ॥
27 BA तुम्ह तुज्झ.
28 B inserts च here which goes counter to metrical setting and the reading of Mss. ... 29 B सिक्खाउल्लो ; UIOG सिक्खउ लोए. Both readings are corrupt though Mss. are nearer to the correct reading; em. according to Weber's edition of Gs.
30 B तुज्भादेशम् ; U तु ओहा (१); G तुभ्या; I0 चतुरा'. It probably refers to Ho's rule III, 98 as has been rightly conjectured by Nitti (See Les Gram. p. 102, footnote 2.). Em. is mine.

Page #232

-५. १०५] प्राकृत सर्वखम् ५. ९३. तुज्झाणं तुम्हाणं वो तुम्हाँमा आमा सह एते चत्वारः स्युः ॥ ५.९४.
डिना तुमम्मि न वा ॥ ७६ ॥ डिना सह तुमम्मि न वा स्यात् । तुमम्मि । पक्षे तइप्रभृतयः ।। ५. ९५. तुज्झतुम्ही सुपि स्याताम् सुपि परे । अत एत्वम् । तुज्झेसुं, तुम्हेसुं॥
शाकल्यस्यात इन्मते । शाकल्यस्य मते अनयोरत एत्वप्राप्तौ इत्स्यात् । तुझिसुं, तुम्हिसुं। एतत्तु न बहुसंमतम् ।। ५. ९७. सुनास्मदोऽहं अहअं अहम्मि अहमित्यमी ॥ ७७ ॥ अस्मद इत्यधिकारः । सुना सह अमी चत्वारः स्युः॥ ५. ९८. अम्मिरमा च अमा सह अस्मदोऽम्मिः स्यात् । चकारात् सुना च । अम्मि, अहं मां वा ॥ ५.९९.
मि चेके खम्भ्यां सह मि च स्यात् इत्येके । मि, अहं मां वा ॥ ५.१००.
ममं मं सुनेति निवृत्तम् । अमा सह ममं में इत्येतौ स्याताम् । ममं, मं, माम् ॥ . ५.१०१.
अम्हे जसा सह स्यात् ॥ ५.१०२.
शसा णे च। . चकारादम्हे च । णे, अम्हे, अस्मान् ॥
५. १०३. टा मे ममाइ टया सह मे ममाइ स्याताम् ॥ ५.१०४.
टाङिभ्यां समं मइ मए उभौ ।। ७८ ॥ स्याताम् । उभाविति क्रमशङ्कानिरासार्थम् । मइ, मए, मया मयि वा॥ ५. १०५. मिसा णे अम्ह अम्हाणं अम्हे अम्हेहिमित्यमी। पञ्च स्युः ॥
31 U तम्भमा; IO वामा; G न्तमामा; A same as B. .32 The portion from अम्हे जसा (Su. 101) up to this is lacking in UGIO.

Page #233

६२
मार्कण्डेयविरचितं
[५. १०६
५. १०६. ङसिना ममादु मत्तो ममाहि ममादो महत्तो स्युः ॥ ७९ ॥ ङसिना सह पञ्च । अत्र द्वितीयपादे एका मात्रा वर्धत इति न वाच्यम् । जीवि अवणो लहु जीहा पढइ होइ सोवि लहू [ = यदि दीर्घमपि च वर्णं लघु जिह्वा पठति भवति सोऽपि लघु:, PPL. I. 8] इति श्रीमत्पिङ्गलपादैर्दीर्घस्य लघुत्वातिदेशात् ॥ भ्यस्यम्हममौ स्याताम्
५. १०७.
भ्यसि परे अस्मदो अम्ह मम इत्येतौ स्याताम् । हिंतो सुंतो द्वावादेशौ च पूर्ववत् । अम्हाहिंतो, अम्हासुंतो, अम्हेहिंतो, अम्हेसुंतो । ममाहिंतो, ममासुंतो, ममेहिंतो, ममेसुंतो । -
33
को क्खु अवराहिल्लो चिअ कुप्पइ अण्णो तुमेहिंतो । ओरद्धं पि पसाअइ का वा अण्णा ममाहिंतो ॥ ' [ = कः खलु अपराधवान् एव कुप्यति अन्यः युष्मत् । अपराद्धमपि प्रसादयति का वा अन्या अस्मत् ॥ ] इति वाक्पतिराजः ॥ अम्हत्तोऽम्हेहिमित्येके ।
4
५. १०८. पदादेशोऽयम् ॥ ५. १०९.
ङसा सह चत्वारः स्युः ॥ ५. ११०. आमा सह एते पश्च स्युः ॥ ५. १११.
५. ११२.
मम मे मह मज्झ ङसा

आमा अम्हाणमम्हमम्होम्हाः || ८० ||
ङिना ममस्सि ममम्मि स्याताम्
अम्हे मम्हिसुं ।
33
This untraced verse is preserved only in parts in UGIO in the following manner. A om. it and B preserves it completely. - को क्खु अवराहितो विअ कप्पर अण्णो उमेहिंतो । ओरद्धं पि पसा । G - को क्खु अवराहि विअ कप्पर अण्णो उमेर्हितो । एर्दिदपिसुपि ; I - को क्खु अवराहितो अवि कप्पइ अण्णो उमेहितो, ओरद्धं पि पसा ; O same as I differing only in कप्पs as कुफइ. 34. The portion from ओरद्धं पि ( Sū. 107 ) up to this lacking in UGIO; A om. Su, 108 only.

Page #234

-५. ११९]
मार्कण्डेयविरचितं
अम्हासुं स्युः सुपा
त्रय एव । अत्र केषांचित्पदानां संस्कृतात्सिद्धिं प्राचमनुरोधात् व्याख्याने ग्रन्थविस्तरभयाच्च उपेक्ष्य सूत्राणि कृतानि ॥
५. ११३.
स्वादौ द्वेर्दोः
त्रिष्वित्येव । स्वादौ परे द्वेर्दोः स्यात् । दोहिं । दोहिंतो, दोसुंतो । दोण्णं । दोसुं । जस्शसोर्वक्ष्यते ॥
५. ११४.
स्ती
त्रिषु स्यात् । तीहिं, तीहिंतो, तीसुंतो । तिण्णं । तीसुं । दीर्घनिर्देशात् भिसभ्यसा- सुप्सु कदाचिद् गुणो मा भूत् । जश्शसोर्वक्ष्यते ॥
५. ११५.
सजशसः ॥ ८१ ॥
५. ११७. पदे परे दुः समासे
समासे पदे परे द्वेर्दुः स्यात् । दुगुणो, दुवेओ ॥
तिण्णि स्यात्
त्रिषु र्जश्शस्सहितस्य तिणि स्यात् । तिण्णि विप्पा बालाओ भूसणाई वा ॥ ५. ११६. द्वेस्तु दोदोण्णिदुवेवेवेण्णयस्तथा ।
तथेति जश्श्स्म्यां सहितस्य द्वेरिमे पञ्च स्युः । दो, दोण्णि, दुवे, वे, वेण्णि, सोहंति पेच्छ वा ॥
35
37
36
UGIO ST B सुभ्यसाम्सुप्सु ; UI सम्यसुं mine. 38 B puts ' ( ? ) ' here. with the Mss.
६.३
३६
५. ११८.
कुत्रचिद्दश्च दृश्यते ॥ ८२ ॥ — णडालफलअं दोहंडचंदुज्जलं " [ = ललाटफलकं द्विखण्डचन्द्रोज्ज्वलम् KM I. 32 ] इति राजशेखरः ॥
५. ११९. चतुरश्वत्तारो चत्तारा चत्तारि चत्तारे । जरशस इत्येव । चत्वार आदेशाः ॥

UIO त्रिषु ; G तेष्वः ; A same as B. सुप्सु ; G सभ्यसुसवु ; Aom.; em. is But this is correctly in agreement
39 This citation from KM is lacking in UGIO only, though ' इति राजशेखरः ' is there. BA read दोहिण्ण in place of दोहंड which should be the correct reading ; of. Rt. I. 6. 22. In Dr. Ghosh's edition the reading is दोखंड for दोइंड, though the latter is preserved in his best Mss.

Page #235

६४
प्राकृतसर्वस्वम् ।
[५. १२०
५. १२०. अन्यत्र तु चदुः जश्शसोरन्यत्र पुनः चतुरश्चदुः स्यात् । चऊहि । चऊहिंतो । दकारो भाषान्तरार्थः ॥ ५. १२१.
एषामामो णं एषां द्वित्रिचतुराम् । दोण्णं । तिण्णं । चउण्णं । द्वित्वनिर्देशोऽत्र पादे शेषादेशयोर्द्वित्वनिषेधज्ञापकः । सैक्खणं रुक्खाणं ॥ ५.१२२.
अदन्तवच्छेषः ॥ ८३॥ शेषः सुब्विधिरदन्तवत् । अग्गीहिं । दोहिं । णईहिंतो'। अग्गिस्स । वाउम्मि इत्यादि । ५. १२३. न ङिङस्योरेदातो अदन्तत्वातिदेशात् प्राप्तावनदन्तान स्याताम् । अग्गिम्मि । वाउम्मि । अग्गिदो। वाउदो । सावोत्वं भिस्सुपोरेत्वं च विशेषविधिना दीर्घेणैव व्याहतम् ॥ ५. १२४.
पश्चादेभिस्सुपोः स्त्रियामाद्वा । भिस्सुपोः परयोः पञ्चादेरत आद्वा स्यात् स्त्रियाम् । पंचहिं, पंचाहिं । पंचसुं, पंचासु । तरुणीसुं इत्यादि ।। ५. १२५. षष् छअ स्यात् । छअ । छआ। छएहिं । छाणं ॥ ५. १२६.
मिस्थत एत विभक्तिविपरिणामेन षष इति षष्ठयन्तमनुवर्तते । भिसि परे षषोऽत एत् स्यात् । छएहिं ॥ ५. १२७.
छा भ्यसि भ्यसि परे षषश्छा स्यात् । छाहिंतो, छासुंतो ॥
40 B रुक्खण which is not authorised by the Mss.
41 B णईहिन्तो. The Sü. 122 is preserved only in A among Mss. without comm.
42 From Sū. 123 upto this Mss. except A om.; A preserves mostly the Sūtras only.
43 0 मिस एतत् (-तो in G); TO भिस्य एतत् . 44 This line is lacking in UGIO.

Page #236

-५. १३३]
प्राकृतसर्वखम् ।
५. १२८.
त्रियां भिस्सुपोश्च स्यात् ॥ ८४ ॥ छेत्येव । चकारात् भ्यसि च । छाहिं बालाहिं । छासुं। छाहिंतो, छासुंतो ॥ ५. १२९. द्वित्वे बहुवचनम्
. द्वित्वे वाच्ये बहुवचनं स्यात् । प्राकृते द्विवचनं नास्त्येवेति भावः। दो माणुसा, द्वौ मानुषौ । उहे मित्तावरुणा ॥ ५. १३०.
षष्ठी तु चतुर्थ्याः चतुर्थ्याः स्थाने षष्ठी स्यात् । णमो हरिणो । साहा आग्गिस्स। सहा पिअराणं । बम्हणाणं देइ ॥ ५. १३१.
कचिम तादर्थे । तादर्थे विहितायाः चतुर्थ्याः षष्ठी न स्यात् |-- 'पाणाअ गओ भमरो लब्भइ दुक्खं गइंदेहुँ [ = पानाय गतो भ्रमरो लभते दुःखं गजेन्द्रेषु ] । 'सुहाअ रजं किर होइ रण्णो' [ = सुखाय राज्यं किल भवति राज्ञः ] इति मम विलासवतीसट्टके । क्वचिद्ग्रहणमबहुत्वार्थम् । रुक्खाणं वल्लीओ। जूवाणं दारुइं ॥ ५. १३२. बहुलमनुस्वारः स्याट्टाम्ङिभिसिंसुप्सु टा आम् डि भिस् इं सुप् इत्येतेषु अनुखारो बहुलं स्यात् । रुक्खणं रुक्षेण, अम्हाणं अम्हाण, अम्हं अम्हा, रुक्खाणं रुक्खाण, कईणं कईण, एत्थं, एत्थ, रुक्खें रुक्खे, रुक्खम्मि रुक्खम्मि, रुक्खेहिं रुक्खेहि, रुक्खाइं रुक्खाइ, वणाई वणाइ, अग्गीसुं अग्गीसु, इत्यादौ विकल्पः । दहिणा महुणा अग्गिणा अम्हो वो णे इत्यादौ न स्यात् ॥ ५. १३३.
विनिमयश्च सुपाम् । सुपां विनिमयः परिवर्तश्च बहुलं स्यात् । रत्तिं दिट्ठो सि, रात्रौ। अच्छीसुं. पिज्जर्सि ॥
___45 A गइंदे मुं; BA लब्भ which is wrong.
46 A. om. from मुहाअ up to this. . 47 UGIO om, the rules 127-133. Moreover the comm. of 133-134 are not faithfully recorded in Mss. UGIO om. from राति A गिजभि for पिज्जसि.
प्राकृत० ५

Page #237

६६
५. १३४. अंगमंगाई । घरंघरेण । वणवणेहिं । अंगमंगाणं । घरघरेसुं ॥
मार्कण्डेय विरचितं
[ ५. १३४
वीप्सायां पूर्वपदे भवेद् द्वितीयैकवचनं वा ॥ ८५ ॥
इति श्रीमार्कण्डेयकवीन्द्रकृतौ प्राकृतसर्वस्त्रे भाषाविवेचने महाराष्ट्रयां सुब्विधिः पञ्चमः पादः ॥ ५ ॥
48 UGIO om. the last but one ex, and read q for q in the last ex. of this Sū.

Page #238

प्राकृतसर्वस्वम् ।
Pr
६७
षष्ठः पादः । ६. १. लड् भूतभाविनोर्वा स्यात् भूतभाविनोः कालयोर्लट् वा स्यात् । होइ, अभवत् बभूव । पक्षे होहीअ, होइ, भूयात् भविता भविष्यति अभविष्यत् । पक्षे होहिइ ॥ ६.२.
अदन्तस्योभयं पदम् । अदन्तस्य धातोरुभयपदं स्यात् अविशेषात् कर्तरि भावकर्मणोश्च । पचइ, पचए । वड्डइ, वड्डए । ईअइजादीनामदन्तत्वात् पढीअइ पढीअए, वड्डिजइ वड्डिजए, दिजइ दिजए, खज्जइ खजए, पेक्खइ पेक्खए, इत्यादयः ॥ ६. ३. परस्मैपदमन्येषाम् अदन्तानामन्येषाम् । णेइ । देइ । होइ । विकरणस्यानदन्तत्वात् । पढहिइ, वड्डहिइ॥ ६.४.
तेतिङोरेदितौ स्मृतौ ।। ८६ ।। पचए, पचइ। वढए, वई। 'प्रायः कग' ( PS II. 2) इत्यादिना तलोपेनैव सिध्यति, किमनेन सूत्रेणेति न वाच्यम् । तस्य प्रायिकत्वात् पढदि पढदे इत्याद्यनिष्टसिद्धेः। नाटकेषु तथा दृश्यत इति चेत् महाराष्ट्रीतरासु भाषासु तथा सिद्धेर्न विरुद्धम् । राजशेखरस्य महाराष्ट्रयाश्रयेषु श्लोकेवपि दृश्यत इति चेत्, तस्यैवाविमृश्यकारित्वम् , नापराधोऽनुशासनानाम् ॥
] B वन्दिज्जइ, वन्दिज्जए; UIO give only वडिणिए; G पडिणिए, and •om. दिज्जइ. The reading suggested is according to A. This is also confirmed by ex. given under Sū 3. 2 A om,
3 U10 om. and gives a single corrupt ex.: पढिहिइव.
4 BG "णउ. But others invariably read what is suggested above.
5 This set of ex, is according to Mss, with single exception in G which gives वट्टइ; B पढए, पढइ ; वट्टए, वट्टए .
6 Mss. om. from तलोपे० up to this. A om. the mentire portion atter बडइ.
7 B महाराष्ट्रीप्रयोज्यषु०; I महाराष्ट्रयां प्रयोग; 0 राष्ट्रया केचित् ; A om.; G महाराष्ट्रयाश्रये श्लोकेऽपि ; U महाराष्ट्रीप्रयोगे०; em. is mine according to G.

Page #239

मार्कण्डेयविरचितं
६८
६. ५.
एर्मिः
स्यात् । वड्डामि । सेसिङोस्तु कार्यान्तराभावात् पढसि पढसे, वड्डसि वसे ॥ मण्णे जाणे इति तु संस्कृतात् ॥
६. ६.
लटि मिङ इल्लुग् वा
स्यात् । पदं । हसं । मो बिन्दुः । पक्षे पढामि हसामि । लटीति किम् काहिम' ॥
६. ७.
प्रायेणात एदिदातः स्युः । धातोर्विकरणस्य वा अतः स्थाने । प्रायेणेति वचनात् तिसिङोरादेतौ वा । भणइ भाइ भणेइ, भणसि भणासि भणेसि । अन्त्यन्त्वन्तेसेइत्थादेशेषु निषेध एव । भणति भणंतु भणति भणसे भणित्था | हादेशे उत्तमे च त्रयोऽपि वा, भण भणेह भणाह भणिह, हसमि हसामि हसेमि हसिमि, पढमो पढेमो पढिमो पढामो, क्तक्तवत्वोरिदेवं भणिअं भणिअवतो, क्त्वातुंतव्येष्वेदितावेव, भणिऊण भणेऊणं, हसिउं हसेउं, पढिअन्वं पढेअव्वं ॥ भ्रूनि न्ति, हत्था, मोमुमाः
"
६.८.
赠
भूम्नि बहु अर्थात् त्रयाणां पुरुषाणाम् एक द्वित्रिक्रमादेते आदेशाः स्युः । प्रथमस्य होंति, पदंति । मध्यमस्य होह होइत्था, पढह पढित्था | उत्तमस्य होमो होमु होम, पढामो पढा पढाम ||
६. ९.
अतोऽन्ते तु वा प्रथमे ॥ ८७ ॥ अत उत्तरे प्रथमपुरुषे बहुत्वेऽन्ते वा स्यात् । तुवरंते, तुवरंति ॥ ६. १०. यक ईअ इज इत्येतौ स्याताम् । पढीअई, पढिज्जइ ॥
[ ६.५
६. ११.
सिङा सहास्तेः सिः स्यात् । सि असि ॥
अस्तेः सिः सिंडा
६. १२.
मिङाsहि हि ।
मिङा सहास्तेरम्हि म्हि इत्येतौ स्याताम् । अम्हि, म्हि, अस्मि ||

8
Mss. om. portion from ta up this word.
9
UGIO इत्य० ; A om the entire portion after भणसि.
10 Mss. om. the portion from a up to this word. Moreover in
most of the places these are corrupt.
11
अ;ि TO अतिइ ; G अकइ ; A reads correctly.

Page #240

- ६. १८] प्राकृतसर्वखम् । ६. १३. अम्हो म्होऽम्ह म्ह मसा मसा सहास्तेरमी चत्वारः स्युः । अम्हो, म्हो, अम्ह, म्ह, स्मः ॥
त्थ थताभ्यां लड्लोटोर्मध्यमस्य बहुवचनाभ्यां संह अस्तेर्द्वित्वापन्नथः स्यात् । त्थ स्थ स्त वा ।— 'धरणिधरणे भुअ च्चिअ महणम्मि सुरासुरा खअम्मि समुद्दा । हंतव्वम्मि दहमुहे एण्हि तुम्हे त्थ महुमहस्स सहाआ ॥' [ = धरणीधरणे भुजाः एव मथने सुरासुराः क्षये समुद्राः । हन्तव्ये दशमुखे इदानीं यूयं स्थ मधुमथस्य सहायाः ॥ R. III. 3 ] इति सेतुः । अत्थि अत्थु इति संस्कृतात् ॥ ६.१५.
भूत आसि आहेसि ।। ८८ ॥ अविशेषात् सर्वेषु पुरुषेषु वचनेषु च भूतकाले अस्तेरिमावादेशौ स्याताम् । आसि, आसीत् आसम् आसीः आस्त आसं आस्म वा । एवं आहेसि ॥ ६. १६. अकास्यकासमौ स्यातां स्थानेऽकार्षीदकार्षमोः। पदादेशोऽयम् । अकासि । अकासं ॥ ६. १७. शतृशानयोतमाणौ स्याताम् । पढंतो, पढमाणो॥ ६.१८.
लडथै वा क्रियातिपत्तिल्डर्थः । तस्मिन् शतृशानयोतमाणौ स्याताम् । जइ पढेतो. ता पंडिदो होतो । जइ भुंजमाणो ता थिप्पमाणो ।
12 UGIO om. froni here up to the Sā No. 40; whereas A retains the same in an ia perfect form. Curiosly they intermingle the comm. of both the Sutras and read like this- सह रूपेषु सर्वेषां वचनानां, thus omitting Sū 40 altogether. The oinission on the part of UGIO must have been due to sheer carelessness of the scribe who had copied the original work by overlooking some leaves. This sort of long omission is also noticeable in UGIO elsewhere.
13 A om. this quotation; B reads gūto which should actually be धरणे; of. R. III, 3.

Page #241

मार्कण्डेयविरचितं
[६. १९ - ६. १९. .
अत एव माणः स्यात् ।। नियमसूत्रमिदम् । अत उत्तरमेव माणः स्यात् । पढमाणो। कुणमाणो । अनतस्तु होतो देंतो ॥ ६. २०. ईच्च स्त्रियां स्त्रियां शतृशानयोः स्थाने ईत् स्यात् । पढई । वड्डई । चकारात् पढंती पढमाणा पढमाणी ॥ ६. २१.
भविष्यति हिः भविष्यच्छब्दो भविष्यत्कालविहितप्रत्ययोपलक्षणार्थः । तेन लड्-लुट्-लट्लिषु परेषु धातोर्हि विकरणः स्यात् । होहिइ, भूयात् भविता भविष्यति
अभविष्यत् । - 'लड् भूतभाविनोर्वा स्यात् ' ( PS. VI. 1 ) इति तिङादयः । होहिंति भूयासुः भवितारः भविष्यन्ति अभविष्यन् । एवं मध्य- . मोत्तमयोः ॥ ६. २२.
स्स च भविष्यति स्सश्च विकरणः स्यात् । होस्सइ । पढिस्सइ ॥ ६:२३.
शशानयोलुंग् वा ॥ ८९ ॥ शतृशानयोः परयोः स्सस्य लुग् वा स्यात् । होस्संतो, होतो । पढिस्समाणो, पढमाणो॥ ६. २४. स्सा होत्तमे वेत्येव । भविष्यत्युत्तमपुरुषे स्सा हा इत्येतौ विकरणौ स्याताम् । भणिस्सामि, भणिहामि, भणिहिमि । भणिस्सामो, भणिहामो, भणिहिमो । अर्थभेदाल्लिङ् लुड् लड् लङ् । एवमुत्तरत्रापि ॥ ६. २५.
मिङा स्सं स्यात् । भविष्यतीत्येव । भणिस्सं । वानुवृत्तेः भणिस्सामि, भणिहामि, भणिहिमि ॥ ६. २६.
हिस्सा हित्था तु मोमुमैः स्याताम् । भविष्यति मोमुमैः सह हिस्सा हित्था इत्येतौ वा स्याताम् । भणिहित्था, भणिहिस्सा । पक्षे भणिहिमो भणिहिमु भणिहिम । अर्थभेदाल्लिङादयः ॥

Page #242

- ६. ३१]
प्राकृतसर्वखम् ।
६. २७. एकवचनं च हित्था भवेत्कुबा प्रथममध्यमयोः ॥९० ॥ भविष्यति कृञः प्रथममध्यमयोः एकवचनं हित्था च वा स्यात् । काहित्था, क्रियात् कृषीष्ट क्रियाः कृषीष्ठाः वा। लुड्-लड्-लक्ष्वप्येवम् । चकारात् पूर्वसूत्रात् मोमुमैः सह काहिस्सा काहित्था क्रियास्मः कृषीमहि इत्यादयः ॥ ६. २८. काहं दाहं कृदाजोः स्तः भविष्यति वेति च । मण्डूकप्लुतिन्यायात् मिङा सह । काहं । दाहं । पक्षे काहिमि, देहिमि । अर्थभेदाल्लिङादयः ॥ ६. २९.
चादीनां सोच्छामादयः । भविष्यति मिङा सह स्युः। श्रु सोच्छं। वच वोच्छं। गम्ल गच्छं। रुद रोच्छं । दिश दिच्छं । मुल मोच्छं । विद वेच्छं। भिद भेच्छं। छिद छेच्छं । श्रूयासं श्रोतास्मि श्रोष्यामि अश्रोष्यम् इत्यादयोऽर्थाः। आकृतिगणोऽयम् ॥ ६. ३०. अविन्दवस्त्रिष्वपि ते स्सस्साहां लुक् च हेस्तु वा ।। ९१॥ त्रिषु कालेषु त्रिषु पुरुषेषु एकवचनद्विवचनयोरपि ते सोच्छमादयो बिन्दुवर्जिताः सन्तः श्रवादीनां प्रकृतेरेवादेशा वा भवन्ति । तत्र भविष्यति विहितस्य विकरणस्य स्सस्य स्सा हा इत्येतयोरुत्तमे विहितयोश्च लुक् च स्यात् । हेर्विकरणस्य तु लुग्वा स्यात् । लटि सोच्छइ, सोच्छंति । लिङ्लोटोस्तु सोच्छउ, सोच्छंतु । एवमन्यत् । भविष्यति लिङादौ सोच्छइ, सोच्छंति, सोच्छसि, सोच्छह, सोच्छहित्था, सोच्छिमो, सोच्छम, सोच्छिम ।- 'प्रायेणात एदिदातः स्युः" ( PS. VI. 7) इतीत् । पक्षे सोच्छहिइ, सोच्छहिंति, सोच्छहिसि, सोच्छहिह, सोच्छहित्था, सोच्छहिमि, सोच्छहिमो सोच्छहिमु, सोच्छहिम इत्यादयः । श्रूयात् , श्रोता, श्रोष्यति, अश्रोष्यत् इत्यादयोऽर्थाः ॥ ६.३१. लिङ्लोटोरेकस्मिन्नु सु मु स्युः । वेति निवृत्तम् । लिङ्लोटोस्त्रिषु पुरुषेषु एकस्मिन् वचने क्रमाद् उ सु मु इत्येते त्रयः स्युः । कुणउ, कुर्यात् कुर्वीत करोतु कुरुताम् । कुणसु । कुणमु ।
____14 & 15 In these two places and also in the last sent. of comm. B reads z instead of 3 which is the reading authorised by A and most probably is the original reading; for Mk. does not write दकरणं भाषान्तरार्थम् here as he has done elsewhere in similar case. Also cf. Bhām. VII. 18. So the reading of A seems to be appropriate.

Page #243

७२
मार्कण्डेयविरचितं
[६. ३१ -
लिङ्त्वाविशेषोपादानादाशीलिङ्यपि उ सु मु प्रभृतय इत्यके ॥ ६. ३२.
मध्यमे हिवैकाँचः। लिङ्लोटोमध्यम एकाचो धातोरेकवचने हि वा स्यात् । होहि । होसु । देहि, देसु, दद्याः ददीथाः देहि दत्व देयाः दासीष्ठाः ॥ ६. ३३. अत उत्तरस्य लोपः लिङ्लोटोर्मध्यमैकवचनस्यात उत्तरस्य लोपो वा स्यात् । कुण, कुणसु । कुर्याः कुर्वीथाः कुरु कुरुष्वं क्रियाः कृषीष्ठा वा ।।.. ६.३४.
नित्यं स्याद्भूमनि न्तु ह मो ॥ ९२ ॥ लिङ्लोटो मनि बहुत्वे क्रमेण नित्यं न्तु ह मो स्युः । कुणंतु कुर्युः कुर्वीरन् कुर्वन्तु कुर्वन्तां क्रियासुः कृषीरन् वा । कुणह कुर्यात कुर्वीध्वं कुरुत कुरुध्वं क्रियास्त कृषीध्वं वा । कुणमो कुर्याम कुर्वीमहि करवाम करवामहै क्रियास्मः कृषीमाहे वा ॥ . ६. ३५. जो जाही च तिङ वा लिलोटोस्तिडां त्रिषु पुरुषेषु सर्वेषां वचनानां स्थाने ज्जो ज्जाही वा स्याताम् । कुणेज्जो, कुणेज्जाहि ।- 'प्रायेणातः' ( PS. VI. 7 ) इत्यादिनैत्वम् । पक्षे कुणउ कुणंतु इत्यादयः॥ ६.३६.
जजा लड्लुड्लङां चापि । लड्-लुड्-लङ लिड्लोटोरपि तिङां स्थाने ज जा इत्येतौ वा स्याताम् । कुणेज, कुणेज्जा । पक्षे, कुणइ, कुणंति, काहिइ, काहिंति इत्यादि । लङि-जइ पढेज ता पंडिओ' होज्ज, पढेज्जा होज्जा वा । पक्ष, जइ पढंतो ता पंडिओ होतो ॥
16 The reading of B in हिरैकाचः instead of the reading given above in conformity with A. When there is no conti ( = option ) on account of the declaration made by the preceding Su. i.e., 31 as 'वेति निवृत्तम् ' and here, there is need of introducing वा, the reading as given in A seems to be correct.
17 Bfg: ; Aft; the reading of A preferred for the same reason as above.
18 A reads this correctly as against स्त: of B. 19 B पण्डिए (ओ.)

Page #244

- ६. ४२]
प्राकृतसर्वस्वम् । ६. ३७. मध्ये चैकाचा एकाचो धातोर्लडादितिङां मध्ये च ज्ज ज्जा वा स्याताम् । देज्जइ, देज्जाइ । पक्षे देज्ज, देज्जा, देइ । होज्जउ, होज्जाउ । पक्षे होउ, होज्ज, होज्जहिदि । एवं सर्वत्र ॥ ६.३८.
न जान्तिन्त्वोः अन्त्यन्त्वोः परयोः ज्जा न स्यात् । देज्जति । देज्जंतु ॥
लटि च कर्तरि यक् ॥ ९३ ॥ - अस्मादिहिश्च संस्कृते लडादिचतुष्के भावकर्मणोर्यग् विहितः । प्राकृते स एव लुटि स्यात् ।। ततो यक आदेशौ । तस्माद्यक उत्तरे इहिश्च स्यात् । सुमरिज्जिहिइ मए। स्मरिष्यते मया । यक इज्जादेशः।- 'गम्मिहिसि तस्स पासं' [ = गमयिष्यसे तस्य पार्थम् , GS. VII. 7 ] इति सप्तशत्याम् । गमयतेर्यगन्तत्वे द्वित्वम् । एवं वज्जिहिसि वादिष्यसे, खज्जिहिसि खादिष्यसे ॥ ६. ४०. भूते त्वीअः स्यात् भूतकाले विहितानां ललिड्लुड्लूडां तिङां त्रिषु पुरुषेषु सर्वेषां वचनानां स्थाने ईअः स्यात् । हुवीअ, अभवत् बभूव अभूत् अभविष्यत् । अभवन् बभूवुः अभूवन् अभविष्यन् । एवं मध्यमोत्तमयोः ।।। ६. ४१.
ही एकाचः । एकाचो धातोर्भूतविहितानां लडादितिङां स्थाने हीअः स्यात् । काहीअ अकरोत् चकार अकार्षीत् अकरिष्यत् इत्यादि पूर्ववत् । वानुवृत्तेः होइ, कुणइ, हुवइ ॥ ६. ४२. प्रायेण वर्तमानेऽप्येतौ स्याताम् वर्तमाने विहितानां तिङां स्थाने ईअ हीअ इत्येतौ स्याताम् । सोहीअ शोभते शोभन्ते इत्यादि । देहीअ ददाति दत्ते ददति ददते दीयते दीयन्ते वा ॥
20 This portion is lacking in B; A altogether om. the comm. which most probably existed in the original work.
21 Originally in Mss. यमयतेरदन्तत्वे as recorded by B is definitely incorrect.

.

Page #245

[ ६.४३ -
६. ४३.
पुरादियोगे च ॥ ९४ ॥ पुरादियोगे भूते भोविनि विहितानां तिडां स्थाने च ६अ हीअ इत्येतौ स्याताम् । पुरा जहीअ पुरा याति । एवं एत्थ पुरा वसीअ छत्ता, अ पुरा वसन्ति छात्राः । माङ्योगे लुङ् । मा हुवीअ । मा होहीअ ॥ णिङ आवे वा
७४
६. ४४.
व्याख्यानतो विशेषप्रतिपत्तेः प्रयोजके विहितस्य णिङ: स्थाने आवे वा स्यात् । कारावेइ । पढावेइ । वड्ढावेइ । चोरयितुं प्रयुङ्क्ते चोरावेइ । कारावेंति । पढावेंति । पक्ष करेइ पढेइ इत्यादि । अदादेशसूत्रेण णिङ एत्वम् । अदन्तत्वपक्षे कारइ पाढइ इत्यादयः । प्रयोजकणिङ इति किम् । चोरेइ । चिंतेइ ॥ ६. ४५. प्रयोजकणिङि धातोरादेराकारस्याकारः स्यात् संस्कृतानुशासनेन वृद्धयादिकार्ये कृते सति । करावेइ । पढावेइ । प्रायेणेतिवचनात् आवेविधौ प्रवृत्तिः, आवविधौ विकल्पः । एत्वविधौ अदन्तत्वविधौ अत इत्त्वविधौ च निवृत्तिः । एषामुदाहरणान्युत्तरत्र वक्ष्यामः ॥
प्रायेणादेरातोत्
६. ४६.
क्वचिदवश्च ।
प्रयोजके खार्थे वा णिङ स्थाने अवः स्याद्वा । कचिदिति सिद्धप्रयोगोर्नुसारात् युक्तान्तधातुविषये । वढवइ । पेल्लवइ । - ' छिविओ" सरिएहिं पेलवतं महिं ' [ = स्पृष्टा प्रसृतकैः प्रेरयन्तमिव महीम्, R. II, 8] । पक्ष वड्ढे वड्ढावेइ, पेल्लेइ पेलावे ||
६. ४७. स्पष्टम् । उत्तरत्रोदाहार्यम् ॥
22 23
मार्कण्डेयविरचितं
B inserts UGIO om.;
the next Sū.
भावे कर्मणि चावे न स्यात्

here which is not authorised by Mss.
IO also om. portion from here up to कारावे in
24 U forgo; GIO
go; A om. the line entirely.
25
U च्युविओ; G च्युद्विः ; IO व्युदि ; A om. the quotation.
26
UGIO
mine.
;
B व ; the original reading is perhaps व्व. Em. is

Page #246

- ६. ४८] प्राकृतसर्वस्वम् ।
७५ ६.४८.
आवश्च कृति णकादौ च ॥ ९५ ॥ वेत्यनुवर्तते । आवेविधेरपवादः। णकादौ कृति परे चकारात् भावे कर्मणि च प्रयोजकणिङः स्थाने आवः स्यात् । णक् तृङ् तृङि क्त क्तवतु तव्यङ् अनीयङ् ङनट् ङन तुमङ् क्त्वा यच् इत्येते णकादयः । पढावओ, पाढावओ। पढाविआरो, पाढाविआरो। पढाविरो, पाढाविरो । पढाविओ पाढाविओ। पढाविअवंतो, पाढाविअवंतो। पढाविअव्वं, पाढाविअव्वं- 'प्रायेणात एदिदातः स्युः' (PS. VI. 7) इति आवस्यात इदेतौ। पढावणिज, पाढावणिज्जं, आवस्याल्लोपः । पढावणं, पाढावणं । पढविलं, पाढाविउं, अत्रावस्यात एत्वम् इत्वं वेति द्विरूपम् , पढावित्रं, पाढाविउं । पाढवेऊण, पाढाविऊण, पढावेऊण, पाढावेऊण । विहसाविऊण विहासावेऊण, विहसावेऊण, विहासावेऊण । विहसाविअं, विहासाविअं । वानुवृत्तेरदन्तत्वपक्षे-पाढओ, पाढिआरो, पाढिरो, पाढिओ, पाढिअवंतो, पाढिअव्वं, पाढेअव्वं, पाढणिज्ज, पौणं, पाढिउं, पाढेउं, पाढिऊण, पाढेऊण, विहासिऊण विहासेऊण, विहासिअं । चकारात् क्वचिदवश्च । वड्डवओ, वड्ढावओ। सिक्खवओ, सिक्खावओ। 'तं मण्णे मह दुक्किदं परिणदं दुक्खाण सिक्खावणं' [ = तन्मन्ये मम दुष्कृतं परिणतं दुःखानां शिक्षकम् , KM. II. 8 ] इति राजशेखरः। प्रायोनुवृत्तेरदन्तानामाकारेण सहावादेशो दृश्यते । आणावह । वक्खावइ । उट्ठावइ । तथा च वाक्पतिराजस्य
27 UGIO om. portions starting from Su. 47 up to this, the rest of the sent. being corruptly retained as: U- अकीय उन्तं करम्तं क्वण चैकेण कादयः। G- अलीअणन्तं देन्तं क्वण चैकेणकादयः । IO- अनीयउतं नरंतं काण ( क्वाण in O) चैत्येनेणकादयः।
28 This word supported by B is wanting in Mss. A om. the entire portion after पढाविआरो.
29 B दुक्खिदं ; U दुक्खाउ ; I दुक्तांत ; 0 दुक्तांत ; G पदक्वान्तम् ; em. according to the reading given in Dr. Ghosh's edition, which most probably is the original reading. However, for the correctness of the reading of both B and Ghosh, cf. Mk. III. 37-39.

Page #247

मार्कण्डेयविरचितं
[६.४८ -
- 'वड्डविअमअणगव्वं सिढिलाविअमाणमाहप्पं ।
उहाविअचिरविअणं उग्गच्छइ अग्गदो क्खु ससिबिंब ॥' [ = वर्धितमदनगवं शिथिलितमानमाहात्म्यम् । उत्थापितचिरवेदनमुद्गच्छति अग्रतः खलु शशिबिम्बम् ॥ ] इति ॥
इति श्रीमार्कण्डेयकवीन्द्रकृतौ प्राकृतसर्वखे भाषाविवेचने
महाराष्ट्रयां तिविधिः षष्ठः पादः ॥ ६ ॥
30 The reading of this verse is very corrupt in Mss : __U- बिडविभ भमअणगव्वं सिचिणाविअमाणमाहप्पं ।
उदार्षिअचिरविकाण अंडप्पाराइअगतोश्चमसिबिश्वमिति ॥ IO- विड्डविअ अमंताणगव्वं सिचिलाअविमाणमाहप्पं ।
उभा (-हा in o) विअअचिरविकारण अंडप्पाराइअग्गदोश्चमसिविश्वमिति ॥ G- विद्वविअ अमत्ताणगव्व सिविणासूअ माणमाहव्वं ।
अन्भाविअं अचिरविकाण्ण उप्पाराज अग्गद्वारशमसिबिश्वमिति ।।

Page #248

- ७. १२]
प्राकृतसर्वखम् ।
७७
सप्तमः पादः।
७. १. भवते)हुवौ स्याताम् स्पष्टम् । होइ, हुवइ ॥ ७. २.
प्रादुष्प्रादेर्भवो भवेत् । प्रादुरादेः प्रादेश्च । पादुब्भवइ । आविन्भवइ । पहवइ । परिहवइ । ७.३. . ते हः क्ते परे भवतेहूंः स्यात् । हूओ। भूतपतौ भूअवईति संस्कृतात् ॥ ७. ४.
प्रकृतिरेव स्यात् प्रादुराविःसमुद्भुवः ॥ ९६ ॥ एभ्य उत्तरस्य भवतेः ते परे प्रकृतिरेव स्यान्नादेशान्तरम् । पादुब्भूओ। आविब्भूओ। संभूओ । उन्भूओ । अन्यतस्तु - पहूअं, परिहूओ। बहिन्भवइ, बहिब्भूओ इति केचित् ॥ ७. ५. प्राधुप्पश्च . प्रादुत्तरस्य भवतेईप्पादेशः स्यात् । पहुप्पइ । चकारात् पक्षे पहवइ ।। ७.६.
स्बरस्तुरतुवरौ स्याताम् । तूरइ, तुवरइ ॥
ते तुरो भवेत् । त्वर इत्येव । तुरिअं, अत इत्वम् । ७. ८. नुदो णोल्लः स्यात् । णोल्लइ ॥ ७. ९.
घोलघुम्मौ घूर्णेः घूर्णतेरिमौ स्याताम् । घोलइ, घुम्मइ ।। ७. १०.
दूमस्तु द्यते। द्यतेर्दूमः स्यात् । दूमइ ।।
पाटेः फाल: स्यात् । फालइ ॥ ७. १२.
तृपेस्थिप्पा स्यात् । थिप्पई॥
1 Ghas two more forms; तरए, तवरए...
A om.

Page #249

मार्कण्डेयविरचितं
[ ७. १३ – ७.१३.
झो जाण मुण इत्युभौ ॥ ९७ ॥ स्याताम् । जाणइ, मुणइ ।। ७.१४. स्मरतेभरसुमरसुढार त्रयः स्युः । भरइ, सुमरइ, सुढइ ॥ ७. १५. वेरुत्तरस्य स्मरतेः सूरः स्यात् , विसूरइ ॥ ७.१६.
सरश्च दीर्घो बा। वेरुत्तरस्य स्मरतेः सरः स्यात् , वेर्दी? वा। विसरइ, वीसरइ । चकारः पूर्वसमुच्चयार्थः ॥ ७. १७. म्हर इत्येके वेरुत्तरस्य स्मरतेः म्हर इत्येके । विम्हरइ ॥ ७.१८.
प्रान्म्हअ. प्रात् स्मरते: म्हअ स्यात् । पम्हअइ ॥ ७. १९.
जल्पेर्जम्पः स्यात् । जंपइ॥ ७. २०.
क्षियो झिज्झः ॥ ९८॥ स्यात् ।- 'झिज्झइ झिण्णा वि तणू' [= क्षीयते क्षीणापि तनुः, R. I. 351॥ ७. २१. हाकठुका स्यात् । ठुक्कइ ॥
क्षुधेधुंक: स्यात् । धुक्कइ । ७. २३.
ग्रन्थेगुंथः स्यात् । गुंथइ ।
3. U om. this sent.; G 'इत्यादेशः. 4 GIO जम्म. UA agree with B. 5. UG रिजणावितश्च ; IO रिरिजः इणावितश्च ; A झिझइ झिणावि तणु. 6 UIO भाक्कश्च (चु in O) का; G भासेषु( श्च )कः.
7 Breads yay in place of The which seems to be the correct reading as given by UIAO.G, however. reads incorrectly: गन्धेर्गुन्छ, गुन्छ।. The verb गुन्थ (गुन्थिवा) is used in Oriya alson -
.

Page #250

३२]
७. २४. स्यात् । गिलइ ॥
प्राकृतसर्वस्वम् ।
७. २५.
निरः पदेवलः निर उत्तरस्य पद्यतेर्बलः स्यात् । णिब्बलर्इ ||
गिरो गिलः ।
1
७. २६.
माङो माणो वा
निरो माङो माणो वा स्यात् । णिम्माणइ, णिम्माइ । - ' णिम्माअमज्जण सुहा ' [ = निर्मितमज्जनसुखा:, R. 1. 20 ] इति सेतुः ॥
ममवावपि ।। ९९ ।

७९
७. २७.
निरो माङो ममवावपि स्याताम् । णिम्मइ, णिम्मवइ ॥ ७. २८. व्युत्पद्यतेर्विढप्पेः
स्यात् । - ' विढप्पंति गुणा ' [ = व्युत्पद्यन्ते गुणाः, R. I. 10 ] । ७. २९. तिङि भावीहौ भियः स्याताम् । स्पष्टम् । भाइ, वीहइ | बिहेईति संस्कृतात् । तिङीति किम् । 'पीलण भीओ व्व हिअआदो' [ पीडनभीत इव हृदयात्, KP, IV, SL. No. 66] ॥ ७. ३०. णिङि भाअमिसौ
स्याताम् । भाइ, भिसा । भाएइ, भिसे । भाआवेइ, भिसावे । भेसेइ इति तु भेट भये धातोः । भीसेइ इति भीषयतेः ॥
म्लायो वा वाअ मिलाअ इत्येते ॥ १०० ॥
७. ३१. त्रयः स्युः । वाइ, वाअइ, मिलाअइ ॥ ७. ३२. जृम्भाअ - जंभाहौ
स्याताम् । जंभाअई, जंभीर ॥

8
MUIOG निव्वल ; A agrees with B.
9
A reads विडग्ग in place of विढप्प; but UGIO read विप्पे. 10 Breads in place of ag in Sü. as well as in the comm UGIO read in the Sū.; so also UG give a as ex. I reads agr. A, however, reads विह in Sū. as well as in comm. ( ex. बीइइ ) which seems to be correct one; cf. Hc. IV, 53 & Rt.. I, 8. 7. The reading of UGI shows that are is the result of confusion with the actual word वीह ; hence em. 11 Mss. om. these two exs. in place of
12 Breads relating to
here and in following rules Mss. read invariably जम्म; of Vr. VIII, 14.
'जृम्भ.

Page #251

मार्कण्डेयविरचितं
[७. ३३ - ७.३३.
. प्रादेभ च दृश्यते । विअंभई । उजंभइ ॥
७. ३४. .. वष्टि जंभह जंभाहा इति वापि च कश्चन ॥ १०१।। जंभहइ, जंभाहाइ । कश्चन वसन्तराजः ।। ७.३५. चिनषिणः स्यात् चिणइ ॥ ७. ३६.
उदो वा उच्चिणइ, उच्चेइ ॥ ७. ३७.
__ श्रद्धाञः सद्दहो भवेत् ।। अस्य श्रुत्पूर्वस्य व्यतिरेकेण प्रयोगो न दृश्यते। सहहइ ।- 'दिट्ठ ति ण सद्दहिअं' [ = दृष्ट इति न अद्धितम् , R. I, 38 ] । ७. ३८. क्रीनः किणः किणइ ॥ ७.३९.
वेस्तु वा स्यात् . विकिणड, विक्केई ॥ ७.४०.
ध्मों धमः स्यात् । धमिज्जइ ॥ ७.४१.
सोद उर्दुमा ॥ १०२ ॥ उदा सहितस्य ध्म उद्भुमा स्यात् । उद्भुमाइ ॥ ७. ४२. उद्धुमाअ च केषांचित् मते । उद्धुमाअइ ।- 'होति सलिलु माइअधूमाअंतवलवामुहा मअरघरा'
13 G wrongly reads विजम्भइ.
14 B जम्हाह जम्हाहा इति हाकश्च कश्चन ; A has the same reading as B excepting म in place of म्ह; G जम्हह जम्हाहाविति वापि च कश्चन; IO जम्भाहा इति विश्व कश्चन; U जम्भक जम्भाहा इति द्ध हाकश्चे कश्चन; of all these read. ings the reading of G alone is sensible. Hence I have emended after the reading of G. The rule definitely relates 7 and not to st.
15 G जम्भहर, जम्माइए; U जम्भहइ. जम्भाहाइ; IO जम्भहइ, जंभादा; B GTFRITT, TRENTIE; A. same as B excepting Fu in place of F; em. according to UG; of. हाr in the sense of yawning in Oriya.
16 UG om. rules 37-39; IOA retain them; A सद्धहो for सद्दहो. 17 UIO सोह; G सोहु for सीद.

Page #252

८१
- ७. ४८]
प्राकृतसर्वखम् । [ = भवन्ति सलिलोमापितधूमायमानवडवामुखाः मकरगृहाः, R. I. 8 ] इति सेतुः॥ ७. ४३.
घ्र ओजिम्हेजिहावपि । जिघ्रतेरिमौ स्याताम् । ओजिम्हइ, ईजिहइ । अपिशब्दात् - 'सब्भमरपउमग्घाइरि' [ = सभ्रमरपद्मघ्राणशीले, KP. V. L. No. 135 ] इति समाधेयम् ॥ ७. ४४. ग्रसेपिस स्यात् । घिसइ ॥ ७.४५.
स्थगरोत्थढक्को स्याताम् । ओत्थइ, ढक्कइ । बाहुल्यात् थएइ ॥ ७.४६.
खुप्पभिसौ प्लुषेः ॥१०४॥ स्याताम् । खुप्पइ, भिसइ ॥ ७. ४७. सक्कसप्पी सृपेः स्याताम् । सक्का, सप्पइ ।। ७. ४८. - चच्छरंपरंभास्तु तक्षतेः। त्रयः स्युः। चच्छइ, रंपइ, रंभइ ॥
18 UGIO are hopelessly corrupt with regard to this Sū, as well as its comm.; A om. comm. portion.
U- भाओतिए जिहावपि । ओकिंहद, इभिहा
मतसञ्चरान्ततमताणा इरि इति समाधेयम् ॥ ____G- भओभितिहेजहावपि । जिघृतेः । ओकसा, इइभिहद
अपिचारात् मतसञ्चराउतमणाइरिमः समाधेयम् ॥ IO- भओतिहे जहावपि । जिघृतेः० । ओकिंहइ, इतिभिहइ ; अपिशब्दात् मत
__ संघरातमताणाइरिणि समाध्येताम् ॥ 19 U घसः, ex. पिसइ, G पिसः; ex. same as U; IO पसः; ex. same as U.
20 B reads ao and the in place of 776 and respectively. A has 757 and FH for these two words ; UGIO, however, give readings as suggested above. Cf. Var. VII, 68 (तक्षे रम्पवच्छौ ); hare वच्छ is probably a scribal error for 755. See also Hc. IV, 194. Modern Oriya has both चाञ्छ (चाग्छिवा) and राम्प (राम्पिवा) in the sense of sharpening.
प्राकृत, ६

Page #253

मार्कण्डेयविरचितं . [७. ४९ - ७. ४९. वाहवासाववाद्गाहिकास्योः अवादुत्तरयोर्गाहिकास्योर्वाहवासौ वा स्याताम् । ओवाहइ । ओवासइ । ७. ५०.
सोवसुवौ खपेः ॥१०५॥ स्याताम् । सोवइ, सुवइ । वलोपे सोअइ, सुवइ ॥ ७. ५१. समो गुपेजवो वा स्यात् संजवइ, संगोवइ ॥ ७. ५२.
खुंदखुम्मखुला झुदेः। खुंदइ, खुम्मइ, खुलइ ॥ ७. ५३. वृषादीनामुपान्तस्थ ऋदैरिः स्यात् वरिसइ, मरिसइ, हरिसइ ॥ ७. ५४.
अरोज्ततः ॥ १०६॥ अन्ते स्थित ऋदरः स्यात् । मरइ ।। ७. ५५. शक्नोतेस्तरचअतीरी: शक्नोतेस्त्रयः स्युः । तरइ, चअइ, तीरइ । शक्यतेस्तु सक्कइ ॥ ७. ५६.
लुह रोसाण पुस तु मुंजेः । त्रयः स्युः । लुहइ, रोसाणइ, पुसइ । मार्जयतेस्तु मज्जइ । ७. ५७. क्षरतेझरः स्यात् । झरइ । पज्झरइ ॥
खंदक सम्माद, खुल्छ ।
21 B क्षुधेः which is evidently wrong. UAG क्षुदेः, I0 घुदैः ; em. according to UAG; cf. PS. IX. 118. The ex. खुदइ as given by UG Io should be खुन्दइ.
22 UGIO TT: (). The ex. given by UGIO are very corrupt : ___U- दतित्सङ्कः, मउत्सङ्कः, हरित्सडकः। G- दतित्संज्ञः, मधिसंशः, हरित्संश
TO- दतित्संज्ञः, मभिसंशः, हरिसंज्ञः। 23 UIO अहोतेस्तरतअगराः; G अहोतेस्तरचिअतीचाः; ex. चिअइ, तिचइ.
24 Here is a specimen to show to what extent Mss. can be corrupt. The gu. is given as
UIO- हीहरोआखापूरोन्तमुक्तेः। G- रुजोलुहरोशाअपूपाः। A alone reads it correctly and fully agrees with B.
25 U om. Su. Ex. very corrupt: रुरकि परे रकिं; Gक्षरतेचः स्यात् । रुचकि परेराकिI क्षरते:० रुरर्कपरे रक; 0 इचः for झरः; otherwise same as I.

Page #254

-- ७. ६७]
प्राकृतसर्वखम् ७.५८.
ईरयतेः संप्राभ्यां सोलपेल्लो स्तः ॥१०७॥ संप्राभ्यां सह । सोल्लइ, पेल्लइ ॥ ७. ५९. खाधौ च खादिधाव्योः खादिधाव्योः खाधौ स्याताम् । खाइ । धाइ । चकारात् खाअइ, धाअइ ॥ ७. ६०.
आतोऽद्वा 'धातोराकारादुत्तरे अकारागमो वा स्यात् । जाइ, जाअइ। माइ, माअइ । -'तुह हिअए सुहअ सा अमाअंती' [ = तव हृदये सुभग सा अमान्ती, GS. II. 82 ] । ध्यै--झाइ, झाअह । गै-गाइ, गाअइ । अादेशसूत्रेण ( PS. VII. 102 ) ऐत आ स्यात् । राइ, राअइ ॥ '७. ६१.
नित्यमन्त्यन्त्वोः। अन्त्यन्त्वोः परयोः धात्वाकारादकारो नित्यं स्यात् ।- ‘वाति चेत्ताणिला' .. [ = वान्ति चैत्रानिलाः, KM. I. 17 ] इति राजशेखरः ।। ७. ६२. स्युः पुच्छलुञ्छपुट्टाः प्रोञ्छः पुंछइ, लुंछइ, पुट्टइ ॥ . ७.६३.
विलभस्तु खेदेयतेः ॥१०८॥ विलभेइ ॥ ७. ६४. तुडतोड तुट्टखुट्टास्तुतेः तुडइ, तोडइ, तुट्टइ, खुट्टइ ॥ ७.६५.
__ तवथुअथुवाः स्तोतेः। तवइ, थुअइ, थुवइ ॥ ७. ६६. छिदिभिद्योरन्तो दैः स्यात् । अन्त इत्यधिकारः। छिंदइ, भिंदइ ॥
जो भुजियुज्योः अनयोरन्तो अः स्यात् । भुंजह । पउंजह ॥
26 A adds ठाइ, ठाअइ. 27 UG "स्तवकाराद; IO 'वैति त्वकारात्. 28 U रोदयतेः; ex. विलभेति; GIO विलडस्तु रोदयतेः; ex. विलडेति.
29 A तुटनेः; G स्फुटयतेः; UIO तुटभे; for the correctness of the reading, cf. Ho. IV, 116.
30 UGIO.द, ex, छिदइ भिदइ.

Page #255

मार्कण्डेयविरचितं
[ ७. ६८
७. ६८.
निमिश्च नियुजः स्यात् ॥ १०९ ॥ णिमेह । चकारात् णिउंजइ । एषां त्वादौ रूपान्तराणि प्रकाशितानि
८४
(PS. IV. 36 ) ||
रुधो म्भन्धौ रुधोऽन्तो म्भन्धौ स्याताम् । रुंधर, रुंभ |
७. ६९.
७, ७०.
अन्त इत्येव । कढइ ||
क्वधेः स्यात्
:
वेष्टतेश्व
ल्ल उत्समोः । उत्समोरुपपदयोर्वेष्टतेरन्तो ल्लः स्यात् । उव्वेल्लर | संवेल्लइ । आदेशस्य द्वित्वसिद्धौ द्वित्वापन्नलकारनिर्देशादत्र पादे आदेशस्य द्वित्वं न स्यादिति ज्ञापितम् ॥ ७. ७३.
७, ७१.
अन्तो ढः स्यात् । वेढइ ॥
७. ७२.
मृदो लौ
मृदोऽन्तो डुलौ स्याताम् । मड्डु, मलई ॥ शदिपतोर्डः
७, ७४,
अनयोरन्तो डः स्यात् । सडइ । पई ॥
वृधो G
७. ७५.
वृधोऽन्तो ढः स्यात् । ई ॥ ७. ७६.
कृषेरन्तो ड्डो न वा स्यात् । कई, करिसइ ॥ ज्झो बुद्ध्यादेः
७. ७७.
बुद्धयादेरन्तो ज्झः स्यात् । बुज्झइ । सिज्झइ । सुज्झइ । जुज्झइ । आरज्झइ | गृधु गिज्झइ । बुज्झिरो, बुज्झाविओ ॥

31 B om. this sent. A supplies this UI रुषो रन्तो० ; Galso om. the sent. and adds rar to the rule. 32 G wrongly inserts मन्दयतीन्यत्र. G reads
33 UIO duplicate in ex.; fof 3. 34 B ड for ड्ड in this case as elsewhere. 35 The same em. here too over B in respect of g.
कृषेर्न वा ।

Page #256

७. ८६ ]
७. ७८. कृन्ततरन्तष्टः स्यात् । कट्टइ ॥
७. ७९.
अनयोरन्तश्च्चः स्यात् । वच्चइ । णञ्चइ ॥
प्राकृतसर्वखम् ।
कृतेष्ट्टः
७.८०.
रुदो व्वौ ॥ ११० ॥
रुदोऽन्तो व्वौ स्याताम् । रुव्वइ, रुवइ । अङ्कादेशे रोवइ । वलोपे रोअर,
रुअइ ॥
७. ८१.
जश्वोद्विजेः
उद्विजेरतो ज्जः स्यात् । उब्विज्जइ । चकारात् व्ववौ च । उव्विव्वाइ, उब्विवइ । पूर्ववत् उब्वेवर, उव्विअइ, उब्वेअइ ||
७. ८२.
हनिखनोर्मो वा
अनयोरन्तो मो वा स्यात् । हम्मइ, हणइ । खम्मइ, खणइ ॥
चो वाजिनृत्योः
७. ८३..
स्यात् । रूसइ । तूसइ । दूसइ । सूसइ । पूसइ ॥ शकिलम्योर्हिः
७. ८४.
अनयोरन्तो द्विः स्यात् । सक्कइ । लग्गइ ॥
36
37
38
39
comm.
७. ८५.
शम्यादीनां व
अन्तो द्विर्वा स्यात् । उअसम्मइ, उअसमइ । तम्मइ, तमइ । भम्मइ, भमइ । चल्लइ, चलइ । णट्टइ, णडइ । फुट्टइ, फुडइ । शम्यादिराकृतिगणः ॥
८५
रुष्यादि पूद्दीर्घः ।
७. ८६. मीलतेः प्रादेः ॥ १११ ॥ प्रादेरुत्तरस्य मीलतरन्तो द्विर्वा स्यात् । पल्लिइ, पमीलइ । णिमिल्लइ, णिमीलइ । प्रादेरिति किम् । मीलइ ॥

SUGA om this rule; IO retain but in a very corrupt form : येत्रति नित्योः । अनयोरंततः स्यात् । त ( व in 0 ) तह; अतइ ॥
BUIO स्यात्, but cf. Sū. 73 comm.
उत्पूर्वात् विजे.
UGIO दिषु दीर्घः ; B excludes स्यात् from Sū. and includes it in UIO तं वा० ; G intermingles Sū. and comm.
40

Page #257

मार्कण्डेयविरचितं
[७. ८७ - ७. ८७. हुश्रुजिलूधूभ्यो णः पूर्वो हखश्च एभ्यो णकारागमः स्यात् , पूर्वो हखश्च । हुणइ । सुणइ । जिणइ । लुणइ । धुणइ ।।
हुअहुवौ च हुवः । जुहोतेः स्थाने हुअहुवौ स्याताम् । हुअइ, हुवइ, हुणइ ।। ७. ८९. क्त्वादौ श्रुवो वा क्त्वातुम्तव्येषु श्रुवो णागमो वा स्यात् । सुणिऊण, सोऊण । सुणिउं, सोउं । सुणिअव्वं, सोअव्वं ॥ ७. ९०.
जअश्व जेः जेः स्थाने जअश्च स्यात् । जअइ, चकारात् जिणइ, अत्रापि क्त्वादिपक्षे णो वेत्यनुवर्तते । जेऊण, जिणिऊण । जेउं, जिणिउं । जेअव्वं, जिणिअव्वं ॥ ७.९१.
लुनातेरुदो लुवः ॥११२ ॥ उदो लुनातेर्लुवः स्यात् । णागमापवादः । उल्लुवइ ॥ ७. ९२. क्त्वादौ लवो वा क्त्वादौ परे लुनतिर्लवो वा स्यात् । लविऊण । लविउं । लविअव्वं । उल्लविऊण । उल्लविउं । उल्लविअव्वं । एवं पक्षे लुणिऊण । उल्लुविऊण इत्यादयः ४३ ॥ ७. ९३. धूलो धुअधुवौ वा स्याताम् । धुअइ, धुवइ, धुणइ । ७. ९४.
ते पुनर्न ते। के परे पुनस्ते णागम आदेशाश्च न स्युः। हूस्वत्वं स्यादेव। हुअं। सुअं । जिअं । धुआं । उल्लं ॥
41 G inserts ITT which seems to be appropriate in the present context.
42 B has simply क्त्वादौ' in place of क्त्वादिपक्षे णो' which is clearly written in G. UIO retain the reading of G in most corrupt form.
43 UG add उल्लणिऊण to ex.

Page #258

- ७. ९५]
प्राकृतसर्वस्वम् । ७. ९५. यको वो वा एषां यकः स्थाने व्वो वा स्यात् । हुव्वइ । सुव्वइ । जिव्वइ । धुव्वइ । लुव्वइ । अनभिधानादत्र णागमादयो न स्युः । पक्षे हुणिज्जइ, सुणिज्जइ इत्यादयः॥
अहेर्गेण्हहिन्दी स्याताम् । गेण्हइ, हिन्दइ ॥ ७. ९७.
__ क्त्वादिषु घे न वा ॥ ११३ ॥ क्वादिषु ग्रहेर्धे न वा स्यात् । घेऊण । घेउं । घेअव्वं । पक्षे गेण्हिऊण, हिंडिऊण ॥ ७. ९८. बुड्खुप्पो मजतेः स्यात् बुड्डइ, खुप्पइ ॥ ७. ९९.
रन्धो राधयतेः स्मृतः। रंधड़ ॥ ७. १००. एवमितरेऽपि वेद्याः इतरे धात्वादेशाः । धावु धोअई, अपक्रमयति खुडुक्कई", आभाषते अप्पाहइ । स्वदते चक्खइ । उत्तंभयति उत्तंघइ । छादयति आक्रामयति । झंपई, इत्यादयो यथादर्शनम् । केचिदादेशाः क्वचित् कृति न भवन्ति । यथाभावओ, कारओ, कों, करणिज्जं इत्यादयः ॥
44 B हिन्दौ, ex. हिन्दर; U हिनै, ex. हिन्वइ ; IO गण्वहित्वौ, ex. गेवर हिन्वइ, G हिन्वो, ex. हिव्वइ. A retains the reading of B which seems to be correct. Msg. often confuse 7 with ca or -4 which is due to the way of writing in Oriya script by the scribes. Dr. Ghosh has uunecessarily emended the rule of Pu. VIII, 8 to ग्रहेण्हहिण्णौ, in spite of the reading of Ms हिन्दी in place of हिण्णौ . See PK P. 161, footnote 8.
45 B हिन्दऊण; G हिंन्दिउण; U हिन्दिउण; IG गेण्विउण, हिन्विउण.
46 G स्याताम् , but this reading, if accepted, would give rise to the violation of metrical discipline.
47 G धन्वो धूअहः UIO घव्वू धो. 48 U अप० खडु०, A अपक्रमति, I उपक्रम इति; ० उपुत्रमइति. 49 UIO चम्प G च्छम्भइति, Aom.
50 G कापि.

Page #259

८८
मार्कण्डेयविरचितं
[७. १०१ -
शेषाणां स्याददन्तत्वम् ॥ ११४॥ उक्तादन्ये शेषाः । हसे हसइ, त्रसी तसइ, रमइ, चोरइ, चिंतइ, कारइ, पाढइ, वड्ढेई इत्यादि। ऊह्या अॅन्ये ॥ ७. १०२. अनदेशा बहुलम् धातूनामचामा आदेशाश्च बहुलं स्युः । अङ् यथा च्छिवेई च्छवइ धिप्पइ, धुप्पड़, मुअइ मोअइ, रुवइ रोवइ, आरुहइ आरोहइ, लिहइ लेहइ इत्यादौ विकल्पः । णेइ देइ जेमइ, गिज्ञई राइ भाई । एवं गै गाइ । त्रैड परित्ताइ । वच वोत्तुं, वोत्तूण, वोत्तव्वं", अत ओत् । रोत्तुं, रोत्तूण, रोत्तव्वं । भेत्तुं, भेत्तूण, भेत्तव्यं ।छेत्तुं, छेत्तूण, छेत्तव्वं । सोत्तुं, सोत्तूण, सोत्तव्वं । मोत्तुं, मोत्तूण, मोत्तव्वं । अङ् नित्यं द्वित्वं च यथादर्शनम् । आदेशाश्च होइ, हुवइ तुरई तुवरइ, इत्यादौ नित्यम् । ओवाहइ, ओगाहइ, ढक्कई, ओत्थइ, थअइ, संजवइ, संगोवइ, इत्यादौ विकल्पः । उक्तादन्येऽपि । तिष्ठति थक्कइ । - 'आअअवित्थक्कंतं [ = आगतवितिष्ठमानम् R. III. 4 ] इति सेतुः । उपनयति'पणामेइ माण' [=उपनयति मणिं R. I. 39 ] इत्यादयो द्रष्टव्याः ॥ ७.१०३.
रेहो वा राजतेः वेत्यधिकारः । रेहइ, राजइ ॥
51 Bagt; Uygt; 10 qat; G ogr; A om. ___52 B उहअइ (8) इत्यादि ; UIO उहअन्या इत्यादि ; G डहअन्या इत्यादि A om. Em. is mine. Mss. including B seem to have eonfused with regard to the actual reading as has been suggested.
53 UIO ह्नि(ह्न in U )वह; G हवइ.
54 BUGIO ग्रोखइ; A om. The mode of writing Oriya letter ज often appears like t in Oriya Ecript. So also the quick writing of Oriya letter causes the cofusion of Oriya letter . So it is very likely that the actual word is गिज्झइ; also cf. He. IV. 217. Em. is mine.
55. B अन्तब्माइ (!); U आइ । भोइ; GIO आइ । रोइ. All these are evidently corrupt and the reading as suggested above seems to be the correct one.
56 This word lacking in B is found in UGIO. I0 वोभव्वं; G वेत्तव्बं.
57 B reads भोत्तं, भोत्तण, भोत्तन्वं with which Mss. do not agree. 58 B& Mss. तुरइ.
59 B थक्क; Mss. तकइ.

Page #260

- ७. ११३] प्राकृतसर्वखम् । ७.१०४.
त्यजश्छड्डः। छड्ढइ चअइ ॥ ७. १०५. पुलनिअनिअच्छजोवअवक्खपुलोअपुलआ दृशेः सप्त ॥११५ पुलइ, निअइ, निअच्छइ, । निपातनसामर्थ्यान्न णत्वम् । जोवइ, अवक्खइ, पुलोअइ, पुलअइ । पस्सइ इति संस्कृतात् ॥ ७. १०६. दंसो णिङि णिङि परे दृशेदंसो वा स्यात् । दंसेइ दरिसेइ । दसाविइ, दरिसावेइ । दावश्चेति शाकल्यः । दावेई ॥ ७.१०७.
आयो यो लोपः आयप्रत्ययस्य यस्य लोपो वा स्यात् । धूमाइ, धूमाअइ ।- 'धूमाइ सिही ण पज्जलइ' [ = धूमायते शिखी न प्रज्वलति, GS. I. 14 ] || ७. १०८. .
बिन्दुर्मुचादेः स्यात् । बिन्दुरागमः । मुंचइ, मुअइ । लंपइ, लुअइ । लिंपइ, लिअइ ॥ ७. १०९. वेर्घटतेर्विछः स्यात् । विछेइ, विहडेइ ॥ ७. ११०.
उदा णियोग्घः णिङि परे उदा सह घटतेरोग्घः स्याद्वा । ओग्घेइ, उग्घडेइ ॥ ७.१११.
विचरतेणिः ॥ ११६ ॥ णिङि विचरतेर्वीणः स्याद्वा । वीणेइ, विआरेइ ।। ७. ११२. कुञः कुणः स्यात् णिडीति निवृत्तम् । कुणइ, करई ॥ ७. ११३.
का नित्यं तिङि भूतभविष्यतोः। भूतभविष्यतोर्विहिते तिङि परे कृत्रः स्थाने नित्यं का भवति ।
60 U युद्धउपनिअ०; IO युद्धभिषनि छअ०; G युद्धनिषनिच्च०; A पुल लि अनिअछ०; UGIO also read towards the end of Su. आदेशाः सप्त स्युः. .
___61 A adds this portion to comm. which though not authorised by Mss, as well as by B, is very significant addition to the text and there is every reason to take it as authentic; cf. Rt. I. 8, 24; also PSM. P. 461. 62 UGIO विन्छे.
63 A विरचते; 80 also in comm. 64 UGIO करइ.

Page #261

मार्कण्डेयविरचितं
[७. ११४ -
काहीअ । काहीइ । ७. ११४. क्त्वादौ च नित्यं कृञः का स्यात् । काऊण । काउं । काअव्वं ।
घोट्टः पिबतेः । घोदृइ । पिअइ इति संस्कृतात् ॥
अस्तेरच्छ: स्यात् । अच्छइ । अत्थि इति संस्कृतात् ॥ ७. ११७.
लसो ल्हसः ॥ ११७॥ ल्हसइ, लसइ ॥ ७. ११८. नेः सहतेः सुंदः णिसुढइ, णिसहइ॥ ७.११९.
अपेनौअल्लः स्याद्वतः, अपेन सह वर्ततेरोअल्लः स्यात् । ओअल्लइ, ओवट्टइ । बाहुल्यात् अवट्टइ ॥ ७.१२०. .
उदोल्लट्टः । ' उदा सह वृतेरुल्लट्टः स्यात् । उल्लट्टइ, उव्वट्टइ ॥ ७. १२१. पर्यस्यतेस्तु पल्लट्ट खुञ्ज पल्लत्थ इत्येते ॥ ११८ ॥ स्युः । पल्लट्टइ, खुज्जइ, पल्लत्थइ । पक्षे पल्लस्सइ ।। ७. १२२. चोरेस्थणिल्ल: स्यात् । थणिल्लइ, चोरेइ ॥ ७. १२३.
उद्रोग्गाहा स्यात् । ओग्गाहइ, उग्गाहइ ॥ ७. १२४.
लुठेलोट्टः। स्यात् नित्यम् । लोट्टइ ॥
65 U10 insert इ (इ: in TO ) after घोट्टः (-ट: in TO ). 66 U अत्यु इतिः G अत्येति; TO अत्युति.
67 B सूढः; U सुढः; I सुचः; 0 सुरः; G सिच; em. according to U3; cf. Hc. IV, 158.
68 In Sü. UGIO read gr. Mss. include ry: in Sū. 69 A उगाहे, G उदो ग्राहे..

Page #262

- ७. १३४] माकृतसर्वखम् । ७. १२५. गुञ्जोल्लंपण्णाडपरिहट्टा विलुलतेर्मताः । गुंजोल्लइ, पण्णाडइ, परिहट्टइ, विलुंलइ ॥ ७. १२६. खिदेविमूरः स्यात् । विसूरइ, खिज्जइ ॥ ७.१२७.
खौनातेः खउरः स्यात् । खउरइ, खंइ ॥ ७. १२८.
लडतेर्मुरः ॥ ११९ ॥ स्यात् । मुरइ, ललइ ॥ ७. १२९. लालप्पलालम्पलालब्भलालम्भा विना लपेः। विना सह लपतेरिमे स्युः । लालप्पइ, लालंपइ, लालब्भइ, विलवइ । ७. १३०. क्रुधेर्जूरः७४ स्यात् । जूरइ, कुज्झइ ॥ ७.१३१. कथेः साहः स्यात् । साहेइ, कहेइ ॥ ७.१३२. , ओग्गहः स्यात् प्रतीच्छतेः ॥ १२०॥ ओग्गहइ, पडिच्छइ ॥ ७. १३३. कण ओङ्णः ओंगणइ, कणइ ॥ ७.१३४.
क्रमेोलाइची स्याताम् । वोलइ, आइंचइ, कमँई ॥
70 G मुश्चेल; A गुजेल्ल; BU गुओल ; I0 गुंजेलं, ex. सुजेलुइ. 71 New addition by A.
72 A खंणइ. 73 This Su. is very corrupt in Mss. excepting UA which alone give a faithful reading ;
IO - लाइप्पला इमला इब्वला इंभा विना लयेः ।
U - लालप्पलालमलालाम्भलालम्भा विना लयेः । __G - लाप्पलालम्वलालम्भलालव्युविलम्वा लएः। A is in agreement with B.
74 A जुरः 75 G उग्गहः; ex. उग्गहइ. 76 BA ओङ्गणः; U भोगवण!; G ओकूण; TO ओगयणः. 77 This is an additional ex, according to UGIAO.

Page #263

९२
७. १३५.
मार्कण्डेय विरचितं
अहिसा अश्राङा
आङा सह क्रमतेरिमे स्युः । रप्पइ, अप्पण्णइ, अहिसाअइ, अक्कम ॥ रुह उल्लढवलग्ग चुपः स्युः ॥ १२१ ॥
७. १३६.
No. 407 ]
७. १३८.
शीङो णुमज्जः स्यात् । णुमज्जइ ॥
आडेत्येव । उल्लूढइ, वलग्गइ, चुंपइ, आरुहइ || भ्रमतेर्दुदुल्लः स्यात्
७. १३७.
दुई । - ' दुल्लंतो मरिहिसि ' [ = भ्रमन् मरिष्यसि, KP. X. SL
७. १३९.
स्यात् । वसुआअइ, सूसइ ॥
णुमज शीङः
आगम आहम्मात्थ "
[ ७. १३५ -

रप्प अप्पण्ण |
७. १४०.
स्याताम् । आहम्मइ, आजत्थइ । आअच्छा इति संस्कृतात् ॥
७. १४१.
नूमइ, झंपइ, छाएइ ॥
७. १४२.
पिअरञ्जवेमपरिरञ्जा भञ्जेः
त्रयः स्युः । पिअरंजइ, वेमइ, परिरंजइ, भंजइ ॥
शुषेस्तु वसुआअः ।
७. १४३.
स्यात् । वोक्कर, उण्णअइ । उन्नटेरिति कश्चित् ॥
छादेमझम्पौ स्तः ॥ १२२ ॥
78 B चम्पा'; Mss. however, show that it should be चुम्पाः. Cf. A चुम्पा; UIO चुमाः ; G चुका.
79
B दुण्दुलसि ; em according to Mss. Gom this Si.
80
81 U "न्युमरुम्पौं०; ex. रुम्पइ ;
उन्नदेवकः ।

G न्युमरुख०; ex. रुम्फइ ; IO छादे
लुमरुम्पौ०; ex. रुमइ ; A छाद्देर्लुम.
82 G includes this in Su. which being done, metrical discipline is violated.

Page #264

- ७. १५३] प्राकृतसर्वखम् । ७.१४४. फंसालुंगौं स्पृशते: स्यात् । फंसइ, आलुंगइ ॥ ७. १४५.
उपगूहेरावआसः स्यात् ॥ १२३ ॥ आवआसइ, उवऊहइ ॥ ७. १४६. विरचेर्विहि विल्ल स्यात् विहि विल्लइ, विरएइ ।। ७. १४७.
पप्फोडः प्रस्फुटे। स्यात् । पप्फोडइ, पप्फुट्टई ॥ ७. १४८.
तिमेस्तिण्णः। तिण्णाअश्च स्याताम् । तिण्णइ, तिण्णाअइ, तिम्मइ ॥ ७. १४९. प्राद्विशते?का स्यात् ढुक्कइ, पइसइ ॥ . ७. १५०.
परेविआल: स्यात् ॥ १२४ ॥ परेरुत्तरस्य विशतेर्विआलः स्यात् । परिविआलइ, परिविसइ ॥ ७. १५१. चर्चेश्चप्पः स्यात् चप्पइ, चच्चइ ॥ ७.१५२.
खदतेश्चक्खः स्यात् । चक्खइ, सअइ ॥ ७. १५३.
पृच्छतेः पुच्छः। स्यात् । = ' पुच्छिओ णु पउत्ति' [ = पृष्टो नु प्रवृत्तिम् , R. I. 40] ।
'
___83 B लुचौ०; U लुङ्गवोद् विशतेः; G ढसालभ्योदिशतः; TO पसालुग्योहिषतेः; however, the readings of Mss. show that the word in question is not yg as given by B; hence em.
84 G रस्फोडा, A रम्फोडः; I रांपोतः; 0 एपोतः. 85 0 रिपट्टह; I रिप्फटइ; A पप्पुट्ट; U रिप्फट्टह; 0 रिफटई. 86 B brackets this word but this is included in Sv. in Mss. 87 UGIO exclude this from Sū
88 G चोवेर्वप्पः स्यात: ex, चम्बा, दप्प; A चवेर्वप्झः स्यात्, ex. वप्झइ, चव्वद; 10 चवेवफा स्यात, ex. चव्वइ, वप्पइ; U tallies with B.
89 B unlike UGIO excludes this from Sü.

Page #265

९४
७. १५४.
जग्गइ ।
७. १५५.
मार्कण्डेयविरचितं
जागर्तेर्जग्गः स्यात्
प्रतेरिणः पत्तिआअः स्यात् ।। १२५ ।।
'पत्तिआअइ । अत्र सूत्रत्रये नित्यो विधिः ॥ ७. १५६. उष्णालथङ्गगुलुगुञ्छा उन्नामे: " उन्नामेरिमे त्रयः स्युः । उण्णालइ, थंगई, गुलुगुछइ, उण्णामेइ ॥
त्रसेर्वजः ।
७. १५७.
- वज्जइ, तसइ ॥
७. १५८.
-स्याताम् । चिरमाल, विरहइ, पडिवालेइ ॥
७. १५९.
स्याताम् । चूरइ, मुम्मुर, चुण्णेइ ॥
तिक्खा लस्तेजयतेः
७. १६०. तिक्खालइ, तेजइ ॥ ७. १६१.
उब्बुहइ, उक्खुब्भइ ॥ ७. १६२.
ठवइ, ठाव ॥
७. १६३.
उत्स्तृम ओत्थल्लोत्थल्लौ
उदिति लुप्तपश्चभ्यन्तम् । स्याताम् । ओत्थल्लइ, उत्थल्लइ, उत्थरइ ||
७. १६४.

प्रतिपालयतेश्चिरमालविरीहौं
९१
चुरमुम्मुरौ चूर्णेः ॥ १२६ ॥
९२
उब्बुह उत्क्षुभ्यतेः
[ ७. १५४ -
वेरिल्लः
वेरुत्तरस्य स्तृञो रिल्लः स्यात् । विरिल्लइ, वित्थर ||
७. १६५.
चुलुचुलइ, फुरइ ॥
G
U चुलुचुलु, also ex. चुलुचुलइ ; चुलुचुचुः; ex. चुलुचुलइ ; A agrees with B.
स्फुरश्रुलुचुर्नैः स्यात् ॥ १२७ ॥
90 G 'धग्ग० उद्धमे:; ex. धग्गइ; I धंणु० ; O थंख० ; A ०थंख०. UGIO विराहउ; ex . विराहs ; 0 विराह्यइ.
91
92 BUGIO क्ष्यभ्यतेः ; A om. Em. is mine, for this is in accord with the second ex. 93 G सप्तम्यन्तम् • पुलः ;
94
ex. पुलइ, पुरइ ;
ठवः स्थापेः ।

IO

Page #266

- ७. १७५] प्राकृतसर्वस्वम् । ७. १६६. म्भंसफिट्टौ भ्रंशेः स्याताम् । म्भसइ, फिट्टइ, भस्सइ ॥ '७.१६७.
प्रसरतेः पअल्लः स्यात् । पअल्लइ, पसरइ ॥ ७. १६८.
छिवश्छुपतेः। छिवइ, छुअइ ॥ ७. १६९. विकसेस्तु विहसवोसट्टविसट्टार स्युः । विहसइ, वोसट्टइ, विसट्टइ, विअसइ ॥ ७. १७०.
तिड्डवस्ताडे: ॥ १२८॥ ताडयेस्तिड्डवः स्यात् । तिड्डवइ, ताडेइ ॥ ७. १७१. प्रादेर्धात्वादिःि वेत्येव । प्रादेरुत्तरो धात्वादिह्निः स्यात् । पवाअइ, पव्वाअइ । परिभमइ, परिब्भमइ ॥ ७. १७२.
गम्यादीनां यकान्तोऽपि । गम्यादीनामन्तो वर्णो यका सह द्विर्वा स्यात् । गम्मइ । रम्मइ । लब्भइ । पक्षे गमीअइ, गमिज्जइ, इत्यादयः ॥ ७. १७३. कुहोस्तु कीरहीरौ कृञ्ञोर्यका सह कीरहीरौ स्याताम् । कीरइ । हीरइ । करिज्जइ । हरिजह ॥ ७. १७४.
तीरस्तृशक्नुवोः तरतेः शक्नोतेश्च यका सह तीरः स्यात् । तीरइ, पक्षे तरिज्जइ, सक्कइ ॥
छपछिपः ॥ १२९॥ छुपतेर्यका सह छिप्पः स्यात् । छिप्पइ । गम्यादित्वात् छुप्पइ । पक्षे छविज्जइ । बाहुलकात् यका विनापि छुविज्जइ ।
95 B FEFO; UG F#60; IQ 290; A Fago; em. according to Mss.
96 G includes this in Sū. 97 G ताडयो. ___98 UGIAO add वा here which is superfluous since वेत्येव is already there in comm.
99 UGIO थिपिप्रभृतीनाम् . 100 B कृढओ, em. after Mss. 101 G adds क्रियते हियते इत्यनयोरिदं रूपम्. 102 B च्छुपः.

Page #267

मार्कण्डेयविरचितं [७. १७६ - ७. १७६. दुहलिहवहतीनां दुभलिब्भवुम्भाः यका सह स्युः । दुब्भइ । लिब्भइ । वुब्भइ । पक्षे दुहीअइ, दुहिज्जइ इत्यादि ॥ ७. १७७.
दृशेदीसः। यका सह स्यात् । दीसइ, पक्षे पुलीअइ इत्यादयः॥ ७. १७८. स्युर्घप्पगेज्झज्झा ग्रहे यकेत्येव । घेप्पइ, गेझई, पक्षे गेहीअइ हिन्दीअइ ॥ ७. १७९.
कथेः सासणवरिऔ॥ १३० ॥ यका सह स्याताम् । सासइ, णवरिजई, साहीअइ, कहीअइ ॥ ७. १८०. ज्ञो णजणव्व इत्येतो यका सह स्याताम् । णज्जइ, णव्वइ, जाणीअइ, मुणीअइ ॥ ७. १८१.
दादीनां च दिज्जाद्याः । दादीनां यका सह दिज्जाद्याः स्युः । दा दिज्जइ, पा पिज्जई, गै गिज्जइ । णीङ् णिज्जइ, डीङ् उड्डिजइ, लीङ्, लिज्जइ इत्यादयो नित्यम् ॥ ७. १८२. क्तेन रुदादे रुण्णाद्याः क्तेन सह रुदिप्रभृतीनां रुण्णाद्याः स्युः । रुद् रुण्णं । दा दिण्णं । भिण्णं । छिण्णं । दुह् दुभं । जुजुण्णं । प्रवस् पउत्थं । आश्लिष् आलिद्धं । मुच्लू मुक्कं । दंश डक्कं । छुप स्पृश् छिक्कं छित्तं । लिप लिअं । लुपं लुअं। क्रम
___103 UGIO om. 104 U हिल्याअइ, G णद्धाअइ; I हिाअइ (?); 0 हिाअइ; A agrees with B correctly. 105 G अवरिज्जउ.
106 UGIO अबरिजइ; evidently here अ is in confusion with ancient Oriya letter o which was written exactly like 34 with oblique or horizontal stroke inside it.
107 U णब्ज; G दाव; IOA same as B. 108 0 om.
__109 UGIO तेत्थं. 110 BUI insert तुप्पं here; G तुप्प; A om.; B puts (?)' after word. In fact it has no bearing on the rule. Most probably in original Ms. the word was written twice in confusion with the following word लुप; G_actually reads लुप as by the side of लुप्प. Hence I have omitted the word.

Page #268

-७. १८३] प्राकृतसर्वखम् । वोलीणं । उद्गम उल्लिों"। दुई", लित्तं, लुत्ते, जिणं, पवसिअं, उग्गअं", इत्यादयस्तु संस्कृतात् । रुण्णादिराकृतिगणः ॥ ७. १८३.
प्रागादेशभेदाश्च ॥ १३१ ॥ प्रागुक्ता आदेशभेदाश्च क्तेन सह स्युः । विसहूं, वोसडें । वसुआ, चुकं इत्यादि यथादर्शनम् ॥
इति श्रीमार्कण्डयकवीन्द्रकृतौ प्राकृतसर्वस्वे भाषाविवेचने
महाराष्ट्रयां धातुपरिणतिः सप्तमः पादः ॥ ७ ॥
111 U उर्गिम उल्लिअं; G उम्गम उल्लिअं; 10 उर्जमउलिअं; B उल्लुअं.
112 B बुद्धं which no Ms. authorises; U clearly, reads दुद्धं; . I दुर्द्ध
113 Mss. om. A om. the rest of comm. after आश्लिष etc.
114 BUGIO 34031 ; but this word has no connection whatsoever with words discussed, and the word suggested by me being & derivative of Skt. उद्गतम् corresponds to उद्गम उल्लि already discussed above as an exceptional case coming under this rule.
115 Galari; IO EX; Mk., however, nas nowhere discussed this word previously. This Pkt word is synonymous with Skt HET.
प्राकृत० ७

Page #269

मार्कण्डेयविरचितं
[८. १ -
अष्टमः पादः।
अथाव्ययनिपाताः८. १. हुं दाने वारणे प्रश्ने स्मृती क्रमेण यथा – 'हुँ गेण्ह एदं सुवण्णं' [ = हुं गृहाण एतत् सुवर्णम् ] । -' हुँ गाइं पाएण छिवैसि [ = हुं गां पादेन स्पृशसि] । - ' हुं जप्पैसु अस्स संदेसं [ = हुं जल्प अस्य संदेशम् ] । - 'हुं सो एस जणो' [ = हुं स एष जनः] ॥ ८. २.
हुक्खु खु निश्चये । संभावने वितर्के च क्रमेण यथा - 'तह वि हु से णत्थि जीविए आसंघो' [= तथापि खल्लु नास्ति जीविते आसंगः, R. I. 15 ] ।
'जं खु अवेक्खसि तुम कुडिलकडक्खद्धमत्तएणं पि । . तक्खणपरिढत्तमणा ण खु सा सुमरेइ जीविअव्वं पि' ।। [= यत् खलु अवेक्षसे त्वं कुटिलकटाक्षार्धमात्रेणापि । तत्क्षणपरिरब्धमनाः न खलु सा स्मरति जीवितव्यमपि ॥]
1 B हूं but Mss. हुं; of Bham; IX. 2, 2 BG च्छिवास..
3 UGIO जमसु. 4 This verse is very corrupt in Mss.-- U जंक्खु अंवक्खसि तुम कुत्तलइत्तकितुक्खद्धमेउएतापि ।
तक्खणपरिढत्तमणा गहु सा सुमरेइ जीविअव्वं णि ।।। जं क्खुणव्वक्खसि तुमअं कुन्तलांउकितुक्खत्थमेभयेणपि । उक्खणपरिउत्तमपापहुसा सुमरेइ जीविअग्ग णि ॥ agree with U with the following difference"तुम कुडिलइतकिंतुक्खद्धमेभएतापि ।
उवखणपरिउत्तमपापहुसा० जिवि० A agrees with B with the following difference
अवक्खसि for अवेक्खसि; कडख for कडक्ख and ओमेउएणं for मेत्तएणं; तक्कण for तक्खण; हु for खु; चिविअवं for जीविअव्वं.

Page #270

.- ८.५]
प्राकृतसर्वस्वम् । ८. ३.
णाइ माइ अलाह्यण ॥ १३२ ॥
निषेधार्थाः "एते चत्वारः ।
'अण अग्गिं गेण्ह करे, सप्पं छिव माइ पाएहिं ।
णाइ खले वीसंभसु, अलाहि जूरावसु तवस्सिं'॥ [ = मा अग्निं गृहाण करेण सपं स्पृश मा पादाभ्याम् ।
मा खले विश्रम्भख मा वञ्चय तपखिनम् ॥] ८.४.
उपालम्भे समाप्तौ त्तिरितेर्भवेत् । इतिशब्दस्य
'पढुमं जिविअसरिच्छा तत्तो सुहवी तदो पुणो घरिणी। चंडि त्ति भणसि एहिं ण मुणमि काहे हुवेज्ज चामुंडा ॥ [ = प्रथमं जीवितसदक्षा ततः सुभगा ततः पुनः गृहिणी ।
चण्डि इति भणसि इदानीं न जानामि कदा भवेयं चामुण्डा ॥] इदं मम । - 'दिट्ठ त्ति ण सद्दहिअं' [ = दृष्ट इति न द्वितम् , R.I. 38 ]। अन्यत्र- 'इअ पटुमं महुमासो' [ = इति प्रथमं मधुमासः, Ra. I. 16 ] ॥ ८. ५. ओ सूचनावितर्कानुतापप्रकोपविस्मये । -'ओ सहि को एस महावीलआणिअडे' [ = ओ सखि क एष माधवी
5 The last two words of this verse are written by Mss. as follows:
___U कुसविसुति वह्निम् ; G कुसवसुत्त वत्त्याः ; ___IO कुसर्वसुत वब्भा ( दत्ता in o); A tallies with B... 6 The following variants with regard to the verse are noticed: -U ___ परमतिर्विअ० गुणो अरिणी।
०एहिं लण मुण्णमि० दुवैज्ज णमुण्डा ॥ _G परमतिविअ० तहोगुणो अरिणा ।
चण्डिभूतूणसिएहिलण मुण्डयि दुवेज्ज णमुण्णा ॥ परमंतिः० तत्तो गुणो अरिणा।
चंडित्तिं तुणासि एहिं लुण, उमिकाह (हे in O) दुवेज्ज णमुंडा ।। ___A भणसुसि for भणसि and णमुंडा for चामुंडा. 7 UIOG इदमस्म. 8 UGI read this word as परमम् , 0 परम' 9 UGIO definitely in confusion with the at letter in Oriya,

Page #271

१००
मार्कण्डेयविरचितं
[ ८. ६.
" ओ मइ
---
लतानिकटे ] ।' कुमरा सामलगोरा ओ एए रामलक्खणा व्व दीसंति [ = कुमारौ श्यामलगौरौ ओ एतौ रामलक्ष्मणौ इव दृश्येते ] | दुग्गहिलाए ण पेच्छिओ पाअपडिओ वि ' [ = ओ मया प्रेक्षितः पादपतितः अपि ] | 'ओ ण भवणं पुणो वैच्चसि' भवनं पुनः व्रजसि ] ।- 'ओ भग्गो हरचावो सिसुणा पुत्तेण दहरहस्स " [ = ओ भग्नः हरचापः शिशुना पुत्रेण दशरथस्य ॥ ]
-
उंक्षेपे विस्मये खेदे वितकें सूचने तथा ॥ १३३ ॥
८. ६.
—————
'उं णिल्लज्ज समोसर' [ = उं निर्लज्ज समपसर, R. V. 49] 'उं वड्डिमा थणभरस्स' [ उं वृद्धिमा स्तनभरस्य ] | - 'उं कह ण समागओ किदवो ' [ = उं कथं न समागतः कितवः ] ।एस दीसइ अंतरिओ [ = उं सखि क एष दृश्यते लतान्तरितः ] ॥ नन्वर्थोपमयोणं स्यात्
भणितः ] ॥
८. ९.
८
८. ७.
' णं भणामि किं लिहसि त्ति ' [ = ननु भणामि किं लिखसि इति ] | - ' णं चंदो तुह वअणं' [ = ननु चन्द्रः तव वदनम् ] ॥
८. ८.
हद्धि खेदानुतापयोः । 'हद्धि णागआ पिअसही' [ = हा धिक् नागता प्रियसखी ] /'हद्धि पाअपडिओ वि णिट्ठरं भणिओ' [ = हा धिक् पादपतितोऽपि निष्ठुरं
10
अंतो संतो च मध्यार्थे
घरस्स अंतो वसइ ' [ = गृहस्यान्तः वसति ] | एवं संतो ॥ ८. १०. हो स्यादामन्त्रणार्थकम् ॥ १३४ ॥
93
-
- हो बम्हण एहि ' [ = भो ब्राह्मण एहि ] ॥
U ०वि० नि भइमं गुणो विच्छसि ; G ओणिभइ मग्गणोमिच्छसि; A om.
दुर्ग्रहवत्या न [ = ओ न

6
१
ॐ सहि को
IO ओणिउ इमं गुणो बिच्छसि
11
B 12 A "थौ.
13 BA भो, ex., but UGIO read in these
also PSM. p. 951.
which is not admissible in the present eontext.

--
cases; see

Page #272

- ८. १७] प्राकृतसर्वस्वम् । ८. ११. गर्वैरं तु केवले स्यात् -- ‘णवरं गहिओ वि हरधणू भग्गो' [ = केवलं गृहीतमपि हरधनुः भग्नम् ] ॥ ८.१२.
णवर च चकारात् केवले । -- ‘णवर दइअं गआ दिट्ठी' । [ = केवलं दयितं गता दृष्टिः ] ॥ ८. १३.
_णवरि त्वनन्तरार्थेऽपि । अपिशब्दात् केवलेऽपि । -- ' मरणं सरणं णवरि एकं ।' [ = मरणं शरणं केवलमेकम् । Ra. II. 1] ॥ ८. १४. पिव विव मिव अ इवार्थाः चत्वारः । चंदो पिव । चंदो विव । चंदो मिव । चंदो अ । 'चंदो व्व' इत्युपमार्थवाशब्दस्य यथादित्वात् ( PS. I. 13 ) आतोऽत् । सेवादित्वात् ( PS. III. 75 ) द्वित्वं च ॥ ८.१५.
इर किर किल निश्चयाख्याने ॥ १३५ ॥ -'जुत्तं इर भणसि' [ = युक्तमेव भणसि] । एवं किर किल ।। ८. १६. किह कीस किणो प्रश्ने - ' किह चिंतसि एकल्लो' [ = किं चिन्तयसि एकाकी ] । एवं कीस, किणो ॥ ८.१७.
पि वि अप्यर्थे द्वौ निपातौ । अनुस्वारपूर्व एव पिशब्दः । खरपूर्वो विशब्दश्चाभिधानात् । -- 'तुमं पि भण' [ = त्वमपि भण] । - ‘सो वि सुर्ण. [ = सोऽपि शणोति ] । अन्यत्र-' अवि णाम घरेज्ज पिआ' [ = अपि नाम ध्रियते प्रिया, R. V. 4]
14 G अवरं evidently in confusion with Oriya letter ण.
15 The order of the words faq aud fha is reversed in BA, but not in UG10.
16 UA कीणो. 17 UGIO सुणइ ; BA भणइ. I think thsse two sents. together form one quotation and not two separate ones, in which case the reading of UGIO would be more appropriate,

Page #273

१०२
मार्कण्डेयविरचितं
[८. १८ - ८.१८.
तिरि तिरोऽर्थे । -- तिरि पेच्छसि किं णु अण्णत्तो [ = तिरः प्रेक्षसे किं नु अन्यतः ] ॥ ८.१९. चेअ चिों एवार्थे 'सो च्चेअ में चिअ वंचेइ ' [ = सः एव मामेव वश्चयति ] ॥ ८. २०.
अस्मरणे -- ' अ दट्टव्वा मालइलआ' [ = अ द्रष्टव्या मालतीलता ] ८. २१.
णवि वैपरीत्ये स्यात् ।। १३६ ॥ -- णवि तुम्हे अजाणुऔं [ = नापि यूयम् अज्ञाः ] ८. २२. णो खेदामन्त्रणवैचित्त्यवितर्कप्रकोपेषु । - णो तहावि सो जणो ण दिट्ठो' [ = णो तथापि स जनो न दृष्टः | 'णो एहि [ = हे एहि ] । -- ‘णो कुदो आअत्तण कत्थ इह टिओ म्मि त्ति ण जाणामि' [ = णो कुत आगत्य कुत्र इह स्थितोऽस्मि इति न जानामि ।
'महुराणअरवहूहिं गरुअंणो फुरइ अज्जिअं पुण्णं । जेण आणिवारिएहिं पिअंति णअणेहि णंदतणअमुहं ॥ [ = मथुरानगरवधूभिः गुरुकं हि स्फुरति अर्जितं पुण्यम् ।
येन अनिवारिताभ्यां पिबन्ति नयनाभ्यां नन्दतनयमुखम् ] । ८. २३. अव्वो विस्मयसूचनसंभाषणखिन्नतानुतापेषु ॥ १३७॥ 'अव्वो लोउत्तरं रूवं [ = अहो लोकोत्तर रूपम् ] । 'अव्वो को एसो'
18 BA चेअ चिअ, ex. च्चअ तुमं च्चि अ; the readings च्चेअ चिअ are according to UGIO.
19 BA 3 which is emended to 3 according to UGIO. ID modern Oriya 31 in used in the same sense.
20 UGIO अलाशण्णा, evidently a mistake. 21 G वैचित्र्य. 22 The text is retained as it is in BA; UGI are very corrupt: U ०वहुहिं० जे णअएहि मन्द मुहं ।
महुपणपरवहुहिंपरपण्णोपुरइअज्जणं गुप्तम् ।
जेअपि हरिएहिं पिअत्तपए।हमन्यत्रणअसूहम् ।। ___IO वहुहिं परपंणो पुरइ अजिणं पुण्णं ।
जे० पअएहि पन्वत्रिण असूहम् ॥ 23 G सन्ताप०; U सम्भाष; IO संअश.

Page #274

- ८. २९] प्राकृतसर्वस्वम् । .
१०३ [ = अहो क एषः] । 'अव्वो पिअसहि पेच्छसु' [ = अहो प्रियसखि प्रेक्षस्व ] । 'अव्वो णागओ पिओ' [ = अहो नागतः प्रियः ] । 'अव्वो किं मए करं' [ = अहो किं मया कृतम् ] ॥ ८. २४. दाणिं एहि अणहा इह एत्ताहे च दाणि एत॒ण ।
अधुनाँर्थाः एते सप्त। ८. २५.
उअ पश्येत्यर्थे - ' उअ णिच्चलणिप्पंदा २७ [ = पश्य निश्चलनिष्पन्दा, G. S. I. 4] ८. २६.
वे व्वे वले च संबुद्धौ ।। १३८ ॥ - वे भद्द एहि ' [ = हे भद्र एहि ] । एवं व्वे वले च ॥ ८. २७. त्ति सहसत्ति पत्ति तेंडत्ति गवत्ति एक्करिसिआ षैः । शीघ्रार्थाः । ८. २८. कल्लिं श्वोऽर्थे - ‘कल्लिं एहिइ दइओ' [ = श्वः एष्यति दयितः] । ८. २९.
आम भवैदर्थः --- आम कुण' [ = भवान् करोतु ] ॥
24 UGIO शाखए. 25 Mss. एत्तुण but B एत्तूण. 26 UG °थे.
27 UI णिफन्दा; BG णिफंद; ०णिपन्य; A णिप्पन्दा which as correct according to Mk.; see PS. III. 49.
28 The particle वे is offensive in Oriya. 29 GI तृडि ; U0 तृत्ति.
30 B तभत्ति; U० इतत्ति ; I हितरि ; G दितरि; A तडत्ति which seems to be correct. In Oriya the word aftja is used in the same sense. The word seems to have its source in the skt. word तडित्.
31 UO णवत्ति ; Gणपत्ति ; I णवर्त ; but B णवरि. Em. after Uo.
32 Gट 33 BA °र्थकः, by retainig the reading of UGIO there is no violation of metrical discipline,
34 G कुणइ.

Page #275

१०४
मार्कण्डेयविरचितं
[८. ३० -
८.३०.
बहिं बाह्ये ।। १३९ ।। -- 'पाविट्ठ बहिं ठाहि' [ = पापिष्ठ बहिः तिष्ठ ] ॥ ८. ३१. खल जे" दे इ र पादप्रपूरणे प्रथमो द्वयक्षरः । अन्ये चत्वार एकाक्षराः। ---' दुक्खं खल जीवइ वराई । [ = दुःखं खलु जीवति वराकी ] । –'तुं जे जाणसि सव्वं ' [ = त्वं च जानासि सर्वम् ] ॥ ८.३२.
हाम एवमित्यर्थे । हाम भण, एवं भण ॥ ८. ३३. शेषं तु संस्कृतात् स्यात् उक्तादन्यच्छेषम् । जअइ । अअं । इअं । गमणं । पढणं । तवस्सी । हतुं । रंतुं । ---' वच्चइ पिअम्मि भणिअं' [ = व्रजति प्रिये भणितम् ] । व्रजति सतीति सप्तम्यन्तस्य परिणतिः । अह । जह । तह । एवमेवेत्यस्य वलोपे एमे। जाव, ताव, किंचि, इत्यादि ॥ ८. ३४.
तादृश एवात्र तु समासाः । तत्पुरुषादयः षट् समासाः संस्कृते ये इष्टौ अत्र प्राकृतेऽपि तादृश एव स्युः । राअपुरिसो । उवकुंभं । रामलक्खणा । धवखइरपलासं । णीलप्पलं । बहुधणो॥ ८. ३५. तत्र निषिद्धाश्च स्युः तत्र निषिद्धाश्च समासा इह प्राकृते स्युः । गहपंचमो गुरू । माणुससूरतमो खत्तिओ ॥ ८. ३६.
पूर्वनिपातोऽन्यथा प्रायः ॥ १४०॥ समासे संस्कृतविहितः पूर्वनिपातः प्राकृते प्रायोऽन्यथा स्यात् । धवखइरा,
35 UGIO ते ; evidently a mistake; जे is also used in Oriya in the same sense. 36 G ततोदन्मत्त.; IO ततोदन्यच.
37 UGIO चिदित्यादि ; A om. 38 U om.
39 UGIO ये यद्वि (शि in UG)ष्ट. 40 U गुम्मरअमो तुम्मर अमो; A अमो. 41 UGIO om. portions from विहितः up to this.

...

Page #276

-- ८. ३६] खइरधवा । कइबुहा, बुहकइणो । भीमधणंजआ, धणंजअभीमा ॥
बालव्युत्पत्तिदिङ्मानं दर्शितं यत्नतो मया । विज्ञातव्यं तु विद्वद्भिः शेषं शिष्टप्रयोगतः ॥ इति श्रीमार्कण्डेयकवीन्द्रकृतौ प्राकृतसर्वस्वे भाषाविवेचने
महाराष्ट्रयनुशासनमष्टमः पादैः ॥ ८ ॥
42 UIO कृते.
43 N. B. – A hag perserved the text only upto the end of this Pāda. The rest of the text, though once existed, as the Ms. pagings show, are now lost.

Page #277

१०६
मार्कण्डेयविरचितं
[९.१ -
नवमः पादः। अथ शौरसेन्यनुशिष्यते । ९. १. शौरसेनी महाराष्ट्रया संस्कृतानुगमात् क्वचित् । सिध्यतीति शेषः । यत्र विशेषलक्षणं नास्ति तन्महाराष्ट्रीवत् । यथा-मादा, पिदा, अअं, इअं, शिंदेदि, छिदेदि, भणेदि, रणेदि, हरेदि, मुंह, विहवं । भिण्णं, जिण्णं । कचिद्हणात्-किणेदि, जिणेदि । एवमन्ये द्रष्टव्याः ॥ ९. २. नेद्वेतसाङ्गारयोः स्यात् वेदसो । अंगारो॥ ९.३.
ओत्वं च बदरादिषु । न स्यात् । बअरं । लावणं । चउट्ठी । चउद्दही । मऊरो । मऊहो । ९. ४. यथादिषु कचिद्भवः न स्यात् । यधा । तधा । कुमारी । मज्जारो॥
पिण्डादिष्वेकिंशुके ॥ १४१ ।। न स्यादित्येव । पिंडं । धम्मिल्लं । किंशुके तु किंसुओ केसुओ । वेटमिति यदृश्यते तत् प्रमादपाठ एव ।। ९. ६. मुक्तापुष्करवज तुण्डादिष्वोत् न स्यात् । तुंडं । कुटिमं । मुक्तापुष्करवर्जमिति किम् । मोत्ती । पोक्खरं । पोक्खरिणी ॥ ९. ७.
___ उडूखले ड्वा च । ड्वा सह ऊत ओन्न स्यात् । उलूहलो ॥ ९. ८. एदीदृशकीदृशयोः ईत एन्न स्यात् । ईदिसं । कीदिसं ॥ ९.९.
इत् पुरुषे च रोरुत इन्न स्यात् । पुरुसो ॥
९.५.
__ 1 UGIO सुद्ध. 2 B lacks these two words; UIO write them as भिक्ष्णो, जिक्ष्णो; Gas भिष्णो, जिष्णो. Em. is mine.
3 G पदात् ; 0 पाठात्. 4 UIO नेवेति; G वेदेति. 5 UGIO व. 6 UI0 उलूहतो; 0 उऊहलो.

Page #278

१०७
. - ९. १७]
प्राकृतसर्वखम् । ९.१०.
अधुधिष्ठिरोपर्योः ॥ १४२ ॥ ततोऽन्न स्यात् । जुहिट्ठिरो । उवरि ॥ ९.११. इवेदनादेवरयोः एत इन्न स्यात् । वेअणा । देअरो ॥ ९.१२.
___ अत्ववत्वे प्रकोष्ठके। ओतोऽत्वं कस्य वत्वं च न स्यात् । पओट्ठो ॥ ९. १३. अइर्दैवे न स्यात् । देव्वं ॥ ९.१४.
गौरव आत न स्यात् । गोरवं, गउरवं ॥ ९. १५.
अउत् कौरवपौरवे ॥ १४३ ॥ अनयोरौतः स्थाने अउन्न स्यात् । कोरवो । पोरेवो । अन्यत्र पउरुसं ॥ ९. १६. ऋण्यादौ यादृशाद्याः स्युः जादिसं । तादिसं । ईदिसो । कीदिसो । एआरिसो, अण्णारिसो इति केचित् । मिओ मृतः, पृतना पिदणा इत्यादयः ॥ ९.१७.
रुक्खो वृक्षस्य केवलः । स्यात् । न तु वच्छो ॥
इति शौरसेन्यामज्विधिः प्रथमं प्रकरणम् ॥
7 BUGIO गौरये. 8 B कोरओ; 0 कोरयो. 9 BUIO गोरवो; G गोरवं and adds एवं पोरवो; I have emended the text after this last word given in G ; in that case otra and ga are to be taken as confusions. The word intrat as given in BUIO ought to have been neuter gender corresponding to Skt. irta. Again, the change of it into 373 which is admissible in M. by I. bl, is here denied by IX. 14 above. If we take ita as the original reading, this would contradict IX. 14. As a matter of fact ittà has already been given as an example in Sū. 14 ( see above ) where the change of into 3 does not take place in गौरवम् . Though Mk has not given पौरव as a word coming under the पौराति class (see PS. I. 49), he has probably taken पौरव under the otarie class. Rt. denies the change of af to 23 to the entire ita class. Cf. Rt. II, 1.4.

Page #279

१०८
मार्कण्डेयविरचितं
[९. १८ -
९. १८. अपदादावयुजीम् इत ऊर्ध्वमपादादावयुक्तानां ज्ञेयम् ।
शीकरचन्द्रिकयोर्भमौ ॥ १४४ ॥ न स्तः । सीअरो। चंदिमा ॥ ९. २०. अपताकाव्यातगर्भितेषु बहुलं तकारो 'दैः । स्यात् । - ' सहि दइदमालदीजीविदे साहसोवण्णासिणि ' [-सखि दयितमालतीजीविते साहसोपन्यासिनि, M. M. II 1/2 ]। बहुलग्रहणात् 'अतुलिअपरक्कमो' [=अतुलितपराक्रमः ] ॥ ९. २१. पो वः स्यात् 'पावेण तावं लहंति' [ = पापेन तापं लभन्ते] ॥ ९. २२.
न कबन्धे पमौ. स्याताम् । कबंधो ॥ ९. २३.
___ अपूर्वेऽवरूवं वा। स्यात् । अउव्वं, बाहुल्यात् पलोपः । अवरूवं ।। ९. २४. थो धोऽप्रथमपृथिव्योः थो धः स्यात् । जधा । कधेदि । प्रथमपृथिव्योस्तु पदुमं, पुहई ॥ ९. २५.
भरते धस्तस्य तस्य धः स्यात् । भरधो ॥ ९. २६.
. न दलोपः ॥ १४५ ॥ महाराष्ट्रीसिद्धो दलोपो न स्यात् सोदॉमिणी । दुरासँदो । बाहुल्यात हिअअं ॥ ९. २७. धभौ दबवदुच्चायौं मधुरं । कलभो । बाहुल्यात् णहअलं ॥ ९. २८.
हरिद्रादिषु लः क्वचित् । रस्य लः स्यात् । हलिद्दा । वलणं । कचिद्रहणात् जुहिट्ठिरो, महुरो ॥
10 UGJO अथ(-आ)दादावयुक्ता (- ताः in o). 11 TO शाकर; G सागर.
12 UGIO ; they again include this in Sū., which is obviously faulty. 13 U तकारादेशः; G कारान्तरादेशः : I0 तः स्यात् is included in Su. according to Mss. 14 Mss. insert सह here.
___15_UGI सोदामणी. 16 UGIO पुरोसदो.

Page #280

- ९. ३९] प्राकृतसर्वस्वम् । ९. २९. फोहा स्यात् । सहलं । सहरी ।। ९.३०.
नो पाषाणे पाषाणे षस्य हो न स्यात् । पासाणो ॥ ९.३१.
दशचतुर्दश्योरनाम्नि वा ॥१४६ ॥ अनाम्नि दशचतुर्दश्योः शो हो वा स्यात् । दस दह । चउद्दस, चउद्दह । नाम्नि तु दसरहो, दसमुहो । चतुर्दशग्रहणात् एआरह, वारह ।।
इति शौरसेन्यामपदाद्ययुक्तविधिर्द्वितीयं प्रकरणम् । ९. ३२. आदौ पदस्य अधिकारोऽयम् । ९. ३३.
शावे छो न स्यात् सावो ॥ ९.३४. .
.. लाङ्गलादौ णः। न स्यात् । लंगलं । लंगूलं । लोहलं ।। ९. ३५. यष्ट्यां लश्च न स्यात् । जट्ठी॥ ९.३६.
किराते चः ने स्यात् । किराँदो॥ ९. ३७.
डः स्याद्दह्यमानस्य ॥ १४७ ॥ नेति निवृत्तम् । डज्झमाणो । अन्यत्र दोला, दंडो, दसणो, दहणो ।
इति शौरसेन्यां पदाद्ययुक्तविधिस्तृतीयं प्रकरणम् ॥ ९. ३८. सर्वत्र युक्तस्य सर्वत्र पदादिमध्यान्तेषु । अधिकारोऽयम् ॥ ९. ३९. . न खः स्फोटकस्य खो न स्यात् । फोडओ॥
17 G सहवं; UIO सहजं. 19 UG10 om. 20
18 UIO सहचरी (-रि in IO); G गरी. B 'तो.

Page #281

११०
मार्कण्डेयविरचितं [९.४० -
उत्थितस्य ठः। न स्यात् । उत्थिदो॥ ९. ४१. क्षणधीरसदृक्षाणां छः न स्यात् । खणो। खीरं । सरिक्खो। ९.४२.
___ डः संमर्दगर्दभे" ॥ १४८ ॥ अनयो? न स्यात् । सम्मदो । गद्दहो॥ ९. ४३. कूष्माण्डे हा न स्यात् । कुम्हंडो॥ ९.४४.
अभिमन्यौ जः न स्यात् । अहिमण्णू ॥ ९.४५.
चिह्ने न्धः न स्यात् । चिण्हं ॥ ९.४६.
अथ विभाषिताः। बाष्पे हो भिन्दिपाले ण्डो ण्यन्यज्ञेषु न इत्यमी ॥१४९॥ एवमी हण्डजा विभाषिताः । बाहो, बप्फो । भिंदिवालो, भिंडिवालो। अब्बम्हण्णं, अब्बम्हज्जं । अहिण्णाणं, अहिजाणं । कण्णआ, कज्जआ । बाहुल्यात्-जण्णसेणो, इंगिअजो ।।
___ इति शौरसेन्या पदादिमध्यान्तविधिश्चतुर्थं प्रकरणम् । ९. ४७. संधीनां विश्लेषा बहुलं' स्युः । जुज्जदि एदं । आअच्छदि एत्थ । - ‘ण मे वअणमण्णधा भविदु. मरिहदि [ = न मे वचनमन्यथा भवितुमर्हति, Sak. IV. 70/71 ] ॥ ९.४८.
नाज्लुग्विशेषाः स्युः। राअउलं । देअंउलं । जउणाअडं । वेणुवणं । वासइसी । चक्कआओ । अतेरं ॥
21 • भयो.. 22 B separates this from Su. rightly unlike Mss. which include the same in Su. 23 UGIO "वअणा.
24 B अरहदि ; om. according to Mss. The from अरिहदि is also allowed; see III. 85. 25 UI लुङविशेषाः; G यलुक्षु शेषाः; ० नाङ्लधिशेषाः. 26 B देव'; em. according to Mss. 27 B णू'; em. according to Mss. 28 GI अउउरं.

Page #282

- ९. ५९] . प्राकृतसर्वस्वम् । ९. ४९. पुनरपि पुणरवि पुनरपत्यिस्य पुणरवि न स्यात् । पुणवि, पुणोवि ।। ९. ५०. कौतूहलसेवास्थूलके द्वित्वम् ॥ १५० ॥ न स्यात् । कोदूहलं । सेवा । थूलं । अन्यत्र देव्वं, जोव्वणं ।। ९. ५१. कालायसभाजनयो क् न स्यात् । कालाअसो । भाअणं ॥ ९. ५२.
इदानीमस्तु बिन्दोर्वा । लुक् स्याद्वा । इदाणिं, इदाणि । नियमादन्यत्र मांसादौ लुक् न स्यादेव । मंस, णूणं, कथं इत्यादि ॥ ९. ५३. परिवर्तनं करेण्वितरथयोन स्यात् चेति निवृत्तम् । करेणू । इअरों ॥ ९.५४.
बृहस्पतौ च भः ॥ १५१ ॥ न स्यात् । बिहप्फदी॥ ९. ५५. त्वस्य त्तम् न स्यात् । पहुत्तणं ॥ । ९. ५६.
लक्ष्यानुसाराल्लिङ्गं स्यात् भाअहेओ, भाअहेअं । गोणो, गोणं ।। ९.५७.
क्वायचोरिः। स्यात् । हसिअ । विहासअ॥ ९. ५८. कृगमिभ्यामुअश्च स्यात्तयोः कदगदावपि ॥१५२ ॥ कृगमिभ्यां क्तवायचोरुअः स्यात् तयोः स्थाने कदगदावपि स्याताम् । कदुअ । गदुअ । उवकदुअ । आगदुअ ॥ .
___ इति शौरसेन्यां संकीर्णविधिः पञ्चमं प्रकरणम् ॥ ९. ५९. आदतो दुर्वाससः सौ सौ दुर्वाससोऽत औं स्यात् । दुव्वासा । साविति किम् । दुव्बासेण ॥
29. I करेंट ; 0 करेट. 30 B इअरहा; G इहरथा; 10 इहरधीं which is a confusion for इअरधा; hence em. 31 Mss. om. this word.

Page #283

११२
मार्कण्डेयविरचितं
[९.६० -
-
8
९. ६०.
दो उसेः दो एव स्यान्नान्ये । रुक्खादो। अग्गिदो । वाउँदो ॥ ९.६१.
आदतः कचित् । अतो ङसेरात् स्यात् कचित् ।- 'तव कारणा किलिट्ठो सो जैणो' = तव कारणात् क्लिष्टः स जनः । ९. ६२. डेरे अत उत्तरस्य डेरे स्यात् । रुक्खे ॥
इदुद्भयां म्मि इदुद्भयामुत्तरस्य डेमि स्यात् । अग्गिम्मि । वाउम्मि ॥ ९.६४.
जसो वो न स्यात् इदुद्भयामुत्तरस्य जसो वो न स्यात् । कइणो, कअओ । भाणुणो, भाणओ ॥ ९.६५.
उत्तथा स्त्रियाम् ॥१५३ ॥ स्त्रियां जस उन स्यात् । मालाओ । णईओ । वहूओ ॥ ९.६६. टाङसिङस्ङीनामेत् स्यात् । नेति निवृत्तम् । बालाए । णईए । वहुए। ९.६७.
द्वितीयया मादरं मातुः । पदादेशोऽयम् । मादरं पेक्ख । ९.६८. ई न किमादेः किमादेः स्त्रियामी न स्यात् । का । जा । ताए । इमाए ॥ ९. ६९. . क्लीबे जश्शसोर्णि वाँ स्यात् । वणाणि, वणाई वा॥
32 U वामदो; G वासवो. 33 UIO जनो ; G ओनो. 34 G reads Sü. as ओ स्त्रियाम् ; 10 ततथा स्त्रियाम्. 35 G जस ओत; IO very corrupt; स्त्रायां जं (अं in O) भं तत्र स्यात.
36 GIO 5° thus the confusion between zy and T very often occurs in Mss. which is a clear proof to confirm the confusion between टाकी and शक्की ; the manner of writing Oriya letters by the scribes is responsible for such a confusion.
37 G confuses this Sū. with No. 71 and om. 69 & 70.
38 B. om. जस from Su. and includes स्यात in it. The reading suggested is in accord with UIO with this exception that they include eta in Sū. which being done so, violates metrical rule.

Page #284

- ९. ८०] प्राकृतसर्वखम् । ९. ७०.
न चैसिमिदमादेः॥१५४॥ इदमादेराम एसिं न स्यात् । इमाणं । काणं । जाणं । ताणं । एदाणं ॥ ९. ७१. आस स्सा से तो किमादेः किमादेरास स्सा त्तो इति विभक्त्यादेशाः से' इति पदादेशश्च न स्युः। कस्स । जस्स । तस्स । काए । ताए । इमाए । एदाए। कदो । जदो । तदो । इमादो ॥ ९.७२.
स्यातामेव कुदो इदो। अर्थात् किमिदमोः॥ ९. ७३. नालादिः आला इओं आहे इत्यादिर्न स्यात् । कस्सि, कहिं, कत्थ । तस्सि, तहिं, तत्थ । म्मिन स्यात् ॥ ९. ७४.
आमेदमः सिं आमा सह इदमः सिं न स्यात् । इमाणं ॥ ९. ७५.
इहस्येधो विधीयते ॥ १५५ ॥ इध ।। ९. ७६. क्लीबे स्वम्भ्यामिदमिणं इति द्वे स्याताम् । इदं वणं, इणं धणं वा ॥ ९. ७७.
सुनेअमअमन्यतः। अन्यत्र स्त्रीपुंसयोः । इअं बाला । अअं रुक्खो । नियमार्थमिदम् ॥ ९. ७८. नैसैतदः सुना एतद एस न स्यात् । एसो जणो ॥ ९.७९.
अहादसश्च सुना अदसश्च अह न स्यात् । अमु जणो । अमु वहू । अमु वणं ॥
ङसिङस्भ्यामदो भवेत् ॥ १५६ ॥ एतददसोरित्येव । अदो कारणीदो ॥
39 0 om. 40 UGIO इला. 41 UG om. this second set of ex, but IO retain. 42 UG om, this ex, but IQ retain. प्राकृत, ८

Page #285

मार्कण्डेयविरचितं
९. ८१.
अथ युष्मदस्तुमं स्वम्भ्याम् युष्मद इत्यधिकारः । तुमं स्यात् । तुमं त्वं त्वां वा ॥
' ११४
९. ८२.
तुम्हे यूयं युष्मान् वा ॥
९. ८३.
तर त्वया, त्वयि वा ॥
तुम्हे भवति जश्शस्भ्याम् ।
टाङिभ्यां तु तए स्यात्
९. ८४.
तुम्हः स्याद्भिस्भ्यसामसु
॥ १५७ ॥
एषु परेषु तुम्हः स्यात् । अत एत्वम् । तुम्हेहिं । तुम्हहिंतो । तुम्हाणं,
दीर्घः । तुम्हे ॥
ङसिना समं तुमादों
९. ८५. स्यात् । तुमादो ||
९. ८६.
तेदेतुम्हा ङसा
ङसा सह त्रयः स्युः । ते । दे । तुम्ह । ' तुज्झ ण जाणे हिअअं ' [ = तव न जाने हृदयम्, Sak. III. 59 ] इति गाथायां महाराष्ट्री ||
९. ८७.
वो युष्मान् युष्माकं वा । पूर्वसूत्रात् तुम्हे तुम्हाणं ॥
अहंमस्मदः सुना स्यात्

[ ९.८१ -
शाम्भ्यां वो ।
९. ८८.
अहं ॥
९. ८९.
वअं ॥
९. ९०.
शसा चाम्हे ॥ १५८ ॥
शसा अम्हे स्यात् । अम्हे भण । चकारात् जसा च । अम्हे भfम्ह ॥
जसा वअं स्यात्
43 IO read everywhere म्भ in place of म्ह.
44
U om. ; IO भिवसाम्मु.
45 B आणे ; em according to Mss. which invariably read जाणे
a form also allowed in M., for the elision of intervocal consonants is not always binding as Mk. himself confirms it ; cf. PS. II. 2.
46
UG 'म्हए; IO भए.

Page #286

-- ९. १०१] प्राकृतसर्वखम् । ९. ९१. मममा... अमा सह मं स्यात् । म पेक्ख ॥. . . ९. ९२. टया मए स्यात् मए कदं ॥ ९. ९३.
___ मइ च डिना स्यात् मइ ठिदं । चकारात् मए ठिदं ॥ ९. ९४.
न मज्झ उसा। डसा मज्झादेशो न स्यात् । अन्ये तु स्युरेव । मे । मम । मह ।। . ९. ९५. आमाम्हं अम्हाणं स्याताम् । अम्हं, अम्हाणं धणं ॥ ९. ९६. .. उसिना मत्तो ममादो द्वौ ॥ १५९ ॥ स्याताम् । अन्ये तु न स्युः । मत्तो, ममादो मंत् ।।
इति शौरसेन्यां सुब्विधिः षष्ठं प्रकरणम् ॥ ९. ९७. धातोः परस्मैपदं स्यात् “पचइ । वड्डइ ॥ ९. ९८.
त्रिषु प्रायेण लेंड् भवेत् । त्रिषु कालेषु । अहं भणामि । रामो राआ भोदि ॥ ९. ९९. लोड् विध्यादौ पचदु । जादु ॥ ९. १००.
भाविनि लद् न लुट् । बली इंदो भविस्सदि । ९. १०१.
. त्यादेर्दस्तस्य त्यादेस्तस्य दः स्यात् । भोदि । गच्छदु । गमिस्सदि । केवलतकारग्रहणात् भणंति, पचंतु, इत्यादयः ।।
47 This sent. is found only in G. 48 U om. 49 Mss. मत्त. 50 Mss. om. लड् and read पाये for प्रायेण..

Page #287

११६
मार्कण्डेयविरचितं [९. १०२ - ९.१०२.
भूग्नि धः॥ १६० ॥ भूम्नि बहुत्वे तस्य धः स्यात् । चिट्ठध । थस्य धत्वेऽप्येवं रूपम् ।। ९. १०३. उत्तमे म्हः . . उत्तमपुरुषबहुत्वे विभक्तेः म्हः स्यात् । करेम्ह । चिट्ठम्हें ॥ ९.१०४.
भविष्यति स्सश्च त्यादौ भविष्यति त्यादौ परे स्सो विकरणः स्यात् , नान्ये । गमिस्सदि । भणि-. सेंदि । ९.१०५.
स्समेव च । उत्तमे मिडा सह स्समेव स्यात् । गमिस्सं । भणिस्सं ॥ ९.१०६. न अज्जाहासोच्छमाद्याः धातुतिङोर्मध्ये विहिता ज्ज ज्जा हा इति त्रयः तिङां स्थाने ज्ज ज्जा इत्युभौ च न स्युः । सोच्छं, वोच्छं, रोच्छमित्यादयश्च न स्युः । देदि, भोदि । करिस्सदि, भणिस्सदि । सुणिस्सं, वुच्चिस्स, रोदिस्सं, करिस्सं, इत्यादि । ९.१०७.
अत एत्वं तुमादिषु ॥ १६१ ॥ न स्यात् । पचिदुं । पचिदव्वं ।।
इति शौरसेन्यां तिविधिः सप्तमं प्रकरणम् ॥ ९.१०८. भुवो भो भो स्यात् । भोदि । भोदु ।। ९.१०९.
होश्च शौकल्यमते स्यात् होदि । ९.११०.
क्त्वालॅटोर्भवः । स्यात् । भविअ । स्थानिवद्भावात् परिभविअ । भविस्सदि ।
51 B वच्चध which is not authorised by Mss.
62 B वच्चम्ह; em. after Mss. 53 0om. this Su. but retains: the comm. 54 B excludes this whereas Mss. include it in Su.
55 UGIO om. 56 UGIO Hazafe, but since in the following Sū. and elsewhere te is usually accompanied by Hot as ex.,. the ex. given by B is acceptable. 57 UGIO सा.
68 BUGI read 'लुटोः; O°लुपे ; both these go counter to the ex.. given in comm; hence em.

:

Page #288

- ९. १२१]
प्राकृतसर्वसम् । ९. १११. नक्ते हूः क्ते भुवो हू न स्यात् । भूदं ॥ ९. ११२. पश्यतेः पेच्छ: स्यात् । पेच्छदि । प्रेक्षतेस्तु पेक्खदि । ९.११३.
ब्रुवो बुचः चुच्चदि। ९. ११४.
कथेः कधः ।। १६२॥ कधेदि । न तु साहसासौ ॥ ९. ११५. घ्रो जिग्घः स्यात् जिग्घदि । ९. ११६.
भातेर्भाः भाअदि ॥ ९. ११७.
फँसो मृजेः . 'फुसः स्यात् । फुसदि ॥ ९. ११८.
क्षुदः खुंदः। स्यात् । खुंददि ॥ ९. ११९. घूर्णो घुम्मः घुम्मदि। ९.१२०. स्तौतेस्थुणः थुणदि ॥ ९. १२१.
भियो भा भादि ।
59 B फुसो; I0 पुंसो which may be due to confusion with फुसो written in Oriya script. Em, according to UG which read insted of फुस; also cf. He. IV. 105. ___60 I0 धुम

Page #289

११८
मार्कण्डेयविरचितं
[९. १२२ - ९. १२२.
घसः सृजतेः ॥ १६३ ॥ घंसदि ॥ ९. १२३, छुपरिग्छगच्छुवौ स्याताम् । छिग्गदि । छुर्वेदि ॥ ९.१२४.
भावकर्मणोस्तु छयो भवेत् । छुवीअदि ॥ ९ १२५. लटि दाजो दइ भवेत् दइस्सदि ॥ ९.१२६.
यक्क्त्वायच्सु द इष्यते ॥ १६४ ॥ दाज इत्येव । दीअदि । दइअ । पदइअ । अन्यत्र देदि, देदु, दादु, दादव्वं ॥ ९. १२७. चर्चेश्वव्वः स्यात् । चप्पो न स्यात् । चव्वदि । एवमन्यत्रापि । ९. १२८. .
अहेर्गेण्हः स्यात् । गेहदि । । ९. १२९.
गेज्झधेप्पो यका सह । ग्रहः स्याताम् । गेज्झदि, घेप्पदि ॥
61 Dr. Ghosh is right in pointing out that मृजतेः is the correct. word instead of सृजतेः ( cf. PK. p. 124 ). In Oriya too there is the use 'घसात्मजा' which confirms this hypothesis. Yet B and Mss. read सृजतः, and had it been a seribal error ( as Dr. Ghosh presumes ) we. should have घसो सृजतेः, as the Sü. and not घसः सृजतेः, thus rightly in keeping with the sandhi rule. Hence it should not be taken as a. seribal error. Again we have already Sü. फुसो मृजेः in which the धात्वादेश of मृजू has been given. 62 UGIO 'ति.
63 UGIO 7=ET:. 64 B gaię which goes against the reading of Mss. The doubl ing occurred in Sū. is different being according to Sandhi rule.
65. B 5997; ex. ufa; em. is according to Mss. In the opinion of Rt. it is छिप्प and च्छिव both; cf. II. 1. 29. 66 I चग्गो; G वर्गों; UG वग्गो.
67 IO घेग्गदि ; UG om. Definitely in these exs. cq has been confused with it.

Page #290

- ९. १४० ]
९. १३०. गहिदं । गहिदव्वं ॥
प्राकृतसर्वस्वम् ।
११९
न क्तक्तवतुतव्येषु कपिलो गेहमिच्छति ।। १६५ ॥
९. १३१.
स्याताम् । सक्कुणदि, सक्कदि ॥
शक्नोतेः सक्कुण सकौ
९. १३२.
शक्नोतेरित्येव । सक्कुर्णी आदि, सक्कीअदि ॥ म्लायो मिलाअ
९. १३३. स्यात् । मिलाअदि ॥
९. १३४.
हुश्रुजिलूनां णोऽन्ते
एषामते ण एव स्यात् । हुणदि । सुणदि । जिणदि । लुणदि । अन्यत्र तु
धुणदि, धुअदि ॥
तीरो भावकर्मणोर्न स्यात् ।
९. १३५.
यका न व्वः ॥ १६६ ॥
एषां णस्य यका सह व्वो न स्यात् । हुणीअदि, सुणीअदि ॥
९. १३६.
स्थश्चिट्ठः
स्यात् । चिट्ठदि ॥
68
69
70
71
९. १३७.
उदा सह स्थ उत्थः स्यात् । उत्थेदि ||
९. १३८.
नान्यत् । सुअदि ॥
९. १३९.
९. १४०. सुमरदि । विसुँमरदि ॥

उदोत्थः स्यात्
सुविस्सदि । सुविदं । सुविदव्वं । सविदुं । सुविअ ॥
स्मरते सुमरः
0 नीरे.
UG सक्क०; IO सक्कणा ०. UGIO सुबिद.
Missing in UG only.
खपेः सुअः स्यात्
लडादिकेषु सुवः ।

Page #291

१२०
मार्कण्डेयविरचितं [९. १४१ - ९. १४१. शीधिरुदां सुआरोवरोदाः स्युः ॥१६७ ॥ सुआदि । रोवदि । रोददि ॥ ९. १४२. मजे खुप्पो न स्यात् बुड्डदि । मज्जदि ॥ ९.१४३.
राजो रेहः न स्यात् । राअदि ॥ ९.१४४.
कृञश्च कुणः। न स्यात् । करेदि ॥ ९. १४५. मो हनिखन्यो? न स्यात् । हणदि । खणदि । ९.१४६.
दुब्भादयो यका दुहादीनां यका सह दुब्भादयो न स्युः । दुहीअदि । वहीअदि ।। लिहीअदि ।। ९. १४७.
द्विर्गमाद्यन्तः ॥ १६८ ॥ यका सह गमादेरन्तो द्विर्न स्यात् । गमीअदि । रमीअदि ।।
इति शौरसेन्यां धातुपरिणतिरष्टमं प्रकरणम् ।। ९. १४८. बहुलं भीष्मादेभिप्फाद्याः स्युः मुख्यलक्षणैरसिद्धा निपात्यन्ते । भीष्मे भिंफो । शत्रुघ्ने सत्तुग्यो । यावति जत्तिकं । एवं तेत्तिकं, एत्तिकं, भट्टारओ, भट्टा, अच्छरीअं, दुहितार धूदी, दुहिदिआ, स्त्रियां इत्थी,-' इत्थीअणं पहरंतो कधं ण लज्जसि' [ = स्त्रीजनं प्रहरन् कथं न लज्जसे, Ra. II. p. 46 ] , भादा, भादुओ, जामादा, जामादुओ, इत्यादयः ॥
72 U भिव्वा०; G भवा०, IO भिवा०. 73 G सूत्र०; UIO असिद्धौ; G सिद्धो for असिद्धा. 74 UIO भिब्वो; G भव्वो; 75 UGO धादा; I धादी. 76 Ogfrantfach for the portion from gieo up to this.

Page #292

-९.१५८] प्राकृतसर्वस्वम् ।
१२१ ९.१४९.
नामनि किबन्ताः स्युः। इंदई । सत्तुई शत्रुजिन्नाम राजा। विस्सई विश्वाजत् क्रतुविशेषः ॥ अथाव्ययानपाताः९. १५०. द्रागित्यर्थे दउत्ति स्यात् ॥ ९.१५१.
क्खु निश्चये - 'सो क्खु तुम्हाणं पिदा' [= स खलु युष्माकं पिता, छलितराम, SD, 528 ] ॥ ९.१५२.
बिन्दुतः कलुक् ॥ १६९ ॥ बिन्दोः परस्य खुशब्दस्य कलुक् स्यात् । तं खु भणामि ।।
९. १५३. एवार्थे जेव स्यात् .. सोज्जेव जणो ॥ ९.१५४.
बिन्दोर्जी लुग्वो द्विश्व वा भवेत् । बिन्दोरुत्तरस्य ज्जेवशब्दस्य । तं जेव्व, तं जेव ।। ९. १५५. नन्वर्थे णं -स्यात् । नोपमार्थे । णं भणामि ॥ ९. १५६.
इवार्थे विध स्यात् । चंदो विअ ॥ ९.१५७.
क्वचिद् व्वश्व इवार्थे इत्येव । चंदो र्वं ॥ ९.१५८.
पूर्ववच्छेषम् ॥ १७ ॥ उक्तादन्यत्पूर्ववत् महाराष्ट्रीवद्वेदितव्यम् ॥
राजपल्यादिवक्त्रेन्दुसंवासहृदयंगर्मी । मृदुगम्भीरसंदर्भा शौरसेनी धिनोतु वः॥ इति श्रीमार्कण्डेयकवीन्द्रकृतौ प्राकृतसर्वस्वे भाषाविवेचने
शौरसेन्यनुशासनं नवमः पादः ॥९॥
77 from तं खु० ( 152 ) up to this Io. om. 78 0 om. the last ex. 79_IO ससहु.
80 UGIO 'गमो.

Page #293

मार्कण्डेय विरचितं
दशमः पादः ।
अथ प्राच्या । प्राच्या विदूषकांदिहास्यपात्रभाषा । - ' प्राच्या विदूषकादी
।
१२२
नाम् ' ( NS. XVII. 51 ) इति भरतः ।
पूर्वापरहतं कापि कचिच्छेकोक्तिसुन्दरम् । ग्राम्याभ्यामुपमोक्तिभ्यां युक्तं वक्ति विदूषकः ॥
इति च ॥ १०.१.
शौरसेनीतः प्राच्यायाः सिद्धिर्वेदितव्या ॥
प्राच्यासिद्धिः शौरसेन्याः
१०. २. भविष्यच्छदे । पंडिदो ओक्खमाणो पढेदि ॥ १०.३. मूर्खे मुरुक्ख:
I
स्यात् । मुरुक्ख, ण जाणासि ।

१०. ४.
भवत्यां भोदि
स्यात् । - ' भोदि साअरिए ' [ = भवति सागरिके, Ra. III. p. 117 ] स्त्रीलिङ्गनिर्देशात् – ' जं भवं भणदि ' [= यद् भवान् भणति ] ॥
१०. ५.
वक्रे तु वक्नु च ।
वक्नु भणामि । चकारात् वकं च ॥
ओक्खमाणो भविष्यति ।
1
I विदूषकादि ; G विदूषकपात्रस्य ; हास्य० भाषा ; om.; विदूषणदि 0 विदूषणादि; B विदूषकयिटादि ; since the inclusion of विट as has been done by B is not attested by any Ms., I have omitted that word and retained the reading of I as authentic. This is also coufirmed by the fact that विदूषक alone speaks प्राच्या in Skt plays and he is prominent humorous figure unlike Vita. Moreover the quotation from Bh. as given by Mk, mentions Viduṣaka as the fore-ranking humorous character.
2 G भविष्यच्छन्दो ; also IO भविष्यच्छवे ०९ ए भविष्यच्छब्दे ; Blacks this portion of comm.
3 B om,;
UIO भवर्क; G वंकुभं.
4
U भणादि
[ १०.१ -
5

܀

Page #294

- १०. ११] प्राकृतसर्वस्वम् ।
१२३ १०. ६. वंकुभं केचिदिच्छन्ति वक्र इत्येव । - दुज्जणकामिणीहिअअवंकुभेण इमिणा दंडकटेण [ = दुर्जनकामिनीहृदयवक्रेण अनेन दण्डकाष्ठेन, Ra. II. p. 60] ॥ १०.७.
प्रकृते वहणं भवेत् ॥ १७१ ॥ स्पष्टम् ॥ १०. ८. अत आनिहीनसंबुद्धौ अर्थात् सौ परे । --- ओसर रे चेडआ ओसर' [ = अपसर रे चेटक अपसर ] । अन्यत्र - 'अज्ज पणमामि ' [ = आर्य प्रणमामि ] ॥ १०. ९.
हीहीभो परीतोषे । अव्ययोऽयं निपातः, वक्ष्यमाणाश्च । --- 'हीहीभो कोसंबीरज्जलाभेण वि पिअवअस्सस्स ईदिसो परिओसो ण भविस्सदि '[= अहो, कौशाम्बीराज्यलाभेनापि प्रियवयस्यस्य ईदृशः परितोषः न भविष्यति, Ra. III. p. 101] ॥ १०.१०. जेज जिअ चैवार्थे द्वौ स्याताम् । सो ज्जेअ । चकारात् जेव च । बिन्दुपरत्वे कार्य महाराष्ट्रीवदेव । तं ज्जेअ । तं ज्जेव । तं ज्जेअ । तञ्जव । तं ज्जिअ । तज्जै॥ १०.११.
अद्भुते हीमोणहे -- 'हीमाणहे । अदिट्ठपुव्वं अस्सुदपुव्वं खु ईदिसं रूवं' [=अहो, अदृष्ट
The quotation is variously written as follows
U- वङ्कतेण० दण्ठ० ___G- कामिणा० वङ्कुभाजणइमिणादण्डकट्टेण ___IO- बङ्कतेण इमाणा दंड 7 U om. . 8 UGIO 'अतन्नित्वहीना. 9 UGI गाइ वस्सअस्स; ० गाइ वस्सल्स. 10 G अल्लो अज्मि अच्चेबार्थे; ० अल्नो अपि अच्चैवाय ;
I अस्वो अज्जि अवार्थे; U अज्जो अरिज अचैवार्थे 11 U om. conjunct ones. 12 B brackets तु in between the two words which Mss. do not authorise.

Page #295

मार्कण्डेयविरचितं
१२४
पूर्वमश्रुतपूर्वं खलु ईदृशं रूपम् ] ॥
१०. १२.
अविंद विषादे ।। १७२ ॥
अभिधानाद्वीप्सयाँ प्रयोगः । - ' अविद अविद भो किं खु जादं ' [ = अविद अविद भो किं खलु जातम् ] ॥
इति श्रीमार्कण्डेयकवीन्द्रकृतौ प्राकृतसर्वस्वे भाषाविवेचने प्राच्यभाषानुशासनं दशमः पादः ॥ १० ॥
13 G वीप्सार्थाः प्रयोगाः.

[१०.१२ -

Page #296

- ११. ६] प्राकृतसर्वखम् ।
१२५ एकादशः पादः । अथावन्तीभाषानुशिष्यते । ११. १. आवन्ती स्यान्महाराष्ट्रीशौरसेन्योस्तु संकरात् । अनयोः संकरादावन्ती भाषा सिद्धा स्यात् । संकरश्च एकस्मिन्नेव वाक्ये बोद्धव्यः । चेदिमालवोज्जयिन्यादिरवन्तीदेशः । तद्भवा आवन्ती दाण्डिकादिभाषा, यदाह भरतः
'दाण्डिकपाणिकपण्डिकैनगराधिपदाण्डपाणिकसदृक्षेषु ।
मध्यमपात्रेषु सदा योज्यावन्ती तु नाटयविधौ ' ॥ इति ॥ - 'एस किरादो मअमणुसरंतो वेदसलआगहणं पइट्ठो' [ = एष किरातः मृगमनुसरन् वेतसलतागहनं प्रविष्टः] । अत्र किरादो वेदस इति शौरसेनी । अन्यानि पौनि महाराष्ट्री ।। ११. २. । क्षश्छः सदृक्षे क्षश्छः स्यात् । सरिच्छो । अन्यत्र खणो, खमा, खारं ॥ ११.३.
क्त्वस्तूणः तूण एव स्यात् । लंकं गंतूण सीआ दिट्ठीं ॥ ११.४.
तिङां ज जा भविष्यति ॥ १७३ ॥ भविष्यत्काले विहितानां तिङां ज्ज ज्जा इति द्वौ स्याताम् । भोज, भोज्जा । नान्ये स्सह्यादयः ।। ११. ५. मध्ये चे धातुतिङोर्मध्ये च ज्ज ज्जा स्याताम् । देजउ, देज्जाउ ॥ ११. ६.
हो भुवः भुवो हो" स्यात् । होइ ॥
1 G न्यावाज्झेन्यादि०. 2 UG दाण्डादि०; IO दाण्णादि ( -वि in o. 3 G माणिक.
4 G च. 5 UI मअणुस० ० मच्च०; G agrees with B. 6 G सौउर..
7 IO om. 8 U 'साआ दट्टी; 10 गत्तुण साआ दट्टी; G °पभूण साआ दट्टी. 9 UIO om.
10 10 होत्.

Page #297

१२६
मार्कण्डेयविरचितं ११. ७.
पेच्छो दृशेः स्यात् नान्ये महाराष्ट्रीसिद्धाः । पेच्छदि ॥ ११. ८.
दरिसो णिङि । दृशेर्दरिसः स्यात् । दरिसेदि । दरस इति कश्चित् । दैरसेदि ॥ ११. ९. शृणोत्यादेर्यका सुव्वाद्याः स्युः । सुव्वइ, लिज्जइ, भण्णए, गम्मए, दुव्वइ, दुब्र्भई इत्यादयः॥ ११.१०.
प्राग्वत्सोच्छमादयः ।। १७४ ।। प्राग्वत् महाराष्ट्रीवत् । शृणोत्यादेः सोच्छमादयः स्युः । सोच्छं, वोच्छं, रोच्छं इत्यादयः॥ ११. ११. धातूनां द्वे पदे स्यातां परस्मैपदमात्मनेपदं चति । भणइ, भणए । वड्डइ, वड्डए ॥ ११. १२.
चिअ चेअ स्वार्थको । चंदो च्चिअ मुहं, चंदो चेअ मुंहं । एवार्थेऽपि स्यातामेव । अत्रोक्तविशेषादन्यत्र महाराष्ट्रीशौरसेन्योच्छिकः संकरः ।। ११.१३. आवन्त्यामेव बाह्रीकी किं तु रस्यात्र लो" भवेत्॥१७५॥ --- 'सलसिलुहसोलहणिब्भलो मालुदो वहइ' [ = सरसिरुहसौरभनिर्भरः मारुतः वहति ] | - 'धूर्तादिभाषा बाह्रीकी' इति भरतः ॥
इति श्रीमार्कण्डेयकवीन्द्रकृतौ प्राकृतसर्वस्वे भाषाविवेचने
आवन्तीबालीक्योरनुशासनमेकादशः पादः॥११॥
11 G entirely om. portion from oth up to this. UIO om. .portion from कश्चित् to दरसेदि. B marks the line with asterisk.
12 BO अंदि; om. according to UIG. 13 G चिअ चेअ इवार्थे द्वौ U चिअ चेअ इवार्थेको.
IO चिअ चेअ इदार्थको. 14 0 om. this sent. 15 I0 रसातलो; G रसीतलो. 16 UGIO लह
17 Mss. भणो.
16 To

Page #298

- १२. ७]
- प्राकृतसर्वस्वम्
१२७
द्वादशः पादः। अथ मागधीभाषानुशिष्यते ॥ १२. १. . मागधी शौरसेनीतः सिध्यतीति शेषः । --' राक्षसभिक्षुक्षपणकचेटाद्या मागधीं प्राहुः, इति कोहलः ॥ १२. २.
षसोः शः स्यात् । - माणुशमुंडेण शोणिअं पिअशि' [ = मानुषमुण्डन शोणितं पिबसि] ॥ १२. ३.
रस्य लो भवेत् । - ' लुहिलप्पिआ इदो एहि' [ = सधिरप्रिय इतः एहि, Ve. III. p. 118] ॥ १२. ४. क्खस्य श्कः स्यात् । - ' अम्हाणं लश्कशाणं केलिशे अणुक्कोशे' [- अस्माकं राक्षसानां कीदृशः अनुक्रोश: ] ॥ १२. ५.
न क्खुशब्दस्य क्खस्य को न स्यात् । - 'एशे क्खु लश्कशे' ॥ १२.६.
वसतौ तस्य धो भवेत् ॥ १७६ ॥ -- ' हद्धी शुवेले लोमे वशधिं कलेदि' [ -- हा धिक्, सुवेले रामः वसति करोति ] ॥ १२. ७. तत्थदृच्छानामुपरिस्थः शः स्यात् । विश्ततो । उवश्थिदं । पश्टणं । निश्ठुलं । पेश्छदि ।।
1 B inserts ar here which goes against metrical discipline as well as against the reading of Mss.
2 U उदि णुवेले नामे ; GIO भदि णुवेले नामे ; evidently due to the confusion of scribes with regard to Oriya script.
3 IO उत्थि०% G उत्थ०. 4 U पण्टं; GI पण्णं ; 0 पणे.

Page #299

१२८ मार्कण्डेयविरचितं
[ १२.८ - १२. ८.
बुलुग्बुभुक्षायाम् । भुश्का ॥ १२. ९. धो हः स्यात् । अनादावेव । लुहिलं । महुलं । थस्य हः कचिदिति वक्तव्यम् । - 'महुलातलं गश्छ' [ = मथुरातलं गच्छ ] ॥ १२.१०.
गौरविते गोमिका - 'एशे गोमिके पुटुमं अशीअदु' [ = एषः भद्रः प्रथममश्नातु ] ॥ १२.११.
वयस्ये वअंशः स्यात् ॥ १७७॥ - 'एशे वअंशे आअश्छदि' [ = एषः वयस्यः आगच्छति ॥ १२. १२. स्यालस्य शिआलः स्यात् -' एशे लाअशिआले' [ = एषः राजश्याल:] ॥ १२. १३.
कोष्णादेः कोशणादिः स्यात् । कोशणं । मंदोशणं । कदुशणं । कवोशणं ॥ १२.१४. हृदयस्य हडकं स्यात् १२. १५.
मातुः स्यान्माईका १२. १६.
बटौ वडुवः॥ १७८ ॥ १२. १७. गणनायां गण्णा स्यात् १२. १८.
पिशाचके पियवः प्रोक्तः । १२. १९. वृक्षे वश्चो
5 IO om; U भुश्की; G भुक्ष्वी.
6 G om. 7 UGIO पति(-धि in G )मं अगअदु. 8 Mss. seem to have combined 15 and 16 in a very corrupt way:
G- नाडः ताविकावशेकतः; I- सामांतसातिकावशेवतः.
0- कसानांतसातिकाव शेवनः; U- सान्नाउः साविकावसेवतः. The word a r as suggested by me approaches the reading of Rt, HIE371; cf. II. 2. 24 and also see Notes, Pk. P. 131. The reading of B is not probably the correct one
9 B brackets 3 ( whereas U lacks it ); cf. Rt. II. 2- 23. ___10 UGIO पिवेः; for पिब see Grammatik. 572; -व seems to be a suffix.
11 UGIO वृश्चो.

Page #300

१२९
चा वा
- १२. २६] प्राकृतसर्वस्वम् । १२. २०.
रत्ने लदनं स्पष्टानि । कुक्षिमत्यां कुच्छिमंदीत्येके । १२. २१.
चजयोरुपरि यः स्यात् ।। १७९ ।। यकारागमः । रिचरं । य्जाऔं । १२. २२. के दीर्घो वा कप्रत्यये परे पूर्वो दीर्घो वा स्यात् । लाउश्ताके, लाउस्तके ॥ १२. २३.
क्त्वो दाणिश्च स्यात् । गश्छिदाणि । पक्षे गश्छिअ, गदुअ ॥ १२. २४.
___ क्वचिदित् क्त्वास्थाने स्यात् । 'पशुमालि कलेदि ' [ = पशुमारं करोति, Sik. VI. 123 1 ॥ १२. २५.
उदवापयोः स्थाने । स्यात् । उमण्णादि । उशलदि । १२. २६. सौ पुंस्यदेदितौ पुंसि सौ परेऽकार एदितौ स्यात् । - 'शिलि मुंडिदे' [ = शिरः मुण्डितम् , Mr. VIII. 3] ||
12 B महिकेत्येके; UIO कुक्षिमनेत्येके ; G कुक्षिमकेत्येके; em. is mine for no Ms. conforms to the reading of B; cf. also Rt. II. 2. 24. For कुच्छिमई see Grammatik, p. 321.
13 B fast; U 75737; 10 3707; G aret; em. is mine according to U. Also cf. “ The pronunciation of Pkt. Palatals”. JRAS, 1913, p. 392. __14 These two exs. are given as follows :
B लाउनाके, लाउइतके; U लाउण्ताके, लाउणके;
G लाउण्णाके, लाउणके; IO लाउण्डाके. लाउश्तणके (लाउणके in o). The Skt. equivalent of the word is 71719which has got two optional forms 71237 and fight in Pkt. The latter form with fi affix assumes the two forms thus given by Mk. in Pais. dialect.
15 Gom. this and the following ex. UIO read you for the following ex. उथलदि.
प्राकृत० ९

Page #301

१३०
मार्कण्डेयविरचितं
दोत संबोधने प्रायः ।। १८० ।।
१२. २७. पुंसि संबोधने अकारें एदोतौ स्यात् । हे वअंशे, हे वअंशो । प्रायोग्रहणात्
।
- हे गोमिका, हे भश्टिदालआ ||
१२. २८.
आद्वाssक्षेपे
पुंसि संबुद्धौ अकार आत् स्यादाक्षेपे । ' अले ले य्चेलआ ' [ = अरे रे चेटक ] । चकारात् य्चेलए, चेले ||
१२. २९.
हो वा सो भवेत्प्राक् चं दीर्घः स्यात् ।
अत इति विभक्तिविपरिणामेन पञ्चम्यन्तमनुवर्तते । जाह । ताह ।
लश्कशाह ॥
१२. ३०. पञ्च स्युः । हक्के घडुक्ñएँ ॥
१२. ३१. तुम्हं पुश्छामि, तुम्हे वा ॥
G - IOU
अहमित्यर्थे हक्के ह च हरेंगे हगे हगा चेति ।
युष्मानर्थे तुम्हें तुम्हे स्याताम्
१२. ३२. स्यात् । चिण्ट ले वाणले चिट ||

16
GIO om.
17 GIO om. 18 Mss. पञ्चमी.
19 UBIO हग्गे ; G हगे; B brackets हगे after this word; both the readings are acceptable, Mss. read हणी for हगा. For हगे cf. Rt. II. 2. 28; also see Grammatik, 142, 202, 417.
डुक्कओ; G णभुक्कओ ; evidently due to confusion arising out of misreading the Oriya script.
20 UIG
21 B excludes this from Su., whereas Mss. include it rightly in keeping with the demand of the metre.
22 The reading is adopted after B. Mss. are very corrupt: चिट्टस्य चिट्टिता स्यात्, चिट्टिले;
विहस्य चिट्टि ( ही ) त्रा स्यात्, चिटुले ; चिट्टम्य तु चिट्टीत्रा स्यात्, चिट्टले ;
To find contrast with this form as given above, cf. Tv. III. 2. 42
and Lak. III. 2. 42.
चिट्ठस्य तु वः || १८१ ॥
23 According to Mss.
[ १२.२७ -
Mss. om. portion from वाणले.

Page #302

-- १२. ३८] प्राकृतसर्वखम् ।
१३१ १२. ३३. भविष्यति भुवः स्यातां भविस्सदि भुवीअदि । १२. ३४. कृमृगमीनां तो डस्ते कमगाश्च 'एषां क्तो डः स्यात् , ते कमगाश्च स्युः । कडे । मडे । गडे ॥ १२. ३५.
क्वचिच्च दः ॥ १८२ ॥ क्तो दः स्यात् । ते कमगाश्च । कदे । मदे । गदे ।। १२. ३६. लुग्व्यत्ययश्च बहुलं सुपां स्यात् । - “ पशुमाल कलेदि दालुणे' [ = पशुमारं करोति दारुणम् , Sak. VI] । पशुमाल इत्यत्र अमो लुक् । दालुणे इत्यमः सुः ॥ १२. ३७.
दीर्घस्तियां क्वचित् । ओशलधा ले ओशलधा । एवमन्यत्र । अथार्धमागधी । १२. ३८. शौरसेन्या अदूरत्वादियमेवार्धमागधी ॥ १८३ ॥ स्पष्टम् । – ‘राक्षसीश्रेष्ठिचेटानुकम्प्यादेरर्धमागधी' इति भरतः । यथा“ अय्ज वि णो शामिणीए हिलिम्बादेवीए पुश्तघडुक्कअशोए ण उवशमदि' [ = अद्यापि नः स्वामिन्याः पुत्रघटोत्कचशोकः न उपशाम्यति, Ve. III. p. 122 ] ॥
24. According to Mss.; B भवीअदि.
25 B tio; UGIOTTO; em. is mine, the reading of B being doubtful and that of Mss. faulty. O om, the first two words 'of this line. For the word अनुकम्प्य, see Apte's Skt. Eng. Dic. p. 19.
26 This portion is written as follows : U- पुअपडक्क शोणए ; GIO-षुअपभकशोणए ; here the actual reading शोए ण has been misread -as शोणए, and the confusion between y and घ in case of the real word घडुक्कअ is also noticed.

Page #303

१३२
मार्कण्डेयविरचितं दाक्षिणात्यायास्तु न लक्षणं नोदाहरणं च कुत्रचित् दृश्यते । केवलमनिरुद्धभट्टेन---
दाक्षिणात्यपदालम्बि संस्कृताङ्गं विजृम्भितम् ।
काव्यं पीयूषनिष्यन्दि दाक्षिणात्यमितीरितम् ' ॥ इत्युक्तम् ॥
इति श्रीमार्कण्डेयकवीन्द्रकृतौ प्राकृतसर्वस्वे भाषाविवेचने मागध्यर्धमागध्योरनुशासनं द्वादशः पादः ॥ १२ ॥
समाप्तं भाषाविवेचनम् ।
27 UGIO दाक्षिणात्या कुत्रचिद् (TO om. द्); reading adopted after B..

Page #304

-- १३. ५]
प्राकृतसर्वखम् ।
१३३
त्रयोदशः पादः।
अथ विभाषा । तत्र प्रथमं शाकारी तावदनुशिष्यते । १३. १. मागध्याः शाकारी सिध्यतीति शेषः । शकारस्येयं शाकारी । शकारश्च
'राज्ञोऽनूढाभ्राता श्यालस्त्वैश्वर्यसंपन्नः ।
मदमूर्खताभिमानी शकार इति दुष्कुलीनः स्यात् ॥' इत्युक्तः । अस्यां यत्र विशेषलक्षणं नास्ति तन्मागधीवत् ॥ १३. २.
क्षस्य थो वा सदृक्षदुष्प्रेक्षे । अनयोः क्षस्य श्चो वा स्यात् । शलिश्चे । दुप्पेश्चे । पक्षे शलिच्छे, दुप्पेच्छे । १३. ३. चिण्टो रिचश इत्येके रिचशदि ॥ १३. ४.
स्थक्खौ क्वापि प्रकृत्यापि ॥ १८४ ॥ तिष्ठतः । - ‘अत्थाणगदे पंडिद विअ वक्खाणाई कलेदि' [=आस्थानगतः पण्डितः इव ब्याख्यानानि करोति । । १३. ५. को बहुलं स्यात् । - ' एशके दाशकाए पुश्तैके' [ = एषः दास्याः पुत्रः ] ॥
1 UIO om. but BG retain,
2 B'नूढो(ढा); U नूढपः; G नुतपो; IO नुतपः. All these being .defective, em. is mine. Cf. SD. III. 53.
____3_Mss. श्चिश्चे for श्चिण्टो; BU चिश; G चश; I यिश; ० विश; for the following word. Reading in both these cases is adopted after B. Ex.: G tafafa; UI tally with B; O gaifa; here y is confused with q.
4 GIO पदे. 5 UGIO 34.
6 Mss. णादि (°दि in o) 7 B पुत्तके; U पुण्तके; IO ऍत्तके ; G पुण्डके. The right word seems to be gunew according to Mk. XII. 7 which is also confirmed by the fact that Śākārī owes its origin to Mg. Of all the readings given above, the reading of U appoaches the correct ope, fort is likely to be confused with in Oriya script.

Page #305

मार्कण्डेयविरचितं
[१३. ६ - १३. ६.
वर्णानां विकारलोपागमाश्च स्युः । बहुलमित्येव । - 'एशे मणशे कइणो शलिश्चे' [ = 'एषः मनुष्यः कपः सदृशः ] ।- 'कामेण डज्झदि खु मे हडके तवश्शी' [ = कामेन दह्यते खलु मे हृदयं तपस्वि, Mr. I. 18] || --- 'विन्भीशणे पुलिशे' [ = विभीषणः पुरुषः ] । बाहुल्यात् पक्षे मणुश्शे, हडक्के, विभीशणे ॥ १३. ७. सुप्तिविभक्तिलिङ्गव्यत्यासाः स्वरविकर्षश्च । स्युः । क्रमेण यथा- 'तुमं पंगणं श्चिण्ट, हक्के घलेण पइशामि' [ = त्वं प्राङ्गणे तिष्ठ, अहं गृहं प्रविशामि] । 'शे वि' आअश्छंति, तुमं पि आअश्छामि, हके वि आअश्छसि' [ = सः अपि आगच्छति, त्वमपि आगच्छसि, अहमपि आगच्छामि ] ।' शब्वे महिला पुलिशे विअ कीलिदं, इश्थिका हशिदे' [ = सर्वाः महिलाः पुरुषाः इव कीलिताः, स्त्री हसिता] । शइलिणी, मिअइंदो, अश्काउहिणी । बहुलानुवृत्तेः पंगणे, घलं इत्यादयोऽपि. यथायथं स्युः ॥
8 U मणुश्शे; G मणुश्च ; I0 मणुश; any of these, if accepted, the rule will not be justified ; so the reading of B is preferred..
9 UG पुलिश्शे; IO पुलिशे. 10 Mss. add this, but B om.; similarly B adds get which Mss. om.; again Mss. read gicat in place of मणुश्शे which is evidently faulty. 11 B विहीशण ; em. acco-. rding to Mss. The form विभासण is allowed in Pkt. Cf. R. IV. 55.
12 B पट्टणं; em. according to UGIO which are very clear in. this respect. 13 GIO ; U agrees with B. 14 Mss. 37167;. Bत्ति कीलिदं: Mss. have the corrupt - reading probably for विअ कीलिदं, बि- and कि- being apparently missed. Em. is mine.
15 B अक्षाहिणी Mss. अश्वा उहिणी. The readings of both of thesesources are evidently faulty, whereas the reading of the Mss. approaches the correct reading. The reading as suggested by me abovemust be the original reading. To ascertain this, see Mk. XII. 4.
16 This sent. actually belonging to Sū. 7. occurs in the comm. of Sū, 9 in the Mss. as well as in B, thus giving rise to serious confusion with regard to the understanding of the text. B puts a'?" after su and so there. This reconstruction of the text by me removes the anomaly and justifies the use of doi previously whicha is misread as gut by B.

Page #306

- १३.९ ]
प्राकृतसर्वस्वम् ।
१३. ८.
लोपः सुपां क्वचित्स्यात्
घल वशशि । - ' पुति पुप्फपाऊँव परिदो" महुकं पिअंति भशलउँला [ = फुलतः पुष्पपादपान् परितः मधु पिबन्ति भ्रमरकुलानि ] | अत्र सुब्लोपविपर्यययोर्मागधीसिद्धत्वेऽपि पुनर्वचनाद् वृक्षादौ लुश्कीदिप्रयोगोऽपि पलहुदभशला लवंति लेके ' इति मृच्छकटम् ॥
स्यादेव । तथा च
17 19
-
१३. ९.
युक्तात्पूर्वो गुरुश्च न वा ॥ १८५ ॥
"
छन्दः शास्त्रे युक्तात्पूर्वो गुरुः सिद्धः, सोऽत्र न वा स्यात् । परै वग्धे व्व सहाववीले ' [ एषः खलु तक्ष्यति व्याघ्र इव स्वभाववीरः ] । अत्र वग्धे इत्यत्र वो लघुच्चार्यः । अपरं च -- ' व्यर्थं त्वपार्थं पुनरुक्तरूपि हृतोपमं चौसदृशोपमं च । प्रत्यक्षलोकादिविरोधि चान्यन्ययप्रतीपं च शकारवाक्यम् ॥ इति । व्यर्थं पूर्वापरविरुद्धार्थम् । अपार्थं समुदायार्थहीनं
C
Barra; em, according to Mss.
18 Mss. परिदि.
GIO उशलउला ; U भशलउला ; B भमंलउला. I have retained the reading of U for भसल ( भशल in Sākārī ) is allowed in Pkt. ( cf. Hc. I. 244, Mk. IV. 64 ) and this is confirmed by the reading of Mss. with the only exeption that GIO have in confusion with w.
27 N. B.
१३५
1

20 BUG विकादि ; IO विश्वादि since either of these is not in conformity with the following ex, I have emended it to लुइकादि which is very likely the original reading.
21
U प्रत्ययो ; others agree with B.
22
Mss. पलदुद्रभशलालव उलुइकोक. I have retained the reading of B with the only exception of w which should be according to the reading of Mss. B puts ' ? ' after this sent. perhaps due to the fact that it is not traced to Mr
B suggests
एशे क्खु
23 BUIO राम्प ; G राख;
within bracket which
I have not accepted as the correct reading in view of the fact that राम्प seems to be a misreading of राम्पइ which suits the context. For -रम्प, of. PS. VII. 48. The use of राम्प, to split, is also current in colloquial Oriya,
24 MUIO महावलीले : G महाविकले; reading adopted after B. 26 U नय०; I न्याप० BGO न्याय ०.
25
Mss. om.
Mss. काव्यं.
The confusion of the text in Mss. starts from the word

Page #307

१३६
archus far faci
सर्वथार्थहीनं चेति द्विधा । महर्षिर्भरतश्च —
' आगमलिङ्गविहीनं विपरीतं न्यायदेशकालादेः । मदमूर्खताभिमौनाचैश्वर्यवच्छेकारवचनम् ॥' इति । दिङ्गात्रमुदाहियते । -- ' हक्के पंगुके पग्गले वैणमिणं वंदेमि [ = अहं
arat, Su. 7, this being surprisingly connected with a corrupt form for ataft occurring in Su, XVII. 42. The entire text up to the end of the declensional section of Nagara Ap. is thus confused and hopelessly corrupt.
[ १३.९ -
28 UOI "तान्वय G न्याय
29
U om. ; all others retain.
30
So is the reading of Mss. but B reads
; moreover B includes in the couplet which is not only inappropriate, but also violates metrical rule; hence the separation.
N. B. The passage under reference is a very controversial one. Grierson, in his article, "The Prakrit Vibhasas" (see JRAS, 1918, p. 497) attempting to give a sensible interpretation of the passage, writes thus:
"Much of what follows is quite incomprehensible to me, and even where I attempt to give Skt. equivalents to the Pkt., I do so only with great hesitation., In the first place, as we shall see from the various readings, the text is far from certain, and in the second place the language is designedly incorrect and intended to be more or less nonsense. Even if the text were certainly established, there would still, therefore, be the widest room for conjecture, for Mk. has given no clue as to what he intended the meaning to be. Moreover, there is no context to guide us. The passages evidently come from some dramatic work which I have failed to identify. Other extracts, apparently from the same play, occur in the preceding Sutras. One passage quoted in Su. 6 does occur in Mrcchakatika, but in Su. 8 another stated by Mk. to come from that play, has not been found in either of the printed editions consulted by me. ...
Here I give the variants of both Mss. and B along with the interpretation of Grierson of the corresponding lines in order to have a correet picture of the whole thing.
31 U
G

हक्को पङ्गुके पग्गले वण्णमिअं वन्देमि | इक्के पडुके पग्गले वणिमिअं बन्धेमि ।

Page #308

- 83.8 ] प्राकृतसर्वखम् । TE: FATT: Goffi are ] 1 = "desitzt arat: s tes: ] !
१३७ versiot [ =
IO- 5 quotes quofasi TOTAL
B- हक्के पङ्गुक्के पग्गले वण्णधा अत्थिके वण्णमि णं वन्देमि । Grierson- & TF1.qsirës auora vi achi( = 346 4Faias: auf gris).
I am lame and mad; I extol him in a hymn. ( Pinserts here TOUTAT 3f4a, which is not authorised by any of my Mss. P also marks the whole with a query. I cannot equate quita with any Skt. word. y suggests itself, but the meaning is hardly suitable. The reading is borne out by all the Mss. I suggest that it is & Deśya word connec
ed with the Hindi Pāgal, the derivation of which is unknown. I take वण्णमि as intended for वण्णम्मि (Skt. वणे ) in the sense of गीतक्रमे.
Note:- I agree with Grierson in respect of the above passage excepting on one point, i. e. the word qUOTTA which he equates with Skt avf, is doubtful, for had the word been quofn, he would have been justified, but the word is auth, and again it is jointly written with 31 ( = ?) in Mss, even though he and B sepearate it from the word quofh. If we take the passage as it is, allowing of course å to be taken as 0 (for the Oriya letter of is often confused with ancient Oriya letter 37 ), then the whole thing would be what is given by me in the reconstruction above. Then qohu should be taken as quoi tu ( = aufh47 ) and the passage would mean,' I am lame and mad; I extol this colour.' 32 01- FT 700 This is;
G- pasiti TOT ;
OB- i na Tai ro ; Grierson- og 7émia (Tha arr: #40f: ). * Let the wave, accompanied by the moon, toss. (P separates 7700
s. The words seem to me to make better sense as written above, foi, he whose distinguishing marks are dark spots = the moon, The Mss. of course do not separate any words )."
Note- I differ from Grierson on the point of reconstruction 2.8 well as the interpretation of the passage, since both U and I read Jaspal and not post ( the 7 of Tao is perhaps due to the slip of the pen of the scribe ). Thus the passage would mean,' the sea (at T: ) is ( like ) the moon ( : ) in colour ( t ).

Page #309

१३८
मार्कण्डेयविरचितं
[१३. ९
-- 'एशा णाणकमूशिकामकशिका मच्छाशिका लाशिका' [ = एषा नाणकमोषिकामकशिका मत्स्याशिका लासिका, Mr. I. 28 ] । - 'उड्डेति एशे गगणे महागआ लुश्केशु बुकंति पुलाणमैश्छा ॥
___ 33 UGIO एशापाशकशाशिकामकशिका ( काममा in G )मक्कोशिका शाणिका
___B एशा पाशकशाशिका मशकिका मक्कोशिका माशिका
Grierson- एशा पाशकशाशिका मशकिका मकोशिका शाणिका (१) ( The word-division is that of P. I do not venture to give a Skt.. equivalent or translation of this passage. It seems to be equivalent. at the beginning of एशा पाशकशाशिका. Numerous conjectures can be and have been, made for the rest.
Note-- The passage under reference has been a gross confusion of the actual passage occurring in Mr. I. 23 as has been given by me above. This is the speech of Sakāra referring to Vasantasenā. The confusion has been due to the manner in which ancient Oriya scribes used to write on palm leaves the Oriya letters, thus giving rise to confusion of up with , of or with q and so on which has actually taken place in this case, Therefore, the passage would mean " This one- the whip of love snatching away coins, fish-eater ( and ) dancer ". 34 - उडेन्ति एणे णमणे भहाणअण्केशु बुक्कन्ति पुलाणमश्वा; ..
G- उढ एणे णमणे महाणअण्णोशु दुक्कर्डि पुलाणमश्च; I-- उदात्त एणे णमणे महाणआ णेकशु बुकत्ति (१) फुलणमश्च; 0- उढेहि एणे णमणे महाणआ णकशु वुक ढ पुलणमश्च ;
B- उनि एज्ञ गगणे महागआलुकेशु बुक्कन्ति पुलाणमश्चा; Grierson retains the reading of B and interprets as follows:
(उड्डीयन्ते एते गगने महागजाः वृक्षेषु बुक्कन्ति पुराणमत्स्याः ) " These great elephants are fiying in the sky, and old ishes are howling on the trees. (1. So P. All others महाण ( = अस्माकम् ) which if the metre is Indravajrā suits the verse better, but gives little sense. The employment of HTT3r gives one short syllable too many. If however, we read the first syllable of cha short, as we are entitled to do by Sū. 9, the first line becomes a Vamśastha, and is correct with महागआ. The two lines then become Upa jati.. 2 वुक्कान्ति -So P; o Hnb. दुक्कद्रि or ( Hub ) 'ड्रि; Ox वकडि; IO बुकुढ़ि)".

Page #310

प्राकृतसर्वस्वम् ।
१३९
[ = उड्डीयन्ते एते गगने महागजाः वृक्षेषु बुक्कन्ति पुराणमत्स्याः ] | 'अले ले य्जुग्ग ले य्जुग्ग एशं, य्जग्गध, य्जुग्ग इदो, जग्गध, जुग्गेण गेह, जुग्गेण गण्हें [ = अरे युग्मं रे युग्ममेतत्, जाग्रत, युग्ममितः, जाग्रत, युग्मेन गृहाण, युग्मेन गृहाण ] | 'एदे उण कुलंगमहहलिणा गणे एते पुनः कुरङ्ग महाहरिणाः गगने प्रज्वलन्ति ] ।
U
- १३.९ ]
प ंति [
=
Note— I, agree with Grierson except on the point that पुलाणमश्चा should be g according to Mk. XII. 7 and this reading is actually authorised by U. Here, however, the scribes seen to have confused between the letter up and .
35
U
G
I
0
B-
――――
अले आले युग्गले युग्गए. वह यजग्ग इध यग्ज; दो जग्गध शुत्रोण गेण्ह शुग्गेण गेण्ड शुग्गेण । अले आले युग्गले मुग्गएण्ड युग्मधेह्यग्गइंदोघुग्मधि शुचोण गण्ह शुग्गेण ।
अलेले युग्गले युग्गएश्च यजग्गइत्युग्गइंदो जग्गघ शुगेण गेण्न्ष शुगेण । अलेले पुग्गले पुग्गए श्चय्ग रंग इघ त्युग्गइंदो यग्गध शुगेण गण्त शुर्गेण । अलेले पुग्गले पुग्गए श्चयग्ग इघ णुग्ग इदो यग्गघ शुगेण गेहशु गेण्ड |
Grierson retains the reading of B and remarks thus:"Here again I do not venture to give a Skt. equivalent or translation. The text as given above is simply a copy of P. Ox, Hnb, अलाआले
युग्गले ; 0 युग्गए for gung); Hnb. युग्मए, P. Ox. IO as above, श्य्त्राग्ग ( १ ), Hnb; शहयुग्म, Ox श्वगुग्ग (1) P. IO as above ( for श्चयग्ग ) 0, Ox. IO इधत्युग्गइदो; Hnb वेत्यिग्गइदो ( for इधणुग्गइदो ); O, IO जगघ, P. Ox, यग्गध; Hnb युग्मघ ( for यग्गध ). P. Ox, IO शुगेण ; O either शुगेण ; or शुचोण ( not clear ); Hnb शुचोण, ( for शुग्गेण ); 0 गेण्डशुग्गेण; Hnb. गेण्डशुग्मेण; Ox, IO गेण्डशुगंण.

Note: The reconstruction as given by me somehow brings out a clear sense of the passage and is more or less attested by Mss. The confusion of with ч, and is noticeable. If my reconstruction is correct, the passage would mean, "O here are pairs, be alert, here are pairs, be alert, take by pairs, take by pairs.
36
UG
एदे ओणकुलङ्गमहलिणागअणे अज्जलन्ति । एदो ओणकुलङ्गमहनिणागअणे अज्जलंति ।

""

Page #311

१४० मार्कण्डेयविरचितं
[१३. ९ - * हक्के पंडिदे णण्ण, ण जाणमि, शदं कधेमि, शदं पुच्छामि [ = अहं पण्डितः नान्यः , न जानामि, शब्दं कथयामि, शब्दं पृच्छामि ] । अत्र यथालाभं बोद्धव्यानि ॥
इति श्रीमार्कण्डेयकवीन्द्रकृतौ प्राकृतसर्वस्वे विभाषाविवेचने
शाकार्यनुशासनं त्रयोदशः पादः ॥ १३ ॥
IO- एदे ओणकुलङ्गमहहालिणा गणे अज्जलंति । ___B- एदे उण कुलङ्गमहलिणा गअणे पज्जलन्ति । Grierson- एदे ओण कुलंगमहह लिणा गणे* पज्जलन्ति ।
(एते पुनः कुरङ्गमहाहरिणाः गगने प्रज्वलन्ति)। * But these antelopes and great deer shine forth in the sky'.
(1 HD. प्रदो. Hb एहो. 2 Pउण.
3 P,0. Hnb, महालणा, Ox, IO as above. 4 P, Ox, IO गणे. 50, Hnb अज्जलित्त; Ox, IO अज्जलन्ति.) Note:- In respect of the above passage, I agree with Grierson. 37 U के पण्डिदे णण्णण रजाणामि शहं कधेमि शहं पुच्छमि ।
G हक पण्णिदेणण्णणज्झाणमि शद्ध कथेमि शद्धं पुच्चोमि । ___I हक्के पण्डिदे णण्णणय्जाण( १ )मिशदं कमि शदं पुच्छमि ।
० हक्क पंडिदे णर्ण ण याणागि शब्द कधेमि शई पुच्छामि ।
B हक्के पण्डिदे शदं रजोआमि शदं कमि शई पुच्छामि । Grierson:- “ इक्के पण्डिदे णण्ण रजाणमिशई कमि, शहं पृच्छामि. [ = अहं पण्डितः, नान्यज् जानामि, शब्दं कथयामि, शब्दं पृच्छामि।]
I am a Pandit, I know nothing else, I speak a word, I ask a word.
(1. P शहं रजोआमि, णण्णणयजाणमि ; Hab णण्णयमाणमि; Ox णर्णणयाणमि; 10 णण्णजाणमि 2. Hnb. शब्द )".
Note:Here I differ from Grierson only on the point of ovo which ha has retained discarding the additional of which is authorised by all the Mss. Hence retaining the additional ut, the passage 'would perhaps mean, “ I am a Pandit, no body else ; I do not know ; I speak a word ; I ask a word ".
38 U वोउएलउड़े ; G वोभएलउड़े ; I वोउएलउल्ने ; 0 वोउएलउङ्गे.

Page #312

- १४. ७ ]
प्राकृतसर्वस्वम् ।
चतुर्दशः पादः ।
अथ चाण्डाली |
चाण्डाली मागधीशौरसेनीभ्यां प्रायशो भवेत ।
१४. १. यथा ' किं पुच्छामि' [ = किं पृच्छामि ] | ' एशे य्चोले शूलमालोविदुं लाइणा आणते [ = एषः चोरः शूलमारोपयितुं राज्ञा आज्ञप्तः ] ॥ १४. २. गौरवे संबोधने सावत ओत्वं विधीयते ।। १८६ ।। 'अब्जो भश्टालैको, हक्के पणमामि' [ = आर्य भट्टारक, अहं प्रणमामि ] ॥ असंबुद्धौ च कोऽप्याह
१४. ३.
सावत ओत्वमित्येव । गौरव इति निवृत्तम् । कोऽपि भगीरथैवर्धमानः । एशो पुलिशो । चकारात् मागधीसिद्धाविदेतौ च ॥
१४. ७.
१४. ४.
जस एत्स्यात्स्त्रियामपि । अर्थात् सर्वनाम्न एव । जे इश्थिकी पुलिशा वा ॥ १४. ५. ङसः शः स्यात् स्त्रियामित्येव । इदादिर्निषिद्धः । बुद्धिश्श वढिमा ॥ १४. ६. म्मिश्च ङेः स्यात् घलम्मि । वणम्मि । चकारात् घले ॥
--
"
पेट्टे' पूलेशि कट्टेण ' [ = उदरं पूरयसि कष्टेन ] |

ट्ठोपरि न शः कचित् ।
1 UIO ये (O om. ) शलेमूर्ण ; G ये शर्वमृणि.
2 UOI आलेले ; G अलिले ; for आलोव ; see PSM, p.20.
3 Mss. रट्टालको; I regard this sent. as a quotation, but B does not •
4
UIO भगीरथी ; G भगीरथ इति.
5 UGIO इति.
7
8
IO वण्णमा ; G वणिमा ; U वण्णिमा.
Mss. मि ; also ex. 'मि.
9
6 UIO इज्जिका ; G ऊज्जिका.
१४१
Mss. om.

Page #313

१४२ मार्कण्डेयविरचितं
[१४. ८ - १४. ८. क्त्व इअः स्यात् नान्ये । ' अलले कुक्कुलं गेण्हि आअच्छ [ = अररे कुक्कुरं गृहीत्वा आगच्छ ] ॥ १४.९.
इह प्रायो ग्राम्यशब्दार्थपार्थवम् ।। १८७।। इह चाण्डाल्यां ग्राम्याणां शब्दानामर्थानां पार्थवं प्राचुर्य प्रयोज्यम् । यथा'अय्ज मए मशाणे हिंडतेण महंते कण्णउरखंडके लैद्धे, तं हटे विक्किणिअ मई किणिअ पेटें पूलइश्शं' [ = अद्य मया श्मशाने भ्रमता महत् कर्णपूरखण्डं लब्धम् , तत् हट्टे विक्रीय मद्यं क्रीत्वा उदरं पूरयिष्यामि । .. अत्रापि सुब्लोपविभक्तिव्यत्ययादयः पूर्ववदेव ॥
इति श्रीमार्कण्डेयकवीन्द्रकृतौ प्राकृतसर्वस्वे विभाषाविवेचने
चाण्डाल्यनुशासनं चतुर्दशः पादः ॥ १४ ॥
10 G दुक्कुलं ; IO दुकुलं. 11 गेप्पि ; TO चे पिअ. 12 UG 3713473: 10; 3113453 B 3713420; em. after 10; cf. PS. X11,7.
13 Mss, कग्गउ; B brackets कणअ after the word given as कण्णउ The word कण्णउ seems to be a misreading of the actual word कण्णउर. hence em. 14. Mss. लदि.
15 B हश्के ; IO हश्शे ; G simply ह ; em. is mine as the other readings give no sense.
16 B मद्धं UIO मई ;G om. this sent. as well as the following word. Em. according to UIO.
17 This sent. is given as it is in B. The portion update is mysteriously confused with the line sa leo of the Pada XIII which then continues.

Page #314

-- १५. ८]
प्राकृतसर्वखम् ।
पञ्चदशः पादः। अथ शाबरी । १५. १. चाण्डाल्याः शाबरीसिद्धिः , स्यात् ॥ १५. २.
तन्मूलेभ्यः क्वचित्क्वचित् । तस्याश्चाण्डाल्या मूलेभ्यः शौरसेनीमागधीशाकारीभ्यः ।। १५. ३. अतः सावेदितौ च' पुनपुंसकसाधारणोऽयं विधिः । माणुशि, माणुशे, । वणि, वणे । चकारात् माणुशो, वणं च ॥ १५. ४. आत्स्यात्संबुद्धौ गौरवे सदा ॥ १८८ ॥ गौरवे संबुद्धौ सौ परे सदा नित्यमत आत्स्यात् । अज्जा वंदामि । अगौरवे तु-एहि ले य्चेलैंके, एहि । १५. ५. हके स्यादहमित्यर्थे अन्यन्निषिद्धम् । हके आअए । १५.६.
भवेतामिहिमौ च । तुमं वणि गच्छ । वणहिं वा । चकारात् वणे च ॥ १५. ७. केरके केअको वा स्यात् अम्हकेअकं घणं । अम्हकेलकं वा ॥ १५. ८.
सर्वमन्यत्तु पूर्ववत् ॥ १८९ ।। सुब्लोपविभक्तिव्यत्ययवर्णविकारलोपागमग्राम्योक्तिप्रभृति सर्वं पूर्ववदुदाहार्यम् ॥
इति शाबरी ॥
1 GIO ल्या च. 2G संवेदिता; TO 'वेदितौ.
3 G पे(मे)चलके; sometimes the letter य is confused with the letter y in Oriya script. Here is similar ex.
4 Mss. om, ए

Page #315

१४४ मार्कण्डेयविरचितं
[१५. ९ - १५. ९. शावर्यामेवौड़ीयोगात्तद्देश्यशौरसेन्यादेः। तद्देश्यानामोईदेशपदानां शौरसेन्यादिपदानां च योगात्सांकर्याच्छाबर्यामेवौड़ी सिध्यति । यथा - . 'देव जसोआणंदण कर मइ करुणालेश । एत्तिके जमउ अच्छउ इ पिट्टइ सव्वकिलेसँ ॥
इत्यौड़ी ॥
5, 6, &7 B as well as the Mss. read ढ in place of ड in these places. Grierson has noticed it with surprise, for Mr. being himself an Oriya should have spelt in the manner suggested above. We have seen earlier that the same Mss. also read z in place of . Most probably to read ओडू as ओढ, or औडी as औढी is due to the South Indian pronunciation, which influenced even the Oriya scribes. I do not think Mk. originally spelt it so, being fully aware of fact that Bharata in his NS presumably used 365T and not ओढजा as one of the Vibhasas.
8 This verse of unknown source is a controversial one. The variants are:-- U- देवजसो आनन्दकर मइ करुणालेश ।
एत्तिङ्गे जमउ अच्छउ पिट्टइ सरुजलेश ।। G- देवजसोआनन्दकरमइकरुणावेल ।
एभिङ्गजमउणच्छउइ पिट्टा सरुजवेल ॥ देवजसो आनन्दकर मइ करुणालश ।
एत्तिगे जमउअच्छएइ पिट्टइ सरुजलेश ।। B- देवजसोआणन्दण कर मइ करुणालेश ।
एत्तिके जमउअच्छ उइ (१) पिट्टइ सम्वकिलेश । Grierson retains the reading of B and interprets the passage thus :
" (देव यशोदानन्दन कुरु मयि करुणालेशम् ।।
___ इहत्यः जन्मतः अस्मि इति(१) पीडयति सर्वक्लेशः॥)" o divine son of Yasoda; pity me a little; as a result of brith I am a dweller in this world, and therefore every kind of misery tortures me."
Note :- I have already given my interpretation of the passage. It will be sufficient to say this much here that I take
10

Page #316

१४५
- १५. १०] प्राकृतसर्वखम् । १५. १०. आभीर्यप्येवं स्यात् क्त्व इअउऔ नात्यपभ्रंशः ॥ १९०॥ एवं शाबरीवत् । विशेषस्तु क्त्व इअ उअ इत्यादेशौ स्याताम् । गश्छिअ, गदुअ । पढिअ । पदुअ॥
इत्याभीरी ॥ इति श्रीमार्कण्डेयकवीन्द्रकृतौ प्राकृतसर्वस्वे विभाषाविवेचने
शाबरौड्राभीरभाषानुशासनं पञ्चदशः पादः ॥ १५ ॥
एत्तिके as synonymous with Oriya word एतिकि and not Skt. इहत्यः as has been done by Grierson following Pischel ( See Grammatik 153) जमउ as जन्म with Ap. ending उ and Pkt. जम्म being further simplified to FA, and as monosyllabic particle equivalent to Skt. fg. Then the second line of the verse would mean, “ This much be (my) birth, for all kinds of misery torture me."
9 BUG ओढी ; औत्री. 10 This is a controversial line of Mk. The readings are:--
U- तइअउव (? ) नात्यपभ्रंशः। ___G- तइद्वाउत्वनत्यपभ्रंशः। ___ I- ढ (?) औत्यनात्यपभ्रंशः।
0- इअउत्य नात्यपभ्रंशः।
B- क्त्व इअउऔ नात्यपभ्रंशः। I have retained the reading of B in view of the fact that the definj. tion tallies with the ex, whereas it is not the case with Mss. The word arranja: is not clear; the author probably means to say that Abhiri is the same as Sabari and not so much deviated ( नात्यपभ्रंशः ) from the latter having the difference only on the point of the use of इअ and उअ for Skt. स्वा. Now Sabari which owes its origin to Candali should have इअ alone (PS. XIV. 14 ) and not the additional 32 for wat as in Abhiri. This is probably the idea behind the rule of Mk. regarding Abhiri. If allowance be made to construct नात्यपभ्रंशः as ATŪSTUS: assuming the former to be a scribal mistake, then another sense of the passage comes out. That is, Ābhiri is the same as Śābart having the difference from the latter in respect of 53 and 337 for and for this it should not be taken as Apabhrainsa dialect. Now in
प्राकृत...

Page #317

१४६
मार्कण्डेयविरचितं
A pabhramsa we have the use of both 34 and 33 (cf. Ki. V. 74-75 ) Again Dandin declares that Abhira and such other dialects are to be treated as Apabhrumśa in Kāvya. Mk. would then appears to refute this theory of Dandin by not treating Abhiry as an Apabbramśa.
11 Mss. 45531FFITZ3.
12 UG ; I of 37 ; B 37f3; O T1873; em. according to 1, in this casc at has been evidently mistaken for T.
13 G 1534 ; here has been confused with wbich goes to show that the same type of confusion has occurred with regard to Audri being written as silent by the scribes.
14 The same mistake here too in respect of Audra by M89.

Page #318

-- १६.५]
प्राकृतसर्वस्वम्
षोडशः पादः । अथ टाकी। १६. १. टाकी स्यात्संस्कृतं शौरसेनी चान्योन्यमिश्रिते । अनयोः संकरादित्यर्थः । इयं द्यूतकारवणिगोदिभाषा ॥ तथा चोक्तम्
प्रयुज्यते नाटकादौ द्यूतादिव्यवहारिभिः ।
वणिग्भिहीनदेहैश्च तदाहुष्टक्कभाषितम् ॥ इति ॥ "किं च । १६. २. हरिश्चन्द्रस्त्विमां भाषामपभ्रंश इतीच्छति ॥ १९१॥ अपभ्रंशो हि विद्वद्भिर्नाटकादौ प्रयुज्यते । द्राविडीमप्यत्रैव मन्यते । तथा चोक्तम्
'टक्कदेशीयभाषायां दृश्यते द्राविडी तथा ।
तत्र चायं विशेषोऽस्ति द्राविडैराहता परम् ॥ इति । १६. ३. उत्स्यात्पदान्ते बहुलम् - 'राउ असमसमरैकमल्ल मअणमणोहरदेहसोहु सकलशस्त्रास्त्रविद्याप्रवीणु [=राजा असमसमरैकमल्लः मदनमनोहरदेहशोभः सकलशस्त्रास्त्रविद्याप्रवीणः।] बहुलग्रहणात्-- 'भणइ वाणि कविराअ' [ = भणति वाणी कविराजः] ॥
एच टः टः स्थाने ए स्यात् । खग्गे पहरसि । चकारात् खग्गेण ॥ १६. ५.
__ हंहुमौ भ्यसः ॥ १९२ ॥ भ्यसो हंहुमौ स्याताम् । रुक्खहं पाडिदु । घरहुं चलिदु। बाहुल्यात् रुक्खाहितो, घरेसुंतो"।
1 G शक्री, Sume also in Si. ; UIO ३ क्की.
2 UG पिशावादि०, I0 पिशागदि०, evidently due to misreading o Oriya script.
G टक; 10 टक. 4 UG रैकम ल०; IO मर(रै in O )कमल ; em. according to B. 5 Mss. मअग. 6 UIO मास्त्रास्त्र०, G मास्रासुविद्दा०. 7 G हिणि. 8 Gटं.
9 Gटा. 10 G10 misread a as q in these exs.

Page #319

१४८ मार्कण्डेयविरचितं
[१६. ६ - १६. ६. आमो वा - हंहुमौ स्याताम् । बम्हणहं धणु । बम्हणहुँ । बम्हणाणं ॥ १६. ७. हं किमादेः स्यात्प्राग्दीर्घश्च विधीयते । आम इत्येव । काहं । जाहं । ताहं । एदाहं । इमाहं । पक्षे काणं, जाणं ।। १६. ८. त्वमित्यर्थे तुंगे भवेत् तुंग सर्वविद्याप्रवीणु ॥ १६. ९.
अहमर्थेऽम्मिटुमैमाः ॥ १९३ ॥ अम्मि पंडिदु । एवं हुं, मम ॥ १६. १०. ममेत्यर्थे महुं च स्यात् महुँ घरु सुंदरु । चकारात् मम च ॥ १६.११.
यथा जिध स्यात् । जिध भणसि । जहा वा॥ १६. १२.
तथा तिध। स्यात् । तिध, तहा वा ॥ १६.१३. दिमात्रमुक्तमुन्नेयं शेषं शिष्टप्रयोगतः ॥ १९४ ।। इति टाकी भाषा ।। इति श्रीमार्कण्डेयकवीन्द्रकृतौ प्राकृतसर्वस्वे विभाषाविवेचने
षोडशः पादः ॥ १६॥ ( समाप्तं विभाषाविवेचनम् ॥)
11 Uणधु ; G om.; TO write as बंभाणं ; हंणधुं. 12G तुङ् , so also in ex. ; IO तुंगं. 13 UIO वीणु ; G सवविद्दाप्परीणुं. 14 G शमाः.
15 U alone शक्की

Page #320

- १७. ७]
प्राकृतसर्वस्वम् ।
सप्तदशः पादः।
अथापभ्रंशभाषासु मूलत्वेन प्रथमं नागरमाह । १७. १. नागरं तु महाराष्ट्रीशौरसेन्योः प्रतिष्ठितम् । केचिन्महाराष्ट्रयां केचिच्छौरसेन्यामुक्ता विधयो यथादर्शनं ग्राह्या इत्यर्थः॥ १७. २. अनादावयुजां कखतथां गघदधा न वा ॥ १९५ ॥ स्युः । सगल । मघु । चलिदु । सवधु । पक्षे सअलु, महु, चलिउ, सवहु। आदौ तु खंडिदु । युक्तानां तु मक्खलु, पत्थर ॥ १७. ३. व्यासादेर्यस्य रेफः स्यात् बासु । ब्राक्रोसु । बाडि । बागरणु ।। १७. ४.
प्रकृत्या रऋतौ क्वचित् । तिष्ठतः । इंदूं। चंद्रु। मृगजूधैं । क्वचिद्हणात् विप्पु, इसी, गहुँ, सिआलु, इत्यादयः ॥ १७. ५. अतोऽस्त्रियां डा बहुलम् स्यात् । बहुलमित्यापादसमाप्तेः । हिअडा कधइ । पिअडा दुरे चलइ ॥ १७. ६.
डी स्त्रियाम् स्यात् । - ‘सोहइ सिसिरे हंडी लहुडी' [ = शोभते शिशिरे भा लघ्वी ] । बाहुल्यात् गोई, राही ॥ १७. ७.
त्रिषु दुर्भवेत् ॥ १९६॥ रुक्खदु । तरुणिदु । भूमिदु । वर्णहुँ ॥
1 Mss. खजदु. 2 G मधिरु ; U मत्थप ; I पथिरु.
3. प्रागरद्धा. G प्रगरन्धा 4 and 5 U इदु ; उदु इद्रु, उद्रु; 10 इंद्रु उंदु. 6 UG तुधु ; 10 °जुश्रु. 7 GIO गंधु, U गन्ध.
8 U च; I उ; G अ; O same as B. 9 UIO दूर ; G दोर; Ms3. चन्दइ ( for चलइ). 10 U मसिढे; G समिरे; I सिसित्वे ; सित्वे.
11 UGB हडी; IO हंती ; I have retained the first reading. The 'word perhaps equates with Skt. T which being p in Pkt. is again turned to 6 in Ap. 12 Mss. भवेस्यात,
__13 U om. last two exs. and G the last one; IO retain.

Page #321

१५० मार्कण्डेयविरचितं
[१७. ८ --- १७. ८. इह च्छन्दोनुरोधेन वर्णानां गुरुलाघवम् । यथा----
'अररे वाहइ काण्हें नाव छोडि डगमग कुगति ण देहि । तुहुं ऐहुँ णइ संतार देइ जं चाहसि तं लेहि ॥ [ = अररे वाहायित्वा कृष्ण नावं क्षुद्रां चलितां कुगति न देहि । त्वममुं नदी (अमुष्यां नद्यां) संतारं दत्त्वा यदिच्छसि तद् नय ॥
PPL. I. 9.] १७. ९. दीर्घताहस्वतासुब्लुक्सुप्तिलिङ्गविपर्ययाः ॥१९७॥ बहुलमित्येव । प्रकृतेर्दीर्घता ह्रस्वता च सुपो लुक् सुतिडोर्लिङ्गस्य च विपर्यय इत्येते स्युः । तरुणि, तरुणी । अग्गि, अग्गी । वाउ, वाऊ । - 'सासरेहेती माहलदु परिहकाला पंगुरणु मक्खसि तणु कण्हागुरु [ = शशि
14 G लघुत्व. 15. U काल्ह ; काल्या ; TO काल्यु. 16 UIO गडगकुपति . ; मउगकुपति .
17 B तुहुँ एहुं; UIO तुहं एहुँ; G तुहं एदु. I have preferred the reading of UIO as it is grammatically correct. The reading of G,
y correct. The reading of G, though. corrupt, supports the reading of UIO.
N. B.:- I take ang and as as the two absolutives corresponding to Skt. aparat and I respectively. The modern edition of Prakrtapingala, however, reads बाहि in place of वाहइ, the former corresponding to Skt. वाहय (see PPL, p. 11).
18 Mss. पहमि ; the root चाह = to wish, is in use in modern Oriya. 19 UG om.
20 Mss, lack these two words; B supplies them in a bracket.
21 This passage is a controversial one: B puts '(?)' after the. quotation. It seems Mk, has not explained all the Apabhramsa peculiarities embodied in this quotation. He has touched upon only three words, i. e. परिह, काला, and तणु as his comm. shows. But the passage, as it appears, is full of Apabhramsa peculiarities as enumerated in Sū. 9 above. Assuming this I have emended the text as above. Variants: B ससि रेहत्ती. G ससिरे-हत्ती; UIO ससिरहंती; B कण्हागुरु; U कण्वागुरु; G कन्यागुरु ; I कण्दागुरु; ० कण्त्वागुरु ; all others almost same. The passage perhaps means, “The lady shining as the moon is anointing ale paste in her body while wearing the upper garment'. I have emended रेहत्ती to रेहन्ती in respect of whicb UIO are unanimous. (cf. रेहन्त. PSM. 717).

Page #322

- १७. १०] प्राकृतसर्वखम् ।
१५१ शोभमाना महिला परिधानकाले प्रावरणस्य म्रक्षति तन्वां कृष्णागुरुम् ] । अत्र धाओ ह्रस्वः , कालस्य च दीर्घः । तणु इत्यत्र सुब्लुक् । -
'गज्जउ मेह कि अंबर सामर ।' [ = गर्जतु मेघः किं वा (भवतु ) अम्बरं श्यामलम् PPL. II. 136 ] , अत्रापि सुब्लुक् । --
'तं देक्ख अरे सिमेलि छड्डिअ कमलवणाइं । भम्मइ महुअर बप्पुडा ण लहई कुसुमरसाइं ' ॥ [ = तं पश्य अरे श्यामलि त्यक्त्वा कमलवनानि ।
भ्रमति मधुकरः वराकः न लभते कुसुमरसान् ॥] । विभक्तिविपर्ययो यथा---
'जे वित्थरइ परिल्लगुणा चिंतइ परउअऔर । बद्धसिणे हा माणुसा तिणि कलिजइ सार ॥' [ = यः विस्तृणोति परगुणान् , चिन्तयति परोपकारम् ।
बद्धस्नेहः मानुषः, त्रयः कल्यन्ते साराः ॥] । अत्र कलिज्जइ इति बहुत्वेऽप्येकवचनम् ॥
नागरापभ्रंशे संकीर्णविधिः ॥ १७. १०. उच्च खमोः स्वमोरुत्स्यात् । चंदु । महिलु । राउ । अग्गिउ । भाणुउँ । वणउ । महुउ। वहुउ। चकारात् लुक् च प्रकृतेर्दीर्घहस्वौ च । -'फुल्लउ णीव कि भम्मउ भम्मर' [ = फुल्लतु नीपं किं वा कूजतु भ्रमरः, PPL. II.136] 1 -
22 Mss. कार्यस्य. 23 UG सिम्मेलि ; IO सिमेलि ; B सिमालि; om. mine according to IO with which UG partly agree. 24 Mss. मउहर.
25 Mss ल अहिं. 26 IO परंतिअआर ; G परभिआर ; U same as B. 27 B arfoot ; Mss. fafes ; em. is mine. 28 G om ; UIO उर.
29 Mss. अणुउ 30 B फुल्लति नीवा कि भम्मति भम्मर ; U फुल्लउ नीव कि भम्मर उम्मद ; G फुल्लउ णाव कि भम्मर उम्मर ; IO फुल्लर णाव कि भम्मभनम्मर ; comparing these with the original text I have preferred the reading as suggested above,

Page #323

१५२
मार्कण्डेयविरचितं [१७. ११ - 'एक उण हणुमंते सव्व लंक तुह डहउँ । एहु मरिओ सिं रावण रामविग्गह पुण वहुँ' ॥
[ = एकेन पुनः हनुमता सर्वा लङ्का तव दग्धा । ____ असौ मारितोऽसि रावण रामविग्रहः पुनः महान् ॥ ] १७. ११.
हो च स्वमो) च स्यात् । रुक्खहो अच्छई देक्ख वा । चकारात् पूर्वोक्तं च ॥ १७. १२.
कस्ये वा कः प्रत्ययः । मअणइ । पक्षे मअणओ ॥ १७. १३.
सौ पुंस्थत ओ क्वचित् । भगीरथवर्धमानमते । सप्पो ॥ १७. १४, जसो हे च रुक्खहे । बालाहे ॥ १७. १५.
स्त्रियामुच्च जश्शसोः उत्स्यात् । बालाउ । चकारात् बालाहे ॥
31 Mss. दुअ.
32 Mss. and B हणुमंते ; em. is mine; of. Ps. XVII, 17, for the instrumental would carry better sense than the locative.
33 B डड्डउ ; G उब्भउ; I डउ; 0 डउ; U as suggested above. 34 G मचिउअ ; IO मचिउसि; U मरिउस ; B मरिओसि ; em. is mine. 35 I वडूउ ; UO वड्डउ ; G विभउ.
* B regards the last two sents. as two separate quotations. There is no indication to that end in Mss. As the lines themselves show, they form a single stanza. Here the reading of B affife is definitely defective, first because it is not authorised by any of the Mss. and secondly because it violates the ending 3 of nom, sing, in Apabhramśa Again, all the Mss. show 3-ending rightly in conformity with the rule of Ap. The reading-rê in place of-fi in Mss is due to the confusion arising out of the similarity of 5 and I letter in Oriya script. So the reading suggested by me is most sensible. Then the stanza would mean, The whole of your Lankā was burnt down by Hanumān alone You will surely die, o Rāvana, (at the hands of ) this Rāma, the great'. for ag or ag see Hc. IV, 371, 36 Mss. 375.

Page #324

- १७. २२] प्राकृतसर्वस्वम् ।
१५३ १७. १६.
इं नपुंसके ॥ १९८॥ दीर्घो वा नपुंसके जश्शसोरिं स्यात् । प्राग्दी| वा । वणाई वणइं,। महूई, महुई । महाराष्ट्रीसिद्धस्य दीर्घस्य विकल्पार्थमिदम् ॥ १७. १७.
त्रिष्वे टैं: त्रिषु टः स्थाने एं स्यात् । वणएं । रुक्खएं । बालाएं । अग्गिएं। वहूएं । अदन्तस्य संधिरपि दृश्यते । रुक्खें । वणें ॥ १७. १८.
हिं भिङिसुपाम् त्रिष्वेषां हिं स्यात् । पुरिसहिं, वणहिं, वहूहिं, कदु तिहुँ वा ॥ १७. १९.
उसेस्तु हे हो च । ङसेः स्थाने हे हो च स्याताम् । रुक्खहे पडिदु पत्तु । रुक्खहो । अग्गिहे, अग्गिहो । बालहि, बालाहो । चकारात् पक्षे महाराष्ट्रीवत् शौरसेनीवच्च वा ॥ १७, २०. स्याताम् । रुक्खहं । वणहं । बालाहं । अग्गिहं । एवं हुं च ॥ १७. २१. [हे हो सु च उसः स्युः । रुक्खहे, वणहे, बालाहे, अग्गिहे । एवं हो सु च । चकारात् रुक्खस्स इत्यादि च । हं हुं चात्र केचित् । तेन रुक्खहं रुक्खहुं इत्यादि ॥ १७. २२.
हं हुं स्यातां चामः ॥ १९९ ।। रुक्खहं, वणहं, बालाहं, अग्गिहं । एवं हुं च ] । चकारात् रुक्खाणं
37 Mss. om.
38 TO intermix both Sus. 17 and 19 reading त्रिषु टः स्थाने हे हो च स्यायाम् । रुक्खहे etc. thus omitting a considerable part of the eomm. on Sü. 17 and Sū. 18 altogether. This is purely through oversight.
39 B puts an asterisk before this sent. 40 UG चदु.
41 U क in place oi वा. 42 UIO हुं.
43 G अपि. 44 The bracketed portion is lacking in Mss. as well as in B They have been supplied by me after compsring the text of PK, of Rt and PA, of Pu. But it is after all mere guess-work.

Page #325

मार्कण्डेयविरचितं [१७. २३ -- इत्यादि च ॥ १७. २३. उरे च स्यात् रुक्खए, वर्णएँ । संधौ रुक्खे वणे । बालाए । अग्गिए । चकारात् रुक्खहिं. इत्यादि ॥ १७. २४.
इदुझ्या ट एणश्च इदुद्भयामुत्तरस्य ट एणः स्यात् । अग्गिएण । वाउएण । दहिएण । महुएणं । चकारात् अग्गिए वाउए इत्यादि च । स्त्रियां वक्ष्यमाणत्वात् पुंक्लीबयोरेवायं विधिः। १७. २५. .
एहिं च वा भिसः । इदुद्भयां भिस एहिं च वा स्यात् । अग्गिए हिं, वाउएं हिं । दहिएहिं । महुएहिं, पक्षे अग्गिएहिं इत्यादि । १७. २६. स्त्रियां च ए च स्यात् । बुद्धिए । घेणुए । णईए । वहूए । चकारादनिदुद्भयां च । बालाए ॥ १७. २७.
संबुद्धौ सौ हे च स्त्रियामित्येव । बालाहे । णईहे । चकारान्महाराष्ट्रीवच्च ॥ १.. २८.
त्रिषु हो जैसः ॥ २००॥ त्रिषु जसो हो स्यात् । रुक्खहो । वणहो । णईहो ॥ १७. २९. अतः प्राकृतवद्रूपं टाभिस्ङस्डिधु वेष्यते । अतः अदन्तस्य । रुक्खणं वणेणं । रुक्खेहिं वणेहिं । पक्षे रुक्खहिं वणहिं इत्यादि ।।
45 This line is the remnant of the presumed missing Sū. 22 preserved by Mss. and B. The line iu mediaśely preceding it may be compared with the last line of Sū. 20 which is identiacal and testifies. to the apparent oversight of the scribe. 46 Mss. om. the Sū. only.
47 UG om. ; o om. : UG add anusvara also in the last two exs. 48 UIO सिद्धौ ; G सिद्धो. 49 UI एषु ; G om.; ० आषु. 50 - O om. 51 UG om. 52 G हे , so also in ex. 53 UGO insert न here ; I म. 54 G om. 55 Mss. के..
56 Mss. का.

Page #326

-- १७. ३४] १७. ३०. किंयत्तदां तु प्रथमाद्वितीयासप्तमीविधौ ॥ २०१॥ प्राकृतवद्रूपमित्येव । को", के । का, कं । काउ, काओ इत्यादि । एवं यत्तदोः । १७. ३१. दीर्घोऽस्से वा सादेशे स्सर्जिते डसादेशे एषां दी? वा स्यात् । काहो । कोहे । कासु । काहं । काहुँ । एवं यत्तदोः । स्से तुं कस्स, जैस्स ॥ १७. ३२. ... ... ... १७. ३३. यत्तदोऽमा जउं त अमा सह यत्तदोर्जङ तउं स्याताम् । जउं मग्गसि तउं देमि ॥
उडिभ्यां जत्थ तत्थ च ॥ २०२॥ यत्तदोरित्येव । चकारात्पक्षे प्राकृतवत् ॥
57 Mss. add ag before this Sū. which is the result of the con fusion with Su. 56 of this Pada ( vide comm. of Sü. 56-यथा लभइ etc. ) Thus the entire text starting from वृक्षादौ of XII. 8, comm. has been written in a most confused and distorted condition in all the four Mss. The scribe who first copied the text is responsible for such confusion. B reads 'स्टे for स्से ; UGस ; IOस; em. according to Mss which seem to be correct here.
58 IO om. 59 BGIO 40% ; U = ; em. is mine ; cf, Su. 21. 60 U तस्मउ ; G स उ ; B स्टे तु the readings of Mss. will show that the affix is not -रटे but -स्म.
61 B कस्ट, जस्ट ; U कम्य, ज( १ )स्स ; IO कस्य, जस.
62 This Sū. which is supposed to be in the original text, is thus left blank by B; Mss. do not preserve this rule.
63 Bजत्तिं तत्ति which is not authorised by Mss. UG have the reading as suggested above with slight mistake in तउ which they read as मतलं, but this mistake is corrected in ex. IO preserve the reading of UG in corrupt from: I जम मतङ्म: 0 जङ तङ; ex. also same. जउ and तउ are used in colloquial Oriya. So the reading of Mss. seem to be correct.
64 U उसिउस्भ्यां यत उत उत च ; Gउसिउस्भ्यां जउ तउच; TO उसिडिम्यां यत च उत च. The Mss. seem to be corrupt with regard to this Su. Firstly if we retain the reading of any of them, there will be viola

Page #327

१५६
१७. ३५
...
मार्कण्डेय विरचितं
...
71
73
[ १७. ३५
||
१७. ३६.
इदम इमु पुंक्कीबोर्न वा स्वम्भ्याम् । पुंक्कीबयोः स्वम्भ्यां सह इदम इमु स्यात् । इमु सोहइ देक्ख वा । क्षे इमे इमा । अन्यत्र इमा इअं वा । इमेण । इम ॥
E
१७. ३७.
सुप्यदसोऽमु
- स्यात् । पूर्वापरयोः सुपा सह विधानात्, प्रकृतेरेवायमादेशः वायुधेनुमधु-वद्रूपम् ॥
१७. ४१.
वैति । युष्मद इत्यधिकारः । सुनेत्येव । तुहुं सोहसि ॥ तुम्हइमिति जश्शस्भ्याम्
१७. ४२. सह युष्मदः स्यात् । तुम्हइं जाणह । तुम्हई बोल्लमि ॥
...
तद वह सुपा
१७. ३८.
- सुपा सह तदोऽदसश्च एह स्यात् । एह जसो बाला वणं वा । चकारात् पूर्वोक्तरूपम् ॥

१७. ३९.
ऍहो एहु च स्वम्भ्याम् ॥ २०३ ॥ स्वम्भ्यां सह तददसोरेहो एहु च स्याताम् । एहो सोहइ देक्ख वा । एवं एहु । चकारात्पूर्वोक्तं च ॥
१७. ४०.
जे से एस सुना यत्तदेतदाम्
एषां सुना सह जे से एस इत्येते स्युः । जे पुरिसो महिला वणं वा । एवं से एस ॥
-
युष्मदस्तुहुँ ।
tion of metrical rule, since the metre is Anustubh. Again the Pkt. forms given by them are not correct. So we retain the reading of B
as it is.
65
66
68
70

This supposed Su. is missing from all the Mss. including B. G एहि, so also ex. Mss. ते.
UIO मस्स; G मस्सु.
67 69
UIO जेसो, ; G डेसो.
Mss. तुहुं, so also ex.; cf. Tv. III. 4. 37. Mss. om.
72 तुम्ह इति ; तुम्हइ इति ; IO तुम्भमिति. U लुभ बोलमि; G लुंई बोल्लभि ; IO लुकं बोलमि.

Page #328

- १७. ५२] प्राकृतसर्वस्वम् ।
१५७ १७. ४३.
तुम्हे च जसा तुम्हे जाणह । चकारात् तुम्हइं च ॥ १७. ४४.
तई तु टायम्भिः ॥ २०४ ॥ एभिः सह युष्मदस्तई स्यात् । तइं त्वया त्वयि त्वां वा ॥ .१७. ४५. तुम्हाहिं तु भिसा तुम्हाहिं भण्णदु ॥ १७. ४६. उसिडस्भ्यां तुहर्तुज्झतुम्हतुब्भाः स्युः। तुह तुज्भ तुम्ह तुम्भ आअदु धणु वा ॥ १७. ४७. तुम्हासुंतुम्हसुमौ सुपा तुम्हासुं तुम्हसुं ठिदु ॥ १७. ४८. अस्मदो हमु सुना साध ॥ २०५॥ अस्मद इत्यधिकारः । हमु भणमि ।। १७. ४९. अम्हेइमिति जश्शस्भ्याम् . अम्हइं अच्छम्ह देख वा ॥ १७. ५०.
अम्हे च जसा अम्हे भणम्ह । चकारात् अम्हई च ॥ १७. ५१.
मइ तु टायम्भैिः । मइ मया मर्यि मां वा ॥ १७. ५२. अम्हइमम्हहिमम्होऽम्हाहिमम्हेहिमिति च भिसा ॥२०६।। पञ्च स्युः । अम्हइं भण्णदुं । एवमन्यानि ॥
74 Mss. तुम्भे. 75 U जाणहि ; G जाण ; TO same as B. 76 U उद; I0 उह ; G भह. 77 TO तुं. 78 TO om.
79 Mss. चदु. 80 B सार्थम्, probably a printing mistakeli UIO सार्द्धम् ; Gas given above. 81 G अम्हइ. 82 G पेक्ख.
83 UIO उ; G डि. 84 U टाभ्याम्भिः; 10 टाभ्यभ्भि; G टांम्हिः. 85 U om. G adds -ui: after at. 86 B अन्हे; em. according to Mss.
87 B म्हहं, then inserts च. The reading of this Su. as suggested above is according to Mss.
88 Mss. भाणिदं

Page #329

१५८ मार्कण्डेयविरचितं
[१७. ५३ - १७. ५३. ङसिङस्भ्यां मज्झमहंमहाः त्रयः स्युः ॥ १७. ५४.
सुपाऽम्हासुमम्हसुमौ। अम्हासुं, अम्हसुं [ ठि१] ॥ १७. ५५. अनयोः पुनर्व्यसामोः प्राकृतवदूपमिष्यते कैश्चित् ।
अपरैस्तुम्हहिमम्हहिमिति, तुम्हह अम्हहेत्यन्ये ।।२०७॥ --'तुम्हह बालतालउ उहिउँ । तुम्हह पुण उज्जागरे लोअणु' ( = युष्मत् बालतारकः उत्थितः । युष्माकं पुनः उज्जागरे लोचनम् ) ॥ १७. ५६. प्रकृतिप्रत्ययसंधिोपविकारागमश्च वर्णानाम् ।
सुब्लुक् सुपां तिङ वा विपर्ययश्चात्र बहुलं स्युः ॥२८॥ प्रकृतिप्रत्यययोः संधिः प्राकृते निषिद्धः । सोऽत्र स्यादपि । यथा- लभइ लभे,"पढइ पढे, चलइ चले । एवं वर्णानां लोपो विकार आगमश्च, यथा पिङ्गले'गज्जउ मेह कि अंबर सामर
फुल्लउ णीव कि भम्मउ भम्भर । एकलि जीअ पराहिण अम्हहै
की लउ पाउस की लउ वम्मह ॥
89. B adds of within brackets after this word which Mss. do not authorise,
90 UIO 'प्राकृतप्राकृतवद् O 'प्रकृतिप्रकृतिवद. 91 UG अपटेः
92 U तुम्हहम् ; G तुम्हा हम् ; 10 तुम्भहिम् ; Mss. om. अम्हहिम् . Brightly supplies it within brackets.
93 B एट्रिउ; UIO एरडउ; G परडभ; all these bearing no sence, I have emended it as above suiting to the coniext. It probably refers to the speech of Brahman addressed to the gods when th latter approached the former seeking protection from fear of the demon Taraka. In reply, God Brahuan says, From amongst you sprang the child Tāraka, and how is it that your eyes are sleepless !
94 UG j. 95 B लडन्तइ, लडन्ते ; Mss. om.; the reading of B being obscure I have emended the text as above.

Page #330

- १७. ५६] प्राकृतसर्वखम् ।
१५९ [= गर्जतु मेघः किं वा अम्बरं श्यामलं फुल्लतु नीपं किं वा भ्रमतु भ्रमरः । एकाकी जीवः पराधीनः अस्माकं
किं वा नयतु प्रावृट् किं वा नयतु मन्मथः ।। PPL. II. 136.] अत्र कि इत्यत्र मलुक् । भम्मर इत्यत्र मकारागमः । पराहिण इत्यत्र दीर्घस्य हस्वता । मेह, अंबर इत्यादौ सुब्लुक् । सुविपर्ययो यथा पिङ्गले— माणिणि माणहिं काई फर्ले' [= मानिनि मानैः किं फलम् , PPL. I. 6. ] । अत्र काई इत्येकत्वे बहुवचनम् । यथा वा--
' नेहो इह अम्हहि वल्लहु से की एस करेइ । . इअ बोल्लंती" सामलि ओसरि सामि धरेइ ।' ' [ = स्नेह इह अस्माकं वल्लभः सः किमेतत् करोति ।
इति कथयन्ती श्यामली अपसृत्य खामिनं धरति ॥' अत्र एस इति द्वितीयायां प्रथमा । की इति मलोपो दीर्घता च, सामलि इति ह्रखता ॥ तिङां विपर्ययो यथा--
'जे वित्थरइ परिलगुंणा चिंतई परउअआर ।
बद्धसिणेहा माणुसा तिणि कलिज्जइ सार' ।। [ For छाया See Su. 9 ] अत्र कलिज्जइ इति बहुत्वे एकवचनम् । लिङ्गव्यत्ययस्तु सर्वभाषासाधारण एव प्राकृत एवोक्तः ।।
नागरापभ्रंशे सुब्बिधिः ।।
96 UG एक्कलि ; TO एकली; B एकलि; em. according to UG. 97 U अम्हास; TO अंभह; G agrees with B. 98 B फलं not authorised by Mss. as well as by theoriginal text.
99 Mss. as it surely here is out of the confusion with regard to the letter in Oriya script.
100 B brackets aftsr ff whicb is neither authorised by Mss. nor is wanted. 101 G छिभइ, 102 B तेण्णि; Mss. तिलि; perhaps a misreading of fà fuor which I have suggested above. Cf. Oriya equivalent 'तिनि'. See also PS. XVII. 9 and 78.

Page #331

१६०
मार्कण्डेयविरचितं .[१७. ५७ - १७. ५७. परस्मैपदमेवात्र नागरापभ्रंशे आत्मनेपदं नास्तीत्यर्थः । पढइ, वड्डइ, दिज्जइ । यत्तु पिङ्गले
'लहू गुरू णिरंतरा पमाणि अठ्ठ अखेरा । 'पॉणि दोणि दिजए णराअ सो भणिज्जए ॥' [ = लघुः गुरुः निरन्तरौ प्रमाणी अष्टाक्षरा ।
प्रमाणी द्विगुणा दीयते नाराचः सः भण्यते ॥ PPL. II. 68.] इत्यत्र दिज्जए, भणिज्जए इत्यात्मनेपदम् । तन्महाराष्ट्रयपभ्रंशमूलसंकीर्णभाषया, अत्रोक्तवर्णविकारेण वा समाधेयम् । अत्र च करेइ, धरेइ, जाइ, पचड् इत्यादौ स्वरशेषत्वं महाराष्ट्याश्रथेण, करेदि, धरेदि इत्यादौ दत्वं शौरसेन्याश्रयेण इति गन्तव्यम् । एवं अञ्चउ, अच्चदु इत्यादयोऽपि ॥ १७. ५८.
मसो हुँ च अम्हे भणहुँ । चकारात् महाराष्ट्रीशौरसेनीसिद्धानि च ॥ १७. ५९.
इहिर्लटि। लटि धातोविकरणत्वेन इहिः स्यात् । करिहिसि । हसिहिदि । होइहिदि ॥ १७. ६०. ईसश्च स्यात् लटि विकरणत्वेन । हसीससि । चकारात् हसिहिसि, हसिस्ससि ॥ १७.६१.
मसि कृञः कामहुँ लटि मसि कृञः कामहुं इति पदादेयः स्यात् । कामहुं ॥ १७. ६२.
सर्वदा शत् ॥ २०९ ॥ होतो" भवन् , बभूव, भविष्यति वा ॥
|
103 UIO अकमरा; G अक्खभरा. 104 Mss. गमाणि.
105 Mss. तन्मते. 106 UIO विशेषत्वं.
107 UI read these two exs. as चअ, चउ, चदं, चद् O simply चद् चदु; G चताउ च वं चद्दइ. The reading of B is retained. ___108 G alone adds before this word: उत्तम पुरुषमसो हुं स्यात्.
109 Here as well as in the following two Sūs. B reads in place of fa. Mss. invariably read as above which indeed suits the context.
110 U होन्त; GIO होउं .

::

Page #332

११४
-- १७. ७२ ] प्राकृतसर्वस्वम् ।
१६१ १७. ६३. वदेबोल्लः" स्यात् । बोल्लइ ॥ १७. ६४. दृशेः पुम्मैदेक्खौ स्याताम् । पुम्मई । देखिइ ॥ १७. ६५.
णिङि तु दाक्खवः। दृशेरित्येव । दाक्खवइ ।। १७. ५६. आचरक्खः स्यात् । अक्खइ ॥ १७. ६७.
थकः स्थः तिष्ठतेस्थक्कः स्यात् । थक्कड़ ॥ १७.६८.
आहेर्गुण्हः स्यात् । गुण्हइ ॥ १७. ६९.
कृषः करः ।। २१०॥ करइ ॥ १७. ७०... ब्रजेर्वश्चः वंचइ ।। १७. ७१.
प्रविशतेः पसर्वश्च पसवइ । चकारात् पइसइ ॥ १७. ७२.
वचेश्चवः। चवइ ॥
__ 111 G बेल्ल: so also in ex.
112 B दृशः; em. according to Mss... 113 IO पुमइ.
114 Boचक्ख, also in ex. Mss. invariably read as above. The latter seems to be correct after comparing the text of PK (III. 1. 33 ) and PA ( XVII. 82 ).
115 IO ०थकः. 116 B पसवः; U पइसक; GIO शैसवः ; the reading of Mss. breaks the metrical rule.
____ 117 B छुपेश्छवः, ex. छवह; UG वचेश्चखः, ex, ववद; I वर्चश्व, ex. वचइ, वव; 0 वचेश्च वचः, ex. same as I; em. is mine. Cf. HC. IV. 23 Pu. XVII.89.
प्राकृत. ११

Page #333

१६२ . मार्कण्डयविरचितं
[ १७.७३ - १७. ७३. आरुण्ण आश्लिषेः आरुण्णइ ॥ १७. ७४.
मुकमुअमेल्लाश्च मुश्चतेः ।। २११ ।। मुक्का, मुअइ, मेल्लइ । चकारात् मुंचइ, मोअइ ।। १७. ७५. तिमिस्तिम्योस्तिः स्याद्वा तिअइ, तिम्मइ, थिम्मई ॥ १७. ७६.
ठवः स्थापयतेस्तथा। ठवइ, थकाई ॥ १७. ७७.
आणावः स्यादानयतेः
आणाव आणावइ, आणेइ ॥ १७. ७८.
. शेषं शिष्टप्रयोगतः ॥ २१२ ॥ बोद्धव्यम् । अनेन एभिर्वा आएहिं । द्विश्चतुर्वा दुइल्लाणि । तिअ त्रयस्तिस्रस्त्राीण वेत्यर्थः । एवं परे२२ दोण्णि, बेण्णि, तिणि इत्यादयः । त्वां तो मां मो, तेषां तेण्णि, त्वदीये तेर, मदीये मेर, उक्ते वुत्तं, वाचयति वज्जावइ इत्यादि यथादर्शनमुन्नेयम् ॥
नागरापभ्रंशे तिविधिः ॥ इति श्रीमार्कण्डेयकवीन्द्रकृतौ प्राकृतसर्वस्वे नागरापभ्रंशानुशासनं
___ सप्तदशः पादैः ॥ १७ ॥
118 B मुल्ला०, ex. मुल्लइ em. aceording to Mss. Cf. Rt. III. 1. 30 and Pu. XVII. 88..
119 G त्यम्मइ evidently misreading of थि०. 120 BIO थक्कवर; UG थ(in G)क्कावइ. 121 IO दुइलाणि. 122 Mss. परि.
123 UIO पटल.

Page #334

-- १८.८]
प्राकृतसर्वस्वम् ।
१६३
अष्टादशः पादः।
.
चजारमा
अथ वाचडः । १८. १. वाचडो नागरात्सिध्येत् । सिन्धुदेशोद्भवो वाचडोऽपभ्रंशः । अस्य च यत्र विशेषलक्षणं नास्ति तन्नाग. रात् ज्ञेयम् ॥ १८. २.
चजोरुपरि यो भवेत् । रचलइ । जलइ ॥ १८. ३. षसोः शः स्यात् । माणुशो । दाशो॥
अभृत्यादेः प्रकृत्या रऋतावुभौ ॥२१३ ॥ प्रकृत्या स्यातां भृत्यादिवर्जम् । प्राणहरु कृवाणु । भृत्यादेस्तु – भिच्चो, णिचं, किच्चं, किंचा ॥ . १८. ५. तदोष्टडौ पदादौ वा पदादौ तदोः स्थाने टडौ वा स्याताम् । टाविजइ, डमणो । पक्षे ताविजइ, दमणो॥ १८. ६.
सैवेत्येतस्य सोरिज वा। सोरिज । स य्जेव ॥ १८.७. खड्गस्य खंड -खंडुएं हर्णशि ॥ १८. ८. भवतेर्भोरप्रादौ भोदि । प्रादौ तु पहवइ ॥
1 UIO om. च; G अत्र for अस्य च यत्र. 2 Mss. मणुषो.
3 UG कुकाणु ; IO क्रुकाणु. 4 These exs. are written in a very corrupt form in Mss:--
U भिचो, णिचं, किच, किचा; GIO भगे, पिच, किच, किग. 5G टावित्यत्र ;IO तावित्र, 6 GI अविरजइ ; 0 अवियइ. 7 G सोरज ; 0 सोपि ; UI same as B. 8 U हणसि; G हणिसि; also Mss. read खण्डुए for खण्डुए.

Page #335

१६४
१८. ९.
हदि ॥
१८. १०. ब्रोदि ॥ १८. ११.
मार्कण्डेयविरचितं
बुवो' त्रोः
१८. १२. अनयोर्नागरत्राचडयोः । --
13
14
15
वृषेर्वहः ।। २१४ ।।
संस्कृतादिभ्यः शेषं लक्ष्यानुसारतः । इति वाचडापभ्रंशः ॥
अनयोर्यत्र सांकर्यं तदिष्टमुपनागरम् || २१५ ॥
' : रिशइ मेह छन्न करिअ दूरशहावट्टे । दूरे शामी अमिअगुणे एरिशमीश पट्टे ॥ '
[ = वर्षति मेघः छन्नं कृत्वा दूरशब्दावर्तः । दूरे स्वामी अमितगुण ईदृशमीश प्रवर्तः ॥ ]

[ १८९
इत्युपनागरापभ्रंशः ॥
.93
अन्येषामपभ्रंशानामेष्वेवान्तर्भावः । तथाहि तत्रैव--- ' टाक्कं टक्कभाषानागरीपनागरादिभ्योऽवधारणीयम् । तुबहुला मालवी । वाडीबहुला पाचोली । उल्ल
9
B ब्रूञेो ; em, according to Mss.
10
B मेघि ; UGI महा ; 0 नहा for मेह which I have emended ; Mss. च्छन्न करिद दुर 0 ; B छन्न करिद्र दुर० ; also B sexparates दुरस from द्दावट्ट. Again B puts anusvāra to the last word of the first hemistitch as well as to that of the last one whereas Mss. do not, of course, excepting O which reads .
11 BUG शामा ; 0 शामां ; Again B and Mss. read अमी which seems to be nonsense; I reads instead which, I think, suits the context. I have corrected the next word as given above assuming the letter to have been missed by the scribe through oversight. O only adds anusvāra to the last word.
--
12 G परिशमिश, UGI read as above; B separately has एरिश मीश ч and puts query mark at the end of the verse. I have explained the linguistic peculiarity of this verse elsewhere.
U पाक.
G वाक्क ; IO पाक ; G राव्यवहरणीयम् ; IO 0 अवन्ती.
रादिभ्य ( -भ्या in O )वहरणीयं;

Page #336

- १८. १२ ]
प्राकृतसर्वस्वम् ।
१६५
प्रार्य वैदर्भी । संबोधनाढ्या लाटी । ईकारोकारबहुला औड्री'" । सवीप्सा -कैकेयी । समासाढ्या गौडी । डकारबहुला कौन्तली । एकारिणी च पाण्डया । हियुक्ता कालिङ्गी । प्राच्या तद्देशीय भाषाढ्या । भट्टादिबहुला आभीरी । वर्णविपर्ययात् कर्णाटी । मध्यदशीया तद्देशीयाढ्या । संस्कृतायैा च गौर्जरी । चकारात् पूर्वोक्त टक्कभाषाग्रहणम् । रलहमा व्यत्ययेन पाश्चात्यो । रेफव्यत्ययेन द्राविडी । तकारबला वैतालिकी । एओबहुला काची । शेषा देशभाषा'विभेदात् । ' इति तेनैवोक्तत्वात् । एवंविधभेदहेतुकल्पने सहस्रधापि वक्तुं दाक्यत्वात् । तस्माद्युक्तमुक्तम्- -
' वेद्या विदग्धैरपरास्तत्तद्देशानुसारतः ' ( PS. 7 ) इति ॥
इति श्रीमार्कण्डेय कवीन्द्रकृतौ प्राकृतसर्वस्वे अपभ्रंशानुशासनमष्टादशः पादः ॥ १८ ॥ [ समाप्तमपभ्रंशानुशासनम् । ]
16
Mss. प्रिया.
17 Mss. and B औढ़ी.
18 Mss. गौडकी.
19
B हिंयुक्ता ; Mss, reads हियुक्ता invariably ; hence em. 20 Go उद्देशीय. 21 Mss and B जट्टादि०. B here suggests in place of within a bracket. The reading जट्टादि is -definitely incorrect when we compare the text of Rt. in this regard ( III. 2. 11 ). 22 G तजा ; 0 ताथा. 23
०
UG रहता ; IO रतहर्त्ता ० ; B रत ( ल ) इभा ; em. after Rt. III, 24 B"त्या.
2. 12,
25 B ढ०; UIO ड ( ? उ ); em. after Rt. III. 2. 12.
26 Mss. af
27
Mss. एवं.

unlike the reading of B as given above.

Page #337

१६६ मार्कण्डेयविरचितं
[१९. १ -- ऊनविंशः पादः। अथ पैशाच्यनुशिष्यते । १९. १. पैशाचिकीनां भाषाणां प्रथमा केकयामिधा ।
संस्कृते शौरसेन्यां च सिद्धस्यैवात्र विक्रिया ॥२१६॥ विक्रिया लक्षणवशाद्रूपान्तरम् ॥ १९. २. पञ्चखाद्यावितरयो पञ्चसु वर्गेषु इतरयोस्तृतीयचतुर्थयोः स्थाने आद्यौ प्रथमद्वितीयौ स्याताम् । कंका । मेखो । चलं । छंछानिलो । टिंटिमो । काठं । तथि । पिफावरी । पञ्चस्विति किम् । तेवो ॥
शषोः सः स्यात् । पिसेसो ॥ १९. ४.
णस्य नो भवेत् । नाराअनो॥ १९. ५. येस्स रिअः प्राग्घ्रस्खो वा र्यस्य रिअः स्यात् , प्राक् हृखश्च वा स्यात् । भारिआ, भरिआ ॥ १९. ६. .
कार्ये कच्चं च दृश्यते ॥ २१७॥ कच्चं । चकारात् कारिअं, करिअं च ॥ १९. ७. युक्तविकर्षो बहुलं प्रागच स्यात् बाहुल्यात् ष्टस्नोनित्यम् । कसटं, सनानं । थरमपतनी, थम्मपत्ती। चिहमको चिम्हको इत्यादौ विकल्पः । टिंटिमो, पंटितो, इत्यादौ निषेधः ॥ १९.८.
किहं च गृहे। स्यात् । किहं । चकारात् खरं च ॥
1 UIG ०णाद् simply; G agrees with B. 2 U छञ्चानिलो; IO छंछालिलो: G च्छंचालिलो. 3 Mss. तिथि. 4 This word is lacking in Mss.; B supplies it within a bracket.. 5 Mss. पुंसो. 6 and 7 Mss. read घ in place of थ. 8 UG read the Sā. as कित्वं च शूवे ; I किंन्वं च शूदे; ० कित्वं च शूदे.

Page #338

- १९. १७] प्राकृतसर्वखम् ।
१६७ १९. ९. कुपर्चि कचित् क्वचित् इत्येतस्मिन् कुपचि स्यात् । बृहत्कथायाम्- 'कुपचि पिसालं' [ = क्वचित् विशालम् ] ॥ १९. १०.
पृथिव्यां पृथुणी" पृथुणीनाथो । १९. ११.
हृदये हितपकं स्यात् ॥ २१८॥ हितपकं कंपति ॥ १९. १२. पक्ष्मणि पखमः स्यात् । पखमलनअना ॥ १९. १३.
सूक्ष्मे सुखमः स्यात् सुखमतरिसी ॥ १९. १४.
विस्मये पिसुमा स्यात् । करुको मे पिसुमओ॥ १९. १५. प्रथमे पृथुमम् पृथुमसिनेहो ॥ १९. १६. इवस्य पिव स्यात् । चंतो" पिव ॥ १९. १७.
क्त्त्वस्तूनमेव स्यात् ॥ २१९ ॥ नान्ये तूणउआँणादयः । हसितूनं । फनितूनं ॥
9 IO कुषंति. ___I0 B पुथुणी; so also in ex. ; UG invariably read पृ in place of पु which seems to be correct Cf. Rt. III. 3, 4 This is another ex. of confusing a with उ on the part of B; IO om. this portion.
ll G हृदयस्य.
12 B orstur ; em. according to Mss. __13 B बरिसी; U रितरसी; G परिसूक्ष्मसी; Io om. up to this word from बृहत्कथायां of Sü. 9.
14 B कुरुको; em. according to Mss. Cf. PS. I. 26. 15 Mss. चन्दो .
16 UG ०उणणा; 10 उणा. 17 Mss, पनितुनं.

Page #339

१६८
मार्कण्डेयविरचितं [ १९. १८ - १९. १८.. न्यण्यज्ञेषु जो वा स्यात् । कञका । कनका । सरलं, सरन्नं । पिञ्जातं, पिन्नातं । ज्ञस्य णत्वे कृते नत्वम् ॥
टाङसिङस्ङिषु चि वा राज्ञः ।
नानोनयश्च तेषाम् एषु राज्ञो ज्ञस्य चिकारो वा स्यात् । टाया ना ङसिङसोर्नो डेनिश्च स्युः ॥ राचिना, रन्ना । राचिनो, रन्नो। राचिनि, रन्नि । पक्षे रञा, रो, रञ्जि " च ॥ १९. २०.
इह शेषं शौरसेनीवत् ॥ २२० ॥ शेषं सर्व सुप्तिङादिकार्यम् ॥ १९. २१. मागधीसहशं रूपमिष्यते युष्मदस्मदोः ।
- केवलं त्वेतयोर्भस्य फैत्वं नेच्छन्ति सूरयः ॥ २२१ ॥ तुम, तुभे। हक्के, अंभे इत्यादयः ॥
इति श्रीमार्कण्डेययकवीन्द्रकृतौ प्राकृतसर्वस्वे केकयपैशाचिक्यनुशासनम्नविंशः पादः ॥ १९ ॥
18 ए 'ओ, so also in ex.; G ओ, so also in ex.; TO 'त्रो; ex. कंजिका, कतृका.
19 Here too in the last three exs. U reads st; G 9 and IO 37 in place of . As will appear from this, UIO have the same reading whereas G approaches B. The reading in place of 557 might well be authentic (cf. PPK. X. 9 and 10 ). Still I have retained the reading of B as it is almost in agreement with G, and other noted grammarians like Hc., Pu., and Rt., have enjoined sush form.
20 G सत्वं, I पत्वं; the reading of B as given above seems to be correct, but it is strange that Mk. nowhere has gi known forms तप्फे. and अप्फे of यष्मद and अस्मद rest frames such a rule, He has probably in his mind such discussion as made by other grammarians; cf. Pu. XIX. 23 and Rt. II. 2. 28. See also Historical Grammar of inscriptional Prakrits, p, XXXIV for तुफाक and अफाक; also for तुफे see CGMI, p. 60, 111; for अफे see CGMI, p. 60, 109.
21 and 22 Mss, excepting U read तुम्हे, अम्हे; U tallies correctly with B as above.

Page #340

-२०.७]
प्राकृतसर्वखम् ।
विंशतितमः पादः।
अथ शौरसेनपैशाचिकी। २०. १. शौरसेनामिधा त्वस्याः अस्याः केकयपैशाचिकीतः सिद्धिः ॥ २०.२.
सस्य शः मानुशे हशति । पिशुने ॥ २०. ३.
_ रस्य लो भवेत् । लहिलं ॥ २०. ४. चवर्गस्योपरिष्टाद्यः -स्यात् । य्छेले ॥ २०. ५.
. कृतादिषु कडादयः ॥ २२२ ॥ स्युः । कड़े । मडे । गडे ॥ २०. ६. क्षस्य च्छः स्यात् । लय्च्छने । पर्यच्छे ॥ २०. ७.
स्थाविकृते ष्टस्य तः स्यात् । य्चेिश्तति । अन्यस्य तु लट्ठी ॥
1 UOI शूर.
2 G सौरसेन-नाभिधा-भिदात्वस्याः. 3 BI सिध्यति ; IO सिध्यति ; UG rightly read as above. 4 BU माणुशे ; G मानुशो; IO मानुशे ; em. according to IO. 5 U रचल्छले; G य्यपछले ; IO यछछले. 6 UIO लछने, पछे ; G लच्छनि, पच्छे.
7 The reading स्थाविकृतेः ष्टस्य as given in B as well as in Mss. seems to be faulty, For, there is no prior injunction about the change of Fyr to g. In fact, we being the from involving the change • of स्था ( Mk. IX. 136) in Sauraseni, the making g to be a part of such change, there is every reason to reconstruct the rule as suggested by
me above. Moreover, Paisaci according to ME'8. system owes its • origin to Sauraseni ( besides Sanskrit). My reconstruction will be

Page #341

१७० . मार्कण्डेयविरचितं
[२०. ८२०.८.
तत्थंयोः श उर्ध्व स्यात् । आगमोऽयम् । मश्ते । इश्थी" ॥ २०. ९. द्वस्य त्थः क्वचिदिति केचित् अत्थाशनं । कचिद्ग्रहणात् पट्ठति ॥ २०. १०. अतः सोरे अतोऽदन्तात् । मानुशे । पने ॥ १०.११.
अमो वा स्यात् ॥ २२३॥ एदित्येव । मानुशे, मानुशं वा । पने, पनं वा ॥ २०. १२. अधुनेत्यादिष्वर्थेष्वहुणीत्याद्याश्च दृश्यन्ते । अहुणि, हके, तुमे, इत्यादयः ॥ २०. १३. शेषं तु प्राकृतवद् वदन्ति केचित्तु मागधीवद्वा ॥ २२४॥
इति शौरसेनपैशाचिकी ॥ २०. १४. रलयोविपर्ययश्चेत् पाञ्चाली नाम पैशाची। केरिमंतिल ॥
इति पाश्चालपैशाची ॥
better undersood if we compare the rules of Rt. इह स्थाविकारे टुकारस्य च ण्ठ: etc. Rt. III. 3. 9.
8 This reading of B may be ompared with Pa XX. 7. U not clear; GE: ; IO G.
9 G टण्डति ; IO om. U रिचण्ततिद ?; B रिचश्तति; Rt has ण्ठ for Mk's इत in this case; cf. Rt. III. 3. 9. 10 U त्तथयोः; G भथयोः 10 उत्थयोः.
11 U इश्थी; TO इंश्भ; G इश्टि. 12 UIO थः; G दस्य तः.
13 Band Mss. invariably read पति, but this seems to be in-. correct since no equivalent in Skt. can be found out. The word probably refers to Skt. वर्धत (See ABORI XXI. p. 10 ) which being वडा in Pkt. would assume the from पट्टति as suggested by me above according to Sū. XIX. 2. But then Mk's citing this word as the example in which is not changed to as in case of Ra is questionable. The other alternative suggestion is, the word might refer to Skt. पद्धतिः which would become पद्धती in Paisaci.
14 B ओत्, printing mistake ?. 15 Mss. om. the last two exs.. 16 GIO उमे. 17 Mss. शौरसनी. 18 UG 'मन्तिरलं ; IO मंतिरलं..

Page #342

- २०. १६] प्राकृतसर्वस्वम् ।
१७१ २०. १५. इति षोडशधा भाषा मया प्रोक्ताः प्रयत्नतः॥२२५ ॥
इच्छा चेदितराद्धोध्यमत्रान्यमतवर्णितम् । किं च । २०. १६. संस्कृतसंकीर्णाभ्यां सहिता अष्टादशेत्याहुः ॥२२६॥
बाह्रीकीपाश्चाल्योरन्तर्भावाच्चतुर्दशेत्यपरे ।
संस्कृतसंकीर्णाभ्यां सह षोडश केवलं मते तेषाम् ॥२२७॥ इति ॥ श्रीमद्वीरमुकुन्ददेवनृपतौ दोःस्तम्भकुम्भीनस
क्रीडाग्रस्तसमस्तशात्रवकुलप्राणानिले धर्मतः । शासत्युत्कलमेदिनी रघुपतौ साक्षादयोध्यामिव
ग्रामे वीरवरप्रतापनृपतेः पूर्णो निबन्धो नवः ॥
इति श्रीमार्कण्डेयकवीन्द्रकृतौ प्राकृतसर्वखे पैशाचिक्यनुशासनं
विंशतितमः पादः ॥ २० ॥
॥ समाप्तश्चायं ग्रन्थैः ॥
19 The last hemistich is differently read as :
UIO : इच्छा चेदितराद् ब्रुध्यमत्रान्यतमवर्जिता;
G: इच्छा चेदितरा बोद्धमत्रान्यतमवर्जिताः. I have accepted the reading of B as it sounds most sensible. 20 UG केषां ; IO tally with B as given above. 21 UI शास्त्र; GO read correctly as B. 22 G ग्रामैः 23 U does not preserve this line.

Page #343

APPENDIX I
Index of Sutras.
[N. B. The figures aganist the Sutras refer to the păda and number of the Sutra. ]
अ.
अइर्दैवे 9. 13. पौराद्येषु 1. 49. भउत् कौरवपौरवे 9. 15.
अः क्ष्माश्लाघ्योः 3. 92. अः स्सिंस्सयोर्न वा 5. 71. अकास्यकासमौ स्याताम् 6. 16. अक्ष्णोऽच्छीणि च क्वचित् 5. 33. अङ्कोटे लः 2. 22. अङादेशा बहुलम् 7. 102. अचि वा 4. 22. अत भन्निहीनसंबुद्धौ 10. 8. अत उत्तरस्य लोपः 6. 33. अत एवं तुमादिषु 9. 107. अत एव माणः स्यात् 6. 19. अतः प्राकृतवद्रूपम् 17. 28. अतः षोडशधामिन- 1. 9. अतः सावेदितौ च 15. 3. अतः सोरोत् 20.10. अतोऽन्ते तु वा प्रथमे 6. 9. अतोऽस्त्रियां डा बहुलम् 17. 5. अत् पथिपृथिवीहरिद्रासु 1. 16. अववत्वे प्रकोष्ठ के 9. 12. अथ ठस्य ढः 2. 24.
अथ युष्मदस्तुमं स्वम्भ्याम् 9. 81. अथ विभाषिताः 9. 46. अदन्तवच्छेषः 5. 122.

अदन्तस्योभयं पदम् 6. 2. अदसो मुः 5.79.
अदातो यथादिषु 1. 10. अद्भुते तु हीमाणहे 10. 11. अयुधिष्ठिरोपर्यो: 9 10. अद्वा दुकूले लश्च द्विः 1. 25. अद्वित्व इत् 5 48. अधुनेत्यादिष्वर्थेषु 20. 12. अधूर्तादिषु र्तस्य टः स्यात् 3. 27. अधो मनयः 3. 2. अनयोर्यत्र सांकर्य • 17. 12. अनयोः पुनर्म्यसामोः 17.55. अनादावयुजां कखतथां ० 17.2. अनित्यद्वित्वं च राजवत् सर्वम् 5.54. अनीयङादेर्यो जो वा 2. 16. अन्तो सन्तो च मध्यार्थे 8. 9. अन्त्यस्य हलो नित्यम् 4. 13. अमुकुतुल्ये 1.26. अन्यत्र तु चदुः 5. 120. अन्येषामत्र शिष्टानुसारतः 4.30. अपतौ घरो गृहस्य 4. 61. अपताकाव्यापृतगर्भितेषु बहुलं तकारो दः
9. 20.
अपदादावयुजाम् 9. 18. अपूर्वेऽवरूवं वा 9. 23. अपेन अल्लः स्याद् वृतेः 7. 119.

Page #344

Index of Sūtras
17.3
अप्यदन्तता 5.50.
अहादसश्च 9. 79. अधिन्दवस्त्रिष्वपि ते. 6. 30. अमिमन्यौ जः 9. 44.
आ अभृत्यादेः प्रकृत्या रऋतावुभौ 18. 4. आगमाहम्माजत्थौ 7. 140. अमि हस्वः 5. 27.
आङो ज्ञो णः 3.74. अमोऽतश्च 5. 4.
आचरक्खः 17. 66. अमो वा स्यात् 20. 11.
आश्च स्याद् गौरवे 1. 51. अम् टा भिसि णः 5. 68.
आणावः स्यादानयतेः 17.77. अम्निरमा च 5. 98.
आत एत् 5. 35. अम्हइमम्हहिमम्हे. 17. 52.
आतोऽद्वा 7. 60. अम्हइमिति जश्शस्भ्याम् 17. 49. आत्मादीनामाणः 5. 53. अम्हत्तोऽम्हेहिमित्येके 5. 108. आत् सौ 5. 41. अम्हे च जसा 17. 50.
आत् स्यात् संबुद्धौ गौरवे सदा 15. 4. अम्हे जसा 5. 101.
आदतो दुर्वाससः स्युः 9. 59. अम्हेसु मम्हिसुमम्हासुं स्युः सुपा 5. 112 आदतः क्वचित् 9. 61. अम्हो म्होऽम्हं म्ह मसा 6. 13. आदीतौ बहुलम् 5. 30. अयुक्तस्य रिरिष्यते 1. 36.
आदेरतः 1. 2. अयुजोऽनादौ 2. 1.
आदेर्वा 2. 43. अरोऽन्ततः 7. 54.
आदेश्व णः कश्चित् 4. 60... मर्पितेऽप्येवम् 3. 26.
आदौ पदस्य 9. 32. अवापयोरोत् 4. 31.
आद्यस्य यो जः स्यात् 2. 30. अविद विषादे 10. 12.
आद्वाक्षेपे 12. 28. अन्वो विस्मयसूचनसंभाषण. 8. 23. आन्न वा समृद्धयादौ 1. 32. असंबुद्धौ च कोऽप्याह 14. 3. आभीर्यप्येवं स्यात् 15. 10. अस्तेरच्छः 7. 116.
आम एसिं स्यात् 5. 58. अस्तेः सिः सिङा 6. 11.
आम भवदर्थकः 8. 29. अस्थ्यादेर्नित्यम् 3. 15.
आमा णं सिं स्याताम् 5. 67. अस्निग्धादौ ग्धर्धयोः 3. 35. आमा णे अम्हाणमम्हमम्होम्हाः 5. 110. अस्मदो हमु सुना सार्धम् 17. 48. आमाम्हमम्हाणं 9.95. अ स्मरणे 8. 20.
भामेदमः सिं 9.74. अस्य क्वचिल्लोपः 5. 16.
आमो वा 16. 6. अहमर्थेऽम्मिहुंममाः 16. 9.
आम्रकम्रताने वः 3. 72. अहमस्मदः सुना स्यात् 9. 79. आयुरप्सरसोर्वा स्यात् 4. 19. अहमित्यर्थे हक्के हके च 12. 30. भायो यो लोपः 7. 107.

Page #345

174
प्राकृतसर्वस्वम् ।
भारुण्ण आश्लिषेः 17.72. भादें द्रस्य न वा स्यादादेरोच्च 3. 25. आला आहे इमा दार्थ 5. 62. आलाने लनोः 4. 58. आल्वन्तादिन्नपि स्त्रियाम् 4. 45. माल्विल्लोलावंतेंतास्तु. 4. 42. भावन्ती स्थान्महाराष्ट्री० 11. 1. भावन्त्यामेव बाह्रीकी. 11. 13. आवश्च कृति णकादौ च 6. 48. भास स्सा से तो किमादेः 9. 71.
इवस्य पिव 19. 16. इवाथै विअ 9. 156. इहस्येधो विधीयते 9. 75. इह च्छन्दोऽनुरोधेन० 17. 8. इह प्रायो ग्राम्यशब्दार्थपार्थवम् 14. 9. इह शेषं शौरसेनीवत् 19. 20. इहिलुटि 17. 59. इः श्रीहीक्लान्तम्लानक्लि शिषु 3. 80.
ईञ्च स्त्रियाम् 6. 20. ईत इद् गृहीतादौ 1. 21. ईदुदम्बानां हस्त्रः 5. 37. ईद्धैर्यस्य 1. 46. ई न किमादेः 9. 68. ई प्रत्यये स्सा से 5. 60. ईरयतेः संप्राभ्यां सोल्लपेल्लो स्तः 7. 58. ईसश्च स्यात् 17. 60. ई सिंहजिह्वयोः 1. 20.
इस उआणश्व 4. 37. इभ मयटः 4. 52. इणो वा स्यात् 4. 44. इतरथायां न वा रथयोः 4. 51. इति षोडशधा भाषा मया० 15.12. इत् पुरुषे च 9. 9. इत् पुरुष रोः 1. 28. इत् सदि 1. 14. इत् सैन्धवादिषु स्यात् 1. 45. इदम इमः स्यात् 5. 70. इदम इमु पुंस्क्लीवयोः 17. 36. इदमो दस्य च लुक् स्यादो च 5. 64. इदानीमस्तु बिन्दोर्वा 9. 52. इदुतोः शस् णो 5. 17. इदुतोश्व दीर्घः स्यात् 5. 25. इदुनयां ट एणश्च 17. 24. इदुद्यां म्मि 9. 63. इहल्यादौ I. 34. इद वेदनादेवरयोः 9. 11. इं नपुंसके दीर्घा वा 17. 16. इर किर किल निश्चयाख्याने 8. 15. इलिः क्लुप्ते I. 40. इल्लस्तत्र भवे भवेत् 4. 47.
उभ पश्येत्यर्थे 8. 25. उं क्षेपे विस्मये खेदे 8. 6.0 उच्च स्वमोः 17. 10. उञ्चोपस्य कस्यचित् 4. 33. उडूखले ड्वा न वा 1. 25. उडूखले ड्वा वा 9. 7. उण्णालथङ्गगुलुगुञ्छा उन्नामेः 7. 156. उत्तथा स्त्रियाम् 9. 65. उत्तमे म्हः 9. 103. उत्थितस्य ठः 9. 40. उतू पद्मतन्च्यायोः 3. 94. उत् सौन्दर्यायेषु नित्यं स्यात् 1. 52. उत् स्तृा ओत्थल्लोत्थल्लो 7. 163. उत् स्यात् पदान्ते बहुलम् 16. 3.

Page #346

Index of Sūtras
175
उदवापयोः स्थाने 12. 25. उदा णिडयोग्घः 7. 110.. उदिक्षुवृश्चिकयोः 1. 18. उदृत्वादौ 1 35. उदोत्थः स्यात् 9. 137. उदोल्लटः 7. 120.. "उदो वा 7. 36. उद्हेहिरोग्गाहः 7. 123. उद्धमाश च केषांचित् 7. 42. उद्वा जश्शस्टाडसङसिषु 5. 40. उन्नदेर्वोक्त: 7. 143. उपगूहेरावासः स्यात् 7. 145. 'उपरिस्थाः कगडतद. 3. 1. उपरेर्वा 1. 27. उपालम्भे समाप्तौ क्तिरितेर्भवेत् 8. 4. उब्बुह उत्क्षुभ्यतेः 7. 161. उल्लस्तस्येदमित्यर्थे 7. 46. उष्टे वा 3. 14.
एच्छय्यादौ 1. 7. एतदि वा 5. 2. एदीदृशकीदृशयोः 9. 8. एदैतः 1. 42. एदोतौ संबोधने प्रायः 12. 27 एन्नूपुरे 1. 32. एभ्योऽपि कः 4. 51. एर्मिः 6. 5. एवमितरेऽपि वेद्याः 7. 100. एवं स्निहेरपि स्यात् 3. 90. एवार्थे जेव स्यात् 9. 153. एषामामो णं 5. 121. एषां रूपाण्यदन्तवञ्च स्युः 5. 90. एहिं च वा भिसः 17. 25. एहो एहु च स्वम्भ्याम् 17. 39.
ऊत उन्मधूकस्य 1. 30.
ऐरावतगर्भितयोर्णता 2. 11.
. ओ ओक्खमाणो भविष्यति 10. 2. ओग्गहः स्यात् प्रतीच्छतेः 7. 162. ओच्च द्विधाकृजि 1. 19. ओत्वं च बदरादिषु 9. 3. ओत्वं लुक् च विसर्गस्य 4. 6. ओ सूचनावितर्कानुताप० 8.5.
ऋतोऽद् भवेत् 1. 33. ऋत्वादेस्तो दः स्यात् 2. 7. ऋष्यादौ यादृशाद्याः स्युः 9. 16.
लडुर्थे वा 6. 18. लुटि च कर्तरि यगस्मादिहिश्च 6. 39. लुटि दाजो दइ भवेत् 9. 125. लडादिकेषु सुवः 9. 139. लुतस्तु लिः 1. 39.
औदोत् 1. 48. औषधादौ ढः 2. 27.
एकवचने च हित्था 6. 27. एच 2: 16. 4.
ककुदे दस्य 2. 26. कथेः कधः 9. 114. कथेः सासणवरिजौ 7. 179. कथेः साहः 7. 131.

Page #347

176
प्राकृतसर्वस्वम् ।
कबन्धे वः पौ क्रमात् 2. 17. कलिं श्वोऽथै 7. 28. कस्ये वा 17. 12. का नित्यं तिङि 7. 113. कार्य कञ्च च दृश्यते 19. 6. कार्षापणे हः 3. 46. कालायसभाजनयोर्मुक् 9. 51. कालायसे यस्य 4. 10. काश्मीरसीमोमेमानः स्त्रियाम् 4. 28. काहं दाहं कृदाजोः स्त: 6.28. किराते चः 9. 36. किंयत्तदां तु प्रथमा 17. 30. किंयत्तदेनदिदमाम् 5. 57. किंयत्तगयो डस आसः स्यात् 5. 59. किमः कः स्यात् 5. 69. किह कीस किणो प्रश्ने 8. 16. किहं च गृहे 19. 8. कीदृशनीडापीडेदृशानामेत् 1. 23. कुत्रचिद्दोश्च दृश्यते 5. 118. कुपचि क्वचित् 19.9. कूष्माण्डे हः 9. 43. कूष्माण्डे हः स्यात्० 3. 45. कृगमिभ्यामुअश्च 9. 58. कृजः करः 17. 69. कृञः कुणः स्यात् 7. 112. कृमृगमीनां क्री० 13. 34. कृजश्च कुणः 9. 144. कृतादिषु कडादयः 20. 5. कृतेष्टः 7.78. कृषेर्न वा 7.76. कृष्णे वा स्यात् 3. 78. कृञ्होस्तु कीरहीरौ 7. 173. के दी? वा 12. 22. केरके केअको वा स्यात् 15. 7.
कैकेयं शौरसेनं च 1. 8. को बहुलम् 13. 5. कोष्णादेः कोशणादिः स्यात् 12. 13.. कौतूहलसेवास्थूलके द्वित्वम् 9 50r. क्खस्य श्क: 12.4. क्खु निश्चये 9. 151. क्ते तुरो भवेत् 7.1. केन रुदादे रुण्णाद्याः 7. 382. ते पुनर्नते 7. 94. ते हूः 7. 3. क्त्व इअः स्यात् 14. 8. क्त्वस्तूणः 11. 3. क्त्वस्तूण एव स्यात् 19. 17. क्वादिषु घे न वा 7. 97. क्त्वादौ च 7. 114. क्वायचोरिअः 9.57. क्त्वायचोस्तूणतूणमौ० 4. 36. क्त्वादौ लवो वा 7. 92. क्त्वालुटोर्भवः 9. 114. क्त्वादौ श्रुवो वा 7. 89. क्त्वो दाणिश्च 12. 23. क्रमेोलाइञ्चौ 7. 134. क्रीनः किणः 7. 38. क्रुधेर्जूरः 7. 130. क्लीबे शसो णि वा स्यात् 9. 69. क्लीबे स्वम्भ्यामिदमिणं 9.76. क्लीवे स्वम्भमिदमिणमिणमो 5. 74 क्वचिच्च तुम् 4. 38. क्वचिञ्च दः 12. 35. क्वचिदवश्च 6. 46. क्वचिदित् 12. 24. क्वचिद् युक्तस्यापि 2. 37. क्वचिद्वा 3. 39. क्वचिद् व्वश्च 9. 167.

Page #348

Index of Sūtras
17
177
गुण इतः क्वापि 4. 4. गेझघेप्पो यका सह 9. 129. गौरव भात् 9. 14. गौरविते गोमिकः 12. 10. गौरवे संबोधने. 14. 2. ग्रन्थेगुथः 7. 23. असेर्घिसः 7. 44. आहेर्गुण्हः 17. 68. अहेर्गेण्हः 9. 128. अहेर्गेण्हहिन्दी 7. 96.
क्वचिन तादर्थे 5. 131. क्वचिन्म वा 2. 8. क्वचिन्न स्यात् 3. 38, 84. क्वण ओङ्गणः 7. 133. क्वथेः स्यात् 7.70. क्षणक्षीरसदृक्षाणां छ: 9. 41. क्षमादेर्वा 3. 42. क्षरतेझरः 7. 57. क्षश्छः सदृक्षे 11. 2. क्षस्य छो वा सदृक्षदुष्प्रेक्षे 13. 2. क्षस्य च्छ: 20. 6. क्षियो झिज्झः 7. 20. क्षुदः खुन्दः 9. 118. क्षुधि हा 4, 16. क्षुधेर्दकः 7. 22. क्ष्मस्य च स्यात् 3. 41.
ख खः स्थूणाथै स्तम्भे 3. 17. खड्गस्य खण्डु 18. 7. खल जे दे इर पादप्रपूरणे 8. 31. खस्तु कुब्जकन्धरयोः 2. 33. खाधौ च खादिधाव्योः 7. 59. खिदेर्विसूरः 7. 126. खुन्दखुम्मखुलाः क्षुदेः 7. 62. खुप्पभिसौ प्लुषेः 7. 46. खोनातेः खउरः 7. 127.
घसः सृजतेः 9. 122. घूर्णो घुम्मः 9. 119. घोट्टः पिबतेः 7. 115. घोलघुम्मौ घूर्णः 7. 9. घ्र भोजिम्हेजिहावपि 7. 43. घ्रो जिग्धः स्यात् 9. 115.
उसः सः स्यात् 14.5. डसः स्सः 5.9. डसा से स्यात् 5. 66. ङसिङस्भ्यामदो भवेत् 9. 80. ङसिङस्भ्यां तुह तुज्झ० 17. 46. ङसिङस्भ्यां मज्झमहुंमहाः 17. 53. ङसिना तुमा तुमादो च० 5. 88. ङसिना मत्तो ममादो द्वौ 9. 96. डसिना ममादु मत्तो० 5. 106. ङसिना समं तुमादो 9. 85. ङसिरादोदुहयः 5.7. ङसेस्तु हे हो च 17. 19. डसो वा स्यात् 5.19. ङरिङभ्यां जत्थ तत्थ च 17. 34. डिडसौ विना सुप्येत् 5. 14.
गणनायां गण्णा स्यात् 12. 17. गम्यादीनां यकान्तोऽपि 7. 172. गर्ते डः 3. 29. गर्दभादौ दः 3. 30. गिरो गिल: 7. 24. गुजोल्लपरिण्णाङपरिहट्ट. 7. 125.
प्राकृत० १२

Page #349

178
प्राकृतसर्वस्वम् ।
डिना तुमम्मि न वा 5.94. ङिना ममस्सिं ममम्मि स्याताम् 5. 111. डेरे 9.62. डेरे च स्यात् 17. 23. डेरेम्मि स्याताम् 5. 10. डेः स्सिंम्मित्थाः स्युरस्त्रियाम् 5. 56.
छा भ्यसि 5. 127.. छायायां यस्य तथा. 2. 48. छिदिभिधोरन्तो न्दः 7. 66. छिवश्छुपतेः 7. 168. छुपश्छिग्गच्छुवौ 9. 123. छुपश्छिप्पः 7. 175.
चच्छरंपरंभास्तु तक्षतेः 7. 48. चजयोरुपरि यः स्यात् 12.21. चजयोरुपरि यो भवेत् 18. 2. चतुरश्चत्तारो चत्तारा० 5. 119. चतुर्थीचतुर्दश्योस्तुना 1. 12. चत्वरे चः 3. 58. चर्चेश्चप्पः स्यात् 7. 151. चर्चेश्वव्वः 9. 127. चवर्गस्योपरिष्टाद् यः 20. 4. चाण्डाली मागधीशौरसेनीभ्यां 14. 1. चाण्डाल्याः शाबरीसिद्धिः 15. 1. चार्वङ्गयां रस्य च लुक् 3. 95. चिनश्चिणः स्यात् 7. 35. चिठ्ठस्य तु श्चिण्टः 12. 32. चिह्न न्धः 3. 47; 9. 45. चुरमुम्मुरौ चूर्णेः 7. 159. चो म्लेच्छार्थकिराते 2. 32. चोरेस्थणिल्लः 7. 122. चौर्यसमे रिमः 3. 22. चिअ चेअ इवार्थको 9. 12. चेअ चिम एवार्थे 8. 19. वो बेजिनृत्योः 7.79.
जअश्च जेः 7.90. जल्पेर्जम्पः 7. 19. जश्शसोरिं प्राक् च 5. 32. जश्शसोोंविधावाच 5. 49. जस एत् स्यात् स्त्रियामपि 14. 4. जस ओ वो भश्च प्राक् 5. 20. जसा वकं स्यात् 9. 80. जसो वो न स्यात् 9. 64. जसो हे च 17. 14. जस्य भाजने 4. 12. जस् वा 5. 26. जागर्तेर्जग्गः स्यात् 7. 154. जीवेर्वा स्यात् 1. 22. जम्भेर्जम्भाअजम्भाहौ 7. 32. जे से एस सुना जत्तदेतदाम् 17. 40. ज जा लड्लुड्लङां चापि 6. 36. जश्वोद्विजेः 7. 81. जेअ जिभ चैवार्थे 10. 10. जो जाहि च तिङां वा 6. 35. ज्झो बुद्ध्यादेः 7. 77. ज्ञो जाणमुण इत्युभौ 7. 13. ज्ञो णज णव्व इत्येतौ 7. 180. ज्यायामीत् स्यात् 3. 93.
छः क्षुरादिषु 3. 40. छत्वं भवेत् क्वचित् 3. 51. छादेर्नूमझम्पो स्तः 7. 141.
शत्ति सहसत्ति पत्ति० 8. 27.

Page #350

Index of Sūtras
179
णवि वैपरीत्ये स्यात् 8. 21. जो भुजियुज्योः 7. 67.
णस्य नो भवेत् 19. 4.. णाइ माइ भलाह्यण 8. 3.0
णिङ आवे वा 6. 44. -टया च ते दे स्तः 5. 92.
णिङि तु दाक्खवः 17. 65. टया मए स्यात् 9. 92.
णिडि भाभिसौ 7. 30. टस्य डः 2. 8.
णुमज शीङ: 7. 138. -टाक्की स्यात् संस्कृतं० 16. 1.
णो खेदामन्त्रणवैचित्र्य. 8. 22. टाङसिङस्ङीनामिदेददातः स्युः 5. 28.
णो जश्शस्ङसिङसां तु स्यात् 5. 45. टाङसिङस्डीनामेत् 9. 66.
णो नज्ञपञ्चदशादिषु 3. 57. टाङसिङस्डिषु चि वा. 19. 19.
णोरपीत्थमिच्छन्ति 5. 45. -टाङिभ्यां तइ तुमए 5. 85.
__ण्णुभ जाणुअ इत्येतावपि 3. 6. टाङिभ्यां तु तए स्यात् 9. 83. टाङिभ्यां समं मइ मए उभौ 5. 104, टा णा 5.21.
तई तु टायम्भिः 17. 44. -टा णा द्विर्वा 5. 46.
तच्च भाषाविभाषापभ्रंश. Intro. 2. टा तुमइ भवेत् 5. 86.
तं चामा स्यात् 5. 82. टा मे ममाइ 5. 103.
तत्र निषिद्धाश्च स्युः 8. 35. टामोर्णम् 5.5.
तथा तिध 16. 12. दृट्ठोपरि न शः क्वचित् 14.7.
तदश्चैह सुपा 17. 38.
तदस्तो च सह 5. 65. ठः पृस्य 3. 13.
तदोष्टडौ पदादौ वा 18. 5. उवः स्थापयतेस्तथा 17. 76.
तद्भवं तत्समं चेति द्विधा Intro. I. व्यः स्थापेः 7. 162.
तद्वर्गान्तो न वा वगै 4. 24.
तन्मूलेभ्यः क्वचित् कचित् 15. 2. डः प्रत्यादौ 2. 10.
तलुक् तोत्थे 5. 77. डः संमर्दगर्दभे 9. 42.
तवथुअथुवाः स्तोतेः 7. 65. डः स्याद्दह्यमानस्य 9. 37.
तादृश एवात्र तु समासाः. 8. 34. डस्य लः स्यात् 2. 13.
ताया दा 4. 35. ही स्त्रियाम् 17. 6.
तिक्खालस्तेजयतेः 7. 16.
तिङां ज्ज ज्जा भविष्यति 11. 4. णवर च 8. 12.
तिङि भावीहौ भियः स्याताम् 7. 29. णवरं तु केवले स्यात् 8. 11.
तिडवस्ताडेः 7. 170. णवरि स्वनन्तरार्थेऽपि 8. 13.
तिमिस्तिम्योस्तिमः स्याद्वा 17.75.

Page #351

180
• प्राकृतसर्वस्वम् ।
त्रिषु प्रायेण लड् भवेत् 9. 98. त्रिषु हो जसः 17. 28. त्रिवेंटः 17. 17. ब्रेस्ती 5. 114. त्वरस्तूरतुवरौ 7. 6. त्वमित्यर्थे तुङ्ग भवेत् 16. 8. त्वस्य तणं स्यात् 4. 34. त्वस्य त्तम् 9. 55. त्वा च दणमित्याद्याः 4. 39.
थ थः स्तस्यास्तवस्तम्बे 3. 16. थक्कस्थः 17. 67. थो धो प्रथमपृथिव्योः 9. 24.
तिमेस्तिण्णस्तिण्णाभश्च 7. 148. तिरि तिरोऽर्थे 8. 18. तीक्ष्णे निशितार्थे खः 3. 68. तीरस्तृशक्नुवोः 7. 174. तीरो भावकर्मणोर्न स्यातू 9. 132. तुज्झतुम्ही सुपि स्याताम् 5.95. तुज्झाणं तुम्हाणं वो तुम्हामा 5. 93. तुज्झे तुम्हे तु जसा 5. 83. तुज्झेहिं तुम्हेहिं मिसा तु 5. 87. तुडतोडतुट्टखुट्टास्तुडतेः 7. 64. तुण्डादेरुत ओत्स्यात् 1. 24. तुम्हइमिति जश्शस्भ्याम् 17. 42. तुम्हः स्याद् मिस्भ्यसाम्सुप्सु 9. 84. तुम्हासुंतुम्हसुमौ सुपा 17. 47. तुम्हाहिं तु मिसा 17. 45. तुम्हे च जसा 17. 43. तुम्हे भवति जश्शस्भ्याम् 9. 82. तुह तुज्झ तुम्ह तुब्भ 5. 91. तूर्यादौ रः 3. 21. तृङेरिर 4 41. तृपेस्थिप्पः 7. 12. तेतिङोरेदिणौ स्मृतौ 6. 4. ते दे तुम्हा डसा 9. 86. त्तत्यदृच्छानाम् 12. 7. त्तत्थयोः श ऊर्ध्वं स्यात् 20. 8. त्तो पञ्चम्याः 5.77. त्थक्खौ क्वापि प्रकृत्यापि 13. 4. स्थ थताभ्याम् 6. 14. त्यजश्छड्डः 7. 104.. त्ययद्यां चछजाः स्मृताः 3. 31. त्यादेर्दस्तस्य 9. 101. बसेर्वज्जः 7. 157. त्रिषु डेहिम्० 5. 61. त्रिषु दुर्भवेत् 17.7.
दरिसो णिङि 11. 8. दशचतुर्दश्योरनाम्नि वा 9. 31.. दशतिदहत्योर्डः स्यात् 2. 34. दशाह हलुक् 3. 86. दशनि हः स्यात् 2. 45. दंशो णिङि 7. 106. दस्य हृदये 4. 11. दस्य हो डिना 5. 72. दाढादयो बहुलम् 4. 64. दाणि एहि अणहा 8. 24. दादीनां च दिजाद्याः 7. 181.. दिक्प्रावृषोः सः स्यात् 4. 18. दिङ्मात्रमुक्तमुझेयं. 6. 13. दिवसपाषाणयोः सषोः० 2. 47.. दीर्घता ह्रस्वता सुब्लुक्० 16. 9.. दीर्घः सुभिस्सुप्सु 5. 22. दीर्घस्तिडां क्वचित् 12. 37. दी? जस्ङस्याम्सु 5. 12. दी? स्से वा डसादेशे 17. 31.

.

Page #352

Index of Sūtras
181
दी(कादल्लौ 4. 49. दीधौं ह्रस्वौ स्याताम् 5. 18. दुब्भादयो यका 9. 146. दुहलिहवहतीनां. 7. 176. दूमस्तु दूयतेः 7. 10. दृशः पुम्मदेक्खौ 17. 64. दृशेर्दीसः 7. 177. देश्यं च केचन Intro. 1. दैत्यादेरइभवेत् 1. 43. दोर्लोपः स्यादुदुम्बरे 4.7.
ब्धयोरपि कुत्रचित् 3. 36. द्धस्य त्थः क्वचिदिति केचित् 20. 9. द्रागित्यर्थे दउत्ति 9. 150. द्रे रो वा 3. 4. द्वारे वाद्योः क्रमाल्लुक् च 3. 29. द्वितीयया मादरं मातुः 9. 67. द्वित्वेऽपि 2. 42. द्वित्वे बहुवचनम् 5. 129. द्विर्गमाद्यन्तः 9. 147. देस्तु दो दोणि दुवे 5. 116.
न खः स्फोटकस्य 9. 39. न डिल्डस्योरेदातौ 5. 123. न कोहलि 4. 23. न चैसिमिदमादेः 9. 70. न ज्जज्जाहासोच्छमाद्याः 9. 106. न ज्जान्तिन्त्वोः 6. 38. न त्थः 5. 73. न दलोपः 9. 26. ननान्दृयात्रोस्तु नित्यं स्यात् 5. 43. न नामनि 3. 79. नन्वर्थे गं 9. 155. नन्वर्थोपमयोणं स्यात् 8. 7. न मज्झ डसा 9. 94. न रहौ 3. 73. न वा स्नातेः 3. 89. न व्यत्ययादी 3. 32. न स्यात् क्वचित् 5. 23, 36. न हरार्थे 3. 19. नागरं तु महाराष्ट्री. 17. 1. नागरो वाचडश्वोपनागरः Intro. 5. नालुग्विशेषाः स्युः 9. 48. नातोदातौ 5. 29. नामनि क्विबन्ताः स्युः 9. 149. नालादिः 9.73. नित्यमन्त्यन्त्वोः 7.61. नित्यं स्याद् भूमनि न्तुहमो 6. 34. निमिश्च नियुजः स्यात् 7. 68. निरः पदेर्बलः 7. 25. नीडादौ 3.71. नुदो णोल्लः 7. 8. . नेद्वेतसाङ्गारयोः स्यात् 9. 2. नेः सहतेः सुढः 7. 118. नैतावनामि कतिपञ्चायोः 5. 15. नैसैतदः 9.78....
'धभौ दबवदुचायौँ 9. 27.
धातूनां द्वे पदे स्याताम् ll. 11. 'धातोः परस्मैपदं स्यात् 9. 97.
धूजो धुमधुवी 7. 93. 'धो हः 12. 8.
ध्मो धमः 7. 40. . "ध्यह्योझः 3. 33.
न कबन्धे पमौ 9. 22. न क्खु शब्दस्य 12. 5. न तक्तवतुतव्येषु० 9. 130. न के हूः 9. 111.

Page #353

182
प्राकृतसर्वस्वम् ।
नो णः 2. 41. नोत्सुकोत्सवयोः 3. 54. नो पाषाणे 9. 30. न्मस्य मः 3. 56. न्यण्यज्ञेषु ओ वा 19. 18.
पः क्मकुटमलयोर्भवेत् 3. 60. पक्ष्मणि पखमः 19. 12. पञ्चस्वाद्यावितरयोः 19. 2. पञ्चादेर्भिस्सुपोः० 5. 124. पम्फोडः प्रस्फुटे : 7. 147. पदे परे दुः समासे 5. 117. परस्मैपदमन्येषाम् 6.3. परस्मैपदमेवात्र 17. 57. परिवर्तनं करेण्वितरयोर्न स्यात् 9. 53. परुषादीनां फः स्यात् 2. 36. परेर्विआलः स्यात् 7. 150. पर्यस्तादिषु लो भवेत् 3. 24. पर्यस्यतेस्तु पल्लट्ट. 7. 121. पश्यतेः पेच्छः 9. 112. पस्य क्वचित् 3. 50. पस्य वः 2. 14. . पाटेः फालः 7. 11. पिअरंजवेमपरिरंजा भोः 7.142. पिण्डादिष्वेत् 1. 15.. पिण्डादिष्वेदकिंशुके 9. 5. पित्रादेररः 5. 39. पिव मिव विव अ इवाथै 8. 14. पि वि अप्यर्थे 8. 17. पिशाचके पिव्ववः प्रोक्तः 12. 19. पुनरपि पुणरवि 9. 49. . पुरादियोगे च 6. 43. पुलनिअनिअच्छजोवधवक्ख. 7. 105.
पुंसि सन्तप्रावृट्छरदः 4. 27. पूर्वनिपातोऽन्यथा प्रायः 8. 36. पूर्ववच्छेषम् 9. 158. पूर्वे वस्यापि मत्वं च 3. 91. पृच्छतेः पुच्छः स्यात् 7. 153. पृथिव्यां पृथुणी 19. 10. पेच्छो दृशेः स्यात् Il. 7. पैशाचिकीनां भाषाणाम् 19. 1 पो वः स्यात् 9. 21. प्नस्य च स्वमे 3. 81. प्रकृतिप्रत्ययसंधिोप. 17. 66. प्रकृतिरेव स्यात् प्रादुराविः 7. 4.. प्रकृतिः संस्कृतं तत्र. Intro. 1. प्रकृते वहणं भवेत् 10.7. प्रकृत्या रऋतौ क्वचित् 17. 4. प्रकोष्ठे ओतोऽद्वा 1. 47.0 प्रतिपालयतेश्विरमालविरीहौ 7. 158. प्रतेरिणः पत्तिाअः स्यात् 7. 155. प्रथमे पृथुमम् 19. 15. प्रथमे प्रथयोर्युगपत् 1. 5. प्रदीप्यादेर्दोलः स्यात् 2. 12. प्रविशतेः पसवश्च 17. 71. प्रश्ना क्षिसंधयः. 4. 29. प्रसरतेः पअल्लः 7. 167. प्रागादेशभेदाश्च 7. 183. प्राग्वत् सोच्छमादयः 11. 10. प्राच्यासिद्धिः शौरसेन्याः 10. 1. प्रादुष्प्रादेर्भवो भवेत् 7. 2. प्रादेज॑म्ह च दृश्यते 7. 33. . प्रादेर्धात्वादिःि 7. 172. प्राधुप्पश्च 7. 5. प्राद्विशते?क्कः 7. 149. प्रान्म्ह 7. 18. प्रायः कगचजतदपबयवां लोपः 2. 2.

Page #354

प्रायेण वर्तमानेऽप्येतौ स्याताम् 6. 4. प्रायेणात एदिदातः स्युः 6. 7. प्रायेणादेरातोत् 6.45. प्लषष्टश्लोकस्नायुषु नित्यम् 3. 88.
फ
फंसालुंधौ स्पृशतेः 7. 144.
फुसो मृजेः 9. 117. फो वा श्लेष्मणि 3. 29.
फो हः 9. 29.
ब
बटोर्वडुः 12. 16. बदरे देनौत् 1. 8.
बर्हारश्च 3. 85. बहिं बाह्ये 8. 30. बहुलं भीष्मादेः • 9. 148.
०
बहुलमनुस्वारः ० 5. 132. बाप्पेsणि हः 3. 52. बिन्दुतः कलुक् 9. 152.
बिन्दुर्मुचादेः स्यात् 7. 108. बिन्दोर्जे लग् वो० बिसस्य भः 2. 37.
o 9. 154.
बुड्डुखुप्पौ मज्जतेः स्यात् 7. 8.
बुलुग् बुभुक्षायाम् 12. 8. बृहस्पतौ च भः 954. Marg: 9. 113. वो ब्रो: 18.10.
भ
भरते धस्तस्य 9 25. भवभरप्रादौ 18 8. भवतेर्होहुवौ स्याताम् 7.1. भवत्यां भोदि 10. 4. भवद्भगवतोः सदा 5.52.
Index of Sutras

भविष्यति भुवः स्यातां 12. 33. भविष्यति स्वश्व त्यादौ 9. 104. भविष्यति हि: 6. 21. भवेतामि हिमौ च ङे: 15. 6. भातेर्भाअ: 9. 116.
भावकर्मणोस्तु छवो भवेत् 9. 124. भाविनि ऌट् 9 100.
भावे कर्मणि चावे न स्यात् 6. 47. भिन्दिपाले ण्डः 3. 64. भियो भा 9 121.
भिसा णे अम्ह अम्हाणं० 5. 105. भिस्यत एत् 5 126.
भिस् हिं 5. 6. भुवो भो 9. 108. भूत आसि आहेसि 6.15. भूते विभः स्यात् 6. 40. भूम्नि धः 9. 102. भूम्निन्ति हइत्थामोमुमाः 6. 8. भो स्यादामन्त्रणार्थकम् 8. 10. भो ह्नः 3. 62. मौशीकरचन्द्रिकयोः 2. 5. भ्यसि तुम्हतुज्झतुम इति 5. 89. भ्यसि वा 5 13.
भ्यसो तो सुंतो च 5. 8. भ्यस्यम्हममौ स्याताम् 5. 107. भ्रमतेर्दुदुल्लः स्यात् 7. 137.
म
म आपीडे 2. 15. मइ च ङिना स्यात् 9. 93.
महं तु टाङ्यम्भिः 17. 51. मज्जेः खुप्पो न स्यात् 9. 142. मदकलमरकतयोः ० 2. 4. मध्येच 11. 5.
183

Page #355

184
प्राकृतसर्वस्वम् ।
म्लायो वा वाम मिला. इत्येते 7. 31. म्हर इत्येके 7. 17. म्हः स्मविस्मयपक्ष्मणाम् 3. 43.. म्हसफिट्टौ भ्रंशेः 7. 165.
मध्ये चैकाचः 6. 37. मध्यमे हिवैकाचः 6. 32. मध्याहे हकारश्च 3. 8. मन्मथे वः स्यात् 2. 38. मम में 5. 100. मममा 9. 91. मम मे मह मज्झ डसा 5. 109. ममवावपि 7. 27. ममेत्यर्थे महुं च स्यात् 16. 10. मलिने लिनोरिलो वा स्याताम् 4. 63. मश्च 4. 21. मसि कृञः कामहुँ 17. 61. मसो हुं च 17. 58. महाराष्ट्री शौरसेनी. Intro. 3. मागधी शौरसेनीतः 12. 1. मागधीसदृशं रूपम् 19. 21. मागध्याः शाकारी 13. 1. माङो माणो वा 7. 26. मातुः स्यान् माईका 12. 15. माल्ये निरः 4. 32. मि चैके 5. 99. मिडाम्हि म्हि 6. 12. मिङा स्सं 6. 25. मीलतेः प्रादेः 7. 86. मुक्कमुअमेल्लाश्च मुञ्चतेः 17. 74. मुक्तापुष्करवजै. 9. 6. मुखें मुरुक्खः 10. 3. मृत्तिकायां च पत्तने 3. 28. मृदुत्वे कः 3. 59. मृदो डुलौ 7. 86. मो हनिखन्योः 9. 145. मौनमौल्योर्वा 1. 50. म्मिश्च डे: स्यात् 14. 6. म्लायो मिला 9. 133.
यक ईअ इज इत्येतौ 6. 10. यका न व्वः 9. 135. यको व्वो वा 7. 95. यक्क्त्वायच्सु द इष्यते 9. 126. यत्तदो मा जउं तउं 17. 33. यथा जिध 16. 11. यथादिषु क्वचिद् हस्वः 9. 4. यमुनायां मः 2. 3. यष्टयां लः 2. 31. यष्टयां लश्च 9. 35. यसश्च संख्याशब्दानाम् 4. 8. यावदादिषु वस्य वा 4. 9. युक्तविकर्षो बहुलं 19. 7. युक्तस्य 3. 12. युक्तात् पूर्वो गुरुश्च न वा 13. 9. युते ह्रस्वः 4.2. युष्मदस्तुं तुमं तथा 5. 81. युष्मदस्तुहं 17. 41. युष्मानर्थे तुम्हें तुम्हे 12. 31. स्वा मयूरमयूखयोः स्यात् 1. 11.
रत्ने लदनं 12. 20. रंधो राधयतेः स्मृतः 7. 99. रप्प अप्पण्ण भहिसाभश्चाङा 7. 135. रलयोर्विपर्ययश्चेत् 20. 14. . रस्य लो भवेत् 12. 3. राजो रेहः 9. 143.

Page #356

रुक्खो वृक्षस्य केवलः 9. 17. vat at 7. 80. aal Fभन्धौ 7. 69. रुष्यादिषूद्दीर्घः स्यात् 7. 83. रुहउल्लूढबलग्गचुम्पाः स्युः 7. 136. रेहो वा राजतेः 7. 103. रोरा 4. 15. य्याभिमन्यौ जः 3. 20. fer for: प्राघ्रस्वो वा 19. 5. र्हेषु स्यात् 3. 82.
ल
Index of Sutras
लक्ष्यानुसारालिङ्गं स्यात् 9.56. लटयोर्ललाटे 4. 59.
लटि मिङ इलुग् वा 6. 6. लडतेर्मुरः 7. 128. लड् भूतभाविनोर्वा स्यात् 6. 1. - लवरः सर्वत्र 3. 3.
लवणस्य वेन समम् 1. 9. लसो लहसः 7. 117. - लस्तु पीतविद्युद्भयाम् 450. - लाङ्गूलादौ णः 9. 34. लाङ्गूलादेर्णो वा 2. 39.
लालप्पलालम्पला० 7. 129. - लावण्यस्य विकल्पेन 1. 10 लिङ्लोटोरेकस्मिन्नु सु मु स्युः 6. 31. लुगरण्ये 1. 6.
लुग् व्यत्ययश्च बहुलं सुपाम् 12. 36. लुङ् मांसादौ 4.25.
लुठेर्लोहः 7. 124. लुनातेरुदो लुत्रः 7. 91. लह रोसाण पुस तु मृजेः 7.56. लोड् विध्याद 9. 99. -लोपः सुपां क्वचित् स्यात् 13. 8.

लोपो जशसोः 5.3. ल्ल उत्समोः 7. 72.
व
a: 2. 28. वक्रादौ बिन्दुरिष्यते 4. 20. वक्रे तु वक्नु च 10. 5. वकुभं केचिदिच्छन्ति 10. 6. वचेश्ववः 17. 72. वज्रस्य वा प्रागित् 3. 87. वदेबल: 17.63.
वन्तः स्यात् क्तक्तवतोर्वतोः 4. 40. वयस्ये वशः स्यात् 12. 11. वर्गेऽत्र युजः पूर्वः 3. 70. वर्णानां विकारलोपा० 13. 6. वष्टि जम्भह जम्भाहा० 7. 34. वसतिभरते हः 2.9. वसतौ तस्य धो भवेत् 12. 6. वस्यापि विह्वले 3. 63. वाक्यादिस्थस्येतेस्तेरित्थम् 1. 17. वा तु दैवादेः 1. 44. वात्मनि 3. 6.
वा दोहददण्डदोला 2. 35. वा नामनि 2. 46. वाहवासाववाद्गाहिकास्योः 7. 49. विकसेस्तु विहस 7. 169. विचरतेविणः 7. 111. विद्युद्वर्ज स्त्रियामात्स्यात् 4. 14. विनिमयश्च सुपाम् 5. 133. विरचेर्विहिविल्लः स्यात् 7. 146. विलभस्तु खेदयतेः 7. 63. विंशत्यादौ बिन्दोर्लुक् 4. 5. विस्मये पिसुमअः स्यात् 19. 14. वीप्सायां पूर्वपदे भवेद् 5. 134.

185

Page #357

186
प्राकृतसर्वस्वम् ।
वृक्षे वश्चो 12. 19. वृक्ष वेन रुर्वा 1. 38. वृधो ड्रः 7. 75. वृन्ते ण्टः 3. 65. वृन्दे दस्य द्रः स्यात् 4. 54. वृश्चिके छः 3. 55. वृषादीनामुपान्तस्थ. 7. 53. वृषेर्वहः 18. 9. वेरिल्लः 7. 164. वेर्घटतेर्विछः 7. 109. वेदनादेवरकेसर एत इत् 1. 41. वे ब्वे वले च संबुद्धौ 8. 26. वेष्टतेश्च 7.71. वेः सूरः 7. 15. वेस्तु वा स्यात् 7. 39. व्यासादेर्यस्य रेफः स्यात् 17. 3. व्युत्पद्यतेर्विढप्पः 7. 28. ब्रजेवंचः 17. 70. ब्राचडो नागरात् सिध्येत् 18. 1.
शसाम्भ्यां वो 9. 87. शसा णे च 5. 102. शसा वो च 5. 84. शाकल्यस्यात इन्मते 5.96. शाकारी चैव चाण्डाली. Intro. 6.. शादिशिरःस्थयोनणोर्हः 3. 61. शाबर्यामेवौड़ी योगात्० 15. 9. शावे छो न स्यात् 9. 33. शिफादौ फस्य भो भवेत् 2. 4. शीकरचन्द्रिकयोर्भमौ 9. 19. . शीधिरुदां सुभआरोवरोदाः स्युः
9. 141. शुषेस्तु वसुआषः 7. 139. शृणोत्यादेर्यका सुव्वाद्याः 11. 9.. शेषं तु प्राकृतवद् 20. 13. शेषं तु संस्कृतात् स्यात् 8. 33. शेषं शिष्टप्रयोगतः 17. 78. शेषादेशावनादौ द्विः 3. 69. शेषाणां स्याददन्तत्वम् 7. 101. शेषे द्वित्वमनाते दीर्घः स्यात् 4. 3. शौरसेनामिधा त्वस्याः 20. 1. शौरसेनी महाराष्ट्रयाः 9. 1. शौरसेन्या अदूरत्वाद् 12. 38. शौर्यार्यभार्याश्चर्ये वा 3. 23. श्वत्सप्सां छः स्यात् 3. 53. श्चिण्टो रिचश इत्येके 13. 3. श्मश्रुश्मशानयोरादिः 3.7. श्रद्धाञः सद्दहो भवेत् 7. 37. श्वादीनां सोच्छमादयः 6. 20. श्लक्ष्णस्य शलो क्रमत: 3. 9. श्लिष्टम्लिष्टक्रियारत्न 3. 77.
शकटादौ ढः 2. 19. शकिलग्योर्द्विः 7. 84. शक्नोतेः सक्कुणसक्को 9. 131. शक्नोतेस्तरचअतीराः 7. 55. शचावुभावपि हरिश्चन्द्रे 3. 10. शतृशानयोतमाणौ 6. 17. शतृशानयोलुंग वा 6. 23. शदिपतोर्डः 7.74. शम्यादीनां वा 7. 85. शरदो दः स्यात् 4. 17. शषयोः सः 2. 44. शषोः सः 19. 3. शसा चाम्हे 9.90.
षट्शावकसप्तपणे छः 2. 40.

a

Page #358

Index of Sūtras
187
षष् छम 5. 125. षष्ठी तु चतुर्थ्याः 5. 130. षसोः शः 12. 2. षसोः शः स्यात् 18. 3. कस्कक्षां खः 3. 37. पस्पयोः फत्वमिष्यते 3. 48.
सक्कसप्पी स्पेः 7. 47. संख्यागद्गदयोरः 2. 13. सजशशसः तिण्णि स्यात् 5. 115. संधीनां विश्लेषा बहुलम् 9. 47. सधौ बहुलमचां० 4 1. संबुद्धौ सावोत्वदीर्घ० 5. 34. संबुद्धौ सोस्तु बिन्दुर्वा 5. 51. संबुद्धौ सौ हे च 17. 27. सममेणमेतद् 5. 75. समास उत्तरतः 3.76. समो गुपे वो वा स्यात् 7. 51. सरश्च दी? वा 7.16. सर्वमन्यत्तु पूर्ववत् 15. 8. सर्वत्र युक्तस्य 9. 38. सर्वदा शतृ 17. 62. सर्वनाम्नो जसः 5. 55. सर्वेगिते ज्ञो ञः 3. 5. सर्वैकान्येभ्यश्व० 5. 63. ' संस्कृतसंकीर्णाभ्यां० 20. 16. संस्कृतादिभ्यः० 17. 11. सस्य लोपः क्वचित् 3. 49. सस्य सः 20. 2. साध्वसे ध्वस्य वा भवेत् 3. 34. सावक्लीबे तदश्च सः 5.78. सावत ओत्स्यात् 5. 1. सिद्धं पाणिन्यादेः 1. 1.
सिंहे संस्कृतादौ० 4. 26. सुना ह वा 5. 80. सुनास्मदोऽहं. 5. 96. सुनेअ मअमन्यतः 9.77. सुपः सुं स्यात् 5. 11. सुपाऽम्हासुमम्हसुमौ 17. 54. सुपि ऋदारः 5. 38. सुपि मात्रादेः 5. 42. सुप्तिलिङ्गव्यत्यासाः० 13.7. सुप्यदसोऽमु 17. 37. सूक्ष्मे सुखमः स्यात् 19. 13. से दुर उत् 1. 29. सेवादौ वा 3. 75. सैवेत्येतस्य सोरिज वा 17.6. सोद उद्धमा 7. 41. सोनपुंसके बिन्दुः 5. 31. सोवसुवौ स्त्रपेः 7. 50. सौ पुंस्थत ओ क्वचित् 17. 13. सौ पुंस्यदेदितौ 12. 26. सौ राज्ञोऽतश्च तथा 5.44. स्तोतेः स्थुणः 9. 120. स्त्रियां च ए च 17.26. स्त्रियामुञ्च जश्शसोः 17. 15. स्त्रियां मिस्सुपोश्च स्यात् 5. 128. स्त्रियां शस् उदोतो 5. 24. स्थगेरोत्थढक्का 7. 45. स्थश्चिट्ठः 9. 136. स्थाविकृतेष्टस्य इतः 20. 7. स्थितिपरिवृत्ती रणोः. 4. 55. स्निहेर्न स्यात् 3. 67. स्पृशिदृश्योर्वा स्यात् 3. 83. स्फटिके लः 2. 20. स्फुरश्चुलुचुलः स्यात् 7. 166. स्फोटे स्थाणौ च 3. 18.

Page #359

188
स्मरतेर्भरसुमरसुढाः 7.14. स्मरतेः सुमरः 9. 140. स्यातां च बृहस्पतौ० 4. 62. स्यातामेव कुदो इदो 9. 72. स्यालस्य सिभालः स्यात् 12. 12. स्युर्वेप्पगेज्झ० 7. 178.
स्युः पुञ्छलुञ्छ० 7.62. स्वदतेश्वक्खः 7. 152. स्वपेः सुअः स्यात् 9. 132. स्वप्नेषत्पक्वाङ्गार० 1. 4. स्वादौ द्वेदः 5. 113. स्वार्थे च हश्व 4. 48.
स्स च 6. 22.
स्समेव च 9 105. स्स होत्तमे 6 24.
ह
हं किमादेः स्यात् ० 16. 7. के स्यादहमित्यर्थे 15. 5. हः खघथधभां च स्यात् 2. 25. हद्धि खेदानुतापयोः 8. 8. इनिखनोर्मो वा 7. 82. नोर्मन्तः 4. 43. हरयोश्च महाराष्ट्रस्य 4.56. हरिद्रादिषु लः क्वचित् 9. 28. हरिद्रादौ रोल 2. 29. हरिश्चन्द्रस्त्विमां 3. 11.
*
प्राकृतसर्वस्वम् ।

हस्याधो णलमां० 3. 11.
हं हुं भ्यसः 16 5. हंहुमौ भ्यसः 16, 5.
हं हुं स्यातां चामः 17. 21. हाकष्टक्कः 7. 21,
हम एवमित्यर्थे 8. 32. हिं मिस ङि सुपाम् 17. 19. हिस्सा हित्था तु 6. 26. ही एकाचः 6. 41. हीहीभो परितोषे 10. 9. हुअहुवौ च हुवः 7. 88. हुक्खु खु निश्चये ० 8. 2. हुत्तं कृत्वोर्थे आभिमुख्ये च 4. 53. हुश्रुजिलघधूञ्भ्यो० 7.87. हुश्रुजिलूलां णोऽन्ते 9. 134. हूं दाने वारणे० 8. 1.
These two Sutras (supposed to be 17 11. and 17. 22 along with two others. supposed to be 17. 32 & 17. 35 ) are missing from all the Mss. including B. In comparison with the grammars of Purusottama and Ramasarman I have conjectured these two Sutras. I have not been able to conjecture anything in respect of the other two.
हृदयस्य हडक्कः स्यात् 12. 14. हृदये हितपकं स्यात् 19. 11. हे हो सु च सः 17. 22*. हो च 17. 11 *. हो निकषस्फटिकचिकुरेषु 2. 6. हो भुवः 11. 6.
हो वा ङसो भवेत् " 11. 29. होश्व शाकल्यमते स्यात् 9. 109; 17. 32., 35; 18. 35.

Page #360

GLOSSARY
___N. B. :- This Glossary consists of purely Prākrit words excluding generally the Tatsama words and varieties of nominal and pronominal inflexions embodied in the text. The first figure in black indicates the pāda and the second the sūtra.
अ = इव 8. 9. अं = अहम् 4. 6. अ = अयम् 8. 3. अइमुत्तं = अतिमुक्तम् 4. 20. अंसुजलं = अश्रुजलम् 2. 1. अंसू = अश्रु 4. 20. अउचित्तं = औचित्यम् 1. 49. अउमरो = अमरः 3. 94. अउब्वं = अपूर्वम् 9. 23. अकमजाणुओ = अकृतज्ञः 3. 6. अकअज्जो = अकृतज्ञः 3. 6. अकासं = अकार्षम् 6. 16. अकासि = अकार्षीत् 6. 16. अक्कमइ = आक्रामति 7. 135. अक्को = अर्कः 3. 1. अक्खइ = आचष्टे 17. 66. अक्खउहिणी = अक्षौहिणी 4. 1. अग्गओ = अग्नेः 5. 20. अग्गिमंतो = अग्निमान् 4. 44. अग्यो = भर्घः 3. 70. अंकोल्लो = अकोठः 2. 22. अंगमंगाई = अङ्गाङ्गानि 5. 134. अच्छा = अस्ति 7. 116. अच्छउ = अस्तु 9. 9. मच्छरसा = अप्सरा 15.19.
अच्छरा = अप्सरा: 15. 19. अच्छरि(-री) = आश्चर्यम् 3. 22;
9. 148. अच्छि (-च्छी) = अक्षि 4. 29. अच्छेरं = आश्चर्यम् 1.7. भजो = आर्यः 3. 23. अट्टणा = आवर्तना 4.9. भट्टमाणो = आवर्तमानः 4.9. भट्टरह = अष्टादश 2. 13. अटि = अस्थि 3. 15. अडो = अवटः 4. 9. अण = न 8. 3. अणवह = अनवद्यम् 3. 32. अणह = इदानीम् 8. 24. अण्णारिसो = अन्यादृशः 9. 16. अत्तओ = अत्ययः 3. 32. अत्ता = श्वश्रूः 4.64; = भात्मा 5.54. अत्तो = आर्तः 3. 27. भत्थि = अस्ति 7. 116. भई = आर्द्रम् 3. 25. अद्धाणो = अध्वा 5. 53. अंतेउरं = अन्तःपुरम् 9. 48. अंतो = मध्ये 8. 9. अंधारो, अंधारो = अन्धकारः 4. 1. अप्पजाणुओ, अप्पण्णुओ= आत्मज्ञः 3.6 अप्पण्णइ = आक्रामति 7. 135. भप्पा = भात्मा 3. 61.

Page #361

190 .
प्राकृतसर्वस्वम् ।
अप्पाहइ = आभाषते 7. 100. अहिजा(-गणा)णं = अभिज्ञानम् 3. 57; अप्पि = अर्पितम् 3. 26.
9. 46 अब्बम्हज (-गणं)= अब्रह्मण्यम् 9. 46 अहिमज्जू = अभिमन्युः 9. 44. अंबो = आम्रः 3.72.
अहिसाबइ = आक्रामति 7. 135. अंभे = वयम् 19. 21.
अहुणि = अधुना 20. 12. अम्हे = वयम् 5. 104. ..
आ अय्य = मार्य 12. 38. अर(-रि)हइ = अर्हति 3. 85. भामओ (दो) = आगतः 2. 8. अर(-रि)हणा = अहणा 3. 85. आअच्छइ = आगच्छति 8. 40. अलावणी = अलावुवीणा 4. 64. भाभरिओ = आचार्यः 3. 22. मलाहि = अलम् 8. 3.
आभरिसो = आदर्शः 3. 82. अलिओ = अलीक: 1. 21.
माइंचइ = आक्रामति 7. 134. अल्लं = आर्द्रम् 3. 25.
माइत्थं = आतिथ्यम् 3. 32. अल्हादो = आह्लादः 3. 11.
भाइदी = आकृतिः 2. 7. भवकिदी = अवकृतिः 2.7.
भाउजं = आतोद्यम् 4. 64. अवक्खरो = अवस्करः 3. 37.
आउसो = मायुः 4. 19. अवइ = अपवर्तते 7. 119.
भाऊ = आयुः 4. 19. अवडो = अवटः 4.9.
भाएहिं = अनेन, एभिः 17. 78. अवरि = उपरि 1. 26.
आगदुअ = आगत्य 9. 58. अवरूवं = अपूर्वम् 9. 23.
भाजत्थइ = आगच्छति 7. 140. अववाहइ = अवगाहते 4. 31. आणत्ती = आज्ञत्तिः 3. 74. अवसर = अपसरति 4. 31. भाणवेइ = आज्ञापयति 3.74. अवहोमुहं = उभयमुखम् 4. 1. आणश्ते = आज्ञप्तः 14. 1. भवहोवासं = उभयपार्श्वम् 4. 1. आणा = भाज्ञा 3. 74. अविएत्थ = अप्यत्र 4. 4.
भाणालं = आलानम् 4. 58. अविद = विषादसूचकमव्ययम् 10. 12. आणावइ, आणेइ = आनयति 17. 77. अन्वो = विस्मयसूचकमव्ययम् 8. 23. भाणि = मानीतम् 1. 21. असहणा = असहना 5. 30.
माणेई = आनयति 17. 77. असिसुई = अशिश्वी 3.74.
आम = भवान् 8. 29. - अस्सं = अस्त्रम् 3. 75.
आमेलो = आपीडः 2. 15. अस्सो = अश्वः 3.75.
आरज्झइ = आराध्यति 7.77. अह = अदः 8. 33.
आरंभिअ = आरभ्य 4. 37. अहणा = अधना 5. 30. .
आरिम = आर्य 3. 23. महरुटं = अधरोष्ठम् 4. 4.
आरुण्णइ = भाश्लिष्यति 17. 73.

Page #362

Glossary
191
इह = अधुना 8. 24.
आरु (रोहह = भारोहति 7. 102. आलिद्धं = आश्लिष्टम् 7. 182. आलुंगइ = स्पृशति 7. 144. आविब्भवइ = आविर्भवति 7. 2. भावभासइ = उपगृहति 7. 45. आवट्टणा = आवर्तना 4. 9. आवट्टमाणो == आवर्तमानः 4.9. आवुदी = आवृतिः 2.7.. भासं = भत्रम् 3. 75. भासणे = आसन्नम् 2. 42. भासो = अश्वः 3. 75. भाहमइ = आगच्छति 7. 140. अहिआई = अभियातिः 1. 3.
ईजिहह = जिघ्रति 7. 43. ईदिसं = ईदृशम् 9. 8. ईसरो = ईश्वरः 3. 75. ईसालू = ईर्ष्यालुः 4. 42. ईसि = ईषत् 1. 4.
इअ = इति 1. 17. इअरधा = इतरथा 9. 53. इअरहा = इतरथा 4. 57. इअहरा = इतरथा 4. 57. इआणि( -णिं) = इदानीम् 4. 25. इंगिअजो = इङ्गितज्ञः 3. 5. इत्थी = स्त्री 9. 148. इदाणि = इदानीम् 9. 52, इध = इह 9.75. इंदई = इन्द्रजित् 4. 13. इंदो = इन्द्रः 3. 4. इंद्रु = इन्द्रः 17. 4. इंधं = चिह्नम् 3. 47. इमिणा = अनेन 5. 57. ' इर = निश्चयार्थकमव्ययम् 8. 15%;
पादपूरणे 8. 31. इश्थी = स्त्री 20. 8. इसी = ऋषिः 1. 34. इस्सरो = ईश्वरः 3.75.
उअ = पश्य 8. 25. उअज्झाओ = उपाध्यायः 3. 70. उअणि -णी)ओ = उपनीतः 1. 21. उअरं = उदरम् 4. 64. . उमविट्ठअं = उपविष्टकम् 1. 52. उअसमर-म्म )= उपशाम्यति 7. 85. उअहसइ = उपहसति 4. 33. उं = विस्मयादिसूचकमव्ययम् 8. 6. उक्कंठा = उत्कण्ठा 3. 1. उक्केरो = उत्करः 1.7. उक्खों = उत्खातम् 1. 13; 7. 182. उक्खा = उक्षा 3.42. उक्खित्तो = उत्क्षिप्तः 3. 42. उक्खुब्भइ = उत्क्षुभ्यति 7. 161. उग्गाहइ = उदाहयति 7. 123. उग्घडेइ = उद्घाटयति 7. 110. उञ्चिणइ = उञ्चिनोति 7. 36. उच्छा = उक्षा 3. 42. उच्छित्तो = उत्क्षिप्तः 3. 42. उच्छू = इक्षुः 1. 18; 3. 40. उजमं = उद्यमः 3. 32. उज्जंभइ = उज्जम्भते 7. 33. उज्जू = ऋजुः 3. 71. उहो (-ट्ठो) = उष्ट्र: 3. 14. उटि = उत्थितम् 3. 15.

Page #363

192
प्राकृतसर्वस्वम् ।
उद्वेदि = उत्तिष्ठति 9. 137.
उल्लूदइ = भारोहति 7. 136. उड्डिजइ = उड्डीयते 7. 181. उवऊहइ = उपगृहति 7. 145. उण = पुनः 4. 64.
उवकिदी = उपकृतिः 2. 7. उण्णअइ = उन्नदति 7. 143. उवकुंभ = उपकुम्भम् 8. 34. उण्णओ = उन्नतः 2. 42.
उवगदुअ = उपागत्य 8. 58. उण्णमइ = उन्नमति 2. 42.
उवरि = उपरि 1. 27. उण्णमेह = उन्नमयति 7. 156. उवश्थिदं = उपस्थितम् 12.7. उण्णालइ = उन्नमयति 7. 156. उन्वट्टइ = उद्वर्तते 7. 120. उण्णेइ = उन्नयति 2. 42.
उन्वि (-ब्वे )अइ = उद्विजते 7. 81. उण्डं = उष्णम् 3. 66.
उग्विज्जइ = उद्विजते 7. 81. उत्तंघइ = उत्तम्भयति 7. 100. उविण्णं = उद्विग्नम् 3. 3. उत्तरिजं (-रीअं) = उत्तरीयम् 2. 16. उब्वि( –उवे )वइ = उद्विजते 7.81. उत्तिमं = उत्तमम् 4. 1.
ऊवेल्लह = उद्वेष्टते 7.72. उत्थरइ, उत्थल्लइ = उत्स्तृणोति 7. 163. उशलदि = अपसरति 12. 25. उत्थिदो = उत्थितः 9. 40.
उस्सवो = उत्सवः 3. 75. उदू = ऋतुः 1. 35; 2. 7.
उस्ससइ = उच्छ्वसिति 3. 75. उद्दों = उद्यतम् 3. 32.
उस्सासो = उच्छ्वासः 3.75. उद्दमं = उद्यमः 3. 32.
उस्सुओ = उत्सुकः 3. 75. उद्धमा(अ)ह = उद्धमति 7. 41, 42. उहअमुहं = उभयमुखम् 4. 1. उप्पलं = उत्पलम् 4. 64.
उहअवासं = उभयपार्श्वम् 4. 1. उब्बुहइ = उत्क्षुभ्यति 7. 161. उहसइ = उपहसति 4. 33. उब्भूओ = उद्भूतः = 7. 4. उमण्णदि = अवमन्यते 12. 25.
उसवो = उत्सवः 3. 54. उंबरो = उदुम्बरः 4.7.
उससइ = उच्छ्वसिति 3. 75. उम्हा = उष्मा 3. 43, 4. 28.
ऊसासो = उच्छ्वासः 3. 75. उरअडं = उरस्तटम् 2. 1; 4. 6.
उसुओ = उत्सुकः 3. 54. उलूहलो, उडूहलो = उडूखलः 1. 25;
9.7. उल्लदृइ = उद्वर्तते 7. 120.
एअ, ए = एवम् 4. 25. उल्लविङ == उल्लवितुम् 7. 92. एअमेअ = एवमेव 3. 9. उल्लविअव्वं = उल्लवितव्यम् 7. 92. एमारह = एकादश 3. 23. उल्लिअं = उद्गतम् 7. 182.
एआरिसो = एतादृशः 9. 16. उल्लु = उल्लूणम् 7. 94.
एइणा = अनेन 5. 57. उल्लुवइ = उल्लुनाति 7.91. एओ= एकः 3. 75.

Page #364

Glossary
193
एकल्लो = एकः 4. 49.
ओवाहइ = अवगाहते 7. 49. एक्करिसिआ = शीघ्रम् 8. 27. ओशलध = अपसरत 12. 37. एक्कलि = एकाकिन् 17. 56.
ओसढं = औषधम् 2. 27. ऐकण्डो, एककेल्लो, एक्कोल्लो = एकः4.48 ओसरइ = अपसरति 7. 30. एक्को == एकः 3.75; 4. 49. ओसरि = अपसृत्य 17. 56. एक्कोल्लओ = एकः 4. 51.
ओहलो = उलूखलः 1. 25. एम्हि = इदानीम् 8. 24.
ओहसइ = उपहसति 7. 33. एत्ति = एतावत् 4. 64. एत्तिके = एतावत् 15. 9.
कों = कृतम् 1. 33, 36. एदाहं = एतेषाम् 16. 7.
कअवंतो = कृतवान् 4. 40. एदहं = एतावत् 4. 64.
कई = कति 5. 15. एमेअ = एवमेव 3. 9; 8. 33. कइअवं = कैतवम् I. 43. एरावणो = ऐरावतः 2. 11.
कइआ = कदा 5. 62. एरिसो = ईदृशः 1. 23.
कहरवं = कैरवम् 1. 44. एस, एसो = एषः 5. 2.
कई = कविः 2. 1. ओ
कउरवो = कौरवः 1. 49. ओ = विस्मयादिसूचकमव्ययम् 8. 5. कउहं = ककुदम् 2. 26. ओअल्लइ = अपवर्तते 7. 119. कक्कसो = कर्कशः 3. 70. ओक्खमाणो = भविष्यत् 10. 2. कंका = गङ्गा 19. 2. ओक्खलो, उडूहलो = उलूखलः 1. 25. कच्चं = कार्यम् 19. 6. ओगाहइ = अवगाहते 7. 102. कजआ, कण्णा = कन्यका 9. 46. ओग्गाहइ = उदाहयति 7. 123.
कजं = कार्यम् 3. 20. ओग्घेइ = उद्घाटयति 7. 110. कञ्जका, कन्नका = कन्यका 19. 18. ओंगणइ = क्वणति 7. 133.
कद्दइ = कृन्तति 7. 78. ओजिम्हइ = जिघ्रति 7. 43.
कई = कष्टम् 3. 11. ओढणं = अवगुण्ठनम् 4. 64.
कडप्पो = कपालः 4. 64. ओत्थइ = स्थगति 7. 45, 102.
कडे = कृतम् 12. 34. ओत्थल्लइ = उत्स्तृणोति 7. 163.
कडइ = कर्षति 4. 24 ; 7. 76. ओई = आर्द्रम् 3. 25.
कड्दण = कृष्ट्वा 4. 39. ओप्पिरं = अर्पितम् 3. 26.
कढइ = क्वथति 7.70. ओमालिअं = निर्माल्यम् 4. 32.
कणइ = क्वणति 7. 133. ओल्लं = आर्द्रम् 3.25.
कणिआरो = कर्णिकारः 3.75. ओवट्टइ = अपवर्तते 7. 119. कणेरू = करेणुः 4. 55. ओवासइ = अवकासते 7. 49. कण्ण(-ण्णि)आरो = कर्णिकारः 4. 1.
प्राकृत० १३

Page #365

194
प्राकृतसर्वस्वम् ।
काहागुरू = कृष्णागुरु 17.9. कण्हो = कृष्णः 3.78. कत्ता = कर्ता 3. 27. कत्थ = कुत्र 9.73. कदु = कृतम् 17. 18. कदुअ = कृत्वा 9. 58. कदुशणं = कदुष्णम् 12. 13. कदू - क्रतुः 2.7. कदे = कृतम् 12. 35. कधं = कथम् 9. 52. कधेदि = कथयति 9. 24. कंदोर्ट = नीलोत्पलम् 4. 64. कंधो = स्कन्धः 3. 39. कपंधो = कबन्धः 2. 17. कमइ = कामति 7. 134. कमंधो = कबन्धः 2. 17. कंबो = कम्रः 3. 72. . कम्मम(क)रो = कर्मकरः 3. 75. कम्मक्खमो = कर्मक्षमः 3. 42. कम्मो = कर्म 4. 27. करइ = करोति 7. 112. करणिज्ज = करणीयम् 7. 100. करिअं = कार्यम् 19. 6. करिजइ = क्रियते 7. 173. करिसइ = कर्षति 7.76. करिसं = करीषम् 1. 21. करुको = गुरुकः 19. 14. करेइ = कारयति 6. 44. करेदि = करोति 9. 144. कलंबो = कदम्बः 2. 12. कलिज्जइ = कल्यते 17. 9. कलुणा = करुणा 2. 29. कलिं = श्वः 8. 28. कल्हारो = कहारः 3. 11.
कबडो = कपर्दः 3. 30.. कवोशणं = कवोष्णम् 12. 13. कव्वुरं = कर्वरम् 1. 26. कसट = कष्टम् 19. 7. कसणो = कृष्णः 3. 78. कसुमीरो = काश्मीरः 3. 94. कस्ति = कुत्र 9.73. कहीअइ = कथ्यते 8. 179. कहो = कफः 2. 25. कामइंची = काकचिञ्ची 4. 1. काअव्वं = कर्तव्यम् 7. 114. काइंची = काकचिची 4. 1. कार्ड = कृत्वा 4.38; 7. 114. काऊण = कृत्वा 7. 114. काण्ड = कृष्ण 17. 8. कारइ, कारावेह = कारयति 6. 44. कारिअं = कार्यम् 19.6.. कालाअसो, कालासो= कालायसः 4. 10. काहं = करिष्यामि 6.28. काहावणो = कापिणः 3. 46. काहिमि = करिष्यामि 6. 6. काहीअ = अकार्षीत् 7. 113. काहीइ == करिष्यति 7. 113. काहे = कदा 5. 62. किई = कृतिः 1. 34. किंसुओ= किंशुकः 9. 5. किंचि = किञ्चित् 8. 33. किच्चं = कृत्यम् 18. 3. किच्चा = कृत्या 18. 3. किणइ = क्रीणाति 6. 38. किण = केन 5. 57. किणो = कथम् 8. 16. कित्ता = कृत्या 1. 34. कित्ती = कीर्तिः 3.27.

Page #366

Glossary
195
किर = निश्चयार्थकमव्ययम् 8. 15. केरिमंतिलं = केलिमन्दिरम् 20. 24. 'किरादो = किरातः 9. 36.
केरो = संबन्धी 4. 64. किलंतो = क्लान्तः 3. 80. .
केवट्टो = कैवर्तः 3. 27. किलित्तं = कृप्तम् 1. 40.
केसुओ = किंशुकः 1. 15. 'किलिस्सह, किलेसइ = क्लिभाति 3. 80. कोउ(-कोदु-)हलं(ल्लं) = कौतूहलम् "किव( -वि)णो = कृपणः 1. 34.
3. 75. 'किवा = कृपा 1. 34.
कोटिम = कुट्टिमम् 1. 24. 'किवाणो =कृपाणः 1. 34.
कोदालो = कुद्दालः 1. 24. किसरो = केसरः 1. 41.
कोतलो = कुन्तलः 1. 24. किसी = कृषिः 1. 34.
कोंभी = कुम्भी 1. 24. किह = कथम् 8. 16.
कोरवो = कौरवः 7. 15. किहं = गृहम् 19. 8.
कोशणं = कोष्णम् 12. 13. कीदिसं = कीदृशम् 9. 8.
कोहंडो = कूष्माण्डः 3. 45. कीरइ = क्रियते 7. 173.
क्खु = खलु 8. 2. कीस = कथम् 8. 16.
ख कुक्खेओ = कौशेयः I. 52.
खाइ, खउरइ = खौनाति 7. 127. कुच्छी = कुक्षिः 3. 40.
खइ = खादितम् 1. 13. कुच्छिमदी = कुक्षिमती 12. 20. खरं = क्षौरम् 1. 49. कुज्जअकुसुमं = कुब्जककुसुमम् 2. 33. खग्गो = खड्गः 3. 1. कुज्झइ = क्रुध्यति 7. 130.
खजइ = खाद्यते 6. 2. कुणइ = करोति 7. 112.
खणह, खम्मइ = खनति 7. 82. कुणमाणो = कुर्वन् 6. 19.
खणो = क्षणः 9. 41. कुणेजाहि, कुणेजो-करोतु इत्यादि 6. 35 खण्णू = स्थाणुः 3. 18, 71. कुपचि = क्वचित् 19. 9.
खंडिदु = खण्डितः 17. 2. कुप्पलं = कुट्मलम् 3. 60.
खंडु = खङ्गः 18. 7. कुमरो = कुमारः 1. 13.
खत्तिओ = क्षत्रियः 8. 35. कुंभारो, कुंभारो = कुम्भकारः 4. 1. खंधरा = कन्धरा 2. 33. कुम्हंडो = कूष्माण्डः 3. 45; 9. 143. खंधआरो, खंधारो = स्कन्धावारः 4. 1. कुलवड्ढणो = कुलवर्धनः 3. 35. खंधो = स्कन्धः 3. 39. केअको = संबन्धी 15. 7.
खमा = क्षमा 3. 42; 9. 2. केढवो = कैटभः 2. 19, 28.
खंभो = स्तम्भः 3. 18, 69. केत्तिअं, केदहं = कियत् 4. 64.
खरं = गृहम् 19. 8. केरवं = कैरवम् 1. 44.
खल = खलु 8. 31. केरिसो = कीदृशः 1. 23.
खलिअं = स्खलितम् 3. 1.

Page #367

196
प्राकृतसस्वम् ।
खाअइ, खाइ = खादति 7.59. खारो = क्षारः 3. 42. खिजइ = खिद्यते 7. 126. खीरं = शीरम् 9. 41. खु = खलु 8. 2. खुजइ = पर्यस्यति 7. 121. खुजो = कुब्जः 2. 33. खुदृइ = तुडति 7. 64. खुडुक्का = अपकामयति 7. 100. खुण्णं = क्षुण्णम् = 3. 42. खुदइ, खुम्मइ, खुलइ = क्षुणत्ति 7. 52. खुप्पइ = प्लोषति 7. 46. खोडओ = स्फोटकः 3. 18.
गउरवं = गौरवम् 9. 14. गओ = गजः 2. 2. गग्गरं = गद्गदम् 2. 13. गच्छं = गमिष्यामि 6. 29. गजं, गई = गद्यम् 3. 32. गडे, गदे = गतः 12. 34. गड्डहो = गर्दभः 3. 30. गड्डो = गर्तः 3. 29. गणेसरो = गणेश्वरः 4. 4. गंठी == गृष्टिः 4. 20. गंडा = ग्रन्थिः 3. 15. गण्णा = गणना 12. 17. गदुअ = गत्वा 12. 23. गद्दहो = गर्दभः 9. 42. गबु = गृध्रः 17. 4. गंतूण = गत्वा 11. 3. गब्भरो = गह्वरः 3.62. गब्भिणं = गर्भितम् 2. 2. गंभिरीअं = गाम्भीर्यम् 3. 22.
गमिजइ, गमीअइ, गम्मइ = गम्यते
7. 172. गरिहा = गर्दा 3. 82. गरुअं = गुरुकम् I. 26. गरुई = गुर्वी 1. 26; 3. 94. गश्छि, गश्छिदाणि = गत्वा 12. 23. गहरो = गह्वरः 3. 62. गहि = गृहीतम् 1. 21. गहिदव्वं = ग्रहीतव्यम् 9. 130. गहिरो = गभीरः 1. 21. गाइ, गाअइ = गायति 7. 60. गाई, गावी = गौः 4. 64. गामणिणो = ग्रामण्यः 5. 18. गामो = ग्रामः 3. 69. गारवं, गोरवं = गौरवम् 1. 51. गावाणो = ग्रावा 5. 53. गिजइ = गीयते 7. 181. गिज्झइ = गृध्यते 7. 77. गिट्टी = गृष्टिः I. 34. गिद्धो = गृध्रः 1. 34. गिरा = गी: 4. 15. गिलइ = गिरति 7. 24. गिहवई = गृहपतिः 4. 61. गुंजोल्लइ = विलुलति 7. 125. गुणिल्लो = गुणवान् 4. 42. गुंथइ = अथ्नाति 7. 23. गुण्हइ = गृह्णाति 17. 68. . गुलुगुंछइ = उन्नमयति 7. 156. गेज्झं = ग्राह्यम् I. 7. गेज्झइ, गेण्हीअइ = गृह्यते 7. 178. गेण्हइ = गृह्णाति 7.96. गोई = गोपी 17.6. गोत्तं = गोत्रम् 4. 2. गोला = गोदावरी 4. 64.

Page #368

Glossary
197
गोवद्धणो = गोवर्धनः 3. 35. चंडणं = चन्दनम् 2. 41.
चत्ता = चर्चा 4. 64. घडुक्कए = घटोत्कचः 12. 30.
चत्तारा, चत्तारि, चत्तारे, चत्तारो = घत्ति = शीघ्रम् 8. 27.
चत्वारः etc. 5. 119. घम्मो = धर्मः 3. 3.
चंतो = चन्द्रः 18. 16. घरं = गृहम् 3. 62.
चंदउदओ, चंदोदओ= चन्द्रोदयः 4.1. घरंधरेण = गृहेण गृहेण 5. 134.
चंदिमा = चन्द्रिका 2. 5. घरितो = गृहवान् 4. 42.
चंद्रु = चन्द्रः 17.4. घसदि = सृजति 9. 122.
चमरं = चामरः 1. 13. घसुमरो = घस्मरः 4. 94.
• चल( -ल्ल)इ = चलति 7. 85. घिसइ = असते 8. 122.
चलणो = चरणः 2. 29. घुम्मइ, घोलइ = घूर्णति 7.9.
चलिदु = चलितः 16. 5. घेअव्वं = ग्रहीतव्यम् 7. 97.
चवई = वक्ति 17.72.
. घेउआण = गृहीत्वा 4. 37.
चव्वदि = चर्चति 9. 127. घेउ = ग्रहीतुम् 7. 97.
चाउअंगी = चार्वङ्गी 3. 95. घेऊण( –णं ), घेत्तूण( –णं) = गृहीत्वा
चाओ( -वो ) = चापः 2. 1.
चाहसि = इच्छसि 17. 8. 4. 36. घेज्झइ, घेप्पद = गृह्यते 7. 178.
चिअं( –णं)= चित्तम् 3. 75. घोट्टइ = पिबति 7. 115.
चिट्ठदि = तिष्ठति 9. 136. चिणइ = चिनोति 7. 35.
चिण्हं = चिह्नम् 9. 45. चअइ-शक्नोति 7.55; त्यजति 7. 104. चित्तण्णुओ, चित्तजाणुओ-चित्तज्ञः 3. 6. चइत्तं = चैत्रम् 1. 43.
चिंतइ( - तेइ )= चिन्तयति 6. 44; चउट्ठी = चतुर्थी 1. 12; 3. 15; 9. 3.
7. 101. चउट्ठो = चतुर्थः 1. 12.
चिरमालइ = प्रतिपालयति 7. 158. चउद्दही, चोद्दही = चतुर्दशी 1. 12. चिलादो = किरातः 2.7. चउद्दहो = चतुर्दश 1. 12.
चिल्लं = सूर्पः 4. 64. 'चक्कआओ, चक्काओ = चक्रवाकः 4. 1. चिहुरो = चिकुरः 2. 6.
चक्खइ = स्वदते 7. 100, 152. चिम्हको, चिहमको = जिम्हकः 18.7. चच्चइ, चप्पइ = चर्चति 7. 151. चुकं == भ्रष्टम् 7. 183. 'चञ्चरं = चत्वरम् 3. 58.
चुण्णेइ = चूर्णयति 7. 159. चच्छइ = तक्ष्णोति 7. 48.
चुंपइ = आरोहति 7. 136. चडु = चाटु 1. 13.
चुलुचुलइ = स्फुरति 7. 165. "चवणं = पिष्ट्वा 4. 39.
चूचुअं = चूचुकम् 2. 1.

Page #369

198
चोट्टी चतुर्थी 1. 12. चोरावे, चोरेइ - चोरयति 6. 44.
=
चिअ चेअ च्छिवइ, च्छ्वइ
एव 8. 19; 11. 12. स्पृशति 7. 102.
छअ षट् 5. 125. छल्लो, छेओ छेकः 4.64
"
=
छट्टो = षष्ठः 3. 1.
छड्डइ त्यजति 7. 104.
छत्तिवण्णो = सप्तपर्णः 2. 40; 4. 1. छप्पओ
षट्पदः 2. 40. 3. 1.
छमा = क्षमा 3. 42.
छम्मूहो = षण्मुखः 2. 40; 3. 1. छा, छाही : छाएइ - छादयति 7. 141.
छाया 2. 48.
छाओ, छावओ = शावकः 2. 40. छारो क्षारः 3. 42.
हिक्कं छित्तं
स्पृष्टम् 7. 182.
छोडि
छ
=
=
=
छुपति 9. 123.
हिग्गदि, छुवदि छिंदइ छिनत्ति 7. 66. छिप्पर, छुप्पइ, छविज्जइ, छुविज्जह:
छुप्यते 7. 175.
छीरं = क्षीरम् 3. 40. छिवइ, छुआइ छुधं क्षुधम् 3. 40. छुणं
क्षुण्णम् 3, 42. क्षुरम् 3. 40.
छुरं
छुवीअदि = छुप्यते 9. 124.
छिहा
FEET 3. 51.
छेच्छं
छेत्स्यामि 6. 29.
छेत्तं
क्षेत्रम् 3. 40.
क्षुद्रा 17. 8.
www
प्राकृतसर्वस्वम् ।

स्पृशति 7. 168.
ज
जभइ, जिइ जयति 7. 90. जअक्कारो, जोक्कारो जइ = यतिः 5 15.
जइभा यदा 5. 62. जइत्तो = जैत्रः 1. 44. जउं
यत् 17. 33.
=
*
जग्गइ
जउणा ( - ण) अर्ड = यमुनातटं 4. 1.
जच्छो
यक्ष्मा 3. 41.
afe: 9. 35.
जनता 4. 35.
=
=
1
जणदा
जणो
= जन: 5. 2.
जणसेणो यज्ञसेनः 9. 46.
जण्णू = जानुः 3. 75.
जत्थ
जधा
-
जागर्ति 7 154.
-
=
यस्मात् यस्मिन् 17. 34.
यथा 9. 24.
-
जयकार: 4. 1..
जमउ
जन्म 15.9.
जंपइ = जल्पति 7. 19.
जंभाई, जंभाइ, जंभहइ, जंभाहाइ जृम्भते 7. 32, 34. जवइ जपति 4. 24. जसो
यशः 4. 27.
=
यथा 1. 13.
जह ( - हा) जहिट्ठिलो = युधिष्ठिरः 1. 26. जा, जाव यावत् 4. 9. जाभाए = यात्रा 5 43. जाइ, जाभइ aifa 7. 60. जाणइ जानाति 7. 13. जाणीभइ = ज्ञायते 7. 180.

www
जाणू, जण्णू = जानुः 3. 75. जादिसं =
यादृशम् 9. 16.
जामाअरो
जामाउओ
जामाता 5. 139.
जामातृकः 1. 35.
--

Page #370

Glossary
199
झाइ, झाइ = ध्यायति 7. 60. झिज्झइ = क्षयति 7. 20.
टा( ता )विरजइ = तप्यते 18. 5. टिंटिमो = डिण्डिमः 17.7.
(-ठा )वइ = स्थापयति 7. 162. ठिदु = स्थितम् 17. 18. ठक्कइ = जहाति 7. 21. ठेरो = स्थविरः 4. 64.
जाहे = यदा 5. 62. जि( -जी )भइ = जीवति 1. 22. जिअं = जितम् 7. 94. जिग्यदि = जिघ्रति 9. 115. जिण्णं = जीर्णम् 7. 182. जिब्भा, जीहा = जिह्वा 3. 62. जिम्हो = जिह्मः 3. 2. जिब्वइ = जीयते 7.95. जीअं, जीविरं = जीवितम् 4. 9. जीआ = ज्या 3. 93. जुअली = युगलम् 4. 64. जुआगो = युवा 5. 53. जुग्गं = युग्मम् 3. 3. जुत्तं = युक्तम् 2. 30. जुज्झइ = युध्यति 7. 77. जुज्झ, जुद्धं = युद्धम् 3. 34. जुण्णं = जीर्णम् 7. 182. जुहिटिलो = युधिष्ठिरः 9. 10. जूरइ = क्रुध्यति 7. 130. जे = पादपूरणे 8. 31. जेत्तिअं, जेदह, जेत्तिकं = यावत् 4. 64;
9. 148. जेमइ = जेमति 7. 102. जेव( --व्व ) = एव 9. 159. जोवइ = पश्यति 7. 105. जोव्वणं = यौवनम् 2. 30; 3. 71. जिअ, जेभ = एव 10. 10. जेव = एवं 9. 153.
डसइ = दशति 2. 34. डंसणो = दंशनः 2. 34. डंसो = दंशः 2. 34. डकं = दष्टम् 7. 182. डगमग = अस्थिरम् 17. 8. डझं = दग्धम् 3. 33. डज्झदि = दह्यते 13. 6. डड्ढउ = दग्धा 17. 10. ड( -दमणो = दमनः 17. 5. डंडो = दण्डः 2. 35. डहइ = दहति 2. 34. डहणो = दहनः 2. 34. डाहो = दाहः 2. 34. डोला = दोला 2. 35. डोलेइ = दोलायते 2. 35. डोहलेइ = दोहदायते 2. 35.
झंपइ == छादयति, भाक्रामयति 7. 100,
141. झत्ति = शीघ्रम् 8. 27. झरइ = क्षरति '7. 57.
ढक्कई = स्थगति 7. 45. ढुंदुल्लइ = भ्रमति 7. 137. ढुक्कइ = प्रविशति 7. 149.

Page #371

200
अणं
अरं
गई = नदी 5.26.
णं
ननु 9. 155.
= नखः 3. 75.
खो
मंगलं
गूलं
णच्चइ
णञ्चणं
=
चिरी
णमो
ण
नयनम् 2. 41.
नगरम् 3. 22.
=
लाङ्गलम् 2. 39.
लाङ्गूलम् 2. 39.
नृत्यति 7. 79.
नर्तनम् 3. 27.
नर्तनशीला 3. 27.
गज्जइ
जानाति 7. 180.
ट्ट ( - ड ) इ = नृत्यति 7.85. ललाटम् 4.60.
डालं
= नमः 5. 130.
दणओ नन्दतनयः 3. 79. णवर (रं) = केवलम् 8.11, 12. णवरि अनन्तरम् 8. 13. णवरिज्जइ = कथ्यते 7. 179. णवि वैपरीत्ये 8. 21. अरो नभश्वरः 2. 1. हअलं = नभःस्थलम् 4. 6. हो : णाइ = - वारणार्थे अव्ययम् 8. 3. णाओ [-क्को] णाराअणो नारायण: 2. 43. णिअसण निदर्शनम् 4. 20.
= नभः 3. 75.
= नायकः 3. 75.
=
=
णिइवो, णिक्किवो = निष्कृपः 3. 75. णिउंजइ, णिमेइ = नियुङ्क्ते 7. 68. णिउत्तो = नियुक्त: 1. 35. णिओइओ = नैयोगिक : 1. 45. णिक्कंती निष्क्रान्तिः 3. 38. णिक्क (क्ख ) मइ = निष्क्रामति 3. 39. णिक्कंपो निष्कम्पः 3. 38.
=
प्राकृतसर्वस्वम् ।
-

णिक्को, णिक्खो
णिचं
नृत्यम् 18. 4.
णिञ्चलं निश्चलम् 3. 53.
णिज्जइ/ == नीयते 7. 181. णिज्झइ स्निह्यति 3. 67.
णिदणो = निर्धनः 3. 35.
गिद्धों = स्निग्धः 3. 67.
णिण्णं
निम्नम् 3. 57.
निन्दन्ति 9. 1.
==
देिदि
णिपट्ट णिष्पंदो णिलिइ, णिमीलइ
निम्माइ, णिस्मवइ, णिम्मइ, णिम्माणइ
इ
उरो
डुं
णेत्तं
=
=
fauffa 7. 26, 27. णिम्मालिअं निर्माल्यम् 4. 32. णिरणुक्कोस्रो = निरनुक्रोशः 4.6. णिराउसा निरायुः 4. 6. णिरुवमं निरुपमम् 4. 6. णिव्वत्तं = निर्वर्त्यम् 3. 27. णिव्वलइ = निष्पद्यते 7. 25. णिव्वुदी = निर्वृतिः 2. 7. णिसहइ, णिसूढइ = निसहते 7. 118. हिसो निकष: 2. 6.
णिहिअं ( --तं ) = निहितम् 3. 75. णिहुअं = निभृतम् 1. 35. णुमज्जइ शेते 7. 138. णूण ( णं )
नूनम् 4. 25. नयति 6. 3.
= fa: 3. 39.
गाढम् 4. 64.
निष्पन्दः 3. 49.
=
नूपुरः 1. 32.
नीडम् 3. 71.
- नेत्रम् 4. 2.
निमीलति 7.86.

हो
णो = खेदे 8. 22. णोल्लइ = नुदति 7. 8.
स्नेहः 3. 67.

Page #372

Glossary
201
णोहलं = लोहल: 2. 39. पहाइ = स्नाति 3. 89. पहाणं = स्नानम् 3. 66, 89.
तइ. = तति 5. 15. तइअं( –ज्ज) = तृतीयम् 2. 16. तइआ = तदा 5. 62. तउं = तत् 17. 33. तं = त्वाम् 5. 82. तंसं = व्यस्रम् 4. 20. तडत्ति = शीघ्रम् 8. 27. तड्डू = तर्दुः 3. 30. तणं = तृणम् 1. 33. तणुई = तन्वी 3. 94. तणुलट्ठी = तनुयष्टिः 2. 31. तत्थ, तस्सि, तहिं = तत्र 9.73. तधा = तथा 9. 4. तम (-म्म )इ = ताम्यति 7. 85. तंबो = स्तम्बः 3. 16. तंबोलं = ताम्बूलम् 1. 24. तरइ, तीरइ = शक्नोति 7. 55. तरहो = प्रगल्भः 4. 64. तरिजइ, तीरइ = तीर्यते 7. 174. त( -ता)लवेंट = तालवृन्तम् 1. 13. तलाओ = तडागः 2. 23. तवइ = स्तौति = 7. 65. तवो = स्तवः 3. 16. तसइ = वसति 7. 101. तह( -हा)= तथा 1. 13; 16. 16. ता, ताव = तावत् 4.9; 8. 33. ताभप्पं = तादात्म्यम् 3. 61. ताडेइ = ताडयति 7. 170. तादिसं = तादृशम् 9. 16.
ताला, ताहे = तदा 5. 62. ताहं = तेषाम् 16. 7. तिअ = त्रयः इत्यादि 17. 78. तिक्खालइ, तेभइ = तेजयति 7. 160. तिक्खो, तिण्हो = तीक्ष्णः 3. 68. तिड्डुवइ = ताडयति 7. 170. तिणा = तेन 5. 57. . तिण्णइ, तिण्णाअइ, तिम्मइ = तिम्यति
7. 148. तिण्णं = तीर्णम् 4.2. तिणि = त्रयः इत्यादि 5. 115. तिध = तथा 19. 12. तिरच्छं, तिरिअं, तेरच्छं = तिर्यक 3. 21. तिरि = तिरः 8. 18. तीसा = त्रिंशत् 4. 5. तुङ्ग = त्वम् 16. 8. तुज्झे, तुम्हे = यूयम् 5. 115. तुइ, तुडइ, तोडइ = तोडति 7. 64. तुमे, तुम्भे = यूयम् 19. 21; 20. 12. तुवरंते[-ति = त्वरन्ते 6. 9. तूरइ, तुवरइ = त्वरते 7. 5. तूरं = तूर्यम् 3. 21. तूसइ = तुष्यति 7. 83. तेअइ = तेजयति 7. 160. तेचत्तारिसा = त्रिचत्वारिंशत् 4. 8. तेण्णि = तेषाम् 17. 78. तेत्तिकं, तित्ति = तावत् 4. 64. तेर = त्वदीयम् 17. 78. तेरह = त्रयोदश 1. 7. तेल्लं = तैलम् 3. 71. तेल्लोक्कं = त्रैलोक्यम् 3.71. तेवण्णासा = त्रिपञ्चाशत् 4. 8. तेवीसइ, तेवीसा = त्रयोविंशतिः 4. 8. तो = त्वम् 17. 78.

Page #373

202
प्राकृतसर्वस्वम् ।
तोक्ख = स्तोकम् Intro. I. 3. त्ति = इति 8. 4. स्थ = स्थ 6. 14.
थअह, थएइ = स्थगति 7. 45, 102. थक्कई = तिष्ठति 7. 102. थक्कावइ = स्थापयति 17. 76. थंगइ = उन्नमयति 7. 156. थडो = स्तब्धः 3. 36. थपिल्लइ = चोरयति 7. 122. थणो = स्तनः 3. 16. थम्मपत्ती, थरमपतनी = धर्मपत्नी 19.7 थाणू = स्थाणुः 3. 19. थिप्पइ = तृप्यति 7. 12. थिम्मइ = तिम्यति 17. 75. . थुमइ, थुवइ = स्तौति 7. 65. थुई = स्तुतिः 3.16. थुणदि = स्तौति 9. 120. थुल्लं, थूलं = स्थूलम् 3. 71; 9. 50. थेरि = स्थैर्यम् 3. 22. थोअं( क ) = स्तोकम् 4. 64.
दस(-१)बलो = दशबल: 2. 46. दस(-ह)मुहो = दशमुखः 2. 46.. दस( -ह)रहो = दशरथः 2. 46. दसारो = दशाहः = 3. 86. दहिं = दधि 5. 31. दाक्खवइ = दर्शयति 17. 65. दाढा = दंष्ट्रा 4. 64. दाणि = इदानीम् 8. 24. दावेइ = दर्शयति 7. 106. दाहं = दास्यामि 6. 28. दाहिणं = दक्षिणम् 4. 64. दि(-दे)अरो = देवरः 1. 41. दिक्षसो(-हो)= दिवसः 2. 47. दिग्धो, दीहो = दीर्घः 3.75; 4. 49.. दिच्छं = देक्ष्यामि 6. 29. दिजइ = दीयते 7. 181. दिट्ठिभा = दिष्ट्या 4.64. दिट्ठी = दृष्टिः 3. 13. दिण्णं = दत्तम् 7. 182. दिसा = दिक् 4. 18. दीअदि = दीयते 9. 126. दीसइ = दृश्यते 7. 177. दीहरओ, दीहरो = दीर्घः 4. 49, 51.. दुअरो, दुक्करो = दुष्करः 3. 75. दुअलं, दुऊलं = दुकूलम् 1. 31. दुआरं, दारं = द्वारम् 3. 96. दुआरिओ = दौवारिकः 1. 5. दुइअं(-जं)= द्वितीयम् 2. 16. दुइल्लाणि = द्विः, चतुः 17. 78. दुक्खिओ, दुहिओ = दुःखितः 3. 75.. दुगुणो = द्विगुणः 5. 117. दुग्गमो = दुर्गमः 1. 29. दुर्बु = दुग्धम् 7. 182. दुप्पेच्छे, दुप्पेश्ये = दुष्प्रेक्षः 13. 2..
13343
दइभ = दत्त्वा 9. 126. दइचो = दैत्यः 1. 43. दइवं, देव्वं = दैवम् 1. 44. दइस्सदि = दास्यति 9. 125. दउत्ति = द्राक् 9. 150. दसणं, दरिसणं = दर्शनम् 3. 83. दंसावेइ, दंसेइ, दरिसेइ = दर्शयति
3. 83. दक्खो, दच्छो = दक्षः 3. 42. दळूणं = दृष्ट्वा 4. 39. दर(-रि)सेदि = दर्शयति 11. 8.

Page #374

Glossary
203
दुभं = दुग्धम् 9. 182.
धणुल्लो = धनवान् 4. 42. दुब्भइ = दुह्यते 11. 9.
धम्मेल्लो = धम्मिल्लः 1. 15. दुरइक्कमो = दुरतिक्रमः 4. 6. धम्मो = धर्मः 3. 3. दुराआरो, दुरारओ-दुराचारः 4. 6, 51. धाअइ, धाइ = दधाति 7. 57. दुरासओ = दुरासदः 4. 6.
धाणुक्को = धानुष्कः 3. 38. दुल(-ल्ल)हो = दुर्लभः 3. 75. धिप्पइ, धुप्पइ = दीप्यते 7. 102. दुवे = द्वे इत्यादि 5. 116.
धीरं = धैर्यम् 1. 46. दुवेओ= द्विवेदः 5. 117.
धुअइ, धुणइ, धुवइ = धुनोति 7.93 दुव्वइ = दूयते II. 9.
धुरं = धुतम् 7. 94. दुव्वासा = दुर्वासाः 9. 59.
धुक्कड् = क्षुध्यति 7. 22. दुहवी = दुर्भगा 4. 64.
धुत्तो = धूर्तः 3. 27. दुहिजइ, दुहीअइ = दुह्यते 7. 176. धुरा = धूः 4. 15. दुहिदिआ = दुहिता 9. 148.
धुव्वइ = धूयते 7.95. दूमइ = दूयते 7. 10.
धूआ = दुहिता 4. 64. दूसइ = दुष्यति 7. 83.
धूमाअइ, धूमाइ = धूमायते 7. 107. दृसहो = दुःसहः 1.29.
धोअइ = धावति 7. 100. दूसाहिओ = दौःसाधिकः 1. 52. धोरिअं = धुर्यम् 3. 22. दूसीलो = दुःशीलः 1. 29. दे = पादपूरणे 8. 31.
नअरं = नगरम् 2. 43. देइ = ददाति 6. 3.
नारामणो = नारायणः 2. 43. देउलं, देवउलं = देवकुलम् 4. 9.
निभइ, निअच्छइ = पश्यति 7. 105. देओ = देवः 2. 1.
निश्ठुलं = निष्ठुरम् 12. 7. देख = पश्य 17. 9.
निसढो = निषधः 2. 27. देवण्णुओ, देवजाणुओ = दैवज्ञः 3. 6.
नुमइ = छादयति 7. 141. देहिअ = ददाति इत्यादि 6. 42.
नेहुं = नीडम् 1. 23. दोण्णं = द्वयोः 4.2; 5. 113.: दोणि = द्वे 5. 116. दोहंड = द्विखण्ड 5. 118. . प(-पा)अडं = प्रकटम् 1. 3. दोहलं = दोहदम् 2. 12.
पअब्भो = प्रगल्भः 4. 64. दो( -दुहाइ = द्विधाकृतम् 1. 19. पल्लइ, पसरइ = प्रसरति 7. 167. दोहाइजह = द्विधाक्रियते 2. 1. पभादो = प्रवादः 2. 2.
पथदी = प्रकृतिः 2. 7.
पइसइ = प्रविशति 7. 149. धमिजइ = धमायते 7. 40.
प(-पा)उ = प्राकृतम् 1. 13.

Page #375

204
प्राकृतसर्वस्वम् ।
पउंजइ = प्रयुङ्क्ते 7. 67.
प(-पा)डिसिद्धी = प्रतिसिद्धिः 1. 3. पउत्तो = प्रवृत्तः I. 35.
पडिहारी = प्रतिहारी 2. 10. पउत्थं, पवसि = प्रोषितम् 7. 182. पडुई = पट्वी 3. 94. पउमं, पोम्म = पद्मम् 3. 94; 4. 64. पढइ = पठति 2. 11. पउमा, पोम्मा, पोम्मराओ पद्मा 3. 94. पटतो, पढमाणो = पठन् 6. 17. पउरिसं = पौरुषम् 1. 28, 49. पढावेइ, पढेइ, पाढइ = पाठयति 6. 47. पउरुसं = पौरुषम् 9. 15.
पढिअ, पटुअ = पठित्वा 15. 10. पउरो = पौरः I. 49.
पढीअइ = पठ्यते 6. 2. पओट्ठो, पवट्ठो = प्रकोष्ठः 1. 47. पदुमं, पुढमं, पुढुमं = प्रथमम् 1. 5. पओहरो = पयोधरः 2. 30.
पणामेइ = उपनयति 7. 102. पक्खो = पक्षः 3. 37.
पने = वनम् 20. 10. पखमलनअना = पक्ष्मलनयना 19. 12. पंटितो = पण्डितः 19. 7. पग्गले = प्रमत्तः 13. 9.
पंडिदो= पण्डितः 6. 18. पंगणं = प्राङ्गणम् 13. 7.
पण्णरह = पञ्चदश 3. 57. पंगुरणं, पंगुरणु प्रावरणम् 4. 64. 17.9. पण्णवीसा = पञ्चविंशतिः 3. 57. पचइ( -ए) = पचति 6.2.
पण्णसई = पञ्चशती 3. 57. पंचहुत्तं = पञ्चकृत्वः 4. 53.
पण्णाडइ, परिहइ = विलोलति 7. 125. पच्छं = पथ्यम् 3. 31,
पण्णासा = पञ्चाशत् 3. 57. पच्छिम = पश्चिमम् 3. 53.
पण्हा, पण्हो = प्रश्नः 4. 29. पज्जुण्णो = प्रद्युम्नः 3. 57.
पत्तिाअइ = प्रत्येति 7. 155. पज्झरइ = प्रक्षरति 7. 57.
पत्थरु = प्रस्तरः 17. 2. पट्टणं = पत्तनम् 3. 28.
पत्थ( -त्था )वो = प्रस्तावः 1. 13. पट्ठति = वर्धते 20. 9.
पत्थिदो = प्रस्थितः 3. 70. पडइ = पतति 7.74.
पई = पद्यम् 3. 32. पडाआ = पताका 2. 10.
पंती = पतिः 4. 23. पडिआरो = प्रतिकारः 2. 10.
पप्फुट्टइ, पप्फोडइ = प्रस्फुटति 7. 147. पडिंसुअं = प्रतिश्रुतम् 4. 20. पब्भो, पहो = प्रह्वः 3. 62. पडिच्छइ = प्रतीच्छति 7. 132. पमिल्लइ, पमीलइ = प्रमीलति 7. 86. प( –पा )डिफद्धी = प्रतिस्पर्धी 1. 3. पम्हअइ = प्रस्मरति 7. 18. पडिदु = पतितम् 16. 5.
पम्हलं = पक्ष्मलम् 3. 43. पडिमा = प्रतिमा 2.7.
पय्छे = पक्षः 20. 6. प(-पा )डिवआ = प्रतिपत् 1. 3. परजाणुओ, परण्णुओ = परज्ञः 3. 6. पडिवणं = प्रतिपन्नम् 2. 10, 42. परप्परं, परुष्परं, परोप्परं, परोवरं = पडिवालेइ = प्रतिपालयति 7. 158. परस्परम् 4.1.

Page #376

परवसो, परव्वसो = परवशः 3. 76. परहुओ = परभृतः 1. 35. पराहीण = पराधीनः 17. 56. परिअडी = परिवृद्धिः 3. 36. परित्ताइ = परित्रायते 7. 102. परिब्भमइ, परिभमइ = परिभ्रमति
7. 171. परिवालइ, परिविसइ = परिविशति
7. 150. परिवुदी = परिवृतिः 2. 7. परिहूओ = परिभूतः 7. 4. पलंडो = पलगण्डः 4. 1. पलावो = प्रलापः 2. 14. पलित्तो = प्रदीप्तः 2. 12. पलिप्पइ = प्रदीप्यति 2. 12. पलीवो = प्रदीपः 2. 12. पल्लइ, पल्लस्थइ, पल्लस्सइ = पर्यस्यति
7. 121. . पल्लत्थो = पर्यस्तः 3. 24. पल्लंको = पर्यङ्कः 3. 24. पललं = पल्वलम् 3. 3. पल्लाणं = पर्याणम् 3. 24. पव(वा)हो = प्रवाहः 1. 13. पवाअइ, पव्वाअइ = प्रवाति 7. 171. पवुदो = प्रवृतः 2. 7. पशुमालि = पशुमारम् 12. 24. पश्टणं = पत्तनम् 12.:. पसवइ = प्रविशति 17. 71. प(-पा)सिद्धी = प्रसिद्धिः 1. 3. प(-पा)सुत्तं = प्रसुप्तम् 1. 3. पह(-हा)रो = प्रहारः 1. 13. पहवइ = प्रभवति 18. 8. पहुत्तणं = प्रभुत्वम् 9. 55. पहुदी = प्रभृति 2. 7. .
पहुप्पइ = प्रभवति 7. 5. पहूअं = प्रभूतम् 7. 4. पहो = पन्थाः I. 16. पाअअं, पाइo = प्राकृतम् 1. 35. पाअवडणं, पावडण = पादपतनम् 4. 1. पाअवीढं, पावीढं = पादपीठम् 4. 1. पाउडं = प्राकृतम् 2. 10. पाउसो = प्रावृट् 1. 35; 4. 18. पाओ = पाकः 2. 2. पाणि = पानीयम् I. 21. पादुब्भवइ = प्रादुर्भवति 7. 2. पादुब्भूओ = प्रादुर्भूतः 7. 4. पावारओ, पारओ = प्रावारकः 4. 9. पासं = पार्श्वम् 3. 84. पासाणो, पाहाणो = पाषाणः 2. 47. पि = अपि 8. 17. पिअइ = पिबति 7. 115. पिअं = प्रियम् 4. 24. पिअडा = प्रियः 17. 5. पिअरंजइ, परिरंजइ = भनक्ति 7. 142. पिआ = प्रिया 5. 30. पिमा, पिरो = पिता 5. 41. पिउच्छा, पिउस्सिआ = पितृष्वसा 4.64 पिओवगमणं = प्रियोपगमनम् 4. 4 पिक्कं = पक्वम् 1. 4. पिज्जा = पीयते 7. 181. पिञ्जातं = विज्ञातम् = 19. 18. पिट्टइ = पीडयति 15. 9. पिंडवाइओ = पैण्डपातिकः 1. 45 पिदणा = पृतना 9. 16. पिलुट्ठो = प्लुष्टः 3. 88. पिलोसो = प्लोषः 3. 88. पिव, प्पिव = इव 3. 17; 8. 14. पिब्ववः = पिशाचकः 12. 18.

Page #377

206
प्राकृतसमस्वम् ।
पिसालं = विशालम् 19. 9. पिसुमओ = विस्मयः 19. 14. पिहलो = पृथुलः 1. 34. पीअं, पिभलं = पीतम् 4. 50. पीऊसं = पीयूषम् 2. 1. 'पीणदा = पीनता 4. 35. पुच्छिओ = पृष्टः 7. 153. पुंछइ, पुदृइ = प्रोञ्छति 7.62. पुंछो = पुच्छः 4. 20. पुढे = पुष्टम् 4. 29. पुट्ठी = पुष्टिः 4.29. पुणरवि = पुनरपि 4. 6. पुणरुतं = पुनरुक्तम् 4. 6. पुणवि, पुणोवि = पुनरपि 9. 49. पुणोत्तं = पुनरुक्तम् 4. 2. पुण्णवंतो = पुण्यवान 4. 42. पुत्तओ, पुत्तहओ = पुत्रकः 4. 51. पुत्तहो, पुत्तिल्लो, पुत्तुल्लो, पुत्तो = पुत्रः ।
4. 48. पुप्फ = पुष्पम् 3. 48. पुम्मइ, देक्खा = पश्यति 17. 64. पुरिमं, पुब्वं = पूर्वम् 3. 91. पुरिलो, पोरो = पौरः 4. 47. पुरिसो = पुरुषः 1. 28. पुरुइ = पूर्वी 3. 94. पुलह, पुलोअइ, पुलअइ, पस्सइ =
पश्यति 7. 105. पुलिशे = पुरुषः 13. 6. पुलोमी = पौलोमी 1. 52. पुचण्हो = पूर्वाह्नः 3. 11. पुसइ = मार्टि 7. 56. पुसो = पौषः 1. 52. पुसो, पुस्सो = पुष्यः 3. 75. पुहइ = पृथिवी 1. 16.
पुहुइ = पृथ्वी 3. 94. पूलशि = पूरयसि 14. 6. पूसइ = पुष्यति 7. 83. पूसाणो = पूषा 5. 53. पृथुणिनाथो = पृथिवीनाथः 19. 10. पृथुमसिणेहो = प्रथमस्नेहः 19. 15. पेक्खदि, पेच्छदि = पश्यति 9. 112. पे, पोर्ट = उदरम् Intro. 4. 3,64. पेढे = पिष्टम् 1. 15. पेंडं = पिण्डम् 1. 15. पेम्मं = प्रेम 3.71. पेरंतो = पर्यन्तः 1.7. पेल्लइ, पेल्लेइ, पेल्लवइ, पेल्लावइ = प्रेरयति
6. 46. पेश्छदि = पश्यति 12.7. पोक्खरं = पुष्करम् 1. 24; 3. 37. पोत्थ = पुस्तकम् I. 24. पोढा = प्रौढा 1. 48. पोरवो = पौरवः 9. 15.
फंसइ = स्पृशति 7. 144. फंसेइ, फरिसेइ = स्पर्शयति 3. 83. फंसो, फरिसो = स्पर्शः 3. 83. फणसो = पनसः 2. 36. फनितून = भणित्वा 19. 17. . फद्धी = स्पर्धा 3. 48. फरुसं = परुषम् 2. 36. फलिहा = परिखा 2. 29. फलिही = परिधिः 2. 36. फलिहो = परिघः 2. 6, 29. फालइ = पाटयति 7.11. फिट्टइ = भ्रंशते 7. 166. फुइ, फुडइ = स्फुटति 7. 85.

Page #378

फुरइ = स्फुरति 7. 165. फुसदि = मार्ष्टि 9. 117. फोडओ
- स्फोटकः 9. 39.
ब
बरं
बदरम् 9. 3.
बइल्लो = बलीवर्दः 4.64.
बन्द फलम्मि
बम्हणो बम्हाणो
= ब्राह्मण: 3. 11.
ब्रह्मा 5.53.
बरहं, बरिहं = बर्हम् 3. 85.
बरही, बरिही
बर्ही 3. 85.
बाह्यम् 8. 30.
बहि बहिब्भवइ = बहिर्भवति 7. 4. बहिब्भूओ = बहिर्भूतः 7. 4.: बहिरं, बाहिरं = बहिर्भूतम् 4. 64.
बहिरो = बधिरः 2.25.
=
=
―
बद्धफले 3. 76.
बहुई = बह्वी 3. 94. बाहो
बाष्प: 3. 52. बाष्पम् 3. 52.
बर्फ
बिहष्फदी = बृहस्पतिः 9.54.
भअप्पइ भभवं
बिहिअं = बृंहितम् 1. 34. बिहेइ = बिभेति 7. 29. बुझइ = बुध्यते 7.77. बुज्झाविओ = बोधितः 7. 77. बुज्झिरो बुड्डइ मज्जति 7. 98.
atal 7.79.
बेलं, बिल्लं = बिल्वम् 3. 3.
=
बोरं बदरम् 1. 8. बोरी = बदरी 1. 8. ब्रोदि = ब्रूते 18. 10.
==
भ
बृहस्पतिः 4. 62. भगवन् 5.52.
Glossary

भइरवो वो
भगं :
भग्नम् 3. 2. भनक्ति 7. 142.
भञ्जइ
भणइ
भणति 6. 7.
भण्णए भण्यते 11. 9. भर्त्ता 3. 27.
भद्रम् 3. 4.
भमइ भम्मइ भ्रमति 7. 85. भमिरो भ्रमणशीलः 4. 41.
भरति 7. 14.
भरतः 9. 25.
भत्ता
भद्दं
भरइ भरधो
=
=
=
भवं
भवणं
भविअ
भव्वं
=
-
भरहो :
= भरतः 2. 9.
=
भवन् 5. 52.
=
-
भवनम् 2. 2.
भूत्वा 9 110.
भटालको भश्टिदाल भसलो
=
भव्यम् 3. 3.
1=
भैरवः 1. 44.
=
wind
भसुम भस्सइ
भस्म 4. 64. अंशते 7. 166.
भाइ, भीसइ, भाएइ, भिसेइ,
भाआवेइ, भिसावेइ = भाययति 7.30.
भट्टारकः 14.2.
= ( है ) भर्तृदारक 12. 27.
भ्रमरः 14. 64.
भाभणं, भाणं भाअदि भाति 9. 116. भाअरो भ्राता 5. 39.
भाअहेओ, भाअहेअं = भागधेयम् 9.56.
भ्रातृकः 1. 35.
भाइ बिभेति 7. 29. भाउओ : भादा भ्राता 9 148. भादि = बिभेति 9. 121.
भारिआ, भज्जा भावओ

207
=
-
भाजनम् 4. 12.
भार्या 3. 23.
= भावकः 7. 100. भिक्खाजीविभो = भैक्षाजीविकः 1.45.

Page #379

208
प्राकृतसर्वस्वम् ।
भिंगारो = भृङ्गारः 1. 34.
मउडं = मुकुटम् 1. 26. भिंगो = भृङ्गः 1. 34.
मउणं, मोणं = मौनम् 1. 50. मिञ्चो = भत्यः 18. 4.
मउरं = मुकुरम् 1. 26. भिंडिवालो, भिदिवालो = मिन्दिपाल: मउली, मोली = मौलिः 1. 50. ___4. 64; 9. 46.
मऊरो, मोरो = मयूरः 1. 11. भिप्फो = भीष्मः 9. 148.
मऊहो, मोहो = मयूखः 1. 11. भिसइ = प्लोषति 7. 46.
मओ = मदः 2. 2.. भीसेइ = भीषयति 7. 30.
मंसं, मासं = मांसम् 4. 36. भुअवत्तं, भुआवत्तं = भुजावर्तः 4.1 मंसल, मासलं = मांसलम् 4. 36. भुंजइ = भुङ्क्ते 7.67.
मंसू = श्मश्रुः 3.7. भुमा = धूलता 4. 64.
मक्कडो = मर्कटः 2. 2. भुवीअदि = भविष्यति 12. 33. मक्खलु = मस्करः 17. 2. भुश्का = बुभुक्षा 12. 8.
मक्खसि = म्रक्षसि 17.9. भूअवई = भूतपतिः 7. 3.
मग्गसि = मृग्यसे 17. 33. भूजं, भुजं = भूर्जम् 3. 75.
मग्गो = मार्गः 3. 70. भूदं = भूतम् 9. 111.
मधु, महु = मखः 17. 2. भेच्छं = भेत्स्यामि 6.29.
मच्छरो = मत्सरः 3. 53. . भेत्तूण = भित्त्वा 7. 102.
मच्छिा = मक्षिका 3. 40. भेभलो = विह्वलः 3. 63.
मज्जइ = मार्जयति 7. 56. भेसेइ = भेषयति 7. 30.
मज्जरो, मज्जारो = मार्जारः 1. 13; भोत्तूण = भुक्त्वा 4. 36.
9. 4. भोदि = भवति 9. 108.
मज्झं = मध्यम् 3. 32. मज्झण्णो = मध्याह्नः 3. 8.
मज्झिम = मध्यमम् 4.1. मरं = मृतम् 1. 33.
मट्टिआ = मृत्तिका 3. 28. मअकलो = मदकलः 2. 4.
मड = मृतकम् 2. 10. मअंको, मुअंको, मिअंको = मृगाङ्कः मडे, मदे = मृतः 12. 34, 35. 1. 34, 35.
मड्डइ, मलइ = मृदाति 7. 73. मअणइ, मअणओ = मदनकः 17. 12. मणं = मनाक् 4.64. . मइंदो, मुइंदो = मृगेन्द्रः 1. 35.4.2. मणसी = मनस्वी 4. 20. महलं, मलिणं = मलिनम् 4. 63. मणण्णुओ, मणजाणुओ, मणज्जो = मई = मतयः 5. 26.
__मनोज्ञः 3. 6. मउई = मृद्वी 3.94.
मणहरो, मणोहरो = मनोहरः 4. 6, मउक्कं = मृदुत्वम् 3. 59.
मणे, मण्णे = मन्ये 3. 75.

Page #380

मणो
= मनः 4. 13.
मंडुको = मण्डूकः 3. 71. मंत • मन्त्रम् 4. 24. मंथइ = मध्नाति 4. 24. मंथण मन्थनम् 2. 41. मदोशण
मन्दोष्णम् 12. 13.
मरइ मरति 7. 54. मरगर्भ मरकतम् 2. 4. मर ( - रा ) लो = मरालः 1. 13. मरहट्ठो = महाराष्ट्र: 4. 56. मरिसइ = मर्षति 7.53. मल्लाणी = मातुलानी 4. 64. मसाणं श्मशानम् 3. 7. मसिण मसृणम् 1. 34. महिलदु - महिला 17. 8. महुअं = मधूकम् 1. 3. महुं = मधु 5. 31. महुलं = मधुरम् 12. 9. माअरा माता 5. 39.
1
माइ, माअइ माति 7. 60. माईका = माता 12. 15.
=
माउआ = मातृका 1. 35. माउच्छा, माउस्सिआ मा ( -म ) णंसी मनस्वी 1. 3. माणंसिणी = मनस्विनी 5.30. माणिणी - मानिनी 5.30.
मामी = मातुलानी 4. 64. माहप्पं = माहात्म्यम् 3. 61.
माहुरिअं = माधुर्यम् 3. 22. मिभइंदो = मृगेन्द्रः 13. 7. मिश्र = मृतः 9. 16. मिलाअइ = म्लायते 7. 31. मिलाणो म्लान: 3. 80. मिलिट्ठ = क्लिष्टम् 3. 77.
प्राकृत ० १४

Glossary
मातृष्वसा 4.64
इव 3. 75.
मिव, मित्र मीलइ मीलति 7. 86.
मुअइ, मोअइ, मुंचइ = मुञ्चति 7. 102,
108; 17. 74. मुइंगो मृदङ्गः 1. 4.
मुओ = मृतः 1 35.
मुक्कर, मेल्लइ = मुञ्चति 17. 74
मुक्कं = मुक्तम् 4.182. - मूर्खः 3. 1.
मुक्खो मु ( -मो ) गरो मुग्गो मुद्रः 3. 1. मुंजाअणो = मौञ्जायनः 1. 52. मुंजी = मौञ्जी 1.52.
-
मुणइ जानाति 7. 13. मुणालं मृणालम् 1. 35. मुणीअइ = ज्ञायते 7. 180. मुद्धो = मुग्धः 3. 35. मुद्दाणो = मूर्धा 5. 53. मुम्मुरइ = चूर्णयति 7. 159. लडति 7. 128.
==
मुरइ
मुहं = मुखम् 2. 25.
मुखरः 2. 29.
मुद्दलो मृगजूधु = मृगयूथ : 17. 2. मेर = मदीय 17. 78. मेहो = मेघः 2. 25. मो
माम् 17. 78. मोक्ष्यामि 6. 29.
-~
मोच्छं :
मोत्तूण
म्भसइ
मुद्गरः 2 2; 3. 69.
मुक्त्वा 7. 102. भ्रंश ते 7. 166.
य
चलइ चलति 18. 2. चिरं = चिरम् 12. 21. रिचशदि तिष्ठति 13. 3.
=
209

Page #381

210
रिचश्तदि
तिष्ठति 20.7.
रचेलभा = चेटक, 12. 28.
रचोले = चोरः 14. 1.
रछले
= झरः 20. 4.
राजलइ
यजाआ -
रच्छा
र
अणं
रत्नम् 3. 77.
रअदं = रजतम् 2.7. रइप्पओसो, रइपओसो - रविप्रदोषः
2. 76.
रक्षा 2. 69.
दि रणति 9. 1.
ज्वलति 18. 2.
जाया 12. 21.
=
रण्णा = राज्ञा 4.2; 5.46. रणं अरण्यम् 1. 6. रक्ती, राई रंधइ राधयति 7.99. रप्पइ आक्रामति 7. 135.
रात्रिः 2. 75.
1=
=
रमइ, रम्मइ रमणि, रमणीअं रमीअदि रम्यते 9. 147. रंपइ, रंभइ तक्ष्णोति 7. 48 रसी, रस्सी रहो रथः 2. 25.
रश्मिः 2.75.
=
=
=
=
रमते 7. 101.
-

अइअं, राउलं राजकीयम् 4. 46. राअउलं, राउल = राजकुलम् 4. 1. राअउत्तो, राउत्तो राजपुत्रः 4. 1.
राजते 9. 143.
अदि राजपुरिसो
प्राकृतसर्वस्वम् ।
राजपुरुषः 8. 34.
राजते 7.60.
राइ, राअइ
राउ राजा 16. 3.
राचिना = राज्ञा 18. 14. राजइ, रेहइ :
राजति 7. 103.
राहा
राही रिउणो
लग्गइ रमणीयम् 2. 16 लग्गं
=
रिणं
ऋणम् 1. 36.
रिद्धी
ऋद्धिः 1. 36.
रुक्खो = वृक्षः 1. 38. रुणं रुदितम् 7. 182. रुंधइ, रुंभइ = रुणद्धि 7. 69. रुपिणी रुक्मिणी 2. 60. रुइ, रुइ, रोवइ, रोभइ, रुभइ रोदिति 7.80. रूसइ रुष्यति 7. 83. रेहन्ती - राजन्ती 17. 9. रोच्छं - रोदिष्यामि 6. 29.
रोत्तूण = रुदित्वा 4. 36; 7. 102. रोददि, रोवद = रोसाणइ = मार्ष्टि 7.56.
रोदिति 9. 141.
=
ल
लगति 7. 84.
लग्नम् 3. 3. लच्छ (-क्खणो = लक्षण: 3. 42. लच्छी लक्ष्मीः 3. 41. लच्छीवई, लच्छिवई - लक्ष्मीपति: 4. 1. लज्जालु, लज्जालुइणी लट्ठी : afe: 2. 31.
=
लज्जालुः 4. 45.
लडहो = लटभः Intro. 13.
लडालं ललाटम् 4.59.
लहं
लदनं
-
=
राधा 5. 30.
राधा 5. 16; 17. 6.
Rat: 5. 19.
= श्लक्ष्णम् 3. 9.
=
रत्नम् 12. 20.
लब्भइ लभ्यते 7. 172.
लच्छने
=
ललइ लविअन्वं
=
=
लक्षणम् 20. 6.
लडति = 8. 128. लवितव्यम् 7. 92.

Page #382

Glossary
211
लविऊण, लुणिऊण = लवित्वा 7. 92. लश्कशाह = राक्षसानाम् 12.29. लसइ, ल्हसह = लसति 7. 117. लहुई = लध्वी 3. 94. लहुडी = लध्वी 17. 6. लाभणं, लोण्णं = लावण्यम् 1. 10. लाअशिआले = राजश्यालः 12. 12. लालप्पड़, लालंपइ, लालब्भइ, लालंभइ ___= विलपति 7. 129. लावणं = लावण्यम् 9, 3. लिअ, लित्तं = लिप्तम् 7. 182. लिआरो = लकारः 1. 39. लिच्छा = लिप्सा 3. 53. लिज्जइ = लीयते 7. 181; 11. 9. लिब्भड - लिह्यते 7. 176. लिंपइ, लिअइ = लिम्पति 7. 108. लिहइ, लेहद = लिखति 7. 102. लिहीअदि = लिह्यते 9. 146. लुअइ, लुंपइ = लुम्पति 7. 108. लुअं, लुत्तं = लुप्तम् 7. 182. लुंछइ = प्रोग्छति 7. 62. लुडो, लुद्धो = लुब्धः 3. 36. लुणइ = लुनाति 7. 87. लुव्वइ = लूयते 7. 95. लुश्के = वृक्षे 13. 6. लुहइ = मार्टि 7. 56. लुहिलं = रुधिरम् 12. 9. लेहि = नय 17. 8. लोट्टइ = लुठति 7. 124. लोणं = लवणम् 1. 9. लोद्धओ = लुब्धकः 1. 24; 3. 36.
वअंशो = वयस्यः 4. 30. वअणिजं, वणीअं = वचनीयम् 2. 16. वअणो (-णं) = वचनम् 4. 30. वइएसो = वैदेशः 1. 43. वइएहो = वैदेहः 1. 43. वइरं = वैरम् 1. 43. वइसंपाअणो = वैशंपायनः 1. 43. वक्कलं = वल्कलम् 3. 3. वक्नु, वंकं = वक्रम् 10. 5. वंकुभं - वक्रम् 10. 6. वञ्चइ = व्रजति 7. 79. वच्छदरी = वत्सतरी 3. 53. वच्छो, वक्खो = वृक्षः 3. 42. वजइ = त्रसति 7. 157. वजं = वनम् 3. 87. वंचइ = ब्रजति 17. 70. वट्टए, वइ = वर्तते 6. 4. वह = वृत्तम् 3. 27. वट्टिआ = वर्तिका 3. 27. वडुब्वः = बटुः 12. 16. वड्डइ, वड्डए = वर्धते 6. 2. वडउ = महान् (वृद्धः) 17. 10. वडवइ, वडावइ, वड़ेइ = वर्धयति 6. 46 वडवओ, वडावओ = वर्धितः 7. 48. वड्मिा = वृद्धिमा 14. 5. वढूणं - वृष्ट्वा(?) 4. 39. वणं = वनम् 2. 40. वणवणेहिं = वनैः वनैः 5. 134. वणस्सई = वनस्पतिः 3. 50. वदं = व्रतम् 2.7. वद्धो = वृद्धः 1. 33. वम्महो = मन्मथः 3. 56. वरिसइ = वर्षति 7. 53.
व
वअंशे = वयस्यः 12. 11.

Page #383

212
प्राकृतसर्वस्वम् ।
वरिसणं = वर्षणम् 3. 82.
विभइ = विज़म्भते 7. 33. वलग्गइ = आरोहति 7. 136. विअसइ, विहसइ, विसइ, वोसट्टइ = वलणं = वरणम् 9. 28.
विकसति 7. 169. वलामोली = हठः 4. 64.
विआरेइ विणेइ ---- विचारयति 7. 111. वले = संबोधनेऽव्ययम् 8. 26. विइण्णो = वितृष्णः 1. 34. वल्लहा = वल्लभा 5. 30.
विइदी = विवृतिः 2. 7. वश्वो = वृक्षः 12. 19.
विकिणइ विकेइ = विक्रीणाति 7. 39. वसही = वसतिः 2.9.
विच्छड्डी = विच्छर्दिः 3. 30. वसहो = वृषभः 1. 33.
विच्छड्डो = विच्छदः 3. 30. वसुआअइ = शुष्यति 7. 139. विज्जा = विद्या 3. 31. वसुआ = शुष्कम् 7. 183. विज्जू, विज्जुला, विज्जुली = विद्युत् वहणं = प्रकृतम् 10.7.
4. 50. वहदि = वर्षति 18. 9.
विज्जुलिआ = विद्युत् 4. 51. वहीअदि = उह्यते 9. 146.
विज्जो = विज्ञः 3. 6. वहु = (हे) वधु 5. 37.
विंछुओ = वृश्चिकः 3. 55. वहु(-हू)मुहं = वधूमुखम् 4. 1. विंछेइ विहडेइ = विघटते 7. 109. वाअओ, वाअवो = वायवः 5. 20 विंझो = विन्ध्यः 4. 23. वाइ, वाअइ = म्लायति 7. 31. विट्ठी, वेट्ठी = विष्टिः 1. 15, 34. वाउ(-ऊ)लो = वातुलः 4. 1. विढप्पइ == व्युत्पद्यते 7. 28. वाणरो = वानरः 2. 40.
विंट, वेंट = वृन्तम् 1. 7. वाप्पुडा = वराकः 17. 9.
विण्णाणं = विज्ञानम् 3. 57. वारं = द्वारम् 3. 96.
विण्णुओ, विजाणुओ = विज्ञः 3. 6. वारह-द्वादश 2. 13.
वित्थरइ, विरिल्लइ = विस्तृणाति 7. 169. वावडं = व्यापृतम् 2. 10,
विंद्रं = वृन्दम् 4. 54. वासाओ = वर्षाः 3. 84.
विद्रावणं = वृन्दावनम् 4.54. वाहित्तं = व्याहृतम् 3.71.
विप्पलो = विप्रः 4. 64. वि = अपि 8. 17.
विप्पु = विप्रः 17. 4. विअ = इव 9. 156.
विभीशणे = विभीषणः 13. 6. विअंसणं = विवसनम् 4. 20. विम्हओ = विस्मयः 3. 43. विअग्गो, वेग्गो = व्यग्रः 4. 4. विम्हरइ, विसरइ, वीसरइ, विसूरइ = विअंजणं वेंजर्ण = व्यञ्जनम् 4. 4.
विस्मरति 7. 15, 16. विअडो= विदग्धः 3. 35.
विरएइ, विहिविल्लइ = विरचयति विअणं = व्यजनम् 1. 4...
7. 146. विअब्भो विच्छमो = विदर्भः 4. 64. विरीहइ = प्रतिपालयति 7. 158.

Page #384

Glossary
213
विला = वनिता 4. 64.
वेण्हू = विष्णुः 1. 15. विलभेद = खेदयति 7. 63.
वेदसो = वेतसः 9. 2. विलवह = विलपति 7. 129.
वेमइ = भनक्ति 7. 142. विलिओ = वीडितः 1. 21.
वेरुलिअं = वैदूर्यम् 4. 64. विलुलइ = विलोलति 7. 125. वेल्ली = वल्ली 1. 7. विव = इव 8. 14.
वेसा, वेस्सा = वेश्या 3.75. विवुदो = विवृतः 2. 7.
वेसुमो = वेश्म 3. 94. विश्तंतो = वृत्तान्तः 12. 7.
वोक्कई = उन्नदति 7. 143. विसर्ट = विकसितम् 7. 183. . वोच्छं = वक्ष्यामि 6. 29. विसंतुलं = विसंस्थुलम् 3. 15. वोत्तन्वं = वक्तव्यम् 7. 102. विसो = वृषः 1. 34.
वोलइ = कामति 7. 134. विस्समइ, वीसमइ = विश्रामयति 3.75. वोलीणं = क्रान्तम् 7. 182. विस्ससह, वीससइ = विश्वसिति 3.75. वोसर्ट = विकसितम् 7. 182. विस्लामो वीसामो = विश्रामः 3. 75. ब्राक्रोसु = व्याक्रोशः 17. 3. विस्से = विश्वे 5.53.
जागरणु = व्याकरणम् 17. 3. विहलो = विह्वलः 3. 63.
वाडि = ब्याडिः 17. 3. विहवं = विभवम् 9. 1.
वासु = व्यासः 17. 3. विहसा( -हासा )वि = विहसितम्
व्व = इव 9. 157. 6. 68.
श वीसई = विंशतिः 4. 5. वीसा = विंशतिः 4. 5.
शइलिणी = स्वैरिणी 13. 7. वीसासो = विश्वासः 4. 3.
शलिश्चे, शलिच्छे = सदृक्षः 13. 2. वुकंति = गर्जन्ति 13. 9.
शिलि = शिरः 12. 26.
श्चिण्ट = तिष्ठ 12. 32. वुच्चदि = ब्रूते 9. 113. वुडो = वृद्धः 3. 36. वुत्तंतो = वृत्तान्तः 1. 35.
सभइ = स्वदते 7. 152. वुत्ती = वृत्तिः 1. 35.
सअढं == शकटम् 2. 19. वुदं = वृतम् 1.35.
सअंभुणो = स्वयंभुवः 5. 12. वुब्भइ = उह्यते 7. 176.
सअलु, सगलु = सकलः 17. 2. वे, वे = संबोधनेऽव्ययम् 8. 26. सइ = सदा 1. 14. वे, वेण्णि := द्वे 5. 116.
सइरं = स्वैरम् 1. 43. वेअणा = वेदना 9. 11.
सइवो = सचिवः 2.2. वेच्छं = विदिष्यामि 6.29.
सई = शची 2. 2. वेडिसो = वेतसः 1. 4; 2. 10. सउमो = सम 3. 94.

Page #385

214
प्राकृतसर्वस्वम् ।
संवुदी = संवृतिः 2.7.
सप्पइ, सक्कइ = सर्पति 7. 47, संवुदो = संवृतः 2.7.
सप्पो = सर्पः 17. 13. संवेल्लइ == संवेष्टते 7.72.
सभरी = शफरी 2.24. संहिदी -- संहतिः 2. 7.
स( -सा )मिट्टी = समृद्धिः 3. 36. सक्कअं = संस्कृतम् 4. 26.
संपदं = सांप्रतम् 2. 7. सवा = शक्नोति 7. 174.
संपदि = संप्रति 2. 7. सक्कारो = संस्कारः 4. 26.
सम्मग्गो = सन्मार्गः 3. 56. सक्किरिआ = संस्क्रिया 4. 26. सम्मड्डो, सम्मद्दो= संमर्दः 3. 30;9. 42.. सक्कुणदि, सक्कदि = शक्नोति 9. 131. सम्मुहं, समुह = संमुखम् 4. 25. सकुणीअदि, सक्कदि = शक्नोति 9. 132. सरओ= शरत् 4.7. सक्को = शक्रः 3. 3.
सरज, सरण्णं = शरण्यम् 18. 18. संघाडी = युगली 4. 64.
सरवरो = सरोवरः 4. 6. सचं = सत्यम् 3. 31.
सरिआ = सरित् 4. 14. सज्झ(-द्ध )सं = साध्वसम् 3. 34. सरिच्छो(-क्खो)- सदृक्षः 3. 40; . संजदो = संयतः 2.7.
9. 41; 11 2. संजवइ, संगोवइ = संगोपायति 7. 51. सरिसो = सदृशः 1. 35. संझा = संध्या 3. 33.
सरी = सहकू 1. 35. . सडइ = सीदति 7.74.
सरो = शरः 3. 68. सढा - सटा 2. 19.
सरोरुहं, सररुहं = सरोरुहम् 4. 6. सढो - शठः 2. 21.
सलाहइ = श्लाघते 3. 92. सणाणं = स्नानम् 18. 7.
सलाहणिज्जो = श्लाघनीयः 3. 92. सणि = शनैः 4. 64.
सलाहा = श्लाघा 3. 92. सण्णओ = संनतः 2. 42.
सलुद्धारो = शल्योद्धारः 4.2. सण्णजं = सांनाययम् 3. 10.
सवधु, सवहु - शपथः 17. 2. सण्णद्धं = संनद्धम् 2. 42.
सवहो = शपथः 2. 2. . सहं = श्लक्ष्णम् 3.9.
सव्वज्जो = सर्वज्ञः 3. 5. सत्तरह - सप्तदश 2.45..
सवे = सर्वे 5. 55. सत्तुई = शत्रुजित् 9. 149.
सस्सू = श्वश्रूः 4. 64. सत्तुग्यो = शत्रुघ्नः 9. 148.
सहरी = शफरी 9.29. सत्यवो, सत्थावो = संस्तवः 4. 26.
सहलं = सफलम् 2. 25; 9. 29. सत्थुअं = संस्तुतम् 4. 26.
सहसत्ती = शीघ्रम् 8. 27. सदहइ = श्रद्धत्ते 7. 37.
सहाववीले = स्वभाववीरः 13. 9.. सद्दो = शब्दः 3. 1, 3.
सहिरो = षोढा 4. 41. संतो = सन्तः 8. 9.
सामत्थं = सामर्थ्यम् 3. 32.

Page #386

Glossary
215
सामर = श्यामलम् 17. 9. सामलंगो = श्यामलाङ्गः 4.2. सामलि = श्यामली 17. 56. सामि = (हे) स्वामिन् 17. 56. सारंगपाणी = शाङ्गपाणिः 3. 77. सा(-स)रिच्छं = सदृक्षम् 1. 3. सावो = शावः 9. 33. सासइ, साहीअइ = कथ्यते 7. 179. साहा = स्वाहा 5. 130. साहुई = साध्वी 3. 94. साहेइ = कथयति 7. 131. सिभालु, सिआलो = शृगालः 1. 34;
17.4, सिक्खा(-क्ख )वओ = शिक्षितः 6. 48. सिंगारो = शृङ्गारः 1. 34. सिज्झइ = सिध्यति 7. 77. सिट्ठी = सृष्टिः 1. 34. सिढिलं = शिथिलम् 2. 27. सिणाइ = स्नाति 3. 89. सिणाऊ = स्नायुः 3. 88. सिणाणं = स्नानम् 3. 89. सिणिज्झइ = स्निह्यति 3. 67. सिणिहो = स्निग्धः 3. 67. सिणेहो = स्नेहः 3. 67. सिंधवं = सैन्धवम् 1. 45. सिप्पी, सुत्ती == शुक्तिः 4. 64. सिभा = शिफा 2.24. सिमेलि = श्यामली 17. 9. . सिरं = शिरः 4. 27. सिरि = श्रीः 3. 80. सिलिटुं = श्लिष्टम् 3. 77. सिलोओ = श्लोकः 3. 88. सिविणो = स्वप्नः 1. 4. सिवो, सिव्वो = शिवः 3.75.
सिसुत्तणं, सिसुत्तं = शिशुत्वम् 4. 39. सिहइ = स्पृहयति 3. 50. सिभरो = शिखरः 2. 5. सीहो = सिंहः 1. 20. सुअइ, सोअइ, सुवइ, सोवइ = स्वपिति
7. 50. सुअण्णं, सोण्णं = सुवर्णम् 4. 1. सुअदि = स्वपिति 9. 138. सुअमो = सुगमः 2. 2. सुअदि = शेते 9. 141. सुउमालं = सुकुमारम् 2. 29. सुओ = सुतः 2. 2. सुकअण्णुओ, सुकअजाणुओ = सुकृतज्ञः
3. 6. सुकई =सुकविः 2. 2. सुक्को = शुक्लः 3. 3. सुखमतरिसी = सूक्ष्मदर्शी 18. 13. सुंकं = शुल्कम् 4. 20. सुजो = सूर्यः 3. 10. सुज्झइ = शुध्यति 7. 77. सुढइ, सुमरइ = स्मरति 7. 14. सुणइ, सुणदि = शृणोति 7. 87. सुणिभ, सोउआण = श्रुत्वा 4. 37. सुणिभव्वं, सोअन्वं = श्रोतव्यम् 7. 89. सुणिउ, सोउ = श्रोतुम् 7. 89. सुणिऊण, सोऊण == श्रुत्वा 7. 89. सुणीअदि = श्रूयते 9. 135. सुंडिओ = शौण्डिकः I. 52. सुंडो = शौण्डः 1. 52. सुत्तो = सुप्तः 3. 1. सुत्थिरो = सुस्थिरः 3. 16. सुंदेरं = सौन्दर्यम् 1. 7. सुप्पणहा(-ही) = शूर्पणखा 5. 30. सुमरिज्जिहिइ = स्मरिष्यते 6. 39. .

Page #387

216
प्राकृतसर्वस्वम् । सुरदं, सुरअं = सुरतम् 2. 8. सोभाजुत्तं = शोभायुक्तम् 3. 1. सुवण्णमओ, सुवण्णिओ = सुवर्णमयः सोलइ = समीरयति 7. 58. 4. 52.
सोहणा(-णी) = शोभना 5. 30. सुविअ = सूत्वा 9. 139.
सोहिम = शोभते इत्यादि 6. 42. सुविदं = सूतम् 9. 139. सुविदव्वं == सोतव्यम् 9. 139. सुविस्सदि = सोप्यति 9. 139. हरं = हृतम् 1. 36. सुव्वइ, सुणिजह = श्रूयते 7. 95. हओ, हदो = हतः 2. 8. सुसंगदं = सुसङ्गतम् 2. 8.
हके, हक्के, हगे, हगा = अहम् 12. 30. सुहं = सुखम् 9. 1.
हडकं = हृदयम् 12. 14. . सुहवी = सुभगा 4. 64.
हणदि = हन्ति 9. 145. सूसइ = शुष्यति 7. 83., 189. हणिअ = हत्वा 4..37. सेजा = शय्या 1. 7.
हणुमंतो, हणुमा = हनुमान् 4. 43. सेण्णं = सैन्यम् 1. 42.
हत्ता = हर्ता 1. 27. सेत्तूण = सिक्त्वा 4. 36.
हद्धि = हा धिक् 8. 8. सेंदूरं = सिन्दूरम् 1. 15.
हंतूण, हंतूण, हत्तूण, हणिऊण = हत्वा सेपको, सेम्हा = श्लेष्मा 3. 44.
4. 37. सेभालिआ = शेफालिका 2. 24. हम्मइ, हणइ = हन्ति 7. 82. सेभो = शेफः 2. 24.
हरिअंदो = हरिश्चन्द्रः-3. 10. सेलो = शैलः 1. 42.
हरीडइ = हरीतकी 2. 10. सेवा, सेव्वा = सेवा 3. 75.
हरिसइ = हृष्यति 7. 53. सेसो = शेषः 2. 44.
हरिसालो = हर्षालुः 4. 42. सोअमलं, सोमलं, सोमालं = सौकुमार्यम् 3. 24.
हलद्दा, हलिद्दा = हरिद्रा I. 16;9. 28. सोक्खं = सौख्यम् 1. 48; 3. 2.
ह (-हा) लिओ = हालिकः 1. 13. सोच्छं = श्रोष्यामि 6.29.
हश्टे = हट्टे 14. 9. सोज्जं, सोरिअं = शौर्यम् 3. 23. हसं = हसामि 6. 6. सोडीरं = शौटीर्यम् 3. 21.
हसिअ = हसित्वा 9. 57. सोण्हा = स्नुषा 4. 64..
हाम = एवम् 8.32. सोत्तव्वं = श्रोतव्यम् 7. 102.
हिमश्र, हि = हृदयम् 4. 11. सोत्तुं = श्रोतुम् 7. 102.
हिअडा = हृदयम् 17. 5. सोत्तूण = श्रुत्वा 7. 102.
हिंडंतेण = भ्रमता 14.9. सोत्तो = स्रोतः 3. 71.
हितपकं = हृदयम् 18. 11. सोदामिणी = सौदामिनी 9.26. हिंदइ = गृह्णाति 7. 96.

Page #388

Glossary
217
हिंदिऊण = गृहीत्वा 7. 97. हिंदीअइ = गृह्यते 7. 178. हिरी = ही 3. 80. हीमाणहे = अहो 10. 11.. हीरइ, हरिज्जइ = हियते 7. 173. हीहीभो = परितोषेऽव्ययम् 10. 9. हु = खलु 8. 2. हुमइ, हुणइ, हुवइ = जुहोति 7. 88. हुअं = हुतम् 7. 94. हुँ = दानेऽव्ययम् 8. 1.
हुविअ = अभवत् इत्यादि 6. 40. हुव्वइ, हुणिज्जइ = हूयते 7. 95. हो = भोः 8. 10. होइ = भवति 7. 1. होज्ज, होज्जा = अभविष्यत् इत्यादि
6. 36. होतो, होस्संतो = भविष्यन् 6. 23. होस्सइ = भविष्यति 6. 22. . होहिइ = भविष्यति 6. 21. होहिअ = अभवत्, बभूव, अभूत् 6. 1.
hon homhon

Page #389

...
.
APPENDIX III
प्राकृतसर्वस्वस्य श्लोकबद्धः सूत्रपाठः।
प्रथमः पादः। प्रकृतिः संस्कृतं तत्र भवं प्राकृतमुच्यते । तद्भवं तत्समं चेति द्वेधा देश्यं च केचन ॥ १ ॥ तञ्च भाषाविभाषापभ्रंशपैशाचभेदतः। चतुर्विधं तत्र भाषा विभाषाः पञ्चधा पृथक् । अपभ्रंशास्त्रयस्तिस्रः पैशाच्यश्चेति षोडश ॥२॥ महाराष्ट्री शौरसेनी प्राच्यावन्ती च मागधी। इति पञ्चविधा भाषा युक्ता न पुनरष्टधा ॥३॥ शाकारी चैव चाण्डाली शाबर्याभीरिका तथा । टाकीति युक्ताः पञ्चैव विभाषा न तु षड्विधाः॥४॥ नागरो वाचडश्वोपनागरश्चेति ते त्रयः। अपभ्रंशाः परे सूक्ष्मभेदत्वान्न पृथङ्मताः ॥५॥ कैकेयं शौरसेनं च पाञ्चालमिति च विधा । पैशाच्यो नागरा यस्मात् तेनाप्यन्या न लक्षिताः ॥ ६॥ अतः षोडशधाभिन्नभाषालक्ष्म प्रचक्ष्महे । वेद्या विदग्धैरपरास्तत्तद्देशानुसारतः ॥७॥
सिद्धं पाणिन्यादेरादेरत आन्न वा समृद्ध्यादौ । स्वमेषत्पकाङ्गारमृदङ्गवेतसेष्वित् स्यात् ॥ ८॥ प्रथमे प्रथयोर्युगपत्क्रमेण वोद्भवति लुगरण्ये। एच्छय्यादौ बदरे देनौल्लवणेन वेन समम् ॥९॥ लावण्यस्य विकल्पेन वा मयूरमयूखयोः।। स्याच्चतुर्थीचतुर्दश्योस्तुनाऽदातो यथादिषु ॥ १० ॥ इत्सदि पिण्डादिष्वेदत्पथिपृथिवीहरिद्रासु। वाक्यादिस्थस्येतेस्तेरित्थमुदिक्षुवृश्चिकयोः ॥ ११॥ ओच्च द्विधाकृजि ई सिंहजिह्वयोरीत इद्गृहीतादौ । जीवेर्वा स्यात् कीदृशनीडापीडेदृशानामेत् ॥ १२ ॥ तुण्डादेरुत ओत्स्यादुडूखले ड्वा न वाऽन्मुकुटतुल्ये। उपरेर्वेत्पुरुषे रोः सेदुर उदूत उन्मधूकस्य ॥ १३ ॥

Page #390

श्लोकबद्धः सूत्रपाठः।
219
भद्वा दुकूले लश्च द्विरेनूपुर तोऽद्भवेत् । इण्यादावुदृत्वादावयुक्तस्य रिरिष्यते ॥ १४ ॥ क्वचिद्युक्तस्यापि वृक्षे वेन सर्वा लुतस्तु लिः । इलिः क्लते वेदनादेवरकेसर एत इत् ॥१५॥ एदैतो दैत्यादेरइर्भवेद्वा तु देवादेः । इत्सैन्धवादिषु स्यादीद्वैर्यस्य प्रकोष्ठ ओतोऽद्वा ॥ १६ ॥ कस्य च वः स्यादौदोदउ पौरायेषु मौनमौल्यो । माञ्च स्यागौरव उत्सौन्दर्यायेषु नित्यं स्यात् ॥ १७ ॥
द्वितीयः पादः। अयुजोऽनादौ प्रायः कगचजतदपबयवां लोपः । यमुनायां मो मदकलमरकतयोः कस्य गो भवति ॥ १८ ॥ भ्मौ शीकरचन्द्रिकयो) निकषस्फटिकचिकुरेषु । ऋत्वादेस्तो दः स्यात् क्वचिन्न वा वसतिभरते हः ॥ १९ ॥ डः प्रत्यादावैरावतगर्भितयोर्णता प्रदीप्यादेः । दो लः स्यात् संख्यागद्गदयो रः पस्य वो म आपीडे ॥ २० ॥ अनीयङादेर्यो जो वा कबन्धे वः पमौ क्रमात् । टस्य डः शकटादौ ढः स्फटिके लोऽथ ठस्य ढः ॥२१॥ अङ्कोठे ल्लो डस्य लः स्याच्छिफादौ फस्य भो भवेत् । हः खघथधभां च स्यात्ककुदे दस्यौषधादौ ढः ॥ २२ ॥ वः कैटभै हरिद्रादौ रो ल आद्यस्य यो जः स्यात् । यष्टयां लश्चो म्लेच्छार्थकिराते खस्तु कुब्जकन्धरयोः ॥ २३ ॥ दशतिदहत्योर्डः स्याद्वा दोहददण्डदोलासु । परुषादीनां फः स्याद्विसस्य भो मन्मथे वः स्यात् ॥२४॥ लागलादेो वा षट्शावकसप्तपणे छः । नो णो द्वित्वेऽप्यादेर्वा शषयोः सो दशनि हः स्यात् ॥ २५॥ वा नाम्नि दिवसपाषाणयोः सपोश्चैवमेव स्यात् । छायायां यस्य तथा वाच्यश्चेदातपाभावः ॥२६॥
तृतीयः पादः। उपरिस्थाः कगडतदपबषसो लोप्या अधो मनयः । लवरः सर्वत्र द्रे रो वा सर्वेङ्गिते ज्ञो जः ॥२७॥ ण्णुअजाणुअ इत्येतावप्यकृतज्ञादिषु स्याताम् । श्मश्रुश्मशानयोरादिर्मध्याह्ने हकारश्च ॥ २८॥

Page #391

220
प्राकृतसर्वस्वम् ।
लक्ष्णस्य शलौ क्रमतः शचावुभावपि हरिश्चन्द्रे । हस्याधो णलमां स्थितिरूर्ध्वं युक्तस्य ठः ष्टस्य ॥ २९ ॥ उष्ट्रे वा अस्थ्यादेर्नित्यं थः स्तस्यास्तवस्तम्बे । खः स्थूणार्थे स्तम्भे स्फोटे स्थाणौ च न हरार्थे ॥ ३० ॥ य्याभिमन्यौ जस्तूर्यादौ रचसमे रिअः । शौर्यार्यभार्याश्वर्ये वा पर्यस्तादिषु लो भवेत् ॥ ३१॥ आ द्रस्य न वा स्यादादेरोच्च अर्पितेऽप्येवम् । अधूर्तादौ तस्य टः स्यान्मृत्तिकायां च पत्तने ॥ ३२ ॥ गर्ते डो गर्दभादौ र्दस्त्यभ्यद्यां चछजाः स्मृताः । न व्यत्ययादौ ध्ययोर्झः साध्वसे ध्वस्य वा भवेत् ॥ ३३ ॥ अस्निग्धादों ग्धर्धयोढ दब्धयोरपि कुत्रचित् । ष्कस्कक्षां खः क्वचिन्न स्यात् क्वचिद्वा छः क्षुरादिषु ॥ ३४ ॥ क्ष्मस्य च स्यात् क्षमादेर्वा म्हः ष्मविस्मयपक्ष्मणाम् । फो वा श्लेष्मणि कुष्माण्डे हः स्यादोत्वमुतस्तथा ॥ ३५ ॥ कार्षापणे विन्धः ष्पस्पयोः फत्वमिष्यते । सस्य लोपः क्वचित् पस्य क्वचित् छत्वं भवेत् क्वचित् ॥ ३६ ॥ बापेऽश्रुणि हः श्रत्सप्सां छः स्यान्नोत्सुकोत्सवयोः । वृश्चिके ञ्छो न्मस्य मो णो नज्ञपञ्चदशादिषु ॥ ३७ ॥ चत्वरे चोमृदुत्वे कः पः क्मकुट्मलयोर्भवेत् । वात्मनि भो हो वस्यापि विह्वले भिन्दिपाले ण्डः ॥ ३८ ॥ वृन्ते ष्टः शादिशिरस्थयोर्नणोः स्त्रिहेर्न स्यात् । तीक्ष्णे निशितार्थे खः शेषादेशावनादौ द्विः ॥३९॥
asa युजः पूर्वो नीडादावाम्रकनताम्रे वः । न रहावाङो ज्ञो णः सेवादौ वा समास उत्तरतः ॥ ४० ॥ लिष्टम्लिष्टक्रियारत्नशार्ङ्गषु स्याद्विकर्षणम् ।
पूर्वं तत्स्वरवच्च स्यात्कृष्णे वा स्यान्न नामनि ॥ ४१ ॥ इः श्रीह्रीकान्तम्लानक्लिशिषु प्रस्य च स्वप्ने । शर्षषु स्यात् स्पृशिदृश्योर्वा स्यात्क्वचिन्न स्यात् ॥ ४२ ॥ बहरच्च दशार्हे लग् वज्रस्य वा प्रागित् । लोषपुष्टश्लोकस्नायुषु नित्यं न वा स्नातेः ॥ ४३॥
एवं स्निहेरपि स्यात् पूर्वे वस्यापि मत्वं च । अः क्ष्माश्लाघ्योययामीरस्यादुत्पद्मतन्व्याद्योः । चार्वङ्गयां रस्य च लुक् द्वारे वाद्योः क्रमाल्लुक् च ॥ ४४ ॥

Page #392

221
श्लोकबद्धः सूत्रपाठः ।
चतुर्थः पादः। संधौ बहुलमचामज्लोपविशेषा युते ह्रस्वः । शेषे द्वित्वमनाते दीर्घः स्याद् गुण इतः क्वापि ॥ ४५ ॥ विंशत्यादौ बिन्दोलक तेर्वा दीर्घता चादेः।
ओत्वं लुक् च विसर्गस्य दोलोपः स्यादुदुम्बरे ॥ ४६॥ यसश्च संख्याशब्दानां यावदादिषु वस्य वा। कालायसे यस्य दस्य हृदये जस्य भाजने ॥ ४७ ॥ अन्त्यस्य हलो नित्यं विद्युद्वर्जे स्त्रियामात्स्यात् । रो रा क्षुधि हा शरदो दः स्यादिक्प्रावृषोः सः स्यात् ॥ ४८॥ आयुरप्सरसोर्वा स्याद् वक्रादौ बिन्दुरिष्यते । मश्चाचि वा नङोहलि तद्वर्गान्तो न वा वर्गे ॥४९॥ लुङ्मांसादौ सिंहे संस्कारादौ च नित्यं स्यात् । पुंसि सन्तप्रावृटशरदः प्रेमादिवर्ज स्युः ॥ ५० ॥ काश्मीरसीमोष्मेमानः स्त्रियां प्रश्नाक्षिसंधयः । पृष्ठरश्मी च वान्येषामन शिष्टानुसारतः ॥५१॥ अवापयोरोन्माल्ये निर उच्चोपस्य कस्यचित् । त्वस्य त्तणं स्यात्ताया दा क्वायचोस्तूणतूणमौ ॥ ५२ ।। तो द्विलुक् च क्वचिदिअ उआणश्च क्वचिच्च तुम् । त्वा च दद्वणमित्याद्या वन्तः स्यात् क्तवतोर्वतोः ॥ ५३ ॥ तृङेरिराल्विल्लोलवंतेंतास्तु मतोर्मताः।। हनोर्मन्त इणो वा स्यादाल्वन्तादिण्णपि वा स्त्रियाम् ॥ ५४॥ उल्लस्तस्येदमित्यर्थे इल्लस्तत्र भवे भवेत् । स्वार्थे च हश्च दीर्धकाद्रल्लौ लस्तु पीतविघुझ्याम् ॥५५॥ एभ्योऽपि क इअ मयटो हुत्तं कृत्वोर्थ आभिमुख्ये च । वृन्दे दस्य द्रः स्यात् स्थितिपरिवृत्ती रणोः करेण्वां स्यात् ॥५६ ॥ हरयोश्च महाराष्ट्रस्येतरथायां न वा रथयोः । आलाने लनोलटयोर्ललाट आदेश्च णः कश्चित् ॥ ५७ ॥ अपती घरो गृहस्य स्यातां च बृहस्पतावभी हबयोः । मलिने लिनोरिलौ वा स्यातां दाढादयो बहुलम् ॥ ५८ ॥
पञ्चमः पादः। सावत ओत्स्यादेतदि वा लोपो जश्शसोरमोऽतश्च ।। टामोणं भिस् हिं ङसिरादोदुहयो भ्यसो हिंतो ॥ ५९॥

Page #393

222
प्राकृतसर्वस्वम् । सुतो च डसः स्सो हेरम्मी स्यातां सुपः सुं स्यात् । दी? जश्ङस्याम्सु भ्यसि वा डिङसौ विना सुप्येत् ॥ ६०॥ नैतावनामि कतिपञ्चायोरस्य क्वचिल्लोपः । इदुतोः शस् णो दीघौं ह्रस्वौ स्यातां ङसो वा स्यात् ॥ ६१॥ जस ओ वो अच्च प्राक् टा णा दीर्घः सुभिस्सुप्सु । न स्यात् क्वचित् स्त्रियां शसुदोताविदुतोश्च दीर्घः स्यात् ॥ ६२ ॥ जस वाऽमि हस्वः टाङसिङस्ङीनामिदेददातः स्युः। नातोऽदातावादीतो बहुलं सोनपुंसके बिन्दुः ॥ ६३ ॥ जश्शसोरिं प्राक् च दीर्घः स्यादक्ष्णोऽच्छीणि च क्वचित् । संबुद्धौ सावोत्वदीर्घबिन्दवो न स्युरात एत् ॥ ६४ ॥ न स्यात् कचिदीदुदम्बानां ह्रस्वः सुपि ऋदारः । पित्रादेरर उद्वा जश्शस्टाडस्ङसिवमातुः स्यात् ॥६५॥ आत्सौ सुपि मात्रादेर्ननान्दृयात्रोस्तु नित्यं स्यात् । सौ राज्ञोऽतश्च तथा णो जश्शस्ङसिङसां तु स्यात् ।। ६६ ॥ टा णा द्विर्वा जस्य च लोपः स्यान्णोरपीत्थमिच्छन्ति । अद्वित्व इज्जश्शसोर्णो विधावाच्चाप्यदन्तता ॥ ६७ ॥ संबुद्धौ सोस्तु बिन्दुर्वा भवद्भगवतोः सदा । आत्मादीनामाणोऽनित्वद्वित्वं च राजवत्सर्वम् ॥ ६८।। सर्वनाम्नो जसः पुंस्येद् डेः स्सिम्मित्थाः स्युरस्त्रियाम् । किंयत्तदेतदिदमां ट इणा वाऽऽम एसिं स्यात् ॥ ६९ ॥ किंयत्तद्भयो डस आसः स्यादीप्रत्यये स्सा से। त्रिषु डेहिं प्राक् पुंवच्चाऽऽला आहे इआ दार्थे ॥ ७॥ सवैकान्येभ्यश्च ङसेी त्तो प्राङ् न दीर्घश्च । इदमो दस्य च लुक्स्यादो च तदस्तो च सह डसा से स्यात् ॥ ७१॥ आमा ण सिं स्यातामम्टाभिसि णः किमः कः स्यात् । इदम इमः स्यादः स्सिंस्सयोर्न वा दस्य हो डिना न त्थः। कीबे स्वम्भ्यामिदमिणमिणमों सममेणमेतदोम्टाभ्याम् ॥ ७२ ॥ तो पञ्चम्यास्तलुक् तोत्थे सावलीबे तदश्च सः । अदसो मुः सुना वाह युष्मदस्तुं तुमं तथा ॥ ७३ ॥ तं चामा स्यात्तुज्झे तुम्हे तु जसा शसा वो च । टाङिभ्यां तइ तुमए तए तुमे तुमइ टा तुमाइ भवेत् ॥ ७४ ॥ तुज्झेहिं तुम्हेहिं भिसा तु ङसिना तुमा तुमादो च। तत्तो तुमादु च तुमाहि तइत्तो चेति षट् प्रोक्ताः ॥ ७५॥

Page #394

श्लोकबद्धः सूत्रपाठः ।
भ्यसि तुम्ह तुज्झ तुमेत्येषां रूपाण्यदन्तवच्च स्युः ।
तुह तुज्झ तुम्ह तुग्भ तु तव तुम च ङसा टया च ते दे स्तः । तुज्झाणं तुम्हाणं वो तुम्हामा ङिना तुमम्मि न वा ।। ७६ ।। तुज्झतुम्हाँ सुपि स्यातां शाकल्यस्यात इन्मते । सुनाऽस्मदोsहं अह अहम्मि अहमित्यमी ॥ ७७ ॥ अम्मिरमा च भिचैके ममं मं अम्हे जसा शसा णे च । टा मे ममाइ टाङभ्यां समं मइ मए उभौ । भिसा णे अम्ह अम्हाणं अम्हे अम्हेहिमित्यमी ॥ ७८ ॥ ङसिना ममादु मत्तो ममाहि ममादो मइतो स्युः । भ्यस्यम्हममौ स्यातामम्हत्तोऽहेहिमित्येके ।
मम मे मह मज्झङसाssमा णे अम्हाणमम्हमम्हो म्हाः ॥ ७९ ॥ हिना ममस्सिं ममम्मि स्यातामहेसुं मम्हिसुं । अम्हासुं स्युः सुपा स्वादौ द्वेदोस्ती सजरशसः ॥ ८० ॥ तिष्णि स्याद् द्वेस्तु दोदोण्णिदुवेवेण्णयस्तथा । पदे परे दुः समासे कुत्रचिद्दोश्च दृश्यते ॥ ८१ ॥ चतुरश्वत्तारो चत्तारा चत्तारि चत्तारे ।
अन्यत्र तु चदुरेषामोण्णमदन्तवच्छेषः ॥ ८२ ॥ न ङिङस्योरेदात पञ्चादेर्भिस्सुपोः स्त्रियामाद्वा ।
षष् छअ भिस्यत एच्छा भ्यसि स्त्रियां भिस्सुपोश्च स्यात् ॥ ८३ ॥ द्वित्वे बहुवचनं षष्ठी तु चतुर्थ्याः कचिन्न तादयै । बहुलमनुस्वारः स्याट्टाम्ङिमिसिसुप्सु विनिमयश्च सुपाम् । वीप्सायां पूर्वपदे भवेद्वितीयैकवचनं वा ॥ ८४॥ षष्ठः पादः । लडू भूतभाविनोर्वा स्याददन्तस्योभयं पदम् । परस्मैपदमन्येषां तेतिङोरेदितौ स्मृतौ ॥ ८५ ॥ एर्मिर्लटि मिङ इल्लुग्वा प्रायेणात एदिदातः स्युः । भूम्निन्ति हइत्था मोमुमा अतोऽन्ते तु वा प्रथमे ॥ ८६ ॥ यक ईअ इज इत्येतावस्तेः सिः सिङा मिङाऽम्हि म्हि । अम्ही म्होsम्ह मसा त्थ थताभ्यां भूत आसि आहेसि ॥ ८७ ॥ अकास्यकासमौ स्यातां स्थानेऽकार्षीदकार्षमोः । शतृशानयोर्न्तमाणौ लड्डर्थे वाऽत एव माणः स्यात् । ईच्च स्त्रियां भविष्यति हिः स्स च शतृशानयोर्लुग्वा ॥ ८८ ॥ स्सा होत्तमेभिङा स्सं हिस्सा हित्था तु मोमुमैः स्याताम् । एकवचनं च हित्था भवेत् कृञः प्रथममध्यमयोः ॥ ८९ ॥

223

Page #395

224
प्राकृतसर्वस्वम् ।
काहं दाहं कृदामोः स्तः श्वादीनां सोच्छमादयः । अबिन्दवस्त्रिष्वपि ते स्सस्साहां लुक च हेस्तु वा ॥९॥ लिलोटोरेकस्मिनु सु मु स्युर्मध्यमे हिरेकाचः । अत उत्तरस्य लोपो नित्यं स्याद्भूमनि न्तु ह मो ॥९१॥ जोजाही च तिङा वा जज्जा लङ्लुङ्लङां चापि । मध्ये चैकाचो न जान्तिन्त्वो टि च कर्तरि यक् ॥१२॥ अस्मादिहिश्च भूते स्वीअः स्यात् हीअ एकाचः। प्रायेण वर्तमानेऽप्येतौ स्यातां पुरादियोगे च ॥ १३ ॥ णिङ आवे वा प्रायेणादेरातोऽत् क्वचिदवश्च । भावे कर्मणि चावे न स्यादावश्च कृति णकादौ च ॥ ९४॥
सप्तमः पादः। भवते.हुवौ स्यातां प्रादुष्प्रादेर्भवो भवेत् । क्ते हूः प्रकृतिरेव स्यात्प्रादुराविःसमुद्भवः ॥ ९५॥ प्राठ्ठप्पश्च त्वरस्तूरतुवरौ क्ते तुरो भवेत् । नुदो गोलो घोलघुम्मौ घूर्णेर्दूमस्तु दूयतेः। पाटेः फालस्तृपेस्थिप्पो ज्ञो जाण मुण इत्युभौ ॥९६ ॥ स्मरतेर्भरसुमरसुढा वेः सूरः सरश्च दी? वा। म्हर इत्येके प्रान्म्हम जल्पेर्जम्पः क्षियो झिज्झः ॥ ९७ ॥ हाकष्ठकः क्षुधेर्धक्को ग्रन्थेगुंथो गिरो गिलः। निरः पदेर्बलो माङो माणो वा ममवावपि ॥ ९८ ॥ व्युत्पद्यतेविढप्पस्तिडि भावीही भियः स्याताम् । णिङि भाअभिसौ म्लायो वा वाम मिला इत्येते ॥ ९९ ॥ जम्भेजभाअजंभाही प्रादेभ च दृश्यते। वष्टि जंभह जंभाहा इति वापि च.कश्चन ॥ १०॥ चिजश्विणः स्यादुदो वा श्रद्धाजः सहहो भवेत् । क्रीजः किणो वेस्तु वा स्याद् ध्मो धमः सोद उद्धुमा ॥ १०१॥ उद्धमाअ च केषांचिद् घ्र ओजिम्हेजिहावपि । ग्रसेर्घिसः स्थगरोत्थढक्कौ खुप्पभिसौ प्लुषेः ॥ १०२॥ सक्कसप्पी सृपेश्चच्छरंपरंभास्तु तक्षतेः। वाहवासाववाद्गाहिकास्योः सोवसुवौ स्वपेः ॥ १०३॥ समो गुपे वो वा स्यात् खुदखुम्मखुलाः क्षुदेः। वृषादीनामुपान्तस्थ ऋदरिः स्यादरोऽन्ततः ॥ १०४ ॥ शक्नोतेस्तरचअतीरा लह रोसाण पुस तु मृजे। क्षरतेझर ईरयतेः संप्राभ्यां सोल्लपेल्लौ स्तः ॥ १०५॥

Page #396

श्लोकबद्धः सूत्रपाठः ।
225 खाधौ च खादिधाब्योरातोऽद्वा नित्यमन्त्यन्त्योः । स्युः पुंछलुंछपुट्टाः प्रोन्छेविलभस्तु खेदयतेः ॥ १०६॥ तुडतोडतुट्टखुट्टास्तुडतेस्तवथुअथुवाः स्तोतेः । छिदिभिद्योरन्तो न्दो ओ भुजियुज्योर्निमिश्च नियुजः स्यात् ॥ १०७ ॥ रुधो म्भन्धी क्वथेढेः स्याद्वेष्टतेश्च ल्ल उत्समोः। मृदो डुलौ शदिपतो? वृधो ड्डः कृषेर्न वाः । ज्झो बुद्धयादेः कृतेष्टुच्चो व्रजिनृत्यो रुदो व्ववौ ॥ १०८॥ जश्वोद्विजेईनिखनोर्मों वा रुष्यादिषूद्दीर्घः । शकिलग्योर्द्विः शम्यादीनां वा मीलतेः प्रादेः ॥ १०९ ॥ हुश्रुजिलधूभ्यो णः पूर्वो ह्रस्वश्च हुअहुवौ च हुवः। क्त्वादौ श्रुवो वा जअश्च जेलुनातेरुदो लुवः ॥ ११० ॥ क्त्वादी लवो वा धजो धुअधुवौ क्ते पुनर्नते। यको व्वो वा ग्रहेर्गेण्हहिंदी क्वादिषु घे न वा ॥ १११॥ वुडुखुप्पो मजतेः स्याद् रंधो राधयतेः स्मृतः । एवमितरेऽपि वेद्याः शेषाणां स्थाददन्तत्वम् ॥ ११२ ॥ अङ्ङादेशा बहुलं रेहो वा राजतेस्त्यजश्छड्डः । पुलनिअनिअच्छजोवअवक्खपुलोअपुलआ दृशेः सप्त ॥ ११३ ॥ दंसो णिङि आयो यो लोपो बिन्दुच्चादेः स्यात् । वेर्घटतेविंछ उदा णिडयोग्घो विचरतेाणः ॥ ११४ ॥ . कृजः कुणः स्यात् का नित्यं तिङि भूतभविष्यतोः । क्वादौ च घोट्टः पिवतेरस्तेरच्छो लसो लहसः ।। ११५॥ नेः सहतेः सुढोऽपेनौ भल्लः स्यादृतेरुदोल्लहः । पर्यस्यतेस्तु पल्लट्ट खुज पल्लस्थ इत्येते ॥ ११६ ॥ चोरेस्थणिल्ल उद्दाहेरोग्गाहो लुटेर्लोट्टः । गुंजोल्लपण्णाडपरिहट्टा विलुलतेर्मताः ॥ ११७ ॥ खिदेर्विसूर खौनातेः खउरो लडतेर्मुरः । लालप्पलालंपलालब्भलालंभा विना लपेः । क्रुधेर्जूरः कथेः साह ओग्गहः स्यात्प्रतीच्छतेः ॥ ११८ ॥ क्वण ओंगणः क्रमेवोलाइंचौ रप्प अप्पण्णः । अहिसाअश्वाङा रुह उल्लूढवलग्गचुंपाः स्युः ॥ ११९॥ भ्रमतेढ़ेदुल्लः स्यान् णुमज शीङः शुषेस्तु वसुआः । आगमआहम्माजत्थौ छादेर्नूमझंपौ स्तः ॥ १६० ॥ पिअरंजवेमपरिरंजा भओरुनदेोकः ।
फंसालुंगौ स्पृशतेरुपगृहेरावासः स्यात् ॥ १२१ ॥ प्राकृत. १५

Page #397

226
प्राकृतसर्वस्वम् । विरचेर्विहिविल्लः स्यात्पप्फोडः प्रस्फुटस्तिमेस्तिण्णः । तिण्णाअश्च प्राद्विशतेढुक्कः स्यात्परेर्विआलः स्यात् ॥ १२२ ॥ चर्चश्चप्पः स्यात् स्वदतेश्चक्खः पृच्छतेः पुच्छः । जागतेजग्गः स्यात् प्रतेरिणः पत्तिआभः स्यात् ॥ १२३ ॥ उण्णालथंगगुलुगुंछा उन्नामेस्वसेर्वजः ।। प्रतिपालयतेश्चिरमालविरीही चूरमुम्मुरौ चूर्णः ॥ १२४ ॥ तिक्खालस्तेजयतेरुब्बुह उत्क्षुभ्यतेष्टवः स्थापेः । उत्स्तृज ओत्थल्लोत्थल्लो वेरिल्लः स्फुरश्चुलुचुलः स्यात् ॥ १२५ ॥ म्भसफिट्टौ भ्रंशेः प्रसरतेः पअल्लश्छिवश्छुपतेः । विकसेस्तु विहसवोसट्टविसट्टास्तिड्डवस्ताडेः ॥ १२६ ॥ प्रादेर्धात्वादिगिम्यादीनां यकान्तोऽपि । कृञ्हजोस्तु कीरहीरौ तीरस्तृशक्नुवोश्छुपश्छिप्पः ॥ १२७ ॥ दुहलिहवहतीनां दुब्भलिब्भवुब्भा दृशेर्दीसः । स्युर्धेप्पगेज्झघेज्झा ग्रहेः कथेः सासणवरिजौ ॥ १२८ ॥ ज्ञो णज्ज पव्व इत्येतौ दादीनां च दिज्जाद्याः।। क्तेन रुदादे रुण्णाद्याः प्रागादेशभेदाश्च ॥ १२९ ॥
__ अष्टमः पादः। हुँ दाने वारणे प्रश्ने स्मृतौ हु क्खु खु निश्चये । संभावने वितर्के च णाइ माइ अलाह्यण ॥ १३०॥ निषेधार्था उपालम्भे समाप्तौ त्तिरितेर्भवेत् । ओ सूचनावितर्कानुतापप्रकोपविस्मये ।। उं क्षेपे विस्मये खेदे वितर्के सूचने तथा ॥ १३१॥ नन्वर्थोपमयोणं स्याद् हद्धि खेदानुतापयोः । अंतो संतो च मध्यार्थे हो स्यादामरणार्थकम् ॥ १३२ ॥ णवरं तु केवले स्यान्णवर च णवरि त्वनन्तरार्थेऽपि । पिव विव मिव अ इवार्था इर किर किल निश्चयाख्याने ॥१३३॥ किह कीस किणो प्रश्ने पि वि अप्यर्थे तिरि तिरोऽर्थे । श्वेअ चिभ एवाथै अ स्मरणे णवि वैपरीत्ये स्यात् ।। १३४ ॥ णो खेदामन्त्रणवैचित्त्यवितर्कप्रकोपेषु । अन्वो विस्मयसूचनसंभाषणखिन्नतानुतापेषु ॥ १३५ ॥ दाणिं एम्हि अणहा इह एत्ताहे च दाणि एत्तूण । अधुनार्था उअ पश्येत्यर्थे वे ब्वे वले च संबुद्धौ ॥ १३६ ॥ झत्ति सहसत्ति घत्ति तडत्ति णवरि एकरिसिभा षट् ।

Page #398

श्लोकबद्धः सूत्रपाठः ।
शीघ्रार्थाः कलिं श्वोर्थे आम भवदर्थो बहिं बाह्ये ॥ १३७ ॥ -खल जे दे इर पादपूरणे हाम एवमित्यर्थे ।
शेषं तु संस्कृतात्स्यात् तादृश एवात्र तु समासाः । - तत्र निषिद्धाश्च स्युः पूर्वनिपातोऽन्यथा प्रायः ॥ १३८ ॥
नवमः पादः । शौरसेनी महाराष्ट्रयाः संस्कृतानुगमात् क्वचित् । नेद्वेतसाङ्गारयोः स्यादोत्वं च बदरादिषु । यथादिषु वचिह्नस्वः पिण्डादिष्वेद किंशुके ॥ १३९ ॥ मुक्तापुष्करवर्ज तुण्डादिष्वोदुडूखले ड्वा च । एदी कीदृशयोरित्पुरुषे च अद्युधिष्ठिरोपर्योः ॥ १४० ॥ इद्वेदनादेवरयोरत्ववत्वे प्रकोष्टके ।
अइदैवे गौरव आदउत् कौरवपौरवे ॥ १४१ ॥ ऋष्यादौ यादृशाद्याः स्यू रुक्खो वृक्षस्य केवलः । अपदादावयुजां शीकरचन्द्रिकयोर्भमैौ ॥ १४२ ॥ अपताकाव्यापृतगर्भितेषु बहुलं तकारो दः । पो वः स्यान्न कबन्धे पमावपूर्वेऽवरूवं वा । थो धोsप्रथमपृथिव्योर्भरिते धस्तस्य न दलोपः ॥ १४३ ॥ aagra हरिद्रादिषु लः क्वचित् ।
को हो नो पाषाणे दशचतुर्दश्योरनाम्नि वा ॥ १४४ ॥ आदौ पदस्य शाबे छो न स्याल्लाङ्गलादौ णः । यष्टयां लश्च किराते चो डः स्याद्दह्यमानस्य ॥ १४५ ॥ सर्वत्र युक्तस्य न खः स्फोटकस्योत्थितस्य ठः । क्षणक्षीरसदृक्षाणां छो डः सम्मर्दगर्दभे ॥ १४६ ॥ कूष्माण्डे होsभिमन्यौ जचि न्धोऽथ विभाषिताः । बाष्पे हो भिन्दिपाले ण्डो ण्यन्यज्ञेषु न इत्यमी ॥ १४७ ॥ संधीनां विश्लेषा बहुलं नाज्लुग्विशेषाः स्युः । पुनरपि पुणरवि कौतूहलसेवास्थूलके द्वित्वम् ॥ १४८ ॥ कालायस भाजनयोलुंगिदानीमस्तु बिन्दोर्वा |
परिवर्तनं करेण्वितरथयोर्न स्याद् बृहस्पतौ च भभः ॥ १४९ ॥ त्वस्य तं लक्ष्यानुसाराल्लिङ्गं स्यात्क्त्वायचोरिअः । कृगमिभ्यामुमश्च स्यात्तयोः कगगदावपि ॥ १५० ॥ आदतो दुर्वाससः सौ दो ङसेरादतः क्वचित् । डेरे इदुद्भ्यां म्मि जसो वो न स्यादुतथा स्त्रियाम् ॥ १५१ ॥

227

Page #399

228
प्राकृतसर्वस्वम् ।
टाङसिङस्डीनामेद्वितीयया मादरं मातुः। ई न किमादेः क्लीबे जश्शसोर्णि वा न चैसिमिदमादेः ॥ १५२ ॥ आस स्सा से तो किमादेः स्यातामेव कुदो इदो। नालादिरामेदमः सिमिहस्येधो विधीयते ॥ १५३ ॥ क्लीबे स्वम्भ्यामिदमिणं सुनेअमअमन्यतः । नैसैतदोऽहादसश्च सिङस्भ्यामदो भवेत् ॥ १५४ ॥ अथ युष्मदस्तुमं स्वम्भ्यां तुम्हे भवति जश्शस्भ्याम् । टाङिभ्यां तु तए स्यात् तुम्हः स्याद्भिस्भ्यसाम्सुप्सु ॥ १५५॥ ङसिना समं तुमादो ते दे तुम्हा डसा शसाम्भ्यां वो । अहमस्मदः सुना स्याजसा व स्याच्छसा चाम्हे ॥ १५६ ॥ मममा टया मए स्यान्मइ च डिना स्थान मज्झ डसा । आमाम्हं अम्हाणं ङसिना मत्तो ममादो द्वौ ॥ १५७ ॥ धातोः परस्मैपदं स्यात्रिषु प्रायेण लड् भवेत् । लोड्विध्यादौ भाविनि लट् त्यादेर्दस्तस्य भूम्नि धः ॥ १५८ ॥ उत्तमे म्हो भविष्यति स्सश्च त्यादौ स्तमेव च । न जजाहा सोच्छमाद्या अत एत्वं तुमादिषु ॥ १५९ ॥ भुवो भो होश्च शाकल्यमते स्यात्क्त्वालुटोर्भवः । न क्ते हः पश्यतेः पेच्छो बुवो वुच्चः कथेः कधः ॥ १६०॥ घ्रो जिग्घः सद्भाते अः फुसो मृजेः क्षुदः खंदः । घूर्णी घुम्मः स्तौतेस्थुणो मियो भा घसः सृजतेः ॥ १६१ ॥ छुपश्छिग्गच्छुवौ भावकर्मगोस्तु छुवो भवेत् । लुटि दाजो दइ भवेत् यक्क्त्वायच्सु द इष्यते ॥ ॥ १६२ ॥ चर्चेश्चव्वो अहेर्गेण्हो गेज्मघेप्पो यका सह । न क्ततवतुतव्येषु कपिलो गेहमिच्छति ॥ ॥१६३ ॥ शक्नोतेः सक्कुणसक्को तीरो भावकर्मणोर्न स्यात् । म्लायो मिलाअ हुश्रुजिलूजां णोऽन्ते यका न ब्वः ।। १६४ ॥ स्थश्चिट्ठ उदोत्थः स्यात् स्वपेः सुअः स्याल्लुडादिकेषु सुवः । . स्मरतेः सुमरः शीरुधिरुदां सुआरोवरोदाः स्युः ॥ १६५ ॥ मजेः खुप्पो न स्याद्राजो रेहः कृञश्च कुणः । मो हनिखन्योर्दुभादयो यका द्विर्गमाद्यन्तः । बहुलं भीष्मादेभिप्फाद्याः स्यु मनि क्विबन्ताः स्युः ॥ १६६ ॥ द्रागित्यर्थे दडत्ति क्खु निश्चये बिन्दुतः कलुक् । एवार्थे जेव स्याद्विन्दो| लुग्वो द्विश्च वा भवेत् । नन्वर्थे जमिवार्थे विअ क्वचिदव्वश्च पूर्ववच्छेषम् ॥ १६७ ॥

Page #400

श्लोकबद्धः सूत्रपाठः।
229
दशमः पादः। प्राच्यासिद्धिः शौरसेन्या ओक्खमाणो भविष्यति । मूर्ख मुरुक्खो भवत्यां भोदि वक्रे तु वक्नु च । वंकुभं केचिदिच्छन्ति प्रकृते वहणं भवेत् ॥ १६८ ॥ अत आन्निहीनसंबुद्धी हीहीभो परीतोषे । जेअ जिभ चैवार्थेऽद्भुते हीमाणहे अविद विषादे ॥ १६९ ॥
एकादशः पादः। आवन्ती स्यान्महाराष्ट्रीशौरसेन्योस्तु संकरात् । क्षश्छः सदृक्षे क्त्वस्तूणस्तिङां ज जा भविष्यति ॥ १७० ॥ मध्ये च हो भुवः पेच्छो दृशः स्याद्दरिसो णिङि । शृणोत्यादेर्यका सुव्वाद्याः प्राग्वत्सोच्छमादयः ॥ १७१॥ धातूनां द्वे पदे स्यातां ञ्चिअ अ इवार्थको । आवन्त्यामेव बाह्रीकी किं तु रस्यात्र लो भवेत् ॥ १७२ ॥
द्वादशः पादः। मागधी शौरसेनीतः षसोः शो रस्य लो भवेत् । क्खस्य को न खु शब्दस्य वसतौ तस्य धो भवेत् ॥ १७३ ॥ त्तत्थट्टच्छानामुपरिस्थः शो बुलुग्बुभुक्षायाम् । धो हो गौरविते गोमिको वयस्ये वअंशः स्यात् ॥ १७४ ॥ स्यालस्य शिआलः स्यात् कोष्णादेः कोशणादिः स्यात् । हृदयस्य हडकं स्यान्मातुः स्यान्माईका बटौ वडुव्वः ॥ १७५॥ गणनायां गण्णा स्यात् पिशाचके पिव्ववः प्रोक्तः। वृक्षे वश्चो रत्ने लदनं चजयोरुपरि यः स्यात् ॥ १७६ ॥ के दी? वा क्त्वो दाणिश्च क्वचिदुदवापयोः स्थाने । सौ पुंस्यदेदितावेदोतौ संबोधने प्रायः ॥ १७७ ॥ आद्वाऽऽक्षेपे हो वा सो भवेत्प्राक् च दीर्घः स्यात् । अहमित्यर्थे हक्के हके च हग्गे हगे हगा चेति । युष्मानर्थे तुम्हें तुम्हे स्यातां चिट्ठस्य तु श्चिण्टः ॥ १७८ ॥ भविष्यति भुवः स्यातां भविस्लदि भुवीअदि। कृमृगमीनां तो डस्ते कमगाश्च क्वचिच्च दः ॥ १७९ ॥ लुग्व्यत्ययश्च बहुलं सुपा दीर्घस्तिडां क्वचित् । शौरसेन्या अदूरत्वादियमेवार्धमागधी ॥ १८ ॥

Page #401

230
प्राकृतसर्वस्वम् ।
त्रयोदशः पादः। मागध्याः शाकारी क्षस्य श्चो वा सक्षदुष्प्रेक्षे। श्चिण्टो रिचश इत्येके स्थक्खौ क्वापि प्रकृत्यापि ॥ १८१॥ को बहुलं वर्णानां विकारलोपागमाश्च स्युः । सुप्तिविभक्तिलिङ्गव्यत्यासाः स्वरविकर्षश्च । लोपः सुपां क्वचित्स्यायुक्तात्पूर्वो गुरुश्च न वा ॥ १८२ ॥
चतुर्दशः पादः। चाण्डाली मागधीशौरसेनीभ्यां प्रायशो भवेत् । गौरवे संबोधने सावत ओत्वं विधीयते ॥ १८३ ॥ असंबुद्धौ च कोऽप्याह जस एप्स्यास्त्रियामपि । डसः शः स्यान् म्मिच डेः स्यात् छोपरि न शः क्वचित् । क्त्व इअः स्यादिह प्रायो ग्राम्यशब्दार्थपार्थवम् ॥ १८४ ॥
पञ्चदशः पादः। चाण्डाल्याः शाबरीसिद्धिस्तन्मूलेभ्यः क्वचित्वचित् । अतः सावेदितौ चात् स्यात् संबुद्धौ गौरवे सदा ॥ १८५॥ हके स्यादहमित्यर्थे भवेतामिहिमौ च डेः । केरके केअको वा स्यात् सर्वमन्यत्तु पूर्ववत् ॥ १८६ ॥ शाबर्यामेवौड़ीयोगात्तद्देश्यशौरसेन्यादेः । आभीर्यप्येवं स्यात् क्त्व इअउऔ नात्यपभ्रंशः ॥ १८७ ॥
षोडशः पादः। टाकी स्यात् संस्कृतं शौरसेनी चान्योन्यमिश्रिते। हरिश्चन्द्रस्त्विमां भाषामपभ्रंश इतीच्छति ॥ १८८ ॥ [ अपभ्रंशो हि विद्वद्भिर्नाटकादौ प्रयुज्यते ।। उत्स्यात् पदान्ते बहुलमेच टो हंहुमौ भ्यसः ॥ १८९ ॥ आमो वा है किमादेः स्यात्प्राद्गीर्घश्च विधीयते । त्वमित्यर्थे तुंग भवेदहमर्थेऽम्मिहुँममाः ॥ १९० ॥ ममेत्यर्थे महुं च स्याद् यथा जिध तथा तिध। दिङ्मानमुक्तमुन्नेयं शेषं शिष्टप्रयोगतः ॥ १९१॥
सप्तदशः पादः। नागरं तु महाराष्ट्रीशौरसेन्योः प्रतिष्ठितम् । अनादावयुजां कखतथां गघदधा न वा ॥ १९२ ॥ व्यासादेर्यस्य रेफः स्यात् प्रकृत्या रऋतौ क्वचित् ।

Page #402

श्लोकबद्धः सूत्रपाठः।
231
.
.
.
.
.
.
.
.
अतोऽस्त्रिया डा बहुलं डी स्त्रियां त्रिषु दुर्भवेत् ॥ १९३॥ इह च्छन्दोनुरोधेन वर्णानां गुरुलाघवम् । दीर्घताह्रस्वता सुब्लुक्सुप्तिलिङ्गविपर्ययाः ॥ १९४ ॥ उच्च स्वमोझै च कस्ये वा सौ पुंस्थत ओ कचित् । जसो हे च स्त्रियामुञ्च जश्शसोरिं नपुंसके ॥ १९५॥ दी? वा विष्वंटो हिं भिरिङसुपां ङसेस्तु हे हो च । हं हुँ भ्यसो [हे हो सु च डसो हं हुं स्यातां चामः ] ॥ १९६ ॥ डेरे च स्यादिदुद्भयां ट एणश्च हिं च वा भिसः। स्त्रियां च ए च संबुद्धौ सौ हे च त्रिषु हो जसः॥ १९७ ॥ अतः प्राकृतवद्रूपं टाभिस्डडिषु वेष्यते । किंयत्तदां तु प्रथमाद्वितीयासप्तमीविधौ ॥ १९८ ॥ दीर्घोऽस्से वा डसादेशे.................... ...... । यत्तदोऽमा जउं तउं डस्ङिभ्यां जत्थ तत्थ च ॥ १९९ ॥
...............इदम इमु मुस्क्लीबयोन वा स्वम्भ्याम् । सुप्यदसोऽमु तदश्चैह सुपा एहो एहु च स्वम्भ्याम् ॥ २००॥ जे से एस सुना यत्तदेतदां युष्मदस्तुहुम् । तुम्हइमिति जयशस्भ्यां तुम्हे च जसा तइं तु टायम्भिः ॥२०॥ तुम्हाहिं तु भिसा ङसिङस्भ्यां तुहतुज्झतुम्हतुब्भाः स्युः। तुम्हासुतुम्हसुमौ सुपाऽस्मदो हमु सुना सार्धम् ॥ २०२ ॥ अम्हइमिति जश्शस्भ्यामम्हे च जसा मइंतु टायम्भिः । अम्हइमम्हहिमम्होऽम्हाहं चाम्हेहि मिति च भिसा ॥ २०३ ॥ ङलिङस्भ्यां मज्झमहुंमहाः सुपाऽम्हासुमम्हसुमौ। अनयोः पुनर्व्यसामोः प्राकृतवद्रूपमिष्यते कैश्चित् । अपरैस्तुम्हहि( मम्हहि मिति तुम्हह अम्हहेत्यन्ये ॥२०४॥ प्रकृतिप्रत्ययसंधिोपविकारागमाश्च वर्णानाम् । सुब्लुक सुपां तिङां वा विपर्ययश्चात्र बहुलं स्युः ॥ २०५॥ परस्मैपदमेवात्र मसो हुं च इहिर्जुटि । ईसश्च स्यान्मसि कृञः कामहुं सर्वदा शतृ ॥ २०६॥ वदेोल्लो दृशः पुम्मदेक्खौ णिङि तु दाक्खवः। आचक्षेश्चक्ख थक्क स्थो ग्रहेगुण्हः कृजः करः ॥ २०७॥ व्रजेर्वञ्चः प्रविशतेः पसवश्च वचेश्चवः । आरुण्ण आश्लिषेमुक्कमुअमेल्लाश्च मुञ्चतेः ॥ २०८ ॥ तिभिस्तिम्योस्तिषः स्याद्वा ठवः स्थापयतेस्तथा । आणावः स्यादानयतेः शेष शिष्टप्रयोगतः ॥ २०९॥

Page #403

232
प्राकृतसर्वस्वम्।
अष्टादशः पादः । वाचडो नगरात् सिध्येञ्चजोरुपरि यो भवेत् । षसोः शः स्यादभत्यादेः प्रकृत्या रऋतावुभौ ॥२१०॥ तदोष्टडौ पदादौ वा सैवेत्येतस्य सोरिज वा । खड्गस्य खंड भवते रप्रादौ वृषेर्वहः ॥ २११॥ ब्रूवो ब्रोः संस्कृतादिभ्यः शेषं लक्ष्यानुसारतः। अनयोर्यत्र साङ्कर्य तदिष्टमुपनागरम् ॥ २१२ ॥
ऊनविंशः पादः। पैशाचिकीनां भाषाणां प्रथमा केकयाभिधा। संस्कृते शौरसेन्यां च सिद्धस्यैवात्र विक्रिया ॥ २१३ ॥ पञ्चस्वाद्यावितरयोः शषोः सो णस्य नो भवेत् । र्यस्य रिअः प्राग्घ्रस्खो वा कार्य कञ्चं च दृश्यते ॥ २१४ ॥ युक्तविकर्षों बहुलं प्रागच्च ( स्यात् ) किहं च गृहे । कुपचि क्वचित् पृथिव्यां पृथुनी हृदये हितपकं स्यात् ॥ २१५ ॥ पक्षमणि पखमः सूक्ष्मे सुखमः स्याद्विस्मये पिसुमअः स्यात् । प्रथमे पृथुममिवस्य पिव क्त्वस्तूनमेव स्यात् ।। २१६॥ न्यण्यज्ञेषु जो वा टाङसिङस्ङिपु चि बा राज्ञः । नानोनयश्च तेषामिह शेष शौरसेनीवत् ॥ २१७ ॥ मागधीसदृशं रूपमिष्यते युष्मदस्मदोः। केवलं त्वेतयोर्भस्य फत्वं नेच्छन्ति सूरयः ।। २१८ ॥
विंशतितमः पादः। शौरसेनाभिधा त्वस्याः सस्य शो रस्य लो भवेत् । चवर्गस्योपरिष्टाद्यः कृतादिषु कडादयः ॥ २१९ ॥ क्षस्य च्छः स्थाविकृतेष्टस्य इतस्तत्थयोः श ऊर्ध्वं स्यात् । द्धस्य त्थः क्वचिदिति केचिदतः सोरेदमो वा स्यात् ॥ २२०॥ अधुनेत्यादिष्वर्थेष्वहुनीत्याद्याश्च दृश्यन्ते । शेषं तु प्राकृतवद् वदन्ति केचित्तु मागधीवट्ठा ॥ २२१॥ रलयोविपर्ययश्चेत् पाञ्चाली नाम पैशाची । इति षोडशधा भाषा मया प्रोक्ताः प्रयत्नतः ॥ २२२॥ इच्छा चेदितराद्धोध्यमत्रान्यमतवर्णितम्। संस्कृतसंकीर्णाभ्यां सहिता अष्टादशेत्याहुः॥ २२३ ॥ बालीकीपाञ्चाल्योरन्तर्भावाचतुर्दशेत्यपरे । संस्कृतसंकीर्णाभ्यां सह षोडश केवलं मते तेषाम् ॥ २२४ ॥

Page #404

APPENDIX IV
प्रा कृत सर्व स्व स्य
गणपाठः।
१. अकृतज्ञादिः -
अकृतज्ञविज्ञदैवज्ञमनोज्ञाल्पज्ञसुकृतज्ञाः । - अज्ञात्मज्ञपरज्ञाश्चित्तज्ञश्चैवमाद्याः स्युः ॥ 3. 6 २. आत्मादिः -
___ आत्मब्रह्मोक्षपूषाध्वमूर्धग्रावयुवादयः ॥ 5. 53 ३. ऋत्वादिः (i)
ऋतुर्मृदङ्गो निभृतं वृतं परभृतो मृतः । प्रावृड्वृती तथा वृत्तवृत्तिभ्रातृकमातृकाः ।
मृणालपृथिवीवृन्दावनजामातृकादयः ॥ 1. 35 ४. ऋत्वादिः (ii)
ऋतुरजततातसंयतकिरातसंहृतिसुसंगतक्रतवः । संप्रति सांप्रतमुपसर्गात् परतः कृतिवृती वृतश्चापि । प्रभृतिव्रतमित्याद्या ऋत्वाद्याकृतिगणे ज्ञेयाः ॥ 2.7 ऋष्यादिःऋषिः कृपा कृतिः कृत्या कृपाणः कृपणो वृषः । शृगालः पृथुलो गृध्रो मृगाको मसृणं कृषिः ॥ शृङ्गारभृङ्गभृङ्गारवृष्टिबृंहितवृश्चिकाः ।
वितृष्णो हृदयं गृष्टिः सृष्टिदृष्टिस्तथा परे ॥ 1. 34 ६. क्षमादिः
क्षमावृक्षक्षणोरिक्षप्ता लक्षणो दक्षवक्षसी ।
क्षारः क्षुण्णं तथोक्षा चेत्यादयः स्युः क्षमादयः ॥ 3. 42. ७. क्षुरादिः
क्षुराक्षिमक्षिकाक्षीरसदृक्षक्षेत्रकुक्षयः । इक्षुक्षुधाक्षुधौ चेति क्षुरादिः कथितो गणः ॥ 3. 40

Page #405

234
प्राकृतसर्वस्वम् ।
८. गर्दभादिः
गर्दभसंमदौं विच्छर्दिविती कपर्दविच्छदौं ॥ 3. 30 गृहीतादिः -- गृहीतव्रीडितालीकद्वितीयकतृतीयकम् ।
गभीरानीतपानीयकरीषादिरयं गणः ॥ 1. 21 १०. तन्व्यादिः -
तन्वी लघ्वी मृद्वी पट्वी साध्वी च गुर्वी च ।
पूर्वी च बह्वयशिश्वी पृथ्वी चेत्यादयः प्रोक्ताः ॥ 3. 94 ११. तुण्डादिः
तुण्डकुहिमताम्बूलमुक्तापुष्करपुस्तकम् ।
तथा लुब्धककुद्दालकुम्भीकुन्तलमुद्गराः ॥ 1. 24 १२. तूर्यादिः
तूर्यपर्यन्तसौन्दर्यशौटीर्याश्चर्यधैर्यकम् ॥ 3. 21 १३. दैत्यादिः -
दैत्यवैदेहवैदेशवैशम्पायनकैतवम् ।
स्वैरवैशाखचैत्यादिरेष दैत्यादिको गणः ॥ 1. 43 १४. देवादिः
दैवं भैरवकैरवचैत्राः कैलासवैरजैत्राद्याः ॥ 1. 44 १५. धूर्तादिः
धूर्तिकीर्तिसंवर्तिवार्ताकार्तिकमूर्तयः । कर्तरीकीर्तनावर्तिवर्तमानमुहूर्तकाः ।
निर्वोद्वर्त्यमूर्ताश्च कर्तृभर्तृमुखास्तथा ॥ 3. 27 १६. नीडादिः -
नीडव्याहृतमण्डूकस्रोतांसि प्रेमयौवने ।
त्रैलोक्यस्थूलतैलर्जुस्थूणार्थस्थाणुमुख्यकाः ॥ 3. 71 १७. पद्मादिः -
- पद्मघस्मरकाश्मीरवेश्मसद्माद्मरादयः ॥ 3. 94 १८. परुषादिः -
परुषं परिघः परिखा परिधिः पनसश्च परुषादिः ॥ 2. 36

Page #406

गणपाठः।
235
१९. पर्यस्तादिः -
पर्यस्तः पर्याणं पर्यङ्कः सौकुमार्य च ॥ 3. 24 २०. पौरादिः -
पौरः कौरवपौरुषपौत्रौचित्यानि कौशलं क्षौरम् ॥ 1. 49 २१. पिण्डादिः
__ स्युः पिण्डपिष्टसिन्दूरविष्णुधम्मिलविष्टिबिल्वाद्याः ॥ 1. 15 २२. प्रत्यादिः
प्रति वेतसः पताका हरीतकी व्यापृतं मृतकम् ।
प्राकृतमिति सप्तैते प्रत्यादिगणः समुद्दिष्टः ॥ 2. 10 २३. मांसादिः
मांसं मांसलसंमुखमेवमिदानी कथं नूनम् ॥ 4. 25 २४. माधुर्यादिः
माधुर्यधुर्यगाम्भीर्याचार्यस्थैर्यमव्ययं तिर्यक् ॥ 3. 22 २५. मुकुटादिः -
मुकुटयुधिष्ठिरगुर्वीकर्बुरमुकुरगुरुकसौकुमार्याद्याः ॥ 1. 26 २६. यथादिः -
यथातथातालवृन्तप्राकृतोत्खातचामराः । चाटुप्रवाहप्रस्तावप्रहरा हालिकास्तथा ।
मार्जारश्च कुमारश्च मरालः खादितादयः ॥ 1. 13 २७. यावदादिः -
यावत्तावद्देवकुलमेवमेवावटस्तथा ।
जीवितावर्तमानाद्या विज्ञेया यावदादयः ॥ 4. 9 २८. वक्रादिः -
वक्रव्यस्त्रवयस्याश्रुश्मश्रुनिवसनदर्शनस्पर्शाः । शुल्कप्रतिश्रुतमनस्विगृष्टिपुच्छातिमुक्तायाः ॥ 4. 20 व्यत्ययादिःव्यत्ययचैत्यात्ययसामर्थ्यातिथ्यानवद्यपद्ये च ।। उद्यतमित्यत्र गणे केचिद् गद्योद्यमौ न वेच्छन्ति ॥ 3. 32

Page #407

236
प्राकृतसर्वस्वम् ।
३०. शय्यादिः
शय्यासौन्दर्यपर्यन्तग्राह्याश्चर्यास्त्रयोदश ।
वल्लीवृन्तोत्कराद्याश्च शय्यादिरिति कीर्तितः ॥ 1.7 ३१. समृद्धयादिः -
समृद्धिः प्रतिसिद्धिश्च प्रसिद्धिः प्रकटं तथा । प्रसुप्तं च प्रतिस्पर्धी मनस्वी प्रतिपत्तथा ।
अभियातिः सदृक्षं च समृद्धयादिरयं गणः ॥ 1. 3 ३२. सेवादिः -
सेवा कौतूहलं दैवं निहितं नखजानुनी । त्रैलोक्यं कर्णिकारश्च वेश्या भूजं च दुःखितम् ॥ उत्सवोत्सुकदीर्धेकशिवतूष्णीकरश्मयः । दुष्करो निष्कृपो रात्रीश्वरदुर्लभनायकाः ॥ वद्वापिवादयः कर्मकरो मन्ये परस्परम् ।
अश्वाश्रचित्तपुष्याद्याः प्रादीणश्च श्रमिश्वसी ॥ 3.75 ३३. सैन्धवादिः -
सैन्धवभैक्षाजीविकनैयोगिकपैण्डपातिकाः प्रोक्ताः ॥ 1. 45 ३४. सौन्दर्यादिः -
सौन्दर्य शौण्डिकः शौण्डो दौवारिकोपविष्टके ।
कौक्षेयपौषपालोमीमौञ्जीदौःसाधिकादयः ॥ 1. 52 ३५. हरिद्रादिः -
मुखराङ्गारयुधिष्ठिरसुकुमाराश्चरणपरिघकरुणाश्च । परिखा किरात इत्यादयो हरिद्रादयः प्रोक्ताः ॥ 2. 29

Page #408

Unnamed Authors and Untraced Quotations.
अत्र केचिद्
विकल्पमिच्छन्ति ।
1. 21
अनयोः पुनः ... कैश्चित् । अपरैः... अम्हहेत्यन्ये ॥ ... 17.55.
अम्हत्तोऽम्हेहिमित्येके ।
...
5. 108
4. 60
18. 12
4. 33
7. 42
7. 143
3. 6
3. 40
12. 20
2. 42 3. 32
2. 2
5. 63
3. 75
1. 9
18. 12.
3. 30
5. 90
1. 6
1. 5
1.
2.
3.
4.
आदेश्व णः कश्चित् ।
5.
इति तेनैवोक्तत्वात् ।
6.
उच्चोपस्य कस्यचित् ।
8.
10.
11.
7. उद्घमाअ च केषांचित् उन्नटेरिति कश्चित् । 9. कश्चिदिङ्गितज्ञं इच्छति कश्चिद् द्वित्वापनं छमिच्छति । ... कुक्षिमत्यां कुच्छिमदीत्येके केचिदेतादृशेषु विकल्पमिच्छन्ति । केचिद् द्योद्यमौ न वेच्छन्ति । कैश्चित् प्राकृतकोविदैः नम ङसेरिति ... प्रभृतय इत्येके चिणमिति केचित् ।
12.
13.
14.
15.
16.
17.
इत्यर्थ ।
18.
19. तर्दुरिति केचित् ।
20.
तुम्हादेश
तेनापि टाक्क
APPENDIX V
21.
22. तेनैव
23.
24.
25.
26.
27.
तथा च स एवाह
तथाहि तत्रैव ।

***
...
***
...
...
...
दरस इति कश्चित् ।
धातूपलक्षणमिति केचित् । ननु इति वदन्ति ।
बहिब्भवइ इति केचित् । बाह्री की पाञ्चाल्योः
कश्चिदिच्छति
उक्तत्वात् । इत्युक्तत्वात् ।
...
अपरे ।
::
::
:::
⠀⠀⠀
::
...

11. 8
4. 20
1. 4.
7. 4
20. 16

Page #409

238
प्राकृतसर्वस्वम्। 28. मि चैके।
5. 99 29. म्हर इत्येके। ...
7. 17 30. युद्धे द्वस्य वेत्येके। ...
3. 34 31. लिङ्त्वाविशेषोपादानात्...उसुमु-प्रभृतय इत्येके ।... 6. 31 लुद्धो इत्येके। ...
3. 36 वंकुभं केचिदिच्छन्ति ।
10. 6 34. वानुवृत्तिरत्रेति केचित् ।
1. 15 35. विटं इति कश्चित् । ...
1.7 36. वेत्येके। ...
4. 34 37. शफर्या सभरी ... कश्चित् ।
2. 24 38. श्चिण्टो रिचश इत्येके । ...
13. 3 39. सत्त्वान्तरे नित्यमित्येके। ...
3. 45

Page #410

APPENDIX VI
BIBLIOGRAPHY Abhinavagupta-Abhinavabhāratī, publlshed with Nātyaśāstra
of Bharata, Baroda. Annals of the Bhandarkar Oriental Research Institute. Anubhūtisvarūpācārya-Sāraasvatavyākarana, Bombay, Sakābda
1950. Appayyadīksita-Prākṣtamanidīpa, Mysore, 1954. Apte, V. S.-Sanskrit-English Dictionary, New Delhi, 1963. Beames, John-A Comparative Grammar of Modern Aryan
Languages of India, London, 1972. Bhāmaha-Kāvyālamkāra, Patna, 1962. Bhandarkar R. G.-Wilson Philological Lectures, Poona, 1929. Bharata-Nātyaśāstra ( Nirnaysagar ed. 1940 ). Bhāsa-Bhāsanātakacakra ( ed. C. R. Devadhar, Poona, 1262 ). Bhattanārāyana-Venīsaṁhāra ( Chowkhamba ed. 1940). Bhatti-Bhattikā vya ( Nirnayasagara ed. 1934). Bhavabhūti-Mālatīmādhava ( ed. M. R. Kale, 1928). Bhojadeve-Sarasvatīkanthābharaṇa (Nirnayasagar ed. 1934 ). Bloch, Jules-La formation de la langue marathe,.Paris, 1920. Brahmapurāna-( Chowkhamba ed.). Bulletin of the School nf Oriental Studies, London. Caldwell, Robert-Gomparative Grammar of the Dravidian
Languages, Madras, 1956. Canda-Prākṣtalaksana ( ed. Hoernle, Calcutta 1880). Chatterji, S. K.-Indo-Aryan and Hindi, Calcutta, 1960. Chatterji, S. K.-Origin and Development of Bengali Language,
Calcutta, 1926. Dandin-Kāvyādarśa ( Chowkhamba ed. 1958). Das, Haragovind-Pāia-sadda-mahaạnavo, Varanasi, 1963. De, S. K.-Sanskrit Poetics, London, 1923. Descriptive Catalogue of India Office Library, Vol. II, Part I,
ed, A, B. Keith.

Page #411

240
प्राकृतसर्वस्वम् ।
Descriptive Catalogue of Sanskril Manuscripts Vol. II, ed. K. N. Mahapatra. Dhanapala-Paia lacchināmamala, Bombay, 1960. Dhanapala-Bhavisattakaha, ed. Jacobi, Munchen 1918. Dhanika-Dasarūpaka, Bombay.
Encyclopaedia Britannica, Vol. XVIII.
Framji, Dhanjibhai-On the origin and Authenticity of the Arian Family of Languages, Bombay 1861,
Gode, P. K.-Studies in Indian Literary History, Vol. I, Bombay,
1953.
of Orissa,
Govinda-Kavyapradipa, Nirnayasagar ed. 1933. Hala-Gathasaptasati: (i) Das Saptasatakam des Hala, ed. Weber., Leipzig, 1881.
(ii) ed. R. G. Basak, Calcutta 1956. Hemacandra-Deśīnānamālā, ed. M. Banerjee, Calcutta Univer
sity, 1931.
Hemacandra-Kavyānusāsana (Nirnaysagar ed. 1934). Hemacandra-Siddhahemacandra, ed. P. L. Vaidya, Bombay,
1958.
Indian and Iranian Studies presented to Sir E. Denison Ross. Bombay, 1939.
Indian Antiquary. Jagannatha-Rasagangadhara (Nirnaysagar ed. 1930). Jain, B. D.-Ardhamāgadhi Reader, Lahore, 1923.
Journal of the Bihar and Orissa Research Society, Patna. Journal of the Department of Letters, Calcutta University. Journal of the Royal Asiatic Society, Londou. K. B. Pathak Commemoration Volume, Poona, 1934.
Kālidāsa-Sakuntala: (i) ed. Cappeller, Leipzig, 1909. (ii) ed. M. R. Kale, Bombay, 1934. Kālidāsa-Vikramorvaśīya ( Chowkhambha ed.) Kalpasūtra-( ed. Jacobi, Leipzig, 1879).
Kane, P. V.-History of Sanskrit Poetics, Bombay, 1923. Katre, S. M.-Prakrit Languages and their Contribution to Indian Literature, Bharatiya Vidya Bhavan, Bombay, 1945.

Page #412

Bibliography
241
Kātyāyana - Prākrtamañjarī. Keith, A. B. - History of Sanakrit Literature, Oxford, 1920. Keith, A, B. - Sanskrit Drama, Oxford, 1924. Koūhala - Līlā vai ( ed. A. N. Upadhya, Bombay, 1949 ). Kramadīśvara - Samkşiptasāra, Calcutta, Vangābda 1360. Krsnamiśra - Prabodbacandrodaya ( Nirnayasagara ed., 1935). Laksmidhara - $adbhāṣācandrikā (ed. K. P. Trivedi, Bombay,
1916). Lankeśvara - Prākřtakāmadhenu. Laddu, T. K. - Prolegomena Zu Trivikramas Prakrit Gramma
tik, Halle, 1912. Linguistic Survey of India - ( ed. Grierson ). Mahābhārata. Mahatab, H. K. - History of Orissa (both Oriya and English
editions ). Mammațabhatta - Kävyaprakāśa ( Chowkhamba ed., 1960 ). Manusmrti -( Chowkhamba ed., 1935). Mārkandeya - Daśagrīvavadha Mahākāvya, published by Orissa
Sahitya Akademi, 1959. Mārkandeya - Prākṣtasarvasva (ed. P. V. Bhattanāthasvāmī,
Vizagapatam 1927. Mehendale, M. A - Historical Grammar of Inscriptional
Prakrits, Poona, 1948. Narasimha - Prākştaśabda pradīpīkā. Nitti – Dolci, L. - Les Grammariens Prakrits, Paris, 1938. Orissa Historical Research Journal, Bhubanesvar. Pāṇini – Astādhyāyi. Pischel, R. - Grammatik der Prakrit-Sprachen ( Translated into
English by S. Jha, Varanasi, 1957 ). Prāksta paingala - (ed. B. S. Vyasa, Banaras, 1959). Pravarasena - Rāvanavaho or Setu baudha (Nirnayasagar ed.,
1935). Purusottama - Prākṣtänusāsana (ed. M. M, Ghosh, Calcutta,
1954 ). Raghunātha - Nātyamanoramā, Orissa Sahitya Akademi, 1959.
Prà. - 16

Page #413

242
प्राकृतसर्वस्वम् । Rājasekhara - Karpūra mañjarī: (i) ed. S. Konow, C. R.
Lanman, Delhi, 1963. (ii) ed. M. M. Ghosh, Calcutta
University, 1939. (iii) ed. N. G. Suru, Bombay,
1960. Rājasekhara - Kāvyamīmāmsā, GOS 1934. Rāmatarkavāgīša - Prākstakalpataru ( ed. M.M. Ghosh, Cal
cutta, 1954). Rudrata - Kävyälankāra (Nirnayasagar ed. ). Rudradāsa – Candralekhā, ed. A. N. Upadhye, Bombay, 1945. Sahu, N. K. (ed.) - History of Orissa. Sen, S. - Bhāṣāra itivịtta, Calcutta, 1949. Sen, S. - A Comparative Grammar or Middle Indo-Aryan,
Poona, 1960. Sesakrona - Prākrtacandrikā. Shastri, H. P. - Bauddhagāna O Dohā, Calcutta, 1923. Simharāja - Prākṣtarūpāvatāra ( ed. E. Hultzsch, Royal Asia
tic Society, 1909). Singabhūpāla - Rasārņavasudhākara. Sobhākara - Alamkāraratnākara (ed. C. R. Devadhar, Poona
1942 ). Srīharşa - Ratnāvali, ed. P. V. Rāmānujasvāmī, Madras, 1936. Sūdraka - Mrccha katika: (i) Nirnayasagar ed., 1926.
(ii) ed. R. D. Karmarkar, Poona, 1950 Tagare, G. V.-Historical Grammar of Apo bhramsa, Poona, 1948. Thomas, F. W.-(ed.)- Kavindravacanasamuccaya, 1911. Tripathi, K. B. - Evolution of Oriya Language and Script,
Utkal University, 1962. Trivikrama - Prākrtavyākaraḥavrtti, ed. P. L. Vaidya, Shola
pur, 1954. Vāgbhata - Vāgbhatālaukāra ( Chowkhamba ed., 1957). Vākpatirāja - Gaüdavaho ( ed. S. P. Pandit, 1927 ). Vararuci -- Prākrtaprakāśa : (i) ed. Cowell, Calcutta 1962.

Page #414

Bibliography
243
(ii) ed. P. L. Vaidya, Poona
1931. (iii) ed. B. N. Sharma and B.
Upadhyaya, Banaras 1927. (iv) Chowkhamba ed. 1959. (v) ed. C. K. Raja and K. R.
Sharma, Adyar Library
Series, 1946. Varma, Siddhesvar - Critical Studies in the Phonetic Observa
tions of Indian Grammarians, Delhi, 1961. Visvanātha - Sāhityadarpana: (i) Chowkhamba ed.
(ii) ed. K. Kar, Lahore, 1938. Whitney, W. D. - A Sanskrit Grammar, Leipzig, 1924. Williams, Sir M. Monier - Sanskrit - English Dictiouary, Ox.
ford, 1951. Woolner, A. C. - Introduction to Prakrit, Lahore, 1939.

Page #415

APPENDIX VII
ABBREVIATIONS
Amg,
The shortest form of abbreviations normally used is given. Sometimes the name of a well-known author stands for his standard work mentioned in this list, e. g., Vararuci, I. 1, Prakrtaprakāśa, I. 1. ABORI Annals of the Bhandarkar Oriental Research
Institute.
Ardhamāgadhī. AP.
Apabhramśa. BH.
Bhatti. Bh.
Bharata. Bhām.
Bhāmaha. BORI
Bhandarkar Oriental Research Institute. BSOS Bulletin of the School of Oriental Studies. CD
Canda. CGMIA A Comparative Grammar of Middle Indo-Aryan, Comm. Commentary, Comp. Gr. A Comparative Grammar of Modern Aryan
languges of India. DCSM Descriptive Catalogue of Sanskrit Manuscripts of
Orissa. DN
Desināmamālā. DVM
Dasayrīvavadbamahākāvya. Em. or em. Emendation. EOLS Evolution of Oriya Language and Script. Ex. or ex. Example
genitive. GOS
Gaekward Oriental Series. Grammatik Grammatik der Prakrit-sprachen. GS
Gāthāsaptaśati. Das Saptaśatakam des Hāla.
gen.
H

Page #416

Hc.
HGA
IA
imp.
inst.
Intro.
JBORS
JDL
JRAS
KD
KI
KM
KP
KVM
lang.
Lank.
Les Gram.
Lk.
loc.
LSI
M.
Mg.
MIA
Mk.
MM
Mr.
MS
Mas.
NIA
nom.
NS
ODBL
OHRJ
om.
PA
Abbreviations
Hemacandra.
Historical Grammar of Apabhramsa.
Indian Antiquary.
imperative. instrumental.
Introduction.
Journal of the Bihar and Orissa Research Society. Journal of the Department of Letters.
Journal of the Royal Asiatic Society.
Kāvyādarśa.
Kramadisvara.
Karpūramañjarī.
Kavyaprakāśa.
Kavyamīmāmsā.
language.
Laukesvara.
Les Grammariens Prakrits.
Laksmidhara.
locative.
Linguistic Survey of India. Mahārāṣṭri
Magadhi
Middle Indo-Aryan
Märkandeya
Mālatīmādhava.
Mṛcchakatika.
Manusmriti.
Manuscripts.
New Indo-Aryan.
nominative.
Natyasastra.
Origin and Development of Bengali Language. Orissa Historical Research Journal.
omit.
Präkṛtanusāsana.

245

Page #417

246
प्राकृतसर्वस्वम् ।
PK Pkt. Pl. PPK PPL
Pr.
PS PSM Pu. Pүү R Ra
Rt.
Sak SD sent sing. SK Skt.
Prākṣtakalpataru. Prakrit. Plural. Prāksta praāśa. Prākstapaingalam. Prthvīdhara. Prākrtasarvasva. Pāia-sadda maharnavo Purusottama. Prākřtavyākaraḥavrtti. Rāvanavaho. Ratnāvalī. Rāmatarkavāgīša. Sauraseni. Abhijñānaśākuntalam. Sāhityadarpana. sentence. singular. Sarasvatīkaņthābharaṇam. Sanskrit. Sloka. Simharāja. Sutra. Trivikrama. Vasantarāja. Viśvanātha Venisamhāranāțakam. Vararuci. Zeitschrift der Deutschen Gesellschaft.
SI.
SR Sū Ty.
Vas.
Vis Ve.
Vr.
ZDMG
Morgenlandischen

Page #418

Page
6
सूक्ष्म
21
पद्म
28
G
13
18
ERRATA Line Read
For चतुर्विध
चतुविधं 13 रेफस्य
रेफस्व 18 औड्यास्तु
ओड्यास्तु 19 and 20 गौडौदा०
गौडौद्रा०
सुक्ष्य 26
पुढमं 14 and 16 कई पदुमडक्को
कइपढुमतको 16 कपिः प्रथमदष्टः GS. VI 32 कविप्रथमतर्कः ०पदुमडक्को
पढमढक्को 30
( add ) B भमरोत्ति कइपदुमतको 16
अइः दइवं
दइन्वं । 11 देवरो before देअरो
om. देवरो 23 स्वरं
स्वरं 27 अवउदी
अवसाद 15 शफयों
शफर्या 25
N 28 IO आद्योमेति
TO आयेनेति om चंडणं I 26 G before भवं 26 om. उर्वता
ऊवें 20 स्तम्पे
स्तल्पे 24 रुहि
सहि 26
स्तम्भ
H शौटीर्या
सौटीर्या Rt I.3.12
Rt III. 12
16
12
"
17
19 21
22
23
23
27
अध
25
स्तम्बे
29
१
26
31
29

Page #419

248
Page
32
33
"
35
36
38
41
""
""
45
46
""
36
""
53
55
57
65
67
35
""
68
88N NON R
68
69
71
72
73
74
75
: 21

Line
13
28
22
22
~ 222 22
23
27
20
11
7
21
12
33
28
14
25
25
22
25.
10
26
12
∞ 1270
8
19
22
16
""
9
Read
सिणेहो
प्राकृतसर्वस्वम् ।
ण्या
om. R III 6.
० कोण
U before arefina
IO before प्रग्नः
सरिआ
अइमुत्तं
वृद्धिः
om. वा
हभ
दृत
०
काइआ
correct
अभूत् after बभूव
णौ
०
०
वैदूर्ये
न्प in u, in G
- णिदु०
om. १७ from अद्वित्व
वट्टइ
भणते
to after up
आसन्
सोच्छमादयः
सोच्छिमु हिरेकाचः
शमयते ० णिङः • पसृतकैः
पढविउ, पाढावेड पढचिऊण
::

•
...
...
...
...
...
⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀
For
सिणहो
श्या
० तेण
सरआ
अमुक्तं
वृद्धिम्
• अओ
• द्रत्
वेदूर्ये
u in G
- णिदु०
कहिहभा wrong
० णउ
वहए II भणंति II
आसम् सोच्छामादयः
सोच्छमु हिरैकाचः
यमयते ०
णिङ
प्रसूतकैः
पढविउ पाढवि
पाढवेऊण

Page #420

Page
""
39
80
.3
81
""
82
""
2008: 28866
83
84
86
87
89
90
91
91
92
93
""
""
96
= = =
99

Line
10
27
28
29
29
22:24
****.***N2222
23
25
28
23
9
16
23
7
20
21
25
27
30
15
10
28
29
7
20
29
18
Read
विहासाविऊण
Errata
0
जम्भाहइ
जम्हाहइ
vas
here
om. वा
सुअइ हरित्सङ्कः
• स्वकाराद
for
उहुअं हिंदिऊण
मा after आक्रामयति
• गेह
दसावे
उहा
मुंजेलुइ
खणइ
इब्वला
विना before लएः
भोङ्गणः
०
०
झम्पौ
विहिविल्लः ताडयतेः
शिपि
०
कृहृत्जो
104 upon हिन्दी अइ अवरिजै
⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀
लुप् after as
तुष्प
माहवी
...
...
:.
...
⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀
...

...
003
...
...
***
For
विद्दासावेऊण
A
जम्भाइए
जम्हायह
var
hare
249
सुवइ हरित्सङ्गः
स्तवकाराद्
ड for उलं हिडिऊण
• गण्ड ०
दंसाविह हे सुंजेलुइ
इ
शव्वला
०
ओङ्गवणा
झषौ
विहिविल्ल
०
ड
ताडयेः
थिपि
कृत्
अवरिज्जउ
लुप्प
मद्दावी •

Page #421

250
प्राकृतसर्वस्वम्।
Page
Line
Read g after VGIO
For
32
...
वृद्धिः
वृद्धिमा
GS, I, 15 after efe: ध्रियेत
ध्रियते. in
is
19
as
तडिति महाराष्ट्रया
107
गौरये
100 1016
22 102 23.. 108
24 106
19 108 110
10 "
27 112 114 10 116 25 118
20 25 27
दलोपः क्षणधीर .
तडति महाराष्ट्रयाः गौरवे दलोपः क्षणक्षीर . 22 upon स्युः em. स्त्रियां तुसादो emm. • छिग्ग घसामजा
24
च्छुवदि छवी. स्मरतः
22
25.
धीदा
119 120 121 122
om. स्त्रायां तुमादों Sū • छिग . घसात्मजा मृजू छुवदि छवि . स्मरते धादी ० गमो ० यिटादि तओम अञ्चैवायै ० पण्ढिक. om. रुधिराप्रिय राज थ अक्षाहिणी
19 17
26
० गमी ० विटादि तजिम अच्चैवाथै ० पाण्टिक . em. रुधिरप्रिय राजा
127
125
7 12622
10 129 , 29 and 30
24
20
श
134
अक्षाउहिणी

Page #422

Errata
251
Page
Line
For
मच्छाशिक्का पुलाणमश्वा
"
22
फुलण
"
एजे एशं seen रजग्गघ
गेष
त्युग्गइन्दो
प्रदो
एहो अज्जलित्त
15
18
याणायि
Read 137 26 om. शकलं II 138
मच्छाशिका 138 20
पुलाणमश्छा
पुलण 24 1392
एशे
seem ,, 15 रजग्गध
गेन्व 16
गुग्गइदो 18 and 19 140 11
दो
एदो 13
अज्जलित्ति श
याणामि 142
to before लोप 143
धणं 144
अच्छउ 23 145
१२ upon गश्छि १३ upon पढुअ
१४ upon शावरोड्रा 13 औदी
10 before औत्री
क्वा 146
इत्यादेशौ 147
अपभ्रंशो हि.
along with हरिश्चंद्र० 149 20 मत्थरु UIO before प्रागरद्धा
G before इदु 150 12 G before काल्या
६
घणं अच्छऊश अच्छएइ
ओढ़ी
27
क्वा
इत्योदशौ
मत्थस

Page #423

252
प्राकृतसर्वस्वम् ।
Page
Line
For
Read G before मऊगकुपति
13
20 32
"
aloe
151
22
emm.
O II ale om. उम्मद हणुमंते
152
उम्मर हणुमंतें डह्वउ मरिउ डढउ मचिउम इसिडस्भ्यां
:: :: :: :: ::.
मरिओ
18 19
31
155 156
मचिउस उसिउस्भ्यां
28
G before तुम्हइ
29
लुभ
157
: ::
तुज्भ ० म्हहं
21
158
5
लुभं तुज्झ ० म्हाई 90 upon प्राकृत ० एक्वलि महाराष्ट्रयाश्रयेण पदादेशः
16
160
9
:: :
एकलि महाराष्ट्रयाश्रथेण पदादेयः
18
25
28
161 163
23
वचेश्वववः मणुशो तावित्यत्र सोयि separates दूरश
: :: ::
वचेश्चत्वः मणुषो तावित्र सोपि sexparates दुरस मध्यदशीया
164
मध्यदेशीया
165 166 167 168 169
26 20
:: :
कुपंति
कुषंति
19
18
0 ल छने thus पढ़ती
IO लच्छनि
21
25 29
: ::
the
पद्धती

Page #424
आ.श्री. कैलाससागर सूरिज्ञान मंदिर श्री मलपार जैन जारधना केन्द्र काला Prakrit Text Society Series L. D. Institute of Indology, Ahmedabad - 9 1. Angavijja ( Science of Divination), edited by Muni Shri Punya vijayaji, Eng. Int. by Dr. Motichandra and Hindi Int. by Dr. V. S. Agrawala, Pages 8+94+372. 21-00 2. Prakrta-Paingalam, Part I, edited by Dr. Bhola Shankar Vyas (Text, Sanskrit Commentaries, Hindi Translation, Philological Notes and Glossary), Pages 700. BE16-00 3. Cauppannamahapurisacariyam of Silanka, edited by Pt. Amritlal Mohanlal Bhojak, Int. by Dr. K1. Bruhn, Pages 8+6+384. 21-00 4. Prakrta-Paingalam, Part II ( Critical Study of the metres and language and literary assessment of the Text), by Dr. Bhola Shankar Vyas. Pagas 16+16 +592 +12. 15-00 5. Akhyanakamanikosa of Acarya Nemicandra, with Commentary of Amradeva, edited by Muni Shri Punyavijayaji, Introduction by Dr. U. P. Shah. Pages 8+26+18+30+ 424. 21-00 6. Paumacariam of Vimalasuri, Part I, Revised Edition of Dr. H.Jacobi, edited by Muni Shri Punyavijayaji, Hindi Translation by Prof. S. M. Vora, Eng. Int. by V.M. Kulkarni, Pages 8+40+ 373. 18-00 7. Paja-Sadda-Mchannavo, by late Pt. H. T. Seth, Second Edition, Pages 64+952. Library Edition Rs. 30-00. Student Edition 20-00 8. Pasanahacariu of Padmakirti, edited by Prof. P. K. Modi, with Hindi Introduction and translation, Word-Index and Notes, Pages 8+124+170+232. 25-00 9. Nandisutram with Curni of Jinadasa, edited by Muni Shri Punyavijayaji with Indices, Pages 8+16+104. 10-00 10. Nandisutram with Vrtti of Haribhadra and Tippani of Shricandra, edited by Muni Shri Punyavijayaji, Pages 8+16+218. 15-00 11. Markandeya's Prakrta-Sarvasva, edited by Dr. Krishna Chandra Acharya. 20-00 12. Paumacariyam of Vimalasuri, Part II, Revised Edition of Dr. H. Jacobi, edited by Muni Shri Punyavijayaji, Hindi translation by Prof. S. M. Vora, Eight Appendices and Orthographic-Scribal Notes by Dr K. R. Chandra. Pages 16 +222 +160. 22-00 13. Kathakosa of Sri Candra, edited by Dr. Hira Lal Jain, 1969. edition international For Private & Personal use only